بسم اللّه الرّحمن الرّحيم

الحمد للّه الاحد الواحد المتقدّس من كلّ ضدّ و ندّ، خالق الاشباح، فالق الاصباح، خضّ من عباده من شاء، بعوارف الالاء، و النّعماء و الصّلوة و السّلام على مرآت صفاته، و اشرف مخلوقاته و مظهر اسمائه و مظهر آياته، محمّد سيّد الثّقلين، و سند الخافقين و على صهره و وزيره و ظهره و ظهيره، امام المشارق و المغارب ابى الحسنين علّى بن ابيطالب عليه السّلام، و على الائمة الهداة المعصومين من آل طه و يس، و الّذين هم مصابيح الرّحمن و مفاتيح الايمان.

و بعد بندۀ درگاه يزدانى، و چاكر حضرت سلطانى، محمد تقى سپهر مستوفى چنين مى نگارد كه چون قدرت كاملۀ جهان آفرين به آبادانى ايران زمين تعلّق گرفت، شهريار جوان جوانبخت، وارث تاج و تخت، شبل ضرغام و غا، و بل غمام سخا، فروغ آفتاب سلطنت، برهان كتاب ميمنت، قدرت دست كبريائى، قوّت قلب پادشاهى، حجّت جود وجودت، آيت جلالت و جلادت، مفتاح مواهب، مصباح غياهب، شاه شيران نبرد آزماى، شير شاهان جهانگشاى، خلاصۀ سلاطين

ص:2

نامدار، سلالۀ صناديد قاجار، صدر السّلاطين، بدر الخواقين، المجاهد فى مناهج الدّين، ناصر الاسلام و المسلمين، ظلّ - اللّه فى الارضين، السّلطان ناصر الدين شاه قاجار لازالت رايات نصرته مرتفعه و سحاب كتائب اعداه منقشعه(1)، زينت تاج و گاه، و صاحب گنج و سپاه گشت و كار ملك و ملّت

را به نظام كرد.

و از آنجا كه از جزوى و كلّى هيچ امرى از امور، خود را معاف نمى دارد و از پيشگاه ذرّه تا بارگاه مهر انور و ازدبيب ذرّ(2) تا جنبش غضنفر را به نفس نفيس استقرار و استكشاف مى فرمايند، هم اين بنده را فرمود كه غرض از تحرير ناسخ التّواريخ آن است كه كتابى در فنّ تاريخ نگاشته آيد كه تاكنون در هيچ دولتى نظير آن نتوان يافت؛ و اگرنه كتب تواريخ بسيار است و سلاطين سلف نيز بسيار كس از مورّخين را گماشته اند و فراوان كتابها نگاشته اند؛ اما در هيچ يك تحقيقى به سزا نرفته و از در اجتهاد تلفيقى نشده.

همانا بيشتر از مورّخين كتابى از كتب متقدّمين را اخذ نموده و در برابر نهاده، آن گاه به كردار كاتبى، داستانى را نقل كرده اند و به حضرت ملوك آورده اند. و سلاطين پيشين و وزراى پيشين زمان، بدين معنى از كمال مناعت غورى نفرموده به ذكر نامى قناعت كرده اند.

همانا كتاب اوّل ناسخ التّواريخ را بدان قانون مرتّب داشتى كه از آن استيفاى تواريخ ربع مسكون و دنياى جديد توان كرد و از جغرافيا بهرۀ تمام توان يافت و مذاهب مردم جهان را توان دانست و بسيار از معضلات حكمت را در ذيل قصّۀ حكما فهم توان كرد، و از احوال جاهليّين و اقوال و اشعار ايشان فايدۀ علم ادب توان برداشت و مانند اين فوايد، در آن كتاب فراوان است. اكنون روا نباشد با عقيدت و صداقت صافى كه در هيچ زحمت و خدمت از تعب و طلب

ص:3

ننشسته [اى] امروز از تحرير كتاب دوم ناسخ التّواريخ خود را معاف دارى.

هم اكنون در تلفيق و تنميق كتاب دوم استوار باش و كتاب اوّل را به دار الطباعه فرست كه برحسب فرمان به زينت طبع محلّى گردد. تا عاقل و باقل(1) و عارف و عامى را دسترس باشد و فايدۀ آن منتشر گردد. و اگرچه واردات حال سلاطين قاجار را با تواريخ سلاطين روى زمين در جاى خود نگار خواهى داد، هم روا باشد كه مختصر نگارشى از مآثر ايشان در صدر كتاب رقم كنى و خاتمه را به تفصيل اين اجمال موشّح سازى تا صدر و عجز و مبدأ و منتهى به خير باشد، آغاز و انجام به فال نيك درآيد.

چون آن كلمات به نهايت شد زمين ادب ببوسيدم و به قدم قبول تلقى نمودم و عرض كردم كه تاكنون در اين حضرت طريق خدمت سپرده ام و عوارف نعمت برده ام، بحمد اللّه پادشاه جهان كه دولتش جاويد باد، خود از كليّات تواريخ جهان آگاهند و مقدار هريك از مورّخين و اندازۀ كتب هريك از ايشان را نيكو دانند، انشاء اللّه به بخت شاهنشاه عالم نيز كتاب ثانى را چنان پرداخته كنم كه دوست و دشمن گواهى دهند كه از صدر اسلام تاكنون در هيچ دولتى از دول جهانيان، كتابى بدين سياقت و ذلاقت تحرير نشده كه جامع جميع حوادث حدثان و حاوى تمام وقايع جهان باشد و با اين خدمت و زحمت كه ثمرش سرمد و اثرش مؤبّد است، اگر از كرم پادشاه قدردان به حصول تمنّى و وصول منى اميدوار باشم تعبّد نباشد. اللّهم وفقنى بالا تمام بالنّبى و آله الكرام.

ص:4

بلكه مرا واجب افتاد كه كلمات كلدى و يونانى و لاتين و انگليس و فرانس و روس و جرمن و ديگر السنۀ ممالك يوروپ را ترجمانى كنم و از عبرى و عربى و تركى همه سخن به پارسى آرم و احاديث و خطب و ارجوزه و اشعار عرب و

استعارات و كنايات اصحاب ادب را به جمله صحيح از سقيم باز دانسته ترقيم سازم، و در احوال حكما و عرفا و دقايق مناظرات ايشان و معظلات و مشكلات مطالب آن جمع را شرح دهم، و مذاهب مختلفۀ مردم جهان را باز نمايم و مكشوف سازم كه مسائل و مستند هر قوم بر چيست و تحقيق هر قبيله در حقيقت مذهب خود بر چه سان است.

لاجرم در هر شطرى بلكه در هر سطرى با تشحيذ ناظر(1) و تشديد خاطر اجتهادى به سزا و جهدى به نهايت بايد. دانايان دانند كه اين كارى سهل و مهمّى اندك نيست؛ بلكه از صدر اسلام تاكنون در هيچ دولتى و مملكتى كس بدين طمع و طلب برنخاسته و انديشۀ اين خدمت و زحمت در ضمير نياورده و اين گونه توانائى در قوّت بازوى خود نديده.

من بنده كه به قوّت بخت شاهنشاه و تربيت داراى كارآگاه، آيت اين مبارزت خواندم و فرس در ميدان مناجزت را ندم، بيم آن كردم كه زندگانى من چندان كفايت نكند كه اين كار به نهايت شود و پيش از آنكه قصّۀ سلاطين قاجار گويم به جهان ديگر پويم، و از دولتى كه پدر بر پدر پروريدۀ نعمتش بوده ام و گوشت و پوست و استخوان به مزرع رأفت و مرحمتش پرورده ام، چندانكه حقوق آن از حقّ پدران بر فرزندان افزون است، هيچ ذكرى نكرده باشم.

پس ايراد اين مختصر كردم و در نزد مردم خردمند اين عذر از من بنده پسنديده باشد. اگر انشاء اللّه در ظلّ دولت شاهنشاه جم خدم و ذيل عاطفت سلطان افخم و خاقان اعظم، زمان يافتم و از زمانه روزى چند، روى برنتافتم، اين مختصر را در جاى خود به شرحى شايسته معتبر خواهم داشت.

ص:6

و در سال 694 هجرى/ 1295 م غازان خان بن ارغون خان در چاربالش پادشاهى جاى كرد و اين هنگام سرتاق نويان نيز از جهان برفته بود و پسرش قاجار نويان كه نسب قبيلۀ قاجار بدو پيوسته مى شود، كمال رشد و بلوغ داشت.

غازان خان حقوق اتابك پدر را منظور نظر داشته، قاجار نويان را به جاى سرتاق نويان مورد الطاف و اشفاق داشت و آنچه در حوزۀ اقتدار سرتاق بود بدو باز گذاشت. و از قاجار نويان فرزندان بسيار باديد آمد و اولاد و عشيرت او فزونى گرفت و آن جماعت را به نام جدّ و پدر «قاجار» همى ناميدند. و قانون تركان از پيشين زمان بر اين بود كه چون طايفه [اى] به جلالت و جلادت مأمور شدندى بسيار از مردمان، خود را بدان طايفه ملحق ساخته به نام ايشان معروف مى گشتند، چنانكه در اولاد اغوز خان و سلسلۀ مغول و تاتار اين قصّه مرقوم افتاد.

بالجمله قبيلۀ قاجار عدّتى و شوكتى حاصل كردند و به جلادت و شجاعت معروف شدند. و چون سلطنت اولاد چنگيز خان را در ايران فتورى پديد آمد و حكومت سلطان ابو سعيد بن اولجايتو سلطان در سنۀ 736 هجرى/ 1336 م. به كران رفت، سلسلۀ قاجار نيز به تفاريق، به اقتضاى خويشاوندى و ايليّت به قبايلى كه در حدود شام نشيمن داشتند پيوستند و آن اراضى را از بهر خود وطن دانستند.

و چون امير تيمور گوركان در سال دوازدهم پادشاهى خود كه 803 سال از هجرت نبوى/ 1401 م. شده بود، سفر مصر و دمشق كرد، فرمان داد كه جماعت مغول از حدود شام كه اراضى بيگانه است كوچ داده به ايران آيند و از ايران به تركستان كه وطن اصلى ايشان است نشيمن جويند. لاجرم آن جماعت بار بسته به حدود ايران و ايران زمين آمدند و بيشتر راه تركستان پيش گرفتند و گروهى خاصّه مردم قاجار در آذربايجان و حدود گنجه و ايروان رحل اقامت افكندند.

ص:8

و چون دولت گوركانيه ضعيف شد، حسن بيگ بن على بن عثمان كه نخستين سلاطين آق قوينلو مى باشد و نسب به قاجار مى رساند در سال 871 هجرى/ 1467 م. نوبت سلطنت گرفت و 43 سال پادشاهى در خاندان او بماند.

چنانكه نام هريك از اين مردم كه ياد كرديم قصّۀ ايشان را در جاى خود به شرح خواهيم راند.

مع القصّه چون 995 سال از هجرت/ 1587 م. برفت و شاه عباس ماضى بر تخت ملكى جاى ساخت، فرمان داد كه قبيلۀ قاجار را از گنجه و ايروان كوچ دادند و ابطال

رجال ايشان را كه به شجاعت و جلالت از ديگران بر زيادت بودند، بفرمود در اراضى استرآباد در قلعۀ مبارك آباد كه در كنار گرگان و از مستحدثاث پادشاه ايران بود جاى كنند. و ايشان در مبارك آباد جمعى كه بر سوى فراز قلعه مقام گرفتند، ملقّب به قاجار «يخارى باش» شدند و آن گروه كه بر فرود قلعه بودند «اشاق باش» نام يافتند. اما نيمۀ ديگر را بفرمود تا در مروشاهيجان منزل نمايند.

و مراد شاه عباس از اين حكومت آن بود كه نواحى استرآباد و مازندران از تاخت و تاز تركمانان محفوظ ماند و اراضى خراسان از زحمت قبايل اوزبك [محفوظ] و محروس باشد و نيز در ضمير داشت كه از شريعت سلطنت برنيايد كه مردم قاجار با آن شجاعت و جلادتى كه ايشان راست در يك جاى انجمن باشند، لاجرم ايشان را متفرّق و متشتّت ساخت.

همانا قبيلۀ قاجار با اينكه از جميع قبايل ايران به عدد و شمار كمتر بودند در كار مبارزت و مناجزت فزونى داشتند، چندان كه بدين عدد قليل بر تماميت ايران غلبه جستند و سلطنت يافتند. شنيده شد كه وقتى يك تن از مردان قاجار سفر بغداد كرد، در هنگام عبور از جسر با يك تن مرد عثمانلو كه از غلامان پاشا بود باهم به خصومت دچار

ص:9

شدند و كار ايشان از مناقشه و مفاحشه به مكافحت و مناطحت انجاميد(1)؛ بالجمله يكديگر را با سنگ و مشت همى كوفتند و از اين سوى بدان سوى همى كشيدند تا هردو تن به ميان دجله درافتادند و در آب فرود شدند.

مردم كه از دور و نزديك نگران بودند غوغا برداشتند و غوّاصان را همى خواندند، باشد كه آنان را از آن غرقاب نجات دهند. ناگاه جنبش آب جسد ايشان را بر آب آورد و سر عثمانلو در چنگ مرد قاجار بود، همانا در زير آب بيم غرق و بلا نداشت، خنجر خويش برآورد و سر او را از بدن دور كرد.

و نيز مسموع افتاد كه يك تن از مردان قاجار كه به شتاب تمام از اصفهان آهنگ مازندران داشت، آن گاه كه از قم و پل دلاك بگذشت و به شعب كوه و چشمۀ صيدى برسيد بر سر آن چشمه فرود آمد و اسب خويش ببست و يك تنه بنشست تا ناهار بشكند. در اين وقت 200 تن از سواران افغان كه از دار الخلافه به اصفهان مى شدند با او بازخوردند و قصد او كردند، مرد قاجار كمان خويش برگرفت و لختى بر كوه صعود كرد

و فرياد برداشت كه اى سواران افغان آهنگ من نكنيد كه در اين سودا سود نبينيد. همانا 70 چوبه تير در كيش(2) دارم و بى گمان 70 كس، از شما را از پاى درآورم. گرفتم كه چون تير نماند و كار با نيزه و شمشير افتد شما مرا دستگير كنيد از يك تن چه خواهيد يافت.

ايشان پذيرفتار اين پند نشدند و به سوى او حمله كردند. پس مرد قاجار خدنگى بزه كرد، بر پيش آهنگ آن جماعت گشاد داد و آن تير بر قرپوس زين آمد و بشكست و بر ناف سوار آمد از پشت او بجست و همچنين تا پر بر سرين اسب نشست. مرد قاجار فرياد برآورد كه هان اى سواران اين زخم نگريستيد هم

ص:10

اكنون اگر خواهيد باز حمله دهيد و بدين كوه صعود كنيد. ايشان از كرده پشيمان شدند و او را به جاى گذاشته عنان بگردانيدند. و از اين گونه جلادت از مردان قاجار فراوان دانسته ايم.

بالجمله قبيلۀ قاجار بعد از ورود به استرآباد پيوسته با تركمانان رزم دادند و آتش مقاتلت و مبارزت را افروخته داشتند. و پدران فتحعلى خان قرانلو همواره قايد آن قبيله و سيّد آن سلسله بودند، لكن هيچ وقت با سلاطين صفويه ساز مخالفت آغاز نكردند تا نوبت فرمانگزارى قاجار به فتحعلى خان رسيد.

فتحعلى خان را در خاطر گرفت و چند تن از بزرگان قاجار را در اين كيد و كين با خود همدست و همداستان ساخت، و در نهان تجهيز لشكر كرده، نيم شبى بر قلعۀ مبارك آباد تاختن برده، فتحعلى خان را با برادرانش دستگير نمود، هر سه تن را در زندان بازداشت، روزى چند بر نيامد كه فتحعلى خان فرصتى بدست كرده از زندان برآمد و برنشست و به قبايل يموت پيوست.

از پس او جمعى از قاجار اشاق باش همدست شده، برادران او فضلعلى بيگ و

مهر على بيگ را از محبس برآورده مقتول ساختند و از بيم آنكه فتحعلى خان از بهر خونخواهى كمر بندد در حفظ و حراست قلعۀ مبارك آباد بر جدّ و جهد بيفزودند، و اصلمش خان قاجار را بر دروازۀ حصار نگاهبان ساختند.

اما از آن سوى چون فتحعلى خان خبر قتل برادران بشنيد در نهان با اصلمش خان پيمان بست و مواضعه نهاد، آن گاه از مردم يموت لشكرى ساز داده مانند سيل بنيان كن به سرعت صبا و سحاب به كنار مبارك آباد آمد. اصلمش خان در بگشود و او بى توانى به قلعه درآمد، و به كردار پلنگ زخمين و شير خشمگين، نخستين بر محمّد خان و ميرزا - احمد تاخت و هردو تن را گرفته به كيفر برادران سر برگرفت و در آن قلعه با مكانت تمام مكان ساخت.

قاطنين(1) استرآباد و قاطبۀ قاجار چون اين دليرى و دستبرد بديدند يك دل و يك جهت سر به فرمان او نهادند و او در استرآباد و نواحى نافذ فرمان گشت. آن گاه خواست تا كار ممالك مازندران را يكسره كند، نخستين تسخير اراضى فندرسك را در ضمير گرفت. از آنجا كه شكربيك نامى كه نسب به قبيلۀ كرد جهان بيگلو مى برد، در آن اراضى شوكتى به سزا داشت و با فتحعلى خان لواى مخالفت مى افراشت، لاجرم جمعى از مردان جنگ را برداشته آهنگ او كرد

ص:12

و در اول حمله مردمش را درهم شكست و تاروپود جمعيّتش را درهم گسست و او را دستگير نمود [ه] و عرضۀ شمشير فرمود.

اين اقبال را نيز به فال گرفته و با ابطال رجال بى درنگ آهنگ مازندران كرد، چون لختى راه بپيمود در حضرتش معروض افتاد كه محمّد حسين خان و فضلعلى بيگ و محمّد تقى بيگ با چند تن ديگر از سران قاجار همداستان شده اند كه در نهان از مردم پيمان ستانند تا قوّت مقابلت دريابند و چهرۀ موافقت برتابند.

فتحعلى خان اگرچه بازوى توانا و دل قوى داشت؛ اما جانب حزم فرو نمى گذاشت. با خود گفت دشمن در خانه گذاشتن و پى بيگانه برداشتن در شريعت مبارزت معذور نباشد. بدين بهانه كه در اين سفر عدّت لشكر و اعداد كار از اين بيش بايد، عنان باز خانه تافت و از بهر آنكه مردمان ساده دل كه فريفتۀ دشمنان شده اند مقتول نگردند، تدبير بدين گونه ساز داد كه مجلسى به ضيافت بيارايد و سران مفسدين را دعوت فرمايد. چون مجلس بياراست و آن جمع را بخواست، از آنجا كه هر دل ناپاكتر باشد هراسناك تر

باشد، محمّد حسين خان از نيمۀ راه طريق فرار پيش گرفته راه بگردانيد. ديگران در آن بزم مخافت پاى نهادند و سر بر سر ضيافت دادند. چون فتحعلى خان دشمنان خويش را به دست اقبال پايمال كرد، هرروز قوّت و قدرت او در كار ملك و مملكت فزونى گرفت.

در اين هنگام كه 1135 سال از تاريخ هجرت/ 1723 م. برفته بود و جماعت افغان شهر اصفهان را به محاصره داشتند، اين خبر مسموع فتحعلى خان افتاد، روانديد كه پادشاه ايران را در چنين كارى صعب، به كارى نباشد. 1000 سوار از دليران قاجار اختيار كرده، به سرعت ستارۀ شهاب و يا طليعۀ آفتاب به جانب اصفهان شتاب گرفت و بعد از ورود بدان اراضى چند كرّت در جنگ افغان تركتازى نمود و بسيار كس از آن جماعت به خاك انداخت و عرضۀ تيغ و تير ساخت و بسيار سر، از آن سران سپاه بر سر سنان كرده و در پيشگاه شاه سلطان حسين صفوى

ص:13

به خاك راه افكند.

اعيان درگاه شاه سلطان حسين كه سالها در بستر امن و امان غنوده و از كار مقابله و مقاتله غافل و ذاهل بودند، بيم كردند كه مبادا در اين فتنه فتحعلى خان نيز دل ديگرگون كند و به هواى سلطنت بتازد و كارى بسازد. بدين انديشه هاى ناصواب پادشاه را با او بدگمان و سرگران ساختند. لاجرم فتحعلى خان برنجيد و اصفهان را با افغان گذاشته راه استرآباد برداشت و از پس او روز بيست و ششم شوال در سال 1135 هجرى/ 1723 م.

اصفهان به دست افغانان مفتوح و شاه سلطان حسين در معرض هلاك مطروح افتاد.

جماعت افغان بعد از فتح اصفهان، رايت جهانگيرى افراخته، تا به اراضى رى بتاختند. مردم رى استغاثت به فتحعلى خان برده، از وى استمداد كردند و او با لشكرى خونخوار آهنگ رى فرمود و در ابراهيم آباد ورامين با افغانان دچار شد. از هردو رو به صف برزدند، از چاشتگاه تا فرو شدن آفتاب، مردان جنگ به تب وتاب بودند و طريق حرب و ضرب مى پيمودند، چون جهان سياه شد و هردو سپاه جنگ را دست بازداشتند.

در حضرت فتحعلى خان معروض افتاد كه چون خبر فتح اصفهان و قتل شاه سلطان - حسين در اطراف جهان پراكنده شد، شاه طهماسب از آذربايجان به مازندران آمد و اينك در آن اراضى تجهيز لشكر همى خواهد كرد، تا با افغانان رزم دهد و دشمنان پدر را كيفر نهد.

بعد از اصغاى اين قصّه به شتاب تمام راه مازندران برداشت و در شهر سارى شاه - طهماسب را ديدار كرد و كفيل امور پادشاهى و وكيل دستگاه سلطنت او گشت. پس

شاه طهماسب را برداشته به استرآباد آورد و در آنجا لشكرى لايق بياراست و عرض سپاه داده راه خراسان پيش گرفت و در ايام محاصرۀ مشهد مقدس، روز شنبۀ چهاردهم شهر صفر كه سال تاريخ به 1139 ه/ 1726 م پيوسته بود، به اغواى نادر، پادشاه افشار او را شهيد كردند، چنانكه تفصيل اين جمله در جاى خود به شرح خواهد رفت.

ص:14

دشت برفت و در ميان قبيلۀ داز(1)، جاى كرد.

نادر شاه به قبايل تركمان منشورى كرد كه محمّد حسن خان را دست بسته به درگاه فرستند و اگرنه منتظر آتش غضب و سورت سخط پادشاه باشند. بزرگان تركمانان انجمن شده به قبيلۀ داز آمدند و گفتند واجب افتاد، يا محمّد حسن خان را به درگاه فرستاد يا مورد سخط نادر شاه بايد بود. بكنج(2) كه صاحب وقايد قبيله بود، ناچار بدين سخن رضا داد. زن او كه مكانتى به سزا داشت، محمّد حسن خان را در سراى خويش پنهان كرده، به ميان انجمن آمد و گفت اى بزرگان قبايل تركمان سخن بر اين نهاديد كه پسر فتحعلى خان را دست بسته به قتلگاه فرستيد. اين بگفت و معجر برگرفت و در ميان انجمن افكند و گفت هم اكنون در سايۀ اين معجر بنشينيد و پاسخ نادر شاه را با زنان بگذاريد. تركمانان از گفتار او شرمسار شدند و سخن بر آن نهادند كه محمّد حسن خان را از ميان خود به سلامت كوچ دهند و در حضرت نادر شاه معروض دارند كه ما را از او خبرى نباشد. لاجرم محمّد حسن خان با دو سر اسب و يك تن غلام و يك بهله(3) باز از ميان تركمانان بيرون شد و راه دشت برگرفته مسافتى بعيد در نوشت و در ميان آن بيابان بى پايان يك تنه با آن غلام بزيست و خورش ايشان همه از صيد مرغان بود كه به دستيارى آن باز اصطياد مى كرد و بريان نموده اكل مى فرمود.

چون روزگارى بر آن سپرى شد، روزى چون آن باز را از بهر صيد رها كردند در پرواز صعود همى كرد و ديگر باز نيامد، روز ديگر زحمت جوع برايشان اثر كرده، ناچار يكى از اسبان را ذبح كردند و روزى چند بخوردند.

ص:16

چون از هيچ روى فتح بابى نشد، اسب ديگر را نيز بكشتند و بخوردند. آنگاه جوعان و حيران مانده بعد از دو روز به اتّفاق غلام، نيم جان، محمّد حسن خان پياده و گرسنه پهلو بر زمين نهاده آمادۀ هلاك گشت.

در اين هنگام همچنان كه صماخ گوش بر زمين داشت بنگ سم تكاوران(1) همى اصغا فرمود، در عجب شد كه در اين بيابان آمد و شد سواران از چه در باشد. به زحمت تمام بر پاى خاست و با آن همه ضعف، تيغ برگرفت و بركشيد تا اگر مردم نادر شاه باشد مصاف دهد، چون سواد خويشتن نمودار كرد سواران از دور او را ديدار كردند و به جانب او تاختند و او را بشناختند، پس حال او را فحص كرده نخستين مقدارى خوردنى در گلويش فرو دادند تا به قوّت آمد. آن گاه، گفتند شاد باش كه نادر شاه از جهان رخت بربست. و جنيبتى پيش داشته تا [محمّد حسن خان] بر نشست و او را به ميان قبيله آورده، لشكرى ملتزم ركابش ساختند تا ديگرباره به استرآباد تاخته آن بلده را مسخّر فرمود و اين هنگام 1160 سال از تاريخ هجرت/ 1747 م. گذشته بود.

فرو گرفتند و از دور و نزديك ايشان را آسيب دادند، چندانكه كريم خان به محاصره افتاده و در لشكرگاه او قحط و غلا باديد آمد و كمر خان و شجاع الدّين خان زند كه از اكابر قوّاد(1) او بود [ند] مقتول شدند و شاه اسمعيل چون بخت را واژون و كار را ديگرگون يافت از لشكرگاه كريم خان فرار كرده به پاى حصار استرآباد آمد و پناه از محمّد حسن شاه جست. از اين جا است كه كريم خان گفت «شاهكۀ نمك به حرام بگريخت».

بالجمله چون كار بدين گونه رفت، كريم خان ناچار اموال و اثقال خويش را گذاشته از كتل نعل شكن راه فرار پيش گرفت. مردان قاجار اموال او را به غنيمت برگرفتند و از دنبال

او برفتند و بسيار كس از لشكر او اسير و دستگير تركمانان و دليران قاجار شدند. اما محمّد حسن شاه اسيران را از تركمانان خريد و آزاد ساخت و شاه اسمعيل را برداشته به طرف اشرف كوچ داد.

استرآباد فرمود.

دولت آمد و ضميمۀ مملكت شد.

چون مملكت عراق را از دشمن بپرداخت و كار به كام ساخت و در سنۀ 1169 ه/ 1756 م. با لشكرى انبوه آهنگ مملكت آذربايجان كرد. آزاد خان افغان كه اين هنگام در آن اراضى فرمانگزار بود عرض سپاه داده با 20,000 مرد در 6 فرسنگى ارومى در برابر محمّد حسن شاه صف برزد. هردو لشكر دست به آلات حرب و ضرب برده باهم درآميختند و خون يكديگر بريختند. محمّد حسن شاه كسوت اصطبار بپوشيد و سخت بكوشيد، چندان كه لشكر دشمن خسته و شكسته هدف دمار و هلاك شدند. آزاد خان چون كار بدان گونه ديد، ناچار با چند تن از مردم خود از رزمگاه بيرون تاخته راه فرار برگرفت و از پس آن جنگ، ديگر در آذربايجان جاى درنگ نديد [و] لاجرم وداع ملك و مال گفته به اراضى تفليس شتافت.

اموال او بهرۀ ابطال گشت و لشكر او در ظلّ لواى محمّد حسن شاه درآمدند و جنابش بى درنگ 4000 تن از افغانان را نيز گزيده كرده، با سپاه خويش ملحق ساخت و تا قلعۀ شوشى بتاخت و آن بلدان و اراضى را عرضۀ نهب و غارت سپاهيان داشته به طرف تبريز

مراجعت كرد.

و اين هنگام 1170 سال از هجرت نبوى/ 1757 م. برفته بود كه آذربايجان را از مضافات ممالك محروسه داشت و فرزند اكبر و ارشد خود آقا محمّد شاه را كه در اين وقت 18 ساله بود، به فرمانگزارى آن مملكت گذاشت و خود از آنجا تسخير فارس را در ضمير گرفته، لواى مراجعت برافراشت و در هيچ منزل و مقام درنگ روا نديد، همچنان شتابزده تا به دار المؤمنين كاشان پيش آمد.

شيخ على خان زند كه بعد از مراجعت محمّد حسن شاه از قبل كريم خان به حكومت اصفهان استقرار داشت، چون دانست كه آن لشكر به كردار سيل دمنده و كوه رونده در مى رسند، بى آنكه پاى از سر بداند سر خويش گرفته راه شيراز پيش گرفت و محمّد حسن شاه با 50,000 مرد سواره و پياده بى مانعى و عايقى

ص:20

به اصفهان درآمد.

و چون در شهر اصفهان بلاى غلا و آسيب قحط استيلا داشت، توقّف فراوان در آن بلده روا نديد و فرمان داد تا از عراق، گندم و جو و ديگر حبوب حمل داده به اصفهان آوردند، چندان كه بذر جميع مزارع اصفهان را وفا كرد و بها را از خويش داد. پس بى درنگ در سنۀ 1171 ه. / 1758 م. از اصفهان به سوى شيراز خيمه بيرون زد و با آن سپاه كران پست و بلند زمين را درهم نورديده در يك فرسنگى شهر شيراز لشكرگاه كرد.

كريم خان زند ابواب حصار را مسدود ساخته متحصّن شد. بزرگان فارس چون غلبۀ محمّد حسن شاه را تفرّس كردند از هر جانب به حضرت او شتافتند. از جمله نصير خان لارى با 6000 مرد تفنگچى حاضر درگاه شد [ه] به لشكرگاه پيوست.

برجاى اند و تفنگچيان نصير خان لارى ثبات قدم ورزيده، دست از مقابله و محاصره باز ندارد، محمّد ولى خان قاجار دولّو از در خيرخواهى بيرون شده در حركت آن حضرت الحاح نمود و معروض داشت كه اينك كريم خان و مردان زند كه از بيم گزند شهريار در تنگناى اين حصارند، همه شيران كارزار و دليران گيرودارند. اين چنين لشكرى را با عدّتى اندك در برابر شدن و رزم دادن از طريقت حزم بعيد است. و خود برفت و اسب پادشاه را حاضر ساخته ركاب بگرفت.

محمّد حسن شاه چون نيك نگريست جاى زيست نبود ناچار دل بر كوچ دادن نهاد.

پس نخستين اسب جنيبت خاصّ خويش را كه قراقوزى نام داشت بفرمود حاضر كردند و زين برنهادند و دختركى كه از اصفهان در سلك جوارى درآورده، ملتزم خدمت ساخته بود، بفرمود تا برنشست و بعضى از جواهر(1) نفيسه برساخت زين بست. آن گاه گفت كس بدين اسب نتواند دست يافت، همه جا بر كنار راه باش كه كس عنانت نتواند گرفت. پس شتابزده تا اصفهان عنان بازمكش و در سراى خويشتن زيستن مى كن كه من نيز در قفا مى رسم.

آن دخترك برنشست و به سرعت صبا و سحاب شتاب كرد و همه جا از كنار شارع طى مسافت مى كرد تا به خيابان اصفهان كه جز بر جاده رفتن چاره نبود درافتاد.

از قضا در اين وقت يك تن از غلامان رايض(2) و جنيبت كشان محمّد حسن شاه از مازندران به شيراز مى شتافت در ميان خيابان چشم او زنى را نگريست كه بر قراقوزى برآمده به شتاب شهاب در مى رسد. چون برق جهنده از پيش رويش برآمده عنانش بگرفت و گفت: اسب محمّد حسن شاه را از كجا بدست كردى و به كجا مى شوى ؟ صورت حال را باز راند، لاجرم چون غلام رايض اين بشنيد او را برداشته به خانۀ پدر

آورد و با جواهر

ص:22

جاى داد و اسب قراقوزى را برداشته پذيرۀ محمّد حسن شاه شد و در سميرم آن جنيبت را ديگرباره به محمّد حسن شاه رسانيد تا بر نشست و طى طريق كرده، به اصفهان آمد و اين هنگام روز سيم شكستن و برنشستن از ظاهر شيراز بود، هم در اصفهان درنگ نكرده به همان سرعت طريق مازندران گرفت و اين خبر درست شد كه قراقوزى در شعب جبل مازندران سم خارا شكاف بر سنگ مى كوفت و مانند رعد صهيل مى كرد.

اكنون بر سر سخن رويم. محمّد ولى خان قاجار، شهريار را و لشكريان قاجار را برنشاند و راه اصفهان را پيش داد. اما از آن سوى حسين خان دولّوى قاجار يوخارى باش كه از قبل محمّد حسن شاه حكومت اصفهان داشت، چون پراكندگى لشكر پادشاه را اصغا نمود بى درنگ طريق مازندران برگرفت تا ساز مخالفت ولى نعمت را طراز دهد كه قبل از ورود محمّد حسن شاه مازندران را فرو گيرد. صفر على خان قوانلو اين معنى را دانسته، محمّد خان قوانلو عمزادۀ محمّد حسن خان را كه از قبل او والى مازندران بود به دست سفيرى مكتوبى كرد كه حسين خان را از استيلاى مازندران دفع دهد.

لاجرم چون محمّد حسن خان از شيراز به ظاهر بلدۀ اصفهان رسيد در باغ قوشخانه فرود شد و انديشۀ حسين خان دولّو را باز دانست، مجال نيافت كه در اصفهان درنگ كند و لشكرى از بهر جنگ كريم خان تجهيز فرمايد، بى توانى بر نشست و به سرعت برق و باد به سوى مازندران شتافت. اما از آن سوى چون مكتوب صفر على خان به محمّد خان رسيد و دانست كه حسين خان دولّو همى در رسد، بيم كرد كه جماعت افغانان را كه محمّد حسن شاه از آذربايجان كوچ داده در مازندران نشيمن فرموده، عداوت نهانى را عيان سازند و بعد از ورود حسين خان با او پيوسته شوند.

لاجرم پيش از آنكه اين خبر پراكنده شود 80 تن از بزرگان افغان را بدست آويز حفاوت و مهربانى در مجلس خويش حاضر كرده، حكم داد تا جمله را در غل و زنجير كشيده در حبس خانه باز داشتند.

ص:23

افغانان چون اين بشنيدند، در يك جاى انجمن شده گرد خود سنگرى كردند. محمّد خان چون خبر طغيان ايشان را بشنيد يوسف خان هوتكى را با 50 تن از سران افغان سر بر گرفت و با ابطال رجال خود بر سر افغانان تاختن برد و با آن جماعت رزم داده غلبه يافته، بعضى را عرضۀ شمشير و برخى [را] دستگير فرمود.

اما از آن سوى حسين خان كه با افغانان مواضعه داشت چون به فيروزكوه آمد و حال ايشان را بازدانست فسخ عزيمت از تسخير مازندران داده اراضى هزار جريب و فولاد محله را در نوشته به استرآباد آمد و آن بلده را مفتوح ساخته استوار بنشست. اما محمّد خان بعد از مقاتلت با افغانان 6000 سوار و پياده آماده كرده منتظر موكب شهريارى همى بود.

در اين وقت محمّد حسن شاه با چند تن به على آباد نزول فرموده و محمّد خان پذيره شد، در على آباد به درگاه پادشاه پيوست. آن گاه محمّد حسن شاه از على آباد كوچ داده به شهر سارى درآمد و روزى چند در آنجا به پاى برده، لشكرى بزرگ فراهم كرد و آهنگ استرآباد فرمود. حسين خان دولّو دانست كه رزم او را پاى ندارد، خويشاوندان و برادران خود را برداشته به دامغان گريخت و با ابراهيم خان بغايرى كه در دامغان بود هم داستان شد. محمّد حسن شاه از دنبال او به استرآباد درآمد و از آنجا با لشكر گران بيرون تاخته در ظاهر دامغان لشكرگاه كرد و حسين خان در تنگناى محاصره افتاد.

كس از راه و بيراه پشت به لشكرگاه همى كردند و بعد از ورود سارى تركمانانى كه ملتزم حضرت بودند نيز سر از ربقۀ اطاعت برتافته دست به غارت گشادند و باز خانه شتافتند. محمّد حسن شاه ناچار با جماعتى از اشاق باش و گروهى از غلامان خاصه راه استرآباد برداشت. شيخعلى خان بى مانعى به جانب سارى تاخته آن بلده را مسخّر ساخت و حسين خان دولّو نيز از دامغان سفر كرده در سارى با او پيوست.

اما محمّد حسن شاه ديگرباره در استرآباد ساز لشكر كرده بطرف اشرف تاخت و در

آن جا سنگرى برآورده آمادۀ جنگ گشت و شيخعلى خان نيز در برابر او لشكر بياراست و صف بر زد و روزى چند از هردو جانب بازار حرب و ضرب رواج داشت و مردان كارزار طريق مبارزت و مناجزت مى سپردند.

شيخعلى خان چون در اين سودا سودى گمان نداشت چنان صواب شمرد كه فتح استرآباد كند تا محمّد حسن خان را در مازندران مأمن و نشيمنى نماند. پس تمامت لشكر را برداشته از كنار درياى طبرستان طريق استرآباد پيش گرفت. محمّد حسن شاه چون اين بديد سنگر را گذاشته از راه خيابان رهسپار گشت و در ارض كلباد بين عسكرين زياده از يك فرسنگ مسافت نماند.

در اين هنگام از هردو لشكر جماعتى از پى آذوقه و علف بيرون شدند و باهم باز خوردند ناچار درهم افتادند. بانگ تفنگ و نعرۀ مردان جنگ بالا گرفت و هردو لشكر از آن گيرودار خبردار شدند و گروه گروه از سواره و پياده به اعانت مردم خود بيرون شدند.

عاقبت كار به كارزار كشيد و تمامت لشكريان از دو سوى دست به آلات حرب برده در كنار بحر، رزمى بزرگ افتاد و جمع كثير مقتول گشت. از پس آن جنگ محمّد حسن شاه به استرآباد آمد و شيخعلى خان از كلباد متوجه اشرف گشت.

اما محمّد حسن شاه بعد از ورود به استرآباد كس به خراسان فرستاده، ولى خان و نجف خان كرد شادلو را طلب داشت و ايشان با 10,000 سوار به حضرت وى حاضر شدند و سبز على خان شامبياتى را كه به دشت قبچاق گريخته بود

ص:25

نيز بخواند و مورد اشفاق و الطاف ساخت و سبب فرار وى آن بود كه محمّد ولى خان دولّو كه مقرّب درگاه محمّد حسن شاه بود، پدر او را بكشت و او مجال درنگ نيافته به دشت گريخت و ديگر از تفنگچيان استرآبادى و جماعت گرايلى و حاجى لر و كفشلر و كتول و ديگر قبايل هفت هشت هزار تن مرد جنگى فراهم كرد و اين هنگام نخستين به دفع منافقين پرداخت. پس محمّد ولى خان و برادران او و بنى اعمام حسين خان دولّو را در مجلس مشاورت طلب كرد و سبز على خان را فرمود كه چون من از مجلس مشاوره كناره جستم به خون پدر، محمّد ولى خان را مقتول ساز.

مع القصه چون اين جمله حاضر شدند، محمّد حسن شاه بهانه ساز كرده از مجلس بيرون شد، سبز على خان با جمعى از غلامان با تيغهاى آخته درآمدند و محمّد ولى خان و صادق خان و جمعى از اعيان يخارى باش را مقتول ساختند. چون اين كار پرداخته شد. با

18000 سوار و پياده خيمه بيرون زد و در بيرون اشرف، رزم شيخعلى خان را ساخته شد.

و از آن سوى شيخعلى خان نيز با لشكرهاى خود جنبش كرده در بيابان قرق، تلاقى فريقين گشت و كار جنگ بالا گرفت. بعد از گيرودار بسيار جماعت كردان خراسان نخستين بشكستند و يك باره عنان برتافته راه خراسان پيش گرفتند.

محمّد حسن شاه لختى ديگر با پيادگان بپائيد و مردانه رزم داد، پيادگان را نيز چون پاى نماند ناچار از آن گرداب بلا روى برتافت و از راه خيابان طىّ مسافت همى كرد، لشكر شيخعلى خان نيز از دنبال در شتاب بودند. در ميان راه پلى شكسته پيش آمد و آن پل از اقتحام و ازدحام هزيمت شدگان مسدود بود، محمّد حسن شاه را در كنار راه ساحتى به نظر آمد كه از اشجار ساده بود. با دو غلام خود فرس بدان جانب راند، ناگاه قوايم اسب باد پاى در آن عرصه به وحل در رفت.

و هم در اين وقت سبز على نام كرد كه از غلامان او روى برتافته

ص:26

به شيخعلى خان پيوسته بود به اتّفاق محمّد على آقاى دولّو برادر حسين خان با 10 سوار ديگر برسيد و ولى نعمت را گرفتار وحل ديد، چشم از سوابق نعمت پوشيد. هم گروه با تيغ و سنان بدو حمله بردند و سرى كه سالها زيب افسر بود از تن جدا ساختند.

چون محمّد خان قوانلو در استرآباد استماع اين خبر كرد جاى درنگ نديده در ركاب آقا محمّد شاه كه فرزند اكبر محمّد حسن شاه بود و حسينقلى خان و ديگر فرزندان پادشاه شهيد از استرآباد بيرون شده، بدان سوى گرگان كوچ دادند و اين واقعه در سال 1171 ه/ 1858 م. افتاد و مدت سلطنت محمّد حسن شاه 9 سال بود.

امّا از آن سوى، سر محمّد حسن شاه را برداشته به نزد كريم خان زند آوردند. وقتى كه كريم خان در شهر طهران در ميان دار الامارۀ خويش بر مسند سلطنت جاى داشت، يكى از مردم قاجار آن سر را در مخلاتى(1) نهاده بى محابا تا پيشگاه پادشاه به شتاب آورد.

كريم خان گفت: هان چيست در اين مخلاة ؟

گفت: سر محمّد حسن شاه.

كريم خان چون اين بشنيد از جاى جستن كرده بى آنكه كفش در پوشد از پيش روى كاخ به زير آمد و آن سر را از مخلاة برآورده با دست خويش در آب بشست و موى آن را به شانه زد و گلاب افشاند و آغاز سوگوارى نمود. روز ديگر در تابوت حمل داده خود تا دروازۀ شهر پياده تشييع فرمود و جميع بزرگان حضرت و امراى درگاه را همراه نموده، در حضرت شاهزاده عبد العظيم به قانون سلاطين بزرگش با خاك سپردند.

گويند نادر شاه افشار آن هنگام كه تسخير هندوستان كرد يك قطعۀ سنگ ياقوت به حضرتش آوردند كه به ميزان 18 مثقال بود، اعيان درگاه آن سنگ را بستودند و گفتند تاكنون ياقوتى كه به ميزان 18 مثقال آيد نديده ايم. نادر شاه فرمود كه من در ايران ياقوتى مى دانم كه 18 من به سنگ شاه وزن دارد و

ص:27

روى سخن با محمّد حسن شاه داشت چه به الهام دولت، هنرى كه در حيلت او بود، مكشوف داشت.

سراى او بمرد.

و دختر دوم محمّد حسن شاه را زنى كه در ميان قاجاريه به زبيده خاله مشهور است از بهر پسر خود نكاح كرد و هردو در جوانى بمردند و از ايشان فرزند نيامد.

دامغان مانند سيل دمان به جانب استرآباد تاختن برد و در نخستين حمله نواحى استرآباد را فرو گرفت و جمعى از سران قبيلۀ يوخارى باش را

سربرداشت و بزرگان قبايل كتول و حاجى لر را نيز عرضۀ شمشير ساخت.

مرتضى قلى خان و مصطفى قلى خان برادران حسينقلى خان به سبب قرابتى كه از سوى مادر با قبيلۀ يوخارى باش داشتند از شرّ ايشان ايمن بودند و در استرآباد نشيمن مى فرمودند. چون خبر تركتاز برادر را در آن اراضى اصغاء نمودند، از شهر بيرون شده او را ديدار كردند. و حسينقلى خان چون از كار نهب و قتل دشمنان بپرداخت، شاد خاطر به سوى دامغان عنان مراجعت برتافت.

در اين وقت محمّد خان سوادكوهى كه مشهور به دادو بود(1) و از قبل كريم خان حكومت مازندران داشت از دستبرد حسينقلى خان و آنگونه لشكر ساختن و به قتل و غارت تاختن هراسناك شد و با خود گفت از آن پيش كه در تدمير(2) مردان و تسخير بلدان مازندران دست جلادت از آستين بيرون كند، بايد او را از پاى درآورد. پس لشكرى ساز كرده، نخستين آهنگ تسخير نوكنده كرد كه آن هنگام مرتضى قلى خان در آنجا مقام داشت. چون اين خبر به حسينقلى خان رسيد، كس به نزد برادر فرستاد و پيام داد كه با مردم خود جنگ او را پذيره باش كه من از ديگرسوى كار او را آشفته خواهم ساخت. اين بگفت و معدودى از مردان كار ديده برداشته به كردار برق و باد به كنار سارى آمد.

لشكر او تاخته حمله بيفكند و سپاه او را هزيمت كرده و محمّد خان را در آن دار و گير دستگير فرمود و دست بسته به نزد حسينقلى خانش گسيل ساخت و حسينقلى خان او را همچنان در غل و زنجير به بارفروش آورد، و از پس آن كه اموالش را مأخوذ داشت جهان از وجودش پرداخته كرد و بر تمامت مازندران پادشاه [و] حكمران گشت.

اما از آن سوى چون اين اخبار موحشه در حضرت كريم خان معروض افتاد، صواب چنان دانست كه مهدى خان پسر محمّد خان را به جاى پدر حكومت مازندران دهد؛ زيرا كه پدر كشته نيكوتر كينه خواهى تواند كرد. پس منشورى به نام مهدى خان كرد و او از مردم خود انجمنى كرده در بارفروش بر مسند امارت جاى نمود. چون حسينقلى خان اين خبر بشنيد ديگرباره چون شير صيد ديده شتاب از شهاب گرفت و صبحگاهى مانند بلاى آسمانى از دروازۀ بارفروش به درون رفت، مهدى خان چون چشم از خواب باز كرد دشمن را بر در سراى يافت. آشفته و پريشان خاطر خويشتن را از زواياى خانه بيرون انداخته در بيغوله هاى بارفروش پنهان گشت. حسينقلى خان فرمان داد تا فحص كرده او را دستگير ساختند و در حبس خانه بازداشتند. آن گاه تن به جامۀ جنگ بياراست و پست و بلندى مازندران را در نوشت، هرجا دشمنى داشت در معرض هلاك مطروح داشت و هرجا قلعۀ مسدود شنيد مفتوح فرمود و قلاع و بقاعى كه در نواحى استرآباد به دست اعدا برآمده بود، جمله را منهدم نمود.

كريم خان زند از كردار او خشمگين شده چند كرّت لشكر گران به دفعش نامزد كرد و از ستيز و آويز او سودى بدست نيامد. اين هنگام اللّه ويردى خان جاجرمى كه سالها در خدمت او طريق صداقت مى پيمود، نزول مقدمش را به جاجرم خواستار آمد و حسينقلى خان بدان جا شد.

ص:31

بعد از ورود جاجرم(1)، نصر اللّه ميرزا پسر شاهرخ شاه افشار نيز به سرعت تمام به جاجرم آمد، از بهر آنكه در جهانگيرى و مملكت گشائى با حسينقلى خان هم دست و هم داستان شود. چون اين معنى را در حضرتش مكشوف داشت حسينقلى خان فرمود كه كار سلطنت به شراكت، مانندۀ دو شمشير در يك نيام و دو شير در يك كنام(2) است، هرگز راست نيايد و او را به مراجعت وطن خويش اجازت فرمود و خود از جاجرم به راميان آمد.

تركمانان كوكلان بعد از بيرون شدن حسينقلى خان با 2000 سوار جرّار آهنگ جاجرم كردند و در ظاهر جاجرم سنگرى راست كرد [ه] جنگ را ساخته شدند. اللّه ويردى خان صورت حال را مكتوب كرده به دست سفيرى رونده معروض داشت. حسينقلى خان از اصغاى اين خبر آتش خشمش زبانه زدن گرفت و بى آنكه تجهيز لشكرى كند يا ساز

سپاهى دهد، بر اسب خويش برآمده و راه جاجرم پيش گرفت. 200 تن از غلامان او بر نشسته ملتزم ركاب گشتند و او مانندۀ شاهين فراز گرفته كه از دنبال صيد خويش آهنگ فرود كند، طىّ مسافت نموده به اراضى جاجرم درآمد.

تركمانان كه دست پرورد دشت بودند و مرد را از مرد نيكو مى شناختند؛ چون از ورود او آگهى يافتند، از كرده پشيمان شدند و كس به حضرت او فرستاده خواستار مصالحه و مداهنه گشتند1. حسينقلى خان نيز از مصالحه مضايقت نفرمود و با ايشان كار از در آشتى راند، آن گاه بزرگان را بار داده تا حاضر حضرت شدند و مورد حفاوت و عنايت گشتند و شاد خاطر، طريق منازل خويش سپردند.

اما جماعت قاجار يوخارى باش چون صولت و سطوت حسينقلى خان را نگران شدند و استيلاى او را در ممالك مازندران مشاهده كردند، دانستند كه

ص:32

اگر روزگار يابد يك تن از ايشان را زنده نگذارد و استمداد از كريم خان نيز كارى به كران نبرد. حيلتى ديگر و كيدى ديگر گونه كردند و چند تن از تركمانان يموت را كه ملتزم ركاب و ملازم درگاه حسينقلى خان بودند به مال فراوان تطميع كردند تا اگر توانند كيدى انديشند و وجود آن حضرت را گزندى رسانند. ايشان نيز چون قضا بر اين رفته [بود] اين دغا را به امضا بردند و چشم از حقوق ولينعمت پوشيده نيم شبى خويشتن را به پشت سراپردۀ او رسانيدند و به يك بار در خوابگاه او گلوله هاى تفنگ را گشاده داده تا همچنان در جامۀ خواب شهيد شد و چندان كه غلامان دولتخواه فحص حال قاتلان او كردند، مكشوف نيفتاد.

چون اين خبر به كريم خان رسيد و مملكت مازندران را از چنين شيرى و شهريارى خالى ديد زكى خان زند را كه مصدر شرّ و گزند بود، به حكومت آن ممالك منصوب داشت. چنان كه شرح شرارت و شراست او در جاى خود مرقوم خواهد شد. مدّت عمر حسينقلى خان 27 سال بود و از وى 2 پسر ماند يكى فتحعلى خان كه شهريار جهان گشت و آن ديگر به نام پدر حسينقلى خان نام يافت.

همانا چون حسينقلى خان از شيراز به دامغان سفر كرد، مهد عليا را كه مادر فرزندان اوست از قبيلۀ قاجار عضد الدّين لو به شرط زنى به سراى آورد. نخستين شهريار جهان فتحعلى شاه از وى متولّد گشت. ديگرباره چون حمل يافت تركمانان حسينقلى خان را در جامۀ خواب شهيد كردند و زن و فرزند او در صحراى تركمان افتاد و در آنجا مهد عليا بار بگذاشت و پسرى آورد، لاجرم نام پدر را بر وى گذاشته حسينقلى خانش ناميدند.

كريم خان زند، مرتضى قلى خان برادر حسينقلى خان شهيد را فرمان كرد كه زن و فرزند را از ميان تركمانان مراجعت دهد و او اين كار به فرمان كرد و اين ببود تا آقا محمّد شاه بعد از فوت كريم خان از شيراز به مازندران آمد، آن گاه

ص:33

مهد عليا را از بهر خود نكاح بست و او را با شاهزادگان كه فرزندان برادرش بودند به سراى خويش آورد و همى بداشت چنانكه ذكر ايشان در جاى خود مسطور خواهد گشت.

جهان بيگلو با 500 خانوار طريق خدمت گرفت و آن وقت خزائنى كه از عراق به شيراز و نيز خزانه [اى] را كه از مازندران به فارس حمل مى دادند از هر جانب كس فرستاده مأخوذ داشت و بر سپاهيان قسمت كرد و تقى خان زند را كه از قبل كريم خان سردار رى و فيروزكوه بود دستگير فرمود. تقى خان سلامتى جان را بهائى گران بداد و برست.

آقا محمّد شاه حكم داد تا جعفر قلى خان و خان ابدال خان كرد و لطفعلى خان دادوى، ايلات عراق و تفنگچيان سوادكوه را برداشته به سنگر ايشان بتاختند و جنگ درانداختند.

نخستين رضا قلى خان هزيمت شده راه بارفروش پيش گرفت و جمعى كثير مقتول گشت و سنگر ايشان بدست شد و اموال لشكريان به غنيمت رفت. مصطفى قلى خان چون كار بدين گونه ديد، به ركاب آقا محمّد شاه پيوست و مرتضى قلى خان اموال و اثقال خود را برداشته به استرآباد گريخت و آقا محمّد شاه با نصرت و فيروزى به شهر سارى درآمد.

و از نو آغاز فتنه كرد و مرتضى قلى خان نيز از استرآباد با لشكر خود تا فيروزكوه براند و رضا قلى خان از لاريجان كوچ داده بدو پيوست.

و هم چنان مهدى قلى خان كه از قبل آقا محمّد شاه به استمالت اهالى لاريجان رفته بود با مرتضى قلى خان موافقت نمود.

چون اين اخبار پراكنده شد آقا محمّد شاه، جعفر قلى خان را كه در اين وقت به حدود قزوين مأمور فرموده بود طلب كرد و خود نيز ساختۀ سفر مازندران گشت. نخستين جعفر قلى خان به اراضى مازندران درآمده با مرتضى قلى خان دچار شد و رزمى صعب در ميانه برفت و جعفر قلى خان بشكست و از ميان درختستان مازندران خود را به يك سو كشيده و ديگرباره اعداد لشكر كرده در خواجك كجور با رضا قلى خان رزم داد و لشكر او را هزيمت كرد و از دنبال ايشان چون شير دمنده برفت و رضا قلى خان را دستگير كرده

مغلولا به نزد برادر آورد.

آقا محمّد شاه باز طغيان و عصيان او را بر جهل و نادانى حمل داده از قتلش تقاعد ورزيد و ديگرباره از پياده و سواره لشكرى ملازم جعفر قلى خان فرموده به اراضى لاريجانش فرمان داد تا برفت و آن نواحى را از كدورت بدخواهان مصفّى داشت. آن گاه از بارفروش آهنگ استرآباد نمود تا چهاردانگه براند و در خاطر داشت كه مرتضى قلى خان از كردار نابهنجار خود پشيمان شده، پذيره خواهد گشت و به ركاب خواهد پيوست.

چون اين انديشه به صواب مقرون نيفتاد و جنگ با برادر را نيز مكروه مى داشت از آنجا رنجيده خاطر راه بگردانيد و به طرف اشرف كوچ داد. دولتخواهان حضرت معروض داشتند كه اگر شهريار رضا قلى خان را رها ساخته به نزديك مرتضى قلى خان گسيل فرمايد، دور نباشد كه مادۀ منازعت مرتفع گردد و مرتضى قلى خان نيز از در ضراعت بيرون شود. آقا محمّد شاه ملتمس ايشان را به اجابت مقرون داشت و رضا قلى خان را رخصت سفر استرآباد داد.

ص:37

بعد از ورود، مرتضى قلى خان نيز اظهار پشيمانى كرده، مصطفى قلى خان برادر اعيانى خود را با معدودى به حضرت فرستاده تا ملازم ركاب باشد.

آن گاه آقا محمّد شاه به سارى آمد و جعفر قلى خان و مصطفى خان را با 700 تن از ابطال رجال به تسخير گيلان مأمور داشت و خود به بارفروش آمده، استوار بنشست و رضا قلى خان قاجار قوانلو را به صيانت آمل مأمور كرد و رضا قلى خان برادر خود را به استمالت مردم لاريجان برگماشت.

از ميانه باز رضا قلى خان آتش فتنه را دامن بزد و با سران لاريجان اتّفاق كرده در سنۀ 1195 ه. / 1781 م. سپاهى ساز داد و ناگاه به جانب بارفروش تاختن كرده مغافصة به شهر درآمد و گرد سراى برادر را فرو گرفت و شورشى از مردم شهر و ابطال لشكر بر پاى كرد و مانند باران بهارى گلولۀ تفنگ در آن سراى بباريد.

آقا محمّد شاه، شاهزادگان جوان فتحعلى خان [شاه بعدى] و حسينقلى خان را به اتّفاق مادر ايشان مهد عليا برداشته در بادگيرى كه از پس سراى بود متحصّن شد.

هرچند از چار سوى بدان سراى يورش بردند، با گلولۀ تفنگ دفع همى داد. چون

لشكريان دانستند كه بدو دست نيابند آتش در سراى زيرين زدند و هم از آتش زيانى بدان بادگير نرسيد و آقا محمّد شاه يك تنه اين همه ثبات قدم از بهر آن داشت كه خان ابدال خان كرد از سارى برسد و با دشمنان رزم دهد.

از قضا خان ابدال خان نيز با دشمنان مواضعه داشت، وقتى برسيد و اين معنى معلوم گشت، آقا محمّد شاه سودى در تحصّن نديد، ناچار بيرون شد و رضا قلى خان را مخاطب ساخت و فرمود اگرچه در هواى افسر اين همه خودسرى كنى و به طلب تخت اين بدبختى را شعار دارى؛ لكن خداوند اين فضيلت بر جبلت تو ننهاده و اين معنى در نهاد تو به وديعت نگذاشته و از اين تعب و طلب جز رنج و شكنج بهره نخواهى يافت.

رضا قلى خان به كلمات كذب آميز مستمسك شده چنان انهى مى داشت كه من

ص:38

محرّك اين غوغا را نمى دانم و مردم را از اين طغيان باز نشاندن نمى توانم. بالجمله آقا محمّد شاه و شاهزادگان را بند گران بر نهاده و در محال بند پى آورده بازداشت و خود به هواى سلطنت سر بركشيد.

رضا قلى خان قاجار [چون اين قصّه بشنيد] از آمل اين خبر را بدست مسرعى پوينده تر از برق و باد به جعفر قلى خان و مصطفى قلى خان فرستاد و ايشان طريق گيلان را گذاشته مراجعت كردند. و از آن سوى مرتضى قلى خان و عليقلى خان و مهدى قلى خان و خوانين قاجار، چون اين قصّه بشنيدند، پسنده نداشتند و با 700 كس از ابطال رجال و گزيدگان لشكر به عزم كيفر از استرآباد بيرون شدند. رضا قلى خان چون آگاه شد، خان ابدال خان را با 400 تن جزايرچى به دفع ايشان روانه سارى ساخت و چون هردو لشكر باهم راه نزديك كردند و درهم افتادند، در حمله نخستين ببر سلطان كرد به دست شيران وغا(1) كشته شد و لشكر خان ابدال خان درهم شكست.

از ميانه خان ابدال خان كرد فرار كرده به سارى درآمد و ديگرباره انجمنى كرده روز ديگر رزم ديگر داد و جمعى را به عرض شمشير داده هم به سارى درگريخت و به اتّفاق محمّد قلى خان لاريجانى به دكّان صبّاغى در رفته پنهان گشت و لشكريان فحص حال او كرده دستگيرش ساختند.

اين هنگام مرتضى قلى خان به شهر سارى درآمد و از آن سوى چون رضا قلى خان اين

بشنيد با لشكر خود از بارفروش بيرون شده آهنگ سارى فرمود. در نيمۀ راه خبر شكست خان ابدال خان در ميان مردم او پراكنده گشت و هولى در دل لشكريان جاى كرده او را بگذاشتند و بهر سوى متفرّق شدند. رضا قلى خان ناچار فرار كرده به بند پى آمد تا از برادر عذر خواهد و به حضرت او پناهد.

آقا محمّد شاه او را بار نداد و عذر و فريب او را پذيرفتار نگشت. رضا قلى خان چون اين بديد راه عراق برگرفت و به نزد على مراد خان زند رفت و هم از خدمت او روى بر تافته به اصفهان گريخت و از آنجا به شيراز سفر كرد و

ص:39

با صادق خان برادر كريم خان پيوست و از آن خوى و خيلا كه در مغز داشت در شيراز نيز نتوانست زيست كرد، و از آنجا به خراسان گريخت و در خراسان رخت به جهان ديگر برد. اكنون به داستان باز آئيم.

برگماشت و اسمعيل خان قوانلو صاحب قلعۀ زرد و حاجى اسمعيل خان عزّ الدّين لو مالك ده ملاّ را با جماعتى لايق ملتزم ركاب او نمود و ايشان به تعجيل تمام شتافته به نزديك قادر خان لشكرگاه كردند و از دو سوى در برابر هم صف برزده جنگ درپيوستند. بعد از كشش و كوشش فراوان قادر خان هزيمت شد و شاهزاده عنان به سوى دامغان تافت و مژدۀ اين فتح معروض درگاه پادشاه داشت. آقا محمّد شاه در ازاى اين خدمت دامغان را به تيول شاهزاده مقرّر فرمود.

از پس اين واقعه عليمراد خان زند، اميرگونه خان افشار را سپاهى داده به تسخير مازندران مأمور فرمود و چون راه به اراضى مازندران نزديك كرد، اهالى لاريجان خدمت او را التزام داده به محال خويشش درآوردند. چون اين خبر گوشزد آقا محمّد شاه شد، نخستين عليقلى خان را با گروهى از سپاهيان به دفع او فرمان داد و او با مردم خود تاختن كرده و با اميرگونه خان جنگ درانداخت و از مصاف او سودى نبرده بى نيل مقصود بازگشت. آقا محمّد شاه چون اين بديد ناچار به عزم رزم او برنشست و در سبز ميدان او را دريافته جنگ بپيوست. بعد از ستيز و آويز اميرگونه خان شكسته شده راه طهران برگرفت و عباسقلى خان پسر او مقتول گشت و محمّد خان لاريجانى ملقّب به سفيد نيز عرضۀ شمشير شد.

آن گاه آقا محمّد شاه كار لاريجانى را به نظام كرده، از آنجا كوچ داد و ظاهر سمنان را لشكرگاه كرده و آن بلده را [به] محاصره انداخت. مردم قلعه چون طاقت درنگ و قوّت جنگ نداشتند، لابد طريق خدمت گرفتند. و از آنجا به دامغان و بسطام سفر كرده مردم آن محال را مورد ملاطفت فرمود. قادر خان عرب نيز طريق طاعت سپرد و عصيانش معفو و منسى گشت و فرمان داد تا با اهل و مال در سارى نشيمن كند و بسطام را به تيول جعفر قلى خان و سمنان را به سيورغال عليقلى خان مقرّر داشت و خود به استرآباد كوچ داد.

چون اين هنگام عليمراد خان زند از اصفهان به حدود كرمانشاهان سفر كرده

ص:41

بود صواب چنان دانست كه لشكرى از بهر تسخير طهران ساز دهد. پس عليقلى خان را با فوجى مأمور طهران فرمود و او به ظاهر شهر طهران آمده لشكرگاه كرد. مردم آن شهر ابواب آن بلده را استوار كرده به حفظ و حراست خود پرداختند، عليقلى خان چون چند كرّت يورش به شهر انداخت و كارى نساخت، دست از فتح حصار بازداشت و به نواحى و توابع شهر در رفته مردم آن اراضى را مطيع و منقاد فرمود و عنان مراجعت به سوى سارى گذاشت.

- قلى خان را با گروهى از لشكريان از بيراهه به لاهيجان مأمور داشت و جماعتى از تفنگچيان زبردست را از براى هدم سنگر و تدمير لشكر او فرمان داد. هدايت اللّه خان در برابر صف راست كرده يك دو سه جنبش نمود و كرّ و فرّى ظاهر ساخت، هم سرانجام تاب درنگ نياورده، پشت با جنگ داد و هزيمت شده، به كشتى دررفت و راه شيروان پيش گرفت و شهريار بى مانعى به شهر رشت درآمده و در دار الامارۀ هدايت اللّه خان فرود شده، مردم شهر را به اسعاف حاجات و انجاح منى مستمال(1) ساخت.

از پس آن معروض حضرت افتاد كه رضا خان زند از قبل عليمراد خان تا ساوجبلاغ تاختن كرده و بدان اراضى استيلا يافته، شهريار جعفر قلى خان را با گروهى از لشكريان به دفع او نامزد فرمود. جعفر قلى خان برنشست و تاختن كرده او را درهم شكست. و آقا محمّد شاه خود از گيلان به چمن سلطانيه كوچ داد و مصطفى خان دولّو را به تسخير زنجان مأمور فرمود تا برفت و آن بلده را مستخلص نمود و چون ايّام خريف و زمستان در پيش بود از سلطانيه كوچ داده، رهسپار قزوين گشت و از آنجا به مازندران شده زمستان را در شهر سارى به پاى برد.

در اين وقت يكى از بزرگان دولت روس كه كرفس خان نام داشت با چند فروند كشتى به كنار اشرف آمد و در ضمير گرفت كه به دست آويز كار تجارت در آنجا قلعه [اى] بنيان كند و در نهانى مردم مازندران را به دولت روسيه رغبت دهد. شاهزادۀ جوانبخت فتحعلى خان به رأى دورانديش مكنون خاطر او را بدانست، لاجرم كرفس خان و مردم او را گرفته زنجير برنهاد و به درگاه پادشاه فرستاد. آقا محمّد شاه نخست او را از اين كردار ناصواب نكوهش كرد، آن گاه جرمش را با عفو ملكانه محو ساخته به انعام و خلعتش بنواخت و مراجعتش را به اراضى خويش اجازت داد. در اين وقت كرفس خان خواستار آمد كه از براى تمهيد وداد و تشديد اتّحاد با پادشاه روس يك تن از مردم استرآباد را به اتّفاق او

ص:43

رسول فرمايد و ملتمس او مقبول افتاد..

محمّد على خان حاكم خوار بدو پيوست و مردم سمنان نيز با او طريق انقياد گرفتند و همچنان اهالى لاريجان با او همدست شدند، پس به دل قوى چمن لار را لشكرگاه كرد. چون خبر او را در حضرت آقا محمّد شاه معروض افتاد، رضا قلى خان دولّو را به دفع او نامزد فرمود.

[و او] در روز مقاتلت شيخ ويس خان را بشكست و دو تن از سركردگان به اتّفاق 50 تن از لشكريانش را اسير فرمود. شيخ ويس خان از رزمگاه فرار كرده به دماوند نشيمن ساخت و به حراست خويشتن پرداخت. بعد از 15 روز عليمراد خان با لشكرى انبوه وارد طهران گشت و بى درنگ شيخ ويس خان را از طرف فيروزكوه و ويس مراد پسر عمّ خود را از جانب نور و اسمعيل خان زند را از سوى دامغان با لشكرهاى بسيار به تسخير مازندران فرمان داد.

در چنين هنگام كه اعيان درگاه پادشاه جهان آقا محمّد شاه، جاى آن داشت كه در دفع دشمن يك جهت باشند و همدست بكوشند، مرتضى قلى خان، برادر را گذاشته به لشكرگاه اعادى پيوست. لاجرم آقا محمّد شاه چنان صواب دانست كه در شهر استرآباد نشيمن كند و اعداد كار دشمن فرمايد. پس لشكر زنديه بى عايقى و مانعى در تسخير و تخريب شهر آمل و بارفروش پرداختند و در اراضى مازندران كار بر مراد ساختند.

در اين وقت مهد عليا والدۀ آقا محمّد شاه كه خواهر محمّد خان قاجار بود، مريض شد و به جنان جاويدان رحلت فرمود. و بعد از روزى چند مهديقلى خان برادرش كه مادر او از مردم كرد محلۀ استرآباد بود درگذشت. آقا محمّد شاه سوگوارى مادر و برادر را ناديده انگاشت و چارسوى لشكرگاه محمّد طاهر خان را به محاصره انداخته يك باره طريق خورش و خوردنى برايشان مسدود ساخت، چندان كه كار بر او تنگ شده، ناچار با چند تن از نزديكان خود راه فرار پيش گرفت. جمعى از ابطال رجال دنبال او برگرفتند و در حوالى گرگان دستگيرش ساخته به نزديك شهريارش آوردند. فرمان رفت تا سرش از تن برگرفتند و لشكر او بيشتر اسير تركمانان شدند و معدودى به عراق گريختند. چون اين خبر پراكنده شد شيخ ويس خان نيز تاب درنگ نياورد، بنه و آغروق(1)خود را ريخته به طهران گريخت.

در اين وقت آقا محمّد شاه خواست كه به مازندران آيد و از آنجا اعداد فتح عراق فرمايد، لاجرم به تدبير ملكانه در ضمير گرفت تا مردى كارآزموده كه كه از تمامت مازندران به نجابت اصلى و اصالت فطرى ممتاز باشد و به شوكت و جلالت مختار اختيار كند و زمام لشكريان را به كف كفايت او نهد تا اين جماعت را به نظام و بر وفق مرام كوچ دهد. از ميانه ميرزا اسد اللّه خان نورى را كه پدر بر پدر از صناديد مازندران بلكه شناختۀ همۀ ايران بود اختيار فرمود. همانا پدران او در اراضى مازندران از عهد قديم بزرگان و خواجگان بوده اند چندان كه در آن مملكت به طايفۀ خواجگان مشهورند و نسب به خواجه ابو الصلت هروى مى رسانند، چنان كه در جاى خود مسطور است.

بالجمله آقا محمّد شاه، ميرزا اسد اللّه خان را حاضر حضرت داشته فرمود «اكنون آغاز دولت و بامداد اقبال است و اين معنى پوشيده نيست كه سلطنت را

ص:46

خاصّه در عنوان امر كار به نظام لشكر و قوام سپاه است، به الهام دولت چنان دانسته ام كه در اين امر جليل ترا كفيل فرمايم و از تشتت آرا و انقسام خيال بيهوده پوى لشكريان برآسايم» و او را به وزارت لشكر بركشيد و خلعتى در خور بداد و خويشتن جنبش كرده، به سراى درونى رفت و قلمدانى با خود حمل داده هم به دست خويشتن او را سپرد و گفت «اين مفتاح وزارت و كليد امارت است بدين ليقه و قلم ترا بر خداوندان شمشير و علم فرمانروا ساختم تا تمامت قوّاد سپاه و اعيان درگاهت نرم گردن و فروتن باشند».

ميرزا اسد اللّه خان چون مورد اين ملاطفت و مرجع اين رأفت گشت، جبين شكرگزارى بر زمين ضراعت سوده معروض داشت كه «به فضل خداوند قادر قهّار و اقبال شهريار تاجدار جماعت لشكريان را چنان سلوك دهم كه هنگام صلح از آب زلال بى آزارتر و روز جنگ از پلنگ و ريبال(1) خونخوارتر باشند و دلهاى ايشان را با پادشاه چنان مهربان دارم كه سر بر آستان نهند و جان به رايگان دهند». شهريارش تحسين فرستاده و او زمين بوسه داده در انجام كار كمر استوار كرد.

همانا هنوز آن قلمدان را كه وديعۀ سلطنت و طليعه ميمنت است جناب اشرف امجد صدر اعظم ميرزا آقا خان كه او را فرزند ارشد و آن قبيله را ركن ارشد است در مجرۀ زرّين مضبوط دارد و با تيغ هندى و رمح خطى برابر شمارد. اكنون بر سر داستان شويم.

از پس اين واقعه آقا محمّد شاه به صوابديد ميرزا اسد اللّه خان عرض سپاه ديده به مازندران سفر كرده. و عليمراد خان [زند]، رستم خان زند را كه از عمزادگانش بود با 2000 سوار جرّار به طرف سوادكوه فرستاد. و از اين سوى آقا محمّد شاه، جعفر قلى خان را به دفع او نامزد كرده در ارض زيراب با يكديگر دچار شدند و كارزار كردند. رستم خان تاب درنگ نياورده هزيمت شد. لاجرم اين همه ادبار كه از پى يكديگر دچار شد، فتورى سخت در كار

ص:47

عليمراد خان انداخت، و اين هنگام نيز از افراط خمر، مرض استسقا بر احوالش استيلا يافت و از طهران كوچ داده آهنگ اصفهان فرموده و در هر منزل مرض او فزونى گرفت تا در مورچه خورت كه 9 فرسنگى اصفهان است رخت از جهان بدر برد.

مرتضى قلى خان چون اين بديد در حضرت برادر ديگر جاى شفاعت و ضراعت نداشت، به ميان تركمانان گريخت و از آنجا به نزد پادشاه خورشيد كلاه روس شده او را ترغيب به تسخير ايران همى كرد تا در سنه 1212 ه. / 1797 درگذشت. جسد او را به عتبات عاليات آورده مدفون ساختند. هم بر سر سخن باز شويم.

چون اين خبر به جعفر خان رسيد ديگر تاب درنگ نياورده اهل و عيال و اموال و اثقال خود را برداشته به شيراز گريخت و آقا محمّد شاه بى كلفت خاطر به اصفهان درآمد و 45 روز در آنجا نشيمن ساخته و امر آن بلد را به نظام كرد. آنگاه باقر خان خراسكانى(1) حاكم اصفهان را همچنان به حكومت بگذاشت.

در اين وقت معروض افتاد كه جماعت بختيارى با گروهى از مردم گلپايگان و فراهان همداستان شده به موافقت ابدال خان بختيارى و چند تن ديگر از بزرگان ايشان تا قريۀ عسكران به عزم مقابله و مقاتله شتافته اند. لاجرم شهريار از اصفهان به دفع ايشان خيمه بيرون زد. بعد از تلاقى فريقين، به اول حمله، مخالفين شكسته شدند و در سنگرى كه از بهر خويش كرده بودند پناه جستند. برحسب فرمان شهريار، جعفر قلى خان و على خان

افشار با فوجى از لشكريان، ايشان را به محاصره افكندند، آن جماعت هم در سنگر تاب درنگ نياورده بنه و آغروق خود را ريخته به قلل جبل گريختند.

لشكريان از دنبال ايشان بتاختند و بسيار كس دستگير و مقتول ساختند، ابدال خان و ديگر سرهنگان نيز گرفتار شدند و به معرض عقاب و عتاب درآمدند. فرمان رفت تا جمله را سر برگرفتند. آنگاه لشكريان دست نهب و غارت برآورده 80000 سر گاو و گوسفند و ديگر مواشى به غنيمت گرفتند. مردم بختيارى از اين هول و هيبت اوطان و مساكن خود را گذاشته به شعاب جبال و قلل باذخه جاى كردند و بعد از روزى چند از در انكسار و ضراعت بيرون شده به دست رسل و رسايل به كرم شاهانه توسّل جستند و شهريار عصيان ايشان را معفو داشت و به جانب اصفهان لواى مراجعت برافراشت.

در اين وقت اسمعيل خان فيلى به دست برادرش پيشكشى و عريضه انفاذ حضور داشته مورد الطاف خسروانه گشت و همچنان بر فرمانگزارى لرستان منشور يافت. آن گاه آقا محمّد شاه از اصفهان به سوى همدان سفر كرد، در آنجا، خسرو

ص:49

خان والى كردستان عمّ خود را با پيشكشى لايق به درگاه فرستاد و ايالت كردستان را حكم گرفت و از آنجا شهريار آهنگ طهران كرد.

استرحام و استعطاف نمود. پادشاه جرمش را معفو داشت و از آنجا به طهران آمد.

مى كرد و نهفتۀ ضمير او در حضرت شهريار مكشوف بود، در عمارت هفت دست اصفهان ميل دركشيد(1) و از آن جا به چمن گندمان نزول فرمود و در منزل سنگباران، زكريا بيگ گرجى وكيل اركلى خان والى گرجستان با پيشكش و عريضه به درگاه آمد و پادشاه او را بنواخت و از آنجا از راه بروجرد، اراضى بختيارى را به نظام كرده به جانب همدان شد.

در آنجا لطفعلى خان عمّ خسرو خان والى كردستان با عريضه و پيشكش حاضر حضرت گشته خواستار شد كه چون خسرو خان از ادراك حضور بيمناك است او را مهلت گذراند تا بعد از ورود موكب پادشاه به طهران، اطمينانى به دست كرده روانۀ درگاه آيد. ملتمس او مقبول افتاد و شهريار از همدان به طهران آمد.

و هم در اين سال جعفر خان زند از شيراز به تسخير يزد بيرون شد، تقى خان يزدى از مير محمّد خان كه در اين وقت حاكم طبس بود استمداد كرد و او با لشكرى لايق تاختن كرده، در ظاهر يزد با جعفر خان مصاف داد و او را شكسته، اموال و اثقالش را با توپخانه و اثاثۀ سلطنت به غنيمت برگرفت و از اين فتح عجبى و تنمّرى در دماغ او راه كرده فتح اصفهان را تصميم عزم داد.

محمّد خان و اسمعيل خان عرب عامرى كه حاكم نطنز و اردستان بودند نيز با او پيوستند. جعفر قلى خان از اصفهان بيرون شده پذيرۀ جنگ او گشت و بعد از 14 روز مبارزت و مناجرت مير محمّد خان بنه و آغروق بريخت و به يزد گريخت و از آنجا به طبس شد.

خان چند قطعه الماس و ياقوت و بعضى اشياء نفيسه پيش گذرانيد. آنگاه عليقلى خان را با فوجى از جنگجويان در اصفهان گذاشته باز طهران شد.

در اين هنگام مرتضى قلى خان از باكويه لشكرى انبوه كرده به گيلان تاخت و سليمان - خان حاكم گيلان تاب درنگ نياورده به قزوين گريخت و صورت حال را باز نمود.

آقا محمّد شاه، محمّد حسن آقاى ناظر و امير محمّد حسين خان ارجمندى فيروزكوهى را به دفع او مأمور فرمود. جعفر قلى خان نيز با 5000 كس از دنبال ايشان كوچ داد.

اما از آن سوى پيش از آن كه جعفر قلى خان در رسد، مرتضى قلى خان ميدان مبارزات را بياراست و جنگى صعب درافكند. در اول حمله، محمّد حسن آقا هزيمت شد و پشت به رزمگاه داد. امير محمّد حسين خان ارجمندى چشم از زندگانى بپوشيد و مردانه بكوشيد.

نخستين با گلولۀ تفنگ زخمى صعب برداشته و همچنان مانند شير زخم يافته بر چپ و راست حمله افكند و 9 تن از ابطال رجال را به خاك انداخت و خود نيز بهرۀ خاك گشت.

مرتضى قلى خان بعد از اين فتح و فيروزى دانست كه با جعفر قلى خان پاى رزم نخواهد داشت اراضى گيلان را عرضۀ نهب و غارت ساخته به جانب باكويه شتاب گرفت. و از اين سوى در حين اين فتنه مسموع شهريار افتاد كه جعفر خان زند با 30000 مرد جنگى از شيراز خيمه بيرون زده و تسخير اصفهان را تصميم عزم داد، آقا محمّد شاه از اين حديث برآشفت و با 300 تن مرد رزم آزماى برنشست و آهنگ اصفهان كرد. چندان كه ملازمان حضرت معروض داشتند كه 30000 تن را با 300 كس دفع نتوان داد مفيد نيفتاد. در جواب فرمود فتح و اقبال با ايزد متعال است و همچنان به قدم عجل و شتاب راه برداشت.

هرگاه بدو آگهى مى رسيد كه آقا - محمّد شاه رزم او را تصميم عزم فرمود و آهنگ اصفهان نمود، خواه با لشكر بسيار و خواه با نفر قليل، بى آنكه تيغى از غلاف برآيد و گردى از مصاف برخيزد، عار فرار را فخرى پنداشته دو اسبه طريق شيراز برمى داشت. و اين كار را چنان بر خويشتن استوار نهاده بود كه هنگام ورود او به اصفهان گروهى از درويشان كه خوى ايشان بدست كردن دبّوس(1) و باد افكندن، در بوق است، رسيدن جعفر خان را بدانستند، از بهر طلب دينارى و كديۀ درهمى فراهم شده، در بيرون اصفهان بر سر راه او انجمن شدند. چون آن سواران كه بر مقدمۀ جعفر خان بودند برسيدند و تكاوران جنيبت پديدار شد، هم گروه رده ساختند و باد در بوقها درانداختند.

جعفر خان در ميان پيشتازان خويش و پذيره شدگان شهر، ناگاه اصغاى چنان آوازهاى مهيب نمود، گمان كرد كه اين بانگ كرناهاى آقا محمّد شاه است، دلش از جاى برفت و عنان اسب بگردانيد و در طريق فرار چون شاهين شتاب گرفت، خاصّانش از قفا بتاختند و او را از قصّه آگاه ساختند، سخت غمنده و شرمسار گشت و گفت اكنون كه كار بدين گونه رفت از كوچۀ درويشان گذشتن و بديشان عبور كردن روا نباشد. پس از در ديگر به اصفهان درآمد تا اين هنگام كه بر حقّ گريخت.

مع القصّه چون خبر فرار او در منزل مورچه خورت معروض افتاد آقا محمّد شاه بى كلفت خاطر به اصفهان درآمد و مصطفى خان دولّو را از دنبال او تاختن فرمود و او تا ارض ايزد خواست برفت و چند عرّاده توپ از مردم جعفر خان مأخوذ داشته باز اصفهان شد و آقا محمّد شاه ظفر كرده و نصرت يافته مراجعت به طهران فرمود و زمستان را در مازندران به پاى برد.

اعمام عليمراد خان زند و ابراهيم خان ولد اسماعيل خان و حاجى عليقلى خان كازرونى كه يك سال در ارك شيراز زندانى بودند، در اين وقت دو تن از غلامان جعفر خان را كه يكى رجب و آن ديگر باقر نام داشت و نان و آب محبوسين را متصدّى بودند با خود يار كردند و شبانگاه از زندان بيرون تاختند و بر بام خلوت ارك برآمدند و آهنگ فرود شدن كردند.

صيد مراد خان از بيم جان بر بام بماند و ديگران به دست آويز طنابهاى شادروان به زير آمده، در زاويۀ خانه كمين نهادند. بامداد كه ظلمت برخاست يكى از زنان جعفر خان، مرد بيگانه [اى] در سراى ديده فرياد برداشت. جعفر خان چون بانگ او بشنيد با همه ناتوانى تيغ بركشيد و از خوابگاه خويش بيرون تاخت نخستين شاه مراد خان بر وى درآمد و جعفر خان تيغ بزد و بينى او را جراحت كرد.

ابراهيم خان چوب جاروبى به دست كرده از قفاى جعفر خان برآمد و بر او كوفت چنانكه از پاى درآمد. پس دست بياميخت و تيغ از كف او بستد و با همان شمشير سرش برگرفت و بر بام سراى افكند. صيد مراد خان بى توانى آن سر را برداشته به پاى ديوار ارك انداخت.

در اين وقت لطفعلى خان پسر جعفر خان كه در لار بود، چون خبر قتل پدر را اصغا فرمود، دانست كه راه به شيراز نتوانست كرد، به نزديك شيخ نصر عرب برفت و از او لشكرى استمداد كرده باز شيراز شد و آن بلده را مسخّر داشت و قاتلان پدر را دستگير ساخته برخى را نابينا و بعضى را مقتول نمود، آنگاه خود رايت استقلال برافراخته بر مسند پدر نشيمن ساخت.

آقا محمّد شاه چون اصغاى اين وقايع كرد در تسخير مملكت فارس يك جهت گشت و در سنه 1204 ق/ 1790 م. با لشكرهاى ساخته به شتاب صبا و سحاب به اصفهان آمد و از آنجا به جانب شيراز كوچ داد و در منزل بيضا كه 6 فرسنگى شيراز است بنه و آغروق را با برادر خود عليقلى خان گذاشته،

ص:55

ابطال رجال را برداشته به شيراز آمده، از آن سوى لطفعلى خان با 20000 سواره و پياده به عزم مقاتلت بيرون شده، در حوالى مسجد بردى با لشكر پادشاه برابر شد.

از دو روى صف راست كردند. آقا محمّد شاه در قلب سپاه جاى كرد و جعفر قلى خان

در ميمنه و مصطفى خان دولّو در ميسره ساكن شدند. نخستين لطفعلى خان 1200 تن از دلاوران جنگ را بر جعفر قلى خان گماشت و ايشان رزمى سخت افكندند و چون سستى در ايشان راه كرد، گروهى ديگر را به اعانت آن جماعت جنبش داد تا باهم پيوسته شدند و از بهر كوشش نيروئى از نو به دست كردند.

آقا محمّد شاه چون اين بديد، جماعتى را به دستيارى جعفر قلى خان فرمان داد.

ديگرباره لطفعلى خان انجمنى پشتوان قوم خود كرد و همچنين شهريار فوجى برانگيخت. از اين گونه كار كردند تا جنگ به انبوه و زمان كوشش و كشش به دراز كشيد و فراوان مرد و مركب به خاك درافتاد.

سرانجام لشكر لطفعلى خان هزيمت شدند و مردان شهريار تا به دروازۀ شهر از پى هزيمتيان بتاختند و بسيار كس از بزرگان سپاه را دستگير ساختند و از پيادگان 8000 مرد گرفتار گشت. ناچار لطفعلى خان به حصار در رفته متحصّن شد و پادشاه از مسجد بردى كوچ داده در يك فرسنگى شهر شيراز لشكرگاه كرد و سنگرى مشتمل بر سه دروازه بركشيده و يك ماه تمام استوار بنشست و چون فتح حصار در اين هنگام صعب مى نمود، به جانب طهران مراجعت فرمود. آنگاه حكم داد تا ضريحى زر اندود كرده، انفاذ درگاه ملايك پناه اسد اللّه الغالب على بن ابيطالب عليه السلام داشت.

فتنۀ لطفعلى خان، شاهزادۀ جوانبخت فتحعلى خان را با سپاهى لايق مأمور به اصفهان و توقّف در آن بلده فرمود. آنگاه تجهيز لشكر كرده به جانب آذربايجان كوچ داده، چمن اراضى طارم لشكرگاه گشت. سليمان خان را با 6000 مرد به طالش فرستاد تا اهالى آن اراضى را به معرض نهب و غارت درآورده، بزرگان آن جماعت را با زن و فرزند به زنجان فرستد. و نيز شهريار از طريق خلخال طىّ مسافت كرده با 2000 سواركار آزموده تسخير قلعۀ سراب و تدمير صادق خان را تصميم عزم داده، صادق خان شقاقى به انديشۀ مدافعت بيرون شده مبارزتى نمود، در اول حمله شكسته شد و طريق فرار برداشته تا قراباغ عنان باز نكشيد و در پناه ابراهيم خليل خان جوانشير بيارميد.

شهريار از پس او فرمان داد تا سراب را خراب كردند و هم به آتش بسوختند و از آنجا كوچ داده به اردبيل آمد. مصطفى خان حاكم قراجه داغ، پادشاه را پذيره شد و پيشكشى لايق پيش گذرانيده مورد اشفاق خسروانه گشت. از پس آن شهريار، جان محمّد خان قاجار را با جماعتى از مردان جنگ به دفع مصطفى خان طالش نامزد فرمود. او برفت و شكسته شده بازآمد. چون منازل صعب و درختستان فراوان در راه داشت، قلع و قمع او را به ديگر وقت گذاشت و از آنجا به سوى قراجه داغ سفر كرد و در چمن اشكنبر فرود شد.

حسينقلى خان دنبلى كه حاكم خوى بود در آنجا حاضر حضرت شده به حكومت خوى و تبريز مباهى گشت و زوجۀ او كه دختر ابراهيم خليل خان بود به توقّف قزوين فرمان يافت، آنگاه محمّد قلى خان حاكم ارومى بيمناك شده به اراضى اشنو گريخت.

آقا محمّد شاه، محمّد خان عزّ الدّين لوى قاجار را با 3000 كس به قلعۀ ارومى مأمور فرمود تا اهل و مال محمّد قلى خان را به لشكرگاه حمل داد.

و هم در حضرت شهريار مسموع افتاد كه محمّد خان را از اين خيانت بر زيادت، آن است كه با محمّد ولى آقا و محمّد على خان جوجوق و محمّد تقى خان شامبياتى مواضعه افتاده و پيمانى نهاده اند كه اگر توانند شهريار را گزندى رسانند.

لاجرم آتش خشم پادشاه زبانه زدن گرفت و فرمان داد تا محمّد خان را از ارومى با بند و كنده به درگاه آوردند و فرمان برفت تا او را و محمّد على خان جوجوق و محمّد على خان عزّ الدّين لو و محمّد ولى آقا را ميل دركشيدند و محمّد تقى خان را عرضۀ شمشير ساختند.

در اين هنگام محمّد قلى خان ارومى كه گريختۀ حضرت بود، درگاه پادشاه را پناه دانسته با پيشكشى سزاوار به تقبيل آستان شهريار حاضر شد و مهبط اكرام و اشفاق گشت.

از پس اين وقايع عريضۀ حاجى ابراهيم خان شيرازى ملحوظ نظر شهريار افتاد. به شرح آنكه لطفعلى خان تجهيز لشكر كرده، با 20000 كس سواره و پياده تسخير اصفهان را تصميم عزم داده خيمه بيرون زد. عبد الرّحيم خان برادر حاجى ابراهيم خان را با ديگر بزرگان و سركردگان فارس را ملازم ركاب ساخت و همه جا قطع مسافت كرده در سميرم عليا فرود شد.

از اين سوى شاهزاده فتحعلى خان كه وليعهد دولت و نايب سلطنت بود در چمن گندمان اصغاى اين حديث كرد و بيدرنگ ساختۀ جنگ شده، با لشكرى نامور تا ارض قمشه كوچ داد. آنگاه هردو سپاه از كم وبيش يكديگر آگاه شده رزمگاه را تنگ درآوردند و در تير پرتاب هم فرود شدند.

انداخته اند.

سخت هراسناك شده و بنه و آغروق خود را به جاى گذاشته با 200 تن از خاصّان خويش فرار كرده به سوى شيراز شتاب گرفت تا با زن و فرزند و خزاين و دفاين خود كه در شيراز داشت پيوسته شود و به تازه اعداد كارى كند. چون به دروازۀ شهر فراز آمد حاجى ابراهيم خان بفرمود تا دروازۀ حصار را استوار كرده، او را بار ندادند. لاجرم ناچار شده به بنادر فارس گريخت و آنچه در لشكرگاه داشت بهرۀ غازيان لشكر شاهزاده گشت.

مع القصّه حاجى ابراهيم خان هم در مكتوب خويش معروض داشت كه شهريار از بهر ضبط خزاين لطفعلى خان و صيانت مردم فارس، سردارى و سپاهى مقرّر دارد.

آقا محمّد شاه، ميرزا رضا قلى را بفرمود تا در اصفهان به حضرت وليعهد آمد و شاهزاده مصطفى خان را با 3000 كس با او يار كرده به اتّفاق به شيراز آمدند. بعد از ورود به شهر، ميرزا رضا قلى اموال و اثفال لطفعلى خان را حمل داده و جواهر سواره و پيادۀ او را مأخوذ داشته با 1000 سر ماديان مراجعت نمود.

امّا از آن سوى لطفعلى خان از بنادر فارس به اراضى خشت آمد و از زال خان خشتى استمداد كرده 300 مرد جنگى ملازم ركاب ساخت و با اين قليل مردم تسخير شيراز را تصميم عزم داد و طىّ مسافت نموده در منزل گويم فرود شد و از قضا اين وقت كاروانى را در راه كازرون بتاختند و خبر نهب قافله در شيراز پراكنده گشت.

مصطفى خان چون اين بشنيد با 700 تن از مردم خود برنشست و در 5 فرسنگى شيراز سر راه بر دزدان گرفت. در اول حمله، ايشان گريختند. ابدال خان عبد الملكى از

دنبال آن جماعت بتاخت. چون راه نزديك كرد چند تن سر برتافتند و او را زخمى بر سينه زدند، چنانكه از پاى درآمد. اين هنگام لطفعلى خان كه كمين نهاده بود چون پلنگ غضب كرده با مردم خود ناگاه بيرون تاخت و در برابر مصطفى خان به خروش آمد.

از اين سوى كه مصطفى خان نيز شيرى رزم آزماى بود كمان بگرفت و چندانكه تير در تركش

ص:59

داشت پرتاب كرد. چون جعبۀ تير پرداخته شد دست به نيزه برد و اسب بر جهاند.

در ميان آن دو مرد دلاور، جنگى مردانه به پاى رفت. عاقبت هردو لشكر از هم جدا شدند. لطفعلى خان به جايگاه شد و مصطفى خان باز شيراز گشت و حاجى ابراهيم خان صورت اين حال را نيز به دست مسرعى سبك سير معروض داشت.

خصيان سراى به حرم خانه آورد و ميرزا مسيح و ميرزا احمد اصفهانى را كه طبيب حاذق بودند حاضر نمود تا به بركندن موى سر و اصابت زحمتهاى ديگر در تدبيرات بديع و معالجات انيق روز ديگر ديده باز كرد و سخن آغاز فرمود. پس دولتخواهان درگاه به شكرانه، پيشانى بر خاك نهادند و اداى صدقات و نذورات نمودند.

از پس اين واقعه صادق خان شقاقى كه به نزديك ابراهيم خليل خان گريخته بود 10 تن از برادران خود را با پيشكشى لايق به درگاه فرستاده، اطمينان خاطر حاصل نمود و خود نيز حاضر درگاه گشت و سليمان پاشا والى بغداد به مصحوب مصطفى آقا مكتوبى معروض داشته با چند سر اسب و استر و چند بهلۀ چرخ(1) و بعضى ديگر از اشياء نفيسه روانۀ درگاه نموده اظهار عقيدت و فرمانبردارى كرد.

و هم در اين سال آقا محمّد شاه فرمان داد تا عبد الرّزاق خان حاكم كاشان كه به حيلۀ ديانت و امانت آراسته بود مهندسان و بنّايان و استادان صناعت در مشهد مقدّس سيّد الشّهداء عليه التحية و الثنا حاضر نموده از نو قبه [اى] كردند و گنبدى رفيع برآورده با زر ناب مذهب نمودند. حاجى سليمان صباحى كاشانى قصيده [اى] به نظم كرده اين مصرع را به تاريخ آورده:

در گنبد حسين على زيب يافت زر

و هم در اين سال 1206 ه. / 2-1791 م آقا محمّد شاه وليعهد دولت فتحعلى خان را به

صيانت و امارت استرآباد و دامغان و بسطام و ديگر بلدان و امصار آن اراضى بازداشته، خود سپاهى گران به اصفهان كوچ داده و از آنجا به چمن گندمان شتافته راه شيراز پيش گرفت و در منزل ابرج معروض افتاد كه لطفعلى خان از زرقان آهنگ شبيخون لشكرگاه پادشاه فرموده. شهريار لشكريان را به

ص:61

حفظ و حراست تحريض داد و ابراهيم خان را به ديدبانى بيرون فرستاد تا اگر از لشكر بيگانه خبرى داند به عرض رساند.

روز برآيد با آن سپاه گران قوّت مبارزت نخواهد داشت، سخت آشفته خاطر گشت و بيدرنگ طريق فرار پيش گرفته به جانب كرمان سرعت گرفت. آقا محمّد شاه بفرمود تا فوجى از لشكريان از قفاى او بتاختند و جماعتى از مردم او را دستگير ساختند. و از اين سوى به حكام بلدان و امصار فرمان كرد تا افواج شقاقى و ديگر مردم از لشكر كه در آن گيرودار فرار كردند، جمله را دستگير ساخته با كنده و زنجير به درگاه فرستند و از آنجا به جانب شيراز كوچ داد.

حاجى ابراهيم خان و ديگر بزرگان شيراز پذيره شده شهريار را پوزش كردند و به شهر درآوردند. بعد از ورود به شهر آقا محمّد شاه فرمان داد تا اولاد و عشيرت كريم خان را كه بيشتر به دست عليمراد خان [زند] نابينا بودند به اتّفاق زن و فرزند لطفعلى خان و ساير بزرگان زند به جانب استرآباد و مازندران كوچ دادند. و ميرزا فتح اللّه خان اردلانى كه به يزد گريخته بود در اين وقت گرفتار شده به درگاه آوردند، به قطع زبان او فرمان رفت.

آنگاه امر مملكت فارس را به نظام كرده مراجعت به طهران فرمود. در طهران شاهزاده حسينقلى خان را كه اين وقت 14 ساله بود با جفتى نيكو نكاح بست و جشنى لايق بساخت.

چون به طبس رسيد امير حسن خان حاكم آن بلده 300 تن از مردم خود را محكوم و ملازم او ساخت.

لطفعلى خان با آن قليل جماعت آغاز كينه خواهى نمود و به هواى پادشاهى ديگرباره راه شيراز را برداشت و چون خواست از اراضى يزد و نواحى تفت عبور كند، لشكرى به فرمان تقى خان يزدى به دفع او درآمد و با او درآويخت. لطفعلى خان چون برق تابناك كه بر خار و خاشاك زند در ايشان افتاد، گروهى را با تيغ دو نيمه ساخت و جمعى را هزيمت كرده لختى از قفا بتاخت، آنگاه عنان برتافته به اراضى ابركوه، شتافت.

اما از آن سوى چون آقا محمد شاه خبر مراجعت او را به خاك فارس اصغا فرمود، محمّد حسين خان خاله زادۀ خود را با 8000 سوار بتاخت. وقتى به ارض ابركوه رسيد، معلوم داشت كه لطفعلى خان، نصر اللّه خان عمّ خود را به صيانت ابركوه گذاشته و خود طريق بوانات و اصطهبانات برداشته [است].

محمّد حسين خان نخستين دفع نصر اللّه خان را تصميم عزم داده، او را در قلعۀ ابركوه به محاصره انداخت و در ظاهر آن حصن استوار بنشست، چون مدّت محاصره به دراز كشيد از آقا محمّد شاه فرمان رسيد كه لطفعلى خان را گذاشتن و غم ابركوه برداشتن سرمايۀ سودى نخواهد بود، لاجرم محمّد حسين خان از ابركوه كوچ داده به طرف شيراز شتاب گرفت.

وقتى برسيد كه لطفعلى خان دست از قلعۀ دارابجرد بازداشته، طريق شيراز برداشته بود، لاجرم از راه تنگ كرم برفت و در پاى خرمن كوه بدو رسيد، از هردو سو صف قتال راست كردند و گرد از مصافگاه برانگيختند و خون يك ديگر بريختند، 11 روز در برابر هم لشكرگاه كردند و هر روز از بام تا شام رزم دادند. يك شب لطفعلى خان آهنگ شبيخون نمود و جمعى از ابطال رجال گزيده كرد، يك تن از مردم او كه حاتم نام داشت از لشكرگاه او فرار كرده به نزديك محمّد حسين خان آمد و او را از مكنون ضمير لطفعلى خان آگهى داد، تا به حفظ و حراست جايگاه خود پرداخت لاجرم چون لطفعلى خان نيم شب تاختن كرد، از هيچ سوى

ص:64

دست نيافت و بى نيل مقصود بازشتافت.

صبحگاه كه جهان روشن شد، محمّد حسين خان يك باره دل بر جنگ نهاده، صف برزد و لطفعلى خان از سنگر بيرون شده، رده بست. از هردو سوى جنگ پيوسته شد و كشش و كوشش به نهايت رفت. هم در پايان كار لشكر لطفعلى خان پشت با جنگ داده راه فرار پيش گرفت و مجال درنگ بر او محال نمود، ناچار از اراضى شيراز دل برگرفت و طريق طبس پيش داشت.

اما آقا محمّد شاه در اين وقت تسخير كرمان را تصميم عزم داده، در سنۀ 1207 ه/ 1792-1793 م. از راه اصفهان به چمن اسپاس آمد و شاهزاده فتحعلى خان را با 10000 سوار و 5000 پياده و زنبوره در هفدهم شوّال مأمور به فتح كرمان فرمود و مصطفى خان دولّو را ملتزم ركاب او ساخت. آن گاه حاجى ابراهيم خان [كلانتر] شيرازى را با بزرگان فارس طلب داشته در چمن اسپاس حاضر شدند.

اما شاهزاده فتحعلى خان طى مسافت فرموده در شهر بابك فرود شده و در آن جا محمّد رضا خان كرّانى را طلب نمود، و او بيمناك شده، روى برتافت و اموالش عرضۀ نهب و غارت گشت. آن گاه شاهزاده از آن جا برنشسته، باغ نظر را لشكرگاه كرد و مصطفى خان را با 6000 تن به بم و نرماشير مأمور فرمود، از بهر آنكه افغانان و ديگر مردم كه در آن اراضى نشيمن دارند [را] مطيع و منقاد سازد، او برفت و كامروا باز آمد.

مع القصّه، شاهزاده تمامت توابع و اراضى كرمان را به تحت فرمان كرده، محمّد - ابراهيم آقا برادر مصطفى خان را از بهر ضبط منال ديوانى در كرمان باز داشته، خود طريق حضرت گرفت و به درگاه پادشاه آمد. محمّد رضا خان كرّانى كه در اين وقت دستگير و گرفتار بود، برحسب فرمان در حضرت شهريار عرضۀ هلاك و دمار گشت.

آن گاه آقا محمّد شاه، جان محمّد خان قاجار برادر مصطفى خان دولّو را به هدم قلعۀ شيراز مأمور نمود تا برفت و آن بنا را با خاك پست كرد. آن گاه مراجعت

ص:65

به طهران فرمود و از آن جا سفر استرآباد كرد، از بهر آنكه جماعت يموت ساين خانى كه در طرف صحراى اترك و دشت قبچاق جاى داشتند، در اسرو نهب مردم استرآباد طريق طغيان مى سپردند.

لاجرم شهريار بعد از ورود به استرآباد بزرگان يموت را مكتوبى كرد كه ابطال رجال خويش را روانۀ درگاه و ملتزم ركاب سازيد و زن و فرزند خود را به گروگان بسپاريد و اگر نه ساختۀ جنگ شويد. ايشان از سپردن زنان خود به گروگان مضايقت نمودند، پس محمّد ولى خان قوانلو و مصطفى خان دولّو را با 10000 كس از لشكريان بر سر ايشان تاختن فرمود. مصطفى خان تا تپۀ خيت(1) كه ربع فرسنگ به منازل آن جماعت مسافت داشت لشكر براند و سنگرى راست كرد. يك دو روز تركان بر سر ايشان تاخته و از دور و نزديك جلادتى مى نمودند، روز سيم نيران حرب بالا گرفت و از دو سوى صف بسته، جنگ پيوسته شد، بعد از كشش و كوشش فراوان تركان شكسته شدند، 300 مرد دلير

عرضۀ شمشير گشت و 1000 زن و فرزند از آن جماعت طريق عدم سپردند و 800 كس از نسوان و كودكان دستگير گشت.

در آن گيرودار چنان افتاد كه بعضى از تركمانان زنان خود را بكشتند تا به دست مرد بيگانه اسير نشوند و نيز بعضى از زنان خويشتن را از بيم اسر هلاك كردند، چنانكه يك تن از زنان كه به دست مرد لشكرى اسير بود دست يازيده كارد از كمر مرد لشكرى بركشيده و خود را بكشت؛ و همچنان مردى از تركمانان زنى نيكو رخسار رديف خود ساخته به هزيمت مى تاخت چون لشكريان راه بدو نزديك كردند، آن زن را كه آفتاب انجمن بود به خاك راه انداخته با تيغش بدو نيم زد و از پس آنكه جنگ بكران رفت و هردو لشكر باز جاى شدند، يك تن از بزرگان تركمان كه بصره نام داشت به استرآباد آمد كه زنش را از قيد اسر برهاند. آقا محمّد شاه بفرمود تا او را واژگونه سر در آب بداشتند تا جان بداد و در آن سفر از زر و سيم و اسب و شتر و گاوميش و گاو و گوسفند غنيمت فراوان بهرۀ لشكريان

ص:66

گشت و اسيران بسيار با خود آوردند، با اين همه جنگ و جوش، از لشكر پادشاه زياده از 20 تن تباه نگشت.

توپ و تفنگ مى رفت و از فرود برجها نقب همى زدند، بسيار بود كه در ميان نقبها از دو سوى لشكريان دست در گريبان مى شدند و يكديگر را با تيغ و خنجر مى خستند.

و آن هنگام كه زمستان پيش آمد شهريار فرمود تا لشكريان نيز خانه ها [درست] كردند و از خيمه به رواقها درآمدند. سرانجام قحط و غلا در كرمان باديد گشت، چندان كه 9000 تن از مردم را به حكم از شهر بيرون فرستادند، هم سودى نبود و از اين سوى چون كار محاصره به درازا كشيد آتش خشم شهريار زبانه زدن گرفت و فرمان داد تا به يورش آن قلعه را فرو گيرند.

فتحعلى خان ملك الشّعرا كه در خدمت او منصب وزارت داشت، به جرم اينكه وقتى از قبل لطفعلى خان مكتوبى به حضرت شهريار كرده و كلمات ناهموار در آن نامه نگار داده به معرض عقاب و عتاب حاضر آمد.

چون از آن نگار انكار نكرد، عرضۀ هلاك و دمار گشت و 100 تن از قبيلۀ افشار كرمان كه دولتخواه او بودند نابود شدند و دو قطعه الماس كه يكى درياى نور و آن ديگر تاج ماه نام داشت و از جمله جواهر محمّد حسن شاه بود، از انقلاب زمانه به دست لطفعلى خان افتاده در بازوى او بود، هم خاصّ شهريار گشت.

آن گاه فرمان رفت تا زن و فرزند سادات شهر بابك را به قريۀ كهك كه از توابع قم است، نشيمن فرمود كه از نخست وطن آن جماعت بود و 700 خانوار از جماعت عطاء اللهى بلدۀ مزبوره را به توقّف رى مأمور داشت و 1000 تن از جوانان تناور كرمان را به سركردگى مرتضى قلى خان كرمانى مأمور طهران فرمودند و حكم داد تا ديوار حصار كرمان را با خاك پست كردند.

آن گاه آهنگ شيراز فرمود و در اين گيرودار عبد الصمد بيك پسر عمّ ابراهيم خليل خان فرار كرده راه آذربايجان برداشت، چون بدان اراضى رسيد، بعضى از مردم شاهيسون او را شناخته قصد كردند كه دستگيرش سازند، اسب خويش را برجهاند تا از ميانه بجهد، از قفاى او بتاختند و با زخم گلوله به خاكش انداختند و سرش را از تن دور كرده به شيراز آوردند.

اكنون باز نمائيم كه شاهزاده فتحعلى خان كه بر مقدمۀ سپاه راه سپر بود كار بر چگونه كرد. نخستين قبايل مكرى را كه طريق مخالفت سپرده بودند كيفرى به سزا فرمود و از آن جا به جيرفت تاخت و ساكنين آن اراضى را مطيع ساخت، آن گاه طريق تهرود گرفت. مردم تهرود به حصار خويش در رفتند و متحصّن گشتند. شاهزاده، محمّد تقى بيك قوللر آقاسى را از بهر استمالت بديشان فرستاد، او را با تيغ بخستند و يك باره در ببستند.

شاهزاده فرمان داد تا لشكريان با يورش آن

ص:70

حصار فتح كردند.

پس شاهزاده اهل عصيان را كيفرى كافى كرد و از آنجا به ارض نرماشير و بم سفر كرد.

و با افغانان كارزار نمود و آن جماعت را ذليل و زبون فرمود تا خراج بر خويشتن نهادند و گروگان دادند. آن گاه از نواحى كرمان به فارس آمد و محال لار را به نظم كرد و قلعۀ قريه رادو را به حكم يورش مفتوح ساخت و به حضرت پادشاه بازگشت. آن گاه آقا محمّد شاه فرمانگزارى مملكت فارس بدو گذاشت و او را ملقب به جهانبانى فرمود. و حاجى ابراهيم خان شيرازى كه برزانت رأى و رصانت جزم شناخته بود، به وزارت اعظم بركشيد.

مصطفى خان قاجار را به تسخير طالش مأمور ساخت و سليمان خان را با 5000 تفنگچى و محمّد حسين خان برادر حاجى ابراهيم خان را با 3000 مرد از دنبال مصطفى خان بيرون

فرستاد. بزرگان طالش چون خبر لشكر بشنيدند زن و فرزند و اموال و اثقال خود را در كشتى جاى داده به طرف ساليان فرستادند و مردم ساليان از بيم پادشاه راه بديشان ندادند؛ و آن جماعت ناچار در ميان بحر كشتى بازداشتند و لنگر گران كردند.

تفنگچيان گيلانى كه در بحر رفتن توانستند و رزم كردن دانستند، برحسب فرمان به دريا در رفتند و كشتى ايشان بگرفتند و آن اموال و اثقال كه در كشتى بود مأخوذ گشت.

سليمان خان و مصطفى خان نيز رجال آن جماعت را كه در قلل جبال جاى كرده بودند عرضۀ نهب و غارت ساخته، گروهى را در قيد اسر انداختند. پس شهريار تاجدار چند تن از مفسدان طالش را با تيغ بگذرانيد و زن و فرزند ايشان را به مازندران و بعضى را به اردبيل نشيمن فرمود.

اما شاهنواز خان پسر شاه پلنگ را كه دستگير لشكر بود، بنواخت و مورد اشفاق شاهانه ساخت و آن گاه از پل ارس عبور نمود و مصطفى خان را با فوجى به منازل ارامنۀ قپان تاختن فرمود. و او بعد از قتل و نهب اسيران بسيار از زنان خوب رو و پسران مشكين مو با 106 نيزه سر به درگاه آورد. شهريار اسرا را به مردم امين سپرد كه از خيانت به صيانت باشند و رضا قلى خان نيز به جانب ديگر مأمور شد و مظفّر و منصور باز آمد.

آن گاه در منزل تخت طاووس، عبد الرحيم خان شيرازى و چراغ خان بختيارى را با فوجى به حراست پل و ساختن سنگر بازداشت و سليمان خان و مصطفى خان را با 10000 كس بر سر قلعۀ پناه آباد تاختن فرموده، در نيمۀ راه با قراولان ابراهيم خليل خان بازخوردند، بعضى را كشتند و برخى را دستگير نمودند و گروهى به قلعه گريختند و ايشان از دنبال هزيمتيان به ظاهر قلعه آمده، سنگر كردند و آقا محمّد شاه با انبوه سپاه از دنبال برسيد و حكم داد تا توپهاى آتشين دم را به سوى قلعه گشاد دادند و جمعى از

ص:72

قلعه گيان را هلاك ساختند و مصطفى خان را با 5000 كس به عسكران كه سه فرسنگى پناه آباد است فرستاد، تا راه بر متردّدين ببندد و رضا قلى خان را با فوجى به سنگر تخت طاو [و] س مأمور ساخت كه طريق قوافل و جواسيس مسدود دارد.

ابراهيم خليل خان با 10000 تن از قلعه بيرون تاخت و رزمى صعب در انداخت. بعد از كشش و كوشش، هزيمت شده راه قلعه پيش گرفت. 1000 تن از لشكر او مقتول گشت و جماعتى اسير شد. در اين وقت آقا محمّد شاه فرمود تا به ابراهيم خليل خان نامه كردند كه چند، از اين هول و هرب طريق خدمت گير و از اين رنج و تعب، بر آى. منشى در منشور، نگار داد:

ز منجنيق فلك سنگ فتنه مى بارد تو ابلهانه گريزى به آبگينه حصار

ابراهيم خليل خان در جواب نوشت:

گر نگهدار من آن است كه من مى دانم شيشه را در بغل سنگ نگه مى دارد

بالجمله از آن سوى محمّد بيك و اسد بيك برادرزادگان ابراهيم خليل خان كه بيرون قلعه در مأمنى سخت نشيمن كرده بودند، پير قلى خان و عبد اللّه خان برحسب فرمان برفتند و ايشان را دستگير كرده بياوردند. ابراهيم خليل خان را اصغاى اين خبر برآشفتگى بيفزود و يك تن از خويشان خود را به درگاه فرستاده، اظهار زارى و ضراعت نمود و خواستار شد كه يك تن از نزديكان خود را به گروگان بسپارد و خراج بر گردن نهد، باشد كه شهريار بر شيخوخت و ضعف او ببخشايد و حاضر شدن او را به درگاه به وقت ديگر موقوف فرمايد.

ملتمس او مقبول افتاد و از پس آن محمّد خان قاجار ايروانى و جواد خان گنجه و ملك مجنون و ملك قلى و ملك اسمعيل با پيشكشهاى لايق به درگاه پيوستند و شيخعلى خان پسر فتحعلى خان قبّه [اى] به مصحوب يكى از اقرباى خود 5000 تومان نقد انفاذ درگاه داشت و حسين خان حاكم باكويه مكتوبى چاكرانه و پيشكشى درخور، به دست فرستادگان خود پيش داشت و سليمان پاشا حاكم بغداد اسبهاى تازى نژاد

ص:73

و استران قوى بنياد و ديگر تحف انفاذ حضرت نمود.

مع القصه آقا محمّد شاه بعد از 33 روز كه در ظاهر پناه آباد جاى داشت، روزى بزرگان درگاه و سرهنگان سپاه را فرمود تا در پيشگاه سلطانى انجمن شدند، آن گاه حكم داد تا جوانان قاجار كه از 30 سال كمتر روزگار داشتند به اتّفاق جوانان ديگر قبايل يك رده شدند و يك صف بر زدند، مشايخ و كهول نيز از قاجاريّه و ديگر طوايف كه 50 سال افزون نداشتند برحسب فرمان صف ديگر شدند و همچنان مردم پير و هرم انجمنى ديگر ساختند. آن گاه آقا محمّد شاه فرمود كه من اين جماعت را از بهر مشاورت گرد كرده ام و از جوانان و عوانان و پيران جداگانه رأى خواهم جست.

پس نخستين روى با جوانان كرد و فرمود ما از عراق به قصد فتح پناه آباد تاختن كرديم و اين قلعه را به محاصره انداختيم و كارى نساختيم. اكنون هنگام خريف و برودت هواست، آذوقه و علف نيز اندك است بنمائيد كه راه صواب كدام است، بمانيم و رزم دهيم يا به جانب عراق تصميم عزم فرمائيم ؟

جوانان معروض داشتند ما چاكران درگاهيم نه ناصحان خرگاه، روز مقاتله و مقابله

بكاريم نه هنگام محاوره و مشاوره. ما را هيچ رائى و هوائى نيست. چشم بر طاعت و گوش بر فرمانيم.

شهريار ايشان را تحسين فرستاد و فرمود اين جوانان با خرد پير و بخت جوان دمسازند، همانا ما را در اين شورى وكيل خويش نمودند و من از قبل ايشان سخن خواهم كرد. آن گاه روى با مشايخ و كهول فرمود كه رأى شما بر چگونه است ؟

ايشان گفتند ما نخستين خاموش باشيم تا اين جماعت پيران كه به سال از ما مهترند سخن كنند و رأى ايشان بازدانيم. پس آقا محمّد شاه با پيران مجرب خطاب كرد و رأى آن جماعت بازجست.

بزرگان قاجار عرض كردند از اين پس زمستان پيش آيد و علف و آذوقه مشكل به دست شود و لشكريان را زيستن صعب گردد، صواب آن است كه شهريار باز طهران شود و زمستان به پاى برد و نارسائى لشكر را به ساز آورده، هنگام بهار

ص:74

باز آيد.

و بزرگان آذربايجان عرض كردند تا به طهران تاختن و دشمن را بجاى گذاشتن نيكو نباشد. چه بعد مسافت، خصم را از مخافت امانى باشد. اگر شهريار در اين زمستان در آذربايجان اقامت فرمايند و لشكريان استجمام(1) دهند و هنگام بهار لواى كينه خواهى افراشته سازند به صواب نزديكتر است.

آقا محمّد شاه در پاسخ ايشان فرمود همانا سخن به صدق نكرديد و در مشورت هواى خويش جستيد، چه بزرگان قاجار سفر طهران پسنده كردند كه با زنان خويش پيوندند و بزرگان آذربايجان نيز مصاحبت اهل خويش را اختيار نمودند و هيچ انديشه نكردند كه بهر زنان خود چه خبر باز خواهند داد. آيا خواهيد گفت تمامت بزرگان ايران و سرهنگان سپاه و دليران لشكر در اين سفر يك تن جارچى را نتوانستند دفع داد؟ و از اين سخن روى با ابراهيم خليل خان داشت، چه از اجداد او يك تن اين منصب داشته.

بالجمله چون سخن پادشاه بدين جا رسيد كهول و مشايخ سر برداشتند و گفتند ما ديگر از اينجا سفر نكنيم تا اين قلعه را با خاك پست نسازيم و ابراهيم خليل خان را به دست نياريم.

آقا محمّد شاه فرمود شما نيكو سخن كرديد. اما چون من وكيل جوانان شده ام به صوابديد ايشان كار كنم. فردا بگاه، كوچ بايد داد. از بامداد لشكريان هركس بنه و آغروق خود را با خويشتن حمل كند و خود نيز بر نشسته در پهلوى بارگير جاى كند تا من حكم كنم كه به كجا خواهيم شد. سخن بر اين نهادند و صبحگاه تمامت لشكر كار بدين گونه كردند.

والى گرجستان منشورى نوشت كه ما ملتمس ابراهيم خليل خان را مقبول داشتيم و او را روزى چند مهلت نهاديم و اينك با لشكرى كه عدد رمل و شمار نمل دارد به اراضى تفليس خواهيم شد، چون اين مملكت از عهد شاه اسمعيل صفوى تا آغاز دولت ما، در شمار ممالك ايران بوده، بايد از شريعت عقل بيرون نشوى و به حضرت ما پيوندى. اركلى خان گردن از فرمان پيچيده به حصانت برج و باره پرداخت و از شهر تفليس با لشكرى ساخته پذيره جنگ را بيرون تاخت.

بعد از تلافى فريقين جنگى صعب پيوسته شد. مردان كارزار به آويختن و خون ريختن درهم افتادند و اين هنگام بادى بر مراد لشكر شهريار وزيدن گرفت و قبايل گرجيه و ارامنه را به زحمت انداخت، چنانكه مجال درنگ نيافته پشت با جنگ دادند و لشكر از پس ايشان به آويختن و خون ريختن مشغول شدند و طريق دروازۀ شهر گرفتند، در اين وقت ناگاه از دروازۀ ديگر 400 تن از ابطال رجال و شجعان قبايل چركس بيرون شدند و بر قتل پادشاه مواضعه نهاده همگروه، راه سراپردۀ آقا محمّد شاه را گرفتند و همچنان اسب تاز و رزم ساز تا پشت سراپرده آمدند و بعضى از طنابهاى خيمه را با تيغ بزدند.

آقا محمّد شاه بعد از اخذ بنه و آغروق 70 تن از اعيان گرجيان را عرضۀ شمشير ساخت، آن گاه به شهر تفليس درآمد و لشكر دست به يغما برگشادند و چندانكه دانستند و توانستند از زر و سيم و ديگر اشياء نفيسه حمل دادند و 15000 تن از زنان و دوشيزگان و مردان و پسران [را] اسير و دستگير ساختند و كشيشان را دست بسته به رود ارس درانداختند و كليساهاى ايشان را بسوختند و بيوت و منازل ولات و رعات و ديگر مردم را پست و هدم كردند و بعد از 9 روز از تفليس خيمه بيرون زدند.

اين هنگام آقا محمّد شاه جوانان قاجار را طلب داشت و فراوان بنواخت و فرمود من وكيل شما بودم و به مشورت شما كار كردم. و از آنجا شهريار سفر گنجه فرمود، در دهنۀ جواد كه ملتقاى رود كر و رود ارس است مكشوف افتاد كه مصطفى خان دولّو مقتول گشته است و اين قصّه چنان بود كه آقا محمّد شاه او را با 12000 كس به دفع مصطفى خان حاكم شيروان مأمور فرمود، حاكم شيروان چون قوّت جنگ او را نداشت تاب درنگ نياورده به فيت داغى(1) كه معقلى منيع بود بگريخت و مصطفى خان دولّو بر شيروان استيلا يافت. در اين وقت برادر محمّد حسن خان حاكم شكى كه سليمان خان نام داشت از برادر رنجيده به نزد الكسندر لگزى حاكم جار و تله رفت و او را با لشكر بر سر برادر آورد.

محمّد حسن خان چون نيروى جنگ او نداشت به آقداش گريخت و شرح حال خود

را معروض درگاه آقا محمّد شاه داشت. شهريار حكم داد تا مصطفى خان دولّو او را مدد كند و مصطفى خان با فوج خويش به آقداش سفر كرد. در اين هنگام حاجى سعيد و حاجى نبى كه از اعيان آن ديار بودند به حضرت شهريار آمده، فساد ضمير و خيانت خاطر محمّد حسن خان را باز نمودند. چندانكه شهريار منشورى كرد كه مصطفى خان، محمّد حسن خان را مأخوذ داشته با اموال و اثقال به حضرت فرستد و سليم خان را به حكومت شكى گمارد و خود باز شيروان شود.

ص:77

لاجرم مصطفى خان او را در بند كشيد و اموالش برگرفت و بدين دست آويز دست تعدّى از آستين برآورد. ملازمان محمّد حسن خان و ديگر اشراف و اعيان آن ديار را در شكنجه كشيده از بهر خويش مالى فراوان فراهم كرد و از اموال محمّد حسن خان نيز به نهانى نيمى از بهر خود برگرفت. چون اين كردار نابه هنجار در حضرت شهريار به ظهور پيوست، آقا محمّد شاه او را طلب داشت و عليقلى خان را به جاى او برگماشت. ناچار مصطفى خان برنشسته طريق حضرت گرفت.

نكند و بر تخت تكيه نزند.

اين وقت كه بر مراد دست يافت و آرزو در كنار گرفت، مسؤول بزرگان درگاه را به اجابت مقرون داشت و حكم رفت تا صناديد و شناختگان تمامت ايران در طهران حاضر شدند و به ساعتى نيكو اختيار رفت. آن گاه تاج كيانى را كه به جواهر بحار و جبال زينت ترصيع داشت، بر فرق فرقدان ساى نهاد و بازوبند درياى نور و تاج ماه را كه رفيق آرزوى هيچ پادشاه نبود بر بازوى جهانگشاى بست و رشته هاى لآلى منضود را كه هريك بيضۀ عصفورى يا بندقۀ كافورى مى نمود از يمين و شمال كتف و يال درآويخت و شمشير جهانگشا كه از زبان مار گرزه و دندان شير شرزه به كارتر بود بر ميان بربست و بر تخت گوهرآگين به شريعت ملوك پيشين زمان و سنت سلاطين باستان برنشست.

بزرگان ايران و اعيان امصار و بلدان و خاصّان درگاه و سرهنگان سپاه از دو سوى صف بركشيدند و رده شدند و تحيّت و تهنيت فرستادند و به ايادى متكاثره و خلاع فاخره مفتخر و مباهى گشتند و هنگام اين جلوس 1210 ه. سال از هجرت برفته بود.

اللّه يار خان قليجه حاكم سبزوار و ابراهيم خان كرد شادلو حاكم اسفراين و اميرگونه خان زعفرانلو و ممش خان زعفرانلو حاكم چناران و لطفعلى خان حاكم اتك و جعفر خان بيات حاكم نيشابور و صفر على خان بغايرى با لشكرهاى خود از قفاى هم به نوبت به ركاب پيوستند و سركردگان احشام در منزل جهان ارغيان با افواج خود برسيدند.

اما از ميانه، جعفر خان بيات بعد از نزول موكب پادشاه در نيشابور در تقديم خدمت تقاعد ورزيده و به معرض مصادره درآمد، بعد از اخذ اموال با زن و فرزند مأمور به توقّف طهران گشت. آن گاه صادق خان شقاقى را با 5000 كس مأمور به تسخير مشهد مقدّس نمود.

در اين وقت ميرزا مهدى كه در ميان علما نحريرى نامور و فحلى بلند آوازه بود به اتّفاق شاهرخ ميرزا و قهار قلى ميرزا پسرش از مشهد مقدّس پادشاه را پذير شده به درگاه آمدند.

آقا محمّد شاه، شاهرخ ميرزا را رخصت جلوس فرمود و ميرزا مهدى را در جنب او جاى داده و روز ديگر شاهرخ ميرزا را با فرزندش حكم داد كه ملازم ركاب باشد و سليمان خان را با 8000 تن از ابطال رجال بفرمود كه به اتّفاق ميرزا مهدى به شهر مشهد در رود و مردم آن بلده را به رأفت و ملاطفت پادشاه اميدوار و مطمئن خاطر سازد. و نادر ميرزا پسر ديگر شاهرخ ميرزا چون اين خبر معلوم كرد، مكتوبى كرده معروض داشت كه اگر عفو شاهانه شامل شود و رخصت رود بى آنكه حاضر درگاه شوم به جانبى روم. شهريار اجازت كرد و او زن و فرزند را برداشته طريق هرات برگرفت.

آن گاه آقا محمّد شاه آهنگ مشهد كرد و ابراهيم خان شادلو را كه در رسانيدن علف و آذوقه كار به مسامحه كرده بود با زن و فرزند مأمور به توقّف طهران فرمود، پس از دروازۀ

خيابان به شهر مشهد درآمده به تقبيل آستان ملايك پاسپان امام واجب الاطاعه على بن - موسى الرضا عليه التحيّة و الثنا پرداخت و از تلثيم(1) خاك آستانش سر مباهات به سماوات افراخت، آن گاه به مقرّ دولت و سلطنت جاى كرد و شاهرخ

ص:80

ميرزا چندانكه در قوّۀ اقتدار داشت از جواهر نفيسه و اشياء ديگر پيش گذرانيده و چون از بذل خزاين و كشف دفاين خواست خويشتن دارى كرد از وى به زحمت و تعب همى طلب داشته و شكنج و به رنج مطالبت نمودند تا تمامت جواهر و لآلى كه از نادرشاه افشار اندوخته داشت در پيشگاه شهود گذاشت.

مسموع افتاد كه آقا محمّد شاه از غلبۀ بر خاندان نادر شاه و به دست كردن آن همه لآلى آبدار و جواهر شاهوار چندان شاد خاطر شد كه بفرمود در رواقى نطعها بگستردند و آن جواهر را بر زبر نطع بريختند، آن گاه رواق را از بيگانه بپرداخت و چند نوبت از اين سوى رواق تا بدان سوى را با پشت و پهلو غلطان غلطان برفت.

بالجمله چون خبر ورود شهريار به شهر مشهد در اطراف و نواحى مشتهر شد، شاهزاده مراد خان اوزبك كه از اراضى مشهد دست تاراج باز نمى داشت چنان بيمناك شد كه تا بخارا عنان باز نكشيد. آن گاه آقا محمّد شاه بفرمود تا شاهرخ شاه با زن و فرزند در مازندران نشيمن سازد و او برحسب فرمان كوچ داده در نيمۀ راه به جهان ديگر شتافت، پس فرزندانش به مازندران جاى كردند.

آن گاه اسحق خان حاكم تربت حيدريه و برادر محمّد خان هزارۀ اويماقيه و ديگر بزرگان آن حدود حاضر حضرت شده، مورد الطاف ملكانه و خلاع شاهانه گشتند و به حكومت اراضى خويش مراجعت كردند. آن گاه محمّد حسن خان قراگزلو را به نزديك شاه زمان، خلف تيمور شاه افغان كه اين وقت سلطنت كابل و افغانستان داشت، رسول فرستاد و مكتوبى حفاوت آميز بدو كرد و بشارت فتح خراسان بداد و خواهش فرمود تا بلخ را كه جزو ممالك ايران است، عمال خويش را طلب دارد و به اولياى حضرت سپارد.

و اسمعيل آقاى مكرى را كه در سلك يساولان درگاه بود با منشورى مهرانگيز به نزديك شاهزاده محمود برادر شاه زمان كه فرمانگزارى هرات داشت گسيل ساخت و نيز كس به نزديك سلطان بخارا فرستاد و پيام داد كه شهر مرو را ويران كردى و اسيران بردى و بيرام على خان كه نسب با قبيلۀ قاجار داشت عرضۀ هلاك و دمار آوردى.

اكنون

ص:81

اسيران را باز فرست و از آنچه كردى ياد مى كن و جبر كسر مى فرماى و اگرنه

ساختۀ جنگ مى باش كه من سفر بخارا خواهم فرمود و با بخارا و سلطان بخارا آن همى خواهم كرد كه تو با مرو و بيرام على خان كردى.

سلطان بخارا را از اين خبر هول و هيبتى بزرگ در دل جاى كرد و دانسته بود كه آقا محمّد شاه را گفتار با كردار هم عنان رود، لاجرم اسيرانى كه در اراضى او از پيشين زمان تا آن وقت گرفتار بودند به شمار آورد [ه] 80000 تن برآمد، اين جمله را از بهر رها كردن مهيّا شد و از خزاين و دفاين گنجى بزرگ برهم نهاد كه اين جمله را بدهد و از اين بيم و بلا برهد، اما جنبش لشكر روس و سفر پادشاه از اراضى طوس، طوفان اين فتنه از وى بگردانيد، چنانكه مرقوم مى شود.

مع القصّه آقا محمّد شاه رسولان را بفرستاد و از حكام و ولات ممالك خراسان زن و فرزند به گروگان كرفته روانۀ طهران فرمود. چون اين كارها پرداخته شد، ناگاه مسرعى سبك سير برسيد و عريضۀ حكام آذربايجان برسانيد.

خراسان بازداشته حكم به توقّف فرمود. و فتحعلى خان كتول را به حراست قلعۀ مشهد و تعمير روضۀ منوره و اخذ منال ديوانى فرمان داد و به جانب طهران به شتاب تمام بشتافت.

بعد از ورود به طهران، محمّد حسن خان كه به نزديك شاه زمان شده بود برسيد و سفير كابل، كدو خان به اتّفاق او جواب نامۀ شهريار از شاه زمان بياورد كه مشعر بر تهنيت تسخير خراسان و تشديد موالات و مضافات بود و تفويض بلخ را در طريق صدق و صفا بسيار اندك نهاده بود.

از پس اين واقعه خبر برسيد كه پادشاه روس را اجل موعود دريافت و ناگاه به راه عدم شتافت و پول(1) پسر پطر بجاى او نشست و چون اين خبر در لشكرگاه روسيه پراكنده شد، آن جماعت را مجال درنگ محال افتاد و ممالك شيروان و دربند و ديگر اراضى را گذاشته به دار الملك خويش شتاب گرفتند.

يكى از محرمان حضرت آقا محمّد شاه حديث كرد كه اين هنگام كه شهريار جنگ جماعت روسيه را ساخته مى شد و اعداد كار و عدّت سپاه ايشان را نيز نيكو مى دانست، يك شب كه سورت سرما به شدت بود در كنار آتش نشسته از اول شب امبرى [/انبر] به دست كرده و انگشتهاى(2) افروخته را در منقل يك يك همى گرفت و از اين سوى بدان سو [مى] گذاشت و اين كار را به تكرار همى كرد و سر فرو همى داشت تا آن گاه كه مؤذن بلند آوازه گشت. چون بانگ اذان بشنيد آن امبر را از خشم در ميان منقل كوفت، چنانكه انگشتهاى افروخته پراكنده گشت و گفت اى خداى قاهر غالب يا او را بكش، يا مرا از ميان برگير! روزى چند برنيامد كه خبر مرگ پادشاه روس برسيد.

بالجمله آقا محمّد شاه در ماه ذيقعده در سال 1211 ه. /مه 1797 م. از طهران خيمه بيرون زد و مانند سيل بينان كن، پست و بلند زمين را درنورديد و از راه اردبيل به كنار رود ارس آمده، لشكرگاه كرد و از ميان لشكر 10000 سوار جرّار گزيده ساخته بر سر قلعۀ پناه آباد تاختن فرمود. ابراهيم خليل خان از بهر

ص:83

وقايۀ جان، پل ارس را شكسته، بود، شاه بدان ننگريست و مانند باد از آب عبور كرد. اگرچه بعضى از لشكريان را سفاين شكسته غرقه شدند، اما ابراهيم خليل خان را از اين گونه عبره خوف و خشيّت بگرفت، چنانكه در ميان قلعه مجال درنگ در چشمش محال نمود، بى توانى اهل و اولاد خويش را برداشته بطرف شكى و اراضى لگزيه كوچ داد. و شهريار بى مانعى و دافعى به قلعۀ پناه آباد كه در حصانت و رصانت نظير آن نتوان يافت، در رفت. و اموال و اثقال و خزاين و دفاين كه در سالهاى دراز ولات و رعات آن مملكت اندوخته بودند مأخوذ داشت و در چار بالش سلطنت متكى آمد.

و ميرزا رضا قلى پيوسته شدند، اما

حسينقلى خان و سليمان خان با بسيار از سپاه از راه طالش و رشت به طهران آمده، در ظاهر قلعه فرود شدند.

را با خاك پست كنند.

ايشان نيز با 5000 كس در كنار خوى خيمه زدند. اما صادق خان چون ابواب شهر قزوين را مسدود يافت، حكم به يورش داد. از هردو جانب كار جنگ با تير و تفنگ، مى رفت و بسيار وقت كه از بهر يورش جنبشى مى افتاد مردم فراوان نابود مى گشت و بابى مفتوح نمى شد. صادق خان حكم داد تا جميع قرى و مزارع را كه در اطراف قزوين بود عرضۀ نهب و غارت داشتند و كار بر مردم آن اراضى صعب كردند.

انجمن شده او را دعوت نمودند و گفتند اين گونه پندارها كه در دماغ جاى داده [اى] جز وبال و نكال ثمرى نخواهد داشت. صواب آن است كه وصيّت برادر را پذيرفتار باشى و وليعهد دولت را فرمان بردار آئى. هم سر برتافت و سخن ايشان را پذيرفتار نگشت. زنان قبيله همدست شده او را بد گفتند و براندند و لطمه زدند.

عليقلى خان از نزديك ايشان بيرون شده به خانۀ خويش شد. شهريار فتحعلى شاه چون چنان ديد دانست كه كار او با رفق و مدارا به صلاح نيايد. روز ديگر در ايوان دار الاماره بر مسند سلطنت جاى كرد و كس به طلب عليقلى خان فرستاد كه اينك حاضر باش تا مشاورت در امر سلطنت را به نهايت بريم كه كارى صعب در پيش است، همانا صادق خان با لشكرهاى گران در ظاهر قزوين نشسته و دل در سلطنت بسته هركه را تاج كمر بهره افتد، نخستين دفع او را كمر بندد. عليقلى خان از جاى جنبش كرده آهنگ دار الاماره كرد، او را 300 تن غلامان خاصّ بود كه زينت آلات حرب از فضه و ذهب داشتند، اين جمله ملازم ركاب او گشتند و گروهى از ملازمان نيز از پيش روى او مى رفتند و چنان بود كه هروقت عليقلى خان بر فتحعلى شاه در مى آمد، صدر مجلس مى جست و به جانب صدر مى شتافت.

اين نوبت را چون به دروازۀ دار الاماره درآمده، ايشيك آقاسى ملازمانى كه از پيش روى او بودند بار نداد و با عليقلى خان گفت اين مجلس شورى و قرار سلطنت است نه انجمن جهال و عوام، و چون عليقلى خان درآمد، هم در حال حكم داد تا دربانان در ببستند و ملازمان او را از پس درگذاشتند، آن گاه در پهلوى عليقلى خان درآمده او را چند گام در برابر ايوان همى برد و گفت هم اكنون سر خضوع فرود آر و كفش بيرون كن، چه اينك پادشاه از صدر ايوان نگران است. اين سخن بر عليقلى خان گران آمد و سخنى ناهموار گفت، در پاسخ خطابى درشت ديد و تهديد قتل يافت. ناچار خلع نعلين كرد و سر فرو داشت.

راه بگردانيد كه از باب ايوان داخل شود، از پس در او را به ديگر جاى بردند و از هردو چشم نابينا ساخته مأمور به توقّف بارفروش مازندران نمودند و در حال غلامانش را ميرزا اسد اللّه خان وزير لشكر به اشفاق و الطاف ملوكانه اميدوار ساخته، نام ايشان را در جريدۀ ملازمان درگاه نگار داد.

مسموع افتاد كه وقتى عليقلى خان از آقا محمّد شاه بيمناك شده از حاضر شدن به درگاه تقاعد ورزيد، آقا محمّد شاه مكتوبى كرده كه «هان اى عليقلى خان چرا وحشت در ضمير گرفتى و هراسناك شد [ى]. آن برادران كه از من كنار گرفتند و آزار ديدند، برادر من بودند، تو آقاباجى منى، روا نيست كه خواهر از برادر بيم كند». پس فتحعلى شاه را فرمود «به نزديك عليقلى خان بشتاب و او را از من مطمئن خاطر ساز و حاضر درگاه كن؛ لكن از قبل خود با او پيمان مكن و او را خط امان مده كه بعد از من دفع او بر تو واجب خواهد گشت».

مع القصه چون فتحعلى شاه از كار عليقلى خان بپرداخت روز ديگر حسين خان - قوللر آقاسى را با فوجى لشكر از پيش روى مأمور فرمود تا به قزوين تاختن كند و مردم قزوين را از ورود او دل قوى گردد، از بهر آنكه در جنگ صادق خان سستى نگيرند و اين هنگام در حضرت شهريار مردان جنگ اندك بودند. از قضا محمّد ولى خان قاجار كه به حكم شاه شهيد مأمور به حراست قلعۀ مشهد مقدّس بود، از شنيدن خبر شهادت آقا محمّد شاه با 6000 كس كه ملازم خدمت او بود از راه برسيد. فتحعلى شاه اين معنى را به فال نيك گرفت و لشكريان را از مال بى نياز كرده، عنان عزيمت قزوين گذاشت و همه جا به قدم عجل طىّ طريق كرده به قزوين آمد.

خان پشت با جنگ داده روى به فرار نهادند.

صادق خان را تاب درنگ نماند و تا سراب عنان نتوانست بازداشت و چنان به شتاب برفت كه چند اسب جنيبت در زير قدمش جان بداد. اين هنگام چنان مى دانست كه قلعۀ خوى و تبريز در تحت فرمان برادرانش مى باشد و بدانجا پناه تواند برد.

اما از آن سوى چون حسين خان دنبلى چنانكه مسطور افتاد، در قزوين بود و برادر او جعفر قلى خان در ركاب شهريار كوچ مى داد، و ايشان بر طريق صدق مى رفتند و از جان و دل مطيع و منقاد بودند. برادران كهتر ايشان نيز در آذربايجان از در دولتخواهى بودند، لاجرم چون انديشۀ برادران صادق خان را دانستند 2000 مرد از اكراد و ديگر مردم فراهم كرده در مرند با برادران صادق خان مصاف دادند و ايشان را چنان هزيمت دادند كه 12 فرسنگ مسافت را در مدّت 2 ساعت در نوشته به تبريز درآمدند. و هم در آنجا خبر شكستن صادق خان را اصغا نمودند، نيز در تبريز نتوانستند زيست كرد، به جانب سراب شتافته با صادق خان پيوستند. از قضا ايشان و صادق خان در يك روز شكسته بودند.

مع القصه چنان افتاد كه در جنگ صادق خان قاتلان شاه شهيد به دست غلامان درگاه گرفتار شده، ايشان را به موافقت عذاب و عقاب آورده باز داشتند و حكم رفت تا جميع مفاصل ايشان را با كارد و دشنه از هم فصل دادند. آن گاه شهريار به اراضى زنجان آمد لشكرگاه كرد و منشورى به صادق خان شقاقى مسطور داشت و آن مثال را با ابراهيم خان عضد الدّين لوى قاجار سپرده و به نزد صادق خانش رسول فرمود.

بعد از رسيدن ابراهيم خان و رسانيدن احكام شهريار، صادق خان از در زارى و ضراعت بيرون شده استغفار و استرحام همى كرد و به نوبت و انابت گرائيد و جواهر و لآلى و بازوبند و ديگر اثاثۀ سلطنت را با ابراهيم خان سپرد و مكتوبى از در نيايش و طلب بخشايش به او داد تا به حضرت شهريار باز شده، اين جمله را پيش داشت.

ص:90

فتحعلى شاه جرم صادق خان را ناديده انگاشت و او را به حكومت گرمرود و سراب باز گذاشت و نيز محمّد خان ايروانى را كه ملتزم ركاب بود به امارت چخور سعد شاد خاطر فرمود. اسمعيل خان قاجار را به كوتوالى قلعۀ ايروان مأمور داشت و جعفر قلى خان دنبلى فرمانگزار تبريز و خوى گشت، آن گاه حسينقلى خان عز الدّين لوى را مأمور پناه آباد

فرموده منشورى به ابراهيم خليل خان كرد كه نعش شاه شهيد را به اتّفاق او به جانب عراق حمل دهد.

پس از زنجان به سوى طهران كوچ داد و از نيمۀ راه نظام الدّوله سليمان خان را به نظم گيلان فرستاد و روز 24 ربيع الاول در سنۀ 1212 ه. /اكتبر 1797 م. وارد طهران گشت و پس از روزى چند حسينقلى خان از پناه آباد مراجعت كرده، جسد شاه شهيد را بياورد. لاجرم با تمامت بزرگان درگاه و سران سپاه پذيره شد و جسد شهريار را فرود آورد و به شهر درآمد و هفته [اى] به سوكوارى روزگار برد.

آن گاه محمّد على خان قاجار را با 2000 سوار و 2000 مثقال زر مسكوك فرمان داد تا به اتّفاق ميرزا موسى منجم باشى و ملاّ مصطفى قمشه [اى] جسد شاه شهيد را به مشهد نجف على ساكنها آلاف التحيّة و التحف، حمل دهند و ابراهيم خان عزّ الدّين لو با قرّاء و حفّاظ قرآن مجيد ملازم باشند. روز 24 جمادى الاولى از طهران بيرون شدند و راه در نوشتند. سليمان پاشا والى بغداد به استقبال بيرون شد و نيكو خدمتى كرد. بالجمله نعش شاه شهيد را در مشهد نجف با خاك سپرده چند تن از قرّاء قرآن را ملازم آن مزار ساخته باز شدند.

دبيران بزرگ و اميران سترگ و اعيان درگاه و سرهنگان سپاه را بار داده تا درآمدند و پيشانى بر خاك نهادند. هر نفرى به جاى خويش بر صف شد.

شهريار سخن آغاز كرد و مردمان را به عدل وداد خويش نويد داد و دوست و دشمن را به بيم و اميد وعد و وعيد فرستاد. حاضران حضرت زبان به ستايش و نيايش گشودند و به لشكرانه جبين بر زمين سودند. آن گاه ابواب جود و كرم گشاده ساخت و مردم را به بذل و نياز و درم بنواخت.

به كازرون شده جمعى از قبايل ممسنى بر سر او انجمن شدند. چون در آن اراضى از بيم لشكر پادشاه زيستن بر او صعب بود راه خبيص(1) پيش گرفت و از آنجا به جانب اصفهان تاخته در خراسكان فرود شد.

چون حاجى محمّد حسين خان اصفهانى كه بيگلربيگى آن اراضى بود، با اعيان اصفهان حاضر درگاه پادشاه بود، برادر حاجى محمّد حسين خان با جماعتى ساختۀ جنگ شده به دفع او بيرون شد و در اول حمله اسير و دستگير آمد. پس محمّد خان به سعادت آباد آمده، جاى كرد و ميرزا عبد الوهاب مستوفى را به حكومت اصفهان بازداشته

دست مصادره از آستين برآورد و به اخذ اموال تجّار و توانگران مشغول گشت.

بعد از اصغاى اين خبر، فتحعلى شاه، حسينقلى خان قاجار دولّو و مهر على خان داشلو و اللّه ويردى خان عزّ الدّين لو و حسين خان قوللر آقاسى را با جماعتى از لشكر به دفع او نامزد فرمود و ايشان به جانب اصفهان شتاب گرفتند. محمّد خان زند چون اين بشنيد مردم خود را برانگيخته به استقبال جنگ بيرون شد و در منزل جز تلاقى فريقين افتاد.

بعد از مقابله و مقاتله محمّد خان شكسته شد و راه سعادت آباد پيش گرفت و حسين خان از دنبال او بتاخت. چون مردم اصفهان از شكستن او آگهى يافتند به جانب سعادت آباد شتافتند و اموال و اثقال كثير كه در اين مدّت قليل برهم نهاده بود به غارت برگرفتند. و از آن سوى نجف خان زند كه آتش اين فتنه را دامن همى زد و اكنون به ميان قبايل بختيارى رفته استمداد همى كرد، به دست يوسف خان بختيارى گرفتار آمد و او را با جماعتى كه همراه داشت به درگاه فرستاد.

پس برحسب فرمان جسد او را به دهان خمپاره بسته آتش در زدند و مردم او را عرضۀ شمشير ساختند. چون اين خبر گوشزد محمّد خان و رستم خان برادرزاده اش گشت، بيشتر در

ص:93

هول و هرب افتاد و به محال سيلاخور گريخت و در آنجا جمعى از مردم باجلان را بر سر خود انجمن كرد و به ميان قلعۀ آن اراضى در رفته نشيمن ساخت.

نظر على خان باجلان چون اين بديد جماعت خود را برداشته بر قلعۀ او تاختن برد و او را دستگير ساخت. يك تن از مردم باجلان كه مهدى نام داشت با چند تن دستيار شده او را رها كرد و ديگرباره بيرون شده از دور و نزديك لشكرى انبوه كرد و قصّۀ او در حضرت فتحعلى شاه معروض افتاد. شهريار محمّد ولى خان قاجار والى كزاز و ملاير و حسن خان والى فيلى و تقى خان حاكم بروجرد را به دفع او فرمان داد. اين جمله تجهيز لشكر كرده در اراضى سيلاخور با او جنگ در پيوستند و در اين جنگ تقى خان بروجردى زخمى صعب يافته جان بداد و هردو لشكر از هم جدا شدند و محمّد خان زند را بر شوكت و قوّت بيفزود و در اراضى سيلاخور نامور گشت.

ساخته، حصار ارومى را مفتوح ساز و محمّد قلى خان عمّ خود را دستگير كرده در بند زنجير بدار. و او برحسب فرمان خيمه بيرون زد. و نظام الدّوله سليمان خان را نيز با فوجى بر مقدمه جيش رفتن فرمود. آن گاه نواب شاهزاده محمود افغان را گفت كه تو مردى ميهمان بوده زحمت سفر از بهر تو روا ندارم، يك چند در دار المؤمنين كاشان كه حوزۀ امن و امان است نشيمن فرماى، چندان كه ما از سفر باز شويم و كار [تو] بر مراد كنيم. و او را روانۀ كاشان فرمود و خود روز دهم شهر ذيحجه با سپاهى رزم ساز خيمه بيرون زد و طىّ طريق كرده و چمن سلطانيه را لشكرگاه كرد.

مردمان بدو به عبرت بينند و پند گيرند. آن گاه در هفدهم محرم از اروميه به جانب خوى كوچ داد و در آنجا حسين خان دنبلى كه بيگلربيگى خوى و تبريز بود، خدمتى به سزا كرد و شاهنشاه ايران را در باغى كه خود كرده بود خواستار ضيافت آمد و آن گونه ميهمان را چنان ميزبانى كرد كه سالها بر زبانها تذكره مى رفت و از پادشاه درخور خدمت خويش نواخت و نوازش ديد.

خان رزم داده، او را بشكست و محمّد خان از مصافگاه فرار كرده خواست تا خود را به اراضى بصره رساند. در نواحى دزفول مردم فيلى او را دستگير ساختند و به نزد حسن خان والى آوردند. حسن خان بيم كرد كه مبادا محمّد خان زند باز رها شود و روزى او را گزند رساند، لاجرم او را از هردو چشم نابينا ساخت و با زنجير و كنده به حضرت شهريارش فرستاد. از قضا روزى كه فتحعلى شاه از تبريز كوچ داده در منزل ارونق(1) جاى داشت، محمّد خان را حاضر كردند. شهريار بفرمود تا او را به مردم چهارده استرآباد سپردند. چه ايشان را از محمّد خان مطالبت خون مى رفت، پس حكم قصاص بر او جارى كردند. آنگاه پادشاه از آنجا كوچ داده در منزل ميانج(2) گرمرود فرود شد و در آنجا ابو الفتح خان پسر كهتر ابراهيم خليل خان جوانشير كه از پيش به احضار او حكم رفته بود به ركاب پيوست و مورد اشفاق شاهانه گشت و از آنجا طىّ طريق كرده در چمن سلطانيه خيمه زد.

اين هنگام در حضرت پادشاه معروض افتاد كه بعد از بيرون شدن شهريار از آذربايجان على همّت خان كليائى و خان بابا خان سركردۀ نانكلى، نظام الدّوله سليمان خان را بفريفتند كه در اين هنگام چون محمّد خان زند عراق را آشفته ساخته و حسينقلى خان تا اصفهان تاخته اگر به هواى سلطنت سر بركشى، تواند بود. و سليمان خان نيز سخن ايشان را استوار داشته لواى مخالفت برافراخت. فتحعلى شاه چون دفع حسينقلى خان را واجب تر مى دانست، مخالفت او را وقعى ننهاد و روز ديگر از چمن سلطانيه از راه قلمرو عليشكر طريق عراق برگرفت و حسين قلى خان نيز از اصفهان بيرون شده به محال فراهان مى تاخت.

مع القصه شهريار ملاّ على اصغر ملاّباشى را فرمان داد كه در ركاب شاهزادگان نواب عباس ميرزا و محمّد قلى ميرزا و حسينقلى ميرزا از طهران بيرون شده در بين

ص:97

راه به درگاه پيوندند، و ايشان در اراضى درجزين به لشكرگاه پيوسته شدند و بعد از تقبيل سدۀ سلطنت منظور نظر پادشاه شده، هم از آنجا رخصت انصراف حاصل كردند و باز طهران شدند و شهريار از درجزين كوچ داده در قريۀ ساروق كه از توابع فراهان است فرود شد.

اما از آن سوى چون مهدعليا والدۀ پادشاه مخالفت پسر كهتر را با برادر مهتر بدانست، نخست به رسل و رسائل چندان كه توانست، حسينقلى خان را پند و اندرز كرد و هيچ مفيد نيفتاد، ناچار خود از براى اطفاى نايرۀ فساد به سرعت تمام به نزديك پادشاه آمد و كلمات حكمت آميز انشاد كرد و آتش خشم شهريار را بنشاند و از آنجا به جانب حسين قلى خان شتافت و از در مهر زبان برگشود و فرمود «در حضرت پادشاهت شفيع جنايت شده ام و كار بر مراد و مرام تو كرده ام، هواى پادشاهى بگذار و بر خويشتن تباهى مكن». اين سخنان را حسينقلى خان در گوش نبست و از جنگ و جوش ننشست. لاجرم فتحعلى شاه روز ديگر بنه و آغروق را در ساروق گذاشته با ابطال رجال راه برگرفت و در ارض كمره با برادر دچار شد.

از هردو روى صف راست كرده و ميمنه و ميسره بياراستند. لاكن چون شهريار را در ضمير مستتر بود كه چندان كه تواند كار به مداهنه و مدارا براند، لشكريان را از مبادرت در مبارزت منع فرمود و ميرزا موسى منجّم باشى را از ميدان جنگ به نزد برادر گسيل ساخت و پيام داد كه اگرچه در دامان مخالفت آويختى و رشتۀ اخوت گسيختى و نيك هم مى دانى كه در اين ميدان جنگ مردان تو را با لشكر ما نيروى درنگ نيست با اين همه خاطر ما هنوز مايل ائتلاف است. اگر خوف و خلاف از دل به يك سوى نهى و از در معذرت به جانب ما كوچ دهى، گناهت معفو دارم و دل آزرده ات نگذارم.

برجهانده يك تنه به نزديك برادر شتافت و روى بر خاك نهاده اشك بباريد. شهريار از فراز اسب دست فرا برده خاك از جبين و آب از چشمش بسترد و هم مهر اخوت جنبش كرد كه شهريار نيز آب در چشم بگردانيد و فرمود ما از جنايت و جرم ملتزمين ركاب حسينقلى درگذشتيم.

پس هردو لشكر باهم دمساز شدند و مخالطت آغاز نهادند.

اما ولى خان قاجار كه از جانب شهريار به دفع محمّد خان زند مأمور بود، بى سببى از سيلاخور بيرون شده به حسينقلى خان پيوست، كردار او در خاطر پادشاهى حملى گران بود بفرمود او را به ضرب تازيانه لختى زحمت كردند و با مسخرگان كوى و برزن قسرا(1)رقص كردن فرمودند آنگاه در زنجير و كنده اش بازداشتند. چون اين كار پرداخته شد حسينقلى خان قاجار را مأمور به سفر كرمان فرمود و نوروز خان عزّ الدّين لوى را به نظام بهبهان فرستاد و در پانزدهم شهر ربيع الاول به جانب طهران كوچ داد.

اما از آن سوى چون خبر اين فتح در تبريز گوشزد سليمان خان شد پاى اصطبارش لغزيدن گرفت و از هيچ سوى خلاص خويش را مناصى نديد، جز اينكه به درگاه پادشاه پناه جويد و گناه خويش را عذرخواه آيد و دست توسّل به توسط مقرّبان درگاه، به دامان عطوفت و عفو شاهنشاه زد. شهريار فرمود اگر آن چند تن مردم كه او را به خيانت و خلاف اغوا كردند به عوانان حضرت سپارد، جرم او را ناديده انگاريم. سليمان خان چون اين بشنيد بى توانى على همّت خان كليائى و خان بابا خان نانكلى را مأخوذ داشته در سلاسل و اغلال كشيد و با خود به طهران آورده ايشان را به عوانان سپرد و خود در اصطبل خاصّ پناه جست.

شاه كينه خواه نخستين حكم داد تا على همّت خان را به دهان خنپاره بسته

ص:99

آتش در زدند و حسين خان پسرش را نيز سر برگرفتند و خان بابا خان نانكلى را ميل دركشيدند و عبد اللّه خان خمسه [اى] را كه با ايشان همدست بود نيز نابينا ساخت، آن گاه جرم

سليمان خان را عفو فرمود و به مكانت و عظمتى كه داشت صعود داد.

يك تنه يافت ناچار راه فرار برگرفت. چون خبر اين فتح معروض سدۀ سلطنت افتاد و اين وقت زمستان در پيش بود، فرمان رفت كه حسين خان در خوى و ابراهيم خان در تبريز متوقّف باشند. از قضا هم در آن زمستان حسين خان رخت به جهان جاويد كشيد. جعفر قلى خان چون اين خبر بشنيد ديگرباره سپاهى ساز كرده سريعتر از صبا و سحاب به سوى خوى شتاب گرفت.

مردم خوى پس از حسين خان قوّت جنگ او نداشتند ناچار او را درآوردند و بر حكومت وى گردن نهادند.

جعفر قلى خان چون بر خوى استيلا يافت در زمان، عريضه [اى] از در ضراعت نگار داده انفاذ حضرت شهريار داشت كه اگر عفو شاهانه شامل حال گردد، از جرم گذشته پرسش نفرمايد، مانند برادر مهتر هرگز از طريق اطاعت نگردم و چون ديگر چاكران از در صدق قدم زنم. شهريار در پاسخ فرمان داد كه اگر گناه خويش را از خاطر ما خواهى سترد و كيفر اين جرم را از پس پشت خواهى انداخت، نخستين پسر خود را روانه درگاه ساز و بعد از حصول اطمينان، خود حاضر حضرت شو و اگر نه پايمال سنابك ستور و دست فرسود گردان غيور خواهى شد. جعفر قلى خان چون از پذيرفتن فرمان گريزى نداشت اعداد امتثال كرد، چنانكه مذكور مى شود.

نيك را درود فرستادند و به انعام و افضال شاهانه شاد خاطر شدند.

آن گاه شهريار بفرمود تا ميرزا اسد الله خان وزير لشكر كه در ميان مقرّبان حضرت به صدق نيّت و حسن طويت ممتاز بود، لشكرى شايسته عرض داده ملتزم ركاب وليعهد ساخت و برحسب فرمان سليمان خان قاجار نيز ملازم خدمت گشت و نايب السّلطنه به طرف آذربايجان كوچ داد و هم در اين وقت پسر جعفر قلى خان دنبلى كه حكم به احضارش رفته بود برسيد و مورد الطاف خديوانه گشت.

چون كار آذربايجان پرداخته شد، اعتضاد الدّوله ابراهيم خان قاجار كه بنى عمّ شهريار بود با فوجى از سپاه عراق و فارس روانه چمن گندمان گشت. در اين وقت فتحعلى شاه خويشتن سفر خراسان را تصميم عزم داد، از اين روى كه بعد از شهادت آقا محمّد شاه و بيرون شدن ولى خان قاجار از خراسان، نادر ميرزا ولد شاهرخ شاه افشار از اراضى هرات با گروهى از افغانان به طرف خراسان تاختن كرده، در شهر مشهد نشيمن ساخت و اكنون به سبب طغيان حسينقلى خان و اختلال امر آذربايجان مجال دفع او نبود.

اين هنگام شهريار نخستين جان محمّد خان قاجار را با جماعتى از طريق سبزوار مأمور به تسخير مشهد فرمود و خود از راه جاجرم و اسفراين كوچ داد و چون در چمن يام مقام كرد، صادق خان شقاقى و حسين خان [قاجار] قزوينى را با فوجى از لشكريان به طرف چناران ركضت فرمود تا اگر ممش خان طريق اطاعت و انقياد سپرد رستگار باشد و اگرنه حصار چناران را با خاك پست كنند و او را دستگير سازند. آنگاه از يام تا نيشابور عنان نكشيد [و] جعفر خان بيات كه حاكم نيشابور بود به تقديم خدمت پسرش را پذيره ساخت.

لشكريان در نواحى نيشابور دست به نهب و هدم برآوردند و از تخريب ابنيه و تعذيب سكنه هيچ دقيقه مهمل نگذاشتند و همچنان آتش غضب شهريار زبانه زدن گرفت و حكم داد تا پسر جعفر خان را در پاى ديوار حصار آورده در پيش چشم پدر سر برگيرند و مردم دژخيم آن پسر را كه هنوز عذارش با خط مشكين اندوده نبود در پاى ديوار حصار آورده بر خاك افكندند و تيغ بر گلوگاهش نهادند و لختى ببودند و بيم دادند، باشد كه جعفر خان از باره به زير آيد. چون سودى نكرد مانند گوسپندش سر برگرفتند.

اما جعفر خان بعد از خرابى بوم و بر و قتل چنين پسر، تيغ و كفن بر گردن حمل داده به درگاه آمد و طريق اطاعت و انقياد گرفت و پادشاه گناهش را از خاطر بسترد و شهر نيشابور را به لشكريان سپرد.

اما از آن سوى چون صادق خان شقاقى و حسين خان قاجار قزوينى بر سر چناران رفتند صادق خان در نهانى با ممش خان مواضعه نهاده او را از ميانه فرار داد، تا به مشهد

مقدّس پناه جست. آن گاه چناران را به محاصره گرفت. چون اين معنى در حضرت شهريار مكشوف افتاد فرمان داد كه ايشان با جان محمّد خان پيوسته شوند و بيهوده در كنار چناران نمانند و خود با سپاه كوچ داده، در ظاهر مشهد لشكرگاه كرد و آن بلده را به محاصره انداخت و مزروع غلاّت و حبوبات كه در حومۀ شهر بود به تمامى پى سپر لشكريان گشت و راه آمد و شد بر مردم مسدود آمد. لاجرم بلاى غلا در ميان ايشان افتاده كار بر آن جماعت صعب شد.

نادر ميرزا علما و سادات را شفيع ساخت و معروض داشت كه با اين گناه كه مراست دل آن ندارم كه به درگاه آيم، مگر در ازاى اين جرم خدمتى تقديم رود كه اطمينان را بشايد، اينك خواستارم كه دختر مرا مخطوبه يكى از شاهزادگان فرمائى، و مرا روزى چند مهلت دهى تا خدمتى به تقديم رسانيده، آن گاه حاضر حضرت شوم. ملتمس او به اجابت مقرون شد و شهريار روز پنجشنبۀ پانزدهم ربيع الاول

ص:103

جانب طهران عنان بگردانيد و در قصبۀ چناران اميرگونه خان كرد زعفران لو حاكم خبوشان رخصت انصراف يافت و ميرزا محمّد شفيع صدر اعظم مامور گشت كه دختر او را از بهر نكاح شاهزاده حسينعلى ميرزا به طهران كوچ دهد. و در منزل ارغيان جعفر خان بيات با خلعت حكومت نيشابور رخصت انصراف حاصل كرد.

اما چون فتحعلى شاه طىّ مسافت كرده در 4 فرسنگى آن قلعه فرود شد، صادق خان - شقاقى از در شقاق و نفاق بيرون شده، در حضرت شهريار رخصت الله يار خان قليجه حاكم سبزوار را خواستار آمد و پادشاه كارآگاه از كثرت الحاح و اصرار او، الله يار خان را رخصت انصراف داد. اما چون زمين ببوسيد و برفت بر قفاى او نگريست و فرمود اين پشتى است كه روى او را ديدار نخواهيم كرد و چنان بود، زيرا كه به آق قلعه در رفت و دربست و اظهار عصيان نمود. و چون هنگام كيفر نبود كس به دفعش مأمور نگشت و از پس او ابراهيم خان شادلوى حاكم اسفراين و سعادت قلى خان بغايرلو را به مراجعت محال خود اجازت افتاد. و از آنجا از پل ابريشم عبور كرده راه طهران پيش گرفت و چهارشنبۀ يازدهم ربيع الاخر وارد طهران شد و بعد از روزى چند در خاطر گرفت كه گنبد مطهر و بقعۀ مباركۀ بضعۀ موسى بن جعفر عليه السّلام را تعمير فرمايد. 100/000 تومان زر خالص از بهر زراندود قبه و تذهيب بقعه به دار الامان قم فرستاد و بابى از زر ناب كرده در ضريح مباركش نصب نموده و بنيان قصر قاجار هم در اين وقت بود چنانكه در جاى خود به شرح خواهد رفت.

كردار خود پربيم و باك بود، از اين خبر بر زيادت هراسناك شد و بدين حكومت سر درنياورد، لاجرم نايب السّلطنه در تسخير خوى و تدمير او يك جهت گشت و عرض سپاه داده، از راه سلماس سبك عنان شد. جعفر قلى خان چون اين بدانست يك تن از برادران خود را به حفظ و حراست خوى بازداشته به قدم عجل به ميان كردان در رفت و از قبايل يزيدى و شكاكى و سبيكى 15000 كس انجمن ساخته، مقاتلت و مبارزت را ميان بربست.

اما از اين سوى لشكر نايب السّلطنه قلعۀ هود را به محاصره انداختند. خان ابدال خان كرد كه از قبل جعفر قلى خان نگاهبان قلعه بود به مدافعه برخاست، ليكن لشكريان او را وقعى ننهادند و در حملۀ نخستين هود را مسخّر ساخته متمرّدين را مقتول و اموال ايشان را منهوب داشتند و بى توانى در طلب جعفر قلى خان كوچ دادند. امّا از آن سوى جعفر قلى خان نيز بى خوف و خشيت راه نزديك كرده بيابان سلماس را آب درانداخت، باشد كه دشمن را هزيمت كند و در گل ولاى دستگير نمايد.

بالجمله روز هفتم ربيع الاخر دو لشكر در برابر يكديگر شدند و كار حرب و ضرب ساخته كردند. بانگ دار و گير بالا گرفت و مردان جنگ در طلب نام و ننگ درهم افتادند و مردانه بكوشيدند، بعد از كشش و كوشش فراوان لشكر جعفر قلى خان روى بركاشتند و طريق فرار برداشتند و آن گل ولاى كه از بهر خصم آماده كردند خود درافتادند، چندان كه 2000 تن از ايشان دستگير و بهرۀ شمشير گشتند.

جعفر قلى خان به زحمت تمام از آن مهلكه بيرون شده راه چخور سعد گرفت و به قلعۀ

ماكو كه معقلى منيع است در رفت و نايب السّلطنه از پس اين فتح بى كلفت خاطر به قلعۀ خوى درآمد و آن بلده را به پير قلى خان قاجار شامبياتى سپرده به طرف تبريز كوچ داد و از تبريز صورت حال را مكتوبى كرده ارسال حضرت پادشاه داشت و مورد الطاف شاهانه گشت و ملتزمين ركابش كه در روز نبرد كار مردان مرد كرده بودند به خلاع فاخره مخلّى شدند.

ص:105

و هم در اين وقت كه نيمۀ شهر جمادى الاخره بود دختر اميرگونه خان زعفران لو را با شاهزاده حسينعلى ميرزا به شرط زناشوئى زفاف دادند و نيز اين وقت ميرزا مهدى على خان ملقّب به بهادر حشمت جنگ برحسب فرمان امناى دولت بهيۀ انگليس و فرمانفرماى هندوستان در اواخر ربيع الاخر به درگاه شهريار آمد و تحف و هداياى فرنگستان و هندوستان كه براى وداد طرفين و اتّحاد دولتين حمل داده بود، پيش گذرانيد و مورد اشقاق شاهانه گشت، و از ديگر سوى ايلچيان چرب زبان از جانب تيپو شاه [تيپو سلطان]، سلطان دار الملك دكن برسيد و سه زنجير فيل و دو قفس مرغ و افسرى مرصّع به جواهر پيش گذرانيد و معروض داشت كه مردم انگليس 4 صوبه از 7 صوبۀ هند را متصرّف گشته اند و هنوز چشم دارند كه 3 صوبۀ ديگر را به دست كنند. متوقّع آن است كه اگر ما را با ايشان رزمى پيش آيد، پادشاه ايران از پايمردى ما دست بازندارد.

از پس اين وقايع اللّه يار خان حاكم سبزوار از در ضراعت بيرون شده، عفو عصيان را عريضه كرد و خواستار شد كه دوشيزه [اى] كه در سراى دارد به حضرت فرستد و ميرزا اسد اللّه مستوفى ديوان اعلى انجام اين خدمت را مأمور گشت. آن گاه پادشاه شاهزاده حسينعلى ميرزا را به امارت فارس مأمور و چراغعلى خان نوائى را به وزارت او مفتخر فرمود و شاهزاده محمّد قلى ميرزا فرمانگزار مازندران شد و ميرزا نصر اللّه به وزارت او نام بردار گشت.

از پس اين وقايع شهريار ديندار فتحعلى شاه از بهر زيارت مضجع مطهر معصومه بنت موسى بن جعفر عليه الصلوة و السلام سفر دار الامان قم فرموده، فرمان رفت تا مدرسۀ جديد معروف به فيضيه را بنيان كردند و بر تذهيب قبّۀ مباركه و تعمير مسجد امام حسن عسكرى عليه السلام و تجديد دار الشّفا و كاروانسرا و حمام و بازار، موقوفات بر آستانۀ مقدّسه نيز حكم صادر شد. آن گاه از قم بيرون شده در غرۀ شهر رمضان وارد طهران

گشت و از پس روزى چند وليعهد دولت نايب السّلطنه عباس ميرزا حاضر درگاه آمد.

چون از سال هجرت 1800/1215 م. برفت حسن خان

ص:107

قراگوزلو كه مأمور به آوردن صبيۀ ابراهيم خليل خان جوانشير بود وارد طهران گشت و شهريار دختر ابراهيم خليل خان را در سلك پرده نشينان عصمت منسلك ساخت.

و هم در اين وقت معروض افتاد كه يك تن از اعيان دولت انگليس به رسم ايلچى تا حدود فارس طىّ مسافت كرده، فتحعلى بيگ نورى نايب ايشيك آقاسى به ميزبانى او معيّن گشت و از طرف ديگر طرّه بازخان افغان از نزد شاه زمان برسيد، معروض داشت كه در مملكت ما مسموع افتاد كه شهريار آهنگ خراسان فرموده، همانا سفر شهريار به خراسان موجب آشفتگى و پريشانى امصار و بلدان ماست، اگر سفر خراسان به ديگر وقت افتد از اشفاق شاهانه بعيد نباشد.

سپاه را باز نمود و آلات و ادوات ايشان را بساخت. و در پنجم محرّم وارد اراضى مزينان شد و سراپرده افراخته كرد و شاهزاده حسينقلى خان را با جماعتى از لشكر مأمور به محاصرۀ سبزوار فرمود و خود فرمان داد كه مردان لشكر، ينگى قلعه را كه حصنى حصين و از مستحدثات اللّه يار خان بود مفتوح سازند و لشكريان به حكم يورش آن قلعه را گرفته با خاك پست كردند و از آنجا كوچ داده به ظاهر سبزوار فرود شد و آن بلده را به محاصره گرفت و حسينقلى خان را فرمود تا از آنجا كوچ داده به تسخير نيشابور پردازد.

مع القصّه چون كار بر مردم سبزوار صعب گشت، اللّه يار خان از در زارى و ضراعت بيرون شد و دخترش را كه تا اين زمان به مماطله مى داشت به همراه ميرزا اسد اللّه مستوفى روانۀ دربار نمود تا در سلك جوارى حريم سلطنت باشد؛ و نيز خواستار آمد كه اين پير 70 ساله را از احضار به حضرت معاف دارند تا از جان و مال اطمينانى به دست كرده ديگر وقت ملتزم ركاب شود.

و هم در اين زمان ديگرباره، طرّه باز خان افغان با تحف و هدايا از نزد شاه زمان برسيد و از قبل او ملتمس گشت كه از تمامت خراسان، اللّه يار خان و جعفر خان بيات از آن عصيان و طغيان كه از پيش كرده اند عظيم خوفناك اند، تواند بود كه شهريار روزى چند امان دهد تا پس از برخاستن لشكر از نزديك ايشان اطمينانى به دست كرده حاضر حضرت شوند و اگر جز اين كنند حجّت برايشان تمام باشد، باز ابطال رجال برقرارند و تيغ و سنان زدوده دارند.

شهريار ملتمس او را به اجابت مقرون داشت و حكم داد تا لشكر از نهب و غارت دست باز گيرند و حسينقلى خان را از كنار نيشابور طلب داشت و شاهزاده محمود افغان را كه ملتزم ركاب بود به جاى گذاشت و با سركردگان خراسان حكم رفت كه در اسعاف و انجاح مقصودش كه تسخير كابل و قندهار است دست باز ندارند و بيست و هفتم شهر صفر از ظاهر سبزوار كوچ داده راه برگرفت و در منزل

ص:109

اسفراين، حسينقلى خان به درگاه پيوست و در آق قلعه، ابراهيم خان اعتضاد الدّوله برسيد و ابراهيم خان عرب و عجم به توقّف مزينان مأمور گشت. و از آنجا طىّ مسافت كرده 14 روز در چمن كالپوش براى

نظم طايفۀ كوكلان و يموت توقّف فرمود و از آنجا به سمنان آمده، بساط عيش و عرس شاهزاده محمّد ولى ميرزا را به پاى برد.

و چهاردهم ربيع الاخر وارد طهران گشت و پس از روزى چند به قزوين سفر كرده و شاهزادۀ نيرومند محمّد على ميرزا را كه حكمران آن اراضى بود نواخت و نوازش فرمود و بساط نكاح و زفاف براى او بگسترد و نواب ابراهيم خان را به نظم گيلان مأمور ساخته و خود مراجعت به طهران فرمود و نايب السّلطنه عباس ميرزا از آذربايجان براى تقبيل سدۀ سلطنت به طهران آمد.

زمان افغان را نيز وقعى ننهادند و پيمان بشكستند و حاضر حضرت نشدند قلع و قمع ايشان در شريعت ملك واجب افتاد، لاجرم اعتضاد الدّوله ابراهيم خان را با 20000 پياده و سوار مأمور به تسخير سبزوار فرمود و محمّد خان دولّو و پير قلى خان شامبياتى و جمعى ديگر از اعيان درگاه [را] با او همراه كرد. و حكم رفت كه اميرگونه خان زعفران لو و ابراهيم خان شادلو و ديگر خوانين خراسان به لشكرگاه ابراهيم خان پيوسته شوند و دقيقه [اى] از سبى و نهب و غارت و خسارت و شكستن و بستن فرو نگذارند. و نظام الدّوله سليمان خان قاجار را با 15000 سوار به دفع جعفر خان بيات و فتح نيشابور مأمور نمود.

مردم مفسد و حاسد كه در حاشيۀ سلطنت راه داشتند كدورت ضمير پادشاه را از وزير كارآگاه تفرّس نمودند و با يكديگر مواضعه نهاده به تشبيب و تقريب و كنايت و تصريح در حضرت شهريار معروض داشتند كه:

حاجى ابراهيم خان دست اقتدارش در اخذ نواصى(1) ادانى و اقاصى يكسان است و اينك مملكت ايران در انگشت او مانند يك حلقۀ انگشترى است كه به هر سوى خود داند بگرداند و از بيم آنكه پادشاه كه صاحب تخت و تاج است روزى بازپرس كند كه مال و خراج ايران را خاصّ خويش و خويشاوندان خود ساختى و به ديگر چاكران ما كه سالها رنج ديدند و شكنج يافتند نپرداختى، اينك پيوسته خاطر پادشاه را آشفته مى خواهد و اعداى دولت را از دور و نزديك انگيخته مى دارد، تا شاه را مجال سؤال نماند و او را عقاب و نكال نتواند.

و چند طغرا مكتوب كه هريك را از قبل او به خصمى از دولت نگار داده و خاتم او را بر آن نهاده بودند، به حضرت آوردند.

و اين جمله ملحوظ شهريار افتاد و آتش غضب سلطانى زبانه زدن گرفت و از بيم آنكه مبادا چون حاجى ابراهيم خان را به موقف عتاب و عذاب بازدارد و فرزندان و برادران او كه در اطراف ممالك فرمانگزارند سر به فتنه و فساد بردارند، اين راز را در ضمير نهفته داشت و از بهر دفع هريك از خويشان او يك تن از غلامان جلادت شعار را معيّن فرمود و ايشان را در نهانى القا كرد كه:

در غرۀ شهر ذيحجه بساط زندگانى حاجى ابراهيم خان را درخواهم نوشت. شما هريك در كاشان و اصفهان و بروجرد و شيراز و ديگر بلاد مى بايد روز اول ذيحجه برادران و فرزندان او را از پاى درآوريد و اگر زودتر از اين روز بديشان رسيديد كار بر وفق و مدارا كنيد تا غرۀ ذيحجه در رسد.

و هريك را مثالى و منشورى بر قتل و دفع خويشان حاجى

ص:112

ابراهيم خان در نهانى بداد

و منشورى جداگانه كه از بهر ايشان بهانۀ ورود آن بلاد باشد نيز بسپرد.

و اين جمله از پى انجام اين خدمت بيرون شدند و چون غرۀ ذيحجه پيش آمد حاجى ابراهيم خان را در پيشگاه سلطنت باز داشت و از كردار او به خشم و خشونت بازپرس فرمود و مكاتيب او را يك يك بر وى بنمود. حاجى ابراهيم خان چندانكه تبرّى نمود و عرض كرد كه «مرا از اين مكاتيب خبرى نيست؛ بلكه اين مكيدت، اهل حقد و حسد كرده اند» استوار نيفتاد و حكم رفت تا هردو چشم جهان بينش را از بن برآوردند و زبانش را كه در اين هنگام بر زيان خويش زبانه زن بود قطع كردند، آن گاهش مغلولا با زن و فرزندان كه نيز هريك زخمى و جراحتى جداگانه داشتند در قزوين جاى دادند و هم از آنجا به جهان ديگرش كوچ فرمودند.

اموال و اثقال او و فرزندان و ديگر خويشاوندانش كه هم در غرّۀ ذيحجه گرفتار شدند مأخوذ گشت و كار صدارت اعظم يك باره بر ميرزا شفيع مفوّض و مسلّم آمد.

محمّد قاسم خان ساز زهد و عبادت ساخته كرد، چندان كه در ميان مردم به تقوى و كرامات مثل گشت و حسينقلى خان به شوق فراوان او را به مجلس خاصّ طلب نمود و از باطن او استمداد در كار سلطنت فرمود.

سيّد به دستيارى نيرنگ صورت شيرى بدو آشكار كرد تا يك باره عقل او را بشيفت.

آن گاه گفت سلطنت آن وقت توانى كرد كه از سخن و صلاح محمّد قاسم خان بيرون كار نكنى. لاجرم اين سخن در خاطر حسينقلى خان جاى كرد چنان كه هر شب كه مجلس از بيگانگان پرداخته مى كرد، چون غلامان درم خريده در نزد محمّد قاسم خان به پاى مى ايستاد.

چون محمّد قاسم خان اين مكانت و عظمت بدست كرد، نخستين فرمود تا حسينقلى خان اعيان درگاه خود را كه از مخالفت او با برادر اكراه داشتند بعضى را نابينا و برخى را محبوس كرده اموال ايشان را مأخوذ داشت و در نيمۀ ربيع الاول شاهزاده محمّد تقى ميرزا را كه سپردۀ او بود از كاشان برداشته با مردم خود به جانب نطنز كوچ داد. و از نطنز نيز جمعى پياده فراهم كرده، به سرعت تمام به شهر اصفهان درآمد. و مذكور ساخت كه برحسب امر پادشاه حاجى محمّد حسين خان از حكومت اصفهان معزول و چون شاهزاده محمّد تقى ميرزا منصوب است، حاجى محمّد حسين خان از اين خبر فرار كرد و تا مردمان بر صدق و كذب اين سخن غورى مى كردند، بر اصفهان دست يافت و به اخذ اموال مردم مشغول شد و نقش زر و سيم به نام خويش كرده، محمّد قاسم خان را به وزارت بركشيد.

بالجمله چون فتحعلى شاه اصغاى اين داستان فرمود سخت غضبناك شد و جان - محمّد خان و حسينقلى خان قاجار را با گروهى انبوه از پيش روانه نمود و نايب السّلطنه عباس ميرزا را در طهران امر به توقّف فرمود و ميرزا شفيع صدر اعظم را ملازم خدمت او كرد.

و هم در اين وقت نواب سليمان خان و ابراهيم خان كه مأمور به خراسان بودند به درگاه آمدند و نادر ميرزاى افشار برادر خود عباس ميرزا را براى تقبيل آستان پادشاه و عذر خود از حاضر نشدن به درگاه ايشان متّفق

ص:114

ساخته بود.

مع القصّه شهريار با ابطال رجال در اوايل شهر ربيع الاول خيمه بيرون زد و راه اصفهان برداشت. از آن سوى چون حسينقلى خان اين بشنيد طاقت درنگ از بهر او نماند. لاجرم قلعۀ اصفهانك را كه معقلى منيع بود، از حبوبات و غلاّت آكنده كرده، بعضى از مردم خود را به حفظ و حراست بازداشت و حاجى جعفر خراسكانى را در اصفهان به نيابت خود بگماشت و خود به صوابديد محمّد قاسم خان به طرف سيلاخور كوچ داد تا از مردم بيرانوند و باجلان لشكرى كند.

و اين هنگام حسينقلى خان را محمّد قاسم خان همى وسوسه مى افكند كه چون از اين پيش با فتحعلى شاه راه مخالفت سپردى و در ميدان جنگ لشكريان را گذاشتى و با برادر پيوستى، بسيار كس را به مهلكه انداختى و بسيار خاندانها ويران ساختى، هم اكنون مردمان از پيوستن با تو بيمناك اند كه مبادا باز با برادر كار به مداهنه و مصالحه كنى و ايشان را عرضۀ هلاك و دمار سازى. اگر خواهى مردم از دمسازى تو با برادر ايمن شوند و يكدل با تو پيوندند، شاهزاده محمّد تقى ميرزا را با تيغ بگذران.

حسينقلى خان فرمود تاكنون آنچه گفتى به كار بستم و اگر سودى نبردم دم نزدم؛ اما اين كار نخواهم كرد؛ زيرا كه محمّد تقى ميرزا فرزند من است و برادر، او را به فرزندى من باز داده. اما از آن سوى فتحعلى شاه با لشكرهاى ساخته به شهر اصفهان درآمد و حاجى جعفر خراسكانى فرار كرده به قلعۀ اصفهانك گريخت و نواب ابراهيم خان به استخلاص حصار و هلاك و دمار او مأمور شد و شهريار بر قفاى حسينقلى خان به طرف گلپايگان رهسپار آمد و در آنجا معروض حضرت افتاد كه حسينقلى خان به دمدمۀ محمّد قاسم خان به اراضى سيلاخور در رفت، به اميد اين كه قبايل بيرانوند و باجلان كه محمّد قاسم خان خود را از قبيلۀ ايشان مى شمارد، بر سر او انجمن شوند. اين معنى صورت نسبت و محمّد على خان از بروجرد و آقاجان قاجار از سيلاخور نيز جنگ او را ساخته شدند.

ص:115

لاجرم حسينقلى خان از سيلاخور به ارض كمره تاخت و محمّد قاسم خان چون از آن همه نيرنگها رنگى نبست و تدبير خود را با تقدير راست نيافت، خواست از ميانه به طرفى گريزد، خاصّان حسينقلى خان بر مكنون خاطرش مشرف شده راز او را مكشوف داشتند. حسينقلى خان او را گرفته كند و زنجير برنهاد و بازداشت. پس از 2 روز به همان شعبده ها كه دانست و توانست، بند بگسيخت و بگريخت و چنان بشتافت كه كس نشانش نيافت و حسينقلى خان بعد از فرار او بيچاره وار راه دار الايمان قم پيش گرفت، باشد كه در آنجا از جان امان يابد.

شهريار بعد از اطلاع بدين اخبار از بهر آنكه مبادا به طرف ديگر گريزد و فتنۀ ديگر انگيزد از هر جانب لشكرى به اخذ او پراكنده ساخت و خود نيز به طرف قم بتاخت. از ميانه اسمعيل خان دامغانى به حسينقلى خان رسيد، حسينقلى خان چون او را بديد تفنگ خويش را به سوى او بداشت تا مبادا از وى آسيبى بيند. اسمعيل خان عرض كرد كه از من با تو زيانى نرسد، جز اينكه برحسب فرمان پادشاه بهر جانب كوچ دهى با تو همراه خواهم بود. پس هم چنان حسينقلى خان با تفنگ ساخته به جانب اسمعيل خان نگران و قطع مسافت مى فرمود تا به شهر قم درآمد و در عتبۀ مقدّسۀ معصومه عليها السّلام جاى كرد و اسمعيل خان نيز در پهلوى او بنشست و از دنبال ايشان فتحعلى شاه با مردان سپاه برسيد.

شاهزاده محمّد تقى ميرزا نخستين به حضرت پادشاه شتافته شرف اندوز دربار شد و از ديدار پدر شاد خوار گشت و حسينقلى خان در حريم حرم شمشير به گردن آويخته به قدم زارى و ضراعت روى بر خاك نهاد و خاكسارى از حد بدر برد. شهريار ديگرباره بر وى ببخشود و گناهش را ناديده انگاشته سرش از خاك برگرفت و خاك از چهره اش بسترد. ستر كبرى و مهد عليا والدۀ شاه نيز زبان شفاعت بگشود و شهريار را بر عفو جرم برادر ناچار ساخت، لاجرم حكم فرمود كه يك چند از زمان در شهر قم

ص:116

متوقّف باشد، آن گاه بعضى از پيوستگان او را از قبيلۀ بيرانوند و باجلان و ديگر طوايف كه دستگير بودند طعمۀ شمشير فرمود. و از قم كوچ داده در اوايل جمادى الاولى وارد طهران گشت.

در اين خدمت كه سعادت دنيى [دنيا] و عقبى را آكنده گنجى بود 5 ماه تمام رنج برد و آن ضريح را حمل داده در طهران از پيشگاه نظر پادشاه بگذرانيد.

و چون از اين پيش انديشۀ ناصواب حسينقلى خان را در كاشان همه روزه در حضرت پادشاه باز مى نمود و صدق لهجه او در پايان كار مكشوف افتاد، اين زمان كه كار حسينقلى خان به كران رفته بود، پادشاه حق شناس در پاداش آن صداقت و ازاى [اين] خدمت آقا فتحعلى را به لقب خانى سرافراز داشت و حكومت قم و كاشان و نطنز و جوشقان و ساير بلوك را بدو گذاشت.

اما آن ضريح مطهره را چون اين هنگام اراضى عتبات عاليات از فتنۀ عبد العزيز و پسرش سعود آشفته بود، محمّد حسين خان قراگوزلو در سنه 1218 ه. / 1803 م. حمل داده بر صندوق منوّر پيرايه ساخت.

و بسيار چيز را بدعت دانست. از جمله بناى قباب عاليه بر قبور ائمه و انبيا و تذهيب بقاع به زر و سيم و موقوف داشتن اشياء نفيسه در مضاجع متبركه و طواف مراقد ايشان و تقبيل عتبه را شرك دانست و مرتكبين اين اعمال را با بت پرستان برابر نهاد و همى گفت بت پرستان آن صور كه از سنگ و زر مى كردند و پرستش مى نمودند شفعا مى دانستند نه خالق اشيا، و اين مردم كه تقبيل و طواف سنگ و زر مى كنند و صاحب بقعه را شفيع مى دانند نيز بت پرستان باشند.

مع القصّه با اين عقايد از اصفهان با وطن خويش مراجعت كرده با عبد العزيز كه يكى از مشايخ عرب بود بپيوست و او را با خود در اين عقايد همدست كرد و از آنجا كه هركس را هواى سرورى بر سر آيد و در دين مستقيم راسخ نباشد، اين گونه مستحدثات و بدع را در دين اسباب وصول به مطلب شناسد، لاجرم عبد العزيز پذيرفتار اين ترّهات گشت و هرروز در رواج اين كيش مردم خود را فراهم كرده با مشايخ اعراب رزم همى داد، چندانكه او را قوّتى و قوامى به دست شد. آن گاه در ارض درعيّه حصنى حصين برآورد و دست به نهب و غارت بگشاد، چندانكه در آن نواحى حاكم نافذ فرمان گشت و پسرانش به حد رشد و بلوغ رسيدند. سعود كه فرزند اكبرش بود و شجاعتى به كمال داشت در اراضى عرب جنگها كرد و جلادتها نموده بر نفاذ امر پدر بيفزود.

اين هنگام عبد العزيز را به خاطر آمد كه بر قلعۀ نجف اشرف تاختن كرده قبّۀ مبارك را پست كند و موقوفات بقعۀ شريفه را برگيرد و زايرين آن حضرت را كه به گمان خود بت پرست مى پنداشت مقتول سازد. پس لشكرى به سعود داده او را بدين مهم مأمور داشت و سعود با مردم خود به طرف نجف اشرف سرعت نمود و قلعۀ نجف را به محاصره انداخت و چند كرّت يورش به قلعه برده، مقصود حاصل نكرد و از آنجا بى نيل مرام مراجعت كرده، آهنگ كربلا نمود و با 12000 تن از ابطال رجال خود چون سيلاب بلامغافصة به كربلا درآمد و اين هنگام بامداد روز عيد غدير بود.

ص:119

پس نخستين تيغ بى دريغ در سكنۀ آن بلده نهاده 5000 تن از مرد و زن مقتول ساختند و ضريح مبارك را درهم شكستند و آلات زر و سيم و جواهر رنگين و لآلى ثمين كه سالهاى فراوان از هر كشورى و كشورستانى بدان جا حمل داده و خزينه نهاده بودند به نهب و غارت برگرفتند و قناديل زرّين و سيمين را فرود آوردند و خشتهاى زر احمر را از ايوان مطهر باز كردند و چندانكه توانستند در تخريب آثار و بنا كوشش كردند و بعد از 6 ساعت از شهر بيرون شدند و اشياء منهوبه را بر شتران خويش نهاده، به جانب درعيّه كوچ دادند.

حسين خان قاجار - قزوينى را با جماعتى به دفع ممش خان كرد زعفران لو و تسخير قلعۀ چناران مأمور داشت. اما چون از امتداد مدّت محاصره بلاى غلا در شهر مشهد باديد آمد مردم شهر ميرزا مهدى مجتهد را كه فحلى نامور در ميان علماى عصر بود به شفاعت برانگيخته عرض كردند كه ما را قوّت مخالفت با نادر ميرزا نيست و از اين محاصره جمعى بى گناه تباه گردند، متوقّع از كرم شاهانه تواند بود كه بر مسلمانان ببخشايند و فتح اين حصار را به وقتى ديگر موقوف فرمايند. شهريار ملتمس ايشان را به اجابت مقرون داشته از كنار مشهد راه طهران برگرفت.

چون در اراضى سمنان فرود شد، قيصر ميرزا پسر شاه زمان افغان به درگاه آمد از بهر آنكه محمود ميرزاى افغان چنان كه مرقوم شد بعد از رخصت سفر به جانب قندهار و صدور احكام شهريار به بزرگان خراسان در اعانت او به بلدۀ قاين آمد و اعداد لشكر كرده راه افغانستان پيش گرفت و در اراضى قندهار اين خبر پراكنده شد كه اينك شاهزاده محمود از شهريار ايران فتحعلى شاه استمداد كرده، به حكم او لشكرى ساخته و بدين جانب تاخته، افغانان را اين خبر آشفته خاطر كرد و جنگ او را از صلاح و صواب دور دانستند، لاجرم او را پذيره شده بى زحمت و كلفتش به قندهار درآوردند و كمر خدمتش بر كمر ميان استوار كردند.

شاهزاده محمود اين معنى را به فال نيك گرفته، پسر خود كامران ميرزا را در قندهار به

حكومت بازداشته با لشكرى جنگجوى آهنگ كابل كرد. و از آن سوى زمان شاه با سپاهى لايق از كابل بيرون شده در برابر برادر صف برزده و از هردو سوى مردان جنگ صف برانگيختند و تيغ برآهيختند، فراوان خونها به خاك ريخته شد و خاك با خون آميخته شد و در پايان كار لشكر شاه زمان بشكست و خود نيز به دست شد. شاهزاده محمود بفرمود تا هردو چشمش را از بن برآوردند و به قوّت تمام ضجيع سلطنت و همخوابۀ دولت گشت.

ص:121

قيصر ميرزا پسر شاه زمان كه در هرات نشيمن داشت، چون خبر بشنيد تاب درنگ نياورده و شهر هرات را به فيروز ميرزاى برادر اعيانى شاهزاده محمود گذاشته راه فرار پيش گرفت و در شهر سمنان به درگاه پادشاه پيوست و يك زنجير فيل با بعضى اشياء ديگر پيش گذرانيد و مورد تفقّدات ملكانه گشت.

و هم در اين سال دختر ميرزا محمّد خان دولّوى قاجار را كه بلقيس سباى عصمت و رابعۀ شهربند عفت بود، از بهر وليعهد دولت نايب السّلطنه عباس ميرزا عقد بستند و شرط سور و سرور به پاى بردند. از پس اين عيش و عرس بزرگان افغان كه ملازم ركاب شاه زمان بودند، رخصت بار يافته در پيشگاه سلطنت جبين ضراعت بر زمين نهاده، عرض كردند: كه فتوّت و كرم پادشاه مآب و مناص(1) پناهندگان است و هيچ كس را ندانيم كه بدين حضرت فراز آيد و بى نيل مقصود باز شود. اينك قيصر ميرزا كه از تركتاز دشمن تافته و بدين درگاه شتافته، از طريق كرم و كرامت دور است كه محروم و مأيوس هجرت كند.

شاه را از چاپلوس ايشان دل به مهر مأنوس گشت و شاه زمان را به خلعت گرانبها و شمشير مرصّع دل به جاى آورد و بزرگان خراسان را فرمان كرد كه از اعانت او دست باز نگيرند و شاهزاده محمّد ولى ميرزا را به فرمانگزارى مملكت خراسان منشور داد و مسرور داشت. و خود به طرف مازندران سفر كرده، بعضى از قبايل تركمانان كه طريق بى فرمانى گرفته بودند، گوشمالى به سزا داد و بر در اطاعت و انقياد بداشت و از آنجا به دامغان كوچ داده 20 روز ببود آن گاه مراجعت به طهران فرمود.

اما از آن پس كه محمّد ولى ميرزا حكومت خراسان يافت با لشكرى كه ملازم ركابش بود بدان اراضى شتافت و در ظاهر مشهد مقدّس لشكرگاه ساخته، آن بلده را به محاصره انداخت و راه بيرون شدن و درآمدن بر مردم شهر مسدود

ص:122

كرد. آن گاه حسين خان قاجار را در آنجا استوار بداشت و خود آهنگ نيشابور كرد. بعد از كوچ دادن شاهزاده، حسين خان

كار بر اهل شهر صعب كرد و مردم را توان سختى و محنت نماند، لاجرم در روضۀ مقدّسه به نزد ميرزا مهدى مجتهد كه نسب با خاندان نبوّت داشت و در علم و عمل نحريرى يگانه و حبرى فرزانه بود، انجمن شدند و فرياد و افغان برداشتند و از نادر ميرزا و زحمت محاصره و قحط و غلا عظيم بناليدند.

و زنجير برنهادند و به جانب طهران كوچ دادند. شهريار دادگر به كيفر آن كردار نابهنجار فرمان داد رشته [اى] در كردنش افكندند و سخت بكشيدند تا خپه شد و جان بداد.

به اهمال همى كند پيش شد كه دستش گيرد و برنشاند. ده ده فال دست به جامه در برده حربۀ خويش را كه قمه خوانند بكشيد و بزد و لاژار را بكشت. با اين همه از اولاد گرگين خان نشان نماند و هم چنان آن مملكت در دست روسيان مسخّر گشت.

چون ايشپخدر از كار تفليس بپرداخت و اهل گرگين خان را روانه پطرزبورغ ساخت، آهنگ تسخير گنجه نمود و قلعۀ گنجه را محصور داشت. جواد خان قاجار حاكم گنجه صورت حال را به دست سفيرى انفاذ حضرت پادشاه داشته، خود با جماعتى كه داشت از قلعه بيرون شده جنگ بپيوست. نصيب بيگ شمس الدين لو و ارامنۀ گنجه در ميدان جنگ، جواد خان را گذاشته با روسيه پيوستند، ناچار جواد خان به محاصره افتاد و روسيان از چارسوى يورش آورده قلعه را فرو گرفتند و جواد خان را با پسر و جمعى از لشكر مقتول ساختند.

در اين وقت ايشپخدر به حكام قراباغ و ايروان رسول فرستاد و ايشان را به اطاعت خويش دعوت كرد و حكام آن اراضى چون حدوث اين فتنه را ادات مماطله در گذاشتن خراج مى دانستند با ايشپخدر طريق رفق و مدارا مى سپردند.

چون اين اخبار موحشه گوشزد شهريار نامدار شد، حكم داد تا ميرزا شفيع صدر اعظم با ايشپخدر نامه كرد كه اين گونه فتنه در ميان دولتين مورث تلف لشكر و تباهى طرفين است، نيكو آن است كه اراضى ايران را از مردم خود پرداخته كنى و رسولى دانا نزد وليعهد دولت گسيل سازى تا در كار تفليس با پسر اركلى خان سخن به صلاح كند

و اگرنه ساز مبارزت مى كن و جنگ را ساخته مى باش.

چون جواب كتاب بر آرزو نيامد فرمان رفت تا نخستين نايب السّلطنه عباس ميرزا روز دوشنبۀ بيست و هفتم ذيحجه به طرف آذربايجان كوچ داده و در تبريز بر تجهيز لشكر بيفزود و در چهاردهم صفر كه 1219 ه. [/مه 1804 م] سال از هجرت برفته بود از تبريز به آهنگ ايروان شتافته در نيم فرسنگى آن بلده لشكرگاه كرد. محمّد خان حاكم ايروان كه با سپاه روس نيز زبان چاپلوس داشت اقوامى

ص:125

كه در محال ايروان نشيمن داشتند به اراضى دولت عثمانى پراكنده ساخت و خود به حصانت قلعه پرداخته به دستيارى توپ و تفنگ به جنگ درآمد.

كيدى سازد و به بنگاه تازد.

و از آن سوى ايشپخدر سپاه خود را به صورت سه قلعه بازداشت و از هر قلعه تا قلعۀ ديگر 200 قدم فصل گذاشت و توپها را بر گرد پيادگان حصارى آهنين كرد و خود از غايت جلادت در ميان لشكر به پهلو افتاده، فرمان جنگ به اشارت دست همى داد. و نايب السّلطنه مانند آتش تافته بهر جانب شتافت و ميمنه و ميسره را راست كرد. از ميان، نخستين سواران طايفۀ شاهيسون و خواجه وند و عبد الملكى از صف، اسب برجهانده بر سر يك بهره از جماعت روسيه تاختن بردند و ايشان به انداختن گلولۀ توپ و تفنگ دفع همى دادند. با اينكه گلوله چون باران بهار باريدن داشت، سواران سمندروار در آتش تافته در رفتند و با تيغ سر از پيادگان روسى برگرفتند، چندان كه يك بهره از ايشان كه مانند قلعه پره زده بودند پراكنده شده به قلعۀ ديگر پيوستند و همچنان دست به جنگ گشادند.

بالجمله حرب از طرفين بر پاى بود تا آفتاب بنشست. سه روز بدين گونه از بامداد تا شامگاه رزم دادند و مرد و مركب به خاك افكندند. اگرچه از هيچ جانب نصرتى معروف بدست نشد، اما ايشپخدر را لغزشى افتاد و لختى بازپس نشست و محمّد خان قاجار كه به اعانت روسيان اميدوار بود، سخت بترسيد و ميرزا شفيع صدر اعظم را به خواستارى به قلعه درآورده، اطمينانى حاصل ساخت و بعد از مراجعت صدر اعظم، پسر خود را با پيشكشى لايق به حضرت وليعهد فرستاده پيمان فرمانبردارى نهاد.

در اين وقت نايب السّلطنه براى استجمام مراكب به منزل قرخ بلاغ(1) [چهل چشمه] درآمده لشكرگاه كرد. ايشپخدر چون از اطاعت و انقياد محمّد خان آگاه شد سپاه خود را برداشته به يك ناگاه از راه دركه بر لشكرگاه مسلمين تاختن آورد، هنگامى كه لشكريان ميان گشاده آمادۀ آسايش بودند. نايب السّلطنه چون اين بديد برنشست و هركه را از

ص:127

سواره و پياده حاضر يافت برنشاند و جنگ را پذيره شد. روسيان در كنار لشكرگاه عقدهاى توپ و تفنگ را بازگشودند و همى آتش باريدند.

در اين هنگام بعضى از مردم شمس الدّين لو و قزاق كه ملتزم ركاب وليعهد بودند، سر از خدمت برتافته دست به غارت برگشودند. لشكر مسلمانان كه از پيش روى با آتش افروخته پيشانى مى زدند، چون بازپس نگريستند بنه و آغروق خود را در معرض نهب ديدند، يك باره از جاى برفتند و طريق فرار پيش گرفتند. ايشپخدر بعد از اين نصرت به طرف ايروان شتافته در مسجد شهر جاى ساخت و سنگر محكم برآورد و دهان توپ و تفنگ به جانب باره بگشاد و محمّد خان دفع او را از پس برج و باره ميان استوار كرد.

روسيان بر نظاره مى زيست، مكنون ضمير ايشان را بدانست و از دنبال ايشان راه برداشت و يك تن سوار فرستاده، شهريار را آگاهى بداد. و برحسب فرمان لشكر مسلمانان سلاح جنگ بر تن راست كرده اطراف لشكرگاه را پره زدند.

اما سپاه روسيه چون در راه ياوه شدند، گاهى به يمين وقتى به شمال رفتند. نزديك به سپيده دم به حوالى لشكرگاه رسيده بر فراز تلّى علم راست كردند و لختى بياسودند و لشكر بر صف كردند و توپهاى تندر خروش را به كار داشتند. جنگى صعب در ميانه برفت و از اين شبيخون سودى به دست نشد. لاجرم سپاه روسيه آغاز مراجعت كردند و مسلمانان از دنبال ايشان مسافتى دراز درنوشتند و همه جا رزمساز گشتند.

چون سپاه روسيه به سنگرهاى خود رفتند فتحعلى شاه فرمان داد كه لشكريان ايشان را محصور بدارند و راه آذوقه(1) و علف را بديشان نگذارند، در اين وقت جمعى از تجّار تفليس با جماعتى از لشكر روس و على خان قاجار و عليقلى خان شاهيسون كه قراول(2)لشكر بودند دچار شدند. بعد از رزمى سخت مردان روس قتيل و تجّار اسير و دستگير شدند، اموال و اسرار را به درگاه آوردند. بعضى از اسيران كه لايق بودند در سلك غلامان پادشاه درآمدند.

آن گاه در حضرت شهريار مكشوف افتاد كه در ارض پنبك ايروان گروهى از روسيان نشيمن ساخته و آذوقه و علف از گرجستان بدان جا حمل داده و از آنجا به لشكرگاه خويش مى برند. برحسب فرمان، پير قلى خان به دفع ايشان بيرون تاخت و چون راه بدان جماعت نزديك كرد، ايشان ايشپخدر را آگهى فرستادند و او به شتاب تمام لشكرى پرآشوب با چند عرادۀ توپ از بهر اعانت مردم خود و حمل آذوقه بتاخت. و از اين سوى شهريار على قلى خان شاهيسون را نيز با جمعى مأمور ساخت.

عليقلى خان از يك جانب و پير قلى خان از سوى ديگر سپاه روسيان را در ميان آورده، ميانۀ پنبك و ايروان آتش حرب افروخته شد و جنگى سخت پيش آمد كه

ص:129

از آن پيش كس نشان نداد. و بعد از كوشش گردان و مردان، هلاك شيران و دليران، سپاه روس بشكست و 4000 تن از ايشان بعضى اسير و برخى طعمۀ شمشير گشت و سپاه اسلام مظفّر و نيكنام باز شدند. و از رئوس مردم روس در كنار لشكرگاه منارها افراخته گشت و از بدن ايشان تلها برهم نهاده شد ديگر مجال درنگ براى ايشپخدر نماند. در اول ربيع الثانى از كنار ايروان به جانب تفليس بر تعجيل شد و سواران ايران از قفاى ايشان فراوان تاختن كردند و فراوان اسير آوردند.

در اين وقت محمّد خان قاجار حاكم ايروان و كلبعلى خان كنگرلو به حضرت شهريار حاضر شده مورد اشفاق خسروانه گشتند، و حكومت ايروان همچنان بر محمّد خان مقرّر آمد و پسرش كه ملازم ركاب بود، رخصت انصراف حاصل كرده به اتّفاق پدر مراجعت نمود و تومان(1) نخجوان را با ايل كنگرلو به كلبعلى خان مفوّض فرمود و ابو الفتح خان جوانشير به ايالت قراباغ و الكسندر ميرزا والى تفليس به توقّف قراجه داغ مأمور گشت.

آن گاه چون آغاز خزان و برودت هوا در پيش بود از طريق تبريز راه طهران برداشته چهاردهم شهر رجب وارد شهر دار الخلافه شد.

بى خبر بودند در ميانه بانگها بلند شد و غوغا برآمد، حاجى خليل خان از خانه بيرون شد كه صورت حال بداند و آن فتنه بنشاند، از قضا تفنگى ديگر كشاده شد و گلوله بر حاجى خليل خان آمد و او را بر جاى خود سرد كرد. رادويزلى وزير انگليس چون اين بدانست سخت غمنده گشت و مستر منستى باليوز بصره را از بندر بوشهر طلب داشته، از در معذرت به درگاه پادشاه رسول ساخت و هنگام توقّف در چمن سلطانيه به حضرت شهريار پيوست و عذر بگفت و مورد اشفاق شاهانه گشت.

فتحعلى شاه به جاى حاجى خليل خان، محمّد نبى خان خواهرزاده او را سفير فرمود و او طريق بمبئى گرفت. روزى كه بدان بلده در مى آمد 200000 تن از سپاهى و رعيّت او را پذيره شدند و بدين مكانت و عظمتش به شهر درآوردند. آن گاه او را روزى به نظاره لشكرش سير دادند و روز ديگرش به تماشاى كشتيهاى جنگ بيرون بردند.

محمّد نبى خان پرسش نمود كه گلولۀ توپ بر چوپ تا چند كار كند و كشتى را تا چه مقدار زيان رساند و آگاه نبود كه بهاى يك سفينه جنگى چند است. اما كارگزاران انگليس توپها را به يك سفينه كه 10000 تومان بها داشت گشاد دادند و آن كشتى را يك باره نابود ساختند.

بالجمله محمّد نبى خان 5 ماه در بمبئى و يك سال در بنگاله ببود و هنگام مراجعت با برگ و ساز فراوان كوچ داده به حضرت پادشاه درآمد.

اگرچه در لغت به معنى خوى و روش است اما در ماوراء النهر شاهزاده را گويند.

مع القصّه بعد از پدر، مير حيدر توره سلطنت يافت و ناصر الدّين توره را از مرو كه دار الامارۀ او بود طلب فرمود. ناصر الدّين توره چون از مكيدت برادر دانا بود، سر از فرمان برتافت و رسول او را بى نيل مأمول بازفرستاد. آن گاه پناه از حضرت پادشاه جسته عريضه [اى] از در ضراعت نگار داده انفاد درگاه داشت. شهريار نامدار فتحعلى شاه به شاهزاده محمّد ولى ميرزا كه فرمانگزار خراسان بود منشورى كرد كه دست از اعانت ناصر الدّين توره باز نگيرد و در رزم مير حيدر توره او را پايمردى كن.

به طرف بلوچستان گريخت و ديگر مردم او طعمه تيغ شدند، آن گاه نوروز خان به طهران مراجعت كرد.

مبادا با اسمعيل خان دچار شوند، خود نيز از دنبال اسمعيل خان استعجال مى فرمود.

از قضا در اين وقت برسيد كه اسمعيل خان را پاى اصطبار به سنگ بود و لشكرش را خشيتى تمام در خاطر جاى داشت. چون چشم اسمعيل خان بر رايت اسلام افتاد و رسيدن نايب السّلطنه را بدانست ديگرباره دل قوى كرد و به جنگ درآمد و بسيار كس از سپاه روسى و قراباغى مقتول گشت. چون لشكر روس رسيدن لشكر اسلام را به تازه نگريستند پشت با جنگ داده، به زحمت فراوان از ميان درختستانها خود را به قلعۀ شوشى دربردند. و نايب السّلطنه از رئوس ايشان حمل هاى گران به درگاه پادشاه فرستاد، و خود از دنبال هزيمت شدگان تا ارض آق اغلان بتاخت و نجفقلى خان گروس را به حراست آق اغلان بگذاشت و خود از راه چناقچى طىّ مسافت كرده، در ظاهر پناه آباد لشكرگاه كرد. و از آن سوى شهريار نامدار فتحعلى شاه در بيست و ششم ربيع الاول از راه قراجه داغ به تخت طاوس نزول فرمود.

در اين هنگام در حضرت نايب السّلطنه معروض افتاد كه پولكونيك گرگين سرهنگ سپاه روس به اتّفاق كتلراوسكى و جمعى از سران لشكر ابطال رجال خويش را گزيده كرده با 10 عراده توپ براى حفظ قلعۀ پناه آباد از گنجه بيرون شده اند، و 200 عراده اسلحه جنگ و آذوقه و علف با خود حمل مى دهند و اينك ارض عسكران لشكرگاه ايشان است. با اينكه هنوز لشكر اسلام غبار را از چهره نسترده بودند برنشست و لشكر

را جنبش داد.

چون راه بديشان نزديك كردند و لشكر صف برزدند، اسمعيل خان دامغانى اسب بر جهاند و در ميدان جنگ از يمين و شمال فراوان تاختن كرد و پير قلى خان قاجار و على خان قوانلوى قاجار و صادق خان عزّ الدّين لوى قاجار در ميمنه و ميسره درآمدند و مهديقلى خان قاجار از پيش روى صف از در جلادت جاى كرد و حاجى الله ويردى خان قاجار تفنگچيان كزاز و فراهان را بر رده كرد و نايب السّلطنه در قلب مردان رزم آزماى چون كوه پاى برجاى شد.

ص:134

و از آن سوى كتلراوسكى و پولكونيك نيز صف راست كردند و سالدات بر رده شدند و از دهان توپ و تفنگ آتش و آهن باريدند.

شيران ايران زمين مانند سمندر به سوى آذر همى رفتند و حمله افكندند. از ميانه صادق خان قاجار زخمى گران از گلوله برداشت، با اين همه در پايان كار سپاه روسيه را دست توانائى از كار شد و لختى بازپس شده به قبرستانى دررفتند و از پس عراده هاى توپ بايستادند و پيش روى خندقى كردند و متحصّن شدند.

چون اين اخبار در حضرت شهريار معروض افتاد فرمان داد تا حسينقلى خان قاجار با افواج دامغانى و 4 عراده توپ به لشكر نايب السّلطنه پيوست. 6 روز بدين گونه حرب بر پاى بود، عاقبت الامر مردان ايران دل از جان برگرفته به سنگر روسيان يورش بردند و به قوّت و غلبه به سنگر دررفتند و بسيار كس از ايشان بكشتند و اسير كردند.

شد، مژدۀ اين فتح روز پنجشنبۀ سيزدهم ربيع الثانى در منزل تخت طاوس معروض درگاه پادشاه افتاد. و از آن سوى چون اسمعيل خان شامبياتى قاجار حاكم خوى برحسب فرمان پادشاه به ايروان دررفت، معلوم كرد كه محمّد خان حاكم ايروان باز به تسويلات نفسانى جمعى از روسيّه را خواستار آمده و آن جماعت از اراضى شوره گل عبور كرده به قريۀ تالين آمده اند، از بهر آنكه كارگزاران شهريار بر آن ديار مستولى نشوند.

در اين وقت از قفاى اسمعيل خان، مهديقلى خان قاجار نيز برسيد و صورت حال از اسمعيل خان اصغا نمود، لاجرم به شهر و قلعۀ ايروان دررفته به بهانۀ استحمام و ديگر كارها سركردگان لشكرى كه به همراه داشت يك يك و دودو به قلعه طلب داشته، چون انجمنى لايق شدند فرمان داد تا به برج و باره برآمده اطراف قلعه را فروگرفتند.

وقتى محمّد خان آگاه شد كه قوّت مدافعه از بهر او نبود. پس مهديقلى خان صورت حال را معروض داشت و شهريار اشرف خان دماوندى را با جماعتى از لشكريان به حراست قلعۀ ايروان فرستاد و حكم داد كه مهديقلى خان، محمّد خان را بدارد و خود در آن مملكت فرمانگزار باشد.

و نيز از سوى ديگر خبر فتح گيلانيان بر سپاه روسيه برسيد، چه ايشپخدر، از بهر آنكه اطراف مملكت ايران را آشفته كند يك تن از سرهنگان سپاه را كه شفت نام داشت و در كارزار سخت زبردست و زفت(1) بود با 12 فروند كشتى آكنده به مردان كار و آلات كارزار و توپهاى آتشبار مأمور به تسخير رشت فرمود.

ايشان از بحر خزر(2) طى مسافت كرده 2 روز در حوالى طالش لنگر افكندند و از آنجا

به انزلى درآمدند. نگاهبانان انزلى چون نيروى مدافعت نداشتند به طرف رشت

ص:136

گريختند و روسيان بى مانعى در انزلى جاى كردند و از آنجا آهنگ تسخير رشت نمودند.

ميرزا موسى منجّم باشى لاهيجى كه برحسب فرمان حكمران گيلان بود از مردان كار آزموده آن اراضى سپاهى [جمع] كرده در پيره بازار رشت كه درختستانى به انبوه داشت، سنگرى راست كرده آمادۀ مقاتلت و مبارزت گشت. و شفت نيز با مردم خود در رسيده جنگ بپيوست و از دهان توپ و تفنگ صاعقۀ بلا بباريد و مسلمانان دليرانه بكوشيدند و تفنگهاى خويش بديشان گشادند. زمانى دير برنيامد كه 1000 تن از سپاه روسيه به زخم گلوله به خاك افتادند. ناچار پشت با جنگ داده هزيمت شدند و به زحمت تمام خود را به انزلى رسانيده به كشتيها دررفتند و راه باكويه برگرفتند.

و هم در اين وقت محمّد ولى ميرزا فرمانگزار مملكت خراسان صورت رزم با تركمانان قبيلۀ تكه را بدين گونه عريضه نگار داده بود: كه حسين خان قاجار قزوينى سردار خراسان را با جمعى از دلاوران به قلع و قمع آن جماعت مأمور ساخته روز يكشنبۀ هيجدهم شهر ربيع الثانى در كنار رود طژن(1) [- تجن] هردو لشكر باهم دچار شده، آتش كارزار افروخته شد و حربى بزرگ در ميانه برفت. هم در پايان كار تركمانان شكسته شدند، برخى اسير و جماعتى مقتول گشتند. اسيرانى كه سالهاى دراز به دست كرده بودند استرداد شد و اموال و اثقال ايشان منهوب گشت. بالجمله 500 نيزه سر از تركمانان در منزل تخت طاوس در پيشگاه پادشاه به خاك راه افتاد.

برحسب فرمان نايب السّلطنه تا اراضى گنجه تاختن كرده شهر گنجه را مسخر فرمود و قلعه را كه نشيمن لشكر روس بود به محاصره انداخت.

و چون در شهر گنجه و لشكرگاه آذوقه و علف اندك بود و اهل قلعه از حبوبات و غلاّت فراوان آكنده داشتند، از اين روى توقّف بسيار در كار محاصره صعب مى نمود.

لاجرم نايب السّلطنه حكم داد تا 5000 زن و مرد شهر گنجه را كه از مرور روسيان در شكنجه بودند، بر دواب خويش حمل داده تا شمكور(1) كه نيم فرسنگى گنجه است براندند و خود هم در آن شب در ظاهر قلعه بماند.

با اينكه روسيان تا بامداد لشكرگاه را هدف گلولۀ توپ و تفنگ ساختند، هيچ لغزش نفرمود و صبحگاه از آن جا كوچ داد و مردم گنجه را در شمكور يك يك بازپرسى به سزا كرده رهسپر منزل زكم آمد و در نيمه راه با جمعى از روسيه كه حمل آذوقه از بهر ايشپخدر مى دادند بازخورد و سرهنگ ايشان را با چند تن از مردمش دستگير ساخته وارد زكم شد، و از آنجا مردم گنجه را به اتّفاق پير قلى خان و محمّد على خان شامبياتى از راه ايروان روانۀ تبريز فرمود و آن جماعت را چنان به امن و آسايش حركت مى داد كه هميانى 2000 تومان زر مسكوك داشت از يك تن مردم گنجه مفقود شده به دست يك تن از لشكريان افتاد و همچنان آن هميان را به ختم و نشان به خداوند رز باز رسانيد و چون وارد تبريز شدند، پادشاه دادگر به مصحوب ملاّ ملك محمّد قاضى عسكر از بهر اهالى گنجه زر و سيم فراوان عطا فرمود.

امّا از آن سوى نايب السّلطنه چون مردم گنجه را به جانب تبريز گسيل نمود، خود به نواحى آخسقه(2) قزاق رفته روزى چند توقّف فرمود و جمعى از بزرگان كاخت و قلعه ينگى تفليس به حضرت شتافته نواخت و نوازش يافتند. آن گاه از آخسقه تا اراضى ايروان كه 18 فرسنگ است و بسيار جاى، جادّه در ميان درختستانها چنان است كه زياده بر يك تن نتواند عبور كرد، مردم قزاق از بهر تقرّب دولت

ص:138

روس همه جا در ميان بيشه ها كمين نهادند و نايب السّلطنه با دل قوى قطع مسافت همى كرد.

روزى چنان افتاد كه نايب السّلطنه از بهر دوگانه فرود شد و از ميان بيشه تفنگى به سوى او گشاد دادند و زخم گلوله موزه او را خراش داد و با اين همه لغزشى نفرمود و با تمامت اموال و اثقال صحيح و سقيم لشكر وارد ايروان شد و صورت حال را نگار داده، حاجى محمّد خان قراگزلو به درگاه شهريار آورد. اما اسمعيل خان دامغانى به اتّفاق ابو الفتح خان جوانشير و جماعتى كه به جنگ ايشپخدر مأمور بودند تا كنار رود ترتر براندند و با ايشپخدر مصاف دادند و جنگى صعب در ميانه برفت. در پايان كار ايشپخدر خود را به كوه آق درّه كه جبلى صعب المسلك است در سپرد و بسيار كس از مردم او دستگير مسلمانان گشت، آن گاه اسمعيل خان مظفّر و منصور به حضرت شهريار آمد.

فرمانگزارند و چون اين اراضى از عهد باستان در شمار كردستان و از ممالك ايران بود و وقتى سلاطين آل عثمان به تحت فرمان آوردند، لاجرم حكام اين مملكت به اقتضاى وقت گاهى از سلاطين ايران پناه جويند و زمانى به دولت آل عثمان پيوندند و بين دولتين خصمى اندازند. همچنان چون روزگار ابراهيم پاشا به كران رفت و برادرش عبد الرّحمن پاشا به حكومت آن اراضى برنشست، با على پاشا والى بغداد از در خلاف و عناد بيرون شد و بسيار از محال بغداد را عرضۀ نهب و غارت ساخت، على پاشا دفع او را لشكرى آراسته در نواحى سليمانيه با او رزم داد و عبد الرّحمن پاشا هزيمت شده به كردستان گريخت.

و امان اللّه خان اردلانى والى كردستان در حضرت شهريار نامدار فتحعلى شاه صورت حال را معروض [داشت] و برحسب فرمان مسكن او را و اهل او را در كردستان مقرّر نمود. على پاشا پيشكشى لايق به مصحوب احمد چلبى روانۀ درگاه شهريار نموده خواستار شد كه عبد الرّحمن پاشا را از دولت ايران پناه ندهند و از خاك كردستانش بيرون شدن فرمايند. و احمد چلبى در اين وقت كه شهريار در چمن اوجان جاى داشت برسيد و اخبار خويش را برسانيد.

شهريار ايران، ميرزا صادق مروزى وقايع نگار را به مرافقت احمد چلبى رسول بغداد فرمود و در پاسخ على پاشا فرمان داد كه چون عبد الرحمن پاشا پناهندۀ دولت ما است، حكومت شهر زور را بايد بدو گذاشت و اگرنه امراى دولت عثمانى زود باشد كه از در بى فرمانى پشيمانى آرند و خود به طرف طهران كوچ داده، در عشر آخر شهر جمادى الاولى وارد دار الخلافه گشت و در پانزدهم شهر شعبان دختر مرتضى قلى خان عمّ خويش را از براى شاهزاده حسينعلى ميرزا نكاح بست و جشنى شاهوار از بهر بساط سور او به پاى رفت.

امّا از آن سوى چون نايب السّلطنه به فرمانگزارى آذربايجان استقرار يافت و به شهر تبريز درآمد، برحسب فرمان، محمّد خان قاجار حاكم ايروان را به همراه محمّد

ص:140

على خان - شامبياتى روانۀ درگاه شهريار داشت و خود در تبريز آرام گرفت.

شيروانى صورت حال را به عرض نايب السّلطنه رسانيد.

در حال نواب وليعهد، پير قلى خان قاجار را با جماعتى از مردان كارزار به مدد او فرستاد. پير قلى خان چون به كنار رود كر كه 12 فرسنگى شيروان است فرود شد مكشوف داشت كه مصطفى خان از در خوف و هراس با ايشپخدر كار به مداهنه كرده و او را ديدار نموده و در ميانۀ گرگ آشتى انداخته و ايشپخدر سخن او را با خود از در صدق پنداشته و طريق باكويه برداشته تا حسينقلى خان را به كيفر شفت گوشمالى دهد. و شفت نيز با مردم خود به ايشپخدر پيوست.

بالجمله پير قلى خان اين اخبار را معروض داشت و نايب السّلطنه بى توانى حسينقلى خان - قاجار را با گروهى از دليران به جانب باكويه بتاخت و از قفاى او عسكر خان افشار را با 1000 سوار بيرون فرستاد و از دنبال ايشان احمد خان مقدم بيگلربيگى تبريز و مراغه را با توپخانه و سپاهى از سواره و پياده كوچ فرمود و خود نيز با همه سختى زمستان و كثرت برف و باران در بيست و دوم شهر ذيقعده از تبريز خيمه بيرون زد و از طريق اردبيل راه برداشت.

بعد از ورود اردبيل معروض افتاد كه عسكر خان افشار به سرعت صبا و سحاب به قلعۀ باكويه درآمد، و حسينقلى خان قاجار در كنار رود [كر] به حراست جسر فرود شد و پير قلى خان به اتّفاق شيخعلى خان در ظاهر قلعه لشكرگاه كردند. و از آن سوى در لشكر ايشپخدر از سورت سرما دوابى كه حمل توپخانه مى دادند بمردند و آذوقه و علف در لشكر او اندك شد و كار به صعوبت رفت. پس حيلتى انديشيد كه حسينقلى خان حاكم باكويه را فريب دهد و روى دل او را به وعدۀ خطا و وعيد عنا با خود كند، تا از اين سختى برهد و از گرداب بلا بجهد، پس حسينقلى خان را پيام داد و خواستار ديدار شد.

حسينقلى خان اين معنى را به فال نيك گرفته در بيرون قلعه جاى نشستن معيّن كرد. و روز ديگر ايشپخدر با دو سه تن از مردم خود از لشكرگاه بيرون شده بدان جاى شد و حسينقلى خان با ابراهيم خان عم زادۀ خود و يك دو تن ديگر از

ص:142

قلعه به در شده به نزد ايشپخدر آمد پس باهم بنشستند و سخن بپيوستند.

طلب و تعب نشسته بود، در روضه شاهزاده عبد العظيم به زاويۀ او دررفتم و او را نگريستم كه رشته [اى] از پس پشت گذرانيده بر دو جانب آن صورت كه بر ديوار كرده، بسته بود و هردو چشم بر چهرۀ آن تمثال برگماشته بدان سان كه دو پيالۀ خونين مى نمود و پيوسته كلماتى چند بر زبان داشت و چنان مستغرق آن خيال و نگران آن تمثال بود كه از درون شدن من بدان زاويه و بيرون شدن هيچ آگاه نشد.

مع القصّه اين كار همى داشت تا روزى كه هنگام بود كاردى بگرفت و بر سينۀ آن نقش كه بر ديوار كرده بكوفت و بازآمد و بگفت ايشپخدر در اين وقت كشته شد. امناى دولت همى روز شمردند تا بامداد روز 40 برسيد. پادشاه بدو كس فرستاد كه روز ميعاد برسيد، عرض كرد كه هم امروز سر او را خواهند آورد. مردمان چشم بر او همى داشتند تا نماز ديگر آمد، ديگرباره شهريار پيام داد كه اينك روز به پايان مى رسد و از سر ايشپخدر اثرى نيست. پاسخ داد كه اگر آورندۀ سر را پاى اسب لنگ شود و چند ساعت از وعده آن سوى تر برسد بر من نيست، ساعتى برنيامد كه مسرعى برسيد و سر ايشپخدر را بياورد و مكشوف شده كه از منزل سليمانيه كه 6 فرسنگى طهران است اسب او از يك پاى لنگ شده و به زحمت آمده.

از پس اين واقعه امناى دولت از حاجى ميرزا محمّد خواستار شدند كه بهتر از اين قتل پادشاه روس است. فرمود پادشاهان را نتوان چنين سهل و آسان زيان كرد. هم در كيفر قتل ايشپخدر كه سردارى بزرگ و نفسى قوى بود مرا مقتول خواهند ساخت. و چنان بود كه او فرمود؛ زيرا كه امناى دولت را از كردار او وحشتى در ضمير نشست و با خود گفتند دور نيست هركه او را برنجاند با ايشپخدرش به يك پهلو بخواباند. پس حيلتى طراز كردند كه شهريارش به سخنان دلنواز در كمال اكرام و اعزاز سفر عتبات عاليات فرمود.

داشت تا به صفاى ضمير و حسن تدبير او را مدد كند و بر خصم غلبه دهد. داود پاشا كه نيز حاجى ميرزا محمّد را آزموده داشت بترسيد و پيش از آنكه دشمن بر وى چاشت كند شام بر او خورد و در نهانى عوام اوباش بغداد را برشورانيد تا به يك بار غوغا برداشتند و هم آواز گفتند «حاجى ميرزا محمّد كافرى است جهود و مردى مردود، اگر در ازهاق روح و اراقت دمش تأخيرى رود، دير نباشد كه مردم اين شهر را از راه بگرداند و به چاه اندازد و هر مؤمن موحد را كافرى ملحد سازد».

و اين هنگام حاجى ميرزا محمّد در خانۀ خود نشسته با محرمان خود سخن پيوسته بود كه من انجام كار خويش ديده و دانسته ام، همانا از مدّت من ساعتى بيش نمانده و ايشان همى دريغ خوردند و گفتند اين چه خبر است كه هرگز كس مبيناد و اين از كجا گوئى ؟ و از كجا دانى ؟ ناگاه غوغاى خلق را اصغا نمودند و هنوز با خويش نيامده بودند كه اين شورش از كجاست و چراست كه مردمان با تيغها و خنجرهاى آخته اطراف خانه را فروگرفتند و از بام و در به درون سراى آمدند و حاجى ميرزا محمّد را شهيد كردند، خدايش بيامرزاد و از باغ رضوان آرامگاه دهاد. از اينجا بر سر داستان رويم.

و علف بر جعفر قلى خان و روسيان مسدود سازند.

اما از آن سوى چون جعفر قلى خان از دور و نزديك اين اخبار را اصغا نمود و صورت حال را تفرّس فرمود، قبل از فراهم شدن لشكر و سختى محاصره طريق فرار برگرفت و بعضى از مردمش دستگير قراولان مهديقلى خان قاجار شد.

كرده روز جمعه بيست و پنجم ربيع الاول خيمه بيرون زد و تا چمن سلطانيه عنان بازنكشيد.

حاضر حضرت پادشاه شد و رسالت خويش بگذاشت و خواستار شد كه شاهنشاه ايران در پاسخ نامۀ ناپليون او را ايمپراطور خطاب فرمايد كه به معنى پادشاه است تا در ميان دول فرنگستان بدين نام بلند

آوازه شود، ملتمس او مقبول افتاد.

پس برحسب فرمان پاسخ نامۀ او نگار شد و ميرزا رضاى قزوينى منشى كه روزگارى وزارت شاهزاده محمّد على ميرزا را داشت به اتّفاق او به سفارت فرانسه مأمور گشت.

سالدات از قلعه گزيده

ساخته به خانۀ خود آورد و از راهى كه از ميانۀ خانه به بيرون قلعه داشت به اتّفاق آن جماعت در 4 ساعتى شب بيست و سيّم شهر ربيع الاول سر بدر كرده، بر سر ابراهيم - خليل خان حمله برده، و او را با زوجۀ او كه خواهر سليم خان شكى بود بكشت. و نيز دختر ابراهيم خليل خان كه خواهرزادۀ هماى خان لگزى بود و جمعى ديگر از پسران و دختران او مقتول گشتند و از پس اين واقعه مايور روسى حكومت قراباغ را به مهديقلى خان پسر ابراهيم خليل خان گذاشت. مع القصّه نايب السّلطنه از اين خبر سخت غمنده گشت و بى توانى آهنگ قلعۀ پناه آباد نمود.

در اين وقت فرستادۀ سليم خان شكى برسيد و معروض داشت كه سليم خان از اين پيش از در عناد با مصطفى خان شيروانى با روسيه پيوسته بود، چون قتل ابراهيم خليل خان را به دست ايشان مشاهده نمود از كرده پشيمان است و اينك از بهر مقاتلت با روسيان و اظهار ارادت با وليعهد ايران استمداد همى كند. نايب السلطنه، فرج اللّه خان شاهيسون را به امداد او مأمور ساخت.

و از سوى ديگر چون قبايلى كه در قراباغ نشيمن داشتند، ملتمس بيرون [شدن] از آن اراضى گشتند، عطاء اللّه خان شاهيسون را به كوچ دادن ايشان مأمور فرمود. و از جانب ديگر نجفقلى خان نيز برحسب فرمان به مهديقلى خان حاكم ايروان پيوسته بود و

ص:150

حسينقلى - خان افشار و اسمعيل خان قاجار با گروهى از سپاهيان از راه ايروان رهسپار گنجه و گرجستان بود و الكسندر ميرزا والى تفليس نيز پيمان نهاده بود كه در گرجستان به مقاتلت روسيان كارهاى بزرگ به پاى برد، و جمعى از لشكر ملازم صوابديد او بود.

در اين وقت ينارال نبلسين(1) سپاهى بزرگ از روسيه برداشته از تفليس بيرون شد و همه جا تاختن نموده عسكران را لشكرگاه ساخت، با اينكه هنوز حسين خان سردار و اسمعيل خان دامغانى و ديگر سرداران و سپاهيان كه از قبل شهريار مأمور شدند به درگاه نايب السلطنه نرسيده بودند، با عدّت و عدد اندك از منزل آق اغلان جنگ نبلسين را ساخته شد و احمد خان مقدم را به حراست بنه و آغروق بگذاشت و برنشست، در منزل

خنيشين تلافى فريقين شد. در بدو امر جماعت روسيه بر سر جبلى در رفته از جنگ بيمناك بودند، چون به خواستارى ابو الفتح خان جوانشير گرفتاران قراباغى آزاد شدند، روسيه را آگهى دادند كه لشكر ايران از بنه و آغروق خويش بركرانند و آذوقه و علف در ميان ايشان اندك است. اين معنى روسيان را دل قوى ساخته به جنگ درآمدند و هردو لشكر درهم افتادند. تفنگچيان عراقى از كزاز و فراهان و جماعت عرب بسطام يورش برده بر دهان توپ و تفنگ برآمدند، و روسيان نيز از عراده ها به زير آمده با خصم دست و گريبان شدند و تيغ و خنجر درهم نهادند و نبلسين از بهر تحريض لشكر به آويختن و خون ريختن، تمثال پادشاه را در ميدان جنگ ميان سالدات افكند و نيز شمشير خويش را بگشود و به يك سوى پرانيد تا روسيان را غيرت جنبش كرد و در كوشش سخت شدند.

مع القصّه هردو لشكر در تب و تاب بودند، تا آن گاه كه آفتاب بگشت و

ص:151

لشكريان دست از جنگ باز داشتند. اين هنگام چون آب و آذوقه در لشكر ايران كمياب بود، نايب السّلطنه صواب در توقّف نديد، لشكر را برداشته از پل عبور داد و تا منزل حسن و حسين آمده نشيمن ساخت. و زمانى برنيامد كه حسين خان سردار و اسمعيل خان دامغانى و حسن خان و امان اللّه خان برسيدند.

و هم در اين وقت عطاء اللّه خان شاهيسون به دست مسرعى سبك سير معروض داشت كه قبايل قراباغى در كار كوچ دادن و طى مسافت كردن به مسامحه و مساهله روز مى برند و من طريق مجادله با ايشان مسدود داشته ام تا مبادا مال و مواشى آن جماعت پايمال لشكريان شود.

نايب السلطنه، ابو الفتح خان جوانشير را با فوجى از تفنگچيان به مدد عطاء اللّه خان مأمور داشت تا به اتّفاق، آن قبايل را منزل به منزل همى آورند. طايفۀ جبرئيل لو به نهانى كس نزد ينارال گسيل ساخته او را آگهى دادند و جعفر قلى آقا با جماعتى از روسيان تاختن كرده با جبرئيل لو همدست شدند و قريب به ارض قبّان با ايرانيان دچار شدند و جنگ بپيوستند و تفنگچيان چندان كه سرب و بارود داشتند كوشش كردند و در پايان كار بعضى اسير روسيان شدند گروهى به زحمت تمام سر خويش را گرفته از پيش بدر رفتند.

شيطانى با روسيه متّفق شد و اسمعيل بيگ برادر خود را با فوجى به كنار رود كر مأمور داشته كه لشكر ايران را از عبور دفع دهند.

نايب السّلطنه نظم دربند و تأديب مصطفى خان را واجب تر دانست، پس حسين خان سردار را با گروهى، مأمور به ايلغار(1) ساخت و خود نيز از دنبال چنان بتاخت كه در عبور از آب كر باهم پيوسته عبره كردند و لشكر شيروانى چون اين بديدند پاى از سر نشناخته به هر سوى بتاختند و حسين خان همچنان پست و بلند آن اراضى را درنوشته، آتش نهب و غارت برافروخت و خشك و تر را بسوخت در ميانه بعضى از اموال بازرگانان شكى و تبريز به تاراج رفت. اين جمله را نايب السّلطنه از خويشتن بها داد تا مصطفى خان از اين تركتاز بيچاره ماند، از در عجز و نياز بيرون شد و طلب امان و اطمينان نمود و ديگرباره نايب السّلطنه چشم از جرمش پوشيده نجفقلى خان گروس و عطاء اللّه خان شاهيسون را به قلعۀ فيت كه اين وقت مأمن مصطفى خان بود فرستاد تا او را ديدار كردند و از عفو وليعهدش اميدوار ساختند. با اين همه از تلوّن طبع و سوء ظن در تقبيل درگاه و حضور پيشگاه مماطله نمود و محمّد على بيگ خاله زادۀ خود را به درگاه فرستاد.

لاجرم نايب السّلطنه از كنار رود كر به سوى آق سو كوچ داده، اسمعيل خان دامغانى و حسينقلى خان قاجار را به تسخير شريان كه معقلى متين بود مأمور فرمود تا به حكم

يورش از دو سوى آن محكمۀ محكم را مفتوح ساختند و بعد از قتل و اسر اموال ايشان را منهوب داشتند، نايب السلطنه بفرمود تا اموال آن جماعت را باز دادند و ايشان را با قبيلۀ مرادخانى كه افزون از 6000 خانوار بودند روانۀ مغان كردند.

در اين وقت ديگرباره مصطفى خان آشفته گشته سليم خان حاكم شكى را از در ضراعت به شفاعت انگيخت و پيمان داد كه حاضر درگاه شود و نيز در نهانى به حيلت

ص:153

اندوزى و تسويف وقت مشغول بود. ديگر روز چنان افتاد كه مردم او از كوه فيت به زير آمدند و با امان اللّه خان افشار كارزار دادند و بعضى مقتول و گروهى دستگير گشتند.

بالجمله هم در منزل آق سو، شيخ على خان و حسينقلى خان حاكم باكويه حاضر درگاه شده نظم دربند و حفظ آن حدود را بر گردن نهاده با فوجى از سواران لشكر مأمور آن اراضى شدند؛ اما مصطفى خان شيروانى به كذب اين خبر پراكنده كرد كه نايب السّلطنه، محمّد حسن خان برادر سليم خان را كه به حكم شاه شهيد به دست مصطفى خان دولّو نابينا شد لشكرى داده و به قيد و اسر سليمان خان فرستاده.

سليم خان ساده دل اين سخن را باور داشت و با مردم خود به كوه كلسن كورسن جاى كرد، نايب السلطنه پاس خدمت سابق او را نگاه داشته ميرزا ابو القاسم وزير ولد ميرزا عيسى قايم مقام را مأمور فرمود تا او را در بلدۀ شكى ديدار كرد و كدورت اين كذب را از خاطرش بسترد. آن گاه برحسب فرمان شهريار مهديقلى خان قاجار را از حكومت ايروان معزول فرمود و احمد خان بيگلربيگى تبريز و مراغه را به جاى او منصوب داشت و احمد خان با سپاهى شايسته به ايروان شد و برج و بارۀ قلعه را تعمير داد و استوار كرد.

اما اين هنگام هواى ايروان چنان عفن گشت كه از سپاه سواره و پياده 1600 تن هلاك گشت و احمد خان نيز سخت مريض شد و كار ايروان از نظم بگشت و روسيۀ پنبك و گرجستان انتهاز فرصت مى بردند تا كيدى انديشند. و كار نخجوان نيز از بهر خصمى كلبعلى خان با عمزاده اش عباسقلى خان سخت آشفته بود و هم معروض حضرت نايب السّلطنه افتاد كه ميان حسينقلى خان افشار حاكم ارومى و مصطفى خان كه از قبل دولت عثمانى حاكم هكارى است(1) كار به منازعت

ص:154

افتاده و پير قلى خان نيز معروض داشت كه مردم دربند در نهانى با روسيان پيمان و پيوند نهاده اند و شيخعلى خان در كار

ستيز و آويز تهاون و تكاهلى دارد، و از اين روى پير قلى خان آهنگ مراجعت نمود.

و هم مكشوف افتاد كه امناى دولت ايران تأديب على پاشاى والى بغداد را كه سبب نقض عهد آل عثمان شده واجب شمرده اند. لاجرم نايب السلطنه كار شيروان را دست باز داشته از آق سو طريق مراجعت گرفت. مصطفى خان شيروانى چون اين بشنيد جماعتى را به نهب و غارت دنباله پويان لشكر بتاخت وقتى به كنار لشكرگاه رسيدند، حسن خان قاجار كه به رسم چنداولى(1) رهسپار بود ايشان را ديدار كرد، مانند صاعقۀ بلا بديشان درآمده و استيلا يافت، بعضى هزيمت شدند و گروهى مقتول و دستگير آمدند. آن گاه به فرمان نايب السّلطنه، پير قلى خان با فوجى روانۀ مغان شد كه اگر به صواب نزديك داند مردم شيروان را از آنجا كوچ داده در اراضى طالش بنشاند و خود مراجعت به تبريز فرمود.

لاجرم مصطفى خان دل قوى كرده مردم خويش را با جمعى از روسيان برداشت و تا ارض جواد بتاخت و از آنجا تصميم عزم داد كه بر لشكر پير قلى خان شبيخون برد و قبايل شيروان را كه او كوچ مى داد استرداد كند. پس شب هنگام بر سر او تاختن برد و پير قلى خان دفع او را به عزمى ثابت و جدى تمام به جنگ درآمد و بعد از گيرودار،

مصطفى خان را هزيمت كرد و از دنبال او تا كنار كر بتاخت.

مصطفى خان بعد از اين شكستن و گريختن آهنگ ساليان كرد، مير باقر بيگ برادر مصطفى خان كه برحسب امر نايب السّلطنه با 300 تن تفنگچى به حراست ساليان مأمور بود، آگهى از نفاق مردم و اتّفاق بعضى از ايشان با مصطفى خان نداشت با دل قوى به جنگ درآمد و از جانب ديگر آن جماعت كه با مصطفى خان پيمان داشتند در بگشودند و روسيان را درآوردند، مير باقر بيگ و جمعى از مردم طالش دستگير شدند و على خان از ميانه بجست.

باز فرست و اگرنه 300 تن از خويشان و عشيرت تو را كه در تحت فرمان من اندرند با تيغ بگذرانم.

مصطفى خان طالش او را پاسخى درشت نوشت و صورت حال را در حضرت نايب السّلطنه معروض داشت.

بى توانى به اراضى شهر زور تاخت و عبد الرّحمن پاشا رزم او را بساخت و به اول حمله هزيمت شده به زمين كردستان باز گريخت. على پاشا را مژدۀ اين نصرت تحريك جلادت داده از زهاب برنشست و تا طاق گرا عنان بازنكشيد و اين خبر در چمن سلطانيه مسموع شهريار افتاد و فرمان داد تا

نوروز خان قاجار ايشيك آقاسى با سپاهى جرّار مأمور خدمت شاهزاده محمّد على ميرزا شد و در بلدۀ همدان به حضرت او پيوست و شاهزاده در حال كوچ داده در منزل كرند جاى كرد.

على پاشا چون از اين تركتاز وقوف يافت از طاق گرا بازپس شده در كنار رود سيروان كه ميان شهرزور و بغداد است متوقّف گشت. اين هنگام شاهزاده، نوروز خان و محمّد على خان شامبياتى را با 10000 سوار از كردان مدانلو و جهان بيگلو و تركان قراگوزلو به اسر و نهب اراضى بغداد بتاخت و ايشان از زهاب تا بعقوبه و از بعقوبه تا مندليج را عرضۀ نهب و غارت كردند، فتاح پاشاى حاكم زهاب كرّ و فرّى نموده بى نيل مقصود به نزديك على پاشا گريخت. و اين هنگام فرج اللّه خان نسقچى باشى آدخلوى - افشار و محمّد ولى خان قاسملوى افشار داماد او و صفيار خان كردبچۀ افشار با سوارۀ جمعى ايشان از درگاه شهريار مأمور سفر كردستان شدند تا به اتّفاق امان اللّه خان والى، عبد الرحمن پاشا را در حكومت شهر زور استوار بدارند.

و از آن سوى سليمان پاشاى كهيا صف برزد و سليمان پاشاى مسلم كركوك را با اعراب و اكراد در برابر مردان اردلانى بداشت و غلامان گرجى و سپاه رومى را با جماعت افشار روى در روى كرد و جنگ درانداخت و آتش توپ و تفنگ برافروخت. بعد از گيرودار فراوان دليران افشار از ميسره به جانب ميمنۀ خصم كه كهيا جاى داشت يورش بردند و لغزشى در سپاه خصم افكندند.

سليمان پاشاى كهيا چون اين بديد به نزديك سليمان پاشاى مسلم شتافت و مردم ميسره را برداشته، بر ميمنۀ لشكر ايران حمله برد و سخت بكوشيد و از چپ و راست بردميد و بخروشيد. ايرانيان چون اين بديدند در گرد كهيا پره زدند و بى آنكه او را جراحتى رسانند دستگيرش ساختند و لشكرش را هزيمت ساخته از دنبال بتاختند، از يك سوى تا لشكرگاه على پاشا و از طرفى تا اراضى كركوك و موصل از قفاى هزيمتيان برفتند و اسير گرفتند و مرد و مركب به خاك افكندند و خاك اوديه را از خون دلاوران رنگين ساختند. 3000 تن از مردم آل عثمان عرضه شمشير شد و از مردم از اين بيشتر اسير گشت.

على پاشا چون كار بدين گونه ديد بر سمند بادپا برنشست و به كردار باد تا كنار بغداد بتاخت و در حال شيخ جعفر نجفى را كه در ميان علماى جعفرى فحلى نامور بود، از نجف اشرف طلب نمود و به حضرت شاهزاده محمّد على ميرزا شفيع انگيخت، جنابش نزديك شاهزاده سفر كرد و شاهزاده حشمت قدم او را بداشت و به خواستارى او لشكريان را از قتل و غارت اراضى بغداد منع فرمود و اسيران عرب و روم را آزاد ساخت و جناب شيخ جعفر مراجعت فرمود و سليمان پاشاى كهيا را كه مردى شناخته و نامور بود و رهانيدن او را بى اجازت شهريار پسنده نداشت با كنده و زنجير به درگاه پادشاه فرستاده، شاهنشاهش زنجير از گردن برداشت و او را به ميرزا شفيع صدر اعظم سپرد؛ و از چمن سلطانيه كوچ داد [ه]، روز بيست و دوم شهر جمادى الاخر وارد طهران گشت.

و از سوى ديگر حاجى يوسف پاشاى صدر اعظم دولت عثمانيه كه اين وقت

ص:159

فرمانگزار ممالك ارزن الروم و قراحصار مشرقى و سپهدار سپاه بود، فيضى محمود - افندى را كه از اعيان دولت بود به حضرت نايب السّلطنه از بهر رهائى كهيا رسول ساخت و از طغيان على پاشا كتابتى از در معذرت كرده و نايب السّلطنه به خواستارى در حضرت شهريار صورت حال را باز نمود و افندى را به طهران فرستاد.

و هم در اين وقت شيخ جعفر نيز براى خلاصى كهيا وارد طهران گشت. لاجرم شهريار سليمان پاشاى كهيا را به تشريف ملكانه خرسند فرمود و رخصت انصراف داد و عبد الرّحمن پاشا را خلعت حكومت شهر زور عطا فرمود و ميرزا صادق وقايع نگار را ديگر بار براى استقرار اين امر و تشديد مبانى محبّت ميان دولتين به اتّفاق كهيا روانۀ دار السّلام بغداد ساخت.

سبيكى و زملان كه ساكنين نواحى ايرانند به فريب و اگرنه به عتيب به سوى خود كشانند و احمد خان بيگلربيگى ايروان مريض و عليل افتاده و مردمى كه در تحت فرمان او و پاسبان قلعه اند بيشتر نيز رنجور و ناتندرستند.

در اين وقت با اينكه در تمامت آذربايجان به سبب قلّت غلّه بلاى غلا بالا گرفته بود، نايب السّلطنه را فتورى در اركان شهامت راه نكرد و حسين خان سردار قاجار را با مردان كارزار به سردارى ايروان منصوب داشت و احمد خان را طلب فرمود و پير قلى خان را به مدد مصطفى خان طالش بيرون فرستاده و نيز فوجى را به اعانت ابو الفتح

خان فرمان داد. لاجرم از آن سوى گدويج چون اين اخبار بشنيد از جنبش و كوشش فرو ايستاد، و پولكونيك بعد از ورود پير قلى خان به اراضى مغان مراجعت كرده از شيروان به گنجه دررفت و جمعى از روسيان كه در تاتف جاى داشتند، چون اعداد ابو الفتح خان را از تجديد لشكر بدانستند راه پناه آباد پيش گرفتند. و آن فرقه روسيان كه در شكى شدند و بعد از هزيمت سليم خان بر سر جار و تله شتافتند، چون از تاختن پير قلى خان آگاه شدند، آهنگ مراجعت نمودند و با مردم سليم خان كه در جار و تله جاى داشتند، چون به سبب برف و يخ طريق مراجعت و فرار يك باره مسدود بود، ناچار رزم دادند و بعضى مقتول و برخى به شكى گريختند.

و هم در اين هنگام از درگاه شهريار سپاهى جرّار وارد آذربايجان گشت و از آنجا بعضى نزديك حسين خان و ايروان شدند و نيمه ديگر به سوى مغان و نزد پير قلى خان مأمور گشتند و نايب السّلطنه با عدّت و عدد شايسته در تبريز بنشست.

و استپانوف در تبريز تشريف حضور نايب السّلطنه يافته از آنجا به طهران آمد و برحسب فرمان در خانۀ صدر اعظم فرود شد و مكتوب و مهداى او را برسانيد و مكنون خاطر را در كار مصالحه مكشوف داشت.

امناى دولت ايران در پاسخ گفتند ما را از مداهنه و مصالحه با دولت روسيّه كراهتى نيست، به شرط آنكه از تصرّف در اراضى ايران اگرچه به مقدار نقش قدمى باشد دست بازدارند و چون سخنان استپانوف را از در خديعت دانسته او را وقعى و مكانتى نگذاشتند و استوارى كار و ثبات حزم را، برحسب امر شهريار، حسن خان قوللر آقاسى

برادر حسين خان سردار با اشرف خان دماوندى و گروهى از لشكريان به طرف ايروان شتاب گرفتند و استپانوف كه در ظاهر طريق مسالمت و مصالحت مى سپرد، نيز به نزديك گدويج مراجعت كرد.

و از آن سوى چنانكه مرقوم شد چون از جانب حاجى يوسف پاشا، فيضى محمود - افندى رسالت خويش بگذاشت و سليمان پاشاى كهيا را رها ساخت و خود آهنگ مراجعت نمود و چون به تبريز آمد نايب السّلطنه، فتحعلى خان ايشيك آقاسى پسر هدايت اللّه خان رشتى را به اتّفاق او به نزديك حاجى يوسف پاشا رسول فرمود و ميان دولت علّيه ايران و آل عثمان را حبل اتّحاد و مهربانى محكم كرده بازآمد. و حاجى يوسف پاشا به حكام و پاشايانى كه در حدود اراضى روس بودند فرمان كرد كه با روسيان طريق مخالطت مسدود دارند و غلاّت و حبوبات را كه مايه قوّت و معيشت است با ايشان به معرض بيع و شرى درنياورند. گدويج از اين معنى پريشان خاطر شده از در كيفر و مكافات ابواب معادات و مبارات بر روى ايشان بازداشت و نخستين ينارال سويدوف را با سپاهى رزمجوى به جانب قارص مأمور نمود.

فرستيد و اگرنه منتظر عذاب و عقاب باشيد. محمّد پاشا چون اين بدانست عظيم بترسيد و از كرده پشيمان گشت و جنگ روسيان را ميان بست و به اتّفاق سيّد على پاشا با آن جماعت رزمى مردانه داده؛ ايشان را از حوالى قارص هزيمت داده تا به مسافتى بعيد بازپس شدند و در بعضى از قراى آن اراضى جاى كرد.

و از اين سوى نايب السّلطنه روز دوم شهر ربيع الثانى با لشكر جرّار و توپ و زنبوره آتشبار از تبريز بيرون شد و در ظاهر شهر لشكرگاه كرده تا اگر واجب افتد سواره و پياده از بهر جنگ آماده باشد.

در اين وقت از حاجى يوسف پاشا و حسين خان قاجار سردار ايروان مژدۀ غلبۀ روميان بر روسيان برسيد. بدين شرح كه بايدوف پسر گدويج با 4000 تن بر سر قلعۀ آخر كلك آخسقه برفت و گدويج نيز از دنبال او بشتافت. سليم پاشا كه والى آخسقه بود 3000 تن تفنگچى از جماعت لار به مدد قلعه گيان آخر كلك فرستاد و گدويج 3 ساعت قبل از سپيده دم فرمان داد تا لشكريان نردبانها بر ديوار قلعه استوار نهاده يورش بردند و صعود كردند، چندانكه سنگ و آتش از قلعه بباريدند و ايشان را از نردبانها به زير افكندند، روسيان بازپس نشدند و دليرى نمودند و همى از پس يكديگر صعود كردند تا به فراز باره بر شدند. و از آن سوى سپاه آل عثمان نيز از پاى ننشستند و تا هنگام صبح رزم دادند در پايان كار روسيان شكسته شدند و خويشتن را از باره به زير افكندند و راه فرار برگرفتند.

قلعه گيان چون اين بديدند در بگشودند و از دنبال هزيمت شدگان بتاختند و بسيار كس را اسير كردند و با 550 نيزه سر و 5 عرادۀ توپ و 6 عرادۀ قورخانه باز قلعه شتافتند.

اما گدويج بعد از اين هزيمت از بهر كيفر عزيمت راست كرد و با لشكر خود از بهر رزم يوسف پاشا به اراضى قارص دررفت و از طرف شوره گل ايروان

ص:163

رهسپار گشت و يوسف پاشا بعد از آن نصرت با كبر و خيلاى تمام آهنگ رزم او فرمود با اينكه مكتوب نايب السّلطنه بدو رسيد كه در رزم گدويج آهسته باش تا من نيز در رسم و تو را با سپاه ايران مدد دهم. همانا خود را محتاج ندانست و افواج لشكر را برانگيخت و سيّد على پاشا را بر مقدمۀ سپاه بتاخت و خود به مسافت نيم فرسنگ از پس پشت ايشان همى برفت، در منزل بايندرلوى شوره گل، پاشايان را با روسيان ديدار شد و بانگ گيرودار بالا گرفت.

بعد از ستيز و آويز لشكر روم شكسته شد، 500 تن از ايشان اسير و 500 تن عرضۀ شمشير گشت. يوسف پاشا هزيمت شده به قارص آمد و محمّد پاشا را كه چند كرّت از اسلامبول فرمان احضار رسيده بود و در امتثال فرمان مماطله و مساهله مى داشت روانۀ اسلامبول فرمود و چند كس را فرمود كه در عرض راه تا به كيفر آنكه با روسيان در نهان مواضعه نهاده بود سرش را برگرفتند.

كه والى خراسان بود آن اراضى را به اسحق خان قرائى كه ملازم ركاب بود گذاشت و اسحق خان برادرزادۀ خود يوسف على -

خان را به حكومت آنجا گماشت. مدّتى دراز برنيامد كه يوسفعلى خان طريق نفاق گرفت و با حاجى فيروز الدّين ميرزاى افغان كه حكمرانى هرات داشت در نهانى اتّفاق نمود و او را بر تسخير خراسان تطميع داد.

نزديك كردند و از هردو جانب صفها بياراستند و آلات حرب و ضرب به كار داشتند. نخستين از دهان توپ و تفنگ تگرگ

مرگ بباريدند و زنبورهاى آتشين را دهان بگشادند.

از پس آن دليران ايران از آن عجل و شتابى كه در نهاد داشتند توپ و تفنگ را بگذاشتند و با تيغهاى آخته به جانب خصم تاختند و همى مرد و مركب به خاك انداختند؛ و در ميان آن گيرودار صوفى اسلام را ديدار كردند و بر گرد او پره زدند و آن 366 تن مردم كه نگاهبان هودج او بودند دست از جان بشستند و بر اطراف هودج رده بستند و تا آن يك تن كه آخر شمار بود عرضۀ دمار نگشت كس به هودج دست نيافت.

بالجمله صوفى اسلام را با هودج به ضرب تيغ آبدار پاره پاره كردند و 6000 كس از افغانان را به خاك افكنده زمين را از خون ايشان لعل گون ساختند و بدل خان فوفلزائى و گداخان و محمود خان تايمنى و برادر پلنگ توش خان جمشيدى و مانند ايشان از سركردگان و بزرگان افغان 130 تن مقتول گشت و 3000 تن از افغانان اسير شد [ند] و 200 تن از سرهنگان ايشان نيز دستگير آمدند كه 3 تن از جمله عبد الغياث خان فوفلزائى و برخوردار خان اسحق زائى و يك برادر پلنگ توش خان جمشيدى بود تمامت بضاعت آن جماعت از تليد و طريف و سياه و سفيد و توپخانه و قورخانه غنيمت سپاه شد و محمّد خان از دنبال هزيمت شدگان تا دروازۀ هرات بتاخت و در ظاهر آن بلده لشكرگاه كرد و از براى فتح قلعه استوار بنشست.

حاجى فيروز چون كار بدين گونه ديد از در ضراعت بيرون شده، خراج دو سالۀ هرات را مهيّا ساخته به نزديك محمّد خان انفاذ داشت و يوسف على خان قرائى را كه علّت اين غايله و سبب اين فتنه بود دست به گردن بسته بيرون فرستاد و اسيران افغان را به بهائى گران زر بداد و بگرفت. لاجرم محمّد خان شادخاطر در عشر اول جمادى الاولى در مشهد مقدّس به حضرت نواب محمّد ولى ميرزا پيوست و مژده اين فتح در نيمۀ جمادى الاخره با 500 نيزه سر و خراج دو ساله هرات و بعضى اشياء نفيسه

ص:166

كه حاجى فيروز به رسم پيشكش انفاذ داشته بود در چمن سلطانيه از پيشگاه حضور شهريار بگذشت.

آنگاه شاهنشاه ايران از چمن سلطانيه كوچ داده روز دوشنبۀ هفتم رجب وارد طهران گشت. و از آن سوى نايب السّلطنه از چمن اشكنبر كوچ داده در هيجدهم شهر رجب به تبريز آمد و در حدود مملكت هر جاى از بهر حراست سپاهى در خور بازداشت.

نامه به پاى برد، شهريار نامدار فتحعلى شاه پذيراى آن پيمان گشت و جنرال غاردان را نوازش و نواخت فرمود و او را به لقب خانى مخاطب ساخت و عسكرخان افشار ارومى را كه يك تن از سركردگان سپاه بود با جواب مكتوب و بعضى اشياء نفيسه به رسم ارمغان به درگاه

ناپليون رسول فرمود.

و هم در اين وقت چون سلطان مصطفى خان [چهارم] چنانكه مذكور شد به تخت سلطنت روم جاى داشت از درگاه شاهنشاه ايران مكتوبى به تهنيت جلوس او نگار داده، آقا محمّد ابراهيم شيخ الاسلام خوى حامل نامه و سفير حضرت او گشت. از پس او زيارت حضرت معصومه بنت موسى بن جعفر عليه السلام را شهريار دين پرست تصميم عزم داده، سفر دار الامان قم فرمود و از آنجا به تماشاى دار المؤمنين كاشان كوچ داده، پس از روزى چند مراجعت به طهران فرمود.

اما از آن سوى در نيمۀ جمادى الاخره دو تن از غلامان گرجى، على پاشاى والى بغداد را مقتول ساختند. بزرگان بغداد به نزديك سليمان پاشاى كهيا انجمن شده او را به حكومت بغداد برداشتند و او نخستين، كس فرستاده قاتلان على پاشا را كه فرار كرده بودند به دست آورده، عرضۀ هلاك و دمار داشت و احمد چلبى را با پيشكشى شايسته روانۀ دربار شهريار نمود و در استقرار حكومت خويش خواستار حكم مجدد شد.

شهريار ايران منشور حكومت او را با تشريفى لايق بدو فرستاد. و از آن سوى امناى دولت عثمانى مثال وزارت بغداد را به يوسف پاشاى سر عسكر ارزن الروم فرستادند.

چون خبر بديشان رسيد كه شاهنشاه ايران سليمان پاشا را در بغداد نصب فرمود، لاجرم طريق موافقت سپردند و سليمان پاشا را به حكومت بغداد گذاشتند، به يوسف پاشا فرمان كردند كه عثمان پاشا را در جاى خود به ارزن الروم بگمارد و خود طريق اسلامبول بسپارد.

لشكر به قانون مردم فرنگ پياده آهنگ جنگ كنند و بيشتر در كار حرب، توپ و تفنگ بكار برند.

نخستين در آذربايجان، نايب السّلطنه عباس ميرزا بدين طلب رنج و تعب فراوان برد و به نيروى بازوى سلطنت و حسن تدبير ميرزا بزرگ قائم مقام اين مقصود بر وفق مرام آورد. و هم به فرمان پادشاه در ديگر بلدان و امصار ولات و حكام كار بدين گونه كردند، نظام آذربايجان را سرباز خواندند و نظام عراق و مازندران را جانباز لقب دادند و يوسف خان گرجى كه از عهد صبى و ايام كودكى در حجر تربيت شهريار پرورش يافته و نيك و بد روزگار را با آموزگارى پادشاه دانسته بود، سپهسالار سپاه گشت و به لقب سپهدارى بلندآوازه شد و فرمانگزارى عراق از اراضى فراهان و كزّاز و كمره و سربند و فس و بزچلو و شراه و تفرش و آشتيان بدو تفويض گشت و 12000 تن پياده نظام از اين اراضى اختيار نموده قانون جنگ با تفنگ و توپ، بر قانون اهالى يوروپ بديشان آموخت.

از آن جماعت دوشيزه اى را به رسم زناشوئى طلب فرمود و اين جماعت را هرگز با غير قبيلۀ خود قانون مواصلت و مصاهرت نبود، اين كار را عارى دانسته، پذيرفتار نشدند. مير غلام شاه به قوّت سلطنت و اعطاى سيم و زر آن دختر را نكاح كرد. ايشان از اين كردار خسته خاطر شدند و بدو نامه كردند كه ما را در ميان قبايل سند از مكانت قدر انداختى و شرمسار ساختى.

مير غلام شاه در جواب ايشان منشورى كرده خاتم برنهاد كه من از هر قبيله جميله اى به شرط مصاحبت و مزاوجت به سراى خويش خواهم آورد تا كسى را با شما زبان شناعت گشاده نباشد. ايشان آن منشور را در تمام قبايل مشهود و مشهور داشتند و مردم را بر او بشورانيدند و با جماعتى انبوه يك دل و يك جهت بر او تاختند و او را مقتول ساختند، آنگاه جسدش را در بيرون حيدرآباد به خاك سپردند و بر سر قبرش قبه اى كردند. از پس او برادران چهارگانه به شراكت بر مسند ايالت جاى كردند و سجلّى نگاشتند كه بى مشاورت يكديگر كارى به تقديم نرود و اگر يك تن از ايشان از طريق مؤالفت بگردد آن 3 ديگر به اتّفاق مخالفت او كنند و از مسند حكومتش دفع دهند.

بالجمله روزى چند بدين گونه كار كردند تا مير فتحعلى كه برادر بزرگتر بود از جهان رخت بيرون برد. به موجب وراثت سهم او را با پسرش گذاشتند و مملكت سند را همچنان در ايالت اركان اربعه بودند.

اين هنگام از بيم آنكه محمود ميرزا ولد تيمور شاه افغان كه پناهنده دولت ايران بود چنانكه مرقوم افتاد، تسخير مملكت سند را تصميم عزم دهد، يا كارداران دولت انگليس چنانكه در هند دست يافته اند، به طلب سند نيز برخيزند و از اين هردو محكمتر آنكه شاهنشاه ايران به تسخير سند فرمان دهد. چنانكه در عهدنامۀ كيخسرو، پنجاب و سند در شمار اقطاع ايران بود و نادر پادشاه افشار نيز بعد از تسخير هندوستان كار بدين گونه نهاد و اقتفا به كيخسرو فرمود. اين گونه پيش بينى و دورانديشى خاطر ايشان را آشفته كرد، پس مجلسى شورى راست كردند و عاقبت سخن بر آن نهادند كه فروتنى و خضوع در خدمت شاهنشاه

ص:170

ايران عيبى و عوارى نباشد، از درگاه او كه معقلى منيع است پناه جوئيم و بر كار خويش پادشاه باشيم.

لاجرم ميرزا محمّد على و ميرزا اسمعيل را كه از اعيان سند بودند به رسالت ايران اختيار كردند و عريضه [اى] از در اطاعت و انقياد نگار داده، با پيشكشى لايق روانه ساختند و ايشان كشتى به دريا رانده از بندرعباس سر به در كردند و در عشر آخر شهر ذيقعده وارد دار الخلافۀ طهران شده، مكتوب و مرسول خود را از پيشگاه حضور پادشاه بگذرانيدند. پس از يك ماه فتحعلى خان غلام پيشخدمت خواجه وند به اتّفاق ايشان

سفير سند شد و يك قبضۀ شمشير مرصّع از بهر غلامعلى خان كه برادر مهتر بود و سه جامۀ گرانبها به خلعت آن سه تن ديگر برحسب فرمان حمل داده بديشان برد تا در مملكت سند قويدل و قوى دست گشتند و در شمار متوسّلان و پناهندگان دولت ايران آمدند.

كارداران ايران را خواب خرگوش دهد و مغافصة فتنه انگيزد.

غاردان خان بر صدق سخن او برهانى چند اقتراح كرد و بر ابرام و الحال بيفزود تا از شهريار نامدار اجازت بر ترك مناجزت گرفته گدويج را آگهى بفرستاد و او شادخاطر شده در حضرت نايب السّلطنه مكتوبى به ترك معادات و اظهار مصافات نگار داد و بى توانى آغاز حيلت سازى كرد و از تفليس به دست آويز توقّف در پنبك خيمه بيرون زد.

نايب السّلطنه مكنون ضمير او را مكشوف داشته، ميرزا بزرگ قائم مقام را روانۀ دربار شهريار داشت، تا صورت حال را باز نمايد. و از اين سوى شهريار تاجدار روز پنجشنبۀ دهم ربيع الثانى از دار الخلافه بيرون شده در چمن سلطانيه لشكرگاه كرد و قائم مقام در آنجا به درگاه پيوست و انديشۀ گدويج را معروض داشت. شهريار فرمان كرد كه لشكرها ساختۀ جنگ شوند و دفع او را آهنگ كنند.

غاردان خان چون اين بدانست در حضرت پادشاه حاضر شد و معروض داشت كه

روزى چند برنگذرد كه از دار الملك فرانسه فرستاده دررسد و از در مهر و حفاوت حدود ايران را از لشكر روس پرداخته كند و چندان كه كار به مصالحت توان كرد، زحمت مقاتلت و مبارزت بر خويشتن نبايد نهاد و بى شك گدويج را در اين جنبش مقصودى جز آرامش در پنبك نيست، و سجلّى نگاشته خاتم برنهاد كه اگر از لشكر روس در حدود ايران مسابقتى در مكاوحت رود عصيان بر وى باشد، و هم خواستار شد تا امناى دولت ايران نيز پيمانى نهادند و سجلّى نگاشتند كه اگر از سپاه نايب السّلطنه سبقتى در جنگ روسيان افتد ميرزا بزرگ قائم مقام كه دبير دولت و وزير حضرت اوست مأخوذ عتاب و عقاب پادشاه گردد. سخن بر اين نهادند و از جنبش لشكر دست بازداشتند.

آن گاه قائم مقام فوجى را از مردم آذربايجان كه نظام جديد آموخته بودند در نظر شهريار عرض داد و مورد تحسين گشت و رخصت انصراف حاصل كرده و در بلدۀ خوى به ركاب نايب السّلطنه پيوست.

ص:172

رهسپار گشت.

اما از آن جانب چون حسين خان سردار ايروان ورود گدويج را در اراضى ايروان معلوم كرد، با لشكرى كه حاضر داشت برنشست و بتاخت و در سرحدّ ايروان، گدويج را دريافت و جنگ درانداخت. چون روسيان دهان توپهاى آتشين را گشاد دادند قبيلۀ كرد ايروانى بى آنكه يك تن مطروح يا مجروح گردد راه فرار برگرفتند و به ميان ايل و الوس خود شتافته، بى توانى اهل و مال خود را برداشته و از آب ارس عبور داده بدين سوى آب نشيمن جستند. حسين خان سردار با قليل جماعتى كه ملازم خدمتش بود رزمى مردانه داد و سودى در كشش و كوشش خود نيافت، ناچار به سنگر خود بازشتافت.

نايب السّلطنه چون اين بشنيد فرج اللّه خان را از راه چورس و امان اللّه خان را از طريق نخجوان به مدد او فرستاد و احمد خان مقدّم را به حفظ حدود نخجوان امر فرمود و امير خان قاجار را با گروهى به حدود مغان و قيشلاقهاى قراجه داغ بازداشت و خود نيز با سرباز فراهان و كزّازى در محال چورس توقّف فرمود. اما از آن سوى بعد از شكست يافتن كردان ايروانى، گدويج در فتح ايروان يك دل شده سماندرويج پاروت - نكين را با سپاهى انبوه در تقديم اين مهم مأمور داشت.

معدودى كه ملتزم ركاب داشت از غايت غيرت چند كرّت حمله افكند و جمعى را نابود ساخت. و هم در پايان كار ناچار باز لشكرگاه شد.

نايب السّلطنه چون اين بشنيد از تهاون لشكريان در كار و فرار ايشان در گيرودار خشمناك شده چند تن را با تيغ بگذرانيد. و هم در آن روز فرج اللّه خان و امان اللّه خان با لشكر خود برسيدند و با حسين خان پيوسته شدند و ديگرباره اعداد جنگ روسيان كردند. در اين وقت در حضرت نايب السّلطنه معروض افتاد كه لشكر ايران در جنگ جماعت روس كه آهنگ نخجوان داشتند بيمناك شده، تهاونى ورزيده اند و نيز نظر - على خان و فرج اللّه خان حاكم اردبيل از نجفقلى خان گروس كه حاكم قلعۀ اردبيل بود، بدگمان شده با ايل والوس خود فرار كرده و حسينقلى خان باكويه را كه قاتل ايشپخدر بود دستگير ساخته، به طرف لنكران تاخته؛ و مصطفى خان طالش كه حاكم آن اراضى است در خاطر دارد كه روسيان را راه دهد و از بيم برهد.

نايب السّلطنه از اصغاى اين كلمات برآشفت و از منزل چورس كوچ داده به كنار رود ارس آمد و در نيم فرسنگى شهر نخجوان لشكرگاه كرد و حسين خان سردار ايروان را حكم فرستاد تا صادق خان عزّ الدّين لوى قاجار را با افواج افشار ارومى در شرور گذاشته به اتّفاق فرج اللّه خان و امان اللّه خان با سپاهى ساخته حاضر حضرت شد.

و اين هنگام روسيان قريب به قريۀ قراباباى نخجوان درآمدند و در زمينى منيع و مرتفع جاى كردند كه امكان يورش بدان مكان ممتنع بود و پى درپى لشكر روس به مدد ايشان در مى رسيد، اگرچه در اين وقت سودى در مبارزت ملحوظ نبود، نايب السّلطنه مكروه داشت كه بى مبارزت و منازعت طريق مراجعت گيرد.

بيگ دنبلى و نبى خان كزّازى بر ميسره درآمدند، جنگ پيوسته شد و سربازان تبريزى جلادت كرده بر آن تلى كه جاى روسيان بود صعود كردند و خاك رزمگاه را با خون بياميختند و يك نيمۀ ايشان را از زبر جبل فروريختند.

در اين هنگام لشكر عظيم به مدد روسيان رسيد و از پس سواران ايران درآمد و غبار جنگ جهان را قيرگون ساخت و نعرۀ داروگير بالا گرفت، سواران را توان جنگ و نيروى درنگ نمانده به يك بار روى برتافته بر طريق فرار شتافتند، پيادگان اسلام در ميان دو لشكر به محاصره افتادند. محمّدبيگ سرهنگ سرباز نيز زخمى شد. پس سربازان بازپس شدن گرفتند و گريزى با ستيز و آويز همى كرده خويشتن را به قلب لشكر رسانيدند و روسيان نيز رزمجويان قريب به قلب گاه آمدند. نايب السّلطنه با سواران صف خويش از جاى جنبش كرده حمله افكند و 150 سر از آن جماعت بگرفت و ايشان را باز پس برد. در آن رزمگاه 1000 تن از طرفين مقتول گشت و هنگام مراجعت 3 عرادۀ توپ از لشكر اسلام بجاى ماند.

نايب السّلطنه توپچيان را مأخوذ معاقب داشت و از بيم آنكه مبادا قلعۀ ايروان را آسيبى رسد در زمان آب ارس را عبره كرده در منزل قبّان باسان لشكرگاه كرد و على خان قاجار و ابراهيم خان يوزباشى را با فوجى به دفع روسيّه نخجوان مأمور فرمود.

على خان مغافصة بر ايشان تاختن برد و چند تن از روسيان را در بيرون سنگر يافته سر برگرفت و روسيان هراسناك شده از آنجا كوچ دادند و شهر مخروبۀ نخجوان را لشكرگاه كردند، پس على خان با غنيمت فراوان باز شتافت.

اين وقت موسى لاژار كه از جانب جنرال غاردان به نزديك گدويج براى انجام كار مصالحه مى رفت و در راه مريض شد با ضعف حال و نقاهت به حضرت نايب السّلطنه رسيد و الحاح فراوان نمود كه از جنگ روسيان دست بازداريد تا من پيغام غاردان را برسانم و پاسخ بستانم.

نايب السّلطنه به انجاح ملتمس او از منزل قبان باسان بازپس شده در قريۀ

ص:176

چورس نشيمن كرد و موسى لاژار به نزد گدويج رفته پيغام خويش را بگذاشت و جوابى بر وفق آرزو نيافت، آن گاه به مردم قلعۀ ايروان پيغام كرد كه گدويج از فتح اين قلعه ناچار است و سكنۀ قلعه در معرض هلاكند، صواب آن است كه قلعه را بگذاريد و بگذريد. و گدويج نيز نامه اى مشحون بدين گونه كلمات به حسن خان فرستاد و جوابى ناهموار شنيد و در تسخير قلعه يك دل گشت. و از طرف ديگر سماندرويج با فوجى مغافصة به نواحى ماكو تاخت و مواشى بسيار منهوب ساخت.

توپ و تفنگ و هاياهوى مردان جنگ تذكرۀ روز محشر همى گشت.

مع القصّه 3000 تن از لشكر روس مقتول گشت و 2000 تن زخم منكر يافت و بسيار كس از سركردگان بزرگ روس مانند پولكونيك [پالكونيك] و مايور [- ماژور] و قبيتان [- كاپيتان] وافى سر جان بر سر اين كار نهادند. شگفتى آنكه در چنين جنگ شگرف 3 تن از مسلمانان مطروح و 6 تن مجروح گشتند و از اين 9 تن بر زيادت كس را آسيب نرسيد.

بالجمله روسيان به سنگر خويش گريختند و گدويج سخت غمنده گشت و از طرف ديگر اسمعيل خان قاجار از درگاه شهريار با فوجى دريا موج و آلات حرب و ضرب و حملهاى درم و دينار به درگاه وليعهد پيوست و نايب السّلطنه در زمان اعداد سپاه كرده با سواران افشار و خمسه و چاردولى و مقدّم و پيادگان ملايرى و سرباز از چورس حركت كرده به طرف نخجوان رهسپار گشت. و حسين خان سردار و اسمعيل خان قاجار را با جماعتى مأمور ايروان داشت و على خان قاجار و امان اللّه خان افشار را بر مقدّمه روان كرد.

چون خبر جنبش نايب السّلطنه گوشزد گدويج شد از براى او قوّت درنگ نماند، شب دوشنبۀ بيست و دوم شوّال از سنگرهاى خود بيرون شده طريق فرار برداشتند.

اسمعيل خان قاجار از دنبال آن جماعت بشتافت و ايشان را در نيمۀ راه دريافته جمعى را بكشت و گروهى را اسير گرفت. چنان كار بر روسيان تنگ شد و ايشان را دهشت بگرفت كه جماعتى به اختيار خويش از لشكرگاه خود فرار كرده به حضرت نايب السّلطنه پيوستند و پناه جستند.

بالجمله عرّاده و آلات فراوان از لشكر گدويج غنيمت گرفتند و گدويج تا اراضى گرجستان چنان به زحمت طىّ مسافت كرد كه يك تن از زخمداران سپاهش جان به سلامت نبرد و فراوان از لشكريانش را سورت سرما دست و پاى از كار بينداخت و بسيار كس در شعب جبال و پست و بلند اتلال در ميان برف سپرى شد. و از آن سوى ينارال

نبلسين چون خواست از ميانه بيرون شود، على خان و امان اللّه خان

ص:178

و فتحعلى خان نورى كه قراول سپاه بودند در 4 فرسنگى نخجوان او را دريافتند و جنگ در پيوستند. از نعرۀ مردان و حملۀ گردان دلها آشفته شد و از آتش تفنگ و دخان توپ سرها پرآشوب گشت، جمعى از روسيان در آن گيرودار گرفتار شدند و گروهى عرضۀ هلاك و دمار گشتند.

چون آفتاب بگشت و جهان تاريك شد هردو لشكر دست از جنگ بازداشتند و در كين و كيد يكديگر در سنگر خويش جاى كردند. نيم شب نبلسين مردم خود را برداشته راه فرار برگرفت و تا قريه قراباباى بتاخت. صبحگاه نايب السّلطنه بر اثر او برفت و چون نبلسين نظارۀ سپاه ايران كرد، دانست كه ديگر نيروى آن ندارد كه با حمل گران از آن مهلكه بر كران شود، عرّاده و باروط و اموال و اثقال و آذوقه و علف چندان كه در لشكرگاه داشت بر زبر هم نهاده آتش در زد و لشكر خود را برداشته راه قراباغ و كتل سسيان پيش داشت.

نايب السّلطنه، كريم خان كنگرلو را با جماعتى از قفايش بتاخت و مردم ملاير و فوجى از سرباز را حكم داد تا مگر از بيراهه سر راه ايشان گيرند و خود از دنبال رهسپار گشت.

سختى سنگ و صعوبت كتل و ضيق طريق مانع از مسابقت بود، روسيان در ميان كتل فرود گشته متحصّن گشتند و همچنان نيم شب مسارعت كردند.

در حضرت شهريار باز نمود تا درازاى اين خدمت هريك از قواد سپاه مورد نواخت و نوازشى شدند. و چون على خان قاجار در ميدان كارزار جراحتى عظيم يافته بود رخت به جنان جاويد كشيد و نايب السّلطنه فرمود تا جسد او را به نجف اشرف حمل دادند.

آن گاه از امير خان قاجار عريضه [اى] به حضرت نايب السّلطنه رسيد كه مصطفى خان طالش رفع وحشت از گريختگان قبايل شاهيسون نموده خواستار است كه جرم نظر على خان و فرج اللّه خان شاهيسون به زلال عفو محو شود. نايب السّلطنه به شكرانۀ اين ظفر زلالت قدم ايشان را نديده انگاشت و همچنان آن جماعت را در عداد لشكريان بازداشت.

از پس آن مكشوف شد كه شيخعلى خان قبّه [اى] لشكرى از قبايل لگزى فراهم كرده وارد قبّه گشت و با روسيه آغاز مقاتلت نهاد. با اينكه بعد از اصغاى اين خبر افواج روسى كه در باكويه بودند از بهر مدد مردم خود به قبّه درآمدند و رزم دادند، نصرت شيخعلى خان را افتاد، جمعى را بكشت و چند عرّادۀ توپ بگرفت.

و نيز آقا ابراهيم شيخ الاسلام خوى كه رسول اسلامبول بود تهنيت جلوس قيصر را برسانيد و اين هنگام مراجعت به تبريز كرد.

خان را ثباتى و صحّتى نيست، از حشمت سلطنت بعيد دانست كه قبل از ظهور اين معنى غاردان را از دربراند، لاجرم ملكم بهادر قريب بندر بوشهر رحل اقامت انداخت، تا اين هنگام كه به

صوابديد وزير دولت انگريز و صناديد آن مملكت، اتّحاد با دولت ايران را واجب شمردند و مردى كه سر هر فرد جنس نام داشت و او را برونت لقب كرده بودند كه در دولت ايشان لقبى ارجمند است به سفارت ايران مأمور داشتند؛ زيرا كه كرّتى در زمان كريم خان زند مأمور ايران گشته پشت و روى بعضى امور را نگريسته بود.

بالجمله سر هر فرد جنس سجلّى كه از كريم خان زند در پيمان و پيوند دولتين گرفته بود از بهر تذكرۀ محبّت برداشته و مكتوب پادشاه انگريز را كه به شاهنشاه ايران فتحعلى شاه نگار يافته بود بگرفت و به سوى ايران بشتافت، بى آنكه فرمانفرماى هندوستان را ديدار كند به بمبئى آمد و كشتى در آب رانده از بندر بوشهر سر به در كرد، و در آنجا ساكن شد و مكتوبى به امناى دولت ايران نگاشت كه اينك من از دولت انگريز وزيرى مختارم كه طريق سفارت ايران سپرده ام، همانا در رفع روسيان از ممالك ايران از اعداد آلات نفع و ضرر و بذل سيم و زر خويشتن دارى نخواهم كرد؛ به شرط آنكه امناى دولت ايران از پس آنكه معاهدات ناپليون را بى ثبات ديدند و كذب جنرال غاردان را روشن كردند باب مراودت را با دولت فرانسه مسدود دارند و غاردان را مطرود شمارند و اگرنه عنان باز دارم و طريق مراجعت سپارم.

بعد از اصغاى اين خبر، شهريار نامور امناى دولت را فرمان كرد تا انجمن شده

پى مصلحت مجلس آراستند نشستند و گفتند و برخاستند

بالجمله تقصير جنرال غاردان را بدين گونه باز نمودند: اول آنكه غاردان بدين گونه پيمان داد كه چون ناپليون با الكسندر باوليج ديدار كند و عقد موالات استوار فرمايد:

نخستين: از بيرون شدن روسيان از ممالك گرجستان سخن كند، بعد از آنكه پادشاه روس را ديدار كرد از كار ايران و گرجستان دم در بست و پيمان بشكست.

دوم: آنكه غاردان از قبل گدويج خواستار مصالحه آمد و سجلّ مختوم سپرده

ص:181

و موسى لاژار نايب خويش را به نزديك گدويج از بهر

انجام مصالحت متردّد ساخت، بجاى آنكه گدويج را از اقطاع ايران بيرون كند حفظه و حرسۀ قلعۀ ايروان را پيام داد كه اين قلعه را به گدويج بگذاريد و سر خويش گيريد و اگرنه جان و مال بر سر اين كار خواهيد كرد.

سيّم، آنكه موسى ويردى كه آموزگار نظام جديد بود و موسى لامى كه هندسه نيك دانست و اين دو از همراهان غاردان بودند و در آذربايجان به تعليم هندسه و رسوم نظام اشتغال داشتند، هنگام تاختن اشتغال نواير حرب دست از تعليم باز داشتند و گفتند غاردان از طهران ما را حكم فرستاده كه دست از خدمت و اعانت اهالى ايران باز داريم، از اين روى كه ميان دولتين روس و فرانسه قواعد وداد و اتّحاد محكم است و نتوان به هواى مؤالفت ايرانيان مخالفت روسيان كرد.

چهارم، آنكه عسكر خان افشار ارومى كه سفير فرانسه گشت، ناپليون جانب مهمات او را مهمل گذاشته و روزگارى است كه اصلاح امورش را به تسويف وقت معلّق داشته.

غاردان خان چون اصغاى اين كلمات كرد و از جوابى كه مقرون به صواب باشد بيچاره ماند، گفت «سخن شما بر صدق است اگرچه بيرون شدن روسيان از اراضى ايران صورت نبست لاكن از اعداد آلات حرب مضايقت نرود» ديگرباره سجلّى سپرد كه 3000 قبضۀ تفنگ و ديگر ادوات كه به كار جنگ آيد در مدّتى اندك تسليم كارداران نايب السّلطنه دارد و اگر اين پيمان را نيز كسرى و نقصانى باديد آيد، ديگر طمع دوستى به دولت ايران نبندد و باز مملكت خويش شود.

و اين هنگام حكم شد كه سرهر فرد جنس را اعيان دولت ايران يك چند از زمان، در شيراز بازدارند و روزگارى نيز در اصفهانش مهمان پذير باشند، اگر غاردان گفتار با كردار موافق كند متوقّف طهران باشد و اگرنه سر هر فرد جنس را درآرند و غاردان بار بربندد.

و سخن بر اين نهادند، و شهريار تاجدار على محمّد خان حاجيلر استرآبادى را كه يوزباشى غلامان بود

ص:182

به ميزبانى سر هر فرد جنس روانۀ شيراز فرمود و شاهزاده حسينعلى ميرزا فرمانگزار مملكت فارس و محمّد زكى خان نورى را با او مأمور ساخت تا سر هر فرد جنس را از بندر بوشهر با مكانت تمام به شيراز آوردند و پس از ايّامى چند

به ميزبانى على محمّد خان حاجيلر تا اصفهان كوچ داد، روزگارى نيز در آنجا توقّف كرد.

موسى لاژار و موسى ژوانين نيز مراجعت به پاريس كردند.

و هم در اين سال فتحعلى خان خواجه وند از سفر سند بازآمد و مير ثابت على كه از قبل ولات سند سفير ايران بود به اتّفاق او تقبيل سدۀ سلطنت كرد و 4 قبضه تفنگ مرصّع و يك قبه سپر پولاد و بعضى اشياء ديگر پيش گذرانيد و عرايض ولات سند را پيش داشت.

شهريار تاجدار سر هر فرد جنس را حاضر ساخته فرمود چون مملكت سند از پيوستگان دولت ايران است، كارداران انگريز را از اهانت آن اراضى پرهيز واجب است.

و شاهزاده محمّد ولى ميرزا فرمانگزار مملكت خراسان و شاهزاده حسينعلى ميرزا حكمران مملكت فارس را فرمان كرد كه اگر از افغانان هرات و قندهار و ديگر اراضى روزى در نواحى سند تركتازى كنند از دفع ايشان دست بازنگيرند. آن گاه مير ثابت على را شادكام رخصت انصراف داده، ميرزا مهدى دبير حاجى محمّد حسين خان امين الدّوله براى ابلاغ اشفاق پادشاه با او همراه شد.

و ميرزا على گرايلى را كه از اين پيش يك چند پيشكار شاهزاده حسينقلى خان بود فرمان وزارت وى داده، شاهزاده شيخعلى ميرزا را كه شيخ الملوك لقب داشت و از سوى مادر نسب به شيخعلى خان زند مى رسانيد اراضى ملاير و تويسركان و آن نواحى را مفوّض داشت و حاجى ميرزا اسمعيل اشرفى مازندرانى را كه يك چند از زمان، رتبت نظارت ديوان اعلى داشت به وزارت او برگماشت. و شاهزاده حسنعلى ميرزا را به نيابت دار الخلافۀ طهران و حكومت مملكت بسطام و جاجرم و قبايل تركمانان كوكلان مورد نواخت و نوازش فرمود و ميرزا موسى نايب كه از صناديد رشت بود و به رأى صايب و فكر ثاقب پسنديده و ستودۀ بزرگان ايران بود وزارت او يافت.

اين هنگام در حضرت شهريار مكشوف افتاد كه چون گدويج در تسخير ايروان سپاه خويش را به معرض تدمير درآورد، ايمپراطور روس او را از محل خود ساقط فرموده و طور مصوف را كه به شهادت و شجاعت موصوف است سردارى گرجستان بداد و به رزم مسلمانان مأمور فرمود. شهريار ايران حكم داد تا سپاهيان انجمن شوند و شاهزاده محمّد على ميرزا نيز با لشكرهاى خود از كرمانشاهان كوچ داده در چمن سلطانيه حاضر ركاب گردد.

الحسن خواهرزادۀ حاجى ابراهيم خان اعتماد الدّوله از حضرت شهريار به لقب خانى مفتخر شده سفير دار الملك لندن گشت و از تنسوقات، رشته هاى مرواريد و ملبوسات كشمير و دو قرطه فاد زهر مرصّع و بعضى اشياء ديگر مصحوب او آمد. در عشر اول ربيع الثانى از طريق روم ايلى راه لندن برداشت و مكتوبى دوستانه نيز از بهر سلطان مصطفى [خان چهارم] كه اين هنگام سلطنت روم [- عثمانى] داشت مرقوم شد.

و از آن سوى مكشوف گشت كه طور مصوف سردار روس با لشكر انبوه در منزل سوغانلق كه يك فرسنگى تفليس است استوار بنشست و ينارال نبلسين را با جماعتى جنگجوى به اراضى قراباغ مأمور داشت و فوجى ديگر را به حفظ و حراست پنبك و نگاهبانى شوره گل بيرون فرستاد؛ ولى پولكونيك را با لشكرى جداگانه به حمايت گنجه و قبايل قزاق و شمس الدّين لو حكم داد.

و از سوى ديگر از ولات آخسقه، و باش آچيق نگارشى چند معروض افتاد كه با كارداران ايران از در صدق و عقيدت مى باشند و انتهاز فرصت مى برند تا با جماعت روسيه كين و كيد خود آشكار سازند، لاجرم شهريار نامدار شاهزاده محمّد على ميرزا را با 20000 سواره و پياده و 5 عرّادۀ توپ مأمور نواحى تفليس داشت و مهر على خان - قوانلو و اسمعيل خان دامغانى و محمّد على خان شامبياتى و ميرزا محمّد خان لاريجانى و ذو الفقار خان و مطلب خان سركردگان لشكر سمنانى و دامغانى ملتزم ركاب او شدند. و بعد از روزى چند نايب السّلطنه عباس ميرزا را از راه چمن گوگجه ييلاق بيرون فرستاد تا

در آن نواحى اقامت كرده بر زشت و زيباى امور محمّد على ميرزا نگران باشد و به مقتضاى وقت كار كند و فرج اللّه خان نسقچى باشى را با سپاهى لايق به نظم اراضى طالش و توقّف محال اردبيل فرمان داد، آن گاه به سبب حدّت گرمى هوا و سورت حرارت چمن اوجان، شهريار ايران از آنجا كوچ داده در محال سراب نشيمن فرمود.

قبايل بزچلو و ديگر طوايف كه در سوابق زمان از ايروان كوچ داده در پنبك و شوره - گل جاى كرده بودند، چون اين بديدند روى خلاص و مناص جز در حضرت شهريار مشاهده نكردند. لاجرم جبين ضراعت بر خاك نهاده به شفاعت اسمعيل خان زلات ايشان محو و منسى گشت و تقى بيگ بزچلو كه راه آذوقه و علف بر روسيان مسدود داشت، مورد اشفاق و الطاف آمد و بعضى از قبايل كه در طغيان و عصيان ثابت و راسخ بودند عرضۀ نهب و غارت گشتند.

آن گاه شاهزاده محمّد على ميرزا ظفر كرده و نصرت يافته باز شتافت و در كنار قراسوى ايروان لنگر اقامت انداخت تا آن گاه كه نايب السّلطنه در آنجا نزول كرده، يكديگر را ديدار كردند و بر ديدار يكديگر شادخوار گشتند. آن گاه از ايروان شتاب كرده در اراضى سراب حاضر آستان پادشاه گشت و رخصت گرفته به كرمانشاهان شتافت.

اما نايب السّلطنه با انبوه لشكر چند روز در چمن كلنبر توقّف فرمود، ابو الفتح خان جوانشير را با مردان دلير مأمور ساخت كه ساكنين قراباغ و نواحى قبّان و مقرى را

مستمال ساخته از در اطاعت بدارد و جمعى از سوارۀ شاهيسون را به حدود باكويه بيرون تاخت كه سپاه روسى را فحصى كنند و خبرى آرند.

به نزديك ايمپراطور روس مأمور گردد كار مصالحه به انجام رسد.

نايب السّلطنه ايلچيان را مأمور به تبريز فرمود و نامۀ ايشان را ارسال حضرت پادشاه داشت تا به هرچه حكم شود روا باشد و خود از نخجوان سفر گنجه پيش گرفت و با قلّت آذوقه و صعوبت طريق و سورت سرما طىّ مسافت كرده در گوگجه نزول فرمود و پير قلى خان قاجار و حاجى محمّد خان قراگوزلو را با فوجى از سپاه به نظم قبايل گنجه بيرون تاخت و خود نيز جنبش كرده، سكنۀ آن اراضى و قاطنين آن ديار چون اين بديدند گروه گروه به حضرت نايب السّلطنه پيوستند و مورد الطاف گشتند.

از آن سوى چون پولكونيك قاطبۀ قبايل را در انقياد نايب السّلطنه مايل ديد سكون خويش را در ميان ايشان بيرون رويت يافت، لاجرم به تعجيل تمام بيرون شتافت و امير خان قاجار برحسب فرمان تا حوالى شهر گنجه ايلغار داد و بعضى از روسيان را كه با او دچار شدند، طعمۀ شمشير آبدار ساخت و ارامنه [اى] كه ساكن قلعه بودند پيام

دادند كه اگر از امناى دولت اطمينانى حاصل شود قلعه را بسپاريم، آن گاه امير خان باز حضرت شد.

در اين وقت مسموع نايب السّلطنه افتاد كه بعد از مراجعت شاهزاده محمّد على ميرزا طور مصوف دل قوى كرده ساختۀ جنگ شده است و در نواحى گنجه در ارض زكن لشكرگاه ساخته، پولكونيك و نبلسين نيز بدو پيوسته، با تمامت لشكر روس، رزم را تصميم عزم داد و چون از مواضعۀ ارامنه كه در قلعه جاى داشتند با امير خان آگاه شد، ايشان را محبوس داشت.

بعد از اصغاى اين خبر نايب السّلطنه دل بر جنگ نهاد، با اينكه لشكرش از نيمه نيز نيمى كمتر بودند بنه و آغروق را به جاى گذاشت و مهديقلى خان قوانلو را به حراست بازداشت و خود آهنگ جنگ طور مصوف را مانند ستارۀ شهاب شتاب گرفت. و از آن سوى نيز روسيان از بهر جدل قدم عجل مى زدند تا روز تاريك شد و ميان فئتين مسافت نزديك افتاد، هردو لشكر فرود شده بيارميدند.

ص:190

طور مصوف گروهى از سواره و پياده را با توپخانه به قصد شبيخون برانگيخت، چون راه به لشكرگاه نزديك كردند، ابراهيم خان بيات را كه طلايۀ لشكر بود، از دور نگريستند و حمحمۀ اسبان و همهمۀ مردان بشنيدند، بيم كردند كه مبادا ايرانيان به آهنگ شبيخون ايشان بيرون شده اند، لاجرم بى نيل مقصود طريق مراجعت پيمودند. چون سپيده بردميد و آفتاب علم بركشيد طور مصوف از در مصالحه و مداهنه بيرون شد و كس به نزد حضرت نايب السّلطنه فرستاده بدين گونه معاهده نهاد كه با دولت ايران بدسكال نباشد و طريق جدال نپويد، قبايلى كه كمر خدمت بر ميان دارند زيان نكند. سخن بر اين نهادند و روز ديگر لشكر روس راه گرجستان برداشت و ايل والوسى كه دولتخواه ايران بودند طريق ايروان گرفتند و نايب السّلطنه نيز به سوى ايروان كوچ داد.

كنار درياى خزر در قلعۀ جاميشوان جاى داد و به پشتوانى روسيه مير حسن خان ولد خود را با لشكرى درخور به قلع و قمع حسينعلى خان باكويه و هاشم خان شيروانى و على خان - رودبارى و محمّد خان بيگدلى كه در حدود اوجا رود جاى داشتند مأمور نمود و او ناگاه تاختن كرده بديشان حمله برد و على خان و محمّد خان و برادر هاشم خان شيروانى را دستگير ساخته باز طالش تاخت.

از اين سوى فرج اللّه خان افشار با لشكر جرّار به لنكران آمد كه جاى نشست مصطفى خان است و لشكريان ابنيه و جدران آن را ويران كردند و مصطفى خان در جاميشوان متحصّن گشت و اين جاميشوان از سه سوى با دريا پيوسته است و از يك جانب به سوى لنكران طريقى بر خشكى دارد.

بالجمله مصطفى خان هم در آنجا جماعتى از سالدات روسيه را با چند عرادۀ توپ به مدد آورد و مير هدايت خان پسر خود را نزد مصطفى خان شيروانى فرستاد و از او نيز استمداد كرده با اينكه عمر سلطان كه يك تن از بزرگان شيروان بود براى اتّحاد فى مابين مصطفى خان شيروانى و مصطفى خان طالش سفر طالش كرد، و او را با امير حسن خان پسر مصطفى خان طالش منازعتى افتاد و جان بر سر اين كار نهاد، مصطفى خان شيروانى از خون عمر سلطان بگذشت و فوجى از تفنگچيان ساليان را به جاميشوان فرستاد. و هم در اين وقت برحسب فرمان شاهنشاه ايران ميرزا محمّد خان سركردۀ هزارۀ لاريجانى به

مدد فرج اللّه خان برسيد و او در محاصرۀ مصطفى خان طالش كوششى بليغ نمود.

مردم مصطفى خان بيمناك شدند و هرروز از عشيرت او و ديگر مردمان طالش يك يك و دودو فرار كرده به نزديك فرج اللّه خان آمدند و فتح جاميشوان بر خود مى نهادند و از آن سوى در تنگناى محاصره نيز بسيار مرد و زن به گرو درآمد. لاجرم مصطفى خان را دهشتى عظيم بگرفت و كس به فرج اللّه خان فرستاده سلسله استيمان(1)بجنبانيد.

ص:192

فرج اللّه خان اين معنى معروض داشت و برحسب فرمان پادشاه، ميرزا بزرگ وزير نايب السّلطنه طريق طالش برداشت و در لنكران اميرگونه بيگ بنى عمّ مصطفى خان پذيرۀ او شده، عقيدت مصطفى خان را باز نمود، آن گاه ميرزا بزرگ به جاميشوان رفته مصطفى خان را مطمئن خاطر ساخت تا كمر اطاعت را بر ميان استوار كرد و از آنجا باز شتافته فرج اللّه خان را با لشكر مراجعت فرمود.

و در اين وقت القاص بيگ گرجى فرستادۀ والى آخسقه و باش آچيق با جمعى از اعيان آخسقه به درگاه پيوستند و خواستار اعانت و حمايت بودند تا از شرّ روسيان محفوظ مانند. شهريار تاجدار ايشان را خوشدل ساخت [و] نايب السّلطنه را فرمان داد تا از اعانت ايشان دست باز ندارد.

مكتوب بدين گونه كرد كه ميرزا شفيع صدر اعظم از ملازمت ركاب دور نتواند افتاد؛ لكن ميرزا بزرگ قائم مقام بعد از رسيدن نوروز براى قرار متاركه و نظم قراجه داغ بدان حدود سفر خواهد كرد و يكديگر را ديدار خواهيد نمود، و فرمان داد تا در حدود و ثغور دليران ايران از مقاتلت با روسيان خويشتن دارى كنند. بارون ويردى مكتوب نايب السّلطنه [را] به نزديك طور مصوف فرستاد و خود در تبريز توقّف نمود.

در اين ايّام چنان افتاد كه جماعتى از اقطاع شيروان به نواحى مغان تاختن كرده و 20000 سر گوسفند از قبايل قراجه داغ به يغما بردند. چون اين خبر مكشوف شد، بارون ويردى كس به طور مصوف فرستاده از اين حادثه خجلت خويش را باز نمود.

طور مصوف در پاسخ نگاشت كه بعضى از قبايل بى آگهى من بدين كار نابهنجار پرداخته اند، هنگام ديدار نايب الوزاره اين معنى را مكشوف خواهم داشت. از پس اين حديث معلوم گشت كه جمعى از لشكر روس مغافصة وارد مقرى قراباغ شده اند كه تا اين وقت در تحت فرمان ابو الفتح خان جوانشير بوده، ديگرباره بارون ويردى اين خبر را به طور مصوف مكتوب كرده او حكم داد تا روسيه از مقرى بيرون شدند.

و هم در اين سال تركمانان كه در كنار رود طژن [- تجن] مسكن داشتند، ديگرباره در معابر مسلمانان آغاز تركتازى نهادند. شاهزاده محمّد ولى ميرزا امراى خراسان را ملتزم ركاب ساخته با لشكرهاى فراوان خيمه بيرون زد و تا اراضى نسا و ابيورد و رونه و مهنه اطراف رود طژن را به معرض نهب و غارت درآورد و بسيار كس از تركمانان را طعمۀ شمشير و فراوان اسير ساخت و غنيمتى لايق بهرۀ لشكريان گشت كه از جمله 100000

سر گوسفند بود و حملهاى گران از سرهاى ايشان به درگاه پادشاه فرستاد و مورد فضل و احسان آمد.

و هم در اين سال ميرزا رضا قلى نوائى صاحب ديوان انشاء به وزارت مملكت خراسان مخصوص شد و ميرزا عبد الوهاب اصفهانى كه به معتمد الدّوله ملقّب شد

ص:194

منشى الممالك گشت.

است روا باشد كه امناى دولت ايران سخن از آن نكنند. لاجرم اين سخن ثلمه اى در بنيان مصالحه انداخت و ديگر آنكه طور مصوف مكشوف داشت كه بعد از مصالحۀ با ايران آهنگ منازعت روميان دارم، همانا لشكرى از اراضى آخسقه و قارص به مملكت روم خواهم برد، يكى از پيمان متاركه آن است كه از ايرانيان بديشان مدد نشود. اين شرط يك باره قواعد متاركه و مصالحه را متزلزل ساخت؛ زيرا كه در ميان دولت ايران و آل عثمان اين شرط استوار بود كه در صلح و جنگ، هردو دولت همدست و همداستان باشند.

بالجمله نايب الوزاره در حضرت نايب السّلطنه صورت حال را باز نموده و برحسب امر به ترك متاركه گفت و آهنگ مراجعت كرده، طور مصوف نيز لختى مشايعت كرده باز پس شد.

ابو الفتح خان جوانشير چون اراضى مقرى را زير پاى روسيان ديد سكنۀ آن ديار را و قاطنين قبّانات و نواحى مقرى را كوچ داده بدين سوى آب ارس نشيمن فرمود. و نايب السّلطنه حكومت دزمار را به ازاى مقرى بدو گذاشت و قبايل قراباغ به جانب نخجوان و ديگر ممالك محروسه كوچ دادند. و اغورلو خان گنجه [اى] چند كرّت به نواحى گنجه تاختن كرد، بسيار كس از سالدات روسيه را مقتول ساخت و قبيلۀ آيرملوى گنجه را كوچ داده به طرف شرور و نخجوان آورد.

و از آن سوى شهريار تاجدار روز دوشنبۀ بيست و هفتم ربيع الاول از طهران خيمه بيرون زد و جمعه بيستم جمادى الاولى چمن سلطانيه را لشكرگاه ساخت و شاهزاده على خان برادر اعيانى نايب السّلطنه را به دفع روسيه پنبك و اباران مأمور فرمود و اسمعيل خان دامغانى و برادران او ذو الفقار خان و مطلّب خان با سرباز دامغان و سمنان و سوار مافى و خواجه وند و عبد الملكى ملتزم ركاب او شدند.

سلطانيه كوچ داده در چمن اوجان نزول فرمود. اين هنگام نايب السّلطنه در چمن دوكيجان جاى داشت چون خبر ورود موكب شهريار را اصغا نمود به استقبال شتافت و بعد از تقبيل سدۀ سلطنت رخصت انصراف يافته به نخجوان آمد و شاهزاده على خان را روانۀ اباران ايروان ساخت و شاهزاده على خان، اسمعيل خان دامغانى را با جماعتى به حمام لو مأمور فرمود تا با پارت نكين مبارزت داده گروهى از روسيه را در ميدان مناجزت به خاك افكندند و خود از آنجا بر سر قبايل شمس الدّين لو و طوايف گنجه و قزاق و رزم نبلسين بيرون شد و در حدود گنجه مواشى قبيلۀ قزاق به تمامت منهوب گشت و نبلسين و افواج او از هر جانب به جنگ درآمدند و بسيار كس از ايشان اسير و دستگير شد.

و از جانب ديگر طور مصوف از طرف صدقلو عنان مراجعت به سوى تفليس گذاشت و ميرزا محمّد على خان كاشى وزير شاهزاده على خان اين خبر به حضرت شهريار آورد و از قفاى نايب السّلطنه، على خان شاهزاده را نيز روانۀ دربار شهريار نمود.

بود بسپرد و برحسب امر شهريار ايشان متوقّف تبريز گشتند و به كار توپخانه و ديگر امور پرداختند.

بالجمله سرهرفرد جنس نيز با ملكم بهادر از در مهر و حفاوت مى زيست تا عريضۀ ميرزا ابو الحسن خان از لندن برسيد كه سرهرفرد جنس چون از پايتخت دولت انگريز مأمور شده برحسب حكم كارپردازان انگليس متوقّف ايران باشد و ملكم بهادر مراجعت كند. لاجرم ملكم بهادر را شهريار به اشفاق ملكانه خرسند ساخته رخصت مراجعت داد و او از طريق مراغه به بغداد شده از آنجا از راه بحر به هندوستان شد.

اين هنگام سليمان خان شكى و حسينقلى خان باكويه حاضر حضرت شهريار شدند و فرستاده شيخعلى خان قبّه [اى] نيز برسيد و عريضۀ او را از پيشگاه حضور بگذرانيد.

اين جمله خواستار بودند كه سردارى با سپاه از قبل پادشاه به مغان شود و شيخعلى خان را از خازنان شهريار بذل درهم و دينار افتد تا به اتّفاق مصطفى خان شيروانى كه از مخالطت با روسيان پشيمانى دارد اعداد كار كرده با لشكر روس كوس زند. شهريار تاجدار ملتمس ايشان را مقبول داشت، عطاى سيم و زر كرد و ابراهيم خان قاجار را با لشكرى جرّار به كنار رود كر فرستاد تا اگر اين سرداران كردار را با گفتار راست كنند از رود كر عبور كنند و در اعانت ايشان مطمح قصور نشود و اگرنه اراضى قراباغ را به سنابك ستور بسپارد و دست فرسود غارت بدارند.

مع القصّه ابراهيم خان مدّتى دراز در مغان ساكن بود و از ايشان استشمام رايحۀ

صدق نفرمود، لاجرم به قصد غارت، آب كر را عبره كرد و اراضى قراباغ را به معرض نهب درآورد، حمله هاى بزرگ از سيم و سلب به دست كرد و مواشى فراوان براند و ديگرباره در آصلاندوز مغان مقام كرد و پيرقلى خان قاجار برحسب حكم شهريار نيز از ايروان به حفظ حدود مغان آمد و ميرزا بزرگ نايب الوزاره نيز فوجى از پياده و سواره برداشته از حضرت شهريار با پير قلى خان قاجار برد و سپرد تا در كار قراجه داغ و دزمار قوى دست

ص:199

باشند.

آن گاه ابراهيم خان قاجار احضار به دربار شد، اما پير قلى خان بعد از ورود به قراجه داغ به اتّفاق حاجى محمّد خان قراگوزلو حاكم آن اراضى آهنگ قراباغ نموده، از آب ارس عبره كرده و او از بهر تنبيه مهديقلى خان قراباغى كه در قلعۀ عسكران جاى داشت راه بدو نزديك كرد و او را در پس ديوار قلعه يافت و دانست كه فتح آن حصن آسان نتوان داشت، لاجرم او را بگذاشت و از رود ترتر بگذشت و آهنگ ايل جبرئيل لو فرمود. با اينكه آن ايل در معقلى منيع جاى داشتند، به پاى مردى يورش، دست فرسود لشكريان گشتند و هرچه از صامت و ناطق داشتند عرضۀ نهب و غارت شد.

آن گاه پير قلى خان بازشتافت و جماعت چلبيانلو را كه در كنار آب ارس به جانب انسى ارمنستان جاى داشتند و با طرفين طريق تذبذب و تبصيص(1) سپردند، كوچ داده، به اتّفاق قبيلۀ يوسفانلو بدين سوى آب آورد و صورت حال را معروض درگاه نايب السّلطنه داشت و چندانكه از طاغيان دولت اسير گرفته بود بازنمود و نايب السّلطنه فرمود اسيران سنى و شيعى را حاجى محمّد خان از لشكريان گرفته باز جاى فرستاد.

خواست سليمان پاشا را به دست غدر و احتيال پايمال كند مجال نيافت، پس از پى چاره از بغداد كناره گرفت و در سليمانيه با عبد الرّحمن پاشا بپيوست و با او در دفع سليمان پاشا همدست شد و سكنۀ نواحى بغداد را برشورانيد.

سليمان پاشا از در چاره عريضه [اى] نگار كرده به دست مسرعى سبك سير به طرف اوجان فرستاد [و] شهريار ايران ميرزا صادق وقايع نگار مروزى را براى تسكين اين فتنه روانه فرمود.

قبل از آنكه وقايع نگار وارد بغداد شود، عبد الرّحمن پاشا و ديگر پاشايان كركوك و موصول سپاهى ساز داده تا در بغداد براندند و سليمان پاشا با لشكر خود براى مدافعت و منازعت بيرون تاخته جنگ درانداخت. اهالى بغداد او را بگذاشتند و روى از جنگ بركاشتند. سليمان پاشا چون اين بديد ناچار راه فرار برداشت و با معدودى از ملازمان خود به ميان قبيله [اى] از اعراب پناه جست، شيخ قبيله رشته حميّت و غيرت را بگسيخت و خونش بريخت.

پس عبد الرّحمن پاشا بى مانعى وارد بغداد شد و به صوابديد حالتى افندى يك تن از گرجيان را كه عبد اللّه آقا نام داشت، به مسند وزارت و نمرقۀ امارت برنشاند. چون ميرزا صادق وقايع نگار در كرمانشاهان واقف اين اخبار گشت سفر بغداد را ترك گفته به حضرت شهريار مراجعت نمود.

و از آن سوى چنان افتاد كه حالتى افندى از عبد الرّحمن پاشا رنجه خاطر شده در انجمن عام او را سخنان ناهموار گفت و عبد الرّحمن پاشا نيز حمل اين خشونت نكرده جوابى درشت براند، و از اين روى بيمناك شده پناهندۀ دولت ايران گشت و عبد اللّه پاشا را برانگيخت تا پيشكشى ساز داده به مصحوب احمد چلبى روانۀ درگاه پادشاه ساخت و شهريار ايران امضاى وزارت او را در بغداد منشور كرد و از پس آن فصل زمستان نزديك شد و هواى اوجان برودت گرفت موكب پادشاهى در حركت آمده غرّۀ شوّال جنبش كرد و در عشر آخر شوّال وارد طهران گشت. اكنون باز داستان روسيان آغاز كنيم.

ايران از ايروان باز شدند با مردم خود در اراضى آخسقه لشكرگاه كرد. سليم پاشا كه از اين پيش حكومت باش آچيق داشت و پيوسته با شريف پاشا در سر حكومت آخسقه طريق منازعت مى سپرد، چون اين بديد ترك خصومت گفته پسر خويش را با لشكرى لايق به مدد شريف پاشا فرستاد و خود نيز آمادۀ كار گشت. اما طور مصوف 3 ساعت قبل از سپيده دم به حكم يورش، بلدۀ آخسقه را مفتوح ساخته به درون رفت، از ميان شهر، اجاقلويان و صولى بيگ و شريف پاشا و ديگر دلاوران عثمانى به نيروى تفنگ و استعمال سيف و سنان ساخته جنگ شده تا دو ساعت بعد از طلوع مهر، آتش كين افروخته بود و در پايان كار طور مصوف و لشكر روسيه منهزم شده تا يك فرسنگ بازپس شدند و چند روز توقّف كرده، ديگرباره اعداد نبرد كرده و از چار [- چهار] سوى آخسقه يورش افكند.

سپاه عثمانى باز مردانه بكوشيدند و اين كرّت چنان روسيان را هزيمت كردند كه به لشكرگاه خويشتن نتوانستند باز شد، سلسلۀ نظام ايشان متفرّق و متشتّت گشت و بعد از مسافت 4 فرسنگ يكديگر را يافته به اراضى گرجستان شتافتند. شريف پاشا صورت حال را معروض حضرت نايب السّلطنه داشت، وليعهد دولت ايران يك سر اسب با زين زرّين و يك قبضه خنجر مرصّع به جواهر ثمين تشريف شريف پاشا كرد و ديگر دلاوران مصاف را هريك به خلعتى لايق قرين الطاف ساخت.

و از آن سوى ديگرباره طور مصوف با جماعتى از روسيّه در حدود باش آچيق سفر كرد و حيلتى طراز داده سليمان خان را پيام فرستاد كه اگر با ما ديدار كنى قواعد محبّت و وداد استوار گردد و دولتين روم و روس متّحد گردد. سليمان خان به استظهار گروهى از مردم باش آچيق آهنگ ملاقات او كرد و ندانست كه اين مردم نيز با طور مصوف مواضعه نهاده اند.

بالجمله بعد از ملاقات و مقالات سليمان خان را مأخوذ داشت و باز تفليس شد و هم روزى چند برنگذشت كه حكم داد تا او را محبوسا به پطرزبورغ برند. سليمان خان از اين معنى آگاه شد و چون شب برسيد و مجلس شرب خمر ساخته گشت

ص:202

و كاسات باده دورى چند پيموده شد، به بهانۀ حاجتى از مجلس بيرون شد و در حال جامۀ خويش را ديگرگون ساخته و همچنان ناشناخته از دروازۀ شهر بيرون تاخت و بر اسبى كه از پيش بازداشته بود برنشست و تا بلد [ۀ] آخسقه عنان بازنكشيد. و در زمان سليمان بيگ، ديوان بيگى آخسقه را كه از خويشاوندانش بود به درگاه شهريار ايران رسول نمود و خواستار شد كه او را به زور و زر مدد دهند تا كين خويش را از طور مصوف بازجويد.

ملتمس او مقبول افتاد و برحسب فرمان شهريار حسين خان سردار ايروان با لشكر جرّار و حمل درهم و دينار به اراضى آخسقه شتافت. در بدو امر چندتن از كارتيل و قراقلخان به نزديك او رهسپار شده و خواستار آمدند كه اگر صواب دانى لوان ميرزا والى زادۀ گرجستان را به حكومت ما نصب فرمائى، باشد كه از اين پس از جفاى روسيان روى زيان نبينم و حسين خان برحسب آرزوى ايشان لوان ميرزا را با برگ و ساز فراوان به جانب كارتيل روان فرمود و او بعد از ورود رزمهاى مردانه با روسيّه نمود.

و از آن سوى در حدود مملكت آل عثمان، سليمان خان نيز چند كرّت با روسيان ميدان مبارزت بياراست و كار مقاتلت راست كرد، هم در پايان كار آن جماعت را از اراضى آخسقه هزيمت كرد و يك قلعه بيش در دست ايشان نماند و شريف پاشا كه والى آخسقه بود يك باره بياسود، اما از اين روى حسين خان سردار چون چنان مى دانست كه ديدبانان شريف پاشا در جميع طرق و شوارع نگران روسيانند، شريعت سپاهيان را در كار طلايه و قراول مهمل گذاشت و از رواح تا صباح به ملاعبۀ قمر و خمر و مسامرۀ زيد و عمر(1) اشتغال فرمود.

روسيان اين بدانستند و مغافصة نيم شبى در كنار لشكرگاه او دهان توپ ها را بگشادند و آتش بباريدند. مردم اردو كه در جامۀ خواب خويش بى سلاح و ثياب و بيشتر در خواب بودند عظيم در قلق و اضطراب افتادند، هركس سر خويش گرفت و راهى پيش داشت. پس روسيه بتاختند و دست به نهب و غارت برافراختند.

ص:203

ميرزا علينقى خان فندرسكى استرابادى جلادتى مردانه كرده و خويشتن را بيهشانه به دهان توپ هاى آتش زبانه زد و از تگرگ مرگ بيم نكرد، بسيار كس بكشت و بسيار كس اسير گرفت، چندانكه لشكر روس شكسته شد و از كنار لشكرگاه كناره گرفت.

اما حسين خان سردار را از پس اين گيرودار اقامت مشكل افتاد، بى توانى مراجعت كرده در اوجان به حضرت نايب السّلطنه پيوست و ديگرباره اعداد كار كرده، محمّد بيگ -

قاجار افشار سرهنگ و قاسم بيگ سركردۀ غلام تفنگچى را نيز برداشته در بيست و سيم شهر صيام به قصد قراكليساى پنبك ايلغار كرده با آنكه بيشتر از شوارع و طرق آكندۀ برف و يخ بود و سورت سرما كمال شدّت داشت در يك شبانه روز 28 فرسنگ راه پيموده در 8 فرسنگى پنبك فرود شد و در آنجا لشكر را به نظم كرده هم راه برداشت، دو ساعت قبل از سپيده دم به سنگر حاجى قرا نزديك شد، پس لختى بپائيد و 5 تن از مردم خود را مأمور ساخت تا از سنگر و لشكر روسيان خبرى آرند. ايشان برفتند و در بيرون سنگر روس به دو تن سالدات بازخوردند و هردو را مأخوذ داشته زنده به نزد سردار آوردند و او را از عدّت لشكر خصم و رسم و راه آگاه ساختند.

و دواب و اغنام ايشان را براندند و ارامنه را با اسيران كوچ داده مراجعت كردند.

از سنگر ديگر كه نزديك به حاجى قرا بود گروهى از روسيان به دنبال ايرانيان بيرون شدند، به طمع اينكه غوغائى انگيزند و اموال منهوبه را مسترد سازند، چون لختى راه پيمودند غلامان تفنگچى روى برتافته ايشان را دفع دادند و جمعى را مقتول نمودند.

آن گاه سردار كامروا و شادخوار مراجعت كرد و سرهاى روسيان را با اموال منهوبه به درگاه نايب السّلطنه فرستاد و از خجلت آن غفلت آزاد گشت.

از آن پس در حضرت نايب السّلطنه معروض افتاد كه روسيان علف و آذوقه از قراباغ به قريۀ شيخ آويز آورده منبر كرده اند(1) و از آنجا به مقرى حمل مى دهند. فرمان كرد تا محمّد بيگ قاجار سرهنگ با جماعت احسان خان دنبلى و نفرى از غلامان تفنگچى به قدم عجل از رود ارس عبره كردند و از كثرت برف و يخ و صعوبت جبل و تنح(2)بيم ناكرده ناگاه در گرد شيخ آويز پره زدند.

از جماعت ارامنه و روسيه 15 تن فرار كرده به بام كليسائى كه در كنار شيخ آويز بود بررفتند و با تفنگ به ستيز و آويز درآمدند، ديگر مردم اسير و دستگير شدند و ايشان را هم در آن قريه چون گوسفند سر بريدند، گروهى به درون يكى از خانه ها در رفته خويشتن دارى همى كردند، سربازان ايران چند نارنجك آتشين افكنده تا به نيران آتش شكافته گشت، ناچار آن جماعت از خانه بيرون شده سر بدادند و سرهاى ايشان را سربازان بر سر نيزۀ تفنگ كرده با غنيمت فراوان مراجعت كردند و از ايرانيان در اين مبارزت زياده از 14 تن مطروح و مجروح نگشت.

مع القصّه صورت اين واقعه در دار الخلافۀ طهران به عرض پادشاه ايران رسيد، آن گاه شهريار تاجدار سفر كاشان و اصفهان فرمود و چون در آن اراضى بلاى غلا ظاهر بود معادل 100000 تومان از منال ديوانى حمل رعايا را سبك ساخت و مراجعت به طهران فرمود.

اشيائى كه به هديه داشت در حضرت پادشاه پيش كشيد و فرمان و ارمغان صدر اعظم را نيز بسپرد و خواستارى امناى دولت آل عثمان را از كارداران ايران بنمود، به شرح آن كه پاشايان بابان خاصه عبد الرّحمن پاشا مفسد دولتين و سبب ذات بين است او را در ظلّ حمايت خويش ندارند و اگر تهييج فتنه كند تنبيهش را واجب شمارند و سرحدّداران روم را در حدود آخسقه و قارص پشتوان باشند و ايشان را از مدد زر و لشكر مضايقت نفرمايند.

شهريار ايران هرچه سفير روم خواستار شد پذيرفتار گشت و فرمود اين همه برحسب آرزوى شما خواهد بود، ليكن پاشايان شهر زور بايد به صوابديد امناى دولت ايران منصوب گردد و نيز وزير بغداد ما را مطيع و منقاد باشد. آن گاه سفراى روم را نواخت و نوازش فرموده، فرمان كرد كه در آذربايجان در حضرت نايب السّلطنه متوقّف باشند.

و موكب پادشاهى روز سه شنبه نهم جمادى الاخره از طهران در حركت آمد [و] يكشنبه غرّۀ رجب چمن سلطانيه مضرب خيام شد و اسمعيل خان دامغانى براى جنگ روسيان مامور به آذربايجان گشت. آن گاه در چمن سلطانيه بزم سور و سرور گسترده دختر ميرزا محمّد خان دولّوى قاجار را براى شاهزاده شيخعلى ميرزا و دختر سليمان - خان قوانلو را براى شاهزاده عبد الله ميرزا عقد بستند.

از در ضراعت بيرون شده، خراج هرات را به دست فرزند خود ملك حسين ميرزا حمل داده به نزديك شاهزاده فرستاد و از عصيان و طغيان خويش انبابت جست و شاهزاده عذر او را بپذيرفت و مراجعت فرموده، صورت حال را در عريضه [اى] نگار داده به حضرت شهريار فرستاد. و مژدۀ اين فتح در عشر آخر شعبان در چمن سلطانيه معروض درگاه سلطان افتاد.

و هم در اين سال عبد الرّحمن پاشاى حاكم شهر زور با حالتى افندى رئيس الكتّاب كه شرح حالش مرقوم شد، هم دست و هم پشت گشت و خاندان سليمان پاشا را ويران كرده، در دودمان او هرچه يافت مأخوذ داشت. و اراضى كوى و حرير را نيز در تحت فرمان آورد، آن گاه خالد پاشا بنى عمّ خود را در محال زهاب حكومت داد و محمود - آقاى پسر خويش را در كوى و حرير بگماشت و احمد آقاى برادر خود را در سرحدّ بابان به حفظ قلعۀ سردشت بازداشت. اين هنگام با امان اللّه خان والى كردستان ساز مخالفت طراز داد.

بربست و او را برداشت به درگاه شاهزاده آورده به عوانان بسپرد و قراولى سپاه ايران را بر خويشتن نهاد. و شاهزاده از زهاب كوچ داده در كنار رود سيروان لشكرگاه كرد و يك دو روز براى استجمام مراكب ببود و آن گاه آهنگ شهر زور كرده، از جانب ديگر نوروز خان قاجار تا نواحى سردشت سبك سير گشت و احمد آقاى برادر عبد الرّحمن - پاشا بى آنكه مردان كار را ديدار كند و ميدان كارزار ببيند آن حصن محكم را بگذاشت و طريق فرار درنوشت.

عبد الرّحمن پاشا نيز تاب درنگ نياورده به اراضى كوى و حرير گريخت و شاهزاده چون به شهر زور بشتافت و او را نيافت همچنان از قفاى او به قدم عجل و ايلغار تا قلعۀ كوى بتاخت و او را به محاصره انداخت و توپهاى باره كوب را بدان قلعه گشاد داد؛ و عبد الرّحمن پاشا خويشتن را در دهان مرگ نگريست، ناچار تيغ و كفن حمايل كرده حاضر درگاه شاهزاده شد و پيشانى بر خاك نهاد. شاهزاده بر وى ببخشود و جرمش را محو و منسى داشت، پس عبد الرّحمن پاشا به شكرانه، خزانه ذخاير را مفتوح داشته پيشكشى لايق پيش گذرانيد و زن و فرزند خود را به گروگان ملتزم ركاب ساخته تا در كرمانشاهان ساكن باشند و حكم ايالت خود را از شاهزاده گرفته ديگرباره در آن بلدان و امصار فرمانگزار گشت.

اين هنگام شاهزاده به كرمانشاهان معاودت كرد و سرداران سپاه به درگاه پادشاه شدند. شهريار تاجدار از چمن سلطانيه كوچ داده روزى چند در چمن كمال آباد كرج فرود شد و ميرزا شفيع صدر اعظم 3 روز پادشاه ايران را ميزبان بود و از آنجا حركت نموده جمعۀ هفتم شهر شوّال وارد دار الخلافه گشت و اين وقت خبر رسيدن سفير انگليس منتشر گشت.

نهاده بودند كه همه ساله معادل 120000 تومان براى اعداد جنگ روسيان به ايران فرستند، اين وقت معادل 80000 تومان برافزودند و سجلّ كردند كه سالى 200000 تومان تسليم كارداران ايران كنند، سالى 1500 تومان نيز در وجه ميرزا ابو الحسن خان برقرار كردند كه از دولت كمپنى هندوستان مأخوذ دارد.

آنگاه سرگوراوزلى بارونت را سفير ايران ساخته به اتّفاق ميرزا ابو الحسن خان مأمور داشتند و ايشان كشتى در آب افكنده از درياى محيط رهسپار شدند. كشتى ايشان در قبّۀ بحر از باد مخالف عنان از كف ناخدا بستد، وقتى به خويش آمدند نزديك به ساحل ينكى دنيا بودند، ناچار رخت به خشكى كشيدند و در بندر ريجنرو [- ريودوژانيرو] كه از توابع ممالك برازيل است و در تحت فرمان پادشاه پرتكيز سر به در كردند.

پادشاه پرتكيز كه از نهيب ناپليون فرار كرده در آنجا نشيمن داشت از حال ايشان آگاه شد و جمعى را به استقبال فرستاده هردو تن را بامكانت تمام وارد شهر ريجنرو كرد و روزى چند به مهمانى بداشت. و چنان افتاد كه در آن ايام مارى كه 13 ذرع درازا و يك ذرع پهنا داشت به دست مردى در ميان درختستان نخجير شد، چون جسد آن سخت شگرف و شگفت بود به حضرت پادشاه پرتكيز(1) آوردند. بفرمود تا پوست آن را كه ضخامت چرم گاو داشت بركندند و به مصحوب ميرزا ابو الحسن خان انفاذ حضرت پادشاه ايران داشت تا از خلقت آن جانور شگفتى گيرند، هم اكنون پوست آن مار برقرار است.

مع القصّه چون طوفان باد باز نشست، ديگرباره كشتى در آب افكندند و برنشسته تا بندر بوشهر براندند.

ميرزا محمّد على خان وزير شاهزاده على خان مأمور به استقبال سفير انگليس شده او را به شهر درآوردند و در سراى حاجى محمّد حسين خان امين الدّوله جاى دادند و سرگور اوزلى مردى دانا بود و به زبان عربى و فارسى و تركى و انگريزى و فرانسه و روس سخن مى كرد و خط ايشان را مى نوشت.

بالجمله روز جمعۀ بيست و هشتم شوّال باريافته حاضر درگاه شهريار شد و نامۀ پادشاه انگليس كه مشحون به مضامين وداد بود بداد. نخستين يك قطعه الماس كه 25 قيراط ميزان داشت و 25000 تومان بهاى آن بود براى زينت نامه علاقه كرده بودند و ديگر اشياء نفيسه نيز پيش داشت و به چرب زبانى و دقيقه دانى عذرخواه حقارت آن ارمغان آمد. شهريار ايران فرمود از هديۀ دوستى مانند پادشاه انگريز كه اعظم اشياء جهان است بزرگتر سفير او است كه در حسن سلوك و اداى آداب ملوك نظيرى نتواند داشت و او را نواخت و نوازشى درخور فرموده رخصت انصراف داد.

سرگوراوزلى پس از تقبيل آستان به سراى خويش آمده زوجه اش را كه از بانوى سراى پادشاه انگليس نيز رسالتى داشت به توسط حاجى ميرزا عليرضاى پسر حاجى ابراهيم خان شيرازى كه خواجه سراى حريم سلطانى بود، روانۀ حرم خانه داشت تا خدمت دختر ابراهيم خليل خان جوانشير را كه بانوى كبير بود دريافت و از قبل خاتون خود عنبرچه [اى] كه به الماس ترصيع يافته و 4000 تومان بها داشت پيش گذرانيد.

آن گاه سرگور اوزلى در طهران از بهر خويش خانه [اى] بنيان كرد و بيارميد و معادل 600000 تومان زر مسكوك تسليم كارداران درگاه نمود، چه از آن گاه كه سرهرفرد - جنس اين زر مقرّر مى داشت تاكنون 3 سال بود و 30000 قبضۀ تفنگ انگريزى و 20 عرّاده توپ و 40 عرّادۀ قورخانه نيز بسپرد و 30 تن مهندس و معلّم كه نظام جديد و كارهاى جنگ را دانا بودند بگماشت تا ملازمت دولت ايران كنند و از تعليم سپاهيان

خوددارى ننمايند و با امناى دولت نيز هريك جداگانه

ص:211

تحفه [اى] فرستاد و هديه [اى] كرد. اين هنگام سرهرفرد جنس برحسب امر پادشاه انگليس رخصت حاصل كرده مراجعت به لندن نمود.

زبر ساخت زين بوده است و يك علاقۀ شمشير از زر ناب و چند قطعه لعل به اندازۀ بادام و 25 قطعۀ مرواريد، هريك به مقدار بندقى بود. شاهزاده عبد اللّه ميرزا ديگرباره آن اراضى را كاوش كرده چند ميخ زر بيافتند كه هريك ميزان 25 مثقال بود. صورت اين حال معروض درگاه پادشاه شد، سليمان بيگ كرد مدانلو مأمور شده آن اشياء را به حضرت شهريار حمل داده به خازنان سپردند. اكنون بر سر داستان روسيان شويم.

درختستانها كه مردم بركشاط در چند جاى از تنه درخت سنگرها كرده بودند، همه جا رزم داده بسيار كس را بكشتند و فراوان اسير كردند و چنان رزم صعب افتاد كه بسيار زنان نيز مقتول شدند و در پايان كار قلعۀ بركشاط كه اللّه قبا نام دارد بگرفتند، اموال و اثقال و زن و فرزند آن جماعت را برداشته مراجعت كردند. با اينكه بيشتر از لشكر پياده بودند، 8 فرسنگ برفتند و 8 فرسنگ بازآمدند و اين همه در مدّت 24 ساعت به پاى رفت. نايب السّلطنه اسيران ايشان را نيز ابتياع نموده مسترد ساخت و آن جماعت اميدوار شده به قراچه داغ جاى كردند.

آقابيگ بى خبر بودند، لاجرم از در مقاتلت و مبارزت بيرون شدند. اسمعيل خان از بهر اينكه ايشان را دهشتى در خاطر نيفتد كس را آسيبى نكرد و خويشتن را حفظ كرد كه از ايشان نيز آسيبى نبيند. آن جماعت نيز لطف اين دقيقه را دريافتند و يك باره كوچ داده به ارض نخجوان شتافتند.

در اين هنگام معروض افتاد كه امين پاشاى سرعسكر دولت عثمانى از ارزن الروم آهنگ قارص نموده و مأمور است كه از صوابديد نايب السّلطنه در رزم روسيه بيرون نشود. لاجرم نايب السّلطنه از چمن كلنبر كوچ داده به سوى ايروان شد تا با روسيۀ تفليس و باش آچوق به اتّفاق امين پاشا رزم دهد. بعد از ورود به نخجوان چون هنوز سرعسكر وارد قارص نگشته بود از راه نخجوان به قراباغ ايلغار كرد و صادق خان قاجار عزّ الدّين لو را برايل كوروس گماشت و اشرف خان دماوندى و على خان نورى را با او متّفق ساخت تا آن قبيله را گوشمالى به سزا داده و بسيار از قبايل را به جانب نخجوان كوچ دادند.

ينارال خطاكوف با سپاه خود وارد كوروس شد و چون در قوّت بازوى خود مبارزت لشكر ايران را نديد در معقلهاى منيع كوروس سنگر كرده متحصّن شد، و بسيار كس از سالدات او فرار كرده به درگاه نايب السّلطنه آمدند. بالجمله نايب السّلطنه چند كرّت لشكر به گنجه فرستاد تا بسيار كس از روسيان را مقتول و اسير ساختند و بعد از 20 روز توقّف، قبايل مطيع و منقاد را آذوقۀ يك ساله عطا كرده مراجعت به نخجوان فرمود.

پس بردند.

نايب السّلطنه، مستر كمل جراح انگريزى را كه ملتزم ركاب او بود به معالجت سرعسكر فرستاد و او را بازپرسى به سزا فرمود و سران لشكر او را پيام داد كه از اين داهيه دل بدمداريد و رنجه نباشيد كه لشكر شما را آنچه واجب افتاد كارداران ما كفايت كنند. بالجمله زخم سرعسكر بهبودى يافته، چون هنگام خريف نزديك بود به ارزن الروم بازشتافت و روسيان در امكنۀ خويش آسايش گرفتند.

ميرزا احمد را عرق مردانگى در ضربان آمد و ناپروا به پيش روى صف تاخته، حكم يورش داد. لشكر از دو سوى باهم درآمدند و با سرنيزه هاى تفنگ ساخته جنگ شدند و بسيار بود كه دست به گريبان شدند، يكديگر را به كشتى گرفتن و قوّت كردن از پاى درآوردند. در پايان كار روسيان شكسته شدند و در برج سبد و برج مختر متحصّن گشتند و مسلمانان در گرد ايشان پره زدند و از چار سوى يورش برده بديشان دست يافتند و آن جماعت را به تمامت با تيغ بگذرانيدند، آن گاه قريه مقرى را با خاك پست كرده بسيار كس از روسيان را اسير گرفتند و اموال و اثقال ايشان را حمل داده، به حضرت نايب السّلطنه مراجعت كردند، ميرزا احمد كه مصدر اين جلادت بود مورد عطوفتى عظيم شد.

آن گاه نايب السّلطنه، احسان خان سرهنگ را با جمعى از غلامان تفنگچى مأمور به اراضى اجنان قراباغ ساخت. او نيز تا قير قلعه كه معقلى منيع بود بتاخت و با سكنۀ آن اراضى كه جماعتى از ارامنه بودند رزم داده، ايشان را بشكست و زن و فرزند و مواشى و اموال آن گروه را مأخوذ داشته از راه پل خداآفرين، به قراجه داغ مراجعت كرد و آن جماعت چون اين بديدند ناچار كوچ داده به قراجه داغ شتافتند، لاجرم نايب السّلطنه اسيران ايشان را مسترد ساخت و به عطاى علف و آذوقه و سيم و زر بنواخت.

اين هنگام مكشوف شد كه روسيان بدان سرند كه از طريق گروس و هاتف حمل آذوقه و علف به مقرى كنند، نايب السّلطنه ديگرباره ميرزا احمد مستوفى را با فوجى از بهادران و جعفر قلى خان مقدّم را با سرباز مقدّم و 100 تن از غلامان رزم ديده بتاخت تا از طريق اردوباد مانند برق و باد سرعت كرده در ميان مقرى و قبّان درآمدند. روسيان چون اين بدانستند در گروس متوقّف و متحصّن گشتند. لاجرم ميرزا احمد به قبّان تاختن برد و قبايلى كه در آنجا سكون داشتند كوچ داده پناهندۀ دولت ايران ساخت، آن گاه نايب السّلطنه جنبش كرده وارد بلدۀ خوى

ص:217

گشت.

اين وقت مكشوف افتاد كه يك تن از سرداران روس كه جنرال مركيز نام داشت كس به نزديك ايمپراطور فرستاد و مكشوف نمود كه طور مصوف در جنگ سپاه ايران كار به مساهله مى گذارد و لشكر روس را بيهوده به معرض دمار و هلاك مى آورد، اگر حكومت

مرا باشد كار بر آرزو كنم و لشكر ايران را درهم شكنم. لاجرم ايمپراطور او را منشور سردارى بداد و مأمور ساخت و جنرال مركيز سرعت زده به تفليس آمد. و چون از مراجعت سپاه ايران آگاه شد، بى توانى ينارال پنبك را با 8000 تن سالدات مأمور به فتح ايروان ساخت. نايب السّلطنه چون اين بدانست توپخانۀ ركاب را با مستر لنزى معلم انگريزى و جمعى از دليران رجال را كه حاضر حضرت بودند برداشته از خوى بيرون شد و به شتاب تمام تا قبّان بتاخت. در آنجا مكشوف شد كه حسن خان برادر حسين خان سردار با 2000 تن مرد لشكرى به دفع ايشان از ايروان بيرون تاخت.

ينارال پنبك چون جلادت حسن خان و جنبش موكب نايب السّلطنه را بدانست، پشت با جنگ داده طريق مراجعت سپرد و بسيار از مردم او از كثرت برف و سورت سرما هلاك شدند، لاجرم نايب السّلطنه از قبّان مراجعت به تبريز فرمود.

اما از قبل دولت عثمانى درويش پاشا كه حكومت وان داشت با اينكه امناى دولت عثمانى را از در بى فرمانى وقعى نمى گذاشت، هم با كارداران ايران ساز مخالفت طراز مى كرد و گاه گاه به نهب اراضى ايران تركتازى مى نمود. و چنان افتاد كه مغافصة در نواحى ايروان تاخته ايل تيمور آقاى برادر اسمعيل آقا را به معرض غارت درآورد و در ميانه تيمور آقا و يك برادر كهتر او و چندتن ديگر مقتول شد [ند]. چون اين خبر به نايب السّلطنه برداشتند، فتحعلى خان قاجار بيگلربيگى خوى و سلماس را و عسگر خان افشار ايل بيگى كردان ارومى را رخصت كيفر

ص:218

فرمود تا با لشكر خود به اراضى وان تاختند.

يحيى بيگ نامى كه حارس آن حدود بود چون قوّت مقاتلت نداشت اهل خود را برداشته به درويش پاشا پيوست و هردوان ساختۀ جنگ شدند، چون سپاه ايران برسيد هم بيمناك شده طريق هزيمت گرفتند. مسلمانان بى مانعى اهل و عشيرت ارامنه را كه در آن اراضى ساكن بودند اسير و دستگير ساختند و مراجعت نمودند، ياسينجى زاده - سيد عبد الوهاب افندى سفير دولت عثمانى از در ضراعت زبان شفاعت گشود و پيمان نهاد كه اگر از اين پس درويش پاشا عصيانى ورزد و طغيانى كند در مكافات او هيچ كس را جاى معذرت نماند. لاجرم نايب السّلطنه اسيران ارامنه را از خويش بها داده از لشكريان بخريد و بازپس فرستاد.

و هم در اين سال شيخعلى خان قبّه [اى] محمّد بيگ قاضى تبرسران را كه با روسيّه

در نهان مواضعه داشت از مسند قضا به زير آورده، عبد اللّه بيك [را] كه يك تن از خويشاوندانش بود منصوب ساخت و چند كرّت با جماعت روسيّه رزم داد و بيشتر ظفر جست.

اما حاجى محمّد خان مستوفى ديوان نايب السّلطنه كه حكومت قراجه داغ داشت و در تدمير جماعت روسيّه رأى نيكو همى زد، اين هنگام چندتن از قبيلۀ اميرلوى قراباغى را برانگيخت تا به قلعۀ شوشى رفته نيم شبى به دروازۀ خليفه لوى شوشى شتافته، قورخانۀ روسيّه را آتش زدند و علفى كه از بهر دواب در بيرون قلعه و درون منبر كرده بودند بسوختند و چند خانه در شهر نيز بسوخت. مردم روس چنان دانستند كه مهدى قلى آقاى پسر ابراهيم خليل خان كه حكومت قراباغ دارد، مصدر اين فتنه گشته و گمان كردند كه مردم شوشى همگروه بشوريده اند.

بالجمله آن شب تا بامداد شورشى عجب بود و بسيار كس از روسيه مقتول گشت و همچنان حاجى محمّد خان خواست تا جعفر قلى آقاى پسر محمّد حسن خان ابن ابراهيم خليل خان را و قبيلۀ جبرئيل لو را مستمال سازد و او سخت ترسناك بود از بهر آنكه در شهادت آقا - محمّد شاه اين سخن سمر گشت كه جواهر فراوان از خوابگاه پادشاه بدست كرده و نيز بيم داشت كه برادر كهتر او ابو الفتح خان جوانشير كه از بدايت امر پناهندۀ دولت ايران بود، بعد از دفع روسيّه، حاكم قراباغ شود و او را زبون خويش گيرد.

بالجمله با اين همه دهشت به تحريك و تحريض حاجى محمّد خان خواست تا روى به دولت ايران نهد، روسيان اين معنى را تفرّس كرده جعفر قلى آقا و لطفعلى مين باشى - جبرئيل لو را دستگير ساخته محبوس داشتند. محمود آقا كه از بزرگان جبرئيل لو بود آن قبايل را به معقلى صعب برده، اين صورت را به حاجى محمّد خان انحا داشت و او در حضرت نايب السّلطنه عرضه داشت نمود و واجب شمرد كه از بهر نجات ايشان با سپاهى لايق بدان جانب ركضت فرمايد.

و هم [چنين] حسين خان سردار ايروان معروض داشت كه قلعۀ آخر كلك از اراضى آخسقه را روسيه به ناگاه فرو گرفتند و مسافت ايشان با ايروان قريب افتاد، دور نباشد كه اگر فرصتى به دست كنند آسيبى رسانند، از براى مدد لشكر ايروان چند

ص:220

عرادۀ توپ با فوجى از سپاه بدين سوى بايد فرستاد.

نايب السّلطنه چون اصغاى اين كلمات فرمود با اينكه سخت مريض و عليل بود و سپاهى اندك ملازم خدمت داشت در دوازدهم محرم از تبريز خيمه بيرون زد و راه برگرفت. اين هنگام معروض افتاد كه روسيان جعفر قلى آقا را به اسبى برنشاندند و 50 تن سالدات بر وى گماشتند كه او را به قلعۀ گنجه برد و لجام اسب او بدست يك تن سرباز همى بود، چون خواستند از رود ترتر عبره كنند، سربازان به كنار رود از بهر شناختن معبر متفرّق شدند. جعفر قلى آقا فرصت به دست كرده لجام را قطع كرد و يال اسب را گرفته مهميز بزد و از آب مانند باد بگذشت و همچنان تا ميان ايل جبرئيل لو تاختن كرد و بى توانى كس به حضرت نايب السّلطنه فرستاد و صورت حال را عرضه داشت نمود، و قبيلۀ جبرئيل لو را كوچ داده از تحت حكومت روسيان بركنار آورد.

از چار سوى توپها را به سنگر ايشان راست كردند و ابراهيم بيگ با دو فوج سرباز تبريزى و ميرزا احمد كاشانى با جماعت بهادران و جعفر قلى خان با سرباز مراغه و نظر على خان و مايور كرشت با افواج خود يورش برده به سنگر دررفتند و جماعتى انبوه از روسيان را با سرنيزۀ تفنگ مقتول ساختند و چند تن كبيتان و افيچال و شرژند و يك تن مايور را بكشتند و يك تن مايور را با جماعتى اسير گرفتند. مهدى قلى خان جوانشير حاكم قراباغ با سواران خود از ميان سنگر سلطان بود راه فرار برگرفت و بعضى از مردم او نيز گرفتار شد.

چون روسيان اين بديدند علم سفيد را كه نشان امان است افراشته كردند، نايب - السّلطنه فرمان داد تا سپاه دست از جنگ بداشتند و ميرزا بزرگ قايم مقام به ميان ايشان رفته، تمامت اسلحۀ جنگ را از آن جماعت بستد و 2 علم عقاب پرچم و 2 عرادۀ توپ كه نشان خاصّۀ دولت روس داشت نيز مأخوذ فرمود و سرهنگ و سركردگان ايشان را با

720 تن سالدات كه 180 تن از ايشان جراحت داشت از پيشگاه حضور بگذرانيد.

نايب السّلطنه ايشان را امان داد و فرمود تا مجروحان را مرهم و مداوا كنند و كشتگان را به آئين خويش مدفون سازند و مژدۀ اين فتح را عريضه نگار كرده با تمامت اسيران و توپ و علم سفيد و نشان مايور روانۀ دربار شهريار داشت.

و اين جمله در دار الخلافۀ طهران از پيشگاه شاهنشاه ايران بگذشت و عريضه [اى] كه نايب السّلطنه نگار كرده بود ميرزا عبد الوهاب معتمد الدّوله در ميدان پيشگاه و بار عام به طلاقت تمام برخواند.

آن گاه شهريار تاجدار گروه اسيران را به حاجى محمّد حسين خان امين الدّوله سپرد تا بدان جودت و جود كه لازم وجود داشت، ايشان را از پوشش و خورش آسوده دارد و 200000 تومان زر مسكوك در وجه نايب السّلطنه بذل فرمود و اسيران بيشتر دين اسلام گرفتند و در رسته ينكى مسلمانان درآمدند. و از آن سوى امير خان و جعفر قلى آقا نيز 6000 خانوار از قبايل قراباغ را به جانب قراداغ كوچ

ص:222

داده به حضرت نايب السّلطنه پيوستند.

اين هنگام مسموع افتاد كه 400 تن سالدات و يك عرادۀ توپ از قلعه پناه آباد به مدد لشكر سلطان بود بيرون شده اند، نايب السّلطنه امير خان را به تدمير ايشان مأمور داشت.

روسيان چون سواد سپاه او را نظاره كردند، به قلعه ترناوت در رفتند و امير خان به محاصرۀ ايشان پرداخت و ايشان نيم شب از قلعه فرار كرده در ميان برف به جبل جمرق گريختند. لشكريان از دنبال ايشان تا دامان جبل بتاختند و بسيار كس مقتول ساختند و چنان افتاد كه يك تن از سرداران روس كه در سنگر سلطان بود مقتول شد، زن او با مال و زر فراوان اسير شد، نايب السّلطنه او را با اموال به قلعۀ شوشى فرستاد و حكم داد تا ارامنه [اى] كه در حوالى كوه جمرق جاى داشتند كوچ داده به كنار رود ارس آوردند.

اين هنگام ينارال مركيز سردار روس كه به استمالت شيخعلى خان قبّۀ [اى] و لگزيۀ داغستان و مصطفى خان شيروانى رفته بود، قصّۀ سلطان بود و تركتاز نايب السّلطنه را بشنيد، مجال درنگ نيافته بى نيل مرام بازشد و از رود كر عبره كرده به قراباغ در رفت و ينارال كتلراوسكى را مأمور به توقّف قلعۀ شوشى كرده خود به جانب تفليس شتافت.

اين هنگام چون علف و آذوقه نيز تنگياب بود نايب السّلطنه از آب ارس گذشته در اصلان دوز فرود شد و جعفر قلى آقا را نواخت و نوارشى تازه كرده حكومت قراجه داغ را با او گذاشت و مراجعت به تبريز فرمود.

اين هنگام معروض افتاد كه جماعت بلباس گاه گاه به سكنۀ سلدوز و صاين قلعه دست تعدّى دراز دارند و بر اراضى ايشان تركتازى كنند، نايب السّلطنه، احمد خان مقدّم و عسكر خان افشار را با جماعتى مأمور فرمود تا برفتند و ايشان را كيفرى به سزا كردند.

ص:223

با نايب السّلطنه كار به صلح كند. اين هنگام ايمپراطور او را طلب داشت و ينارال مركيز روانۀ پطرزبورغ گشت و به جاى او ينارال رديشجوف منصوب گشت و تا تفليس سبك عنان آمد.

اما از اين سوى چون عصيان و طغيان مصطفى خان طالش و صفاى خاطر او با روسيان به نهايت شد، نايب السّلطنه يك تن از بنى اعمام او را كه سيّد كاظم نام داشت به استمالت او مأمور فرمود تا اگر از اين غوايت بازآيد مورد عنايت گردد و اگرنه عنا و عذاب بيند؛ و از درگاه شهريار ايران نيز ملاّ على گيلانى بدين قصد رهسپار بود. اين هردو برفتند و او را ديدار كردند و بى نيل مقصود معاودت نمودند.

و هم در اين وقت چنان افتاد كه از قبل دولت آل عثمان وزير بغداد سر از ربقۀ اطاعت و انقياد بيرون كرد؛ زيرا كه حكومت عبد الرّحمن پاشاى بابان به فرمان شهريار ايران در شهر زور پسندۀ خاطر امناى دولت عثمانى نبود، از بهر آن كه در اين غلبه و قوّت ايرانيان ثلمۀ دولت و فتح بغداد را معاينه مى ديدند، لاجرم از بلدۀ اسلامبول به عبد اللّه پاشاى وزير بغداد فرمان رسيد كه عبد الرّحمن پاشا را از منزلت خويش خلع كن و خالد پاشاى عمّ او را كه خصم اوست به حكومت شهر زور برگمار.

لاجرم عبد اللّه پاشا با لشكرى لايق در عشر آخر جمادى الاخره از بغداد بيرون شده، از آن سوى عبد الرّحمن پاشا نيز پذيرۀ جنگ شده در ارض دلو عباس كه 3 منزلى شهرزور است تلاقى فريقين شد. در اول حمله عبد الرّحمن پاشا بشكست، بعضى مردمش عرضۀ دمار و برخى گرفتار شدند و خود با چند تن فرار كرده تا دار الدّوله - كرمانشاهان عنان بازنكشيد و عبد اللّه پاشا، خالد پاشا را به حكومت شهر زور بازداشته خود طريق بغداد برداشت و خواست تا اين كار را در حضرت شهريار نيز استوار بدارد و

اسمعيل خان حاكم اردبيل را مصحوب عريضه [اى] داشته روانۀ چمن سلطانيه نمود.

شهريار ايران او را بى نيل مراد رخصت مراجعت فرمود.

و از اين سوى نيز

ص:225

معلوم افتاد كه دولت عثمانى با روسيه كار به مصالحه كرده اند و از كارداران ايران نام نبرده اند، اين معنى نيز بر خشم شاهنشاه بيفزود. چه در ميانه، اين پيمان محكم بود كه هريك از [دو] دولت ايران و روم با روسيان طريق صلاح گيرد بى اذن و اجازت آن ديگر نباشد. لاجرم شهريار تاجدار ظهير الدّوله قاسم خان قاجار - قوانلو را و يوسف خان گرجى سپهدار را و فرج اللّه خان نسقچى باشى افشار را با لشكرى جرّار روز پنجشنبۀ چهاردهم شعبان از چمن سلطانيه مأمور ساخت و موكب پادشاهى به سبب طول توقّف در آن اراضى به چمن سجاس رود نزول فرمود.

به جانب دار الخلافه كوچ داده، پنجشنبۀ نهم شوّال وارد طهران گشت و شاهزادۀ محمّد ولى ميرزا والى خراسان برحسب فرمان، ناصر الدين توره - بخارائى و اسحق خان قرائى و امراى خراسان را ملتزم ركاب ساخته، حاضر درگاه شد و از تقبيل حضرت شاهنشاه كامياب شده مراجعت نمود.

و هم در اين سال 4 تن از ارامنۀ جلفاى اصفهان در سراى سلطنت به كار تقطيع زجاج و نصب آينه مزدور بودند، شب هنگام فرصتى به دست كرده از بام سراى به خزانه خاصّه دررفتند و 30000 تومان زر مسكوك به سرقت برگرفتند و بيرون شدند و در پايان كار به فحص حاجى محمّد حسين خان اصفهانى امين الدّوله گرفتار شدند و آن زر استرداد شد. شهريار بردبار به فتوّت فطرى و مروّت جبلى بر جان ايشان ببخشود.

و ياركند و آق سو و ايله و ختن و قامل و طرفان و قبايل قالماق كه نسب به مغول مى رسانند، معادل 300000 خانوار ميان خاك ختا و كاشغر سكون داشته اند و مردم كاشغر را زحمت مى كرده اند.

چنان افتاد كه وقتى يك تن از اولاد مخدوم اعظم به كاشغر شد و مردم آن مملكت را از كيش بت پرستى بدين اسلام آورد و قبيله قالماق نيز مطيع فرمان او شده از زحمت كاشغريان دست بازداشتند. چون از جهان جاى بپرداخت فرزندان او آى خواجه و گون - خواجه عظمت پدر يافتند. آى خواجه بر سرير سلطنت جاى كرد و گون خواجه مسند

ارشاد بگرفت. اين هنگام مردم ختا از سلطنت آى خواجه و تركتاز قبيلۀ قالماق زحمت همى ديدند، پادشاه ختا ناچار ساختۀ جنگ شد، بعد از كارزار فراوان قالماق را مقهور و آى خواجه را مغلوب ساخت. ناچار هردو برادر فرار كرده به شهر بدخشان دررفتند.

پادشاه ختا به تطميع سيم و زر سلطان شاه را كه شهريار بدخشان بود بفريفت، تا خواجگان را به ضيافت طلب داشت و سر هر 2 تن را برگرفته به نزديك پادشاه ختا فرستاد. محمّد امين خواجه پسر آى خواجه به كابل گريخت و احمد شاه ابدالى افغان به انتفام خواجگان لشكرى خون آشام برداشته بدخشان را مسخر كرد و سلطان شاه را گرفته به محمّد امين خواجه سپرد تا به قصاص عمّ و پدر در ميدان كابل او را سر از تن برگرفت و جسدش را مصلوب داشت.

آن گاه محمّد امين خواجه سفر بدخشان كرد و بر مسند ارشاد تكيه زد. چون او نيز وداع جهان گفت فرزندش يوسف خواجه جاى او بگرفت. اما چنان افتاد كه اخترش شوريده و روزگارش آشفته شد و سفر مصر كرد و از آنجا پست و بلند زمين را درنوشته به شهر زور آمد و عبد الرّحمن پاشا را فريفتۀ خويش كرد و گاهى به بغداد شد و با اسعد - پاشا پسر سليمان پاشا ساز مخالطت نهاد.

عبد اللّه پاشا كه اين هنگام وزارت بغداد داشت يوسف خواجه را باعث

ص:228

فتنه دانست و او را مأخوذ داشته به باليوز انگريز سپرد و باليوزش محبوسا روانۀ هندوستان ساخت.

يوسف خواجه در بندر بمبئى از دست نگاهبانان فرار كرده به بصره گريخت و از بصره سفر شيراز كرد و از آنجا به دار الخلافه طهران آمد.

چون اموال و اثقال او هنگام لشكركشى شاهزاده محمّد على ميرزا در شهر زور به غارت رفته بود به شفاعت حاجى محمّد حسين خان قاجار مروزى از شهريار تاجدار فرمان گرفت و اموال منهوبه را استرداد كرد، و نيز با ميرزا محمّد شفيع صدر اعظم طريق مخالطت بازداشت و با بسيار كس از امناى دولت الفت گرفت و گاه گاه لعب شطرنج نيكو باخت و چنان بود كه هنگام ذكر اسماء اللّه يك ساعت تمام حبس نفس مى نمود و در ضمير داشت كه اگر نتواند سر به سلطنت بركشد و اين شعر نقش خاتم كرده بود.

شعر

آى خواجه چون به فردوس برين شد زين جهان جانشين اوست يوسف خواجۀ صاحبقران

قبايل كوكلان تصميم عزم دهد. و شاهزاده محمّد قلى ميرزاى ملك آراى طبرستان را حكم رفت كه از اراضى استرآباد قبيلۀ يموت را كيفرى شايان كند و ابراهيم خان دولّوى قاجار با 5000 پياده و سواره مأمور به تركتاز گرگان گشت و اسمعيل خان قاجار شامبياتى و ذو الفقار خان سردار سمنانى باجيوش كارآزموده طريق چمن كالپوش پيمودند.

آن گاه موكب پادشاه را برگرفته روز دوشنبۀ دوازدهم جمادى الاخره چمن سلطانيه را لشكرگاه ساخت. و هم در آن روز شاهزاده محمّد تقى ميرزا فرمانگزار بروجرد و جابلق با لشكر خود به ركاب پيوست.

مع القصّه برحسب فرمان، شاهزاده محمّد ولى ميرزا از ارض اقدس طريق دشت - گرگان گرفت و اسمعيل خان شامبياتى و ذو الفقار خان با لشكر او پيوسته شدند و چنان تركتاز كردند كه تركمانان را پوست بر تن زندان گشت. بسيار كس از ايشان بكشتند و فراوان اسير گرفتند. خواجه كاشغرى چنان بگريخت كه هيچ كسش نام و نشان ندانست.

لاجرم شاهزاده مراجعت به خراسان نمود و ممش خان ولد امير خان كرد زعفران لو را با 1500 اسير تركمان و 350 نيزه سر روانۀ درگاه شهريار داشت. و او روز پنجشنبۀ نهم شهر رجب در چمن سلطانيه حاضر حضرت شد و اين جمله را از پيشگاه

شهود بگذرانيد. شهريار تاجدار به مصحوب عليمردان بيگ غلام پيشخدمت شمشيرى كه نيامش به جواهر ترصيع داشت تشريف شاهزاده كرد و بزرگان خراسان را نيز به خلاع جداگانه افتخار داد.

اما خواجۀ كاشغرى بعد از مراجعت شاهزاده محمّد ولى ميرزا به ارض اقدس، از زاويۀ خمول سر بركشيد و ديگرباره از تركمانان يموت و كوكلان سپاهى گران فراهم كرده آهنگ استرآباد نمود. شاهزاده محمّد قلى ميرزاى ملك آرا، اين بدانست و با لشكر خويش از استرآباد پذيرۀ جنگ او گشت. و ابراهيم خان قاجار دولّو را با فوجى بدان سوى گرگان برگماشت. يوسف خواجه با 20000 مرد جنگى روز پانزدهم شهر رمضان در برابر

ص:230

لشكر شاهزاده صف برزد و خود از پيش روى سپاه آستين را تا مرفق برزده با نيزه خطى بر يمين و شمال همى تاخت و اول كس او بود كه اسب بزد و به ميدان آمد و تا لب آب گرگان عنان نكشيد و تركمانان از دنبال او جلادت همى ورزيدند و تاختن كردند و لشكر شاهزاده را چنان هزيمت كردند كه بسيار كس از هول و هرب خويشتن را در آب افكند و جان بداد.

اين هنگام يك تن از مردم كرايلى كه خواجه كاشغرى را نيكو مى شناخت او را ديدار كرد و بى توانى از جاى بجنبيد و هم در آن جنبش تفنگ خويش را بدو بگشاد و يوسف - خواجه بدان گلوله از اسب درافتاد و جان بداد. چون پادشاه بدخشان در ازاى خون سلطان شاه پدر خويش پيمان نهاده بود كه هركس سر يوسف خواجه را به نزد او برد، زر و سيم فراوان عطا كند. اين هنگام بر سر جسد يوسف خواجه ميان تركمانان عظيم منازعت رفت و جمعى كثير مقتول گشت، عاقبت سر او را برگرفته با خود ببردند و ايرانيان بر جسدش اسب تاختند و انگشترى او را با دشنه [اى] كه در كمر داشت برگرفته به نزد شاهزاده آوردند و او به حضرت پادشاه فرستاد.

آغا روانۀ بغداد نمود و اسعد پاشا را در مسند وزارت استوار بداشت.

و هم در اين سال جلال الدّين افندى از قبل اولياى دولت عثمانى رسول شده به حضرت شهريار پيوست. و او مردى زياده طلب و بيرون از ادب بود، چنانكه اولياى دولت ايران را به نام همى خواند و گستاخ خطاب [مى] كرد و سخن بر اين داشت كه اموال منهوبۀ اهالى عراق عرب كه هنگام اعانت عبد الرّحمن پاشا به دست لشكريان افتاده استرداد بايد كرد. در پاسخ حكم رفت كه سفر تبريز كند و با سيّد عبد الوهاب - افندى بباشد، بعد از نزول موكب پادشاهى به چمن اوجان جواب نامۀ او نگار خواهد رفت و او سفر تبريز كرد و با سيّد عبد الوهاب افندى هم داستان گشت و چون وقت برسيد كارداران ايران هر 2 تن را طلب كردند و مجلس گفت وشنود بياراستند.

ايشان آغاز سخن كرده، نخستين اموال منهوبۀ سكنۀ عراق عرب طلب نمودند.

بزرگان ايران پاسخ دادند كه اعراب آن اراضى از زوّار عجم به تركتاز و سرقت مال فراوان برده اند، استرداد اين هر 2 مال باهم تواند بود.

ديگرباره سخن كردند كه سرحدّداران ايران از مداخلت در امور بابان و شهر زور كه از توابع ثغور روم است دست بازدارند.

جواب رفت كه چون قبايل بابان در حدود كردستان ييلاق كنند و مردم كردستان به اراضى بابان به قيشلاق روند، اگر پاشايان شهر زور دست نشان كارداران ايران نباشند، اين مخالطت قبايل در پايان كار سبب مخالفت دولتين گردد.

و عاقبت سخن بر آن نهادند كه مبلغ 10000 تومان كه عبد الرّحمن پاشا به قانون منال ديوانى بر گردن نهاده كه همه ساله تسليم عمال ايران نمايد از وى طلب نكنند. كارداران ايران از اين قدر مضايقت نكردند و تمسّك عبد الرّحمن پاشا را به سفراى روم سپردند.

پس شهريار ايران سيّد عبد الوهاب را كه از دولت عثمانى نيز احضار شده بود

رخصت انصراف داد، اما جلال الدّين افندى كه برحسب فرمان مأمور به توقّف

ص:232

ايران بود يك چند از ايّام در اوجان و تبريز روز برد، آن گاه بى آنكه كارداران يكى از دولتين او را اجازت مراجعت دهند، ديدار احمد پاشاى سرعسكر ارزن الروم را بهانه ساخته روانه شد و از آنجا راه اسلامبول گرفت و سخنى چند به سعايت براند. اولياى دولت عثمانى چون بر مخائل او دانا بودند سخنان او را وقعى ننهادند.

و هم از قبل دولت ايران ميرزا رضاى منشى كه در كار سفارت مجرب بود سفير دولت روم شد و در ارزن الروم احمد پاشا با او رسم مهربانى و حفاوت به پاى برد. و از آنجا راه برگرفته وارد اسلامبول گشت و از قبل سلطان روم نواخت و نوازش يافت و قواعد اتّحاد بين دولتين را محكم و مشيّد ساخت. اين هنگام آغاز داستان روسيان كنيم.

چون از امناى درگاه پادشاه ايران مضايقتى در كار مصالحت نبود، نايب السّلطنه جواب مكتوب رديشجوف را به خواستارى سفير انگليس از در رفق و مدارا نگار داده، فرستادگان سردار روس را رخصت انصراف داد. امّا چون هنوز ساز مصالحت طرازى نداشت كار به مسامحت كردن روا نبود، لاجرم برحسب فرمان شهريار، اسمعيل خان قاجار و ميرزا محمّد خان برادرزادۀ او با گروهى از سواره و پياده روانۀ آذربايجان شدند و به نايب السّلطنه خطاب رفت كه در دفع مصطفى خان طالش خويشتن دارى نكنند [و] نايب السّلطنه از تبريز خيمه بيرون زد.

در اين وقت عريضۀ اشرف خان دماوندى برسيد كه اسد سلطان قراچورلو و قبايل مغاويز قراباغ به نخجوان كوچ دادند و اسد سلطان با سوار قراچورلو مراجعت به گروس قراباغ كرده، روسيان آن حدود را زحمت فراوان داد و بسيار بكشت و بسيار غنيمت آورد و امامقلى خان افشار و سهراب بيگ يوزباشى و نظر على خان كنگرلو به اتّفاق اشرف خان - دماوندى از قتل و اسر روسيه هيچ دقيقه مهمل نگذاشتند و حسين خان سردار ايروان كار پنبك و شوره گل را ساخته كرد و امير خان قاجار و حاجى محمّد خان قراگوزلو و على خان نورى مزارع و مرابع خزيرك و قراباغ را خراب و بى آب كردند.

لاجرم در منزل اهر قراجه داغ، مستر كاردان كه از جانب سفير انگليس روانۀ تقليس بود عريضۀ سردار روس را به حضرت نايب السّلطنه آورد، خواستار شد كه لشكريان دست از جنگ بازدارند و مكانى را بيرون از شهر تبريز معيّن فرمايند تا سردار روس حاضر حضرت شده كار مصالحت را استوار دارد.

نايب السّلطنه 40 روزه مدّت نهاد كه شمشير انتقام در حبس نيام باشد، جز در دفع مصطفى خان طالش كه از مشاركت با اين متاركه بيرون است، و نجفقلى خان حاكم گروس را به ميزبانى سردار روس فرمان داد و ميعاد نهاد كه اگر تا دوازدهم رجب كه دوازدهم ايّام متاركه است سردار روس از تفليس به سوى ايروان

ص:234

شود، پيمان متاركه بر بطلان خواهد بود.

امير خان چون اين بدانست گروهى از لشكر و چند عرادۀ توپ برداشته، به شتاب تمام به سوى ايشان شتافت و جنگ درپيوست. 2 ساعت از جانبين سفير گلولۀ توپ و تفنگ متردّد بود، جمعى تباه شدند و يك فروند لتكۀ روسيان به صدمت توپ ايرانيان شكسته، مردمش غرقه شدند. آن گاه امير خان همان مضيق سخت را كه تا لنگرگاه كشتى

روسيان 700 ذرع بيش نبود، لشكرگاه كرد و آن زمين را از طرف عرض 70 ذرع خشكى بر زيادت نبود.

بالجمله طريق آمدوشد روسيان را مسدود ساخت و از قزل آقاج تا ارض شلومار كه 6 فرسنگ است برجهاى مثلث بنيان كرد و در هر برجى فوجى برگماشت تا مجال عبور بر روسيّه محال افتاد و گاميشوان را به محاصره گرفت. 4 ماه مدّت محاصره بطول انجاميد و در اين ايّام با اينكه شب و روز بانگ توپ و خمپاره به ستاره برمى شد زياده از 4 تن از لشكر ايران عرضۀ هلاك نگشت، مصطفى خان از قلّت آذوقه و علف و امتداد محاصره بيچاره گشت.

در پايان كار برحسب فرمان 3 حصن حصين در آن اراضى بنيان كردند، نخستين در لنكران كه نشيمن مصطفى خان بود و ديگر در اركوان و سه ديگر را در ارض آستارا و اين 3 قلعه را به صوابديد ميرزا ابو القاسم وزير پسر قائم مقام از مبداى زمستان تا نيمۀ عقرب به پايان بردند و توپخانه و آذوقۀ يك ساله از بهر حرسۀ قلاع 3 گانه آماده نمودند و حاجى محمّد خان قراگوزلو حاكم و حارس آن قلاع و اراضى گشت و ميرزا رفيع خان رشتى با تفنگچيان رشت به حفظ اركوان پرداخت.

اما از آن سوى در اين مدّت كه نايب السّلطنه مشغول كار طالش بود، مدت 40 روزۀ متاركه به پاى رفت و رديشجوف سردار روس از تفليس بيرون شده به قراباغ آمد و اعلام كرد كه مى بايد خدمت نايب السّلطنه را دريابم و سخن مصالحه را به پاى برم. لاجرم نايب السّلطنه، نجف قلى خان گروس را به مهمان دارى او روانۀ قراباغ داشت

ص:236

و قرار ديدار را در سلطان حصارى گذاشت.

اين هنگام چنان افتاد كه الكسندر ميرزا والى گرجستان كه در ايروان بود، به عزم ملاقات سليم پاشاى [والى] آخسقه به چلدر رفته بود و از آنجا به گرجستان شده، مصدر فتنه گشت و اين معنى موجب وحشت خاطر سردار روس شده، از رسيدن به حضرت نايب السّلطنه پشيمان گشت و پيام داد كه ملاقات ما در كنار رود ارس مى تواند بود و من تا سلطان حصارى نخواهم آمد و نيز بعضى سخنان در ميان انداخت كه ديدار متعذّر شود.

از جمله هنگام ملاقات خواستار تساوى جانبين بود و ينارال حق ويردوف را فرستاد و پيام داد كه من در مصالحت اختيار تمام ندارم؛ لاكن متاركه مى توانم كرد، چندانكه سفرا ميان دولتين متردّد شوند و قرار محكم بگذارند.

نايب السّلطنه، صادق خان پسر نجفقلى خان گروس را با مستر لنزى توپچى و مستر كمل حكيم انگليس مأمور ساخت كه به اتّفاق حق ويردوف به نزديك او شوند و در كليات امور سخن كنند و ميرزا ابو القاسم وزير را فرموده تا به اصلاندوز شود كه با رود ارس متّصل است و وحشت خاطر سردار روس را بزدايد.

بعد از رسيدن ميرزا ابو القاسم به اصلاندوز، رديشجوف سردار روس، حق ويردوف را به نزديك او فرستاده، بعضى سخنان پيام داد كه كشف حال كرد كه اين آمدوشد همه از در فريب و نيرنگ است. لاجرم ميرزا ابو القاسم، حق ويردوف را رخصت مراجعت داده صورت حال را معروض داشت و نايب السّلطنه از سلطان حصارى كوچ داده به اصلاندوز آمد و رديشجوف به تفليس شد و كتلراوسكى را به حراست قراباغ بازگذاشت و او در آق آغلان ساكن شد.

اما چون در ايّام توقّف در سلطان حصارى از بزرگان شكى در حضرت نايب السّلطنه تظلّم آوردند و از تعدّى جعفر قلى خان دنبلى بناليدند و سليم خان نيز در اين كار اصرار نمود، لاجرم پير قلى خان قاجار و ميرزا محمّد خان قاجار و عليمردان خان خمسه [اى] را فرمان رفت تا با سپاهى لايق از طريق قراباغ راه شكى گيرند و

ص:237

خود با سپاهى قليل در اصلاندوز درآمده، لشكر ايران از چارسوى سنگر روسيه را به محاصره انداختند و ايشان را چون قوّت مبارزت در ميدان نبود به خويشتن دارى پرداختند، تا آن گاه كه علف و آذوقه اندك و كار بر روسيان صعب افتاد، پس حيلتى كردند و چند تن از مردم قراباغ را گماشتند تا به لشكرگاه اسلام آمده و جعفر قلى خان قراباغى را بفريفتند كه ما از قبل قبايل قراباغ آمده ايم، اگر سپاهى به همراه ما بيرون كنيد كه پشتوان قبايل باشد بى توانى بدين جانب كوچ دهند.

جعفر قلى خان صورت حال را معروض داشت و برحسب امر نايب السّلطنه، صادق خان قاجار با فوجى از رود ارس عبره كرده، جاسوسان از بيش و كم سپاه جعفر قلى خان و قلّت لشكر در مخيم نايب السّلطنه آگاه شدند و ينارال روس را خبر بردند و او دل قوى كرده، نيم شبى با ابطال رجال خود كار شبيخون را ساخته كرد و از آق آغلان بيرون تاخت و ناگاه در گرد قراولان ايران پره زده، همگان را دستگير ساخت و به سرعت شتاب كرده در صبح نخستين، سواد لشكر او را سپاه اسلام ديدار كردند و گمان بردند كه اينك صادق خان مراجعت نموده و چون نيك نگريستند و دانستند اينك سپاه روس در رسيد، آن مجال نيافتند كه صف راست كنند.

نايب السّلطنه كه جلادت جبلى و شهامت فطرى داشت، قدم پيش گذاشت و فرمان داد تا زنبورك ها را آتش درزدند و از آن بانگ نابهنگام هركس از لشكريان كه دابۀ خود را به شب چر برده بود تفرّس فتنه كرد و به لشكرگاه شتافت و نايب السّلطنه به ميان سربازان آمد و ايشان را به زحمت بر صف كرد و على خان نسقچى باشى را فرمود تا اهالى صنعت و حرفت را از اردوبازار كوچ داده، از ميان جنگ و جوش لختى بركنار برد.

اين هنگام روسيان دررسيدند و سواران قزاق قلّت ايرانيان را نگريستند و بى توانى حمله كردند. نايب السّلطنه غلامان ركابى را برداشته اسب برجهاند و برايشان درآمد و رزمى مردانه داد و آن جماعت را هزيمت كرده تا ميان توپخانۀ

ص:238

روس از دنبال ايشان بتاخت. اين هنگام توپها را بر روى هم دهان بگشودند و بانگ داروگير دردادند.

چون ميان دولت انگليس و روس كار به مصالحه رفته بود، معلّمين انگريز از تعليم توپچيان آذربايجان به يك سوى شدند. نايب السّلطنه چون اين بديد از اسب بزير آمد و دامن بر ميان استوار كرد و توپچيان را آموزگارى فرمود و خود نيز كار توپچيان همى كرد و توپها را آتش همى در زد و با قلّت سپاه 4 ساعت بدين گونه رزم داد تا بارگيرهاى اهل اردو برسيد. آن مردم كه از كار جنگ بيگانه بودند به كنارى شدند و جعفر قلى خان مقدم در اين جنگ گاه از كثرت كوشش و كشش نام بردار شد، چنان كه چند كرّت در ميدان گيرودار نايب السّلطنه اش تحسين فرستاد.

گشتند، سربازان را نيز قوّت درنگ نماند، آهنگ تل اصلاندوز كردند و همچنان توپچيان با توپخانه دنبال ايشان گرفتند.

اما از آن سوى چون شيخعلى بيگ كنگرلو برادر نظر على خان حاكم نخجوان در جنگ اصلاندوز گرفتار روسيان گشته بود، جماعت روسيان به گمان خويش او را فريفتۀ مواعيد كردند و آهنگ نخجوان نمودند، باشد به تدبير او فتح نخجوان كنند. از اين سوى نايب السّلطنه از در دورانديشى نظر على خان را طلب فرمود و كريم خان كنگرلو را به حكومت نخجوان بازداشت؛ اما شيخعلى بيگ از لشكرگاه روسيان فرار كرده به ركاب پيوست.

روسيّه چون اين بديدند آهنگ نخجوان را بى سود دانسته مراجعت كردند. در اين هنگام اسمعيل خان دامغانى با سپاه از درگاه پادشاه برسيد، نايب السّلطنه او را از طريق اردبيل به موقان [- مغان] مأمور داشت و خود نيز از راه قراجه داغ طريق موغان گرفت و همه جا برف از ركاب سوار مى رفت.

در نيمۀ راه مكشوف افتاد كه قبايل قراباغى روسيان را به ميان خود دعوت كرده اند و ايشان بدان جا در رفته و ابطال قبايل را با خود يار كرده، مغافصة بر سر اركوان تاختند و على خان نورى كه حافظ اركوان بود با چند تن از سركردگان چون كوچ دادن ايل و رسيدن روسيان را شنيدند بى آنكه رزمى دهند از اركوان به در شدند و ميرزا احمد - مستوفى كاشانى را كه روسيّه ينكى مسلمان نيز در تحت فرمان بود غيرت و حميّت نگذاشت كه با هزيمتيان يار شود و فرار كند، ساز مقاتلت طراز كرده با آن قليل مردم قانون مردانگى محكم كرد و آستين تا مرفق برزده از پيش روى صف تركتازى همى كرد.

هاياهاى مردان جنگ بلند شد و بانگ توپ و تفنگ بالا گرفت. ميرزا احمد در آن گرد قيرگون و ميدان آهار كرده به خون، چندان از يمين به شمال و از چپ به راست بتاخت و رزم ساخت كه شربت شهادت بنوشيد و از جهان ديده بپوشيد.

پس از آن روسيّه قصد لنكران كردند و نايب السّلطنه به ايلغار طريق

ص:241

طالش سپرد. در ارض مشكين مكشوف افتاد كه جماعت روسيّه شب عاشورا از چارسوى به قلعۀ لنكران يورش افكنده اند و جنگى سخت در ميانه شده، نخستين تفنگچيان لاهيجانى شكسته شده، برجى را كه حارس و حافظ بودند دست بازداشته هزيمت شدند و روسيان صعود نموده از فراز برج، توپ و تفنگ به سوى سربازان محمّد بيگ قاجار افشار بگشادند.

صادق خان قاجار سردار سپاه لنكران و محمّد بيگ قاجار افشار كه در ميدان جنگ نهنگ دم آهنگ و شير رزم آزماى بودند، چندان بكوشيدند كه شربت شهادت بنوشيدند، اگرچه 2500 تن از روسيان كشته شد و بسيار كس مجروح گشت؛ لكن بر قلعۀ لنكران دست يافتند. كتلراوسكى نيز 3 زخم برداشت كه بعد از بهبودى بعضى از اعضاى او از كار بماند.

بالجمله نايب السّلطنه مجروحان را پرستاران برگماشت، تا مداوا كنند و فرزندان مقتولين را تيول و سيورغال مقرّر فرمود و به سبب قلّت آذوقه و سورت برودت هوا اسمعيل خان دامغانى را به توقّف اردبيل مأمور داشت.

تن از مسلمانان شهيد شد و از روسيان 400 تن به خاك افتاد. حسين خان فرمود تا سر روسيان را از تن دور كرده به نزد نايب السّلطنه فرستاد و او به حضرت شهريار گسيل ساخت، وقتى برسيد كه پادشاه عنان عزيمت به جانب آذربايجان گذاشته بود.

بالجمله چون سورت سرما بشكست، شاهنشاه ايران از ظاهر طهران كوچ داده چمن سلطانيه را لشكرگاه كرد و جنگ روسيان را ساخته آمد. نخستين شاهزاده محمّد تقى ميرزا را با امير دلير يوسف خان سپهدار عراق و سوار باجلان و پيادۀ بختيارى روز شنبۀ چهارم رجب از راه سرچم و نيك پى بيرون فرستاد و روز شنبۀ ششم رجب شاهزاده محمود ميرزا را با توپخانه و سوارۀ خواجه وند و عبد الملكى گسيل ساخت؛ و فرج اللّه خان افشار نسقچى باشى پسرش امان اللّه خان غلام پيشخدمت خاصّه ملازم خدمت او شد و روز پنجشنبۀ نهم رجب شاهزاده على خان، رضا قلى خان و محمّد حسن خان دولّو را با لشكرى پرخاشجوى برداشته راه برگرفت و روز شنبۀ يازدهم رجب موكب پادشاهى با لشكرى كه عدد رمل و عدّت نمل داشت در جنبش آمده روانۀ چمن اوجان شد، دوشنبۀ بيستم رجب در اوجان لشكرگاه كرد و نايب السّلطنه عباس ميرزا با توپخانه و نظام جديد پذيره ساخته به تقبيل سدۀ سلطنت پرداخت.

اما از آن سوى چون سردار روس جنبش پادشاه و ازدحام سپاه و انجمن صناديد ايران را در اوجان بدانست و از جانب ديگر تصميم عزم ناپليون را در تسخير امصار و بلدان روسيه اصغا نمود، در قوّت بازوى ايمپراطور روس نديد كه در يك زمان با دو دشمن نيرومند پنجه زند، لاجرم مكتوبى به سرگور اوزلى بارونت ايلچى انگريز نگاشت و او را به استحكام قواعد مصالحت برانگيخت.

سرگور اوزلى در پايۀ سرير سلطنت خواستار مصالحت گشت و ميرزا شفيع صدر اعظم ايران با او موافقت نموده و ايلچى انگريز پيمان نهاد كه شرايط مصالحت و خاتمۀ مداهنت و مهادنت بر آرزوى كارداران ايران خواهد رفت.

لاجرم ميرزا ابو الحسن خان شيرازى رخصت يافته برنشست و چنانكه مذكور شد، سردار روس را ديدار كرد و شهريار تاجدار از چمن اوجان به شهر تبريز

ص:243

سفر فرموده، مردم آن بلده را نواخت و نوازش فراوان كرد و به بذل سيم و زر خوشدل و خرسند ساخت و غرۀ شهر رمضان مراجعت به طهران فرمود.

نايب السّلطنه بعد از حركت موكب شهريار فرزند ارشد اكبر خود شاهزاده محمّد ميرزا را كه در فاتحۀ امر آثار پادشاهى از ديدارش آشكار بود، در آذربايجان

گذاشته قائم مقام را در حضرتش بازداشت و خود به درگاه پادشاه شتافت و مورد عطوفت و ملاطفت گشت. و از براى تجهيز لشكر، شاهنشاهش حملى گران از سيم و زر بداد و رخصت مراجعت حاصل نموده وارد تبريز شد.

و از آن سوى سردار روس با ميرزا ابو الحسن خان كار بدين گونه كرد و صورت عهدنامه را نگارندۀ او بدين گونه نگار داد:

پادشاهان عظام، قرار و به موجب اختيار نامه جات طرفين قيود و فصول و شروط مرقومۀ ذيل را الى ابد مقبول و مستصوب و استمرار مى داريم.

فصل اول: بعد از اين، امور جنگ و عداوت و دشمنى كه تا به حال در بين دولتين علّيّتين روسيّه و ايران بود موقوف و به موجب اين عهدنامه الى ابد متروك و مراتب مصالحۀ اكيده در دوستى و وفاق شديده فيما بين

ايمپراطور و اعليحضرت شاهنشاهى و ورّاث و وليعهدان عظام ميانۀ دولتين علّيّتين فخام پايدار و مسلوك خواهد بود.

فصل دوم: چون پيشتر به موجب اظهار و گفتگوى طرفين قبول رضا در ميان دولتين شده است كه مراتب مصالحه در بناى اوسطاطوسكوه او - پريزنديم باشد يعنى [طرفين] در هر موضع و جائيكه الى قرارداد مصالحة الحال بوده است از آن قرار باقى و تمامى اولكاء ولايات خوانين نشين كه تا حال در تحت تصرّف و ضبط هريك از دولتين بوده، كماكان در تحت ضبط و اختيار ايشان بماند. لهذا در بين دولتين علّيّتين روسيه و ايران برحسب خطّ مرقومۀ ذيل سنور و سرحدات مستقر و تعيين گرديده:

از ابتداى اراضى آدينه بازار به خط درست از راه صحراى مغان تا [به] معبر يدى بلوك رود ارس، [و] از بالاى كنار رود ارس تا اتصال و الحاق رودخانۀ كپنك چاى به پشت كوه مقرى و از آنجا خط حدود سامان ولايات قراباغ و نخجوان و ايروان و نيز رسدى از سنور گنجه جمع و متصل گرديده، و بعد از آن حدود مزبور كه به ولايات ايروان و گنجه و هم حدود قزّاق و شمس الدّين لو [را و] تا مكان ايشك ميدان مشخّص و متّصل مى سازد و از ايشك ميدان تا بالاى سر كوههاى طرف راست طرق و رودخانه هاى حمزه چمن و از سر كوههاى پنبك الى گوشۀ محال شوره گل و از گوشۀ شوره گل از بالاى كوه برف آلداگوز گذشته از سرحد محال شوره گل و ميانۀ حدود قريۀ سدره به رودخانۀ آرپه چاى ملحق و متّصل شده معلوم و مشخّص مى گردد و چون ولايات خان نشين طالش در هنگام عداوت و دشمنى دست بدست افتاده،

ص:245

لهذا به جهت زيادة صدق و راستى، حدود ولايات طالش مزبور را از جانب انزلى و اردبيل، بعد از تصديق اين صلح نامه از پادشاهان عظام، معتمدان و مهندسان مأموره كه به موجب قبول و وفاق يكديگر و [به] معرفت سرداران جانبين جبال و رودخانه ها و درياچه [ها] و امكنه و مزارع طرفين [را] تفصيلا تحرير و

تميز و تشخيص مى سازند، آن [را] نيز معلوم و تعيين ساخته. آنچه در حال تحريرى اين صلح نامه درست در تحت تصرّف جانبين باشد معلوم نموده، و آن وقت خط حدود ولايات طالش نيز در بناى اوسطاطوسكوه اوپريزنديم مستقر و معيّن ساخته، هريك از طرفين آنچه در تصرّف دارد بر سر آن باقى خواهد ماند و هم چنين از سرحدات مزبورۀ فوق اگر چيزى از خطّ طرفين بيرون رفته باشد معتمدان و مهندسان مأمورۀ طرفين هريك طرف موافق اوسطاطوسكوه اوپريزنديم رضا خواهد داد.

فصل سيم: اعليحضرت شاهنشاه ممالك ايران به جهت ثبوت دوستى و وفاقى كه با اعليحضرت ايمپراطور ممالك روسيّه دارند با اين صلح نامه [به عوض خود] و وليعهدان عظام تخت شاهانۀ ايران، ولايات قراباغ و گنجه كه الان مسمّى به ايلى سابط پول و اولكاء خوانين نشين شكى و شيروان و قبّه و دربند و باكويه و هرجا از ولايات طالش را [با خاكى كه] كه الان در تحت تصرّف دولت روسيه است و تمامى داغستان و گرجستان و محال شوره گل و آچوق باش و كورنه و منگريل و ابخاز و تمامى الكاء و اراضى كه در ميانۀ قفقاز و سرحدات معينة الحاليه بود و نيز آنچه از اراضى و اهالى قفقازيه و الى كنار درياى خزر متّصل است مخصوص و متعلّق دولت ايمپريۀ روسيّه مى دانند.

فصل چهارم: اعليحضرت ايمپراطور روسيّه براى اظهار دوستى و اتّحاد خود با اعليحضرت شاهنشاه ايران و به جهت اثبات اين معنى بنابر هم جواريّت طالب و راغب است كه در ممالك شاهانۀ ايران مراتب استقلال و اختيار پادشاهى را در بناى اكيده مشاهده و ملاحظه نمايند ، لهذا از خود و از عوض وليعهدان عظام اقرار مى نمايند كه هريك از

ص:246

فرزندان عظام ايشان كه به وليعهدى دولت ايران تعيين مى گردد، هرگاه محتاج به اعانت و امدادى از دولت علّيّه روسيّه باشند مضايقه ننمايند تا از خارج نتواند كسى دخل و تصرّف در مملكت ايران نمايد و به امداد و اعانت دولت روس، دولت ايران محكم و مستقر گردد و اگر در سر امور

داخلۀ مملكت فيمابين شاهزادگان مناقشتى رخ نمايد، دولت علّيّه روس را در آن ميانه كارى نيست تا پادشاه وقت خواهش نمايد.

فصل پنجم: كشتيهاى دولت روسيه كه بر روى درياى خزر براى معاملات تردّد مى نمايند، به دستور سابق مأذون خواهند بود كه به سواحل و بنادر جانب ايران عازم و نزديك شوند و زمان طوفان و شكست كشتى، از طرف ايران اعانت و يارى دوستانه نسبت به آنها شود و كشتيهاى جانب ايران هم به دستور سابق مأذون خواهند بود كه براى معامله روانۀ سواحل روسيه شده، به همين نحو در هنگام طوفان و شكست كشتى، از جانب روسيه اعانت و يارى دوستانه دربارۀ ايشان معمول گردد. و در خصوص كشتيهاى عسكريّۀ جنگى روسيه، به طريقى كه در زمان دوستى و يا در هروقت كشتى هاى جنگى دولت روسيه با علم [و بيرق] در درياى خزر بوده اند، حال نيز محض دوستى اذن داده مى شود كه به دستور سابق معمول گردد و احدى از دولتهاى ديگر سواى دولت روس كشتى جنگى نداشته باشند.

فصل ششم: تمامى اسرائى كه در جنگ ها گرفتار يا آنكه از اهالى طرفين اسير شده از گرجستان و هر مذهب ديگر باشند مى بايد الى وعدۀ سه ماه هلالى بعد از تصديق و خط گذاردن در اين عهدنامه، از طرفين مرخّص و رد گرديده، هريك از جانبين خرج و مايحتاج به اسراى مزبوره داده به قراكليسيا رسانند. وكلاء سرحدات طرفين به موجب نشر اعلامى كه در خصوص فرستادن آنها به جاى معيّن به يكديگر مى نمايند اسراى جانبين را بازيافت خواهند كرد و آنان كه به سبب تقصير يا به خواهش خود از مملكتين فرار نموده اند، و به آن كسانى كه به رضا و رغبت خود ارادۀ آمدن داشته باشند [اذن] داده شود كه به وطن اصلى خود مراجعت كنند. و هريك از هر قومى

ص:247

چه از اسرا، چه فرارى كه نخواسته باشند بيايند كسى را به او كارى نيست و عفو تقصيرات از طرفين نسبت به فراريان داده خواهد شد.

فصل هفتم: علاوه از اظهار و اقرار مزبورۀ بالا، رأى اعليحضرت امپراطور ممالك روسيه و اعليحضرت شاهنشاه ايران قرار يافته كه ايلچيان معتمد طرفين كه هنگام لزوم مأمور و روانۀ دار السّلطنه جانبين مى شوند بر وفق لياقت رتبه و امور كليّه، مرجوعۀ ايشان را برداشته و حاصل و پرداخت و مسجّل نمايند.

و به دستور سابق وكلائى كه از دولتين به خصوص حمايت ارباب معاملات در بلاد مناسبۀ طرفين تعيين و تمكين گرديده زياده از ده نفر عمله نخواهند داشت، ايشان به اعزاز شايسته مورد مراعات گرديده، به احوال ايشان به هيچ گونه زحمت نرسيده؛ بل زحمتى كه به رعاياى طرفين عايد گردد به موجب عرض و اظهار وكلاى رعاياى مزبور، رضائى به ستم ديدگان جانبين داده شود.

فصل هشتم: در باب آمدوشد قوافل و ارباب معاملات در ميان ممالك دولتين عليّتين، اذن داده مى شود كه هركس از اهالى تجّار به خصوص ثبوت اينكه درست رعايا و ارباب معاملات متعلّق [به] دولت علّيّه روسيه و يا تجّار متعلقۀ دولت بهيۀ ايران مى باشند، از دولت خود يا از سرحدداران جانبين تذكره و [يا] كاغذ راه در دست داشته باشند، از طريق بحر و برّ به جانب ممالك اين دو دولت بدون تشويش آيند و هركس هرقدر خواهد متوقّف گشته به امور تجارت و معامله اشتغال نمايند و زمان مراجعت آنها به اوطان خود از دولتين مانع ايشان نشوند، آنچه مال و تنخواه از امكنۀ ممالك روسيّه به ولايات ايران و نيز از طرف ايران به ممالك روسيّه برند، تنخواه به معرض بيع رسانيده و يا معاوضه به مال و اشياء ديگر نمايند. اگر در ميانۀ ارباب معاملات طرفين به خصوص طلب و غيره، شكوه و ادّعائى باشد به موجب عادت مألوفه به نزد وكلاء طرفين يا اگر وكيل نباشد به نزد حاكم آنجا رفته امور خود را عرض و اظهار سازند تا ايشان از روى صداقت مراتب ادعاى آنها را تحقيق و معلوم كرده، خود يا به معرفت ديگران قطع و فصل كار را ساخته، نگذارند كه تعرّض و زحمتى به ارباب معاملات عايد و واصل شود و ارباب تجّار

ص:248

طرف ممالك روسيه كه وارد ممالك ايران مى شوند، مأذون خواهند بود كه اگر خواهند با اموال و تنخواه خودشان به جانب ممالك پادشاهانۀ ديگر كه دوست ايران باشند بروند، طرف دولت ايران بلامضايقه تذكرات راه به ايشان بدهند. و همچنين از طرف دولت علّيۀ روسيّه نيز در مادۀ اهالى تجّار دولت ايران كه از خاك ممالك روسيه به جانب ساير ممالك پادشاهان كه دوست روسيّه باشند مى روند معمول خواهد شد. وقتى كه يكى از رعاياى دولت روسيّه در زمان توقّف و تجارت در ممالك ايران فوت شد و اموال و املاك او در ايران بماند چون مايعرف او از مال رعاياى متعلّقۀ به دولت است؛ لهذا مى بايد اموال مفوت به موجب قبض الواصل شرعى رد و تسليم بازماندگان ورثۀ مفوت گردد و نيز اذن خواهند داد كه املاك مفوت را اقوام او بفروشند، چنانچه اين معنى در ميان ممالك روسيه [و] نيز در ممالك پادشاهانۀ ديگر، دستور و عادت بوده و متعلّق به هردو دولت كه باشد مضايقه نمى نمايند.

فصل نهم: باج و گمرك اموال تجّار طرف دولت روسيه كه به بنادر و بلاد ايران بياورند از يك تومان، مبلغ 500 دينار در يك بلده گرفته، از آنجا با اموال مذكور به هر ولايات ايران كه بروند چيزى مطالبه نگردد و همچنين از اموالى كه از ممالك ايران بيرون بياورند آنقدر [گرفته] زياده به عنوان خرج و توجيه و تحميل و اختراعات چيزى از تجّار روسيّه باشر و شلتاق مطالبه نشود و به همين نحو در يك بلده باج و گمرك تجّار ايران كه به بنادر بلاد ممالك روسيّه مى برند يا بيرون بياورند به دستور گرفته اختلافى به هيچ وجه نداشته باشد.

فصل دهم: بعد از نقل اموال تجّار به بنادر در كنار دريا و [يا] آوردن از راه خشكى به بلاد سرحدات طرفين اذن و اختيار به ارباب تجّار و معاملات طرفين داده شده كه اموال و تنخواه خودشان را فروخته و اموال ديگر خريده يا معاوضه كرده، ديگر از امناى گمرك از مستأجرين طرفين اذن و دستورى نخواسته باشند؛ زيرا كه بر ذمّۀ امناى گمرك و مستأجرين لازم آن است كه ملاحظه نمايند كه معطلى و تأخير در كار تجارت

ص:249

ارباب معاملات وقوع نيابد. باج خزانه را از بايع يا از مبيع هر نحو در ميانۀ

خودشان سازش مى نمايند حاصل و بازيافت نمايند.

فصل يازدهم: [بعد] از تصديق و خط گذاشتن در اين شرط نامچه [به] وكلاى مختار دولتين بلاتأخير به اطراف جانبين اعلام و اخبار و امر اكيد به خصوص بالمرّه ترك و قطع امور عداوت و دشمنى به هرجا ارسال خواهند كرد. اين شروط نامه الحاله كه بخصوص استدامت مصالحۀ دائمى طرفين مستقر و دو قطعۀ مشروحه با ترجمان خط فارسى مرقوم و محرّر و از وكلاى مختار مأمورين دولتين مزبور [تين] بالا تصديق [با خط] و مهر مختوم گرديده و مبادله به يكديگر شده است، مى بايد از طرف اعليحضرت ايمپراطور روسيه و از جانب اعليحضرت شاهنشاه ممالك ايران به امضاى خط شريف ايشان تصديق گردد. چون اين صلح نامچۀ مشروحۀ مصدقه مى بايد از هردو دولت پايدار به وكلاى مختار برسد لهذا [از] دولتين علّيّتين در مدت سه ماه هلالى وصول گردد.

و تحريرا فى معسكر روسيّه در رودخانۀ زيوه من محال گلستان متعلّقۀ به ولايات قراباغ به تاريخ بيست و نهم ماه شوّال سنۀ 1228 ه. و تاريخ دوازدهم ماه اكدمير [اكتبر] سنۀ 1813 م.

در بيابان گرگان انجمنى به شوراى افكندند و سخن بر آن نهادند كه شاهزاده محمّد ولى ميرزا را گرفته بازدارند و ممالك خراسان را در ميان خويش بخش كنند. و چون در عرض راه قوّت آن نيافتند كه كار بر مراد كنند هريك به بهانۀ ديگر از ركاب شاهزاده رخصت انصراف يافتند؛ و اسحق خان قرائى نيز از منزل بابا قدرت اجازت يافته به تربت حيدريه شتافت. آن گاه بزرگان خراسان متّفق الكلمه شده روز چهارشنبۀ بيست و هفتم شعبان لواى مخالفت برافراختند و در مراتع چناران رمۀ شاهزاده را عرضۀ نهب و غارت ساخته، طريق مشهد مقدّس برگرفتند و در حوالى آن بلده به تركتازى دست گشودند.

شاهزاده چنان پنداشت كه اسحق خان را از طغيان ايشان خبرى نيست، فى الحال كس به نزديك او فرستاده، او را براى دفع اين فتنه طلب داشت. اسحق خان كه مصدر آن داهيه بود با لشكر خود طريق مشهد گرفت و روز يكشنبۀ يازدهم رمضان كه روز ورود او به مشهد بود و شاهزاده يك باره از حيلت او غرّ و غافل بود، بفرمود تا محمّد خان قاجار نايب خراسان به اتّفاق ميرزا رضا قلى نوائى وزير خراسان به استقبال بيرون شد.

اسحق خان چون ايشان را ديدار كرد هردو تن را گرفته بازداشت و به شاهزاده پيام داد كه من از خشونت طبع و درشتى خوى شما ايمن نيستم، اگر خواهى من به درون شهر شوم و بزرگان خراسان را دفع دهم، بست و گشود ابواب بلد و حفظ و حراست برج و بارۀ شهر بايد در تحت فرمان من باشد. شاهزاده ناچار بدين سخن رضا داد و اسحق خان تفنگچيان قرائى را به برج و بارۀ شهر فرستاده، خود به درون آمد و در چهارباغ فرود شد و شاهزاده را دست حكمرانى از كار بازماند.

آن گاه اسحق خان پيام داد تا رضا قلى خان كرد زعفرانلو و نجفقلى خان شادلو حاكم برونجرد و بيگلر خان چاپشلو حاكم درجز و سعادت قلى خان بغايرلو حاكم جهان ارغيان به شهر درآمدند و مجلس مشاورت ساز داده، ميرزا هدايت اللّه پسر ميرزا مهدى شهيد - ثالث را نيز حاضر كردند و سخن

ص:252

درانداختند. ميرزا هدايت اللّه كه در نهان با اسحق خان همداستان بود خوانين خراسان را خطاب فرمود كه مخالفت با سلاطين نامدار خاصّه با فتحعلى شاه قاجار كه در هر كشورى پسرى فرمانگزار دارد كارى به نهايت دشوار است، اكنون كه شما در اين بحر منظلم درافتاده ايد زمام كار را به دست يك تن بازدهيد و به فرمان يك تن گردن نهيد، باشد كه روزى چند بپائيد و اگرنه فرداست كه از هر سوى

لشكرها جنبش كند و خاك اين اراضى به باد رود.

خوانين خراسان متّفق الكلمه گفتند امروز اسحق خان درجۀ شيخوخت دارد و ما را به جاى پدر تواند بود، از صواب و صلاح او بيرون نخواهيم شد. ميرزا هدايت اللّه گفت كار به كردار است نه به گفتار، اگر اين سخن از در صدق است در نزد اسحق خان نشستن و عقد مؤاخات بستن رأى نيست، هم اكنون برخيزيد و در پيشگاه او ايستاده شويد. خوانين خراسان از اين سخن برآشفتند و گفتند ما را حشمت و حسب و شرافت نسب از اسحق خان افزون است، خادم او نخواهيم شد. و از جاى جنبش كرده دامن برافشاندند و از مجلس به در شده هم در زمان از شهر بيرون تاختند. اسحق خان چون تقدير را با تدبير خويش راست نيافت از كرده پشيمان و چارۀ كار را به اطاعت شاهزاده دانسته به قدم ضراعت به حضرت او شتافت و زمين ببوسيد و سرشك ندامت بباريد. و روز عيد فطر شاهزاده را بر وسادۀ فرمانگزارى جاى داد و ميرزا شمس الدّين تفرشى را كه امين خويش مى دانست براى ارتفاع گناه از خود به درگاه پادشاه فرستاد.

بالجمله خبر مخالفت خوانين خراسان با شاهزاده، نوزدهم رمضان در اوجان معروض افتاد و شهريار تاجدار پنجشنبۀ دوازدهم شوّال از چمن اوجان كوچ داده در قزوين ميرزا شمس الدّين برسيد و خبر تمكن شاهزاده را بر مسند ايالت برسانيد.

ص:253

در روز يكشنبۀ نهم ذيحجه موكب پادشاهى وارد طهران گشت و ميرزا شمس الدّين را روز ورود طهران در عرض راه عارضه [اى] افتاد و هنگام احتضار ميرزا شفيع صدر اعظم را بر سر او عبور رفت و او مواثيق خوانين خراسان و اتّفاق ايشان را با اسحق خان در طغيان و عصيان به شرح برشمرد و بمرد.

اما خوانين خراسان از آن موافقت كه در مخالفت شاهزاده كرده بودند به نهايت هراسناك بودند، لاجرم فرمانگزار خوارزم را به سوى خويش دعوت كردند كه روز رزم ايشان را پشتوان باشد.

اين هنگام محمّد رحيم خان پسر عوض ايناق بن محمّد امين بن ايناق حكومت خيوق(1)و خوارزم را داشت كه بعد از برادرش التزر خان رايت فرماندهى افراشته بود، چون دعوت خراسانيان بشنيد طعمع و طلب خاطر، او را جنبش داد و با لشكر خود در قلب شتا از خوارزم راه خراسان برگرفت، چون به ارض دره جز رسيد او را خوانين خراسان

بتاخت و تاراج نواحى خراسان رغبت همى دادند.

محمّد رحيم خان وخامت پايان كار و مخالفت شهريار ايران را بينديشيد و ولايت دره جز را منهوب داشت و از همانجا عنان مراجعت فرو گذاشت و چون به خيوق رسيد، عريضه [اى] به حضرت شهريار نگار داده به مصحوب ملك على نامى روانه فرموده و اغواى خوانين خراسان را در تحريك خود بازنمود. كارداران حضرت پاسخ او را نگاشته و لختى از بيم و اميد سخن رانده فرستادۀ او را رخصت انصراف دادند.

و هم در اين وقت حسينقلى خان پسر اسحق خان قرائى كه يك چند مدّت وزارت خراسان داشت، حاضر درگاه شد و در سراى ميرزا شفيع صدر اعظم درآمد، تا رفع گناه از پدر كند و [با] سپاه به دفع خوانين خراسان برود، و در آن وقت كه فصل زمستان بود مأمور به توقّف طهران شد و امير حسن خان عرب حاكم طبس كه از در صدق طريق طاعت مى سپرد، علينقى خان پسر خويش را با پيشكشى لايق گسيل درگاه پادشاه ساخت تا صدق عقيدت خود را آشكار داشت.

ص:254

و هم در اين سال برحسب فرمان حاجى محمّد حسين خان امين الدّوله اصفهانى، نظام الدّوله لقب يافت و مأمور به نظم فارس و عراق گرديد و فرزندش عبد اللّه خان كه بيگلربيگى اصفهان بود حاضر حضرت شده ملقّب به امين الدّوله گشت و استيفاى ممالك محروسه بدو تفويض يافت.

و هم در اين سال امير حيدر توره فرمانگزار ماوراء النهر، عليرضا نامى را رسول فرموده عريضه [اى] به حضرت پادشاه ايران نگاشته بود، بعد از ورود به طهران عريضۀ ملك ماوراء النهر را برسانيد و قابى با سرپوش كه از سنگ يشب به يواقيت و لعل، مرصّع كرده بودند، پيش داشت و رخصت يافته از طريق بغداد راه روم برگرفت تا از سلطان روم كه او را خليفة الخلفا مى دانند استفتا كنند كه در طريق سنت و جماعت اسير گرفتن مردم شيعى مذهب و بيع و شرى برايشان جايز باشد يا روا نيست.

و هم در اين سال از والى اراضى يمن دو تن عرب طليق اللسان به رسالت برسيد و از جور سعود فرمانگزار ممالك نجد شكايت به درگاه پادشاه آورد.

و هم در اين سال ميرزا عبد الوهاب معتمد الدّوله اگرچه سالى 20000 تومان و بر زيادت از منال ديوانى مقرّر داشت، چون از كثرت كرم و شدّت حيا هيچ سائل را محروم نتوانست ديد و رعايت درويشان و مساكين را بر خويش واجب مى داشت معادل 30000 تومان مديون گشت. شاهنشاه قدردان حق شناس بفرمود تا از خزانۀ خاصّ معادل 30000 تومان زر مسكوك خادمان حرمسراى حمل كرده تسليم معتمد الدّوله نمودند تا ديون خويش را بگذاشت.

آن گاه شهريار تاجدار سفر قم و كاشان فرموده و حكم داد تا در قريۀ فين كه از نواحى كاشان است بيان عمارتى دلكش كردند و روز يكشنبۀ هفتم ربيع الاول سنه 1229 ه. / 28 فوريه 1814 م. مراجعت به طهران فرمود و نايب السّلطنه عباس ميرزا از تبريز به حضرت شتافت و تقبيل سدۀ سلطنت دريافت.

اين هنگام شهريار جهاندار براى دفع فتنۀ خراسان فرمان داد كه اسمعيل خان دامغانى با هردو برادرش ذو الفقار خان و مطلّب خان با لشكرهاى ساخته و نظام سمنانى و امان اللّه خان افشار سرتيپ پيادۀ بختيارى با سوارۀ خواجه وند و عبد الملكى روز دوازدهم ربيع الاول به طرف خراسان رهسپار شوند و حسين قلى خان پسر اسحق خان قرائى را نيز رخصت مراجعت فرمود.

برگرفت و در شهر مشهد روزى چند بپائيد، آن گاه پنجشنبۀ هفدهم ربيع الاخر لشكر خود را ساخته كرده از آن بلده بيرون تاخت، و از آن سوى رضا قلى خان زعفرانلو و نجفقلى خان شادلو و بيگلر خان چاپشلو و سعادت قلى خان بغايرلو با مردم خود پذيرۀ جنگ شدند و شب شنبۀ نوزدهم ربيع الاخر به لشكرگاه اسمعيل خان شبيخون آوردند، رزمى در ميانه برفت و از مردم خراسان بسيار كس خسته و كشته گشت. بامداد از هر دو رويه صف راست كردند، از سوى خراسانيان 20000 مرد رده بست و از جانب اسمعيل خان 5000 كس بر زيادت نبود.

بالجمله جنگ درانداختند رضا قلى خان و بيگلر خان جلادت كرده، اسب برجهاندند و با لشكر خود به صف امان اللّه خان افشار حمله بردند و آغاز كشش و كوشش نمودند.

سوارۀ خواجه وند و عبد الملكى و پيادگان بختيارى چون شيران نخجير يافته برايشان تاختن بردند. بانگ داروگير برخاست و خاك با خون آميخته شد. در پايان كار خراسانيان پشت دادند و طريق هزيمت گرفتند و مردم عراق تا نواحى خبوشان از قفاى ايشان برفتند و مرد و مركب گرفتند. روز ديگر اسمعيل خان دامغانى به جانب مشهد مقدّس بازشتافت و صورت اين حال در عشر اول جمادى الاولى در حضرت شهريار مكشوف افتاد.

اما از اين سوى چون لشكرها در دار الخلافۀ طهران انجمن شدند، شهريار تاجدار شنبۀ يازدهم ربيع الثانى از شهر بيرون شده، در قصر قاجار خيمه زد و امير محمّد قاسم خان قوانلوى قاجار و يوسف خان گرجى سپهدار عراق را و فرج اللّه خان آدخلوى افشار نسقچى باشى را و حسن خان سردار قاجار قزوينى را با لشكرى درخور و توپخانۀ لايق به منقلاى(1) اردو روانۀ اراضى بسطام و چمن كالپوش داشت و خود با لشكرى بيرون حساب كوچ داده در چمن فيروزكوه نزول كرد. اين هنگام خبر طغيان محمّد زمان خان عزّ الدّين لّوى قاجار برسيد.

شهريار نامور فتحعلى شاه او را به حكومت بسطام و كبودجامه خرسند مى داشت، و بعد از خمود فتنۀ خواجۀ كاشغرى به ايالت استرآباد و قبايل تركمانان سربلند گشت. با اينكه مهدى خان بالارستاقى به ميرزا شفيع صدر اعظم دعويدارى محمّد زمان خان را انهى داشت، شهريار تاجدار در شريعت عدالت روا نديد كه بى ظهور عصيانى او را از مكانت خود ساقط سازد تا اين هنگام سر به طغيان برآورد.

نخستين بعضى از بزرگان قاجار را كه با كارداران دولت يار مى دانست به دست تركمانان مأخوذ داشت و با خوانين خراسان به دستيارى مكاتيب، عقود مصادقت و مصافات محكم نمود و امير خان برادرش را به قلعۀ ماران فرستاد، آن گاه 30000 كس از تركمانان يموت و كوكلان را با خود هم دست و هم داستان ساخته رايت مخالفت برافراخت و آهنگ مقاتلت و تسخير مملكت نمود.

هم در اين هنگام يك تن از جواسيس او در لشكرگاه گرفتار شد، شهريار تاجدار او را به جان امان داده و منشورى چند نگار داده او را سپرد كه در نهان به بزرگان و علما و كارفرمايان استرآباد برساند، بدين شرح كه:

محمّد زمان خان را كه ديوى ديوانه و از خرد بيگانه است اگر مأخوذ

داشتيد و دست بسته به حضرت فرستاديد مورد عطوفت و ملاطفت خواهيد بود و اگرنه روزى چند برنگذرد كه مردان آن ديار عرضۀ دمار خواهند گشت و زنان و صبيان به سبى و اسر خواهند رفت.

جاسوس راه برگرفت. و پادشاه از چمن فيروزكوه كوچ داده در على بلاغ [/چشمه على] دامغان فرود شد.

اما از آن سوى جاسوس در ظاهر شهر استرآباد مناشير پادشاه را در ميان عدلى از علف نهاده بر پشت بست و به شهر دررفت، در خانۀ آقا محسن شيخ الاسلام درآمد و مثال شاه را بدو داد. و شيخ الاسلام شب هنگام سادات و بزرگان شهر را در سراى خود انجمن كرده، بيم و اميدى كه در منشور بود باز نمود. و آن جماعت اطاعت پادشاه را واجب شمرده دفع محمّد زمان خان را هم داستان شدند و بامداد غوغا برداشته، گرد سراى او را فروگرفتند.

ص:258

مسموع افتاد كه محمّد زمان خان اين هنگام آهنگ حمام داشت.

چون طغيان اهل شهر و مكنون خاطر ايشان را بدانست چنان آشفته شد كه برون كردن جامه را فراموش كرد و با سلب و دستار و كلاه به آب گرم گرمابه دررفت.

بالجمله محمّد زمان خان و مردم او يك شب تا بامداد رزم دادند و خويشتن دارى كردند. در پايان كار، 3 تن از بزرگان تركمانان مقتول گشت و از بزرگان يموت آقا محمّد حسين يخشى قوچاق و آدينه حسن خان تاتار و جعفرباى و نوروز خواجه و قوچاق صوفى القى و طغان نياز خان يخمر و پسر عمّ قربان قليج و يك تن از خويشان ولى كافر دوجى گرفتار شدند.

و از اين سوى خليل آقاى سپانلوى قاجار با گلولۀ تفنگ محمّد زمان خان مقتول شد بالجمله اهالى استرآباد محمّد زمان خان را نيز گرفته به زندان خانه بازداشتند و صورت حال را در حضرت شهريار باز نمودند. شاهنشاه ايران، ميرزا يوسف اشرفى نايب مستوفى الممالك را به ضبط اموال او مأمور ساخت و ميرزا محمّد خان عرب بسطام يوزباشى غلامان را حكم داد تا محمّد زمان خان و هواخواهان او را مغلولا حاضر حضرت كند.

و اردوى پادشاهى در حركت آمده شنبه ششم رجب چمن نمكۀ دامغان لشكرگاه شد و امير خان برادر محمّد زمان خان نيز در قلعۀ ماران به دست لطفعلى خان كتول گرفتار گشت.

مع القصّه هردو برادر در چمن نمكه در پيشگاه پادشاه به موقف عتاب و عقاب ايستاده شدند، پس لختى به چوب و تازيانه عذاب ديدند، آن گاه مردم مسخره شان چون عروسان به سرخاب و خط و خال حلى و حللى كرده واژونه بر خرى ريش(1) و پست برنشاندند و در لشكرگاه عبور دادند. آنگاه فرمان رفت تا هردو تن را از ديدگان نابينا ساختند و محمّد حسين آقاى قاجار شامبياتى و عليمردان و ملك عبد الحسين و مرتضى قلى استرآبادى كه در اين عصيان با او همداستان بودند، حكم رفت تا جسد ايشان را بند از بند مقطوع داشتند.

ص:259

همانا نواب فتحعلى خان قاجار چنانكه مرقوم افتاد فضلعلى بيگ شامبياتى را كه جدّ اين محمّد حسين آقا بود به جرم جنايت مقتول ساخت و پسر فضلعلى بيگ را نيز به كيفر گناه محمّد حسن شاه تباه كرد و محمّد تقى بيگ فرزند او را شاه شهيد آقا محمّد شاه بكشت. و با فتحعلى شاه كه آن وقت وليعهد دولت بود فرمود كه اينك پسر محمّد تقى - بيگ كه محمّد حسين آقا نام دارد و كودكى است، دانسته باش كه چون با تو كسى از كين كمر بندد وى در ركاب او خواهد بود و به دست تو گرفتار خواهد گشت، او را زنده مگذار كه قسمت تو است.

مع القصّه محمّد حسين آقا را چندان دل قوى بود كه تمامت بدن او را بند از بند از هم باز كردند و او تا پايان كار آه نكرد و هيچ سخن نگفت جز اينكه هنگام قطع مفاصل او جلاّد خيو بر روى او افكند با جلاّد برآشفت و او را برشمرد و گفت تو را حكم دادند كه اعضاى مرا از هم باز كنى نه اينكه حشمت مرا نگاه ندارى.

بالجمله 200 تن از تركمانان نيز در نواحى استرآباد دستگير شدند و مدّت طلوع و غروب محمّد زمان خان 13 روز برآمد. آنگاه شهريار ايالت استرآباد را نيز به شاهزاده محمّد قلى ميرزا ملك آراى مازندران بازگذاشت و اردوى پادشاه در حركت آمده نوزدهم شهر رجب اراضى ارباع ميدان جوق را مضرب خيام داشت.

اما از طرف خراسان، ابراهيم خان هزاره چون مخالفت خوانين را با شاهزاده محمّد ولى ميرزا معاينه كرد در قريۀ ابدال آباد جام جاى كرده، با حاجى فيروز الدّين - ميرزاى والى هرات ابواب مصافات بازداشت و او را به تسخير قلعۀ غوريان برانگيخت، و حاجى فيروز پسر خود ملك قاسم ميرزا را با لشكرى لايق مأمور به تسخير غوريان

نمود، و حاجى آقا خان هراتى وزير خود را ملازم خدمت او ساخت. و ملك قاسم ميرزا بر سر غوريان آمده؛ محمّد خان پسر اسحق خان قرائى را كه حارس قلعه بود به محاصره انداخت.

كامران ميرزا فرمانگزار قندهار نگاشته بودند و بر ظهر قرآن مجيد خاتم نهاده و پيمان نهاده بودند، كه اگر با سپاه خويش آهنگ خراسان كند، بى كلفت آن ممالك را به وى سپارند.

كامران ميرزا نيز به سخن ايشان فريفته شده با لشكرى جرّار از قندهار بيرون شد، و نخستين عبور او بر هرات افتاد.

حاجى فيروز چون جنبش كامران را بدانست از كرده پشيمان شد و ملك قاسم ميرزا را از غوريان بازخواند و چون نيروى جنگ كامران را نداشت، مكتوبى به اسمعيل خان سردار دامغانى كرد. بدين شرح كه:

اگر به سوى هرات كوچ دهى و دفع كامران كنى هم در زمان 50000 تومان زر مسكوك به حضرت شهريار ايران پيشكش دارم و همه ساله منال ديوانى هرات را بگزارم و نام پادشاه را زينت سكه و خطبه دانم.

لاجرم اسمعيل خان برادران خود ذو الفقار خان و مطلّب خان را با لشكرى كه حاضر داشت كوچ داده، تا پل نقره 3 فرسنگى هرات قطع مسافت كرد و بنه و آغروق را در آنجا گذاشته يك منزل بدان سوى هرات برفت و در پل مالان فرود شد. كامران چون آهنگ اسمعيل خان را بدانست، روا نديد كه با كارداران ايران خصمى افكند، مكتوبى از در معذرت نگار داده به مصحوب نصير خان هزاره به نزديك اسمعيل خان فرستاد، از خصمى با شاهنشاه ايران براءت جست و از 3 منزلى هرات مراجعت به قندهار نمود. و حاجى فيروز شادخاطر شده، اسمعيل خان و برادران او را به هرات درآورده [و] بدانچه پيمان نهاده بود وفا كرد. اسمعيل خان در نيمۀ رجب به مشهد مقدس مراجعت نمود و مژدۀ فتح هرات در عشر اول شعبان در چمن ميدان جوق معروض درگاه پادشاه افتاد.

اين هنگام شهريار تاجدار شاهزاده محمّد ولى ميرزا را در چمن ميدان جوق طلب داشت و شاهزاده حسنعلى ميرزاى حاكم طهران را نيز حاضر فرمود و در خاطر داشت كه براى رفع وحشت خوانين خراسان محمّد ولى ميرزا را مأمور به حكومت طهران فرمايد و حسنعلى ميرزا را به خراسان گسيل سازد و دانايان درگاه

ص:261

هركس رائى زد، در پايان امر سخن بر آن مقرّر شد كه ديگرباره محمّد ولى ميرزا به حكومت خراسان باز شد و ميرزا عبد الوهاب معتمد الدّوله براى استمالت خوانين خراسان ملازم خدمت او گشت و شاهزاده حسنعلى ميرزا به حكومت طهران و بسطام باز شد و فرمانگزارى بلدۀ يزد نيز با او مفوّض گشت.

از پس اين وقايع چون تركمان يموت و كوكلان گاهى با خواجۀ كاشغرى سر به طغيان برآوردند و زمانى با محمّد زمان خان طريق عصيان سپردند و برحسب فرمان اللّه يار خان قاجار دولّو ايشيك آقاسى و حاجى رضا قلى خان دولّوى قاجار و عيسى خان دامغانى غلام پيشخدمت باشى مأمور به تدمير تركمانان گشتند و محمّد قاسم خان قوانلو و يوسف خان سپهدار و فرج اللّه خان افشار نيز از چمن كالپوش جنبش نمودند. اما چون تركمانان از كردار خود ايمن نبودند احمال و اثقال و زنان و فرزندان خود را كوچ داده، در اقصاى دشت راندند.

چون قطع آن مسافت بعيد براى عدم علف و آذوقه محال مى نمود، ناچار سرداران سپاه ساز مراجعت كردند و شاهنشاه ايران در بيست و ششم شعبان از چمن ميدان جوق كوچ داده از راه على بلاغ دامغان و فيروزكوه و لاريجان در عشر آخر شهر رمضان وارد طهران گشت و از بهر 4 تن شاهزادگان مجلس سور و عرس برآراست و دختر شاهزاده حسينقلى خان را كه برادرزادۀ شاهنشاه بود به فرزند خود شاهزاده محمّد رضا ميرزا عقد بست و دو تن از دختران محمّد خان قاجار ايروانى را يكى به شاهزاده امام ويردى ميرزاى ايلخانى و آن ديگر را به شاهزاده محمود سپرد و دختر مهر على خان بنى عمّ شهريار بهرۀ شاهزاده حيدر قلى ميرزا افتاد.

يكى آنكه نام وليعهد در عهدنامه معين نشود، ديگر آنكه هر سال معادل 200000 تومان كه بر ذمّت دولت انگليس بود كه تسليم كارداران ايران كند، به شرط باشد و شرط اين است كه چون جنگ روسيان با ايران به صلاح پيوسته، پادشاه ايران طلب اين زر از انگليس نكند و از اين پس نيز، اگر ايرانيان به جنگ روسيان مبادرت كنند هم مطالبت اين زر نخواهند كرد و اگر روسيان اقدام جنگ ايران كنند دولت انگليس همه ساله 200000 تومان تسليم كند؛ و سفراى انگليس در ميانه نگران باشند تا اگر سرحدداران طرفين از حدود خويش قدم پيش نهند معاينه كنند و صورت عهدنامۀ سرگور اوزلى بارونت چون در اين وقت كمال يافت در اينجا نگارش رفت.

گرديد، از جانب فرخنده دولت وكيل و كفيل در باب يك جهتى بود و وكلاى اين همايون حضرت قاهره به صلاح و صوابديد مشار اليه عهدنامۀ مفصله مشتمله بر عهود و شروط معيّنه مرقوم و مشروح ساخته. بعد از آنكه عهدنامه يك جهتى و اتّحاد منظور دولت بهيّۀ انگلتره گرديده، چند فصل از آن را با تغييرات چند به مقتضاى مراسم يك جهتى و اتّحاد دولتين عليتين انسب دانسته، عاليجاه هنرى الس را روانه و در طىّ نامۀ دوستانه خواهشمند تغييرات مزبوره گرديده. لهذا جناب صدر معزى اليه و نايب الوزاره ميرزا بزرگ قائم مقام و معتمد الدّوله ميرزا عبد الوهاب منشى الممالك و وكلاء دولت علّيّۀ ايران با عاليجاه مستر موريه به القابه ايلچى جديد دولت بهيۀ انگلتره و عاليجاه مشار اليه شروع در تفصيل شروط و عهود كرده مقاصد معاهدۀ ميمونه از قرارى است كه بعد از تغييرات مزبوره در فصول 11 گانۀ لاحقه شرح داده خواهد شد و امور متعلّقۀ به تجارات و معاملات مملكتين از قرارى است كه در عهدنامۀ تجارتانۀ جداگانۀ لاحقه شرح داده خواهد شد.

فصل اول: اولياى دولت علّيّۀ ايران بر خود لازم داشتند كه از تاريخ اين عهدنامۀ فيروز، هر عهد و شرطى كه به هريك از دولتهاى فرنگ كه با دولت بهيّۀ انگلتره در حالت نزاع و دشمنى باشد بسته اند، باطل و ساقط دانند. و لشكر ساير [طوايف] فرنگيان را از حدود متعلّقۀ به خاك ايران راه عبور به سمت هندوستان و طرف بنادر هند ندهند. و احدى از اين طوايف را كه قصد هندوستان و دشمنى با دولت بهيّۀ انگلتره است نگذارند كه داخل مملكت ايران شود و اگر طوايف مزبوره خواهند كه از راه خوارزم يا تاتارستان و بخارا و سمرقند و غيره عبور به مملكت هند نمايند، شاهنشاه ايران حتى المقدور پادشاهان و واليان و اعيان آن ممالك را مانع شوند و از راه دادن طوايف مزبوره بازدارند،

ص:264

خواه از راه تخويف و تهديد [و] خواه از روى رفق و مدارا.

فصل دوم: چون اين عهد [نامه] خجسته كه در ميان دو دولت ابد مدّت

به دست دوستى و صدق بسته آمد اميد چنان است كه بخواست خداى يگانه از هرگونه تغيير و تبديل مصون و روزبه روز ملزومات و مقتضيات يك جهتى و يگانگى در ميانه افزون [گردد] و پيوند موافقت و مواحدت [و مؤالفت] ميان اين دو پادشاه جمجاه فلك دستگاه و وليعهد و فرزندان و احفاد امجاد ايشان و وزراء و امراء و ولات و حكام ولايات و سرحدّات مملكتين ابد الآباد برقرار و استوار باشد. پادشاه والاجاه انگريز قرارداد مى نمايد كه [اگر] بر سر امور داخلۀ [مملكت] ايران فيما بين شاهزادگان يا امرا و سردارها مناقشتى روى دهد دولت بهيّۀ انگريز را در آن ميان كارى نيست، تا شاه وقت خواهش نمايد و احيانا اگر احدى از مشار اليهم ولايتى و جائى از خاك متعلّقۀ [به] ايران را به آن دولت بهيّه بدهند كه به ازاء آن كومك و اعانتى نمايند. هرگز اولياى دولت بهيۀ انگريز به اين امر اقدام نكرده، پيرامون آن نگردند و دخل و تصرف در خاك متعلّقۀ به دولت ايران نخواهند كرد.

فصل سيم: مقصود كلى از اين عهدنامه آن است كه دو دولت قوى - شوكت از جانبين امداد و كومك به يكديگر نمايند، به شرطى كه دشمنان در نزاع و جدال سبقت نمايند و منظور اين است كه از امداد جانبين به يكديگر هردو دولت قوى و مستحكم گردند. اين عهدنامه محض از براى رفع [تقدّم و] سبقت نمودن دشمنان در نزاع و جدال استقرار پذيرفته است و مراد از سبقت تجاوز نمودن از خاك متعلّقۀ به خود و قصد ملك خارج از خود نمودن است. و خاك متعلّقه به هريك از دولتين ايران و روس از قرارى است كه به اطلاع وكلاء دولتين ايران و انگلتره و دولت روس بعد از اين معيّن و مشخص گردد.

فصل چهارم: چون در يك فصل از فصول عهدنامۀ مجمله كه فيما بين دولتين علّيّتين بسته شده، قرارداد چنين است: كه اگر طايفه [اى] از طوايف فرنگيان به ممالك

ص:265

ايران به عزم دشمنى بيايند و دولت علّيّۀ ايران از دولت بهيّۀ انگليس خواهش امداد نمايند، فرمانفرماى هند از جانب دولت بهيّۀ انگلس خواهش مزبور را به عمل آورند و لشكر به قدر خواهش و سردار و [و اسباب] و اساس جنگ از سمت هندوستان به ايران بفرستند و اگر فرستادن لشكر امكان نداشته باشد به عوض آن، از جانب دولت بهيّۀ انگليس مبلغى وجه نقد كه قدر آن در عهدنامۀ مفصله كه من بعد فيما بين دولتين قويّتين بسته مى شود معيّن خواهد شد. الحال مقرّر است كه مبلغ و مقدار آن 200000 تومان ساليانه باشد و اگر دولت علّيۀ ايران قصد ملكى خارج از خاك خود نموده، در نزاع و جنگ سبقت با طايفه [اى] از طوايف فرنگستان نمايند، امداد مذكور از جانب دولت بهيّۀ انگريز [به هيچ وجه] داده نخواهد شد. چون وجوه نقد مذكور براى نگاهداشت قشون است، ايلچى بهيّۀ دولت انگريز را لازم است كه از رسيدن آن به قشون مستحضر و خاطرجمع شود و بداند كه در خدمات مرجوعه صرف مى شود.

فصل پنجم: هرگاه اولياى دولت علّيّۀ ايران خواهند كه براى تعليم و تعلّم نظام فرنگ معلّم به ايران بياورند، مختارند كه از مملكتى از ممالك فرنگ كه با دولت بهيّه انگلتره نزاع و جدال نداشته باشند معلّم بگيرند.

فصل ششم: اگر كسى از طوايف فرنگ كه در حالت مصالحه با دولت بهيۀ انگريز مى باشند، نزاع و جدال با دولت علّيّۀ ايران نمايند، پادشاه والاجاه انگلستان كمال سعى و دقت [مى] نمايند كه فيما بين دولت علّيّۀ ايران و آن طايفه صلح واقع شود و اگر اين سعى بجا نيفتد، پادشاه ذيجاه انگلستان به طريقى كه مرقوم شده از مملكت هند، عسكر و سپاه به كومك ايران مأمور كند، يا آنكه 200000 تومان مقرّره را براى خرج عساكر و سپاه و غيره كارسازى دولت علّيۀ ايران نمايند. و اين اعانت و امداد [را] مادام كه جنگ فيما بين دولت علّيۀ ايران و آن طايفه باشد و اولياى دولت عليّۀ ايران صلح ننمايند مضايقه نشود.

فصل هفتم: چون قرارداد [مملكت] ايران اين است كه مواجب قشون شش ماه

ص:266

[به شش ماه] داده مى شود و قرارداد تنخواهى كه به عوض عساكر از دولت بهيّه انگريز داده مى شود، اين شد كه تنخواه مزبور را به ايلچى آن دولت بهيّه هرچه ممكن شود زود و بيشتر مهمسازى نمايند.

فصل هشتم: هرگاه طايفۀ افاعنه را با دولت بهيّۀ انگريز نزاع و جدالى باشد، اولياى دولت علّيۀ ايران از اين طرف لشكر تعيين كرده به قسمى كه مصلحت دولتين باشد به دولت بهيّۀ انگريز امداد و اعانت نمايند و وجه اخراجات آن را از دولت بهيّۀ انگريز بگيرند، از قرارى كه اولياى دولتين قطع و فصل نمايند.

فصل نهم: اگر جنگ و نزاعى فيما بين دولت عليّه ايران و افغان اتّفاق افتد، اولياى دولت بهيّۀ انگريز را در آن ميانه كارى نيست و به هيچ طرف كومك و امدادى نخواهند كرد، مگر اينكه به خواهش طرفين واسطۀ صلح گردند.

فصل دهم: اگر از رؤساى ايران كسى بخواهد دشمنى كند و ياغى بشود و فرار به ولايات انگريز نمايد [بايد] به محض اشارت امناى دولت ايران آن كس را از ولايت مزبور بيرون نمايند و اگر بيرون نرود او را گرفته روانۀ ايران نمايند و در صورتى كه پيش از رسيدن آن كس به ولايات مزبوره اشاره [اى] از امناى دولت ايران دربارۀ او به حاكم آن حدود برسد آن كس را رخصت فرود آمدن ندهند و بعد از ممانعت اگر آن كس فرود آيد، او را گرفته روانۀ ايران نمايند. و همچنين از جانب دولتين معلوم است كه شرايط اين فصل مذكور از طرفين استقرار پذيرفته.

فصل يازدهم: اگر در بحر العجم دولت علّيۀ ايران را امدادى ضرور شود از دولت بهيّۀ انگريز به شرط امكان و فراغبال [در آن وقت] كشتى جنگ و قشون بدهند و اخراجات آن را موافق برآورد آن وقت قطع و فصل نموده بازيافت نمايند و كشتيهاى مزبور بر آن خورها و لنگرگاهها عبور

كند كه امناى دولت علّيۀ ايران نشان مى دهند و از جاهاى ديگر بى رخصت و ضرورتى عبور نكنند.

خاتمه: ما كه وكلاى حضرتين علّيّتين مى باشيم، اين عهدنامۀ مفصله

ص:267

را كه سابقا فيما بين وكلاى دولتين علّيتين به فصول دوازده گانه نگارش يافته حال به تغييرات چند كه منافى دوستى و يك جهتى دولتين علّيّتين نبود و به صلاح حضرتين انسب مى نمود، در فصول يازده گانه تعيين و تقرير و تحرير كرده دستخط و مهر گذاشتيم.

به تاريخ بيست و پنجم ماه يونبر [نوامبر] سنۀ 1814 عيسوى مطابق دوازدهم شهر ذيحجه الحرام سنۀ 1229 هجرى مصطفوى على هاجرها [الف] السلام و التّحية تحريرا فى دار الخلافۀ طهران صأنها اللّه تعالى عن الطوارق و الحدثان و السلام و الاكرام.

پس از انجام عهدنامه، هنرى الس مراجعت به انگلتره نمود و از پس آن ميرزا رضاى قزوينى منشى كه به سفارت اسلامبول شده بود، در عشر آخر ذيحجه شادخاطر و كامروا وارد طهران شد.

و هم در اين وقت احمد چلبى از قبل اسعد پاشا وزير بغداد برسيد و عريضۀ اسعد پاشا را برسانيد و پيشكش همه سالۀ بغداد را پيش داشت و مورد اشفاق خسروانه گشته مراجعت كرد.

و هم در اين سال انجسوف گرجى از قبل نيكولاى رديشجوف سردار روسيه با پيشكشى لايق به تهنيت مصالحۀ دولتين علّيّتين ايران و روس برسيد. برحسب فرمان شهريار، نصر اللّه خان نورى غلام پيشخدمت خاصّه به مرافقت انجسوف روانۀ تفليس گشت و يك قطعۀ نشان مرصّع شير و خورشيد كه خاصّ دولت ايران است و يك قبضۀ شمشير و يك سر اسب به تشريف سردار روس برد. پس از مراجعت نصر اللّه خان، ديگرباره سردار روس پولكونيك پاولاننج وزير عسكر را به شكرانۀ عواطف شهريار با

پيشكشى لايق پيشگاه، به درگاه فرستاد.

و روز يكشنبۀ بيست و هفتم محرم سنه 1230 ه. حاجى آقا خان وزير حاجى فيروز والى هرات و ابراهيم خان بيگلربيگى قبايل هزاره به درگاه شهريار آمدند و پيشكش خود پيش داشتند. ابراهيم خان چون اغواى فتنۀ

ص:268

غوريان كرده بود، مأمور به توقّف طهران گشت و حكمرانى قبايل هزاره به آزاد خان پسر محمّد خان هزاره مفوّض شد و حاجى آقا خان از قبل والى هرات خواستار شد كه در مقاتلت با شاه محمود كارداران ايران دست از رعايت او باز ندارند. ميرزا صادق وقايع نگار مروزى در دوم ربيع الاول به همراه او مأمور به سفر هرات گشت و اشفاق شاهنشاه ايران را به حاجى فيروز مكشوف داشت.

و هم در اين وقت ميرزا حمزۀ كلائى مازندرانى وزير محمّد قلى ميرزاى ملك آرا برحسب فرمان معزول شد و مهديقلى خان دولّوى قاجار به نظم اراضى مازندران مأمور گشت.

و هم در عشر آخر محرم حاجى ملا محمّد زنجانى كه در زاويه [اى] از زواياى مسجد دار الخلافۀ طهران نماز به جماعت مى گذاشت و در كسب علوم نيز اندك بضاعت داشت، روزى در عبور كوى و برزن با مستى دچار شد و در ميان ايشان عربده [اى] برفت، حاجى ملا محمّد اين معنى را دستاويز كرده با جمعى از مريدان خود بى آگهى كارداران دولت به سراى جماعت ارامنه كه سكنۀ طهران اند در رفت و خمهاى خمرو اوانى ديگر مسكرات هرچه بيافت بشكست و بعضى اموال ايشان نيز به دست عوام به غارت رفت.

شهريار نامدار فرمود اين جماعت در پناه اسلاميان اند و نيز از اهل ذمّت شمرده شوند، خسارت ايشان در شريعت ما پسنديده نيست و جسارت حاجى ملا محمّد در سدۀ سلطنت سخت نكوهيده است. پس فرمان داد تا او را و اهل او را هركه بود از زن و فرزند از دار الخلافۀ طهران اخراج كردند.

پيش آمد.

همانا ابودلف كه يك تن از امراى بنى عباس است چنانكه ذكرش در جاى خود مسطور است در اراضى فراهان به نام خود بناى شهرى كرد و آن را دلف آباد نام نهاد كه به فتح دال مهمله و لام مفتوح است. در اين زمان آن را ذلف به ضم ذال معجمه و سكون لام خوانند و نيز به محاذات اين شهر زمين را حفر كرد و شهرى در تحت ارض آن آراسته داشت كه هم چنان مساجد و معابد و بازار و برزن و دور و قصور همه با روى زمين برابر بود و از هر خانه چاهى به خانۀ زيرين حفر داد كه سبب تموّج هوا و ضياء خانۀ زيرين باشد و خط محيط اين شهر كه در تحت ارض است از 3 فرسنگ كمتر نباشد.

مردم زلف آباد كه نيز جلادتى در نهاد داشتند جرأت ايشان را اين معقل منيع افزون كرد، ايمانى خان حاكم خويش را بى فرمان شدند و منال ديوانى را از گردن بنهادند، آن گاه روزها در شهر زيرين جايگاه مى ساختند و شبها به قتل و غارت كاروانيان مى پرداختند.

يوسف خان سپهدار عراق اين قصّه را در حضرت پادشاه عرضه داشت و برحسب فرمان عبد اللّه خان گرجى يوزباشى با غلامان شاهيسون و سوارۀ خزل و سربازان خلج و ساوه و فراهانى به دفع ايشان بيرون شدند.

مردم زلف آباد تفگنچيان خود را انجمن كرده به ميدان جنگ آمدند و به اوّل حمله هزيمت شده، بدان شهر زيرين در رفتند. لشكريان اطراف زلف آباد را حصار دادند و طريق آب و

آذوقه از آن جماعت مسدود داشتند. پس از روزى چند كار برايشان سخت شد ناچار امان طلبيدند و پناهنده شدند، آن گاه از آن بيغوله ها بيرون شده هرچند تن به يكى از آبادانى هاى عراق و آذربايجان وطن جستند. پس شهر زبرين به دست لشكر ويران گشت، لكن شهر زيرين همچنان بر حال خود باقى است و تخريب آن كارى عظيم سخت است.

خان - قرائى طريق طغيان سپرده اند. شهريار ايران، اسمعيل خان دامغانى سردار را با سپاهى جرّار در عشر آخر جمادى الاخره به تنبيه ايشان و تسخير قلعۀ خبوشان(1) مأمور داشت و شاهزاده محمّد ولى ميرزا را طلب فرموده و خود روز شنبه هفدهم شهر رجب از تهران بيرون شده، در چمن خوش ييلاق لشكرگاه كرد. اما اسمعيل خان سردار از راه جاجرم و اسفراين قطع طريق كرده قلعۀ خبوشان را حصار داد و خوانين به خويشتن دارى پرداختند.

و از آن سوى محمّد خان قاجار دولّوى نايب خراسان به اتّفاق اسحق خان قرائى از ارض اقدس بيرون شده قلعۀ رادكان را به محاصره گرفت. قوجه خان كيوانلو حاكم رادكان و بيگلر خان چاپشلو حاكم اتك ساختۀ جنگ شده از قلعه بيرون تاختند.

در ميان فئتين اندك كرّ و فرّى برفت و خراسانيان هزيمت شدند. بيگلر خان به اراضى درّه جز گريخت و قوجه [خان] ديگرباره به قلعه شتافت. اسحق خان قرائى چون قلع فتنه را روا نمى داشت، محمّد خان را به سخنان فريبنده از قلعه و تسخير آن بازگذاشت و به اتّفاق او در ظاهر خبوشان به لشكرگاه اسمعيل خان پيوست و لشكريان بيست و هشتم شهر شعبان فتح قلعۀ خبوشان را يكدل شدند و پيادگان بختيارى از چارسوى يورش برده بر بروج قلعۀ خبوشان عروج كردند و حرسۀ قلعه را به تيغ بگذرانيدند و از آنجا آهنگ شهر نمودند.

اين هنگام چون اسحق خان دانست كه خوانين خراسان را ديگر نيروى جنگ نيست در نزد سردار ضمانت كرد كه آن جماعت را از در اطاعت بدارد و خون جمعى بى گناه در ميانه تباه نشود. پس لشكريان دست از جنگ بازداشتند و اميرگونه خان زعفرانلو، رضا قلى خان پسر خود را و نجفعلى خان شادلو را در قلعۀ شهر باز گذاشت و خود به

لشكرگاه اسمعيل خان سردار آمد؛ و ميرزا هدايت اللّه و ميرزا عبد الجواد ولدان ميرزا - مهدى شهيد ثالث را از مشهد مقدّس طلب نمود و ايشان به لشكرگاه آمده او را و حسينقلى خان قرائى را برداشته از چمن خوش ييلاق

ص:271

به درگاه شهريار آمدند و به شفاعت آن دو سيّد قرشى نسب، از عتاب و عقاب شهريار برآسودند.

پس اميرگونه خان رخصت انصراف حاصل كرده، بعد از مراجعت به خبوشان، رضا قلى خان و نجفعلى خان را از بهر گروگان به طهران فرستاد و خود كمر فرمانبردارى استوار كرد.

آن گاه شاهنشاه ايران شاهزاده محمّد ولى ميرزا را به حكمرانى خراسان بازفرستاد و از چمن خوش ييلاق كوچ داده روزى چند از بهر نخجير در فيروزكوه ببود و چهارشنبۀ بيست و دوم شوّال وارد تهران گشت.

اما ميرزا صادق وقايع نگار چنانكه مذكور شد چون به هرات رسيد و منشور عواطف پادشاه را برسانيد، حاجى فيروز را دل قوى شد و به طمع و طلب قندهار و قهر و غلبۀ بر شاهزاده محمود ميان بست و رشيد خان درّانى را به اتّفاق وقايع نگار با پيشكشى شاهوار گسيل درگاه شهريار ساخت و او خواستار شد كه از قبل شهريار براى دفع شاه محمود سپاهى به اعانت حاجى فيروز انگيخته شود. بعد از ورود به طهران حكم رفت كه يك چند رشيد خان در سراى ميرزا شفيع صدر اعظم متوقّف باشد. آنگاه پادشاه در نيمۀ ربيع الاول سفر قم و بعضى اراضى عراق را تصميم عزم داده دوازدهم ربيع الثانى مراجعت فرمود.

اين هنگام چنان افتاد كه 2 تن از تركمانان يموت و كوكلان كه يك تن حسين و آن ديگر قربان نام داشت و اين هر 2 پسر يك تن از قاتلان شاهزاده حسينقلى خان پدر شهريار جهاندار بودند به دست مهديقلى خان بيگلربيگى استرآباد گرفتار شدند، ايشان را در زنجير كشيد و خواست تا هر 2 تن را به درگاه شهريار فرستد، شب هنگام قربان خود را هلاك كرد و حسين نيز خنجر كشيده بر گردن خويش فرود آورد و آن خنجر به زنجير آمد و زندانبان بدانست و از آن پس نگذاشت تا به قتل خويش دست يابد و او را زنده به درگاه آوردند. شهريار بفرمود تا هر 2 چشمش را از بن بركندند.

مير حسن و مير حسين و عباس بيگ باهم مخالفت آغاز كردند و از رونق و مكانت بيفتادند.

و از پس او جعفر قلى خان دنبلى وداع جهان گفت و او در پايان كار از كردار خود پشيمان بود و گاه و بيگاه در حضرت نايب السّلطنه اظهار انفعال مى نمود. بعد از وى مردم شكّى سر از اطاعت پسرش اسمعيل خان برتافتند و كارداران روسيه مخالفين او را گرفته به اراضى خود به شرط حبس فرستادند، لاجرم اسمعيل خان در حكومت شكّى قوّت يافت و امير اصلان خان برادر جعفر قلى خان با جمعى از خويشان خود به درگاه نايب السّلطنه آمد.

خان با سرباز سمنان و دامغان به او پيوستند و بيگلربيگى استرآباد با مردم خود با ايشان همدست شد.

محمّد رحيم خان چون جنبش سپاه را بشنيد يك تن از مردم خود را به نزديك ذو الفقار خان سردار رسول فرستاد كه من از بهر اخذ زكوة شرعى به ميان اين قبايل تاخته ام و ساختۀ جنگ پادشاه نيستم.

ذو الفقار خان رسول او را بار نداد و چون شنيده بود كه مردم خيوق سازى را كه چگور مى نامند نيكو مى نوازند، شب هنگام كه به جامۀ خواب در رفت، فرستادۀ محمّد رحيم خان را طلب نموده، حكم داد تا از بيرون سراپرده بنشست و تا بامداد چگور بنواخت،

صبحگاه نيز او را ديدار نكرد و گوش به گفتار او نداد و بازش فرستاد.

ميرزا از طهران نيز حاضر ركاب شدند.

اما از آن سوى شاهزاده محمّد ولى ميرزا فرمانگزار خراسان، محمّد خان قاجار دولو نايب خراسان را مأمور به فتح قلعۀ رادكان و تدمير قوجه خان فرمود، امير قليج خان - تيمورى و عبد الكريم خان عرب بسطامى را ملازم خدمت او ساخت و خود با اسحق خان - قرائى و سپاه سبزوار و نيشابور از شهر مشهد خيمه بيرون زد.

اما محمّد خان نخستين دفع بيگلر خان چاپشلو حاكم درّه جز را فرض شمرده، بدو تاخت و بيگلر خان با مردم خود و جمعى از تركمانان تكه به مدافعه پرداخته به اول حمله شكسته شد. لشكريان از قفاى او شتاب كردند و قلعۀ عمارات را از حرسۀ او ستده اموال و اثقال بيگلر خان را منهوب ساختند و او به درّه جز گريخت. آنگاه محمّد خان باز شده قلعۀ رادكان را حصار داد و اين وقت اميرگونه خان زعفرانلو با مردم خود به لشكرگاه محمّد خان پيوست، اسحق خان قرائى نيز از در نفاق مى رفت و در شبان تيره به نهانى علف و آذوقه به قلعگيان مى فرستاد و اميرگونه خان را اغوا مى كرد كه اگر توانى رضا قلى خان پسر خود را با نجفقلى خان آگهى ده تا نيم شبى بر اين لشكرگاه شبيخون آرند.

چون اين معنى صعب مى نمود سخن بر آن نهادند كه كس به حضرت شهريار فرستند و بيگلر خان را به زبان ضراغت شفاعت كنند. فرستادگان ايشان به طهران آمد [ند] و شهريار به صلاح وقت فرمان داد كه شاهزاده دست از محاصرۀ رادكان باز دارد.

عباسقلى خان نوائى غلام پيشخدمت اين منشور را 6 روزه به ارض اقدس برد و شاهزاده از رادكان دست بازداشته مراجعت به مشهد مقدّس فرمود.

كرده او را سپردند. حسينعلى خان مراجعت كرد و بى آنكه شاهزاده را وقعى و مكانتى نهد به ترشيز رفت و به كار حكومت و حصانت قلعۀ ترشيز پرداخت. اسحق خان نيز بدين انديشۀ ناهموار، پسر را دستيار شد و حسن بيگ قرائى را به شكايت و سعايت شاهزاده به درگاه پادشاه فرستاد.

شاهزاده محمّد ولى ميرزا در قتل او يك جهت گشت و منتهز فرصت بود كه او را با پسرش به يك پهلو خواباند، از قضا روزى كه اسحق خان در پيشگاه شاهزاده به پاى بود، حسينعلى خان پسرش از راه برسيد و درآمده از دور بايستاد. شاهزاده او را پيش خواند و آغاز سخن كرد حسينعلى خان از آن خيلا كه در دماغ داشت با شاهزاده به خشونت سخن

مى گذاشت.

بالجمله چندان پاس ادب نكرد كه شاهزاده را غضب بجنبيد و بردبارى در فرمانگزارى و صلاح و صواب مملكت دارى در چشمش خوار نمود و بى توانى بفرمود تا عوانان درآمدند و طناب شادروان قطع كرده در گردن حسينعلى خان درانداختند و بكشيدند تا جان بداد. از پس او اسحق خان را مأخوذ داشتند و با او نيز همين معاملت كردند و جسد هر 2 تن را در ميان ميدان پيش سراى درافكندند و مردم ايشان را در حبس خانه بينداختند و اموال هردوان را مضبوط ساختند. اين حديث در عشر آخر رمضان در چمن سلطانيه معروض درگاه پادشاه افتاد و اردوى پادشاهى كوچ داده، در عشر آخر شوّال وارد طهران گشت.

اما از آن سوى شاهزاده محمّد ولى ميرزا بعد از قتل اسحق خان قرائى و پسرش حسينعلى خان ولايت ترشيز و اراضى سرجام خاف را به تحت فرمان آورد، اما محمّد خان پسر اسحق خان برادر ديگرش حسنعلى خان را به ضبط تربت حيدريه گماشت و خود در قلعۀ دولت آباد جاى كرد.

محمّد خان قاجار نايب خراسان و امير قليج خان تيمورى برحسب حكم شاهزاده قلعۀ دولت آباد را حصار داد. در اين هنگام آزاد خان حاكم قبايل هزاره به درود جهان كرد و اسكندر خان بنى عمّ او به فرمان شاهزاده حكومت هزاره و ولايت جام دريافت و امارت غوريان نيز بدو

ص:276

تفويض گشت.

در اين وقت شاهزاده را بيم آن افتاد كه مبادا بازماندگان اسحق خان، حاجى فيروز والى هرات را به عصيان و طغيان اغوا كنند و تحريك دهند، لاجرم ميرزا عبد الكريم مستوفى خود را به سفارت هرات گسيل ساخت. اما از اين تدبير در كار حاجى فيروز به كارى نبود و در تسخير غوريان يك جهت گشت و فتحعلى خان مروزى را كه در قريۀ شكيبيان سكون داشت با 300 تن بر سر غوريان فرستاد و آن قلعه را مستخلص كرد.

شاهزاده محمّد ولى ميرزا چون اين بدانست، اسكندر خان حاكم هزاره را بفرمود تا نواحى غوريان را منهوب ساخت. آن گاه [حاجى فيروز] طريق بى فرمانى گرفت و با بنياد خان هزاره متّفق شده و بنياد خان از قبايل هزاره و جمشيدى و فيروزكوهى فوجى برآورد و نصير خان برادر خود را از قندهار بخواند و با حاجى فيروز نيز بپيوست و ساختۀ جنگ شده در غوريان بنشست. محمّد خان نايب خراسان چون اين احاديث بشنيد دست

از محاصرۀ قلعۀ دولت آباد بازداشته آهنگ غوريان كرد. چون در اين وقت ميرزا صادق - وقايع نگار متوقّف در هرات بود، حاجى فيروز، حيلتى انديشيد و به دروغ گوشزد وقايع نگار ساخت كه لشكرى از هرات به شبيخون لشكرگاه محمّد خان نايب مأمورند.

وقايع نگار اين سخن را باور داشت و بدست آويز ملاقات محمّد خان نايب و اصلاح ذات بين به اردوى محمّد خان شتافت و او را از اين قصه آگهى داد و باز هرات شد.

اما محمّد خان را چون سپاهى درخور جنگ حاضر نبود، بيمناك شد و راه مشهد مقدّس برگرفت. از قفاى او، حاجى فيروز آسوده خاطر ملك قاسم ميرزاى پسر خود را بى مانعى به غوريان فرستاد و بنياد خان افغان دست به غارت اراضى خاف برگشود.

شاهزاده محمّد ولى ميرزا ديگرباره محمّد خان نايب را با 2000 سواره و پياده افشار بيرون فرستاد و ايشان در نواحى غوريان هيچ دقيقه از نهب و غارت فرو نگذاشتند و چون لشكر را از آن غنايم حملى گران نصيب افتاد، هنگام مراجعت

ص:277

در تربت شيخ جام غنيمت خود را قسمت كرده و هركس به تفاريق طريق مشهد گرفت.

و از آن سوى محمّد خان قرائى و اسكندر خان و بنياد خان و نصير خان چون دانستند كه محمّد خان نايب را از لشكريان جز قليلى حاضر نيست و در مقاتلت او مسارعت كردند و در گرد او پره زدند. محمّد خان نايب لابد به جنگ درآمد و لختى بكوشيد چون قوّت جنگ نداشت هزيمت شد و به جانب مشهد بگريخت، مصطفى خان استرآبادى نيز در ميانه به دست مردم قرائى اسير شد.

محمّد خان قرائى و خوانين خراسان بعد از فتح دل قوى كرده كس به طلب حاجى فيروز فرستادند و حاجى فيروز نيز اين سخن ايشان را استوار داشته، مدد خان افغان نايب هرات و حاجى آقا خان وزير خود را و دوست محمّد خان درّانى را با لشكرى كه توانست بيرون فرستاد و به اندك جنبشى اراضى غوريان و جام و باخزر را به زير فرمان آورده بزرگان آن محال را به گروگان كوچ داده، در هرات نشيمن داد و ميرزا عبد الكريم مستوفى شاهزاده را بى نيل مقصود بازفرستاد، و ميرزا صادق وقايع نگار را در حبس خانه بازداشت.

فيروز نيز چون خبر ورود شاهزاده حسنعلى ميرزا و لشكر پادشاه را بشنيد پسر خويش ملك قاسم ميرزا را از غوريان بازخواند و رشيد خان افغان را به تهنيت ورود شاهزاده فرستاد و بنياد خان هزاره به قلعه محمودآباد جام گريخت.

اين وقت اسمعيل خان سردار دامغانى به استمالت محمّد خان قرائى برفت و او را از ارض تربت به حضرت شاهزاده آورد و شجاع السّلطنه اموال منهوبۀ پدرش را از مردمان استرداد نموده بدو سپرد و 2000 خروار غلّه از مزارع ترشيز به انعام او مقرّر كرد، با اين همه چون محمّد خان رخصت يافته باز تربت شد برادرش حسنعلى خان را گرفته محبوس نمود و در نهانى با بنياد خان افغان و نصير خان هزاره كه در محمودآباد بودند مواضعه نهاد و همچنان چون خوانين خراسان بعضى حاضر حضرت شاهزاده نشدند، اسمعيل خان سردار با لشكرى جرّار برفت و محال رادكان تا خبوشان را پى سپر سنابك ستوران نمود. خوانين از در ضراعت بيرون شده قبول خدمت و طاعت كردند.

آن گاه شاهزاده، رشيد خان فرستادۀ حاجى فيروز را رخصت مراجعت داده فرمود كه با حاجى فيروز بگوى «كه اگر خراج هرات را تا به پايان نگزارى و سكه و خطبه از نام

پادشاه ايران بگردانى دست فرسود ندامت و پشيمانى خواهى بود». بعد از رسيدن رشيد خان، حاجى فيروز، وقايع نگار را حاضر كرده به بذل مال بنواخت و گسيل ساخت و او بعد از آنكه 9 ماه در هرات محبوس بود به مشهد مقدّس درآمد و متوقّف گشت.

و هم در اين سال نايب السّلطنه عباس ميرزا، امير خان قاجار خال خود را به خواستارى بوداق خان حاكم مكرى به تأديب قبايل بلباس مأمور داشت و يوسف خان گرجى سرهنگ فوج بهادران را با او بيرون فرستاد. ابراهيم خان سرتيپ و جعفر قلى خان مراغه [اى] با مردم خود و سپاه بوداق خان نيز ملتزم خدمت او شدند و جماعت بلباس از آن سو پذيرۀ جنگ شده رزمى سخت دادند، چندان كه 1000 تن از آن جماعت مقتول و بقية السيف هزيمت شدند و هركس از آن قبايل به طرفى گريخت و اموال

ص:279

ايشان به تمامت عرضۀ غنيمت گشت.

ملازم خدمت بود.

و هم در اين سال حكومت دار الخلافۀ طهران را كه پس از شجاع السّلطنه مفوّض به

شاهزاده اسمعيل ميرزا بود به برادر اعيانى نايب السّلطنه، على خان شاهزاده مفوّض آمد و او را به ظلّ السّلطان ملقّب داشته، عليشاه خواندند.

و هم در اين سال ميرزا موسى رشتى وزير شجاع السّلطنه حسنعلى ميرزا كه مردى دانا و آزموده بود و حكومت يزد داشت برحسب فرمان به وزارت خراسان نامزد شد و محمّد زمان خان پسر حاجى محمّد حسين خان نظام الدّوله اصفهانى مأمور به حكومت يزد گشت. و اين هنگام ميرزا ابو الحسن خان شيرازى از سفر روس مراجعت كرد.

در عنف و تعدّى به دست نكرده ايم؛ بلكه اهالى اين مسالك به قدم رضا پيش شده اند و پناهندۀ دولت ما گشته اند، از كيش مروّت و آئين مملكت دارى بعيد است كه پناهندگان دولت روسيه را دست بسته به كارداران ايران سپاريم. بالجمله مردم مملكت گرجستان و قراباغ چون مذهب عيسى عليه السلام دارند نيكوتر آن است كه در تحت فرمان پادشاه روس باشد و مردم داغستان چون بسيار وقت به اراضى گرجستان تركتازى مى كنند و به نهب و غارت پردازند نيز واجب است كه فرمانبردار روسيّه باشد، لاكن در اراضى شيروان و گنجه [و] طالش مكروه نمى دارم و مسترد مى سازم. اين نيز وقتى است كه ايلچى مختار ما كه سرحدّدار جديد گرجستان است بدان اراضى درآيد و رضاى خاطر مردم باز داند.

سخن بر اين نهاد و الكسندر يرملوف را سردار قفقاز نمود و ايلچى مختارش لقب نهاده و به اتّفاق ميرزا ابو الحسن خان روانۀ درگاه شاهنشاه ايران داشت. يرملوف بعد از ورود به تفليس براى نظم آن اراضى متوقّف گشت و ميعاد نهاد كه در نيمۀ بهار به حضرت پادشاه آيد و چند تن از مردم خود را با عريضه به همراه ميرزا ابو الحسن خان روانۀ درگاه شاهنشاه نمود.

و هم در اين سال هنرى الك انگريزى لقب وكالت يافته مأمور به توقّف ايران گشت و مستر موريه از حضرت شاهنشاه رخصت مراجعت يافته به انگلتره شتافت.

ارومى افشار برحسب فرمان پادشاه و اختيار وليعهد دولت به ميهماندارى او نامزد شد، و ميرزا عبد الوهاب معتمد الدّوله را حكم رفت كه روانۀ زنجان شده، چون ايلچى روس وارد شود او را در چمن سامان ارخى كه تا سلطانيه يك فرسنگ راه است فرود آورد و در مدّت غيبت اردوى پادشاه، مكنون خاطر او را باز داند. و ميرزا فضل اللّه مستوفى على آبادى نيز مأمور شد كه آنچه ايلچى روس را در خرج راه به كار باشد از منال ديوانى معلوم دارد تا مأخوذ دارند و به كار برند. اين جمله راه برگرفتند، آن گاه فرمان رفت كه از ممالك محروسه لشكرها براى كوچ دادن به سلطانيه در حركت آيند.

اما از طرف خراسان از اين پيش مرقوم شد كه حاجى فيروز بزرگان جام را از بهر گروگان به هرات كوچ داده و رعيّت جام را در قلعۀ محمودآباد سكون فرمود و بنياد خان فرمانگزار ايشان گشت. بعد از رسيدن حسنعلى ميرزا به خراسان، محمّد خان قرائى بر گردن نهاد كه هروقت فرمان رود قلعۀ محمودآباد را از تصرّف بنياد خان انتزاع دهد و از قبايل قرائى نيز جمعى در محمودآباد باز داشت. اين هنگام اسمعيل خان سردار به فرمان شاهزاده كس بدو فرستاد كه به وعده وفا كن. محمّد خان جواب باز داد كه چون شاهزاده به نظم جام كوچ دهد، مضايقتى در سپردن قلعۀ محمودآباد نخواهد رفت.

شجاع السّلطنه در اين وقت واجب دانست و در عشر اول جمادى الاولى با نفرى اندك صبحگاهى از ارض اقدس برنشست و به قدم عجل طىّ مسافت نموده در همان شب به شهر خبوشان آمد و رضا قلى خان ايلخانى كه پدر خويش اميرگونه را در حبس مى داشت، چون اين گونه ورود شاهزاده را بدانست سر از پاى نشناخته پذيره شد و جان و مال را به رسم پيشكش پيش داشت.

صبحگاه كه اين خبر پراكنده شد، نجفقلى خان شادلو حاكم بزنجرد و بيگلر خان چاپشلو حاكم درّه جز و سعادتقلى خان بغايرلو حاكم جهان ارغيان و قوجه خان كيوانلو حاكم رادكان شتابزده به حضرت شاهزاده شتافتند و جداگانه نواخت و نوازش يافتند.

چون خاطر ايشان را مطمئن ساخت همچنان بامداد ديگر

ص:283

برنشسته به ناگاه به ارض اقدس درآمد و خوانين خراسان پيشكشى لايق فراهم كرده با زن و فرزند طريق مشهد مقدّس گرفتند تا به گروگان در آن بلده بگذارند و 2000 سوار جرّار نيز به ركاب آوردند.

جمعى را با تيغ از هم باز گشادند، آن گاه از سرهاى ايشان در آن ارض مناره بنيان كرد و عددى به درگاه پادشاه فرستاد و اين قصّه را عرضه داشت نمود. بنياد خان كه اين بشنيد در طريق فرار از برق و باد شتابنده تر گشت.

آن گاه [شاهزاده] ميرزا محمّد خان تكلوى جامى را به حكومت جام باز گذاشته به جانب هرات جنبش كرد. چون به تربت شيخ جام رسيد، عطا محمّد افغان از قبل حاجى فيروز به درگاه آمد و زمين ببوسيد و معروض داشت كه حاجى فيروز، غوريان را باز گذارد و اطاعت دولت ايران را فرض شمارد، به شرط آنكه شاهزاده از اراضى جام پيشى نجويد و هرات را كه از احمد شاه به ميراث مانده از حاجى فيروز دريغ ندارد.

شجاع السّلطنه سخن او را وقعى نگذاشت و بازش فرستاد و از تربت شيخ جام كوچ داده چون به منزل كوسويه نزول كرد، امير حسن خان عرب حاكم طون و طبس با لشكر خود به ركاب پيوست.

بالجمله شاهزاده طى مسافت نموده در پل نقره 3 فرسنگى هرات لشكرگاه كرد. از آن سوى حاجى فيروز گروهى از شمخالچيان را در مصلاى هرات و تل بنگيان كه معقلى منيع است بازداشت و خود در قلعۀ هرات نشيمن ساخت. روز ديگر شاهزاده از پل نقره برنشسته با سپاه و توپخانه تا كنار آب انجيل آمد. لشكر فيروزكوهى و مردم عرب در اول حمله تل بنگيان را فرو گرفتند و جمعى از شمخالچيان را بكشتند و قليلى به شهر گريختند. روز ديگر قلعۀ هرات به محاصره افتاد. امير حسن خان به دروازۀ درب جوشن و امير اعلم خان به دروازۀ قندهار و امير قليچ خان به دروازۀ قوطى چاى و محمّد خان قرائى به دروازۀ عراق و حسينقلى خان بيات نيشابورى به دروازۀ ملك مأمور

آمدند و سپاهيان به نهب و غارت نواحى پرداختند.

روزى چند برنيامد كه حاجى فيروز كليد غوريان را با 50000 تومان زر مسكوك به حضرت شاهزاده فرستاد و نام پادشاه ايران را زينت سكه و خطبه نمود؛ و خوانين خراسان نيز خواستار شدند تا شاهزاده از حصار هرات دست بازداشت

ص:285

و خاطر بر دفع مردم هزاره و نظم بادغيسات گماشت؛ زيرا كه بعد از فتح محمودآباد، بنياد خان و نصير خان فرار كرده از اراضى بادغيس بگذشتند و در درۀ بام كه 5 فرسنگى رود مرغاب است نشيمن ساختند و با بهرام خان فيروزكوهى خويشى نموده او را به نزديك خود بردند و ابراهيم خان بيگلربيگى به عداوت بنياد خان، امير قليچ خان تيمورى و محمود خان جمشيدى را با خود متّفق كرده به درگاه شاهزاده آمد و تدمير را فرض و آسان شمرد، و اسمعيل خان سردار نيز بدين سخن هم داستان شد.

درۀ بام حركت كرد.

و از آن سوى بنياد خان و نصير خان بيرون شده با قراولان سپاه بازخوردند و به اندك ستيز و آويز شكسته شده به قلعه گريختند.

اسمعيل خان با سپاه برسيد و اطراف قلعه را فرو گرفت و بگشادن تفنگ و تواتر حمله، بسيار از مردم هزاره هلاك شدند. بنياد خان و نصير خان ناچار از در خاكسارى بيرون شده، امان طلبيدند و مقرّر شد كه فردا پگاه به لشكرگاه سردار آيند. و اسمعيل خان حكم داد تا لشكريان دست از جنگ بازداشتند. از قضا مردم بنياد خان از دور و نزديك بر سر او انجمن شدند و لشكرى لايق جنگ فراهم گشت، لاجرم بنياد خان دل قوى كرده از بهر مبارزت بيرون تاخت و در ظاهر درۀ بام سنگرى كرده، عباسقلى خان برادرزادۀ خود را با گروهى در آنجا بازداشت و خود با سپاهى بزرگ در جاى ديگر كمين نهاد. چون كار جنگ رواج يافت مطلّب خان دامغانى برادر اسمعيل خان سردار با سربازان خود يورش برده سنگر ايشان را بگرفت و عباسقلى خان را با مردم او عرضۀ تيغ ساخت.

لشكريان اين وقت به اخذ غنيمت پرداختند، ناگاه از طرفى بنياد خان با سواران خود در رسيد و در حملۀ اول كربلائى باقر انزائى سركردۀ پيادگان انزائى استرآبادى كشته شد و مردم او از جنگ هزيمت گرفتند و سواران هزاره به قتل ايشان از دنبال بتاختند.

سواران سپاه سردار چون اين بديدند بيمناك شدند و پى گريختگان برداشتند، چندانكه سردار كلاه برگرفت و افغان همى كرد سودى نبخشيد، ناچار خود نيز برنشست و بگريخت. ناگاه گريختگان در منزل مرغ چوبين يك يك و دودو به لشكرگاه شاهزاده رسيدند و قصّه بگفتند.

شاهزاده بى توانى امير حسين خان عرب و اسمعيل خان قاجار شامبياتى را به حراست اردو بازداشته، خود برنشست و توپخانه را تحريك داده و شتاب كرد. ناگاه به جماعتى كه از دنبال هزيمتيان مى تاختند، دچار شد و بانگ رعدآساى توپ بالا گرفت و خود نيز با نيزه خطى بديشان حمله كرد و 130 تن از آن جماعت را دستگير ساخت، ديگران به قلعۀ درۀ بام بازگريختند و در زمان

ص:287

حكم داد تا گرفتاران را با ميخهاى آهن بر زمين كوفتند و به منزل مرغ چوبين باز آمد؛ و كس فرستاده اسمعيل خان سردار را كه به قلعۀ نو گريخته بود

نيم شبى به لشكرگاه آوردند. بامداد آهنگ درۀ بام كرد. خوانين خراسان معروض داشتند كه چون يك نيمۀ لشكر به قلعۀ نو گريخته اند و اين مردم نيز بيمناك گشته اند انتقام اين كار به ديگر وقت مبارك تر است.

لاجرم مراجعت فرموده در منزل شكيبان معروض افتاد كه مدد خان درّانى با جمعى از افغانان در قريۀ پشنگ جاى دارد و ميرزا صادق وقايع نگار را كه ملازم اردو بود به فحص حال بيرون فرستاد. او برفت و مدد خان را به درگاه شاهزاده آورد. مكشوف شد كه از حاجى فيروز والى هرات و حاجى آقا خان وزير او رنجيده و به ملازمت شاهزاده شتافتند. لاجرم شجاع السّلطنه او را به خلعت گرانبها و خنجر مرصّع مفتخر ساخته، ملازم ركابش فرمود و از شكيبان به چمن بيرنى آمد. در آنجا عطا محمّد خان افغان از قبل حاجى فيروز با عريضه و پيشكش شايسته برسيد و مورد نواخت و نوازش شده، باز هرات شد.

آن گاه امير علم خان عرب و ابراهيم خان هزاره و امير حسن خان حاكم طبس و ديگر سركردگان را رخصت انصراف داده خود روز شنبه دهم رمضان وارد مشهد مقدّس گشت و وقايع احوال را در حضرت شاهنشاه ايران عرضه داشت نمود.

هم در اين سال روز پنجشنبه هفدهم شهر شعبان برحسب فرمان شهريار تاجدار بساط عيش و عرس بگستردند و 2 تن از دختران حسينقلى خان را كه برادرزادگان شهريارند براى شاهزاده ظل السّلطان و شاهزاده اللّه ويردى ميرزا عقد مزاوجت بستند.

و هم در اين سال شاه زمان افغان كه به دست برادرش شاهزاده محمود نابينا گشت با يك پسر خود به درگاه پادشاه آمد و آهنگ زيارت بيت اللّه داشت و مورد الطاف و اشفاق خسروانى گشت.

مستبد داشت. پس از 2 ماه كه نظم مملكت تفليس و قراباغ بداد برحسب ميعاد آهنگ چمن - سلطانيه كرد. عسكر خان افشار به فرمان نايب السّلطنه از اوچ كليسا مهمان پذير گشت و در ايروان، حسن خان برادر حسين خان سردار با 5000 كس از سواران نامور به استقبال او شتافت و حسين خان كه در شهر ايروان از بهر مضيف سراپردۀ پنج سرى بر پاى كرده بود، وقت رسيدن ايلچى تا بيرون سراپرده پذيره شد و دست او را به قانون اهالى يوروپ كه علامت محبّت نهاده اند فشار داد و به سراپرده آورد و او را با شرايط مهمان نوازى از خاك ايروان بگذرانيد.

و روز ورود به تبريز برحسب حكم نايب السّلطنه از قريۀ سهلان تا سراى دار الاماره 25000 سوار و 15000 سرباز و 20000 كس پياده و 40000 كس از اهل حرفت و صنعت با 40 عرادۀ توپ از دو رويه صف بركشيدند و همه تن چون تمثال ديوار از سخن خاموش و چشم بر ايلچى داشتند.

بالجمله يرملوف بدين ساز و سامان درآمد و روز ديگر رخصت بار يافته به حضرت نايب السّلطنه شتافت. اما از نايب السّلطنه سخنى كه تشييد قواعد مصالحت كند، نشنود؛ زيرا كه خاطر او شيفتۀ جنگ بود و آهنگ انتقام داشت.

لاجرم يرملوف با كدورت ضمير از آنجا كوچ داده به زنجان آمد و شاهزاده عبد اللّه - ميرزا او را عظيم بزرگ داشت و هيچ دقيقه از پذيره دادن و مهمان پذيرى فرو نگذاشت و برحسب امر شاهنشاه ايران او را در چمن سامان ارخى فرود آورد و ميرزا عبد الوهاب - معتمد الدّوله با او طريق موافقت و مؤالفت سپرد.

از اين سوى شاهنشاه ايران روز يكشنبه بيست و هفتم شهر شعبان از دار الخلافۀ طهران حركت فرموده، جمعه هفدهم شهر رمضان وارد چمن سلطانيه گشت و از توپخانه و زنبوركخانه و سوار و سرباز و شاهزادگان و امرا چندان انجمن بودند كه كمتر وقت بدين ازدحام و انتظام سپاهى باديد آمد.

و يرملوف به لباسى دگرگون از يك سوى بيرون شده، نظاره سپاه و رسيدن پادشاه را بدان شوكت و حشمت همى كرد.

ص:289

و بعد از ورود به چمن سلطانيه به فرمان شهريار اسبى با ساخت مرصّع به جواهر آبدار به نزديك ايلچى بردند تا برنشسته به لشكرگاه آمد. و امان اللّه خان والى كردستان با 5000 سواره پذيرۀ او شد و از سراپردۀ شاه تا 2 ميل راه سربازان و توپچيان و زنبوركچيان از 2 رويه صف راست كردند.

بر زيادت عرض و يك به دست ثخن داشت و ديگر اشياء نفيسه نيز پيش گذرانيد.

برحسب فرمان آينه ها در كاخهاى سلطنت كه تمامت آن كاخها نيز از آئينۀ بلور بود نصب گشت.

و همچنان يرملوف از قبل ايمپراطور افسرى مكلّل به جواهر و بعضى اشياء ديگر به ميرزا شفيع صدر اعظم عطا كرد؛ و هريك از بزرگان درگاه را هديه [اى] جداگانه داد.

اگرچه سفر يرملوف براى تشييد قواعد عهدنامه سابق بود و ليكن پاره [اى] سخن از قبل ايمپراطور معروض داشت كه بنيان مودّت را متزلزل مى ساخت.

نخستين آن بود كه پادشاه روس را با دولت عثمانى آهنگ مخاصمت است، شاهنشاه ايران را به حكم اتّحاد در اين مخاصمت اعانت روسيه لازم است و اگرنه اعانت روميان نيز نفرمايد.

شهريار تاجدار در پاسخ فرمودند عهد ما با ايمپراطور همان است كه در عهدنامه مسطور است.

ديگر عرض كرد كه دشت خوارزم با اراضى دولت روسيه پيوسته است و بازرگانان روس را پيوسته مردم خوارزم زحمت رسانند و اموال ايشان را به غارت برگيرند.

شاهنشاه ايران يا خود لشكر به خوارزم فرستاده آن اراضى را در تحت فرمان خويش آرد، يا اجازت دهد كه لشكر روسيه از درياى خزر به استرآباد شود و از آنجا يا از راه خراسان يا از طريق دشت به تنبيه خوارزميان عبور كنند.

شهريار فرمود كه اگرچه در فصول يازده گانه عهدنامه اين سخن مرقوم نيفتاد ولاكن در طريق محبّت مضايقت نمى رود، اما عبور سپاه روسيه در خاك ايران روا نيست و از تسخير خوارزم كارداران ايران را مكروهى نباشد به شرط آنكه نخستين فتح بلخ و بخارا و هرات به دست شود، آن گاه رزم خوارزم آسان گردد. چنانكه نادر شاه افشار نيز چنين كرد.

ديگر عرض كرد كه اگر اجازت رود يك نفر باليوز از دولت روسيه در گيلان متوقّف باشد و زشت و زيباى تجارت روسيه را باز داند.

امناى دولت بدين سخن وقعى ننهادند. و ابا كردند.

ص:291

و ديگر عرض كرد كه برحسب عهدنامۀ مباركه مؤتمنى معيّن شود كه حدود طالش را باز نمايد.

شهريار انجام اين كار را به صوابديد وليعهد دولت عباس ميرزا باز گذاشت.

ديگر عرض كرد توقّف وكلاى طرفين در سرحدّ دولتين واجب است.

پاسخ رفت كه پس از مراجعت به تفليس معتمدى به درگاه ما فرست تا با كارپردازان دولت ايران اين كار ساخته كنند.

آن گاه يرملوف را به خلعت گران بها و شمشير مرصّع و اسب با ساخت و ستام مكلّل به جواهر و يك قطعه نشان شير و خورشيد الماس سرافراز فرمود و همراهانش را جداگانه هريك را به جبّه قرين اعطا و اعزاز داشت، رخصت مراجعت فرموده به مهماندارى عسكر خان افشار بازشتافت.

اسمعيليه از هندوستان و تركستان زكوة خود را به حضرت او مى آوردند و اگر نيروى سفر كردن نداشتند به آب دريا مى افكندند و چنان مى پنداشتند كه به دست امام مى رسد و بسيار كس نذر مى كردند كه در حضرت امام حىّ ، مدّتى معيّن مجاور باشند و طى مسافت كرده در اراضى محلاّت و هرجا كه امام را مسكن باشد حاضر مى شدند و به جاروب كشى و ديگر كارها مى پرداختند.

بعد از سيّد ابو الحسن خان امامت قوم به شاه خليل اللّه فرزند او رسيد و او بعد از روزگارى سفر يزد كرد، و 2 سال توقّف نمود. روزى چنان افتاد كه به يك دو تن از ملازمان او در بازار يزد با اهل حرفت منازعت كردند و زحمت رسانيدند. مضروبين شكايت به ميرزا محمّد جعفر صدر الممالك بردند و او به احضار ملازمان شاه خليل اللّه حكم داد. ايشان هراسناك شده به سراى شاه خليل اللّه گريختند و عوانان صدر الممالك بى نيل مقصود باز شدند.

ملا حسين يزدى كه مردى اديب و فاضل بود چون اين بديد، خواست تا در نزد صدر الممالك اظهار عقيدتى كند. بى توانى از مجلس جنبش كرده با جماعتى از عوام آهنگ سراى شاه خليل اللّه كرد. و او از بهر دفاع در سراى بسته بر لب بام سنگرى كرد و به عزم مدافعت بنشست. مردمان به يورش اول در سراى شكسته و شاه خليل اللّه را با دو سه تن از مردم او پاره پاره كردند.

حاجى محمّد زمان خان پسر حاجى محمّد حسين خان نظام الدّوله كه اين وقت حكومت يزد داشت، ملا حسين و ديگر اشرار را كه اين كار كردند، بگرفت و بازداشت و صورت حال را عريضه نگاشت. شهريار كس فرستاد تا صدر الممالك و ملا حسين و ديگر مردم گناهكار را حاضر درگاه ساختند.

نواب صدر الممالك را به سخنان خشن از مكانتى كه داشت فرود كرد، و ملا حسين را در زندان بردند و در زنجير كشيدند، به شفاعت نظام الدّوله، ملا حسين به جان ايمن شد و عقاب او به زحمت چوب معلّق شد و صدر الممالك به عذر گناه پيشكشى لايق پيش كشيد و مخذولا روانۀ يزد شد. و

ص:293

چون قاتل معيّن نبود، ديت مقتول را از تمامت مرتكبين اين كار مأخوذ داشتند. آن گاه شهريار تاجدار آقا خان ولد اكبرش را كه به جاى پدر امام اسمعيليه بود مورد عطوفت داشت و او را به مصاهرت خويش بركشيد و حكومت ساير البلوك قم و محلاّت را بدو گذاشت.

ميرزا به خراسان، حاجى فيروز را وحشتى در ضمير نشست. و ملك حسين پسر خود را با حسن خان ناظر روانۀ كابل نموده، از برادر استمداد لشكرى كرد، باشد كه قوّتى گيرد و غوريان را استرداد كند. محمود شاه كه تسخير هرات را در ضمير داشت اين معنى را به فال نيك گرفت و فتح خان وزير خويش را با لشكرى انبوه روانۀ هرات داشت تا هرات را به دست گيرد و اگر تواند به خراسان نيز زحمتى رساند.

و اين فتح خان مردى دلاور بود و 20 برادر داشت كه هريك در محلى سردارى و فرمانگزارى بودند و حكومت او در وزارت محمود شاه از پادشاه بر زيادت بود و نقش خاتم چنين داشت.

بيت

چه بخت دولت محمود شه معظّم شد غلام خاص فتح خان وزير اعظم شد

بالجمله فتح خان با لشكر فراوان و توپخانه تا حدود فراه براند. حاجى آقا خان وزير

حاجى فيروز صواب ندانست كه او را به شهر درآورد، به استقبال او تا نواحى هرات استعجال كرد و تسخير غوريان را بر ورود به هرات مقدّم داشته او را در بيرون شهر فرود آورد و فتح خان چند روزى ببود و روى دل مردم همى با خويش كرد، آن گاه حاجى فيروز را به دست آويز مشورت به بيرون شهر دعوت كرد، پس از لحظه [اى] گفت وشنود از نزد او بيرون شد و حكم داد تا او را و بزرگان دولت او را در حبس بازداشتند و به شهر هرات در رفته خزاين و دفاين و احمال و اثقال حاجى فيروز را مأخوذ داشت و ملك قاسم ميرزاى پسر حاجى فيروز را پس از چند جراحت دست ببست و زنان و دختران را اسير كرد. و هم از تعرّض با ايشان دست باز نداشت و حاجى آقا خان وزير و عبد الرّشيد خان درّانى را مقتول ساخت.

آن گاه حاجى فيروز و زنان و فرزندان او را روانۀ قندهار نمود و خود در هرات بنشست و كهندل خان برادر خود را به تسخير غوريان فرستاد و به مكاتيب و مواعيد محمّد خان - قرائى و ابراهيم خان و بنياد خان هزاره و ديگر بزرگان جمشيدى و خراسانى را با خود بر سر مهر و حفاوت آورد و با محمّد رحيم خان فرمانگزار خوارزم نيز هم داستان گشت، آن گاه عصيان با دولت ايران را بلندآوازه كرد. و دو روز

ص:295

قبل از نوروز اين حديث در حضرت شهريار انتشار يافت و فرمان رفت تا لشكرها انجمن شوند و شجاع السّلطنه تا رسيدن لشكر در حراست حدود خراسان استوار باشد.

و چون ميرزا ابو الحسن خان از طريق اسلامبول رهسپار بود، هم مكتوبى به سلطان محمود خان ملك روم مرقوم افتاد و همچنان نامه [اى] به ايمپراطور نمسه و كتاب ديگر به پادشاه فرانسه رقم شد و هريك را ارمغانى جداگانه فرمان رفت. و ميرزا ابو الحسن خان در نيمۀ رجب راه برگرفت و شهريار نيز ساز سپاه كرده، در هيجدهم رجب خيمه بيرون زد و تا ارباع فيروزكوه و نمكه براند و در آنجا اقامت جست تا خبر خراسان باز داند و كار بر مصلحت وقت براند.

تن سواره و پياده و زنبورك خانه كار مقاتلت بياراست و ايلغار كرده در اراضى كوسويّه تلاقى فريقين افتاد.

فتح خان چون سپاه شاهزاده را ديدار كرد يك تن از افغانان را رسول فرستاده و پيام داد كه شاهزاده غوريان را به دولت افغان گذارد و محال تربت و باخرز را به محمّد خان و ابراهيم خان سپارد تا از اينجا هر 2 سپاه، بى آنكه باهم آويخته شوند و خونها ريخته گردد، مراجعت نمايند و اگر شاهزاده از جنگ نپرهيزد و با ما در آويزد چه داند كه فتح و نصرت كرا باشد، بعيد نباشد كه به تكبّر ملكزادگى و تنمّر جوانى مملكت سلطانى را متزلزل كند.

شاهزاده در پاسخ گفت كه مولاى تو محمود را كه پروردۀ نعمت پادشاه ايران است هرگز آن مكانت نباشد كه در ميان ملوك سخن به نيك و بد كند و دم از خير و شرّ زند، تو را چه افتاده كه ديروز حشمت افغان سدوزائى را شكستى و چشم از حقوق ولى نعمت پوشيدى، چندانكه با بانوان سراى ايشان نيز درآويختى! و درآميختى، اين گونه سخن از اين گونه مردم پسنده نباشد، اگر ايمنى خواهى آن چند تن قرائى و هزاره را دست بسته به سوى ما فرست و اگرنه جنگ را ساخته باشد. چون سخن به پاى رفت و سفير فتح خان باز شد، بازار مبارزت رواج گرفت.

فيروزكوهى و جمشيدى در ميمنه بداشت و كهندل خان برادر ديگر خود را با لشكر هراتى و تايمنى و درزى به ميسره فرستاد و بنياد خان را با سواران هزاره و چيچكو در جناح ميسره جاى داد و محمّد خان را با جماعت فراهى و سبزوارى در جناح ميمنه گماشت و خود با خيل قزلباش كابل و افاغنۀ قندهار و ابراهيم خان هزاره و محمّد خان -

قرائى و توپخانه به قلبگاه درآمد و جمعى از لشكريان را نيز در سابقه و كمين جاى ستادن فرمود.

اين وقت آتش حرب زبانه زدن گرفت و آلات ضرب به كار افتاد و دهان توپها از طرفين گشاده شد و از گرد و دود رزمگاه جهان سياه گشت. شيردل خان با جماعتى از سپاه افغانان بر ميسرۀ سپاه شاهزاده حمله افكند و سربازان سمنانى و سواران قراچورلو برايشان درآمدند و به دستيارى تفنگ و ديگر آلات جنگ آن جماعت را چنان هزيمت كردند كه هر تن به ديگرسوى همى رفت و بسيار كس از ايشان به خاك معركه افتاد.

ديگرباره افغانان يك حملۀ ديگر انداختند و ذو الفقار خان كار ايشان را بساخت، اين وقت كهندل خان با مردم سيستان و قبايل هرات چون پلنگ خشمگين به آهنگ ميسرۀ سپاه شاهزاده سبك عنان شد، پيادگان استرآبادى حيلتى انديشيدند و خواستند تا آن جماعت را از لشكرگاه خود دور كنند و يك باره دستگير سازند. لاجرم لختى بازپس شدند و فرّى نمودند.

سوارۀ خواجه وند و عبد الملكى چون اين بديدند ايشان را هزيمت شدگان پنداشتند و بى توانى روى بركاشتند و از جانب ديگر بنياد خان هزاره بدانجا كه بنه و آغروق شاهزاده بود بتاخت و هنوز مردم او دست به چيزى فرا نبرده بودند كه سواران ركابى شاهزاده برسيدند و جنگ درپيوستند.

بنياد خان را نيروى جنگ ايشان نماند و از پيش روى سواران بگريخت، از قضا در هزيمت با سواران خواجه وند و عبد الملكى كه ايشان نيز از جنگ فرار كرده بودند هردو سپاه گريخته در كنار ميدان باهم درآويختند.

ص:299

بعد از گيرودار و كشش و كوشش بسيار بنياد خان به جانب كوسويّه گريخت و جماعت خواجه وند و عبد الملكى طريق مشهد مقدّس برداشت.

اما ميدان رزمگاه از گرد دود چون شبان سياه بود و هيچ كس دوست از دشمن نمى شناخت. شجاع السّلطنه در آن گردگاه با چند تن از غلامان جان بر كف نهاده و كف بر لب آورده چون پيل مست قدم استوار داشت و از يمين و شمال حمله مى افكند، در ميانه چند تن از افغانان او را دريافتند و با تيغهاى آخته به سوى او شتافتند. شاهزاده اسب بر جهاند و مانند شير خشمگين برايشان درآمد. يك تن از افغانان كه مردى دلاور بود پيشدستى را تيغ بر فرق شاهزاده براند، شاهزاده سر بدزديد و آن تيغ بر سر اسب

آمده، لختى جراحت كرد. هم در آن حال شاهزاده ديگرش مجال نداد، شمشير بزد و او را دو نيمه ساخت ديگرى را از كمرگاه بزد و آن يك را سر بپرانيد.

بالجمله 4 تن را شاهزاده پاره پاره ساخت و چند تن ديگر از افغانان را صفر على بيگ و مشهدى قلى بيگ قليجى و رستم بيگ شادلو كه از ملازمان ركاب بودند بكشتند.

و محمّد خان دولّوى قاجار با 10000 تن لشكر ملازم ركاب او شدند و فرمان شد كه اگر محمّد رحيم خان از اراضى درون و مهين قدم فراتر نگذاشته دست از او باز دارند و حصار بزنجرد را محصور دارند و نجفقلى خان شادلو را دستگير نمايند.

شهريار تاجدار چون اين احكام براند خويشتن نيز سفر خراسان را تصميم عزم داد و با لشكرى از حوصلۀ حساب افزون راه برگرفت و از شاهزادگان محمّد ولى ميرزا و محمّد رضا ميرزا و همايون ميرزا و حيدر قلى ميرزا و اللّه ويردى ميرزا و امام ويردى ميرزا ملازم ركاب شدند و قاسم خان قوانلوى قاجار كه به مصاهرت پادشاه مفاخرت داشت هم رهسپار آمد.

بالجمله اردوى پادشاهى از چمن ميدان جوق جنبش كرده از راه جاجرم جهان نورد گشت. در منزل اسفراين فرستادگان شجاع السّلطنه برسيدند و نقاره خانه و توپخانه و زنبورك خانۀ فتح خان را به حضرت آوردند و روز سه شنبۀ سيّم شهر رمضان اراضى بام كه از محال جهان ارغيان است مضرب خيام شد و در آنجا مكشوف افتاد كه سعادت قلى خان در قلعۀ صفى آباد جاى كرده حراست قلعۀ بام را به مرتضى قلى خان برادرش گذاشته. برحسب فرمان، عبد اللّه خان ارجمندى و سربازان فيروزكوهى قلعۀ بام را حصار دادند و هدف توپهاى باره كوب ساختند. روز سيّم از قلعه گيان بانگ استغاثه بلند شد و مرتضى قلى خان با تيغ و كفن درباره بند پادشاه مأمن جست. شهريار ديندار بر وى ببخشود و در ازاى غنيمتى كه از مردم قلعه بهرۀ لشكريان مى شد معادل 3000 تومان زر مسكوك از خويشتن به لشكر عطا كرد.

سعادت قلى خان در قلعۀ صفى آباد چون اصغاى اين خبر نمود از در زارى و ضراعت محمّد قاسم خان قوانلو را به شفاعت انگيخت و به خواستارى او به تقبيل آستان پادشاهى شتافت و رقم عفو و عطوفت يافت.

و در اين سفر چنان افتاد كه روزى شهريار به گرد قلعۀ بام برمى آمد و نظارۀ توپچيان و نظام ايشان مى كرد. محمّد نام بغايرى اين بديد و بدانست و گستاخانه شمخال خويش را به سوى پادشاه بگشاد. گلولۀ شمخال خطا كرد و از پادشاه بگذشته بر پيشانى

ص:302

يك تن از غلامان آمد، مغز او را پراكنده ساخت. بعد از فتح قلعۀ بام چون شهريار بر آن جماعت ببخشود و تيغ به خون اين خاين نيز نيالود.

مع القصّه بعد از فتح بام، ميرزا عبد الوهاب معتمد الدّوله از نزد شجاع السّلطنه به لشكرگاه آمد و معروض داشت كه اين هنگام كه شاهزاده تربت حيدريه را حصار داده از قبل شاه محمود افغان و پسرش كامران ميرزا، ملاّ شمس مفتى هرات و خان ملاّ خان ملاّ باشى درّانى به نزديك شاهزاده آمد و او را در حضرت پادشاه شفيع ساخته اند كه زلات ايشان به زلال عفو از جريدۀ جهان شسته گردد و سخن بر اين نهاده اند كه ما را از جسارت فتح خان خبرى نبوده و ما اين كاوش نفرموده ايم و اگر اجازت رود فرستادگان او را در پيشگاه پادشاه حاضر سازيم تا به كشف مسئول خويش پردازند.

شاهنشاه ايران فرمود كه ايشان را به نزد ما بار نباشد و پاسخ ايشان را شجاع السّلطنه بگذارد. و بدين گونه پيام فرستد كه اگر به كيفر اين جنايت فتح خان را دست بسته به سوى ما فرستى يا هردو جهان بين او را از چشمخانه بيرون كنى، ديگرباره با تو طريق ملاطفت و مصافات خواهيم سپرد و اگرنه ساختۀ عذاب و عقاب مى باش. چون سخن به پاى رفت معتمد الدّوله بازشتافت و شهريار سه شنبۀ دهم رمضان از بام كوچ داده در منزل پير شهباز فرود شد.

امّا رضا قلى خان زعفرانلو به استمداد محمّد خان قرائى راه تربت پيش گرفت و چون تربت را محصور يافت بازشتافت. لاجرم شهريار تاجدار فرمان داد كه حسن خان قاجار - قزوينى و عيسى خان ميرآخور با 10000 پياده و سواره به منقلاى سپاه به طرف خبوشان بيرون شدند و خود دوشنبۀ شانزدهم رمضان كوچ داده در ظاهر قلعۀ خبوشان لشكرگاه كرد.

حسن خان و عيسى خان در جانب جنوب قلعه سنگرى برآوردند و يوسف خان سپهدار و اسمعيل خان سردار به سوى مشرق شدند و سراپردۀ شهريار در برابر دروازۀ مشهد برپاى شد. و از آن سوى وقتى رضا قلى خان از اراضى تربت بازشتافت و از اين جوش و جيش آگاه شد و دست نيافت كه به حصار خبوشان در رود، عظيم بترسيد و اهمال و اثقال خود را ريخته به قلعۀ شيروان كه 10 فرسنگى خبوشان است گريخت.

چون اين خبر در لشكرگاه سمر شد فرمان رفت تا شاهزاده محمّد تقى ميرزا از كنار بزنجرد برخاسته در ظاهر قلعۀ شيروان نشست و راه آمد و شد بر قلعه گيان ببست. اما از آن جانب ديگر چون امير حسن خان حاكم طبس برحسب حكم شاهزاده شجاع السّلطنه يك چند از مدّت زمان به تخريب قلاع تربت روز مى گزاشت و حصن دوغ آباد را كه از محال محولات تربت بود با خاك پست كرد، محمّد خان قرائى را در مملكت خراسان معقلى محكم كه به استظهار آن استوار تواند نشست نماند. لاجرم از كارداران شجاع السّلطنه خواستار آمد تا ميرزا عبد الوهاب معتمد الدّوله برفت و خاطر او را از كدورت وحشت و دهشت صافى داشته به حضرت شاهزاده آورد.

و روز ديگر شجاع السّلطنه در خانۀ او و خوان او ميهمان شد و دل او را باز جاى گذاشته ملازم ركابش داشت و از خاك تربت به ارض اقدس و مشهد مقدّس كوچ داد، آن گاه آهنگ درگاه شاهنشاه ايران كرد و امير حسن خان طبسى و محمّد خان قرائى و امير قليچ خان تيمورى و ابراهيم خان و كريم داد خان تيمورى و ندر محمّد خان برادر بنياد خان هزاره و پلنگ توش خان برادر صيد محمّد خان

ص:304

جلاير حاكم كلات و خوانين چاپشلو و منصور خان فرستادۀ كامران ميرزاى افغان و حكيم خان حاكم سرخس و بزرگان و صناديد قبايل تركمانان سالور و ساروق و سرخس و مرو و اعيان يمرعلى و على ايلى و مهچه و مهنه و درون و نسا و ابيورد و آخال اين جمله در ركاب شجاع السّلطنه بشتافتند.

و چون قربت اردوى پادشاه يافتند برحسب فرمان جماعتى از ملك زادگان و پيشكاران پيشگاه و قواد سپاه پذيره شدند و شجاع السّلطنه را با عظيم مكانتى به تقبيل سدۀ سلطنت حاضر كردند. شهريارش نوازش فرمود و ملازمان ركاب او را نيكو نواخت و خوانين خراسان و افغانستان و تركمان را كه از 1000 تن، بر زيادت بودند به نزديك حاجى محمّد حسين خان نظام الدّوله مهمان فرستاد. نظام الدّوله را كه در بساط نعمتش معن زائده از بهر زائده جبين تواند سود، در لشكرگاه 20 سراپرده از بهر ضيافت خانه افزون داشت.

هم در آنجا شبى در ظلمت ليل دو تن از سواران تركمان از كنار خيام عبور دادند، ناگاه به كويى كه فضول مياه مطبخ او در مى رفت درآمدند چندان كه مهميز زدند و مركب را تحريك دادند، باشد كه از آن آب عبره كنند در قوّت بازوى ايشان نبود، ناچار دل بر مرگ نهادند و جان بدادند.

مع القصّه بعد از اين وقايع چون رضا قلى خان نيك نگريست، خوانين خراسان و

بزرگان افغان و تركمان را بعضى مقهور و برخى را در التزام خدمت پادشاه مجبور يافت و خويشتن را در طريق عصيان و يك تنه ديد، از كارداران دولت خواستار آمد كه اگر ميرزا - شفيع صدر اعظم يك شب مرا ميهمان آيد و خاطر مرا از غضب پادشاه ايمن فرمايد، هيچ بهانه نجويم و بر طريق حضرت پويم. برحسب فرمان شهريار، صدر اعظم، ميرزا فضل اللّه على آبادى مستوفى را و ميرزا رضاى قزوينى منشى و ميرزا فضل اللّه منشى مؤلف تاريخ ذو القرنين كه مشتمل بر آثار سلاطين قاجار است با خود برداشته در عشر آخر شهر رمضان راه قلعۀ رضا قلى خان را پيش گرفت.

چون با قلعه قريب شد رضا قلى خان با 500

ص:305

تن جزايرچى به استقبال بيرون شد و از اسب به زير آمده، ركاب صدر اعظم را بوسه زد و اجازت يافته برنشست و در ركاب او به قلعه درآمد.

يك هفته صدر اعظم به استمالت او روز گذاشت و اميرگونه خان پدرش كه هم در آن قلعه به دست پسر محبوس بود او را فرمود كه صواب آن است كه صدر اعظم را ملتزم ركاب شوى و به حضرت پادشاه شتاب گيرى، اگر با خون تو شمشير آلايد نام دولت ايران به زشتى برآيد و اگر بر جان تو ببخشايد جاودانه ايمن خواهى زيست. سخن پدر را نيز وقعى ننهاد.

روز هشتم شجاع السّلطنه نيز يك تنه به قلعه درآمد و يك شب ببود و هرچه دانست

و توانست بفرمود اين همه سخن حكمت آميز كه حدّت شمشير تيز داشت در دل رضا قلى خان راه نكرد و روز هشتم صدر اعظم، رضا قلى خان را به جاى خود گذاشته راه برداشت. بعد از ورود به درگاه آتش خشم پادشاه افروخته گشت.

چون ايل والوس رضا قلى خان و مواشى ايشان را 3 سيغناق(1) بود، حكم رفت تا شاهزاده محمّد ولى ميرزا با جماعتى به تسخير سيغناق فارج و اسپيد جرد جنبش كرد و شاهزاده امام ويردى ميرزا به سوى استاد خرده عنان بگذاشت. و محمّد خان قاجار دولّو از لشكرگاه شاهزاده محمّد تقى ميرزا آهنگ سيغناق راز و قوشخانه كرد و شاهزاده محمّد رضا ميرزا و محمّد قاسم خان قوانلو در نواحى خبوشان تاختن كردند. 3 روزه مدّت بر زيادت نرفت كه تمامت مواشى و اثقال و اموال آن قبايل منهوب شد و از جانب ديگر لشكريان ديوار قلعۀ شيروان و خبوشان را با توپهاى باره كوپ رخنه و ثلمۀ فراوان كردند و به زير برج و باره بسيار نقب در بردند.

رضا قلى خان را ديگر توان خويشتن دارى نماند، جماعتى از علما را به شفاعت برانگيخت و آلات حرب و ضرب خويش را چندان كه خنپاره و زنبوره و شمخال و تفنگ داشت با 6 عرادۀ توپ به درگاه پادشاه فرستاد و زن و دختر و پسر خود را به گروگان نهاد و استغاثت آورد كه در اين سفر چون آتش خشم پادشاه بر من

ص:306

تافته است دل ديدار ندارم، روا باشد كه بر من ببخشايد و ديگر وقت حاضر حضرت فرمايد.

شجاع السّلطنه و خوانين خراسان تا خون بى گناهان هدر نشود و قلعه خبوشان پى سپر لشكر نگردد، بدين سخن هم داستان شدند و به خواستارى در آستان پادشاه جبين بر خاك نهادند، شهريار از ايشان بپذيرفت و زن و فرزند رضا قلى خان را به گروگان روانۀ مشهد مقدّس داشت.

دل خان در حبس خانه انداخت.

اين هنگام شاه محمود مراجعت به قندهار نمود و از پس او پردل خان برادر ديگر فتح خان از هرات فرار كرده، در قريۀ نادعلى از جماعت غليجائى انجمنى كرد تا اگر تواند كامران [ميرزا] را گزندى رساند و برادران خود را از زندان او برهاند. كامران [ميرزا] برادران او را رها ساخت تا از كيد و كين او برآسايد.

اما از آن سوى چون خبر نابينائى فتح خان سمر شد، محمّد عظيم خان برادر مهتر او كه فرمانگزار كشمير بود و برادر كهتر خود دوست محمّد خان و يار محمّد خان را به طلب شاهزاده ايوب به اراضى پيشاور فرستاد و او را بر تخت نشانده، با شاه محمود نبرد آزمود و تا حدود جلال آباد را در تحت فرمان آورد؛ و از طرف ديگر محمّد عظيم خان، عبد الجبّار خان برادر ديگر خود را به اتّفاق دوست محمّد خان به تسخير كابل مأمور فرمود و همچنان محمّد زمان خان برادر ديگر را به هندوستان گسيل ساخت تا شجاع الملك پسر تيمور شاه را كه پناهندۀ دولت انگريز بود، بياورد، تا با سمندر خان حاكم دره مبارزت كرده او را هزيمت ساخت. و محمّد هاشم ميرزا و سلطان اسد ميرزا در چنين هنگامه از نزديك شاه محمود گريخته به شير دل خان پيوستند و با او همدست شدند. و اين وقت پر دل خان در ركاب محمّد هاشم ميرزا و سلطان اسد ميرزا به طلب منال ديوانى شكارپور راه بلوچستان برداشت.

بالجمله تمامت افغانستان آشفته شد و جز حصار قندهار و هرات در حكم شاه - محمود و كامران [ميرزا] باقى نماند. لاجرم كامران ميرزا روى ضراعت به درگاه شاهنشاه ايران نهاد و خالق داد خان درّانى را با يك زنجير فيل و 5000 تومان زر مسكوك و ديگر اشياء به درگاه فرستاد. شهريار فرستادۀ او را بنواخت و به وعدۀ ملاطفت و اعانت نويد داد و رسول او را رخصت مراجعت فرمود.

اما رضا قلى خان بعد از حركت اردوى پادشاه از خاك خراسان به مشهد مقدّس سفر كرد و حاضر درگاه شجاع السّلطنه شد و مكانتى عظيم يافت. آن گاه اجازت

ص:308

مراجعت بستد، تا بسيج سفر كرده، در ركاب شجاع السّلطنه طريق سدۀ سلطنت بسپارد. و چون باز خبوشان شد، ديگرباره پيمان شكست و دروازۀ حصن بربست، ناچار شجاع السّلطنه او را بازگذاشت و طريق دار الخلافه برداشت و در طهران مورد عطوفت شهريار گشت و برادر اعيانى خود حسينعلى ميرزا را كه نيز حاضر درگاه بود ديدار كرد.

و هم در اين سال حاجى محمّد حسين خان عزّ الدّين لوى قاجار مروزى پسر بيرام - على خان مريض شد و 3 روز قبل از نوروز جهان را به درود كرد و او مردى بزرگ نژاد و دانا دل بود، فضلى به كمال و فرهنگى به سزا داشت، شهريار را در مجلس خاصّ مصاحب و دربار عام مخاطب بود.

و هم در اين سال برحسب پيمانى كه در ميان دولت ايران و روس رفت چنانكه مذكور شد، پولكونيك مزراويج از دولت روسيه به صوابديد الكسندر يرملوف به درگاه پادشاه ايران آمد تا حدود طالش را معيّن كند و خود نيز در ايران توقّف كند و كار تجارت روسيه را نگران باشد. شاهنشاه ايران فرمود تا وليعهد دولت عباس ميرزا او را در مملكت آذربايجان جاى نشيمن معيّن كند و يك تن از كارداران خود را از بهر تعيين حدود طالش با او همراه دارد.

و هم در اين سال ميرزا عبد الحسين خان غلام پيشخدمت كه به اتّفاق خالوى خود ميرزا ابو الحسن خان شيرازى به سفارت فرنگستان مأمور بود و به صوابديد ميرزا

ابو الحسن خان مكتوب ايمپراطور نمسه مصحوب او گشت، جواب نامۀ پادشاه ايران را از ايمپراطور گرفته با تحف و هداياى او برسانيد.

و هم در اين سال احمد خان بيگلربيگى آذربايجان در مراغه وداع جهان گفت و نايب السّلطنه پسران او حسن آقا و نور اللّه خان و جعفر قلى خان را مورد نوازش داشته حكومت مراغه را به نور اللّه خان و سرباز مراغه را به جعفر قلى خان سپرد.

ص:309

به تأديب پاشاى بغداد سبك عنان گشت..

همانا داود پاشا كه از گرجى زادگان بغداد است، در بغداد، ديوان افندى بود. خاطر اسعد پاشا كه وزارت بغداد داشت از او برنجيد و از بغدادش بيرون شدن فرمود.

داود پاشا روزى چند از پاشايان كركوك و موصل و شهرزور استمداد كرد و كس او را نصرت نتوانست. در پايان امر استغاثت به حضرت شاهزاده محمّد على ميرزا آورد و بر گردن نهاد كه بعد از فتح بغداد معادل 50000 تومان زر مسكوك تسليم كارداران شاهزاده فرمايد.

لاجرم شاهزاده او را با زر و لشكر مدد داد تا در بغداد بر وسادۀ وزارت جاى كرد، چون اسب مراد و مرام رام يافت پيمان بشكست و از وفاى وعده سر برتافت.

شاهزاده محمّد على ميرزا كه اسفنديار را عبد ذليل مى پنداشت از اين كردار خشمگين شد و لشكرى انبوه كرده اراضى مندليج و زهاب و بعقوبه به زير قدم لشكريان

در سپرد و از درگاه پادشاه، عيسى خان دامغانى امير آخور با 10000 تن مرد كارآزماى نيز بدان سوى رهسپار گشت و ميرزا صادق وقايع نگار رسول بغداد شد كه اگر داود پاشا از كرده پشيمان گردد و دين خويش بگذارد لشكر را از آسيب آن اراضى باز دارد.

امّا داود پاشا چون نزول اين دواهى را مشاهدت كرد و وخامت كار را معاينه فرمود، آقا احمد كرمانشاهانى را كه عالمى نحرير بود و در بقعۀ مطهرۀ كربلا مجاورت داشت به شفاعت برگماشت و احمد چلبى را با پيشكشى لايق حضرت و منالى كه بر خويشتن نهاده بود نزديك شاهزاده گسيل ساخت.

لاجرم شاهزاده بفرمود تا لشكر دست از غارت بازداشت و گناه او را ناديده انگاشت و صورت حال را در حضرت شهريار باز نمود.

و نيز در چمن سلطانيه رعيّت گيلان كه در تحت حكومت خسرو خان گرجى بودند از جور و اعتساف حاكم خويش بناليدند. پادشاه عدالت كيش دست او را از عمل بازداشت و شاهزاده محمّد رضا ميرزا را به حكومت گيلان گماشت و ميرزا

ص:311

عبد الوهاب معتمد - الدّوله را براى رفع حساب خسرو خان و گيلانيان مأمور فرمود.

و هم در چمن سلطانيه نايب السّلطنه عباس ميرزا به تقبيل سدۀ سلطنت شتافت و پس از روزى چند رخصت انصراف يافته به آذربايجان شد و شهريار تاجدار از چمن سلطانيه كوچ كرده جمعۀ نوزدهم ذيقعده وارد طهران گشت.

ملك آراى مازندران را به شرط زنى به سليمان خان پسر امير محمّد قاسم خان سپرد و سليمان خان ملقب به خان خانان است و با دخترى كه به وليعهد ثانى عقد بسته شد برادر اعيانى است، لاجرم از سوى مادر نيز نبيرۀ شهريار تاجدار است.

و هم در اين هنگام محمّد صادق خان قوانلو نبيرۀ مرتضى قلى خان برادر آقا محمّد شاه و على محمّد خان پسر محمّد خان نايب دولّو به مصاهرت شهريار تاجدار قرين مفاخرت آمدند.

و از طرف خراسان چنانكه مرقوم افتاد، چون شجاع السّلطنه و اسمعيل خان بدان جانب كوچ دادند خوانين خراسان ديگرباره به دست شفعاء استغاثت آوردند و حاضر شدن به درگاه را به ديگر وقت معلّق ساختند. كارداران دولت نيز از بهر آنكه مسلمانان به هدر نشوند، در تأخير تسخير خبوشان مسامحت روا داشتند و حكم رفت تا لشكريان دست از محاصره باز داشتند.

از پس اين وقايع روز يكشنبه دوازدهم جمادى الاولى سفر قم و كاشان را شهريار خيمه بيرون زد و جمعه دوم جمادى الاخره مراجعت فرمود.

و اين وقت از قبل سلطان محمود خان ملك روم، سليمان افندى به سفارت برسيد و احمد چلبى فرستادۀ داود پاشاى وزير بغداد نيز با او همراه بود. برحسب فرمان

ميرزا صادق وقايع نگار پذيره شد و ايشان را در سراى حاجى محمّد حسين خان صدر اعظم فرود آورد. مكتوب و مهداى خويش را در حضرت پادشاه پيش داشتند و به خلاع گرانبها و كمر خنجر مرصّع شادكام شده پاسخ دوستانه بگرفتند و در عشر آخر رجب مراجعت كردند.

شيروانى و مهدى خان قراباغى از كارپردازان روسيه برنجيدند و جلاى وطن اختيار كرده به حضرت نايب السّلطنه پيوستند و مورد عطوفت و عنايت شدند.

و از پس آن عبد الصّمد خان افغان از قبل شاه محمود و فرزندش كامران ميرزا با پيشكش فراوان به درگاه پادشاه آمد و از آشفتگى ممالك افغانستان و عصيان برادران فتح خان و ضعف شاه محمود بناليد. شهريار پشتوانى او را بر ذمّت شجاع السّلطنه نهاد و عبد الصّمد خان را پنجشنبۀ 26 شعبان رخصت انصراف داد و خويشتن نيز از دار الخلافه خيمه بيرون زده راه چمن سلطانيه برگرفت.

در منزل سليمانيه فرستادگان ايمپراطور روس برسيدند و مكتوب مودّت و حفاوت برسانيدند و تحف و هداياى ايمپراطور را پيش داشتند و آن حوضى مثمّن از بلور صافى بود كه از هر جانب تا جانب ديگر 4 ذراع بعد داشت و عمق آن 2 ذراع برمى آمد و فواره [اى] در مركزش منصوب بود و چند قطعه آينه كه هريك را 4 ذراع عرض و 6 ذراع طول بود و همچنان قناديل و چهل چراغهاى بلور و ديگر اشياء پيش داشتند.

شهريار تاجدار تحف ايمپراطور را به طهران فرستاد و فرستادگان او را كامروا اجازت انصراف داد و از سليمانيه كوچ داده، 12 رمضان چمن سلطانيه را لشكرگاه كرد.

نايب السّلطنه از آذربايجان و ظلّ السّلطان از طهران در آنجا جبين ساى سدۀ

سلطنت گشتند. چون سورت ايام صيف بشكست، در غرۀ ذيقعده كوچ داده روز يازدهم ذيقعده مراجعت به طهران فرمود.

از آن سوى بعد از مراجعت عبد الصّمد خان افغان، شاهزاده شجاع السّلطنه ساز لشكر كرده از ارض اقدس بيرون تاخت و محال باخرز و شهر نو را از تصرّف بنياد خان مستخلص ساخت [و] بر آن اراضى امير قليچ خان تيمورى را فرمانروا داشت.

امير حسين خان حاكم طبس و محمّد خان قرائى در ميان راه به ركاب پيوستند. و شجاع السّلطنه را پيوسته در خاطر بود كه محمّد خان را دستگير سازد و شفاعت امير حسن خان حايل مى افتاد.

در تربت شيخ جام ناگاه امير حسن خان به مرگ

ص:314

فجى درگذشت، شجاع السّلطنه چون اين بديد بى توانى محمّد خان را مأخوذ داشته زنجير برنهاد و در زمان به جانب تربت - حيدريه شتافت. بازماندگان محمّد خان متحصّن شدند و يك دو روز خويشتن دارى كردند و چون دانستند كه اين كردار سبب هلاك و دمار محمّد خان خواهد گشت، ناچار مادر محمّد خان، دو پسر ديگر على خان و مهدى قلى خان را برداشته با كليد قلعه تربت به حضرت شجاع السّلطنه آمد.

اين وقت شاهزاده را فتوّت فطرى و مروّت جبلى جنبش داد تا محمّد خان را با مادر و برادران مورد نوازش داشته خلعت گرانبها داد و جمله را رخصت فرموده تا بر تربت حيدريه بشتافتند؛ و روز ديگر با چند تن از نزديكان درگاه به سراى محمّد خان ميهمان شد و يك تن از خواهران او را در حباله نكاح خويش درآورد؛ و محمّد خان را يك باره از دهشت ضمير آسايش داد و صورت حال را در حضرت شهريار تاجدار عرضه داشت نمود.

اما از آن سوى شاه محمود افغان را چون ساختن لشكر و كوچ دادن شجاع السّلطنه مكشوف افتاد، هراسناك شد كه مبادا در مملكت او تاختنى كنند، صيد كريم خان افغان را با پيشكشى فراوان گسيل درگاه شاهنشاه ايران داشت و او نخستين در تربت حيدريه، به حضرت شجاع السّلطنه پيوست و معروض داشت كه جنبش اين لشكر يك باره افغانستان را آشفته سازد؛ و مردم را بر محمود شاه برشوراند، اگر رعايت جانب او نزديك كارداران ايران معتبر است، هم اكنون فرمائى تا اين سپاه طريق مشهد سپارد.

شجاع السّلطنه به خواستارى او امير قليج خان تيمورى را در محال خاف و باخرز

بازداشته به مشهد مقدّس مراجعت كرد و صيد كريم خان طريق طهران برداشت و پيشكش شاه محمود را پيش گذرانيد. شهريار تاجدار فرمود مملكت خراسان سپرده شجاع السّلطنه است و كار حدود ثغور آن اراضى منوط به صوابديد اوست و

ص:315

صيد - كريم خان را با تشريف خسروانه و جواب نامه بازفرستاد و امير على نقى خان پسر امير حسن خان را منشور حكومت طبس و وكالت خراسان صادر گشت.

ادات خصومت آماده گشت، نخستين از بهر آنكه سليم پاشاى، حاكم بايزيد و موش، قاسم - آقاى حيدرانلو را با ايل و عشيرت از محال چالدران تحريك داده به اراضى روم برد و قبايل سبيكى را نيز از ايران برگران داشت و چندانكه حكمرانان خوى و ايروان در استرداد ايشان سخن كردند، به مماطلت و مسامحت دفع داد.

ديگر آنكه چون داود پاشا، سليمان پاشا را مقهور كرد و وزارت بغداد را بگرفت، صادق بيگ پسر سليمان پاشا فرار كرده پناهندۀ دولت ايران گشت. حافظ محمّد پاشاى سرعسكر ارزن الروم از نايب السّلطنه خواستار شد تا خاطر او را ايمن كرده، روانۀ ارزن الروم داشت، بعد از ورود بدان اراضى به اغواى داود پاشا او را مقتول ساخت و نيز مكاتيب حافظ محمّد سرعسكر به پاشاى موش در تحريك قبايل سبيكى دستگير شد و ملحوظ افتاد و مكنون خاطر او مكشوف گشت كه خون شيعيان اثنى عشريه را هدر داند و مال ايشان را مباح شمارد و ديگر آنكه والدۀ شاهزاده على نقى ميرزا رهسپار زيارت بيت اللّه الحرام گشت و جماعتى از مردم ايران ملتزم خدمت خدام او گشتند. بعد از ورود

به ظاهر ارزن الروم سرعسكر حكم داد كه سراپردۀ او را فحص كنند تا مبادا اموال تجّار را از جماعت عشّار به نهانى حمل دهند.

چون انديشۀ او مكشوف شد بفرمودۀ حاجى على رضا پسر ابراهيم خان شيرازى، حاجى ربيع خان و حاجى على خان كزّازى با 4000 تن از مردم ايران اطراف سراپرده را پره زده ساختۀ جنگ شدند. صبحگاهى كه سرعسكر با 2000 تن از مردم شهر بيرون شد بدانست كه قوّت مبارزت ندارد، لاجرم با چند تن از نزديكان خود پيش شده اظهار خضوع كرده مراجعت نمود.

شيرازى بود به سفارت مصر به نزديك محمّد على پاشا فرستاد و يك قبضه شمشير كه نيامش با جواهر ثمين ترصيع داشت از بهر او انفاذ نمود و بدو مكتوب كرد كه در تدمير جماعت وهابى و عبد اللّه بن سعود و تسخير اراضى درعيّه و نجد سعى جميل مبذول دارد كه ايشان در عصيان دولت روم و ايران و غارت اموال زايرين بيت اللّه الحرام هرگز خوددارى نكنند.

بعد از ورود حاجى حيدر على خان به مصر و ابلاغ حكم شاهنشاه ايران، محمّد على - پاشا برادرزادۀ خود ابراهيم پاشا را با سپاهى رزمجوى مأمور داشت تا به مملكت نجد تاخته حصن درعيّه را مفتوح ساخت و جماعت وهابى را مقتول نمود و عبد اللّه سعود را مغلولا به اسلامبول فرستاد، سلطان محمود خان فرمود سر از تنش دور كردند.

آن گاه، حاجى حيدر على خان شادكام مراجعت نموده از طريق مكۀ معظمه راه ايران برداشت و وارد تبريز شد.

بالجمله شهريار تاجدار، محمّد على ميرزا را باز كرمانشاهان فرستاد و شجاع السّلطنه را رخصت مراجعت به خراسان داد و نور محمّد خان دولّوى قاجار را با سپاهى آراسته ملازم ركاب او ساخت و موكب پادشاهى چهارشنبۀ 11 شعبان در حركت آمده در اراضى فيروزكوه و نمكه عرض سپاه داده شد و از آنجا كوچ داده، در چمن خوش ييلاق لشكرگاه افتاد.

امّا از آن سوى معتمد الدّوله طى مسافت كرده نخستين در خبوشان رضا قلى خان را ديدار كرد، آن گاه نجفعلى خان و محمّد خان قرائى و امير علم خان را ملاقات نموده و ايشان را در طاعت پادشاه همداستان كرد و فرزندان ايشان را به شرط گروگان گسيل درگاه داشت. لاجرم حسينقلى خان پسر رضا قلى خان زعفرانلو و عليمراد خان پسر نجفعلى خان - شادلو و مهدى قلى خان برادر محمّد خان قرائى و محمّد صادق خان برادر امير علينقى خان عرب زنگولى و اسد اللّه خان پسر امير علم خان عرب خزيمه در چمن خوش ييلاق حاضر حضرت شدند و از قبل شهريار مورد نواخت و نوارش گشته مأمور به توقّف طهران آمدند.

به جانب او جنبش كرد. و از آن سوى بنياد خان با 10000 تن سوار جمشيدى و هزاره [اى] و فيروزكوهى پذيرۀ جنگ شد.

روز جمعۀ 24 رمضان در بيرون قريۀ كاريز هردو لشكر تنگ درآمدند و صف جنگ راست كردند. از بامداد تا نيمۀ روز كار به ستيز و آويز رفت، ناگاه هلاكو ميرزا كه دل شير و چنگ پلنگ داشت اسب برجهاند و با نيزۀ خطى حملۀ گران افكند و چون باد و برق خويشتن را بر لشكر بنياد خان زد، بسيار مرد و مركب به خاك انداخت و فراوان كس را جراحت كرده مطروح ساخت. بنياد خان را پاى اصطبار لغزش گرفته روى به هزيمت نهاد.

شجاع السّلطنه به احمال و اثقال او ننگريست و از قفقاى او تاختن كرد. بنياد خان تا قريۀ كوسويّه بشتافت و چون خصم را تركتاز در قفا يافت هم در كوسويّه نتوانست زيست كرد و از آنجا نيز عنان زنان به ميان ارباع جمشيدى گريخت.

اين هنگام اموال او در لشكرگاه و اندوختۀ او در كوسويّه به تمامت غنيمت لشكريان شد و بسيار كس از مسلمانان را كه در كوسويّه محبوس داشت تا به تركمانان در معرض بيع و شرى درآورد رها گشتند. بالجمله شجاع السّلطنه، ابراهيم خان هزاره را به حكومت شهر نو و باخرز بازداشت و عنان به جانب هرات گذاشت. در منزل بيرنى فرستادگان شاه محمود برسيدند و اظهار مسكنت و اطاعت كردند، لاجرم ميرزا موسى گيلانى وزير به هرات شد و تمسّك 10000 تومان خراج همه ساله را بستد و 100 طاقه شال بافتۀ كشمير به رسم پيشكش گرفته مراجعت نمود و در منزل بيرنى به لشكرگاه پيوست.

آن گاه شجاع السّلطنه راه مشهد مقدّس برداشت و صورت قصّه را در حضرت پادشاه عرضه داشت. شهريار تاجدار، هلاكو ميرزا را كه روز جنگ آن جلادت كرده بود لقب بهادر خانى عطا كرد. و از جانب ديگر چون تركمانان بام و بورمه به اغواى محمّد - رحيم خان در سال پار، نواحى سبزوار را منهوب ساختند اگرچه عليمراد خان حاكم جوين از دنبال

ص:320

ايشان بتاخت و 70 نيزه سر و 100 تن اسير بگرفت؛ لاكن كارداران دولت بدين قدر راضى نبودند.

لاجرم برحسب فرمان ذو الفقار خان سمنانى و عليمراد خان افشار سركردۀ سواران خمسه در ركاب شاهزاده محمّد قلى ميرزاى ملك آراى مازندران راه دشت برگرفتند و در منزل سندر و چندر شاهزاده اقامت جست و ذو الفقار خان و عليمراد خان بتاخت و تاراج قبايل بام و بورمه پرداختند، بسيار كس مقتول ساختند و زنان و پسران و دختران ايشان را اسير گرفتند و اموال آن جماعت را غنيمت نموده قسمت كردند و اين خبر را به عرض پادشاه رسانيدند.

و هم در اين سال شهريار يك باب از زر خالص مرصّع به جواهر ثمين كه 10000 تومان بها داشت، به مصحوب عبد اللّه خان امين الدّوله روانۀ مشهد مقدّس داشت و ميرزا هدايت اللّه مجتهد آن را در پاى ضريح نقره در قبّۀ على بن موسى عليهما السلام نصب نمود و امين الدّوله مراجعت كرد.

قبيلۀ حيدرانلو نيكوتر برآمد و رسولى به نزديك نايب السّلطنه فرستاد و اراضى چهرى را كه از محال سلماس است در تحت فرمان خويش خواست. نايب السّلطنه، حاجى على بيك - تبريزى را به همراه فرستادۀ او مأمور فرمود تا با سرعسكر در رفع منازعت ذات بين سخن كند.

خسرو محمّد پاشا، حاجى على بيك را محبوس نمود و گفت تا چهرى را بدست نكنم تو را از دست نگذارم؛ و حافظ على پاشا را به حكومت قارص منصوب داشته، با لشكرى انبوه به حدود ايروان مأمور نمود تا در قراى ايروان تقديم قتل و غارت كرد. و صادق پاشاى پسر سليمان پاشاى وزير بغداد كه بدين دولت پناهنده بود و كارداران ايران براى تشييد اتّحاد دولتين او را با مهماندار روانۀ ارزن الروم كردند. بعد از ورود به حكم سرعسكر صادق پاشا در حبس خانه افتادند و پس از روزى چند صادق پاشا را با 20 تن ملازمان او سر برگرفتند و سرهاى ايشان را روانۀ اسلامبول داشت و مهماندار را بى پاسخ نامه بازفرستاد.

و سر اطاعت پيش داشتند و مورد رأفت گشتند.

در اين وقت بهلول پاشا كه از پيش، در بايزيد جاى داشت و سرعسكر او را معزول و محبوس نمود، به حراست قلعۀ آق سراى مأمور شد و به حكم سرعسكر به استخلاص زنگ زور ميان بست و توپخانه خود را بدانجا براند.

روز ديگر نايب السّلطنه، امير اصلان خان دنبلى را با يوسف خان و فوج بهاداران بر قلعۀ آق سراى كه در فراز جبلى شامخ استوار بود و حصار شهر برگماشت و بهلول پاشا را پيام داد كه اگر سلامت خواهى در اين حضرت اقامت جوى و اگرنه زود باشد كه قرين ندامت باشى. بهلول پاشا هراسنده شد و با اينكه برادر خويش را نزد سرعسكر به گروگان باز داشته بود، برادر ديگر را به درگاه فرستاد. نايب السّلطنه بدين قدر رضا نداد، ناچار بهلول پاشا حاضر حضرت گشت و لشكريان بى مانعى و عايقى بر بروج شهر عروج كردند و حصار آق سرا را به زير پاى درآوردند.

نايب السّلطنه لشكر را از قتل و غارت بازداشت و حكومت بايزيد را با 5 محال ديگر به بهلول پاشا گذاشت و عبد الحميد پاشا را كه يك تن از خويشاوندان او بود به نظم سپاه گذاشت و حسين خان سردار ايروان را به اتّفاق بهلول پاشا و صناديد شهر به جامع بايزيد فرستاد تا خطبه در منبر جامع به نام شاهنشاه ايران فتحعلى شاه كردند و مردم شهر را از وضيع و شريف به بذل تليد و طريف شاكر احسان ساخت.

حاجى حسن پاشاى چچن اوغلى كه با لشكرى انبوه به حراست حدود و ثغور آن ممالك مأمور بود، از شنيدن اين اخبار متزلزل گشت، لشكرش پراكنده شد و خود در

قلعۀ سنگ كه معقلى منيع بود متحصّن آمد. نايب السّلطنه، امير اصلان خان را به دفع او فرستاده بعد از مقاتلت و مبارزت حاجى حسن پاشا شكسته شد. ناچار قلعه را بگذاشت و به ارزن الروم گريخت؛ و نايب السّلطنه در تسخير ارزن الروم يك جهت شد و لشكر همى براند. در محال الشكرد معلوم گشت كه سپاه عثمانلو كه در حسن قلعه جاى داشتند،

ص:323

بعد از اصغاى فتح بايزيد راه فرار برداشته اند، به قراحصار و معدن و نريمان كه از آن سوى ارزن الروم است در رفته اند.

نايب السّلطنه، محمّد زمان خان قاجار و حسن خان و عبد اللّه خان دماوندى و رحمة اللّه خان را با 1000 تن سرباز و 1000 كس تفنگچى و 8000 سوار كرد و عجم بر اثر ايشان بتاخت و خود از طريق ملاذگرد در شتاب آمد. در منزل خامور، صدقى افندى مدرّس ارزن الروم با جماعتى از علما از قبل اجاقلويان شهر و بزرگان قبايل و سوباشيان محل به درگاه نايب السّلطنه آمدند و جبين ضراعت بر خاك مسكنت سودند و خسرو محمّد پاشاى سرعسكر كه در نارين قلعه متحصّن گشته بود عريضه [اى] از در انكسار نگار داده، خواستار عفو گناه آمد و پيشكشى بر گردن نهاد كه همه ساله انفاذ داشته از طريق فرمانبردارى نگردد و هنوز اين سخن در ميان بود كه معروض افتاد كه سليم پاشاى والى ارمنيّه به فرمان سرعسكر با 20000 تن لشكر از حدود بولانلوق به يك ناگاه از دنبال محمّد زمان خان و حسن خان تاختن كرده اند.

نايب السّلطنه چون اين بشنيد صدقى افندى و حاجى ملا باقى قاضى عسكر را رخصت مراجعت به ارزن الروم فرمود و در پاسخ سرعسكر پيام هاى درشت و سخنان زهرآگين فرستاد و از آنجا به جانب بولانلوق ايلغار كرد. لشكر روم چون جنبش اين جيش را تفرّس كردند بى آنكه با مردى درآويزند و گروهى برانگيزند راه فرار برگرفته، حسن خان و ديگر دليران ايران تا حدود گلى سولمز كه 3 فرسنگى ارزن الروم است از دنبال هزيمتيان برفتند.

و هم از آن جا نايب السّلطنه 10000 سواره و پياده و 2 عرادۀ توپ از قفاى گريختگان و فحص قبايل حيدرانلو مأمور نمودند. و مردان كارزار چون سيل بى زنهار پست و بلند زمين را درنوشته، تا جنجشور و ترشور و ترجان كه 4 فرسنگى ديار بكر است بشتافتند.

اگرچه ايل حيدرانلو را درنيافتند، لاكن تمامت آبادانى ها و قريه ها پى سپر سپاه گشت و جماعتى كثير

ص:324

عرضۀ شمشير آمد و 5000 تن مرد و زن و دختر و پسر اسير شد و 200000 سر مواشى و اغنام دستگير افتاد و 17 عرادۀ توپ و فراوان از آلات ضرب و حرب و اموال و اثقال، بهرۀ لشكريان گشت، چنان شد كه سپاه نقل آن احمال را برنتابيدند و يك نيمۀ اموال منهوبه را به رود فرات درانداختند. سليم پاشا چندانكه دانست و توانست مرد و مال از آن اراضى به قلل جبال شامخه صعود داد و شهر و حومه را يك باره از مردم بپرداخت و خود در ميژ، كه شهر موش خوانند جاى كرد و ديوار حصار را استوار داشت.

بتاخت و بى درنگ آن آب را عبره كرده و عنان زنان تا كنار شهر براند و آن بلده را از 3 سوى به محاصره انداخت.

مردم شهر چون اين صولت و جلادت مشاهدت كردند سادات و صناديد شهر هر يك مصحفى بر كف نهاده به حضرت آمدند و از بهر شفاعت روى ضراعت بر خاك سودند. نايب السّلطنه بر ايشان ببخشود و 14 ساعت ميعاد نهاد كه اگر سليم پاشا طريق حضرت سپارد لشكريان را از قتل و غارت شهر باز دارد و محمّد حسين خان زنگنه را به طلب سليم پاشا به شهر فرستاد و او بى مماطله و مسامحه سليم پاشا را با تيغ و كفن به درگاه آورد و در پاداش اين خدمت محمّد حسين خان كه منصب نيابت داشت ايشيك - آقاسى شد.

بالجمله روز ديگر ميرزا ابو القاسم فراهانى وزير، در مسجد جامع بتليس [- بدليس] و ميژ خطبۀ نصرت به نام شاهنشاه ايران فتحعلى شاه قرائت كرد و لشكريان روزى چند در آنجا ماندگى خويش را دفع دادند. و نايب السّلطنه محمّد زمان خان و حسن خان را كه برحسب فرمان قلعۀ خنوس را فتح كرده بودند بخواند و 17 عرادۀ توپ هم از آنجا حمل داده و سليم پاشا را به حكومت ارمنيّه بازگذاشت و 10000 تن سواره و پياده از آن ممالك ملتزم ركاب ساخت؛ و محمّد بيگ برادر سليم پاشا را به لقب خانى عطا فرموده بر آن جماعت سرهنگ نمود.

و چون سپاه را به سبب قلّت آذوقه از يك راه كوچ دادن صعب مى نمود: نخستين حسين خان سردار را با 7000 كس از طريق خامور گسيل ايروان ساخت و 4000 تن سوار شقاقى و شاهيسون و قراداغى و قراباغى را از راه كوه سپان روانۀ خوى داشت و محمّد خان را از طريق بتليس و محمّد باقر خان قاجار و حسن خان را از راه اخلاط روانه داشت و فرمود قلعۀ وان را نيز مسخر دارند. سليم پاشا تسخير قلعه وان را بر خويشتن نهاد و ايشان را از محاصره بازداشت و نايب السّلطنه اسيران را آزاد ساخت و خود از راه آرديش رهسپار گشت.

روز 12 صفر قلعۀ ارجيش را كه از 3 سوى محاط آب است و از سوى

ص:326

ديگر وحلى(1) صعب در پيش دارد به وفود مهابت و سورت سطوت مسخر داشت و 12 عرادۀ توپ برگرفت و محال بكرى و بند ماهى و محمودى را نيز تحت فرمان آمد و چون اين اراضى با خاك خوى پيوسته بود به فتحعلى خان قاجار بيگلربيگى خوى تفويض يافت.

بالجمله در اين سفر كه 2 ماهه مدّت بر زياد نداشت بلاد و امصار و قراى بايزيد و الشكرد و ديادين و ملاذگرد و بتليس و ميژ و اخلاط و عادلجواز و ارجيش و خنوس با تمامت محال و حدود و قبايل و رعيّت و لشكرى به زير فرمان و در شمار ممالك سلطان

ايران آمد. و نايب السّلطنه از آن همه غنيمت كه ميان سپاه قسمت شد بيرون 48 عرادۀ توپ چيزى مأخوذ نداشت. و هم در اين وقت معروض افتاد كه بعضى از لشكريان كه مأمور به تسخير حكارى بودند 18 سنجاق حكارى را مسخّر داشتند.

مع القصّه نايب السّلطنه در اين سفر مانند يك تن از آحاد لشكر همى زيست و در خوردن و نوشيدن و پوشيدن بر هيچ كس فزونى نجست و چون عنان بازگذاشت مژدۀ اين فتح را در حضرت پادشاه عرضه داشت.

اما چون اين خبر در اسلامبول سمر گشت اولياى دولت عثمانى 2000 تن لشكر و 10 عرادۀ توپ به نزديك داود پاشاى وزير بغداد فرستادند و او را برانگيختند تا اگر تواند حدود ايران را به سنابك ستوران ويران كند.

داود پاشا نخست محمود پاشاى بابان را كه به قوّت كارداران ايران در شهر زور حكومت داشت با خود همداستان كرد و محمّد آقاى كهيا را با 10000 كس مرد سپاهى و جماعت دلوّباش روانۀ شهرزور داشت و محمود پاشاى بابان با 3000 تن سوار در كنار آب سيروان به كهيا پيوست. چون محمّد على ميرزا فرمانگزار عراقين اين بدانست با 15000 سواره و پياده در عشر اول ذيحجه از كرمانشاهان خيمه بيرون زد و 10 عرادۀ توپ با لشكر برانده و حسن خان والى فيلى از پشتكوه لرستان با 3000 كس بدو پيوست.

ص:327

اين هنگام حسين پاشا خان خمسه و محمّد باقر خان مافى را از راه سنندج بفرستاد و خود عقبه چيان را در نوشته در هيجدهم ذيحجه قريب به شهر زور لشكرگاه كرد، و محمّد آقاى كهيا و محمود پاشا در ياسين تپه كه از 3 جانب با آب پيوسته و از يك جانب با خلاب سنگرى راست كرده بنشست و 15 عرادۀ توپ در پيش سنگر بداشتند.

اين هنگام محمود پاشا از در كذب و حيلت چند كس به حضرت شاهزاده فرستاد كه اگر گناه مرا معفو دارند و خاطر مرا ايمن فرمايند، فردا كه از 2 جانب صف راست شود با لشكر خود از كهيا بدان سوى گريزم و در زمان با كهيا درآويزم. شاهزاده چون كلمات او را با صدق راست ندانست پاسخى ملايم سئوال باز داد و فرستادگان او را بازفرستاد؛ و آن شب را بى بنه و آغروق به پاى برد.

روز ديگر كه خورشيد سر بر زد ساختۀ جنگ گشت و موسى و ده [- موسيوده] معلّم انگريز را با جماعتى از سرباز و سوار و توپخانه و زنبورك خانه از ميان دره چنانكه خصم نديده و ندانست بفرستاد تا ناگاه از قفاى دشمن درآيند و نبرد آزمايند و خود

لشكر را جنبش داده ميمنه و ميسره راست كرد و بر فراز تلّى صعود كرده جبين بر خاك نهاد و از كارساز بى نياز طلب نصرت نمود و سخت بگريست. آن گاه به ميان سپاه آمد از دو سوى گيرودار دليران بالا گرفت و دهان توپ و تفنگ صاعقه بار آمد و از خون مردان خاك ميدان گونۀ لعل و مرجان گرفت. روميان را مجال درنگ نماند، پشت با جنگ داده به يك بار روى برتافتند.

محمود پاشا به اتّفاق كهيا عنان زنان به طرف كركوك گريختند. شاهزاده بى زحمتى در لشكرگاه كهيا فرود شده، سراپرده و خرگاه و توپخانه و هرچه روميان را بود به دست لشكر ايران افتاد. آن گاه شاهزاده مظفّر و منصور به سليمانيه نزول فرمود. كهيا چون اين بديد و از مراجعت به بغداد شرمگين بود، مغافصة در باره بند شاهزاده پناهنده شد و از آسيب جان به سلامت نشست.

ص:328

اين وقت شاهزاده، عبد اللّه پاشاى عمّ على پاشاى والى ديار بكر را كه از پيش به درگاه شاهزاده پناه جسته بود به حكومت شهر زور فرستاد و خود [ماه] محرّم را در سليمانيه به پاى برد و صورت اين قصّه را به حضرت شاهنشاه ايران عرضه داشت و در اول شهر صفر از سليمانيه خيمه بيرون زد تا حصار بغداد را بگشايد و نخستين زيارت روضه عسكريّين عليهما السّلام و تقبيل آستانه سرّمن راى نمود.

بر طريق سلامت رفته باشى و اگرنه راه ندامت خواهى سپرد.

بعد از مراجعت سعيد آقا، سرعسكر روم و ديگر پاشايان بر كيد و كين بيفزودند، چندانكه يك باره ابواب مداهنه و مهادنه مسدود شد و كار بر مقاتلت و مبارزت افتاد، ناچار نايب السّلطنه ساز لشكر كرده در نيمۀ شهر صيام از بلدۀ خوى بيرون شد و نخستين جماعتى از سپاه را به طرف سلماس و الباق و اراضى وان روان كرد تا از آن سوى رزم دهد.

جاى دارند به استظهار روميان سر از خدمت برتافتند و در 8 فرسنگى توپراق قلعه 2000 خانوار با آلات حرب و ضرب در قراكليسيا سنگرى كرده اند.

نايب السّلطنه بعد از اصغاى اين اخبار از اواجق ايلغار كرده راه برداشت و نخستين بر قراكليسيا بگذشت. جماعت ارامنه را كه با سيل دمنده توان مقاومت نبود، كشيشان را با خاج و انجيل پيش داشته از در استغاثت جبين ضراعت بر خاك نهادند. نايب السّلطنه گناه ايشان را ناديده انگاشت، لاكن فرمان داد كه در يك جاى انجمن نشوند و در محال ديادين سكون نمايند و آن شب را در آنجا به پاى برده، صبحگاه برنشست و خواست تا لشكر را به آسايش كوچ دهد از بهر آنكه ماندگى بيرون كنند و جنگ را توانا باشند. در بين راه مسموع افتاد كه پاشايان از جنبش لشكر ايران آگاه شده اند و در كوشش و يورش افزوده اند، باشد كه قبل از رسيدن لشكر فتح قلعه كنند. نايب السّلطنه از اين خبر آشفته خاطر گشت و بى توانى حسين خان سردار و حسن خان برادر او را با گروهى قليل از لشكريان برداشته شتابزده راه برگرفت و از بهر آنكه ميدان جنگ را بداند و جاى توپ و زنبوره باز نمايد تا قريب سنگر روميان براند.

سپاه آل عثمان از ديدار لشكر بيگانه به هم برآمدند، نخستين 14 عرادۀ توپ و 4000 مرد لشكرى از قبايل دلى باش و هيطا بر فراز تلّى راندند و دهان توپ و تفنگ را به سراشيب گشودند. نايب السّلطنه با غلام تفنگ چيان از دامان تل به جنگ درآمدند. لختى سفير گلوله در ميان آمد و شد كرد، كار بدين گونه همى رفت تا سپاه ايران كه يك فرسنگ از دنبال بود با توپخانه برسيد.

و اين هنگام هرجا فراز تلى و معقلى بود لشكر آل عثمان به زير داشتند و توپها را بر فراز پشته ها جاى داده بودند با اينكه سوار و پياده ايرانيان 8 فرسنگ راه سپرده بود و اسبهاى توپخانه در آن گرمگاه از طول مسافت خستگى و تشنگى داشت، نايب السّلطنه بى ترس و

ص:332

بيم حسن خان قاجار را با سرباز و سوار ايروان و نخجوان و خوى حكم به يورش داد و آن جماعت چون شعله نيران به جانب بالا بال گرفتند و در اول حمله خود را بر فراز پشته رسانيده چند عرادۀ توپ از روميان بستدند.

جماعت دلى باش و هيطا چون پلنگ زخم خورده به جنگ درآمدند و هردو لشكر درهم آميختند و يكديگر را با كارد و خنجر خون ريختند. بعد از داروگير فراوان، غلبه روميان را افتاد، توپهاى خويش را بازپس ستدند و ايرانيان را شكسته سراشيب براندند.

نايب السّلطنه چون اين بديد جعفر قلى خان مرندى و قاسم خان تركمان و محمّد رضا - خان باكوئى برادر ابراهيم خان سرتيپ را با دو فوج سرباز تبريزى و مرندى به مدد هزيمت شدگان فرستاد.

نخستين لطفعلى خان كتول با چند تن از غلامان بر سر توپخانۀ روميان بتاخت، دو تن از توپچيان را به خاك انداخت، ناگاه گلولۀ توپ بر دهانش برآمد و برجاى سرد شد. نايب السّلطنه بفرمود تا اسكندر خان قاجار كه امير توپخانه بود، توپها را تحريك داده مانند باران بهار گلوله بباريد و لشكريان از دنبال ديگر حمله افكندند. ناگاه پاى اصطبار روميان لغزش يافت، يك باره روى از جنگ برتافتند.

نخستين جلال الدّين محمّد پاشا كه به چوپان اوغلى معروف بود 20000 سوار و پياده با 20 عرادۀ توپ در زير رايت داشت روى بركاشت، از قفاى او على پاشا با 10000 تن مرد لشكرى از كنار توپراق قلعه طريق هزيمت برگرفت. غلامان ركابى و جماعتى از سوار در قفاى گريختگان اسب برجهاندند. ابراهيم پاشا كه با 8000 مرد به حراست سنگر چوپان اوغلى قيام داشت با شكستگان بياميخت و به سنگر گريخت.

نايب السّلطنه از بهر آنكه مبادا غلامان ركابى را از لشكر ابراهيم پاشا آسيبى رسد، بفرمود تا حسين خان سردار سرباز و توپخانه را برداشته بر سر سنگر راند و در حملۀ نخستين به سنگر در رفت، 21 عرادۀ توپ و خنپاره و 14 رايت به دست كرد. روميان را در سنگر نيز توان درنگ نماند، لشكر ايشان نيز به تفاريق پراكنده گشت و امير خان قاجار بر اثر سليم پاشا راه برداشت و مرد و اسب فراوان دستگير كرد.

بالجمله توپخانه و قورخانه، خيمه و خرگاه، ناطق و صامت، تليد و طريف، هرچه با آن لشكر و در آن لشكرگاه بود غنيمت دليران گشت و لشكر روم در اين حربگاه دوچندان مردم ايران بودند، زيرا كه كتاب اجراى لشكر روم به دست شد 51000 تن به شمار آمد و از اين جمله آن كس كه جان به سلامت برد و در تن جراحتى نداشت افزون از 1000 كس نبود و غنيمتى كه خاصّ دولت بود بيرون كتاب، بهاى قورخانه و گلوله توپ و باروط و جبه خانه به 60000 تومان پيوست.

ص:334

قزوين و تمامت عراق عجم و آذربايجان از 100000 تن افزون بكشت و بسيار وقت بود كه مردم ايران اين مرض را مشاهدت نكرده بودند.

اكنون بر سر داستان آئيم، چون نايب السّلطنه از ممالك آل عثمان به جانب ايران عطف عنان كرد، مردم وان با جماعتى از كردان ساز سپاهى كرده ناگاه در حدود سلماس تاختن بردند و جمعى از مردان و زنان را عرضۀ تيغ ساخته بازشتافتند، چون نايب السّلطنه اين بدانست يوسف خان غلام خاصّۀ خويش را با جماعت بهادران و ينكى مسلمان به دفع ايشان فرستاد، چون يوسف خان از سلماس بيرون شد، نصير خان بيگ پسر مصطفى خان هكارى كه با پدر خويش نيز كار به خصومت و مبارات داشت به اتّفاق عثمان بيگ هرتوشى انجمنى از كردان كرده با 3000 تن مرد جنگ آهنگ يوسف خان كرد. وقتى برسيد كه يوسف خان افزون از 200 تن نومسلمان مرد لشكرى نداشت، با آن قليل مردم صف بر زد و رزمى مردانه بداد و كردان را بشكست، عثمان بيگ و نصير خان بيك به صعوبت از رزمگاه طريق سلامت سپردند، يوسف خان هزيمتيان را بگذاشت و بى توانى به تسخير قلعه باشقلان پرداخت، نخستين برجى را كه

در برابر باشقلان بر زبر پشته بود حصار داد، 3 ساعت از جانبين بگشادن توپ و تفنگ كار كردند، در پايان امر به قوّت يورش آن برج را مسخّر داشته حرسۀ آن را با تيغ بگذرانيدند.

فتح باشقلان در مضاى اين كار صعب آسان گشت و حافظ و حارس آن حصن نيز عرضه تيغ شد. آن گاه به حكم يوسف خان، ابراهيم خان حاكم باشقلان را عسكر خان افشار برداشته روانۀ درگاه نايب السّلطنه گشت و همچنان يوسف خان قبايل آن اراضى را به نظم كرده بازشتافت و مصطفى خان هكارى كه نسب به سلاطين بنى عباس مى رسانيد به حضرت نايب السّلطنه آمد و جبين اطاعت بر زمين سود و مورد نواخت و نوازش شده تشريف گرانبها يافت و باز هكارى شتافت. و نصير خان بيگ پسرش كه راندۀ درگاه پدر بود، هم در اين وقت وداع جهان گفت.

ص:336

آن گاه نايب السّلطنه 200 تن از فوج بهادران را به حراست قلعه باشقلان باز داشت و مصطفى خان هكارى دختر خود را از بهر وليعهد ثانى محمّد ميرزا نامزد كرده با ساز و برگى شايسته به درگاه نايب السّلطنه فرستاد.

چون اين وقايع معروض درگاه پادشاه افتاد شهريار تاجدار بدان شد كه از طرف بغداد و كركوك و موصل نيز اراضى آل عثمان را آسيبى كند. لاجرم حكم داد كه محمّد حسين - ميرزا فرمانگزار عراقين عرب و عجم لشكر خود را جنبش داده با 10 عراده توپ آهنگ بغداد كند و امير محمّد قاسم خان قوانلو را با تفنگچيان استرآبادى و هزار جريبى فرمان كرد تا به محمّد حسين ميرزا پيوسته شود و عبد اللّه ميرزا حاكم خمسه را مأمور به تسخير شهر زور كرد و ذو الفقار خان سمنانى و مطلّب خان برادر او با لشكر سمنان و دامغان ملازم ركاب عبد اللّه ميرزا شدند و فضلعلى خان قوانلوى قاجار و امان اللّه خان والى كردستان نيز بدو پيوستند و ميرزا فضل الله على آبادى مستوفى از بهر تعيين علف و آذوقۀ سپاه با لشكريان كوچ داد.

بالجمله اين جماعت روز 22 ذيقعده از چمن سلطانيه بيرون شدند و شهريار تاجدار چهارشنبۀ سيم ذيحجه خيمه بيرون زد و در محال اسفندآباد عيد اضحى كرد و از آنجا به جانب چمن يارسينج كوچ داد.

نابود ساخت.

ناچار شاهنشاه ايران سپاهيان را رخصت انصراف داده خود با جمعى از خاصّان درگاه روزى چند در دامان جبل الوند بنشست و ايّام محرّم [1238 ق/سپتامبر 1822 م] را تا عاشورا در نهاوند ببود و از آنجا به سوى بروجرد كوچ داد و راه طهران برگرفت. روز چهارشنبه 24 محرّم وارد دار الخلافه گشت.

اما از آن سوى چون محمود پاشا نيز از بيم بلاى وبا به كركوك در رفت و عبد اللّه پاشا در سليمانيه قرار گرفت، چون سورت مرض وبا بشكست، ديگرباره محمود پاشا آهنگ سليمانيه كرد. چون اين قصّه به عرض شاهنشاه ايران رسيد فرمان كرد كه نايب السّلطنه او را دفع دهد و حدود كردستان را به نظم كند.

نايب السّلطنه، محمّد حسين خان ايشيك آقاسى را با مكتوبى مشحون با بيم و وعيد بدان اراضى گسيل ساخت تا در كركوك محمود پاشا را ديدار كرد و تبليغ احكام بداشت.

محمود پاشا هراسناك شد و عثمان بيگ برادر كهتر خود را به اتّفاق محمّد حسين خان به حضرت نايب السّلطنه فرستاده خواستار عفو گناه گشت و مورد ملاطفت افتاد. و از آن سوى عبد اللّه پاشاى عمّ او پناهندۀ دولت آل عثمان شده حكومت شهر زور را از داود پاشا خط و خلعت گرفت. لاجرم نايب السّلطنه تشريف حكومت شهر زور را به مصحوب عثمان بيگ به محمود پاشا فرستاد و ابراهيم خان باكوئى را با 2 فوج سرباز تبريز و مراغه [اى] مأمور داشت كه او را در جاى خود مستولى دارد.

بعد از رسيدن ابراهيم خان، عبد اللّه پاشا بيچاره گشت و ناچار سر خويش گرفته پناهندۀ دولت ايران گشت و محمود پاشا در ميانۀ كوى و سليمانيه خلعت حكومت در بر كرده وارد سليمانيه شد. داود پاشا چون اين بدانست در خشم شد، محمّد پاشا حاكم كوى را بفرمود تا اهل و مال محمود پاشا را از اربل كوچ داده به موصل آورد تا از آنجا از راه بغداد روانۀ اسلامبول دارد.

مادر محمود پاشا صورت حال را به دست مسرعى در حضرت نايب السّلطنه عرضه داشت، وليعهد بى توانى حكم به ابراهيم خان فرستاد كه اگر در اخذ اهل و مال محمود - پاشا تهاون ورزى مأخوذ عقاب و نكال خواهى گشت.

ص:338

ابراهيم خان از سليمانيه بر سر كركوك براند و از چارسوى حصار داد و توپهاى باره كوب را دهان بازداشت. بكر پاشاى حاكم كركوك از در خضوع بيرون شده، فرمانبردارى كرد و پيشكشى لايق بفرستاد، پس از آنجا كوچ داده قلعۀ اربل را به محاصره انداخت و كار بر قلعه گيان سخت كرد تا فرزند و خويشاوندان برادر محمود پاشا هركه در آنجا بود بگرفت و از آنجا به كنار آب موصل آمد و اطراف موصل را با لشكر پره زده و جنگ درانداخت. مردم موصل چون مقاتلت او را در قوّت بازوى خود نديدند، مادر محمود پاشا و فرزندان او را به اردوى ابراهيم خان گسيل ساختند و آسيب او را از خود دفع دادند.

ابراهيم خان از آنجا بر سر كوى آمد و محمّد پاشا را در قلعۀ كوى به حصار انداخت و ساز مقاتلت و مبارزت بياراست. محمّد پاشا جلادت ورزيده 45 روز خويشتن دارى كرد و همه روزه نبرد آزمود. در پايان كار كه پاى اصطبارش از كار شد از در عجز و ضراعت بيرون آمد و سخن بر آن نهاد كه اگر او را به سلامت گذراند تا راه بغداد گيرد بى كلفت، قلعه كوى را باز گذارد.

ابراهيم خان اين سخن را پذيرفتار گشت و او قلعه را گذاشته راه بغداد گرفت. از پس او ابراهيم خان به قلعۀ كوى در رفته عثمان بيگ را به حكومت بازداشت و 14 عرادۀ توپ با تمامت قورخانه به دست كرد و بفرمود تا توپها را خرد و درهم شكستند و قورخانه را حمل داده به درگاه نايب السّلطنه آمد و از دنبال او محمود پاشا نيز حاضر حضرت شد و از نايب السّلطنه اشفاق و الطاف ملكانه بديد و به خلعتى تازه بلندآوازه گشت و باز سليمانيه شده به حكمرانى پرداخت.

ص:339

نو نگاشت. آن گاه قاسم خان سرهنگ تبريزى به اتّفاق نجيب افندى سفير روم شد و عهدنامه جديد را به مهر سلطان محمود خان معتبر داشته مراجعت كرد و صورت عهدنامه اين است.

كدورت و برودت و منافى سلم و صفوت باشد وقوع نيابد، و آنچه داخل حدود قديمۀ دولت علّيّه عثمانى مى باشد و در اثناى حرب و قتال به دست دولت فخيمۀ ايران آمده، از جمله قرى و اراضى و قلاع و قضا و قصبه، حال [مصالحه] تحرير از تاريخ اين تمسك معتبره الى مدّت 60 روز به طرف دولت عثمانى تماما تسليم شود و به مراعات حرمت اين مصالح خيريه، گرفتاران طرفين را بلاكتم و اخفا تخليۀ سبيل كرده آنچه در اثناى راه محتاج اليه آنها باشد از مأكولات و غيرها عطا شود و به سرحدّات طرفين ايصال نمايند.

ماده اول: دولتين علّيّتين را در امور داخلۀ يكديگر مداخله نيست. فيما بعد از جانب بغداد و كردستان مداخله جايز نداشته، از جمله محالى كه از توجيهات و سنجاقات و كردستان داخل حدودى باشد سببا من الاسباب و وجها من الوجوه از طرف دولت علّيۀ ايران مداخله و تجاوز و تعرض در متصرّفين سابق و لا حق تصاحب نشود و در حوالى مذكوره اگر از اهالى طرفين به ييلاق و قيشلاق عبور نمايند در باب مرسومات عاديّۀ ييلاقى و قيشلاقى و ساير دعاوى كه وقوع يابد مابين وكلاى نواب وليعهد [دولت] ايران و وزير بغداد مخابره شده، رفع نمايند كه باعث كدورت در ميان دو دولت نگردد.

ماده ثانيه: از اهالى ايران كسانى كه به كعبۀ معظّمه و مدينۀ مكرّمه و ساير بلاد اسلاميه آمد و شد مى نمايند، مثل حجّاج و زوّار و تجّار و متردّدين اهالى بلاد اسلام روميّه با آن جماعت مثل اهالى خودشان معامله نمايند و از ايشان دورمه و ساير وجوه خلاف قانون شرعيه اصلا چيزى مطالبه نشود و كذلك از زوّار عتبات عاليات مادامى كه مال التّجاره

داشته باشند بر وفق حساب گمرك مطالبه شود و زياده طلب ننمايند و از طرف دولت عليه ايران نيز با تجّار طرف بهيّۀ عثمانى و اهالى ايشان بر اين وجه معامله نمايند و به مقتضاى شرايط سابقه فيما بعد در حق حجّاج و تجّار دولت علّيّه ايران تنفيذ و اجراى شرايط قديم از جانب وزراى عظام و امير حاج و مير ميران كرام

ص:342

و ساير ضابطان و حكام دولت علّيه عثمانى كمال دقّت و رعايت شود. و از شام شريف الى حرمين محترمين و از آنجا الى شام شريف از جانب امين صرّه هميون به معرفت معتمدى متعيّن كه در ميان آنها است نظارت نمايد و از مخدّرات حرم شاهنشاهى و حرمهاى شاهزادگان عظام و ساير اكابر دولت بهيّۀ ايران كه به مكه معظّمه و عتبات عاليات مى روند، فراخور مرتبۀ ايشان حرمت و اعزاز شود. و كذلك در خصوص رسومات گمرك تجّار و اهالى دولت بهيّۀ ايران مانند دولت علّيۀ عثمانى معامله شود و از مال تجارت ايشان يك دفعه به قرار 100 قروش 4 قروش گمرك گرفته و به دست ايشان تذكره داده مادامى كه از دست ايشان به دست ديگرى منتقل نشده مكرّر از ايشان گمرك نگيرند. تجّار ايران لاجل التجاره چوپوق شيراز كه به دار السعاده مى آورند در بيع و شرى آن انحصار نباشد و به هركس كه خواهند بيع نمايند و با تجّار و تبعه و اهالى دولتين علّيّتين كه به مملكتين جانبين آمد و شد مى كنند، به

مقتضاى جهت جامعيّۀ اسلاميه معامله دوستانه شده از هر ايذا و اضرار محفوظ باشند.

مادۀ ثالثه: آنچه از عشيرۀ حيدرانلو و سبيكى متنازع فيها بوده و امروز در خاك دولت عليه عثمانى ساكن مى باشند، مادامى كه در سمت آنها است اگر به حدود ممالك ايران تجاوز كرده خسارت رسانند سرحدّداران در منع و تربيت ايشان دقّت نمايند و اگر از تجاوز و خسارت دست بر ندارند و از جانب سرحدّدار منع ايشان نشود، از تصاحب ايشان دولت علّيه عثمانى كف يد نمايد و اگر ايشان به رضا و اختيار خود به جانب ايران بگذرند دولت عثمانى ايشان را منع و تصاحب نكند و بعد از آنكه به طرف دولت بهيّۀ ايران بگذرند بعد اگر به خاك عثمانى بيايند قطعا تصاحب و قبول ايشان نشود [و] در صورتى كه ايشان بطرف ايران نگذرند و آن وقت از حدود دولت عثمانيه تجاوز كرده خسارت بزنند سرحد نشينان دولت علّيۀ ايران در منع و تجاوز ايشان دقت نمايند.

مادۀ رابعه: به موجب شرط قديم، فرارى دولتين از طرفين تصاحب نشود و كذلك

ص:343

از جملۀ عشاير و ايلات هركسى كه بعد از اين تاريخ از دولت علّيۀ عثمانى به دولت فخيمۀ ايران و از دولت بهيّۀ ايران به دولت علّيۀ عثمانى بگذرد، بايد آن گذشتگان تصاحب نشوند.

ماده خامسه: آنچه در دار السّلطنه و ساير ممالك دولت علّيه عثمانى اموال تجّار ايران موافق شرع و دفتر محفوظ نگاه داشته شده است، از تاريخ اين تمسّك در ظرف 60 روز در هر محلى كه باشد به موجب دفاتر مرقومه و معرفت شرع و معتمد دولت ايران به صاحبان آنها تسليم شود و سواى اموال محفوظه آنچه در اثناى وقوع عداوت از حجّاج و تجّار و ساير اهالى ايران كه در ممالك عثمانى بعضى ضابطان جبرا از بعضى گرفته باشند، بعد از افاده و اظهار دولت علّيّۀ ايران از دولت عثمانى فرمان برطبق همان افاده به عهدۀ وكيل آنها در هر محل صادر شود و بعد از اثبات شرعى گرفته تسليم نمايند.

مادۀ سادسه: در ممالك دولت علّيۀ عثمانى از اهالى ممالك طرفين كسانى كه فوت مى شود، اگر وارث و وصى شرعى نداشته باشند، مأمورين بيت المال تركۀ همان متوفى را به معرفت شرع دفترى كرده و به ثبت و سجلّ شرعى رسانند و آن مال را بعينه در محل مأمن تا مدّت يك سال حفظ نمايند تا وارث و وكيل شرعى آن آمده به موجب ثبت و سجلّ شرعيه اشياء متروكه تسليم شود و رسوم عاديه [و] كرايۀ محل آن اشياء را گرفته باشد و آن اشياء اگر در مدّت مذكوره حريق و تلف شود ادعاى آن نشود و اگر در مدّت مزبوره وارث و وصى نرسد تركۀ محفوظه را مأمورين بيت المال به اطلاع معتمد دولت علّيۀ ايران فروخته ثمن آن را حفظ نمايند.

مادۀ سابعه: به موجب شروط سابقه براى تأييد و تأييد دوستى و مودّت در هر سه سال يك نفر از دولتين در طرفين علّيّتين معتكف و مقيم باشند و از تبعۀ دولتين علّيّتين كه در اثناى حرب به طرفين گذاشته اند در حق ايشان بنا به حرمت مصالحۀ خيريه سياست اين اسائت نشود.

ص:344

خاتمه: آنچه از اساس و شرايط و مواد كه در فوق مذكور شد، بر منوال محرّره كه بالمذاكره قرار داده شده و از طرفين قبول گشته ادعاى اموال منهوبة الضيعات و تضمين مصارف جزئيه از جانبين مضى مامضى گفته صرف نظر شود و از جانبين دولتين علّيّتين بر وفق عادت تصديق نامه ها مبادله شده بواسطۀ سفرا از تاريخ تمسّك الى مدّت 60 روز در رأس حدود دولتين به يكديگر ملاقات كرده به آستانۀ دولتين ايصال و تسليم شود و به اين وجه عقد و تجديد اين مصالحه خيريّه به مسالمۀ حقيقيّه از تاريخ تمسّك معتبره مرعى و معتبر گشته و از هر جهت نايرۀ كدورت و خصومت منطفى بوده و منافى دوستى و خلاف اين عهود و شروط معقودۀ مربوطه از جانبين وضع و حركتى و معامله [اى] جايز ندارند؛ و از جانب جناب وكيل مشار اليه نظر به رخصت كامله از جانب دولت عثمانى در اين تاريخ 1238 يوم يكشنبه 19 شهر ذيقعدة الحرام اين تمسّك ممهور و ممضى شد. الخاتمة بالخير و السعاده و الحمد للّه اولا و

آخرا و باطنا و ظاهرا تحريرا فى اواخر شهر ربيع الثانى سنۀ 1239 ه. در دار الخلافۀ طهران اين عهدنامه مباركه در حضور نجيب افندى سفير دولت عثمانى تصحيح شد.

حسين ميرزا جلادت ورزيده با 5000 سوار و 5 عرادۀ توپ از كرمانشاهان بيرون شد و به ايلغار تا مندليچ بتاخت؛ و از گرد راه حكم به يورش داد و مندليج را بگشود و 800 تن از روميان را عرضۀ تيغ ساخت و در عشر آخر شوّال اين خبر به عرض شهريار رسيد و در ازاى اين جلادت محمّد حسين ميرزا را حشمة الدوله لقب داد و حكم رفت تا او باز كرمانشاهان شود و خسرو خان در مندليج متوقّف گردد.

اما داود پاشا از اين كردار سخت پشيمان گشت و عريضه [اى] از نو بنگاشت و شيخ موسى را به شفاعت برانگيخت. شهريار جرمش را معفو داشت و منشورى به نامش مسطور گشت و اين شرايط در آن مرقوم افتاد.

نخست: آنكه از خانقين تا بغداد از زوّار عجم باج نگيرند.

دوم: آنكه خزانۀ نجف اشرف را كه در فتنۀ وهابى به كاظمين عليهما السلام حمل داده اند به بازديد يك تن از دبيران دولت ايران باز جاى بردند و طومار تفصيل آن اشيا را خدّام عتبات عاليات خاتم بر نهاده به دفتر خانه دولت ايران سپارند.

سيم: آنكه در اراضى عراق عرب و عتبات زوّار عجم را پاس حشمت بدارند و دعوى شرعى عجم را به مجتهدين شيعه گذراند.

چهارم: آنكه داود پاشا هر سال 5000 تومان زر مسكوك به شكرانۀ عفو گناه به درگاه فرستند.

بالجمله وقايع نگار حضرت ميرزا صادق مروزى به اتّفاق جناب شيخ موسى روانه بغداد شد و حكم رفت كه اگر اين شرايط را داود پاشا بر گردن نهاد و سجلّى به مهر صناديد آن اراضى بداد، قلعۀ مندليچ را بدو گذارند. بعد از ورود وقايع نگار به بغداد، داود پاشا سر طاعت و انقياد پيش داشت و ميرزا صادق را كامروا بازفرستاد.

و هم در اين سال خوانين خراسان در نهان به كارداران ايران انهى كردند كه شجاع السّلطنه حسنعلى ميرزا را مكنون ضمير آن است كه سر از ربقۀ اطاعت پادشاه بيرون كند و به هواى سلطنت سربركشد. پادشاه كارآگاه بدين سخنان كذب و ترّهات بى معنى وقعى ننهاد. اما چون شجاع السّلطنه اين قصّه بشنيد بى توانى حاضر

ص:346

حضرت شد و به اصرار و الحاح فراوان حكومت خراسان را از گردن فرو گذاشت و با برادر اعيانى خود حسينعلى ميرزاى فرمانفرماى فارس رخصت يافته تا به اصفهان برفت، چون مزاجش از صحت بگشته بود و در آنجا به معالجت و مداوا مشغول شد و حسينعلى - ميرزا راه شيراز را برگرفت.

از پس او شهريار تاجدار شاهزاده علينقى ميرزاى حاكم قزوين را طلب داشته حجّة السّلطان لقب داد و به حكومت خراسان فرستاد و ميرزا ابو القاسم مستوفى اصفهان را به وزارت او بركشيد و برادر اعيانى حجّة السّلطان، امام ويردى ميرزا را كه سركشيكچى و ايلخانى ايل قاجار بود به حكومت قزوين فرستاد و خدمات ايلخانى را به ميرزا اسد اللّه خان نورى كه از بدو كار شاه شهيد آقا محمّد شاه تا اين وقت وزير سپاه و امين درگاه بود باز گذاشت. و چون ميرزا اسد اللّه خان به سبب وزارت لشكر و امور سپاه و نظم

جزئى و كلى جنود پادشاه خاطرى به كمال مشغول داشت فرزند خود ميرزا هدايت اللّه مستوفى را به نيابت خويش به خدمت سركشيكچى گذاشت. و در اين وقت ميرزا اسد اللّه خان وزير لشكر نيز پاسبان باشى لقب يافت.

و هم در اين سال شهريار تاجدار سفر سلطانيه را ترك گفته در نواحى طهران در اذيال جبل البرز ييلاق فرمود.

و هم در اين سال حاجى محمّد حسين خان صدر اعظم اصفهانى مريض شد و صبح چهارشنبه 13 صفر وداع زندگى گفت. فرزند اكبرش عبد اللّه خان امين الدّوله كه مستوفى الممالك بود به جاى پدر خدمت وزارت اعظم نيز دريافت.

و هم در اين سال شهريار تاجدار ملاّ على محمّد كاشانى و حاجى عبد اللّه اصفهانى خواجه سرا را هريك 1000 تومان زر مسكوك بداد تا از قبل شهريار و نيابت والدۀ پادشاه سفر مكه معظّمه كرده زيارت بيت اللّه الحرام كنند. و اين شعر را شهريار به نظم كرده، بفرمود تا بر لوحى مرمر منقّر نمودند و حاجى عبد اللّه حمل داده در مسجد الحرام به يادگار گذاشت تا از شهريار ايران تذكره باشد.

ص:347

(بيت)

محرمى بايد كه پيغامى برد نزد جانان نام گمنامى برد

آنگاه در عشر اول جمادى الاخره به جانب قم سفر كرد و از آنجا به طهران آمده، بر اريكه و سلطنت متّكى گرديد.

را كه وليعهد ثانى دولت بود چون ملازمت ركاب پدر داشت مورد عنايت پادشاه گشت و ايالت اراضى قراگوزلو نيز بدو تفويض آمد و در ركاب نايب السّلطنه باز تبريز گشت و شهريار تاجدار روز يكشنبه دوازدهم ذيحجه از سلطانيه كوچ داده 22 ذيحجه وارد طهران گشت

و عبد اللّه خان امين الدّوله اصفهانى را كه حل و عقد امور دولت را كفيل بود، به نظم اصفهان مامور فرمود.

پسر امين الدّوله مفوّض گشت و او خواهرزاده حاجى هاشم خان بود يك باره سكنۀ لنبان سر به طغيان برداشتند و بسيار افتاد كه به خانۀ تجّار دررفتند و اموال ايشان را با شكنجه بگرفتند، چنان شد كه نه حاجى هاشم خان را در پايان امر آن قوّت بود كه جماعت خود را از آن درازدستى منع كند و نه عبد اللّه خان امين الدّوله به سبب زن و فرزند توانست حاجى هاشم خان را دفع دهد. ناچار خويشتن به حضرت شهريار زبان به سعايت باز كرد و از حاجى هاشم خان آغاز شكايت نمود.

لاجرم پادشاه عادل بعد از ورود به اصفهان، حاجى هاشم خان را مأخوذ داشته از هر دو چشم نابينا ساخت و فرمود چون امين الدّوله در تأديب حاجى هاشم خان مسامحت كرد؛ اگر خواهد از محل خود ساقط نشود 50000 تومان زر مسكوك به خازنان حضرت سپارد. و امين الدّوله از انفاذ اين زر خويشتن دارى كرد و اين كار با كبرياى سلطنت راست نيامد.

لاجرم شاهزاده سلطان محمّد ميرزا را به حكومت اصفهان نصب كرد و او را سيف الدّوله لقب داد و يوسف خان گرجى را كه فرمانگزار عراق و سپهدار سپاه بود فرمان داد كه در حضرت سيف الدّوله شاغل خدمت باشد و كار اصفهان را به نظم كند و 200000 تومان از منال ديوانى حمل رعاياى اصفهان را سبك ساخت و امين الدّوله برحسب فرمان ملازم ركاب شاهزاده حسينعلى ميرزا فرمانفرماى فارس شد و حساب فارس را جزوى و كلى بازپرس كرده معادل 30000 تومان از منال ديوانى به تخفيف رعايا بازگذاشت و طريق حضرت شهريار برداشت.

آن گاه در غرّۀ شوّال پادشاه كوچ داده مراجعت به طهران فرمود و چون از امين الدّوله آزرده بود وزارت اعظم را به اللّه يار خان دولّوى قاجار كه هم به مصاهرت شهريار افتخار داشت تفويض داد و او را به آصف الدّوله ملقّب فرمود و حسن خان پسر او را كه دخترزاده پادشاه بود امير بار فرمود و سالاربار لقب داد. آن گاه روز هشتم ذى قعده از طهران به باغ نگارستان خيمه زد و منوچهر خان را به نظم گيلان فرستاد و موكب پادشاهى در حركت آمده هيجدهم ذيقعده چمن سلطانيه لشكرگاه گشت.

ص:350

شتافت و شاهزاده يحيى ميرزا به اتّفاق منوچهر خان برحسب فرمان در قزوين به ركاب پيوستند و بعضى از اشرار گيلان را به درگاه آوردند.

شاهنشاه بعد از تأديب آن جماعت را مأمور به توقّف سمنان فرمود و معادل 60000 تومان به تخفيف منال ديوانى گيلان مقرّر داشت و از آنجا به حدود ساوجبلاغ سفر كرده يكشنبه چهاردهم صفر وارد طهران گشت.

و از آن سوى وقايع نگار به اتّفاق مزراويج طىّ مسافت كرده، بعد از ورود به تبريز مزراويج سبقت جست و قبل از رسيدن وقايع نگار، يرملوف را ديدار كرد و از طريق مرافقت و موافقت بگردانيد و سخن بر اين نهادند كه بايد قبل از رسيدن سفير ايران قريۀ بالغ لو را مسخر داشت و فوجى سالدات با چند عرادۀ توپ به حراست گذاشت، اگر سردار ايروان از بهر انتزاع ميان بندد ناقض عهد و فاتح نزاع او خواهد بود و اگر سخن نكند بباشيم تا سفير ايران برسد، آن گاه گوئيم كه ما هرگز گمان نداشتيم كه كارداران ايران از ارض بالغ لو كه درخور هيچ زرعى و حرثى نيست با دولت روسيه دريغ دارند، اكنون كه كار بدين گونه رفت و صورت حال معروض ايمپراطور روس شد، بى آنكه از دولت فرمانى رسد نتوانيم دست از بالغ لو باز داريم. همانا كارپردازان ايران از بهر بالغ لو ترك مصالحت نخواهند گفت و آغاز مقاتلت نخواهند كرد.

بالجمله سخن بر اين نهادند و كينياز قراكليسيا را حكم دادند تا برفت و قريۀ بالغ لو را بگرفت و يك تن مايور با 200 تن سالدات و 2 عرادۀ توپ در آنجا باز بگذاشت. و از اين سوى چون وقايع نگار به ايروان رسيد، كينياز به حسين خان سردار پيام داد كه سفير ايران را در اين سفر مقصود چيست اگر غرض تحديد حدود دولتين است اين منازعه و مناقشه برخاست و اگر ديدار يرملوف را طالب است او به حدود چچن سفر كرده پس بباشد تا يرملوف به تفليس مراجعت كند.

وقايع نگار سخنان او را وقعى نگذاشت و از راه بالغ لو كوچ داده سه شنبۀ

ص:352

بيست و پنجم ربيع الاول وارد تفليس گشت و روز ورود او را عظيم مكانت گذاشتند و به سزا پذيره گشتند و يرملوف هنگام سفر وليمنوف را از بهر گفت و شنيد سفير ايران به جاى گذاشته بود و او با وقايع نگار سخن درانداخت و جز از در غدر و حيلت حرفى بر زبان نرانده، وقايع نگار گفت از اينگونه سخن چيزى به دست نخواهد شد، نيكو آن است كه من حكم شاهنشاه ايران را بر لوحى رقم كنم و تو پاسخ خود را در ذيل آن نگار دهى تا مرا حجّتى باشد. پس قلم برداشت و خلاصۀ حكم شاهنشاه را بر صفحه [اى] بنگاشت بدين شرح كه:

اكنون سال فراوان است كه دولتين علّيّتين ايران و روس را موافقت است بهتر آن است كه كارداران دولت روسيّه در تشييد قواعد اتّحاد طرفين رنج برند تا لشكرى و رعيّت دولتين بى كلفت خاطر زيست كنند. اكنون كه جماعت روسيّه از حدود خويش قدم فرا پيش نهاده اند و قلعۀ بالغ لو را زير دست كرده اند صواب آن است كه از خلاف رأى شاهنشاه ايران بپرهيزند و از آن اراضى بيرون شوند، تا اين مسالمت به مخاصمت نپيوندد و اين مصافات به معادات بدل نشود.

و وليمنوف در تحت اين كلمات نگاشت كه:

ما قريۀ بالغ لو را بعض حدود خود دانسته ايم و زير دست كرده ايم تا از قبل ايمپراطور فرمان نرسد دست بازنداريم.

اين هنگام الكسندر باوليج ايمپراطور روس در بيست و يكم ربيع الاول سنۀ 1241 ه.

/ 5 نوامبر 1825 از جهان رخت بدر برد و برادر او قسطنطين [كنستانتين] به هواى سلطنت سر بركشيد چون او به غلظت طبع و شراست خوى شناخته بود، اعيان دولت روسيه او را از در فرمانگزارى نگذاشتند و برادر ديگرش نكولاى باوليج [- نيكولاى پاولوويچ] را به سلطنت برداشتند. چنانكه شرح حال ايشان در ذيل قصّۀ سلاطين يوروپ مرقوم خواهد شد.

ص:353

بالجمله وقايع نگار را در چنين وقت مجال انديشه نماند، ناچار نگاشتۀ وليمنوف را برداشته روز بيست و هشتم جمادى الاخره از تفليس راه برگرفت و بعد از ورود به دار الخلافۀ طهران صورت حال را باز نمود و شاهنشاه ايران كيفر كار روسيان را تصميم عزم داد.

و هم در اين سال نايب السّلطنه عباس ميرزا دختر شاهزاده محمّد قلى ميرزا از براى فرزند خود جهانگير ميرزا عقد بست و دختر خويش را به بديع الزمان ميرزا پسر شاهزاده علينقى ميرزاى ركن الدوله به نكاح داد.

و تكه و يمرلى سكنه ابيورد و درون و مهنه انجمن كرده مغافصة تا كنار شهر مشهد مقدّس براند و لشكرگاهى عظيم كرد.

شجاع السّلطنه حسنعلى ميرزا وقتى اين بدانست كه در حضرت او لشكرى درخور رزم خوارزميان حاضر نبود، از قضا هم در آن شب ابرى عظيم متراكم گشت و برفى شگرفت بباريد و صرصرى دم سرد بوزيد و سورت سرما چنان شد كه بيشتر از لشكر خوارزم جان بدادند و بارگير ايشان نيز بمرد. رحمن قلى توره به زحمت تمام از آن داهيه دهيا راه فرار پيش گرفت و با بعضى از مردم خود افتان و خيزان تا اراضى سرخس برفت و صبحگاه مردم از شهر مشهد بيرون شده، لشكرگاه او را از صامت و ناطق متصرّف شدند.

اما رحمن قلى توره بعد از ورود به سرخس گريختگان لشكر خود را انجمن ساخت و فوجى را به تاراج نواحى جام و سرجام مأمور فرمود. از قضا شجاع السّلطنه فرزند خود

ارغون ميرزا را از سبزوار طلب داشته بود و او در منزل شريف آباد با بعضى مردم رحمن قلى توره بازخورد. ارغون ميرزا كه خوكردۀ كارزار بود چون ايشان را ديدار كرد با شمشير آخته به ميان ايشان تاخت، زمانى دير برنيامد كه جمعى از آن قوم را دستگير و برخى را عرضۀ شمشير ساخت. و نيم ديگر از لشكر او نيز در حدود جام با امير نصر اللّه خان تيمورى دچار آمد كه او نيز رهسپار حضرت شجاع السّلطنه بود. دلاوران تيمورى دمار از آن جمع برآوردند.

چون اين خبر به رحمن قلى توره رسيد سورت غضب در دماغ او اثر كرده يك باره دل بر كيفر نهاده و ديگرباره در تجهيز لشكر جدّى بليغ فرمود و 3000 تن مرد مبارز را از قبايل اوزبك قونقرات و مردم قراقالماق انجمن كرد و جمعى از سواران سالور و ساروق را با ايشان همدست نموده و قواد سپاه خويش را مانند دولت نظر پى و عوض آيناق و رجب مهتر و دولت مراد پروانچى و مراد سردار و تراب پى و سعيد نياز خان را با ايشان همراه ساخت تا به كنار مشهد مقدّس برانند و چندانكه توانند از نهب و غارت خويشتن دارى نكنند

ص:355

و آن جماعت به شتاب شهاب و شميت عقاب به اراضى مشهد تاختن كردند و اين خبر روز چهارشنبۀ چهاردهم رجب معروض شجاع السّلطنه افتاد.

شاهزاده در زمان لشكرى را كه حاضر ركاب داشت برداشته بيرون شتافت و همچنان شتابزده در دامان جبل اژدركوه با آن گروه دچار شده از دو رويه مردان بر صف شدند و گردان به گيرودار درآمدند. بعد از آويختن و خون ريختن، تركمانان پشت با جنگ دادند و خراسانيان در قفاى ايشان به تك تاز آمدند و 1000 تن اسير و 500 نيزه سر از آن جماعت به دست كرده باز شتافتند.

شجاع السّلطنه هم در آن جايگاه از سرهاى ايشان منارها برافراشت و رحمن قلى توره، بعد از اين حديث هولناك، مجال توقّف در اراضى سرخس محال يافت و باز خوارزم شتافت. و مژدۀ اين فتح روز نوروز معروض حضرت شهريار ايران افتاد.

و ديگر ملوك نقش داشت اين جمله را خازنان پادشاه مضبوط ساختند.

و اين هنگام شاهنشاه ايران در كيفر جماعت روسيه يك جهت شد، چه از اين پيش نقض عهد ايشان و درآمدن به قلعۀ بالغ لوى ايروان به شرح رفت، و هم در اين مدّت كه در اراضى مسلمانان مسلّط بودند از درازدستى با زنان بيگانه و اخذ اموال مردم خوددارى نمى نمودند. اين حديث به دست بعضى از چاكران نايب السّلطنه كه از مصالحۀ با روسيان دلگران بودند گوشزد آقا سيد محمّد اصفهانى كه ساكن عتبات عاليات بود گشت و او به كارداران درگاه شاهنشاه ايران نگاشت كه اين هنگام جهاد با جماعت روسيه فرض افتاده، پادشاه اسلام را در اين امر رأى بر چگونه است. شهريار تاجدار فرمود كه ما پيوسته به انديشۀ جهاد شاد بوده ايم و خويشتن را از بهر ترويج دين و رونق شريعت نهاده ايم.

حكومت نهاوند يافت. آنگاه روز شنبۀ بيست و ششم شوّال شاهنشاه ايران از دار الخلافۀ طهران كوچ داده و در سليمانيه فرود شد و پس از 4 روز راه برگرفته دوشنبۀ ششم ذيقعده چمن سلطانيه را لشكرگاه كرد.

تمامت شاهزادگان و قاطبۀ امراء و اعيان نيز به استقبال بيرون شتافتند و جنابش را با تكبير تهليل و مكانت و محلى جليل فرود آوردند و اين جمله مجتهدين كه انجمن بودند به اتّفاق فتوى راندند كه هركس از جهاد با روسيان بازنشيند از اطاعت يزدان سربرتافته، متابعت شيطان كرده باشد.

شاهنشاه ديندار و وليعهد دولت نيز سخن ايشان را استوار داشت. از ميانه

معتمد الدّوله ميرزا عبد الوهاب و حاجى ميرزا ابو الحسن خان وزير دول خارجه رزم روسيه را پسنده نمى داشتند و رضا نمى دادند. مجتهدين ايشان را پيام هاى درشت فرستادند و گفتند همانا شما را در عقيدت و كيش خود فتورى است و اگرنه چگونه جهاد با كافران را مكروه مى شماريد، لاجرم ايشان دم در بستند.

و از آن سوى سفير روس چندان كه سخن از در صلح راند و همى گفت وقت آن است كه كس به حضرت ايمپراطور گسيل داريد تا او را تهنيت جلوس گويد و از بهر پادشاه گذشته تعزيت فرمايد، سخن او را نيز وقعى نگذاشتند. و از قضا هم در اين وقت كينياز و سرحدداران پنبك و قراكليسيا از حدود خود بيرون شده تا آباران و ايروان تاختن كردند.

اين معنى يك باره علماى دين و اعيان دولت را در كار جهاد يك جهت كرد و سفير روس از گفت وشنود با كارداران دولت مأيوس شد و خواست تا مجتهدين را ديدار كند؛ بلكه ايشان را از انديشۀ جدال فرود آورد و خويشتن بر گردن نهد كه دست روسيان را از حدود ايران باز دارد. مجتهدين در پاسخ گفتند كه:

شريعت ما با كفّار از در مهر و حفاوت سخن كردن گناهى بزرگ باشد.

اگرچه روسيان از حدود ايران بيرون شوند، هم جهاد با ايشان را واجب دانيم.

در پايان كار شاهنشاه ايران سفير روس را طلب داشته فرمود اكنون كار برحسب تشييد مبانى شريعت است و ما همواره قوام ملّت را بر صلاح دولت فضيلت نهاده ايم و او را رخصت انصراف داده 1000 تومان زر مسكوك و بعضى از اشياء ديگر او را عطا فرمود و برحسب فرمان ميرزا اسمعيل منشى نايب السّلطنه به مهماندارى او مأمور گشت و راه آذربايجان برداشت.

از پس او شهريار تاجدار يك باره دل بر جهاد نهاد و نخستين شاهزاده اسمعيل

ص:359

ميرزا را با تفنگچيان استرآبادى و هزار جريبى و فندرسكى به منقلاى سپاه مأمور فرمود و ايشان دوشنبۀ چهارم ذيحجه از سلطانيه راه آذربايجان برگرفتند و جمعۀ هشتم محمّد قلى خان پسر آصف الدّوله با جماعت خواجه وند و عبد الملكى و مافى از قفاى اسمعيل ميرزا بيرون شد و نايب السّلطنه دوشنبۀ يازدهم طريق تبريز گرفت و مجتهدين از بهر تحريض مجاهدين پنجشنبۀ چهاردهم برنشستند و حاجى محمّد خان قاجار دولّوى با

جماعتى از لشكر به طرف طالش در شتاب آمد. و فرمان رفت كه حسين خان سردار ايروان و برادرش حسن خان سارى اصلان حدود گوگجه دنكيز و بالغ لو را از روسيان پرداخته كند. و شهريار تاجدار روز پنجشنبۀ بيست و يكم ذيحجه كوچ داده از راه مغان چاى رهسپار گشت و سه شنبۀ بيست و ششم ذيحجه اراضى اردبيل را لشكرگاه كرد.

و دمار ساخت و آن جماعت را هزيمت كرد و 2 عرادۀ توپ بگرفت و زنان و فرزندان ارامنه را اسير ساخت و اراضى شوره گل را يك باره از روسيان بپرداخت و بوداق سلطان آيروملو را با ديگر مسلمانان به چخورسعد ايروان آورد. و همچنان تقى خان بزچلو ساكن گوگجه دنكيز از طرف دره چچك راه حمزه چمنى برگرفت و اسبان توپخانه كينياز را براند و راعيان اسبها را بكشت و صورت اين فتوح از پى يكديگر در حضرت پادشاه مكشوف گشت.

فوج شقاقى بر سر قلعۀ لنكران رفت و به قوّت يورش فتح قلعه كرده، هرچه از تليد و طريف يافت برگرفت. شگفتى اينكه 14 سال از اين پيش چنانكه ذكر شد اين قلعه در شب تاسوعا به دست روسيان افتاد و اين وقت هم در شب تاسوعا مفتوح گشت.

بالجمله 3 عرادۀ توپ و 200 تن اسير از آن جماعت دستگير شد و دوازدهم محرّم حاضر درگاه شهريار آمد. فرمان رفت تا قلعۀ لنكران را با خاك پست كردند و از پس آن فتح قلعۀ ساليان افتاد و اموال و اثقال بهرۀ لشكريان شد، از جمله 100000 خروار آرد بدست كردند. آن گاه برحسب فرمان مير حسن خان حكومت طالش يافت و شهريار

تاجدار بفرمود تا از سرهاى روسيان 5 مناره در كنار معبر شرقى اردبيل افراخته كردند و 400 تن از اسيران روس با 10 عرادۀ توپ به شاهزاده سلطان محمّد ميرزا حاكم اصفهان سپرده آمد و ديگر اسيران را روانۀ طهران داشتند.

از پس اين وقايع نايب السّلطنه، اغورلو خان پسر جواد خان زيادلوى قاجار حاكم گنجه را از خوى طلب نمود و او را با محمّد ولى خان افشار ارومى متّفق ساخت و علما و اعيان گنجه را مكتوبى مشعر بر تحريض جهاد با روسيه كرده، بديشان سپرد و گسيل گنجه داشت و از قفاى ايشان عليقلى آقاى برادر اغورلو خان را از طريق آيروم بر سر قبايل قاجار و آيروملو و قزاق و شمس الدّين لو فرستاد تا ايشان را بر روسيان بشوراند؛ اما مردم گنجه و قبايل و نواحى آن بلده چون از رسيدن اغورلو خان آگهى يافتند، در عصيان با روسيان يك جهت شدند و قبايل قزاق و شمس الدّين لو، ايل بيگى خود را كه روسيان مقرد گويند بكشتند و سر به طغيان برداشتند.

جماعت روس كه در زورآباد گنجه سكون داشتند چون اين بديدند از بهر كيفر غوغاطلبان و تسخير گنجه بيرون شتافتند و مردم گنجه جنگ ايشان را پذيره گشتند و در خان باغى گنجه با روسيان دچار شدند.

ص:362

در ميان جنگى عظيم برفت، هم در پايان، روسيان شكسته شدند و جمعى كثير از ايشان عرضۀ شمشير گشت و گروهى اسير شد [ه] و 8 عرادۀ توپ دستگير آمد، از آن جماعت عددى اندك با يك عرادۀ توپ به طرف شمكور گريختند. اغورلو خان جمعى از سواران را از قفاى ايشان بتاخت تا در شمكور ايشان را نابود ساخت.

آن گاه اغورلو خان به جاى جدّ و پدر در شهر گنجه به حكومت بنشست و روز يكشنبه پانزدهم محرّم سرهاى روسيان و اسيران ايشان از پيشگاه پادشاه گذشت. و اين هنگام نايب السّلطنه فرمان داد تا امير خان سردار نيز در گنجه متوقّف باشد و عبد اللّه خان - دماوندى و نوروز على خان سرهنگ سپاه سمنانى قلعۀ گنجه را حافظ و حارس گردند و از جانب ديگر مصطفى خان شيروانى تا نزديك شيروان براند و برحسب فرمان شهريار ابراهيم خان قاجار دولّوى با 2 عرادۀ توپ و حاجى محمّد خان قاجار با جمعى از لشكر به پشتوانى مصطفى خان از طريق ساليان راه برگرفتند و تا منزل جواد براندند.

جماعت روسيّه كه در شكى و شيروان جاى داشتند چون اين جنگ و جوش بديدند

بى درنگ به جانب بزمك كه معقلى محكم بود فرار كردند. لاجرم مصطفى خان در شيروان و محمّد حسين خان در شكى شاد خاطر به حكمرانى پرداختند. و از جانب ديگر كينياز قراكليسيا چون دستبرد حسن خان سارى اصلان را بدانست چندان كه احمال و اثقال و آذوقه و علف به ذخيره داشت بر زبر هم نهاده آتش در زد؛ و به قلعۀ لرى گريخته در آنجا متحصّن گشت.

ص:363

مع القصّه از جمعه بيست و دوم ذيحجه [1241] تا جمعه بيستم محرّم [1242] اين جمله را بلدان و امصار مفتوح گشت. آن گاه برحسب حكم شهريار شاهزاده شيخعلى ميرزاى حاكم ملايرى با لشكرى انبوه از لشكرگاه به عزم تسخير قلاع قبّه و باكويه راه برگرفت و شهريار تاجدار بيست و يكم محرّم به آهنگ قلعۀ شوشى از ظاهر اردبيل كوچ داده، بيست و چهارم محرّم در يك فرسنگى اهر در كنار رود طويله شامى فرود شد و اللّه يار خان آصف الدّوله را با 20000 تن لشكر و 10 عرادۀ توپ فرمان داد كه به ركاب نايب السّلطنه پيوسته شود و در فتح قلعۀ شوشى با او هم دست گردد و 100000 تومان زر مسكوك از بهر تجهيز لشكر بدو داد و فرمود بعد از فتح شوشى بى توانى آهنگ تفليس فرمايند. و او بيست و هفتم محرّم كوچ داده و دهم صفر در ظاهر قلعۀ شوشى به لشكرگاه نايب السّلطنه پيوست.

و چنان افتاد كه در اين وقت سفير دولت انگليس جان مكدانلدكينز به مهماندارى ميرزا ابو القاسم مستوفى بيست و نهم محرم حاضر درگاه پادشاه شد و برحسب امر شهريار، محمّد حسن خان دولّوى نسقچى باشى و محمّد ولى خان افشار او را پذيره كرده درآوردند؛ و روز ديگر ميرزا صادق وقايع نگار و ميرزا فضل اللّه على آبادى او را بازپرسى به سزا كرده پنجشنبۀ چهارم صفر تقبيل سدۀ سلطنت حاصل كرد؛ و مورد الطاف و اشفاق پادشاه شد.

مع القصّه از آن سوى نايب السّلطنه، وليعهد ثانى شاهزاده محمّد ميرزا را مأمور به حفظ و حراست شهر و قلعۀ گنجه فرمود و محمّد قلى خان قاجار را با جماعت خواجه وند و عبد الملكى و نظر على خان مرندى را با لشكر مرندى ملازم خدمت او ساخت و خود در فتح شوشى يك جهت گشت و حكم داد تا لشكريان در اطراف قلعه سنگرها نزديك بردند و كار بر مردم شوشى سخت كردند. قلعه گيان از در چاره با لشكر اسلام ساز مداهنه طراز كردند و پيام دادند كه اگر ما را در مال و جان زيانى نباشد، از درآوردن سپاه اسلام در اين قلعه و متابعت پادشاه اكراهى نداريم. روزى چند بدين مماطله و تسويف به پاى بردند. و از آن سوى مددوف كه در خدمت ايمپراطور روس سردارى نام بردار بود، سپاهى از جماعت روسيّه و ارامنه و قزاق ساز داده با 20 عرادۀ توپ مغافصة به جانب گنجه رهسپار گشت و از كار شوشى كه بيم آفت و محل مخافت بود ياد نكرد.

ملازم ركاب شاهزاده محمّد ميرزا گشت. در اراضى شمكور هردو لشكر با يكديگر ديدار كردند و جنگ استوار گشت. بانگ گيرودار برخاست و شرار توپ و تفنگ بالا گرفت. امير خان كه در ميان آن دود و دم با دل تفته و لب كفته از چپ و راست رزم مى داد، ناگاه گلولۀ تفنگ بر مقتل او آمده بيفتاد و رخت به جهان جاويد برد و لشكر اسلام كه هم از نخست با لشكر عدو قلّت عدد داشتند، چون سردار را كشته ديدند يك باره روى بركاشتند، و مددوف هم در آن روز كه چهاردهم صفر بود از پس اين ظفر بى درنگ آهنگ قلعۀ گنجه كرد.

مددوف ديوار حصار را پشتوان ساخته، لشكر خويش را بر صف كرد و سواران قزاق را از چپ و راست بداشت و خود با سرباز و توپخانه در قلب شد. نخستين تفنگچيان عراقى و مازندرانى ساز مبارزت كردند و به پشته [اى] كه در آنجا گروهى از جماعت روسيّه سيغناق كرده بودند يورش بردند، و در اوّل حمله روسيان را هزيمت دادند و پس از [آن] سواران ايران اسب برانگيختند و با گروه قزاق درآويختند. سوار قزاق نيز تاب درنگ نياورده و پشت با جنگ دادند.

ارس ساختۀ جنگ باشد، از قضا در غرۀ شهر ربيع الاول در طويله شامى كه لشكرگاه پادشاه بود، برفى چنان شگرف بباريد كه مجال درنگ در آنجا محال نمود، ناچار كوچ داده از طريق اهر راه تبريز گرفت و در ظاهر آن بلده فرود شد و مجتهدين را كه در مدّت مقاتلت در تبريز جاى داشتند ملاقات نموده نواخت و نوازش فراوان فرمود و بعد از 3 روز به طرف دهخوارقان كوچ داد.

از پس او شجاع السّلطنه در چمن سنگ بست لشكرگاه كرد و كامران ميرزا با امراى افغان حاضر حضرت شده از نواخت و نوازش شاهزاده كامروا گشت؛ و شجاع السّلطنه را به سراى خويش دعوت كرده به شهر درآورد و مفاتيح حصار شهر و خزاين خويش را پيش داشت. و شجاع السّلطنه از ميان آن همه جواهر شاهوار يك انگشترى عقيق اختيار كرد و فرزند خود ارغون ميرزا را با 5000 سوار در شهر هرات گذاشته در عشر اول محرّم 1242 ق/ 1826 م. مراجعت به ارض اقدس كرد و مژدۀ اين فتح در طويله شامى معروض درگاه شهريار ايران افتاد.

تالين شتافت و همچنان كرّ و فرّى كرده روى ظفر نديد، ناچار طريق مراجعت گرفت.

اما انجسوف از كنار پل خدآفرين جنبش كرد كه از آب ارس عبور كند و به اراضى قراجه داغ نهب و غارت افكند. وليعهد ثانى دولت ايران شاهزاده محمّد ميرزا با 6000 سوار و 4000 تن سرباز و 5 عرّادۀ توپ در آن ارض لشكرگاه داشت. چون اين بدانست، مانند شير آشفته بديشان كمين بگشاد و هنگام عبور از آب دهان توپها را به آن جماعت گشاد داد و از آن گلوله هاى آتشين بسيار كس در آب جان سپردند. انجسوف را قوّت درنگ نماند و پشت با جنگ داده، سر خويش گرفت. و اين خبر در عشر آخر شوّال معروض درگاه پادشاه افتاد.

گروهى از سواران دنبال ايشان گرفتند؛ و هم در آن شب تا كنار رود ارس برفتند، روسيان بعضى در آب غرقه شدند و برخى دستگير گشتند.

سارى اصلان گرفتاران را سر برداشت و رؤس ايشان را انفاذ درگاه پادشاه نمود. در منزل ميانج 500 نيزه سر از پيشگاه حضور بگذشت و برحسب فرمان اين جمله را به دار الخلافه طهران حمل دادند تا مسلمين بدان شاد شوند.

آن گاه اردوى پادشاه از ميانج به طرف تبريز كوچ شد. و اين وقت چنان افتاد كه روسيان 500 عرادۀ آذوقه از بهر مردم خود از تفليس به جانب ايروان حمل مى دادند كه در حصار دادن ايروان به كار لشكر شود، حسن خان سارى اصلان اين بدانست و شب هنگام، تاختن برده عراده هاى آذوقه را مأخوذ نمود و نگاهبانان را سر برگرفت. و اين خبر در تبريز مكشوف حضرت پادشاه افتاد و شهريار تاجدار از تبريز خيمه بيرون زده، در چمن قبله، لشكرگاه كرد.

اما روسيان چون از حصار دادن ايروان سودى بدست نكردند، دست بازداشته به جانب نخجوان شتافتند و قصد تسخير قلعۀ عباس آباد كه از مستحدثات نايب السّلطنه عباس ميرزا است نمودند. نايب السّلطنه اين بدانست و از بلدۀ خوى تا محال چورس براند و احسان خان پسر كلبعلى خان را كه از پيش حكومت نخجوان داشت با سپاه نخجوانى به حراست قلعۀ عباس آباد مأمور فرمود و محمّد امين خان دولّوى قاجار را با گروهى از بختيارى با او همداستان كرد.

احسان خان چشم از احسان شهريار و حفظ بيضۀ اسلام پوشيده، در نهان با ينارال بسقاويج ابواب مؤالات باز داشت و او را به محاصرۀ عباس آباد تحريض نمود. و لشكر روس شتاب كرده عباس آباد را حصار دادند. اين وقت شاهزاده علينقلى ميرزا برحسب امر شهريار با 5000 سوار و 5000 پياده به ارض چورس آمد و پادشاه از چمن قبله كوچ داده، در ظاهر خوى فرود شد و نايب السّلطنه حاضر حضرت آمده، احكام پادشاه را اصغا نمود و پس از 4 روز مراجعت فرمود.

چورس شد. اين وقت محاصره عباس آباد مكشوف افتاد، لاجرم نايب السّلطنه، ركن الدّوله و آصف الدّوله را با 6000 سوار و 2 عرادۀ توپ برداشته از چورس بيرون شد؛ و حسن خان سارى اصلان را منشور فرستاد كه به آهنگ جنگ روسيه راه برگير، اينك من كمين نهاده ام، چون روسيان لشكر تو را اندك ببينند دست از محاصرۀ عباس آباد باز دارند و از سيغناق و سنگر خويش بيرون شده با تو درآويزند، پس من كمين بگشايم و از قفاى ايشان درآيم و كار به كام كنم.

از قضا يك تن از ارامنۀ ايروان كه در لشكر سارى اصلان بود اين راز را بدانست و شب هنگام اسبى از باره بند سارى اصلان بگشود و برنشست و چون باد به نزديك بسقاويج تاخت و او را از اين كيد و كين آگاه ساخت.

لاجرم بسقاويج با ساختگى تمام كوچ داد. و از اين سوى چون نايب السّلطنه رهسپر گشت، كار بر آرزو نيافت و در بين راه بسقاويج را ديدار كرد. ناچار صف كارزار راست كرده، جنگ پيوسته شد، اگرچه زمانى دراز مردم ايران پاى اصطبار افشردند؛ اما با قلّت عدّه و عدّه روى ظفر نتوانستند ديد، بسيار كس، پشت با جنگ دادند. در ميانه 4 تن از روسيان به آهنگ نايب السّلطنه تاختن كرد و خدمتش به خويشتن هر 4 را دفع داد، يك دو تن را با تيغ بزد و ديگرى را با گلوله به خاك انداخت و فضلعلى خان قوانلوى قاجار در آن رزمگاه از پس آنكه اسبش از پاى درآمد، پياده همى رزم داد تا از كثرت جراحت با كشتگان هم آغوش افتاد، ملازمانش او را گرفته به كنار آوردند. چون بهبودى گرفت از شاهنشاه ايران «جان نثار دولت» لقب يافت.

به روى بسقاويج بگشاد و روز بيست و هفتم شهر ذيحجه بسقاويج به عباس آباد درآمد و محمّد امين خان قاجار و عباس خان سركردۀ فوج بختيارى و چند تن ديگر را مأخوذ داشته روانۀ تفليس نمود و احسان خان را به پاداش اين خدمت حكومت نخجوان داد.

چون اين خبر معروض درگاه شهريار تاجدار افتاد، حاجى محمّد خان دولّوى قاجار و اسفنديار خان نايب غلامحسين خان سپهدار را با سرباز خلج و ساوه و قم به حراست قلعۀ خوى مأمور داشت؛ و عبد اللّه خان فيروزكوهى به حفظ قلعه تبريز شتافت؛ و شاهزاده محمّد ميرزا وليعهد ثانى دولت به نهب و غارت اراضى قراباغ بيرون تاخت؛ و برادرش جهانگير ميرزا به جانب ساليان كوچ داد؛ و شاهزاده علينقى ميرزاى ركن الدّوله به توقّف اراضى چورس مأمور گشت و نايب السّلطنه طريق ايروان گرفت.

تنهاى ايشان را از بيرون ديوارباره سراشيب آويخته كردند.

و نيز شاهزاده محمّد ميرزا اراضى قراباغ را منهوب ساخت و جهانگير ميرزا ساليان را ويران كرد و پاسبانان آن محال را مقتول ساخت و توپخانۀ ايشان را كه حمل و نقلش مشكل مى نمود به درياى خزر انداخت و هفدهم شهر صفر سال [1243] اين خبر در حضرت شهريار مكشوف افتاد.

اما نايب السّلطنه چون ايام عاشورا را به پاى برد، شاهزاده ركن الدوله را در چورس گذاشته راه ايروان برداشت و بعد از ورود به ايروان قاسم خان تبريزى سرهنگ فوج خاصّه و جعفر قلى خان مقدّم و حاجى ميرزا محمّد خان مقصودلوى استرآبادى و لطفعلى خان ملايرى را با لشكرى كارآزموده و توپخانه و قورخانه به حراست قلعۀ ايروان مأمور ساخت. حسين خان سردار ايروان را ملتزم ركاب فرمود و به قدم عجل شتافته، قلعۀ اوچ كليسيا را حصار داد. حرسۀ قلعه از جماعت روسيان كه ساكن اباران بودند استمداد كردند و ايشان اجابت نمودند.

و از آن سوى بسقاويج چون اين بشنيد ينارال ارستوف گرجى را به حفظ قلعۀ عباس آباد گذاشته خود از منزل قراباباى نخجوان آهنگ ايروان كرد. شاهزاده ركن الدّوله و حسن خان سارى اصلان نيز از ارض چورس كوچ داده طريق ايروان گرفتند و صحرانشينان ايروان كه در كنار رود ارس نشيمن داشتند در سيغناقهاى محكم جاى داده،

لشكرى به حفظ ايشان گماشتند و بعد از ورود ايشان به ايروان، نايب السّلطنه از آنجا بيرون شده در دامن آقرى داغ نزديك به قريۀ آبخوره لشكرگاه كرد و بسقاويج به اوچ كليسيا شده، مجروحان لشكر را روانۀ تفليس داشت و خود خاطر بر فتح قلعۀ سردارآباد گماشت.

نايب السّلطنه، سارى اصلان را به حفظ قلعۀ سردارآباد مأمور فرمود و خود آهنگ عباس آباد كرد. ينارال ارستوف از عباس آباد پذيرۀ جنگ شده با لشكرى ساخته تا قريۀ خوك نخجوان بتاخت. در آنجا هر دو لشكر صف راست كردند و جنگى هولناك درانداختند. نايب السّلطنه پاى اصطبار استوار كرد، چندانكه ارستوف شكسته شد و راه عباس آباد پيش داشت، آن گاه نايب السّلطنه به منزل چشمه شاهى خوى فرود شده و پادشاه را از قصّه آگاه كرد.

شهريار تاجدار فرمان كرد كه آصف الدّوله در قلعۀ تبريز نشيمن سازد و عبد اللّه خان - ارجمندى و طهماسب قلى خان لاريجانى و ولى خان تنكابنى و حاجى حسن خان دامغانى و علينقى خان قراگوزلو و عبد اللّه خان دماوندى با افواج خود ملتزم ركاب او باشند و معادل 10000 تومان زر مسكوك از بهر نايب السّلطنه عطا فرمود. آن گاه از چمن مهربان به اراضى سراب خيمه زد.

نمود و خود نيز از سراب كوچ داده شنبه دوازدهم ربيع الاول وارد دار الخلافه گشت.

سارى اصلان چون اين بدانست كه ديگر از لشكر اسلام كار مبارزت ساخته نيست، دست از جنگ باز داشته در مسجدى كه خود بنا كرده بود جاى كرد. پس اهل قلعه در فراز كردند و بسقاويج درآمد و نخستين كس فرستاده حسن خان سارى اصلان و حاجى محمّد خان مقصودلو و حمزه خان انزالى و ديگر شناختگان لشكر را بند برنهاده محبوسا روانۀ تفليس داشت.

چون اين خبر در بلدۀ خوى معروض نايب السّلطنه افتاد، شاهزادۀ ركن الدّوله و اللّه يار خان آصف الدّوله را روانۀ تبريز نمود و رحمت اللّه خان فراهانى را با فوجى از سرباز به درۀ دزكركر گسيل ساخت كه مبادا روسيان از آنجا عبور كرده آهنگ تبريز كنند و خود به اراضى مرند كه از توابع خوى است نشيمن جست.

هم در اين وقت مسموع افتاد كه ينارال ارستوف با لشكر فراوان و توپخانۀ درخور از درۀ دز كركر عبور كرده به جانب تبريز شتافت. نايب السّلطنه، فتحعلى خان رشتى بيگلر بيگى تبريز را به نزديك بسقاويج رسول فرستاد و پيام داد كه:

در اين وقت اگرچه لشكر ايران در آذربايجان اندك است و اين قليل مردم نيز از جنگ دهشت زده و شكسته خاطراند؛ اما نيكو آن است كه از اين جنگ و جوش بازنشينى و از عاقبت كار بينديشى كه اگر 100000 تن از روسيّه يا دول ديگر در بلدان و امصار ايران درآيد، هيچ كس از در مدافعت بيرون نشود، همان اهل صنعت و حرفت از در ديندارى بر خود واجب كنند و يك شب جهان از وجود جمله بپردازند.

و خود ديگرباره مراجعت به خوى فرمود و حاجى محمّد خان قاجار و اسفنديار خان نايب سپهدار را به اتّفاق بهرام ميرزا در آنجا گذاشته خود طريق تبريز گرفت.

در منزل طسوج معروض افتاد كه ارستوف در قريۀ صوفيان جاى كرده، تا مردم تبريز از بيم و بلا ايمنى داده، آن گاه به فتح قلعه پردازد. نايب السّلطنه به تعجيل آهنگ تبريز كرد، و از آن سوى چون نظر على خان يكانلوى حاكم مرند به جرم آنكه قلعۀ گنجه را بى زحمت مقاتلت به روسيان گذاشت و هزيمت جست

ص:379

به فرمان نايب السّلطنه عرضۀ هلاك آمد. اين وقت كه ارستوف نزديك شد، مردم مرند كه رنجيده خاطر بودند بدو پيوستند.

از ميان بلدۀ تبريز پسر حاجى ميرزا يوسف مجتهد كه مير فتّاح نام داشت جوانى نامجرب بود به تسويلات نفسانى و تخيّلات شيطانى چنان دانست كه اطاعت ايمپراطور روس مورث متابعت عوام النّاس خواهد شد و محراب و منبر او رونق و رواج ديگر خواهد يافت. پس به منبر برآمد و دعاى دولت ايمپراطور بگفت و مردم را به خدمت او دعوت كرد.

به يك بار مردم برشوريدند و غوغا درانداختند و حفظه و حرسۀ برج و باره را به زير انداختند. چون ركن الدّوله و آصف الدّوله نگاهبانان برج و باره را مقهور عامۀ شهر يافتند از در چاره بيرون شدند، ركن الدّوله از شهر بند تبريز بدر شد و آصف الدّوله زنان و پردگيان نايب السّلطنه را از شهر بيرون فرستاد تا در قريۀ باسمنج به ركن الدّوله پيوستند و خود در شهر بماند و چندانكه در اطفاى نيران فساد جنبش كرده، مفيد نيفتاد.

اما بعد از ورود به تبريز از دورانديشى چنان صواب شمرد كه مداخلت در امور مسلمين نفرمايد تا مبادا به يك بار برشورند و آن كنند كه اصلاح نتوان كرد. و آصف الدّوله را ديدارى از در مهر و حفاوت نمود، و در معنى طريق مسالمت و مصالحت سپرد و حكومت شهر را نيز همچنان كه بود تفويض به فتحعلى خان رشتى داشت و با او كار بر وفق مدارا كرده آن گاه به طلب فتح خوى برخاست و سپاهى بدان جانب مأمور نمود.

مصالحت و مسالمت سخن كرد و خواستار شد كه نايب السّلطنه [را] در يك مجلس ديدار كند و كار مصالحه استوار دارد و مجلس ملاقات را در 8 فرسنگى مراغه در اراضى دهخوارقان معيّن كرد.

چون اين خبر به نايب السّلطنه رسيد براى حفظ دماء مسلمين و حراست بيضۀ اسلام سخن بسقاويج را پذيرفتار گشت و فرزند خود بهرام ميرزا و خوانين قاجار و لشكريان را از طريق ارومى و سلدوز به جفتو كه اكنون به زحمت آباد مشهور است فرستاد و خود با چند تن از ملازمان حضرت روانۀ لشكرگاه بسقاويج گشت.

و از آن سوى چون شاهزاده علينقى ميرزا پردگيان سراى نايب السّلطنه را از باسمنج كوچ همى داد، قبايل يكانلو و شقاقى به آهنگ نهب و غارت تا اراضى زنجان از قفاى

ايشان همى برفتند و علينقى ميرزا با آن قليل مردم ايشان را دفع همى داد. بعد از ورود به زنجان پردگيان را به اتّفاق حاجى على اصغر خواجه سراى و عبد اللّه خان دماوندى روانۀ شهر همدان فرمود و خود طريق قزوين گرفت.

والى لرستان با لشكر فيلى برسيد؛ و شاهزاده حسنعلى ميرزاى شجاع السّلطنه در مشهد مقدّس علم مبارك حضرت رضا عليه الصّلواة - و السّلام را برداشت؛ و تمام امراى خراسان و لشكريان آن اراضى را در گرد علم انجمن كرده، سپاهى بزرگ ساز داد و به قدم عجل تا دار الخلافه بتاخت.

مع القصّه در زمانى قليل لشكرى افزون از حوصلۀ حساب در دار الخلافۀ طهران فراهم شد و همچنان شاهزادگان همه روزه از بلدان و امصار خود با لشكرى فراوان همى درمى آمدند. و چون بسقاويج، ينارال رازن را با سپاهى بزرگ در ميانج نهاده بود كه هم حفظ حدّ آذربايجان كند و هم اگر تواند مردم زنجان را فريفتۀ دولت روس گرداند،

شهريار تاجدار ميرزا تقى على آبادى را كه منشى خاصّ حضرت بود، به وزارت شاهزاده عبد اللّه ميرزا روانۀ زنجان فرمود و شاهزاده شيخعلى ميرزا را نيز با لشكرى در خور، مأمور به توقّف زنجان فرمود.

اما از آن سوى چون بسقاويج براى ديدار نايب السّلطنه به دهخوارقان درآمد و نايب السّلطنه نيز آهنگ دهخوارقان كرد، روز ورود نايب السّلطنه، بسقاويج و تمامت سرداران روسيّه به استقبال بيرون شدند و به قانون خويش خضوع نموده، كلاه برگرفتند.

و نايب السّلطنه با هريك به اندازۀ محل او رأفتى و ملاطفتى فرمود و بسقاويج به ميزبانى پرداخت و آصف الدّوله را نيز از تبريز حاضر ساخت.

بعد از 4 روز كه سخن از مصالحت همى رفت، بسقاويج سخن بر اين نهاد كه كارداران روسيّه در مدّت مصالحۀ دولتين در اراضى و قلاع قراباغ و ديگر قلاع و حدود آذربايجان كه متصرّف بودند از آذوقه و علف و توپخانه و آلات حرب و ضرب و اموال و اثقال لشكرى گنجينه ها داشتند و لشكر ايران به يك تاختن جمله را منهوب ساختند و ديگرباره معادل 20 كرور زر مسكوك ايمپراطور روسيّه تجهيز لشكر كرد و بخت او مساعدت كرده، مغافصة آذربايجان مفتوح شد، اكنون كار بر مصالحت است يا اين بلدان و امصار را كه مفتوح ساخته ايم چندان به ما گذاريد كه از منال

ص:383

ديوانى آن حقوق خويش را مأخوذ داريم و اگر تفويض اين بلاد را مكروه مى داريد و استرداد مى خواهيد اين زر كه ما در اين كار نهاده ايم به ما بايد داد، بالجمله 15 كرور زر مسكوك به ما بسپاريد تا از تبريز و بلاد ديگر كه مفتوح كرده ايم بيرون شويم.

نايب السّلطنه، فتحعلى خان رشتى را به حضرت پادشاه فرستاد تا ابلاغ اين خبر كند.

شهريار تاجدار بعد از اصغاى اين كلمات در خشم شد و فرمود ما يك نيمۀ اين زر را به تجهيز لشكر عطا كنيم و يك تن از روسيان را در آذربايجان زنده نگذاريم، و فرمان كرد تا شاهزاده شجاع السّلطنه و محمّد تقى ميرزاى حسام السّلطنه و غلام حسين خان سپهدار با لشكرى جرّار از دار الخلافه كوچ داده در بلدۀ قزوين انجمن شدند.

چون بسقاويج اين بشنيد از آن سورت و حدّت كه در خاطر داشت اندك فرود شد و دال خسكى را كه يكى از محرمان خويش مى دانست گسيل حضرت پادشاه داشت و قايم مقام نيز برحسب امر نايب السّلطنه رهسپار شد تا به اتّفاق دال خسكى كار مصالحه را ساخته كنند و زيان دولت روسيّه را بر كارداران ايران حمل فرمايند و مال المصالحه را بر 10 كرور زر مقرّر كردند.

كارپردازان ايران معروض داشتند كه اكنون مملكت آذربايجان تصرف سپاه روسيّه اندراست، بعد از آنكه لشكر اسلام انجمن شوند و بدان اراضى تاختن برند، اگرچه آن مملكت را از روسيان پرداخته كنند، اما در ميانه مردم فراوان مقتول خواهد كشت و همچنان زر و سيم بسيار بر سر اين كار خواهد شد و چون روسيّه مقهور شوند و از آذربايجان ساز سفر كنند از اين مال المصالحه افزون از اموال و اثقال تجّار و رعايا به غارت خواهد رفت، به صواب نزديك تر آن است كه شهريار تاجدار مال المصالحه را از خزانه عطا كند و بر جان و مال مسلمانان بخشايش آورد.

چون پادشاه، عاقل و دورانديش بود آتش غضب را به زلال عقل و رويت فرونشاند و اين حمل را بر خويشتن نهاد. چندانكه شاهزادگان و اعيان ايران و قواد سپاه و بزرگان درگاه غوغا برداشتند و ندا در دادند كه مملكت ايران بيشۀ

ص:384

شيران و خوابگاه دليران است ما اين عار بر خود نپسنديم، جان و سر بر سر اين كار نهيم و زر ندهيم و روسيان را با اين شور و شورش كه در سر داريم از تفليس بدان سوى تر بريم. شاهنشاه فرمود كه:

ما پشت و روى اين كار را ديده ايم و دانسته ايم كه شما بر روسيان غلبه توانيد كرد و آذربايجان را مسترد توانيد ساخت؛ اما تا ممكن است از تعمير بلاد و ترفيۀ عباد چشم نتوان بست، غافل آن است كه چون دو كار پيش آيد، غرور جاهلانه و غيرت بى هشانه را نخست از خود عزل كند آن گاه حكومت فرمايد. پادشاهان كه خزاين را به سيم و زر و لآلى و درر انباشته كنند از بهر آن است كه اگر روزى به كار بود، به كار برند؛ ما نيز امروز اين زر بدهيم و به اراقۀ دماء عباد و تخريب بلاد راضى نشويم.

و فرمان كرد تا حاجى ميرزا ابو الحسن شيرازى وزير دول خارجه سفر دهخوارقان كرده، قواعد مصالحه را ممهد دارد.

آصف الدّوله را برداشته از دهخوارقان روانۀ تبريز شد. نايب السّلطنه نيز ناچار از طريق صاين قلعه افشار و سامان مكرى به اراضى گروس شتافت و اميرزاده بهرام ميرزا با بنه و آغروق بدو پيوست و ميرزا ابو الحسن خان در زنجان اقامت كرده صورت حال را معروض داشت.

شاهنشاه ايران كه از اين گونه مصالحه در خاطر حملى گران داشت شادخاطر شده يك باره دل بر جهاد نهاد.

خان از زنجان بدان سوى رهسپر گشت.

چون اين جمله در تركمان چاى انجمن شدند نايب السّلطنه و بسقاويج منشور وكالت خود را به يكديگر سپردند و در شب پنجشنبۀ شهر شعبان المعظم سال 1243 ه. مطابق سنه تنگوزئيل تركى/ [1828 م.] عهدنامۀ مباركه را نگار دادند. سجلّى با خاتم نايب السّلطنه و ميرزا ابو الحسن خان وزير دول خارجه، بسقاويج مأخوذ داشت و سجلّى به مهر بسقاويج به نايب السّلطنه سپرده آمد، آن گاه كوس شادمانى بكوفتند و بسقاويج راه تبريز برداشت تا لشكر خود را از آنجا كوچ داده و ينارال رازن را با 5 تن ديگر از مردم خود به اتّفاق ميرزا ابو الحسن خان روانۀ حضرت شاهنشاه ايران نمود كه صورت عهدنامه را به نظر كارداران دولت رساند.

و او در عشر آخر شعبان حاضر درگاه شد و عريضۀ بسقاويج را با پيشكش او بعد از 3 روز از پيشگاه حضور بگذرانيد و مورد التفات شاهانه گشته با جواب عريضۀ بسقاويج مراجعت كرده، اللّه يار خان آصف الدّوله و منوچهر خان ايچ آقاسى نيز حاضر حضرت شدند و روزگار آسايش فراز شد و لشكريان اجازت مراجعت به اوطان خويش يافتند. در اين جا صواب نمود كه مختصرى از عهدنامه نگار شود.

ص:387

فصل چهارم: در باب سرحدّ دولتين ايران و روس بدين موجب خط وضع شده: از نقطۀ سرحدّ ممالك عثمانى كه در خط مستقيم به قلّۀ كوه آغرى كوچك اقرب است ابتدا كرده و از آنجا تا به سرچشمه رودخانۀ قراسوى پائين كه از سراشيب جنوبى آغرى كوچك جارى است فرود آمده، به متابعت مجر [ا] ى اين رودخانه تا به التقاى آن به رود ارس در مقابل شرور ممتد مى شود. چون اين خط به اينجا رسيد به متابعت مجر [ا] ى ارس تا به قلعۀ عباس آباد مى آيد و در دور تعميرات و ابنيه خارجۀ آن كه در كنار راست ارس واقع است نصف قطرى به قدر نيم فرسخ رسم مى شود و با اين نصف قطر در همۀ اطراف امتداد مى يابد.

همۀ اراضى و عرصه [اى] كه در اين نصف قطر محاط و محدود مى شود بالانفراد تعلّق به روسيه خواهد داشت و در مدّت دو ماه مشخص خواهد شد. و بعد از آن، از جائى كه طرف شرقى اين نصف قطر متّصل به ارس مى شود خط سرحد شروع و متابعت مجر [ا] ى ارس مى كند تا به معبر يدى بلوك و از آن جا خاك ايران به طول مجر [ا] ى ارس امتداد مى يابد تا به فاصله و مسافت سه فرسخ. بعد از وصول [به] اين نقطه، خط سرحد به استقامت از صحراى مغان مى گذرد تا به مجر [ا] ى رودخانه بالها رود به محلّى كه در سه فرسخى واقع است پائين تر از متلقاى دو رودخانۀ كوچك موسوم به آدينه بازار و سارى قمش؛ و از اين جا اين خط به كنار چپ بالها رود تا به ملتقاى رودخانۀ مذكور صعود كرده به طول كنار راست رودخانۀ آدينه بازار شرقى تا به منبع رودخانه و از آنجا تا به اوج بلنديهاى چكير امتداد مى يابد، به نوعى كه جملۀ آبهائى كه جارى به بحر خزر مى شود متعلّق به روسيه خواهد بود و همۀ آبهائى كه سراشيب و مجراى آنها به جانب ايران است تعلّق به ايران خواهد داشت.

چون سرحدّ دو مملكت اين جا به واسطه قلل جبال تعيين مى يابد، لهذا قرارداد شد كه پشته هائى كه از اين كوهها به سمت بحر خزر است به روسيه و طرف ديگر آن به ايران متعلّق باشد. از قلّۀ بلنديهاى چكير خط سرحد تا به قلّۀ كمرقوئى

ص:3

به متابعت كوههائى مى رود كه طالش را از محال ارس منفصل مى كند. چون قلل جبال از جانبين مجراى مياه را فرق مى دهند لهذا در اينجا نيز خط سرحد را همان قسم تعيين مى كند كه در فوق در باب مسافت واقعه مابين آدينه بازار و قلل چكير گفته شد.

بعد از آن، خط سرحدّ از قلّۀ كمرقوئى به بلندى كوههائى كه محال زوند را از محال ارس فرق مى دهد متابعت مى كند تا به سرحدّ محال ولكيج همواره بر طبق همان ضابطه كه در باب مجراى مياه معيّن شد، محال زوند به غير از آن حصّه كه در سمت مخالف قلل جبال مذكوره واقع است از اين قرار حصۀ روسيه خواهد بود. از ابتداى سرحد محال ولكيج خط سرحد مابين دو دولت به قلل جبال كلوپوتى و سلسلۀ كوههاى

عظيم كه از ولكيج مى گذرد متابعت مى كند تا به منبع شمالى رودخانۀ موسوم به آستارا پيوسته به ملاحظۀ همان ضابطه در باب مجراى مياه و از آنجا خط سرحدّ متابعت مجراى اين رودخانه خواهد كرد تا به ملتقاى دهنۀ آن بحر خزر و خط سرحدّ را كه بعد از اين متصرّفات روسيه و ايران را از هم فرق خواهد كرد و ميل خواهد نمود.

فصل پنجم: اعليحضرت پادشاه ممالك ايران از جانب خود و وليعهدان، تمامى الكا و اراضى و جزاير و جميع قبايل خيمه نشين و خانه دار را كه در ميانۀ خط حدود معيّنه و قلل برف دار كوه قفقاز و درياى خزر است الى الابد متعلّق به دولت روسيه مى داند.

فصل ششم: اعليحضرت پادشاه ممالك ايران به تلافى خسارت دولت و رعيّت روسيه مبلغ 10 كرور نقد كه عبارت از 20 مليان مناط سفيد روسى است قرارداد و موعد و رهاين وصول اين وجه در قرارداد على حده كه لفظ به لفظ گويا در اين عهدنامه مندرج است معيّن خواهد شد.

فصل هفتم: چون پادشاه ممالك ايران نواب عباس ميرزا را وليعهد دولت قرار داده، ايمپراطور روسيه نيز تصديق بر اين مطلب نموده، تعهد كرد كه نواب معزّى اليه

ص:4

را از نتايج جلوس بر تخت شاهى پادشاه بالاستحقاق آن ملك داند.

فصل هشتم: كشتيهاى تجارت دولتين روس و ايران از هردو طرف اجازه دارند كه در بحر خزر و طول سواحل آن به طريق سابق سير كرده به كنارهاى آن فرود آيند و در حالت شكست كشتى از هردو طرف امداد و اعانت خواهد شد. در باب سفاين حربيّه كه علم هاى عسكريّه روسيه دارند مثل سابق اذن تردد در بحر خزر دارند و به غير از دولت روس دولتهاى ديگر آن اذن را ندارند.

فصل نهم: وكلا و سفراى طرفين اعم از متوقّفين و عابرين بايد از دو

طرف مورد كمال اعزاز و احترام گردند و در اين باب دستور العملى مخصوص از طرفين مرعى و ملحوظ گردد.

فصل دهم: در باب امر تجارت هردو پادشاه والاجاه موافق معاهده [اى] جداگانه كه به اين عهدنامه ملحق مى گردد تصديق نمودند و اعليحضرت پادشاه ممالك ايران در باب كونسول ها و حاميان تجارتى كه از دولت روس كما فى السّابق در هرجا كه مصلحت دولت اقتضا كند معيّن شود، تعهد مى كند كه اين كونسول ها و حاميان را كه زياده از 10 نفر اتباع نخواهند داشت حمايت و احترام نمايند. ايمپراطور روسيه نيز در باب كونسول ها و حاميان تجارت ايران وعده مى كند كه به همين نحو مساوات منظور دارد و هرگاه از دولت ايران محققا شكايتى از كونسول ها و حاميان تجارت روس واقع شود وكيل يا كارگزار دولت روس كه در دربار دولت ايران متوقّف است و اختيار كونسول ها و حاميان تجارت با او است، اذن دارد كه امر مزبور را به عنوان جاريه به ديگرى رجوع نمايد.

فصل يازدهم: همۀ امور و ادّعاى طرفين كه به سبب جنگ به تأخير افتاده بعد از انعقاد مصالحه موافق عدالت به اتمام خواهد رسيد و مطالباتى كه رعاياى جانبين از يكديگر يا از خزانه داشته باشند به تعجيل و تكميل وصول پذير خواهد شد.

فصل دوازدهم: دولتين علّيّتين معاهدتين بالاشتراك در منفعت تبعۀ جانبين قرارداد مى كنند كه براى آنهائى كه مابين خود به سياق واحد در دو جانب رود ارس

ص:5

املاك دارند موعدى سه ساله مقرّر نمايند تا به آزادى در بيع و معاوضۀ آنها قدرت داشته باشند، لاكن ايمپراطور ممالك روسيه از منفعت اين قرارداد در همۀ آن مقدارى كه به او متعلّق و واگذار مى شود سردار سابق ايروان حسين خان و برادر او حسن خان و حاكم سابق نخجوان كريم خان را مستثنى مى سازد.

فصل سيزدهم: اسرائى كه در جنگ آخر و قبل از آن و تبعه [اى] كه از هر مدّت به اسيرى افتاده اند از هردو طرف قرارداد شد كه در مدّت 4 ماه با اخراجات راه به عباس آباد فرستاده شوند كه وكلاى طرفين كه در آنجا مأمور به اين كار مى باشند آنها را گرفته به اوطان خود برسانند و هرگاه در مدّت مذكوره تعويقى واقع شود هروقت از هر طرف مطالبه كنند يا اسرا خود استدعا نمايند بلامضايقه رد كرده آيد.

فصل چهاردهم: از هردو طرف قرين الشّرف تعهد مى شود كه رعاياى جانبين اعم از فرارى يا غير فرارى كه در حالت جنگ و قبل از آن به مملكت طرفين رفته اند يا بعد از اين بروند در صورتى كه وجود ايشان منشاء ضرر و فسادى نباشد مطالبه نشود و لاكن اشخاص صاحب رتبه و شأن اعم از حكام و خوانين يا رؤسا و ملاّهاى بزرگ و غير آن را كه وجود ايشان در ممالك دو طرف به سبب مكاتبات و مخابرات خفيه منشاء ضرر و مرارت است در ممالك طرفين نگاه ندارند و از حدود معيّنه در فصل چهارم اخراج سازند.

فصل پانزدهم: اعليحضرت پادشاه ممالك ايران بايد از تقصير اهالى آذربايجان از خاصّه و عامّه كه در مدّت جنگ و تصرّف عساكر روسيه در ولايات استردادى كه مباشر خيانتى شده اند درگذرند و هريك خواسته باشند با عيال از آن ولايت بيرون روند تا مدّت يك سال به ايشان مهلت داده شود كه اموال و اثقال خود را با بيع يا نقل به مملكت روسيه نمايند. و احدى از حكام به هيچ وجه متعرّض خسارت آنها نشود و در باب بيع املاك پنج ساله مهلت داده شود، هرگاه در مدّت يك ساله مذكوره از احدى خيانتى تازه به ظهور رسد داخل در عفو و گذشت نيستند.

ص:6

فصل شانزدهم: بعد از امضاى اين عهدنامه ميمونه فى الفور وكلاى مختار جانبين دستور العملهاى لازمه به حدود روانه سازند كه به ترك خصومت و تعدّى پردازند.

اين مصالحه نامچه در دو نسخه به يك مضمون ترتيب يافته و به دستخط وكلاى طرفين رسيده و مابين ايشان مبادله گرديده است. بايد امضاى آن به تصديق دو پادشاه ذيجاه در مدّت چهار ماه و اگر ممكن شود زودتر مابين وكلاى مختار ايشان مبادله شود.

تحريرا در قريۀ تركمان چاى به تاريخ دهم شهر فيورال سنۀ 1828 مسيحيه كه عبارت است از پنجم شهر شعبان المعظم سنۀ 1243 هجرى به ملاحظه و تصديق نواب نايب السّلطنه رسيد به امضاى وزير امور دول خارجه ميرزا ابو الحسن خان [نيز] رسيد.

صورتى كه اقوام و شركاى او موجود نباشند اختيار ضبط و كفالت همين اموال به وكيل يا كارگزار يا كونسول هاى روسيه واگذار مى شود، بدون اينكه هيچ گونه ممانعتى از جانب حكام ولايات ظاهر شود.

فصل دوم: حجج و بروات و ضمانت نامه ها و ديگر عهدها كه براى امور تجارت خود مابين اهالى جانبين مكتوبا مى گذرد، نزد كونسول روسيه و حاكم ولايت [و در جائى كه كنسول نباشد تنها در نزد حاكم ولايت] ثبت مى شود تا اينكه هنگام منازعه بين الطرفين براى قطع دعوى برطبق عدالت تحقيقات لازمه نتوانند كرد اگر يكى از طرفين خواهد بدون اينكه به نحو مذكور فوق تمسّكات محرّره و متصدّقه كه لايق قبول هر محكمۀ عدالت است در دست داشته باشد، از ديگرى ادعائى نمايد و جز اقامۀ شهود دليلى ديگر نيارد، اين قبيل ادعاها و اينكه مدعى عليه خود تصديق به حقيقت آن ننمايد مقبول نخواهد شد. همۀ معاملات منعقده كه به صورت مذكوره مابين اهالى جانبين واقع شده باشد، با دقّت تمام مرعى و ملحوظ شده هرگونه مجانبت كه در انجام آن به ظهور رسد و باعث ضرر يكى از طرفين گردد مورث تلافى خسارت متناسبه از طرف ديگر خواهد شد و در صورتى كه يكى از تجّار روس در ايران مفلس و ورشكست شود، حقّ به ارباب طلب از امتعه و اموال او داده مى شود. اما اگر از وكيل يا كارگزار يا كونسول استعلام نمايند كه مفلس مذكور مال ممكن الصرف كه بكار استرضاى همان ارباب طلب بيايد در ولايت روسيّه گذاشته است يا نه ؟ براى تحقيق كردن اين مطلب مساعى جميله خود را مضايقه نخواهند داشت. اين قراردادها كه در اين فصل معيّن گشته همچنين دربارۀ اهالى ايران كه در ولايت روس موافق قوانين ملكيه تجارت مى كنند مرعى خواهد شد.

فصل سيم: براى اينكه به تجارت تبعۀ جانبين منافعى را كه علت غائى

شروط سابقة الذكر گشته اند، محقق و مستحكم نمايند قرار داده شد كه از هرگونه متاعى كه به توسط تبعۀ روس به ايران آورده يا از اين مملكت بيرون برده شود و كذلك

ص:8

از امتعۀ محصولۀ ايران كه به توسط تبعۀ آن دولت كه به درياى خزر يا از راه خشكى سرحدّ دولتين روس و ايران به ولايات روس برده مى شود و همچنين از امتعۀ روس كه به رعاياى ايران با همان راهها بيرون مى برند كما فى السابق در وقت بيرون رفتن و داخل شدن هردو يك دفعه، پنج از صد گمرك گرفته مى شود و بعد از آن هيچ گونه گمرك ديگر از ايشان مطالبه نخواهد شد و اگر دولت روس لازم داند كه قانون تازه در گمرك و تعريفهاى [- تعرفه هاى] مجدد قرارداد كند متعهد مى شود كه در اين حالت نيز گمرك مزبور را كه پنج از صد است اضافه ننمايند.

فصل چهارم: اگر دولت روس يا ايران با دولت ديگر در جنگ باشد تبعۀ جانبين ممنوع نخواهد شد از اينكه با امتعۀ خود از خاك دولتين علّيّتين معاهدتين عبور كرده به ممالك دولت مزبوره بروند.

فصل پنجم: چون موافق عادتى كه در ايران موجود است براى اهالى بيگانه مشكل است كه خانه و انبار و مكان مخصوص براى وضع امتعۀ خود به اجاره پيدا كنند؛ لهذا به تبعۀ روس اذن داده مى شود كه خانه براى سكنا و انبار و مكان براى وضع امتعۀ تجارت هم اجاره نمايند و هم به ملكيت تحصيل كنند و متعلقان دولت ايران به آن خانه ها و مكانها و انبارها عنفا داخل نمى توانند شد، لكن در وقت ضرورت از وكيل يا كارگزار و يا كونسل روسيه استرخاص مى توانند نمود كه ايشان صاحب منصب يا ترجمانى تعيين كنند كه در وقت ملاحظه خانه يا امتعه حضور داشته باشد.

فصل ششم: چون وكيل و كارگزار دولت ايمپراطورى و صاحب منصبان مأمورۀ ايشان و كونسول ها و ترجمانها در ايران امتعه [اى] به كار ملبوس ايشان بيايد و اكثر اشياء ضروريه معيشت براى ابتياع پيدا نمى كنند؛ لهذا مى توانند بدون باج و خراج هرگونه امتعه و اشياء كه خاصه به مصارف

ايشان تعيين شده باشد بياورد و كذلك اين امتيازات به تمامه، دربارۀ وكيل و كارگزار دولت ايران كه مقيم دربار دولت روس باشند مرعى و ملحوظ خواهد شد و كسانى كه از اهل ايران براى خدمت ايلچى

ص:9

يا وكيل و كونسول ها و حاميان تجارت روس لازم است مادامى كه نزد ايشان باشند، مانند تبعۀ روس از حمايت ايشان بهره مند خواهند بود، و لكن اگر شخصى از آنها مرتكب به جرمى شود كه موافق به قوانين ملكيه مستحق تنبيه باشد در آن صورت وزير دولت ايران با حاكم و در جائى كه آنها نباشند بزرگ ولايت، مجرم را بى واسطه از ايلچى يا وكيل يا كونسول در نزد هركدام باشد مطالبه مى كند تا اجراى عدالت شود و اگر اين مطالبه مبنى باشد بر دلايلى كه جرم و تقصير متهم را ثابت كنند ايلچى يا كونسول يا وكيل در دادن او مضايقه نخواهند كرد.

فصل هفتم: همۀ ادعاها و امور متنازع فيها كه مابين تبعۀ روسيه باشد بالانحصار به ملاحظه و قطع و فصل وكيل يا كونسول هاى اعليحضرت ايمپراطورى برطبق قوانين و عادت دولت روسيّه مرجوع مى شود و همچنين است منازعات و ادعاهائى كه مابين تبعه روس و تبعه دولت ديگر اتّفاق بيفتد در حالتى كه به آن اراضى شوند و منازعات و ادعاهائى كه مابين تبعۀ روس و ايران واقع شود به ديوان حاكم شرع و يا حاكم عرف معروض و محول مى گردد و ملحوظ و طى نمى شود مگر در حضور ترجمان وكيل يا كونسول ها چون اين گونه ادعاها كه يك دفعه موافق قانون طى شده باشد دوباره استعلام نمى تواند شد. هرگاه اوضاع نوعى باشد كه اقتضاى تحقيق و ملاحظه ثانى كند، بدون اينكه وكيل يا كارگزار يا كونسول روسيّه را سابقا از آن اخبار شود ملاحظه نمى تواند شد و در اين حالت آن امر استعلام و محكوم عليه نمى تواند گرديد، مگر در دفترخانۀ اعظم پادشاهى كه در تبريز يا طهران باشد. كذلك در حضور يك نفر ترجمان وكيل يا كونسول روسيّه.

فصل هشتم: كار قتل و امثال آن گناههاى بزرگ كه در ميان خود رعاياى روسيّه واقع شود، تحقيق و قطع و فصل آن مطلق در اختيار ايلچى يا

وكيل يا كونسول روسيّه خواهد بود، بر وفق قوانين شرعيه كه به ايشان در باب اهل ملّت خود داده

ص:10

شده است. اگر يكى از تبعۀ روسيّه به دعوى جرمى مستلزم السياسه با ديگران متهم باشد به هيچوجه او را تعاقب و اذيت نبايد كرد، مگر در صورتى كه شراكت او به جرم ثابت و مدلّل شود و در اين حالت نيز مانند حالتى كه يكى از تبعۀ روسيّه به نفسه به جرمى متهم مى شد حكام ولايت نمى توانند كه به تشخيص حكم جرم پردازند، مگر در حضور گماشته [اى] از طرف وكيل يا كونسول روسيّه. اگر در اماكن صدور جرم از كونسول ها يا وكيل كسى نباشد حكام ولايت مجرم را به جائى كه كونسول يا صاحب منصبى از دايرۀ وكالت روسيّه در آنجا باشد روانه مى كند و استشهادنامه [اى] كه در باب برائت و شغل ذمۀ متهم به واسطۀ حاكم و مفتى آن مكان از روى صداقت مرتب و به مهر ايشان رسيده باشد و به اين كيفيت عملى كه حكم جرم خواهد شد فرستاده شود. اين گونه استشهادنامه ها به سند معتبر و مقبول ادعا خواهد شد، مگر اينكه متهم عدم صحت آن را علانيه ثابت نمايد و در صورتى كه متهم چنان كه بايد ملتزم گشته فتواى صريح حاصل شود، مجرم را به وكيل يا كونسول روسيّه تسليم مى سازد كه براى اجراى سياستى كه در قوانين مقرّرات به مملكت روسيّه بفرستد.

فصل نهم: دولتين علّيّتين معاهدتين اهتمام تمام در باب رعايت و اجراى شروط اين معاهده خواهند داشت. حكام ولايات و ديوان بيگيان و ساير روساى طرفين بيم از مواخذۀ شديده داشته باشند، در هيچ حالت تخلف و تجاوز نخواهند كرد؛ بل در حالتى كه تكرار تخلف چنانكه بايد

محقق شود موجب معزولى ايشان خواهد بود.

خلاصه ما وكلاى مختار اعليحضرت ايمپراطور كل ممالك روسيّه و اعليحضرت پادشاه ممالك ايران كه در ذيل دستخط نوشته ايم شروطى را كه در اين معاهده مندرج است و از نتايج فصل دهم عهدنامه است كه همان روز در تركمانچاى اختتام يافته است چندان اعتبار و قوه خواهد داشت كه گويا لفظ به لفظ در خود عهدنامه مرقوم و مصدق گشته است، منتظم و مقرّر داشتيم،

ص:11

لهذا اين معاهدۀ جداگانه كه مشتمل بر دو نسخه است به توسط ما دستخط گذاشته به مهر ما رسيد و مبادله شد.

تحريرا در قريه تركمانچاى تاريخ دهم شهر فيورال سنۀ 1828 مسيحيه كه عبارت است از پنجم شهر شعبان المعظم سنه 1243 هجريه.

هلاك فرمود و از كردار نابهنجار او كرمان آشفته شد و قبايل بلوچ فرصت به دست كرده نواحى آن بلده را منهوب ساختند.

چون اين خبر در دار الخلافه معروض سدۀ سلطنت افتاد، فرمان رفت تا ميرزا جعفر حمزۀ كلائى مازندرانى براى نظم آن مملكت سفر كرد، بعد از ورود به كرمان به سبب استيلاى محمّد قاسم خان مداخلت در كارى نتوانست كرد ناچار طريق مراجعت گرفت.

داشت و حل و عقد امور يزد به رأى رويت او بود در غيبت شاهزاده مردم شهر را با خود همدست و همداستان نموده بر شاهزاده طغيان گرفت. اموال و اثقال و خزاين و دفاين او را از طريف و تليد و سياه و سفيد مأخوذ داشت و زنان و فرزندان و جوارى و حواشى او را به آزادى اندك بر بارگيرى نشانده، روانۀ دار الخلافه نمود. و از اين سوى شاهزاده محمّد ولى ميرزا از حضرت شهريار رخصت انصراف حاصل كرده، راه يزد پيش گرفت. چون به اراضى نائين رسيد ناگاه با زنان و فرزندان بى ساز و برگ بازخورد و كردار عبد الرضا خان را بدانست، ناچار اولاد و احفاد و پردگيان خويش را كه قريب 300 تن بودند برداشته روانه دار الخلافه گشت.

و اين هنگام محمّد قاسم خان دامغانى چون آشفتگى امور يزد را اصغا نمود جماعتى از قبايل بلوچستان و سيستان را فراهم كرده، در خدمت عباسقلى خان به آهنگ تسخير يزد از كرمان بيرون شد. در منزل رباط شمس كه سرحدّ كرمان و 12 فرسنگ مسافت تا يزد است، مردم كرمان سر از خدمت عباسقلى خان و اطاعت محمّد قاسم خان برتافتند و از لشكرگاه او به هر جانب پراكنده شدند.

عباسقلى خان چون اين بديد ناچار برنشسته طريق شيراز گرفت و در خدمت خالوى خود شاهزاده حسينعلى ميرزا فرمانفرماى فارس پناهنده گشت و پس از روزى چند از آنجا سفر مازندران كرد و در نزد محمّد قلى ميرزاى ملك آرا قرار گرفت و محمّد قاسم خان دامغانى روانه قلعۀ بم شد و كسش راه نداد، ناچار به طرف سيستان گريخت.

فرود شده، لشكرگاه كرد و شهر يزد را حصار داد و مدّتى كار به مبارزت و مقاتلت كرد. علما و اعيان يزد كه بى تقصير در گرداب بلا و داهيۀ قحط و غلا گرفتار بودند، در حضرت شهريار تاجدار خواستار آمدند كه فرمان كند تا شجاع السّلطنه دست از محاصرۀ يزد بازدارد و حكومت آن بلده با عبد الرضا خان تفويض آيد. شاهنشاه ايران به صلاح وقت مسئول ايشان را به اجابت مقرون داشت و حكم داد تا شجاع السّلطنه از ارض يزد بيرون شود و آ [محمّد] اسمعيل پيشخدمت باشى مقدارى از اموال شاهزاده محمّد ولى ميرزا [را] از عبد الرضا خان استرداد كرده روانه دار الخلافه گشت.

اين هنگام فرمانگزارى يزد را شهريار تاجدار به شاهزاده على خان ظل السّلطان مفوّض داشت و عبد الرضا خان از قبل او در يزد حكمروا گشت.

اما شجاع السّلطنه چون از يزد سفر كرد، در بيرون بلدۀ كرمان در باغ نظر فرود شد و مردم شهر از فرمانبردارى او سر برتافتند و آقا على نبيره تقى خان افغان درّانى كه غوغاطلبى را ميراث از جدّ خويش داشت سر به غوغا برآورد و روزى چند در اطراف باغ نظر رزم داد. در آن مقاتله محمّد حسين خان قاجار مقتول گشت و ميرزا عليقلى پسر ميرزا عبد الجبّار مازندرانى كه هر 2 تن در نزد ابراهيم خان وزارت داشتند، اين هنگام با اهالى شهر مواضعه نهاده بود، به گلولۀ تفنگ نگاهبانان باغ نظر نابود گشت.

بالجمله بعد از 12 شبانه روز نيران آن فتنه به زلال تدبير آقا محمّد حسن پيشخدمت خاصۀ شهريار خامد گشت و اهالى كرمان طريق خدمت گرفتند و از شجاع السّلطنه، مورد اشفاق و رأفت آمدند.

را به ميان چاهى درافكند و هم در آنجا جان بداد.

از پس اين واقعه شجاع السّلطنه كس به طلب محمّد قاسم خان فرستاده او را به تدبير از سيستان به درگاه آورد و از آنجا روانۀ دار الخلافه داشت. شهريار بفرمود تا هردو چشمش برآوردند و او را در دامغان سكون فرمودند.

آمدند و كارداران او را به طمع و طلب اراضى هرو جنبش دادند. چنانكه شاهزاده حسام السّلطنه لشكرى ساز كرده به خاك هرو آمد و سراپرده راست كرد. و از اين سوى شاهزاده محمود ميرزا از مردم فيلى سپاهى كرده خواست تا با برادر رزم دهد و او را از خاك هرو بازپس نشاند.

نگارنده اين كتاب مبارك كه اين هنگامم آغاز روزگار بود و در كار دين و دولت قدمى استوار داشتم، در قلعۀ خرّم آباد حاضر حضرت شاهزاده محمود بودم، اصلاح ذات بين را سفر هرو كردم و به حضرت شاهزاده حسام السّلطنه پيوستم. با سخنانى كه ضرغام را رام توان كرد و پلنگ را از آشفتگى بازتوان آورد، خدمتش را از اوج طلب و غضب هابط ساختم و چنانش با برادر به مهر و حفاوت كردم كه با چند تن از غلامان خويش آهنگ خرّم آباد فرمود و اين بنده را ملتزم ركاب ساخته تا قلعۀ خرّم آباد بتاخت. هردو برادر يكديگر را ديدار كرده، روزى چند به شادكامى به پاى بردند؛ و حسام السّلطنه مراجعت به بروجرد فرمود.

روزگارى دراز برنيامد كه باز فتنۀ خفته بيدار شد و به سخنان مفسدين بازار گيرودار گرم گشت. حسام السّلطنه از قبايل باجلان و بيرانوند و يار احمدى و سكوند و هفت لنگ و چهار لنگ بختيارى قريب 14000 تن لشكرى فراهم كرده، آهنگ لرستان كرد.

و شاهزاده محمود از قبايل حسنوند و كاكاوند و ساكى و چوارى و بيژنوند و جماعتى از قبايل پشتكوه كه سپردۀ حسن خان والى فيلى بود از 12000 تن سپاهى انجمن كرده و در اراضى هرو لشكرگاه فرمود. و شاهزاده جهانشاه را كه كهتر برادر اعيانيش بود با 4000 سوار و پياده از پيش روى سپاه بفرستاد. و از قضا سواران سكوند و جماعتى از لشكر حسام السّلطنه با اينكه عددى قليل بودند با جهانشاه دچار گشتند و جنگ بپيوستند. در اول حمله جهانشاه شكسته شد و طريق فرار گرفت و مردم فيلى از قفاى او پراكنده شدند و سواران سكوند ايشان را دريافتند و تفنگهاى ايشان را گرفته، مانند بار حطب برهم نهادند و بر اسبهاى خويش حمل داده زمام اسبها را گرفتند و پياده به منازل

ص:17

خويش رهسپر گشتند.

اين خبر چون در لشكرگاه شاهزاده محمود پراكنده شد، دل لشكريان ضعيف گشت و در اين وقت چنان افتاد كه بعضى از رعاياى فيلى كه در هرو مزرعى و مربعى داشتند به درگاه شاهزاده محمود آمده، معروض داشتند كه اين لشكر مزارع و مراتع ما را شبچر مى دهند و آذوقه و اندوختۀ ما را به غارت مى برند. شاهزاده محمود مردى خراسانى را كه عباس خان داشت و حارس سراپرده و حافظ خوابگاه شاهزاده بود، طلب داشت و فرمان داد كه به ميان ديه و قريه اين مردم رفته دست تعدى لشكريان را از ايشان بازدارد.

عباس خان برنشست و عنان زنان به مزارع آن جماعت شتافته بيارميد.

هم در اين وقت جمعى از لشكريان بدان ديه در رفتند و آغاز تعدّى كردند، چندانكه عباس خان از در طرد و منع بيرون شد مفيد نيفتاد و هيچ كس او را وقعى و مكانتى نگذاشت. لاجرم او را حيلتى در خاطر آمد و چند تن از مردم قريه را طلب كرده ايشان را آموزگار شد كه هم اكنون راه برگيريد و از پشت اين جبل كه مشرف بر اين قريه است سربدر كنيد و تفنگهاى خويش را گشاد دهيد و غوغا دراندازيد كه اينك لشكر حسام السّلطنه است كه از راه در رسيد. چون چنين كنيد اين لشكريان بيم كنند و از اين قريه به در شوند.

مردم قريه سخن او را پسنده داشتند و در زمان بشتافتند و از فراز قريه سر بيرون كردند و تفنگها بگشادند. سخن درافتاد كه لشكر حسام السّلطنه رسيد و لشكريان از قريه به لشكرگاه گريختند. در اين وقت از غوغاى مردم و فرار لشكريان و هاياهوى اهل قريه امر بر خود عباس خان ديگر گونه گشت و باور داشت كه لشكر حسام السّلطنه رسيد، روا نديد كه ولى نعمت را آگهى ندهد. بر اسب خويش نشسته چون برق و باد راه لشكرگاه شاهزاده محمود پيش داشت.

از قضا اين وقت نيمروز گرمگاه بود، مردم در سايۀ خيمه هاى خويش با كمرهاى گشوده غنوده بودند كه ناگاه عباس خان از پيش

ص:18

روى لشكرگاه پديدار شد و كلاه خويش را به يك دست برگرفته عنان زنان و فريادكنان همى آمد و همى گفت اى شاهزاده چه آسوده نشسته [اى] اينك 60000 لشكر حسام السّلطنه از راه در رسيد. اين همى بگفت و همى برفت و نزديك سراپردۀ شاهزاده نيز نايستاد و همچنان سر به بيابان نهاد.

لشكريان بعضى از خواب بجستند و برخى بند خيمه بگستند، يكى بر اسب زين ناكرده بنشست و يكى پياده بجست. من همى بودم و ديدم كه ميرزا رجبعلى نام حكيمباشى هردو پاى خويش را به يك پاچۀ شلوار در مى برد و فرياد مى كرد كه شلوار بند مرا چه رسيده و ميرزا قطرۀ اصفهانى شتابزده زين بر اسب زده برنشست بى آنكه پاى بند اسب را برگشايد مهميز زد و تازيانه آزمود، چون اسب نتوانست جنبش كرد فرياد برآورد كه اسب مرا چه رسيده.

مع القصّه شاهزاده محمود سوار شد و از 12000 لشكر زياده از 500 تن بر سر او كس نايستاد و ديگر مردم فرار كردند. چون چند ساعت برفت و معلوم افتاد كه اين خبر را صدقى نبوده، اندك اندك گريختگان فراهم شدند و به لشكرگاه بازآمدند و عباس خان نيز بازآمده به حراست سراپرده كمر ببست. اما اين حادثه چنان فتورى در كار كرد كه زيستن در آنجا دشوار نمود، ناچار شاهزاده محمود يك منزل بازپس شد و هم از آنجا تا به خرّم آباد عنان نكشيد.

و از آن سوى لشكر حسام السّلطنه قويدل گشته كوچ بر كوچ تا 2 فرسنگى خرّم آباد آمدند و از جانب شاهزاده محمود جمعى پذيرۀ جنگ شده، در اول حمله بشكستند و راه فرار برگرفتند و شاهزاده در قلعۀ خرم آباد محصور افتاد. و هم در قلعه آذوقه 10 روزه ببود، ناچار قلعۀ خرّم آباد را با شاهزاده شيخعلى ميرزا و همايون ميرزا گذاشته خود با 100 سوار بيرون شد، به اميد آنكه از مردم فيلى و نهاوند لشكرى فراهم كند و بر سر بروجرد تاختن فرمايد تا خاطر حسام السّلطنه آشفته شود و از كنار خرّم آباد بازآيد. اين كار نيز به كام نشد و مردم پراكنده را انجمن نتوانست كرد، ناچار راه

ص:19

دار الخلافه گرفت و به حضرت شهريار شتافت.

از پس او يك دو روز شاهزاده شيخعلى ميرزا به حفظ و حراست قلعه پرداخت و از جانبين گلولۀ توپ و تفنگ به كار شد. چون در اين جنگ و جوش سودى پديد نبود عاقبت در بگشودند و قلعه را به حسام السّلطنه سپردند. از درگاه پادشاه نيز منشور حكومت لرستان به نام حسام السّلطنه صادر گشت و شاهزاده محمود متوقّف دار الخلافه آمد و شيخعلى ميرزا مراجعت به ملاير فرمود و شاهزاده همايون راه نهاوند گرفت.

شاهزاده تفويض فرمايد؛ بلكه معادل

اين زر كه دولت ايران را زيان رسيده به هديه و تحفه بذل كند.

نايب السّلطنه بعد از اصغاى كلمات بسقاويج خود به حضرت پادشاه شتافت تا بر حسب فرمان كار كند. چهارشنبۀ 26 ذيحجه تقبيل سدۀ سلطنت كرد و روزى چند در اين معنى بزرگان درگاه رأى زدند، در پايان امر شهريار تاجدار فرمود كه به صواب نزديكتر آن است كه نايب السّلطنه خود اين سفر را تصميم عزم دهد و امپراطور را ديدار كند و مملكت مسلمانان را كه با عيسويان بينونت مذهب دارند از در مهر و حفاوت بازستاند.

كارداران آستان بدين سخن هم داستان شدند و بسيج سفر نايب السّلطنه همى كردند.

آنگاه شهريار تاجدار فرمان داد تا نايب السّلطنه، اللّه يار خان آصف الدّوله را در ميدان پيش سراى سلطنت آورده به كيفر مسامحتى كه در مكاوحت با روسيان كرده بود، به دست خويش با چوبش تأديب فرمود. پس از آن، از حضرت پادشاه رخصت يافته روانۀ قلمرو عليشكرد همدان شد تا آن اراضى را به نظم كند.

عرب نيز با سپاه خود برسيد و بنياد خان هزاره با 700 سواره به لشكرگاه پيوست، يار محمّد خان نيز از قبل كامران ميرزا والى هرات با 2000 سوار به غوريان آمد و منتظر فرمان بنشست. با اين عدّه و عدّه هلاكو ميرزا تا ظاهر تربت براند.

محمّد خان قرائى چون كار بدين گونه ديد از در حيلت و نيرنگ بيرون شد و شرحى معروض حضرت شاهزاده داشت كه من از خصومت خوانين خراسان هراسان شده ام و و سر از فرمان برتافته ام، اگر شاهزاده سجلّى كند و خاتم برنهد كه سخنان دشمنان را در حق من اصغاء نفرمايد و محل مرا از ايشان فرو ندارد، به حضرت شتابم و پيشانى بر خاك گذارم.

هلاكو ميرزا كه هنوز پست و بلند جهان را مجرب نبود سخن او را باور داشت و سجلّى برنگاشت و كلماتى چند باز نمود كه پسندۀ خوانين خراسان نبود و به نزديك محمّد خان فرستاد. و محمّد خان بى توانى كلمات آن نامه را بر خوانين آشكار نمود و ايشان را از شاهزاده رنجه ساخته با خود يار كرد و كار بر شاهزاده ديگرگون شد.

صبحگاه بدانست كه ديگر در فتح تربت كارى نتوانست كرد؛ بلكه در لشكرگاه زيست نتواند نمود، ناچار برنشست و راه مشهد مقدّس پيش گرفت و سوارۀ هزاره به تحريك رضا قلى خان در اطراف مشهد لختى نهيب و غارت افكنده مراجعت كردند.

آنگاه رضا قلى خان و يار محمّد خان افغان و ديگر خوانين خراسان با هلاكو ميرزا پيوسته به ارض اقدّس آمدند و در آنجا رضا قلى خان، هلاكو ميرزا را از فرمانگزارى خراسان دست بازداشته جمعى نگاهبانان و ديده بانان بر او گماشته به خبوشان آورد و برادر كوچك او اباقا خان را بر مسند حكومت جاى داد و شهر نيشابور و نواحى آن را نيز به تحت فرمان آورده، داماد خود جعفر قلى خان پسر نجفعلى خان [كرد] شادلو را به حكومت آن اراضى بازداشت.

پس از روزى چند از اين كردار ناپسند بيمناك شده، هلاكو ميرزا را گسيل

ص:22

ساخت و او تا شهر سبزوار به نزديك برادرش ارغون ميرزا تاخته، صورت حال را معروض درگاه پادشاه نمود.

شهريار تاجدار براى اطفاى نيران اين فتنه، شاهزاده اسمعيل ميرزا را منشور حكومت خراسان سپرده بيرون فرستاد. نخست اسمعيل ميرزا به سبزوار آمد و چون اهالى حرم خانۀ شجاع السّلطنه در آنجا جاى داشتند از درآمدن به شهر و ارك ممنوع افتاد. ناچار از آنجا به مشهد مقدّس شتافت. و هم در آنجا چون بعضى از فرزندان شجاع السّلطنه در ارك مشهد جاى داشتند و هيچ جانب نسبت به آن ديگر فرمان پذير نبود، كار مشكل افتاد و اين خبر نيز در دار الخلافه سمر گشت.

اين هنگام شهريار تاجدار اسمعيل ميرزا را احضار فرمود و حسين خان قاجار قزوينى سردار ايروان را با برادرش حسن خان سارى اصلان مأمور به نظم خراسان فرمود و ايشان با جماعتى از پياده و سواره در نيمۀ شهر صفر [1244 ه. اوت 1828 م.] به ارض اقدس مشهد درآمدند و ارك مشهد را به تدبير صواب از تصرّف فرزندان شجاع السّلطنه بيرون آوردند و ارغون ميرزا را در سبزوار نافذ فرمان ساختند.

دست بسته بسپاريم و تا سرحد پيشاور و پنجاب را بى زحمت مفتوح داريم.

بعد از رسيدن حسينعلى خان جوانشير، شهريار تاجدار در اسعاف حاجت ايشان متقاعد گشت، چه از بدو امر با دولت انگليس طريق مودّت و موالات مى سپرد و مأمور داشتن سپاه به آن حدود مورث آشفتگى هندوستان مى گشت. لاجرم روزى چند حسينعلى خان را امر به توقّف دار الخلافه فرمود و آن گاه برحسب خواستارى او منشورى به واليان سند نگار فرموده او را سپرد و روانۀ مملكت سند داشت، چنانكه تفصيل آن مرقوم خواهد افتاد.

آن گاه حكم داد كه مردم سلطان آباد و كزاز از خوردنى و آشاميدنى و ديگر اشياء نه از لشكريان بخرند و نه بديشان بفروشند و خود ابواب غلاّت و حبوبات و آذوقه و علوفه فراز كرده و صلاى عام در داد تا هركه بود و هرچه خواست بر دابهاى خويش حمل دادند و به لشكرگاه برده، در خيمه هاى خود بر زبر هم انباشته كردند و بدان طمع و طلب كه در نهاد بشر است هيچ كس از پاى ننشست و كرة بعد كرة مانند اهل غارات تاختن آورد و هرچه توانست برگرفت و ببرد و سپهدار بر زيادت از اين هريك از بزرگان درگاه را و آحاد سپاه را هديه [اى] درخور فرستاد.

اما شهريار تاجدار بدان زر و مال ننگريست و اين جمله را با سپهدار گذاشت و هر ديه و قريه كه سجلّ آن را حاضر كرده بود، هم به او عطا فرمود و بر زيادت منال ديوانى آن را به تيول و سيورغال وى مقرّر داشت و او را «كدخداى عراق» لقب داد و نشانى كه تمثال شاه بر آن نقش بود عطا كرد و 5 عرادۀ توپ براى حفظ قلعۀ سلطان آباد بدو گذاشت و فرمان داد كه بر گرد ديوار قلعه نيز خندقى كند [ه] و خرج آن را با كارداران ديوان محسوب بدارد.

آن گاه ساز مراجعت فرمود و لشكريان چندانكه توانستند از جو و گندم و ارزن بر بارگيرهاى خويش حمل دادند و آنچه فزون بود، ناچار بگذاشتند و بگذشتند، چه در همۀ سلطان آباد و كزاز يك تن نبود كه بتواند از آن اشياء يك حبّه ابتياع كند. بعد از گذشتن شهريار، كارگزاران سپهدار آنچه ببود مضبوط نمودند و شاهنشاه روز بيست و هفتم شهر جمادى الاخره وارد دار الخلافه گشت.

مودّت و مصافات ايمپراطور را با چهل چراغهاى بلور و ديگر اشياء نفيسه به مصحوب او انفاذ داشتند.

چون خبر ورود او به تبريز رسيد نايب السّلطنه، نظر على خان افشار ارومى را به مهماندارى او بيرون فرستاد و او را با مكانتى لايق درآورد. و چون در عهدنامه مقرّر بود كه يك نفر كونسول از دولت روس به جهت قرار كار تجارت در اراضى ايران مقيم باشد و هنوز تعيين محل و مكان نشده بود، گربايدوف يك تن از مردم خود را به عاريت روانه گيلان داشت و خود راه دار الخلافه پيش گرفت.

از دربار شهريار محمّد خان سركردۀ سوار افشار به مهماندارى او مأمور گشت و روز يكشنبۀ پنجم شهر رجب وارد دار الخلافه شد و ميرزا محمّد على خان كاشانى وزير ظل السّلطان و محمّد ولى خان قاسم لوى افشار او را استقبال كرده فرود آوردند؛ و روز ديگر ميرزا ابو الحسن خان وزير دول خارجه و الله قلى خان دولّوى قاجار نايب نسقچى باشى و ميرزا فضل اللّه مازندرانى مستوفى به سراى او رفته حشمت ورود او را بداشتند و بعد از 3 روز چنانكه قانون بود، او را به حضرت پادشاه آوردند.

گربايدوف را تكبّر و تنمّرى غيرمعروف بود، در تقبيل سدۀ سلطنت و گفت وشنود در حضرت خلافت خضوعى كه درخور چاكران است مرعى نداشت و قدم به جرأت و جسارت همى زد و سخن به غلظت و خشونت همى گفت. با اينكه كبرياى سلاطين در چنين امور ارزنى را البرزى قياس كند و خردلى را خرمنى پندارد، پادشاه عاقل مجرب را كردار او حملى در خاطر نيفكند و او را رخصت داد تا به سراى خويش باز شد و آغاز فتنه جوئى كرد و كردارهاى زشت پيش گرفت.

نخست گفت كه از شرايط عهدنامه آن است كه هيچ كس از اسراى ارامنه در ايران نماند. اينك دو كنيزك در خانۀ آصف الدّوله است بايد به من سپرد. هرچند امناى دولت ايران او را پند گفتند مفيد نيفتاد و اين كنيزكان در خانۀ آصف الدّوله ذات ولد بودند و كيش مسلمانان داشتند.

بالجمله آصف الدّوله چون در شكستن مصالحه نخستين با روسيه و مسامحه

ص:26

در مقاتله ايشان مجرم و متّهم درگاه پادشاه بود، بيم كرد كه اين كرّت نيز قرعۀ نقض به نام او برآيد، بى سخن آن كنيزكان را به سراى گربايدوف فرستاد و ايشان در سراى او به تلاوت قرآن مشغول شدند و علماى اسلام را از حال خويش اعلام دادند و از قفاى ايشان آقا يعقوب كه يك تن از خصيان سراى سلطنت بود و نسب به ارامنه ايروان مى رسانيد چنان افتاد كه از منال ديوان ذمّت او مشغول گشت. از در چاره به سراى گربايدوف گريخت و ينارال نيز او را ظهير و پشتوان گشت و گفت اگر كارداران ايران را با او سخنى است، بايد قطع سخن خويش را در دار الشرع روسيه كنند.

علماى اثنى عشريه تكليف خويش دانستند كه كنيزكان گرجيّه را كه سالها كيش مسلمانان داشتند، از گربايدوف به هر نحو كه توانند استرداد فرمايند؛ و مردم شهر نيز روز دوشنبۀ دوم شعبان المعظّم به يك بار بشوريدند و غوغا برداشتند و در مسجدى كه حاجى ميرزا مسيح طهرانى امام جماعت بود اين غوغا فزونى داشت. اما رأى علما در قتل ايلچى نبود؛ بلكه غرض ايشان تهديد ايلچى و استرداد زنان مسلمه بود، اما عوام سر از انقياد علما به در كردند و به يك باره نزديك به 100000 مرد و زن غوغاكنان روى به خانۀ گربايدوف نهادند.

اين خبر در ارگ گوشزد شهريار تاجدار گشت، در زمان جمعى از شاهزادگان و بزرگان درگاه را بيرون فرستاد تا عوام را از اقدام اين امر دفع دهند، مردم شهر با ملك - زادگان سخن به خشونت كردند و گفتند آنجا كه پاى دين در ميان باشد ما از دولت دست باز داريم، اينك اين تيغ هاى آخته را از بهر دشمنان دين افراخته ايم، اگر شما حمايت دشمن كنيد حشمت شما نگاه نداريم و نخست اين تيغ ها بر شما برانيم.

شاهزادگان چون اين ديدند ناچار مراجعت كردند و غوغاطلبان فريادكنان طريق خانۀ گربايدوف پيش گرفتند.

سخت هراسناك شد و آن دو كنيزك گرجيّه را به اتّفاق آقا يعقوب از خانه بيرون فرستاد و در سراى خويش ببست و از پس ديوارها به مدافعه نشست. و چون مسلمانان را به آهنگ سراى خويش مى دانست فرمان داد تا تفنگها بگشادند و در ميانه جوانى 14 ساله به زخم گلوله بيفتاد و جان داد. مسلمانان چون اين بديدند به يك بار برخروشيدند و نخست آقا يعقوب را بر در سراى ايلچى با خنجر و شمشير پاره ساختند. آنگاه از در و ديوار خانۀ گربايدوف صعود كرده به سراى او در رفتند و او را با 37 تن از مردم او مقتول نمودند و هرچه در آن سراى بود به غارت برگرفتند و خانه را نيز ويران كردند و در زمان پراكنده شدند. هركس به طرفى رفت و راه خويش گرفت چنانكه نه قاتل شناخته بود نه غارت كننده معلوم گشت.

مع القصّه از ميانه ملسوف نامى كه نايب اول گربايدوف بود با يك تن ملازم او خود را به بيغوله اى در برده زنده بماند. چون مردم عامه پراكنده شدند اين معنى را معلوم داشت تا كارداران دولت چند كس را فرستادند و او را پنهان از مردم به ارك آوردند. شهريار تاجدار بفرمود تا جسد كشتگان را در كليسياى ارامنۀ طهران به عاريت گذاشتند و ملسوف را مورد عنايت و اشفاق فرمود؛ و او بر جرم گربايدوف يك يك اعتراف آورد.

آن گاه نظر على خان افشار ارومى را به مهماندارى ملسوف مأمور فرموده روانۀ تبريز داشت و با نايب السّلطنه فرمان كرد كه:

گربايدوف مردى جسور و بى آزرم بود و دست به كارى چند در برد كه مسلمانان را طاقت حمل آن نبود. ناچار برشوريدند و بى آنكه كارداران دولت را آگهى دهند يا از ايشان منع پذير شوند او را مقتول ساختند.

صورت اين حال را نزد ايمپراطور روسيه مكشوف دار تا چنان نداند كه به اجازت امناى دولت چنين قبيح كارى افتاده.

چون اين منشور برفت و ملسوف به آذربايجان برسيد نايب السّلطنه بفرمود تا به قانون نظام قواد سپاه جامه سياه در بر كردند و 3 روزه سوك گربايدوف را

ص:28

بداشتند و ملسوف را نيز نواخت و نوازش فراوان فرمود و با ساز و برگى تمام روانه تفليس داشت و ميرزا - ابو القاسم قايم مقام را بفرمود تا نامه [اى] به ينارال بسقاويج كرد و عدم آگهى كارداران دولت را از اين عمل شنيع باز نمود و صورت نامه چنين بود.

حضور داشته به نظر قبول مى گيرند، اولياى دولت علّيّه نيز تلافى اين امر خطير را بر وجه احسن به عمل خواهند آورد؛ و آنچه از آن سردار با اقتدار دستورالعمل در رسد معمول خواهند كرد؛ و هرگاه خداى نخواسته باز امر به اشتباه است و قرار كار بر كدورت و اكراه، خواست خداوندى در ميانه حكم است و قطع اين گفتگو موقوف به حكم دو شاهنشاه معظم.

بالجمله چون ملسوف به تفليس رسيد و نامۀ نايب السّلطنه به بسقاويج رسانيد و قصّۀ آن هنگامه و شورش عامه بگفت، بسقاويج بدانست كه اين داهيه بى آگهى كارداران دولت بوده و جسارت گربايدوف مورث اين خسارت شده. در زمان ملسوف را سفر پطرزبورغ فرمود تا خاطر ايمپراطور را از آلايش كدورت صافى كند؛ و در جواب نامۀ نايب السّلطنه نيز عريضه [اى] نگار كرد كه:

مكشوف افتاد از چنين امرى امناى دولت آلوده نمى شوند و به قتل ايلچى و رسول رضا نمى دهند. اكنون كه به حكم قضا اين كار چنين برفت نيكو آن است كه بى توانى يك تن سفير چرب زبان از دولت ايران به درگاه ايمپراطور شود. و هم در گرمى عذر اين هنگامه بخواهد تا قواعد دوستى همچنان محكم بماند و بنيان اتّحاد استوار بپايد و اگر از آن فقها كه در اين غوغا هم داستان بودند، يك تن كه بدين اغوا شناخته تر است به حكم شاهنشاه ايران از ممالك محروسه پادشاه بيرون شود، بر زيادت، ايمپراطور اعظم را شاد خواهند داشت.

پس نايب السّلطنه چون عريضۀ بسقاويج را از در خيرخواهى دانست و صوابديد او را به اصلاح دولت قريب يافت صورت حال را در حضرت شاهنشاه ايران عرضه داشت نمود.

شاهنشاه ايران فتحعلى شاه قاجار جشن عيد به پاى برد. آن گاه برحسب خواستارى نايب السّلطنه و صوابديد ينارال بسقاويج، شاهزاده ركن الدّوله علينقى ميرزا را مأمور به سفر تبريز فرمودند و ميرزا صادق وقايع نگار مروزى را نيز ملازم خدمت او ساخته تا با نايب السّلطنه رأى زنند و سفيرى به درگاه ايمپراطور گسيل سازند. سه شنبۀ پانزدهم شوّال ركن الدّوله از دار الخلافه بيرون شد.

معروف ايمپراطور افتاد نخستين او را مأمور ساخت كه حقيقت اين حال را بداند و به عرض رساند.

در اين وقت كه وارد تبريز گشت نايب السّلطنه مقرّر داشت كه تا هنگام مراجعت خسرو ميرزا از پطرزبورغ متوقّف تبريز باشد، آن گاه سفر دار الخلافه كند و مقيم طهران گردد. و شاهزاده ركن الدّوله نيز سه شنبۀ دوازدهم محرم سال 1245 ه. از تبريز مراجعت به دار الخلافه نمود و خواستارى كارداران روسيه را در ازاى خون گربايدوف چنين معروض داشت كه:

نخست: سفارت يك تن از شاهزادگان به پطرزبورغ بود و آن با خسرو ميرزا راست آمد.

دوم: از ميان آن ازدحام عوام، يك تن را كه به شرارت معروف باشد و در قتل ايلچى و همراهان او، مردم نام او بيشتر بر زبان رانند قصاص شود.

سوم: ديگر آنكه حاجى ميرزا مسيح مجتهد كه در ميان علما از همه افزون در شورش مردم تحريض داد از مملكت ايران بيرون شود.

لاجرم بعد از سفر كردن خسرو ميرزا، رضا قلى بيك پسر پناه بيك طالش كه يك تن از قواد آن غوغا بود و با تيغ خون آلود از شهر فرار كرده، در اراضى شميران كه از قراى طهران است نيز خونى بريخت به دست عوانان ظلّ السّلطان گرفتار شد و به حكم

شهريار تاجدار در ميدان پيش سراى سلطنت به معرض هلاك و دمار رسيد.

سازند. وى اين سخنان را باور داشت و روزى چند سفر كردن را به تسويف و مماطله گذاشت تا به اصرار كارداران دولت روز يكشنبۀ هشتم صفر به مسجد شده با زن و فرزند و مردم آغاز وداع نهاد.

از اين كردار شورش عوام از نخست بار بر زيادت شد، مردم شهر از دانى و قاضى نزديك او انجمن شده، غوغا برداشتند. و اين نوبت آتش غضب پادشاه زبانه زدن گرفت و بيم آن بود كه حكم به قتل عام فرمايد. حاجى محمّد ابراهيم كلواسى، حاجى ميرزا مسيح را ديدار كرد و از پشت و روى اين كار او را آگاه ساخت. لاجرم ميرزا مسيح بى آگهى خاصّ و عام شب هنگام با جامۀ ديگرگون از شهر بيرون شده و راه عتبات پيش داشت. و مردم چون بيرون شدن او را دانستند از غوغا باز نشستند و كارداران روس چون اين شورش مردم و غوغاى دوم را مشاهدت كردن از كارپردازان ايران به نهايت شاد شدند.

بالا گرفت و در اركان شوكت سردار فتورى باديد شد و بيم آن بود كه رضا قلى خان بر سر مشهد تاختن كند و آن بلده را نيز به دست گيرد.

اين وقت محمّد خان فرصتى بدست كرده به دست آويز حراست مشهد لشكرى از قرائى آورده قلعۀ ارك و بارۀ مشهد را بديشان سپرد. لاجرم سردار يك باره از كار باز ماند و محمّد خان در شهر به رتق و فتق امور پرداخت و روزى يك بار به ارك درآمده سردار را ديدار همى كرد و قصّۀ شهر و حل و عقد امور را بى حاجتى همى گفت و بى موجبى جواب گرفت.

علما و سادات شهر مشهد عريضه [اى] به حضرت شهريار نگار كردند كه مصادرۀ محمّد خان قرائى در اين بلده از منال ديوانى افزون است و دفع او از سرپنجۀ قدرت سردار بيرون.

و رضا قلى خان نيز تا اين بلا را از خود بگرداند و خيانت محمّد خان را باز نمايد، دبير خود ميرزا رضاى فراهانى را گسيل حضرت شهريار داشت و خواستار شد كه يكى از شاهزادگان به حكومت مملكت خراسان مأمور گردد و تا او نيز در ركابش ملازمت كند و شهر مشهد را از تصرّف قرائى باز ستاند.

مشهد قبايل هزاره و تيمورى نيز در ركاب شاهزاده ملازم شدند. صيد محمّد خان جلاير حاكم كلات كه در شهر مشهد با محمّد خان هم داستان بود، چون پشت و روى كار را نظاره كرد سر از مرافقت محمّد خان برتافت و به درگاه شاهزاده شتافت؛ و بنياد خان هزاره كه حاكم جام و باخرز بود از بهر آنكه كارداران دولت ايران را از خود شاد كند، لشكرى ساخته به نهب و غارت اراضى تربت حيدريه پرداخت.

محمّد خان قرائى از همه جهت ابواب بلا را بازديد، ناچار ارك و شهر مشهد را بگذاشت و با مردم خود راه تربت حيدريه برداشت و شاهزاده احمد على ميرزا هفتم شهر رجب در ارك مشهد فرود شد و خوانين خراسان و لشكريان را رخصت انصراف داد. آن گاه مصطفى قلى خان عرب را به حكومت ترشيز رخصت داده، امير على نقى خان عرب را كه حكومت طبس داشت به اعانت و استقلال او برگماشت. مصطفى قلى خان چون بر مسند حكومت جاى كرد، كارداران آن محال را معزول كرد و عمال سابق خويش را بر سر كار آورد. مردم شهر ثقل اين همه تغيير و تبديل بر خويش نتوانستند نهاد، لاجرم انجمن شده او را گرفتند و محبوس داشتند و برادر كهترش محمّد تقى خان را به

حكومت برداشتند و كس به حضرت شاهزاده فرستاد [ه] صورت حال را باز نمودند و از كارگزاران او خط رضا گرفتند.

و هم در اين وقت برحسب فرمان پادشاه، حسين خان سردار و سارى اصلان روانۀ دار الخلافه گشتند. در بين راه، حسن خان سارى اصلان چون از سوانح اين امر انفعال داشت راضى به ديدار اعيان درگاه نشد و راه بگردانيد و در عتبات عاليات اختيار مجاورت كرد و حسين خان سردار با اينكه قريب به 90 سال روزگار برده بود به حضرت شتافت. و روزى چند نيز به حكومت فريدن و چهار محال اصفهان پرداخت، آن گاه وداع جهان گفت.

باشى تفليسى ملقب به معتمد الدّوله شد.

آسمان انگشت نهادى، با روئى روشن تر از خورشيد، و خوئى خرم تر از ناهيد در آن بساط آسمان سماط بگساريدن خمرهاى خوش گوارا و نواختن سازهاى موسيقار و دست زدن و پاى كوفتن و دل آشوفتن درآمدند.

ايمپراطور روسيه هم به قانونى كه سلاطين يوروپ راست گاه گاه دست يك تن از آن مهوشان گرفتى و با او برفتى و در نهان با خسرو ميرزا نگران بود كه در ميانه شيفته كه شود و فريفته كه گردد و شاهزاده نهادى عفيف و نژادى شريف داشت، از علوّ مكانت و محل

مناعت فرود نمى شد و دل به خط و خال نمى بست و ديده بر جمالى نمى گشود، جز اينكه پير زالى را پيش خواند و گاهى با او به لغت فرانسه سخنى كرد.

ايمپراطور روسيه كه با دختران رقاص به گرد مجلس برمى آمد اين كرّت چون بر شاهزاده گذشت به طيبت فرمود كه از نظارۀ اين همه ماه پاره كناره گرفتى و صحبت اين عجوزه را به دريوزه شدى ؟ خسرو ميرزا حشمت ايمپراطور را بر پاى خواست و گفت:

من بدين حضرت از بهر آن شدم كه دو دولت بزرگ را باهم الفت مواحدت دهم و خار مخالفت را از ميانه بدست مؤالفت بدروم، اگر روزى چند كه در اين حضرت اقامت دارم هوش بر سر جام نهم و دل به دلارام دهم، كار به كام كى توانم كرد.

ايمپراطور را با گفتار و كردار معروف چنان بفريفت كه هرگز از قتل گربايدوف ياد نكرد.

مع القصّه خسرو ميرزا تحف و هدايايى كه از قبل شاهنشاه ايران داشت از نظر ايمپراطور بگذرانيد و بزرگان دولت روسيه را هريك جداگانه عطائى و عطيتى فرستاد و چون عقد مصالحه بر 10 كرور زر مسكوك بود و 2 كرور از آن هنوز تسليم كارداران روس نشده بود، ايمپراطور روسيه زيادت بر آنكه از خون گربايدوف نام نبرد يك كرور از آن زر را به پا رنج شاهزاده بذل كرد و كرور ديگر را پنج ساله ميعاد نهاد. و هديه و اشياء نفيسه ديگر با شاهزاده فرستاد و محمّد خان امير نظام را نيز عظيم بزرگ داشت و نواخت و نوازشى جداگانه فرمود و ديگر

ص:37

همراهان را نيك شاد داشت و رخصت انصراف داد. و خسرو ميرزا سال 1245 ه. روز سيم رمضان/ 26 فوريه 1830 م. وارد تبريز گشت. مدّت سفارت او 10 ماه و 15 روز بود. بالجمله وقايع سفر و سفارت او را نايب السّلطنه در حضرت شاهنشاه معروض داشت.

در اين مماطله به بى فرمانى نام برآورد و فرمان رفت تا حسام السّلطنه و شيخعلى ميرزا او را طوعا او كرها روانۀ دار الخلافه كنند.

اين وقت محمود ميرزا در قلعۀ روئين دز كه در وسط شهر نهاوند خود بنيان كرده [بود] متحصّن گشت و همايون ميرزا در يكى از خانه هاى شهر نزول كرد و لشكر

حسام السّلطنه و شيخعلى ميرزا در برابر روئين دز سنگر كردند و از طرفين بگشاد دادن توپ و تفنگ مشغول شدند. اين حرب تا 4 ماه بر پاى بود. و من بنده [مؤلف] كه اين هنگام در نهاوند بودم، چندانكه محمود ميرزا را از اين كار شنيع منع كردم مفيد نبود و جمعى در ميانه مقتول گشت، هم عاقبت به حجت هاى محكم و براهين روشن شاهزاده محمود را نرم گردن كردم و در ميان او و حسام السّلطنه پيوستگى دادم تا به زحمت و محنت تمام از قلعه به زير آمده روانه بروجرد گشت و از دنبال او من بنده زن و فرزند و احمال و اثقال او را به بروجرد حمل دادم. پس لشكريان به اوطان خويش باز شدند و حكومت نهاوند خاص همايون ميرزا گشت.

نمى گرفت، چنانكه وزراى فارس به استيلاى او استقلال نتوانستند يافت. ناچار كار وزارت نيز با او مفوّض گشت و در كار تيغ و قلم ذو الرياستين آمد و هم بر زيادت از اين خواهر فرمانفرما را به شرط زناشوئى به سراى آورد و به مصاهرت شهريار تاجدار مفاخرت تمام حاصل كرد.

چون در اين مدّت دراز ميان جماعت نورى و مردم شيراز فتنه هاى بزرگ برخاسته بود و بسيار وقت با يكديگر آويختند و خون هم ريختند، كار مبارات و معادات به جائى كشيد كه اجتماع هردو طايفه در يك بلد محال افتاد. شاهزاده حسينعلى ميرزا اصلاح كار را در اخراج جماعت نورى دانست و ايشان را از شيراز كوچ داده روانۀ دار الخلافه نمود.

و اين هنگام مردم فارس را از محمّد زكى خان دهشت و وحشت افزون گشت، ناچار او را نيز از مسند وزارت به زير آورد و اخذ منال ديوانى و رتق و فتق امور را به ميرزا محمّد على سررشته دار فارس مفوّض داشت و اين واقعه سبب آشفتگى امور فارس گشت و منال ديوانى در عقدۀ تعويق و تعطيل افتاد.

ميرزاى ركن الدوله واماموردى ميرزاى ايلخانى سر كشيكچى باشى و شاهزاده عبد اللّه ميرزا و فتح اللّه ميرزاى شعاع السّلطنه و شاهزاده بهمن ميرزاى بهاء الدّوله فرمانگزار دامغان و سمنان و محال خوار و شاهقلى ميرزا و محمّد مهدى ميرزا و ملك ايرج ميرزا ملازم ركاب شدند.

و ميرزا آقا خان نورى وزير لشكر را فرمان كرد تا عرض سپاه ديده محمّد ولى خان و محمّد خان افشار و فضل اللّه خان قراگوزلو و محمّد حسين خان خرقانى را با سوارۀ جمعى ايشان بازديدى به سزا كرده حكم بر كوچ داد. و نيز عبد اللّه خان فيروزكوهى و عبد اللّه خان دماوندى و مصطفى قلى خان سمنانى را با پيادگان جمعى ايشان به نظام كرد.

آن گاه شهريار تاجدار بفرمود تا عبد اللّه خان امين الدّوله در دار الخلافه متوقّف باشد و به اتّفاق ظل السّلطان امور خراسان و طبرستان را نگران گردد و اللّه يار خان آصف الدّوله اميربار و منوچهر خان معتمد الدّوله ايچ آقاسى و حاجى محمّد خان دولّوى قاجار و پسرش على محمّد خان و محمّد صادق خان دنبلى مخاطب بار و ميرزا ابو الحسن خان شيرازى وزير دول خارجه و حسن خان سالاربار و محمّد حسن خان دولّوى قاجار نسقچى باشى و محمود خان دنبلى قوريساول باشى نيز ملتزم ركاب شدند؛ و همچنان ميرزا محمّد تقى على آبادى منشى الممالك و ميرزا تقى نوائى منشى خاصّه و ميرزا صادق وقايع نگار و ميرزا ابراهيم خان نورى و ميرزا اسمعيل گركانى مستوفيان ديوان و ميرزا فضل اللّه منشى رسايل، ساز و برگ راه كردند. و شهريار تاجدار يكشنبۀ بيست و چهارم جمادى الاول سال 1244 ه. از دار الخلافه خيمه بيرون زد و از راه قم طىّ مسافت كرده، دوم جمادى الاخره وارد كاشان شد.

ميرزا على محمّد خان پسر امين الدّوله كه حكومت كاشان داشت خدمتى به سزا كرده و به نظام الدّوله ملقّب گشت و اعيان و اشراف كاشان مورد اشفاق و الطاف آمدند و از آنجا موكب سلطانى در حركت آمده، دهم جمادى الاخره وارد اصفهان شد و باغ سعادت آباد لشكرگاه گشت و شاهزاده سلطان محمّد ميرزا فرمانگزار اصفهان دقيقه [اى] از خدمت فرونگذاشت.

ص:41

بعد از 6 روز نيز از اصفهان كوچ داده، غلام حسين خان سپهدار به منقلاى لشكر 2 روزه از پيش همى شد و در قمشه سليمان خان خان خانان كه از سوى مادر نسب با شهريار داشت تقبيل آستان نمود و از آنجا پادشاه راه شيراز گرفت. شاهزاده حسينعلى - ميرزا فرمانفرماى فارس با بزرگان آن اراضى تا منزل شولگستان آباده پذيره كردند و روز سيم شهر رجب، شهريار تاجدار در ظاهر شيراز به باغى كه به فرمان فرمانفرما غرس شده بود فرود شد و شاهزاده حسينعلى ميرزا معادل 200000 تومان زر مسكوك و ديگر اشياء نفيسه به پيشكش پيش گذرانيد و علف و آذوقۀ لشكر را 10 روزه به قانون ضيافت گذاشت و شاهنشاه 200000 تومان زر او را به جاى منال ديوانى محسوب داشت و در كار مردم فارس بازپرسى به سزا كرد و نيك و بد هركس را جزا داد. شجاع السّلطنه نيز در شيراز حاضر حضرت گشت و بزرگان كرمان را به تقبيل سدۀ سلطنت آورد و حساب خويش را پرداخته كرد.

السّلطنه تا اصفهان كوچ داده.

شهريار تاجدار ميرزا مهدى ملك الكتاب را كه در ركاب، وكيل امور وليعهد بود فرمان كرد تا به اصفهان شده، ايلچى را به طرف همدان كوچ دهد. بدان سان كه بعد از ورود موكب پادشاهى به همدان حاضر آستان باشد و نيز حكم رفت كه نايب السّلطنه، خسرو ميرزا را ملازم ركاب ساخته در همدان به درگاه پيوندد. و بعد از 40 روز از شيراز راه برگرفته طريق لرستان و خوزستان پيش داشت و شاهزاده بهمن ميرزا بهاء الدّوله را بفرمود تا بنه و آغروق و خزانه و صندوقخانه را كه حملى گران بود برگرفته از طريق اصفهان راه دار الخلافه سپرد و مصطفى قلى خان سمنانى با لشكر خود ملازم ركاب شاهزاده گشت و غلامحسين خان سپهدار را فرمود كه توپخانه و قورخانه را حمل داده با سرباز عراقى از راه فهليان طىّ مسافت كند و در بهبهان به ركاب پيوسته شود.

چنان فحص كردند كه طبّاخان در منزل سراب بهرام از چشمه [اى] كه آب آن به سمّيّت معروف است آب برگرفته اند و نادانسته به كار برده اند.

بالجمله شاهزاده حسينعلى ميرزا از منزل فهليان رخصت انصراف حاصل كرد و شهريار به منزل سراب كوچ داد و همه روزه و همه شب سحاب از سيلان نمى ايستاد و همچنان از رود سنگ شير لشكريان به زحمت تمام عبور كردند و از آنجا از منزل بست و خيرآباد گذشته، رود خيرآباد را به هولى تمام بسپردند و طىّ مسافت كرده به كنار آب كردستان در ظاهر شهر بهبهان خيمه زدند.

سپهدار با توپخانه در آن جا به ركاب پيوست و از آنجا به منزل كوه سياه شتافته باز عبور از مياه و زحمت سپاه در پيش بود و در آن منزل چون لختى شهريار از بهر صيد كردن و نخجير افكندن گرد آن اراضى و دشت براند 2 شير نر از بيشه بيرون شد و صيد دليران ركاب گشت. و شاهزاده حسام السّلطنه هم در منزل كوه سياه از بلدۀ شوشتر در

رسيد و رسم پذيره به پاى برد و شيخ مسادر حاكم جعب نيز در آن منزل پيشكش خويش بگذرانيد. از آنجا فرمان رفت كه سپهدار از پيش روى به شوشتر سفر كرده، در آنجا لشكر عراقى را رخصت وطن دهد و خود منتظر موكب پادشاهى باشد.

آن گاه شاهنشاه از منزل كوه سياه كوچ داده در ارض رام هرمز فرود شد. مردمان گويند، اگرچه استوار نباشد، كه درخت نارنجى نوشيروان عادل در آن زمين به دست خويش غرس كرده و درختى را كه همان دانند هنوز سبز و ريّان و بارآور و طرى است و مجوسان بدان تقرّب جويند.

مع القصه شهريار تاجدار جمعۀ 9 شهر رمضان وارد شوشتر شد و از نظارۀ بنيان سدّى سديد كه شاهزاده محمّد على ميرزا بر رود شوشتر كرده بود شگفتى حاصل فرمود و قصۀ شكستن آن سد و بستن آن به دست ولرين [- والرين] قيصر در عهد شاپور ذو الاكتاف در كتاب اول ناسخ التواريخ مرقوم افتاد.

بالجمله سدّى كه شاهزاده محمّد على ميرزا كرده در اين وقت كه شهريار تاجدار در شوشتر جاى داشت راقم اين

ص:44

حروف تحديد كردم 550 ذرع طول آن سد است و 60 ذرع قطر و 30 ذرع ارتفاع دارد؛ اما قطر آن كه در نشيب آب 60 ذرع است، چون بر فراز آب آيد 20 ذرع شود.

بالجمله شاهنشاه يكشنبۀ 11 رمضان از شوشتر به بلدۀ دزفول كوچ داد و بعد از 5 روز از آنجا بيرون شده 23 رمضان در قصبۀ خرّم آباد فيلى فرود شد و در اين وقت به هيچ وجه لشكريان را از سيلان سحاب آسايش نبود و جشن نوروزى در خرّم آباد افتاد.

فرموده و امسال اين بساط شاهوار در خرّم آباد گسترده شد، در ازاى آن روا باشد كه شهريار تاجدار از بهر ييلاق در اراضى عراق توقّف نفرمايد؛ بلكه طريق دار الخلافه گيرد و مردم آن بلده را از زحمت انتظار درآورد. لاجرم شاهنشاه، نايب السّلطنه را فرمود تا در همدان متوقّف شده حدود بغداد را نيز نگران باشد و در عشر آخر شوال از همدان كوچ داده 8 ذيقعده وارد دار الخلافه گشت.

باره كوب مفتوح ساخت و فتح ديگر قلاع كه در بيرون دربند قلعۀ كلات است سهل گشت.

بالجمله آن اراضى را به تحت فرمان كرده قبايل جلاير را به جمله كوچ داد و در ازاى اسراى كرد چناران به جعفر قلى خان شادلو سپرد و باز مشهد مقدّس شد و خبر اين فتح در نيمۀ محرم [1246 ق/ژوئيۀ 1830 م.] در حضرت شهريار معروض افتاد.

الشتر برفت و لشكرگاه راست كرد و شاهزاده همايون حاكم نهاوند [را] طلب فرموده به نزديك محمّد حسين ميرزا رسول فرمود تا در ميانه سخن به صلاح كند و رسم منازعت را از ميانه برگيرد. و كارداران، محمّد حسين ميرزا را معروض داشتند كه شاهزاده همايون از بهر آن بدين جا شده كه ما را خواب خرگوش دهد و حسام السّلطنه مغافصة به تسخير كرمانشاهان تاختن برد. لاجرم فرمان كرد تا همايون ميرزا را بر اسبى كودن برنشاندند و به كرمانشاهان بردند و ملازمان ركابش را دستگير ساخته سلاح و سلب و اسب ايشان را گرفته رها دادند.

لشكر شيخعلى ميرزا را به جانب نشيب زيانى نتوانست بود. لاجرم سپاه حسام السّلطنه صعود كردند و دليرانه بر آن پشته برآمدند.

مردم ملاير و زنديه چون اين دليرى بديدند ديگر نتوانستند درنگ كرد [ه] به يك باره هزيمت شدند و راه نشيب گرفتند. مردان بختيارى و باجلان و سكوند از قفاى ايشان تاختن همى كردند و بسيار مرد و مركب به خاك انداختند؛ و ميرزا اسمعيل خان - گلپايگانى كه ناظر شيخعلى ميرزا بود، در هزيمت اسبش به وحل نشست و يك تن از مردم سكوند با گلوله تفنگ او را مقتول ساخته اسب و سلاحش را ببرد. و رحيم خان - سكوند كه مردى دلير بود، از قفاى شيخعلى ميرزا بتاخت و راه بدو نزديك كرد و دست فرا برده گريبان نظر على ميرزا را بگرفت تا از اسب بزير آرد.

شيخعلى ميرزا چون اين بديد سر برتافت و با نيزه به جانب رحيم خان حمله برد.

رحيم خان از آهنگ او دست از نظر على ميرزا بازداشته بازپس نشست و شيخعلى ميرزا پسر را برداشته به ملاير گريخت؛ و آقا سيد مراد كه يك تن از سادات بروجرد از عشيرت آقا سيد مهدى بحر العلوم بود رنجيده خاطر به نزد شيخعلى ميرزا روز مى گذاشت با چند تن از بزرگان زنديه دستگير گشتند و حسام السّلطنه بفرمود تا ايشان را جامه هاى ديگرگون دربر كرده از ميان بازار بروجرد با مسخرگان عبور دادند و بند برنهادند و خود با كبر و خيلاى تمام درآمده در دار الاياله خويش جاى كرد و لشكريان او بنه و آغروق و احمال و اثقال لشكرگاه شيخعلى ميرزا را به نهب و غارت برگرفته به مرابع و مساكن خويش شتافتند.

ديگرباره حسام السّلطنه فرمان كرد تا 3 روزه آن لشكر پراكنده انجمن شدند و 14000 تن عرض سپاه داده به دفع محمّد حسين ميرزا از بروجرد بيرون شد؛ و از آن سوى محمّد حسين ميرزا كه قلعۀ خرّم آباد را مفتوح ساخته نشيمن داشت پذيره جنگ كرده از قلعه بيرون شد و سرباز گوران و پيادگان را از پيش روى بازداشت و سواران را در قفاى پيادگان جاى كرده و خود در پيش روى لشكر صف راست همى كرد و از يمين به شمال همى شد.

ص:49

بالجمله روز هشتم محرم سال 1246 ه. / 1830 م. در بيرون خرّم آباد تلاقى فريقين شد. سواران بيرانوند و باجلان و بختيارى اسب برجهاندند و هم عنان حمله افكندند، از اين سوى سرباز گواران و تفنگچيان كلهر و زنگنه به يك بار دهان تفنگها بگشادند و آن جماعت را دفع دادند. ديگرباره سواران حسام السّلطنه گرد هم برآمدند و هم داستان گشته حملۀ ديگر افكندند، در اين نوبت نيز با زخم گلوله بازپس نشستند. در اين وقت نصر اللّه ميرزا برادر محمّد حسين ميرزا كه داماد حسام السّلطنه بود و در لشكرگاه او مى زيست جمعى از لشكريان را با خود متّفق كرده به نزديك برادر شتافت. اين نيز در لشكر حسام السّلطنه ثلمه و رخنه افكند و با اين همه، سپاه او هم دست و هم پشت شدند و در كرّت سيم حمله انگيختند.

محمّد حسين ميرزا از اسب فرود شد و پياده از پيش روى سپاه به چپ و راست همى تاخت و لشكر را به صبر و سكون وصيّت همى فرمود و به جنگ و آهنگ تحريض همى نمود. اين نوبت چون سواران حسام السّلطنه از باران تفنگ پشت با جنگ دادند ديگر نايستادند و راه فرار پيش داشتند.

اين هنگام محمّد حسين ميرزا بفرمود تا سواران از پس پشت پيادگان بيرون شده، در قفاى هزيمتيان بتاختند و بيشتر از آن سپاه را اسير و دستگير ساختند. حسام السّلطنه نيز ناچار طريق هزيمت گرفت و پاسى چند از شب گذشت با يك دو تن به شهر بروجرد درآمد، اين هنگام چون كارداران او را ضعفى پديدار گشت و دورانديشى در امور و حفظ حدود ثغور فتور يافت برادران و فرزندان حاجى ملاّ اسد اللّه مجتهد بروجردى و ملاّ على مجتهد، نگارندۀ اين كتاب مبارك را از شهربند بروجرد بيرون آورده تا اراضى سربند كه در تحت فرمان غلام حسين خان سپهدار بود به سلامت كوچ دادند و از آنجا من بنده به دار الخلافه سفر كردم بالجمله مملكت لرستان بر كارداران محمّد حسين ميرزا مسلّم گشت.

ص:50

تاخته، يعقوب خان و آقا خان عمزادگان بهرام خان را با 50 تن از عشيرت ايشان مقتول ساخت و آن مملكت را به تحت فرمان كرد.

از بلدان كرمان لشكرى كرد و بر سر يزد تاخته آن بلده را به محاصره انداخت؛ و تيمور ميرزاى پسر حسينعلى ميرزاى فرمانفرماى فارس را كه اين وقت در آبادۀ سورمق متوقّف بود هم نزديك خويش طلب نمود تا در تسخير قلعه معاون باشد؛ و چون بى اجازت كارداران دولت اين مبارزت كرد شهريار تاجدار انديشيد كه اگر او را از محاصرۀ يزد منع فرمايد از براى او در مملكت كرمان وقعى و مكانتى نماند، لاجرم سيف الدّوله ميرزا پسر ظلّ السّلطان را به حكومت يزد بيرون فرستاد، باشد كه بعد از ورود او شجاع السّلطنه دست از محاصره باز دارد و طريق گردن سپارد.

بعد از ورود سيف الدّوله ميرزا در يزد، شجاع السّلطنه را در حصار دادن آن بلده ابرام بر زيادت شد و مدّت 9 ماه اين كار به درازا كشيد و گاه گاه عبد الرضا خان به دست آويز اينكه حكومت يزد با ظلّ السّلطان تفويض يافته و اينك فرزند او سيف الدّوله ميرزا بر مسند حكمرانى متّكى است، لشكرى فراهم كرده از دروازه بيرون مى فرستاد و با سپاه شجاع السّلطنه رزم مى داد.

24 شعبان از دار الخلافه بيرون شده، راه يزد را برگرفت و چون در منزل عقدا برسيد عبد الرضا خان و تمامت خويشاوندان با تيغ و كفن به حضرت او شتافتند و روى ضراعت به خاك سودند، و چون شجاع السّلطنه خبر ورود نايب السّلطنه را در عقدا استماع نمود بى توانى مردم خود را برداشته راه كرمان برگرفت و نايب السّلطنه به شهر يزد درآمده، كار آن بلده را به نظم كرد و سيف الدّوله ميرزا را همچنان در حكومت بازگذاشت و چون به علت امتداد محاصره علف و آذوقه اندك بود، بعد از 3 تا 4 روز روانۀ كرمان شد.

شجاع السّلطنه چون اين بدانست نخستين فرزند خود هلاكو ميرزا را تا 2 منزل به استقبال بيرون فرستاد و چون راه نزديك شده، خود نيز پذيره كرد و به خدمات ضيافت پرداخت و چون شهريار تاجدار آمحمّد كريم پيشخدمت را به احضار شجاع السّلطنه گسيل فرموده، هم با نايب السّلطنه فرمود دور نباشد كه شجاع السّلطنه از آن جسارت كه در حصار دادن يزد كرده بيمناك شود و از حاضر شدن به درگاه تقاعدى ورزد يا

تباعدى گيرد. لاجرم نايب السّلطنه بفرمود يك فوج سرباز او را نگاهبان گشتند و محمّد - زمان خان دولّوى قاجار را با 200 سوار نيز ملازم ركاب او ساخت تا او را به دار الخلافه كوچ دادند.

چنانش بدار كه فرار نتواند كرد.

بعد از سفر نايب السّلطنه به طرف عراق و يزد، مير حسن خان فرصت به دست كرده از خلخال به طالش گريخت و در آنجا لشكرى فراهم كرده به اراضى لنكران و اركوان تاختن برد و با لشكر روس چند رزم مردانه داد و ايشان را بشكست و آن اراضى به تحت فرمان كرد. چون اين خبر به بسقاويج رسيد به كارداران دولت ايران نامه كرد كه اگر جنبش مير حسن خان با اجازۀ شما نيست او گناهكار هردو دولت است، ما لشكرى به دفع او برمى گماريم شما نيز از آن جانب مدد كنيد.

لاجرم نايب السّلطنه افواج سپاهى اردبيل را به سوى طالش فرستاد و بسقاويج نيز لشكرى مأمور كرد. مير حسن خان در ميانه بى چاره ماند، لابد در عشر آخر شوّال به انزلى گيلان گريخت و از آنجا سفر مازندران كرده و به دار الخلافه طهران آمد. بسقاويج بيمناك بود كه مبادا ديگرباره مير حسن خان از طهران بيرون شود و فتنه انگيزد. از كارداران ايران خواستار بود كه او را روانۀ تفليس دارند، از قضا مير حسن خان مريض گشت و به مرض استسقا درگذشت.

همى كرد و بزرگان تركمانان تكه و ساروق را به حضرت شاهزاده روانه فرمود تا اظهار ايلى و خدمتگزارى كردند و پيشكشى لايق پيش گذارنيده اسيران خود را رها ساختند. اين وقت پلنگ توش خان و محمّد خان قرائى ناچار با شاهزاده طريق خضوع و عقيدت گرفتند و صورت اين حال در حضرت شهريار مكشوف افتاد.

شاهنشاه ايران پنجشنبه 6 ذيحجه [1246 ق/مه 1831] از طهران خيمه بيرون زد و از راه قم عبور كرده تا اراضى كمره كوچ بر كوچ رفت. شاهزاده حسام السّلطنه و شيخعلى ميرزا و محمّد ميرزا از ولايت بروجرد و ملاير و كرمانشاهان به حضرت پيوستند و غلامحسين خان سپهدار كه فرمانگزار آن اراضى بود در ميزبانى پادشاه و مهربانى با بزرگان درگاه و [فراهم ساختن] علف و آذوقۀ سپاه خوددارى نكرد. بعد از 14 روز كه لشكرها در آن اراضى انجمن شدند، شهريار تاجدار شاهزادگان را رخصت انصراف داده از آن جا راه برگرفت و از طريق گلپايگان و خوانسار طىّ مسافت فرمود، يكشنبۀ غرۀ شهر محرّم سال 1247 هجرى/ژوئيه 1831 در چمن قهيز كه از اراضى چهارمحال است فرود شد.

و از آنجا عبد اللّه خان امين الدّوله را به جهت رفع حساب مملكت فارس روانه شيراز فرمود. و او در قمشه با شاهزاده حسينعلى ميرزاى فرمانفرماى فارس كه به قصد تقبيل سدۀ سلطنت مى شتافت، بازخورد و شاهزاده را به جانب فارس مراجعت داد و شاهزاده سلطان محمّد ميرزاى سيف الدّوله با اعيان اصفهان به درگاه شاهنشاه آمدند و پيشكش خويش پيش داشتند.

اين هنگام فرمان رفت كه نايب السّلطنه از كرمان پيوستۀ حضرت گردد و حسين خان سردار ايروان را به حكومت چهارمحال و نظم قبايل بختيارى برگماشت و در اول شهر صفر از آن اراضى سفر كرده در چمن سنگباران لشكرگاه كرد؛ و هم در آنجا يك ماه توقّف فرمود.

و اين هنگام ارغون ميرزا پسر حسنعلى ميرزاى شجاع السّلطنه كه سالها در سبزوار

ص:56

حكومت داشت، اگرچه مردى مبارز و نامور بود اما به تنمّر ملكزادگى و سكر جوانى كردارهاى ناپسنديده داشت، از نهب و غارت مجتازان و كاروانيان مضايقت نمى كرد. اين وقت كه مردم سبزوار نيز از جفاى كارداران او به جان آمدند و برشوريدند، ناچار از سبزوار به دامغان آمد و از آنجا از بيابان جندق طريق حضرت گرفت و از بيم عتاب و عقاب پادشاه، درباره بند سلطانى پناه جست و به شفاعت عمّ و پدر، گناهش معفو گشت.

آن گاه اردوى سلطانى حركت كرده سرچشمۀ آب زنده رود و آب كرند را ملازمان ركاب نظاره كرده در قريۀ دهكرد لشكرگاه گشت.

گروگان روانه آذربايجان فرمود. بعد از بيرون شدن نايب السّلطنه، شهريار تاجدار از قريۀ دهكرد كوچ داده 5 روز در نجف آباد توقّف فرمود و هم از آنجا بيرون شده دوشنبۀ 12 ربيع الثانى وارد اصفهان گشت.

و درآميخته، و گاه دست طلب به دامان مردى نامجرّب زده، و بد و مخذوف را از وى مكشوف خواسته، و سرّ مكتوم را از او معلوم دانسته، و به خاطر خويش از تحريك و تفصيل مادۀ ارض بيضا سپرده و به حجر مكرم و كيمياى اعظم رسيده؛ و گاه ديگر در به روى آشنا و بيگانه بسته و در هواى دختر پادشاه پريان نشسته.

و اين سخن از آن درگفتند كه وقتى مردى جهانگرد كه در كار حيلت و نيرنگ فرد بود، به حضرت شاهزاده آمد و معروض داشت كه قبايل جن به تمامت در تحت حكومت من باشند، اينك دختر پادشاه پريان والۀ رفتار و شيفتۀ ديدار تو شده است! با اين كه چون حور بهشت و آفتاب ارديبهشت است بر ذمّت نهاده كه اگر با او هم بستر شوى، و مهر دوشيزگان از او بردارى، سلطنت اقاليم سبعه را با تو راست كند.

شاهزاده اين سخن را باور داشت و صبر او در وصل پرى و سلطنت روى زمين اندك گشت و آن مرد نيرنگ ساز را بر وسادۀ عزّت جاى داد و خود گهگاه در برابر [او] دست بكش كرده بايستاد و به ضراعت و مسكنت طلب آرزو همى كرد. مرد جهانگرد حكم داد تا در باغ جنّت كه از پس سراى او بود، رواقى از بهر زفاف دختر پرى اختيار كردند، چندانكه آلات زر و سيم و جواهر شاداب و لآلى شاهوار در سراى شيخعلى ميرزا بود بدان رواق حمل داده حلى و حلل بستند و تا هفته [اى] چندانكه شاهزاده را ذخاير و دفاين بود و مستعار نيز توانست كرد بدان رواق در بردند.

چون شب زفاف پيش آمد، فرمود كه دختر پرى با مردان، موى پس گوش روا ندارد اينك به گرمابه شو و بدن را از موى زياد پرداخته كن و موى پس گوش را سترده فرماى؛ و خضاب كرده، ساختۀ زفاف باش. و بفرماى تا طعام عروس را نيك معطر كنند كه پرى با عطر آموخته است.

چون شاهزاده كار به فرمان كرد و از گرمابه به در شد، گفت اينك در سراى خويش باش تا من به رواق شده بسوختن بخور و خواندن عزايم دختر شاه پريان

ص:59

را با تخت سلطنت حاضر كنم و چون 7 ساعت از شب سپرى شود كس به طلب تو فرستم و با پرى هم بستر كنم. اين بگفت و به رواق در رفت و چندانكه سيم و زر و جواهر و درّ بود بر گرفت و با يك تن ملازم خود و 2 سر اسب حمل داده از برق و باد پيشى گرفت.

شاهزاده كه در شاهراه انتظار هر ساعتى سالى بر او مى رفت؛ چون ساعت به 7 رسيد و كس به طلب او نيامد، لختى با اضطراب و التهاب بزيست، آن گاه برخاسته به پشت رواق آمد و چند كرّت ندا در داد و جواب نشنيد، بى توانى به رواق در رفت و صورت حال را بازداشت، افغان كنان مردم خويش را طلب كرد و از هر جانب كه راه و طريقى مى دانست 100 سوار بيرون فرستاد و چندانكه در دنبال او شتافتند نشان او را نيافتند.

مع القصّه بعد از اصغاى كلمات دادخواهان، شاهنشاه بى توانى غلامحسين خان - سپهدار را فرمان كرد كه محال تويسركان و ملاير را به تحت فرمان خويش بدارد تا در ميان شاهزاده و دادخواهان بازپرسى به سزاى فرمايد. آن گاه ميرزا فضل اللّه على آبادى مستوفى را مأمور فرمود تا برفت و از ارتفاع منال ديوانى و حكومت شيخعلى ميرزا در ملاير آگهى حاصل كرده 1000 تن از اعيان آن اراضى را با خود كوچ داده به درگاه آورد.

و اين جماعت يك نيمه با شاهزاده كار به موافقت داشتند و نيمۀ ديگر از در مخالفت بودند.

شهريار تاجدار فرمود تا كار اين جماعت بر قانون شريعت فيصل دهيم و حكم داد تا ايشان از چمن كردان به اصفهان شوند و در محضر حاجى سيّد محمّد باقر شفتى گيلانى كه قدوۀ مجتهدين و افضل فضلاى ايران زمين بود حاضر شوند و طى سخن كنند.

شاهزاده به قدم اثبات و ضراعت پيش رفت و جبر كسر رعيّت را بر ذمّت نهاد و روى دل مردم را با خويش كرد و هم به حكم استخاره فرمانگزارى او واجب افتاد، لاجرم حاجى سيد محمّد باقر صورت حال را به كارداران دولت مرقوم داشت

ص:60

و شهريار تاجدار ديگرباره شيخعلى ميرزا را تشريف حكومت داد و ميرزا بهاء الدين بهبهائى را با او همراه كرد، تا اگر بر مردم جورى كند به عرض رساند. و هم بفرمود تا حاجى سيّد محمّد باقر، ملا احمد خراسانى را از قبل خود متوقّف ملاير فرمود تا امور آن اراضى همه بر وفق شريعت مصطفوى صلى اللّه عليه و آله صورت پذير گردد.

و هم در اين وقت شاهزاده بهمن ميرزا بهاء الدّوله فرمانگزار سمنان و دامغان و خوار و جندق 5 تن از صعاليك بلوچ و 15 نيزه سر از آن جماعت كه ملازمان او در حدود جندق گرفته بودند به درگاه فرستاد؛ و حكم شد تا سرزندگان را نيز از تن دور كردند.

آن گاه معادل 200000 تومان از منال ديوانى مملكت فارس به سبب آفت ملخ خوراكى حمل رعيّت را سبك فرمود و حسينعلى ميرزا فرمانفرماى فارس را رخصت انصراف داد. و پسران شجاع السّلطنه، هلاكو ميرزا و ارغون ميرزا و اباقا خان ميرزا و اوكتاى قاآن ميرزا را ملازم ركاب او فرمود و دوشنبۀ 8 جمادى الاولى از اصفهان كوچ داده، از راه نطنز و قم طىّ مسافت فرمود و يكشنبۀ غرۀ جمادى الآخره وارد طهران گشت.

كرد. و محمّد حسين خان زنگنه را كه در حضرتش ايشيك آقاسى بود به نزديك رضا قلى خان فرستاد و پيام داد كه چون برق راه حضرت سپرد و اگرنه خاك خبوشان و عشيرت او بر باد خواهد رفت. و حكم رفت كه قلعۀ سلطان ميدان را سربازان لشكر به قوّت يورش فرو گيرند.

اسمعيل بيگ ميدانى كه با فوجى شمخالچى از قبل رضا قلى خان نگاهبان قلعه بود 3 روزه مهلت نهاد و رضا قلى خان را آگهى داد و او ميرزا محمّد رضا معتمد خود را گسيل درگاه نمود و خواستار شد كه ميرزا ابو القاسم قائم مقام به خبوشان شده او را مطمئن خاطر سازد. نايب السّلطنه بفرمود تا قائم مقام به اتّفاق ميرزا موسى رشتى كه در خراسان

وزارت احمد على ميرزا داشت به خبوشان شد و با رضا قلى خان چند روز سخن كردند.

گسيل سازى و اگرنه ساختۀ جنگ مى باش.

پلنگ توش خان چون به كلات آمد مريض شد و از خدمت بازماند و نيز شاهزاده احمد على ميرزا چون مأمور به سفر دار الخلافه بود، از خراسان كوچ داده پنجشنبۀ 13 رمضان وارد طهران گشته. و از آن سوى خسرو ميرزا برحسب فرمان با لشكر از كرمان به يزد كوچ داد و از آنجا طىّ مسافت كرده در سلخ شعبان وارد طبس گشت و مير علينقى خان در مهمان پذيرى نيكو خدمتى كرد.

توپخانه و سربازان جلادت طراز از چارسوى سنگرها پيش بردند و به نقب و حفر ارض دست يازيدند و از دخان توپ و تفنگ جهان را قيرگون ساختند. در زمانى اندك چنان كار بر قلعه گيان سخت شد كه بستن و سپردن جعفر قلى خان را تصميم عزم دادند؛ و او اين معنى را تفرّس نمود و بى درنگ به اتّفاق علما و اعيان شهر تيغ و كفن از گردن درآويخت و روى به درگاه نهاد. شاهزاده بر وى ببخشود.

و هم در آن روز كه 18 رمضان بود، على اصغر خان عجم بسطام را با فوجى از لشكر به حفظ و حراست برج و بارۀ آن قلعه برگماشت و خبر اين فتح روز عيد فطر در طهران معروض درگاه شاهنشاه افتاد.

مع القصّه بعد از فتح سلطان آباد، خسرو ميرزا فرمان داد تا محمّد تقى خان و مصطفى قلى خان برادرش را كه محبوس او بود با ديگر برادران و خويشاوندان روانۀ مشهد نمودند و خود بعد از عيد فطر به ركاب نايب السّلطنه پيوست.

اين هردو لشكر پيوسته شدند و به جانب مير رواندوز سرعت نمودند، او نيز با مردم خود پذيرۀ جنگ شد. بعد از تلاقى فريقين قريب به 1000 تن از مردم مير رواندوز عرضۀ شمشير گشت و جمعى نيز دستگير شد. مير رواندوز از ميانه با جماعتى به سلامت بجست و از آن پس در پس ديوار خذلان نشست.

الدّوله را تصميم عزم داده تاختن كرد، و در بين راه نخستين قراولان سپاه حشمة الدّوله با ابو الفتح ميرزا كه پيشتاز لشكر پدر بود دچار آمدند و درهم افتادند. ظفر ابو الفتح ميرزا را بود، قراولان حشمة الدّوله را هزيمت كرد؛ و هم در اين وقت هردو لشكر زمين جنگ نزديك كردند روز دوشنبۀ دوازدهم محرم [1248 ق/ 1832 م.] در زمين مرند بيرزاد كه ميان خاك خاوه و هرسين لرستان است تلاقى فريقين شد.

مردان نداى جنگ دردادند و آلات حرب و ضرب بگشادند. نخستين مردم بختيارى و باجلان جلادتى كردند و لشكر حشمة الدّوله را لختى بازپس بردند. اين وقت مردم بيرانوند لرستان كه در لشكرگاه حسام السّلطنه بودند و روى دل با حشمة الدّوله داشتند به يك بار جنبش كرده با لشكر حشمة الدّوله پيوستند. سپاه حسام السّلطنه از كردار ايشان ضعيف شدند و ديگر تاب درنگ نياورده پشت با جنگ دادند. ناچار حسام السّلطنه فرار كرده يك تنه تا بروجرد عنان نكشيد و حشمة الدّوله همچنان از قفاى او بتاخت و به كنار بروجرد آمده، آن بلده را به محاصره انداخت. ابو الفتح ميرزا چند كرّت از شهر بيرون شده رزم همى داد و باز حصار شد.

بالجمله شانزدهم محرم اين خبر در دار الخلافه سمر گشت، شاهنشاه در خشم شده، بفرمود تا غلامحسين خان سپهدار بدان اراضى تاختن كند و محمّد حسين ميرزاى - حشمة الدّوله را از كنار بروجرد به جانب كرمانشاهان كوچ دهد و محمّد تقى ميرزاى حسام السّلطنه اگر به كيفر اين گناه كه بى اجازت كارداران دولت اين مبارزت كرد، معادل 100000 تومان زر مسكوك تسليم كند، در حكومت بروجرد منصوب باشد؛ و الا او را نيز گسيل درگاه سازد و به ضبط ملك و مال او پردازد. سپهدار برحسب فرمان از طهران تا سلطان آباد را 2 روزه بتاخت و از آنجا عرض سپاه داده با 6000 تن سواره و پياده آهنگ بروجرد كرد و روز ورود او حشمة الدّوله برادر خود جهانگير ميرزا را به استقبال او مأمور داشت و حسام السّلطنه از شهر، فرزند خود كامران ميرزا [را] پذيره فرستاد.

ص:67

بالجمله سپهدار در بيرون دروازه لشكرگاه كرد و روز ديگر محمّد حسين ميرزا بعد از آنكه 45 روز بروجرد را حصار داده بود به جانب خرّم آباد جنبش داد. آن گاه به شهر در رفته رتق و فتق بروجرد و جاپلق و بختيارى را به كارگزاران خويش گذاشت و دست عمال حسام السّلطنه را از عمل بازداشت و پس از روزى چند، اصلاح امور حسام السّلطنه را به حضرت پادشاه خواستار شد و عريضه كرد؛ و حسام السّلطنه نيز راه دار الخلافه گرفت.

بعد از 4 ماه كه التهاب غضب شاهنشاه بنشست ديگرباره فرمان كرد كه سپهدار آن مملكت را به حسام السّلطنه گذارد و خود راه سلطان آباد سپارد.

چون راقم حروف [- مؤلف] مقاتلت شاهزادگان را بيشتر وقت خود حاضر بوده ام و معاينه كرده ام و در اين سفر نيز با سپهدار بدان سوى شتافتم، مقاتلت شاهزادگان را در 2 قصيده به نظم كردم. اگرچه شعراى متقدّم در قصايد خويش گاهى به نظم حكايات و روايات غزوات سخن كرده اند؛ لكن به جزئيات وقايع نپرداخته بلكه به هر حكايتى اشارتى كرده اند از بهر آنكه در قصيده با يك قافيه، دقايق قصّه را شمردن و سخن نيك آوردن كارى صعب است و اين كار جز در بحور مثنوى راست نيايد. من بنده كه در اين كتاب مبارك هرگز شعر عرب و عجم ننويسم مگر آنكه آن شعر كار تاريخ كند و سندى از بهر آن قصّه بود، اين هنگام چون انشاد اين قصايد را در ايراد جزئى و كلى چنان كرده ام كه گوئى فردوسى در مثنوى خويش قصّه كند و هم اين قصايد نيز تاريخى بود، بالجمله يك قصيده در اين كتاب تحرير كرده ام تا تذكرۀ شاعران باشد و روى اين سخن با آنان است كه داراى زبان باشند و حق سخن را بدانند و سخن پارسى را بشناسند.

ص:68

سخن در اين بنشاندم كه در در دارا شدند گرد ملك زادگان مردافكن

ستوده حشمت شاه و جهانگشا محمود همان تقى شه و شاپور شاه چير سخن(1)

كنون سرايم كز آن سپس ز دست قضا چه بر سر آمدشان و چه بودشان ويدن

بدان وتيره محمود شاه از بد چرخ نهفته ماند به رى همچو گنج در زهمن(2)

هنوز دلش چو آهن ميان نار جفا هنوز تنش چو سندان به زير پتك محن

به هيچ فن و فسون از فسون چرخ نرست فلك هميشه براوان بدين فسانه و فن

ولى چو شاپور از پادشاه دستورى گرفت و كرد به دار الشجاعه باز وطن(3)

بدان هوا كه هنوزش فراغ در بنگه بدان هوس كه هنوزش فروغ در روزن

ص:70

نديده بود كه چون چيره قايد دوران نديده بود كه چون تيره اختر روشن

بجان تفته شود مور و مار مرد اوبار بدست خسته بود موم كوه ريم آهن(1)

بلى ز پاى درآيد كجا زبردستى بود بقمعش هر زيردست دستان زن

شدند گرد همه خلق و خواست غوغائى كه شد ز خاطر غوغاى كاوه و قارن

تمام يكدل گفتند كز بد شاپور توان نشستن تا چند گه به بيت حزن

گهيش نعل در آتش كه كيميا جويد بدين اميد همى آب سوده در هاون

ز بسته جيوه همى جسته ره گشائى دل به طلق كُشته همى ديده زندگانى تن(2)

گهى به داعيۀ سلطنت برآرد سر كه تاج شه را درخور نباشد الاّ من

ستبر سازد ناى و خشن كند آواز همى ز نيزۀ ده باز و گرزۀ ده من(3)

ص:71

گهى چو ديو گرفته كند هواى پرى پرى پژوه دهد زيب و زينت مسكن

براى وصل پرى شسته تن به گرمابه سترده موى زياد از مغاكهاى بدن

از اين چنين كس آئين عدل و شيمۀ داد حديث مست هيون است و ديدۀ درزن(1)

بس اين سخن بسرودند و ره نورد شدند بسوى درگه دارا سپهر امن و امن

در اصفهان به زمين بوس شاه پيوستند خروس و ولوله بر شد ز كلّۀ ادكن

ملك به پاسخشان لب گشاد از در داد كه دلپريش نباشيد زار و آسيون(2)

به حكم شرع ميان شما حكم آيم كه از نخستم اين شيوه بود مستحسن

سپس بخواست به دربار چير دل شاپور كه اى به بد شده آشوب مرد و فتنۀ زن

به كارخانۀ شرع محمّد مختار چه شاه شهر و چه شهروزۀ در و برزن(3)

ص:72

اگر ز فخر امم پيشواى دين باقر(1) كه جز به رأيش نتوان شناخت فرض و سنن

يكى مثال بيارى كه اين گروه تو را به كذب و بهتان آلوده مى كند دامن

تو جاودانه بر اين قوم حكمران باشى به فال نيك درآئى به خانه و مأمن

ور اين گروه از او آورند منشورى كه جز به راستى ايدر نرانده اند سخن

به رى درونت گذاريم جاودانه نژند ز ما نبينى هرگز به جز شكنج و شجن(2)

بگفت و خواست سپس مهرمجد و محور ملك سپهبد آيت نيروى قادر ذو المن

بدو سپرد همه ملك و مخزن شاپور كه خود تو زيور ملكى و زينت مخزن

كنون نگر كه از اين دو كه آورد منشور كه با دروغ قرين و كه با فروغ قرن

گر اين گروه به كذبند نايشان به فشار وگر كه فريه ز شاپور بيخ او بركن

سپس جنابه روان زى جناب فخر امم(3) شدند و خواست ز درگاه شورش و شيون

به لابه گفتند اى پيشواى دين مبين يكى به بخشا بر خستگان ظلم و محن

ص:73

ز خوى و خصلت شاپور و كيش و ملّت او كنيم يك يك بر تو عيان به وجه حسن

اگر به اين صفت و شيمه لايق حكم است نهاده ايم به حكمش چو بندگان گردن

وگرنه برهان اين مردم ذليل ضعيف ز چنگ ظالم غدّار و جابر ريمن

گواه، شيخ الاسلام و نايب الصّدر است كه كيش مردم لوطش شده است شيوه و فن

ز هم نداند ريش سفيد و زلف سياه گه نياز چه فرهاد و چه بت ارمن

ز شيرخواره ندانسته مرد صد ساله كسى نماند كه پستان نياردش به دهن

حلال داند خون رزان و خون كسان چو آب صافى شريان كشيده دردى دن(1)

كسى كه سلوى و من برگ و ساز خوان كردى كنون نباشد قادر به برگ آويشن

كسى كه تنش همى رنجه بود از خارا كنون به خارى هرشب نهد به خارا تن

نوا نخواهد در ما مگر بناى يتيم ثمر نجويد از ما مگر كه سيب و ذقن

كسان ما نكند خواب جز به خاك مزار زنان ما نبود امن جز ز مرد عنن

بس اين چنين بسرودند تا وضيع و شريف گريستند بر ايشان چو ابر در بهمن

ص:74

ستوده فخر امم گفت شادمان باشيد كه آيد از پس تنگى و رنج نعمت و من

درست گشت كه شاپور كافر است و لعين گزيده است به يزدان پاك اهريمن

نگاشت كفر وى و پس بر آن نهاد نگين بسوى شاه فرستاد آن خط روشن

كه اين چنين كس هرگز نه از مسلمانيست كه بر مسلمان باشد امير سرو علن

ازين محاكمه شاپور نيك ماند شگفت كه بايد از پى اين چاره جادوى جوزن(1)

شفيع ساخت امين شه و شبانگه نيز به پاى ماچان هردو شدند زانوزن

سرود امين جهانبان سپس به فخر امم كه گرچه فتنۀ شاپور بر تو شد روشن

ولى چو مرد پشيمانى آرد از عصيان به توبه بگذرد از جرمش ايزد ذو المن

كنون به توبه گرائيده است چون شاپور ز جرم او بگذر شاخ دولتش مشكن

بدين وتيره دل سخت نرم كردندش به پتك حيلت و نيرنگ كوفتند آهن

ص:75

به گاه فخر امم گفت حكمران شاپور بدين گروه بدين سان بماند و اين سن(1)

دگر نماند بى خلق چاره [اى] كه بر او ز كم و كيف نيارست هيچ كس لم و لن

دگر صباح به ناچار بار بربستند نژند گشته و مسكين به جانب مسكن

ز پى چو ضيغم غضبان بريد ره شاپور رسيد و بازش دار الشجاعه شد مكمن

هنوز هست بر آن زمره پس نگر سلطان هنوز هست بر آن گلّه پيشرو پازن

كنون نبرد تقى شه نيوش و حشمت شاه دو شير مرد اوبار و دو مرد شير اوژن

تقى شه از در دارا چو يافت دستورى بسوى دار و سرور آمد و نمود وطن

به جاى عيش عنا ديد و جاى سيم سفال به جاى مال و بال و به جاى جشن جَشَن(2)

نه غازيان كمانكش به گاه كوشش و كين نه مهوشان جفاجو به وقت شوخى و شن

نه آن درفش كيانى نه آن كلاه كيان نه آن حسام يمانى نه آن نسيج يمن

ص:76

بدست خصم نيارست ديد ثروت خويش به هردو روزش آشوفت مغز كين كهن

يك انجمن ز مهان كرد و گفت كاى رادان يكى ببيند آخر به زندگانى من

عدو به گلشن خلد اندرون و تنگ تر است فراخ كيهان بر من ز روزن آن گلخن

نگفته اند كه هرچه از حسام برنايد نهاده اند به تيغ زبان مرد فطن

شما چه چاره سگاليد از پى اين كار عيان كنيد كه من نيز برزنم دامن

به پاسخش همه گفتند با زبان سنان همى شوند بزرگان ز خصم دستان زن

به نوك تير توان رخنه كرد در اعدا به تيغ تيز توان كينه خواست از دشمن

تقى شه آنگه ناچار عزم رزم نمود سران لشكر را خواست ز ايسر و ايمن

بگفت اى شده بدنام هر نبرده سوار از آن نبرد كه پيرار گشتتان ديدن

بر شما را بايد به جاى جفت، اجل تن شما را شايد به جاى جامه، كفن

ز جانورى چنين موت اسود است اولى ز زندگى چنين مرگ احمر است احسن

چو پشت سرخ گل از شرم گشت روى سران به لابه گفتند از پاسخ ايدريم الكن

ص:77

مگر كه كينه از خصم عنود بازكشيم چراغ بخت نمائيم خالى از روغن

اگر ز ننگ نه بررفته نام بازخريم بيفكنيم به آب و به آتش اندر تن

حلال بر تو مانند شير، ما را خون حرام بر ما بر سان مام، ما را زن

ازين گزافه تقى شه دل استوار نمود به عزم رزم ميان بست يكدل و يك فن

بخواست فوج يلان و كشن نمود سپاه كه بود درخور اين داورى سپاه كشن (1)

بسوى مرز لرستان ز خاك دارِ سرور سپه براند به كردار سيل بنيان كن

مكان به پاى سيه دز گرفت بو كه كند به كوه خارا رخنه به گرز خاره شكن

به دز درون بر نصرت شه آگهى بردند(2) كه بردميد ز گلزار خرمى راسن(3)

تقى شه است و دو بيور سوار نيزه گذار(4) كه روى باره كند بر تو پشت پالاون(5)

از اين فسانه چو آگاه گشت نصرت شاه بخواست پيكى گوينده و بديع سخن

ص:78

بگفت ز ايدر به شتاب نزد حشمت شاه ولى برفتن، پاى از پر عقاب شكن

به كوچه شسته [اى] آسوده خيز و رزم آراى فغان كوس گزين از نواى اورامن(1)

تقى شه است و فزون از ستاره مرد دلير نه دير كز بر ما تابد اختر روشن

اگر به بويۀ گنجى، بسيج رنج نماى(2) وگرنه ما را در كام اژدها مفكن

رها نمود نوند و بخواست پيك دگر(3) بدو سرود كه بيدار مغز و با وى هن(4)

بپو به نزد تقى شه دلى به گاه پيام ز آب و آتش آكنده كن فضاى دهن

اگر به نرمى برتافت رخ سپاس گزار وگرنه بر به سخن پوش جامه هاى خشن

بگو كه راه نشايد بريد بر گردون بگو كه كوه نشايد كشيد بر گردن

گرفتم آنكه گشوديم بر تو اين مشكو(5) گرفتم آنكه سپرديم بر تو اين مأمن

چه سود زانكه نتانى نگاه داشتنش نه داشتى و سپردى به تيز دم آهن

ص:79

مگر فرامش كردى نبرد حشمت شاه كه خار داند پورپشنگ و رزم پشن

مگر نديدى آن سنگ و هنگ در ميدان مگر نديدى آن توش و تاب در جوشن

نه دير، كايد ايدر به سان گرسنه شير به گاو كوهه برآشوبد از سم توسن

به پاى بور دگرگون كند فراز و فرود(1) به بانگ كوس دگرسان كند زمين و زمن