ص :2

فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی

نگارش جعفر سبحانی

ترجمه محمدعیسی جعفری.

ص:3

ص:4

بر کلیه این مطالب دست یابد.

تاریخ نویسی،در نظر بسیاری از افراد یک کار ساده و آسان است که جز آشنایی با قلم و نگاه به حوادث،تخصص دیگری لازم ندارد،ولی این یک پندار بسیار واهی و بی اساس است،زیرا گذشته از این که نگارش هر حادثه ای برای خود،آگاهی مخصوصی لازم دارد-مثلا یک نویسنده عادی نمی تواند یک رویداد نظامی را به دقت ترسیم کند-،تاریخ نگاری صحیح،آزاداندیشی ویژه ای را می طلبد که بتوان رویداد را آن چنان که رخ داده،بدون کم وکاست نگاشت،و هرگز منافع شخصی و ملی،و یا دیدگاه عقیدتی و فکری خود را بر حقیقت نگاری مقدم نداشت،بسیاری از تاریخ نگاران به خاطر نبود شجاعت و آزاداندیشی،آن چنان به مسخ تاریخ کمر می بندند که نسل آینده را در حیرت و سرگردانی خاصی قرار می دهند.

ما در میان تاریخ نگاران،آزاداندیشی و بی طرفی و بی غرضی را کمتر می بینیم،و غالبا ریسمان تعصب به دست و پای اندیشه و در نتیجه به نوک خامه آنان پیچیده،و آنان را از نگارش حقائق بازداشته است،در این مورد فقط تعداد انگشت شماری را می شناسیم که طلسم تعصب را شکسته و واقع گرایی را بر سود جویی،و حقیقت نگاری را بر خرسندی صاحبان زر و زور مقدم داشته اند،و روی این اصل،تاریخهایی که دوران حکومت امویها و عباسیها نوشته شده است،آن چنان دچار تناقض می باشد که بیرون کشیدن سیمای حقیقت از میان انبوه افسانه های متناقض را با رنج و زحمت فراوان همراه کرده است.

است،بنویسد نه بگونه ایکه به سود او تمام شود،تاریخ نگار عقائد هم مسئولیت دارد عقائد ملل را آنچنان که معتقدند،رقم زند و کتابهای اصیل را که به خامه بزرگان آنان نگارش یافته است،مأخذ قرار دهد،نه کتابهای دشمنان و مخالفان را که از روی دشمنی نوشته شده است.

اوّلی حوادث نظامی و اجتماعی و روابط ملل را شرح می دهد،در حالی که دوّمی با عقیده و ایده ئولوژی ملّتها سروکار دارد.و مسامحه یا تحریف حقیقت در این امر،جنایت بزرگی به شمار می رود.

همواره تلاش تاریخ نگاران عقائد تحت تاثیر علاقمندی به عقائد خود،بر این بوده است که عقائد ملل را به گونه ای نارسا و همراه با افسانه بنویسند و هرگز وظیفۀ خود نمی دانسته اند که در مورد عقیدۀ هر ملتی به کتب مرجع و مصدر مراجعه کنند.بلکه چه بسیار که از کتب دشمن در این راه بهره برده اند که ما تنها به دو نمونه از این دست می پردازیم:

حدیث پیوست.پس از درگذشت وی،کتاب یادشده،مأخذ غالب نویسندگان ملل و نحل بوده،تا آنجا که کتاب«الفرق بین الفرق»عبد القاهر بغدادی(م 429) و ملل و نحل شهرستانی(م 548)نوعی اقتباس از این کتاب می باشد.

اکنون که اندیشه های معتزله،در غرب مطرح شده و خاورشناسان به فکر احیاء آثار و اندیشه های آنان افتاده اند،نوعی خیزش و گرایش در میان روشنفکران اهل سنت پدید آمده و کم کم به نشر آثار و اندیشه های آنان افتاده اند،تا آنجا که حکومت مصر بر اثر ترغیب نویسندگان فلسفی و کلامی آن کشور،گروهی را اعزام کرد تا از دست نوشته های معتزله در یمن«میکروفیلم»تهیه کنند و سپس آن ها را ظاهر کنند و در پرتو این کار چهارده جلد از کتاب«المغنی»قاضی عبد الجبار و نیز کتاب«الاصول الخمسه»،نوشته دیگر وی و همچنین کتابهای دیگر نویسندگان معتزلی منتشر گشت و به تدریج آن نوع بدگویی و بدزبانی که از فرزندان اشعری و یا سلفی،نسبت به معتزله وجود داشت،کاهش یافت.گویی اعدام کنندگان عقل و بی ارزش شمارندگان خرد،سر عقل آمده و به تقدیر این مکتب پرداخته اند.

در کتابهای تاریخ عقائد،نسبتهایی به معتزله داده شده که هم اکنون خلاف آن در کتب منتشره معتزله مشاهده می شود و شما این حقیقت را به هنگام بررسی عقائد معتزله لمس می کنید.

اشعری و«الفرق بین الفرق»بغدادی و«ملل و نحل»شهرستانی است و اگر گامی فراتر نهند به«تاریخ طبری»و«تاریخ ابن کثیر»مراجعه نموده؛سپس به تحلیل تاریخ شیعه می پردازند.در عصر ما نوشته های«احمد امین»مصری و«موسی جار اللّه» ترکستانی و«نشاشییی»اردنی،مرجع معتبر شناخته شده و شیعه به وسیله آن ها معرفی می شود و کمتر کسی است که افسانه«عبد اللّه بن سبا»را درباره پیدایش شیعه یادآور نشود،شخصیتی که هنوز وجود او محرز نشده و احتمال می رود که جزء افسانه های تاریخی باشد.هرگز این گروه از نویسندگان به خود زحمت مراجعه به کتابهای اصیل شیعه را نداده اند تا با اتکاء به مدارک شیعه،تاریخ عقائد آنان را بنویسند.در این میان تنها برخی به کتابهای حدیث شیعه مراجعه کرده اند و مضمون بعضی احادیث را،عقیدۀ شیعه پنداشته اند،و دیگر نیندیشیده اند که میان خبر و عقیده،فاصله از زمین تا آسمان است.

اکنون در پاکستان به خاطر سرازیر شدن«دلارهای نفتی»حکومت وهابی سعودی،افراد تازه نفسی وارد میدان بحث شده اند تا با مراجعه به کتابهای شیعه، تاریخ پیدایش آن و عقائد آنان را بنویسند.ولی در این باره با سهل انگاری فراوان، عقائد شیعه را از ظاهر روایات و یا اندیشۀ یک عالم شیعی تنظیم کرده و آنرا بعنوان عقیدۀ همۀ شیعیان ارائه می دهند!

حال ببینیم مؤلف این کتاب(شهرستانی)که در قرن ششم اسلامی می زیسته،تا چه اندازه رسم امانتداری در نقل عقائد را رعایت کرده است؟وی در معرفی شیعه می گوید:

الف:از ویژگیهای شیعه اعتقاد به تناسخ و حلول و تشبیه است (1).

ب:امام دهم شیعیان در قم درگذشت و در همانجا به خاک سپرده شد 2.

ج:هشام بن حکم،خدا را جسم می دانست و برای او اندازه ای برابر هفت وجب از وجبهای خود قائل بود،و می گفت:خدا در نقطه خاصی و جهت مخصوصی قرار گرفته است 3.

د:او علی را خدای لازم الاطاعه می دانست 4.

این اندیشه های واهی که با روح تشیع فرسنگها فاصله دارد،به پندار نویسندۀ این کتاب،اساس عقائد شیعه است!آنگاه دیگران بعد از وی،مانند احمد امین در کتاب«فجر الاسلام»،بی پروا شیعه را به شکل یادشده معرفی کرده اند.

تاریخ عقائد مسلمانان،به روشنی گواهی می دهد که«شیعه»در تنزیه خدا بیش از سائر ملل جهان کوشا هستند،و خطبه های امام علی-علیه السّلام- روشن ترین تنزیه است و اگر معتزله«تنزیه»را پذیرفته اند،از او گرفته اند.در این مورد شهرستانی به جای اهل حدیث،شیعه را هدف قرار داده و خود دچار اشتباه شده و دیگران را نیز گمراه کرده است.

او به پیروی از کتاب«مقالات الاسلامیین»اشعری،برای شیعه فرقه های فراوانی تراشیده که هرگز وجود ندارند.چگونه می توان دربارۀ عقائد شیعه،به سخن نویسنده ای اعتماد کرد که مدفن امام دهم علیه السّلام را شهر«قم»بپندارد!

ص:10

بدزبان است که هیچ فرقه و ملتی از بدگویی او جان به سلامت نبرده است،در این کتاب واضح ترین مسائل مربوط به شیعه انکار شده است،تا آنجا که می گوید:در میان شیعیان،پیشوایی در فقه و حدیث،بزرگی در لغت و نحو،انسان مورد اعتمادی در غزوات و سیره و تاریخ،و خطیب سخنوری در پند و اندرز،وجود نداشته است و پیشوایان این رشته ها همه از اهل سنت و جماعت بوده اند.

ما از نقد این جمله ها صرف نظر می کنیم و نظر خواننده منصف را به یک نکته جلب می کنیم و آن اینکه:

این مرد ساکن بغداد بود،درست در عصری که شیخ مفید و سیّد مرتضی در بغداد می زیستند؛آیا شیخ مفید و سیّد مرتضی پیشوایی بزرگ در کلام،و استادی توانا در ادب نبودند؟انسان چقدر باید متعصّب و بی پروا باشد که به انکار بدیهیّات برخیزد؟

«یافعی»در حق شیخ مفید می گوید:او دانشمند و پیشوای شیعه،نویسنده کتابهای فراوان و استاد آنان به شمار می رفت و در علم کلام و جدل و فقه سرآمد بود،و با مخالفان و اصحاب عقائد گوناگون با عظمت و جلالت مناظره می کرد (1).

ابن کثیر می گوید:دانشمندان بسیاری از همه طوائف در مجلس وی می نشستند 2.

آیا کسی می تواند در امامت و پیشوایی سیّد مرتضی و برادر وی سیّد رضی در ادب و تفسیر و کلام،تردید کند؟در حالی که ثعالبی می گوید:امروز در بغداد ریاست،و بزرگی و مجد و شرف و دانش و ادب،به مرتضی رسیده است (2).

ص:12

3-«الفصل»،نگارش ابن حزم ظاهری(متوفای 456)می گوید:ابن ملجم در قتل امام امیر المؤمنین-علیه السّلام-مجتهد بوده و به خاطر اجتهادش مأجور است و پاداش هم دارد،آنگاه شعر عمران بن حطان خارجی را سند اندیشه خود قرار داده که می گوید:

یا ضربة من تقیّ ما اراد بها إلا لیبلغ من ذی العرش رضوانا (1)

ما درباره این نوع اجتهادهای بی پایه،در جای خود سخن گفته ایم ولی یادآور می شویم که شعر آن خارجی ناپاک آنچنان عواطف عموم مسلمانان را جریحه دار کرده که از طرف آزاداندیشان اهل سنت نه تنها مورد نکوهش قرار گرفته بلکه در نقد او اشعاری سروده اند.مثلا ابو الطیب طاهر بن عبد اللّه شافعی در ردّ او چنین می گوید:

یا ضربة من شقیّ ما اراد بها إلا لیهدم للاسلام ارکانا

چه بد ضربتی بود از انسان بدبختی که هدفی جز ویران کردن پایه های اسلام نداشت!

2-گذشته از نقل،به تحلیل عقائد ملل اسلامی نیز پرداخته ایم.و به دیگر سخن کتاب حاضر را می توان کتابی کلامی نیز به شمار آورد.

همانگونه که در فصلی جداگانه،شرح حال بزرگان ملل اسلامی را آورده ایم.و از آنجا که هدف بیان«فرهنگ و عقائد مذاهب اسلامی»است تنها به تبیین عقائد گروههای اسلامی پرداخته و از بیان عقائد طوائف دیگر خودداری نموده ایم.

خلافت اموی این بود که عزت گروهی و ذلت گروه دیگر،معلول تقدیر الهی است و ارتباطی به بشر ندارد.یعنی خدا خواسته است که گروهی در عزّت و نعمت،و گروهی دیگر در فقر و بدبختی،باشند.

5-ماتریدیه،این گروه بسان اشاعره،شاخه ای از اهل حدیث بوده و به گونه ای در عقائد اهل حدیث تعدیل پدید آورده اند و از اشاعره به معتزله نزدیکترند.

6-معتزله که بیش از دیگر فرقه ها با اشاعره سر ستیز دارند.

7-خوارج که از دیرینه ترین فرق اسلامی بوده و در جنگ صفین نخستین جوانه های آن آشکار شد.

8-وهابیت که چهره دیگری از سلف گری در عصر ما است،به وسیله این تیمیه در قرن هشتم پی ریزی و در قرن دوازدهم به وسیله محمد بن عبد الوهاب مجددا احیاء شد.

9-شیعه زیدی و اسماعیلی،دو گروه از مذهب شیعه،در این بخش،عقائد باطنیه نیز مطرح می گردد.

10-شیعه امامی اثناعشری که به وسیله اقلیتی از صحابه که بر پیروی از علی -علیه السّلام-،و ردّ انتخاب سقیفه اصرار،می ورزیدند،پی ریزی گردید،و در حقیقت اسلام اصیلی است که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آن را بیان فرمود و این گروه،بر ابقاء آن پا فشاری کردند.

نگارنده،این کتاب را به شخصیتهایی منصف که بینش واقع گرایانه دارند، تقدیم می دارد و مطمئن است که علاقمندان به تاریخ صحیح عقائد،کار او را تقدیر نموده و آنرا گامی در راه وحدت و تقریب فرق اسلامی خواهند دانست،هر

ص:15

چند گروهی دیگر،این نوع کتابها را تفرقه افکن پنداشته و می اندیشند که بی اطلاعی فرقه ها از یکدیگر،به وحدت آنان بیشتر کمک می کند،ولی نگارنده نه به رضایت و خوشایند گروهی مباهات می کند،و نه از نکوهش گروهی دیگر،پروایی دارد،بلکه خواهان رضای خداست و امید است که او راهنما،در تمام راهها و گذرگاهها باشد و این عمل ناچیز را از بنده کوچک خود بپذیرد.

قُلْ إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلّهِ مَثْنی وَ فُرادی قم-حوزه علمیه مؤسسه امام صادق-علیه السّلام- جعفر سبحانی اوّل ربیع الثانی 1410 ه.ق برابر 1368/9/9 ه.ش

ص:16

ص:18

ادعیۀ حضرت سجّاد-علیه السّلام-،بخش بسیاری از معارف بلند اسلام است.

حضرت صادق-علیه السّلام-،در محیطی می زیست که الحاد و زندقه در مراکز اسلامی جوانه زده و عقائد عمومی را تهدید می کرد؛آن حضرت با بیانات علمی خود و تربیت شخصیتهای کلامی و تبیین مبانی این علم،در این راستا کوشش بسزایی فرمود.

جهان اندیشه،احتجاجات و مناظرات حضرت رضا-علیه السّلام-را با اهل کتاب و زنادقه فراموش نمی کند.

تنها کتاب«توحید صدوق»و یا کتاب«احتجاج»طبرسی،گواه بزرگی بر اندیشه های بلند امامان معصوم-علیهم السلام-است که در نشر اندیشه های اسلامی در قلمرو عقائد و کلام تأثیر بسزایی داشته است.

بنابراین،باید«علم کلام»در هر عصر و زمانی هماهنگ با نیازهای زمان پیش رود،زیرا پیشرفت علوم و برخورد فرهنگی جامعه ها،مسائل جدیدی را در قلمرو الهیّات مطرح می سازد و این یک مسألۀ طبیعی است که جلوگیری از آن ممکن نیست و تاریخ علوم نیز بر آن گواهی می دهد که نمونه هایی از آنرا یادآور می شویم:

1-مسألۀ تحول انواع و غوغای داروینیسم یک بحث مسأله ساز بود که هرگز الهیّون نمی توانستند از کنار آن به آسانی بگذرند.گروهی آن را نشانۀ بی پایگی دلائل اثبات صانع خواندند و گروهی دیگر آن را مخالف تورات و قرآن دانستند.در حالی که از نظر مبانی کلامی،مسألۀ داروینیسم نه تنها مبانی توحید را متزلزل نمی سازد بلکه بر فرض صحت،نشانه وجود نظم در تحوّل و تکامل انواع است و می رساند که یک موجود زنده چگونه طیّ زمانهای متمادی با یک برنامۀ پیش بینی شده،به کمال خود می رسد و این خود گواه بر این است که خانه،صاحبخانه ای دارد و تحولّها زیر نظر مدبّری برنامه ریز،صورت می گیرد.

ص:20

2-در دو قرن اخیر،یک رشته مکاتب فلسفی،پدید آمده که به همۀ اندیشه ها رنگ صحّت و استواری می بخشد.پیروان این مکاتب،معتقدند:که هر اندیشه ای در شرائط خاصّی صحیح و استوار است،بنابراین،در جهان،حق مطلق و یا باطل مطلق،وجود ندارد.این همان نظریۀ«نسبیّت فلسفی»است که اساس مکتب «کانت و هگل و مارکس»را تشکیل می دهد.

مسأله نسبیّت تحقیقا شاخه ای از سوفسطایی گری است که به صورت علمی جلوه کرده است و گرایش به آن،همۀ معارف الهی را متزلزل می سازد و به اندیشه ها رنگ نسبیت می دهد.

«علم کلام»که نگهبان معارف و ایده های اسلامی است،بیش از همه،باید به پاسخگویی مسألۀ«نسبیّت»فلسفی که امروز دامنگیر بسیاری از اندیشمندان جامعۀ ما شده است،بیندیشد و بر این امر تأکید کند که در جهان یک رشته قضایای مطلقی وجود دارد که هرگز تحت تأثیر«نسبیّت»قرار نمی گیرد.

اثبات این نوع علوم مطلق و کلّی و پیوسته،اساس معارف الهی را تشکیل می دهد و اگر این قسمت به نحو صحیح پذیرفته نشود،معارف الهی،حالت تزلزل و لرزانی بخود گرفته،فاصلۀ موحد و منکر،چندان نخواهد بود.

3-مسائل مربوط به شناخت و تحدید قلمرو معرفت انسانی،از مهمترین مسائلی است که می تواند زیربنای علم کلام جدید را تشکیل دهد.تا یک متکلم مسألۀ واقع نمایی علم،و حدود ابزار شناخت را در پیشبرد معرفت،روشن نسازد، نمی تواند در معارف الهی به نتیجه برسد.از این جهت در اعصار گذشته،مانند قرن سوم و چهارم و پنجم،در غالب کتابهای کلامی،مسألۀ«شناخت»و ادوات و ابزار آن،متناسب با معلومات آن عصر،مطرح بوده و متأسفانه بعدا این بحث از پیکر علم کلام،جدا شد و در فلسفۀ اسلامی نیز بصورت پراکنده آمده است،و جایگاه

ص:21

خاصی پیدا نکرده است.

گرایشهای حسی و تنها بها بخشیدن به مسائل محسوس،دوری از اندیشه های عقلی و کلّی،یکی از ابزارها و ادوات الحاد،در برابر مکتبهای الهی است.بنابراین،مجموع مباحث مربوط به شناخت با گستردگیش،از مسائل ضروری است که باید از نو در علم کلام مطرح گردد.

4-امروز شناخت انسان از جهات گوناگون،بخشهای عظیمی از علم را تشکیل می دهد و مسألۀ روانشناسی و روانکاوی به دو گونه،مطرح می شود که یکی نسبت به دین بی طرف و احیانا مؤید است،در حالی که دیگری درست نقطۀ مقابل دینداری است و حتما جامعه را به الحاد رهبری می کند.در این جا باید بحث از انسان شناسی در حدود شناخت فطرت،به قلمرو علم کلام افزوده شود،تا متکلمان اسلامی با شناخت انسان،بویژه،عناصر ثابت در تمایلات او،بتوانند از مبدأ و معاد دفاع کنند.

حرکتهای الحادی که در سه قرن اخیر یا بیشتر،در جامعۀ غربی شروع شده و از آنجا به شرق سرازیر گشته است،بیشتر بر این اصول و مانند آن استوار است.

بنابراین،ما با طرح مسائل«علم کلام»،به شیوۀ گذشته (1)،هرگز نمی توانیم رسالت یک متکلم را به دوش بکشیم و از عهدۀ آن برآییم.بلکه التزام به هدف و تعهّد به دفاع از دین،ایجاب می کند که با حرکتهای علمی،که به الحاد منجر می شود، کاملا آشنا شویم و با شناخت درد،به شناخت درمان بپردازیم.اکنون که متکلمان اسلامی بخوبی این دردها را شناخته اند،باید دگرگونی عظیمی در روند علم کلام پدید آید.

ص:22

اصول ثابت را پذیرفت؟

3-مسائل مربوط به ماوراء طبیعت،از قلمرو ابزار شناخت(حس و تجربه)، بیرون است،چگونه می توان در آن ها اظهارنظر کرد؟

4-برترین برهان اثبات صانع،برهان نظم است و وجود نظم،پیوسته با ناظم عاقل همراه می باشد،در حالیکه بشر تنها این مسأله را در مصنوعات خود آزموده و دریافته که نظم و محاسبه و اندازه گیری در همه مصنوعات،با عقل و درایت فاعل هماهنگ بوده است،لیکن،این امر نسبت به همۀ جهان طبیعت فراگیر نیست، زیرا جز آنچه ساخته دست آدمی است از گردونه آزمون خارج است.

5-شرایع آسمانی،بر وجود ادراکی به نام وحی،در برخی از انسانها استوار است،حال چگونه می توان این ابزار شناخت(وحی)را که از قلمرو حس و عقل بیرون است،باور کرد؟

6-این مسائل و همچنین مسائل مربوط به قانون علیت و نیز حل مشکل مصائب و بلاها که ظاهرا با صفات خدا و عدل الهی سازگار نیست،استخوان بندی کلام جدید را تشکیل می دهد.بیشتر این موضوعات در نیم قرن اخیر،در قلمرو کتابهای کلامی جدید،جای گرفته و مورد ارزیابی قرار گرفته است.

در برابر این تحوّل،یک نوع حرکت سلفی گری در برخی جوامع آغاز شده است و تنها به نشر کلام قدیم،عنایت می ورزند بلکه گروهی از کلام قدیم نیز سرباز زده و به نشر نوشته های«اهل حدیث»ارادت می ورزند.لیکن باید گفت:نشر برخی از این کتب نه تنها به درمان درد کمک نمی کند بلکه درد را شدّت می بخشد.

برای علاج واقعی،باید آثار دیرینه را در قالبهای متناسب با شرایط روز مطرح کرد،و آنگاه به رسالت خود(مبارزه با ملحدان)ادامه داد و کلیۀ مباحثی که به نام علم،در جهان مطرح است و دست آویزی برای آنان به شمار می رود،مورد بررسی قرار داد.

ص:24

الف:کتبی که مجموع شرایع سماوی و مذاهب جهانی را مطرح نموده و مطابق امکانات روز خود،عقائد آنان را نوشته اند.از باب نمونه:

1-«الفصل فی الملل و الاهواء و النحل»،نگارش ابو محمد،علی بن احمد بن حزم(متوفای 456)،پیشوای مذهب«طاهری»،که فعلا پیروی ندارد.

2-«الملل و النحل»،نگارش دانشمند اشعری،ابو الفتح،محمد بن عبد الکریم شهرستانی(ت 479 م 548).

این کتاب از رائج ترین کتابهای ملل و نحل است.

ب:کتبی که مجموع فرق اسلامی را دربر گرفته اند.از باب نمونه:

1-«مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین»،نگارش شیخ،اشاعره ابو الحسن،علی بن اسماعیل اشعری(ت 260 م 324).این کتاب،اساس بسیاری از کتب ملل و نحل را که بعدا نگارش یافته،تشکیل می دهد.

2-«التنبیه و الرد»نگارش ابو الحسن،محمد بن احمد بن عبد الرحمان ملطی شافعی(م 377).کتاب وی،شبیه کتابهای«اهل حدیث»است که غالبا از نظر اصول با احمد بن حنبل،موافق هستند.

3-«الفرق بین الفرق»،نگارش عبد القاهر بن ظاهر بن محمد بغدادی اسفراینی تمیمی(م 429).زیربنای این کتاب و کتاب ملل و نحل شهرستانی، همان کتاب«مقالات الاسلامیین و...»اشعری است و هردو با ظرافت خاصی مطالب را از او گرفته اند،جز این که بغدادی عفّت قلم را از دست داده،ولی شهرستانی ملایمت و ادب نگارش را رعایت کرده است.

4-«التبصیر فی الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن الهالکة»،نگارش طاهر بن محمد اسفراینی(م 471).

5-«الفرق الاسلامیة»،ذیل کتاب شرح المواقف نگارش کرمانی(م 786).

ص:26

ج:کتابهایی که شاخه های مذهب خاصی را می نویسند.از باب نمونه:

1-«فرق الشّیعة»،نگارش ابو محمد،حسن بن موسی نوبختی که از نویسندگان قرن سوم هجری است.

2-«فرق الشّیعة»،نگارش ابو القاسم،سعد بن عبد اللّه ابی خلف اشعری قمی(م 299 یا 301).

این دو کتاب،مربوط به تبیین فرقه های شیعه است،ولی غالب فرقه هایی که در این دو کتاب نام برده شده اند،نابود شده و از شیعه جز امامیه،زیدیه و اسماعیلیه،فرقه دیگری به جای نمانده است.

نحل،جمع نحلت است و«نحلة»،در لغت،به معنی ادعاء است و غالبا در مواردی بکار می رود که مقرون به صحت نباشد.برخلاف دین که در موردی به کار می رود که از صدق و راستی برخوردار باشد.از این روی در روایت آمده است (1):«انتحال الجاهلین-ادعای باطل گرایان».

«زیلغی» (1)که خود از«حافظان»،به شمار می رود،طرق و اسناد حدیث را در کتاب «تخریج احادیث الکشاف»که آن را به تنظیم و تبیین احادیث کتاب«کشاف» اختصاص می دهد،گردآورده و بیش از همه در این حدیث سخن گفته است.

داوری،درباره اسناد حدیث که وی گردآورده با وضع نگارش ما سازگار نیست،از این جهت،در این جا،به فشرده گویی بسنده می کنیم.

برخی از حدیث شناسان،اسناد روایت را صحیح ندانسته و می گویند،در تمام سندهای مختلف حدیث،اشخاص ضعیف و یا مجهول وجود دارند و چنین حدیثی شایسته استدلال نیست.در راس این گروه«ابن حزم»،مؤلف کتاب«الفصل فی الاهواء و الملل» (2)است.در برابر،گروه دیگری به تعداد طریق و سند حدیث اکتفا ورزیده اند.گویا آن را(با ضعفی که در اسناد دارد)،جزء روایات «مستفیض»،به شمار آورده اند (3).

ابو عبد اللّه حاکم نیشابوری که بر صحیحین(صحیح بخاری و مسلم)مستدرکی نوشته است،کوشیده،حدیث یادشده را با سندی که بخاری و مسلم آن را صحیح می شمارند،نقل کند.

او می گوید:خالد طحان،از محمد بن عمرو،از ابی سلمه،از ابی هریره، نقل کرده که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود:«افترقت الیهود علی احدی او اثنتین و سبعین فرقة و افترقت النصاری علی احدی او اثنتین و سبعین فرقة،و تفترق امتی علی ثلاث و سبعین فرقة».

ص:30

سپس می گوید:«هذا حدیث صحیح علی شرط مسلم و لم یخرجاه» (1).

«یهود بر هفتاد و یک و یا دو طائفه،و نصاری بر هفتاد و یک و یا دو گروه تقسیم شدند و امت من نیز به هفتاد و سه فرقه،تقسیم می شوند».

آنگاه می افزاید:این حدیث با توجه به شرایطی که«مسلم»در توصیف حدیث به صحت،کافی می داند،صحیح است.و هیچ یک از بخاری و مسلم، آن را نقل نکرده اند.

نویسنده معاصر،شیخ محمد زاهد کوثری،پیرامون سندی که حاکم،آن را صحیح تلقی کرده است،از محقق رجالی،«ذهبی»نقل می کند که آنچه«محمد بن عمرو»به تنهایی روایت می کند پذیرفته نمی شود (2).

حاکم،حدیث یادشده را با دو سند دیگر (3)نیز نقل کرده که در سند یکی «عبد الرحمان بن زیاد»و در دیگری«کثیر بن عبد اللّه»است.وی می گوید:با روایات این دو نمی توان احتجاج کرد.

گذشته از حاکم،افرادی مانند«ابن ماجه»در صحیح خود،و «بیهقی»در سنن،حدیث یادشده را با سندهای گوناگون نقل کرده اند و غالبا در اسناد آن ها افراد ضعیف و مجهول،مانند:«عباد بن یوسف»،«راشد بن سعد» و«ابو ولید بن مسلم»وجود دارد که حدیث را از شایستگی احتجاج بیرون آورده است (4).

تحقیق در وضع روایان هریک از این اسانید،ما را با مشکلاتی روبرو

ص:31

می کند،شاید هم نتوانیم سندی پیدا کنیم که از خدشه به دور باشد،ولی از آنجا که حدیث،با اسناد گوناگون در کتابهای«فریقان»نقل شده،می توان آن را حدیث «مستفیض»نامید.در میان علماء شیعه،شیخ صدوق آن را در کتاب«خصال» (1)و علامه مجلسی (2)در«بحار الانوار»به سندهای گوناگونی نقل کرده اند،از این جهت شاید بتوان مشکل صحت سند حدیث را حل کرد.

لیکن او با سند دیگر،تعداد فرقه های یهود را،هفتاد و یک و تعداد فرقه های امت پیامبر را،هفتاد و دو نیز نقل می نماید (1).

«معتزله»دوازده«فرقه»،برای خوارج هشت«فرقه»،برای شیعه غالی پانزده«فرقه»و برای شیعه دوازده امامی چهار«فرقه»یادآور می شود،می خواهند آمار یادشده را بر این فرقه ها تطبیق دهند.

در حالیکه این تلاش بیهوده است،زیرا اختلاف«فرق»دوازده گانه معتزله، کاملا جزئی است و همگی در اصول پنجگانه معروف خود، (1)وحدت نظر دارند، زیرا در غیر این صورت«معتزلی»نخواهند بود.

با توجه به این مطلب،نمی توان هریک از این تیره ها را«فرقه»نامید،چه بسا برخی پیرو نداشته و احیانا برخی در مسائل غیر مربوط به امور دینی با یکدیگر اختلاف دارند.عین این بیان دربارۀ تیره های خوارج نیز حاکم است و نمی توان هر یک را«فرقه»نامید.

تیره های فزون از حدی که اشعری،از شیعه غالی و یا شیعه امامی گزارش می دهد،با تاریخ کلامی شیعه تطبیق نمی کند.چنین فرقه هایی بر فرض ثبوت، جنبه فردی داشته و پایه گذار مذهبی که تابع و پیرو داشته باشد نبوده اند.باید مجموع شیعه را یک گروه بحساب آوریم و در صورت اصرار بر«فرقه»تراشی، نمی توان اصول آنان را از کیسانی،زیدی،اسماعیلی،واقفی،فطحی و اثناعشری،بالاتر دانست و حداکثر می توان«فرقه»غالی را بر این فرقه ها افزود.

در یک کلام،رقم بالا در حدیث،با توجه به واقعیت فرقه های اسلامی،مایه حیرت و سرگردانی محدثان می باشد.

در این جا با فرض صحت حدیث،دو راه بیش وجود ندارد:

1-رقم یادشده را کنایه از کثرت و فزونی فرقه ها بدانیم،همانگونه که در

ص:35

برخی از آیات،رقم هفتاد،به عنوان کنایه از کثرت و فزونی وارد شده است.چنانکه می فرماید: إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً فَلَنْ یَغْفِرَ اللّهُ لَهُمْ (1).

«هرگاه دربارۀ منافقان هفتاد بار هم طلب آمرزش کنی،خداوند آنان را نمی بخشد».

این وجه،خالی از سستی نیست،زیرا رقم هفتاد و هشتاد،بدون پی آورد آحاد،کنایه از فزونی به کار می رود،نه ارقام هفتاد و دو،و یا هفتاد و سه.بویژه که متن حدیث حاکی است،پیامبر-صلّی اللّه علیه و آله و سلّم-به این ارقام،به همراه آحاد آن،توجه خاصی داشته اند،بگونه ای که فرقه های یهود را هفتاد و یک،و مسیحی را هفتاد و دو،و مسلمانان را هفتاد و سه،معرفی فرموده اند.عنایت به یک و دو و سه،مانع از آن است که هفتاد حمل بر کثرت گردد.

2-آمار یادشده،مخصوص اعصار گذشته نبوده،بلکه آینده را نیز دربر می گیرد.بنابراین،علت ندارد که فرقه های هفتاد و اندی را تنها در قرون گذشته جستجو کنیم،بلکه پرونده حدیث،تا روز رستاخیز یا تا قیام مهدی-علیه السّلام-باز است و شاید تا آن زمان آمار فرقه ها به این پایه برسد.

عنایتی به توضیح این قسمت نشان نداده اند.تا آنجا که شیخ عبده،پیشوای اهل سنت در عصر خود(م 1321)،انگشت حیرت به دندان گرفته و می گوید:گروه رستگار تاکنون برای من معیّن نشده،زیرا تمام فرق اسلامی مدعی پیروی از پیامبر گرامی بوده و می باشند.آنچه مایه خرسندی است،این است که در برخی از احادیث،وارد شده که پیامبر فرمود:فرقه گمراه یکی است و دیگران رستگارند (1).

شیخ از هر،تنها به نصوص مختلف این روایت چشم دوخته،و نظر به دیگر روایات نیفکنده است.از این روی،سیمای حقیقت برای او تا پایان عمر،مخفی و پنهان ماند،و جان به جان آفرین سپرد،در حالی که ندانست جزء کدام یک از هفتاد و سه گروه است.ولی اگر نظر به دیگر احادیث رسول گرامی می انداخت،گروه رستگار را به روشنی می شناخت،چنین مطلب حیاتی،برای او تا آخر عمر،پنهان نمی ماند.شناخت گروه رستگار،از دو راه امکان پذیر است.هرچند راه نخست، از مرحله«امکان»پا به مرحله«وقوع»نمی گذارد و نتیجه مثبتی از آن به دست نمی آید.

1-مراجعه به متون مختلف حدیث که در برخی از آن ها به گروه ناجی اشاره ای شده است.

2-مراجعه به دیگر گفتارهای پیامبر گرامی،در موارد مشابه که میتواند ابهام حدیث مورد بحث را برطرف سازد.

درباره راه نخست،یادآور می شویم که در متون حدیث،اشاره یا اشاراتی در این زمینه وارد شده است.مانند:

ص:37

الف-و هی الجماعة (1)و به نقلی:الاسلام و جماعتهم (2).

ب-من کان علی ما انا علیه و اصحابی (3).

ج-یقیسون الامور برایهم فیحرمون الحلال و یحلّلون الحرام (4).

د-انا و شیعتی (5).

شاخص اوّل،با توجه به اختلاف متن و گذشته از اینکه تنها در پاره ای از متون آمده است،کاملا مبهم و نارسا است و هرگز پیامبر بلیغ،در مقام تحدید فرقه ناجیه،به چنین کلمه مجملی اکتفا نمی کند.زیرا این معرّفی بگونه ای است که هر فرقه ای آن را بر خود،تطبیق می کند و خود را مصداق آن می شمرد.چه اینکه مقصود از«الجماعة»«جماعة المؤمنین و المسلمین»است و هر فرقه ای خود را گروه با ایمان می داند،علاوه که این معرّفی بر آگاهی مخاطب نمی افزاید.زیرا همگان می دانند که«جماعة المؤمنین»و«جماعة المسلمین»رستگار بوده،و اهل نجات می باشند،سخن در این است که مؤمن و مسلمان واقعی کیست.تا از راه شناخت او،اهل نجات شناخته شوند.و اگر مقصود،«جماعة الصحابه»است،این همان معرّف دوم است که اکنون پیرامون آن سخن می گوییم.

معرّف دوم اینستکه مقیاس،خود پیامبر و پس از وی یاران او باشند.این ملاک نیز مانند،نخست،از نارسایی ویژه ای برخوردار است.زیرا:

1-اگر مقصود،«همه صحابه»باشد،چنین اتفاقی جز در مسائل ضروری

ص:38

رخ نداده است.چون آنان در بیشتر مسائل،یا اختلاف دارند و یا فاقد اطلاع هستند.مجموع یاران پیامبر که از صد هزار تجاوز می کردند،آنچنان نبودند که از کلیه مسائل مورد اختلاف و عقیدتی،اطلاع دقیق داشته باشند و بر فرض اطلاع، سخنانشان یکی نبود.هنوز جسد رسول گرامی،به خاک سپرده نشده بود که نخستین نزاع آنان در«سقیفۀ بنی ساعده»پیرامون خلافت و امامت درگرفت و با ضرب و شتم،از یکدیگر جدا شدند (1).

2-اگر مقصود،«اکثریت صحابه»باشد،این مساله ای است که اهل سنت نمی توانند بر آن صحه بگذارند.زیرا اکثریت یاران پیامبر،با راه و روش خلیفه سوم، مخالف بودند،و تضاد میان آنان و خلیفه وقت،به پایه ای رسید که منجر به قتل، او به دست صحابه پیامبر و گروهی از انقلابیون کوفه و،مصر گردید.آیا از دیدگاه اهل سنّت،می توان در پرتو اتفاق اکثریت،خلیفه را گمراه خواند؟!

گاهی در مقابل اکثریت،اقلیتی وجود داشت،که از نظر ارزش،بر آنان برتری داشت.مثلا در گزینش خلیفۀ نخست،بیت هاشمی و در راس آنان امام علی-علیه السّلام-و عموی او عباس و دختر پیامبر گرامی،حضرت«زهرا»-سلام اللّه علیها-با اکثریت مخالف بودند و علی و زهرا-علیهما السلام-به حکم«آیۀ تطهیر»از هر خلاف و گناهی مصون بودند.آیا می توان گفت،فزونی جمعیت بر چنین اندک ارزشمندی،مقدم است،و مردم باید تابع اکثریت باشند نه کیفیت برتر.

3-این ملاک،اشکال دیگری نیز دارد،و آن عطف«یاران»بر خود پیامبر، (انا و اصحابی)است،در حالی که محور هدایت،خود پیامبر است،و اگر یاران او نوری دارند،مکتسب از رسول گرامی است.در این صورت،به ناچار باید دست به توجیه زد و گفت که پیامبر،مقیاس هدایت،در حال حیات،و یاران،معیار

ص:39

هدایت،پس از درگذشت او می باشند.

4-اصولا،یاران پیامبر،نمی توانند مقیاس هدایت باشند و پیروی از آنان نمی تواند،مایه نجات باشد.زیرا روایات مربوط به گزارش پیامبر از ارتداد اکثر آنان که در صحاح و مسانید اهل سنت وارد شده است،مانع از آنست که راه و روش صحابه را رمز هدایت بدانیم.مساله ارتداد اکثریت قابل ملاحظه یاران او،چیزی نیست که شیعه در نقل آن پیشگام باشد بلکه،صحیح ترین جامع روائی اهل سنت، آن را نقل کرده است.قسمت اعظم روایات مربوط به ارتداد اکثریت،در«جامع الاصول»جزری،گردآمده است و چون بحث پیرامون عدالت صحابه،از موضوع بحث ما بیرون است،به ذکر مدارک،در پاورقی اکتفا می کنیم (1)و تنها به نقل یک روایت در این مورد می پردازیم.پیامبر-صلّی اللّه علیه و آله و سلّم-فرمود:

«یرد علیّ یوم القیامة رهط من اصحابی فیحلؤون عن الحوض فاقول یا ربّ اصحابی فیقول انّه لاعلم لک بما احدثوا بعدک انّهم ارتدوا علی ادبارهم القهقری» (2).

«گروهی از یاران من،بر من وارد می شوند،ولی از بهره گیری از حوض کوثر جلوگیری می شوند،من به درگاه الهی عرض می کنم،آنان یاران من هستند، خطاب می آید،تو نمی دانی که آنان پس از تو،چه بدعتهایی گذاردند،آنان به دوران جاهلیت بازگشتند».

این تنها یک حدیث است که از نظر شما گذشت،در حالی که«جزری»در این مورد،ده حدیث از صحیح بخاری و مسلم،که بر چهار صحیح دیگر مقدم است،نقل کرده است که راهگشای بسیاری از مسائل است.در پرتو این روایات، دیگر،مساله عدالت تمام صحابه،حجیّت اقوال و آراء صحابه،حجیّت نظریه

ص:40

اکثریت و محور حق و هدایت بودن آنان؛چیزی نیست که بتوان بر آن ها اعتماد کرد.

شاخص سوّم،گمراه ترین فرقه را کسانی می داند که در احکام فقهی به «قیاس»عمل می کنند.عمل به قیاس هرچند از نظر فقه شیعه ممنوع است و روایاتی در رد این روش فقهی وارد شده است،ولی عاملان به قیاس را،گمراهترین فرقه های اسلامی دانستن،خالی از مبالغه نیست و ساحت مقدس پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از آن،پیراسته است.گذشته بر این«عمل به قیاس»یک اصطلاح فقهی یا اصولی است که در آن زمان،چندان مفهوم واضحی نزد یاران پیامبر(مخاطبان این حدیث)،نداشته است و بسیار بعید به نظر می رسد،که پیامبر،با چنین مفهوم مبهمی با آنان سخن بگوید و در معرّفی عظیم ترین فرقه گمراه،به آن اکتفا ورزد.

بنابراین،از شیوۀ نخستین،طرفی نمی توان بست،پس باید راه دوم را پیمود،و به روایات دیگر پیامبر گرامی که در زمینه های مختلف وارد شده است و به گونه ای با حدیث«افتراق امت»پیوند دارد،رو آورد و ابهام را برطرف کرد.ما در این جا،به نقل سه حدیث که از احادیث مسلم و متواتر اسلامی است،بسنده می کنیم و بحث گسترده،پیرامون این موضوع را به کتابهای دیگر حواله می دهیم.

«ای مردم،من در میان شما دو چیز را می گذارم و می روم،تا آن دو را گرفته اید هرگز گمراه نمی شوید.آن دو عبارتند از کتاب خدا،و عترت و اهل بیت من» (1).

امام احمد،این حدیث را در جلد پنجم مسند خود،صفحات 182 و 189،نقل کرده و از نظر متن،اختلاف ناچیزی با حدیث پیشین دارد.

«انی تارک فیکم خلیفتین،کتاب اللّه حبل ممدود ما بین السماء و الارض و عترتی اهل بیتی،و انهما لن تفترقا حتّی یردا علیّ الحوض».

«من در میان شما دو جانشین می گذارم،کتاب خدا،ریسمان(نجات)میان آسمان و زمین،و عترت و اهل بیتم.و این دو از هم جدا نمی شوند تا(در محشر) نزد«حوض»(کوثر)به من ملحق گردند».

حاکم نیشابوری که مستدرکی بر صحیحین نوشته،و احادیث صحیحی که از قلم نویسندگان صحیح بخاری و صحیح مسلم افتاده،در آن گرد آورده است و در توصیف حدیث همان شرایطی را رعایت کرده که آن دو نفر رعایت می کرده اند،متن حدیث را چنین نقل می کند:

«انی تارک فیکم الثقلین کتاب اللّه عز و جل و عترتی،کتاب اللّه حبل ممدود من السماء الی الارض و عترتی اهل بیتی و ان اللطیف الخبیر اخبرنی انهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض فانظروا کیف تخلفونی فیهما» (2).

«من،میان شما دو چیز گرانبها می گذارم،کتاب خدا و اهل بیت من،کتاب

ص:42

خدا ریسمانی است آویزان از آسمان به زمین،و عترت و اهل بیتم.و خدای آگاه، به من خبر داد که این دو از هم جدا نمی شوند تا نزد حوض بر من وارد شوند.

بنگرید چگونه از دو یادگار من پذیرایی می کنید».

اختلاف متنها ضرری به صحت حدیث نمی زند،زیرا همگی به یک حقیقت دعوت می کنند و آن لزوم پیروی از دو یادگار پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم است.با توجه به اینکه نقل به معنی،در میان راویان حدیث رائج بوده است.

گذشته از این،پیامبر آن را در موارد مختلفی به مناسبتهایی بیان فرموده است.از آن جمله،در روز عرفه،حجة الوداع،غدیر خم،و دوران بیماری در بستر کسالت،پس ممکن است در هر بار،با لفظ خاصی،به این مهمّ،دعوت کرده باشد.

حدیث ثقلین،از احادیث متواتر است که هیچ انسان منصفی نمی تواند در استواری آن شک کند،و دقت در معنای آن می تواند رافع ابهام حدیث مورد بحث باشد.

سخن دربارۀ صحت حدیث«ثقلین»بیرون از قلمرو بحث است.همین اندازه کافی است که بدانیم،بیش از بیست تن از صحابی،آنرا از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نقل کرده اند و رسول گرامی،در شرائط گوناگونی،از آن دو یادگار،سخن گفته است.

این حدیث،گروه رستگار را از گروه گمراه جدا می سازد.زیرا پیروی از کتاب و عترت را مایۀ هدایت،و جدایی از آن دو را مایۀ گمراهی شمرده است.(ما ان تمسّکتم بهما لن تضلوا).بنابراین،گروهی رستگارند و به بهشت برین می روند که به این دو چنگ بزنند.

جای هیچ بحثی نیست که در میان فرق اسلامی،تنها گروهی که به این دو یادگار،با هم،اهمیت می دهد و پیوسته از آن پیروی می کند،شیعۀ امامیّه است.

ص:43

«ستارگان،مایه نجات دریانوردان است،و اهل بیت من،مایه آرامش و دوری امت من،از اختلاف هستند».

اگر به این حدیث و احادیث دیگر،با دید انصاف نگریسته شود،مشخصات فرقه ناجیه و گروه رستگار،در اختیار ما قرار می گیرد.و با این تصریحات و پیامهای مکرر و روشن،دیگر به معرّف های سراسر ابهام آمیز،نارسا و مشکوک،نیازی باقی نمی ماند.

در پایان،یادآور می شویم که برخی از حفّاظ اهل سنت،حدیث افتراق امت و حدیث«ثقلین»را با هم نقل کرده اند و این حاکی است از آنکه،پیامبر گرامی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم هر دو سخن را یک جا بیان فرموده اند و«ثقلین»را به عنوان معرفی گروه رستگاران فرموده اند.اینک متن حدیث:

«افترقت امّة اخی موسی احدی و سبعین فرقة و افترقت امّة اخی عیسی علی اثنین و سبعین فرقة و ستفترق امّتی علی ثلاث و سبعین فرقة کلّها هالکة الاّ فرقة واحدة فلمّا سمع ذلک منه ضاق المسلمون ذرعا و ضجوا بالبکاء و اقبلوا علیه و قالوا یا رسول اللّه کیف لنا بعدک بطریق النجاة و کیف لنا بمعرفة الناجیة حتی یعتمد علیها فقال صلّی اللّه علیه و آله و سلّم انی تارک فیکم الثقلین ما ان تمسکتم بهما لن تضلوا من بعدی ابدا،کتاب اللّه و عترتی اهل بیتی،ان اللطیف الخبیر نبّأنی انهما لن یفترقا حتی یردا علیّ الحوض» (1).

«پیروان برادرم«موسی»هفتاد و یک فرقه،و پیروان برادرم«عیسی»هفتاد و دو گروه شدند و به زودی امت من،هفتاد و سه تیره می شوند که به جز یک تیره،همگی نابودند.وقتی مسلمانان این سخن را شنیدند،درمانده شدند،صدای گریه آنان بلند شد و رو به پیامبر آوردند و گفتند:ای پیامبر خدا،بعد از تو،راه نجات برای ما

ص:45

چگونه است و گروه رستگار را چگونه بشناسیم تا بر آن اعتماد کنیم؟پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود:من در میان شما دو چیز گرانبها می گذارم،اگر به آن چنگ زدید،هرگز پس از من گمراه نمی شوید،کتاب خدا و عترت و اهل بیت من.خدای لطیف و خبیر به من خبر داده که این دو،هرگز از هم جدا نمی شوند تا نزد حوض،بر من وارد شوند».

ص:46

این آیه،تنها آیه ای نیست که در آن به اثرات زیانبار«اختلاف»اشاره شده، بلکه در این مورد،آیات دیگری نیز وارد شده است که می توانید به آن ها مراجعه بفرمایید (1).

گاهی تصور می شود که اختلاف و دسته بندی پس از درگذشت پیامبر گرامی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم جوانه زد،و در عصر رسالت،وحدت کلمه کاملا محفوظ بود؛ولی این تصور،اندیشه و خیالی بیش نیست و طرّاح آن،از تاریخ عصر رسالت،آگاهی درستی نداشته است،بلکه ترکیب جامعه اسلامی از نظر ایمان و تسلیم در برابر وحی الهی،به گونه ای بود که نمی توانست از اختلاف و دو دستگی به دور باشد، گروهی که از نظر ایمان و اعتقاد به رسالت آسمانی رسول گرامی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در پایه بس رفیع و بلند بودند،در برابر دستورهای او تسلیم بوده،هیچ گاه بر او سبقت نمی جستند و در برابر مشکلات و اموری که برخلاف میل باطنی آنان بود،انعطاف نشان داده و به اصطلاح«خم به ابرو»نمی آوردند.زیرا او را فرد معصوم از گناه و خطا،و فرمانروا دانسته،آیاتی که پیوسته دستور پیروی از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را می دهد،مدنظر داشتند و لحظه ای از آن غفلت نمی کردند،آیاتی که می گوید:

1- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللّهِ وَ رَسُولِهِ (2).

2- وَ اعْلَمُوا أَنَّ فِیکُمْ رَسُولَ اللّهِ لَوْ یُطِیعُکُمْ فِی کَثِیرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ (3).

3- فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی

ص:48

أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً (1).

در برابر این گروه تسلیم،مؤمن و آگاه از مقام و موقعیت صاحب رسالت؛ گروه یا گروههایی بودند،که بر اثر ضعف ایمان،و فقدان تسلیم لازم و نبود شناخت کامل از مسئولیت خود و پیامبر،در مواضعی مقابل او،اظهار مقاومت و ایستادگی می کردند،و دستورات او را نادیده می گرفتند و اگر چشم پوشی و نرمش قهرمانانه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نبود،همان زمان،رشتۀ وحدت اسلامی از هم گسسته می شد و کار به جای باریکی می کشید.

در این جا نمونه هایی را نشان می دهیم که برخی یاران پیامبر گرامی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از فرمان او تخلف ورزیده و با سرپیچی خاصی،خط خود را بر خط پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مقدم داشته اند:

1-تاریخ هرگز مجادله«ذو الخویصره تمیمی»را با پیامبر گرامی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در نبرد «حنین»فراموش نمی کند.او از کیفیت تقسیم غنائم،سخت آزرده شده و گستاخانه به پیامبر گفت:«اعدل یا محمد فانک لم تعدل-عدالت را پیشه خود ساز،تو از راه عدالت وارد نشدی».پیامبر،در پاسخ او گفت:«ان لم اعدل فمن یعدل-اگر من دادگر نباشم پس دادگر کیست؟» (2).

شهرستانی،در کتاب«ملل و نحل»خود می گوید:«این اعضای حزب نفاق بود که به پیامبر اعتراض می کرد و ریشه اختلافهای بعدی،به اختلافات منافقان و کافران عصر رسالت،بازگشت می نماید» (3).

ص:49

سخن شهرستانی،یک نوع پرده پوشی بر اختلافات دیگر یاران رسول گرامی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم است که جزء حزب نفاق نبودند،ولی در بسیاری از مسائل دینی و سیاسی در مقابل پیامبر موضع گیری می کردند و لب به اعتراض می گشودند و حتی پس از درگذشت صاحب رسالت نیز،از عقیده خود دست برنداشتند.

2-هنگام برخورد مسلمانان با قریش در سرزمین«حدیبیه»،که در سال ششم هجرت رخ داد،مصالح اسلام ایجاب کرد که پیامبر با دشمن دیرینه،از در مسالمت وارد شود،و میان طرفین،صلح نامه ای نگارش یابد،و جنگ و نبرد و مداخله در امور داخلی یکدیگر تا مدتی متوقف شود.عقد این قرارداد به قدری به حال اسلام مفید بود که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرصت یافت،با اطمینان خاطر از جانب«قریش»،به شمال جزیره رو آورد و ریشه خیبریان را برکند و قدرت خود را تا کرانه های شام،گسترش دهد.ولی متن قرارداد،در کام برخی از یاران او به اندازه ای تلخ بود که وی،به دوست خود«ابی بکر»گفت:«چرا در راه دین خود،تن به خفت و ذلت دهیم» (1).

3-مفسران،در تفسیر آیه فَإِذا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ (2)،می نویسند:علت اینکه نام این نوع از فریضه را«حج تمتع» گذارده اند،این است که در این-نوع از اقسام سه گانه-«حج»،شخص محرم، پس از اتمام اعمال«عمره»،لباس احرام را ترک می کند و همه محرمات،برای او حلال می گردد و می تواند با حلال خود نزدیکی کند،آنگاه برای اعمال حج،در روز هشتم یا نهم،احرام مجدد ببندد.

ولی این نوع از تمتع به کام برخی،تلخ آمد و آن را با سلیقۀ خود موافق ندیدند و معترضانه می گفتند:معنی ندارد که هنوز نام«حاج»بر روی ما باشد،در حالیکه

ص:50

وقتی از خانه بیرون می آییم،قطرات آب غسل(جنابت)از سر و صورت ما بریزد.

این نوع سلیقه گرایی بود که عمر را بر آن داشت تا در دوران خلافت خود،به شدت از«حجّ تمتّع»جلوگیری کند.قرطبی،در تفسیر خود می نگارد:عمر بن خطاب گفت:دو نوع«تمتع»در عصر رسول خدا وجود داشت،ولی ما از آن جلو گیری و فاعل آنرا مؤاخذه می کنیم،یکی«متعة النساء»(عقد موقت)و دیگری«متعه حج»است (1).

4-نمونه روشن این نوع مخالفتها آنهم براساس سلیقه گرایی،در حیات صحابه رسول گرامی اسلام فراوان است.ولی گاهی مخالفت آنان براساس یک رشته مسائل سیاسی بود که به نفع گروهی و به زیان گروه دیگر تمام می شد.مانند جلوگیری از نگارش وصیّت پیامبر،که در آخرین لحظات زندگی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بوقوع پیوست.

پیامبر،در بستر بیماری،در حالی که آخرین روزهای حیات خود را سپری می کرد چند بار فرمود:«کاغذی بیاورید تا چیزی بنویسم که پس از من گمراه نشوید».برخی از حاضران سخن پیامبر را جدی تلقی نکردند،و آن را معلول اثر فزونی بیماری دانستند و از بجای آوردن درخواست پیامبر،جلوگیری کردند.وقتی پیامبر،اختلاف کلمه آنان را مشاهده کرد که برخی می گویند،کاغذ بیاورید و برخی دیگر،از آوردن آن،جلوگیری می کنند،فرمود:«بیرون روید،نزد من به نزاع بر نخیزید».ابن عباس می گوید:همه مصیبت ها از روزی آغاز گردید که میان پیامبر و نگارش نامه ممانعت به عمل آمد (2).

ص:51

5-پیامبر،در آخرین لحظات زندگی،«اسامة بن زید»را مأموریت داد که در رأس سپاهی نیرومند،رهسپار کرانه های سرزمین شام گردد.و برای اهمیت موضوع، با دست مبارک خود،پرچمی برای او ترتیب داد و مهاجر و انصار را مامور کرد که تحت سرپرستی«اسامه»،مدینه را به عزم شام ترک گویند.هنوز اسامه حرکت نکرده بود که تب بر وجود شریفش عارض گردید و به تدریج بیماری او شدت یافت.

پیامبر،از وضع«اسامه»استفسار فرمود و آگاه شد که مهاجر و انصار به بهانه بیماری پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مدینه را ترک نگفته اند.پیامبر،خشمگینانه از خانه بیرون آمد و به متخلّفان،چنین خطاب کرد:«جهّزوا جیش اسامة لعن اللّه من تخلّف-سپاه اسامه را آماده حرکت کنید،لعنت خدا بر کسانی که از آن تخلف ورزند».

با چنین تصریح اکید،گروهی بر آن شدند که دستور پیامبر را به جای آورند.

گروه دیگر گفتند،بیماری پیامبر شدت یافته،قلب ما اجازه مفارقت نمی دهد،ما باید صبر کنیم تا سرانجام کار او،روشن گردد (1).

اجتماعی که در حیات رهبر مسلّم خود،به چنین سلیقه گرایی و سیاست بازی بپردازد،شکاف اختلاف در میان آنان،پس از درگذشت او،عمیق تر خواهد شد،و انتظار وحدت از چنین ملتی،آرزوی خامی بیش نیست.از این روی،هنوز جسد مقدس پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم روی زمین بود،و مراسم تجهیز و تدفین او به پایان نرسیده بود که از جانب انصار،در سقیفه بنی ساعده،انجمنی تشکیل گردید تا زمام رهبری را به دست گیرند،و مهاجران را در مقابل عمل انجام شده قرار دهند.در حالی که بنی هاشم و اکثریت قریب به اتفاق مهاجران،سرگرم«تدفین»پیامبر بودند،پنج نفر از مهاجران،از انجمن انصار در سقیفه بنی ساعده،آگاه شدند.

آنان،بدون اینکه دیگران را آگاه سازند،خود را به محل اجتماع رسانیده و پس

ص:52

از درگیری لفظی و مشاجرات زبانی،توانستند رقبای خود را عقب زنند،و با پدید آمدن نزاع میان دو گروه از انصار«خزرج»و«اوس»آراء اوسیان را به نفع خود تمام کنند،و سرانجام،در یک جو مملو از نزاع و مشاجره،تنها«اوسیان»با یک نفر از مهاجران حاضر،به عنوان جانشین پیامبر،بیعت کردند و«خزرجیان»را از صحنه بیرون راندند.آن گاه،بعد از مدتی با تطمیع و تهدید،مراسم رای گیری و بیعت را به پایان رساندند.

بزرگترین اختلافی که میان مسلمانان،پس از درگذشت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بروز کرد مسألۀ«قیادت»و رهبری امّت بود.دلهای گروهی که از دریچه لیاقت و شایستگی، و سخن صریح رسول گرامی،به مساله می نگریست،با علی-علیه السّلام-بود.این گروه،اقلیتی بودند که در تمام مراحل،دست از دامن امام،برنداشتند و بر همین فکر ماندند تا از جهان رفتند و اندیشه خود را به اولاد و دوستان خود منتقل کردند و به عنوان شیعه علی معروف شدند.ولی گروه دیگر،بر حسب یک رشته ملاکات،با ابو بکر بیعت کردند و به هر نحوی بود،کفه بیعت را به نفع او سنگین تر و کار را از پیش بردند.

عمق خسارت این اختلاف را کسی درک می کند که تاریخ اسلام را پس از رحلت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به دقت بخواند و به تحلیل حوادث خونین جمل و صفین و نهروان و کربلا و حمامهای خونی که بوسیله امویان و عباسیان در سرزمین های اسلامی به راه افتاد،بپردازد.شهرستانی،از جمله افرادی است که طعم این سمّ کشنده را چشیده و می گوید:«ما سلّ سیف فی الاسلام علی قاعدة دینیة مثل ما سل علی الامامة فی کل زمان» (1).

«در تاریخ اسلام در هیچ عصر و زمانی،در مسائل دینی،مسلمانان به روی

ص:53

یکدیگر شمشیر نکشیدند آنچنانکه در مساله امامت و رهبری این کار را انجام دادند».

شرح این هجران و این خون جگر این زمان بگذار تا وقت دگر (1)

با تبیین این بخش از تاریخ ملل و نحل،اکنون وقت آن رسیده که به علل و ریشۀ پیدایش مذاهب(بخش دوم)،اشاره کنیم،این بخش یکی از مباحث مهمّ «فرهنگ عقائد اسلامی»است که کمتر روی آن بحث شده است.

ص:54

ص:56

در مسائل مربوط به توحید و شناخت صفات خدا و مانند آن،از آنچه از کتاب و سنت فراگرفته بودند،پا فراتر نمی نهادند.زیرا آنان اسلام را با دو امتیاز شناخته بودند:

1-عقائدی واضح و روشن،

2-تکالیفی سهل و وظائفی آسان.

اسلام،با این دو امتیاز،در شبه جزیره و سپس در سائر نقاط،اسلامی گسترش یافت.اگر مشکلی پیش می آمد به کتاب خدا و سنت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مراجعه می کردند.شیعیان نیز که سخن عترت را قرین قرآن می دانستند،مشکلات فکری را با آنان در میان می گذاشتند.برای این گروه وارسته و عاشق جهاد و ایثار،و پیرو عترت،آیات زیر،در زمینه های گوناگون،الهام بخش و عقیده ساز بود.

طریق تدبیر در این آیات،حس کنجکاوی خود را قانع کرده،و بعدی از ابعاد این آیات را درک می نمودند.

در برابر،گروهی فرصت طلب به گردآوری مال و ثروت و کسب قدرت و سلطه،اشتغال جسته و از این نوع مسائل غافل بودند و در برابر این دو گروه (1-ایثارگر و جهادگر 2-دنیاطلبان و ثروت اندوزان)،دستۀ سومی بودند که به مسائل عقیدتی می اندیشیدند و تفکر در آن،کار رسمی و شغل مهمّ آنان بود.

این حالت عمومی مسلمانان بود،یا به فکر جهاد و نبرد بودند و در مسائل عقیدتی به آنچه از قرآن و احیانا سنت آموخته بودند،اکتفا می ورزیدند،و یا در فکر مال و مقام و زر و زور بودند که این نوع از مسائل برای آنان مطرح نبود،تنها گروه سومی،فارغ از دیگر مسائل،به امور عقیدتی عنایت بیشتری مبذول داشتند.

سرانجام،این گروه عقیدتی نیز در سایه یک رشته عوامل،پدیدآورندۀ اختلاف و دو دستگی شدند.این عوامل به طور مطلق عبارتست از:

1-تعصبهای کور قبیله ای و گرایش های حزبی،

2-بدفهمی و کج اندیشی در تفسیر حقایق دینی،

3-منع از تدوین حدیث پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و نشر آن،

4-آزادی احبار و رهبان در نشر اساطیر عهدین،

5-برخورد مسلمانان با ملتهای متمدن که برای خود کلام مستقل و عقائد دیگری داشتند.

6-اجتهاد در برابر نصّ

اینک ما هریک از این عوامل را به صورت فشرده مطرح می کنیم:

ص:60

منصب گردند،در حالی که شایستۀ هردو گروه این بود که-بر فرض انتخابی بودن مقام امامت-فرد یا گروهی را انتخاب کنند که با دیگر موازین اسلام منطبق باشد.

زیرا مساله تقوی و پرهیزکاری،قدرت بر اراده،داشتن بینش صحیح،و اطلاع از اصول و فروع،چیزی نبود که در گزینش خلیفه،به دست فراموشی سپرده شود،ولی متاسفانه،هیچ یک از دو گروه بر این معیارها تکیه نکردند،بلکه هر کدام،خدمات قبیله خود را نسبت به صاحب رسالت مطرح ساختند.

«برخیزید،زمام امور را خودتان به دست بگیرید،یعنی زمامداری و رهبری من مطرح نیست و زمامدار واقعی،خود شما هستید و من مجری نظرات شما هستم و اگر غیر از من،دیگری را برای اینکار لائق و شایسته دیدید،او را انتخاب نمایید» (1).

اکنون باید دید که با چنین سخنرانی جامع و پرتحرک،چگونه سعد،از صحنه سیاست و انتخاب،طرد شد و دیگری به جای او انتخاب گردید،شناسایی عوامل این طرد و پیروزی فردی که جز پنج نفر،در آن اجتماع طرفدار نداشت،در مقام ارزیابی،بسیار حائز اهمیت است.

کافی است که پیامبر شما را برای دین خود کمک و یار اتخاذ کرد،و بیشتر یاران و همسران پیامبر از خاندان شما است.اگر از گروه سابقین در هجرت بگذریم،هیچ کس به مقام و موقعیت شما نمی رسد،بنابراین،چه بهتر،ریاست و خلافت را گروه سابق در هجرت به دست بگیرند،و وزارت و مشاوره را به شما واگذار کنند و آنان هیچ کاری را بدون تصویب شما انجام ندهند» (1).

هرگاه خلافت و زمامداری را قبیله،خزرج به دست بگیرند،اوسیان از آن ها کمتر نیستند،و اگر اوسیان گردن به سوی او دراز کنند،خزرجیان از آن ها دست برندارند.

گذشته از این،میان این دو قبیله خونهایی ریخته و افرادی کشته شده و زخمهایی غیر قابل جبران پدید آمده است که هرگز فراموش شدنی نیست،هرگاه یک نفر از شما،خود را برای خلافت آماده کند و انتخاب گردد،بسان این است که خود را در میان«فک شیر»افکنده و سرانجام میان دو فک مهاجر و انصار خرد می شود» 2.

وی در سخنان خود،گذشته از اینکه خواست هردو گروه را از خود راضی سازد و قلوب همه را به دست آورد،کوشش کرد که به طور غیر مستقیم به آتش اختلاف دامن زند و وحدت کلمه و نظر انصار را از بین ببرد و در برابر تزنا معقول آنان،که می گفتند اجتماع مسلمانان باید به صورت دو رئیسی اداره شود،یک تز نسبتا معقول که همان تقسیم«خلافت»و«وزارت»و«معاونت»،میان مهاجر و انصار باشد،در اختیار آنان گذارد.

برخاست و انصار را برای قبضه کردن امر خلافت تحریک کرد.وی گفت:«مردم، برخیزید زمام خلافت را به دست بگیرید،مخالفان شما در سرزمین شما و در زیر سایه شما زندگی می کنند،و عزت و ثروت و کثرت افراد از آن شما است و هرگز جرأت آن را ندارند که با شما مخالفت کنند،رای رای شما است...و اگر مهاجر اصرار دارند که امیر از آنان باشد،چه بهتر،امیری از مهاجر و امیری از انصار برگزیده گردد».

زندگی تا آن روز لغزشی از او دیده نشده بود،برای زعامت انتخاب کنند و به جای خودبینی،مصالح اسلام و مسلمانان را در نظر بگیرند؟

اصولا باید میان علت و معلول و به عبارت بهتر،میان دلیل و مدلول،ارتباطی وجود داشته باشد،و تصدیق یکی،موجب تصدیق دیگری گردد،در صورتی که در دلائل مهاجر و انصار،چنین ارتباطی موجود نیست.

درست است که مهاجرین،نخستین کسانی بودند که به پیامبر ایمان آوردند، و یا با پیامبر پیوند خویشاوندی داشتند،ولی این دو جهت سبب نمی شود که مقام رهبری از آن آنان باشد؛زیرا رهبری،شرطی جز این دو لازم دارد،و آن آگاهی از کتاب و سنت و قدرت روحی بر اداره امور مملکت است و چه بسا این دو شرط در افرادی پیدا شود که بعدها به پیامبر ایمان آورده و یا با پیامبر خویشاوندی نداشته باشند.

آنان به جای اینکه ببینند در چه شخصیتی شرائط رهبری فراهم است،سراغ فضائلی رفتند که ارتباطی به مقام رهبری نداشت.همین انتقاد،به استدلال انصار نیز متوجه است؛بر فرض اینکه اسلام با خون و ایثارگری آنان انتشار یافت،ولی این دلیل نمی شود که مقام رهبری نیز از آن آنان باشد،زیرا چه بسا واجد شرائط مقام رهبری نباشند.

دقت در استدلال دو طرف می رساند که آنان می خواستند مقام زعامت را به طور وراثت از پیامبر به ارث ببرند،و هریک از طرفین برای وراثت خود،دلیلی می تراشیدند.

دیگر مناصب پیامبر گرامی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم چشم پوشیده و به آن توجهی نمی کردند.

از همین روی،انصار در سخنرانی،بر افزونی افراد و قدرت قبیله ای خود بالیده و خود را سزاوارتر از دیگران می دانستند (1).

درست است که پیامبر گرامی فرمانروای مسلمانان بود ولی علاوه بر این مقام، داری مقامات و فضائلی دیگر نیز بود که در کاندیداهای مهاجر و انصار اصلا وجود نداشت،زیرا پیامبر بازگوکننده شریعت و مبین اصول و فروع،و در برابر گناه و لغزش مصون و بیمه بود.چگونه این افراد در مقام انتخاب جانشین،به این رشته از امور که جهات روحانی و معنوی پیامبر و علت برتری و فرمانروایی او بر جامعه انسانی بود،توجه نکردند و موضوع را تنها از دریچۀ حکومت ظاهری و فرمانروایی آن هم براساس فزونی افراد و پیوندهای قبیله ای،می نگریستند.

علت این تغافل،روشن است،زیرا اگر خلافت اسلامی را از این دیدگاه بررسی می کردند،جز سلب صلاحیت از خود،نتیجۀ دیگری نمی گرفتند،چه، آشنایی آنان به اصول و فروع،بسیار ناچیز بود،تا آنجا که کاندیدای ابو بکر،«عمر»، چند لحظه پیش از اجتماع سقیفه،منکر مرگ پیامبر بود و با شنیدن آیه ای از دوست خویش (2)،سخن خود را پس گرفت و گفت مثل اینکه من این آیه را نشنیده بودم (3).

گذشته از این،اشتباهات و لغزشهای فراوان آنان پیش از فرمانروایی،بر همه روشن بود.با این وضع چگونه می توانستند حکومتی را پی ریزی کنند که باید پایه آن را علم و دانش و تقوی و پرهیزکاری و کمالات روحی و معنوی و مصونیت الهی تشکیل دهد؟

ص:67

و چنین سخنی از انواع مجاز و استعاره و تشبیه و کنایه مالامال می باشد،جمود بر ظواهر تصوری،جز پایین آوردن مقام بلند قرآن،و به ابتذال کشیدن معانی عالی آن، نتیجه دیگری ندارد.

مسلمانان پس از درگذشت پیامبر،گرفتار گروهی شدند که در لباس تقیّد به دین و التزام به ظواهر،چنین افکاری را وارد حوزۀ اسلام کردند،و هر نوع تعقل و جهش فکری را کفر و زندقه خواندند.

گذشته از سطحی نگری بر آیات معارف،ساده لوحانی بودند که گفتار هر ناقل حدیثی را پذیرفتند،هرچند در گذشته«حبر»یهودان (1)و«راهب»مسیحیان (2)به شمار می رفت.

جمود فکری و تمسک به ظواهر«تصوری»و گزینش معانی مفردات آیه و روایت،آفتی بود که دامن گیر جهان اسلام گردید،و به جای اینکه معانی مفردات و ظاهر تصوری را فدای مفاد جملی آیه و ظهور تصدیقی آن سازند،برخلاف آن رفتار کردند.بخواست خداوند،در فصل نقل عقائد اهل حدیث که نخستین فرقه اسلامی به شمار می روند،به تشریح این مطلب خواهیم پرداخت.

خوارج و مرجئه هردو از این نقطه منشعب می شوند.زیرا پیدایش این دو گروه،جز انحراف فکری و کج اندیشی در معارف کتاب و سنت علت دیگری نداشته است.

در اینجا نخست به فلسفۀ پیدایش گروه خوارج،و سپس به بیان علت پیدایش مرجئه می پردازیم.

عثمان بن عفان،پس از درگذشت عمر،زمام امور را به تصویب شورائی که خلیفه پیشین،اعضاء آن را تعیین کرده بود به دست گرفت.وی استانداران و فرمانداران را از اعضاء بیت اموی که خود نیز شاخه ای از آن بود،برگزید.بدرفتاری آنان با امت اسلامی از یک طرف،و اعتراض و انتقاد یاران پیامبر و دیگر

ص:70

شخصیتهای اسلامی،از طرف دیگر،و سماجت و مقاومت خلیفه،بر روش خود، از ناحیه سوم،سرانجام به قتل او منجر گردید.سپس با اکثریت قریب به اتفاق مسلمین،امام علی-علیه السّلام-برای سرپرستی مسلمین برگزیده شد.

تقوی و پارسایی امام و اصرار انقلابیون که امام را روی کار آورده بودند،به وی اجازه نداد که عمال خلیفه پیشین را بر جای خود باقی بگذارد.حتی بیم آن می رفت که در صورت ابقاء،همان گروهی که بر خلیفه سوم شوریدند،و مقدمات قتل او را فراهم کردند،بر امام نیز بشورند.

امام،چه از نظر کسب رضای خدا و احیاء سنت پیامبر،و پیروی از مقتضای تقوا و پارسایی،و چه از نظر حفظ افکار عمومی که خواهان ایجاد دگرگونی در نظام بودند،ناچار بود که به شخصیتهائی مانند«زبیر بن عوام»،«طلحة بن عبید اللّه»که آن روز ثروت عظیم و سرسام آوری را به هم زده بودند،مقام و مسئولیتی ندهد و یا امثال معاویه را که بسان قیصر در قصور رؤیایی شام حکومت می کردند از کار بر کنار کند،در غیر این صورت نه تنها تحت فشار وجدان خود قرار می گرفت،بلکه با مخالفت انقلابیون عراق و مصر که خلیفه سوم را از عرش قدرت به زمین کشیدند، روبرو می شد.

نتیجه پیروی از چنین روش،این شد که طلحه و زبیر با پول سرشار امویها، جنگ جمل را به راه انداختند،و جان خود را در راه دنیاطلبی و مقام خواهی (استانداری بصره و کوفه)،از دست دادند.در این شرایط معاویه،از امام خواست که استانداری شام را به او واگذار کند،چنین درخواستی،با توجه به اصولی که امام بر آن ایمان داشت و شرایطی که بر او حکومت می کرد،مورد موافقت قرار نگرفت او برای ابقاء خود پرچم مخالفت برافراشت و یاغی گری را آغاز کرد.امام پس از اتمام حجت،با سپاهی گران به سوی شام حرکت کرد تا با قدرت نظامی،ریشۀ مخالفت را براندازد سرانجام،سپاه امام با لشگر معاویه(که با خدعه و حیله او را متهم به قتل

ص:71

عثمان کرده و خود را«ولی دم»معرفی کرده بود)،در سرزمین صفین روبرو شد،پس از نبرد سنگینی که ماه ها به طول انجامید شکست دشمن قطعی گردید؛حاکم شام پس از مشورت با پیر سیاست(عمرو عاص)،دستور داد که«قاریان»شام،قرآن ها را بر سر نیزه کنند،و خواستار حکومت قرآن میان دو گروه شوند؛چنین حیله عوام فریبانه،طوفانی از اختلاف در میان سپاه امام-علیه السّلام-برانگیخت.مقدس نماها نبرد با گروه مسلح به قرآن،و داعیان به حکومت کتاب خدا را تحریم کردند و خواستار توقف نبرد و بازگشت به حکومت قرآن شدند،در حالی که امام و یاران عاقل و خردمند و دورنگر او،این کردار را فریبی بیش ندانستند و بر ادامه نبرد اصرار ورزیدند،سرانجام فریب خوردگان سپاه امام،بر افکار عمومی ارتش غلبه کرده و صلح موقت را بر امام تحمیل کردند.قرار شد،طرفین به جایگاه اصلی خود باز گردند،و نمایندگانی از دو گروه به عنوان«حکم»در نقطه ای بی طرف،اختلاف را بر کتاب خدا و سنت پیامبر،عرضه بدارند و نتیجه را اعلام کنند،که بر هردو گروه لازم است از آن پیروی کنند.در این زمینه قراردادی میان امام و معاویه تنظیم گردید و شخصیتهایی از هردو طرف آن را امضاء کردند.هنوز مرکب قرارداد خشک نشده بود که گروهی از مصرّان بر ترک نبرد و ارجاع اختلاف به دو حکم،از نظر خود بازگشتند و آن را مخالف اصل«لا حکم الاّ للّه» (1)پنداشتند و خواستار نقض عهد و پیمان شدند.ولی محال بود که امام-علیه السّلام-تحت فشار آنان قرار گیرد،و دست به پیمان شکنی بزند.از این جهت،این گروه،پس از بازگشت امام به کوفه،وارد مرکز خلافت اسلامی نشدند و برای خود در منطقه ای بنام«حرورا»پایگاهی برگزیده و ایذاء و آزار امام و یاران او و سردادن شعار بر ضد او را آغاز کردند و به کشتن افراد معصوم و بی گناه،به جرم علاقه به حضرت پرداختند.امام پس از بردباری های

ص:72

زیاد،نصیحت های فراوان و ارسال پیام های متعدّد،حجّت را بر آنان تمام کرد.

وقتی احساس کرد که آنان بر باطل خویش سماجت دارند،ناچار شد،دست به قبضه شمشیر ببرد و با قدرت،ریشۀ فساد را برکند،از این روی در منطقه ای(اطراف کوفه)به نام نهروان،درگیری سختی میان سربازان امام و یاغی گران رخ داد؛امام در آن شرایط،قبل از آغاز نبرد،مخالفان را چنین مورد خطاب قرار داد و گفت:«فانا نذیر لکم...».

«من شما را بیم می دهم از اینکه در کنار این نهر و در این سرزمین گود و پست کشته شوید؛در حالی که نزد پروردگار خود دلیلی بر مخالفت با من نداشته باشید.دنیا شما را در گمراهی پرتاب کرده و تقدیر(که نتیجه شوم تدبیر شما است) شما را برای مرگ آماده ساخته است،من شما را از این حکمیت نهی کردم ولی با سرسختی مخالفت نمودید و فرمان مرا پشت سر انداختید،تا به دلخواه شما تن دادم،ای گروه کم عقل،و ای کم فکرها،من کار خلافی انجام نداده ام و نمی خواستم به شما زیانی برسانم» (1).

تنها مستمسک آنان،این بود که می گفتند،تو چرا برخلاف تصریح قرآن که می فرماید: إِنِ الْحُکْمُ إِلاّ لِلّهِ ،به«حکمیت»دو انسانی مانند عمروعاص و ابو موسای اشعری،تن دادی.

جمود و کم فکری آنان به حدی بود که نمی توانستند،این حقیقت را درک کنند که:

اولا،امام پس از اصرار آنان تن به«حکمیت قرآن»داد و در متن صلح نامه نوشته شد که هردو نفر به کتاب خدا و سنت پیامبر مراجعه و بر طبق آن حکم کنند.

ناگفته پیداست،کتاب خدا صامت و ساکت است،انسان عالمی باید آن را به

ص:73

سخن گفتن وادارد،و نتیجه را اعلام کند.پس تن به چنین حکمتیی عقلا و شرعا ممنوع نیست.

ثانیا،اگر پذیرش حکمیت افراد به هنگام بروز نزاع در میان یک اجتماع بزرگ مخالف قرآن است،چرا قرآن به هنگام بروز اختلاف در یک اجتماع کوچک مثل خانواده،دستور می دهد که دو حکم یکی از جانب خانوادۀ مرد،دیگری از جانب خانوادۀ زن،برگزیده شوند و در این میان داوری کنند:

وَ إِنْ خِفْتُمْ شِقاقَ بَیْنِهِما فَابْعَثُوا حَکَماً مِنْ أَهْلِهِ وَ حَکَماً مِنْ أَهْلِها إِنْ یُرِیدا إِصْلاحاً یُوَفِّقِ اللّهُ بَیْنَهُما (سورۀ نساء35/).

«اگر از اختلاف میان آن دو بیم داشتید،داوری از جانب مرد،و داور دیگری از طرف زن اعزام کنید،اگر خواهان اصلاح باشند،خدا آنان را به برقراری صلح موفق می فرماید».

چنین برداشتی از آیه إِنِ الْحُکْمُ إِلاّ لِلّهِ که هیچ کس نباید در موارد اختلاف،رجوع به«حکمیت»کند؛جز به هم ریختن نظام زندگی و نفی حکومت اثر دیگری ندارد و برای هر انسانی،اعم از پاک و ناپاک،نتیجه دیگری ندارد،و منشاء آن،کوردلی،و کم فکری است.بهترین معرف آنان همان سخن امام است که فرمود:«اخفاء الهام و سفهاء الاحلام».

مخالفت این گروه با امام مانند مخالفت دیگران با آن حضرت نبود،بلکه میان این دو مخالفت تفاوت بارزی وجود داشت،آنان جاهل و نادان بودند،نه معاند و دشمن حقیقت.درست نقطه مقابل شامیان و معاویه خواهان،که با آگاهی کامل، با حقیقت مبارزه می کردند.از این جهت،امام درباره خوارج دستور می دهد که پس از وی با آنان مدارا شود:

«لا تقتلوا الخوارج بعدی فلیس من طلب الحق فأخطأ کمن طلب الباطل

ص:74

فاصاب».

«پس از من،خوارج را نکشید،زیرا کسی که خواهان حق باشد،آنگاه خطا رود،بسان کسی نیست که از لحظه نخست،خواهان باطل باشد،و به آن برسد».

ما به خواست خدا،در بخش عقائد خوارج،به تحلیل مفاد آیه،خواهیم پرداخت.و تاریخ زندگی خوارج را اجمالا خواهیم نگاشت.

ورزیدند که اساس نجات،همان ایمان قلبی و شهادت لفظی است و عمل به وظایف،ارتباطی به ایمان انسان ندارد.و از این روی که ایمان را مقدم داشتند و عمل را به تأخیر افکندند،«مرجئه»نامیده شدند.

این گروه،در بی ارزش جلوه دادن عمل،به اندازه ای بیش رفتند که،گفتند ایمان یک انسان گنهکار،با ایمان فرشتگان و پیامبران،برابری می کند.پی آمد این پندار بی اساس،زنده شدن میل به گناه در دل افراد،بویژه جوانان بود.اینان،به اصطلاح طرفدار«صلح کلّی»شدند و می گفتند،قلب باید پاک باشد،عمل چندان مهم نیست و مغفرت حق در انتظار همه عاصیان و گنه کاران است.

این نحو برداشت از ایمان،چیزی جز کج فهمی،و سطحی نگری،نیست.

چگونه می توان همه ارزشها را از آن ایمان قلبی و شهادت لفظی دانست؟و عمل را که میوه ایمان است،کم ارزش خواند.

چنین تفسیری از ایمان،جز ایجاد جرأت در بدکاران و احیاء روح عصیان در تبه کاران،خصوصا مستکبران و طاغوتیان ندارد،وگرنه همه جباران جهان،و زورمندان و قلدران،تحت پوشش مغفرت حق قرار می گیرند،آنگاه که در دل معرفت و بر زبان شهادت داشته باشند.

ص:76

بتواند در مدت ده سال (1)،این همه سخن بگوید.

حدیث نبوی،در قرن دوم و سوم،چهره خود را به صورت مخروطی شکل، نشان داد،که راس مخروط در عصر پیامبر،و قاعده آن در اعصار بعدی،قرار داشت،هرچه به عصر پیامبر که منبع حدیث است،بازگردیم تعداد احادیث را کمتر،و هرچه از عصر او دورتر شویم،شمارۀ آنرا رو به افزایش می بینیم،تا آنجا که احمد بن حنبل(242 ه)،تنها متجاوز از هفت صد هزار حدیث صحیح (2)را شمارش کرده است؛خدا می داند که تعداد مجموع احادیث منسوب به آن حضرت اعم از«حسن»،«موثق»و«ضعیف»،در چه پایه می باشد.تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل.

داغی بازار جعل حدیث،معلول فقدان جوامع حدیثی است که شایسته بود به دست توانای صحابه پیامبر که از زبان او شنیده بودند،تالیف گردد و به عنوان سند رسمی در میان مسلمانان باقی بماند.ولی وقتی یک گفتگوی زبانی به مدت یک قرن و نیم،نوشته نشود،و ترک نگارش حدیث رنگ تقدس به خود بگیرد و تدوین آن موجب اتهام به بازداری مردم از قرآن و تفسیر شود،طبعا نوشتن احادیث،بهتر از این نخواهد بود.

اگر احمد بن حنبل به دیدۀ خوش بینی به احادیث موجود در عصر خود می نگرد و تعداد صحیح را متجاوز از هفت صد هزار،می اندیشد،محدث معاصر او،بخاری،احادیث صحیح خود را که تعداد آن از چهار هزار تجاوز نمی کند،از شش صد هزار حدیث برمی گزیند،یعنی از هر صد و پنجاه حدیث،فقط یک حدیث،نزد او صحیح بوده و آن را در صحیح خود آورده است (3).

ص:78

ببین تفاوت ره از کجا است تا به کجا.

ابو داوود،صحیح خود را از میان پانصد هزار حدیث،برگزید و فقط چهار هزار و هشت صد حدیث را صحیح دانست و صحیح خود را بر آن اساس تنظیم کرد.

حتّی احادیثی را که بخاری و ابو داوود،صحیح انگاشته اند،بعدها مورد نقادی قرار گرفت و بسیاری از آن ها مشکوک و یا مردود تلقی شد.کافی است، بدانیم احادیث مربوط به تجسیم و تشبیه،و جبر و رؤیت خدا با دیدگان مادی در روز رستاخیز،در همین صحیح بخاری و امثال آن گرد آمده است.

قسمت اعظم این پی آمد(جعل حدیث)،معلول بازداری صحابه از تدوین حدیث پیامبر،و منع از مذاکره و آموزش آنست.در این جا برای روشن شدن بحث، ناچاریم پیرامون موضوعات زیر،به صورت فشرده سخن گوییم:

1-عظمت و ارزش سخنان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.

2-از چه زمانی و به وسیله چه اشخاصی کتابت حدیث ممنوع گردید؟

3-هدف از این منع چه بود و عللی که برای آن تراشیده شده است چیست؟

4-اسامی حدیث پردازان و تعداد احادیث ساخته شده.

5-تأثیر احادیث موضوعه،در فرقه گرایی.

«قرآن را برای تو فرستادیم تا آنچه را که برای مردم نازل شده است،بیان کنی و شاید آنان بیندیشند».در این آیه به جای کلمه«تقرء»،واژه«تبیّن»به کار رفته تا روشن شود که مبهمات قرآن باید به وسیله پیامبر بیان گردد.

در آیه دیگر،سخنان او را پیرامون دین،مربوط به خود او ندانسته است.

چنانکه می فرماید: وَ النَّجْمِ إِذا هَوی ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوی وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْیٌ یُوحی (سورۀ نجم1/-4).

«سوگند به ستاره،آنگاه که افتاد،یار شمار گمراه نشد،و بی راهه نرفت،از روی هوای نفس سخن نمی گوید،بلکه وحی است که بر او فروفرستاده می شود».

جملۀ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی ،در ارزش بخشی بر سخنان او کافی است، خواه«ضمیر»،در جملۀ إِنْ هُوَ ،به قرآن بازگردد،یا به اعم از قرآن و گفتار او، در هرحال،سخنان او،سرچشمه هوی و هوس ندارد،و چنین گفتاری،دور از خطا و لغزش خواهد بود.

هرگاه پیامبران در دعوت خود،دچار اشتباه و لغزش و یا-نعوذ باللّه-آلوده به خلاف و گزاف شوند،به خاطر زوال اعتماد،هدف از بعثت که گرایش و هدایت مردم است،از میان می رود.

از این جهت،متکلمان اسلامی بر عصمت پیامبران،اتفاق نظر دارند و همگی می گویند که پیامبران،در رابطه با بیان اصول و احکام دین،مصون از گناه و خطا می باشند.

به دلیل ارزشمند بودن سخنان او است که پیوسته حاملان احادیث ستوده شده و پیامبر درباره آنان می گوید:

«نضرّ اللّه امرء سمع مقالتی فوعاه،و حفظها و بلغها» (1).

ص:80

«خدا چهره آن کس را زیبا سازد که سخن مرا بشنود،آن را بفهمد،حفظ کند و به دیگران برساند».

اعظم آن ها،در کتابهای تاریخ و حدیث و سیره محفوظ است.اگر تدوین و کتابت حدیث ممنوع بود،چرا در حال حیات خود،دست به نوشتن این آثار زد و وسیلۀ بقاء آثار خود را فراهم آورد (1).

نمی نوشتم (1).

3-ابن عباس می گوید:وقتی بیماری پیامبر شدت یافت،فرمود:«کاغذی بیاورید تا چیزی بنویسم که پس از من گمراه نشوید».عمر گفت:بیماری بر او غلبه کرده،کتاب خدا نزد ما است،برای ما کافی است.حاضران در مجلس،در آوردن و نیاوردن کاغذ،اختلاف نظر پیدا کردند؛وقتی پیامبر،اختلاف آنان را مشاهده کرد،فرمود:«برخیزید بروید،نزد من نزاع نکنید».ابن عباس می گفت:

مصیبت بزرگ روزی بود که میان پیامبر و نگارش نامه،ممانعت کردند 2.

این متون سه گانه را که از صحیح بخاری گرفته و نقل کردیم،به روشنی می رساند که ضبط حدیث نبوی امر مکروهی نبود،وگرنه پیامبر،امر به ضبط خطبه نمی کرد،و دستور به نوشتن نامه تاریخی خود نمی داد،و عبد اللّه بن عمر،با نهی پیامبر،دست به نگارش حدیث نمی زد.

ابو هریره و عبد اللّه بن عباس،عبد اللّه بن عروة،عمر بن عبد العزیز،و مغیرة بن ابراهیم،سخنانی نقل شده که همگی حاکی از آنست که آنان با جمع آوری احادیث مخالف بودند.

ولی انسان در حیرت است که اگر تدوین حدیث نبوی،ممنوع و یا مکروه بود و سیره سلف بر ترک آن بود،پس چرا در نیمه قرن دوم،نهضت عظیم و بیسابقه ای برای نقل و نشر و نگارش حدیث نبوی پدید آمد،چرا نهی رسول خدا نادیده گرفته شد؟

اگر بر ما لازم است از سلف صالح پیروی کنیم،پس لازم است برخیزیم، تمام صحاح و مسانید را آتش بزنیم،و اثری از گفتار رسول گرامی باقی نگذاریم، همچنانکه خلیفه دوم این کار را-به نحوی که می آید-انجام داد.

خدا را با چیزی نمی پوشانم (1).

2-طبری،در تاریخ خود یادآور است که هر موقع عمر بن خطاب کسی را برای اداره امور به نقطه ای اعزام می کرد،سفارش می کرد که از محمد،کمتر سخن نقل کنید،و من همکار شما هستم (2).

3-ابن سعد،در طبقات خود نقل می کند،وقتی عمر،«قرظة بن کعب»را به نقطه ای اعزام می کرد،تا چند میلی مدینه به مشایعت او رفت و یادآور شد،علت مشایعت این است که ترا تذکر دهم تا از محمد کمتر روایت کنند (3).

4-ابوذر و عبد اللّه بن مسعود و ابو درداء،سرگرم نقل حدیث از پیامبر بودند، عمر آنان را مورد مؤاخذه قرار داد،و گفت،این چیست که پیوسته از محمد حدیث پخش می کنید (4).

5-به خلیفه گزارش دادند که در دست مردم یک رشته کتابها است(که در آن ها سنن و احادیث رسول گرامی ضبط شده است).او از مردم خواست که همه را بیاورند تا وی دربارۀ آن ها نظر دهد.هرکس نوشته ای داشت آورد،به گمان اینکه او می نگرد و می خواند و اختلاف آن ها را رفع می کند.وقتی نزد او آوردند،همه را با آتش سوزانید.آنگاه گفت آرزویی است مانند آرزوی اهل کتاب (5).

سخنان یادشده،حاکی است که بازداری در تدوین و نشر حدیث نبوی، نظریه ای بود که پس از درگذشت رسول گرامی پدید آمد.هرگز پیامبر خدا،امت

ص:85

خود را از نوشتن حدیث خود که تالی تلو قرآن است،باز نداشته بود،و فکر«حسبنا کتاب اللّه»و چیزی مشابه آن،چنین سوک نامه ای را پدید آورده است.

هیچ دانشی مانند علم ریاضی،طبیعی،انسانی و...نروند و همیشه در دریای جهل و نادانی غوطه ور باشند.

زیرا اشتغال به علوم،مانع از اشتغال به قرآن می گردد،در حالی که قرآن، همه را دعوت به مطالعه در کتاب آفرینش می کند،و می فرماید: قُلِ انْظُرُوا ما ذا فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ (سورۀ یونس101/)«بگو بنگرید،در آسمانها و زمین چه خبر است».

اگر اندیشه یادشده،صحیح باشد،باید سیر در زمین و مطالعه حال گذشتگان که مایه عبرت است،ممنوع باشد،در حالی که قرآن بر آن تاکید خاصی دارد (1).

بدتر از آن،اینکه بگوییم،فلسفه بازداری از کتابت حدیث،بیم از اختلاط قرآن به حدیث بود.این پوزش،از قبیل«عذر بدتر از گناه»است و معنی و مفاد آن، انکار اعجاز قرآن و تمایز ذاتی آن از سخنان بشری است،در حالی که عرب جاهلی،تا چه رسد به مسلمانان تربیت یافته در مکتب پیامبر،تمایز جوهری قرآن را از غیر آن به روشنی درک می کردند و از شنیدن آیات،آنچنان لذت می بردند که مدتها محو و مست جذبه و شیرینی آن بودند،این حالت در شنیدن هیچ سخنی از سخنان بشر،حتی پیامبر گرامی،به آنان دست نمی داد.

شنیده شده بود (1).معاویه نیز،به نشر احادیثی اجازه می داد که در عصر خلیفۀ دوم شنیده شده بود (2).

عبید اللّه بن زیاد،زید بن ارقم(صحابه پیامبر)را از مذاکره حدیث نبوی جلوگیری می کرد (3).سرانجام،این بدعت تا عصر عمر بن عبد العزیز،نشانه تقدس و احترام به قرآن شناخته شد.نویسندگان حدیث،مجبور به ترک کتابت می شدند.برخی جسارت را به پایه ای می رساندند که پیامبر را بشری قلمداد می کردند که گاهی گفتارش دستخوش خشم می گردد(و از حالت عادی بیرون می رود و سخنانی می گوید) (4).قدرت منع به حدی بود که ابو بکر،پانصد حدیث،از پیامبر نوشته بود،همه را سوزاند (5)و عمر در خلافت خود بخشنامه کرد:

«ان من کتب حدیثا فلیمحه» (6).

اکنون سئوال می شود:

اگر آنچه که خطیب و دیگران گفته اند فلسفه تراشی است و فلسفه واقعی آن نبوده است،پس هدف از منع تدوین و مذاکره حدیث چه بوده است؟

ما در پاسخ این پرسش یک جواب اجمالی داریم که تحلیل آن را به عهده خواننده محترم واگذار می کنیم و آن اینکه انگیزۀ منع تدوین حدیث با انگیزۀ منع نگارش وصیت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم،در آخرین لحظات زندگی پیامبر،یکی بود،اگر فلسفه این منع،برای اهل تحقیق روشن است،فلسفه آن بخش نامه ها نیز روشن

ص:88

می باشد.

حاضران مجلس پیامبر،احساس کردند که هدف نگارش،چیزی است که مربوط به خلافت و وصایت می باشد و ممکن است در آن نامه،کسی برای خلافت تعیین شود و این،با آن انگیزۀ شخصی شورائی بودن خلافت،سازگار نخواهد بود، از این جهت مساله«حسبنا کتاب اللّه»را پیش کشیدند و از نگارش نامه،جلوگیری کردند.همین نکته در نقل احادیث رسول خدا نیز وجود داشت،نقل احادیثی که در آن فضائل اهل بیت،و وصایت بزرگ آن خاندان وارد شده بود،با خلافت شورائی که شالودۀ خلافت خلفاء را تشکیل می داد،سازگار نبود.از این جهت با یک رشته ظاهرسازی و تقدس مآبی از تدوین و نشر بزرگترین گنجینه معنوی جلوگیری شد و جهان اسلام را از آنچه که درباره اصول و فروع از پیامبر بزرگوار وارد شده بود محروم ساختند.

در این جا هدف دیگری نیز در کار بود،زیرا در میان یاران رسول خدا،امام علی-علیه السّلام-ملتزم به ضبط احادیث پیامبر بود.مقام و موقعیت او نسبت به پیامبر در کلام خود او آمده است.آنجا که می گوید:«انی اذا کنت سألته انبأنی،و اذا سکتّ ابتدأنی (1)-هرگاه می پرسیدم،مرا آگاه می ساخت و هر موقع خاموش می شدم،او آغاز به سخن می کرد».او نخستین کسی بود که امالی پیامبر را ضبط کرد،و نامه های او را تدوین فرمود.و به دلیل همین احاطه به سخنان پیامبر،او مرجع بزرگ در حل مشکلات پس از پیامبر بود.

منع از تدوین حدیث پیامبر،یک نوع بی اعتنائی به نوشته های امام تلقی می شد و در عصر اموی هدف از وضع حدیث«لا تکتبوا عنی سوی القرآن و من کتب فلیمحه-غیر از قرآن از من چیزی ننویسید و هرکس هرچه نوشته است محو

ص:89

کند»،محو آثار علوی بود که در میان فرزندانش دست به دست می گشت و با محتویات آن بر بسیاری از احکام،استدلال می شد.

هم اکنون قسمتی از احادیث امام که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم املاء فرموده و علی-علیه السّلام-نوشته،در کتب حدیثی شیعه موجود است (1).

سخن می گفتند و یا از ذخائر نامنظم و نامرتب،نقل می کردند (1).

ما در عین ستایش این عمل،به حکم اینکه«جلو ضرر را از هرکجا بگیری نفع است»،یادآور می شویم،هرگز با این اقدام،پیامدهای نامطلوب بخش نامه، از بین نرفت،و حدیث نبوی،سرنوشت بسیار دردآوری بیدا کرد که اکنون پیرامون آن بحث می کنیم.

و همگی به وسیله خلیفۀ دوم،طعمه آتش گردید.تاریخ،هرچند اسامی همۀ نویسندگان آن ها را معین نکرده،و اگر هم معین کرده ما از آن اطلاع نداریم،ولی چون هنوز معنویت و تربیت پیامبر،سایه افکن بود،و علائق دنیوی،دامنگیر صحابه رسول خدا نشده بود،قطعا نویسندگان احادیث،با اخلاص کاملی،دست به ضبط سخنان پیامبر زده بودند و همه را از خود پیامبر و یا به وسیله یک شخص،از آن حضرت شنیده بودند.اضاعه این همه اسناد و دلائل هدایت را،جز خسارت، نمی توان چیز دیگری نامید.

2-صالح بن احمد قیراطی،به ده هزار حدیث دست درازی کرد.

3-تنها موضوعات و مقلوبات چهل تن از وضاعان که اسامی آنان در تاریخ آمده است به 408/684 هزار حدیث می رسد (1).تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل.در این صورت دیگر از گفتار یحیی بن معین،راوی شناس معروف،در شگفت نخواهی بود،آنجا که می گوید:«از کذّابان،آن قدر حدیث نوشتیم که تنور را بوسیلۀ همان نوشته ها روشن و داغ کردیم تا آنجا که توانستیم نان بپزیم» (2).

و یا بخاری می گوید:«من دویست هزار حدیث غیر صحیح را حفظ هستم» (3).

حدیث را وظیفۀ دینی اندیشیده تا از این طریق مردم را به کارهای نیک دعوت کنند، مانند ابو عصمت مروزی،و محمد عکاشه کرمانی،و احمد ابن عبد اللّه جویباری.

مثلا به ابو عصمت گفتند:این همه احادیث را پیرامون فضائل سور قرآن چگونه از «عکرمه»از ابن عباس،نقل می کنی؟وی در پاسخ گفت:من دیدم مردم از قرآن روی برگردنیده اند و به فقه ابی حنیفه و مغازی ابن اسحاق،روی آورده اند،از باب وظیفه،به وضع حدیث،پیرامون این سوره ها دست زدم (1).

می آورد،و با چنین مایه های بی پایه،خود را راضی می سازد.

آیات معارف قرآن،بی نیاز از بیان و تفسیر نیست.علاقه انسان به شناخت حالات پیامبران گذشته،از علاقه انسان به تاریخ جهان و بشر،سرچشمه می گیرد.و تکامل جامعه در هر تاریخ،حکومت و ملت را با حوادث و مسائل جدیدتری روبرو می سازد.درست است که وظیفۀ امت اسلامی این بود که پاسخ این نیازها را در کتاب خدا و گفتار وارثان علوم او،جستجو کند،لیکن هرگاه،سنت که نقش بزرگی در رفع این مشکلات دارد،در بند«منع»قرار گیرد و وارثان علوم پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از بیان گفتار آن حضرت ممنوع باشند،طبعا خفاشان جامعه،غیبت خورشید را مغتنم می شمرند،و یکه تاز میدان حدیث و تفسیر و تاریخ می شوند،و حس کنجکاوی انسانها را با یک رشته اوهام،اشباع می سازند.

جالب توجه است،در شرایطی که شخصیتهایی مانند ابو ذر و عبد اللّه بن مسعود،و ابو درداء،توبیخ می شوند،و به آنان گفته می شود:چرا پیوسته از پیامبر،حدیث منتشر می کنید،به«تمیم اوسی داری»،که عمری را در مسیحیت گذرانده بود و در سال نهم هجرت،اسلام آورد،در عصر عمر(عصر منع حدیث نگاری)،اجازه داده می شود که در مسجد پیامبر به داستان سرایی بپردازد.و او در این مقام،تا پایان خلافت عمر و عثمان،باقی می ماند و پس از قتل عثمان،راهی شام می شود (1).

ناگفته پیداست،در حالی که مردم تشنۀ شنیدن اخبار گذشتگانند،دشمنان قسم خوردۀ اسلام،در لباس دین،آنان را با چه معارف و علومی آشنا می سازند؟

روی این اصل،می بینیم از عصر خلیفه دوم به بعد،احبار یهود و راهبان مسیحیان،با کسب مجوز قانونی،بدون هیچ واهمه و پروایی به صورت بیانگر تاریخ

ص:98

و قصص پیامبران،و ناشران معارف برگرفته از«عهدین»،درمی آیند،و آنقدر به خلفاء،نزدیک می شوند که آنان مشکلات دینی خود را با چنین افرادی در میان می گذارند،و حکم الهی را از ایشان می پرسند.درنتیجه،آنچنان چهرۀ تاریخ و حدیث را با افسانه های کهن،و پندارهای بی اساس،مشوش می سازند که خامه از تشریح آن عاجز و ناتوان است.تلاش های احبار در پخش اوهام،به ضمیمه فعالیتهای مرموزانه زندیقهایی مانند«عبد الکریم بن ابی العوجاء»که به هنگام اعدام،از وضع چهار هزار حدیث و پخش آن در میان احادیث اسلامی پرده برداشت (1)،صفحاتی از تاریخ را به خود اختصاص داده است.

این عامل،گذشته از اینکه چهره معارف و تاریخ و تفسیر و حدیث را پس پرده مجهولات و موضوعات زیادی مستور داشت،مایۀ پیدایش بسیاری از مذاهب و نحله ها،گردید که«قارچ»گونه در سرزمینهای اسلامی روییدند،و در حقیقت، عامل چهارم(احبار و راهبان)برای پیدایش مذاهب از عامل سوم که در گذشته پیرامون آن سخن گفتیم(منع تدوین حدیث)،سرچشمه گرفت.

در میان گذشتگان،دانشمند معروف تونسی،ابن خلدون،بهتر از همه این حقیقت را درک کرده است.

هستی،علاقه پیدا می کردند،از اهل کتاب می پرسیدند و افرادی مانند«کعب احبار»و وهب منبه،و عبد اللّه بن سلام،مرجع این پرسش ها بودند.از این روی، می بینیم،کتابهای تفسیر،از سخنان آنان پر است.نویسندگان تفسیر،در شرح سخنان آنان راه مسامحه را در پیش گرفتند،در حالی که ریشۀ این گفتار،یا تورات و یا مجعولات آنان است» (1).

در قرن چهاردهم اسلامی که مسلمانان به فریبکاری های«مستشرقان»،پی بردند،کمی جرأت یافتند تا در مراکز علمی،پرده ها را بالا بزنند،بگونه ایکه شیخ محمد عبده(م-1322)،به روشنی از حماد بن زید،نقل می کند که زندیقان چهار هزار حدیث،جعل و در میان مسلمانان پخش کردند.آنگاه«عبده» می افزاید،این ارقام،مربوط به مقدار اطلاع«حماد»است وگرنه تعداد احادیث مجعول،بیش از اینهاست؛زیرا تنها«ابن ابی العوجاء،به هنگام اعدام گفت:در میان احادیث شما،چهار هزار حدیث جعل کردم که به وسیله آن،حلال را حرام و حرام را حلال کردم (2).

ابن ابی العوجاء(ربیب)،محدث معروف حماد بن سلمه بود و در خانۀ او بزرگ شد.وی در کتاب های«حماد»،دخل و تصرف کرده است.

در این مورد،کافی است بدانیم که محدثان،از«حماد بن سلمه»نقل می کنن،د که وی از قتاده،او از«عکرمه»و او از ابن عباس،نقل می کند که پیامبر،خدا را به صورت انسان امرد،با موی«مجعّد»که لباس سبزی بر تن داشت، دیده است.و در حدیث دیگری آمده که او را به صورت جوانی امرد،فاقد هر نوع پوششی مشاهده کرده است (3).

ص:100

وجود چنین احادیثی در کتابهای«حماد»،نتیجۀ دخل و تصرف ابن ابی العوجاء است که در خانه او پرورش یافته بود.

محقق معاصر،ابوریه،می نویسد:آنگاه که دعوت اسلام قوی و نیرومند گردید و بازوی آن توانا گشت،و قدرتهای مخالف شکسته شد،مخالفان دیرینه اسلام که پیوسته سد راه انتشار آن بودند،وقتی از نبرد رویارو با آن،مأیوس گشتند، از طریق حیله و مکر،به فکر خیانت افتادند و از آنجا که قوم یهود از سر سخت ترین گروه های مخالف اسلام بودند،تصمیم گرفتند که به اسلام تظاهر کنند ولی دین خود را در دل نگاه دارند که بتوانند حیله های مؤثری را به کار ببرند (1).

سالوس بازی احبار و راهبان،گروهی از محدثان اسلامی را شیفتۀ خود ساخت؛از این جهت در تفسیر آیات قرآن که مربوط به آفرینش آسمان و زمین و انسان،سرگذشت امم پیشین و حالات پیامبران است،به آنان مراجعه کردند و افرادی به نام های«عکرمه»و«مجاهد»و«عطار»و«ضحّاک»،ریزه خوار علم و دانش آنان بودند.متأسفانه کتاب های تفسیر،از اقوال این گروه ها مالامال است و کافی است بدانید،مجاهد آیۀ مربوط به شفاعت پیامبر را عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً ،-که مفاد آن این است،«شاید پروردگارت مقام پسندیده ای برای تو برگزیند»-چنین تفسیر کرده است:خدا پیامبر را در کنار خود در عرش می نشاند.وقتی به«اعمش»،گفته شد که مجاهد این تفسیر را از چه کسی گرفته است؟گفت:از اهل کتاب (2).

کتاب هایی که اخیرا به عنوان«سنّت گرایی»،به کمک مالی«آل سعود»، چاپ و منتشر می شود،همگی متأثر از احادیث تشبیه و تجسیم،و جبر و

ص:101

حاکمیت قدر بر افعال انسان است و یادگار اندیشه های احبار و رهبان می باشد.

به عنوان نمونه کتاب های زیر را مطالعه فرمایید:

1-«الاستقامة»،نگارش حشیش اصرم،

2-«التوحید»،نگارش ابن خزیمه،

3-«النقض»،نگارش عثمان بن سعید دارمی،

4-«السنة»،نگارش عبد اللّه،فرزند احمد بن حنبل.

در همه این کتابها،اصول اسلام و عقائد اصیل آن،در جسم بودن خدا، جلوس او بر عرش جسمانی که بالای آسمان ها است،حاکمیت تقدیر الهی بر تمام جهان و انسان و حتی بر اراده خود خدا،و منزه نبودن پیامبران از خلاف و گناه، خلاصه می شود.اکنون پس از گذشت چهارده قرن از بعثت پیامبر گرامی،کتابهای یادشده،به عنوان بازگشت به اسلام واقعی که همان اسلام صحابه و تابعان است، تحت شعار«سلفی گری»،چاپ و منتشر می شود و«ابن تیمیه»،فریادگر این باز گشت در تاریکی های قرن هشتم،و محمد بن عبد الوهاب،مجدد راه و رسم او است.

«او از منابع علم و دانش،و از بزرگان علماء اهل کتاب بود،گروهی از تابعان از او نقل حدیث کرده اند،و در صحیح بخاری و غیره،از او روایاتی نقل شده است» (1).

او در پوشش«آگاهی از کتب عهدین»خصوصا«تورات»،توانست عقائد یهود را در میان مسلمانان،پخش و به عنوان وحی اهلی در عهدین،جا زند،از این جهت،در روایات او مساله«جسم بودن خدا»و«رؤیت او»کاملا مشاهده می شود و این دو مساله که بعدا از وی در شمار عقائد الهی حدیث درآمد،جزء اساسی ترین عقائد او به شمار رفت.هم اکنون انکار رؤیت خدا در آخرت از دیدگاه سلفی ها،مایه الحاد و انکار یک اصل ضروری اسلام است.

از این طریق عقائد یهود را میان مسلمانان،منتشر سازد.

صورت دو گاو نر ساق بریده می آورند و در میان آتش می اندازند».

عکرمة می گوید:«ابن عباس با شنیدن این سخن،در حالی که لب هایش از خشم می لرزید،گفت:کعب دروغ گفته!کعب دروغ گفته!کعب دروغ گفته است!این مرد یهودی است و می خواهد اندیشه های یهودی گری را وارد اسلام کند.خدا برتر از آن است که مخلوق مطیع و رام خود را عذاب کند.مگر سخن خدا را نشنیده اید که می گوید: وَ سَخَّرَ لَکُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دائِبَیْنِ (ابراهیم33/).

«ماه و خورشید را که دو مخلوق فرمانبردار هستند،به کار گرفت».

چگونه خدا،دو موجودی را که خود،آن ها را به عنوان«فرمان بر»می ستاید، عذاب می کند؟خدا این«حبر»یهودی را بکشد.در دروغ گفتن چه بی باک است! چه دروغ بزرگی بر این دو مخلوق فرمانبردار خدا بسته است!آنگاه،ابن عباس کلمه «استرجاع»را بر زبان جاری ساخت،و چوبی به دست گرفت و با آن،بر زمین می زد،و به همین حالت بود تا اینکه سر بلند کرد و آن چوب را انداخت.تو گویی سخنی به خاطرش آمد که از رسول خدا شنیده است،گفت:مایلید من آنچه از رسول خدا دربارۀ آفتاب و ماه و سرانجام آن ها شنیده ام،نقل کنم؟همگی گفتند:

بلی.گفت:از رسول خدا درباره خورشید و ماه سئوال کردم.او چنین فرمود:...» (1).

اکنون ببینیم،چگونه ابو هریره نحن کعب را بازگو می کند و آن را به پیامبر نسبت می دهد.

ابو هریره می گوید:«پیامبر فرمود:خورشید و ماه،در روز رستاخیز به صورت دو گاو نر ساق بریده در جهنم هستند.یکی از حاضران به ابو هریره گفت:

مگر این دو موجود چه گناهی کرده اند،که به چنین سرنوشتی دچار شوند؟!ابو

ص:105

هریره گفت:من از پیامبر برای تو حدیث می آورم،تو می گویی این دو موجود چه گناهی مرتکب شده اند؟» (1).

در این جا از تقارن این دو حدیث به دست می آید که مضمون حدیث،یک اندیشۀ اسرائیلی بیش نبوده است،ولی چون کعب،پیامبر اکرم را درک نکرده بود، نمی توانست به پیامبر نسبت بدهد.لیکن شاگردان او که عصر پیامبر را درک کرده بودند،به آسانی می توانستند زبان خود را به دروغ بیالایند و این اندیشه را به رسول گرامی اسلام نسبت دهند.

تنها ابو هریره نیست که این حدیث را نقل می کند،بلکه انس ابن مالک نیز آن را نقل کرده است (2).

1-روزی کعب به خلیفه گفت:کتاب های پیشینیان،تو را شهید و پیشوای دادگر معرفی می کند،و اینکه در اجراء حق و عدالت از ملامت کنندگان،هراسی نداری.

خلیفه،روی حسن ظنی که به«کعب»داشت،گفت:سخن اخیر درست است،ولی من کجا و شهادت کجا.

2-روزی خلیفه،مجرمی را می زد،کعب الاحبار،جریان را دید و به او گفت،خلیفه دست نگهدار،به خدایی که جانم در دست او است،در تورات نوشته است،وای بر حاکم زمین از دست حاکم آسمان.عمر فورا پاسخ داد:«الا من حاسب نفسه»،(مگر حاکمی که به حساب خود برسد).کعب گفت:به خدایی که جان من در دست او است،عین این گفتار در کتاب نازل از جانب خدا،بدون کم و زیاد وارد شده است (1).

3-روزی جلاد به امر خلیفه،مجرمی را تازیانه می زد،ناگهان مجرم،زیر تازیانه گفت:«سبحان اللّه».خلیفه دستور داد که جلاد او را رها سازد.در این موقع «کعب»خندید.وقتی خلیفه علت آنرا پرسید،او فورا عمل خلیفه را توجیه کرد و گفت:«سبحان اللّه»،مایه تخفیف از عذاب است،یعنی عمل تو ای خلیفه یک اصل الهی دارد (2).

این یهودی روباه صفت،با کردار و گفتار خویش،عواطف خلیفه را بسوی خود جلب کرد،بگونه ای که خلیفه ای که از نشر و تدوین حدیث رسول گرامی، جلوگیری می کرد،به او اجازه نقل قصص و داستان و حدیث و روایت داد و سرانجام آنچه نباید انجام بگیرد،تحقق پذیرفت.

ص:107

نیز پس از خود به جای گذارد.کعب خلیفه را تصدیق کرد.در این موقع عصای ابو ذر به جای سینه کعب،سر او را نشانه گرفت و بر آن فرود آمد و گفت:ای فرزند یهود،مردی می میرد و چنین ثروت کلانی از خود می گذارد،باز می گویی:خدا به او خیر دنیا و آخرت بدهد.من از پیامبر خدا شنیدم که فرمود خوش ندارم بمیرم و به اندازه یک«قیراط»از خود بگذارم.عثمان از گفتار ابو ذر ناراحت شد و گفت:روی خود را دور کن» (1).

کس بخواهد قدرت و ملک می بخشد» (1).

از میان صحابه،گروهی مانند ابو هریره از کعب اخذ حدیث کرده اند.همین گفتار کعب در روایات ابو هریره نیز وارد شده که:«الخلافة بالمدینة و الملک بالشام» (2).

این احادیث و گزارشها،شالوده خلافت معاویه را ریخت و دلها را متوجه او کرد.

سخنان و اندیشه های او آگاه شوند،به کتابهای یادشده در پاورقی،مراجعه فرمایند (1).

می گفت:من مدتها،معتقد به تأثیر قدرت و مشیت انسان بودم تا اینکه هفتاد و اندی کتاب از کتابهای پیامبران خواندم که همگی با هماهنگی خاصی میگویند:هر کس برای خود اختیار قائل باشد،کافر شده است،از این جهت این نظریه را ترک گفتم.

طرفداری از جبر و نفی مشیت و اختیار،و انکار هر نوع«قدرت»(مقصود قدرت و مشیت انسان است)،آتشی بود که در اواخر قرن اول هجرت،در میان مسلمین برافروخته شد و آنان را به دو فرقه ممتاز درآورد.آتش بیار این معرکه وهب بن منبه بود،وگرنه چگونه می توان به صحت بعثت پیامبران و صحت تکلیف معتقد بود،ولی برای انسان اختیار و آزادی قائل نشد(البته اختیار غیر از تفویض امور به خود انسان است).

عبری می خواندند و به عربی ترجمه می کردند.پیامبر دستور داد که مسلمانان،آنان را نه تصدیق کنند و نه تکذیب و به آنان بگویند ما به خدا و به آنچه بر شمار نازل کرده است ایمان داریم» (1).

ابن عباس بر ریزه خواران دانش علماء اهل کتاب نهیب می زند،و می گوید:«چگونه از اهل کتاب سئوال می کنید،کتاب شما که بر پیامبر خدا فرستاده شده،تازه ترین کتاب،و هنوز جوان است و پیر نشده است و به شما خبر داده است که علماء اهل کتاب،کتاب خدا را دگرگون کرده اند و کتابی را شخصا نوشته و گفته اند که این کتاب خدا است،تا آن را به بهای کمی بفروشند.آیا پیامبر، شماها را از سئوال و پرسش از آنان نهی نکرده است؟به خدا سوگند،از آنان کسی را ندیدم،از آنچه که بر شما نازل شده است،بپرسد».

این روایات حاکی است که پیامبر،مسلمانان را از این نوع آمیزش های علمی بازداشته است و علت آن نیز روشن است.

بنابراین،حدیثی که ابو هریره از پیامبر نقل می کند-که از بنی اسرائیل سخن نقل کنید (2)،یا دروغ است یا مربوط به مواردی است که از خارج بر صحت آن آگاه باشیم.

حدیث زیر توجه فرمایید که بخاری آن را در صحیح خود،و احمد در مسند،از ابو هریره،تلمیذ کعب،نقل کرده اند.

«کلّ نبیّ یطعن الشیطان فی جنبه باصبعه حین یولد،غیر عیسی بن مریم ذهب یطعن فطعن فی الحجاب» (1).

«هنگام تولد هر پیامبری،شیطان با انگشت خود به پهلوی او می زند،جز عیسی بن مریم-آنگاه که متولد شد-شیطان به سراغ او رفت که همین کار را انجام دهد،-حجابی میان او و مسیح پدید آمد-انگشت شیطان-به جای پهلوی عیسی- به حجاب اصابت کرد».

مس شیطان با بدن پیامبران-به فرض محال-اگر انجام بگیرد،یک مس ساده ای نخواهد بود،بلکه تصرف در نفوس و ارواح آنان است تا زمینۀ گناه را در آنان فراهم سازد.

در حالی که قرآن،این نوع سلطه را نسبت به پیامبران محکوم می کند و خطاب به شیطان،می فرماید:

إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ إِلاّ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْغاوِینَ (سورۀ حجر42/).

«بر بندگان من سلطه و راهی نداری مگر بر گروه گمراه».

اتفاقا خود شیطان بر نومیدی خود از بندگان مخلص خدا تصریح می کند و قرآن سخن او را چنین نقل می فرماید:

فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ إِلاّ عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ (سورۀ ص83/).

«به عزتت سوگند،همگان را اغوا می کنم،جز بندگان مخلصت را».

ص:114

در این روایت که مسلما زاییدۀ اندیشۀ احبار و رهبان است،حضرت مسیح از قلمرو تصرف شیطان استثناء شده و در نتیجه،محدثان اسلامی ناخودآگاه،بر برتری حضرت مسیح نسبت به خاتم پیامبران صحه گذارده اند.

پهلو گرفت و ما به آنجا وارد شدیم،ناگهان جنبنده ای پرمو با ما روبرو شد،به حدی که جلو و عقب او تمیز داده نمی شد.از او پرسیدیم،تو کیستی؟گفت،من جساسه ام،گفتیم،«جساسه»چیست؟او از شناسایی خویش خودداری کرد،ولی گفت،وارد این دیر شوید،کسی در آنجا است که به ملاقات شما علاقمند است:

-او نام مردی را برد،که گمان کردیم که وی از شیاطین است-از این جهت وارد دیر شدیم.در آنجا انسان بزرگی را دیدیم که تاکنون انسان به آن بزرگی ندیده بودیم، دست های او به گردن،سپس به زانوها،آنگاه به پاها،با زنجیر،بسته شده بود.

پس از نقل یک رشته گفتگو میان واردین و آن شخص،وی خود را چنین معرفی کرد:

من مسیح(دجالم).نزدیک است به من اذن دهند تا بیرون بیایم و در روی زمین به سیر و سیاحت بپردازم.به من اجازه داده خواهد شد که به همه جا بروم جز مکه و مدینه،هر موقع بخواهم به یکی از این دو شهر وارد شوم،فرشتگان دست به شمشیر،مرا از ورود به آن دو شهر بازمی دارند،و هر گوشه ای از آن دو شهر را فرشتگان حراست می کنند:

در این موقع،پیامبر،با عصای چوبی که در دست داشت،به مدینه اشاره کرد و گفت:مردم این جا«طیبه»است.آیا من به شما از این مسیح سخن نگفته بودم؟مردم گفتند:آری:

سپس پیامبر فرمود:گفتار«تمیم داری»مرا به شگفت واداشت،زیرا با آنچه که گفته بودم موافق بود» (1).

این گفتار،گزیده ای از داستان نسبتا مفصلی است،که برای رعایت اختصار

ص:116

به این صورت نقل شد.

ما درباره این حدیث سخن نمی گوییم؛ولی شایسته است نیروی دریایی کشورهای بزرگ جهان با تلاش پی گیر از وجود چنین جزیره که«مسیح دجال»در آن جا گرفته و در بند است تحقیق کنند.خواه چنین جزیره ای وجود داشته باشد یا نه، ولی می دانیم پیامبر عظیم الشأن اسلام که خدا درباره او می فرماید:

وَ عَلَّمَکَ ما لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ وَ کانَ فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً (سورۀ نساء113/).

«آنچه را که تو نمی دانستی به تو بیاموخت،همانا فضل خدا درباره تو بزرگ است»،هرگز برای جلب نظر مردم،به گفتار یک مسیحی تازه مسلمان،استشهاد نمی کند و او را به داوری نمی طلبد.ولی چه می توان کرد...

بنابراین،تعجب نخواهید کرد وقتی بدانید داستان خلقت آدم و حوا،در تفسیر طبری،کپیه تورات محرّف است.و قهرمان این نوع تفسیرها،وهب بن منبه می باشد.

همچنین است وضع و حال داستان های دیگری که ریشه های اسرائیلی و مسیحی دارند.

ص:117

نشانه هایی است،آنان که خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو خفته،یاد می کنند و در آفرینش آسمان ها و زمین می اندیشند».

باید به علوم و اندیشه های انسان ها،آنگاه که کلید زندگی و مایه بهره گیری صحیح از مواهب الهی باشد و انسان را در قلمرو عقل نظری و عملی یاری کند، بهاء داد و به سخنان مفید و سودمند اندیشمندان در هر زمان و مکان،گوش فرا داد و آن ها را به کار بست.چنانکه می فرماید:

فَبَشِّرْ عِبادِ اَلَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ (سورۀ زمر17/-18).

«بندگانم را نوید ده،آنان که سخنان را می شنوند،و از بهترین آن ها پیروی می کنند».

اگر او در کتاب خود،به فراگیری دانش و تحصیل علم دعوت می کند، اولیاء او نیز پیوسته مسلمانان را به کسب دانش فرمان داده اند،هرچند آن دانش در دورترین نقاط جهان،قرار داشته باشد.چنانکه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می فرماید:

«اطلبوا العلم و لو بالصین-دانش را فرا گیرید هرچند در سرزمین چین باشد».

بر این اساس،مسلمانان هوشمند،بر آن شدند تا معارف یونان و روم را که در سرزمین مصر و ایران و سوریه منتشر بود،بیاموزند،و آنگاه که بر خزائن علوم یونانی دست یافتند،همه را از زبان سریانی به عربی برگرداندند (1).

مسأله برگرداندن علوم یونانی،رومی و ایرانی به زبان عربی،در دوره امویان آغاز شد و در دوره بنی عباس به اوج خود رسید.تاریخ،هرچند خالد بن یزید بن معاویه را نخستین مترجم معرفی می کند (2)،ولی حق این است که او مترجم

ص:119

نبوده،بلکه مشوق این کار بوده است.زیرا او به دلیل علاقه ای که به علم کیمیا داشت،از دانشمندان مصر خواست،کتابهای کیمیا را از یونانی و قبطی به عربی بازگردانند.

بخشی از محتویات آن با اصول مسلم اسلام سازش نداشته باشند.متون علمی و فلسفی،از نظر افکار الحادی به پایه ای بود که حتی خود مسیحیان اجازه نمی دادند که این کتاب ها در اختیار مستضعفین فکری(مسیحی)قرار گیرد.

«سیوطی»،در این جا،داستانی را نقل می کند که می تواند شاهد گفتار ما باشد.وی می نویسد:«مأمون نامه ای به حاکم مسیحی«سیسیل»نوشت و از او درخواست کرد تا کتابخانه آن شهر را به بغداد منتقل کند.آن زمان در آنجا کتب علمی و فلسفی فراوانی وجود داشت.حاکم«سیسیل»موضوع را با بزرگان شهر در میان نهاد.یکی از مشاوران او که روحانی مسیحی بود و از نظر مراتب،به درجه «بطریقی»رسیده بود،به حاکم گفت:هرچه زودتر این کتاب ها را روانه سرزمین مسلمانان کن،زیرا این کتاب ها هر کجا برود و به هر کشوری انتقال یابد،عقیده مردم آنجا را فاسد می سازد.حاکم به همین دلیل،همه کتابها را برای مأمون فرستاد» (1).

مترجمان و مشوقان و حامیان ترجمه ها،غالبا افرادی غیر مسلمان بودند و مسلمانان کمتر،به این کار علاقه نشان می دادند.در قرون نخست اسلامی، متخصصان علوم پزشکی،یا مسیحی و یا یهودی بودند و کمتر اتفاق می افتاد که مسائل کلیدی این علوم،به دست مسلمانان بیفتد.به همین دلیل، پزشکان مسیحی،در ضمن طبابت،عقیده مسلمانان را به باد مسخره می گرفتند و از ضعف و ناتوانی روحی مریض،برای سست کردن ایمان مذهبی او بهره برداری می کردند.

مسعودی می نویسد:«در زمان«هارون»،پزشک معروفی بود که در باطن، دهری و مادی بود،ولی در ظاهر،به مذهب اهل سنت تظاهر می کرد و هر روز

ص:121

گروهی از بیماران،با شیشه های مملو از ادرار(که نشان دهنده خصوصیات بیماری آنان بود)،به مطب او می آمدند.او از ضعف روحی آنان سوء استفاده می کرد و مثلا می گفت:ای مسلمانان،شما در کتاب خود می خوانید،سود و زیان از جانب خداست،پس چرا پیش من می آیید و سود و زیان خود را از من می جویید؟ بروید نزد خدا و از او بخواهید به شما شفا دهد،تا رفتارتان مطابق گفتارتان باشد.

در چنین شرایطی،گروهی با عصبانیت مطب را ترک گفته و عطای او را به لقایش می بخشیدند،ولی گروهی دیگر که از نظر روحی در حد پایین تری بودند، می ماندند تا شیشه های آنان را ببیند و به معالجه آنان بپردازد.طبیب دهری،هنگام معالجه،به بیمار مسلمان می گفت:ایمان تو ضعیف است،اگر به خدا توکل می کردی،خدا تو را بهبود می بخشید» (1).

به علت همین تبلیغات سوء بود که مراکز درمانی مسیحیان شلوغ تر از مراکز مسلمانان بود،تو گویی علم و دانش با مذهب خاصی گره خورده است و تا انسان یهودی یا مسیحی نباشد،نمی تواند علوم پزشکی را فراگیرد.

«جاحظ»در کتاب«البخلاء»می نویسد:

مطب پزشکی بنام«اسد بن جانی»،به کسادی گرایید،کسی به او گفت:

امسال سال وبا است،ولی مطب تو کاملا خلوت است.پزشک مسلمان،در پاسخ او گفت:من نزد مبتلایان به وبا،مسلمان هستم و پیش از آن که پزشک شوم،بلکه پیش از آنکه به دنیا بیایم،عقیده مردم این بود که مسلمانان،در امر پزشکی نمی توانند استاد شوند.نام من«اسد»است و باید نام من«صلیب»و یا«جبرئیل»و یا«ابراهیم»باشد.من ردای پنبه ای به تن دارم،و باید برای تشبه به پزشکان مسیحی،ردای حریر سیاه بپوشم،زبان من عربی است و باید به زبانی سخن گویم

ص:122

که زبان اهل جندی شاپور باشد» (1).

این جریان ها حاکی است که انتقال این کتاب ها و ترجمه ها و رفت وآمد دانشمندان مسیحی و یهودی،که در امر پزشکی و غیره،سرآمد روزگار بودند در میان مسلمانان،دو نوع پی آمد نامطلوب دربر داشت:

1-محتویات این کتاب ها،در مواردی با اصول اسلام تطبیق نمی کرد و در نتیجه،بر مشکلات فکری مسلمانان می افزود و مبادی الحاد را تقویت می کرد و موجب پیدایش شبهات و مذاهب کلامی می گشت.

2-دانشمندان ملل مغلوب،به خاطر تسلط بر علوم پزشکی،ملل مسلمان را تحقیر می کردند و از این طریق،ایمان گروهی را متزلزل می ساختند.و این دو آفت،در برابر سودی که تمدن اسلامی از این کتابها برد،قابل چشم پوشی نبود.

علمای اهل سنت بالاخص محدثان،در برابر این نوع علوم وارداتی،جبهه گیری کرده و به تحریم آن ها پرداختند و همیشه از نیروی منفی که آسان ترین راه مبارزه است بهره می گرفتند.در حالی که گروه دیگر،بدون قید و شرط،این نوع کتاب ها را ترجمه می کردند و بر اثر پاداش خلفاء و غیره به مال و منالی می رسیدند.

جبهه گیری مطلق در برابر علوم،کار نااستواری بود.علم برای خود حد و مرزی نمی شناسد و دانش های بشری مربوط به همۀ انسانها است.از طرف دیگر، باز گذاردن دست مترجمان و مشوقان،در ترجمه و پخش هر کتاب خارجی،مایه زیان ها و آسیب های عقیدتی است.در این جا لازم بود افراد هوشمند از مسلمانان،راه سومی را برگزینند و با تأسیس لجنه ای،کتاب هایی را برای ترجمه

ص:123

برگزینند که مورد تأیید آن لجنه باشد.

در هرحال،انتقال فرهنگ بیگانه و علوم تجربی به میان مسلم آنان،یکی از علل پیدایش مکاتب و مذاهب است.مسأله«قدم قرآن»و مخلوق نبودن آن،چیزی است که از مسیحیان وارد حوزه اسلامی شد.مأمون در یکی از نامه های خود به این فکر وارداتی اشاره می کند و می گوید:«قائلان به قدم قرآن می خواهند خود را به قائلان قدیم بودن مسیح،همانند سازند».آنگاه این آیه را یادآور می شود:

یُضاهِؤُنَ قَوْلَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَبْلُ ... (سورۀ توبه30/).

«آنان با این سخن می خواهند سخنانی چون کافران گذشته گفته باشند» (1).

در اینجا باید از کوششهای توان فرسا و ارزنده دو گروه از امت اسلامی تقدیر کرد.زیرا هردو،افراد ماهر و آسیب ناپذیری را تربیت کردند تا پاسخگوی این شبهات باشند.آن دو گروه عبارتند از:

1-پیشوایان معصوم شیعه،که در طول تاریخ،با مناظرات خود و پرورش شاگردان مبرز و ماهر در علم کلام،توانستند در برابر رواج الحاد مقاومت کنند.

تاریخ،اسامی شخصیت های بزرگ کلامی شیعه را در قرنهای دوم و سوم،ضبط کرده است که هریک از آنان ستارۀ درخشنده ای در آسمان علم کلام و عقائد می باشند،مانند هشام بن حکم،ابو جعفر،مؤمن الطاق،جابر بن یزید،ابان بن تغلب،یونس بن عبد الرحمان،فضال بن حسن بن فضال،محمد بن خلیل سکاک،ابو مالک ضحاک و خاندان بنی نوبخت.

2-گروه معتزله،که با به کارگیری اصول عقلی،توانستند در برابر امواج الحاد مقاومت کرده و در مناظره ها بر دشمن پیروز شوند.معتزله،پیوسته از طرف

ص:124

دو دسته در فشار بودند.

اول،دشمنان داخلی که اهل حدیث بودند و راه و روش معتزله را در دفاع از اصول و معارف اسلام نمی پسندیدند و پیوسته می گفتند،باید برای اثبات هر اصلی آیه و حدیثی را خواند.

دوم،دشمنان خارجی که همان ملاحده،و زنادقه و شاگردان آنان بودند و همواره در مناظره،محکوم گروه«معتزله»می شدند.

تا اینجا با عوامل پنجگانه پیدایش مذاهب کلامی آشنا شدیم،فقط عامل دیگری باقی مانده است و آن عامل اجتهاد در برابر نص است که کاربرد بیشتر آن در مسائل فقهی بود.

ص:125

کند،استدلال شایسته کرده است (1).

در این قسمت،فرقی میان قرآن و گفتار پیامبر نیست.پیامبر گرامی در سال ششم هجرت برای انجام مراسم«عمره»با گروهی قریب به یک هزار و چهارصد نفر، حرکت کرد،و در سرزمین«حدیبیه»،به وسیله مشرکان قریش،از پیشروی آن حضرت به سوی مکه جلوگیری شد.پس از مذاکرات و رفت وآمد هیئت هایی از طرف قریش،سرانجام،مسأله به صلح انجامید و پیمان صلح نیز در چند ماده نوشته شد.در این موقع،عمر بن خطاب،در حالی که از خشم لبریز شده بود، صلح را به باد انتقاد گرفت و به ابی بکر گفت:مگر محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم رسول خدا نیست؟ مگر ما مسلمان نیستیم،مگر قریش مشرک نیستند؟پس چرا در دین خود،به ذلت تن در دهیم؟ (2).

چنین اعتراضی با مقام تسلیم سازگار نبود.البته به هنگام مشورت باید اظهار نظر کرد،ولی به هنگام تصمیم گیری،تصمیم پیامبر مقدم است.از همین روی، قرآن،نخست دستور مشورت می دهد و می فرماید: وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ ،آنگاه در مقام تصمیم گیری،تنها پیامبر را مورد خطاب قرار می دهد و می فرماید: فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ (3)«آنگاه که تصمیم گرفتی بر خدا توکل کن».

بنابراین،یک فرد مسلمان باید نسبت به آنچه از وحی به او می رسد، مطیع تر از مرده در برابر دستان شوینده(غسّال)باشد.ولی اکنون خواهیم دید که برخی به مصلحت گرایی پرداخته و نصوص الهی را کاملا تأویل کردند.

ص:127

در این سپاه مأموریت داد،ولی تنها دو روز از این جریان گذشته بود که تب،پیامبر را فراگرفت،اکثریت قابل ملاحظه ای،فرمان پیامبر را نادیده گرفته و به بهانه اینکه او بیمار است و مدینه نیاز به حفاظت و حراست،دارد،به مصلحت گرایی پرداخته و نص او را ندیده گرفتند و پس از خروج از مدینه و حضور در اردوگاه«جرف»،بار دیگر به مدینه بازگشتند و همین امر موجب ناراحتی شدید پیامبر شد (1).

تصریح قرآن،از آن خدا و پیامبر و بستگان اوست (1).وقتی ابو بکر،زمام خلافت را به دست گرفت،دو سهم را،حذف کرد یکی سهم پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را،به بهانۀ این که او مرده است و دیگری سهم بستگان او را.

این ها،نمونه هایی از تأویل نصّ و تقدیم اغراض شخصی بر وحی الهی است که خود یک رشته مذاهب فقهی را پدید آورد.

مرحوم«شرف الدین عاملی»،در اثر ارزنده خود به نام«النص و الاجتهاد»، بیش از هفتاد مورد از این دست را یادآور شده که یاران پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و گروهی که پس از آنان آمدند،مصلحت را بر نص؛و غرض شخصی را بر وحی الهی مقدم داشتند.

ص:130

سنت،وارد شده باشد و از نقل متونی که در کتاب های دیگر وارد شده است خودداری می کنیم.کسانی که بخواهند به این قسم از متون واقف شوند،به کتاب های«الموضوعات»ابو الفرج ابن جوزی و«اللئالی المصنوعه»سیوطی مراجعه فرمایند (1).

هرگاه اسناد احادیث صحاح،روشن شد،وضع روایات دیگر خودبه خود روشن می گردد.اینک متونی که در سنن ابو داوود و سنن ترمذی وارد شده و در جوامع حدیثی گرد آمده است:

1-«القدریة مجوس هذه الامة،ان مرضوا فلا تعودوهم و ان ماتوا فلا تشهدوهم».

«گروه قدریه مجوسان این امت می باشند،اگر بیمار شدند از آنان عیادت نکنید و اگر مردند،در تشییع جنازه آنان حاضر نشوید».

2-«لا تجالسوا اهل القدر و لا تفاتحوهم».

«با گروه قدریه،نشست و برخاست نکنید و با آنان به مناظره نپردازید».

3-«صنفان من امتی لیس لهم فی الاسلام نصیب المرجئة و القدریة».

«دو گروه از امت من نصیبی در اسلام ندارند،مرجئه و قدریه».

سخن پیرامون این احادیث از دو جهت حائز اهمیّت است:

الف-بررسی سند احادیث و وضع راویان آن ها.

ب-تبیین مقصود از«قدریه»،بر فرض صحّت احادیث.

از نظر حدیث شناسان،هیچ یک از این سه حدیث،صحیح و قابل اعتماد

ص:132

نیست و برخی،آن ها را از موضوعات و مجهولات می دانند (1).

حدیث نخست را«ابو داوود»در سنن خود به سندی که در پای نوشت، (2)ملاحظه می فرمایید،نقل کرده است.در این سند،سلمة بن دینار،حدیث را از عبد اللّه بن عمر نقل می کند،در صورتی که این دو نفر اصلا یکدیگر را ملاقات نکرده اند (3).قطعا میان این دو،واسطه ای بوده است که از سند افتاده است و این قسم از احادیث را«منقطع»می نامند (4).سلمة در موارد دیگر،از عبد اللّه بن عمر با وسائط نقل می کند.و در مواردی نیز که نام وسائط را می برد،واسطه ها قابل اعتماد نیستند (5).

حدیث دوم را نیز ابو داوود از سنن خود،به سندی که در پاورقی مشاهده می کنید نقل می کند (6).

حکیم بن شریک هذلی بصری،که در این سند آمده است،فرد مجهول و ناشناخته ای است (7).

این حدیث،در غیر صحاح به سندهای دیگری نیز نقل شده است که همگی

ص:133

ضعیفند و شایسته استدلال نیستند.

ابن عدی،این حدیث را به سندی از ابو هریره نقل کرده است و در سند او، جعفر بن الحارث است که محققان رجالی درباره او می گویند:«لیس بشیء».

احادیث او بی ارزش است.

خیثمه در مسند خود،آن را به سندی از ابو هریره نقل می کند،و در سند او، «غسان بن فاقد»است که کاملا فرد مجهول و ناشناخته ای است.«دار قطنی»به طریق سومی نقل می کند که غالب راویان آن،مجهول و ناشناخته می باشند (1).

حدیث سوم را ترمذی در سنن خود به سندی که در پای نوشت آمده،نقل می کند (2).

در این سند دو راوی مجهول و ناشناخته،به نام های علی بن نزار،و نزار (فرزند و پدر)،و یک ضعیف به نام قاسم بن حبیب،وجود دارد.گذشته از این، خود عکرمه از وضّاعان حدیث است که از زبان ابن عباس،دروغهایی را سرهم و نقل می کرد.پس با این احادیث ضعیف-از نظر سند-،نمی توان برخی از طوائف اسلامی را مرتد و یا دور از اسلام خواند.اکنون موقع آن رسیده است که به تفسیر مضمون آن بپردازیم.

«قدریه»بنامند.اهل حدیث و«حنابله»و سپس«اشاعره»که در مسأله«تقدیر»راه «افراط»پیموده اند و آن را حاکم بر ارادۀ خدا و انسان و...دانسته اند،می گویند:

مقصود از«قدریه»،نافیان«قضاء»و«قدر»هستند و معتزله پیرو این اصل می باشند.در حالی که«معتزله»سعی می کنند که ثابت کنند که مقصود از آن، قائلان به قدر هستند.

علاّمه کراجکی(م 449)،می نویسد:در اسامی فرق،لفظی مانند «قدریه»،که همه فرق از آن تبری می جویند،نیافته ام زیرا به حکم اینکه پیامبر، «قدریه»را لعن کرده،هریک از«عدلیه»و«جبریه»می کوشد،دیگری را به قدریه متهم سازد.

ابو الحسن اشعری،پس از بازگشت از«اعتزال»و روی آوردن به اهل حدیث و بعد از بیعت با«ابن حنبل»،در کتاب«ابانه»،معتزله را به محاکمه می کشد و استدلال آنان را با این حدیث به گونه ای رد می کند.وی می کوشد این حدیث را ناظر به اهل اعتزال بداند.معتزله نیز می کوشند حدیث را بر قائلان«قدر»تطبیق کنند.اینک پای سخنان هردو گروه می نشینیم.

از نظر معتزله،گروهی که می گویند:خدا«شر»و«کفر»را مقدر کرده، «قدریه»هستند،نه گروهی که به نفی آن برخاسته اند.

حنابله و اشعاره نیز با وجوه مختلفی می کوشند،رقیبان خود را متهم به قدریه کنند.ما همه این وجوه را یادآور می شویم:

1-«قدریه»کسی است که«تقدیر»را به خود نسبت دهد نه به خدا و بگوید، من خودم طراح کارهای خویش می باشم نه خدا.این گروه،به این نام، شایسته ترند،نه ما که هرگز افعال خویش را به خود نسبت نداده و نگفته ایم که ما

ص:135

تقدیرکننده افعال خویش می باشیم نه خدای ما (1).

این سخن،مغالطه ای بیش نیست؛زیرا واژۀ«قضاء»و«قدر»در قرآن و حدیث زیاد آمده است و فاعل آن،خدا معرفی شده است؛مانند إِنّا کُلَّ شَیْءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ (سورۀ قمر49/)«ما همه چیز را به اندازه خاصی آفریده ایم».و در زبان مردم بیش از الفاظ دیگر،به کار می رود و کمتر ملتی است که دم از قضا و قدر نزند.هرگاه در چنین شرایطی گروهی به عنوان«قدریه»خوانده شدند،طبعا مقصود همان قائلان به قضا و قدر-که در منابع مذهبی و لسان مردم وارد شده است-نه نافیان آن،خواهند بود.

2-لفظ«قدریه»از الفاظی است که از آن،ضد آن اراده می شود،در این صورت مفاد آن،نافیان«قدر»خواهد بود نه مثبتان آن.

این تفسیر،پایه صحیحی ندارد،زیرا تاکنون نظیر آن در ادبیات و لغت عرب مشاهده نشده است و این مطلب مثل این است که بگوییم:مقصود از«عدلیه»و «جبریه»نافیان عدل و جبر است.و بر فرض صحت،نیاز به قرینه دارد که ذهن را از معنی اثباتی آن به سوی معنی منفی آن،منصرف سازد و چنین قرینه ای در سخن پیامبر نیست.

3-قدریه،در حدیث،منسوب به«قدر»نیست بلکه منسوب به«قدرت» است و مقصود،کسانی هستند که قدرت انسان را در افعال وی مؤثر و دخیل می دانند.

بنابراین،تلفظ صحیح آن،«قدریه»به ضم«قاف»و سکون«دال»است و نافیان قضاء و قدر،افعال انسان را معلول اراده و اختیار و قدرت و توان او می دانند.

ص:136

این تفسیر،بسان تفسیر پیش،کاملا بی پایه است،زیرا پیامبر گرامی در مقام تفهیم یک اصل دینی بود،نه در مقام«لغزگویی»و«معما»سازی.اگر مقصود پیامبر چنین گروهی بود،شایسته بود که به جای آن لفظی به کار ببرد،که برای مخاطبان خود قابل فهم باشد.

اصولا باید دید کدام یک از دو مسأله در عصر رسالت مطرح بود،تا سخن پیامبر،ناظر به آن باشد،آیا مسأله قضا و قدر(که ریشه دیرینه در کتب آسمانی دارد)،مطرح بود،یا مسأله تأثیر قدرت انسان در افعال خود،هیچ نشانه ای در دست نیست که تأثیر قدرت انسان،در عصر رسالت مطرح باشد،در حالی که مسألۀ قضا و قدر یک مسأله جهان شمولی است و پیوسته بشر متفکر،با آن دست به گریبان بوده است.

4-نافیان قدر،در لسان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به مجوس تشبیه شده اند،این گروه بسان مجوس،نیکیها را از خدا،و بدیها را از خود و یا از شیطان می دانند،و به نوعی به ثنویت عقیده مندند (1).

این توجیه که شیخ الاسلام دولت عثمانی به نام«مصطفی صبری»طراح آن است با عقیده معتزله و اسلاف آنان سازگار نیست؛زیرا آنان خیر و شر را مربوط به خود انسان می دانند،نه اینکه یکی را از آن خدا و دومی را از آن شیطان قلمداد

ص:137

کنند.

متأسفانه،«سهل انگاری»در تبیین عقائد طوائف اسلامی،بیماری خاصی است که دامنگیر غالب نویسندگان فرق و مقالات شده،و اگر شیخ الاسلام،با عقائد و مکتب معتزله آشنا بود،می دید،قاضی عبد الجبار،اصرار می ورزد که هرگز نباید افعال بندگان،به خدا نسبت داده شود،زیرا کارهای آنان،مربوط به خود آنان است و با دواعی و اغراضشان پدید می آید،و به علت همین دواعی،شایستۀ ستایش و نکوهش می باشند و اگر از جانب خدا بود،هرگز شایسته پاداش و نیک و بد نمی گشتند (1).

که بدانیم،«عمر بن عبد اللّه»مولی«غفره» (1)،روای از«محمد بن کعب قرظی»،از نظر رجالی معروف«یحیی بن معین»،ضعیف است (2).سیوطی می گوید،نسائی و ابن حبان او را تضعیف کرده اند (3).

از این گذشته،وی حدیث را از یک فرد گم نامی از انصار،نقل می کند،در این صورت حدیث مرسل خواهد بود.

تا اینجا احادیثی که در صحاح شش گانه پیرامون«قدر»وارد شده است،مورد بررسی قرار گرفت و آشفتگی سند،و ابهام دلالت کاملا روشن گردید.ولی متأسفانه برخلاف تمام این موازین،اهل حدیث،و حنابله،و اشاعره،براساس این احادیث،مذهبی ساخته و به تفسیق و تکفیر مخالفان پرداخته اند.حتی عارف قرن نهم،شیخ محمود شبستری،فریب این احادیث را خورده،و در گلشن راز خود، می گوید:

هر آن کس را که مذهب غیر جبر است

نبی گفتا که او مانند گبر است

نکته شایان توجه،در این بیت این است که وی به حق تشخیص داده است که اعتقاد به قدر در اصطلاح حدیث منتهی به جبر است.

عقیده به«قدر»به گونه ای که اهل حدیث مطرح می کنند،ارمغان یهود است که با خدعه و حیله«احبار»به ظاهر مسلمان یهود،وارد جامعه اسلامی گردیده است،اعتقاد به این نوع از«تقدیر»،جدا از اعتقاد به یک نوع سلطه و قدرت خدا گونه نیست،تا آنجا که اختیار از خود خدای جهان و انسان می رباید،و احدی

ص:139

حتی خدای بزرگ،نمی تواند در آن خراشی ایجاد کند.این همان مدعای یهود عصر رسالت بود که می گفتند: یَدُ اللّهِ مَغْلُولَةٌ (سورۀ مائده64/)-«دست خدا بسته است»و او هم قادر به گشودن گره«تقدیر»نیست.

«قدر»در حوزه محدثان آن چنان مورد عنایت و اهمیت قرار گرفته است که انحراف از آن،مبدأ تمام انحرافات معرفی گشته است و سیوطی،نمونه هایی در این مورد در کتاب خود آورده است (1).

در پایان،از یادآوری نکته ای ناگزیریم و آن اینکه اگر نافیان«قدر»،مانند معتزله،به خاطر اعتقاد به استقلال انسان در ایجاد کارهای خود،متهم به«ثنویت» شده اند،قائلان به«قدر»نیز،از این ثنویت دور نیستند،چه اینکه اعتقاد به تقدیر غیرقابل تغییر که خدا را نیز قدرت بر تغییر آن نباشد،جدا از ثنویت نیست،زیرا در این مکتب،سلطان قدر،سلطان بلا منازعی است که در قلمرو خود پیش می رود و احدی را در برابر او یارای مقاومت نیست.

بنابراین،تشبیه«قدریه»،در حدیث،به مجوسی که به ثنویت معروف و مشهورند،با هردو گروه سازگار است و منحصر به گروه واحدی نیست،و برای همین قابلیت انطباق،هردو گروه سعی کرده اند که رقیب خود را،به عنوان«قدریه» معرفی کنند و در این مورد جدالها و نزاع های بسیار گسترده ای انجام گرفته است (2).

مرجئه،به خاطر دو اصلی است که زیربنای این مکتب را تشکیل می دهد.

به تخطئه هردو خلیفه و پیروانشان کمر بستند و گروهی به جانبداری از امام و یاری او پای فشردند.

در این آشفته بازار عقائد و کشمکش عثمانیها با علویها و نزاع یاران علی با خوارج،که سبّ و لعن را نثار یکدیگر می کردند،شخصی به نام«حسن بن محمد»،حفید امام علی-علیه السّلام-و فرزند محمد حنفیه،به عقیده خود،دست به ابتکاری زد و مکتبی به نام«ارجاء»پدید آورد؛هرچند بعدها از آن اظهار ندامت کرد لیکن کار از کار گذشته بود و مکتب«ارجاء»،انتشار یافته و«بدعت»کار خود را انجام داده بود.

وی،نظر داد که باید شیخین را تصدیق کرد،ولی از هرنوع قضاوت و داوری درباره«عثمان»و«علی»و«طلحه»و«زبیر»،خودداری نمود.

عثمان بن ابراهیم می گوید:«نخستین کسی که درباره«ارجاء»،سخن گفت،حسن بن محمد حنفیه بود.روزی من با عموی خویش در جلسه او حاضر بودم که درباره علی و عثمان و طلحه و زبیر،بسیار گفتگو شد،و«حسن»ساکت بود.ناگهان مهر سکوت را شکست و گفت:من سخنان شماها را شنیدم،و نظر من این است که کار علی و عثمان و طلحه و زبیر را به تأخیر بیندازیم،نه به آنان مهر ورزیم و نه از آنان بیزاری بجوییم.

راوی می گوید:من و عمویم مجلس را ترک گفتیم.عمویم نکته ای را یاد آور شد و گفت:به زودی گفتار حسن،رنگ مذهب به خود می گیرد.محمد حنفیه از نظر فرزند خود آگاه شد و با عصائی که در دست داشت بر سر او کوفت و گفت:

تو پدرت را دوست نمی داری؟

میسره می گوید:من او را دربارۀ رساله ای که در این مورد نوشته بود،ملامت

ص:142

کردم،او نیز از کار خود نادم بود» (1).

محمد حنفیه،به سن شصت و پنج سالگی(سال 80 یا 81 ه ق)،در گذشت.و حسن،فرزند او در دوران خلافت عمر بن عبد العزیز(99-101)، بدرود زندگی گفت.طبعا پیدایش مکتب«ارجاء»،مربوط به سالهای 75-81 هجری خواهد بود.

در نتیجه،ریشۀ پیدایش مکتب«ارجاء»به دست فراموشی سپرده شد و از این به بعد،گروهی را«مرجئه»نامیدند که به ایمان زبانی و یا قلبی اهمیت بخشند،و به عمل و انجام وظیفه اهمیت ندهند.

اهمیت به ایمان منهای عمل،خطرناک ترین جریان فکری بود که در قرن دوم اسلامی پدید آمد و خلفاء،نیز به آن دامن زده و اندیشه«اباحیگری»و«صلح کلی» و«نجات همه مؤمن های کذائی»را مطرح می کردند.از این جهت،پیشوایان معصوم،پیروان خود را از نفوذ این اندیشه،به ویژه در میان جوانان،هشدار می دادند.امام صادق-علیه السّلام-فرمود:«بادروا اولادکم بالحدیث قبل ان تسبقکم المرجئة» (1).

«به تعلیم فرزندان خود از طریق نشر حدیث صحیح،مبادرت ورزید،پیش از آنکه در این مورد،«مرجئه»بر شما سبقت گیرند».

علاّمه مجلسی،در تفسیر حدیث،مرجئه را براساس ریشه اوّلی آنان تفسیر می کند،در حالی که لفظ«اولادکم»با اصل دوم آنان(ایمان منهای عمل)،تناسب بیشتری دارد.

آورد.

در میان نظریات مختلف،معروف این است که شخصی از حسن بصری، استاد«واصل بن عطاء»که در مسجد بصره برای خود حلقه تدریس و وعظ و ارشاد داشت،راجع به حکم مرتکب گناه کبیره،سئوال کرد آیا وی مؤمن است یا نه؟پیش از آنکه استاد پاسخ بگوید،«واصل»جلو افتاد و گفت:از نظر من،نه مؤمن است و نه کافر،بلکه در میان این دو قرار دارد.این جواب را گفت و از حلقۀ درس خارج شد و بر یکی از ستون های مسجد تکیه زد و اندیشه خود را برای گروهی تشریح کرد.

در این هنگام،حسن بصری گفت:«اعتزل منّا واصل»یعنی:واصل از ما کناره گرفت.و چون وی به مرور زمان،دارای مکتبی گردید،پیروان او را،با الهام از گفتار استاد،معتزله نامیدند (1).

از این نام که بگذریم،این گروه را،«عدلیّه»نیز می نامند.و در لسان اهل حدیث،حنابله،اشاعره و معطله،به آنان«جهمیه»نیز می گویند.زیرا آنان در مقالۀ نفی صفات زائد با«جهم بن صفوان»،وحدت نظر دارند،تا آنجا که در کلام احمد بن حنبل،لفظ«جهمیه»،کنایه از معتزله است؛هرچند معتزله با دیگر اصول جهم بن صفوان مخالف می باشند.

اصحاب مقالات و فرق که در صدد نفی اصالت تشیع هستند و آن را مکتبی نوظهور می دانند،اصرار می ورزند که گروه تندرو از شیعیان که نسبت به خلیفۀ اوّل و دوم بد می گفتند،از زید بن علی،خواستند از آنان تبری بجوید،وقتی با امتناع وی روبرو شدند،او را ترک گفتند،از آن روز این گروه به نام«رافضه»نامیده شدند؛زیرا «زید بن علی»را در مبارزه و جهاد ترک گفتند (1).

امام باقر-علیه السّلام-در سال 114 هجری قمری به شهادت رسید.در آن زمان هنوز،زید بن علی،دست به قیام نزده بود،تا موقع استمداد،گروهی او را ترک کنند و به آنان چنین لقب داده شود.

ابو بصیر،به امام باقر-علیه السّلام-می گوید:ما را رافضه می نامند.و از این طریق جان و مال ما را حلال می شمرند.

امام فرمود:هفتاد نفر از سپاه«فرعون»جدا شدند و به موسی پیوستند و به هارون مهر شدیدی می ورزیدند که احدی به پای آنان نمی رسید،ولی قوم موسی، آنان را«رافضه»نامیدند (1).

در حواشی امالی سیّد مرتضی آمده است،وقتی عبد الملک،از قصیدۀ فرزدق در مدح امام زین العابدین-علیه السّلام-آگاه شد،به او گفت:آیا تو نیز رافضی هستی؟فرزدق گفت:اگر مهر ورزیدن به آل محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نشانۀ رافضی بودن است،من نیز رافضی هستم (2).

از مجموع این گفتار،ثابت می شود که«رفض»و«رافضی»و«رافضه»،در آن روزگار،اصطلاح سیاسی بوده و پیش از قیام زید رواج داشته است.و چون شیعیان،حکومت های وقت را نمی پذیرفتند،از این جهت،آنان را بسان تمام مخالفان حکومت های وقت،«رافضه»نامیدند.

تا اینجا،با مقدمات مسائل مربوط به فرهنگ عقائد و مذاهب اسلامی،آشنا شدیم،و در این مقدمات،مسائل یاد شده در زیر،مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت:

ص:147

1-حدیث هفتاد و سه ملت از دیدگاه های مختلف.

2-علل پیدایش مذاهب اسلامی.

3-مفاهیم:قدریه،مرجئه،معتزله،رافضه،به روشنی تفسیر شد.

اکنون وقت آن رسیده است که مذاهبی را که در این فرهنگ،مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد،به طور اجمال نام ببریم.

مجموع مذاهب اسلامی به دو ریشه برمی گردد:

1-اهل سنت،

2-شیعه.

محدثان اهل سنت،مانند حنابله و حشویه،در احتکار لفظ«سنت»و اختصاص آن به خود،سعی و کوشش فراوانی بکار برده اند،بگونه ای که دیگر مذاهب اسلامی،مانند اشاعره و معتزله و خوارج را جزء اهل سنّت نمی دانند.

ولی ما برخلاف اصطلاح آنان،همه را تحت عنوان اهل سنت،مورد بررسی قرار می دهیم.و در پایان این بخش،یادآور خواهیم شد که تخصیص این لفظ به گروه معینی،کاملا بی مورد است،بلکه باید هرکسی یا هر گروهی که سنت پیامبر را حجّت بداند،در شمار اهل سنت قلمداد کرد.و اگر بنا به جدل و مناقشه باشد، باید گروهی که نوشتن سنت پیامبر را در صدر اسلام تحریم کرده اند،از تسمیه به این نام محروم باشند.آری ما در این بخش،اهل سنت را بر گروه هایی اطلاق می کنیم که در مسألۀ ولایت و خلافت،راه انتخاب و شورا را در پیش گرفته و از مسألۀ تنصیص و نصب امام به وسیلۀ پیامبر گرامی سرباز زدند.

ص:148

نکته دیگر،اینکه ما در این کتاب،تنها به بررسی مذاهبی از اهل سنت خواهیم پرداخت که هم اکنون پیروانی داشته باشند و یا اسامی آنها در کتابهای «ملل و نحل»زیاد آمده باشد.

ص:152

اصول عقائد اهل حدیث:

1-اطاعت از سلطان جائز و تحریم براندازی نظامهای جائرانه

2-عدالت سلف و بالاخص همۀ صحابه

3-لزوم ایمان به امامت خلفای چهارگانه

4-قضا و قدر و جبر الهی

5-صفات خبری و مسألۀ تجسیم و تشبیه

«آنچه می نگارم،عقائد اهل علم و اصحاب حدیث و اهل سنت است که به سنت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم متمسک بوده،و به آن شناخته شده اند،و در این کار پیشگام بوده اند.این گروه،از اصحاب پیامبر گرفته تا امروز،بر آن عقائد هستند.من، گروهی از علمای حجاز و شام و برخی شهرهای دیگر را بر این عقائد یافته ام.هر کس با یکی از این اصول مخالفت ورزد و یا بر آن خرده گیرد،مخالف و بدعت گزار است و از جامعه اسلامی بیرون است و از راه سنت منحرف،و از مسیر حق به دو می باشد».آنگاه یکایک آن اصول را در ضمن نه صفحه از کتاب خود با شرح هر کدام،می شمرد.آن اصول عبارتند از:ایمان گفتار و کردار و نیّت و نیز چنگ آویختن به«سنّت»پیامبر است.ایمان کم و زیاد می شود و....

2-«العقائد الطحاویه»،نگارش ابو جعفر،معروف به«طحاوی»مصری، متوفای 321.وی رساله ای پیرامون عقائد اهل سنت نوشته که مشتمل بر(105) اصل می باشد و یادآور شده است که آنچه از عقائد در این رساله آمده است،از «ابو حنیفه،نعمان بن ثابت کوفی»و«ابو یوسف،یعقوب بن ابراهیم انصاری»و «ابو عبد اللّه محمد بن حسن شیبانی»می باشد.

این رساله،از رسائل معروفی است که در تاریخ،شروح و حواشی زیادی بر آن نوشته شده و هم اکنون،جزء کتب درسی دانشگاه«مدینه منوّره»می باشد.البته «طحاوی»،از نظر فکری و علمی بر«احمد بن حنبل»،مقدم است،زیرا احمد، محدثی بیش نبوده و در تحقیق،چندان توانایی نداشته است.به هنگام مقایسه رسالۀ او،با کتاب«السنة»احمد بن حنبل،اعتدال طحاوی،در تبیین اصول عقائد اهل حدیث،کاملا روشن می شود.

3-«الابانه عن اصول الدیانه»،نگارش شیخ ابو الحسن(ت 260-م 324).وی این کتاب را در آغاز بازگشت از اعتزال به مذهب اهل حدیث،نوشته است.از آنجا که او در 260 قمری دیده به جهان گشوده و در سن چهل سالگی

ص:154

مکتب اعتزال را ترک گفت،طبعا تاریخ نگارش این کتاب،به آغاز قرن چهارم،یعنی حدود سال 300 قمری،برمی گردد.روش این کتاب با روش کتاب«السنة»نوشتۀ احمد بن حنبل،یکی است ولی هرگز قابل مقایسه با کتاب دیگر او(شیخ اشعری)، به نام«اللمع»نیست و اصولا انسان می پندارد این دو کتاب از دو مؤلف است.

علت این تفاوت آنست که«الابانه...»را در آغاز بازگشت به مکتب اهل حدیث نوشته و«اللمع»را،پس از استقرار در این مکتب و تثبیت موقعیت خود،نگاشته است.

اگر به راستی کتاب«الابانه»که اخیرا چاپ شده،تألیف خود شیخ اشعری باشد،باید گفت،او کوچکترین تغییری در«السنة»،کتاب عقائد اهل حدیث پدید نیاورده و همان را کپیه کرده است،در حالی که مسأله در کتاب«اللمع»،به شکل دیگری است.

در هرحال،در این کتاب(الابانة...)،پس از ذکر عقائد معتزله و جهمیه، در باب دوم چنین می گوید:

«اگر گفته شود که شما مکتب معتزله و قدریه و جهمیه و حروریه و رافضه و مرجئه را مورد انکار قرار داده اید،پس عقیده خود را معرفی کنید و دیانتی را که به آن عقیده دارید،بیان کنید،در پاسخ می گوییم:عقیدۀ ما و دین ما،تمسّک به کتاب خدا و سنت پیامبرمان و آنچه از صحابه و تابعان و امامان حدیث به ما رسیده، می باشد و ما به آن و به آنچه«ابو عبد اللّه احمد بن حنبل»می گفت،چنگ می زنیم.زیرا وی،پیشوای فاضل و رئیس کاملی است که خدا به وسیله او حق را روشن و ضلالت را دفع کرد و راه را نشان داد،و بدعت گزاران را قلع و قمع فرمود، و رحمت خدا بر او باد که پیشوای پیشتاز و بزرگ همه پیشوایان بود».

آنگاه،وی اصول عقائد اهل حدیث را ضمن پنجاه و یک اصل،بیان

ص:155

می کند (1).

4-مقالات الاسلامیین،نگارش شیخ ابو الحسن اشعری.این کتاب به صورت ملل و نحل نوشته شده و کسانی که پس از او آمده اند،از این کتاب در ملل و نحل،بیشترین بهره را برده اند.در حقیقت،کتاب«الفرق بین الفرق»ابو منصور بغدادی و«ملل و نحل»شهرستانی،اقتباس از این کتاب می باشد.و این کتاب یکی از مصادر مهم،برای نویسندگان ملل و نحل به شمار می آید.

وی،در آخر جزء نخست،عقائد اهل حدیث را در فصل مخصوصی آورده است که چندان تفاوتی با مطالب«الابانه»ندارد (2).

5-کتاب«التنبیه و الرد»،نگارش ابو الحسین محمد بن احمد ملطی شافعی (متوفای 377).وی،در این کتاب،اصول عقائد اهل حدیث را ضمن پانزده اصل آورده و همه را از«محمد بن عکاشه»،نقل کرده است (3).

ولی«محمد بن عکاشه»،روای این اصول،متهم به دروغ گویی و وضع حدیث است.

«ابو حاتم رازی»،او را چنین معرفی می کند:

«درباره او از ابو زرعه سئوال شد،وی گفت:من او را دیده ام،او دروغ گو بود،روزی با محمد بن رافع نیشابوری بر ما وارد شد،نخستین حدیثی را که املا کرد،حدیثی بود که آن را به خدا و پیامبر بسته بود» (4).

این کتاب ها،بیانگر اصول عقائد اهل حدیث است و در این مورد کتاب های دیگری نیز هست که بیشتر بیانگر عقائد«اشاعره»و«ماتریدیه»است که روی دیگری از این سکه می باشند؛هرچند از نظر اعتدال،«ماتریدیه»،به«تنزیه»

ص:156

که مذهب شیعه و معتزله است،نزدیکترند و اشاعره در مرحله و درجه دوم قرار دارند.

ما،پیش از آن که عقائد اهل حدیث را به صورت فشرده نقل کنیم،یادآور می شویم،کتاب هایی که به عنوان عقائد اهل حدیث منتشر شده،بسیار مسأله ساز و سئوال انگیز است و قسمت اعظم آن ها،صریح در تجسم و تشبیه خدا است.کافی است که در این باره به کتاب های«توحید»ابن خزیمه،«النقض»، نوشتۀ عثمان بن سعید دارمی و«السنة»،نگارش خلال،مراجعه شود.

این کتاب ها،که غالبا درباره توحید و صفات و خصوصیات صفات خبریه سخن می گوید،بیان گر عقائد مجسمه است و متأسفانه سالها کتاب ابن خزیمه (توحید)،که اخیرا نیز از طرف سعودی ها تجدید چاپ شده،بیان گر عقائد اهل حدیث بود.

«ابن کثیر»،در حوادث سال 460 می گوید:

«در نیمه جمادی الاخره،رساله ای به نام«اعتقادی قادری»،خوانده شد که در آن مذهب اهل حدیث و انکار بر اهل بدعت آمده بود،و نیز ابو مسلم کجی بخاری،کتاب«توحید»ابن خزیمه را خواند و در آن محضر،ابن جحیر(وزیر)و نیز گروهی از فقهاء و اهل کلام بودند و همگی بر صحت مطالب آن کتاب گواهی دادند» (1).

اگر در تاریخ یادشده کتاب«توحید»ابن خزیمه،از چنین عظمتی برخوردار شده،ولی فخر رازی در تفسیر خود درباره این کتاب می گوید:

«این کتاب را باید به جای«توحید»،کتاب شرک خواند؛او(ابن خزیمه)، مرد کم فهم و کم عقل و از نظر گفتار مضطرب بود» (2).

ص:157

خوبست این کتاب را کنار«توحید صدوق»قرار داد،آنگاه درباره هردو کاتب داوری کرد.

6-«البیان القادری»،منسوب به القادر باللّه،از خلفای بنی عباس.وی در سال 408،فقهای معتزله را مجبور به تبری از مکتب خود کرد و از همه آنان،بر عقائد اشاعره،امضاء گرفت و کتابی نوشت که در آن عقائد اهل حدیث،بالاخص فضائل صحابه را به ترتیب مذهب اهل حدیث آورد.

این کتاب،در روزهای جمعه،در حلقات اصحاب حدیث،در مسجد جامع«المهدی»در بغداد،قرائت می شد و همه مردم می شنیدند (1).

این ها رساله های کوچکی از عقائد اهل حدیث است.و در این مورد کتابهای دیگری نیز وجود دارد که ما به همین مقدار اکتفاء می کنیم.ترجمه همه این رساله ها و یا نقل مطالب از آن ها،مایۀ اطاله سخن است،از این جهت،تنها به ترجمۀ باب دوم از کتاب«الابانه»ابو الحسن اشعری،اکتفا می ورزیم.شاید این باب که در آن-51-اصل از عقائد اهل حدیث آمده،بیان گر اصول عقائد آنان باشد؛البته قسمتی از این اصول،مورد تسلیم همه فرق اسلامی است،ولی قسمت دیگر،اختصاص به خود آنان دارد.

نه همسری دارد و نه فرزندی.

3-محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بنده او و رسول اوست،که او را با هدایت و آیین استوار فرستاده است.

4-بهشت و دوزخ بر حق هستند.

5-رستاخیز می آید و در آن شکی نیست و خدا مردگان قبور را برمی انگیزد.

6-خداوند بر عرش خود استقرار دارد (1).چنانکه فرموده است:

اَلرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی (سورۀ طه5/).

7-خدا چهره ای دارد،ولی بدون کیفیت(بلا کیف).چنانکه فرموده است:

وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ (سورۀ رحمن27/).

«روی پروردگارت باقی می ماند که صاحب جلال و احترام است».

8-خدا دارای«دو دست»است بدون کیفیت.چنانکه می فرماید:

خَلَقْتُ بِیَدَیَّ (سورۀ ص75/)«آدم را با دو دستم آفریدم».

و نیز می فرماید:

بَلْ یَداهُ مَبْسُوطَتانِ (سورۀ مائده64/)«بلکه دست های او باز هستند».

9-خدا چشم دارد اما بدون کیفیت (2).چنانکه فرمود:

ص:159

تَجْرِی بِأَعْیُنِنا (سوره قمر14/)«زیرنظر ما(چشم ما)حرکت می کرد).

10-آن کس که گمان کند نام های خدا غیر خدا است،او گمراه است.

(اسم با مسمی یکی است).

11-خدا دارای علم است(علم او غیر ذات او است).چنانکه می فرماید:

أَنْزَلَهُ بِعِلْمِهِ (سورۀ نساء166/).

«کتاب خود را با علم خویش فرو فرستاد».و نیز فرموده است:

وَ ما تَحْمِلُ مِنْ أُنْثی وَ لا تَضَعُ إِلاّ بِعِلْمِهِ (سورۀ فاطر11/).

«هیچ ماده ای آبستن نمی شود و نمی زاید مگر با علم او».

12-ما برای خدا،گوش و چشم ثابت می کنیم و هرگز آن ها را نفی نمی کنیم،آن گونه که معتزله و جهمیه و خوارج نفی کردند.

13-ما برای خدا قوه و نیرو ثابت می کنیم.چنانکه فرموده است:

أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللّهَ الَّذِی خَلَقَهُمْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُمْ قُوَّةً (سورۀ فصلت15/).

«آیا نمی بینید خدایی که آنان را آفریده،از ایشان نیرومندتر است؟»

14-ما می گوییم:کلام خدا مخلوق نیست و خدا چیزی را خلق نکرده است مگر این که به او گفت:«کن»،پس آن هم وجود پذیرفت«فیکون».چنان که می گوید:

إِنَّما قَوْلُنا لِشَیْءٍ إِذا أَرَدْناهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ (سورۀ نحل40/).

«گفتار ما به چیزی آنگاه که هستی او را بخواهیم.این است که«باش»،پس آن چیز محقق می شود».

ص:160

15-در زمین چیزی از خیر و شر نیست،مگر آن که خدا،آن را خواسته است و هر چیزی در جهان،با خواست خدا پدید می آید و کسی نمی تواند کاری را انجام دهد قبل از آن که خدا آن کار را انجام دهد.

16-ما از خدا بی نیاز نمی شویم و نمی توانیم از قلمرو علم او بیرون بیاییم.

17-آفریدگاری جز خدا نیست و اعمال بندگان،مخلوق خدا است.چنانکه می فرماید:

وَ اللّهُ خَلَقَکُمْ وَ ما تَعْمَلُونَ (سورۀ صافات96/).

«خدا شما را و آنچه را انجام می دهید،آفریده است».

بندگان خدا،توانایی بر آفریدن چیزی ندارند،در حالی که آنان مخلوقند.

چنان که می فرماید:

هَلْ مِنْ خالِقٍ غَیْرُ اللّهِ (سورۀ فاطر3/.).

«آیا آفریدگاری جز خدا هست؟» (1).

18-خداوند،به مؤمنان توفیق اطاعت داده و آنان را مشمول لطف خود قرار داده و اصلاح و هدایت کرده است و نیز،او،کافران را گمراه کرده و آنان را از هدایت خود محروم ساخته و نعمت ایمان را به آنان عطا نفرموده است و اگر چنین لطف و اصلاحی در حق آنان انجام می داد،آنان از صالحان بودند و اگر هدایتشان می کرد هدایت یافته بودند.چنانکه می فرماید:

مَنْ یَهْدِ اللّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِی وَ مَنْ یُضْلِلْ فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ (سورۀ اعراف178/).

ص:161

«هرکس را که خدا هدایت کند،او هدایت یافته و هرکس را گمراه کند، زیان کار است».

خدا می تواند کافران را اصلاح کند و ایمان را به آنان لطف بفرماید تا از مؤمنان گردند،ولی او خواسته است که آنان کافر باشند،چنان که دانسته و آنان را کمک نکرده و بر دل های آنان مهر زده است(تا نور هدایت در آن وارد نشود).

19-خیر و شر و قضا و قدر،همه از خداست و ما به قضا و قدر و خیر و شر،و شیرین و تلخ،هردو ایمان می آوریم و می دانیم،آنچه که به ما نرسیده، مقدّر نبوده که برسد و آنچه به ما رسیده،ممکن نبوده که خطا برود و بندگان خدا برای خود زیان و سودی جز آنچه او بخواهد مالک نیستند.چنان که می فرماید:

قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی نَفْعاً وَ لا ضَرًّا إِلاّ ما شاءَ اللّهُ (سورۀ اعراف188/).

«بگو،من برای خود سود و زیانی را مالک نمی شوم،جز آنچه را که خدا خواهد».

ما در کارهای خود به خدا پناه می بریم و نیاز و فقدان را برای خود در هر زمان،ثابت می دانیم.

20-ما می گوییم:قرآن کلام خداست و آفریده نشده است و آن کس که قرآن را مخلوق بشمارد،کافر است.

21-عقیده داریم که خدا در آخرت،با چشم ها دیده می شود،چنان که ماه در شب چهاردهم رؤیت می گردد.مؤمنان،خدا را می بینند،چنان که در روایات رسول خدا آمده است،کافران از رؤیت خدا ممنوعند،تا آنگاه که مؤمنان،خدا را در بهشت می بینند.چنانکه می فرماید:

کَلاّ إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ یَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ (سورۀ مطففین15/).

«چنین نیست،آنان در روز رستاخیز از(دیدن)پروردگار خود مستورند».

ص:162

موسی-علیه السّلام-از خدا خواست که در دنیا او را ببیند و خدا بر کوه تجلی کرد و آن را ویران گردانید؛از این طریق به موسی تفهیم کرد که او در دنیا دیده نمی شود.

22-عقیده داریم که نباید یک نفر از اهل قبله را به گناهی که مرتکب می شود تکفیر کنیم،مانند دزدی و می گساری،برخلاف خوارج که آنان مرتکب کبیره را کافر می دانند.

23-می گوییم:اسلام وسیع تر از ایمان است و هر اسلامی ایمان نیست.

24-معتقدیم،خدا دل ها را دگرگون می کند و دل های بندگان میان دو انگشت از انگشتان خدا است و خداوند،آسمان ها و زمین را روی یک انگشت خود برمی دارد.چنان که در روایت از رسول خدا آمده است؛(البته بدون اعتقاد به کیفیت).

25-معتقدیم،هیچ کس از اهل توحید و ایمان را نباید به بهشت و دوزخ محکوم کرد مگر کسی را که رسول خدا،به بهشتی بودن او گواهی داده است و نیز برای گنه کاران بهشت را امیدواریم و در عین حال می ترسیم آنان در آتش معذب باشند.ما می گوییم:خداوند گروهی را پس از آن که در آتش سوختند،به شفاعت پیامبر،بیرون می آورد و این عقیده،نتیجه روایاتی است که از پیامبر آمده است.

26-ما به عذاب قبر و حوض ایمان داریم.میزان،صراط و برانگیخته شدن پس از مرگ،حق است.و خدا بندگان را در قیامت نگه می دارد و به حساب مؤمنان می رسد.

27-ایمان،گفتار و کردار،افزایش و کاهش می پذیرد و روایات صحیحه را در این مورد که افراد مورد اعتماد از رسول خدا نقل کرده اند،می پذیریم.

28-پیشینیان را دوست داریم،آنان را که خداوند به شرف مصاحبت با پیامبر

ص:163

برگزیده است و آنان را می ستاییم،چنان که خدا ستوده است و همۀ آنان را دوست داریم.

29-معتقدیم،پیشوای برتر پس از پیامبر،ابو بکر صدیق که رضوان خدا بر او باد،می باشد.خدا به وسیله او به اسلام عزت بخشید و او را بر مرتدان پیروز کرد و مسلمانان،او را برای امامت و پیشوایی برگزیدند،چنان که رسول خدا،او را برای نماز،مقدم داشت و همگی،او را خلیفه رسول خدا نامیدند.پس از او،عمر بن خطاب که رضوان خدا بر او باد و از آن پس،عثمان بن عفان که رضوان خدا بر او باد،خلیفه اند.و کسانی که او را کشتند،او را به ظلم و عداوت کشتند.سپس علی بن ابی طالب،که رضوان خدا بر او باد،خلیفه رسول خداست.آنان، پیشوایان پس از پیامبر خدا هستند و جانشینی آنان،جانشینی از مقام نبوت است.

گواهی می دهیم،به بهشتی بودن ده نفری که رسول خدا بر بهشتی بودن آنان، گواهی داده است و دیگر یاران رسول خدا را دوست داریم و زبان را از بازگویی اختلافاتی که در میان آنان رخ داده است،بازمی داریم و معتقدیم که خلفای چهار گانه،خلیفه های راشد(هدایت یافته)و برتر بودند و کسی در فضیلت،با آنان برابری نمی کند.

30-همۀ روایاتی را که می گوید:خدا به آسمان نخست فرود می آید، تصدیق می کنیم.و نیز این که او پس از فرود آمدن می گوید:«آیا سئوال کننده و یا استغفارکننده ای هست؟»و همچنین دیگر چیزهایی را که آنان(راویان)نقل کرده اند،تصدیق می کنیم.

31-در مسائل اختلافی،به کتاب خدا و سنت پیامبر و اجماع مسلمین و آنچه که به این ها بازمی گردد،اعتماد می کنیم.هرگز در دین خدا چیزی را که خدا به آن اذن نداده است،بدعت نمی گذاریم،و چیزی را که نمی دانیم به خدا نسبت نمی دهیم.

ص:164

32-معتقدیم که خدا روز رستاخیز می آید.چنانکه می فرماید:

وَ جاءَ رَبُّکَ وَ الْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا (سورۀ فجر22/).

«پروردگارت با فرشتگان صف کشان می آیند».

معتقدیم که خدا به بندگانش نزدیک است،هرگونه که بخواهد.چنان که می فرماید:

وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ (سورۀ ق16/).

«ما از رگ گردن به او نزدیکتریم».

و چنان که می فرماید:

ثُمَّ دَنا فَتَدَلّی فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی (سورۀ نجم8/-9).

«نزدیک شد و سپس درآویخت،آنگاه به مقدار دو کمان یا کمتر،فاصله یافت».

33-نماز جمعه و نماز دیگر اعیاد و دیگر نمازها،از آیین ماست،چنان که نماز خواندن پشت سر هر نیکوکار و یا بدکاری جزء آیین ماست؛زیرا روایت شده است که عبد الرحمان بن عمر،پشت سر حجاج بن یوسف نماز می خواند.

34-مسح بر چکمه و جوراب در حضر و سفر جایز است.

35-لازم می دانیم که برای رستگاری پیشوایان اسلام دعا کنیم و به پیشوایی آنان اقرار کنیم و کسانی که هنگام انحراف رهبران،شورش بر ضد آنان را لازم می دانند،گمراهند،و پیوسته خروج بر آنان(راهبران)را با قوه و قدرت انکار می کنیم و ترک قتال و نبرد را در فتنه ها لازم می دانیم.

36-معتقدیم که روزی دجال،خروج خواهد کرد،چنان که در روایات از رسول خدا آمده است.

ص:165

37-به عذاب قبر و سئوال منکر و نکیر ایمان داریم،این دو نفر از به خاک سپردگان سئوال می کنند.

38-حدیث معراج را می پذیریم.

39-بسیاری از رؤیاها را صحیح می دانیم و معتقدیم که آن ها تعبیری دارند.

40-دادن صدقه از طرف مردگان و دعا برای آنان را صحیح می دانیم و معتقدیم که عمل ما به آنان سود می رساند.

41-تأثیر سحر و ساحر در این دنیا را می پذیریم و می گوییم،سحر واقعیت دارد.

42-معتقدیم،هرکس از اهل قبله مرد،باید بر او نماز گزارد،خواه نیکو کار باشد یا بدکار.چنانچه به قانون ارث ایمان داریم.

43-معتقدیم که بهشت و دوزخ آفریده شده اند.

44-می گوییم هرکس بمیرد یا کشته شود،به اجل خود مرده و کشته شده است.

45-روزی افراد از جانب خدا است که به بندگان خود روزی می دهد،حلال باشد یا حرام.

46-ما برخلاف معتزله و جهمیه،معتقدیم که شیطان،انسان را وسوسه می کند و در دل او شک ایجاد می کند و به او آسیب می رساند.چنانکه می فرماید:

اَلَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبا لا یَقُومُونَ إِلاّ کَما یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ مِنَ الْمَسِّ (سورۀ بقره275/).

«کسانی که ربا می خورند،از جای برنمی خیزند،مگر مانند کسی که شیطان او را آسیب رسانده است».و نیز می فرماید:

ص:166

مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ الْخَنّاسِ اَلَّذِی یُوَسْوِسُ فِی صُدُورِ النّاسِ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النّاسِ (سورۀ ناس4/-6).

«بگو از شر هر وسوسه گر فریبکار که در سینه های مردم وسوسه می کند،از جن و انس(به خدا پناه می برم)».

47-معتقدیم،خدا صالحان را به آیاتی که برای آنان آشکار می سازد، اختصاص می دهد.

48-عقیده ما درباره کودکان مشرکان،این است که خدا در سرای دیگر آتشی را برای آنان برمی افروزد،سپس به آنان می گوید:داخل آتش شوید.هرکس از آنان داخل شود،آتش برای او سرد و سلامت می گردد.و هرکس ابا ورزد،معذّب می شود.

49-معتقدیم،خدا می داند که بندگان،چه کارهایی را انجام می دهند و به کجا می روند،آنچه را واقع شده و واقع می شود می داند و نیز می داند آنچه واقع نشده اگر واقع می شد چگونه بود؛این ها برای او معلوم است.

50-معتقدیم که باید از پیشوایان اطاعت کرد.و برای مسلمانان خیرخواه بود.

51-لازم می دانیم که از بدعت گزاران و هواپرستان جدا شویم.

این ها چیزهایی است که ما به آن معتقدیم و در آینده بر این ها دلیل اقامه می کنیم و آنچه را در اینجا نگفتیم،در آینده خواهیم گفت» (1).

چند اصل خلاصه کرده و آن ها را به صورت یادشده در زیر،بیان کرده است:

«1-رضا و خشنودی به قضاء الهی و تسلیم در برابر امر او و بردباری بر حکم وی.

2-اخذ به واجبات و دوری از محرمات.

3-اخلاص در عمل و کار برای خدا.

4-ایمان،به تقدیر الهی و این که خوب و بد از جانب خدا است.

5-ترک مجادله در مسائل دینی.

6-مسح بر جوراب و چکمه سنت است.

7-جهاد در کنار اهل قبله سنت است.

8-نماز بر همه مردگان اهل قبله سنت است.

9-ایمان،گفتار و کردار است و افزایش و کاهش می پذیرد.

10-قرآن کلام خدا است.

11-استقامت زیر پرچم سلطان،خواه دادگر باشد و خواه ستمگر،لازم است و خروج بر امراء جایز نیست،هرچند ستم کنند.

12-هیچ یک از اهل توحید به صورت قطعی محکوم به بهشت یا دوزخ نیست.

13-هیچ یک از اهل توحید در سایه گناه کبیره کافر نمی شود.

14-خویشتن داری از بدگویی به یاران رسول خدا.

15-بهترین مردم پس از رسول خدا ابو بکر،سپس عمر،بعد از او عثمان،و آنگاه علی،است» (1).

ص:168

تا اینجا،با اصول عقائد اهل حدیث که اشعری،و ملطی،از آنان نقل کرده اند و خود نیز از آنان بوده و یا بعدا به آنان پیوستند،آشنا شدیم.اکنون قبل از تشریح برخی از اصول اهل حدیث،نکاتی را یادآور می شویم:

1-در اینجا برخی از مسائل فقهی،مانند مسح بر کفش یا نماز بر اهل قبله و نماز جمعه و اعیاد،جزء اصول عقائد آمده است و اصولا روشن نیست که چرا چنین مسائل فرعی،در عداد مسائل اصلی،قرار گرفته اند؟

2-ملاحظه این اصول،به روشنی ثابت می کند که هریک از آن ها یا غالب آن ها به عنوان جبهه گیری در مقابل مخالفان،جزء اصول عقائد آمده است،به گونه ای که اگر مکتب مخالف در این مورد وجود نداشت،هرگز اهل حدیث به این فکر نمی افتادند که چنین مسائلی را جزء اصول عقائد قرار دهند.

مثلا،مسأله قدیم و حادث بودن کلام خدا،در آغاز قرن دوم بلکه کمی بعد، بر سر زبان ها افتاد و اصلا چنین چیزی در کلام رسول خدا و صحابه وجود نداشته است،ولی چون اهل حدیث،در مقابل حدوث قرآن،جبهه گیری کردند،اعتقاد به قدم(حادث نبودن قرآن)،جزء عقائد اسلامی درآمد.و مسائل قضاء و قدر و این که خیر و شر از جانب خدا است نیز،از این قبیل است.

مقصود از اصول عقائد،اموری است که در عصر رسول خدا،اسلام و ایمان،به آن بستگی داشت به گونه ای که فرد،با اعتقاد به آن اصول،در عداد مسلمانان و مؤمنان درآمده،و با ترک آن،از جرگه آنان،بیرون می رفت و قسمتی از این اصول،فاقد چنین ویژگی می باشد.

ممکن است گفته شود که همه،یا اکثر این اصول،ریشه قرآنی یا حدیثی دارند و از این جهت در عداد اصول عقائد درآمده اند.ولی باید توجه داشت که اگر وجود یک مطلب در قرآن و حدیث،موجب آن باشد که جزء عقائد درآید،باید

ص:169

مجموع آنچه در این دو منبع دینی وارد شده،به عنوان اصول عقائد معرفی شود.

بنابراین،بسیاری از آنچه«اشاعره»در شمار اصول عقائد می شمرند،با فلسفۀ جبهه گیری در برابر مخالف،قابل توجیه است.

3-اگر کتاب«الابانه»که چاپ و منتشر شده است،به راستی نوشته شیخ ابو الحسن اشعری باشد،و عقائد اهل حدیث همان باشد که در(باب دوّم)آن کتاب آمده است،اصل های 6،7،8،9،12،13،21،24،30 و 32 از آن گواه،بر تجسیم و تشبیه است؛هرچند،برخی از اهل حدیث،از تظاهر به تجسیم ابائی ندارند،لیکن گروهی از آنان،خود را جزء اهل تنزیه می داند و شیخ اشعری برای فرار از تجسیم،کلمه«بلا کیف»را افزوده؛ولی در آینده خواهیم گفت که این قید،دردی را دوا نمی کند.

4-در میان این اصول،مسائلی است که مورد اتّفاق همه مسلمین می باشد و یک رشته از مسائل آن،اهمیت چندانی ندارد،لیکن پاره ای از آن ها،در خور بحث و تبیین است.ما برای این که از کنار عقائد اهل حدیث به سادگی نگذریم، برخی از عقائد آنان را مورد بررسی قرار می دهیم.که اهمّ آن ها عبارتند از:

1-اطاعت از سلطان جائر و تحریم براندازی نظام های جائر.

2-عدالت«سلف»و بالاخص همه صحابه.

3-امامت خلفای چهارگانه و فضیلت آنان به ترتیب تاریخ خلافت.

4-مسأله«تقدیر»و این که خیر و شر،همه از جانب خدا است و بشر در آن ها نقشی ندارد.

5-صفات خبری و تفسیر آن به گونه ای که منتهی به تجسیم و تشبیه شود.

پس از فراغ از این بحث گسترده،فصلی درباره تاریخ«سلفیه»خواهیم گشود که امروزه دعوت به آن،در جامعه اهل سنت،نوعی روشن فکری به حساب می آید.

ص:170

1-پیامبر گرامی فرمود:«فرمان روای دادگر و فروتن،سایه خدا،مظهر قدرت او در روی زمین است و برای هر کاری از کارهای وی،نتیجۀ عمل هفتاد «صدّیق»داده می شود» (1).

2-پیامبر گرامی فرمود:«برترین انسان،پیشوایی است که هنگام سخن گفتن،راست بگوید و اگر داوری کند،دادگستر باشد و اگر مهر طلبند،محبت ورزد» (2).

3-نیز فرمود:«گرامی ترین انسان ها نزد خدا،در روز رستاخیز،و نزدیک ترین آنان به خدا،پیشوای دادگر است و مبغوض ترین انسان ها به خدا و دورترین آنان از او،پیشوای ستمگر است» (3).

4-همچنین فرمود:«فرمان روا،سایه خدا در زمین است،افراد ناتوان به او پناه می برند و افراد ستم دیده از او مدد می جویند؛و هرکس فرمان روای خدا را در دنیا کمک کند،خدا او را در روز رستاخیز کمک می کند» 4.

5-پیامبر گرامی همچنین فرمود:«آن کس که دارای سه خوی ارزنده است، می تواند پیشوای مردم و امانت دار آنان گردد:

1-در داوری های خود عدالت پیشه باشد.

2-از رعیت دوری نگزیند.

3-قانون خدا را نسبت به خویش و بیگانه یکسان اجرا کند» (4).

ص:172

این ها یک رشته روایاتی است که پیشوایان اهل سنت در کتاب های حدیث خود،نقل کرده اند.قسمتی از این ها صریحا درباره سلطان عادل سخن می گوید، و قسمتی دیگر نیز با کمک قرائن،مربوط به او می باشد.

خلاصه،مجموع این ستایش ها و ارج گذاری ها،از آن حاکمان عادل،و فرمان رویان دادگر است که در پرتو دادگستری،به اسلام تجسم بخشیده و قلوب مردم را به این آیین الهی جذب می کنند.

از طریق محدثان شیعه نیز روایاتی در این زمینه وارد شده است که برخی را یاد آور می شویم:

1-سرور شهیدان،حضرت حسین بن علی-علیه السّلام-می فرماید:«سوگند به جانم،پیشوا آن کسی است که با قرآن داوری کند،عدالت را گسترش دهد،به آیین حق معتقد گردد،و در راه خدا خویشتن دار باشد» (1).

2-امام صادق-علیه السّلام-می فرماید:«آن کس که احادیث ما را نقل کند و در حلال و حرام ما بنگرد و احکام ما را بشناسد،به داوری او راضی شوید؛من او را بر شما حاکم و فرمان روا قرار دادم؛آنگاه که مطابق حکم ما داوری کرد و از او پذیرفته نشد،حکم خدا سبک شمرده شده و سخن ما مردود گشته است،و آن کس که بر ما رد کند،سخن خدا را رد کرده و آن،هم پایۀ شرک است» (2).

ص:173

تا این جا،لزوم پیروی از سلطان عادل روشن گشت و دریافتیم که بقای یک جامعه،در گرو حکومتی است که سخن او نافذ و رأی او مطاع باشد.زیرا اسلام یک آیین فردی نیست که پیروان خود را تنها به اعمال فردی و تهذیب های شخصی، دعوت کند و از مسائل اجتماعی غفلت ورزد؛طبعا یک نظام اجتماعی فرمان روایی لازم دارد که سخن او مؤثر،و نظر او قاطع باشد و این روایات همگی ناظر به چنین حاکمی است.

گران و مسرفان درآمده است.اینک ما به برخی از آیات اشاره می کنیم،تا پس از جمع بندی روشن شود که:تنها کسی می تواند بر مسلمانان حاکم و مطاع باشد که از نظر عقیده و عمل،انسانی وارسته،درست اندیشه،راست گفتار و نیک رفتار باشد.

1- وَ لا تُطِیعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِینَ (سورۀ شعراء151/)«از فرمان اسراف کاران پیروی مکنید».

2- فَلا تُطِعِ الْمُکَذِّبِینَ (سورۀ قلم8/)«از دروغ گویان اطاعت نکن».

3- وَ لا تُطِعْ کُلَّ حَلاّفٍ مَهِینٍ (سورۀ قلم10/)«از افراد پست که بسیار سوگند می خورند فرمان مبر».

4- وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ کانَ أَمْرُهُ فُرُطاً (سورۀ کهف28/).

«از آن کس که دلش را از یاد خود غافل ساخته ایم،و پیرو هوا و هوس خویش است و تبه کاری می کند،اطاعت مکن».

5- یا أَیُّهَا النَّبِیُّ اتَّقِ اللّهَ وَ لا تُطِعِ الْکافِرِینَ وَ الْمُنافِقِینَ (سورۀ احزاب1/).

«ای پیامبر از(مخالف)خدا بپرهیز و از کافران و منافقان اطاعت نکن».

6- فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ کَفُوراً (سورۀ انسان24/).

«در برابر فرمان خدایت با استقامت باش و از هیچ گنه کار و کافری فرمان مبر».

از جمع بندی این آیات و امثال آن،با آیه اطاعت از«اولو الامر»،به روشنی ثابت می شود،تنها اطاعت فرمان روای عادل واجب است،و تنها رأی او نافذ و قاطع می باشد،نه هر فرمان روایی.

ص:175

آنچه مهم است،بررسی حکم فرمان روای غیرعادلی است که به گونه ای بر مسند حکومت نشسته و خود را امیر مؤمنان،و فرمان روای آنان قرار داده است.باید دید اهل حدیث و پیشاپیش آنان،احمد بن حنبل و یا متکلّمان اشعری در این باره چه می گویند؟

برای احاطه به همۀ جوانب مسأله،لازم است در موارد زیر بحث و گفتگو شود.

می خواهند بسان او قدرت را قبضه کنند،نیاز به نیروی نظامی و انتظامی دارد و بهره گیری از چنین قدرتی مستلزم تصرف در اموال و نفوس مردم،آن هم بدون رضایت آنان است.

گذشته از این،حکومت ها برای حفظ خود،ناچارند بخش گسترده ای از آزادی های فردی را بدون یک مبنای حقوقی صحیح،محدود سازند.

حکومتی که می خواهد مشروع باشد،باید برای خود مبنای حقوقی داشته باشد؛تا رنگ شرعی و چهرۀ قانونی بگیرد.

بنابراین،یا باید حکومت،مردمی و ملی باشد،تا مردم با رضایت خود محدودیت های فردی و مالی را پذیرفته و در نتیجه،به آن صبغه قانونی و مشروعیت بخشند؛و یا حکومت،الهی باشد،تا حاکم،از جانب خداوند،در قلمروهای یاد شده،ایجاد محدودیت کند.و این کار،برخلاف خرد و فطرت نیست،زیرا «خدا»،مالک انسان و دارایی اوست،و او در تصرّف خود،مصلحت انسان را-که مملوک اوست-در نظر می گیرد.چنین حکومتی هرگز به زیان مردم نیست،بلکه بهترین حکومت ها از نظر برنامه و اجرا خواهد بود.

از این دو مبنای حکومتی که بگذریم،دیگر حاکمیت ها ستم گرانه است و بهیچ وجه،جنبۀ قانونی یا شرعی صحیح ندارد.

امام حنابله و دیگران که می کوشند به چنین حکومت هایی چهرۀ قانونی دهند،جدّا به خطا رفته اند.آیا صحیح است بگوییم،چنین حاکمانی در عداد «اولی الامر»هستند،آنان که در ردیف خدا و رسول او قرار گرفته اند؟:

أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ (سورۀ نساء59/).

اسلامی که اجازه نمی دهد،کسی در مال دیگری بدون اجازه او تصرف کند:

ص:177

«لا یحل مال امری مسلم الا بطیب نفسه»،اسلامی که مردم را مسلط بر مال خود می داند:«الناس مسلطون علی اموالهم»،هرگز اجازه نمی دهد که حکومت دژخیمان و زورمندان،رسمی باشد،تا بر جان و مال امت بتازند و بر سرنوشت آنان مسلط شوند.

می کند،چنین سرزنش فرموده است:«روزی یکی از یارانش از وی می پرسد،اگر در میان شیعیان نزاعی رخ دهد ما چه کنیم؟آیا درست است که به عالم برجسته ای از خودمان(شیعه)مراجعه کنیم؟

امام فرمود:آری،آنگاه افزود:داوری چنین عالمی که مورد گزینش طرفین است،جدای از داوری آن سلطانی است که با شمشیر و تازیانه بر مردم حکومت می کند» (1).

خدا به زنان دستور می دهد که از فرمان پیامبر سرپیچی نکنند،آنگاه که دستور به معصیت و خلاف ندهد،چنانکه می فرماید: وَ لا یَعْصِینَکَ فِی مَعْرُوفٍ (سورۀ ممتحنه12/).

در روز قیامت گنه کارانی که از فرمان روایان گنه کار پیروی کرده اند،به پیشگاه خدا،چنین اعتذار می جویند:

رَبَّنا إِنّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ کُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلاَ* رَبَّنا آتِهِمْ ضِعْفَیْنِ مِنَ الْعَذابِ وَ الْعَنْهُمْ لَعْناً کَبِیراً (سورۀ احزاب67/-68).

«پروردگارا،ما از رهبران و بزرگان خود اطاعت کردیم،پس آنان،ما را از راه، به در کردند،پروردگارا،عذاب آنان را دو چندان بفرما،و آنان را از رحمت خود کاملا بی بهره ساز».

حال،سخن در جایی است که فرمان روای جائر به امر مشروعی فرمان دهد، آیا در چنین شرائطی اطاعت او جایز است؟اینجاست که بسیاری از«حنابله»و اشاعره»،اطاعت او را لازم می دانند.

شکی نیست که اطاعت از چنین فرمان هایی مایۀ تقویت حکومت آنان می گردد.

تثبیت حکومت ستم گر،آینده تاریکی به دنبال دارد.آیا ثبت نام،در دیوان حکومت آنان و دعا در حق ایشان که نوعی اعتماد و«رکون»به آنان است،مشمول آیۀ زیر نمی باشد؟

وَ لا تَرْکَنُوا إِلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النّارُ (سورۀ هود113/).

«هرگز بر افراد ستمگر تکیه و اعتماد نکنید تا آتش به شما برسد».

امروز،جای تأسف است که غالب سران کشورهای اسلامی،حاکمان دست

ص:180

نشانده و فرمان روایان متکی بر زر و زور هستند.و روحانیت،در بیشتر کشورهای اسلامی،کارمندان دستگاه آنان به شمار می آیند که با دعای خود در نمازهای جمعه و جماعات و نیز اطاعت از فرمان های مشروع فرمان روایان جائر،پایه های حکومت آنان را استواری می بخشند و بر طول حکومت ظلم می افزایند،و هرگاه در این زمینه با آنان سخنی گفته شود،به دلائلی متوسل می شوند که هرگز با روح اسلام سازگار نیست.

گاهی به آیه«اطیعوا اللّه»،استدلال می کنند،و گاهی به روایاتی تمسک می جویند و احیانا می گویند،ما تنها در چارچوب محدودی،از حکّام جور، پیروی می کنیم.

این دستاویزهای کودکانه،در پیشگاه خداوند،پذیرفته نیست،زیرا آیه«اولو الامر»،به بیانی که یادآور شدیم،تنها در شأن حاکمان دادگر است و روایاتی که به آن ها تمسک می جویند،با قرآن و روح اسلام مخالف است و همه آن ها ساخته و پرداخته عصر اموی و عباسی است که بازرگانان حدیث،برای تثبیت حکومت اربابان خود جعل و وضع نموده اند (1).

دستاویز سوم آنان،یعنی محدود بودن اطاعت نیز،گرچه زیبایی ظاهری دارد،ولی باطن آن بسیار کریه است،زیرا چنین همیاری نیز،مایۀ استواری حکومت جائران است که اسلام حتی برای لحظه ای به بقای این حکومت ها راضی نیست.

ص:181

اذا رأیتم من ولاتکم شیئا تکرهونه،فاکرهوا عمله،و لا تنتزعوا یدا من طاعته» (1).

«از پیامبر سئوال شد،آیا چنین حاکمان ستم گری را با شمشیر از مسند حکومت دور نکنیم؟فرمود:تا وقتی که نماز را بپا می دارند،نه.اگر از فرمانروایان خود،کار ناپسندی را دیدید،عمل آنان را بد بشمارید،ولی دست از اطاعت آنان برندارید».

چنین روایاتی که متأسفانه تعداد آن ها فراوان است،با روح اسلام و ظاهر آیات قرآن موافق نیست.

امر به معروف و نهی از منکر،دو اصل استوار اسلامی است که برای خود، مراتب و درجاتی دارد و آخرین درجۀ آن،قطع ریشۀ فساد می باشد.سکوت در برابر جائر و اطاعت از او به بهانه این که به نماز جمعه می آید،نوعی سازش کاری با خیانت و ستم،و نادیده گرفتن امر به معروف و نهی از منکر است که به نابودی ریشه های دین می انجامد.

این روایت و نظائر آن که همگی را در کتاب«بحوث فی الملل و النحل» آورده ایم،چراغ سبزی است برای جائران و ستم گران،که اگر در روز جمعه و هنگام نمازهای شبانه روز،در محراب حاضر شوند،با اطمینان کامل از امت، دست آنان در بجای آوردن هر نوع عمل ناپسندی باز باشد.آیا یک قانون گزار عادی،چنین چراغ سبزی را به کسی نشان می دهد،تا چه رسد به پیامبر معصوم؟!

در اینجا،نظر شما را به داستان ملتی که در کنار دریا می زیستند و قرآن،یاد آور سرگذشت آنان است،جلب می کنیم:

پیامبر آنان،فرمان داد که روزهای شنبه به ماهی گیری نروند،اتفاقا جزر و مد

ص:183

دریا،به گونه ای بود که در همان روز،ماهیان درشت و فربه در ساحل دریا فراوان دیده می شدند،در حالی که در غیر آن روز،وضع،رضایت بخش نبود.

در اینجا مردم سه گروه شدند:

1-گروهی دستور خدا را نادیده گرفته و روز شنبه به ماهی گیری پرداختند.

2-دسته ای که خود به این کار دست نیالودند،لیکن در برابر عمل دستۀ اوّل سکوت اختیار کردند.

3-گروه مبارزی که با امکانات موجود خود،گنه کاران را از این کار باز می داشتند.

جای تعجب اینجاست که گروه دوم،به دسته سوم اعتراض می کردند،چرا گروهی را که مورد خشم و غضب خدا قرار دارند،پند و اندرز می دهید؟آنان،در پاسخ می گفتند:این وظیفۀ الهی است که بر دوش ما است و باید در پیشگاه خدا عذر و حجتی داشته باشیم،شاید هم این گروه گنه کار به راه آیند.

وضع به همین منوال بود که عذاب الهی فرود آمد و گروه اول و دوم را فرا گرفت.قرآن در این مورد می فرماید:

فَلَمّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ أَنْجَیْنَا الَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ (سورۀ اعراف165/).

«آنگاه که یادآوری ها را فراموش کردند،تنها گروهی را که از زشتی ها جلوگیری می کردند،نجات دادیم».

آیا سکوت در برابر سلطان ستمگر،کمتر از سکوت در برابر ماهی گیران روز شنبه است؟!

قرآن،این داستان ها و سائر داستان ها را برای سرگرمی یاد نمی کند،بلکه به

ص:184

عنوان درس عبرت،آن ها را بازگو می کند و به مسلمانان تفهیم می فرماید که سنت الهی در میان تمام ملت ها همین است و بس،و اگر مسأله امر به معروف و نهی از منکر ترک شود،شرارۀ عذاب خدا هم مرتکب گناه،هم تارک امر به معروف و نهی از منکر را فرا می گیرد.

اینجاست که باید اندیشمندان اسلامی در این اصل،تجدیدنظر کرده و هر امری را که از سوی اهل حدیث و یا احمد بن حنبل،به عنوان اصل اسلامی شمرده شده است،بدون بررسی،نپذیرند.بلکه باید در محیطی آرام،به دور از هو و جنجال،به بازنگری این اصل از طریق کتاب و سنت و خرد بپردازند.

در خاتمۀ این بحث،روایاتی را یادآور می شویم که برخلاف احادیث (ساختگی)گذشته،از پیروی حکّام جور شدیدا نکوهش کرده است:

1-پیامبر گرامی فرمود:«پس از من فرمان روایانی مصدر کار می شوند،هر کس در جرگۀ آنان وارد شد،و دروغ آنان را تصدیق کرد،و بر ستم آنان کمک کرد، از من نیست و من از او نیستم و هرگز در حوض(کوثر)بر من وارد نمی شود» (1).

2-رسول گرامی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود:«هرکس برای خدمت سلطانی تازیانه ای به کمر بندد،این تازیانه در روز رستاخیز به صورت اژدهایی ظاهر می شود که در آتش دوزخ بر او مسلط می گردد».

3-پیامبر گرامی فرمود:«روز رستاخیز،منادی ندا می کند،دست یاران ستم گران کجایند؟حتی آن کس که مرکّب(دوات)آنان را فراهم ساخته یا سر کیسه ای را(برای آنان)بسته یا قلمی را(برای کمک به آنان)تراشیده،او را با ستم گران محشور کنید».

ص:185

4-باز پیامبر گرامی فرمود:«هرکس به فرمانروای ستم گر نزدیک شود،به همان اندازه از خدا دور می گردد».

5-امام صادق-علیه السّلام-فرمود:«هرکس در دفتر ستم گران نام نویسی کند،در روز رستاخیز به صورت یک انسان سرگردان(بی پناه)،محشور می شود» (1).

6-امیر مؤمنان-علیه السّلام-آنگاه که زمام امور را به دست گرفت،و با مخالفت پیمان شکنان و منحرفان از حق و خارجان از دین روبرو شد،فرمود:«من اگر زمام امور را به دست گرفتم نه برای این است که بر شما حکومت کنم،بلکه به این علت است که خدا از افراد آگاه پیمان گرفته است،هرگز پرخوری ستم گر،و گرسنگی ستم دیده را تحمل نکنند».

«و ما اخذ اللّه علی العلماء ان لا یقاروا علی کظّة ظالم و لا سغب مظلوم» (2).

7-سرور آزادگان،آنگاه که از جانب«حر بن یزید ریاحی»محاصره شد و در سرزمینی میان کوفه و کربلا فرود آمد،برای سپاهیان«حر»سخنرانی کرد و در سخنرانی خود،حدیث زیر را از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نقل فرمود:

«هرکس فرمان روای ستم گری را ببیند که حرام خدا را حلال شمرده،پیمان الهی را شکسته،با سنت رسول خدا مخالفت ورزیده و در میان بندگان خدا به گناه و جور عمل می کند،آنگاه در برابر او با گفتار و کردار مخالفت نکنند،بر خدا است که او را با آن سلطان هم نشین سازد».سپس فرمود:«آگاه باشید،یزیدیان اطاعت شیطان را به گردن گرفته اطاعت خدا را ترک گفته،و فساد را آشکار ساخته و

ص:186

حدود الهی را تعطیل کرده اند.درآمد کشور اسلامی را به خود اختصاص داده اند و حرام خدا را حلال و حلال خدا را حرام،شمرده اند» (1).

ما،در اینجا،وجدان هر مسلمان آزاده ای را به گواهی می گیریم که آیا کدام گروه از این روایات،با روح اسلام و عدالت طلبی آن،و سیرۀ رسول گرامی و سیرۀ امیر مؤمنان-علیه السّلام-سازگار است؟

سخن حسین بن علی-علیه السّلام-هرچند در مورد یزیدیان است،ولی نوع حکومت های بعد از یزید(اموی و عباسی)،در همان خط یزید گام نهاده و به صورتهای مختلف،مجری برنامه های او بودند؛هم اکنون نیز سردمداران کشورهای اسلامی با چهرۀ منافقانه خود کمتر از آنان نیستند؛زندگی اشرافی و تشریفات شاهانه،شب نشینیها و سفره های پرهزینه،خوشگذرانی ها،بند و بست با ابرقدرت ها،زندانی کردن جوانان غیور اسلامی و کشتار افراد بی گناه به جرم عدالت خواهی،همه و همه حاکی از آن است که این گروه ها،در خط یزید گام برداشته و تفاوتی با او ندارند.حال وظیفه علمای دین،در جهان اسلام نسبت به این حکومت ها چیست؟با توجه به بحث های گذشته،پاسخ واضح و روشن است.

وجدان،ندایی است که انسان آن ارا از درون می شنود،در حالی که قسمت اعظم عقیدۀ مذهبی،اندیشه هایی است که از خارج بر ذهن انسان وراد می گردد،و چون انسان به هردو علاقه مند و پای بند است،هرگاه میان این دو،ستیزی روی دهد، بسیار جانکاه و آزاردهنده خواهد بود.

مسألۀ به رسمیّت شناختن حکومت های زور و ستم و لزوم پیروی از فرمان های آنان،اندیشه ای است که وجدان انسان آزاده،به شدت آن را رد می کند، و آن را منافی اصول حریت و عدالت می شناسد،زیرا مایۀ تقویت ریشه های ظلم در اجتماع است،طبعا هر نوع اندیشۀ خلاف این اصل،کاملا مردود است؛ولی آنگاه که از وعّاظ السلاطین،و علماء منتسب به اسلام می شنود که فرمان حاکم جائز،لازم الاجراء است،و آنان«اولو الامر»هستند که خدا اطاعت آنان را در کنار اطاعت خود قرار داده است،در تعجب و حیرت فرو می رود و ستیز وجدان و مذهب،او را به سختی در فشار قرار می دهد.از این رهگذر غالبا کسانی که فاقد روح تحقیق هستند،تسلیم حکم وجدان می شوند و نه تنها این اصل،بلکه همۀ مذهب را،ساخته و پرداختۀ دستگاه های ستم می شمارند،و به خاطر می آورند که لنین گفته است:«دین افیون ملتها است».

تاریخ می گوید:«حسن بصری»،در عصر خود،به عنوان زاهد و خطیب، زمانی مورد تکریم خلفای بنی مروان بود.ستم بنی مروان به پایه ای رسید که گروهی از انسانهای حماسه آفرین به فرمان روایی«عبد الرحمان بن محمد اشعث»،برای براندازی حکومت آنان کمر بستند،از آن میان،برخی نزد«حسن بصری»رفتند و نبرد با بنی مروان را مطرح کردند،ولی وی در پاسخ چنین گفت:

«من معتقدم که با آنان نبرد نکنید،زیرا اگر حکومت آنان به عنوان عقوبت و مؤاخذه،بر ما مقدر شده است،شما نمی توانید آن را دگرگون کنید.و اگر بلائی

ص:188

است که بر ما فرود آمده است،بردبار باشید تا خدا داوری کند و او بهترین داورها است» (1).

گروهی که سئوال را مطرح کرده بودند،به حکم ندای فطرت،او را ترک گفتند،در حالیکه با خود چنین زمزمه می کردند:«آیا صحیح است ما از گفتار این الاغ فربه بیروی کنیم؟»آنگاه برخلاف نظر او به نبرد با حجاج پرداختند.

شکی نیست که جوانان آزادۀ سنّی که خواهان روح عدالت اسلامی و سیمای حکومت واقعی اسلام هستند و می خواهند با قطع ریشه های گندیدۀ فساد،بر ویرانه های حکومت های پیشین،کاخ رفیع حکومت اسلامی را بنا کنند،وقتی مشابه سخن حسن بصری را می شنوند،همین حالت برای آنان پیش می آید و همان سخن را زمزمه می کنند.

اینجاست که وظیفه علمای دین سنگین تر شده و باید بدانند که تهمت های ناروای مارکسیسم نسبت به مذهب،معلول سهل انگاری آنان،در تبیین حقایق دین است.طرفداری خطباء و علمای درباری،موجب انتشار این سخن شده است که «دین افیون ملتها است».متأسفانه علمای دینی اهل سنت،پیوسته در کنار ستم گران بوده و بر ضد طبقۀ محروم و صریح فرموده قرآن گام برمی دارند.

إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلْنا مِنَ الْبَیِّناتِ وَ الْهُدی مِنْ بَعْدِ ما بَیَّنّاهُ لِلنّاسِ فِی الْکِتابِ أُولئِکَ یَلْعَنُهُمُ اللّهُ وَ یَلْعَنُهُمُ اللاّعِنُونَ (سورۀ بقره159/).

«آنان که دلائل روشن و هدایت های ما را پس از آن که برای مردم در کتاب بیان کردیم،پنهان می سازند،خدا و لعنت کنندگان بر آنان لعنت می فرستند».

آری در این میان،برخی از شخصیت های بزرگ جهان تسنن،مانند«ابو

ص:189

المعالی جوینی»،معروف به«امام الحرمین»،هر نوع تقیه و سازش کاری را کنار زده و حقایق را بیان کرده اند.

وی می گوید:«آنگاه که ستم و گمراهی پیشوا،آشکار شد،و به سخن آمران به معروف،گوش فرا نداد،و از کردار بد خود دست نکشید،بر علماء است که اتفاق کنند و او را از این کار زشت بازدارند،هرچند به قیمت کشیدن شمشیر و برافروختن آتش جنگ تمام شود» (1).

ص:190

عقائد اهل حدیث

می سازد،مسأله تشرف به حضور رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم است که دیگران از آن محروم می باشند.و به دیگر سخن،آنان حجت خدا،و نور وحی،و معجزات او را از نزدیک مشاهده کردند و از این جهت مسئولیت بیشتری را نسبت به خود و آینده گان، بر عهده گرفتند.

شاید علت توسعه،این باشد که محدثان اهل سنت،روایات زیادی را از رسول گرامی نقل کرده اند که در آن ها،پیامبر از«ارتداد»و«از دین بدر شدن» یارانش پس از درگذشت خویش،گزارش داده است.ما در پایان بحث،به این روایات اشاره می کنیم.

گروهی،با گسترش دادن مفهوم صحابی،خواسته اند لبۀ تیز این روایات نکوهش آمیز را متوجه اعرابی کنند که از صحابی بودن،بهره ای جز مجرّد دیدن رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نداشته اند.آنان می گویند:همین اعراب بودند که پس از درگذشت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم،از دین بیرون رفتند،نه آنان که در مدینه می زیستند.این روایات مربوط به بادیه نشین هایی است که از قلمرو جرح و تعدیل علمای علم رجال بیرون هستند.

شکی نیست که این توسعه،رنگ سیاسی دارد نه واقع بینی،در حالی که باید گروهی را که با رسول خدا حشرونشری داشته اند،صحابی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم دانست نه هر کس که فقط در زمان او چشم به جهان گشوده و یا دیدار کوتاهی با او داشته است، همان گونه که در روایات ارتداد،قرائنی وجود دارد که گواهی می دهد،مقصود، یاران نزدیک او است به گونه ای که پیامبر،آنان را می شناخت.

«ابن اثیر»،می گوید:«سنت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم که محور شناسایی حلال از حرام است،در صورتی ثابت می شود که اسانید روایات،به خوبی شناخته شوند،و همۀ روایات به یاران پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم منتهی گردد؛از این جهت باید همه راویان حدیث را شناخت و«ثقه»را از غیر ثقه جدا ساخت،ولی یاران پیامبر از هر نظر با دیگر روایان،شریک و مساوی می باشند،جز در مسأله جرح و تعدیل که هیچ گاه در این قلمرو قرار نمی گیرند و همه آنان عادل و دادگرند،جرح به آنان راه ندارد و خدا و رسول او آنان را تزکیه و تعدیل کرده اند» (1).

«ابن حجر»،در فصل سوم کتاب خود به نام«اصابه»،می گوید:«همه علمای اهل سنت بر این اتفاق دارند که یاران پیامبر عادل و دادگرند،و با آنان جز گروه بدعت گزار،کسی مخالفت نکرده است».سپس از«ابو زرعه رازی»و «خطیب بغدادی»نقل می کند:«اگر کسی به جرح یاران رسول خدا پرداخت، زندیق است؛زیرا آیین حق پیامبر،به وسیله صحابه پیامبر به دست ما رسیده است.

آنان به جرح و تعدیل شاهدان و گواهان دین ما،می خواهند کتاب و سنت را ابطال کنند» (2).

ما به همین کلمات،در تبیین عقائد اهل سنت و بالاخص اهل حدیث دربارۀ عدالت صحابه،اکتفاء می ورزیم،ولی برای ارزیابی این نظریه،مطالبی را یادآور می شویم:

1-بررسی زندگی صحابه و تقسیم آنان به دو گروه،آن هم طبق موازین علمی،نه برای این است که شهود و گواهان دین را ابطال کنیم،بلکه برای این است که آیین خود را از صالحان و پرهیزکاران بگیریم،نه از گروه بی تقوا و بی پروا.

ص:194

کسانی که به بررسی این مسائل می پردازند،چنین می گویند:قرآن و روایات پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم همچنین محاسبات اجتماعی و شهادت تاریخ،صحابه پیامبر را به دو گروه تقسیم می کند،گروهی را صالح،و گروه دیگر را طالح،معرفی می کند و چون آیین پیامبر از طریق صحابه به دست ما رسیده است،باید در این زمینه،بیش از همه به دقت و بررسی بپردازیم،تا دین خود را از افراد امین،و شایسته اخذ کنیم،نه از گروه غیرصالح و دور از تقوا.

شایسته بود«ابو زرعه»به جای سخن پیشین،چنین بگوید:هرگاه انسان بی غرضی را دیدید که درباره یاران پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به بحث و تحقیق علمی می پردازد تا صادق آنان را از کاذب،و حقیقت گو را از گزافه گو،جدا سازد،بدانید که او انسان واقع گرایی است که می خواهد دین خود را از سرچشمه زلال بگیرد،نه از مرداب گندیده.

سخن«ابو زرعه»،تهمت ناجوانمردانه ای است که می خواهد راه تحقیق را به روی محققان ببندد و با نثار تهمت زندیق،آنان را از تحقیق بازدارد.

2-اعتقاد به عدالت همه صحابه،نظریه ای است که از عاطفۀ دینی سرچشمه می گیرد.درست است که مسلمانان علاقه مند به رسول خدا،دوست دارند تمام یاران او نیز در هاله ای از کمال و جمال قرار گرفته باشند و هرگز به خود اجازه نمی دهند که فرد آلوده ای در کنار او قرار گیرد.

لیکن،این اندیشۀ عاطفی،نمی تواند مبنای یک نظریه علمی باشد.زیرا مصاحبت یاران پیامبر،بالاتر از مصاحبت همسران نوح و لوط نیست،در حالی که همنشینی با آن پیامبر،مایۀ نجات آنان نگشت (1).

ص:195

مصاحبت افراد بیگانه با پیامبر گرامی،بالاتر از مصاحبت همسران پیامبر،با خود او نیست،در حالی که قرآن به شدت آنان را تهدید می کند که اگر گناه آشکار مرتکب شوند،دو برابر مؤاخذه می شوند (1).

3-روان شناسی،افراد را از نظر تأثیرپذیری،به دو گروه سنّی تقسیم می کند:

الف.گروهی که دوران نوجوانی و جوانی را می گذرانند و هنوز شخصیت آنان کامل نگشته و از نظر منش و رفتار،شکل نگرفته اند که تأثیرپذیری آنان بسیار سهل و تربیت آنان بوسیلۀ مربیان،به سهولت انجام می گیرد.

ب.گروهی که از نظر سن و سال،در افق بالایی قرار گرفته و شخصیت و منش آنان در طول سالیان دراز تکامل یافته،به گونه ای که خلائی در روح و روان آنان،به جای نمانده است.تأثیرپذیری این گروه و تربیت آنان به کندی صورت می پذیرد و چه بسا مربی نتواند دگرگونی عمیقی در فکر و اندیشه و راه و روش آنان پدید آورد.

یاران رسول گرامی را هردو گروه تشکیل می دادند،در میان آنان،کودک، نوجوان و جوان،فراوان بود،در حالی که تعداد سالخورده گان و پیر فرتوت نیز، کمتر از آنان نبود.بنابراین حکم یکسان نسبت به همۀ آنان،دور از این اصل روان شناسی است.

4-اگر ما مفهوم صحابی را آنچنان گسترش دهیم که حتی شامل گروهی گردد که دیدار آنان با پیامبر از لحظه ها و ساعتهایی یا یک روز و دو روز،افزون نبوده

ص:196

است،در این صورت،پندار انقلاب درونی آنان و این که همگی با یک دیدار و چند روز زندگی با پیامبر،از قالب های قبلی ته شده و همگی جامه تقوا و عدالت پوشیده اند،دور از منطق علمی خواهد بود.

گفتار گروهی که می گویند،مصاحبت با رسول گرامی اسلام،دگرگونی عمیقی در همگان ایجاد کرد،و همه را با صفت تقوا،ورع،عدالت و پرهیزکاری آراست،بسان این است که بگوییم،مصاحبت پیامبر مانند اکسیری بود که مس وجود آنان را،ناگهان به طلا مبدّل کرد؛همان گونه که کیمیاگران بر اثر اکسیر خاصی،مس را به نقره و طلا منقلب می سازند.آیا چنین منطقی،بر فرض استواری درباره فلزات،در مسائل تربیتی مسموع و پذیرفته است؟

5-پیامبر،در دعوت و تأثیرگذاری بر مردم،از اصول و سنّت های معمولی بهره می گرفت.او هرگز نمی خواست از طریق اعجاز،مردم را به آیین توحید دعوت کند،و از طریق تصرف در قلوب،آنان را از بت پرستی بیزار سازد،بلکه او مانند دیگر مصلحان،از طریق تلاوت آیات الهی و پند و اندرز،دل های آماده را به راه راست،هدایت می کرد.تفاوتی که با دیگر مصلحان داشت،این بود که وی برنامه اصلاحی خود را از طریق وحی برگرفته بود،در حالی که دیگران برنامه اصلاحی خود را از اندیشه خویش و یا از افراد دیگر،می گیرند.

بنابراین،همان گونه که تأثیر دعوت مصلحان دیگر،در همۀ افراد یکسان نیست و گروهی پذیرا و گروهی،مخالف آنان می باشند،تأثیر دعوت پیامبران نیز به همین صورت است و مردم در برابر آن به دو گروه تقسیم می شوند.پس حکم به این که تمام شاگردان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از نظر پذیرش در درجه ممتاز،جای داشته اند،بر خلاف داوری عقل است.

قرآن،به روشنی یادآور می شود،هدایت پیامبر چیزی جز ارشاد و راهنمایی

ص:197

نیست و هرگز از طریق تصرف در قلوب،از هدایت جبری بهره نمی گیرد.

فَلَوْ شاءَ لَهَداکُمْ أَجْمَعِینَ (سورۀ انعام149/)

«و اگر(خدا)می خواست،(از طریق جبر)همه شما را به راه راست هدایت می کرد».

ولی چنین هدایتی فاقد ارزش است،چون بیرون از چارچوب اختیار،انجام می گیرد.در آیات دیگر یادآور می شود،پیامبر گرامی،تسلط تکوینی بر مردم ندارد.

إِنَّما أَنْتَ مُذَکِّرٌ لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ (سورۀ غاشیه21/ و 22).

«تو،به یادآورنده ای،هرگز مسلط نیستی».

چنین محاسباتی،ما را از گزافه گویی درباره صحابه پیامبر بازمی دارد.

اساسا در مسائل مربوط به خرد،نباید زمام داوری را به دست عاطفه داد و از روی احساسات،بر تقوا و پاکی همگان اعتراف کرد و آیین خود را از هرکس و ناکسی گرفت.

وَ السّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ رَضِیَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَنّاتٍ تَجْرِی تَحْتَهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ (سورۀ توبه100/).

«خداوند از پیشگامان مهاجران و انصار و کسانی که به نیکویی از آنان پیروی کرده اند،خشنود است و آنان نیز از خدا خشنودند و برای آنان باغ هایی را که زیر درختانش نهرها جاری می شود،آماده کرده است و آنان در آن جاویدان هستند،این است رستگاری بزرگ».

این آیه،گروهی را تحت عنوان یادشده می ستاید،ولی باید توجه کرد که این ستایش در صورتی می تواند گواه بر نجات و رستگاری و عدالت آنان تا لحظه مرگ باشد که به همان حالت پیشین باقی بمانند و اگر به دلائل روشن،ثابت شد که برخی از آنان از راه راست منحرف شده اند،هرگز با این آیه نمی توان بر عدالت و رستگاری آنان استدلال کرد،زیرا هر نوع ستایش از یک فرد،مشروط بر این است که آینده او نیز بسان گذشته،درخشان باشد،ولی اگر آینده تاریکی پیدا کرد،در اینجا محور داوری وضع بعدی او است و چنین داوری منافاتی با گزارش قرآن ندارد،زیرا قرآن از یک جریان مشروطی گزارش می کند که در برخی،شرط تحقق یافته و در برخی، تحقق نیافته است.

غالبا مشاهده می شود،طرفداران عدالت صحابه،با این آیه بر عدالت پیشگامان و کسانی که پس از آنان به اسلام گرویده اند،استدلال می کنند،در حالی که از این نکته غافلند که این آیه از یک شایستگی و رضایت عمومی گزارش می دهد،ولی هرگز نمی گوید که این رضایت تا لحظه مرگ آنان باقی مانده است، ماندگاری رضایت را باید از وضع بعدی آنان به دست آورد،اگر وضع روحی و رفتار و کردارشان،با وضع پیشین یکسان باشد،طبعا رضایت الهی باقی خواهد بود،و

ص:199

اگر خلاف آن ثابت شد،در این صورت آیه نمی تواند در مقام مناظره،حجت باشد.گزارش از رستگاری قطعی یک گروه انبوه بقول مطلق،یک نوع روشن کردن چراغ سبز در برابر انسان هایی است که با غرائز و تمایلات مرز ناشناس همراه و هم گامند،در این صورت،چگونه می توان گفت:خدا از بهشتی بودن هزاران نفر به طور قطع و جزم گزارش داده است،تا برخی به اعتماد این گزارش،در زندگی خود از هر قید و شرطی رها و آزاد باشند؛بلکه باید گفت:خدا از رستگاری این گروه گزارش داده،ولی شرط کرده است که تا لحظه مرگ به همان حالت باقی بمانند و چون این گزارش مشروط است،باید دربارۀ تحقق شرط و عدم آن،با واقع بینی کامل جستجو کرد و اگر این جستجو به یکی از دو طرف منتهی شد،در برابر آن به داوری خرد،تن در داد.

تورات بود،یادآور می شود،ولی گوشزد می کند که این شرایط،مایۀ نجات او نشد،زیرا سرانجام از راه راست منحرف گشت.

إِنَّ قارُونَ کانَ مِنْ قَوْمِ مُوسی فَبَغی عَلَیْهِمْ ... (سورۀ قصص76/).

«قارون از بنی اسرائیل بود ولی بعدا بر آنان طغیان کرد».

قرآن،به روشنی سرای آخرت را از آن کسی می داند که در زمین،برتری طلبی نداشته و فسادی برنیانگیزد و پایان(نیک)را از پرهیزکاران می داند.

تِلْکَ الدّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ (سورۀ قصص83/).

لیکن،اگر کسی در بخشی از عمر خود برتری نجوید و فسادی برنیانگیزد، اما در نیمۀ دوم عمر،نقطۀ مقابل آن باشد،هرگز با این آیه نمی توان بر رستگاری او استدلال کرد،آیات مربوط به رضایت خدا از گروهی،مانند مهاجر و انصار و بیعت کنندگان زیر درخت،با توجه به همین آیه تفسیر می شود،یعنی رضایت در لحظۀ نزول آیات،گواه بر بهشتی بودن آنان نیست،مگر اینکه ثابت شود آن وضع پیشین ادامه داشته است.

رضایت خدا را می خواهند و خدا و رسول او را کمک می کنند،آنان(در ادعای خود)راست گویانند».

بیان می کند.

از بررسی آیات مربوط به صحابه پیامبر گرامی،یک نتیجه قطعی به دست می آید و آن اینکه:هرگز یاران رسول خدا،از نظر عدالت و پارسایی،یک دست نیستند،بلکه به دو گروه کاملا مختلف و متباین تقسیم می شوند.ما تاکنون،با آیاتی که گروه هایی از آنان را می ستود،آشنا شدیم،اکنون وقت آن رسیده است که با آیات بخش دیگر آشنا شویم،آیاتی که به مذمت و نکوهش آنان می پردازد،و آشکارا می رساند که در میان آنان،منافق-شناخته شده و ناشناخته-،بیماردل، دهن بین و افرادی که نیک و بد را بهم آمیخته و تا مرز ارتداد پیش تاخته اند،وجود داشته است.با توجه به این آیات،اصل«عدالت صحابه»،کاملا خدشه دار می گردد و هیچ انسان منصفی نمی تواند همه آنان را عادل و پارسا معرفی کند.

دهن بین و به تعبیر قرآن«سمّاع»نیز،از ستم پیشه گانند.

نمی کنند،می گویند،اگر ما دارای قدرت و اختیار بودیم،در این راه کشته نمی شدیم».

آیا صحیح است،گروهی را که تا مرز ارتداد پیش بروند و گمان های جاهلی را در مغز خود بپرورانند،عادل بدانیم و بگوییم بر دامن آنان گردی از گناه ننشسته است؟

فاسق را نپذیرند.

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا أَنْ تُصِیبُوا قَوْماً بِجَهالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلی ما فَعَلْتُمْ نادِمِینَ (سورۀ حجرات6/).

«ای افراد با ایمان،اگر گنه کار خبری آورد،پیرامون آن تحقیق کنید،مبادا ندانسته به گروهی زیان رسانید،آنگاه بر کار خود پشیمان شوید».

«ولید»،برای اخذ زکات،به سوی قبیله«بنی مصطلق»رفت،خرد و کلان قبیله،به استقبال او آمدند،وی بدون اینکه با مردم تماس بگیرد،فورا منطقه را ترک گفت و با کمال وقاحت،آنان را به ارتداد و منع زکات متهم ساخت،مسلمانان،در اندیشه تأدیب آن قبیله بودند که وحی الهی نازل گردید و از دروغ پردازی ولید پرده برداشت.

مفسران می گویند:علاوه بر این آیه،آیۀ دیگری نیز دربارۀ فسق«ولید بن عقبه»،نازل شده است،آنگاه که ولید به علی-علیه السّلام-فخر فروخت و خود را از نظر زبان آوری،بر علی برتر شمرد،علی-علیه السّلام-به او فرمود،ساکت باش، تو فاسق و گنه کاری.وحی الهی،سخن علی-علیه السّلام-را تأیید کرد و فرمود:

أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ (سورۀ سجده18/).

«آیا آن کس که مؤمن باشد،با کسی که فاسق باشد،یکسان است؟ایندو هرگز مساوی نیستند».

ولید بن عقبه که این دو آیه در حق او نازل شده است،گذشته از زشت کاری های خود در دوران رسالت،در زمان حکومت خلیفه سوم نیز،در حالی که استاندار کوفه بود،شراب نوشید و مستانه به مسجد آمد و نماز صبح را چهار رکعت خواند،آنگاه محراب عبادت را با برگرداندن آنچه خورده بود،آلوده

ص:208

ساخت،«ابن مسعود»،از مستی استاندار استفاده کرد و انگشتر او را از دستش بیرون کشید و او متوجه نگشت،انگشتر را همراه با طوماری که در آن بزرگان کوفه،به تصدیق می خواری ولید برخاسته بودند،نزد خلیفه سوم فرستاد،سرانجام،ولید به حد شراب خواری محکوم گردید و امیر مؤمنان علی-علیه السّلام-حد شرعی بر او جاری کرد (1).

حالا اگر کسی درباره وضع روحی و اخلاقی یک صحابی تحقیق کرد،تا آیین خود را از امثال ولیدها نگیرد،نباید هدف تیر سرزنش کسانی مثل«ابن عبد البر»و «ابن اثیر»و«ابن حجر»و یا«ابو ذرعه رازی»قرار گیرد،بلکه باید به چنین کاوشگری مدال افتخار داد که درباره دین،تا این حد کوشا می باشد.

بنابر تفسیر نخست،مقصود،مرزنشینانی است که در پرتو تألیف قلوب،از تجاوز دشمن جلوگیری می کنند،و یا از عداوت خود می کاهند.و بنابر تفسیر دوم،مقصود،مسلمانان ضعیف و ناتوانی است که به نسیمی از جای،کنده می شوند و باید از طریق تطمیع و ترغیب،آنان را ثابت و استوار نگاه داشت.بیشتر مفسران قول دوم را پذیرفته اند.

اگر نظریه دوم را در تفسیر این آیه برگزینیم،طبعا نمی توان این افراد را عادل و پاک دل و دور از گناه و خلاف پنداشت.و این گروه،بر اثر رؤیت رسول خدا از صحابه او شمرده می شوند.

کیفیت فرار اسف بار آنان را و اینکه هرگز به ندای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم توجه نمی کردند،چنین یاد می کند:

إِذْ تُصْعِدُونَ وَ لا تَلْوُونَ عَلی أَحَدٍ وَ الرَّسُولُ یَدْعُوکُمْ فِی أُخْراکُمْ (سورۀ آل عمران153/).

«آنگاه که از کوه(احد)بالا می رفتید و به کسی توجه نمی کردید،در حالی که پیامبر،آخرین افراد باقی مانده در میدان را صدا می کرد».

اگر قرآن،سرگذشت اسف بار فرار گروهی از صحابه را در جنگ احد یادآور می شود،تاریخ همین سرگذشت را درباره جنگ«حنین»نیز،بازگو می کند.

سیره نویس معروف،«ابن هشام»،می گوید:«آنگاه که شکست نصیب مسلمانان شد و بی وفایان مکه،آنچه کینه و عداوت در دل داشتند بیرون ریختند، ابو سفیان گفت،شکست تا لب دریا ادامه دارد.و«جبلة بن حنبل»،فریاد کرد، سحر باطل شد» (1).

آیا صحیح است افراد فراری از میدان نبرد را که حتی به ندای پیامبر پاسخ مثبت نمی گفتند،عادل خواند؟

قرطبی،در تفسیر خود،به گنه کاری این افراد معترف می شود،آنگاه مدعی است که خداوند،آنان را بخشید.ولی اگر قول به بخشودگی در«احد»که آغاز هجرت بود قابل اعتماد باشد،هرگز در جنگ حنین(سال هشتم هجری)،قابل قبول نیست؛برای همین،قرآن،آنان را با جمله«ثمّ ولّیتم مدبرین»،مورد خطاب و عتاب خویش قرار می دهد.

«واقدی»،در مغازی خود،یادآور می شود که«ام الحارث»،خلیفه دوم را

ص:211

در حال فرار دید،به او گفت،این چیست؟«عمر در پاسخ گفت»،قضاء و قدر الهی است (1).

توجیه فرار از میدان نبرد از طریق قضاء و قدر،بسان گفتار مشرکان است که بت پرستی خود را از این طریق توجیه می کردند.

سَیَقُولُ الَّذِینَ أَشْرَکُوا لَوْ شاءَ اللّهُ ما أَشْرَکْنا وَ لا آباؤُنا وَ لا حَرَّمْنا مِنْ شَیْءٍ (سورۀ انعام148/).

«افراد مشرک می گویند،اگر خدا می خواست،نه ما و نه پدران ما به خدا شرک نمی ورزیدیم،و چیزی را حرام نمی شمردیم».

این گروه های ده گانه ای بود که در قرآن به آن ها اشاره شده است و با وجود این گروه های منحرف و گنه کار در میان صحابه پیامبر،نمی توان همه صحابه را عادل شمرد.

اگر در آیات آغازین سورۀ بقره،و آیات سورۀ آل عمران،و سورۀ نساء،دقت بیشتری شود،یک فرد منصف نمی تواند-با ملاحظه این همه توبیخ ها و سرزنش ها و لغزش ها-همه اصحاب را عادل بداند،بلکه چاره ای جز این نیست که بگوییم، در میان آنان پرهیزگار و آلوده،دادگر و ستم کار،و فرمانبردار و نافرمان،فراوان وجود داشته است.

چیزی که صحابه را از دیگران جدا می سازد،این است که آنان نور نبوت را مشاهده کرده و افتخار مصاحبت با پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را پیدا کرده اند و در میدان مناظره، معجزات او را با دیدگان خود دیده اند و از این طریق،مسئولیت بزرگی را در پیشگاه خدا و پیشگاه پیامبر او و در پیشگاه آیندگان به عهده گرفته اند؛از این جهت لغزش

ص:212

و نافرمانی آنان،مانند لغزش دیگران نیست،چنانکه پاداش فرمانبرداری و پارسایی آنان،بالاتر از افراد دیگر است.

تا اینجا توانستیم،مسألۀ عدالت صحابه را بر قرآن عرضه کنیم،تا در پرتو نور آیات قرآن،واقع بین باشیم،و خود را از افراط و تفریط،در این بابت،رها سازیم.

اکنون،لازم است این نظریه را بر روایات پیامبر گرامی عرضه کنیم،تا نظر سنّت او را درباره یاران خود،به دست آوریم.

علی اقوام اعرفهم و یعرفوننی ثمّ یحال بینی و بینهم فاقول انّهم منی فیقال انک لا تدری ما احدثوا بعدک فاقول سحقا لمن بدل بعدی» (1).

«من پیشتاز شما به سوی حوض هستم،هرکس بر آن وارد شد،از آن می نوشد،و آن کس که نوشید هرگز تشنه نمی شود.در آنجا،گروهی بر من وارد می شوند که من آنان را می شناسم و آنان نیز مرا می شناسند،ولی آنان را از من دور می کنند...،من می گویم،آنان از منند،گفته می شود،نمی دانی بعد از تو چه بدعت هایی را به وجود آوردند.در این موقع می گویم،نابودی بر آنان که پس از من،آیین مرا دگرگون کردند».

2-بخاری و مسلم نقل کردند،پیامبر گرامی فرمود:«روز رستاخیز گروهی از یاران من،بر من وارد می شوند،ولی از حوض رانده می شوند،می گویم،خدایا، آنان،یاران من هستند،خطاب می آید،نمی دانی بعد از تو چه کردند،آنان به حالت گذشته خود(جاهلیت)بازگشتند» (2).

3-بخاری،نقل می کند که رسول گرامی فرمود:«در آن حالی که من در کنار حوض ایستاده ام،ناگهان گروهی پدیدار می شوند،وقتی من آنان را می شناسم، آنان را از من دور می کنند».

آیا گروهی که از نظر فکری و عقیدتی و یا از نظر عمل و کردار،به عصر جاهلی بازگردند،می توانند عادل و دادگر،زاهد و پارسا،و صالح و نیک فرجام باشند؟

ما در اینجا به همین مقدار از احادیث نکوهش گر،اکتفا ورزیده و

ص:214

علاقمندان را به مطالعه کتاب های حدیث در باب های یادشده سفارش می کنیم و یادآور می شویم،هیچ عبارتی رساتر از جمله«ارتدوا علی ادبارهم القهقری»،در نکوهش این گروه نمی توان یافت و این می رساند که به راستی گروهی از یاران پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بدعت هایی در دین گذاردند و به عصر جاهلی بازگشتند.

کرد و گفت:

«آیا در این مجلس از غیر بنی امیه کسی هست؟گفتند:نه.آنگاه به همگان گفت:ای فرزندان بنی امیه-گوی حکومت را به یکدیگر پاس بدهید و کاملا آن را حفاظت کنید؛سوگند به کسی که ابو سفیان به او سوگند یاد می کند،نه عذابی هست و نه بهشتی،نه آتشی و نه رستاخیزی» (1).

در دوران حکومت عثمان،روزی ابو سفیان از کنار قبر حضرت حمزه«سیّد الشهداء»،می گذشت،وی خطاب به قبر حمزه،گفت:

«ذق عقق،انّ الملک الذی کنّا نتنازع علیه اصبح الیوم بید صبیاننا» (2).

«ای فرزند نافرمان،بچش،فرمانروایی و حکومتی که ما بر سر آن با هم می جنگیدیم،امروز به دست بچه های ما افتاده است».

این جمله ها،حاکی از کفر و ارتداد گوینده آن است و شاید وی از روز نخست نیز،یک لحظه ایمان نیاورده بود.زشت کاری ها و زشت گویی ها،منحصر به نام برده نیست و علاقه مندان می توانند در این زمینه به کتاب های تاریخ و رجال مراجعه کنند و از بیدادگریهای گروهی از صحابه که قلم از نوشتن آن ها شرم دارد، آگاه شوند.مانند:

1-خالد بن ولید،«مالک بن نویره»را کشت و با همسر او که در عده بود ازدواج کرد (3).

2-بسر بن ارطاة،به فرمان معاویه،حمام خونی در حجاز و یمن به راه

ص:216

انداخت و حتی دو کودک«عبید بن عباس»را کشت (1).

3-سفیان بن غامد،به فرمان معاویه،به سوی عراق یورش برد،و پس از ویرانی و کشتار و غارت بسیار،به شام بازگشت (2).

4-مسلم بن عقبه،فرمانده سپاه یزید،هزاران نفر را در مدینه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم،در ماجرای«حره»به قتل رسانید و ناموس دختران و زنان مدینه را تا سه روز بر سپاه یزید حلال شمرد (3).

5-سمرة بن جندب،در دوران حکومت خود در بصره،خون های فراوانی ریخت (4).

6-مسیلمه کذاب،پس از ورود به مدینه و ایمان ظاهری،به سوی قوم خود بازگشت و ادعای نبوت کرد (5).

7-ولید بن عقبه،در دوران استانداری خود در حالیکه شراب نوشیده بود، نماز صبح را چهار رکعت خواند و در رکوع و سجود،پی درپی می گفت:«اشربی و اسقنی...بمن شراب بنوشان و مرا سیراب کن».وقتی به او گفتند،نماز صبح را چهار رکعت خواندی،در پاسخ گفت:اگر میخواهید،بر آن بیافزایم (6).

8-جبلة بن حنبل،در نبرد«حنین»،فریاد برآورد:«سحر باطل شد».

ابو سفیان بن حرب هم آهنگ با او،گفت:«شکست تا لب دریا ادامه دارد».

ص:217

9-ذو الخو یصره،در تقسیم غنائم به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم اهانت کرد و گفت:

«اعدل»،یعنی ای پیامبر با عدالت رفتار کن.رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بر وی نهیب زد،اگر عدل و داد،نزد من نباشد،پس نزد کیست؟آنگاه فرمود:«این مرد،در آینده پیروانی پیدا می کند که به موشکافی بیجا در دین می پردازند،تا آنجا که از دین بیرون می روند،همان گونه که تیر از کمان بیرون می جهد» (1).

این ها،نمونۀ خطاها و جنایت های بسیاری از یاران به اصطلاح عادل پیامبر است که اگر کسی درباره آنان سخن بگوید و به جرح و تعدیل آنان برخیزد،فورا متهم می شود که می خواهد اساس دین مسلمانان را متزلزل سازد.

ما درباره این شخصیت هایی که فجائع آنان بر همه روشن است،بیش از این سخن نمی گوییم،بلکه به نقل سخنان صحابه،نسبت به یک دیگر و رفتار آنان نسبت به هم دیگر،می پردازیم:

1-بخاری،در صحیح خود،مشاجرۀ سعد بن معاذ را با سعد بن عباده،نقل کرده است و می گوید:«پیامبر،پس از انتشار خبر«افک»،بر بالای منبر قرار گرفت،و با کنایه،از«عبد اللّه بن ابیّ»رئیس منافقان،شکایت کرد و فرمود،وی، مردی را متهم به خیانت به خانوادۀ من کرده است که من جز خیر و نیکی در او ندیده ام،و هرگز تنها به خانۀ من وارد نمی شود»در این هنگام«سعد معاذ» برخاست و گفت:«ای پیامبر خدا،این مرد،اگر از«اوسیان»(قبیله سعد)است، گردن او را می زنیم و اگر از برادرانمان،«خزرجیان»است،هرچه امر بفرمایید، اطاعت می کنیم».

ناگهان«سعد بن عباده»،رئیس خزرج،برخاست و به ناطق قبلی نهیب زد و

ص:218

گفت:«تو دروغ می گویی،هرگز نمی توانی فردی از خزرجیان را بکشی و اگر آن کس که رسول گرامی از او شکایت می کند،از اوسیان باشد،دوست نداری که او را بکشی».«اسید بن خضیر»،پسر عموی«سعد بن عباده»برخاست و به خاطر اختلافی که با او داشت،به او حمله کرد و گفت:«تو دروغ می گویی،هرکس که رسول خدا را آزار دهد،می کشیم،ولی تو منافق هستی و از منافقان دفاع می کنی.

در چنین شرائطی،هردو قبیله،از جای برخاستند که با هم درگیر شوند،پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در حالیکه روی منبر نشسته بود،آنان را اندک اندک آرام ساخت،تا سکوت بر محلس حاکم شد» (1).

شگفتا،صحابه،خود یکدیگر را به باد انتقاد گرفته و به کذب و نفاق متّهم می سازند،ولی دایه های مهربان تر از مادر،می گویند همۀ آنان عادل هستند.

2 شورشیان بر عثمان،غالبا صحابی بودند و پس از یک محاصره طولانی به زندگی او پایان بخشیدند.آیا می توان گفت:قاتل و مقتول هردو بر حق و عادل بوده اند؟سرانجام،یا خلیفه از خط اسلام کنار رفته و انحرافاتی در حکومت او پدید آمده بود و به جزای خود رسید و یا شورش گران صحابه،بدون مجوز شرعی،خون خلیفه را ریخته اند.و در هرحال نمی توان هردو گروه را درست کار دانست.

3-طلحه و زبیر،نبرد سنگین و خونینی بر ضد امیر مؤمنان-علیه السّلام-به راه انداختند و عائشه،آنان را در این راه کمک کرد و گروه زیادی از دو طرف،کشته شدند،آیا حکم خروج بر امام منصوص-از نظر شیعه-و منتخب و برگزیده از طرف مهاجر و انصار چیست؟این همان مسأله«بغی»و«بغاة»است که در کتابهای فقهی

ص:219

به صورت مبسوط از آن بحث شده است.آیا می توان یاغیان بر امام مفترض الطاعة را عادل خواند؟

4-معاویة بن ابی سفیان،در جنگ«صفین»،رودرروی علی-علیه السّلام- ایستاد و سپاه شام را رهبری کرد،در حالیکه بیشتر صحابه،در رکاب علی امیر مؤمنان-علیه السّلام-و تعداد اندکی از آنان نیز با معاویه بودند.شاید نزدیک، به یک صد صحابی بدری،در رکاب امیر مؤمنان شمشیر می زدند؛پس از نبرد خونینی که چند ماه ادامه داشت،با سیاست قرآن بر نیزه کردن،طرفین دست از نبرد کشیدند،در حالیکه معاویه 45000 کشته و امیر مؤمنان 25000 مقتول داشت.این خون ها به وسیله آتش افروزی معاویه و عمروعاص،ریخته شد؛حال چگونه می توان بر همۀ صحابی که معاویه و...در بین آنان است،رحمت فرستاد،و همه را عادل و دادگر خواند،و آنان را بالاتر از جرح و تعدیل پنداشت؟

شگفت این جا است که محدثان اهل سنت،درباره پیامبران،احادیث تند و زننده ای که هرگز با عصمت و حتی عدالت عادی نیز،جمع نمی شود،نقل می کنند،ولی به هنگام سخن از صحابه،بحث و بررسی را تحریم می کنند و می گویند:ما نباید درباره آنان به جرح و تعدیل بپردازیم.تو گویی،آنان مافوق قانون هستند و قوانین خدا درباره آنان نازل نشده است.

مؤلف«المنار»،از یکی از شرفای مکه،نقل می کند:«در استانبول،با دانشمند آلمانی ملاقات داشتم،او به من گفت:بر ما مردم آلمان و حتی اروپا، لازم و واجب است،مجسّمه طلایی معاویه بن ابی سفیان را در یکی از میدان های بزرگ«برلین»نصب کنیم،گفتم چرا؟گفت:برای این که وی نخستین کسی بود که برنامه حکومت اسلامی را از دموکراسی و انتخابات آزاد،به رژیم سلطنتی موروثی

ص:220

تبدیل کرد،و اگر او دست به چنین کاری نمی زد،اسلام،جهان را می گرفت و الان،ملت آلمان و کلیه ملل اروپا،عرب و مسلمان بودند(و ملیتهای خود را از دست داده بودند)» (1).

این،وضع زندگی«خال المؤمنین»است که هم اکنون در خطبه های نماز جمعه،بر او رحمت فرستاده می شود.«تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل».

هر موقع،کردارهای زشت و نادرست این گروه از صحابه مطرح می شود، طرفداران«عدالت صحابه»،مسأله اجتهاد معاویه و امثال او را،پیش می کشند و می گویند:معاویه و طلحه و زبیر،در کار خود مجتهد بودند،هرچند در اجتهاد خود به خطا رفتند،پس نه تنها کیفر نخواهند داشت،بلکه به اندازه نیمی از پاداش مجتهدان«مصیب»،به آنان پاداش داده خواهد شد.چون این مسأله دست آویز منکران تاریخ و سنت رسول گرامی و آیات قرآن می باشد،درباره آن به بحث می نشینیم.

به دست می آورد،بنابراین،احکام واضح و روشن،مانند وجوب نماز و روزه،در دائرۀ اجتهاد قرار نمی گیرد،بلکه مافوق آن است،از این جهت،کلیه احکام واضح،باید مورد پذیرش باشند،نه مورد اجتهاد.

مسألۀ اطاعت از امام منصوب و یا امام منتخب مهاجر و انصار،بالاتر از آن است که در قلمرو اجتهاد قرار گیرد و کسی در آن شک و تردید کند.پس از عثمان، به اتفاق تاریخ نگاران،همه مهاجر و انصار جز پنج،نفر با امیر مؤمنان علی-علیه السلام-بیعت کردند،اتفاقی که دربارۀ هیچ یک از سه خلیفه گذشته صورت نگرفت.

و او نیز حجت را بر مخالفان تمام کرد و معاویه را از مقام خود عزل فرمود و مقام او را به دست دیگری سپرد.حال در برابر این اصل مسلم،اجتهاد چه معنایی می تواند داشته باشد؟اگر به این اجتهادها بهاء دهیم،باید تمام ملحدها و زندیق ها و یهودی ها و مسیحیان را مجتهد بدانیم؛از این جهت همگی باید بگوییم،اجتهاد در برابر نص قرآن و سخنان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بی ارزش است،آن هم اجتهادی که سر چشمه قتل هزاران مسلمان و به هم ریختن وحدت آنان باشد.

نتیجه اینکه،توجیه این جنایات با حربۀ اجتهاد،بسیار سست و بی پایه است.

از نامه ها و گفتگوهای معاویه و همچنین طلحه و زبیر به خوبی استفاده می شود که مسأله،مسأله اجتهاد نبود،بلکه همگی خواهان منصب و مقامی بودند که علی-علیه السّلام-آنان را از دست یابی به آن،محروم ساخت.

اهتدیتم» (1)را مورد بررسی قرار دهیم.در این حدیث،یاران رسول خدا به ستارگان تشبیه شده اند که هریک از آنان مایۀ هدایتند و از این طریق،استظهار می شود که همه آنان راست گفتار و درست کردارند،زیرا مایه هدایت،خود در گفتار و رفتار باید راست باشد،و اگر آنان در یکی از این دو مایه،یا در هردو،خطاکار باشند، نمی توانند مایۀ هدایت گردند.

ما درباره سند این حدیث،بحث و گفتگویی نداریم و تنها با یادآوری نکاتی،به تجزیه و تحلیل متن می پردازیم:

1-آیا همه ستارگان آسمان،مایۀ هدایت و راه یابی هستند یا تنها برخی از آن ها در خشکی و دریا،می توانند جهت نما باشند؟هیچ فردی نمی تواند همه ستارگان را راهنما بداند.و اگر قرآن می فرماید:

هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِها فِی ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ (سورۀ اعراف45/).

«اوست که ستارگان را برای شما قرار داده است برای اینکه با آن ها در تاریکی های خشکی و دریا،راه یابی کنید»؛

در مورد دیگر کلمه«نجم»بکار می برد نه«نجوم».

وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ (سورۀ نحل16/).

«و نشانه هایی(قرار دادیم)و با ستاره راه را می یابند».

این می رساند که مقصود،تعدادی از ستارگانند نه همۀ آن ها.

از نظر علمی نیز،برخی از ستارگان در جهت یابی به کار می روند،مانند

ص:223

جدی و دبّ اکبر و اصغر،که ستاره های ثابتی است و برای خود شکل فلکی دارد و در حرکت خود،همواره جایگاه خود را با دیگر ستارگان حفظ می کند و اما دیگر ستاره ها،که دارای چنین مشخصاتی برای ما نمی باشد،مایۀ هدایت در سفرهای دریایی و بیابانی نمی باشد.در این صورت،اصل حکم در«مشبّه به»،بطور مطلق ثابت نیست،چگونه می تواند در«مشبّه»این گونه باشد؟

2-چگونه می توان همه یاران رسول خدا را وسیله هدایت دانست،در حالی که برخی از آنان قطعا مایه های ضلالت و گمراهی بودند،مثلا،«قدامة بن مظعون»،صحابه بدری است و از مسلمانان پیش تاز و دارای دو هجرت می باشد،هجرتی به حبشه و هجرتی به مدینه؛ولی او دوران خلافت عمر شراب نوشید و خلیفه،بر او حد جاری کرد (1).

3-طلحة بن خویلد،از اسلام بازگشت و ادعای نبوت کرد.تاریخ زندگی او مانند تاریخ زندگی«مسیلمه»،روشن تر از آن است که برای آن مدارک اقامه شود.

بنابراین،هدایت گر بودن همۀ اصحاب،شکسته می شود.

4-چگونه میتوان افرادی مانند«بسر بن ارطاة»و«مسلم بن عقبه»و«سفیان بن غامد»را،ستارگان هدایت دانست که امت اسلامی،به وسیله آنان هدایت می یابند،در حالی که آنان روی زمین را با خون معصومان و پاکان رنگین کردند؟

از این بررسی روشن شد،تنها نظریه علمای شیعه،به پیروی از پیشوایان معصوم-علیهم السّلام-استوار می باشد.آنان،صحابه را به دو گروه تقسیم کرده اند، گروهی که با شایستگی،حق مصاحبت با پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را،رعایت کرده اند و در زمان حیات آن حضرت و پس از او،امتحان خوبی داده اند،و از این روی،به آنان

ص:224

احترام می کنند و بر ایشان درود می فرستند،و از گروه مقابل دوری می جویند.

حکم«ظالمان»و «فاسقان»در اسلام،مشخص و روشن است و شما می توانید این حقیقت را در دعای چهارم امام سجاد-علیه السّلام-در صحیفه سجادیه،لمس کنید.

2-مغیرة بن شعبه،در زمان خلافت عمر،متّهم به عمل زشتی شد،دادگاهی برای او تشکیل گردید و سه نفر بر عمل زشت او گواهی دادند،به دلیل اینکه شمار شهود به چهار نفر نرسید،دادگاه از اجرای حدّ خودداری و در مقابل،شهود را تنبیه کرد.ما فعلا به این تراژدی که چگونه شاهد چهارم از شهادت بازگرفته شد،کاری نداریم،ولی جان سخن اینجا است که اگر موقعیت صحابه استثنائی و فوق جرح و تعدیل بود،چرا اساسا دادگاه تشکیل شد و چرا خلیفه به شهود اعتراض نکرد که چگونه بر صحابی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم که عادل و پاک دامن است،شهادت دروغ می دهند؟

عبد الرحمان بن عمر نیز،در عصر خلافت پدر،مرتکب شرب خمر شد و گویا حد بر او جاری گشت (1).

3-چگونه می توان گفت،یاران پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم همگی ستارگان هدایتند،در حالی که در جنگ صفین،در هردو طرف،صحابه پیامبر وجود داشت،و مفاد این حدیث،در صورت اطلاق،این است که هردو گروه،بر حق و درستی باشند، یعنی،مثلا هم عمار یاسر بر حق بوده و هم قاتلان عمار،در حالی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم درباره عمار فرمود:«گروه سرکش تو را می کشند»؛و حضرت شامیان را به عنوان «فئه باغیه»معرفی می کند و به حکم قرآن،باید با آنان نبرد کرد و تا تن به صلح نداده اند،باید کشته شوند.

فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتّی تَفِیءَ إِلی أَمْرِ اللّهِ (سورۀ حجرات9/).

«با گروه متجاوز بجنگید تا گردن به فرمان خدا نهند».مفاد این آیه به ضمیمه حدیث پیشین این است که افراد یاغی و سرکش،تا در خط بغی و تجاوزند،هدایت نیافته و طبعا هدایت گر نخواهند بود.

ص:226

آیا به راستی«بسر بن ارطاة»که دو کودک نابالغ«عبید اللّه بن عباس»را سر برید،ستارۀ هدایت است؟

آیا عمروعاص و معاویه که پس از نماز،علی و اولاد او را لعن می کردند، مایه هدایتند؟

در این مورد،نمونه ها به قدری زیاد است که نمی توان حتی بخش اندکی از آن را یاد کرد.

4-حدیث«اصحابی کالنجوم»،از احادیث مجعول در عصر اموی است که برخی از بازرگانان حدیث،به نفع دودمان اموی،آن را وضع کردند،و در حقیقت، گروهی که نمی توانستند در میدان نبرد با نیزه و شمشیر به نفع اموی ها بجنگند با جعل حدیث،به آنان کمک می کردند،آنان نه تنها به وضع این حدیث دست زدند، بلکه برای بالا بردن مقام خلفای اموی،حدیث دیگری را نیز از زبان پیامبر نقل کردند که پیامبر فرموده است:

«بهترین قرن ها،قرنی است که من در آن زندگی می کنم،سپس قرن بعدی»؛ اکنون سئوال می شود،آیا عصر پس از رسالت درخشنده ترین قرن ها بود؟درست است که اسلام،پس از پیامبر شعاع گسترده ای پیدا کرد،ولی حوادثی که در داخل شبه جزیره و حوالی آن رخ داد،ثابت کرد که قرن پس از پیامبر،بدترین عصرها و زمان ها بود.زیرا در آن قرن«حسین بن علی-علیه السّلام-»کشته شد و حادثه«حره مدینه»پیش آمد و در آن خون های مقدسی ریخته شد و نوامیسی هتک گردید که قلم از بازگویی آن ها شرم دارد.و نیز در آن روزگار،مکه در محاصره سربازان اموی در آمد و کعبه سنگ باران و آتش باران شد.

خلفای اموی،آشکارا شراب خواری کردند و یزید بن معاویه و یزید بن عاتکه و ولید بن یزید،به می گساری افتخار کردند.خون های محترمی ریخته شد،

ص:227

مسلمانان قتل عام و زنان آنان اسیر شدند،و فرزندان مهاجر و انصار،به اسارت در آمدند،و بسان اسیران کافر بر دست های آنان داغ نهاده شد.اگر دوران خلافت عبد الملک و فرمان روایی حجاج را بررسی کنید،خواهید دید،پنجاه سال دوم از قرن اول،بدترین عصرها بوده،نه خیری در سران حکومت ها بود و نه در اکثریت مردم فضیلتی وجود داشت.(الناس علی دین ملوکهم).

5-چگونه می توان گفت،یاران پیامبر بالاتر از جرح و تعدیلند؟و نمی توان از آنان برائت جست،هرچند مرتکب کار زشت شوند؟در حالی که خدا به پیامبر خود هشدار می دهد که«اگر شرک ورزد،عمل او بی نتیجه شده و از زیان کاران خواهد بود» (1).

و نیز می گوید:«میان مردم به درستی داوری کن و از هوا و هوس پیروی مکن که از راه خدا گمراه می شوی و عذاب سخت در کمین افراد گمراه است،زیرا آنان روز حساب را فراموش کرده اند» (2).

6-شگفت از گروه اهل حدیث و حشویه است که از نسبت دادن گناه به پیامبران پروایی ندارند و اگر کسی پیامبران را مصون از گناه دانست،با القاب «قدری»،«معتزلی»و«ملحد»از او یاد می کنند،در حالیکه اگر کسی درباره عمروعاص و معاویه سخنی گفت،فورا چهره ها برافروخته شده و گردن ها کشیده می شود و چشم ها از خشم و غضب تنگ می گردد» (3).

ص:228

صلح را در میان آنان برقرار سازید و اگر یکی از دو گروه به ظلم و ستم خود ادامه داد،با او وارد نبرد شوید؟

سعد وقاص:صحیح است،ولی ای علی،شمشیری به من بده که به وسیله آن،کافر را از مؤمن باز شناسم،من از آن می ترسم که مؤمن را بکشم و وارد آتش گردم.

امیر مؤمنان-علیه السّلام-:آیا می دانید که عثمان،امام و پیشوای مردم بود و شما با او بیعت کرده بودید که سخن او را بشنوید و از او فرمان ببرید؟اگر او نیکوکار بود،چرا او را خوار ساختید؟و اگر بدکار بود،چرا با او نبرد نکردید؟اگر عثمان در کارهای خود راه صواب را در پیش گرفته بود،بر او ستم کردید که امام خود را یاری نکردید و اگر به راه خطاء بود،باز ستم کردید که امر به معروف و نهی از منکر نکردید،ستم کردید که میان ما و او،فرمان خدا را اجراء نکردید،آنجا که فرموده است:«با ستمگر بجنگید تا به فرمان خدا گردن نهد».در این هنگام،آثار محکومیت در چهره متخلّفان ظاهر گشت و دست خالی از محضر او برخاستند و بیرون رفتند.

شیوۀ علی-علیه السّلام-این بود که هرگاه نماز صبح و مغرب را می خواند، گروهی را مانند معاویه و عمروعاص و ابو موسی اشعری و حبیب بن مسلمه،و ضحاک بن قیس،و ولید بن عقبه و عبد الرحمان بن خالد را لعن می فرمود.وقتی معاویه از کار آن حضرت آگاه شد،او نیز علی و ابن عباس و قیس بن سعد و حسن و حسین را لعن می کرد» (1).

ص:230

عقائد اهل حدیث

«آنان بر خلافت راشدۀ خلفای چهارگانه،که برترین مردم پس از پیامبرند، اعتراف می کنند» (1).

باز می گوید:

«خلافت،در امت اسلامی سی سال بوده و بعدا رنگ سلطنت به خود گرفت» (2).

«عبد القاهر بغدادی»،در تبیین اصولی که اهل سنت بر آن اتفاق کرده اند، چنین می نویسد:

«اهل سنت،به امامت ابی بکر صدیق،پس از پیامبر اعتراف راسخ دارند» (3).

دیگران نیز سخنانی مشابه این ها دارند.اکنون لازم است به بررسی این مسأله بپردازیم،تا روشن شود که آیا ایمان به خلافت آنان،براستی جزء عقائد اسلامی است؟یا مسأله به شکل دیگری می باشد؟

قبلا یادآور می شویم که مسأله«خلافت»خلفاء،از جمله مسائلی است که برای مسلمانان،گران و سنگین تمام شده است و در هیچ زمان،بر سر یک اصل دینی،بسان این اصل،شمشیر کشیده نشده است (4).از این جهت،اگر محققان، با بی طرفی کامل،به تجزیه و تحلیل این اصل بپردازند،شاید خدمت ارزنده ای به جامعه،انجام دهند.اصولا مسأله وحدت،با فراموش کردن اصول،تحقق نمی پذیرد،بلکه وحدت اسلامی در گرو این است که بسیاری از این مشکلات حل

ص:232

شود و پایۀ ارزش بسیاری از این اصول که خون های زیادی به پای آن ریخته شده است،بیان گردد و لااقل روشن شود که اگر گروهی،ایمان به خلافت خلفاء را جزء اصول دین نمی دانند،برای خود ادله و براهینی دارند و مسألۀ عناد و لج بازی یا تسلیم شدن در برابر عواطف،در کار نیست.به نظر می رسد،بررسی چهار مسأله ضرورت داشته باشد.

الف-آیا امامت و خلافت بعد از پیامبر،جزء اصول دین است یا جزء فروع آن؟

ب-آیا در قرآن و سنت پیامبر،دلیل خاصی بر امامت یک فرد معین وجود دارد یا خیر؟

ج-از چه زمان،ایمان به خلافت خلفای چهارگانه،جزء اصول اسلامی شده است؟

د-آیا برتری آنان بر ترتیب خلافتشان،دلیل خاصی دارد یا نه؟

با تشریح این مسائل چهارگانه،چهرۀ حقیقت از لابلای پرده های ابهام بیرون می آید و طرف داران تقریب میان مسلمانان و یا مدعیان«وحدت»،به اصل محکمی دست می یابند.

«بررسی مسأله امامت،چندان مهم نیست و از مسائل عقلی به شمار نمی رود،بلکه یک مسأله فقهی است که تعصب هایی را برانگیخته است و اگر کسی از بررسی آن اعراض کند،سالم تر از کسی است که در آن فرو رود،هرچند به حقیقت برسد،تا چه رسد به اینکه خطا کند» (1).

«آمدی»می گوید:

«سخن دربارۀ امامت،از اصول دین نیست،بلکه از مسائل لازم نیز به شمار نمی رود؛به گونه ای که مکلف نتواند از آن اعراض کند،یا به آن علم پیدا نکند، بلکه اعراض از آن بهتر از پرداختن به آن است،زیرا بررسی این مسأله،از تعصب و هوای نفس جدا نمی شود،بلکه فتنه هایی را برانگیخته و موجب بدبینی به سلف می گردد.این در صورتی است که در تحقیق خود واقع بینانه حرکت کند،تا چه رسد که از راه راست بیرون رود» (2).

«میر سید شریف»،در شرح مواقف می گوید:

«مباحث امامت،از اصول دین و عقائد نیست،بلکه از فروع دین است که مربوط به افعال مکلفین می باشد و محور سخن این است که آیا نصب امام،عقلا و شرعا واجب است؟یا تنها شرعا واجب است؟» (3).

بنابراین،محور سخن دربارۀ امامت از نظر سنت،این است که آیا پس از پیامبر،بر امت واجب است که امامی را نصب کنند یا نه؟و بر فرض وجوب،داور در آن عقل است یا شرع؟ناگفته پیداست که بحث درباره وجوب و عدم وجوب یک شیء،یک بحث فقهی است که عدم آشنایی با آن،چه از نظر حکم کلی و چه از

ص:234

نظر شخصی،اشکالی ندارد؛زیرا هیچ یک از فقهاء نگفته اند که بر همۀ مسلمانان لازم است که تمام احکام فقهی را بدانند و یا با موضوعات آن آشنا شوند و بدان معتقد گردند،آری باید به صورت کلی معتقد بود که آنچه را که پیامبر گرامی از جانب خدا آورده،حق و استوار است و اما این که لازم است فردفرد مسلمانان احکام فقهی را فراگیرند و بدان معتقد شوند،هیچ فقیهی بر آن فتوا نداده است.

از این گذشته پیامبر گرامی حقیقت اسلام و ایمان را در اعتقاد به پنج چیز خلاصه کرده است و صحیح بخاری نیز آن ها را در کتاب خود آورده است (1).

بارزترین آنان در عصر ما،کتاب گران قدر«الغدیر»،نگارش علاّمه امینی است.

اما از نظر اهل سنت،دربارۀ امامت کسی،نصی وارد نشده است.

«امام الحرمین»می گوید:پیامبر هرگز بر پیشوایی کسی پس از خویش تنصیص نکرده وگرنه،آشکارا منتشر می شد،چنان که کارهای بزرگ آن حضرت نقل و منتشر شده است» (1).

«ابو الحسن اشعری»می گوید:«کسانی که فکر می کنند،پیامبر بر امامت ابی بکر تنصیص کرده است،سخن بی پایه ای گفته اند،به گواه این که ابی بکر، در روز سقیفه،به عمر گفت:دستت را بده تا با تو بیعت کنم.اگر پیامبر بر امامت ابی بکر تنصیص کرده بود،هرگز ابی بکر،چنین پیشنهادی به عمر نمی کرد» (2).

«ابن کثیر حنبلی»،در کتاب خود،بابی گشوده برای این که نصی از پیامبر درباره کسی صادر نشده است و«سیوطی»نیز در«تاریخ الخلفاء»از او پیروی کرده است (3).

راه دور نرویم،تراژدی سقیفه و سخنانی که میان سران مهاجر و انصار رد و بدل شده،حاکی از آن است که دربارۀ آنان نصی از رسول خدا نرسیده است و اگر هم به مقام خلافت رسیده اند،از طریق خود سقیفه،انجام گرفته است.

«سعد بن عباده»،کاندیدای انصار،بر لیاقت و شایستگی انصار از طریق سبقت آنان بر اسلام استدلال می کند و می گوید:این انصار بودند که در مدت اقامت پیامبر در مدینه از او دفاع کردند و او به هنگام درگذشت،از انصار کاملا راضی بود،از این جهت باید زمام امور را به دست گیرند.

ص:236

در برابر منطق نمایندۀ انصار،ابی بکر به عنوان مدافع حقوق مهاجرین، سخن می گفت،که آنان نخستین کسانی بودند که به خدا و پیامبر او ایمان آوردند و از بستگان و اهل قبیلۀ او بودند،از این جهت،به این کار،از دیگران شایسته ترند و هیچ کس در این کار با آنان به نزاع و مشاجره برنمی خیزد،مگر این که ظالم و ستم گر به شمار می رود (1).

منطق نمایندگان هردو گروه،به روشنی می رساند که نصی از پیامبر گرامی دربارۀ نمایندگان هردو گره وارد نشده است.

همگان می دانیم،نه تنها بر این دو نماینده،نصی وارد نشده است،بلکه خلافت عمر نیز،با تعیین ابی بکر انجام گرفت و خلافت عثمان نیز،از طریق شورای شش نفره که اعضای آن را خلیفۀ دوم معین کرده بود،صورت پذیرفت (2).

از این گذشته،محدثانی که احادیث اهل سنت را گرد آورده اند،مجموع روایات مربوط به خلافت را در باب مخصوصی جمع کرده اند و هرگز در بین آن، کوچک ترین نصی بر امامت ابی بکر و یا خلفای بعدی دیده نمی شود (3).

آری در میان روایات،جز این به چشم نمی خورد که خلافت از آن قریش است،ولی این امر،غیر از این است که پیامبر بر خلافت یکی از آن خلفاء، تنصیص فرموده باشد؟

از این بیان،روشن می شود که اعتقاد به خلافت یکی از این خلفاء،جزء دین و از اصول آن نیست،زیرا از یک طرف،مسأله امامت،یک مسأله فقهی است نه

ص:237

اصولی و از طرف دیگر،پیامبر بر خلافت کسی تنصیص نکرده است.تنها چیزی که می توان از جانب اهل سنت گفت،این است که اهل سقیفه و یا مردم«مدینه»،بنا به وظیفه عقلی و شرعی خود،خلیفه را تعیین کردند و تنها نتیجه ای که از این بحث می توان گرفت،این است که از نظر اهل سنت،امامت این افراد،صحیح و پابر جا است،ولی آیا هر کار صحیحی جزء دین است؟و بر فرض که جزء عقائد باشد، آیا عقیدۀ به آن جزء واجبات و عقائد می باشد؟و بر فرض که جزء عقائد باشد،آیا محور ایمان و کفر به شمار می رود؟پاسخ به این پرسش ها منفی است،زیرا چه بسا مسائل عقیدتی،میان مسلمین مورد اختلاف باشد،ولی هرگز مایۀ تکفیر گروهی دیگر،نمی شود.

فرض کنید،دو نفر خصومتی را در محکمۀ قاضی مطرح می کنند و قاضی با دقت کامل پرونده را بررسی کرده و تشخیص می دهد که فلان ملک از آن«زید»است نه از آن«عمرو»،آیا اکنون لازم است همه مسلمانان جهان به آن حکم حق،معتقد شوند؟و در صورت ترک آن عقیده،آنان اصلی از اصول و واجبی را ترک کرده اند؟

اصولا،کلیه احکام فقهی،جزء دین،به معنای اعم کلمه است و یکی از معانی آن این است که پیامبر فرمود:«الصلح جائز بین المسلمین»،در این صورت سئوال می شود آیا حتما لازم است که بر چنین اصلی عقیده مند بود؟

آری،همان گونه که یادآور شدیم،به طور کلی باید به آنچه که پیامبر گرامی آورده است،ایمان آورد،ولی فردفرد حکم شرعی و فقهی لازم نیست مورد عقیده، قرار گیرد.

از این بیان،نتیجه می گیریم که بر نویسندگان اسلامی لازم است،درباره خلافت خلفاء،تجدیدنظر کنند و کسانی را که به عللی صحیح یا غیرصحیح، معتقد به خلافت آنان نیستند،هدف تیر اتهام بدعت یا خروج از دین قرار ندهند؛

ص:238

زیرا کار مسلمانان در آن روز،بالاتر از کار امروز مسلمانان نیست.اگر امروز، مسلمانان در کشوری برای خود پیشوایی تعیین کردند،حداکثر این است که به وظیفۀ خود عمل کرده اند،ولی آیا نسل های آینده باید به امامت چنین فردی معتقد شوند و اگر آن را رد کردند یا برخلاف آن معتقد شدند،بدعت گذار خواهند بود؟

اگر بنا باشد در این مورد از یک مثال بسیار نارسا بهره بگیریم،باید بگوییم، نصب امام پس از رسول گرامی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بسان نصب ولیّ،بر صغار میت است،با این تفاوت که دائرۀ اولی گسترده و دائرۀ دومی کوچک تر است،ولی هیچ کس از فقهاء نگفته است که باید بر وصایت وصی صغیر،عقیده مند بود.

بنابراین،شیعه که به طور مطلق،به خلافت خلفاء،معترض است و آن را غیرقانونی می داند،تنها در یک مسأله فقهی،آن هم با ارائه دلیل،به مخالفت بر می خیزد.پس چرا باید تا این حد مورد بی مهری قرار گیرد و به خاطر ترس از جان و مال خود،از اظهارنظر محروم گردد؟در حالی که بسیاری از اصول عقیدتی،میان فرق اسلامی،مورد اختلاف است،ولی هرگز این نوع بی مهری که دربارۀ شیعه،به خاطر اعتراض به خلافت خلفاء اعمال می شود،دربارۀ گروه های دیگر ابراز نمی شود.

بیرون رفته و به اهل بدعت می پیوندند،ولی سیاست بازی روزگار معاویه،این اندیشه را برای پایین آوردن موقعیت امام علی-علیه السّلام-و توجیه شورش خود در برابر آن حضرت،پدید آورد،دعوت به لزوم اعتقاد به خلافت خلفاء و نشر فضائل آنان،به عنوان مقابله با عمل شیعه درباره امیر مؤمنان،عملی گشت.

برای نخستین بار،این اندیشه به وسیله«عمروعاص»،در«دومة الجندل»و به هنگام مذاکره با ابو موسی اشعری مطرح شد.همگی می دانیم که این دو نفر برگزیده شدند تا دربارۀ کشمکش های معاویه با علی-علیه السّلام-طبق کتاب خدا و سنت داوری کنند.و این داوری مدت ها طول کشید.در یکی از روزهای مذاکره،«عمروعاص»،نویسندۀ خود را احضار کرد،تا صورت جلسۀ مذاکره را بنویسند و سرانجام به امضای طرفین برسد.اینک ما مذاکره هردو را به نحوی که «مسعودی»آورده است می نگاریم:

«عمروعاص:به یگانگی خدا و نبوت پیامبر او گواهی می دهم.گواهی می دهم که ابو بکر جانشین رسول خدا است و به کتاب خدا و سنت رسول او عمل کرد که خدا وی را به سوی خود فرا خواند و حق را ادا نمود.

ابو موسی:من نیز آنچه که تو گواهی دادی،گواهی می دهم.

عمروعاص(خطاب به نویسنده اش):اتفاق هردو نفر را بنویس.

سپس دربارۀ خلافت عمر و عثمان نیز،چنین گفت و نویسنده نوشت،ولی افزود:

-گواهی می دهم،عثمان پس از عمر،با صلاح دید شورایی از یاران رسول خدا،زمام خلافت را به دست گرفت و او فردی مؤمن بود.

ابو موسی:این سخن،خارج از موضوع بحث ما است و ما برای این مطالب به اینجا نیامده و تشکیل جلسه نداده ایم.

ص:240

عمروعاص:بگو ببینم،سرانجام عثمان مؤمن بود یا کافر؟

ابو موسی:او فردی مؤمن بود.

عمروعاص(خطاب به نویسندۀ خود):بنویس-نویسنده نوشت.

عمروعاص:آیا عثمان به ناحق کشته شد یا به حق؟

ابو موسی:بلکه او مظلوم کشته شد و خون او را به ناحق ریختند.

عمروعاص:آیا اگر انسانی مظلومانه کشته شد،خدا به ولی او اجازه خون خواهی داده است یا نه؟

ابو موسی:بلی اجازه داده است.

عمروعاص:آیا برای عثمان ولیی شایسته تر از معاویه هست؟

ابو موسی:نه.

عمروعاص:آیا معاویه حق ندارد،قاتل عثمان را تعقیب کند و اگر بر او دست یافت او را بکشد؟

ابو موسی:چرا.

عمروعاص:(خطاب به نویسندۀ خود):بنویس.

-ابو موسی نیز با نوشتن آن موافقت کرد.

عمروعاص:من دلایلی دارم که علی،عثمان را کشته است...» (1).

از این نصی که«مسعودی»آن را نقل می کند،کاملا به دست می آید که اندیشه اعتقاد به خلافت خلفاء،در دوران کشمکش معاویه با امام،پدید آمد و بنیان گذار آن سیاست مدار حیله گری بود که اعتقاد به خلافت ابی بکر و عمر را نیز مقدمه ای برای گرفتن اقرار بر خلافت خلیفه سوم قرار داد،تا سرانجام ثابت کند که

ص:241

خون او به ناحق ریخته شده و باید ولی او که معاویه است از قاتل او که علی و یاران او هستند،انتقام بگیرد.

دقّت در این متن تاریخی،حاکی از آن است که حتی اخذ اقرار بر خلافت خلیفۀ سوم نیز،مقدمۀ اقرار گرفتن برای مطالب بعدی بود که سرانجام علی را،قاتل معرفی کند و به معاویه حق دهد که باید از او انتقام بگیرد.

از آن روز به بعد،سیاست های مخالفت با اهل بیت،این عقیده را به عنوان اعتراض به خلافت علی و اثبات صحت قیام معاویه،ترویج کرد و به تدریج به خورد مردم داد که یکی از اصولی که باید به آن معتقد بود،صحت خلافت خلفاء است،تا آنجا که در اواخر عصر اموی ها و آغاز خلافت عباسی ها،جزء دین شمرده شد و تخلف از آن،بسان تخلف از دیگر اصول تلقی گردید.

روزی که معاویه زمام امور را به دست گرفت،در نشر فضائل خلفاء،بیش از همه کوشید و در مقابل،شیعیان علی را در هر شهر و دیاری کشت و مردم را بر آن داشت که از امام تبری بجویند و او را لعن کنند و برای این کار،در عراق،«زیاد بن سمیه»را والی کوفه و بصره ساخت.او،چون سابقا از یاران علی بود،شیعیان را به خوبی می شناخت،از این جهت،وی برای خوش رقصی،دست ها و پاهای گروهی از شیعیان را قطع کرد و میل به چشم های آنان کشید و برخی را بر نخل ها به دار کشید و برخی دیگر را از عراق راند.

معاویه به کارگزاران خود در تمام مناطق نوشت:

«شهادت احدی از شیعیان علی را نپذیرید و برعکس،کسانی را که شیعۀ عثمان بوده و او را دوست می دارند و فضائل او را نقل می کنند،محترم بشمارید و نام و نشان آنان را برای من بنویسید،تا من پاداش آنان را بپردازم».به دلیل این تشویق ها،حجم فضائل عثمان بالا رفت و در سایۀ آن،گروهی به«صله»های

ص:242

عظیم و پاداش های بزرگ رسیدند.

بالا رفتن حجم فضائل عثمان،معاویه ار بر آن داشت که دستور دهد،دربارۀ نقل فضائل عثمان،بیش از این افراط نشود و از این به بعد فضائل دیگر صحابه و قبل از همه،فضائل شیخین نقل شود و اگر کسی دربارۀ فضیلت علی،حدیثی از پیامبر نقل کرد،فورا مشابه آنرا برای دیگر صحابه نقل کنید که فضیلت علی را نقض کند.

در سایۀ چنین تشویقی،فضائل صحابه در جهان اسلام،بالای منابر ترویج شد،تا آنجا که کودکان در مکاتب و زنان و دختران در خانه ها،به حفظ آن احادیث پرداختند (1).

از این بیان که ما اجمال آن را یادآور شدیم،ریشه های بسیاری از روایاتی که متضمن فضائل خلفای سه گانه است و عاشقان زروزیور،برای تقرب به دربار امویان و برای مقابله با مناقب امام،دست به جعل آن ها می زدند،روشن می گردد.

محقق عالیقدر،«محمود ابو ریه»مصری،می نویسد:

«هوا و هوس های شخصی و انگیزه های فرقه ای،تأثیر شگفت انگیزی در جعل حدیث داشت و هر فرقه ای برای تأیید خود،یا برای اینکه سیاست مداران به مقاصد حق و ناحق خود برسند،از جعل حدیث بهره گرفته و هرچه می خواستند به رسول خدا نسبت می دادند».

در پایان این نکته را یادآور می شویم:

پیشوایان اهل سنت،فقط خلافت خلفاء چهارگانه را جزء دین قرار داده اند و تنها از چهار تن نام می برند،در حالی که فرقی میان این چهار نفر،با دیگر خلفاء،

ص:243

مانند عمر بن عبد العزیز،نیست.حال،چگونه می توان توجیه کرد که اعتقاد به خلافت عثمان،جزء اصول است؛در حالی که اعتقاد به خلافت فرزند عبد العزیز، چنین نیست؟

در اینجا،نکتۀ دیگری هست و آن این که تا زمان احمد بن حنبل(م 241 ه)،بر اثر غلبۀ محدثان عثمانی،امام علی-علیه السّلام-جزء خلفای راشدین شمرده نمی شد،لیکن وقتی احمد بن حنبل،به مقام امامت اهل سنت، در زمینۀ عقائد رسید،وی امام را نیز،جزء خلفای راشدین قرار داد و مسأله «تربیع»،در آن تاریخ پدید آمد و او به حق در این راه جهاد کرد و عقیده را بر سیاست مقدم داشت.

ابو یعلی،مؤلف کتاب«طبقات الحنابله»،از حمصی،نقل می کند که «من،به حضور احمد بن حنبل،رسیدم و گفتم،مسأله تربیع نوعی اهانت به طلحه و زبیر است.احمد بن حنبل در پاسخ گفت،سخن بی جا می گویی،ما با نبرد آنان چکار داریم؟سرانجام،مرا از این جهت قانع کرد که خلیفۀ دوم،علی را در شورای شش نفری وارد کرد و علی نیز خود را امیر مؤمنان خواند،آیا من می توانم بگویم،او امیر مؤمنان نبوده است (1)؟

مجموع آنچه تاریخ،در این باره،آورده است،می رساند که به مرور زمان، اعتقاد به خلافت خلفاء،در جدول عقائد،وارد شده و سیاست ها بدان دامن زده اند.

ص:244

عقائد اهل حدیث

دربارۀ تقدیر عمومی خداوند،آیه زیر گویا است.

وَ الَّذِی قَدَّرَ فَهَدی (سورۀ اعلی3/).

«خدایی که هر چیزی را اندازه گیری فرموده،آنگاه آن را هدایت و رهبری کرده است».

آیات قرآنی،حاکی از آن است که:آنچه در زمین رخ می دهد یا متوجه انسان می گردد،همگی قبلا در کتابی نوشته شده است.

ما أَصابَ مِنْ مُصِیبَةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی أَنْفُسِکُمْ إِلاّ فِی کِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللّهِ یَسِیرٌ (سورۀ حدید22/).

«هیچ مصیبتی در جهان رخ نمی دهد و یا به شما،روی نمی آورد،مگر آنکه پیش از آنکه آن را بیافرینیم،در کتابی ضبط شده است.این کار بر خدا آسان است».

بنابراین،نه علم پیشین خدا را می توان انکار کرد،و نه تقدیر و قضای الهی را نسبت به تمام رخدادها که یکی از آن ها،کارهای انسان است.چیزی که در اینجا مطرح است،این است که:چگونه باید اعتقاد به علم پیشین و تقدیر الهی را تفسیر کرد که با مسألۀ صحت تکلیف سازگار باشد؟زیرا اگر دو مسأله گذشته،از مسائل مسلّم الهی و اسلامی است،مسأله تکلیف و اینکه خدا از افراد،خیر و نیکی را خواسته و آنان را از زشتی و بدی بازداشته،نیز از مسائل مسلّم الهی و اسلامی است.

اگر علم پیشین و قضاء و قدر،انسان را به صورت یک موجود دست بسته و بسان پر کاه به روی امواج خروشان دریا،درمی آورد،در این صورت تکلیف الهی بی ملاک؛و پاداش و کیفر بی جهت خواهد بود.

این تنها خرد نیست که در مسأله،داوری می کند،داوری قرآن نیز در این

ص:246

مورد بسان داوری عقل است.چنانکه قرآن می فرماید:

مَنْ کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِأَنْفُسِهِمْ یَمْهَدُونَ (سورۀ روم44/).

«هرکس کفر ورزد،ضرر آن متوجه خود اوست و هرکس عمل نیک انجام دهد،برای خود پاداشی را آماده می سازد».

این آیه،به روشنی انسان را یک موجود مختار و آزاد معرفی می کند و جزا را، کاملا مربوط به عمل و کردار می داند،تا چگونه عمل کند و چگونه از مواهب الهی بهره گیرد.

آیاتی که پاداش و کیفر را اثر مستقیم عمل معرفی می کند،بیش از آن است که در اینجا آورده شود،بنابراین،باید مجموع عقائد را به گونه ای مطرح کرد که بتوان همه را در کنار هم تفسیر کرد و نتیجۀ واحدی گرفت.

و به دیگر سخن،ما نسبت به دو علم و دو آگاهی،کمال اذعان و یقین داریم.

1-علم گستردۀ خدا بر همه چیز که یکی از آن ها کارهای بندگان است و گاهی از آن به تقدیر و قدر تعبیر می کنیم.

2-انسان در قلمرو زندگی خویش نسبت به قسمتی از کارهای خود،کمال آزادی را دارد و می تواند یکی از دو طرف را انتخاب کند و در این مورد نباید اعتقاد به قضاء و قدر،به آزادی انسان در قسمتی از افعال او که محور پاداش و کیفر است، لطمه ای وارد آورد.

شریعت اسلامی،همان طور که علم پیشین و گستردۀ خداوند و قضاء و قدر را مطرح می کند،اختیار و آزادی انسان را نیز تصدیق و گواهی می کند.

فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ (سورۀ کهف29/).

تفسیر قضاء و قدر الهی به گونه ای که انسان را در زندگی،مجبور و غیر

ص:247

مختار معرفی کند،یک عقیدۀ شرک آلود است که در عصر جاهلیت،عرب مشرک، به آن گرایش داشت و قرآن،این عقیده را از آنان نقل می کند:

سَیَقُولُ الَّذِینَ أَشْرَکُوا لَوْ شاءَ اللّهُ ما أَشْرَکْنا وَ لا آباؤُنا وَ لا حَرَّمْنا مِنْ شَیْءٍ (سورۀ انعام148/).

«افراد مشرک می گویند:اگر خدا نمی خواست،ما و پدرانمان شرک نمی ورزیدیم و چیزی را تحریم نمی کردیم».

قرآن در نقد عقیدۀ آنان می فرماید:

قُلْ هَلْ عِنْدَکُمْ مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنا إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ إِنْ أَنْتُمْ إِلاّ تَخْرُصُونَ (سورۀ انعام148/).

«بگو،آیا نسبت به این مطلب دلیلی دارید که به ما نشان دهید؟بلکه آنان از گمان پیروی می کنند و فقط حدس می زنند».

عجیب این است که این عقیدۀ عصر جاهلی،تا مدتی در میان مسلمانان رائج و حاکم بود.واقدی،از زنی به نام«امّ حارث»،نقل می کند که«در نبرد «حنین»دیدم،عمر بن خطاب،پا به فرار گذارده و از میدان می گریزد.به او گفتم:این کار چیست؟گفت:تقدیر الهی است» (1).

تنها خلیفۀ دوم نبود که این عقیده را داشت،بلکه ابی بکر نیز از همین عقیده برخوردار بود،زیرا عبد اللّه بن عمر می گوید:«مردی پیش ابی بکر آمد و گفت:آیا «زنا»به تقدیر الهی صورت می گیرد؟وی در پاسخ گفت:آری،آنگاه آن شخص سؤال کرد:چگونه می توان گفت،خدا عملی را بر من تقدیر کرده،آنگاه مرا کیفر میدهد؟!ابی بکر در پاسخ گفت:چنین است ای فرزند زن بدبو!به خدا سوگند، اگر کسی پیش من بود،می گفتم با مشت بر بینی تو بکوبد!»

ص:248

این گفتگو،حاکی از آن است که فرد پرسش گر،با فطرت پاک خود،این دو عقیده را قابل جمع نمی دانست،چون خلیفه از تصحیح این دو عقیده فرومانده، با بدگویی او را به کتک تهدید کرد،ولی حق این بود که اگر خود از تفسیر آن فرومانده بود،از دیگر صحابه،خصوصا باب علم نبی،«امیر مؤمنان-علیه السّلام -»کمک بگیرد.ما در آینده خواهیم گفت که اعتقاد به تقدیر،با آزادی انسان منافات ندارد،ولی باید قضاء و قدر به صورت صحیح تفسیر شود.

کم کم،این مسأله،از دودمان اموی به دیگران نیز سرایت کرد.و افراد گنه کار،وجدان خود را از این طریق راضی می ساختند،مثلا«آنگاه که«عبد اللّه بن مطیع عدوی»،به فرزند سعد وقاص،اعتراض کرد که چرا حکومت همدان و ری را بر قتل حسین ترجیح دادی؟او در پاسخ گفت:این ها کارهایی است که در علم الهی مقدر بود و من نیز پسر عموی خود را متوجه این مسأله ساختم،ولی او جز کشته شدن چیزی را برنگزید» (1).

این تنها فرزند سعد وقاص نبود که اعمال زشت خود را از این طریق توجیه می کرد،بلکه عائشه نیز،گاهی به همین ریسمان چنگ می زد.«روزی عائشه به مردم گفت:چیزی مانع از ابراز حق نیست.من از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم شنیدم که فرمود:امت من به دو دسته تقسیم می شوند،گروهی از آنان سرهای خود را می تراشند و شارب ها را می زنند،لباس های آنان تا نیمۀ ساق آنان است،قرآن می خوانند،اما قرآن از حنجرۀ آنان تجاوز نمی کند،محبوب ترین مردم،نزد من و خدا،آنان را می کشد.

در این هنگام،ابو قتاده برخاست و گفت:اگر تو از چنین فضیلتی دربارۀ علی آگاه بودی،چرا با او از در جنگ وارد شدی؟او در پاسخ گفت:کار من تقدیر الهی بود!و برای قضاء و قدر اسبابی هست» (2).

بر اثر ترویج دستگاه اموی از مسأله قضاء و قدر،اعتقاد به آن،از اصول عقائد شمرده شد،بگونه ای که پس از توحید با هیچ اصلی برابری نمی کرد و به قدری در این مسأله سخت گیری می شد،که«حسن بصری که منکر چنین تقدیری بود،از جانب سلطان وقت تهدید شد که سخنی برخلاف آن نگوید،او نیز وعده

ص:250

داد که پس از این،به انکار برنخیزد» (1).

محمد بن اسحاق،نویسنده سیره نبوی،به خاطر انکار قدر تعزیر شد (2).

اکنون نیز،مسأله قضاء و قدر،به همین معنی،جزء عقائد اهل حدیث و سلفی ها و حنابله،است و به هر قیمتی شده،از آن دفاع می کنند.ولی اخیرا که روشن فکرانی با پیامدهای بد آن آشنا شده اند،تلاش می کنند،مسألۀ قضاء و قدر را به گونه ای اصلاح کنند،لیکن هرگز اعتقاد به قدر که سلب کنندۀ هر نوع اختیار و آزادی بشر باشد،قابل توجیه با اصول عقلی و شرعی نیست.

«برخی از شما،کار بهشتیان را انجام می دهد،تا آنجا که میان او و بهشت تنها یک ذراع فاصل می ماند،ناگهان سرنوشت بر او پیشی می گیرد،و او کار دوزخیان را انجام می دهد،و به جهنم می رود،و برخی از شما کار دوزخیان را انجام می دهد،تا آنجا که میان او و دوزخ جز یک ذراع باقی نمی ماند،در این هنگام،سرنوشت بر او پیشی می گیرد و او کار بهشتیان را انجام می دهد و به بهشت می رود».

این حدیث می رساند که هدایت و ضلالت و در نتیجه رستگاری و بد فرجامی،دست انسان نیست و هرگز انسانی نمی تواند خود را بهشتی و دوزخی سازد،بلکه زمام کار،دست«خط پیشانی»و«سرنوشت»انسان ها است.

حذیفة بن اسید،از پیامبر نقل می کند:«آنگاه که از استقرار نطفه،در رحم چهل و پنج روز گذشت،فرشته ای وارد رحم می شود و می گوید،خدایا این جنین،شقی است یا سعید؟آنگاه نوشته می شود،باز می پرسد:پسر است یا دختر؟باز نوشته می شود،سپس کارهای او،اجل او،و روزی او نوشته شده و نامۀ اعمال او پیچیده می شود،نه چیزی بر آن افزوده و نه چیزی از آن کاسته می گردد» (1).

این حدیث،می رساند که انسان نمی تواند سرنوشت خود را دگرگون سازد و کتاب قدر،بر همه چیز حاکم است،در حالی که کتاب و سنت،پر از دگرگونی سرنوشت،با اعمال پاک و ناپاک است.

این جمله ها،طبق عقیدۀ قدرت حاکم،ساخته و پرداخته شده،تا از این طریق،وضع جامعه توجیه شود و گرسنگان و برهنگان جرأت بر انتقاد نداشته باشند و این که باید غنی و ثروتمند،تا آخر به همان حالت زیست کند و فقیر و بدبخت

ص:252

پیوسته با گرسنگی و ناداری،دست به گریبان باشد.

در روایت دیگری،از عبد اللّه بن عمر،نقل می کنند که او از پدرش نقل کرد، من به پیامبر گفتم:کارهایی که انجام می دهیم،دستاورد خودمان است یا از پیش مقدر شده؟

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود:همگی قبلا مقدر شده و قلم از نوشتن آن فارغ گشته است، هرکس اهل سعادت باشد،برای خوشبختی عمل می کند و آن کسی که شقی و بدبخت باشد،برای آن سعی می کند».

در روایتی دیگر،مردی به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می گوید:

«آیا ما روی سرنوشت قطعی،کاری را صورت می دهیم یا بر چیزی که قلم از نوشتن آن فارغ نگشته است؟پیامبر در پاسخ می گوید:سعی و کوشش شما بر چیزهایی است که قبلا قلم از نوشتن آن فارغ شده و خامۀ تقدیر،آن را نوشته است و هرکس برای آنچه که آفریده شده،آمادگی دارد» (1).

مفاد این احادیث،این است که قبلا جایگاه هر انسانی در بهشت و دوزخ معین شده و احدی را یارای خروج از آن خط ترسیم شده،نیست و همه باید روی خط مقدّر،گام بردارند و صالحان،تنها قادر بر کارهای نیک،و طالحان،فقط توانا بر کارهای بد و زشت هستند.

اگر به راستی،معنی قضاء و قدر همین است که از این روایات استفاده می شود،باید دستگاه تشریع و تکلیف و اعزام پیامبران و انذار کتب را بازیچه ای بیش ندانست،و همگی را یک نوع ظاهرسازی و حجت تراشی بحساب آوریم، بلکه خدا از روز نخست خواسته،گروهی را شقی و بدبخت بیافریند و گروهی دیگر را سعید و خوشبخت.و هر گروه نیز،بر پیمودن غیر این راهی که بر او نوشته شده

ص:253

است،قادر نیست و این همان اعتقاد به جبر است که با هیچ اصل مسلمی در تشریع سازگار نیست.

عقائد اهل حدیث،روی این اصول،تنظیم شده است.احمد بن حنبل، پیشوای عقائد اهل حدیث،چنین می گوید:

«القدر خیره و شره و قلیله و کثیره و ظاهره و باطنه و حلوه و مره و محبوبه و مکروهه و حسنه و سیئه و اوله و آخره من اللّه.قضاء قضاه و قدر قدّره،لا یعد و أحد منهم مشیئة اللّه و لا یجاوز قضاءه بل کلهم صائرون الی ما خلقهم له واقعون فیما قدر علیهم لافعالهم و هو عدل منه عز ربنا و جل،و الزنا و السرقة و شرب الخمر و قتل النفس و اکل المال الحرام و الشرک باللّه و المعاصی کلها بقضاء و قدر» (1).

«قضاء و قدر خوب و بد،کم و زیاد،ظاهر و باطن،شیرین و تلخ، خوشایند و ناخوشایند،زیبا و نازیبا و آغاز و پایان آن،از جانب خدا است.

قضائی است که بر آن حکم کرده و تقدیری است که آن را مقدر کرده است.مشیت الهی است که هیچ کس از آن تجاوز نمی کند و قضای او بر همه نافذ است.همۀ مردم به سوی آنچه که برای آن آفریده شده اند،خواهند رفت و در چهارچوب آنچه که برای آنان مقدر شده،قرار می گیرند.و آن در همه حالت،کاری عادلانه است.زنا و سرقت،می گساری و آدم کشی،حرام خواری و شرک به خدا و کلیه گناهان به تقدیر الهی است».

شیخ اشعری،در تنظیم عقائد اهل حدیث چنین می نویسد:

«خداوند،مؤمنان را برای اطاعت خود موفق گردانیده و از نظر لطف،به آنان نگریسته و آنان را اصلاح و هدایت فرموده است.خدا کافران را گمراه کرده و هدایت نکرده و از دریچۀ لطف به آنان ننگریسته است و اگر از نظر لطف به آنان

ص:254

می نگریست و آنان را اصلاح می کرد،آنان نیز صالح می شدند.

خیر و شر،قضاء و تقدیر الهی است،و ما به خیر و شر،شیرین و تلخ تقدیر،ایمان داریم و می دانیم که آنچه به ما نرسیده،امکان نداشته است که به ما برسد،و آنچه بر سر ما آمده،امکان نداشت که از ما بازگردد،بندگان برای خود، زیان و سودی را مالک نمی شوند،مگر چیزی را که خدا بخواهد» (1).

در اینجا از نقل عبارت دیگران خودداری می کنیم.برخی از این تعبیرات هر چند می تواند ناظر به معنی صحیحی باشد،ولی مجموع عبارات آنان،به ضمیمۀ احادیثی که در صحاح و مسانید نقل شده است،بیان گر عقیده به جبری است که با کتاب و سنت و با عقل و خرد سازگار نیست.

«حسن»در پاسخ گفت:«آنان دشمنان خدا هستند،دروغ می گویند» (1).

«معبد جهنی»در کتاب های ملل و نحل،در معرض اتهام قرار گرفته و می گویند،او این عقیده را از یک مرد مسیحی گرفته بود،در حالی که قرائن نشان می دهد،او فرد آزاده ای بوده که بر ضد نظام قیام کرده بود و از این جهت متهم به چنین انحرافی گشت.

ایمان او به عقیدۀ خود،آن چنان بود که همراه فرزند اشعث،بر ضد حجاج قیام کرد و در این راه کشته شد.از این روی،برخی از محققین علم رجال،مانند ابن معین،به توثیق او برخاسته و می گویند:«مالک بن دینار،نسبت به وی، خوشبین بوده است» (2).

مردی را که در راه عقیده،جان بر کف نهد،نمی توان به اتهامات واهی، مخدوش ساخت،بویژه،اگر دشمن او حجاج خون خوار باشد.

تفسیر ناروای قضاء و قدر،از سوی امویها به معنای نفی اختیار،سبب شد که پس از وی،«غیلان دمشقی»،به انتقاد از این عقیده برخیزد و بگوید:«خیر و شر بندگان،از جانب خود آن ها است».وی،پس از«عمر بن عبد العزیز»که دربارۀ قضاء و قدر تأکید خاصی داشت،عقیدۀ خود را منتشر کرد.و سرانجام، پس از یک محاکمۀ فرمایشی،بوسیلۀ فقیه وقت«اوزاعی»،در دروازۀ کیسان دمشق، به دار آویخته شد (3).

عدلیه،سایۀ سیاه خود را افکنده و مایۀ افسردگی و خمودی و سلب مسؤلیت از آنان شده بود.اخیرا گروهی از نویسندگان مصری،به خاطر آگاهی از مفاسد چنین عقیده ای،به صراحت،از آن تبری جسته اند.ما در جلد دوم این فرهنگ که اختصاص به تبیین عقائد«اشاعره»دارد،اسامی آنان را به ضمیمۀ کلماتشان خواهیم آورد.در اینجا،به عنوان نمونه،از محمد غزالی که یکی از چهره های معروف اخوان المسلمین است،نام می بریم،وی کتابی به نام«السنة النبویّة بین اهل الفقه و اهل الحدیث»،منتشر کرده و در آن به صراحت از عقیدۀ به جبر که احادیث قضاء و قدر آن را پرورش داده،تبرّی جسته است.

این کتاب که به صراحت،عقائد اهل حدیث و حنابله و سلفی ها را به باد انتقاد گرفته،موجی از خشم،در محافل وهابیان و سلفی ها پدید آورده،و ورود آن را به کشور سعودی ممنوع ساخته اند.ولی بی خبران،نمی دانند که جلوگیری از انتشار این نوع کتاب ها،بیشتر مایۀ رواج آن می گردد و علاقمندان،به هر نحوی شده،به تهیۀ آن می پردازند.در این کتاب آمده است:

«برخی از مردم فکر می کنند که زندگی،یک نمایش فریبنده بیش نیست و تکلیف،دروغ است و مردم،خواه ناخواه به سوی آنچه که در ازل مقدر شده است، روانند،و پیامبران،برانگیخته نشده اند تا عذری را به نام جهل از میان ببرند،بلکه اعزام پیامبران نیز،بخشی از این نمایش است که به وسیلۀ آن بخش های دیگر نمایش و یا تراژدی،تکمیل می شود.

شگفت اینکه،بخش اعظم مسلمانان،به این دروغ،گرایش پیدا کرده اند، بلکه قاطبه مسلمانان در درون،به چیزی معتقدند که شبیه جبر است،ولی به خاطر شرم از خدا،عقیدۀ به جبر را با یک آزادی کم رنگ می آمیزند،باید گفت،برخی از روایات-ساختگی-،در پیدایش شبهۀ جبر و رشد آن،سهیم بوده اند.و در نتیجه، همگی دست به دست هم داده و اندیشۀ اسلامی را فاسد کرده و تمدّن را به عقب باز

ص:257

گردانده اند.

عقیده به جبر،زیر پا گذاشتن وحی الهی و نابود کردن نشاط انسانی است.و به یک معنا،تکذیب خدا و همۀ پیامبران می باشد.از این جهت،آنچه را در این مورد،در صحیح مسلم (1)و جاهای دیگر آمده،به شدت نفی می کنیم.

هر روایتی که آزادی انسان را در ساختن آیندۀ خود نمی پذیرد،نباید به آن توجه کرد.

حقائق دین،یک رشته اصولی است که به وسیلۀ عقل و نقل ثابت شده و هر روایتی که سندی سست و دلالتی نارسا داشته باشد،نمی تواند به این حقائق آسیب رساند» (2).

زیرا از تقدیر چهل سال پیش از آفرینش گریزی نیست».

این حدیث و امثال آن که با منطق وحی سازگار نیست،سبب شده است، مدافع اخیر عقائد اهل حدیث(این تیمیمه)،به توجیه آن بپردازد.وی آغاز روایت را گرفته و ذیل آن را به دست فراموشی سپرده است.می گوید:«این روایت،ناظر به مصیبتی است که بر آدم و ذرّیۀ او متوجه شده است،یعنی،مقدر بود که وی و اولاد وی،در چنین گرفتاری فرو روند،ولی مربوط به نافرمانی آدم نیست،تا آدم نافرمانی خود را با تقدیر الهی توجیه کند (1).

«ابن تیمیه»،در تفسیر روایت،دچار اشتباه شده است؛زیرا براساس این حدیث،آدم نه تنها خروج خود را از بهشت،از طریق قضاء و قدر تفسیر می کند، بلکه نافرمانی خود را نیز معلول تقدیر الهی می داند.او به موسی گفت:به تورات بنگر و ببین چند سال پیش از آفرینش من،مسألۀ عصیان و گمراهی من نوشته شده است؟او هم در پاسخ گفت:چهل سال؛بنابراین،نه تنها مصیبت او قبلا تقدیر شده بود،بلکه گمراهی او نیز در قلمرو تقدیر قرار گرفته بود.

در این مورد توجیهات دیگری نیز آمده که شبیه به ستون بندی ساختمانی است که در حال ریزش باشد.چه بهتر عذر این گونه روایات خواسته شود،بالاخص که مضمون آن،درست مطابق عقائد یهود است؛که«خدا با دست خود تورات را نوشت».

البته انسان نمی تواند خود را از هرنظر حر و آزاد بیندیشد؛زیرا قسمتی از سرنوشت او را،امور خارج از اختیار تشکیل می دهد.در این جنگ تحمیلی که ابرقدرت ها بر ایران تحمیل کردند،انسان های فراوانی به وسیلۀ بمباران و موشکباران های دشمن،کشته شدند و این یک سرنوشت ناخواسته بود.البته هرگز چنین سرنوشت های خارج از اختیار،محور سعادت و شقاوت اخروی و یا کیفر و پاداش نیست.سخن دربارۀ سرنوشتهایی است که انسان می تواند،زمام آن را در اختیار بگیرد و این مطلبی است که انسان آن را با درون جان می یابد.و این درست در مقابل مسألۀ قضاء و قدر است که اهل حدیث مطرح می کنند و هرگز با چنین دریافت وجدانی سازگار نیست.

از این جهت،برخی،افعال بندگان را از قلمرو تقدیر بیرون برده و فقط حوادث تکوینی را متعلّق قضاء و قدر می پندارند،به گونه ای که اگر عقیدۀ نخست،یک نوع افراط در تقدیر است،عقیدۀ دوم نیز،یک نوع تفریط در آن می باشد.زیرا معنی آن،این است که در جهان،حوادثی رخ می دهد که از قلمرو ادارۀ خدا بیرون است و این یک نوع ثنویت و اعتقاد به«دو خدایی»است که این افراد،ناخودآگاه مطرح می کنند.توحید در خالقیت،ایجاب می کند که آنچه که در جهان رخ می دهد،از حیطۀ قدرت و اراده خدا بیرون نبوده و به گونه ای به او وابسته باشد،ولی در عین حال،نباید به صورتی تفسیر شود که با حریت و آزادی انسان،در تزاحم و تعارض باشد.

اکنون وقت آن رسیده است که ما قضاء و قدر را به گونه ای صحیح تفسیر کنیم،تا از این رهگذر به توضیح عقیدۀ اهل بیت-علیهم السلام-بپردازیم.آنان که در عین اعتقاد به قضاء و قدر،به آزادی انسان نیز احترام می گذارند.

ص:260

شرائط خاصی مبدأ این کار باشد،ولی علم الهی دربارۀ او به چیز دیگری نیز تعلق گرفته،و آن اینکه،انسان،با کمال حریت و آزادی،مبدأ این کار باشد،در چنین صورتی،نمی توان این علم را مایۀ جبر دانست،بلکه بر اختیار او نیز تأکید دارد.

اگر بخواهیم،این مسألۀ را در قالب مثال کوتاهی بریزیم،باید بگوییم،علم الهی بر این تعلق گرفته،که آتش به صورت اضطرار،مبدأ فعل باشد و انسان به صورت اختیار،فاعل فعل باشد.و در هرحال،علم پیشین خدا،به حریت و آزادی انسان نیز تعلق گرفته است،در این صورت،هرگاه حرارت از آتش به صورت اختیار سر بزند و یا فعل اختیاری انسان،به صورت اضطرار صادر گردد،علم الهی خدشه پذیر خواهد بود،در حالی که علم او،از هر نوع خطا و اشتباه پیراسته است.

با توجه به این اصل،عقل داوری می کند که براساس علم الهی،آتش باید به ناچار مبدأ حرارت باشد و انسان با اختیار خویش،افعال اختیاری خود را،بجای آورد.

است؛در این صورت چنین توحیدی در خالقیت،ملازم با جبر و بی حاصل بودن تشریع و بیهودگی برانگیختن پیامبران می باشد.در این نظریه،نه آتش مبدأ حرارت است و نه آب وسیله خنکی و نه انسان دخالتی در افعال و اعمال خود دارد،بلکه همگی معلول مستقیم وجود خدا خواهند بود.او است که مستقیما،پس از نوشیدن آب،خنکی و پس از شعله ور شدن آتش گرمی،می آفریند.در اینصورت،تمام علل مادی و مجرد،افسانه ای بیش نبوده و حق تعالی جانشین تمام علل می باشد.

این همان نظریه ای است که مادی ها را بر ضد خداپرستان شورانیده و اعتقاد به خدای یگانه را به باد انتقاد می گیرند و آنان را متهم می کنند که به بیش از یک علت قائل نیستند که همان خدا است و دیگر علل را نمایشی می پندارند.در اینجا است که می گویند،اکنون که ما علل واقعی را از طریق کاوش در طبیعت به دست آورده ایم،دیگر نیازی به چنین خدایی نداریم.

این دهن کجی از مادی ناآگاه،متوّجه همین گروه از الهیون است که توحید در خالقیت را به معنای انحصار علیت در خدا و غیر رسمی شمردن علل طبیعی و مبادی آگاه،در حوادث مربوط به جهان و انسان می دانند؛یعنی گروهی که به اسباب طبیعی و مقدمات مادی که سببیت و مقدمیت آنان نیز به اذن خداست، معتقد نیستند و می گویند:این خدا است که مستقیما پس از آتش،حرارت،و پس از آب برودت،ایجاد می کند و هرگز آتش و آب،در این اثربخشی،نقشی ندارد، در حقیقت،یک علت جانشین تمام علل می شود.آنان نسبت به علل آگاه،مانند انسان و فرشته نیز همین نظر را دارند.

ولی باید گفت،برای توحید در خالقیت،تفسیر دیگری وجود دارد که اساس آن را قواعد فلسفی و نصوص کتاب الهی،تشکیل می دهد.براساس این تفسیر، در عین اعتقاد به یک مبدأ اصیل و مستقل و بالذات،باید به تأثیر دیگر علل ولو به صورت ظلی و تبعی(غیر مستقل)نیز،معتقد باشیم.در نتیجه،خداوند به آتش

ص:263

سببیت در ایجاد حرارت،و به آب سببیت در برودت،را داده است.و به انسان نیز این قوه و قدرت را عطا فرموده،تا با اختیار و ارادۀ خود،مبدأ اثرها و کارها گردد.

آری،اگر روزی بخواهد،سببیت را از این اسباب،سلب می کند و در حقیقت او هم سبب ساز و هم سبب سوز است.روی این اصل،در جهان وجود،یک خالق اصیل بیش نیست و جهان آفرینش،با تمام علل و اسباب و معالیل و مسببات،به او بازگشته و به او قائم هستند.و در حقیقت او حکم عدد صحیح را دارد و دیگران در حکم صفر هستند که اگر عدد صحیح از میان برود،تمام صفرها فرو می ریزد و بی اثر می شود،ولی در عین حال،نمی توان نقش صفر متکی به عدد صحیح را، نادیده گرفت.

عالم امکان،همان صفرهای متکی به عدد صحیح(واجب الوجود)،است که هر نوع فضیلت و مکرمتی دارد،به او منتسب است،ولی در عین حال به اذن و ارادۀ او برای خود موقعیتی در ایجاد و تکوین دارد و میان ذات و افعال آن،رابطۀ ناگسستنی برقرار است.در حقیقت،این آتش است که می سوزاند و آب است که خنک می کند و انسان است که می نوشد و کارهای دیگر،از او صادر می شود،ولی همگی به اذن و تقدیر الهی است.اگر بخواهیم این آثار را به علل مستقیم آن ها نسبت دهیم،یک نسبت حقیقی و دور از مجاز است و اگر بخواهیم به خدا که مبدأ مبادی است،نسبت دهیم،باز هم نسبت،حقیقی خواهد بود،زیرا تمام عالم آفرینش،با تمام علل و اسباب و روابط خود،به او برمی گردد و در نتیجه،فعل بشر،فعل انسان و به یک معنا فعل خدا است.

قرآن،چه نیکو می گوید: وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللّهَ رَمی (سورۀ انفال17/).

دست پنهان و قلم بین خط گزار اسب در جولان و ناپیدا سوار

گه بلندش می کند گاهیش پست گه درستش می کند گاهی شکست

ص:264

گه یمینش می برد گاهی یسار گه گلستانش کند گاهیش خار

تیرپران بین و ناپیدا کمان جانها پیدا و پنهان جان جان

تیر را مشکن که این تیر شهی است نیست پرتابی،ز شصت آگهی است

«ما رمیت اذ رمیت»گفت حق کار حق بر کارها دارد سبق (1)

در اینجا،ما،دامن سخن را در اصل چهارم از اصول عقائد اهل حدیث، کوتاه می کنیم و یادآور می شویم که در نیمۀ دوم قرن اول،دو رسالۀ تند،دربارۀ قضاء و قدر نوشته شده است که سر سوزنی با جبر فاصله ندارد.و اخیرا هردو،به وسیلۀ مستشرقان،منتشر گشته است.

1-رساله«حسن بن محمد حنفی»،متوفای حوالی 100 هجری قمری.

گویا،این رساله به درخواست خلیفۀ اموی،«عبد الملک بن مروان»،نگارش یافته و تاریخ آن،به سال 73 هجری قمری،بازمی گردد.

2-رساله«عمر بن عبد العزیز»که آن را به صورت رد بر قدریه نوشته است و مسأله را به گونه ای مطرح کرده است که گویا قائلان به اختیار و آزادی،منکران علم پیشین خدا هستند،آنگاه به دلائل خود در اثبات این علم و استنتاج جبر،پرداخته است.

در مقابل این دو رساله،رساله ای از«حسن بصری»،در دست هست که «قاضی عبد الجبار»،آنرا در کتاب«فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة»،(ص 216- 223)،آورده است (2).

ص:265

مطالعۀ این سه رساله،ما را به آشفتگی بازار علم کلام،و عقائد و مذاهب در آن عصر،رهبری می کند.

اکنون که از این سه رساله،نام بردیم،شایسته است از دو رساله دیگر که در حقیقت یکی پیام و دیگری به صورت مکتوب است،نام ببریم:

1-سخنرانی امام علی-علیه السّلام-در کوفه،پس از بازگشت از صفین،آنگاه که مرد متشخصی در برابر امام نشست و پرسید:آیا رفتن ما به سوی شام به قضاء و قدر و تقدیر الهی بود؟امام در این مورد،پاسخ مفصلی،بیان فرمودند که در آن، هم قضاء و قدر و هم اختیار و آزادی انسان،مورد تصدیق قرار گرفته است (1).

2-نامۀ«امام مجتبی-علیه السّلام-»به«حسن بصری»،آنگاه که حسن بصری، از آن حضرت،مسألۀ قضاء و قدر را پرسید (2).

مطالعۀ هردو پیام،که یکی به صورت شفاهی و دیگری به صورت کتبی است،ما را به مقام بلند علوم آل محمد-صلوات اللّه علیهم-رهبری می کند.

راستی،باعث تأسف است که امت اسلامی،با داشتن چنین سرچشمه های علم و دانش،به بی راهه رفته اند و سراب را به جای آب گرفته اند.

ص:266

عقائد اهل حدیث

2-گروهی دیگر از اهل حدیث،می گویند،باید این نوع از صفات،بر همان معانی لغوی حمل شود و نباید آن ها را تأویل کرد؛ولی برای دوری از تهمت «تشبیه»و«تجسیم»،می گویند:«کیفیت دست خدا و سائر صفات خبری او، برای ما روشن نیست.مثلا در تفسیر آیۀ اَلرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی (سورۀ طه5/)می گویند:خدا به راستی بر عرش خود استقرار یافت و یا جلوس کرد،امّا حقیقت و کیفیت عرش خدا و چگونگی استقرار و جلوس او،بر ما روشن نیست.امام حنابله،در رسالۀ مخصوص خود که برای تعیین عقائد اهل سنت نوشته است،چنین می آورد:

«و عرش الرحمن تبارک و تعالی فوق الماء و اللّه عز و جلّ علی العرش».

«عرش خدای متعال،بر آب نهاده شده و خدای عز و جل بر عرش قرار دارد» (1).

شیخ اشعری که پس از رجوع به عقیدۀ اهل حدیث،رساله ای در تبیین اصول عقائد اهل حدیث نوشت،دربارۀ صفات خدا چنین می گوید:

«برای خدا صورت و رخی است،اما بدون کیفیت.خدا دو دست دارد اما بدون کیفیت.خدا چشم دارد اما بدون کیفیت» (2).

3-گروهی از اهل حدیث،معتقدند که باید این آیات را خواند و معانی آن ها را به خدا واگذار کرد،زیرا ما نمی توانیم به حقیقت این آیات پی ببریم.این گروه، در اصطلاح اهل حدیث،به تفویض معروفند.

این اقوال سه گانه،مربوط به عقیدۀ اهل حدیث است.و اما عقیدۀ عدلیه، اعم از معتزله و شیعه،کاملا در نقطۀ مقابل این گروه ها است.آنان هرگز تعطیل در

ص:268

صفات خدا را تجویز نکرده و از این نوع تعطیل،کاملا تبری می جویند،هرچند اشاعره و اهل حدیث،آنان را به نوعی دیگر از تعطیل متهم ساختند که«انشاء اللّه»، در جلد دوم این کتاب،کاملا توضیح داده خواهد شد.

اگر آنان با تعطیل تفسیر آیات الهی کاملا مخالفند،با حمل این صفات در چارچوب معانی لغوی،خواه همراه با کیفیت و خواه بدون آن نیز،کاملا مخالفت دارند.زیرا با اعتقاد به کیفیت،جز تجسیم و تشبیه،نتیجۀ دیگری به بار نمی آید، در حالی که کتاب آسمانی،با ندای جهانی خود می گوید: لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ (سورۀ شوری11/).

اما تفسیر دوم که می خواهد،هم از تأویل آیات بپرهیزد و معانی لغوی الفاظ را حفظ کند و هم خود را از ضلالت تشبیه و گمراهی تجسیم،برهاند،جز یک فریب کاری و ظاهرسازی،چیز دیگری نیست،زیرا اگر اساس تفسیر این صفات را معانی لغوی آن ها تشکیل دهد،قطعا باید گفت،مقصود همان معانی است که در لغت عرب،این الفاظ برای آن ها وضع شده است،نه معانی مجازی و کنائی آن ها؛از طرف دیگر،عنصر مقوّم معانی لغوی این الفاظ،همان کیفیت و چگونگی آن ها است و اگر کیفیت را از میان برداریم،حقیقت این الفاظ از میان می رود،در این صورت،جمع بین حفظ معنای لغوی و الغای کیفیت،شبیه جمع بین نقیضین و یا کوسه و ریش پهن است.از یک سو،می گویند،مقصود معانی لغوی آن ها است،یعنی آنچه که تودۀ عرب از این کلمات می فهمد،مقصود است،از دیگر سو،می گویند،کیفیت،مجهول و به یک معنا،غیرمعقول است.اگر کیفیتی در کار نیست،پس چگونه می گویند که معانی لغوی آن ها مقصود است؟!

اصولا یک رشته معانی داریم که واقعیت آن ها به چگونگی آن ها قائم است، مانند نزول و حرکت.این دو لفظ ممکن است با حفظ چارچوب خاصی برای خود، انواع و اقسامی داشته باشد،مانند نزول انسان از بالا به وسیلۀ آسانسور یا به وسیلۀ

ص:269

پایین آمدن از پله و مانند نزول مرغ با پر زدن و...،ولی همه این نزول ها،یک نوع حرکت مادی را دربر دارد،هرچند برای خود اقسامی دارد.

آنان همگی می گویند،خدا در آخر شب به راستی از عرش به سوی آسمان ها نزول می کند و در این نزول و حرکت،مجاز و کنایه ای در کار نیست،اما نزول خدا،فاقد کیفیت است.ولی باید گفت،فقدان کیفیت،در اینجا،با انکار آن مساوی است،زیرا واقعیت حرکت،چیزی جز کیفیت آن نیست.

انسان در برابر این نوع توجیهات قشری و تفسیرهای بی اساس،در حیرت و تعجب فرو می رود که چقدر قشری گرایی و عقل زدایی در میان آنان رائج بوده که برای پذیرفتن همه چیز آمادگی داشتند،جز پذیرفتن احکام روشن عقل.

جای تأسف است که امروز،ثروت مسلمانان و طلای سیاه آنان(نفت)،به غارت می رود و بخشی از بهای اندک آن،صرف ترویج چنین عقائد ضد خرد و عقل می گردد.

اخیرا در یکی از نشریه های آل سعود،در مکه،اشعاری پیرامون صفات خبری،چاپ شده که اینک برخی از ابیات آن را یادآور می شویم.

للّه وجه لا یحد بصورة و لربّنا عینان ناظرتان

و اللّه یضحک لا کضحک عبیده و الکیف ممتنع علی الرحمن

و اللّه ینزل کل آخر لیلة لسمائه الدنیا بلا کتمان

1-خدا رویی دارد که با هیچ صورتی معرفی نمی شود و پروردگار ما دو چشم بینا دارد.

2-خدا می خندد،امّا نه مانند خندۀ بندگان،کیفیت برای خدا رحمان محال است.

3-خدا در آخر هر شب بر آسمان پایین فرود می آید و ما این مسأله را پنهان

ص:270

نمی کنیم (1).

در پایان،یادآور می شویم،تفسیر صفات خبری که در قرآن و حدیث وارد شده است،مایه پیدایش دو مذهب تجسیم و تنزیه شده است.کسانی که مایلند، به ماهیت این دو مذهب پی ببرند،می توانند مباحث مربوط به صفات زیرا را،در کتاب های«توحید ابن خزیمة»و«توحید صدوق»،مطالعه کنند.

1-وجه اللّه،

2-عین اللّه،

3-ید اللّه،

امروزه،سلفی ها و بالاخص وهابیان،به کتاب توحید«ابن خزیمة» می نازند.ما پیروان اهل بیت-علیهم السلام-نیز به«توحید صدوق»افتخار می کنیم.در اینجا،از افراد بی طرف دعوت می شود که به بررسی این دو کتاب بپردازند،آنگاه داوری کنند که کدام از این دو کتاب،شایستۀ مقام نبوّت و وحی است.

تا اینجا،با اصول عقائد اهل حدیث یا اصول پنج گانۀ آنان،آشنا شدیم.

شایسته بود که دربارۀ دیگر اصول آنان نیز،قدری بررسی کنیم،اما چون گروه اشاعره با اهل حدیث،در بسیاری از اصول وحدت نظر دارند،بخشی از عقائد اهل حدیث در جلد دوم این فرهنگ که تبیین عقائد اشاعره را برعهده دارد،خواهد آمد.امید است،مسلمانان با تشکیل کنگرۀ بزرگی،برای تبیین عقائد اسلامی در پرتو قرآن و خرد و حدیث صحیح،به بسیاری از این اصول خلاف خرد و ضد قرآن،پایان بخشند.

ص:271

دیگر زمان اعتقاد به چنین اصولی که نه با فطرت موافق و نه با عقل و خرد سازگار است،سپری شده و وقت آن رسیده که جامعۀ بیدار اسلامی،پس از یک عمر دوری از خرد و قرآن،به آغوش آن دو برگردند و عقل فطری را در قلمرو عقائد،به چوبۀ اعدام نسپارند،بل آن را،چراغی روشن در کنار وحی،قرار دهند.

ص:272

نشانی از آنان باقی نماند،خصوصا که خلفای عباسی،از«متوکل»به بعد،حمایت کامل خود را از احمد و شاگردان او دریغ نکردند و آنچه را احمد در عقائد و احکام،گفته بود،دربست پذیرفتند.طبعا موقعیت دیگر،محدثان که غالبا زندگی آنان از طریق حکومت ها اداره می شد،ناچار به ترک روش خود شدند و بر اثر کتمان عقیده،به تدریج نابود گشتند.حال برای اینکه شما از وجود عقائد و فرق مختلف در میان«اهل حدیث»،آگاه باشید،اسامی برخی از این گروه ها را که«سیوطی»، از آن ها یاد کرده است می آوریم.این سند،حاکی است که عقائد گوناگونی بر اهل حدیث،در میان اهل سنت،حکومت می کرد و آنان از اصول معینی پیروی نمی کردند.

الف:گروه«مرجئه».این گروه،می گفتند،عمل،جزء ایمان نیست و نافرمانی خدا،ضرری به ایمان نمی رساند.افراد یادشده در زیر از این گروه بودند:

ابراهیم بن طهمان،ایوب بن عائذ الطائی،ذرّ بن عبد اللّه المرهبی،شبابة بن سوار،عبد الحمید بن عبد الرحمن،ابو یحیی الحمانی،عبد المجید بن عبد العزیز،ابن ابی راود،عثمان بن غیاث البصری،عمر بن ذرّ،عمر بن مرة،محمد بن حازم،ابو معاویة الضریر،ورقاء بن عمر الیشکری،یحیی بن صالح الوحاظی و یونس بن بکیر.

ب:گروه«ناصبی»که با«علی»-علیه السّلام-و خاندان او دشمن بودند.نام چند تن از آنان به قرار زیر است:

اسحاق بن سویدا العدوی،بهز بن اسد،حریز بن عثمان،حصین بن نمیر الواسطی،خالد بن سلمه الفافاء،عبد اللّه بن سالم الاشعری و قیس بن ابی حازم.

ج:«شیعه»که به علی-علیه السّلام-و فرزندانش مهر می ورزند و گروهی از آنان «علی»-علیه السّلام-را برای خلافت و امامت شایسته تر از دیگران می دانند.مانند:

ص:274

اسماعیل بن ابان،اسماعیل بن زکریا الخلقانی،جریر بن عبد الحمید،ابان بن تغلب الکوفی،خالد بن محمد القطوانی،سعید بن فیروز،ابو البختری،سعید بن اشوع،سعید بن عفیر،عباد بن العوام،عباد بن یعقوب،عبد اللّه بن عیسی، ابن عبد الرحمن بن ابی لیلی،عبد الرزاق بن همام،عبد الملک بن اعین،عبید اللّه بن موسی العبسی،عدی بن ثابت الانصاری،علی بن الجعد،علی بن هشام بن البرید،الفضل بن دکین،فضیل بن مرزوق الکوفی،فطر بن خلیفه،محمد بن جحادة الکوفی،محمد بن فضیل بن غزوان،مالک بن اسماعیل ابو غسان و یحیی بن الخزاز.

د:«قدری»که کارهای بندگان را از خوبی و بدی به خود آنان نسبت می داد، نه به خدا،چون:

ثور بن زید المدنی،ثور بن زید الحمصی،حسان بن عطیة المحاربی، الحسن بن ذکوان،داوود بن الحصین،زکریا بن اسحاق،سالم بن عجلان،سلام بن مسکین،سیف بن سلمان المکی،شبل بن عباد،شریک بن ابی نمر، صالح بن کیسان،عبد اللّه بن عمرو،ابو معمر عبد اللّه بن ابی لبید،عبد اللّه بن ابی نجیح،عبد الاعلی بن عبد الاعلی،عبد الرحمن بن اسحاق المدنی،عبد الوارث بن سعید الثوری،عطاء بن ابی میمونة،العلاء بن الحارث،عمرو بن زائدة،عمران بن مسلم القصیر،عمیر بن هانی،عوف الاعرابی،کهمس بن المنهال،محمد بن سواء البصری،هارون بن موسی الاعور النحوی،هشام الدستوائی،وهب بن منبه و یحیی بن حمزه الحضرمی.

ه:«جهمی»که هر نوع صفت کمال را از خدا سلب کرده و به«مخلوق بودن»قرآن و حدوث آن،عقیده راسخی داشت.چون:«بشر بن سری».

و:«خارجی»که در مسأله تحکیم،علی را تخطئه نموده و از او و عثمان و طلحه و زبیر و عائشه و معاویه،تبری می جستند.چون:

ص:275

عکرمه،غلام آزاد شده ابن عباس و ولید بن الکثیر.

ز:«واقفی»که در مسأله«تحکیم»در صفین و خلقت قرآن،از هر نوع اظهار عقیده،خودداری می کردند.مانند:«علی بن هشام».

ح:«قاعدی»که خروج بر پیشوایان ستم گر را لازم می دانست ولی خود بدان نمی پرداخت.چون:«عمران بن حطان» (1).

این بیان از محدث معروفی مانند«سیوطی»،می رساند،پیروان حدیث که اکثریت اهل سنت را در قرون نخست تشکیل می دادند،در بسیاری از اصول،با هم اختلاف داشتند و این«احمد بن حنبل»بود که به عنوان یک فرد شاخص از آنان، در قرن سوم،در پرتو تأیید حکومت ها،توانست،اصولی را به عنوان عقائد اهل سنت پی ریزی کند که از آن به بعد ترویج گردید.

بنابراین،بر افراد بینا و دانشمندان اهل سنت،لازم است که بار دیگر درباره این اصول،به تجدیدنظر بپردازند.«احمد بن حنبل»،هرگز فرد معصومی نبود که در استخراج اصول عقائد،از این احادیث،دچار اشتباه نشود.همچنین بر محققان اشاعره لازم است که در قسمتی از اصول عقائد خود که از«احمد بن حنبل»، گرفته اند،تجدیدنظر کرده و درباره آن به بحث و بررسی بپردازند.

گواه بر اینکه از بسیاری از این اصول،در عصر صحابه اثری نبود،این است که بسیاری از آن ها ناظر به ردّ فرقه و مذهبی است که بعدها اندیشه های کلامی آن ها را ساخته،و بعدا برای خود پیروانی پیدا کرده است،در این صورت،چگونه می توان عقائد اسلامی را نتیجه رد عقائدی دانست که در آن اعصار ظهور کرده بود؟

تا اینجا،ما درباره پیشوایی«احمد»،در قلمرو عقائد سخن گفتیم،ولی بحث دیگری باقی می ماند که آیا او در قلمرو احکام فقهی نیز،امام و پیشوا و

ص:276

مجتهد و مستنبط بود،یا او جز یک محدث،شأن و مقامی نداشته و در قسمتی از مسائل که از او سئوال می کردند،متن حدیث را پاسخ می داده است،بنابراین،او از نظر استنباط،در پایه«ابو حنیفه»و«شافعی»نبوده که بر اثر ملکۀ اجتهاد بتواند فروعی را از اصول،استخراج کند.

این حقیقت را می توان از سخنان«خطیب»،در«تاریخ بغداد»و«ذهبی»، در«سیر اعلام النبلاء»،به دست آورد.«خطیب»،در تاریخ خود از کسی نقل می کند که وی گفت:

«من نزد«احمد»بودم،مردی از حلال و حرام پرسید،وی پاسخ داد:

خدا از تو بگذرد،از کسی دیگر بپرس.سائل بار دیگر گفت:من پاسخ تو را می خواهم.

او در جواب گفت:از دیگری بپرس،از فقهاء بپرس،از ابو ثور بپرس (1).

این بخش از تاریخ،می رساند که«احمد»،از فتوا دادن و بیان کردن حلال و حرام،خودداری می کرد و اگر ضرورتی ایجاب می کرد،فقط در مواردی که نص روشنی در موضوع بود،فتوا می داد.

از بیان گسترده«ذهبی»،استفاده می شود که«احمد»،با فقه مدوّنی از جهان نرفت،بلکه«ابو بکر خلال»که شاگرد برخی از شاگردان«احمد»بود،اقوال و فتاوای«احمد»را جمع آوری کرد و در تشخیص فتوای او،به سخنان وی درباره اسناد و روایات صحیح مراجعه کرد و سرانجام توانست نظر او را در مسأله،به دست بیاورد و در این راه به نقاط گوناگونی سفر و با صد تن از یاران«احمد»،ملاقات کرد و در این مورد،از اصحاب«احمد»و یاران اصحاب وی،چیزهایی را گرفت و همه را مرتب و مبوّب کرد،آنگاه کتابهایی به نام کتاب علم،کتاب علل،و کتاب سنت،

ص:277

هریک را در سه جلد،منتشر کرد (1).

مورخ معاصر،«محمد ابو زهره»،در کتابی که دربارۀ زندگانی«احمد بن حنبل»،نوشته است،تحقیق گسترده ای در مورد فقاهت«احمد»دارد که علاقمندان می توانند به آن مراجعه کنند (2).

چهل سال با خرد سروکار داشته و در آغوش منطق و برهان بزرگ شده است، نمی تواند«عقائد»احمد را دربست بپذیرد،طبعا باید در آن تعدیلی پدید آورد،وی در آغاز اعلام هم کاری با مکتب«احمد»،کتابی نگاشت،به نام«الابانة فی اصول الدیانة»و در آن کتاب،کلیه اصولی را که«احمد»،جزء عقائد اهل حدیث و سنت معرفی کرده بود،بدون کم وکاست پذیرفت و در حقیقت،می توان گفت،کتاب «الابانة....»نسخه دوم کتاب«احمد»است.

ولی با توجه به کتاب های بعدی«ابو الحسن اشعری»که کاملا در آن ها از دلائل عقلی برای اثبات عقائد«اهل حدیث»بهره گرفته است،می توان گفت، کتاب«الابانة....»،پوششی برای کارهای آینده وی بود،تا بتواند پس از جا باز کردن در میان اهل حدیث،در عقائد آنان تعدیلی پدید آورد و از«تجسیم»و«تشبیه»و «جهت داشتن خدا»بکاهد،به گونه ای که هم اهل حدیث و هم اهل فهم و خرد را راضی،بسازد.

تلاش«ابو الحسن اشعری»،در دوران حیاتش،چندان مؤثر نیفتاد و او پیروان زیادی پیدا نکرد؛تا آنجا که«ابن ندیم»در فهرست خود،برای او،دو پیرو،به نام های«دمیانی»و«حمویه»،بیشتر نمی نویسد،ولی آثار علمی او خصوصا کتاب«اللمع»،تأثیر خود را گذاشت.در آغاز قرن پنجم،شخصیت های کلامی بزرگی به مکتب او پیوستند و منهج او را زنده کردند.در این میان می توان گفت، «ابو بکر باقلانی»،متوفای 403 و«ابن فورک»،متوفای 406 و ابو بکر بیهقی، متوفای 458،حق عظیمی در بازگرداندن مردم از امامت«احمد»در عقائد،به پیشوایی«ابو الحسن اشعری»دارند.از آغاز قرن پنجم،خورشید امامت«احمد»،به تدریج غروب کرد و ستارۀ اقبال«ابو الحسن اشعری»،درخشید.تا آنجا که «مقریزی»در«خطط»خود می گوید:

«به وسیله گروهی از شخصیت ها،از سال 380 به بعد،مذهب«ابو الحسن»

ص:279

در عقائد،در عراق و شام و سپس در مصر،انتشار یافت» (1).

«مقریزی»می افزاید:«هم اکنون توده مردم شهرها،همگی اصول اشعری را پذیرفته و هرکس برخلاف او دم زند،خون او ریخته می شود» (2).

ما در جلد دوم این کتاب(فرهنگ عقائد و مذاهب اسلامی)،خواهیم گفت که«شیخ ابو الحسن اشعری»،هرچند از نظر ظاهر،تغییراتی در مسائل مربوط به «تجسیم»و«تشبیه»و«جهت داشتن»و....پدید آورد،ولی اگر به عمق آن اصول برسیم،باز جدا از چنین اندیشه هایی نخواهد بود.-مشروح این مطلب را در جلد دوم خواهید خواند.-در هرحال امامت«ابو الحسن اشعری»،«احمد»را تنها در قلمرو عقائد به عقب راند،ولی امامت او در احکام و فروع،به قوت خود باقی ماند.هم اکنون بخشی از مسلمانان،مخصوصا در قسمت شام و نجد و حجاز، در تکالیف و فروع،از وی پیروی می کنند.در هرحال،سلفی گری و تظاهر به اصول«تجسیم»و«تشبیه»،با انتشار مذهب«اشعری»،به دست فراموشی سپرده شد،به ویژه که شاخه دیگری از اهل حدیث،در منطقۀ خراسان،به نام «ماتریدیه»،در قرن چهارم اسلامی،پدید آمد که آنان نیز بسان«ابو الحسن اشعری»،در قسمتی از اصول عقائد اهل حدیث،تجدیدنظر کردند و با روییدن این دو شاخه از یک ریشه،اصل،به بوته فراموشی سپرده شد و اهل سنت،غالبا پیرو عقائد«اشعری»و یا«ماتریدی»گشتند.

امامت،به زیر کشید،ولی در قرن هشتم،به دست برخی از حنبلی ها،یعنی «احمد بن تیمیه حرانی دمشقی»،متوفای 728،دوباره،مکتب«احمد»،مطرح شد و بار دیگر سلفی گری به همان مفهوم رائج در دوران«احمد»و اندکی پس از او تا ظهور«اشعری»،مورد توجه قرار گرفت.

«ابن تیمیه»،بار دیگر احادیث تشبیه و تجسیم و جهت داشتن خدا را مطرح کرد و بر حفظ ظواهر آن ها،اصرار ورزید.ولی او به این مقدار اکتفاء نکرد و دو اصل زیر را نیز وارد آن مذهب کرد،در حالیکه روح«احمد»از آن دو اصل خبر نداشت.

1-سفر برای زیارت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را بدعت شمرد و آن را حرام کرد.روی این اساس.هر نوع توسل به پیشوایان اسلام و اولیای الهی را مانند تبرک به آثار آنان بدعت و حرام و مخالف با اصول توحید دانست.

2-احادیث فراوانی را که درباره فضائل اهل بیت وارد شده و خود«احمد»و شاگردان وی نیز آن را نقل کرده اند،نادرست خواند و همه آن ها را انکار کرد و از این طریق،اندیشۀ«عثمانی گری عصر اموی ها»را که در انکار فضائل علی-علیه السّلام- خلاصه می گردد،و«احمد»با تلاش بسیار زیاد،آتش آن را خاموش کرد،دوباره زنده ساخت و از این طریق،مسأله«تریبع»و اینکه علی چهارمین خلیفه اسلامی است که امام حنابله پایه گذار آن بود،موهون و سست اعلام شد.

ولی خوشبختانه به دلیل خشونت در کلام و بدزبانی در گفتار،مکتب وی، چندان رواج نیافت،و بزرگان اهل سنت،به نقد و رد آن پرداختند و چه در زمان حیاتش و چه پس از مرگش،کتاب های فراوانی در ابطال اندیشه های او نوشتند (1).

تا آنجا که از طرف قاضی القضاة شام،زندانی شد و در زندان درگذشت.

ص:281

«ذهبی»که خود از مروجین عقائد«احمد»و از حنبلی های بسیار متعصب است،نامه توبیخ آمیزی به وی نوشت.در قسمتی از آن نامه،چنین می گوید:

«تو از کسانی هستی که ذرّه را در چشم دیگران می بینی،ولی شاخه را در چشم خود نمی بینی،جرأت تو به جایی رسیده که احادیث بخاری و مسلم نیز،از انتقاد تو جان به سلامت نبرده اند،آیا وقت آن نرسیده است که از این کار،بازگردی و توبه کنی؟در حالی که تو در سنین هفتاد به بالا قرار داری و بانک رحیل نزدیک است» (1).

«مقریزی»می گوید:«مذهب«اشعری»،تا قرن هفتم،بدون چون و چرا مورد پذیرش بود،تا اینکه هفت صد سال پس از هجرت،در دمشق و اطراف آن مردی به نام«ابن تیمیه حرانی»،مشهور شد و به نشر عقیده مذهب سلف و رد بر اشاعره پرداخت،مردم به دو گروه تقسیم شدند،گروهی از او پیروی و بر اقوال و آراء او اعتماد کردند و او را«شیخ الاسلام»و بزرگترین حافظ مذهب اسلامی دانستند، در حالی که گروه دیگر او را بدعت گذار،گمراه کننده و کسی که می خواهد خدا را به صفات جسمانی تعریف کند،معرفی کردند».

تا اینکه می گوید:«وی در منطقه شام و اندکی در مصر پیرو دارد» (2).

با مرگ«ابن تیمیه»در زندان،مذهب او نیز به خاموشی گرایید و شاگرد معروف او،بنام«ابن قیم»و پس از او«ابن کثیر»،به ترویج مذهب وی پرداختند، ولی در این باره موفقیت چشم گیری نصیب آنان نشد و اهل سنت،مذهب «اشعری»را زیربنای عقائد خود قرار دادند.

ص:282

این درگیری،به آل سعود وعده داده شد که پس از طرد ترکان عثمانی،منطقه نجد و حجاز،در اختیار آنان قرار خواهد گرفت و از«آل شریف»که سالیان درازی از جانب امپراطوری عثمانی،بر آن منطقه حکومت می کردند،خلع ید خواهد شد، در نتیجه،در اثر سیطرۀ آل سعود بر این دو منطقه،به ویژه حرمین شریفین،دعوت وهابی گری بالا گرفت و مسأله سلفی گری خیزش نوی پیدا کرد و سلطان نجد و حجاز،یعنی عبد العزیز بن سعود،در نشر افکار وهابی گری،با خشونت بی سابقه ای کوشید،گروهی را با شمشیر و ارعاب به زانو درآورد و ارباب قلم و نویسندگان را با کمک های مالی خرید و سرانجام مجلات و روزنامه هایی در خود نجد و حجاز،بلکه در دیگر کشورها،رسما از سلطان نجد تمجید کردند و روش سلفی گری را مایه نجات اسلام شمردند.ولی این حرکت،یک حرکت تند و سریع نبود که بر همه موانع پیروز شود،هرچند برای خود موجی ایجاد کرد،آنگاه،کشف مخازن عظیم نفت در منطقه«ظهران»،به رؤیاهای دیرینه آل سعود،جامه عمل پوشاند و از طریق درآمد نفت،به صورت های مختلف،در ترویج این آیین، کوشیدند و در تمام مناطق،نویسندگان و مؤلفان را،تا آنجا که می توانستند رام کردند که بر ضد آنان چیزی ننویسند و گروهی را رسما در استخدام خود درآوردند.

حرکت ارتجاعی سلفی گری در حرمین شریفین،ضررهای گران باری را پدید آورد و لبه تیز تبلیغ،متوجه آثار باستانی اسلامی گردید که به نام توحید و محو آثار شرک،غالب آثار اسلامی که نشانه های اصالت و حیات دیرینه مسلمین بود،نابود شد.ولی در مقابل اسامی برخی از مشرکین،احیاء گردید و خیابان ها و بازارها به نام آنان،نامگذاری شد،بلکه به عنوان حفظ آثار تاریخی،قلعه«خیبر»و قلعه «کعب بن اشرف»یهودی،بازسازی شد و در دفتر آثار باستانی ثبت گردید و در پیشانی این آثار،لوحه ای به نام حفظ آثار باستانی نصب شد.

درست،هم زمان با تخریب خانه«عبد اللّه»،پدر پیامبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم که

ص:284

مدفن او نیز بود و ویران کردن مدرسه امام صادق-علیه السّلام-و خانه های بنی هاشم و خانه ابو ایوب انصاری،نخستین میزبان پیامبر در مدینه،اسامی مشرکان که به شمشیر مجاهدان اسلام،نابود شده بودند،به وسیله سعودی ها زنده گردید و آثار یهود،بار دیگر احیاء شد.

شکی نیست که آثار اسلامی،نشانه اصالت ها است و حفظ این آثار،نوعی تکریم و احترام گذاری به صاحبان آن است و کوچک ترین ارتباطی به مسأله شرک ندارد.اگر به راستی،رسالت وهابیت،احیاء آراء و عقائد سلف است،تمام مسلمانان،طیّ چهارده قرن،در حفظ این آثار کوشیده و هیچ یک از آنان،با بدبینی به آن ننگریسته است.

امروز آیین مسیح،بجهت فقدان اصالت ها در میان مردم غرب،به صورت افسانه درآمده و جوانان مسیحی،چنین می اندیشند که اصولا«مسیح»و«مریم»، از نظر تاریخی کاملا مشکوک بوده،و بعید نیست که بسان لیلی و مجنون،از افسانه های تاریخ باشند.آنان در این تشکیک تا حدودی حق دارند،زیرا از مسیح، نه کتاب دست نخورده ای باقی مانده و نه آثاری از وجود وی و مادرش و یا از حواریون و علاقمندانش در دست است.

در حالی که مسلمانان با این اصالت ها،قطعیت وجود خود را در چهارده قرن گذشته،به ثبوت می رسانند و می گویند،اینجا زادگاه پیامبر ما صلّی اللّه علیه و آله و سلّم است و این نقطه،محل فرود آمدن وحی بر او و مدفن وی و نیز محل دفن یاران و همسران و فرزندان و اعمام و بستگان او است و....

ولی وهابیان به اصطلاح«سلفی»،با بی خردی تمام،این آثار اسلامی را نابود کرده و به تدریج،آیین اسلام را در آستانه تشکیک قرار داده اند.خدا نکند،روزی جسارت را بالا ببرند،و قبر پیامبر گرامی و آثار باقی مانده از او در مسجد،

ص:285

دستخوش تخریب گردد.

این بود سرگذشت مذهب اهل حدیث،و سیر تاریخی دعوت به سلفی گری که هم اکنون در وهابی گری خلاصه شده است.و از این طریق می توان گفت که بر مذهب اهل حدیث،دوره های مختلفی گذشته که اینک به صورت اجمال بیان می شود:

1-پیش از امامت«احمد بن حنبل»در قلمرو عقائد،اهل حدیث،دارای اصول مدوّنی نبوده و همان طور که یادآور شدیم،از اصول مختلفی پیروی می کردند تا آنجا که در میان آنان مرجئی،جهمی،ناصبی،خارجی و شیعی، وجود داشت و این«احمد بن حنبل»بود که چوب حراج،بر تمام اهل حدیث زد و همه را تحت اصولی که خود تدوین کرده بود،گرد آورد.

2-پس از ظهور«ابو الحسن اشعری»،پیشوایی«احمد»در عقائد،کم رنگ تر شد،و مذهب«اشعری»،جانشین مذهب«احمد»گردید،هرچند در گوشه و کنار،برخی از حنابله،بر همان مکتب«احمد»،باقی ماندند،ولی چندان فعالیت چشم گیری نداشتند.

3-ظهور ابن تیمیه و دعوت او به مکتب«احمد»و مبارزه بی امانش با اشاعره،بار دیگر این مکتب را به سر زبان ها افکند،ولی به دلیل نداشتن زمینه، چندان موجی ایجاد نکرد.

4-با ظهور مکتب وهابی گری در نجد و تکامل دعوت به آن،به وسیله بازماندگان«شیخ محمد نجدی»،بار دیگر سلفی گری،در عرصه ظاهر شد و با قدرت مالی و سیاسی آل سعود،افزایش پیدا کرد و در کشورهای عربی و غیر آن،از طریق ارعاب و ارهاب و یا تطمیع و ترغیب،توانستند برای خود جایی باز کرده و گروهی را متوجه خود سازند.

ص:286

در پایان سخن،ناصحانه ای داریم که به حق از دل برخاسته و امیدواریم بر دل نشیند.

و می گوید:

فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللّهِ الَّتِی فَطَرَ النّاسَ عَلَیْها لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النّاسِ لا یَعْلَمُونَ (سورۀ روم30/).

«رو به آیین راست خدای آر،آیینی که بشر را بر آن آفریده است.برای آفرینش خدا،دگرگونی نیست،این است آیین استوار،ولی بیشتر مردم نمی دانند».

چه دعوتی بیش از دعوت به توحید و مبارزه با بت پرستی و دعوت به عدل و قسط در میان مردم و میانه روی در امور مربوط به دنیا و آخرت،با فطرت، هماهنگ تر است؟

اگر اساس دعوت اسلامی را همان هماهنگی با فطرت و علت نفوذ آن را نیز، همان بدانیم،بایست،اصولی را که حنابله بدان معتقدند و مدعی هستند که این اصول،بخشی از اسلام بوده و پایه آن را تشکیل می دهد،مورد بررسی قرار دهیم.

آیا اسلام،با این اصول می تواند مایه سرافرازی،در میان جهانیان باشد؟

بد نیست در این جا برخی از این اصول را مطرح کنیم و به محک تجربه بزنیم:

1-آنان می گویند:«خدا بر عرش خود مستقر است،عرشی که فوق آسمان ها است و از آنجا به زیر می نگرد و عرش،زیر او،چون کجاوه چوبی که مسافری بر آن نشسته باشد،ناله می کند».

2-آنان می گویند:«خدا صورت،و دو چشم بینا و دو دست دارد و دست راست او از تمام دست ها بالاتر است» (1).

آیا در جهان کنونی که این همه ترقی و تکامل در زمینه علوم انسانی رخ داده و

ص:288

بشر توانسته است در کره ماه فرود آید،صحیح است خدای جهان را به صورت یک موجود ستم کاری که بر سریر قدرت خود،تکیه کرده و به زیر عرش خود،با کمال تبختر می نگرد،معرفی کنیم؟

آیا یک انسان تحصیل کرده،نخواهد گفت،بی خدایی بهتر از چنین خدا پرستی است؟

3-«حنابله»و اهل حدیث که پیرو این مکتبند،با پیروی از یک رشته روایات که همگی زاییده افکار یهود و نصاری است و با مکر و خدعه،آن ها را وارد قلمرو عقائد مسلمین ساخته اند،می گویند،انسان،مجبور و فاقد اختیار است و بسان پر کاهی در برابر طوفان،از این سو به آن سو پرتاب می شود.آیا می توان این عقیده را در جهان مطرح کرد و انتظار گرایش مردم را به آن داشت؟

4-آیا صحیح است که بگوییم:پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرموده است،به خدایی که جز او خدایی نیست،برخی از شما کارهای بهشتیان را انجام می دهد،تا آنجا که میان او و بهشت جز یک ذراع فاصله باقی نمی ماند،در این هنگام،قضاء و قدر الهی پیشی می گیرد و او کارهای دوزخیان را انجام می دهد و به دوزخ می رود،و نیز برخی از شما کارهای دوزخیان را انجام می دهد،تا این که میان او و دوزخ،جز ذراعی، باقی نمی ماند که ناگهان تقدیر الهی بر او غلبه کرده و کار بهشتیان را انجام می دهد و به بهشت می رود (1)؟

آیا چنین عقیده ای با آیات،سازگار است؟

قرآن می فرماید:

قَدْ جاءَکُمْ بَصائِرُ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ عَمِیَ فَعَلَیْها (سورۀ انعام104/).

ص:289

«بگو،دلائل روشن گری از جانب پروردگارتان برای شما آمده،هرکه بینا شود،به سود خود و هرکه کوردل باشد،به زیان خود اوست».

باز می فرماید:

وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ (سورۀ کهف29/).

«بگو،پیام حق از پروردگارتان فرا رسیده است،هرکه بخواهد ایمان آورد و هرکه بخواهد کفر ورزد».

آیا وقت آن نرسیده است که«سلفی ها»در پرتو نصوص قرآن،به نقد این روایات بپردازند؟یا آن که روایات«ابو هریره»را بر نصوص قرآن مقدم و برتر می شمارند؟

5-آیا صحیح است،بگوییم که تکلیف فزون بر قدرت اشکال ندارد و صحیح است که خدا انسان را بر خارج از توانش نیز مکلف سازد؟ (1)با اینکه قرآن می گوید:

لا یُکَلِّفُ اللّهُ نَفْساً إِلاّ وُسْعَها (سورۀ بقره286/).

«خدا هیچ انسانی را به بیش از توانش تکلیف نمی کند».

6-آیا صحیح است بگوییم،عقلا روا است که خدا فرزندان معصوم مشرکان را در روز رستاخیز شکنجه دهد 2.

در حالیکه قرآن می گوید:

أَلاّ تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری (سورۀ نجم38/).

آیا دور از وجدان نیست که بگوییم،اگر انسانی را به خاک سپردند و بستگان

ص:290

او در سوگ او گریستند،آن مرده در قبر،به جهت این عمل،معذب می شود (1).

آیا گروهی که در تشخیص خوبی ها و بدی ها،زیبایی ها و زشتی ها،عقل و خرد خود را از کار بیندازند،می توانند در مجامع علمی و اخلاقی،سربلند کنند و با منطق کوبنده،به جنگ مذاهب و عقائد بروند؟

به خدا سوگند،هرگاه زیربنای دعوت ما را چنین اصول ناهماهنگ با فطرت انسان های سالم تشکیل دهد،شکست دعوت قطعی و حتمی است.همه شما باید از سرگذشت غم انگیز کلیساهای غرب عبرت بگیرید.در قرن حاضر، کلیساها،از جوانان ته شده و فقط پیران فرتوت،مستمعان نصایح پدران روحانی هستند؛زیرا حربه مسیحیت که براساس«تثلیث»و خدایی مسیح،اندیشه فدا شدن مسیح(خدا)،برای تطهیر گناهان موروثی فرزندان آدم و سرانجام فروختن اوراق مغفرت و سازش کلیسا با قدرت های ضد بشری و جهنمی استوار است،دیگر برندگی خود را از دست داده و جز افراد ساده لوح،کسی به آن گوش فرا نمی دهد.

اصول یادشده حنابله،از نظر افسانه بودن،کمتر از چنین عقائدی نیست.

آیا وقت آن نرسیده است که با برپا ساختن کنگره های جهانی و نظرخواهی از اندیشمندان دلسوز اسلامی،بار دیگر در اصول یادشده و نظائر آن،تجدیدنظر شود و اصولی به جهان عرضه شود که صددرصد با قرآن و فطرت هماهنگ باشد.

شمرده و پس از کتاب خدا،سنت او دومین مرجع،برای مسلمین است و حتی اگر شیعه،اقوال و افعال پیشوایان خود را حجت و دلیل می شمارد،از این نظر است که آنان هرچه می گویند،از رسول خدا نقل می کنند.

در اینجا سئوالی مطرح است که آیا گروهی که مدت ها از نوشتن سنت پیامبر، خودداری کرده و آن را عملی زشت و نابجا،قلمداد می کردند،تا آنجا که به سوزاندن سنت های رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم پرداختند،صحیح است،خود را اهل سنت و پیرو سنن آن پیامبر،بدانند؟

این بود پیام کوتاه ما به سران حنابله و اهل حدیث و سلفی های امروز،که پیوسته با نوعی قشری گری و سطحی نگری به تبلیغ اسلام می پردازند.البته اهل حدیث،پس از احمد بن حنبل،فاصله خود را از دیگر فرق،بیشتر کردند و پیوسته میان آنان و اشاعره درگیری هایی رخ می داد و سرانجام،با مداخله خلفاء و زمام داران وقت،فتنه ها خاموش می شد.

در سال 469 هجری قمری،فتنه بزرگی میان اشاعره،به رهبری ابو نصر، عبد الرحیم بن ابی القاسم قشیری،و بین حنابله رخ داد،علمای اشعری،طوماری به عنوان شکایت،به وزیر وقت،«نظام الملک»،نوشتند و گروهی به امضای آن پرداختند و سرانجام،فتنه در سال 470،خاموش شد و شیخ حنابله،«ابو جعفر بن ابی موسی»،زندانی گشت و نظم،به جامعه اسلامی بازگشت.متن این شکوائیه را،«ابن عساکر»،با ذکر اسامی امضاءکنندگان آن،در کتاب خود آورده است (1).

البته،آتش فتنه در هر قرنی به وسیله حنابله روشن شده و حتی در قرن چهاردهم نیز،این فتنه در مصر پدید آمد.گروهی از مسلمانان که از دعوت

ص:292

حنبلی گری که براساس تجسیم و تشبیه و عقیده به جبر استوار است،به ستوه آمده و به رئیس وقت«الازهر»،شکوی نامه ای نوشته و فتوای او را درباره«ابن تیمیه»و پیروان«محمد بن عبد الوهاب»و کلیه کسانی که دعوت به«تجسیم»می کنند، خواستار شدند و شیخ«ازهر»،یعنی«شیخ سلیم بشری»،نظریه خود را طی نامه ای در مورخه 22 محرم 1325 ه.ق،بیان کرد و در قاهره و اطراف آن منتشر گردید.

متن نامه شیخ،در کتاب«الفرقان»،نگارش علامه عالی قدر،«شیخ قضاعی مصری»،ص 72-76،چاپ و منتشر شده است و این کتاب به عنوان مقدمه برای کتاب«الاسماء و الصفات»،نوشته بیهقی،به رشته تحریر درآمده است.

قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی وَ سُبْحانَ اللّهِ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ (سورۀ یوسف108/).

قم مؤسسۀ امام صادق علیه السّلام جعفر سبحانی 15 جمادی الاولی 1412

ص:293

ص:294

ص:296

فهرست منابع و مصادر

در نگارش این کتاب،به کتابها و رساله های فراوانی مراجعه شده است.

اسامی قسمت مهمی از آنها را در اینجا می آوریم:

نام کتابنام مؤلفتاریخ وفات

-الف-

1-ارشاد الساریابو العبّاس،ابن حجر قسطلانیم 923 ه

2-اضواء علی السنّة المحمّدیةمحمود ابو ریّة مصری

3-الأعلامخیر الدین زرکلی1396 ه

4-الإصابة فی تمییز الصحابةشهاب الدین ابن حجر عسقلانی852 ه

5-اسد الغابةعز الدین ابن اثیر جزری630 ه

6-الإستیعاب فی معرفة الأصحابابو عمرو ابن عبد البرّم 463 ه

7-الإمامة و السیاسةابن قتیبۀ دینوریم 276 ه

8-الأغانیابو الفرج اصفهانیم 356 ه

ص:297

9-الإبانة فی اصول الدیانةابو الحسن اشعریم 324 ه

10-ابن حنبل حیاته و عصرهمحمد ابو زهرهم 1396 ه

11-الاقتصاد فی الاعتقادابو حامد محمد غزالیم 505 ه

-ب-

12-البدایة و النهایةعماد الدین اسماعیل بن عمر، ابن کثیرم 774 ه

13-بحار الأنوارمحمد باقر مجلسیم 1110 ه

-ت-

14-تاریخ الخلفاءجلال الدین سیوطیم 911 ه

15-التبصیر فی الدینابو المظفر اسفراینیم 471 ه

16-تذکرة الحفاظشمس الدین ذهبیم 748 ه

17-تفسیر القرآن العظیمعماد الدین ابن کثیرم 774 ه

18-تاریخ الطبریابو جعفر محمد بن جریر طبریم 310 ه

19-تفسیر الطبریابو جعفر محمد بن جریر طبریم 310 ه

20-تهذیب التهذیباحمد بن علی بن حجرم 852 ه

21-التنبیه و الردّابو الحسین ملطیم 377 ه

22-تبیین کذب المفتریعلی بن حسن بن عساکر دمشقیم 571 ه

23-تقیید العلمابو بکر خطیب بغدادیم 463 ه

24-تفسیر القرطبیابو عبد اللّه قرطبیم 671 ه

25-تاریخ المذاهب الإسلامیةمحمد ابو زهرةم 1396 ه

26-التاج الجامع للاصولمنصور بن علی بن ناصفم أواخر قرن چهاردهم

ص:298

27-تأویل مختلف الحدیثابن قتیبۀ دینوریم 276 ه

28-التوحید و اثبات صفات الربمحمد بن اسحاق بن خزیمةم 323 ه

29-التمهیدابو بکر بن طیب باقلانیم 403 ه

-ج-

30-جمهرة خطب العرباحمد زکی صفوت

31-الجرح و التعدیلابو حاتم عبد الرحمن رازیم 327 ه

32-جامع الاصولابن اثیر جزری،ابو السعادات:مبارک بن محمدم 606 ه

-ح-

33-حیاة محمدمحمد حسین هیکل

34-حلیة الأولیاءابو نعیم احمد بن عبد اللّه إصفهانیم 430 ه

35-الحیوانابو عثمان عمرو بن بحر جاحظم 255 ه

-خ-

36-الخصالصدوقم 381 ه

-د-

37-الدرر و الغرر(أمالی مرتضی)علی بن حسین شریف مرتضیم 436 ه

-ر-

38-رسائل الجاحظابو عثمان عمرو بن بحرم 255 ه

ص:299

-س-

39-سنن الدارمیابو محمد داریم 255 ه

40-سنن النسائیاحمد بن شعیبم 303 ه

41-سنن ابن ماجهمحمد بن یزید بن ماجه قزوینیم 275 ه

42-سنن أبی داوودسلیمان بن اشعث أزدیم 275 ه

43-السنن الکبریأبو بکر احمد بن حسین بیهقیم 458 ه

44-سنن الترمذیابو عیسی محمد بن عیسی ترمذیم 297 ه

45-السیرة النبویّةابو محمد عبد الملک بن هشامم 218 ه

46-السنّة النبویّة بین أهل الفقه و أهل الحدیثمحمد غزالی مصریمعاصر

47-السنّةاحمد بن محمد بن حنبلم 241 ه

48-سیر اعلام النبلاءشمس الدین ذهبیم 448 ه

-ش-

49-شرح نهج البلاغةابن ابی الحدید مدائنیم 655 ه

50-شرح تجرید جدیدعلاء الدین علی بن محمد قوشچیم 889 ه

51-شیخ المضیرة أبو هریرةمحمد ابو ریّة

52-شرح المقاصدمسعود بن عمر تفتازانیم 792 ه

53-شرح المواقفمیر سید شریف جرجانیم 816 ه

54-شرح العقائد النسفیةسعد الدین تفتازانیم 792 ه

55-شرح العقائد الطحاویةابن أبی العزّ حنفیم 792 ه

56-شرح الاصول الخمسةعبد الجبار بن أحمد همدانیم 415 ه

57-شرح العیونابو السعد حاکم جشمیم 495 ه

ص:300

-ص- 58-صحیح بخاریمحمد بن اسماعیل بخاریم 256 ه

59-صحیح مسلممسلم بن حجاج نیشابوریم 261 ه

60-الصواعق المحرقةاحمد بن حجر مکیم 974 ه

61-الصحیفة السجادیةعلی بن الحسین زین العابدین-علیه السّلام-م 94 ه

-ض-

62-ضخی الإسلاماحمد امین مصریم 1373 ه

-ط-

63-طبقات الشافعیةابو بکر احمد،معروف به ابن قاضی شهبه دمشقی851 ه

64-الطبقات الکبریمحمد بن سعد230 ه

65-طبقات المتزلة(المنیة و الأمل)احمد بن یحیی المرتضیم 840 ه

-ع-

66-العقیدة و الشریعة فی الإسلاماجناس گولد زیهر

67-العقد الفریداحمد بن محمد بن عبد ربّه327 ه

-غ-

68-الغدیرعبد الحسین أمینیم 1390 ه

ص:301

69-فتح الباری فی شرح صحیح البخاریاحمد بن حجر عسقلانیم 852 ه

70-فجر الإسلامأحمد أمین مصریم 1372 ه

71-فرق الشیعةحسن بن موسی نوبختیم 310 ه

72-الفرق بین الفرقعبد القاهر بن طاهر بغدادیم 429 ه

73-الفصل فی الملل و الأهواء و النحلابو محمد علی بن احمد بن حزمم 456 ه

74-فضل الاعتزال و طبقات المعتزلةعبد الجبار بن احمد همدانیم 415 ه

-ق-

75-قاموس الرجالشیخ محمد تقی شوشتری1320 ه

-ک-

76-الکافیمحمد بن یعقوب کلینیم 392 ه

77-الکشافمحمود بن عمر زمخشریم 538 ه

78-کشف الظنونحاج خلیفه

79-کنز العمّالعماد الدین علی متقی هندیم 975 ه

-ل-

80-اللآلی المصنوعة فی الأحادیث الموضوعةجلال الدین عبد الرحمان سیوطیم 911 ه

ص:302

81-لسان العربابن منظور مصریم 711 ه

-م-

82-مکاتیب الرسولعلی أحمدی میانجیمعاصر

83-مقدّمة ابن خلدونعبد الرحمن بن خلدونم 808 ه

84-المستدرک علی الصحیحینمحمد بن عبد اللّه معروف به حاکم نیشابوریم 405 ه

85-مروج الذهب و معادن الجوهرابو الحسن علی بن حسین مسعودیم 346 ه

86-مغازیمحمد بن عمر واقدیم 207 ه

87-مجموعة الرسائل الکبریابن تیمیةم 728 ه

88-الملل و النحلمحمد بن عبد الکریم شهرستانیم 548 ه

89-المواقف فی علم الکلامعضد الدین ایجیم 757 ه

90-المراجعاتشرف الدین عاملیم 1377 ه

91-معجم مقاییس اللغةاحمد بن فارس بن زکریام 395 ه

92-المغنی فی الفقهعبد اللّه أحمد بن قدامهم 620 ه

93-میزان الاعتدالمحمد بن أحمد ذهبیم 748 ه

94-مقالات الاسلامیین(ذکر المعتزلة)عبد اللّه بن أحمد بلخیم 317 ه

95-مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّینابو الحسن علی بن اسماعیل اشعریم 324 ه

96-المنار فی تفسیر القرآنسید محمد رشید رضام 1354 ه

97-المعتزلةزهدی حسن جار اللّه

ص:303

98-مفاتیح الغیبفخر الدین رازیم 606 ه

99-مجمع البیان فی تفسیر القرآنفضل بن حسن طبرسیم 548 ه

100-المیزان فی تفسیر القرآنسید محمد حسین طباطبائیم 1402 ه

101-مفاهیم القرآنجعفر سبحانیمؤلف همین کتاب

102-مسند الإمام أحمداحمد بن حنبلم 241 ه

103-مناقب الإمام أحمدابو الفرج عبد الرحمن ابن جوزیم 598 ه

-ن-

104-نهج البلاغةگردآورنده شریف رضیم 406 ه

105-النص و الاجتهادسید عبد الحسین شرف الدین عاملیم 1377 ه

106-النفاق و المنافقونابراهیم علی سالممعاصر

107-نشأة الفکر الفلسفی فی الإسلامعلی سامی النشارمعاصر

-و-

108-وقعة صفیننصر بن مزاحم منقریم 212 ه

109-وسائل الشیعةمحمد بن حسن حرّ عاملیم 1104 ه

ص:304

ص:306

* فهرست مندرجات

پیشگفتار

مسؤولیت تاریخ نگاران عقاید 6

اشتباهات نویسندگان ملل و نحل 7

لغزشهای شهرستانی و دکتر علی سامی النشّار 9

روش مؤلف در نگارش عقاید ملل 13

فرق دهگانۀ اسلامی 14

بخش اول:کلیّات 17

کلام پویا و پیشرو 19

مسائل جدید در علم کلام،نه علم کلام جدید 23

آشنایی با کتابهای ملل و نحل 25

ملل و نحل از دیدگاه واژه شناسی 27

رابطۀ علم عقاید با ملل و نحل 28

هفتاد و سه ملت در حدیث پیامبر 29

بررسی حدیث از نظر متن 32

ص:307

هفتاد و سه ملّت و شمارۀ فرقه های اسلامی 34

گروه رستگار کیست 36

علائم چهارگانه گروه رستگار در حدیث 38

گروه رستگار را از حدیث ثقلین و سفینه بشناسید 41

نمونه هایی از فرقه گرایی در عصر رسالت 47

بخش دوم:علل پیدایش مذاهب اسلامی 55

مسلمانان صدر اسلام و معارف قرآن 58

عامل نخست:تعصبهای کور قبیله ای و گرایشهای حزبی 61

سقیفۀ بنی ساعده و بررسی منطق انصار و مهاجر 62

نقدی بر منطق هر دو گروه 65

عامل دوم:جمود فکری و کج اندیشی در فهم کتاب و سنّت 68

ظهور مشبّهه و مجسّمه در سایه سطحی نگری به معارف 69

ظهور خوارج در جنگ صفّین در سایۀ این عامل 72

ظهور فرقۀ مرجئه نتیجۀ کج فهمی و سطحی نگری 75

عامل سوّم:جلوگیری از تدوین احادیث پیامبر 77

ارزیابی احادیث پیامبر 79

ارزش کتابت از دیدگاه قرآن 81

احادیثی از پیامبر در ضبط حدیث 82

افسانۀ نهی از تدوین حدیث و تاریخ آن 83

منع از تدوین حدیث انگیزۀ سیاسی داشت 84

فلسفۀ منع تدوین حدیث 86

ص:308

نقض بخشنامه به وسیلۀ خلیفۀ اموی عمر بن عبد العزیز 90

نتایج ناگوار منع تدوین حدیث 91

عامل چهارم:احبار یهود و راهبان مسیحی 97

داوری ابن خلدون دربارۀ کتابهای تفسیر 99

راویان اساطیر در صدر اسلام 102

کعب الأحبار و مسألۀ تجسّم خدا 103

ابو هریره،بازگوکنندۀ افکار کعب 104

مجامله با خلیفۀ دوم 106

کعب در خلافت عثمان 108

پیشگویی از سلطنت بنی امیّه 109

رمز نفوذ فرهنگ بیگانه در مسلمانان 110

وهب بن منبه یمنی و مسأله جبری گری 111

تمیم بن اوس داری،افسانه سرای عصر خلافت 112

انگشت شیطان و پهلوی پیامبران 113

تمیم داری و داستان جسّاسه 115

عامل پنجم:برخورد با فرهنگهای بیگانه 118

دوره های سه گانۀ عصر ترجمه 120

عامل ششم:اجتهاد در برابر نصّ 126

درخواست قلم و کاغذ و مخالفت برخی از صحابه 128

منع سهم«المؤلّفة قلوبهم»129

آشنایی با اصطلاحات«قدریّه»،«معتزله»،«مرجئه»و«رافضه»131

نظر اهل حدیث در تفسیر لفظ«قدریه»134

ص:309

مقصود از قدریّه کیست؟136

استمداد از یک خبر ضعیف 138

مرجئه و تفسیر این اصطلاح 140

دگرگونی در مفهوم ارجاء 143

مقصود از اعتزال و معتزلة چیست؟144

«رافضه»یک اصطلاح سیاسی است نه دینی 146

تیره های اهل سنت و شیعه 149

بخش سوم:اصول عقاید اهل حدیث 151

کتابهای که پیرامون عقاید اهل حدیث نگارش یافته است 154

اصول عقاید اهل حدیث از زبان اشعری در 51 اصل 158

اصول عقاید اهل حدیث از ابو الحسین ملطی 167

گزینش پنج اصل از عقاید اهل حدیث 170

1-فرمانبرداری از فرمانروای ستمگر 171

اسلام و موقعیت فرمانروای عادل 172

مقصود از اولوا الامر چیست؟174

مشروعیّت حکومت در کودتا 176

اطاعت از حاکم ستمگر 179

براندازی حکومتهای جائرانه از نظر اهل حدیث 182

کشمکش میان عقیده و وجدان 187

2-عدالت یاران پیامبر 191

صحابه و صحابی کیست؟192

عدالت یاران پیامبر و کلمات اهل سنت 193

ص:310

کنجکاوی در عدالت صحابی موجب کفر است؟!194

مصاحبت با پیامبر فضیلت است نه عدالت ساز 195

یاران پیامبر در قرآن به دو گروه تقسیم می شوند 196

پیشگامان در ایمان و بیعت کنندگان زیر درخت 198

همراهان پیامبر با صفات ویژه 202

منافقان در میان اصحاب پیامبر 203

بیماردلان و افراد دهن بین 205

پیشتازان تا مرز ارتداد و چند گروه دیگر 206

عدالت صحابه در احادیث 213

عدالت صحابه در آینۀ تاریخ 215

توجیه خلافکاریهای صحابه از طریق اجتهاد 221

حدیث یاران من مانند ستارگانند 222

سخن ابو المعالی جوینی و نقد ابو جعفر نقیب 225

سخنی از امیر مؤمنان دربارۀ برخی از صحابه 229

3-ایمان به خلافت خلفای چهارگانه 231

آیا امامت از نظر اهل سنت از اصول است یا فروع؟233

آیا از پیامبر در مورد امامت نصّی وارد شده است؟235

ایمان به خلافت خلفا،از چه زمانی جزء اصول درآمد؟238

4-قضا و قدر الهی 245

تفسیر صحیح از قضا و قدر 246

بهره گیری امویان از اعتقاد به قدر به معنی جبری گری 249

احادیثی پیرامون قضاء و قدر همگام با جبر 251

پیدایش قدریه،واکنشی در برابر عقیدۀ به جبر 255

ص:311

بیداری برخی از محققان اهل سنت در مسألۀ قضا و قدر 256

احتجاج آدم بر موسی به وسیلۀ قدر در کتب حدیث 258

کشمکش میان وجدان و عقیده 259

قضا و قدر و پندار جبر 261

آزادی انسان و مسألۀ خلق افعال 262

رساله هایی دربارۀ قضا و قدر در سدۀ اوّل 265

5-صفات خبری 267

تقسیم صفات به خبری و غیرخبری 268

تفسیر اهل حدیث از صفات خبری ملازم با تجسیم است 269

خاتمه:نگاهی به تاریخ مذهب حنبلی 271

پیشوایی احمد بن حنبل در قلمرو عقاید 273

فرق اهل حدیث قبل از ریاست احمد بن حنبل 274

افول خورشید امامت احمد در عقاید 278

ظهور مکتب اشعری به جای مکتب احمد 279

احیای مکتب سلفی گری در قرن هشتم 280

خیزش جدید سلفی گری در قرن دوازدهم 283

ویرانگری آثار رسالت به عنوان توحید و مبارزه با شرک 284

پیامی به سران حنابله 287

احتکار اسم اهل سنّت 291

همۀ مسلمانان سنت پیامبر را محترم می شمارند 292

فهرست مدارک و مصادر 293

فهرست مندرجات 295

ص:312

ص:2

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

ص:3

ص:4

از تصمیم آمریکا و انگلیس برای ساختن پایگاههای نظامی در جزیره بوبیان کویت، و شیخ نشین قطر،و سلطان نشین عمان،خبر می دهند.اشغال نظامی غرب نسبت به مناطق اسلامی،از قرن نوزدهم،تا نیمه قرن بیستم ادامه داشت،سپس آنان به عللی،عقب نشینی کردند و منطقه را به دست مزدوران و دست نشاندگان خود سپردند ولی مجددا گویا حالت نخست،بار دیگر احیا می شود،و در حقیقت استعمار کهن،که جای خود را به استعمار نو داده بود،دوباره به صورت زشت و خشن اصلی خود بازمی گردد.

عملیات طوفان صحرا،که بر اثر سرپیچی و خودسری یک وابسته نظامی غرب،به وجود آمد،نه تنها طوفانی از شن به راه انداخت،بلکه زمینه ساز لشکر کشی و اشغال نظامی مناطق اسلامی را فراهم ساخت.تو گوئی غرب در انتظار چنین بهانه و فرصتی بود تا به عنوان آزادسازی سرزمین کویت و حفظ منافع خود،بار دیگر به اشغال نظامی منطقه بپردازد،و مراقب حرکتها و جنبشهای مردمی و ملی سرزمینهای اسلامی باشد.

در این جنگ نابرابر،همگی به چشم خود دیدیم که جهان کفر،به صورت ملیتهای مختلف اما متحد در هدف و منافع،به سوی یک کشور اسلامی یورش آورده و به عنوان آزادسازی کویت،به اهداف دیرینه خود تحقق بخشیدند،تا آنجا که دورترین کشورهای جهان،در این نبرد شرکت جستند،و با یکدیگر هم پیمان گردیدند.

در چنین شرائط و اوضاعی که بر منطقه و سراسر جهان اسلام،حاکم شده آیا وقت آن نرسیده که در میان ما مسلمانان تفاهم و همکاری،جانشین تخاصم و بی مهری شود؟و بار دیگر مسلمانان و در پیشاپیش آنان،متفکران متعهد،در زدودن عوامل اختلاف و دو دستگی بکوشند،و قبل از هر چیز به فکر اسلام و منافع مسلمین باشند؟

ص:6

در این نبرد،همگی دیدیم دولتی که متجاوز از هفتاد سال،حرمین شریفین را به اشغال خود دارد و استعانت از رسول خدا را شرک می داند،چگونه هویت واقعی خود را نشان داد،و وابستگی عمیق خود را به ابرقدرتهای کافر برملا ساخت!از کشورهائی که پرچمدار کفر و شرک و الحادند،استعانت جست،و همه را در آغوش خود پذیرفت و برای اولین بار در این سرزمین مقدس سفره های شراب و قمار،و دیگر مظاهر فساد را گستراند،و چگونه کلام پیامبر گرامی را زیر پا نهاد؟

پیامبر فرمود:

«اخرجوا الیّهود من جزیرة العرب لا یجتمع دینان فی جزیرة العرب» (1).

«یهود را از سرزمین عربستان بیرون برانید،در این سرزمین نباید دو آیین حکومت کند».

همۀ این شرایط ایجاب می کند که نویسندگان اسلامی در کارهای علمی و تحقیقی و خصوصا در نگارش تاریخ عقاید و(ملل و نحل)مسامحه نکنند،و بدون مدرک صحیح و قطعی،همکیشان خود را به عقاید نادرست متهم نسازند،و از تعبیرات زننده و کلمات رکیک که حاکی از حکومت تعصب بر نویسنده است، خودداری ورزند،و با ارائۀ یک رشته عقاید صحیح از هر گروه،وسائل تقریب آنها را فراهم سازند.و با تحلیل نقاط دیگری که مورد تصویب نویسنده نیست،به صاحبان آنها مهلت اندیشیدن و بازنگری در عقاید خود بدهند،تا قدرتهای متشتت و مختلف به نقطۀ واحدی متوجه گردند.

ما در این قسمت به فضل الهی،به تبیین عقائد یکی از بزرگترین پیشوایان اهل سنت یعنی شیخ ابو الحسن اشعری(260-324)پرداخته و اندیشه های او را از دو کتاب وی به نامهای«الابانه»و«اللمع»گرفته ایم و در تأئید،آنها مطالبی هم از

ص:7

پیروان او،نقل کرده ایم،و در جاهایی که خود اشعری در آن باره،مطلبی ندارد، مانند مسائل مربوط به نبوت و معاد و خلافت،سخنی نگفته ایم،هرچند در کتب اشاعره،این مسائل نیز مورد بحث قرار گرفته است،و کتاب«التمهید»قاضی باقلانی(م 403)از پیشینیان،و شرح مواقف سید شریف جرجانی(م 816)از متأخران،در این موارد سخن گفته اند،ولی چون ریشه های آنها در کلام شیخ ابو الحسن اشعری وجود ندارد،ما از نقد و بررسی آنها صرف نظر کرده ایم.و به یک معنی اندیشه هایی که برای مکتب اشعری،حکم ستون فقرات دارند،مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته،و با مراجعه به اصولی که مطرح شده است،می توان ویژگیهای مکتب اشعری را از دیگر مکاتب کلامی به دست آورد.برای تکمیل بحث به زندگانی 11 تن از پیشوایان اشاعره که در استوار ساختن این مکتب کوشیده اند، اشاره کرده و از دیگر شخصیتها که تا عصر تاج الدین سبکی(م 774)می زیسته اند، تنها نام برده ایم و تا آنجا که توانسته ایم به مسؤلیت وجدانی خود،جامه عمل پوشیده ایم.-«انه علی ذلک شهید».

امید این که این کتاب با دیگر اجزاء خود،بتواند سیمای واقعی عقائد و مذاهب اسلامی را به صورت صحیح ترسیم کند و وسائل هم بستگی و هم کاری و نزدیک شدن قلوب و دلهای مسلمین را فراهم سازد،و در مواردی،مایۀ بازنگری برای همین گروهها باشد،و هیچ گروهی فکر نکند که آنچه می اندیشد،همه حق است و خدشه ای بر آن وارد نمی گردد.

قم-مؤسسۀ امام صادق(علیه السّلام) 27 شعبان المعظم 1411 برابر 23 اسفند ماه 1369 جعفر سبحانی

ص:8

ص:10

میان این دو گروه برپا بود،گاهی پیروزی با پیروان حدیث،و گاهی از آن طرفداران عقل و خرد بود،و در حقیقت شاخص پیروزی آنان خواسته های حکومتهای اموی و عباسی بود که هرکدام به هرطرف میل می کرد،کفه آن طرف سنگین تر می شد، مثلا تا آغاز حکومت مأمون(195 ه)قدرت در دست اهل حدیث بود،زیرا مهدی عباسی و پس از او هارون،به شدت از آنان دفاع می کردند و سرانجام اهل منطق و کلام محدود شدند،در حالی که در دوران حکومت مأمون و پس از وی تا آغاز حکومت متوکل عباسی درخشش و پیروزی از آن«معتزله»بود،تا آنجا که عقائد آنان،عقیده رسمی حکومت عباسی به شمار می آمد،و مخالفان،تحت پیگرد قانونی قرار می گرفتند،و احمد بن حنبل که رئیس اهل حدیث بود،به خاطر سر پیچی از عقیده معتزله و اصرار بر قدیم بودن قرآن،زندانی و تنبیه شد،ولی از روزی که متوکل عباسی زمام امور را به دست گرفت،افول خورشید معتزله آغاز گردید و اهل حدیث از گوشه و کنار وارد صحنه شده و کم کم دوران انزوا و محدودیت معتزله و مصادره اموال برخی از آنان که مصدر حکومت بودند،آغاز گردید و احمد بن حنبل(م 241)در میان اهل حدیث به عنوان پیشوای عقیدتی،برگزیده شد.

چرخ زمان به سود اهل حدیث می چرخید،در این موقع ابو الحسن اشعری(ت 260-م 324)که چهل سال در خانۀ رئیس معتزله،ابو علی جبائی(م 303)بزرگ شده بود،به حسب ظاهر حق نمک را اداء نکرد و در مسجد جامع بصره،بازگشت خود را از مکتب اعتزال و گرایش خود را به مکتب احمد بن حنبل،رسما اعلام نمود.تاریخ این اعلان،هرچند دقیقا در دست نیست،ولی از روی قرائن،باید گفت،در اوائل قرن چهارم هجری رخ داده که هنوز استاد و ناپدری وی«ابو علی جبائی»در قید حیات بوده است،او هرچند در آغاز کار،خود را مدافع مکتب اهل حدیث معرفی کرد،ولی به مرور زمان،خود دارای مکتب کلامی

ص:12

خاصی شد که خطوط اصلی آن به مکتب اهل حدیث منتهی می گردد،هرچند در مواردی نیز با آنان به مخالفت برخاست ولی در هرحال سلاح منطق را که در مکتب اعتزال آموخته بود،بر ضد معتزله به کار برد،و حمایت خود را از احمد بن حنبل اعلام کرد.

خلیفه،از جانب عثمان بر منصب خود ابقاء شد،ولی بعدا از مقام خود برکنار شد،و به جای او«ابن عامر»منصوب گشت،او همچنان در کوفه بدون مسؤلیت زندگی می کرد،آنگاه که سعید بن عاص،(والی کوفه)از جانب عثمان به خاطر یک رشته اعمال ناشایست،از شهر بیرون رانده شد،مردم کوفه به عثمان نامه نوشتند و از او درخواست کردند که ابو موسی را به مقام پیشین خود بازگرداند،و او نیز موافقت کرد و تا وقتی که عثمان زنده بود،ابو موسی والی«کوفه»بود ولی بعدا به وسیله امام علی-علیه السّلام-از مقام خود برکنار شد (1).

البته امام علی-علیه السّلام-او را بی جهت از مقام خود عزل نکرد،بلکه علت عزل او این بود که در جریان ناکثین(پیمان شکنان)،امام،به ابو موسی اشعری نوشت:من،هاشم بن عتبه را به سوی تو می فرستم تا گروهی از مردم کوفه را به عنوان کمک،به بصره اعزام کنی،استاندار کوفه با صائب بن مالک اشعری مشورت کرد،مشاور وی نظر داد که از سخن علی پیروی کند،ولی او استبداد به خرج داد و به جبهه جمل نیرو اعزام نکرد،نماینده امام،یعنی هاشم بن عتبه،علی-علیه السّلام-را از جریان آگاه کرد.

سرپیچی استاندار،در شرائط حساسی که ناکثان،بصره را اشغال کرده و گروهی بیگناه را به قتل رسانده بودند،سبب شد که امام،نامه ای به وسیله یک مرد طائی بنویسد و او را از مقام خود عزل و فرد دیگری را به نام«قرظه»انصاری به عنوان امیر کوفه معرفی کند،امام،در نامه خود،ابو موسی را چنین توبیخ می کند:«من چنین می اندیشم که از مقام خود کنار بروی،مقامی که نسبت به آن شایستگی نداری»آنگاه برای اعزام نیرو،فرزندش حسن-علیه السّلام-و عمار یاسر(دو چهره معروف جامعه اسلامی)را روانه کوفه ساخت.

ص:14

ابو موسی اشعری،نه تنها در آغاز برپائی فتنه،علی-علیه السّلام-را تنها گذاشت،بلکه در نیمه های فتنه صفین که به اصرار سپاهیان یاغی امام،به عنوان نماینده مردم عراق،رهسپار«دومة الجندل»شد،تا در آنجا با پیر فتنه و فساد، عمروعاص مذاکره کند،نسبت به امام خیانت ورزید و امام را از خلافت،عزل کرد ولی عمروعاص از همین جریان بهره گرفت و گفت:مردم،او امام خود را عزل کرد، ولی من معاویه را بر مقام خود ابقاء می کنم.

آوخ بر چنین دنیا که چهرۀ معصوم و تابناک اسلام و نخستین مؤمن به مکتب و منصوب به خلافت از جانب خدا در روز غدیر،به وسیله ابو موسی اشعری آن هم به خاطر عقده های دیرینه اش،از مقام خود برکنار می شود و فرزند هند جگرخواره به عنوان حافظ اسلام و مالک نوامیس مسلمانان معرفی می گردد،چه زیبا گوید شاعر نامدار«معره ابو علای معری»:

فیا موت زر إنّ الحیاة ذمیمة و یا نفس جدّی إنّ دهرک هازل

آیا این آیه در حق اقوام«ابو موسی»نازل شده است؟

برخی از اهل حدیث از پیامبر گرامی نقل می کنند،که آیه یادشده در زیر در حق ابو موسی و خویشاوندان وی فرود آمده است،آنجا که می فرماید:

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکافِرِینَ (مائده54/).

«ای افراد با ایمان اگر کسی از شما از دین الهی بازگردد،خدا گروهی را بر می انگیزد که آنان را دوست دارد و آنان نیز خدا را دوست دارند،بر مؤمنان مهربان و در برابر کافران نیرومندند».

ص:15

می گویند:به هنگام نزول این آیه،عمر بن خطاب به پیامبر گفت:این گروه مورد علاقه خدا،من و اقوام من هستیم؟پیامبر در پاسخ گفت:مقصود«ابو موسی» و اقوام او هستند (1).

ولی این نقل از جهاتی مخدوش و نادرست است زیرا:

اولا:در برابر این حدیث،احادیث دیگری است که حافظان حدیث آنها را نقل کرده و می گویند:

مقصود از آیه،علی و یاران او هستند،آنگاه که با ناکثان و قاسطان و مارقان به جنگ و نبرد برمی خیزند (2).

ثانیا:گروهی از روایات،آن را به«ایرانیان»تفسیر کرده و می گویند:وقتی از پیامبر درباره تفسیر این آیه سئوال شد،دست بر شانه سلمان زد و گفت:مقصود این مرد و بستگان او هستند،آنگاه افزود:اگر علم در ستارۀ کیوان باشد،مردانی از ایران بر آن دست می یابند (3).

ثالثا:برخی از روایات آن را به جهاد با مرتدان پس از رسول خدا تفسیر می کند،و در این جهاد غالب مسلمانان شرکت کرده و این کار،اختصاصی به ابو موسی یا بستگان او نداشته است.

بلکه حق این است که این آیه از یک قانون کلی گزارش می دهد و آن اینکه دین خدا پیوسته در حال پیشرفت است و اگر گروهی سهل انگاری کردند و کنار

ص:16

رفتند،فکر نکنند که دستور خدا به زمین می ماند،بلکه گروهی دیگر برانگیخته می شوند و پرچم را به دست می گیرند و به نشر آئین،می پردازند و نبرد امام در جنگهای سه گانه،و یا نبرد مسلمین با مرتدان،از مصادیق و جزئیات این قانون کلی است.

شگفت در این است که ابن عساکر روی علاقه خاصی که به ابو الحسن اشعری دارد،در تفسیر آیه،تفسیر به رأی را پیش گرفته و آیه را بر خود ابو الحسن اشعری(به جای نیای نهمش ابو موسی)تطبیق نموده و می گوید:خدا از نسل«ابو موسی»فرزندی را بیرون آورد که به کمک دین برخاست،و با زبان و بیان خود با گروهی که راه خدا را بسته بودند،به نبرد پرداخت (1).

در حالی که اگر بنای بر تطبیق باشد،امیر مؤمنان علی-علیه السّلام-از همه این موارد اولی است،زیرا جمله ای که در توصیف این گروه آمده(یحبهم و یحبونه) در لسان رسول خدا نیز دربارۀ مدح علی-علیه السّلام-وارد شده است،آنگاه که در روز خیبر فرمود:فردا پرچم را به دست کسی می دهم که خدا و رسول را دوست دارد و خدا و رسول نیز او را دوست دارند...»و فردا همه دیدند که پیامبر پرچم را به دست علی-علیه السّلام-داد.

اقوال ترجیح می دهند.

وی در خانوادۀ ابو علی جبائی(235-303)پرورش یافته و ابو علی و پس از او فرزندش ابو هاشم(-م 221)ریاست مکتب اعتزال را بر عهده داشتند (1).

تاریخ نگارانی که به ابو الحسن اشعری علاقمند هستند،با نقل داستانهائی کوشیده اند،بازگشت او را از اعتزال به مکتب اهل حدیث،طبیعی جلوه دهند، و در این باره یادآور می شوند که او با استاد خود ابو علی به مناظره می پرداخت، و استاد را در پاسخ عاجز و ناتوان می یافت و به همین جهت در مسجد بصره، بازگشت خود را اعلام کرد.ما برخی از این مناظره ها را که غالبا سطحی است،یاد آور می شویم:

به دست آورده است و تو دارای چنین اطاعتی نبوده ای.

اشعری:او نیز می گوید:من تقصیری نداشتم،زیرا اگر نعمت حیات را برایم طولانی می کردی،من نیز به این مقامات می رسیدم.

ابو علی:خدا در پاسخ می گوید:اگر نعمت حیات را در حق تو ادامه می دادم،چه بسا عصیان می کردی،و شایسته عذاب دردناک می شدی،من حال تو را رعایت کردم و تو را در کودکی به جهان دیگر منتقل کردم.

اشعری:پس،آن برادر کافر می تواند به خدا اعتراض کند و بگوید ای خدای جهانیان،تو که می دانستی من در زندگی دچار گناه و نافرمانی خواهم بود،چرا حال مرا رعایت نکردی و مرا در دوران کودکی به آن جهان منتقل نساختی؟

ابو علی:تو دیوانه هستی.

اشعری:خیر من دیوانه نیستم،بلکه متأسفانه خر شیخ در گل مانده است (1).

درباره این مناظره،نکاتی را یادآور می شویم:

1-آنچه عقل و خرد بر آن حکم می کند،این است که فعل خدا باید پیراسته از لغو و عبث باشد،و هرگز نمی توان گفت،کارهای خدا بیهوده و حتی پائین تر از کارهای کودکانه است که آنان نیز برای خود اغراض کودکانه ای دارند.قرآن می فرماید:

أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ (مؤمنون115/).

آیا می اندیشید که شما را بیهوده آفریدیم و شما به سوی ما بازنمی گردید؟

ص:19

و همچنین است آیات دیگری که در این مورد وارد شده اند،بنابراین،فعل خدا در بارۀ هر سه برادر پیراسته از«بیهودگی»است،به آن دو برابر،نعمت عمر و آزادی را بخشیده که در پرتو این سرمایه،کمالی را به دست آورند،ولی متأسفانه یکی از آن کسب کمال کرده و دیگری کسب نقمت،بنابراین برادر دوم،نه تنها حق ندارد نسبت به چنین سرمایه که در اختیار او قرار گرفته،اعتراض کند،بلکه باید سپاس گزار چنین نعمت سرشاری نیز باشد،حالا از آن به سود خود بهره نگرفته است،این تقصیر خود اوست زیرا:

«گر گدا کاهل بود،تقصیر صاحبخانه چیست؟»

اما نسبت به برادر سوم،چنین سرمایه ای به او داده نشده است،و هرگز در این مورد اعتراضی به خدا نیست،زیرا اعطاء نعمت و سرمایه،از روی استحقاق نیست که دریغ کردن آن،مایه ظلم و ستم باشد،بلکه هرچه از جانب خدا به بندگان داده شود،عطیه ای است الهی،و تفضلی است از جانب او،و هیچ الزامی در این مورد نیست.

بنابراین،شایسته بود،ابو علی جبائی هر سه قضیه را چنین تحلیل کند،نه به نحوی که در پاسخ آمده،تا شاگرد بی وفایش،سخنان دور از ادب(طبق نقل منابع موجود)به او نگوید.

خلاصه:مسألۀ اعطاء سرمایه به دو نفر،و بازخواست مسؤلیت از هردو، و ندادن سرمایه به یکی و ترک بازخواست از او،هر سه،با اصول عدل مطابق است، و فعل حق،در هر سه،دور از عبث می باشد.

2-بر حکیم و متکلم واقع گرا لازم است که مسائل را به صورت کلی مطرح کند،و هرگز نمی توان مسائل جزئی را به طور قاطعانه تشریح و تحلیل کرد،ما به راهنمایی وحی و خرد می دانیم که کارهای خدا پیراسته از غرضی است که به خود او

ص:20

بازگردد بلکه هر نوع غرض و انگیزه از آن مخلوق است،ولی این غرض که به خود بندگان بازمی گردد،به طور تفصیل روشن نیست،اجمالا می دانیم که این کار درباره دو برادر بزرگ،در دادن نعمت عمر تجسم یافته،و در برادر کوچک،در کاهش عمر رخ نموده است.

وَ ما أُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلاّ قَلِیلاً (الاسراء85/).«شما از دانش بهره اندکی دارید».

3-شگفت آور این که برادر گنه کار،بخدا بگوید،چرا به من نعمت عمر دادی و چرا مرا در دوران کودکی روانۀ گور نکردی که گناه نکنم؟در حالیکه ترک گناه بجهت نبودن اختیار،کمال به شمار نمی آید،بلکه ترک گناه در صورتی کمال نفس به حساب می آید که با وجود فراهم بودن وسائل گناه برای انسان،دست رد بر سینۀ نامحرم بزند«ورنه هر گبری به پیری می شود پرهیزگار».

4-محققان اسلامی،درباره قاعده لطف،تنها آن قسم از لطف الهی را واجب می دانند که«محصّل»غرض خلقت باشد،نه«مقرّب»به طاعت حق،مثلا اگر خدا به انسان خرد نمی داد،یا پیامبرانی را برای هدایت او نمی فرستاد،غرض از خلقت که کمال انسان است،تحقق نمی پذیرفت،اینجاست که عقل،به لزوم این گونه«الطاف»داوری می کند.

اما اینکه خدا باید تمام وسائل اطاعت یک انسان و یا دوری او را از گناه فراهم سازد،چنین لطفی بر خدا لازم نیست،وگرنه سنگی روی سنگ بند نمی شود،و یا اینکه باید خدا تمام علل و موجبات اطاعت بندگان را چنان فراهم آورد که آنان به سمت گناه گرایش پیدا نکنند،این خود،نه تنها واجب نیست،بلکه چنین طاعت، و تقربهایی مایه کمال نخواهد بود،کلام در این است که با بودن انسان بر سر دو راهی ها،نیکی را بر بدی،و فرمانبری را بر نافرمانی،از روی اختیار مقدم بدارد،

ص:21

نه آنکه محیط،آن چنان ساخته شود که گرایش به گناه در حد صفر درآید.

را با حنابله استوارتر می کرد،ولی این مناظره حاکی از آن است که پس از بازگشت از مکتب استاد،هنوز پیوند مناظره با او برقرار بوده،تا آنجا که استاد به وی میگوید:

تو بگو:چرا یکی را منع کردی و دیگری را اجازه دادی؟

2-مناظره،حاکی از آن است که ابو علی از عقیده اهل حدیث درباره اسماء خدا و صفات او آگاه نبوده و از این جهت،از شاگرد خود که در خانه او بزرگ شده،علت آن را استفسار می نماید،در حالی که ابو علی از استوانه های بزرگ علم کلام در اواخر قرن سوم هجری بوده است،و هرگز نمی توان گفت که او از توقیفی بودن اسماء الهی آگاه نبوده،در حالی که با اندک مراجعه روشن می شود که برای تنزیه حق از یک سلسله صفات ناپسند،اسماء و صفات الهی توقیفی اعلام شده است تا بدون اذن شارع کسی اسمی و یا وصفی را درباره خدا به کار نبرد.

3-مادّه«حکم»همان طور که در منع و بازداری به کار می رود،در آگاهی و داوری استوار نیز به کار می رود (1).آنجا که می فرماید:

وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا (مریم12/).

(در دوران کودکی به یحیی حکمت آموختیم).

بنابراین بعید نیست که توصیف خدا به حکیم،به ملاک معنی دوم باشد،نه به ملاک معنی اول که همان منع و بازدارندگی است و کوشش در اینکه هردو معنی را به یکی برگردانیم،دلیل روشنی ندارد.

ص:23

شکی نیست که 20 سال تمام،شب زنده داری،و 20 سال تمام،با وضوی نماز عشاء،نماز صبح گزاردن،بسیار مستبعد است،زیرا کمتر کسی است که در طول 20 سال بیمار و مسافر نباشد،و یا عذر دیگری به او دست ندهد،تا بتواند با وضوی نماز شام،آنهم در شب های طولانی،نماز صبح را بجا آورد،و از سوی دیگر چنین شب زنده داری،مخالف سنن آفرینش و سنت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و یاران زنده دل او است.قرآن،شب را هنگام استراحت و روز را هنگام بیداری معرفی می کند، (1)ولی بنابر این روایت،کار شیخ اشعری،برخلاف فرموده قرآن و سنت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بوده است،او طبق این روایت در روز استراحت می کرد و شب بیدار می ماند.

از این جهت وقتی ابو الحسن ندوی،به ناموزون بودن روایت پی می برد،در مقدمه کتاب«الابانه»آن را نقل به معنی کرده و چنین می گوید:«از عبادت و نیایش او مطالبی نقل می شود که حاکی از حرص او به عبادت و پایداری او در نیایش است» (2).

2-ابن عساکر به سندی،از خادم شیخ اشعری نقل می کند که او هزینه زندگی خود را از درآمد مزرعه ای تأمین می کرد و هزینه زندگی او در هر سال از هفده درهم تجاوز نمی کرد (3).

شکی نیست که هرچه هم زمان شیخ،زمان ارزانی بوده باشد،ولی چنین درآمد کم،برای یک فرد متأهل کافی نبوده و حتی برای هزینه قلم و کاغذ و مرکب و دوات شیخ هم کفایت نمی کرد.

عبد الرحمن بدوی،نویسنده مصری،نسبت به این نقل خوشبین بوده و پس از یک محاسبه دقیق و تبدیل هفده درهم نقره به«گرم»،یادآور می شود که هزینه

ص:25

سالیانه شیخ از(5/15)گرم نقره تجاوز نمی کرده است،آن وقت می گوید:«در آن زمان،زندگی چقدر ارزان و آسان بوده است»؟ (1).

از آنجا که چنین نقلی خالی از گزافه گوئی نبوده،ابن خلکان آن را به صورتی دیگر نقل کرده و می گوید:هزینه زندگی او در هر روز،نه هر سال،هفده درهم بوده است (2).

ولی حق آن است که ابن کثیر در تاریخ خود آورده است؛او می گوید:

«درآمد مزرعه شیخ،در هر سال(هفده هزار)(17/000)درهم بود،ولی ناقلان،کلمه(هزار)را انداخته و شیخ را به صورت یک انسان بسیار ته دست از مال دنیا معرفی کرده اند (3).

عنصر کافی در مسائل کلامی معرفی کرده است،در حالی که مطابق این روءیا،وی جز کتاب و سنت چیزی را نگرفته و به چیزی اعتماد نکرده است.

در این مورد،ابن عساکر خواب دیگری نقل کرده که با این خواب نوعی تناقض دارد.علاقمندان می توانند به همان مدرک مراجعه کنند.

گاهی گفته می شود:شیخ اشعری چهل سال بر مذهب اعتزال زیست، و پیشوای آنان بود،سپس پانزده روز تمام از خانه بیرون نیامد،ناگهان روزی وارد مسجد شد و بر فراز منبر قرار گرفت و گفت:ای مردم من پانزده روز تمام از میان شما غایب شدم،در این مدت در فکر و اندیشه بودم و ادلّۀ فرق و مذاهب در نظر من با یکدیگر متعارض آمد و هیچ یک بر دیگری برتری نداشت،ناگزیر از خدا طلب هدایت نمودم،مرا به آنچه که در این کتاب ها به ودیعت نهاده ام،هدایت کرد،و از آنچه که قبلا معتقد بودم،بریدم؛آنگاه کتاب«لمع»،و«کشف الاسرار»را که نوشته بود،به سوی مردم انداخت،در آن کتاب ها معایب معتزله افشاء شده بود،وقتی اهل حدیث کتاب های او را خواندند،به او گرویدند و او را به رهبری خود در زمینه مسائل کلامی برگزیدند (1).

این نقل از جهاتی مخدوش است:

اولا:حاکی از آن است که وی کتاب«لمع»و کتاب دیگری به نام«کشف الاسرار و هتک الاستار»را در مدت پانزده روز نوشته است،و این بسیار بعید به نظر می رسد.

ثانیا:وی پس از بازگشت از اعتزال،کتاب«الابانه»را نوشته که کپیه عقائد احمد بن حنبل است نه کتاب«اللمع»را که کاملا یک کتاب کلامی است و شباهتی

ص:28

به کتب اهل حدیث ندارد،و ما در آینده در این باره سخن خواهیم گفت.اصولا نوشتن کتابی چون«اللمع»در لحظات پیوستن به اهل حدیث مقرون به سیاست نبوده است و این مطلب بر کسی که«لمع»را مطالعه کند،پوشیده نیست.

ثالثا:چگونه می گوید،وی چهل سال در اعتزال به سر برده،در صورتی که حتی اگر آغاز گرایش وی به اعتزال را دوران بلوغ او بدانیم،با توجه به اینکه او متولد سال 260 بوده،باید سال بازگشت او را 315 به شمار آوریم،در حالی که مناظره او با استادش ابو علی متوفای 303،حاکی از آن است که او در این مقطع یعنی در زمان حیات استاد خود،ابو علی جبائی به اهل حدیث گرویده بود.

در اینجا لازم است به جای خیال بافی،انگیزۀ واقعی گرایش او را به دست آوریم،هرچند انگیزه واقعی را خدا می داند،ولی با توجه به شرائط حاکم بر آن زمان می توان فرضیه هائی را مطرح کرد:

معتز،مهتدی،معتمد،معتضد،مکتفی و مقتدر،افتاد.این خلیفۀ آخرین،از سال 295 تا سال 320،بر جهان اسلام و بالاخص عراق حکومت کرد،و در عصر خلافت او بود که شیخ اشعری از اعتزال بازگشت و به اهل حدیث پیوست.

اگر در عصر مأمون و فرزندان او،معتصم و واثق،فشار بر اهل حدیث زیاد بود،از زمان متوکل به بعد،فشار بر اهل تعقل روز به روز افزایش یافت،و هرگز از میزان فشار کاسته نشد،در این صورت،این زمینه های اجتماعی و سیاسی می توانست در وجود انسان،تحول و دگرگونی خاصی ایجاد کند،و برای رهائی از فشارهای روحی و زندگی،از مکتبی به مکتب مورد تأیید حکومت وقت،منتقل شود.

البته این مطلب بدین معنا نیست که رهائی از فشار،یگانه عامل این تحول بود،بلکه فشار می توانست زمینۀ فکری برای گزینش مذهب دوم باشد،زیرا هرگز نمی توان اثر محیط و حمایت حکومتها را در گرایشها بی اثر دانست،و به حکم«الناس علی دین ملوکهم»چنین احتمالی،دور از ذهن نخواهد بود.

جبر بر اعمال انسان،از عقائد مسلم به شمار می رفت و چنین افکاری از طریق علمای یهود و نصارا به میان آنان نفوذ کرده بود،و شکی نیست که چنین اصولی،بر ضد عقل و قرآن است،گذشته از این،چنین اندیشه های نابجا،اعتبار اهل حدیث را در نزد افراد خردمند و متفکر پائین آورده بود،از این جهت،شیخ توانست با اعلام همبستگی،«تنزیه»را به جای«تجسیم»و کسب را به جای«جبر»به کار برد و تا حدی توانست به عقائد اهل حدیث،سروسامان بخشد،حتی توانست در مسألۀ«قدیم» بودن کلام خدا که در نظر اهل حدیث همان قدیم بودن قرآن مقروّ و مکتوب بود،«کلام نفسی»را جایگزین آن سازد و به قدیم بودن قرآن ملفوظ و مسموع،خاتمه بخشد.

ولی در عین حال،شیخ موفق نشد،قسمتی دیگر از اندیشه های خرافی اهل حدیث و حنابله را پایان بخشد و در آنها تصرف کند،زیرا مسألۀ«رؤیت خدا»در آخرت را به همان حالت خود گذارد،و بر صحت رؤیت در کتاب های خود تصریح کرد.

اگر شیخ اشعری،یک چنین اصلاحات ظاهری و سطحی در عقیده اهل حدیث پدید آورد،در پرتو قدرت منطقی بود که در مکتب اعتزال فرا گرفته بود،ولی متأسفانه حق نمک را به درستی ادا نکرد...

آنان فرق داشته است،اینک ما به این نوع ویژگی ها،اشاره می کنیم:

در اینجا باید نکته ای را یادآور شد که وی این ویژگی را در کتاب«اللمع»به کار برده ولی در«الابانه»همان راه اهل حدیث را در پیش گرفته و از هر نوع بحث عقلی سرباز زده است.

آری در کتاب«مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین»،به بحث های عقلی،توجه کامل نموده و بسان یک معتزلی استدلال می کند،و اصولا این دو کتاب اخیر وی،شباهتی به کتاب«الابانه»ندارد،ولی در عین حال،اشعری در تمام نوشته های خود،حسن و قبح عقلی را منکر شده و از این طریق خسارت عظیمی بر مذهب خود وارد آورده است.

می کند،ولی برای جلوگیری از تشبیه و تجسیم می گوید:«بلا کیف».یعنی خدا دست دارد،ولی کیفیت دست او برای ما روشن نیست.

البته ما در آینده خواهیم گفت:این نوع تصرفات،مفید و ریشه ای نبوده و اگر این سرپوش ها را از روی مکتب اشعری برداریم،در نتیجه،با اهل حدیث یکی خواهد بود،و در بحث های آینده،این حقیقت روشن خواهد شد.

گفت: (1).

روی این جهت،فقط از مسلک اشعری،افراد انگشت شماری از علماء و دانشمندان آگاه بوده و از آن استقبال کردند،و هرگز توده مردم،از آن پیروی نکردند،در اینجا شایسته است به گفتار ابن عساکر(متوفای 571 ه.ق)،توجه کنیم؛وی با آنکه از طرف داران سرسخت مسلک اشعری است و کتاب مستقلی در ترجمه زندگی او نوشته که اخیرا در شام به نام«تبیین کذب المفتری»چاپ شده، چنین می گوید:

اگر گفته شود:اکثریت مسلمانان در بلاد اسلامی،از اشعری پیروی نکرده و مقلّد او نیستند و این جمعیت،سواد اعظم جهان اسلام را تشکیل می دهند،و طبعا راه آنان راه استواری است،در پاسخ می گوئیم:که فزونی جمعیت،و توجه افراد جاهل و عوام،قیمت و ارزشی نداد،ارزش از آن صاحبان علم و دانش و پیروی آنان است،و از این گروه،جمعیت کثیری از مسلک او پیروی نموده و خداوند متعال می فرماید:

وَ ما آمَنَ مَعَهُ إِلاّ قَلِیلٌ (2).

این گفتگو و این دفاع،حاکی از آن است که تا اواخر قرن ششم،مسلک اشعری،مسلک تودۀ مسلمانان نبوده و پیوسته کسان دیگری در عقائد،پیشوای مردم بوده اند.

ابن ندیم،تنها برای او دو شاگرد یاد می کند،یکی به نام«میانی»و دیگری «حمویه».می گوید:

ص:35

«اشعری از آنان برای جدل با دیگران کمک می گرفت و این دو نفر از مسلک او کاملا آگاه بودند،ولی هیچ اثری از این دو شاگرد باقی نمانده است».

از این بیان می توان نتیجه گرفت،از سال ششصد به بعد،مذهب اشعری رو به گسترش نهاده و اکثریت مسلمانان را متوجه خود کرده است.

ابو العباس مقریزی(متوفای 885)،پس از بیان عقائد اشعری می گوید:

«این اصول،عقائد اکثریت مردم بلاد اسلامی است،عقیده ای که هرکس خلاف آن را بگوید،خونش ریخته می شود (1)».

بنابراین،می توان گفت:که برخی از فریفتگان مکتب او مانند متتبع معاصر،شیخ محمد زاهد کوثری،دربارۀ تاریخ نشر مذهب او،به اغراق گوئی پرداخته و می گوید:«شاگردان اشعری در شهرهای عراق و خراسان و شام و مغرب منتشر شدند و راه او را در پیش گرفتند،پس از درگذشت اشعری،معتزله در عصر بنی بویه،قدرت مختصری پیدا کردند،ولی ابو بکر باقلانی(پیرو مکتب اشعری)،در برابر آنان ایستاد و آنان را با دلائل استوار خود قلع و قمع کرد و مسلمانان،مذهب سنت را براساس شیوۀ اشعری،بنا نهادند و این مسلک تا آخرین نقطه آفریقا پیش رفت (2)».

همگی می دانیم،ابو بکر باقلانی در سال 403 درگذشته است و اگر در عصر او یا پس از او مسلک اشعری،مسلک عموم مسلمانان گردیده بود،جهت نداشت که ابن عساکر(متوفای 571)مسأله کم بودن پیروان مسلک اشعری را مطرح و سپس از آن دفاع کند که همیشه پیروان حق کم بودند به گواه آن که قرآن می گوید:

وَ ما آمَنَ مَعَهُ إِلاّ قَلِیلٌ .

ص:36

شگفت آورتر اینکه،خود ابن عساکر از گفته خویش غفلت کرده و او را مجدّد مذهب،در رأس سوم شمرده و می گوید:مجدد مذهب اسلام در پایان قرن اول، عمر بن عبد العزیز(م 101)و در پایان قرن دوم،محمد بن ادریس شافعی(م 204) و در پایان قرن سوم،ابو الحسن اشعری(م 324)و در پایان قرن چهارم ابو بکر باقلانی(م 403)،بوده است.

ناگفته پیداست،حدیثی که در این مورد از پیامبر گرامی نقل می کنند که فرمود:«در سر هریک صد سال،فردی از امّت به تجدید اسلام خواهد پرداخت»، گذشته از آنکه پایه ای ندارد،تطبیق آن نیز بر موارد مذکور،به شدت مردود است، زیرا اگر بنا باشد مجددهای واقعی را که گردوغبار جهل و تحریف امویان و عباسیان را از چهره اسلام زدودند،بشماریم،باید گفت،در پایان قرن اول،مجدد مذهب اسلام،حضرت باقر العلوم-علیه السّلام-(ت 57،م 114)و در پایان قرن دوم، علی بن موسی الرضا-علیه السّلام-(ت 148،م 203)هستند.شگفتا،چگونه می توان ابو الحسن اشعری را مجدد مذهب خواند،در حالی که هیچ فرقه ای از فرق اسلامی اندیشه های او را نپذیرفت؟او از معتزله برید و حنابله نیز دست رد بر سینه او زدند و با مذهب شیعه نیز رابطه و پیوندی نداشت و شاگردان مهمی هم پرورش نداد، پس چگونه می توان او را مجدد مذهب دانست؟!

آری از سال 600 به بعد،نه تنها اندیشمندانی راه او را برگزیدند،بلکه پیروی او یک نوع مذهب جهانی برای اهل سنت به شمار آمد،و به خاطر عظمتی که پیدا کرد،ترجمه نویسان مذاهب اهل سنت،هرکدام کوشیدند،او را به خود نسبت دهند،شافعی ها می گویند:اشعری در فقه از امام شافعی پیروی می کرد، مالکی ها می گویند:او بر مسلک مالک بود.ولی چون او در عراق پرورش یافته بود،و عراق مرکز فقه حنفی بود،می توان گفت که در فقه،حنفی بوده است،هر

ص:37

چند در آغاز کتاب«الابانه»خود را دربست در اختیار احمد بن حنبل می گذارد و چشم و گوش بسته از او پیروی می کند،با این همه شیخ کوثری معاصر می گوید:

این نوع تعبیرها از امام حنابله،جنبه تاکتیکی داشته و نظر این بود که در میان آنان نفوذ پیدا کند.

در هرحال،نمی توان خدمت ظاهری شیخ را نسبت به اهل تنزیه نادیده گرفت،سرانجام،مسلک اشعری،مسلک تنزیه از تجسیم و جهت داری است، و مشایخ اشاعره نیز بر این عقیده،افتخار می کنند،ولی کتاب«الابانه»او در این قسمت،بسیار سست و کوتاه و تا حدی گمراه کننده است.

ابن عساکر در کتاب«التبیین»،فصل نخست این کتاب را نقل کرده است (1).

آنچه که در مقدمه این کتاب آمده است،در«مقالات الاسلامیین»در فصل تبیین عقائد اهل حدیث با تصرف مختصری آورده است،و آنچه که در بخش عقائد اهل حدیث در کتاب«مقالات الاسلامیین»آمده است،با کتاب«السنه»احمد بن حنبل تفاوت چندانی ندارد،جز اینکه تعبیرات شیخ،به تنزیه نزدیک تر است.

حالا کدام یک را جلوتر نوشته است؟چندان روشن نیست و در این باره گفتگوهایی شده است که نمی توان به آنها استناد کرد.

این دو کتاب،نه تنها از نظر روش با هم متغایرند،بلکه از نظر متون مسائل نیز با هم اختلاف دارند،در کتاب«لمع»مسائلی عنوان شده که هرگز در کتاب «ابانه»از آنها گفتگو نشده است و....

اینک به برخی از آنها اشاره می کنیم:

1-مسئله عدل و جور که شاخه ای از حسن و قبح عقلی است،و اظهارنظر قاطع در این مسئله تأثیر به سزایی در غالب مسائل کلامی و اصولی دارد.

2-مسئله تقدم قدرت بر فعل،وی در این کتاب می گوید:استطاعت خدا به حکم اینکه قدیم است،بر فعل مقدم است،ولی در بشر،مقارن و هماهنگ می باشد.

3-حدّ ایمان چیست؟از مسائلی که از زمان مسئله حکمین،بر سر زبانها افتاده است،حد ایمان است و اینکه آیا مرتکب گناه کبیره،باز هم موءمن است،یا این عمل،او را از حد ایمان بیرون می برد؟خوارج می گویند:او کافر است،معتزله می گویند:در درجه ای میان ایمان و کفر قرار دارد،در حالی که شیخ و دیگر طوائف اسلامی می گویند:او مؤمن است،اما با این عمل،دچار«فسق»شده است.

از منابع،عقل است؛این رساله،برای بار سوم در سال 1400،در حیدر آباد کن، منتشر شده و قبلا نیز در ذیل کتاب«اللمع»چاپ شده بود.

چنین احادیثی راه برود و این برای او کار مشکلی خواهد بود،و هرچه هم تظاهر به پیروی اهل حدیث کند،به دشواری پذیرفته خواهد شد.از این روی،وقتی در بغداد به حضور«بربهاری»،شیخ حنابله رسید و گفت:«یهود و نصارا،معتزله و روافض را پاسخ گفته ام و چنین و چنان کرده ام»،او سری تکان داد و گفت:«از آنچه می گوئی چیزی نمی فهمم،اگر سخنی از احمد حنبل داری بگو» (1).

از همان روز نخست،مکتب شیخ،مورد پذیرش حنابله قرار نگرفت، و شاگردانش نیز مورد مهر ایشان واقع نشدند.در قرن پنجم هجری که مکتب شیخ، به گونه ای رو به فراگیری نهاد و شخصیت هائی مانند ابو بکر باقلانی،متوفای 403، و ابن فورک،متوفای 406 و ابو القاسم قشیری نیشابوری،متوفای 465 و فرزند او عبد الرحیم قشیری،متوفای 514،به ترویج شیوه او پرداختند،این مطلب بر پیروان احمد بن حنبل گران آمد و ناسازگاری عجیب و بی سابقه ای میان این دو گروه پدید آمد و تاکنون نیز این منافرت و مطارده باقی است،سرانجام،منهج اشعری مکتبی شد که نه اهل حدیث آن را می پذیرفتند و نه پیروان عقل و خرد مانند معتزله،از آن جانب داری می کردند،در حقیقت این مکتب،در میان فشار دو گروه قرار گرفت، گروهی دوست که به مخالفت تظاهر کرده و به تفسیق و احیانا تکفیر پیروان شیخ می پرداختند و گروهی دشمن که از روز نخست از هر نوع هم کاری با اهل حدیث و متظاهرین به مکتب آنان اباء داشتند،اکنون ما نمونه هائی از این مشاجره ها را که در حقیقت یک نوع بی مهری در حق شیخ و پیروان اوست،منعکس می کنیم:

کتابهای ارزشمندی مانند:«سیر اعلام النبلاء»در بیست و شش جلد نوشته است، او در این کتاب و همچنین در کتاب های دیگر،نسبت به اهل حدیث مهر می ورزد و همه آنان را هرچند از نظر علم و دانش در مرتبه بسیار نازلی باشند،به زیباترین وجه،ترجمه می کند،اما وقتی به ترجمه شیخ ابو الحسن اشعری می رسد،بسیار مختصر و کوتاه و فشرده از او یاد می کند،و در پایان ترجمه می گوید:

«هرکس مایل است اشعری را خوب بشناسد،به کتاب«تبیین کذب المفتری»،نگارش ابن عساکر،مراجعه کند،آنگاه با حالت دعاء و تضرع می گوید:

پروردگارا ما را بر سنت پیامبر بمیران و به بهشت ببر و به ما نفس مطمئن عنایت کن، تا در پرتو آن،دوستان تو را دوست بداریم و دشمنانت را دشمن،و بر بندگان گنه کارت طلب آمرزش کنیم و به آیات محکم کتابت عمل کرده و به متشابه آن ایمان آوریم و تو را به آنچه که خود را به آن توصیف کرده ای،بستاییم».

چنین دعاهائی در این مقام،از طعنه بر شیخ خالی نیست و منظور اینست که وی پیرو سنّت نبوده و نفس مطمئن نداشته و وارد بهشت نخواهد شد بلکه از بندگان گناه کار است که باید برایش آمرزش بخواهیم،چه اینکه او خدا را به آنچه خودش توصیف کرده،نمی ستوده است.

تاج الدّین سبکی،فرزند تقی الدین سبکی که مانند پدرش از پرچم داران مکتب اشعری در قرن هشتم قمری می باشد،پس از نقل کلام«ذهبی»،در حالی که آتش خشم،وجودش را فراگرفته است،می گوید:

وی در ترجمه شیخ،به فشرده گوئی پرداخته و در ستایش او کوتاهی نموده و خوانندگان را به کتاب ابن عساکر حواله داده است،در حالی که او در ترجمه پیروان فرقه مجسمه کوتاهی نکرده و خوانندگان را به کتاب های دیگر ارجاع نداده و به طور

ص:43

مستقصی به ترجمه آنان پرداخته است،حتی به ترجمه افراد بی اهمیت از حنابله نزدیک به زمان ما توجه داشته و صفحاتی را برای آنان سیاه کرده است.ای شیخ،چه میشد اگر به ترجمه شیخ اشعری می پرداختی،و او را به سان کسانی ترجمه می کردی که هزارهزار برابر از او پائین ترند؟چه انگیزه نفسانی در اینجا مانع از این کار شده است؟به خدا سوگند،تو دوست نداری آوازه او در شهرها به نیکی پیچد و جرأت آن را نداری که عداوت خود را آشکار کنی،زیرا در این صورت طعمه شمشیرهای الهی می شدی:

و اما دعائی که پس از ترجمه کوتاه نمودی،ای بیچاره آیا اینجا جای آن دعاست؟:

تو با این گفتارت که از خدا درخواست کردی دشمنان او را دشمن بداری، اشاره به این می کنی که شیخ از دشمنان خداست،و تو او را مبغوض می شماری، ولی به همین زودی در پیشگاه خدا محاکمه می شوی،روزی که او می آید و گروهی از علمای مذاهب اربعه و صالحان از صوفیه و بزرگانی از اهل حدیث با او همراهند، تو کسی هستی که در تاریکی تجسیم که از آن دوری می ورزی،فرو رفته ای و از بزرگترین رهبران آن هستی،در حالی که در این مسئله چیزی نمی فهمی:

ای کاش می دانستم،چه کسی است که خدا را آن چنان توصیف می کند که خود او توصیف می کند؟چه کسی است که او را به مخلوق تشبیه می کند؟آیا خدا نفرموده که لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ (شوری11/). (1)

فتنه عظیمی در خراسان میان،گروه درگرفت،گروه حنابله،به لعن و سب شیخ برخاسته و به عداوت با او تظاهر می کردند،از این جهت،در این باره بزرگان علمای خراسان متفقا استفتائی را امضاء کردند که ما به ترجمه پاسخ آن می پردازیم:

«به نام خداوند بخشنده مهربان.پیروان حدیث،همگی اتفاق نظر دارند که ابو الحسن اشعری،پیشوایی از پیشوایان پیروان حدیث بوده،و مذهب او همان مذهب اهل حدیث است و او در اصول عقائد،به شیوۀ اهل سنت سخن گفته و مخالفان و منحرفان و بدعت گزاران را محکوم کرده است.او مردی بود که در عصر خود،در برابر معتزله و روافض قد برافراشت و چون شمشیر کشیده ای در برابر آنان ایستاد و هرکس دربارۀ او بدگوئی کند و یا به او لعن و ناسزا بگوید،در حقیقت دربارۀ همۀ اهل سنت بدگوئی نموده و ما امضاکنندگان زیر،با کمال رغبت،این پاسخ را امضا کرده ایم.به تاریخ ذی قعده 436،عبد الکریم هوازن قشیری،محمد بن علی خبازی،ابو محمد جوینی،ابو الفتح شاشی،و علی بن احمد جوینی،ناصر العمری،احمد بن محمد الایوبی،برادرش علی،ابو علی صابونی،ابو عثمان صابونی،فرزندش ابو نصر بن ابی عثمان،شریف بکری،محمد بن حسن و ابو الحسن ملقاباذی.

حتی برخی از آنان،جمله های فارسی نیز که حاکی از عظمت شیخ است، نوشته اند،مثلا عبد الجبار،اسفراینی چنین نوشت:«این ابو الحسن الاشعری»،آن امام است که خداوند عز و جل،این آیت در شأن وی فرستاد: فَسَوْفَ یَأْتِی اللّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ و مصطفی-علیه السّلام-در آن روایت،به جدّوی ابو موسی، اشارت کرد،فقال:«هم قوم هذا» (1).

ص:45

اشاعره نیز مورد لعن قرار گیرند و آنان از وعظ و تدریس و دیگر برنامه های دینی ممنوع شوند،و در این مورد از گروهی از معتزله کمک گرفت،گروهی که مدعی بودند پیرو ابو حنیفه اندولی در حقیقت این ادعاء را پوششی برای نشر اندیشه های خود قرار داده بودند،تا اینکه مذهب شافعی و مذهب اشعری هردو،مورد طعن و انتقاد قرار گرفت،این فتنه که شراره های آن از خراسان برخاست،شام و عراق و حجاز را نیز فراگرفت و بی خردان،در نمازهای جمعه،به لعن اهل سنت(اشاعره)پرداختند.

در مقابل این جریان،ابو اسحاق بن موفق که مرد متنفذی بود،کم کم با سران سپاه و دربار تماس گرفت تا شاید این فتنه را بخواباند،ولی ملاقات با سلطان وقت،جز از طریق ابو نصر کندری امکان پذیر نبود،در این هنگام،فتنه بالا گرفت.طغرل بک فرمان داد که قشیری و امام الحرمین و ابو سهل را دستگیر و تبعید کنند و اجازۀ اجتماع به آنان ندهند،وقتی فرمان سلطان در شهر قرائت شد، ابو سهل در شهر نبود،ولی مأموران دولتی،ابو القاسم قشیری را گرفتند و در نقطه ای به نام«قهندر» (1)زندانی کردند.

امام الحرمین که محکوم به تبعید بود،پنهان شده و به طور مرموزی از شهر خارج شد و از طریق کرمان عازم حجاز گشت و در مدینه و مکه مجاور شد و از این جهت«امام الحرمین»لقب گرفت،ولی قشیری و شخص دیگری به نام فراتی،بیش از یک ماه را در زندان سپری کردند.

ابو سهل بن موفق که خود محکوم به زندان شده بود،توانست در بیرون، گروهی آشنا با جنگ و گریز را دور خود جمع کند،تا بتواند دوستان خود را از زندان آزاد کند و سرانجام،پس از یک درگیری میان گروه ابو سهل و مأموران دولتی،وی

ص:47

توانست ابو القاسم قشیری و فراتی را از زندان آزاد سازد و چون می دانست که این کار عواقب بدی خواهد داشت،منطقۀ خراسان را ترک گفت و سرانجام در ری دستگیر و زندانی گردید و اموال او را مصادره کردند،سپس آزاد شد.

این جریان و سخت گیری بر اشاعره ادامه داشت تا روزی که طغرل بک چشم از جهان فرو بست و وزیر او کندری نیز به قتل رسید و زمام امور را فرزند پادشاه پیشین،الب ارسلان به دست گرفت و نظام الملک را وزیر خود ساخت،در این شرائط برای اشاعره،گشایشی رخ داد و توانستند نفس راحتی بکشند (1).

رونویسی کرده است.تاریخ این نامه،سال 469 ه است.

ما اینک به ترجمه خلاصه آن می پردازیم:

«به نام خداوند بخشنده مهربان:

کسانی که نام و نسب آنان در این جا آمده است،و دین و امانت آنان آزموده شده و همگی از فقها و علما و قاریان هستند،با دست خط خود به ادای امانت پرداخته و از آن می ترسند که مصداق آیۀ«و من اظلم ممن کتم شهادة عنده من الله»باشند:

اینان گواهی می دهند که گروهی از حشویه،و مردم پست و فرومایه که نام حنبلی بر خود نهاده اند،در بغداد،بدعت های زشتی را آشکار کرده اند که تاکنون هیچ ملحدی اظهار نکرده تا چه رسد به خداشناسی،و هرگز منکر شریعتی و یا معطلّی آن را به زبان نیاورده است،کسانی که(خدا را از نقص و آفت پیراسته می دانند و حدوث و تشبیه را از ساخت او نفی می کنند و او را از حلول در اشیاء و زوال، برتر و بالاتر می دانند و هرگز دگرگونی را بر او تجویز نمی کنند)،نزد اینان کافر و طاغی و مخالف اهل حق و ایمان می باشند،آنان بدگوئی دربارۀ پیشوایان گذشته و عیب جوئی اهل حق و استوانه های دین و لعن آنان در اجتماعات و محافل و بازارها و میادین را به آخرین درجه رسانده اند:

گمراهی و کجروی،آنان را بر آن داشته تا درباره استوانه های هدایت به بدگویی بپردازند و کارهای دینی آنان را معصیت و گناه بشمارند و در این کار تا آنجا پیش رفته اند که امام شافعی و یاران او را به باد ناسزا گرفته اند:

این هرج و مرج همچنان رو به فزونی بود،تا اینکه امام یگانه،ابی نصر،فرزند ابو القاسم قشیری از مکه بازگشت و مردم را به وحدت کلمه و تنزیه خدا از حوادث و محدودیت،دعوت کرد:

ص:50

اهل تحقیق به ندای او پاسخ مثبت گفتند،ولی حشویه در ضلالت خود باقی مانده و بر نادانی خود اصرار ورزیدند و حاضر نشدند چیزی جز این بگویند که خدای آنان پای و دندان و حنجره و حلقوم و انگشتان دارد و او شخصا از عرش فرود می آید و بر الاغی سوار می شود.او به صورت یک جوان نو خط که دارای موهای مجعد و فرزده است،تاج درخشانی بر سر و کفش هایی طلایی به پای دارد و میان مردم راه می رود.آنان این سخنان را در کتاب های خود آورده و در مجامع،در میان عوام پخش می کنند و می گویند:خبرهایی که این مضامین در آنها هست،باید به همان ظواهر آنها معتقد شد و سرانجام می گویند:خدا با صدایی چون غرش رعد و شیهۀ اسب،سخن می گوید؛آنگاه بر اهل حق انتقاد می کنند،که چرا می گویند،خدا بالاتر و برتر از آن است که با این صفات جسمانی توصیف شود،و او آراسته به دانش و علم و قدرت،شنوائی و بینائی،و زنده و بااراده و سخنگو است و صفات خدا قدیم است و او بالاتر از آن است که دگرگونی و تغییر در ذات او راه یابد و هرگز صحیح نیست ذات او را به مخلوقی تشبیه کنیم و سخن گفتن او را به سان سخن گفتن مخلوق بدانیم:

فقهای اسلام،با آن که در فروع مذهب با هم اختلاف دارند،همگی در این اصول موافقند و آنها را تدریس می کنند،و هرگز کسی جرأت نیافته که این عقیده را انکار یا آن را رد کند و این عقیدۀ یاران شافعی است که از صمیم دل به آن ایمان دارند و از غیر آن بی زاری می جویند و این گروه،فریادرسی جز خدا و رأفت وزیر دادگستر و پشتوانۀ دین و کشور،جناب نظام الملک ندارند:

خدا او را از آن زندگی بهره مند سازد که در آن خرم و خندان و از بلاها در امان باشد و گرد اندوهی بر چهرۀ او ننشیند،اگر او به آنچه که اساس آن را ریخته کمک نکند و با تصمیم قاطع،گمراهان را از کج روی باز ندارد و فرمان مجازات آنان را

ص:51

صادر نکند؛-به طور مسلم-دین پس از خرمی رو به افسردگی می نهد و اسلام چون روز نخست غریب و تنها می گردد:

امضاکنندگان،چشم به راهند که به آرزوی خود برسند و دل به یاری و کمک شما بسته اند،اگر به این حادثه،توجه نشود و از چهرۀ اهل شریعت،گرد اندوه را نزدایند،روز قیامت مسئول خواهند بود،زیرا آنچه لازمۀ بیان حقیقت بود،گفته شد و اهل معرفت و دیانت،آنچه بر عهده داشتند،به سمع آن جناب رساندند.به خاطر قدرتی که حضرتش در شرق و غرب دارد،و در میان عجم و عرب فرمان او رواست، حجت خدا بر او تمام است:

چگونه مسئول نباشد،با آنکه رشتۀ کارها به دست اوست،و خدا او را برگزیده و امر و نهی او بی چون و چرا انجام می شود؟خدا او را موفق بدارد و از لغزش حفظ کند و در انجام مقاصدش یاری فرماید و فکر و قلب او را به سوی کمک به مردم و تقویت دین گرایش دهد».

این متن شکوائیه ای است که به نظام الملک نوشته شد و شخصیت هایی زیر این نامه را امضا کردند و اکثر آنان همراه امضای خود مطالبی مشابه این نامه را نوشته اند و ما به خاطر پرهیز از تکرار،فقط از امضاکنندگان نام می بریم و از ترجمه آنچه که در کنار امضای خود نوشته اند،خودداری می کنیم،اینک اسامی شخصیت های بزرگ اشاعره که بر این شکوائیه صحه نهاده اند:

ابراهیم بن علی فیروزآبادی،حسین بن محمد طبری،عبید اللّه بن سلامۀ کرخی،محمد بن احمد شاشی،سعد الله بن محمد الخاطب،حسین بن احمد بغدادی،عزیزی بن عبد الملک.

ابن عساکر،این حادثه را نقل کرده،ولی از واکنش نظام الملک در برابر این

ص:52

نامه،سخن نگفته است،لیکن محقق کتاب(تبیین کذب المفتری)،در پاورقی یادآور می شود که:

«وزیر مزبور،نامه ای به فخر الدوله و ابی اسحاق شیرازی نوشت و کار حنابله را محکوم کرد،از این جهت،آرامشی به سان آرامشی پیش از طوفان،حاکم شد،ولی شیخ حنابله وقت،ابو جعفر بن ابی موسی،زبان به بدگوئی درباره ابو اسحاق (نویسنده شکوائیه به نظام الملک)گشود،و با نیش زبان،او را می آزرد،نتیجه این شد که فتنۀ بزرگی به پا شد که در آن،بیست نفر،جان خود را از دست دادند،در آن موقع،خلیفه فرمان داد که هردو گروه،راه صلح و صفا را در پیش گیرند،پس از انعقاد صلح میان ابو اسحاق و حنابله،از جانب مخالفان،شایعه سازی شد که ابو اسحاق از مذهب اشعری تبرّی جسته است،این بار،ابو اسحاق در حالی که به خشم آمده بود و کسی نمی توانست او را آرام کند،نامه دومی به نظام الملک نوشت و در آن از فتنه گران شکایت کرد،چیزی نگذشت که در سال 470 ه،پاسخ نامه رسید و در آن از ابی اسحاق،دل جوئی فراوانی شد و ضمنا فرمان داده بود که حنبلیان فتنه انگیز باید ادب شوند و رئیس آنان،ابو جعفر بن ابی موسی را زندانی کنند.

در این شرائط،دوباره آرامشی به جامعۀ علمی بازگشت و خاطر اشاعره آسوده شد و حشویه ریشه کن گشتند و اهل سنت نفس راحتی کشیدند (1).

ولی اکنون این مخالفت به صورتی دیگر در میان اهل سنت جلوه کرده و گروهی تحت عنوان سلفی گری،مکتب حنابله را احیا نموده و ظاهرپرستی را بر تفکر و تعقل ترجیح داده و همان افکار و عقائد را که مشایخ اشاعره در قرن پنجم از آنها بیزاری جسته بودند،بار دیگر زنده می کنند،این گروه،اکنون در لباس وهابیت و در

ص:53

پوشش احیای افکار ابن تیمیه،اظهار وجود نموده و آن عقائد را ترویج می کنند و هرگز ابا ندارند که خدا را موجودی در آسمان بدانند که بر تخت خود نشسته و گاه و بی گاه، از عرش به آسمان نخست فرود می آید!

اخیرا در حجاز،کتابی به نام«علاقة الاثبات و التفویض»،به قلم یکی از دانشجویان دانشگاه مدینه،نگارش یافته و مفتی سعودی نیز بر آن تقریظ نوشته و هدف از آن،اینست که صفات خبریۀ موجود در قرآن را به همان معنای لغوی بر خدا حمل کنند.

نگارنده،خود در یکی از شماره های جریدۀ«رابطة العالم الاسلامی» مقاله ای به قلم عبد العزیز بن باز،مفتی کنونی سعودی خواند که وی در آنجا می گفت:«ما نمی توانیم بگوییم خدا جسم نیست،زیرا چنین سلبی در قرآن و حدیث وارد نشده است».

ما به نقد این سخن نمی پردازیم،زیرا ناگفته روشن است که آیۀ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ مدرک همۀ این صفات سلبی است،زیرا اگر خدا جسم باشد،طبعا مثلی خواهد داشت،بلکه ذهن شما را به نقطه ای دیگر معطوف می داریم.در جهانی که همۀ علوم سیر تکاملی خود را می پیماید و بشر به سوی کمال علمی پیش می رود، در این شرائط هرگاه معارف عقیدتی ما در این حدّ باشد که حتی نتوانیم در توصیف خدا بگوییم که جسم نیست؛تکلیف این معارف چه خواهد بود.

اکنون که با زندگی ابو الحسن اشعری آشنا شدیم،لازم است طی فصلی جداگانه،به تبیین عقائد او در زمینه های مختلف بپردازیم،ما به خواست خداوند، در این فصل،اصول عقائد او را مطرح می کنیم و بیشتر به دو کتاب معروف او «الابانه»و«اللمع»استناد می جوییم.

ص:54

ص:56

اهل حدیث و از پی آنان اشاعره،برای ظواهر قرآن و حدیث،ارزش والایی قائل شده و به هیچ قیمت نمی خواهند از ظاهر قرآن رفع ید کنند و ظاهرگرایی،اساس مذهب آنان را تشکیل می دهد.

از طرفی دیگر،تنزیه خدا،و پیراستگی او از جسم و جسمانیات،اصل مسلمی است که قرآن بر آن تأکید می کند،و می فرماید:

لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ (شوری11/).

با چنین اصل مسلمی،چگونه می توان،ظواهر آن کلمات و اوصاف را پذیرفت و به اصطلاح،ظاهربین گشت؟

اینک ما در این فصل،به کلیۀ مذاهب،درباره این گونه از صفات خبری اشاره می کنیم،هرچند مقصد اصلی،پی گیری عقائد اشاعره است:

1-گروهی از مجسمه،در لباس اسلام،همۀ این صفات را بر خدا به همان معنای لغوی حمل کرده و از توصیف خدا به جسم و جسمانیات،ابایی ندارند.

شهرستانی می گوید:گروه«مشبهه»از حشویه،برای خدا«مصافحه»نیز معتقدند و می گویند:خدا با مخلصان،در دنیا و آخرت معانقه می کند و آنان را در آغوش می گیرد:

کعبی از برخی از مشبهه نقل می کند که«خدا در دنیا انسان های مخلص را زیارت کرده و آنان نیز او را زیارت می کنند»:

داود جواربی می گوید:«از دستگاه تناسلی و ریش که بگذرید،خدا دیگر اعضای انسانی را داراست.»او جسم است،او دارای گوشت و خون و اعضاء از قبیل دست و پا و سر و زبان و دو چشم و دو گوش است.او جسم است اما نه مانند دیگر اجسام،او گوشت و خون دارد،ولی نه مانند دیگر گوشت ها و خون ها

ص:58

و سرانجام،او دارای موی پرپشتی است و موی او مجعد(فرزده)است.این گروه،از توصیف خدا به نشستن بر عرش،داشتن صورت و دو دست و حرکت و دیگر صفات، ابایی ندارند،تنها گریزگاهی که برای خود اندیشیده اند،اینکه بگویند،خدا همه نوع اعضای انسان را دارد،جز اینکه جنس این دو با هم فرق دارد (1).

چنین عقائدی غالبا در بین حشویة رشد می کرد،همان گونه که اساس مذهب«کرامیّه»است،ولی بحث دربارۀ این گروه لزومی ندارد،زیرا با انقراض آنان،این لکه،از دامن مسلمانان زدوده شده است،مهمّ بررسی عقائد دیگران و بیش از همه عقائد اشعری در این رابطه است.

داریم،در حالی که شیخ اشعری از توصیف به جسمیت و گوشت و پوست ابراز انزجار کرده و خود را جزء«منزهه»می داند،چیزی که هست،می گوید:خدا همه این صفات را بدون کیفیت آنها داراست؛اینک به ترجمه بخشی از عبارات او می پردازیم:

1-خدا بر عرش خود مستقر است،چنان که می گوید: اَلرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی (طه5/):

او صورت دارد ولی بدون کیفیت،چنان که می گوید: وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ (الرحمن27/).(صورت پروردگارت که داری بزرگی و احترام است،می ماند):

خدا دو دست دارد ولی بدون کیفیت،چنان که می فرماید: ...خَلَقْتُ بِیَدَیَّ ... (ص75/).(با دو دستم آفریدم...)و او دارای چشم است اما بدون کیفیت،چنان که می فرماید: ...تَجْرِی بِأَعْیُنِنا... (قمر14/).(کشتی نوح در برابر دیدگان ما،روان بود).

آنگاه پس از طرح برخی از آیات که در آنها از اینگونه صفات خبری یادشده است،یادآور می شود:همه این آیات گواهی می دهند که خدا داخل در مخلوق نیست و مخلوقات او داخل در او نیستند،و او بر عرش خود جای گرفته ولی بدون کیفیت و بدون تکیه (1).

البته اجرای صفات خبری بر خدا به این شکل،به اشعری اختصاص ندارد، بلکه از شخصیت هایی مانند ابو حنیفه و شافعی نیز نقل شده است،و همۀ آنان اظهار نظر می کنند:آنچه در قرآن از صورت و دست و نفس،در حق خدا وارد شده است،

ص:60

به همان معنای لغوی با قید«بدون کیفیت»حمل می شود،و ابن کثیر شامی،در تفسیر آیه ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ ،این نظریه را از مالک و اوزاعی و ثوری و لیث بن سعد و احمد و اسحاق بن راهویه،نقل کرده است،و نصوص برخی از آنان،در کتاب «علاقة الاثبات و التفویض»ص 46-49،وارد شده است.

تا این جا با دو نظر درباره صفات خبری آشنا شدیم،یکی نظر مجسمه و مشبهه که از اعتقاد به تجسیم و تشبیه ابایی ندارند،تنها می گویند دو نوع جسم داریم و دو نوع گوشت،و دیگری نظر ابو الحسن اشعری که او با اجرای این صفات بر خدا به همان مفاهیم لغوی موافق است،جز اینکه برای پرهیز از تشبیه می گوید:

کیفیت موجود در انسان،در وی نیست.

ما قبل از آنکه درباره نظریات دیگر سخن بگوییم (1)،به تجزیه و تحلیل نظر اشعری می پردازیم.

کیفیت ندارد».

ولی او با ابداع این نظر یا پیروی از این نظر که قبل از او دیگران نیز گفته اند، دیدگاه خود را در ابهام و پوشیدگی فرو برده است،زیرا همان طوری که باید تنزیه خدا را در نظر گرفت،که خود یکی از ارکان عقائد اسلامی است،باید از اجمال گوئی و ابهام سرائی(تعقید)پرهیز نمود،اگر تفسیر صفات خبری به جایی منجر شود که این صفات،به صورت یک رشته صفات مبهم و سردرگم درآید و انسان از گفتن این جمله ها چیزی نفهمد و سخن گفتن،به صورت لقلقۀ زبان درآید،این نیز بر خلاف عقائد اسلامی است،بنابراین،نه تنها باید تنزیه را در نظر گرفت،بلکه باید به مسئلۀ روشن گویی و دوری از ابهام نیز نظر داشت.

با توجه به این دو رکن،عقیده اشعری یکی از دو حالت را به خود می گیرد:

یا سر از تشبیه و تجسیم درمی آورد،یا صفات خبری به صورت مفاهیم مجمل و مبهم و معقّد درمی آید،و هردو برخلاف عقائد اسلامی است.

توضیح،اینکه الفاظی مانند:دست،پا،صورت،چشم،قدم و غیر آنها به همان معنای لغوی،از طرف هر واضعی به گونه ای وضع شده که کیفیت،مقوم معانی این الفاظ است،یعنی واضع کیفیت دست را،با مراتب مختلفی که در انسان و حیوان دارد،در نظر گرفته و این لفظ را بر آن وضع کرده است.

اگر هم وضع«تعینی»را نپذیریم و بگوییم نوع الفاظ از طریق وضع تعینی و کثرت استعمال،بر چنین معانی وضع شده اند،سرانجام این کیفیت با مراتبی که دارد،مدنظر بوده و برای آن وضع شده اند،اصولا دست بدون کیفیت و همچنین دیگر الفاظ به این شکل،فاقد معانی لغوی هستند و نمی توان چنین استدلالی را استعمال حقیقی و استعمال لفظ در معنای خود دانست.

ص:62

اکنون از اشعری سئوال می شود:اگر این الفاظ با همان معانی لغوی خود دربارۀ خدا به کار می رود،آیا مفهوم«ید الله»و یا«عین الله»،همان مفهوم«ید زید» و«عین زید»است یا نه؟

در صورت نخست،نتیجه آن،تشبیه و تجسیم است،زیرا حمل الفاظ بر همان معانی لغوی،جدا از اثبات کیفیت نیست و همان طور که یادآور شدیم «ید»بدون کیفیت،«ید»لغوی نیست،و اگر بخواهند از آن،معنای قدرت اراده کنند،در این صورت،از جرگۀ اهل حدیث و یا مکتب خود بیرون آمده اند و به مکتب های دیگر پیوسته اند که بعدا توضیح خواهیم داد،در این مکتب،تأویل به نحو مجاز و یا کنایه گویی،گناه نابخشودنی است که معتزله و قدریه به آن متهم هستند.

در صورت دوم،این صفات به صورت یک سلسله الفاظ فاقد معنا و مفهوم درآمده و معارف الهی،حالت معمّاگویی و ابهام سرایی به خود می گیرد و هردو بر خلاف اصول اسلام است.

اشاعره اگر بخواهند خود را جزء مثبتین (1)معرفی کنند،باید کیفیت را حفظ کنند و حفظ کیفیت با تنزیه سازگار نیست.

قرآن،ما را به تدبر در آیات خود،دعوت می کند و می فرماید: أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ (نساء82/).(آیا در قرآن نمی اندیشند؟)و نیز می فرماید: کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ مُبارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیاتِهِ وَ لِیَتَذَکَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ (ص29/).

«کتابی پربرکت است که آن را به سوی تو فرو فرستادیم،تا در آیات آن بیندیشند و خردمندان متذکر شوند».

ص:63

قرآن در هفت مورد کلمه«استوی علی العرش»را به کار برده است،اهل حدیث و اشاعره می گویند،مقصود از«استواء»همان استقرار و به یک معنا جلوس است،ولی کیفیت این جلوس برای ما روشن نیست.در این صورت باید از آنها پرسید،آنچه ما تاکنون از استقرار و یا جلوس درک کرده ایم،کیفیت آنهاست و استقرار بدون کیفیت در حقیقت نفی استقرار است و بر فرض پذیرفتن،از این هفت آیه چه مطلبی به دست می آید؟و اگر استواء را به معنی استیلاء و تسلط بر جهان خلقت بگیرید،در این صورت از گروه«مثبت»بیرون آمده و در شمار نافیان و تأویل کنندگان درآمده اید.

البته نویسندگان اشعری مسلک و اهل حدیث،به کلماتی از گذشتگان استدلال می کنند که هرگز حجت نیست و قلم شرم دارد که جمله های آنان در اینجا نقل و ترجمه گردد،برای اینکه پایه اندیشه آنان که متأسفانه به نام«مثبتین صفات» معروف شده اند و این لقب زیبا را با خود یدک می کشند و گروه های دیگر را مؤوّل و نافی صفات معرفی می کنند روشن شود،در اینجا به ترجمۀ بخشی از آنها می پردازیم:

1-به عبد اللّه بن مبارک گفته شد:خدای ما چگونه شناخته می شود؟او در پاسخ گفت:او بالای آسمان هفتم،بر عرش قرار دارد و از مخلوق جداست.

2-اوزاعی گفت:خدا بر عرش خود مستقر است و به آنچه که در روایات دربارۀ صفات او آمده است،ایمان می آوریم.

3-دارمی در مقدمه کتاب«رد بر جهمیه»می گوید:

«خدا بر عرش خود مستقر و از مخلوق جداست و چیزی بر او پنهان نیست، دانش او بر آنها محیط و دیدگان او در آنها نافذ است.

4-مقدسی در کتاب«اقاویل الثقات فی الصفات»می گوید:

ص:64

«هرگز از پیامبر نقل نشده است که او مردم را از ایمان به آنچه که از ظاهر قرآن برمی آید،باز دارد؛از ظاهر قرآن برمی آید که خدا در قسمت بالای جهان قرار دارد و دارای دو دست و امثال اینهاست،و هرگز برای این صفات معنای دیگری جز آنچه که از ظاهر آنها برمی آید،نقل نشده است.در محضر پیامبر-صلّی اللّه علیه و آله و سلّم-،عالم و جاهل،تیزهوش و کندذهن،عرب بیابان گرد و شهرنشین، حاضر می شدند و این آیات را می شنیدند و هرگز پیامبر،چیزی نمی گفت که این آیات را از ظواهر آنها منصرف سازد.وقتی کنیزی در محضرش حاضر شد،به او گفت:خدا کجاست؟کنیز پاسخ داد:در آسمان است.حضرت چیزی در پاسخ نگفت،بلکه پاسخ او را پسندید و فرمان داد که او را آزاد کنند که او فرد با ایمانی است.

قرطبی در تفسیر آیه ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ (اعراف54/)می نویسد:

«گذشتگان،هرگز از خدا،جهت و سمت را نفی نمی کردند و در این باره سخن نمی گفتند،بلکه برای او جهت ثابت می کردند،همچنان که کتاب او و رسولان او خبر داده اند و هرگز دیده نشده است که یک نفر از سلف،استقرار خدا بر عرشش به صورت حقیقی را انکار کند،چیزی که هست،کیفیت استواء و استقرار برای آنان،مجهول و مبهم است،زیرا حقیقت او را کسی نمی داند (1).

گویندگان این کلمات که همگی از مشایخ حدیث اند و اشعری نیز همان عقیده را احیاء می کند،در کشاکش تشبیه و تعقید گرفتار آمده اند،زیرا حفظ ظواهر با کیفیت،تجسیم است و حذف کیفیت جز تعقید و ابهام گویی نتیجه ای ندارد.

ص:65

همین طوری که مشبهه می خواهند با جمله«جسم لا کالاجسام»و«له لحم لا کمثل اللحوم»،از چنگال تشبیه فرار کنند،این گروه نیز با افزودن«بلا کیف»،که مصدر جعلی آن«بلکفة»است،می خواهند از تشبیه فرار کنند و سرانجام سر از ابهام و تعقید درمی آورند،زمخشری در حق آنان،دو بیت دارد که ما به نقل یکی از آنها می پردازیم،چون مضمون دیگری را خارج از ادب نویسندگی می دانیم،او در باره آنان می گوید:

قد شبّهوه بخلقه و تخوّفوا شنع الوری فتستّروا بالبلکفه (1)

«اهل حدیث و اشاعره،خدا را به مخلوقش تشبیه کرده اند،ولی از شماتت مردم خود را در پوشش«بلا کیف»پنهان کردند».

ص:66

2-شهرستانی می گوید:گروهی از سلف،برای خدا صفاتی را اثبات کرده اند،به نام علم و قدرت،و برخی از صفات،مانند دو دست و صورت را صفات خبری می نامند،و آن را تأویل نمی کنند،برخی از سلف می گویند:ما به داوری عقل فهمیدیم که خدا یگانه است و شبیه مخلوقات خود نیست،ولی ما معانی آیه های اَلرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی و لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ و وَ جاءَ رَبُّکَ را نمی دانیم و مکلف به شناخت مفاهیم این آیات نیستیم،آنچه مکلفیم، این است که بدانیم خدا همتا و مانندی ندارد (1).

3-رازی در کتاب«اساس التقدیس»،به این رأی گرایش پیدا کرده و می گوید:باید بدانیم در آیات متشابه،مراد خدا غیر ظاهر آنهاست،و باید تفسیر آنها را به خدا واگذار کنیم و برای ما شایسته نیست که در تفسیر آنها وارد شویم (2).

«تفویض»معانی آیات متشابه به خدا،هرچند بهتر از دو راه پیشین است، زیرا اولی در تاریکی های تشبیه فرورفته و دومی در میان راه،سردرگم مانده است، ولی این نوع برخورد با آیات قرآن(تفویض)،شیوه کسانی است که نمی خواهند در معارف الهی به بحث و بررسی بپردازند،و در حقیقت،این گروه،خود را نسبت به معارف کتاب،امی معرفی می کنند و آیه وَ مِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لا یَعْلَمُونَ الْکِتابَ إِلاّ أَمانِیَّ (بقره78/)،دربارۀ آنان نیز صادق است.

آری این قول از نظر عقیدتی نسبت به دو قول نخست،کمتر دچار گرفتاری است،زیرا اهل تفویض هرچند خود را از فضیلتی محروم می سازند،اما در وادی گمراهی گام برنمی دارند.

ص:68

امروزه طرفداران اهل حدیث،وجود چنین نظریه ای را در میان خود،منکرند، در حالی که برخی از سخنانی که از احمد بن حنبل نقل شده است،حاکی از گزینش روش«تفویض»در برخورد با این صفات است.

حنبل بن اسحاق می گوید:از احمد بن حنبل پرسیدم:آیا از پیامبر،نقل نکرده اید که خدا به آسمان پایین،فرود می آید؟احمد در پاسخ گفت:ما به آن ایمان داریم و تصدیق می کنیم و در صورت صحیح بودن سند،حدیث را رد نمی کنیم.

سائل پرسید:آیا این نزول،نزول علمی است یا حرکت مکانی؟

در این هنگام،احمد گفت:ساکت باش و از این چیزها مپرس،حدیث را به نحوی که وارد شده تصدیق کن و برای خدا کیف و حدی قائل مباش (1).

به یک معنی می توان اشاعره را با این گروه،از نظر نتیجه یکسان دانست.

درست است که اشاعره خود را در جرگۀ مثبتان صفات،قرار می دهند و اهل تفویض،از هر نوع تفسیری خودداری می کنند،ولی اگر اشاعره در ادعای خود(بلا تشبیه و لا تکییف)راستگو باشند،این گروه نیز از درک معارف عقلی به سان اهل تفویض محرومند،زیرا در این صورت همانطور که یادآور شدیم،صفات الهی به صورت یک رشته الفاظ فاقد معنی درآمده و از آنها چیزی مفهوم نخواهند بود.

کمال«تعطیل»نموده اند.و از نظر اشاعره،نظریه نیابت ذات از صفات و همچنین نظریه اتحاد صفات با ذات،تعطیل ذات واجب،از صفات کمال است،ولی باید توجه نمود که:اگر«نظریه نیابت»،به معنی نفی صفات کمال باشد،نظرّیۀ اتحاد چنین نیست،بلکه در این نظریه،مقام ذات،از نظر کمال،به اندازه ای بالا می رود که عین این صفات می گردد.

اگر معتزله را از این نظر،«معطّله»می خوانند،باید«مفوّضه»را نیز جزء «معطّله»خواند،زیرا آنان نیز عقل و خرد را از بحث در معارف محروم ساخته و دستگاه تفکر را تعطیل نموده اند،در حالی که قرآن در موارد بی شماری،معارف بلندی را مطرح کرده و ما را به تدبر و امعان نظر در آنها دعوت نموده است،بلکه به یک معنی خود اشاعره نیز از«معطّله»هستند،زیرا همان طور که یادآور شدیم، حمل این صفات به همان معانی لغوی بر ذات خدا،با قید«بدون کیف»اگر سر از تجسیم و تشبیه درنیاورد،سر از«تعقید»و پیچیده گویی درآورده و این خود یک نوع تعطیل دستگاه تفکر،از معارف الهی است.

انسان،پس از مرگ با آن روبرو می شود،آگاه ساخته اند و علم این مسائل را بدون تحمل رنج،از طریق کتاب و سنت در اختیار آنان نهاده اند و علت آن،این است که مقدمات این مسائل در اختیار مردم نیست.اینها یک رشته علومی است مربوط به ماوراء حس و طبیعت که حس انسان در آنجا کار نمی کند،و اندیشۀ انسان به سوی آنها راه نمی برد،و حتی آگاهی های ابتدائی از آنها نیز،در نزد بشر نیست،ولی مردم،سپاس این نعمت را به جا نیاورده و به بحث پیرامون این موضوعات پرداخته اند و در سرزمین های سخت و دشواری گام نهاده اند که نه راهنمایی زبردست دارند و نه چراغی روشن (1).

خلاصۀ گفتار او را دو کلمه تشکیل می دهد:

یکی اینکه حقائق مربوط به جهان ماوراء طبیعت در قرآن آمده است و رنج بحث را از دوش ما برداشته است.

دوم اینکه:مبادی این نوع مسائل در اختیار ما نیست،زیرا حس و اندیشه به آنها راه ندارد،از این جهت،بحث دربارۀ آنها،به سان پیمودن راههای صعب العبور آن هم بدون داشتن راهنماست.

ما در گفتار نخست با او موافقیم،ولی آیا،آیاتی که پیرامون معارف وارد شده است،بدون بحث و بررسی قابل فهم است؟قرآن می فرماید:

هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ (حدید3/).

(او اول و آخر و ظاهر و باطن است و او بر همه چیز آگاه است)،آیا چنین حقیقتی با آن محتوای بلند،می تواند بدون بحث و بررسی های کلامی مفهوم باشد؟

بهمین جهت،قرآن کرارا مسلمانان را به تفکر و امعان نظر در آیات،دعوت

ص:71

می کند و یکی از علل این دعوت،درک چنین معانی بلند و عظیم است.

قرآن می فرماید:

وَ هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ (حدید4/).

(او با شماست در هر کجا که باشید).

آیا مقصود از این معیّت چیست؟آیا معیت حلولی و مکانی است که نتیجۀ آن،تشبیه و تجسیم است؟یا معیت علمی است و اینکه خدا در هر کجا هست از مخلوق خود آگاه است؟یعنی خدا در عین جدایی از مخلوق،از آن آگاه است؛ و یا مقصود،احاطۀ قیومی واجب نسبت به ممکنات است؟آیا تفسیر این آیه و تعیین یکی از احتمالات،نیاز به بحث و بررسی ندارد؟

و همچنین است دیگر آیات مربوط به معارف که بعد وسیعی در قرآن دارند.

این خیره سران،چون در باب معارف عنّین و عقیمند،این نوع بحث ها را ناسپاسی تلقی می کنند،در حالی که این نوع بحث ها ارج گذاری بر کتاب و سنت و تلاش برای فهم معانی بلندی است که در قرآن آمده است.

البته در سنتی که ندوی و هم فکران او به آن می بالند،چنین معارف بلندی وارد نشده است،معارف بلند آنان را نوعا روایات ابو هریره تشکیل می دهد که می گوید:

وقتی عزرائیل برای قبض روح کلیم آمد،موسی با نواختن سیلی محکمی بر چهرۀ او، یک چشم او را کور کرد (1).