بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

* ویژگی های دعا

آداب و شرایط دعا، اوقات و مکان های

استجابت دعا و دعاهای مستجاب

مؤلف:

محمّدرضا رجایی

اقیانوس معرفت

1386

ص: 3

تقدیم به یگانه منجی بشریّت

حضرت حجه بن الحسن العسگری (عج)

ص: 4

دعای کمیل··· 44

سخن الکسیس کارل و شکسپیر··· 47

بخش سوّم: شرایط دعا··· 49

1- به دست آوردن مال حلال··· 50

خواهش دعا و یک روایت از امام صادق علیه السلام··· 51

باز هم روایتی دیگر··· 52

2- عمل··· 53

سلطان ملک شاه و پیرزن··· 56

3- حقّ النّاس··· 57

روایتی از امام باقر علیه السلام··· 57

4- عدم درخواست گناه··· 58

حکایت··· 59

5- ایمان و یقین··· 59

روایت در باب معجزه ی دعا··· 61

6- پافشاری در دعا··· 62

7- عدم درخواست از مردم··· 63

ناامیدی از مردم··· 63

خضوع و خشوع در دعا··· 63

مخفی نگه داشتن دعا··· 63

8- اخلاص··· 68

یک حکایت از پیامبر صلی الله علیه و آله··· 69

بخش چهارم: آداب دعا··· 71

1- دعا در خلوت··· 72

2- دعا به برادران دینی··· 72

روایت··· 73

ص: 6

3- رو به قبله نشستن··· 76

4- بالا آوردن دستها··· 76

5- اعتراف به گناهان··· 77

6- صلوات··· 78

روایت··· 79

روایت··· 80

7- ذکرِ «یا اللّه» و دیگر اذکار··· 81

روایت··· 81

8- نام بردن حاجت··· 82

9- آمین گفتن··· 83

10- مسح کردن··· 83

بخش پنجم: موانع اجابت دعا··· 87

1- عمل نکردن به دستورات دینی··· 88

روایت··· 89

2- سستی در نماز··· 90

3- بعضی از گناهان··· 93

روایت··· 96

بخش ششم: زمان های استجابت دعا··· 97

1- بعد از فریضه ی نماز··· 98

2- هنگام روزه··· 99

3- هنگام سحر··· 100

4- شب و روز جمعه··· 102

روایت··· 104

5- اوقات با فضیلت دیگر··· 105

6- در چهار وقت دیگر دعا به اجابت می رسد··· 106

ص: 7

7- وقتهای دیگری که دعا مستجاب می شود··· 106

8- امام صادق علیه السلام، سه وقت دیگر را از وقتهای استجابت...··· 107

9- امیرالمؤمنین علیه السلام فرموده اند··· 108

10- هنگام رقّت دل··· 108

11- گریه··· 109

بخش هفتم: مکان های استجابت دعا··· 111

1- مساجد··· 112

2- بقعه های امامان··· 114

3- مکه مکرمه··· 114

به یاد روی تو··· 115

نظر کیمیا··· 116

بخش هشتم: دعاهای مستجاب··· 119

دعای پدر برای فرزند··· 120

داستان··· 120

دعای نکویی دیده··· 121

داستان··· 121

ستم دیده··· 123

دعای غایب برای غایب··· 124

سه دعای مستجاب··· 124

دعای مسافر··· 124

مؤمن مبتلا··· 125

سایل··· 125

واسطه قرار دادن محمد و خاندان پاکش··· 125

بهترین دعا··· 126

فهرست منابع··· 127

ص: 8

ص: 10

"ای میسر! دعا کن و مگو که از کار فراغت حاصل شده؛ یعنی خداوند هرچه مقدّر بوده انجام داده و از آن فارغ شده و دعا فایده ندارد. بدرستی که نزد خدای ( عز و جل) منزلت و مرتبتی است که نیل به آن مرتبت، حاصل نشود مگر به درخواست و خواهش. و اگر بنده ای دهانش را ببندد و درخواست نکند، چیزی به او داده نشود؛ پس سؤال کن تا عطا کرده شوی.

ای میسر! محققا مطلب این است که، دری نیست که کوبیده شود جز این که رو به صاحبش باز شود."(1)

در سوره ی بقره، آیه 186 می فرماید:

«وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنّی فَاِنّی قَریبٌ، اُجیبُ دَعْوَةَ الدّاعِ اِذا دَعانِ فَلْیَسْتَجیبُوا لی وَلْیُؤْمِنُوا بی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ».

"ای پیامبر! هرگاه بندگان من درباره ی من از تو سؤال کنند [بگو] من نزدیکم. وقتی که دعاکننده ای مرا بخواند، دعایش را اجابت می کنم پس آن ها باید فرمان مرا گردن نهند و به من ایمان بیاورند، باشد که راه یابند."

ص: 13

در تفسیر نمونه در مورد شأن نزول آیه ی شریفه ی بالا چنین آمده است:

"کسی از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسید: آیا خدای ما نزدیک است تا آهسته با او مناجات کنیم و یا دور است تا با صدای بلند او را بخوانیم؟

در این موقع آیه بالا نازل گردید.

و نیز نقل می کنند که گروهی از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیدند: خدا را چگونه بخوانیم؟ آیه ی مذکور نازل شد.(1)

امّا نکته ی قابل توجّه این است که نزدیکی خداوند به بنده قرب مکانی نیست؛ زیرا خداوند متعال بزرگتر از این است که چنین تصوّر شود. نزدیکی خداوند به بنده قرب احاطی است و خداوند به همه چیز احاطه دارد.

در تفسیر «اطیب البیان»، در ذیل این آیه ی شریفه به نقل از «کافی»، و به روایت از سُدَیر روایت کرده است که گفت، به حضرت باقر علیه السلام عرض کردم:

"ایُّ العِبادَةِ اَفْضَلُ؟

فقال: ما مِنْ شَیْ ءٍ اَفْضَل عِنْدَ اللّه( عز و جل) مِنْ اَنْ یُسْئَلَ وَ یُطْلَبَ مِمَّا عِنْدَه وَ مَا اَحَدٌ أَبْغَضَ اِلیَ اللّه ِ( عز و جل) مِمَّن یَسْتَکبِرُ عَن عبادَتِه و لایَسْأَلُ ما عِنْدَه."

عرض کرد: کدام عبادت بهتر است؟

ص: 14

فرمود: هیچ چیز نزد خدا بهتر از این نیست که درخواست و خواهش شود از آنچه که نزد خدا است و هیچ کس مغبوض تر از این نیست که از عبادت خدا و دعا کبر ورزد و از آن چه نزد خداست درخواست نکند.

«دَعَوُا اللّه َ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ»

"طوفانی در دریا، طوفانی در دل"

مسلمانان، مکّه را فتح کردند و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، همه ی مردم این شهر، به جز چند نفر را، مورد بخشش قرار داد. عِکرمه یکی از آن چند نفر بود؛ زیرا دین خدا و پیامبر را مسخره کرده و مسلمانان را بسیار آزار داده بود. پس از فتح مکّه، از این شهر فرار کرده و راه کوه و بیابان را در پیش گرفت. او از ترس جانش شب ها راه می رفت و روزها پنهان می شد و همواره در فکر این بود که، چگونه می تواند از دست مسلمانان جان سالم به در بَرَد.

روزی به کنار دریا رسید و سوار بر کشتی شد و با خود گفت: بالاخره نجات پیدا کردم. چون کشتی به وسط دریا رسید شب شده بود و تاریکی همه جا را فرا گرفته بود.

ابر و باد و دریا به هم پیچیدند، ستارگان ناپدید شدند و رعد و برقی ترسناک درگرفت. کشتی در دل موج ها از این سو به آن سو می رفت. مسافران از ترس فریاد می زدند و کمک می طلبیدند. سرانجام یکی از آنان گفت: "ای مردم! بیایید تا در این دل شب بت ها

ص: 15

را رها کنیم و دست به دامان لطفِ «خدا» بزنیم؛ که از آن خدایانِ ساختگی و بت ها کاری ساخته نیست."

هم زمان با طوفان دریا، در قلب عکرمه نیز آشوب و طوفانی به پا شد. او هم از گذشته ی خویش نادم و پشیمان گشت سپس در این حال گفت:

خدایا! من با تو عهد و پیمان می بندم که اگر مرا از این طوفان نجات دهی، به سراغ محمّد بروم و به آیین او ایمان آورم؛ چرا که او بسیار مهربان و کریم است.

سرانجام آن شب، خدا به سرنشینان کشتی رحم کرد و عکرمه نیز نجات یافت. او خدمت پیامبر اسلام آمد و اظهار پشیمانی کرد و مسلمان شد. پیامبر نیز با مهربانی وی را پذیرفت و از گناهانش درگذشت. در این هنگام این آیه نازل شد:

«وَ اِذا غَشِیَهُمْ مَوجٌ کالظُّلَلِ دَعَوُا اللّه َ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ».(1)

"و چون موجی کوه آسا آنان را فراگیرد، خدا را بخوانند و اعتقاد خود را برای او خالص گردانند."

بعد از این رخداد، عکرمه در صف لشکریان اسلام قرار گرفت و در یکی از جنگ ها به شهادت رسید.(2)

ص: 16

اِلَیْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الَّثمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُون».(1)

پروردگارا! خانواده ام را در این وادی بی زراعت در جوار خانه ی محترمت سکونت داده ام.

ای پروردگار ما! برای این که نماز را برپا دارند پس دل های مردم را به سویشان متوجّه کن و از محصولات زمین روزیشان کن؛ باشد که تو را شکر کنند.

«وَ اِذْ قالَ اِبْراهیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذَا البَلَدَ امِنا واجْنُبْنِی وَ بَنِیَّ اَنْ نَعْبُدَ الاَصْنامَ».(2)

و یاد آر آنگاهی را که ابراهیم عرض کرد: پروردگارا! این شهر (مکه) را مکان امن و امان قرار ده و من و فرزندانم را از پرستش بتان دور دار.

«رَبِّ اجْعَلْنی مُقیمَ الصَّلاةِ وَ مِنْ ذُرِّیَّتیِ رَبَّنا وَ تَقَبَّلْ دُعاءِ».(3)

پروردگارا! من و فرزندانم را برپادارنده ی نمازقرار بده و دعای مرا بپذیر."

ص:18

خویشتن را از او درخواست می نمودند.

آن پیامبران بزرگ که اسوه، الگو و راهنمای مردم هستند دستِ نیاز به درگاه خداوند بزرگ دراز می کردند و او را می خواندند.

حضرت موسی در اجراء فرامین الهی و اداء رسالت خویش شرح صدر و سهولت کار از خداوند متعال می خواهد و می فرماید:

«قالَ رَبِّ اشْرَحْ لیِ صَدْریِ وَ یَسِّرْ لِی اَمْرِی وَ احْلُ-لْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِی یَفْقَهُوا قَوْلی».(1)

"پروردگارا! به من فراخی سینه (شرح صدر) عنایت فرما و کارم را برایم آسان گردان، و گره از زبانم بگشای تا سخنم را بفهمند."

حضرت زکریّا علیه السلام از از درگاه خداوند بزرگ طلب فرزند می کند و می گوید:

«قالَ رَبِّ اِنِّی وَهَنَ العَظْمُ مِنِّی واشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَیْبا وَ لَمْ اَکُنْ بِدُعائِکَ رَبِّ شَقِیّا وَ اِنی خِفْتُ الْمَوالِیَ مِنْ وَرائِی وَ کانَتِ امْرَأَتِی عاقِرا فَهَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ وَلِیّا».(2)

(حضرت زکریّا) عرض کرد که پروردگارا! استخوان من سست گشته و [موی] سرم از پیری سپید گشته و، ای پروردگار من! هرگز در دعای تو ناامید نبوده ام و من پس از خویشتن از بستگانم

ص: 20

بیمناکم و زنم نازا است پس، از جانب خودت ولیّ [و جانشینی] به من ببخش.

اصحاب کهف، تعالی و رشد را از او می خواهند:

«فَقالُوا رَبَّنا اتِنا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً وَ هَیِّئْ لَنا مِنْ اَمْرِنا رَشَدا».(1)

پروردگار ما! از جانب خود به ما رحمتی ببخش و کار ما را برای ما به سامان برسان.

حضرت یعقوب علیه السلام غم و اندوهش را به خدا می گوید و با او این طور دردِدل می کند:

«قالَ اِنَّما اَشْکُوا بَثّیِ وَ حُزْنیِ اِلَی اللّه ِ وَ اَعْلَمُ مِنَ اللّه ِ ما لاتَعْلَمُونَ».(2)

یعقوب (به فرزندان) گفت: «من شکایت اندوه خود را پیش خدا می برم و از [عنایت] خدا چیزی می دانم

که شما نمی دانید.

حضرت ابراهیم یکتاپرست پس از راز و نیاز با خدای خویش و دوختن چشم امید به آمرزش گناهان، همنشینی با صالحان را از او درخواست می کند:

«رَبِّ هَبْ لی حُکْما وَ اَلْحِقْنی بِالصّالِحینَ».(3)

ص: 21

"بارالها! مرا دانش عطا کن و به صالحان ملحق فرمای."

و حضرت نوح علیه السلام چنین برای افراد باایمان بخشش و آمرزش می خواهد :

«رَبِّ اغْفِرْلِی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِمَنْ دَخَلَ بَیْتِی مُؤْمِنا وَ لِلْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ لاتَرِدِ الظّالِمینَ اِلاَّ تَبارا».(1)

"پروردگارا! بر من و پدر و مادرم و هر مؤمنی که در خانه ام بر من داخل شود و بر همه ی مردان و زنان با ایمان ببخش و بیامرز و ستمکاران را جز بر هلاک و عذابشان میفزای."

پیامبر اسلام حضرت محمد بن عبداللّه از خداوند بزرگ هدایت می خواهد:

«اِهْدِنا الصِّراطَ الْمُسْتَقیِمَ، صِراطَ الَّذینَ اَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِم و لا الضَّالِیّنَ».(2)

"ما را به راه راست هدایت فرما. راه کسانی که به ایشان انعام فرمودی نه راه کسانی که به ایشان غضب فرمودی و نه راه گمراهان."

و ائمه ی اطهار علیهم السلام نیز همگی با خدای خویش مناجات کرده اند، در خلوت و تنهایی، در محراب عبادت، در صحنه جنگ

ص:22

و... همیشه با خدا سخن گفته اند و او را خوانده اند و درخواست کمک کرده اند و آنی از یاد خدا غافل نبوده اند. مانند دعاهای همه ی روزهای حضرت فاطمه علیهاالسلام، دعای حضرت خضر علیه السلام که علی ابن

ابی طالب علیه السلام به کمیل بن زیاد تعلیم داده است و دعای عرفه که حضرت امام حسین علیه السلام در روز عرفه می خوانده اند و امام سجاد علیه السلام نیز راز و نیازهایی در محراب عبادت خود با پروردگار خویش کرده اند که آن دعاها یک دوره از معارف اسلامی است و آن را «صحیفه ی سجادیّه» نام نهاده اند.

ص: 23

ص: 24

دعا خصلت های فراوانی دارد، که ائمه ی معصومین علیهم السلام در احادیث و روایات بسیاری از آن ها سخن گفته، تا آن جایی که دعا را ستون دین، کلید نجات و گنجینه ی رستگاری بیان کرده اند. طلب و درخواست از خداوند بسیار ارزشمند است. و باید انسان به آن اهتمام ورزد تا به حوائج دنیوی و اخروی خویش برسد.

از حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمود:

«هیچ چیز نزد خدا گرامی تر و ارجمندتر از دعا نیست.(1)»

پیامبر گرامی اسلام در حدیث دیگری می فرمایند:

"اَفْضَلُ الْعِبادَةِ الدُّعاءُ."

"دعا برترین عبادت است."

آن حضرت در جایی دیگر می فرمایند:

"دعا حربه ی مؤمن است برای دفع دشمنان و عمود دین است که به آن، دین مؤمن برپا می گردد و نور آسمان ها و زمین است."(2)

ص: 26

فردی که می خواهد از خودش دفاع کند به سلاح نیاز دارد و سلاح مؤمن دعا است؛ زیرا دعا بلاها را از انسان دور می کند؛ آدمی را از خطرات رهایی می بخشد، مشکلات و گرفتاری های انسان را دفع و حوایجِ دنیا و آخرتِ درخواست کننده را کفایت می نماید.

حضرت محمّد صلی الله علیه و آله می فرمایند:

"دعا که کم شد بلا نازل می شود."

در ناسخ التّواریخ از حضرت امام سجاد علیه السلام نقل کرده اند که فرمود:

"دعا و بلا تا روز بازپسین با هم می باشند و دعا، بلا را رد و دفع می کند و اگر چه بلاء ابرام و پافشاری کند."

و آن امام بزرگوار در جایی دیگر می فرمایند:

"دعا و استعانت در پیشگاه حضرت احدیّت دفع می نماید بلایی را که نازل شده باشد و یا هنوز فرود نیامده باشد؛ یعنی بخواهد فرود آید."

همچنین می فرماید:

"قبل از نزول بلا، لب به دعا بگشایید؛ زیرا دعا بعد از وصول بلا، سود و فایده ای ندارد."

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

"دعا همان عبادتی است که خداوند درباره اش فرموده: همانا کسانی که از عبادت و پرستش من

ص:27

تکبّر کنند، به زودی با ذلّت و خواری وارد جهنّم خواهند گشت.

پس فرمود: "دعا کن [و] خدا را بخوان، مگر کارها بر حسب تقدیر الهی انجام خواهدشد."

آن حضرت در جایی دیگر در مورد دعا چنین می فرمایند:

"دعا از نیزه کارگرتر است و دعا برمی گرداند قضا را هرچند از آسمان نازل شده و محکم شده باشد و دعا کلید همه ی رحمت ها است."

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

«هوشیاری و دوراندیشی، (انسان را) از سرنوشت نمی رهاند. آنچه سرنوشت را دگرگون می کند، دعا است، پس، پیش از آن که بلا بر شما نازل شود در دعا پیش دستی کنید که خداوند با دعا بلای نازل شده و نازل نشده را دور می کند.»

امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرمایند:

«دعا سپر مؤمنین است و هر چه بیشتر دری را بکوبید بالاخره کسی آن را به روی شما بازخواهدکرد.»

حضرت امام موسی کاظم علیه السلام می فرمایند:

«بر شما باد به دعا کردن؛ همانا دعا و خواندن خدای تعالی بلا را می گرداند.»

ص: 28

بنابراین دعا را که سلاحی کارگر و عالی است، بر زمین نگذاریدو به وسیله ی این سلاح، قضا و بلاها را از خویش دور نموده، و از این رحمت الهی استفاده نمایید، و بدانید که دعا سلاحی بزرگ است؛ که آدمی به وسیله ی آن سرنوشت خویش را تضمین می نماید.

امام رضا علیه السلام به اصحاب خود فرمود:

«بر شما باد به «سلاح انبیاء».

گفتند: «سلاح انبیاء چیست؟».

فرمود: «دعا».

دعا سلاح همگانی است؛ همه ی پیامبران و ائمه ی اطهار از آن استفاده کرده اند و همه ی مسلمین و مؤمنین نیز باید از آن استفاده کنند. در قرآن بر پیامبر خطاب می شود که بگو و از پروردگار بخواه تا بر علمت افزایش دهد، و امام علی علیه السلام از خدا قرب الهی می خواهدو عرضه می دارد: «اَللّهُمَّ اِنّی اَتَقَرَّبُ إِلَیْکَ بِذِکْرِک»(1) سلاح امام سجّاد علیه السلام نیز گریه و دعا است و چنانکه در صحیفه مشاهده می کنیم به واسطه ی دعا و راز و نیاز با خدا با دشمنان دین مبارزه می کند.

اولیاء خدا هیچ چیزی را به اندازه ی دعا خوش نداشتند و لذا همه ی خواهش ها و آرزوهای دل خود را با محبوب واقعی در میان می گذاشتند و بیش از آن اندازه که به مطلوب های خود اهمیّت بدهند، به خودِ طلب و راز و نیاز اهمیّت می دادند. هیچ گونه

ص: 29

احساس خستگی و ملالت نمی کردند و به تعبیر امیرالمؤمنین خطاب به کمیل نخعی:

"هَجَمَ بِهِمْ العِلْمُ عَلی حَقیِقَةِ البَصیِرَةَ وَ بَاشِروُا روُحَ الیَقیِنِ، وَاسْتَلانُوا مَا اسْتَوْعَرَه المُتْرَفُونَ و اَنسوُا بِمَا اَستَوْحَشَ مِنه الجاهِلوُنَ وَ صَحِبُوا الدُّنیا بِاَبدانٍ اَرواحُها مُعَلَّقَةٌ بِالَمحَلِّ الاعْلی."(1)

"ناگهان علم و آگاهی در کمال حقیقت بصیرت و بینش، به آن ها و قلبشان فرود آمد و لذّت یقین را درک کردند و با حقیقت آن تماس گرفتند و با آنچه دنیاداران از آن در هراسند و آن را ناخوش و دشوار می دارند،اینان خوشند و آن را نرم و دلپسند شمردند و به آنچه نادانان از آن گریزانند مأنوس شدند و با اهل دنیا با بدن هایی که روح آن بدن ها متعلق به محل اعلی و عالم ربوبی است معاشرت کردند."(2)

یکی دیگر از ویژگی های دعا این است که انسان دعاکننده خوشبخت و سعادتمند است؛ زیرا دعا خوشبختی و سعادت می آورد.

ص: 30

رسول اکرم صلی الله علیه و آله در این باره می فرمایند:

"کسی که به دعا توفیق یابد بدبختی ندارد. وقتی خدا توفیق خود را برای دعا فراهم نمود علامتِ آن است که درهای رحمت را بر روی او گشوده است."

مردم در آن مکان گرد آمدند، و امام علیه السلام راه خود را پیش گرفت و رفت.(1)

کتاب های مختلفی در مورد عوامل خوشبختی و سعادت نوشته شده است و نویسندگان متعدد، عوامل گوناگونی را موجب سعادت و نیکبختی دانسته اند.

امّا یکی از عوامل سعادت و خوشبختی، راز و نیاز و درخواست از خداوند است؛ زیرا به وسیله ی دعا و قرب الهی موجبات سربلندی خویش را فراهم می نمائیم.

در مورد این موضوع در کتاب «می خواهم خوشبخت باشم» چنین بیان شده است:

"یکی از وسایل ارتباط و اُنس بندگان با "خدا"، مسأله ی دعا و نیایش است. در واقع دعا، قوی ترین و بزرگ ترین عامل قربِ بنده به خداوند می باشد، و نیز یک برنامه ی عمومی برای همه ی کسانی است که می خواهند با خداوند متعال رابطه داشته باشند. از این راه، نهایت پیوستگی، قرب، ارتباط و محبّت انسان با معبودش مجسم می شود. انسان برای تقویت اراده و برطرف کردن ناراحتی ها به تکیه گاهی قوی و مطمئن احتیاج دارد و آن، دعا و راز و نیاز با پروردگار جهانیان است. دعا "چراغ امید" را در انسان روشن می سازد. دعا یک نوع خودآگاهی و بیداریِ دل و اندیشه و پیوند

ص: 32

باطنی به مبدأ همه ی نیکی ها و خوبی ها است. باید از این عامل سازنده و تجلّی بخش، بالاترین و بیشترین بهره برداری را نمود. و با تمامِ ابعاد و زوایا، آثار ارزنده و فلسفه ی دعا را شناخت."(1)

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

"بر شما باد به دعا کردن؛ چه، این که هیچ وسیله ای مانند دعا، شما را به مقاماتِ قرب معنوی نزدیک نمی کند."

..."منظور نهایی بسیاری از تلاش های اسلامی، رسیدن به مقام قرب الی اللّه است. نزدیک شدن به خدا، بدان مفهوم که از سیر الی الناس به سیر الی اللّه برسد موقعیت خاکی خود را بالا ببرد. آن قدر فلز هستی خویشتن را با عیار حق درآمیزد تا با ارزش، و خدایی شود. دعا این حالت را نیز در انسان ایجاد می کند و او را مشتاق قرب الی اللّه می نماید. در آن مسیرش قرار می دهد و قرب را بدو می نماید. خدائیش می کند و خدابینَش. آن وقت است که در همه جا و در همه چیز خدا را مشاهده می کند، به هدف غایی دیگر رسیده است".(2)

بنابراین، هدف اصلی عابدان و بندگان خدا رسیدن به مقامِ قربِ الهی و نزدیک شدن به او است. بنده ی خدا با عبادت و راز و نیاز از مردم فاصله می گیرد، و با خدا انس می گیرد، تا جایی که نماز و راز و

ص: 33

نیاز، عمل و کردار، سخن و بیان، خواب و بیداری و فکر و ذکرش مختص خدایِ عالمیان است. در حالی که در بین مردم است، از مردم جدا است و دلِ او با خدا انس دارد.

یکی از چیزهایی که انسان را به حق تعالی نزدیک می نماید، دعا است. راز و نیاز با معبود به انسان جهت می دهد. و یکی از عوامل اصلی حرکت به سوی قرب الهی است و نیز نیروی محرّکه یِ او در جهت نزدیکی به او را افزایش می دهد و او را خدایی می کند.

آن ها که طلبکار خدایید خدایید

بیرون ز شما نیست، شمایید، شمایید

چیزی که نکردید گم، از بهر چه جویید

واندر طلب گم نشده بهر چرایید؟

اسمید و حروفید و کلامید و کتابید

جبریل امینید و رسولان سمائید

گه مظهرِ لاهوت و گهی مخبر ناسوت

گاهی شده درروی و گهی عین صفایید

در خانه نشینید و نگردید به هر سوی

زیرا که شما خانه و هم خانه خدایید

خواهید که بینید رخ اندر رخ معشوق

زنگار ز آیینه به صیقل بزدایید

ص: 34

تا دامنتان پُر دُرّ و پر زر کند آن شاه

ای بی خبران از کرم شاه، بیایید(1)

سست اعصاب و قوا از کار شد

هجو و محو چهره ی دلدار شد

در شعاع نور شه، خاموش شد

در خضوع خویشتن مدهوش شد

چون که فانی گشت در دیدار شه

آب در گل رفت و در کلّ یافت راه

هوش و گوش و عقل و افکارش برفت

اندر آن اغماء سر و کارش برفت

شاه واقف گشت از کار غلام

شد به بالینش به عزّ و احتشام

آن سیه رو را سر زانو گرفت

روی دلبر زینت از ابرو گرفت

دلنوازی کرد و بنده پرورید

لحظه ای اندر کنارش آرمید

در میان آن تفقّدهای شاه

دفتر شه یافت آن خط سیاه

دفترش را برگرفت آن شهریار

خود شعاع افکند اندر سبزه زار

آنچه دراو بد مرام و یادداشت

شه در انجامش خطوطی برنگاشت

ص: 36

کل مسئولش قرین شد با جواب

فیض شه او را فزون شد از حساب

شاه رفت و آن غلام آمد به هوش

باز دیگ مهر او می کرد جوش

سایه سان می گشت گرد آفتاب

ذره آسا دائما در التهاب

تا زمان دیگری وقت سلام

بد بر این منوال حال آن غلام

دوردستان زین عمل واقف شدند

قصّه آن عبد را عارف شدند

آن سیه صورت به شه منظور شد

مهر عبد و لطف شه، مشهور شد

بهر انجاح مقاصد سوی او

هچو حجاج و حجر شد کوی او

دفتر او حاصل حاجات شد

مسکن او کعبه طاعات شد

خلق حاجتهای خود در دفترش

ثبت می کردند و گفتندی برش

شد فنای او بقای مردمان

او بقا می جست و دیگرها امان

ص: 37

چون حضور شاه دیگر بار رفت

دیده و عقل و دلش از کار رفت

آنچه بُد در دفترش از نیک و زشت

شه جواب جمله را در می نوشت

خلق را مرعوب شد از این خضوع

شاه را مطلوب شد از این خشوع

مهر موری را سلیمان جامه داد

بنده ای را سروری امّامه داد

از شکستی این مقام احراز کرد

باب رحمت بر رعیت باز کرد

این مثلها را حقیقت دارْ بین

پورِ عمران را در این انوار بین(1)

اگر شرایط و آداب دعا مراعات شود و انسان از صمیم قلب راز و نیاز کند و با زبان دعا کند، و قلبا از او بخواهد، از مردم قطع امید کرده باشد و با قرب الهی پیوند داشته باشد و روح او خدایی شده باشد، در آن هنگام در روحانیت و معنویت غرق می شود و در آن لحظات راز و نیاز از مادّیات جدا شده و فردی معنوی می گردد. عقل و هوش او از توجه به مادّیات منصرف شده و فهم و درک او غرق در معنویات می گردد.

ص: 38

مهاتما گاندی گفته است:

«اگر دعا و عبادت نبود مدت ها پیش من دیوانه شده بودم».

دشمن خروشید و در راه خدا شمشیر زد تا به شهادت رسید.

بنابراین راز و نیاز با خدا انسان را به چنین مراتب والایی می رساند. به حدّی که آن جوان از شب تا به صبح با خدا راز و نیاز می کند و چنان در معنویات غرق می شود که صبح از پیامبر خواهش می کند که برایش دعا کنند تا به شهادت برسد و بالاخره در یکی از جنگ ها به شهادت می رسد.

بلی! راز و نیاز و خواهش از خداوند متعال، انسان را به چنین مراتب والای معنوی می رساند.

در کتاب وسایل الشّیعة از قول پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله روایت شده است که می فرمایند:

"دعا مغز و روح عبادت ها است. هیچ دعایی بی اثر نمی ماند و لااقل کفّاره یِ بعضی از گناهان واقع می شود."

حضرت محمّد صلی الله علیه و آله در جایی دیگر می فرمایند:

"دعا مغز عبادت است و هر کس دعا کند هلاک نشود."

اهمیّت دعا و درخواست از خداوند بزرگ بسیار درخور توجّه است؛ زیرا پیامبر گرامی دعا و درخواست از خداوند را برترین عبادت پس از قرائت قرآن دانسته اند.

حضرت رسول صلی الله علیه و آله می فرمایند:

"برترین عبادت امّت من پس از قرائت قرآن، دعا است."

ص: 40

آن گاه این آیه را خواند:

«اُدْعُونی اَسْتَجِبْ لَکُمْ اِنَّ الَّذیِنَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِریِنَ».(1)

مرا بخوانید تا دعایتان را اجابت کنم، همانا کسانی که از پرستش من کبر می ورزند دیر نپاید که با خواری به دوزخ درآیند.

نمی بینی که دعا همان پرستش است.

امام صادق علیه السلام نیز فضیلت دعا را در ردیف نماز مستحبّی آورده اند:

"از امام صادق علیه السلام پرسیدند: عمل کدام یک از این دو مرد با فضیلت تر است، مردی که تا صبح نماز می خواند و یا مردی که تا صبح دعا می کند و خدای خویش را می طلبد؟

امام صادق علیه السلام فرمودند: "دعا، افضل است."

ساقه هایِ بلند و شاخه هایی آویزان و میوه ای شیرین و بالایی گرد هم، و برگهایی فراگیر و رستنگاهی پاک دارد.

گریه گلویم را گرفت، و نزد او رفتم و گفتم: ای اعرابی! نیکو دعا کردی، بگو آن گنبد که فضایی گسترده دارد کدام است؟

گفت: محمد صلی الله علیه و آله.

مقصود تو از ساقه های بلند کیست؟

مقصود فاطمه علیهاالسلام است.

و آن که شاخه هایش آویزان است؟

علی، وصیّ رسول خدا است.

و میوه اش شیرین است.

حسن و حسین علیهماالسلام است.

و بالایش گردِ هم و بسامان است؟

خداوند نسل و فرزندان فاطمه علیهاالسلام را بر آتش حرام کرده است.

و برگش فراگیر است؟

(برکت) امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام.

(چنین است).

اعمش گوید: دو دینار به او دادم و به راه خود رفتم و حج گزاردم و باز گشتم. وقتی به آن بیابان رسیدم او را با چشمانی گشوده و بینا یافتم، چنان که گویی هیچ گاه نابینا نبوده است.

گفتم: اعرابی! بر تو چه گذشت؟

گفت: من پیوسته آن دعا را می خواندم تا آواز دهنده ای چنین

ص: 42

آوازم داد:

اگر در دوستی پیامبر و اهل بیت پیامبر هستی دست روی چشمت بگذار.

من دست روی چشمانم گذاردم، خداوند بیناییم را به من بازگرداند. به راست و چپ خود نگریستم کسی را ندیدم، فریاد برآوردم: ای آوازدهنده تو را به خدا سوگند، بگو تو کیستی؟

و شنیدم که او می گفت:

من خضرم، علی بن ابی طالب را دوست دارم. دوستی او خیر دنیا و آخرت است.(1)

می گذارد، چنانچه الکسیس کارل می گوید:

"نیایش در همین حال که آرامش را پدید آورده است، به طور کامل و صحیحی در فعالیتهایِ مغزیِ انسان یک نوع شکفتگی و انبساطِ باطنی و گاه قهرمانی و دلاوری را تحریک می کند. نیایش خصایل خویش را با علامات بسیار مشخص و منحصر به فردی نشان می دهد؛ صفایِ نگاه، متانتِ وقار، انبساطِ شادیِ بی دغدغه، چهره یِ پر از یقین، استعدادِ هدایت و نیز استقبال از حوادث، به سادگیِ در آغوش گرفتنِ یک سرباز، یک شهید، مرگ را.

این ها است که از یک گنجینه ی پنهان در عمق جسم و روح حکایت می کند. تحت این قدرت و سلطنت، حتی مردمِ عاقل عقب مانده، ضعفا و کم استعدادها نیز می توانند نیروی عقلی و اخلاقی خویش را بهتر به کار بندند و از آن بهره ی بیشتری برگیرند.

چنین به نظر می رسد که نیایش، انسان ها را آن چنان رشد می دهد که جامه ای که وراثت و محیط به قامتشان دوخته است، برایشان کوتاه می گردد. ملاقات پروردگار آن ها را از صلح و آرامش درون لبریز می سازد، به طوری که شعشعه ی پرتو این صلح از چهره شان نمودار است و آن را هرجا که روند با خود می برند."

خدای( عز و جل) «فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکیمٍ»(1) چیست؟ امام فرمود: شب نیمه شعبان است. سوگند به کسی که جان علی در دست او است هیچ بنده ای نیست مگر این که جمیع خیر و شرّ برای او در این شب تا همان شب آینده مقسوم است و هر بنده ای که این شب را احیاء کند و دعای خضر را بخواند دعای او به اجابت می رسد.

پس حضرت منصرف شد و مراجعت نمود.

شب به خدمت او رفتم همین که مرا دید، پرسید: ای کمیل! چه می خواهی و چه چیز سبب آمدن تو شده است؟

گفتم: یا امیرالمؤمنین! برای دعای خضر آمده ام.

فرمود: بنشین ای کمیل! چون این دعا را حفظ کردی در هر شب جمعه یا در هر ماه یک بار و یا در سال یک بار و یا در عمر یک بار، بخوان تا از بدی ها بازداشته شوی و یاری شده و روزی داده شوی و هرگز از آمرزش محروم نمانی.

ای کمیل! طول صحبت تو با ما موجب شد که چنین نعمت و عطایی را به تو ببخشم.

چقدر کمیل همّت و عزم داشت!

چقدر عشق و شوق داشت!

چقدر تشنه و طالب بود که تا سراغ چیزی را گرفت، در راه تحصیل آن گام برداشت و شب به خدمت امام رسید، و دعای خضر را از آن

ص: 45

جناب طلب کرد و از آن حسن طلبش و صفای سریره و هدف مقدسش چنین سفره ی پربرکتی را برای همه ی اهل حال و دعا و مردم ساده دل گستراند است و چنین اثر قیّم و استوار را از خود به یادگار گذاشت و دعای خضر را دعای کمیل کرده است.

آری باید گدایی کرد که جواد، گدا می خواهد:

بانگ می آید که ای طالب بیا

جود محتاج گدایان چون گدا

جود می جوید گدایان و ضعاف

هم چو خوبان کآینه جویند صاف

روی خوبان کآینه زیبا شود

روی احسان از گدا پیدا شود

و امام علیه السلام به کمیل فرمود: طول صحبت تو با ما موجب احسان چنین عطایی شده است. پس پیدا است که کمیل خیلی ملازم آن حضرت بوده است.(1)

احادیث و روایات متواتری، از ائمه یِ معصومین نقل گردیده است که نشان می دهد دعا و طلب و درخواست از خداوند مراتب والایی دارد و در آنها به انجام این امر بسیار تأکید شده است. مانند:

بهترین عبادت دعا است.

چیزی نزد خدای( عز و جل) بهتر از این نیست که از او درخواست شود. بر شما باد (ملازمت) دعا زیرا به هیچ چیز مانند آن به خدا نزدیک نشوید.

دعا کلیدهای نجات و گنجینه های رستگاری است.

ص: 46

دعا سپر مؤمنین است.

دعا اسلحه ی پیغمبران است.

دعا درمان هر دردی است.

دعا مخزن و محل اجابت است.

دعا حقیقت عبادت است.

دانشمندان زیادی در مورد خصوصیات و ویژگیهای دعا و راز و نیاز سخن گفته اند و از آن تعریف و تمجید نموده اند و معجزات و کراماتی که به واسطه ی درخواست از خداوند بزرگ به وقوع پیوسته است را برای مردم بیان کرده اند که ما به بیان دکتر الکسیس کارل اکتفا می کنیم:

"قوی ترین قدرتی که مانند نیروی جاذبه ی زمین، وجودش حقیقی و قابل احساس است. همانا عبادت و دعا است. در زندگی پزشکی خود به کسانی برخورد کرده ام که هیچ کدام از وسایل مداوا برایشان مؤثر نبوده است؛ ولی به مدد دعا و ادعیه نجات یافته اند."(1)

اکنون در آخر مطلب به دعای شکسپیر توجه فرمایید:

"خدایا! مرا تأیید فرما تا شراره ی کوچک آسمانی را که در سینه دارم و وجدان نام دارد، پاک و محفوظ نگاه دارم."(2)

ص: 47

ص: 48

این که طلب و درخواست گناه و نامشروع نکند و خواهش های سعادتمندانه از خدا بکند تا سعادت دو دنیا نصیبش گردد؛

و با اخلاص، یقین به اجابت دعاهای خویش داشته باشد؛

انسان نباید از مردم درخواستی داشته باشد و فقط باید دست نیاز به درگاه بی نیاز دراز کند و دعاهای شرعی و دینی خویش را از او بخواهد.

"هرگاه یکی از شما بخواهد دعایش مستجاب شود کار و کسب و راه درآمد و روزی خود را پاکیزه کند. و خود را از زیر بار مظلمه هایی که از مردم برعهده دارد خلاص کند؛ زیرا دعای بنده ای که در شکمش مال حرام باشد به سوی خدا بالا برده نمی شود."(1)

و چون لقمه ای از حرام در اندرون بنده جای بگیرد فرشتگانی که در آسمان ها و زمین هستند او را نفرین کنند.(1)

در حدیث قدسی وارد شده است:

"لایُحْجَبُ عَنِّی دَعْوَةٌ اِلاَّ دَعْوَةُ آکِلِ الحَرَامِ."

"هیچ دعایی جز دعای حرام خواران از درگاه من محجوب نمی شود.(2)

می نمایند."(1)... در یک جا که تمام نیروها باید متمرکز شود و آن خدا است، توجه به خدا، بی توجهی به اسباب و وسایل عادی نیست؛ بیش از حد خواستن و به اصطلاح پارتی بازی و بر خلاف مسیر علت و معلول درخواست کردن نیست، تا جلویِ سعی و کوشش انسان را بگیرد و او را از کار باز دارد.

«فَاسْتَجابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّی لاأُضِیعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنکُم مِنْ ذَکَرٍ اَوْ أُنْثی».(2)

"پروردگار پاسخگوی درخواست آنان است بدانید و آگاه باشید که من زحمت و کوشش هیچ عمل کننده ای از شما را، چه مرد و چه زن ضایع و بی اثر نمی کنم."

در اسلام کار و عمل دارای اصالت صددرصد است مخصوصا در قرآن توجّه عجیبی به این مسأله شده و سرنوشت فرد و جامعه را مربوط به چگونگی کار و رفتار آن ها کرد. البته خوب و بد سرنوشت هر اجتماعی وابسته به چگونگی کار آن اجتماع است. عمل و دعا اگر لازم و ملزوم باشند در راه جهان بینی واحد، نتیجه ی مثبت می دهند.(3)

بنابراین شرط دعا، عمل است.

ص: 54

کسی که از خداوند کمک می خواهد باید در صحنه ی زندگی به کار و کوشش بپردازد و از ذات خداوند خواهش کند و در زندگی به سعی و تلاش بپردازد.

در زبان فارسی ضرب المثل معروفی است که می گوید:

«از تو حرکت، از خدا برکت.»

بنابراین باید در عین حالی که از خداوند درخواست می کنیم، در راه آن طلب و درخواست حرکت کرده و تلاش کنیم تا به سر منزل مقصود برسیم.

کسی که خواهش می کند؛ ولی در خانه نشسته است و کار و تلاش نمی کند به مقصود نمی رسد و برایش هیچ فایده ای ندارد. و دعای او به استجابت نمی رسد.

دعا و عمل مکمّل یکدیگرند و از هم تفکیک پذیر نیستند. دعا و عمل، هر کدام به تنهایی نمی توانند آدم را به سرمنزل مقصود برسانند و هرکدام تکمیل کننده ی دیگری می باشد؛ یعنی در مواقعی که او را می خوانیم و از او خواهش می کنیم باید در زندگی به سعی و تلاش بپردازیم، تا با دعا و عمل به پیروزی و موفقیت نایل شویم، تا نتیجتا در جهت تکوین و تشریع حرکت کرده باشیم. حرکت در جهتِ تکوین و تشریع، دعا همراه با عمل است. و اگر فقط دعا کنیم و عمل نکنیم خلاف تکوین و تشریع گام برداشته ایم؛ زیرا دعایِ بدون عمل اثری ندارد و دعا و عمل لازم و ملزوم یکدیگرند.

ص: 55

از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نقل گردیده است که:

"خدا را آنچنان بخوانید که مطمئن هستید اجابت می شوید."

اگر ایمان و یقین به استجابت دعا داشته باشیم، دعا زودتر به اجابت می رسد و ایمان و یقین فوق العاده در نتیجه ی استجابت مؤثر است.

در حدیث است که: "اِذَا دَعَوْتَ فَظُنَّ حاجَتَکَ بِالبابِ"؛ یعنی "آن گاه که دعا می کنی حاجت خود را دمِ در، آماده فرض کن".

بنابراین هنگامی که دعای خویش را مستجاب فرض کنیم، آن دعا به استجابت خواهد رسید؛ زیرا باید امید به رحمت و استجابت داشته باشیم و امید داشته باشیم و بدانیم رانده شدن ما و خواهش و دعایمان از لطف بی کران الهی به دور است و اگر لطف الهی شامل حالمان گردد دعاهای ما به هدف اجابت خواهد رسید.

علی بن الحسین، زین العابدین علیه السلام در دعای معروف ابوحمزه

چنین با خدای خود چنین راز و نیاز می کند و عرضه می دارد:

"اَللّهُمَّ اِنّی اَجِدُ سُبُلَ الْمَطالِبِ اِلَیْکَ مُشْرَعَةً وَ مَناهِلَ الرَّجآءِ اِلَیْکَ مُتْرَعَةً، وَالاْسْتِعانَةَ بِفَضْلِکَ لِمَنْ اَمَّلَکَ مُباحَةً وَ اَبْوابَ الدُّعآءِ اِلَیْکَ لِلصّارِخینَ مَفْتُوحَةً، وَ اَعْلَمُ اِنَّکَ لِلرَّاجی بِمَوْضِعِ اِجابَةٍ، وَلِلْمَلْهُوفینَ بِمَرْصَدِ اِغاثَةٍ، وَ اَنَّ فِی اللَّهْفِ اِلی جُودِکَ، وَ الرِّضا بِقَضائِکَ، عِوَضا مِنْ مَنْعِ الْباخِلینَ و مَنْدُوحَةً عَمّا فی اَیْدِی الْمُستَأْثِرینَ، و اَنَّ الرّاحِلَ اِلَیْکَ قَریبُ الْمَسافَةِ، وَ اِنَّکَ لاتَحْتَجِبُ عَنْ خَلْقِکَ، اِلاّ اَنْ

ص: 60

تَحْجُبَهُمُ الاْعْمالُ دُونَکَ."(1)

"یعنی بارالها! من جاده های طلب را به سوی تو باز و صاف، و آبشخورهای امید به تو را مالامال می بینم. کمک خواستن از فضل و رحمت تو را مجاز و درهای دعا را به روی آنان که تو را بخوانند و از تو مدد بخواهند باز و گشاده می بینم، و به یقین می دانم که تو آماده ی اجابت دعای دعاکنندگان و در کمین پناه دادن به پناه خواهندگان هستی، و نیز یقین دارم که به پناه بخشندگی تو رفتن و به قضای تو رضا دادن، کمبودهای بخل و امساک بخل کنندگان و ظلم و تعدّی ستم کاران را جبران می کند. و هم یقین دارم، آن کس که به سوی تو کوچ کند راه زیادی تا رسیدن به تو ندارد. و یقین دارم چهره ی تو در پرده نیست، این آمال و اعمال ناشایست بندگان است که حجاب دیده ی آن هامی گردد."

را در خانه ترک کردم و به اینجا آمدم تا به فریادم رسی.

امام علیه السلام به او فرمود: شاید نمرده باشد، به خانه ات برو و غسل کن و دو رکعت نماز بگزار و خدا را بخوان و بگو:

"یا مَنْ وَهَبَهُ لی وَ لَمْ یَکُ شَیْئا جَدِّدْ لی هِبَتَهُ"

"ای کسی که این فرزند را در حالی که هیچ نبود به من بخشیدی او را از نو به من ببخش."

آن گاه او را بجنبان و به کسی مگو. زن رفت و چنان کرد؛ پس پسر را جنباند و پسر به یک باره گریه سر داد.(1)

"خدا را بد آید که مردم در خواهش از یکدیگر اصرار ورزند؛ ولی اصرار را در سؤال از خودش دوست دارد. همانا خداوند (که یادش بزرگ است) دوست دارد که از او سؤال شود و آنچه نزد اوست طلب گردد."

امام محمّد باقر علیه السلام در مورد پافشاری در دعا چنین می فرمایند:

"وَ اللّه ِ لایُلِحُّ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ عَلَی اللّه ِ(عز و جل) فی حاجَتِهِ اِلاّ قَضاها لَهُ"

"به خدا سوگند هیچ بنده ای در دعا، پافشاری و اصرار به درگاه خدای عزّوجل نکند، جز این که حاجتش را برآورد."

خوشش می آید که از او درخواست کنند و نعمت های خداوندی را از وی بخواهند."

امام سجاد علیه السلام می فرمایند:

"هر کس حاجت خود را به یکی از بندگان محتاج و فقیر خداوند بگوید، یا او را به جایِ خدا، وسیله ی برآمدنِ حاجت یا حاجتهایش قرار دهد، خود را در معرض نومیدی و زیان قرار داده، نباید انتظار احسان ازجانب خداوندبرای خودش داشته باشد."(1)

"خداوند به یکی از پیامبرانش خطاب می کند که:

به عزّت و جلال من سوگند، هرکس به غیر من امیدوار شود، ناامیدش خواهم کرد و جامه ی خواری و ذلّت بین مردم بر او خواهم پوشانید و او را از فضل و گشایش خود به دور خواهم داشت.

اگر بنده ی من در هنگام سختی چشم امید و آرزو به دستِ دیگری بدوزد در صورتی که سختی ها به دست من است و امیدوار به غیر من شود در حالی که منم بی نیاز بخشاینده کلیدِ درهایِ بسته در دست من است و در اجابت من به روی کسی که مرا خواند، باز است."(2)

ص: 64

از پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرموده است:

«آفریده ای نیست که به آفریده ی دیگر پناهنده شود جز این که اسباب آسمان ها و زمین را از او ببرم، پس اگر چیزی خواهد عطا نکنم، و آفریده ای نیست که تنها به من پناهنده شود، جز این که آسمان ها و زمین را ضامن روزی او گردانم، اگر دعا کند مستجاب گردانم، و اگر چیزی درخواست کند عطا نمایم و اگر طلب آمرزش کند او را بیامرزم».(1)

امام محمد باقر علیه السلام نیز می فرماید:

"هیچ چیزی نزد خدا برتر از سؤال و درخواست آنچه که در نزد او است، نمی باشد."

حضرت علی بن الحسین علیه السلام فرمود:

"تمام خیر و نیکی را دیدم که در بریدن طمع از دست مردم است، و هر که هیچ امیدی به مردم نداشته باشد و امرش را در هر کاری به خدای( عز و جل) واگذارد، خدای( عز و جل) در هر چیزی او را اجابت کند."(2)

امام سجاد علیه السلام در حدیثی دیگر می فرماید:

"به سوی خدا بروید و فقط از خدا درخواست رفعِ

ص:65

نیازها و احتیاج ها و گرفتاری هایتان را بنمایید. مسئلت های شما هر چقدر هم فراوان باشد گنج های خدا را خالی نمی کند."(1)

امّا نکته دیگری که قابل تأمّل است، این است که انسان باید در طلب نیازها و درخواستهای خویش از مردم ناامید گردد؛ زیرا در چنین شرایطی حالتی در قلب او پیدا می شود که به خدا پناه برده، و حوایجش را از خداوند بزرگ درخواست می کند و حوایج دنیوی و اخروی وی برآورده خواهد شد.

امام صادق علیه السلام فرموده اند:

"اگر کسی از شما، بخواهد دارای حالتی بشود که همه ی خواسته هایش راخداوندبرآورد،بایداز همه ی مردم ناامید شود و هیچ امیدی جز خداوند نداشته باشد؛پس اگرخداوندچنین حالتی رادر قلب او بیاورد چیزی از خداوند نخواهد مگر این که برآورد."(2)

یکی دیگر از نکاتی که باید در هنگام درخواست از خداوند بزرگ به آن توجّه نماییم، خضوع و خشوع است. انسان باید در موقع خواندن خداوند متعال خضوع و خشوع نموده و در مقابل ذات احدیت کرنش نماید و با کمال ذلت از او هرچه می خواهد درخواست نماید.

ص: 66

"آنچه به حضرت عیسی علیه السلام در این مورد وحی شده این است: ای عیسی! مرا بخوان همانند خواندن شخص حزین و غرق شده ای که هیچ فریادرس و مُغیثی ندارد."(1)

نکته دیگری که لازم به یادآوری است، مخفی نگه داشتن دعا است. در هنگام خلوت و تنهایی یا در دل شب دعا کردن بهتر است و این کار برای دوری از ریا اثربخش است. در سوره اعراف چنین آمده است که:

"خدا را از روی تضرّع و در پنهانی بخوانید."(2)

فرموده اند:

از دعا عاجز نباشید که نیایشگران هلاک نشوند و سزا است که هرکس از شما پروردگارش را بخواند و حتّی بند کفش گسسته ی خود را از او بخواهد. و از فضل خدا درخواست کنید که خداوند دوست دارد از او درخواست شود.

"در حدیث قدسی آمده است که خطاب به موسی علیه السلام شد: که ای موسی! هرچه را نیازمندی، حتّی علف گوسفند و نمک خمیرت را از من بخواه."

ص: 67

در خواهش؛ (یعنی مطالب لغو و بیهوده، طلب نکند).

در قرآن کریم چنین بیان شده است:

«فَإِذا رَکِبُوا فیِ الْفُلْکِ دَعَوُا اللّه َ مُخْلِصیِنَ لَه الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّیهُمْ إِلیَ البَرِّ إِذَاهُمْ یُشْرِکُونَ».

"در آن هنگام که سوار کشتی شوند (و در معرض خطر و نگرانی قرار گیرند)، با نهایت خلوص خدا را خوانده و متوجه او می شوند و چون خداوند آنان را از گرداب مهالک به ساحل نجات رهنمون شد، دوباره شرک می ورزند."

او پذیرفت. وقتی می خواستم با او جمع شوم، او از خشیتِ تو به سختی لرزید و گفت: من از سر بیچارگی به خواسته ی تو تن دادم. من او را رها کردم. اگر می دانی که من این کار را به امید رحمت و بیم از عذاب تو کردم. راه را بر ما بگشا.

یک سوم سنگ کنار رفت.

دیگری گفت: بارخدایا! تو می دانی که من پدر و مادری داشتم و برای ایشان شیر می دوشیدم. شبی شیر آوردم، که آنها خواب بودند. ایستادم تا سپیده دمید و از خواب بیدار شدند و شیر را نوشیدند. بارخدایا! اگر تو می دانی که من این کار را به امید رحمت تو کرده ام، بر ما گشایش فرما. یک سوم دیگر سنگ کنار رفت.

سومی گفت: بارخدایا! تو می دانی که من روزی کارگری را به خدمت گرفتم و او تا نیمه ی روز کار کرد و من مزد او را دادم. او خشمگین شد و اجرت را نگرفت. و من آن اجرت را در تجارت گاو و گوسفند و جز آن به کار بستم و چون بار دیگر در طلب اجرت بازگشت، گفتم: همه ی این ها از آنِ تو است، بگیر. اگر می خواستم، به جز اجرتش چیزی به او نمی دادم. بارخدایا! اگر تو می دانی که من این کار را به امید رحمت و بیم از عذاب تو کردم، راه ما را بگشا.

ناگهان سنگ به کلی کنار رفت و آن سه نجات یافتند.(1)

ص: 70

اسلامی بسیار تأکید شده است، تا جایی که مستحب است در قنوتِ نماز شب (وتر) به چهل مؤمن دعاکنیم وبرای آنهاآمرزش بخواهیم.

حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام می فرمایند:

"اَلْجارَ ثُمَّ الدَّارَ"؛

یعنی ابتداء همسایه و سپس اهل خانه.

پس در این مورد، ابتدا باید به برادران و خواهران دینی خویش دعاکنیم و سپس حوایج دنیوی واُخروی خویش را از خدا بخواهیم.

خیر کردی و درباره ی خودت یک کلمه دعا نکردی؟!

حضرت فاطمه علیهاالسلام جواب داد: "یا بُنَیَّ! اَلْجارَ ثُمَّ الدّارَ"(1)

مولانا جلال الدین مولوی در این باره چنین سروده است:

بهر این فرمود موسی با خدا

وقتِ حاجت خواستن اندر دعا

کای کلیم اللّه! ز من مِی جو پناه

با دهانی که نکردی تو گناه

گفت: موسی من ندارم آن دهان

گفت: ما را از دهانِ غیر خوان

از دهانِ غیر کی کردی گناه؟

از دهانِ غیر برخوان، کای اله!

آنچنان کن که دهانها مرتو را

در شب و در روزها آرد دعا

آن دهانی که نکردستی گناه

آن، دهانِ غیر باشد، عذرخواه

صفوان بن یحیی گوید: موسی بن جعفر علیهماالسلام فرمود:

«هر کس درباره ی برادران و خواهران مؤمن و مسلمان خود دعا کند خداوند به شماره ی هر مؤمنی فرشته ای بگمارد که درباره ی او دعا کند».(2)

بنابراین دعا در حق برادران و خواهران مسلمان و مؤمن، در حق خود آن فرد مستجاب می شود.

معاویة بن عمّار از قول امام صادق علیه السلام چنین گفته است:

دعا کردن مسلمان برای برادر مسلمانش در غیاب

او، روزی را به سوی دعاکننده براند، و بلا را از وی

ص: 74

دور گرداند، و فرشتگان موکَّل به او گویند: برای خودِ تو دو چندان شد.

در حدیثی دیگر از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرموده اند:

"دعایی که برادر، پشت، سرِ برادر کند، ردشدنی نیست."(1)

امام محمد باقر علیه السلام می فرمایند:

"أوْشَکُ دَعْوَةٍ وَ اَسْرَعُ اِجابَةٍ دُعاءُ المَرْءِ لاِخیِهِ"

"دعایی که بیشتر امید اجابت آن می رود و زودتر به اجابت می رسد، دعا برای برادر دینی است در پشت سر او."

از قول عبداللّه بن میمون قدّاح روایت شده است که امام صادق علیه السلام به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

«هرگاه یک تن از شما دعا کند، پس دعای همگانی نماید؛ (به همه دعا کند) زیرا آن به اجابت نزدیک تر خواهد بود.»(2)

از قول معصوم علیه السلام نقل شده است که می فرماید:

"آنچه برای خود می خواهی برای دیگران نیز بخواه."

پس باید ابتدا در حق دیگران دعا نماییم و سپس از خداوند حوائج خویشتن را درخواست کنیم.

ص: 75

پیامبر صلی الله علیه و آله هنگام دعا و زاری، دست هایش را بالا می برد و دعا می کرد چنان که مسکین طعام می طلبد.(1)

از حضرت ابی عبداللّه علیه السلام در مورد آداب دعا و بلند کردن دست ها پرسیدم، امام فرمودند: بر چهار وجه است:

التّعوّذ: رو به قبله می نشینی و دو کف دستهای خود را باز می کنی و به طرف آسمان می گیری.

التّبتّل: بلند کردن دست ها و حرکت دادن دو انگشت سبابه و اشاره کردن با آن می باشد.

الابتهال: بلند کردن دست ها به اندازه ای که بالاتر از سر قرار گیرند.

التّضرّع: گرفتن انگشت سبابه به طرف صورت خود و تکان دادن آن و این عمل دعای پنهانی است.(2)

امام صادق علیه السلام نیز می فرمایند:

"خداوند از بنده شرم دارد که دست های خود را به سوی او بلند کند و آن را نومید بازگرداند."(3)

دعا کردن لازم است که به گناهان خویش در محضر خداوند متعال اعتراف نماییم تا شاید مورد مرحمت او قرار گیریم.

امام صادق علیه السلام در این باره می فرمایند:

به خدا قسم! که بنده ای از گناهان خویش خارج نشد مگر با اقرار به آن ها؛

تعمیم در دعا؛

و شریک کردن مردم در حوائجمان.

امام صادق علیه السلام فرمود:

"مبادا کسی از شما از پروردگارش چیزی از حاجتهای دنیوی و اخروی را بخواهد مگر این که در آغاز، خدای( عز و جل) را ثنا گوید و ستایش کند و بر پیامبر و آل او دعا و درود بفرستد و به گناه خویش اعتراف کند و آن گاه نیاز آورد."

اثر او روان گردد، تا در زیر عرش قرار گیرد. آنگه به وقت اجابت ندا آید که "مَنْ فُتِحَ لَه بابُ الدُّعاءِ لَه ابوابُ الاِجابَةِ" کسی که دعا را با صلوات شروع کرد درهای اجابت به روی او باز است.

امام جعفر صادق علیه السلام می فرمایند:

«و لایَزال الدّعاءُ مَحجوُبا حَتَّی یُصَلَّی علی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ؛ دعا پیوسته در حجاب است [و بالا نمی رود] تا این که بر محمّد و خاندانش درود [و صلوات] فرستاده شود».

چگونه دعای خود را برای پیغمبر قرار داده است؟

امام علیه السلام فرمود: از خدا هیچ چیز مسألت نکرده، جز این که به صلوات بر محمد و آلش آغاز کرده است قبل از خواستن حاجت خویش.

امیرالمؤمنین علیه السلام نیز در این باره چنین می فرمایند:

"هر وقت تو را حاجتی پیش آمد و خواهی که حق تعالی اجابت کند، اول صلوات بر رسول او فرست و سپس حاجت خویش را بخواه و بعد، دوباره صلوات بفرست که خداوند آن را اجابت می کند؛ زیرا او کریم تر از آن است که از وی دو حاجت بخواهی؛ یکی را اجابت بکند و یکی را اجابت نکند."(1)

تکرار کن و آن گاه حاجتت را بخواه.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند:

"دعایی که اولش بسم اللّه ِ الرَّحْمنِ الرَّحیِم باشد، رد نمی شود. استفاده کردن از کلمات «اللّهُمَّ» و «یا اللّه ُ» در ابتدای دعا، به اجابت نزدیک تر است."

2- برای استجابت دعا، قبل از این که دعا کنیم صدقه بدهیم.

3- اوقات و مکان دعا را مراعات نماییم.

4- مکان دعا غصبی نباشد و مکان و لباسهایمان پاک باشد و خوراک و لباسهایمان از راه حلال و مشروع تهیه شده باشد.

5- در خلوت و تنهایی دعا کنیم.

6- ابتدا به برادران دینی دعا نماییم؛ زیرا آن دعا در حق خودتان نیز مستجاب می شود.

7- با طهارت باشیم (وضو بگیریم).

8- رو به قبله بنشینیم.

9- دستهایمان را بلند کنیم.

10- به گناهان خویش اعتراف کنیم و از آن گناهان توبه نماییم.

11- به آهستگی صلوات و ذکرهای دیگر را بخوانیم.

12- با اخلاص و از صمیم قلب و با خشوع از خداوند مسئلت نماییم.

13- حالت شاعرانه به دعاهایمان ندهیم، و وزن و قافیه را در راز و نیازمان مراعات نکنیم.

14- حالت تضرّع و گریه و رقّت قلب داشته باشیم.

15- دلمان را از مردم جدا کنیم و دلمان و فکر و ذکرمان با خدا باشد.

16- خویشتن را در محضر خدا بدانیم و با چشمِ بصیرت خدا را مشاهده نماییم.

ص: 84

17- آن چیزهایی را که می دانیم صلاح و مصلحت است از خدا درخواست کنیم.

18- تسلیم امر و فرمان الهی باشیم و بر این عقیده قلبی باشیم که اختیاری از خود نداریم.

19- طلب و درخواست خویشتن را از خداوند متعال تکرار نماییم.

20- به اجابت درخواست خویش از جانب خدا یقین داشته باشیم.

ص: 85

ص: 86

گرفتار کند، پس مانند دعای شخص غریق دعا کنند، ولی دعایشان را اجابت نکند."

بنابراین، یکی از عواملی که مانع اجابت دعا می شود، عمل نکردن به دستورات دین است، هر فردی یا کسی برای استجابت دعا و درخواست خود از محبوب خویش، باید حبِّ دنیا را کنار گذارده و همیشه فرامین الهی را اجرا نماید.

از قول معصوم علیه السلام روایت شده است که می فرماید:

"حُبُّ الدُّنیا رَأسُ کُلِّ خَطیِئَةٍ"

"علاقه به دنیا، عامل تمامی گناهان است."

4- ادعای دشمنی با شیطان دارید و حال آنکه در عمل با او موافقید.

5- بهشت را دوست دارید اما برای رسیدن به آن عملی انجام نمی دهید.

6- اظهار ترس از جهنّم می کنید؛ ولی خود را در آن انداخته اید.

7- مشغول عیب گویی مردم شدید و از عیوب خود غافلید.

8- ادعای بیزاری از دنیا دارید؛ ولی در جمعِ آن حرص می ورزید.

9- اعتقاد به مرگ و قیامت دارید؛ ولی خود را آماده نکرده اید.

10- مردگان را دفن می کنید؛ ولی از مرگ آن ها عبرت نمی گیرید.

بدین جهت دعاهایِ شما مستجاب نمی گردد.(1)

است. زیرا انسان به علت کاهلی در نماز و سبک شمردن آن، به قرب الهی که هدف نهایی آفرینش است نمی رسد، و با خدای خویش انس کمتری دارد و مناجات او اندک است و همین سبب می گردد که طلب و خواهش او از محبوب به نتیجه نرسد.

"قالَتْ فاطِمَةُ الزَّهراءُ علیهاالسلام: سَأَلْتُ أَبی رَسولَ اللّه ِ لِمَنْ تَهاوَنَ بِصَلوتِهِ مِنَ الرِّجالِ وَالنِّساءِ قالَ صلی الله علیه و آله : مَنْ تَهاوَنَ بِصَلوتِهِ مِنَ الرِّجالِ وَالنِّساءِ، اِبتَلاهُ اللّه ُ بِخَمْسَ عَشَرَةَ خِصْلَةً: یَرْفَعُ الْبَرَکَةَ مِنْ عُمْرِهِ؛

وَ یَرْفَعُ اللّه ُ البَرَکَة مِنْ رِزقهِ؛

وَ یَمْحُوا اللّه ُ(عز و جل) سِیماءَ الصَّالِحیِنَ مِنْ وَجْهِهِ؛

وَ کُلُّ عَمَلٍ یَعْمَلُهُ لایُؤجَرُ عَلَیْه؛

وَلایَرْتَفِعُ دُعائهُ إِلیَ السَّماءِ؛

وَ لَیْسَ لَهُ حظٌّ فی دُعاءِ الصّالِحینَ؛

وَ اِنَّهُ یَمُوتُ ذَلیلاً؛

وَ یَمُوتُ جائعا؛

وَ یَمُوتُ عَطْشانا فَلَوْ یُسْقیَ مِنْ أَنْهارِ الدُّنیا لَمْ یُرْوَ عَطَشُهُ؛

و یُوَکِّلُ اللّهُ مَلَکا یَزْعَجُهُ فی قَبْرِه؛

وَ یَکونَ الظُّلْمَةُ فیِ قَبْرِهِ؛

وَ یُوَکِّلُ اللّهُ بِهِ مَلَکا یَسْحَبُهُ عَلی وَجْهِهِ وَالخَلائِقُ یَنْظُروُنَ إِلَیْهِ؛

وَ یُحاسَبُ حِسابا شدیدا؛

ص: 91

ولایَنْظُرُ اللّهُ إِلَیْهِ وَلایُزَکّیهِ وَلَهُ عَذابٌ أَلیمٌ.

حضرت فاطمه علیهاالسلام فرمودند:

"از پدرم رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره ی مردان و زنانی که در نمازشان سستی و سهل انگاری می کنند پرسیدم، آن حضرت فرمودند: هر زن و مردی که در امر نماز سستی و سهل انگاری داشته باشند، خداوند او را به پانزده خصلت مبتلا می گرداند:

1- خداوند برکت را از عمرش می گیرد.

2- خداوند برکت را از رزق و روزی اش می گیرد.

3- خداوند سیمای صالحین را از چهره اش محومی کند.

4- هر کاری که بکند بدون پاداش خواهد بود.

5- دعایش به آسمان، بالا برده نشود.

6- برایش بهره ای از دعای صالحین نخواهد بود.

7- ذلیل خواهد مُرد.

8- گرسنه جان خواهد داد.

9- تشنه کام خواهد مرد به طوری که اگر از همه ی نهرهای دنیا آبش دهند، سیراب نگردد.

10- خداوند فرشته ای را برمی گزیند تا او را در قبرش ناآرام سازد.

11- قبرش را تنگ گرداند.

ص: 92

12- قبرش تاریک می باشد.

13- خداوند فرشته ای را بر می گزیند تا او را با صورتش به زمین کشد در حالی که خلایق به اوبنگرند.

14- به سختی مورد محاسبه قرار گیرد.

15- و خداوند به او ننگرد و او را پاکیزه نگرداند و او را عذابی دردناک باشد.(1)

اَلذُّنوبُ الَّتی تَرُدُّ الدُّعاءً:

سُوءُ النِّیَّةِ وَ خُبْثُ السَّرِیرَةِ، و النِّفاقُ مَعَ الإِخْوانِ و تَرْکُ التَّصْدیقِ بِالاجابَةِ وَ تَأْخیرُ الصَّلَواتِ الْمَفْروُضَةِ حَتّی تَذْهَبَ أَوْقاتُها، وَ تَرْکُ التَّقَرُّبِ إِلیَ اللّهِ(عز و جل ) بِالبِرِّ وَ الصَّدَقَةِ، وَ اسْتِعْمالُ الْبَزاءِ و الْفُحْشِ فِی الْقَوْلِ.(1)

هر فردی به وسیله ی خودسازی می تواند گناهان فوق الذّکر شده ی بالا را از وجود خویش پاک گرداند و با تزکیه و تهذیب نفس می تواند به گرد گناه نچرخد و از آن دور گردد.

با خودسازی نه تنها آلوده گناه نمی شود؛ بلکه اعمال شایسته انجام داده؛ و به قرب الهی نزدیک می گردد و پس از خودسازی به دیگرسازی پرداخته و در جهت نیل به اهداف عالیه ی اسلامی به پیش می رود. امّا خصلت دیگر ترک گناه و معصیت، انجام دادن اعمال شایسته و پذیرفته بودن حوایج آدمی مخصوصا در هنگام گرفتاری ها است که سبب می گردد تا در این زمینه نیز انسان به سرانجام مقصود برسد.

امام صادق علیه السلام فرموده اند:

"دعای چهارکس اجابت نمی شود:

1- دعای مردی که در خانه اش نشسته است و

می گوید پروردگارا روزیم ده. (که خداوند) به او

ص: 94

می گوید: مگر تو را طلب امر نکردم؟!

2- و مردی که زنی دارد و به او نفرین می کند. به او می گوید: مگر کار او را به دست او نسپردم؟!

3- و مردی که مالی داشته و آن را تباه کرده است و می گوید: پروردگارا! روزیم رسان. به او می گوید: مگرتورا به میانه روی وسامان دهی مال امر نکردم؟!

آن گاه این آیه را قرائت فرمود:

«وَ الَّذِینَ اِذا اَنْفَقُوا لَمْ یُسرِفُوا وَ لَمْ یَقتُرُوا اَو کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواما».(1)

"و کسانی که چون انفاق کنند به گزاف زیاده روی نکنند و تنگ نگیرند و میانِ این دو روش را برگزینند.

4- و مردی که مالی داشته و بی گرفتنِ شاهدی آن را وام داده است. به او می گوید: مگر تو را به گرفتنِ شاهد امر نکردم؟!

لازم به تذکّر است که در صورت عدم استجابت دعا، از رحمت خدا ناامید نشوید؛ زیرا قرآن کریم می فرماید:

«لاتَقْنَطوُا مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ اِنَّ اللّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعا».(2)

"از رحمت خدا ناامید نشوید به درستی که خدا

ص: 95

همگی شما را می آمرزد".

بنابراین در این حال اولاً: از گناهان خود توبه کرده و استغفار کند و با تزکیه و خودسازی گِرد آن گناهان نگردد.

ثانیا: در هر شرایطی، مخصوصا هنگامی که از اجابت دعا نومید می شوید دست از دعا برندارید؛ زیرا گاهی اجابت دُعا بنا به دلایلی به تأخیر می افتد.

دعا کردن منحصر به زمان و مکان خاصی نیست و انسان می تواند در هر حال، از محبوب خویش مسئلت نموده تا به حوایج دنیوی و اخروی خود برسد؛ امّا در اوقاتی از شبانه روز و وقت های معیّنِ دیگر، استجابت دعا سریعتر است که عبارتند از:

فرمود: درست است. از نمازِ واجب که فارغ شدی در حال سجده بگو:

"اَللّهُمَّ بِحَقِّ مَنْ رَواهُ و بِحَقِّ مَن رُوِیَ عَنْهُ صَلِّ عَلی جَماعَتِهِم وَافْعَلُ بی کَیْتَ وَ کَیْتَ"

"بار خدایا، به حقّ آن کسی که این خبر را روایت کرده و به حق آن کسی که این خبر از او روایت شده بر جمله ی ایشان درود فرست و با من چنین و چنان کن."(1)

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

"بر شما باد به دعا کردن بعد از نمازها چه این که چنین دعایی مستجاب است".

عبادت است و دعای وی مستجاب است و عمل او دوبرابر است. روزه دارید تا تندرست شوید."

روزه دار از آن هنگام که صبح می کند تا به شب در رود مادام که غیبت نکند، در عبادت است و همین که غیبت کرد، روزه او پاره شود. دعای روزه دار رد نمی شود.

موقع افطار نیز وقت استجابت دعا است وقتی که دعای افطار را می خواند و به یاد خدا افطار می کند، هر چه از او بخواهد حضرت احدیّت به وی عنایت می کند.

حضرت امام صادق علیه السلام می فرمایند:

"دَعْوَةُ الصّائِمِ تستجابُ عِندَ اِفْطارِه."

"دعای روزه دار هنگام افطارش برآورده می شود".(1)

بالدُّعاءِ فِی السَّحَرِ إلی طُلُوعِ الشَّمْسِ فإنَّها ساعَةٌ تُفْتَحُ فیها أَبْوابُ السَّماءِ وَ تُقْسَمُ فیها الأَرْزاقُ و تُقْضی فیهَاالْحَوائِجُ العِظامُ."(1)

امام محمد باقر علیه السلام می فرمایند:

"همانا خداوند() عز و جل از میان بندگان مؤمنش آن بنده ای را دوست دارد که بسیار دعا کند؛ پس برشما باد دعا در هنگام سحر تا طلوع آفتاب؛ زیرا آن ساعتی است که درهای آسمان در آن هنگام بازگردد و روزی ها در آن تقسیم گردد و حاجت های بزرگ برآورده شود."

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در این مورد می فرمایند:

"بهترین وقت دعا در سحرگاهان است."

حضرت محمّد صلی الله علیه و آله در جایی دیگر فرموده اند:

«به درستی که در شب ساعتی است که هر دعای بنده مستجاب است و آن مابین شب تا ثلث (سوم) باقیمانده ی شب است. گفتم: شب خاصّی است از شبها یا هر شب است؟ فرمود: هر شب».

امام صادق علیه السلام: از قول رسول خدا فرموده اند: بهترین وقتی که در آن خدای( عز و جل) را بخوانید (و دعا به درگاهش کنید)، سحرها است.

ص: 101

و این آیه را که درباره ی گفتار حضرت یعقوب علیه السلام است تلاوت فرمود: به زودی آمرزش خواهم برای شما از پروردگار خود.(1) در ادامه حضرت صادق علیه السلام فرمود: (دعا کردن برای آن ها را) به سحر تأخیر انداخت.(2)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمایند:

«ساعتی در شب است که هر بنده ی مسلمانی به آن برخورَد و آن را دریابَد و در آن ساعت از خدا خیر دنیا و آخرت را بخواهد، خدای سبحان به او عطا می کند و آن ساعت در همه ی شبهاست».(3)

امّا در سحرهای ماه مبارک رمضان دعا زودتر مستجاب می شود؛ زیرا ماه مبارک رمضان مخصوصا سحرهایِ آن، ماه خدا و ماه استجابت دعا است.

همچنین در شب هایِ قدرِ ماه رمضان که از فضیلت خاصی برخوردار است حوائج آدمی برآورده خواهد شد و انسان به سرمنزلِ مقصود و سرانجامِ نیکو خواهد رسید.

بسیار دارد و اعمال آن در کتب دُعا و خصوصا مفاتیح الجنان ذکر شده است و از جمله آن ادعیه، دعاهای کمیل و ندبه و سمات می باشد.

در حدیث از امام محمّد باقر علیه السلام نقل شده است که فرموده اند:

"همین که شب جمعه فرا رسد خداوند( عز و جل) می فرماید: آیا دعاکننده ای هست که جوابش دهم؛ آیا درخواست کننده ای هست که عطا کنم او را؛

آیا استغفار کننده ای هست که بیامرزم او را؛

آیا توبه کننده ای هست که توبه اش را بپذیرم".(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده اند:

"در روز جمعه ساعتی است که بنده ی مسلمان در آن وقت چیزی از خدا نخواهد مگر آن که خداوند به او عطا گرداند و آن وقتی است که نیمه ی خورشید به سوی مغرب نزدیک گردد".

امام صادق علیه السلام در مورد روز جمعه چنین فرموده اند:

"روز جمعه مِهتر روزها است و نزد خداوند از روز فطر و قربان والاتر است و در آن ساعتی است که کسی در آن از خدایْ(عز و جل) چیزی نخواهد مگر این که به او عطا کند؛ به شرط آن که حرام نخواهد."

ص: 103

امام جعفر صادق علیه السلام در جایی دیگر می فرمایند:

"جمعه حقّی واجب دارد پس مبادا که در آن، چیزی از عبادت خدای تعالی و تقرّب به او، با عمل صالح و ترک جمله وامها را ضایع کنی یا در آن ها کوتاهی کنی، که خدای تعالی حسنات را در آن دوچندان می کند و گناهان را پاک می کند. و درجات را بالا می برد و شب آن مثل روز آن است. اگر توانستی شبِ آن را با دعا و نماز زنده نگاه داری چنین کن، که خدای تعالی حسنات را در آن دو چندان می کند. و گناهان را پاک می کند و رحمت و مغفرت خداوند فراگیر است و او کریم است".

و در نزد خدای تعالی، عمل کردن در هیچ یک از روزها دوست داشتنی تر از دهه ی ذی الحجّه نیست و هیچ شبی با فضیلت تر از شب های آن نیست.

قال الصّادق علیه السلام: "اُطْلُبُوا الدُّعاءَ فیِ أَرْبَعِ ساعاتٍ:

"عِنْدَ هُبُوبِ الرِّیاحِ وَ زَوالِ الأَفْیاءِ و نُزوُلِ الْقَطْرِ وَ أَوَّلِ قَطْرَةٍ مِنْ دَمِ الْقَتیلِ المُؤمِنِ فَاِنَّ أَبْوابَ السَّماءِ تُفْتَحُ وَ عِنْدَ

هذِهِ الأَشیَاءِ."

امام صادق علیه السلام فرمود:

دعا را در چهار هنگام بخوانید:

هنگام وزیدن بادها.

و (گاه) برطرف شدن سایه ها (یعنی هنگام ظهر).

و (نزد) فرو شدن باران.

و هنگام ریخته شدن اولین قطره یِ خون مؤمن (در جهاد یا غیر آن)؛ زیرا در این موارد درهایِ آسمان باز می شود.

امام حسین علیه السلام در این باره می فرمایند:

"بُکاءُ العُیُونِ و خَشیَةُ القُلُوبِ مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ."

"گریه یِ چشمها و ترس دل ها، از نشانه های رحمت پروردگار است."(1)

اما مواقع دیگر که دعا به اجابت می رسد و یا به استجابت نزدیک تر است عبارتند از:

1- شب هایِ قدر (در ماه مبارک رمضان).

2- شب و روز عرفه.

3- شب و روز مبعث.

4- عید فطر.

5- عید قربان.

6- عید غدیر.

7- دهه ی ماه رجب.

8- نیمه ی شعبان.

9- روز تولّد حضرت رسول صلی الله علیه و آله.

10- ایّام البیض ماه مبارک رمضان.

و همان طور که اشاره شد صبح و شام، که حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام نیز در مورد روزهای هفته دعاهایی فرموده اند که در کُتب ادعیه ذکر گردیده است.

ص: 110

1- هنگام زوال باشد.

2- صدقه دادن پیش از آن.

3- عطر زدن.

4- به مسجد رفتن.

پیامبر گرامی اسلام در وقت ورود و خروج از مسجد دعا می فرمودند؛ چنانکه حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام چنین می فرمایند:

«کانَ النَّبیُّ إذا دَخَلَ الْمَسجِدَ یَقُولُ: بِسْمِ اللّهِ اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَاغْفِرْ ذُنُوبیِ وَافْتَحْ لیِ اَبْوابَ رَحْمَتِکَ. وَإذا خَرَجَ یَقُولْ: بِسْمِ اللّهِ اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَاغْفِرْ ذُنُوبی وَافْتَحْ لی أَبْوابَ فَضْلِک».(1)

«پیامبر چون داخل مسجد می شد، می فرمود:

به نام خدا، خدایا بر محمّد درود فرست و گناهانم را بیامرز و درهای رحمتت را برایم باز کن!

و چون خارج می شد، می فرمود:

به نام خدا، خدایا! بر محمّد درود فرست و گناهانم را بیامرز و درهایِ بخششت را برایم بگشا».

اکثر بزرگان برای کسب قدرت معنوی و حلّ مشکلات خود به نیایش و مناجات می پرداختند؛ همان گونه که در احوالات بوعلی سینا آورده اند که:

"بوعلی سینا چون با مسئله ی مشکل روبرو می شد

ص: 113

که حلّ آن آسان نبوده، با وضو به مسجد جامع می رفت و دو رکعت نماز می خواند و از معبود خود می خواست که مشکلش را آسان نماید".(1)

زیر ناودان طلا، کنار حطیم در آن خانه ی محبوب که از حرمت خاصّی برخوردار است دعا به استجابت نزدیک تر است. حجّاج در مِنی و عرفات و مشعرالحرام، کنار چاه زمزم، روی کوه صفا و مروه و نزد جمرات ثلاثه که حجّاج در ایام حجّ در آن مکان های مقدس اعمال حج را انجام می دهند، نیز از مکان های استجابت دعا است، که در احادیث ذکر گردیده است.

فتاده اهل مِنی در پی مُنی و مقاهد؟

چو جامی از همه فارغ، من آرزویِ تو کردم(1)

پیراهنی که آید از و بویِ یوسفم

ترسم برادرانِ غیورش قبا کنند

حالی درونِ پرده بسی فتنه می رود

تا آن زمان که پرده برافتد چها کنند؟

گر سنگ از این حدیث بنالد عجب مدار

صاحبدلان حکایتِ دل خوش ادا کنند

پنهان ز حاسدان به خودم خوان که منعمان

خیرِ نهان برایِ رضایِ خدا کنند

حافظ! دوامِ وصل میسّر نمی شود

شاهانِ کم التفات به حالِ گدا کنند(1)

ص: 117

ص: 118

دعاهای بعضی از افراد در نزد خداوند بزرگ ردناشدنی است، و زودتر به اجابت می رسد که تعدادی از آنها را خواهید خواند.

و پر بهره ای کند، ناگهان پسرش محمد باقر که آن وقت کودک شیرخواری در گهواره بود به گریه افتاد. ملا محمّدتقی متوجّه محمدباقر شد و برای او این گونه به این مضمون دعا کرد:

خداوندا! به این پسر، آن گونه توفیق عنایت فرما که وقتی بزرگ شد آثار و تعالیم پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان را تا آخرین حد امکان نشر بدهد و به جهانیان برساند.

این دعا به استجابت رسید و همان گونه که او خواسته بود پسرش بهترین توفیق را در نشر تعالیم و معارف و روایات اسلامی پیدا نمود، که شمار تألیفاتش به زبان عربی و فارسی از رقم صد، تجاوز می کند.(1)

مجتهدین برازنده و پرهیزکار بود. او به سال 1175 ه-.ق. در جزیره ی طارم گیلان دیده به جهان گشود و به سال 1360 در سن 85 سالگی در اصفهان از دنیا رفت. و مرقد شریفش در کنار مسجد سید اصفهان، معروف، و مزارِ علاقمندان است.

وی در مورد نتیجه ی ترحّم و فراز و نشیب زندگی خود، حکایتی شیرین دارد که در اینجا می آوریم:

حجه الاسلام شفتی در ایام تحصیل خود در نجف و اصفهان به قدری فقیر بود که غالبا لباس او از زیادی وصله به رنگ های مختلف جلوه می کرد. گاهی از شدت گرسنگی و ضعف، غش می کرد؛ ولی فقر خود را کتمان می نمود و به کسی نمی گفت. روزی در یکی از مدارس علمیه ی اصفهان، وقتی پول ناهار را بین طلاب تقسیم می کردند، وجه مختصری از این ناحیه به او رسید. چون مدتی بود گوشت نخورده بود به بازار رفت و با آن جگر گوسفندی را خرید و به مدرسه بازگشت. در مسیر راه ناگاه در کنار کوچه ای، چشمش به سگی افتاد که بچه های او روی سینه او افتاده و شیر می خورند؛ ولی از سگ بیش از مشتی استخوان باقی نمانده بود و از ضعف، قدرت حرکت نداشت.

حجه الاسلام به خود خطاب کرده و گفت: اگر از روی انصاف داوری کنی، این سگ برای خوردن جگر از تو سزاوارتر است؛ زیرا هم خودش و هم بچه هایش گرسنه اند. از این رو جگر را قطعه، قطعه کرد و جلو آن سگ انداخت.

ص: 122

خود حجه الاسلام نقل می کند؛

وقتی که پاره های جگر را نزد سگ انداختم گویی او را طوری یافتم که سر به طرف آسمان بلند کرد و صدایی نمود؛ من دریافتم که او در حق من دعا می کند. از این جریان چندان نگذشت که یکی از بزرگان، از زادگاه خود "شفت" مبلغ دویست تومان برای من فرستاد و پیام داد که من راضی نیستم از عین این پول مصرف کنی؛ بلکه آن را نزد تاجری بگذار تا با آن تجارت کند و از سود تجارت از او بگیر و مصرف کن.

من به همین سفارش عمل کردم. به قدری وضع مالی من خوب شد که از سود تجارتی آن پول، مبلغ هنگفتی به دستم آمد و با آن حدود هزار دکان و کاروانسرا خریدم و یک روستا را در اطراف محلمان به طور دربست خریداری نمودم، که اجاره کشاورزی آن در هر سال نهصد خروار برنج می شد. دارای اهل و فرزندان شدم و قریب صد نفر از درِ خانه ی من نان می خوردند. تمام این ثروت و مکنت بر اثر ترحمی بود که من به آن سگ گرسنه نمودم. و او را بر خودم ترجیح دادم.(1)

دعای ستم دیده پذیرفته است اگر چه بدکار باشد.

و بدکاریِ او مربوط به خودش است.(1)

که آیاتی در قرآن در مورد مهاجرت نازل شده است.

پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله فرمودند:

"سه دعا است که مستجاب است و در آن شکّی نیست: دعای ستمدیده، و دعای مسافر و دعای پدر بر فرزندش."

پس بدانید که گرامی ترین خلق در نزد من و افضل آن ها در نزد

من، محمد و برادرش علی می باشند و بعد از علی هم امامانی هستند که آن ها وسیله شما انسان ها نزد خداوند می باشند. پس آگاه باشید هر کس حاجتی از من بخواهد و محمّد و خاندان پاکش را واسطه قرار بدهد، من آن حاجت ها را به خاطر محبوب ترین خلقم در نزدِ خود، اجابت می کنم.(1)

18- الدّعوات (مشگل گشا و شفابخش) قطب الدین سعید راوندی، ترجمه حسین قهستانی.

19- داستانهای عارفانه

20- کوتاه سخن، نیکنام، محمّدکاظم

21- داستانهای دعا

22- چشمه رستگاری

23- عدّه الدّاعی

24- ثواب الاعمال

25- سیره و سخن پیشوایان

26- دیوان حافظ، خطیب رهبر، خلیل، انتشارات صفی علیشاه، چاپ 20، 1376 ش، تهران.

27- بهارستان جامی،

28- دیوان شمس تبریزی

29- قصه های قرآن، اکبری، محمّد رضا

30- گنجهای معنوی، جاهد، رضا

31- روزه

ص: 128