تربت پاکان قم : شرح حال مدفونین در سرزمین قم

مشخصات کتاب

سرشناسه:جواهر کلام، عبد الحسین، 1428 -

عنوان و نام پدیدآور:تربت پاکان قم : شرح حال مدفونین در سرزمین قم/تالیف عبد الحسین جواهر کلام.

مشخصات نشر:قم: انصاریان 1382=1424.

مشخصات ظاهری:4 ج.:مصور، عکس، نمونه.

شابک:160000 ریال:دوره:9644385462 ؛ ج. 1:964-438-550-0 ؛ ج. 2:9644385519 ؛ ج. 3:9644385527 ؛ ج. 4:9644385535

وضعیت فهرست نویسی:فهرست نویسی توصیفی

یادداشت:فهرست نویسی براساس جلد دوم.

یادداشت:ج. 1 (چاپ اول: 1425ق. = 1382).

یادداشت:ج. 2 و 3 (چاپ اول: 1424ق. = 1382).

یادداشت:ج. 4 (چاپ اول: 1425ق. = 1383).

یادداشت:کتابنامه.

یادداشت:نمایه.

عنوان دیگر:شرح حال مدفونین در سرزمین قم.

شماره کتابشناسی ملی:1147914

ص :1

اشاره

فهرست

سخن ناشر 23

معرفی انتشارات انصاریان و مدیر محترم آن 25

پیشگفتار 27

تراجم نگاری 29

نخستین تراجم نگار 30

شیوه های مختلف تراجم نگاری 33

مقدمۀ مؤلّف 73

شرح حال نویسندۀ کتاب 77

خاندان علمی 77

ولادت و آغاز تحصیل 78

هجرت به ایران 78

اقامت در حوزۀ علمیۀ قم 79

فعالیت های فرهنگی 79

هجرت به لبنان 80

ص:7

تألیفات و آثار قلمی او 80

بخش اول:

در حریم کریمۀ اهل بیت حضرت معصومه سلام اللّه علیها83/

ورود حضرت فاطمه معصومه سلام اللّه علیها به قم 85

پادشاهان مدفون در قم 109

بخش دوم:

امامزادگان مدفون در سرزمین قم131/

امامزاده موسی مبرقع 133

امامزاده شاه حمزه 135

شاهزاده احمد 136

علی بن جعفر 137

امامزاده ابراهیم 139

امامزاده علی 139

امامزاده اسماعیل 140

چهل اختران 141

امامزاده زید 142

امامزاده سلطان محمّد شریف 143

امامزاده شاه احمد 144

شاهزاده ناصر الدّین 145

امامزاده خاک فرج 146

شاه ابراهیم و شاه محمد 147

شاه جعفر 148

ص:8

سید معصوم 149

امامزاده شاهزاده عبد اللّه 149

شیخ ابا صلت 149

شاه سید علی 150

شاه سید ابو احمد 150

چهار امامزاده 150

امامزاده هادی و مهدی 151

شاه جعفر غریب 152

شاه جمال 152

امامزاده شاه جمال 153

امامزاده علی موسی رضا 153

امامزاده علی رضا 153

امامزاده شاه طیب و طاهر 154

بابا مسافر 154

قبور باغ گنبد سبز 155

امامزاده شاه اسماعیل 156

امامزاده در قبرستان کهک 158

شاهزاده ابراهیم 158

امامزاده شاهزاده اسحاق 159

امامزاده فاضل 159

امامزاده محسن 160

امامزاده سکینه خاتون 160

شاهزاده هادی 160

ص:9

بخش سوم:

فرزانگان مدفون در سرزمین قم163/

آ-الف

میرزا آقا باغمیشه ای تبریزی«مدرّس وحید»165

آقا برار معتضدی کرمانشاهی 167

شیخ آقا بزرگ ساوه ای 168

سیّد آقا بزرگ موسوی شوشتری 174

شیخ آقا بزرگ نصیری محلاتی 175

میرزا آقا ترابی دامغانی 177

سیّد آقا حسینی هیدجی 178

میرزا آقا فراهانی اراکی 179

سیّد ابراهیم آل طعمه حائری 183

شیخ ابراهیم امامزاده زیدی«تهرانی»184

سیّد ابراهیم تهرانی«لاله زاری»186

سیّد ابراهیم خراسانی 187

میرزا ابراهیم خلعتبری تنکابنی«آقا نجفی»188

شیخ ابراهیم خوشنویس مراغه ای 189

سیّد ابراهیم دروازه ای تبریزی 192

سیّد ابراهیم سرّی موسوی«اصفهانی»197

سیّد ابراهیم کاظمی هیدجی 198

ابراهیم محقق 200

شیخ ابراهیم مروّت عاملی 200

ص:10

ابراهیم مستوفی آشتیانی«معتمد السلطنه»202

سیّد ابراهیم میلانی 204

شیخ ابراهیم نوری تهرانی 204

شیخ ابراهیم نوری همدانی 205

شیخ ابراهیم وحدت تبریزی 207

شیخ ابراهیم همایونی زنجانی«نحوی»210

شیخ ابو تراب آل آقا کرمانشاهی 211

سیّد ابو تراب جزائری 213

میرزا ابو الحسن اجتهادی گلپایگانی 214

سیّد ابو الحسن تنکابنی«زاهدی»215

سیّد ابو الحسن رفیعی قزوینی 217

شیخ ابو الحسن روحانی شیرازی 221

سیّد ابو الحسن شفتی اصفهانی 222

سیّد ابو الحسن فاضل بهسودی 223

شیخ ابو الحسن فقیهی قمی 226

شیخ ابو الحسن فقیهی گیلانی 229

میرزا ابو الحسن قمی«صادقی»231

میرزا ابو طالب قمی 232

سیّد ابو طالب محمودی گلپایگانی 233

سیّد ابو طالب مدرسی یزدی 234

سیّد ابو طالب مرعشی شهرستانی 235

ابو الفتح میرزا قاجار«مؤید الدوله»237

سیّد ابو الفضل تولیت قمی 239

میرزا ابو الفضل حلال زاده اردبیلی 242

ص:11

میرزا ابو الفضل زاهدی قمی 243

میرزا ابو الفضل طهماسبی قمی 246

سیّد ابو الفضل مجاهدی بروجردی 246

سیّد ابو الفضل نبوی قمی 247

شیخ ابو الفضل نجفی اصفهانی«قدسی»252

شیخ ابو الفضل نجفی«مسجد شاهی»253

میرزا ابو الفضل نجم آبادی 254

شیخ ابو القاسم اصفهانی 256

سیّد ابو القاسم جواهری تهرانی 257

شیخ ابو القاسم حجتی گیلانی 259

سیّد ابو القاسم روحانی قمی 261

ابو القاسم سحاب تفرشی 262

شیخ ابو القاسم شاهنجرینی«ربّانی»267

سیّد ابو القاسم طباطبائی قمی 269

میرزا ابو القاسم طهوری همدانی«عمادزاده»270

میرزا ابو القاسم علی مدد کنی 270

شیخ ابو القاسم قمی«صغیر»271

شیخ ابو القاسم قمی«کبیر»272

شیخ ابو القاسم گلپایگانی«آقازاده»280

میرزا ابو القاسم مجتهدی تبریزی 280

شیخ ابو القاسم محمّدی گلپایگانی 282

سیّد ابو القاسم مدرس یزدی 284

سیّد ابو القاسم مرعشی تبریزی 285

سیّد ابو القاسم میرعارفین قمی«عارفی»285

ص:12

شیخ ابو القاسم نحوی قمی 286

شیخ ابو القاسم نراقی کاشانی 287

شیخ ابو المجد شیخ الاسلامی بروجردی 289

شیخ احمد آذری قمی 290

شیخ احمد آل آقا کرمانشاهی 292

شیخ احمد آل آقا نهاوندی 293

میرزا احمد آیت اللهی زنجانی 294

میرزا احمد ابو طالبی اراکی 297

احمد اتابکی«مشیر اعظم»299

میرزا احمد اجتهادی اهری 300

میرزا احمد احسن الحکماء قزوینی 301

شیخ احمد امینی تبریزی 302

میرزا احمد امینی مراغه ای 303

شیخ احمد اهری تبریزی 304

احمد بهاور 311

شیخ احمد پایانی اردبیلی 312

میرزا احمد حائری همدانی 319

سیّد احمد حسینی قمی 320

سیّد احمد خلخالی 321

سیّد احمد خوانساری 322

احمد رحیمی کاشانی 328

شیخ احمد رضوانی زنجانی 332

سیّد احمد روحانی قمی 335

سیّد احمد زنجانی«شبیری»337

ص:13

میرزا احمد ساوه ای«حجة الاسلام»346

شیخ احمد سبط الشیخ انصاری 346

میرزا احمد سرایی تبریزی 349

شیخ احمد شاهرودی 357

شیخ احمد شریعتی بروجردی 359

سیّد احمد شهرستانی 360

میرزا احمد شیرازی 365

سیّد احمد طالقانی«آل احمد»368

سیّد احمد طباطبائی بروجردی 369

سیّد احمد طباطبائی قمی 370

سیّد احمد طباطبائی قمی 372

سیّد احمد عراقی«محسنی»372

شیخ احمد علی احمدی شاهرودی 374

احمد علی عبداللهی نگار سیرجانی«نوا»376

شیخ احمد غروی تویسرکانی 378

شیخ احمد فردوس مکان مازندرانی 380

شیخ احمد کلباسی 381

سیّد احمد لواسانی تهرانی 384

سیّد احمد مشرف حسینی قمی 385

سیّد احمد ناجی قمی 386

احمد نعمت اللهی قمی«شهره»390

شیخ احمد نهاوندی«قدّوسی»392

سیّد احمد هاشمی گلپایگانی 394

شیخ احمد یزدی 395

ص:14

ادیب الدّین کسروی«ساسان»396

میرزا اسحاق آستارائی«قفقازی»397

سیّد اسحاق رضوی قمی 399

شیخ اسد اللّه اسماعیلیان دهاقانی 400

سیّد اسد اللّه اشکوری 401

سیّد اسد اللّه طباطبائی یزدی 402

اسد اللّه عاطفی کرمانشاهی 404

شیخ اسد اللّه کریمی اراکی 406

سیّد اسد اللّه کریمی اراکی 406

سیّد اسد اللّه مدنی آذرشهری 408

میرزا اسماعیل امین الملک 409

شیخ اسماعیل بهاری همدانی 411

اسماعیل خلعتبری تنکابنی 413

اسماعیل ظفری نهاوندی«ظفر السلطان»414

سیّد اسماعیل علوی خوئینی 414

شیخ اسماعیل غضنفری خوانساری 416

شیخ اسماعیل فراهانی«شریف زاده»417

سیّد اسماعیل فقیهی اردبیلی 417

سیّد اسماعیل مرعشی«شریف الاسلام»419

شیخ اسماعیل مصباح«نجم الممالک»420

میرزا اسماعیل ناجی بروجردی 421

شیخ امان اللّه کریمی بابلی 422

امیر اصلان خواجه نوری«نظام الدوله»425

سیّد امیر محمّد قزوینی 426

ص:15

باقر سعد السلطنه 431

سیّد باقر قاضی طباطبائی تبریزی 434

سرتیپ باقر مصدقی 437

شیخ براتعلی بزوشائی زنجانی 438

شیخ بهاء الدّین نوری 439

شیخ بهرام طالقانی 441

میرزا تقی تفرشی«دانش»443

سیّد تقی رضوی خرم آبادی«طاهری»445

میرزا تقی زرگر تبریزی 446

جبّار مضطر اردبیلی 449

سیّد جعفر احمدی طباطبائی بروجردی 450

شیخ جعفر الهی نراقی«کاشانی»452

سیّد جعفر بنی هاشمی اهری 453

سیّد جعفر حسینی شاهرودی 454

شیخ جعفر سلیمانی بهبهانی 455

شیخ جعفر شهرآبی آشتیانی 456

شیخ جعفر لنکرانی 457

شیخ جعفر نهاوندی 458

ص:16

سیّد جلال شریفی همدانی 459

شیخ جلال(طاهر شمس)گلپایگانی 461

سیّد جلال محدّث اردبیلی 462

سیّد جلیل طباطبائی یزدی 463

سیّد جمال الدّین تقوی 464

سیّد جمال الدّین خوئی 465

دکتر جمال الدّین فقیه 466

سیّد جمال الدّین مجد دماوندی 467

سیّد جواد آل علی شاهرودی 468

میرزا جواد تحریری«قمی»470

سیّد جواد حسینی تنکابنی 472

سیّد جواد سدیدی خلخالی 473

سیّد جواد قمی 474

شیخ جواد کبیر قمی 475

شیخ جواد کره رودی اراکی«مشایخی»476

میرزا جواد ملکی تبریزی 481

سیّد جواد نجومی کرمانشاهی 489

میرزا جواد والا ناصر سردرودی 494

سیّد جهانگیر ناظم الملک«ضیائی»495

شیخ حامد واعظی کاظمی«سبزواری»499

شیخ حبیب اللّه اشتهاردی 501

شیخ حبیب اللّه سمامی رامسری 502

ص:17

پروفسور حبیب اللّه شهاب 505

شیخ حبیب اللّه فقیه مازندرانی 506

سیّد حسام الدّین میرزائی قمی 507

شیخ حسن آیتی بروجردی 509

سیّد حسن استادزاده مازندرانی 511

سیّد حسن اشکوری«معصومی»513

میرزا حسن انصاری 514

سیّد حسن انگجی تبریزی 515

میرزا حسن تیلی شبستری 516

سیّد حسن حجت کوه کمری 518

شیخ حسن حرم پناهی قمی 519

شیخ حسن حسام الاسلام رشتی«دانش»520

شیخ حسن خاتمی بروجردی 524

شیخ حسن رازینی همدانی 527

میرزا حسن رسولی آذرشهری 528

میرزا حسن رشدیّه تبریزی 530

سیّد حسن رضوی قمی 537

شیخ حسن سعید تهرانی 539

سیّد حسن شریعتمداری 542

سیّد حسن شیرازی 545

شیخ حسن صالحی لاهیجی 551

شیخ حسن طبرسی ساروی 552

حسن طلائی 561

سیّد حسن فرید اراکی«هزاوه ای»562

ص:18

سیّد حسن کاشانی 563

سیّد حسن کزازی کرمانشاهی 564

میرزا حسن مجتهدزاده تبریزی 565

سیّد حسن مدرسی یزدی 565

سیّد حسن مدرسی یزدی«سریزدی»567

سیّد حسن موسوی دهسرخی 568

سیّد حسن نبوی بیرجندی 569

شیخ حسن نجفی بلتستانی 570

شیخ حسن نصرتی نیا سردرودی 571

میرزا حسن نوری همدانی 571

میرزا حسن وثوق الدوله آشتیانی 572

شیخ حسین اسلامی خلخالی 574

شیخ حسین اهری نجفی 575

سیّد حسین جزائری شوشتری 577

میرزا حسین جلالی رامسری 578

سیّد حسین حائری تنکابنی 580

سیّد حسین حسینی قمی 581

سیّد حسین خلخالی 584

حسین دادگر 585

شیخ حسین ربانی میانجی 591

سیّد حسین رضوی همدانی«غبار»593

حسین سلطان گودرزی ملایری 595

سیّد حسین طباطبائی بروجردی 596

شیخ حسین علی احمدی میانجی 602

ص:19

شیخ حسینعلی طوبائی شیرازی 603

شیخ حسین غفّاری آذر شهری 605

سیّد حسین فارغ دزفولی 606

سیّد حسین فاطمی ابهری 606

سیّد حسین فاطمی قمی 608

سیّد حسین قاضی تبریزی«طباطبائی»609

شیخ حسین قمی«پائین شهری»612

شیخ حسین قمی«حاج آخوند»613

شیخ حسین قمی«کوچه حرمی»614

دکتر حسین کریمان 616

سیّد حسین کوچه حرمی قمی 620

شیخ حسین لیچائی گیلانی 622

شیخ حسین محمّدی لائینی«مازندرانی»623

شیخ حسین مفلس قمی«ارده شیره»634

سیّد حسین مکّی 636

سیّد حسین موسوی قمصری 637

سیّد حسین نبوی قمی 643

میرزا حسین نجّارزاده بروجردی«کاوسی»645

میرزا حسین نظمی اصفهانی 647

حیدر تهرانی«معجزه»648

شیخ حیدر علی جابری انصاری 652

حیدر علی قلم داران قمی 653

شیخ حیدر علی مدرسی بهسودی 654

شیخ حیدر مهدوی شیادهی مازندرانی 658

ص:20

سخن ناشر

بسم اللّه الرحمن الرحیم

وَ أَمّٰا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ (1)

مدت زمانی در فکر و اندیشه بودم که چگونه و با چه وسایلی و از چه راهی، اندکی از دین خود را به شهر مذهبی و علمی قم،به ویژه عرض اخلاص به آستان قدس بی بی دوعالم ،کریمۀ اهل بیت حضرت معصومه علیها السّلام ادا نمایم.

بهتر آن دیدم با توسل و توجه به همین بانوی بزرگ،از خدای متعال یاری و مدد جویم.گویا درصدی از درخواستم به اجابت رسید.چاپ آثار و فضائل اهل بیت علیهم السّلام به زبانهای مختلف و نشر آنها در داخل و خارج از کشور،از جمله توفیقاتی بود که نصیبم گردید.

توفیق دیگری که حاصل آمد،به چاپ رساندن همین اثر نفیس«تربت پاکان در قم»که دوست و صدیق ارجمندم،فاضل گرانمایه جناب آقای عبد الحسین جواهر کلام،آن را گردآوری و تألیف ساخت،امر نشر و چاپش را به ما محوّل فرمود.

اصولا زنده نگاه داشتن و احیای آثار گذشتگان به هر نحوی که ممکن است،

ص:23

معرفی انتشارات انصاریان و مدیر محترم آن

از ناشران برجسته و پرکار حوزۀ علمیه قم است،که دامنۀ فعالیت های ایشان، هم داخل و هم خارج از کشور را شامل می شود.

این مرکز مهم فرهنگی در سال 1353 ش در شهر علم و اجتهاد قم تأسیس شد و تاکنون بیش از 570 عنوان،به زبانهای:عربی،فارسی،اردو،آذری،ترکی اسلامبولی،انگلیسی و فرانسه و چند زبان زندۀ دیگر و صدها هزار جلد کتاب برای نشر در آسیای میانه،اروپا،آمریکا،آفریقا و خاور دور،چاپ و انتشار داده است.

مدیر محترم این ارگان فرهنگی،جناب آقای حاج محمّد تقی انصاریان می باشد.او در سال 1365 ق برابر با 1325 ش در شهر علم و هنر«خوانسار»پا به عرصۀ گیتی نهاد.چون تولدش مقارن با ولادت باسعادت امام محمّد تقی علیه السّلام بود، از سوی بزرگ خانواده به همین اسم گرامی نامگذاری شد.

وی در سن پنج سالگی به مکتب خانه راه یافت و از سال 1337 ش راهی دبیرستان دربانی در آن دیار گردید.سال اوّل که به پایان رسید،به شهر علمی و مذهبی قم رهسپار شد و در جوار کریمۀ اهل بیت علیهم السّلام سکونت اختیار نمود و در دبیرستان صدوق به تحصیل خویش ادامه داد.سپس به دبیرستان حکیم نظامی منتقل شد و مدرک دیپلم را دریافت داشت.هم زمان نیز بخشی از مقدمات

ص:25

دروس حوزوی،بیاموخت.

نامبرده از سال 1348 ش با مشورت بعضی از بزرگان به«دار التبلیغ اسلامی» معرفی شد و به کارهای تبلیغاتی با دوستان خود مشغول گردید.

در سال 1353 ش خود مستقلا به کار نشر و پخش کتابهای اسلامی پرداخت.

ابتدا انتشارات شفق را با همکاری یکی از دوستانش تأسیس نمود و با مشکلات بسیار سخت آن روز،دست وپنجه نرم کرد.در سالهای اوّل،کار به صورت شبانه روزی انجام می گرفت.در ضمن،مدت دو سال در کنار کارهای فرهنگی اش، در دانشکدۀ قضایی قم تحصیل نمود.

آقای انصاریان به حق مردی:شریف،اصیل،مؤمن،دانا،فهیم و عاشق خاندان عصمت و طهارت علیهم السّلام می باشد.هم اکنون به طور گسترده مشغول خدمت به جهان تشیّع و بزرگان مذهب است.

تفکر صحیح و صائب ایشان بود که باعث تدوین این اثر نفیس شد.وی از چند نویسندۀ مبرّز درخواست کرد که مزارات قم را در یک کتاب گردآوری نماید،تا به چاپ برساند.جناب مستطاب حجة الاسلام پژوهشگر نامی حاج آقای شیخ رسول جعفریان و همچنین جناب ثقةالاسلام نویسندۀ محترم آقای شیخ ناصر الدّین انصاری قمی،نگارنده را خدمت ایشان معرفی نمودند،حقیر نیز از سال 1375 ش به جمع آوری و تدوین مطالب،با جدیت تمام آغاز نمودم.

امید است این اثر،در راه تعالی اخلاق انسانی و معرفی بزرگان دین،گامی بزرگ در نفوس جوانان و پژوهشگران بزرگوار بگذارد،و جناب آقای انصاریان و سایر کوشندگان همکار و نگارنده را،از پاداش اخروی و نعمتهای بی پایان الهی،محروم نفرماید.آمین

قم-خرداد1379/ ش جواهر کلام

ص:26

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

علی اکبر مهدی پور

پیشگفتار

اشاره

تاریخ با مفهوم گسترده ی آن نمایش گذشته ی انسان و گزارش مکتوب رخدادهای جهان می باشد.

از روزی که بشر قلم در دست گرفته به ثبت حوادث پرداخت،علم تاریخ آغاز گردید.

روزگاری که حوادث و رخدادها نگاشته نمی شد،اصطلاحا دوران ما قبل تاریخ نام دارد.

کهن ترین تاریخ جامعه ای که در دست داریم،تاریخ تمدن مصر،بابل و چین می باشد.

پس از کشف راز و رمز خط«هیروگلیفی»توسط«شامپلیون»پیچیدگیهای فراوانی از تاریخ مصر باستان گشوده شد و نکات ارزشمند فراوانی از 40 قرن پیش از میلاد آشکار گردید.

با قرائت خطوط میخی نیز فرازهای برجسته ی دیگری از تاریخ بابل و

ص:27

سومری ها روشن شد. (1)

با کشف کلید رمز دیگر خطها حجم بزرگی از مجهولات تاریخی فراروی انسانها آشکار شد و دوران جهش تمدن بشری فرا رسید.

رسالت قلم

با نزول نخستین آیات قرآن بر قلب شریف خاتم پیامبران صلّی اللّه علیه و آله جایگاه قلم و رسالت سنگین آن آشکار گردید.

آغاز نخستین آیه با کلمۀ: «اقْرَأْ» و تداوم یافتن آن با جمله ی: «عَلَّمَ بِالْقَلَمِ» (2)بیانگر آن است که دیگر،زمان؛زمان خواندن،دوران؛دوران نوشتن،عصر؛عصر آموزش،و بار سنگین رسالت؛برعهده ی اهل قلم می باشد.

قرآن کریم به این مقدار بسنده نکرده،سوره ی دیگری را به نام«قلم» نامگذاری کرده،بر قلم و تراوشات آن سوگند یاد کرده:

ن،وَ الْقَلَمِ وَ مٰا یَسْطُرُونَ؛

«سوگند به قلم و آنچه می نگارند». (3)

پیامبر گرامی اسلام از وظایف مهم پدران می داند که به فرزندان خود نوشتن بیاموزند،از این رهگذر به هنگام شمارش حقوق فرزندان بر گردن پدران می فرماید:«یعلمه الکتابة»:«و اینکه به او نوشتن بیاموزد». (4)

قلم کهن ترین و استوارترین وسیله ی انتقال تمدن و فرهنگ از قومی به قومی دیگر و از نسلی به نسلی دیگر می باشد.

صدرنشین کرسی بلاغت،میر هدایت و هادی امّت به هنگام بازگشت از صفّین

ص:28

در فرازی از وصیت خود به فرزند برومندش امام حسن مجتبی(علیه السّلام) می فرماید:

«أحی قلبک بالموعظة...و أعرض علیه أخبار الماضین،و ذکّره بما أصاب من کان قبلک من الأوّلین،و سر فی دیارهم و آثارهم،فانظر فیما فعلوا و عمّا انتقلوا و أین حلّوا و نزلوا»:

«دلت را با پند و اندرز زنده کن...خبرهای گذشتگان را بر آن عرضه کن،آنچه بر سر پیشینیان آمده برایش یادآوری نما،در دیار و آثار آنان نیک بیندیش،پس بنگر چه کردند؟از کجا به کجا رفته،در کجا بار بگشودند» (1).

اگرچه پیش از نزول قرآن خط عربی رایج بود،حتّی کتابی به خط حضرت عبد المطلب(نیای پیامبر اکرم)در خزانۀ مأمون وجود داشته (2)ولی با عنایت خاصی که اسلام به کتابت و قرائت مبذول داشته،و دستورات فراوانی که در این زمینه صادر نموده،بستر جهش و شکوفایی دانش و فرهنگ،از جمله تاریخ نگاری را فراهم نموده است.

تراجم نگاری

یکی از شاخه های مهم تاریخ«تراجم نگاری»است،که رسول گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله با تعبیر بسیار شیوایی جایگاه رفیع آن را بیان می فرماید:

«من ورّخ مؤمنا فکأنّما أحیاه؛هرکس مؤمنی را تاریخ گذاری کند،گویی او را زنده کرده است». (3)

تراجم نگاری صرفا ثبت سرگذشت یک فرد نیست،بلکه ابزار بسیار نیرومندی برای تکامل کاروان بشری است،بیان نقاط ضعف و قوّت یک حادثه ی تاریخی است،شرح علل و عوامل شکست یا پیروزی یک انسان برجسته و فرهیخته می باشد.

ص:29

و لذا می بینیم که در جای جای قرآن کریم به تراجم پیامبران،صالحان،فرزانگان و فرهیختگان امّت ها پرداخته و خود در مقام ارزیابی این حقایق والا می فرماید:

لَقَدْ کٰانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولِی الْأَلْبٰابِ:

«در بیان سرگذشت آنان عبرتی برای خردمندان هست». (1)

نخستین تراجم نگار

کهن ترین کتابی که از قرن اول هجری بر جای مانده و بدون هیچ خللی به دست ما رسیده،کتاب سلیم بن قیس هلالی است،با توجه به اینکه وی از یاران مولای متّقیان است و بسیاری از اصحاب پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را درک کرده و مطالب فراوانی از عملکرد آنها به رشته ی تحریر درآورده است،می توان کتاب او را نخستین کتاب در تاریخ،سیره و تراجم اصحاب پیامبر دانست،که در نیمه ی اول قرن اول از تألیف آن پرداخته است.

پس از سلیم بن قیس گروهی از علمای شیعه در تاریخ و تراجم کتاب نوشته اند که در طول زمان نسخه های آنها از بین رفته و غالبا طعمه ی حریق شده است،که فقط در کتابخانه ی شیخ طوسی 80000 جلد کتاب به دست دشمنان اهل بیت به آتش کشیده شد،که همه ی آنها نسخه ی خطی و قسمتی از آنها منحصر به فرد بودند.

بیشترین آثار برجای مانده در تاریخ،انساب و تراجم،به:«لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف»مشهور به«ابو مخنف»مربوط می شود.

ابو مخنف در خانواده ای پرورش یافته بود که همگی از دل باخته های اهل بیت عصمت و طهارت بودند.

نیای بزرگش«مخنف»از اصحاب امیر المؤمنین علیه السّلام بود،حضرت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را

ص:30

درک نموده و از آن حضرت روایت کرده و روایاتش در صحاح ستّ آمده است. (1)

او در جنگ جمل شرکت کرده،پرچمدار قبیله ی ازد بوده،در محضر مولای متقیان امیر مؤمنان علیه السّلام به فیض شهادت نایل آمده است. (2)

پدرش یحیی بن سعید نیز از اصحاب امیر مؤمنان علیه السّلام بود. (3)

ابو مخنف از اصحاب امام صادق علیه السّلام بوده،از آن حضرت روایت کرده،از چهره های تابناک شیعه،شیخ محدّثان کوفه و مورد اعتماد و استناد بود و روایاتش بر دل می نشست. (4)

پیشتاز رجالیون مرحوم نجاشی 28 عنوان از آثار ابو مخنف را نام برده،که 24 مورد آن در رابطه با تاریخ و تراجم می باشد،که عناوین برخی از آثار برجای مانده به شرح زیر است:

1-مقتل امیر المؤمنین(علیه السّلام)

2-مقتل الحسن(علیه السّلام)

3-مقتل الامام حسین بن علی(علیه السّلام)

4-سیرة الحسین(علیه السّلام)

5-مقتل حجر بن عدی

6-مقتل محمّد بن ابی بکر

7-مقتل اولاد مسلم بن عقیل

8-کتاب السقیفة

9-کتاب الشوری

10-کتاب الجمل

ص:31

11-کتاب الحکمین

12-کتاب الصفّین

13-کتاب اهل النهروان

14-کتاب المغازی

15-کتاب الردّة

16-کتاب الغارات

17-کتاب وقعة الحرّة

18-کتاب یحیی بن زید

19-کتاب التوّابین

20-کتاب المعمّرین

21-اخبار محمّد بن ابی بکر

22-اخبار محمّد بن ابی حذیفه

23-اخبار الخریت بن راشد

24-اخبار المختار بن ابی عبیدة الثقفی

بسیاری از این منابع ارزشمند همانند دیگر آثار گرانبهای علمای شیعه از بین رفته و غالبا در آتش کین سوخته اند،ولی خوشبختانه قسمت مهمی از آنها در لابه لای کتابها باقی مانده،که اخیرا توسّط برخی از پژوهشگران استخراج شده، تحت عنوان«نصوص من تاریخ أبی مخنف»در دو مجلد گردآوری شده است.

استاد کامل سلمان الجبوری در مقدمه ی این کتاب 60 عنوان از تألیفات ابو مخنف را برشمرده است. (1)

برشمردن اسامی برخی از آثار ابو مخنف ازاین جهت ضروری به نظر رسید که برخی از پژوهشگران در مورد نخستین تراجم نگار دچار اشتباه شده،ابن ندیم را

ص:32

نخستین تراجم نگار برشمرده اند، (1)درحالی که ابن ندیم به سال 380 ه.درگذشته (2)و ابو مخنف متوفّای 157 ه.می باشد. (3)

شیوه های مختلف تراجم نگاری

اشاره

تراجم نگاران براساس اهدافی که دنبال می کنند،شیوه های مختلف و کاملا متفاوتی دارند،که به تعدادی از آنها اشاره می کنیم:

1-فراگیر

گروهی از تراجم نگاران درصدد هستند که فرزانگان و فرهیختگان هر قومی را در آثار خود جای دهند و در حدّ توان آنها را احصا نمایند،در اینجا به تعدادی از این آثار به عنوان نمونه اشاره می کنیم:

1-الأعلام،خیر الدّین زرکلی،متوفّای 1396 ه.چاپ بیروت 1980 م.در 8 جلد رحلی،با ذیلی به نام«إتمام الأعلام»در یک مجلد،و تتمه ای در دو مجلد و مستدرکی در یک مجلد،از محمّد خیر رمضان یوسف.

2-دائرةالمعارف بزرگ اسلامی،زیر نظر سید کاظم موسوی بجنوردی،چاپ تهران،که حرف الف و با در 11 مجلد بزرگ منتشر شده.

3-دائرةالمعارف القرن العشرین،محمّد فرید وجدی،متوفّای 1373 ه.

چاپ بیروت،دار الفکر،1399 ه.در 10 مجلد.

4-سیر أعلام النبلاء،شمس الدّین ذهبی،متوفّای 748 ه.چاپ بیروت 1412 ه.در 25 مجلد.

ص:33

5-فرهنگ معین،دکتر محمّد معین،متوفّای 1350 ش.چاپ تهران 1360 ش.

جلد 5 و 6.

6-قاموس الأعلام،شمس الدّین سامی افندی،متوفّای 1322 ه.چاپ استانبول 1306 ه.در 6 مجلد.

7-المنجد فی الأعلام،زیر نظر پطرس حرفوش،چاپ 26 لبنان 1982 م.

8-نامداران تاریخ،عمران علیزاده-معاصر-چاپ تبریز،دو مجلد.

9-الوافی بالوفیات،صلاح الدّین الصفدی،متوفّای 764 ه.چاپ بیروت، 1420 ه.در 29 مجلد.

10-وفیات الأعیان،ابن خلّکان،متوفّای 681 ه.چاپ بیروت،در 8 مجلد.

***

2-اصحاب

برخی دیگر از تراجم نگاران زاویه ی محدودی را منظور کرده،تنها ترجمه ی کسانی را آورده اند که در آن محدوده قرار می گیرند،فی المثل برخی از تراجم نگاران اثر خود را به شرح حال اصحاب پیامبر صلّی اللّه علیه و آله اختصاص داده اند،که از آن جمله است:

1-الاستیعاب فی معرفة الأصحاب،ابن عبد البر،متوفّای 463 ه.

2-أسد الغابة فی معرفة الصحابة،ابن اثیر جزری،متوفّای 630 ه.

3-الاصابة فی تمییز الصحابة،ابن حجر عسقلانی،متوفّای 852 ه.

4-الاصابة فی تحقیق حال بعض الصحابة،ابو القاسم لاهوری،متوفّای 1324 ه.

5-الأصحاب،محمّد تقی خان سپهر،متوفّای 1297 ه.

6-الأصحاب،محمّد جعفر کرمانی،قرن 12 ه.

7-حیاة الصحابة،شیخ محمّد یوسف کاندهلوی،متوفّای 1384 ه.

8-رسالة فی أحوال الصحابة،شیروانی،قرن 12 ه.

ص:34

9-الریاض النضرة،محب الدّین طبری،متوفّای 694 ه.

10-سبعة من السلف،سید مرتضی فیروزآبادی،متوفّای 1410 ه.

11-سیر السلف،اسماعیل بن محمّد الطلحی،متوفّای 535 ه.

12-مدرسة الرسول الأعظم،علی محمّد علی دخیّل-معاصر-بیروت 1408 ه.

***

3-راویان حدیث

برخی دیگر از تراجم نگاران،اثر خود را به شرح حال راویان آثار و ناقلان اخبار اختصاص داده اند،که از آن جمله است:

1-اختیار معرفة الرجال کشی،شیخ طوسی،متوفّای 460 ه.چاپ مشهد 1348 ش.

2-ایضاح الاشتباه،علامۀ حلّی،متوفّای 726 ه.چاپ قم 1411 ه.

3-تنقیح المقال،علامه مامقانی،شیخ عبد اللّه،متوفّای 1351 ه.چاپ نجف.

4-تهذیب التهذیب،ابن حجر عسقلانی،متوفّای 852 ه.بیروت 1412 ه.

5-تهذیب الکمال،ابو الحجاج یوسف المزی،متوفّای 742 ه.بیروت 1413 ه.

6-تهذیب المقال،علامه سید محمّد علی ابطحی،متوفّای 1423 ه.چاپ نجف و قم،تاکنون 5 مجلد آن به طبع رسیده.

7-جامع الرواة،محمّد بن علی اردبیلی-قرن 12-چاپ بیروت 1403 ه.

8-الجامع فی الرجال،شیخ موسی عباسی زنجانی،متوفّای 1398 ه.چاپ قم 1394 ه.

9-خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال،علامۀ حلّی،متوفّای 726 ه.چاپ نجف اشرف 1381 ه.

10-راویان امام رضا(علیه السّلام)عزیز اللّه عطاردی-معاصر-چاپ مشهد 1376 ش.

ص:35

11-رجال ابن داود،حسن بن علی بن داود حلّی-قرن هشتم-چاپ نجف 1392 ه.

12-رجال شیخ طوسی،متوفّای 460 ه.چاپ نجف 1380 ه.

13-رجال نجاشی،متوفّای 450 ه.چاپ قم،1407 ه.

14-سماء المقال،ابو الهدای کلباسی،متوفّای 1356 ه.چاپ قم 1419 ه.

15-الفائق فی رواة و اصحاب الامام الصادق(علیه السّلام)،عبد الحسین الشبستری-معاصر-چاپ قم 1418 ه.

16-الفهرست،شیخ طوسی،متوفّای،460 چاپ بیروت 1403 ه.

17-قاموس الرّجال،شیخ محمّد تقی تستری،متوفّای 1415 ه.چاپ قم 1410 ه.

18-مستدرکات علم رجال الحدیث،شیخ علی نمازی شاهرودی،متوفّای 1412 ه.

19-معجم رجال الحدیث،آیة اللّه خوئی،سید ابو القاسم،متوفّای 1414 ه.

چاپ بیروت 1403 ه.در 23 مجلد.

20-من روی الحدیث من آل أعین،ابو عبد اللّه الحجاج.

***

4-علمای شیعه

برخی دیگر آثار ارزشمند خود را به شرح حال علمای شیعه اختصاص داده اند که به چند نمونه از آنها اشاره می کنیم:

1-آثار الحجّة،محمّد شریف رازی،متوفّای 1421 ه.چاپ قم 1332 ش.

2-اعیان الشیعة،سید محسن امین جبل عاملی،متوفّای 1370 ه.در 56 مجلد،که اخیرا در 10 جلد رحلی با 10 جلد مستدرک در بیروت چاپ شده است.

ص:36

3-بهجة الآمال فی شرح زبدة المقال،ملا علی علیاری،متوفّای 1327 ه.

چاپ تهران 1354 ش.

4-التحریر الطاووسی،شیخ حسن بن زین الدّین،متوفّای 1011 ه.

5-تذکرة الاعیان،استاد جعفر سبحانی-معاصر-چاپ قم 1419 ه.

6-روضات الجنات،سید محمّد باقر موسوی،متوفّای 1313 ه.چاپ تهران 1390 ه.

7-ریاض العلماء،میرزا عبد اللّه افندی،متوفّای 1310 ه.چاپ تهران 1390 ه.

8-ریحانة الادب،محمّد علی مدرسی،متوفّای 1373 ه.چاپ تبریز.

9-شخصیتهای اسلامی،استاد جعفر سبحانی-معاصر-چاپ قم 1354 ش.

10-علمای بزرگ اسلام،حسین نوری-معاصر-چاپ قم 1378 ش.

11-فهرست اسماء علماء الشیعة،منتجب الدّین رازی،قرن هفتم،چاپ قم 1404 ه.

12-الفوائد الرّضویة،شیخ عباس قمی،متوفّای 1359 ه.چاپ تهران 1367 ه.

13-قصص العلماء،میرزا محمّد تنکابنی،متوفّای 1302 ه.چاپ قم 1380 ش.

14-گنجینۀ دانشمندان،محمّد شریف رازی،متوفّای 1421 ه.چاپ تهران 1352 ش.

15-مجالس المؤمنین،قاضی نور اللّه شوشتری،متوفّای 1019 ه.چاپ تهران 1365 ش.

16-مشاهیر دانشمندان اسلام-ترجمۀ الکنی و الالقاب-شیخ عباس قمی، متوفّای 1359 ه.چاپ تهران 1350 ش.

17-معارف الرجال،شیخ محمّد حرز الدّین،متوفّای 1356 ه.چاپ قم 1405 ه.

18-معجم اعلام الشیعة،محقق طباطبائی،سید عبد العزیز،متوفّای 1416 ه.

چاپ قم 1417 ه.

ص:37

19-مفاخر اسلام،استاد علی دوانی-معاصر-چاپ تهران 1402 ه.

20-منتهی المقال،ابو علی حائری،متوفّای 1216 ه.چاپ قم 1416 ه.

***

5-مؤلّفان

برخی از تراجم نگاران فقط تألیف را ملاک قرار داده،شرح حال کسانی را آورده اند که آثاری مکتوب از آنها بر جای مانده است،که از آن جمله است:

1-اثرآفرینان،انجمن آثار و مفاخر فرهنگی،1380 ش.

2-تأسیس الشیعة الکرام لفنون الاسلام،سید حسن صدر،متوفّای 1272 ه.

3-تذکرة المصنفین من العلماء،جمال الدّین زواره ای،متوفّای 1313 ه.

4-الشیعة و فنون الاسلام،سید حسن صدر،متوفّای 1272 ه.

5-عثمانلی مؤلّفلر،محمّد طاهر بورسوی،متوفّای 1299 ه.استانبول 1333 ه.

6-مصفّی المقال فی مصنفی علم الرجال،شیخ آغا بزرگ تهرانی متوفّای 1389 ه.تهران 1378 ه.

7-معالم العلماء،ابن شهرآشوب،متوفّای 588 ه.نجف 1380 ه.

8-معجم رجال الفکر و الأدب فی النجف،دکتر محمّد هادی امینی،متوفّای 1421 ه.نجف 1385 ه.

9-معجم المصنّفین،شیخ محمود حسن التونکی،بیروت 1344 ه.

10-معجم المطبوعات العربیة،یوسف الیان سرکیس،قم 1410 ه.

11-معجم المؤلّفین،عمر رضا کحاله،متوفّای 1408 ه.بیروت 1376 ه.

12-معجم مؤلّفی الشیعة،علی الفاضل القائینی،قم 1405 ه.

13-موسوعة مؤلّفی الشیعة،مجمع الفکر الاسلامی،قم 1421 ه.

14-مؤلّفین کتب چاپی،خان بابا مشار،متوفّای 1400 ه.تهران 1340 ش.

15-هدیة العارفین،اسماء المؤلّفین و آثار المصنّفین،اسماعیل پاشا

ص:38

بغدادی،استانبول 1951 م.

***

6-فرهیختگان از هر صنفی

برخی از تراجم نگاران فرزانگان صنف خاصّی را مورد بررسی و تحقیق قرار داده اند که از آن جمله است:

1-أخبار الشعراء،ابن ابی طی،متوفّای 630 ه.

2-أخبار المحدثین،ابو عبد اللّه الحسنی.

3-أخبار المحدثین،عبد العزیز جلودی،متوفّای 332 ه.

4-بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النّجاة،جلال الدّین سیوطی،متوفّای 911 ه.

5-تاریخ الحکماء،ابن مسکویه،متوفّای 421.

6-تاریخ الفقهاء،محمّد بن عمر واقدی،متوفّای 207 ه.

7-تذکرة الحفاظ،ذهبی،748 ه.

8-تراجم وزراء الاسلام،فرج اللّه کاشانی.

9-شیمی دانان نامی اسلامی،آقایانی چاووشی،تهران،1357 ش.

10-طبقات الرجال،برقی،متوفّای 280 ه.

11-طبقات الرواة،علی اصغر بروجردی،متوفّای 1313 ه.

12-طبقات الرواة،محمّد تقی مجلسی،متوفّای 1070 ه.

13-طبقات الرواة،محمّد بن عمر واقدی،متوفّای 207 ه.

14-طبقات الشیعة،سعد بن عبد اللّه اشعری،متوفّای 301 ه.

15-طبقات الشیعة،عبد العزیز بقال-قرن چهارم-

16-طبقات الطالبیین،محمّد بن اسعد الجوانی،متوفّای 588 ه.

17-طبقات القراء،الجزری،متوفّای 833 ه.

ص:39

18-طبقات القراء،صدر الحفاظ همدانی،متوفّای 565 ه.

19-طبقات المدلّسین،ابن حجر.

20-طبقات المفسرین،جلال الدّین سیوطی،متوفّای 911 ه.

21-طبقات المفسرین،شمس الدّین داودی،متوفّای 945 ه.

22-طبقات المفسرین،ابو سعید صنع اللّه،متوفّای 980 ه.

23-طبقات مفسران شیعه،عقیقی بخشایشی-معاصر-.

24-طبقات النّسابین،محمّد بن اسعد الجوانی،متوفّای 588 ه.

25-الطود الشامخ فی طبقات المشایخ،زین العابدین تهرانی،متوفّای 1303 ه.

26-غایة النّهایه،فی طبقات القراء،ابن جزری.

27-فلاسفه الشیعة،شیخ عبد اللّه نعمه-معاصر-.

28-متفکران اسلام،بارون کارادوو-معاصر-ترجمۀ احمد آرام در 5 جلد.

29-معجم الادباء،یاقوت حموی،1229 ه.در 20 مجلد.

30-یتیمة الدّهر فی شعراء اهل العصر،ثعالبی،429 ه.

***

7-فرهیختگان از هر منطقه ای

برخی دیگر آثار خود را به فرهیختگان یک منطقه اختصاص داده اند،که از آن جمله است:

1-امل الآمل،شرح حال علمای جبل عامل،شیخ حرّ عاملی،متوفّای 1104 ه.بغداد 1385 ه.

2-انوار البدرین،شرح حال علمای قطیف و بحرین،شیخ علی بلادی،1340 ه.

3-انوار المشعشین،شرح حال علمای قم،شیخ محمّد علی کچوئی،متوفّای 1335 ه.قم 1423 ه.

4-بزرگان رامسر،محمّد سمامی حائری-معاصر-قم 1361 ش.

ص:40

5-تاریخ تشیع اصفهان،مهدی فقیه ایمانی-معاصر-اصفهان 1416 ه.

6-تاریخ علماء البحرین،شیخ سلیمان ماحوزی،متوفّای 1121 ه.

7-تاریخ علماء خراسان،عبد الرحمن شیرازی-قرن 14-مشهد 1382 ه.

8-تاریخ علماء هند،محمّد حسین بن حسین بخش،متوفّای 1355 ه.

9-تاریخ علماء هند،محمّد دهلوی،متوفّای 1235 ه.

10-تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان،سید مصلح الدّین مهدوی،1416 ه.

قم 1367 ش.

11-تدوین الآثار فی احوال علماء خوانسار،محمّد حسن خوانساری،1337 ه.

12-التدوین فی ذکر اخبار قزوین،عبد الکریم رافعی،متوفّای 623 ه.

13-تذکره علمای امامیه پاکستان،سید حسین عارف نقوی،قم 1361 ش.

14-تراجم اعیان گیلان و دیلمان،محمّد مهدوی-معاصر-.

15-داستان دوستان،شعرا و ادبای آذربایجان،محمّد علی صفوت،1335 ش.

تبریز 1376 ش.

16-دانشمندان آذربایجان،محمّد علی تربیت.

17-دانشمندان اصفهان،جلال الدّین همائی-معاصر-.

18-دانشمندان خوانسار،سید محمّد علی یزدی،اصفهان،1378 ش.

19-دانشمندان و سخن سرایان فارس،رکن زادۀ آدمیت،تهران،1340 ش.

20-دو گفتار-شرح حال علمای خوانسار-علامه سید محمّد علی روضاتی -معاصر-قم 1420 ه.

21-رجال آذربایجان،محمّد علی تربیت.

22-رجال آذربایجان در عهد مشروطیت،مهدی مجتهدی.

23-رسالة فی تراجم علماء بحرین،ماجد بن هاشم بحرانی،متوفّای 1028 ه.

24-شعراء القطیف،شیخ علی مرهون-معاصر-،نجف 1385 ه.

25-ضیافة الاخوان و هدیة الخلان،شرح حال علمای شیعۀ قزوین،رضی الدّین

ص:41

قزوینی،متوفّای 1096 ه.قم 1397 ه.

26-علمای ایران در شهرهای آذربایجان،علی سلیمانی بروجردی،14 مجلد،قم.

27-علمای ایران در شهرهای لرستان،علی سلیمانی بروجردی،5 مجلد،قم.

28-فهرست لمشاهیر علماء زنجان،شیخ موسی عباسی زنجانی،متوفّای 1398 ه.

29-ماضی النجف و حاضرها،شیخ جعفر آل محبوبه،بیروت 1406 ه.

30-مفاخر آذربایجان،عقیقی بخشایشی،5 مجلد،تبریز 1376 ش.

31-مینودر،شرح حال علمای قزوین،سید محمّد علی گلریز-معاصر- قزوین 1368 ش.

32-النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهره،ابن تغری بردی،متوفّای 876 ه.

33-یک صد تن از ستارگان درخشان اهر و ارسباران،حسین دوستی-معاصر- قم 1387 ش.

***

8-فرزانگان قرون و اعصار

برخی دیگر از تراجم نگاران فرهیختگان را براساس قرون و اعصار تقسیم نموده،به صورت طبقه بندی شده به نگارش شرح حال آنها پرداخته اند که به چند نمونه اشاره می کنیم:

1-الدرجات الرفیعة فی طبقات الشیعة،سید علیخان شیرازی،متوفّای 1130 ه.چاپ بیروت 1403 ه.

2-الطبقات،ابن قاضی شهبه.

3-الطبقات،محمّد بن عمر واقدی،متوفّای 207 ه.

4-الطبقات الکبری،ابن سبکی.

ص:42

5-الطبقات الکبری،ابن سعد،متوفّای 230 ه.چاپ بیروت 1405 ه.

6-طبقات أعلام الشیعة،شیخ آغا بزرگ تهرانی،متوفّای 1389 ه.از قرن چهارم تا قرن چهاردهم،در 14 مجلد،بیروت 1390 ه.

7-طبقات الامامیة،ابن ابی طی،متوفّای 630 ه.

8-طبقات الحنابلة،ابو یعلی.

9-طبقات الحنفیة،قرشی.

10-طبقات الشافعیة،تاج الدّین سبکی.

11-طبقات المالکیه،ابن فرحون.

12-الطود الشامخ فی طبقات المشایخ،زین العابدین تهرانی،متوفّای 1303 ه.

از قرن چهارم تا قرن چهاردهم.

***

9-فرزانگان مقطع خاص

برخی از تراجم نگاران فرزانگان مقطع خاصی را مورد نظر قرار داده در محدودۀ آن مقطع به شرح زندگانی پرداخته اند،که از آن جمله است:

1-آثار الحجه،شیخ محمّد شریف رازی،متوفّای 1421 ه.چاپ قم،1332 ش.

تاریخ فرهیختگان قم در عهد مؤسّس حوزۀ علمیّه،آیة اللّه حائری قدّس سرّه.

2-آیینۀ دانشوران،سید علیرضا ریحان یزدی،متوفّای 1363 ش.چاپ قم 1372،تاریخ فرزانگان قم،در عهد مؤلّف.

3-تاریخ زیدیه در دو قرن دوم و سوم هجری،بانو فضیلت شامی-معاصر- ترجمۀ دکتر محمّد سید ثقفی و نگارنده.چاپ شیراز 1367 ش.

4-الدرر الکامنه،فی أعیان المائة الثامنة،ابن حجر عسقلانی،متوفّای 852 ه.

چاپ بیروت.

5-شهدای روحانیت شیعه در یک صد سال اخیر،علی ربانی خلخالی

ص:43

-معاصر-چاپ قم 1402 ه.

6-الضوء اللامع لأهل القرن التّاسع،شمس الدّین سخائی،متوفّای 902 ه.

چاپ بیروت 1412 ه.

7-علمای معاصرین،حاج ملا علی واعظ خیابانی،متوفّای 1367 ه.چاپ تبریز 1366 ه.شامل شرح حال فرهیختگان عصر مؤلّف.

8-مکارم الآثار،محمّد علی معلم حبیب آبادی،متوفّای 1396 ه.چاپ اصفهان 1381 ش.رجال دو قرن 13 و 14،که 8 مجلد آن با تحقیقات علامه سید محمّد علی روضاتی(دامت برکاته)انتشار یافته است.

9-موسوعة أعلام العراق فی القرن العشرین،حمید المطبعی،چاپ بغداد 1995 م.

10-نجوم السماء،محمّد علی کشمیری لکهنوی،و تکملۀ آن به قلم فرزندش محمّد مهدی لکهنوی،متوفّای 1354 ه.چاپ قم 1397 ه.

***

10-فرزانگان از هر خاندان

برخی از تراجم نگاران فرزانگان یک خاندان را مورد تحلیل قرار داده،شرح حال آنها را در یک مجلّد فراهم نموده اند،که از آن جمله است:

1-اخبار البرامکة،مرزبانی،متوفّای 378 ه.

2-اسرة المجدد الشیرازی،نور الدّین شاهرودی-معاصر-چاپ قم 1412 ه.

3-اسنادی از خاندان روضاتیان،رسول جعفریان-معاصر-چاپ قم 1424 ه.

4-تاریخ آل زراره،سید محمّد علی موحد ابطحی،متوفّای 1423 ه.چاپ اصفهان 1400 ه.

5-خاندان ارگانی بهبهانی،شیخ محمود ارگانی-معاصر-چاپ قم 1415 ه.

6-خاندان سادات کوشه،سید محمّد علی امام-معاصر-چاپ قم 1413 ه.

ص:44

7-خاندان کلباسی،شیخ محمّد حائری کلباسی،چاپ اصفهان 1381 ش.

8-خاندان نوبختی،عباس اقبال آشتیانی،متوفّای 1334 ش.چاپ تهران 1357 ش.

9-العبقات العنبریّة فی الطبقات الجعفریّة،محمّد حسین کاشف الغطاء، متوفّای 1373 ه.چاپ بیروت 1418 ه.(خاندان آل کاشف الغطاء).

10-قبیلۀ عالمان دین،هادی نجفی-معاصر-چاپ اصفهان 1423 ه.

(خاندان آقا نجفی اصفهانی).

***

11-فرزانگان تیره ها و نژادها

برخی دیگر از تراجم نویسان افراد برجسته ی تیره و نژادی را مورد نظر قرار داده،انساب آنها را بیان کرده اند،که از آن جمله است:

1-الإکلیل فی أنساب حمیر و ایّام ملوکها،همدانی،متوفّای 344 ه.

2-الأنساب،سمعانی،562 ه.بیروت 1400 ه.

3-الأنساب،سلمة بن مسلم العوتبی الصحاری،عمان،1405 ه.

4-الأنساب،قاضی مهذّب،متوفّای 561 ه.

5-أنساب آل ابی طالب،محمّد طبرسی.

6-أنساب الأشراف،بلاذری،متوفّای 279 ه.بیروت 1420 ه.

7-أنساب حمیر و ملوکها،ابن هشام،متوفّای 213 ه.

8-أنساب الرشاطی،لخمی،متوفّای 442 ه.

9-أنساب الشّعراء،ابو جعفر بغدادی،245 ه.

10-أنساب الطالبیّین و العلویّین القادمین الی المغرب،المستنصر باللّه الأموی،متوفّای 366 ه.

11-أنساب قریش،زبیر بن بکار،متوفّای 256 ه.

ص:45

12-أنساب المحدّثین،ابن نجار،متوفّای 643 ه.

13-بغیة ذوی الهمم فی معرفة أنساب العرب و العجم،عباس بن المالک، متوفّای 778 ه.

14-تاج الأنساب،محمّد بن أسعد حسینی،متوفّای 588 ه.

15-جامع الأنساب،علامه سید محمّد علی روضاتی-معاصر-اصفهان، 1335 ش.

16-الجمهرة،هشام بن محمّد بن سائب کلبی،از اصحاب خاص امام صادق علیه السّلام و صاحب بیش از 200 جلد کتاب در انساب و تراجم و اخبار.

17-الجوهرة فی نسب الامام علی،انصاری تلمسانی-قرن هفتم-بیروت 1402 ه.

18-الجوهرة فی نسب النّبی و أصحابه العشرة،انباری،متوفّای 577 ه.

19-دیوان العرب و جوهرة الأدب فی ایضاح النسب،اسدی نسابه.

20-الشجرة الطیّبة،دکتر سید فاضل موسوی صفوی-معاصر-قم،1411 ه.

21-الشجرة فی الأنساب،محمّد بن رضوان،متوفّای 657 ه.

22-عجالة المبتدی،حازمی،متوفّای 584 ه.

23-عمدة الطالب،ابن عنبه،متوفّای 828 ه.نجف 1380 ه.

24-القصد و الامم الی أنساب العرب و العجم،قرطبی،متوفّای 463 ه.

25-اللباب الی معرفة الأنساب،ابو الحسن اشعری.

26-المجدی،ابن صوفی-قرن پنجم-قم 1409 ه.

27-مجمع الأنساب،شبانکاره ای-قرن ششم-تهران 1363 ش.

28-نسب آل ابی طالب،عبیدلی نسابه،متوفّای 277 ه.

29-نسب عبد الشمس،ابو الفرج اصفهانی.

30-نسب عدنان و قحطان،مبرّد،متوفّای 285 ه.

31-نسب قریش،مصعب بن عبد اللّه زبیری،متوفّای 236 ه.

ص:46

32-نسب القطب النبوی و الشریف العلوی،بدوی،متوفّای 675 ه.

33-نهایة الارب فی معرفة أنساب العرب،المصری.

***

12-تک نگاران

برخی از تراجم نگاران شرح زندگانی یک فرد برجسته را مورد بررسی قرار داده و کتابی را به شرح حال یک فرزانه از فرزانگان تاریخ اختصاص داده اند،که به تعدادی از این آثار اشاره می کنیم،تا به هنگام لزوم علاقمندان بتوانند به این آثار دسترسی پیدا کنند و یادآور می شویم که این ها فقط به عنوان نمونه است و همۀ آثار مربوطه استقصا نشده است:

1-آشنائی با زندگی و شخصیت دلباختۀ امام زمان،آیة اللّه فقیه احمدآبادی، صاحب مکیال،تألیف:سید حجت موحد ابطحی،انتشارات سفیر،اصفهان 1421 ه.256 صفحۀ وزیری.

2-آفتاب فقاهت،شیخ مرتضی انصاری،تألیف:محمود افتخارزاده،نشر روح،قم،1361 ش.64 صفحۀ رقعی.

3-آیة اللّه گلپایگانی،فروغ فقاهت،تألیف:ناصر الدّین انصاری،سازمان تبلیغات،تهران،126 صفحۀ رقعی.

4-آیة اللّه مؤسس،حاج شیخ عبد الکریم حائری،تألیف:علی کریمی جهرمی،دار الحکمه،قم،176 صفحۀ رقعی.

5-آیة اللّه میلانی،مرجع بیدار،تألیف:سعید عباس زاده،سازمان تبلیغات، تهران،1374 ش.171 صفحۀ رقعی.

6-آیینۀ مهر،گرامی داشت بیستمین سالگرد رحلت علامۀ طباطبائی، پژوهشکدۀ حوزه و دانشگاه،دار التّفسیر،قم،1380 ش.208 صفحۀ وزیری.

7-احوال و آثار میر سید علی همدانی،تألیف دکتر محمّد ریاض،مرکز

ص:47

تحقیقات ایران و پاکستان،اسلام آباد،1405 ه.545 صفحۀ وزیری.

8-ارمغان اصفهان،شرح حال آیة اللّه میر سید علی بهبهانی،تألیف:سید مصلح الدّین مهدی،نشر عمادزاده،اصفهان،1359 ه.124 صفحۀ وزیری.

9-از تو آموختیم،شرح حال استاد رضا روزبه،تألیف حسن تاجری،نشر آفاق،تهران،1380 ش.117 صفحۀ وزیری.

10-اسوۀ فقیهان آزاداندیش،شرح حال محقق اردبیلی،مجموعه مقالات، مجلۀ حوزه-شمارۀ مخصوص-قم،1375 ش.232 صفحۀ رقعی.

11-امام موسی صدر امید محرومان،تألیف:عبد الرحیم اباذری،سازمان تبلیغات،تهران،1374 ش.254 صفحۀ رقعی.

12-بررسی زندگی نامۀ علامه علی اکبر دهخدا،تألیف:رضا یعقوبی،نشر زهد،تهران،1377 ش.212 صفحۀ وزیری.

13-برگی از تاریخ ادبیات معاصر ایران،یادنامۀ ابراهیم صهبا،تألیف:سید حسن امین،نشر طیب،قم،1379 ش.110 صفحۀ رقعی.

14-برگ هایی از تاریخ حوزۀ علمیۀ قم،شرح حال حاج سراج انصاری، تألیف:رسول جعفریان،مرکز اسناد انقلاب اسلامی،تهران،1381 ش.199 صفحۀ رقعی.

15-بقیة السّلف،آیة اللّه حاج میرزا علی علیاری،تألیف:هادی هاشمیان، تهران،1376 ش.124 صفحۀ رقعی.

16-بلوغ الأمانی فی حیاة الشیخ علی الایروانی،تألیف:حشمت الواعظین، مدرسه ایروانی،قم،1417 ه.534 صفحۀ وزیری.

17-چشم و چراغ مرجعیت،آیة اللّه بروجردی،مجموعه مقالات،مجلۀ حوزه-شمارۀ مخصوص-قم 1379 ش.480 صفحۀ وزیری.

18-چهره ای پرفروغ،آیة اللّه سید عبد اللّه شیرازی،مدرسۀ علمیۀ امیر المؤمنین،مشهد،1364 ش.504 صفحۀ وزیری.

ص:48

19-حاج آقا حسین قمی،قامت قیام،تألیف:محمّد باقرپور امینی،سازمان تبلیغات،تهران،1373 ش.187 صفحۀ رقعی.

20-حکم نافذ آقا نجفی،تألیف:موسی نجفی،قم،1371 ش.364 صفحۀ وزیری.

21-حیاة الامام شرف الدّین،تألیف:شیخ احمد قبیس،دار التوجیه،بیروت، 1400 ه.138 صفحۀ وزیری.

22-حیات طیبه،شرح حال شیخ عباس مشکوری،تألیف:محمّد حسین مشکوری،انصاریان،قم،1381 ش.112 صفحۀ رقعی.

23-خاتم معرفت،شرح حال سید عباس خاتم یزدی،مجموعه مقالات، فرهنگ منهاج،قم،1381 ش.278 صفحۀ وزیری.

24-داستانهایی از زندگی مدرّس،تألیف:محمود حکیمی،نشر گویا،قم، 1361 ش.44 صفحۀ رقعی.

25-دراسات فی فکر الامام الشیرازی،تألیف:دکتر ایاد موسی محمود،مکتبة جنان الغدیر،کویت،1420 ه.477 صفحۀ وزیری.

26-در امتداد فقاهت،شرح حال آیت اللّه سید محمّد شیرازی،ترجمۀ سید ابو جواد حسینی،نشر جلال الدّین،قم 1381 ش.208 صفحه رقعی.

27-در بیان احوال و آثار ملا محمّد علی تونی خراسانی،تألیف:علامه سید محمّد علی روضاتی،اصفهان،1381 ش.54 صفحۀ وزیری.

28-در جستجوی استاد،زندگی نامۀ آیة اللّه شیخ محمّد تقی آملی،تألیف:

صادق حسن زاده،آل علی،قم،1381 ش.344 صفحۀ رقعی.

29-دکتر حشمت و اندیشۀ اتحاد اسلام در جنبش جنگل،تألیف:سید محمّد تقی ابوالقاسمی،نشر ندا،تهران،1378 ش.186 صفحۀ وزیری.

30-ذکری السید الطباطبائی،شرح حال محقق طباطبائی-سیّد عبد العزیز، تألیف:سید محمّد رضا جلالی،شیکاگو،آمریکا،1416 ه.73 صفحۀ رقعی.

ص:49

31-ربع قرن مع العلامة الامینی،تألیف:حاج حسین شاکری،قم،1417 ه.

434 صفحۀ وزیری.

32-زندگانی آیة اللّه سید حسن چهار سوقی،تألیف:علامه سید محمّد علی روضاتی،نشر تأیید،اصفهان،1332 ش.244 صفحۀ رقعی.

33-زندگانی حکیم جهانگیر خان قشقائی،1332 ش.تألیف:مهدی قرقابی، شهرداری اصفهان،1371 ش.261 صفحۀ وزیری.

34-زندگانی زعیم بزرگ عالم تشیع،آیة اللّه بروجردی،تألیف:علی دوانی، نشر مطهر،تهران،1372 ش.480 صفحۀ وزیری.

35-زندگی نامۀ آیة اللّه کاشانی،تألیف:سید محمّد موسوی،نشر بشیر،قم، 88 صفحۀ رقعی.

36-زندگی نامۀ استاد شیخ انصاری،تألیف:ضیاء الدّین سبط الشیخ،دبیرخانۀ کنگرۀ بزرگداشت،قم،1373 ش.259 صفحۀ رقعی.

37-زندگی نامۀ علامۀ مجلسی،تألیف:سید مصلح الدّین مهدوی،وزارت ارشاد،تهران،1378 ش.392+555 صفحۀ وزیری.

38-ستارۀ درخشان شوشتر،شیخ محمّد تقی شوشتری،تألیف:علی اکبر محدّث،انتشارات خوزستان،اهواز،1370 ش.155 صفحۀ رقعی.

39-سردار کابلی،تألیف:سید حسن احمدی نژاد،سازمان تبلیغات،تهران، 1372 ش.124 صفحۀ رقعی.

40-سرّ دلبران،شرح حال بنیانگذار حوزۀ قم،تألیف:آیة اللّه حاج شیخ مرتضی حائری،نشر برگزیده،قم،1377 ش.285 صفحۀ رقعی.

41-سفیر صداقت،پرفسور سید حمید مولانا،تألیف:کریم فیضی،دفتر نشر،تهران،1381 ش.380 صفحۀ وزیری.

42-سید رضی-علم الهدی-،تألیف:محمّد مهدی جعفری،طرح نو،تهران، 1375 ش.168 صفحۀ رقعی.

ص:50

43-سید ابو الحسن اصفهانی،شکوه مرجعیت،تألیف:محمّد اصغری نژاد، سازمان تبلیغات،تهران،1373 ش.99 صفحۀ رقعی.

44-سید عبد الحسین لاری،پیشوای تنگستان،تألیف:سید علی رضا سید کباری،سازمان تبلیغات،تهران،1372 ش.156 صفحۀ رقعی.

45-سید علیخان کبیر،تألیف:عباس عبیری،سازمان تبلیغات،تهران، 1374 ش.106 صفحۀ رقعی.

46-سید محسن امین ستارۀ لبنان،تألیف:عباس عبیری،سازمان تبلیغات، تهران،1372 ش.130 صفحۀ رقعی.

47-سید محسن حکیم،مرزبان حوزه نور،تألیف:عباس عبیری،سازمان تبلیغات،تهران،1372 ش.117 صفحۀ رقعی.

48-سیرۀ آیة اللّه خراسانی-سید محمّد هادی-مجموعه مقالات،قم،1415 ه.

132 صفحۀ وزیری.

49-سیری در آثار شهید مرتضی مطهری،بنیاد فرهنگی امام رضا علیه السّلام،تهران، 1362 ش.231 صفحۀ وزیری.

50-سیری در آراء و اندیشه های آیة اللّه میرزای نائینی،مجموعه مقالات، انجمن آثار و مفاخر،اصفهان،1379 ش.547 صفحۀ وزیری.

51-سیمای مهر در آیینۀ تصویر،زندگی نامۀ علامۀ طباطبائی،تدوین:محمّد رضا فاضلی،سروش،تهران،1381 ش.94 صفحۀ رحلی.

52-سینای معرفت،شرح حال آیة اللّه میرزا کاظم تبریزی،تألیف:سید حسن فاطمی،لاهوت،قم،1380 ش.239 صفحۀ رقعی.

53-شرح حال،افکار و آثار آیة اللّه بهبهانی،تألیف:علی دوانی،نشر قبله، تهران،1378 ش.470 صفحۀ وزیری.

54-شرح حال و اقدامات شیخ محمّد خیابانی،مجموعه مقالات،نشر ایرانشهر،برلین،آلمان،1304 ش.64 صفحۀ رقعی.

ص:51

55-شرف الدّین،تألیف:محمّد رضا حکیمی،دفتر نشر،تهران،1360 ش.

256 صفحۀ رقعی.

56-شرف الدّین عاملی،تألیف:مصطفی قلی زاده،سازمان تبلیغات،تهران، 1372 ش.206 صفحۀ رقعی.

57-شمس الفقهاء،یادوارۀ آیة اللّه آقا ضیاء عراقی،تألیف:داود نعیمی اراکی،باقر العلوم،قم،1353 صفحۀ رقعی.

58-شناخت نامۀ علامۀ مجلسی،مجموعه مقالات،وزارت ارشاد،تهران، 1378 ش.301+308 صفحۀ وزیری.

59-شهاب شریعت،آیة اللّه مرعشی نجفی،تألیف:علی رفیعی،کتابخانۀ معظم له،قم،1415 ه.864 صفحۀ وزیری.

60-شهریار ما،عنایات اهل بیت به محمّد حسین شهریار،شاعر اهل بیت علیهم السّلام، تألیف:حسین صبوری،نشر صبوری،قم،1381 ش.32 صفحۀ رقعی.

61-شهید اول،فقیه سربداران،تألیف:محمّد حسن امانی،سازمان تبلیغات،تهران،1372 ش.136 صفحۀ رقعی.

62-شیخ صدر،تألیف:مصطفی قلی زاده،سازمان تبلیغات،تهران،1372 ش.

160 صفحۀ رقعی.

63-شیخ محمّد خیابانی،تألیف:مصطفی قلی زاده،سازمان تبلیغات،تهران، 1372 ش.183 صفحۀ رقعی.

64-صاحب بن عباد،وزیر دین پرور،تألیف:سعید بابائی،سازمان تبلیغات، تهران،1373 ش.202 صفحۀ رقعی.

65-صاحب حدائق،باغبان فقه،تألیف:مجتبی سپاهی،سازمان تبلیغات، تهران،1373 ش.98 صفحۀ رقعی.

66-صحیفۀ اخلاص،شرح حال آیة اللّه سید محمّد حسین مصباح،مجموعه مقالات،مجتمع امام هادی علیه السّلام،مشهد مقدس،1424 ه.40 صفحۀ رقعی.

ص:52

67-الصدر الثانی،زندگی نامۀ شهید سید محمّد صدر،دار الاسلام،قم، 1381 ش.448 صفحۀ وزیری.

68-صفحاتی از زندگانی آیة اللّه سید محمّد کاظم قزوینی،ستاد بزرگداشت اولین سالگرد،قم،1416 ه.47 صفحۀ رقعی.

69-طبرسی و مجمع البیان،تألیف:حسین کریمان،دانشگاه تهران،1361 ش.

دانشگاه تهران،1361 ش.333+432 صفحۀ وزیری.

70-طلایه دار آفتاب،شرح حال آیة اللّه شیخ محمود حلبی،مجموعه مقالات،نشر آفاق،تهران،1418 ه.95 صفحۀ رقعی.

71-عبد الباقی گلپنارلی،تألیف:دکتر علی آلپ ارسلان،وزارت فرهنگ، آنکارا،ترکیه،1996 م.163 صفحۀ رقعی.

72-علامه بلاغی،روایت رویش،تألیف:علی علیزاده،سازمان تبلیغات، تهران،1373 ش.82 صفحۀ رقعی.

73-علامۀ صدوقی(مازندرانی)رادمرد علم و ایمان،تألیف:مصطفی صدوقی،دار الامام الرضا،قم،1380 ش.172 صفحۀ وزیری.

74-علامۀ مجلسی،تألیف:حسن طارمی،طرح نو،تهران،1375 ش.288 صفحۀ رقعی.

75-عنصر فضیلت و تقوا،آیة اللّه حاج آقا حسین قمی،تألیف:عباس حاجیانی دشتی،انتشارات مفید،قم،1372 ش.127 صفحۀ وزیری.

76-غروب خورشید فقاهت،آیة اللّه سید ابو القاسم خوئی،تألیف:غلامرضا اسدی،دار الکتب الإسلامیّة،تهران،1373 ش.179 صفحۀ وزیری.

77-فدائی اهل بیت،شهید محمّد سلطانی سمنانی،تألیف:سید محمّد مختاری،قم،1379 ش.192 صفحۀ رقعی.

78-فضیلتهای فراموش شده،شرح حال ملا عباس تربتی،تألیف:مرحوم حسینعلی راشد،نشر روزنامه اطلاعات،1375 ش.219 صفحۀ رقعی.

ص:53

79-فطرت بیدار زمان،شرح حال و اندیشه های مرحوم شیخ محمّد باقر زند کرمانی،تألیف:محمّد زاهد نجفی،عطر عترت،اصفهان،1382 ش.260 صفحۀ وزیری.

80-فیض الباری فی ترجمة الامام الانصاری،شرح حال شیخ مرتضی انصاری قدّس سرّه،تألیف:علاّمه سید محمّد علی روضاتی-مخطوط-.

81-فیلسوف عدالت،استاد محمّد رضا حکیمی،تألیف:کریم فیضی،نشر تهذیب،قم،1381 ش.503 صفحۀ وزیری.

82-قبسات من حیاة آیة اللّه السید شهاب الدّین المرعشی،تألیف:عادل العلوی،کتابخانۀ معظم له،قم 1414 ه.162 صفحۀ وزیری.

83-کبیر کوهستان،زندگی نامۀ آیة اللّه شیخ محمّد کوهستانی،تألیف:علی اکبر شیرازی،ساری،مهر ساجده،504 صفحۀ وزیری.

84-گنج پنهان،شرح حال محقق طباطبائی،تألیف:حسن انصاری،وزارت ارشاد،تهران،1374 ش.64 صفحۀ رقعی.

85-متألّه قرآنی،شیخ مجتبی قزوینی،تألیف:محمّد علی رحیمیان، انتشارات دلیل ما،قم،1382 ش.540 صفحۀ وزیری.

86-محدث نوری،تألیف:محمّد صحّتی سردرودی،سازمان تبلیغات، تهران،1372 ش.171 صفحۀ رقعی.

87-محقق ثانی،مقتدای شیعه،تألیف:محمّد جواد پیچان،سازمان تبلیغات،تهران،1372 ش.126 صفحۀ رقعی.

88-المحقق الطباطبائی،مجموعه مقالات،مؤسسة آل البیت،قم،1417 ه.

-سه مجلد-1637 صفحۀ وزیری.

89-محمّد مهدی خالصی،خصم استعمار،تألیف:محمّد اصغرنژاد،سازمان تبلیغات،تهران،1373 ش.114 صفحۀ رقعی.

90-مدرس در تاریخ و تصویر،تألیف:محمّد گلبن،وزارت ارشاد،تهران،

ص:54

1367 ش.194 صفحۀ وزیری.

91-المرجع الکبیر،آیة اللّه السید محمّد علی الموحد الأبطحی،حسینۀ معظم له،قم 1423 ه.70 صفحۀ وزیری.

92-مردی بزرگ از خطه فارس،آیة اللّه شیخ بهاء الدّین محلاتی،تألیف:داود الهامی،هدف،قم،1367 ش.504 صفحۀ وزیری.

93-المرشد،شهید آیة اللّه میرزا علی غروی،مجله المرشد-شمارۀ مخصوص-،دمشق،سوریه،1417 ه.382 صفحۀ وزیری.

94-مرگی در نور،زندگی نامۀ آیة اللّه آخوند خراسانی،تألیف:عبد الحسین مجید کفائی،نشر زوّار،تهران،1359 ش.464 صفحۀ وزیری.

95-مظلومی بر بالای دار،شیخ فضل اللّه نوری،تألیف:سید محمّد اصغری، امیر کبیر،تهران،1362 ش.140 صفحۀ رقعی.

96-ملا مهدی نراقی،منادی اخلاق،تألیف:عبد الرحیم اباذری،سازمان تبلیغات،تهران،1372 ش.104 صفحۀ رقعی.

97-المنبر،شرح حال آیة اللّه سید محمّد شیرازی،مجله المنبر-شمارۀ مخصوص-،کویت،1423 ه.64 صفحۀ رحلی.

98-الموسم،زندگی نامۀ آیة اللّه حاج سید ابو القاسم خوئی،مجموعه مقالات،آکادمی کوفه،هلند،1414 ه.480 صفحۀ وزیری.

99-میر حامد حسین،تألیف:محمّد رضا حکیمی،دفتر نشر،تهران،1401 ه.

159 صفحۀ رقعی.

100-میرزا محمّد تقی شیرازی،سروش استقلال،تألیف:محمّد اصغری نژاد، سازمان تبلیغات،تهران،104 صفحۀ رقعی.

101-میرزای شیرازی،تألیف:شیخ آغا بزرگ تهرانی،وزارت ارشاد،تهران، 1363 ش.274 صفحۀ رقعی.

102-نشان از بی نشانها،زندگی نامۀ حاج شیخ حسنعلی اصفهانی(نخودکی)،

ص:55

تألیف:علی مقدادی،انتشارات زوّار،تهران،1371 ش.542+288 صفحۀ وزیری.

103-نیم قرن خدمت به مکتب اهل بیت،زندگی نامۀ آیة اللّه ناصر مکارم شیرازی،تألیف:احمد قدسی،نسل جوان،قم،1380 ش.352 صفحۀ وزیری.

104-نیم نگاهی به آفتاب،زندگی نامۀ آیة اللّه حاج شیخ حسین اهری،تألیف:

حسین دوستی-جعفر ولی پور،ادارۀ ارشاد اهر،1379 ش.60 صفحۀ رقعی.

105-هدیة الرازی الی الامام المجدّد الشیرازی،تألیف:شیخ آغا بزرگ تهرانی، میقات،تهران،1403 ه.211 صفحۀ رقعی.

106-هزارۀ شیخ طوسی،تألیف:علی دوانی،دانشگاه مشهد،583 صفحۀ وزیری.

107-ویژه سی امین سال درگذشت آیة اللّه بروجردی،مجموعه مقالات،مجلۀ حوزه-شمارۀ مخصوص-،1370 ش.400 صفحۀ خشتی.

108-یادمان هزارۀ شیخ مفید،مجموعه مقالات،مجلۀ حوزه-شمارۀ مخصوص-،1371 ش.335 صفحۀ خشتی.

109-یادمان نخستین سالگرد فلسفی،مجموعه مقالات،روزنامۀ رسالت -شمارۀ مخصوص-24 صفحۀ رحلی.

110-یادنامۀ استاد سید محمّد علی صغیر،تألیف:سید مهدی حائری،تهران، 1378 ش.52 صفحۀ رقعی.

111-یادنامۀ استاد شهید مرتضی مطهری،مجموعه مقالات،سازمان انقلاب اسلامی،تهران،1360 ش.578+291 صفحۀ وزیری.

112-یادنامۀ حضرت آیة اللّه خوئی،مجموعه مقالات،مؤسسۀ خیریه معظم له،قم،1372 ش.200 صفحۀ وزیری.

113-یادنامۀ علامۀ امینی،مجموعه مقالات،شرکت سهامی انتشار،تهران، 1352 ش.572 صفحۀ وزیری.

114-یادنامۀ علامۀ طباطبائی،مجموعه مقالات،دانشگاه تبریز،1368 ش.

ص:56

237 صفحۀ وزیری.

115-یادنامۀ مجلسی،مجموعه مقالات،وزارت ارشاد،تهران 1379 ش.

485+415+384 صفحۀ وزیری.

116-یادنامۀ مرحوم حاج آقا رضا عمادزاده،مجموعه مقالات،حسینیۀ عمادزاده،اصفهان،1379 ش.272 صفحۀ وزیری.

117-یادنامۀ مفسر کبیر علامه طباطبائی،مجموعه مقالات،انتشارات شفق، قم،1361 ش.590 صفحۀ وزیری.

118-یادنامۀ میرزا جعفر سلطان القراء،مجموعه مقالات،دانشگاه تبریز، 1370 ش.423 صفحۀ وزیری.

119-یادوارۀ صدمین سال درگذشت میرزای بزرگ،مجموعه مقالات،مجلۀ حوزه-شمارۀ مخصوص-،430 صفحۀ خشتی.

120-یادها و یادگارها،یادمان مرحوم سید مهدی گلپایگانی،تألیف:دکتر غلامرضا باهر،قم،1357 ش.72 صفحۀ رقعی.

***

13-بانوان

برخی دیگر از کتب تراجم به بانوان اختصاص دارد،که از آن جمله است:

1-اخبار النساء المحمودات،بغدادی،متوفّای 325 ه.

2-اعلام النساء،عمر رضا کحاله،متوفّای 1408 ه.،چاپ بیروت،1404 ه.

در 5 مجلد.

3-اعیان النساء،محمّد رضا حکیمی،متوفّای 1412 ه.چاپ بیروت 1403 ه.

4-امهات الائمّه،حازم الخاقانی-معاصر-چاپ بیروت 1417 ه.

5-تذکرة الصحابیات،ام الحسنین اللکهنوی-معاصر-.

6-تراجم سیدات بیت النبوة،عایشه بنت الشاطی،چاپ بیروت 1408 ه.

ص:57

7-تکملة اعلام النساء،محمّد خیر بن رمضان یوسف-معاصر-چاپ بیروت، 1416 ه.

8-ریاحین الشریعة،شیخ ذبیح اللّه محلاّتی،متوفّای 1406 ه.چاپ تهران، در 6 مجلد.

9-زنان قهرمان،دکتر احمد بهشتی-معاصر-چاپ تهران 1351 ش.سه مجلد.

10-المرأة الکردیة فی التاریخ الاسلامی،محمّد خیر بن رمضان یوسف، -معاصر-چاپ ریاض،1412 ه.

11-نساء زاهدات،همو،چاپ ریاض،1413 ه.

***

14-از درون خاطره ها

بسیاری از کتابهایی که به عنوان خاطرات تألیف شده حاوی مطالب فراوانی پیرامون تراجم اشخاص معاصر می باشد که در جای دیگر یافت نمی شود،برای یادآوری این نوع آثار اسامی تعدادی از کتب خاطرات را در اینجا می آوریم:

1-آیا شما سرگذشت سفر مرا می دانید؟سید حسن ابطحی-معاصر-چاپ تهران 1361 ش.حاوی تراجم شخصیتهایی چون:استاد عبد الباقی گلپنارلی، عباس افعالی،صابری تبریزی،عبد المجید واعظی و...

2-بحران آذربایجان،آیة اللّه مجتهدی،متوفّای 1355.خاطرات سالهای 1324-1325 ش.ایام اشغال آذربایجان توسط روسها،حاوی تراجم شخصیتهای آن روز و نکات دقیقی که در هیچ کتاب دیگری یافت نمی شود.

3-تجارب محمّد جواد مغنیه،متوفّای 1400 ه.چاپ بیروت 1400 ه.

حاوی تراجم افراد فراوان با صراحت و صداقت خاص علامه بزرگ مرحوم مغنّیه.

4-خاطرات سفر،حاج میرزا عبد المجید واعظی،متوفّای 1414 ه.چاپ تبریز 1395 ه.حاوی مطالب ارزشمندی از مسافرت یکی از مراجع آن روز به

ص:58

عتبه بوسی امام هشتم،تراجم شماری از بزرگان قم،تهران،تبریز،حضرت عبد العظیم،گرگان،قوچان،مینودشت،قائمشهر،ساوه،به ویژه تشرّف عالم بزرگ تربت جام به تشیّع و شرح حال یحیی بن زید.

5-خاطرات 60 سال خدمت گزاری،حاج محمّد علامه،متوفّای 1380 ش.

چاپ تهران،1381 ش.

6-سفرنامۀ حج،آیة اللّه حاج شیخ لطف اللّه صافی-معاصر-خاطرات سفر حج،چاپ قم،1420 ه.

7-شبهای مکّه،سید حسن ابطحی-معاصر-چاپ مشهد 1404 ه.حاوی تراجم ره یافتگانی چون شیخ محمّد انطاکی و شیخ احمد انطاکی،قبور مطهر امامزادگانی چون محسن فرزند امام حسین علیه السّلام در حلب و خاندان عصمت در دمشق،خاطراتی از شهید سید حسن شیرازی و علمای مکه و مدینه.

8-مذکرات الشیخ بهلول،عبد العظیم مهتدی بحرانی-معاصر-چاپ قم 1419 ه.خاطراتی از بایگانی اعجوبه ی زمان،آقای بهلول،قهرمان داستان گوهرشاد.

9-من هنا و هناک،محمّد جواد مغنّیه،متوفّای 1400 ه.چاپ بیروت، 1382 ش.حاوی تراجم و خاطرات فراوانی از علامه مغنّیه.

10-نقد عمر،زندگانی و خاطرات استاد علی دوانی-معاصر-چاپ تهران 1382 ش.حاوی تراجم بسیاری از علمای معاصر.

***

15-ممدوحین و مجروحین

برخی از کتب تراجم از رهگذر مقبولیت یا عدم مقبولیت روایت راویان در مورد آنها به بحث و کنکاش پرداخته،که از آن جمله است:

1-اصحاب النبی الممدوحین،محمّد جعفر کرمانی-قرن 11-.

ص:59

2-الإفصاح عن أحوال روات الصحاح،محمّد حسن مظفر،متوفّای 1375 ه.

3-اکمال منتهی المقال فی بیان المجاهیل من الرجال،شیخ محمّد علی آل کشکول-قرن 13-.

4-تنبیه اهل الکمال و الانصاف،محمّد دهلوی،متوفّای 1235 ه.

5-ثقات الرواة،سید حسن موسوی اصفهانی-معاصر-چاپ نجف 1387 ه.

6-الجرح و التعدیل،شیخ الاسلام رازی،متوفّای 327 ه.چاپ حیدرآباد، 1271 ه.

7-رجال ابن الغضائری-قرن پنجم-چاپ قم 1422 ه.

8-رجال علامه مجلسی،متوفّای 1110 ه.چاپ بیروت 1415 ه.

9-لسان المیزان،ابن حجر عسقلانی،متوفّای 852 ه.چاپ بیروت 1408 ه.

10-معجم الثقات،ابو طالب تجلیل-معاصر-چاپ قم 1404 ه.

11-الممدوحین و المذمومین،احمد بن محمّد کوفی،متوفّای 346 ه.

12-الممدوحین و المذمومین،محمّد بن احمد قمی،متوفّای 368 ه.

13-الممدوحین و المذمومین،محمّد بن عبد اللّه کرخی،از اصحاب امام جواد علیه السّلام.

14-نقد الرجال،سید مصطفی تفرشی-قرن 11-چاپ قم.

***

16-به دنبال اهداف خاص

برخی از کتب تراجم به صورت تخصصی در محدوده ای معین برای بررسی اهداف خاصی تألیف شده،که بسیار فراوان است،به برخی از آنها اشاره می کنیم:

1-اجازات الحدیث،شامل 115 اجازۀ حدیث از علامه مجلسی برای شاگردان،علامه سید احمد اشکوری-معاصر-چاپ قم 1410 ه.

2-اخبار من قال بالتفضیل من الصحابة،بغدادی 325 ه.

ص:60

3-تاریخ بغداد،خطیب بغدادی،متوفّای 463 ه.چاپ بیروت،پیرامون واردین به شهر بغداد،با ذیل ها،تکمله ها و فهارس لازمه در بیش از 20 مجلد منتشر شده است.

4-تاریخ دمشق،ابن عساکر،متوفّای 571 ه.پیرامون واردین به دمشق،در 80 مجلد چاپ شده و مختصر آن توسط ابن منظور،متوفّای 711 ه.تلخیص و در 29 مجلد انتشار یافته است.

5-تاریخ مصر،ابو سعید عبد الرحمن بن احمد بن یونس،پیرامون واردین به مصر از اجانب.

6-تذکرة المعمّرین،جمال الدّین زواره ای،متوفّای 1313 ه.پیرامون دراز عمران تاریخ.

7-تراجم الرجال،سید احمد اشکوری-معاصر-پیرامون اهل قلم ناشناخته که در 4 مجلد انتشار یافته.

8-تلامذة العلامة المجلسی،سید احمد اشکوری-معاصر-چاپ قم 1410 ه.

شامل تراجم 211 تن از شاگردان علامۀ مجلسی.

9-جریانها و سازمانهای مذهبی-سیاسی ایران،رسول جعفریان-معاصر- شامل تراجم شخصیتهای برجسته ای که در سالهای 1320 تا 1375 ش.تلاشهای فرهنگی و سیاسی ماندگار داشتند و در پیروزی انقلاب مؤثر بودند.

10-شهداء الفضیلة،علامۀ امینی،1390 ه.شامل شرح حال بیش از یک صد تن از علمای برجسته شیعه که در طول قرون به جرم دفاع از حریم ولایت مولای متقیان مظلومانه به شهادت رسیدند.

11-الغدیر فی التراث الاسلامی،محقق طباطبائی،متوفّای 1416 ه.شامل تراجم 164 تن از دانشمندانی که پیرامون غدیر خم کتاب نوشته اند.

12-مشیخة النجاشی،محمود دریاب نجفی-معاصر-چاپ قم 1413 ه.

پیرامون اساتید اجازۀ نجاشی.

13-المعجم فی اصحاب القاضی ابی علی الصدفی،ابن الأبّار،متوفّای 658 ه.

ص:61

شامل تراجم 300 تن از شاگردان صدفی،چاپ مجریط 1885 م.

14-من شهد صفین مع علی من الصحابة،هشام بن محمّد بن سائب.

15-من شهد صفین مع علی من البدرین،هشام بن محمّد بن سائب.

16-من شهد صفین مع علی من الانصار،هشام بن محمّد بن سائب.

17-من شهد الجمل مع علی،هشام بن محمّد بن سائب کلبی،متوفّای 206 ه.

کلبی در این آثار یادشده از اصحاب امیر مؤمنان علیه السّلام که در جنگهای جمل و صفین،از اصحاب پیامبر،از اصحاب بدر و از انصار شرکت کرده اند،جداگانه بحث کرده و تراجم آنها را آورده است.

18-من شهد مع علی بن ابی طالب من اصحاب الرسول،اجلح بن عبد اللّه کندی،متوفّای 145 ه.

19-نهضت دوماهۀ روحانیون،استاد علی دوانی،چاپ 1341 ش.

20-نهضت روحانیون ایران،استاد علی دوانی،چاپ 1401 ه.در 11 مجلد.به منظور ثبت اسناد و شرح حال شخصیتهای برجسته ای که در پیروزی نهضت سهم بسزا داشتند.

***

17-باریافتگان

برخی از کتب تراجم به نیک بختانی اختصاص دارد که سعادت دیدار یوسف زهرا«عج»را توفیق داشته اند،که اسامی برخی از آنها را می آوریم:

1-تبصرة الولی فیمن رأی الامام المهدی،سید هاشم بحرانی،متوفّای 1109 ه.، قم 1411 ه.

2-چهره هایی که در جستجوی قائم«عج»پیروز شدند،مرزوقی-معاصر-قم 1353 ش.

3-دار السلام فی ذکر من فاز بسلام الامام،شیخ محمود عراقی،1306 ه.

ص:62

4-در محضر دوست،سید مهدی رجائی-معاصر-اصفهان 1417 ه.

5-دیدار با امام زمان،سید کریم آقا داودی-معاصر-اصفهان 1381 ش.

6-دیدار با امام زمان در مکه و مدینه،دکتر محمّد حسن ضرابی-معاصر- مشهد 1375 ش.

7-دیدار یارعلی، کرمی-معاصر-قم 1377 ش.

8-جنة المأوی فی ذکر من فاز بلقاء الحجة«عج»،میرزا حسین نوری،1320 ه.

بیروت 1412 ه.

9-شیفتگان حضرت مهدی«عج»،قاضی زاهدی-معاصر-قم 1413 ه.

10-ملاقات با امام زمان«عج»،سید حسن ابطحی-معاصر-قم 1374 ش.

***

18-ارباب کرامت

صدها مجلد کتب تراجم به صاحبان کرامت از اولیای الهی اختصاص دارد که در آنها کرامتهای اولیای الهی ثبت شده و تراجم افرادی که این کرامتها در حق آنها واقع شده،آمده است،که از آن جمله است:

1-اجساد جاویدان،از نگارندۀ سطور،پیرامون 136 مورد از علما و صلحا و امامزادگانی که پیکر مطهرشان،دهها،صدها و در مواردی هزاران سال بعد از وفاتشان تروتازه مشاهده شده،چاپ قم.انتشارات حاذق 1377 ش.

2-پرواز روح،سید حسن ابطحی-معاصر-شرح زندگانی حاج ملاّ آغا جان، میرزا محمّد تقی زرگر و...چاپ مشهد،بی تاریخ.

3-جامع کرامات الاولیاء،یوسف بن اسماعیل نبهانی،متوفّای 1350 ه.

چاپ بیروت 1421 ه.

4-حلیة الاولیاء،ابو نعیم اصفهانی،متوفّای 430 ه.چاپ بیروت،در 10 مجلد.

5-دارالسلام ،میرزا حسین نوری،متوفّای 1320 ه.چاپ قم،در 4 مجلد.

ص:63

6-داستانهای جالب،سید حسن صحفی-معاصر-چاپ قم 1375 ش.

7-داستانهای شگفت،سید عبد الحسین دستغیب،متوفّای 1402 ه.چاپ قم 1372 ش.

8-کرامات الصالحین،محمّد شریف رازی،متوفّای 1421 ه.چاپ قم 1380 ش.

9-کرامات معصومیّه،از نگارندۀ سطور،شامل 300 کرامت.چاپ قم 1381 ش.

10-من کرامات الاولیاء،آیة اللّه سید محمّد شیرازی،متوفّای 1422 ه.چاپ بیروت 1423 ه.

***

19-مزارات

دهها مجلد از کتب تراجم به مقابر و مزارات امامزادگان،صالحان،عالمان و دیگر مؤمنان اختصاص دارد،که به تعدادی از آنها اشاره می کنیم:

1-اختران تابناک،شیخ ذبیح اللّه محلاّتی،متوفّای 1406 ه.چاپ تهران.

2-اختران فروزان ری و تهران،محمّد شریف رازی،متوفّای 1421 ه.چاپ قم 1368 ش.

3-انوار پراکنده،محمّد مهدی جلالی گیلانی-معاصر-چاپ قم 1376 ش.

4-اهل الدار و الایمان،عبد الرحیم بن حسن بن محمّد حربی-معاصر-چاپ قم 1422 ه.

5-تربت پاکان،دکتر سید حسین مدرسی طباطبائی-معاصر-چاپ 1355 ش.

6-جولة فی الاماکن المقدسه،سید ابراهیم موسوی زنجانی-معاصر-چاپ بیروت 1405 ه.

7-شدّ الازار،ابو القاسم جنید شیرازی-قرن هشتم-چاپ تهران،1382 ش.

8-مزارات اهل البیت و تاریخها،محمّد حسین جلالی-معاصر-چاپ بیروت 1415 ه.

ص:64

9-مشاهد و مزارات و مقامات آل البیت فی سوریا،هشام عثمان-معاصر- چاپ بیروت،1414 ه.

10-موسوعة العتبات المقدسه،جعفر الخلیلی-معاصر-چاپ بیروت 1407 ه.

***

20-مدفونین در یک سرزمین

برخی از کتب تراجم به شرح زندگی جمعی از علما و اولیای مدفون در یک سرزمین اختصاص دارند،که از آن جمله است:

1-تاریخ مشاهد و قبور واقعه در بلدۀ قم،افضل الملک،متوفّای 1348 ه.

چاپ تهران.

2-تاریخ من دفن فی العراق من الصحابة،علی بن الحسین الهاشمی الخطیب -معاصر-چاپ بیروت 1394 ه.(تراجم اصحاب پیامبر صلّی اللّه علیه و آله مدفون در عراق).

3-تذکرة القبور،شیخ عبد الکریم گزی اصفهانی،متوفّای 1341 ه.چاپ قم، 1371 ش.(تراجم علما،صلحا،امامزادگان مدفون در اصفهان).

4-تربت پاکان،دکتر سید حسین مدرسی طباطبائی،چاپ قم 1355 ش.

(آستانۀ مقدسه،بناها،مساجد،مدارس،مزارات و مقابر قم).

5-رقعة الاحزان،عبد الحسین صالحی مزده-معاصر-چاپ تهران 1361 ش.

(علما و امامزادگان مدفون در گلپایگان).

6-ستارگان حرم،جمعی از مؤلّفان،چاپ قم 1377 ش.(علما و صلحا و شخصیتهای برجسته ی مدفون در جوار کریمه اهل بیت)12 مجلد آن منتشر شده است.

7-گنجینۀ آثار قم،عباس فیض،متوفّای 1395 ه.چاپ قم 1349 ش.

(تاریخچۀ حرم و سایر مشاهد و مقابر قم).

8-لسان الارض یا تاریخچۀ تخت فولاد اصفهان،مصلح الدّین مهدوی،

ص:65

متوفّای 1416 ه.(علما و صلحای مدفون در تخت فولاد).

9-مشاهیر مدفون در حرم رضوی،ابراهیم زنگنه،چاپ مشهد،1381 ش.

(علما و صلحای مدفون در حرم ملکوتی امام هشتم).

10-من دفن بالمدینة المنورة من الصحابة(شامل اسامی اصحاب مدفون در مدینۀ منوره).

***

جایگاه کتب تراجم و سرگذشت کتاب حاضر

از فهرست بسیار ناقصی که به عنوان نمونه از 20 شیوه نگارش تراجم در این پیشگفتار از نظر خوانندگان گرامی گذشت،وسعت،گسترش،جایگاه رفیع، دامنه ی وسیع و کاربردی بدیع تراجم تا حدی روشن گردید.

تراجم یکی از رشته های سودمند تاریخ است که از روزگار باستان مورد اهتمام و عنایت تاریخ نگاران بود.

شرح زندگانی انبیا،اولیا،اصحاب،تدوین،تابعین،خلفا،علما.فقها،وزرا، شعرا،حکما،اطبّا،محدّثان،مفسّران،مشایخ و دیگر طبقات در پرتو این رشته از تاریخ برای هر عصر و قرنی آشکار می شود.

هر رشته ای از دانش بشری لذتی مخصوص به خود دارد،وگرنه پژوهشگران رشته ی آرکئولوژی عمر خود را در دشت و هامون به دنبال سنگ های تاریخی و باستانی سپری نمی کردند،عتیقه شناسان در ویرانه ها به دنبال کوزه شکسته ها نمی گشتند،زیست شناسان در دشت و دمن ساعتها به زندگی حشرات خیره نمی شدند،علمای رجال و تراجم و انساب در زوایای تاریک تاریخ به دنبال روزنه ای به سوی حلقه های مفقود و مجهولات نامحدود در زندگانی فرزانگان و فرهیختگان جامعه،عمر گرانمایه ی خود را صرف نمی کردند.

نگارنده خود شاهد بود که نویسندۀ پرتلاش و متعهد این اثر سالیان متمادی در

ص:66

اقصی نقاط کشور پهناور ایران به دنبال آگاهان،شاگردان و نوادگان شخصیتهای برجسته ای بود که شرح زندگانی آنها در این اثر آمده است.

او به مطالب مندرج در لابه لای کتابها بسنده نکرد،بلکه در هر فرصتی به چهار گوشه ی ایران اسلامی سفر کرده،نکات دقیق و ارزشمندی را به صورت«می دانی» از آگاهان به دست آورده،در قالب تراجم مستند ریخته،با یافته های دیگران آمیخته،اسناد و منابع هر ترجمه ای را در پایان آن یادآور گردید.

وی در میان شیوه های نگارش بیستمین و آخرین شیوه ی یادشده در این نوشتار را برگزید و قهرمانهای داستان خود را از میان شخصیتها و چهره های پاکدل، پاک سرشت و پاک نهاد مدفون در تربت پاک قم برگزید و به همین دلیل اثر ارزشمند خود را«تربت پاکان قم»نام نهاد.

او در این اثر گرانسنگ شرح زندگانی،تاریخ تولد،تاریخ وفات،آثار وجودی، سوانح زندگی،اساتید،شاگردان،تألیفات و دیگر ابعاد مربوط به فرزانگان و فرهیختگان مدفون در قم را با دقت،حوصله،صراحت،رعایت نزاکت،به دور از افراط و تفریط،به ترتیب الفبا آورده است.

فرهیختگان مدفون در قم پروانه های دلسوخته و پاک باخته ای هستند که بر گرد شمع وجود کریمۀ اهل بیت،حضرت معصومه علیها السّلام گرد آمده،با یک دنیا امید در جوار دخت پیامبر رحمت آرمیده اند که در روز محشر به تاری از چادر عصمت کریمۀ اهل بیت چنگ زده،به دور از وحشت و اضطراب محشر،از فراز صراط بگذرند و در جوار رحمت حق مأوی گزینند.

پیشوای به حق ناطق،امام جعفر صادق علیه السّلام در پاسخ مردی که در مورد حشر و نشر سؤال می کرد فرمود:

«محشر النّاس کلّهم الی بیت المقدس،الاّ بقعة بارض الجبل،یقال لها«قم»فانّهم یحاسبون فی حفرهم و یحشرون من حفرهم الی الجنّة»:

«حشر و نشر همه ی مردمان به سوی بیت المقدس است،مگر منطقه ای در

ص:67

سرزمین جبل که«قم»نامیده می شود،اهالی آنجا در قبرهای خود محاسبه می شوند،آنگاه مستقیما از قبرهای خود به سوی بهشت پر می کشند». (1)

با توجه به اینکه راز و رمز قداست قم از مقدم بضعه ی طاها،دردانه ی زهرا، فاطمۀ معصومه علیها السّلام نشأت می گیرد،لازم بود شرح زندگانی آن بانوی بی همتا زینت بخش صفحات کتاب گردد.

از این رهگذر مؤلّف محترم در میان بیش از یک صد اثر ارزشمند که در این رابطه به رشته ی تحریر درآمده (2)کتاب گرانبهای«تاریخ قم»تألیف مرحوم ناصر الشریعة (1272-1339 ش.)را برگزید و متن کامل آن را در سرآغاز کتاب قرار داد.

آنگاه شرح زندگانی هزاران شخصیت برجسته و اساتید فرهیخته را به ترتیب الفبا،به دور از هرگونه افراط و تفریط آورده است.براساس شناخت جامعی که نویسندۀ سطور از مؤلف محترم کتاب دارد،می تواند گواهی دهد که مؤلف سعی بلیغ داشت که مطالب ارائه شده دقیق،مستند،منطقی و به دور از گزافه گوئی و مدیحه سرائی باشد،اگرچه هیچ انسانی به دور از حبّ و بغض نیست و احدی- به جز معصومان-مصون از خطا و لغزش نمی باشد.

مؤلف براساس حسن ظنی که به نگارنده داشت اصرار می ورزید که حقیر یک بار متن کتاب را مورد بررسی قرار دهد،ولی این کمترین به جهت مشاغل فراوانی که داشت از پذیرش آن امتناع می ورزید،ولی یک مرتبه مؤلّف مصمّم شد که به لبنان مهاجرت نموده،در آنجا به خدمات دینی و فرهنگی خود ادامه دهد،از این رهگذر به ناچار در مقابل پیشنهاد ناشر محترم تسلیم شده،بررسی آن را علی رغم کمبود وقت و تراکم مشاغل برعهده گرفتم و همین امر موجب شد که نشر کتاب در حدود دو سال به تأخیر افتد.

ص:68

در پایان توجه خوانندگان گرامی را به چند نکته جلب می نمایم:

1-در مدت 84 سالی که از تأسیس بزرگترین آکادمی علمی شیعیان توسط مرحوم آیة اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری قدّس سرّه می گذرد،سه اثر گسترده،پیرامون فرهیختگان حوزه،واردین،ساکنین،مدفونین و برخاسته های این حوزۀ علمیه به رشته ی تحریر درآمده:

1)آئینه ی دانشوران،سید علیرضا ریحان یزدی،متوفّای 1636 ش.که در سالهای 1350-1354 ه.تألیف،در 290 صفحه در تهران به طبع رسیده،که اخیرا با تحقیقات و اضافات فراوان در 95 صفحه به زیور طبع آراسته است.

2)آثار الحجّه،محمّد شریف رازی،متوفّای 1421 ه.که در سال 1372 ه.

در 830 صفحه منتشر شده است.

3)گنجینۀ دانشمندان،همو،که در سالهای 1352-1354 ش.در 7 مجلد انتشار یافته بعد یک جلد دیگر به عنوان مستدرک بر آنها افزوده شده است.

کتابی که در دست شماست چهارمین اثر جامع در این راستا می باشد که با وسعت و دقت بیشتر،در موضوع محدودتری(در محدودۀ مدفونین در این سرزمین فقط)منتشر می شود.

2-در فاصله ی دو سالی که از این تألیف کتاب می گذرد جمع کثیری از مراجع، اساتید،مؤلّفان،عالمان و فرزانگان به خیل تربت پاکان قم پیوسته اند،که ان شاءاللّه در آینده به عنوان مستدرک به تراجم آنها خواهیم پرداخت.

3-به هنگام بازنگری مشاهده شد که شرح حال مرحوم آیة اللّه حاج شیخ محمّد حسین کلباسی در مراحل تایپ و پرینت(پیش از آنکه به دست ما برسد) گم شده است و لذا با بهره گیری از کتاب«خاندان کلباسی»به نگارش آن اقدام شد، ولی بعدها معلوم شد که تراجم جمعی از فرهیختگان به همین سرنوشت مبتلا شده است،که ناگزیر به مجلد مستدرک احاله گردید.

4-اسناد و مدارک فراوانی مؤلّف محترم گردآوری کرده بود که قسمت عمدۀ

ص:69

آنها بریدۀ جراید بود،که نیازی به درج آنها مشاهده نشد،و لذا از اکثر آنها صرف نظر گردید،فقط شماری از آنها در جلد چهارم به عنوان نمونه آورده شد.

5-تعداد زیادی از عکس های گردآوری شده شناخته نشد و لذا به ناچار از درج آنها خودداری شد،این عکسها از نظر مؤلّف چهره های آشنا بود و لذا زیرنویسی نشده بود.

6-کتاب از نظر مؤلف کامل و آماده چاپ بود،ولی به هنگام بازنگری اغلاط تایپی،تکرار مکررات و اشتباهات فراوان مشاهده شد و در حد امکان اصلاح گردید،ولی بی گمان مواردی یافت خواهد شد که از آنها غفلت شده است،و لذا از خوانندگان آگاه و دردآشنا انتظار می رود که با ارسال نظرات اصلاحی و انتقادی به آدرس مصحّح بر ما منت بگذارند،تا در چاپهای بعدی اصلاح و تکمیل شود. (1)

7-در صدد هستیم که اگر خداوند منان توفیق دهد برای تکمیل این مجموعه یک،یا چند مستدرک فراهم نموده منتشر کنیم،و لذا در مورد افرادی از فرزانگان که تراجم آنها در این مجموعه نیامده و یا نواقصی در تراجم ارائه شده به چشم می خورد،از همه ی صاحبان فضیلت تقاضامندیم که مطالب تکمیلی خود را به همان آدرس ارسال فرمایند.

8-عناوین افراد به ترتیب الفبا،براساس اسم کوچک تنظیم شده،ولی برای دست یابی آسان،فهرستی به ترتیب القاب و نام خانوادگی تهیه شده،در پایان جلد چهارم آمده است.

9-افرادی که در قم مدفون نیستند،ولی در ضمن تراجم مدفونین قم به صورت ضمنی معرفی شده اند،در فهرست جداگانه ای یادآوری شده اند.

10-برای تکمیل استفاده فهرستهای فنی دیگری برای اساتید،مشایخ اجازه، نخبگان یک مجموعه،مقابر،اماکن،سلاطین و امامزاده های مدفون در قم و آثار

ص:70

مکتوب شخصیتهای معرفی شده،تهیه و تنظیم شده،در مجلّد چهارم در اختیار پژوهشگران قرار گرفته است.

در پایان این مقال،از همه ی دست اندرکاران تهیه و تنظیم و طبع و نشر این اثر صمیمانه سپاسگزاری کرده،از خداوند منّان برای همه شان پاداش فراوان مسألت می نماید.

امید است این تلاشها مورد رضایت،عنایت و قبول قطب دائرۀ امکان،حجت زمان،مصلح جهان،پیشوای انس و جان،موعود ادیان،رمز بقای زمین و آسمان، حضرت صاحب العصر و الزّمان(عجل اللّه تعالی فرجه الشریف)قرار بگیرد، ان شاءاللّه .

27 شعبان المعظم 1424 ه.

حوزۀ علمیه قم

علی اکبر مهدی پور

ص:71

مقدمۀ مؤلّف

بنام خداوند جان و خرد کزین برتر اندیشه برنگذرد

خداوند نام و خداوند جای خداوند روزی ده رهنمای

الحمد للّه ربّ العالمین و الصّلاة و السّلام علی أشرف الانبیاء و المرسلین، محمّد بن عبد اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و علی آله الطیبین الطاهرین،الغرر المیامین.

و بعد:

سالها و ماهها چون بگذرد تا کتابی تحقیقی،با پژوهشهای جدید و گسترده به دست فضلا و پژوهشگران برسد.به همین خاطر نگارنده همواره در طول اقامت خود در قم(از 1403-تا 1421 ق)در صدد جمع آوری مطالب مربوط به شرح حال بزرگان و دانشمندان بودم.

سفرهای متعددی به استانهای،آذربایجان شرقی،آذربایجان غربی،زنجان، تهران،همدان،قزوین،خراسان،سمنان،لرستان،اصفهان،کرمان،فارس،یزد، مرکزی(اراک)،مازندران،گیلان و...داشته و از همه بیشتر در قم مشغول مطالعه و تدوین مطالب بدست آمده،بودم.

این اثر پربها،فقط شامل شرح حال مدفونین در سرزمین شهر قم می باشد،اما

ص:73

مجلدات دیگر آنکه شامل شرح حال علمای کشور ایران است،تاکنون مخطوط مانده است.

مراجع و منابع گوناگون و متعدد از قبیل:کتابها،روزنامه ها،مجلات،آرشیوهای شخصی محققان و برخی آثار خطی،مورد استفاده قرار گرفته،نوارهای متعدد ضبط و مصاحبه های حضوری و تلفنی،انجام و ترتیب یافت.

به هرحال اگر قرار باشد منابع را در این مقدمۀ کوتاه معرفی نمایم،به صفحات بیشتری نیاز دارد،به همین اشارات مختصر اکتفا می کنم.

در همین جا،براساس احساس وظیفه و تعهد اخلاقی و اسلامی بر خود لازم می دانم که از همکاران نزدیک و مشاوران امین خود،که راه را برای جمع آوری مطالب و تحقیقات جدید هموار نمودند و سالها از نعمت دوستی و محبت بی پایان آنان بهره ها بردم؛اظهار تشکر و قدردانی قلبی ام را ابراز کنم،نام ببرم.

البتّه اسامی با حذف القاب و عناوین خواهد بود،چون که اغلب آنان از ناموران و معاریف می باشد.حضرات آقایان:

1-مرحوم سید عبد العزیز طباطبائی یزدی(1348-1416 ق)،استاد راهنما و استفاده از نوشته های مخطوط ایشان و نیز کتابخانه اش.

2-مرحوم شیخ محمّد شریف رازی(1340-1421 ق)،جهت استفاده از «معجم القبور و وفیات الأعلام»،تنها یک دفتر که تاکنون مخطوط مانده است.

3-مرحوم شیخ مرتضی مدرس گیلانی(1335-1420 ق)،استفاده از کتاب مخطوط و مهم ایشان«تذکرة الحکماء».

4-سید احمد حسینی اشکوری(متولد سال 1350 ق)،مشاور و استفاده از کتاب مخطوط خود«المفصّل فی تراجم الأعلام»و نیز از کتابخانۀ شخصی ایشان.

5-شیخ عبد اللّه بهبودی لنکرانی(متولد سال 1327 ق)،استفاده معلومات دربارۀ علمای لنکران و اردبیل.

6-شیخ علی اکبر مهدی پور تبریزی(متولد سال 1364 ق)،استاد راهنما و

ص:74

مشاور،همچنین ارائه شرح حال بزرگان متعدد و استفاده از کتابخانۀ شخصی ایشان.

7-شیخ رسول جعفریان اصفهانی(متولد سال 1383 ق)،مشاور و استاد راهنما،و استفاده از کتابخانۀ تخصصی مرکز تاریخ و اسلام،به مدیریت ایشان.

8-سید جواد مدرسی طباطبائی یزدی،استفاده از کتاب مخطوط ایشان «النجوم السّرد بذکر علماء یزد».

9-شیخ محمّد کاشفی تبریزی،مشاور و ارائه معلومات و خاطرات بسیار.

10-سید محمّد علی طبسی حائری،مشاور دربارۀ علمای کربلای معلاّ.

11-سید مهدی حائری قزوینی،مشاور دربارۀ علمای کربلا و قزوین.

12-شیخ محمّد سمامی حائری،مشاور و استفاده از کتابخانۀ شخصی ایشان و ارائه چند شرح حال.

13-سید اشرف الدّین کیائی طالقانی،مشاور دربارۀ علمای طالقان و ارائه چند سند.

14-سید محمّد مجتهدی کاشانی،مشاور و ارائه شرح حال های متعدد،و استفاده از کتابخانۀ شخصی ایشان.

15-شیخ احمد خوشحالت حائری،مشاور دربارۀ علمای کربلا،و نگارش بعضی معلومات دربارۀ آنان از کتاب مخطوط خود،«أعلام من کربلاء».

16-شیخ ناصر الدّین انصاری قمی،ارائه چند شرح حال و استفاده از کتابخانۀ شخصی ایشان.

17-شیخ علی صدرائی خوئی،مشاور دربارۀ علمای خوی،و در اختیار گذاشتن نسخۀ مخطوط کتاب«تذکرة الفضلاء»اثر مرحوم جابری خوئی.

18-سید عبد اللّه مفتی الشیعة اردبیلی،استفاده چند شرح حال از کتاب مخطوط خود که احتمالا با نام«مفاخر اردبیل»چاپ شود.

19-شیخ محمّد صحتی سردرودی تبریزی،ارائۀ شرح حال چند تن از معاریف سردورد.

ص:75

20-شیخ ناصر باقری بیدهندی قمی،مشاور.

و نیز افرادی دیگر که ذکر آنان موجب طول دادن سخن می شود،با سپاس از همۀ آن عزیزان.

چنانکه اشاره رفت مهمترین منابع این کتاب:مصاحبه ها،مؤلفات مخطوط، تماس با بازماندگان هر شخصیت علمی،و سفرهایی است که انجام یافت.

ارائۀ اسناد و مدارک و عکسهای گوناگون به مجموعه ارزش و اعتبار دیگری داده،جمع آوری بیش از 500 سند و ارائۀ بیش از یک هزار عکس کاری بس مشکل و خسته کننده است.

تنظیم این اسناد و عکس ها و مطالب متفرقه خود نیز تا حدی ممکن است ملال آور باشد،به ویژه تنهایی کار را مشکل تر می کند.

خلاصه تر گویم،حرف بسیار است،اگر قرار باشد جزئیات بیشتری بنگارم، خود مستلزم مقاله یا فصلی جداگانه می شود.بنابراین در آینده اگر نیازی احساس شود،تمامی آن مطالب و خاطرات را مشروحا ثبت خواهم کرد(همراه با اسناد و مدارک مربوطه).

امید است این اثر گرانبها،مورد توجه پژوهشگران،علاقه مندان و جوانان متعهد قرار گیرد و مورد استفاده آنان واقع شود.رعایت امانت در نقل با ذکر منبع خود امری است اخلاقی.

در پایان از زحمات آقای محمّد جواد اسلامی،به خاطر صفحه آرائی کتاب کمال تشکر و سپاسگزاری را دارم.

لبنان-شهر صور

رجب1421/ ق برابر با مهر1379/ ش

عبد الحسین جواهر کلام

ص:76

شرح حال نویسندۀ کتاب

اشاره

عبد الحسین جواهر کلام فرزند عبّاس فرزند عبد الحسین فرزند احمد فرزند شیخ حسین فرزند شیخ محمّد«حمیّد»فرزند آیت اللّه شیخ محمّد حسن نجفی «صاحب جواهر».

خاندان علمی

پدرش(متولد 1362 ق در بغداد)و جدّش(1313-1387 ق)از بازاریان و کارگران ساده می باشند.ولی جدّ اعلای او شیخ احمد(م 1270-1340 ق)از علما و بزرگان نجف اشرف و از جمله شاگردان آخوند ملا محمد کاظم خراسانی و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی بود.پدر او شیخ حسین(م 1245-1290 ق)از علما و مشاهیر نجف اشرف و از تربیت یافتگان صاحب جواهر و از شاگردان شیخ مرتضی انصاری و سید حسین کوه کمری«ترک»بود.پدرش،شیخ محمّد «حمیّد»فرزند ارشد صاحب جواهر،وی سایر امور پدر را اداره می نمود و خود حلقۀ درسی در نجف اشرف داشت.در سال 1250 ق در آن دیار در سن جوانی بدرود حیات گفت و در صحن مطهر علوی در کنار جدّ خود«شیخ باقر»به خاک سپرده شد.

ص:77

شیخ محمّد حسن نجفی«صاحب جواهر الکلام»(م 1198-1266 ق)از مشاهیر فقها و مراجع گرانقدر جهان تشیّع در قرن سیزدهم قمری در نجف اشرف بود.شرح حال مفصّل ایشان در کتابهای:روضات الجنات 304/2،ریحانة الأدب 357/3،الکرام البررة 310/1،ماضی النجف و حاضرها 108/2،مراقد المعارف 401/1 و...،آمده است.

نسب نگارندۀ کتاب افزون بر آنچه گذشت،با خاندان های شریف و علمی از قبیل:آل وتوت حسینی(حلّه-عراق)،آل منصوری(بصره«قرنه»-عراق)،و آل بحر العلوم طباطبائی(نجف اشرف-عراق)،پیوند و ارتباط نزدیکی دارد.

ولادت و آغاز تحصیل

عبد الحسین،در تاریخ شب /21 ذی الحجه1389/ ق برابر با /9اسفند/ 1348 ش در شهر حلّه(واقع در بین نجف اشرف و بغداد)در خانواده ای مؤمن و دانا دیده به جهان گشود.

او پس از سپری نمودن دوران خردسالی،به مدارس جدید راه یافت و تا مرحلۀ راهنمایی در آن دیار خواند.در اثر تعلق خالۀ ایشان به این نوجوان، تعطیلات را نزد ایشان در نجف اشرف به پایان می برد.

مؤلّف بر سر مزار مادر

هجرت به ایران

در تابستان1361/ ش همراه با سایر افراد خانواده به مدت سه ماه در زندان شهرهای:حلّه،کربلا و بغداد گذراند، و سرانجام در /14محرم1403/ ق برابر با /10آبان1361/ ش از مرز سرپل ذهاب -

ص:78

به ایران رانده شد.

چند ماهی در شهر بروجرد(استان لرستان)نزد عمو و دائی خودشان،مرحوم آیت اللّه حاج شیخ علی جواهری(1322-1415 ق)فرزند میر احمد،سپری کردند.

اقامت در حوزۀ علمیۀ قم

در نهایت،در بهار1362/ ش قم را جهت سکونت،در جوار کریمۀ اهل بیت حضرت معصومه علیها السّلام برگزیدند.

او مقدمات و ادبیات عرب را نزد اساتید متفرقه ای آموخت.مقداری از شرح لمعه را نزد مرحوم شیخ قدرت اللّه وجدانی فخر سرابی خواند.کفایة الاصول را نزد مرحوم شیخ احمد پایانی اردبیلی و مکاسب محرمه را نزد شیخ مصطفی نورانی اردبیلی فرا گرفت.

خارج فقه و اصول را از محضر آیات:مرحوم سید محمّد روحانی قمی،میرزا جواد تبریزی،سید ابو القاسم کوکبی تبریزی و شیخ علی آزاد قزوینی،بهره مند گردید.

اخلاق علمی را از محضر اخلاقی شهیر،مرحوم شیخ سلمان خاقانی و مدتی چند از دروس تفسیری دکتر شیخ محمّد صادقی تهرانی/بهره ها جست.

فعالیت های فرهنگی

در کنار تحصیل علوم دینی،دبیرستان را در دبیرستانهای قم تا مرحلۀ دیپلم به پایان برد و همواره به ارشاد و تعلیم جوانان و نوجوانان مشغول بود.او از سن نوجوانی به تألیف و نگارش روی آورد و تاکنون آثار گوناگونی از خود به چاپ رسانده است.

تماسهای بسیار نزدیک ایشان با علمای ایران،به ویژه معاریف و مشاهیر قم از آغاز ورودش به آن شهر شروع شد و تا آخرین روزهای سفرش به لبنان محکم و استوار بود.سفرهای متعددی به شهرهای بسیاری در داخل کشور داشت و همواره

ص:79

مشغول جمع آوری معلومات اولیه بود.برخی از مقالات فرهنگی ایشان در روزنامۀ «اطلاعات»و مجله های:«میراث اسلامی ایران»و«آینۀ پژوهش»،چاپ و منتشر شده است.

هجرت به لبنان

نامبرده در تاریخ /9ربیع الاوّل1421/ ق برابر با /23خرداد1379/ ش، پس از هیجده سال اقامت و تحصیل در حوزۀ علمیۀ قم و اشتغال به مسایل علمی و فرهنگی،رهسپار سوریه شد و در جوار مرقد مطهر حضرت زینب کبری علیها السّلام در حومۀ دمشق،روزهایی چند اقامت نمود.پس از 25 روز زیارت،در عصر روز جمعه /5ربیع الثانی1421/ ق برابر با 17 تیر1379/ ش وارد کشور لبنان شد و در شهر تاریخی و ساحلی صور(در جنوب لبنان)سکونت اختیار نمود و به کارهای علمی و فرهنگی خود،ادامه داد.

تألیفات و آثار قلمی او

1-اسامی مزیّنه و وفیات علما،اثر علامه مرحوم سید احمد زنجانی،تحقیق، در مجلۀ«میراث اسلامی ایران»،سال چهارم،چاپ شده است.

2-القواعد الفقهیة(از تقریرات درس میرزای بزرگ شیرازی)،اثر علامه مرحوم سید حسن بن اسماعیل قمی،مخطوط.

3-النجم الزاهر فی أعلام آل الجواهر،1411 ق،قم.

4-بزرگان معاصر(شرح حال دانشمندان معاصر ایران)،در چند جلد،مخطوط.

5-تربت پاکان در قم،در چند جلد،همین کتاب.

6-ثلاثة رسائل قزوینیة،اثر علامه مرحوم سید محمّد تقی قزوینی،تحقیق، در مجلۀ«میراث اسلامی ایران»،سال نهم،چاپ شده است.

7-جواهر الحکم و نفائس الکلم(فی تاریخ علماء جبل عامل)،اثر مرحوم

ص:80

ورود حضرت فاطمه معصومه سلام اللّه علیها به قم

(1)

در تاریخ قم و سایر کتب تواریخ و سیر نوشته اند که«در سال دویست از هجرت،مأمون(خلیفۀ عباسی)حضرت امام علی بن موسی الرضا علیهما السّلام را از مدینه به مرو طلب نمود به جهت عقد بیعت به ولیعهدی آن جناب و در سنۀ دویست و یک خواهر مکرمۀ آن حضرت به جهت اشتیاق به زیارت برادر از مدینه به طرف مرو بیرون آمد،و چون به ساوه رسید بیمار شد.پرسید که تا قم چقدر مسافت است؟او را گفتند:ده فرسخ است.خادم خود را امر فرمود که او را به قم برد،خادم او را به قم آورد و در سرای موسی بن خزرج بن سعد اشعری فرود آمد.

روایت صحیح و درست آن است که چون خبر به آل سعد رسید همه اتفاق کردند که قصد ستّی فاطمه کنند و از او درخواست نمایند که به قم آید.از میان ایشان موسی بن خزرج تنها در آن شب بیرون آمد و چون به شرف ملازمت ستی فاطمه رسید زمام ناقۀ او بگرفت و به جانب شهر بکشید و به سرای خود او را فرود آورد و هفده روز در حیات بود چون او را وفات رسید بعد از تغسیل و تکفین و نماز

ص:85

موسی بن خزرج در زمینی که او را به بابلان بود آنجا که امروز روضۀ مقدسۀ اوست دفن کرد و بر سر تربت او از بوریاها سایه ساخته بودند تا آنگاه که زینب دختر محمّد بن علی الرضا علیهم السّلام(امام نهم)این قبه بر سر تربت او بنا نهاد.

روایت کرد مرا حسین بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه از محمّد بن حسن بن احمد بن الولید که او را روایت کردند که چون فاطمه را وفات رسید،بعد از غسل و تکفین او را به مقبرۀ بابلان بر کنار سردابی که از برای او ترتیب کرده بودند حاضر آوردند،آل سعد با یکدیگر خلاف کردند در باب آنکه،که سزاوار آن است که در سرداب رود و فاطمه را بر زمین نهد و دفن کند؟

پس از آن اتفاق کردند بر آنکه خادمی به غایت پیر از آن یکی از ایشان«قادر» نام را حاضر گردانند تا فاطمه را در گور نهد و کسی را به طلب او بفرستادند و در میان این گفتگو از جانب رمله دو سوار برآمد دهن بربسته و روی بدین مردم نهادند، چون به نزدیک جنازۀ فاطمه رسیدند از اسب فرود آمدند و بر فاطمه نماز گزاردند و در سرداب رفتند و فاطمه را دفن کردند پس از گور بیرون آمدند و برنشستند و برفتند و هیچ کس را معلوم نشد که آن دو سوار که بودند و محرابی که فاطمه علیها السّلام نماز کرده است در خانه ای از سرای موسی بن خزرج تا به اکنون ظاهر است».

مؤلّف گوید:محراب مزبور در«میدان میر»واقع است و اخیرا مسجد و مدرسه هم در آنجا ساخته اند و آن دو سوار که مصنف تاریخ قم می گوید،محتمل است یکی پدر بزرگوارش موسی بن جعفر علیه السّلام و دیگری برادر عالی مقدارش حضرت رضا علیه السّلام بوده اند، (1)و این دلالت بر نهایت جلالت قدر آن مخدره دارد زیرا امام است که جز امام دیگری او را دفن و کفن نمی نماید!همچنین ورود زیارتش از زبان امام و خبر دادن حضرت صادق علیه السّلام پیش از تولد پدر بزرگوارش به تولد آن مخدره و دفن

ص:86

او در زمین قم و شفاعتش،از چیزهائی است که دلالت بر نهایت جلالت و عظمت آن بضعۀ احمدی می نماید سلام اللّه علیها و علی آبائها.

و چون پس از وفات فاطمه،امّ محمّد دختر موسی رضائیه وفات یافت،او را در جنب قبر فاطمه دفن کردند،و پس از او خواهر او میمونه ابنة الرضائیه،که او را نیز همان جا دفن کردند،و قبه بر سر تربت ایشان بنهادند متصل به قبۀ فاطمه علیها السّلام و در این دو قبه شش قبر است:

در قبۀ اوّل:قبر ستی فاطمه بنت موسی بن جعفر علیهم السّلام و قبر امّ محمّد بنت موسی خواهر محمّد بن موسی(مبرقع)و قبر امّ اسحاق جاریۀ محمّد بن موسی(مبرقع).در قبۀ ثانیه:قبر امّ حبیب جاریۀ ابی علی محمّد بن احمد بن موسی بن محمّد بن علی الرضا علیهم السّلام،و این کنیزک مادر امّ کلثوم دختر محمّد بوده است،و قبر امّ القاسم دختر علی کوکبی و قبر میمونه دختر موسی خواهر محمّد بن موسی(مبرقع).

مؤلف گوید:به طوری که از فصل دوّم باب سوم تاریخ قم معلوم می شود بریهیه دختر موسای مبرقع هم در این قبه مدفون بوده است.

از قبوری که در مقبره بابلان است و امروز اثری از آنها نیست یکی قبر ابو الحسن حسین بن الحسین بن جعفر بن محمّد بن اسماعیل ابن امام جعفر صادق علیه السّلام می باشد. (1)

دیگر قبر حمزة بن احمد بن محمّد بن اسماعیل بن محمّد بن عبد اللّه الباهر بن امام زین العابدین علیه السّلام.

دیگر قبر فرزندش ابو جعفر محمّد بن حمزه.

ص:87

و دیگر قبر پسرش ابو القاسم علی بن محمّد بن حمزه.

و دیگر قبر علی بن حمزه برادر محمّد بن حمزه.

و دیگر قبر ابو علی احمد بن علی بن محمّد بن علی بن عمر بن امام زین العابدین علیه السّلام.

و دیگر قبر محمّد بن احمد بن علی بن محمّد بن علی بن عمر بن امام زین العابدین علیه السّلام.

و دیگر قبر پسر دیگر او ابو محمّد حسن بن احمد مذکور.

و دیگر قبر ابو علی احمد بن حسن بن احمد مزبور است که تفصیل آنها در فصل دوّم از باب سوم تاریخ قم در ذکر طالبینی که به قم وارد شدند مسطور است.

«و این در که برابر رودخانه است از قبۀ فاطمه دختر موسی بن جعفر علیهم السّلام بس کوچک و کوتاه بوده است،و ابو الحسین زید بن احمد بن بحر اصفهانی عامل بلدۀ قم در سنۀ خمسین و ثلاثمائه(350)آن را فراخ و بزرگ گردانید،هم در طول و هم در عرض و این دو در که الیوم بر آن قائمند بر آن آویخته گردانیده».

مؤلف گوید:احتمال دارد که بعد هم شیعیان و دوستان ابنیۀ دیگر افزوده باشند تا در سنۀ پانصد و بیست و نه،چنانکه از کتاب«جنة النعیم»مستفاد می شود«شاد بیگی بیگم»دختر عماد بیک بنیان گنبد مطهر را نموده،چنانکه گوید:اما بنیان گنبد مطهر حضرت فاطمۀ معصومه دختر امام هفتم حضرت موسی بن جعفر علیهم السّلام که شاعر در حق آن مخدره گفته است:

بنت شاه اولیا موسی بن جعفر فاطمه که کند روح القدس بیرون درگه چاکری

در سال پانصد و بیست و نه به امر مرحومۀ شاد بیگم دختر عماد بیک نام انجام یافت و طلای گنبد و بناء مدرسه فیضیه که بهترین مدارس آن بلده می باشد با سنگهای مرمر دور ضریح با دری که در سمت شمال با طلا ساخته شده و میناکار است از مرحوم خاقان خلد آشیان است و گوی کوچکی که مکلل به جواهر است و

ص:88

بالای سر آویخته شده و در میان شده،مروارید قیمتی که از طرفین گوی سر آن بیرون است با زنجیر طلا و حقه جواهر و قنادیل طلا و نقره نیز از آن مرحوم است».

این قبه را در سنه نهصد و بیست و پنج شاه اسماعیل صفوی خراب نموده بقعۀ حالیه را بنا کرد.بر دور قبر مطهر بنائی محاط علیه کشیده اند به ارتفاع دو ذرع که قبر مقدس در میان آن واقع است،و بر روی آن کاشی معرق است،و کتیبه ای دارد که صلوات کبیر را به خط ثلث بسیار ممتاز بر آن نوشته اند،دری متصل به این دیوار بر آن محاط است که بر روی جمیع آن صفحات طلا مینا شده است،این در از بناهای خاقان فتحعلی شاه می باشد و در وسط در این رباعی فتحعلی خان ملک الشعراء نوشته شده است:

این در که به فردوس برین دارد ناز سایند بساحتش شهان روی نیاز

امروز نتاب روی از این تا فردا درهای بهشت بر رخت گردد باز

و بر دور این در به خط آقای مهدی ملک الکتاب صلوات کبیر نوشته شده است،در بالای این در صفحه ای از طلا است که بر روی آن قطعه ای از ملک الشعراء نوشته شده است که این فرد مادۀ تاریخ آن است:

بنوشت صبا ز بهر تاریخ زرین بود این در از شهنشاه

و متصل به این بنا ضریحی از نقرۀ خام بنا شده است که از بناهای شاه طهماسب اوّل است و مرحوم میرزا علی اکبر فیض نوشته اند:این ضریح کهنه به مرور ایام شکسته و گسیخته شده بود،تا زمانی که مرحوم حاج میر سید حسین متولی باشی به عرض ناصر الدّین شاه رسانیدند که ضریح نقره از حلیۀ آبادی افتاده، اجازه فرمایید او را برهم زده ضریحی از نو بسازیم.آنچه این ضریح نقره دارد بکار رود و آنچه کسر بیاید از خزانۀ مبارکۀ سرکار فیض آثار داده شود،چه بعضی آلات نقره در خزانه است که مهمل و بی فایده است،ولی مزد و اجرت کارکنان را می باید حضرت شاهنشاه متحمل شوند.عرضش به عز قبول تلقی شده،به ذو الفقار خان،

ص:89

خلف میرزا آقا خان اعتماد الدوله صدر اعظم نوری که در آن زمان حکمران قم بوده احکام صادر شد که مزد کارکنان را از وجوه دیوانی بدهد و چون ضریح قدیم را به هم زده نقره او را آب کرده غال گذاشتند،پنجاه هزار مثقال نقره خالص درآمد موازی چهل و سه هزار مثقال نقره دیگر از خزانۀ مبارکه بیرون آورده غال گذاشتند،این ضریح حالیه را بنا نمودند و مبلغ یک هزار تومان مزد و اجرت کارکنان ضریح مطهر شد و مرحوم سید محمّد رضا معروف به شیخ محمّد رضا که از جمله خدام آستان مقدس بوده است قصیده ای عرض کرده که بیست و چهار بیت از آن قصیده در کتیبه ضریح مطهر به خط مرحوم میرزا علیرضا مستوفی سرکار فیض آثار نوشته آمد و ستونهای ضریح مقدس به خط ثلث مرحوم میرزا علی اکبر فیض است و تمام قصیده این است:

یا رب این خلد برین یا جنةالمأواستی

یا همایون بارگاه بضعۀ موساستی

فاطمه اخت الرضا سلطان دین کز روی قدر

خاک درگاهش جواهر سرمۀ حوراستی

این مهین بانو که در برج شرافت اختری است

نسل پاک و زادۀ انسیة الحوراستی

ملجأ اهل زمان و شافعۀ یوم المعاد

خواهر سلطان دین و ثانی زهراستی

مرقد نورانیش گویا ریاض جنت است

تربت پاکش ز مشک و عنبر ساراستی

زمرۀ روحانیان و جملۀ کرّوبیان

از پی خدمت همه بر پا و جا برجاستی

هر فریدون شوکتی و هر سلیمان حشمتی

بر درش چون سایبان در روز و شب درواستی

ص:90

خور نموده کسب نور از گنبد نورانیش

عالمی از این منور وان از آن اجلاستی

هرکه بگذارد قدم در آستان صحن او

گومنه پا بی ادب کاین سینۀ سیناستی

خواندمش عرش معظم بانگ زد بر من خرد

که خطا کردی بر آن افزودی و زین کاستی

حضرت ناطق بحق صادق چنین فرموده است

در جزای زائر او جنّةالمأواستی

باکی از محشر و بیم از نشر نبود هرکه را

در جوار حضرت او مدفن و مأواستی

از علوّ شأن او من شمّه ای کردم بیان

ای که شأن و قدرت از هفت آسمان اعلاستی

مدحتت را می نشاید کرد در دفتر بیان

مهر و مه مشغول ذکر خطبۀ غرّاستی

ای مهین بانوی کاخ عصمت ای مایۀ وجود

ای که خاک درگهت رشک دم عیساستی

نی عجب دریوزه را گر من شدم بر آستان

کت گدای آستان اسکندر و داراستی

روشنان چرخ،پیش روشنان روضه ات

همچو پیش مهر روشن،تیره جان حرباستی

مست بوی خاک کوی تو چنان باشد سپهر

کش به نیلی خم تو گویی یک جهان صهباستی

حق ام و اب اگر مانع نبودی،گفتمی

هم ز خیل خادمانت آدم و حواستی

ص:91

مهر و مه بر آستان عرش بنیان درش

چون کنیز و چون غلامان حبش درواستی

گفتم این طور است کز نور جلال کردگار

کرده پرآفاق را و بس خوش و زیباستی

هاتف غیبم بگوش هوش در داد این ندا

این نه طور است و نه سینا مسجد اقصاستی

هرچه جز نور خدا خوانم ورا باشد خطا

غیر مدحش هرچه گویم سربه سر بیجاستی

در لطافت هست گویی آب سقاخانه اش

آب کوثر یا که اشک دیدۀ حوراستی

وصف سقاخانه اش کی می توان کردن بیان

بی گمان آبش شفای جملۀ مرضاستی

مدرسش با حوضها و سروهای باصفا

آن بهشت این آب کوثر و آن دیگر طوباستی

کرسی است این بر فراز عرش یا گلدسته است

کز بها خود رشک خورشید جهان آراستی

مرحبا ای مرزوبوم قم کت از نه آسمان

قدسیان از شش جهت همواره جبهت ساستی

بخ بخ ای صفۀ همایون به به ای قصر بدیع

ای کت آن یک پله این نه گنبد میناستی

عرصۀ قم از بد فرعونیان اندر امان

چون محل کشت و مأوای عصی موساستی

کرده معماری این جنت سرا پیک جلیل

موضع رجلین او تا حالیا برجاستی

ص:92

لوحش اللّه مرحبا زین بارگاه باشکوه

کز شرف برتر از این نه گنبد میناستی

حبّذا زین آستان آسمان رفعت کزو

هم دم عیسی عیان هم آیت موساستی

مهبط روح الامین و مضجع پاکان دین

مکمن اهل صفا و مدفن احیاستی

طالب دنیا بقم چون طیر اندر محبس است

ظالم اندر دشت قم چون ملح در دریاستی

هرکه از روی خلوص آرد بدرگاه تو روی

خوش دل از دنیا و فارغ از غم عقباستی

گرچه زیر معصیت وامانده و بار گناه

از خجالت شرمسار از دیده طوفان زاستی

با تو چون مخدومه ای کی با کم از عصیان بود

از مکافات خطیئاتم کجا پرواستی

عقل را احصای قدرش قاصر است و پا بگل

گرچه چون لقمان دهر و بو علی سیناستی

بانگ دربان درش هست:ادخلوها آمنین

گر تو را گوش حقیقت صوت جان افزاستی

خطّۀ قم شد ز یمن مقدمش رشک جنان

در صفا دار الخلود و از شرف غبراستی

شد به عهد ناصر الدّین پادشاه جم خدم

این بنا اتمام کز عرش علا اعلاستی

باد یا رب شادمان در دهر شاه باوقار

تا به عالم این همایون بارگه برجاستی

ص:93

از پی اتمام این بنیاد خادم زد رقم

«جنة عدن آن بنا یا بزم اوادناستی » (1)

مؤلف گوید:این ضریح هم به مرور ایام و استلام فرسوده شده بود،تا در سال 1328 شمسی آقای حاج سید ابو الفضل تولیت از اصفهان،زرگر و صنعت کار آورده و مدتها در قم توقف نموده،تا مجددا ضریح فعلی را با همان اشعاری که از سابق بر آن نوشته بود،ساختند.

کتیبه های نستعلیق آن به خط آقای سید ابو طالب کرّوبی از خدّام آستانۀ مقدسه است.

آئینۀ میان روضۀ مطهره از بناهای خاقان مغفور فتحعلی شاه است،که در سنۀ یک هزار و دویست و چهل و پنج هجری به دستیاری کیکاوس میرزا حکمران قم پسر خاقان شروع و در زمان محمّد شاه در سنۀ 1251 به اتمام رسیده و نام کیکاوس میرزا در آخر کتیبۀ آن درج است.

صحن زنانه که فعلا صحن موزه است از بناهای شاه عباس ثانی است.

گنبد مطهر از بناهای شاه اسماعیل صفوی و روی آن کاشی معرق بوده،خاقان خلد آشیان در سنه یک هزار و دویست و هیجده آن را خراب نموده این گنبد حالیه را که روی آن مزین است به خشتهای زرین بنا فرموده و از قرار مسموع دوازده هزار خشت زرین در گنبد مطهر بکار رفته،فتحعلی خان صبا این قصیده را عرض کرده، آقا مهدی طهرانی ملک الکتّاب ،در کتیبۀ گنبد مطهر نوشته:

آتش موسی عیان از سینۀ سیناستی یا که زرّین بارگاه بضعۀ موساستی

بضعۀ موسی بن جعفر فاطمه کز روی قدر خاک درگاهش عبیر طرۀ حوراستی

نوگلی روشن ز طرف گلشن یاسین بود آیتی روشن ز صدر نامۀ طاهاستی

ص:94

پرتوی از آفتاب اصطفای مصطفی زهره ای از آسمان عصمت زهراستی

صحن او را هست اقصی پایه عزت چنان کز شرف مسجود سقف مسجد اقصاستی

پستی از صحن حریمش را به پاطاق حرم کین مکان عزت و آن مسکن غرّاستی

چون تذهیب گنبد مطهر را خاقان خلد آشیان در سنۀ یک هزار و دویست و هیجده نمودند؛میرزا محمّد صادق متخلص به ناطق قصیده ای عرض کرده در مدح حضرت فاطمۀ معصومه و ستایش خاقان خلد آشیان و توصیف از گنبد مطهر که هر مصراع آن تاریخ اتمام گنبد مطهر است.الحق هیچ شاعری را چنین قدرت نیست و تا به حال چنین کار کمتر شنیده شده است:

بسم اللّه الرحمن الرحیم 1218 به اسم موجود کریم 1218 این قصیده مسمی به قصیدۀ معجزیه است 1218 شصت و دو بیت(1218) یک صد و بیست و چهار مصراع 1218.

این قبه گلبنی است بزیور برآمده یا پاک گوهریست پر از زیور آمده

این دوحه ایست کامده از جنّة العلاء یا کوکبی است سعد و منور برآمده

این زیب عرش یا که بود گوی آفتاب یا نور حق که در همه اشیا برآمده

این قبه را چه اوج که با ارتفاع آن صدر فلک بچشم ملک احقر آمده

وین قبه راست جای بجایی که پایه اش از اوج مهر و ماه و زحل برتر آمده

وین قبۀ رفیع بدانجا رسانده قدر کز قدر با سپهر برین همسر آمده

وین قبه و زمین ز همین رفعت و جلال عرشی بدهر با فلکی دیگر آمده

وین صحن به ز صحن جنانست بهر آنک آبش به از بقا و به از کوثر آمده

از دل سؤال کردم و گفتم مرا بگو کین صحن ازچه رو ز جنان بهتر آمده

دل در جواب گفت که اینک درین سؤال عقل طویل قاصر و فهم اقصر آمده

بهتر بود به حسن و علو از جنان در آن مسکن که بنت موسی بن جعفر آمده

ص:95

زهرا عفاف فاطمۀ بنت موسی آنک بروی شرف ز فاطمه و حیدر آمده

معصومۀ که در ره ایوان اقدسش از قدر و صدق حور و پری چاکر آمده

شهزادۀ که هر دو سرا جدش از عطا با طالبان مذهب حق یاور آمده

مخدومۀ مکرمه آن نجم اوج دین کز مهر و ماه رأی نکوش انور آمده

از اوج علم و فضل و ادب کوکب جمیل وز درج حلم و مجد و شرف گوهر آمده

جد آمده رسول حق و جده اش بتول با یمن عصمت از پدر و مادر آمده

یک جدّ او نبی شرف کل کاینات کز جود حق ز جمله رسل مهتر آمده

یک جدّ او علیست که از عون کردگار در روز جنگ صفدر و نام آور آمده

یک جدّ او حسین علی کاندر سخا مولای عاصیان و شه محشر آمده

جد دگر علی حسین است کز کرم دین داور و رحیم و رهی پرور آمده

باشد علی برادر وی آنکه نور ماه عکسی ز نور اوست بدنیا برآمده

موسی کاظم آمده باب وی و به آن احسان و عدل وجود و سخا بی مر آمده

نه به ز جدّه اش به جهان فطرتی نکو نه مثل جد عالی آن صفدر آمده

بر مسلمین ز مجد و همم کرد رهبری بر زایرین بجود و کرم رهبر آمده

روی جهان ز درگه او یافت آبرو پشت فلک بسجدۀ او چنبر آمده

روی امید جملۀ عالم باین در است حاجت هرآنچه بوده از این در برآمده

فوج ملک ز شوق دمادم گشوده پر وز عرش بر زمین پی یکدیگر آمده

یک جا ز بهر چاکری ز ایران اوست یک جاز بهتر خادمی این درآمده

کردم بدل خطاب که این قبۀ چنین قدر از که یافت از که بزیب و فر آمده

گفتا بعون ایزد و سلطان عصر آن کورا ز لطف فتحعلی یاور آمده

سلطان عهد فتحعلی شاه آن کز او بستان ملک و گلبن جان را برآمده

آن پادشاه کز اثر عدل و داد او شهباز و کبک هم پر و هم شهپر آمده

آن خسرو زمین که به اوج قدوم او اورنک ملک را به فلک سر بر آمده

کشورگشای عالم و زین ملوک آن کز او کمال و قدر بهر کشور آمده

ص:96

فرمان دهی که نزد کمین بندۀ سراش هر شاه بوده بنده و فرمان برآمده

عبد و مطیع و بنده و فرمان برش ز جان کسرای و رای و سنجر و اسکندر آمده

خاقان برای بندگی او ز ملک چین از طرف روم زایر او قیصر آمده

از بهر سود بر در دربار عدل وی نوشیروان ز وجد روان از سر آمده

وی را هزار بنده بود کز شکوه و شان هر بنده صد ملک شه و صد سنجر آمده

هم آن بداوران ز سخا آمده کفیل هم آن بسروران ز عطا سرور آمده

تا امن شاه آمده دادار ملک و دین تا عدل شاه صاحب یوم و برآمده

تیهو جلیس و مونس باز جری شده آهو انیس و حارس شیر نر آمده

از عالمش برون صف میدان حربگاه از انجمش فزون سپه و لشکر آمده

رمح و حسام آن شه دوران بگاه حرب بیضا بجنگ گاهی و گاه اژدر آمده

انجم سپاه و ماه رکاب فلک خیام مهر از برای شاه همی افسر آمده

شمشیر و بزم و مجلس و میدان و طبل وی ز اوصاف هریک از دگری اشهر آمده

از مهر او ببزم ولی آمده ضیا از کین او بحلق عدو خنجر آمده

هر روز بهر چاکر آن داور زمین خنک فلک بطوع به زین زر آمده

در بحر جود و برج عطا حلم و بیدقش آن آمده است لنگر و آن محور آمده

دوران جمال و مجلس وی را چو دید گفت مهری ز اوج جود سوی خاور آمده

نه به زوی بزیر فلک بوده است شاه نه مثل او بروی زمین داور آمده

این قبه زیب زین شه والاتبار دید کز برو قدر داور بحر و برآمده

[چون قبه یمن و زیب بزر داد دهر گفت زین قبۀ رفیع گهر بر زر آمده] (1)

گفتم ز جود شاه بعالم قصیدۀ کز آن دهان فکر پر از شکر آمده

کردم رقم ز یمن اله این قصیده را کز یمن آن بدفتر من جوهر آمده

ابیات این قصیده هرآن یک بدلبری مانند حسن روی بتان دلبر آمده

ص:97

گفتم قصیدۀ که چنان لعل پربها مقبول طبع قابل هر اشعر آمده

هر مصرعی از این چو یکی حور لاله رو هر بیت آن دو ماه پری پیکر آمده

ناطق دعا بگو که بمرآت طبع و عقل پیدا دعای شاه عطاگستر آمده

تا اسم نرگس آمده و لاله در زبان تا نام اصفر آمده و احمر آمده

چهر موالی شه و روی عدوی شاه از شوق احمر و ز عنا اصفر آمده

* ز طبع من چو شد نظم این قصیده که هر بیتش دو در شاهوار است

بود شصت و دو بیت ابیاتش اما مصارع یک صد و بیست و چهار است

از آن تاریخ ابیاتش هویداست از این تاریخ مصراع آشکار است

* قندیلی در روضۀ مطهره است که از جمله تقدیمات خاقان مغفور فتحعلی شاه است،چنانکه در روضةالصّفای ناصری در وقایع سال 1242 گوید:«و قندیلی که به هزار و دویست مثقال زر احمر و انواع لئالی و گوهر موزون و مشحون بود و مقوّمان آن را به پنج هزار تومان قیمت کرده بودند به مضجع بضعۀ معصومۀ محترمۀ احمدی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به شهر قم ایفاد رفت».

و هم در روضة الصفا گوید«الحاصل صد هزار تومان مخارج روضۀ حضرت نمود به جهت نذری که کرده بود و به آن صد هزار تومان گنبد حضرت معصومه را طلا نمودند و بناء صحن و اتمام درب مینا و تصریح ضریح و بناء مدرسۀ دارالشفا و تعمیر سد قم نمودند و مقرب الحضرة چراغ علی خان نوائی بدین خدمت مأمور شد و به انجام رسانید».

روضۀ مطهره را دری عالی است که خاقان خلد آشیان در سنۀ یک هزار و دویست و بیست و دو آن را ساخته اند.و روی آن را به تختۀ زرین و سیمین مزین نموده و بر دور آن در کتیبه ایست که قطعه ای از شاعری دانش تخلّص بر روی

ص:98

صفحۀ طلا مینا کرده،آقا مهدی ملک الکتّاب نوشته است و هی هذه:

خدیو کشور دوران پناه خلق جهان

که شد بعدل و سخا از جهانیان ممتاز

طراز مسند و دیهیم شاه فتحعلی

که هست فتح و ظفر با لوای او انباز

قدر غلام و قضا چاکر آنکه طاعت او

شده است بر همه کس فرض و عین همچو نماز

بعهد او که بود گرگ و میش همخوابه

ز عدل او که شده باز و صعوه هم پرواز

غزال طعمه نخواهد مگر ز برثن شیر

عقار چینه نجوید مگر ز چنگل باز

ز خلق و خلق بود بی نظیر و بی مانند

به عدل وجود بود بی عدیل و بی انباز

نهاده پا چو در اورنگ معدلت فتنه

ز بیم او بضعیفان نکرد دست دراز

چو بود خادم پاک اعتقاد این درگاه

که سوده اند بر او کاینات روی نیاز

دری نهاده بر این آستان عرش نظیر

کز آن بود در رحمت بروی خلق فراز

تبارک اللّه از این در که زایرانش را

ز هر صریر شود کشف هر نهانی راز

چه در در حرم سبط سید ثقلین

که از شرافت او یافت بزم قرب طراز

ص:99

چه در در حرم بنت موسی جعفر

یگانه اختر برج سپهر عزت و ناز

گل ریاض امامت که طایران حرم

حریم گلشن او را شدند زمزمه ساز

سپهر عصمت و بحر حیا و معدن شرم

امین وحی و محل سروش و محرم راز

خور از رواق فلک سر نهد به پای درش

بهر سحر که کنند این رواق را در باز

به شوق اینکه در این در دهند جایگهش

چه رنجها که طلا را رسید از دم گاز

هرآن که روی بر این در ز روی صدق آورد

دری ز روضۀ فردوس شد برویش باز

کسی که راه بر این آستان تواند برد

چه حاجتش که شود ره نورد راه حجاز

دل از زیارت این در بحق شود نزدیک

که عارفان به حقیقت برند پی ز مجاز

نخست روی بر این آستان نهد هرکس

که رستگاری انجام خواهد از آغاز

غرض چو کرد بر این آستان بنا این در

که بیشتر ز در کعبه باشدش اعزاز

نگاشت خامۀ دانش برای تاریخش

که«سوی جنت اعلا دری ز نو شد باز»

مخفی نماند که مصرع اخیر در صورتی که یاء«اعلی»الف گرفته شود و «که»حرف ربط،به حساب نیاید 1222 می شود و الا اگر یاء اعلی درست

ص:100

گرفته شود 1231 می شود.

این دو رباعی از مرحوم فتحعلی خان صبا است که بر هر تای از در روضه مطهره یکی از این دو رباعی به صفحۀ طلاء مینا کرده،به خط آقا مهدی ملک الکتاب طهرانی نوشته شده است:

این در که ز سبط خواجۀ هر دوسر است این جای سروش و مهبط نور خداست

ساید رخ خود هرکه بر این در امروز آسوده ز بیم رستخیز فرداست

* خواهی که خجل ز اهل محشر نشوی و از کردۀ خویشتن مکدّر نشوی

تا جان بتن و تن به جهانت باقی است یک لحظه جدا ز خاک این در نشوی

* اطراف این در سنگ مرمر است بر آن سنگ اشعاری از قصیدۀ فتحعلی خان صبا به خط آقا مهدی ملک الکتاب نوشته شده است:

این بارگاه بضعۀ موسی بن جعفر است کز خاک پاک غیرت گو گرد احمر است

این آستان آن حرم آمد که جبرئیل در بام عرش پایۀ آن چون کبوتر است

کوثر نتیجه ایست ز آب زلال او کز ابر چشم زایر این در مقطر است

در آب آن لطافت تسنیم مدغم است در خاک این طراوت فردوس مضمر است

لبیک زایران و خروش معلمان صدره ز صوت شهپر جبریل خوش تر است

این زیب و فر که زیب و فر از این حرم گرفت هم از ارادت ملک دادگستر است

رشک بهشت و غیرت ایوان آسمان از همت خدیو جهان بو المظفر است

دارای عهد فتحعلی شه که تیغ او در راه فتنه ثانی سد سکندر است

چون داده زیب افسر ازین خاک آستان گردونش آستانه و خورشیدش افسر است

زان رو که روی سوده بر این در ز روی صدق رخسار خسروانش زمین سای بر در است

ص:101

در این حریم کامده هم پایه حرم ایوان و قبه و در او زیور زر است

کلک صباش از پی تاریخ زد رقم «کز دل مدام چهر سلاطین باین در است»

(1242)

مؤلف گوید:چنانکه کاف«کز»در مصرع اخیر اسقاط شود 1222 می شود.

بر سنگ پایین این در که متصل به زمین است این رباعی ملک الشعرا در سنگ مرمر منقور و حجاری شده.

این در که بر این درگه بی شبه و نظیر آید ز گشودن ز وی آهنگ صریر

گوئی ملکی بود که از بهر طواف چون بال گشاید زند از شوق صفیر

* آنچه جواهرآلات از سلاطین صفویه و پیش از آن در خزانۀ مبارکه بود محمود و اشرف افغان در زمان سلطنت خود همه را بردند و آنچه در زمان افشاریه و زندیه و قاجاریه از قبیل جیقه،تیته،گل کمر و غیر از این ها سلاطین و شاهزادگان و امراء وقف بر سر کار فیض آثار کرده بودند چه بر ضریح مطهر نصب شده و چه نشده بود، مرحوم حاجی میرزا سید حسین متولی باشی برای آنکه از دستبرد سارقین مصون باشد آنها را در میان قابی از چوب نهاده،اطراف آن را با صفحۀ از طلا مزین نموده،بر روی آن آئینۀ بزرگی گذارد که پیدا و هویدا باشند و آن قاب را بر بالای ضریح مطهر منصوب نمود.و در سلطنت رضا شاه پهلوی آنها را به طهران بردند و معلوم نشد چه شد.دو در از روضۀ مطهره به مسجد بالاسر باز است که درهای آن خاتم بسیار ممتاز می باشد.یکی از آن درها را میرزا نصر اللّه فراهانی ساخته،و در دیگر را شاهزاده عزة الدوله خواهر ناصر الدّین شاه (1)تقدیم نموده،این قطعه را«وقار»پسر وصال در تاریخ این در گفته است که در کتیبۀ در نوشته اند:

ص:102

حبّذا زین بقعۀ عالی که از مجد و شرافت

قبلۀ ابدال گشت و کعبه آمال آمد

خوابگاه بضعه موسی بن جعفر کز فروغش

جلوۀ موسی عیان در چشم اهل حال آمد

بهر طوف مرقدش سوی قم آمد دخت خسرو

و از ملک فوجی به تکریمش به استقبال آمد

دخت شاه و اخت خسرو عزّة الدوله کز احسان

پیش دستش حاصل دریا و کان پامال آمد

دخت میر هفتمین اخت امام هشتمین آن

کافتابش از شرف چون سایه در دنبال آمد

عصمت کبرا و ناموس نبی همنام زهرا

کافتابی از حیا و عزّت و اقبال آمد

بر رواق او دری بفزود سرتاپا ز خاتم

فتح با بی سخت از این کارش اندر حال آمد

گفت مصراعی وقار از طبع و شد تاریخ این در

«کاین در و درگه مطاف عزت و اقبال آمد»

* مؤلف گوید:مصراع آخر 1312 می شود و چنانچه بخواهیم با سال ساختن در وفق دهد که 1292 باشد باید کاف«کاین»را در حساب نیاورد.

مسجد بالای سر: سمت مغرب روضۀ مطهره واقع است ابتدا دو مرافق و مکان از بیوتات روضۀ مطهره و از بناهای شاه اسماعیل صفوی بود شاهزاده محمّد تقی میرزای حسام السلطنه پسر خاقان فتحعلی شاه در سنه 1234 آن دو مکان را یکی نموده و مسجد کرد.بعدا در این اواخر برخی از بازرگانان طهران خانۀ معروف

ص:103

به جبرئیلی را خرید و ضمیمۀ مسجد نموده و مسجد را بزرگ کردند.

اشعار کتیبۀ مسجد بالای سر که چند بیتی از آن انتخاب می شود:

تا کند در بزم گردون گردش این زرینه جام

دور گردون باد یا رب شاه عالم را بکام

خسرو گیتی ستان فتحعلی شاه آنکه داد

خنک گردون را قضا در قبضه حکمش زمام

چرخ مینا زد بعهد او که بادا متصل

دهر می بالد به عهد او که بادا مستدام

حضرت معصومه بنت موسی جعفر که هست

آفتاب آسمان حضرت خیر الانام

در جوار مرقد پاکش همایون مسجدی است

کاهل طاعت راست روز و شب در آن مسجد مقام

الغرض چون شد مقیم این کعبه اهل صفا

در جوار این همایون مرقد عرش احترام

کلک گوهر زای اشراق از پی تاریخ او

زد رقم«کامد مقیم این حرم بیت الحرام»

* مؤلف گوید:ماده تاریخ با سال بنا وفق نمی دهد چه اگر کاف«کامد»را در حساب نیاوریم باز می شود 1236.

و در محراب مسجد دو شعر زیر مسطور است:

از حکم تقی شاه سلیمان اقبال بر پا چه شد این مسجد فردوس مثال

گفتم پی تاریخ که«باد این مسجد تا روز جزا قبلۀ ارباب کمال»

(1234)

ص:104

دو در سیمین در طرف مشرق روضه که یکی به روضه مطهره و دیگری به رواق باز می شود،تقدیمی مرحوم حسینقلی خان نظام السلطنه است.در اوّل که به روضه باز می شود این اشعار از شوریده شاعر نابینای شهیر شیراز در وسط در و دور آن به خط میرزا محمّد ابراهیم خوشنویس مشهور به«میرزا عمو»نوشته شده است:

تبارک اللّه از این بقعۀ بهشت طراز که بر گذشته نشیبش سپهر را ز فراز

فضای او چو فضای ارم نشاطافزا هوای او چو هوای بهشت غم پرداز

به خاک اوست نهان طرفه گوهری کز قدر ز هفت گوهر این نه صدف بود ممتاز

به نام فاطمۀ معصومه آفتاب حیا که اخت خسرو طوس است و دخت شاه حجاز

گل حدیقۀ عصمت که از نهیب عفاف نسیم را بسرا پرده اش نبود جواز

به دور باش حیا،آفتاب گردون را ز پیش رانده همی تا به چرخ چارم باز

اگر مطیع نیاکان او نبد داود نبد به ساز خلافت چنین بلندآواز

بر آستانش که محراب راستان حق است سپهر پشت به خم کرده از برای نماز

چو گشت ماه تموز از هزار و سیصد و ده به عهد ناصر دین پادشاه بنده نواز

شهی که از اثر بأس و نیروی عدلش سپاس میش کند گرگ و پاس تیهو باز

نظام سلطنه آن میر سرفراز دری ز نقره کرد درین کاخ دل فروز فراز

یگان برادر رادش خجسته سعد الملک که در سعادت بر مشتری فروشد ناز

دو گوهر از یک درج و دو اختر از یک برج به کارسازی دولت به هم شده دمساز

به کار خیر چه علم و خرد به هم همدست به بذل نور چو شمس و قمر به هم انباز

سه خواهران که برین هفت باب گردونند ز جود این دو برادر کنند کسب جهاز

از این دری که به قم باز شد از این دو امیر گذشت فره قم از دیار روم و طراز

پی سرودن تاریخ این در سیمین صلا زدند بشوریده شاعر شیراز

سرود منطق شوریده بهر تاریخش «درین رواق همایون در جنان شده باز»

(1310)

ص:105

و بر در دوّم که به رواق منصوب و به ایوان آئینه باز می شود بعد از چند شعر این اشعار به خط میرزا عمو از شاعر سابق الذکر مسطور است:

بلی شرف همه زین در بود که مشرف اوست

رواق فاطمه دخت امام عرش سریر

کریمه ای که فروغش گرفت عالم را

چنانکه عالم را آفتاب عالم گیر

خجسته حضرت معصومه آنکه بر مه و خور

دریده پرده و خود در هزار پرده ستیر

نعال خادم او گوشوار گوش سپهر

غبار درگه او توتیای چشم بصیر

اگر بدیدۀ معنی نظر کنی بینی

که سطح او بفراز است و سطح چرخ به زیر

نظام سلطنه اعظم حسینقلی خان آن

که نوک خامۀ او ریخت آب خامۀ تیر

وزیر نامور نام جوی نام آور

ادیب پاکدل پاک رأی پاک ضمیر

فشاند نقره و از نقره ساخت این در را

چنانکه روی زر از رنگ شد به رنگ زریر

ز جود او در خیرات در جهان شد باز

زهی ستوده امیر زهی خجسته وزیر

ز شرم این در سیمین شگفت می نبود

که سر به بوته خجلت فروبرد اکسیر

همی ز بام رواق فلک بدین درگاه

رسد ز سین سلام ملک بگوش صفیر

ص:106

سرود منطق شوریده سال تاریخش

«دری ز سیم بقم برگشاد از نو میر»

(1314)

ایوان روضۀ مطهر:که در طرف صحن کهنه واقع است از بناهای شاه اسماعیل صفوی است،که در سنۀ نهصد و بیست و پنج هجری آن را بنا نموده.چنانکه در کتیبۀ ایوان نام وی مرقوم است.صفحات روی این ایوان و روی جرزهای آن کاشی معرق بسیار ممتاز می باشد.و جمیع مقرنس این ایوان مزین به خشتهای زرین است که خاقان خلد آشیان در سنۀ 1250 که سال آخر سلطنت اوست دست به تذهیب این ایوان زد و مبلغ دوازده هزار تومان بازدید این کار را نمودند،و مبلغ هشت هزار تومان هم به مصرف این کار رسید و بیشتر خشتهای آن را که اصلش مس است ساخته و بسیاری از آنها را مطلا نموده و قدری از آن خشتها را هم به مقرنس ایوان به کار برده بودند که خاقان به رحمت ایزدی پیوست و این کار ناتمام ماند،تا در سال 1267 ناصر الدّین شاه بقیّۀ آن را تمام نموده همه مقرنس مزین به خشتهای زرین گردید.

دو مناره:که بر بالای آنها گلدسته است و در دو طرف این ایوان بنا شده از بناهای شهاب الملک حسینخان شاهسون است که در سال 1285 آن را بنا نموده.

بام گلدسته این دو مناره مزین به خشتهای زرین است که در سنۀ 1301 شاهزاده کامران میرزا نایب السلطنه مطلا نموده و مبلغ یک هزار و دویست و بیست و پنج تومان به مصرف این تذهیب رسانید و خانۀ شهاب الملکی که روی برکۀ شاهزاده فرهاد میرزا بنیاد شده بود منافع آن را مرحوم شهاب الملک وقف بر مؤذنین دو مناره نموده است.

صحن کهنه:از بناهای شاه اسماعیل صفوی بود و خاقان مغفور آن را خراب کرده و صحن را بزرگتر نموده و مجددا حجرات آن را کار گذاشت و آب انباری بنا

ص:107

نموده درب آن را میان صحن مقدس باز کرد.از صحن کهنه که می خواهد داخل مدرسۀ فیضیه شوند ایوان و کریاسی است که ایوان را مرحوم حاج میر سید حسین متولی باشی تعمیر کرده و مرحوم آقا مجید شاعر این اشعار را انشاء و به خط میرزا عمو خوشنویس تهرانی در کتیبۀ آن ایوان در کاشی نوشته شده است:

به عهد خسرو جمجاه ناصر الدّین شاه که سوده رفعت وی پی به تاج کیکاوس

جناب تولیت آرا سمیّ سبط دویم که قدر اوست بر از دانش و عقول و نفوس

خود این مقرنس شایان و این بلندایوان که رشک انجم کیوان و چرخ آبینوس

به زیب صحن گزین دخت موسی جعفر جناب فاطمه اخت خدیو خطۀ طوس

شعاع شمع شبستان عصمت کبری شفیعۀ دو سرا کردگار را ناموس

خلیل وار برافراخت آن چنان که نواخت مسیح روز و شب اندر فراز او ناقوس

چو شد ز هجر نبی یک هزار و سیصد و یک ز چرخ داد عطارد به کلک سید بوس

و بر بالای کریاس و بالاخانه گلدسته ایست به شکل مأذنه که مشتمل است بر هشت ستون از تیر،بام این گلدسته بر این ستونها واقع است و مزین است به خشتهای زرین،این گلدسته هم از بناهای خاقان خلد آشیان است که با بنای گنبد مطهر یک مرتبه شده و به طوری که مرحوم میرزای فیض نوشته است خشتهای طلای این گلدسته از خشتهائی است که نادر شاه افشار در گنبد مطهّر حضرت امیر علیه السّلام به کار برده بود،قدری از آن خشتها زیاد آمده بود نادر شاه امر نمود که در قم به خزانۀ مبارکۀ فاطمه بسپارند.

چون در خزانۀ مبارکه این خشتها حاضر بود در زمان فتحعلی شاه آن را در بام گلدسته به کار بردند.قدری هم از آن خشتها زیاد آمده در خزانۀ مبارکه سر کار فیض آثار اکنون حاضر است و در جنب این مأذنه ساعتی است که مرحوم سراج الملک کار گذاشته و بسیار ساعت پرصدائی بوده و از قراری که شنیده شده است یک سفری که ناصر الدّین شاه به قم آمده در خانۀ شاهی خواب بوده و از صدای ساعت

ص:108

از خواب بیدار شده لذا حکم نمود صدای ساعت را کم کردند.

و نیز بالای کریاس جنب مأذنه بالاخانه ایست معروف به«مشرق الشمسین»که مدتها مرحوم شیخ بهاء الدّین عاملی در آنجا سکونت داشته و تحصیل می نموده و از قرار معلوم کتاب مشرق الشمسین را در آنجا تألیف نموده.چون فوقانی مرقوم دری به طرف شمال و دری به طرف جنوب دارد و شمس(آفتاب)از دو طرف به آنجا می تابد لذا مشرق الشمسین نامیده شده.یا اینکه چون مقابل مزار کثیر الانوار واقع است مسمی به مشرق الشمسین گردیده.و شنیده ام که تا چند سال پیش خط مرحوم شیخ هم در آن بالاخانه به دیوار بوده و در وقت تعمیر بناها ملتفت نبوده اند و روی آن را با گچ سفید نموده اند،پوشیده نماند که مرحوم میرداماد و صدر المتألهین شیرازی هم مدتی در قم مقیم و تحصیل فیض نموده اند،چنانکه علامه ربانی فیض کاشانی و مولی عبد الرزاق لاهیجانی هم مدتی مقیم قم بوده اند.

پادشاهان مدفون در قم

اشاره

سلاطینی که در اطراف روضۀ مطهره مدفونند یکی شاه صفی است که از سلاطین صفویه و نوادۀ شاه عباس کبیر است مدفن او در سمت قبله روضۀ مطهره واقع بوده و اکنون پس از تعمیرات خاقان مغفور داخل روضه مطهره است و صورت قبر او را به هم زده و برداشته اند،و سابقا زنها از صحن زنانه که فعلا صحن موزه است داخل این مکان می شدند و زیارت می نمودند.

سقف و دیوار او مزین است به کاشی معرق بسیار ممتاز کتیبه به خط ثلث محمّد رضا امامی اصفهانی از کاشی معرق بیرون آورده در کمال خوبی و امتیاز این روضه از بناهای شاه عباس ثانی است.

و در روضة الصفای ناصری می گوید:در سال یک هزار و پنجاه و دو شاه صفی صفوی در کاشان بیمار شده،در دوازدهم شهر صفر بار سفر به جانب عالم باقی بربسته و عالم فانی را وداع کرد.مدت ملک وی سیزده سال و شش ماه بوده است و

ص:109

امرای عظام نعش او را به روضۀ حضرت معصومه علیها السّلام برده مدفون ساختند و به تعزیت پرداختند.

مؤلف گوید:شاه صفی مزبور پادشاهی سفاک و ظالم بوده و در زمان سلطنت خود بسیاری از شاهزادگان و وزراء و امراء را کشت بنابراین معلوم نیست قرب جوار مرقد فاطمیه علیها السّلام برای او فائده داشته باشد.

دیگر شاه عباس ثانی است:بقعۀ او در جنب مقبرۀ شاه صفی واقع و از بناهای شاه سلیمان است و از سنگهای مرمر بسیار عالی ممتاز بنا شده.کتیبۀ این بقعه هم به خط ثلث محمّد رضا امامی اصفهانی است که سورۀ جمعه را به روی سنگ مرمر نوشته و در سنۀ 1077 حجاری شده و اتمام بقعه در سنۀ یک هزار و هفتاد و هشت بوده.

در روضة الصفای ناصری می گوید:سنۀ یک هزار و هفتاد و هفت هجرت در هنگام رجوع از مازندران به عراق و اصفهان کوکب دولتش راجع و ماه سلطنتش در محاق واقع گردید،در دامغان به جوار ملک منان پیوست،امرای عظام نعش آن سلطان با احتشام را در تخت روان نهاده در جوار حضرت معصومه علیها السّلام چون گنج به خاک سپردند و این اشعار در پایین صندوق شاه عباس در سنگ مرمر نوشته شده:

جمشید به اخلاص ز شاه اسلام چون منصب تولیت گرفت از انعام

طاهر به نیابتش مشرف چون شد صندوق به سرکاری او گشت تمام

یک شعر ریخته و ناخوانا است.

از سیم و زر خزانه تحویلش داد با راستی این مزار را کرد تمام

بر مرقد پاک پدران زندۀ ناس یعنی صفی ثانی افلاک اساس

صندوق چو ساخت عقل تاریخش گفت «صندوق مزار شاه عالم عباس»

ناگفته نماند که مرافق و طنابی دور روضۀ منوره از بناهای شاه عباس ثانی است.

چنانکه در یکی از آن مرافق این قطعه بر روی سنگی منقور و حجاری شده است:

ص:110

در ایام خاقان جم بارگاه خدیو جهان گیر عباس شاه

سلیمان غلامی ز خیل درش به اقبال شه ساخت این طوفگاه

همین بس بود بهر اوصاف او که شد سایبان بر سر قبر شاه

شهی کو به عصمت نظیرش نبود از آن گشته معصومه اش جایگاه

بهشت برین بوده مأوای او همین گشت تاریخ آن قبله گاه

چو این جنت آباد اتمام یافت به سعی سلیمان و اقبال شاه

غیاثا پی سال تاریخ گفت سلیمان ثانی زد این بارگاه

* در چاپ اوّل این کتاب به تبعیت بعضی من هم نوشتم مقبرۀ شاه طهماسب ثانی در قم است ولی بعدها پس از تتبّع معلوم شد که بعد از خلع شاه طهماسب ثانی در اصفهان نادر شاه او را تحت الحفظ به خراسان فرستاد و در سبزوار ماند و پس از رفتن نادر به هندوستان رضا قلی میرزا فرزند وی،او را کشت و علی هذا بعید است که نعش او را به قم آورده باشند و جز یک نفر ندیدم کسی هم نوشته باشد که قبر وی در قم است.

همچنین شاه سلطان حسین هم باید بدن بی سرش در قم مدفون باشد،زیرا اشرف افغان سر او را برای سردار عثمانی که شاه را از وی مطالبه می نمود فرستاد.

دیگر شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی که در دو صندوق و یک بقعه جنب بقعه شاه عباس ثانی مدفون می باشند.بر روی قبور آنها صندوقی است به ارتفاع یک ذرع تخمینا که از صفحۀ مس بنا شده است.اطراف آن صفحه ها کتیبه ای است که بر روی صفحۀ فولاد نوشته شده و خط را مشبک کرده از فولاد بیرون آورده اند،اطراف این صفحه های فولاد صفحه های طلا بوده که احاطه بر اطراف صندوق داشته.در سلطنت محمود افغان در ایران افاغنه صفحه های طلا را از جمیع این صندوقها کنده و برده و صفحه فولاد را بر جای گذاشته اند.کتیبۀ این بقعه

ص:111

به خط ابو طالب الحسینی الخطیب القمی است فی سنه 1107،و در سلطنت شاه سلطان حسین صفوی نوشته شده.علاوه بر اینان قبور بسیاری از شاهزادگان صفویه نیز در قم است.

و در صحن زنانه اطاقی که فعلا موزه است معروف به قبور شاهزادگان صفوی است و در روضة الصفای ناصری گوید:«محمود دانست که قزلباشیه با افاغنه به سر نخواهند برد و در هنگام فرصت به مکافات و کیفر خواهند پرداخت،لهذا سان امرای قزلباشیه را پیش نهاد همت کرده بعد از تعیین و تشخیص و تعریف و توصیف پایه و مایۀ هریک را به تحقیق شناخته مقرر کرد که ایشان را حاضر و بعدد سور مبارکۀ فرقانی یک صد و چهارده تن بودند آن دنی زادۀ نامرد حکم به قتل آن همه کرد آنگاه اولاد امجاد صفویه و سادات مرتضویه را جمع نموده صغیرا و کبیرا سی و یک نفر بودند مانند حجاج علیه اللعنه حکم به قتل آن سادات حسینی و موسوی نمود و در قم از نعش ایشان مقبره جدید مزید گردید». (1)

دیگر خاقان خلد آشیان فتحعلی شاه قاجار است.بقعۀ وی که دارای گچ بری بسیار ممتاز می باشد در صحن کهنه است،و آن مکان یکی از مرافق صحن بوده که خاقان مغفور در حیات خود او را برای دفن خود تعمیر نموده بودند.سنگ مرمری که تمثال خود را در حال حیات بر آن حجاری کرده بودند روی مضجع او نهاده کتیبه ای بر روی آن سنگ،بر دور تمثال خاقانی به خط میرزا زین العابدین کاشانی است که در آن کتیبه این اشعار میرزا تقی علی آبادی که زبان حال خاقان است حجاری و منقور شده است:

سپاس تو ای پاک پروردگار بجان اندرم تا بروز شمار

به یکتائیت هرکه را رای نیست خرد را به مغز اندرش جای نیست

پدیدار کردی پی نیک و زشت به محشر دو در از جحیم و بهشت

ص:112

ز تو خاک پیغمبر پاک شد از این خاکدان بر بافلاک شد

بجای نبی برنشاندی علی ز نسل علی یازده تن ولی

بدل مهر ایشان چو جان پرورم بر این هستم و هم بر این بگذرم

مرا برنشاندی به تخت شهی برویم گشادی در فرهی

مرا ملک ایران و توران زمین سراسر سپردی به تیغ و نگین

به آرامشم این سرای سپنج که جای سپنج است و تیمار و رنج

چه خرم بهشتی بر آراستی بدان زیب و زینت که خود خواستی

عجب نبود از لطفت ای کردگار که در هر دو گیتی بوم شهریار

از این گفت من بخردان برخورند که از دانۀ ره بخرمن برند

و این رباعی از خود خاقان روی سنگ قبر نوشته است با این عبارت:از نتایج افکار ابکار طبع گوهربار شاهنشاه دین پناه أبد اللّه ملکه و دولته:

از جان گذشته ایم و به جانان رسیده ایم از درد رسته ایم و بدرمان رسیده ایم

ما را بسر توقع سامان خویش نیست کز سر گذشته ایم و بسامان رسیده ایم

و این دو رباعی نیز منسوب به خود خاقان است:

خاقانم و یک جهان گناه آوردم در حضرت معصومه پناه آوردم

مهر نبی و حب علی را یا رب بر درگه کبریا گواه آوردم

نیز

خاقانم و وامانده ز دیهیم و کلاه ز اورنک خلافت شده دستم کوتاه

اندر حرمت بمسکنت جسته پناه یا فاطمة اشفعی لنا عند اللّه

سنگی که تمثال خاقان بر آن حجاری شده از سنگهای مرمری است که تاکنون سنگی به این صفا و خوبی از معدن کمتر بیرون آمده و در واقع قطعه جواهری است.این سنگ را نایب السلطنه عباس میرزا از تبریز به طهران حمل نمود،چون به

ص:113

نظر خاقان رسید عبد اللّه خان نقاش باشی اصفهانی را فرمودند که مثال همایونی را بر روی آن سنگ کشیده،آمحمّد علی حجارباشی آن را حجاری بنماید و در سال 1250 این سنگ تمام شد،و چون خاقان مغفور در اصفهان در همین سال به رحمت ایزدی واصل شد جسد او را به قم حمل نموده و در همین بقعه که در حیات خود برای دفن خود معین کرده بودند دفن کردند این سنگ را هم از طهران به قم حمل نموده و بر روی مضجع او برنهادند.

در یکی از صفه های بقعۀ خاقان سنگ بزرگی منصوب است که در او خلاصه کلام الملوک میرزا تقی علی آبادی است که نسب نامه و شرح حال خاقان است و فاضل خان گروسی آن را خلاصه و موجز نموده و به خط میرزا محمّد حسین شهیر به ساعت ساز که از مشاهیر نویسندگان آن عصر بوده به امر محمّد شاه در آن سنگ مرمر نوشته اند و قبر کامران میرزا نایب السلطنه و بعضی از شاهزادگان دیگر نیز در آن بقعه است.

دیگر محمّد شاه قاجار است که او هم در صحن کهنه مدفون است بقعۀ او از بناهای امیر کبیر میرزا تقی خان اتابک اعظم است که در زمان صدارت خود دو حجره از حجرات صحن را خراب کرده این بقعه را بنا نمودند بر روی مضجع او سنگ مرمری است که تمثال آن پادشاه را بر روی آن نقش و حجاری نموده اند،بر دور آن تمثال کتیبه ای است به خط سید حسین خوشنویس باشی که این اشعار که از شمس الشعراء میرزا محمّد علیخان سروش اصفهانی است نوشته:

خدیو جهان شاه یزدان پرست که بودش سپهر برین زیردست

محمد شه آن شاه انجم سپاه که بودش فلک تخت و پروین کلاه

هزار و دو صد با شصت و چهار چو از دور هجرت بشد روزگار

پس از چارده سال فرماندهی جهانداری و فر شاهنشهی

ششم روز شوال بنهفت چهر تنش از زمین شد روان بر سپهر

ص:114

سپهری نهان گشت در زیر خاک فرو رفت خورشیدش اندر مغاک

بگل شد علی رغم آن کس که گفت که خورشید بر گل نشاید نهفت

خطا گفتم او زنده بر تخت زر نشسته است لیکن بشکل دیگر

نه یک گلبن است آنکه در هر بهار گلی چون گل رفته آرد به بار

ز شمعی چو شمع دگر بر فروخت نیاری سخن گفت کان شمع سوخت

که شمع نخست است گر تا قیام دو صد شمع روشن کنی زان مدام

الهی که این شمع بیگانه سوز بود تا شب حشر گیتی فروز

و در این بقعه بعضی از شاهزادگان از قبیل عز الدوله عبد الصمد میرزا پسر محمّد شاه و رکن الدوله نوادۀ او و غیرهما،مدفون هستند و عقب بقعۀ محمّد شاه مقبره و بقعۀ مهد علیا زوجۀ او و مادر ناصر الدّین شاه است که درب او از بقعه محمّد شاه است،روی او سنگ مرمر بلندی است که از حیث حجاری در اعلی درجۀ خوبی و امتیاز است و اطراف او بعضی از امراء از قبیل مجد الدوله و برخی شاهزاده خانمها از قبیل فخر الملوک بزرگترین دختر ناصر الدّین شاه و غیرهما مدفون هستند.

و عقب این بقعه مدرسۀ مادر شاه بود،که از بناهای مادر شاه سابق الذکر بود، مدرسه کوچکی بوده که دست خادم آستانه بود که بعدا خراب و جزء مسجد اعظم آیت اللّه بروجردی شد.

و در صحن کهنه بقاع و مقابر چندی از وزراء و امراء است مثل میرزا حسن مستوفی الممالک متوفی 1260 که بقعۀ او در شمال صحن،قرینۀ بقعۀ فتحعلی شاه است و گچ بری عالی دارد.

و این اشعار در کتیبۀ ایوان بقعه وی از گچ بیرون آورده اند:

تبارک اللّه از این روضۀ بهشت سرشت که سر زند ز شرف خاکش از سرشت بهشت

ز بهر آستر فرش آستانش بود که تار اطلس افلاک دست به دست برشت

شد از ارادت خسرو ز گنبد عالیش چو آفتاب عیان صد هزار زرین خشت

ص:115

ستوده فتحعلی شه که در حدیقۀ دل بجز نهال هوای نبی و آل نکشت

دعای دولت او باد در صباح و مساء درود شیخ حرم با سرود پیر کنشت

معلوم می شود این اشعار در زمان حیات فتحعلی شاه و قبل از دفن مستوفی الممالک کتیبه شده است.

و بقعۀ فرخ خان امین الدوله و قهرمان میرزا پسر عباس میرزا نایب السلطنه و قوام الدوله جد قوام السلطنه و غیرهم و همچنین قبر حسینقلی خان برادر کوچک خاقان که در ابتداء سلطنت فتحعلی شاه چند مرتبه سرکشی و یاغیگری کرد و بعد فرار و خود را به بست کشانیده و پناهندۀ روضه حضرت معصومه شد و اسلحه خود را نیز تقدیم آستانه نمود و فعلا در موزه آستانه است.

همچنین در صحن کهنه است بقعۀ میرزا حسین وزیر تفرشی مشهور به بلور متوفی به سال 1289 قمری و پسر او میرزا تقی خان مستشار اعظم متخلص به «دانش»متوفای سنۀ 1326 که از شعرا بوده و اخیرا دانشگاه تهران دیوان او را به چاپ رسانده است.جلو بقعه فتحعلی شاه داخل صحن میدان کهنه است و در پشت صحن کهنه و مدرسۀ فیضیه فتحعلی شاه سه دستگاه عمارات و حمامی بنا نموده بود که هنگام تشرف بدین آستان بدان عمارت مکان می نمود در یکی از اطاقهای یکی از آن عمارات آقا مهر علی نقاش باشی تمثال خاقان را به سه حالت کشیده،یکی بر تخت زر نشسته و تاج کیانی بر سر دارد،یکی درحالی که کلاه پوست بر سر دارد،یکی در حالتی که شال کلاه زندی بر سر گذارده و در یکی از اطاقهای عمارت دیگر تمثال خاقان را کشیده و در دو طرف آن تمثال شاهزادگانی را که از نسل خاقان می باشند کشیده در دو صف:صف اوّل شمایل شاهزادگانی است که از صلب خاقانند در صف پایین شاهزادگانی است که پسرزادۀ خاقان هستند.اما صورت شاهزاده هایی که در دو طرف خاقان کشیده در صف بالا که از صلب خاقانند پنجاه و یک نفرند و صورتهای امیرزاده هایی که از صلب شاهزادگانند و در

ص:116

صف پایین کشیده شده پنجاه نفرند،که مجموع یک صد و یک نفر تمثال شاهزادگان و امیرزادگان در آن اطاق کشیده شده درحالی که به سلام شاهی مشرف شده اند،با لباس جواهرنشان و کارد خنجر و بازوبند مرصّع که در آن زمان معمول اهالی ایران بوده که به این هیئت به سلام شاهی مشرف می شدند و این عمارات را وقف بر سرکار فیض آثار نموده که زوار و واردین این ارض شریف در آن منزل کنند و تولیت آن را واگذار نموده به متولی آستانۀ مقدسۀ فاطمه علیها السّلام چنانکه بر سنگ مرمری که در بلای دری که به رودخانه باز می شود منقور است و امروز اثری از حمام مزبور نیست و سنگ را کنده و برده اند. (1)

صحن نو بنیاد آن از مرحوم آقا ابراهیم امین السلطان است که در سنه 1299 شروع نمود ولی در آن اثناء بهمراهی موکب ناصر الدّین شاه به عزم زیارت ارض اقدس و مشهد مقدس حرکت کرد و در منزل سودخر به دار دیگر خرامید و جسد او را به مشهد حمل و در آن خاک مدفون شد،پسر او میرزا علی اصغر خان امین السلطان که پس از فوت پدر،شاه جمیع مناصب او را با لقب امین السلطانی به او داد،اهتمامش در ساختمان صحن مطهر بیش از پدر شد،و ماهی یک هزار تومان از طهران فرستاد تا بالاخره پس از چند سال بنای صحن جدید به معماری مرحوم استاد حسن معمار قمی که سنمّار عصر خود بوده به اتمام رسید و ایوان آن را هم آئینه نمودند با مقرنس شگرف و انشاء کتیبه ایوان آئینه از مرحوم شیخ محمّد حسن مجتهد قمی است که ملا رجب علی مذهّب مشهدی به خط ثلث بر روی سنگ مرمر نوشته و آن انشاء این است: اَللّٰهُ نُورُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکٰاةٍ فِیهٰا مِصْبٰاحٌ الْمِصْبٰاحُ فِی زُجٰاجَةٍ الزُّجٰاجَةُ کَأَنَّهٰا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبٰارَکَةٍ زَیْتُونَةٍ لاٰ شَرْقِیَّةٍ وَ لاٰ غَرْبِیَّةٍ یَکٰادُ زَیْتُهٰا یُضِیءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نٰارٌ نُورٌ عَلیٰ نُورٍ یَهْدِی اللّٰهُ لِنُورِهِ مَنْ

ص:117

یَشٰاءُ وَ یَضْرِبُ اللّٰهُ الْأَمْثٰالَ لِلنّٰاسِ وَ اللّٰهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ و بعد لقد حاز اصل المجد و الشرف و جاز کل سلف و خلف ببناء هذا الصحن و الایوان المباهی فی زهو جماله ابهی قصور الجنان فی دولة الامن و الامان و دورة العدل و الاحسان عهد السلطان علی الاطلاق و الخاقان بالاتفاق الشهیر بصفاته بل هی تشتهر بذاته الجدیر لها بحقیقته کما انها لا تجدر الا بحضرته السلطان بن السلطان بن السلطان و الخاقان بن الخاقان بن الخاقان السلطان ابو المظفر و الانتصار ناصر الدّین شاه قاجار لا زالت بقاع الارض بندی عدله مطلولة و سیف الشریعة المطهرة فی ایامه مسلولة جناب الاجل الاکرم و حضرة الاعظم الافخم ذو المعالی التی دلت علی طیب الاعراق و المحامد التی انعقد علیها الاتفاق خفقت علی شریف رأسه من المکارم و البنود و خضع لهیبته سلطان العساکر و الجنود و خرّ لجلاله السید و المسود و ذلت لصعوبته الضواری من الاسود و زیر الخاقان امین السلطان میرزا علی اصغر خان نجل سمیّ خلیل الرحمن فخر عصره و فحل دهره فلا غرو ان یجری الجود علی عرق مثله و تلوح مخایل اللیث فی شبله قد ارتقی الی مدارج عالیة و معارج سامیة و هیئ له و سادة الصدارة و خلف منه امارة الوزارة و منه اصول هذه العمارة فالجناب الاجل النبیه خلف صدق من ابیه(نظم).

بابه اقتدی امین فی الشرف و لکن الفضل یکون للخلف

وارخ عام للبناء ان ترم فحاسبن هذه جنة قم

مؤلف گوید:ما این اشعار و کتیبه ها را از لحاظ جنبۀ ادبی و تاریخی نقل کردیم وگرنه این سلاطین لیاقت این تعریف و توصیف را نداشته اند.زیرا اگر لایق بودند اوضاع و احوال ما و این مملکت بهتر از این بود که می بینیم!

و در صحن نو هم قبور بعضی از علماء و وزراء و امراء هست.از وزراء مثل میرزا علی اصغر خان اتابک و مشیر السلطنه و دبیر الملک و بهاء الملک و سعد السلطنه و غیرهم و از علماء مثل حاج میرزا عبد الرحیم نهاوندی که بقعۀ او پهلوی دری است

ص:118

که روبروی میدان آستانه باز می شود از سمت راست کسی که وارد می شود و حاج سید رفیع نظام العلماء تبریزی که بقعۀ او متصل به ایوان آئینه است،و حاج شیخ فضل اللّه نوری که بقعۀ او در شمال شرقی صحن است و قبر قطب راوندی هم در حیاط صحن است و همچنین قبر مرحوم حاج ملا آقا حسین مجتهد قمی متوفی در سنه 1327 قمری که قبر مرتفعی در محوطه صحن دارد.

اطراف صحن جدید را کتیبه ای است که در آن کتیبه این دو قصیدۀ فتح اللّه خان شیبانی کاشانی به خط میرزا آقا تبریزی مسطور است:

قصیده اوّل

زمین شد از دو بنا رشک آسمان برین یکی بنای خلیل و یکی بنای امین

خلیل رحمان گشت او بدان بنای قویم امین سلطان گشت این بدین بنای مبین

یکی به مکّه و آن کعبه خدای بزرگ یکی دگر بقم و جای بضعۀ یاسین

بدان نماز برد هرکه راست دین درست بدین نیاز برد هرکه راست رأی رزین

بروزگار بناها بسی نهادستند ولی نه چونین محکم نهاد و خوب آئین

رواق و طاقش بر آسمان نهاده اساس زمین و خاکش بر فرق فرقد و پروین

خزینه های فراوان هزینه گشته بر آن اگرچه کرده در آن گنج نام نیک دفین

کسی که باز بماند بدهر از او آثار کجا بماند از ایشان یکی اثر چونین

جهان رسانده بسی مردمان به عزت و جاه چه ز آنکه باد جهانش همه به زیر نگین

خدای عرش چو با بنده ای نظر دارد چنین اثرها ماند از او به روی زمین

چنین اثر نه بخلخ در است و نه بطراز چنین اثر نه بچین اندر و نه در ماچین

گر این بنا نگرد سخت شرمسار شود کسی که کرد ایاصوفیه بقسطنطین

تمام خلقت و اصل این بنای و در بر او دگر بناها چون در مشیمه اند جنین

بدین بنا که ز آب و گل این وزیر نهاد بباد رفت همه نام آذر برزین

در آن بنا سخن از آفتاب و آذر بود درین بناست همه ذکر مالک الارضین

ص:119

کجا به بانی او زین بنا که ماند بجای فلک درود فرستد ملک کند تحسین

نه بر به بیهده بر ملک و دین امینش کرد خدایگان ملوک زمانه ناصر دین

کجا بفرّ شاهنشهی فراست او میان بیضه کند فرق خاد از شاهین

شهی که گر ز خرد شاه خسروان پرسی خرد چه گوید؛گوید بیا و شاه ببین

در او حصافت بوزرجمهر و آصف دید که می پیاده شود از کفایتش فرزین

ز مکرمت نظری کرد سوی او که شد او از آن نظر به سعادت ز خواجگان مهین

کنون بفرّ شهنشاه عصر و فضل اللّه وزیر صدرنشان است و بدر صدرنشین

پدرش بود بسلطان امین و سلطان خواست پس از پدرش بحشمت فزاید و تمکین

فزود نک همۀ خواجگان بخدمت او بفخر بسته میانند از کهین و مهین

کسی که شاه سوی او نظر کند نه شگفت اگر زمانه ببندد بر اسب بختش زین

که گر اثر نهد این گونه می نهد به جهان کجا اساسش محکم تر از دز روئین

مؤید است بروح القدس ز ایزد پاک وز آب و خاک مقدس سرشته است و عجین

چه آیتی به ازین کو نهد چنین آثار که باز ماند از و تا بروز بازپسین

کجا خرد بتواند قیاس چرخش کرد اگر کنی بمثل کوه و بحر را تخمین

علی اصغر اگر نام دارد او ز پدر علی اکبر یارش بود بعلیین

بدین علی همه ارواح می دعا گویند بخاصه روح علی بن جعفر و یقطین

کجا طواف گه روحشان همین خاکست که جسم دختر احمد درو شده است مکین

دری به خلد برین زین مکان فراز و تو نیز ببینی آندر ارت هست چشم باطن بین

مکان فاطمیان در سپهر عرش خداست و گر بخاک نشان بی چو این مکان گزین

همان که شیعۀ خاص علی و آل علی است اگر نخفت در این خاک روح او است غبین

به طوس و قم ز پیمبر دو گوهرند بخاک که خاک ازین دو شرف جسته بر سپهر برین

پدرش خفته بطوس است مام او ایدر ندیم رضوان آن وین رفیق حورالعین

پدر اساس نهاد و پسر به آخر برد که باد رحمت ایزد بسی بر آن و بر این

چنانکه مسجد اقصای را همی داود بنا نهاد و سلیمانش برفزود آذین

ص:120

اگرچه بقعۀ آنجا ز پیش بود بپای ضریح و ایوان سیمین و قبه اش زرین

بنا مگو که عروسی است کاسمان بلند بهشت و طوبی و کوثرش می کند کابین

گناه کار اگر سوی او پناه برد حرام گردد بر او مهالک سجین

و گر کسی بنشیند به زیر سایه او به هیچ غم نکند خاطرش زمانه حزین

دو صف فرشته شب و روز اندر اوست بپای صفی به سوی یسار و صفی به سوی یمین

به شهریار جهان و بدین بزرگ وزیر صفی دعا کند و صف دیگری آمین

بنای او چو به آخر رسید و گشت تمام خدای حافظ آن کرد جبرئیل امین

بدین دلیل همی تا جهان بجای بود بپای خواهد بود این بنای نغز چنین

و گر بخواهد روزی قضا بخاک رود نباشدش بجز این خاک بستر و بالین

بدین پاک و دل پاک و رأی و خاطر پاک خدای پاکش باشد همیشه یار و معین

در این کتیبه هم از بحر طبع شیبانی کشد به رشته سر کلکش این لئال ثمین

که نه بنائی ازین به کسی تواند کرد نه هم بنائی از این گونه محکم و شیرین

همیشۀ تا نبود آب را گرانی خاک همیشه تا که نماند بلاله بر نسرین

بباغ ملک رخ او چو لاله تازه وتر بکام دولت کارش همه چو ماء معین

ایضا قصیدۀ دوّم از شیبانی که در کتیبه صحن جدید نوشته شده و هی هذه:

چو مرد پرهنر افتاد و بخت بودش یار چنین بماند ازو در جهان بجای آثار

کجا بدرگه او برنهد فرشته جبین کجا بسایه او آسمان برد زنهار

بروزگار نگردد عزیز هرکه نکرد بدست خویش همی خوار درهم و دینار

کسی که درهم و دینار خوار مایه گرفت ازو بجای بماند چنین اثر بسیار

ز زر سرخ خردمند نام جوید و بس که نام عزّ نبرد دهر که زر نسازد خوار

ولی اگر نبود فر ایزدی با مرد همی زند بدر گنج خویش بر مسمار

نه در دلی نهد از مکرمت بجا اثری نه در گلی نهد آثاری او به نقش و نگار

اثر بدهر بسی مانده اند لیک نماند چنین اثر که در او عقل گم کند هنجار

ص:121

کدام اثر که همه روز جبرئیل امین به پر خویش برد گردش از درودیوار

کدام اثر که بهر سر که سجده برد در او همی درود فرستد محمّد مختار

کدام اثر که بهر تشنۀ که خفت در آن بدست خویش دهد آب حیدر کرار

کدام اثر که غباری که زو بلند شود بدیده برکشد از فخر گنبد دوار

چنین اثر که نهد جز کسی که حشمت او بدین و دولت ازین گونه کرده است هزار

بدین بنا و بدین کارهای فرخ اوست که برگزید شه او را ازین همه اخیار

مظفری ملکی خسروی خداوندی که شد زمانه بفرش همه بهشت و بهار

بروزگار همایون و عهد فرخ او زمین ز چرخ برافزود رتبت و مقدار

ستودۀ که بدربار هیچ شاه نبود چنین وزیر نکوسیرت و نکو کردار

چنین بنا که توانست برنهاد جز او که خیره گردد از و دیدۀ اولو الابصار

بویژه تا که بدین خاک ازین بزرگ وزیر چنین بنائی بر پا شد آسمان کردار

بنانه نگوئی یک لخت از بهشت برین فرو کشیده و اندر زمینش داده قرار

رواقهاش چو افلاک بی فساد و خلل عمادهاش چو البرز محکم و استوار

نه جنت است و چو جنت مقام رحمت حق نه کعبه است و چو کعبه است قبلۀ ابرار

به پاک تربت دخت رسول کرده است این علی بن ابراهیم فخر آل و تبار

به بخت و سال جوان و به رأی و دانش پیر ز اسب جهل پیاده به رخش عقل سوار

به سوی او نظر مردمان پاک نظر پناه سالک و درویش و ملجأ زوار

عزیز کرده خدا نام او به هر دوجهان که خوار کرد بدین کار خیر زر عیار

یگانه در همه فضل است و فضل ایزد بین که فضل او بفزاید به مهر هشت و چهار

اگر به مملکت ایدون امین سلطان است امین یزدان است او به حکمت و اسرار

هزار سرّ الهی نهفته در دل او که ز آن یکی نه فزون گفته اند بر سردار

به سرّ شاه و به سرّ اله اوست امین به جان و دلت ز بو نصر این سخن بسپار

از آن شه از پدرش عز و جاه او افزود که دید فخر پدر گشت او به علم و وقار

پدر درخت بد و این وزیر بار درخت پدر صدف بد و این خواجه لؤلؤ شهوار

ص:122

هرآینه ز صدف خوب تر بود لؤلؤ چنانکه خوب ترند از درختها اثمار

امیدم آنکه ز یزدان ز مکرمت نظری است بر آنکه گفت و بر آنکو نویسد این اشعار

ایا کسی که بدین کاخ بگذری روزی یکی به رحمت ازین رفتگان به یاد بیار

هزار و سیصد و سه چون گذشت از هجرت به آخر آمد این قصر و این بلندحصار

کتیبه سردر ایوان شمالی داخل صحن طرف باغ ملی

عهد ملک ناصر دین آنکه یافت کرسی و دیهیم از او زین و زیب

گشت امین شه و صدر مهین بانی این صحن خوش دل فریب

صادق پروانه بتاریخ گفت «نَصْرٌ مِنَ اللّٰهِ وَ فَتْحٌ قَرِیبٌ»

[1303]

کتیبۀ سردر صحن شمالی طرف باغ ملی(از خارج)

به عهد ناصر دین شهریار با تعظیم ابو المظفر غازی خدایگان کریم

بنا نهاد به توفیق کردگار این صحن وزیر اعظم علی اصغر بن ابراهیم

چو بهر دختر موسی بن جعفر از سر صدق امین سلطان آراست این ستوده حریم

برای مصدر تاریخ گفت پروانه «سیاق کعبه ثانی ز پور ابراهیم»

[1303]

کتیبه شرقی سردر صحن از طرف خیابان ارم(از خارج)

به عهد خسرو گیتی خدیو ناصر دین که نازد از سر انگشت وی کلاه و نگین

برای دختر موسی بن جعفر از سر صدق سپهر سوده به خاک درش هماره جبین

امین شاه علی اصغر بن ابراهیم عیان نمود ز سطح زمین بهشت برین

چو شد تمام به تاریخ گفت پروانه «بنای صحن بکلی بهشت روی زمین»

[1303]

ص:123

کتیبۀ سردر ایوان جنوبی صحن طرف خیابان موزه(از خارج)

به عهد ناصر دین شهریار ملک آرای امین سلطان آراست این ستوده سرای

سرود صادق پروانه بهر تاریخش «ببین بملک قم اینک در بهشت بپای»

صحن زنانه یا موزه

موزه در ضلع غربی صحن نو و قسمت جنوبی حرم مطهر واقع شده است و ظاهرا این صحن از بناهای شاه عباس ثانی است که برای مقبرۀ پدر خود شاه صفی ساخته است،و درب اصلی آن هم در قسمت غربی صحن نو است(که جلو آن قبور پدر و برادر و دائی و سایر اقوام مؤلف کتاب واقع است)این صحن ساده و جرزهای آن آجری و بدنۀ آن گچی است،و طرف شمالی آن ایوانیست که به مقبره و بقعه شاه صفی باز می شده،و فعلا پس از تعمیرات فتحعلی شاه که صندوق قبر شاه صفی را برداشته و با سطح زمین برابر کرده اند بقعه مزبور رواق جنوبی حرم مطهر را تشکیل می دهد و از این رواق دری به مقبرۀ شاه عباس ثانی باز می شود و برابر آن دری است که به خزانه آستانه گشوده می شود.

سابقا زنها قبل از افتتاح موزه از این صحن و رواق به حرم مطهر مشرف شده و در این صحن اجتماع می نمودند و در صحن زنانه جنب ایوان راهروی است که مدخل مقابر سلاطین صفویه بوده است و هم اکنون راهرو و مدخل سالن موزه است و کتیبه ای دارد از کاشی لاجوردی که با خط نستعلیق زرد دوازده بیت بر آن نوشته شده و قسمتی از ابیات دوازده گانه این است:

هذه جنات عدن فادخلوها خالدین زائران را از صریر دررسد بر گوش جان

خشت ایوان بلندش غیرت خورشید و ماه صحن ایوان رفیعش مهبط کروبیان

ز التفات پادشاه صورت و معنی صفی شد سرافراز مهم تولیت جمشید خان

ص:124

شد تمام از معجز اقبال شاهی این بنا تا مگر همچون حرم گردد مطاف انس و جان

کرد بنیان اساسی بارگاهی کز شکوه باد یا رب تا ابد از عمر و شاهی کامران

این رقم زد از پی تاریخ معمار قضا «مهبط صفح الهی مرقد صاحبقران»

[1077]

و در قسمت غربی صحن زنانه حجره ای است که فعلا یکی از دو سالن موزه را تشکیل می دهد،و در زیر آن سردابه ای است که چنانکه سابقا ذکر شد قبور شاهزادگان صفوی است که به امر محمود افغان به قتل رسیده اند.

موزۀ آستانه دو قسمت می باشد یک سالن به طول 17/60 متر و عرض 4/90 متر و سالن دیگر به طول 16/20 متر و عرض 5/50 متر و از صحن زنانه چنانکه ذکر شد دری بدان باز می شود که مدخل آن طرف شمالی صحن درب آن در بقعه شاه سلطان حسین می باشد.

و غیر از این در درب مخصوصی از طرف خیابان موزه در حین تأسیس موزه که سال 1314 خورشیدی است،افتتاح نموده اند.

در زمان حکومت حسین خان نام سید احمد هاتف اصفهانی متوفای 1198 قصیده ای در وصف برج و باروی قم و ستایش حضرت معصومه و مدح حکمران آن حسین خان گفته که ما از دیوان مختصر او که بهمت و تصحیح ادیب فقید وحید دستگردی به طبع رسیده نقل می نماییم و هی هذه:

حبذا شهری که سالار است در وی سروری

عدل پرور شهریاری دادگستر داوری

شهری آبش جانفزا ملکی هوایش دلگشا

شهریارش دلنوازی والیش جان پروری

شهری از قصر جنان و باغ جنت روضه ای

شهریاری لطف و انعام خدا را مظهری

ص:125

روضۀ خاکش عبیر و روح پرور روضه ای

سروری در وی امیر و عدل پرور سروری

چیست دانی نام آن شهر و کدام آن شهریار

کین دو را در زیب و فر ثانی نباشد دیگری

نام آن شهر است قم فخر البلاد امّ القری

کش بخاک آسوده از آل پیمبر دختری

دختری کش دایه دوران نیابد همسری

دختری کش مادر گیتی نزاید خواهری

دختری کآبا و اجداد کرامش یک به یک

تا به آدم یا امامی بوده یا پیغمبری

بنت شاه اولیا موسی بن جعفر فاطمه

کش بود روح القدس بیرون درگه چاکری

ماه بطحا زهره یثرب چراغ قم که دوخت

دست حق بر دامن پاکش ز عصمت چادری

شهریار آن ولایت والی آن مملکت

زیبد الحق کسری آئین تهمتن گوهری

خان داراشان جم فرمان کی دربان حسین

آنکه فرزندی بفر او نزاد از مادری

آنکه اوج قدر را بختش فروزان کوکبی

آسمان مجد را رویش فروزان اختری

آنکه بهر تارک و بالای او پرداخته است

چرخ سیمین جوشنی خورشید زرین مغفری

بر عروس دولتش مشاطه بخت بلند

هردم از فتح و ظفر بندد دگرگون زیوری

ص:126

دایه گردون پیر آمد شد بسیار کرد

داد تا دوشیزه دولت بچون او شوهری

افسرش بر فرق فر ایزدی بس گه مباش

بر سر از دانگی زروده دانه درش افسری

از خم انعام و مینای نوالش بهره داشت

هر سفالین کاسۀ دیدیم و زرین ساغری

اینکه نامش چرخ ازرق کرده اند از مطبخش

تیره گون دودیست بالا رفته یا خاکستری

تا زند بر دیدۀ اعدای او هر صبح مهر

چون برون آید به انگشت گیرد نشتری

از کمالاتش که نتوان حصر جستم شمه ای

از ادیب عقل طوماری گشود و دفتری

خود به تنها بشکند هر لشکری را گرچه هست

همرهش ز اقبال و بخت و فتح و نصرت لشکری

امن را تا پاسبان عدل او بیدار کرد

ظلم جوید بادبانی فتنه جوید بستری

شهر قم کز تندی باد حوادث دیده بود

آنچه بیند مشت خاکی ز عبور صرصری

در همه این شهر دیدم بارها پیدا نبود

کهنه دیواری که بروی مرغی افشاند پری

از قدوم او در دولت به رویش باز شد

گوئی از فردوس بگشودند بر رویش دری

شد به سعی او چنان آباد کاهل آن دیار

مصر را ده می شمارند و ده مستحقری

ص:127

پیش از این گر هر ده و شهری بحالش می گریست

خندد او اکنون به هر اقلیم و بر هر کشوری

کرد بر پا بس اساس نو در آن شهر کهن

دادش اوّل از حصاری تازه زیبی و فری

لوحش اللّه چون حصار آسمان ذات البروج

فرق هر برجی بلند از فرقدان در برتری

شوخ چشمان فلک شبها پی نظاره اش

از بروج آسمان هریک برون آرد سری

باره ای چون سد اسکندر بگرد قم کشید

لطف حقش یاور و الحق چه نیکو یاوری

عقل چون دید از پی تاریخ این حصن حصین

گفت:«سدی نیک گرد قم کشید اسکندری»

[1297]

* ای بر خورشید رایت مهر گردون ذره ای

آسمان در حکم انگشت تو چون انگشتری

با کف دریا نوالت هفت دریا قطره ای

پیش خرگاه جلالت هفت گردون چنبری

حال زار من چه پرسی این نه بس کز روی تو

دور ماندستم چه دور از روی خور نیلوفری

بوی دود عنبرین من گواه من که چرخ

بی تو افکنده است چون عودم بسوزان مجمری

روزها ناز و به شبها غمزه ازبس دیده ام

ز اختران هریک جگر می سوزدم چون اخگری

ص:128

قمری و بلبل که مدح سرو وصف گل کنند

روز و شب از سرو و گل سیمی نخواهند و زری

طبع من بحری است پهناور که ریزد بر کنار

گه دری و گاه مرجانی و گاهی عنبری

کی رهین کس شود دریا که گر گیرد ز ابر

قطره آبی دهد واپس درخشان گوهری

شاد باش و شاد زی کین بزم و این آرامگاه

مانده از سلطان ملکشاهی و سلطان سنجری

من به نیروی تو در میدان نظم آویختم

هیچ دانی با که،با چون انوری کند آوری

هم بامداد نسیم لطفت آمد بر کنار

از چنین بحری سلامت کشتی بی لنگری

راستی نندیشم از تیغ زبان کس که هست

در نیام کام همچون ذوالفقارم خنجری

من که نظمم معجز فصل الخطاب مهر تست

نشمرم جز باد سرد افسون هر افسونگری

ریسمانی چند اگر جنبد به افسون ناورد

تاب چون گردد عصا در دست موسی اژدری

هان و هان هاتف چه گویی چیستی و کیستی

لاف بیش از بیش چند ای کمتر از هر کمتری

لب فروبند و زبان در کش ره ایجاز گیر

تا نگردیدستی از اطناب بار خاطری

تا گذارد گردش ایام و بیزد دور چرخ

تاج عزت بر سری خاک مذلت بر سری

دوستانت را کلاهی بر سر از عز و شرف

دشمنانت را به فرق از ذل و خواری معجری

ص:129

امامزاده موسی مبرقع

پوشیده نماند امامزاده ای که هم شرافت و جلالتش مسلم باشد،و هم مدفن و مضجعش معلوم و بلاواسطه از صلب مطهر امام باشد در قم بلکه در ایران خیلی کم است.چه بعضی امامزاده ها از صلب مطهر امام علیه السّلام هستند ولی جلالت قدرشان غیر مسلم و بعضی جلالت قدرشان مسلم ولی محل قبرشان غیر معلوم مثل علی بن جعفر و حمزة بن موسی بن جعفر و در بعضی هر دو جهت مجهول است.

اما امامزاده هایی که در قم و اطراف قم مدفون شده و مرقدشان معلوم است، جز چند تن هیچ یک بی واسطه از صلب امام علیه السّلام نیستند و آن چند تن یکی فاطمۀ معصومه علیها السّلام است که از صلب مطهر امام موسی بن جعفر علیه السّلام است.چنانکه سبق ذکر یافت.

دیگر زینب و امّ محمّد و میمونه که از صلب حضرت امام محمّد تقی علیه السّلام هستند و ایشان در همان بقعۀ شریفۀ حضرت معصومه علیها السّلام مدفون می باشند، بعضی در همان ضریح مثل امّ محمّد و بعضی بیرون از ضریح در میان بقعۀ طاهره مثل زینب و میمونه چنانچه سابقا ذکر شد.

دیگر موسی پسر حضرت امام محمّد تقی که معروف است به موسای مبرقع، و او در قم در خانۀ خود مدفون شده،و سادات رضوی تماما در هرکجا هستند از

ص:133

نسل او هستند،وی بقعۀ مختصری دارند که چند سال قبل آقای حاج قائم مقام التولیۀ رضوی مشهدی صحنی برای آن حضرت بنا فرمودند،و مرحوم حاج میرزا حسین نوری حالات ایشان را در کتاب بدر مشعشع بیان نموده اند.

در تاریخ قدیم قم می گوید:اوّل کسی که از سادات رضویه به قم آمد ابو جعفر موسی بن محمّد بن علی الرضا علیه السّلام بود و در سنۀ ست و خمسین و مأتین(256)از مدینه به قم آمد و به قم مقام کرد و پیوسته برقع بر روی فروگذاشتی تا آنگاه که عرب به او پیغام فرستاد که تو را از مجاورت و همسایگی ما بیرون می باید رفتن، پس ابو جعفر موسی از قم به کاشان رفت چون به کاشان رسید احمد بن عزیز بن دلف العجلی او را اکرام کرد و ترحیب نمود و خلعتهای بسیار و بارگیرهای نیکو و چندین تجمل به او بخشید و مقرر گردانید که هر سال یک هزار مثقال طلا با یک سر اسب مسرج به او دهد پس ابو الصدیم الحسین بن علی بن آدم و یکی دیگر از رؤسای عرب در عقب بیرون آمدن موسی بن محمّد بن علی از قم برسیدند و اهل قم را بسبب بیرون کردن او توبیخ کردند.

پس رؤسای عرب را بطلب ابی جعفر موسی بفرستادند تا شفاعت کردند و او را به قم باز آوردند و بسیاری اعزاز و اکرام کردند و از مال خود از برای او سرائی بخریدند،و همچنین چند سهم از قریۀ هنبرد و اندریقان و کارجه از برای او از ورثۀ مزاحم بن علی اشعری بخریدند و بیست هزار درم از برای او قسمت کردند و به او دادند.

و در روایت دیگری است که چون عرب قم به ابی جعفر موسی پیغام فرستادند که تو را از همسایگی ما بیرون می باید رفتن او برقع از روی بینداخت و ایشان او را شناختند،پس محمّد گفت همت و اعتقاد ایشان محقق شد و این سرای و سهام و اموال به او دادند پس موسی قصد عبد العزیز بن دلف عجلی کرد عبد العزیز او را اعزاز و احترام و اکرام کرد و خلعتها و مرکبها بخشید و وظیفۀ سالیانه معین کرد چنانچه ذکر شد.بعد از آن به قم مراجعت نمود،دیگرباره اهل قم او را

ص:134

اعزاز و اکرام کردند و از دنیا وی را متمتع و مرفه گردانیدند چنانچه مستغنی شد و بعد از آن او را احتیاج نبود به شهرهای دیگر رود به جهت وجه معاش و به قم املاک خرید و آب و زمین پیدا کرد و متوطن شد بعد از آن خواهران او زینب و امّ محمّد و میمونه دختران محمّد بن علی علیه السّلام در طلب او از کوفه به قم آمدند و بر عقب ایشان بریهه دختر موسی بیامد و ایشان به مقبرۀ بابلان آنجا که قبر فاطمه بنت موسی بن جعفر است مدفون شدند و موسی به قم مقیم بود و از آنجا بجایی دیگر نرفت تا آنگاه که او را وفات رسید در شب چهارشنبه هشت روز به آخر ماه ربیع الآخر مانده سنه ست و تسعین و مأتین(296)او را در سرائی که معروف بود به او که الیوم مشهور است به مشهد او دفن کردند و در قدیم آن سرای معروف بوده است به محمّد بن الحسن بن ابی خالد اشعری ملقب به شیبوله و اوّل کسی را که بدین سرای دفن کردند موسی بن محمّد بن علی بن موسی بود و خواهران او زینب و میمونه دختران محمّد بن علی بن موسی از او میراث گرفتند»

مؤلف گوید:فرقی که روایت ثانی با اوّل داشت این بود که در اوّل اکرام را نسبت به احمد بن عزیز بن دلف العجلی کرد و در ثانی نوشته است قصد عبد العزیز بن دلف عجلی کرد و عبد العزیز او را اعزاز و اکرام کرد و معلوم نیست از پسر و پدر کدامیک صحیح است.

امامزاده شاه حمزه

دیگر امامزاده حمزة بن موسی بن جعفر است که با شاه چراغ شیراز احمد بن موسی الکاظم از یک مادرند و جد اعلای سلاطین صفویه موسویه است و چند محل است که به او نسبت می دهند:یکی اطراف شیراز و دیگری در سوسفید ترشیز و دیگری در جنب بقعۀ طاهرۀ حضرت عبد العظیم و دیگری در وسط شهر قم که بقعه و قبه و صحنی دارد و بنای قبه و صحن از مرحوم میرزا علی اصغر خان اتابک است،و این اشعار را در کتیبۀ ایوان آن نوشته اند:

ص:135

این کفش کن سلیل موسای کظیم کو طعنه زند بطور موسای کلیم

بنیاد ز اصغر بن ابراهیم است چونان که بنای کعبه کرد ابراهیم

هین واد مقدس است فاخلع نعلیک این باب خدا است فادخلوا للتعظیم

و در تاریخ قم که از کتب معتبرۀ معتمده و قریب العصر با امامزاده است عبارتی است که صریح است در اینکه حمزة بن موسی الکاظم همین است که در قم است، چنانکه گوید:و بعد از آن بریهه زن موسی بن محمّد بن علی بن موسی وفات یافت و به جنب مشهد او،او را دفن کردند و پسران عم او یحیی و ابراهیم پسران جعفر بن علی الکذاب از بریهه میراث گرفتند چون بریهه به قم وفات یافت ایشان به قم نبودند چون از آن آگاهی یافتند به قم آمدند و ترکۀ او برداشتند.ابراهیم دیگرباره از قم برفت و یحیی صوفی به قم اقامت کرد و بمیدان زکریا بن آدم به نزدیک مشهد حمزة بن امام موسی بن جعفر علیهم السّلام وطن و مقام گرفت و ساکن بود»الی آخر که حمزة را بی واسطه اولاد آن حضرت ذکر می کند ولی در ذکر سادات حسینیه و موسویه که به قم وارد شدند حمزه را ذکر نمی کند و در سادات صادقیه به چند واسطه حمزه نامی ذکر می کند و در کتاب روضة الصفای ناصری هم یکی از متوفاهای زمان صفویه را گوید در قم در جوار مرقد فاطمه بنت موسی بن جعفر و حمزة بن موسی بن جعفر دفن کردند.

و در کتب انساب مذکور است که حمزة بن موسی بن جعفر چند پسر داشتند:

یکی از ایشان اسم او حمزه بوده،چنانکه در کتاب«جنة النعیم»هم حمزة بن حمزه را ذکر کرده.

شاهزاده احمد

و پوشیده نماند که جنب بقعه طاهرۀ شاهزاده حمزه بقعه ای است که گویند مدفن شاهزاده احمد از اولاد موسی بن جعفر است و در کتاب تاریخ قم در ضمن اولاد موسی بن جعفر در قم احمد نامی ذکر می کند و می فرماید:در قم وفات نموده

ص:136

لیکن محل دفن او را معین نمی کند،و شاید مدفون در این بقعه همان احمد باشد، بنابراین نسب شریف او از این قرار است:احمد بن اسحاق بن ابراهیم بن موسی بن ابراهیم بن موسی بن جعفر علیهم السّلام.

علی بن جعفر علیه السّلام

دیگر علی بن جعفر الصادق علیه السّلام که آن بزرگوار هم محل قبرش مسلم نیست و سه موضع است که به او نسبت می دهند:یکی در«عریض»یک فرسخی مدینه و دیگری در قم و دیگری در خارج سمنان،در خارج سمنان را علامۀ مجلسی دوّم می فرماید مظنون کذب آن است،ولی در قم را احتمال می دهد که خود او باشد، چنانکه در«تحفة الزائر»می فرماید که از جملۀ کسانی که به جلالت و نبالت شأن معروفند،علی بن جعفر مدفون به قم است،و جلالتش مشهورتر از آن است که ذکر شود.و اما بودنش در قم:در کتب معتبره ذکر نشده لیکن اثر قبر شریفش که موجود است قدیم است،و بر روی قبر کتابتی هست که نوشته اند«قبر علی بن جعفر صادق و محمّد ابن موسی».

و از تاریخ بنای آن قبر تا این زمان نزدیک به چهارصد است،و چون از آن قبر قدیم و لوح آن چنین ظاهر می شود که در آنجا مدفون باشد،بهتر آن است که در آنجا آن حضرت را زیارت کنند».

لیکن کلام مجلسی اوّل در شرح من لا یحضره الفقیه صریح است در اینکه آن جناب در قم مدفون است،و از تاریخ قم چنانکه مختار محدث نوری در مستدرک است برمی آید که این علی مدفون به قم از احفاد آن علی بن جعفر است و آن علی مدفون در عریض است چنانکه در تاریخ قم گوید:«دیگر از فرزندان علی بن جعفر صادق علیه السّلام و از فرزندان محمّد بن علی بن جعفر صادق علیه السّلام سادات عریضه اند»

روایت است که حسن بن عیسی بن محمّد بن علی بن جعفر صادق علیه السّلام از مدینه به قم آمد و پسر او علی با او بود.

ص:137

به هر حال در قم مضجعی رفیع و صحنی وسیع و گنبدی عالی دارد و بقعه و مضجع او مزین بود به خشتهای کاشی که معروف است،بهتر از آن کاشی تا به حال در هیچ مکان دیده نشده است،ولی چون در چند سال قبل سارقین شبانه آمدند و خادم آن بقعه را خفه نموده و بعضی از خشتهای آن را کنده و بردند لهذا تولیت قم خشتهای کاشی آن بقعه را کنده و در خزانۀ طاهره حضرت معصومه مضبوط نمودند و اخیرا که موزۀ آستانه مفتوح شد به موزه منتقل نمودند و سنۀ سبعمائه(700) تاریخ کاشی قبر مطهر است،و در کتیبۀ بقعه نوشته شده است که تجدید این عمارت مقدس را عطاء الملک میر محمّد حسنی کرده است در سنۀ اربعین سبعمائة (740)اصل عبارت کتیبه این است:«تجدید عمارة المقدس مضجع الامامین السیدین المعصومین المظلومین الطاهرین ابی الحسین علی بن جعفر الصادق و ابی جعفر محمّد بن موسی الکاظم صلوات اللّه علیهما المولی المرتضی الاعظم الصاحب الاعدل الاحسب الانسب علاء الحق و الدنیا و الدّین جلال الاسلام و المسلمین عطاء الملک میر محمّد الحسنی اعز اللّه فی الدارین فی سنة اربعین و سبعمائة».

مؤلف گوید محمّد بن موسی الکاظم محتمل است محمّد بن موسی بن اسحاق بن ابراهیم العسکری بن موسی بن ابراهیم بن موسی بن جعفر علیه السّلام بوده باشد و سابق حذف و اسقاط وسائط خیلی معمول بوده،چنانکه حضرت امام حسن عسکری را ابن الرضا می نامیدند،و در بسیاری از کتیبه های قدیم این معنی دیده شده که وسائط را از بین انداخته و صاحب قبر را اولاد بلافاصله امام نوشته اند،و نسبت او را به جد اعلی و اشرف داده اند و در بعضی کتیبه ها اغلاط دیگر هم دیده شده که بعد اشاره خواهد شد،و همچنین در بسیاری از کتیبه ها عبارات به حسب قانون عربیت خالی از سقم نیست چنانچه بر اهل بصیرت پوشیده نیست،الحاصل در سنۀ(1268)استاد محمّد طاهر کاسه گر قمی ایوان و سردر بقعه را کاشی ممتاز نموده و از موقوفاتش قطعه زمین واقع در خارج دروازۀ کاشان است.

ص:138

امامزاده ابراهیم

و نزدیک به بقعۀ مبارکه علی بن جعفر بقعه ای است که در کتیبۀ او نوشته شده است مضجع ابراهیم بن احمد بن موسی بن جعفر،عین عبارات کتیبه این است:

«امرت بعمارة هذه الروضة الرفیعة و المرقد المنیفة المشهد المنور المعطر المقدس الامام المعصوم الطاهر المطهر ابی القاسم ابراهیم بن احمد بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علی بن الحسین بن الامام المفترض الطاعة اسد اللّه الغالب ابی الحسن امیر المؤمنین علی بن ابی طالب صلوات اللّه و سلامه علیه و علیهم اجمعین بمنه الخاتون العظمی البانوی الکبری بلقیس العهد و الاوان خدیجة العصر رابعة الدهر عصمة الدنیا و الدّین صفوة الاسلام و المسلمین زیدت عصمتها و خلدت عظمتها فی شهر شوال سنه خمس و ثمانمائة بمشقة العبد علی بن حسن الطوسی».

امامزاده علی

و دیگر از امامزادگان بلافصل جلیل القدر امامزاده سلطان علی بن امام محمّد باقر است که مضجع مقدس او در اردهال قم است و از اطراف همیشه به زیارت او مشرف می شوند به خصوص در زمانی که آن را وقفه می گویند و آن سیزدهم پائیز است که در سابق در روز جمعه آن هفته از قم و کاشان و اطراف و اکناف آن دو شهر خلق کثیری در آنجا حاضر می شدند و مخصوص قریب هزار نفر از اهالی فین همه مکمل و مسلح قالیچه را از میان بقعۀ مطهره برمی داشتند و به نهری که قریب به صحن مطهر است می بردند و از آن نهر این قالیچه را تر کرده مراجعت می نمودند و بسا که فتنه و فسادی بر سر این کار بر پا می شد،و در ایوان بقعۀ این امامزاده دخمه ای است که در سالهای پیش که مهدی خان اعتضاد الدوله حکمران قم و ساوه و کاشان بدان بقعه مشرف شده حکایت نموده بود که من و دوسه نفر در آن دخمه رفتیم اجسادی دیدیم تروتازه که سرهای آنها را بریده اند و می گویند که آنها

ص:139

از اصحاب آن حضرت بوده اند که در این حومه به جهاد کشته شده اند و در احادیث اهل بیت علیهم السّلام مدح اردهال وارد شده است چنانکه گذشت. (1)

و اما امامزاده هایی که در قم و اطراف قم هستند و اولاد با فاصله امام می باشند بسیارند:

امامزاده اسماعیل

یکی از آنها امامزاده اسماعیل است بنا بر کتیبۀ قدیمه بقعۀ او ولی ظاهرا نام او محمّد بن عبد اللّه بن حسین بن علی بن محمّد بن امام جعفر صادق علیه السّلام است،نظر به عبارت تاریخ قدیم قم که می فرماید:این محمّد بن عبد اللّه از قم رفت طرف بغداد و او را به نهروان کشتند و تابوت او را به قم آوردند به نزدیک مسجد رضائیه دفن کردند،و در حق هیچیک از امامزاده هایی که در قم مدفونند ندارد که او را شهید کرده باشند،مگر همین محمّد بن عبد اللّه،و معروف است این امامزاده به سید سربخش،قبر این امامزاده در اواخر شهر در محلۀ که معروف«به سید سربخش» است واقع است،و در میان بقعه قبر کوچکی است که به قدر یک چهارم از زمین بلندتر است؛می گویند چون او را شهید کردند سر او را در این مکان دفن کرده اند بقعه و گنبد متوسطی دارد که روی آن کاشی است و بقعه این امامزاده کتیبه ای دارد به خط ثلث که این عبارت را از گچ بیرون آورده اند«و هی هذا ذکر القدیم اعلی و بالتقدیم اولی امر ببناء هذه العمارة الرفیعة و الروضة الشریفة مرقد الامام المعصوم المظلوم اسماعیل بن الامام محمّد بن جعفر الصادق علیهم السّلام الصاحب الاعظم الاعدل الاعلم و الی اقالیم الفضل و الکرم مستخدم ارباب السیف و القلم المنصور بنصرة خیر الناصرین غیاث الحق و الدنیا و الدّین امیر محمّد بن المولی المخدوم الاعظم الاعدل الاعلم جمال الحق و الدنیا و الدّین علی بن صفی اعلی اللّه شأنهما و رفع فوق

ص:140

الفرقدین مکانهما فی محرم الحرام السنة 776».

چهل اختران

دیگر از بقاع مطهره بقعۀ معروف به چهل اختران است،در بالای سردرب بقعه در کتیبۀ که به خط ثلث از گچ بیرون آورده شده نوشته است این مکان قبور جمعی از سادات و امامزادگان است در سنه 851 آن کتیبه نوشته شده است،ولی در سنه 953 شاه طهماسب صفوی سقفی بسیار مرتفع و بنائی عالی بر این قبور بر پا نموده و در بالای سردرب بقعه از داخل این کتیبه را به خط ثلث از گچ بیرون آورده اند«قد صدر الحکم المطاع ببناء هذه العمارة الشریفة عن اعلی حضرت سلطان سلاطین الزمان ابو المظفر شاه طهماسب بهادر خان خلد اللّه ملکه و سلطانه و افاض علی العالمین بره و احسانه فی شهور سنة ثلث و خمسین و تسعمائه»و اصل بقعه مربع متساوی الاضلاع و هر ضلع او پانزده ذرع است،بر یک سقف مرتفع بیستون آن سقف زده شده و از بناهای بسیار خوب عالی است که کمتر مانند آن بنائی دیده شده است،بنا و معمار آن استاد سلطان قمی است که از مشاهیر معمارهای عهد صفویه است و نام او در آن مکان مضبوط است،و در این بقعه هیجده صورت قبر است و به طوری که از تاریخ قدیم قم مستفاد می شود،مدفونین در این بقعه و بقعۀ موسی از این قرار است.

یکی ابو جعفر موسی بن محمّد بن علی بن موسی بن جعفر علیهم السّلام که در شب چهارشنبه روز آخر ماه دی هشت روز از آخر ماه ربیع الآخر مانده سنه ست و تسعین و مأتین(296)هجریه وفات نمود.

دیگر بریهه زوجۀ موسی بن محمّد.

دیگر ابو علی محمّد بن احمد بن موسی بن محمّد بن علی الرضا علیهم السّلام که در روز یکشنبه اردیبهشت ماه سه روز از ماه ربیع الاوّل گذشته سنه خمسة عشر و ثلاثمائه (315)وفات کرده.

ص:141

دیگر محمّد بن موسی بن محمّد.

دیگر زینب بنت موسی مبرقع و امّ محمّد بنت احمد بن ابو علی محمّد بن احمد بن موسی بن محمّد بن علی الرضا علیهم السّلام که روز پنجشنبه مردادماه بیست و یک روز از ماه ربیع الآخر گذشته سنه ثلث و اربعین و ثلاثمائه(343)وفات کرده.

دیگر فاطمه دختر محمّد بن احمد بن موسی بن محمّد بن علی الرضا که شب پنجشنبه یازده روز از ماه شوال گذشته سنه ثلث و اربعین و ثلاثمائه(343)هجریه وفات کرده.

دیگر بریهه بنت محمّد بن احمد بن موسی مبرقع.

دیگر ابی عبد اللّه احمد بن محمّد بن احمد بن موسی مبرقع که روز پنجشنبه نیمۀ ماه صفر سنه ثمان و خمسین و ثلاثمائه(358)هجریه وفات کرده.

دیگر امّ سلمه بنت محمّد بن احمد بن موسی بن محمّد بن علی الرضا.

دیگر امّ کلثوم بنت محمّد بن احمد بن موسی بن محمّد بن علی الرضا و اسامی دیگران دانسته نیست و متصل به این بقعه بقعۀ موسای مبرقع است که ذکر او گذشت.

امامزاده زید

دیگر از بقاع مقدسه بقعه امامزاده زید است،و چنانکه گویند از نبیره ها و نتایج حضرت سید الساجدین علیه السّلام می باشد.بقعۀ مختصر و صحن مخروبۀ داشت که حالیه جزء صحن موسای مبرقع شده،اصل قبر بقدر یک ذرع از زمین بقعه مرتفع است،روی آن همه کاشی معرق است،که به خط ثلث ممتاز کتیبه ای بر روی آن نوشته شده و گنبد مختصری دارد،بانی این عمارت از قراری که بر بالای سردرب بقعه از خارج درب کتیبۀ به خط ثلث از گچ بیرون آورده اند«خواجه بهاء الدّین هبة اللّه قمی»است و سنۀ 847 تاریخ آن است،عین عبارت این است:«بسم اللّه الرحمن الرحیم کل شیء هالک الا وجهه له الحکم و الیه ترجعون و قال النبی الامی صلوات اللّه علیه من زار احدا من ذریتی فکأنما زارنی و من زارنی فقد زار اللّه

ص:142

عز و جل هذا مضجع ابن الامام زید بن الامام زین العابدین علی بن الامام حسین بن علی علیهم السّلام تشرف بهذا البناء الصدر الکبیر خواجه بهاء الدّین هبة اللّه القمی فی شهور سنة سبع و اربعین و ثمانمائة».

در ایوان دیگر این بقعه که جنب مسجد است سنگی است که بر روی آن اشعاری نوشته شده است که این بقعه از یک دانه گندم ساخته شده است.یعنی یک دانه گندم را کاشته اند آنچه از او به عمل آمده او را هم کشته اند و همچنین تا حاصل او زیاد شده از محصول او این قبه بنا شده!و آن اشعار این است:

به یک دانه گندم ز لطف اله تمامست گنبد به اقبال شاه

به سعی براهیم ابن اویس رسیده به اتمام این بارگاه

خرد گفت تاریخ او را بگو به هفتاد و نه نهصدش کن نگاه

* دیگر امامزاده زید نزدیک شاهزاده است که گویند او هم از اولاد امام زین العابدین علیه السّلام است،و صحنی مخروبه و بقعۀ محقر دارد و جنب بقعۀ او مسجدی است که مرحوم آخوند ملا غلامحسین در آنجا به جماعت نماز می گذاردند،و ظاهرا نسب او از این قرار است:زید بن حسن بن علی بن حمزة القمی ابن احمد بن محمّد بن اسماعیل بن محمّد بن عبد اللّه الباهر ابن امام زین العابدین علیه السّلام و محتمل است که زید بن اسحاق بن موسی بن اسحاق بن ابراهیم بن موسی بن ابراهیم بن موسی بن جعفر علیهم السّلام باشد و این دو احتمال دربارۀ هر دو زید می رود و العلم عند اللّه».

امامزاده سلطان محمّد شریف

امامزاده سلطان محمّد شریف سمت دروازۀ قلعه در محله ای که بنام اوست مدفون است،بقعه و گنبدی متوسط دارد،از اولاد حضرت سید الساجدین امام زین العابدین علیه السّلام است و نسب شریف او از این قرار می باشد:سلطان محمّد شریف

ص:143

بن علی بن محمّد بن حمزة بن احمد بن محمّد بن اسماعیل بن محمّد بن عبد اللّه الباهر بن امام زین العابدین و عبد اللّه باهر با حضرت باقر از یک مادر بودند که فاطمه دختر حضرت مجتبی باشد و او را باهر گویند به جهت نیکویی صورت او و کنیۀ سلطان محمّد شریف ابو الفضل می باشد و پدرش و دو جد او که یکی حمزة بن احمد و دیگری محمد بن حمزه باشد در قبرستان بابلان مدفونند و قبور آنها مجهول است چنانچه گذشت،و این بزرگوار امامزادۀ جلیل القدری می باشد،و در قم صاحب اعقاب کثیره و حشمت و جاه بوده،و در کتاب«عمدة الطالب»از وی به محمّد الشریف الفاضل تعبیر کرده،چنانکه می فرماید:از بنی احمد حمزة بن احمد و معروف است به حمزة القمی از برای او اعقابی است،بعضی از آنها ابو الحسن علی الزکی نقیب ری ابن ابی الفضل محمّد الشریف الفاضل ابن ابی القاسم علی نقیب قم ابن محمّد بن حمزة المذکور.

امامزاده شاه احمد

امامزاده شاه احمد بن قاسم بن احمد بن علی بن جعفر الصادق علیه السّلام،هرچند در کتیبۀ بقعه او را از اولاد موسی بن جعفر نوشته ولی در کتاب تاریخ قم ذکر شد که او را از اولاد حضرت صادق از نسل علی بن جعفر عریضی شمرده و معلوم است که فرمایش صاحب تاریخ و عصرش مقدم بر کتیبه است و فاطمه خواهرش هم آنجا مدفون است،چنانچه از کتاب مزبور معلوم می شود بقعه او جنب دروازۀ قلعه در قبرستان مالون واقع است بقعه و قبه و صحنی متوسط دارد که در کتیبۀ بقعه این عبارات را از گچ بیرون آورده اند«و من اللّه الاعانة و الاغاثة امر ببناء هذه العمارة الرفیعة و الروضة الشریفة مرقد الامام السید المظلوم احمد بن قاسم بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علی بن الحسین ابن علی بن ابی طالب علیهم السّلام الصاحب الاعظم الاعدل الاعلم ملاذ طوائف الامم مستعیذ ارباب السیف و اصحاب القلم صاحب دیوان الممالک ملجأ العظماء العالم موئل صنادید بنی آدم عمیم المواهب و النعم

ص:144

عضد الخواقین المنصور بنصرة خیر الناصرین قوام الحق و الدنیا و الدّین مغیث الخلائق اجمعین علی بن صاحب الاعظم السعید عز الحق و الدنیا و الدّین اسحاق بن صفی علی الماضی عظم اللّه تعالی جلال قدره بعمل محمّد علی ابو شجاع البنا،از موقوفاتش قطعه زمین واقعه در اراضی دودانگه است».

مؤلف گوید:این علی و پدرش اسحاق بن صفی به طوری که از تواریخ استنباط می شود از والیان و امراء قم بوده و قبورشان در باغ گنبد سبز است چنانچه بعدها بیاید.

شاهزاده ناصر الدّین

شاهزاده ناصر الدّین سابقا این بقعه که مقابل درب سابق مسجد امام حسن در بازار بود معروف بود به بقعه احمد بن اسحاق و حال اینکه احمد بن اسحاق اشعری قمی که وکیل حضرت امام حسن عسکری علیه السّلام بوده و این مسجد را به امر آن حضرت بنا نموده است در حلوان مدفون است،مگر اینکه احمد بن اسحاق دیگری باشد،یا آنکه وجه شهرتش این باشد زمانی که احمد بن اسحاق اشعری این مسجد را به امر امام علیه السّلام بنا نهاد این بقعه را هم به جهت مدفن خود بنا کرده و چون در مراجعت از سامره در حلوان که سرپل ذهاب است وفات کرده لهذا در همان جا مدفون شد و فقیر در طفولیت و همان اوانی که معروف به بقعۀ احمد بن اسحاق بود هروقت روزها از آن طرف عبور می نمودم می دیدم شمع زیادی روی قبر روشن نموده اند و بعد برحسب بعضی قرائن و احتمالات که بعضی از روی کتاب عمدة الطالب استنباط کردند گفتند این امام زاده شاهزاده ناصر الدّین است و نسب او از این قرار است علی بن مهدی بن محمّد بن حسین بن زید بن محمّد بن احمد بن جعفر بن عبد الرحمن بن محمّد البطحانی بن قاسم بن حسن بن زید بن امام حسن المجتبی علیه السّلام فعلا مشهور به شاهزاده ناصر الدّین شده است.

ص:145

امامزاده خاک فرج

دیگر از بقاع مطهره در قم بقعه امامزاده خاک فرج است،و آن بزرگوار از قراری که بعضی از ثقات روی قبر را دیده بودند و حالیه جایش گچ زده اند،نوشته بوده است حارث بن زید بن علی بن الحسین ولی این زمان معروف شده است به شاهزاده احمد از اولاد امام زین العابدین و اگر نام احمد صحیح باشد به احتمالی که بعضی داده اند محتمل است که احمد بن محمّد بن علی بن عمر بن حسن افطس بن علی بن امام زین العابدین باشد و دارای بقعه و قبه عالی و دو صحن می باشد و تجدید و تعمیر بقعه و قبر و بنای صحن جنوبی از منوچهر خان معتمد الدوله است.

چنانکه در سردر بقعه این اشعار را به سنگ مرمر به خط خوش نوشته اند:

در زمان ملک غازی دارای جواد که شد آباد جهان زو که بجانش آباد

ملک ملک گشا فتحعلی شه که به ملک هر ملک بست بایمائی و هر ملک گشاد

هم از او غیرت چین آمده اتلال و دمن هم از او خجلت مصر آمده امصار و بلاد

هر سرابی که ز فیض گذرش آید خوش هر خرابی که ز نقش قدمش گردد شاد

اندر آن عهد که در سدۀ او هرچه کریم اندر آن دور که در درگه او هرکه جواد

فخر امثال منوچهر همیون گوهر زین اشباه خردمند کزان قدر بزاد

برده تارک بفلک چون بخرد روشن و پاک گشته منظور ملک چون به گهر به خرد و راد

هم رهین امر خداوند مهین را ز صلاح هم امین گنج شهنشاه زمین را ز سداد

گوهر روشن او صورتی از عقل و ادب پیکر فرخ او جوهری از دانش و داد

چون شد این بقعه فرخنده در این خاک فرج از تصاریف زمان قبه قرین با بنیاد

نه ببامش که حرم پایه بجز شیون بوم نه بباغش که ارم رتبه بجز مویه خاد

پی انگیزش آن مهر سخاصره گشود بهر آبادیش آن بدر کرم بدره گشاد

او ستادان سنمار گهر ز ایمایش برده بنیاد همایونش بر از سبع شداد

ص:146

بقعه نی خوابگه تاجوری پاک گهر بقعه نی بارگه پادشهی نیک نهاد

بقعه نی از در رفعت فلک ذات بروج بقعه نی از ره رتبت ارم ذات عماد

الغرض کرد چو آهنک به آبادی این که بپاداش شود هشت بهشتش هشتاد

منشی طبع صبا از پی تاریخش گفت «شده این بقعۀ دلکش ز منوچهر آباد»

[1232]

مخفی نماند که پشت صحن امامزاده خاک فرج بقعه ای است که معروف است به صفوراء و معلوم نیست که این صفوراء کیست و نسبش چیست؟و بنا بر احتمالی که بعضی داده اند مدفون درین بقعه از اولادهای عمر بن علی بن ابی طالب است نظر بفرمایش صاحب تاریخ قم قدیم که گوید دیگر ساداتی که به قم آمدند عمریه اند از فرزندان عمر بن علی بن ابی طالب ابو عبد اللّه العمری ذکر نسب او نکرده اند و او بکمیدان فرود آمده است مردی بس پرهیزکار و فاضل بوده است و بکمیدان وفات یافته است دیگر از فرزندان عمر بن علی به قم دو زن بوده اند و اللّه اعلم انتهی-و ممکن است نام یکی از آن دو زن صفوراء باشد و در آن بقعه مدفون باشد و العلم عند اللّه.

و دیگر پشت بقعه امامزاده احمد فضائی است که در وسط آن قبه کوچکی است که در وسط زمین آن قبه گودی است که گویند حضرت خلیل حجر کعبه را از این مکان به خانۀ رب جلیل برد چنانچه شاعر گوید:

«برد از دیار قم حجر کعبه را خلیل»

و در نزدیک آن بقعه در وسط زمینهایی که کشت و زرع می شود یک چهار طاقی است که گویند مسجد کمیدان بوده.

شاه ابراهیم و شاه محمد

شاه ابراهیم و شاه محمّد در خارج دروازۀ معصومه نزدیک ایستگاه راه آهن در شهر نو واقع است،بقعه آجری عالی دارد و یک ضریح است که مرقد دو امامزاده

ص:147

است،و روی ضریح بخط ثلث برجسته بکاشی این عبارات مسطور است:هذا الضریح للسید الشریف الطاهر المطهر التقی النقی الزکی ابراهیم بن موسی بن جعفر بن محمّد ابن لی بن الحسین اخ الحسن ابنا امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیهم السّلام»و همچنین روی مرقد شاهزاده محمّد هم به عین همین عبارات مسطور است جز اینکه بجای ابراهیم بن موسی بن جعفر،محمّد بن موسی بن جعفر نوشته است، ولی ظاهرا وسائط را تا امام از بین انداخته است و نسب آنها از این قرار باشد:

ابراهیم بن محمّد بن حسن بن ابراهیم بن احمد بن موسی بن ابراهیم بن موسی بن جعفر علیهم السّلام و محمّد بن حسن بن احمد بن اسحاق بن ابراهیم بن احمد بن موسی بن ابراهیم بن موسی بن ابراهیم بن موسی بن جعفر علیهم السّلام و بنا بر احتمالی محمّد بن اسحاق بن موسی بن اسحاق بن ابراهیم بن موسی بن ابراهیم بن موسی بن جعفر است و این احتمالات از روی کتب انساب است.

از موقوفاتش قطعۀ زمین واقعه در مزرعه مزدیجان است و این بقعه رو به انهدام و اندراس می رفت تا دو سال قبل که حاجی گرجی همت به تعمیر و آبادیش گماشت و گنبد را کاشی فیروزه رنگ نمود و میله ای از طلا بر سر گنبد نصب و درها را عوض و تعمیرات مهمۀ دیگری در این بقعه نمود و تاکنون مبلغ چهارده هزار تومان به مصرف این کار رسانیده است.

شاه جعفر

نزدیک شاه ابراهیم به مسافتی جزئی بالای آن واقع است،بقعه و گنبدی متوسط از کاشی دارد که کاشی آن ریخته و همچنین کتیبۀ بقعه که ریخته و محو شده و ظاهرا از اولاد موسی بن جعفر است و نسب او از این قرار باشد:جعفر الدقاق ابن محمّد بن احمد بن هارون بن موسی بن جعفر علیهم السّلام و بنا بر احتمالی جعفر بن علی بن حمزة بن احمد بن محمّد بن اسماعیل بن محمّد بن عبد اللّه الباهر بن امام زین العابدین علیه السّلام و احتمال می رود جعفر بن حسین بن علی بن محمّد بن امام جعفر

ص:148

صادق می باشد و سردر دالان بقیه این عبارات به کاشی مسطور است(تجدید عمارت این درگاه مشهد مقدس منور زبدة الاعیان غازی پیرقلی نموده است سنه 942)از موقوفاتش قطعه زمین واقعه در مزرعه برادستان و قطعه زمین واقعه در مزرعۀ مزدیجان است.

سید معصوم

به قدر یک میدان بالای شاه جعفر بقعۀ مختصر محقری است که گویند مدفن سید معصوم از اولاد امام زین العابدین علیه السّلام است از موقوفاتش قطعه زمین واقعه در اراضی ابرستیجان است.

امامزاده شاهزاده عبد اللّه

خارج دروازه معصومه در نیم فرسخی است بالای سید معصوم است سمت دست راست واقع است،گویند شاهزاده عبد اللّه از اولاد امام زین العابدین علیه السّلام است و ظاهرا نسب او از این قرار باشد:عبد اللّه بن عباس بن عبد اللّه الشهید بن حسن افطس بن علی بن امام زین العابدین علیه السّلام بقعه و قبر مختصری از آجر دارد و سردر بقعه اسم مبارک محمّد و علی به کاشی نوشته شده که از رسم الخط آن معلوم می شود خیلی قدیم است،قریب پنج خروار از زمینهای اطراف امامزاده با پنج خروار آب رودخانه وقف بر امامزاده است.

شیخ ابا صلت

جنب دروازۀ ری بقعه و قبۀ متوسط از آجر است که گویند مدفن شیخ ابا صلت هروی از اصحاب حضرت رضا علیه السّلام است ولی این حرف ظاهرا صحیح نباشد چه ارباب تواریخ و رجال مدفن او را در قم ننوشته اند،و محتمل است که مدفون در این بقعه شیخ ابا صلت بن عبد القادر بن محمّد باشد که در منتخب شیخ منتجب الدّین

ص:149

است که فقیه و صالح بوده.

شاه سید علی

بیرون دروازه ری واقع است بقعه گنبدی عالی از کاشی دارد و از قراری که روی مرقد او نوشته است شاه سید علی بن ابراهیم بن جعفر بن عباس بن امیر المؤمنین است ولی محتمل است که نسب شریف او از این قرار باشد:شاه سید علی بن احمد بن محمّد بن علی بن عبد اللّه بن جعفر بن عبد اللّه بن جعفر بن محمّد بن علی بن ابی طالب علیهم السّلام.

شاه سید ابو احمد

بین شاه سید علی و چهار امامزاده واقع است بقعه و گنبدی متوسط از کاشی دارد که به سقف گنبد آن اسامی چهارده معصوم را بخط ثلث از گچ بیرون آورده اند، و از قراری که روی قبر مطهر نوشته شده این بزرگوار از احفاد محمّد حنفیه می باشد، چنانکه اصل عبارات این است:هذا مرقد السید المطهر ابو احمد بن محمّد بن علی بن عبد اللّه بن جعفر بن عبد اللّه بن جعفر بن محمّد حنفیه بن امیر المؤمنین و امام المتقین علی بن ابی طالب علیهم السّلام فی سنة 932.

چهار امامزاده

بقعه آنها در خارج دروازۀ ری و قسمت شمال شهر است گویند شاهزاده حسن و شاهزاده حسین و شاهزاده ابراهیم و شاهزاده جعفر از اولاد حضرت سید الساجدین امام زین العابدین علیه السّلام هستند و بنا بر احتمالی شاهزاده حسین،حسین بن حسن بن حسین بن حسن افطس بن علی بن امام زین العابدین علیه السّلام است و شاید حسن آن هم همین حسن والد امام زاده حسین باشد یا حسن بن عباس بن عبد اللّه الشهید ابن حسن افطس بن علی بن امام زین العابدین و بنا بر احتمالی حسین بن

ص:150

علی بن عمر بن حسن افطس بن علی بن امام زین العابدین از موقوفاتش قطعه زمین واقعه در مزرعۀ جمر سعدآباد است.

امامزاده هادی و مهدی

در قریۀ جمکران در وسط فضائی واقع است که در آن فضا دو بقعه است،در یکی از آن دو بقعه که نسبتا بنایش عالی است دو قبر است،یکی قبر هادی و مهدی و دیگری شاهزاده ناصر الدّین از اولاد حضرت امام زین العابدین علیه السّلام و تجدید عمارت بقعه از حسام السلطنه است چنانکه این اشعار در کتیبۀ بقعه به خط خوش بکاشی مسطور است:

به عهد ناصر دین خسرو ستاره خدم کز او بسیط جهان گشت رشک باغ ارم

شهی که زد بفلک بیدق شهنشاهی ز داد و عدل و سخا و هنر در این عالم

یگانه میر گزین سرور سپهر سریر حسام السلطنه آن منبع سخا و کرم

ستودۀ که ورا پایگاه رفعت و قدر بود رفیع تر از کاخ گنبد اعظم

ز داد و عدل و مروت نظیر نوشروان بفضل و اصل و گهر افتخار دودۀ جم

بشسته نام دو صد حاتم از کتب ز سخا ببرده دست و دلش رونق از معادن و یم

ز داد و عدل و سخا و کمال و دانش وی بخواهم ار که دهم شرح نایدی بقلم

چرا که هریک از اوصاف او اگر خواهی رقم کنی و بجان بایدت هزار رقم

یک از خصال پسندیده و سعادت وی خود این بود که فشارد براه خیر قدم

چنانکه از سر اخلاص و صدق در این ملک پی مخارج این بقعه ریخت سیم و درم

نموده امر بسید ابو الحسن از لطف که ای سلالۀ آل پیمبر اکرم

بشو مباشر این امر چونکه تو هستی درست قول و امین و صدیق و هم محرم

بامر آمر و هم همرهی آن مأمور بشد بنای همین بارگاه بس محکم

تبارک اللّه از این آستان عرش نشان که هست خاک درش آبروی ملک عجم

ص:151

برتبه همچو سپهر و بفضل همچون عرش باختیار چه کعبه باحترام حرم

هوای آن بلطافت هوای هشت بهشت فضای آن بنظافت فضای باغ ارم

شمیم آن همگی مشک بیز و عنبرریز نسیم آن چه دم پاک عیسی مریم

عجب مدار ز مدحش از آنکه می باشد محل مدفن اولادهای فخر امم

سه گوهرند ز نسل چهارمین حجت بنام هادی و مهدی و ناصر دین هم

که هریک از پی تعظیمشان ز رتبه و قدر شبانه روز نماید سپهر قامت خم

بود غرض ز طلوع و غروب شمس که سر نهد بدرگه ایشان برو که یا مقدم

به بام رفعت ایشان کسی نخواهد یافت ره ار کند بمثل نه سپهر را سلّم

برای علم بتاریخ بقعه گفت ملیح که برزده است ز نوک قلم بچرخ علم

ز هجرت نبوی بد هزار و سیصد و پنج که زد مباینه این بقعه بر سپهر خیم

از موقوفاتش قطعه زمین واقعه در مزرعۀ جمکران است.

بقعۀ دیگر در این صحن و فضا دارای دو قبر است که یکی از آن دو بزرگ و دیگری کوچک و گویند قبر شاهزاده جعفر و سکینه خاتون ابن و بنت شاهزاده ناصر الدّین است.

شاه جعفر غریب

نزدیک مسجد جمکران سرراه سابق کاشان در وسط باغی که وقف بر امامزاده است،گویند شاه جعفر از اولاد و احفاد موسی بن جعفر علیه السّلام است،و آن سه احتمالی که در حق شاه جعفر دیگر که قبرش در بیرون دروازه معصومه واقع است دادیم،دربارۀ این هم می رود،بقعۀ متوسط دارد که حاجی ناصر السلطنه تعمیر کرده قدری از زمینهای اطراف امامزاده هم وقف بر امامزاده است.

شاه جمال

به قدر یک میدان بالای شاه جعفر غریب بقعۀ مختصر محقری است که گویند شاهزاده جمال از اولاد و احفاد موسی بن جعفر است و محتمل است نسب او از

ص:152

این قرار باشد.محمّد جمال بن جعفر بن حسین بن علی بن محمّد دیباج بن امام جعفر صادق علیه السّلام قدری از زمینهای اطراف بقعه هم وقف بر امامزاده است.

امامزاده شاه جمال

در جادۀ که بسمت سلطان آباد عراق(اراک)می رود واقع است،و قریب یک فرسخ تا شهر مسافت دارد،بقعه و گنبدی محقر و چند ایوان دارد گویند از اولاد موسی بن جعفر است و احتمالی که در حق شاه جمال غریب رفت در حق این شاه جمال هم می رود یک آب انبار کوچکی علیخان سنقری نایب الحکومه قم در آنجا بنیاد نهاد.از موقوفاتش قطعه زمینی است جزء مزرعۀ ابرستیجان و قطعه زمینی واقعه در مزرعۀ برادستان.

امامزاده علی موسی رضا

به قدر یک میدان از دروازه ری از سمت کوره پزخانه ها که دور می شود بقعه مختصر محقر مخروبه ای است که محاذی آن حوض مسقفی است گویند امامزاده علی موسی رضا است و از قراری که در لوح آن نوشته شده امامزاده علی از اولاد موسی بن جعفر است.

امامزاده علی رضا

معروف به امامزاده حاجی صفر که گویا نام خادم آنجا بوده یک فرسخ و نیم تا شهر مسافت دارد و بالای مسجد جمکران واقع است.گویند امامزاده علی رضا از اولاد و احفاد موسی بن جعفر علیه السّلام است و محتمل است که نسب او از این قرار باشد:علی رضا بن محمّد بن رضی الدّین محمّد بن محمّد بن زید بن علی بن حسین بن حسن بن علی بن شرف بن علی بن محمّد بن علی بن علی الحوری بن حسن الافطس ابن علی بن امام زین العابدین علیه السّلام بقعۀ مختصری دارد جنب باغی که وقف

ص:153

بر امامزاده است و همچنین قدری از زمینهای آنجا وقف بر امامزاده است.

امامزاده شاه طیب و طاهر

از سمت دروازۀ ری به مقدار یک فرسخ که خارج می شوند بقعه و قبر متوسط از کاشی با صحن مختصری است که معروف است مدفن شاهزاده طیب و شاهزاده طاهر از اولاد حضرت سید الساجدین است و بنا بر احتمالی که بعضی داده ممکن است شاهزاده طاهر و مطهر از نسل امام حسن مجتبی باشند و نسب آنها از این قرار باشد،مطهر و طاهر ابنا احمد بن محمّد بن طاهر بن احمد بن محمّد بن جعفر بن عبد الرحمن الشجری ابن قاسم بن حسن بن زید بن امام حسن علیه السّلام زیراکه در کتب معتبره از اولاد سید الساجدین دو برادری که به این دو اسم موسوم و به این حدود آمده باشند دیده نشده و العلم عند اللّه آب انباری هم آنجا برای زائرین و عابرین ساخته اند و همه ساله ایام تابستان جمعیت کثیری به زیارت آنجا می روند از موقوفاتش قطعه زمینی است جنب امامزاده که قریب هشت خروار است.

و به قدر یک میدان بالاتر از بقعۀ شاه طیب و طاهر نزدیک قلعۀ نجم آباد بقعه محقر مختصری است که گویند مدفن شاهزاده عبد الرحمن و شاهزاده عبد اللّه و خدیجه خاتون و مریم خاتون و زینب خاتون و رقیه خاتون و فاطمه خاتون از نسل امام موسی بن جعفر علیه السّلام می باشند.

بابا مسافر

در باغ شاه قم بقعۀ مخروبۀ قدیمی است که معروف است مدفون در آن بقعه بابا مسافر است و از دراویش و اهل تصوف بوده و بعضی احتمال داده اند که او مسافری باشد که از خدام و اصحاب حضرت رضا و حضرت جواد بوده و راوی خبر حبس و قتل موسی بن جعفر است و از کتاب«منهج المقال»در ترجمۀ بزنطی مستفاد می شود که او از اصحاب سر حضرت رضاست و مطلبی ذکر می نماید که

ص:154

دلالت بر جلالت قدر او دارد و اینکه کارهای عجیب و غریب از او صادر می شده و حضرت رضا در خراسان موقع وفات خود به او فرمودند که بعد از من متمسک شو به فرزندم جواد که او امام بعد از من است.پس بعد از وفات حضرت رضا علیه السّلام ملازم حضرت جواد گردید و آن حضرت او را وکیل اوقاف قم گردانید«و مرحوم آقای بهبهانی گوید که او در قم وکیل حضرت جواد بود».

قبور باغ گنبد سبز

در باغ گنبد سبز که جنب بارۀ شهر نزدیک علی بن جعفر است سه بقعۀ مرتفع در وسط باغ در کمال رزانت و متانت واقع است که مضجع اعاظم و ولات این ولایت بوده،بر روی جرزهای آنها که به وضع مثمن است؛سورۀ قرآنی را به خط ثلث ممتاز از گچ بریده و بر سقف آنها اسماء چهارده معصوم علیهم السّلام را از گچ بیرون آورده گچ بری ممتازی نموده اند،و یکی از بقعه های قبۀ او خراب شده و سورۀ انا فتحنا در کتیبۀ آن منقوش است،در کتیبۀ پایین آن این عبارت مسطور که بعضی از آنها ریخته و لا یقرأ است که ما جای آنها را باز گذاشتیم«ذکر القدیم اعلی و بالتقدیم اولی امر باساس هذه البقعة الرفیعة و السدة المنیفة المولی الصاحب الاعظم الاعدل مالک رقاب و العج...صفی الاسلام و المسلمین علی اعز اللّه انصاره و ضاعف اقتداره...اصیل الدولة و الدّین جمال الاسلام و المسلمین و ولده و ولده...

الصاحب الشهیر المغفور جمال الدنیا و الدّین اصیل الاسلام و المسلمین علی بن ابی المعالی بن علی بن صفی نور اللّه مضجعهما و جعل الجنة مرجعهما فی شهور سنة احدی و ستین و سبعمائة».

و بقعۀ که در قسمت شمالی واقع است و بر جرزهای آن سورۀ«الرحمن» است کتیبۀ آن ریخته و لا یقرأ است.

دیگری که دارای قبه است و در وسط واقع است به ستونهای آن سورۀ مبارکۀ یس و به دور کتیبۀ وسط آن قدری از سورۀ قد افلح را نوشته و آخر کتیبه این عبارات

ص:155

مسطور است«رب اغفر لساکنی المرقد اللطیف ذا الصاحب الاعظم الدستور الاعلم المشرف قاطبة الالقاب خواجه جمال الحق و الدّین علی و ابنه الامیر جلال و اخاه خواجه عماد الدّین محمود»و الخواجه صفی الدّین فی سنه 792.

و جنب این باغ،باغ دیگری است که در آن هم بقعه ای است که قبۀ آن خراب شده ولی کتیبه و گچ بری ندارد ظاهرا آن هم مثل این ها بوده که بعد ریخته و روی آن را سفید کرده اند.

پوشیده نماند ابراهیم بن محمود بن محمّد بن علی الصفی که ترجمۀ تاریخ قم به امر او شده از همین خانواده است.

محمّدیه:بقعۀ محمدیه در تکیۀ کوچۀ حرم بقعۀ مخروبه ای است گویند قبر یکی از سادات رضوی است که دارای موقوفات بسیاری بوده و از بین رفته فعلا بیش از این از احوالش اطلاعی ندارم،چنانکه بعدها با مدارک صحیحی اطلاع پیدا نمودم در طبع ثانی درج خواهد شد.

امامزاده هایی که در اطراف قم مدفونند بسیارند و ما برای رعایت اختصار به ذکر معاریف آنها می پردازیم.

امامزاده شاه اسماعیل

امامزاده شاهزاده اسماعیل از امامزاده هایی است که از قدیم الایام بقعۀ او مطاف اهالی این بلد است و کاشی که در سنۀ 661 هجری ساخته شده و روی آن تصویر سه سوار است و دور آن اشعار و در موزۀ آستانه محفوظ از آنجا آورده اند مضجع او در بالای قریۀ بیرقان که در شش فرسخی قم است میان کوه واقع است،و آن امامزاده معروف است که از نتایج حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام می باشد و ظاهرا نسب شریف او از این قرار است«اسماعیل بن احمد بن الحسین الجذوعی ابن احمد صاحب السجادة ابن حسن احمد بن علی العریضی ابن امام جعفر صادق علیه السّلام».

ص:156

و متصل به مرقد شریف او مرقد امامزاده محمّد است که معروف است از احفاد حضرت امام موسی بن جعفر علیه السّلام می باشد ولی معلوم نیست که چند پشت به آن امام والامقام می رسد،بقعۀ خوبی دارد مشتمل بر دو ایوان و گنبدی مرتفع که مزین است به کاشی،صحنی دارد که مشتمل بر چند حجره است.

مرحوم میرزا علی اکبر فیض نگاشته اند که محقق قمی صاحب قوانین اعلی اللّه مقامه الشریف به علت آنکه نسب شاهزاده اسماعیل بر ایشان معلوم نبود به زیارت او نمی رفتند،بلکه مردم را هم از زیارت او منع می نمودند،تا شبی آن امامزاده بزرگوار را بهیئتی بسیار خوش و ریش سفید در خواب می بینند و به ایشان می فرماید خودت که به زیارت ما نمی آیی هیچ،چرا مردم را از زیارت ما منع می کنی؟از آن به بعد سالی یک مرتبه آن جناب به آستان مبارک آن امامزاده مشرف می شدند بدین جهت رغبت و میل اهالی قم بدان آستان مبارک زیادت شد.و هر سالی یک مرتبه غالب اهالی قم در ایام پاییز بدان آستان مشرف می شوند و بانی اصل بقعه معلوم نیست ولی حسین قلی خان برادر فتحعلی شاه قاجار در سنۀ 1216 که به حکومت کاشان مستقر بود چون استقلالی در حکمرانی به هم رسانید در تدارک اسباب سلطنت افتاد و پس از شکست و فرار نذر نموده بود که اگر جان به سلامت ببرد دویست تومان نذر آن بقعۀ مطهره کند چون سالما خود را ببست حضرت معصومه رسانید و به شفاعت مادرش مجددا خاقان حکومت کاشان را به او داد،او آن مبلغ را صرف تعمیرات آن آستان نمود،گنبدی به ساخت و رواق و صحن بنا کرد،چون آن بقعه در میان کوه واقع شده و از آب دور بود در سال 1260 هجری حاج سید جعفر نوش آبادی در میان صحن او حفر چاهی کرد حجار از قم و کاشان آورده سنگ می بریدند،و آن سنگ چنان سخت و صلب بود که در اوائل ذرعی ده تومان و در اواخر ذرعی شانزده تومان اجرت بریدن آن را می داد.

آن سید را چون مکنت اتمام این کار نبود همه ساله در دهات کاشان اجاره داری می کرد و آنچه از مئونه او زیاد می آید خرج این چاه می نمود،تا پس از چند

ص:157

سال که بیست ذرع از سنگ چاه بریده شده بود و آبی به روی کار نیامده و مردم او را منع می نمودند،سید امیدش مقطوع شده شبی را از دلتنگی در آن روضۀ مطهره گریه بسیاری کرد و به خواب رفت در خواب روح پاک آن امامزاده را مشاهده کرد که ترغیب و تحریص در این کار فرمود که دست از این کار برندار که بزودی آب بیرون می آید پس از بیدار شدن دلگرم شده مشغول بدان عمل شد چون دو ذرع دیگر حفر کردند چشمۀ آبی گوارا از طرف مرقد مطهر امامزاده پدیدار شد چنانچه آب او تا چهار ذرع به بالا آمد از ابتداء حفر آن چاه تا بیرون آمدن آب دوازده سال طول کشید اکنون بیست و دو ذرع عمق آن چاه است که همه را از سنگ سخت بریده اند و منطقۀ چاه یک ذرع است.

امامزاده در قبرستان کهک

در چهار فرسخی قم در اعلای آن قریه واقع است.مرحوم میرزای فیض نوشته اند؛آن مکان تپۀ خاکی بود یکی از اهل آن قریه گفت خوابی دیده ام که این مکان محل دفن چند نفر امامزاده است چون آن مکان را کاوش نموده خاک آن را بر کناری ریختند،سه قبر ساخته پدیدار شد مردمان با مکنت آن قریه آن مکان را در سال 1285 بقعه و قبر بساختند،و نیز در کهک بقعۀ دیگری است مشهور به معصومه کهک گویند از اولاد موسی بن جعفر علیه السّلام است.

شاهزاده ابراهیم

قبر او در چهار فرسخی شهر قم واقع است بقعه و قبه متوسط دارد و مشهور است که شاهزاده ابراهیم فرزند حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام است و قبری دیگر هم نزد قبر اوست که گویند شاهزاده عباس فرزند او است و در آن بقعه سنگی منصوب است که حالات و کیفیت شهادت امامزاده را در آن به نحو مفصل نوشته اند ولی مدرک و اصلی نباید داشته باشد.

ص:158

امامزاده شاهزاده اسحاق

که ظاهرا نسب شریف او از این قرار است:اسحاق بن موسی بن اسحاق بن ابراهیم بن موسی بن ابراهیم بن موسی بن جعفر علیهما السّلام،مضجع او در زمینهای قنات آب بالای قریه میم واقع است.مرحوم میرزای فیض گوید«در سال 1280 مرد متدینی از اهل آن قریه شیخ کاظم نام مذاکره نمود که این مکان محل دفن امامزاده است،اهالی آن قریه حرف او را مطابق واقع نمی دانستند و با او همراهی نکردند، بالاخره گفت خوابی دیده ام که مأمور حفر این مکان شده ام در این بین سید عبد العلی نائینی کتابی داشت در حالات امامزاده ها به آن مکان آمد و آن مکان را گفت محل قبر امامزاده است چند نفر را با خود همدست کرده آن زمین را به کاویدند،چون سه ذرع حفر نمودند یک نفر از آن مردم که حفر می نمودند کلنگ را به زمین زد سوراخی پدیدار شد چون بدان سوراخ نظر کردند جسد میتی را دیدند که سر کلنگ به صورت آن میت خورده به طرزی که صورت او را مجروح نموده بود و اعضای آن جسد به هیچ وجه عیب نکرده بود حتی کفن او،و از عجایب آنکه آن مردی که سر کلنگ او به صورت آن میت فرو رفته بود به همان موضع صورت او جراحتی پدیدار شد که صورت او را سوراخ نمود و تا آخر عمر آن سوراخ ملتئم نشد و متصل تلایه پی می داد،اهالی آن قریه چون جسد آن امامزاده را ملاحظه نمودند آن مکان را عمارت نموده و بر سر مزار او بقعۀ بساختند».

امامزاده فاضل

در بالای کوهی که مشرف به قریۀ«بیدهند»است بقعه او بنا شده،مرحوم میرزای فیض نوشته است«مکان این بقعه خرابۀ بود که بعضی آثار او بر قرار بود در سنۀ هزار و دویست و شصت اهالی آن قریه به خیال اینکه این مکان مضجع امامزاده باشد آن جایگاه را بکاویدند تا شاید علائمی از مضجع امامزاده بودن

ص:159

بدست آید،پس از چهار پنج ذرع که حفر نمودند چند دانه شمع پیه که رنگ او سبز بود در میان خاک پدیدار شد سپس مردمان با مکنت آن قریه این بقعه را بدین طرز بساختند اکنون مطاف اهالی آن قریه است».

امامزاده محسن

مضجع او در قریۀ«قبادبزن»در اعلای قریه جنب قنات آن مکان واقع است، مرحوم میرزای فیض مرقوم فرموده اند«در بدایت سن ایامی که بدان قریه عبور اتفاق می افتاد مکان مضجع این امامزاده تل کوچک خاکی بود سیدی مذکور داشت این مکان مضجع امامزاده ای است موسوم به محسن در سنۀ هزار و دویست و شصت و هشت هجری که بدان قریه برگذشتم اهالی آن قریه را دیدم از جهت حسن ظن به قول آن سید آن مکان را حفر می نمودند که ملاحظۀ آثاری کنند پس از دو سال دیگر که بدان قریه وارد شدم ملاحظه کرده بقعۀ او را تمام کرده بودند این بنده دو تخته زیارت نامه به خط خود به جهت آن مضجع نوشت و وقف نمود».

امامزاده سکینه خاتون

در قاسم آباد چهار فرسخی قم امامزاده ای است که در لوح زیارت نامه او نوشته شده«سکینه بنت موسی بن جعفر»و بنا بر احتمالی که بعضی داده اند محتمل است سکینه بنت حسین بن محمّد بن علی بن قاسم بن عبد اللّه بن موسی الکاظم علیه السّلام باشد که مادر سید مطهر بن علی بن سلطان محمّد شریف است.

شاهزاده هادی

مضجع او در اوّل قریۀ«وشنوه»هشت فرسخی قم دارای بقعه و قبه و صحن است گویند از اولاد سید الساجدین امام زین العابدین علیه السّلام است بقعه و قبه و صحنی دارد و اهالی وشنوه را به او ارادتی تمام است و می گویند او را بوسیلۀ اره شهید نموده اند.

ص:160

پوشیده نماند بقاع دیگری هم منسوب به امامزادگان در قراء و مزارع و بلوکات قم هست که نام و نسب آنها دانسته نیست و ما اسامی و نسب آنان را به طوری که بین اهالی آن قراء مشهور است ذکر می نمائیم:

بقعه واقعه در قریه لنگرود دو فرسخی قم که گویند حلیمه خاتون و رقیه خاتون از اولاد موسی بن جعفر علیه السّلام هستند.

دیگر بقعۀ نزدیک بقعۀ مزبور که گویند بقعۀ شیخ جمال الدّین است.

دیگر در قریه خورآباد دو فرسخی قم بقعه ای است گویند شاهزاده عبد الرحمن است.

دیگر در قریۀ فردو شش فرسخی قم امین الدّین،معین الدّین،آمنه خاتون، زینب خاتون،گویند از اولاد امام زین العابدین علیه السّلام هستند.

دیگر در مزرعۀ نوره از مزارع فردو شاهزاده محمّد شاهزاده احمد،زینب خاتون،حلیمه خاتون گویند از اولاد شاه چراغ هستند.

امامزاده شاهپور علی در قریۀ«کرمجگان»شش فرسخی قم.

خدیجه خاتون و رقیه خاتون از اولاد موسی بن جعفر در خلجستان چهار فرسخی قم.

شاهزاده تاج الدّین و شاهزاده احمد اولاد امام موسی علیه السّلام در قریۀ سیرو سه فرسخی قم.

سلطان حیدر و شش نفر دیگر شاهزاده عباس شاهزاده ابراهیم شاهزاده صالح شاهزاده حسین شاهزاده جعفر شاهزاده قاسم از اولاد موسی بن جعفر مدفونین در مزرعه نیوند من مزارع ورجان چهار فرسخی قم.

دیگر امامزاده مدفون در قریۀ بیدهند شش فرسخی قم که نام او معلوم نیست. (1)

ص:161

آ-الف

میرزا آقا باغمیشه ای تبریزی«مدرّس وحید»

(1334-1404 ق)

میرزا احمد مدرس وحید فرزند عبد الرحیم،مشهور به حاج میرزا آقا باغمیشه ای تبریزی،از دانشمندان ساکن تبریز بود.

تولدش در روز یکشنبه /16 ربیع الثانی1334/ ق در تبریز اتفاق افتاد.

وی مقدمات را نزد:شیخ علی اکبر خوئی،سید هادی سینا،شیخ محمّد تقی علومی یزدی،و سید حسن خوئی آموخت و دورۀ کتب سطح را نزد آیات:

میرزا فتاح شهیدی،میرزا رضی زنوزی و سید عبد الحجة ایروانی به انجام رسانید،و مقداری از دروس خارج را نزد:

شهیدی و زنوزی استفاده نمود.

ص:165

مرحوم وحید مدرس مردی بسیار غیور و با شهامت بود،از سهم امام علیه السّلام استفاده نمی کرد.و در ضمن به اقامۀ جماعت،تدریس و تألیف و وعظ و ارشاد اشتغال داشت،و احتیاجات روزمره خود را از راه تجارتخانه و کارخانۀ حلاجی و پشم پاک کنی اداره می کرد.

آثار قلمی وی عبارتند از:

1-الدّر المنضود فی شرح زیارة العاشور،که در سال 1380 ق در تبریز چاپ شد.

2-پیرامون مصباح الشریعة(خطی).

3-شرح خطبۀ حضرت فاطمه علیها السّلام که در سال 1389 ق در تبریز به چاپ رسید.

4-شرح دعای کمیل(خطی).

5-شرح دعای مکارم الاخلاق.

6-شرح قصیدۀ سادسۀ عینیه،از قصاید سبع ابن ابی الحدید،که در سال 1379 ق در تبریز چاپ شد.

7-شرح نامۀ همایون،شرح وصیت امیر مؤمنان به امام حسن مجتبی علیهما السّلام من الوالد الفان و...که در سال 1398 ق در تبریز به چاپ رسید.

8-شرح نهج البلاغة،در 20 جلد،که 11 جلد از آن در تبریز به چاپ رسیده و باقی آن خطی است.

ایشان سرانجام در روز سه شنبه /2 ذی القعده1404/ ق مطابق با /9مرداد/ 1363 ش به سن 70 سالگی در تبریز درگذشت،و در قبرستان باغ بهشت قم به خاک سپرده شد.از پسران وی فقط آقا مهدی باقی است.

منابع

1-آخرین صفحۀ کتاب شرح نامۀ همایون.

2-افادات دانشمند محترم آقای شیخ علی اکبر مهدی پور.

3-مقدمۀ شرح قصیدۀ سادسۀ عینیه.

4-مؤلفین کتب چاپی 359/1.

ص:166

آقا برار معتضدی کرمانشاهی

(-1363 ق)

حاج آقا برار معتضدی«معتضد الممالک»،از معاریف و مجاهدان کرمانشاه بود.

وی در جوانی از احرار و مجاهدین و از جمله همکاران یارمحمّد خان بود.از روزی که به مکنت و ثروت رسید به شهادت همۀ مردم غرب،کسی در فروتنی و ادب به پایۀ او نمی رسید.اضافه بر خدمات اجتماعی،سالهای متمادی صادقانه علم سوگواری حضرت سید الشهداء علیه السّلام را در شهر کرمانشاه افراشته بود و حسینیۀ بزرگ آن مرحوم معروف و تاکنون باقی است.در اواخر عمر خود هم وصیت کرد که از نقد اموالش بیمارستانی ساخته شود که هم اکنون این بیمارستان از ابنیۀ مهم غرب ایران می باشد.

استاد سید محمّد سعید غیرت کرمانشاهی در رثای او چنین گفته است:

ای خوش آنان که نیکویی کردند وین سعادت برند در عقبی

همچون آقا برار معتضدی کز پی کار خیر شد اقوی

گفت بیمارخانه ای سازند چون که من می روم از این دنیا

رفت و منزل به دیگری بگذاشت خود چو خلد برین شدش سکنی

رخت هستی به ملک باقی برد ز آنکه این هستی است لا یبقی

زد رقم کلک«غیرت»از پی وی سال تاریخ«عروة الوثقی»

معتضدی در سال 1363 ق مطابق با 1323 ش زندگی را بدرود گفت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان بیات(قسمت جنوبی آن)به خاک سپرده شد.

منابع

1-پهلوانان«تاریخ پهلوانی در کرمانشاه»41/1.

2-کلیات غیرت کرمانشاهی 280.

ص:167

شیخ آقا بزرگ ساوه ای

اشاره

(-1357 ق)

1-مقام و شخصیت

عالم ربّانی و فاضل صمدانی شیخ الفقهاء و المجتهدین علامه مفضال آقا شیخ محمّد حسن معروف به«آقا بزرگ» ساوجی فرزند حاجی ملا رحیم که پدرش در قریۀ«سماوک»به شغل فلاحت و کشاورزی اشتغال داشت.و دارای هشت فرزند ذکور و یک دختر بود که سه نفر از فرزندانش در لباس روحانیت درآمدند.بزرگترین آنها مرحوم آیت اللّه ساوجی و برادر دیگر به نام آقا شیخ محمّد علی معروف به«آقا کوچک»که خود از فضلا و روحانیان بنام بود و سالها در مسجد مروی به امامت مشغول و تا آخر عمر همین سمت را دارا بود و مدت زیادی از اهالی بازار و بازارچه مروی در نماز او شرکت می کردند.برادر سومی معروف به شیخ محمّد آقا،که از طلاب فاضل مدرسۀ مروی بود و دیگران در همان قریۀ سماوک به فلاحت و کشاورزی اشتغال داشتند(رضوان اللّه علیهم).

مرحوم آیت اللّه ساوجی در عنفوان جوانی از مسقط الرأس خود حرکت و عازم شهر قم شد و چند سالی به تحصیل فقه و اصول مشغول بود و پس از چندی به عتبات عالیات برای تکمیل تحصیلات رهسپار شد و در شهرهای سامرا و کربلا، مخصوصا در شهر نجف اشرف نزد علمای آن زمان از قبیل حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی و میرزا حبیب اللّه رشتی و سایر آیات فقها و بزرگان و اساتید آن عصر

ص:168

تحصیل و درک فیض نمود و در علوم فقه و اصول و منقول و معقول و تفسیر و کلام و ادب و الهیات و فلسفه سرآمد اقران شد و پس از احراز سند اجتهاد از عموم اساتید خود به ایران مراجعت نمود.

جمع کثیری از طلاب و اهل علم و ادب در محضر درس ایشان شرکت می کردند و اما در احاطه بر علوم ذکر شده اگر بی نظیر نبودند،قطعا کم نظیر بودند.

نکته ای که لازم است تذکر داده شود این است که وی در سالهائی که در شهر سامرّا به تحصیل اشتغال داشت،هم حجرۀ حضرت آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی-زعیم عالیقدر و بنیانگذار حوزۀ علمیّۀ قم-و نیز جلیس و همدم و رفیق وی بود.آیت اللّه حائری قم را برای سکونت و تربیت طلاب انتخاب و مشغول تبلیغ و اشاعۀ علم و ادب گردید.ولی مرحوم آیت اللّه ساوجی به تهران عزیمت نمود و مشغول تدریس در مدرسۀ سپهسالار(شهید مطهری)و مدرسۀ مروی و مدرسۀ حکیم هاشم(جنب بانک ملّی بازار)مشغول می شوند و به طوری که مشهور بود و از شاگردان ایشان شنیده می شد،کتب ابن سینا اعم از قانون و شفا،حتی اسفار ملا صدرا را برای شاگردان خود تدریس می کردند.شاگردان و هم مباحثۀ ایشان در آن ایّام عبارت بودند از آیت اللّه حاج میرزا عبد اللّه مسجد جامعی امام جماعت مسجد جامع تهران و حاج میرزا محمّد ثقفی و حاج میرزا موسی تهرانی امام جماعت مسجد بزّازها و میرزا محمّد لواسانی و میرزا جعفر لواسانی و سید هادی ورامینی و عده کثیر دیگر.

2-توجه به مبدأ اعلا و بی اعتنایی به دنیا و مادیّت

ایشان دارای سه دختر و یک پسر بودند و جمع درآمد ایشان در ماه،حدود 20 تومان(یعنی 10 تومان از مدرسۀ سپهسالار و 6 تومان از مدرسۀ مروی و 5 تومان از مدرسۀ حکیم هاشم یا مدرسۀ نادر شاه بود)و با این مبلغ ناچیز با نهایت صرفه جویی و قناعت،روزگار را می گذراندند و ابدا در فکر شغل و درآمد بیشتر و یا

ص:169

شهرت نبودند.بلکه خود را دور از این قبیل مسایل می کردند و حال اینکه مشاغل مهمی دنبال ایشان بود.ولی به هیچ عنوان زیر بار مسئولیت آنها نمی رفت.اکنون چند نمونه را که خود به خوبی به خاطر دارم با رعایت اختصار شرح می دهم:

1-مدرسۀ مروی که طلاب فاضل و تحصیل کرده ای داشت اکثرا در عدلیه مشاغلی مثل محاکم جنحه و استیناف دیوان عالی تمیز(کشور)که هرکدام دارای شعبی بود،دارا بودند.و غالبا از شاگردان ایشان و یا از ارادتمندان و علاقه مندان به ایشان بودند که اهم آنها مرحوم حاج سید نصر اللّه تقوی و صدر الاشراف محلاتی و آقای بوذری و غیره بودند.این آقایان و عده ای دیگر،ایشان را مکررا برای احراز ریاست قوۀ قضائیه دعوت می کردند.چون اصرار حضرات تکرار شد،ایشان دو روز به دادگستری رفت و روز سوم از این[کار]استنکاف نمود و حاضر نشد امضایی در زیر پرونده ها بگذارد.در صورتی که از نظر مادی نهایت احتیاج را داشت.

2-میرزا علی اکبر خان داور با اجازه از مجلس شورای آن سال قرار شد تغییراتی در دستگاه دادگستری پدید آورد که بعد از مدتی اداره ثبت اسناد و املاک و محاضر اسناد رسمی برای جریان معاملات خریدوفروش و تعیین القاء و محاضر ازدواج و طلاق ایجاد نمود و برای توجه عموم ابتداء محاضر اسناد رسمی به اشخاص معروف و وجیه المله واگذار می شد.

اشخاصی که در محل مورد اعتماد بودند برای تصدی دفتر اسناد رسمی شود مرحوم پدرم فرستاد و قرار بود که محلی را اجاره و پس از نصب تلفن و وسائل و تعیین نماینده و مستخدم که تماما بود اداره ثبت باشد ایشان قبول محضر شماره یک را می نماید و صرفا گوشه سمت چپ استاد را بغاتانی با اصرار زیاد از قبول این شغل امتناع نمودند.

3-روزی شخصی به منزل مراجعه نمود و خود را آقای شهیدی معرفی کرد که نایب التولیه مدرسه سپهسالار بود(در تهران نایب التولیه آستان قدس و نایب التولیه مدرسه سپهسالار با شخص شاه بود که از طرف خدما پی تفسیر کرد)طی دستور مرحوم

ص:170

آقا ایشان وارد منزل شد و پس از مذاکرات مفصل عنوان نمود به علت تکثیر عواید در موقوفات از قبیل عواید تات و دکاکین درخاست مورد و حق حقوق طلاب و مدرسین را چند برابر نموده ایم و حقوق جناب عالی از 10 تومان به 60 تومان اضافه گردیده است.

ایشان پرسید:شما با اجازۀ چه کسی این اضافات را پرداختید؟اظهار داشت به علت اضافۀ درآمد موقوفات.مجددا ایشان پرسید:سایر آقایان با اقدام شما چه نظری داشتند؟آقای شهیدی گفت:همه اظهار امتنان کردند و استقبال هم کردند.

بعدا مرحوم آقا گفتند من تا روزی که زنده ام و تا رو به حرکت هستم بیش از این 10 تومان وقف نامه دیناری نخواهم گرفت و به دیگران هم کاری ندارم.مجددا آقای شهیدی توضیحات بیشتری در مورد اضافۀ حقوق داد،که به علت اینکه جناب عالی دارای ضعف جسمانی و اغلب مریض هستید،یک درشگه به خرج مدرسه کرایه شد که جناب عالی را در ایاب و ذهاب به مدرسه کمک کند.بعلاوه محل درس را برای عموم مدرسین و طلاب نیز و خودتان و تکلیف گذارده ایم که عموم طلاب و مدرسین روی زمین ننشینند.ایشان گفتند اولا بیش از 10 تومان که وقف نامه تعیین نموده تا زنده ام دیناری اضافه نخواهم گرفت و تاثر نقاب درشکه هم به مدرسه نخواهم آمد و هر روز که قدرت حرکت نداشتم طلاب را دعوت می کنم که در منزل مباحثه را شروع خواهیم نمود.در صورتی که از لحاظ مخارج روزانه نهایت احتیاج را داشت.

3-روزی آقای حاج محتشم السلطنه اسفندیاری رئیس مجلس شورای ملی پیشکارش را به منزل فرستاد و از مرحوم پدرم درخواست نمود که روزی به دیدن آقای اسفندیاری بروند و با هم آشنا شوند.من پیغام را به ایشان رساندم آقا پرسیدند:حاج محتشم السلطنه کیست؟به عرض رساندم که رئیس مجلس و شخصی مسلمان و باایمان و اهل قلم و کتابهایی هم مثل اخلاق محسنی و غیره تالیف نموده است.ایشان فرمودند:سلام مرا برسانید و بگویید که به واسطۀ کسالت چشم معذورم،ولی اگر ایشان مایلند تشریف بیاورند،در منزل بنده برای پذیرایی در همه وقت حاضرم.

ص:171

4-یک روز تابستان که به اتفاق من به حمام رفته بودند در مراجعت یک سائل از ایشان تقاضای کمک کرد و آقا مبلغی جزئی به ایشان دادند.ولی سائل نرفت و گفت:آقا من لباس ندارم.گفتند:تا منزل همراه من بیا،همین که به منزل رسیدند در راهرو لباس سفید خود را درآوردند و به سائل دادند که مادرم خیلی ناراحت شد و گفت شما لباس دیگر ندارید،آقا فرمودند:چند روزی از خانه خارج نمی شوم تا لباس تهیه شود.

5-یکی از سادات شیرازی بنام حاج حشمت که در نزدیکی منزل ما سکونت می کرد برای حل مسائل شرعی به قم رفته،خدمت حضرت آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حایری رسیده بود و در موقع خداحافظی حضرت ایشان پرسیده بود آیا شما آقای ساوجی را در حدود خیابان عین الدوله و پشت مسجد سپهسالار می شناسید؟سید پاسخ داده بود خانۀ من با ایشان فاصله کمی دارد.آقای حایری فرموده بودند با وجود ایشان چرا به ایشان مراجعه نمی کنید؟ایشان مثل من هستند و مبلغی برای مرحوم پدرم توسط سید فرستاده بودند هنگامی که آقای حاج حشمت پیغام را رسانید،پدرم خواهشی کرد که شما یک مرتبۀ دیگر به خرج من به قم عزیمت نموده،ضمن عرض سلام و تشکر از ایشان عین مبلغ را به ایشان مسترد دارید و تقاضا کنید که از طرف من بین طلاب تقسیم کنند.در صورتی که احتیاج مبرم داشت.

6-آقای حاج سید نصر اللّه تقوی رئیس دیوان کشور روزی آقای دکتر لقمان الدوله را برای معالجه ایشان به منزل ما و بدون اطلاع قبلی آورد درحالی که مرحوم پدرم مشغول نماز بودند و کلمات و جملات نماز را خیلی به سختی ادا می نمودند دیر نماز ایشان بیش از نیم ساعت طول می کشید پس از فراغت و احوال پرسی لقمان الدوله اظهار داشت که این آقا از این نماز که این اندازه به خود فشار می آورد و تمام بدنش عرق می کند مریض است و حالی ندارد...و هم آقای دکتر لقمان الدوله و آقای تقوی از این همه فشار و زحمتی که در ادای جملات نماز بر خود تحمیل می کردند تعجب کردند و توصیه زیادی آقای دکتر نمودند که حتما شما خود را به زحمت نیندازید و اعصاب خود را تسکین دهید تا کمی بنیه شما ترمیم شود.

ص:172

ضمنا باید اضافه کنم که ایشان از لوازم زندگی و اثاث البیت هیچ چیزی نداشتند و حتی مالک یکه چنان و یا یک بشقاب نبودند و تمام خانه و اثاث البیت و لوازم زندگی خیلی مختصر بود که آنها مربوط به مادرم بود که از ارثیه پدرش به او رسیده بود و با کمال علاقه و میل در اختیار پدرم و عائله ایشان بود و تا آخر زندگی ادامه داشت و شخص ایشان ابدا در کنی تهیه لوازم بیشتر و یا تهیه ی بلحضه و با کمال قناعت و صرفه جوئی روزگار را می گذراندند.

اما از فضلا و دانشمندان و اهل علم که با ایشان محشور و اغلب به دیدار ایشان می آمدند عبارتند از:

مرحوم سید کاظم عصّار،آقا حکمت آل آقا،بدیع الزمان فروزانفر،حاج شیخ کاظم واثق امام جماعت،آقا شیخ الاسلام طالقانی،شیخ محمّد تقی رستم آبادی،آقا شیخ باقر مازندرانی،حاج میرزا خلیل کمره ای و عده ای دیگر از اهل دانش و فضیلت.

از دوستان نزدیک ایشان:مرحوم حاجی سید نصر اللّه تقوی از دانشمندان و قضات عالی رتبۀ عدلیه،میرزا علی هیئت رئیس عدلیه،مرحوم صدر الاشراف و رئیس عدلیه و نخست وزیر آقای سید هادی افجه ای-مخصوصا آقای تقوی اغلب ایّام تعطیل و روزهای جمعه مرحوم پدرم را به منزلش دعوت می کرد و با کمک و ارشاد ایشان کتبی را تألیف یا تصحیح می نمود،که از آن جمله کتاب«هنجار گفتار» در علم بدیع و صنایع شعری است که چاپ شده است،و کتب دیگر.

همچنین عده ای در روزهای تعطیل یا صبحهای زود برای تحصیل و درک فیض در خدمت ایشان تلمّذ می نمودند،از قبیل آقا جمال الدّین اخوی،دکتر باقر عاقلی،که هر دو به وزارت علوم عدلیه رسیدند و دکتر اصغر مهدوی استاد دانشگاه و عده ای دیگر.

به علاوه در ایام اعیاد مذهبی اکثر کسبه و تجار برای عرض تبریک که در خیابان عین الدوله و بازارچه سقاباشی محل کسبشان بود به خدمت آقا می رسیدند و

ص:173

تبریک می گفتند و با چای و یا نقل و خرما پذیرایی می شدند.

پدرم در روز 9 شوال 1357 ق به لقاء اللّه پیوست و اهالی،ایشان را با دوش تا ابن بابویه حمل کردند و در قم در مقبرۀ اعتصامی دفن شدند زندگی 84 یا 85 سال ایشان در کمال قناعت و توجه به خدا و خداشناسی گذشت و باید گفت که:«عاش سعیدا و مات سعیدا».

سیّد آقا بزرگ موسوی شوشتری

اشاره

(1299-1377 ق)

سید آقا بزرگ فرزند سید محمود و نوۀ سید محمّد جواد موسوی شوشتری آقا بزرگ در سال 1299 ق در دزفول متولد شد.

وی برخی علوم دینی را در زادگاه خود آموخت و در سن جوانی به رشت مهاجرت کرد و از آنجا سفری به قفقاز داشت و مجددا به رشت بازگشت و رحل اقامت خود را در آن سامان افکند.سپس وارد فرهنگ گردید و آموزگار شد.او نزد رجال دولت مقامی داشت و مورد توجه مظفر الدّین شاه قاجار بود.

درگذشت و اعقاب

ایشان در روز جمعه /25صفر1377/ ق مطابق با /29شهریور1336/ ش در سن 78 سالگی در تهران درگذشت و جنازه اش به قم حمل و با کد(16764)در قبرستان حاج شیخ قم به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-سید حسین عادل زاده 2-سید حسن 3-سید جعفر 4-سید محمود.

منبع

1-خاندان سادات گوشه 236.

ص:174

شیخ آقا بزرگ نصیری محلاتی

اشاره

(ح 1319-1384 ق)

حاج شیخ آقا بزرگ،فرزند میرزا عبد الحسین مشهور به«شمس الشریعة» محلاتی،فرزند شیخ محمّد تقی نصیری محلاتی،از فضلای معاصر بود.تولدش در حدود سال 1319 ق در محلات اتفاق افتاد.

پدرش از روحانیان و جدّش از علما و معاریف محلات و به«حاج آخوند» معروف بود و چنانکه معروف است،نسبشان به علامه محقق بزرگ،خواجه نصیر الدّین طوسی می رسد،به همین خاطر نام فامیلی اعقاب حاج آخوند «نصیری»و«خواجه نصیری»می باشد.

آقا بزرگ پس از آموختن مقدمات و برخی دروس سطح در مدرسۀ حاج آخوند واقع در بازار محلات(که فعلا از بین رفته)به قم عزیمت کرد و سایر تحصیلاتش را در آنجا به ویژه از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی در فقه و اصول به پایان برد و به زادگاهش بازگشت و به وعظ و ارشاد پرداخت که در بیان مطالب تسلط داشت و هنگام ذکر مصیبت خود به گریه می افتاد و توجه خاصی به ساحت مقدس امام حسین علیه السّلام داشت و از واعظان متقی و معروف شهر محلات گردید.

سپس مجددا به قم رفت و سه چهار سالی در آنجا به اشتغالات دینی و وعظ ادامه داد و سرانجام به محلات مراجعت نمود.ایشان شدیدا مقید به مطالعه و حفظ مطالب بود،به همین خاطر کتابخانۀ خوبی در آن دوره و در آن شهر تهیه نمود و وصیت کرده بود آن را در اختیار طلاب قرار دهند.نصیری علاوه بر اشتغالات مذهبی روزانه ساعاتی چند به کار کشاورزی می پرداخت و عمدۀ خرج خود را از این راه کسب می نمود.

وی در روز چهارشنبه /26ربیع الاول1384/ ق مطابق با /14مرداد1343/ ش در حدود 65 سالگی در تهران در پی ابتلا به بیماری سختی و انجام عمل جراحی، زندگی را بدرود گفت و پیکرش در قبرستان شیخان قم مدفون شد.

ص:175

فرزندانش:

1-آقای حسن نصیری،استاد دانشگاه مشهد و مقیم آن دیار مقدس.

2-آقای ابو الفضل نصیری،ساکن محلات است.

شرح حال مختصر شیخ آقا بزرگ نصیری به درخواست نگارنده توسط فرزند ارجمندش آقای حسن نصیری قلمی گردیده تقدیم می گردد:

مرحوم حجة الاسلام و المسلمین آقای آقابزرگ فرزند آقا میرزا عبد الحسین مشهور به«شمس الشریعة»محلاتی-اعلی اللّه مقامه-فرزند حاج ملا محمّد تقی مشهور به«حاج آخوند»محلاتی،در خاندانی روحانی دیده به جهان گشود.اجداد و نیاکان او همگی از عالمان و مبلغان شریعت بودند.جدّ او مرحوم عالم عارف حاج آخوند محلاتی از زهاد و عارفان صاحبدل و بنام دورۀ قاجار و مورد توجه بزرگان علم و عرفان بود و آرامگاه آن عالم جلیل القدر در شیخان قم می باشد.نسب مرحوم آقا بزرگ به فخر البشر حکیم الهی و دانشمند نامی اسلام خواجه نصیر الدّین طوسی می رسد که فامیل«نصیری»به همین مناسبت است.

مرحوم آقا بزرگ حدود سال 1278 شمسی هجری در محلات بدنیا آمد و پس از گذراندن تحصیلات مقدماتی نزد پدر و دیگر علمای شهر جهت تکمیل تحصیلات به دار العلم قم مسافرت نمود.آن سالها مصادف بود با سالهای آغازین تأسیس حوزه علمیۀ قم توسط زعیم عالی قدر مرحوم آیت اللّه حائری یزدی(اعلی اللّه مقامه).

مرحوم آقا بزرگ در آن حوزه سالیانی نزد استادان حوزه آیات:حائری یزدی، سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری و سید صدر الدّین صدر (رحمهم اللّه تعالی)تلمذ نمود.آنگاه به زادگاه خویش محلات مراجعت نمود و از مشاغل روحانی به وعظ و تبلیغ پرداخت.از خصوصیات آن مرحوم این بود،که در کنار منبر و ارشاد خلق،به کار زراعت مشغول بود و از این راه امرار معاش می نمود و تا آخرین روزهای زندگی کار می کرد.شادروان سخنوری ادیب،خوش بیان،مردی

ص:176

شوخ طبع شجاع و برخوردار از فضائل اخلاقی بود.منبری شیرین،با شور و حال و گیرایی داشت.مردی بود،آزاده و در دفاع از حق،این و آن و موقعیت خویش را ملاحظه نمی کرد و شجاع بود و بی پروا.روزها در کنار کارگران بیل به دست کار می کرد و شب ها بر فراز منبر به ارشاد می پرداخت تا بالاخره در /14مرداد1343/ هجری شمسی ندای جان آفرین را لبیک اجابت داد و به ملکوت اعلی پیوست و بنا بر وصیت در شیخان قم در قبر پدر بزرگ گرامش مرحوم حاج آخوند محلاتی مدفون گردید.روانش شاد و با اولیاء اللّه محشور باد.

با تقدیم احترامات

78/11/2 حسن نصیری

میرزا آقا ترابی دامغانی

(1310-1382 ق)

حاج سید میرزا آقا(نامش سید ابو تراب است)ترابی دامغانی،عالم ربانی و آیت سبحانی و از بزرگان دامغان بود.

وی در سال 1310 ق در شهر دامغان متولد شد.

میرزا آقا،پس از طی مقدمات به تهران رفت و سطح را از شیخ مسیح طالقانی به مدت سه سال در مدرسۀ مروی تلمذ کرد.سپس به مشهد مقدس عزیمت نمود و از محضر آیات:شیخ حسن برسی،ملا عباسعلی فاضل و سید آقا بزرگ شهیدی بهره مند گردید و

ص:177

مجددا به تهران بازگشت و از محضر:سید محمّد تنکابنی،سید حسین یزدی و میرزا طاهر تنکابنی در فقه و اصول و حکمت بهره ها برد.

ایشان در سال 1341 ق به قم مهاجرت کرد و ادامۀ تحصیل خود را نزد حضرات آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید علی یثربی کاشانی،سید محمّد حجت کوه کمری و میرزا محمّد فیض قمی،انجام داد و خود به تدریس سطوح و حکمت پرداخت.

او در حدود سال 1354 ق در پی دعوت اهالی دامغان و امر استادش حائری یزدی به زادگاه خود مراجعت نمود و به اقامۀ جماعت و ادارۀ مدرسۀ علمیّه و تربیت شاگردان همت گماشت.

استاد شیخ محمّد رازی درباره اش می نویسد:(آیت اللّه ترابی از نوادر دانشمندانی بود که در عمرم او را ملاقات کردم.عالمی ذاکر و عابدی شاکر و مجسمۀ تقوا و فضیلت بود.

تلاوت قرآن بسیار می کرد و دائم الذکر و در عین حال اهل معنا و از صالحین و اوتاد بود).

سرانجام در روز جمعه /14شعبان1382/ ق مطابق با /21دی1341/ ش در سن 72 سالگی در تهران بدرود حیات گفت و جسدش در صحن مقدّس حضرت معصومه علیها السّلام-در مقبرۀ آیت اللّه لنگرودی-مدفون شد.

منابع

1-آثار الحجة 299/2.

2-آینۀ دانشوران 425.

3-گنجینۀ دانشمندان 118/5.

سیّد آقا حسینی هیدجی

(-ح 1370 ق)

حاج سیّد آقا فرزند سیّد ابو القاسم و نوۀ سیّد حسن حسینی هیدجی،از فضلا و واعظان معروف هیدج بود.وی در هیدج-واقع در استان زنجان-تولد یافت و

ص:178

تحصیلات خود را همان جا آموخت و روی به وعظ و ارشاد آورد و از معاریف خطۀ زنجان گردید.سیدی با صفا و کمال بود.در اواخر عمر خود،ساکن عمیدآباد (امیرآباد سابق)-سه فرسخی هیدج-شد و به وظایف روحانی خویش و نیز قبولی سردفتر به خدمات اجتماعی و مذهبی پرداخت.

نامبرده در حدود سالهای 1370 ق در حدود سن 70 سالگی در پی بیماری در تهران بدرود حیات گفت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان حاج شیخ مدفون شد.

وی که داماد سیّد نصیر الدّین هیدجی شده بود،فقط یک اولاد ذکور از او به جای ماند،نامش سیّد هاشم بود که مرحوم شده است.

منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-تاریخ زنجان 386.

میرزا آقا فراهانی اراکی

اشاره

(ح 1255-1354 ق)

حاج میرزا آقا(نامش احمد است)فرزند فتح اللّه و نوۀ احمد بیگ فراهانی،پدر مرحوم آیت اللّه اراکی،از فضلا و زهاد بنام بود.

وی در حدود سال 1255 ق در فراهان دیده به جهان گشود.

میرزا آقا پس از آموختن مقدمات،در جوانی شغل دیوانی و دولتی داشت و نزد علمای اراک از جمله علامه ملا محمّد ابراهیم انجدانی(متوفای 1322 ق) بهره مند شد.سپس به هنر کشیدن نقشۀ قالی پرداخت و ازاین رو به میرزا آقا نقاش معروف شد.وی ادبیات را به خوبی خوانده بود و به راحتی می توانست از کتب عربی زبان استفاده نماید و نیز کتابخانۀ مهمی برای خود تهیه کرده و اهل مطالعه بود.

میرزا آقا به گواهی فرزندش آیت اللّه شیخ محمّد علی اراکی،از متدینین و زهاد

ص:179

و عباد بود.وی مورد اعتماد علمای بزرگ اراک مانند:سید محسن عراقی،سید نور الدّین عراقی،آخوند ملا محمّد کبیر(پدر آیت اللّه شیخ ضیاء الدّین عراقی)و حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی بود.

دو داستان

داستان اول

از مرحوم آیت اللّه اراکی نقل است:روزی یک کتابفروش کتاب تازه ای به منزل ما آورده بود و این در حالی بود که مرحوم والد مشغول سدّ ثغور درب اطاقها برای مصونیت از سرمای زمستان بودند.از کار خود دست کشیدند و به آن کتاب پرداختند.

کتاب«مجموعۀ ورام»بود،همین که کتاب را باز کردند چشمشان به حدیثی افتاد که مضمونش این بود:همان طور که قبل از زمستان به فکر زمستان هستید،قبل از مرگ به فکر این سفر باشید.

راستی که از عالم غیب به معتقدان به جهان غیب کمک می شود.همین پیش آمد،چقدر می تواند در روحیۀ مرحوم حاج میرزا آقا مؤثر افتد.لزوم استعداد و آمادگی برای این سفر را به گونه ای محسوس و ملموس برایش بیان کردند.

داستان دوم

حاج میرزا آقا به عتبات عالیات مشرف شده بود و در حرم حضرت سید الشهداء علیه السّلام که دعا مستجاب است،سه دعا کردند:اول،اینکه خداوند شغل تازه ای به او مرحمت کند.زیرا از شغل اداری و دیوانی که داشت راضی نبود.دوم، مسأله ازدواج مورد نظر او انجام گردد.سوم،اینکه پس از مرگ در یکی از مشاهد مشرفه به خاک سپرده شود،که هر سه دعا مستجاب شد.

یعنی پس از مراجعت هنر نقاشی قالی به او الهام گردید و به این هنر روآورد .

در مورد ازدواج هم با دختری از خانوادۀ قائم مقام فراهانی وصلت کرد.اما نسبت به

ص:180

محل دفن هم،در قم جوار حضرت معصومه علیها السّلام در قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

میرزا آقا در فراهان ملک و آب و زراعت و باغ داشت و با فراغت کامل به عبادت و مطالعه و انجام کارهای خیریه می پرداخت و چون از هنر زیبایی خط نیز برخوردار بود،گاهی به استنساخ کتب و رساله های مختلف و مورد علاقه خود مشغول می شد،برخی از آنها عبارتند از:مجمع المعارف و مخزن العوارف اثر علامه ملا محمّد شفیع فرزند محمّد صالح.این کتاب را در 370 صفحه رقعی با خط نسخ و نستعلیق زیبا و بسیار تمیز در سال 1306 ق کتابت کرده و در پایان کتاب چنین می نویسد:تمام شد رسالۀ شریفه در شب شنبه بیست و نهم شهر جمادی الثانیه سنۀ هزار و سیصد و شش از هجرت نبوی صلّی اللّه علیه و آله و سلم علی ید العبد الجانی الفقیر المحتاج الی رحمة اللّه الجبّار الکبیر احمد بن فتح اللّه«غفر اللّه لهما و ستر عیوبهما»، هنگامی که در بلدۀ سلطان آباد مقیم بود و گاه گاهی از فیض حضور جناب مستطاب مستغنی الالقاب آخوند ملا محمّد ابراهیم«زاد اللّه فضله و عمره و توفیقاته» مستفیض و محظوظ می شد و این نسخه شریفه را محض هدایت جمعی از غافلان و گم گشتگان وادی حیرت،به لسان خوش با اثری فراوان تلاوت می فرمودند که این عبد خاطی جانی از تأثیر نفس مسیحا دمش با عدم مجال که روزها از تسوید این نسخه شریفه معذور بود به نوشتن آن در شبها اقدام نمود،و الحمد لله و المنّة که توفیق اتمام آن حاصل شد...

نیز رساله ای در بیان فضیلت نماز جماعت و نماز در مسجد و نماز شب،اثر علامه آقا محمود نوۀ آیت اللّه وحید بهبهانی،به قطع جیبی و در شصت صفحه نوشته است.

نیز رسالۀ زینت الصلاة در تعقیبات،اثر علامه ملا محمّد جعفر شریعتمدار استرآبادی با قطع جیبی در حدود سی صفحه نوشته است.

نیز رساله در ثواب و قواعد تلاوت قرآن.

ص:181

نیز رساله ای در ایضاح کلمات قرآنیه،اثر ملا محمّد جعفر استرآبادی با قطع جیبی در بیست و شش صفحه،در سال 1307 ق قلمی کرده است.

نیز رساله ای در تجوید،اثر محمّد بن علی حسینی جرجانی با قطع جیبی و در حدود پنجاه صفحه،در سال 1308 ق استنساخ کرده است.

نیز رساله در شرایط اخذ تربت از قبر امام حسین علیه السّلام در سال 1316 ق نوشته است.

نیز اربعون حدیثا اثر شهید اول،در سال 1335 ق کتابت نموده است.

از ویژگیهای این روحانی متقی،می توان به توسل و توکل فراوانش اشاره کرد، وی بسیار به اهل بیت علیهم السّلام متوسل بود و نیمی از اموال خود را خرج مجالس سید الشهداء علیه السّلام می نمود.در مجلس روضه خوانی حال خوبی پیدا می کرد و در تمام مدت مجلس عزاداری سر پا می ایستاد و حاضر نمی شد که بنشیند.

در زمان رضا شاه که نسبت به اهل علم سختگیری می کردند و جواز عمامه می خواستند،ایشان را که پیرمردی نودساله بود،چند بار به شهربانی اراک احضار کردند.اما رئیس شهربانی از دیدن قیافۀ روحانی اش با آن کهولت سن،خجالت می کشید و از درب دیگر بیرون می رفت و رو نشان نمی داد،گویا ایشان را ندیده است.گاهی که بر ایشان سخت می گرفتند،فرزندش آیت اللّه شیخ محمّد علی اراکی سعی می کرد که جواز پوشیدن عمامه بگیرد،وی به جای تشکر می گفت:

می خواهید در توکل من رخنه کنید.من استخاره کردم و تفأل به قرآن زدم،این آیه آمد: إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطٰانٌ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا...

سرانجام این روحانی پارسا در سال 1354 ق مطابق با 1314 ش در حدود 99 سالگی از دنیا رحلت کرد.پیکرش در قبرستان حاج شیخ قم به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-میرزا حسین 2-میرزا حسن 3-میرزا فتح اللّه 4-آیت اللّه شیخ محمّد علی

ص:182

اراکی قدّس سرّه که از فقها و اساتید بنام حوزۀ علمیۀ قم بودند.

منبع

1-شرح احوال حضرت آیت اللّه اراکی 99.

سیّد ابراهیم آل طعمه حائری

اشاره

(-1374 ق)

سید ابراهیم فرزند سید محمّد علی و نوۀ سید محمّد آل طعمه حائری،از خطباء و مبلغان نامی عصر خود بود.

وی در کربلای معلا دیده به جهان گشود.پس از سپری نمودن مقدمات به وعظ و ارشاد روی آورد و از معاریف خطباء گردید.و به طرف ایران مهاجرت کرد و در تهران سکونت نمود.

شیخ حیدر مرجانی در کتاب«خطباء المنبر الحسینی»خود درباره اش چنین می نویسد:«وی در کربلا متولد گردید و تحت عنایت پدر خود پرورش یافت و حوزۀ درسی خود او را تربیت نمود و در خاندانی معروف نشو و نما یافت.

خطابت را خود بدست آورد تا اینکه از معاریف خطبا گردید و جایگاهی بلند بدست آورد.

به سوی ایران رهسپار شد و در مجالس اشراف به وعظ و ارشاد اشتغال داشت.به حدی که شهرت بسزایی نایل آمد».

سید ابراهیم در سال 1374 ق در تهران زندگی را بدرود گفت.پیکرش به قم حمل و به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-سید مرتضی آل طعمه 2-سید محمّد آل طعمه

منبع

1-خطباء المنبر الحسینی 23/5.

ص:183

شیخ ابراهیم امامزاده زیدی«تهرانی»

اشاره

(1300-1355 ق)

حاج شیخ ابراهیم فرزند علی تهرانی ملقب به«امامزاده زیدی» منسوب به محلۀ(امامزاده زید)یکی از محلات معروف تهران است.

وی به سال 1300 ق در تهران متولد گردید.

امامزاده زیدی پس از طی تحصیلات مقدماتی و سطح،دروس خارج را از محضر آیت اللّه شیخ فضل اللّه نوری و علامه سید محسن سجادی «صدر العلماء»استفاده نمود.و در ضمن مسافرتهای خود به عتبات عالیات،سیر و سلوک و عرفان و اخلاق را از محضر وحید دهر و فرید عصر خود،مولانا ملا فتحعلی عراقی بهره مند شد،و طریق سلسلۀ وی به سیدنا الجدّ بحر العلوم نجفی به این شرح است:ملا فتحعلی عراقی شاگرد آخوند ملا حسینقلی همدانی(شوندی)از شاگردان سید علی شوشتری،از سیدنا الجدّ سید مهدی بحر العلوم(اعلی اللّه مقامهم).

انسانهای بزرگ و کامل و معاصرش عبارتند از آیات:میرزا جواد ملکی تبریزی، شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی و شیخ حسینعلی اصفهانی(نخودکی)که علاوه بر ارتباط و بستگی معنوی،به وسیلۀ نامه و پیک هم در ارتباط بودند.وی علاوه بر فقه و اصول در سایر رشته های اسلامی چون:کلام،فلسفه،عرفان، حکمت متعالیه،حتی در علوم غریبه تبحر داشته و سایر مراحل درسی را تدریس

ص:184

می نمود،و مطالب غامض علمی و لا ینحل را با بیانی ساده و روان توضیح می فرمود.

از جمله دست پروردگان و تربیت یافتگان محضر معظم له فضلایی چون:

1-علامه شیخ احمد رمزی.

2-خداداد صابر،از فضلا و وکیل دادگستری بود.

3-آیت اللّه میرزا یحیی سجادی(صدر العلماء).

4-علامه سید مهدی دامغانی.

5-میرزا محمّد حسین شمس الدّین،از بزرگان مدرسین بود.

6-آقا داود قزوینی،از ائمۀ جماعت تهران.

7-میرزا عبد الحسین آگهی(متوفای جمادی اوّل1404/ ق به سن 82 سالگی)و جانشین مترجم له.

8-سید عبد المهدی زیدی،که از ملازمین وی بود.

9-علامه سید حسن موسوی.

10-علامه سید محمّد رضا کازرونی شیرازی.

11-استاد سخن شیخ محمّد تقی فلسفی تنکابنی،را می توان نام برد.

ابیات زیر بر روی سنگ قبرش حک گردیده است:

حجة الاسلام مرد راه حق رهنما و پیشوای شیعیان

آنکه نامش هست همنام خلیل می شکست او با ید همت بتان

در هزار و سیصد و پنجاه و پنج آن خجسته طایر عرش آشیان

در روز چهارشنبه /7 ذی القعده1355/ ق مطابق با /30دی1315/ ش در تهران درگذشت و جسدش در قبرستان حاج شیخ قم به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-حاج محسن 2-حاج رضا.

ص:185

از آثار قلمی او(رساله ای در حکمت متعالیه و سیر و سلوک)که در سال 1405 ق در چاپخانۀ فردوسی به چاپ رسیده است.

قبرش به کد(25242)در قبرستان حاج شیخ قم.

سیّد ابراهیم تهرانی«لاله زاری»

اشاره

(-1332 ق)

سید ابراهیم فرزند سید علی اصغر حسینی تهرانی،از علما و فقهای تهران خواهرزادۀ آیت اللّه میرزای شیرازی بود.

وی در روستای«درکه»واقع در شمیران تهران متولد گردید.

سید ابراهیم مقدمات و سطوح را در تهران به انجام رساند و در حدود سال 1300 ق عازم عتبات عالیات شد و در سامرا نزد آیات:میرزا محمّد حسن شیرازی و سید محمّد فشارکی اصفهانی کمال استفاده را برد.آنگاه بعد از درگذشت میرزای شیرازی در سال 1312 ق به کاظمین منتقل شد با خواهر علامه میرزا محمّد عسکری تهرانی ازدواج نمود.

علامه تهرانی در سال 1320 ق به ایران بازگشت و در تهران سکونت اختیار نمود و به اقامۀ جماعت و تدریس و نشر احکام دین پرداخت.

وی در خیابان«لاله زار»تهران مسجدی تأسیس کرد که جماعت را در آنجا اقامت می نمود و فرزندانش به همین جهت به«لاله زاری»اشتهار یافتند.

ایشان در ذی حجه1332/ ق در تهران درگذشت و در ایوان آینۀ حرم حضرت معصومه علیها السّلام قم به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-علامه سید محمّد صادق لاله زاری 2-سید محمّد کاظم 3-سید محمّد رضا

ص:186

4-علامه سید محمّد تقی میرعلوی از شاگردان سید محمّد تقی خوانساری در قم 5-سید علینقی و سه دختر.

منابع

1-گنجینۀ دانشمندان 542/4.

2-نقباء البشر 18/1.

3-هدیة الرازی الی المجدد الشیرازی 56.

سیّد ابراهیم خراسانی

اشاره

(1344-1409 ق)

سید ابراهیم فرزند علامه سید محمّد حسین و نوۀ آیت اللّه سید ابراهیم موسوی درّودی نیشابوری،معروف به «خراسانی»از بزرگان و فضلای معاصر بود.

وی در سال 1344 ق مطابق با 1304 ش در«درّود»نیشابور متولد گردید.

ایشان پس از رشد و نما در دامان پدری دانشمند و مادری مؤمن به حوزۀ علمیۀ مشهد مقدس رفت و مقدمات و قسمتی از سطح را آموخت.در سال 1364 ق به نجف اشرف مهاجرت کرد و سایر کتب سطح را از محضر آیات:شیخ محمّد فاضل قائینی و شیخ محمّد تقی آل راضی استفاده نمود و مدتی چند در دروس خارج حضرات آیات:سید محسن طباطبائی حکیم،میرزا باقر زنجانی و سید ابو القاسم خوئی شرکت جست.در سال 1369 ق در پی درگذشت عموی

ص:187

ارجمند خود علامه سید محمّد مهدی خراسانی در شهر کاظمین به آن دیار عزیمت نمود و در جوار حرم امام کاظم علیه السّلام و امام جواد علیه السّلام به اقامۀ جماعت و تدریس و ارشاد اشتغال ورزید.

ایشان در پی فشارهای دولت عراق به ایران مهاجرت کرد و در قم سکونت اختیار نمود و در دروس آیت اللّه سید شهاب الدّین مرعشی شرکت جست.

سرانجام در پی عمل جراحی در روز دوشنبه /24ربیع الثّانی1409/ ق مطابق با /20آذر1367/ ش در بیروت در سن 65 سالگی بدرود حیات گفت.

پیکرش به ایران حمل و پس از تشییعی باشکوه در عصر روز /29ربیع الثّانی در یکی از اطاقهای صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

فرزندان ایشان عبارتند از:

1-حجة الاسلام سید علی خراسانی 2-ثقةالاسلام سید حسن خراسانی 3-سید مهدی 4-سید رضا.

منابع

1-اطلاعات شخصی مؤلّف.

2-گنجینۀ دانشمندان 276/8.

میرزا ابراهیم خلعتبری تنکابنی«آقا نجفی»

(-1368 ق)

میرزا ابراهیم فرزند محمّد رحیم خلعتبری تنکابنی،معروف به«آقا نجفی».از علما و معاریف تنکابن بود.

ایشان در تنکابن متولد گردید،و تحصیلات مقدماتی را در مدارس علمیه همان جا گذراند.سپس به تهران رفت و مدتی به تحصیل اشتغال داشت،و نیز به نجف اشرف عزیمت نمود و پس از طی مراحل عالی به زادگاهش بازگشت و به حل

ص:188

و فصل امور عامه پرداخت.

آقا نجفی در روز سه شنبه /23ربیع الثّانی1368/ ق مطابق با /3اسفند/ 1327 ش در تهران وفات کرد.جنازه اش به قم حمل گردید،و در قبرستان حاج شیخ با کد(18367)به خاک سپرده شد.

منابع

1-بزرگان تنکابن 24.

2-خاندان خلعتبری 304.

3-نسبنامۀ دودمان علامۀ تنکابنی 153.

شیخ ابراهیم خوشنویس مراغه ای

اشاره

(ح 1318-1414 ق)

میرزا ابراهیم مراغه ای معروف به«خوشنویس»فرزند شیخ عبد اللّه و نوۀ شیخ محمّد رضا خراسانی،از دانشمندان و اساتید حوزه و پارسایان الهی بود.

پدرش از روحانیون منطقۀ مراغه و جدّش شیخ محمّد رضا از خراسان به مراغه مهاجرت کرده بود.

میرزا ابراهیم در حدود سال 1318 ق در روستای«آتش بغ»مراغه دیده به جهان گشود.و پس از طی دوران کودکی به مراغه رفت و نزد عموی خود علامه معین الشریعة(که در مراغه کرسی تدریس داشت)و شیخ حسین مدرس مراغه ای برخی از مقدمات را آموخت.نیز مدتی چند در هشترود به سر برد و نزد پسر عموی خود میرزا عبد الوهاب خراسانی تحصیل مقدمات کرد.آنگاه در حدود سال 1350 ق به قم مهاجرت کرد و کفایة الاصول را نزد علامه شیخ عباسعلی شاهرودی و ادبیات را نزد شیخ محمّد علی ادیب تهرانی به پایان رساند و چندی از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و پس از رحلت ایشان از محضر آیات:

سید محمّد حجت کوه کمری و سید حسین طباطبائی بروجردی و دروس حکمت

ص:189

را از میرزا آقا دامغانی استفاده نمود.وی در هنگام ورود به حوزۀ علمیۀ قم و احساس ضعف ادبیات طلاب،شروع به تدریس کتب مختلف ادبی نمود و شاگردانی بس فراوان تربیت کرد.

آقای شیخ محمّد رازی در«آثار الحجه»ایشان را این طور توصیف می کند:

«از زمان ورودم به قم در 1357 ق تاکنون که ایشان را دیده ام،به پارسائی و تقوا یافته ام،که با کمال سادگی و مناعت و اقتصاد زندگی کرده و غالبا به تدریس اشتغال داشته است».

آقای شیخ محمود طیّار در کتاب خطی خود«دانشوران مراغه»،دربارۀ ایشان چنین نوشته است:«میرزا ابراهیم معروف به«خوشنویس»،از اساتید حوزۀ علمیۀ قم و از خطوربط بسیار عالی و ممتاز برخوردار بود.

وی در حدود سال 1318 ق در روستای«آتش بغ»از توابع شهرستان مراغه دیده به دنیا گشود.در دامان خانواده ای متدین و باتقوا پرورش یافت.در اوان جوانی برای تحصیل علوم اسلامی به مراغه رفت،و در«مدرسۀ مسجد جامع»به فراگیری مقدمات و سطوح متوسط پرداخت و در همان ایام به علت مشکلات مالی سخت-که گریبانگیر بسیاری از طلاّب بود-با ساخت و فروش مرکّب خاصی که از دودۀ برنج به عمل می آمد و از ابتکارات خاص ایشان بود امرار معاش می نمود.وی پس از مدتی به تبریز رفت و در آنجا با فقیه سترگ و دانشمند مبارز آیت اللّه میرزا صادق تبریزی آشنا شد،و توسط ایشان به لباس مقدس روحانیت مفتخر گردید.

علامه خوشنویس پس از تکمیل تحصیلات سطوح برای ادامۀ تحصیل به شهر مقدس قم مشرف شد،و در مجلس درس آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی شرکت جست.و مورد توجه و عنایت استادش قرار گرفت،و در همان ایام که بیش از چند سال از هجرت ایشان به قم نمی گذشت آوازۀ اخلاق نیکو،حسن سریره،زهد و ورع بسیار زیاد و خط عالی و ممتازش در محافل و مجالس پیچید،و از خواص آیت اللّه حائری گردید.به طوری که فرزند کوچک خود،استاد«شیخ

ص:190

مهدی حائری»را برای یادگیری علوم و فنون اسلامی و تهذیب اخلاق و تعلّم خط به طور خصوصی به ایشان سپرد.

پس از وفات آیت اللّه حائری،در درس آیت اللّه سید محمّد حجت کوه کمری شرکت جست،و پس از سالیانی تلاش و کوشش به درجۀ رفیعۀ اجتهاد نایل گشت.

وی از حواریون آیت اللّه حجت بود و بسیار مورد توجه استاد قرار داشت و پس از هجرت آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی به قم به صورت مختصر از مباحث آن استاد نیز بهره برد.او در همان اوان هجرت به قم با صبیۀ مکرمۀ شیخ مرتضی قمی-برادر محدّث گرانسنگ شیخ عباس قمی-وصلت کرد و از این رهگذر با حاج شیخ عباس قمی رابطۀ دوستی بسیار صمیمی برقرار ساخت.در ایامی که محدّث قمی در نجف اشرف حضور داشت،وی نامه ای بسیار ادیبانه با خط بسیار نیکو برای او نگاشت.چندی بعد شیخ عباس خود به دیدن وی آمد و وقتی از علت آمدن وی سؤال کرد،فرمود:من دیدم هرگونه مکتوبی در جواب نامۀ شما بنگارم نمی توانم حق آن را ادا کنم و نظیرش را به شما ارسال نمایم،چاره ای ندیدم جز آنکه حضورا به نامۀ شما پاسخ دهم.

خوشنویس،از قدمای حوزۀ قم به شمار می رفت و صاحب شخصیت بسیار نیک و پسندیده بود.زهد طاقت فرسا،اخلاق نیکو،نفس پاکیزه،تعمق در علوم اسلامی و فنون هنری به ویژه خط ممتاز،او را از دیگر اقرانش متمایز ساخته بود».

آثار قلمی اش

1-تاریخ اسلام،در سه دفتر.

2-حاشیه بر تاریخ وصّاف.

3-کتاب البیع،از تقریرات درس مرحوم آیت اللّه حجت.

سرانجام در /18رجب1414/ ق مطابق با /11دی1372/ ش در پی بیست سال بیماری و خانه نشینی و در اثر سکتۀ قلبی در قم جهان خاکی را وداع گفت.

ص:191

پیکرش در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-حاج اسماعیل خوشنویس،ساکن قم و رئیس اسبق ادارۀ ثبت و اسناد قم

2-مهندس محمّد خوشنویس،ساکن تهران.و سه دختر از او باقی مانده اند.

منابع

1-آثار الحجة 79/2.

2-اظهارات فرزند آن مرحوم،آقای حاج اسماعیل خوشنویس.

3-دانشوران مراغه(خطی-محمود طیّار مراغی).

4-گنجینۀ دانشمندان 70/7.

سیّد ابراهیم دروازه ای تبریزی

اشاره

(1313-1381 ق)

دانشمند معظم آقای سید مهدی دروازه ای فرزند ایشان دربارۀ پدرش چنین نوشته است:

او در سال 1313 ق در شهر تبریز در یک خانوادۀ مذهبی و علمی دیده به جهان گشود،پدر ارجمندش سید مهدی موسوی(متوفای سال 1333 ق)از علمای مبرّز تبریز بود.

تحصیلات

ایشان پس از آموزشهای ابتدائی و فراگیری مقدمات در مکاتب قدیمی،به

ص:192

تحصیل علوم ادبی و اسلامی پرداخت،و کتب درسی متداول در شیوۀ تحصیل طلبگی را از صرف و نحو و دیگر رشته های مربوط به ادب عربی و منطق و کلام و فقه و اصول فقه،به نحو کامل و شایسته فراگرفت و سپس به محافل علمی و حلقات درسی بزرگان و اساطین راه یافت.

البتّه تبریز آن روز برخلاف امروزش،یکی از مراکز علمی به شمار می رفت و علما و محققان برجسته و کم نظیری در آن شهر رشته های متنوع علوم ادبی و اسلامی را در سطح تحقیقی و بسیار بالای علمی بحث و مذاکره می کردند،که عناوین و شخصیتهای علمیشان در کتب تراجم که در شرح حال علمای قرن اخیر نگارش یافت،منعکس می باشد.

دروازه ای بعد از فراغت از سطح و متون درسی،چندین سال در محضر علمای تبریز،از قبیل آیات:میرزا حسن مجتهد تبریزی(متوفای 1338 ق)و میرزا ابو الحسن انگجی(متوفای 1357 ق)و سید محمّد مولانا(متوفای 1363 ق)و دیگران بهره برد و به اخذ مدارک عالیۀ علمی و اجتهاد نایل گردید،که به عنوان نمونه و شاهد مقال متن اجازۀ اجتهادی را که آیت اللّه انگجی در این باره به او مرقوم فرمودند و از دیگر اجازات مختصرتر و کوتاه تر است نقل می کنیم:

اجازۀ آیت اللّه انگجی

بسم اللّه الرحمن الرحیم

الحمد لله رب العالمین و الصلاة و السلام علی أشرف الانبیاء و المرسلین محمّد و آله الطاهرین.

و بعد:فان شرف العلم لا یخفی و فضله لا یحصی،و ممّن تصدی بالرجوع الی مدارک الاحکام حتی بلغ مرتبة الیقین،و ترقّی من حضیض التقلید الی أوج الاجتهاد،جناب العالم الفاضل سید الاعلام و حجة الاسلام الحاج السید

ص:193

ابراهیم(دامت افاضاته)،فله العمل بما استنبطه من الاحکام و جزاه اللّه الملک العلام عن الاسلام و اهله خیر جزاء المجتهدین.

کتبه بیده الداثرة

ابو الحسن الحسینی

هجرت به نجف اشرف

دروازه ای به منظور تکمیل مقامات علمی به نجف اشرف رهسپار گردید.ولی به علت پاره ای گرفتاری های داخلی و خانوادگی نتوانست مدت زیادی در آن مرکز علم و مهد فضیلت بماند،و پس از مدت دو سال تکمیل تحصیل نزد حضرات آیات:شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی،شیخ ضیاء الدّین عراقی و سید ابو الحسن اصفهانی به وطن خویش مراجعت نمود.

شیوۀ تدریس

دروازه ای در تدریس و تفهیم کتب درسی و تقریر و تبیین مطالب علمی تسلط و مهارت خاصی داشت.بیانش بلیغ و جذاب و شیوا بود.شرکت کنندگان در جلسۀ درسش کمترین خستگی احساس نمی کردند،و نقطۀ ابهامی برای آنان باقی نمی ماند.و روی همین جهات(طلاقت لسان و حلاوت بیان،علاوه بر تسلط و احاطۀ کامل بر مطلب)محضر درس وی همواره مملو و مشحون از فضلای طلاب و اهل علم بود.

ایشان علاوه بر جهات یادشده ،خود ذاتا عاشق درس و بحث بود،و این معنی،بیشتر به مذاکرات علمیش رونق و جذابیت می بخشید.او با اینکه از نظر مزاجی و بدنی ضعیف بود و از بیماری اعصاب رنج می برد،و در اواخر عمرش به بیماری قلبی هم مبتلا گردیده بود،مع ذلک تا پایان عمر و آخرین روزهای حیاتش از اشتغالات علمی دست نکشید،و در واقع این قبیل اشتغالات علی رغم اینکه

ص:194

خسته کننده است،برای وی غذای روحی و مایۀ نشاط بود.

روزهای جمعه،همچنین در لیالی ماه مبارک رمضان در مسجدی که اقامۀ نماز جماعت می کرد،به تفسیر قرآن می پرداخت.روش تفسیرش هم بسیار جالب بود.

مطالب را با شنوندگانش طوری مطرح می کرد که هم اهل علم استفاده می کردند،و هم مردم عامی و درس نخوانده از آن بهره می بردند.

استاد مسلم ادبیات

در زمینۀ ادبیات،به خصوص ادبیات عرب فردی فوق العاده و کم نظیر بود.

کتابهای درسی ادبیات عرب مانند:مغنی و مطول را در دوران جوانیش مدتها تدریس نموده و حواشی و تعلیقات سودمندی بر آنها نوشته است.و در مواقع مقتضی فرازهایی از کتب ادبی مانند:مقامات(حریری)،محاضرات(راغب اصفهانی)و امثال این ها را از حفظ می خواند و با اشعار و قصاید عربی به قدری استادانه تمثّل می کرد و استشهاد می نمود که شنونده را بی اختیار به اعجاب و تحسین وا می داشت.

وی علاوه بر اطلاعات شایان و وسیع،در ادبیات و اشعار عرب خود نیز از قریحۀ شعری بسیار سلیس و روان برخوردار بود.البتّه باید اضافه کنم که او زیاد شعر نمی گفت و اشتغالات علمی،این اجازه را به وی نمی داد که وقتش را زیاد در این زمینه صرف کند و به کار ببندد،ولی گهگاهی دست به قلم می برد و ابیاتی یادداشت می کرد.قسمت عمدۀ سروده هایش به عربی و در زمینه های تظلم و شکوه از نظام جور و استبداد زمان،به ساحت مقدس معصومین علیهم السّلام،وعظ و ارشاد،اظهار تأثر و تأسف از وضع محیط خویش و موضوعاتی مشابه این ها است.

ویژگیهای فردی

او عالمی بود:عامل،وارسته و متقی،در برخورد با مردم گشاده رو و مهربان و

ص:195

متواضع.از منیّت و خودپسندی و خودنمائی به دور بود و از ریا و تظاهر به فضل که احیانا دامن گیر بعضی از ارباب فضل و کمال می شود،به طور جدی پرهیز داشت.از نفوذ فوق العاده و محبوبیت خاصی که در میان طبقات مختلف مردم داشت،هیچ گاه بهره برداری شخصی نکرد و دنبال اسم و رسمهای ظاهری و عناوین فریبنده نبود،و در یک کلام :«خود را نباخته بود».

او زندگی بسیار ساده و فقیرانه ای داشت و با وجود امکانات وسیع مالی از قبیل وجوه شرعی که در اختیارش قرار می گرفت،در اداره معیشت خود و خانواده اش بسیار مقتصد و محتاط بود و توان و مقدورات مالیش را در ادارۀ طلاب علوم دینی و تأمین حوایج مستمندان و رفع نیاز نیازمندان مبذول می داشت.

آری،او واقعا یک عالم ربانی بود و بدین گونه عمر پربرکت خود را در یک خانۀ محقر و قدیمی که از پدرش به ارث برده بود،و با یک زندگی ساده و بی تکلف و بی آلایش،و به ظاهر کم ارزش ولی توأم با عزت و کرامت نفس و سربلندی به پایان برد.

وی در اواخر عمرش به بیماری شدید قلبی مبتلا گردید،و از معالجات تبریز نتیجه ای حاصل نشد و به منظور معالجه راهی تهران گشت.اما معالجات تهران هم بی ثمر بود و بالاخره در روز دوشنبه /9رجب1381/ ق مطابق با /28آذر/ 1340 ش در اثر سکتۀ قلبی در تهران بدرود حیات گفت و دیده از جهان بربست.

پیکرش به قم حمل،و در قبرستان حاج شیخ مدفون گردید.

آثار قلمی ایشان

1-اللطائف الأدبیة و الحکایات الاصمتیة.

2-تحفة الاخیار فی علائم آخر الاعصار.

3-جزواتی در تفسیر.

4-حاشیة علی الرسائل.

ص:196

5-حاشیة علی اللمعة الدمشقیة.

6-حاشیة علی المطول.

7-حاشیة علی المکاسب.

8-حاشیة علی مغنی اللبیب.

9-دیوان شعر.

10-کتاب الصلاة.

11-کشکول.

برادر ایشان،علامه سید هادی سینا استاد دانشکدۀ معقول و منقول تهران بود که در روز سه شنبه /16رجب1383/ ق مطابق با /12آذر1342/ ش در سن 62 سالگی در تهران درگذشت و در مقبرۀ فیروزآبادی شهر ری به خاک سپرده شد.

کتاب«قواعد النحو»از آثار چاپ شدۀ ایشان است.

منابع

1-گنجینۀ دانشمندان 52/6.

2-مجلۀ تاریخ و فرهنگ معاصر،شماره های 3 و 4،ص 267(با اندک حذف و اضافه)،به قلم فرزندش سید مهدی دروازه ای. (1)

سیّد ابراهیم سرّی موسوی«اصفهانی»

اشاره

(1311-1369 ق)

سید ابراهیم فرزند ابو القاسم سرّی پوده موسوی،از شعرای به نام و با کمال اصفهان بود.

او در سال 1311 ق در قریۀ«پوده»از قرای سمیرم سفلی-اصفهان-متولد گردید.

ص:197

سید ابراهیم از اوایل جوانی جهت کسب علم و دانش به اصفهان رفت،و نزد اساتید این شهر مقدمات علوم را کسب نمود،به ویژه در ادبیات فارسی و عربی زحمت کشید.از جمله اساتیدش علامه میرزا یحیی مدرس بیدآبادی«کاشی پز» می باشد و بعد به افتخار دامادی این استاد نایل گردید.سرّی را:عارفی کامل و نویسنده ای قابل،و شاعری قادر دانستند.

از آثار او

1-آخرین قانون(ناتمام).

2-دیوان اشعار.

3-مجموعۀ اشعار برخی از شعرا.

4-مرغابیه(اشعار).

5-مکاشفات سرّی.

ایشان در روز جمعه /14رمضان1369/ ق مطابق با /9تیر1329/ ش در تهران در پی عمل جراحی بدرود حیات گفت و در قم مدفون گردید.فرزندش سید ابو القاسم سرّی از شعرای معاصر اصفهان است.

منابع

1-تذکرة القبور یا دانشمندان و بزرگان اصفهان 295.

2-تذکرۀ شعرای معاصر اصفهان 142.

3-مؤلفین کتب چاپی 65/1.

سیّد ابراهیم کاظمی هیدجی

اشاره

(ح 1302-1382 ق)

حاج سید ابراهیم فرزند سید عبد الرحیم موسوی کاظمی هیدجی،از فضلا و بزرگان بود.

ص:198

تولدش در حدود سال 1302 ق در هیدج اتفاق افتاد.

پدرش اهل«سرو جهان»زنجان بود که به شهر هیدج مهاجرت کرد.

در حوزه های علمیه

ایشان دروس خود را نزد علامه ملا محمّد صالحی هیدجی در هیدج و در زنجان نزد آیت اللّه شیخ حسین قلتوقی تلمذ کرد و در حوزۀ علمیۀ قزوین نیز تحصیلاتی داشت.آن گاه به هیدج مراجعت نمود و به ارشاد و هدایت و وعظ و سایر امور دینی پرداخت.

علامه استاد شیخ عبد الرحمن محمّدی هیدجی می فرماید:وی منبر بسیار عالی و بیان جذّاب و شیوایی داشت.

از آثار خیریۀ ایشان

درمانگاه هیدج به همت او تأسیس شد،ولی متأسفانه اخیرا در اثر احداث خیابان از بین رفت.وی نیز مدرسۀ علمیۀ هیدج را تعمیر نموده بود.

از آثار او

1-کتابی در مجالس و مواعظ(یک دفتر،که نزد آقای محمّدی هیدجی موجود بود).

درگذشت و اعقاب

نامبرده در روز دوشنبه /7جمادی الثانی1382/ ق مطابق با /14آبان/ 1341 ش در حدود 80 سالگی درگذشت و پیکرش در قبرستان حاج شیخ قم با کد(33071)به خاک سپرده شد.

از او اولاد ذکوری باقی نماند و فقط دو دختر داشت و برادرزاده هایش آقایان:

ص:199

سید فتاح و سید ستار و سید مجتبی-که دامادش بود-از تحصیل کرده های قم هستند.

منابع

1-افادات علامه شیخ عبد الرحمن محمّدی هیدجی(دام ظله).

2-تاریخ زنجان 45.

ابراهیم محقق

(-1414 ق)

ابراهیم فرزند اسماعیل محقق،از شعرای معاصر بود.

این دو بیت بر مزار او حک شده است:

گیرم که در جهان بکنم همچو عمر نوح آخر أجل برد ز تنم این روان و روح

گویم خدا،محقق از این عمر خسته است دل را فقط به رشتۀ مهر تو بسته است

وی روز یکشنبه /24شعبان1414/ ق مطابق با /17بهمن1372/ ش در سن 55 سالگی درگذشت و پیکرش در صحن امامزاده ابراهیم علیه السّلام-پشت مزار-به خاک سپرده شد.

شیخ ابراهیم مروّت عاملی

اشاره

(1296-1371 ق)

حاج شیخ ابراهیم فرزند شیخ عباس جبل عاملی،از خاندان علمی و مشهور «مروّت»است و از جمله علما و فضلا و زهاد حوزۀ علمیۀ قم بود.

ایشان در سال 1296 ق در روستای«جبع»در کشور لبنان دیده به جهان گشود.

هجرت به نجف اشرف

وی پس از آموختن مقدمات و قسمتی از سطوح،در سال 1323 ق از جبل عامل به نجف اشرف مهاجرت کرد و از محضر آیات:شیخ احمد کاشف الغطاء،

ص:200

سید عبد الحسین شرف الدّین و شیخ علی محمّد یزدی استفاده علمی نمود.

هجرت به حوزۀ قم

ایشان در سال 1338 ق جهت زیارت مرقد ثامن الحجج علیه السّلام وارد ایران شد و هنگام مراجعت در شهر قم توقف نمود و پس از ورود آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی به قم تا وفات آن مرحوم تقریبا مدت 15 سال از محضرش فقها و اصولا بهره مند گردید.در ضمن خود به تدریس سطح و اقامۀ جماعت اشتغال داشت،و در ایام تبلیغ و تعطیلی حوزه به«اراک»می رفت و به وظایف دینی خود قیام می پرداخت.

درگذشت و اعقاب

نامبرده در شب چهارشنبه /20رجب1371/ ق مطابق با /27فروردین/ 1331 ش در قم درگذشت و پیکرش در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

از او سه فرزند ذکور باقی ماند،که عبارتند از آقایان:1-آقا علی وجدانی، کارمند وزارت دادگستری،متوفای روز چهارشنبه /12رمضان1414/ ق مطابق با /4اسفند1372/ ش و مدفون در کنار تربت پدر خود در شیخان است 2-استاد حسین وجدانی،متوفای اوایل/شوال1418/ ق مطابق با اواسط/بهمن/ 1376 ش در مشهد مقدس 3-آقا حسن وجدانی.

منابع

1-آثار الحجة 222/1(تاریخ مرگش را اشتباه نوشته است).

2-آینۀ دانشوران 190.

3-أعیان الشیعة 175/2.

4-رجال قم 84(سال مرگش را در 1370 ق دانسته،که اشتباه است).

5-گنجینۀ دانشمندان 120/2.

6-نقباء البشر 475/1.

ص:201

ابراهیم مستوفی آشتیانی«معتمد السلطنه»

اشاره

(-1335 ق)

میرزا ابراهیم مستوفی«معتمد السلطنه»پسر میرزا محمّد«قوام الدوله»آشتیانی و پدر حسن وثوق«وثوق الدوله»و احمد قوام«قوام السلطنه»و شوهر خواهر میرزا علی«امین الدوله»بود و پس از فوت مادر وثوق الدوله و قوام السلطنه با سلطنت خانم دختر بدیع الملک میرزا«عماد الدوله»،ازدواج نمود.

در زمانی که پدرش قوام الدوله،سمت وزارت محاسبات(وزارت دارائی)را داشت،میرزا ابراهیم هم از مستوفیان دفتر استیفا(کارمند و محاسب وزارت دارائی) بود و در سال 1304 ق به لقب«معتمد السلطنه»ملقب گردید و از سال 1297 تا 1309 ق مستوفی(محاسب)آذربایجان بود.

مستوفی آذربایجان در پناه امین السلطان

در سال 1309 ق،میرزا عباس«قوام الدوله»و یحیی«مشیر الدوله»در نظر داشتند که او را از استیفای آذربایجان معزول کنند و به جایش میرزا عبد اللّه «علاء الملک»برادر مشیر الدوله،را به سمت مزبور تعیین نمایند.معتمد السلطنه چاره و گشایش کار خود را منحصر در این دید که به امین السلطان پناه ببرد.

امین السلطان هم،روی جوان مردی که داشت مانع تغییر وی گردید و مانند سابق به شغل استیفای آذربایجان باقی و برقرار ماند.

محمّد حسن اعتماد السلطنه در یادداشتهای روزانۀ خود،در این باب می نویسد:سه شنبه /18 ذی القعده1304/ ق میرزا ابراهیم به این جهت منزل امین السلطان آمده بود که قوام الدوله و مشیر الدوله خواسته بودند او را از استیفای آذربایجان معزول کنند و علاء الملک را مستوفی آذربایجان نمایند.او هم پناه به امین السلطان آورده بود،کارش هم درست شد.

ص:202

معتمد السلطنه در سال 1309 ق جزو وزرای دربار اعظم(مجلس شورای دولتی)شده بود و شغل استیفای خویش را به پسر بزرگ خود،میرزا حسن «وثوق الدوله»واگذار کرد.نامبرده از این تاریخ محاسب آذربایجان شد و سمتش تا اوائل مشروطیت که در دورۀ اول از تهران به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب گردید،ادامه داشت.در سال 1318 ق که ملک منصور میرزا «شعاع السلطنه»پسر دوم مظفر الدّین شاه،استاندار فارس شد.معتمد السلطنه به وزارت و پیشکاری او و میرزا احمد«قوام السلطنه»به ریاست دفتر استانداری معین شدند.

درگذشت

میرزا ابراهیم در شب /16ذی القعده1335/ ق در تهران درگذشت و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام-در حجرۀ زیر کتابخانۀ آستانه-به خاک سپرده شد و مادۀ فوتش را چنین سرودند:

خامۀ«مجدی»نوشت زود پی رحلتش

«معتمد السلطنه مقیم دار النعیم»

فرزندانش:

1-میرزا احمد قوام السلطنه،که از نخست وزیران ایران بود.

2-میرزا حسن وثوق الدوله از نمایندگان مجلس شورای ملی بود.

3-میرزا عبد اللّه وثوق«معتمد السلطنه»،که نمایندۀ مجلس شورای ملی از اردبیل در دوره های چهارم و پنجم و ششم بود.

منبع

1-شرح حال رجال ایران 28/1.

ص:203

سیّد ابراهیم میلانی

(-ح 1399 ق)

سیّد ابراهیم فرزند آیت اللّه حاج سیّد آقا(سیّد مرتضی)میلانی،از فضلا و سیاسیون بود.پدرش از دانشمندان و معاریف تبریز بود.در /11شوال1352/ دار فانی را وداع گفت و در نجف اشرف مدفون گردید.

سیّد ابراهیم،در تبریز تولد یافت و همان جا پرورش یافت مقدمات و سطح را فرا گرفت.سپس در قم به تحصیلات عالی خود پایان داد و به تبریز مراجعت فرمود.

مجلس شورای ملّی از تبریز در دورۀ هفدهم سمت نمایندگی داشت.

وی در حدود سال 1399 ق در تهران درگذشت و در قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

منبع

1-اطلاعات متفرقه.

شیخ ابراهیم نوری تهرانی

اشاره

(-1332 ق)

شیخ ابراهیم فرزند ملا محمّد تقی و نوۀ ملا صالح نوری مازندرانی،از علمای ساکن تهران بود.

تحصیلات عالی

وی تحصیلات عالی خود را سالیانی چند در سامرا نزد آیات:میرزا محمّد حسن شیرازی،سید محمّد فشارکی اصفهانی و سید اسماعیل صدر به انجام رساند و پس از آن به ایران مراجعت و در تهران سکونت اختیار کرد و از ملازمان نزدیک آیت اللّه شیخ فضل اللّه نوری شد.در سال 1327 ق در پی اعدام شیخ فضل اللّه،

ص:204

تهران را رها و در روستای«قاسم آباد»شهریار سکونت اختیار نمود.

ایشان در سال 1332 ق در روستای مذکور درگذشت و جسدش به قم حمل و به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-آقا حسن 2-آقا مهدی 3-آقا محمّد تقی 4-آقا مرتضی.

منابع

1-نقباء البشر 6/1.

2-هدیة الرازی الی المجدد الشیرازی 54.

شیخ ابراهیم نوری همدانی

اشاره

(1319-1389 ق)

شیخ ابراهیم فرزند علی و نوۀ محمّد نوری همدانی،از فضلا و پارسایان خطۀ همدان بود.

او در سال 1319 ق در شهر همدان پا به عرصۀ گیتی نهاد.

شیخ ابراهیم،پس از رشد و نما به تحصیل علوم دینی در حوزۀ علمیۀ همدان پرداخت و از محضر شیخ علی گنبدی بهره مند شد.در حدود سال 1352 به بخش رزن همدان منتقل گردید و تا آخر عمر به اقامۀ جماعت و هدایت و عبادت پرداخت.

وی فردی با نظم و وقت شناس

ص:205

بود.نسبت به اهل بیت علیهم السّلام علاقۀ وافر و محبت شدیدی داشت.نماز شبش ترک نمی شد که همواره این نماز را با پوشیدن کفن خود برگزار می نمود.

از آثار او

1-حاشیه علی المکاسب(مختصر-خطی).

2-کتاب در علم اخلاق،خطی.

مرحوم نوری سرانجام در پی ابتلا به بیماری به قم منتقل شد و پس از چند روزی در روز جمعه 20 ربیع الاوّل 1389 ق مطابق با 16 خرداد 1348 ش در سن 70 سالگی دیده از جهان فروبست .

پیکرش در قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-فاضل و خطیب گرانمایه مرحوم شیخ حسن نوری،از ملازمان آیت اللّه بروجردی بود.

2-آیت اللّه شیخ حسین نوری،فعلا از علمای معروف قم می باشند.

ص:206

3-شیخ محسن،از روحانیون ساکن تهران می باشند.

4-شیخ رضا،از روحانیون ساکن قم می باشد.

5-مرحوم مهندس علی،متوفای 1373 ش براثر سکتۀ قلبی،مدفون در قبرستان باغ بهشت-مقبرة العلماء-

و هفت دختر که دامادهای اهل علم او عبارتند از فضلای معاصر،حجج اسلام:

شیخ اسماعیل معزّی ملایری،شیخ محمّد عمّانی همدانی و سید زین العابدین حسینی همدانی می باشند.

شیخ حسین نوری

شیخ ابراهیم وحدت تبریزی

اشاره

(1315-1392 ه.)

حاج شیخ ابراهیم فرزند محمود و نوۀ محمّد حسین اشتلقی میانجی تبریزی، از دانشمندان و اساتید معروف هیئت و نجوم بود.

وی در محلۀ«سرخاب»تبریز دیده به جهان گشود.

پدرش اهل فضل و کمال بود و به کار ساعت سازی اشتغال داشت.از کارهای خیریه اش می توان به احداث آب انبار در محلۀ سرخاب،اشاره نمود.نام فامیلش قبلا«راثی اخلاصی»بود،سپس به«وحدت نیا»تبدیل و به«وحدت»معروف گشته است.

آقا شیخ ابراهیم پس از کسب مقدمات و سپری کردن دورۀ سطح،دروس عالی حوزه را از محضر آیت اللّه سید ابو الحسن انگجی و سید احمد خلخالی و دروس

ص:207

هیئت را از علامه سید کمال آقا بهره برد و نیز از درس آیت اللّه حاج میرزا فتاح شهیدی و جلسات تفسیری آیت اللّه سید کاظم شریعتمداری استفاده هایی نمود و در جلسات هفتگی مبادلات و مباحثات علمی با دوستان خود چون حضرات آیات:سید احمد خسروشاهی، میرزا عبد اللّه مجتهدی تبریزی،سید علی مولانا،سید مصطفی مولانا و شیخ نصر اللّه شبستری سالهای متمادی همدم و هم بحث بود.

وحدت خود به تدریس شرح لمعه و علم کلام اشتغال داشت و به علوم دیگر اسلامی نیز علاقۀ وافری از خود نشان می داد.به همین خاطر در هیئت و نجوم مهارت کاملی حاصل کرد و مطالعه غذای روحی روزانه اش بود.ایشان در زمینۀ مذکور موفق به نصب دو ساعت آفتابی(شاخص)در مسجدهای قزلّی و مولانا-در تبریز-گردید و در تعیین جهت قبلۀ مساجد از او به عنوان کارشناس و متخصص استفاده می شد.

از جمله ویژگیهای دینی اش تلاوت و تدبر در قرآن کریم و روزانه شش جزو از آن تلاوت می نمود و حافظ بسیاری از اجزای آن و در بین علما و طلاب به عنوان «کشف الآیات ناطق»ملقب بود.همچنین حافظ بسیاری از زیارات و ادعیۀ شریفه بود و انس و الفت فراوانی با این امور داشت.به زیارت اعتاب مقدسه دفعات زیادی نایل شد،از جمله یک بار به کربلای معلا و نیز یک بار به مشهد مقدس با پای پیاده مشرف گردید و در راه کربلا دچار حادثه ای ناگوار گردید که در اثر عنایات ویژۀ اهل بیت علیهم السّلام نجات یافت و به سفر خود ادامه داد.

ص:208

ایشان مورد اعتماد و توجه آیات بود و از آنان موفق به دریافت اجازات علمی و امور حسبی شده که از جمله،اجازات حضرات آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد حجت کوه کمری،سید ابو الحسن انگجی،میرزا حبیب اللّه ملکی تبریزی،میرزا عبد الهادی شیرازی،سید محسن طباطبائی حکیم و سید ابو القاسم خوئی می باشد.

وحدت در سوم ربیع الاول 1392 ق در سن 77 سالگی در تبریز در پی ابتلا به بیماری دار فانی را وداع گفت.پیکرش به قم حمل و در ابتدای قبرستان دارالسلام به خاک سپرده شد.وی داماد سید حسن رکن الحکما کاشانی(ساکن تبریز)بود.

رکن الحکما از جمله اطبا و حکمای قدیم به شمار می رفت و رسما به معالجۀ بیماران در تبریز اشتغال داشت و در اواسط سلطنت رضا خان درگذشت و در همان شهر مدفون شد.وحدت در اثر این مصاهرت دارای فرزندان زیر شد:

شیخ عیسی اهریشیخ محمود وحدتشیخ علی اکبر مهدی پور

1-حجة الاسلام واعظ عالی مقام جناب آقای شیخ محمود وحدت،متولد سال 1351 ق مطابق با 1311 ش در تبریز.وی پس از آموختن مقدمات در سال

ص:209

1370 ق به حوزۀ علمیۀ قم مهاجرت کرد و مطول را از شیخ جعفر سبحانی،شرح منظومه را از سید رضا صدر،و سطح را از محضر اساتید گرانقدر:میرزا محمّد مجاهدی تبریزی،میرزا علی مشکینی و سید موسی شبیری زنجانی استفاده نمود و مدت چهار سال از درس آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی بهره مند شد.

وی در سال 1381 ق به تبریز بازگشت و به اشتغالات مذهبی و وعظ و ارشاد پرداخت تا اینکه در سال 1399 ق مطابق با 1358 ش به تهران منتقل گردید و به خدمات دینی و اجتماعی خود ادامه داد.

از آثار او می توان به:

الف-بحثی دربارۀ«اسلام دین آزادی نه بردگی».

ب-توقیعات حضرت مهدی(عجل اللّه فرجه).

ج-شرح حدیث کسا.و نیز نگارش ده ها مقاله در زمینه های مختلف، اشاره کرد.

2-آقا حسین 3-آقا محمّد علی 4-آقا رضا.و دو دختر از او باقی ماند.

منبع

1-شرح حال فوق از زبان فرزند ارشد آن مرحوم،آقای شیخ محمود وحدت به تاریخ ظهر روز دوشنبه /27شعبان1420/ ق مطابق با /15آذر1378/ ش در قم قلمی گردید.

شیخ ابراهیم همایونی زنجانی«نحوی»

(1317-ق)

شیخ ابراهیم فرزند سلطان علی همایونی زنجانی،معروف به«نحوی»از فضلا و مدرسان حوزۀ علمیۀ زنجان بود.

وی در سال 1317 ق در روستای(همایون)-واقع در هفت کیلومتری شمال شهر زنجان-دیده به جهان گشود.

همایونی پس از رشد و نما و طی مراحل مقدماتی به زنجان رفت و در حوزۀ

ص:210

علمیۀ آن به تحصیل دروس سطح پرداخت.آنگاه دروس عالی حوزه را از محضر آیات:شیخ فیاض زنجانی،شیخ حسین قلتوقی و میرزا احمد آیت اللّهی استفاده نمود.در ضمن خود به تدریس متون ادبی و سایر کتب مقدمات و سطح اشتغال داشت و به همین خاطر به«نحوی»اشتهار یافت.

ایشان در سالهای آخر عمر به شهر قم مهاجرت کرد و مدتی چند در این شهر اقامت گزید و همان جا مدفون شد.

منابع

1-تاریخ زنجان 44.

2-علماء نامدار زنجان 84.

شیخ ابو تراب آل آقا کرمانشاهی

اشاره

(ح 1319-1396 ق)

حاج شیخ ابو تراب فرزند علامه شیخ شمس الدّین و نوۀ شیخ محمّد هادی آل آقا کرمانشاهی،از نوادگان آیت اللّه وحید بهبهانی و از دانشمندان و محققان علوم اسلامی بود.

وی در حدود سال 1319 ق در کرمانشاه متولد شد.

شیخ ابو تراب پس از طی مقدمات نزد دائی خود،سطوح را نزد آیت اللّه سید حسین حائری فشارکی تلمذ کرد.

در حدود سن 25 سالگی به نجف اشرف عزیمت نمود و از محضر آیات:میرزا محمّد حسین نائینی،میرزا ابو الحسن مشکینی،شیخ ضیاء الدّین عراقی،سید

ص:211

ابو الحسن اصفهانی،شیخ مرتضی طالقانی،سید حسین بختیاری اصفهانی و میرزا حسن بجنوردی خارج فقه و اصول و علوم دیگر را به مدت شش سال استفاده نمود.سپس به ایران مراجعت و مدتی در قم توقف کرد و از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی بهره مند گردید.از آنجا هم به مشهد مقدس رفت و از حکیم نامور سید آقا بزرگ شهیدی حکمت و فلسفه کسب کرد و پس از مدتی مجددا به نجف اشرف رهسپار شد و از محضر آیات:سید محسن طباطبائی حکیم، سید محمود شاهرودی،سید نصر اللّه مستنبط و سید ابو القاسم خوئی کسب فیض و به زادگاهش مراجعت کرد و به اقامۀ جماعت و انجام وظایف دینی و روحی اشتغال ورزید.

از آثار او

1-المستفاد فی الاصول،تقریرا لدروس الشاهرودی و الخوئی.

2-حاشیة علی الرسائل.

3-حاشیة علی المکاسب.

4-حاشیة علی کفایة الاصول.

5-رسالة فی صلاة الجمعة.

6-شرح العروة الوثقی(ناقص).

7-شرح المنظومة(اثر سبزواری).

آل آقا در ذی قعده1396/ ق مطابق با آبان1355/ ش در کرمانشاه درگذشت و در قبرستان وادی السلام قم مدفون گردید.

منابع

1-زندگینامه ایشان به قلم خودش،در دو صفحه(به زبان عربی).

2-سراج المعانی در احوالات سید ابو الحسن اصفهانی 101(سال مرگش را 1397 ق نوشته است).

3-گنجینۀ دانشمندان 358/6.

ص:212

سیّد ابو تراب جزائری

(1296-1366 ق)

حاج سید ابو تراب فرزند علامه سید ابو القاسم جزائری،از دانشمندان و بزرگان خرم آباد بود.

وی در سال 1296 ق در شهر خرم آباد(مرکز استان لرستان)پای به عرصۀ وجود گذاشت.پدرش از علما و زهاد روزگار خود به شمار می رفت.

سید ابو تراب مقدمات را نزد پدر ارجمند خود آموخت.سپس به بروجرد عزیمت کرد و نزد اساتید به نام آن دیار تحصیل نمود.وی آنگاه به عتبات عالیات رهسپار شد و از محضر آیتین علمین:ملا محمّد کاظم خراسانی و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی استفاده نمود و با آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی همدرس و هم دوره گردید.

جزائری پس از نیل به مدارج عالی علم و عمل به زادگاه خود بازگشت و مشغول امر تدریس و ارشادات مذهبی و تا پایان عمر محل رجوع ارباب حوائج و طالبان دانش و کمال و خانه اش پایگاه علم و فضیلت بود.

ایشان از اساتید خود و نیز دانشمندان آن دوره اجازات علمی و امور حسبیه داشت.میزان زهد و تقوا و مراتب عبادت شبانه اش زبانزد عام و خاص بود.این روحانی بزرگ سرانجام در ذی الحجه1366/ ق مطابق با آبان1326/ ش در سن 70 سالگی چهره در نقاب خاک کشید و به جهان باقی شتافت.پیکرش را به قم

ص:213

حمل کردند و در قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

منابع

1-اطلاعاتی از فرزندش آقای سید عماد الدّین جزائری(ساکن خرم آباد).

2-مشاهیر لر 178.

میرزا ابو الحسن اجتهادی گلپایگانی

اشاره

(-1361 ق)

میرزا ابو الحسن معروف به «مجتهد کمره ای»و«عراقی»فرزند محمّد طاهر گوگدی گلپایگانی،از دانشمندان و بزرگان اراک به شمار می رفت.

وی در گوگد گلپایگان متولد شد و پس از آموختن مقدمات جهت ادامۀ تحصیلات خویش ابتدا به اصفهان و سپس به حوزۀ کهن نجف اشرف عزیمت کرد و از محضر آیات:ملا محمّد کاظم خراسانی،سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی و شیخ الشریعۀ اصفهانی خارج فقه و اصول را استفاده نمود، سرانجام به اراک بازگشت و تا آخر عمر در آن دیار به قضاوت شرعی و حل و فصل خصومات و هدایت و ارشاد و اقامۀ جماعت در خیابان محسنی اشتغال داشت.

در سال 1346 ق آیت اللّه حاج آقا نور اللّه نجفی اصفهانی«ثقةالاسلام »که در قم متحصن می شود و از سایر علمای بلاد برای مذاکره دربارۀ کارهای رضا خان

ص:214

پهلوی دعوت می کند،از جمله افرادی که دعوت ایشان را می پذیرند و از اراک راهی قم می شوند،مرحوم اجتهادی و آیت اللّه شیخ محمّد سلطان العلماء بودند.

از آثار او

1-رسالة فی بیان العیوب الموجبة لردّ النکاح(رسالة مختصرة).

2-کتاب القضاء،تاریخ فراغت /3شوال1326/ ق.

3-مباحث مختلفة من الصلاة.

4-مهمات الاصول(اصول فقه)،دو جلد.

اجتهادی در اثر بیماری و جهت معالجه به تهران رفت،ولی در روز چهارشنبه /18جمادی الاول1361/ ق مطابق با /13خرداد1321/ ش درگذشت.پیکرش به قم حمل و در ابتدای قبرستان حاج شیخ با کد(39200)به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-مرحوم محمّد اسماعیل 2-آقای محمّد رضا،ریاست بانک در تهران.

3-مرحوم عبد الحسین 4-آیت اللّه شیخ محمّد علی،از علمای قم بود 5-آقای دکتر ابو القاسم،دکترای الهیات،ساکن تهران.و سه دختر.

منبع

1-مصاحبه با فرزندش جناب آقای محمّد رضا اجتهادی،به تاریخ یکشنبه /2صفر1421/ ق.

سیّد ابو الحسن تنکابنی«زاهدی»

اشاره

(1263-1373 ق)

سید ابو الحسن فرزند علامه سید عبد الغنی و نوۀ سید محمّد علی حسینی تنکابنی،ملقب به«زاهدی»از علمای برجسته و شیوخ تهران بود.

وی در سال 1263 ق در«سادات محله»رامسر متولد گردید.

ص:215

پدرش از جمله علمای تحصیل کرده اصفهان که نزد ملا علی نوری و سید محمّد باقر شفتی«حجة الاسلام»شاگردی کرده بود.جهت تفصیل بیشتر به بزرگان تنکابن صفحه 341 و بزرگان رامسر صفحه 85 رجوع شود.

در حوزه های علمیه

سید ابو الحسن پس از طی مقدمات،در سن 15 سالگی به قزوین رفت و حدود پنج سال در آنجا به تکمیل تحصیلات پرداخت.سپس به نجف اشرف مهاجرت و چندی اقامت نمود.آنگاه به سامرا رفت و از محضر آیات:میرزا محمّد حسن شیرازی و سید محمّد فشارکی اصفهانی بهره مند گردید.

زاهدی،همراه یکی از علمای بزرگ تهران یعنی«علامه سید محمّد تقی تنکابنی» به تهران عزیمت نمود و داماد ایشان گردید و در مدرسۀ مروی به تدریس اشتغال ورزید.

درگذشت

ایشان در ظهر روز جمعه /25ربیع ثانی1373/ ق مطابق با /11دی/ 1332 ش در سن 110 سالگی در تهران درگذشت پیکرش صبح روز شنبه در تهران و عصر آن روز در قم تشییع و در یکی از اتاقهای قبرستان بیات(واقع در مقابل پل آهنچی)به خاک سپرده شد.فرزندش آقا محمّد حسین زاهدی بود.

منابع

1-بزرگان تنکابن 342.

2-بزرگان رامسر 18(نام پدرش را ابو القاسم نوشته که در حقیقت این نام از آن برادرش می باشد و نیز با ابو الحسن همان صفحه،متحد است).

3-روزنامه«اطلاعات»،مورخ روز شنبه /12دی1332/ ش،صفحه 2.

4-نقباء البشر 32/1.

5-هدیة الرازی الی المجدد الشیرازی 53.

ص:216

سیّد ابو الحسن رفیعی قزوینی

اشاره

(1312-1395 ق)

حاج سید ابو الحسن فرزند علامه سید ابراهیم مشهور به«میرزا خلیل متوفای 1339 ق»و نوۀ آیت اللّه سید رفیع طالقانی،معروف به«رفیعی قزوینی»از اعاظم علما و بزرگان و اساتید حکمت و فلسفه بود.

وی در سال 1312 ق در قزوین دیده به جهان گشود.

پس از طی مقدمات و ادبیات نزد ملا علی اکبر و ملا محمّد علی قزوینی در زادگاه خود،در سال 1332 ق به تهران رهسپار گردید و از محضر آیات:سید محمّد تنکابنی،شیخ مسیح طالقانی و شیخ محمّد رضا نوری سطح فقه و اصول،و میرزا حسن کرمانشاهی،شیخ محمّد هیدجی،میرزا محمود قمی(رضوان)و حاج فاضل رازی در حکمت و فلسفه،و شیخ علی رشتی در ریاضیات و هیئت و نیز از محضر آیات:شیخ عبد النبی نوری، میرزا هاشم اشکوری،ملا محمّد زنجانی و میرزا ابراهیم ریاضی زنجانی دروس مختلف اسلامی استفاده نمود.

ایشان در سال 1338 ق به قزوین مراجعت و پس از یک سال توقف مجددا به تهران بازگشت و به تدریس سطوح و حکمت همت گماشت.

در سال 1341 ق به قم مهاجرت و منحصرا از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی بهره مند گردید و خود به تدریس اسفار و علوم ریاضی و عرفان اشتغال ورزید و در سال 1349 ق به قزوین مراجعت و تا سال 1380 ق

ص:217

اقامت داشت و به تدریس و تصنیف اشتغال ورزید.آنگاه به تهران رفت و در «مسجد جمعه»به تدریس خارج فقه و اصول پرداخت.

از آثار او

1-اسرار الحج،در دو جلد.

2-المکاسب.

3-النظریة الجوهریة.

4-تعلیقات علی تضاریس الأرض(اثر شیخ بهائی).

5-تعلیقات علی معطیات اقلیدس.

6-تعلیقة علی مناسک الحج(اثر شیخ انصاری).

7-تفسیر القرآن المجید.

8-تفسیر حروف مقطعۀ قرآن.

9-حاشیة علی الشفاء(اثر ابن سینا).

10-حاشیة علی الشواهد الربوبیة(اثر ملا صدرا).

11-حاشیة علی العرشیة(اثر ملا صدرا).

12-حاشیة علی العروة الوثقی(تا آخر کتاب صوم).

13-حاشیة علی أسرار الآیات(اثر ملا صدرا).

14-حاشیه علی أسرار الحکم(اثر ملا هادی سبزواری).

15-حاشیه علی تعلیقات ملا صدرا علی الشفاء.

16-حاشیه علی توضیح المسائل(اثر آیت اللّه بروجردی).

17-حاشیه علی شرح اصول الکافی(اثر ملا صدرا).

18-حاشیه علی شرح الاسماء الحسنی(اثر ملا هادی سبزواری).

19-حاشیه علی شرح التجرید(اثر قوشجی).

20-حاشیه علی شرح الملخص فی الهیئة(اثر قاضی زاده رومی).

ص:218

21-حاشیه علی شرح حکمة الاشراق(اثر قطب الدّین شیرازی).

22-حاشیه علی شوارق الالهام(اثر ملا عبد الرزاق لاهیجی)

23-حاشیه علی کتاب الکرة المتحرکة.

24-حاشیه علی کتاب المساکر.

25-حاشیه علی کتاب المناظر.

26-حاشیة علی الاشارات و التنبیهات(اثر ابن سینا).

27-حاشیة علی الاسفار.

28-حاشیة علی الرسائل.

29-حاشیة علی القبسات(اثر میرداماد ).

30-حاشیة علی المشاعر(اثر ملا صدرا).

31-حاشیة علی المکاسب.

32-حاشیة علی جوامع الکلم(اثر شیخ احمد احسائی).

33-حاشیة علی شرح المنظومة.

34-حاشیة علی کتاب الزکاة من مصباح الفقیه(اثر آقا رضا همدانی).

35-حاشیة علی کفایة الاصول.

36-حاشیة علی گوهر مراد(اثر ملا عبد الرزاق لاهیجی).

37-حاشیة علی لوامع الأسرار(اثر قطب الدّین محمّد رازی).

38-حاشیة علی مصباح الانس(اثر ابن فناری).

39-حاشیة علی مفاتیح الغیب(اثر ملا صدرا).

40-حاشیة علی مقالات کتاب الاکر(اثر خواجه نصیر الدّین طوسی).

41-حاشیة علی مقدمة فصوص الحکم(اثر قیصری).

42-حاشیة علی وسیلة النجاة(از اصفهانی).

43-حواشی بر سطوح دوایر و اقطاب و دوایر متداخله و متساویه و متقاطعه و مماس در کره.

ص:219

44-حول عقائد الامامیة(در ردّ جبّان).

45-حول عقائد الامامیة(در ردّ بر بغدادی).

46-رجعت.

47-رسالة در اتحاد عاقل و معقول.

48-رسالة در حقیقت عقل.

49-رسالة در مبدا و معاد.

50-رسالۀ عملیه.

51-رسالۀ معراج.

52-رسالة فی الغسالة و احکامها.

53-رسائل فلسفی.

54-شرح حال صدر المتألهین و حرکت جوهریه.

55-شرح دعاء السحر.

56-شرح نهج البلاغة(شرح خطبۀ توحیدیه).

57-قاعدة لا ضرر.

58-کتاب الحج.

59-کتاب الخمس.

60-کتاب الزکاة.

61-کتاب الصلاة.

62-کتاب الطلاق.

63-کتاب المیراث.

64-کتاب النکاح.

65-مراتب الوجود و کیفیة ظهور الکثرة فیها.

66-معاد.

67-مقاله در اراده و مشیت.

ص:220

68-مقاله در مسح رأس و وضو از حیث عقل.

69-مقاله در وجود رابطی.

70-هدایة الانام(رسالۀ عملیه).

ایشان در روز سه شنبه اول/محرم1395/ ق مطابق با /24دی1353/ ش در سن 83 سالگی در تهران دار فانی را وداع گفت و در حرم حضرت معصومه علیها السّلام -کنار مزار آیت اللّه حائری یزدی-مدفون گردید.

فرزندش سید ضیاء الدّین رفیعی در سال 1419 ق درگذشت و در ابتدای قبرستان ابو حسین قم به خاک سپرده شد.

منابع

1-آثار الحجة 321/2.

2-آینۀ دانشوران 182.

3-تاریخ حکماء و عرفاء متأخر بر صدر المتألهین 69 و 111.

4-دایرةالمعارف تشیّع 172/1.

5-گنجینۀ دانشمندان 466/4.

6-مستدرک أعیان الشیعة 7/3(تولدش را اشتباه نوشته است).

7-مینودر یا باب الجنة قزوین 363/1(تولدش را 1313 ق نوشته است).

شیخ ابو الحسن روحانی شیرازی

(1310-1407 ق)

حاج شیخ ابو الحسن فرزند حاج محمّد مهدی روحانی شیرازی،از فضلا و نزدیکان آیت اللّه بروجردی بود.

وی در سال 1310 ق مطابق با 1271 ش در شهر مذهبی قم دیده به جهان گشود.

پدرش یکی از بازرگانان معتبر و معروف قم که از شیراز به این دیار مهاجرت کرده بود.مرحوم روحانی پس از طی دورۀ صباوت به تحصیل علوم دینی روی آورد

ص:221

و پس از طی دوره های مقدماتی و سطح،دروس خارج را از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی استفاده نمود.در ضمن از محضر آیات دیگر قم چون آیت اللّه سید صدر الدّین صدر بهره مند شد.

پس از ورود آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی به قم یکی از شاگردان و نزدیکان و ملازمان ایشان گردید و بسیاری از کارهای آن زعیم دینی را برعهده گرفت و کار تقسیم شهریه را نیز پذیرفت.

نامبرده پس از درگذشت علامه سید محمّد حسن فرزند آیت اللّه بروجردی نماز جماعت را در مسجد اعظم بر پا نمود.کتابخانۀ شخصی اش پس از فوت،به کتابخانۀ مسجد اعظم قم توسط ورثۀ آن مرحوم اهدا گردید.

از آثار او:تقریرات فقه و اصول بروجردی.

روحانی،در روز دوشنبه /17جمادی الثانی1407/ ق مطابق /27بهمن/ 1365 ش در سن 97 سالگی در اثر کهولت سن درگذشت و جسدش در قبرستان باغ بهشت به خاک سپرده شد.

منابع

1-آثار الحجة 79/2.

2-اطلاعات متفرقه.

3-رجال قم.

4-گنجینۀ دانشمندان 163/2.

سیّد ابو الحسن شفتی اصفهانی

اشاره

(-1320 ق)

سید ابو الحسن فرزند علامه سید محمّد علی و نوه آیت اللّه سید محمّد باقر موسوی شفتی-از مراجع مشهور اصفهان و ملقب به«حجة الاسلام»بود-،از

ص:222

دانشمندان و بزرگان اصفهان بود.

در حوزه تهران

وی در سال 1305 ق به تهران مهاجرت کرد و جزو ملازمان و اصحاب آیت اللّه ملا عبد الرسول فیروزکوهی شد و به تدریس کتب علمی در«مدرسۀ دارالشفا»پرداخت.

درگذشت و اعقاب

ایشان در /12محرم1320/ ق در تهران درگذشت و جنازه اش به قم حمل و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-سید محمّد حسین 2-سید عبد الرحیم 3-سید محمّد علی 4-سید فرج اللّه،مدیر کتابخانۀ مدرسۀ فیضیه قم بود.

منابع

1-نقباء البشر(قسمت خطی).

2-نقباء البشر 141/1.

سیّد ابو الحسن فاضل بهسودی

اشاره

(1359-1419 ق)

حاج سید ابو الحسن فاضل فرزند سید محسن مصطفوی و نوۀ سید مصطفی فرزند سید سلطان بهسودی،از فضلا و دانشمندان افغانی و معروف حوزۀ علمیۀ قم بود.

وی در سال 1359 ق مطابق با 1319 ش در روستای کجاب«بهسود»از توابع استان میدان(افغانستان)در یک خانوادۀ روحانی دیده به جهان گشود.

ص:223

فاضل قبل از تولد پدر خود را از دست داد و تحت سرپرستی عموی خود حجة الاسلام سید حسن مصطفوی درآمد.پس از نشو و نما نزد او مقدمات را تا قوانین خواند و قوانین و رسائل را نزد حجة الاسلام شیخ خان علی خواتی فرا گرفت،و پس از مراجعت علامه سید محمّد سرور واعظ بهسودی«صاحب مصباح الاصول»از نجف اشرف و تأسیس حوزۀ علمیۀ محمّدیه در کابل،بدان شهر شتافت و باقی ماندۀ سطوح را نزد آن فرزانه آموخت.او در سال 1390 ق مطابق با 1349 ش رهسپار نجف اشرف گردید و باقی سطح را نزد شیخ صدرا بادکوبه ای (کفایه)و شیخ مجتبی لنکرانی(مکاسب)به پایان رساند.در دروس خارج حضرات آیات:سید ابو القاسم خوئی و سید محمّد باقر صدر شرکت جست و مبانی علمی خود را استوار ساخت.هم زمان با تحصیل به تدریس کتب سطح و کلام و حکمت پرداخت و شاگردانی را تربیت کرد.

استاد فاضل در اثر مظلومیت و محرومیت ملت افغانستان،در دوران تحصیل به حمایت از این ملت ستم دیده پرداخت و موفق به جلب حمایت علمای نجف نسبت به مجاهدان گردید و به همین خاطر مورد تعقیب و تحت پیگرد نیروهای امنیتی عراق قرار گرفت. ازاین رو در سال 1403 ق مطابق 1362 ش به قصد حج خانۀ خدا مشرف شد و از آنجا به سوریه رفت و مدت ده ماه توقف نمود.سرانجام به ایران مهاجرت نمود و در حوزۀ علمیۀ قم سکونت اختیار و از مبارزان شیعی کشور خود حمایت کرد و در سال 1405 ق به افغانستان رفت و مردانه قد علم کرد و تا دورترین نقاط ندای خود را رساند و مجاهدان را به وحدت و برادری دعوت نمود و آثار مثبتی در این راستا تحقق یافت.

وی در راه تحقق وحدت و هم بستگی اسلامی،از مؤسسان حزب وحدت اسلامی افغانستان و رئیس شورای عالی نظارت و از اعضای عالی قیادی دولت موقت آن کشور بود و در کنار این مجاهدات پیگیر سیاسی،لحظه ای از فکر محرومان و یتیمان نیاسود و برای رسیدگی آنان،دار الایتام و مؤسسۀ خیریۀ

ص:224

خاتم الانبیاء صلّی اللّه علیه و آله و سلم را در داخل کشور خود و برخی شهرهای ایران بنیاد نهاد که به خدمات چشمگیری توفیق یافت و در صدد راه اندازی حوزۀ علمیۀ خاتم الانبیاء در شهر کابل و شهرک امیر المؤمنین علیه السّلام در دامنه های کوه قورق بود.او برای تحصیل و درس آموزی جوانان افغانی گام های بلندی برداشت و به راه اندازی مدارس علمیه:

توحید(در قم)و خاتم الانبیاء(در مشهد مقدس) دست یازید.

سالهای آخر عمر را در قم به سر برد و روانه به تدریس سطوح عالی و نیز درس خارج فقه اشتغال داشت.علاوه بر این به تألیف و پژوهش در زمینه های اسلامی و نیز رسیدگی به مراجعات زیاد و مداخله در امور سیاسی کشور متبوع خود،اهتمام نمود.

از آثار او

1-آراء الذّریین(حول الذرة و الحرکة)1356 ش،بیروت.

2-الشبهات حول المعتقدات(پاسخهای عقایدی).

3-تفسیر موضوعی(از دروس صدر استفاده شده).

4-تقریرات درس اصول خوئی.

5-تقریرات درس اصول صدر.

6-تقریرات درس فقه خوئی.

7-تقریرات درس فقه صدر.

8-حوار حول المهدی الفاطمی(عجل اللّه فرجه).

9-خاطرات دوران جهاد.

10-شرح کفایة الاصول.

11-منتهی المطالب فی شرح المکاسب،دو جلد،چاپ شده.

فاضل،پس از عمری تلاش در راه اعلای کلمۀ توحید و ترویج مذهب تشیّع، در سحرگاه چهارشنبه /23جمادی الثانی1419/ ق مطابق با /22مهر/ 1377 ش در سن 60 سالگی در قم بدرود حیات گفت و پیکرش در عصر روز جمعه

ص:225

پس از تشییعی باشکوه و ادای نماز میت توسط آیت اللّه شیخ حسین وحید خراسانی،در وسط قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

منابع

1-بیدارگر مصلح«یادنامۀ آیت اللّه فاضل».

2-مجلۀ آینۀ پژوهش،سال 1377 ش،شمارۀ 52،ص 112،بقلم شیخ ناصر الدّین انصاری.

شیخ ابو الحسن فقیهی قمی

اشاره

(ح 1302-1359 ق)

شیخ ابو الحسن فرزند ملا محمّد و نوۀ ملا محمود قمی،معروف به«فقیهی».از علما و اساتید حوزۀ قم بود.

او در حدود سال 1302 ق در قم دیده به جهان گشود.

تحصیلات

ایشان پس از طی مقدمات،سطوح را نزد آیات:شیخ غلامرضا قمی «حاج آخوند»و میرزا محمّد ارباب قمی به انجام رساند و خارج را از محضر آیات:

حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و سید ابو الحسن اصفهانی(چند ماه)استفاده نمود و به تدریس سطح در مدرسۀ جانی خان پرداخت.

از آثار او

حاشیة علی کفایة الاصول،به نام«درر».

فقیهی در شهریور1319/ ش مطابق با شعبان1359/ ق در حدود سن 57 سالگی در اثر بیماری قولنج روده در قم رحلت نمود و در جوار مزار شیخ ابو الصلت -واقع در پائین شهر خیابان آذر-مدفون شد.

فرزندش استاد علی اصغر فقیهی،تولد ایشان در سال 1336 ق در«محلۀ آلوچو»

ص:226

قم اتفاق افتاد.وی از اساتید معروف و دانشمندان روشنفکر و محققان رشته های تاریخ و ادبیات می باشد.

مؤلّف علی اصغر فقیهی قمی

استاد فقیهی مقدمات را در مدرسه«جانی خان»آغاز و منطق را نزد علامه شیخ عبد الحسین ابن الدّین آموخت.سپس برخی از کتب سطح را نزد پدر ارجمند خود و آیت اللّه سید شهاب الدّین مرعشی(درس مکاسب)فرا گرفت.وی در سال 1356 ق به تهران رهسپار شد و در دانشکدۀ معقول و منقول از اساتیدی ارجمند،چون:

محمّد حسن بدیع الزمان فروزانفر،احمد بهمنیار(ادبیات عرب)،پروفسور محسن هشترودی(ریاضیات استدلالی)،دکتر حسین گل گلاب (طبیعیات)،میرزا ید اللّه نظر پاک و میرزا محمود شهابی(ادبیات عرب)بهره مند شد و موفق به اخذ درجۀ لیسانس گردید.

استاد فقیهی پس از انجام تحصیلات در سال 1359 ق به قم مراجعت نمود و به تدریس در دبیرستانها پرداخت.وی سالهای متمادی به تدریس مواد مختلف اشتغال داشت و حدود 31 سال در آن سامان دبیری موفق بود و سرانجام در سال 1350 ش

ص:227

مطابق با 1391 ق بازنشسته گردید و به تهران انتقال یافت و فعالیتهای فرهنگی خویش را ادامه داد و در دبیرستانهای علوی و نیکان به تدریس پرداخت و طلاب افتخار شاگردی ایشان را پیدا کردند.

نامبرده از سال 1327 تا 1330 ش ریاست دبیرستان معروف«حکیم نظامی»قم را برعهده داشت که این دوره،یکی از مهمترین افتخارات زندگی اش به حساب می آید.

آثار قلمی اش به شرح زیر است:

1-آل بویه و اوضاع زمان ایشان.

2-اصطلاحات تاریخی و جغرافیائی و ادبی(خطی).

3-ایران در جنگ گذشته(جنگ بین الملل اول).

4-تاریخ مذهبی قم.

5-تاریخ و جغرافیای بحرین.

6-تاریخ و عقاید وهّابیان.

7-ترجمۀ نهج البلاغة،در دو جلد که در سال 1374 ش در 900 صفحه به چاپ رسید.

8-جغرافیای کشورهای اسلامی و تاریخ اسلام،در دو جلد که در سال 1334 ش به چاپ رسید.

9-چگونگی فرمانروائی عضد الدولۀ دیلمی و بررسی اوضاع ایران در زمان آل بویه.

10-حج آن طور که من رفتم(سفرنامۀ حج).

11-خاطرات،در دو دفتر.

12-دستور زبان فارسی.

13-دستورهای املاء و انشاء.

14-راه خداشناسی یا خلاصۀ توحید مفضل(ترجمه).

ص:228

15-سیر القاب و عناوین در اسلام و ایران.

16-عهدنامۀ مالک اشتر(ترجمه).

17-قم در گذشته و حال(خطی-به صورت مقالات نگارش یافته است).

18-گذشتۀ خوزستان(سلسله مقالات چاپ شده در هفته نامۀ«سرچشمه»قم).

19-وهّابیان(بررسی و تحقیق گونه ای دربارۀ عقاید و تاریخ فرقۀ وهّابی- مکررا چاپ شده است).

شرح حال فوق از زبان ایشان در تاریخ صبح روز چهارشنبه /11مرداد/ 1374 ش در منزل شان در قم یادداشت گردید.جهت تفصیل بیشتر و دستیابی به آثار و زندگانی او به سالنامۀ«دبیرستان حکمت قم»،سال 1336-1337 ش، ص 36 و مؤلفین کتب چاپی 471/4 و مصاحبۀ ایشان با کیهان فرهنگی،رجوع شود.

منابع

1-آینۀ دانشوران 259.

2-اظهارات فرزند ارجمند ایشان استاد علی اصغر فقیهی به نگارنده.

شیخ ابو الحسن فقیهی گیلانی

اشاره

(1321-1388 ق)

حاج میرزا ابو الحسن فرزند آیت اللّه شیخ شعبان و نوۀ شیخ مهدی رشتی گیلانی که به«فقیهی»شهرت داشت.یکی از خطبا و وعاظ زبردست و معروف بود.

او در اواخر سال 1321 ق در نجف اشرف متولد گردید.

پدرش شیخ شعبان گیلانی(1275 ق در گیلان-/24شوال1348/ ق در نجف اشرف)،از فقها و مدرسان بزرگ حوزۀ علمیۀ نجف اشرف بود.ایشان تحصیلات خود را ابتدا در قزوین نزد اساتیدی چون:شیخ عبد الوهاب بهشتی و سید علی قزوینی«صاحب حاشیه بر قوانین»به پایان رساند،سپس به نجف اشرف

ص:229

عزیمت کرد و از محضر آیات:میرزا حبیب اللّه رشتی،ملا محمّد فاضل ایروانی،ملا محمّد فاضل شربیانی،شیخ محمّد حسن مامقانی و شیخ عبد اللّه مازندرانی به پایان برد.آنگاه خود اقدام به تدریس و تربیت طلاب و نگارش کتب علمی پرداخت.از آثار قلمی او می توان به:1-کتاب القضاء فی الاسلام 2-أحکام الخلل 3-صلاة المسافر 4-کتاب المتاجر 5-اصول الفقه 6-حاشیة علی العروة الوثقی 7-رسالۀ عملیه اشاره کرد.جهت تفصیل بیشتر به نقباء البشر 838/2 و مقدمۀ کتاب«القضاء فی الاسلام»رجوع شود.

تحصیلات

شیخ ابو الحسن ادبیات فارسی و ادبیات عرب را نزد:شیخ اسماعیل تنکابنی، شیخ شمس الدّین بادکوبه ای(در منطق)،شیخ ابراهیم مدرس رشتی،شیخ حسین سلماسی و سید محمّد کاظم نحوی یزدی فرا گرفت و سطوح را نزد آیات:میرزا ابو الحسن مشکینی و میرزا باقر زنجانی به پایان برد و سپس به ایران عزیمت نمود و در شهر رشت سکونت اختیار کرد و به وعظ و ارشاد اشتغال ورزید.

وی دارای اجازاتی است از حضرات آیات:شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی، سید ابو الحسن اصفهانی،سید حسین طباطبائی بروجردی و شیخ آقا بزرگ تهرانی بود.

از جمله آثار قلمی اش

1-اسرار عشق یا دریای محبت،ترجمۀ بحر المحبة فی أسرار المودة-تفسیر سورۀ یوسف علیه السّلام-

2-ترجمۀ کتاب ارث لمعه.

3-خلفای بعد از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلم.

4-شرح دعای صباح.

5-شرح صمدیه در نحو.

ص:230

فقیهی در روز سه شنبه /2صفر/ 1388 ق مطابق با /10اردیبهشت/ 1347 ش در سن 67 سالگی در رشت در اثر سکتۀ قلبی بدرود حیات گفت و در قبرستان ابو حسین قم-مقبرة العلماء- مدفون گردید.

فرزند وی،دانشمند محترم مرحوم شیخ محمّد علی فقیهی است.

منابع

1-اطلاعاتی از فرزند ایشان.

2-مقدمۀ کتاب القضاء فی الاسلام،به قلم شیخ مرتضی مدرس

برادرش شیخ مرتضی مدرس گیلانی،ص 11.

3-مؤلفین کتب چاپی 163/1.

4-نقباء البشر 838/2(در ضمن شرح حال پدرش عنوان شده است).

میرزا ابو الحسن قمی«صادقی»

اشاره

(-1347 ق)

میرزا ابو الحسن فرزند آیت اللّه ملا محمّد صادق قمی و پدر آیت اللّه شیخ مصطفی صادقی و یکی از بزرگان و دانشمندان سرشناس قم بود.

تحصیلات در حوزه نجف اشرف

وی پس از انجام سطوح به نجف اشرف عزیمت نمود و از محضر علمای آن سامان از جمله آیت اللّه میرزا حسین خلیلی تهرانی استفاده نمود و به قم مراجعت کرد و به ارشاد و هدایت پرداخت و تولیت مدرسۀ علمیۀ مرحوم والدش را در

ص:231

خیابان چهارمردان عهده دار شد.

درگذشت

وی در روز پنج شنبه /2جمادی ثانی1347/ ق مطابق با /24آبان/ 1307 ش درگذشت و در قبرستان شیخان قم-در جوار مزار پدر خود-به خاک سپرده شد.

منبع

1-نقباء البشر 36/1

میرزا ابو طالب قمی

اشاره

(-1249 ق)

میرزا ابو طالب فرزند ابو الحسن حسینی قمی،داماد میرزا ابو القاسم گیلانی (میرزای قمی)مؤلف قوانین الاصول،و از علمای بزرگ و معروف قم و جدّ سادات میرزائی و سیدی بود.

در اعیان الشیعة وی را چنین معرفی نموده است:«الفقیه المتکلم،المحدث الاصولی،صهر الفاضل القمی علی ابنته.تلمذ لدی الفاضل المذکور و له منه اجازة...».

و در الکرام البررة،اثر شیخ آقا بزرگ تهرانی آمده است:«کان من علماء قم الاجلاء و أئمة الجماعة الموثقین و کان صهر المیرزا القمی مؤلف القوانین...،أن المحقق القمی أعطاه نسخة القوانین التی هی بخطه و کان یقدمه علی صهره المیرزا ابی طالب.یعنی المترجم،و هذا ما یدل علی مکانة المترجم عند القمی بحیث یری تقدیم الغیر علیه فضیلة و تجلیلا،و من احفاد المترجم المیرزا فخر الدّین شیخ الاسلام».

از آثار قلمی ایشان:«سؤال و جواب»که نسخۀ خطی آن نزد آقای سید حسن

ص:232

سیدی،نوادۀ صاحب شرح حال محفوظ است.

در ضمن زمینهایی را جهت مصارف خیریه در اطراف و داخل شهر قم وقف نموده که تولیت آنها بدست فرزندان و نوه های ایشان بوده و هست،و قسمتی از آثار خطی را که در اختیار داشت به آستانۀ مقدسۀ قم اهدا نموده است.

وی به تاریخ جمادی اوّل1249/ ق در قم درگذشت،و در قبرستان شیخان، در نزدیکی قبر زکریا بن آدم مدفون گردید.

فرزندانش عبارتند از:

1-سید محمّد 2-سید موسی 3-علامه سید محمّد رضا.

منابع

1-اعیان الشیعة 368/2(سال مرگش را 1242 ق دانسته است).

2-الکرام البررة 39/1(اشتباها شیخ ابتدای اسمش آمده است).

3-تاریخ قم 250.

4-رجال قم 89.

5-گنجینۀ دانشمندان 130/1.

سیّد ابو طالب محمودی گلپایگانی

(1344-1414 ق)

حاج سیّد ابو طالب محمودی گوگدی گلپایگانی،امام جمعۀ گلپایگان و اراک بود.

وی در سال 1344 ق برابر با 1304 ش در«گوگد»گلپایگان دیده به جهان گشود.ادبیات و برخی مقدمات عالی را نزد شیخ محمّد هادی شریعت زاده (همشیره زاده آیت اللّه سیّد محمّد رضا گلپایگانی)آموخت.آنگاه به حوزۀ علمیۀ قم رهسپار شد و رسائل و مکاسب را نزد سیّد روح اللّه خمینی و کفایه را نزد شیخ عبد الحسین فقیهی گیلانی تلمذ کرد.دروس خارج را از محضر آیات:سیّد حسین

ص:233

طباطبائی بروجردی و سیّد محمّد رضا گلپایگانی استفاده نمود.

آنگاه از سوی آیت اللّه گلپایگانی به شهرستان آباده(استان فارس)رفت به مبارزه سیاسی و خدمات مذهبی و فکری پرداخت.سرانجام از آباده به وسیلۀ بهائیان رانده شد و به تهران عزیمت نمود و در مسجد زعیم(میدان منیریه)به اقامۀ جماعت و تدریس و هدایت اهتمام ورزید.

او پس از پیروزی انقلاب،طی سه دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی(از سال 1358 ش تا 1370 ش)به نمایندگی مردم گلپایگان و خوانسار برگزیده شد.در کنار آن به امامت جمعۀ گلپایگان نیز منصوب شد.در اوایل سال 1371 ش به امامت جمعۀ اراک تعیین گردید و تا پایان عمر در این سمت بود.

سرانجام در بامداد روز /17ربیع الاوّل1414/ ق برابر با /15شهریور/ 1372 ش در سن 70 سالگی براثر سانحۀ تصادف بدرود حیات گفت.پیکرش ابتدا در اراک تشییع و بعدا در قم،و در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

منبع

1-برگرفته از نوشته های آقای شیخ ناصر الدّین انصاری قمی.

سیّد ابو طالب مدرسی یزدی

اشاره

(ح 1310-1380 ق)

حاج سید ابو طالب مدرسی فرزند علامه سید محمّد و نوۀ سید حسن مدرس طباطبائی یزدی،از علمای ساکن تهران بود.

او در حدود سال 1310 ق در یزد دیده به جهان گشود.

مدرسی در سن نوجوانی همراه پدر خود به تهران رفت و پس از آموختن مقدمات و سطح نزد علمای تهران از جمله پدر خود،به نجف اشرف مهاجرت نمود و از محضر آیات:میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ ضیاء الدّین عراقی و سید

ص:234

ابو الحسن اصفهانی خارج فقه و اصول را بهره مند شد.سپس به ایران مراجعت کرد و ابتدا به تهران رفت و بعدا در قم سکونت اختیار کرد و به تدریس سطح پرداخت.

وی در قم از نزدیکان و مقربان آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی بود و از طرف معظم له جهت ارشاد و اقامۀ جماعت در«مسجد ارک»مجددا به تهران عزیمت نمود.

از آثار قلمی او

حاشیه علی وسیلة النجاة(از اصفهانی).

علامه مدرسی در ربیع الثانی1380/ ق مطابق با مهر1339/ ش در تهران درگذشت و پیکرش به قم حمل و در حرم حضرت معصومه علیها السّلام-مسجد بالاسر-به خاک سپرده شد.وی دارای اولادی نشد و کتابخانه اش به کتابخانۀ مسجد اعظم قم اهدا گردید.

منابع

1-آثار الحجة 239/2.

2-آینۀ دانشوران 523.

3-النجوم السّرد بذکر علماء یزد(خطی-سید جواد مدرسی).

4-حوادث الایام(خطی).

5-گنجینۀ دانشمندان 450/7.

سیّد ابو طالب مرعشی شهرستانی

اشاره

(ح 1300-1391 ق)

سید ابو طالب فرزند آیت اللّه سید محمّد حسین و نوۀ علامه سید محمّد علی حسینی مرعشی شهرستانی،از فضلا و دانشمندان بود.

وی در حدود سال 1300 ق در کربلای معلا دیده به جهان گشود.

ص:235

سید محمّد حسین شهرستانی

پدرش سید محمّد حسین(1255 در کرمانشاه-1315 ق)از مشاهیر فقها و علمای کربلا بود و از لحاظ مادری نسبش به علامۀ بزرگ،فقیه و اصولی نامدار آقا محمّد باقر وحید بهبهانی می رسد.او از شاگردان پدر ارجمند خود و ملا حسین فاضل اردکانی در کربلا بود و در علوم عقلی و نقلی مهارت کامل داشت.از جمله آثار قلمی اش می توان به:1-الاستصحاب 2 -حجیة المظنة 3-رسالة فی الخمس 4- الخیارات 5-سبیل الرشاد فی شرح نجاة العباد 6-الصحیفة الحسینیة 7-الغدیریة 8-غایة المسئول و نهایة المأمول فی علم الاصول 9-نان و دوغ 10-رسالة فی الید جهت تفصیل بیشتر به نقباء البشر /2 627 و معجم مؤلفی الشیعة 229 رجوع شود.

سید ابو طالب پس از رشد و نما ادبیات را نزد علامه شیخ علی مدرس یزدی به پایان برد و فقه و اصول را از محضر آیت اللّه سید محمّد بحرانی(پدر آیت اللّه سید محمّد طاهر بحرانی)استفاده نمود و بعدا به افتخار دامادی همین استاد نایل آمد.

علامه شهرستانی سرانجام به کرمانشاه نقل مکان کرد و در آنجا به ارشاد و هدایت پرداخت.

از آثار او

1-الروح.

2-تعالیق بر کتاب نان و دوغ(اثر پدر خود).

ص:236

3-خلاصة العربیة.

4-راه سعادت،چاپ شده.

ایشان در روز شنبه /6ذی القعده1391/ ق مطابق با /4دی1350/ ش درگذشت.پیکرش در مقبرة العلماء قبرستان ابو حسین قم به خاک سپرده شد.

منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-أعلام من کربلاء(خطی-خوشحالت حائری).

ابو الفتح میرزا قاجار«مؤید الدوله»

اشاره

(-1330 ق)

ابو الفتح میرزا«مؤید الدوله»پسر بزرگ سلطان مراد میرزا«حسام السلطنه»و نوۀ عباس میرزا نایب السلطنه و داماد ناصر الدّین شاه قاجار،از مردان باکفایت بود که سجع مهر وی چنین بوده:«مؤید الدوله ابو الفتح راد،صهر شه و گوهر سلطان مراد».

در سال 1287 ق که سلطان مراد میرزا«حسام السلطنه»به حکومت یزد تعیین و یا حکومت به وی واگذار شد،او خودش نرفت و ابو الفتح میرزا را به پیشکاری میرزا محمّد حسین مستوفی تفرشی«ناظم الملک»به حکومت یزد فرستاد و در سال 1288 ق که حسام السلطنه علاوه بر حکومت یزد،برای بار چهارم به«حکمرانی خراسان»نیز تعیین گردید،در همین سال که حکومت یزد به امیر دوست محمّد«معیر الممالک» داماد دیگر ناصر الدّین شاه واگذار گردید.در عوض آن،حکومت اصفهان به حسام السلطنه داده شد.و او این بار نیز ابو الفتح میرزا پسر خود را به پیشکاری میرزا محمّد حسین ناظم الملک به حکومت اصفهان فرستاد.ناظم الملک در همین سال درگذشت و به جای او حسین قلی مافی«نظام السلطنه»به سمت وزارت و پیشکاری (معاونت و ریاست دارائی)ابو الفتح میرزا از طرف حسام السلطنه تعیین گردید.در 1293 ق که حسام السلطنه به جای بدیع الملک میرزا«حشمت السلطنه»حاکم کردستان

ص:237

و کرمانشاه شد.حسام السلطنه در مقر حکمرانی خود کرمانشاه بود و ابو الفتح میرزا پسر خود را نیابتا به حکومت کردستان تعیین و روانه نمود.و در سال 1298 ق ملقب به «مؤید الدوله»شد و تا سال 1299 ق به حکمرانی کردستان برقرار بود.

حاکم زنجان و گیلان

در این سال که حکومت کردستان نیز جزو چندین حکومت ظل السلطان گردید،مؤید الدوله به جای اللّه قلی ایل خانی به حکومت زنجان تعیین و فرستاده شد.و بعد در سال 1301 ق ناصر قلی عمید الملک به جایش تعیین گردید.چون حکومت گیلان تحت نظارت کامران میرزا نایب السلطنه بود، ازاین جهت مؤید الدوله شوهر خواهر و برادرزنش در سال 1303 ق از طرف مشارالیه به حکومت گیلان منصوب شد و تا سال 1305 ق حکومتش در آنجا ادامه داشت.

ادوارد براون در کتاب خود«انقلاب ایران»،در جایی که از شیخ احمد روحی و میرزا آقا خان کرمانی نام می برد،چنین گوید:از آنجا(تهران)به رشت رفتند و چندی مهمان مؤید الدوله حکمران دانشمند بودند،ولی همین که حکمران فهمید که آنها مورد بی مرحمتی ناصر الدّین شاه هستند بیرونشان کرد و از آنجا به استانبول رفتند.

در سال 1305 ق حکومت هایی که زیر نظر و سلطۀ ظل السلطان و کامران میرزا نایب السلطنه پسران ناصر الدّین شاه بود از هر دو نفر منتزع گردید.از آن جمله حکومت گیلان بود که از کامران میرزا نیز گرفته شد.در این هنگام ابو النصر میرزا حسام السلطنه برادرزن دیگر نایب السلطنه ،به جای مؤید الدوله برادر بزرگتر به حکومت گیلان تعیین و فرستاده شد و تا سال 1308 ق حکومت برادر کهتر در آنجا ادامه داشت.لکن در این سال دوباره مؤید الدوله برای بار دوم به حکومت گیلان منصوب گردید و تا 1310 ق حاکم بود و در شعبان 1310 ق تغییر مأموریت داده به جای میرزا فتح علی شیرازی«صاحب دیوان»،استاندار خراسان و متولی باشی آستان قدس رضوی گردید.روابط بین مؤید الدوله و امین السلطان«صدر اعظم»

ص:238

بسیار خوب بود.مثلا پس از اینکه از حکومت گیلان معزول و به حکومت خراسان منصوب شد.هنگامی که از گیلان به تهران آمد به خانۀ صدراعظم وارد و منزل کرد.

همین طور در آنجا بود تا اینکه به خراسان عزیمت نمود.

یادداشتی از اعتماد السلطنه

محمّد حسن اعتماد السلطنه در یادداشتهای روزانۀ خود(/22شعبان/ 1310 ق)می نویسد:«شب هم سفارت انگلیس مهمان بودم.غیر از من و مؤید الدوله و دو نفر کسی دیگر نبود.سفیر انگلیس می گفت که:دولت ایران می خواهد عهدنامۀ گمرکیش را تغییر بدهد،یعنی در عوض صد و پنج،صد و هشت بگیرد.ما حرفی نداریم،اما اگر این پول را به خواهد صرف لهو و لعب کند یا خرج ملیجک و امین اقدس نماید و برای بهبودی مملکت کاری نکند راضی نخواهیم شد».

اعتماد السلطنه نیز می نویسد:/29شوال1310/ ق...و آنچه مشهور است مؤید الدوله لدی الورود خراسان،ده نفر را کشته است.

وی در سال 1325 ق والی فارس بود و بعد در همین سال معزول و به جایش حسین قلی مافی«نظام السلطنه»منصوب شد.

مؤید الدوله در سال 1330 ق درگذشت و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام -مقبرۀ محمّد شاه قاجار-مدفون گردید.

منبع

1-شرح حال رجال ایران 51/1.

سیّد ابو الفضل تولیت قمی

(1322-1399 ق)

حاج سید ابو الفضل فرزند سید محمّد باقر و نوۀ سید حسین متولی باشی، معروف به«تولیت»و«مصباح»از معاریف و خدمتگزاران قم بود.

ص:239

وی در سال 1322 ق مطابق با 1283 ش در قم پای به عرصۀ گیتی نهاد.

آقای تقی طاهری در مقالۀ خود تحت عنوان«تولیت»در دایرةالمعارف تشیّع دربارۀ ایشان چنین می نویسد:«...مرحوم تولیت در قم متولد شد و تحصیلات اولیه خود را در مدرسۀ باقریه که توسط پدرش به سبک جدید تأسیس یافته بود،شروع کرد و ادبیات فارسی و عربی و دیگر علوم متداول را به نحو شایسته ای نزد استادان زمان خود فرا گرفت.در هنر نقاشی و خطاطی ید طولایی داشت و آثار جالبی در این موارد از وی به یادگار مانده است.

تولیت مانند پدر خود،مرد دین و سیاست بود و هفت دورۀ پیاپی نمایندگی مردم قم را در مجلس شورا عهده دار بود و خدمات سیاسی و اجتماعی قابل توجهی را انجام داد.اهالی قم علاقۀ وافری به ایشان داشته و با رضای خاطر به ایشان رأی می دادند.منزل ایشان پیوسته محل مراجعات و خواسته های مردم قم بود،بالاخص در ایام عزاداری خامس آل عبا علیه السّلام و عاشورای حسینی دسته جات عزادار برای عرض تسلیت ابتدا به آستانۀ معصومه علیها السّلام و سپس به منزل مرحوم تولیت روی آورده و با سینه زنی و نوحه خوانی به انجام مراسم می پرداختند.

در پایان دورۀ هفدهم مجلس شورا به سبب حمایت بی دریغ تولیت از دکتر محمّد مصدق و شرکت در رفراندم مردادماه1332/ ش از حق انتخاب شدن به نمایندگی مردم قم از طرف رژیم سلطنتی محروم گردید.ولی همچنان از توجه اهالی شهرستان قم و محبت محافل روحانی مخصوصا از عنایات خاصۀ مرحوم آیت اللّه بروجردی بهره مند و کامیاب بود.

تولیت به علت فعالیت های سیاسی مخالف رژیم شاه بعد از کودتای /28 مرداد1332/ ش از طرف حکومت وقت مکررا تحت فشار قرار می گرفت.در سال 1341 ش از حق شرعی و قانونی ادارۀ آستانه طبق فرمان شاه محروم شد و به علت عدم استقبال از شاه در قم در بهمن ماه آن سال،به مدت شش ماه زندانی گردید.بار

ص:240

دیگر در مردادماه1347/ ش و آخرین بار در دی ماه1348/ ش به دستور دادرسی ارتش و به اتهام واهی استفادۀ مجعول از نام و عنوان تولیت بازداشت و پس از ماه ها زندانی،آزاد گردید.در زندان آخرین،مبتلا به عارضۀ قلبی شد...

مرحوم تولیت دارای فکری باز و روشن و دیدی وسیع و جهانی بود.علاوه بر زیارت مکرر خانۀ خدا و عتبات عالیات به کشورهای آسیائی و اروپائی نیز سفر کرد.

همه جا در این اندیشه بود که اسلام از راه پیشرفت علمی و فرهنگی و اجتماعی در سطح جهانی به اعلا درجۀ کمال خود برسد و در برابر هجوم تمدن غرب استقامت و پایداری کند و یکی از راه های رسیدن به این هدف را،تربیت دانشمندان و بزرگان علم و دانش و سیاست می دانست و در اثر همین اندیشه تمام ثروت خود را وقف کرد و با تأسیس«شرکت سهامی طاهر قم»با سهام بی نام آزاد در اختیار کارهای خیری خود قرار داد.

در اواخر زندگی اعتبار احداث شهرکی را در سالاریه تأمین نمود که پس از وفات ایشان تکمیل و اکنون به نام«شهرک امام»یا«بنیاد مسکن»موسوم است.

دایرةالمعارف تشیّع در نتیجۀ افکار و اندیشه های فرهنگ پروری تولیت و به یاد ایشان در 1361 ش تأسیس شد و تدوین آن آغاز گردید».

چنان که اشاره رفت وی نمایندۀ مجلس شورای ملی از قم در دوره های یازدهم (1316 ش مطابق با 1356 ق)و دوازدهم(1318 ش مطابق با 1358 ق)و سیزدهم(1320 ش مطابق با 1360 ق)و چهاردهم(1322 ش مطابق با 1363 ق) و پانزدهم(1326 ش مطابق با 1366 ق)و شانزدهم(1328 ش مطابق با 1369 ق)و هفدهم(1331 ش مطابق با 1371 ق)بود.

تولیت سرانجام در روز جمعه /2رمضان1399/ ق مطابق با /5مرداد/ 1358 ش در سن 77 سالگی در قم بدرود حیات گفت.پیکرش در کنار مسجدی که خود در بنیاد مسکن،احداث کرده بود،به خاک سپرده شد.وی داماد علامه سید

ص:241

حسام الدّین میرزائی قمی بود که دارای اولاد نشد.

منابع

1-دایرةالمعارف تشیّع 158/5(تولدش را در سال 1289 ش دانسته است).

2-رجال قم 86.

3-گنجینۀ دانشوران 213.

4-نمایندگان مجلس شورای ملی 315.

میرزا ابو الفضل حلال زاده اردبیلی

(-1384 ق)

میرزا ابو الفضل حلال زاده فرزند علی اردبیلی،یکی از ارباب فضل و دانش که در زهد و تقوی نیز معروف بود.

وی پس از پایان دورۀ متوسطه دبیرستانی وارد حوزۀ علمیۀ اردبیل شد و در مدرسۀ ملا ابراهیم تحصیل و تدریس می نمود،سپس عازم قم گردید و از محضر سید محمّد حسین تبریزی«علامه طباطبائی»استفاده برد و جزو هم بحثان استاد شیخ مرتضی مطهری بود و پس از مدتی کوتاه در سال 1366 ق به نجف اشرف عزیمت،و از محضر آیت اللّه سید ابو القاسم خوئی فقها و اصولا استفاده نمود و مورد توجه خاص استاد قرار گرفت.وی نیز از محضر آیت اللّه میرزا باقر زنجانی استفاده کرده بود.

جناب حجة الاسلام سید فخر الدّین اردبیلی«ننه کرانی»که با ایشان الفت و دوستی داشته وی را چنین می شناساند:«در مدرسۀ صدر نجف به تدریس و مباحثه می پرداخت،و جدا مردی معتقد و خوش فهم و با ذکاوت بود،یکی از خصلت های وی علاقۀ خاص بر خاندان رسالت بود.زیارتش ترک نمی شد و همواره زیارت عاشورا را در بالای سر حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام می خواند و به عبارت کوتاه:مردی بود که خدا را به نظر می آورد».

ص:242

ایشان پس از نه سال اقامت در حدود سال 1375 ق به اردبیل بازگشت،و کتابخانۀ مجللی در مدرسۀ ملا ابراهیم احداث نمود و در مسجد«عالی قاپو»به اقامۀ جماعت و ارشاد مردم اشتغال داشت.

از آثار او:تقریرات اصول.

سرانجام در /24محرم1384/ ق مطابق با /15خرداد1343/ ش در پی بیماری سل در تهران درگذشت و پیکرش را به قم حمل و در قبرستان ابو حسین -مقبرۀ العلماء-به خاک سپرده شد.

منبع

1-تاریخ اردبیل و دانشمندان 372/2.

میرزا ابو الفضل زاهدی قمی

اشاره

(1309-1398 ق)

حاج میرزا ابو الفضل فرزند علامه شیخ محمود واعظ و نوۀ حسین زاهدی قمی،از علمای متقی و سرشناس قم بود.

ص:243

وی در /15شعبان1309/ ق در قم متولد شد(البتّه روی سنگ قبر 1306 ق حک گردیده است).

تحصیلات عالی

ایشان پس از طی مقدمات،سطوح را نزد سید محمّد فرزند سید عبد اللّه برقعی تلمذ کرد و دروس خارج را در محضر آیات:شیخ ابو القاسم قمی«کبیر»و حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و حکمت را نزد میرزا علی اکبر حکمی یزدی«تجلّی» استفاده نمود.

مهاجرت به تهران و بازگشت

وی پس از درگذشت حاج شیخ عبد الکریم حائری(در سال 1355 ق)به تهران مهاجرت کرد و به وعظ و ارشاد و اقامۀ جماعت در«مسجد جمعه»پرداخت و پس از مراجعت به قم،به اقامۀ جماعت در مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام و به گفتن تفسیر قرآن،اشتغال ورزید.

شیخ ابو الفضل زاهدی قمی/سید محمّد رضا گلپایگانی/سید محمّد حسن طباطبائی بروجردی

ص:244

از آثار او

1-اثبات المعلوم فی نفی المفهوم.

2-ارغام الکفرة فی تفسیر سورة البقرة.

3-أقسام الدّین.

4-تسهیل الأمر فی بحث الأمر.

5-تعالیق علی جواهر الکلام.

6-توضیح المسائل.

7-حاشیة علی العروة الوثقی.

8-رسالة فی أفعل و ما افعل(حول استخدام صیغ التفضیل فی الحدیث)

9-رسالة فی الشرط و آثاره.

10-رسالة فی نفی الضرر.

11-مقصد الحسین علیه السّلام.

12-منطق الحسین علیه السّلام.

درگذشت

علامه زاهدی در روز شنبه /22ربیع الثانی1398/ ق با /12فروردین/ 1357 ش در سن 89 سالگی در قم بدرود حیات گفت و پیکرش در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

منابع

1-آثار الحجة 36/2.

2-آینۀ دانشوران 209(تولدش را در سال 1308 ق نوشته است).

3-تاریخ قم 283.

4-رجال قم 86.

5-گنجینۀ دانشمندان 165/2.

ص:245

میرزا ابو الفضل طهماسبی قمی

اشاره

(1319-1395 ق)

مدیر هفته نامۀ استوار.

طهماسبی در سال 1319 ق مطابق با 1280 ش در قم متولد گردید.

خدمات مطبوعاتی

وی پس از طی تحصیلات در علوم دینی،رو به خدمات مطبوعاتی آورد و آن را از سال 1314 ش آغاز کرد و در سال مذکور هفته نامۀ«استوار»را در قم انتشار داد که سالهای متمادی ادامه داشت.

او دارای مشی آزادی خواهانه و مدافع راستین مردم بود،به همین علت مورد تعرض جرح و شتم مخالفین واقع شد،ولی همچنان به اصول افکار خود پایبند بود.

وی در روز جمعه /22رجب1395/ ق مطابق با /10مرداد1354/ ش درگذشت و پیکرش در قبرستان شیخان قم به خاک سپرده شد.

منابع

1-چهرۀ مطبوعات معاصر 192 و 237.

2-رجال قم 86.

سیّد ابو الفضل مجاهدی بروجردی

اشاره

(1306-1378 ق)

حاج سید ابو الفضل مجاهدی فرزند سید محمّد رحیم و نوۀ سید محمّد کاظم بروجردی،از فضلا و محققان متبحر بود.

تولدش در سال 1306 ق در بروجرد اتفاق افتاد.

ص:246

وی عالمی خبیر و مورخی بصیر و در مکارم اخلاقی مخصوصا عزّت نفس و مناعت طبع و صراحت لهجه،زبانزد همگان بود.مدتی در محضر آیت اللّه شیخ محمّد حسین غروی و سپس در حوزۀ درس آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی استفاضه کرد.و در کوی« دودانگه»بروجرد در«مسجد سرپل»به اقامۀ جماعت و گفتن تفسیر و تدریس طلاب و تبلیغ معارف اسلامی اشتغال داشت.

مجاهدی در روز چهارشنبه اول/ ربیع الثانی1378/ ق مطابق با /23مهر1337/ ش در بروجرد درگذشت.پیکرش را به قم حمل و در وسط قبرستان حاج شیخ به شمارۀ(19281)دفن کردند.

فرزندانش:

1-سید ابو الحسن 2-سید عبد اللّه 3-سید محمود مجاهدی.

منبع

1-تاریخ بروجرد 564/2.

سیّد ابو الفضل نبوی قمی

اشاره

(1344-1412 ق)

حاج سید ابو الفضل فرزند علامه سید علی و نوه سید عبد الهادی حسینی نبوی قمی،از علمای و گویندگان برجستۀ حوزۀ علمیۀ قم بود.

ص:247

ایشان در /24رجب1344/ ق در قم دیده به جهان گشود.

در حوزه علمیه قم

پس از طی دوره مقدمات،سطوح را نزد آیات:شیخ یوسف شاهرودی، شیخ محمّد علی حائری کرمانی،شیخ عباسعلی شاهرودی،شیخ فاضل لنکرانی و سید محمّد داماد یزدی تلمذ کرد.در ضمن هیئت و نجوم را از محضر میرزا محمّد اردبیلی«ظاهری»و شیخ محمّد محققی لاهیجی و علم فلسفه و کلام را نزد شیخ علی حکمی«ناسوتی» و سید محمّد حسین تبریزی«علامۀ طباطبائی»و رجال را در محضر آیت اللّه سید شهاب الدّین مرعشی آموخت.

دروس خارج در قم و نجف اشرف

دروس خارج را از محضر آیات:سید محمّد حجت کوه کمری،سید صدر الدّین صدر و سید محمّد تقی خوانساری استفاده نمود.سپس به نجف اشرف عزیمت کرد و از محضر آیت اللّه میرزا عبد الهادی شیرازی،سید محسن طباطبائی حکیم،شیخ حسین حلی،سید محمود شاهرودی و سید ابو القاسم خوئی بهره مند گردید.آنگاه به قم مراجعت نمود و سالهای متمادی از محضر آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی و آیت اللّه شیخ عبد النبی عراقی نهایت استفاده را برد و به درجه اجتهاد دست یافت.

وی دارای اجازاتی از آیات:طباطبائی بروجردی،خوانساری،عراقی،سید

ص:248

حسن فرید اراکی،سید محمّد حجت،حاج آقا بزرگ تهرانی،میرزا عبد الهادی شیرازی و شیخ حسین حلی بود.

سید سندی طباطبائی کربلائیسید ابو الفضل نبویمؤلّف

از آثار او

1-ارغام المبارز فی اثبات المعاجز.

2-اشعه ای از سورۀ نجم.

3-إضاءة السراج فی اثبات المعراج.

4-الکوکب الدری فی شرح حدیث عنوان البصری.

5-المقالات النبویة فی جواب بعض الشبهات الدینیة.

6-امرای هستی در ولایت تکوینی.

7-أسرار العوالم فی مصاحبة موسی علیه السّلام مع العالم.

8-بدر الدجی فی شرائط الدعاء.

9-تفسیر سورة البلد.

10-تفسیر سورة التّین.

ص:249

11-تفسیر سورة الضحی.

12-تفسیر سورة العصر.

13-تفسیر سورة الفجر.

14-تفسیر سورة یوسف علیه السّلام.

15-تقریرات اصول عراقی،در چهار جلد.

16-تقریرات فقه و اصول بروجردی،در هفت جلد.

17-جامع الانوار فی اثبات التوحید.

18-جلاء القرآن در ردّ کتاب«اعجاز قرآن»(از نیازمند شیرازی).

19-حاشیه بر رساله عسر و حرج(از آشتیانی).

20-حاشیه بر مکاسب.

21-حاشیه بر منظومۀ سبزواری.

22-حاشیة علی العروة الوثقی.

23-حقوق زن و مرد در اسلام.

24-حلیة الوسمة فی حقیقة العصمة.

25-حواشی علی کتب السنگلجی.

26-حیاة الفؤاد فی اثبات المعاد.

27-درس سخنوری،در ماههای رمضان و محرم و صفر،در سه جلد.

28-دیوان اشعار(عربی و فارسی).

29-رسالة فی اعتراف الاعداء بعظمة الاسلام.

30-رسالة فی اعتراف المخالفین بفضائل علی علیه السّلام.

31-رسالة فی عدم توقف حجیة الخبر الواحد علی حصول الظن.

32-شرع مؤبد در خاتمیت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلم.

33-صحو المعلوم فی ردّ کتاب محو الموهوم(از سنگلجی).

34-غالیة الدرر فی مصبّ قاعدة الضرر.

ص:250

35-فلسفۀ احکام عبادات و معاملات،در چند جلد.

36-فیض الرحمن فی العلوم المکتسبة من القرآن.

37-کشف الارتیاب فی أدلة الحجاب.

38-کمال الایمان فی اثبات وجود صاحب الزمان(عجل اللّه فرجه).

39-کمونیسم از نظر عقل و اسلام.

40-لآلی منثور در تفسیر سورۀ طور.

41-لب اللباب فی حکم المعاشرة مع أهل الکتاب.

42-مجالس وعظ و ارشاد،در هفت جلد.

43-مخزن الاسرار فی اثبات النبوة.

44-مرتع الافکار فی تفسیر انا انزلنا.

45-معدن الآثار فی ضبط الحکم و الاخبار.

46-معراج پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلم از نظر عقل و شرع.

47-مقصد الابرار فی اثبات الامامة.

48-نور الآفاق فی مباحث الاخلاق.

سجایای اخلاقی

مرحوم نبوی از اساتید حوزۀ علمیۀ قم بود و عده ای از فضلا را تربیت کرد و زحمت زیادی در این راه کشید.او در«مسجد حسین آباد»شمیران تهران به اقامۀ جماعت و افاضه و ارشاد می پرداخت.

آن مرحوم در اواخر عمر در انزوا بسر می برد و بینایی خود را کم کم از دست داد و در اثر محبت به آقایان عرب زبان به حسینیۀ نجفیها می رفت.با علمای معروف هم رفت و آمدی داشت.

درگذشت

ایشان سرانجام در صبح روز شنبه /8جمادی اول1412/ ق مطابق با /25آبان/

ص:251

1370 ش در سن 68 سالگی در قم درگذشت و در قبرستان باغ بهشت دفن شد.

منابع

1-تاریخ حکماء و عرفاء متأخر بر صدر المتألهین 119.

2-دایرةالمعارف تشیّع 573/4.

3-رجال قم 165.

4-گنجینۀ دانشمندان 282/2.

5-مؤلفین کتب چاپی 217/1.

شیخ ابو الفضل نجفی اصفهانی«قدسی»

اشاره

(1322-1402 ق)

حاج شیخ ابو الفضل فرزند میرزا عبد الحسین اصفهانی،معروف به«نجفی قدسی»از دانشمندان و اساتید تهران بود.

پدرش از ادبا و شعرا و فرهنگیان بنام اصفهان و مؤسس مدرسۀ قدسیه در این شهر بود.از آثار او:1-تحفة الفاطمی 2-کتاب شرعیات.وی در سال 1287 ق متولد و در /5صفر1366/ ق در اصفهان درگذشت و در تکیه تویسرکانی مدفون گردید.شرح حالش در کتابهای:1-رجال اصفهان 38،2-شعرای معاصر اصفهان 375،3-تذکرة القبور یا دانشمندان و بزرگان اصفهان 409 آمده است.

شیخ ابو الفضل در سال 1322 ق مطابق با 1283 ش در اصفهان دیده به جهان گشود.

وی دورۀ دبیرستان را در مدرسۀ گلبهار به پایان برد و زبان فرانسوی را به خوبی آموخت.سپس به تحصیل علوم دینی پرداخت و پس از سپری کردن مقدمات، دورۀ سطح را نزد اساتیدی چون:شیخ علی یزدی،میرزا ابو الهدی کلباسی و حاج آقا رحیم ارباب(نیز از محضر ایشان علم درایه و رجال کسب نمود)بیاموخت.آنگاه در سال 1348 ق به نجف اشرف رهسپار شد و دروس خارج را از محضر آیات:

ص:252

سید جمال الدّین گلپایگانی،سید محسن طباطبائی حکیم و سید محمود شاهرودی استفاده نمود.

و پس از بیست و پنج سال اقامت در آن دیار در سال 1373 ق به ایران بازگشت و در تهران رحل اقامت افکند و در آنجا«مسجد یاسین»را تأسیس و به ارشاد و هدایت و بیان تفسیر قرآن کریم و سایر امور دینی اهتمام ورزید.

از آثار او

1-الدّمعة الساکبة،به فارسی دربارۀ امام زمان«عج».

2-فضائل قرآن و عترت علیهم السّلام،1360 ش،تهران،رقعی،420 ص.

شیخ ابو الفضل نجفی«مسجد شاهی»

اشاره

(1309-1391 ق)

حاج شیخ ابو الفضل نجفی فرزند آیت اللّه شیخ محمّد علی ثقةالاسلام اصفهانی مسجد شاهی و برادر آیت اللّه شیخ مهدی نجفی«مسجد شاهی»بود.

وی در سال 1309 ق در اصفهان متولد گردید.

شخصیت و تحصیلات

مرحوم شیخ محمّد علی معلم حبیب آبادی در«مکارم الآثار»در ضمن بیان احوالات ثقةالاسلام ،درباره شیخ ابو الفضل می نویسد:

«از اعیان رجال عصر در اصفهان است و در علوم تاریخ و حوادث جهان و برخی از علوم اسلامی و مقتضیات زمان و معاشرت با ابناء آن بصیرتی شایان دارد».

ایشان در سال 1347 ق در نجف اشرف بود و مدت دو سال از محضر آیت اللّه شیخ ضیاء الدّین عراقی در فقه و اصول بهره مند شد و دارای اجازاتی از علمای وقت که از جملۀ آنان آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی بود.

ص:253

درگذشت و اعقاب

ایشان در ظهر روز جمعه /25ربیع اول1391/ ق مطابق با /31اردیبهشت/ 1350 ش در سن 82 سالگی در اصفهان درگذشت و پیکرش در ایوان مجاور قبر شیخ فضل اللّه نوری در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

نامبرده،داماد عموی خود آیت اللّه حاج آقا جمال الدّین اصفهانی«مسجد شاهی»بود و چند فرزندی از وی باقی ماند و نویسنده معروف و معاصر آقای«دکتر محمّد مهریار»استاد دانشگاه اصفهان یکی از فرزندان ایشان است.

منابع

1-تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان 24/3.

2-مکارم الآثار 1976/6.

میرزا ابو الفضل نجم آبادی

اشاره

(1317-1385 ق)

حاج میرزا ابو الفضل فرزند علامه شیخ محمّد تقی و نوۀ آیت اللّه شیخ هادی نجم آبادی،از دانشمندان و اساتید معروف تهران بود.

ایشان در سال 1317 ق در تهران دیده به جهان گشود.

وی پس از طی مقدمات علوم عربی صرف و نحو در مدرسۀ شیخ هادی (جدّش)به فراگیری سطح خدمت پدر ارجمندش و شیخ مسیح طالقانی در مدرسۀ مروی پرداخت.بعد از فراغت از این مرحله،معقول را از محضر حاج فاضل عراقی در مدرسۀ سید نصر الدّین و سید محمّد فاطمی قمی آموخت.سپس دروس خارج را خدمت علامه سید محمّد تنکابنی-که از اکابر محققان و اساتید بود-استفاده نمود.

نجم آبادی در سال 1342 ق که پدرش وفات یافت،به عزم حج بیت اللّه الحرام و اقامت در عتبات عالیات از تهران خارج و پس از سفر حج در نجف اشرف متوقف

ص:254

شد و به ادامۀ تحصیل و تکمیل معلومات خویش نزد فقهایی چون:میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ ضیاء الدّین عراقی و سید ابو الحسن اصفهانی پرداخت و از محضر ایشان موفق به دریافت اجازه گردید و قبل از مراجعت به تهران سفرهای تحقیقی به بلاد عربی از جمله مصر داشت و در سال 1349 ق به زادگاهش مراجعت کرد و در محلۀ سنگلج و حسن آباد و مسجد جدّش شیخ هادی به تدریس و ترویج مردم پرداخت.

وی در سال 1367 ق مطابق با 1327 ش در مدرسۀ عالی سپهسالار(استاد مطهری)به تدریس متون سطح اعم از رسائل و مکاسب و کفایه و نیز شرح منظومه اشتغال پیدا کرد و شاگردان فاضلی تربیت نمود.

از آثار قلمی اش

1-ادلۀ عقلیه(تقریرات نائینی).

2-ترجمۀ کتاب المراجعات(اثر علامه شرف الدّین).

3-تقریرات عراقی.

4-خلل الصلاة(تقریرات نائینی).

5-خیارات(تقریرات نائینی).

6-ردّ مادیگری یا توحید نجم آبادی.

7-سعادت چیست و سعادتمند کیست؟

8-غصب(تقریرات نائینی).

9-قضاء(تقریرات نائینی).

10-کشکول.

11-مباحث الفاظ(تقریرات نائینی).

علامه نجم آبادی سرانجام در روز یکشنبه /25شعبان1385/ ق مطابق با 28 /آذر1344/ ش در سن 68 سالگی بدرود حیات گفت و پیکرش به قم حمل و در

ص:255

حرم حضرت معصومه علیها السّلام-مسجد بالاسر در جوار مزار حاج شیخ عبد الکریم حائری-به خاک سپرده شد.

منبع

1-زندگینامۀ آیت اللّه حاج شیخ هادی نجم آبادی 66.

شیخ ابو القاسم اصفهانی

اشاره

(1304-1384 ق)

شیخ ابو القاسم فرزند عبد الرزاق اصفهانی،از علما و بزرگان حوزۀ قم بود.

او در سال 1304 ق در اصفهان متولد شد.

در حوزه اصفهان

وی در روزگار صباوت دبیر تجارتخانه ای بود و از سال 1320 ق موفق به تحصیل علوم دینی گشت و مقدمات را نزد میرزا ابو القاسم زفره ای و سطوح را نزد شیخ علی مسگر یزدی، سید محمّد صادق خاتون آبادی،سید مهدی درچه ای و سید محمّد باقر درچه ای،و دروس حکمت را نزد ملا عبد الکریم گزی و ملا محمّد کاشی،و ریاضیات را نزد ملا طاهر اصفهانی تلمذ کرد.

هجرت به حوزه نجف اشرف

در سال 1325 ق به نجف اشرف رهسپار شد و دروس خارج را از محضر آیات:

ص:256

شیخ محمّد کاظم خراسانی،سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی،سید محسن کوه کمری،سید محمّد فیروزآبادی و سید ابو الحسن اصفهانی و حکمت معقول را نزد میرزا محمود اهری،شیخ احمد شانه ساز شیرازی و شیخ ابراهیم اردبیلی استفاده نمود.

مراجعت به ایران و اقامت در قم

در سال 1336 ق به اصفهان مراجعت کرد و به تدریس و هدایت اشتغال ورزید و در سال 1341 ق در قم رحل اقامت افکند و به تدریس و افاضه و استفاده از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی پرداخت.

از آثار او

1-حاشیة علی کفایة الاصول.

2-رسائل فی الفقه.

3-رسائل فی النحو.

سرانجام در روز دوشنبه /6شوال1384/ ق مطابق با /19بهمن1343/ ش درگذشت و در قبرستان شیخان قم مدفون شد.

منابع

1-آثار الحجة 38/2.

2-آینۀ دانشوران 207.

3-گنجینۀ دانشمندان 75/2.

سیّد ابو القاسم جواهری تهرانی

(ح 1294-1374 ق)

سید ابو القاسم حسینی تهرانی معروف به«جواهری»از فضلا و معاریف قم بود.

وی در حدود سال 1294 ق در تهران به جهان آمد.

ص:257

جواهری در اوایل زندگی به شغل جواهرسازی اشتغال داشت سپس به تحصیل روآورد و به همین خاطر رهسپار حوزۀ علمیۀ قم شد و دروس خارج را ابتدا از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و پس از او از حضرات آیات:سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری و سید حسین طباطبایی بروجردی استفاده کرد.نامبرده سالها در محلۀ سیدان(صبح ها)و مسجد جامع قم به اقامۀ جماعت و هدایت اشتغال داشت.

ایشان در سال 1374 ق در قم در حدود سن 80 سالگی بدرود حیات گفت و پیکرش در انتهای قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

فرزندانش:که همگی مرحوم شدند عبارت بودند از:

1-حجة الاسلام سید عبد الرسول،از فضلای تهران بود و در امامزاده یحیی علیه السّلام مدفون است.

2-حجة الاسلام سید حسن،شاگرد حضرات آیات:سید محمّد کوه کمری و سید حسین طباطبایی بروجردی و سید محمّد رضا گلپایگانی بود.او در سال 1322 ق در تهران متولد شد و در اواخر/شعبان1419/ ق در قم درگذشت و در قبرستان باغ بهشت-مقبره العلماء-مدفون گردید.حجة الاسلام و المسلمین سید محمّد تقی جواهری امام جمعۀ فعلی نائین فرزند ایشان است.وی در سال 1363 ق مطابق 1323 ش در قم به دنیا آمد و مقدمات و بخشی از سطح را همان جا آموخت.در سال 1382 ق به نجف اشرف رفت و یک سال از درس کفایه حضرات آیات:شیخ صدرا بادکوبه ای و سید کاظم مرعشی(اخوان مرعشی) استفاده کرد.سپس به قم بازگشت و خارج را از محضر آیات:سید محمّد داماد یزدی،شیخ مرتضی حائری،میرزا هاشم آملی و سید محمّد رضا گلپایگانی و حکمت را از شیخ مرتضی مطهری،شیخ عبد اللّه جوادی آملی و شیخ حسن حسن زاده آملی بهره مند گردید.وی پس از پیروزی انقلاب به نایین رفت و سپس به

ص:258

سمت امام جمعه منصوب گردید.

از آثار او:فروع العلم الاجمالی،الخمس،صلاة المسافر،صلاة الجمعة، تقریرات الاصول(درس داماد)،مدیریت اسلامی،رسالۀ در عدم تحریف قرآن، شرح حال ملا صدرا و حرکت جوهریه.

3-سید علی اکبر،4-سید حسین،5-سید باقر،و دو دختر.

منابع

1-آثار الحجة 83/2.

2-گنجینۀ دانشمندان 113/2.

3-مصاحبه با سید محمّد تقی جواهری به تاریخ یکشنبه /2صفر1421/ ق.

شیخ ابو القاسم حجتی گیلانی

اشاره

(-1385 ق)

حاج شیخ ابو القاسم فرزند شیخ محمّد حسین و نوۀ آقا محمّد علی حجتی رشتی،از علما و بزرگان حوزه قم بود.

او در«لشت نشا»رشت گیلان دیده به جهان گشود.

هجرت به نجف اشرف

پس از تحصیل مقدمات در سن 17 سالگی به نجف اشرف مشرف شد و سطوح را خدمت آیات:شیخ عبد الحسین رشتی،میرزا آقا اصطهباناتی و میرزا فتاح شهیدی تبریزی تلمذ نمود و درس خارج را از محضر آیات:شیخ الشریعۀ اصفهانی،شیخ شعبان گیلانی،میرزا محمّد حسین نائینی و سید ابو الحسن اصفهانی بهره مند شد.

وی پس از دوازده سال اقامت و استفادۀ علمی به گیلان مراجعت نمود و به تدریس و ترویج مذهب و اقامه جماعت و هدایت مردم رشت پرداخت،که مدت

ص:259

20 سال طول کشید و عاقبت به قم مهاجرت کرد و در دروس آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی شرکت جست.

از آثار او

1-المسلک العالی فی فروع العلم الاجمالی.

2-تفسیر سورۀ یوسف علیه السّلام.

3-رساله ای در وجه تأمّلات مکاسب(از شیخ انصاری).

4-رسالة فی منجزات المریض.

5-شرح احوال ائمه علیهم السّلام.

6-شرح دعاء الصباح.

7-کتاب الصلاة.

درگذشت

نامبرده در روز سه شنبه /23محرم1385/ ق مطابق با /4خرداد1344/ ش درگذشت و در قبرستان شیخان قم مدفون گردید.

فرزندش،شیخ حسن حجتی از سخنوران و گویندگان جوان بود که در روز چهارشنبه /25ربیع الثانی1379/ ق مطابق با /5آبان1338/ ش در جاده قم-اصفهان در اثر تصادف درگذشت و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد و این پدر و پسر در کنار یکدیگر دفن شدند.

منابع

1-آثار الحجة 80/2.

2-تاریخ علما و شعرای گیلان 128.

3-گنجینۀ دانشمندان 133/2.

4-مقدمۀ کتاب المسلک العالی(تألیف صاحب شرح حال).

ص:260

سیّد ابو القاسم روحانی قمی

اشاره

(1316-1384 ق)

حاج سید ابو القاسم فرزند آیت اللّه سید صادق روحانی قمی،از دانشمندان و بزرگان قم بود.

وی در سال 1316 ق در قم متولد گردید.

وی پس از طی مقدمات و سطوح در زادگاه خود،در سال 1337 ق به نجف اشرف مهاجرت کرد و دروس عالی فقه و اصول را از محضر آیات:

میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ ضیاء الدّین عراقی و سید ابو الحسن اصفهانی استفاده نمود.آنگاه به قم مراجعه کرد و به خدمات دینی و اجتماعی و اقامۀ جماعت در مسجدهای:امام حسن عسکری علیه السّلام و چهارمردان اشتغال ورزید.

نامبرده در امر مرجعیت و ترویج اعلمیت آیت اللّه بروجردی نقش فعالی داشت.

همین طور در سایر امور خیریه و کمک به مستمندان و رفع نیازهای آنان،از پیشتازان بود.

ایشان در روز یکشنبه /27رمضان1384/ ق مطابق با /11بهمن1343/ ش در سن 68 سالگی درگذشت و جسدش در قبرستان شیخان جوار تربت پدر ارجمند خود به خاک سپرده شد.

ص:261

فرزندانش:

1-سید فضل اللّه،2-سید محمّد علی،3-سید مهدی،4-سید محمّد باقر 5-سید محمّد صادق.

منابع

1-آثار الحجة 37/2.

2-اطلاعات شخصی مؤلّف.

3-رجال قم 87.

4-گنجینۀ دانشمندان 337/1.

ابو القاسم سحاب تفرشی

اشاره

(1304-1376 ق)

ابو القاسم فرزند محمّد زمان فمی تفرشی مشهور و متخلص به«سحاب»،از رجال علمی و مشاهیر فرهنگی ایران بود.

وی در رجب1304/ ق در روستای«فم»واقع در حومۀ تفرش،زاده شد.

نامبرده تحصیلات مقدماتی را در شهرستان تفرش نزد سید محمّد امام جمعه و سید علی اکبر سجادی آموخت و در سال 1324 ق جهت ادامۀ تحصیلات عالی خود به تهران رفت و در مدرسۀ مروی از محضر آیات:میرزا ابو القاسم فاضل تفرشی،شیخ علی نوری،شیخ باقر معز الدوله تهرانی و سید عبد الرحیم دماوندی در رشته های فقه و اصول و حکمت استفاده نمود.

استاد سحاب،از سال 1349 ق مطابق با 1309 ش وارد وزارت فرهنگ گردید و در دبیرستانها و دانشسرای تهران به تدریس ادبیات فارسی و زبان انگلیسی اشتغال ورزید.همچنین مدتی مدیر داخلی مجلۀ«تعلیم و تربیت»بود و سرانجام به معاونت ریاست کتابخانۀ ملّی برگزیده شد.

ص:262

آثار ایشان به شرح زیر است:

1-آداب جمعه(ترجمه).

2-اسرار حج(از شهرستانی-ترجمه).

3-اقوال اروپائیان دربارۀ قرآن.

4-بیداری امت در اثبات رجعت(ترجمه).

5-تاریخ ادبیات عمومی(ترجمه).

6-تاریخچۀ زندگانی شاه عباس کبیر.

7-تاریخ حبشه(ترجمه).

8-تاریخ عصر جعفری یا زندگانی امام جعفر صادق علیه السّلام،در دو جلد.

9-تاریخ قرآن(ترجمه).

10-تاریخ مدرسۀ عالی سپهسالار.

11-تاریخ نقاشی در ایران(ترجمه).

12-تدبیر منزل.

13-جغرافیای آسیا(ترجمه).

14-جمعه یا عید با عظمت مسلمین(ترجمه).

15-دانشکده.

16-دیوان اشعار.

17-رسالۀ حی بن یقظان پسر طبیعت(ترجمه).

18-زندگانی ابو علی سینا.

19-زندگانی حضرت خامس آل عبا علیهم السّلام،در دو جلد.

20-زندگانی حضرت علی بن موسی الرضا علیه السّلام.

21-زندگانی حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام.

22-زندگانی عسکریین علیهم السّلام و تاریخچۀ سامرا.

ص:263

23-سرور الفؤاد یا زندگانی امام جواد علیه السّلام.

24-سفرنامۀ کار پنتر(ترجمه).

25-سقیفه و اختلاف در تعیین خلیفه(ترجمه).

26-فرهنگ خاورشناسان(ترجمه).

27-فنون اسلامی(ترجمه).

و اکنون توجه خوانندگان را به مقاله ای که در روزنامۀ ایران مورخ /16خرداد/ 1377 ش در شرح حال ایشان به قلم فرح خادم المله به چاپ رسیده جلب می کنیم:

مرحوم ابو القاسم سحاب،شصت سال پیش،هنگامی که نیم قرن از زندگی خود را پشت سر گذاشته بود مؤسسه ای را پی افکند که با تهیه چاپ و انتشار نقشه های جغرافیایی به دست دانشمندان و جغرافی دانان ایرانی،ایران را از نقشه کشان بیگانه بی نیاز کرد.

یک نگاه به خط سیر زندگی این مرد بزرگ می تواند در ایران امروز برای خیلی از آنها که ایران را به خاطر ایران و ایرانی می خواهند،الگو باشد.

112 بهار پیش تر،در سال 1265 ش در روستایی به نام«فم»در حومۀ تفرش پسری به دنیا آمد که ابو القاسم نام گرفت.

آن زمان شاید پدر دهقانش نمی دانست کودک او در آینده منشاء چه خدماتی خواهد شد،اما قطعا می دانست او پیشرفت می کند و موفق می شود.زیرا او بارها دیده بود که کودک سه ساله اش به مکتب خانه می رود و رفتار بچه های هفت-هشت سالۀ مکتب را نگاه می کند.دیده بود فرزندش به مکتب نرفته،الفبا می داند و برخی لغات را می نویسد.عشق ابو القاسم به تحصیل،پدر را مجبور کرد با صرفه جویی و قناعت فرزندش را به مکتب بفرستد.

ابو القاسم در مدت کوتاهی نزد ملا حسین شاه میری عمّ جزء،نصاب الصبیان، جامع المقدمات،تاریخ معجم و چند کتاب دیگر را فرا گرفت. دوازده ساله بود که معلم چند شاگرد در مکتب ملا حسین شاه میری شد.سپس به محضر امام جمعه و

ص:264

سید علی اکبر سجادی-که دو عالم بزرگ تفرشی بودند-شرفیاب شد.با اینکه خط خوشی داشت نزد مرحوم میرزا عباس قلی،خوشنویس معروف تفرشی به تکمیل خط پرداخت و نستعلیق،نسخ،ثلث،شکسته و شکسته نستعلیق را به خوبی یاد گرفت.

بیش از سه سال نگذشته بود که ابو القاسم در علوم عقلی و نقلی،فقه،اصول، کلام،حکمت،تفسیر و تاریخ اسلام تسلط یافت.

اعتماد مردم به ابو القاسم به دلیل صداقت و نجابتش موجب شده بود بسیاری از اهالی تفرش از او برای تدریس خصوصی فرزندشان در خانه دعوت کنند.

در یکی از این مجالس با سناء الدوله«دبیرمنش»،سیاستمدار و دانشمند تفرشی آشنا شد و تدریس فرزندان او و برادرش را به عهده گرفت.ابو القاسم در کنار تدریس،لحظه ای از آموختن غافل نشد و نزد دبیرمنش زبان فرانسه آموخت.او با قبول این پیشنهاد،ضمن تدریس فرزندان دبیرمنش از کتابخانۀ شخصی او که کتابها و مدارک خارجی زیاد داشت بهره های فراوان برد.در این دوره بود که ابو القاسم «سحاب»را به عنوان نام خانوادگی برای خود برگزید.

بعدها ابو القاسم سحاب به اتکای تجربیات و دانشی که پس از آشنایی با دبیر تفرشی به دست آورده بود،مدرسه ای به سبک تازه تأسیس کرد.این مدرسه دارای کلاسهای دخترانه بود و ازاین جهت شاید بتوان آن را نخستین مدرسه دخترانه در منطقۀ محرومی از کشور دانست.

ابو القاسم در بیست سالگی با دختر خاله اش معصومه خانم ازدواج کرد.پس از ازدواج به اتفاق سراج السلطان حجازی به تهران آمد و به تکمیل معلومات خود در محضر حاج فاضل تفرشی و چند تن از علمای طراز اول تهران پرداخت.همچنین در«مدرسۀ آلیانس فرانسز»زبان و ادبیات فرانسوی را به طور کامل فرا گرفت و به دنبال آن«تاریخ عمومی جهان»و چند کتاب دیگر را به فارسی ترجمه کرد.در سال 1299 ش به تقاضای شیخ جلال نهاوندی(که از بزرگان نهاوند بود)و همچنین به موافقت وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه به ریاست ادارۀ معارف ثلاث

ص:265

(در آن زمان به شهرستانهای ملایر،تویسرکان و نهاوند ثلاث می گفتند)برگزیده شد و برای تأسیس مدارس جدید و سروسامان دادن به اوضاع مدارس به نهاوند اعزام شد.

در نهاوند با کوشش زیاد،زبان انگلیسی را نزد دکتر حسین حجازی آموخت و در مدت کوتاهی مقالات علمی و رساله های گوناگونی از جمله«مجموعۀ جغرافیا» و جلد اول«سفرنامۀ کارپنتر»-جهانگرد معروف-را به فارسی برگرداند.

سحاب،پس از بازگشت از نهاوند در مدارس:اشراف،ایران،سیروس و کمالیه تهران به تدریس مشغول شد.وی پیش از سال 1317 ش مدتی معاون کتابخانۀ ملی ایران بود.

نگارش مقاله های فراوان برای نشریات:طوفان«هفتگی،تهران»،ستارۀ جهان،شفق سرخ،قانون،تجدد ایران،حبل المتین«کلکته»،رستاخیز،عصر گلشن«تهران»و مجلۀ تعلیم و تربیت در دهه های 1320 و 1330 ش فصل دیگری از فعالیت های اوست.

سحاب،به جغرافیا علاقه زیاد داشت و آن را کلید درهای جهان می دانست.در آن دوره که امکان تهیه نقشه در ایران به صورت رنگی وجود نداشت،سحاب همیشه آرزو می کرد،به یاری خدا این نیاز کشور را برطرف سازد.آرزو داشت با تأسیس یک مؤسسۀ تهیه نقشه،کشور را از خارجی ها در این زمینه بی نیاز کند.

ابو القاسم سحاب پس از 70 سال تلاش بی وقفه در عرصه های علمی،در /21 دی1335/ ش در اثر بیماری قلبی درگذشت و در کتابخانۀ آستانۀ مقدسۀ حضرت معصومه علیها السّلام در قم به خاک سپرده شد.

از ابو القاسم شاگردانی به جای مانده است که منشاء خدمات علمی بزرگی در جامعه شده اند.فرزندش عباس سحاب،بزرگترین شاگرد پدر است که دانش نقشه کشی کارتوگرافی در ایران مرهون خدمات ارزندۀ اوست.

از ابو القاسم سحاب علاوه بر صدها مقاله در مطبوعات داخلی و خارجی و دیوان شعر،هفتاد جلد کتاب در زمینۀ علوم دینی،سیاسی و علمی به جای مانده است.«فلسفه و اسرار حج»و«زندگانی امام حسین»علیه السّلام از جمله کتابهای تحقیقی-

ص:266

دینی اوست.تا به امروز تنها 24 عنوان از مجموع کتابهای این بزرگ مرد چاپ شده است.امید می رود با تلاش ارزندۀ بازماندگان آن مرحوم دیگر آثار چاپ نشدۀ وی نیز تنظیم و چاپ شود.

ایشان سرانجام در روز جمعه /9جمادی الثانی1376/ ق مطابق با /21دی/ 1335 ش در 72 سالگی براثر بیماری قلبی درگذشت و پیکرش در کنار کتابخانه آستانۀ حضرت معصومه علیها السّلام(صحن مبارک)به خاک سپرده شد.

منابع

1-الذریعة 87/4 و 44/8 و 51/12 و 53 و 57 و 207.

2-روزنامه ایران،سال چهارم،شمارۀ 961،صفحۀ 11،مورخ /16خرداد1377/ ش.

3-فهرست کتابخانۀ آستان قدس رضوی 232/5.

4-مؤلفین کتب چاپی 255/1.

5-نامداران اراک 91.

6-نقباء البشر 68/1.

شیخ ابو القاسم شاهنجرینی«ربّانی»

اشاره

(-1398 ق)

حاج میرزا ابو القاسم فرزند علامه ملا طاهر شاهنجرینی همدانی،ملقب به «ربانی»از دانشمندان و بزرگان معاصر بود.

در حوزه نجف اشرف

وی تحصیلات عالی خود را در نجف اشرف نزد آیت اللّه میرزا محمّد حسین نائینی به انجام رسانید و مدت هشت سال در آن سامان توقف داشت،آنگاه به خطۀ همدان مراجعت کرد.

ص:267

در مدرسۀ علمیۀ شاهنجرین

در کتاب تاریخ مفصل همدان،در بخش معرفی مدارس دینی و مساجد همدان،«مدرسۀ شاهنجرین»را چنین توصیف می نماید:

«این مدرسه در قصبۀ«شاهنجرین»از بلوک«درجزین» به وسیله یکی از محترمین بنا شده و آیت اللّه حاج میرزا ابو القاسم شاهنجرینی،پس از مراجعت از نجف اشرف تکمیل علوم اسلامی به تربیت و تعلیم طلاب پرداخت ولی ادامه نداد و به همدان هجرت نمود.

پس از آن مرحوم حاج میرزا حسن رازینی از علما موجه درجزین از آن سرپرستی کرد و طلابی را تربیت نمود او نیز عاقبت آن را رها کرد.در حال حاضر بی استفاده مانده است».

نامبرده پس از استقرار در همدان جزو اساتید«مدرسۀ زنگنه»به شمار آمد و در اواخر عمر خود به تهران رفت و در آنجا مشغول خدمات دینی و مذهبی گردید.

از آثار او

1-خلل الصلاة.

2-صلاة الجماعة.

3-صلاة المسافر.

4-کتاب الشهادات.

5-کتاب القضاء.

پنج کتاب فوق از تقریرات استاد خود«نائینی»است که تاکنون به چاپ نرسیده اند.

6-اصول الفقه(دورة کاملة-تقریرات النائینی)

درگذشت

ایشان در اوایل/ ذی الحجه1398/ ق مطابق با اواسط/آبان1357/ ش در تهران

ص:268

درگذشت و جنازه اش به قم حمل و در قبرستان وادی السلام به خاک سپرده شد.

منابع

1-تاریخ مفصّل همدان 188/1.

2-نقباء البشر 69/1

سیّد ابو القاسم طباطبائی قمی

(-1333 ق)

شیخ آقا بزرگ تهرانی در«نقباء البشر»،ایشان را چنین معرفی کرده است:

حاج میرزا ابو القاسم فرزند سید محمود فرزند محمّد فرزند علی طباطبائی قمی،عالمی جلیل القدر است.مدت زیادی در عتبات به تحصیل اشتغال داشت و در سامرا نزد مجدد شیرازی تلمّذ کرد و در حدود سال 1320 ق وفات کرد.

برادرانش:آقا احمد و آقا حسین و میرزا فخر الدّین و سید ابراهیم،همگی از دانشمندان و اجله هستند.

در کتاب«هدیة الرازی الی المجدد الشیرازی»در شمار شاگردان میرزای شیرازی،می نویسد:سید ابو القاسم فرزند سید محمود قمی،سالیانی در سامرا از بحث آیت اللّه شیرازی بهره می برد،و برادرش آقا حسین(ساکن مشهد رضوی)با او بود.بعد از مراجعت به ایران برادرش به نجف بازگشت.

در تاریخ قم درباره اش چنین آمده است:وی نیز از جمله علما و مجتهدین باتقوا و از شاگردان آیت اللّه سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی بود.ولی در این دار فانی چندان نپائید و در سال 1333 ق در قم مرحوم و در شیخان مدفون گردید.

طبق نوشتۀ ناصر الشریعة،میرزا ابو القاسم فرزند پنجمی سید محمود است.

منابع

1-تاریخ قم 249.

2-رجال قم 88.

ص:269

3-گنجینۀ دانشمندان 130/1.

4-نقباء البشر 75/1.

5-هدیة الرازی الی المجدد الشیرازی 64.

میرزا ابو القاسم طهوری همدانی«عمادزاده»

اشاره

(-1376 ق)

از فضلا و شعرای معروف همدان بود.

از آثار او

1-ملمع الطهور(شامل 3636 بیت اشعار به عربی و فارسی)،1377 ق، شهر ری،رقعی،143 ص.

نامبرده در روز جمعه /7رجب1376/ ق مطابق با /19بهمن1335/ ش درگذشت.پیکرش در قبرستان حاج شیخ قم با کد(13319)به خاک سپرده شد.

آقای علی طهوری،متوفای اوایل/بهمن1377/ ش فرزند ایشان بود.

منابع

1-بزرگان و سخن سرایان همدان 411/2.

2-مؤلفین کتب چاپی 264/1.

میرزا ابو القاسم علی مدد کنی

اشاره

(-1398 ق)

میرزا ابو القاسم علی مدد فرزند اکبر کنی،متخلص به«قطره»از شعرای معاصر بود.

از آثار او

1-دیوان قطره،1333 ش،کتابفروشی مصطفوی تهران،188 ص.

ص:270

2-مدایح و مراثی(اشعاری دربارۀ حضرت زهرا علیها السّلام).

3-یا قائم آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله،خورشید ولایت(اشعار)،1356 ش،قم دار النشر، 223 ص.

استاد علی مدد در روز پنجشنبه 10 /جمادی الثانی1398/ ق مطابق با 28 /اردیبهشت1357/ ش در اثر کهولت سن بدرود حیات گفت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان وادی السلام به خاک سپرده شد.

شیخ ابو القاسم قمی«صغیر»

اشاره

(-1352 ق)

حاج شیخ ابو القاسم فرزند ملا محمّد کریم قمی،ملقب به«صغیر»از علمای نامی و مدرسان حوزۀ علمیۀ قم بود.

هجرت به نجف اشرف

ایشان پس از طی مقدمات به تهران رهسپار و علوم عقلی و ریاضیات را نزد اساتید وقت تلمذ کرد.سپس به نجف اشرف عزیمت و از محضر آیات:میرزا حسین خلیلی تهرانی،ملا محمّد کاظم خراسانی و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی دروس عالی را کسب نمود.آنگاه به قم مراجعت کرد و در محلۀ سلطان «محمّد شریف»سکنی گزید و نماز جماعت را بر پا نمود و عمری را با پارسایی و زهد در کمال مناعت طبع به پایان رسانید.

ص:271

سجایای اخلاقی

مرحوم استاد ریحان یزدی در«آینۀ دانشوران»خود،می نویسد:«او از مدرسین و علمای قم هستند و در«مدرسۀ سیدان»فقه و اصول تدریس می کنند.این جناب عالمی است پارسای و سالها در عتبات مشرف بوده و از اساتید آن سرزمین استفاده کرد».

ایشان در روز سه شنبه /7جمادی اول1352/ ق مطابق با /7شهریور/ 1312 ش در قم درگذشت و جنازه اش در صحن حضرت معصومه علیها السّلام-کنار ایوان مقبرۀ وثوق الدوله،یعنی ورودی مقبره شماره 3 در صحن بزرگ-به خاک سپرده شد.

منابع

1-آثار الحجة 218/1.

2-آینۀ دانشوران 242.

3-الاجازة الکبیرة 542.

4-گنجینۀ دانشمندان 129/1.

5-نقباء البشر 73/1.

شیخ ابو القاسم قمی«کبیر»

اشاره

(1280-1353 ق)

حاج شیخ ابو القاسم که به«کبیر»ملقب گردید فرزند ملا محمّد تقی قمی،یکی از معاصران آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و از علمای بزرگ حوزۀ قم به شمار می رفت.

ولادت ایشان در سال 1280 ق در قم اتفاق افتاد.

تحصیلات

میرزا پس از سپری کردن مقدمات دروس سطح را از محضر آیات:شیخ محمّد

ص:272

حسن قمی«نادی»و ملا محمّد جواد قمی کسب علم نمود.آنگاه به تهران رفت و خدمت علامه میرزا محمّد حسن آشتیانی تحصیل کرد و در سال 1312 ق به نجف اشرف رهسپار شد و از محضر آیات:میرزا حسین خلیلی تهرانی،حاج آقا رضا همدانی،ملا محمّد کاظم خراسانی و سیّد محمّد کاظم طباطبائی یزدی استفاده کرد و به مراحل عالی علمی نایل گردید.سپس در سال 1322 ق به زادگاه خویش بازگشت و به تدریس و تصنیف و تحقیق پرداخت،و حوزۀ درسش محل استفادۀ فضلا و دانشمندان آن روز قم گردید و در مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام به اقامۀ جماعت اشتغال داشت.

نقش آن مرحوم در تأسیس حوزۀ قم

آیت اللّه سید مصطفی خوانساری نقل کردند:در سال 1340 ق که حاج شیخ عبد الکریم حائری ابتدا برای زیارت به قم آمده بودند،به منزل شیخ مهدی حکمی وارد شدند و میرزا محمّد ارباب و شیخ ابو القاسم قمی«کبیر»از ایشان دیدن کردند.

در آن مجلس،بحث علمی پیش می آید و این سه عالم با هم بحث می کنند.در بازگشت،آقای ارباب به آقای کبیر می گوید:حاج شیخ با ما فرق می کند هرکجا که باشد و حوزه تأسیس کند،حوزه در همان جا تشکیل خواهد شد.پس چه بهتر که در قم تشکیل گردد و ما قمی ها هم در آن سهیم باشیم.

آقای کبیر می فرماید:اتّفاقا من هم می خواستم همین را بگویم.لذا بنا می گذارند که

ص:273

برگردند و از حضور آقای حائری تقاضای ماندن بکنند و این کار را می کنند.

ترک هوا و احترام به سادات

سید مصطفی خوانساری نقل می کرد که:آقای کبیر به جمیع جهات،تارک هوا بود و در جلسه ای والد حاج آقا باقر فاطمی را جلو انداخت.یکی از علمای قم به او گفت:چرا آبروی ما را می بری؟!ایشان در جواب فرمود:می خواهی آبروی مرا جلوی پیغمبر خدا ببری؟!او سیّد است و باید مقدم داشته شود.

نمونۀ دیگر اینکه،او همسری علویه داشته که فوق العاده مورد احترام ایشان بود.به حدی که خود از نان جو استفاده می کردند.ولی مقید بودند که برای علویه، نان گندم تهیه کنند.

انصاف

از سید احمد مصطفوی قمی نقل شده است که:روزی شیخ ابو القاسم با فرد عالمی برخورد کرد و پس از سلام،قصد ورود به منزل او را داشت.آن شخص عذر خواست و گفت فردا در همین ساعت می توانید تشریف فرما شوید.شیخ برگشت و فردا در همان ساعت برای انجام کار خود بر آن عالم وارد شد.

پس از اتمام ملاقات،ما اعتراض کرده و گفتیم:چرا به منزل او آمدید،در حالی که دیروز آن گونه برخورد کرد.شیخ فرمود:او به دستور قرآن عمل کرد وَ إِنْ قِیلَ لَکُمُ ارْجِعُوا.

پرهیز از خودنمائی و فخرفروشی

از علامه سید احمد روحانی قمی نقل است که:شیخ ابو القاسم،در جلسه ای که پیرامون حدیثی بحث علمی در می گیرد شرکت می کند.ولی اظهار نظر نمی کند.

در جلسۀ دیگر دفتری را به حضار در همان جلسه می دهد تا مطالعه کنند.معلوم

ص:274

می شود شیخ،در مورد آن حدیث بحثهای عمیق و مهمی کرده،با این همه از سر تواضع در آن جلسه در بحث شرکت نکرده بود.

فقیه بزرگوار

بنا بر نقل علامه سید محسن امین در«أعیان الشیعة»ایشان:عالمی فاضل، فقیه،اصولی،باتقوا،زاهد،مشهور به فضل و گستردگی اطلاعات و دقت نظر بود.

حتی از نظر علمی به مرتبه ای بود که بعضی ایشان را بر حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی ترجیح می دادند.

موقعیت علمی میرزا تا بدانجا بود که حاج شیخ عبد الکریم گاهی در درس نظر ایشان را مطرح می ساخت،و دربارۀ آن بحث می نمود.با این حال میرزا،این فقیه زاهد و بی ریا از مقام و منصب و مرجعیت گریزان بود.و در هر فرصت مناسب از حائری یزدی ترویج می کرد و می فرمود:ما یک علمدار داریم و همگی باید دور او بچرخیم.نیز می گفت:نگاه به درب منزل حاج شیخ عبد الکریم هم ثواب دارد، شرکت در درسش هم ثواب دارد.

شیخ ابو القاسم قمی،فقیهی بود:ربّانی،متواضع،فروتن،تارک هوا،موحّد، مخلص،بی تکلف و مأنوس با فقرا و بی نوایان بود.خلاصه اینکه انسانی بود:کامل و الگو و مربّی اخلاق واقعی.

دکتر سید محمّد بهشتی،نقل می کرد که روزی از آیت اللّه خمینی پرسیدم:در زمان ورود شما به قم،در حوزه درس اخلاقی وجود داشت؟ایشان گفت:درس رسمی اخلاق نبود.اما نمونه های اخلاقی در حوزه،از قبیل:شیخ ابو القاسم قمی وجود داشت.انسان می توانست زندگی ایشان را الگو و سرمشق قرار دهد.

استاد بهشتی همچنین نقل کردند که آیت اللّه سید حسین طباطبائی قمی می فرمود:من منکر بودم که در این زمان با شرایط فعلی و فساد عمومی،آدم کامل پیدا شود.تا اینکه شیخ ابو القاسم را در قم دیدم و...یقین کردم در این عصر،هم

ص:275

انسان کامل و مؤمن حقیقی یافت می شود.

کیفیّت تدریس

یکی از شاگردان ایشان می گفت:با وجود اینکه علمیت آیت اللّه کبیر و خوش بیانی و دقت نظر ایشان،غیر قابل انکار بود.ولی نظر به اینکه درس او به کندی پیش می رفت و مسأله ای که عنوان می شد خیلی دیر به اتمام می رسید،لذا از نظر تعداد،کم شاگرد بود.

یکی دیگر از مطلعین نقل می کرد که:سبک درس ایشان،سبک درس میرزای شیرازی و شیخ محمّد کاظم شیرازی و شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی بود.

یعنی شاگردان با استاد حق بحث داشتند و در واقع،بحث ها بین الاثنینی بود.

فرزندان ایشان

علامه قمی با دختر استادش آیت اللّه شیخ محمّد حسن قمی(نادی- متوفای 1317 ق)ازدواج کرد و خداوند به وی فرزندانی داد.آنان عبارتند از:

1-شیخ محمّد علی،که در جوانی از دنیا رفت.

2-شیخ محمّد حسن،معروف به«آقا نجفی».

3-شیخ محمّد باقر خازنی.

4-همسر شیخ محمّد موحدی قمی.

5-همسر محمّد حسن هدایتی-از تجّار قم-

6-حجة الاسلام سید احمد مشرف فرزند سید حسن حسینی قمی،که حسب الامر آیت اللّه بروجردی مدّتی در درود بود.وی پسر خواندۀ ایشان بود.

تألیفات ایشان

1-اصول فقه،خطی.

ص:276

2-تصحیح جمال الاسبوع،اثر سید ابن طاوس،که در سال 1330 ق به چاپ رسید.

3-تعلیقة علی تفسیر الصافی.

4-تعلیقة علی کفایة الاصول.

5-رسالۀ عملیه.بعضی از علما نقل کرده اند که ایشان رسالۀ خود را برای چاپ به چاپخانه فرستاده بود(چون در قم مقلد داشت).ولی با ورود حائری به قم،آن را از چاپخانه پس گرفت.

شماری از شاگردانش

1-سید روح اللّه موسوی خمینی.

2-سید محمّد رضا موسوی گلپایگانی.

3-سیّد مصطفی صفائی خوانساری.

4-میرزا محمّد فیض قمی.

5-سیّد احمد زنجانی.

6-آخوند ملا علی همدانی.

7-میرزا محمود روحانی قمی.

8-میرزا ابو الفضل زاهدی قمی.

9-شیخ مهدی حرم پناهی قمی.

10-میرزا علی اصغر اشعری قمی.

11-میرزا عبد الهادی قمی(فرزند شیخ غلامرضا حاج آخوند).

12-میرزا محمود انواری همدانی.

13-شیخ محمّد تقی اشراقی.

14-شیخ ابو القاسم نحوی.

15-سید حسن معینی.

16-سید محمّد علوی قزوینی.

ص:277

17-شیخ حبیب اللّه فقیه مازندرانی.

18-میرزا زین العابدین انواری.

19-شیخ محمّد موحدی قمی.

20-شیخ محمّد حسین ناصر الشریعة.

21-سید احمد مشرف حسینی.

22-میرزا عبد اللّه تهرانی«چهل ستونی».

23-سید سجاد علوی گرگانی.

24-شیخ محمّد صادق قمی«نعیمی».

25-شیخ علی سقطفروش«خداپرست».

26-سید علی بلورفروش.

27-سید عبد الستار میانجی«محمّدی».

28-سید ضیاء الدّین استرآبادی(دام ظله).

29-سید حسین بدلا قمی(دام ظله).

وفات و مدفن

آیت اللّه قمی در روز جمعه /11جمادی الثانی1353/ ق مطابق با /30 شهریور1313/ ش چشم از جهان فروبست و قلوب مؤمنان را جریحه دار کرد و آیت اللّه میرزا محمّد قمی«کبیر»بدن شریف او را غسل داد.پیکرش پس از تشییعی باشکوه در-مسجد بالاسر-حرم حضرت معصومه علیها السّلام در قسمت بالای سر آیت اللّه حائری و کنار دیوار مسجد اعظم به خاک سپرده شد.

به مناسبت فوت ایشان،شاعر اهل بیت شیخ محمّد علی انصاری قمی اشعاری سروده که شامل مادۀ تاریخ وفاتش می باشد.چند بیت آن را نقل می کنیم:

ز جور چرخ،چون پنهان به گِل خورشید دانش شد

شریعت را کمر بشکست و دین را دل پرآتش شد

ص:278

به طاق عرش یزدان رخنه ای افتاد،در آن دم

که از جور فلک پنهان به گِل خورشید دانش شد

صفیر از عالم بالا شنید آن مرغ قدّوسی

به پرواز آمد و طوبی ز پروازش به نازش شد

ولیّ حضرت قائم ابو القاسم چو شد غائب

خرد از بهر تاریخش ز«انصاری»به خواهش شد

زبان چون ماهی از دریای طبعش سر زد و گفتا

«بگل آن قلزم مواج علم و بحر بینش شد»

* منابع

1-آثار الحجة 39/1.

2-آینۀ دانشوران 144.

3-الاجازة الکبیرة 18.

4-الکلام یجرّ الکلام 106/1.

5-أعیان الشیعة 410/2.

6-تاریخ قم 249.

7-رجال قم 88.

8-علمای بزرگ شیعه 364.

9-علمای معاصرین 387.

10-گنجینۀ دانشمندان 127/1 و 180/6.

11-مجلۀ حوزه،شماره 16.

12-مجلۀ نور علم،دورۀ دوم،شمارۀ دهم،ص 82.

13-مجلۀ یاد،سال اول،شمارۀ 4.

14-نقباء البشر 63/1.

ص:279

شیخ ابو القاسم گلپایگانی«آقازاده»

(-1333 ق)

شیخ ابو القاسم فرزند علامه میرزا مهدی آقازاده(متوفای 1330 ق صاحب کتاب اسرار الشهادة)و نوۀ آیت اللّه شیخ زین العابدین گلپایگانی ملقب به «حجة الاسلام»،از فضلای عصر خود بود.

تحصیلاتش را در گلپایگان نزد آیت اللّه ملا زین العابدین نخعی(پدر شیخ ریحان اللّه)به انجام رساند و در«مسجد عمو کرم»گلپایگان به اقامۀ جماعت و ارشاد مؤمنین پرداخت.ولی اجل مهلتش نداد و در سال 1333 ق مطابق با 1293 ش در سن میان سالی درگذشت.ابتدا پیکرش در مقبرۀ خانوادگی حجة الاسلام در گلپایگان مدفون شد و پس از سالهای متمادی بنا بر وصیت خود مرحوم،به وسیلۀ فرزندش جناب آقای محمّد تقی(متولد 1333 ق)کالبدش در سال 1376 ق به قم انتقال و در قبرستان حاج شیخ مدفون شد.

میرزا ابو القاسم مجتهدی تبریزی

(1334-1415 ق)

حاج میرزا ابو القاسم فرزند آیت اللّه میرزا مصطفی و نوۀ آیت اللّه میرزا حسن مجتهد تبریزی،از صاحب منصبان خوشنام دادگستری و شاعران خوش ذوق بود.

پدرش شیخ مصطفی(1297 ق در تبریز-/15رمضان1337/ ق)از تحصیل کرده های نجف اشرف و از جمله شاگردان حضرات آیات:آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی،شیخ علی نهاوندی،سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی و شیخ الشریعۀ اصفهانی بود.او علاوه بر تحصیل فقه و اصول،علوم دیگری از قبیل:ریاضیات، ادبیات،نجوم و علوم طبیعی نیز فرا گرفت.

از تألیفات او می توان به:1-ارجوزة فی العروض 2-حاشیة علی لسان الخواص،

ص:280

3-حاشیة علی کفایة الاصول(ناتمام)اشاره کرد.

در کتاب«رجال آذربایجان»تألیف مهدی مجتهدی برادر صاحب شرح حال، دربارۀ این برادر چنین می نویسد:«فرزند ششم آن مرحوم آقای ابو القاسم مجتهدی رئیس عدلیۀ ملایر و تویسرکان و نهاوند است.از قضات پاک دامن و خوش قریحۀ عدلیۀ ایران است».

میرزا عبد اللّه مجتهدی/سید کاظم شریعتمداری/سید موسی شبیری

ایشان مدتی نیز رئیس دادگستری ارومیه بود و سرانجام به سمت دادیار دیوان عالی کشور-شعبۀ چهار-برگزیده شد.وی سالهای آخر عمر خود را در تهران به سر می برد.

مجتهدی در صفر1334/ ق در تبریز متولد و در روز /22ربیع الاول/ 1415 ق در سن 77 سالگی در تهران درگذشت و پیکرش را به قم حمل و در ابتدای قبرستان ابو حسین به خاک سپرده شد.

آقا مرتضی مجتهدی که فعلا در خوی سکونت دارد فرزند ایشان است.

منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-رجال آذربایجان در عصر مشروطیت 147.

ص:281

شیخ ابو القاسم محمّدی گلپایگانی

اشاره

(1325-1399 ق)

حاج میرزا ابو القاسم فرزند علامه شیخ محمّد مهدی و نوۀ میرزا محمّد گلپایگانی،معروف به«محمّدی»از دانشمندان و خدمتگزاران شهر گلپایگان بود.

او در /26ربیع الاول1325/ ق در قریۀ«اسفرنجان»گلپایگان متولد گردید.

محمّدی پس از طی دوران کودکی و آموختن برخی از مقدمات،رهسپار اصفهان شد.سطح را در خدمت علامه حاج آقا رحیم ارباب استفاده نمود.در سال 1347 ق به نجف اشرف عزیمت نمود و از محضر آیات:میرزا ابو الحسن مشکینی، شیخ ضیاء الدّین عراقی و سید ابو الحسن اصفهانی دروس خارج فقه و اصول را بهره مند گردید و موفق به دریافت اجازاتی از ایشان شد.وی پس از هفت سال اقامت در عتبات عالیات در سال 1354 ق به ایران مراجعت و در زادگاهش «اسفرنجان»اقامت نمود.پس از درگذشت پدرش در سال 1361 ق به انجام وظایف دینی و ارشاد پرداخت.

مردم گلپایگان مکررا از او دعوت به عمل آوردند که به شهرشان نقل مکان نماید ولی بااین همه محل سکونت خود را تغییر نداد و در موطن پدری خود زندگی می کرد.تا عاقبت کثرت احتیاج مردم شهر به وجود او،با عوامل دیگر ایجاب نمود که به آنجا منتقل شد و جمیع اوقات زندگی خود را در اختیار مردم شهر و دهات گلپایگان قرار داد.مسجد جامع را به صورت بسیار جالبی تعمیر و مجهز نمود و آن را پایگاه برازندۀ اقامۀ جمعه و جماعت این محیط کرد.در کنار آن کتابخانۀ نفیسی احداث کرد که امروزه نیز مورد استفادۀ عموم است و از حسنات دائمی اش می باشد.آیت اللّه سید محمّد حائری گلپایگانی در مورد این موفقیت ابیات زیر را سرود:

منّت ایزد را که این مسجد ز نو معمور شد بهر ذکر حق مهیا همچه کوه طور شد

ص:282

عالمی پرهیزکار و رهنمائی باخرد بهرش این توفیق از الطاف حق مقدور شد

در حقیقت کرد تجدید بنا همچون خلیل با مزایائی که الحق نور فوق نور شد

نام نامیش ابو القاسم به شهرت در جهان با محمّد منتسب چون لؤلؤ منثور شد

نامبرده سالها امامت جماعت«مسجد جامع گلپایگان»را برعهده داشت و خدمت مؤثری در پیش برد فرهنگ عمومی و مذهبی نسل جوان این شهر کرد و جلسات تفسیری اش از اقبال خوبی از سایر مردم برخوردار بود.اطلاعات جغرافیائی و اجتماعی اش بسیار زیاد و جلسات درس ایشان شاگرد فراوان داشت.

مرحوم محمّدی چند سالی هم امامت مسجد مسلمانان ها در«هامبورگ»آلمان را عهده دار بود.

وی توانست در شهر گلپایگان نماز جمعه را که سالها از آن محیط متروک و مهجور بود،زنده نماید و به پای دارد.همچنین توانست که«مسجد جامع»تاریخی و باعظمت این شهر را که متروک و مخروبه بود،افتتاح نماید و آن را معمور و مورد استفادۀ کامل قرار دهد.

از آثار او

تفسیر قرآن مجید،که به صورت نوار بوده بر روی کاغذ پیاده شده و از سوی یکی از مراکز قرآنی قم آن را در چند جلد،جهت چاپ آماده می کنند.

محمّدی در روز یکشنبه /25رمضان1399/ ق مطابق با /28مرداد/ 1358 ش درگذشت و در قبرستان شیخان قم مدفون شد.فرزندش آقای شیخ غلامحسین محمّدی است.

منابع

1-گنجینۀ دانشمندان 430/6.

2-گوشه ای از تاریخ گلپایگان و مردم آن 188.

3-نقباء البشر(قسمت خطی-در ضمن بیوگرافی پدرش متعرض شده است).

ص:283

سیّد ابو القاسم مدرس یزدی

اشاره

(1263-1355 ق)

در /10صفر1263/ ق در یزد متولد شد.

حاج میرزا ابو القاسم فرزند سید محمّد باقر و نوۀ میرزا زین العابدین طباطبائی مدرسی یزدی،از بزرگان و دانشمندان ساکن تهران بود.

مهاجرت به تهران

وی نخستین فردی است که از«خاندان مدرسی»به تهران مهاجرت کرد و سالهای متمادی در آنجا زیست و در«مسجد جمعه»واقع در بازار به اقامۀ جماعت و ارشاد و هدایت اشتغال داشت و مورد توجه بزرگان و ریش سفیدان محل بود.

علامه سید جواد مدرسی در کتاب خود«النجوم السّرد»وی را،عالمی توانا و فاضلی کوشا،که در امور شرعی سختگیر بوده و باکی از هیچ کس نداشته،معرفی کرده است.

وی در زهد و تقوا دارای مقام والا بود.در مسجد جمعه(شبستان بزرگ)اقامۀ جماعت می نمود و مورد توجه عامه و احترام سایر طبقات بود و در آنجا مشغول بیان احکام الهی و گفتن تفسیر قرآن مجید می شد.ایشان بسیار عادی و خالی از هوا بود و مکررا دیده می شد که برای اهل وعیال خود خرید بازار می کرد و خود شخصا بار را حمل می کرد و به دوش می گرفت.

درگذشت

در روز یکشنبه اوّل/شعبان1355/ ق مطابق با /26مهر1315/ ش در سن 92 سالگی در محلۀ«چاله میدان»تهران درگذشت و جسدش به قم حمل و در یکی از حجرات صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

ص:284

فرزند اهل علم ایشان سید حسن مدرسی است.

منابع

1-سنگ مزار ایشان.

2-معجم القبور وفیات الأعلام(خطی-رازی).

3-النجوم السّرد بذکر علماء یزد(خطی-مدرّسی)ولادتش را به سال 1262 نوشته است.

سیّد ابو القاسم مرعشی تبریزی

اشاره

(1329-1400 ق)

حاج سید ابو القاسم فرزند سید ابراهیم مرعشی تبریزی،از نویسندگان و مؤسس انتشارات حافظ در تهران بود.

وی در سال 1329 ق مطابق 1290 ش متولد گردید.

از آثار او

1-حج در نظر حضرت سجاد علیه السّلام.

2-سید جمال اسدآبادی.

3-شرح زندگانی و وفات حضرت علی بن موسی الرضا علیه السّلام.

4-کلمات قصار حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلم و خاندان او علیهم السّلام.

5-کنیاز(دالگورکی)،جاسوس اسرارآمیز روسیه.

مرعشی در روز دوشنبه /15ربیع الثانی1400/ ق مطابق با /13اسفند/ 1358 ش در سن 71 سالگی در تهران بدرود حیات گفت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان حاج شیخ-قسمت زیرزمین«غسالخانۀ قدیم»-مدفون گردید.

سیّد ابو القاسم میرعارفین قمی«عارفی»

اشاره

(1339-1407 ق)

حاج سید ابو القاسم فرزند سید حسن میرعارفین قمی،از خادمان مطبوعات

ص:285

و فرهنگ بود.

تولدش در سال 1339 ق مطابق با 1299 ش در قم اتفاق افتاد.

خدمات مطبوعاتی

وی پس از طی تحصیلات علوم دینی به عالم مطبوعات روآورد و مطالب خود را با نام مستعار«عارفی»امضا می کرد.در سال 1329 ش خدمت مطبوعاتی خود را رسما آغاز کرد و یک سال بعد موفق به نشر هفته نامۀ«سرچشمه»در شهر قم گردید و آن را سالهای متمادی منتشر ساخت.

ایشان در روز جمعه /26رجب1407/ ق مطابق با /7فروردین1366/ ش درگذشت و پیکرش در یکی از اطاقهای قبرستان بیات(واقع در مقابل پل آهنچی) مدفون گردید.

منابع

1-چهرۀ مطبوعات معاصر 198 و 238.

2-رجال قم 88.

شیخ ابو القاسم نحوی قمی

اشاره

(1300-1385 ق)

از مدرسان کتب ادبیات و سطوح متوسطۀ فقه و اصول بود.

وی در سال 1300 ق در قم متولد گردید.

اساتید او

شیخ ابو القاسم پس از طی مقدمات،دروس عالی را از محضر آیات:شیخ حسن فاضل،شیخ ابو القاسم قمی«کبیر»و حکمت را نزد میرزا علی اکبر حکمی یزدی«تجلی»استفاده نمود.دروس خارج را هم از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی

ص:286

خوانساری و سید حسین طباطبائی بروجردی بهره مند شد و چند سالی هم به امر آیت اللّه بروجردی جهت ادارۀ حوزۀ علمیۀ ساوه به آن سامان مهاجرت کرد.آنگاه به زادگاه خود مراجعت نمود و به خدمات دینی و معنوی خود ادامه داد.او در نهایت تهی دستی زندگانی کرد و وارد هیچ دسته و گروهی نشد و به تدریس و تربیت طلاب اشتغال داشت و فضلای بسیاری از محضرش استفاده نمودند.

درگذشت

وی در رجب1385/ ق مطابق با آبان1344/ ش در سن 85 سالگی در قم درگذشت و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام-در جوار مزار قطب راوندی-به خاک سپرده شد.ثقة المحدثین شیخ تقی نحوی فرزند ایشان است.

منابع

1-آثار الحجة 81/2.

2-آینۀ دانشوران 229.

3-رجال قم 88.

4-گنجینۀ دانشمندان 292/2.

شیخ ابو القاسم نراقی کاشانی

اشاره

(1252-1319 ق)

حاج میرزا ابو القاسم ملقب به«نجم الدّین»فرزند آیت اللّه شیخ محمّد و نوۀ آیت اللّه ملا احمد نراقی کاشانی،از دانشمندان و فقهای بزرگ و یکی از نوادگان فقیه اصولی میرزا ابو القاسم گیلانی«صاحب قوانین الاصول»بود.

وی در /27 ذی الحجه1252/ ق در شهر کاشان دیده به جهان گشود.

ایشان تحصیلات خود را در کاشان نزد بزرگان آن سامان از جمله پدر ارجمند خود تحصیل نمود و از او به کسب اجازۀ علمی نایل آمد.نامبرده در قوت حافظه به

ص:287

ویژه حفظ آیات قرآن کریم و نیز حفظ و احاطه بر معانی اشعار،مهارت تامی داشت.

نویسندۀ«المآثر و الآثار»ایشان را چنین می ستاید:(او در اصول مهارتی عظیم بهم رسانید و در کاشان ریاستی شایسته داشته و حکومت شرعیه می نموده).

آثار قلمی ایشان به شرح زیر است

1-آثار الرحمة فی علائم الظهور.

2-الرسالة الاعلانیة.

3-الشهاب الثاقب.

4-تسهیل الدلیل فی الفقه.

5-تفریح الفوائد.

6-تفسیر الآیات.

7-جنان الجنان.

8-حجیة الظنّ الخاص و الردّ علی منکریه.

9-دفع الشبهة.

10-سهام نافذة.

11-شرح الارشاد.

12-شرح قصیدة کعب بن زهیر.

13-شعب المقال فی أحوال الرجال.

14-مطالب الاصول.

این فقیه فرزانه و محقق یگانه در /24محرم1319/ ق در 67 سالگی در کاشان دار فانی را وداع گفت و پیکرش به قم حمل و در قبرستان شیخان-جوار مزار جدّ خود میرزای قمی-به خاک سپرده شد.

فرزندش علامه میرزا مجد الدّین نراقی از فضلا و بزرگان بود.

منابع

1-الذریعة 273/6 و 191/14.

ص:288

2-المآثر و الآثار.

3-تراجم الرجال(خطی-اشکوری).

4-لباب الالقاب فی ألقاب الأطیاب 104.

5-مشاهیر کاشان 173.

6-مکارم الآثار 1408/4.

7-نقباء البشر 74/1(که تولدش را در سال 1258 ق دانسته است).

شیخ ابو المجد شیخ الاسلامی بروجردی

(-1410 ق)

حاج شیخ ابو المجد فرزند علامه شیخ علی شیخ الاسلام بروجردی،از دانشمندان و فضلای معاصر بود.

پدرش از علمای سرشناس بروجرد بود که سمت شیخ الاسلامی را داشت و در مسجد جامع آن شهر نماز جماعت را عهده دار و به ارشاد و هدایت نیز مشغول بود.

آقا ابو المجد شیخ الاسلامی،در بروجرد زاده شد و پس از طی تحصیلات مقدماتی و سطوح،مدتی از محضر آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی استفاده نمود.آنگاه به حوزۀ علمیۀ قم رهسپار شد و از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری،میرزا محمّد فیض قمی و پس از

ص:289

ورود آیت اللّه بروجردی به قم از محضر ایشان نیز استفاده نمود.

نامبرده در پائین شهر قم-خیابان آذر-اقامت و در آنجا به اقامۀ جماعت و ارشاد و هدایت اشتغال داشت.

وی در /5ذی القعده1410/ ق مطابق با /9خرداد1369/ ش در قم درگذشت و در قبرستان باغ بهشت به خاک سپرده شد.

منابع

1-آثار الحجة 84/2.

2-اطلاعات متفرقه.

3-گنجینۀ دانشمندان 87/2.

شیخ احمد آذری قمی

اشاره

(1344-1419 ق)

شیخ احمد فرزند حسین علی آذری قمی،از خاندان معروف «بیگدلی»قم می باشد.

وی در ربیع الاول1344/ ق مطابق با 1304 ش در قم متولد شد.

ایشان از شاگردان حضرات آیات:

سید حسین طباطبائی بروجردی،سید روح اللّه خمینی،سید محمّد داماد یزدی و علامۀ طباطبائی در قم و حضرات آیات:

سید یحیی مدرس یزدی،میرزا حسن یزدی،میرزا باقر زنجانی،میرزا هاشم آملی و سید ابو القاسم خوئی در نجف اشرف بود.

ص:290

از آثار او

1-التحقیق فی الاجتهاد و التقلید،در چهار جلد.

2-بحث رشوه(به عربی و فارسی).

3-پاسخ به مشکلات اقتصادی اسلام.

4-پدیدۀ شوم احتکار.

5-پرسش و پاسخهای مذهبی،سیاسی،اجتماعی.

6-تحقیق الاصول المفیدة،در دو جلد.

7-تشریح و کالبدشکافی و مسایل مستحدثه.

8-حکم حکومتی.

9-خط امام.

10-ربا،در دو جلد.

11-ربا و بانکداری.

12-رهبری پرچمدار مبارزه با کفر و استکبار یا رهبری جنگ و صلح،در دو جلد.

13-سیمای زن در نظام اسلامی.

14-شرح بر وصیت نامۀ سیاسی الهی آیت اللّه خمینی.

15-شطرنج و دیه از دیدگاه احکام فقهی.

16-مالکیت در اسلام.

17-مسئول اخذ و صرف خمس کیست؟.

18-مکاسب محرمه.

19-ولایت فقیه از دیدگاه شیخ انصاری(به عربی و فارسی).

20-ولایت فقیه از دیدگاه فقهای اسلام،در چهار جلد.

21-ولایت فقیه از دیدگاه قرآن کریم.

وی در روز پنجشنبه /25شوال1419/ ق مطابق با /22بهمن1377/ ش در اثر سکتۀ مغزی در بیمارستان خاتم الانبیاء درگذشت.پیکرش صبح روز شنبه در قم

ص:291

تشییع و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

شیخ احمد آل آقا کرمانشاهی

اشاره

(1291-1379 ق)

حاج شیخ احمد فرزند علامه شیخ هادی و نوۀ آیت اللّه شیخ محمود آل آقا کرمانشاهی،یکی از علمای تهران ساکن خیابان سقاباشی و مدرسان مدرسۀ سپهسالار بود.

شرح حال ایشان به قلم خودشان در کتاب«تاریخ مدرسۀ سپهسالار»آمده که به شرح زیر است:

بنده احمد بن هادی بن محمود بن محمّد علی بن آقا محمّد باقر البهبهانی (قدس سرهم).

در سنۀ 1291 قمری در تهران تولد یافته و در سن شباب مثل سایر احباب اشتغال رسمی به تحصیل و مباحثۀ نحو و صرف و ادبیات و غیره داشته،و فقه و اصول و کلام را خدمت اساتید عصر مثل:مرحوم حاج شیخ حسن نهاوندی و مرحوم آقا سید عبد الکریم مدرس لاهیجی و مرحوم آخوند ملا محمّد آملی و مرحوم حاج شیخ علی نوری و غیرهم استفاده نموده،و بعد به نجف اشرف مشرف و مدتی در درس مرحوم آقای شیخ حسن تویسرکانی و مرحوم شیخ محمّد حسن مامقانی و مرحوم آخوند ملا علی نهاوندی و غیرهم اشتغال داشته و بعد به واسطۀ عروض کسالت و ناخوشی،برحسب امر علما و مرحوم والد قدّس سرّه ناچار به مراجعت و معالجه در تهران شده،و به تحصیل و تکمیل علوم کلام و معقول و منقول پرداخته و مدتها در خدمت آقایان:مرحوم حاج شیخ عبد النبی نوری و آقا میرزا حسن کرمانشاهی و مرحوم میرزا هاشم رشتی و مرحوم حاج شیخ محمّد قوچانی(قدس سرهم)اشتغال داشته و در تاریخ 1328 ق برحسب امر پدر بزرگوارم در مدرسۀ مرحوم جدّ مرحومم آقا محمود به تدریس و امامت و امور

ص:292

راجع به وظیفۀ روحانیت مشغول و در سنۀ 1337 ق امور کتابخانۀ مدرسه عالی سپهسالار به داعی تفویض و اسباب سرگرمی و اشتغال به کتب و کتابخانه و خدمت به علم و علما گردید و اینک ها انا ذا و نعوذ باللّه من السهو و النسیان و ارجو منه المغفرة و من الاحیاء طلب الغفران.

از جمله آثار ایشان:نوشتن فهرستی بر مقامع الفضل که از آثار جدّ اعلای خود شیخ محمّد علی کرمانشاهی است.

نامبرده در /27رمضان1379/ ق مطابق با /5فروردین1339/ ش در سن 88 سالگی در تهران درگذشت،جسدش جهت مراسم خاکسپاری به قم حمل و در حرم حضرت معصومه علیها السّلام(مسجد بالاسر)به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-شیخ عبد اللّه 2-آقا علی اکبر 3-آقا علی اصغر 4-آقا علی و دو دختر که دامادهایش آقا محسن تربتی از صاحب منصبان وزارت کشور و آقای بافقی.

منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-تاریخ مدرسۀ سپهسالار 190.

شیخ احمد آل آقا نهاوندی

اشاره

(-1366 ق)

شیخ احمد فرزند شیخ کاظم و نوۀ شیخ علی آل آقا کرمانشاهی«نهاوندی»،از فضلا و بزرگان بود.

تحصیلات عالی

وی پس از کسب مقدمات در نهاوند رهسپار نجف اشرف گردید و نزد آیات:

ص:293

آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی و نیز در محضر آیات:میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ ضیاء الدّین عراقی و سید ابو الحسن اصفهانی کمال استفاده را نمود و به نهاوند مراجعت کرد.

آل آقا عالمی فاضل،آگاه و زنده دل و در عزت نفس و علو همت و سخاوت طبع و دستگیری از فقرا و ایتام کم نظیر بود.

درگذشت و اعقاب

وی در روز پنجشنبه /4جمادی اول1366/ ق مطابق با /6فروردین/ 1326 ش در سفری که به قم داشت کسالت بر او غالب شد و درگذشت.آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی بر جنازۀ او نماز گزارد و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام-در مقبرۀ آل آقا(زیر ساعت)-به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-آقا محمّد 2-آقا محمود و چند دختر.از جمله دامادهای او،استاد شیخ علی دوانی(ساکن تهران)می باشد.

منابع

1-زندگانی زعیم بزرگ عالم تشیّع آیت اللّه بروجردی 329.

2-وحید بهبهانی 354.

میرزا احمد آیت اللهی زنجانی

اشاره

(1296-1352 ق)

میرزا احمد دواسبی فرزند ملا ابراهیم زنجانی،معروف به«آیت اللهی»از فقها و بزرگان زنجان بود.

وی در سال 1296 ق در روستای«دواسب»زنجان دیده به جهان باز نمود.

ص:294

آیت اللهی پس از رشد و نما و آموختن مقدمات نزد پدر خود،سطح را نزد شیخ ابراهیم سرخه دیزجی و آخوند ملا قربانعلی زنجانی«حجة الاسلام»به پایان برد و در سال 1318 ق به نجف اشرف رهسپار شد و از محضر آیات:شیخ محمّد کاظم خراسانی و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی خارج فقه و اصول بهره مند شد و به درجه عالی اجتهاد نائل آمد.او همان جا به افتخار دامادی علامه آیت اللّه سید علی داماد تبریزی درآمد(که از او فقط دارای یک دختر شد)و در سال 1330 ق به زنجان مراجعت و حوزۀ درسی دایر نمود و فضلا در درسش حاضر می شدند ولی به سبب ابراز مخالفت از عملکرد سران مشروطه خواهان و با تحریکات و جبهه گیری حامیان مشروطه،حوزۀ بحثش تحلیل می رفت.با این وصف به خاطر صداقت و صراحت در عقیده و عمل و روشنگری و مبارزه بی وقفه با ظلم و فساد مورد علاقۀ شدید عامه مردم شهر و حومه بوده و زعامت خطۀ خمسه و زنجان را برعهده داشته است.وی مشهور به عنصر شجاعت و شهامت و شدیدا در امر به معروف و نهی از منکر و مبارزه با استبداد رضاخانی استوار بود که هنوز هم خاطره های مجاهدتهایش در زبان مردم زنجان شایع و رایج است.

ایشان در ایام رمضان و محرم در مسجدی که معروف به نام خود«میرزا احمد» بود،منبر می رفت و از کارهای لامذهبی و استبدادی رضاخانی انتقاد و اعتراض می کرد و مسجدش همیشه مملو از جمعیت می شد،به خصوص در ماه های مذکور ازدحام زیادی می شد و مأموران امنیتی سخنانش را به مرکز مخابره می کردند و بارها اخطار و مورد تهدید قرار دادند که در امور سیاسی و جاری مملکت مداخله ننماید.ایشان در جواب می فرمود:من خلاصۀ آنچه را که در منبر می گویم،به وسیلۀ نامه به شاه فرستادم.

در سال 1348 ق به قم مسافرت کرد و با آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی ملاقات نمود و دربارۀ اعمال رژیم حاکم گفتگویی داشت و هنگام مراجعت در تهران تحت نظر مأموران قرار گرفت و چهل روز بلا تکلیف و تحت نظر بود.به

ص:295

همین خاطر به شهید سید حسن مدرس(نمایندۀ مجلس)پیغام داد.مدرس با ابراز تأثر شدید جواب می دهد:موقعیت من در حال حاضر طوری است که هر اقدامی در حق شما انجام دهم،وضع شما را دشوارتر می کند.بالاخره با اقدامات بعضی از علاقمندان ایشان رفع توقیف می شود و به زنجان مراجعت می کند.

در سال 1349 ق ایشان برحسب معمول ماه رمضان در مسجد سخنرانی می کند و بیش از گذشته از اختناق و ظلم حاکم انتقاد می کند که در بیست و یکم ماه رمضان همان سال وی را بازداشت و روانۀ تهران می کنند.اهالی زنجان اطلاع حاصل نموده و تظاهرات کم نظیری بر پا و به شهربانی هجوم می آورند و آنجا را سنگ باران می کنند.در تهران ایشان را در زندان شهربانی حدود دو ماه زندانی می کنند و رضا خان شخصا با لباس مبدل در زندان با ایشان ملاقات و مورد بازجوئی قرار می دهد.پس از پایان بازجوئی تصمیم بر قتلش می گیرند،ولی در شرایط مذکور این کار را صلاح نمی بینند و آزاد می شود و به زنجان مراجعت می کند.

مبارزات ایشان همین طور ادامه پیدا می کند تا اینکه شعبان1352/ ق می رسد و او را به ادارۀ کارآگاهی زنجان احضار و سؤالاتی چند مطرح می کنند.روز بعد به همین ترتیب احضار می شود و ضمن بازجوئی با احترام و اصرار زیاد به نوشیدن چایی وادار کرده و پس از نوشیدن آن،مرحوم آیت اللهی اظهار می دارد:که نه طعم چای و نه مزۀ آن را دارد.و پس از مراجعت به منزل حالش بهم می خورد و دچار مسمومیت می شود و معالجات هم سودی نمی بخشد.و سرانجام در روز یکشنبه /28شعبان1352/ ق مطابق با /26آذر1312/ ش در سن 28 سالگی شهادت گونه به دیدار معبود شتافت.طبق وصیت پیکرش از زنجان به قم حمل و در جوار مزار علی بن جعفر علیه السّلام به خاک سپرده شد.

از آثار او

1-رسالۀ عملیه،چاپ شده.

ص:296

2-عنایة الحق فی اصول الفقه(ناتمام).

3-فقه استدلالی،تا باب زکاة که از بین رفت.

4-فلسفۀ اتحاد مسلک الحق،در اصول دین،چاپ شده.

5-کشف الحجاب فی علم الکلام(ناتمام).

ایشان در زنجان صاحب محراب و کرسی تدریس و نفوذ زیادی بوده و در دورۀ رضاخانی مبارزاتی داشته و به طور مرموز درگذشته است.

فرزندانش:

1-میرزا محمّد آیت اللهی که از علمای زنجان بود.

2-میرزا حسن آیت اللهی از علمای تهران است.

منابع

1-اطلاعاتی از فرزندش میرزا محمّد آیت اللهی به تاریخ غروب جمعه /18ذی القعده1417/ ق در منزلش در زنجان.

2-تاریخ زنجان 59.

3-یادداشت فرزندش میرزا حسن آیت اللهی،ارسالی به تاریخ /10بهمن1378/ ش از تهران.

میرزا احمد ابو طالبی اراکی

اشاره

(1325-1411 ق)

حاج میرزا احمد فرزند علامه شیخ محمّد صالح و نوۀ آیت اللّه ملا ابو طالب عراقی،و نظر به اینکه از اعقاب مرحوم ابو طالب هستند به«ابو طالبی»شهرت یافتند.وی از فضلا و پارسایان معاصر بودند.

میرزا احمد در سال 1325 ق در اراک دیده به جهان گشود.

پدرش از جمله فضلا بود که در سن جوانی درگذشت.

جدّ ایشان ملا ابو طالب عراقی از فقها و اندیشمندان متنفذ دورۀ قاجاریه در

ص:297

خطۀ اراک بود.وی تحصیلات عالی خود را در نجف اشرف نزد آیات:شیخ مرتضی انصاری،سید حسین کوه کمری و میرزا محمّد حسن شیرازی به انجام رسانید.از جمله آثار قلمی ایشان:1-حاشیة علی الرسائل 2-حاشیة علی المکاسب 3-شرح نجاة العباد،در چند جلد.نامبرده در سال 1250 ق در آستانۀ اراک متولد شد و در سال 1329 ق در شهر اراک درگذشت و فعلا مزار ایشان در وسط یکی از پارکهای معروف آنجا می باشد.جهت تفصیل بیشتر به نقباء البشر 48/1 و نامداران اراک 228 رجوع شود.

شیخ احمد ابو طالبی سایر کتب مقدمات و سطح نزد برادر ارشد خود آیت اللّه شیخ یحیی ابو طالبی به انجام رساند و جهت ادامۀ تحصیل به حوزۀ علمیۀ قم رهسپار شد و از محضر آیات:

سید حسین طباطبائی بروجردی،سید روح اللّه خمینی،سید محمّد رضا گلپایگانی و سید شهاب الدّین مرعشی استفاده نمود.در ضمن ایشان به تدریس کتب مقدمات و سطوح اشتغال داشت.نامبرده در سالهای آخر عمر خود دچار بیماری گردید و خانه نشین شد.نگارنده چند ماه قبل از ارتحال ایشان موفق به دیدارشان شدم.

شیخ یحیی ابو طالبی اراکی

از آثار او

تصحیح کتاب«مجمع الفرائد»فی الاصول(از شیخ علی فریدة الاسلام).

او در روز دوشنبه اوّل/رمضان1411/ ق مطابق با /27اسفند1369/ ش

ص:298

در سن 86 سالگی در قم درگذشت و پیکرش در قبرستان باغ بهشت به خاک سپرده شد.

منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-گنجینۀ دانشمندان 472/7.

احمد اتابکی«مشیر اعظم»

(1302-1356 ق)

حاج میرزا احمد اتابکی ملقب به«مشیر اعظم»فرزند میرزا علی اصغر معروف به«امین السلطان»و ملقب به«اتابک اعظم»،از رجال سیاسی و معروف ایران بود.

او در سال 1302 ق در یک خانوادۀ اصیل متولد گردید.و در سن جوانی-سال 1321 ق-همراه پدرش که از صدارت معزول و تبعید شد،به:چین،ژاپن،آمریکا، مکه و اروپا مسافرت کرد و همراه ایشان به ایران بازگشت.

وی پس از کشته شدن اتابک در(1325 ق)بیکار بود.تا اینکه در سال 1294 ش برابر با 1334 ق در کابینۀ سپهسالار اعظم(محمّد ولی تنکابنی)سمت وزیر فوائد عامه،و در سال 1345 ق در دو کابینۀ مستوفی الممالک،سمت وزارت پست و تلگراف را به عهده گرفت.نامبرده در اواخر عمر،خود را به شهید سید حسن مدرس وابسته کرد و از طرفدارانش گردید.مدرس نیز از او حمایت می کرد،و ورود وی در کابینۀ مستوفی بنا بر سفارش مدرس صورت پذیرفت.

نامبرده در اوایل سلطنت احمد شاه قاجار،ریاست تشریفات دربار را عهده دار شد و در انتخابات مجلس شورای ملی-دورۀ پنجم در سال 1302 ش مطابق با 1342 ق-از شهرستان فسا واقع در استان فارس،شرکت جست و به نمایندگی انتخاب و راهی مجلس گردید.

مشیر اعظم در سال 1316 ش مطابق با 1356 ق در سن 54 سالگی درگذشت

ص:299

و در قم-در مقبرۀ خانوادگی شان-در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

منابع

1-رهبران مشروطه 521/1 و 107/2.

2-شرح حال رجال ایران 76/1.

3-نمایندگان مجلس شورای ملی 292(نام پدرش را جواد نوشته که قطعا اشتباه است).

میرزا احمد اجتهادی اهری

(-1369 ق)

میرزا احمد اجتهادی فرزند میرزا قاسم اهری،از فضلای حوزه علمیۀ قم بود.

پدرش از علما و بزرگان اهر بود که از روستای«هوراند»به اهر منتقل شد،وی در زهد و تقوا از معاریف به شمار می رفت.

میرزا احمد در اهر دیده به جهان گشود.او پس از آموختن مقدمات،در سال 1349 ق به قم مهاجرت کرد و سطح را نزد میرزا محمّد همدانی و میرزا محمّد فیض قمی به پایان برد.خارج را از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد حجت کوه کمری و سید حسین طباطبایی بروجردی استفاده نمود و تا آخر عمر همان جا زیست.

نامبرده در روز یکشنبه /17ربیع الثانی1369/ ق مطابق با /16بهمن/ 1328 ش در قم بدرود حیات گفت و در قبرستان حاج شیخ با کد(16676)به خاک سپرده شد.(سال مرگش اشتباها روی سنگ،1368 ق حک شده است).

میرزا احمد،برادری فاضل و دانشمند و متقی به نام شیخ جعفر اجتهادی داشت که در اهر مدفون است.

منابع

1-آینۀ دانشوران 394(نام پدرش اشتباها میرزا هاشم ثبت شده است).

2-اطلاعات متفرقه.

ص:300

میرزا احمد احسن الحکماء قزوینی

اشاره

(1265-1350 ق)

حاج میرزا احمد فرزند میرزا ابو العلاء طبیب قزوینی ملقب به«أحسن الحکماء» و نوۀ میرزا مسیح طبیب است،که در سال 1265 ق در قزوین دیده به جهان گشود.

گلریز در«مینودر»،ایشان را چنین معرفی کرده است:

«احسن الحکماء،علاوه بر مراتب علمی در فنّ پزشکی در بین اقران،سرآمد آنان به شمار می آید،و مردم قزوین از حذاقت او بهره مند بودند».

از آثار قلمی او

1-الفصل فی الرقص.

2-دلائل الأعراض(در فنّ پزشکی).

3-شرحی بر اشارات،اثر شیخ الرئیس(ابو علی سینا).

4-شرحی بر قانون،اثر شیخ الرئیس.

احسن الحکماء،در سال 1350 ق مطابق با سال 1310 ش در سن 85 سالگی چشم از جهان فروبست و در ارض پاک قم مدفون گردید.

فرزندان ایشان عبارتند از:

1-دکتر میرزا ابراهیم حکیم افضل،صاحب امتیاز و مدیر روزنامۀ«روش خلق» منتشر سال 1329 ش در تهران.او در سال 1310 ق متولد گردید و در روز چهارشنبه /26جمادی الثانی1407/ ق مطابق با /6اسفند1365/ ش بدرود حیات گفت.کتاب«بقای روح»از آثار اوست.

2-آقا محمّد علی 3-آقا محمود.

منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-مینودر یا باب الجنه 357/1 و 353/2 و 750 و 789 و 849.

ص:301

شیخ احمد امینی تبریزی

اشاره

(1287-1370 ق)

شیخ احمد امینی فرزند شیخ نجفعلی«امین الشرع»و نوۀ اللّهیار تبریزی،از علما و بزرگان تهران بود و پدر آیت اللّه شیخ عبد الحسین امینی مؤلف کتاب«الغدیر»است.

ایشان در سال 1287 ق در روستای«سردها»از توابع«هریس»شهرستان سراب واقع در آذربایجان شرقی،متولد گردید.

هجرت به تبریز و نجف اشرف

پس از آموختن مقدمات،در سال 1304 ق به تبریز مهاجرت کرد و از محضر آیت اللّه میرزا اسد اللّه فرزند محسن تبریزی سطوح را استفاده نمود.

آنگاه به نجف اشرف مهاجرت کرد و از محضر آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی بهره مند شد و گواهی فضل ایشان به قلم حضرات آیات:میرزا علی شیرازی فرزند مجدد شیرازی و میرزا علی ایروانی صادر شد.سپس به ایران مراجعت و در تهران سکونت اختیار کرد و تا پایان عمر در آنجا زیست و به زهد و تقوا و پاکی شهرت داشت.

از آثار او

1-تعلیقة علی المکاسب.

درگذشت و اعقاب

ایشان در روز /29ربیع اول1370/ ق مطابق با /18دی1329/ ش در سن 83 سالگی در تهران درگذشت و پیکرش به قم حمل و در وسط قبرستان حاج شیخ با کد(14050)به خاک سپرده شد.

ص:302

فرزندانش:

1-حاج محمود 2-آیت اللّه شیخ عبد الحسین امینی 3-میرزا ابراهیم.

منابع

1-مشهد الامام أو مدینة النجف 19/4.

2-معجم رجال الفکر و الأدب فی النجف 176/1.

3-نقباء البشر 124/1.

میرزا احمد امینی مراغه ای

(1318-1407 ق)

زندگینامۀ حاج آقای امینی به درخواست اینجانب توسط نویسندۀ محترم آقای شیخ محمود طیّار یادداشت شده است که تقدیم می گردد:

آیت اللّه حاج میرزا احمد امینی مراغه ای فرزند حاج محمّد،از مشاهیر فقها و علما بود.او در سال 1318 ق مطابق با 1279 ش در قصبۀ«ملکان»از توابع مراغه دیده به دنیا گشود.

تحصیلات مقدماتی و متوسطه را در مدرسۀ مسجد جامع مراغه و در محضر اساتید گرانقدر و فضلای مشهور آن عهد،همچون:آیت اللّه شیخ حسین مجتهد مراغه ای(متوفای 1356 ق)به پایان برد.برای ادامۀ تحصیل به حوزۀ علمیۀ قم هجرت نمود و پس از تکمیل دروس سطح به درس خارج آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی حاضر شد و پس از وفات این استاد در درس دیگر اساتید چون:آیت اللّه سید محمّد حجت کوه کمری حاضر شد و پس از هجرت آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی به قم،از مباحث فقه و اصول وی بهره های فراوانی برد و سالیانی دراز بدان ادامه داد،تا اینکه در آزمونی که در محضر برخی بزرگان انجام داد به دریافت گواهی عالیۀ اجتهاد نایل گشت.وی در کنار تحصیل و

ص:303

مطالعه به تدریس علوم اسلامی می پرداخت.و در سال 1340 ش به زادگاه خود بازگشت و به ارشاد و هدایت مردم و ابلاغ معارف الهی و تدریس علوم دینی در مدرسۀ مسجد جامع مراغه و تربیت طلاب و فضلا همت گماشت.

در سال 1343 ش پس از دستگیری آیت اللّه خمینی و تصویب حکم اعدام ایشان،علامه امینی از جمله گروه سی و چند نفری بود که از مراغه برای پیوستن به اعتراض و اعتصاب علما و مراجع تقلید،به«باغ ملک»در حضرت عبد العظیم،به تهران آمد و پس از لغو حکم اعدام دوباره به مراغه بازگشت.امینی عالمی متقی، فقیهی زاهد و فاضلی گرانمایه بود و در میان علمای آذربایجان مشهور بود.مرجع و پناهگاه مردم در مشکلاتشان بود و منزلش در ایام اعیاد و وفیات محل اجتماع مردم متدین می گشت.مجلس خطابه و وعظش بسیار پرشور و به یادماندنی بود.در «مسجد حاج حسین»نماز اقامه می کرد و به سخنرانی می پرداخت و چنانکه معروف است علاوه بر شبستان و حیاط،دهلیزها و حتی آشپزخانۀ مسجد نیز مملو از جمعیت مشتاق می گشت.

سرانجام در روز یکشنبه /2محرم1407/ ق مطابق با /16شهریور/ 1365 ش در قم وفات یافت و در قبرستان ابو حسین به خاک سپرده شد.

منبع

1-دانشوران مراغه،محمود طیّار مراغی(مخطوط).

شیخ احمد اهری تبریزی

اشاره

(1307-1388 ق)

اینجانب پس از بررسی گسترده و رجوع به یکی از بستگان(آیت اللّه شیخ محمّد علی اهری)و عده ای از شاگردان ایشان اطلاعات و معلومات بسیار ارزشمند و درخور مقام والایش جمع آوری نمودم.امیدوارم مورد توجه و استفادۀ عموم قرار گیرد.

ص:304

آیت اللّه شیخ احمد فرزند حسین اهری،از دانشمندان بزرگ و فقیهان سترگ که در تبریز اقامت داشت.وی در سال 1307 ق مطابق با 1268 ش در شهرستان اهر واقع در آذربایجان شرقی دیده به جهان گشود.

مقدمات علوم دینی و قسمتی از سطوح را در زادگاهش آموخت،و در سال 1327 ق به تبریز رفت و باقی سطوح را نزد آیات:شیخ عبد الرحیم کلیبری(پدر علامه حاج شیخ مهدی سراج انصاری)،سید ابو الحسن انگجی و میرزا علی اکبر اهری(عموی خود-در کتاب قوانین الاصول)به انجام رساند.

ایشان جهت ادامۀ تحصیل در سال 1338 ق راهی مدینة العلم نجف اشرف گردید،و خارج فقه و اصول را از محضر آیات:شیخ الشریعۀ اصفهانی(به مدت یک سال)،شیخ علی اصغر خطائی(یا ختائی)،میرزا محمّد حسین نائینی،میرزا علی شیرازی(فرزند آیت اللّه میرزای شیرازی)،شیخ ضیاء الدّین عراقی،شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی،و سید ابو الحسن اصفهانی در خلال سالهای متمادی بهره مند گردید و در ضمن خود در مقبرۀ طباطبائی یزدی در صحن علوی به تدریس سایر کتب سطح اشتغال داشت.

اهری در پی دعوت عده ای از بزرگان در سال 1370 ق جهت زیارت مشاهد مشرفه به ایران مسافرت کرد و استقبال بسیار شایانی از او در قم به عمل آمد و در راه مراجعت به عتبات عالیات ایشان را در تبریز نگهداشتند و در رأس علمای وقت واقع گردید.ابتدا به تدریس سطوح و بعدا به تدریس خارج و نیز اقامۀ جماعت پرداخت.

ص:305

آثار قلمی او که هیچ یک از آنها به چاپ نرسیده،و همه به زبان عربی به رشتۀ تحریر درآمده است عبارتند از:

1-تقریرات الفقه(نائینی).

2-حاشیة علی الرسائل.

3-حاشیة علی المکاسب.

4-رسالة عملیة.

5-قاعدة لا ضرر و لا ضرار.

6-کتاب الاجتهاد و التقلید.

از جمله شاگردان ایشان می توان به حجج اسلام و علمای گرامی:

1-شیخ محمّد غروی قزوینی(ساکن قم).

2-مرحوم میرزا احمد سرائی تبریزی(ساکن تبریز بود).

3-استاد محمّد تقی جعفری تبریزی(ساکن تهران بود).

4-میرزا کاظم تبریزی(ساکن قم بود).

5-شیخ عیسی اهری(ساکن تهران).

6-سید علی میرغفاری آذرشهری(ساکن تبریز بود).

7-شیخ محمّد کاشفی دارانی تبریزی(ساکن قم).

8-شیخ عمران علیزاده تبریزی(ساکن تبریز).

9-شیخ عبد الحسین غروی تبریزی(ساکن تبریز بود).

10-میرزا احمد فرزند نقی سرچمی زنجانی«رشوندی»(ساکن تهران بود).

11-میرزا علی اکبر قاری(ساکن تبریز).

12-مرحوم سید مصطفی مولانا.

13-شیخ رضا توحیدی تبریزی(ساکن تبریز).

14-سید عبد الکریم موسوی اردبیلی(ساکن قم).

ص:306

15-شیخ عبد الحمید بنابی(ساکن تبریز).

آیت اللّه اهری سرانجام در روز پنجشنبه /18صفر1388/ ق مطابق با /26 اردیبهشت1348/ ش در سن 81 سالگی در تبریز درگذشت.پیکرش پس از تشییعی بسیار باشکوه به قم انتقال یافت و در قبرستان ابو حسین-مقبرة العلماء-مدفون گردید.

فرزندانش:

1-حجة الاسلام شیخ جواد 2-آقا حسین 3-آقا محمود.که همگی آنان مرحوم شدند.

خاطراتی چند از زبان شاگردان معظم له:

1-آیت اللّه شیخ محمّد غروی قزوینی نحوۀ آشنائی خود را با استاد،و خاطره ای بسیار جالب از زبان او چنین بیان فرمودند:آشنائی ما با ایشان در نجف اشرف در مدرسۀ بزرگ مرحوم آخوند خراسانی(رحمة اللّه علیه)انجام گرفت،و یک قسمتی از«رسائل»که باقی مانده بود،از ایشان درخواست کردیم که تدریس فرمایند،البتّه باید این را هم تذکر دهم که وی آدم بسیار خلیقی بود،و من کمتر کسی مثل او دیدم،از نظر سعۀ صدر و از نظر اطلاعات وسیع با کمتر کسی قابل مقایسه است،و حرکاتش تجربۀ انسانی را می افزود و بسیار آدم ساز بود.

روزی داستانی را بعد از فراغت از درس برایم نقل فرمود،که برای من بسیار جالب بود،فرمودند:در مدرسۀ آخوند یک شیخی بود به نام«شیخ حسن»که شیوۀ این مرد به این نحو بود:عبا را روی سرش می کشید و از مدرسه خارج می شد و در هنگام مراجعت درب حجره را از داخل می بست،و با احدی از طلاب مدرسه تماسی نمی گرفت.ما هم در مدرسه حجره ای داشتیم و همواره ناظر حال ایشان بودیم،و بسیار هم غبطه می خوردیم از اینکه همچو شخصی لا بد یک حالات خاصی دارد.دلم می خواست مطلع بر او شوم و تماسی بگیرم و چون نمی خواستم مزاحمش شوم هیچ گاه درخواست ملاقات نمی کردم،ولی آرزو داشتم که با ایشان

ص:307

از نزدیک روابطی داشته باشم.

یک روز شیخ حسن به ما گفت:«آقای اهری،امروز نهارتان پهلوی ما باشد تشریف بیاورید حجرۀ ما».به محض شنیدن این خبر انگار دنیا را به من دادند،و بسیار خوشوقت شدم،و حس کردم که آرزوی ما بالاخره برآورده شد.

ظهر که شد،در حجره را باز کرد وارد شدیم و در را بست،نشستیم.دیدم که حجره هیچ اساسی ندارد،نه فرشی،نه لباسی،نه...فقط یک دیگ کوچکی روی دو سنگ و قدری برنج به صورت«کته»درست کرده بود،که نه بو داشت،نه مزه داشت،و نه خاصیتی...سفت هم شده بود،در بشقابی ریخت و جلوی ما گذاشت، و گفت:میل بفرمائید.ما هم مادی شدیم!

به هرحال،با اینکه غذای مطبوع نبود چند قاشقی خوردیم،سپس گفت:نهارتان را بخورید تا یک داستانی برایتان نقل کنم.ما هم به آرزوی شنیدن داستان چند لقمه ای دیگر خوردیم،بعد از اینکه فارغ شدیم،شیخ حسن این داستان را نقل کرد:

روزی که ما به نجف اشرف آمدیم خوشی ما این بود هنگامی که به حرم مطهر مشرف می شدیم،پس از ادای زیارت و احترام،نزدیک ضریح می رفتیم همین که سلام خدمت مولا عرض می کردیم،جواب حضرت را می شنیدیم.و ملاطفت حضرت را حس می کردیم و همین برای ما بس بود،و با کسی تماسی نداشتیم و تنها دلخوشی ما همین بود.

حالا دوسه روز است که به حرم مطهر مشرف می شویم،ادای احترام می کنیم، هرچه سلام می کنیم،هرچه زاری می کنیم،اصلا جوابی نمی شنویم!معلوم می شود که ما آدم خیلی بدی شدیم،آدمی مادی شدیم،که از نظر مبارک حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام افتادیم و به همین خاطر است که جواب سلام ما را نمی دهند.

حالا شما غذا میل کنید چون ما مثل همه شدیم،یک آدمی مادی همانند سایرین!

2-استاد شیخ محمّد کاشفی تبریزی برخی از احوالات و نحوۀ آشنائی اش با آیت اللّه اهری را چنین بیان می کند:اولین ملاقات بنده با ایشان در تبریز بود.در سال

ص:308

1331 ش هنگامی که تابستان رسید از قم به تبریز مراجعت کردم،و با مرحوم میرزا علی اکبر قاری(که استاد من بود)برای اولین بار خدمت ایشان رسیدیم.برای مرحوم اهری در نزدیک بازار و مدرسۀ طالبیه خانه ای محقر و کوچکی-اجاره کرده، و چون تنها از نجف به تبریز آمده بود،جهت پرستاریش یک علویه هم در نظر گرفته بودند.قرار بر این شد که از محضرشان استفاده کنیم و تابستان نزدش درس بخوانیم.

ما را هم که معرفی کردند،گفتند:ایشان فرزند میرزا علی کاشفی دارانی،گویا پدرم را شناخت،چون در تبریز او را دیده بود.

به هرحال،ما مأنوس شدیم ازبس که اخلاقی بود.جاذبۀ بسیار قوی داشت و ما شیفتۀ اخلاقش شدیم و مرتب به محضرشان می رفتیم.و در مسجدی که در آنجا نماز جماعت می خواند(در بازار دباغ ها قرار داشت)بعد از نماز عصر درس رسائل را شروع کردیم،و چون در قم رسائل را نخوانده بودم،از اول مبحث قطع شروع به درس گفتن نمود.میرزا علی اکبر قاری(استاد من)و بنده و آقای میرزا محمود انصاری(که از فضلا و تجّار می باشد)در درسش شرکت می کردیم،چند صفحه ای از مکاسب نیز پیش ایشان خواندم.

یک روزی هم اظهار تمایل کردند که:از آیت اللّه میرزا رضی زنوزی(شاگرد مرحوم آخوند خراسانی)که در تبریز سکونت داشت دیدنی کنیم.با هم رفتیم به منزل مرحوم زنوزی.و از آنجا که مرحوم اهری مبتلا به بیماری تنگی نفس،و راه رفتن برایش مشکل بود،با این همه پیاده رفتیم.استقبال شایانی نمود و با هم صحبتی کردند،و هنگامی که متوجه شد درس شروع کردند بسیار،اظهار خوشحالی نمودند.

اهری بعدها بیماری قلبی و ریوی شدیدی پیدا کرد،آقای انصاری که دکترها را می شناخت(جهت معالجه)ایشان را به دکتر بردند و مخارج لازم را متکفل شدند.

در حقیقت آقای انصاری به استادش خدمت می کرد، ازبس که مرحوم اهری آدمی باصفا و باوفا و باکمال بود.البتّه مردم کم کم متوجه ایشان شدند،و کم کم روحانیت به ایشان علاقه مند شد.واقعا بی آلایش و باتقوا بود،به مال دنیا هیچ

ص:309

ارزشی قائل نبود،روی هم رفته با اینکه عده ای از علمای بزرگ هنوز زنده بودند، طبقات مختلف مردم و علما به ایشان گرایش پیدا کردند.

استاد کاشفی دربارۀ مرحوم فرزندش اظهار می دارد:

آقا میرزا جواد آن موقع نابینا شده،خیلی خوش بیان و زباندار بود،دارای لهجۀ جالب و شوخ طبع هم بود.از ایشان دربارۀ نجف اشرف و سایر مطالب متفرقه که می پرسیدم،با زبانی شیوا و رسا بیان می کرد.

3-سید علی میرغفاری،از علمای ساکن تبریز برایم نقل فرمودند:

خدمت مرحوم اهری در نجف اشرف که تحصیل می کردم،چند مرتبه خواستم که در منزلش دیدنی و ملاقاتی کنیم.ولی امتناع می فرمودند،اصرار هم فایده ای نداشت.به همین خاطر در روز عید غدیر بدون اطلاع و مقدمه با عده ای از شاگردانش به منزلش رفتیم.منزلش در طبقۀ بالا بود،ناگهان متوجه شدیم که هیچ اثاث و وسائل پذیرائی در اختیار نداشت.و وقتی که ما وارد شدیم در محذور افتاد، ولی خوب شد که ما شیرینی و هندوانه و اشیاء دیگر همراه خودمان برده بودیم،و به اصطلاح خودمان از خودمان پذیرائی کردیم،و ایشان فقط یک پتو از داخل آوردند،پهن کردند نشستیم و مختصر پذیرائی نمودند.ولی سیمای خجلت زدۀ استاد ما را وادار کرد که فقط حدود نیم ساعت بنشینیم.

آقای میرغفاری اضافه می کنند:در همان سال من به ایران بازگشتم و در قم با آیت اللّه سید محمّد حجت کوه کمری دیدار کردم و وضعیت مرحوم اهری را اطلاع دادم،و از ایشان خواستم که مساعدتی و راه حلی پیدا کنند.مرحوم حجت گفتند:

اگر ایشان در ایران بود کار بیشتری می توانستم انجام بدهم.

آقای میرغفاری می گویند:به همین خاطر تلاش زیادی نمودم که استاد اهری به ایران سفر کنند،هرچند به عنوان زیارت یا دیدار ارحام،همین طور شد.هنگام ورودش به قم اغلب علما در منزل حجت کوه کمری و طباطبائی بروجردی و...از ایشان دیدار نمودند،و در تبریز با اصرار اهالی و علما،ایشان را وادار به اقامت

ص:310

کردند،و در آنجا ابتدا در منزل آیت اللّه میرزا فتاح شهیدی وارد شد و بعدا در منزلی که برایش تدارک دیده بودند رفتند.

4-آیت اللّه مرحوم شیخ حسین برقی،از علمای برجستۀ اهر به من فرمودند:

مرحوم آیت اللّه شیخ احمد اهری بیش از یک ماه در اهر جهت صلۀ ارحام و دیدار اقوام اقامت نمود،سایر علمای اهر مقدمش را گرامی داشتند و از محضرش استفاده می کردند،و علاوه بر علم و فضیلت اخلاق بسیار عالی داشتند.ایشان در نظر داشت به عتبات عالیات مراجعت کند ولی علمای تبریز ایشان را وادار به اقامت در آن شهر نمودند.

احمد بهاور

(1332-1394 ق)

احمد فرزند عبد الوهاب بهاور(یا به آور)از هنرمندان و نقاشان معروف و معاصر بود.

تولدش در سال 1332 ق مطابق با 1293 ش اتفاق افتاد.

وی در تهران از جمله شاگردان نقاش نامدار محمّد کمال الملک بود و یکی از بهترین دست پروردگان او به شمار می رفت.در کتاب«کمال هنر»وی را جزو آموختگان هنر از کمال الملک شمرده و می نویسد:«احمد به آور،رنگ روغن کار می کرد،بعد مینیاتورساز و تعمیرکار شد».

نامبرده در روز سه شنبه /28ربیع الثانی1394/ ق مطابق /31اردیبهشت/ 1353 ش در سن 62 سالگی بدرود حیات گفت:پیکرش در قبرستان حاج شیخ قم به خاک سپرده شد.

منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-کمال هنر 83.

ص:311

شیخ احمد پایانی اردبیلی

اشاره

(1346-1417 ق)

شرح حال زیر به درخواست نگارنده در سال 1410 ق،توسط خود مرحوم پایانی به رشتۀ تحریر درآمده که تماما با اندک ویراستاری نقل می شود:

بسم اللّه الرحمن الرحیم

الحمد للّه رب العالمین و الصلاة و السلام علی سیّدنا محمّد و آله الطّاهرین.

ولادت

امّا بعد اینجانب در پنجم/ماه مبارک رمضان1346/ قمری در یک خانوادۀ کاملا مذهبی(در اردبیل) متولد شده ام.

تحصیل مقدمات

در حدود پنج سالگی به منظور فراگرفتن قرائت قرآن راهی مکتب شده،در نزد استاد فوق العادۀ ماهر در فنّ قرائت قرآن از نظر ادای حروف از مخارج و تجوید، مشغول به خواندن قرآن مجید شده و بعد به مقدار لازم ادبیات فارسی را در مکتب و مدارس دولتی فرهنگی آن زمان یاد گرفته و تقریبا در حدود پانزده سالگی در یکی از مدارس علمیّۀ شهرستان اردبیل به نام«مدرسۀ ملاّ ابراهیم»مشغول به خواندن مقدمات عربی شدم.

ص:312

وضعیت حاکم آن روز

جوّی که در مدرسۀ مذکور حاکم بر طلاّب بود،جوّ تقدّس با حفظ رعایت وظائف دینیّه و اصول اخلاق اسلامی بود.همه طلاّب معتقد بودند که رسیدن به مقام والای روحانیّت و پیمودن مدارج عالیۀ علم متوقّف بر تقوا و تزکیۀ نفس است.

گرچه تعداد طلاّب آن روز خیلی کم و محدود بود،و اصولا اکثریت مردم در نتیجۀ تبلیغات غلط با دیدۀ حقارت به طلاّب نگاه می کردند،و اشتغال به تحصیل علوم دینیّه برای اقربای محصل ننگ بود.ولی خود طلّاب دارای روحیّۀ محکم و ایمان قوی بودند.اکثریت قریب به اتفاق طلاّب،متهجّد بودند و راز و نیاز محصلین از حجره های مرطوب در محیط مدرسه یک حالت ملکوتی به وجود می آورد که شنونده را به عبادت و اشک چشم در حال سجده بی اختیار می کرد.آری«العلم نور یقذفه اللّه فی قلب من یشاء».

مقدّمات را تا آخر جلدین شرح لمعه با وجود کمبود استاد با زحمت زیاد و مطالعۀ کافی در همان مدرسه به اتمام رساندیم.درست در اوج قدرت و حکومت حزب توده که در آن زمان حاکم بر آذربایجان بود.ترورها و اعدامها و تهدیدها و سخنرانی ها علیه روحانیت شروع شده بود؛با اصرار و پیشنهاد بعضی از اساتید لباس روحانیت پوشیده و معمّم شدم.و معمم شدن در آن روز با مقیاس طبیعی و الگوی مصلحت اندیشی منطبق نبود.چون عمامه بر سر گذاشتن استقبال از اعدام و یا ترور بود.ولی قدرت توکل و مصلحت خوداندیشی مقدّم بوده و هست.

و ضمنا در همان مدرسه هر کتابی که تمام کرده و کتاب بالاتری را شروع می کردم،از همان کتاب تمام شده به طلبه هایی که بعد از من مشغول تحصیل شده بودند،تدریس داشتم.

هجرت به قم

در اوائل سال 1366 قمری که دست حزب توده از محدودۀ آذربایجان کوتاه

ص:313

شد.بلافاصله از فرصت استفاده کرده،برای ادامۀ تحصیل عازم حوزۀ قم شدم و به فراگیری کتاب قوانین و رسائل مشغول گردیدم و بنا به تقاضای جمعی از طلبه ها کتاب حاشیه ملاّ عبد اللّه«در منطق»و کتاب معالم«در اصول»را در مقبرۀ مرحوم حاج شیخ عبد الکریم حائری قدّس سرّه-که در آن زمان به شکل مقبره بود-مشغول تدریس شدم و بدین گونه در ضمن ادامۀ تحصیل،کار تدریس را هم ادامه دادم.

وضع مالی آن روز

ناگفته نماند از نظر مالی بسیار در مضیقه بودم،به طوری که برای خیلی ها قابل تحمل نبود.زیرا مخارج روزانه و احتیاج به کتابهای درسی و لباس و مخارج مسافرت،منحصرا پانزده تومان شهریه مرحوم آیت اللّه بروجردی قدّس سرّه،و پانزده کیلو مهر نان مرحوم آیت اللّه آقای حجت قدّس سرّه بود.

در این رابطه خاطره های جالبی دارم که از مطرح نمودن آنها در این ورقه صرف نظر می کنم و این مقدار هم که نوشتم منظور شکوه و یا گله از بزرگان حوزه نبود، بلکه به خاطر این بود که بعضی از آقایان محصلین اگر خدای نکرده یک وقتی دچار مشکلات مادی بشوند،صبر و استقامت نموده،از ادامۀ تحصیل،دلسرد نشوند و مشکلات خودشان را با این وآن در میان نگذارند،و به دنیا و مقام و منصب دنیا کوچک ترین توجهی نکنند.

اساتید در حوزۀ قم

متون عالیه را پیش اساتید برجستۀ حوزۀ علمیۀ قم با مطالعه و مباحثه بین الاثنین به اتمام رساندم و دو سال در درس خارج بیع مکاسب مرحوم آقای حجت قدّس سرّه شرکت نمودم و پس از فوت ایشان در درس خارج فقه و اصول مرحوم آیت اللّه بروجردی قدّس سرّه حاضر شده و در درس مرحوم آیت اللّه آقای سید محمّد محقق معروف به«داماد»حاضر و یک دوره خارج اصول را با مقداری خارج فقه پیش آن

ص:314

مرحوم خواندم.می توان گفت که استفاده عمدۀ حقیر از فقه و اصول در نزد آن مرحوم بود.خداوند رحیم و غفور غریق رحمتش بفرماید.

ولی آیا به نفع تمام شده و یا به ضرر،از اوّل آقایان طلبه ها از مباحثات این جانب استقبال نموده و تقاضای درس می نمودند.در ایام جوانی روزانه چهار جلسۀ تدریس داشتم.لذا اکثر اوقات حقیر صرف مباحثه شد و وقت کافی برای نوشتن مطالب علمی نیافتم،و یا به تعبیر دیگر توفیق قلم نداشتم.لذا اثر قلمی قابل اعتنایی نداشته،اخیرا«حاشیه ای بر کفایه»شروع کرده ام.گرچه خیلی به کندی پیش می رود.ولی اگر خداوند تبارک و تعالی توفیق عنایت بفرماید و این حاشیه تمام بشود،شاید سبب ذکر خیر و استرحام بشود.

از خداوند متعال خواستارم به همۀ علمای اعلام،خاصه به این حقیر ناچیز توفیق خدمت به اسلام و مسلمین عنایت فرماید.

/4ذی الحجة الحرام1410/

احمد پایانی اردبیلی

تذکر:اساتیدی که در اردبیل نزد آنان تحصیل نموده می توان به حضرات اساتید:شیخ غفور عاملی،شیخ غلامحسین غروی(رسائل)،امیرزاده اردبیلی (شرح لمعه)،شیخ محمّد عالمی،شیخ محسن نجفی(شرح لمعه)،میرزا صادق متشکری،میرزا بشیر مدرس و میرزا مهدی عالم،اشاره نمود.

شرح حال پدر به قلم پسر

این اقتباسی است از زندگینامه مرحوم آیت اللّه حاج شیخ احمد پایانی که به قلم خودشان در تاریخ /2جمادی الاول1417/ ق تحریر شده و زندگینامه ای که یکی از شاگردان نزدیک وی تنظیم نموده و همچنین اطلاعات این حقیر (محمّد رضا پایانی)در مورد ایشان که مشتمل بر تاریخ تولد و تحصیل علوم دینیّه و محل تحصیل،اساتید ایشان،تاریخ ورودشان به حوزۀ علمیۀ قم و سابقه

ص:315

تدریسشان،تألیفات ایشان و همچنین نکات مختلف دربارۀ شخصیت ایشان،می باشد.

لازم به یادآوری است که این زندگینامه با رعایت ایجاز نگاشته شده به جهت ضیق وقت و در فرصتهای بیشتر ان شاءالله تکمیل شده و مفصلا در اختیار علاقمندان قرار می گیرد.

حضرت آیت اللّه حاج میرزا احمد فرزند صالح متقی محمّد پایانی اردبیلی،در روز پنجم ماه مبارک رمضان 1346 ق مطابق با 1306 ش از پدری متّقی و مادری مجلّله و مقدّسه در خانواده ای کاملا مذهبی در اردبیل شهر عالمان و فقیهان،دیده به جهان گشود...

[در اینجا به مقدار سه صفحه که عین مطالب قلبی به شمار می آمد حذف گردید و اینک دنبالۀ مطلب]

مرحوم استاد بزرگوار در ایام جوانی روزانه چهار جلسه تدریس داشتند که در اواخر به دو جلسه تدریس(مکاسب و جلدین کفایه)رسیده بود.

ایشان یکی از قدیمی ترین اعضای جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم بود و در دوران ستم شاهی حضوری مستمر در جلسات جامعه داشت.گاهی نیز این جلسات در منزل معظم له تشکیل می شد.در اعلامیه ها امضای ایشان از اولین امضاها به شمار می آمد.از دیگر اشتغالات ایشان شرکت فعال در جلسه معتبر و با سابقه تفسیر قرآن کریم بود که با حضور جمعی از بزرگان،دانشمندان و آیات تشکیل می شد.ایشان علاوه بر تسلط و احاطۀ کاملی که در تدریس داشتند و هیچ نقطه غامضی در مطالب درسی باقی نمی گذاشتند و درس مکاسب ایشان شاید به جرأت بتوان گفت که از تأسیس حوزۀ علمیۀ قم تاکنون بی سابقه و بی نظیر بود.هم از جهت کثرت شاگردان و هم از جهت عمق و اعتبار درس.

در اخلاق عملی حظّ وافری از اخلاق کریمه و کمالات انسانی داشتند.در حرکات و سکنات ایشان،وقار و متانت خاصی بود.در نهایت تواضع و فروتنی با مردم به ویژه طلاب برخورد می کرد به گونه ای که انسان براحتی و بدون هیچ

ص:316

محذوری می توانست هر مسئله ای را با ایشان در میان گذارد.من خود شاهد بودم که وقت یا بی وقت اشخاص چه به صورت مراجعۀ حضوری و چه به صورت تماس تلفنی و یا مکاتبه ای مسائل مختلف را مطرح می کردند،به خصوص مسائل علمی و درسی،و ایشان باکمال صبر و حوصله جواب می دادند.

زهد و تقوا و بی اعتنایی به زخارف دنیوی از دیگر صفات بارز آن مرحوم بود.

از هرچه که مظهر و مصداق تجمّل و تشریفات بود پرهیز می کرد و اطرافیان را برحذر می داشت،به نحوی که همۀ آنها که با ایشان رابطه داشتند به این موضوع معترفند.در حدود چهل سال در خانه ای بسیار ساده و محقر زندگی می کرد و با اینکه از کمترین امکانات رفاهی برخوردار نبود.ولی ایشان قانع بودند و هرگز فکر تجدید منزل را از ذهن خطور نمی داد.تا اینکه اجبارا به جهت اینکه منزل ایشان در مسیر خیابان قرار گرفت تجدید خانه نمود و همان ملاکهای ساده زیستی را در مورد خانۀ جدید نیز داشتند.

ایشان بسیار منیع الطبع و آزادمنش بود و روح آزاد خود را پایبند مادیات نکرده بود.بی اندازه به وقت اهمیت می داد و جلسات درس ایشان بسیار مرتب و منظم بود.مکرر اتفاق می افتاد که حال ایشان مساعد نبود،ولی به زحمت در درس حاضر می شد.حتی در این اواخر نیز که از شدت ناراحتی بی تاب شده بود،عمدۀ ناراحتی ایشان تعطیلی درس و ضایع شدن وقت طلاب بود.به یاد دارم که دکتر، ایشان را از تدریس منع کرده بود،ولی به بنده گفتند،رضا!مبادا به کسی بگویی.

ممکن است ایراد بگیرند که چرا با وجود منع طبیب به درس ادامه می دهم.بگذار تا آنجا که می توانم و قادر هستم تدریس کنم.چند جلسه نیز به همین ترتیب ادامه دادند،تا اینکه به علت ضعف عمومی و تنگی نفس نتوانستند.

آثار و تألیفات وی

1-احکام الاراضی و اقسامها،که در کنگرۀ بزرگداشت شیخ اعظم انصاری

ص:317

ارائه گردید و توسط همان کنگره منتشر شد.

2-ارشاد الطالب الی حقایق المکاسب،که عمده تألیف ایشان است و از اول مکاسب محرمه تا اواسط خیارات را شامل می شود.منتخبی از این شرح همراه با متن مکاسب که با نهایت دقت توسط ایشان تصحیح شده به چاپ رسیده که شامل مکاسب محرمه و بیع تا اول بیع فضولی می باشد.لکن شرح کبیر مخطوط است.

3-بیع الفضولی،که در کنگرۀ مقدس اردبیلی عرضه شد و در مجموعۀ مقالات همان کنگره به چاپ رسید.

4-تصحیح کتاب جامع الرواة که به دستور آیت اللّه بروجردی استنساخ قسمتی از آن به ایشان محوّل شد و چون کار ایشان که به اتفاق یکی از دوستان قدیمی و هم بحث ایشان انجام یافت،مورد رضایت آیت اللّه بروجردی قرار گرفت.استنساخ کل کتاب به آن دو سپرده شد.

5-تقریرات اصول،درس آیت اللّه بروجردی(مخطوط).

6-تقریرات بحث بیع،درس آیت اللّه حجت کوه کمری(مخطوط).

7-شرح کفایه الاصول،که به صورت ناتمام و مخطوط است.

8-فهرست جامع الشتات،اثر میرزای قمی که توسط ایشان تهیه گردید.

کتاب«در محضر شیخ انصاری»،تقریرات درس ایشان می باشد که به همت یکی از شاگردان وی(جواد فخار طوسی)گردآوری شده و تاکنون تمام مکاسب محرمه در 9 مجلّد و نیمی از بیع در 8 مجلّد و اکثر خیارات در 9 مجلّد به چاپ رسیده است.

«در کلاس درس مکاسب»(شرح مکاسب محرمه-3 جلد تاکنون)نوشتۀ رضا محمودی از افادات مرحوم پایانی است.

سرانجام در اثر عارضه مهلک ریوی روز یکشنبه حوالی ساعت 10/30 بامداد در تاریخ 1375/12/26 ش مطابق با /6ذی القعده1417/ ق دعوت حق را لبیک گفت و به دیدار جان آفرین شتافت.

ص:318

از ایشان هفت فرزند به یادگار مانده که سه نفر آنان فرزند ذکورند.پسر ارشد کارمند،و پسر اوسط راه پدر را برگزیده و طلبه است و فرزند کوچکتر ایشان از دانشگاه فارغ شده و لیسانس میکروبیولوژی دارد.

میرزا احمد حائری همدانی

(-)

میرزا احمد حائری فرزند میرزا عبد اللّه همدانی،از فضلا و معاریف قم بود.

پدرش اهل همدان بود و در سیر و سلوک مقامی ارجمند داشت و حالات معنوی از او نقل شده است.او به کربلای معلی مهاجرت و در آنجا موقعیت خوبی به دست آورد.

میرزا احمد حائری ابتدا در کربلا بود و همان جا رشد و نما یافت و تحصیلات علوم دینی خود را آغاز نمود و تا سطح پیش رفت.آنگاه به سوی ایران مهاجرت کرد و قم را جهت سکنی برگزید و به مصاهرت آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی نایل گشت و در جلسات درسش شرکت می جست.

شایان ذکر است او بیشتر به عزلت و انزوا گرایش داشت و همواره در حال تهذیب نفس و نیل به مدارج عالی الهی مشغول بود.

عبد الحسین حائری

از وی سه فرزند ذکور به نامهای:1-استاد عبد الحسین حائری،متولد سال

ص:319

1346 ق مطابق با 1306 ش در قم.

استاد عبد الحسین پس از آموختن مقدمات،سطح را نزد:شیخ مرتضی حائری یزدی(دائی خود)و شیخ محمّد علی حائری کرمانی به پایان برد و دروس خارج را مدتی چند از محضر آیات:سید محمّد حجت کوه کمری،سید صدر الدّین صدر، سید محمّد تقی خوانساری و سید حسین طباطبائی بروجردی استفاده نمود.

ایشان در سال 1330 ش به تهران مهاجرت کرد و به علت استعداد فراوان و داشتن ذوق کتابشناسی،بنا بر پیشنهاد برخی از دوستان خود به کتابخانۀ مجلس جذب شد و تاکنون در آنجا به خدمات فرهنگی اشتغال دارد.

2-مرحوم دکتر عبد الهادی حائری(متولد سال 1349 ق مطابق با 1309 ش در قم).

3-آقا عبد الحمید حائری(متولد 1354 ق مطابق با 1314 ش).

و سه دختر که دامادهایش عبارتند از:

1-مرحوم آیت اللّه شیخ راضی تبریزی نجفی.

2-مرحوم علامه شیخ احمد غروی تویسرکانی.

3-آقا عباس ذبیحی زاده.

سیّد احمد حسینی قمی

اشاره

(1324-1416 ق)

سید احمد قمی فرزند سید علی اکبر حسینی یزدی،از فضلا و زهاد معاصر بود.

وی در سال 1324 ق در قم دیده به جهان گشود.

نامبرده پس از طی مقدمات و سطوح در قم،در سال 1364 ق به نجف اشرف مهاجرت نمود.فقه و اصول را از محضر آیات:سید ابو الحسن اصفهانی،میرزا عبد الهادی شیرازی،سید محسن طباطبائی حکیم،سید محمود شاهرودی و سید عبد الاعلی سبزواری،استفاده نمود.و از سایر اساتیدش اجازه دریافت داشت و

ص:320

پس از سالها اقامت در آن سامان،به زادگاهش بازگشت و به ترویج مذهب و ارشاد مردم پرداخت.

از آثار او

ابواب الرحمه،که در سال 1406 ق در قم به چاپ رسید(بدون آنکه نام خود را روی آن چاپ کند).

حسینی قمی در شعبان1416/ ق در سن 92 سالگی در پی بیماری در قم بدرود حیات گفت و پیکرش در قبرستان ابو حسین مدفون گردید.

سیّد احمد خلخالی

اشاره

(-1365 ق)

سیّد احمد فرزند سید محمود موسوی خلخالی،از فقها و اساتید بنام تبریز بود.

وی در نجف اشرف از شاگردان آیات:آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی و سید محمّد کاظم طباطبایی یزدی بود.هنگام مراجعت به ایران در تبریز توقف کرد و سطوح عالی را تدریس و شاگردان بسیاری تربیت نمود.ایشان در علوم حدیث و حفظ اشعار و سخنوری ید طولا و توانایی زیادی داشت.

خلخالی در جریان انقلاب پیشه وری در آذربایجان ایران در سال 1324 ش از تبریز به تهران رفت و پس از مدت کوتاهی بدرود حیات گفت.

او در سال 1365 ق مطابق با 1325 ش در تهران درگذشت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان خارج شیخ-مقبره اتفاق-به طور امانت مدفون گردید،و در حدود سال 1375 ق مطابق با 1334 ش طبق وصیت خود به نجف اشرف حمل و در وادی السلام به خاک سپرده شد.اتفاقا پس از گذشت چند سال در همان قبر مرحوم علامه سید ابراهیم دروازه ای تبریزی مدفون گردید.

ص:321

فرزندانش از چند همسر:

1-علامه سید محمود 2-علامه سید حسن 3-سید محمّد 4-علامه سید مرتضی 5-آقای اکبر،فعلا ساکن تهران است 6-آقای هاشم فعلا ساکن تبریز است 7-سید علی 8-آقای دکتر سید ضیاء،فعلا مقیم آلمان است،و هفت دختر.

سیّد احمد خوانساری

اشاره

(1309-1405 ق)

ولادت

حاج سید احمد خوانساری فرزند سید یوسف و نوۀ سید حسن معروف به «میرزا بابا»امام جمعۀ خوانسار که نسب شریفشان با سی واسطه به حضرت امام موسی بن جعفر علیه السّلام می رسد.از مراجع بنام جهان تشیّع و زهّاد زمان و اساتید معروف حوزه ها بود.

سید احمد،در /18محرم/ 1309 ق در شهر خوانسار،در خانواده ای روحانی دیده به جهان گشود.

پدرش سید یوسف از فقها و علمای معروف خوانسار بود.وی تحصیلات خود را در اصفهان نزد آیت اللّه ملا حسین علی تویسرکانی به پایان برد و به خوانسار مراجعت کرد و به تبلیغات دینی و افاضات روحی اشتغال ورزید.تا اینکه در سال 1312 ق درگذشت.

ص:322

تحصیلات مقدماتی و عالی

ایشان مقداری از ریاضیات و علوم مقدماتی و سطح را در زادگاه خویش از محضر علمای بزرگ آن سامان،چون:برادر والامقام خود آیت اللّه سید محمّد حسن(متوفای 1337 ق)و نیز شوهر خواهرشان آیت اللّه سید علی اکبر خوانساری فرا گرفت.سپس برای ادامۀ تحصیل به اصفهان مهاجرت نمود و در آن شهر از محضر آیات:سید محمّد صادق اصفهانی«خاتون آبادی»و ملا عبد الکریم گزی و میرزا محمّد علی تویسرکانی،خارج فقه و اصول خواند.سپس برای تکمیل معلومات خود،در اوایل سال 1329 ق به دار العلم نجف اشرف عزیمت نمود و در آن حوزۀ پربرکت،یک سال در درس ملا محمّد کاظم خراسانی و چندین سال هم در دروس آیات:سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی،شیخ الشریعۀ اصفهانی،میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ ضیاء الدّین عراقی و اساتید دیگر شرکت جست.

همین طور مدارج عالی را سپری کرد و علوم گوناگونی از قبیل:فقه،اصول،فلسفه و ریاضیات بدست آورد.سپس در سال 1335 ق به ایران مراجعت گرد و چندی در دزفول از محضر آیت اللّه شیخ محمّد رضا معزّی بهره مند گردید.آنگاه در اراک توقف کرد و در ابحاث فقه و اصول آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی شرکت جست و نهایت استفاده را نمود.

اقامت در قم

بعد از اینکه آیت اللّه حائری به قم آمد و حوزۀ علمیه را تأسیس نمود.مردم اراک از ایشان تقاضا نمودند که خوانساری به جای ایشان اقامۀ جماعت کند و امور دینی مردم را اداره نماید.حائری هم با این تقاضا موافقت کرد.

آیت اللّه شیخ محمّد علی اراکی نقل فرموده بودند که:حائری تقریبا بعد از شش ماه از عزیمتشان به قم در جلسه ای فرمودند که:ما می خواستیم آقای سید احمد

ص:323

خوانساری اعلم علمای شیعه باشد و لکن ایشان قناعت کردند که اعلم علمای اراک باشند.به مجرد اینکه خوانساری این قضیه را شنیده و متوجه شدند که رضایت حائری در این است که ایشان در قم باشند،همان روز عازم قم شده و در این شهر اقامت گزید.

وی دروس حکمت را از محضر حکیم متأله میرزا علی اکبر حکمی یزدی «تجلّی»بهره مند شد.خوانساری پس از دو ماه از ورودشان به قم،آیت اللّه حائری محل اقامت نماز جماعت خود را-در مدرسۀ فیضیه-به ایشان تفویض کرد،و در اولین نماز جماعت هم شرکت جست و به ایشان اقتدا نمود.

خوانساری در مدتی که در حوزۀ مقدسۀ قم توقف داشت،از احترام خاصی برخوردار بود،و از مدرسان و فضلای بزرگ حوزه به شمار می رفت.و علاوه بر تدریس خارج فقه و اصول،از مدرسان فلسفه و ریاضیات نیز شمرده می شد.

سید احمد خوانساری/سید علی اکبر برقعی«کاشف»

اقامت در تهران

در رابطه با عزیمت ایشان به تهران،علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی می نویسد:در محرم1370/ ق که علامه حاج یحیی سجادی وفات کرد،اهالی تهران از آیت اللّه

ص:324

بروجردی تقاضا کردند که:شخصیت باکفایتی را به تهران اعزام دارند تا در مسجد حاج سید عزیز اللّه،اقامه نماز کرده و به امور دینی مردم بپردازد.آیت اللّه بروجردی، ایشان را به تهران فرستاد.

خوانساری تا آخر عمر پربرکتش در مسجد سید عزیز اللّه تهران به اقامۀ نماز جماعت و تدریس خارج فقه مشغول بود و عمر پرثمر خود را در خدمت به اسلام و حوزه های علمیه سپری نمود.آیت اللّه سید عبد اللّه شبستری جزو ملازمان خاص ایشان بود و سالها از درس شان بهره مند شده اند.

مرجعیت و تألیفات

بعد از وفات مرجع کبیر آیت اللّه بروجردی،جمع کثیری از مردم ایران و برخی از کشورهای دیگر،به ایشان رجوع کرده و از ایشان تقلید نمودند.شهرت علمی اش بر کسی پوشیده نبود و همواره فقهای نجف نیز احترام خاصی برایش قایل بودند.

از تألیفات ایشان می توان به عناوین زیر اشاره کرد

1-العقائد الحقة،در علم کلام.

2-جامع المدارک فی شرح المختصر النافع،که فقه استدلالی منقّح و مهذّبی است و جامع بین و جازت لفظ و دقت و تحقیق در مطالب می باشد،در هفت جلد.

3-حاشیه بر عروة الوثقی.

4-حاشیه بر مناسک حج(اثر شیخ انصاری).

5-رسالۀ عملیه،به زبانهای فارسی و عربی.

6-رسالۀ مناسک حج.

وقایع سال 1342 ش

آیت اللّه خوانساری همراه دیگر علما،نسبت به حوادث سال 1342 ش شرکت نمود.از جمله در بازار تهران-در پی اعتراض به دستگاه حاکم-مورد هجوم

ص:325

پلیس و مأموران امنیتی قرار گرفت و مقداری از ناحیۀ پا جراحت برداشت.

اعلامیه های متعددی در همان روزها از طرف ایشان منتشر شد که نمونه ای از آن را منعکس می کنیم:

بسم اللّه الرحمن الرحیم

إِنّٰا لِلّٰهِ وَ إِنّٰا إِلَیْهِ رٰاجِعُونَ

الحمد لله رب العالمین و الصلاة و السلام علی خیر خلقه محمّد و آله الطاهرین و لا حول و لا قوة الاّ بالله العلی العظیم.

حوادث اسف آور یکی دو روز اخیر که منجر به قتل و جرح یک عده مردم بی گناه،و توقیف حضرت آیت اللّه خمینی و آیت اللّه قمی و دیگر آقایان شده است، موجب کمال تأثر و تأسف حقیر گردید.با کمال تعجب مشاهده می شود مسئولین امنیت کشور با نهایت گستاخی حضرات آقایان مراجع و علمای اعلام(دامت برکاتهم)را موافق اموری که مباینت آنها با شرع مطهر،محرز و مکرر تذکر داده شده است،جلوه می دهند.

حقیر در این موقع حساس لازم می دانم اولیای امور را متذکر سازم.انجام این گونه اعمال ضد انسانی نسبت به حضرات علمای اعلام و قتل و جرح مردم بی پناه،نه تنها موجب رفع غائله نخواهد بود،بلکه جز تشدید امور و ایجاد تفرقه و وخامت اوضاع،اثر دیگری نخواهد داشت.موجب کمال تأسف است که باید حریم مقدس اسلام و روحانیت از طرف اولیای امور،این چنین مورد تجاوز قرار گیرد. إِنّٰا لِلّٰهِ وَ إِنّٰا إِلَیْهِ رٰاجِعُونَ. از خداوند متعال عز اسمه مسألت دارم که اسلام و مسلمین را در کنف عنایات خود از همۀ حوادث مصون و محروس بدارد.و ما توفیقی إلاّ بالله علیه توکلت و الیه انیب.

الاحقر احمد الموسوی الخوانساری

/13محرم1383/ ق

ص:326

وفات و مدفن

سرانجام این عالم بزرگوار پس از 96 سال عمر با عزت و عزلت،براثر کسالت در اولین ساعات بامداد روز شنبه /27ربیع الثانی1405/ ق مطابق با /29دی/ 1363 ش در پی بیماری ندای حق را لبیک گفت،و به دیار باقی شتافت.ارتحالش عالم اسلام و حوزه های علمیه را عزادار ساخت.

شیخ محمّد علی خوانساری

مردم مسلمان تهران که از ارتحال این عالم جلیل القدر اطلاع حاصل کردند،اطراف بیت ایشان اجتماع کرده،و به سینه زنی و عزاداری پرداختند.سپس با احترام فراوان و شرکت گسترده در تشییع،پیکر پاکش، جهت خاکسپاری به شهر قم انتقال یافت و بعد از تشییعی کم نظیر،با شرکت مراجع تقلید و علما و طلاب حوزۀ علمیه و کلیۀ طبقات(که حقیر شاهد و ناظر آن تشییع عظیم بودم)،حضرت آیت اللّه گلپایگانی بر جنازه اش نماز گزارد،و در حرم حضرت فاطمۀ معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

سید احمد خوانساری افتخار دامادی آیت اللّه شیخ محمّد علی خوانساری -که از مشاهیر علما و بزرگان و ساکن نجف اشرف بود-را داشت.فرزندانش عبارتند از:1-سید جعفر خوانساری 2-سید فضل اللّه احمدی،متوفای اواسط/ربیع الثانی 1401/ ق 3-سید مسعود احمدی 4-سید جواد ناسوتی 5-سید علی احمدی،

ص:327

و علامه سید فضل اللّه خوانساری داماد ایشان بود.

منابع

1-آثار الحجة 240/2.

2-آینۀ دانشوران 169.

3-تراجم الرجال(اثر برقعی)232/1.

4-رجال قم 93.

5-فرزانگان خوانسار.

6-کیهان فرهنگی،سال اول،شمارۀ اول،ص 35.

7-گنجینۀ دانشمندان 326/1 و 9/2.

8-مجلۀ نور علم،شمارۀ هشتم،ص 11.

9-مستدرک أعیان الشیعة 10/1.

10-نقباء البشر 462/1.

احمد رحیمی کاشانی

اشاره

(1340-1415 ق)

حاج احمد فرزند حسین و نوۀ رحیم قمی،ملقب به«رحیمی کاشانی»از خدمتگزاران به علم و فرهنگ بود.

شرح حال زیر به قلم خود ایشان است که در کتابش«سیری در زندگی»چاپ شده و نیز نگارنده در تاریخ صبح روز جمعه /21خرداد1372/ ش در منزلش حضور پیدا کرده و قسمتی از زندگینامه اش را یادداشت نمودم که تقدیم می گردد:

تولدم در /2مهر1300/ ش در بخش دو قم،کوچۀ پشت دارائی واقع، والدینم مرحومان حسین و فاطمه هیچ کدام ملاک و صاحب ثروت و مال و منال قابل ذکری نبودند.در ضمن محتاج استعانت و کمک هیچ کس نشده،زندگی متعارف و آبرومندانه ای داشتند.

ص:328

شادروان والدم سالها از عمر هفتاد و پنج ساله را در کار و مشاغل عدیده،از کارمندی حکومت تا کسب و کار آزاد گذرانید و آخرین سنوات زندگی را اغلب بیمار و گرفتار دارو و درمان و مبتلا به«آسم»و ضیق النفس گردید و در لیلۀ اول/ ربیع الاوّل1366/ ق چشم از جهان فروبست .مادرم نیز در تاریخ /9آبان/ 1349 ش دعوت حق را لبیک گفت و به رحمت ایزدی پیوست(روانشان شاد باد).

بنده پس از جاری شدن سیل کم نظیر و مهیب و ویران گر لیلۀ چهارشنبه /10 صفر1353/ ق قم که منجر به انهدام و خرابی محلاتی از شهر از جمله خانه و کاشانه و محل تحصیلم(مدرسۀ علمیۀ تربیت)گردید،ناچار و ناگزیر از ادامۀ تحصیل روزانه محروم و بازماندم.لکن خوشبختانه چند سال بعد توانستم داوطلبانه در کلاسهای شبانه(اکابر)که ویژۀ اصناف و بزرگسالان آنهم اجباری و الزامی بود،با اصرار و پافشاری بسیار(به علت صغر سن)ثبت نام نموده،در مدت هفتاد و هشت شب شرکت مرتب در کلاس(سنوات 17-1318 ش)به اخذ گواهینامۀ مربوطه موفق شدم.

اواخر سال 1322 ش با برچیدن دکان عطاری-بقالی به واسطه و معرفی یکی از همسایگان بسیار خوب(مرحوم احمد فیاضی)در شرکت نفت ایران و انگلیس- قم به سمت فروشندۀ بنزین استخدام،و در /28مهر1323/ ش به خدمت نظام وظیفه اعزام و پس از پایان خدمت(/28آبان1325/ ش)مجددا به خدمت در آن شرکت مشغول شده،در خرداد ماه1327/ ش به اخذ گواهینامۀ ششم ابتدائی نائل گردید،و در آبان1328/ ش به موازات کار روزانه در فرصتهای مقتضی شرکت در جلسات دروس و مباحث خارج از برنامۀ رسمی فرهنگ توأم با ادامۀ تحصیل آزاد شبانه(در سطح متوسطه)اقدام به تأسیس و تشکیل قرائت خانه«ملی پارس»در خیابان ارم قم نمود(28-1330 ش).

اوایل سال 1330 ش(خرداد ماه)که قیودات و بند و زنجیرهای ثمین قانونی مانع صدور امتیاز روزنامه برداشته شد و دولت ملی مصدر امور مملکت گردید،

ص:329

اقدام به اخذ امتیاز روزنامۀ«پیکار مردان»نمودم.منتها چون در آن تاریخ شرایط سنی (سی سال تمام)را نداشتم روزنامه را به نام برادرم(مرحوم حاج علی اصغر)به مسئولیت و مدیریت خود از /23شهریور1330/ ش با همکاری جمعی از نویسندگان و شعرای جوان و با شور و ذوق منتشر ساختم.در ضمن با اقدام نسبت به افزایش سن موفق به اخذ امتیاز روزنامۀ«انقلاب بی رنگ»از شورای عالی فرهنگ به نام خود گردید.مدتی هم در سال 1331 ش روزنامۀ اخیر الذکر به جای پیکار مردان منتشر می شد.

تا اینکه به موجب مادۀ(59)اساسنامۀ شرکت ملی نفت ادامۀ انتشار آن به مانع و مشکل ممنوعیت کارکنان آن شرکت به داشتن چنان مشاغلی برخورد نمود.

ضمنا هم زمان با خدمت در شرکت مزبور و ادامۀ امور مدیریت(هفتگی و ماهانه) پیکار مردان و تحمل ناراحتیها و مشکلات و معضلات عدیده ناشی از پنج سال تبعید به قزوین و تهران(33-1338 ش)به خاطر روزنامه نگاری و به منظور دور بودن از محل(قم)و تعطیل شدن طبیعی به خودی خود هفتگی نامه و ماهنامۀ جدید الانتشار پیکار مردان(34-1335 ش).در چنان حال و هوا و موقعیت بسیار دشوار(جو حاکم)در خرداد1337/ ش با تهیۀ یک هزار و پانصد متر از اراضی موات،موقوفۀ آستانۀ مقدسۀ قم در خیابان خاکفرج فعلی با وام گیری از بانکها و کمک و مساعدتهای ارزشمند مادی شادروان اخوی در حدود امکاناتش و چک و سفته فروشی طبق رسوم بازار و تحمل انواع ذلت و مشقتهای ناگفتنی مولود تنگدستی،مبادرت به احداث و اخذ امتیاز تأسیس«آموزشگاه ملی مسعود»نمود، که طبق آمار مضبوط با میانگین سنوات تحصیلی(50-1358 ش)در هر سال تحصیلی یک هزار و چهارصد و بیست نوآموز و دانش آموز(ابتدائی و راهنمائی تحصیلی) در آن مدرسه اشتغال به تحصیل داشتند.لذا یکی از بزرگترین مؤسسات ملی فرهنگی قم و خوش بختانه در میان محلات طبقات سوم و چهارم شهر واقع شده بود.

آن مؤسسۀ عام المنفعه روز اول مهر همان سال(1337 ش)افتتاح و آغاز به کار نمود.منتها هر قدر مساعی و کوشش ما در تدارک و تهیه و امکانات توسعه و

ص:330

گسترش خدمات اجتماعی-سیاسی و فرهنگی(بدون چشم داشت و عدم محاسبۀ سود سرمایه گذاریها)افزایش می یافت،عکس العمل نابخردانه و خائنانه حاسدان و تنگ نظران بومی و غیر محلی بیشتر و بیشتر می شد،تا آنجا که در همان ماههای اول تأسیس و تشکیل مدرسۀ مزبور به انواع توطئه چینی و زمینه سازی پرداخته، هنوز پنجمین ماه عمر آن آموزشگاه پایان نیافته بود که با جمع آوری و تقدیم شصت هزار ریال آن روزها(بهمن1337/ ش)رشوه به فرماندار قم(محمود صدر محلاتی)مقدمات تعطیل«پیکار مردان»را در قم با گزارش فرماندار فراهم و سپس با توسل به فردی که در اقدامات و عملیات سودآور شهرداری قم شریک و از حامیان مؤثر آن دستگاه آلوده و فاسد و از دوستان نزدیک جنایت پیشۀ مشهور سپهبد معدوم«بختیار»رئیس کل ساواک بود،موفق به دریافت حکم توقیف دائم پیکار مردان گردیدند و در تاریخ دوشنبه /18فروردین1338/ ش آن دستور اجرا و کلیۀ اوراق چاپ شدۀ روزنامه حتی مطالب و آگهی های دولتی و غیر دولتی آن شماره(358)را به وسیلۀ ماشین لندرور ساواک از چاپخانۀ قم بردند.

شرح مفصلی نسبت به حوادث و رخدادهای زندگی اش در کتاب مذکور است.

جهت تفصیل بیشتر به آن رجوع شود.

آثار قلمی او به شرح زیر است:

طی چند دورۀ پرمخاطرۀ روزنامه نگاری در طول بیست و هشت سال موفق به انتشار دورۀ اول از 1330/6/23 ش لغایت 1337/12/28 ش و دورۀ دوم از 1357/12/10 ش تا 1358/6/24 ش که مجموعا 386 شماره پیکار مردان و انقلاب بی رنگ هفتگی و ده شماره(یک سال)ماهنامۀ پیکار مردان را(از دیماه 34- آذرماه1335/ ش)در قم شده است.

1-پنجۀ خونین استعمار در آستین پاپ،در 143 صفحه،آذر1357/ ش.

2-تاریخچۀ روزنامه نگاری در قم،در 101 صفحه،اسفند1348/ ش.

3-خواجه بده رسان،در 112 صفحه،مرداد1362/ ش و چاپ دوم آن زیر

ص:331

عنوان«گلچینی از آثار بزرگان علم و ادب»،در دی1364/ ش چاپ و منتشر گردید.

4-در راه نهضت ملی ایران،در 83 صفحه،فروردین1358/ ش.

5-سیری در زندگی و مقایسۀ اعمال معدود رهبران ملل،پائیز1370/ ش، 328 صفحه.

6-صنعت مرغداری(فنی و تجربی)،در 79 صفحه،مرداد1361/ ش.

7-کارنامۀ شانزده سالۀ آموزشگاه ملی مسعود،که مقارن با صدور فرمان تحصیل رایگان در 36 صفحه،اسفند1353/ ش.

8-گنجینۀ دانشوران،در 221 صفحه،چاپ اول،دی1339/ ش و چاپ دوم آن در مرداد1357/ ش.

استاد رحیمی در روز دوشنبه /27رمضان1415/ ق مطابق با /8اسفند/ 1373 ش در سن 75 سالگی در قم جهان فانی را وداع گفت و پیکرش روز بعد تشییع و در وسط قبرستان حاج شیخ با کد(15619)مدفون گردید.

منابع

1-چهرۀ مطبوعات معاصر 255.

2-رجال قم 93.

3-سیری در زندگی(اثر مترجم له)276.

4-فهرست روزنامه های فارسی 53.

شیخ احمد رضوانی زنجانی

اشاره

(1342-1420 ق)

شیخ احمد فرزند حاج محمّد اسماعیل و نوۀ محمّد رضا زنجانی،معروف به «رضوانی»از فقها و بزرگان و اساتید حوزۀ علمیۀ قم و زهاد واقعی بود.

وی در سال 1342 ق مطابق با /3بهمن1302/ ش در زنجان دیده به جهان گشود.پدرش از تجّار و تحصیل کرده ها بود و علاقه داشت که فرزندش به تحصیل علم

ص:332

بپردازد.به همین خاطر آقا احمد در نوجوانی وارد حوزۀ علمیۀ زنجان شد و دروس مقدماتی را از شیخ حسین کلامی و شیخ جلال اصحابی آموخت.سپس در سن 18 سالگی(سال 1360 ق)رهسپار قم گشت و دروس سطح را از محضر اساتیدی چون:شیخ عبد الکریم خوئینی، شیخ اسحاق لنکرانی،شیخ موسی عباسی زنجانی،سید شهاب الدّین مرعشی و شیخ احمد کافی الملک تبریزی استفاده نمود.آنگاه در درس خارج حضرات آیات:سید محمّد حجت کوه کمری و سید حسین طباطبائی بروجردی و در درس فلسفۀ سید محمّد حسین تبریزی«علامۀ طباطبائی»شرکت جست و استفاده شایان برد.

علامه رضوانی،در سال 1369 ق به نجف اشرف عزیمت کرد و باقی درس خارج را از محضر آیات:میرزا باقر زنجانی،سید ابو القاسم خوئی،سید محسن طباطبائی حکیم(مدت کوتاهی)و سید محمود شاهرودی(مدت کوتاهی)و دروس حکمت را از شیخ صدرا بادکوبی و سید عبد الاعلی سبزواری استفاده نمود.هم زمان با تحصیل اقدام به تدریس متون کتب علمی پرداخت و شاگردان خوبی تربیت نمود.

ایشان در سال 1395 ق مطابق با 1354 ش به ایران بازگشت و قم را جهت فعالیتهای مذهبی و اجتماعی خویش برگزید و به تدریس خارج فقه و اصول پرداخت.

آثار قلمی او

1-اصول الفقه(مباحث الالفاظ-سه جلد).

ص:333

2-الاجتهاد و التقلید.

3-المحاکمات بین الاعلام فی الحج.

4-تقریرات اصول الخوئی(دورۀ کامل).

5-تقریرات اصول میرزا باقر زنجانی(سه دورۀ کامل اصول،در 12 جلد).

6-تقریرات فقه میرزا باقر زنجانی(شامل کتابهای:طهارت در چهار جلد، زکات،خمس،صوم،حج،اجاره،مضاربه،شرکت،مکاسب محرمه،خیارات، نکاح در سه جلد و لباس مصلی).

7-حاشیة علی شرح التجرید.

8-حاشیة علی شرح المنظومة.

9-رسالۀ عملیه.

10-رسالة فی اعتبار قول العدل الواحد.

11-رسالة فی الرضاع.

12-رسالة فی العصیر العنبی.

13-رسالة فی المتنجس.

14-رسالة فی تحقق الوطن الشرعی.

15-رسالة فی حدیث لا تعاد.

16-رسالة فی حکم الفقّاع.

17-رسالة فی طهارة و نجاسة اهل الکتاب.

18-رسالة فی علم الجفر.

19-رسالة فی عموم حجیة البینة.

20-رسالة فی قول ذی الید.

21-صلاة المسافر(تقریرات درس حجت).

22-کتاب احیاء الموات.

23-کتاب الاجارة.

ص:334

24-کتاب الحج.

25-کتاب الصلاة.

26-کتاب القضاء.

آیت اللّه رضوانی در حرم حضرت معصومه علیها السّلام بامداد هر روز به عبادت و اقامۀ جماعت اهتمام داشت و سپس به تدریس اشتغال می ورزید.ولی در اثر مخالفت تولیت آستانه،از جماعت و ارشاد مردم محروم شد و تا آخر عمر در انزوا و عزلت گذراند و در اثر فشارهای روحی دچار سکتۀ مغزی شد و ماهی چند در بستر بیماری به سر برد و سرانجام در روز جمعه /9ربیع الثانی1420/ ق مطابق با اول/ مرداد1378/ ش در قم زندگی را وداع گفت.پیکرش عصر روز شنبه از مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام تشییع و پس از ادای نماز توسط آیت اللّه شیخ لطف اللّه صافی گلپایگانی،در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.ایشان در نجف اشرف به شرف دامادی آیت اللّه میرزا باقر زنجانی نایل و در اثر این وصلت صاحب فرزندان زیر گردید:1-دکتر محمّد رضا رضوانی،دندان پزشک 2-شیخ محمّد صادق،دارای لیسانس حقوق و از قضات خطۀ زرند ساوه 3-دکتر محمّد کاظم،پزشک 4- مهندس عباس.و شش دختر از وی به جای ماند.

منابع

1-اظهارات آیت اللّه رضوانی در رمضان1416/ ق در منزلش در قم.

2-تاریخ زنجان 55.

3-مجلۀ آینۀ پژوهش،سال 1378 ش،شمارۀ 57،ص 120،بقلم شیخ ناصر الدّین انصاری.

سیّد احمد روحانی قمی

اشاره

(1322-1384 ق)

حاج سید احمد فرزند آیت اللّه سید صادق حسینی روحانی قمی،از فضلا و مشاهیر خطبای قم و داماد آیت اللّه شیخ فضل علی قزوینی بود.

آقا احمد در سال 1322 ق در قم دیده به جهان گشود.

ص:335

تحصیلات عالی

ایشان پس از طی مقدمات و سطوح،دروس عالی فقه و اصول از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و سید علی یثربی کاشانی و معقول را نزد علامه سید ابو الحسن رفیعی قزوینی استفاده نمود.آن گاه جهت تکمیل تحصیلات خود به نجف اشرف مهاجرت کرد و از محضر آیات:

میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ ضیاء الدّین عراقی و سید ابو الحسن اصفهانی و مدتی چند در کربلای معلاّ نزد آیت اللّه سید حسین طباطبائی قمی بهره مند گردید.سپس به ایران مراجعت نمود و در سال 1374 ق در تهران سکونت اختیار کرد و از راه منبر و وعظ و ارشاد به تبلیغ دین مبین اشتغال ورزید و از ائمۀ جماعت مسجد بنی هاشم-واقع در خیابان گرگان-شد.

از آثار او

1-تسلیة المریض.

2-سر السعادة.

3-کتاب خاطرات.

4-کفایة النحو.

ایشان در روز دوشنبه /2صفر1384/ ق مطابق با /23خرداد1343/ ش در تهران در 62 سالگی درگذشت و پیکرش به قم حمل و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

ص:336

فرزندانش

1-مرحوم دکتر سید مهدی 2-آقای سید محمّد،ساکن تهران و شش دختر که دامادهای اهل علم او عبارتند از:1-حجة الاسلام سید محمّد علی روحانی،ساکن قم 2-مرحوم شیخ محمّد جعفری همدانی 3-دکتر شیخ علی شیخ الاسلام اصطهباناتی رئیس دانشکدۀ ادبیات تهران.

منابع

1-آثار الحجة 147/2.

2-آینۀ دانشوران 360(در پاورقی فوت ایشان را سال 1388 ق نوشته که اشتباه است و مرحوم شیخ محمّد علی شاه آبادی شوهر خواهر صاحب شرح حال است،نه داماد ایشان بود).

3-رجال قم 93.

4-گنجینۀ دانشمندان 339/1(سال مرگش را اشتباه نوشته است).

سیّد احمد زنجانی«شبیری»

اشاره

(1308-1393 ق)

این مقاله برگرفته شده از مجلۀ(نور علم)که با اندکی حذف و اضافه تقدیم می گردد:

حاج سید احمد حسینی زنجانی، فقیهی بزرگ و پارسایی پرهیزگار و متخلّق به اخلاق الهی بود.

وی در /4صفر1308/ هجری قمری در شهرستان زنجان دیده به جهان گشود و در حوزۀ علمیۀ این شهر در محضر اساتید بزرگ و عالیقدر کسب

ص:337

فیض نمود.پس از تأسیس حوزۀ علمیۀ قم توسط آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،صیت فضیلت آن عالم عالی مقدار و نیز وقوع حوادثی،وی را به شهر قم کشید،و در روز دوّم/جمادی الثانی1346/ قمری،رحل اقامت موقتی در این شهر افکند،ولی علاوه بر جذبۀ مرحوم حاج شیخ،ضرورت حفظ حوزۀ نوپای قم،عزم رحیل وی را بدل به اقامت دائمی نمود و با بهره گیری از محضر آن مرحوم و علمای بزرگ دیگر،خود در کرسی تدریس و تألیف و قضاء حوائج مؤمنین قرار گرفت و سرانجام پس از 85 سال عمر با برکت و سالیان دراز،کوشش در راه دین و نشر فقه جعفری در این شهر،دیده از جهان فروبست،وفات آن انسان الهی در حدود چهار ساعت پس از نیمه شب شنبه /29ماه مبارک رمضان/سال 1393 ق مطابق با پنجم/آبان1352/ ش به وقوع پیوست و حوزه های دینی و مجامع علمی را در سوگ نشاند،پیکر آن مرحوم پس از تشییعی باشکوه در جوار حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد،رحمة اللّه تعالی علیه.

در این مجال مختصر،گوشه هایی از زندگانی این مرد بزرگ و ویژگیهای ممتاز فقهی و اخلاقی و سائر خصوصیات برجستۀ وی بیان می شود،باشد که با تذکار شخصیت این عالم خودساخته،اندکی از دین خود را نسبت به وی ادا کرده باشیم.

خاندان آن مرحوم

پدر آن مرحوم،سید عنایت اللّه فرزند مهر علی بن امام قلی بن اجاق قلی دوسرانی،از شاگردان آخوند ملا قربانعلی زنجانی(متوفای 1328 ق)و از شاهدان عادل محکمۀ ایشان بود.وی از نظر تقوا و ملکات نفسانی از افراد بسیار کم نظیر بوده و در حسن نیت و تقیّد به جهات شرع بسیار ممتاز بوده است.

در مورد اجداد وی آن قدر که به دست آمده این است که آنها ابتداء در قصبه ای به نام«ترک»از توابع شهر میانه می زیسته اند،از محل سکنای ایشان قبل از آنجا اطلاعی در دست نیست.سپس از این قصبه به دهی به نام«مشمپا»و از آنجا به

ص:338

روستایی به نام«باغ»و سپس به دهی دیگر در مجاورت آن به نام«دوسران» مهاجرت می کنند،مرحوم آقا سید عنایت اللّه که زادۀ این روستا بوده،در حدود سال 1288 ق که تقریبا 30 سال داشته است به زنجان مسافرت کرده و در آنجا سکنی گزید و در همین شهر در سال 1343 ق درگذشت.

حوزۀ علمیۀ زنجان در آن دوران

شهرستان زنجان سابقۀ تاریخی علمی بسیار قدیمی داشته و رجال علمی بزرگی از آنجا برخاسته اند، محمّد بن هارون زنجانی از اساتید مکاتبه ای شیخ صدوق و علی بن هارون زنجانی از مؤلّفین اخوان الصّفا،از رجال زنجان بوده اند.

مهمترین دوران علمی این شهر در حدود یک قرن قبل است،در این هنگام زنان دارای حوزۀ علمیه ای بوده است که از شهرستانهای دیگر برای استفادۀ علمی به آنجا مسافرت می کردند،طلاّب قفقاز مرحلۀ عالی تحصیل را در اردبیل و سطح بالاتر از آن را در زنجان می گذراندند،پس از زنجان حوزۀ نهایی و اعلای شیعه،حوزۀ نجف و حوزۀ اصفهان بوده است.به خصوص دوران تحصیل مرحوم زنجانی،زمان اوج نشاط علمی زنجان بود،دوازده مدرسۀ علمی قابل ملاحظه و برخی بسیار بزرگ و جالب،مملوّ از طلاّب بود،در اواخر قرن سیزدهم شخصیت های مهمّی در زنجان بوده اند،نظیر آخوند ملاّ علی قارپوزآبادی(متوفای 1290 ق)،میرزا ابو القاسم موسوی زنجانی سرسلسلۀ خاندان میرزائی های زنجان(متوفای 1292 ق)،و پس از این ها

ص:339

شخصیاتی نظیر:فرزندان حاج میرزا ابو المکارم(متوفای 1330 ق)،حاج میرزا ابو طالب(متوفای 1329 ق)،حاج میرزا ابو عبد اللّه(متوفای 1313 ق)وجود داشته اند.

اما در این زمان شخصیتی در زنجان ظهور کرد که در طول تاریخ طولانی زنجان، شخصیتی به علمیت و نفوذ و قدرت او دیده نشده است،او آخوند ملاّ قربانعلی زنجانی(متوفای 1328 ق)رئیس مطاع و مرجع تامّ الاختیار زنجان و برخی نواحی دیگر بود که تقریبا مقدّرات این شهر با اشارۀ وی تعیین می شد،آن فقیه نامور-که در زنجان از او به لقب«حجة الاسلام»یاد می شد-از نوابغ علم و زهد و قدرت و نفوذ و جنبه های معنوی بود،و علاوه بر اینکه خود صاحب نظر بود،حافظۀ عجیبی داشت و تمام فقه را از اوّل تا آخر به صورت استدلالی با تمام ادلّه و با بسط مفصلی در خاطر محفوظ داشت و بنا بر مسموع،درس خارج فقه را با تمام روایات و ادلّه، بدون مطالعۀ قبلی از حفظ تقریر می کرد.

در همین دوران و بعد از آن،عدّه ای که عمدۀ اساتید مرحوم آیت اللّه زنجانی بودند،نیز از رجال علمی درجۀ اوّل بوده اند و آن مرحوم از محضر این اساتید به حد وافری اخذ علم نمود.

اساتید او در حوزۀ زنجان

1-آیت اللّه حاج شیخ زین العابدین زنجانی(متوفای 1348 ق)از شاگردان بسیار مبرز مرحوم آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی،مرحوم زنجانی رسائل و چندین سال خارج را در محضر ایشان تلمذ نمود.

2-آیت اللّه میرزا عبد الرحیم فقاهتی(متوفای صفر1365/ ق)از شاگردان میرزا محمّد حسن شیرازی و آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی،وی استاد مکاسب مرحوم زنجانی بوده است.

3-آیت اللّه آقا میرزا ابراهیم حکمی زنجانی(متوفای رمضان1351/ ق)،وی

ص:340

از شاگردان میرزا محمّد حسن آشتیانی در منقول،و میرزا ابو الحسن جلوه اصفهانی در معقول و فردی جامع بوده.او به دلیل تبحّر خاصی که در ریاضیات و علوم وابسته به آن داشت و برخی او را وحید عصر در این رشته ها می دانستند،به«میرزا ابراهیم ریاضی»اشتهار یافت،مرحوم زنجانی کتاب قوانین الاصول و برخی از رشته های ریاضی را نزد وی فرا گرفت.

4-آیت اللّه شیخ عبد الکریم خوئینی زنجانی،از شاگردان مرحوم آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی و مؤلف خودآموز فارسی بر کفایه،وی استاد کفایه آن مرحوم بود.

5-آیت اللّه میرزا احمد دواسبی زنجانی(پدر علامه شیخ محمّد آیت اللّهی که از علمای محترم زنجان بود)،استاد فصول ایشان بوده است.

6-عالم ربّانی سید حسن زنجانی(متوفّای 22 رجب 1322 ق)،استاد حکمت(شرح منظومه سبزواری).

این ها عمدۀ اساتید ایشان در زنجان بوده اند،برخی از جمله اساتید ایشان، آخوند ملا قربان علی زنجانی و آیت اللّه شیخ فیاض زنجانی(متوفای 1360 ق)را برشمرده اند،ولی این مطلب صحیح نیست.

7-آیت اللّه شیخ محمّد آقازاده فرزند آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی.

ایشان در سال 1339 ق به مشهد مقدس مسافرت کرد و در جلسۀ درس مرحوم آقازاده حاضر شده و تقریرات درسشان را نیز به رشتۀ تحریر درآورد.

اساتید آن مرحوم در قم

8-آیت اللّه میرزا محمّد صادق خاتون آبادی(متوفای 1348 ق)که علاوه بر جودت فهم،در بیان و تقریر مطالب،جزو افراد بسیار کم نظیر بود.

9-آیت اللّه شیخ محمّد رضا نجفی اصفهانی معروف به«مسجد شاهی» (متوفای 1362 ق)که از خانواده های مهم علمی اصفهان و جامع معقول و منقول و ریاضی و ادب و شعر بوده و مقام ادبی وی مورد پذیرش ادباء بزرگ عرب قرار گرفته بود.

ص:341

هنگام ورود آیت اللّه حاج آقا نور اللّه اصفهانی(متوفای /2رجب1346/ ق) به قم در همین سال،این دو نفر از شخصیتهای مهم اصفهان نیز به قم آمدند،و در این هنگام مرحوم زنجانی در درس ایشان شرکت کرده و تقریرات درسشان را نیز نگاشت

10-مهمترین استادی که ایشان از محضرشان کسب فیض نمود آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی(متوفای /17ذیقعده1355/ ق)مؤسس حوزۀ علمیۀ قم بوده.

مرحوم زنجانی هنگام اقامت حاج شیخ حائری یزدی در اراک او را به عنوان مرجع تقلید معرفی کرد و بدین جهت عدّۀ زیادی از مردم زنجان مقلّد مرحوم حاج شیخ شدند،مرحوم زنجانی از ابتدای مهاجرت به قم تا هنگام وفات آن مرحوم تقریبا به طور مرتّب در درسشان شرکت کرده و تقریرات آن مرحوم را نیز نوشت.

جلسات تدریس و بحث

ایشان در زنجان از مدرّسین سطوح عالیه بود،و این گونه دروس در قم نیز ادامه یافت،زمانی که از معظم له درخواست درس خارج شد،ایشان تألیف را بر تدریس ترجیح داده و به نوشتن کتب پرداخت.

از هم بحثهای ایشان در زنجان می توان آیت اللّه میرزا محمود امام جمعه (متوفای 1374 ق)را نام برد،در قم نیز در دو جلسۀ بحث مهم شرکت می کرد، یکی جلسه ای بود که مؤسس آن آیت اللّه سید صدر الدّین صدر(متوفای 1373 ق) بود.آیت اللّه زنجانی در آن شرکت فعال داشته و از ارکان آن به شمار می رفت و غالبا جلسات در منزل ایشان تشکیل می شد،در این جلسه به برخی از کتب فقهی مانند:

مجمع المسائل آیت اللّه حائری،وسیلة النجاة و عروة الوثقی حاشیه زده اند.

جلسۀ بحث دوّم جلسه ای بود که آن عالم بزرگ و بنیانگذار انقلاب آیت اللّه سید روح اللّه خمینی دو رکن عمده آن محسوب می شدند،ایشان در همان سال ورود به قم توسط آیت اللّه میرزا عبد اللّه مجتهدی تبریزی با معظم له آشنا شده و

ص:342

چنان با هم رفیق و صمیمی گردیدند که نظر آن کمتر دیده می شود،جلسۀ بحثی دیگر نیز به مدت کوتاهی بین این دو عالم بزرگ و آیت اللّه سید محمّد داماد یزدی برگزار می شد.

ویژگیهای فقهی و علمی

آیت اللّه زنجانی احاطۀ فوق العاده ای به فقه و مبانی فقها داشت،و حضرت آیت اللّه شیخ محمّد علی اراکی ازاین جهت بسیار به ایشان به دیدۀ اعجاب می نگریست و می فرمود:آقای زنجانی یک شبه ،تمام قسمت صلاة از یک کتاب فقهی را از حفظ حاشیه زد.شش جلد جواهر الکلام مانند انگشتر در دستهای ایشان است که آن را به هر طرف بخواهد می گرداند.

آثار قلمی ایشان

1-اجازۀ روایت به آیت اللّه سید حسن فرید محسنی اراکی،در سال 1383 ق آن را نوشته،در 18 صفحه.

2-اجوبة المسائل،فی العقائد و الفقه.

3-اربعین،در چهار مجلد به فارسی.

4-اسامی مزینه،با نامهای:علی و حسین.

5-اعمال حج،در مناسک حج.

6-افواه الرجال،تقریرات فقه حائری یزدی و اساتید دیگر.

7-الردّ علی القیصمی،در دفاع از حریم تشیّع.

8-الکلام یجر الکلام،در 4 جلد.

9-الهدی الی الفرق بین الرجال و النساء.

10-ایضاح الاحوال فی احکام الحالات الطارئة علی الاموال.

11-ایمان و رجعت،در پاسخ و نقد رسالۀ اسلام و رجعت(از شریعت سنگلجی).

ص:343

12-بین السیّدین،الطباطبائی الیزدی و الاصفهانی.

13-تعلیقة علی کتاب الفقه علی المذاهب الأربعة.

14-تقویم الزکاة.

15-جنگ،در چند دفتر.

16-جنگل مولا،خاطرات سفر او از زنجان به قم.

17-حاشیه بر درر الاصول(اثر حائری یزدی).

18-حاشیه بر رسائل(از شیخ انصاری).

19-حاشیه بر رسالۀ عملیه(اثر حاج شیخ عبد الکریم حائری).

20-حاشیه بر عروة الوثقی.

21-حاشیه بر کفایة الاصول.

22-حاشیه بر وسیلة النجاة.

23-خیر الامور،در ردّ افکار اشتباه.

24-ذیل مفتاح التفاسیر،فهرست مطالب تفسیرهای:مجمع البیان و روض الجنان.

25-رسالۀ رضاعیه.

26-رسالۀ قبله.

27-رسالۀ محرمات ابدیه.

28-رسالة فی اللباس المشکوک(تقریرات استادش سید محمّد صادق خاتون آبادی).

29-سرگذشت شیخ طوسی.

30-سرگذشت یک ساله،خاطرات زندگانی خودش را تحریر نموده است.

31-سوانح،شامل رویدادها و وفیات پراکنده است.

32-شرائط الاحکام.

33-شرح حدیثی از کافی.

34-شرح حدیثی از من لا یحضره الفقیه.

ص:344

35-شرح قصیدۀ لام عمر و باللوی مربع به فارسی.

36-شرح لغز به نام ابراهیم.

37-صورت مجلس یکی از محاضر حضرت امیر مؤمنان علی علیه السّلام.

38-صید و ذباحه.

39-غیث الربیع فی وجوه البدیع،به فارسی.

40-فرق بین مرد و زن در احکام.

41-فروق الاحکام.

42-فروق اللغة.

43-فهرس المسائل المکررة لکتاب الخلاف.

44-فهرست پنج اثر رجالی(شامل کتابهای:لؤلؤة البحرین،الروضة البهیة، روضات الجنات،مستدرک و الکنی و الالقاب).

45-فهرست جامع الشتات.

46-فهرست جعفریات و اشعثیات.

47-فهرست قرب الاسناد.

48-فهرست کتب اربعه(شامل کتابهای:کافی،من لا یحضره الفقیه، تهذیب و استبصار).

49-فهرست وفیات الأعیان.

50-مستثنیات الأحکام.

51-مستنبطات الأعلام فی شرح مستثنیات الأحکام.

52-ملحقات کتاب تقویم الصلاة (اثر محمّد طاهر بن رضی الدّین حسینی).

سید موسی زنجانی«شبیری»

ص:345

53-نصاب به سه زبانه (عربی،فارسی و ترکی).

54-وصیت نامه.

55-وفیات علما.

فرزندان ذکور ایشان عبارتند از:سید موسی،سید جعفر،مرحوم سید ابراهیم شبیری زنجانی.

میرزا احمد ساوه ای«حجة الاسلام»

(-1340 ق)

حاج میرزا احمد ساوه ای ملقب به«حجة الاسلام»از فقها و دانشمندان بود.

وی در ساوه تولد یافت.تحصیلات عالی خود را نزد فقهای بزرگ عتبات عالیات به پایان رساند و به ساوه بازگشت و از معاریف و مشاهیر آن منطقه گردید.

متأسفانه شرح حال ایشان در کتب تراجم نیامده است.

حجة الاسلام در ربیع الاوّل1340/ ق درگذشت.پیکرش در قبرستان شیخان -کنار مزار زکریا بن ادریس اشعری-به خاک سپرده شد.

آیت اللّه شیخ محمّد رضا شریعتمدار ساوه ای(متوفای سال 1363 ق)نوادۀ دختری ایشان بود.

منبع

1-اطلاعات متفرقه.

شیخ احمد سبط الشیخ انصاری

اشاره

(1349-1416 ق)

حاج شیخ احمد سبط الشیخ فرزند آیت اللّه شیخ منصور و نوۀ آیت اللّه آقا شیخ محمّد انصاری و نوادۀ دختری خاتم الفقهاء و المجتهدین شیخ مرتضی انصاری، یکی از بزرگان خاندان جلیل شیخ انصاری به شمار می رفت.

ص:346

وی در سال 1349 ق در دزفول در بیت علم و تقوا و فضیلت به دنیا آمد.و پس از آموختن دروس ابتدایی به تحصیل علوم دینی روی آورد و ادبیات و مقدمات را نزد سلیم افندی-مفتی اهل سنت شهر عماره عراق در زمانی که پدرش در آن شهر به خدمات دینی اشتغال داشت-و آیت اللّه شیخ محمّد علی معزی دزفولی در دزفول بیاموخت.سپس در سال 1368 ق به حوزه علمیه قم آمده و به تحصیل سطوح پرداخته،و پس از چندی به دزفول بازگشت و در محضر پدر بزرگوارش به تکمیل سطح اشتغال جست.آنگاه در سال 1381 ق به نجف اشرف مهاجرت کرد و در درسهای فقه،اصول و تفسیر حضرات آیات:سید ابو القاسم خوئی،سید محسن طباطبائی حکیم، سید محمود شاهرودی و میرزا عبد الهادی شیرازی شرکت جست،و پس از سالیانی چند به دزفول بازگشت و به تدریس و تألیف و اقامۀ جماعت پرداخت،و مسجدی در«شمس آباد» بنیاد نهاد و«مدرسۀ مشایخ»را تجدید بنا و کتابخانۀ آنجا را احداث نمود.در سال 1392 ق به قم بازگشت و به شیخ مرتضی انصاری

ص:347

تدریس و تألیف و تربیت شاگردان و شرکت در درس فقه آیت اللّه سید محمّد رضا گلپایگانی پرداخت-به غیر از سالیانی چند که به دلیل درگذشت پدر بزرگوارش به دزفول کوچ نمود-و این تا پایان زندگیش بود.وی از آیات:سید محمود شاهرودی و سید علی طباطبائی تبریزی،شیخ منصور سبط الشیخ و میر سید علی بهبهانی اجازه اجتهاد و از حضرات آیات:شیخ آقا بزرگ تهرانی،شیخ محمّد صالح حائری مازندرانی،سید علی بهبهانی و میرزا محمّد علی معزی اجازه روایت داشت.

آثار چاپی او عبارتند از:

1-الدرر النجفیة فی مبحث النیة(تقریرات درس فقه وی).

2-الوسیط بین الوجیز و البسیط فی الاصول.

3-تراش ریش.

4-توضیح المسائل.

5-خلاصة القوانین-سه بار چاپ و دوبار به فارسی ترجمه شده است.

6-شرح«سبیکة الذهب»از علامه حائری مازندرانی.

7-مبحث الترتب(تقریرات درس اصول او).

8-نمونه در علم صرف.

شیح احمد سبط الشیخ سید علی سبط الشیخ

ص:348

و کتابهای غیر چاپی او نیز عبارت است از:

1-اسئله و اجوبة.

2-حاشیة حل الالغاز(ابن هشام).

3-شرح اجرومیه در علم نحو.

4-شرح تبصرة المتعلمین.

5-شرح تحریر الوسیلة.

6-هدایة الداعین الی اعراب صحیفة سید الساجدین علیه السّلام.

سرانجام پس از عمری سرشار از توفیق و خدمات مذهبی،در روز جمعه /13 ربیع الاوّل1416/ ق مطابق با /20مرداد1374/ ش پس از یک بیماری در سن 67 بدرود حیات گفت،و در یکی از بقعه های صحن مطهر حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

منابع

1-مجلۀ آینۀ پژوهش،شمارۀ(33)،سال 1374 ش،صفحه 347،به قلم شیخ ناصر الدّین انصاری قمی.

2-یادداشتهای شخصی از زبان خود آن مرحوم،به سال 1409 ق.

میرزا احمد سرایی تبریزی

اشاره

(1328-1404 ق)

شرح حال و زندگی اجتماعی حضرت آیت اللّه میرزا احمد سرایی که به قلم فرزندش حجة الاسلام شیخ عبد الرحیم سرایی به درخواست اینجانب قلمی گردیده،به شرح زیر است:

ولادت و آغاز تحصیل

در سال 1328 ق در قریۀ«سرای»یکی از دهکده های محال بدوستان توابع

ص:349

شهرستان اهر در یک خانوادۀ مذهبی و متدین متولد گردید.

در همان دوران کودکی،پدر بزرگوارش حاج محمّد رضا سرایی فرزند حاج احمد را از دست داد و تحت سرپرستی مادر مؤمنه اش به زندگی ادامه داد و زیر نظر و تربیت او در سن هشت سالگی پای به مکتب گذاشت و خواندن و نوشتن را فراگرفت.

هجرت به تبریز

پس از تحصیل مقدمات علوم ادبی(فارسی و عربی)در پی تشویق یکی از روحانیون محل،برای کسب علوم اسلامی و معارف دینی در سال 1343 ق به شهرستان تبریز عازم شد.در آن ایام وی که پانزده سال داشت در حوزۀ علمیۀ تبریز نزد اساتید بزرگ،علم کلام،معانی و بیان،منطق و شرح لمعه را فراگرفت.آنگاه برای بهره وری علمی بیشتر و کسب کمالات معنوی راهی حوزۀ علمیۀ قم شد.

اساتید او در قم

وی دروس سطح را نزد آیات:سید شهاب الدّین مرعشی،شیخ فاضل لنکرانی و شیخ جواد فرزند میرزا صادق تبریزی به انجام رساند.دروس عالی حوزه را در محضر اساتید بزرگی همچون حضرات آیات:سید صدر الدّین صدر و سید محمّد حجت کوه کمری تحصیل نمود.وی چندین سال در قم اقامت داشت و به کسب علوم پرداخت.

هجرت به نجف اشرف

وی در حدود سال 1352 ق به حوزۀ علمیۀ نجف اشرف هجرت کرد و در محضر

ص:350

اساتیدی بزرگ چون:میرزا عبد الهادی شیرازی،سید محسن طباطبائی حکیم،سید محمود شاهرودی،سید ابو القاسم خوئی و میرزا باقر زنجانی تحصیل علم نمود،و به مراتب عالیۀ اجتهاد رسید و از آن اساتید عالی مقام و مراجع نامدار به اخذ جواز اجتهاد نایل آمد.در مدت اقامت نه ساله اش در نجف اشرف ضمن اینکه در درسهای خارج فقه و اصول حضرات آیات شرکت می نمود،هم زمان در حوزۀ علمیه به تدریس می پرداخت.

نشر احکام و تبلیغ مذهب

در آن ایام با توجه به جوّ حاکم وطن خویش و اوضاع فکری افراد،احساس مسئولیت شرعی در قبال مردم،او را به سوی وطن خویش کشاند.لذا عازم تبریز شد.هنگام ورود به شهر تبریز ابتداء بر حضرت آیت اللّه سید ابو الحسن انگجی که از علمای صدر اول شهر بود وارد شدند و بعد از آن در شهر تبریز اقامت گزیدند و به رتق و فتق امور مردم و نشر احکام اسلامی همت گماشتند.از همان بدو ورود به سبب فضل و دانش و زهد و تقوا مورد توجه عام و خاص واقع شدند.لذا مردم بر او گرد آمدند و محضرش را مغتنم داشتند.او ضمن تدریس،به یاری مظلومان و حمایت از تهی دستان و تربیت طلاب پرداخت و حدود سی نفر در منطقۀ«بدوستان»و«سرای» تحت تربیت و تکفل ایشان در حوزۀ علمیۀ تبریز به کسوت روحانیت درآمدند،که بسیاری از آنان هم اکنون در حال خدمت به ملت شریف می باشند.وی چون خود بزرگ شده و تربیت یافته در محفل روحانی بودند،دو فرزند خویش را نیز در همین راه تربیت کرد و در کسب معارف دینی و علوم اسلامی ایشان را سفارش می نمودند.

اینجانب عبد الرحیم سرایی که فرزند ارشد ایشان هستم در شهر قم مشغول فعالیت و تحصیل می باشم.و اخوی کوچکتر آقای میرزا اسحاق سرایی در شهر تبریز یکی از مسئولین نظام می باشند.

خدمات و یادگاری های خیریه

در زمینۀ خدمات عمومی ایشان می توان گفت؛در همان سالهای اول که از

ص:351

نجف اشرف بازگشته بودند در منطقۀ آذربایجان،به خصوص در شهر هریس و حومه که«بدوستان»می نامیدند قحطی به وجود آمده بود.با دعوت مردم و اهالی منطقه از تبریز به شهرستان هریس مسافرت کرد،تا مردم را با تدابیر و اندیشۀ خود از مشکلات قحطی رهایی سازد،و چون از طرف مراجع وقت نجف اشرف مخصوصا آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی وکالت تام داشتند برای اخذ وجوه بیت المال مشغول جمع آوری آن گردید،و مدت یک سال در آن شهر،بیت المال را بین فقرا و مستمندان تقسیم نمود.تا آن سال قحطی و دشواری به سر آمد.مردم متدین آن منطقه می گفتند:اگر در آن سال لطف خداوند و وجود شریف ایشان و اندیشه و تدابیری که در طول زمان قحطی پیاده کردند نبود،مردم آن دیار از گرسنگی تلف می شدند.وی در مناطق محروم آن حومه،حمام و قنات و آب مشروب عمومی مردم را ایجاد و فراهم نمود.

میرزا احمد سرایی،فقیهی شجاع،عالمی پارسا و یک روحانی تلاشگر و متعهد بودند.در طول عمر پربرکت خویش بیش از پانزده بار به سفر حج رهسپار شدند و هرباری که در این سفر روحانی شرکت می نمودند به عنوان روحانی کاروان حضور داشت،تا مردم را به احکام حج آگاه سازد و آشنا گرداند.در طول مسافرت های گوناگونی که به کشورهای مختلف اسلامی داشت از احوال و اوضاع ملت مسلمان جویا می شد،از جمله کشورهایی که سفر کرده بودند:سوریه، فلسطین،لبنان و عمان را می توان نام برد.

آثار قلمی او

1-رساله ای در احکام حج.

2-رساله ای در احکام صلاة،که هیچ یک از آنها چاپ نشده است.

درگذشت

سرایی،بیش از نیم قرن از عمر پربرکت خویش را صرف تبلیغ احکام اسلامی

ص:352

و شرعی نمود و در سن 76 سالگی در محرم الحرام1404/ ق مطابق با سال 1362 ش در زادگاه خود«سرای»در اثر سکتۀ قلبی وفات نمود و پس از تشییع مفصل در شهر تبریز به شهر قم انتقال داده شد و در قبرستان ابو حسین-در یکی از اطاقها-مدفون گردید.

فرزندانش:

1-شیخ عبد الرحیم سرایی،متولد سال 1317 ش در تبریز.از جمله شاگردان حضرات آیات:سید کاظم شریعتمداری،میرزا هاشم آملی،سید محمّد رضا گلپایگانی،میرزا جواد تبریزی و سید ابو القاسم کوکبی است 2-شیخ اسحاق سرایی،متولد سال 1323 ش در تبریز.از جمله شاگردان حضرات:شیخ محمّد فاضل لنکرانی،شیخ ناصر مکارم شیرازی و شیخ حسین نوری همدانی بود و فعلا مقیم تبریز است و یک دختر از او باقی ماند.

سجایای اخلاقی او

ایشان فردی مهربان و متواضع بود.برای توضیح سجایای اخلاقی وی،به مطالبی که یکی از همراهان آن مرحوم به صورت سفرنامه نوشته است.توجه خوانندۀ عزیز را جلب می کنیم:

چه یادوارۀ خوبی بود،یا لیت؟

در سنۀ 1336 ش که عنفوان جوانی ام بود عزم بیت اللّه الحرام داشتم.

روحانی کاروان

در میان کاروان ما،آقایی معمم و روحانی که بارقه ای از علم و دانش و عواطف و عمل،وجود وی را تنیده بود،مشاهده می شد.

جمعیت انبوهی دور وی را گرفته و مانند زنبوران عسل به یعسوب خویش

ص:353

احترام می گذاشتند و بهر عنوان به محضرش می آمدند،و برای دریافت محبتی اگر چه تبسمی و یا تکلمی باشد به او تقرّب می جستند،یکی پس از دیگری از مسایل و آداب حج سؤالی مطرح می نمودند.از سخن ارادتمندانش نام و فامیل آن مرد الهی را دریافتیم(میرزا احمد سرایی)،وقتی که چمدانها تحویل انبار هواپیما داده شد و امید پرواز بیشتر به دلها تابش گرفت و همه آماده باش و منتظر دستور بودند،یک دفعه بلندگو به صدا درآمد که شمارۀ پرواز ما را اعلام کرد و درب باند به طرف میدان پرواز باز گردید و به پلکان هواپیما رسیدیم،مریدان حاج آقای سرایی بدون استثنا مسابقه داشتند بر اینکه فقرات گردن و بلکه حدقه چشم خود را برای صعود حاج آقا پلکان بسازند و در این امر از همدیگر سبقت می گرفتند.

و پس از آنکه حجاج به داخل هواپیما آمده و مهمان دار آنها را به صندلی رزروشدۀ خودشان هدایت می نمودند،و مسافرین چندان بلد نبودند که کمربند خودشان را ببندند،مهمان دار هواپیما کمربندشان را می بست و به آنها کمک می نمود،در این هنگام صدای هواپیما به کسی اجازه سخن نمی داد و قهرا همه را به سکوت وامی داشت.اینجانب و دو نفر همراهانم آخرین نفر بودیم که داخل هواپیما شدیم و با یک لحظه نگاه که زیر پایمان را ببینیم و صندلی خود را پیدا کنیم، همه را در حیرت سکوت فرو رفته دیدیم،ولی غنچه لبهای آن عارف وارسته با یاد خدا در حرکت و خود را رها ساخته و در عالم ملکوت فرو رفته دیدیم.او دوشش را به پایین انداخته و سر و گردنش را منحنی کرده و مژگان خود را به روی هم گذاشته،و با هیبت ایمان و یقین روی صندلی،خود را با یاد خداوند مشغول و از عالم مادی رها ساخته بود.مجموع همین حالات هر بیننده را به عالم دیگری دلالت می کرد،و به یاد خداوند متعال می انداخت.

در محضر الهی

در این هنگام،ما هم مانند دیگران روی صندلی قرار گرفتیم،و از دستورات

ص:354

مقدماتی اطاعت نمودیم و تازه خودمان را دریافتیم،یک دفعه غرش هواپیما شدت گرفت،و حرکت آرام خود را آغاز نمود و به مرحلۀ سرعت رسید،و چندین بار سینه خود را بلند کرد و به زمین گذاشت،و از این پهلو به آن پهلو ور می رفت و برای تعیین مسیر گاهی یکی بال خود را بالا و آن دیگری را به پایین می کرد،و با این حرکت ساکنین خود را به روی هم می ریخت.

وقتی که هواپیما به اوج خود ادامه داد و همۀ مسافرین از همۀ تعلقات منقطع گردیدند،آن وقت از کثرت خشیت برای رفع اضطراب به ذکر خدا پرداختند، آن چنان که در قرآن مجید آمده است: فَإِذٰا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ دَعَوُا اللّٰهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ.

ولی جناب حاج میرزا احمد سرایی از اول به ذکر حضرت اللّه اشتغال داشت و به یاد حق بود.تا اینکه قسمتی از شب گذشت،هواپیما در آسمان شهر جدّه دور زد و بر زمین نشست.حجاج پس از تحویل اثاثیه خود در محوطۀ فرودگاه به استراحت پرداختند.ولی آن عالم ربانی شب را با عبادت و تهجد و رکوع و سجود طولانی طی فرمود.

و به قول ابو سعید ابو الخیر:

گر بر در دیر می نشانی ما را گر در ره کعبه می دوانی ما را

این ها همگی لازمۀ هستی ما است خوش آنکه ز خویش می رهانی ما را

باری بگذرم،شخصیت معنوی آن مرد الهی در این شعر و در این مختصر خلاصه شدنی نیست،و این اوراق گنجایش بیان کمالات وی را ندارد.

سعی در ایجاد آسایش دیگران

خلاصه،تا هنگام طلوع آفتاب در همان جا ماندیم تا اینکه سرویس های تاکسی ویژه دور ما را گرفتند و با هدایت جناب حاج آقای سرایی ما را به«عمارة الحاج» انتقال دادند،با اینکه جناب معظم له شب را تا سحر به عبادت حضرت خداوند گذرانده بود،مع الوصف از آغاز روز هم به مسائل ضروری همراهان خویش

ص:355

پرداخت،و برای اینکه خودم در سایه آن همای رحمت قرار بگیرم،زیردست ایشان به منزلۀ عبد و مولا،اطاعت وی را بر خود لازم می دانستم.

او تحمل زحمات دیگران را قبول می فرمود و آن را بهترین و کامل ترین فرد عبادت می دانست.در حدیث اهل بیت عصمت علیهم السّلام آمده است:بهترین اعمال دشوارترین آنها است.و شگفت ترین رفتارش آن بود که همه آسایش همراهانش را فراهم می فرمود،تا آنجا که محل رختشوئی را به آنان نشان می داد،و در لباس شستن آنان نیز دخالت می کرد،و به عنوان اینکه طریقۀ شستن قطیفه را به آنان بیاموزد.از دست بعضی ها می گرفت و مباشر شستن آن می شد.

یا للعجب،این معلم اخلاق چه نقش اساسی را ایفا می کرد که پس از گذشت چهل سال هنوز هم در قلب اینجانب نقش بسته است.آن انسان شایسته در کنار سفرۀ غذا خدمت و نظارت می کرد و خود متکلم بود،و کلماتش حکیمانه و عاری از هزل بود،و با یک نگرش و نگاه ضمائر و باطن اشخاص را می خواند،و فرد مبتلا به عجب و کبر و نخوت را تشخیص می داد،و آن رذالت نفسانی را به طور مستقیم و غیر مستقیم با شیوه های اصلاحی برطرف می ساخت.

برخورد صحیح و اسلامی

فراموشم نمی شود جناب حاج آقای سرایی-طاب مضجعه-همنامی داشت که از همۀ محامد به دور بود،و از قرار معلوم از کسوت روحانیت اعراض کرده،و ریش را دوتیغه می تراشیده،و عمّامه را تبدیل به کراوات نموده،و با تصدی به سردفتر ثبت ازدواج و غیره به نوائی نسبی رسیده و اسلام خود را پیش رفته دانسته،و سرگرم به تنعّمات دنیوی نیز بوده،از روی این ملاکات خود را آسمانی می پنداشت و به جهت عرق نژادپرستی نسبت به ما دید حقارت داشت.

مرحوم حاج سرایی سریع این موضوع را دریافت،متقابلا آن معلم اخلاق بر ما شخصیت بخشید و روی طبع بلند خویش ما را مورد توجه خاص قرار داد،و با بیان

ص:356

شیرین و سخن لؤلؤ شاهوارش،قضیۀ علی بن یقطین-رضی اللّه عنه-وزیر دارائی هارون الرشید را با ابراهیم جمال چنان به موقع به گوش همگان خواند،که تعصّبات رنگ و نژاد را از بین برد و چندگانگی را به یگانگی تبدیل فرمود و اجتناب از تفاخر و درشت خویی و رأفت و محبت و احترام جایگزین آن را اکیدا سفارش فرمود.

و چنین گفت:ما همگی پارچۀ یک امت و اعضای یک پیکر محسوب می شویم،اگر چشم زخمی بدانها رسد و یا خار حقارتی به پای آنها فرورود،شکی نیست که در جانبازی پایداری خواهیم ورزید،گویی که ما دیدیم مطالب زیبا و ارزنده در مرام نامه همۀ اقشار و مدعیان حق و باطل عنوان گردیده،ولی فقط برای نوشتن به روی زیبای کاغذ و برای گفتن تنظیم گردیده،و دیده ایم نویدهای بهشت برین و وعیدهای جحیم مانند وزن شعری بوده،که سرایندگانش این قصیده ها را با مهارت ساخته و با کاردانی آنها را پرداخته اند.

ولی ندیدیم و نشنیدیم مانند آن انسان عارف بینا،کسی را که در آموزش احکام و در گفتن تلبیه،مانند حضرت امام سجاد علیه السّلام سیلاب اشک را از دیدگانش جاری سازد.

و نشنیدیم کسی را که در قرائت دعای عرفه چنان حالتی نشان بدهد،و مضامین یک یک آن را به دید عقل نگریسته،که از عرفات به اعراف و از مشعر به محشر منتقل گردد،آن چنان که چندین عقبات و کوهها و بیابانهای آن عالم را پیموده و احوال آن جهانیان را آزموده باشد،و با تفوّق فکری و علمی و با کار بر دقّت معنوی با زیور علم و دانش و عرفان و عمل و فضائل اخلاقی آراسته باشد.

شیخ احمد شاهرودی

اشاره

(1282-1350 ق)

شیخ احمد فرزند علامه شیخ محمّد علی و نوۀ ملا محمّد کاظم شاهرودی، فقیهی گرانقدر و محققی عالیقدر بود.

تولدش در سال 1282 ق در شاهرود اتفاق افتاد.

ص:357

او در دامان پرمهر و فضیلت پدر خود،تربیت و نما یافت.و پس از طی دورۀ مقدماتی به نجف اشرف رهسپار و از محضر آیات:میرزا حبیب اللّه رشتی،آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی استفاده نمود و از شاگردان برجستۀ آخوند خراسانی به شمار آمد.سپس به شاهرود بازگشت و حوزۀ درسی برقرار کرد و شاگردان زیادی را تربیت نمود.

در کتاب وفیات العلماء یا دانشمندان اسلامی به نقل شیخ محمّد حسن جلالی شاهرودی درباره اش چنین آمده است:در سال 1345 ق در مسجد امام حسن علیه السّلام در شاهرود بر فراز منبر تشریف داشت و موعظه می فرمود،ناگهان آثار فلج در ایشان پیدا و زبانش بند شد و دستش از کار افتاد.او را به منزل آوردند،در منزل چون نمی توانست حرف بزند و نمی توانست حرکت کند،نوشت که تربت حضرت سید الشّهداء علیه السّلام بیاورید.چون در آب نیسان حل نموده در دهانش ریختند،فوری زبانش باز شد و کم کم آن بلیه رفع شد.

مرحوم شیخ احمد اخلاص مخصوصی داشت به اهل بیت عصمت علیهم السّلام مخصوصا به حضرت سید الشهداء علیه السّلام که در شب عاشورا با سینه زنها شرکت می فرمود و پای برهنه در کوچه و بازار همراه ایشان می رفت و به سروسینه می زد.

از آثار او

1-ازالة الاوهام فی جواب ینابیع الاسلام(در ردّ شبهات مسیحیان).

2-ایقاظ النائمین(ردّ فرائد گلپایگانی).

3-تنبیه الغافلین.

4-حق المبین(در ردّ بهائیت).

5-راهنمای دین(در ردّ بهائیت).

6-مدینة الاسلام و روح التمدن.

7-مرآة العارفین فی دفع شبهات المبطلین.

ص:358

شاهرودی در روز سه شنبه /15محرم1350/ ق مطابق با /11خرداد/ 1310 ش به سن 68 سالگی درگذشت و در یکی از حجرات ورودی قبرستان حاج شیخ قم مدفون گردید.

فرزندش علامه شیخ عبد اللّه مهدوی از علمای تهران بود.

منابع

1-أعیان الشیعة 600/2،136/3.

2-فهرست کتابخانۀ آستان قدس رضوی 305/4.

3-گنجینۀ دانشمندان 357/5.

4-مجموعۀ وزیری یزدی(خطی).

5-مؤلفین کتب چاپی 409/1.

6-نقباء البشر 115/1.

7-وفیات العلماء یا دانشمندان اسلامی 192.

شیخ احمد شریعتی بروجردی

(1316-1407 ق)

از دانشمندان و فضلای معاصر حوزه و دانشگاه بود.

شریعتی در سال 1316 ق متولد شد.

وی تحصیلات عالی خود را در حوزۀ علمیۀ قم نزد آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی به انجام رساند.

سپس به تهران رهسپار و وارد دانشکدۀ الهیات-دانشگاه تهران-شد و موفق به دریافت لیسانس گردید و مجددا به قم بازگشت و به تدریس پرداخت.

ایشان در روز جمعه /11ذی الحجه1407/ ق مطابق با /16مرداد/ 1366 ش در 91 سالگی درگذشت و پیکرش در قبرستان ابو حسین به خاک سپرده شد.

ص:359

سیّد احمد شهرستانی

اشاره

(1324-1412 ق)

سید احمد فرزند آیت اللّه سید علی اصغر و نوۀ علامه سید محمّد تقی حسینی مرعشی شهرستانی،از ستارگان درخشان و انجم فروزان سلسلۀ جلیلۀ سادات شهرستانی و علمای برجستۀ تهران بود.

پدرش از علما و بزرگان معروف نجف اشرف و از جمله شاگردان آیت اللّه شیخ محمّد کاظم خراسانی بود.وی در /22صفر1360/ ق درگذشت و پیکرش در صحن علوی شریف نجف به خاک سپرده شد.در کتاب نقباء البشر 1572/4 مختصرا به شرح حالش اشاره رفته است.

سید احمد شهرستانی در کنار میرزا هاشم آملی

ولادت و تحصیلات

ایشان به تاریخ /19ذی القعده1324/ ق در نجف اشرف دیده به جهان گشود.

سید احمد پس از گذراندن دوران کودکی و خواندن مقدمات و ادبیات،دورۀ

ص:360

سید علی اصغر شهرستانی

سطح را از محضر پدرش و سایر اساتید وقت فراگرفت.سپس به درس خارج آیات:میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ ضیاء الدّین عراقی،شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی و سید ابو الحسن اصفهانی راه یافت،و خارج کفایه را از محضر آیت اللّه میرزا ابو الحسن مشکینی بهره مند شد و تقریرات درس اصول ایشان را به رشتۀ تحریر درآورد که اکنون نسخۀ خطی آن موجود است.

به همین دلیل تا آخر عمر برای ادای حقوق استادش با بیت مشکینی در ارتباط بود.

هجرت به تهران

وی در سن چهل سالگی در سال 1364 ق وارد تهران شد،و تا آخر عمر خود در مسجد«باب الحق»کوچۀ سنگی واقع در«خیابان مولوی»-مقابل مسجد خندق آباد-به اقامۀ جماعت و خدمات دینی اشتغال داشت.

شهرستانی برای ارتباط با آیت اللّه سیّد علی نوری سفری به بلدۀ«نور» مازندران نمود و بنا بر درخواست ایشان، همه ساله فصل تابستان را در آنجا می گذراند و تا آخر عمر حدود دو ماه در هر سال در آن منطقه بسر می برد و در «مسجد جامع نور»اقامۀ جماعت می نمود و خدمات چشمگیری نیز انجام داد و عموم مردم نور،آمل و حومه مجذوب معنویت و روحانیّت و صفای باطن ایشان شدند و اعتقاد عجیبی به ایشان داشتند.

ص:361

از رشحات قلمی ایشان،تألیفات زیر می باشد

1-ازاحة الشین عن تارکی الجمعة و العیدین فی الغیبة الکبری،که تألیف آن در سال 1354 ق اتمام یافت.

2-الصراط الاقوم لبطلان الصلاة فی الخیط من الابریسم،که در سال 1352 ق آن را نگاشت.

3-توضیح الکفایه(شرحی بر کفایة الاصول)است.

4-حاشیه بر کفایة الاصول،از تقریرات درس اصول مشکینی.

5-شرح وقت و قبله از لمعه،که در سال 1346 ق از نوشتن آن فارغ شد.

ایشان دارای اجازاتی از آیات:نائینی،عراقی،غروی اصفهانی،اصفهانی،سید حسن صدر،شیخ آقا بزرگ تهرانی،شیخ عبد الکریم حائری یزدی و شیخ محمّد کاظم شیرازی بود.

ارتحال اسف انگیز

سرانجام عصر روز دوشنبه /27ربیع الاول1412/ ق مطابق با /15مهر/ 1370 ش در یکی از بیمارستانهای تهران به سن 88 سالگی به لقاء اللّه شتافت،و جسدش صبح روز سه شنبه در تهران و عصر همان روز در قم تشییع،و در حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

جناب آقای شیخ محمّد رازی،مراسم تشییع و تجلیل از بدن شریف ایشان را چنین شرح می دهد:

کسبۀ بازار تهران و اهالی خیابانهای ری و مولوی و شهدا و سایر نقاط و بالاخص روحانیون محترم و هیئت های مذهبی که از رحلت ایشان مطّلع شدند، دسته دسته به سوی منزل ایشان شتافته و جنازۀ او را در مسجد(باب الحق)که حدود چهل سال امامت آنجا را داشت با اشک و آه و سوز و گداز شسته و تجهیز نموده،و با نوحه و ندبه و ویل و وای بر روی دست گرفته و به سروسینه زده،و عزا

ص:362

عزاست امروز روز عزاست امروز،حضرت صاحب زمان(عجل اللّه فرجه)صاحب عزاست امروز سر داده،و تا به میدان شوش بر دست و دوش خود تشییع نمودند.

و از آنجا با ماشین و اتوبوسهای بسیار حمل به قم و در(مسجد امام)گذاردند، و از آنجا با تشییع عظیم حوزۀ علمیّۀ قم و کلیّۀ مدرسین و آیات و علمای اعلام و طلاب محترم و طبقات دیگر از مردم قم و تهران و مازندران،بالاخص منطقۀ نور به سوی حرم اهل بیت علیهم السّلام حمل،و پس از نماز توسط داماد ارجمندش حضرت آقای سید محمّد مهدی مرتضوی لنگرودی بر جنازه اش در نزدیکی قبر آیت اللّه حائری یزدی به خاک سپردند.

تنها فرزند ذکور ایشان،مرحوم حجة الاسلام سید عماد الدّین شهرستانی داماد علامه سید احمد لواسانی(از علمای فعلی تهران که در خیابان ری سکونت دارند) بود.وی از جمله شاگردان حضرات آیات:سید روح اللّه خمینی و سید محمّد رضا گلپایگانی در قم و علامه شیخ مهدی الهی قمشه ای در تهران بود.وی در حدود ده سال در شهر نائین به تدریس در حوزۀ علمیۀ آن شهر و اقامۀ جماعت و ارشاد اشتغال داشت.تا اینکه سرانجام در هنگام دیدار از فرزندش در اهواز براثر بیماری قند و سکتۀ قلبی بدرود حیات گفت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان باغ بهشت به خاک سپرده شد.دامادهای سید احمد شهرستانی عبارتند از:علامه سید محمّد مهدی مرتضوی لنگرودی(عبد الصاحب)و سید تقی(برادرزادۀ سید احمد شهرستانی)فرزند سید صادق شهرستانی،می باشند.

برای حسن ختام شرح حال این دانشمند محترم و ارائۀ زحماتی که در راه طلب علم و عمل متحمل شدند،مطالب زیر که به قلم خود آن جناب در تاریخ /6 جمادی الاول1410/ ق به رشته تحریر درآمده،تقدیم می گردد:

بسمه تعالی شأنه

با تقدیم عرض سلام و دعاگوئی.این ضعیف ناچیز(در)/19ذی القعده الحرام/سنۀ 1324 هجری قمری در شهر نجف اشرف متولد(شدم)،فرزند مرحوم

ص:363

حجة الاسلام و المسلمین آقای آقا سید علی اصغر حائری شهرستانی قدّس سرّه نعم الخلف مرحوم آیت اللّه آقای حاج سید محمّد تقی شهرستانی از اکابر تلامیذ امامین صاحب الجواهر و الشیخ الانصاری(اعلی اللّه فی اعلی علیین مقامهما)(می باشم)کما آنکه در کتاب مطبوع«شخصیت شیخ انصاری»اشاره به آن شده است.

و تصدیق اجتهاد این بندۀ ناچیز در قم به تصدیق مرحوم آیت اللّه حائری یزدی مؤسس حوزۀ مقدسۀ قم(قدس سره العزیز)رسیده(است).مقدار زیادی از مؤلفات حقیر که از آن جمله:«ازاحة الشین عن تارکی الجمعة و العیدین»باشد در موسوعۀ الذریعة الی تصانیف الشیعة درج و ضبط شده و اجازۀ روایت هم از مرحوم آیت اللّه الکبری صاحب التصانیف الکثیرة آقای سید حسن صدر«ساکن کاظمین»علیهما السّلام الی آخر المشایخ فی الاجازات در رسالۀ مطبوعۀ«المشیخة»مرحوم خلد مقام آقای شیخ آقا بزرگ تهرانی نیز در دست است.

عمر گرانمایه را در نجف اشرف باب مدینة العلم نزد مراجع آن عصر فقها و اصولا آیات:نائینی و اصفهانی و عراقی و کمپانی(اعلی اللّه تعالی فی فرادیس الجنان مقامهم)صرف گشته و در حدود سنۀ 1355 هجری قمری با مساعدت استخاره مهاجرت به ایران و در مدرسۀ مرحوم ملا آقا رضا با حدود بیست و پنج نفر طلبۀ مجدّ مشتغل،مشغول به تدریس و امتحانات و تشویقات و اقامۀ جماعت هم در کوچۀ دار السکنی قدیمی و فعلی خودم خیابان مولوی کوچۀ ستون سنگی تهران بر پا داشته و دارم و جدا از الطاف جلیّه و خفیّه حضرت باری تعالی عزّ و جل امیدوارم به سعادت مهمۀ مطلوبۀ عاقبت بخیری نایل گردم.گرچه از جهت امراض قلبیه و غیر قلبیه،سالها است آقایان دکاتره از تدریس و صحبت زیاد مرا منع فرموده اند و اخیرا هم به اصرار ایشان عازم بر عمل قلب در لندن شدم که با ترحم و عنایت ارحام در لندن عمل سوم قلب انجام یافت و لعل ان شاءالله تعالی این دل شکستگی و حرمان از ادای وظایف ترویج و تایید شرع انور اقدس،سبب مزید الطاف بی پایان حق تعالی گردد و حسن ختامی برای این بندۀ ضعیف عاصی

ص:364

خاطی تقدیر گردد بحرمة اجدادنا الطاهرین صلوات اللّه و سلامه علیهم اجمعین و چون در حدود بیست سال اخیر عمر عزیز از جهت امراض عدیده آقایان دکاتره الزامم نموده تا تابستانها را در گرمای تهران نباشم و در ییلاقات بسر ببرم،لذا در «بلدۀ نور»مازندران اقامت داشتم و مدرسه ای که از قدیم بود تعمیر و از چنگ رژیم منحوس سابق درآوردم و آبادش نمودم و بسیار اهالی مازندران ازاین جهت مسرور و علاقمند فوق العاده به این ضعیف ناتوان شدند،به طوری که عنایات مهم غیر مأمولی نسبت به حقیر به خرج دادند و بنده را شیفتۀ الطافشان نمودند و دو باغچه و یک باب خانه که به بنده متعلق شده بود،وقف بر آن مدرسه نمودم.و ما توفیقی إلاّ بالله علیه توکلت و الیه انیب و آخر دعوانا أن الحمد لله رب العالمین و سلام علی المرسلین.

و کم لله من لطف خفی

یدق خفاه عن فهم الذّکیّ

حرره بیمناه الداثرة العبد الفانی سید احمد الحسینی الشهرستانی

منابع

1-شرح حال ایشان به خط مبارکشان در دو صفحه است.

2-گنجینۀ دانشمندان /4

3-مستدرک أعیان الشیعة 70/5.

4-نقباء البشر 1572/4(ضمن شرح حال پدرش مختصرا آمده است).

میرزا احمد شیرازی

اشاره

(ح 1296-1374 ق)

حاج میرزا احمد شیرازی،از دانشمندان و فضلای قم بود.

وی در حدود سال 1296 ق در روستای«قیروکارزین»از توابع فیروزآباد استان فارس،متولد گردید.

ص:365

پدرش از خوانین آن منطقه و با اینکه مذهبی بود،اما به طلبه شدن فرزندش تمایل نداشت،ولی عشق و شور این پسر به تحصیل علوم دینی آن قدر زیاد بود که مدتها هر روز قبل از اذان صبح نزد عالم محل می رفت و آموزش می دید و قبل از طلوع آفتاب به خانه برمی گشت، به طوری که پدر متوجه این رفت و آمد نمی شد.

ایشان پس از تحصیل مقدمات به شیراز رفت و سالهای متمادی به تحصیل سطح و دروس خارج پرداخت و مدت نه سال در معیّت مجاهد بزرگ آیت اللّه سید عبد الحسین لاری بود و به عنوان یار و مشاور نزدیک به شمار می رفت.در جنگ با انگلیسها هم شرکت کرد و تبعید به بمبئی را نیز تحمل نمود.آنجا به او پیشنهاد شد که تهران را با نظارت اختیار کند یا کشوری دیگر،که ایشان کشور حجاز(عربستان سعودی)را انتخاب کرد و پس از موسم حج به ایران بازگشت و قم را جهت زندگی اختیار کرد.

آمدن ایشان در زمانی صورت گرفت که هنوز آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی به قم نرفته بود و پس از ورود حاج شیخ به قم از شاگردانش گردید.

میرزا احمد با بیگانگان به خصوص انگلیس که آن روز دشمن معروف مسلمانها بود،سر مسالمت نداشت.سالهای سال خود او و خانواده اش به جای شکر که سودش به خارجی ها می رسید،از خرما،توت و مانند آن استفاده می کرد و همیشه نام انگلیس را با پسوند ابلیس پرتلبیس به زبان می آورد و با دولت وقت هم که دولت ظالم بود مخالفت می کرد و از گندم دولتی استفاده نمی کرد و جداگانه گندم تهیه و در خانه نان تهیه می کرد.

گاهی در روستاهای اطراف قم منبر می رفت و اگر پولی می دادند،پس می داد و می گفت:خرج فلان جا کنید.مدتی تحت تعقیب بود و شبها در مسجد جمکران و روزها در همان اطراف زندگی می کرد.جواز عمامه برای او آوردند،جواز را پاره کرد و گفت:من از پهلوی جواز عمّامه بگیرم؟.

یک شب خادم مسجد جمکران از بودن ایشان در پشت بام مسجد بی اطلاع بود.درب مسجد را می بندد و می رود.ایشان به عبادت مشغول می شود و

ص:366

می خوابد.در خواب خدمت امام زمان(عجل اللّه فرجه الشریف)می رسد.حضرت به او می فرماید:برخیز اذان بگو.عرض می کند:درب مسجد بسته است،باید از مسجد خارج شوم تا وضو بگیرم(حوض خانۀ مسجد،خارج از مسجد بود).

حضرت علیه السّلام می فرمایند:درب باز است،و در خواب شروع به اذان گفتن می کند.

پس بیدار می شود و می آید،می بیند درب مسجد باز است.

وی از حضرات آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،شیخ ابو القاسم قمی«کبیر»،میرزا محمّد فیض قمی،سید محمّد باقر قزوینی و سید ابو الحسن اصفهانی مجاز بود.و با آیت اللّه سید صدر الدّین صدر و آیت اللّه سید محمّد تقی خوانساری سالها هم بحث بود و به آیت اللّه سید محمّد حجت کوه کمری بسیار علاقه مند بود و پس از ورود آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی به قم در درس ایشان شرکت جست.

از ویژگیهای ایشان

وی سحرخیز بود و از پسرش خواسته بود که هر روز بین الطلوعین درحالی که پدر نماز می خواند،او نیم جزو از قرآن کریم را بخواند.به تربیت فرزندان کاملا مقید بود و برای جبران محدودیتهایی که برای فرزندان ایجاد می کرد،خود با کهولت سن هفته ای یک یا دو بار آنان را به خارج شهر برای تفریح می برد و احیانا خود با آنها بازی های مناسب انجام می داد.

دو روز قبل از فوت،پسرش را وصی قرار داده،تربتی به او می دهد و می گوید:

این تربت خاصی است،باید در خانوادۀ ما بماند و تو هنگام مرگ به دیگری آن را بسپار و یک قدری از همان تربت را برای لحظات آخر عمر قرار داد.در دقایق آخر، دهان باز نمی کرد که تربت را بخورد،تا اینکه خود اشاره کرد که تربت را بیاورند، همین که تربت را خورد به دیدار حق متعال شتافت.

وی همۀ اموال خود را در زمان آیت اللّه سید عبد الحسین لاری به ایشان واگذار

ص:367

کرد و به ورثۀ خویش نوشت:تمام اموال از آن آقا است.مرحوم لاری طبق نامه ای اموال را به خود ایشان برگرداند.در دورۀ سلطنت رضا خان پهلوی،املاک پدری توسط قشقائی ها غصب،شکایات هم سودی نبخشید و تمام آنها را از دست داد.

ایشان پس از سن چهل سالگی ازدواج کرد.همسرش که علویه و از اعقاب سید حسن واقف(مدفون در نطنز)،دختر عموی مادر آیت اللّه شیخ محمّد علی اراکی بود.با مرحوم اراکی مدتی هم منزل شده بود.

میرزا احمد در سال 1374 ق در حدود سن 78 سالگی در قم بدرود حیات گفت.پیکرش با نظارت آیت اللّه شیخ مرتضی حائری در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.فرزندش آقای سلطان شیرازی است،که در سازمان حج به خدمت مشغول است.

منبع

1-شرح احوال آیت اللّه اراکی 127.

سیّد احمد طالقانی«آل احمد»

اشاره

(1303-1381 ق)

سید احمد فرزند علامه سید محمّد تقی و نوۀ سید احمد حسینی طالقانی، معروف به«آل احمد»از مشاهیر علمای تهران بود.

وی در سال 1303 ق در تهران متولد گردید.

سید احمد پس از طی مقدمات،سطوح را نزد پدر خود و نیز از محضر آیت اللّه سید هادی فرزند فرج اللّه طالقانی،در مدرسۀ مروی استفاده نمود و در پی ارتحال پدر در سال 1325 ق در«مسجد پاچنار»به جای ایشان به اقامۀ جماعت و رتق و فتق امور مردم پرداخت و شهرت خوبی کسب نمود.

او در عصر روز سه شنبه /17رجب1381/ ق مطابق با /5دی1340/ ش به سن 78 سالگی در تهران درگذشت،و در قبرستان ابو حسین قم مدفون گردید.

ص:368

جلال آل احمد طالقانی

سید محمّد تقی آل احمد طالقانی

فرزندانش:

1-مرحوم حجة الاسلام سید محمّد تقی طالقانی 2-جلال آل احمد،نویسنده مشهور 3-شمس آل احمد،نویسندۀ معاصر.

منابع

1-آشنایی با مشاهیر طالقان 62.

2-گنجینۀ دانشمندان 505/4(تولد و فوتش را با یک سال اختلاف نوشته است).

3-نقباء البشر 92/1.

سیّد احمد طباطبائی بروجردی

اشاره

(1355-1394 ق)

سید احمد فرزند آیت اللّه سید حسین طباطبائی و نوۀ علامه سید علی بروجردی،از فضلای معاصر بود.

ص:369

وی در سال 1355 ق در بروجرد متولد شد.

ایشان مقدمات و قسمتی از شرح لمعه را در زادگاه خود نزد علامه شیخ محمّد تقی مطهری بروجردی(دام مجده)آموخت.سپس به دستور پدر خود به نجف اشرف رهسپار شد و در مدرسۀ آیت اللّه بروجردی اقامت و مدتی چند مشغول تحصیل شد.آن گاه در سال 1376 ق به قم مهاجرت کرد و همواره در کنار پدرش بود.

وی بعضی کتب متون درسی را نزد علامه شیخ علی ناسوتی یزدی و شیخ ابو القاسم نحوی قمی در قم تلمذ کرد.

وی پس از رحلت پدر خود در تهران اقامت کرد و یکی از فضلا و ائمۀ جماعت مسجد«مشهدی باقر»-واقع در خیابان خراسان-گردید.

درگذشت

نامبرده در روز پنج شنبه /26رجب1394/ ق مطابق با /24مرداد/ 1353 ش در سن 39 سالگی درگذشت و پیکرش روز شنبه در قم از مسجد اعظم تا حرم حضرت معصومه علیها السّلام تشییع و پس از ادای نماز توسط آیت اللّه گلپایگانی،در قبرستان شیخان-کنار مزار میرزای قمی-به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-سید مهدی 2-سید حسین 3-سید مجید 4-سید رضا و یک دختر.

سیّد احمد طباطبائی قمی

(-1334 ق)

سید احمد فرزند محمود بن محمّد بن علی بن محمّد مهدی بن محمّد تقی بن فضل اللّه بن سراج الثانی بن محمّد تقی بن سراج الدّین الاول بن محمّد قهپائی بن میر حیدر بن علی بن ابی الفتوح بهاء الدّین حیدر بن کمال الدّین حسن بن شهاب الدّین

ص:370

علی بن أبی محمّد احمد بن عماد الدّین علی بن أبی علی حمزة بن شهاب الدّین بن أبی الحسن علی شهاب الدّین بن أبی الحسن محمّد«شاعر اصفهانی»بن أبی عبد اللّه احمد بن أبی جعفر محمّد اصغر بن أبی احمد بن ابراهیم طباطبا بن أبی ابراهیم اسماعیل دیباج بن أبی اسماعیل ابراهیم الغمر بن أبی محمّد الحسن المثنی بن الامام ابی محمّد الحسن السبط المجتبی بن الامام الهمام علی بن أبی طالب علیه السّلام.

حاج آقا بزرگ تهرانی،درباره اش می نویسد:

سید احمد فرزند سید محمود فرزند محمّد فرزند علی طباطبائی قمی،عالمی است عامل و ورع و متقی،در نجف اشرف از شاگردان علامه میرزا حبیب اللّه رشتی و جز او به شمار می آمد،و بعد از مراجعت به قم از علمای نیکوکار و ائمۀ جماعت آنجا و نزد عامۀ اهل آن شهر از موثقین بود و با کمال اطمینان به او اقتدا می کردند.

در /12شعبان1334/ ق خبر درگذشتش رسید.

در تاریخ قم وی را چنین معرفی کرده است:حاج احمد طباطبائی یکی از پنج سید حسین طباطبائی قمی

پسر حاج سید محمود است،ایشان نیز از علمای متقی قم و در صحن نو اقامۀ جماعت می نمود،و در سال 1334 ق به طوری که در خاطر است در قم مرحوم و در شیخان مدفون گردید.

منابع

1-أعیان الشیعة 175/3.

2-تاریخ قم 250.

3-رجال قم 94(سال مرگش را 1332 ق نوشته که اشتباه می باشد).

4-گنجینۀ دانشمندان 131/1.

5-نقباء البشر 121/1.

ص:371

سیّد احمد طباطبائی قمی

(1321-1407 ق)

سید احمد فرزند سید علی صدیق الذاکرین و نوۀ سید زین العابدین طباطبائی قمی.

در سال 1321 ق مطابق با 1282 ش در قم متولد شد.

وی پس از نشو و نما وارد مدارس جدید شد.در سال 1305 ش به تهران رفت و تحصیلات عالی خود را در رشتۀ قضایی به پایان رسانید.و در بخش الیگودرز چند سالی امین دادگاه شد و سرانجام از کار قضایی کنار رفت و به شغل وکالت دادگستری پرداخت.

ایشان در نوزدهمین دورۀ مجلس شورای ملی از قم به سمت نمایندگی انتخاب شد.

ایشان در روز شنبه /7ربیع الاوّل1407/ ق مطابق با /19آبان1365/ ش در سن 86 سالگی در قم درگذشت و جسدش در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

منابع

1-رجال قم 94.

2-گنجینۀ دانشوران 214.

3-نمایندگان مجلس شورای ملّی 343.

سیّد احمد عراقی«محسنی»

اشاره

(1280-1357 ق)

حاج سید احمد فرزند ارشد آیت اللّه سید محسن و نوۀ سید ابو القاسم حسینی کره رودی عراقی،از علما و بزرگان تهران بود.

وی در سال 1280 ق در اراک متولد شد.او با چندین واسطه به حسن افطس

ص:372

می رسد،یکی از اجداد او که از حجاز به ایران مهاجرت کرد و در کره رود سکونت اختیار نمود.پدرش در سال 1247 ق متولد و در /5جمادی الثانی1325/ ق درگذشت و در مقبره ای جداگانه در اراک مدفون شد.

وی بخشی از سطح را نزد عموی خود سید محمّد عراقی آموخت سپس به بروجرد رفت و در سلک شاگردان سید شفیع جاپلقی و ملا(اصول)و ملا اسد اللّه بروجردی(فقه)و سید جعفر کشفی دارابی(تفسیر)درآمد و سپس به اراک رفت و مشغول تدریس فقه و اصول و معقول و تفسیر گردید.

هجرت به حوزۀ نجف اشرف

پس از طی مقدمات و سطوح،به نجف اشرف مهاجرت کرد و دروس عالی حوزه را نزد آیات:میرزا حبیب اللّه رشتی،میرزا لطف اللّه اسکی مازندرانی،شیخ محمّد فاضل شربیانی،آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی و حاج شیخ عبد الکریم سید محسن عراقی

حائری یزدی به پایان برد.سپس به ایران مراجعت و در تهران رحل اقامت افکند و در«مسجد عرب ها»به ارشاد و هدایت و اقامۀ جماعت همت گماشت.

سجایای اخلاقی و خدمات

در کتاب«خاندان محسنی»دربارۀ ایشان می نویسد:

«پس از مراجعت به ایران اکثر اوقات در تهران توقف داشته،و از علمای سرشناس زمان خود در تهران بوده است.

بنا به درخواست اهالی محل سکونت ایشان که از مناطق پرجمعیت

ص:373

تهران بوده است،در مسجدی که به توصیۀ سپهدار گرجی در ناحیۀ جنوبی خیابان امیر کبیر فعلی معروف به محلۀ«عرب ها»ساخته شده بود،نماز می گزارد.

به اخلاق خوش و سخاوت طبع معروف و با اکثر رجال زمان خود روابط نزدیک دوستانه داشته است.هیچ کس در عراق«اراک»بر ایشان مقدم نبوده و همه نسبت به ایشان احترامی خاص قایل بودند».

درگذشت

سرانجام در روز سه شنبه /10ذی الحجه1357/ ق مطابق با /11بهمن/ 1317 ش درگذشت و پیکرش در حرم حضرت معصومه علیها السّلام-در کنار مرقد استاد خود حائری یزدی-به خاک سپرده شد.

فرزندان ایشان بسیارند،جهت اطلاع از شرح حال آنان،به کتاب خاندان محسنی رجوع شود.

منابع

1-آثار الحجة 63/1(سال مرگش را 1356 ق نوشته است).

2-أعیان الشیعة 71/3(تاریخ تولد و فوتی که آورده از آن پدرش یعنی سید محسن عراقی می باشد).

3-خاندان محسنی اراکی 159.

4-سیمای اراک 245/4.

5-نقباء البشر 117/1(سال مرگش را در سال 1356 ق دانسته است).

شیخ احمد علی احمدی شاهرودی

اشاره

(1341-1417 ق)

حاج شیخ احمد علی فرزند علامه شیخ محمّد حسن و نوۀ شیخ احمد شاهرودی،ملقب به«احمدی»از فضلا و اساتید معروف حوزه و دانشگاه بود.

ص:374

وی در فروردین1302/ ش در بخش«میامی»شاهرود متولد گردید.

پدرش از فضلای میامی بود و تحصیلات عالی خود را در سبزوار و نیز در مشهد مقدس نزد میرزا محمّد آقازاده خراسانی به پایان رسانده بود.از جملۀ آثار او:

زبدة الاسرار در حکمت و یادداشتهائی در طب قدیم.او در سال 1334 ش در شاهرود درگذشت و در زادگاه خود«میامی»مدفون شد.

شیخ احمد علی مقدمات را نزد پدرش آموخت و در حدود سن 22 سالگی به مشهد مقدس رفت و مطول را نزد شیخ محمّد تقی ادیب نیشابوری و قوانین الاصول و شرح لمعه را نزد سید احمد یزدی«نهنگ العلماء»و نزد شیخ محمّد کاظم دامغانی رسائل را،و نزد شیخ هاشم قزوینی کفایه را،و نزد میرزا مهدی اصفهانی عرفان را،و نزد شیخ مجتبی قزوینی شرح منظومه را،و تفسیر را نزد شیخ حبیب اللّه گلپایگانی و یک سال از محضر آیت اللّه میرزا احمد کفائی خراسانی خارج فقه استفاده نمود.

وی در حدود سال 1367 ق به قم رهسپار گردید و خارج را از محضر آیات:

سید محمّد حجت کوه کمری،سید صدر الدّین صدر،سید محمّد تقی خوانساری، سید حسین طباطبائی بروجردی،شیخ عباسعلی شاهرودی و سید محمّد رضا گلپایگانی بهره مند گردید.حکمت را از محضر شیخ محمّد مهدی مازندرانی «امیر کلائی»و سید روح اللّه خمینی فرا گرفت.

در نجف نیز از محضر آیات:سید حسین حمّامی(مدت کوتاهی)،سید محسن طباطبائی حکیم،سید محمود شاهرودی و سید ابو القاسم خوئی جمعا به مدت سه سال استفاده نمود و از اساتید خود اجازاتی دریافت داشت و به قم بازگشت و به تدریس و ارشاد و تربیت طلاب پرداخت.

از آثار او

1-اسلام و عقاید.

2-اللباس المشکوک(تقریرات بروجردی).

ص:375

3-انگیزۀ حق(در زندگانی امام علی علیه السّلام).

4-ترجمۀ جامع السعادات(از نراقی).

5-تقلید الأعلم.

6-رساله ای در بداء.

7-رسالة فی البیع.

8-سوی خدا برود.

9-شمشیر بران یا خیبر.

ایشان در اواخر عمر خود در صحن مطهر حضرت معصومه علیها السّلام به تدریس فقه و در دانشکدۀ الهیات دانشگاه تهران و دانشگاه آزاد قم به تدریس عرفان و تصوف اشتغال داشت.

شرح حال فوق را از زبان خود ایشان به تاریخ عصر روز شنبه /11محرم/ 1416 ق در منزل شان در قم یادداشت نمودم.هرچند گاهی خدمتشان می رسیدم.

بسیار محترم و با وقار و همیشه سرگرم تدریس و تدوین و راهنمائی طلاب بود.

به هنگام ادای مراسم عمره در خانۀ خدا به تاریخ دوشنبه /26شعبان/ 1417 ق مطابق /17دی1375/ ش درگذشت.پیکرش بعد از ظهر روز چهارشنبه /3بهمن در قم تشییع و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

تاریخ تولد وی در روی سنگ قبر 1305 ش حک گردیده که باید اشتباه باشد.

احمد علی عبداللهی نگار سیرجانی«نوا»

اشاره

(1337-1417 ق)

حاج احمد علی فرزند وکیل عباس عبداللهی نگار سیرجانی متخلص به«نوا»، از شعرای معاصر قم بود.

وی در سال 1337 ق مطابق با خرداد1297/ ش در شهرستان سیرجان(واقع در استان کرمان)دیده به جهان گشود.

ص:376

استاد عبداللهی پس از سپری کردن دوران تحصیلی خود،مدت کوتاهی به استخدام آموزش و پرورش درآمد و در اطراف سیرجان به تعلیم نوباوگان پرداخت.

سپس به ثبت اسناد منتقل شد و بنا بر موقعیت شغلی در قسمت ثبت اسناد و املاک در سال 1326 ش به قم رفت و تا آخر عمر آنجا زیست و پس از بازنشستگی در سال 1344 ش،در ابتدای خیابان چهارمردان به شغل کتاب فروشی و عتیقه فروشی روی آورد.

نامبرده از سال 1314 ش براثر استعداد درونی به سرودن اشعار مختلف پرداخت و نمونه هایی از اشعارش در روزنامه های قم،مانند:

استوار،پیکار مردان،سرچشمه و برخی نشریه های ادبی درج شده است.

استاد سید محمّد باقر برقعی در «سخنوران نامی معاصر ایران»خود درباره اش چنین می نویسد:«...نوا دربارۀ آغاز شاعری خود چنین می نویسد:«در همان اوان جوانی به سرودن شعر علاقه مند بودم.در سیرجان از اساتید فن،مرتضی قلی ستوده نیا و حاج شیخ عبد المحسن و اخوی او شیخ محمود محسنی استفاضه نمودم و از علی اکبر سعیدی سیرجانی و دکتر احمد ناظرزاده کرمانی و همایون تجربه کار کسب فیض کردم».

عبداللهی نگار در سال 1326 ش به شهر قم انتقال یافت و در ادارۀ ثبت این شهر مشغول انجام وظیفه گردید و در ایام تعطیل به محافل ادبی تهران می رفت و از محضر اساتید شعر و ادب بهره می گرفت و در قم نیز در انجمن ادبی آن شرکت می نمود.وی در میان شعرای معاصر ایران به اشعار محمّد حسن رهی معیری و دکتر

ص:377

مهدی حمیدی شیرازی و رحیم معینی کرمانشاهی«امید»و سید محمّد علی ریاضی یزدی و دکتر مظاهر مصفا ابراز علاقه می کند و از آنها لذت می برد».

از آثار او:دیوان اشعار که هنوز به چاپ نرسیده است.

تضمین غزل حافظ

تضمین غزل حافظ شیرازی در رثای حضرت سید الشهداء علیه السّلام،نمونه ای از اشعار اوست.

استاد عبداللهی سرانجام در روز پنجشنبه /29شعبان1417/ ق مطابق با 20 /دی1375/ ش در سن 80 سالگی در اثر ناراحتی قلبی بدرود حیات گفت.

پیکرش بعد از ظهر روز جمعه از مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام تشییع و در جوار علی بن جعفر علیه السّلام به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-آقا ناصر،که در صدا و سیمای تهران به فعالیت مشغول است 2-آقا امیر حسین 3-آقا محمّد علی،بازنشستۀ فرهنگ و ساکن تهران است.و سه دختر.

منابع

1-اظهارات فرزندش آقای امیر حسین به تاریخ دوشنبه /2اسفند1378/ ش.

2-تاریخ تکایا و عزاداری قم.

3-سخنوران نامی معاصر ایران 3692/6.

شیخ احمد غروی تویسرکانی

اشاره

(1329-1403 ق)

حاج شیخ احمد غروی فرزند علامه شیخ محمّد تویسرکانی،از دانشمندان و فضلای معاصر بود.

ص:378

وی در سال 1329 ق مطابق با 1290 ش در نجف اشرف در خانواده ای مؤمن و دانا از دخت آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی زاده شد.

غروی در سال 1339 ق همراه پدر خود از نجف به اراک رفت و سال بعد همراه او و پدر بزرگ خود(آیت اللّه حائری)به قم نقل مکان کرد و ادبیات را نزد شیخ ابو القاسم نحوی فرا گرفت.سطح را خدمت حضرات آیات:شیخ محمّد علی حائری قمی،میرزا محمّد همدانی و سید محمّد رضا گلپایگانی به پایان برد و دروس خارج را از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری،سید محمّد حجت کوه کمری و سید حسین طباطبائی بروجردی بهره مند گردید و مورد توجه جدّ و استادش آیت اللّه حائری بود.

ایشان علاوه بر اشتغالات علمی چند سالی متصدی امور مدرسه های فیضیه و دارالشفا بود و در سال 1391 ق از این کار کناره گرفت.

از آثار او

1-تقریرات اصول درس حجت.

2-تقریرات کتاب طهارت،درس حائری.

نامبرده در روز پنجشنبه /2جمادی الثانی1403/ ق در سن 74 سالگی در قم بدرود حیات گفت.پیکرش در صحن حضرت معصومه علیها السّلام-اطاق دکتر مفتح-به خاک سپرده شد.از او فقط یک دختر به جای ماند که همسر حجة الاسلام آقای شیخ غلامحسین فلاح«ساکن یزد»می باشد.

منابع

1-آثار الحجه 84/2.

2-آینۀ دانشوران 302.

3-گنجینۀ دانشمندان 207/2.

ص:379

شیخ احمد فردوس مکان مازندرانی

(1289-1363 ق)

شیخ احمد فردوس مکان،از علمای وارستۀ شهرستان بابل بودند.

وی فرزند گرانقدر حجة الاسلام ملا علی رضا بهنمیری بوده و در سال 1250 ش پا به عرصه گیتی نهادند و تحت سرپرستی پدری روحانی و مادری مؤمن پرورش یافتند.

معظم له پس از طی مقدمات در بابل جهت کسب معارف الهی و نیل به مدارج عالی علمی و به منظور استفاده از علمای بزرگ عراق راه سامرا و نجف اشرف را در پیش گرفت و طی 15 سال اقامت در عتبات عالیات از خرمن پربار علمای اعلام و اکابر فقه و اصول حضرات آیات:میرزا محمّد حسن شیرازی،میرزا محمّد تقی شیرازی،شیخ محمّد فاضل شربیانی و شیخ محمّد حسن مامقانی خوشه چینی نمود و به مقامات رفیع علمی نایل و به اخذ اجازۀ اجتهاد از آن بزرگواران مفتخر گشت.

آنگاه به بابل مراجعت و جهت ادای تکلیف و نشر معارف دینی،ضمن اقامۀ جماعت به خدمت و ترویج احکام و مبانی دین پرداخت و به تدریس و تربیت شاگردان فراوانی نیز همت گماشت که از جملۀ ایشان می توان به:آیت اللّه سید موسی مازندرانی و آیت اللّه سید علی بهشتی(مد ظله العالی)اشاره کرد.

آن بزرگوار در طول حیات خود بسیار ساده زیست و از زخارف دنیا چشم پوشید و در راه نشر معارف دین بسیار پرتلاش و خستگی ناپذیر بود و در این امر هرگونه سختی را به جان و دل خریدار بود با قبول زحمت فراوان،در عین بزرگی مقام و منزلت علمی به روستاهای دوردست با وسائل آن روز سفر می کرد و به امور تبلیغی می پرداخت به طوری که هنوز هم مراتب اخلاص و سخنان جذّاب و دلنشین و خاطرات خوش هم نشینی با ایشان و تواضع وی،زبان زد کهن سالان و

ص:380

پیران روستاهای اطراف بابل می باشد.

فروتنی و عزت نفس وی باعث شد تا در بین مردم شریف و علم دوست بابل از محبوبیت خاصّی برخوردار گردند و همین امر موجب گردید تا پس از فوت ایشان در روز شنبه /17صفر1363/ ق مطابق با /22بهمن1322/ ش،شهر بابل یکپارچه تعطیل و همۀ مردم بزرگوار آن،برای آن عالم فرزانه به سوگ نشسته و در یک مراسم باشکوه و پر از غم و اندوه،جنازۀ آن پیکر تقوا و فضیلت را تشییع نمایند.

پیکر مطهرش پس از تشییع در بابل،به وصیت خودشان به قم منتقل و در قبرستان حاج شیخ مدفون گردید.

خلف صالح ایشان حجة الاسلام حاج شیخ زین العابدین فردوس مکان هم اکنون در قید حیات بوده و به خدمات دینی اشتغال دارند.

منبع

1-آشنائی با فرزانگان بابل 188.

شیخ احمد کلباسی

اشاره

(1342-1415 ق)

حاج دکتر شیخ احمد کلباسی فرزند علامه شیخ محمّد ابراهیم و نوۀ علامه شیخ عبد الرحیم فرزند علامه شیخ محمّد رضا فرزند آیت اللّه شیخ محمّد ابراهیم کلباسی اصفهانی،از فضلا و نویسندگان معاصر بود.

جدّش شیخ عبد الرحیم از فقهای نامدار اصفهان بود.وی در /9شعبان/ 1254 ق متولد و در /9شعبان1335/ ق در اصفهان بدرود حیات گفت و در تخت فولاد-تکیه میرزا ابو المعالی کلباسی-مدفون شد.او تحصیلات عالی خود را در نجف اشرف نزد آیات:میرزا حبیب اللّه رشتی و میرزا حسین خلیلی تهرانی به پایان برد و به اصفهان مراجعت نمود و به تدریس و تألیف اشتغال پیدا کرد.از جمله

ص:381

آثار قلمی اش می توان به:1-تفسیر و معانی لغات قرآن کریم 2-حاشیة علی الرسائل 3-درّ یتیم در شرح مقصد پنجم از منهاج الهدایه(اثر جدّ اعلای خود شیخ محمّد ابراهیم-در فقه)4-کتاب فی المواعظ و الاحادیث 5-کشف الحجاب عن علم الحساب(شرح خلاصة الحساب شیخ بهائی)،اشاره کرد.شرح حال ایشان در نقباء البشر 1103/3 و تذکرة القبور یا دانشمندان اصفهان 332 و خاندان کلباسی (خطی)آمده است.

پدرش شیخ محمّد ابراهیم از علما و دانشمندان بود و در مسجد محمودیه تهران به اقامۀ جماعت و ارشاد اشتغال داشت.وی در /11شوال1302/ ق در نجف اشرف متولد گردید و همراه پدرش به اصفهان رفت و از محضر آیت اللّه سید محمّد باقر درچه ای دروس عالی فقه و اصول بهره مند شد.از آثار او 1-افاضات عظیمیّه در آداب شرعیه 2-التذکرة العظیمیّة،در احوال حضرت عبد العظیم حسنی علیه السّلام 3-الفوائد السنیّه فی الفقه 4-تذکرة الواعظین،در مواعظ 5-تقریرات درس درچه ای در برائت و استصحاب 6-خصائص عباسیه 7-رساله ای در اجاره 8-رساله ای در اصول دین 9-رساله ای در بیع 10-رساله ای در تعبیر خواب 11-رساله ای در شرایط اجتهاد 12-رساله ای در وصیّت 13-نجاة البشر فی ابواب اثنی عشر،در ردّ طبیعیین.

شیخ محمّد ابراهیم در روز دوشنبه /20ربیع الثانی1362/ ق مطابق با /5 اردیبهشت1322/ ش در سن 60 سالگی در تهران بدرود حیات گفت.پیکرش در باغ طوطی صحن حضرت عبد العظیم حسنی علیه السّلام شهر ری مدفون گردید.

شیخ احمد کلباسی در سال 1342 ق مطابق با 1302 ش در تهران دیده به جهان گشود.

وی پس از نشو و نما در خاندان متقی و دانا،وارد مدارس جدید شد و به اخذ دیپلم نایل آمد و در اثر راهنمایی پدر ارجمند خود به تحصیل علوم دینی پرداخت و در سال 1359 ق مطابق با 1319 ش رهسپار قم گردید و دروس سطح را فراگرفت

ص:382

و خارج را از محضر آیات:سید محمّد حجت کوه کمری و سید صدر الدّین صدر استفاده نمود و در حدود سال 1365 ق به تهران مراجعت کرد و در مدرسۀ مروی به تحصیلات دینی خویش ادامه داد و در آن دیار از محضر آیات:میرزا محمّد باقر آشتیانی و سید احمد خوانساری بهره مند شد و در اثر استعداد وافری که داشت وارد دانشگاه تهران شد و هم زمان در یک دورۀ تحصیلی در رشته های معقول و منقول، حقوق قضایی از دانشگاه تهران و علوم تربیتی از دانشسرای عالی درجه لیسانس دریافت کرد.سپس در دانشگاه مذکور ادامۀ تحصیل داد و در حدود سال 1345 ش موفق به اخذ درجه دکترای فلسفه از دانشکدۀ الهیات گردید.و خود به تدریس همین رشته در دانشگاه شد.از جمله اساتید دانشگاه او می توان به حضرات اساتید:

شیخ حسنعلی راشد تربتی،سید محمّد مشکاة بیرجندی و شیخ محمّد حسن سنگلجی اشاره کرد.ایشان علاوه بر تدریس،فعالیت و خدمات مذهبی خود را در مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام واقع در خیابان ظفر تهران انجام می داد.

از آثار او

1-اخلاق از نظر قرآن کریم.

2-فلسفۀ نوین یا نجات بشر(تکامل فنّ اصول عام و خاص).

3-مفتاح السعاده یا کلید خوشبختی(ترجمۀ فصل پنجم از مقدمۀ ابن خلدون).

کلباسی سرانجام در اثر بیماری سختی عازم آمریکا شد.ولی معالجات سودی نبخشید و در /10ذیقعده1414/ ه.مطابق با /2اردیبهشت1373/ ش در سن 73 سالگی به دیدار حق شتافت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان باغ بهشت مدفون شد.

فرزندانش:

1-مهندس محمّد جلال الدّین کلباسی،ساکن تهران 2-مهندس محمّد کمال الدّین کلباسی،ساکن آمریکا.و سه دختر.

ص:383

او کتابخانۀ بزرگ و مهمی جمع آوری کرده بود که پس ارتحالش به دانشگاه اهدا شد.

منابع

1-اطلاعاتی از برادر گرانقدر صاحب شرح حال،آقا ناصر کلباسی که در تاریخ ظهر جمعه /29 رمضان1420/ ق مطابق با /17دی1378/ ش یادداشت گردید.

2-خاندان کلباسی(خطی-شیخ محمّد کلباسی حائری).

3-فهرست کتابخانۀ آستان قدس رضوی 355/6.

4-مؤلفین کتب چاپی 446/1.

سیّد احمد لواسانی تهرانی

اشاره

(1313-1384 ق)

حاج سید احمد فرزند علامه سید ابو القاسم و نوۀ آیت اللّه سید محمّد لواسانی تهرانی،از علمای سرشناس تهران بود،که سالهای متمادی در عصر آیت اللّه حائری یزدی و پس از ایشان تولیت مدارس فیضیه و دارالشفا را برعهده داشت.

لواسانی در سال 1313 ق در نجف اشرف به دنیا آمد.

وی پس از طی مقدمات نزد سید عبد الرحمن،سطوح را نزد آیات:شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی،میرزا علی ایروانی و سید محمّد تقی خوانساری تلمّذ کرد.سپس در سال 1339 ق به ایران مهاجرت کرد.ابتدا به اراک رفت و بعدا در رمضان سال 1341 ق به قم انتقال یافت و از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم

ص:384

حائری یزدی در فقه و اصول و از میرزا جواد ملکی تبریزی در اخلاق استفاده نمود.

ایشان در سال 1357 ق مجددا به نجف اشرف بازگشت و از محضر آیت اللّه شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی استفادۀ فقهی و اصولی نمود و در سال 1366 ق به ایران مراجعت و در تهران اقامت نمود و به اقامۀ نماز جماعت در «مسجد بازارچۀ نایب السلطنه »و تدریس در«مدرسۀ محمّدیه»واقع در بازار و خدمات دینی پرداخت.

لواسانی به امر آیت اللّه طباطبائی بروجردی چندین سال در مدینۀ طیّبه اقامت افکنده و سرپرستی شیعیان آن سامان را برعهده داشت و در فصل حج به امور حجاج رسیدگی می نمود و خدمات شایانی انجام داد و در سال،شش ماه را تقریبا در آنجا و شش ماه دیگر را در تهران بسر می برد.

وی در سال 1384 ق مطابق با 1343 ش در سن 71 سالگی در تهران درگذشت و در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-حجة الاسلام سید محمّد لواسانی 2-حجة الاسلام سید علی لواسانی.

منابع

1-آثار الحجة 242/2.

2-آینۀ دانشوران 240.

3-گنجینۀ دانشمندان 549/4.

سیّد احمد مشرف حسینی قمی

(-1394 ق)

حاج سید احمد فرزند سید حسن و نوۀ سید احمد حسینی قمی،از فضلا و مبلغان گرانقدر بود.

ص:385

تولدش در قم اتفاق افتاد.

پدرش سید حسن،از شاگردان و نزدیکان علامه شیخ حسین قلی همدانی «شوندی»بود و در حدود سال 1351 ق در قم درگذشت.وصیّ ایشان آیت اللّه شیخ ابو القاسم قمی(کبیر)بود که با همسر او نیز ازدواج کرد.

سید احمد در بیت آیت اللّه قمی«کبیر»تربیت و پرورش یافت.پس از آموختن مقدمات و ادبیات نزد میرزا محمّد علی ادیب تهرانی،سطوح را نزد:شیخ محمّد حسین علامه،سید مهدی کشفی تهرانی،آخوند ملا علی همدانی،میرزا محمّد همدانی و سید شهاب الدّین مرعشی نجفی تلمذ کرد.خارج را از محضر آیات:سید صدر الدّین صدر،سید محمّد حجت کوه کمری و سید حسین طباطبائی بروجردی استفاده نمود.در ضمن اخلاق و عرفان را از محضر آیت اللّه میرزا جواد ملکی تبریزی بهره مند گردید.

ایشان در سال 1370 ق به امر آیت اللّه بروجردی به شهر«درود»لرستان منتقل و به اقامۀ جماعت و تبلیغ احکام و نشر معارف اسلامی اشتغال ورزید.

مشرف در روز جمعه /14ذی القعده1394/ ق مطابق با /8آذر1354/ ش در اثر سکتۀ قلبی وفات نمود و در قبرستان شیخان مدفون گردید.

منابع

1-آینۀ دانشوران 404.

2-طبقات أعلام الشیعة(قرن یازدهم)،138.

3-گنجینۀ دانشمندان 128/5 و 494/7(سال مرگش را 1395 ق نوشته که اشتباه است).

سیّد احمد ناجی قمی

اشاره

(-قرن 14 ق)

یکی از مرثیه سرایان معروف عهد قاجار و اوایل حکومت پهلوی که از قم برخاسته،سید احمد ناجی است.

ص:386

او شعر را الهام می دانست و به آسانی طبعش شکفته می شد،و از کلکش اشعاری ظریف چون درّ و گوهر بیرون می ریخت.

از اوست(که دربارۀ امام حسین و اهل بیت علیهم السّلام او می باشد):

تا ز دست ساقی بزم بلا ساغر گرفتم

باده ای تلخ از کفش شیرین تر از شکر گرفتم

آتشین آبی به دستم داد ساقی کز شرارش

جرعه ای تا سر کشیدم پای تا سر در گرفتم

آن چنان از جان به تیغ آبدارش تشنه بودم

کز عطش با حنجرم آب از دم خنجر گرفتم

گرنه تیغ آبدارش دارد آب زندگانی

پس چرا تا سر گرفتم زندگی از سر گرفتم

گر سلیمان ملک جم را داد با انگشتر ز کف

من دوعالم را به یک انگشت و انگشتر گرفتم

زنگ کفر از چهرۀ آیینۀ دل پاک کردم

از سر نی تا مکان بر روی خاکستر گرفتم

هستیم را سربه سر با نیستی سودا نکردم

تا از این سودا بهشت جاودان در بر گرفتم

تا قلم شد قد اکبر با مداد خون اصغر

خط آزادی برای اکبر و اصغر گرفتم

با رخ و قد و لب اکبر چه حاجت بر بهشتم

عارضش جنّت قدش طوبی لبش کوثر گرفتم

در خم گیسوی او دنبالۀ ابروی او را

ذو الفقار مرتضی را در کف قنبر گرفتم

ص:387

جان نثارت کردم از جان تا تو را جانان شمردم

جان فدایت کردم از دل تا تو را دلبر گرفتم

کز غم هر دور اشکی از نظر افکنده«ناجی»

لؤلؤ لالا شمردم دانه گوهر گرفتم

* از دوعالم همه رستم هنری بهتر از این؟ نظر از غیر تو بستم نظری بهتر از این؟

تا رضای تو بود تن به قضای تو دهم به رضای تو رضایم قدری بهتر از این؟

داد تا بر دل وجان پیک وصال تو خبر بی خبر از دل وجانم خبری بهتر از این؟

عازم شهر بقا گشتم از این ملک فنا وطنی خوش تر از اینجا سفری بهتر از این؟

سر سودای تو دارد سر من تا سر نی نیست سودای تو در هیچ سری بهتر از این؟

کردم از جان بر تیر سیهی سینه سپر نیست تیر سیهی را سپری بهتر از این؟

به هوایت نتوان پَر زنم از این پَروبال خواهم از تیر بلا بال وپَری بهتر از این؟

مرده را زنده کند رایحۀ تربت من کی بود در دم عیسی اثری بهتر از این؟

بر فراز قد اکبر رخ انور بنگر بر سر سرو نیامد قمری بهتر از این؟

گرچه نخل قد سروش قمر آورده ثمر آرد از باغ شهادت ثمری بهتر از این؟

زیر گیسوی رخ ماهش فکند جلوه به شام شام از آن شام ندارد سحری بهتر از این؟

دانۀ اشک گران مایه ام ارزان مفروش که به دست تو نیاید گهری بهتر از این؟

گرچه منظور دوعالم بود اینک نظرم

کن ز الطاف به«ناجی»نظری بهتر از این؟

* روضۀ خلد برین است سر کوی حسین که دهد بوی جنان تربت نیکوی حسین

غبطه بر عرش برین می نبری فرش زمین که بود عرش برین فرش سر کوی حسین

مرده را گر که مسیحا به دمی زنده کند صد مسیحا به دمی زنده کند بوی حسین

ص:388

دل سرحلقۀ هر سلسله ای در دوجهان بسته بر سلسلۀ حلقۀ گیسوی حسین

دوجهان را دل سودا زده سودا نکند به سر کوی حسین یا سر یک موی حسین

مکن ای دل به جز از سوی حسین رو به خدا که به هر سوی بود رو به خدا سوی حسین

به خدا نیست به جز روی حسین سوی خدا به حسین نیست به جز سوی خدا روی حسین

دین مگو راست شد از تیغ کج دست خدا به خدا راست شد از یک خم ابروی حسین

هرکس ابروی هلالش به رخ ماه بدید گفت شمشیر کشیده است بر ابروی حسین

شیر را هیچ مگو صید بر آهو نشود که شود شیر فلک صید بر آهوی حسین

اکبر آراسته است از صف مژگان لشکر که شبیخون نزند خصم بر اردوی حسین

قوت بازوی دست حق و هم شبه رسول هر دو میزان شده با هم به ترازوی حسین

این پسر یک قدم از چشم پدر دور مباد نکشد سرو قدش باز لب جوی حسین

گر رود او برود از تن او جان عزیز گر رود او برود قوت زانوی حسین

تیر دل دوز قضا حنجر اصغر بشکافت که قدر همچو قضا دوخت به بازوی حسین

سنگ کین گر درّ دندان پیمبر بشکست چوب بشکست لب لعل سخنگوی حسین

«ناجی»ار قائمۀ عرش خدا را بگرفت

بگرفته است به یاد قد دلجوی حسین

کیفیت درگذشت

سید احمد ناجی از درآمد معرکه گیری روزگار می گذرانید،چنانکه از قول شیخ مهدی شاهزاده حمزه ای نقل است که:ناجی در معرکه گیری به خصوص«مارگیری» هنری فراوان داشت،و مارهای خطرناک«کبرا»و نمونه های دیگر را به آسانی شکار می کرد.روزی در سر قبرستان که جمعیت بسیاری برای تماشای مارگیری گرد آمده بودند،از میان جمعیت فرد نانجیبی که از اهالی روستای«جعفرآباد»بود و در گونی خود افعی داشت،خطاب به ناجی می گوید:

ص:389

تو اگر مار خوب می گیری بیا این بچه مار را از داخل این گونی بیرون بیاور.

ناجی به خیال اینکه در گونی بچه مار است به همین نیت و با شیوۀ مخصوص خود دست در گونی می برد،که ناگهان مورد حملۀ افعی قرار گرفت و نیش حیوان در وجودش کارگر افتاد و تمام بدنش سیاه گردید و در همان لحظه جان به جان آفرین تسلیم کرد.

سال وفاتش در عهد پهلوی اول بوده است و محل دفنش قبرستان قدیم قم می باشد،که امروزه تبدیل به«باغ ملی»شده است.

منبع

1-تاریخ تکایا و عزاداری قم 275.

احمد نعمت اللهی قمی«شهره»

اشاره

(1324-1413 ق)

احمد نعمت اللهی متخلص به «شهره»فرزند علی اکبر قمی،از شعرای نامی و هنرمندان باذوق و سالکان راه حقیقت بود.

وی در سال 1324 ق مطابق با 1285 ش در شهر قم قدم به عرصۀ گیتی نهاد.

شهره پس از نشو و نما به تحصیل ادبیات و علوم جدید پرداخت و از جوانی به مطالعۀ طریقت ها و مذاهب مختلف علاقۀ فراوانی از خود نشان داد و در این باره تحقیقات و اطلاعات عمیقی کسب نمود و در هر طریقتی داخل شد و با راه و افکارشان آشنایی یافت و در سن 21 سالگی نتیجۀ این سیر و سلوک را به رشتۀ

ص:390

تحریر درآورد و آن را بنام«اندرزنامه»موسوم ساخت که تاکنون به چاپ نرسیده است.

شهره،شاعری خوش ذوق و آزاده و توانا بود و در شعر به جنبۀ رآلیست آن بیشتر توجه داشت.علاوه بر این شاعری عارف پیشه و خوش مشرب و دوست داشتنی بود و با قرآن کریم و مفاهیم آن آشنائی حاصل کرده بود و نیز بیشتر سوره ها را از حفظ داشت و بر گفتارش شاهدی از آیات ذکر می کرد.

وی در جوانی به استخدام وزارت پست و تلگراف درآمد و سالها در قم به خدمت پرداخت و سرانجام بازنشسته شد و اوقات خود را بیشتر به مطالعه می گذراند.

از آثار او

1-اندرزنامه،در عرفان و طرق آن.

2-اندیشه های من یا دامنه های خیال،قم،227 ص.

3-عالم انتقام،1323 ش،قم،جیبی،112 ص.

4-نسرین و آزاد یا نمونه ای از مبارزۀ کارگران و دهقانان،1323 ش،قم،جیبی، 150 ص.

آثار فوق مجموعه های شعری می باشد.

استاد شهره سرانجام در /27ربیع الثانی1413/ ق مطابق با /4آبان/ 1371 ش در قم در سن 89 سالگی روی در نقاب خاک کشید و پیکرش در قبرستان باغ بهشت به خاک سپرده شد.

منابع

1-رجال قم 94.

2-سخنوران نامی معاصر ایران 2096/3.

3-مؤلفین کتب چاپی 488/1.

ص:391

شیخ احمد نهاوندی«قدّوسی»

(1282-1374 ق)

حاج شیخ احمد فرزند حسین و نوه آقا جان قدّوسی نهاوندی،معروف به«آقای آخوند»از مشاهیر علمای نهاوند بود.

تولدش در تاریخ /16ربیع الثّانی/ 1282 ق در نهاوند اتفاق افتاد.

وی پس از سپری کردن مقدمات و سطوح،در سال 1297 ق به سامرا عزیمت کرد و از محضر آیت اللّه میرزا محمّد حسن شیرازی استفاده نمود.در سال 1307 ق به نجف اشرف رفت و از محضر آیات:میرزا حبیب اللّه رشتی،ملا محمّد کاظم خراسانی و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی بهره مند گردید و پس از 20 سال توقف در عتبات عالیات و نیل مقامات عالی تحقیق و اجتهاد،در سال 1317 ق به زادگاهش بازگشت و مشغول تدریس و ارشاد مردم گردید.وی در سال 1355 ق در پی فشارهای رضاخانی و حوادث ناگوار بر اهل علم،بساط معاشرت را برچید و عزلت اختیار نمود.

استاد آقای شیخ محمّد رازی دربارۀ ایشان چنین می نویسد:« معظم له علاوه بر ذوق و استعداد قوی از حافظۀ سرشار خدادادی نیز بهره مند بود،که حتی در سالهای کهولت و پیری کاملا بر محفوظاتش مسلط و گوئی فراموشی در قاموس وجودش مفهومی نداشت.

ص:392

در رشتۀ اخلاق معلوم نیست که از محضر چه استادی برخوردار بوده،بعضی از هم دوره هایش احتمال استفاده از حضور آخوند ملا فتح علی عراقی «سلطان آبادی»را تقویت می کردند.ولی از آنجا که عمویش مرحوم آخوند ملا علی اکبر نهاوندی،مردی اخلاقی بلکه در زبان و آوازه مردم نهاوند کراماتی به او نسبت می دهند.شاید مربی اخلاق او عموی بزرگوارش بوده است.به هر تقدیر ایشان به تقوا و پرهیزکاری در همۀ شهر معروف و مسألۀ تقیّد او و پدر و جدّش را به تهجد،خصوصا در یک مکان از اطاق مسکونی منزلش را به نحوی نقل می کنند،که گوئی توصیه ای در این زمینه از پدر و جدّ بوده است.

عیالش نقل می کند که:در تمام مدت 64 سالی که در خدمت ایشان بودم،یک شب نشد که اذان صبح گفته شود مگر آنکه معظم له را مشغول عبادت در همان محل مخصوص از اطاق دیدم.جز یک بار که ایشان به تب شدیدی مبتلا بود تا لحظۀ اذان خواب ماند،و با شنیدن صدای مؤذن سراسیمه بیدار و بلند شدند.

نوشته های مدون و منظمی از ایشان جز یک«اربعین»موجود نیست،ولی مسودات زیادی در میان کتابهای ایشان و بعضا در اختیار بعضی از شاگردان و فامیلش باقی بوده، که متأسفانه در واقعۀ سیل 1317 ق نهاوند به نحوی ضایع شده که قابل استفاده نیست.

ایشان دارای سه فرزند ذکور است که یکی از آنها به نام شیخ علی قدّوسی در رشتۀ روحانیت است».

سرانجام در روز سه شنبه /23جمادی اول1374/ ق مطابق با /28دی/ 1333 ش در سن 92 سالگی در نهاوند درگذشت و در قبرستان حاج شیخ قم مدفون گردید.

منابع

1-گنجینۀ دانشمندان 330/7.

2-نقباء البشر 98/1.

3-هدیة الرازی الی المجدد الشیرازی 65.

ص:393

سیّد احمد هاشمی گلپایگانی

اشاره

(1334-1412 ق)

حاج سید احمد فرزند آیت اللّه سید جمال الدّین و نوۀ سید حسین موسوی هاشمی گلپایگانی،از علمای معروف تهران بود.

وی در سال 1334 ق در نجف اشرف متولد گردید.

مقدمات را نزد اساتید از جمله شیخ شمس الدّین بادکوبه ای(در منطق) آموخت و سطوح را نزد آیت اللّه شیخ محمّد تقی آل راضی و خارج را از محضر آیات:سید ابو الحسن اصفهانی، سید جمال الدّین گلپایگانی

پدر خود،میرزا حسن بجنوردی و میرزا باقر زنجانی استفاده نمود و در سال 1371 ق به ایران مهاجرت و در تهران رحل اقامت افکند و به اقامۀ جماعت و تدریس و ارشاد و هدایت پرداخت.

هاشمی در روز شنبه /18شعبان/ 1412 ق مطابق با /3اسفند/ 1370 ش در سن 78 سالگی در تهران درگذشت و پیکرش صبح روز یکشنبه در تهران و عصر همان روز در قم تشییع

ص:394

و در حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-سید مهدی 2-سید باقر 3-سید جواد 4-سید محمّد رضا 5-سید صادق 6-سید موسی و دو دختر که جناب حجة الاسلام آقای شیخ مسیح مسجد جامعی یکی از دامادهایش می باشد.

منابع

1-افادات اخوی مترجم له،دانشمند محترم آقای سید علی گلپایگانی(ساکن تهران).

2-گنجینۀ دانشمندان 541/4.

شیخ احمد یزدی

اشاره

(1317-1343 ق)

شیخ احمد فرزند محمّد حسن و نوۀ محمّد صادق یزدی،از فضلای با استعداد بود.

وی در سال 1317 ق در یزد متولد گردید.

در حوزه های اراک و قم

از نوجوانی به ذکاوت و استعداد و جدّیت معروف بود و پس از طی مقدمات و سطوح نزد علمای یزد،در سال 1337 ق به اراک مهاجرت کرد و از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی دروس خارج استفاده نمود و در سال 1340 ق در پی مهاجرت استاد خود به قم به آنجا رفت و در خدمت آن جناب بود و نیز در دروس فقهی و اخلاقی آیت اللّه میرزا جواد ملکی تبریزی شرکت می کرد.

آیت اللّه شیخ محمّد علی اراکی می فرمود:در اوائل ورود به قم به اتفاق شیخ احمد یزدی در مجالس درس اخلاق میرزا جواد ملکی تبریزی شرکت می کردم و

ص:395

ایشان اصرار داشت که در درس فقه ملکی نیز حاضر شوم و می گفت که یک دوره فقه به سبک نوینی نوشته ام.

ایشان در سال 1343 ق مطابق با سال 1303 ش در سن 26 سالگی در قم درگذشت.

منبع

1-النجوم السّرد بذکر علماء یزد(خطی-مدرسی).

ادیب الدّین کسروی«ساسان»

(1326-1402 ق)

ادیب الدّین فرزند نصر اللّه صبوری،ملقب به«کسروی»و متخلص به«ساسان»، از شعرای معاصر بود.

او در سال 1326 ق در تهران متولد شد.

کسروی پس از فراگرفتن تحصیلات ابتدائی و متوسطه،به سرودن اشعار و نویسندگی روآورد .اشعار وی در جراید کشور به ویژه در نشریه های«انجمن ادبی صائب»که به مدیریت استاد خلیل سامانی«موج»اداره می شد،به چاپ رسیده است.

از جمله مقالات ایشان:1-بنیاد تمدن آریایی در بین النهرین 2-شاهنامۀ فردوسی و فرهنگ ایران.

نامبرده در سال 1402 ق مطابق با سال 1360 ش در سن 76 سالگی در خوزستان درگذشت و در قبرستان باغ بهشت قم مدفون گردید.

منابع

1-دویست شاعر 86/1.

2-فرهنگ شاعران زبان پارسی 260.

3-نگین سخن 269/5.

ص:396

میرزا اسحاق آستارائی«قفقازی»

اشاره

(1317-1391 ق)

شیخ اسحاق فرزند عباس آستارائی قفقازی،از دانشمندان و مدرسان حوزۀ علمیۀ قم بود.

وی در سال 1317 ق مطابق با 1278 ش در روستای«ارچوان»از توابع شهر آستارا واقع در شمال غربی ایران متولد گردید.

هجرت به حوزۀ اردبیل

ایشان پس از طی دوران کودکی ابتدا به لنکران رفت و پس از چندی به حوزۀ علمیۀ اردبیل انتقال یافت.سایر مقدمات و قسمتی از سطح را نزد اساتیدی چون:افتخار العلماء،شیخ عبد اللّه اردبیلی و سید محی الدّین یونسی اردبیلی تلمذ کرد.

هجرت به ارض اقدس خراسان.

وی در سال 1340 ق از اردبیل به مشهد مقدس مهاجرت کرد و ادبیات را نزد شیخ عبد الجواد ادیب نیشابوری تکمیل کرد و برخی از علوم عقلی و نقلی را از محضر آیات:شیخ حسن برسی،میرزا ابو القاسم حکمی،سید آقا بزرگ شهیدی و شیخ هاشم قزوینی استفاده نمود.

هجرت به حوزۀ علمیۀ قم

ایشان در سال 1345 ق راهی حوزۀ علمیۀ قم شد و دروس عالی را نزد آیات:

ص:397

حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،شیخ محمّد رضا اصفهانی«مسجد شاهی»، سید محمّد حجت کوه کمری و سید محمّد تقی خوانساری کسب نمود و نیز پس از ورود آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی به قم به حوزۀ درس ایشان پیوست.

وی یکی از مدرسین نامی حوزه بود و سایر کتب فقهی و اصولی و علوم عقلی را تدریس می فرمود و از اول تأسیس مدرسۀ حجتیه،تصدی سایر امور مربوط به مدرسه از تمام جهات،از طرف مؤسس آن مدرسه یعنی آیت اللّه حجت به ایشان محول گردید و از آغاز تأسیس دار التبلیغ اسلامی به تدریس فقه(آیات الأحکام)در آن مؤسّسه پرداخت.

از آثار قلمی او

1-تقریرات خارج درس کفایه حجت.

2-تقریرات درس حائری یزدی.

3-تقریرات درس مکاسب حجت.

درگذشت و اعقاب

وی روز پنجشنبه /18ذی القعده1391/ ق مطابق با /16دی1350/ ش در سن 74 سالگی در قم درگذشت.پیکرش با تجلیل فراوان تشییع و در یکی از اطاقهای قبرستان ابو حسین به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-آقا اکبر 2-آقا علینقی 3-آقا جواد 4-آقا حمید و چهار دختر که از دامادهای ایشان دو نفر اهل علم هستند:1-علامۀ محقق سید علی میرغفاری آذرشهری(ساکن تبریز)2-میرزا عبد اللّه مراغی،از شاگردان آیت اللّه سید کاظم شریعتمداری بود و در اوایل سال 1357 ش در حدود سن 35 سالگی درگذشت و

ص:398

در قبرستان بهشت معصومه قم به خاک سپرده شد.

منابع

1-آثار الحجة 42/2.

2-آینۀ دانشوران 362.

3-افادات دامادش حاج آقای میرغفاری(دام ظله).

4-تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان 266/2.

5-گنجینۀ دانشمندان 54/2.

سیّد اسحاق رضوی قمی

اشاره

(-1332 ق)

حاج سید اسحاق فرزند سید محمّد و نوۀ سید علی رضوی قمی،پدر و جدّ سادات فاطمی قم بود.

تحصیلات عالی

ایشان در نجف اشرف از جمله شاگردان علامه شیخ مرتضی انصاری و از طرف این استاد اجازۀ علمی دریافت داشته بود.

وی،مردی دانشمند فقیه و زاهد و مقدس بود و در قم شهرت بسزایی داشت و نماز جماعت را در مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام بر پا می نمود.

درگذشت و اعقاب

نامبرده در سال 1332 ق درگذشت و در قبرستان شیخان قم مدفون گردید.

فرزندانش:1-علامه سید محمّد تقی رضوی 2-سید حسین فاطمی.

منابع

1-تاریخ قم 251.

ص:399

2-گنجینۀ دانشمندان 131/1.

3-نقباء البشر 129/1(سال مرگش را 1324 ق دانسته است).

شیخ اسد اللّه اسماعیلیان دهاقانی

اشاره

(1349-1417 ق)

شیخ اسد اللّه فرزند نعمت اللّه و نوۀ حسن دهاقانی اصفهانی،یکی از دوستداران علم و فضیلت و ناشران معارف و علوم بود.

وی در سال 1349 ق مطابق با 1309 ش در«دهاقان»اصفهان در یکی از خانواده های معروف به«اسماعیلیان»متولد گردید.

ایشان پس از طی تحصیل مقدمات در زادگاه خود در سال 1327 ش به قم مهاجرت کرد و ادبیات و قسمتی از سطوح را آموخت.وی در سال 1334 ش به حوزۀ کهن نجف اشرف رهسپار گردید و سطوح را نزد آیات:شیخ مجتبی لنکرانی، سید اسد اللّه مدنی آذرشهری،شیخ غلامرضا باقری نجف آبادی و سید ابو القاسم کوکبی به انجام رسانید.

نامبرده در دروس خارج حضرات آیات:میرزا حسن بجنوردی،سید محسن حکیم،سید ابو القاسم خوئی،سید نصر اللّه مستنبط،سید علی فانی اصفهانی و سید عبد الأعلی سبزواری شرکت جست و دروس کلام را از آیت اللّه شیخ محمّد فاضل قائینی و شرح منظومه را از محضر شیخ مسلم ملکوتی سرابی استفاده نمود.

مرحوم اسماعیلیان در تحقیقات معارف اسلامی به ویژه تاریخ و فهرست نگاری کوشش هایی داشته،که می توان به برخی از آثار قلمی ایشان در این زمینه ها اشاره نمود:

1-ابو ذر الغفاری.

2-انتشار مجله ای با نام(پرتوی از اسلام)که با همکاری جمعی از فضلا در سال 1383 ق در نجف اشرف.ولی پس از انتشار 12 شماره به تعطیلی گرائید.

ص:400

3-تحقیق فروق اللغات(از جزائری).

4-جمع آوری شرح حال 200 نفر از شعرائی که در تاریخ مورد تعقیب حاکمان قرار گرفتند و یا به زندان افتادند.

5-فهرست مخطوطات مکتبة«الحسینیة التستریة»فی النجف الأشرف.

6-فهارس شرح نهج البلاغۀ ابن ابی الحدید،شامل:أعلام،أماکن،قبایل،أیّام، کتب و مذاهب.1397 ق قم،وزیری،456 ص.

فرزندانش:

1-آقا علی 2-آقا محمّد 3-آقا حسین 4-آقا بهروز.

منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-معجم المؤلّفین العراقیین 110/1(تاریخ تولدش را اشتباه نوشته است).

3-معجم رجال الفکر و الأدب فی النجف 120/1(تولدش را در سال 1350 ق دانسته است).

سیّد اسد اللّه اشکوری

(-1392 ق)

حاج سید اسد اللّه حسینی اشکوری،از علمای ساکن لنگرود بود.

وی در منطقۀ اشکور گیلان متولد شد،و پس از خواندن ادبیات و قسمتی از سطح به قم مهاجرت کرد و سطوح عالی را به پایان رساند.

خارج فقه و اصول را از محضر آیات:سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری،سید صدر الدّین صدر و سید حسین طباطبائی بروجردی استفاده نمود و خود به تدریس متون پرداخت.و پس از فوت پدر همسرش آیت اللّه سید موسی اشکوری(پدر گویندۀ مشهور سید محمّد علی صدرائی)در حدود سال 1370 ق از طرف آیت اللّه بروجردی و درخواست اهالی لنگرود به آن سامان

ص:401

عزیمت کرد و در مسجد«انزلی محله»به اقامۀ جماعت و ارشاد و هدایت مردم پرداخت.

اشکوری در سال 1392 ق در لنگرود درگذشت.پیکرش را به قم حمل و در وسط قبرستان باغ رضوان-واقع کنار قبرستان وادی السلام-به خاک سپردند.وی از دختر سید موسی اشکوری دارای اولاد نشد.

منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-گنجینۀ دانشمندان 31/7.

سیّد اسد اللّه طباطبائی یزدی

(1324-1393 ق)

سید محمد کاظم طباطبائی یزدی

سید اسد اللّه کوچک ترین فرزند فقیه بزرگ آیت اللّه سید محمّد کاظم طباطبائی «صاحب عروة الوثقی»و نوۀ سید عبد العظیم یزدی.

وی در سال 1324 ق در نجف اشرف دیده به جهان گشود.

پدرش صاحب عروه(1247 ق در کسنویه یزد-/28رجب1337/ ق در نجف اشرف)،از فقها و مدرسان بنام و مراجع مبارز جهان تشیّع در قرن چهاردهم قمری بود.ایشان در اصفهان از محضر آیات:شیخ محمّد باقر اصفهانی«مسجد شاهی»و ملا محمّد جعفر آباده ای استفاده نمود.وی در

ص:402

سال 1281 ق به حوزۀ کهن نجف اشرف مهاجرت کرد و از محضر آیاتی چون:شیخ مهدی کاشف الغطاء،شیخ راضی نجفی و میرزا محمّد حسن شیرازی استفاده نمود.آثار فقهی و اصولی بسیار مهمی از خود به جای گذاشت که به بعضی از آنها اشاره می کنیم:1-العروة الوثقی(فی المسائل الفقهیة)2-حاشیة علی المکاسب 3-التعادل و التراجیح 4-رسالة فی اجتماع الامر و النهی 5-الاستصحاب 6-حاشیة علی الرسائل 7-السؤال و الجواب 8-رسالة فی منجزات المریض 9-بستان نیاز 10-رسالة فی ارث الزوجة من الثمن أو العقار.

مبارزات صاحب عروه در نهضت مشروطیت و نیز قیام مردمی عراق-علیه متجاوز انگلیسی-بسیار مشهور و معروف است.شرح حال آیت اللّه یزدی در کتابهای بسیاری آمده است و جهت تفصیل بیشتر به آنها رجوع شود.

سید اسد اللّه پس از طی مقدمات،سطوح و قسمتی از دروس خارج را نزد آیات:شیخ محمّد علی کاظمی خراسانی،شیخ علی محمّد بروجردی و شیخ ضیاء الدّین عراقی به انجام رساند و از استادش عراقی موفق به کسب اجازه گردید، و به خدمات اجتماعی پرداخت و زعامت بیت طباطبائی یزدی به ایشان رسید.

ایشان به افتخار دامادی علامه شیخ علی کلباسی(سبط آیت اللّه شیخ محمّد حسن نجفی«صاحب جواهر»)نایل آمد.یک پسر به نام مهندس سید محمّد کاظم و دو دختر از وی به جای ماندند که یکی از دامادهایش،علامه سید عبد العزیز طباطبائی بود.

سید اسد اللّه یزدی هنگامی که جهت زیارت به ایران سفر کرده بود،در بامداد پنجشنبه /2صفر1393/ ق مطابق با /17اسفند1351/ ش در سن 69 سالگی براثر بیماری سرطان در تهران درگذشت و پیکرش به طور امانت در روز شنبه در قبرستان شیخان قم مدفون گردید.

منابع

1-افادات سید عبد العزیز طباطبائی یزدی.

ص:403

2-حوادث الایام(که در«مجلۀ میراث اسلامی ایران»دفتر نهم چاپ شده)447.

3-دائرةالمعارف (للاعلمی)96/27.

اسد اللّه عاطفی کرمانشاهی

اشاره

(1361-1393 ق)

شاعری هنرمند،شوریده دل و عاشقی رنج کشیده و ناکام،و به هنگام شکوفایی به یک باره خاموش شد.درحالی که فقط سی و دو بهار از عمرش گذشته بود،رخت از این جهان برکشید و به سرای جاویدان شتافت.

اسد اللّه عاطفی فرزند حبیب اللّه کرمانشاهی،در روز شنبه /13شوال1361/ ق مطابق با /2آبان1321/ ش در کرمانشاه قدم به عرصۀ حیات نهاد و در روز پنجشنبه /29آذر1352/ ش مطابق با /24ذی القعده1393/ ق در کرمانشاه درگذشت و در قبرستان وادی السلام قم مدفون گردید.مرگ این جوان هنرمند و شوریده حال،موجب تأثر عمیق قاطبۀ مردم کرمانشاه و دوست دارانش،به خصوص برادر داغدارش شاعر نامور ید اللّه عاطفی«آشفته»گردید.شعرای زیادی از تهران و کرمانشاه و شهرهای مختلف در رثای او اشعاری سرودند و تأثر شدید خود را از این واقعۀ مولمه ابراز داشتند.

کارهای موفق

عاطفی،تحصیلات خود را در زادگاهش به پایان برد.ازآن پس به کارها و مشاغل متعددی دست یازید.چندی به کارهای فنی و مکانیکی پرداخت و مدتی در ارتش خدمت کرد.و در پایان عمر در سازمان«کتابهای جیبی»تهران مشغول کار شد،و حتی در یک فیلم سینمایی ایفای نقش اول را به عهده گرفت،و در انجام نقش خود موفق بود.این فیلم به کارگردانی هنرمند نقاش معروف«علی اصغر معصومی»ساخته شد،و شاعر هنرمند ما به جای دستمزد،تنها یک دوره کتاب

ص:404

«تاریخ تمدن»-اثر ویل دورانت-دریافت کرد.

در وادی شعر

عاطفی از دوران نوجوانی با شعر و شاعری دمساز و مأنوس بود.در جوانی با شور و شوق کامل در این راه گام نهاد و به عنوان شاعری موفق شناخته شد و در سرودن انواع شعر طبع آزمایی کرد.اما رغبتش به غزل بیشتر از دیگر انواع شعر بود.

چون در آغاز شاعری با شاعر توانا و هنرمند والامقام «سید جلیل قریشی زاده» متخلص به«وفا»الفت و انس خاص داشت.در غزل سبک هندی«اصفهانی» -همان شیوۀ«وفا»-را پیش گرفت و پس از درگذشتش دوست وفادارش،وفا مجموعۀ اشعارش را به نام«مرگ امید»منتشر ساخت.نیز برادر سوخته دلش ید اللّه عاطفی مجموعۀ دیگری از اشعار منتشر نشدۀ او را همراه با گزیدۀ سوگ نامه های منظوم به چاپ رساند.

«تحلیل و نمایش غزل معاصر»از آثار چاپ شدۀ اسد اللّه است.

شکست

تنها نه پا شکست که سر تا به پا شکست موجم که انتهای من از ابتدا شکست

در زندگی به گلشن امید بارها یا ناشکفته شاخ گلم ماند یا شکست

همچون غرور تُرد غریبان دردمند دل در حصار بی کسی ام بارها شکست

در پنجه های سرد سیه مست احتیاج پولاد پُرتوان غرور حیا شکست

بس بی صدا شکست،شکستم به زندگی گویی که سرمه در بغل توتیا شکست

حتی سکوت و بغض گلوگیر گریه نیز همچون دل و غرور حیا بی صدا شکست

یک آشنا به زندگی من نبود و من در حیرتم چگونه مرا آشنا شکست

دیدم بسی شکنجه که لب وا کنم ولی رنج سکوت تا دم آخر مرا شکست

از اوجگاه ناز هنر تا نیاز عشق بین از کجای زندگی ام تا کجا شکست

ص:405

یک لحظه زاده گشته و هر لحظه مرده ام زیراکه جزء جزء وجودم جدا شکست

هرکس شکسته است ولی«عاطفی»چو موج

سرتاسر حیات ز سر تا به پا شکست

حماسه

منم پیمبر و شعرم نوید آزادیست حماسه ام غزل پُرامید آزادیست

به روی سنگ مزارم به سرمه بنویسید که این پیمبر عاشق شهید آزادیست

شنیده ام که نسیم صبا به خود می گفت همین قدر که بجنبی،امید آزادیست

عزا گرفتن ابر و فرار قطره نمود که روز ماتم صیّاد،عید آزادیست

مرا غرور هنر هم هنر بود که غرور به قفل بنده شعاری کلید آزادیست

من از رسائل مجنون نموده ام تحقیق که مبتلای محبّت مرید آزادیست

شب اسارت جاوید«عاطفی»شب نیست

مزار پرتو صبح سپید آزادیست

* منابع

1-باغ هزار گل(تذکرۀ سخنوران کرمانشاهان)443.

2-خلوت انس 282.

3-دویست شاعر 109/2.

4-سخنوران نامی معاصر ایران 2473/4.

5-کرمانشاهان(باختران)442/1.

شیخ اسد اللّه کریمی اراکی

اشاره

(1307-1385 ق)

حاج شیخ اسد اللّه فرزند حاج غلامرضا کریمی اراکی،از فضلا و نویسندگان بود.

ص:406

وی در سال 1307 ق در اراک متولد گردید.

تحصیلات

کریمی پس از سپری نمودن مقدمات،دروس سطوح را در اراک دید.سپس به قم رفت،و از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی استفاده نمود،و مدتی نیز در سامرا تحصیلاتی داشت.

استاد سعیدی«ریحان»در«آینۀ دانشوران»،از ایشان چنین یاد کرده است:

«از طلاب حوزۀ علمیه بوده،و در محضر آیت اللّه حائری استفاده کرده و اکنون ساکن«سلطان آباد»است».

از آثار او

تطبیقات کریمی در حدیث،در پنج جلد(که در سال 1350 ق در تهران به چاپ رسید).

سیمای اراک این اثر را چنین معرفی کرده است:کتابیست جمع آوری شده از اخبار و روایات(و تطبیق آن با علوم جدید)،از کتابهای:بحار مجلسی و کتاب وافی فیض کاشانی،و کتب اربعه.

ایشان در صبح روز شنبه /21شوال1385/ ق مطابق با /23بهمن/ 1344 ش در سن 78 سالگی درگذشت و در قبرستان ابو حسین قم-مقبرة العلماء- مدفون گردید.

منابع

1-آینۀ دانشوران 384.

2-سیمای اراک 43/4.

3-مؤلفین کتب چاپی 556/1.

ص:407

سیّد اسد اللّه مدنی آذرشهری

(1332-1401 ق)

سید اسد اللّه فرزند میر علی آذرشهری،معروف به«مدنی».

وی در سال 1332 ق مطابق با 1293 ش در آذرشهر(که نام قدیم آن دهخوارقان است)واقع در آذربایجان شرقی دیده به جهان گشود.

مدنی مقدمات و بخشی از سطح را نزد علامه و محقق نامی سید محسن میرغفاری فراگرفت.سپس در حدود سن 20 سالگی به قم عزیمت کرد و در دروس حضرات آیات:سید محمّد حجت کوه کمری و سید روح اللّه خمینی شرکت نمود.ایشان در مبارزۀ سیاسی با رژیم گذشته کوشا بود و تا بدانجا پیش رفت که در سال 1331 ش از قم به آذرشهر تبعید شد.

وی پس از تبعید،مبارزات خود را همان جا دنبال کرد و سخنرانی های پرشوری در مساجد انجام می داد و مردم را به تظاهرات و اعتراض به سیاستهای رژیم پهلوی دعوت می نمود.تا اینکه در اثر فشارهای زیاد در سال 1373 ق به نجف اشرف مهاجرت کرد و در جلسات درس حضرات آیات:میرزا عبد الهادی شیرازی،سید محسن طباطبائی حکیم و سید ابو القاسم خوئی شرکت جست و اقدام به تشکیل حلقۀ درسی نمود و شاگردان زیادی را تربیت کرد.وی علاوه بر تدریس ادبیات و متون کتب درسی،درسهای تفسیری و جلسات اخلاقی نیز جزو برنامۀ همیشگی اش بود.

ص:408

مدنی در اوایل سال 1382 ق مطابق با 1341 ش به ایران بازگشت و به طور اجبار در«درۀ مراد بیک»از توابع همدان اقامت نمود و پس از مدتی کوتاه مجددا به نجف اشرف مراجعت کرد و در فاصلۀ سالهای 1342 تا 1344 ش در حال رفت و آمد به ایران بود.

سرانجام در ذی القعده1391/ ق مطابق با دی1350/ ش نجف را برای همیشه ترک گفت و جهت تدریس علوم دینی به خرم آباد عزیمت نمود و در مدرسۀ کمالیه به فعالیتهای مذهبی پرداخت و در اثر مبارزات سیاسی همیشگی اش از خرم آباد به نورآباد ممسنی در استان فارس و بعد از آن به گنبد کاووس تبعید گردید و سپس به بندر لنگان و از آنجا به همدان و مهاباد نیز در تبعیدگاه به سر برد و با اوج گیری انقلاب از تبعیدگاه به قم رفت و پس از پیروزی انقلاب به دعوت مردم همدان راهی این شهر شد که در جریان تشکیل مجلس خبرگان اول،از همان جا به مجلس راه یافت.و پس از شهادت علامه سید محمّد علی قاضی طباطبائی از سوی آیت اللّه خمینی در تاریخ ذی الحجه1399/ ق مطابق با آبان1358/ ش به سمت نمایندگی و امام جمعۀ تبریز انتخاب شد.

مدنی در /20شهریور1360/ ش بعد از اقامۀ نماز جمعه در اثر انفجار بمب به دیدار معبود شتافت.پیکرش به قم حمل و در حرم حضرت معصومه علیها السّلام -مسجد بالاسر-به خاک سپرده شد.

میرزا اسماعیل امین الملک

(1284-1316 ق)

میرزا اسماعیل امین الملک فرزند ابراهیم امین السلطان و برادر میرزا علی اصغر اتابک اعظم،از رجال سیاسی دورۀ قاجاریه بود.

او در سال 1284 ق متولد شد و در /16ذی الحجه1316/ ق در سن 32 سالگی در تهران درگذشت و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام-مقبرۀ خانوادگی

ص:409

اتابک اعظم-به خاک سپرده شد.

نامبرده تا سن 17 سالگی به تحصیل علوم دینی اشتغال داشت.ولی از آن به بعد،امور گمرکات و کلیۀ حسابهای مالی و محصول غلات ایران به عهدۀ او محول گردید.در سال 1303 ق-در سن 20 سالگی-به عضویت دارالشورای کبرا نایل شد.

امین الملک از سال 1307 ق،پس از بازگشت ناصر الدّین شاه از سفر سوم خود از اروپا،چون بر عایدات ضراب خانه واقف گردید و در این زمینه اطلاع بهم رسانید، با امین السلطان-برادر خود-قراری راجع به تقسیم درآمد حاصله گذاشت،و از این تاریخ او هم سهمی از این بابت برای خود تخصیص داد،و از این راه بلکه راههای دیگر،به واسطۀ داشتن چندین شغل مهم،چون:وزارت دارائی،معاون وزارت دربار،معاون وزیر اعظم و بعد صدر اعظم،رئیس خزانه،رئیس کل غلات ایران، رئیس گمرکات و غیره و ضمنا در کلیۀ کارها معاون برادر خود با عنوان«نایب کل وزارت اعظم»و یا«نایب کل وزارت و ادارات خاصۀ صدارت عظمی»بود،از متمول ترین اشخاص عصر خود شد و پس از مرگش تمام آن دارائی های کذائی به باد فنا رفت و اولادش به سختی و تنگ دستی زندگی می کردند.

او در دورۀ سلطنت ناصر الدّین شاه در غیاب برادرش امین السلطان که وزیر دربار و صدر اعظم بود،همیشه نیابت او را داشت و تمام کارهای مربوط به او را انجام می داد.

محمّد حسن اعتماد السلطنه در«یادداشتهای روزانه خود»،می نویسد:

«دوشنبه /25صفر1304/ ق،بعد با امین الملک که نیابت امین السلطان را دارد، خلوت کرده اند(یعنی شاه)».و نیز می نویسد:«شنبه /8ربیع الاوّل1304/ ق،شاه با امین الملک که در غیاب امین السلطان به جای او است،خلوت کرده بودند».

همچنین می نویسد:«در /29محرم1306/ ق،او تفصیل غریبی می گفت که امین السلطان و امین الملک مواجب مردم را امروز و فردا کرده،نمی دهند.از این سال به سال دیگر می اندازند.خودشان جرأت این کار را ندارند،مگر اینکه خودشان از این تفاوت عمل دو کرور می خورند.صد هزار تومان به شاه می دهند که

ص:410

به آنها حرف نزند.خدا کند که این حرف دروغ باشد،اما به قرینه راست می نماید».

میرزا اسماعیل از سال 1310 تا 1314 ق علاوه بر مشاغلی که دارا بود،تمام ادارات گمرک ایران مستقیما زیر نظر او قرار گرفت.در سال 1314 ق پس از عزل میرزا علی اصغر امین السلطان از صدارت و تبعیدش به قم،امین الملک هم از سمتهائی که داشت برکنار شد و کارهایش بین اشخاص تقسیم گردید.در این هنگام به امین الملک اذیت و آزار زیاد رساندند و مبالغی از او گرفته شد و بعد در محرم 1316/ ق وزیر کشور شد.به واسطۀ این گرفتاریها و ناملایمات که هیچ متوقع نبود، ناخوش شد.ناخوشی وی دنباله پیدا کرد و در همین سال درگذشت.

مهدی قلی هدایت در کتاب خود«خاطرات و خطرات»در این باب چنین می نویسد:«وکیل السلطنه را بعد از او بلاها به سر امین الملک آوردند،پول گرفتند.

در نتیجه امین الملک مریض شد و تا آخر حبس کردند و مریض بود و به زودی درگذشت».

امین الملک برخلاف برادرش امین السلطان شخصی بود:ممسک-مانند اکثر وزرای این مملکت-،خواهان منافع شخصی،نسبتا منظم و مرتب و کمتر در احکام او ناسخ و منسوخ دیده می شد.معلومات عربی و ادبی او نیز در حدودی که درس خوانده خوب بود و به این جهات و علل در میان مردم اهمیت داشت.

منبع

1-شرح حال رجال ایران 127/1.

شیخ اسماعیل بهاری همدانی

اشاره

(1320-1390 ق)

حاج شیخ اسماعیل فرزند علامه شیخ محمّد رضا بهاری همدانی،از فضلای تهران و دانشمندان بود.

وی در سال 1320 ق در بهار همدان متولد گردید.

ص:411

شیخ اسماعیل پس از آموختن مقدمات در سال 1336 ق به تهران رفت و نزد آیات:ملا علی همدانی، شیخ محمّد باقر اصفهانی و سید علی ورامینی به تحصیل پرداخت.آنگاه در سال 1341 ق به قم مهاجرت کرد و سطوح عالی را نزد آیات:میرزا محمّد همدانی و سید محمّد تقی خوانساری به انجام رساند و خارج فقه و اصول را از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد حجت کوه کمری و سید علی یثربی کاشانی و حکمت را در محضر میرزا علی اکبر حکمی یزدی«تجلی»استفاده نمود.

ایشان در سال 1360 ق رحل اقامت خود را در تهران افکند و در«مسجد بازار آهنگرها»به اقامۀ جماعت و گفتن تفسیر قرآن و تدریس و نشر احکام الهی پرداخت.

از آثار او

1-رساله ای در لباس مشکوک.

2-شرح بیع مکاسب.

3-شرح کفایة الاصول.

بهاری در سال 1390 ق مطابق با 1349 ش در سن 70 سالگی در تهران درگذشت و در حرم حضرت معصومه علیها السّلام-جنب قبر استادش حائری یزدی- مدفون گردید.

ص:412

فرزندش دانشمند معظم آقای شیخ محمّد بهاری،ساکن تهران است.

منابع

1-آثار الحجة 243/2.

2-گنجینۀ دانشمندان 400/4.

اسماعیل خلعتبری تنکابنی

(1302-1352 ق)

دکتر سرگرد اسماعیل فرزند علامه شیخ محمّد رحیم مجتهد و نوۀ قاسم بیگ خلعتبری تنکابنی،از پزشکان و مشروطه خواهان معروف بود.

دکتر خلعتبری در سال 1302 ق در قریۀ«لرزبن»تنکابن دیده به جهان گشود.

او در ابتدا به تحصیل علوم دینی پرداخت.سپس به تهران رفت و در دار الفنون در رشتۀ طب تحصیل خود را ادامه داد.و پس از دریافت مدرک دکترا به استخدام ارتش درآمد،و مشغول طبابت گردید.

نامبرده در عصر مشروطیت جزو مشروطه خواهان بود،و در فتح تهران همراه با برادر ارشد خود علامه شیخ نور الدّین تنکابنی شرکت داشت،که مورد اصابت گلوله قرار گرفت و مجروح گردید،و پس از بهبودی به اشتغالات و خدمات اجتماعی خود ادامه داد.

ایشان در روز پنجشنبه /9محرم1352/ ق مطابق با /14اردیبهشت/ 1312 ش در سن 50 سالگی در خرم آباد(لرستان)در هنگام مأموریت درگذشت و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام-در ایوان یکی از اطاقهای صحن بزرگ-مدفون گردید.

منابع

1-بزرگان تنکابن 63.

2-نسبنامۀ دودمان علامۀ تنکابنی 175.

ص:413

اسماعیل ظفری نهاوندی«ظفر السلطان»

(1312-1393 ق)

اسماعیل ظفری فرزند ابراهیم نهاوندی که هم خود و هم پدرش به «ظفر السلطان»ملقب می باشند،از نمایندگان مجلس شورای ملی بود.

وی در سال 1312 ق مطابق با 1273 ش متولد گردید.

ظفری پس از طی تحصیلات متعارف به استخدام دولتی درآمد و به املاک موروثی رسیدگی می کرد و از ملایر در دوره های هفتم و چهاردهم و پانزدهم و شانزدهم سمت نمایندگی در مجلس شورای ملی داشت.

او در روز چهارشنبه /18شوال1393/ ق مطابق با /23آبان1352/ ش درگذشت و پیکرش در مقبرۀ خانوادگی شان در صحن حضرت معصومه علیها السّلام-کنار اطاق دکتر مفتح-به خاک سپرده شد.

منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-نمایندگان مجلس شورای ملی 343.

سیّد اسماعیل علوی خوئینی

اشاره

(1310-1398 ق)

حاج سید اسماعیل فرزند علامه سید محمّد و نوۀ سید علی علوی خوئینی زنجانی،از علما و بزرگان حوزۀ علمیۀ قم بود.

وی در سال 1310 ق در خوئین زنجان متولد شد.

در حوزۀ علمیۀ زنجان

ایشان پس از طی مقدمات در زادگاه خود نزد ملا آقا بابا معروف به«ملا محمّد

ص:414

ولی»به حوزۀ علمیۀ زنجان پیوست و در مدرسۀ خانم سکونت اختیار کرد و با جدیت و تلاش تحصیلات خود را در زمینه های مختلف علمی پیش برد.

او مدت زمان کوتاهی از محضر آیت اللّه آخوند ملا قربانعلی زنجانی معروف به «حجة الاسلام»استفاده نمود و نیز نزد آیات:میرزا ابراهیم حکمی«مسگر»در حکمت،و شیخ عبد الکریم خوئینی در فقه و اصول تحصیل نمود.

تبلیغ و ارشاد

علوی،مدت زمانی در حوزه های قزوین و نجف اشرف تحصیل کرد و به زادگاه خود مراجعت نمود و مشغول ترویج مذهب و نشر معارف و اقامۀ جماعت و حل و فصل امور مردم گشت.گاهی هم جهت امر تبلیغ به قصبۀ«حسن آباد»زنجان می رفت و مشغول وظایف دینی و روحی می شد.

نامبرده پس از حدود 25 سال تبلیغ و ارشاد در استان زنجان به حوزۀ علمیۀ قم مهاجرت کرد و در درس آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی شرکت جست و در«مسجد سلماسی»به امر هدایت و اقامۀ جماعت اشتغال داشت.

از آثار او

1-تفسیر قرآن کریم،در چند جلد و ناتمام ماند.

2-کتاب الزوجین(فارسی).

درگذشت و اعقاب

ایشان در روز یکشنبه /17ربیع الثّانی1398/ ق مطابق با /7فروردین/ 1357 ش درگذشت و در مقبرۀ فاطمیه-که مجاور قبرستان نو و مقابل پل آهنچی واقع است-به خاک سپرده شد.

فرزندانش:1-سید علی علوی 2-سید محمّد علوی،که هر دو در کسوت

ص:415

روحانیت هستند و سه دختر.

منابع

1-افادات آقا حاج اسماعیل انصاری خوئینی(دام مجده).

2-تاریخ زنجان 143.

شیخ اسماعیل غضنفری خوانساری

(1353-1384 ق)

شیخ اسماعیل فرزند میرزا محمّد غضنفری خوانساری،از فضلا و مبلّغان دین بود.

وی در سال 1353 ق مطابق با 1313 ش در شهر خوانسار پا به عرصۀ گیتی نهاد.پس از سپری کردن دوران کودکی مشغول تحصیلات ابتدایی شد و چون علاقۀ شدیدی به تحصیل علوم دینی پیدا کرد،رهسپار حوزۀ علمیۀ قم گردید و سطوح را به پایان برد و در دروس خارج آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی حاضر شد و از خرمن پربار ایشان خوشه چینی نمود.سپس جهت نشر احکام الهی و تبلیغ شرع انور به بندر عباس عزیمت کرد و در آن دیار مشغول وظایف روحانی شد و در اثر مخالفت با رژیم پهلوی،ممنوع المنبر گردید و بعد از آن به آبادان سفر کرد و در آنجا به تبلیغ پرداخت.

از آثار او:چهارده معصوم علیهم السّلام.

او از ذوق لطیف و طبع سالم سرودن اشعار نیز برخوردار بود.ولی بسیار کم شعر می گفت و اغلب آنها پراکنده شد.دو بیت زیر از سروده هایش می باشد:

راشدی بنگر چسان پیک اجل بی رحم وار

مشفق عالی مقامی را ز ما در بر گرفت

بر خمینی آیت اللّه و زعیم شیعیان

ص:416

تسلیت گوییم بهر او چنین ماتم گرفت

غضنفری در سال 1343 ش در پی بیماری در بیمارستان شهر آبادان بستری گردید و پس از مدت کوتاهی در مرداد1343/ ش در سن 31 سالگی دار فانی را وداع گفت و پیکرش بنا بر تصمیم خانواده اش به قم منتقل و در قبرستان حاج شیخ با کد (21412)به خاک سپرده شد.

منبع

1-فرزانگان خوانسار 40.

شیخ اسماعیل فراهانی«شریف زاده»

(1314-1401 ق)

حاج شیخ اسماعیل فرزند علامه ملا یحیی فراهانی اراکی،ملقب به «شریف زاده»از دانشمندان و فضلای معاصر بود.

وی در سال 1314 ق در فراهان اراک دیده به جهان گشود.

نامبرده پس از تحصیل مقدمات در اراک به حوزۀ علمیۀ قم مهاجرت کرد و دروس خارج را از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی بهره مند شد و درجۀ علمی بالایی کسب نمود.سپس به تهران انتقال یافت و متصدی دفتر ازدواج شد و در ضمن مشغول خدمات دینی نیز بوده است.

شریف زاده در روز پنجشنبه /3صفر1401/ ق مطابق با /20آذر1359/ ش در سن 87 سالگی بدرود حیات گفت.پیکرش در قبرستان ابو حسین قم مدفون گردید.

سیّد اسماعیل فقیهی اردبیلی

(1309-1391 ق)

سید اسماعیل فرزند سید حسین موسوی اردبیلی،معروف به«فقیهی»از فضلا و بزرگان معاصر بود.

ص:417

وی در سال 1309 ق مطابق با 1270 ش در کیوی(واقع در بین اردبیل و خلخال)دیده به جهان گشود.پدران ایشان با علامه سید عبد الکریم موسوی اردبیلی یکی بوده و اصالتا اهل اردوباد آذربایجان شوروی می باشند.

سید اسماعیل پس از سپری کردن مقدمات به اردبیل رفت و در آنجا برخی از سطوح را از محضر علامه شیخ عبد الظاهر اردبیلی فراگرفت سپس مدتی چند به نجف اشرف مهاجرت نمود و از بزرگان آن دیار بهره مند گردید.سرانجام به قم رفت و در آنجا تا آخر عمر زیست و از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی، سید محمّد تقی خوانساری،سید محمّد حجت کوه کمری و سید حسین طباطبائی بروجردی استفاده نمود و از محضر آنان مفتخر به دریافت اجازه گردید.

نامبرده در راه خدمت و ارشاد خدمات شایانی نمود و همواره در ایام تبلیغی به شهرهای مختلف از آن جمله به ورامین و پیشوا و نقاط مختلف استانهای تهران و قم عزیمت می نمود و به وعظ و ارشاد می پرداخت.وی مردی فاضل واعظ و متعظ و زاهد و عابد و بی آلایش و دائم الذکر بود.

فقیهی در اثر سکتۀ مغزی در بیمارستان نجمیه تهران بستری گردید ولی معالجه سودی نبخشید و سرانجام در روز شنبه /28صفر1391/ ق مطابق با /4 اردیبهشت1350/ ش در قم بدرود حیات گفت و پیکرش در قبرستان ابو حسین -مقبرة العلماء-به خاک سپرده شد.وی داماد علامه میرزا علی اکبر مجاهد تبریزی (پدر آیت اللّه میرزا محمّد مجاهدی)و دارای فقط یک پسر و یک دختر شد.پسرش آقای دکتر سید محمّد فقیهی(متولد 1329 ش در قم)که متخصص رشتۀ داروشناسی و نیز استاد دانشگاه تهران است و دامادش حجة الاسلام آقای سید ابو الفضل سدیدی خلخالی(خواهرزادۀ آیت اللّه سید احمد زنجانی)از فضلای معاصر می باشد و فعلا در کرج سکونت دارند.

منابع

1-آثار الحجة 85/2.

ص:418

2-آینۀ دانشوران 307.

3-اطلاعاتی از فرزندش دکتر سید محمّد فقیهی،به تاریخ اوّل/بهمن1378/ ش.

4-گنجینۀ دانشمندان 66/2.

سیّد اسماعیل مرعشی«شریف الاسلام»

اشاره

(ح 1274-1354 ق)

سید اسماعیل فرزند آیت اللّه سید علی و نوۀ سید محمّد حسینی مرعشی تبریزی،ملقب به«شریف الاسلام»از علمای تهران و عموی آیت اللّه سید شهاب الدّین مرعشی نجفی بود.در حدود سال 1274 ق متولد گردید.

تحصیلات عالی

وی در تهران از شاگردان آیتین علمین:شیخ محمّد حسن آشتیانی و شیخ فضل اللّه نوری بود،به ویژه از ملازمین و خصّیصین مرحوم نوری به شمار می رفت و از ایشان اجازۀ روایت داشت.

او علاوه بر تسلط کامل در فقه و اصول،در علوم دیگر اسلامی چون:طب، شیمی و علم حروف،مهارت و اطلاعی وافر داشت.

از آثار او

1-اصلاح المزاج،در طب.

2-أسرار الحروف.

3-تعلیقة علی القانون(از ابن سینا).

4-تعلیقة علی فرائد الاصول.

5-رساله ای در ردّ مشروطیت.

6-وقایة الجسد،در طب.

ص:419

سرانجام او در سال 1354 ق مطابق با 1314 ش در حدود سن 80 سالگی در تهران درگذشت،و جسدش به قم حمل و در وسط قبرستان حاج شیخ با کد (22704)به خاک سپرده شد.

منابع

1-الاجازة الکبیرة 29.

2-ریحانة الأدب 218/3.

شیخ اسماعیل مصباح«نجم الممالک»

اشاره

(1300-1382 ق)

حاج شیخ اسماعیل فرزند زین العابدین و نوۀ میرزا محمّد علی نجم الدوله، ملقب به«نجم الممالک»از دانشمندان و منجمان و شاعران معروف بود.

تولدش در روز عید قربان 1300 ق اتفاق افتاد.

وی پس از فراگیری مقدمات به تحصیل علوم حکمت و نجوم و علوم غریبه پرداخت و مقامی بس والا و ارجمند به دست آورد و رسما از سال 1337 ق در ایران اقدام به استخراج و نشر تقویمش نجومی پرداخت و تا پایان عمر به این کار و نیز نشر معارف اسلامی اشتغال داشت.تقویمش از تقاویم معروف و دقیق بود.

از آثار او

1-استخراج الأهلة.

2-الجبر و التفویض.

3-الفرق بین العلم و الارادة.

4-الفرق بین النبی و الرسول.

5-القضاء و القدر.

6-أغلاط محمود دهدار.

ص:420

شیخ عباس مصباح زاده

7-ترجمۀ مجمع البحرین.

8-ترجمۀ معالم الاصول.

9-تفسیر آیة التطهیر.

10-دیوان اشعار،چاپ شده.

11-رسالة فی الجفر الجامع.

استاد مصباح سرانجام در روز شنبه /10ذی الحجه1382/ ق مطابق با /14اردیبهشت1342/ ش در سن 82 سالگی در تهران بدرود حیات گفت و پیکرش در حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

فرزندش استاد شیخ عباس مصباح زاده،از دانشمندان و منجمان و هنرمندان معروف عصر حاضر است که فعلا در آمریکا زندگی می کند.وی استخراج تقویم را از سال 1329 ش آغاز نمود و تاکنون به این کار اشتغال دارند.

منابع

1-تاریخ گویندگان اسلام«خلد برین»273/1.

2-نقباء البشر 157/1.

میرزا اسماعیل ناجی بروجردی

(-1358 ق)

میرزا اسماعیل ناجی فرزند علی رضا بروجردی،اهل فضل و شعر بود.

او در پیش بعضی از سادات طباطبائی سمت«نویسندگی»داشت.مردی متین،معقول و مجربی بود.

ص:421

استاد حسین حزین بروجردی در مرگ او این دو بیت را گفته بود:

پس از ناجی نصیب قلب یاران درد و غم بادا

وجود شادمانی محبّانش عدم بادا

چو بود غرق یم حب علی از بهر تاریخش

(حزین)بعد از کمی اندیشه گفتا(غرق یم بادا)

* اما نمونۀ اشعار ناجی از این قرار است:

ای که خون خلق را راه محیلی می خوری پشت پا آخر تو از رنج و ذلیلی می خوری

گر زنی سیلی به رخسار کسی از دیگری از مکافات عمل البتّه سیلی می خوری

* احسان و کرم وظیفۀ وجدانست فریادرسی کار جوانمردانست

این هر دو صفت هرکه شعارش نبود

حیوان بود و درخور او پالانست

گفتم به یکی چشم دلت بینا نیست ای زشت عمل تو را ز حق پروا نیست

رو کار نکو کن که برندت به بهشت خندید و بگفت جای من آنجا نیست

شیخ امان اللّه کریمی بابلی

(1315-1397 ق)

معظم له در سال 1315 قمری و از پدری متمکن بنام حاج محمّد آلاشتی که از بازرگانان معروف و متعهّد بود،دیده به جهان گشود.

وی در دامان پرمهر پدر و مادر،نیکو تربیت یافت و از کودکی با قرآن و مکتب مأنوس گشته،بطوری که از هفت سالگی دروس مقدماتی را نزد دانشمند محترم شیخ عبد المجید مجیدی که در علوم ریاضی و نجوم نیز مهارت بالایی داشت،فراگرفت.

ص:422

آنگاه به محضر حضرات آیات:شیخ عبد الصمد صمدی،سید احمد استاد و شیخ محمّد صالح حائری«علامۀ سمنانی»شرفیات و از چشمۀ فیّاض علم و معرفت آنها بهره مند گشت.

سپس در روز /29محرم1335/ قمری به تهران عزیمت کرد و مدت 5 سال نزد اساتید برجستۀ تهران خصوصا آیت اللّه میرزا احمد آشتیانی که در معقول و منقول احاطۀ کاملی داشت،به تلمذ پرداخت و استفادۀ سرشاری نمود.

معظم له که عطش خاصی نسبت به فراگیری علوم مختلف و بهره برداری از اساتید متنوّع داشت،بار دیگر در سال 1340 ق دست به هجرتی دیگر زد و راهی مشهد مقدس گردید و از مدرسین والامقام مدینۀ علم رضوی بویژه از محضر آیت اللّه میرزا مهدی اصفهانی که در معارف اسلامی تبحری خاص و بحث مفصّلی داشت،بهره مند گشته و به خوشه چینی پرداخت.

وی تا حدود 1345 قمری در مشهد مقدس باقی ماند و پس از آن عازم بابل شد و به تبلیغ و ترویج معارف و احکام شریعت مقدسه نبوی صلّی اللّه علیه و آله و سلم پرداخت و بعلّت فوت پدر حدود شش سال،همراه با انجام وظایف دینی در بابل توقف کرد.

اما روح تشنه اش در التهاب بود و آرام نمی گرفت و جهت رسیدن به چشمه های جوشان علمی بی قرار بود. ازاین رو،در روز /26رمضان المبارک/ 1351 ق با عزمی راسخ در راه نیل به مقامات عالی علمی و دستیابی به مقام شامخ اجتهاد،راه نجف اشرف را در پیش گرفت و وارد مدینۀ علم علوی شد.

در نجف اشرف در کنار حضرت آیت اللّه سید علی بهشتی«مد ظله العالی»به بهره برداری علمی از مراجع و استوانه های فقاهت و تحقیق و تتبع پرداخته و از محضر آیات:میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ محمّد حسین غروی،سید ابو الحسن اصفهانی،میرزا آقا اصطهباناتی شیرازی استفادۀ سرشار نمودند تا آنکه خود در فقه و اصول صاحب نظر گشته و به مقام رفیع اجتهاد دست یافت و از اساتید برجستۀ خود،به اخذ اجازۀ اجتهاد مفتخر شد.

ص:423

آنگاه در سال 1358 ق به بابل مراجعت و در آنجا رحل اقامت افکند و به تربیت و پرورش افراد مستعد و مؤمنین پاک سرشت همت گماشت و ترویج معارف و تبلیغ احکام و تشویق به تهذیب نفس و خودسازی و دوری از گناهان را وجهۀ همّت خود قرار داد و افراد زیادی را هدایت و مریدان فراوانی را مجذوب خود ساخت.

معظم له حالات مخصوص به خود داشتند و خود و مریدانش بسیار زاهدانه زندگی کرده و انزوای اجتماعی را همواره بر حضور در بطن مسائل عمومی و اجتماعی ترجیح می دادند.

ایشان در جهات مختلف تبلیغی اعمّ از اعتقادی و اخلاقی و مواعظ،جدیّت فراوانی داشت،مخصوصا زمان ورودش به بابل،بخاطر احاطه در مسائل اعتقادی، بر علیه تصوّف که در حال شیوع و همه گیر شدن بود،تلاش زیادی به خرج داد و سبب هدایت افراد زیادی شد،و از شیوع آن جلوگیری کرد.

وی در زهد و مناعت طبع و دوری از تجمّلات و ارادت به اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السّلام و دقت نظر در همۀ امور حتی در امور عادی که ساده به نظر می رسید، کم نظیر بود.

همۀ این امور و ذکاوت و مهارت علمی ایشان،باعث جلب توجه دیگران اعم از فضلاء و روحانیون و مردم عادی به ایشان گردید،به طوری که از جاهای دیگر و شهرهای مجاور و تهران،مردم و روحانیون به دیدار ایشان می آمدند.

معظم له از دیدن اعمال خلاف و معصیت بسیار رنج می برد و در امر به معروف و نهی از منکر از هیچ کس و لو نزدیک ترین افراد،ملاحظه ای نداشت و نسبت به فرائض و نوافل بسیار متعصّب بود.

آن بزرگوار بیش از روش معمول علما،محتاط بود و معمولا در مهمانی ها شرکت نمی کرد،اگر احیانا جایی حاضر می شد،حتی المقدور غذایی نمی خورد و بخاطر همین خصلت بود که در تمام عمر از وجوهات شرعی نیز استفاده نمی نمودند.

دیگر از امتیازات ایشان،تسلط در علم طبّ قدیم و گیاه شناسی بوده است،

ص:424

چنان که طبق اظهار نظر خودشان،با مطالعه هفتاد جلد کتاب در علم تشریح و گیاه شناسی و طبّ قدیم،اطلاعات جامعی را کسب نمودند.

به هرحال،آن عالم شریف،صبح روز جمعه اول/مهر1356/ ش در اثر سکتۀ قلبی به رحمت ایزدی پیوست،پیکرش پس از تشییع جنازه ای مفصّل در بابل به شهر مقدس قم انتقال یافت و پس از تشییع و اقامۀ نماز توسط آیت اللّه گلپایگانی در بهشت رضوان(در مقبرۀ حاج عبد اللّه ملکیان)بخاک سپرده شد.

منبع

1-آشنایی با فرزانگان بابل 295.

امیر اصلان خواجه نوری«نظام الدوله»

(1296-1357 ق)

امیر اصلان خواجه نوری ملقب به«نظام الدوله»و«نظام السلطان»فرزند میرزا محمّد موقر الدوله و نوۀ میرزا آقا خان نوری«صدر اعظم»مازندرانی،از رجال سیاسی و آزادی خواهان معروف دوران قاجاریه و پهلوی بود.

وی در سال 1296 ق دیده به جهان گشود.

او پس از تحصیل و آموختن مقدمات،در هیجده سالگی«یعنی سال 1314 ق) به دربار قاجار راه یافت و به پیشخدمتی مظفر الدّین شاه برگزیده شد و با این کار خدمات دولتی اش آغاز گردید.وی در صدر مشروطیت با آزادی خواهان ارتباط کاملی حاصل نمود و در اثر این تماس به مازندران تبعید و زندانی گردید،که پس از صدور فرمان مشروطیت آزاد و به حکومت خطۀ مازندران منصوب شد.

نامبرده در استبداد صغیر به شدت با آن به مخالفت برخاست و در اثر اشارۀ محمّد علی شاه دستگیر و در باغ شاه تهران زندانی گردید و پس از مدتی کوتاه با شفاعت معاون السلطان آزاد شد.او بعد از حادثۀ توپ بستن مجلس شورای ملی، خود را به خطۀ بختیاری رساند و در معیت سردار اسعد بختیاری با اولین گروه

ص:425

مجاهدان وارد تهران شد.

خواجه نوری در ابتدای سلطنت احمد شاه قاجار به ریاست کشیک خانه منصوب گردید و در سال 1327 ق مجددا به حکومت مازندران رسید.سپس به حکومت استانهای:کردستان،همدان،قزوین،تهران،کرمان،کرمانشاهان،گیلان، گرگان و مازندران تعیین شد.سرانجام در سال 1348 ق مطابق با 1308 ش،یعنی پس از 43 سال خدمات دولتی و اجتماعی از کارهای سیاسی به کلی کناره گیری نمود.

وی در دورۀ سوم مجلس شورای ملی(1293 ش مطابق با 1333 ق)از بابل و دورۀ چهارم(1300 ش مطابق با 1339 ق)از همان شهر سمت نمایندگی داشت.

نظام الدوله در شوال1357/ ق مطابق با آذر1317/ ش در سن 61 سالگی در روستای«گلندوئک»به دیار باقی شتافت.پیکرش به قم حمل و در مقبرۀ محمّد ابراهیم خواجه نوری واقع در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

منابع

1-مازندران 29/2.

2-نمایندگان مجلس شورای ملی 321(تولدش را در حدود سال 1308 ق نوشته که اشتباه است).

سیّد امیر محمّد قزوینی

اشاره

(1330-1414 ق)

حاج سید امیر محمّد فرزند علامه سید مهدی و نوۀ سید صالح کاظمی موسوی قزوینی،از دانشمندان و نویسندگان و خدمتگزاران مذهب و آئین تشیّع بود.

سید امیر محمّد در سال 1330 ق در شهر بصره واقع در جنوب عراق دیده به جهان گشود.

وی مقدمات را در زادگاه خود نزد پدر ارجمند خویش آموخت.در سال 1353 ق به نجف اشرف رهسپار شد و دروس خارج را از محضر آیات:شیخ محمّد

ص:426

حسین غروی اصفهانی،سید ابو الحسن اصفهانی،سید حسین حمامی،شیخ محمّد رضا آل یاسین،سید محسن طباطبائی حکیم و شیخ محمّد طاهر خاقانی بهره مند شد.

از آثار قلمی او

1-اصول الشیعة و فروعها.

2-اصول المعارف.

3-الابداع فی حسم النزاع.

4-الاسلام واقع المسلم المعاصر.

5-الاسلام و الآلوسی.

6-الاسلام و شبهات الاستعمار.

7-الامام المنتظر(عجل اللّه فرجه).

8-الایمان الصحیح فی الاسلام الصحیح.

9-البرهان القوی فی الردّ علی احمد الخصیبی.

10-البهائیة فی المیزان.

11-التقلید الصحیح.

12-الحجج الباهرة فی الامامة و حکم المتعة.

13-الخالصی و امیر المؤمنین علیه السّلام.

14-الدرة النضرة فی شرح التبصرة.

15-الذکری لمدارک العروة الوثقی.

16-الشیعة فی عقائدهم و احکامهم.

17-الشیعة و فتاوی الخالصی.

ص:427

18-الغفران مع التوبة.

19-الفیوضات الربانیة فی توضیح الآیات القرآنیة.

20-الکلمة الوجیزة حول حلیّة بیعة الامام الحسین علیه السّلام.

21-المبدأ و المعاد.

22-المتعة بین الاباحة و الحرمة.

23-المناظرات بین عالمین.

24-الناقد الخبیر فی الردّ علی المادیین.

25-الهدایة لطالب الهدایة(حول الشعائر الحسینیة).

26-الی ابراهیم الجبهان و ردّ عادیته الی نصابها.

27-انقاذ البصیر فی الردّ علی الریبة عن حکم صلاة الجمعة.

28-اهل البیت علیهم السّلام فی الکتاب و السنة.

29-أجوبة المسائل البصریة.

30-تحفة الفقیه فی شرح کتاب الطهارة من شرائع الاسلام.

31-ترجمة المنیة فی حکم الشارب و اللحیة.

32-تناقض العهدین.

33-حقوق العامل و الفلاح فی الاسلام.

34-خلاصة الاصول(فی اصول الفقه).

35-ذخائر القیامة فی النبوة و الامامة.

36-ردّ الجمعة الی اهلها.

37-ردّ علی ردّ السقیفة.

38-شذرات من الاقتصاد الاسلامی.

39-عقائد الغلاة،مخالفة لشریعة الاسلام.

40-علی علیه السّلام خلیفة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.

41-مجموعة المسائل الفقهیة.

ص:428

42-مرآة الفقیه فی شرح کتاب الشفعة من شرائع الاسلام.

43-مع الدکتور علی احمد السالوس فی کتابه فقه الشیعة الامامیة.

44-موجز أحکام الاسلام.

45-نتیجة الاصول(فی اصول الفقه).

46-نقد کتاب الحقائق.

47-نقض الصواعق المحرقة.

علامه امیر محمّد قزوینی سرانجام در صبح روز جمعه /25ذی القعده/ 1414 ق مطابق با /16اردیبهشت1373/ ش در سن 84 سالگی در کویت نقاب در خاک کشید.پیکرش را به ایران حمل و پس از تشییعی با شکوه در حرم حضرت معصومه علیها السّلام قم به خاک سپرده شد.

منابع

1-فهرست کتابخانۀ آستان قدس رضوی 107/6(تولدش را در سال 1325 ق در کویت نوشته است که اشتباه است).

2-مجلۀ الموسم،سال 1411 ق،شمارۀ هشتم،صفحۀ 1246(تولدش را در سال 1335 ق در کویت که اشتباه است).

3-مؤلفین کتب چاپی 851/5(نامش را«محمّد»تنها دانسته است).

ص:429

ب

باقر سعد السلطنه

اشاره

(-1325 ق)

باقر سعد السلطنه پسر اسماعیل،و دائی میرزا علی اصغر امین السلطان «اتابک اعظم»است.در جوانی طرف توجه و محبت ابراهیم امین السلطان بود و به همین مناسبت در سفر اول ناصر الدّین شاه به اروپا در سال 1290 ق که ابراهیم امین السلطان از همراهان شاه بود آقا باقر را نیز با خود به اروپا برد.

آقا باقر مدتی به نیابت و مباشرت اللّه قلی ایلخانی و بعد مدتها خودش حکومت قزوین را داشت(از سال 1307 تا 1309 ق)در سال اخیر الذکر از حکومت قزوین معزول و به جایش ابو النصر میرزا حسام السلطنه منصوب شد،لکن در سال 1310 ق خودش دوباره به حکومت قزوین برقرار گردید و ضمنا علاوه بر داشتن لقب به منصب امیر تومانی(سرلشکری)از سرلشکرهای فرمانی نیز نایل شد.

نامبرده مردی بود بی سواد و عامی لکن باهوش،مرتب،و بسیار زرنگ و کاری و از محترمین دربار ناصر الدّین شاه و مقربین آن زمان و از اشخاص متمول ایران محسوب می گردید و زندگانی بسیار مجلل نیز داشته است.امتیاز راه شوسه قزوین به تهران را در تاریخ 1296 ق اول او گرفت.

ص:431

محمّد حسن اعتماد السلطنه در یادداشتهای روزانۀ خود می نویسد:«یکشنبه 3 جمادی الاخری 1304:آقا باقر که حالا باقر خان است مباشر این راه است»(راه تهران-قزوین)آقا باقر سعد السلطنه به واسطۀ انتسابش به امین السلطان پسر و تربیت شدن زیردست امین السلطان پدر و نیز به واسطۀ زرنگی،کاربری و کاردانی خودش از جمله افرادی است که مشاغل زیاد،پرسود و نان داری را در یک زمان به این شرح عهده دار بوده:مدیریت گمرکات گیلان،مازندران و بنادر دریای خزر، مأمور غلات قزوین،متصدی قسمتی از آبدارخانه و سقاخانۀ شاهی،حکومت طارم،حاکم لشت و نشا و متصدی املاک مضبوطه مجد الدوله،رئیس سواره قراسوران راه قزوین،رئیس راه شوسۀ قزوین و در سال 1305 ق علاوه بر حکومت قزوین در همین سال راه شوسۀ قم نیز،ضمیمۀ سایر مشاغل او گردید.

در سال 1306 ق ملقب به«سعد السلطنه»شد.در سفر سوم ناصر الدّین شاه به اروپا(1306 ق)که اعتماد السلطنه نیز همراه وی بوده هنگام ورود به قزوین در یادداشتهای روزانۀ خود(/18شعبان1306/ ق)راجع به سعد السلطنه چنین گوید:«امشب در قزوین چراغان است به باقر خان لقب«سعد السلطنه»دادند.این باقر خان از طرف زن نسبتی به امین السلطان(آقا ابراهیم)دارد از قراری که می گویند...امین السلطان بود در هر حال سفر اول فرنگ(1290 ق)آشپز امین السلطان بود.در این آتش بازی امشب یک زن و یک طفل سوختند».

در ایام حکومت میرزا علی امین الدوله در آذربایجان در سال های 1313- 1314 ق سعد السلطنه نیز به همراه وی به آذربایجان رفت،و مدتی حاکم ساوجبلاغ مکری بود.از سال 1315 تا حاکم 1316 ق حاکم گیلان بود.در این سال روضه خوانی از اهالی محلۀ صیقلان در رشت آشوبی به پا کرد سعد السلطنه حکم به دستگیری او داده پس از دستگیریش دستور داد که گوش او را در ملاء عام به دیواری بکوبند تا عبرت شود برای سایر آشوبگران و مجرمین،برای این عمل او از حکومت معزول و به تهران احضار گردید.

ص:432

در سال 1325 ق در نخست وزیری امین السلطان(اتابک اعظم)به سمت حکومت زنجان به جای شاهزاده جلال الدوله(پسر ظل السلطان)انتخاب گردید،و پس از ورود به زنجان بین او و آخوند ملا قربان علی مجتهد زنجانی(حجة الاسلام) نافذ الکلمۀ زنجان کدورت حاصل شد و کم کم کار رنجش بالا گرفت،تا اینکه در جمادی الاول همین سال به دستور ملا قربان علی مردم به دار الحکومه ریخته به سختی سعد السلطنه را مجروح کردند و پس از یکی دو روز درگذشت.

تفصیل کشته شدن سعد السلطنه از این قرار است

«حکومت سعد السلطنه تصادف کرد با اول مشروطیت و هرج ومرج زیاد در سراسر ایران.در این دوره که حکام را به ولایات و ایالات می فرستادند آن تشریفات سابق در کار نبود که جمعی سوار و پیاده و خدم و حشم زیاد در رکاب حاکم همراه باشند،و این کار تا اندازه ای متروک شده بود.بنابراین سعد السلطنه هنگامی که به حکومت زنجان برقرار شد فاقد این قبیل تشریفات بود.یکی از روزها در بازار بین نوکرهای سعد السلطنه و اطرافیان آخوند ملا قربان علی مشاجره شد و کار به نزاع و جدال کشید،طلاب به آخوند شکایت کردند و از وی استمداد نمودند،آخوند دستور داد که فورا حاکم را گرفته از شهر بیرون کنند،طلاب که این حرف را از آخوند شنیدند با کمک مردم به دار الحکومه ریخته،چماقی بر فرق حاکم کوبیدند.حاکم پیر از حال رفت و بی هوش شد.مشیر الممالک وزیر زنجان(پیشکار دارائی)که قضیه را شنید آمده او را به خانۀ خود برد،و حاج مصباح طبیب مجاز را برای معالجه به بالین او آورد.طبیب که وضع سعد السلطنه را دید گفت:معالجۀ او از من ساخته نیست،عمل جراحی لازم دارد و باید به جراح قابلی مراجعه شود.و در این بین از طرف آخوند پیغام سختی به مشیر الممالک رسید،که:اگر تا دو ساعت دیگر حاکم را از شهر بیرون نفرستی دستور می دهم که خانه ات را خراب کنند،مشیر الممالک از این پیغام هراسناک شده،سعد السلطنه را توی درشکه گذاشته،روانۀ تهران نمود،

ص:433

پس از خروج از زنجان در بین راه در«قروه»درگذشت و نعش او در قم در صحن حضرت معصومه علیها السّلام-معروف به صحن امین السلطان-به خاک سپرده شد.

منبع

1-شرح حال رجال ایران 181/1.

سیّد باقر قاضی طباطبائی تبریزی

اشاره

(1285-1366 ق)

حاج میرزا باقر فرزند میرزا محمّد علی قاضی نوادۀ حاج میرزا محسن قاضی طباطبائی تبریزی،از علمای تبریز بود که مراتب علمی را با محاسن عمل توأم داشت،و در اخلاق فاضله و صفات حمیده و مکارم پسندیدۀ اجداد طاهرین خود را وارث بالاستحقاق و گوی سبقت از دیگران ربوده بود.

میرزا باقر قاضی در /16محرم1285/ ق در تبریز متولد شد.

تحصیلات

وی پس از طی مقدمات و مبادی، دروس فقه و اصول و کلام را از محضر میرزا فتاح سرابی و میرزا محمود اصولی و میرزا محمّد علی انصاری(قراچه داغی) و سید علی یزدی(صاحب وسائل مظفّری)و دیگر اکابر وقت تحصیل نمود.در سال 1308 ق برای ادامۀ تحصیلات علمی عزیمت عتبات داد.

در اخلاق،حاضر حوزۀ قطب العارفین ملا حسین قلی همدانی(شوندی)و در فقه و اصول و دیگر علوم متداول هم حاضر

ص:434

درس میرزا حبیب اللّه رشتی،ملا محمّد فاضل شربیانی و صاحب الکرامات ملا اسماعیل قراباغی و شیخ محمّد باقر اصطهباناتی گردید.

ایشان در سال 1314 ق به مناسبت تصادف بعضی پیش آمدها به تبریز مراجعت و به فاصلۀ دوسه سال دیگر به توفیقات خداوندی مجددا عازم نجف شد و در حوزۀ ملا محمّد کاظم خراسانی و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی و شیخ الشریعۀ اصفهانی و شیخ محمّد حسن مامقانی و حاج آقا رضا همدانی و دیگر اجلاّی وقت حاضر گردید،از هر بلبلی نوائی شنید و از هر باغی گلی چید و از هر خرمنی توشه ای برداشت،در مراتب علمی و اخلاق فاضله مشار با لبنان و مغبوط اقران و به اجازات کثیر اجتهادی و روایتی از اساتید معظّم نایل آمد.

بازگشت به تبریز

قاضی در سال 1324 ق با کمال موفقیّت به موطن خود تبریز مراجعت کرد،در نزد عموم طبقات مردم بسیار محترم،و در حدود چهل سال با کمال احترام و عزّت و ورع و تقوی و شهامت مشغول انجام همه گونه وظائف علمیۀ دینیۀ تدریس و رفع مکروهات ملهوفین بود.در انجاح حوائج مردم با همه گونه وسائل مقتضی اهتمام بکار برد،تا آخرین لحظۀ زندگانی خویش حبّه و دیناری از وجوهات شرعیّه صرف نکرد،و باآن همه مراتب سامیه بسیار حلیم و متواضع بود،از خودآرائی و خودستائی امتناع اکید سید محمّد علی قاضی طباطبائی سید محمّد هادی میلانی

ص:435

داشت و اصلا حرفی راجع به فضل و کمال و تألیفات خود به زبان نمی آورد.

از تألیفات او

1-الخیارات و اقسامها و احکامها.

2-الدرر الغرویة فی الفوائد العلمیة.

3-حاشیه بر رسائل به نام(مخزن الفوائد).

4-حاشیه بر ریاض المسائل.

5-حاشیه بر فصول.

6-حاشیه بر مکاسب.

7-رسالة الاشتراک فی اللغة.

8-رسالة فی عقد البیع.

و نیز دارای رسائل متفرقه ای تفسیری و اخلاقی و تقریرات متنوعۀ فقهی و اصولی و کلامی و اخلاقی اساتید خود که اغلب آنها هنوز صورت مبیّضه نگرفته و تا حال تهذیب و تنقیح نشده اند.

علامه قاضی سرانجام در روز شنبه /10رجب1366/ ق مطابق با /9خرداد/ 1326 ش در تبریز وفات یافت،پیکرش جهت دفن به قم نقل شد و در آن ارض اقدس در یکی از اطاقهای قبرستان بیات(واقع در مقابل پل آهنچی)دفن گردید.

فرزندانش:

1-آیت اللّه سید محمّد علی قاضی.

2-سید جواد قاضی که کارمند ادارۀ بیمه تبریز بود.او در سال 1366 ش درگذشت.

و یک دختر که همسر علامه سید محمّد حسن الهی طباطبائی(برادر علامۀ طباطبائی)است.

منابع

1-أعیان الشیعة 533/3.

ص:436

2-چهرۀ آذرابادگان در آیینۀ تاریخ ایران 155.

3-رجال آذربایجان در عصر مشروطیت 39(سال تولدش را 1288 ق دانسته و دیگر آنکه نام جدش را هاشم عنوان کرده که اشتباه است.البتّه در صفحه 221 به عنوان استدراک این اشتباه را تصحیح نموده است).

4-ریحانة الادب 404/4.

5-علمای معاصرین ص 240.

6-گنجینۀ دانشمندان 325/3.

7-مکارم الآثار 2700/7.

8-نقباء البشر 217/1.

سرتیپ باقر مصدقی

اشاره

(1321-1371 ق)

وی در سال 1331 ق مطابق با 1282 ش دیده به جهان گشود.

او پس از سپری کردن تحصیلات متوسطه،در دانشکدۀ افسری به تحصیلات عالی خود ادامه داد و تا درجۀ سرتیپی در ارتش ارتقا یافت و آخرین سمت او معاونت ادارۀ مهندسی و مخابرات ارتش بود.

نامبرده با دکتر محمّد مصدق و مرتضی قلی بیات نسبت نزدیکی داشت.

از تألیفات او:

1-آموزش استحکامات،1317 ش،تهران.

2-استحکامات مصالح،1313 ش،تهران،181 ص.

سرتیپ مصدقی که در اثر ابتلا به بیماری قلبی به آلمان عزیمت کرده بود، سرانجام در اوایل/ذی قعده1371/ ق مطابق با اوایل/مرداد1331/ ش در سن 50 سالگی در شهر هامبورگ درگذشت،پیکرش به ایران حمل و صبح روز چهارشنبه /22مرداد از مسجد مجد تهران تشییع و به قم حمل و در مقبرۀ بیات

ص:437

-واقع در مقابل پل آهنچی-به خاک سپرده شد.

منابع

1-روزنامۀ اطلاعات،مورخ /22مرداد1331/ ش،ص 4.

2-مؤلفین کتب چاپی 79/2.

شیخ براتعلی بزوشائی زنجانی

(1308-1377 ق)

او در سال 1308 ق در روستای(بزوشا)از توابع زنجان متولد گردید.

پس از طی مقدمات به زنجان رفته و سطوح را نزد میرزا عبد الرحیم قره آغاجی و هیئت را نزد ملا میرزا ابراهیم حکمی و حکمت و فلسفه را نزد حکیم گرانقدر استاد گنج علی استفاده نمود.

آنگاه به نجف اشرف مهاجرت کرد و مدت هفت سال از محضر آیتین علمین:

شیخ احمد کاشف الغطاء و شیخ محمّد حسین کاشف الغطاء بهره مند گردید.سپس به زنجان مراجعت کرد و به تدریس سطوح اشتغال ورزید.وی در ایام تبلیغ به اطراف و بخش های زنجان می رفت و به انجام امور دینی می پرداخت.

در سالهای آخر عمر خود در تهران مهاجرت کرد و در مسجد سید ابو الفضل موسوی،امام جماعت شد.

وی در /4ربیع الثانی1380/ ق مطابق با /4مهر1336/ ش به سن 69 سالگی درگذشت و در شهر قم مدفون شد.

فرزندش شیخ ناصر،از فرهنگیان زنجان است.

منابع

1-تاریخ زنجان 314.

2-علماء نامدار زنجان 61.

3-وفیات علما 699.

ص:438

شیخ بهاء الدّین نوری

(1303-1405 ق)

حاج شیخ بهاء الدّین فرزند آیت اللّه شیخ عبد النبی نوری،از دانشمندان و مشاهیر پایتخت بود.

وی در سال 1303 ق در نجف اشرف دیده به جهان گشود.

پدرش شیخ عبد النبی نوری از فقها و اساتید بنام تهران بود.او در سامرا از شاگردان آیت اللّه میرزا محمّد حسن شیرازی به شمار می رفت و در تهران از مراجع و اساتید گرانقدر بود و در /20محرم1344/ ق در شمیران تهران درگذشت و پیکرش به شهر ری حمل و در جوار سید الکریم،حرم حضرت عبد العظیم حسنی علیه السّلام به خاک سپرده شد.جهت تفصیل بیشتر به نقباء البشر 1242/3 و اختران فروزان ری و تهران 105 رجوع شود.

شیخ بهاء الدّین نوری در سن کودکی همراه پدر خود به تهران رفت و پس از سپری کردن مقدمات،دروس سطح را نزد پدر خود تلمذ کرد،سپس در سن جوانی به نجف اشرف رهسپار شد و دروس عالی فقه و اصول را از محضر آیات:آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی،سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی و شیخ الشریعۀ اصفهانی استفاده نمود و پس از سالهای متمادی،در سال 1340 ق به تهران مراجعت کرد و در جای پدر خود در مسجد پیره زن واقع شیخ عبد النبی نوری

ص:439

در محلۀ عودلاجان به اقامۀ جماعت و ارشاد اشتغال ورزید و پس از ارتحال پدر در مسجد نوری واقع در محلۀ سرچشمه انتقال یافت.در ضمن به تدریس سطح و نیز فعالیتهای شدید اجتماعی و سیاسی اشتغال داشت.

سید محمّد بهبهانیسید ابو القاسم کاشانیشیخ بهاء الدّین نوری

ایشان سرانجام در /18جمادی اوّل1405/ ق در سن 102 سالگی در اثر کهولت سن در تهران چشم از جهان فروبست.پیکرش به قم حمل و در قبرستان وادی السلام به خاک سپرده شد.

وی که به افتخار دامادی آیت اللّه مجاهد و زعیم بزرگ تهران،سید محمّد بهبهانی نایل آمده بود،دارای فرزندانی چون:1-آقا فخر الدّین نبوی 2-آقا شمس الدّین نبوی گردید.

منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-الاجازة الکبیرة 94(مدفنش را در جوار علی بن جعفر علیه السّلام را دانسته که اشتباه است).

3-گنجینۀ دانشمندان 588/4.

ص:440

شیخ بهرام طالقانی

(-1335 ق)

ملا بهرام طالقانی فرزند حسن بیگ،واعظ نامی اواخر دورۀ قاجاریه و از فضلای عصر خود بود.

تحصیلاتش را در قزوین گذرانید.و در طالقان،تنکابن و سایر شهرهای ایران به وعظ و ارشاد و هدایت مردم اشتغال داشت.در تنکابن بر امیر اسعد تنکابنی(حاکم تنکابن)وارد می شد،و در مجلس وی به سخنرانی می پرداخت.

ملا معصوم شیرازی در کتاب خود «طرائق الحقائق»ملاقات خود را با ایشان در رمضان1313/ ق چنین یاد می کند:(جناب فضائل نصاب آقا ملا بهرام طالقانی،که عابدی است زاهد و واعظی است ماجد،روضه خواندند و شب را به صحبت فقیر میل کردند).نامبرده اغلب اوقات سال را در تنکابن می گذرانید.

وی حاشیه ای بر قرآن دارد که به خط ملا محمّد حسن فرزند اسماعیل طالقانی «گورانی»و در سال 1298 ق نوشته شده است.

وی در سال 1335 ق در شهر اسر طالقان درگذشت،و ابتدا به عنوان امانت در بقعۀ پیر صالح آباد به خاک سپردند،سپس توسط فرزندش ملا عبد اللّه به قم حمل و در مقابر خاک فرج مدفون شد.

فرزندش حاج شیخ ملا عبد اللّه واعظ(1288-/18ربیع الاوّل1376/ ق)که راه پدر را پیمود و هر دوی آنان دارای موهبت سخنرانی بودند.و پس از فوت،در

ص:441

وسط قبرستان حاج شیخ قم مدفون گشت،فرزند وی نویسندۀ معاصر آقای علی اشرف مهاجر می باشد.

و فرزند دیگر ملا بهرام،ملا ابراهیم که نیز از وعاظ بود.

شایان ذکر است که دو سردار به نامهای کریم تول و رحیم تول(اهل نور مازندران بودند)در مقابل حملۀ مغول شکست خورده و تا طالقان عقب نشینی کرده،و در شهر اسر اقامت می کنند،و اعقاب این دو سردار در طول سلطنت دولت قاجاریه به مناصب رسیدند که ملا بهرام از اعقاب آنان بود.

از جمله روحانیان معاصر ملا بهرام،ملا نظر علی طالقانی(صاحب کاشف الاسرار)و ملا علی محمّد طالقانی(شاگرد مخصوص شیخ انصاری بود)،و ملا جمال نسائی طالقانی بودند که یک سری از اسناد به امضای آنها رسیده و این اسناد در کتابخانۀ سوهان طالقان موجود است.و از جملۀ خدمات ملا بهرام ریشه کن نمودن بعضی از بدعتهای واهی و ادعاهای بیهوده بود.

منابع

1-افادات حجة الاسلام سید اشرف الدّین کیائی طالقانی.

2-بزرگان تنکابن 66.

3-طرائق الحقائق 626/3.

4-کتاب دکتر قسمت که بوده ص 4.

ص:442

ت

میرزا تقی تفرشی«دانش»

اشاره

(1288-1367 ق)

میرزا تقی فرزند حسین وزیر تفرشی،ملقب به«ضیاء لشکر»و«مستشار اعظم»و معروف به«حکیم سوری»و متخلص به«دانش»،از فضلا و ادبای معروف متأخر بود.

وی در سال 1288 ق در تفرش واقع در استان مرکزی دیده به جهان گشود.

دانش ادبیات عرب و فارسی را نزد ملا عبد المحمّد یزدی و میرزا علی محمّد آموخت سپس نزد میرزا یوسف مستوفی الممالک در تهران به منشی گری پرداخت.

سپس به خدمت میرزا محمود ناصر الملک درآمد و سرانجام در سلک دبیران میرزا علی اصغر امین السلطان(اتابک اعظم)محسوب گردید.

میرزا محمّد علی قاجار او را به تهران برد و به دستور مظفر الدّین شاه قاجار قانون اساسی ایران را نوشت.سپس همراه آقابالا خان سردار افخم به رشت رهسپار شد و نایب الحکومه گردید و پس از قتل همین سردار به تهران گریخت.در سال 1327 ق با سهام الدوله به شیراز عزیمت کرد و کفیل عدلیه شد.او در پی استقرار مشروطیت خانه نشین شد.

ص:443

از آثار او

1-امثال فارسی(اشعار).

2-بحر محیط(اشعار).

3-بحیره(اشعار-مختصری از محیط).

4-بیان حقیقت(اشعار-شرح حال خاندان خود).

5-تذکره نون و القلم(در احوال خطاطان-در 4 جلد).

6-تذکرۀ آش کشکیان(اشعار).

7-تذکرۀ صدر اعظمی(اشعار).

8-جنت عدن(اشعار).

9-دیوان دانش(شامل:قصاید،غزلیات،قطعات،رباعیات و پهلویات- چهار جلد).

10-دیوان فکاهیات.

11-علم بدیع فارسی(اشعار).

12-فردوس برین(اشعار).

13-قصیدۀ عالم افروز وطنیه.

14-کلیات حکیم سوری(اشعار).

15-لئالی شاهوار(اشعار).

16-مثنوی اکسیر اعظم،در چهار جلد.

17-نوشین روان در سلطنت انوشیروان(اشعار).

18-وجود تسامی(اشعار).

وی علاوه بر فضائل فوق دارای خطی زیبا بود که نسخه ای از دیوان حافظ و قانون اساسی ایران را نگاشته و علاوه بر گردآوری کتابخانه ای معظم،مجموعه ای از تابلوهای نقاشی و خوشنویسی نیز نگهداری می کرد.

ص:444

استاد دانش در روز سه شنبه /4جمادی الاول1367/ ق مطابق با /25اسفند 1326/ ش در سن 79 سالگی در تهران حیات را بدرود گفت.پیکرش به قم حمل و در صحن مطهّر حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

منابع

1-ادبیات معاصر 148.

2-زندگینامۀ رجال و مشاهیر ایران 176/3(محل تولدش را در تهران دانسته است).

3-سخنوران نامی معاصر 72.

4-شرح حال رجال ایران 45/5.

5-فرهنگ شاعران زبان پارسی 201.

6-مجلۀ ارمغان،سال 23،شمارۀ 2،ص 66.

7-مؤلّفین کتب چاپی 216/2.

8-نگین سخن 235/5.

سیّد تقی رضوی خرم آبادی«طاهری»

(1304-1376 ق)

سید تقی فرزند سید رضی طاهری خرم آبادی،از فضلا و خدمتگزاران مردم خرم آباد بود.وی در سال 1304 ق مطابق با 1265 ش در یک خانواده روحانی و مذهبی در شهر خرم آباد-مرکز استان لرستان-تولد یافت.

نامبرده تحصیل مقدمات و ادبیات را نزد پدر خود(که از سادات معروف طاهری است)و اساتید دیگر آن دیار آموخت،و با آیت اللّه سید ابو تراب جزائری که از مشاهیر خرم آباد بود،مأنوس و هم مباحثه گردید و در رفع مشکلات مردم و رتق و فتق امور شرعی اهتمام ورزید.

رضوی خطی خوش و زیبا داشت و اکثر مکاتبات مهم و اسناد باارزش،به خط آن مرحوم موجود است که از نظر فنّ خوشنویسی کمال اهمیت را دارا می باشد.

ص:445

ایشان تا آخر عمر در نهایت زهد و تقوا بسر برد،تا اینکه در سال 1376 ق مطابق با 1335 ش درگذشت.پیکرش به قم حمل و به خاک سپرده شد.

منبع

1-مشاهیر لر 213.

میرزا تقی زرگر تبریزی

اشاره

(1332-1398 ق)

حاج میرزا تقی فرزند غلامحسین قاسمی زرگر،از فضلا و پارسایان معروف قم بود.

وی در سال 1332 ق در شهر تبریز چشم به جهان گشود.

پدرش به شغل زرگری و همین طور طایفۀ ایشان به شغل زرگری اشتغال داشتند.

میرزا تقی پس از آموختن ادبیات در سن 14 سالگی(یعنی سال 1347 ق)به قم مهاجرت کرد و به تحصیلات دینی خود ادامه داد.پس از طی سطوح مدت کوتاهی در درس آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی شرکت جست و پس از ارتحال این استاد،از محضر آیات:سید محمّد حجت کوه کمری،سید حسین طباطبائی بروجردی و سید شهاب الدّین مرعشی بهره ها برد.و از طرف آیت اللّه مرعشی از همکاران لجنۀ تحقیق کتاب«احقاق الحق»به تحقیق و پژوهش پرداخت.

زرگری،دارای فضائل نفسانی و ملکات سبحانی و عاشق و دلباختۀ حریم ولایت و امامت بود.و باجمال السالکین عارف فرزانه ملا محمود زنجانی(ملا آقا جان)رفاقت و صمیمیت کامل داشت.

وی در علوم غریبه یادداشتهای متفرقه دارد.

ایشان در روز دوشنبه /29شوال1398/ ق مطابق با /10مهر1357/ ش در پی عمل جراحی داخلی در سن 66 سالگی در بیمارستان نجمیه تهران دیده از جهان فروبست.پیکرش به قم حمل و در قبرستان وادی السلام به خاک سپرده شد.

ص:446

ج

جبّار مضطر اردبیلی

اشاره

(-1371 ق)

جبّار فرزند جلیل اردبیلی معروف و متخلص به«مضطر»،از شعرای نامی اهل بیت علیهم السّلام بود.وی برخلاف سایر شعرا،این استعداد خدادادی را منحصرا در مورد خاندان عصمت و طهارت علیهم السّلام به کار برد،و اغلب اشعار خود را به مدح و مرثیه سرائی سالار شهیدان ابا عبد اللّه الحسین علیه السّلام اختصاص داد.

از آثار او

اوّلین مجموعۀ اشعارش به زبان ترکی در سال 1370 ق و در زمان حیات خود تحت عنوان«یادگار مضطر»در تبریز در 32 صفحه به چاپ رسید.

دوّمین مجموعۀ اشعار آن شاعر با اخلاص،پس از درگذشتش توسط مدّاحان اردبیلی مقیم مرکز به سال 1374 ق تحت عنوان«سیل اشک»نیز به زبان ترکی در تهران چاپ و منتشر شد،بعد هم جلد دوم این مجموعه به چاپ رسید.

سومین اثر این شاعر در سال 1367 ش به چاپ رسید و تحت عنوان«گلچین شعرای آذربایجان»منتشر شد.

ص:449

درگذشت

ایشان در روز یکشنبه /6شوال1371/ ق مطابق با /8تیر1331/ ش درگذشت،و جنازه اش به شهر مذهبی قم انتقال یافت و در انتهای قبرستان حاج شیخ با کد(3868)به خاک سپرده شد.

بنا بر نوشتۀ آقای مهدی پور در کتاب«اجساد جاویدان»،جسد این شاعر پس از سالهای متمادی تروتازه پیدا شد،جهت اطلاعات بیشتر به آن کتاب رجوع شود.

منابع

1-اجساد جاویدان 345.

2-تاریخ اردبیل و دانشمندان 289/2.

3-فهرست کتابهای چاپی فارسی 3139/3 و 5571/5.

سیّد جعفر احمدی طباطبائی بروجردی

اشاره

(1333-1415 ق)

حاج سید جعفر احمدی طباطبائی فرزند علامه سید فخر الدّین و نوۀ سید عبد الغفّار فرزند سید علینقی بروجردی، از دانشمندان و فضلای معاصر بود.

وی در سال 1333 ق مطابق با 1292 ش در بروجرد دیده به جهان گشود.

پدرش سید فخر الدّین احمدی (1363 ق)از علمای بروجرد و اساتید حوزۀ علمیۀ آن سامان به شمار می رفت که با آیت اللّه بروجردی نسبا عموزاده

ص:450

بود(سید عبد الغفّار عموی پدر آیت اللّه بروجردی است)و هم شوهر خواهر او بود.

آقا جعفر برخی از ادبیات را در زادگاهش فراگرفت و جهت ادامۀ تحصیلات خود در سال 1351 ق به حوزۀ علمیۀ مهاجرت کرد و ادبیات را نزد شیخ محمّد علی ادیب تهرانی به پایان برد، سطح را نزد حضرات آقایان:میرزا محمّد همدانی و سید شهاب الدّین مرعشی به پایان رساند و پس از ورود دائی خود آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی به قم علاوه بر شرکت در درس ایشان،از اصحاب جلسۀ استفتا و نیز عضویت در پژوهش و تکمیل رجال او درآمد.

سید جعفر احمدی طباطبائی بروجردی در کنار شیخ فاضل لنکرانی

از آثار او

1-تقریرات فقه آیت اللّه بروجردی.

2-تقریرات اصول آیت اللّه بروجردی.

وی در سال 1415 ق در قم درگذشت و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-سید محمّد باقر 2-سید محمّد جواد و دو دختر که دامادهایش عبارتند از:

1-حجة الاسلام مرحوم سید مهدی فرزند آیت اللّه گلپایگانی 2-حجة الاسلام سید صادق فرزند سید محمّد بروجردی.

منابع

1-آثار الحجة 86/2.

ص:451

2-آینۀ دانشوران 393.

3-اطلاعات متفرقه.

4-گنجینۀ دانشمندان 87/2.

شیخ جعفر الهی نراقی«کاشانی»

اشاره

(-1370 ق)

حاج شیخ جعفر الهی فرزند علامه میرزا صدر الدّین(احمد)و نوۀ ملا محمّد نراقی کاشانی،از دانشمندان و بزرگان کاشان به شمار می رفت.

وی در کاشان متولد گردید و پس از سپری نمودن مقدمات،دروس عالی را نزد پدر ارجمند خود و علامه میرزا حبیب اللّه شریف کاشانی در کاشان به پایان برد.

سپس به عتبات عالیات رهسپار شد و دروس خارج را از محضر آیات:شیخ ضیاء الدّین عراقی و سید ابو الحسن اصفهانی استفاده نمود و به زادگاهش بازگشت و به ترویج و خدمات مذهبی اهتمام ورزید.او به اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السّلام عشق می ورزید و هنگام ذکر مصیبت فورا اشک او سرازیر می شد.

مرحوم الهی نراقی در روز یکشنبه /11جمادی اوّل1370/ ق مطابق با /29بهمن1329/ ش درگذشت.

پیکرش در جوار ابن بابویه قم به خاک سپرده شده.

فرزندانش:

1-حاج شیخ احمد الهی نراقی،از فضلا بود که در قم جزو شاگردان آیات:

حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و سید سید علی یثربی کاشانی

ص:452

علی یثربی کاشانی به شمار می رفت.وی پس از هفت سال تحصیل در قم به تهران رفت و مشغول خدمات دینی و اجتماعی گردید.او در روز جمعه /26شوال1398/ ق مطابق با /7مهر1357/ ش در تهران درگذشت و در قبرستان بهشت زهرا مدفون شد.

2-شیخ صدر الدّین نراقی.

و سه دختر که تنها داماد اهل علم ایشان،آیت اللّه سید علی یثربی کاشانی می باشد.

سیّد جعفر بنی هاشمی اهری

(-ح 1400 ق)

سید جعفر بنی هاشمی فرزند میر هاشم اهری،از فضلای معاصر بود.

ایشان در اهر زاده شد و پس از کسب مقدمات و بخشی از سطوح،با آیت اللّه شیخ حسین برقی اهری به شهر قم رهسپار گردید و دروس عالی را از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سیّد محمّد حجت کوه کمری و سیّد صدر الدّین صدر بهره ها برد.آنگاه به اهر مراجعت نمود و در مسجد جامع آن دیار به اقامۀ جماعت و تدریس اهتمام ورزید.او در ادبیات و کتابت نثر مقامی ارجمند داشت.

نامبرده به علت داشتن فرزندی در شیراز به آن سامان رفت و با آیت اللّه شیخ بهاء الدّین محلاتی روابط نزدیکی برقرار ساخت و در اثر عنایات آن عالم بزرگوار حدود هشت سال در آنجا ماند.سپس به اهر بازگشت و از آنجا به تهران رفت و

ص:453

اقامت گزید.در سالهای پایان عمر گرفتار بیماری شد و در منزل بستری بود.

سرانجام در حدود سال 1400 ق درگذشت و در قبرستان بهشت معصومه علیها السّلام قم مدفون گردید.

منبع

1-اطلاعاتی از حجة الاسلام سخنور دانا آقای شیخ عیسی اهری.

سیّد جعفر حسینی شاهرودی

اشاره

(1313-1393 ق)

یکی از فقها و اندیشمندان معروف تهران بود.نسب ایشان با چند واسطه به علامه میرزا ابو القاسم میرفندرسکی می رسد.

تولد ایشان در سال 1313 ق در شاهرود اتفاق افتاد.

در حوزه های علمیه

ایشان پس از طی مقدمات و سطوح در زادگاه خود به حوزۀ علمیۀ قم رهسپار شد و از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی فقه و اصول و از محضر آیت اللّه میرزا جواد ملکی تبریزی اخلاق و عرفان استفاده نمود.آنگاه به حوزۀ علمیۀ نجف اشرف پیوست و مقداری از سطح که باقی مانده بود نزد علامه شیخ غلامعلی قمی به انجام رسانید.دروس عالی خارج را از محضر آیات:میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ ضیاء الدّین عراقی و سید ابو الحسن اصفهانی بهره مند گردید.

ص:454

وی در سال 1364 ق به ایران بازگشت و ابتدا در شهر ری اقامت نمود و بعدا در غرب تهران رحل اقامت افکند و در«مسجد مهدوی»به اقامۀ جماعت و ارشاد اشتغال ورزید.

از آثار او

1-رسالۀ عملیه.

2-رسالة فی الأمر بین الأمرین.

درگذشت

ایشان پس از عمری خدمت و مجاهدت در روز دوشنبه /2جمادی الاول/ 1393 ق مطابق با /14خرداد1352/ ش در سن 80 سالگی در تهران درگذشت.

پیکر پاک ایشان جهت مراسم خاکسپاری عصر روز سه شنبه به قم حمل و از مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام تشییع و پس از ادای نماز میت توسط آیت اللّه سید کاظم شریعتمداری در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

منابع

1-آثار الحجة 245/2.

2-آینۀ دانشوران 499.

3-حوادث الأیام 457.

4-دائرةالمعارف للأعلمی 12/20.

5-فهرست کتابهای چاپی فارسی 497/1.

6-گنجینۀ دانشمندان 487/4.

شیخ جعفر سلیمانی بهبهانی

(1343-1419 ق)

حاج شیخ جعفر فرزند آیت اللّه شیخ محمّد حسین و نوۀ علامه شیخ سلمان بهبهانی،ملقب به«سلیمانی»از علمای معاصر بهبهان بود.

ص:455

وی در سال 1343 ق در شهرستان بهبهان(استان خوزستان)تولد یافت.

مقدمات و ادبیات عرب را نزد پدر ارجمند خود و علامه شیخ ابو القاسم اثنی عشری در حوزۀ علمیۀ بهبهان گذراند،سپس در سن جوانی رهسپار نجف اشرف شد و دروس سطح را از محضر:سیّد شکر اللّه حسینی بهبهانی،شیخ مجتبی لنکرانی و شیخ کاظم تبریزی و خارج را از محضر آیت اللّه سیّد ابو القاسم خویی استفاده نمود.پس از دوازده سال تحصیل در آن دیار به زادگاه خویش مراجعت فرمود.در جریان ملّی شدن صنعت نفت با آیت اللّه سیّد ابو القاسم کاشانی همکاری زیادی نمود و نیز علیه فرقۀ ضالۀ بهائیت،مبارزه ای بی امان برعهده گرفت.

تدریس،اقامۀ جماعت در مسجد«سیّد فقیه»،هدایت و ادارۀ امور مردم از فعالیت های همیشگی اش بود.

نامبرده در سال 1419 ق براثر ناراحتی قلبی در بهبهان زندگی را وداع گفت.

پیکرش به قم حمل و به خاک سپرده شد.

منبع

1-روزنامه اطلاعات.

شیخ جعفر شهرآبی آشتیانی

(-1360 ق)

شهرآب دهی است در نزدیکی آشتیان،و زادگاه مرحوم شیخ جعفر است.

وی جهت طی دوره های تحصیلات عالی به قم و تهران مهاجرت کرد و از اساتید آن زمان استفاده نمود و به آشتیان مراجعت کرد و به اقامۀ جماعت و تدریس مقدمات و متون کتب درسی پرداخت.در ضمن درس تفسیر قرآن را از روی کتاب تفسیر صافی می گفت که مورد استفادۀ سایر طبقات قرار می گرفت.

استاد ریحان یزدی در کتاب خود آینۀ دانشوران،از او نام می برد و ایشان را چنین معرفی می کند:(از روحانیین فعلی آنجا که در همان قصبه توقف دارند،

ص:456

حجة الاسلام آقا شیخ جعفر شرابی است.شراب[شهرآب]قریه ایست در همان نزدیکی آشتیان.ایشان عالمی است پارسا و دانشمندی است خردمند.مختصر علاقۀ ملکی از قریۀ نامبرده دارد و با آن زندگانی می گزارد).

وی در حدود سالهای 1360 ق در آشتیان درگذشت و جسدش به قم حمل و در وسط صحن حضرت معصومه علیها السّلام-صحن اتابکی-به خاک سپرده شد که آثاری از آن فعلا به جای نمانده است.

منابع

1-آینۀ دانشوران 330(شهرتش«شرابی»آمده که اشتباه است).

2-افادات آیت اللّه شیخ ابو القاسم دانش آشتیانی(دام ظله).

شیخ جعفر لنکرانی

(1322-1394 ق)

حاج شیخ جعفر فرزند رجب لنکرانی،از علمای متقی تهران بود.

در /12ربیع اول1322/ ق در لنکران متولد گردید،ادبیات را نزد پدرش آموخت،و در سال 1337 ق به تهران عزیمت و هشت سال خدمت اساتید فقه و اصول و معقول تلمّذ نمود.

در سال 1345 ق به قم مهاجرت کرد و از محضر:میرزا محمّد همدانی و حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی استفادۀ فقهی و اصولی نمود.و در سال 1348 ق عازم نجف اشرف گردید و از محضر آیات:میرزا محمّد حسین نائینی،

ص:457

میرزا علی ایروانی،و سید ابو الحسن اصفهانی کمال استفاده را نمود و در اثر انحراف مزاج به تهران مراجعت و در(مسجد وزیر دفتر)به اقامۀ جماعت و نشر معارف و تفسیر قرآن مجید اشتغال ورزید.و از جمله کمالاتش خط بسیار عالی دارا بود.

در اوایل/رمضان1394/ ق مطابق با سال 1353 ش در تهران به رحمت حق پیوست،و در حرم حضرت معصومه علیها السّلام مدفون شد.

فرزندش شیخ محمّد که در تهران سکونت دارد.

منابع

1-آثار الحجة 245/2.

2-گنجینۀ دانشمندان 544/4 و 485/7.

شیخ جعفر نهاوندی

اشاره

(-1365 ق)

حاج شیخ جعفر فرزند عباس نهاوندی،از علمای تهران بود.

نامبرده مدت 20 سال در نجف اشرف اقامت داشت و تحصیلات عالی خود را نزد آیتین:شیخ محمّد کاظم خراسانی و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی استفاده نمود،و پس از دریافت اجازۀ اجتهاد به تهران بازگشت.

ابتدا در(مسجد فاضل خلخالی)و بعد در(مسجد سپهسالار ناصری)به اقامۀ جماعت،و در ضمن به تدریس فقه و اصول اشتغال داشت.

ص:458

از آثار او

1-ازاحة الشبهة فی صلاة الجمعة.

2-مدایح و مراثی(اشعار).

3-شرحی بر نجاة العباد(صاحب جواهر)در 2 جلد به نام(طریق الرشاد).

در روز جمعه /23جمادی اول1365/ ق در تهران درگذشت،و در قبرستان حاج شیخ قم مدفون گردید.

فرزندش:شیخ باقر واعظ نهاوندی از فضلای معاصر و مقیم تهران است.

منابع

1-الذریعة 165/15.

2-گنجینۀ دانشمندان 589/4.

3-مؤلفین کتب چاپی 327/2.

4-نقباء البشر 290/1.

سیّد جلال شریفی همدانی

(ح 1325-1417 ق)

حاج سید جلال الدّین فرزند محمود و نوۀ محمّد بن بهرام بن موسی حسینی شریفی همدانی،از فضلا و پارسایان معاصر بود.تولدش در قریۀ(سامان)از توابع همدان در حدود سال 1325 ق اتفاق افتاد.

پس از طی مقدمات به همدان رفت و سطوح را نزد آیت اللّه آخوند ملا علی همدانی(معصومی)گذرانید،سپس به قم و نزد شیخ موسی زنجانی(عباسی) قوانین الاصول را همراه آیة اللّه سید مهدی مرعشی و سید کاظم مرعشی استفاده نمود و در حدود سال 1356 ق به نجف اشرف رفت و یک سالی از محضر آیات:

شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی و سید ابو الحسن اصفهانی استفاده نمود،و به ایران بازگشت و در قم سکونت اختیار نمود.و از محضر آیات:سید محمّد حجت

ص:459

کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری، میرزا محمّد فیض قمی،سید حسین طباطبائی بروجردی،و سید احمد خوانساری بهره مند گردید.در ضمن در ماه های تعطیلی و ایام تبلیغ به استان همدان می رفت،و مردم را از علم سرشار خود و انفاس زکیه اش مستفیض می نمود.

حقیر مکرر در مکرر ایشان را در مجالس مختلف و منزل آقایان قم زیارت می کردم،بسیار مردی سنگین، محترم،اخلاقی،و همیشه در حال ذکر و دعا بود.سیمای نورانی داشت،و کثیر الصمت بود و اگر لب باز می گشود مستمعین را به فیض می رسانید،قدی کوتاه و محاسنی سفید و عینکی سیاه داشت.

در اثر کهولت سن عصا به دست می گرفت،و آرام آرام راه می رفت.در خیابان چهار مردان(سجادیه)در منزلی قدیم و کهنه سکونت داشت.

دوسه مرتبه در منزلش زیارتش کردم،کتابهای متفرقه در اختیار داشت و از همه بیشتر کتابهای روضه و منبر و اخلاق و تفسیر و حدیث را مطالعه می فرمود،و چند قطعه عکس و سند در اختیارم گذاشت،از مال دنیا جز همان منزل قدیمی و چند طاقچه کتاب فکر نمی کنم چیز دیگری در حوزۀ اختیارش بود.

متأسفانه در شب جمعه /29شعبان1417/ ق مطابق با /20دی1375/ ش در قم درگذشت،و در عصر روز جمعه جسدش تشییع و در جوار علی بن جعفر علیه السّلام به خاک سپرده شد.

منبع

1-اعلام الامامیة(خطی-مجتهدی).

ص:460

شیخ جلال(طاهر شمس)گلپایگانی

اشاره

(1346-1416 ق)

حاج شیخ جلال فرزند عبد الصمد طاهر شمس گلپایگانی یکی از چهره های مشهور حوزۀ علمیه قم به شمار می رفت.

فقید سعید در 1306 هجری شمسی(1346 ق)در«گوگد»گلپایگان در خانواده ای متدین دیده به جهان گشود.پس از طی دوران کودکی و تحصیلات ابتدایی، شانزده ساله بود(1322 ش)که به آموختن علوم دینی روی آورد و از محضر مرحوم آیت اللّه حاج میرزا هدایت اللّه وحید گلپایگانی بهره جست،و پس از چندی به حوزۀ علمیۀ اراک که زیر نظر اساتید بزرگواری چون:آیت اللّه حاج شیخ محمّد سلطان العلماء و آیت اللّه حاج شیخ محمّد امامی خوانساری اداره می شد، کوچ نمود و از محضر آنان بهره ها برد.در سال 1324 ش برای ادامۀ تحصیل به حوزۀ علمیۀ قم آمد و پس از تکمیل دورۀ سطح در سال 1328 ش به درس خارج فقه و اصول حضرات آیات:سید محمّد تقی خوانساری،سید محمّد حجت کوه کمری و پس از آن در درسهای سید حسین طباطبائی بروجردی،سید محمّد داماد یزدی،شیخ محمّد علی اراکی،سید روح اللّه خمینی،سید محمّد رضا گلپایگانی،سید رضا بهاء الدینی و سید محمّد حسین طباطبائی«علامۀ طباطبائی» شرکت جست و مبانی فقهی،اصولی،فلسفی و تفسیری خویش را استوار ساخت، و از غالب آنان اجازۀ علمی دریافت داشت.وی نیز به مدت دو سال به حوزۀ علمیۀ نجف اشرف کوچ نمود و در درسهای آیت اللّه سید ابو القاسم خوئی حاضر شد.

وی از آغاز تحصیل در حوزه قم،به تدریس متون فقه و اصول اشتغال جست و بیش از سی سال سطوح عالیه را بارها آموزش داد.با شروع انقلاب اسلامی در سال 1342 ش،او نیز همراه با دیگر مدرسین حوزه به تشکیل جامعۀ مدرسین حوزه قم پرداخت،و امضایش در بحبوحۀ انقلاب زیر پیامها و اعلامیه های جامعه مدرسین

ص:461

هماره دیده می شد.و پس از پیروزی انقلاب به عضویت شورای مدیریت حوزۀ علمیۀ قم و مجلس خبرگان(از استان مرکزی)برگزیده شد.

از تألیفات چاپ نشده اوست:

1-حاشیه بر رسائل.

2-حاشیه بر کفایة الاصول.

3-حاشیه بر مکاسب.

4-کتاب الخمس.

5-معارف دینی.

صراحت لهجه،زهد و تقوا،ساده زیستی،آزاداندیشی و فروتنی و انس با قرآن و دعا از خصوصیات وی بود و بر فقه و اصول،تفسیر،تاریخ و ادبیات تسلّط داشت.او از اعضای گروه تألیف«جامع احادیث الشیعة»و عضو هیئت علمی کنگرۀ شیخ انصاری و عضو هیئت امنای مجتمع علوم دینی حضرت ولی عصر (عج)به شمار می رفت،و مقاله ای با نام«شیخ انصاری محقق و مؤسس»از او انتشار یافت.

درگذشت نابهنگام او،در /3ربیع الثّانی1416/ ق مطابق با /8شهریور/ 1374 ش به سن 68 سالگی در اثر سانحه تصادف روی داد،و پیکرش با شرکت علما و فضلای حوزۀ علمیۀ قم،و اصناف و بازاریان قم،تشییع و در صحن حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

سیّد جلال محدّث اردبیلی

(-ح 1388 ق)

از علمای نامی شهر اردبیل به شمار می رفت.

ایشان در اردبیل به دنیا آمد و از اوایل سن خود،در مدرسه های:میرزا علی اکبر

ص:462

و ملا ابراهیم به آموختن علوم دینی پرداخت.دروس سطح را از محضر آیات:شیخ غلامحسین غروی اردبیلی و شیخ مهدی عالم اردبیلی استفاده نمود.سپس جهت تکمیل تحصیلات خود رهسپار حوزۀ علمیۀ قم شد و دروس خارج را از محضر آیات:سیّد محمّد حجت کوه کمری و سیّد صدر الدّین صدر بهره مند گردید،پس از نیل به مدارج عالی به زادگاهش مراجعت فرمود.

نامبرده به وظایف دینی و اجتماعی خود پرداخت.و در تابستان ها به نواحی:

اردبیل،مشکین شهر و خلخال می رفت و مشغول ترویج احکام الهی می شد.

از آثار او:1-تقریرات دروس حجت کوه کمری،مخطوط.

محدث در حدود 1388 ق در اردبیل بدرود حیات گفت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان وادی السلام به خاک سپرده شد.

منبع

1-مفاخر اردبیل(مخطوط-سیّد عبد اللّه مفتی الشیعة).

سیّد جلیل طباطبائی یزدی

اشاره

(ح 1343-1413 ق)

سیّد جلیل[عبد الجلیل]فرزند آیت اللّه سیّد عبد الحی و نوۀ سیّد ابو القاسم طباطبائی یزدی،از فضلا و مدرسان بود.

وی در حدود سال 1343 ق در یزد پا به عرصۀ گیتی نهاد.

مقدمات را در حوزۀ علمیۀ یزد(مدرسۀ مصلی)فرا گرفت.سپس در حدود سال 1360 ق به نجف اشرف عزیمت نمود و از شیخ شمس الدّین بادکوبه ای «عشق آبادی»و شیخ مجتبی لنکرانی دروس سطح را بیاموخت،و خود به تدریس مقدمات و متون کتب درسی در مدرسۀ یزدی پرداخت.پس از سالها به زادگاهش

ص:463

بازگشت و مشغول خدمت دینی و اجتماعی گردید.سرانجام تهران را جهت سکونت برگزید و تا پایان آنجا زیست.

از آثار او:

1-مناقب اهل البیت علیهم السّلام.

2-جواهر اعتقادات،در بیان اصول مقدسۀ اسلام،ترجمه.

3-فضائل امیر المؤمنین علیه السّلام و ادلۀ خلافت،ترجمه.

4-فضائل السادات.

ایشان در /10ربیع الثّانی1413/ ق برابر با /16مهر1371/ ش در تهران بدرود حیات گفت.پیکرش به قم حمل و در جوار علی بن جعفر علیه السّلام مدفون شد.

منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-مؤلفین کتب چاپی 710/3.

3-نقباء البشر 1094/3(در ضمن شرح حال پدرش).

سیّد جمال الدّین تقوی

(1310-ق)

سید جمال الدّین فرزند فاضل فرزانه سید نصر اللّه تقوی

وی در سال 1310 ق مطابق با 1271 ش متولد گردید.

تقوی تحصیلات ابتدایی خود را در تهران و تحصیلات عالی اش را در پاریس (فرانسه)گذراند.

او از تهران در دورۀ بیستم مجلس شورای ملّی سمت نمایندگی داشت.

منبع

1-نمایندگان مجلس شورای ملّی 293.

ص:464

سیّد جمال الدّین خوئی

اشاره

(1337-1404 ق)

سید جمال الدّین فرزند آیت اللّه سید ابو القاسم و نوۀ علامه سید علی اکبر موسوی خوئی،از فضلای معاصر بود.وی در سال 1337 ق در نجف اشرف متولد گردید.

در حوزۀ نجف اشرف

وی پس از طی مقدمات،سطوح را نزد آیات:پدر خود،میرزا باقر زنجانی و میرزا احمد اهری تلمذ کرد.دروس خارج را از محضر آیات:پدر خود و میرزا باقر زنجانی(به مدت دو سال)بهره مند شد،و به امور مرجعیت و شئون بیت پدر خود و گاهی تدریس متون کتب درسی اشتغال داشت.در ضمن ایشان شرح منظومه را نزد آیت اللّه سید محمّد جواد طباطبائی تبریزی،و قسمتی از اسفار را نزد علامه شیخ صدرا بادکوبه ای آموخت.

نامبرده در پی فشارهای دولت عراق به سوریه مهاجرت کرد و در دمشق سکونت اختیار نمود،و به خدمات فرهنگی و اجتماعی اشتغال ورزید،و در آخرین سفر خود به ایران بیماری اش شدت پیدا کرد و روانۀ یکی از بیمارستانهای تهران گردید.

از آثار او

1-بررسی انجیل.

2-بررسی تورات.

3-تاریخ ادیان جهان.

4-تقریرات اصولی پدر خود.

5-تلخیص نهج الحق(از علامه حلّی).

6-دیوان شعر.

7-شرح بخشی از منظومه(از سبزواری).

ص:465

8-شرح دیوان رضی.

9-شرح دیوان ناصر خسرو.

10-شرح علی کفایة الاصول.

11-شرح وجود ذهنی از اسفار.

12-مسایلی از فلسفۀ نوین(در تلخیص تجرید الاعتقاد).

13-نگاهی به رسائل اخوان الصفا.

درگذشت و اعقاب

سرانجام در آخرین سفر خود به ایران در صبح روز شنبه اول/شوال/ 1404 ق در سن 67 سالگی در اثر بیماری سختی در یکی از بیمارستانهای تهران درگذشت،و جسدش پس از تشییعی با شکوه در تهران به قم حمل و در حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-سید عماد الدّین 2-سید موسی 3-سید مصطفی 4-سید امین 5-سید حمید 6-سید هاشم.

منابع

1-تاریخ زنجان 456(تولدش به سال 1327 ق آمده که اشتباه چاپی است).

2-معجم رجال الفکر و الأدب فی النجف 533/2.

دکتر جمال الدّین فقیه

(1339-1416 ق)

استاد دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران بود.

وی در سال 1339 ق مطابق با 1299 ش متولد گردید.

از آثار او:«آتورپاتکان »آذربایجان و نهضت ادبی.

ص:466

فقیه در سال 1416 ق مطابق با 1374 ش در سن 77 سالگی درگذشت، پیکرش در قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

سیّد جمال الدّین مجد دماوندی

(1332-1413 ق)

حاج سیّد جمال الدّین فرزند حجة الاسلام سیّد رجب مجد العلماء و نوۀ سیّد عبد العزیز حسینی خرقانی قزوینی،از فضلا و معاریف قم بود.

وی در سال 1332 ق در خرقان -قزوین-تولد یافت.پس از سپری نمودن مقدمات،سطح را از محضر آیت اللّه سیّد شهاب الدّین مرعشی بیاموخت.سپس در دروس خارج حضرات آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی(مدت کوتاهی)،سیّد محمّد حجت کوه کمری،سیّد محمّد تقی خوانساری و سیّد حسین طباطبائی بروجردی شرکت جست.آنگاه در پی درخواست مردم دماوند و امر آیت اللّه بروجردی به آن سامان عزیمت نمود و به امور مذهبی و اجتماعی پرداخت.در اوایل انقلاب به قم رفت و مشغول تدریس گردید.

نامبرده در /19محرم1413/ ق برابر با /29تیر1371/ ش در سن 81 سالگی در قم دار فانی را وداع گفت.تشییع شایانی شد و پس از ادای نماز میت توسط آیت اللّه سیّد تقی طباطبائی قمی،در ابتدای قبرستان ابو حسین مدفون شد.

منابع

1-آثار الحجة 350/2.

ص:467

2-آینۀ دانشوران 300.

3-گنجینۀ دانشمندان 679/4.

سیّد جواد آل علی شاهرودی

اشاره

(1348-1418 ق)

حاج سید جواد حسینی آل علی شاهرودی،داماد آیت اللّه سید محمود شاهرودی و یکی از افاضل دانشمندان به شمار می رفت.

فقید سعید در /27جمادی الاول 1348/ ق در نجف اشرف در بیت علم و تقوا و فضیلت به دنیا آمد.پدرش مرحوم حاج سید حسین آل علی (متوفای 1373 ق)از علمای شاهرود و از شاگردان آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ ضیاء الدّین عراقی و سید ابو الحسن اصفهانی بود.

سید جواد،مقدمات علوم دینی و سطوح را نزد پدر بزرگوارش و آیت اللّه سید محمّد جعفر مروج جزائری-مؤلف منتهی الدرایة-آموخت و پس از آن در درسهای فقه و اصول حضرات آیات:سید محمود شاهرودی و سید ابو القاسم خوئی حاضر شد و بهره فراوان برد و هم زمان با آن به تدریس سطوح و اقامه جماعت در«مسجد الامام المهدی(عج)»و ارشاد و راهنمایی مؤمنان پرداخت.ایشان همچنین یکی از اعضای هیئت استفتای آیت اللّه شاهرودی و مسئول دفتر و بعثه حج آن مرجع فقید بود که از این رهگذر توانست خدمات فراوانی را به طلاب حوزه علمیه بنماید.

ص:468

سید محمود شاهرودی

وی مقید بود زیارت عاشورا را هر روز قرائت کند و بارها،پیاده از نجف به کربلا مشرّف می شد،که برخی از این سفرها به همراهی مرحوم آیت اللّه شاهرودی بود.در سال 1395 ق بود که به دلیل فشار بسیار حکومت بعث به ایرانیان مقیم عراق،وی به کویت مهاجرت کرد و در آنجا به بزرگداشت شعائر دینی و تبلیغ و تدریس و تأسیس مساجد و مدارس پرداخت که مدرسۀ علمیۀ آیت اللّه خوئی از آن جمله است.

در سال 1370 ش(1412 ق)به تهران آمد و به تأسیس بیمارستان سیصد تختخوابی چشم پزشکی پیامبران،موفق گردید.

از آن عالم بزرگوار تألیفاتی به چاپ رسیده است،که عبارتند از:

1-آداب الحرمین-فارسی و عربی-.

2-الامام المهدی(عج)و ظهوره.

3-الانسان فی المراحل السّت(این کتاب به فارسی و اردو ترجمه شده است).

4-المحاضرات فی التاریخ و الحدیث،دو جلد(مجموعه 101 سخنرانی وی در موضوعات قرآنی،حدیثی،تاریخی،اخلاقی).

5-المراقبات فی اعمال الجمعة.

6-شخصیة المسلم.

7-صحیفة المتهجد-فارسی و عربی-.

ص:469

8-کتاب الارث(الارث فی جد اوّل).

9-من معالم الاسلام و آدابه.

و آثار مخلوط وی عبارتند از:

10-تقریرات درس اصول آیت اللّه خوئی.

11-تقریرات درس فقه آیت اللّه خوئی.

12-تقریرات درس فقه آیت اللّه شاهرودی.

سرانجام آن عالم بزرگوار،پس از تحمل سال ها بیماری در اوّل/ذی الحجه/ 1418 ق برابر با /8فروردین1377/ ش در 70 سالگی چشم از جهان فروبست و پس از تشییع و ادای نماز آیت اللّه سید محمّد شاهرودی بر پیکرش،در صحن حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه علیها السّلام مدفون گردید.

میرزا جواد تحریری«قمی»

اشاره

(-1389 ق)

میرزا جواد تحریری،از شعرای به نام قم در عصر پهلوی اوّل بوده،که در فنّ سخن سرایی خصوصا مادۀ تاریخ دستی قوی داشته،و هجویاتی نیز در ذم آل سفیان سروده که بسیار جالب و خواندنی است.سالها در جلسات انجمن ادبی که به ریاست محمود صمصام السلطان(تندری)تشکیل می گردید،شرکت می نمود.نامبرده مردی خوش ذوق و بذله گو و خوش محاوره بود.متأسفانه از اشعار آن مرحوم آنچه که از مراثی باقی مانده تخمیس شعر شیخ اجل سعدی شیرازی،فقط یک بند توسط فرزند ارجمند ایشان آقای عبد الحسین تحریری در اختیار قرار گرفته به همراه دو مادۀ تاریخ است،که به نظر خوانندگان محترم می رسانیم:

تخمیس شعر شیخ اجل،سعدی

در کربلا چو زینب،بانوی داغداران عریان تنی چو جان دید پیکان بر او هزاران

ص:470

گفتا به زادۀ سعد،ای میر نابکاران «بگذار تا بگریم،چون ابر در بهاران»

«کز سنگ ناله خیزد،روز وداع یاران»

مادۀ تاریخ وفات شیخ عباس محدّث قمی

سزد اندیشه کند مرد در این کون و فساد کز وجود بشری چیست خدا را منظور

گر تواند که بداند رود از این معراج بر بساطی که غرض را دمی آمد مشهور

ور نه در چاه طبیعت رود آن طور فرود کز جهنم بدر آرد سر خود چون مخمور

سره مردان نگرفتند مر این دنیا را غیر مردار که پیش خرد آمد منفور

بهره ز او اندکی از قوت گرفتند و لباس زانکه بر طاعت حق همتشان بد محصور

چون فقیهی که در این سال گذشت از گیتی غفر اللّه له باد روانش مسرور

آنکه در جمع احادیث و سپس نشر کتب کرد کوشش بسزا،راد که سعیش مشکور

مدفن و سال وفاتش ز خرد جستم گفت

«بجوار علی،عباس محدّث مقبور»

مادۀ تاریخ وفات شیخ علی روضه خوان

گوهر یکتای فضل در ده سوم ز حج آه دریغا که گفت داعی حق را بلی

حاجی بیت الحرام زائر قبر امام راثی آل عبا حائز فضل علی

بود ز نکوهش بری بل به ستایش حری برتر از اقران به علم لیک ز ثروت خلی

جملۀ ارباب فضل درخور عقدی و حل زو کف یا للاسف کوفت بصوت جلی

وفات این شیخ را سرود کلک جواد

بگفت:پیش حسین،شدی بجنّت علی

از آثار او:تخمیس موش و گربه(اثر عبید زاکانی).

تحریری در سال 1389 ق مطابق با سال 1348 ش بدرود حیات گفت

ص:471

و مدفنش در صحن مطهر حضرت معصومه علیها السّلام-جنب حوض-می باشد.

منبع

1-تاریخ تکایا و عزاداری قم 286.

سیّد جواد حسینی تنکابنی

(1305-1377 ق)

سید جواد فرزند سید عبد الباقی و نوۀ سید قاسم حسینی تنکابنی،از علمای مورد توجه رشت بود.

در سال 1305 ق در(آخوند محلّه)رامسر متولد گردید.

ایشان مقدمات را در مدارس علمیۀ رامسر تحصیل نمود،و در سن جوانی به مشهد مقدس عزیمت کرد و ادبیات را نزد میرزا عبد الجواد ادیب نیشابوری فرا گرفت،و قسمتی از سطوح را نیز تحصیل کرد.در سال 1340 ق به نجف اشرف رهسپار شد و تا سال 1359 ق نزد اساتیدی بزرگ چون:آیت اللّه شیخ شعبان گیلانی و آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی به تحصیل پرداخت و مدارج عالی را گذراند.

وی در سال 1359 ق به ایران بازگشت و در رشت(گیلان)مقیم گردید و مورد توجه عموم قرار گرفت،و در این شهر به امامت و انجام وظایف دینی و روحی همت گماشت.

مترجم له دارای اجازات اجتهاد و امور حسبی از اساتیدش بوده و نزد فرزندش سید عبد الباقی که از فضلا و نویسندگان می باشد،موجود است.

وی در روز دوشنبه /4ربیع الثّانی1377/ ق مطابق با /6آبان1336/ ش در سن 72 سالگی درگذشت،و در قبرستان حاج شیخ قم به کد(17327)مدفون گردید.

فرزندش سید عبد الباقی حسینی تنکابنی از فضلا و نویسندگان معاصر است.

وی تحصیلات عالی خود را در نجف اشرف به پایان رسانید و در تهران اقامت گزید و در دانشسرا و دبیرستانهای مرکز به تدریس و تدوین کتب درسی و همکاری با دکتر

ص:472

محمّد خزائلی اشتغال داشت و فعلا در تهران دوران بازنشستگی را می گذراند.

منابع

1-بزرگان تنکابن 301.

2-بزرگان رامسر 163(سال مرگش را 1380 ق نوشته که اشتباه است).

سیّد جواد سدیدی خلخالی

(1317-1381 ق)

سید جواد فرزند سید خالص موسوی خلخالی،نام خانوادگی اش«سدیدی» است.از تحصیل کردگان و وعّاظ معروف خطۀ گیلان و داماد سید عنایت اللّه زنجانی(پدر آیت اللّه سید احمد زنجانی)بود.

وی در سال 1317 ق در شهر خلخال استان اردبیل متولد گردید.

سید جواد پس از سپری کردن مقدمات به حوزۀ علمیۀ زنجان رهسپار شد و از دروس آیت اللّه شیخ فیّاض زنجانی استفاده نمود و حدود 15 سال در آن خطه به تحصیل و وعظ و هدایت اشتغال داشت.آنگاه به خلخال مراجعت داشت و بیشتر به خطۀ گیلان جهت انجام امور مذهبی رفت و آمد می نمود.

ایشان در سال 1381 ق مطابق با تابستان 1340 ش در سن 64 سالگی در ماسل بدرود زندگی گفت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.فرزندانش:1-سید ابو الحسن 2-حجة الاسلام سید ابو الفضل سدیدی، از فضلای ساکن کرج و متصدی یکی از دفاتر ازدواج است.وی سطح را در قم نزد علامه میرزا محمّد مجاهدی تبریزی به پایان برد،و خارج را از محضر آیات:سید حسین طباطبائی بروجردی(حدود سه سال)و سید روح اللّه خمینی(خارج مکاسب-مدت کوتاهی)بهره مند گردید.سپس به تهران رفت و از دانشکدۀ الهیات موفق به کسب لیسانس گردید.

ص:473

و یک دختر از او باقی ماند.

منبع

1-اطلاعاتی از فرزندش آقای سید ابو الفضل سدیدی،به تاریخ اوّل/بهمن1378/ ش.

سیّد جواد قمی

اشاره

(1240-1303 ق)

حاج سید جواد(نام اصلیش محمّد تقی است)فرزند علامه سید علی رضا و نوۀ سید محمّد حسینی قمی،از بزرگان و دانشمندان متقی قم بود.

تحصیلات عالی

پس از آموختن مقدمات در سن نوجوانی به اصفهان مهاجرت کرد،و از محضر علامۀ بزرگ سید محمّد باقر شفتی معروف به«حجة الاسلام»،و ظاهرا نزد شیخ محمّد تقی اصفهانی(صاحب حاشیه)نیز تلمذ کرد،آنگاه به نجف اشرف مهاجرت نمود و مدت کمی از محضر آیت اللّه شیخ مرتضی انصاری استفاده و سپس به زادگاه خود مراجعت نمود.

در«المآثر و الآثار»آمده است:سید جواد قمی،مجتهدی مسلم و مروجی مبسوط الید بود،و در نهی از منکر و منع اهل فجور قلبی قوی داشت،و در حفظ حدود شرعیه از هیچ نکته فرونمی گذاشت .مکرر به تهران آمد و صحبت شریفش ادراک شد.در فقه و اصول و رجال تصنیفات دارد.

از آثار او

1-الدرة الباهرة فی أحکام العترة الطاهرة،در دو جلد.

2-مقالید الأحکام در فقه-در شش جلد که علامه ملا محمّد کزازی بر آن در سال 1269 ق تقریظی نوشته است.

3-ینابیع الحکم در توحید و نبوت.

ص:474

درگذشت و اعقاب

وی در روز شنبه /3صفر1303/ ق به سن 63 سالگی در قم درگذشت،و در قبرستان شیخان در کنار بقعۀ زکریا بن آدم به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-علامه سید زین العابدین 2-میرزا عبد الحسین 3-علامه سید علیرضا که نمایندۀ مجلس شورای ملی از قم بود.

منابع

1-المآثر و الآثار.(درگذشت وی را در ماه رمضان نوشته،که اشتباه است)

2-أعیان الشیعة 279/4.

3-تاریخ قم 254.

4-تراجم الرجال 133/1.

5-رجال قم 98.

6-زندگانی و شخصیت شیخ انصاری 260.

7-علماء معاصرین 340.

8-فوائد الرضویه 548.

9-گنجینۀ دانشمندان 132/1.

10-لباب الألقاب فی ألقاب الأطیاب 77.

11-نقباء البشر 337/1.

شیخ جواد کبیر قمی

(-1418 ق)

شیخ جواد فرزند آیت اللّه میرزا محمّد قمی«کبیر»بیگدلی،از فضلا و اساتید بود.

وی در قم تولد یافت.پس از رشد و نما به تحصیل علوم دینی پرداخت.

ص:475

ادبیات را به خوبی فرا گرفت.سطح را نزد حضرات آیات:شیخ عباسعلی شاهرودی،شیخ عبد الجواد سدهی جبل عاملی و سیّد شهاب الدّین مرعشی به پایان رساند.دروس خارج و علوم عقلی را از محضر بزرگان حوزه استفاده نمود.

سپس به تهران رفت و تا آخر عمر آنجا زیست.

آثار قلمی چندی در علوم فقه و فلسفه از خود به یادگار گذاشت.

کبیر در سال 1418 ق در تهران بدرود حیات گفت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان بهشت معصومه به خاک سپرده شد.

منابع

1-آینۀ دانشوران 380.

2-اطلاعات متفرقه.

شیخ جواد کره رودی اراکی«مشایخی»

اشاره

(1290-1376 ق)

حاج شیخ جواد فرزند علامه شیخ جلال الدّین و نوۀ علامه شیخ اسد اللّه کره رودی اراکی،معروف به«واعظ»و ملقب به«مشایخی»از فضلا و وعّاظ نامی ساکن تهران بود.

جدّش شیخ اسد اللّه فرزند عبد المجید کره رودی،عالمی زاهد و صاحب کمال و از نعمت دانش و خوشنویسی نیز برخوردار بود.او هنگام زیارت عتبات عالیات در نجف اشرف رحلت نمود و در قبرستان وادی السلام

ص:476

مدفون گردید.

پدرش شیخ جلال الدّین،فردی اهل خبره و اطلاع و دارای استعداد ممتاز بود.

او پس از سپری کردن سطح نزد پدر خود در کره رود،رهسپار تبریز شد.در آن سامان به مدت هشت سال مشغول فراگیری فقه و اصول بود.پس از نیل به مدارج عالی به کره رود مراجعت کرد و به تدریس و سایر امور مذهبی اشتغال ورزید.

مرگش در حدود سال 1335 ق در حدود سن 65 سالگی در کره رود اتفاق افتاد و پیکرش در قبرستان«درگوشه»آن منطقه مدفون گردید.

شیخ جواد در سال 1290 ق در کره رود اراک تولد یافت.

وی مقدمات را در زادگاهش آموخت و در سال 1306 ق به کنگاور-استان کرمانشاه-رفت و مدت دو سال نزد علامه ملا محمّد باقر کره رودی استفاده نمود.

در سال 1308 ق وارد نجف اشرف شد و از محضر آیات:آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی و شیخ الشریعۀ اصفهانی بهره مند شد.وی در صدر مشروطیت به ایران بازگشت و سالی چند در بروجرد توقف نمود.آنگاه به اراک رفت و به وعظ و هدایت پرداخت.و سرانجام به تهران منتقل گشت،و سال آخر عمر هم در قم زیست.

علامه شیخ مجتبی عراقی در کتاب خود«علماء گمنام»درباره اش چنین می نویسد:

آقای حاج شیخ جواد فرزند حاج شیخ جلال الدّین کره رودی اراکی معروف به «واعظ»دارای استعداد و حافظه قوی بوده،و در سن نه سالگی جامع المقدمات را نزد مادر بزرگ(سیده حمیده)تمام کرده،و شروع به خواندن سیوطی و حفظ الفیه کرده،و در سن شانزده سالگی به منظور تشرف به نجف حرکت می نماید و مدت دو سال در کنگاور زیر نظر مرحوم آخوند ملا محمّد باقر استفاده نموده سپس راه عتبات عالیات را پیش گرفته و مدتی در نجف اشرف در خدمت اساتید و بزرگان فن به مرتبه عالیه از علم رسیده و درک فنون اصول و فقه نموده،و بعد از مدتی توقف

ص:477

در نجف حادثه مشروطه و استبداد پیش آمد می کند و تکلیف شرعی خود را در متابعت و پیروی از منویات مرحوم آیت اللّه خراسانی دانسته،و در اثر خوبی بیان و حسن خطابه به(لسان الآخوند)در بین اقران مشهور می شود،و سپس بعد از عزیمت از نجف اشرف و توقف چند سالی در بروجرد به سلطان آباد آمده و به طرف داری از مشروطه ادامه می دهد تا آنجا که مشروطه به ثمر می رسد و معلوم می شود که دست بیگانگان در آن دخالت داشته به کلی خود را کنار کشیده و به تهران منتقل می گردد و در درس و بحث مرحوم حاج آقا محسن عراقی شرکت می نماید،و در سالهای آخر عمر،قلیل المعاشره زندگی کرد،و گاهی به قم مسافرت می نمود،روزی در مجلس آیت اللّه بروجردی قدّس سرّه صحبت از شرح صحیفه سجادیه تألیف سید علی خان پیش می آید،شیخ عرض می کند:من دارم و تصحیح نموده ام و به شما تقدیم می دارم،سپس این شعر را قرائت می کند:

آدمی زاده نادان به چه ماند دانی نسخه معتبر خوش خط بسیار غلط

و پس از چندی که کتاب را می فرستد،عبارتی که به عنوان هدیه در حاشیه صفحه اوّل نوشته بود جلب نظر آیت اللّه بروجردی را نموده و به اطرافیان خود می فرماید:آیا دیگر دستی تربیت می شود که این طور عبارت بنویسد؟

مترجم عالیقدر کتابهای نفیسی از خطی و چاپی تهیه نموده بود،و به سبب آشنایی و دوستی با علامه حاج شیخ عبد الحسین امینی نجفی(رضوان اللّه علیه) تمام کتابها را به مکتبة الامیر در نجف اشرف که آقای امینی تأسیس نموده بود اهداء کرد،و از سرنوشت آنها بعد از حادثه بعثی عراق اطلاعی در دست نیست.

در سالهای آخر زندگی رهسپار شهر مذهبی قم گردید و درس اخلاقی شروع نمود که مورد توجه خاص و عام شد و از متصدیان امور تقاضای دفن زیر آسمان در قبرستان شیخان را داشت،و در سال 1336 شمسی از دنیا رحلت نموده فرحمة اللّه علیه،و طبق تقاضا و میل شخصی در زاویه شمال شرقی شیخان قم مدفون شد،

ص:478

و متأسفانه پس از چندی که یکی از معاریف را در جنب قبرش دفن کردند و مقبره ای برایش بنا نهادند،قبر این عالم بزرگوار در گوشه آبدارخانه قرار گرفت،و برحسب دستور حضرت آیت اللّه نجفی مرعشی قدّس سرّه در لوحه قبرش این عبارت درج شد:

(الذی وصل نسبه إلی حارث الهمدانی صاحب أمیر المؤمنین علیه السّلام).

نامبرده در روز یکشنبه /30ذی الحجه1376/ ق مطابق با /6مرداد/ 1336 ش در سن 86 سالگی در قم درگذشت و در قبرستان شیخان-جوار مزار شیخ محمّد حسین فاضل تونی-مدفون گردید-.

فرزندانش:1-مرحوم نجم الدّین 2-مرحوم حسن 3-مرحوم حسین 4-آقای مجد الدّین،فرهنگی بازنشسته و ساکن تهران است 5-آقای نور الدّین،بازنشسته ادارۀ ثبت و ساکن تهران است.و نه دختر که حجة الاسلام سید فخر الدّین فرزند آیت اللّه سید محمّد حسین رضوی کاشانی داماد روحانی اش می باشد.

منابع

1-اطلاعاتی از استاد سخن حجة الاسلام شیخ محسن مشایخی،به تاریخ عصر پنجشنبه /20 صفر1421/ ق.

2-علماء گمنام 213.

3-اطلاعاتی از مجد الدّین میانجی،که متن نوشتارش در زیر تقدیم می گردد:

سرور ارجمند جناب آقای عبد الحسین جواهر کلام دامت توفیقاته

با عرض سلام و تقدیم صمیمانه ترین مراتب اخلاص و ارادت توفیقات آن وجود شریف را از درگاه خداوند متعال مسئلت می نماید.متعاقب مذاکرات تلفنی در مورد تقدیم یک قطعه عکس مرحوم والد و استعلام از کیفیت و شرح زندگی آن مرحوم متذکر می گردد که از نظر موقعیت علمی حقیر را صلاحیت و یارای اظهار نظر نیست بلکه آنچه از ارباب فضل و اصحاب صحنه شخصیت های علمی شنیده ام به عرض می رسانم به استناد و اقوال بزرگواران دانشمندان حوزوی هم

ص:479

عصر آن مرحوم صرف نظر از نصیب کافی در فصاحت و سایر علوم الهی در موضع تسلط و تبحّر بر ادبیات عرب در جهان اسلام منحصر به فرد و بی نظیر بوده اند به طوری که اکثر کتب علمی و خطی کتابخانه مجلس شورای ملی سابق وسیله آن مرحوم تحشیه و تصحیح گردیده و همچنین قرآن و صحیفه سجادیه و نهج البلاغة کتابخانه مذکور مورد اصلاح گردیده-در مورد خصیصه های احوال عرفانی آن مرحوم باید عرض کنم بعد از فوت چنین حقیر در محضر فیلسوف شهیر استاد مطهری معارف تلمذ داشتم حضرتش یک قطعه عکس مرحوم والد را طلب فرمودند که این عکس را با جالبترین قاب در یک بزرگ زیب کتابخانه خویش قرار دادند که سالگرد آن مرحوم بوسیله صدا و سیما در اطاق کتابخانه قابل رویت است و پیوسته اظهار می فرمودند که ولایت شیخ بی نظیر بود به طوری که با شنیدن نام اقدس مولا امیر المؤمنین علیه السّلام و حضرت سید الشهداء علیه السّلام منقلب و با گریه خویش را تسکین می داد-از مال دنیا بنا بر قول مرحوم حجة الاسلام فلسفی که در منبر ختم آن مرحوم اعلام نمود فرمود مرحوم شیخ از مال دنیا فقط صاحب مهر نماز بود و هیچ اندوخته نداشت و از برکات معنوی و الهی 86 سال عمر خدمت خالصانه به درگاه سید الشهداء و ترویج و اشاعه فضائل و کمالات خاندان عصمت و طهارت غرق در صفای فضیلت و رحمت الهی گردید-دوران تحصیل علوم الهیه را به هم زمان با حضور حضرت آیت الله العظمی بروجردی و سایر آیات عظام در محضر آیت اللّه آخوند ملا کاظم خراسانی طی نمود-2 سال آخر حیات کلیه کتب علمی خویش را اعم از خطی و غیره تقدیم مکتبة الامیر نمود و آن مرحوم پس از تقدیم کتب مجددا تعداد 180 جلد کتاب تهیه فرمود که بنا بر وصیت در معیّت مرحوم اخوی بزرگ به محضر شریف مرحوم آیت الله العظمی حاج شیخ عبد الحسین امینی صاحب «الغدیر»شرفیاب شدیم و این تعداد کتب را که در دو سال آخر حیات تهیه فرموده بود تقدیم کردیم لازم است که تعبیر مرحوم آیت اللّه امینی را خدمت شما عرض کنم پس از آنکه شرح مبسوطی در اصالت ولایت و اخلاص مرحوم والد بیان فرمود

ص:480

حین بیان فرمود که مرحوم شیخ بهترین و مؤثرترین مشوق و محرک من بود در تأسیس مکتبة الامیر.فرمودید اطلاعاتی از تعداد فرزندان آن مرحوم تقدیم کنم، دارای 14 اولاد 5 پسر و 9 دختر بودند که از آنها دو پسر و 5 دختر در قید حیات هستند-از دامادهای آن مرحوم دو نفر در کسوت شریف روحانیت بودند به نام سید فخر الدّین رضوی فرزند آیت اللّه حاج سید محمّد حسین رضوی که در زمان رضا خان به علت محدودیت مانند بسیاری از شخصیت های روحانی از کسوت روحانی محروم شدند و دیگری حجة الاسلام و المسلمین حاج سید حسین کاشانی که در سن 98 سالگی در جوار رحمت حق قرار گرفت و در طول حیات به وعظ و خطابه و از ذاکرین مشهور درگاه سید الشهداء علیه السّلام بود.

نظر به اینکه در مکالمه تلفنی فرمودید آنچه از اوضاع و احوال زندگانی مادی و معنوی مرحوم والد است عرض کنم بطور مختصر آن مقدار که مربوط به شخصیت علمی و عرفانی آن مرحوم بود از قول صاحب نظران منقول و آنچه که ارتباط یا آگاهی و آشنایی عینی خویش در طول درک سعادت ملازمت در محضر حضرتش را بخاطر داشتم بالاختصار تقدیم نمودم حال در صورت نیاز و صلاحدید آن جناب آنچه لازمه درج در کتب دست تهیه است انتخاب فرمایید این مختصر با انضمام یک قطعه عکس آن مرحوم تقدیم می دارم.

غلام درگاه علوی-مجد الدّین میانجی

میرزا جواد ملکی تبریزی

اشاره

(-1343 ق)

میرزا جواد ملکی فرزند حاج میرزا شفیع تبریزی،عارفی کامل و عالمی عامل و سالکی واصل و فقیهی گرانقدر بود.

وی در تبریز متولد شد و به خاطر انتساب او به خانوادۀ«ملک التجّار»به «ملکی»معروف گردید.

ص:481

تحصیلات

ملکی در تبریز پس از تحصیل مقدّمات و سطوح در حدود سال 1295 ق به نجف اشرف عزیمت کرد.

استاد ایشان در فقه حاج آقا رضا همدانی صاحب«مصباح الفقیه»و در اصول ملا محمّد کاظم خراسانی و در حدیث و درایه میرزا حسین نوری بوده است.

آن بزرگوار در عرفان و اخلاق و سلوک از محضر ملا حسین قلی همدانی(شوندی)بهره برده و حدود چهارده سال از محضر آن بزرگمرد استفاده کرد و در سال 1320 ق به ایران آمد و در تبریز سکنی گزید،و به ترویج احکام و تهذیب نفوس پرداخت.

علامه ملکی در سال 1329 ق به علت نامساعد بودن اوضاع تبریز که مقارن با انقلاب مشروطه بود به قم مهاجرت نمود،و در تشکیل حوزۀ علمیّۀ فعلی که به همّت حاج شیخ عبد الکریم حائری تأسیس شد،نقش بسزایی داشت.ایشان وقتی به قم تشریف آوردند مشغول تدریس فقه و اخلاق و انجام دادن سایر وظائف شدند.عنوان درس فقه ایشان«مفاتیح»ملا محسن فیض بود.ایشان دو جلسۀ اخلاق،یکی در منزل برای خواص و دیگری در مدرسۀ فیضیّه برای عموم نیز داشت.

عبادت و تهجد

ملکی،نماز جماعت را در مسجد بالاسر حضرت معصومه علیها السّلام و گاهی در مدرسۀ فیضیه اقامه می کردند.وی به تمام معنا اهل عبادت و تهجّد بود و از گریه کنان زمان خویش محسوب می شد.سه ماه رجب،شعبان و رمضان را به طور

ص:482

متوالی روزه می گرفت.و در قنوت نمازهای نافله مکررا این بیت را که از حافظ شیرازی است می خواند:

ما را ز جام بادۀ گلگون خراب کن زان پیشتر که عالم فانی شود خراب

ایشان در کتاب شریف«اسرار الصلاة»می فرمایند:

اقول:لا تکن کافرا بهذه الاخبار و انی اشهد اللّه انّی أعرف من المتهجّدین من کان یسمع من یوقظه و ینادیه وقت تهجّده فی اوائل امره بلفظة آقا فیقوم لورده.

یعنی:این روایات را بپذیر و انکار مکن،خدا را شاهد می گیرم که من از متهجّدین و شب زنده داران کسی را می شناسم که به هنگام سحر صدای فرشته ای که او را بیدار می کند می شنود،فرشته با لفظ«آقا»به او خطاب می کند و آن شخص با این سخن بیدار می شود و به نماز شب می ایستد.

تصوّر می شود این شخص که با صدای فرشته برای اقامۀ نماز شب در سحرگاهان از خواب برمی خیزد خود میرزا جواد آقاست که برای پرهیز از توهّم خودستایی،این حقیقت را بدین عبارت بیان کرده است.

در مقام و منزلت او همین بس که فقیه نامدار شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی با اینکه از نظر علمی و عملی دارای مقامی بلند و والا بوده است،طی نامه ای از میرزا جواد دستورالعملی می طلبد و ایشان هم در نامۀ کوتاهی،مطالب سودمند و ارزنده ای برای غروی می نویسند.

تألیفات

از ملکی،آثار ارزشمندی به یادگار مانده است که بدانها اشاره می گردد:

1-رسالۀ لقاء اللّه یا السیر الی اللّه،که به همّت آقای سید احمد فهری ترجمه شده است.

2-اسرار الصلاة،این کتاب به زبان عربی است و اخیرا آقای رجب زاده آن را به

ص:483

فارسی ترجمه کرده است.

3-المراقبات یا اعمال السنة،این کتاب نیز به زبان عربی نوشته شده است.

4-رساله ای در حجّ.

5-ایشان در فقه،کتابی نوشته اند که هنوز طبع نشده است.ملکی در پایان کتاب مرقوم فرموده است که:

«تم الجزء الاوّل من کتاب النکاح و یتلوه الجزء الثانی و اوله الولایة بید المذنب العاصی،اسیر الآمال فی یوم السابع عشر من شهر المظفر و قد مضت من الهجرة النّبویة الف و ثلاث مائة و اثنا عشر سنة فی مشهد الغرّی».

و در پشت کتاب نوشته شده:

«لا یخفی انّ هذه الوجیزة من تصنیفات حضرة مولانا العلاّمة حجة الاسلام، ملاذ الاعلام،باب الفتاوی و الاحکام،آیة الملک العلاّم صاحب نفس الزکیّة العبد الصالح الحاج میرزا جواد التبریزی(متّع اللّه الاسلام و المسلمین بطول بقائه) کتبه فی عنفوان شبابه بمشهد ولیّ ربّ العالمین امیر المؤمنین(ارواح العالمین فداء) فی شهر شعبان.

6-حاشیۀ فارسی بر«غایة القصوی»در ترجمۀ«عروة الوثقی».محدّث قمی عروة الوثقی را به فارسی ترجمه کرده و آن را«غایة القصوی»نامیده است.حاج میرزا جواد حاشیه ای به زبان فارسی بر غایة القصوی نوشته که گویا چاپ نشده است.

داستانهایی از او

در محضر حجت خدا(عجل اللّه فرجه)

1-یکی از شاگردان خاصّ میرزا جواد می گوید:

«شبی در شاهرود خواب دیدم که در صحرایی حضرت صاحب الامر علیه السّلام با جماعتی تشریف داشتند و گویا به نماز جماعت ایستاده اند.نزدیک رفتم که جمال

ص:484

مبارکش را زیارت کنم و دست شریفش را ببوسم،شیخ بزرگواری را دیدم که در کنار آن حضرت،و آثار بزرگواری و وقار از سیمایش پیدا بود.هنگامی که بیدار شدم دربارۀ آن شیخ فکر کردم و در اندیشۀ این معنا رفتم که او کیست که تا این اندازه به امام عصر(ارواح من سواه فداه)مربوط و نزدیک است.برای یافتنش به مشهد مشرف شدم.وی را ندیدم،تهران آمدم،به او برخورد نکردم،به قم مسافرت کردم در مدرسۀ فیضیه او را در یکی از حجره ها مشغول تدریس دیدم.پرسیدم این آقا کیست؟گفتند:آقای حاج میرزا جواد ملکی است.خدمتش رسیدم،از من تفقّد زیادی کرد و فرمود:کی آمدی؟گویا مرا دیده و شناخته و از قضیّه آگاهند.ازآن پس ، ملازمتش را اختیار کرده و او را چنان یافتم که دیده بودم و می خواستم».

تجرد روح

2-در رسالۀ«لبّ اللّباب»آمده است که میرزا جواد می گوید:

«روزی استاد،ملاّ حسین قلی همدانی به من فرمود:مقام تربیت فلان شاگرد به عهدۀ شماست.آن شاگرد همّتی فراوان داشت و عزمی راسخ.مدّت شش سال در مراقبت و مجاهدت کوشش کرد،تا به مقامی رسید که قابلیت محضه بود برای ادراک و تجرّد نفس.خواستم این سالک راه سعادت به دست استاد بدین فیض نائل،و به این خلعت الهیّه مخلّع گردد.او را با خود به خانۀ استاد بردم و پس از عرض مطلوب،استاد فرمودند:اینکه چیزی نیست.و فورا با دست خود اشاره کردند و فرمودند:تجرّد مثل این است.آن شاگرد می گفت:فورا دیدم که از بدنم جدا شده ام و در کنار خود،موجودی را مانند خود مشاهده می کنم».

صبر و شکیبایی

3-حاج میرزا جواد پسری داشته که شمع فروزان شبستان خانواده بود.در روز عید غدیر که ایشان در منزل جلوس کرده و قشرهای مختلف مردم به زیارتشان

ص:485

می آمده اند،خادمۀ منزل کنار حوض خانه می آید و ناگاه چشمش بر پیکر بی جان پسر می افتد و بی اختیار فریاد می زند.اهل خانه که از اندرون با صدای خادمه بیرون می آیند،و با این منظرۀ دلخراش مواجه می شوند،همه بی اختیار فریاد می کشند و شیون سر می دهند.

ملکی ناگاه متوجّه صدای شیون می شود،از اتاق خود بیرون می آید می بیند جنازۀ پسرش کنار حوض گذاشته شده است،رو به زنها کرده و خطاب می کند:

ساکت!همگی سکوت می کنند و سکوت همچنان ادامه می یابد،تا آنکه ملکی از همۀ مهمانان پذیرایی می کند و طبق معمول هرساله،عدّه ای از آنان نهار را در منزل ایشان صرف می کنند.پس از پایان یافتن غذا که عازم رفتن می شوند به چند نفر از خواصّ مهمانان می فرماید:شما اندکی تأمّل کنید،با شما کاری دارم،و آن گاه که سایر مهمانان بیرون می روند،ماجرا را برای آنان بازگو می کند،و از آنان برای مراسم تجهیز فرزند از دست رفته کمک می گیرد.

این داستان گذشته از آنکه حاکی از اعلا درجۀ مقام رضا و تسلیم آن بزرگوار است،نشانگر قدرت روحی و نیروی تصرّف او در نفوس دیگران نیز هست.

تشکر از مخلوق

4-یکی از کسانی که ملکی را زیارت کرده و از او بهره برده می گوید:

«حاج میرزا جواد روزی پس از پایان درس،عازم حجرۀ یکی از طلبه ها که در مدرسۀ دارالشفاء بود،شده و من در خدمتش بودم.به حجرۀ آن طلبه وارد شد و پس از به جای آوردن مراسم احترام و اندکی جلوس برخاست و حجره را ترک گفت.

هدف از این دیدار را پرسیدم،در پاسخ فرمودند:شب گذشته هنگام سحر،فیوضاتی بر من اضافه شد که فهمیدم از ناحیۀ خودم نیست و چون توجّه کردم دیدم این آقای طلبه است که به تهجّد برخاسته و در نماز شبش به من دعا می کند و این فیوضات، اثر دعای اوست،این بود که به خاطر سپاسگزاری از عنایتش به دیدارش رفتم».

ص:486

تهجد در دل شب

5-حجة الاسلام یزدی که در بیرونی ملکی می نشست می گوید:

«آن مرحوم شبها که برای تهجّد برمی خاست،مدّتی در رختخواب ضمن اجرای دستورات و آداب برخاستن از خواب،از قبیل سجده و دعا،گریه می کرد.

سپس به صحن منزل می آمد و به اطراف آسمان نگاه می کرد و آیات«انّ فی خلق السموات و الارض...»را می خواند و سر به دیوار می گذاشت و مدتی گریه می کرد، آنگاه برای وضو گرفتن آماده می شد و در کنار حوض می نشست و مدّتی گریه می کرد،و پس از وضو ساختن چون به مصلاّیش می رسید و مشغول تهجّد می شد ایشان گریه های طولانی در نمازها و مخصوصا قنوت ها داشته تا آنجا که بعضی ایشان را جزو بکائین عصر به شمار آورده اند».

شاگردان

1-سید روح اللّه خمینی.

2-آخوند ملا علی معصومی همدانی.

3-سید محمود یزدی(متوفای 1378 ق).

4-سید کاظم شریعتمداری.

5-سید جعفر شاهرودی.

6-سید حسین فاطمی قمی.

7-سید مهدی کشفی بروجردی.

8-شیخ حسن لنکرانی(متوفای 1361 ق)،از شاگردان نجف اشرف ایشان بود.

9-شیخ عباس تهرانی.

10-سید احمد لواسانی.

11-شیخ محمّد علی عراقی.

12-شیخ فاضل لنکرانی(قفقازی).

ص:487

13-میرزا عبد اللّه شالچیلار تبریزی.

درگذشت

میرزا جواد در روز یازدهم/ذی الحجه1343/ ق دار فانی را وداع گفت.قبر شریف او در قبرستان شیخان قم نزدیک مقبرۀ میرزای قمی واقع شده و همواره مزار اهل دل است.

ماده تاریخ درگذشتش به عربی جمله«رفع العلم و ذهب الحلم»است و به فارسی این مصراع: «از جهان جان رفت و از ملّت پناه»

از او فرزندی بود به نام میرزا محمّد علی که در زمان حیات خود وفات کرد.

میرزا جواد برادری داشت به نام حاج محسن ملک که در سال 1347 ق درگذشت و در جوار مزار برادرش در شیخان مدفون گردید.

منابع

1-آثار الحجة 26/1.

2-آینۀ دانشوران 141.

3-الاجازة الکبیرة 36.

4-الذریعة 47/2.

5-أعیان الشیعة 254/4(سال وفات ایشان را 1344 ق دانسته است).

6-تاریخ قم 256.

7-ریحانة الأدب 397/5.

8-علمای معاصرین 137(سال مرگش را 1344 ق دانسته که اشتباه است).

9-فهرست کتابخانۀ آستان قدس رضوی 559/6(فوتش را 1345 ق قید کرده که اشتباه است).

10-گنجینۀ دانشمندان 231/1.

11-مؤلفین کتب چاپی 417/2.

12-نقباء البشر 329/1.

ص:488

سیّد جواد نجومی کرمانشاهی

اشاره

(ح 1303-1387 ق)

زندگینامۀ علامه نجومی به قلم فرزند ارجمند و دانشمندش جناب آقای سید مرتضی نجومی(دام ظله)در فصلنامۀ چلیپا تحت عنوان«یاد یاران»چاپ شده است.و ما با اندک تصرف و ویرایشی در اینجا نقل می کنیم.امید است مورد پسند و استفاده قرار گیرد:

هنر و هنرمندان

از علمای هنرمند و نسخ نویسان بسیار عالی دیار ما در قرن حاضر آیت اللّه سیّد جواد نجومی است،که اهل هنر او را چون:نیریزی عصر و وصال زمان می دیدند.

هنرمندان گوشه و کنار کشور همیشه هنرمندانی مظلوم بوده اند.و هنر ارزنده و والای آنان محصور و محبوس گوشه و کنارها بوده است.آنان که در شهرهای بزرگ و پایتخت کشور و همنشین مورّخین و مترجمین بوده اند،نامشان ثبت و ضبط شده و دیگران گمنام مانده اند.و راستی باید خداوند را بر صنعت چاپ و نشر زمان شاکر و سپاسگزار بود،که هنر را از زوایا بیرون آورده و در گسترش فرهنگ ارزنده کشور به جلو آورده است.

در خیلی از شهرستانهای ایران خاندانهایی بوده و هستند که مهد علماء دانشمندان و هنرمندان بودند،و اکنون هم ریشه های آن فضل و هنر و تقوی و دیانت در آنها دیده می شود.یکی از این خانواده ها(خاندان نجومی)در کرمانشاه است،که شاید قریب دویست سال قبل بزرگان آنان از مشهد و سمنان به آنجا منتقل شده و در طول این مدت هم،چه در سلک علما و اهل دیانت و تقوا و چه در رشتۀ هنرهای مختلف مخصوصا نقاشی و خوشنویسی افراد زیادی داشته اند،که یکی از آنان عالم متّقی بزرگوار و عارف فرزانه گرانقدر آیت اللّه سیّد جواد نجومی(والد حقیر)است.

ص:489

ویژگیهای ایشان

آن جناب به راستی مجسّمۀ تقوا و نمونۀ کاملی از ورع و پارسایی بود،و از آنانی بود که طول عمر شریفش نشست و برخاست،رفت و آمد و رفتار و کردارش برای رضایت حضرت حقّ متعال و به دور از هرگونه تزویر و تدلیس بود،بدانسان که خیلیها از صلابت عقیده و استواری کلام و سلیقه اش توانایی تقابل و همپایی با او را نداشتند و چه بسا که با داشتن مریدان بسیار در برابر حقیقت و واقعیت او زبان به اعتراف و قصور می گشودند،و به صدق و صفا بر صدق و صفای او آفرینها می گفتند،و همین نفسیات قدسیه و ایمان صادق سبب شد که آن جناب ذوق هنری خود را به سوی خط،به ویژه خط«نسخ»معطوف دارد.همان طور که گفته شد،این خاندان از ذوق هنری بالایی برخوردار بوده و هستند و هرکدام ذوق و حال خود را در گسترۀ هنری به جلوه درآورده اند،امّا توجّه آن جناب به قرآن کریم و ادعیه و احادیث ائمۀ طاهرین علیهم السّلام سبب بود تا به خط نسخ بگراید و به کتابت آنها بپردازد.

بنده بسیار کم دیدم که در سیاه مشقهایش عباراتی فارسی یا عربی غیر قرآن و ادعیه نوشته باشد.زندگی علمی و دینی و تدریسی و اجتماعی ایشان اقتضای کتابت قرآن کامل و کتب ادعیه و احادیث را نمی کرد،امّا گهگاه به قطعه نویسی یا به سیاه مشق می پرداخت.

پدری دانشمند و هنرمند

آیت اللّه سیّد جواد حسینی فرزند آیت اللّه فقید سعید میرزا اسماعیل نجومی است(که از علمای بزرگ و محقّقین دورۀ خود و از شاگردان مبرّز شیخ حسین فاضل اردکانی در کربلا بوده است.جزوات بسیاری از تقریرات اصول او موجود است.نمونه های خط نسخ،رقاع و شکسته که از وی به یادگار مانده بسیار شیرین و استادانه است).

از پیرمردان محترم شهر(حاج سید مرتضی سامنی)که شاگرد خط نستعلیق او

ص:490

بوده اند شنیدم که:نستعلیق را بسیار خوب می نوشته و برای جمعی از علاقه مندانش سرمشق می زده است.امّا ناچیز خط نستعلیق او را تاکنون ندیده ام، یا اگر در مرقّعات و البومها دیده باشم سندی نیست که خط ایشان باشد.میرزا اسماعیل چون برادرش«میرزا رضای منجّم باشی»در خط نسخ شاگرد میرزا محمّد علی کرمانشاهی(خوشنویس)و در خط شکسته شاگرد حاج میرزا بابای کرمانشاهی خوشنویس شکسته بوده است.در هر صورت پدران آن جناب تا زمان صفویه همه از علمای محترم و اتقیای بزرگوار بوده،و جد اعلای آنان میر محمّد تقی رضوی مشهور به«میرخدائی »است که ظاهرا در قبرستان قتلگاه(باغ رضوان) مشهد مدفون است(نه در کوچه قبر میر،مشهد زیرا:آن میر،میر محمّد تقی مشهدی معروف به«میرشاهی »است).

میرزا اسماعیل در 1255 ق متولّد و در 1318 ق به رحمت ایزدی پیوستند،و در قبرستان کرمانشاه در کنار راه قوافل کربلای معلاّ مدفون گردیده است.خود وصیّت کرده بود مرا در این مکان دفن کنید باشد همیشه بر سر قبرم غبار قدم زائران کربلا نشسته باشد.

سال صحیح تولد

سیّد جواد نجومی به هنگام فوت پدرش 15 سال داشته است.پس تولّد ایشان 1303 ق است،و تاریخ 1305 که بر سنگ مزار ایشان نوشته شده اشتباه است.

علاّمۀ بزرگوار آیت اللّه شیخ محمّد حسن علاّمی که از اکابر عصر و اعاظم شاگردان محقّق ملا محمّد کاظم خراسانی و ضیاء الدّین عراقی بود می فرمود:تولّد ایشان 1303 ق و آنان هر دو با هم بزرگ شده و نشانی های صحیح بر این مطلب می فرمودند.

تحصیلات

باری سیّد جواد 15 سال را با والد متقی عارف زاهد عابد و هنرمند خود

ص:491

گذرانده است.همان سالها پایه های اعتقادی و علمی و هنری را برای او بنیان نهاده بود.مراحل تدریجی علوم صرف و نحو و معانی بیان و فقه و اصول را نزد علمای محترم و محقّق کرمانشاه فرا گرفت،و از نظر تقوا و جدّیت در تحصیل نزد اساتید و علمای محترم و بسیار مورد علاقه و محبّت آنان،که همگان بر فضیلت و شایستگی او معتقد و معترف بودند.مدّت شش ماهی هم برای استفاضه از محضر اعلام محقّقین عتبات عالیات در آن اماکن شریفه مشرّف می گردد،اما گرفتاریهای گوناگون زندگی توفیق اقامت دائم را به او نمی دهد،لذا به زادگاه خود بازگشته و بازهم نزد علمای محقّق و مجتهدین صاحب نظر شهر به استفاضه می پردازد،و خود نیز علی الدّوام به تدریس اشتغال داشته است.اواخر تحصیل آن جناب نزد آیت اللّه و مجتهد صاحب نظر حاج شیخ حسن علاّمی بوده است.

صاحب کتاب«سردار کابلی»از آیت اللّه علاّمی نقل می کند که می فرموده است:«اگر کسانی که من می شناسم مجتهدند،سیّد جواد سیّد المجتهدین است»و این کلام علاّمی بدان جهت بوده است که او در اصول قائل به تجزّی در اجتهاد نبوده است و لذا خیلی از مجتهدین متجزّی در اجتهاد نبوده است و لذا خیلی از مجتهدین متجزّی را قریب الاجتهاد می دانسته است.بین این دو بزرگوار حاج شیخ حسن علاّمی و سیّد جواد،صداقت و صفای دائمی در طول عمرشان برقرار و از کودکی تا به هنگام وفات هر دو این مهر و محبّت استوار بود.

سیّد جواد چنان در ملکات تقوا و فضائل اخلاقی راسخ بود که خیلیها دربارۀ او ارادتی بیش از معمول داشتند،و او را در صفای نفس و قداست باطن صاحب نفس مؤثر می دیدند و برای او فضائلی معنوی قابل بودند،و به راستی که او در این عصر نمونه ای از گذشتگان صالح بود.

در وادی خط

سیّد جواد از اوایل بلوغ و جوانی خط نسخ را نزد خوشنویسان شهر آموخته،و

ص:492

نزد حاج محمّد صالح کلهر آن را به کمال رسانده بود.حاج محمّد صالح کلهر از محترمین خاندان حاجی زادگان کرمانشاه و از افتخارات ایل کلهر است.قطعه ای از همین حاج محمّد صالح نزد حقیر است که به تاریخ 1273 ق نوشته و به پدرم گفته بود،آن را در 14 سالگی نوشته است و به راستی اگر آن را در وسط گذارده و اطراف آن را قطعه هایی از میرزای نیریزی،شاملو پرتو،ملا علی عسکر ارسنجانی،سیّد محمّد بقاء شرف المعالی،وصال و وقار فرزند وصال بچینند می بینند دست کمی از این اساتید معروف و بنام نداشته است.

آیت اللّه نجومی از نظر علاقه به خط خوش تعدادی قطعات شیرین به خطوط اساتید فن داشتند،که هم اکنون بحمد اللّه و المنه نزد حقیر موجود است.آن جناب قریب سی و پنج سال در مسجد نوّاب کرمانشاه به اقامۀ جماعت پرداخت،و خیلی از اتقیای شهر به ایشان اقتداء می نمودند و در طول این مدّت بسیار کم بود اجازه دهد در رفت و آمدش مریدان و علاقمندانش با او باشند،و در تمام طول عمر خود اجازه ندادند دستش را به عنوان آقائی ببوسند و نه کفشش را جلوی پایش جفت کنند.

درگذشت

آیت اللّه نجومی پس از عمری قدس و تقوا در شب چهارشنبه هجدهم/مرداد 1346/ ش مطابق با دوم/جمادی الاول1387/ ق ساعت ده و ده دقیقه بعد از ظهر سه شنبه هفدهم مرداد در سن 83 سالگی به رحمت ایزدی پیوست،و همان شب جسد مبارک آن مرحوم را غسل دادند و در مسجد حاج محمّد تقی اصفهانی تا صبح به امانت گذارده،و صبح با تشییعی کم نظیر در سطح شهر به روی دوش اهالی حمل و سپس به آرامگاه ابدی آن مرحوم در قبرستان ابو حسین در قم حجرۀ مخصوص علما نقل و مدفون گردیدند.

علاقۀ عجیب مردم به ایشان چه در حال حیاتشان و چه در تشییع و مجالس

ص:493

فاتحه،و حتّی بعد از سالها وفاتشان نشانۀ ارادت شدید آنان به آن مرحوم،و دلیلی بزرگ بر تقدّس و طهارت نفس و بزرگواری ایشان بود.خداوند متعال آن مرحوم را در کنف رحمت و لطف خویش با آبای کرام و اجداد طاهرینش محشور و مبعوث بفرماید.

سیّد جواد دارای کتابخانه ای بود که قریب هزار جلد کتاب در آن گرد آورده شده بود،که بیش از دویست جلد آن مخطوطات موقوفه بر خاندان و اولاد بود.آن کتابخانه به لطف الهی بر جا و اکنون قریب ده هزار جلد کتاب در آن گرد آمده است.

از آن جناب سه پسر و پنج دختر و نوادگان و نبیره ها باقی مانده است،که جز استاد فقید سعید پسر هنرمندشان مرحوم سیّد ابو الحسن نجومی بقیه همگی در قید حیات و بحمد اللّه با احترام به زندگی خویش ادامه می دهند.

منابع

1-فصلنامۀ چلیپا،سال اول،شمارۀ اول،سال 1370 ش،ص 54.

2-کرمانشاهان«باختران»504/1.

میرزا جواد والاناصر سردرودی

(ح 1310-1389 ق)

از فضلای سردرود تبریز بود.در آن منطقه به امور مذهبی و اجتماعی می پرداخت.نمایندگی و وکالت های شرعی از آیت اللّه سیّد محمّد کاظم طباطبائی یزدی و بیشتر علمای بعد از ایشان،دریافت کرده بود.نامبرده همواره مورد توجه سایر مردم و اعتماد علما قرار گرفته بود.

والاناصر،در /16صفر1389/ ق در تبریز بدرود حیات گفت.پیکرش در ابتدای قبرستان وادی السلام قم مدفون گردید.

منبع

1-اطلاعات متفرقه.

ص:494

سیّد جهانگیر ناظم الملک«ضیائی»

اشاره

(1275-1352 ق)

حاج سید جهانگیر فرزند محب علی فرزند محمّد تقی حسینی مرندی ملقب به«ناظم الملک»و معروف به«محبی»و متخلص به«ضیائی»از سیاست مداران و ادبای عصر خود بود.

وی در /8جمادی الثانی1275/ ق در تهران دیده به جهان گشود.

ایشان پس از طی تحصیلات و فراگیری فنون شعر و ادب از اساتید آن زمان وارد خدمات دولتی گردید.و مشاغلی همچون:نمایندگی ایران در بغداد،کارگزار در مشهد مقدس(در حدود سال 1321 ق)،سرکنسول ایران در تفلیس،حکمران قم(در سال 1336 ق)،وزیر امور خارجه(در کابینۀ سپهدار اعظم در سال 1299 ش)،را عهده دار گردید.

آثار قلمی ایشان به شرح زیر است:

1-ترجمۀ نهج البلاغة(ترجمه به صورت منظوم به زبان فارسی که فقط شامل خطبه ها می باشد).

2-تفسیر سورۀ و العصر.

3-حقیقت نامه(ترجمۀ منظوم).

4-دیوان اشعار.

5-سیاست نامه(نظم عهدنامۀ مالک اشتر).

6-قصیدۀ مولودیه.

7-لایح سرمدیّه،در محاکمات مربوط به تعیین حدود ایران و عثمانی.

8-وصیت نامۀ نبوی به امام علی علیه السّلام(منظوم).

استاد ضیائی در سالهای آخر عمر خود به شهر قم مهاجرت کرد و همواره در

ص:495

حال عبادت و بندگی بود.

سرانجام در ذی حجه1352/ ق مطابق با فروردین1313/ ش در سن 77 سالگی در پی بیماری در قم درگذشت و جسدش در حرم حضرت معصومه علیها السّلام در کنار مزار آیت اللّه میرزا صادق آقا تبریزی به خاک سپرده شد.

قصیدۀ زیر در مدح حضرت زهرا علیها السّلام به عنوان نمونه از اشعار ایشان نقل می گردد:

ای فلک عصمت و شفیعۀ محشر مهر جهانی و نور چشم پیمبر

کفو علی مادر ائمۀ اطهار دختر پیغمبر و حبیبۀ داور

سیّدۀ جملۀ زنان دوعالم عالم ایجاد را وجود تو مفخر

مفخر حوّا و افتخار خدیجه مفتخر از خدمت تو مریم و هاجر

با تو شناساند حق چهار گهر را احمد و سبطین را و ساقی کوثر

نور تو از نور کبریا شده مشتق زهره و زهرات خوانده خالق اکبر

نور خدا را چگونه وصف توان کرد آدم خاکی و وصف نور مطهّر

همچون نبی و علی سواره در آیی با شرف و شوکت و جلال به محشر

چشم شفاعت همه به لطف تو دوزند جمله سفید و سیاه و کهتر و مهتر

نور تو رخشان شدی سه دفعه به هر روز چون به مصلّی شدی به حسب مقرّر

زین وارثان علم به طوفان جهل خلق کشتی آسمان و زمین را تو لنگر

مریم که برگزیدۀ عالم ز ایزد است اندر علوّ مرتبه از وی تو برتر

پیغمبر خدا چو علی شیر پردلی داماد یافت از سبب چون تو دختر

منابع

1-تاریخ تکایا و عزاداری قم 272.

2-تذکرۀ شعرای آذربایجان 256/4(نام پدرش را اشتباه نوشته است).

3-دانشمندان آذربایجان 242.

4-ریحانة الأدب 159/4.

ص:496

5-زندگینامۀ رجال و مشاهیر ایران 40/3(تولدش را در مرند دانسته است).

6-سخنوران آذربایجان 1030.

7-سخنوران نامی معاصر 156.

8-سخنوران نامی معاصر ایران 2376/4.

9-شرح حال رجال ایران 285/1 و 56/5.

10-فرهنگ رجال قاجار 195.

11-فرهنگ شاعران زبان فارسی 363.

12-فرهنگ فارسی معین 2096/6.

13-فهرست کتابخانۀ آستان قدس رضوی 262/5(فوتش را در غرۀ رجب نوشته است).

14-فهرست مدرسۀ سپهسالار 44/2.

15-مکارم الآثار 2094/6(فوتش را در غرۀ رجب نوشته است).

16-مؤلفین کتب چاپی 447/2.

ص:497

آیت اللّه شیخ فاضل لنکرانی«مقیم کاظمین»استفاده نمود،و به ترویج مذهب و پرورش جوانان و تدریس همت گماشت.در سال 1398 ق در پی فشارهای دولت عراق به ایران مهاجرت کرد و در قم سکونت اختیار نمود.

از آثار او:

1-شرح البهجة المرضیة(سیوطی).

2-شرح تبصرة المتعلمین.

سرانجام عصر روز شنبه /27ربیع الاوّل1410/ ق مطابق با /6آبان/ 1368 ش به سن 81 سالگی در یکی از بیمارستانهای تهران درگذشت،و جسدش عصر روز یکشنبه در قم تشییع و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-علامه شیخ نور الدّین واعظی.

2-علامه شیخ شمس الدّین.

خاطرات

«نگارنده»اواخر عمر مترجم له را درک نمودم،مردی بسیار متین سنگین و موقر بود،گاهی اوقات به منزل دوستان و علماء می رفت. به همین جهت نخستین بار ایشان را در منزل آیت اللّه سید محمّد شاهرودی(دام ظله)زیارت کردم.یک مرتبه هم همراه عده ای از اهالی کاظمین در روز عید قربان به زیارتشان شتافتم،و با کهولت سن که بر بدنش حاکم بود از همه شخصا پذیرائی نمود.و در همان سال موفق شدم که در مجلس روضه ای که در ماه محرم الحرام منعقد می ساخت شرکت نمایم،و در سالهای بعد هم شرکت جستم.

مردی با حقیقت و صفا بود،قدی خمیده و محاسنی سفید و قیافۀ گیرائی

ص:500

و جاذبۀ شدیدی داشت.همیشه در حال ذکر و یاد اللّه بود،و میهمانان خود را از نصایح پدرانه و حکیمانه بهره مند می نمود.و همواره به جوانان نصیحت می کرد که از ایام جوانی خویش تمام استفاده را ببرند.یکی از شاخصترین دست پروردگان ایشان مرحوم حجة الاسلام سید علی علوی بود،که تا آخر ایام عمر از وی به نیکی یاد می کرد.متأسفانه در اواخر عمر بیماری بر بدنش غلبه کرد و در منزل بستری بود.

شیخ حبیب اللّه اشتهاردی

اشاره

(ح 1310-1373 ق)

از دانشمندان و مدرسین مشهور سامرا بود.

وی در حدود سال 1310 ق در«اشتهارد»واقع در استان تهران دیده به جهان گشود.

هجرت به نجف اشرف

پس از طی مقدمات در سن جوانی به حوزۀ بزرگ نجف اشرف مهاجرت کرد، و شرح لمعه را از محضر آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی،و کفایة الاصول را نزد آیت اللّه میرزا محمود شیرازی،و دروس خارج را از محضر آیات:شیخ محمّد اسماعیل محلاتی و میرزا محمّد حسین نائینی بهره مند شد.

هجرت به سامرا

ایشان در حدود سال 1335 ق به امر آیت اللّه میرزا محمّد تقی شیرازی به سامرا هجرت کرد،و به تدریس کتب سطح در مدرسۀ میرزای شیرازی اشتغال ورزید،و شاگردان فاضل و برجسته ای تحویل حوزه داد،و نماز جماعت را در صحن و حرم مطهر امامین عسکریین علیهما السّلام بر پا نمود.

ص:501

درگذشت و اعقاب

در پی ابتلا به بیماری،جهت معالجه به ایران رفت و تحت مراقبتهای پزشکی قرار گرفت،و سکونت خود را در قم قرار داد،در ایام تبلیغ به اشتهارد می رفت،و مردم از محضر و بیاناتش استفاده می کردند.

سرانجام در روز پنج شنبه /24ربیع الثّانی1373/ ق مطابق با /10آذر/ 1332 ش در پی شدت بیماری درگذشت،و جسدش در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-آقا علی 2-آقا عباس.

منابع

1-افادات آقایان:شیخ محمّد عسکری خراسانی و شیخ هادی عسکری قمی،که هر دوی آن بزرگوار از شاگردانش بودند.

2-گنجینۀ دانشمندان 290/5(که تاریخ فوت و مراجعت او را به ایران اشتباه نوشته است).

3-نقباء البشر 352/1.

شیخ حبیب اللّه سمامی رامسری

اشاره

(ح 1245-1302 ق)

شیخ ملا حبیب اللّه فرزند ملا قربان علی و نوۀ عبد اللّه سمامی رامسری،از علمای برجستۀ خطۀ مازندران و پارسایان معروف عصر خود بود.

ایشان در حدود 1245 ق در رامسر متولد گردید.

پدرش از دانشمندان زاهد و متقی رامسر بود که تحصیلات عالی خود را در اصفهان و کربلای معلا و نجف اشرف به انجام رسانید.

ص:502

تحصیلات

ملا حبیب اللّه مقدمات را در مدرسۀ سید مرتضی طی نمود،و در جمادی الاول 1266/ ق از کتابت و تحصیل جلد دوم لمعه فارغ گردید،و حواشی بر آن کتاب نوشت.تحصیلات عالی خود را در نجف اشرف نزد دانشمندان بزرگ خصوصا شیخ مرتضی انصاری طی نموده،و به درجۀ اجتهاد نایل گردید.پس از اخذ اجازه از استاد مذکور به موطن خود بازگشت،و بتدریس و تعلیم اشتغال ورزید و مدرسه ای در(نارنج بن)رامسر بنا نمود.

مؤلف نضرة الناظرین و نزهة الباصرین او را به عنوان:عالمی زاهد معرفی کرده است.

ویژگیهای پسندیده

او سالیان درازی به تدریس و تربیت طلاب علوم دینی اشتغال داشت.در اوقات فراغت و مخصوصا شبها از آبادی بیرون می رفت،و در گوشه ای به عبادت و مناجات می پرداخت.معروف است که نامبرده جای مخصوصی در کنار جنگل دور از سروصدا و دید مردم برای خود انتخاب کرده بود،و ساعاتی چند را جهت مناجات و گریه به درگاه خداوند در آن مکان سپری می ساخت.هیچ گاه از سهم امام و حقوق شرعیه استفاده نمی کرد،و خود برنج زراعت می کرد و از آن ارتزاق می نمود.

نقل یک کرامت

از عبد الوهاب فرید فرزند شیخ محمّد حسین،نوۀ نامبرده نقل است که:

پدرم کرارا بمن می گفت که پدرم(ملا حبیب اللّه)بمن خبر داد که یکی از فرزندانم در کربلا مدفون خواهد گردید.سبب این پیشگوئی را از او پرسیدم،در جواب گفت:در ایام اقامتم در نجف،اوقات زیارتی را برای زیارت حضرت

ص:503

سید الشهداء به کربلا مشرف می شدم،یک روز هنگام تشرفم به حرم حضرت ابی عبد اللّه الحسین علیه السّلام پایم به یک سنگی در صحن حضرت اصابت کرد و انگشت سبابه ام مجروح شد،یک قطره خون از آن بروی سنگ افتاد و فورا در میان شکاف آن فرو رفت متعجب شدم،در همین حال برای من مکاشفه ای دست داد به من خبر دادند که فرزندت در این مکان دفن خواهد شد و اتفاقا چنین شد،و فرزندش شیخ محمّد در کربلا وفات کرد،و همان جا مدفون گردید.

کرامتی دیگر

و نیز از قول پدرش نقل می کرد که:هرگاه مشکلی داری به حضرت باب الحوائج موسی بن جعفر علیهما السّلام متوسل شو و برای این توصیه واقعه ای را نقل کرد که بدین قرار است:هنگام رفتن به عراق از طریق بصره حرکت کردم،بدون اطلاع وارد پاسگاه شدم غافل از آنکه در آن مکان جواز سفر(گذرنامه)طلب می نمایند،با عده ای که بودیم سوار قایق شدیم مأمور گمرک دولت وقت وارد شد و جواز طلب نمود.همگی جواز عبور را دادند،من جواز نداشتم فورا به حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام متوسل شدم،مأمور گمرک مرا ندید.پس از آنکه جوازها را گرفت و شمرد متوجه شد یک جواز کم است،هرچه جستجو کرد که مرا تشخیص دهد نتوانست،چندین بار سرشماری کرد و جوازها را شمرد دید یک جواز کمتر از عدد افراد است،اما مرا که جواز نداشتم نمی توانست تشخیص دهد،سرانجام اجازه عبور داد و به سلامت به نجف رسیدم،پس از چند سال روزی آن مأمور را نزد شیخ انصاری دیدم که جهت زیارت آمده بود،و از قضایای عجیبی که برای شیخ انصاری نقل کرد همین داستان بود،من در آن لحظه سکوت نمودم،و خود را معرفی نکردم.

درگذشت

ملا حبیب اللّه در سال 1302 ق در رامسر وفات کرد و جنازه اش به قم حمل

ص:504

گردید و در جوار ابن قولویه-باغ ملی-به خاک سپرده شد.هنگام بردن جنازۀ فرزند ارشدش شیخ محمّد حسین در تهران بود و همراه جنازه به قم رفت،و در رثای پدر اشعاری گفته از جمله این بیت است:

قد صار مدفونا فقلنا ویح ویح

مزاره جوار ابن قولویه

صاحب شرح حال دارای تألیفاتی بوده است.عبد الوهاب فرید مذکور نقل کرد:پس از فوتش کتابها را اوصیای آن مرحوم در محلی قرار دادند که پس از بازگشت فرزند ارشدش شیخ محمّد حسین به رامسر به او تحویل دهند،اما متأسفانه همه از بین رفته بود.

فرزندانش:

1-علامه شیخ محمّد حسین معروف به«غریب»2-شیخ جواد 3-شیخ محمّد،از علما که در بزرگان رامسر ص 124 معرفی شده است 4-شیخ احمد.

منبع

1-بزرگان رامسر 47.

پروفسور حبیب اللّه شهاب

(ح 1300-1366 ق)

پرفسور حبیب اللّه شهاب ملقب به(شهاب الملک)فرزند شهاب الممالک افغان و نوادۀ صدر اصفهانی،از چهره های علمی گمنام و خدمتگزار تهران بود.

تولدش در حدود سال 1300 ق در تهران اتفاق افتاد.

وی پس از طی دوره های مقدماتی،چند سالی در بیروت به تحصیل علوم خارجه و عربی اشتغال و نیز تحصیلاتی در دانشگاه نظامی سن سیر فرانسه داشت.

و در سال 1323 ق به تهران بازگشت،و به کارهای فرهنگی اشتغال ورزید،از جمله

ص:505

در مدرسۀ دار الفنون به تدریس فلسفه و ادبیات فارسی و زبان فرانسوی اهتمام ورزید و شاگردان زیادی را تربیت کرد و نیز چندین مؤسسه امور خیریه و مریض خانه تأسیس نمود.

ایشان در مدرسۀ کمالیه که به مدیریت آقای مرتضی کمالیه و در سال 1317 ق تأسیس شده به تدریس اشتغال داشت.

متأسفانه این شخصیت علمی و فرهنگی در هیچ یک از کتابهای شرح حال بزرگان تاکنون به صورت مستقل معرفی نشده،و فقط در«چهرۀ مطبوعات معاصر» برخی از خدماتش را چنین معرفی نموده است:

(طی خدمات مطبوعاتی خود مدتی مجلۀ«شهاب»را انتشار می داد،و مدت ها نیز رئیس دار الفنون،سفیر ایران در بروکسل،و استاد دانشگاه بود.به اخذ بزرگترین مدال علمی از دولت فرانسه نایل آمده،و کتابهائی را که نگاشته بود در زمان حیات،وقف دانشگاه کرد).

استاد شهاب در روز جمعه /13ربیع الثّانی1366/ ق مطابق با /16اسفند/ 1325 ش در تهران درگذشت و در صحن کهنه حضرت معصومه علیها السّلام مدفون گردید، که سنگ مزارش امروزه تا حدی قابل خواندن است.

منابع

1-چهرۀ مطبوعات معاصر 25.

2-یادداشتهای ملک مورخین 332/2.

شیخ حبیب اللّه فقیه مازندرانی

اشاره

(ح 1308-1374 ق)

شیخ حبیب اللّه فقیه مازندرانی فرزند ملا محمّد« علی آبادی»داماد علامه میرزا فخر الدّین قمی سبط میرزای قمی صاحب(قوانین الاصول)،و از علمای مقیم قائم شهر(شاهی)بود.تولدش در حدود سال 1308 ق در(کوشک سرا)واقع

ص:506

در اطراف بهشهر اتفاق افتاد.

ایشان به زهد،قدس،ورع،تقوی،و فضل و دانش معروف و موصوف بود.و تحصیلاتش را نزد آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،و شیخ ابو القاسم کبیر قمی به انجام رسانید.و در نجف اشرف نیز تحصیلاتی داشته است.

سرانجام به قائم شهر رفت و در(مسجد حاج عشقی)به اقامۀ جماعت و خدمات دیگر دینی اشتغال ورزید،و در شب چهارشنبه چهارم/ربیع الثّانی/ 1374 ق مطابق با /10آذر1333/ ش در حدود سن 66 سالگی در اثر سکته قلبی در حدود سن 66 سالگی براثر سکتۀ قلبی درگذشت،و جسدش به قم حمل و در قبرستان شیخان مدفون گردید.

فرزندانش عبارتند از:

1-محمّد صادق.

2-حجة الاسلام شیخ حسن متوفای /18محرم1400/ ق مدفون در شیخان.

3-شیخ حسین و دو دختر.

منابع

1-آثار الحجة 315/2.(لقب«زاهد»که برای ایشان داده به هیچ وجه صحیح نمی باشد،و لقب مترجم له«فقیه»است).

2-افادات فرزندش آقای محمّد صادق فقیه.

3-گنجینۀ دانشمندان 376/5.

سیّد حسام الدّین میرزائی قمی

اشاره

(ح 1294-1378 ق)

سید حسام الدّین فرزند سید احمد فرزند سید موسی فرزند میرزا ابو طالب حسینی(داماد میرزای قمی)،از اسباط فقیه گرانقدر میرزا ابو القاسم قمی و یکی از

ص:507

فضلای قم بود.در حدود سال 1294 ق در قم متولد گردید.

در رجال قم آمده است:

(حسام الدّین قمی«حاج آقا حسام»از علماء،سادات،و از ائمۀ جماعت است.از شاگردان حاج شیخ عبد الکریم حائری بوده است).و قبل از حاج شیخ از محضر آیت اللّه میرزا محمّد ارباب استفاده می نمود،و در مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام به اقامۀ جماعت و وعظ اشتغال داشت.

متوفای روز سه شنبه /11محرم1378/ ق مطابق با /7مرداد1337/ ش به سن حدود 84 سالگی در قم،و در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه علیها السّلام مدفون شد.

فرزندانش:

1-سید اسماعیل.

2-آقای سید احمد میرزائی و دو دختر که یکی از دامادهای وی مرحوم میرزا ابو الفضل تولیت بود.

منابع

1-آثار الحجة 42/2.

2-افادات فرزندش سید احمد میرزائی.

3-رجال قم 100.

4-معجم القبور و وفیات الاعلام(خطی)

ص:508

شیخ حسن آیتی بروجردی

اشاره

(ح 1290-1380 ق)

شیخ حسن آیتی فرزند ملا ابراهیم فرزند ملا مهدی فرزند ملا علی رضا هزارجریبی مازندرانی،از علما و اندیشمندان معروف بروجرد بود.

جدّ ایشان ملا مهدی مازندرانی یک نسخه از قرآن کریم به طور کامل همراه با تفسیر مختصر و تجوید و مطالب آموزندۀ قرآنی در سال 1228 ق به رشتۀ تحریر درآورده است.این قرآن نزد نبیره اش شیخ ابو محمّد آیتی در تهران زیارت گردید.چنانکه اشاره رفت ایشان مازندرانی الاصل است که ظاهرا جدّ او به بروجرد مهاجرت کرد و در آنجا تا آخر عمر زیست.

شیخ حسن آیتی در حدود سال 1290 ق در بروجرد زاده شد و پس از رشد و نما و طی مقدمات قسمتی از علوم دینی نزد شیخ محمّد ابراهیم تویسرکانی در بروجرد تلمذ کرد،آنگاه به عتبات عالیات مهاجرت کرد و در نجف اشرف از محضر آیات:آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی،و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی بهره مند گردید.مدتی چند نیز از محضر آیت اللّه میرزا محمّد تقی شیرازی استفاده کرد.ایشان پس از هفت سال تحصیل در حوزۀ کهن نجف اشرف و نیل مدارج عالی به زادگاه خود بازگشت و به ترویج و نشر احکام الهی پرداخت.

ص:509

آثار قلمی ایشان به شرح زیر است:

1-دیوان حسنی(که اولین قصیدۀ آن در رثای فرزندش علامه شیخ محمّد علی آیتی است).

2-کتاب الهادی فی الثواب و العقاب من الاعمال،در حدود 400 صفحه است.

3-مفتاح الجنة فی أحادیث المعصومین علیهم السّلام و علمهم و فضائلهم.

4-منتخبات الحسنی فی البلاغة(گزیده ای از کتاب حدائق السحر از رشید وطواط می باشد).

5-منتخبات من الکتب،فی علم الاخلاق و معرفة النفس و مستطرف من مجموعة أبی ورّام.

سایر آثار فوق خطی می باشند و نزد فرزندش علامه شیخ ابو محمّد آیتی رؤیت گردید.

نامبرده در سال 1380 ق در حدود 90 سالگی در بروجرد درگذشت و جسدش به قم حمل و در اطاق آیت اللّه غروی بروجردی در قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

فرزندانش

1-علامه شیخ محمّد علی آیتی.

2-حاج شیخ ابو محمّد آیتی متخلص به«رقیب»،از دانشمندان و فضلای معاصر مقیم در تهران.

وی در /29ربیع الثّانی1327/ ق در بروجرد متولد گردید.

پس از نشو و نما،مقدمات علوم دینی را نزد پدر خود و علامه شیخ محمّد غروی بروجردی(عموزاده خود)آموخت.آنگاه در حدود سال 1341 ق به قم مهاجرت کرد و سطوح را تلمذ کرد.از جمله اساتید این دوره آیت اللّه سید مهدی

ص:510

کشفی بروجردی است.پس از چند سال تحصیل در قم به حوزۀ کهن نجف اشرف رفت و از محضر آیات:میرزا عبد الهادی شیرازی و سید ابو القاسم خوئی استفاده نمود.پس از دو سال تحصیل،مجددا به قم مراجعت کرد و از محضر آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی بهره مند گردید.آنگاه به زادگاه خود مراجعت نمود و به وظایف دینی و روحی پرداخت.در اوایل انقلاب به تهران رفت و تاکنون به وظایف دینی خود اشتغال دارند.

از جمله آثار ایشان می توان به:

1-ترجمه و شرح اخبار اهل بیت علیهم السّلام در چند دفتر.

2-دیوان اشعار.

3-مسالک الحج[در مناسک حج]،در سال 1363 ش در 144 صفحه جیبی به چاپ رسید.

منبع

1-شرح حال فوق در تاریخ عصر روز یکشنبه /27محرم1419/ ق مطابق با /3خرداد/ 1377 از زبان علامه شیخ ابو محمّد آیتی در منزل ایشان در تهران یادداشت گردید.

سیّد حسن استادزاده مازندرانی

(1314-1399 ق)

سید حسن استادزاده فرزند آیت اللّه سید احمد استاد،از علما و بزرگان مازندران بود.

معظم له در سال 1314 قمری پا به عرصه گیتی نهاد و در خاندان علم و معنویت پرورش یافت.

آن بزرگوار دروس مقدماتی را در بابل از محضر پدر ارجمندش و علمای بزرگ بابل و اساتید نامدار عصر،چون:شیخ علی علامه مازندرانی،سید ابراهیم ثاقبی و

ص:511

شیخ محسن شریف طبرستانی فراگرفت.

در گنجینۀ دانشمندان وی را از شاگردان:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و سید محمّد تقی خوانساری،شمرده است.

سپس راهی نجف اشرف شد و سالهایی طولانی از ستارگان فروزنده و پرفروغ آسمان فقاهت چون آیات:سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی،سید ابو تراب خوانساری،سید محمّد کاظم خلخالی و سید محمّد رضا مرعشی رفسنجانی توشه های فراوان گرفت و به خوشه چینی و با اخذ اجازه از اساتید مزبور،راهی بابل گشت.

آن بزرگوار پس از ورود به بابل با تکیه بر کرسی تدریس در مدرسۀ صدر به تربیت طلاب و فضلا همّت گماشت و بعد از پدر بزرگوارش،در«مسجد استاد» عهده دار امامت گردید و به ترویج و تبلیغ احکام و معارف مذهب حقّۀ جعفری پرداخت و در اواخر عمر مبارکش به پیشنهاد آیت اللّه شیخ جلال الدّین علامه از امامت مسجد استاد دست کشید و در مسجد جامع به اقامۀ جماعت پرداختند.

وی مردی متواضع و عالمی بی تکبر و در نهایت قناعت و مناعت طبع و سادگی زندگی می کرد و زهد و ساده زیستی الگوی کاملی برای سایر مؤمنین بوده است.

ایشان مانند پدر بزرگوارش در سن 85 سالگی در سال 1399 قمری،بعد از عمری پرتلاش در راه تبلیغ و ترویج احکام و معارف دین مبین اسلام و خدمات فراوان اجتماعی،دار فانی را وداع گفت و به دیار ابدی شتافت.

پیکرش بنا بر وصیت خودشان،به شهر مقدس قم منتقل و در قبرستان باغ بهشت-در سالنی که مقابل سالن مقبرة العلماء است-به خاک سپرده شد.

منابع

1-آثار الحجة 220/2.

2-آشنائی با فرزانگان بابل 314.

3-گنجینۀ دانشمندان 166/3.

ص:512

سیّد حسن اشکوری«معصومی»

(1302-1375 ق)

سید حسن فرزند آیت اللّه سید ابو القاسم و نوۀ سید معصوم اشکوری،از سادات حسینی«میر»است.

وی در سال 1302 ق در نجف اشرف متولد گردید.

پدرش از جمله فقهای نجف اشرف بود و تحصیلات عالی خود را نزد آیت اللّه میرزا حبیب اللّه رشتی گذرانید.از جمله آثار قلمی اش:1-بغیة الطالب فی شرح المکاسب 2-جواهر العقول فی شرح فرائد الاصول 3-تقریرات علامۀ رشتی.سید ابو القاسم اشکوری در سال 1325 ق در نجف اشرف درگذشت.شرح حالش در کتابهای تراجم آمده است.

سید حسن اشکوری مقدمات را در زادگاه خود فراگرفت و سپس نزد بزرگان به تحصیل پرداخت،و عمدتا فقه و اصول را نزد ملا محمّد کاظم خراسانی و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی تلمذ نمود.

در سالهای 1325 ق پس از فوت پدرش به زیارت مشهد مقدس مشرف گردید، و دو سال در ایران اقامت گزید و به اقامۀ جماعت و هدایت مشغول گردید.

در سال 1327 ق مجددا به نجف اشرف بازگشت،و مدت چهار سال به ادامۀ تحصیل مشغول و مدارج عالیه را طی نمود.و در سال 1331 ق در تهران سکونت نمود،به تدریس مشغول گردید.

نامبرده مقارن قیام میرزا کوچک خان به گیلان مهاجرت نمود،و در رشت سکونت اختیار کرد.و از نهضت جنگلیان حمایت تام نمود و(مجمع علما و روحانیون)را در گیلان پایه گذاری کرد.

در نهضت ملی شدن نفت به حمایت از آن پرداخت،و اعلامیه و فتوایی صادر نمود.

ص:513

اشکوری سرانجام در روز شنبه /3ربیع الثّانی1375/ ق مطابق با /27آبان/ 1334 ش در پی بیماری در رشت وفات،و جنازه اش را به قم حمل و در قبرستان حاج شیخ با کد(5940)به خاک سپرده شد.

1-دیوان اشعار فارسی به نام(آذرکدۀ حسینی)،که حاوی مدایح و مراثی حضرت رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلم و اهل بیت گرامیش علیهم السّلام که به چاپ رسیده است.

2-تقریرات درس خراسانی.

3-حاشیه بر کفایة الاصول.

4-اصول منظوم،نظم یک دوره اصول فقه که به زبان عربی است.

5-فوائد شریفه و فرائد لطیفه.

منابع

1-بزرگان تنکابن 81.

2-دایرةالمعارف تشیّع 203/2.

3-مقدمۀ آذرکده،به قلم سید ابو القاسم اشکوری.

4-نامها و نامدارهای گیلان.

میرزا حسن انصاری

(ح 1325-1417 ق)

میرزا حسن فرزند شیخ عبد الحسین انصاری محلاتی،از دانشمندان و پارسایان معروف حوزۀ علمیه قم بود.

وی در حدود سال 1325 ق در محلات متولد گردید.

انصاری در سن جوانی به قم رفت و ادبیات را نزد میرزا محمّد علی ادیب تهرانی،شرح لمعه را نزد آخوند ملا علی همدانی و سطح را نزد شیخ ابو القاسم قمی«کبیر»و سید محمّد رضا گلپایگانی فراگرفت.دروس خارج را از محضر آیات:

حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد

ص:514

میرزا حسن انصاری

تقی خوانساری و میرزا محمّد فیض قمی و پس از ورود آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی به قم از محضرش نیز استفاده نمود.

منابع

1-آثار الحجة 347/2.

2-آینۀ دانشوران 367.

3-اطلاعات متفرقه

4-گنجینۀ دانشمندان 80/2.

سیّد حسن انگجی تبریزی

اشاره

(1314-1401 ق)

حاج سید حسن فرزند آیة اللّه سید ابو الحسن انگجی و نوۀ سید محمّد شیخ الشریعة حسینی تبریزی،از علما و بزرگان معاصر بود.

وی در سال 1314 ق در تبریز دیده به جهان گشود.

در حوزه های تبریز و قم

انگجی پس از طی مقدمات،سطوح را از محضر آیات:پدر ارجمند خود و میرزا صادق تبریزی در تبریز تلمذ کرد.آن گاه به قم مهاجرت کرد،و سایر کتب سطح را نزد میرزا محمّد همدانی به انجام رسانید.سپس دروس عالی حوزه را نزد آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و سید محمّد حجت کوه کمری طی نمود،و به زادگاه خود مراجعت کرد،و به انجام وظایف دینی از قبیل،اقامۀ

ص:515

جماعت و تدریس و ارشاد در مسجد و مدرسۀ طالبیه اشتغال ورزید.

از آثار او

الإنصاف فی حذف الأنصاف(در مسألۀ کرّ).

درگذشت

ایشان در سالهای آخر عمر به کسالت قلبی مبتلا شد،و یک ماه قبل از مرگ براثر سکتۀ مغزی در بیمارستان هلال احمر(مرکز پزشکی سینا)در تبریز بستری گردید.

سرانجام صبح روز دوشنبه /14صفر1401/ ق مطابق با اول/دی/ 1359 ش در سن 87 سالگی در تبریز درگذشت،و جنازه اش به قم و پس از تشییع باشکوه در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

منابع

1-اظهارات علامه سید علی انگجی(مقیم تهران).

2-گنجینه دانشمندان 3/203.

میرزا حسن تیلی شبستری

اشاره

(1324-1406 ق)

حاج میرزا حسن فرزند حجة الاسلام شیخ علی«معین الشرع»تیلی تبریزی «خاکی»،از فضلا و ملازمان آیت اللّه سید محمّد حجت کوه کمری در قم بود.

پدرش«معین الشرع»از شاگردان آیت اللّه سید ابو الحسن انگجی در تبریز،و از علمای تیل و حومه بود.

او در سال 1324 ق در روستای«تیل»از توابع شبستر-استان آذربایجان شرقی-دیده به جهان گشود.

ص:516

هجرت به حوزه های تبریز و قم

ایشان پس از طی مقدمات،به تبریز رفت،و از محضر آیات:سید ابو الحسن انگجی و سید محمّد مولانا تبریزی دروس سطح را تلمذ کرد،آن گاه در سال 1349 ق همراه با آیت اللّه سید محمّد حجت کوه کمری به قم مهاجرت کرد،و سایر دروس سطح را نزد میرزا محمّد همدانی به انجام رسانید.

ایشان از تاریخ مزبور مرتبا در مباحثات فقهی و اصولی و رجالی آیت اللّه حجت شرکت داشت،و در سایر سفرها ملازم آن مرحوم و در واقع محرم اسرار و از خصّیصین او بود.

پس از ارتحال استادش حجت در درس آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی شرکت جست،و پس از ارتحال آن بزرگوار به جرگۀ اصحاب خاص آیت اللّه سید کاظم شریعتمداری پیوست.

سجایای اخلاقی

مرحوم تیلی،اوقات خود را با مطالعه و گاهی تدریس سطح می گذرانید،و از خصوصیات بارز او علاقه شدید به اهل بیت علیهم السّلام بود،جلسات هفتگی در شبهای جمعه در منزل خود منعقد می ساخت،و در حقیقت یکی از جلسات مهم علمی به شمار می رفت.

از آثار او

تقریرات درس آیت اللّه حجت.

تیلی در روز پنج شنبه /3جمادی ثانی1406/ ق مطابق با /24بهمن/ 1364 ش در سن 82 سالگی درگذشت.پیکرش در قبرستان ابو حسین قم به خاک سپرده شد.

منابع

1-آثار الحجة 90/2.

ص:517

2-آینۀ دانشوران 370.

3-اظهارات استاد شیخ محمّد کاشفی تبریزی.

4-گنجینۀ دانشمندان 106/2.

سیّد حسن حجت کوه کمری

اشاره

(1341-1410 ق)

حاج سید حسن فرزند آیت اللّه سید محمّد حجت و نوۀ علامه سید علی حسینی کوه کمری تبریزی.

وی به سال 1341 ق مطابق با 1301 ش در نجف اشرف دیده به جهان گشود(محل ولادتش را به نگارنده اظهار کرد).

تحصیل و هجرت به قم

ایشان در سن کودکی همراه پدر خود به تبریز رفت،و خوشنویسی را نزد میرزا طاهر خوشنویس و میرزا حسن خوشنویس آموخت.در سال 1349 ق نیز همراه پدرش به قم رفت،و سایر مقدمات و سطوح را نزد اساتیدی چون:میرزا حسین تبریزی(نظرلوئی)،سید حسین هشترودی،شیخ نعمت اللّه مهدوی قزوینی، سید مرتضی ایروانی،سید احمد لواسانی و سید احمد زنجانی تلمذ کرد.

دروس خارج فقه و اصول را از محضر آیات:پدرش،سید حسین طباطبائی بروجردی و سید شهاب الدّین مرعشی نجفی استفاده نمود،و خود به تدریس پرداخت.

وی دارای اجازاتی است از آیات:شیخ ضیاء الدّین عراقی،سید ابو الحسن

ص:518

اصفهانی،شیخ عبد النبی عراقی،سید محسن طباطبائی حکیم،سید ابو القاسم خوئی،سید شهاب الدّین مرعشی بود و پدرش سید محمّد حجت بود.

از آثار او

1-ارشاد المؤمنین.

2-اقرار المریض و منجزاته.

3-تقریرات اصولی حجت.

4-تقریرات فقهی حجت.

5-توضیح المسائل.

6-دلائل الولایة.

7-مرآة الحقائق،در چند جلد.

8-مستند العروة،در چند جلد.

9-مناسک جامع و کامل حج.

شیخ حسن حرم پناهی قمی

اشاره

(1280-1347 ق)

شیخ حسن فرزند آیت اللّه شیخ حسین و نوۀ حبیب اللّه قمی(حرم پناهی)،از علمای بزرگ عصر خود و زهاد و عباد برجسته بشمار می رفت.

در سال 1280 ق در قم متولد گردید.

تحصیل در حوزه های علمیه

وی مقدمات را در زادگاهش آموخت سپس به تهران رفت،و از محضر آیت اللّه ملا علی کنی استفاده نمود،و از آنجا به سامرا هجرت و مدت زمانی از محضر آیت اللّه میرزا محمّد عسکری تهرانی دروس سطح تلمذ کرد،و سرانجام جهت

ص:519

دیدن دورۀ خارج به دارالسلام نجف اشرف عزیمت و از محضر آیاتی چون:آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی،سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی و سید محمّد فیروزآبادی یزدی بهره مند گردید.

مراجعت به قم

او در سال 1321 ق به قم مراجعت کرده،و پس از رحلت پدر خود به جای ایشان اقامۀ جماعت و حل و فصل امور و رسیدگی به کارها نمود.

وی،مردی با شخصیت و علاوه بر تسلطشان در فقه و اصول،جامع معقول و منقول،و ذوفنون مختلف،و دارای ریاست تامه و نفوذ کلمه بود.

در الاجازة الکبیرة آمده است که:تعلیقه ای بر متاجر شیخ انصاری داشته است.

درگذشت و اعقاب

وی در جمادی ثانی1347/ ق مطابق با سال 1307 ش به سن 67 سالگی در قم درگذشت،و در کنار پدرش در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک رفت.

فرزندانش:1-شیخ حسین 2-شیخ مهدی 3-شیخ علی 4-آقا تقی.

منابع

1-الاجازة الکبیرة 43(شهرت«فاضل»از آن شخص دیگری می باشد).

2-گنجینۀ دانشمندان 134/2.

3-نقباء البشر 369/1(تاریخ تولدش اشتباه ذکر شده است).

4-اطلاعاتی از نواده اش علامه شیخ محسن حرم پناهی.

شیخ حسن حسام الاسلام رشتی«دانش»

اشاره

(1265-1346 ق)

شیخ حسن فرزند ملا اسماعیل رشتی،متخلص به«دانش».از دانشمندان و بزرگان علمی و سیاسی عصر قاجاریه و از شعرا و متکلمان سدۀ 13 و 14 هجری

ص:520

است که از طرف ناصر الدّین شاه قاجار به«حسام الاسلام»ملقب گردید.

شیخ حسن در سال 1265 ق در شهر رشت دیده به جهان گشود.

تحصیلات عالی

او مقدمات را در زادگاهش آموخت و سطح را در قم و تهران به انجام رساند.سپس به عتبات عالیات هجرت نمود و در کربلا از محضر آیت اللّه شیخ حسین فاضل اردکانی، و در نجف اشرف از محضر آیات:میرزا حبیب اللّه رشتی و ملا محمّد کاظم خراسانی و شیخ محمّد علی مدرس چهاردهی استفاده های فقهی و اصولی برد،و پس از چند سال اقامت به وطن خویش مراجعت نمود،و به ارشاد و تبلیغ همت گماشت.

ایشان در نخستین دورۀ مجلس شورای ملی(1285 ش مطابق با 1324 ق)از طرف مردم رشت انتخاب و روانۀ تهران شد،و در نهضت مشروطیت(1326 ق)همراه با سایر نمایندگان مجلس هنگام به توپ بستن آن،از آزادی و آزادی خواهی دفاع نمود.

شخصیت علمی و اجتماعی

دربارۀ علم و دانش این شخصیت برجسته،ابراهیم فخرائی چنین می نویسد:

دانشمندی که قدرت بیان و برندگی کلامش حقیقتا کار شمشیر می نمود.به تفسیر آیات قرآن احاطه و تسلط داشت،و در دانش اسلامی کم نظیر بود.در ایام رمضان در مسجد«آفخرا»ی رشت وعظ می نمود،و مستمعین را به حقایق اسلامی آگاه می ساخت.

ملائی بود درویش مسلک و از مشایخ سلسلۀ ذهبی،قناعت پیشه و متوکل که هیچ گاه از وضع موجودش شکایت نمی کرد.در دورۀ اول مشروطیت ایران از «رشت»به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب گردید.مردی خوش محضر و طنزگو بود،که گفتارهایش را با تمثیلات و حکایات شیرین چاشنی می ساخت.در پیش آمد انتقال سلطنت از خاندان قاجار به پهلوی از او خواستند در میتینگ عمومی رشت سخنرانی کند،او چنان ماهرانه ادای مطلب نمود که همه مستمعین

ص:521

را به تحسین و تمجید وا داشت.مثلی آورد راجع به پارو شدن بیل آن مرد دهقانی که آرزوی دیدار حضرت خضر علیه السّلام را داشت:

مرد دهقانی پس از سالها انتظار به مردی در مزرعه برخورد کرد که به او سلام داد،و حال و احوالش را پرسید،و بیل را از دستش گرفته در آب دادن مزرعه به او کمک کرد،و چون دید مرد دهقانی حرفی نمی زند و چیزی از او نمی خواهد،بعد از آنکه از کمک به او فراغت یافت بیل را به دست صاحبش داده خود پی کار خویش رفت.صاحب بیل وقتی به خود آمد که دید بیلی که در دست دارد پارو شده است.

حسام الاسلام از این مثل نتیجه گرفت که:قاجاریه بیل مردم ایران را پارو کرده و نگذاردند که تیزی بیل علم و معرفت،در زمین خشک جهل و شوره زار این سرزمین فرورود.

از سید حسن تقی زاده که با حضور دانش سخن می گفت،شنیدم که در دورۀ اول مجلس:بیانات حسام الاسلام در مجلس علنی و همچنین در کمیسیون مالیه که افتخار همکاری یکدیگر را داشتیم،در مورد کسانی که مستمری و پول مفت از خزانه می گرفتند و ما قطعشان می کردیم،آن قدر شیرین و دلنشین بود که از شنیدنش لذت می بردیم و محظوظ می شدیم.

آثار قلمی

1-تقریرات میرزا حبیب اللّه رشتی.

2-دیوان اشعار،که در سال 1325 ش به همت دکتر هادی جلوه چاپ شد.

3-ریاحین الاشراق فی بساتین الاذواق،در دیوان مذکور این کتاب را از تألیفات آن مرحوم در دو جلد ذکر گردیده است.

دانش،در ربیع الثّانی1346/ ق مطابق با آذر1306/ ش در سن 81 سالگی رخت از جهان بربست و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام قم مدفون گردید.

غزلی از او در زیر ثبت می گردد:

ص:522

تا من از زلف پریشانت پریشان روزگارم

چون پریشان زلف تو جانا پریشان است کارم

از یسار و از یمین چون یاسمین افتان وخیزان

زان شدم کامد خیالت از یمین و از یسارم

کاش باد صبحگاهی بودمی،تا خود زمانی

بر سر زلف پریشان تو افتادی گذارم

هرکه را سالی سه مه باشد بهار و من ز رویت

هر مهی صد قرن پنداری قرین نو بهارم

خواستم نقش خوشی بر دل نگارم تا بماند

در جهان نقشی ندیدم بهتر از نقش نگارم

تا که عقلم بود اول داشتم روز سپیدی

آخر از عشق سیه چشمان سیه شد روزگارم

من که از صد خوشه و خرمن گذشتم با سلامت

ای همایون دام،از یک دانه چون کردی شکارم؟

با خیالت ای خیالت عاشقان را راحت جان

گر به گرداب اندرم آسوده چون مرد کنارم

پایدارم در هوایت هرچه پیش آید خوش آید

هیچ نندیشم اگر عشقت کشد تا پای دارم

مزرع«دانش»تباه آمد ز سوز هجر یاری

آخر ای باران رحمت ریزشی بر کشتزارم

منابع

1-تاریخ روابط ایران و عراق 366.

2-تاریخ علماء و شعرای گیلان 132.

3-گیلان در قلمرو شعر و ادب 126.

ص:523

4-مؤلفین کتب چاپی 515/2.

5-نامها و نامدارهای گیلان 134(تولدش را در نجف اشرف دانسته است).

6-نقباء البشر 368/1.

7-نمایندگان مجلس شورای ملی 318.

شیخ حسن خاتمی بروجردی

اشاره

(1289-1373 ق)

حاج شیخ حسن کمره ای خاتمی فرزند حاج محمّد بروجردی،از علمای اعلام که در علم و عمل و تقوی و ورع مشهور بود.

وی در سال 1289 ق در روستای «کمره ای علیا»از توابع بروجرد متولد شد.

خاتمی پس از وصول به حدّ تمیز (در سن هفت سالگی)همراه پدر خود به بروجرد منتقل شد و به تحصیل علوم اسلامی مشغول و ذخائر علمی را از اساتید ناموری استفاده کرد،سطوح اولیه را از شیخ محمّد ابراهیم بروجردی فراگرفت و پس از درگذشت این استاد به اصفهان رفت،و از اساتید بزرگواری مانند:سید محمّد باقر درچه ای در مدرسۀ نیماورد استفاده نمود،و سپس به نجف اشرف عزیمت نمود و از محضر آیات:آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی و شیخ الشریعۀ اصفهانی بهره ور شد،تا به درجات سامیه ای از علم و فضیلت رسید و به وطن خود بروجرد برگشت،و در حوزۀ درس آیت اللّه شیخ محمّد حسین غروی شرکت نمود.نامبرده پس از درگذشت آن مرحوم از

ص:524

اصحاب حوزۀ درس آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی شد،و ضمنا به تدریس و افاضه و اقامۀ جماعت می پرداخت.وی علاوه بر مقامات علمی،دارای مکارم نفسانی و سجایای کریمۀ اخلاقی نیز بود.

ایشان در سال 1373 ق در بروجرد درگذشت،و پیکرش به قم حمل و در قبرستان شیخان دفن شد.از او فرزندانی صالح و با فضیلت به جای ماندند که عبارتند از:

شیخ هادی خاتمی بروجردی

شیخ محمّد رضا خاتمی بروجردی

1-حجة الاسلام و المسلمین شیخ محمّد رضا خاتمی،متولد سال 1342 ق در بروجرد.وی از شاگردان آیت اللّه بروجردی بود و در شهر ری سکونت داشت.

2-آقا مهدی 3-آقا موسی.

4-سخنور توانا حجة الاسلام شیخ هادی خاتمی،متولد سال 1355 ق مطابق با 1315 ش در بروجرد.

هادی در دامان علم و فضیلت پرورش یافت و تحصیلات مقدماتی را نزد پدر

ص:525

ارجمند خود و شیخ محمّد تقی مطهری در بروجرد به پایان رساند.در حدود سال 1340 ش رهسپار حوزۀ علمیۀ قم شد و سطح را نزد سید محمّد باقر طباطبائی سلطانی و شیخ جعفر سبحانی تلمذ کرد و مدتی در درس خارج آیت اللّه سید شهاب الدّین مرعشی شرکت جست.او پس از پانزده سال توقف در قم به مشهد مقدس عزیمت نمود و از آیت اللّه سید عبد اللّه شیرازی بهره مند شد.در ضمن مشغول تحصیلات دانشگاهی گردید و به تدریس نیز اهتمام ورزید.

ایشان در دوره های چهارم و پنجم مجلس شورای اسلامی به عنوان نمایندۀ مردم بروجرد در مجلس حضور داشت و نیز عضو کمیسیون فرهنگ و ارشاد و هنر اسلامی مجلس شورا بود.

از آثار او:

1-تاریخ تمدن اسلام و عرب(نقد و تحلیل)،1368 ش، انتشارات کتابخانۀ صدر تهران،2-شرح بر نهج البلاغة،3-شرح حال پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلم،در سه جلد.

شیخ محمّد تقی مطهری بروجردی

وی در (چهارشنبه شب پنجشنبه) /28ربیع الثّانی1420/ مطابق با /20 مرداد1378/ ش براثر سکتۀ قلبی به علت عارضۀ قلبی در بیمارستان شریعتی بروجرد دار فانی را وداع گفت.

پیکرش روز جمعه از مسجد جامع شهر تشییع و در قبرستان عمومی همان جا به خاک سپرده شد.

5-آقا محمّد علی،استاد دانشگاه آزاد کرج است.

6-حجة الاسلام شیخ محمّد تقی، که ساکن قم بود.

ص:526

و سید محمّد رضا موسوی خرم آبادی(ساکن شهر ری بود)و آیت اللّه شیخ محمّد تقی مطهری بروجردی،از علما و اساتید توانای حوزۀ بروجرد دامادهای ایشان می باشند.

منابع

1-اطلاعاتی از شیخ محمّد تقی مطهری(دام مجده).

2-تاریخ بروجرد 564/2.

3-گنجینۀ دانشمندان 193/3.

شیخ حسن رازینی همدانی

اشاره

(1315-1402 ق)

میرزا حسن فرزند حاج رجبعلی رازینی همدانی،در سال 1315 ق در روستای«رازین»از توابع بخش قروه در جزین-استان همدان-دیده به جهان گشود.

آغاز تحصیل

وی دوران کودکی را در زادگاهش طی نمود،سپس به فارسجین همدان رفت و در محضر آیت اللّه شیخ مقیم زنجانی به تحصیل پرداخت،آنگاه مراحل بعدی دروس حوزوی را در شهر همدان ادامه داد.

هجرت به قم

در سال 1341 ق به قم مهاجرت کرد،و سطوح را از محضر آیات:سید علی یثربی

ص:527

کاشانی،سید محمّد تقی خوانساری و میرزا محمّد قمی(کبیر)تلمذ کرد و خارج را از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و میرزا محمّد فیض قمی استفاده نمود.

مراجعت به همدان

ایشان در سال 1351 ق جهت امر تدریس در مدرسۀ آخوند همدان به آنجا عزیمت کرد،و در ضمن به ارشاد و هدایت و اقامۀ جماعت همت گماشت،و چند سالی هم در شاهنجرین به خدمت اشتغال داشت و در سال 1390 ق به قم مراجعت کرد و تا آخر عمر همان جا زیست.

درگذشت و اعقاب

وی در سال 1402 ق مطابق با 1361 ش در قم درگذشت،و در قبرستان وادی السلام خاکفرج به خاک سپرده شد.

فرزندانش حضرات آقایان:1-میرزا محمّد 2-میرزا ابو القاسم(متوفای 1418 ق در قم و در قبرستان ابو حسین مدفون شد،او از شاگردان آیت اللّه بروجردی بود)3-میرزا محمود 4-میرزا علیرضا.

منابع

1-آثار الحجة 386/2.

2-آینۀ دانشوران 358.

3-روزنامۀ جمهوری اسلامی،به تاریخ /15آذر1375/ ش،صفحه 10.

4-گنجینۀ دانشمندان 155/2.

میرزا حسن رسولی آذرشهری

اشاره

(1332-1415 ق)

حاج شیخ حسن فرزند آیت اللّه میرزا یوسف گاوگانی آذرشهری معروف به «رسولی»،از علمای برجستۀ آذرشهر بود.

ص:528

در سال 1332 ق مطابق با 1292 ش در قصبۀ(گاوگان)آذرشهر دیده به جهان گشود.

و در دامن پدری دانشمند(از شاگردان آیت اللّه شیخ محمّد حسن مامقانی در نجف)پرورش یافت.و پس از آموختن مقدمات در سن 14 سالگی به تبریز رفت،و در(مدرسۀ صادقیه)به تحصیل سطوح و سایر علوم اسلامی پرداخت.

در سال 1356 ق به قم مهاجرت و بقیۀ سطوح را نزد آیات:سید شهاب الدّین مرعشی نجفی،و میرزا محمّد مجاهدی تبریزی تلمّذ کرد.و خارج فقه و اصول را از محضر آیات:سید محمّد حجت کوه کمری،سید صدر الدّین صدر،سید محمّد تقی خوانساری و میرزا محمّد فیض قمی استفاده نمود،و از سایر اساتید خود و علمای عتبات عالیات موفق به دریافت اجازات علمی و روایتی گردید.

در سال 1365 ق بنا بر تقاضای اهالی محل به قصد گاوگان عزیمت نمود،و مدت 2 سال به ترویج و تبلیغ پرداخت.و در اثر خدمات چشمگیر وی اهالی آذرشهر وی را استقبال و از صفر1367/ ق در آذرشهر اقامت نمود،و به سایر خدمات دینی اشتغال ورزید.

از آثار او:

1-کلید نظم بشر.

2-لمعة النور فی تفسیر آیة النور.

ص:529

او در روز چهارشنبه /10صفر1415/ ق مطابق با /29تیر1373/ ش به سن 83 سالگی در تهران درگذشت،و جسدش صبح روز پنجشنبه در قم تشییع و در قبرستان ابو حسین به خاک سپرده شد.

منابع

1-گنجینۀ دانشمندان 28/3.

2-مؤلفین کتب چاپی 668/2.

میرزا حسن رشدیّه تبریزی

اشاره

(1267-1363 ق)

حاج میرزا حسن رشدیّه فرزند ملا مهدی تبریزی،در روز جمعه پنجم/رمضان 1367/ قمری در محلۀ(چرنداب)تبریز متولد شد.

تحصیلات دینی و جدید

تحصیلات ابتدایی خود را در مکتبخانه های قدیمی تبریز و نزد پدرش به پایان رساند،و علوم دینی را نزد پدر و سایر روحانیون آموخت.بیست و دوساله بود که پیشنماز یکی از مساجد دورافتادۀ تبریز شد،و پس از مدتی برای بررسی وضعیت نظام آموزشی در سال 1298 ق وارد یکی از مدارس بیروت شد و تحت نظر معلمان تربیت یافتۀ فرانسوی،به فراگرفتن اصول تعلیم،و آشنایی با طرز تعلیمات جدید پرداخت و دو سال سرگرم این آموزش بود.

تأسیس مدارس جدید

در حدود سال 1300 قمری،از بیروت به اسلامبول رفت و از آنجا راهی ایروان شد تا به کمک برادر مادری اش(حاج آخوند)برای ایرانیان مقیم ایروان مدرسه ای تأسیس کند.در ایروان مدرسه ای با تشکیلات جدید آموزشی تأسیس کرد که مدت

ص:530

چهار سال این مدرسه دایر بود.وی ضمن آموزش،از نظام آموزشی روسیه نیز بهره برده و مدرسۀ رشدیه از طرف مسلمانان ایروان مورد استقبال قرار گرفت و زمانی که ناصر الدّین شاه از سفر فرنگستان به ایران می آمد،در ایروان از آن مدرسه بازدید کرد و ظاهرا تمایل نشان داد که آن را به تبریز منتقل کند.ولی مغرضین و مخالفین مانع شدند و چون رشدیّه به امید کمک شاه مدرسۀ خود را در ایروان تعطیل کرد،دوباره اجازۀ باز کردن مدرسه را به او ندادند.

تأسیس مدارس در تبریز

پس از ورود شاه به تهران در اثر اقدامات بعضی از خیراندیشان رشدیّه اجازه یافت که در تبریز مدرسه ای باز کند. ازاین رو به سال 1305 قمری،نخستین مدرسۀ ابتدایی عمومی را در محلۀ«خیابان»تبریز تأسیس کرد.عمر این مدرسه یک سال بیشتر نبود؛زیرا پیشنماز محله«رئیس السادات»،کمک به آن را حرام شمرد و مردم را وادار به بستن آن کرد و اجازه نداد کسی خانه برای مدرسه اجاره دهد،و همچنین مهدور الدم بودن رشدیّه را نیز اعلام کرد.

به همین جهت شبانه به مشهد فرار کرد و پس از شش ماه به علت مرگ رئیس السادات به تبریز مراجعت کرد.این بار در محلۀ«بازار»مدرسه ای دایر کرد که دارای سیصد و چند شاگرد بود؛ولی عمر این مدرسه نیز فقط یک سال تحصیلی بود و این مدرسه نیز مورد اعتراض و حملۀ طلاّب علوم دینی ساکن(مدرسۀ صادقیه)قرار گرفت.رشدیه بار دیگر نیز ناچار از راه روسیه عازم مشهد شد.پس از چند ماه به تبریز مراجعت و در محلۀ خودش«چرنداب»با اطفال فقرا و دراویش مدرسه را دایر کرد.شمار شاگردانش به سیصد و هفتاد و چند و شمار معلمان به دوازده رسیده بود،که این مدرسه نیز مورد اعتراض بعضی از روحانیون قرار گرفت.

رشدیّه ناچار بار دیگر مدرسه را تعطیل و به مشهد عزیمت کرد.پس از شش ماه مجددا به تبریز بازگشت و این بار در محلۀ«نوبر»مدرسه را علم کرد؛ولی بازهم

ص:531

این مدرسه دچار سرنوشت مدارس قبلی شد و بازهم شبانه به مشهد گریخت،و پس از چند ماه به تبریز مراجعت و مجددا در محلۀ«بازار»برای بار پنجم مدرسه را دایر کرد،کارش براثر استقبال مردم بالا گرفت.مدرسه در دو حیاط مجاور و دارای چهارصد و هفتاد و چند شاگرد بود.

رجاله ها ریختند و مدرسه را غارت،و یک کودک از بالای پلّه ها پرتاب کردند و کشتند و غوغایی سخت بر پا کردند.خیراندیشان رشدیّه را از معرکه نجات دادند؛ به مشهد گریخت و در آنجا مدرسۀ بسیار منظمی دایر کرد.اما چندی نگذشت که این مدرسه نیز به سرنوشت مدرسه های تبریز دچار شد،و با حملۀ اوباش و غارت و کتک زدن مفصل رشدیّه قضیه فیصله یافت و مدرسه تعطیل شد.

از مشهد به تبریز بازگشت و به کار کشاورزی پرداخت و پس از آباد کردن و فروختن قطعه ای زمین که متعلق به وی بود،اقدام به تعمیر و بازسازی مدرسه ای مخروبه کرد که این امر مورد حمایت مظفر الدّین میرزا ولیعهد و علمای نجف واقع شد؛ولی این مدرسه هم با بیل و کلنگ به خرابه مبدل شد و باز رشدیه به مشهد گریخت،و باز پس از چند ماه به تبریز بازگشت و مدرسه را دایر کرد.

هنگامی که امین الدوله به صدارت رسید،با آشنایی قبلی که از رشدیه داشت، او را به تهران دعوت و تشویق به تأسیس مدرسه در تهران کرد.رشدیه در سال 1315 قمری،اولین مدرسه اش را در تهران در(باغ کربلایی عباسعلی)افتتاح کرد.

این مدرسه مورد حمایت امین الدوله صدر اعظم بود و از طرف دولت مقرری ماهانه داشت.با روی کار آمدن علی اصغر خان اتابک،دشمن سیاسی امین الدوله مقرری ماهانۀ مدرسۀ رشدیّه قطع شد و بندوبستهای سیاسی نزدیک بود مدرسه را به تعطیل بکشاند.چون رشدیه و پیروان وی طرفداران امین الدوله بودند،بالتبع دشمن اتابک خوانده شدند و سخت در معرض خطر قرار گرفتند.

روحانی روشنفکر آن زمان آیت اللّه شیخ هادی نجم آبادی از رشدیه حمایت کرد؛ولی بالاخره رشدیّه مجبور شد در سال 1319 ق تهران را به قصد حج ترک کند.

ص:532

در غیاب رشدیّه،آقا شیخ هادی سرپرستی مدرسه را به عهده گرفت و مقرری شاگردان آن را مرتب پرداخت.با بازگشت رشدیّه از حج،مجددا تحریکات سیاسی طرفداران اتابک علیه او شروع شد و او مجبور شد به خاطر اینکه به جرم پخش شب نامه دستگیر نشود،به قم برود و بست بنشیند.پس از چند ماه مظفر الدّین شاه تلگرافی از او خواست تا به تهران باز گردد و به امور مدرسه رسیدگی کند.رشدیّه به تهران آمد و مجددا به فعالیت سیاسی و نوشتن شب نامه و اعلامیه علیه اتابک پرداخت،تا اینکه این بار هم مورد غضب صدر اعظم واقع شد و وی تصمیم به تبعید رشدیه گرفت؛اما او پیشدستی کرد و با توجه به نزدیک شدن جشن پایان سال تحصیلی مدرسه،عریضه ای به این مضمون به شاه نوشت:

نامۀ رشدیه به مظفر الدّین شاه

«آستان فلک پاسبان خدایگان ایران و پناه ایرانیان،اعلیحضرت قدر قدرت همایون شاهنشاهی!

به شرف عرض آستان مبارک می رساند،مدرسۀ رشدیّه که از مآثر میمنت اشتمال همایون شاهنشاهی(ارواحنا فداه)و در تحت توجهات عظمای پادشاهی تربیت گاه یک عده ایتام است،امتحانات سالیانۀ خود را به پایان رسانده جوائزی هم جهت شاگردان معین کرده است.چون خاطر خطیر ملوکانه همواره به رضایت فقیران و دلجویی یتیمان متعلق است،آرزوی همۀ خدمتگزاران چنانست که جوائز مستقیما به دست مبارک آن پدر تاجدار«ارواحنا فداه»اعطا گردد؛ولی هنوز ایرانی را پای تمنا بدان پایه نرسیده است که از استان قدس شاهنشاهی،چنین استدعایی کند.با عرض آستان بوسی،استدعای آن دارد که امر مطاع متبع به جناب اشرف صدر اعظم صدور یابد که از جانب سنی الجوانب اعلیحضرت همایون شاهنشاهی،به مدرسه تشریف آورده در یتیم نوازی بئس البدل ذات شاهانه قرار گیرند».

شاه،نامه را خواند و در حاشیۀ آن چنین نوشت:

ص:533

«جناب اشرف صدر اعظم!علاقۀ ما را به محبت بر فقرا و ایتام می دانید،لازم بود خود ما توفیق این ثواب یابیم،حالا که ما را این مجال نیست،چنانکه مدیر رشدیه تقاضا کرده است،از جانب ما به مدرسه بروید و جوائز شاگردان را به دست خودتان بدهید،و یتیمان را بسیار محبت کنید».

نامه ای دیگر

علی اصغر خان اتابک که متوجه موضوع شده بود،دفع الوقت می کند و از این دستور شاه سرباز می زند.رشدیّه بار دیگر به شاه می نویسد:

«به شرف عرض خاکپای جواهرآسای همایونی می رساند حضرت اشرف اتابک اعظم به علت تراکم کارهای دولتی،تشریف فرمایی خود را به مدرسه به بعد از عید محول فرموده اند.چون در نظر ما مکتبیان شغلی مقدس تر از تعلیم و فریضه ای مهمتر از نوازش یتیمان نیست،استدعا از آستان مبارک آنکه امر همایونی چنین شرف صدور یابد که اتابک اعظم امروز عصر به مدرسه تشریف آورده،جوائز را به نام نامی اعلیحضرت همایونی به شاگردان اعطا فرمایند،و این خدمتگزار و اعضای مدرسۀ رشدیه را،که همه پروانۀ شمع وجود شاهنشاهی هستند،مفتخر و سرافراز سازند».

مظفر الدّین شاه که از داستان خصومت اتابک با رشدیّه آگاه بود و اوضاع و احوال را نیک می دانست،در حاشیۀ نامۀ رشدیه نوشت:«جناب اشرف صدر اعظم!دلجویی یتیمان در نظر ما بر هر چیزی مقدم است.امروز عصر به مدرسه بروید و جوائز را از جانب ما توزیع کنید و اعضای مدرسه را از مدیر و معلمین به عنایات ما امیدوار گردانید،و یتیمان را بسیار بسیار محبت کنید».

اتابک ناگزیر امر شاه را اطاعت کرد و همان روز عصر به مدرسه رفت.این امر هم باعث تأمین امنیت رشدیه و هم تبلیغ خوبی برای مدرسه شد.از فردای آن روز اعیان و اشراف تهران که تا حال از ترس،بچه های خود را به مدرسه نمی آوردند به مدرسه سرازیر شدند.رشدیّه مجددا فعالیتهای سیاسی خود را علیه اتابک ادامه

ص:534

داد و با تشکیل جلساتی در مدرسه به انتقاد از اتابک پرداخت.یک بار در راه خانه اش مورد سوءقصد واقع شد و پس از این واقعه به توصیۀ شیخ هادی نجم آبادی مجددا راهی سفر حج شد.پس از بازگشت از این سفر و پیشامد مرگ نجم آبادی و مختار السلطنه،دو حامی بزرگ او و در پی آن،مرگ امین الدوله مجددا مشکلات جدیدی در سر راهش پدید آمد.

تلاش در راه مشروطیت

هم زمان با شکل گیری نهضت مشروطه در ایران ایشان نیز به صف مبارزان پیوست و در ابتدا با منتشر کردن مجلۀ مصوری به نام(مکتب)در بیداری ایرانیان کوشید.شب نامه هایی علیه«عین الدوله»صدر اعظم وقت چاپ و منتشر کرد،و نسبت به انتقاد از اوضاع و احوال سیاسی کشور از هیچ کوششی فروگذاری نکرد.

سرانجام در روز جمعه /24ربیع الثّانی1324/ ق او را به اتفاق شیخ احمد مجد الاسلام کرمانی و میرزا آقا دستگیر کرده و به کلات تبعید کردند که پس از امضای فرمان مشروطیت از جانب مظفر الدّین شاه،او نیز از تبعید آزاد و راهی تهران شد،و مجددا به فعالیتهای سیاسی و فرهنگی پرداخت.

آخرین منزل

در سال 1345 قمری به قم رفت و برای همیشه در آن شهر اقامت گزید.در قم در درس آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی حاضر شد و به فراگیری علوم دینی پرداخت.در ضمن مدرسۀ رشدیّه را مجاور تکیه«ملا محمود»دایر کرد و اطفالی را که اکثرا فقیر و بی بضاعت بودند،دعوت کرد و مطابق میل خود دبستانی بپاداشت .علاوه بر مدیریت،کلاس اول را خود اداره می کرد.در قم در همان مدرسه،کلاس مخصوصی هم برای تدریس نابینایان دایر کرد.

سرانجام رشدیه در روز سه شنبه /21آذر1323/ ش خورشیدی مطابق با 25 /ذی حجه1363/ ق به سن 97 سالگی در قم وفات یافت.و در قبرستان حاج

ص:535

شیخ به کد(41177)به خاک سپرده شد.رشدیه را می توان پدر تعلیم و تربیت نوین و پیر معارف ایران دانست.قدمی که رشدیه در تأسیس مدارس جدید در ایران برداشت،دیگران را نیز تشویق کرد و به این کار واداشت.کار اصلی او تعلیم الفبا به شکل نوین و صورتی بود که تا آن زمان سابقه نداشت.

آثار بجامانده از او عبارتند از:

1-بدایة التعلیم.

2-صد درس.

3-شرعیات ابتدایی.

4-کفایة التعلیم(2 جلد).

5-نهایة التعلیم(2 جلد).

6-صرف فارسی.

7-تربیة البنات.

8-تأدیب البنات.

9-اخلاق.

10-اصول عقاید یا اتحاد بشر.

11-هدایة التعلیم.

12-تبصرة الصبیان.

13-المشتقات.

14-تنبیه الغافلین یا ارشاد الطالبین.

فعالیتهای مطبوعاتی او:

در سال 1319 ق روزنامۀ(غیرت)را همراه عده ای از دوستانش،و نیز روزنامۀ «لسان الغیب»را در همان سال در تهران منتشر ساختند.

مجلۀ(مکتب)را در سال 1323 ق در تهران منتشر نمود(که در تاریخ جراید

ص:536

مجلات ایران آن را روزنامه دانسته است).

و آخرین روزنامه ای که منتشر ساخت در سال 1326 ق به نام«تهران»در پایتخت منتشر می شد.

منابع

1-تاریخ جراید و مجلات ایران 186/3 و 59/4 و 177 و 236 و 293.

2-تاریخ فرهنگ آذربایجان 46/1 و 86/2.

3-رجال آذربایجان در عصر مشروطیت 77.

4-رجال قم 105.

5-زندگینامۀ رجال و مشاهیر ایران 317/3.

6-شرح حال رجال ایران 326/1.

7-فرهنگ عمید 443.

8-فرهنگ فارسی معین 592/5.

9-فهرست مجله های فارسی 108.

10-مکارم الآثار 1858/5(تاریخ مرگش را اشتباه نوشته است).

11-مؤلفین کتب چاپی 555/2.

12-28 هزار روز تاریخ ایران و جهان،اطلاعات ضمیمه 325.

13-یادداشتهای قزوینی 185/8.

اخیرا کتابی به نام«پیر معارف،رشدیه»در شرح احوالش به قلم آقای فخر الدّین رشدیه منتشر شد.

سیّد حسن رضوی قمی

اشاره

(ح 1283-1352)

حاج میر سید حسن فرزند میرزا عزیز اللّه و نوۀ سید حسن بن ابو الفتح رضوی قمی،و برادر شاعر معروف سید علی رضوی(قدرت)بود.

ص:537

از علمای برجسته و فقهای سترگ ساکن تهران بود که در حدود سال 1283 ق در قم متولد گردید.

تحصیل علم

پس از آموختن مقدمات به تهران رهسپار شد،و از محضر علامه سید عبد الکریم لاهیجی در حکمت و فلسفه بهره مند گردید،آنگاه به نجف اشرف عزیمت و از محضر آیات:آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی و شیخ الشریعۀ اصفهانی استفادۀ شایان نمود.

وی در حدود سال 1326 ق به قم بازگشت و به وظایف دینی و اجتماعی خود پرداخت.در سال 1331 ق به زیارت خانۀ خدا رفت و هنگام مراجعت در تهران سکونت اختیار کرد و به تدریس فقه و اصول در«مدرسۀ صدر»اشتغال ورزید و در همان جا نماز جماعت نیز بر پا نمود.نامبرده علاوه بر کسب اجازات علمی و روائی از اساتید خود،از حضرات آیات:میرزا محمّد حسن آشتیانی و میرزا حسین نوری موفق به دریافت اجازه گردید.

از آثار او

1-تقریرات آخوند خراسانی.

2-تقریرات شیخ الشریعة.

3-دیوان اشعار.

4-شرح علی کفایة الاصول.

ص:538

وی در روز سه شنبه /9ربیع الثّانی1352/ ق مطابق با /10مرداد1312/ ش در تهران درگذشت،و در مقبرۀ خانوادگی خود در«ایوان آینه»صحن حضرت معصومه علیها السّلام قم به خاک سپرده شد.

منابع

1-الاجازة الکبیرة 44.

2-أعیان الشیعة 89/6.(وی را تحت عنوان حسین آورده که اشتباه است).

3-تاریخ قم 259.

4-رجال قم 105.

5-گنجینۀ دانشمندان 136/1.

6-نقباء البشر 412/1.

شیخ حسن سعید تهرانی

اشاره

(1337-1416 ق)

حاج شیخ حسن سعید تهرانی از مشهورترین عالمان تهران بود.

وی در /27رجب1337/ ق در تهران در بیت علم و ایمان و فضیلت زاده شد.پدرش مجتهد مشهور، حضرت آیت اللّه حاج میرزا عبد اللّه چهل ستونی تهرانی فرزند علامه شیخ آقا بزرگ فرزند میرزا ابو الحسن فرزند آیت اللّه حاج میرزا مسیح تهرانی استرآبادی(1193-1263 ق)بوده است.

ص:539

او در سنین کودکی به همراه پدرش به قم مهاجرت کرد و پس از دوران کودکی و نوجوانی،به تحصیل علوم دینی روی آورد و مقدمات را فراگرفت.سپس به تهران بازگشت و در 25 سالگی به دانشگاه رفته و لیسانس معقول و منقول گرفت.در سال 1370 ق برای تکمیل دروس خود به نجف اشرف رهسپار شد و با نهایت جدّیت و تلاش در درس حضرات آیات:سید محسن طباطبائی حکیم،سید ابو القاسم خوئی و شیخ حسین حلّی شرکت جست،و تقریرات دروس فقه و اصول آنان را نگاشت.

نامبرده در سال 1385 ق به تهران مراجعت کرد و ضمن امامت جماعت (مسجد جامع چهل ستون)تدریس فقه و اصول و تفسیر،وعظ و ارشاد،راهنمایی مردم به خصوص جوانان و دانشجویان،تألیف کتابهای دینی،چاپ و نشر کتابهای مذهبی،بنای مدرسه و کتابخانه و مرکز تبلیغات دینی و گنجینۀ قرآن کریم(مرکز گردآوری نسخه های خطی و چاپی و مترجم و کتابهای تخصصی قرآن مجید)را برعهده گرفت،و با مسلمانان دیگر کشورها ارتباط برقرار کرد و به حلّ مشکلات آنان و پاسخگویی به سؤالات ایشان و ارسال کتابهای دینی برای آنان پرداخت.فقید سعید در مقابل کژی ها و ناراستی ها سخت می ایستاد و در همین راستا به تشکیل کلاسهای مختلف عقاید و کلام برای جوانان پرداخت،و از آسایش خویش برای رفع مشکلات فکری آنان گذشت،و هماره از اساتید حوزۀ علمیۀ قم برای ایراد سخنرانی و ادارۀ کلاسهای اعتقادی دعوت می کرد.

آن مرحوم با وجود بیماری طولانی اش از تلاش و کوشش دست برنداشت و یکسره به تألیف و تصنیف و هدایت و ارشاد پرداخت،و با سعۀ صدر و اخلاق خوش خود،جوانان را به اسلام جذب کرد و بسیاری را از گمراهی نجات داد.در برآوردن حوایج مردم کوشا بود و دستی بخشنده داشت.

برخی از تألیفات چاپ شده اش عبارتند از:

1-اصول دین.

ص:540

2-الرسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و الشیعة.

3-الرسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یحدّثنا.

4-الرسول یدعوکم.

5-الفقه فی تشریعه و تبینه و استنباطه.

6-الی علماء الاسلام.

7-پیام فاطمه علیها السّلام.

8-حسین علیه السّلام از دیدگاه وحی.

9-حکومت از دیدگاه قرآن و عترت علیهم السّلام.

10-خدا و اولو الامر.

11-خدا و مهدی(عج).

12-دائرةالمعارف القرآن(12 جلد).

13-دائرةالمعارف القرآن(3 جلد-عربی).

14-دلیل العروة الوثقی(2 جلد-تقریرات بحث طهارت حلّی).

15-شناخت شیعه.

16-شیعتنا.

17-غدیر یا پیوند ناگسستنی رسالت و امامت.

18-فاطمه زهرا علیها السّلام،دژ شکست ناپذیر.

19-مقالات سعید یا افکار پریشان.

20-موسوعة المکاسب(4 جلد-تقریرات درس آیت اللّه حلّی).

21-نگهبان مکتب توحید(کتابنامۀ حضرت مهدی«عج»).

22-نموداری از حکومت علی علیه السّلام.

23-نور الابرار(ترجمه کلمات قصار امیر المؤمنین علی علیه السّلام).

24-ولایت فقیه.

25-همه در انتظار اویند.

استاد حسن سعید در تاریخ ظهر روز پنجشنبه /19شعبان1416/ ق مطابق با

ص:541

/21دی1374/ ش در یکی از بیمارستانهای تهران،قلبش در سن 80 سالگی از طپش باز ایستاد،و پس از تشییع در تهران،به قم انتقال داده شد و عصر جمعه پس از تشییع باشکوه زیر نزول رحمت الهی در وسط قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

منابع

1-گنجینۀ دانشمندان 483/4.

2-مجلۀ آینۀ پژوهش،شمارۀ(35)،سال 1374 ش،صفحه 114،به قلم شیخ ناصر الدّین انصاری قمی.

3-مؤلفین کتب چاپی 587/2.

سیّد حسن شریعتمداری

اشاره

(ح 1265-1332 ق)

سید حسن فرزند سید محمّد حسینی بروجردی،از فضلا و مدرسان حوزۀ علمیۀ تبریز بود.

وی در حدود سال 1265 ق متولد گردید.

پدرش سید محمّد در حدود سال 1270 ق از بروجرد به تبریز مهاجرت کرد.

نسب ایشان هم با چندین واسطه به حسن افطس بن علی اصغر بن الامام علی بن الحسین علیه السّلام برمی گردد.

سید حسن پس از سپری کردن مقدمات و سطح به نجف اشرف مهاجرت کرد و تحصیلات عالی خود را در نزد اساتید آن سامان به پایان رساند و به تبریز مراجعت نمود.حوزه درسی اش از حوزه های معروف تبریز بود.

نامبرده در سال 1332 ق در حدود سن 67 سالگی در تبریز درگذشت.پیکرش به قم حمل و در کنار مزار ابن بابویه به خاک سپرده شد.

همسرش سریه خانم دختر سید مهدی حسینی از زنان فاضل و زاهد و متقی بود و نزد همین شوهر تحصیل می نمود.که از او دارای فرزندانی به نامهای 1-سید

ص:542

کاظم(در کودکی مرحوم شد).

سید محمّد صادق شریعتمداری

2-آیت اللّه سید کاظم شریعتمداری،(از مراجع تقلید بود).

3-سید صادق شریعتمداری،وی در سال 1325 ق در تبریز دیده به جهان گشود.

ابتدا نزد مادرش به تحصیل پرداخت سپس به حوزۀ علمیۀ قم رهسپار شد و سطح را نزد میرزا محمّد همدانی به پایان برد.دروس خارج را از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری،سید محمّد حجت کوه کمری، سید محمّد تقی خوانساری و سید حسین طباطبائی بروجردی استفاده نمود.

ایشان در سال 1372 ق به پایتخت(تهران)عزیمت نمود و در آن سامان به تدریس و اشتغالات مذهبی و اجتماعی پرداخت،سپس از آغاز تأسیس دار التبلیغ اسلامی قم هفته ای دو روز به قم آمده درس خارج اصول را برای شاگردان آن مؤسسه تدریس می کرد،بعدها به مشهد مقدس رفته در کنار بارگاه ملکوتی حضرت امام رضا علیه السّلام رحل اقامت افکند و سالها در حوزۀ علمیۀ مشهد به تدریس خارج فقه و اصول پرداخت،در اوایل قرن پانزدهم هجری به تهران بازگشت و دوران کسالت کسالت و نقاهت خود را در آنجا سپری نمود.از آثار او:1-حاشیة علی جواهر الکلام،2-حاشیة علی کفایة الاصول،3-تقریرات درس اصول ایشان که به صورت پلی کپی از سوی دار التبلیغ تکثیر و در اختیار دانشجویان آن مؤسسه قرار گرفت.

ایشان در /28اسفند1368/ ش در تهران به درود حیات گفت و علی رغم وصیت او برای دفن در مشهد مقدس،به جهت نیافتن وسیله در کنار مزار شیخ

ص:543

صدوق در شهر ری به خاک سپرده شد.جهت اطلاع به شرح حال ایشان به کتابهای 1-آینۀ دانشوران 96،آثار الحجة 53/2 مراجعه شود.

سید جواد حائری شریعتمداری مؤلّف

4-سید جواد حائری که فعلا ساکن تهران و تبریز می باشد.و یک دختر که همسر مرحوم آیة اللّه حاج سیّد ابراهیم میلانی بود.

سید جواد حائری در سال 1328 ق در تبریز دیده به جهان گشود.

وی حاشیه ملا عبد اللّه را نزد مادر فاضلۀ خود،سریه خانم آموخت.سپس به حوزۀ علمیۀ قم منتقل شد و ادبیات را نزد میرزا محمّد علی ادیب تهرانی فراگرفت و شرح لمعه را از آخوند ملا علی همدانی استفاده کرد و دروس را با آیت اللّه شیخ مرتضی حائری مباحثه می نمود و فامیلی حائری از ایشان اخذ شده است.

حائری به تهران رهسپار و مشغول تحصیلات جدید شد و در رشتۀ ادبیات فارسی در سال 1324 ش لیسانس دریافت داشت.تحصیلات خود را نیز ادامه داد و در زبان انگلیسی فوق لیسانس کسب کرد و به زبان فرانسه تسلط کامل حاصل نمود.در ضمن از دروس علمی علامه شیخ ابو الحسن شعرانی در تهران استفاده می کرد.

ص:544

ایشان شدیدا به ادبیات علاقه مند است و گهگاهی اشعار می سراید.در دروس تفسیر برادر ارشد خود،آیت اللّه سید کاظم شریعتمداری،هم در تبریز و هم در قم شرکت کرده و بهره ها برده است.

از آثار او

1-برگ هایی از تاریخ انقلاب.

2-دفتر اشعار.

3-یادداشت مطالب تفسیری برادر خود.

منابع

1-اطلاعاتی از فرزندش آقای سید جواد حائری.

2-رجال آذربایجان در عصر مشروطیت.

سیّد حسن شیرازی

اشاره

(1354-1400 ق)

سید حسن فرزند آیت اللّه میرزا مهدی و نوادۀ سید حبیب اللّه حسینی شیرازی،یکی از اندیشمندان و مجاهدان معاصر بود.

وی در روز دوشنبه /3صفر/ 1354 مطابق با /15اردیبهشت/ 1314 ش در شهر نجف اشرف دیده به جهان گشود.

در حوزۀ علمیۀ کربلا

نامبرده در سن کودکی(سال

ص:545

1355 ق)همراه والدین خود به کربلای معلا رفت و دوره مقدمات را نزد اساتیدی همچون:سید محمود اصفهانی(ساکن قم)و سید مجتبی میرصادقی زنجانی (ساکن مشهد مقدس)و متن عروة الوثقی را نزد علامه شیخ عبد الرحیم قمی آموخت.خط و خوشنویسی را نزد شیخ علی اکبر نائینی مشق نمود.

میرزا مهدی شیرازی

ایشان دورۀ سطح را نزد دانشمندانی همچون:شیخ جعفر رشتی،سید محمّد طاهر بحرانی،سید محسن جلالی کشمیری،شیخ یوسف حائری خراسانی و شیخ محمّد هجری[هاجری]أحسائی به انجام رسانید.و دورۀ خارج را از محضر آیات،پدر ارجمند خود،سید محمّد هادی میلانی،شیخ محمّد رضا جرقویه ای اصفهانی و شیخ یوسف حائری خراسانی استفاده نمود.آنگاه خود در مدرسه های سلیمیه و ابن فهد به تدریس مقدمات و متون کتب درسی پرداخت.

شیرازی،در پی فشارهای دولت بعث عراق و تحمل شکنجه های طاقت فرسا، در سال 1390 ق به طرف لبنان مهاجرت کرد و در بیروت اقامت گزید و لبنان را پایگاهی برای فعالیتهای مذهبی خود ساخت.

از قضایای لبنان به ویژه جنوب در تمام محافل و مناسبتهای سیاسی به دفاع و مبارزه برمی خاست و تأکید بسیاری بر اتحاد کشور لبنان و عدم تجزیه آن داشت.

کمک های مادی و معنوی به خانواده های آوارگان جنوب که در اثر حملات ناجوانمردانۀ صهیونیست ها ناشی شده،می رساند.

ص:546

میرزا عبد الهادی شیرازی دائی سید حسن شیرازی

در سال 1394 ق توانست در کشور سوریه(دمشق)،در جوار مرقد حضرت زینب کبری علیها السّلام یک حوزۀ علمیه به سرپرستی خود تأسیس نماید.

این حوزۀ علمیه در زمینۀ تحقق اهداف اسلامی سخت در تلاش و کوشش بود.

و خود شخصا عهده دار امر تدریس و تربیت طلاب می شد که نوارهای درسی ایشان در فقه و اصول محفوظ است.

آثار قلمی ایشان به شرح زیر است:

1-الأدب الموجه.

2-الاشتقاق(فی علم الصرف).

3-الاقتصاد الاسلامی.

4-الاقتصاد العالمی.

5-التوجیه الدینی(مجموعة مقالات اسلامیة).

6-الشعائر الحسینیة(بحث حول اقامة العزاء علی خامس اهل العباء).

7-العمل الأدبی.

8-النصیر الأول للإسلام(قصیدة).

9-الوعی الاسلامی،در دو جلد.

10-إله الکون(کتاب عقائدی).

11-إنجازات الرسول.

12-أهداف الاسلام.

13-بطل الاسلام الخالد(قصیدة).

ص:547

14-تعالیق علی العروة الوثقی(بحث استدلالی).

15-تفسیر القرآن الکریم(ناقص).

16-تقریرات استاذه الخراسانی.

17-حدیث رمضان(بحث موسع حول فضائل شهر رمضان المبارک).

18-دیوان شعر.

19-رسول الحیاة صلّی اللّه علیه و آله و سلّم(بحث حول شخصیة الرسول الأعظم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و رسالته فی الحیاة).

20-کلمة الاسلام(بحث حول مشروعیة الاحزاب).

21-کلمة اللّه.

22-کلمة الرسول الأعظم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.

23-کلمة الامام علی علیه السّلام.

24-کلمة فاطمة الزهراء علیها السّلام.

25-کلمة الامام الحسن علیه السّلام.

26-کلمة الامام الحسین علیه السّلام.

27-کلمة الامام زین العابدین علیه السّلام.

28-کلمة الامام الباقر علیه السّلام.

29-کلمة الامام الصادق علیه السّلام.

30-کلمة الامام الکاظم علیه السّلام.

31-کلمة الامام الرضا علیه السّلام.

32-کلمة الامام الجواد علیه السّلام.

33-کلمة الامام الهادی علیه السّلام.

34-کلمة الامام العسکری علیه السّلام.

35-کلمة الامام المهدی(عج).

36-کلمة العلماء و الحکماء.

ص:548

37-موقف الاسلام الفاضل.

38-میلاد القیادة الاسلامیة(قصیدة).

ابیات عربی زیر از اوست:

فجر اطل صحوک الوجه مبلولا بدا فتوج هام الفجر اکلیلا

بدا فغنت له الاخیار من فرج و هللت باسمه الآفاق تبجیلا

و اصبحت باسمه الایام هاتفة تردد الحب و الاشواق تفصیلا

غنی بأوصافه الحسنی النسیم هوی فطبق الافق توراة و انجیلا

نور تلألأ خفاقا بروعته عبر النجوم ففر اللیل مغلولا

یطوی الخلود بعزم جل مطلبیه حتی غدا فوق متن الفر محمولا

یفیض قدسا و الهاما و مکرمة فیترک الظلم مهزوما و مخذولا...

نحوۀ شهادت

سید حسن شیرازی که در دو کشور سوریه و لبنان فعالیت های تبلیغی و سیاسی داشت،در هفته چند روز در بیروت اقامه داشت و بقیه را در سوریه بسر می برد و لذا یک دفتر و کتابخانه در بیروت داشتند که چند نفر منشی و معاون دفتر ایشان را اداره می کردند و به همین کیفیت در سوریه.چه در بیروت و چه در سوریه منزل ملکی نداشتند و در هر دو کشور غرفه های دارای چند اطاق اجاره می کردند.

منزل اجاره ای ایشان در بیروت در محله شیعه نشین«شیّاح»غرفه ای بود دارای چهار اطاق،یک اطاق آن دفتر،اطاق دیگر اطاق پذیرائی،اطاق دیگر کتابخانه، اطاق چهارم محل استراحت ایشان.اخیرا براثر جنگهای شدید که در این محله اتفاق افتاد و بیشتر ساختمان های آن ویران گردید.

شیرازی در محله رملۀ بیضا بطور موقت در هتل(بیروت انترناسیونال)اطاقی اجاره می کند.روز حادثه ساعت شش بعد از ظهر از هتل خارج می شوند که خود را

ص:549

در محله شیعه نشین برج البراجنه به مدرسه ای که بنام(الامام المهدی)تأسیس نموده اند،می رساند و در مجلس یادبودی که به مناسبت شهادت آیت اللّه سید محمّد باقر صدر ترتیب داده اند شرکت کنند.اما پیش از رسیدن به مجلس یادبود شهید صدر،خود به درجۀ رفیع شهادت می رسد و بدست همان عواملی که مرحوم صدر شهید شده است،او نیز شهید می گردد.

شیرازی به وسیله گلوله های مسلسل دو نفر مسلح مجهول،در محله رملة البیضاء در سن 55 سالگی ترور شده و تحقیقاتی که به وسیلۀ دستگاه امنیتی انجام گرفته نشان می دهد که شیرازی ساعت 6 بعد از ظهر از اطاق شماره 624 در هتل (بیروت انترناسیونال)واقع در محله رمله بیضاء بیرون آمده،سوار تاکسی عمومی مارک بونتیاک زردرنگ به شماره(85640)به رانندگی صاحبش خانم حیدر شد و از راننده خواست که به طرف کورنیش رمله بیضاء برود،که در آن هنگام دو عدد اتومبیل که دو نفر مسلح را سوار کرده بودند پشت سر آنان راه می افتند و 50 متر به آخر مانده که آن دو اتومبیل حامل افراد مسلح سر رسیده از دو طرف اتومبیل حامل سید را احاطه می کنند،درحالی که شیرازی طرف راست صندلی عقب اتومبیل نشسته بود افراد مسلح که در اتومبیل روبرو بودند به طرف او آتش گشودند.

گلوله،چند شیشه اتومبیل و قسمت عقب تاکسی را سوراخ کرده،چند گلوله به سر ایشان اصابت می کند و گلوله ها از در چپ عقب اتومبیل خارج می شود در حالی که خون از سر و چشمان و بینیش می ریخته روی صندلی عقب ماشین می افتند.

چنانچه اشاره رفت سرانجام و پس از چند سال دفاع از ارزشهای اسلامی و تشیّع دور از وطن و دوستان در اثر اصابت چندین گلوله،در روز جمعه /16جمادی الثانی1400/ ق مطابق با /12اردیبهشت1359/ ش در سن 56 سالگی به شهادت رسید.پیکر پاک ایشان به ایران حمل و در شهر مذهبی قم تشییع و پس از ادای نماز توسط آیت اللّه سید شهاب الدّین مرعشی در حرم مطهر حضرت معصومه علیها السّلام

ص:550

(مسجد موزه)به خاک سپرده شد.ایشان به دلایلی تا آخر عمر ازدواج نکرد.

منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-أعلام کربلاء(خطی-آقای خوشحالت).

3-شهدای روحانیت 374.

4-گنجینۀ دانشمندان 270/3.

5-معجم المؤلفین العراقیین 319/1.

شیخ حسن صالحی لاهیجی

اشاره

(1321-1366 ق)

ایشان در سال 1321 ق در لاهیجان متولد گردید،و در سال 1366 ق مطابق با 1326 ش در قم درگذشت.

تحصیل در قم

شیخ محمّد رازی درباره اش می نویسد:«از فضلای بارع و باکمال و دانش حوزۀ علمیه،دارای تولای کامل و حال خوش و معنویت بوده،و سالها از محضر آیات:

حائری یزدی،حجت کوه کمری،صدر،خوانساری و فیض قمی استفاده نموده،و مدت دو سال هم درس آیت اللّه بروجردی شرکت کرده و در سال 1367 ق به مرض سرطان بدرود حیات گفته،و در قبرستان حائری مدفون شده است»و آنگاه یکی از کرامتهای سید الکریم حضرت عبد العظیم حسنی علیه السّلام را نسبت به ایشان نقل می کند.

وی با شیخ علی اکبر شفیعی لاهیجی هم مباحثه بود.

منابع

1-آثار الحجة 233/1.

2-آینۀ دانشوران 334.

3-گنجینۀ دانشمندان 182/2(سال فوتش را اشتباه نوشته است).

ص:551

شیخ حسن طبرسی ساروی

اشاره

(1314-1393 ق)

شرح حال زیر به قلم فرزندش آقای شیخ نور اللّه طبرسی-امام جمعه فعلی ساری-نگارش یافته و ما اینجا به عینه با اندکی ویرایش نقل می کنیم:

تاریخ تولد

مرحوم جدّم آخوند ملا ید اللّه در پشت کتاب«زاد المعاد»مرحوم علامۀ مجلسی(رضوان اللّه تعالی علیه)تاریخ تولّد مرحوم والد را به شرح زیر درج فرموده اند.

«تاریخ تولد نورچشمی جان عمری حسن در روز شنبه بیست هشتم شهر صفر المظفّر سنۀ 1314 قمری.اللهم طوّل عمره و اجعله من العلماء العاملین بحق محمّد و آله الطاهرین».

جالب توجه اینکه مرحوم جدم تاریخ تولد سایر فرزندانش را نوشته اما دعای آخر را برای آنها مرقوم نفرموده اند.

محل تولد

در روستای«سوچلماء»منطقۀ چهاردانگه هزار جریب از توابع شهرستان ساری مرکز استان مازندران بوده است.

روستای مذکور از روستاهای بزرگ و عالم پرور آن منطقه است.

موقعیت خانوادگی

در بیت علم و تقوی نشو و نما یافته اند و پدرش مرحوم آخوند ملا ید اللّه از علمای موجه و معتبر زمان خود و مرکز مراجعات و مرافعات و محاکمات شرعی

ص:552

بوده اند و تحصیلاتش را در مدرسۀ«درویش علی ساری»که از مدارس معتبر آن زمان بوده و در بارفروش«بابل»فعلی به پایان رسانده.

بعضی از کتب آن مرحوم مانند وسائل الشیعة و ریاض المسائل(مرحوم میر سید علی)که شرح مختصر نافع مرحوم محقق در فقه است و کتب خطّی دیگر در تجوید قرآن و غیره که به خط زیبای آن مرحوم است در نزد حقیر موجود است.

مراکز تحصیلات

مرحوم والد ابتدا در زادگاهش در نزد آخوند ملا یعقوب دروس متداوله آن زمان را شروع سپس عازم شهرستان ساری و در مدرسۀ«درویش علی ساری»ادامۀ تحصیل داده(و فعلا متأسفانه از مدرسه موصوف خبری نیست و در وسط شهر میدان ساعت قرار گرفته و تخریب شده است)و بعد از چندی از ساری به ارض اقدس رضوی شدّ رحال نموده و مدت نه سال در جوار پاک حضرت ثامن الحجج علیه السّلام مشغول تحصیل و از اساتید بزرگ آن زمان مانند مرحوم ادیب نیشابوری میرزا عبد الجواد بهره برده اند.

و از عارف باللّه مرحوم حاج شیخ حسن علی نخودکی اصفهانی در علوم غریبه کسب فیض نموده اند.و خلاصه در بین اقران و اماثل از جهت علمی مشار بالبنان بوده اند و از اساتید سطوح عالیه اش در مشهد مقدس خبری ندارم.

پس از نه سال از مشهد به زادگاه خود بازگشتند و ازدواج کرده اند و مدتی در روستا بوده اند و آنگاه عازم نجف اشرف شده اند و در آن مکان مقدس مدت هفت سال از اساتید و اساطین بزرگ آن زمان مرحوم مغفور آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی و آیت اللّه میرزا محمّد حسین نائینی و آیت اللّه آقا ضیاء الدّین عراقی کسب فیض کرده اند و از همه اساتید موصوف اجازۀ اجتهاد بسیار قوی دارند و فعلا فقط اجازۀ اجتهاد مرحوم عراقی مفقود شده و الباقی موجود و تقدیم شده است.لازم به تذکر است تاریخ مراجعت از نجف اشرف و مهاجرت از آن مکان مقدس در دست

ص:553

نیست و اطلاعی از آن ندارم.ولی در سال 1350 قمری تاریخ تحریر اجازۀ اجتهاد مرحوم نائینی می باشد شاید همان سال به ایران مراجعت فرموده اند.

محل اقامت پس از مراجعت

به طوری که آن مرحوم نقل می فرموده اند از طرف مرحوم آیت اللّه اصفهانی به شهر سمنان مأموریت یافته اند و مدت 6 ماه تقریبا در سمنان بوده اند و سپس به زادگاه اصلی خود بازگشتند و یادم می آید می فرمود:«چون از پول و وجوهات مردم خودمان درس خواندم،لذا به آن مولد بازگشته ام».

تاریخ تأسیس حوزه علمیه

ایشان در همان زادگاه خود با امکانات آن زمان حوزه علمیه ای داشتند و از برکات آن حوزه طلاب و فضلائی بوده اند که فعلا دو نفر از آنان حیات دارند و از شاگردان مبرّز ایشان مرحوم آیت اللّه حاج شیخ محمّد نصیری(ره)که پس از مراجعت از نجف اشرف در دامغان رحل اقامت افکنده و از علمای طراز اوّل دامغان و مورد علاقه ولی متأسفانه زود به عالم باقی شتافتند و نیز مرحوم آیت اللّه حاج سید خلیل محمّدی باداب سری که سالها اقامت در نجف اشرف و سپس به زادگاهشان«باداب سر »از توابع بهشهر و از آنجا به شهرستان بهشهر آمده اند و سالهای سال در بهشهر مشغول تدریس و امامت بوده اند.

مشاغل اجتماعی

در این وظیفۀ مهم به نظر بنده موفقیت خوبی داشته اند هم امام جماعت بوده اند هم مدرس،هم مرشد و خطیب و دارای جلسات اخلاق و تفسیر و هیئت توحیدیه را در اواخر که به ساری هجرت نموده بودند تأسیس کرده و در اواخر عمر تشریف به مرکز استان«ساری»بطور دائم مقیم شده اند و در مسجد«شاه غازی»

ص:554

که فعلا مشهور به مسجد«سجاد»است سالها اقامه جماعت و درس تفسیر داشته اند.

موقعیت اجتماعی

از موقعیت بالای اجتماعی برخوردار بوده اند و مردم نسبت به ایشان بسیار علاقه مند و پناهگاه و ملجاء مردم در شرایط اختناق حکومت رضاخانی بوده اند.و در امور دینی و شرعی و اجتماعی مرافعات محاکمات و مخاصمات مورد توجه مردم بوده اند و منزل ما محل و پناهگاه و مرکز مراجعات مردم بود و من به خوبی یاد دارم که وقتی ایشان را برای روستائی دعوت می کردند،قبل از تشریف فرمائی آن مرحوم به روستا پیرمردان،بزرگان و متدینین با عشق و شوق تا یک کیلومتری یا بیشتر و کمتر به استقبال معظم له می شتافتند و علاقه و اعتقاد عجیبی نسبت به ایشان داشتند و نیم خورده ایشان را تبرک می بردند،برای شفای بیمار از غذای مانده در بشقاب آن مرحوم استفاده می کردند و یا نیم خورده را می بردند در محل گاوداری و گوسفندداری خود می ریختند که مال و اغنام و احشام آنها بیشتر شود و با برکت شود(افسوس که آن اعتقادهای پاک رفته و کم رنگ شده است)شرح موقعیت و محبوبیت اجتماعی و ذکر موارد آن میزان علاقه مردم به آن مرحوم خود کتاب جداگانه ای می خواهد،پدر بود،روحانی بود،پناهگاه بود دست مظلوم و محروم را می گرفت و در برابر ظلم و ستم عاملین رضا خان مردانه می ایستاد و شرّ یک مشت مردم آزار منطقه را از سر مردم کوتاه می کرد.

قصه های اخلاقی و علمی

در این زمینه مطالب زیاد است.ایشان صاحب اخلاق کریمه و محاسن جمیله ای بوده اند که فرصت بیشتری می خواهد تا کاملا به همه ابعاد آن اشاره شود.

سلوک با مردم کمک به مردم و نیز قصه های علمی فراوانی داشتند.چون ایشان

ص:555

جامع علوم متداوله بوده اند.صرفنظر از اصول و فقه به علوم غریبه رمل، اسطرلاب،جفر،تاریخ،ریاضیات و مقداری از نجوم دست داشتند و یکی از مزایای آن مرحوم در بین اقران و اماثل خود علاوه بر فقه و اصول همان جامعیت ایشان بوده و اهل مطالعه و تا آخر عمر کتاب را رها نکردند.

مزایای اخلاقی ایشان

سجایای اخلاقی زیادی داشتند ولی به بعضی از آنها اشاره می کنم:حلم و صبر،و حوصله و تواضع،توجه به فقرا و محرومین،بی تکلّف و خلیق بودن و با مردم عامی و بی سواد،سالهای سال زیستن و...بزرگترین ویژگی آن مرحوم بود.

وقتی برای حل اختلاف و مرافعات به خدمت ایشان می آمدند خیلی جسورانه و با کمال بی ادبی طرفین نزاع با هم برخورد می کردند و گاهی هم به خود ایشان گستاخی می کردند.اما،با کمال صبر و حوصله حلّ اختلاف می کرد.زندگی و معاشرت با مردم و ملت امروز این قدر سخت و غیر قابل تحمل است.پنجاه سال قبل یک مجتهد مسلّم و یک عالم زبردست جامع چطور با مردم در آن روستاها زندگی کرد.لازم است به نکته ای اشاره کنم که زندگی با مردم بی سواد و عامی چقدر مشکل است به طوری که برایم نقل کرده اند ایشان پس از مراجعت از نجف اشرف به روستای خود گاهی در میهمانی ها ذغال روشن می کرده اند و ایشان می گفت ذغال را بیرون کاملا روشن کنید و سپس وارد اطاق کنید.چون گاز ذغال می گرفت و اسباب زحمت است مردم نادان به عنوان دلسوزی می گفتند«آه»آقا در نجف درس زیاد خواند و مشاعرش را از دست داده مگر ذغال آدم را می کشد و یا خطر دارد.زندگی با چنین مردمی ریاضت بزرگی است و بالاترین سجایای اخلاقی همین است که در برابر نادانها صبر کردن و رسالت هدایت و ارشاد را فراموش نکردن است.

«العلماء ورثة الانبیاء»یکی از میراثهای انبیا همین بوده که مردم با آنها بدرفتاری می کردند.علما علاوه بر آنکه وارثان علمی و دینی پیامبران هستند

ص:556

وارثان اخلاقی انبیای عظام هم هستند که با مردم خوش سلوک باشند و ناراحتی ها را تحمل کنند.خلاصه،شرح این قسمت وقت مفصلی می خواهد خداوند تعالی به همه هادیان امت و علمای بزرگ و مرشدان الهی صبر و تحمل مرحمت فرماید تا در برخورد با مردم ناراحت و افسرده نشوند.

میزان تولاّ و تبرّی و ارادت به اهل بیت علیهم السّلام

فانی و محو ولایت و عشق و علاقه ای خاص به ذوات مقدسه ائمه معصومین خصوصا به«ام الائمه»فاطمه زهرا علیها السّلام داشتند.وقتی به منبر تشریف می بردند،در موقع مصیبت اهل بیت علیهم السّلام خیلی گریه می کردند در اعیاد و وفیات خصوصا در اقامه ماتم سالار شهیدان اهتمام عجیبی داشتند.

در آن زمان هیچ روستا و یا کمتر روستائی بود که دو ماه محرم الحرام و صفر المظفّر را عزاداری کنند جز روستای ما.و همه ساله ده شب در حسینیۀ محل ما شخصا اقامه عزا می فرمودند که بعد از فوت هم سفارش کرده که این سنت ادامه داشته باشد الحمد للّه ادامه دارد و همه ساله شب بیست و یکم ماه مبارک رمضان را افطار دادند و این سنت بحمد اللّه و المنة ادامه دارد و حدود نیم هکتار از شالیزاری و بخشی از زمین خشکه زاری را طبق وصیت خود برای عزاداری محرم و افطاری ماه مبارک اختصاص داد.

میزان تولاّ و تبرّی و ارادت به اهل بیت علیهم السّلام:در زمان رضا خان قلدر که مجالس عزاداری تعطیل و ممنوع بوده و زمانی که به امر آن خبیث«بیگاری»و عمله و کارگر بی مزد و مواجب به شهرهای مازندران از روستاها می بردند و یا کوچ و خانواده ها را به جبر و زور به شهرها انتقال می دادند،یکی از عمّال رضا خان که اهل محل ما هم بود(و در آن زمان از این افراد تعبیر به«سر بلوک املاک»می کردند و یا متصدی و غیر می گفتند)روز عاشورای حسینی به محلیهای ما گفت:باید شما عزاداری را تعطیل کنید و به«بیگاری»بروید.هرچه اصرار کردند که مهلت بگیرند مهلت نداد

ص:557

و نقل شده است که تبر گرفته و علم و پرچم حسینی را با تبر ببرد آخرالامر والد مرحوم مبلغی پول به او داد تا به روستاهای دیگر برود و مزاحم عزاداری نشود و آن چنان ظالمانه برخورد کرد همانند سپاهیان عمر سعد که اطعام روز عاشورا را نتوانستند بیرون و در حیاط حسینیه انجام بدهند و بعضی از روحانیون برای من نقل کرده اند که والده مرحومه اینجانب به امر والد رحمة اللّه علیه در درون حسینیه برای عزاداران غذا طبخ کرده اند.خلاصه در شرایط سخت حکومت رضاخانی حفظ عمامه و روحانیت و منهج ولایت و اقامه عزا کار آسانی نبود لعنة اللّه علیه و علی من تبعه....

میزان روابط و خاطرات شخص ایشان با آیت اللّه کوهستانی

مرحوم والد با مرحوم آیت اللّه [شیخ محمّد]کوهستانی(رحمة اللّه علیهما)از مشهد رفتن و هم دوره بودند و علاقه خوبی به ایشان داشتند.گاهی اتفاق می افتاد به کوهستان تشریف می بردند و در آنجا چند شبی می ماندند.البتّه احترام متقابل بود و مرحوم آقای کوهستانی نیز علاقه مخصوصی به مرحوم والد داشت بنده حدود دو سال در اوائل طلبگی در کوهستان بودم و مورد مهر و محبت مرحوم کوهستانی(به مناسبت ارتباط و علاقه ای که آن مرحوم به والد داشتند)قرار گرفته ام.

و این سنت در بین علمای سلف بود که یکدیگر را بسیار احترام می کردند و ارتباط صمیمی داشتند و حریم و حرمت و جایگاه خودشان را حفظ می کردند و این نکته را متذکر شوم که مرحوم آقای کوهستانی نسبت به همه طلاب«خیر والد» و بهترین پدر بود ولی تشویق و اظهار عنایت ویژۀ ایشان نسبت به بنده در ادامه تحصیل مدخلیت داشت.

تکمیل و تتمیم

لازم است در این بخش به بعضی از خاطرات دوران تحصیل و مشکلاتی که در

ص:558

سر راه ایشان در ادامه تحصیل بود و از روحیات و تعبد و تهجد آن مرحوم اشاره کنم.

خاطره اوّل:نقل می فرمودند:در مشهد مقدس حجره ای بسیار مرطوب داشتم و در اثر همان حجره مبتلا به درد پا شدم و برای تعویض حجره به آقازاده مرحوم آخوند خراسانی مراجعه کردم(به نظر می رسد نظر مبارکشان آیت اللّه زاده آقا میرزا محمّد کفائی صاحب حاشیه بر کفایة الاصول بود)وقتی وارد بر آقازاده شدم بعضی طلاب دیگر هم در خدمتشان بودند و مثل من حجره می خواستند.آنگاه آن مرحوم فرمودند حتما شما هم برای حجره آمدید عرض کردم:بلی.فرمود:چه می خوانی،عرض کردم مطول.فرمود:امتحان می دهی،گفتم:آری.کتاب مطول را آوردم و در نزد آقازاده خواندم پس از آن،آن مرحوم دستور دادند که حجرۀ مناسبی در اختیار من بگذارند.حاضرین تعجب کردند و گویا از این موضوع ناراحت و معترض بودند که آقازاده فرمود:ایشان مثل قرآن عبارت مطول را خواندند و من چگونه حجره را به ایشان واگذار نکنم.

قصۀ دوّم:داستان شیرینی از استادش ادیب بزرگ نیشابوری مرحوم حاج میرزا عبد الجواد نقل فرمود:که مرحوم ادیب اوّل ازدواج نکرده بود و طلاب و شاگردانش برای آن مرحوم تدارک ازدواج دیدند وزنی را برای ایشان انتخاب نموده و مرحوم ادیب اهل سیگار بود و در هنگام سیگار کشیدن به خانمش فرمود:«مصبب رماد» را بیاورید.زن گفت:آقا چه می گویند.مجددا فرمود«مکثف»را بیاورید.باز خانمش متوجه نشد.فرمود:خاکستر را کجا بریزم.زن متوجه شد که آقا زیرسیگاری می خواهد و رفت و زیرسیگاری را آورده،بعد مرحوم ادیب برای درس تشریف آورده اند،فرمود:بگیرید این ضعیفه را مطلقه کنید،مرا از شرّ او آسوده کنید.

اجتهاد و اجازۀ اجتهاد

همان طوری که قبلا اشاره کردم آن مرحوم از بزرگان فقهای زمان خودش اجازۀ اجتهاد داشت.

ص:559

مرحوم آیت اللّه نائینی در دادن اجازات به اشخاص دقت ویژه ای داشت و اجازه هائی که به اشخاص می داد مختلف بود 1-اجازۀ روایت و نقل حدیث 2-امور حسبیّه 3-اجازۀ تدریس 4-اجازۀ تجزّی،اجازۀ تجزّی را این طور صادر می فرمودند«حتّی بلغ مرتبة من الاجتهاد».اما در اجتهاد مرحوم والد که تقدیم شد مرحوم نائینی مرقوم فرموده اند«حتی بلغ درجة عالیة من الاجتهاد مقرونة بالصّلاح و الرّشاد،فله العمل بما یستنبطه من الاحکام»از عبارات اجازۀ اجتهاد موقعیت علمی مرحوم والد مشخص می شود.

مرحوم آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی رحمة اللّه علیه در اجازۀ اجتهاد نیز تعبیرات مختلف داشت:و مرحوم والد نقل می کرد که مرحوم اصفهانی در اجازۀ اجتهاد خود برای همه کس این عبارت را نمی نوشت«حضور تحقیق و تدقیق»ولی در اجازه اجتهاد مرحوم والد«حضور تحقیق و تدقیق»هست با تعبیرات سنگین.

مرحوم آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری در زیر ورقۀ اجتهاد مرحوم اصفهانی نوشته اند«آنچه مرقوم فرمودند صحیح است عبد الکریم حائری».

لازم به ذکر است که مرحوم والد شش ماه در قم پس از مراجعت از نجف اشرف در مدرسۀ«جانی خان»نزدیک مسجد جامع قدیم قم،خیابان آذر سکونت داشتند و کتاب شریف«شوارق»مرحوم محقق لاهیجی را تدریس می فرمودند.

این مطلب را خودش نقل می فرمود.

از مرحوم آیت اللّه آقا ضیاء الدّین عراقی نیز اجازه ای داشتند ولی متأسفانه مفقود شده است.

تهجد و شب زنده داری

یکی از خصائص بارز علمای سلف تهجد بود،قرآن زیاد تلاوت می کردند.با صحیفه سجادیه انس داشتند،به نمازهای مستحبی و نوافل خصوصا در اواخر عمر اهمیت می داده اند.

ص:560

علاقه به استاد

به مرحوم آیت اللّه اصفهانی بسیار ارادت داشت و از صحبتهایشان پیدا بود که جزو اصحاب آن مرحوم بود.و به مبانی مرحوم آیت اللّه نائینی شدیدا معتقد و مؤمن بود با اینکه در درس مرحوم آیت اللّه آقا ضیاء الدّین عراقی هم رفته بود، مع ذلک به مرحوم نائینی بسیار علاقه مند و اهتمام بیشتری می دادند.

تاریخ فوت:

روز شنبه دوّم/فروردین1353/ شمسی مطابق با /28صفر الخیر1394/ ق.

در روز 28 صفر الخیر متولد شد و در 28 صفر الخیر نیز از دنیا رفت.

محل دفن:قم-شیخان.

و السلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته.

نور اللّه طبرسی«امام جمعه ساری»76/6/23

حسن طلائی

(1299-1394 ق)

حسن فرزند حسین علی اسماعیل خان،معروف به«طلائی».از مجاهدان نهضت مشروطیت بود.

متاسفانه هیچ گونه مطلبی از شرح حال او و مجاهداتش در راه برقراری مشروطیت دستگیرمان نشد.

او در روز شنبه اول/ذی القعده1394/ ق مطابق با /25آبان1353/ ش در سن 95 سالگی درگذشت و در قبرستان باغ رضوان-که مجاور وادی السلام قم است-مدفون گردید.

ص:561

سیّد حسن فرید اراکی«هزاوه ای»

اشاره

(1314-1398 ق)

سید حسن فرید عراقی معروف به(هزاوه ای)،از دانشمندان و اساتید معروف ریاضیات بود.

وی در سال 1314 ق مطابق با 1275 ش در اراک دیده به جهان گشود.

از سن هفت سالگی تا چهارده سالگی در مدارس قدیم به آموختن ادبیات فارسی و عربی و سایر مقدمات پرداخت،در سال 1290 ش وارد مدرسۀ متوسطۀ «صمصامیه»شد و به تحصیل خود ادامه داد،پس از گذرانیدن امتحان و قبولی،به معلمی در مدرسۀ صمصامیه و مدرسۀ سهامیه مشغول شد.

هزاوه ای،دارای هوش فوق العاده و حافظۀ بسیار قوی بود،و چون به تحصیل علم علاقۀ فراوان داشت،بعد از تدریس در مدارس،نزد اساتید آن زمان اراک به تکمیل تحصیلات خود پرداخت.و در بعضی از سالها در تعطیلات سه ماهۀ تابستانی مدارس به تهران سفر می کرد،و از محضر اساتید مختلف استفاده نمود.و از مطالعۀ کتب هم بطور دائم بهره مند می شد.در نتیجه وی توفیق یافت در ریاضیات عالی تبحّر پیدا کند و در حکمت الهی اطلاعات وسیعی را کسب نماید،و در هنر خط از جملۀ خوشنویسان اراک باشد.

از جمله اساتید وی:

1-شیخ حبیب اللّه ذوالفنون عراقی،از اساتید برجستۀ علوم ریاضی که در تهران سکونت داشت.

2-شیخ علی نخستین سنجانی،از اساتید حکمت و فلسفه در اراک بود.

3-شمس الشعرای گواری،از اساتید خط بود.

استاد هزاوه ای،مردی پرکار و پرجوش و پرتحرک بود،که از سال 1292 ش تا 1329 ش به طور مرتب در مدارس متوسطۀ معتبر اراک به تدریس ریاضیات اشتغال

ص:562

داشت.و در ضمن چندین سال مدیریت مدرسۀ«عظیمیه»را برعهده گرفت و آن را باکفایت اداره نمود.

وی در سال 1329 ش به تهران انتقال یافت،و یک سال هم در دبیرستانهای مرکز ریاضیات تدریس نمود.سپس از دبیری کناره گرفت،و در ادارۀ کل اوقاف که در آن زمان جزو وزارت فرهنگ بود،به عنوان محقق در شعبۀ چهارم ادارۀ کل تحقیق اوقاف برگزیده شد.و در این سمت هفت سال به خدمت مشغول بود و سرانجام در سال 1337 ش بازنشسته گردید.

آقای مرتضی واعظزاده که خود یکی از شاگردان ایشان است،روش تدریس او را چنین بیان می کند:

(هنگام تدریس بسیار زیبا و خوش آهنگ سخن می گفت،توانایی او در آموختن دروس دشوار ریاضی و ادارۀ کلاس بی نظیر و شگفت آور بود.از هنگامی که قدم به کلاس می گذاشت تا پایان مدت،لحظه ای را هدر نمی داد و پس از بیان درس جدید،تقریبا از همۀ شاگردان متون و تمرینات مسایل دروس گذشته را می پرسید، بی استعدادترین و کودن ترین محصلان از قبیل راقم این سطور هم،کلاس درس او را دوست می داشتند،و از آن بهره می بردند).

وی تا آخر عمر خود دارای زن و فرزندی نبود،تا اینکه در روز شنبه /21 رمضان1398/ ق مطابق با /4شهریور1357/ ش در سن 84 سالگی در تهران درگذشت،و در قبرستان بهشت معصومه قم مدفون گردید.

منبع

1-حسین واعظزاده و پیش آمدهای خوانسار و اراک ص 96.

سیّد حسن کاشانی

(1245 ش-)

سید حسن فرزند آیت اللّه سید حسین و نوۀ میر محمّد علی حسینی کاشانی،

ص:563

وی برادر آیت اللّه سید مصطفی کاشانی و از علماء و بزرگان تهران بود.

تولدش در سال 1245 ش در کاشان اتفاق افتاد.

از دانشمندان و دارای تحصیلات دینی در کاشان و تهران بود.

وی نمایندۀ مجلس شورای ملی از کاشان دوره های اوّل و چهارم و پنجم بود.

در تهران درگذشت و در قم به خاک سپرده شد.سید محمود،یکی از فرزندان او بود.

منبع

1-نمایندگان مجلس شورای ملی 354.

سیّد حسن کزازی کرمانشاهی

(1253-1328 ق)

یکی از علما و فضلای عصر خود بود،که در قوت حافظه و دقت نظر و سرعت انتقال از برجستگان محسوب می شد.

وی دارای منظومه ها و نامه های ادبی بوده،شعر را نیک می سروده،و نثری عالی داشته است.

مرحوم غلامرضا کیوان سمیعی در کتاب خود(زندگانی سردار کابلی)هنگام شرح حال سردار نور محمّد خان(پدر سردار کابلی)می نویسد:

از دوستان بسیار نزدیکش در کرمانشاه مرحوم حاج سید حسن کزّازی بوده که از علمای خوش مشرب و ادیب به شمار می رفته است.او به سردار نور محمّد خان پیشنهاد می نماید جهت اشتغال خاطر،املاکی در کرمانشاه خریداری و اجاره نماید،و هم این کار را می کند و اداره امور املاک را به دست گماشتگان خویش می سپارد.

سرانجام در روز سه شنبه /3ذی حجه1328/ ق به سن 75 سالگی در کرمانشاه درگذشت،و در حرم مطهر حضرت معصومه علیها السّلام قم مدفون شد.

ص:564

فرزندش سید حسین کزازی نمایندۀ مجلس شورای ملی بود.

منابع

1-افادات یکی از منسوبین مرحوم.

2-زندگانی سردار کابلی 21 و 23.

3-نقباء البشر 374/1.

میرزا حسن مجتهدزاده تبریزی

اشاره

(1307-1379 ق)

میرزا حسن مجتهدزاده فرزند آیت اللّه میرزا محسن مجتهد تبریزی،از فضلا و محترمین بود.

در سال 1307 ق در تبریز زاده شد.

تحصیلات در حوزۀ نجف اشرف

وی مدتی در نجف اشرف تحصیلات عالی خود را طی نمود،و پس از مراجعت به وطن خود«تبریز»،علاوه بر اشتغالات علمی و دینی نیز سردفتر اسناد رسمی گردید.

ایشان در روز پنج شنبه آخر/محرم1379/ ق مطابق با /14مرداد1338/ ش درگذشت،و در وسط قبرستان حاج شیخ قم با کد(20100)مدفون گردید.

سیّد حسن مدرسی یزدی

اشاره

(ح 1325-1400 ق)

سید حسن فرزند سید محمّد میرصالحی طباطبائی مدرسی یزدی،از دانشمندان و بزرگان قم بود.

در حدود سال 1325 ق در یزد متولد گردید.

ص:565

در حوزۀ علمیۀ قم

ایشان مقدمات را در زادگاه خود آموخت،و در سن نوجوانی به قم رهسپار شد،و سطوح را نزد آیت اللّه آخوند ملا علی همدانی(معصومی)به انجام رسانید.

سپس دروس خارج را ابتدا از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی استفاده نمود،آن گاه در دروس حضرات آیات:سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری و سید حسین طباطبائی بروجردی شرکت جست.

وی در«پائین شهر»قم سکونت داشت،و در مسجد رضائیه-واقع در خیابان آذر- به اقامۀ جماعت و ارشاد و نیز به تدریس متون کتب درسی مشغول بود،و در ماههای مبارک رمضان به«شهریار»تهران می رفت و به انجام وظایف دینی و تبلیغی می پرداخت.

از آثار او

1-حاشیة علی وسیلة النجاة(از اصفهانی).

درگذشت و اعقاب

ایشان در روز سه شنبه /15شوال1400/ ق مطابق با /4شهریور1359/ ش در اثر سکتۀ قلبی و در پی ابتلای به بیماری قند در حدود 75 سالگی در بیمارستان آیت اللّه گلپایگانی قم درگذشت،و جسدش پس از تشییع در صحن امامزاده موسی مبرقع علیه السّلام-واقع در خیابان آذر-به خاک سپرده شد.

فرزندانش که همۀ آنان در کسوت روحانیت و به وظایف دینی از قبیل وعظ و ارشاد و اقامۀ جماعت اشتغال دارند،عبارتند از حضرات آقایان:1-سید محمّد 2-سید علی 3-سید کاظم 4-سید احمد 5-سید محمود 6-سید رضا.

منابع

1-آینۀ دانشوران 397.

2-اطلاعات متفرقه.

3-گنجینۀ دانشمندان 258/2.

ص:566

سیّد حسن مدرسی یزدی«سریزدی»

اشاره

(1318-1403)

حاج سید حسن مدرسی فرزند علامه سید زین العابدین طباطبائی یزدی، معروف به«سریزدی»از علمای سرشناس و ساکن کرج بود.

او در سال 1318 ق در قریۀ«سریزد»از توابع یزد متولد شد.

در حوزه های علمیه

ایشان پس از آموختن مقدمات در سال 1335 ق از زادگاه خود به یزد منتقل شد و باقی ادبیات و سایر سطوح را نزد آیات:سید حسین باغ گندمی،سید احمد مدرس طباطبائی،ملا حسین اردکانی و سید مهدی سیبویه یزدی(که بعد در تهران ساکن شد)تلمذ کرد.

وی در سال 1342 ق به حوزۀ علمیۀ قم مهاجرت کرد و از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری،سید صدر الدّین صدر،سید علی یثربی کاشانی و میرزا محمّد همدانی تمام استفاده را نمود و پس از ورود آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی نیز از محضر ایشان بهره مند گردید،و خود در ضمن به تدریس متون کتب درسی پرداخت.

نامبرده در سال 1377 ق در پی دعوت و درخواست اهالی کرج و امر آیت اللّه بروجردی به آنجا منتقل شد،و در مسجد جامع به اقامۀ جماعت و انجام خدمات دینی اشتغال ورزید.

استاد شیخ محمّد رازی دربارۀ او می نویسد:

«آقای مدرسی که داماد مرحوم حجة الاسلام آقا شیخ محمّد تویسرکانی حائری -داماد معظم مرحوم آیت اللّه حائری یزدی مؤسس حوزۀ علمیه-می باشند،عالمی متین و بزرگوار و دور از هرگونه تظاهرات و خودنمائی و موصوف به فضل و تقوا هستند».

ایشان در /19بهمن1361/ ش در سن 85 سالگی در کرج درگذشت،و

ص:567

جسدش به قم حمل و در صحن مطهر حضرت معصومه علیها السّلام-اطاق دکتر مفتح-به خاک سپرده شد.

منابع

1-آثار الحجة 43/2.

2-آینۀ دانشوران 231 و 499.

3-گنجینۀ دانشمندان 671/4.

سیّد حسن موسوی دهسرخی

اشاره

(1341-1414 ق)

حاج سید حسن فرزند سید مهدی و نوۀ سید اسد اللّه موسوی دهسرخی اصفهانی،در /13جمادی اول/ 1341 ق در اصفهان متولد شد.

مقدمات را در مدارس«کاسه گران» و«صدر»اصفهان نزد:شیخ محمّد علی معلّم حبیب آبادی،و شیخ عباسعلی ادیب آموخت،آنگاه به قم رفت،و مکاسب را نزد سید شهاب الدّین مرعشی نجفی،و رسائل را نزد شیخ اسد اللّه نور اللهی نجف آبادی،و کفایه را نزد سید محمّد باقر سلطانی بروجردی،و میرزا محمّد مجاهدی تبریزی تلمّذ کرد، و مدت کوتاهی از درس خارج آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی استفاده نمود.

در سال 1376 ق بنا بر خواهش اهالی«سلطنت آباد»تهران و امر آیت اللّه بروجردی به آنجا عزیمت و در(مسجد صاحب الزمان«عج»)به اقامۀ جماعت و نشر

ص:568

معارف اسلامی پرداخت،و کتابخانه ای برای مسجد و نیز یک دبستان تأسیس کرد.

از آثار او:

1-کودکان سخنور.

2-تاریخ مختصر انبیاء علیهم السّلام و ائمه علیهم السّلام.

3-چهل حدیث.

وی در روز پنجشنبه /28شعبان1414/ ق مطابق با /21بهمن1372/ ش به سن 73 سالگی در تهران درگذشت،و در قبرستان وادی السلام قم مدفون شد.

منبع

1-گنجینۀ دانشمندان 572/4.

سیّد حسن نبوی بیرجندی

اشاره

(1340-1417 ق)

حاج سید حسن فرزند علامه سید عبد الرحیم موسوی نبوی بیرجندی،از فضلا و بزرگان معاصر بود.

در سال 1340 ق در بیرجند متولد گردید.

در حوزه مشهد مقدس

وی در سن نوجوانی به مشهد مقدس رهسپار گردید و ادبیات را از محضر شیخ محمّد تقی ادیب نیشابوری آموخت،و قسمتی از سطوح را نزد آیة اللّه سید یونس اردبیلی تلمذ کرد و به

ص:569

دامادی ایشان مفتخر گردید.

هجرت به حوزه قم

ایشان از مشهد مقدس به حوزه علمیۀ قم مهاجرت کرد و از محضر آیات:سید حسین طباطبائی بروجردی،سید محمّد داماد یزدی و سید شهاب الدّین مرعشی نجفی استفاده نمود و از ملازمان و اصحاب استفتای آیت اللّه مرعشی شد و در تنظیم«حواشی عروة»و«مناسک حج»ایشان شرکت داشت.

از آثار او

1-القواعد الفقهیة.

2-تقریرات فقه مرعشی نجفی.

3-تلخیص الاصول فی علم الاصول.

4-تقریرات اصول مرعشی نجفی.

وی در روز سه شنبه /17محرم1417/ ق مطابق با /15خرداد1375/ ش در قم درگذشت،و در قبرستان باغ بهشت به خاک سپرده شد.

منبع

1-گنجینۀ دانشمندان 2/289.

شیخ حسن نجفی بلتستانی

(-ح 1390 ق)

شیخ حسن نجفی فرزند غلامعلی بلتستانی،از فضلای قم بود.

در«پاری-کهرمنگ»ایالت بلتستان پاکستان متولد گردید.

ایشان در سال 1352 ق به قم مقدس مهاجرت کرد و دروس مقدماتی را نزد میرزا احمد ترشیزی به انجام رسانید و جهت تکمیل تحصیلات خود به حوزۀ کهن نجف

ص:570

اشرف رهسپار شد و از محضر آیات استفاده نمود،و مجددا به قم مراجعت کرد.

منابع

1-آینۀ دانشوران 319(وی را تحت عنوان«شیخ حسن هندی»معرفی کرده است).

2-تذکرۀ علمای امامیۀ پاکستان(شمالی علاقجات)182.

شیخ حسن نصرتی نیا سردرودی

(1334-1397 ق)

شیخ حسن فرزند یوسف و نوۀ محمّد علی فرزند نصر اللّه سردرودی تبریزی، ملقب به«نصرتی نیا»از فضلا و خدمتگزاران به خلق در سردرود بود.

او در سال 1334 ق در سردرود(15 کیلومتری تبریز به سمت آذر شهر)متولد گردید.

نصرتی نیا مقدمات را در زادگاه خود نزد میرزا محمّد رفیع جلالی سردرودی آموخت.سپس به تبریز رفت و در مدرسۀ صادقیه سطح را دید.سپس به قم عزیمت نمود و مدتی چند در دروس خارج اساتید قم حاضر گشت و سرانجام به زادگاه خویش مراجعت کرد و همواره به خدمات دینی و اشتغال به کار و زراعت می پرداخت.

ایشان در سال 1397 ق مطابق با 1356 ش در سن 63 سالگی براثر سکتۀ قلبی در سردرود درگذشت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان بهشت معصومه علیها السّلام مدفون گردید.

میرزا حسن نوری همدانی

(1342-1411 ق)

حاج میرزا حسن فرزند علامه شیخ ابراهیم نوری همدانی،از فضلای معاصر بود.

در سال 1342 ق مطابق با 1302 ش در همدان دیده به جهان گشود.

ص:571

او برخی از مقدمات را نزد پدر خود تلمذ کرد و چندی هم در مدرسۀ آخوند ملا علی تحصیل نمود.آنگاه به قم مهاجرت کرد و پس از طی سطوح، خارج را از محضر آیات:سید محمّد حجت کوه کمری،سید حسین طباطبائی بروجردی،سید محمّد داماد یزدی،سید کاظم شریعتمداری،سید روح اللّه خمینی و سید شهاب الدّین مرعشی نجفی استفاده نمود و از راه منبر به تبلیغ دین و ترویج معارف اسلام پرداخت.

نوری در روز شنبه /29شعبان1411/ ق مطابق با /25اسفند1369/ ش در سن 69 سالگی براثر تصادف درگذشت.پیکرش عصر روز یکشنبه در قم تشییع و در صحن مطهّر حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

منبع

1-گنجینۀ دانشمندان 294/2.

میرزا حسن وثوق الدوله آشتیانی

(1292-1370 ق)

میرزا حسن فرزند میرزا ابراهیم معتمد السلطنه و نوۀ میرزا محمّد قوام الدوله آشتیانی،ملقب به«وثوق الدوله»متخلص به«ناصر»از نخست وزیران با فضل ایران بود.

وی در ربیع الاوّل1292/ ق در تهران پا به عرصۀ گیتی نهاد.

او ادبیات را نزد میرزا محمّد ادیب گلپایگانی و علوم نقلی را نزد سید

ص:572

عبد الکریم لاهیجی و علوم عقلی را نزد شیخ علی نوری و میرزا هاشم اشکوری در مدرسۀ مروی به پایان برد.

میرزا حسن در سال 1313 ق همراه پدر خود به ملاقات ناصر الدّین شاه قاجار رفت و لقب«وثوق الدوله»را از او دریافت داشت و منصب استیفای آذربایجان را برعهده گرفت.

سایر مناصب سیاسی او عبارتند از:وزیر عدلیه(1327 ق در کابینۀ سپهدار تنکابنی)،وزیر عدلیه(1328 ق کابینۀ مستوفی الممالک)،وزیر داخله(1329 ق در کابینۀ سپهدار تنکابنی)،وزیر خارجه(1329 ق در کابینۀ صمصام السلطنه)، وزیر دادگستری(1345 ق در کابینۀ مستوفی الممالک).او در سال 1298 ش مطابق با 1919 م قراردادی بین ایران و انگلستان امضا کرد که اعتراض آزادی خواهان را برانگیخت.ریاست فرهنگستان ایران را در سال 1314 ش برعهده داشت.

وی نمایندگی مجلس شورای ملی از تهران را در دوره های:اوّل(1285 ش مطابق با 1324 ق)،دوّم(1288 ش مطابق با 1327 ق)،ششم(1305 ش مطابق با 1344 ق)،و هفتم(1307 ش مطابق با 1347 ق)که در دورۀ اوّل سمت نیابت ریاست مجلس را داشت.

از آثار او:دیوان اشعار.

وثوق الدوله در سال 1370 ق مطابق با بهمن1329/ ش در تهران درگذشت.

پیکرش به قم حمل و در مقبرۀ خانوادگی شان در صحن اتابکی حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

آقای علی وثوق،نمایندۀ دورۀ بیستم مجلس شورای ملی از شاهرود،فرزند ایشان است.

منابع

1-رهبران مشروطه 415/1.

ص:573

2-فرهنگ رجال قاجار 207.

3-فرهنگ شاعران زبان پارسی 595.

4-فرهنگ عمید 895.

5-مؤلّفین کتب چاپی 509/2.

6-نامداران اراک 257.

7-نمایندگان مجلس شورای ملّی 377.

شیخ حسین اسلامی خلخالی

(-ح 1399 ق)

وی اهل«کلور»خلخال و از فضلا و معاریف آن خطه بود.

در محل مذکور تولد یافت.و دوران تحصیلات خود را ابتدا در مکتب خانه ای در خلخال گذراند.دروس سطح را در حوزۀ علمیۀ اردبیل نزد آیت اللّه شیخ غلامحسین غروی اردبیلی و شیخ غفور عاملی اردبیلی به پایان رساند.سرانجام رهسپار حوزۀ علمیۀ قم گردید و از محضر آیتین علمین:سیّد محمّد حجت کوه کمری و سیّد حسین طباطبایی بروجردی خارج فقه و اصول استفاده نمود.

سپس با کوله باری از دانش و معرفت به وطن خویش«کلور»خلخال بازگشت و به احیای امور دینی و اجتماعی پرداخت.

سال ها در آن دیار مقیم بود،آنگاه مجددا به قم مراجعت فرمود تا به لقاء اللّه پیوست.

اسلامی در حدود سالهای 1399 ق در شهر قم رحلت نمود و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.

منبع

1-مفاخر اردبیل(مخطوط-سیّد عبد اللّه مفتی الشیعة).

ص:574

شیخ حسین اهری نجفی

اشاره

(1282-1386 ق)

حاج شیخ حسین فرزند فتح اللّه اهری،از دانشمندان و مشاهیر اهر بود.

وی که اهل رواسجان(قره نگوش )شهرستان اهر است،در سال 1282 ق در شهر اهر-استان آذربایجان شرقی-دیده به جهان گشوده بود.

شیخ حسین پس از فراگیری مقدمات،سطوح را نزد آیت اللّه شیخ عبد الغنی اهری استفاده نمود.سپس در سال 1304 ق به تبریز رفت به تحصیل خود ادامه داد.در سال 1313 ق به نجف اشرف رهسپار شد و از محضر فقهای آن دیار،از جمله آیت اللّه سیّد محمّد کاظم طباطبائی یزدی بهره ها برد و خود اقدام به تدریس پرداخت.

در سال 1349 ق(یعنی پس از 36 سال)به زادگاهش اهر مراجعت فرمود و در«مدرسۀ شمس»به تدریس خود ادامه داد،و در آن منطقه مرجعیت وسیعی پیدا کرد.او از نظر اخلاقی و مردم داری،نمونه ای فوق العاده بود.

از باقیات صالحات ایشان:بازگشایی مدرسۀ علوم دینی اهر،تعمیر و مرمت مسجد سفید کوچک و بزرگ،و احداث غسالخانه ای برای مردگان در اهر،می توان یاد کرد.

از آثار او:

1-حدیقة الأحباب(در احادیث و علوم قرآنی).

ص:575

2-شجرۀ طوبی.

3-شرح علی الرسائل.

4-شرح علی المکاسب.

5-مناسک الحج.

6-اربعمائة(أحادیث الامام الصادق علیه السّلام).

7-ردّ بهائیت.

8-آیات قرآن قابل ایراد است؟

9-سورة المنتهی(رسالة عملیه).

10-سؤال و جواب(پیرامون علوم قرآنی).

اهری در روز یکشنبه /2ذی القعده1386/ ق برابر با /23بهمن1345/ ش در سن 104 سالگی در شهرستان اهر بدرود حیات گفت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان ابو حسین-مقبرة العلماء-به خاک سپرده شد.

از او تنها یک دختر ماند که همسر حجة الاسلام سیّد عباس گرگری(مقیم نجف اشرف)می باشد.

اما دامادهای آقای گرگری عبارتند از:

1-مرحوم شیخ محمّد علی غروی که ساکن نجف اشرف بود.

2-آیت اللّه شیخ محمّد رضا بخارائی که فعلا ساکن مشهد مقدس است.

3-حجة الاسلام و المسلمین سیّد کاظم دهدشتی،که فعلا ساکن آبادان است.

4-آیت اللّه سیّد مرتضی نجومی،که فعلا ساکن کرمانشاه است.

منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-تاریخ و جغرافیای ارسباران 260.

3-مؤلفین کتب چاپی 833/2.

ص:576

سیّد حسین جزائری شوشتری

اشاره

(1285-1365 ق)

سید حسین فرزند علامه سید محمّد علی و نوه آیت اللّه سید عبد اللّه موسوی جزائری شوشتری،از علمای معروف و مقیم تهران بود.نسبش با چند واسطه به علامه بزرگ و محدث گرانقدر سید نعمة اللّه جزائری می رسد.

هجرت به حوزه نجف اشرف

وی پس از طی مقدمات و تحصیل سطوح در تهران و پس از درگذشت پدرش در سال 1306 ق،رهسپار نجف اشرف گردید،و از محضر آیات:میرزا حبیب اللّه رشتی و میرزا حسین خلیلی تهرانی استفاده نمود.آن گاه به تهران مراجعت کرد و به انجام وظایف دینی پرداخت.

ایشان یکی از مشاهیر و استوانه های زهد و تقوا به شمار می رفت،و از مصادیق بارز«مخالفا لهواه»بود.

درگذشت و اعقاب

وی در روز چهارشنبه /18محرم1362/ ق مطابق با /5اسفند1321/ ش در تهران در سن 77 سالگی رحلت کرد،و پس از تشییع با شکوه،به قم حمل و در کنار تربت آیت اللّه حائری یزدی در حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-سید ابو القاسم 2-آیة اللّه سید صدر الدّین جزائری(1313-ذی حجه/ 1396 ق)و در صحن حضرت عبد العظیم حسنی علیه السّلام در شهر ری مدفون شد 3-سید محمّد علی(میرزا کوچک)4-سید بزرگ.

منابع

1-آثار الحجة 64/1.

ص:577

2-شجرۀ مبارکۀ یا برگی از تاریخ خوزستان 289/1.

3-گنجینۀ دانشمندان 406/5.

4-معجم القبور و وفیات الأعلام(خطی-رازی).

5-نقباء البشر 631/2.

میرزا حسین جلالی رامسری

(1328-1392 ق)

حاج میرزا حسین جلالی فرزند علی اکبر و نوۀ ملا محمّد سمامی رامسری،از وعّاظ خطۀ تنکابن بود.

وی در سال 1328 ق در رامسر پا به عرصۀ وجود نهاد و در سن پنج سالگی از نعمت پدر محروم شد.در تحت تکفل مادر،خواندن و نوشتن را فراگرفت،سپس وارد مدرسۀ علمیۀ«نارنج بن»گردید و مقدمات و سطوح را نزد:شیخ محمّد حسین غریب تنکابنی،سید یعقوب سجادی،سید مهدی علوی،و شیخ عبد اللّه مدرس طی نمود و به وعظ و ارشاد پرداخت.

نامبرده دارای بیانی جذّاب و در روضه لحنی جالب و شیوا داشت.وی از افراد کم نظیر این عصر بود،و هیچ گاه دلبستگی به مادیات نداشت.و به جز در اوقات ضرورت در اجتماع دیده نمی شد.

جلالی در سال 1384 ق با عده ای از اهالی رامسر به مکه مشرف گردید و در سال 1386 ق با اصرار اهالی«رضی محله»در مسجد آن محل اقامۀ جماعت می کرد،و شبهای جمعه در همان محله مجلس وعظی داشته که بسیار مفید و آموزنده بوده است.

ایشان در شب یکشنبه چهارم/شوال1392/ ق موافق با /20آبان/ 1351 ش در رامسر در اثر سکتۀ قلبی درگذشت،و جنازه اش به قم حمل گردید و در قبرستان وادی السلام به خاک سپرده شد.و از او فقط یک پسر به نام آقا محمّد و شش دختر به جای ماند.

ص:578

جلالی گهگاهی شعر هم می سرود و اغلب اشعارش در رثاء اهل بیت علیهم السّلام بود، از جمله مرثیه ای که به صورت مستزاد است در سال 1351 ق در رثای حضرت علی اکبر علیه السّلام سروده،تقدیم می گردد:

گفتار سر نعش علی اکبر شه بطحا مه طلعت بابا

از چیست بخون خفته ای ای نوگل رعنا مه طلعت بابا

انداخت که از تیغ ستم قد رسایت افکند ز پایت

بنموده مرا نوحه گر از داغ فراقت افکند ز پایت

خم کرده قدم همچو کمان بهر عزایت افکند ز پایت

برخیز نما جان پسر شکوه ز اعدا مه طلعت بابا

این فرق منیر تو که منشق ز جفا کرد از حق نه حیا کرد

وین قامت شمشاد تو بر خاک فنا کرد از حق نه حیا کرد

در ماتم هجران تو ما را به نوا کرد از حق نه حیا کرد

زین قوم کنم شکوه بر قادر یکتا مه طلعت بابا

این بود امیدم که ترا شاد نمایم داماد نمایم

از شادی تو شادیم آغاز نمایم داماد نمایم

اندر شب عیشت بفلک باز نمایم داماد نمایم

سازم خبر از سور تو بر جمله بطحا مه طلعت بابا

گفتم که شب عیش بپوشم بقبایت بندم بحنایت

دوزم ز وفا رخت عروسی ز برایت بندم بحنایت

در حجلگه عیش نشانیم رعنایت بندم بحنایت

افسوس که ناکام برفتی سوی عقبا مه طلعت بابا

از داغ تو بابا بنمایم چه صبوری آه از غم دوری

صد آه که شادیت ندیدم بدهوری آه از غم دوری

بینم چسان غوطه ور اندر یم خونی آه از غم دوری

منبع

1-بزرگان رامسر 58.

ص:579

سیّد حسین حائری تنکابنی

اشاره

(ح 1297-1386 ق)

سید حسین حائری فرزند آیت اللّه سید محمّد علی حسینی و نوۀ سید صادق تنکابنی.

در حدود سال 1297 ق در نجف اشرف دیده به جهان گشود.

پدرش از فقها و دانشمندان عتبات عالیات به شمار می رفت که در سال 1317 ق در نجف اشرف درگذشت،به نقباء البشر 1449/4 و بزرگان رامسر 188 رجوع شود.

سید حسین،دروس دینی خود را نزد آیات:شیخ محمّد علی مدرسی چهاردهی، سید مصطفی کاشانی،میرزا علی شیرازی،شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی و سید ابو الحسن اصفهانی در نجف اشرف و حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی در قم گذرانید.

وی از نجف اشرف به کرمانشاه رفت و پس از چندی در سال 1342 ق به قم مهاجرت کرد و تا آخر عمر در محلۀ سر حوض زیست.سفرهائی به مصر و روسیه داشت و تسلط به چند زبان خارجی نیز پیدا کرد.

در وعظ و ارشاد دهن گرمی داشت که مورد توجه عامه بود.از دیگر ویژگیهای ایشان:حفظ خطب نهج البلاغة،اشعار زیادی از شاعران عرب زبان و دارای خطی خوش و صفحه بندی زیبای نگارشی بود.

از آثار او

1-شرحی بر ارشاد(از شیخ مفید)

2-ترجمۀ لهوف(از ابن طاوس)

3-دیوان اشعار

نامبرده در چند سال آخر عمر خود دچار سکتۀ ناقص گردید و در منزل بستری

ص:580

شد و سرانجام در صفر1386/ ق مطابق خرداد1345/ ش در سن 89 سالگی در قم درگذشت و جسدش در صحن حضرت معصومه علیها السّلام(زیر ساعت)به خاک سپرده شد.

ایشان به افتخار دامادی آیت اللّه سید حسن کزازی یکی از علمای معروف کرمانشاه بود،نایل شد.و فرزندانی دانشمند از سه همسر چون:

1-سید محمّد علی صفیر.

2-سید محمّد حسن حائری نیا.

3-سید محمّد تقی حائری فر،وکیل دادگستری.

4-میر جعفر.

5-سید مهدی حائری و پنج دختر پیدا کرد.

آقای شیخ محمّد سمامی در بزرگان رامسر ص 62 از ایشان به عنوان یکی از بزرگان نام برده،ولی اشتباها وی را داماد سید احمد کربلائی دانسته که اشتباه است.

منبع

1-شرح حال فوق از زبان فرزندش آقای سید محمّد حسن حائری نیا،ساکن تجریش یادداشت گردید.

سیّد حسین حسینی قمی

اشاره

(1336-1412 ق)

حاج سید حسین فرزند سید علی حسینی قمی،از معاریف شعرای معاصر قم بود.

او در سال 1336 ق مطابق با 1296 ش در شهر قم چشم به جهان گشود.پس از اتمام تحصیلات ابتدایی در پانزده سالگی پدر خود را از دست داد.ناچار متکفل مخارج پنج نفر که تنها میراث پدر بودند،گردید.

حسینی تحصیلات متوسطه را ضمن یک شغل آزاد به پایان رسانید،و از

ص:581

فراگرفتن علوم قدیمه نیز غفلت نورزید،و در سال 1319 ش به تهران مهاجرت کرد و در سال 1321 ش به استخدام بانک ملی درآمد و در همان شهر مشغول کار شد.در ضمن با جراید همکاری داشت و اشعارش با امضای مستعار«خروس اخته»در روزنامه های:توفیق،نسیم شمال و کانون شعرا به چاپ رسید.و در آغاز شاعری به جنبه های فکاهی و اجتماعی آن پرداخت.

حسینی در رابطۀ همکاری خود با مطبوعات و آثارش چنین می گوید:«از نیم قرن پیش تاکنون در رابطه با مطبوعات کشور آثار بسیاری داشته ام،که حتی یک در صد آنها در دسترس نبوده و امکان به دست آوردنش نیز برایم میسّر نیست».

زندگانی همراه با شعر و ادب

آقای مهدی عباسی،ایشان را چنین معرفی می نماید:

کمتر کسی است در شهرستان قم با شعر و ادب سروکار داشته باشد،ولی با نام این شاعر بلندآوازه آشنا نباشد،وی از کارمندان بانک ملی ایران و از اعضاء برجستۀ انجمن ادبی این شهر در دوره های گذشته محسوب می شده،پس از آنکه شادروان محمود صمصام السلطان(تندری)از این محنت سرا به سرای جاویدان سفر نمود، مدتی انجمن ادبی مسئول نداشت،تا اینکه بنا به درخواست شعرای شهر آقای حسینی قبول مسئولیت نموده،سالهای متوالی جلسات انجمن در منزل شخصی ایشان تشکیل می گردید،و الحق که از عهدۀ این امتحان سرفراز بیرون آمدند،این شاعر اشعار طنز و انتقادآمیز به مناسبتهای مختلف سیاسی و اجتماعی می سرود، که در مجلات مختلف از قبیل:توفیق،ناهید،نسیم شمال،امید،استوار،پیکار مردان و غیره به چاپ می رسید،و چون این گونه اشعار طبعا به مذاق حکام وقت ناگوار می آمد،لذا مأمورین ساواک خود را در لباس دوست و علاقمند به شعر و ادب جلوه داده در جلسات شرکت می جستند،و این مسأله موجب ناراحتی و امکان ازهم پاشیدگی انجمن را داشت،به ناچار شعرا در گوشه و کنار،پنهان و

ص:582

آشکار،تشکیل جلسه می دادند،و به طوری که شاعر نقل فرمودند:«هر چراغی روشن شد ما رفتیم در سایۀ آن چراغ،ولی بال وپرمان سوخت و افتادیم».مطالب یادشده قطره ای از دریای زحماتی است که این شاعر در دوران حیات ادبی خویش کشیده اند.

حسینی پس از چند سال توقف در تهران به زادگاه خود منتقل گردید و در بانک ملی مشغول به کار شد تا بازنشسته گردید.

سرانجام در روز چهارشنبه /22ربیع الاوّل1412/ ق مطابق با /10مهر/ 1370 ش در قم بدرود حیات گفت و در وسط قبرستان حاج شیخ مدفون گردید.

حسینی شاعری خوش ذوق و اجتماعی و شوخ طبع بود.در جوانی با کمک چندین تن از شاعران به تشکیل(انجمن ادبی قم)به ریاست شادروان استاد محمود تندری همت گماشت،و پس از فوت تندری انجمن را در منزل خود تشکیل داد.

از آثار او سه مجموعه شعر به نامهای:

1-اشک ملت.

2-سیاست روز.

3-سمبولی از شعر و ادب معاصر،که به چاپ رسیده است.

من هم

چشم ابر بهارا گریان بود در چمن من و او هر دو ناله ها کردیم

بلبل از عشق گل پریشان بود همچو من شکوه از یار بی وفا کردیم

بلبل از عشوۀ گل شاداب در بهار هر دو همدرد یکدگر بودیم

من ز آشوب آن دو نرگس خواب چشم یار از غم عشق باخبر بودیم

بلبل آن مرغ زار را باید مرغزار کز خط و مرغزار بلبل و من

عاشق بی قرار را باید خط یار وای بر حال زار بلبل و من

من ز گل چهرۀ او ز چهرۀ گل در تعب همه در آتشیم و سوز و گداز

ص:583

من پی زلف و او پی سنبل روز و شب ای دل غرقه خون بسوز و بساز

یاد آن شب که چشم مخمورش سوی من از چه امروز بی خبر ز من است

بود و روشن ز روی پرنورش کوی من همچو ایّام در گذر ز من است

گرچه خود از تو دور می کردم بی گمان لیک چون دوست دارمت ای دوست

بی نشاط و سرور می کردم در جهان به خدا می سپارمت ای دوست...

* منابع

1-تاریخ تکایا و عزاداری قم 316.

2-رجال قم 109.

3-سخنوران نامی معاصر 87/3.

4-سخنوران نامی معاصر ایران 1146/2.

5-فرهنگ شاعران زبان پارسی 171.

6-مؤلفین کتب چاپی 730/2.

سیّد حسین خلخالی

اشاره

(1309-1394 ق)

سید حسین فرزند علامه سید زین العابدین نوۀ میر شاه میرزا موسوی خلخالی، از علما و زهاد که در رشت سکونت داشت،تولدش به سال 1309 ق در خلخال اتفاق افتاد.

مقدمات را در زادگاهش آموخت،و جهت ادامۀ تحصیل به اردبیل رفت و مدت 13 سال به تحصیل سطوح پرداخت.سپس به تبریز رفت و پس از 3 سال اقامت به رشت عزیمت کرد،و مدتی به تحصیل و ارشاد پرداخت سرانجام به نجف اشرف رهسپار گردید،و محضر آیت اللّه شیخ الشریعۀ اصفهانی را درک و از وی استفادۀ علمی نمود،و پس از ارتحالش از محضر آیت اللّه سید ابو الحسن

ص:584

اصفهانی بهره مند گردید.

وی در سال 1352 ق به رشت بازگشت و به اقامۀ جماعت و تدریس همت گماشت،و نظر به قدس و زهدی که داشت اقبال زیادی کسب نمود.

او در /2محرم1394/ ق مطابق با بهمن1352/ ش به سن 84 سالگی در رشت درگذشت،و جسدش در قبرستان شیخان قم مدفون گردید.

فرزندانش:

1-حجة الاسلام سید ابو الفضل،ساکن قم(که معلومات فوق را از ایشان یادداشت نمودم)2-سید محمّد تقی 3-سید علی اکبر 4-سید هادی.

و جناب آیت اللّه سید رضی شیرازی ساکن تهران یکی از دامادهای مترجم له می باشد.

حسین دادگر

اشاره

(1299-1390 ق)

حسین دادگر و ملقب به(عدل الملک)فرزند میرزا عبد الکریم و نوادۀ حاج علی تاجر شیرازی،متولد سال 1299 ق مطابق با 1260 ش در تهران.

مقدمات علوم دینی را در مدرسۀ مروی آموخت.اندکی در علوم دینی و فقه اسلامی تحصیل کرد و در زمان وزارت میرزا محمود علاء الملک در کابینۀ اتابک،در سال 1286 خورشیدی به استخدام عدلیه درآمد.در ظرف چند سال از تقریرنویسی و عضویت محکمۀ بدایت،تا دادستانی تهران،مدارج خدمات قضایی را پیمود.بعد به وزارت داخله منتقل شد و لقب(عدل الملک)گرفت.و در آغاز مشروطه جزو مشروطه خواهان بود.

در وزارت داخله

پس از چند سال که کارمند وزارت داخله بود،به سال 1295 ش و در زمان

ص:585

ریاست وزرایی وثوق الدوله،در وزارت داخله مقام مؤثری به دست آورد.

او که یکی از معاونین وزارت داخله شده بود و از طرف«کمیتۀ مجازات»مورد تهدید قرار گرفت که چنانکه از خدمات دولتی کناره گیری نکند،ترور خواهد شد.در حکومت دوم وثوق الدوله که برای ایجاد امنیت،کوشش هایی به عمل می آمد، وقتی( ماشاءالله کاشی)و بعد پدرش(نایب حسین کاشی)را مأموران ژاندارمری دستگیر کرده به تهران آوردند،بازجویی از این اشرار به وسیلۀ ادارۀ تأمینات زیر نظر عدل الملک که معاون وزارت داخله بود انجام پذیرفت،و در استرداد اموال مردم که راهزنان کاشان به سرقت و غارت برده بودند بسیار کوشید.

معاونت وزارت داخله را مدتی حفظ کرد و در اواخر سال 1299 خورشیدی در کابینۀ سپهدار رشتی به کفالت وزارت داخله برگزیده شد.

در کودتای 1299 ش

چون با سید ضیاء الدّین طباطبائی آشنا بود و برای روزنامۀ رعد مقالاتی می نوشت،شهرت یافت که از حادثۀ کودتا قبلا آگاه بوده است و با سید ضیاء همراه، ازاین رو پس از کودتای 1299 ش در کابینۀ سید ضیاء کفالت وزارت داخله را همچنان حفظ کرد.او مورد اعتماد سید ضیاء الدّین بود و در جریان بازداشت و دستگیری حکام ایالات مانند قوام السلطنه حاکم خراسان و صارم الدوله حاکم کرمانشاه،واسطۀ ابلاغ و اجرای دستورهای سید ضیاء الدّین بود.

هنگامی که کابینۀ سید ضیاء الدّین ساقط شد،قوام السلطنه دستور تبعید عدل الملک را داد.او در قم به صحن مبارک رفت و در آنجا بست نشست.در همین هنگام که او در حرم حضرت معصومه علیها السّلام متحصن بود،اعتبارنامۀ دورۀ چهارم نمایندگی مجلس شورای ملّی او،در جلسۀ پنجم/مرداد1300/ ش در مجلس طرح و رد شد.پس از کناره گیری دولت قوام السلطنه به تهران بازگشت،و در وزارت داخله مشغول خدمت شد.

ص:586

در مجلس شورای ملی و در کنار سردار سپه

دادگر در /26خرداد1302/ ش در کابینۀ مشیر الدوله،به سمت(کفیل وزارت فوائد عامه و تجارت)منصوب و سپس در کابینۀ سردار سپه که در /6آبان/ 1302 ش تشکیل شد،معاون رئیس الوزرا شد.او در امور سیاسی،همه جا مجری سیاستهای سردار سپه بود.در طرح قضیۀ جمهوری،از هواداران آن به شمار می آمد،در مجلس شورا یکی از امضاکنندگان مادۀ تبدیل رژیم مشروطه به جمهوری بود.و سرانجام برای سلطنت سردار سپه فعالانه وارد میدان سیاست شد.

در مجلس مؤسسان که در آذر1304/ ش تشکیل شد(نایب رئیس مجلس)بود، سپس در /28آذر1304/ ش در کابینۀ اول فروغی که اولین کابینۀ پس از سلطنت رضا شاه بود،به سمت(وزارت داخله)منصوب شد.

دادگر ازآن پس تصمیم گرفت در مجلس شورای ملی،فعالیت سیاسی کند.او در دوره های سوم از بابل(1293 ش مطابق با 1333 ق)،چهارم(1300 ش مطابق با 1339 ق)،پنجم(1302 ش مطابق با 1342 ق)،ششم(1305 ش مطابق با 1344 ق)،هفتم(1307 ش مطابق با 1347 ق)،هشتم(1309 ش مطابق با 1349 ق)،و در دوره های نهم(1311 ش مطابق با 1351 ق)و دهم(1314 ش مطابق با 1354 ق)از تهران به نمایندگی برگزیده شد،که در دورۀ دهم اعتبارنامه اش مطرح نشد.در دوره های هفتم و هشتم و نهم رئیس مجلس شورای ملی بود.در دورۀ ریاست او بود که در سال 1309 خورشیدی لقب(کبیر)برای رضا شاه از مجلس گرفته شد.پس از پایان دورۀ نهم،درحالی که به نمایندگی دورۀ دهم انتخاب شده بود و سه دوره متوالی رئیس مجلس شورای ملی بود.

غضب شاه و تبعید از ایران

در سال 1314 ش مورد غضب رضا شاه واقع گردید و سریعا از ایران تبعید شد.

علت واقعی این رفتار رضا شاه با او به درستی معلوم نیست.فقط حاج

ص:587

مخبر السلطنه هدایت در کتاب خود به نام(خاطرات و خطرات)اشاره ای به این موضوع دارد:

«در خاتمۀ دورۀ هشتم /24دی ماه1310/ ش دادگر رئیس مجلس پس از اظهار خدمتگزاریها گفت:«اگر خداوند به ما توفیقی عنایت کند،بار دگر وسیلۀ اصلاحات باشیم...»در خاتمه اشاره به تسریع انتخابات نمود.من هم از مساعدتهای مجلس اظهار خشنودی کردم.در اسب دوانی صحرا کاشف به عمل آمد که گفتارهای آن روز مطبوع خاطر ملوکانه نبوده است،از شرکت در اصلاحات دم زدن و دو منشأ برای پیشرفت قائل شدن نزدیک به کفر است.در اسب دوانی دادگر مخاطب به خطابات سخریه آمیز شد و فرمودند:بلی!مساعدتهای مجلس رونقی به امور داد،در انتخابات تسریع می شود و شما هم رئیس خواهید بود، معلوم بود که تصدیق من هم به جا نبوده است».

به هر جهت دادگر از ایران تبعید شد و در عرض سه روز از طریق«بندر انزلی» به«ماکو»و از آنجا به اروپا عازم گردید.هنگامی که در اروپا بود،در بحبوحۀ جنگ جهانی دوّم از طرف نازی ها دعوت به همکاری شد.جریان واقعه از این قرار بود:که وی توسط فن پاپن و شلومبرگ که سابقا سفیر آلمان در ایران بود،دعوت شد تا ریاست حکومت ایران آزاد را عهده دار شود.و سرلشکر آیرم نیز که در این زمان فراری و ساکن اروپا بود،در این حکومت وزیر کشور شود.دادگر این پیشنهاد را نپذیرفت و علی رغم میل و اصرار نازیها و سرلشکر آیرم،با آنان همکاری نکرد.

بازگشت به وطن و فعالیت در مجلس سنا

دادگر پس از سالهای متمادی اقامت در اروپا،در سال 1324 خورشیدی به ایران بازگشت.آبها از آسیاب افتاده و دیکتاتوری سقوط کرده بود. ازاین رو وی مجددا به فعالیت سیاسی پرداخت و این بار در مجلس سنا شروع به فعالیت کرد.

در دوره های اوّل(1328 ش مطابق با 1369 ق)،دوم(1332 ش مطابق با

ص:588

1373 ق)و سوم(1339 ش مطابق با 1379 ق)مجلس سنا،سناتور انتخابی استان مازندران بود(/20بهمن1328/-/19اردیبهشت1340/ ش).

حمایت از نهضت ملی

ولی این بار با تجربه تر از دورۀ سیاسی گذشتۀ خود با مسائل سیاسی برخورد کرد.از پشتیبانان پشت پردۀ نهضت ملی شدن صنعت نفت و از مؤیدین رجال ملی ایران محسوب شد.

حسین مکی در کتاب خود به نام(تاریخ بیست سالۀ ایران)دربارۀ اواخر عمر سیاسی او چنین می نویسد:

«ولی عدل الملکی که در دوران حکومت کودتای 1299 ش مصدر کار و چندین دورۀ نمایندۀ مجلس و سه دوره هم رئیس مجلس،و رئیس انجمن نظارت انتخابات قلابی دورۀ هفتم بود و از عمّال روی کار آوردن حکومت دیکتاتوری به شمار می رفت،با عدل الملک از تبعید برگشته تفاوت فاحشی کرده بود.زیرا در سالهای دربه دری و تبعید طعم حکومت مطلق العنانی و قلدری را چشیده بود،لذا با حکومت دیکتاتوری مخالف بود.به همین علت هم هنگامی که سناتور بود و حکومت رزم آرا روی کار آمد،با من روابط نزدیک پیدا کرد و پنهان و آشکار ما را تأیید می نمود،چنان که وقتی دکتر فاطمی مدیر«باختر امروز»را رزم آرا توقیف کرد، در مجلس سنا و در جلسۀ خصوصی عمل دولت را تقبیح نمود.

آشنایی و دوستی من هم با ایشان از هنگامی شروع شد که در کابینۀ رزم آرا لکوموتیورانان راه آهن به علت شرایط نامساعدی که داشتند ناگهان دست از کار کشیده به مجلسین شورا و سنا متحصن شدند،و از طرف مجلس شورای ملی دکتر معظمی و من و از مجلس سنا عدل الملک و یک نفر دیگر انتخاب شدیم که به شکایت آنها رسیدگی نموده،هرچه رأی دادیم مورد قبول دولت واقع شود.برای انجام این منظور جلسه ای با حضور وزیر راه تشکیل دادیم رأی هر چهار نفر ما به

ص:589

نفع متحصنین و علیه دولت بود،و با آنکه وزیر راه هم قبول کرده بود که اجرا نماید، ولی رزم آرا زیر بار نرفت و کار به کشمکش انجامید که در جلسۀ رسمی مجلس مطرح نمودم.نوبت دیگر هم که عده ای به تئاتر سعدی هجوم برده و تخریب و غارت کرده بودند،کارکنان تئاتر سعدی به مجلسین سنا و شورا متحصن شدند.در این نوبت هم از مجلس سنا عدل الملک و ابراهیم خواجه نوری و از مجلس شورا دکتر معظمی و نگارنده معین شدیم که رسیدگی نموده،رفع تحصن شود در این مورد هم رأی چهار نفرمان یکسان بود و رفع تحصن شد.

بعد هم با دادگر در مجلس مرتبا ملاقاتهایی دست می داد(چون در آن موقع هنوز برای مجلس سنا مکانی ساخته نشده بود،و جلسات مجلس سنا در بهارستان و در عمارت مجلس شورا تشکیل می یافت)بنابراین حداقل در هفته دوسه مرتبه ملاقات و دربارۀ حکومت رزم آرا مذاکره و تشریک مساعی و بحث می کردم.

دیکتاتور و دیکتاتوری

عدل الملک دل(پر)خونی از دیکتاتوری داشت،و می گفت:بر من مسلم شده که هرکس به ایجاد و روی کار آمدن دیکتاتورها کمک کند،پس از آنکه پایه های حکومت خودکامه محکم شد و دیکتاتور کاملا مستقر گردید،اولین قربانیهای آن حکومت همان کسانی خواهند بود که عمله و اکرۀ بنای آن حکومت بوده اند،زیرا آنها همان طور که گفته اند چوب بست بدنماست و باید برداشته و نابود شود.به این جهت باید متوجه بود که به ایجاد چنین حکومتهای مطلق العنانی مطلقا کمک و همکاری نکرد.اگر کسی کمکی کرد و از عوامل مؤثر بود،بداند که از بین خواهد رفت،من هم اگر در ایران بودم،حتما در زندان قصر پذیرایی می شدم و یک روز در جراید نوشته می شد که دادگر در اثر سکتۀ قلبی درگذشته است.

عدل الملک از دورانی که در رأس کار بوده،متأسف بود و استغفار می کرد.به این جهت به(جبهۀ ملی)نزدیک شده بود و با ملّی کردن نفت هم موافق بود،و

ص:590

برای رزم آرا در مجلس سنا کارشکنی می کرد.در دوران خلع ید هم که در آبادان بودم ارتباط داشتیم و تلگرافهایی بین ایشان و من مبادله می شد،که یکی از آنها برای تقویت حکومت مصدق در جلد سوم کتاب سیاه نقل شده است...».

حسین دادگر سرانجام در روز یکشنبه /19ذی قعده1390/ ق مطابق با /27 دی1349/ ش در تهران وفات یافت،و در قم یکی از اطاقهای قبرستان ابو حسین فرزند وی رحیم دادگر نمایندۀ مجلس شورای ملی از استرآباد دوره نوزدهم است.

به خاک سپرده شد.

تنها اثری که از او به چاپ رسیده است:یادداشتهائی دربارۀ تاریخ معاصر ایران،می باشد.

منابع

1-اسرار تاریخی کمیتۀ مجازات.

2-تاریخ بیست سالۀ ایران،4/2.

3-تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران.

4-رهبران مشروطه 626/2.

5-زندگینامۀ رجال و مشاهیر ایران 165/3.

6-سالنامۀ دنیا،سالهای 1342 و 1345 و شمارۀ شانزدهم.

7-شرح حال رجال ایران.

8-نمایندگان مجلس شورای ملی 322.

شیخ حسین ربانی میانجی

اشاره

(1347-1416 ق)

شیخ حسین ربانی فرزند میرزا عبد الرحیم نقابی میانجی،از فضلای معاصر بود.

او در تاریخ 1347 ق مطابق با سال 1307 ش چند ماهی پس از رحلت پدرش در روستای«نقاب»از توابع میانه چشم به جهان گشود.

ص:591

تحصیلات

اندک زمانی نزد دایی خود به فراگیری قرآن پرداخت.بعد در مکتب خانۀ کربلائی حسین در روستای«نشق»به خواندن و نوشتن علاقه نشان داد،و در روستای«النجارق»دروس ابتدایی را پشت سر گذاشت،سپس به شهر میانه رفت و در حوزۀ تازه تأسیس آنکه در منزل آیت اللّه میرزا ابو محمّد حجتی برقرار بود،اقدام به آموزش مقدمات علوم اهل بیت علیهم السّلام کرد،و تا پایان دورۀ سطح از محضر آقایان:

میرزا لطف علی زنوزی،شیخ هادی نیّری،شیخ علی کتانی،میرزا مهدی جدیدی،و سید عبد الستار محمّدی استفاده کرد.

مهاجرت به قم

او در سال 1327 ش عازم شهر مقدس قم گردید و در دروس حضرات آیات:

سید حسین طباطبائی بروجردی و سید محمّد داماد یزدی و مدت زمانی نیز در درس آیت اللّه سید روح اللّه خمینی و آیت اللّه سید محمّد رضا گلپایگانی شرکت جست.بخشهایی از علم فلسفه را نزد سید محمّد حسین تبریزی«علامۀ طباطبائی» و تفسیر و معارف قرآن را هم نزد آیت اللّه حاج شیخ محمّد باقر ملکی میانجی آموخت.و در نهایت با تلاش شبانه روزی خود توانست در موضوعات مختلف:

فقهی،اصولی،اعتقادی و...تحقیق کرده،رساله های عربی و فارسی بنویسد که تاکنون از آنها یک عنوان به نام:

1-معاد از دیدگاه قرآن،حدیث و عقل که به مرحلۀ چاپ رسیده و بقیۀ آن در حال تنظیم و آمادۀ چاپ است.

2-رساله ای در اعجاز قرآن(به عربی و فارسی).

3-انوار بیان،در مباحث توحید قرآنی.

4-تفسیر قرآن کریم(تا سورۀ نساء).

5-تفسیر سوره های کوتاه قرآن.

ص:592

این عالم تلاشگر از آیت اللّه گلپایگانی و آیت اللّه شیخ لطف علی زنوزی(که ساکن میانه بود)اجازۀ روایی داشت.

سرانجام بامداد روز پنجشنبه /27صفر1416/ ق مطابق با /5مرداد/ 1374 ش در قم درگذشت.پیکرش در جوار علی بن جعفر علیه السّلام مدفون شد.

منابع

1-دانشنامۀ قرآن و قرآن پژوهی 1 1095.

2-سیمای میانه 234.

3-مقدمۀ کتاب معاد از دیدگاه قرآن.

سیّد حسین رضوی همدانی«غبار»

اشاره

(1265-1322 ق)

سید حسین رضوی،متخلص به(غبار)فرزند سید رضا و نوۀ سید صادق امام جمعۀ همدان و از سادات کبابیان آن دیار است.

غبار،در سال 1265 ق در محلۀ(کبابیان)همدان قدم به عرصۀ هستی نهاد،و در شوال1322/ ق در همدان چشم از جهان فروبست و جسدش را به قم منتقل کردند و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپردند.

غبار،علوم ادبی و عربی را در زادگاهش فراگرفت و با استعداد سرشار و هوش و ذکاوت فوق العاده ای که داشت،در تحصیل دانش پیشرفت چشمگیری از خود نشان داد،و از استادان بنام شعر و ادب همدان به شمار رفت.و چندی در طریق عرفان قدم گذاشت و به سیر و سلوک در این رهگذر عمر صرف کرد،و شعرای معاصر او عبارت بودند از:مظهر،پروین،تسلیم،جاوید،کیوان و دیگران.

غبار،شاعری شیرین سخن و بر نظم شعر توانا و استاد بود،و اشعارش از شور و جذبۀ خاصی برخوردار و دارای صنعت سهل و ممتنع می باشد.

از آثار او:دیوان اشعار غبار،با اینکه بیش از هزار بیت نیست،مکرر در مکرر در

ص:593

همدان،اصفهان،و تهران طبع و نشر گردیده است.

خانۀ دل

دلم دارد بدان زلف چلیپا همان الفت که با زنّار ترسا

گره از کار مجنون کی گشاید؟ کسی کاو عقد زد بر زلف لیلی

بسی تند است و سرکش آتش عشق و لیکن خار از او ترسد،نه خارا

ندیدم هرگز این آشفته دل را مگر در بند آن زلف چلیپا

یکی شد شیخ و آن دیگر برهمن که دارد عشق در سرها اثرها

نبودی کوه کندن کار فرهاد گرش شیرین نبودی کارفرما

چو لا خواهی شدن مگذار مگذار درون خانۀ دل غیر الاّ

اگر مشتاق صاحب خانه باشی ندارد فرق مسجد با کلیسا

چنان خرگاه لیلی سایه افکند که مجنون گم شد اندر راه صحرا

سری را که آتش عشق است در دل نمی گنجد عقال عقل بر پا

کسی کز تیشه،کوه از پا فکندی فکندش تیشۀ عشق تو از پا

دلا!سستی مکن در خوردن غم که زین دارو،توانی شد توانا

«غبارا»!زین میان برخیز برخیز که با خود می نشاید بود و با ما

بار عشق

از کف ما،عشق دامان شکیبایی کشید دیدی ای دل کار ما آخر به رسوایی کشید؟

از مسلمانی چلیپا زلف ترسا بچه ای آخرم در حلقۀ زنّار ترسایی کشید

گاه گاهم رخ نماید آن پری پیکر به خواب بی سبب نبود اگر کارم به شیدایی کشید

هرکه بار عشق جانان را به دوش جان نهاد بار یک عالم مصیبت را به تنهایی کشید

من ندادم دل به دست او ز روی اختیار او دل از دستم به بازوی دل آرایی کشید

ص:594

داغ جدایی

روزی که کلک تقدیر،در پنجۀ قضا بود بر لوح آفرینش،غم سرنوشت ما بود

زان پیشتر که نو شد خضر آب زندگانی ما را خیال لعلت سرمایۀ بقا بود

روزی که می گرفتند پیمان ز نسل آدم عشق از میان ذرّات در جستجوی ما بود

ساقی شراب شوقم دیشب زیادتر داد گر پاره شد ز مستی پیراهنم بجا بود

بر عاصیان هر قوم،بگماشت حق بلایی ما خیل عشقبازان،هجرانمان بلا بود

ساقی لباس زهدم صد ره به می فروشست تا پاک شد ز رنگی کالودۀ ریا بود

گر در محیط حیرت،غرقم،گناه من چیست؟ در کشتی وجودم عشق تو ناخدا بود

می خواستم که دل را از غم خلاص یابم داغ جدایی آمد،وین آخر الدّوا بود

منابع

1-تاریخ همدان(خطی-دعوتی).

2-سخنوران نامی معاصر ایران 2540/4.

3-فرهنگ شاعران زبان پارسی 412(شرح حال ایشان دارای دو اشتباه است،اول:اینکه نامش را حسن نوشته و دوم آنکه محل دفنش را همدان قید کرده است).

4-فرهنگ عمید 620.

5-مکارم الآثار 1955/6(تولدش را به سال 1270 ق دانسته است).

6-مؤلفین کتب چاپی 745/2.

7-نگین سخن 100/4 و 494.

8-هگمتانه تا همدان 240.

حسین سلطان گودرزی ملایری

(-1386 ق)

حاج حسن فرزند حاج نعمة اللّه سلطان گودرزی ملایری،از شاعران و نیکوکاران ملایر بود.

ص:595

او در امر مشاریع خیریه از پیشتازان بود و آثاری از قبیل:ساختن پل مرویل در ملایر،از یادگارهای ایشان است.

آثار قلمی او:1-دیوان اشعار(در مدایح و مراثی اهل بیت علیهم السّلام).

نامبرده در روز یکشنبه /17ذی القعده1386/ ق برابر با /8اسفند/ 1345 بدرود حیات گفت.پیکرش در جوار علی بن جعفر علیه السّلام-و مزار آیت اللّه شیخ شهاب الدّین مصطفوی همدانی-به خاک سپرده شد.

منبع

1-اطلاعات متفرقه.

سیّد حسین طباطبائی بروجردی

اشاره

(1292-1380 ق)

حاج سید حسین طباطبائی فرزند علامه سید علی و نوۀ سید احمد بروجردی،از فقها و اصولی های بنام قرن چهاردهم و مشاهیر عالم اسلام و مراجع گرانقدر جهان تشیع و اساتید بنام حوزه ها بود.

نامش حسین و شهرتش میان بروجردی ها به«امام»معروف بود و در حوزه ها به آیت اللّه بروجردی شهرت یافت.ایشان از سلسلۀ طباطبائیان بروجرد است.

حاج آقا حسین بروجردی در صفر1292/ ق در بروجرد متولد گردید.

هوش و حافظۀ فوق العادۀ آیت اللّه بروجردی به حدی بود که در دوران کودکی

ص:596

برنامۀ تحصیلی ایشان را از سایر طلاب جدا ساختند،و ایشان به سرعت دروس مقدماتی را پشت سر گذاشته و به اتفاق معلمشان به مدرسۀ مقدماتی«نوربخش» منتقل گردیدند.در مدرسۀ نوربخش حجره ای به آقا حسین اختصاص داده شد که هم اکنون نیز به همان صورت باقی مانده است.سپس ایشان در سال 1310 ق به حوزۀ علمیۀ اصفهان سفر کردند و در مدرسۀ«صدر»و در محضر علمائی چون حضرات آیات:میرزا ابو المعالی کلباسی،سید محمّد باقر درچه ای،سید محمّد تقی مدرس اصفهانی،ملا محمّد کاشی،و میرزا جهانگیر خان قشقائی به ادامۀ تحصیل پرداختند.

سید حسین طباطبائی بروجردی و دو فرزندش

ایشان پس از نه سال توقف در اصفهان در سال 1319 ق به حوزۀ علمیۀ نجف اشرف رهسپار شد،و در آنجا مورد توجه آیت اللّه خراسانی واقع گردید.ایشان در نجف علاوه بر شرکت در بحث ملا محمّد کاظم خراسانی و تقریر درس ایشان و تدریس فصول،در مباحثات شیخ الشریعۀ اصفهانی و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی شرکت فرمودند.

آیت اللّه بروجردی در سال 1328 ق در اثر تقاضا و تأکیدات والد مکرمشان به قصد توقف کوتاهی به بروجرد حرکت کردند،اما موجبات بسیاری اقامت دایم ایشان را در ایران سبب شد و رسما در حوزۀ علمیۀ بروجرد به تدریس فقه و اصول پرداخت.

ایشان در سال 1363 ق در اثر بیماری در بیمارستان فیروزآبادی شهر ری

ص:597

بستری گردید،و پس از بهبودی در هنگام مراجعت علمای قم اصرار بر اقامت ایشان در آنجا نمودند،لذا رسما به تاریخ محرم1364/ ق در قم اقامت نمودند و به تدریس خارج و پرورش طلاب پرداختند.

گوشه ای از مراسم تشیع سید حسین طباطبائی بروجردی در قم که(سید احمد خوانساری،سید محمّد رضا گلپایگانی و سید مصطفی خوانساری«صفائی»به چشم می خورند)

با درگذشت آیت اللّه حاج آقا حسین قمی( علیه الرحمه)،آیت اللّه بروجردی زعیم علی الاطلاق جهان تشیع شدند.با اینکه در دوران زعامت ایشان،تشنجات سیاسی حتی تا حوزه های علمی و داخل مدارس رسوخ کرده و باعث اشغال مقدار زیادی از وقت ایشان بود،اما ایشان در راه ترویج و توسعۀ اسلام در جهان،آن چنان قدمهای بلندی برداشته است که در تاریخ شیعه بی نظیر است.

تشکیل و ادارۀ حوزۀ شش هزار نفری قم،سرپرستی حوزۀ نجف و رسیدگی به همۀ امور آن چون زمان سید ابو الحسن اصفهانی اعزام مبلغین به ممالک خارج و فعالیت پردامنۀ مذهبی آنها،ایجاد روابط حسنه میان فرق مسلمین که منجر به صدور فتوای شیخ الازهر مصر در رسمیت شیعه،ایجاد ابنیۀ بزرگ مذهبی در ایران

ص:598

و خارج چون:مسجد اعظم قم و تأسیس مسجد بزرگ در هامبورگ(آلمان)، تأسیس کتابخانه های بزرگ،تأسیس دو مدرسۀ علمی در نجف اشرف و یک کتابخانه،در کربلای معلا نیز مدرسه علمیه ای ایجاد کرد و بنای مدرسۀ علمیۀ بقعه را تجدید نمود.همچنین کتابخانۀ مسجد اعظم در قم،مدرسۀ علمیه در کرمانشاه،و حسینیه و حمام در سامرا احداث نمود.طبع و نشر کتب و مجلات دینی و تجدید حیات اسلام در پرتو شخصیت ایشان،گوشه ای از اقدامات مفیدی است که این شخصیت بی نظیر روحانی در مدت کوتاه زعامت خود،موفق به انجام آنها گردید.

مراسم تشییع پیکر آیت اللّه بروجردی

از آثار او

1-حاشیة علی کتاب الخلاف(اثر شیخ طوسی).

2-ادعیۀ مسافر و مناسک حج.

3-انیس المقلدین.

4-مجمع الفروع.

ص:599

5-حاشیة علی العروة الوثقی.

6-منجزات المریض.

7-تعلیقة علی الاسفار.

8-طبقات الرجال(سه جلد).

9-جامع احادیث الشیعة(چند جلد-زیر نظر).

10-تجرید اسانید الاستبصار.

11-تجرید اسانید الامالی.

12-تجرید اسانید الخصال.

13-تجرید اسانید رجال الکشی.

14-تجرید اسانید من لا یحضره الفقیه.

15-تصحیح و مستدرک رجال الطوسی.

16-بیوت الشیعة.

17-تجرید اسانید علل الشرائع.

18-تجرید اسانید الکافی.

19-تجرید رجال النجاشی.

20-تجرید اسانید الفهرست(اثر شیخ طوسی).

21-تحقیق عن اسانید الصحیفة السجادیة.

22-ترجمة السید محمّد بن عبد الکریم الطباطبائی.

23-تعلیقة علی منهج المقال(لابی علی استرآبادی).

24-تعلیقة علی وسائل الشیعة.

25-حاشیة علی الرسائل.

26-حاشیة علی الکفایة.

27-حاشیة علی المبسوط(للطوسی).

28-حاشیة علی النهایة(للطوسی).

29-حاشیة علی فهرست منتجب الدّین.

ص:600

30-رسالۀ توضیح المسائل.

آیت اللّه بروجردی در ساعت 7/5 صبح روز پنجشنبه /13شوال1380/ ق مطابق با /10فروردین1340/ ش در سن 88 سالگی در اثر سکتۀ قلبی و کهولت سن در قم بدرود حیات گفت و در کنار مسجد خویش(مسجد اعظم)که به حرم حضرت معصومه علیها السّلام پیوسته است مدفون شد و یک روز تعطیل و سه روز عزای عمومی اعلام شد.

از راست به چپ:شیخ ابو الفضل زاهدی قمی،سید محمّد رضا گلپایگانی،سید محمّد حسن طباطبائی بروجردی،سید جعفر احمدی طباطبائی بروجردی،شیخ مرتضی حائری یزدی،سید کاظم شریعتمداری،سید شهاب الدّین مرعشی نجفی (مراسم ختم آیت اللّه بروجردی)

فرزندانش:

1-حجة الاسلام سید محمّد حسن بروجردی 2-حجة الاسلام سید احمد بروجردی.و سه دختر از ایشان به جای ماندند.

منابع

1-آثار الحجة 6/2.

ص:601

2-اطلاعات سالانۀ سال 1341 ش ص 12.

3-الاجازة الکبیرة 51.

4-المسلسلات فی الاجازات 325/2.

5-المفصل فی تراجم الاعلام(الاشکوری-مخطوط).

6-أعیان الشیعة 92/6.

7-تاریخ قم 263.

8-دایرةالمعارف تشیع 197/3.

9-رجال قم 109.

10-روزنامۀ کیهان /9اردیبهشت1370/ ش.

11-شرح حال رجال ایران 379/1.

12-علمای معاصرین 248.

13-فرهنگ عمید 240.

14-فرهنگ فارسی معین 262/5.

15-گنجینۀ دانشمندان 344/1.

16-گنجینۀ دانشوران 7.

17-مشهد الامام 45/2.

18-مکتب اسلام شمارۀ سوم سال سوم(ویژۀ شرح حال ایشان)شماره مسلسل 27.

19-مؤلفین کتب چاپی 805/2.

20-نقباء البشر 605/2.

شیخ حسین علی احمدی میانجی

(-ح 1392 ق)

شیخ حسین علی احمدی فرزند شیخ احمد میانجی،که در قریۀ«پورسوخلو» میانه متولد شد.

دوران کودکی را در آنجا پشت سر گذاشت.و به همت بلند پدر و تشویق او،در

ص:602

سال 1331 ق رهسپار حوزۀ علمیۀ تبریز گشت.و مدت پنج سال در آن مرکز علمی و روحانی ادامۀ تحصیل داد،و از محضر اساتید بزرگ از جمله:آیت اللّه میرزا خلیل مجتهد تبریزی استفادۀ شایان برد.و چون از روحیۀ اجتماعی خوبی برخوردار بود، وقتی احساس کرد به وجود وی در منطقه و زادگاه خود نیاز است،بی درنگ در سال 1336 ق به روستای خویش بازگشت و از سنگر تبلیغ و ارشادی که پدر آن را بنیان نهاده بود حراست نمود،و بلکه آن را توسعه داد.در همین سال بود که پدر مهربان و تلاشگر خود را از دست داد،ولی همچنان استوار بر ایفای مسئولیتهای خود اهتمام ورزید.در منطقۀ«اوچ تپه»و حومه از احترام خاصی برخوردار بود.خان ها و افراد شرور از برخوردهای صریح و ظلم ستیزی وی در هراس و اضطراب بسر می بردند،و جرأت حرکتی را به خود نمی دادند.صراحت و قاطعیت و در عین حال آسان گیری وی نسبت به تودۀ مردم زبانزد همه بود،و در خانه اش پیوسته به روی مردم باز بود.اهتمام و علاقۀ بیش از حد به مجالس عزا و عزاداری یکی دیگر از خصوصیات اخلاقی وی بود.

ملا حسین علی احمدی در اواخر دوران زندگی پربرکت خویش به شهر میانه هجرت کرد و پس از مدت کوتاهی در حدود سال 1351 ش چشم از این دنیای ناپایدار فروبست.پیکر پاکش به شهر مقدس قم منتقل گردید و در قبرستان «وادی السلام»به خاک سپرده شد.

منبع

1-سیمای میانه 208.

شیخ حسینعلی طوبائی شیرازی

اشاره

(1330-1408 ق)

حاج شیخ حسینعلی فرزند عبد الرضا طوبائی شیرازی،از فضلا و اساتید حوزه بود.

وی در سال 1330 ق در شیراز متولد گردید.

ص:603

تحصیل در عتبات

نامبرده تحصیلات مقدماتی را در شیراز به انجام رسانید،سپس به کربلای معلی هجرت کرد و از محضر:شیخ محمّد علی سیبویه و میرزا مهدی شیرازی استفاده نمود و مدت 20 سال در آنجا زیست.سپس به نجف اشرف مشرف شد و از محضر آیات:سید محسن طباطبائی حکیم،سید محمود شاهرودی و سید ابو القاسم خوئی بهره مند گردید،و به تدریس سطوح پرداخت.

طوبائی در حدود سال 1391 ق به شیراز بازگشت و در مدرسۀ آبا خان به تدریس و اقامۀ جماعت و ترویج مذهب اشتغال ورزید.و در اواخر عمر دچار سکتۀ مغزی گردید،که در اثر آن به قم نزد فرزندانش آمد و مدت چهار سال زندگی کرد.

سرانجام روز جمعه /27شعبان1408/ ق مطابق با /26فروردین1367/ ش در سن 78 سالگی در اثر سکتۀ مغزی در قم درگذشت.پیکرش از حسینیۀ نجفیها تشییع و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام مدفون گردید.

فرزندانش:

1-شیخ علی اصغر 2-شیخ منصور 3-شیخ محمّد 4-شیخ جواد 5-شیخ باقر 6-جعفر.

ص:604

شیخ حسین غفّاری آذرشهری

(1335-1394 ق)

حاج شیخ حسین فرزند حاج عباس غفّاری آذرشهری.

وی در سال 1335 ق مطابق با 1295 ش در شهر دهخوارقان(آذرشهر)واقع در آذربایجان شرقی متولد گردید.

در سن کودکی پدرش که کشاورز زحمتکش بود را از دست داد.به همین خاطر همراه برادرش به کشاورزی اشتغال نمود.در ضمن دروس مقدماتی را نزد شیخ علی آذرشهری و میرزا محمّد حسن منطقی فراگرفت.سپس به تبریز رفت و مقداری از شرح لمعه را فراگرفت،ولی در اثر تنگدستی مجددا به آذرشهر بازگشت و نزد دائی خود علامه سید محسن میرغفاری سطوح را تلمذ کرد.

در سال 1365 ق مطابق با 1325 ش رهسپار قم شد و دروس خارج را از محضر آیات:میرزا محمّد فیض قمی،سید محمّد تقی خوانساری،سید محمّد حجت کوه کمری و سید حسین طباطبائی بروجردی و نیز از محضر سید کاظم شریعتمداری،سید روح اللّه خمینی و سید شهاب الدّین مرعشی بهره مند شد.

سرانجام در سال 1376 ق پس از یازده سال،قم را به سوی تهران ترک گفت و به مبارزات شدید سیاسی و تبلیغات دینی اهتمام ورزید.وی در سالهای 1342 و 1350 و 1353 ش به وسیلۀ مأموران رژیم گذشته دستگیر و روانۀ زندان شده و مورد شکنجه و تعذیب قرار گرفت.آخرین بار هم در تیر1353/ ش تا روز شهادت در زندان بسر برد.

وی در روز شنبه /14ذی حجه 1394/ ق مطابق با /7دی1353/ ش در زندان درگذشت.پیکرش به قم حمل و در مقابر خاک فرج به خاک سپرده شد.

منابع

1-شهدای روحانیت 244.

2-گنجینۀ دانشمندان 220/8.

ص:605

سیّد حسین فارغ دزفولی

(1309-1379 ق)

حاج سید حسین فارغ فرزند سید مهدی و نوۀ سید حسین فارغ موسوی دزفولی،در /20صفر1309/ ق در دزفول متولد گردید.وی از روحانیان عالیقدر و وعاظ درجۀ اوّل،حافظۀ قوی و فصاحت بیانشان زبانزد خاص و عام بود.

کسانی که مجالس وعظ پرشور ایشان را دیده اند می دانند که آن دانشمند گرانمایه چه تسلطی به مستمعین و منبر داشت.

وی حدیث را از محضر آیت اللّه سید محمّد علی موسوی دزفولی(ضیائیان) استفاده نمود،و فقه و اصول را از آیت اللّه شیخ محمّد سبط الشیخ انصاری بهره مند شد.

فارغ در روز یکشنبه /27جمادی الاول1379/ ق مطابق با /7آذر/ 1338 ش درگذشت و در مقبرۀ ضیائیان در قبرستان وادی السلام قم مدفون شد.

فرزندانش:1-سید هدایت اللّه(ضیاء الدّین)از علما بود 2-سید مظفر 3-سید مصطفی،از فضلا 4-سید مرتضی.

منبع

1-خاندان سادات گوشه ص 574.

سیّد حسین فاطمی ابهری

اشاره

(1301-1381 ق)

سید حسین فرزند سید علی نقی موسوی ابهری،از فضلا و اساتید حوزۀ علمیۀ ابهر بود.وی در سال 1301 ق در ابهر(استان زنجان)متولد گردید.سلسله نسبش از لحاظ مادری به علامه میرزا ابو الفتوح امام جمعۀ ابهر می رسد.

سید حسین مقدمات را در زادگاهش آموخت.سپس جهت تحصیل دورۀ عالی

ص:606

رهسپار قزوین شد و مدت دوازده سال در آن حوزه-مدرسۀ صالحیه-مشغول تحصیل بود،آنگاه به ابهر مراجعت کرد و امر تدریس و هدایت را برعهده گرفت.

فاطمی در روز یکشنبه /26رمضان1381/ ق مطابق با /13اسفند/ 1340 ش در سن 80 سالگی در قم دار فانی را وداع گفت.پیکرش در قبرستان ابو حسین-مقبرة العلماء-مدفون گردید.

آیت اللّه سید محمّد فاطمی،از علمای معاصر قم فرزند ایشان است.وی در سال 1343 ق مطابق با 1303 ش در ابهر متولد شد.ادبیات را نزد پدر ارجمند خود و شیخ حبیب اللّه مهدوی آموخت.در سال 1361 ق رهسپار قم شد و از محضر آیات:شیخ احمد رضوانی زنجانی(منطق)و شیخ صادق فراحی خوئی(مغنی، مطول و شرح لمعه)،شیخ اسحاق آستارائی(مکاسب)و میرزا محمّد مجاهدی تبریزی(کفایه)سید محمّد حسین تبریزی«علامۀ طباطبائی»(تفسیر و حکمت)و خارج فقه و اصول را از محضر آیات:سید حسین طباطبائی بروجردی(2 سال- فقه)،شیخ عبد النبی عراقی(اصول)،سید کاظم شریعتمداری،سید روح اللّه خمینی(اصول)،سید شهاب الدّین مرعشی(فقه)و سید محمّد رضا گلپایگانی(فقه)استفاده کرد و خود به تدریس اشتغال ورزید و فعلا در حوزۀ علمیۀ قم به تدریس خارج و معقول اشتغال دارند.

سید محمّد فاطمی ابهری

از آثار او:

1-مختصر الاحکام 2-منتخب الاحکام 3-حاشیة علی العروة الوثقی 4- قاعدة لا ضرر 5-الرسالة الغرابیة(در

ص:607

حرمت کلاغ)6-تقریرات مکاسب(آیت اللّه خمینی)7-تقریرات مکاسب (آیت اللّه مجاهدی)8-توضیح المسائل 9-مناسک حج.

فرزندانش:

مرحوم سید هاشم 2-سید کاظم 3-سید محمّد،مقیم قم 4-سید ناصر و سه دختر.

منبع

1-اظهارات آیت اللّه سید محمّد فاطمی،به تاریخ عصر یکشنبه /24تیر1375/ ش در منزل ایشان در قم.

سیّد حسین فاطمی قمی

اشاره

(-1389 ق)

حاج سید حسین فرزند علامه سید اسحاق و نوۀ سید محمّد رضوی قمی، ملقب به«فاطمی»،از فضلا و زهّاد و اساتید علم اخلاق بود.

تولدش در قم اتفاق افتاد.و در مهد علم و فضیلت پرورش یافت و به تحصیل علوم دینی روآورد .وی در دروس عالی حوزه را از محضر آیت اللّه شیخ عبد الکریم حائری یزدی و دروس اخلاقی را از محضر علامه سالک و اصل میرزا جواد ملکی تبریزی بهره مند شد.

نامبرده اکثر عمر خود را صرف ترویج دین و تعظیم شعائر مذهبی و اقامۀ

ص:608

جماعت و تدریس علم اخلاق و تربیت و تهذیب نفوس مستعد،نمود.وی چندین سال بنا به امر آیت اللّه سید محمّد حجت کوه کمری در مدرسۀ حجتیه در روزهای تعطیل به تدریس اخلاق نظری اشتغال داشت و نیز در منزل خود به احیای همین امر کوشا بود.

از آثار او

1-درر الاخبار،در دو جلد.

فاطمی در روز سه شنبه /27شوال1389/ ق مطابق با /16دی1348/ ش در قم چشم از جهان فروبست و پیکرش در وسط قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.از او فرزندی به نام سید اصغر فاطمی به جای مانده بود.

منابع

1-آثار الحجة 44/2 و 184.

2-رجال قم 111.

3-گنجینۀ دانشمندان 212/2.

سیّد حسین قاضی تبریزی«طباطبائی»

اشاره

(1317-1393 ق)

سید حسین فرزند سید احمد و نوۀ علامه سید حسین فرزند میرزا احمد طباطبائی تبریزی«قاضی»،از دانشمندان و معاریف حوزۀ علمیۀ قم بود.

جدّش از دانشمندان و معاریف تبریز بود.از آثار او:1-تفسیر مختصر قرآن کریم 2-تفسیر سورۀ حمد 3-تفسیر سورۀ انعام.وی در سال 1314 ق درگذشت.

جهت تفصیل بیشتر به نقباء البشر 529/2 رجوع شود.

پدرش مردی مهذب و اخلاقی بود و در سیر و سلوک و تزکیۀ نفس مقامی ارجمند داشت.تولدش به سال 1293 ق و درگذشتش در روز شنبه /6ربیع الاوّل/

ص:609

1370 ق مطابق با /25آذر1329/ ش اتفاق افتاد و در یکی از حجرات انتهائی قبرستان حاج شیخ قم به خاک سپرده شد.

برادر سید احمد قاضی،عالم عارف آیت اللّه سید علی قاضی است که در نجف اشرف سکونت داشت و در سال 1366 ق در نجف درگذشت و در وادی السلام مدفون گردید.شرح حال مختصری در نقباء البشر 1565/4 از ایشان نوشته شده است.

سید حسین قاضی در سال 1317 ق در تبریز دیده به جهان گشود.

تحصیل در حوزه ها

پس از نشو و نما و آموختن مقدمات،سطوح را نزد دانشمندانی چون:میرزا علی اصغر ملکی و سید ابو الحسن انگجی بهره مند شد.آنگاه رهسپار نجف اشرف شد و مدتی چند از محضر آیات:شیخ احمد کاشف الغطاء،میرزا علی ایروانی و شیخ ضیاء الدّین عراقی در فقه و اصول و سید ابو تراب خوانساری در رجال، استفادۀ شایان نمود.

قاضی پس از بازگشت به ایران مدتی هم در مشهد مقدس توقف نمود و مختصری از دروس فقه و اصول و معارف الهی را از محضر آیات:شیخ محمّد آقازاده خراسانی،سید حسین طباطبائی قمی و میرزا مهدی اصفهانی بهره مند گردید.

وی در سال 1354 ق رحل اقامت خود را در قم انداخت و در دروس اساتید مشهور حوزه از قبیل حضرات آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی(مدت

ص:610

کوتاهی)،سید محمّد حجت کوه کمری و سید حسین طباطبائی بروجردی بهره های فراوانی برد.و از اصحاب و خصیصین آیت اللّه بروجردی درآمد.ایشان در حوزه به تدریس سطح اشتغال داشت و نیز مدت زیادی یکی از ممتحنین طلاب بود،که از این راه خدمت شایانی به طلاب می کرد.

از راست به چپ:شیخ حسن تیلی،سید محمّد علی قاضی،سید شهاب الدّین مرعشی،سید حسین قاضی،سید حسن خلخالی

از آثار او

1-رسائل فی العلوم الغریبة.

2-رسالة فی الربا.

3-رسالة فی جمع أخبار الطینة و الخلقة من الأرواح و الأبدان.

علامه قاضی در روز دوشنبه /25ربیع الثانی1393/ ق مطابق با /7خرداد/ 1353 ش در سن 76 سالگی در یکی از بیمارستانهای تهران در پی عمل جراحی درگذشت.پیکرش روز سه شنبه از مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام تشییع و پس از ادای نماز توسط آیت اللّه سید کاظم شریعتمداری در کنار تربت پدر خود در قبرستان

ص:611

حاج شیخ به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-سید جواد قاضی 2-سید محمّد صادق قاضی،که سردفتر است و در تهران زندگی می کند.

منابع

1-آثار الحجة 44/2.

2-اطلاعات متفرقه.

3-گنجینۀ دانشمندان 227/2.

شیخ حسین قمی«پائین شهری»

اشاره

(-1321 ق)

از دانشمندان و فقهای متقی قم بود.

وی پس از تحصیل مقدمات و سطوح به عتبات عالیات مهاجرت کرد،و در سامرا از محضر آیت اللّه میرزا محمّد حسن شیرازی سالهای متمادی استفاده نمود، و از شاگردان برجستۀ ایشان به حساب آمد،و با آیت اللّه میرزا محمّد تقی شیرازی هم بحث بود.

مراجعت به قم

ایشان پس از 6 ماه از درگذشت میرزای شیرازی در سال 1312 ق به قم مراجعت کرد،و انزوا و گوشه گیری را انتخاب نمود،و همواره به عبادت و ریاضت اشتغال داشت.

وی با آیت اللّه شیخ حسین قمی(کوچه حرمی)رفاقت کامل داشت،و به خواهش ایشان جهت انجام کارهای مردم به این کار دست زد.نماز جماعت را در مسجد جامع قم بر پا می نمود،و به تدریس سطح و خارج و تربیت طلاب اشتغال

ص:612

داشت،و آثاری در فقه و اصول و حدیث به صورت متفرقه از ایشان به جای ماند.

او در /28صفر1321/ ق در قم درگذشت،و در قبرستان علی بن جعفر علیه السّلام به خاک سپرده شد.فرزندش شیخ علی از خطبا بود.

منابع

1-تاریخ قم 260.

2-رجال قم(نامش را«محمّد حسین»نوشته است).

3-گنجینۀ دانشمندان 138/1.

4-نقباء البشر 506/2.

5-هدیة الرازی الی المجدد الشیرازی 98.

شیخ حسین قمی«حاج آخوند»

(-1381 ق)

شیخ حسین فرزند آیت اللّه شیخ غلامرضا قمی«حاج آخوند»،از فضلا بود.

وی از شاگردان:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سیّد محمّد حجت کوه کمری،سیّد محمّد تقی خوانساری،شیخ محمّد فیض قمی و سیّد حسین طباطبائی بروجردی بود.

نامبرده در جمادی الثانی1381/ ق در قم درگذشت و در قبرستان شیخان مدفون شد.

منابع

1-آثار الحجة 91/2.

2-رجال قم 108.

3-گنجینۀ دانشمندان 121/2.

4-مقدمۀ قلائد الفرائد ص 10،به قلم استاد جعفر سبحانی.

ص:613

شیخ حسین قمی«کوچه حرمی»

(1230-1327 ق)

شیخ حسین ملقب به(کوچه حرمی)فرزند میرزا حبیب اللّه قمی،جدّ خاندان علمی(حرم پناهی)می باشد.از علما و فقها و زهاد مشهور قم بود.

تولدش در سال 1230 ق در قم اتفاق افتاد.

نامبرده پس از طی مقدمات،سطوح را از محضر سید اسماعیل قمی(شاگرد میرزای قمی)فراگرفت،سپس به نجف اشرف عزیمت نمود،و چهار سال از محضر آیت اللّه شیخ محمّد حسن نجفی(صاحب جواهر الکلام)و پس از ایشان از محضر آیت اللّه شیخ مرتضی انصاری استفاده نمود و پس از چهارده سال توقف و نیل درجۀ عالی اجتهاد به زادگاهش بازگشت و مورد توجه و رجوع مردم قرار گرفت و حلقۀ تدریس تشکیل داد.

خط مبارک ایشان را بر روی نسخه ای از(جواهر الکلام)که نزد نواده اش علامۀ معاصر شیخ محسن فرزند شیخ مهدی فرزند شیخ حسن فرزند شیخ حسین زیارت کردم.متن نوشته این است:

(این کتاب که جلد آخر جواهر الکلام است،(به)خط شیخ ابراهیم خفتان (قفطان)است که محرر شیخ استاد است،که مؤلف و مصنف کتاب است.و ملکیت این کتاب مستطاب منتقل به این عاصی خاطی آقا حسین قمی است فی سنة 1266،و رفتن به عتبه بوسی عتبات عالیات به جهت تحصیل در سنۀ 1261،و در اول ورود به کربلای معلا خدمت علما مدت 3 سال توقف به جهت تحصیل نمودم،و بعد از آن مشرف شدم به نجف اشرف و مدت پنج سال در خدمت شیخ استاد مصنف این کتاب تحصیل فقه نمودم و در خدمت شیخ استاد شیخ مرتضی (اعلی اللّه مقامه)تحصیل اصول نمودم،و بعد از آن مؤلف این کتاب به رحمت

ص:614

ایزدی پیوسته،و تا مدت چهارده سال دو ماه کم فقها و اصولا در خدمت شیخ مرتضی( علیه الرحمه)مشغول بودم«رحمة اللّه علیهما»آقا حسین قمی).

یک اشتباهی که می توان در نوشتۀ فوق تصحیح نمود این است که:سال ورود ایشان به عتبات 1261 ق بوده و نظر به اینکه پنج سال از محضر شیخ محمّد حسن نجفی صاحب جواهر الکلام استفاده نموده پس می شود سال 1266 ق درحالی که ایشان می فرمایند:در اول ورود مدت 3 سال در کربلا تحصیل کرده.در نتیجه سال ورود ایشان به نجف 1264 ق می شود دیگر نمی تواند از محضر صاحب جواهر الکلام 5 سال استفاده کرده باشد،مگر آنکه بگوئیم سه سال تحصیل ایشان در کربلا در هنگام زیارت یا تعطیل تابستانی دروس از محضر علمای کربلا بهره مند شده باشد.

علامه آقا حسین قمی در سال 1327 ق در سن 97 سالگی به رحمت ایزدی پیوست و در صحن آینۀ حضرت معصومه علیها السّلام در جایی که مدت 40 سال در آن مکان نماز شب بر پا داشته بود مدفون گردید.و امروزه با سنگی مرتفع از سایر قبور اثرش باقی است.

از او تنها یک پسر بنام شیخ حسن-که از علمای بنام قم بود-به جای ماند و چند دختر که علامه میرزا محمّد ارباب قمی یکی از دامادهایشان می باشد.

منابع

1-المآثر و الآثار

2-تاریخ قم 259.

3-رجال قم 99.

4-زندگانی و شخصیت شیخ انصاری 293.

5-گنجینۀ دانشمندان 137/1.

6-نقباء البشر 507/2.

ص:615

دکتر حسین کریمان

اشاره

(1332-1414 ق)

دکتر حسین کریمان فرزند اسماعیل تهرانی،از اساتید به نام دانشگاه تهران و محققان برجستۀ علوم اسلامی بود.

وی در سال 1332 ق مطابق با 1292 ش در یکی از حومه های تهران دیده به جهان گشود.

تحصیلات حوزوی و دانشگاهی

کریمان پس از سپری نمودن دورۀ دبیرستان،در سال 1322 ش به اخذ لیسانس در رشتۀ ادبیات فارسی از دانشسرای عالی توفیق پیدا کرد،و به سال 1324 ش برای فراگرفتن علوم دینی و معارف اسلامی رهسپار شهر مذهبی قم شد.

و دروس عالی حوزه را از محضر آیات:سید صدر الدّین صدر،سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری و سید حسین طباطبائی بروجردی بهره مند گردید.

آنگاه به تهران بازگشت و در دانشگاه تهران به تحصیلات دانشگاهی خود ادامه داد و در سال 1335 ش به اخذ درجۀ دکترا در رشتۀ زبان و ادبیات فارسی نایل آمد و سالهای متمادی در دانشگاههای تهران و بهشتی(ملّی)تدریس کرد.از جمله اساتید او در دانشگاه می توان به نامهای زیر اشاره کرد:محمّد تقی بهار،محمّد حسن بدیع الزمان فروزانفر،جلال الدّین همایی،سید محمّد کاظم عصّار،سید محمّد تقی مدرس رضوی،احمد بهمنیار کرمانی،عبد العظیم قریب گرگانی،میرزا

ص:616

محمود شهابی،شیخ محمّد حسین فاضل تونی،علی اصغر حکمت،سعید نفیسی و دکتر لطف علی صورتگر.

تحقیقات علمی و عملی

وی در سه زمینۀ اصلی،تحقیق و کار کرد.یکی در زمینۀ جغرافیای تاریخی است،که اول جغرافیای تاریخی شهر قم بوده ولی بعدا«ری»و«تهران»را دنبال کرد.دومین زمینه فعالیت،تحقیق و تفسیر مجمع البیان اثر شیخ طبرسی است و سومین زمینه،قیامهای شیعی و کتاب سیره و قیام زید بن علی است.

دکتر کریمان در هر شهری که اقامت داشت،جغرافیای تاریخی آن شهر مورد توجه وی بود،و معتقد بود که تاریخ هر شهر در حکم شناسنامۀ آن شهر است.

شهرهایی که اهمیت و شهرتی دارند همه تاریخ دارند.وی با رنجی بسیار و تلاشی پیگیر سالها برای بازگو کردن گوشه های تاریک و روشن شهرهای مختلف کشورمان کوشید.تلاش پیگیر و مصممی را دنبال کرد و با ارائه آثار خود گنجینۀ فرهنگ کشورمان را غنی تر ساخت.

تفرش(یا طبرس)قم،تهران،ری،و...شهرهایی بودند که مورد مطالعۀ همه جانبه استاد قرار گرفت،آن گونه که وجب به وجب آنها،مورد بررسی قرار گرفت و سرانجام با تهیۀ مطالب و ترسیم نقشه ها و ارائۀ عکسها به قضاوت عموم گذاشته شد.

نخستین نقشۀ قم

استاد ارجمند معاصر آقای علی اصغر فقیهی مؤلف«تاریخ جامع قم»و از همکاران دکتر کریمان در دبیرستان حکیم نظامی نقل کرده است که:

«دکتر کریمان به نقشه های جغرافیا علاقه داشت و نقشه های شهرستان قم و شهرستانها را رسم کرد.اولین نقشۀ جغرافیایی قم را دکتر کریمان ترسیم کرد.در یک

ص:617

تابستان گرم در قم ماند و تمام کوچه ها را با متر و قدم اندازه می گرفت.زوایا را محاسبه می کرد و به نقشه منتقل می ساخت.روزها در پی اندازه گیری بود و شب به منزل می آمد و با وسائل محدودی که داشت اندازه ها را کوچک می کرد و به میزان نقشه درمی آورد،منزل خود من که در یکی از محلات قم است چنان در نقشه مشخص بود که به راحتی می شد از طریق نقشۀ آن را پیدا کرد و هدف این بود که این نقشه به زائرانی که به شهر قم می آمدند و می خواستند به منزل مراجع تقلید برسند کمکی کند.کریمان خطی بسیار خوش داشت و انسانی والا و متخلق به اخلاق نیکو و متین بود.

حافظه بسیار قوی داشت و از سرعت انتقال خوبی برخوردار بود.ادبیات عرب را خوب می دانست.کتاب ری باستان ثمرۀ هفده سال کار و کوشش علمی و ارزندۀ دکتر کریمان در راه تتبع و تحقیق راجع به ری باستان است و با این همه سال تلاش می توان دریافت تا چه اندازه این کار پسندیده و درخور ستایش است.وی مقدمۀ کتاب ری باستان را با خطوط نستعلیق و تعلیق و شکسته و ثلث و نسخ بسیار زیبا نوشته اند که در کتاب چاپ شده است».

شیخ طبرسی و مجمع البیان

تألیف دیگر ایشان کتاب(شیخ طبرسی و مجمع البیان)است که یکی از مهمترین آثار تحقیقاتی است که نوشته شده است.یعنی از نظر روش کار و روش تحقیق در مورد یک دانشمند و یک اثر،یک نمونۀ مهم کار تحقیقی است،در واقع این کتاب،اول یک زمینه تاریخی می دهد که همان عهد سلاجقه است.بعد وضع علمی عهد شیخ طبرسی را می گوید و بعد از آن وضع اجتماعی آن دوره و سپس زندگی شیخ طبرسی را مفصل می آورد،و بعد وارد تفسیر این کتاب می شود.مجمع البیان اولین کتاب تفسیر شیعی است که انواع علوم قرآنی را دربر دارد و جنبۀ ادب بر سایر جوانب آن غلبه دارد و تفسیری ادبی،است.

ص:618

زید بن علی علیه السّلام

تألیف دیگر دکتر کریمان،کتاب زید بن علی علیه السّلام است.زید بن علی(فرزند امام سجاد علیه السّلام و برادر امام باقر علیه السّلام از برجسته ترین چهره های انقلابی جهان اسلام و از شایسته ترین مجاهدان عالم تشیع بود،که بر ضد خلافت اموی قیام کرد و با دستگاه جور به ستیز برخاست،و در 121 ق به شهادت رسید.در این کتاب زندگی و فضائل زید و گفتار معصومان درباره اش و نیز نقد و بررسی احادیث ذامه او،و ورود آنها و علل و اسباب خروج آن حضرت و اهمیت قیام وی به تفصیل ذکر شده است،و کلیاتی نیز دربارۀ فرقۀ زیدیه که از فرق مهم تشیع است آمده است.

تألیفات و تحقیقات

1-جغرافیای شهر قم،با نقشۀ شهر قم و نقشۀ شهرستان قم.

2-طبرسی و مجمع البیان،در دو جلد(برندۀ بهترین کتاب سال).

3-مشارکت در تصحیح«دیوان شمس»به اهتمام استاد بدیع الزمان فروزانفر و دکتر امیر حسن یزدگردی.

4-ری باستان،در دو جلد.

5-برخی آثار بازمانده از ری قدیم.

6-قصران(کوهساران)،در دو جلد.

7-تهران در گذشته و در حال.

8-سیره و قیام زید بن علی علیه السّلام-کتاب برگزیدۀ سال 1364 ش-.

9-پژوهشی در شاهنامه.

علاوه بر این کتابها،مقالات زیادی در موضوعهای دینی،علمی،ادبی تاریخی و جغرافیایی نوشته است.و از جمله نویسندگان دایرةالمعارف تشیع بود که در زمینۀ مطالب جغرافیای تاریخی امامزاده ها و زندگینامه ها مطالب زیادی نوشت.

سرانجام استاد کریمان در سه شنبه(شب چهارشنبه)/30آذر1372/ ش

ص:619

مطابق با /7رجب1414/ ق در سن 82 سالگی در پی بیماری و در اثر سکتۀ قلبی درگذشت،و جسدش روز چهارشنبه در قم تشییع و در یکی از مقابر وادی السلام -خاک فرج-به خاک سپرده شد.

منابع

1-اطلاعات متفرقه و نیز افادات استاد علی اصغر فقیهی قمی.

2-دانشنامۀ قرآن و قرآن پژوهی 1872/2.

سیّد حسین کوچه حرمی قمی

اشاره

(1272-1357 ق)

حاج سید حسین کوچه حرمی فرزند سید محمّد صادق رضوی قمی، از شیوخ علمای قم،و مورد توجه اهالی آن سامان و برادر علامه سید عباس فقیه مبرقع بود.

در حدود سال 1272 ق در قم متولد گردید.

تحصیل در نجف اشرف

وی پس از انجام مقدمات و سطوح به عتبات عالیات هجرت کرد،و در نجف اشرف از محضر آیات:میرزا حبیب اللّه رشتی،شیخ محمّد کاظم خراسانی، شیخ محمّد طه نجف تبریزی و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی بهره جست،و حدود ده سال در آن دیار اقامت نمود،آنگاه به زادگاهش بازگشت و به تدریس و اقامۀ جماعت در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه علیها السّلام اشتغال ورزید.

ص:620

سجایای اخلاقی

نامبرده،مردی با تقوا،دائم الذکر و قائم اللیل،و بعضی از عنایات و کرامات از ایشان دیده شده بود،افراد سالخورده هنوز خاطره های شیرینی از ایشان دارند.در اواخر عمر خود در اثر کهولت سن،محل اقامۀ جماعت خود را به داماد برادرش یعنی حضرت آیت اللّه سید شهاب الدّین مرعشی واگذار کرد.

از آثار او

1-تعلیقة علی الرسائل.

2-تعلیقة علی المتاجر(للانصاری).

3-تعلیقة علی شرح اللمعة الدمشقیة.

4-رسالة فی الاستصحاب.

درگذشت و اعقاب

سرانجام در روز شنبه /15ذیقعده1357/ ق مطابق با /17دی1317/ ش در حدود سن 85 سالگی در قم درگذشت،و جسدش در کنار تربت آیت اللّه حائری یزدی در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

فرزندانش:1-مرحوم آقا نجفی 2-سید علی غروی،متولد سال 1343 ق در قم،از فرهنگیان بازنشسته و فعلا در کتابخانۀ بیمارستان آیت اللّه گلپایگانی به فعالیت فرهنگی مشغول است.

و سه دختر که تنها یکی از آنان در قید حیات است.

منابع

1-آثار الحجة 219/1.

2-آینۀ دانشوران 244.

3-افادات فرزند معظم له آقای غروی.

ص:621

4-الاجازة الکبیرة 53.

5-تاریخ قم 265.

6-رجال قم 111.

7-یادداشت خطی یک صفحه ای از آیت اللّه مرعشی نجفی.

شیخ حسین لیچائی گیلانی

اشاره

(-1375 ق)

او عالمی فاضل،و شاعری ماهر بود که در اشعارش تخلّص«خاموش»را برگزیده بود.

در حوزۀ نجف اشرف

آن جناب مدتی در خراسان مشغول تحصیل علوم دینی و معارف الهی بود،و بعدا جهت تکمیل تحصیلات فقهی و اصولی به نجف اشرف رهسپار شد،و از محضر آیات:شیخ محمّد کاظم خراسانی و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی استفاده نمود،و پس از تکمیل معلومات،به رشت مراجعت کرد.

وی پس از بازگشت به رشت چندی همان جا اقامت نمود،و از آنجا به«لشت نشاء»که«لیچاء»یکی از قرای آن سامان است مهاجرت کرد،و مشغول ترویج و تبلیغ احکام الهی گشت.

لیچائی،فوق العاده از مادیات دور،و در عالم روحانی و معنوی عروج کرده،و در واقع یکی از زهّاد و پارسایان واقعی بود.

از آثار قلمی ایشان

1-الفیه ای به نام«مواقع النجوم»،در نظم کفایة الاصول.

2-دیوان اشعار.

نمونه ای از اشعار آن جناب قصیدۀ زیر است:

ص:622

طبع آتش وشم آتش زده هر کاشانه سوخت هر خرمن و هر انجمن و هر دانه

کعبه و بتکده و صومعه و دیر از او سوخته یکسره چون سوختن پروانه

نزد عارف بود از شاهد ما خیل طیور ز شرارش بفتادند ز آب و دانه

از جمادات و نباتات توان استدلال کرد بر مطلب ما چون ستون حنانه

این همه آتش بیداد از آن آتشدان شده در کوفه بلند از پسر مرجانه

شاه جانباز حجازی از آن آتش سوخت سوخت از سوختنش عاقل و هم دیوانه

سوخت در شام رقیه گل شب بوش که تا کاشف از حجت کبراش شود رسمانه

آه از اندام شده بیدار از آن خواب خوشش دیده خود مانده و خود گوشه آن ویرانه

زد به سر،ناله برآورد که ای جان پدر دل من خون شده چون شد تو شدی بیگانه

در و دیوار خرابه شده هم نالۀ او اشک حسرت ز اسیران بنگر پیمانه

نرود یادم از آن دم که بدیدش رخ باب داد جان و دل ناقابل خود شکرانه

بدن لاغر او را به روی تخته نهاد پیرهن پاره به در کرد از او جانانه

کهنه چادر کفنش شد به گمانم یاران مکنید تخطئه کاین حرف بود افسانه

شام بدنام اگر طعنه به فردوس زند جای دارد که شود مدفن آن ریحانه

«خامشا»شعر تو مقبول فتد،نیست ضرور بهر تو مجلس ترحیم و یا سالانه

نامبرده در روز پنج شنبه /17رجب1375/ ق مطابق با /10اسفند/ 1334 ش درگذشت،و در قبرستان حاج شیخ قم به خاک سپرده شد.

منبع

1-تاریخ علما و شعرای گیلان.

شیخ حسین محمّدی لائینی«مازندرانی»

اشاره

(1343-1414 ق)

حاج شیخ حسین محمّدی لائینی از علمای استان مازندران بود.

وی در سال 1343 ق مطابق با 1303 ش در روستای ملا خیل(هزار جریب)

ص:623

بهشهر در خانواده ای با تقوی دیده به جهان گشود. هشت ساله بود که پدر خود را از دست داد،و تحت سرپرستی مادرش،دروس ابتدایی را فراگرفت.سپس در سن 14 سالگی به حوزۀ علمیه آیت اللّه شیخ محمّد کوهستانی رفت،و در آنجا به یادگیری دروس سطح نزد آن مرد بزرگ و آیت اللّه سید خلیل محمّدی بادابسری پرداخت.

پس از آن برای تکمیل دانش خویش به حوزۀ علمیۀ نجف اشرف رهسپار گردید،و در مدت 12 سال از درس کفایه آیت اللّه میرزا حسن یزدی،و خارج فقه و اصول آیات:سید محمود شاهرودی و میرزا هاشم آملی بهره مند گردید،و پس از کسب اجازات علمی به زادگاه خویش بازگشت.و در پی دعوت آیت اللّه کوهستانی مدتها به تدریس در حوزۀ علمیۀ ایشان پرداخت،و شاگردانی را تربیت و پرورش داد.

وی پس از پیروزی انقلاب دو بار از سوی مردم مازندران به نمایندگی(مجلس خبرگان)انتخاب گردید،و تا پایان عمر در این سمت بود.

سرانجام پس از بیماری در عصر روز جمعه /21ربیع الثانی1414/ ق مطابق با /16مهر1372/ ش در سن 71 سالگی بدرود حیات گفت،و پس از تشییع با شکوه در نکا و قم در صحن حضرت معصومه علیها السّلام-در حجرۀ شیخ فضل اللّه نوری- به خاک سپرده شد.

منابع

1-مجلۀ آینۀ پژوهش،سال چهارم،1372 ش،شمارۀ 21،صفحه 105،به قلم شیخ ناصر الدّین انصاری.

2-یادنامۀ استاد عظیم الشأن کوهستانی ص 62.

این شرح حال به قلم فرزندش تنظیم شده که تقدیم می گردد:

ابعاد شخصیت ناشناخته فقید سعید حضرت آیت اللّه حاج شیخ حسین محمّدی لائینی بسیار گسترده است،اما جهت آشنایی عزیزان با خصوصیات

ص:624

زندگی معظم له اجمالی از آن به عرض می رسد.

آبا و اجداد

آیت اللّه محمّدی لائینی از خانواده ای است که سابقه طولانی و در عین حال درخشان در علم و صلاحیت و تقوا دارند.و این خانواده طبق مدارک و شواهد موجود،وابسته به طائفه ای به نام انصار است که شعبه ای از جماعت انصار مدینه مشرفه می باشند.طائفه مذکوره هم اکنون به«انصاری»شهرت دارند.اما تبدّل شهرت معظم له از«انصاری»به«محمّدی»هنگام تنظیم شناسنامه در سال 1315 شمسی صورت گرفته است.

آبا و اجداد وی عبارتند از:جناب شیخ محمّد علی انصاری فرزند ملا اسماعیل فرزند ملا بزرگ فرزند ملا حسن فرزند ملا خواجه انصاری...که همگی از علما و معاریف زمان خود بوده اند.و ضمن اینکه جنبۀ ارشاد و تعلیم و رتق و فتق امور عامه مسلمین را برعهده داشتند.

از قدیم الایام أبا عن جدّ از متولیان صالح و عادل امام زادۀ لازم التکریم و التعظیم حضرت شاه رضا علیه السّلام و از پرداخت هرگونه عوارض و خراج و از جمیع تکالیف دیوانیه و خدمت سربازی و..معاف و مرفوع القلم بوده اند.

پدر ایشان.یعنی جناب حجة الاسلام مرحوم حاج شیخ محمّد علی انصاری.

پس از اقامت یک ساله در نجف اشرف به دلیل یک بیماری لاعلاج ناچار به مراجعت به سوی وطن شد و پس از گذشت چند روز و عدم تأثیر معالجات،در سن 31 سالگی دعوت حق را لبیک گفت.و از خود همسری فداکار و مهربان به نام فاطمه که خود از دودمان روحانیت بود.با دو فرزند خردسال(حسین و زینب) باقی گذاشت.

دوران کودکی و تحصیل

آیت اللّه محمّدی لائینی در پنجم/مهر ماه1301/ هجری شمسی در قریۀ

ص:625

«ملا محله»از قرای هزار جریب شهر نکا،از پدری عالم و مادری پاک دامن متولد شده است.اما متأسفانه در سن کمتر از هشت سالگی از نعمت وجود پدر محروم و تحت سرپرستی مادر با کفایت و نظارت عمومی با همت خویش تحصیلات علوم دینیه را نزد اساتید ممتاز آن روز در حوزه های علمیه منطقه شروع نمود و چند سالی از محضر عالم متقی حضرت آیت اللّه نصیری.سپس جهت ادامه تحصیل در بخش سطوح عالیه نزد مجتهد عصر فقیه عادل عارف شیخ محمّد کوهستانی سالهای متمادی تدرس و تلمذ نمود.و با کسب اجازه از معظم له،به منظور تکمیل تحصیلات،در سن 25 سالگی سنه 1325 ش رهسپار حوزۀ کهنسال نجف اشرف شد.و طی 14 سال اقامت پیوسته در آن حوزۀ مقدسه و در جوار مولای متقیان امیر مؤمنان علیه السّلام،با توجه به فشار مشکلات مادی آن روز،از محضر مراجع بزرگ وقت و شخصیتهای علمی و الهی چون حضرت آیت اللّه سید محمّد شاهرودی و حضرت آیت اللّه میرزا هاشم آملی و حضرت آیت اللّه میرزا حسن یزدی بهره های فراوان برده،و در سن 39 سالگی و در سال 1339 ش پس از گذراندن دو دوره خارج اصول و قسمت اعظم خارج فقه عبادی و معاملی و اخذ اجازۀ اجتهاد از اساتید بزرگ،به وطن مألوف مراجعت نمود و به تدریس و ارشاد و خدمات دینیه و تربیت طلاب و احداث بناهای خیریه همت گماشت.

بعد علمی

حضرت آیت اللّه محمّدی لائینی صرف نظر از جنبه های معنوی و اخلاقی، یکی از چهره های درخشان علمی ولی ناشناخته در منطقه مازندران محسوب می شدند.نبوغ و استعداد فراگیری از همان اوائل دوران تحصیل از جبینش هویدا بود.فرصتها را از دست نمی داد.غالب اوقاتش چه در ایام نجف و چه قبل و بعد از آن صرف تدرس و تدریس و تحقیق و تقریر مطالب علمی می شد.چنانکه به مناسبتی،به منظور تنبیه حقیر به از دست ندادن فرصتها فرمود:من در نجف شبانه

ص:626

روز 16 درس و مباحثه داشتم.

در تدریس و نقد و بیان نکات علمی قوی بود.به طوری که بالاترین کتب سطح را بدون مطالعه قبلی تدریس می کرد.

در ادبیات عرب که مجموعا 12 علم است تبحر داشت.در معقول نیز دستش باز بود.در کلام از محضر آیت اللّه حاج میرزا هاشم آملی سود جست.اشکالهای زنده و جالبی به عبارات اعلام می نمود.ضمن اینکه نظر آنها را محترم می شمرد با تسلط درس می گفت.از تدریس و تربیت طلاب هرگز خسته نمی شد.حتی زمانی که منع پزشکی از تدریس داشت طبق نظر خود،آن را ترک نکرد.گویا وجودش برای همین کار ساخته شد و می فرمود:چه کنیم؟نان امام زمان علیه السّلام را می خوریم.این تبحر و قوت تدریس و عشق به تربیت طلاب انگیزه ای شد تا پس از مراجعت از نجف اشرف،به دعوت استادش آیت اللّه کوهستانی به عنوان یک مدرس باتجربه و برجسته،به تدریس کتب مختلفه در حوزۀ علمیه کوهستان مشغول شود.هم زمان توانست،حوزۀ تابستانی ییلاق در زادگاهش تأسیس و به تعلیم و تربیت طلاب در آن سامان بپردازد.

معظم له یک مجتهد مسلم و نظریه پرداز در باب فقه بود.زمینۀ اجتهاد را در همان حوزه نجف در خود داشت به طوری که هنگام مراجعت به ایران با چند اجازۀ اجتهاد و اجازه در تصدی به امور حسبیه و شرعیه و اخذ وجوهات و اجازه در نقل روایات اهل البیت علیهم السّلام و حل و فصل دعاوی و...وارد ایران شد.و چند اجازه نیز بعد از مراجعت از مراجع وقت دریافت داشت.چنانچه خود ایشان در بیمارستان فرمود:من از 10 تن از مراجع و علمای بزرگ اجازه دارم.

بعضی از اساتید ایشان،در اجازه ای که هنگام بازگشت وی نوشتند.او را در مسائل شرعیه فرعیه صاحب نظر دانستند و در عمل برطبق نظر و فهم خود مجاز قرار دادند و این عبارت را آوردند...حتی بحمد اللّه تعالی صار من المجتهدین العظام،فله العمل بما استنبطه من الاحکام...و رتبه بالای علمی وی باعث شد تا در

ص:627

نجف مورد اعتماد استادش حضرت آیت اللّه شاهرودی قرار بگیرد.به نحوی که آن حضرت در دادن اجازات به فضلای مازندران با ایشان مشورت کند.و بنا به فرموده بعضی از بزرگان مرحوم آیت اللّه شاهرودی در دادن اجازه اجتهاد بسیار احتیاط می کرد و غالبا می نوشت فلانی شاگرد من بوده و نزد من درس خوانده و بالاخره او را در فضل و تقوی تأیید می کرد.اما برای آیت اللّه محمّدی نوشت...بلغ مرتبة من مراتب الاجتهاد...

در سال 1338 ش که در راه مراجعت از نجف خدمت مرجع تقلید شیعیان حضرت آیت اللّه بروجردی مشرف شدند.آن بزرگوار که شرح حالات آیت اللّه محمّدی را ضمن نامه ای که توسط نماینده اش ارسال شده بود،خواندند.فرمودند:

خواندم احوالات شما را.آن گاه دست به قلم برده،فرمودند:چیزی برای تو بنویسم که برای احدی ننوشتم.آیت اللّه محمّدی عرض کردند:زحمت نکشید.شفاها بفرمائید کافی است.آیت اللّه بروجردی فرمودند:شما از قبل من در تمام امور مجاز و مأذون هستید.

اسامی مشایخ اجازه ایشان به این قرار است:

1-آیت اللّه سید محمود شاهرودی 2-آیت اللّه میرزا هاشم آملی 3-آیت اللّه میرزا حسن یزدی 4-آیت اللّه سید روح اللّه خمینی 5-آیت اللّه سید محسن طباطبائی حکیم 6-آیت اللّه سید محمّد هادی میلانی 7-آیت اللّه سید محمّد رضا گلپایگانی 8-آیت اللّه سید شهاب الدّین مرعشی 9-آیت اللّه سید ابو القاسم خوئی 10-آیت اللّه شیخ آقا بزرگ تهرانی 11-آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی.

یک چنین شخصیت ممتاز علمی که می توانست در حوزه های بزرگ علمیه جایگاه رفیعی داشته باشد.و نام او همه جا مطرح و بر سر زبانها باشد.بنا به پیشنهاد اهالی مؤمن شهر نکا مازندران و صوابدید حضرت آیت اللّه کوهستانی در این شهر که جدا نسبت به دانش گسترده اش ضیق بود،اقامت گزید و به تدریس و

ص:628

ارشاد و خدمت پرداخت.در این زمینه چنان متواضع و بی ریا و آزاد بود که تمام تلاشش تعلیم و تربیت بود.کتاب هرچه باشد و شاگرد،هرکه باشد.لذا از تدریس کتب ابتدائی مانند:نصاب الصبیان و شرح امثله و مانند این ها امتناع نمی کرد.عم جز هم درس می داد.روزی به من فرمود.درس این آقا پسر را بگو.دیدم معراج السعاده در دست دارد و چند درس را هم نزد آقا خوانده است.خجالت نمی کشید از اینکه اساتید دوران طلبگی خود را که در همان سطح نازل مانده و از درس و بحث و حوزه و ترقی افتادند،نام برد.مثلا می فرمود:نزد فلانی درس خواندیم.و یا فلانی استاد ما در فلان کتاب بود و...

بعد اخلاقی

آیت اللّه محمّدی لائینی مجمع فضائل و نمونه بارز یک انسان شایسته بود.

بدون مبالغه صفات برجسته انسانی در وی جمع بود.او یک مرد نبود.هزار مرد بود.

نه بلکه مجسمه مردانگی مهربانی گذشت.کرم بی ریائی،زهد و ترحم بود.همانند شمعی بود که خود می سوخت،اما محیط و محفل دوستان و جامعه را همواره روشن و با صفا نگه می داشت.

او قبل از اینکه عالم باشد عامل بود.شیوۀ معاشرت و برخورد وی حساب شده و برای همگان درس زندگی بود.راستی که مازندران از این نخبه ها کمتر به خود دیده است.این سخن نویسنده حروف نیست.حرف دل هزاران هزار انسان فهمیده درست اندیش است که از نزدیک با معظم له در ارتباط بودند.و سالهای سال پاکی و صداقت و حسن نیت و فضائل اخلاقی او را تجربه نمودند.

او همان طور که در ایام تحصیل یک محصل زبده و ممتاز بود در دوران خدمت و ارشاد هم یک خدمتکار با صداقت و پرکار بود.با مشکلات فراوان مبارزه کرد.

آزارها دید.زخم زبانها شنید،اما از مسیر حق جدا نشد و اصول اخلاق و ادب را زیر پا نگذاشت.رأفت قلب و شرح صدر او اجازه عکس العملهای تند و سریع را به

ص:629

وی نداد.لذا هیچ وقت در صدد انتقام از کسی برنیامد زیرا به کسی حسد نمی برد و از کینه توزی و انتقام جویی به شدت متنفر بود و خود می فرمود:من هرگز کینه کسی را در دل نگرفته ام.نه تنها انتقام جو نبود.مرد گذشت و احساس بود و بدی را به نیکی پاسخ می داد.بسیار اتفاق افتاد که از حق مشروع و مسلّم خود صرف نظر کرد تا دعوایی خاتمه یابد و یا مشکل یک مسلمان حل شود.و بسیار اتفاق افتاد که احسان به مخالف خود نموده و یا سفارش به احسان و احترام کرده.شخصی به وی در جلو چشمش جسارت کرد.ایشان واکنشی نشان نداد،بلکه فرمود در حق وی احترام لازم به عمل آید.چون وابسته به یک شهید است.

باآن همه گستاخی که شفاها و کتبا از طرف بعضی از نابخردان در حق وی به عمل می آمد.همه را نادیده می گرفت و در این رابطه فقط اظهار امیدواری می نمود و می فرمود:من از عبادتی که انجام دادم خیلی امیدوار نیستم.اما از بدگوئیهایی که درباره من انجام شد و از تهمت هایی که به من زدند امیدوار هستم.در اواخر عمر می فرمود غیبت ها را می بخشم،اما تهمت ها را نمی بخشم.لکن در بیمارستان هنگامی که تحت فشار بیماری های متعدد بود.به دنبال بهانه ای جهت عفو تهمت زنندگان بود و فرمود همه کسانی که به من تهمت زدند و بدگویی کردند بخشیدم،در صورتی که عوض غیبت یک روز و عوض تهمت یک ماه برایم نماز بخوانند.

در زمینه مردم داری و دلسوزی نسبت به محرومین ضرب المثل بود.آغوشش چون در خانه اش به روی مردم باز بود.کسی را از خانه اش محروم نمی کرد.حتی مخالف خود را طرد نمی نمود و می فرمود:«ما که پیامبر نیستیم.ادعای پیروی از پیامبر را داریم.لذا باید در مسیر او باشیم و شیوۀ زندگی او را در پیش گیریم.پیامبر باآن همه آزارها و دشمنی ها که از ناحیۀ مردم نادان دید کسی را طرد نکرد،ما هم نباید کسی را از خود برانیم».

او کسی بود که خانه خویش را به حقیقت خانه مردم می دانست و طلاب و

ص:630

دوستان جوان را فرزند خویش می خواند.و گاهی به او عرض می کردند:چرا نسبت به بعضی از واردین تعارف و احوال پرسی را فراموش می کنی.می فرمود:«ما خانه خود را متعلق به این دوستان می دانیم.و آنها را در واقع فرزندان خود می شماریم.

کسی که وارد خانه خود می شود،نباید از پدر و مادرش انتظار احترام و احوال پرسی مکرر داشته باشد».

او همان طور که خانه را متعلق به مردم می دانست.خود را نیز وقت خدمت به مردم و آماده حل مشکلات آنان نمود.و غالب اوقاتش صرف خدمت به اسلام و حلّ و فصل دعاوی و تعلیم و تربیت و رسیدگی به امور محرومان می شد.و معهذا معتقد بود کاری برای اسلام و انقلاب و مردم نکرده است.

کسی که آبرو و آسایش خود را فدای خدمت به مردم کرد و با نوشتن نامه و ارسال پیام و سفارش شفاهی به مردم کمک می کرد،یقینا دلش برای بندگان محتاج و بی پناه خداوند می سوخت.غالبا به مسئولین در رابطه با رسیدگی به کارهای ارباب رجوع سفارش می فرمود.حتی در بیمارستان نیز به مسئولینی که به عیادتش می آمدند،سفارش ضعفا را نموده و به یکی از مسئولین فرمود:من که می میرم،آیا شما نمی خواهید برای حاشیه نشینان جنگل فکری بکنید؟

دستور فرمودند مهر نمایندگی خبرگان را به بیمارستان ببرند،تا دست محتاجان را در آنجا هم بگیرند و شخصا برای عده ای از کارکنان بیمارستانی که در آن بستری بودند،سفارش فرمود و گرفتاری آنان را برطرف نمود.

بسیاری از فقرا و خانواده های بی سرپرست را شخصا پوشش می داد و ماهیانه حقوقی کم وبیش به آنها می پرداخت و هر نیازمندی را به قدر نیازش کمک می کرد.

برای بیماران توصیه های مکرر به پزشکان می نمود و نامه های فراوان می نوشت.

حتی آن روزهایی که در شدت ضعف و ارتعاش بدن بود،از توصیه های کتبی دریغ نمی ورزید.وقتی می شنید مشکل کسی حل شد.حمد خدا را به جا می آورد.

عجیب تر اینکه:متأثر می شد مرغ ها داخل تور حبس باشند.و یا کسی مورچه

ص:631

را بکشد.و یا اسبی را با ترکه بزند و حیوانی را تعقیب و خسته کند.و بالاخره با آنها که آزاری به حیوانی می رساندند برخوردی تند می کرد.حتی برای کشتن یک مار که دوستان بر او هجوم آوردند راضی نشد و فرمود:حیوان را رها کنید.کاری به او نداشته باشید.

راستی کسی که دلش برای مرغ و مار و مورچه بسوزد،برای انسانها نمی سوزد؟

از اینکه برخی از جوانان ساده دل به گروهک ها می پیوستند و یا در اثر ضدیت با انقلاب اعدام می شدند اظهار تأسف می نمود و می فرمود:من برای شهدا زیاد نگران نیستم،چون خود را راضی می کنم که اینان به سعادت رسیدند.اما دلم برای آنها که اعدام می شوند می سوزد.چون مایل نیستم جوانان ما منحرف شوند و در جهنم بسوزند.

اینکه مردم به وی علاقه داشتند و او را پدر و یار و استاد و مراد خود می شمردند.و در مرگ او نیز این همه تجلیل نمودند و عزاداری کردند و می گفتند:

داغ ما در هجر یوسف کمتر از یعقوب نیست

او پسر گم کرده بود و ما پدر گم کرده ایم

برای این بود که او مردم را دوست می داشت و طالب هدایت و سعادت مردم بود و این امر را عملا به اثبات رساند.

پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در مقابل تعلیم آداب معاشرت،فرمود:بگونه ای زندگی کنید که اگر مردید بر شما بگریند و اگر زنده ماندید شما را دوست داشته باشند و چون پروانه دور شمع وجود شما بگردند.(خالطوا الناس مخالطة،ان متّم بکوا علیکم و ان عشتم حنّوا الیکم).

و این شخصیت الهی این گونه زندگی کرد.لذا مرگ او وسیله تنبّه و بیداری بسیاری از مردم غافل و در خواب مانده گردید.

از خصوصیات بارز معظم له این بود که شخصا به کارها می پرداخت.و بدون

ص:632

واسطه با مردم تماس داشت و موانع کار مردم را به دست خود حل می کرد.کاتب، دفتردار،تلفنچی،دربانی و نوکر نداشت.برای ملاقات با او گرفتن وقت قبلی نیاز نبود.زیرا او تمام وقت در خدمت مردم و آمادۀ پذیرایی بود.

وقت اداری و ساعت کار نداشت.تمام ساعات شبانه روز،ساعات کار او محسوب می شد.بسیاری از اوقات قبل از صبحانه زمستان یا تابستان برای خواندن نماز میت یا شرکت در مراسم صبحگاهی نیروها و یا امور دیگر از خانه بیرون می رفت.و شبها غالبا تا حدود نیمه های شب یا مشغول تدریس یا قرائت قرآن و یا ملاقات با دوستان و رسیدگی به امور مردم بود.و از طرفی،اطاق انتظار نداشت تا عده ای جهت دیدار با او معطل بمانند.بلکه در یک اطاق می نشست.فقیر و غنی، روحانی و بازاری،شخصیت های برجسته و افراد عادی هرکس هر وضع و حالتی که داشت.بدون زحمت با او دیدار می کرد و مشکلات خود را با او در میان می گذاشت و حتی در حال بیماری هم به کارهای مردم می پرداخت.و این ارتباط نزدیک و مستقیم با مردم همواره برقرار بود.

پیشنهاد می کردیم بعضی از نامه ها را ما بنویسیم و شما فقط امضا بفرمایید.

قبول نمی کرد و با دست مبارک خود،نامه ها را می نوشت.

روزی به ایشان عرض کردم:حال شما مساعد نیست.بیشتر به استراحت بپردازید و ملاقات را به روز دگر موکول نمایید.او قبول نکرد.درحالی که بدنش رنجور بود و دستش می لرزید،لباس هایش را پوشید و فرمود:می روم بیرونی شاید تا ظهر،کار سه چهار نفر را راه بیندازم.

در اواخر عمر با برکتش،خصوصا در ایام بیمارستان،دو چیز را همواره مد نظر داشت و برای آن دو نگران بود.اوّل اینکه از قلّت زاد و خالی بودن دست،تأسف می خورد و مکرر می فرمود:دستم از عمل خالی است و گاهی برای این امر گریه هم می کرد.دوّم اینکه،برای مردم غصه می خورد و همواره به فکر آنها بود که مردم

ص:633

بیچاره اند و دستشان به جایی نمی رسد و کسی هم در فکر آنها نیست.چنانچه گاهی حال و روزگار بعضی از محرومین را مشاهده می نمود می فرمود:من نمی توانم این ها را ببینم.گریه ام می گیرد.به همین دلیل بسیاری از مردم،پس از رحلتش با هم درد دل می کردند که هنگام هجوم مشکلات،نزد چه کسی برویم و در خانه چه کسی را بزنیم و با چه کسی درددل نمائیم.او پناه ما،یاور ما و امید ما بود.با چند کلمه حرف،دل ما را روشن می کرد و با دست پر و قلب آرام به خانه برمی گشتیم.الآن کجا برویم.او بود که به حرف ما گوش می داد.اما اکنون،کسی به حرف ما گوش نمی دهد.

آری این چنین انسان وارسته و با عظمت است که با مرگش ضایعه ای جبران ناپذیر بر اسلام وارد می شود.

محمّد صادق محمّدی

1372/8/19 هجری شمسی

شیخ حسین مفلس قمی«ارده شیره»

اشاره

(1305-1367 ق)

شیخ حسین قمی متخلص به«مفلس»و مشهور به«ارده شیره»فرزند ملا محمّد حسن(متخلص به شاهد)فرزند حاج محمّد رضا فرزند ملا محمّد تقی(متخلص به عاشق)فرزند علی اکبر حلوائی،از شعرا و مورخان به نام بود.

او در جمادی الاول1305/ ق زاده شد و در /25صفر1367/ ق درگذشت و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام-صحن نو-در قم به خاک رفت.

وی منظومه ای در وصف«ارده شیره»سرود و ازاین رو به این نام شهرت یافت.

آثار قلمی اش به شرح زیر است:

1-الاربعون فی فضائل قم و القمیین.

ص:634

2-باغ ارم در اخلاق،در چهار جلد به فارسی.

3-تحفة الفاطمیین.

4-جواهر الأخبار فی الأخبار المرویة عن الأئمة الاطهار علیهم السّلام.

5-درر الأشعار،مجموعه ای در ذکر حالات بعضی از شعرا و اشعار ایشان.

6-دیوان شعر،در ده هزار بیت.

7-رساله در شرح حالات حضرت ستی فاطمه علیها السّلام با صورت رقبات موقوفۀ آستانۀ قم که باید یک رساله باشد،هرچند در یادداشت آغاز تحفة الفاطمیین دو رساله شمرده اند.

8-زبدة الأدعیة.

9-سراج المؤمنین،در ادعیه.

10-شرح کلمات قصار مولی امیر المؤمنین علیه السّلام.

11-کتابی در مقتل حضرت سید الشهداء علیه السّلام.

12-منتخب الاخلاق،در مدح صفات نیکو و ذم کارهای بد.

13-منتخب القصائد فی مدایح الأئمة علیهم السّلام.

14-منظومۀ ارده شیره،چاپ قم به سال 1359 ق در 40 ص.

15-نان و ماست،مثنوی به سبک نان و حلوا در مواعظ او این منظومه را به صورت کامل در پایان مجلد دوم تحفة الفاطمیین گذارده است.

منابع

1-الذریعة 10/3 و 460 و 258/5 و 1086/9.

2-تحفة الفاطمیین،جلد اول باب هفتم(خطی).

3-فهرست کتابهای چاپی فارسی 223/1.

4-کتابشناسی قم 173.

5-مؤلفین کتب چاپی 725/2.

6-نقباء البشر 889/2.

ص:635

سیّد حسین مکّی

(1342-1420 ق)

حاج سید حسین فرزند سید ناصر علی و نوۀ سید عیسی حسینی،ملقب به «مکّی»از فضلا و محترمین معاصر بود.

وی در /12ذی الحجه1342/ ق در مشهد مقدس تولد یافت.

جدّش اهل«قره باغ»غزنه افغانستان است که از آن منطقه به مشهد مقدس مهاجرت کرد و سلسله نسبش به حضرت زید شهید علیه السّلام می رسد.

سید حسین مقدمات و ادبیات را در مشهد نزد شیخ علی محمّد بربری آموخت.سپس به سوی قم رفت و چند ماهی توقف نمود.آنگاه در سال 1364 ق وارد نجف اشرف شد و سطح را نزد میرزا حسن یزدی و سید اسد اللّه مدنی آذرشهری به پایان برد.خارج را هم از محضر آیات:میرزا عبد الهادی شیرازی،میرزا حسن یزدی،سید محسن طباطبائی حکیم،سید محمود شاهرودی(مدت کوتاهی)و سید ابو القاسم خوئی استفاده نمود.نیز مدتی از درس حکمت آیت اللّه شیخ حسین وحید خراسانی بهره مند شد و خود به تدریس ادبیات و مقدمات پرداخت.

مکی در سال 1374 ق بنا بر تقاضای عده ای از اهالی آبادان به آن دیار رفت و به خدمات مذهبی و اجتماعی اهتمام نمود.جلسات سیّار هفتگی برگزار می کرد و پس از قرائت دعای ندبه مشغول بیان احکام و وعظ می شد.در«مسجد الزهراء» آبادان به اقامۀ جماعت و گفتن تفسیر قرآن و هدایت خلق اهتمام داشت.تأسیس مساجد و اماکن مذهبی و فرهنگی و درمانگاه و اعزام مبلغ و مبارزه با اندیشه های کج و گمراه،از جمله خدمات چندین سالۀ ایشان در آبادان است.

وی اهل مطالعه و بحث بود و بیش از هشتاد جلد از کتاب شریف «بحار الأنوار»را مطالعه کرده که در اثر ضعف بینائی،موفق به مطالعۀ اجزای دیگر آن نشد.

ص:636

نامبرده پس از شروع جنگ ایران و عراق،در سال 1358 ش مطابق با 1399 ق به قم مهاجرت کرد و تا حدی به خدمات خود ادامه داد،ولی سالهای آخر عمر خود بیشتر در منزل بستری گردید.

عاقبت غروب در روز یکشنبه /26ذی الحجه1420/ ق مطابق با /14 فروردین1379/ ش در پی بیماری در سن 78 سالگی در قم چشم از جهان فروبست .پیکرش عصر روز دوشنبه از مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام تشییع و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.

منابع

1-مصاحبه با ایشان در قم به تاریخ /9خرداد1378/ ش.

2-گنجینۀ دانشمندان 21/3(تولدش را 1344 ق ذکر کرده است).

سیّد حسین موسوی قمصری

اشاره

(1291-1362 ق)

حاج سید حسین فرزند علامه سید علی اکبر و نوۀ سید ابو تراب موسوی قمصری کاشانی،از علما و بزرگان کاشان و قمصر بود.

وی در سال 1291 ق مطابق با 1252 ش در کاشان تولد یافت.

او پس از گذراندن پنج سال دورۀ مقدمات نزد:میرزا فخر الدّین نراقی و سید محمّد کاشانی«مصطفوی»در مدرسۀ علمیۀ سلطانی کاشان به حوزۀ علمیۀ اصفهان پیوست و دروس سطح را از محضر اساتیدی چون:ملا محمّد فاضل کاشانی،آخوند ملا عبد الکریم گزی،سید محمّد هاشم چهارسوقی خوانساری، سید محمّد باقر خوانساری«صاحب روضات الجنات»و شیخ محمّد باقر اصفهانی «مسجد شاهی»استفاده نمود.

سرانجام به حوزۀ کهن نجف اشرف رهسپار شد و سالها از محضر آیتین علمین:

آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی بهره مند

ص:637

گردید و به درجۀ رفیع اجتهاد نایل آمد.در سن چهل و اندی سالگی به کاشان مراجعت فرمود،سپس به قمصر منتقل شد و تا آخر عمر آنجا ماند و به حل و فصل خصومات و ارشاد پرداخت.در مسجد جامع قمصر به اقامۀ جماعت اهتمام داشت.در ماه رمضان،منبر می رفت و با بیان جذّاب و دلنشین به وعظ و ارشاد می پرداخت.

از آثار او

1-مقاطیس العقول فی علم المعقول و المنقول.

2-قساطیس الایمان فی تفسیر القرآن.

3-مجمع الدلائل فی شرح الرسائل.

4-نسیلة الأدب فی شرح سبیکة الذهب.

5-المنظومة البهیة،المحتویة علی النکت الفقهیة،مشتمل بر چهار هزار و چهارصد و چهل بیت شعر عربی،در سال 1358 ق از نظم آن فراغت یافت.

مجلس روضه خوانی و عزاداری آیت اللّه موسوی

فقیه بزرگوار،مرحوم آیت اللّه حاج سید حسین موسوی قمصری اعلی اللّه مقامه الشریف،که اخلاص فوق العاده ای به حضرت ابا عبد اللّه الحسین علیه السّلام داشتند، همه ساله مجلس روضه خوانی مفصلی را برای تجدید اقامه عزاداری امام حسین علیه السّلام در لیالی عاشورا در مسجد جامع قمصر،که محل اقامه جماعتشان بود منعقد می فرمودند،که اکثر سنوات تا آخر ماه محرم ادامه پیدا می کرد و مورد علاقه اهالی قمصر بود و خودشان نیز در اکثر شبها خاصه لیالی تاسوعا و عاشورا منبر می رفتند و بعد از موعظه و ارشاد حاضرین،مفصّلا ذکر مصیبت می کردند و در شب عاشورا در حال مصیبت خوانی بر پا ایستاده و سر را برهنه نموده و خاک بر سر می ریختند و با دو دست بر فرق خود می زدند و اشک می ریختند و فریاد وا حسینا،بلند می فرمودند و چون دارای بیانی گرم و جذاب و صوتی حزین بودند و در مصیبت خوانی مهارت داشتند.چنان انقلابی در قلوب اهل مجلس ایجاد می نمودند،که

ص:638

صدای شیون و گریۀ مرد و زن به آسمان می رفت و عده ای در پای منبر غش می کردند و علاوه از شب عاشورا در روز عاشورا و در شب و روز بیست و یکم ماه مبارک رمضان نیز منبر می رفتند و به همین کیفیت مصیبت خوانی می کردند.

ضمنا عده ای از خطبا و سادات محترم قمصر،از جمله اخویهای محترمشان، سید نصر اللّه و سید تراب موسوی و مرحوم سید علی میر عبد الکریم،در پای منبر ایشان اجتماع نموده و با هم به نوحه سرایی دسته جمعی می پرداختند و با مصیبت خوانی مهیّج ایشان و نوحه سرایی خطبای محترم در پای منبر،شور و هیجانی از حزن و گریه و شیون در مجلس بوجود می آوردند که نظیر آن دیگر در قمصر دیده نشده است.

ورود دسته جات به مسجد و منزل آیت اللّه موسوی

دسته جات عزاداری قمصر که از قدیم الایام تاکنون در ایام و لیالی عاشورا برای عزاداری سنّتی حرکت می نمایند،مانند دسته جات سینه زنی و زنجیرزنی، خاصه هیئت سجادیه محله پایین قمصر،که تقریبا در اواسط قرن 1300 قمری تأسیس شده،در ایام تاسوعا و عاشورا را به منزل آیت اللّه حاج سید حسین موسوی قمصری و در لیالی عاشورا به مسجد جامع،که محل اقامه جماعت ایشان بود وارد می شدند و هنگام ورود آنها آقا حاج سید حسین به احترام دسته جات حسینی از جا برخاسته و روی پای می ایستادند و بر سینه می زدند و اشک می ریختند و در خاتمه از همه آنها تقدیر نموده و در حق همه آنها دعا می کردند.

ظرف آبی مقابل خود نهاده و بر مصائب امام حسین علیه السّلام می گریستند

مرحوم آیت اللّه حاج سید حسین موسوی قمصری قدّس سرّه،در دهۀ عاشورا علاوه بر اینکه برای جدشان امام حسین علیه السّلام پیوسته حزین و به حالت عزادار بودند و به ذکر مصائب آن حضرت می پرداختند و به آن اهمیت زیادی می دادند.صبح روز عاشورا که می شد،همه ساله برای خواندن زیارت عاشورا به بالای بام خانه رفته و

ص:639

با سر و پای برهنه در زیر آسمان روبه قبله ایستاده و زیارت عاشورا را،می خواندند و اشک می ریختند و بعد از خاتمه زیارت و خارج شدن دسته جات از منزلشان، داخل منزل و اطاق خود گردیده و ظرف آبی را در جلو خود می گذاردند و پیوسته بر آن نظر نموده و به یاد تشنگی امام حسین و اهل بیت و اصحابش(علیهم الصلاة و السلام)گریه می کردند.ضمنا در ایام شهادت سایر ائمه معصومین علیهم السّلام نیز در منزلشان اقامه مجلس روضه خوانی نموده و اهل منبر را دعوت می نمودند و به ذکر مصائب اهل بیت رسالت علیهم السّلام می پرداختند.

رأی آیت اللّه موسوی درباره عزاداری امام حسین علیه السّلام

دانشمندان محترم مرحوم حاج سید محمّد باقر موسوی،فرزند آیت اللّه حاج سید حسین موسوی قمصری که شرح زندگانی و عزاداری والد معظمشان را نقل نمودند،فرمودند که:خوب به خاطر دارم که در یکی از مجالس روضه خوانی قمصر،از مرحوم آیت اللّه والد سؤال کردند که نظر حضرتعالی درباره کسانی که برای امام حسین علیه السّلام بر سینه می زنند و سینه خود را مجروح می نمایند و کسانی که در روز عاشورا قمه(تیغ)می زنند و سر می شکافند چیست؟

فرمودند:شما از من در این امر سؤال نکنید،بلکه بروید شام و از حضرت زینب دختر امیر المؤمنین علیه السّلام و خواهر امام حسین علیه السّلام سؤال کنید که چگونه در مصیبت برادرش،موقعی که سر بریده خونین او را در بازار کوفه بالای نیزه دید، علاوه بر گریه کردن و اشک ریختن و ناله زدن،سر خود را به چوبه محمل زد و خون از سرش جاری نمود.

طأطئوا الرءوس ان رأس حسین رفعوه علی القنا الأخطار

هتّکوا عن نسائکم کل خدر هذه زینب علی الاکوار

حق ان لا تکفّنوا علویا بعد ما کفّن الحسین الزار

لا تمدوا لکم عن الشمس ظلا ان فی الشمس مهجة المختار

ص:640

لا تشقوا لآل فهر قبورا و ابن طاها ملقی بلا اقبار

فوت سید حسین موسوی قمصری قدّس سرّه

عالم بزرگوار مرحوم آیت اللّه حاج سید حسین موسوی قمصری،در ذی حجة الحرام سال 1362 هجری قمری مطابق با آذر1322/ ش در سن 71 سالگی در قمصر کاشان،دار فانی را وداع گفتند و ضایعۀ بزرگی بر جهان شیعه خاصه مردم کاشان و قمصر وارد گردید،زیرا گوهر گرانبها و کم نظیری را از دست دادند که پیدا کردن آن با وضع دنیای کنونی بسیار مشکل است.

آیت اللّه موسوی در هنگام مرگ وصیت نمودند که من رفتنی هستم و چون شما نخواهید توانست جنازه مرا به نجف اشرف ببرید.لذا حتما مرا به مزار امامزاده علی بن جعفر در قم ببرید و در آنجا دفن نمائید.

با درگذشت ایشان،قمصر یکپارچه گریه و شیون و عزا گردید و مردم همه دست از کار کشیده و سراسیمه به سوی منزل ایشان حرکت کردند و برای تشییع جنازه و تجلیل از آن فقیه بزرگوار اطراف خانه و مسجد اجتماع نمودند و چون خبردار شدند که می خواهند جنازۀ ایشان را به قم ببرند،از آن ممانعت نموده و گفتند:ما نمی گذاریم بدن مرجع و آقای ما را از قمصر خارج کنید.ما می خواهیم قبر این عالم بزرگوار و فرزند محترم حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام را زیارتگاه اهل قمصر قرار دهیم.اما مرحوم آقا سید هاشم هاشمی که داماد محترم آقا و از معاریف و محترمین قمصر بودند و فرزندان محترم،آقا مرحوم حاج سید محمّد باقر و مرحوم حاج آقا موسی موسوی که مورد علاقه و احترام مردم قمصر بودند،ضمن قدردانی از اظهار احساسات و محبت های فراوان مردم قمصر فرمودند:چون آقا وصیت فرموده اند که در قم دفن شوند و ما نمی توانیم در مقابل وصیت ایشان و دستور شرع مقدس،خلاف وصیت رفتار نمائیم.لذا از همه اهالی قمصر خواهشمندیم که از بردن جنازه به قم جلوگیری نفرمایند و خواهش ما را بپذیرید.

ص:641

لذا مردم قمصر ناچارا سر تسلیم فرود آورده و فرمایش آنها را پذیرفته و جنازه را با شکوه هرچه تمام تر،سینه زنان و نوحه کنان با پرچم های عزا و دسته جات سینه زنی تا آخر قمصر تشییع نمودند.عدّه ای هم به دنبال جنازه به سوی کاشان و قم رهسپار گردیدند.

در کاشان نیز جمعی از اهالی شهر خاصه حضرات علما و فضلا و خطبای محترم در تشییع جنازه ایشان شرکت نموده و عده ای هم به دنبال جنازه به سوی قم حرکت کردند و پیکر مطهر ایشان را در جوار علی بن جعفر علیه السّلام دفن نمودند.

دستور امامزاده علی ابن جعفر برای احترام جنازه

موقعی که جنازه فقیه بزرگوار،مرحوم آیت اللّه حاج سید حسین موسوی قمصری قدّس سرّه را،به علی بن جعفر قم بردند و متولی از آمدن جنازه آگاه شد،فورا با عده ای از اهالی قم،از جنازه استقبال و احترام نموده و دستور داد جنازه را در بالای سر دفن نمایند و هیچ گونه پولی هم برای حق الدفن نگرفتند،سپس متولی امامزاده اظهار نمود که یک شب قبل از این واقعه،در خواب دیدم که وارد زیارت امامزاده شدم.ناگاه دیدم حضرت علی بن جعفر علیه السّلام از میان ضریح خارج شد و فرمود عالمی از قمصر فوت می شود و جنازۀ ایشان را فردا به قم می آورند،شما او را می بری در بالای سر دفن می کنی و پول هم نمی گیری.

شعر میرزا اسماعیل فیضی در فقدان آیت اللّه موسوی قدّس سرّه

مرحوم حجة الاسلام و المسلمین میرزا اسماعیل فیضی قمصری،که از نواده های علامه بزرگوار ملاّ محسن فیض کاشانی و از ائمه جماعت و خطبای محترم قمصر بودند،شعری را در فوت مرحوم آیت اللّه حاج سید حسین موسوی قمصری قدّس سرّه سروده اند که از این قرار است:

ناگهان گویا قیامت کرد در قمصر قیام

یا که رفت از دهر فانی سیدی والامقام

ص:642

نوگل بستان زهرا حافظ شرع رسول

هم سمی و هم نژاد پادشاه تشنه کام

رفت و از فقدان او خاک مصیبت ریخت چرخ

بر سر خیل مسلمانان تمام از خاص و عام

در مه ذی حجه گویا شد محرم آشکار

کرد تأثیری که سوزد مسلمین را دل تمام

از وفاتش ثلمه ای در دین پیغمبر فتاد

می نگردد دیگر که ترمیم تا یوم القیام

مدفنش در قم جوار نور چشمان نبی

زاده جعفر علی ابن امام ابن الامام

یک هزار و سیصد و شصت و دو،از هجرت چو رفت

شد مسافر سوی جدّش با هزاران احترام

کی تواند شرح این ماتم سراید(فیضیا)

جز سر تسلیم نبود چاره بهر ما تمام

موسوی ترویج دین فرما و بنما ترک ری

بلکه آثار پدر از تو بماند مستدام

سیّد حسین نبوی قمی

اشاره

(1345-1406 ق)

حاج سید حسین فرزند علامه سید علی نبوی قمی،از فضلای حوزۀ علمیه قم بود.

تولدش به سال 1345 ق مطابق با 1305 ش در قم اتفاق افتاد.

تحصیل علوم

در نوجوانی وارد مدارس جدید شد و پس از فراغت از تحصیل آن دوره به

ص:643

علوم دینی روی آورد،و سطوح را نزد:

شیخ محمّد محققی لاهیجی و شیخ فرج اللّه کاظمی هرسینی تلمذ کرد،و دروس خارج را از محضر آیات:سید حسین طباطبائی بروجردی،شیخ عبد النبی عراقی و سید شهاب الدّین مرعشی نجفی و دروس معقول را از محضر سید محمّد حسین تبریزی «علامه طباطبائی»استفاده نمود.

تبلیغ مذهب

وی در ماههای تبلیغی به شهرهای مختلف ایران به ویژه:تهران،اهواز و اصفهان سفر می کرد و با وعظ و ارشاد شنوندگان خود را مستفیض می نمود.نامبرده به شعر علاقه مند بود و آن را نیکو می سرود و«نبوی»تخلص می نمود،و خط را زیبا می نوشت،و کلامش با آیات الهی و احادیث معصومین علیهم السّلام آمیخته بود.

علاوه بر این،به نگارش و تألیف نیز پرداخت و آثاری ارجمند همچون:

1-المجموعة الواردة یا دستۀ گل.

2-امتیازات اسلام.

3-امتیازات انسان.

4-بهارستان وحی(در توحید و نبوت و امامت).

5-شرح نهج البلاغة به نظم و نثر(ناقص).

6-کتابی در ولایت.

7-وصف دوست،از خود به یادگار گذاشت.

متأسفانه از سال 1358 ش در اثر عارضۀ قلبی خانه نشین شد،و در ظهر روز

ص:644

پنجشنبه /8ربیع الاوّل1406/ ق مطابق با /30آبان1364/ ش به سن 61 سالگی در قم درگذشت،و جسدش صبح روز جمعه تشییع گردید.

اشعار زیر از اوست:

معشوق من

آئینه کبریا صفاتش همسال جمال عشق ذاتش

ابعاد وجود را تناهی اندام صعود را کما هی

شرق نبوی اوست یکسر برق و لوی اوست مصدر

او مطلع و مختم وجود است او ظاهر و باطن شهود است

آگاهی و علم ناب باشد نافذتر از آفتاب باشد

این روح و فروغ ذات آگاه کس نیست بجز بقیّة اللّه

او خان جهان اصل نصر است مرات خدا ولی عصر است

فیض ار ندهد چنین و دل افروز ریزد همه آسمان بیک روز

این جان که بجسم کائنات است زین مشرق اعظم حیات است

برخوان ز کتاب حضرت غیب این نکتۀ بی نظر لا ریب

باشد«نبوی»ز عشق پاکش مجذوب مقام تابناکش

منابع

1-گنجینۀ دانشمندان 290/2(تولدش را در سال 1342 ق دانسته است).

2-مقدمۀ وصف دوست،بقلم فرزندش سید محمّد رضا نبوی.

میرزا حسین نجّارزاده بروجردی«کاوسی»

(-1380 ق)

میرزا حسین نجّارزاده متخلص به«کاوسی»فرزند استاد زین العابدین نجّار بروجردی،از روشن فکران و شعرای متأخر بود.

او مردی تجربه آموخته و روشن فکر و با رجال مشروطۀ آن شهر کم وبیش هم

ص:645

صدا بود.ابو القاسم عارف قزوینی در بروجرد وارد بر او می شد.گاهی شعر هم می گفت.

اشعار زیر از اوست:

تا دل خود را بزلف عنبرآسای تو بستم

رشته ای الفت زهر آیین و هر دلبر گسستم

مستی زاهد ز اوقاف و ز اموال یتیمان

من دلی مست از دو چشم یار و صهبای الستم

آن همه افسانۀ زاهد،اثر در من نبخشد

همت پیر خرابات مغان از دام جستم

* شب دراز،تو در خواب ناز و من از هجر

ز گریه بستر و بالین تمام تر کردم

صدای بانگ خروس است یا مؤذن صبح

کسی نداند امشب که چون سحر کردم

* اسیر عشق تو(کاوسی)آن چنان باشد

که یادش از پدر و از پسر نمی آید

در وادی طلب بنگر سالکان که جان

بدهند و راضی اند اگر گوش می کنی

خود را نکرده ای تو فراموش در رهش

آنگاه میل وصلت و آغوش می کنی

نجارزاده در روز پنجشنبه /17رجب1380/ ق مطابق با /15دی/ 1339 ش درگذشت.پیکرش در قبرستان ابو حسین قم مدفون گردید.

منبع

1-تذکرۀ حسین حزین 615.

ص:646

میرزا حسین نظمی اصفهانی

(-1362 ق)

میرزا حسین نظمی مشهور به«نظام همایون»فرزند میرزا حسن اصفهانی،از افسران قدیم شهربانی بود.

او در اصفهان متولد گردیده،و هم در این شهر تحصیلاتی نموده است.چون ذوق و استعداد ادبی داشت و شعر می گفت در«انجمن ادبی شیدا»شرکت می نمود.بالاخره پس از نیل به درجۀ سرهنگی در شب دوشنبه /15ذی الحجه/ 1362 ق مطابق با /21آذر1322/ ش در شهر قم وفات یافت و همان جا مدفون شد.

اشعارش در«مجلۀ دانشکده»به طبع رسیده،از اوست:

این لاله که رسته است بر دامن کوه وارسته است پای تا گردن کوه

داغی است ز مرگ کوه کن مانده بجا هر سال چو لاله سر زند بر تن کوه

خیاط بهار دوخت بهر تن کوه از سبزه قبا ز لاله پیراهن کوه

شد نوبت آنکه رخت بندیم ز دشت یک چند مکان کنیم بر دامن کوه

چشم بیمار تو شد علت بیماری دل کیست کاید ز تفقد بپرستاری دل

گر شبی دست دهد صحبت زلفت تا صبح موبه مو شرح دهم شرح گرفتاری دل

هرکه پا بست خم طره طرار تو شد با خبر گشت ز صبر من و ناچاری دل

کرد اثر نالۀ من بر دل سنگ و افسوس که دل دوست نشد با خبر از زاری دل

همت پیر مغان بود اگر زاهد شهر نتوانست زند لطمه به بیداری دل

* منبع

1-تذکرۀ شعرای معاصر اصفهان،510.

ص:647

حیدر تهرانی«معجزه»

اشاره

(-1418 ق)

مقالۀ زیر به قلم آقای محسن احمدی در روزنامۀ«جمهوری اسلامی»مورخ /26فروردین1377/ ش چاپ شده که ما به عینه نقل نمودیم:

اشاره

«زمستان 1376 ش در آخرین روزهای نفس چاق کردنش در هنگامی که بهار بوی آمدنش را در کوچه باغهای شهر رها کرده بود،حیدر آقا معجزه تهرانی-شاعر، عارف و نغمه سرای آستان اهل بیت علیهم السّلام غریبانه شعر بلند مرگ را سرود و ما را سوگوار و حیرت نصیب رفتنی این چنین به آرامش و آرامی نمود.پیکر مطهرش را بنا به توصیه او در جمکران قم به دست خاک نهادند تا آمدن موعود را همچنان چشم انتظار بماند.اما این گفت وشنود و دیدار صمیمانه درست چند هفته قبل از دل بریدنش از خاک-که او سالها دل بریده خاک بود و درویش آستان و بنده و بندی او و درست از همین رو بندگان را برنمی تافت-فراهم آمد و گواینکه تقدیر آن گونه فراهم آمده بود تا حیدر آقا در زمان حیاتش همچنان گرم غربت خویش باشد و ما با صد افسوس و دریغ از هجرت غریبانه اش به منظور پاسداشت و ارج گذاشت تلاش صادقانه این شاعر درویش و ارجمندانی که در غربت خویش آسمان را مبهوت بزرگواری و بلندهمتیشان ساخته اند این گزارش را از نظر می گذرانیم».

از خود بخود می کنم این نغمه سرایی چون بین من و نغمه سرا نیست جدایی

زمستان خواهش سرد خویش را بر نگاههای گرمازده مردمان شهر خیره ساخته است و از بوی دروغ و دود آسمان پیراهن تیره ابرها را به قامت آراسته است.در دفتر شعرهای رسیده از شاعران گمنام و پرنام شش دانگ حواسم را به خود مشغول ساخته است،کشفی تازه و حادثه ای به ناگهان در شعری شاید و یا همان انبوه

ص:648

تکرارهای همیشگی و...دوستی که پیغام رسان ارجمندی دیگر است بر من می بارد که شاعر شوریده و درویشی در حال مرگ و گرفتار بر شکستگی چند استخوان،به دور از انبوه آدمها و آهنها در همین تهران نفس می شمارد.بسیار شایسته و بجاست که از او گفتگویی فراهم آید و ادای دینی به ساخت ارجمندش،حرفش را ناتمام می گذارم و با بی میلی که ناشی از جوانی و جهالت محض است.شکوه می کنم که شاید از فسیلهای قرن چهارم باشد و بعد شرمنده که چرا اسب غرور به این ورطه از نسیان و نقصانم کشانیده که پیران و بزرگان این قوم را از یاد برده ام.شرمنده تر از نام عزیزش را می پرسم،می گوید«حیدر آقا معجزه تهرانی»و توضیح می دهد که تارک الدنیاست و صاحب کرامت و آثار بی شمار.به حافظه ام فشار مضاعف می آورم،شعری از او نخوانده ام اما نامش را اگر همان«حیدر معجزه»باشد یک بار از عبد الجبار کاکایی دوست شاعرم شنیده ام.حرفهای کاکایی را ناخودآگاه از نظر می گذرانم«که چندی پیش به دیدار شاعر درویشی رفتم که سالهاست دنیا را طلاق داده است و تعلق خاطری ندارد جز عشق به علی و خاندان عصمت و طهارت اینکه با رهبر انقلاب در سالهایی که در خراسان در جوار امام غریب علیه السّلام معتکف بوده در انجمن شعر و ادب کمال حشر و نشری داشته و با عنایت ایشان برایش در تهران خانه ای رهن شده و اکنون تنهای تنها زندگی می گذراند و حرفهای دیگری که چندان در خاطرم به ثبت نرسیده».

فورا از دوستم بنحوه دیدار با این شاعر ارجمند را جویا می شوم و بعد از چند تماس قرار ما با شخصی به نام آقای جعفری برای عزیمت به منزل حیدر آقا گذاشته می شود.عقربه های ساعت در روز بعد 11 صبح را نشانه رفته اند.سوار اتومبیل آقای جعفری که گویا نیم ساعتی هم معطل من مانده می شوم و به سمت عراقی شمالی بالای پل سید خندان«میعادگاه ما و حیدر آقا»می شتابیم.در راه آقای جعفری که از شیفتگان حیدر آقاست و در حال تنظیم چند اثر او برای چاپ،از کرامات و عشق علاقه حیدر آقا به خاندان عصمت و طهارت سخن های بسیار

ص:649

می گوید.به در خانه که می رسیم پیاده می شویم و از در باز خانه ای نسبتا محقر به داخل هدایت می شویم.وقتی به در اتاق می رسیم سادگی و سکوت از سر و روی دیوار می بارد.اثری از زندگی و حیات و لوازم اولیه برای به زمین چسبیدن و زمینی شدن نمی یابیم.در گوشه اتاق محقر که فقط کتابهای بسیاری یک طرف آن را احاطه کرده،روی یک تخت چوبی کوچک پیرمردی 80،90 ساله با محاسن سفید و چهره روحانی آرمیده است.با زحمت زیاد می نشیند و شرمندگی ما چند برابر می شود.از خودش می گوید که فرزند مرشد چلویی پشت بازار مسجد جمعه است.پدرش هم اوست که گفته اند در سردر مغازه اش به جای اینکه بنویسد نسیه و وجه دستی داده نمی شود،نوشته بود نسیه و وجه دستی داده می شود اما در حد توان و...

حیدر آقا از خودش و اعتکاف چندین ساله اش در کربلا و نجف و زندگی بیست و پنج ساله اش در مشهد الرضا و ورودش به قم در زمان مرحوم آیت اللّه بروجردی برای درس و کار و آشپزی در حوزه علمیه و...حرفهای گوش نوازی را زمزمه می کند.

از او می پرسیم چگونه و از چه زمانی با شعر مأنوس شدی،می گوید از کودکی با شعر بودم و عشق به«دیوان فیض»مرا به مدرسه رفتن کشاند و اولین شعرم برای بانوی دوعالم فاطمه زهرا علیها السّلام است.

ای نور ولایت ز جمال تو مجلل وی بحث ز ولای تو مکمل و...

چشمهایش را به نظاره ایستاده ام و از خراسان می گوید و از انجمن ادبی آن سامان و اینکه به جلسه شعر آقای[عبد العلی]نگارنده می رفته است و از اعتقادش که در مشهد سه شاعر خوب وجود دارد.احمد کمال،محمّد قهرمان و آقای [ذبیح اللّه]صاحب کار[متخلص به«سها»]و البتّه او از آشنایی خود با رهبر انقلاب هم می گوید که آن وقتها طلبه جوانی بودند که جلسات شعر می آمدند.شعر نمی خواندند،اما شعر را خوب می شناختند و...

ثانیه ها نیامده و می گذرند و همچنان حیدر آقا از مرثیه سرایی و خاقانی و قاآنی

ص:650

و تضمین تمام غزلیات حافظ و 110 غزل سعدی(که به خط استاد امیرخانی به طرز زیبایی به چاپ رسیده است)و ارادتش به سعدی و اینکه اگر تنها گلستانش را در دیار کفر ببرند و کافران بر آن عمل کنند،دچار آفت بدخواهی و بدکیشی نخواهند شد.حرفهای شیرینی را،شیرینی این گفتگو می کند.

از او می پرسم تخلصت را چرا«معجزه»انتخاب کردی و می نوازد که به توصیه سید حسن( علیه الرحمه)بعد از خوابی که خود او دیده این تخلص را برگزیده است.نگاهمان به مرقومه هایی که حضرات آیات:بروجردی،مرعشی نجفی، طباطبائی و...بر آثار او داشته اند خیره مانده است و در ضمن یادآور می شود که درویش خانقاهی نیست و به علی و مظلومیت و خانه نشینی اش بسیار می گرید و شعر زمزمه می کند.از ملای رومی و عمّان سامانی و این بیت را می خواند:

با زبان زینبی شاه آنچه گفت با حسینی گوش زینب می شنفت

و توضیح و تمجید نسبتا جامع،حیدر آقا از امروزیها فقط شهریار را می شناسد و حسین آهی و دوستان خراسانی را و به شعرای جوان توصیه می کند که هر کاری را که می دانند خوب است،انجام دهند و هر کاری که بد می دانند انجام ندهند و چندین کتاب را به رسم یادبود به دست ما می سپارد و ما را خجالت زده معرفتش می کند.

در آخر هم می گوید که من در بین تمام مجموعه های شعر چاپ شده ام،دیوان حضرت معصومه علیها السّلام را بیشتر از همه کتابهایم دوست دارم،زیرا وقتی سرودن دیوان حضرت معصومه را به پایان بردم،در خواب دیدم کتابم روی صندوق ضریح مطهر حضرت ایشان است و حضرت موسی بن جعفر و امام هشتم علیهما السّلام و خود خانم علیها السّلام با چادری سیاه و مقنعه ای سبز ایستاده اند درحالی که ایشان خطاب به برادر و پدرشان فرمودند:این دیوان مال من است و حلقه ای در گوش من پدیدار شد و...

حیدر آقا از قدرت نمایی حضرت امیر علیه السّلام و 70 سال تحقیق در نوشته ها و

ص:651

گفته ها درباره آن حضرت و اینکه روایت تفسیر برهان درباره آن حضرت را جامع تر از همه می داند نکات قابل توجهی را بیان می کند و همچنان باران شعر می بارد و در فواصل بین شعرها از مهر و عنایت خاص امام رضا علیه السّلام نسبت به او و برآوردن حاجاتش توسط امام غریب علیه السّلام می گوید و ما همچنان سراپا گوشیم،لحظات اما به سرعت می گذرد و ما را طاقت و توان بازگشت نیست.دلمان می خواهد بمانیم و بشنویم،اما رعایت حال و احوال آن بزرگوار را به خواسته های خودخواهانه خودمان ترجیح می دهیم و به امید دیدار مجدد او را ترک می گوییم و منتظر فرصتهای بعد می مانیم.این می گذرد تا اواخر اسفند ماه که کاکایی را دوباره می بینم و ناخودآگاه از او سراغ حیدر آقا را می گیرم.می گوید:مرد و به همین راحتی و...

چشمانم در هاله ای از اشک گم می شوند و بی اختیار زمزمه می کنم:

اگر به پای مه و مهر اگر جهان گردیم به صد چراغ نیابیم آنچه گم کردیم

مرگ استاد

استاد معجزه در اواسط/ذی القعده1418/ ق مطابق با اواخر/اسفند/ 1376 ش در تهران دار فانی را وداع گفت.پیکرش به قم حمل و ظاهرا در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.

شیخ حیدر علی جابری انصاری

(-1376 ق)

از علمای بزرگ همدان بود،که تولدش در روستای«زاغه»همدان اتفاق افتاد.

پس از طی مقدمات،سطوح را در زادگاهش به انجام رسانید.و به نجف اشرف عزیمت نمود،و از محضر آیات:شیخ محمّد کاظم خراسانی و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی در فقه و اصول استفاده نمود،و پس از نیل درجۀ اجتهاد به زادگاهش بازگشت و به تدریس پرداخت که از جمله شاگردان ایشان:حضرت

ص:652

آیت اللّه عارف وارسته شیخ هادی تألهی جولانی متوفای(شعبان1417/ ق)بود.

از آثار او:حاشیه بر منظومۀ سبزواری.

جابری در روز چهارشنبه /20 ذی القعده1376/ ق مطابق با /29خرداد/ 1336 ش در همدان درگذشت و در قبرستان شیخان قم مدفون گردید.داماد ایشان دکتر محمّد مفتح همدانی بود.

منابع

1-بزرگان و سخن سرایان همدان 243/2.

2-تاریخ حکماء و عرفاء متأخر بر صدر المتألهین 116.

حیدر علی قلم داران قمی

اشاره

(1330-1409 ق)

حیدر علی فرزند محمّد اسماعیل بن حیدر علی قلم داران تفرشی قمی،ملقب به(هیربد).از مترجمان معاصر.

تولدش در سال 1330 ق مطابق با 1291 ش در قریۀ(دیزجان)از توابع خلجستان قم اتفاق افتاد.

او تحصیلات مقدماتی را در زادگاهش فراگرفت،سپس به مدت دو سال در «راهجرد»به آموزگاری پرداخت،سپس رحل اقامت را در قم افکند و وارد خدمات فرهنگ گردید و به تدریس پرداخت.چند سالی هم ریاست دبیرستان ملی (فرهنگ)قم را برعهده داشت،و در سال 1348 ش بازنشسته گردید.

متأسفانه نامبرده گرایش شدیدی به افکار و ایده های شیخ محمّد خالصی زاده پیدا کرد و برخی از آثار او را به فارسی ترجمه نمود،به همین خاطر کمی از اجتماع دور شد،و مدتی نیز از قم در تبعید و انزوا بسر برد.وی علاوه بر ترجمۀ آثار خالصی زاده به نویسندگی مقالات در روزنامه های:استوار،ندای حق،سرچشمه، و...پرداخت.

ص:653

از آثار او

1-آئین جاویدان یا روش زندگانی،ترجمه،در سه جلد.

2-آئین دین اسلام یا احکام اسلام،ترجمه.

3-اخلاق و کردار محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلم،ترجمه.

4-معارف محمّدی،ترجمه.

5-ارمغان آسمانی.

6-ارمغان الهی،ترجمۀ کتاب الجمعة.

7-حکومت در اسلام،در دو جلد.

8-زکات.

9-آیا اینان مسلمانند؟ترجمه.

10-کتاب خمس(که نسخۀ آن نابود شد).

قلم داران در روز جمعه /28رمضان1409/ ق مطابق با /15اردیبهشت/ 1368 ش در سن 79 سالگی در پی سکتۀ مغزی،در قم درگذشت و در مقبرۀ باغ بهشت مدفون گردید.

منابع

1-اظهارات یکی از فرزندان او.

2-فهرست کتابهای چاپی فارسی 4/1 و 7 و 202 و 232 و 233.

3-مؤلفین کتب چاپی 980/2.

شیخ حیدر علی مدرسی بهسودی

اشاره

(1354-1419 ق)

حضرت آیت اللّه شیخ حیدر علی مدرسی بهسودی از دانشمندان و مدرسان و خدمتگزاران علم و دین در اثر حادثۀ ناگوار تصادف به ملکوت اعلا پیوست.

ایشان در سال 1354 ق مطابق با 1314 ش در شهر کابل،یکی از شهرهای

ص:654

معروف کشور«افغانستان»دیده به جهان گشود و در خانواده ای مؤمن و دانا پرورش یافت.پدرش آقا سیف علی بهسودی اهل ولایت«میدان»کابل، مردی کشاورز و از عاشقان خاندان عصمت و طهارت علیهم السّلام و از دوستداران اهل دانش بود.

مرحوم مدرسی پس از نشو و نما و آموختن برخی از مقدمات،در بیست سالگی(سال 1374 ق)جهت ادامۀ تحصیلات خود به مشهد مقدس عزیمت کرد.ادبیات و برخی از کتب دینی نزد علامه و ادیب نامور شیخ محمّد تقی ادیب نیشابوری و مدتی چند نیز نزد استاد سید علی حجت هاشمی آموخت.وی پس از شش سال تلاش و جدیّت در کسب دانش در حوزۀ علمیۀ مشهد،در سال 1380 ق رهسپار شهر دانش و فقاهت نجف اشرف گردید و به تحصیلات عالی خود ادامه داد.

استاد مدرسی پس از ورود به آن زمین پاک با جدیّت تمام مشغول تحصیل دورۀ سطح گردید.کفایة الاصول و مکاسب را از محضر آیت اللّه شیخ صدرا بادکوبه ای و رسائل را نزد حسن لبنانی تلمّذ کرد که این دوره مدت چهار سال طول کشید.آنگاه دروس عالی حوزه را از محضر آیات:میرزا باقر زنجانی(خارج کفایه)، سید روح اللّه خمینی(خارج مکاسب)،سید ابو القاسم خوئی(خارج فقه و خارج جلد دوّم کفایه)و سید محمّد باقر صدر(خارج جلد اوّل کفایه)که مدت یازده سال طول کشید،استفاده نمود.

علامه مدرسی در ضمن تحصیلات مذکور،دروس جنبی دیگری نیز از محضر

ص:655

اساتید آن زمان فراگرفت،از قبیل:آموختن مسایل حکمت و فلسفه از محضر آیت اللّه شیخ صدرا بادکوبه ای و شرح منظومه نزد آیت اللّه شیخ عباس قوچانی (هاتف)،شرکت در جلسات تفسیر قرآن مجید آقایان:سید مصطفی خمینی و سید محمّد علی لبنانی،و فراگرفتن دروس عقایدی از محضر آیت اللّه سید محسن طباطبائی حکیم به مدت سه ماه تعطیلی تابستان در حرم مطهر امیر المؤمنین علیه السّلام.

ایشان پس از فراغت از تحصیل و نیل مدارج عالی علمی و کسب اجازاتی از اساتید خود(از حضرات آیات:خوئی،خمینی،شیخ صدرا و صدر)و نیز در اثر فشارهای رژیم عراق به اتباع خارجی،در سال 1396 ق مجبور به ترک عتبات عالیات شد و به سمت ایران مهاجرت کرد و در حوزۀ علمیۀ قم سکوت اختیار فرمود و به امر خطیر و بسیار مهم تدریس در مسجد مدرسۀ فیضیه اشتغال ورزید که مورد توجه فضلا و سایر طلاب قرار گرفت.جمعیت درس ایشان روز به روز زیادتر می شد و جمعیتی قریب 150 نفر از طلاب و محصلین در مجلس درس ایشان حاضر می شدند و کسب فیض می کردند.در ابتدای ورود ایشان به قم دروس مقدماتی را نظیر:حاشیه ملا عبد اللّه،معالم الاصول و سایر کتب درسی دیگر تدریس فرمود.سپس جلد اوّل شرح لمعه را و اصول فقه(از مظفر)را دوبار تدریس کرد.

سرانجام بنا بر پیشنهاد شورای مدیریت حوزۀ علمیۀ قم و خواهش عده ای از فضلا و احساس مسئولیت و ادای تکلیف دینی در سال 1405 ق از قم به شهر بم -یکی از شهرهای پرجمعیت و مهم استان کرمان-انتقال یافت و در رأس حوزۀ علمیۀ آن شهر قرار گرفت و به امر تدریس و ارشاد و راهنمایی طلاب جوان پرداخت.در ضمن به امر اقامۀ جماعت و بیان مسائل شرعی و ایراد سخنرانی های مذهبی و حل مسائل اجتماعی نیز اشتغال داشت.البتّه ارتباط ایشان با حوزۀ علمیۀ قم و فضلای آن سامان هیچ گاه گسیخته نشد.

ص:656

آثار قلمی استاد مدرسی

آثار قلمی استاد مدرسی که تاکنون شناسایی شده و قابل ذکرند،به شرح زیر است:

1-احوالات علما از زمان گذشته تاکنون(خطی).

2-تقریرات فقه آیت اللّه خوئی(خطی).

3-تقریرات مکاسب آیت اللّه خمینی(خطی).

4-تقریرات مکاسب آیت اللّه شیخ صدرا بادکوبه ای(خطی).

5-توضیح الحاشیة،شرحی است بر حاشیه ملا عبد اللّه در علم منطق.این کتاب را در نجف اشرف به چاپ رسانید.

6-رسالۀ عملیۀ توضیح المسائل(خطی).

7-شرح کتاب رسائل(فرائد الاصول)،در چند جلد و به صورت مخطوط موجود است.

8-علل پیروزی انقلاب ایران در سال 1357 ش(خطی).

9-هدایة الاصول فی شرح کفایة الاصول.این کتاب از تقریرات درس استاد خود مرحوم آیت اللّه شیخ صدرا بادکوبه ای به رشتۀ تحریر درآورده و مطالب آن را به استاد ارجمند خود عرضه داشته و مورد تأیید ایشان واقع شده است.این کتاب در چهار جلد در خلال سالهای 1415 ق تا 1418 ق در حدود 1800 صفحه در قم به زیور طبع آراسته گردید.این کتاب مهم ترین اثر چاپی استاد مدرسی به حساب می آید که همواره مورد توجه سایر اساتید و فضلای حوزه های علمیه و طلاب علوم دینی می باشد.

10-یادداشت های مختصری در فقه و اصول به صورت متفرقه.

این عالم ربّانی در اثر حادثۀ غم انگیز تصادف هنگام مراجعت به شهر بم،در بین راه قم-کاشان در عصر روز جمعه /30رجب1419/ ق مطابق با /29آبان/ 1377 ش در 65 سالگی به لقاء اللّه پیوست.پیکر ایشان صبح روز سه شنبه /4

ص:657

شعبان المعظم در شهر مذهبی قم تشییع و پس از ادای نماز میت توسط آیت اللّه شبیری زنجانی در قبرستان باغ بهشت-مقبرة العلماء-به خاک سپرده شد.

ادای نماز میت توسط آیت اللّه شبیری زنجانی

فرزندانش:

1-شیخ محمّد علی 2-شیخ محمّد سرور 3-محمّد آصف و چهار دختر.

شیخ حیدر مهدوی شیادهی مازندرانی

اشاره

(1311-1374 ق)

از علمای گرانقدر و خدوم منطقه بندپی بابل،عالم عامل،فاضل کامل شیخ حیدر مهدوی شیادهی مازندرانی می باشند.

معظم له در سال 1311 قمری در«بندپی»و در خانواده ای نجیب و مذهبی پا به عرصه گیتی نهاد.پدر بزرگوارش حاج علی جان مهدوی از مردان پاک سیرت و در دیانت زبانزد منطقه بوده است و به تجارت اشتغال داشت.

مادر مکرّمه اش نیز از زنان پاک دامن بوده و به علت برخورداری از معلومات

ص:658

دینی و علوم قرآنی،به تبلیغ احکام و قرآن و معارف در بین بانوان اشتغال داشت و با تشکیل جلسات مذهبی به خدمت می پرداخت و مرحوم شیخ حیدر در دامان چنین پدر و مادر محترمی پرورش یافت و از بدو کودکی با مکتب آشنا و با معارف دین مأنوس گشت.

معظم له در حدود 22 سالگی تصمیم گرفت تا به تحصیل علوم دینی بپردازد.

ولی پدر بزرگوارش با این امر به مخالفت پرداخت و علت مخالفت هم بالا بودن سن از یک طرف و دور ماندن از کمکهایش در امر زندگی و تجارت از طرف دیگر بوده است.

با این وجود،وی با عزمی راسخ در شوال 1333 قمری راه بابل را در پیش گرفت و در مدرسۀ کاظم بیک به تحصیل علوم دینی پرداخت و مقدمات علوم و سطوح متوسط و عالی را از محضر اساتید حاضر در بابل فرا گرفت.

وی در مدت تحصیل به ویژه در بابل،به علت عشق و علاقۀ زیاد،جدیت و پشتکار فراوانی از خود نشان می داد،و معمولا تا پاسی از شب بیدار مانده و به مطالعه می پرداخت و سعی می کرد با خوردن غذایی سبک و اندک،از خواب خود جلوگیری نماید تا بتواند به راحتی به تکرار و مطالعه درس ها بپردازد.

تا آنجا که بعضی از همدوره های وی نقل می کردند:ما شب ها بعد از ساعاتی استراحت،وقتی از خواب بیدار می شدیم،می دیدیم شیخ حیدر هنوز بیدار و با نور اندک چراغ های آن روزی،به مطالعه مشغول است.

وی در این مدت رضایت پدر را نیز برای ادامۀ تحصیل جلب کرده بود،ولی به خاطر مشکلات روزگار،سختی های فراوان و محرومیتهای مادّی زیادی را تحمل کرد و تا سال 1338 ق در بابل ماند.

در این سال جهت نیل به مقامات عالی علمی تصمیم گرفت راه نجف اشرف را در پیش گیرد،لذا با پای پیاده به همراه کاروان هایی که به کمک چهارپایانی به سوی پایتخت می رفتند،عازم تهران شد و از آنجا نیز به سمت نجف اشرف حرکت

ص:659

کرده و در ذیحجه1338/ ق وارد مدینۀ علم علوی شده و تحصیلات عالی خود را آغاز نمود.

آن عالم جلیل القدر که از توان خوبی در ادبیات و سایر علوم مقدماتی برخوردار بود،با حضور جدّی در محضر فرزانگانی چون حضرات آیات:سید ابو الحسن اصفهانی،شیخ ضیاء الدّین عراقی،میرزا علی ایروانی و میرزا آقا اصطهباناتی راه اجتهاد را در پیش گرفت و پس از تلاش و همت شبانه روزی و زحمات پیگیر به مقام عالی اجتهاد دست یافت و به دریافت اجازۀ اجتهادی و روایتی از اساتید مزبور مفتخر گردید.

در این فراز از سخن،به قسمتهایی از اجازات اجتهاد آن بزرگوار که در اختیار خانواده معظم له می باشد،اشاره می کنیم:

آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی در اجازۀ خود چنین مرقوم فرمودند:

«جناب عالم عامل،فاضل کامل،عماد الاعلام،مروج الاحکام،ثقةالاسلام شیخ حیدر مازندرانی بابلی شیادهی،برهه ای از عمر و مدتی از روزگارش را در نجف اشرف به تحصیل علوم دینی و مطالب فقهی و اصولی پرداخت و کوشش فراوان نمود و به مرتبه ای از اجتهاد دست یافت و به آنچه استنباط می کند،جایز است عمل کند و...».

همچنین آیت اللّه شیخ ضیاء الدّین عراقی در اجازۀ خود آورده اند:

«...عالم عامل،فاضل مهذّب و کامل،التقی الزّکی الصّفی،آقا شیخ حیدر مازندرانی بابلی شیادهی در راه تحصیل علم مدتی از عمرش را صرف کرده و کوشش فراوان نمود...تا آنکه به مرتبه ای از اجتهاد دست یافت و مجاز است به استنباطات خود عمل می کند و به ایشان اجازه دادم که از من روایت کند...».

چنانکه آیت اللّه میرزا علی ایروانی نیز در اجازه اش آورده است:

«...عالم فاضل کامل و محقق مدقق عالم،ملاذ العلماء و المجتهدین و رکن الفقهاء الشامخین،ثقةالاسلام و المسلمین آقا شیخ حیدر مازندرانی مدتی از عمر و

ص:660

برهه ای از روزگارش را در نجف اشرف به تحصیل مبانی فقهی و..تا آنکه بین امثال و اقران خود ممتاز گشته و سزاوار بررسی مدارک احکام و شایستۀ استنباط حلال و حرام از کتاب الهی و سنت شد و قوۀ قدسیّه نفسش را نورانی کرد...امید است برادران مؤمن دستورات او را پیروی کرده و در امور شرعی به ایشان مراجعه کنند چرا که وی شایستۀ این امر بلکه بالاتر از این امور می باشد...».

و در اجازۀ آیت اللّه اصطهباناتی نیز آمده است:

«...عالم علاّم،مهذّب همام،صاحب ذهن صائب و فکر ثاقب و ذوق عالی و سلیقۀ مستقیم،عمدۀ افاضل علما و...شیخ جلیل سند و ثقۀ نجیب و بزرگوار و مورد اعتماد،شیخ حیدر مازندرانی...تا آنکه به مرتبۀ استنباط و درجۀ اجتهاد نائل آمد و برای او عمل به استنباطاتش در احکام به همان روشی که بین علما معمول است،جایز می باشد.چنانکه جایز است برای او تصدی اموری که به اذن امام علیه السّلام یا حاکم مشروط است و...و مجاز است از طرف من روایت کند...».

و خلال دوران تحصیل،پدر بزرگوارش به عزم زیارت عتبات عالیات و دیدار با فرزند،با تحمّل مشقّتهای فراوان خود را به نجف اشرف رساند و پس از زیارت و دیدار با شیخ حیدر،به قصد انجام حج،راه حجاز را در پیش گرفت و در راه مدینه- مکّه به علت بیماری،دار فانی را وداع گفت.

شیخ حیدر که تا آن زمان،قصد ماندن در نجف اشرف را داشت،به دلیل ارتحال پدر و مشکلات بوجود آمده برای خانواده،عتبات عالیات را ترک گفته و عازم مازندران شد و در اواخر سال 1346 قمری وارد بندپی گردید.

پس از ورود به بندپی،به ترویج و تبلیغ معارف دین و هدایت مردم مشغول شد و در این راه از هیچ کوششی دریغ نورزید.

آن عالم فاضل،از آنجایی که دارای روحیّه علمی و شدیدا علاقمند به تحقیق و تدریس بود،به عزم اقامت دائمی در مشهد مقدس،یک بار دیگر دست به هجرت زد و در سال 1351 قمری عازم آن شهر مقدس گشت و پس از ورود،شروع به

ص:661

تدریس و تربیت و پرورش فضلا و طلاب در سطوح مختلف نمود.

معظم له حدود پنج سال در مشهد مقدس باقی ماند و به خاطر بروز مشکلات خانوادگی،به ناچار مجدّدا راهی بابل شد و با سکونت در منزل محقّر پدری در بندپی،به انجام خدمات علمی و دینی و اجتماعی پرداخت و با تکیه بر کرسی تدریس،فضلا و طلاّب علوم دینی را از چشمه های زلال معارف و علوم اهل بیت علیهم السّلام سیراب ساخت.

آن بزرگوار ضمن تبلیغ و تدریس،در رسیدگی به امور اجتماعی و زندگی فقرا و مساکین سعی زیادی می کرد و پناهگاه محرومین منطقه محسوب می شد و در منازعات و اختلافات با درایت و تیزبینی،به حلّ آنها می پرداخت.

فضائل اخلاقی

یکی از ویژگی های آن عالم ربّانی،جدیّت و پشتکار وافر و تلاش فراوان در راه نشر احکام و معارف دینی بوده است.

معظم له نه تنها در ماه مبارک رمضان و ماه محرّم بلکه در طول سال با تشکیل جلسات متعدد مخصوصا در شبهای سرد زمستانی،تا پاسی از شب به آموزش و تعلیم قرآن و احکام و معارف دین،برای مردم مؤمن که از هرگونه سواد و خواندن و نوشتن نیز محروم بودند،می پرداختند.و با آنکه خود مجتهدی مسلّم بودند،از پرداختن به این امور هرگز دریغ نکرده و متواضعانه و صبورانه در انجام این وظیفه تلاش می کردند.

ضمن آنکه به پیران و کهن سالان اکتفا نکرده و کودکان و نوجوانان زیادی را نیز تحت پوشش گرفته و آنان را با دین و احکام آشنا ساختند،که هم اینک بسیاری از آنها در حال حیات بوده و معلومات مذهبی خود را مدیون زحمات آن عالم خدوم می دانند.

آن عالم فرزانه که در قدرت سخنوری زبان زد و از توان بالایی در سخنرانی

ص:662

برخوردار بود،بدون هیچ گونه ملاحظه ای حقایق را بیان کرده و مردم را ارشاد می نمود.

با آنکه عده ای از افراد ثروتمند و دارای نفوذ،از ایشان انتظار داشتند هنگام سخن گفتن و حتّی هنگام تصمیم گیری برای تقسیم اموالی چون ارث اموات،جانب مورد نظر آنها را مراعات نموده و مورد توجّه قرار دهند،ولی معظم له بر بیان حقیقت و احقاق حق تأکید می نمودند و چه بسا که همین مقاومتشان،باعث ایجاد کدورت و ناراحتی در همان افراد می گردید.

دیگر از ویژگی های آن بزرگوار مناعت طبع و زندگی ساده و دور از تجمّلات بوده است.وی در طول زندگی،فقیرانه زیست و با سختی ها و مرارتها و مشکلات مادّی دست وپنجه نرم کرد و با آن انس گرفت.

ایشان با آنکه مراجعت فراوانی داشت و وجوهات زیادی بدستش می رسید، ولی تقریبا همۀ آن را بین مستحقّین تقسیم می کرد و خود به مقدار ناچیزی قناعت می کرد.

با آنکه در زندگی مشکلات فراوانی داشت،ولی دست حاجت بسوی کسی دراز نمی کرد و همواره اهل منزل و فرزندان را سفارش می کرد که:

«کاری نکنید دیگران متوجه مشکلات ما گردند و چنانچه چیزی مثل برنج از دیگران قرض می گیرید،سعی کنید خیلی مخفیانه باشد تا کسی متوجّه نگردد».

دیگر از خصوصیّات معظم له روح عبودیت و تعبّد در سراسر زندگی است.به طوری که به اذکار و اوراد مقیّد بود و با ساعات آخر شب،انس ویژه ای داشت و غالب شب ها به تهجّد و شب زنده داری می پرداخت.

به خاندان عصمت و طهارت علیهم السّلام نیز عشق عجیبی داشت و شیفتۀ اهل بیت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلم بود.آن عالم جلیل القدر به خاطر شجاعت و شهامت در بیان حقایق،مناعت طبع و ساده زیستی،رفتار متواضعانه و حسن معاشرت،زحمات و خدمات شبانه روزی و روح تعبّد و عبودیت از محبوبیت خاصّی بین عموم مردم برخوردار و همواره مورد احترام و عنایت مؤمنین،فضلا و علمای منطقه و

ص:663

شهرستان بابل قرار داشت.

معظم له در سفری که به قم داشتند،با حضرات آیات:بروجردی و حجّت کوه کمری ملاقات خصوصی داشته و مورد تکریم و احترامات ویژۀ آن بزرگواران قرار گرفتند.

آن بزرگوار در سال 1374 قمری دچار عارضه ای در ناحیۀ معده گردید که مورد تشخیص پزشک حاضر در منطقه قرار نگرفت تا آنکه در هفتم ماه مبارک رمضان مبتلا به خونریزی از ناحیۀ معده شد و به علت فقر شدید مادّی نتوانست به اطبای بابل مراجعه کند.

چند روز به همین منوال گذشت تا آنکه اهالی محترم منطقه مطلع شده،وی را به بابل منتقل و از آنجا به تهران رساندند و پس از معالجات مکرّر و بی نتیجه ماندن آن،ایشان در شب عید فطر برابر با اوّل/خرداد1334/ ش پس از 63 سال عمر پربار،دار فانی را وداع گفته و به رحمت ایزدی پیوست.پیکرش به شهر مقدس قم منتقل و در قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

از آن بزرگوار هفت فرزند(دو پسر و پنج دختر)به یادگار ماندند و تنها فرزند روحانی وی،فاضل محترم حضرت حجة الاسلام شیخ مهدی مهدوی می باشند که حدود چهل سال به تحصیل علوم دینی و خدمات مذهبی و اجتماعی اشتغال داشته و بعد از انقلاب نیز در پستهای مختلف به انجام وظیفه پرداختند.

منبع

1-آشنائی با فرزانگان بابل 224.

ص:664

خ

سیّد خلیل حسینی ارومیه ای

اشاره

(-1418 ق)

وی از روستاهای اطراف جنوب شهر ارومیه و از علما و پژوهشگران معاصر بود.

پس از سپری کردن دوران صباوت،قرآن کریم و خواندن و نوشتن را نزد مادرش آموخت.سپس خود با استعداد سرشاری که داشت علوم گوناگون را مطالعه و فرا می گرفت.در کنار کسب معلومات به امر تدریس می پرداخت.

ایشان از سن 25 سالگی-تقریبا-هجرت های مکرر و پی درپی خود را آغاز کرد.یک سال یا دو سال بیشتر توقف نمی کرد.هجرت از ترکیه به عراق،از عراق به سوریه،مجددا از سوریه به عراق،نیز از عراق به ترکیه و از آنجا به ایران-شهر خود ارومیه-و سرانجام در سال 1356 ش به شهر علم و اجتهاد قم فرود آمد،و تا آخر آنجا زیست و مشغول تدریس و تألیف بود.مدرسۀ علمیۀ«اتحاد»را تأسیس نمود.

از آثار او:

1-تنظیم و تشکیل حزب اللّه،مخطوط.

2-حقوق ملت ها در نظام اسلامی،مخطوط.

ص:665

3-حکومت اسلامی،آمادۀ چاپ.

4-حلّ المشاکل(تفسیر سورۀ حمد)،دو جلد،مخطوط.

5-صرف و نحو.

6-علم بلاغت.

7-قانون اساسی اسلام،مخطوط.

8-قواعد ارث.

9-منطق.

سرانجام در صبح روز /25شوال1418/ ق در قم بدرود حیات گفت.پیکرش در وسط قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.

منبع

1-برگزیده ای است از جزوه ای،در شرح حال ایشان به نام«اسوۀ بصیرت»که به صورت پلی کپی چاپ شده.

خلیل فهیمی«فهیم الملک»

(1297-1371 ق)

خلیل فهیمی ملقب به«فهیم الملک»فرزند محمود نعیم السلطنه،از رجال سیاسی مجرب ایران بود.

وی در سال 1297 ق تولد یافت.

دوران کودکی و ایام تحصیل خود را در کردستان،زنجان و تهران گذراند و در رشتۀ طب فارغ التحصیل شد.ولی قسمت اعظم وقت خود را به مطالعۀ کتب حقوق بین الملل و قانون اساسی و تحصیل زبان های خارجه گذراند،سپس در وزارت خارجه مشغول کار شد،و در جریان انقلاب مشروطیت ایران با آزادی خواهان همکاری نمود.

از جمله مناسب ایشان،می توان به:وزیر دارائی(در کابینۀ قوام السلطنه)،کفیل

ص:666

ایالت آذربایجان شرقی(در زمان رضا شاه)،سفیر کبیر ایران در آمریکا(از سال 1316 ش تا 1318 ش)،استاندار آذربایجان(1320 ش)،وزیر مشاور(در دولت های:

سهیلی،ساعد و بیات)،عضو هیئت عالی سازمان برنامه(1325 ش)،استاندار آذربایجان(1327 ش برای بار سوم)،وزیر مشاور(اسفند1327/ ش)،وزیر مشاور(در کابینۀ رزم آرا)،کفیل نخست وزیری(1331 ش)،نمایندگی مجلس شورای ملّی از قوچان در دوره های:چهارم،پنجم،ششم،هفتم،هشتم و نهم،اشاره کرد.

فهیمی که در تنظیم و تدوین قوانین مختلف ایران زحمات زیادی متحمل شده،از رجال مجرب و کاردان به شمار می رفت.

سرانجام در بعد از ظهر روز جمعه /27اردیبهشت1330/ ش براثر عارضه ممتد بیماری درگذشت.پیکرش صبح روز 2/29 در تهران تشییع و به قم انتقال داده و به خاک سپرده شد.

منبع

1-روزنامۀ اطلاعات،به تاریخ 1330/2/28 ش،ص اوّل و پنجم.

میرزا خلیل کمره ای«فرنقی»

اشاره

(1317-1405 ق)

حاج میرزا خلیل فرزند ابو طالب و نوۀ یوسف کمره ای خمینی،در سال 1317 ق مطابق با 1278 ش در دهکدۀ«فرنق»واقع در جلگۀ«کمره»از توابع شهرستان خمین،متولد شده است.

دوران کودکی خود را نزد پدرش در ده فرنق به چوپانی و زراعت گذرانید،در حدود سن 10 سالگی ابتدا به«جاپلق»سپس به خوانسار رفت،و علم قرائت قرآن کریم و ادبیات را نزد ملا محمّد بیدهندی خوانساری آموخت.

و سطوح را نزد آیة اللّه سید علی اکبر بیدهندی خوانساری و سید احمد جادّه ای به انجام رسانید،و در سال 1337 ق به حوزۀ علمی اراک(سلطان آباد)عزیمت

ص:667

نمود و از محضر آیات اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی در فقه و اصول،و از سید محمّد بروجردی در حکمت بهره مند گردید.

در سال 1340 ق که استادش به قم مهاجرت کرد وی نیز در قم اقامت نمود،و از محضر همین استاد و حضرات آیات:سید علی یثربی کاشانی،میرزا محمّد حسین نائینی (هنگام تبعیدش در قم)در فقه و اصول، و میرزا جواد آقا تبریزی در اخلاق و عرفان،و میرزا علی اکبر حکمی یزدی(تجلی)و سید ابو الحسن رفیعی قزوینی در حکمت و فلسفه،و شیخ عباس قمی و شیخ محمّد رضا اصفهانی(مسجد شاهی)در حدیث استفاده نمود،و خود شروع به تدریس سطوح و تفسیر و فلسفه پرداختند و شاگردان زیادی را پرورش و تحویل جامعه دادند.

ایشان پس از 14 سال اقامت در قم به سال 1354 ق در اثر مخالفت با کشف حجاب و انتقاد از سیاست وقت در تهران یک ماه بازداشت سپس آزاد گردید،و در همین شهر اقامت نمود.و در مسجد فخر الدوله واقع در دروازه شمیران به مدت 36 ساله به اقامۀ جماعت و تفسیر قرآن،و در منزل به تدریس سطوح و فلسفه و نیز ارشاد و هدایت مردم اشتغال داشت.

آیت اللّه کمره ای دارای:حافظه ای قوی،کلامی با نفوذ،صفاتی معتدل،و روحی سرشار از عطوفت و مهربانی،و در عین حال محکم و استوار بود،و از نعمت همسایگی با شاعران و دانشمندانی چون:سید عبد الکریم امیری فیروزکوهی،دکتر احمد ناظرزادۀ کرمانی،غلامرضا دبیران و علی اکبر پیروی و معاشرت و مراوده با آنان برخوردار بود.

ص:668

فهرست تألیفات کمره ای

معظّم له بر حول چهار محور اساسی دعوت اسلام یعنی:کتاب دعوت(قرآن کریم)،مؤسس دعوت(پیغمبر اکرم«ص»)،رهبران دعوت(ائمۀ اطهار«ع»)،و خانۀ دعوت(کعبه بیت اللّه الحرام)به رشتۀ تحریر درآمده است:

1-افق وحی:دربارۀ کشف حقیقت وحی،و مقایسۀ وحی انبیاء موسی علیه السّلام عیسی علیه السّلام و محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلم.

2-افق اعلی نگاهی به چهرۀ محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلم و علی علیه السّلام:که رحمت پیغمبر و علی را نشان می دهد.

3-علی علیه السّلام و الزّهراء علیها السّلام سرچشمۀ آب حیات:این کتاب دفاع از خلافت بلافصل علی علیه السّلام از زبان صدیقۀ کبری می باشد.

4-ملکۀ اسلام«فاطمۀ زهرا(ع)»:این کتاب شرح خطبۀ فدک است.

5-نهج البلاغة و خلقت آسمان و جهان:این کتاب شرح قسمتی از خطبۀ اول نهج البلاغة دربارۀ خلقت آسمان و زمین و عالم و آدم از دید علی علیه السّلام می باشد.

6-نهج البلاغة و جنگ:این کتاب شرح شش خطبۀ جنگ امیر المؤمنین علیه السّلام است.

7-عنصر شجاعت یا هفتاد و دو تن و یک تن (جلد اول):شرح حال 20 نفر از

ص:669

شهدای کربلا که در مکّه به امام علیه السّلام پیوسته اند.

8-عنصر شجاعت یا هفتاد و دو تن و یک تن (جلد دوم):شرح حال 20 نفر از شهداء که در بین راه تا کربلا به امام علیه السّلام پیوسته اند.

9-عنصر شجاعت یا هفتاد و دو تن و یک تن (جلد سوم):شرح حال عدّه ای از شهداء که از لشکر عمر سعد(لع)به امام علیه السّلام پیوستند،و همچنین شرح حال غلامها می باشد.

10-عنصر شجاعت یا هفتاد و دو تن و یک تن (جلد چهارم):این کتاب به نام مسلم بن عقیل علیه السّلام و اسرار پایتخت طوفانی کوفه به چاپ رسیده است.

11-عنصر شجاعت یا هفتاد و دو تن و یک تن (جلد پنجم):شرح حال امام عظیم حسین بن علی علیه السّلام،دوران حمل،تولد،نام گذاری می باشد.

12-عنصر شجاعت یا هفتاد و دو تن و یک تن (جلد ششم):شرح حال امام عظیم حسین بن علی علیه السّلام،گردش کودک در دامنهای پاک می باشد.

13-عنصر شجاعت یا هفتاد و دو تن و یک تن (جلد هفتم):شرح حال امام عظیم حسین بن علی علیه السّلام در دامن مهر پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله و سلم و در منظر رجال می باشد.

14-چند مرحله از زندگانی امام حسین علیه السّلام:حمل و شیرخوارگی کودکی و خط نوشتن امام و شمایل پیغمبر به قلم امام و توجّه به تعلیم قرآن می باشد.

15-نوید اسلام در فلسفۀ غیبت امام زمان(عج).در این کتاب حکمت غیبت امام زمان و جواب ابن خلدون و کسروی را می دهد،که تألیف سید مصطفی آل حیدر کاظمی و حواشی از ایشان است.

16-قبلۀ اسلام کعبه یا مسجد الحرام:در این کتاب بزرگ شرح اسرار قبله و پخش عدل و امن از قبلۀ اسلام برای دنیای آکل و مأکول می باشد.

17-بیت المقدس و تحوّل قبله:این کتاب شرح ورود قوای ادیان مسیحیت، یهود،اسلام در شهر بیت المقدس است.

18-ندایی از سرزمین بیت المقدس:این کتاب سفرنامۀ مؤلف به کنگرۀ اسلامی

ص:670

اردن و سفر به مصر و ملاقات با شیخ محمود شلتوت می باشد.

19-تفسیر سورۀ نور:در این کتاب مباحثی دربارۀ نور دارد و نور شجرۀ وجود انسان را شرح داده در دو جلد است.

20-فتاوی صحابی کبیر سلمان فارسی(رض):در این کتاب زندگی سلمان و سلمان در فتح مدائن و تدریس سلمان،و حدیث پرچم از ابو ذر(رض)شرح داده می شود.

21-سروش مقدس وادی ایمن مکه و مدینه جلد اول.

22-سروش مقدس وادی ایمن مکه و مدینه و کربلا جلد دوم.

23-رابطۀ عالم اسلامی و هم بستگی مسلمین(فارسی).

24-رابطة العالم الاسلامی قبس من ولاء علی علیه السّلام(عربی).

25-آفاق کعبه(فارسی)12 کتاب مختلف در یک جلد می باشد.

26-پنج رساله در حج و قبله:این کتاب دربارۀ پنج موضوع حج و قبله گفتگو می کند.

27-نهیب پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله و سلم به ملوک و امراء و فقهاء:این کتاب شرح خطبۀ منی است که رسول خدا مسلمین را امر به اتّحاد می کند.

28-کلید امن جهان:این کتاب شرح بقیه خطبه های حجة الوداع می باشد.

29-رسالۀ مناسک و مسائل حج و عمره.

30-اسرار حج:این کتاب بحث از تجدید حیات مسلمین در حج است.

31-ندای آسمان در احادیث اذان و ثواب آن:این کتاب تفاوت رمز اذان با ناقوس کلیسا می باشد.

32-دروس متون احادیث:دربارۀ متون احادیث و تدوین و عدم تدوین آن گفتگو می کند.

33-گلوبند عصمت در راه فدک(ترجمه).

34-غروب آفتاب در اندلس:این کتاب دربارۀ سقوط اندلس و اسپانیا از دست مسلمین به دست مسیحیان اروپا می باشد.

ص:671

35-تصحیح تفسیر دانشگاه:انتقادی بر تفسیر کشف الاسرار میبدی می باشد.

36-مادر،وظایف زن در اسلام:این کتاب دربارۀ زن در چهار مرحله(1) خانه داری(2)حمل(3)وضع حمل(4)شیر دادن از دید پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله و سلم گفتگو می کند.

37-مقدّمۀ مواقع النجوم:سلسلۀ علماء حدیث و مشایخ است.

38-تحشیۀ رسالۀ لقاء اللّه:حاشیه بر کتاب لقاء اللّه حاج میرزا جواد آقا ملکی تبریزی است.

39-نهج البلاغة-یا دائرةالمعارف علوی در 3 جلد.

40-خواب دیدن ائمۀ اطهار علیهم السّلام:این کتاب دربارۀ مسألۀ خواب از جهات عدیده می باشد.

41-پیام ایران به نجد و حجاز و مصر:خلاصه آن«امام»به عقیدۀ شیعه خدا نیست ولی ناخدا است.

42-تاج مأمون الرشید:این کتاب دفاعیۀ مأمون از امام هشتم علیه السّلام است.

43-مجلس مباحثۀ رضا علیه السّلام با عمران صابی:که در جلد اول زندگی امام رضا، تألیف ابو القاسم سحاب منتشر شده است.

44-امامزاده عبد اللّه علیه السّلام(در ری):شرح حال امامزاده عبد اللّه و تحوّلات ری می باشد.

45-شرح حال محمّد بن ابو بکر:در پایان کتاب لقاء اللّه نشر شده است.

46-تحشیه مراقبات السنة:حاشیه بر دو جلد کتاب مراقبات السنة حاج میرزا جواد آقا ملکی تبریزی می باشد.

47-من روح الفرج بعد الشدة(عربی).

48-آثار مقدس احادیث و اخبار علم الحدیث و طبقاته الکبری:موضوع آن طبقات حدیث نزد شیعه می باشد.

49-ترجمۀ قصیدۀ النّبی محمّد صلّی اللّه علیه و آله:ترجمه و شرح قصیده ای دربارۀ پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله.

ص:672

50-پیام میلاد امیر المؤمنین علیه السّلام به سلاطین اهل قبله.این کتاب ترجمه(أرض النبوة جسر عظیم)است با تلخیص.

51-کتابی به قلم امیر المؤمنین علیه السّلام:زندگی اجتماعی امیر المؤمنین به قلم علی علیه السّلام.که در کتاب گفتار ماه جلد دوم نشر شده است.

52-نامۀ کودک در مسجد:موضوع آن ایام کودکی حسین علیه السّلام است.

53-محنت اسلام:موضوع آن باز شدن راه تحریک عوام بر امام امیر المؤمنین علیه السّلام است.

54-دو طب فقاهت.

55-کتاب کنگرۀ شیخ طوسی.

56-کتاب سفر عمرۀ مفرده ایام نوروز.

57-کتاب پرستاری بیماران.

58-کتاب جواب به سؤالهای شیخ جابر فاضلی خوئی.

59-ارض النبوة جسر عظیم و هی جسر العباد للمعبود(عربی).

60-یک شب و روز«عاشوراء».

61-فتح مکه.

62-نماز،الصلاة عمود الدّین.

63-رسالۀ عملیه توضیح المسائل.

64-تفسیر قرآن کریم.

65-شرح نهج البلاغة در چند جلد.

فرزندان ایشان:

از وی هشت پسر باقی ماندند،که عبارتند از:

1-مجتبی،وکیل دادگستری.

2-محسن،مهندس نفت.

ص:673

3-حجة الاسلام شیخ ناصر الدّین.

4-ابو الحسن،دکتر متخصص گلو و حلق و بینی.

5-محمّد،مهندس برق و تأسیسات.

6-علی،مهندس راه و ساختمان.

7-امیر حسین،دکتر اقتصاد و تجارت.

8-احمد رضا،دکتر علوم و صنایع غذایی.

سرانجام عصر روز پنجشنبه /15محرم1405/ ق مطابق با /19مهر/ 1363 ش در سن 88 سالگی در تهران درگذشت،و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام قم به خاک سپرده شد.

منابع

1-آثار الحجه 250/2.

2-آینۀ دانشوران 187.

3-عنصر تلاش و کوشش،که به مناسبت یادبود اولین سالگرد درگذشت وی به چاپ رسیده است.

4-فهرست کتابخانۀ آستان قدس رضوی 473/4.

5-مؤلفین کتب چاپی 32/3.

6-نقباء البشر 704/2.

سیّد خلیل محمّدی بهشهری

اشاره

(329-1408 ق)

حالات مرحوم مغفور جنت مکان خلد آشیان سلاله ای از سادات و گوهری تابناک،عالمی گرانمایه و فاضلی دانشمند سترگ،زبدة الفقهاء و المجتهدین علاّمۀ زمان جامع علوم مفسّر قرآن حاوی علم معقول و منقول،خطیب ادیب عالم علم رجال و انساب شاعر و راثی و باکی،دارای منبری زیبا معدن سخی وحید دوران

ص:674

عالم ربّانی حضرت آیت اللّه حاج سید خلیل فرزند حجة الاسلام خطیب عالی قدر مرحوم آقا سید محمّد بن حجة الاسلام واعظ شهیر مرحوم آقا سید خلیل به آقا میر اسد اللّه بن حجة الاسلام آقا مرحوم کربلایی میر قاسم بن آقا سید جعفر بن آقا میر قاسم بن حضرت آیت اللّه آقا مرحوم سید جعفر الکبیر صاحب العلوم الکثیرة و الفنون المتواترة باداب سری هزارجریبی چهاردانگه ای مازندرانی بهشهری.

در سال یک هزار و سیصد و بیست و نه(1329 ق)قمری در قریۀ«باداب سر » از دامن مادری پارسا و پاک و پدری بزرگوار به نام آقا سید محمّد چشم به جهان باز کرد و در سن 4 سالگی پدر را و در سن 8 سالگی مادر را از دست داده و در دامان جدۀ مادری بنام سیده سکینه درس قرآن خوانده و بعد در محضر عالم ربّانی آقای شیخ مهدی مدپائی و محضر علامۀ زمان حاج شیخ حسن طبرسی(پدر حجة الاسلام حاج شیخ نور اللّه طبرسی امام جمعه ساری)و محضر زاهد بی نظیر شیخ محمّد علی آغوز درّه ای و محضر مقدس عالم عامل حاج شیخ عبد الجبار فقیهی کلائی در سن 17 سالگی به حوزۀ علمیۀ کوهستان پیوست.و محضر سلمان عصر عالم ربانی حاج شیخ محمّد کوهستانی(رضوان اللّه تعالی علیهم اجمعین)با زحماتی فراوان درس خوانده،و بعد در سال 1365 ق عازم نجف اشرف گردیده، چندین سال درس خوانده و از آیات:سید محمود شاهرودی،میرزا حسن بجنوردی،میرزا آقا اصطهباناتی،میرزا هاشم آملی مازندرانی،سید محسن

ص:675

طباطبائی حکیم،شیخ محمّد فاضل قائینی و سید ابو القاسم خوئی استفادۀ فقهی و اصولی نموده،بعد از مراجعت از نجف اشرف به سال 1376 ق در محل اصلی و زادگاه خود احداث مدرسۀ علمیۀ محمّدی در میان ملک شخصی خود نموده و در فصل تابستان مشغول درس و تربیت کرده و در فصل زمستان به شهرستان بهشهر در مدرسۀ ملا صفر علی و مدرسۀ نصیر خان طلاب را درس داده در ایام تعطیلی در منزل خود به منبر رفته چه به شهر و چه قریه باداب سر ،دعای ندبۀ مجلس باشکوهی ترتیب داده از محضر این مرد بزرگ چه در نجف و چه در کوهستان و چه در هزار جریب و چه بهشهر شاگردانی تربیت کرده مانند مرحوم آقای سید فضل اللّه حسینی باداب سری فرزند آقای سید حسین باداب سری و آقای حاج شیخ ذبیح محمّدی کلائی و آقای حاج شیخ عبد الرحمن فرزند شیخ عبد الجبار کلائی و مرحوم حاجی شیخ باقر فقهی و خطیب توانا حجة الاسلام حاج سید عبد الکریم هاشمی نژاد و آقای حاج شیخ محمّد نصیری و شیخ ابو الحسن ایازی رستم کلائی و آقا سید کاظم حسینی خواهرزاده حاج آقای حاج شیخ اسماعیل ملک محمودی گلوگاهی و حاج شیخ حسین آهنگری ساروی و چندین نفر شاگردان آن مرحوم در کشور ایران مشغول درس یا در جاهای حساس اشتغال به کارها می باشد و آنچه در توان داشته مالا و جانا ایثارگری ها کرده و زحماتی بس طاقت فرسا بر خود هموار نموده شاید در شبانه روز کمتر از چهار ساعت خواب و استراحت نداشته و نوشتجاتی که از درس از محضر آیات نجف اشرف از فقه و اصول و علم کلام و نجوم و مراثی و مدح اهل عصمت و طهارت علیهم السّلام در دست وارث موجود می باشد.

تا اینجا مطالب به قلم فرزندش بود.

از آثار او

1-تقریرات اصول میرزا حسن بجنوردی(چند دفتر).

2-تقریرات مکاسب محرمه بجنوردی.

ص:676

3-دفتر اشعار مدایح و مراثی اهل بیت علیهم السّلام و بعضی از مطالب متفرقه.

4-غسل الجنابة و احکامها(تقریرات میرزا آقا شیرازی).

5-قاعدۀ الید(تقریرات درس بجنوردی).

6-یک دفتر در احکام خیار(تقریرات شاهرودی).

7-یک دفتر در تعادل و ترجیح(تقریرات میرزا هاشم آملی).

8-یک دفتر در مباحث اوامر(تقریرات شیخ محمّد فاضل قائینی).

ایشان در روز دوشنبه /16آذر1366/ ش برابر با /15ربیع الثّانی1408/ ق در خانه مسکونی خود در زیروان-بهشهر بدرود حیات گفته و در روز سه شنبه در شهرستان بهشهر از مدرسۀ علمیه ملا صفر علی که در خیابان است تشییع تا زیروان 3 کیلومتر راه روی دست مردم مؤمن با جمعیت و آیات و حجج و به شهر مقدس قم منتقل و با حضور جمعی کثیر از علما و فضلا و طلاب علوم دینی و روحانی بزرگوار مانند آیت اللّه مرعشی نجفی و حسن زاده آملی و شیخ عبد اللّه جوادی آملی و حاج شیخ ابو القاسم رحمانی مازندرانی تشییع و نماز بر پیکرش بوسیله آیت اللّه نجفی مرعشی و بعد از طواف حرم مطهر از مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام در قبرستان باغ بهشت دفن گردید.

از مترجم له فرزندانی به نام 1-سید محمّد محمّدی،روحانی اهل علم 2-آقای حاج محمّد حسین 3-آقای حاج سید محمّد حسن،باقی ماندند.

منابع

1-گنجینۀ دانشمندان 257/3.

2-یادداشتی به قلم فرزند روحانی اش در دو صفحه.

3-یادنامۀ استاد عظیم الشأن کوهستانی ص 56.

ص:677

جلد دوم

فهرست

ر شیخ راضی تبریزی نجفی 701

سیّد رضا آل محمّد طالقانی 705

میرزا رضا اهری«باغمیشه ای»706

سیّد رضا باقرمنش قمی«ثابت»708

سیّد رضا برقعی قمی 710

سیّد رضا بهاء الدینی 712

سیّد رضا تفرشی همدانی 721

سیّد رضا جاپلقی 722

میرزا رضا حکمت شیرازی«سردار فاخر»723

شیخ رضا خمیرانی رشتی 725

استاد رضا روزبه 725

سیّد رضا صدر 730

سیّد رضا علما قمی 735

میرزا رضی زنوزی تبریزی 737

سیّد رضی الدّین وحیدی شبستری 739

ص:687

میرزا رفیع الدّین تبریزی«نظام العلماء»741

شیخ روح اللّه کمالوند خرم آبادی 744

شیخ ریحان اللّه گلپایگانی«نخعی»746

ز سیّد زکریا قزوینی 753

شیخ زین الدّین شریعتی زنجانی 754

شیخ زین العابدین ابهری«امام»755

سیّد زین العابدین کاشانی 758

سیّد زین العابدین یثربی قمی 761

س سام میرزا شاه صفی اول 763

شیخ سلمان خاقانی 766

ش شیخ شجاع الدّین جلیلی کرمانشاهی 769

سیّد شرف الدّین طالقانی 771

شیخ شعبان راسخی لنگرودی 772

میرزا شفیع ساعد الملک تبریزی 773

سیّد شمس الدّین ابهری 774

سیّد شمس الدّین احمدی بروجردی 776

شیخ شهاب الدّین اشراقی قمی 778

سیّد شهاب الدّین مرعشی«آقا نجفی»779

شیخ شهاب الدّین مصطفوی همدانی 783

ص:688

شیخ شهاب الدّین نراقی کاشانی 785

میر شهاب الدّین نیریزی 786

ص شیخ صابر کره رودی اراکی 789

میرزا صادق تبریزی 790

صادق جوادی خرم آبادی 803

سیّد صادق حسینی رشتی 804

سیّد صادق روحانی قمی 806

شیخ صادق سربندی بروجردی 808

شیخ صادق شیرازی 811

میرزا صادق طاهباز تبریزی 812

شیخ صادق فراحی خوئی 813

شیخ صادق نصیری سرابی 814

سیّد صدر الدّین تنکابنی 816

سیّد صدر الدّین صدر 816

شیخ صدر الدّین صمدی لنکرانی 824

ض شیخ ضیاء الدّین جوادی ابهری 827

سیّد ضیاء الدّین خوانساری«کاشفی»828

ط سیّد طالب خرسان 831

ص:689

ع سیّد عباد علی هندی 837

شیخ عباس ایمانی جهرودی قمی 838

سیّد عباس تقوی قزوینی 839

شیخ عباس تهرانی 839

شیخ عباس حائری یزدی 843

سیّد عباس داعی الاسلام همدانی«دعوتی»844

عباس راسخی نجفی«گیلانی»851

شیخ عباس شیرازی رفسنجانی 853

میرزا عباس صفاء السلطنه نائینی(صفا)855

شیخ عباس طسوجی 856

عباس طلائیان 857

میرزا عباس عشقی بحرینی 858

شیخ عباس علی اسلامی سبزواری 859

شیخ عباسعلی شاهرودی 861

شیخ عباسعلی محقق خراسانی 863

میرزا عباسعلی نجفی ارومیه ای 865

سیّد عباس فقیه مبرقع قمی 866

شیخ عباس فیض قمی 867

عباس کتابدار قمی«خادم»870

شیخ عباس مستقیم قمی 870

سیّد عباس ملکی طسوجی 871

سیّد عباس مهری 873

سیّد عباس میرزاده اهری 875

ص:690

عباس میرزا ملک آرا قاجار 876

سیّد عبد الباقی رشتی«شریف العلماء»877

میرزا عبد الجواد کلباسی اصفهانی 879

سیّد عبد الحجة ایروانی«تبریزی»881

سیّد عبد الحجة بلاغی نائینی«حجت»882

عبد الحسین آیتی تفتی 885

شیخ عبد الحسین بروجردی«صاحب الداری»890

شیخ عبد الحسین بقّال 892

شیخ عبد الحسین تبریزی«غروی»895

سیّد عبد الحسین خردمند تهرانی 901

سیّد عبد الحسین خسروی همدانی 903

شیخ عبد الحسین رضوی هشترودی 903

سیّد عبد الحسین سیّدی قمی 911

شیخ عبد الحسین شرع الاسلام نجفی 912

شیخ عبد الحسین صادقی لاهیجانی«رئیس العلماء»913

سیّد عبد الحسین طاهری قمی 914

شیخ عبد الحسین فقیهی گیلانی 914

شیخ عبد الحسین معین الشعراء قمی 917

میرزا عبد الحسین نائینی«بقائی»918

عبد الحسین نزهتی قمی 919

شیخ عبد الحسین وکیلی قمی 921

میرزا عبد الرحمن بروجردی 925

شیخ عبد الرحمن حیدری ایلامی 926

شیخ عبد الرّحمن صالحی لرستانی 927

شیخ عبد الرحیم ربّانی شیرازی 928

ص:691

سیّد عبد الرحیم شوکی 931

شیخ عبد الرحیم مدرس تبریزی 931

میرزا عبد الرحیم نهاوندی 933

شیخ عبد الرحیم نیّری بروجردی 934

شیخ عبد الرزاق خائف قمی 936

شیخ عبد الرسول قائمی اصفهانی 937

شیخ عبد الستار اسلامی آبادانی 939

عبد الصاحب صفائی قمی«حائری»941

سیّد عبد العزیز طباطبائی یزدی 943

عبد العلی سلام فایز تبریزی 949

شیخ عبد العلی شریفی کابلی 950

شیخ عبد العلی مشایخی اراکی«حاج آقا»951

شیخ عبد العلی نطنزی«صدر العلماء»952

سیّد عبد الغنی اردبیلی 953

شیخ عبد القدوس کرمانشاهی 954

سیّد عبد الکریم انواری اردبیلی 955

شیخ عبد الکریم حائری یزدی 955

شیخ عبد الکریم خوئینی زنجانی 963

سیّد عبد الکریم غیرت کرمانشاهی 967

شیخ عبد الکریم کریمی اصل هشترودی 968

سیّد عبد الکریم کشمیری 969

شیخ عبد اللطیف سمامی حائری 978

شیخ عبد اللطیف مجد الواعظین اردبیلی 982

شیخ عبد اللّه آل آقا کرمانشاهی 984

سیّد عبد اللّه بحرانی حائری 985

ص:692

شیخ عبد اللّه جوادی ابهری 986

شیخ عبد اللّه شهیدی قزوینی 988

سیّد عبد اللّه قاهانی«صدر عراقی»989

شیخ عبد اللّه قمی 991

شیخ عبد اللّه گشایشی اهری 992

شیخ عبد اللّه لنکرانی 992

میرزا عبد اللّه مجتهدی سرابی 994

سیّد عبد اللّه موسوی شبستری 996

شیخ عبد اللّه مهدوی شاهرودی 999

ملاّ عبد اللّه واعظ طالقانی 1000

میرزا عبد المحمّد الهامی اسکوئی 1001

سیّد عبد المطلّب بهبهانی 1002

سیّد عبد المطلّب جزائری«آل مهدی»1003

سیّد عبد المطلب شیرازی 1005

میرزا عبد المطلب فقیه اردوبادی 1005

شیخ عبد المنعم خاقانی 1007

شیخ عبد الوهاب روحی یزدی 1008

شیخ عبد الهادی قمی«حاج آخوند»1009

شیخ عز الدّین نجفی اصفهانی«مسجد شاهی»1010

شیخ عزیز اللّه علی مرادیان نهاوندی 1013

سیّد عزیز موسوی اردبیلی 1015

شیخ عسکری بروجردی 1016

سیّد علاء الدّین علوی طالقانی 1017

سیّد علم الهدی کابلی«ملایری»1018

شیخ علی اخوان خراسانی 1021

ص:693

سیّد علی اشکوری 1022

میرزا علی اصغر اشعری قمی 1024

سیّد علی اصغر جاپلقی 1026

سیّد علی اصغر خوئی«صادقی»1027

سیّد علی اصغر دربانی قمی(حاجب التولیه)1030

شیخ علی اصغر ذکاوتی قراگوزلو«همدانی»1031

میرزا علی اصغر زیبا قمی 1031

شیخ علی اصغر شفیعیان همدانی 1033

شیخ علی اصغر صالحی کرمانی 1034

سیّد علی اصغر طباطبائی بروجردی(سلطان العلماء)1038

سیّد علی اصغر عارف بروجردی 1039

شیخ علی اصغر فقیهی قزوینی 1040

میرزا علی اصغر وثوق 1041

علی اکبر ارداقی قزوینی 1042

شیخ علی اکبر الهیان تنکابنی 1044

میرزا علی اکبر اهری 1047

سیّد علی اکبر برقعی قمی 1049

سیّد علی اکبر پیشوائی یزدی 1056

میرزا علی اکبر تابش اصفهانی 1057

شیخ علی اکبر تبریزی«واعظ»1058

میرزا علی اکبر حکمی یزدی«تجلی»1060

شیخ علی اکبر حکیمی یزدی 1066

دکتر علی اکبر سیاسی 1067

شیخ علی اکبر صبوری قمی 1070

علی اکبر صفاری 1071

ص:694

شیخ علی اکبر علمی تنکابنی 1072

میرزا علی اکبر عماد تبریزی 1072

علی اکبر قمی«افصحی»1073

سیّد علی اکبر گلستانۀ اصفهانی 1077

میرزا علی اکبر مجتهدی تبریزی 1079

دکتر علی اکبر مجتهدی تبریزی 1080

میرزا علی اکبر مظهر همدانی 1081

میرزا علی اکبر ملک زاده آملی 1084

شیخ علی انصاری همدانی 1085

سیّد علی بدری 1086

سیّد علی برقعی قمی 1086

سیّد علی بطحائی گلپایگانی 1090

شیخ علی بوستانی بلتستانی 1091

شیخ علی بیانی گیلانی 1092

سیّد علی تهجدی ساوه ای 1092

سیّد علی جزائری شوشتری 1094

سیّد علی حسینی قمی«دشتی»1095

میرزا علی حق نویس قمی 1098

شیخ علی حیدری کاشانی 1099

شیخ علی خوانساری«متفقّهی»1101

سیّد علی دعوتی همدانی«داعی»1102

سیّد علیرضا سعیدی یزدی«ریحان»1108

علیرضا کاشفی قمی 1113

سیّد علی رضا مدرسی یزدی 1115

علیرضا هدایتی قمی«خاموش»1116

ص:695

سیّد علی رضوی قمی«قدرت»1118

میرزا علی روحانی نجف آبادی 1122

میرزا علی رهامی زنجانی 1125

سیّد علی سیّد صدر دزفولی 1125

سیّد علی شاه چراغی نهاوندی 1127

سیّد علی شمس الدینی قمی«پویان»1128

شیخ علی شمس گیلانی«حاج اعتماد»1130

میرزا علی شیرازی«اصفهانی»1133

شیخ علی صفائی حائری«قمی»1137

علی عارفی قمی 1139

شیخ علی عاملی«علیکم السلام»1141

سیّد علی علامۀ فانی اصفهانی 1141

شیخ علی علم الهدی فومنی 1148

شیخ علی علما کرمانشاهی دامغانی«واعظ»1148

سیّد علی علوی قزوینی 1149

سیّد علی علوی قزوینی«آقابزرگ»1150

سیّد علی علوی کاظمی 1153

میرزا علی غروی علیاری 1156

شیخ علی قاضی زاهدی گلپایگانی 1172

میرزا علی قاضی طباطبائی«تبریزی»1174

شیخ علی قدوسی نهاوندی 1175

شیخ علی قدیری اصفهانی 1177

میرزا علی قلی شهیدی خوئی 1178

شیخ علی قمی(پایین شهری)1178

شیخ علی قمی تهرانی 1179

ص:696

شیخ علی قوانینی بروجردی 1180

شیخ علی کاشانی«فریدة الاسلام»1181

میرزا علی کفائی خراسانی 1182

دکتر علی کنی تهرانی 1184

سیّد علی کوه کمری تبریزی 1186

شیخ علی گنبدی«لطیفی»1187

شیخ علی لاهیجی حائری 1190

شیخ علی محدث زاده قمی 1191

شیخ علی محمّد خرم آبادی«بروجردی»1193

سیّد علی محمّد مجد قزوینی 1194

شیخ علی محمّد موحد قمی 1195

علی مخصوص«کاتب الخاقان»1196

علی منظوری حقیقی تفرشی 1197

سیّد علی مولانا تبریزی 1199

سیّد علی مهدوی قائینی 1203

شیخ علی میرزا جاپلقی 1204

میرزا علی ناسوتی یزدی 1205

شیخ علی نحوی رامسری 1206

میرزا علی نورمحمّدی تهرانی 1207

میرزا علی هاشمی سنجانی«اراکی»1208

میرزا علی هسته ای اصفهانی«واعظ»1209

عماد الدّین دولتشاهی«کرمانشاهی»1211

شیخ عیسی خوشنویس حائری 1212

شیخ عیسی لواسانی تهرانی 1212

ص:697

غ شیخ غلامحسن صالحی کشمیری 1215

شیخ غلامحسین آل آقا کرمانشاهی«معتمد العلماء»1216

غلامحسین احتشامی خوئی 1217

شیخ غلامحسین جعفری همدانی 1218

شیخ غلامحسین دارابی«شرعی»1220

شیخ غلامحسین عابدی قمی 1221

غلامحسین غفّاری«صاحب اختیار»1222

شیخ غلامرضا بلاغی بلخی 1223

شیخ غلامرضا خوانساری«معلّم»1224

سیّد غلامرضا سعیدی بیرجندی 1225

شیخ غلامرضا قمی«حاج آخوند»1231

سیّد غلامرضا کسائی تبریزی 1232

شیخ غلامرضا گل سرخی کاشانی 1233

شیخ غلامرضا مطهری نجف آبادی 1237

سیّد غلامرضا واعظی قائینی 1237

شیخ غلامعلی روحیان بهبهانی 1240

دکتر غلامعلی شیخ نیا«اراکی»1241

شیخ غلامعلی کماری تبریزی 1242

ف سیّد فاخر موسوی آبادانی 1243

شیخ فاضل لنکرانی«قفقازی»1245

خانم فاطمه امامی زنجانی 1247

ص:698

میرزا فتح اللّه ثقةالاسلام تبریزی 1248

شیخ فتح اللّه شهیدی قزوینی 1249

سیّد فخر الأعلام آیت اللهی شیرازی 1250

سیّد فخر الدّین فیض دزفولی 1251

سیّد فخر الدّین قمی«سیّدی»1254

شیخ فخر الدّین محسنی بروجردی 1257

میرزا فخر الدّین نراقی کاشانی 1257

شیخ فرج اللّه کاظمی«هرسینی»1258

فضل اللّه آرتا 1260

سیّد فضل اللّه خوانساری 1260

میرزا فضل اللّه زنجانی«شیخ الاسلام»1262

شیخ فضل اللّه محلاتی 1265

شیخ فضل اللّه ناصری الیگودرزی 1266

شیخ فضل اللّه نوری 1267

سیّد فضل اللّه هاشمی طالخونچه ای 1274

شیخ فضل علی قزوینی 1275

فیض اللّه سعادت کرمانشاهی 1278

ق شیخ قاسم اسلامی 1281

شیخ قدرت اللّه وجدانی فخر سرابی 1284

شیخ قربانعلی ذو القدر زنجانی 1287

شیخ قنبر علی توسلی مازندرانی 1288

شیخ قوام اسلامی جاسبی 1289

سیّد قوام الدّین موسوی زنجانی 1291

ص:699

شیخ قوام الدّین وشنوه ای قمی 1292

ک میرزا کاظم تبریزی 1297

شیخ کاظم زین العابدین 1300

میرزا کاظم شبستری 1300

سیّد کاظم شریعتمداری 1306

شیخ کاظم فائق تهرانی 1312

میرزا کاظم قاضی طباطبائی«تبریزی»1313

کاظم کریمی اراکی«کربلائی کاظم»1313

سیّد کاظم گلپایگانی«کوشا»1316

شیخ کاظم ناصح یزدی 1318

کامران میرزا نایب السلطنه قاجار 1318

کریم بوذرجمهری 1319

سیّد کمال الدّین مرتضوی اصفهانی 1320

سیّد کمال الدّین موسوی شیرازی 1320

ل میرزا لطف علی شریفی زنوزی 1325

شیخ لطف علی محقق اردبیلی 1326

ص:700

[ادامه حرف «ر»]

شیخ راضی تبریزی نجفی

اشاره

(1325-1409 ق)

حاج شیخ راضی نجفی فرزند آیت اللّه شیخ محمّد حسین فرزند علامه شیخ محمّد رضا فرزند حاج علی تبریزی،از علمای بزرگ و فقهای سترگ معاصر بود.

ایشان در سال 1325 ق در نجف اشرف دیده به جهان گشود(چنانکه خود ایشان به نگارنده اظهار داشتند).

در سن کودکی همراه پدر خود به تبریز رفت و در مکتب خانۀ میرزا عبد الوهاب شعار،برخی از مقدمات را فراگرفت.آنگاه دروس ادبیات را نزد علامه شیخ حسن نحوی،شیخ حسین اهری و پدر ارجمند خود بیاموخت.و قسمتی از دروس را نزد پدرش تلمذ کرد.

ص:701

علامه شیخ راضی در سال 1347 ق جهت ادامۀ تحصیلات خود به حوزۀ علمیۀ قم رهسپار شد و در مدرسۀ دارالشفا سکونت اختیار نمود.

دروس سطح را نزد علامه میرزا محمّد همدانی(مکاسب و کفایه و قسمتی از رسائل)به پایان برد.و دروس عالی خارج را از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی(خارج کتابهای طهارة و صلاة و درر الاصول)،سید محمّد تقی خوانساری(خارج اصول و فقه و شرح منظومه)و شیخ ابو القاسم قمی «کبیر»(ریاض المسائل)و دروس اسفار را نزد علامه شیخ محمّد علی شاه آبادی استفاده نمود.

وی در اثر اشتیاق به زیارت عتبات عالیات و شوق تحصیل از فقهای آن سامان،در سال 1359 ق به حوزۀ کهن نجف اشرف رهسپار شد و از محضر آیات:شیخ ضیاء الدّین عراقی(خارج مکاسب و اصول فقه)و سید ابو الحسن اصفهانی(کتاب الحج)استفادۀ شایان بدست آورد.

در سال 1265 ق به ایران بازگشت و مجددا در قم سکونت اختیار نمود و به افتخار دامادی علامه شیخ احمد حائری همدانی-داماد آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی-نایل آمد.در ضمن در دروس خارج آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی شرکت جست و خود به تدریس متون کتب درسی پرداخت و در اثر تقاضای طلاب سالها به تدریس خارج اشتغال داشت.

علامه تبریزی دارای اجازات اجتهادی از حضرات آیات:سید محمّد تقی

ص:702

خوانساری(در سال 1358 ق)،سید ابو الحسن اصفهانی(1362 ق)و سید حسین طباطبائی بروجردی بود و اجازات روائی ایشان عبارت است از:حاج آقا بزرگ تهرانی(در سال 1363 ق)،سید محسن طباطبائی حکیم(در 1363 ق)و شیخ محمّد تقی فقیه عاملی[حاریصی]می باشند.

در نجف اشرف دوستی ایشان با آیت اللّه سید محمّد تقی بحر العلوم و آیت اللّه شیخ محمّد تقی فقیه عاملی زبان زد همگان بود و علاقه تا پایان زندگی همگان ادامه داشت.هنگامی که آیت اللّه بحر العلوم در زمان آیت اللّه بروجردی وارد قم می شوند به مسافرخانه وارد می شوند که مورد اعتراض آیت اللّه بروجردی قرار می گیرند.بحر العلوم در جواب می فرمایند:یا در مسافرخانه می مانم یا در منزل آقای شیخ راضی وارد می شوم،که به دستور آیت اللّه بروجردی به آقای تبریزی اطلاع می دهند و بر ایشان وارد می شوند.

از آثار قلمی ایشان

1-الذکر الحکیم فی تفسیر القرآن الکریم.

2-الحکمة العملیة الکمالیة.

3-الفوائد المنتخبة.

4-المحاورات الاصولیة الضروریة أو واقع الاصول اللفظیة،در سه جلد.

5-المسائل التداخلیة.

6-الوجیزة فی الاجازة.

7-تحلیل العروة الوثقی،بحث الاجتهاد و التقلید.

8-تحلیل الکلام فی شرح قضاء شرائع الاسلام،در 800 صفحه.

9-حاشیة علی کتاب الطهارة من ریاض المسائل.

10-خلاصة الکلام فی فقه الاسلام،در چند جلد.

ص:703

11-داوری وجدان در توحید.

12-دیوان شعر.

13-رسالة فی البیع.

14-شرح کتاب الطهارة من الشرائع.

15-طرق الجنة.

16-طلوع الفجر فی شهادة الامام الحسین علیه السّلام.

17-عقد اللقاح فی عقد النکاح.

18-علم حضوری.

19-غراف الحبر الملتقط من وسائل الشیعة.

20-قضاء الفطرة فی برهان امامة العترة علیه السّلام،در دو جلد.

21-مژده های شیعه.

22-منظومة فی المنطق.

23-نتایج الأفکار(کشکول).

علامه تبریزی در ساعت هفت بعد از ظهر روز یکشنبه /14ذی قعده / 1409 مطابق با /28خرداد1368/ ش پس از چند ماه بیماری در سن 84 سالگی در یکی از بیمارستانهای تهران چشم از جهان فروبست.پیکر پاک ایشان صبح روز سه شنبه از خیابان چهارمردان تشییع و پس از ادای نماز میت توسط آیت اللّه سید محمّد رضا گلپایگانی در یکی از حجرات صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

فرزندان ایشان عبارتند از:1-آقا محمّد محمود 2-آقا محمّد مسعود حائری، وکیل دادگستری 3-آقا محمّد رضا.

-منابع

1-آثار الحجة 92/2.

2-آینۀ دانشوران 279.

ص:704

3-شرح حال مستقلی به قلم شاگرد ایشان،علامه سید محمّد علی حسینی اصطهباناتی در 16 صفحه،در ذی حجه 1406/ ق نوشته اند استفاده شده است.

4-گنجینۀ دانشمندان 98/2.

5-نقباء البشر 717/2(تولد ایشان را سال 1326 ق نوشته اند).

6-یادداشتهای شخصی نگارنده،در تاریخ /13جمادی الاول1406/ ق در قم با ایشان آشنا شدم و همواره ملازم ایشان شدم و از وی استفاده ها نمودم.

سیّد رضا آل محمّد طالقانی

اشاره

(ح 1316-1418 ق)

حاج سیّد رضا فرزند سیّد صادق آل محمّد طالقانی،از علمای معاصر قم بود.

وی در حدود سالهای 1316 ق در طالقان دیده به جهان گشود.

مقدمات را همان جا آموخت،سپس به حوزۀ علمیۀ قم مهاجرت کرد و دروس سطح را از محضر آیات:شیخ حسن فاضل و سیّد محمّد باقر قزوینی بهره مند شد.

دروس خارج را از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سیّد محمّد حجت کوه کمری،سیّد محمّد تقی خوانساری و سیّد حسین طباطبائی بروجردی استفاده نمود.به اقامۀ جماعت،ارشاد و هدایت اشتغال داشت.سالی چند به تهران می رفت و به امور مذهبی می پرداخت.سالهای آخر عمر خود به قم بازگشت.

آل محمّد،در زمستان1418/ ق در قم پس از یک قرن و اندی خدمت،بدرود حیات گفت.پیکرش در قبرستان باغ بهشت مدفون شد.

-منابع

1-آینۀ دانشوران 410.

2-اطلاعات متفرقه.

3-گنجینۀ دانشمندان 192/2(نامش را محمّد رضا ثبت کرده است).

ص:705

میرزا رضا اهری«باغمیشه ای»

اشاره

(1314-1383 ق)

میرزا رضا فرزند آیت اللّه میرزا علی اکبر و نوۀ شیخ عبد اللّه اهری،از بزرگان و فضلا و سخنوران تبریز بود.

او در سال 1314 ق در تبریز متولد گردید.

در حوزه تبریز

میرزا رضا پس از طی مقدمات،شرح لمعه را نزد پدرش آموخت،و دروس عالی را از محضر آیات:سید ابو الحسن انگجی و میرزا رضی زنوزی استفاده نمود،و به وعظ و ارشاد و هدایت مردم پرداخت،و نماز جماعت را در مسجد شکلی تبریز بر پا می نمود.

از وی کتابی در«مجالس و مواعظ»به جای مانده است.

درگذشت و اعقاب

او در سال 1383 ق در سن 69 سالگی در تبریز درگذشت،و در قبرستان وادی السلام قم به خاک سپرده شد.

فرزندانش:1-آیت اللّه شیخ محمّد علی اهری:متولد سال 1346 ق در تبریز، او ادبیات را نزد شیخ علی اکبر نحوی و میرزا علی اصغر باغمیشه ای تلمذ کرد،و در سال 1363 ق به قم رهسپار شد،و شرح لمعه را نزد میرزا صادق طاهباز و سید بیوک ششگلانی،و کفایه را نزد میرزا محمّد مجاهدی تبریزی و سید شهاب الدّین مرعشی و رسائل و مکاسب را نزد میرزا محمّد مجاهدی و سید حسین قاضی تبریزی تلمذ کرد.

دروس خارج را از محضر آیات:سید حسین طباطبائی بروجردی(به مدت

ص:706

یازده سال)،سید محمّد داماد یزدی و سید کاظم شریعتمداری استفاده نمود.

در ضمن شرح منظومه و شرح تجرید را از علامه شیخ عبد اللّه جوادی آملی،و تفسیر را به مدت یک سال از سید محمّد حسین تبریزی«علامۀ طباطبائی»استفاده نمود.

شیخ محمّد علی اهری/شیخ علی اکبر مهدی پور

وی در سال 1382 ق به تبریز مراجعت کرد،و به تدریس سطح و اقامۀ جماعت اشتغال ورزید.

از آثار قلمی ایشان

1-حاشیه بر بحث قطع رسائل.

2-حاشیه بر عروة الوثقی(استدلالی).

3-حاشیه بر مکاسب.

4-قاعدة لا ضرر و لا ضرار(تقریرات داماد یزدی).

اما سایر فرزندان میرزا رضا:2-آقا ید اللّه 3-آقا محسن 4-آقا مرتضی.

-منبع

افادات فرزند معظم له،آقای شیخ محمّد علی اهری.

ص:707

سیّد رضا باقرمنش قمی«ثابت»

اشاره

(1343-1404 ق)

سید رضا باقرمنش.پدرش سید باقر پیشۀ مسگری داشت و زندگی اش با فقر و تنگدستی می گذشت.

سید رضا در سال 1343 ق مطابق با 1303 ش در شهر قم متولد گردید.

او تحصیلات ابتدایی را در شرایط نامساعد مادی پدرش طی کرد، نه ساله بود که پدرش درگذشت و مسئولیت زندگی بر دوشش افتاد،ناگزیر ترک تحصیل کرد و به دنبال کار رفت تا درآمدی کسب کند و معیشت خانواده اش را تأمین نماید.بدین جهت چندی در انبار شرکت نفت قم کار کرد و مدتی نیز در یکی از دفاتر اسناد رسمی مشغول کار شد.

نامبرده در سال 1329 ش به استخدام ادارۀ کل فرهنگ درآمد و به عنوان آموزگار در مدارس به تدریس اشتغال ورزید،و ضمن خدمت آموزشی توانست به تحصیل پردازد و دورۀ اول متوسطه را به اتمام رساند،اما دیگر قادر به ادامۀ تحصیل نگردید.

باقرمنش دارای حافظه ای قوی بود،بیشتر قرآن را حفظ داشت،خط را خوش می نوشت و در امور حسابداری بصیر بود.مدتی در آموزش و پرورش به عنوان کارپرداز خدمت کرد،و چندی نیز در کارگزینی انجام وظیفه نمود،و چند سالی نیز مدرسۀ ملی«رودکی»را در اختیار داشت که بعدا به ادارۀ آموزش و پرورش واگذار کرد،و پس از فراغت کار اداری امور حسابداری پیمانکاری نادری را اداره می کرد،و در سال 1359 ش بازنشسته گردید و چند سال آخر عمر را در شرکت«راه و ساختمان دیجم»به شغل حسابداری اشتغال داشت.

ایشان در روز سه شنبه /15ربیع الاول1404/ ق مطابق با /29آذر/ 1362 ش درگذشت.پیکرش در صحن امامزاده ابراهیم علیه السّلام قم به خاک سپرده شد.

ص:708

باقرمنش که در شعر«ثابت»تخلص می کرد،از آغاز جوانی به سرودن شعر پرداخت و اشعارش در روزنامه های محلی:استوار،سرچشمه،و پیکار مردان به چاپ رسید.

قصیدۀ مولودیۀ نیمۀ شعبان

هلال ماه شعبان از افق زد خیمه بر صحرا

هوا شد مشک بیز و خاک تیره گشت عنبرزا

کهن شد شوکت اردیبهشت و فرّ فروردین

فسانه شد حدیث لاله و نیلوفر و مینا

فلک از جلوۀ انجم بدان ماند که پنداری

ز نقره میخ کوبیدند بر نیلوفرین دیبا

ولادت یافت خورشیدی که از خورشید رخسارش

ز خجلت چهره پنهان کرد خورشید جهان آرا

ولادت یافت مولودی که بعد از مولد ذاتش

سترون گشت مام امّهات علوی و سفلی

حسین بن علی بن ابو طالب که در خلقت

ندارد مثل مانندی،ندارد ثانی و همتا

گلستان علی را گل،بدوش مصطفی زیور

طفیل هستیش عالم،دُر یک دانۀ زهرا

نمی جنباند اگر گهواره اش را دست جبرائیل

به سر باید زند آن دست را در عرصۀ فردا

معین تاج دارانی،امید ناامیدانی

پناه بی پناهانی،چه این دنیا،چه آن دنیا

به امید قبول طاعت و قرب الهی هست

کند بر تربت پاک تو سجده اعلی و ادنی

ص:709

بیاموزد بشر گر از تو راه و رسم آزادی

براندازد بساط ظلم و کین را سربه سر از پا

تو آن آزاده مرد پاکبازی کز تو در حسرت

بشر در خاک می باشد ملک در عالم بالا

مرا بس از بهشت و قصر فردوس برین باشد

سر کوی تو ای سر خیل خوبان ای شه والا

چو از عشق حسینم هست دل آکنده هرگز نیست

نه از دوزخ مرا بیمی،نه از برزخ مرا پروا

بیا ثابت که می بخشد گناهان و معاصی را

به عشاق حسینی ذات ربّ عالی اعلا

-منابع

1-تاریخ تکایا و عزاداری قم 163.

2-سخنوران نامی معاصر ایران 959/2.

سیّد رضا برقعی قمی

اشاره

(1343-1417 ق)

سید رضا برقعی،از فضلا و خدمتگزاران راستین فرهنگ و مذهب تشیع بود.

وی در اول/محرم1343/ ق در قم چشم به جهان گشود.تولدش در محله ای به نام(سیّدان)بود که همۀ خانوادۀ وی در آنجا ساکن بودند.نسبش به حضرت موسی مبرقع فرزند امام جواد علیه السّلام برمی گردد.

برقعی دورۀ ابتدایی را در مدرسۀ باقریه طی کرد و کلاس ششم ابتدایی را در مدرسۀ بزرگ قم یعنی«حکیم نظامی»به اتمام رساند،و در سال 1320 ش برای ادامۀ دروس حوزوی وارد مدرسۀ فیضیه شد.دروس قدیمه را تا خارج ادامه داد و

ص:710

از محضر آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی و آیت اللّه سید روح اللّه خمینی استفاده کرد.وی تفسیر قرآن را از آیت اللّه میرزا ابو الفضل زاهدی فراگرفت،و علاقۀ عجیبی به حضرت آیت اللّه سید صدر الدّین صدر داشت.

او پس از آن برای تکمیل دروس حوزوی به نجف اشرف رفت،و مدت پنج سال در آنجا به تحصیل پرداخته و از اساتیدی چون حضرات آیات:سید یحیی مدرسی یزدی و سید احمد یزدی بهره های فراوان برد،سپس به ایران بازگشت.

برقعی،برای تحقق اهداف اسلامی به استخدام وزارت آموزش و پرورش درآمد،و با تلاش بسیار به همراهی رفیق خویش دکتر محمّد جواد باهنر توانست به سازمان تدوین تألیف کتب درسی راه یافته،و تألیف کتب تعلیمات دینی دورۀ دبستان،راهنمایی و دبیرستان مطابق با روشهای جدید تعلیم و تربیت و همراه با محتوایی کاملا اسلامی و اصیل را به عهده بگیرد.در این راه مرارتها و زحمات بسیاری را متقبل شد،اما نتیجۀ کار درخشان بود.

دفتر نشر فرهنگ اسلامی از بدو پیدایش(1352 ش)تا سال ارتحالش با چاپ بیش از 700 عنوان کتاب،بدون تردید بزرگترین ناشر کشور از لحاظ چاپ کتب اسلامی است.به همت برقعی انتشار کتاب برای کودکان و گروههای سنی متفاوت در این مرکز از ابتدا با اهمیت تلقی شده،و کتب متعدد راجع به آموزش قرآن برای خردسالان،آشنایی با زندگانی حضرت رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلم،ائمه بزرگوار علیهم السّلام،بزرگان دین،تاریخ ایران،داستانهای علمی و سودمند و...در این مرکز با تیراژهای میلیونی چاپ و در اختیار نونهالان قرار گرفته است.برقعی در راه اندازی و گسترش چاپخانۀ دفتر نشر فرهنگ اسلامی نیز سهم شایسته ای داشت،و اکنون این چاپخانه در مجاورت تهران به کار چاپ و توزیع کتب دفتر نشر فرهنگ اسلامی مبادرت می ورزد.

وی دارای تألیفات متعددی است.علاوه بر کتب درسی،او روش جدیدی برای آموزش قرآن به کودکان ابداع نمود که تحت عنوان«خودآموز قرآن مجید» چاپ شده است.این کتاب و راهنمای تعلیم آن تاکنون به زبان های مختلف از

ص:711

جمله:عربی،انگلیسی،روسی و اردو ترجمه شده است.

آثار قلمی آن مرحوم عبارتند از:

1-تعالیم قرآن مجید.

2-اسلام مذهب رسمی ما.

3-اصول دین و احکام برای خانواده.

4-احکام دین.

5-خداشناسی.

6-راهنمای معلم برای تعلیم قرآن مجید.

و اما فعالیت های اجتماعی اش فراگیر و گسترده بود.در تأسیس بنیاد ارشاد و رفاه امام صادق علیه السّلام که پیگیر برخی از فعالیت های خداپسندانه،از جمله احداث زائرسرا برای زائرین حرم مطهر حضرت معصومه علیها السّلام می باشد،نقش عمده ای را ایفا نمود.برای خودکفایی در امور پزشکی اقدام به تأسیس دهکدۀ تندرستی حضرت فاطمۀ زهرا(سلام اللّه علیها)در نزدیکی تنکابن نمود،و در هیئت امنای مجموعۀ فرهنگی اسلامی حضرت رضا علیه السّلام در شمیرانات عضویت داشت.

سرانجام او در روز پنجشنبه /25مرداد1375/ ش در سن 74 سالگی در تهران درگذشت،جسدش روز جمعه تشییع و در قبرستان شیخان قم مدفون گردید.

از آن مرحوم فرزندانی به یادگار باقی مانده اند که چهار پسر و سه دختر می باشد.

پسران وی عبارتند از آقایان:1-مهدی 2-ابراهیم 3-امیر اسماعیل 4-امیر احمد.

سیّد رضا بهاء الدینی

اشاره

(ح 1320-1419 ق)

سید رضا فرزند سید صفی،ملقب به«بهاء الدینی»،از علما و اساتید بنام حوزۀ علمیۀ قم بود.

ص:712

وی در حدود سال 1320 ق در قم چشم به جهان بازنمود.پدرش مردی متقی و از خادمان آستانۀ مقدسۀ قم بود.

شکل گیری شخصیت ایشان

برخورد و رفتار شایسته پدر در شکل گیری شخصیت ایشان در دوران کودکی،بسیار مؤثر بوده،یکی از شاگردان آقا می گوید:

«پدر ایشان احترام خاصی به آقا می گذاشت و از این گذشته آزادی عمل فراوانی به ایشان می داد،به گونه ای که در روح آماده به انقلاب وی،اثر بسیار داشت. معظم له احترام های پدر و استادان خود را در ساخت شخصیت خود بسیار مؤثر می دانست.

حاج آقا بهاء الدینی خود در این مورد می فرمایند:«پدرم مرا به جاهای خطرآفرین می فرستاد،لکن قلبا مطمئن بود که خطری تهدید نمی کند».

یکی از ویژگی های خاص زندگی حضرت آیت اللّه بهاء الدینی که نکته ای بسیار دقیق و شایان توجه است،این است که این مرد بزرگ روحانی از همان آغاز دوره کودکی،مورد عنایت خاص خداوند و تحت حضانت و الطاف نورانی اهل بیت علیهم السّلام هدایت یافته،و همواره به این عبد صالح خداوند ارائه طریق شده است.شاگردان ایشان در این باب می گویند:

«یکی از نکات برجسته زندگی حاج آقا بهاء الدینی این است که در سرتاسر زندگی حتی از دوران کودکی تا به حال زندگی ایشان همه در حفاظت الهی بوده است،و در همه حال و همه جا مؤید من عند اللّه بوده اند».

ص:713

آیت اللّه بهاء الدینی می فرمودند که:از همان دوره طفولیّت بسیار به ما توجه شده و خیلی سرمایه گذاری کردند،حتی در خواب هم این طور بود،ولی ما به جایی نرسیدیم.آقا می فرمود علاقه من به بازی زیاد بود،اما به واسطۀ خوابی که دیدم و کسی با ناراحتی گفت:«این-الک دولک »می کند!،دیگر از شش سالگی بازی را کنار گذاشتیم».

تحصیلات ابتدایی و فراگیری دروس حوزه

بهاء الدینی از همان آغاز کودکی،خردی موهوبی و ورزیده داشت و از هوش سرشار و فوق العاده ای نیز برخوردار بود،به طوری که در سه یا چهارسالگی به مکتب رفتند و خواندن و نوشتن،قرائت قرآن و تجوید قرآن را آموختند،و در شش سالگی وارد حوزۀ علمیۀ قم شدند و به تحصیل علوم دینی روی آوردند.

ایشان از همان بدو ورود به حوزه مورد عنایت خاص و محبت ویژه بزرگانی همچون فقهای کرام:شیخ ابو القاسم قمی«کبیر»،حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و شیخ محمّد تقی بافقی یزدی بوده اند،و از محضر پرفیض این عالمان وارسته و مفاخر حوزه،بهره ها برده اند.

یکی از فضلای حوزه می گوید:

«از همان 6 سالگی آقا مورد توجه خاص حاج شیخ ابو القاسم کبیر بوده اند، کرارا ایشان می فرمایند:از همان 6 سالگی بسیاری از بزرگان برای ما زحمت کشیدند و به ما التفات داشتند،حاج شیخ محمّد تقی بافقی هم توجه زیادی به ایشان داشتند و بسیاری از چیزها را که با دیگران مطرح نمی کردند از معظم له دریغ نداشتند،و این مسئله به سبب اطمینانی بود که به شخص ایشان داشته اند».

فرزند آقا دراین باره می گوید:

«آقا نقل می کنند:من 7 ساله بودم که در مجالس علمای بزرگ مثل مرحوم حاج شیخ عبد الکریم حائری شرکت می کردم،وقتی وارد می شدم،حاج شیخ ابو القاسم

ص:714

قمی برمی خاستند و مرا کنار خود می نشاندند».

فضلای حوزه واقعه ای از آن زمان را چنین نقل می کنند:

«حاج آقا بهاء الدینی نقل می کردند که:مرحوم حاج شیخ ابو القاسم مشغول نوشتن سندی بودند که من سررسیدم،(در آن موقع 12 سال داشتم)،به آقا گفتم نکند در این معامله غرری باشد،ایشان توقف کردند و سند را ننوشتند و گفتند:باید تأمل کنم».

«حاج شیخ محمّد تقی بافقی آن چنان به حاج آقا بهاء الدینی اطمینان و ارادت داشتند،و ایشان را در عنفوان جوانی مهذب و غالب بر هوا و هوس می دیدند،که طلبه های مبتدی نوجوان و بچه سال را به حجره ایشان در مدرسۀ فیضیه می آوردند،و می فرمودند که این بچه ها در نزد تو بمانند».

استادان معظم له

حضرت آیت اللّه بهاء الدینی مقدمات علم را نخست از محضر پدر گرانقدرشان و پس از آن،مقدمات و سیوطی و مغنی را از محضر استادان آن زمان،شیخ ولی اللّه عامره ای و میرزا محمّد علی ادیب تهرانی با شور و شوق فراوان فراگرفت.و به دنبال آن،سطح را از محضر استادان بزرگ و عالمان گرانقدر میرزا محمّد همدانی و آخوند ملا علی همدانی(معصومی)استفاده بردند.

آیت اللّه بهاء الدینی پس از اتمام سطح و تکمیل و تحکیم مبانی علمی به منظور فراگیری دروس خارج،در محضر علمای بزرگ و فحول محققان نامدار شیعه،چون:

حاج شیخ عبد الکریم حائری،سید محمّد حجت کوه کمری و حسین طباطبائی بروجردی حضور یافتند،و از خرمن علوم و اطلاعات عمیق آنان خوشه چینی کردند،و همچنان با شور و شوقی وصف ناپذیر و با ارادۀ استوار به تحقیق و مطالعه و تدریس پرداختند،و سرانجام به درجۀ اجتهاد نایل آمدند.

یکی از شاگردان ایشان می گوید:

ص:715

آیت اللّه بهاء الدینی می فرمودند:«از زمان شروع بحث«رکوع صلاة»درس حاج شیخ عبد الکریم به مدت 6 سال در درس خارج ایشان،شرکت کردم.همچنین در درس مرحوم سید محمّد حجت کوه کمری نیز شرکت می کردم.به خاطر ندارم که چند سال طول کشید،اما از ابتدا درس ایشان مطلوب واقع شد،لذا در درس فقه و اصول ایشان شرکت کردم.مدتی نیز در درس حاج شیخ محمّد علی حائری قمی مبحث تعادل و تراجیح شرکت کردم.و در درس مرحوم بروجردی،نیز شرکت می کردم.تدریس ایشان برای بنده بسیار مطلوب بود.ایشان پس از سالیان سال زحمت کشیدن،همچنان مطالعه می کرد.تا زمانی که ایشان در قید حیات بودند،در درس ایشان شرکت می کردم،به این لحاظ که علاقۀ فراوانی به درس ایشان داشتم...».

بهاء الدینی این عالم روشن ضمیر،در نوجوانی«اخلاق عملی»را نیز از شیخ ابو القاسم قمی(کبیر)آموخته و تحت اشراف ایشان پرورش یافته اند.ایشان «کلام»را در محضر استاد بزرگوار میرزا علی اکبر حکمی یزدی(تجلّی)تلمذ کردند،و در درس اسفار شیخ بزرگوار شیخ محمّد علی شاه آبادی نیز شرکت می نمودند.

آیت اللّه بهاء الدینی دراین باره چنین می فرمایند:

«اخلاق عملی را از محضر حاج شیخ ابو القاسم کبیر استفاده می کردم،و در 21 سالگی به درس مرحوم حاج میرزا جواد تبریزی[ملکی ]رفتم.ایشان آیه وَ الَّذِینَ جٰاهَدُوا فِینٰا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنٰا را مطرح فرمودند، ولی آن وقت درس ایشان برای ما قدری مشکل بود...

بنده در درس کلام میرزا علی اکبر حکمی که در حوزه،فلسفه نیز تدریس می کرد،می رفتم.ایشان اهل یزد و مرد شریفی بود...در درس مرحوم شاه آبادی هم شرکت می کردم.زمانی که به درس اسفار مرحوم شاه آبادی می رفتم،آقای خمینی را می دیدم که از اتاق پشتی خارج می شوند،مرحوم شاه آبادی به ایشان«فصوص»

ص:716

درس می داد.مباحثه ما اسفار بود،البتّه من مدت کوتاهی رفتم،نمی دانم چطور بود که خیلی علاقه به فلسفه نداشتم،ما در فقه و اصول بسیار اهتمام داشتیم.

در کتاب آثار الحجة از شیخ محمّد رازی دو استاد دیگر برای آیت اللّه بهاء الدینی نقل می کنند که عبارتند از حضرات آیات:میرزا محمّد فیض قمی،و سید محمّد تقی خوانساری.

شایان ذکر است فقیه اهل بیت حضرت آیت اللّه بهاء الدینی با اوتاد زمان،یعنی فقهای بزرگواری چون:سید احمد زنجانی و میرزا ابو الفضل زاهدی قمی،نیز مباحثه کمپانی و جلسۀ تبادل علمی داشته اند.

اجازه اجتهاد و روایت

بهاء الدینی،بدون آنکه درصدد اخذ اجازۀ اجتهاد و روایات باشند،از عالم بزرگوار سید محمّد تقی خوانساری اجازه اجتهاد دریافت کردند و محرر این اجازه هم شیخ الفقهاء شیخ محمّد علی اراکی بوده اند.

ایشان همچنین از علامه محدث حاج شیخ عباس قمی(صاحب مفاتیح الجنان) اجازه روایت داشتند.

مسافرت به عتبات مبارکه

بهاء الدینی(تقریبا)در 19 سالگی،به منظور زیارت ائمه هدی علیهم السّلام به عتبات مشرّف شده اند،در مدّت اقامت خود در نجف اشرف در درس فقهای گرانمایه از جمله:میرزا محمّد حسین نائینی و سید ابو الحسن اصفهانی،شرکت می کرده اند.و سیّد از ایشان می خواهند که در حوزۀ نجف بمانید.ولی چون سفر ایشان زیارتی و از طرفی هم در اوایل ازدواجشان صورت گرفته بود به ایران بازمی گردند تا در امتثال امر سیّد،به منظور تحصیل در نجف مقدمات سفر را فراهم کنند،ولی مشکلاتی پیش می آید و ایشان موفق به مراجعت نمی شوند.

ص:717

پایداری و استقامت در تحصیل و تدریس

آنچه در شرح احوال عالمان راستین و اندیشمندان فرزانه،گفتنی است، کوشایی و جدیّت فوق العاده در راه تحصیل علم و فضیلت است.در شرح حال آیت حق،حاج میرزا مهدی نراقی می خوانیم،نامه هایی که از موطن ایشان به او می رسید سر نامه را باز نمی کرد و نمی خواند،به این دلیل که مبادا حرفی و مطلبی نوشته باشند که باعث تفرقۀ حواس و مانع از درس ایشان باشد.همه نامه ها را به طور دربسته در زیر فرش می گذاشت...و یا در احوال مرحوم حاج شیخ عبد الکریم حائری نقل می کنند که خود می فرمود:وقتی طلبه بودم در سامرا،به علت گرما همه می رفتند در سرداب،اما من به تنهایی در بالاخانه می ماندم.عرق از سروصورتم می ریخت،لباسهایم را کنده بودم و یک لنگ بسته بودم تا گرما خیلی در من اثر نکند،و در عین اینکه عرق می ریختم مشغول تفکّر بودم.

ما این شور و شوق و جدیت در تحصیل علم و تحقیق و تدریس را در زندگی حضرت آیت اللّه بهاء الدینی بعینه شاهدیم.یکی از شاگردان ایشان می گوید:

«آقا می فرمود یک سال تمام از مدرسه فیضیه بیرون نیامدم،مادرم می آمد درب مدرسه و از دور مرا نگاه می کرد و بازمی گشت،اشتغالات ما به حدی بود که فرصت نمی کردیم به منزل سری بزنیم».

در خصوص شیوۀ تدریس معظم له،به بیانات دو تن از شاگردان معظم له اشاره می کنیم:

«ایشان در جاهای مختلف تدریس داشتند،از یک ساعت به اذان صبح مشغول بودند،سپس نماز صبح را می خواندند و تا شب مشغول درس و بحث می شدند،بسیاری از بزرگان امروز از شاگردان معظم له هستند،ایشان به تفکّر زیاد، بیشتر از نقل اقوال و بحث در اقوال اهمیّت می دادند.باید گفت که ایشان اهل تتبع نیستند،بلکه اهل تفکّرند،بیان روشنی داشتند و به شاگردان خود بینش می دادند».

«آیت اللّه بهاء الدینی در پرورش اشخاص و شاگردان خود،به گونه ای تدریس

ص:718

می کردند و آنان را پرورش می دادند که ظرف یک الی دو سال اگر کسی نزد ایشان تحصیل می کرد،رشتۀ اصلی فقه دستگیرش می شد،و همین امر سبب می شد که وی به مرحله اجتهاد برسد.نه اینکه تنها به فروعات بپردازد و وقت خود را به هدر دهد.ایشان درس اصول هم داشتند...».

نکتۀ دقیق و شایان اهمیّت اینکه آیت اللّه بهاء الدینی علاوه بر تدریس عمومی، یک تقریر دومی به طور خصوصی برای شاگردان خاص خود،نظیر استاد مطهری داشته اند،یکی از فضلا در همین زمینه می گویند:

«ایشان برای مرحوم مطهری رسائل و مکاسب می گفتند،خود آقا اظهار فرمودند که من رسائل و مکاسب عمومی می گفتم،ولی برای شهید مطهری، خصوصی درس می گفتم و دوباره مطالعه می کردم،چون استعداد ایشان قوی بود و دقتشان زیاد،در واقع درس ما سطح و خارج بود،اگرچه اسمش سطح بود».

آیت اللّه بهاء الدینی علاوه بر تدریس فقه و اصول درسهای اخلاق پرباری هم داشته اند،که از آن جمله درس اخلاقی بوده است که در مدرسۀ فیضیه برقرار نمودند.و مدتی نیز ادامه داشت که به علت کسالت ایشان به حسینیه معظم له منتقل شد،و هر شب جمعه شیفتگان معارف حقه الهی را از نقاط مختلف قم و

ص:719

حتی از بعضی از شهرهای دیگر به حسینیه ایشان می کشاند،و آنان چون پروانه ای گرد شمع فروزان سروشهای غیبی برخاسته از انفاس قدسیه ایشان جمع می شدند و بهره می بردند.

اخلاق عملی ایشان،شاگردان توانا و برجسته ای پرورش داده که بسان ستارگان فروزان زینت بخش آسمان علم و عمل و محور تقوا و فضیلت به حساب می آیند،از جمله این شاگردان حاج آقا مصطفی خمینی بود که به توصیه پدرشان ملازم حاج آقا بهاء الدّین بوده،و از اعمال و انفاس و اخلاق ایشان بهره ها برده اند.و همچنین استاد مرتضی مطهری.

در مورد تألیفات ایشان بیان این نکته لازم است که اهتمام خاص ایشان به تدریس متون حوزوی،و عنایت وافر ایشان به مسائل اخلاقی و تربیت شاگردان وارسته و اهمیّت ویژه ای که ایشان به تفکّر و تدبّر می دهند،بیشتر اوقاتشان را اشغال کرده بود،لذا فرصت تألیف کمتر برای ایشان مهیّا بوده است.

آثار قلمی ایشان

1-تقریرات درس حاج شیخ عبد الکریم حائری.

2-شرح بر صحیفه سجادیه.

3-شرح نهج البلاغة.

4-مباحثی در تفسیر قرآن.

ص:720

که متأسفانه تا این زمان هیچ یک به زیور طبع آراسته نشده است.

جامعیت معظم له

تا به حال سخن از اشتغالات پردامنۀ علمی این فقیه فرزانه و سعی و تلاش فراوان ایشان در تعلیم و تعلّم بود،حال سخن بر سر این است که اشتغالات علمی، نه تنها ایشان را از معنویات دور نکرده،بلکه ایشان را آماده ساخته است تا از همان آغاز دورۀ کودکی و نوجوانی در امر خودسازی سعی و تلاش فراوان بنمایند،و با الگوگیری از زندگی ائمه اطهار علیهم السّلام به مرحله ای از سلوک برسند،که خود الگویی برای سالکان طریق الی اللّه و شیفتگان سیر و سلوک،به شمار می رفت.

کوتاه سخن اینکه بهاء الدینی فقیهی است موحّد و مخلص،زاهدی روی برتافته از زخارف دنیوی،وارسته ای بی تکلّف و بی تعیّن،بزرگ مردی مسلط بر هوا و هوس،بنده ای در اعلی درجه مقام رضا و تسلیم،عارفی متمسک به اهل بیت علیهم السّلام،تقواپیشه ای شب زنده دار و متهجّد،و مردی اهلی صاحب کرامات و مکاشفات،و مهمتر و ارزشمندتر از همه اینکه،مستجمع بسیاری کمالات است، یعنی به آن کمالاتی که دیگران را به آن سفارش می کنند،خود به آن مرحله و درجه رسیده و نمونه عینی و عملی آن شده اند،لذا وقتی فردی و لو چند لحظه در محضر ایشان می نشیند،حس می کند که سبک شده و علاقه او به آخرت افزون گشته و از عشق و علاقه اش به دنیا کاسته شده است.

سیّد رضا تفرشی همدانی

اشاره

(-1404 ق)

حاج سید رضا فرزند سید اکبر مصطفوی حسینی تفرشی همدانی،از اهالی درجزین همدان و از فضلای معاصر بود.

ایشان ابتدا در فارسجین همدان خدمت آیت اللّه شیخ مقیم زنجانی سطح را

ص:721

تحصیل کرده،سپس مدتی چند در نجف اشرف تحصیلاتی داشت و پس از مراجعت به ایران وارد حوزۀ علمیۀ قم شد و دروس عالی فقه و اصول را از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد حجت کوه کمری،سید حسین طباطبائی بروجردی و سید محمّد رضا گلپایگانی شایان استفاده نمود.

وی در روز چهارشنبه /7ربیع الثانی 1404/ ق مطابق با /21دی1362/ درگذشت و در قبرستان باغ بهشت قم مدفون شد.

-منبع

1-آینۀ دانشوران 257.

سیّد رضا جاپلقی

اشاره

(-1354 ق)

سید رضا فرزند علی محمّد و نوۀ أرباب موسوی جاپلقی بروجردی.از علمای برجسته و بزرگان عصر خود بود.

نامبرده نوادۀ دختری علامه سید شفیع جاپلقی-صاحب الروضة البهیة-و داماد علامه سید محسن عراقی(متوفی 1325 ق)می باشد.

ایشان تحصیلات عالی خود را در اصفهان نزد میرزا ابو المعالی کلباسی تلمذ کرد،و در حدود سال 1305 ق به نجف اشرف مهاجرت کرد و از محضر آیات:

میرزا حبیب اللّه رشتی و شیخ محمّد کاظم خراسانی استفاده نمود و پس از پنج سال

ص:722

اقامت در حدود سال 1310 ق به ایران بازگشت و در جاپلق سکونت اختیار کرد.

بنا بر اظهارات علامه سید محمّد حسین علوی بروجردی(دام مجده):مرحوم جاپلقی هر سال مدت یک ماه در سال در قم اقامت می کرد و مورد تجلیل و احترام سایر طبقات قرار می گرفت،و مرحوم آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی از ایشان دیدن می کرد.

او در سال 1354 ق مطابق با 1314 ش درگذشت و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام قم به خاک سپرده شد.فرزندش سید عطاء اللّه جاپلقی است.

-منابع

1-تاریخ بروجرد 422/2.

2-نقباء البشر 764/2.

میرزا رضا حکمت شیرازی«سردار فاخر»

اشاره

(1311-1397 ق)

میرزا رضا فرزند حسام الدّین و نوۀ محمّد شیرازی،ملقب به«حکمت»و «سردار فاخر»از سیاست مداران معروف تاریخ معاصر ایران بود.

وی در سال 1311 ق مطابق با 1272 ش در تهران تولد یافت.

فعالیت های سردار فاخر

دورۀ ابتدائی را در مدرسۀ علمیه سپری کرد و در سال 1322 ق همراه پدر خود به شیراز رفت و به کار کشاورزی پرداخت.از همان اوان به فعالیت های سیاسی روی آورد و همراه جمعی از دوستان و همفکران،«حزب دمکرات»را در همان شهر تأسیس نمود.در سال 1322 ق از طرف احمد شاه قاجار به«فاخر السلطنه»ملقب گردید.

حکمت در شیراز عضو کمیتۀ حافظین استقلال بود و همواره علیه انگلیسی ها

ص:723

با سایر مجاهدین آن خطه به جنگ و مبارزه پرداخت.در سال 1296 ش (1336 ق)به تهران رفت و از شاه لقب«سردار فاخر»دریافت نمود.او با قرارداد وثوق الدوله(در سال 1919 م)با انگلیسی ها سخت به مخالفت پرداخت،و به همین خاطر به اروپا رفت و پس از یک سال به ایران مراجعت نمود.

در سال 1338 ق با میرزا کوچک خان جنگلی ملاقات کرد و جدا شدن از بلشویکی ها را از او خواستار شد،که این مأموریت موفقیت آمیز بود و به تهران بازگشت.

از جمله مناصب او:نمایندگی در مجلس مؤسسان از آباده(استان فارس در سال 1304 ش)،حاکم گرگان(1313 ش)،حاکم یزد(1315 ش)،استاندار کرمان(1319 ش)،ریاست کل آمار و ثبت احوال (1322 ش)،استاندار کرمان و بلوچستان(1325 ش)،عضو کمیتۀ مرکزی حزب دمکرات ایران،عضو شورای سلطنتی و نیز نمایندگی در مجلس شورای ملی از آباده،دوره های:چهارم (1300 ش مطابق با 1339 ق)و پنجم(1302 ش مطابق با 1342 ق)و هفتم از شیراز(1307 ش مطابق با 1363 ق)و پانزدهم(1326 ش مطابق با 1366 ق)و شانزدهم(1328 ش مطابق با 1369 ق)و هیجدهم(1332 ش مطابق با 1380 ق)و نیز سمت ریاست مجلس شورای ملی را در دورۀ پانزدهم برعهده داشت.

ایشان در ذی قعده 1397/ ق مطابق با آبان1356/ ش در سن 86 سالگی در پی بیماری و خونریزی مغزی درگذشت.پیکرش به قم حمل و در مقبرۀ خانوادگی شان مدفون گردید.

-منابع

1-رهبران مشروطه 638/2.

2-نمایندگان مجلس شورای ملی 319.

ص:724

شیخ رضا خمیرانی رشتی

اشاره

(-1339 ق)

از دانشمندان و فقهای متقی بود.

وی در رشت گیلان دیده به جهان گشود و پس از نشو و نما و طی مقدمات لازم به حوزۀ کهن نجف اشرف رهسپار شد و تحصیلات عالی خود را نزد آیت اللّه میرزا حبیب اللّه رشتی و دیگران به پایان رسانید و خود اقدام به تشکیل حوزۀ درسی و عده ای از طلاب را تربیت نمود.ولی پس از چند سال به رشت بازگشت و به انجام امور دینی از قبیل:اقامۀ جماعت و ارشاد و نشر احکام الهی اشتغال ورزید.

نامبرده در سال 1339 ق جهت ادای زیارت حضرت معصومه علیها السّلام به قم مشرف شد و در همان مدت درگذشت و پیکرش در آن زمین پاک مدفون گردید.

-منبع

1-نقباء البشر 728/2.

استاد رضا روزبه

(1340-1393 ق)

این بزرگ مرد،در سال 1300 شمسی در خانواده ای مشهور به تقوا و صلاح، در شهر زنجان دیده به جهان گشود.

پدر پاک سرشتش،کربلایی محمود خباز،او را«رضا»نامید و چه نیکونامی بر او نهاد.چرا که با عملش ثابت کرد هماره راضی به رضای حق است.

در دوران تحصیل،پیوسته خوش درخشید و از اوان کودکی با نبوغ و استعداد درخشان خود،همگان را به اعجاب واداشت.دوران دبستان و دبیرستان را با موفقیت پشت سر گذاشت.در این زمان،علاوه بر تحصیل،مقدمات علوم حوزوی سطح را فراگرفت و نزد آیت اللّه شیخ حسین دین محمّدی و آیت اللّه سید محمود

ص:725

حسینی زنجانی-که از علما و مراجع بزرگ شهر زنجان بودند-به تحصیل سطوح عالی فقه،اصول،منطق و فلسفه پرداخت.

او پس از گرفتن دیپلم،به کسوت معلمی درآمد و در دبستان توفیق-که از مدارس مذهبی آن روز در خطۀ زنجان بود-مشغول تدریس گشت.آن زمان(1324 ش)،مقارن بلوای فرقۀ دمکرات،به رهبری جعفر پیشه وری،در آذربایجان بود.

شهر زنجان نیز از این مصیبت بی بهره نماند و آفت دمکرات به آن شهر هم سرایت کرد و در همین راستا بود که روزبه اولین مبارزۀ اعتقادی را برای دفاع از مکتب خود آغازید.

این اقدام،او را با مشکلات و خطراتی مواجه ساخت و تنگنای رها کردن خدمت معلمی و چه بسا دستگیری و زندان قرار داد،اما لطف خدا مددکار شد و وی بار دیگر راهی را که آگاهانه و هدفدار برگزیده بود-ادامه داد،پس از آن به تهران آمد.

در سال 1330 ش وارد دانشکدۀ علوم دانشگاه تهران شد.در رشتۀ فیزیک،در قسمت تربیت دبیر،تحصیلات عالی خود را پی گرفت و پس از سه سال،به اخذ لیسانس نائل شد.در دانشکده،هماره دانشجویی مبرّز و ساعی به شمار می آمد و استادان او،از داشتن چنین شاگردی بر خود می بالیدند.

در سخت کوشی وی همین بس که برای بررسی روش تجربی فوکو دربارۀ گردش وضعی زمین،24 ساعت تمام در آزمایشگاه ماند تا صحت تحقیق فوق را خود بیازماید.استاد پس از دریافت مدرک لیسانس،پروژه ای تحقیقاتی تحت عنوان«مطالعه در آثار میدان الکتریکی و رادیاسیون و گاز ازن،روی موجودات زنده»را از زیر نظر استاد محقق دکتر جناب در دانشگاه با موفقیت به پایان برد.

این تحقیق علمی،از اوّل مهر ماه 1334 تا اوّل مهر ماه 1338 ش به طول انجامید که خود بیانگر دقت نظر و روحیه موشکافانه روزبه است.مقارن با درخشش خورشیدگونه روزبه در دانشگاه و بلندآوازه گشتن نامش،علامه

ص:726

کرباسچیان از او دعوت کرد تا در تأسیس مدرسه ای منسوب به نام مولایشان -علوی-با وی همگام شود؛او نیز بی درنگ پذیرفت و تا آنجا در این انتخاب ثابت قدم ماند که عنوان«دانشیار دانشگاه»را نپذیرفت و فرصت تحقیقاتی خارج از کشور را که در اختیارش گذاشته بودند،نادیده انگاشت.

روشنگری روزبه به همین جا خلاصه نشد،بلکه پس از مدتی،خلأ مدارس دخترانه مذهبی در ذهن پویایش احساس شد و براثر تلاش پیگیر آن فقیه و همراهی برخی از روحانیون فاضل و آگاه،بانوان تحصیل کرده و متدینی تربیت شدند که ثمره اش،تأسیس مدرسه راهنمای و دبیرستان دخترانه روشنگر بود.

زبان فرانسوی را به خوبی می دانست.در ادبیات عرب فحل دوران بود و در عین اینکه همگان او را استاد مسلم فیزیک قلمداد می نمودند،در رشته زیست شناسی و طبیعی اهل نظر بود و در فلسفه و منطق نیز پاسخگوی پرسش های مشتاقان به شمار می آمد.

روزبه مطالعات گسترده ای در فقه و اصول داشت تا آنجا که برخی او را مجتهد می دانستند.تفسیر را به خوبی می دانست و در علم کلام ید طولایی داشت.در راه کسب علم و دانش،مبدأ و معاد صدر المتالهین و منطق حکمت الاشراق را به نیکی نزد آیت اللّه سید محمود زنجانی فراگرفت و از سال 1333 ش برکت وجودیش بیش از پیش رخ عیان کرد.در عین سخت کوشی،آرام و درون گرا بود و اعتقاد داشت که از لحظات عمر باید بهره مند شد تا در آینده ایام،هیچ گاه حسرت گذشته نخورد.به این سخن خویش نیک ایمان داشت که:«اگر یک بار دیگر عمرم تکرار شود،دوباره همین راه را انتخاب خواهم کرد.»!

اندیشه ای به پهنای افق داشت.جملات را آرام و شمرده ادا می کرد؛جملاتی که هرکدام بار یک دنیا معرفت را به دوش می کشیدند.کم حرف می زد،اما مفاهیم سخنانش بلند،پرمعنی و رسا بود.ناطقی ورزیده به شمار می آمد که سخنانش به سادگی خودش بودند و مانند روزبه شمیم بی ریایی را می پراکندند.برایش«کار»

ص:727

اصل به شمار می آمد و زندگی چیزی جز فرع نبود.برای دانش آموختگان مکتب وی،روزبه کسی بود که به راستی می شد او را سرمشق قرار داد.کسی که به غذای ساده ای بسنده کند،کسی که نوافلش ترک نشود و به هنگام ادای نماز،ادب ایران باشد،واقعا شایسته اقتداست.

چشمان جذاب و ابروان پرپشتش،موهای سفید و جوگندمی اش،اندام نسبتا کوتاه و درشت استخوانی اش شخصیت آرام و خوش برخوردش ،مهربانی و صفایش،همه و همه از او محبوبی ساخته بود که در نخستین دیدار،مهرش بر قلب ها می نشست و در دیدار،مهرش بر قلب ها می نشست و در دیدارهای بعد جدایی از او،چه مشکل می نمود!

فردی که مقید بود نمازها را در اوّل وقت بگزارد،توسن نفس را مهار سازد و لگام زند،در تربیت و تهذیب خود و دیگران تا پای جان بکوشد،چرا چنین جذبه ای نداشته باشد؟

پشتکار عجیبی داشت تا آن حد که در اواخر عمر به فراگیری کامل زبان انگلیسی پرداخت و در این راه نیز،شاهد موفقیت را در آغوش کشید.

به گفته شاگردانش،با طلوع آفتاب در مدرسه حاضر می شد و تا پاسی از شب در مدرسه می ماند.تا آنجا که بعضی می پنداشتند که استاد شب را در مدرسه به صبح می آورد!برنامه مدرسه را با تفسیر قرآن آغاز می کرد و با اخلاق و فقه پی می گرفت و بعد از آن،کار روزانه شروع می گشت.معلمی توانا و زبردست بود و هر درسی را که به او محول می شد،با تسلط کامل بیان می کرد.چرا که طبق گفته خودش برای تدریس هر صفحه درس،قریب 10 ساعت وقت صرف می کرد و بهتر از هرکس درس را در اذهان شاگردان جای گیر می ساخت.

سطح علمی اش تا آن حد بالا بود که برخی استادان دانشگاه،مسایل علمی خود را با ایشان در میان می گذاشتند.چنان که علامه طباطبائی صاحب تفسیر المیزان در مورد بعضی آیات،نظر روزبه را جویا می شد.

ص:728

به تفکر و اندیشه و عقیده مندی شناخته شده بود و دلش برای مذهب می تپید.

در نظر او،زندگی مادی این دنیا،پست و بی ارزش بود.به خوراک و پوشاک اهمیتی نمی داد و زیستی او خبر می داد.در دهه آخر حیات سراسر برکت خود،همراه شهید موسوی،به انگیزه تسهیل آموزش و یادگیری زبان عربی،کتابی به نام«عربی آسان»تهیه و تدوین کرد،که مورد استقبال محافل آموزشی واقع شد.این کتاب،نه تنها در دبیرستان علوی جایگزین سایر کتابها شد،بلکه در حوزه های علمیه نیز جای خود را باز کرد.سرانجام در سازمان تدوین کتاب های درسی آموزش و پرورش مورد توجه قرار گرفت و تألیف کتاب عربی دوره راهنمایی برعهده این دو شخصیت گذاشته شد.ازآن پس تا امروز نیز،این کتاب همچنان راهگشای افرادی است که در پی آموختن زبان عربی اند.

ولی...دریغ و افسوس که«دایم گل این بستان شاداب نمی ماند»!در سال 1347 ش،به دنبال یک سرماخوردگی ساده،استاد بیمار شد و به مرور زمان بیماری اش شدت یافت.سرانجام به تشخیص پزشکان،بیماری استاد،سرطان اعلام شد.به توصیه آنها،استاد بایست برای معالجه به خارج از کشور عزیمت می کردند.ولی ایشان نمی پذیرفت تا اینکه،آیت اللّه سید محمّد هادی میلانی، مرجع تقلیدشان حکم کردند که برای معالجه تشریف ببرند.استاد پس از بازگشت از این سفر درمانی،بر حجم کار خود افزود.گویا دریافته بود که زمان زیادی از عمر او باقی نمانده است و باید هرچه در توان دارد به کار بندد،تا افقهای روشن دین داری توأم با عزت را به مشتاقان بنمایاند.

متأسفانه بعد از پنج سال،بار دیگر بیماری استاد شدت گرفت.در سال 1352 ش،به دومین و واپسین سفر معالجاتی خود رفت.اما در شامگاه دوشنبه 21 /آبان،مقارن ساعت 19،آن آفتاب علم و ادب غروب کرد و دلهایی را در داغ ماتم خود سوگوار و عزادار ساخت.

مراسم تشییع پیکر مطهر او در تهران و قم،با حضور مقامات علمی و دینی و

ص:729

شاگردان وفادار روزبه،بهترین گواه بر بزرگ مردی و محبوبیت قلبی روزبه است؛ کسی که علامه طباطبایی در نوشتاری او را«استاد عالی قدر»خواند!روحش شاد و راهش هماره پررهرو باد.

سیّد رضا صدر

اشاره

(1339-1415 ق)

حاج سید رضا صدر بن سید صدر الدّین بن سید اسماعیل بن سید صدر الدّین عاملی بن سید صالح شرف الدّین بن الشریف محمّد بن الشریف ابراهیم(الشهیر بشرف الدّین) بن زین العابدین بن علی نور الدّین بن نور الدّین علی بن حسین بن محمّد بن حسین بن علی بن محمّد بن تاج الدّین (المعروف بابی الحسن)بن محمّد بن عبد اللّه بن احمد بن حمزة بن سعد اللّه بن حمزة بن محمّد بن عبد اللّه بن محمّد بن علی بن عبد اللّه بن محمّد بن طاهر بن حسین بن موسی بن ابراهیم المرتضی بن الامام موسی الکاظم علیه السّلام.

آقا رضا در /5رمضان1339/ ق در مشهد مقدس از دخت آیت اللّه حاج سید حسین طباطبائی قمی دیده به جهان گشود.

در سن کودکی همراه پدر و مادر به قم رفت و پس از طی مقدمات،سطوح و خارج از محضر آیات:پدر خود،سید محمّد تقی خوانساری،سید محمّد حجت کوه کمری،سید حسین طباطبائی بروجردی و سید محمّد داماد یزدی در فقه و

ص:730

اصول و فلسفه را از محضر آیت اللّه سید روح اللّه خمینی بهره مند گردید.

نامبرده سالهای متمادی در تهران سکونت اختیار کرد و در مسجد امام حسین علیه السّلام واقع در میدان امام حسین به اقامه جماعت و ارشاد اشتغال داشت و مورد توجه عموم طبقات شده بود و سرانجام به قم بازگشت و به اشتغالات مذهبی خود ادامه داد.

سید محمّد شاهرودی سید رضا صدر

آثار قلمی اش

صدر علاوه بر کار تدریس و تعلیم و تربیت و خطابه،قلمی روان و نثری قوی و دارای سبک داشت،رسالات و مقالات مختلفی را در زمینه های گوناگون به رشتۀ تحریر درآورده،که کاشف از تسلط آن مرحوم به نثر فارسی و عربی،و جامعیت وی در رشته های مختلف علمی و ادبی می باشد.

آثار چاپ شدۀ آن فقید عبارتند از:

1-الاجتهاد و التقلید(فقه استدلالی) .

ص:731

2-الفلسفة العلیا(حکمت متعالیه) .

3-المسیح علیه السّلام فی القرآن.

4-محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلم فی القرآن.

5-العدالة فی الفقه.

6-ارث الزوجة عند الامامیة(فقه استدلالی).

7-یوم الانسانیة(حدیث غدیر).

8-مقدمة نهج الحق.

9-مقدمۀ غایة المرام(علامۀ بحرانی).

10-نگاهی به آثار فقهی شیخ طوسی.

11-قرآن شناسی.

12-راه محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلم،دو جلد.

13-راه علی علیه السّلام.

14-تفسیر سورۀ حجرات.

15-حسن یوسف(تفسیر سورۀ یوسف).

16 و 17-راه قرآن.

18-پیشوای شهیدان.

19-بانوی کربلا(ترجمۀ کتاب زینب بطلة کربلاء).

20-فلسفۀ آزاد.

21-استقامت.

22-دروغ.

23-حسد.

24-زن و آزادی.

25-زیارتنامۀ حضرت رضا علیه السّلام.

ص:732

26-سخنان سران کمونیسم دربارۀ خدا.

27-مرد وفا.

28-زیر درختان سدر.

29-مقدمۀ نامۀ دانشوران.

و اما آثار ارزندۀ خطی مرحوم به قرار زیر می باشند:

30-أربعون و مأتا مسألة(250 تمرین فقهی).

31-التعلیقة علی العروة الوثقی.

32-صحائف فی الفلسفة(حاشیه بر منظومۀ سبزواری).

33-حاشیه بر اسفار صدر المتألهین.

34-الجهاد و الثورة.

35-الفقه علی مذهب اهل البیت(ع)(کتاب الصلاة).

36-نفائس الاصول.

37-القواعد الثلاث(قاعدة التجاوز،قاعدة الفراغ و قاعدة الحیلولة).

38-رسالة فی الاجزاء.

39-رسالة فی مقدمة الواجب.

40-رسالة فی حکم نجاسة الباطن.

41-رسالة فی الشبهة العبائیة.

42-رسالة فی الملاقی لأحد أطراف الشبهة المحصورة.

43-المتفق و المفترق.

44-خواجه نصیر الدّین طوسی.

45-درست و نادرست.

46-سبد(کشکول).

47-خلیفة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم.

ص:733

48-برهان صدیقین.

49-راه مهدی(عجل اللّه فرجه).

50-دیوان شعر.

51-ترجمة رسالة الحقوق(از امام چهارم).

فرزندانش عبارتند از:

1-آقای دکتر سید کاظم صدر(دکترای اقتصاد کشاورزی و استاد دانشگاه بهشتی).

2-آقای دکتر سید محمّد صدر(معاون سابق وزیر خارجه و دکترای داروسازی و مدیر مجلۀ رازی).

3-آقای سید مهدی صدر(از طلاب فاضل حوزۀ علمیّۀ قم).

نامبرده در حدود ساعت 2 بعد از ظهر روز سه شنبه /26جمادی الاول1415/ ق مطابق با /10آبان1373/ ش در سن 76 سالگی در پی بیماری سرطان در قم درگذشت.جسدش در روز عصر چهارشنبه از مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام تشییع و در صحن مطهر حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

-منابع

1-آثار الحجة 205/1 و 94/2.

2-بغیة الراغبین فی سلسلة آل شرف الدّین 257/1.

3-تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان 303/1.

4-روزنامۀ اطلاعات /28آذر1373/ ش بقلم شیخ علی حجتی کرمانی.

5-فهرست کتابخانۀ قدس رضوی 541/6.

6-گنجینۀ دانشمندان 503/4.

7-مؤلفین کتب چاپی 171/3(که تولدش را در قم نوشته است).

ص:734

سیّد رضا علما قمی

اشاره

(1332-1404 ق)

حاج سید رضا علما ملقب به «خادم الشریعة»فرزند سید حسین قمی،یکی از فضلا و شعرای معاصر بود.

او در سال 1332 ق در قم پا به عرصۀ گیتی نهاد.

پس از طی مقدمات،سطح را نزد استاد ترابی تلمذ نموده،و خارج را از محضر آیات:سید صدر الدّین صدر، سید حسین طباطبائی بروجردی و سید شهاب الدّین مرعشی نجفی استفاده کرده است.در ضمن منظومه را از محضر آیت اللّه سید روح اللّه خمینی،و فلسفه را از محضر علامه شیخ محمّد مهدی مازندرانی(امیر کلایی)بهره مند گردید.

برادر ارجمند ایشان جناب حجة الاسلام سید تقی علما،سایر اساتید برادرش را چنین یاد می کند:

میرزا محمّد فیض قمی،سید محمّد تقی خوانساری و حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی.سپس عازم نجف اشرف گردید،و مدت دو سال از محضر آیات:سید ابو الحسن اصفهانی،سید حسین اصفهانی و سایرین بهره ها برد و مجددا به زادگاهش بازگشت.

از آثار او

1-جزواتی در تفسیر.

ص:735

2-دیوان اشعار(که مفقود شده است).

3-شمع انجمن(به نثر و نظم).

دو نمونۀ زیر از اشعار ایشان است:

نمونۀ اول:

ای بانوی دین شکسته پهلو خاتون سیاه گشته بازو

بعد از پدر بزرگوارت بد تا دم مرگ گریه کارت

رخساره ز ظلم گشته نیلی آزرده شده ز ضرب سیلی

از ضرب در و دل حزینت ساقط شده محسن جنینت

بر حضرت تو ز راه یاری داریم امید رستگاری

نمونۀ دوم:

تا بکی پایبند این قفسی گوش داری ببانگ هر جرسی

می کنی تا بچند بوالهوسی هردم از عمر می رود نفسی

چون نگه می کنی نماند بسی

هیچ آری بیاد وقتی را؟ دادن جان زمان سختی را؟

قدر دان ز عمر خویش لختی را تا کنی درک نیک بختی را

کن ز اعمال خویش بازرسی

پس طبیبان ز تو کناره کنند چارۀ نیست تا که چاره کنند

اهلبیتت تو را نظاره کنند جامۀ صبر پاره،پاره کنند

هست جاری ز چشم اشگ بسی

زن و فرزند خویش می نگری لیک از دیدۀ که رشک بری

مال دیگر نمی دهد ثمری زن خیالش بشوهر دیگری

شده فرزند زیردست کسی

ص:736

علما سرانجام در روز دوشنبه /21 ذی الحجه1404/ ق مطابق با /26 شهریور1363/ ش در سن 72 سالگی در قم درگذشت،و در قبرستان ابو حسین به خاک سپرده شد.

-منابع

1-افادات برادر معظم ایشان آقای سید تقی علما.

2-شمع انجمن 289 و 291.

3-معلومات فرزند ایشان آقای سید مهدی علما.

میرزا رضی زنوزی تبریزی

اشاره

(1294-1374 ق)

آیت اللّه حاج میرزا رضی(نامش محمّد است)فرزند علامه شیخ محمّد حسن و نوۀ ملا عبد الکریم زنوزی تبریزی،در /14ذی قعده 1294/ ق در تبریز دیده به جهان گشود.

مقدمات و ادبیات را خدمت آقا جمال شیروانی در مدرسۀ حاج صفر علی آموخت،و سطوح را نزد آیت اللّه میرزا صادق آقا تبریزی تلمذ کرد،و در سال 1318 ق به نجف اشرف مهاجرت و خارج فقه و اصول را از محضر آیات:شیخ محمّد فاضل شربیانی،آقا رضا همدانی،شیخ محمّد کاظم خراسانی،سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی و شیخ الشریعۀ اصفهانی استفاده نمود و به درجۀ اجتهاد نایل گردید،در ضمن علم هیئت و معقول و طب را به قدر وافی و کافی از برادر خود میرزا عبد الحسین فیلسوف الدوله زنوزی و شیخ محمّد باقر اصطهباناتی(شهید) فراگرفت.و به امر تدریس و نشر احکام پرداخت در سال 1335 ق به زادگاهش بازگشت.و در سال 1348 ق به قم هجرت کرد و فضلا و طلاب از خدمتشان بهره مند شدند.و همین طور در حال انتقال بین قم و تبریز بود.

ص:737

از آثار او:

1-فلاح الفاعل(رسالۀ عملیه).

2-حاشیه علی نجاة العباد.

3-تعلیقة علی العروة الوثقی.

4-رسالة فی الکنی و الألقاب.

5-کتاب القضاء و الشهادات.

6-حاشیة علی الاشارات.

7-فهرست ترتیب رجال الکشی و النجاشی و الخلاصة.

8-تقریرات اصول خراسانی.

9-تعلیقة علی کفایة الاصول.

10-الخیارات.

11-کتاب الطهارة.

12-رساله ای در اثبات توحید.

13-حاشیه بر نخبۀ کلباسی.

14-حاشیه علی وسیلة النجاة.

15-ضمنیات در رجال.

16-حاشیه علی المکاسب.

17-حاشیه بر منتخب الرسائل.

سرانجام در 1374 ق به سن 80 سالگی در تبریز درگذشت،و در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه علیها السّلام قم به دستور آیة اللّه طباطبایی بروجردی مدفون گردید.فرزندش علامه میرزا علی زنوزی از علمای تبریز در نجف اشرف دیده به جهان گشود و همراه پدرش به تبریز رفت و پس از طی مقدمات در سال 1348 ق به قم رهسپار شد،و از شاگردان آیات:پدرش و سید محمّد حجت کوه کمری و سید حسین طباطبائی بروجردی،سید محمّد خوانساری،میرزا محمّد همدانی،

ص:738

شیخ محمّد علی شاه آبادی بود.

از آثار او:مدخل علم التفسیر(که بسیار محققانه نوشته است).

در /9جمادی ثانی1401/ ق در اثر سکتۀ قلبی در تبریز درگذشت و در قبرستان مارالان به خاک سپرده شد.

-منابع

1-آثار الحجة 227/2.

2-آینۀ دانشوران 174.

3-الاجازة الکبیرة 60.

4-رجال آذربایجان در عصر مشروطیت 182.

5-زندگینامۀ رجال و مشاهیر ایران 368/3.

6-علمای معاصرین 403.

7-گنجینۀ دانشمندان 312/3.

8-مستدرک اعیان الشیعة 43/1.

9-مؤلفین کتب چاپی 218/3.

10-نقباء البشر 784/2.

سیّد رضی الدّین وحیدی شبستری

اشاره

(1304-1367 ق)

سیّد رضی الدّین فرزند علامه سیّد محمّد و نوۀ سیّد اسماعیل حسینی شبستری،ملقب به«وحیدی»از دانشمندان و مشاهیر شبستر بود.

وی در سال 1304 ق در شبستر-واقع در استان آذربایجان شرقی-تولد یافت.

پدرش از فضلا و نمایندگان آیت اللّه ملا محمّد کاظم خراسانی و آیت اللّه سیّد محمّد کاظم طباطبائی یزدی در امور مذهبی منطقۀ شبستر بود.

ص:739

وی در سال 1304 ق در شبستر-واقع در استان آذربایجان شرقی-تولد یافت.

جدش سیّد اسماعیل،از فقها و مشاهیر آن منطقه و از شاگردان شیخ حسن کاشف الغطاء و شیخ محمّد حسن نجفی«صاحب جواهر»در نجف اشرف بود.

سیّد رضی الدّین،مقدمات و دروس سطح را در زادگاه خود فراگرفت.سپس در سن جوانی به نجف اشرف رفت و حدود نه سال در آن دیار اقامت نمود.دروس عالی را از مراجع مشهور نجف،از جمله:آیت اللّه شیخ الشریعۀ اصفهانی استفاده نمود و پس از نیل مدارج عالی در حدود سال 1329 ق به شبستر مراجعت فرمود و به حلّ و فصل و رسیدگی امور شرعی اهالی پرداخت.

وی در سال 1367 ق در پی عمل جراحی در سن 63 سالگی در تهران چشم از جهان فروبست و به دیدار حق شتافت.پیکرش به قم حمل و در وسط قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

فرزندانش:1-سیّد مرتضی شبستری،در رمضان1324/ ق در نجف اشرف تولد یافت.در دوران کودکی همراه پدرش به شبستر رفت و مقدمات را فراگرفت.

در سال 1338 ق(در سن 14 سالگی)به نجف اشرف مراجعت نمود و از محضر آیات:میرزا محمّد حسین نائینی و سیّد محمّد حجت کوه کمری در فقه و اصول و آیت اللّه شیخ علی قمی«زاهد»در اخلاق و تفسیر استفاده نمود.و پس از چهارده سال توقف(یعنی در سال 1352 ق)به شبستر بازگشت.

او علاوه بر تسلط در فقه و اصول،در علوم مختلف دیگر مثل:ریاضیات، نجوم،جغرافیا و علوم اجتماعی مطالعات زیادی داشته است.

دو سال در شبستر اقامت می کند و به امور مذهبی و مشکلات مردم و تدریس می پردازد،آنگاه به تبریز می رود و سرانجام در سال 1369 ق(برابر با 1329 ش) روانۀ تهران می شود و تا آخر عمر در آن شهر می ماند و به تدریس،سخنرانی و

ص:740

تفسیر قرآن و دیگر فعالیت های مذهبی اهتمام می نماید.

ایشان در دورۀ هفدهم(1331 ش برابر با 1371 ق)مجلس شورای ملّی،از سوی اهالی تبریز به سمت نمایندگی انتخاب و روانۀ مجلس می شود.

از آثار او:

1-تفسیر سورۀ نساء.

2-تفسیر سورۀ حمد.

3-تفسیر سورۀ حجرات.

4-بحوث فی التفسیر.

شبستری در بامداد روز دوشنبه /22محرم1401/ ق برابر با /10آذر/ 1359 ش در اثر سکتۀ قلبی در سن 76 سالگی در تهران زندگی را وداع گفت.

پیکرش در جوار حضرت عبد العظیم حسنی علیه السّلام شهر ری مدفون گردید.

2-مرحوم سیّد محمّد وحیدی،از علمای قم بود که اخیرا درگذشت.

3-مرحوم سیّد حسن.

4-آقای سیّد حسین و چهار دختر.

-منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-اظهارات فرزند ایشان،آیت اللّه سیّد محمّد وحیدی،به تاریخ محرم1421/ ق در قم.

میرزا رفیع الدّین تبریزی«نظام العلماء»

اشاره

(1250-1326 ق)

حاج سید رفیع الدّین فرزند میرزا علی اصغر مستوفی و نوۀ رفیع الدّین طباطبائی تبریزی،ملقب به«نظام العلماء»و متخلص به«نظام»از دانشمندان بزرگ و ادبای سترگ بود.

ص:741

فرزندان و نوادگان ایشان،کلمۀ«دیبا»را برای خود به عنوان نام خانوادگی انتخاب کردند و تاکنون به همین لقب معروفند.

آثار قلمی ایشان به شرح زیر است:

1-آداب الملوک در شرح عهدنامۀ مالک اشتر رضی اللّه عنه.

2-الأدب الفارسی،در علم صرف و نحو.

3-التحقیقات العلویة.

4-الفوائد النظامیة.

5-المجالس الحسینیة.

6-المجالس النظامیة فی الأحکام الدینیة.

7-المقالات النظامیة.

8-انیس الادباء و سمیر السعداء«کشکول به زبان فارسی».

9-تحفة الأمثال و الحکم.

10-تحفۀ خاقانیه.

11-ترجمة الأدب فی قواعد لغة العرب.

12-تشریح التقویم.

13-حقوق دول و ملل.

14-حقوق نظامیه در شرح رسالۀ حقوق(از امام سجاد علیه السّلام).

15-حقیقة الأمر فی الجبر و التفویض.

16-دستور حکمت.

17-دیوان رضویه(دیوان اشعاری که در مشهد الرضا علیه السّلام سروده است).

18-دیوان فی المدائح و المراثی.

ص:742

19-سفرنامۀ رضوی.

20-سفرنامۀ غروی.

21-فتوحات نظامیه در غیبت امام زمان(عج).

22-کفایة العروض.

23-کنوز السعادة و رموز الشهادة.

24-لب الحساب.

25-لؤلؤة البحار فی منقبة الأئمة الأطهار علیهم السّلام.

26-مجمع الفضائل(در فضائل امام علی علیه السّلام).

27-مصابیح الأنوار و مفاتیح الأسرار،در توحید و معاد.

28-مفتاح الکنوز در مراثی.

29-نور الشهادة.

30-وسیلة الزائرین.

نظام العلماء در اوایل سال 1326 ق در پی حوادث مشروطه در تبریز از آن شهر، به روستای«باسمنج»-واقع در دو فرسخی تبریز-منتقل گردید.پس از مدتی کوتاه دچار بیماری شد و در همان سال در سن 76 سالگی در باسمنج درگذشت.پیکرش جهت مراسم خاکسپاری به قم حمل و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

«تذکرة العلوم»نام کتابی است که در شرح حالات و مؤلفات مرحوم نظام العلماء به رشتۀ تحریر درآمده،که نسخه ای از آن در کتابخانۀ آیت اللّه مرعشی در قم موجود است.

فرزندان ایشان عبارتند از:

1-حاج میرزا عبد العلی دیبا ملقب به«سید المحققین»،از علما و سیاسیون که تحصیلات عالی خود را در نجف اشرف نزد آیت اللّه شیخ محمّد فاضل شربیانی

ص:743

به انجام رسانید.و سمت نمایندگی مجلس شورای ملّی را برعهده داشت.

2-میرزا نصر اللّه طباطبائی دیبا ملقب به«ناصر السلطنه»،متوفای اردیبهشت/ 1312 ش،یکی از اعیان و بزرگان بود.

-منابع

1-المآثر و الآثار.

2-تحفة الألباء فی تذکرة الأولیاء الشرفاء(خطی-ص 177).

3-تذکرۀ شعرای آذربایجان 1/3 و سال مرگش را 1327 ق دانسته است).

4-تراجم الرجال 216/1.

5-جغرافیای تبریز 262.

6-دانشمندان آذربایجان 380.

7-رجال آذربایجان در عصر مشروطیت 157(سال مرگش را در سال 1327 ق دانسته است).

8-ریحانة الأدب 207/6.

9-سخنوران آذربایجان 732.

10-علماء معاصرین 92.

11-مؤلفین کتب چاپی 224/3.

12-نسب نامۀ شاخه ای از طباطبائی های تبریز 15.

13-نقباء البشر 787/2.

شیخ روح اللّه کمالوند خرم آبادی

اشاره

(1319-1383 ق)

حاج شیخ روح اللّه کمالوند فرزند حاج رضا خرم آبادی،یکی از اعاظم دانشمندان خطۀ لرستان بود.تولدش به سال 1319 ق در خرم آباد اتفاق افتاد.

پس از طی مقدمات نزد سید ابو تراب جزایری،به سال 1336 ق به حوزۀ علمیۀ بروجرد مهاجرت کرد و سطوح را نزد آیات:شیخ محمّد حسین غروی،سید

ص:744

حسین طباطبائی بروجردی و سید فخر الدّین طباطبائی احمدی به انجام رسانید،و به سال 1338 ق به اراک رفت و از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی بهره مند گردید،و هنگام هجرت استادش در سال 1340 ق به قم ایشان نیز به آنجا رفت و ادامۀ تحصیل را نزد آن بزرگوار داد.دروس حکمت و فلسفه را از محضر حکیم نامی میرزا علی اکبر حکمی یزدی(تجلی)استفاده نمود،و در سال 1346 ق به خرم آباد بازگشت و به ارشاد و خدمات دینی پرداخت.

وی پس از مهاجرت آیت اللّه طباطبائی بروجردی به قم در سال 1364 ق به آنجا رفت و 5 سال دیگر از محضر آن جناب بهره مند گردید،و به امر استاد خود به خطۀ لرستان(خرم آباد)بازگشت،و به تأسیس حوزۀ علمی و یک مسجد و به پرورش و تدریس طلاب اشتغال ورزید.و در آن سامان نفوذ و محبوبیت زیادی پیدا کرد.

استاد شیخ محمّد رازی می نویسند:(مرحوم کمالوند از دانشمندان با فضیلت معاصر ما بود،و در معاشرت خوش برخورد و رفیق و در امور دینی متعصب و غیور بود.در سفری که در خرم آباد حدود یک ماه میهمان ایشان بودم،خاطرات شیرین از ایشان دارم).

سرانجام در روز چهارشنبه /23ذی حجه 1383/ ق مطابق با /16 اردیبهشت1343/ ش به سن 64 سالگی در خرم آباد درگذشت،و در کنار مرقد استاد خود آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری در حرم حضرت معصومه علیها السّلام قم

ص:745

در روز جمعه /25ذی حجه مدفون گردید.

شیخ روح اللّه کمال وند خرم آبادی(1332 ش)

-منابع

1-آثار الحجة 286/2.

2-آینۀ دانشوران 243.

3-افادات دانشمند معظم،سید شمس الدّین طباطبائی احمدی(دام ظله).

4-خورشید آسمان فقاهت و مرجعیت 51.

5-گنجینۀ دانشمندان 28/5.

6-مشاهیر لر«خرّم آباد»146.

7-هفت هزار روز 187/1.

شیخ ریحان اللّه گلپایگانی«نخعی»

اشاره

(1318-1412 ق)

آنچه که در پیش رو دارید زندگینامۀ ایشان و سایر حالاتش،که به وسیلۀ«مجلۀ حوزه»تهیه و به چاپ رسیده است که آن را تقدیم می داریم(با اندکی حذف و اضافه):

ص:746

حوزه:با تشکّر از حضرت عالی که مصاحبه با مجلّۀ ما را پذیرفتید،ابتدا اجمالی از زندگی علمی خود بیان کنید؟

حقیر در سال 1318 ق،در شهر گلپایگان متولد شدم.مقدّمات را در محضر والد بزرگوارم،آخوند ملا زین العابدین مجتهد گلپایگانی به اتمام رساندم.پس از این مرحله،در سال 1338 ق برای ادامۀ تحصیل،راهی اراک شدم.در این شهر از محضر حجج اسلام میرزا ابو الحسن عراقی و حاج میرزا محمّد علی خان و آخوند ملا تقی گلپایگانی،کسب فیض کردم.

شیخ زین العابدین گلپایگانی نخعی

در سال 1340 ق،سال تأسیس حوزۀ علمیۀ قم،به حوزۀ علمیۀ قم مشرف شدم و تا آخر عمر شریف حضرت آیت اللّه حائری یزدی،در قم ماندگار شدم و از محضر آن بزرگوار بهره بردم.

پس از رحلت آن جناب.در سال 1360 ق به نجف اشرف،مشرف شدم.

در آن حوزۀ مقدّسه،از محضر حضرات آیات:سید ابو الحسن اصفهانی و سید جمال الدّین گلپایگانی،استفاده کردم.

پس از آن،به قم مشرف شدم و از

ص:747

ابتدای ورود حضرت آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی به قم،در خدمت آن حضرت بودم و به درس فقه و اصول ایشان حاضر می شدم.

حوزه:ابوی حضرت عالی از بزرگان حوزه بوده اند، ازاین روی برای ما و دیگر طلاب مفید خواهد بود،اگر با چهرۀ ایشان آشنا شویم.

ابوی،از مجتهدین مسلم زمان خود بود.ایشان از شاگردان مخصوص سید محمّد حسن شیرازی(میرزای بزرگ)بود.میرزا نسبت به ایشان خیلی ابراز علاقه می کرده اند.البتّه میرزا،به طلاب خیلی عنایت داشته اند.پدرم نقل می کردند:

«تازه برای تحصیل به سامرا رفته بودم.روزی به کنار شط رفتم و آنجا نشستم.

در این هنگام،میرزا را دیدم که ازآنجا عبور می کردند.ایشان تا چشمش به من طلبه افتاد،متوقف شد و از مرکب خود پیاده شد!احوال مرا پرسید و گفت:

اهل کجا هستی؟

گفتم:اهل گلپایگان.

گفت:تاکنون کجا اشتغال به تحصیل داشتی؟

گفتم:در اراک،ولی اکنون به خاطر علاقه ای که به حضرت عالی دارم برای استفاده از محضر شما به اینجا آمده ام.

گفت:آیا تاکنون در مباحثۀ ما شرکت کرده ای؟

گفتم:بلی.

گفت:مباحثۀ ما را چگونه یافتی آیا پسندیدی؟

گفتم:خوب بود،ولی یک عیب دارد.

گفت:چه عیبی؟

گفتم: حضرت عالی،بیش از اندازه به شاگردان میدان می دهید که اظهارنظر کنند و آرای خود را بیان کنند،این موجب می شود که وقت کافی برای تقریر و توضیح مطلب باقی نماند.

ایشان از این سخن خوشش نیامد،و فرمود:چنانچه مدّتی در درس من حاضر

ص:748

شوید،خواهید فهمید که مباحثۀ من،به مراتب از مباحثۀ میرزای نائینی مفیدتر است.

پدرم گفت:

«راستی هم،چنین بود.من بعدها که بیشتر به درس میرزا رفتم،متوجه شدم که درس ایشان واقعا مفید است.شیوه ای که میرزا داشت،مخصوص به خودش بود.

آن مرحوم وقتی مطلبی را می گفت،از شاگردان نظرخواهی می کرد و از آنان می خواست که در جلسۀ بعد،نظرشان را راجع به آن مطلب بگویند.به خاطر همین،طلاب مجبور می شدند تلاش کنند،تا نفیا و اثباتا،مطلبی برای ارائه به استاد داشته باشند.این روش،استعدادپرور بود و شاگردان را رشد می داد.درست برخلاف روش میرزای نائینی که ایشان،بنا بر آنچه می گویند،خیلی کم به شاگردان اجازۀ اظهارنظر می داد».

حوزه:اساتیدی که حضرت عالی از محضر آنان بهره برده اید،چه شیوه ای در ارائۀ درس داشتند؟

از اساتید این جانب،آیت اللّه حائری یزدی،تقریبا روش میرزا را داشت.

ایشان به شاگردان،مجال می داد تا اظهارنظر کنند.همچنین بود آیت اللّه بروجردی.در محضر ایشان هم اگر کسی اظهارنظر می کرد،خوشش می آمد و تشویق می کرد.ولی آیت اللّه حجّت،این روش را نداشت،بلکه ایشان قبل از درس مطالب را دسته بندی و تنظیم می کرد و به شاگردان ارائه می داد،و کمتر به کسی اجازه می داد در وسط درس اظهارنظر کند.

حوزه:حضرتعالی در بیت آیت اللّه بروجردی،چه سمتی داشتید و به چه کارهایی مشغول بودید؟

همان طور که عرض شد،بنده از ابتدای ورود آیت اللّه بروجردی به قم،در خدمتشان بودم و آن جناب،به خاطر آشنایی قبلی که با حقیر و پدرم داشت،به من عنایت خاصی داشتند،و برخی از امور را به من محول کردند.از جمله:اگر طلبه ای

ص:749

را می خواستند مسئولیتی بدهند،تشخیص صلاحیّت آن شخص به من واگذار می شد،و پس از تأیید صلاحیّت نامۀ او را می نوشتم و آیت اللّه بروجردی امضا می کردند.و همچنین از جمله اعضای هیئتی بودم که برای رسیدگی به امور حوزه و طلاب،از طرف آیت اللّه بروجردی تعیین شده بودند.

در این هیئت حضرت امام و حاج شیخ مرتضی حائری هم عضویّت داشتند.

علاوه بر این کارها،در برخی از جلسات استفتائی که مهم بود شرکت می کردم.

حوزه: حضرت عالی چرا قم را ترک کردید و در تهران ساکن شدید؟

آیت اللّه بروجردی،به تبلیغات،بسیار اهمیّت می داد.سعی داشت که از طلاب فاضل،برای تبلیغ در شهرستانها و حتی خارج از کشور،استفاده شود.به همین منظور،هرگاه زمینه فراهم می شد،فوری اقدام می کرد.روی همین برنامه، بنا بر تقاضای عده ای از مؤمنین تهران،که از ایشان خواسته بودند فردی را برای اقامۀ جماعت و تبلیغ و ارشاد به«مسجد پنبه چی»بفرستند،آن مرحوم،مرا فرستادند و در نامه ای خطاب به مردم آنجا نوشتند:

«من آقای نخعی را که مورد اعتماد من است،برای امامت جماعت و تبلیغ و رسیدگی به امور محل، به سوی شما فرستادم و...».

این جانب از آن زمان تاکنون،که حدود 40 سال است،در تهران هستم و مشغول انجام وظیفه.عده ای دیگر هم در همان وقت از طرف ایشان به همین منظور به تهران فرستاده شدند،از جمله آقای سید احمد خوانساری بود که من برای معرفی ایشان به مردم،با ایشان به تهران آمدم...

حوزه:آیا تألیفی هم در زمینۀ مسائل فقهی و اصول دارید؟

تقریرات و نیز تحقیقاتی در اصول و فقه دارم که به همراه کتابهایم فرستادم قم برای کتابخانۀ مدرسۀ آیت اللّه گلپایگانی،زیرا دیدم با این حالت کسالت و کهولت سن،توانایی مطالعه ندارم و صحیح نیست این کتابها بدون استفاده بماند.

حوزه:شنیده ایم که حضرت عالی طبع شعر هم دارید و اگر ممکن است یکی از

ص:750

اشعار خود را برای ما بخوانید.

بله،طبع شعر دارم و چند شعری هم گفته ام.متأسفانه از دفترهای شعرم اینجا موجود نیست،زیرا آنها را هم با کتابهایم فرستادم قم.اکنون هم از شعرهایی که گفته ام چیزی جز یک رباعی که دربارۀ«صبر»گفته ام،به خاطر ندارم و آن رباعی را خدمتتان عرض می کنم:

گویند صبر کن که ترا صبر بَر دهد آری دهد،ولی به عمر دگر دهد

من چون که عمر خویش به صبوری گزاردم عمری دگر خواهد که تا صبر بَر دهد

حوزه:در پایان اگر ممکن است ما را نصیحت بفرمایید.

نصیحت من این است که خداوند را،در جمیع حالات،در نظر داشته باشید.

خدا را از یاد نبرید،تا اینکه از خطاهای عمدی مصون باشید.و به درس و مطالعۀ زیاد اهمیّت بدهید که بسیار باارزش است.به نظر من اگر امر دائر شود بین اینکه طلبه در نیمۀ شب،نماز شب بخواند ثوابش بیشتر است یا مطالعۀ فقه،من می گویم مطالعۀ فقه،زیرا فایده اش به دیگران هم می رسد.

نویسندۀ کتاب گوید:آیت اللّه نخعی همچون جد بزرگوارش مالک اشتر نخعی به خاندان علی علیه السّلام عشق می ورزید،و شاید بتوان به گوشه ای از این شور و عشق از لابلای اشعار ادیبانه زیر که در مدح ولادت حضرت قائم(عجل اللّه فرجه)سروده است،پی برد:

صفحۀ گلزار را نشاط یکسر گرفت به مژدۀ وصل یار روح به فیکر گرفت

واسطۀ عدل و داد قدم بدنیا نهاد پیر کهن سال دهر زندگی از سرگرفت

راهنمای نجات والی برّ کاینات مقام مولائی از خالق اکبر گرفت

با«نخعی»گو ترا جرم فزون از حد است به مدح شه می توان شافع محشر گرفت

علامه نخعی سرانجام شب جمعه اول/ربیع الثانی1412/ ق مطابق با /18 مهر1370/ ش در سن 94 سالگی،در بیمارستان الوند تهران در پی عمل جراحی

ص:751

ز

سیّد زکریا قزوینی

اشاره

(-ح 1313 ق)

از بزرگان و فقها و دانشمندان عصر خود بود که در زهد تقوا زبان زد همگان بود.

ایشان تحصیلات عالی خود را در نجف اشرف از محضر آیات:شیخ مرتضی انصاری،سید حسین کوه کمری استفاده کرد و در سامرا از شاگردان ممتاز میرزا محمّد حسن شیرازی به شمار می رفت که موفق به نیل درجۀ اجتهاد از این استاد گردید.

قزوینی پس از انجام تحصیلات خود به ایران مراجعت کرد و در شهر مذهبی قم سکونت اختیار نمود و به کارهای دینی از قبیل:اقامۀ جماعت و ارشاد و هدایت اشتغال داشت.

نامبرده در حدود سال 1313 ق در قم درگذشت و همان جا مدفون گردید.

فرزندش علامه سید اسحاق قزوینی و دامادهای او عبارتند از:حضرت آیت اللّه حاج آقا حسین طباطبائی قمی و محدث گرانقدر شیخ عباس قمی بودند.

-منابع

1-تاریخ قم 269.

2-رجال قم 117.

ص:753

3-گنجینۀ دانشمندان 140/1.

4-نبقاء البشر 791/2.

شیخ زین الدّین شریعتی زنجانی

اشاره

(ح 1327-1409 ق)

شیخ زین الدّین شریعتی فرزند آیت اللّه شیخ فیاض زنجانی و نوۀ ملا محمّد مدرس دیزجی،از علما و فضلای تهران بود.

وی در دامان پدری فقیه و دانشمند پرورش یافت.پدرش از علمای برجستۀ زنجان بود،و در سال 1360 ق در حدود سن 85 سالگی درگذشت،و در«قبرستان بالا»زنجان به خاک سپرده شد.

شریعتی،در حدود سال 1327 ق در زنجان متولد گردید.

در حوزه های علمیه

ایشان پس از طی مقدمات،به حوزۀ قزوین رفت،و از محضر علامه سید ابو الحسن رفیعی بهره مند گردید،آن گاه به مشهد مقدس مهاجرت کرد،و در دروس آیت اللّه میرزا مهدی اصفهانی شرکت جست.

سپس جهت طی دروس عالی حوزه،به قم رهسپار گردید،و از محضر پرفیض آیات:سید محمّد حجت کوه کمری و سید حسین طباطبائی بروجردی فقها و اصولا بهره مند شد،و خود به تدریس سطح اشتغال نمود.

خدمات مذهبی

ایشان جهت ارشاد و هدایت و به امر آیت اللّه بروجردی به«خرقان»قزوین رفت،و سعی و تلاش زیادی در این امر نمود،و پس از مدتی چند رحل اقامت خود را تا آخر عمر در تهران افکند،و به خدمات دینی و روحی خود ادامه داد.

ص:754

از آثار او

1-الفوائد فی المسائل المتفرقة.

2-رساله ای در حق و حکم.

3-رساله ای در ردّ صوفیه.

4-رساله ای در غیبت.

5-کتاب بیداری،در دو بخش است.

ارتحال و اعقاب

وی پس از عمری خدمت به مذهب،و درستکاری و صداقت پیشگی در روز جمعه /27شوال1409/ ق مطابق با /12خرداد1368/ ش در حدود سن 82 سالگی در تهران درگذشت،و جنازه اش به قم حمل و در قبرستان ابو حسین به خاک سپرده شد.

وی،داماد علامه شیخ جعفر فرزند ملک زنجانی(مقیم خرقان)بود،و دارای اولادی چند گردید،که عبارتند از:1-شیخ حسن(ساکن در تهران)2-آقا علی 3-آقا محمّد 4-آقا رضا 5-آقا حسین.

-منابع

1-اظهارات برادر مرحوم،آقا تقی شریعتی(ساکن زنجان).

2-افادات آیت اللّه شیخ احمد رضوانی زنجانی.

3-تاریخ زنجان 317 و 391.

4-گنجینۀ دانشمندان 252/5.

5-مکارم الآثار 2714/7.

شیخ زین العابدین ابهری«امام»

اشاره

(1311-1389 ق)

شیخ زین العابدین فرزند علامه میرزا عطاء اللّه امام جمعه و نوۀ میرزا ابو الفتوح

ص:755

ابهری.مادرش مرحومۀ حاجیه فاطمه سلطان خانم امامی(صاحب دیوان فاطمیه)می باشد.

شیخ زین العابدین در /19شوال1311/ ق در ابهر تولد یافت.

پدرش میرزا عطاء اللّه امام جمعه یکی از دانشمندان و فضلا بود.وی ابتدا در ابهر و زنجان تحصیل نمود سپس به اصفهان رفت و سطح را به پایان برد آنگاه به نجف اشرف عزیمت کرد و مدت حدود ده سال در آن سامان نزد اساتید وقت از جمله آیت اللّه میرزا حبیب اللّه رشتی بود و به درجۀ اجتهاد نایل آمد.پس از انجام تحصیلات عالی به موطن خود مراجعت نمود و به خدمات مذهبی و اجتماعی همت گماشت و همین طور در حال تردد بین ابهر و زنجان بود.ایشان در سال 1346 ق مطابق با 1306 ش در حدود سن 85 سالگی در ابهر دار فانی را وداع گفت و پیکرش توسط فرزندش شیخ زین العابدین به نجف اشرف حمل و در وادی السلام به خاک سپرده شد.این شرح حال مختصر را از زبان فرزندش آقای محمّد فتوحی در عصر روز پنجشنبه /16 ذی القعده1419/ ق مطابق با /13اسفند1377/ ش و معلوماتی دیگر درباره فضلای این خاندان یادداشت گردید.

شیخ زین العابدین امام در سن شش سالگی به زنجان رفت و مدت پنج سال در مدرسۀ ملا محمّد حسن زنجانی و بعدا تا شرایع و لمعه نزد میرزا علی نقی زنجانی به تحصیل مشغول بود و ضمن تأهل در سال 1330 ق برای تکمیل تحصیل عازم نجف اشرف گردید و در حوزۀ درس آیات:سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی و شیخ الشریعۀ اصفهانی به کسب علم ادامه داده است تا اینکه در شروع جنگ بین المللی اول ناچار به زنجان مراجعت کرد.آنگاه مجددا به نجف بازگشت و حدود شش سال دیگر به تحصیلات خود ادامه داد،سپس به ابهر مراجعت نمود و به عنوان«امام جمعه» به وعظ و خطابه و ارشاد مردم پرداخت و چند سالی نیز در زنجان دارای دفتر اسناد رسمی بود.و در سال 1324 ش مجددا به ابهر برگشت و دست به کار تألیفاتی توام با ترویج دین شد.و از سال 1342 ش به علت کهولت خانه نشینی اختیار کرده اند.

ص:756

امام جمعه که در شعر«مجنون»تخلص می کرد،دارای 4 پسر و 2 دختر می باشد.

از آثار قلمی اش

1-دیوان اشعار،در حدود پنج هزار بیت شعر،به زبانهای:عربی،ترکی،و فارسی.

2-مثنوی امثال و حکایات،به زبان ترکی در دو جلد.

3-ترجمۀ منظوم نهج البلاغة که 105 خطبه از آن به چاپ رسیده است.

4-کتب و رسائلی در اخلاق و مواعظ در 7 جلد.

5-علوم غریبه از قبیل جفر و رمل.

6-تاریخ زنجان(از اول 300 قمری تا زمان پهلوی).

7-تاریخ آداب و رسوم اهالی زنجان و ابهر در عصر متقدم.

8-تاریخ شخصی خودشان(تا 28 سالگی به نثر).

9-فلسفه و راه زندگانی پنج جلد.

10-جواب های هفت گانه به سؤالات مزیت دین اسلام،تألیف کرده اند که هرکدام به نوبۀ خود دارای ارزش بسیار است.

امام ابهری دارای نفوذ کلام و حسن خلق،و مورد احترام مردم زنجان و ابهر است.

شعر زیر از اوست:

فوق العاده می خواهد

چرا عدلیۀ حسنت ستم بر ما روا دارد؟ مگر قانون او اینست،یا از بهر ما دارد؟

نه با ما بر سر صلح است آن صلحیۀ چشمت نه خوب از بد تمیز آرد بدایت صد بدا دارد

باستیناف وصلش شرح حالی دادمش گفتا که دیگر موقعش بگذشت هجران از قفا دارد

بگفتم:تمبر خالت که در بالای لب داری بزن بر حکم ما گفتا.که این تمبر بها دارد

تظلم کردمش گفتا:که فوق العاده می خواهد زر و سیم فراوان چون من مفلس کجا دارد؟

لبت می کرد استنطاق ما را آخر انصافی بر این مستنطق خون ریز دل بازیم جا دارد

ص:757

مگر من قاتلم؟یا اعتراف قتل بنمودم؟ که حکم کشتنم را چشم مستت برملا دارد

با حضاریۀ عشقت یکی رؤیت رقم کردم از این حکم غیابی در کجا قانون ما دارد؟

بتجدید ترافع عرض حالی داده ام ترسم که در این دایره زلف مسلسل صد خطا دارد

به لیلی ای صبا برگو که مأموریت(مجنون)

برای عشق بی آلایش خود از خدا دارد

امام جمعه در روز شنبه /27شعبان1389/ ق مطابق با /17آبان1348/ ش در سن 79 سالگی در تهران درگذشت.پیکرش به قم حمل و در کوچه ابو حسین در یکی از مقابر شرقی مدفون گردید.

فرزندانش:

1-آقا ابو علی امام 2-آقا ابو الفضل 3-آقا کاظم 4-آقا قاسم 5-آقا حسن.

-منابع

1-الفهرست لمشاهیر علماء زنجان 13.

2-تاریخ زنجان 138(تولدش را در سال 1312 ق ثبت کرده است)

3-سخنوران و خطاطان زنجان 175.

سیّد زین العابدین کاشانی

اشاره

(1297-1375 ق)

سید زین العابدین فرزند علامه سید محمّد و نوۀ سید حسین حسینی لاجوردی کاشانی حائری،از علمای برجسته و پارسایان مقدس بود.

در سال 1297 ق در کربلای معلاّ دیده به جهان گشود.

تحصیلات عالی

مقدمات و سطوح را نزد:پدرش،شیخ علی بفروئی یزدی،سید محمّد جعفر

ص:758

کاشانی(عموی آیت اللّه سید مصطفی کاشانی)،ملا عباس سیبویه یزدی(أخفش)، ملا اسماعیل بروجردی و شیخ حسن کربلائی به انجام رسانید،و مدتی هم از محضر:سید اسماعیل صدر و سید محمّد باقر حجت حائری بهره مند گردید، سپس به نجف اشرف عزیمت نمود و از محضر آیات:شیخ محمّد کاظم خراسانی، سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی و شیخ الشریعۀ اصفهانی کمال استفاده را نمود.

آنگاه به دیار سامرا هجرت کرد،و از محضر آیت اللّه میرزا محمّد تقی شیرازی بهره جست و به کربلا مراجعت کرد و به تدریس و تربیت طلاب همت گماشت،و پس از ورود آیت اللّه سید حسین طباطبائی قمی به کربلا ملازم ایشان گردید،و در جلسات استفتا به وی کمک می کرد.

مهاجرت به ایران

در سال 1367 ق از کربلا به ایران مهاجرت کرد،و در قم بنا بر درخواست آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی اقامت نمود،و از یاران نزدیکش گردید،و همواره در مجلس استفتای ایشان حضور پیدا می کرد.و در پس دعوت اهالی کویت و امر آیت اللّه بروجردی به آن سامان عزیمت کرد،و به ترویج مذهب و ارشاد مردم پرداخت،ولی پس از دو سال اقامت و در اثر کسالت و بیماری به قم مراجعت کرد، و حلقۀ درسی تشکیل داد و عده ای را تربیت نمود.

از جمله شاگردانش در کربلا عبارتند از:

1-سید مصطفی اعتماد 2-سید عبد الرضا شهرستانی 3-سید مهدی خراسانی بجستانی 4-سید عباس کاشانی 5-شیخ ابراهیم شیرازی 6-سید غلامرضا کسائی تبریزی 7-سید احمد فالی 8-سید محمّد شیرازی 9-سید محمّد علی بحرانی 10-شیخ عبد الرحیم قمی(داماد صاحب شرح حال)11-سید ابراهیم علم الهدی سبزواری.

ص:759

از آثار او

جناب دانشمند معظم آقای سید عباس کاشانی سایر مؤلفاتش را چنین یاد می کند:

1-حاشیة علی العروة الوثقی.

2-دیوان شعر.

3-رسالة الأمر بین الامرین.

4-رسالة فی الاستصحاب.

5-رسالة فی الوقف الذری.

6-شرح شرائع الاسلام،در چند جلد.

7-شرح علی کفایة الاصول.

8-قاعدة لا ضرر و لا ضرار.

9-مناسک الحج(ارجوزة).

درگذشت

سرانجام در روز پنجشنبه /12صفر1375/ ق مطابق با /6مهر1334/ ش به سن 78 سالگی در قم درگذشت،و پس از ادای نماز میت توسط آیت اللّه بروجردی در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.فرزندانش:1-سید حسین 2-سید علی (1340 در کربلا-1411 ق در دمشق و مدفون در مقبرۀ جدید زینبیه).

برادر ایشان آیت اللّه سید حسین کاشانی یکی از فقها و دانشمندان معروف بود.

وی در سیزدهم ماه شعبان 1300 ق در نجف اشرف متولد گردید.

سید حسین تا سن بیست سالگی در آن شهر در خدمت شیخ عبد الرضا دشتی به تحصیل مقدمات پرداخته،سپس در خدمت سید محمّد سعید خوئی به تکمیل ادبیات عرب و سطوح فقه اشتغال داشته،بعدا در خدمت پدر بزرگوارش مرحوم سید محمّد کاشانی به کربلا مهاجرت و در آنجا در دو درس خارج اصول و فقه پدر بزرگوارش و نگاشتن آنها مشغول بوده است.

ص:760

در سال 1342 ق یک دوره فقه از آغاز کتاب طهارت تا انجام کتاب دیات،نظما تألیف فرموده و ترجمه آن را به فارسی هم نگاشته اند«مسماة بضوء الرشد فی احکام النبی الامجد»که به چاپ رسیده و نظم منظومه درایة الحدیث که دو تقریظی که آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری و آیت اللّه شیخ محمّد حسین کاشف الغطاء به ایشان نوشته اند،کمال دلالت بر علوشان و اقتدار استاد محترم در علوم دینیه و ادبیه می باشد.

استاد کاشانی مصنفات دیگر هم نثرا و نظما در موضوع های مختلف دارند از قبیل:بعض مباحث اصول و معانی و بیان و بدیع و از آن جمله دیوانی است در مدایح و مراثی ائمه هدی علیهم السّلام که هنوز به چاپ نرسیده است.

-منابع

1-افادات علامه آقای سید عباس کاشانی(دام ظله).

2-أعلام کربلاء(خطی-خوشحالت).

3-أعیان الشیعة.

4-گنجینۀ دانشمندان 255/6.

5-نقباء البشر 804/2.

سیّد زین العابدین یثربی قمی

اشاره

(1323-1411 ق)

حاج سیّد زین العابدین فرزند سیّد حسن و نوۀ میرزا زین العابدین حسینی قمی، معروف به«یثربی»از فضلا و معاریف قم بود.

او در سال 1323 ق در قم تولد یافت.پس از آنکه مقدمات و سطوح را به انجام رساند،در دروس خارج حضرات آیات:سیّد محمّد حجت کوه کمری،میرزا محمّد فیض قمی،سیّد حسین طباطبائی بروجردی،و أخیرا سیّد شهاب الدّین مرعشی شرکت می فرمود.

ص:761

امامت جماعت را در«مسجد شاه حمزه»واقع در خیابان آذر قم،محل اجدادی خود،بر پا می نمود.

نامبرده در روز سه شنبه /7 جمادی الثانی1411/ ق در قم در سن 88 سالگی و براثر کهولت سن بدرود حیات گفت.پیکرش روز چهارشنبه تشییع و در امامزاده شاه حمزه علیه السّلام به خاک سپرده شد.

وی که داماد آیت اللّه شیخ ابراهیم مروه عاملی بود،دارای اولادی شد که از جملۀ آنان:1-آقای سیّد ابو الفضل یثربی،سخنور با اخلاص اهل بیت علیهم السّلام 2-سیّد علی محمّد یثربی،که فعلا سمت نمایندگی قم را در مجلس شورای اسلامی دارد.

-منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-گنجینۀ دانشمندان 312/2.

ص:762

س

سام میرزا شاه صفی اول

اشاره

(1021-1052 ق)

نخستین پادشاهی که از خاندان صفوی در قم به خاک سپرده شد،شاه صفی بود

اسمش سام میرزا و فرزند صفی میرزا نوۀ شاه عباس اول،پادشاه ششم از سلاطین صفویه است.پس از مرگ شاه عباس بنا بر وصیت وی او را که 17 سال بیش نداشت در جمادی اول1038/ ق پادشاه خواندند،و«میر محمّد باقر داماد» خطبۀ سلطنت او را خواند.در سال اول سلطنت وی مردی که او را«غریب شاه» نامیدند،در گیلان به دعوی سلطنت برخاست و گیلان و لاهیجان را تصرف کرد، ولی از دولتیان شکست خورد و اسیر شد و در اصفهان به قتل رسید.سپس دیگری به نام«عادل شاه»قیام کرد،او نیز به سرنوشت غریب دچار گردید.در سلطنت این پادشاه«ابو الغازی»والی خوارزم به خراسان تاخت،و برادر خود«اسفندیار»را به فتح مرو گماشت،لکن هر دو سپاه از سپاهیان شاه صفی شکست خوردند،و اسفندیار برادر خود ابو الغازی را دست بسته نزد پادشاه ایران فرستاد و در(قلعۀ طبرک)محبوس شد،و دست ازبکان از صفحۀ خراسان کوتاه گردید.

در سال 1038 ق سلطان عثمانی دو سپاه به بغداد و موصل فرستاد،و خسرو

ص:763

پادشاه«بغداد»را محاصره کرد ولی به فتح آن موفق نشد.به سال 1039 ق شاه صفی برای نجات بغداد به عراق رفت،و چون سپاهیان عثمانی در زدوخورد با حاکم بغداد تلفات سنگینی دیده بودند فرار کردند.

رضا قلی خان هدایت در مجلد هشتم از(ملحقات روضة الصفا)نگاشته:

«در سال 1042 ق به سعایت و بدگوئی بعض امراء پسران عیسی خان قورچی باشی که دخترزادگان شاه عباس بودند،و چهار فرزند بی مانند سلطان العلماء خلیفة السلطان اعتماد الدولة داماد شاه عباس ،و سه پسر میرزا رفیع صدر،و یک پسر میرزا رضی صدر سابق،و دو پسر میرزا محسن متولی باشی مشهد مقدس، عمه زاده های خود را غالبا مکفوف و مکحول،و پسران قورچی باشی را خاصه مقهور و کشتند،و با امرای بزرگ دل بد کرد و جمعی را معزول و برخی را از دم تیغ گذرانید.باز در این سال فرمان داد که در تجدید عمارت بقعۀ نجف اقدام شود،و آب از فرات به صحرای نجف آوردند».

به سال 1045 ق سلطان مراد خان عثمانی شخصا به فتح«ایروان»آمد و آن شهر را پس از محاصره گرفت و از ارس گذشت،و لشکر به تبریز فرستاد و عمارات حکومتی و محلۀ«شنب غازان »را غارت و ویران کردند،و نیمی از شهر را آتش زدند.اما چون سلطان هنگام عبور از ارس در آب افتاده و بیمار شده بود و زمستان در پیش و خبر نزدیک شدن شاه صفی می رسید،لشکر عثمانی به شتاب از آذربایجان گذشت و شاه صفی در ذیقعدۀ(1045 ق)ایروان را گرفت،و 5000 تن از عثمانیان را اسیر کرد و چند توپ بزرگ آنها را به اصفهان فرستاد.

به سال(1048 ق)سلطان مراد خان به تسخیر بغداد عازم شد،و ایرانیان 50 روز پایداری کردند و محمّد شاه صدر اعظم ترک را کشتند،ولی عاقبت ناچار به تسلیم گشتند و به فرمان سلطان مراد خان هزار تن از زوار کربلا و نجف را به دست جلادان دادند،و بیک فرمان سر آنان را از تن جدا ساختند.در شعبان(1049 ق)

ص:764

پیمانی میان دولتین بسته شد،که بغداد از عثمانی و ایروان از ایران باشد.

شاه صفی مانند سائر پادشاهان صفوی طبع شعر داشته،دیوانی دارد به نام «دیوان صفی صفوی»نمونه ای از شعرش این است:

دمی که از برم آن گل عذار می گذرد هزار موج و سرشک از کنار می گذرد

بدو چرخ نخوردیم جام سر شادی مدار مستی ما بر خمار می گذرد

صبور باش«صفیا»که در طریقت عشق بهر طریق که باشد مدار می گذرد

این بیت هم در روز روشن به نام او آمده است:

اگر بارم دهی در خدمتت جان بر کمر بندم

اگر بر خاطرت بارم بگو تا بار بربندم

وی در /12صفر 1052 ق در کاشان در پی بیماری درگذشت،و در حرم حضرت معصومه علیها السّلام قم به خاک سپرده شد.

-منابع

1-الذریعة 616/9.

2-تاریخ اردبیل و دانشمندان 257/1.

3-تربت پاکان 112/1.

4-دانشمندان آذربایجان 237.

5-ذیل عالم آرا 257.

6-روضة الصفا 201/8.

7-سخنوران آذربایجان 50/1(نام ایشان را حذف کرده و اشعار فوت را به نام پدرش اشتباها قرار داده است)

8-کتابه های حرم مطهر حضرت معصومه علیها السّلام 33.

9-گلستان مسرت ص 136.

10-لغت نامۀ دهخدا 265.

ص:765

شیخ سلمان خاقانی

اشاره

(1332-1408 ق)

حاج شیخ سلمان فرزند آیت اللّه شیخ عبد المحسن و نوۀ ملا حسین خاقانی،از علمای بنام و خدوم خطۀ خوزستان بود.

به سال 1332 ق در قریۀ(سوق الشیوخ)از توابع شهر ناصریۀ عراق متولد گردید.در سن 8 سالگی به خرمشهر(محمره)رفت و مقدمات را نزد پدر خود آموخت.

از مرحوم آیت اللّه خاقانی شنیدم درحالی که با صمیمیت می گفت:نوجوان که بودم می رفتم به نانوائی که نان خریداری کنم،شاطر که مشغول کار خود بود بچه طلبه ها را سؤال پیچ می کرد و می گفت:پسر،چه می خوانی؟طلبه هرچه از کتب مقدمات به خصوص کتب نحو را می گفت،شروع می کرد به سؤال طرح کردن؟و بچه طلبه ها را گیر می داد.گاهی شاطر ابیاتی را از الفیۀ ابن مالک می خواند و می گفت:مراد از ابیات چیست؟بعد معلوم شد که شاطر طلبۀ خوبی بوده و سایر مقدمات را بسیار عالی آموخته،ولی در اثر فشار زندگی تحصیل را رها نموده و به کار روی آورده است.

در سال 1345 ق جهت ادامۀ تحصیل به مدینة العلم و عاصمة الفضل نجف اشرف عزیمت نمود،و پس از طی سطوح دروس عالی فقه و اصول را از محضر آیات:شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی(مدت کوتاهی)،شیخ محمّد علی کاظمینی خراسانی،و میرزا باقر زنجانی،سید ابو القاسم موسوی خوئی،و تفسیر و

ص:766

کلام را از محضر آیت اللّه شیخ محمّد جواد بلاغی بهره مند گردید.

در سال 1374 ق به خرمشهر بازگشت،و به ارشاد و هدایت مردم پرداخت و نفوذ بسیار زیادی در منطقه حاصل نمود.

در سال 1400 ق در پی جنگ تحمیلی از خرمشهر به قم مهاجرت کرد و منزل ایشان همواره یکی از کانونهای فرهنگی و مجمع الفضلاء محسوب می شد.مهر، محبت،صداقت،راستی و اخلاص در کار،در سیمای این مرد بزرگ ظاهر بود.

از آثار قلمی ایشان:

مرحوم آیت اللّه خاقانی قلمی بسیار ادبی روان داشت و آن را بیشتر در حوزۀ فرهنگی و ادبی به کار برد،ولی در اثر حمله به جهان تشیع و شروع جنگ ادبی و عقایدی،ایشان قلم خود را در خدمت به مذهب و دین قرار داد و آثاری بسیار گرانسنگ از خود به یادگار گذاشت.

1-ردّ الجبهان.

2-ردّ الحنفاوی.

3-ردّ الخطوط العریضة.

4-طریق المعرفة.

5-بین الحق و الباطل.

6-دیوان شیخ جاسم خاقانی(گردآوری).

7-فی نادی آل الخاقانی.

8-دیوان شعر(بنا بر نقل خود ایشان این دیوان همراه با سایر کتابخانه اش در هنگام جنگ بین ایران و عراق از دست رفت،و به این خاطر بسیار تأثر و افسوس می خورد).

سرانجام در روز دوشنبه /25رجب1408/ ق مطابق با /24اسفند/ 1366 ش در پی بیماری در یکی از بیمارستانهای تهران درگذشت،و پس از تشییع

ص:767

ش

شیخ شجاع الدّین جلیلی کرمانشاهی

اشاره

(1318-1393 ق)

شیخ شجاع الدّین فرزند شیخ بهاء الدّین نوۀ شیخ محمّد صالح جلیلی کرمانشاهی.

تولدشان در سال 1318 ق در شهر کرمانشاه واقع شده و پس از گذرانیدن دوران کودکی در دامن والد ماجدش،خدمت شیخ حسن کربلائی،شیخ احمد نجفی کرمانشاهی مقدمات و سطوح را به پایان رسانیده،و در سال 1339 ق عزیمت به نجف اشرف نموده و از دراسات فقهی آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی، و اصولی آیت اللّه آقا ضیاء الدّین عراقی،و حکمت و معقول را خدمت شیخ مرتضی طالقانی(که یکی از اوتاد و زهاد عصر خود بود)استفاده نموده اند.

و بعد از پنج سال اقامت و مجاورت به واسطۀ اغتشاش اوضاع عراق و تبعید آیات نجف به ایران اجبارا به وطن خود برگشته،و مدت یک سال توقف و در خلال آن مشرف به مکه شده و بعد از مراجعت به قم آمده و از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید علی یثربی و کاشانی،حاج شیخ ابو القاسم اصفهانی مدت یک سال بهره مند گردیده است.

ص:769

و در سال 1346 ق مجددا به نجف مهاجرت تا سال 1350 ق توقف و از محضر آیتین:اصفهانی و عراقی مستفیض شده،و پس از رسیدن به مقام شامخ اجتهاد و دریافت اجازه به کرمانشاه بازگشته و به انجام وظائف دینی و روحی از قبیل:امامت جماعت و تعلیم و تربیت عده ای از محصلین کرمانشاه نموده،و در سال 1385 ق اقدام به تعمیر مدرسۀ علمیۀ(عماد الدوله)که در شرف انهدام بود نموده،و آنجا را مسکن طلاب قرار داده که تا هم اکنون از مدارس دائر کرمانشاه،و در تحت سرپرستی فرزند برومندش حجة الاسلام حاج آقا حسام الدّین اداره می گردد.

وی در روز شنبه دوم/ربیع ثانی1393/ ق مطابق با /15اردیبهشت 1352 ش دار فانی را وداع گفته و با تجلیل فراوان تشییع و حمل به قم گردیده،و در آنجا نیز عموم مراجع و آیات و طلاب حوزۀ علمیه تشییع نموده،و در مقبرۀ فاطمیه بین مسجد اعظم و صحن عتیق مدفون گردید.

او دارای آثار قلمی چندی است که به آن اشاره می گردد:

1-تقریرات فقه اصفهانی به نام الدرر الفقهیة.

2-تقریرات اصول عراقی به نام الدرر النجفیة.

3-قاعدة لا ضرر و لا ضرار.

4-کتابی در توحید.

5-اثبات امامت و ولایت.

6-مجالس رمضان و عاشوراء.

-منابع

1-سراج المعانی در احوالات سید ابو الحسن اصفهانی 124.

2-گنجینۀ دانشمندان 417/7.

ص:770

سیّد شرف الدّین طالقانی

اشاره

(1310-1395 ق)

سید شرف الدّین فرزند سید کاظم حسینی گلیردی طالقانی،و برادر آیت اللّه سید محی الدّین علوی و از فضلا و سخنوران بود.

وی در تاریخ /10شوال1310/ ق در طالقان دیده به جهان گشود.

تحصیلات اولیه اش را در گلیرد انجام داد،و در حدود سن 21 سالگی به گیلان مهاجرت نمود،و چندی در روستای سنگر اقامت گزید،و برای تحصیلات مذهبی به رشت رفت،و در مدرسۀ حاج سمیع جهت استفاده از محضر اساتیدی چون:ملا محمّد حسن محقق خلخالی در فلسفه و کلام،و شیخ جواد بن علی عاملی در فقه استفاده و از ملازمان ایشان گردید.رفته رفته در رشته های مختلف از جمله تاریخ و حدیث در میان مردم شهرت یافت تا آنجا که نظراتش را در این دو رشته ثقه می دانستند.

یکی از جراید محلی رشت پس از انتشار خبر مرگ وی را چنین نوشت:

(مرحوم سید اشرف الدّین«نام دیگریست که در میان مردم شهرت داشت»یکی از فرزندان پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم،در طول 80 سالگی عمر با حضور قلب و صفای دل و مال و روحانیت همواره نظر به تهذیب نفس و اعراض از ظواهر و رجوع به باطن و ردّ تظاهر و ریا و نشر حقایق داشت،و در این راه مقدس از نمایش بیرون دست کشید،و به گشایش درون چشم دوخت.از تجملات دیده برگفت و به نور اشراق دل سپرد،به حق داد سخن موعظه فرمود...).

از آثار قلمی او:کتاب المواعظ و النصائح در 7 جلد،و هنوز هم که هنوز است مخطوط و نزد ورثه محفوظ می باشد.

وی در عصر روز دوشنبه /19 ذی الحجه1395/ ق مطابق با اوّل/دی/ 1354 ش به سن 85 سالگی در رشت درگذشت،و پس از انتقال جسدش به قم در وادی السلام به خاک سپرده شد.

ص:771

فرزندانش:

1-سید ضیاء الدّین علائی نژاد،2-سید معز الدّین،3-سید کاظم.

4-محمّد تقی میر ابو القاسمی،نویسندۀ معاصر.او به سال 1309 ش در رشت متولد شد و پس از طی تحصیلات مقدماتی به تهران رفت،و تحصیلات دینی را در مدرسۀ مروی نزد علامه سید نور الدّین علوی(پسر عموی خود)گذرانیده و تحصیلات جدید را در دانشکدۀ معقول و منقول و از محضر سخنور گرانقدر شیخ حسینعلی راشد تربتی(دوره فقه تجارت)را استفاده نمود،و در سال 1338 ش به اخذ درجه لیسانس موفق گردید.آنگاه به رشت بازگشت و از محضر علامه شیخ علی بیان بهره مند گردید.او دارای آثار قلمی چاپی و خطی بسیاری می باشد.

5-سید ابو القاسم 6-سید احمد و شش دختر از وی به یادگار ماند.

-منابع

1-افادات فرزند معظم له دانشمند محترم آقای سید محمّد تقی میر ابو القاسمی،نزیل رشت.

2-روزنامۀ روئین،چاپ رشت،شمارۀ(961)،به تاریخ /31دی1354/ ش.

3-مشاهیر طالقان،چاپ دوّم،صفحه 124،به قلم فرزندش میر ابو القاسمی.

شیخ شعبان راسخی لنگرودی

اشاره

(1302-1356 ق)

شیخ شعبان فرزند حسین لنگرودی چافی(راسخی)،از فضلا و مدرسان حوزۀ علمیۀ قم بود.

در سال 1302 ق در لنگرود گیلان دیده به جهان گشود.

وی مقدمات را نزد ملا علی اکبر لنگرودی فراگرفت،و در سال 1337 ق به قزوین رهسپار شد و نزد آیات:سید ابو الحسن رفیعی و میرزا یحیی مفیدی قزوینی تحصیل کرد،و در سال 1343 ق به قم عزیمت،و سطوح را نزد آیات:شیخ

ص:772

ابو القاسم قمی«کبیر»،سید محمّد تقی خوانساری و میرزا محمّد همدانی به انجام رسانید،و خارج را از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و سید محمّد حجت کوه کمری استفاده نمود،و خود به تدریس سطح اشتغال ورزید.

وی در روز جمعه /13شوال1356/ ق مطابق با /26آذر1316/ ش در سن 54 سالگی در قم درگذشت،و در قبرستان حاج شیخ به کد(25158)خاک سپرده شد.

-منبع

1-آینۀ دانشوران 227.

میرزا شفیع ساعد الملک تبریزی

اشاره

(-ح 1330 ق)

میرزا شفیع خان ساعد الملک فرزند خان مؤتمن تبریزی.

پدرش از سادات طباطبائی و اعیان تبریز و داماد میرزا تقی امیر کبیر بود.ولی میرزا شفیع سبط امیر کبیر نبود بلکه از عیال دیگر مؤتمن بود.

به هرحال ساعد الملک نسبت به سایر برادران خود برتری داشت و از ذکاوت و فطانت بیشتر برخوردار بود،و پس از مرگ پدر خود،ریاست خانواده بدست او رسید.وی به مقام بگلربیگی تبریز نایل آمد و از نزدیکان صمیمی محمّد علی میرزا ولیعهد آن روز بود،و از اعیان و متنفذین درجۀ اول تبریز به شمار می رفت.

او پس از فوت مظفر الدّین شاه با محمّد علی میرزا به تهران رفت،چون آن طور که انتظار داشت شاه پس از جلوس با وی رفتار نکرد و به او منصب و مقام و وزارت نداد،تقریبا از شاه قهر کرد و به قم رفت و کمی در آنجا ماند و در حدود سالهای 1330 ق درگذشت.

فرزندانش:

1-عبد الحسین سردار مفخم 2-سردار ساعد 3-میرزا عنایت اللّه فقهی.

ص:773

فتح اللّه پاکروان سیاستمدار معروف که مناصبی از قبیل:نمایندگی مجلس شورای ملی،وزارت مختاری،استانداری ایالت خراسان،تولیت آستان قدس رضوی و...برادرزاده صاحب شرح حال بود.جهت اطلاع بیشتر به رجال آذربایجان ص 42 رجوع شود.

-منبع

1-رجال آذربایجان در عصر مشروطیت 195.

سیّد شمس الدّین ابهری

اشاره

(1324-1392 ق)

حاج سید شمس الدّین فرزند علامه سید اسد اللّه موسوی ابهری،از علمای ساکن تهران بود.

در سال 1324 ق در ابهر متولد گردید،و برخی از مقدمات را نزد شیخ محمّد حسین فخیمی در حوزۀ هیدج آموخت آنگاه در سن نوجوانی به قزوین رفته،ادبیات را از ملا محمّد تقی ادیب آموخته،و در سال 1341 ق به قم عزیمت نموده،و سطوح را از محضر آیات:آخوند ملا علی همدانی،میرزا محمّد همدانی،و سید محمّد تقی خوانساری تلمّذ نمود.

خارج فقه و اصول را از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی، شیخ محمّد علی حائری قمی،سید محمّد حجت کوه کمری،و سید محمّد تقی خوانساری و حکمت را از محضر شیخ محمّد علی شاه آبادی استفاده نمود.در حدود سال 1357 ق به نجف اشرف عزیمت نمود،و از محضر آیت اللّه سید

ص:774

ابو الحسن اصفهانی بهره مند گردید،و در پی تقاضای اهالی ابهر و امر استادش اصفهانی به زادگاه خود مراجعت کرد،و به اقامۀ نماز جماعت در(مسجد جامع شهر)و انجام سایر وظایف پرداخت،و مورد توجه سایر اهالی گردید.

در سال 1362 ق در پی غائلۀ توده ای ها در آذربایجان مجبور به مهاجرت و در تهران سکونت اختیار نمود،ابتدا چند سالی در(مسجد سلیمی)خیابان ناصر خسرو و بعدا در(مسجد باب الحوائج)خیابان صفاشهباز به اقامۀ جماعت،و انجام وظایف دینی و روحی اشتغال ورزید.

از دیگر خدمات وی:تعمیر مساجد،به ویژه تجدید بنای«مسجد جامع»ابهر که از آثار باستانی محسوب می شود.و نیز احداث مدرسه ای برای طلاب علوم دینی و تکفل و تشویق طلاب به تحصیل علم می توان نام برد.

از آثار او:

1-مناسک حج(براساس فتاوی علماء).

2-تاریخ ائمه علیهم السّلام.

ایشان در روز دوشنبه /6جمادی ثانی1392/ ق مطابق با /26تیر/ 1351 ش به سن 68 سالگی در اثر سکتۀ قلبی در تهران درگذشت،و در قبرستان باغ رضوان واقع در جنب قبرستان وادی السلام قم مدفون شد.

فرزندش:دانشمند محترم مرحوم سید نور الدّین ابهری است و دامادش آیة اللّه سیّد محمّد فاطمی ابهری است.

-منابع

1-آثار الحجة 255/2.

2-آینۀ دانشوران 411.

3-الفهرست لمشاهیر علماء زنجان 15.

4-تاریخ زنجان 326.

5-گنجینۀ دانشمندان 42/3.

ص:775

سیّد شمس الدّین احمدی بروجردی

اشاره

(1324-1320 ق)

سید شمس الدّین فرزند علامه سید فخر الدّین و نوۀ سید عبد الغفار طباطبائی احمدی بروجردی،از دانشمندان و فضلای حوزۀ علمیۀ قم بود.

وی در ربیع الاول1324/ ق در بروجرد متولد گردید.

پدرش از دانشمندان متقی بروجرد و شوهر خواهر آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی و از جمله شاگردان میرزا جهانگیر خان قشقائی در اصفهان بود.او در روز چهارشنبه /22شعبان/ 1364 ق در بروجرد در حدود سن 70 سالگی درگذشت و در کنار مسجد خود واقع در محلۀ صوفیان به خاک سپرده شد

ص:776

سید فخر الدّین احمد طباطبائی بروجردی

سید شمس الدّین ادبیات و مقدمات را نزد:میرزا لطف اللّه فقیهی و شیخ محمّد ابراهیم مدرس و شیخ حسین آقا ابو(ابن الشیخ)آموخت و دروس سطح را نزد حضرات آقایان:پدر ارجمند خود،سید اسماعیل گلپایگانی و شیخ کاظم دزفولی به انجام رساند.

خارج را هم از محضر دائی خود آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی در بروجرد استفاده کرد.

ایشان در پی استقرار آیت اللّه بروجردی در قم،در سال 1365 ق خود نیز به ایشان ملحق شد و از دروس وی و شیخ محمّد علی حائری کرمانی بهره مند شد.مرحوم احمدی که از شخصیت والایی برخوردار بود،به اقامۀ جماعت و هدایت اشتغال داشت.

از آثار او:

تقریرات درس آیت اللّه بروجردی.

شرح حال فوق به تاریخ اواسط/اردیبهشت1374/ ش در منزلشان در قم و مجددا در /29اسفند1374/ ش یادداشت گردید.

متأسفانه در اثر کهولت سن و درگذشت همسر خود،چند ماهی به تهران منتقل شد و در روز چهارشنبه /29 ذی الحجه1420/ ق مطابق با /17فروردین/ 1379 ش در یکی از بیمارستانهای تهران حیات را وداع گفت.پیکرش در غرۀ محرم در قم تشییع و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

ص:777

شیخ شهاب الدّین اشراقی قمی

اشاره

(1342-1401 ق)

شیخ شهاب الدّین فرزند علامه میرزا محمّد تقی اشراقی و نوۀ آیت اللّه میرزا محمّد ارباب قمی،از فضلا و اندیشمندان معاصر بود.

وی در سال 1342 ق در قم دیده به جهان گشود.

اشراقی پس از اخذ دیپلم به تحصیل علوم دینی روی آورد و مقدمات را نزد پدر ارجمند خود آموخت.آنگاه شرح لمعه را خدمت آیت اللّه شیخ جعفر صبوری قمی(دام ظله)که فعلا در کاشان سکونت دارند،خواند.و قسمتی از دروس سطح را نزد آیت اللّه سید محمّد باقر طباطبائی سلطانی استفاده نمود.دروس خارج را از محضر آیات:سید حسین طباطبائی بروجردی،سید محمّد داماد یزدی،سید کاظم شریعتمداری و سید روح اللّه خمینی(پدر همسر خود)استفاده کرد و به تألیف و ترویج مذهب پرداخت.

از جمله آثار او

1-پاسداران وحی(در امامت-با همکاری شیخ محمّد فاضل لنکرانی).

2-چهره های درخشان(در تفسیر آیۀ تطهیر-با همکاری لنکرانی).

3-دانستنی هایی از اسلام.

ص:778

4-سخن حق در تفسیر قرآن(در چند جلد).

5-شرح کتاب طهارت از عروة الوثقی.

نامبرده در روز شنبه /13ذی قعده 1401/ ق مطابق با /21شهریور/ 1360 ش در یکی از بیمارستانهای تهران در سن 59 سالگی درگذشت و جهت مراسم خاکسپاری به قم حمل و در مسجد بالاسر حرم مطهر حضرت معصومه علیها السّلام مدفون گردید.

فرزندانش:

1-آقا علی 2-آقا مرتضی که از طلاب علم می باشند 3-آقا محمّد تقی و 4 دختر.

-منابع

1-اطلاعاتی از علامه حاج آقای سعید اشراقی(دام ظله).

2-گنجینۀ دانشمندان 69/2.

سیّد شهاب الدّین مرعشی«آقا نجفی»

اشاره

(1315-1418 ق)

سیّد شهاب الدّین(نامش محمّد حسین است)فرزند علامه سیّد محمود و نوۀ آیت اللّه سیّد علی سید الحکماء،حسینی مرعشی تبریزی،مکنی به«ابو المعالی»و معروف به«آقا نجفی»از مراجع شیعه و فقها و اساتید به نام حوزۀ علمیۀ قم بود.

وی در صبح روز پنجشنبه /20صفر1315/ ق(یا 1318 ق)در نجف اشرف دیده به جهان گشود.مقدمات را نزد پدر خود و دیگران آموخت.دروس سطح را نزد حضرات آیات:سیّد محمّد کاظم خرم آبادی،میرزا علی ایروانی،میرزا ابو الحسن مشکینی،شیخ عبد الحسین رشتی،میرزا محمود شیرازی،میرزا آقا(سیّد ابراهیم)

ص:779

اصطهباناتی و شیخ محمّد حسین قاجار تهرانی به پایان رساند.

در دروس خارج حضرات آیات:

شیخ ضیاء الدّین عراقی و سیّد ابو الحسن اصفهانی استفاده نمود.در سال 1339 ق به سامرا و کاظمین رفت و نیز مشغول تحصیل گردید و مجددا به نجف مراجعت و سرانجام در سال 1342 ق ابتدا به تهران و سپس در حوزۀ علمیۀ قم سکونت اختیار نمود و از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی بهره ها برد.سپس خود به تدریس فقه و اصول و اقامۀ جماعت در صحن و حرم مطهر حضرت معصومه علیها السّلام پرداخت.

سید رضا فیروزآبادی سید شهاب الدّین مرعشی نجفی

ص:780

خدمات و شرح حال آیت اللّه مرعشی بیش از این است که در چند صفحه نوشته شود،به همین خاطر به کتابهای که راجع به زندگی اش نگارش یافته،مراجعه شود.

خدمات و آثار اجتماعی و خیریّه ایشان بسیار زیاد است که می توان به:

کتابخانۀ بسیار بزرگ در قم،مساجد، حسینیه ها و مدارس در سراسر ایران احداث و ایجاد فرمودند،اشاره نمود.

سید محمود مرعشی

سید علی مرعشی(سید الحکماء)

از جمله آثار قلمی ایشان:

1-مشجرات آل الرسول صلّی اللّه علیه و آله و سلم 2-مصباح الناسکین 3-منیة الرجال فی شرح نخبة المقال 4-تعلیقات احقاق الحق(چند جلد)5-رسالۀ عملیه 6- مناسک حج 7-المسلسلات فی مشایخ الاجازات 8-الرحلة الشیرازیة 9- الرحلة الاصفهانیة 10-نهایة القصوی فی التعلیق علی العروة الوثقی 11- طبقات النسابین،دو جلد.الفوائد الرجالیة،مستدرک شهداء الفضیلة،

ص:781

مسارح الأفکار فی حل مطارح الانظار(حاشیه)،مفاتیح احادیث الشیعة،مصباح الهدایة فی حل معضلات الکفایة،دو جلد،المصطلحات الفقهیة(معجم)،حاشیة تذکرة القبور،حدیث الکساء و حدیث سلسلة الذهب،رسالۀ افطسیة،سجع البلابل فی ترجمة صاحب الوسائل،الفتحیة فی ترجمة السید ابو الفتح عربشاهی،اللئالی المنتظمة و الدرر الثمنیة،روض الریاحین 3 جلد،اعیان المرعشیین،مزارات العلویین و الانبیاء و الصحابة فی اقطار العالم،جذب القلوب الی دیار المحبوب (خاطرات)،رسالة فی ترجمة السید عبد الحسین الخاتون آبادی،رسالة فی نسب سادات طغرود القمیین،تعلیقة علی عمدة الطالب،کشکول(چند جلد)،تعلیقة علی الفرائد،تعلیقة علی القوانین،تعلیقة علی شرح اللمعة،تعلیقة علی الحاشیة فی المنطق،تعلیقة علی المطول،السیر و السلوک،الجفر،نفی التحریف،رسالة فی سید فخر الاعلام آیت اللهی شیرازی/سید شهاب الدّین مرعشی نجفی سید رضا بهاء الدینی/شیخ صادق نصیری سرابی

ص:782

ترجمة الفتال النیسابوری،رسالة مفرج الکروب فی ترجمة صاحب ارشاد القلوب، ترجمة السید ابو الفضل الیمانی.و آثار بسیاری که در کتابهای مفصل تراجم آمده است.

آیت اللّه مرعشی در شامگاه چهارشنبه /7صفر1411/ ق برابر با /7شهریور 1369/ ش در قم در سن 96 سالگی در اثر سکتۀ قلبی زندگی را وداع گفت.به همین خاطر در ایران و پاکستان به مدت سه روز،عزای عمومی اعلام شد.پیکر پاک ایشان در صبح روز جمعه تشییع و در کنار کتابخانۀ خود-واقع در خیابان ارم-مقارن ظهر به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-سیّد محمود،2-سیّد محمّد جواد،3-سیّد امیر حسین،4-سیّد کاظم.

منابع

1-آثار الحجة 46/2.

2-آینۀ دانشوران 177.

3-الاجازة الکبیرة 519.

4-تاریخ علماء و شعرای گیلان 17.

5-رجال اصفهان یا تذکرة القبور،در مقدمه ص ید.

6-علماء معاصرین 217.

7-گنجینۀ دانشمندان 37/2.

8-گنجینۀ دانشوران 15.

9-مؤلفین کتب چاپی 455/3.

شیخ شهاب الدّین مصطفوی همدانی

اشاره

(1318-1378 ق)

حاج شیخ شهاب الدّین فرزند حسن مصطفوی همدانی،متخلص به«بیدل»،از دانشمندان و اساتید و معاریف حوزه ها بود.

ص:783

وی در /15شعبان1318/ ق در قریۀ(سوزن)از توابع همدان متولد گردید.

مصطفوی پس از طی مقدمات،در سال 1337 ق به همدان رفت و ادبیات را نزد شیخ هاشم همدانی آموخت، سپس به فارسجین رفت و در مدرسۀ یمنی نزد آیت اللّه شیخ مقیم زنجانی تلمذ نمود و در سال 1343 ق به قم مهاجرت کرد و از محضر آیات:سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری،سید علی یثربی کاشانی،میرزا محمّد فیض قمی،شیخ محمّد علی حائری قمی و حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی در فقه و اصول و از شیخ محمّد علی شاه آبادی در حکمت استفاده نمود و خود به تدریس سطح پرداخت.

ایشان به همراه 39 نفر دیگر از فضلای مهذّب به دستور آیت اللّه حجت جهت ادای نماز استسقا به جمکران رفت و نماز را به جا آورد و هنگام بازگشت به شهر باران زیادی بارید.

او در سال 1361 ق به دعوت مردم ملایر به آن شهر رفت و به ترویج مذهب پرداخت.و خدمات بزرگی انجام داد از جمله آثار خیریۀ اش در ملایر:تعمیر مدرسۀ شیخ ملوکی،احیای زمینهای کاظم آباد،بنای مسجد حسیب خانی فاطمیه و مسجد صفی،ایجاد غسالخانه،و احداث پل است.

از آثار او

1-رسالة فی البیع و الخیارات.

ص:784

2-اصول دین.

3-قاعدة لا ضرر.

4-حاشیة علی مصباح الفقیه.

5-مقدمة فی علم التفسیر.

سرانجام روح پاک و قدسی اش در شب سه شنبه /3 ذی القعده1378/ ق مطابق با /21اردیبهشت1338/ ش در سن 60 سالگی در ملایر به ملأ اعلی پر گشود و در جوار علی بن جعفر علیه السّلام قم مدفون گردید.

-منابع

1-آثار الحجة 357/2(تولدش را در سال 1323 ق نوشته است).

2-آینۀ دانشوران 242(تولدش را در سال 1322 ق نوشته است).

3-بزرگان و سخن سرایان همدان 231/2.

4-گنجینۀ دانشمندان 216/7.

5-معلومات متفرقه.

6-نقباء البشر 69/2.

شیخ شهاب الدّین نراقی کاشانی

اشاره

(-1350 ق)

حاج شیخ شهاب الدّین فرزند علامه میرزا فخر الدّین و نوۀ آیت اللّه ملا محمّد نراقی کاشانی،از دانشمندان و بزرگان کاشان به شمار می رفت.

وی در شهر کاشان دیده به جهان گشود.

نامبرده پس از طی مقدمات و سطوح به حوزۀ نجف اشرف عزیمت کرد و دروس عالی فقه و اصول را از محضر آیت اللّه ملا محمّد کاظم خراسانی استفاده نمود.آنگاه به زادگاهش بازگشت و به هدایت و ارشاد مردم پرداخت.

مرحوم نراقی تولیت مدرسۀ سلطانی کاشان را برعهده داشت.

ص:785

وی از آیت اللّه ملا حبیب اللّه کاشانی ساوجی اجازۀ روایتی دریافت داشته بود.

از آثار قلمی او: 1-البدائیة فی مسألة البداء.

ایشان در روز جمعه /26شوال1350/ ق مطابق با /13اسفند1310/ در کاشان درگذشت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

-منابع

1-الاجازة الکبیرة 538.

2-نقباء البشر 846/2.

میر شهاب الدّین نیریزی

اشاره

(1255-1327 ق)

میر سید شهاب الدّین فرزند سید نور الدّین حسینی نیریزی شیرازی،فیلسوفی بزرگ و دانشمندی سترگ بود.

تولدش در سال 1255 ق در شهر شیراز اتفاق افتاد.

تحصیلات

علامه نیریزی تحصیلات خود را در شیراز آغاز کرد و بخشی از دروس فقه و اصول را نزد علامه شیخ مهدی مازندرانی شیرازی و دروس حکمت را نزد شیخ عباس دارابی و ملا آقا جهرمی فراگرفت.سپس رهسپار تهران شد و دروس عالی فقه و اصول را نزد علامه میرزا محمّد حسن آشتیانی و حکمت را نزد اساتیدی چون:شیخ محمّد رضا قمشه ای،ملا علی مدرس زنوزی و سید ابو الحسن جلوه اصفهانی به پایان برد.

وی پس از آن خود به تدریس کتابهای حکمت و عرفان در مدرسه های صدر و مروی تهران پرداخت.علاوه بر این در فقه و اصول ید طولائی داشت،و جمع کثیری از محضر وی در علوم و فنون مختلف به ویژه در فلسفه استفاده نمودند.

ص:786

آثاری که از قلم آن جناب به رشتۀ تحریر درآمده و از آن یاد می کنند دو کتاب است که عبارتند از:

1-رسالة فی حقیقة الوجود.

2-حاشیه بر تمهید القواعد(اثر ابن ترکه)که در کتابخانۀ مسجد اعظم قم به شمارۀ(23708)نگهداری می شود.

علامه حاج آقا بزرگ تهرانی درباره اش می نویسد:

«حتی أصبحت له فی الفلسفة قدم راسخة،و أصاب حظا عظیما و کان بارعا فی الفقه و الاصول أیضا،و له فی العرفان أشواط بعیدة،استقل بالتدریس فی الحکمة و غیرها«بمدرسة الصدر»فی طهران بعد وفاة استاذه القمشهی،فاستفاد منه جمع من الفضلاء،و تخرج علیه کثیر من طلاب العلم،و کانت له مکانة فی الاوساط العامة فی طهران...».

از جمله شاگردان ایشان می توان به حضرات آیات زیر اشاره کرد:

1-میرزا مهدی آشتیانی،که حکمت عالی را نزد ایشان خواند.

2-میرزا احمد آشتیانی،که شاگرد اسفارش بوده است.

3-شیخ عبد الحسین رشتی(صاحب شرح کفایة الاصول).

4-سید محمّد کاظم عصّار تهرانی،که حکمت عالیه و اسفار اربعه و شواهد ربوبیه و مبدأ و معاد ملا صدرا را از محضر ایشان استفاده نموده است،و چنانچه استاد عصّار در شرح حال خود مرقوم داشتند:نیریزی دو حلقۀ درس تشکیل می نموده،یکی آزاد برای همه و دیگری را فقط جهت خواص منعقد می ساخت.

5-شیخ آقا بزرگ تهرانی،که مدتی از درس ایشان استفاده نموده است.

6-شیخ محمّد مهدی مازندرانی«امیر کلائی»که هم شاگرد و هم وصیّ ایشان بوده است،و برحسب وصیت ایشان جسدش را در قم به خاک سپرد.

علامه نیریزی پس از عمری تحقیق و تدریس سرانجام در /14ربیع الاول/ 1327 ق در سن 72 سالگی در تهران بدرود حیات گفت و پیکرش به قم حمل و در

ص:787

ص

شیخ صابر کره رودی اراکی

اشاره

(-1350 ق)

حاج شیخ صابر فرزند ملا محمّد حسین کره رودی اراکی،دانشمندی توانا و فاضلی برجسته بود.

شیخ آقا بزرگ تهرانی وی را چنین معرفی می کند:(از معاصران،فقه و اصول و سایر علوم نزد بزرگان و دانشمندان عصر خود کسب کرد،سپس به وظایف دینی از قبیل:اقامۀ نماز جماعت و ترویج و نشر احکام الهی اشتغال ورزید،او از علمای محترم و بزرگان پذیرفته شده در سامان خود بود).

علامه شیخ مجتبی عراقی در کتاب خود«علماء گمنام»دربارۀ ایشان چنین می نویسد:

این جانب راقم الحروف در ایام کودکی در کنگاور خدمت مرحوم حجة الاسلام آقا صابر کره رودی رسیدم،و معظم له در همراهی آقازاده اش مرحوم آقا محمّد از سفر کربلای معلی مراجعت می فرمود و بنظرم آمد که شخصی مهربان و خوش قلب و نیکوصورت و سیرت و مبادی آداب و علاقه مند به احکام شرع مواظب مستحبات و عبادات و علاقه مند به احیای مراسم امر به معروف و نهی از بود،و به

ص:789

زبان مرسوم در کره رود با مردم صبحت می کرد،و شنیدم و نقل کردند در ایام حکومت رضا خان پهلوی شبی از شبها سوار حیوان سواری خود به چند نفر از پاسبانها مصادف می شود و می گوید:آی آقا بیا جلو ببینم،پس از آمدن پاسبانها می گوید:شنیده ام شماها آدمها را می گیرید پس چرا مرا نمی گیرید؟!آنها با خنده می گویند:آقا کی ما آدم ها را می گیریم:و مرحوم دکتر ابو القاسم خان مؤید الاطباء پاشائی که از دکترهای بسیار حاذق بود،لطائف ظریفی از ایشان نقل می کرد که نقل آنها بطول می انجامد فرحمة اللّه علیهم اجمعین.

این عالم زاهد در سال 1350 ق مطابق با 1310 ش در اراک به رحمت ایزدی پیوست و جنازه اش به قم حمل و در قبرستان شیخان دفن گردید.

فرزندانش:1-شیخ محمّد واعظ که مدفون در قبرستان حاج شیخ قم است.و دو دختر که آخوند ملا علی نقی کره رودی دامادش بود.

-منابع

1-علماء گمنام 201.

2-نقباء البشر 850/2

میرزا صادق تبریزی

اشاره

(1269-1351 ق)

خاندان معظم له:

ایشان فرزند عالم فقیه و متکلم میرزا محمّد آقا معروف به(بالا مجتهد)پسر آیت اللّه ملا محمّد علی قراچه داغی دینوری(صاحب شرح تبصره علامه حلی و داماد میرزا علی اصغر شیخ الاسلام تبریزی)است.

معظم له چهار برادر داشته 1-آیت اللّه حاج میرزا محسن آقا مجتهد(صاحب تبین المحجة الی تعیین الحجة)2-آیت اللّه حاج میرزا عبد الحسین آقا 3-آیت اللّه حاج میرزا احمد آقا(صاحب نظام العالم)4-آیت اللّه حاج میرزا عبد العلی آقا

ص:790

مجتهد و نیاکانش تا هفت پشت از علما و فقهای بزرگ شیعه بوده اند.

ولادت و تحصیل

در سال 1269 ق در خاندانی علمی،در شهر تبریز به دنیا آمد و تحصیلات ابتدائی را در همان شهر به پایان رساند و در سن 19 سالگی به سال(1288 ق)به همراه برادر بزرگتر خود علامه حاج میرزا محسن آقا مجتهد،برای تکمیل معلومات خود به نجف اشرف مسافرت کرد و مدت 24 سال در آنجا ماند و از محضر اعاظم و اساتید آنجا از جمله بزرگان زیر استفاده کرد و به درجه قدسیه اجتهاد نائل آمد و در همان جا به تدریس و تربیت طلاب پرداخت و آنان از نظریات صائب و عمیق معظم له استفاده می کردند.

اساتید او

1-سید مهدی قزوینی حلی.

2-سید حسین کوه کمری«ترک».

3-میرزا محمّد حسن شیرازی.

4-ملا محمّد فاضل ایروانی(م 1306 م).

5-ملا محمّد فاضل شربیانی.

6-محمّد حسن مامقانی(م 1313 ق).

7-شیخ هادی تهرانی-صاحب ذخائر النبوة(متوفّای 1321 ق)که بیشتر تلمذ ایشان نزد وی بوده است و از آراء و نظریات استاد خویش طرفداری کرده و آنها را تأیید می نمود.مثلا در عدم بطلان روزه بوسیله شرب تتن،از فتوای استادش پیروی کرده و به همان گونه فتوی داده و عمل می کرد.

وی نیز مدتی در کربلا اقامت کرد و از محضر ملا حسین فاضل اردکانی و شیخ زین العابدین مازندرانی استفاده کرد.

ص:791

همچنین ایشان مدت کوتاهی در دروس آیات:میرزا حبیب اللّه رشتی،سید علی بحر العلوم و برادرش سید حسین بحر العلوم و شیخ محمّد طه نجف تبریزی بهره برده بود.

بازگشت به ایران

معظم له در سال(1312 ق)به ایران آمد و در زادگاه خود تبریز اقامت گزید و به درس و بحث و افاده و وعظ و ارشاد پرداخت و در این شهر مرجعیت تامه داشت.

تألیفات

1-البیع و الخیارات.

2-الفرق بین العقد الدائم و المنقطع.

3-الفوائد فی مسائل فقهیة-متفرقه-،این کتاب را در دورۀ تبعید خود در قم نوشته و در تهران در سال(1351 ق)به طبع رسیده است.

4-المقالات الغریة فی تحقیق المباحث الاصولیة،در سال(1317 ق)در تبریز به طبع رسیده است.

5-الولایة الشرعیة و انواعها.

6-انوار الحقائق فی شرح القصیدة المنشأة فی مدح اشبه الناس بخیر الخلائق، انشا از مرحوم میرزا صادق آقا،بیت اوّل آن است:

اتنوی بقاء الرکب و هو رحیل و لا ظل یوما دام لیس یزول

تشید دارا لست فیها بساکن و تهدم بیتا انت فیه تزول

7-تقدیم الاحرام علی المیقات.

8-حاشیة علی منهج الرشاد.

9-حاشیة علی وسیلة النجاة.

ص:792

10-دیوان شعر.

11-رساله در اصول دین.

12-رسالۀ عملیۀ فارسی مشتمل بر اصول دین و مسائل اجتهاد و تقلید تا آخر مصارف خمس که در سال(1323 ق)به طبع رسیده است.

13-رسالة فی المشتقات،در(1317 ق)در تبریز به چاپ رسیده است

14-رسالۀ فی بعض مسائل الصلاة.

15-رسالة فی شرائط العوضین،رساله در انتصاف المهر بالموت،رساله در ربا.

16-رسالة مختصرة،چاپ قم.

17-شرح تبصرة المتعلمین(کتاب طهارت از ابتدا تا آخر احکام سلس است و به اتمام نرسیده).

18-طریق النجاة.

19-کتاب الصلاة در فقه،از اوّل مبحث صلاة تا آخر باب امامت و اقتدا در چهار جلد.

20-واجبات الاحکام(رسالۀ عملیه)باب دیات که در سال(1345 ق)به چاپ رسیده است.

خصایص و ملکات روحی ایشان

صاحب علماء معاصرین وی را این گونه می ستاید:

«آن خبر اعظم،وافر العقل،حدید النّظر،عدیم النظیر،عمیق الفکر بود،یقرأ مکتوب الغد من عنوان الیوم و المؤمن ینظر بنور اللّه.

پیش بینی او به نحوی بود که از امور فضیحه و قوانین مبتدعه قبل از وقوع،به فکر ثاقب و نظر صائب خود خبر می داد و همان طور می بود.حتّی بعضی از اشخاص را معین می فرمود که به فلان امر متصدی خواهد شد و همان طور می شد.

چنان صاحب حزم بود که احدی نمی توانست در امری به رأیش دخالت و غلبه

ص:793

نماید.و نطق نمی کرد مگر به چیزی که نفع بخشد برای مردم در دین و دنیای ایشان و کسی را ذکر نمی کرد مگر به خیر و خوبی».

هم او در جای دیگر ایشان را این گونه توصیف می کند:

«اعلم وافقه و ادق نظرا و جمیل الخلق و حسن الخلق،حلیم،کریم،حکیم، قوی،شدید العزم،قوی القلب،بصیر در امور،صبور در شداید و ملمّات و متصلّب در دین و شرعیات،طیّب المحاورة،مترفق در محاضره،ادیب،منشی،شاعر، مجید،جیّد الخط،حسن الربط،و بالجمله خالق البریة جلّت عظمته نعم خود را در این وجود مسعود به اتمام رسانیده بود».

و صاحب احسن الودیعه در ضمن ستایش از او،به صفت صبر وی اشاره کرده و گوید:«او مجهول القدر و صابر بر شدائد دهر است».

سبط او حجة الاسلام و المسلمین حاج میرزا مهدی صادقی گفتند:

او خیلی متواضع بود و بسیار مؤدب و حتی نزد من که نوه او بودم پایش را دراز نمی کرد و لباس درنمی آورد و اگر کسی به او بدی می کرد هرگز آن را به زبان نمی آورد و با اخلاق اسلامی با او مواجه می شد.

یکی از منسوبین آن شادروان نوشته است:

(او)شخصی کریم،پشتیبان فقرا و مستضعفان و سیاستمداری هوشمند و متصلّب در دین و خوش محاوره و محاضره بود،تسلّطی قوی در ادبیات داشت و بسیار شعر می سرود،خطی زیبا و شیوۀ مخصوص در شکسته نویسی داشت وی محبوبیت و نفوذ فوق العاده ای داشت.

مؤلّف«رجال آذربایجان در عصر مشروطیت»می نویسد:

در شب عید فطر مردم از نصف شب به مسجد او می رفتند و برای خود جا می گرفتند و بعضی از مردم جای خود را به قیمت گران به اعیان و اشراف می فروختند.

ص:794

نمونه اشعار معظم له

آن مرحوم را اشعاری است در زمینه های زیر:

قصیده ای در قیام امام حسین علیه السّلام و نوائب عاشورا،و قصیده ای در رثای علی اکبر علیه السّلام که در کتاب وقایع الایام-جلد محرم الحرام-ص 417 و ص 495 به چاپ رسیده است و فردی آن را شرح کرده و انوار الحقائق فی شرح القصیدة المنشأة فی مدح اشبه الناس بخیر الخلائق و قصیده دیگری نیز در مورد اردبیل دارد که خاتمه همان کتاب مذکور است و قصیده دیگری در فاجعه فتنه روس و توپ بستن گنبد حضرت امام رضا علیه السّلام دارد و قصیدۀ رثائیه ای در رثاء مرحوم حاج میرزا عبد الکریم آقا-امام جمعه شهید تبریزی-دارد که در ص 113 کتاب علماء معاصرین در ضمن شرح حال امام جمعه تبریزی و در کتاب شهداء الفضیلة ص 393 مذکور است و ما در اینجا اشاره ای به قصیده مربوط به توپ بستن بارگاه امام رضا علیه السّلام می نمائیم:

تجدد رزء لم یکن یترصد بنیرانه احشائنا تتوقد

و انّی لکم رق و اسمی صادق و امی الی انسابکم تتسند

فرزندان ایشان

1-آقا میرزا جواد،که از شاگردان پدر خود بود،و در قم مدفون است.

شیخ علی احمدی میانجی نقل می کند:آیت اللّه آقای بهاء الدینی فرمودند:در میان برادران تبریزی از نظر معنوی باکمال تر از آقا میرزا جواد برخورد نکرده ام.

2-میرزا رضا تبریزی،که این دو برادر تا آخر عمر مجرد زیستند.

مبارزات ایشان

وی از بنیانگذاران نهضت اسلامی بر علیه زندقه و بی دینی و سیاستهای ضد اسلامی در کشورهای اسلامی در عمر خود بوده است.علنا با مشروطه مخالفت کرده،در دوران ملوک الطوائفی اواخر قاجار پیدایش مشروطیت و اوائل حکومت

ص:795

پهلوی مبارزات قابل تقدیری داشته و با سخنان جذاب و دلنشین خود به افشای سیاستهای استعماری و حکّام مستبد و قوانین موضوع آنها پرداخته است و آیت اللّه خمینی در سخنرانیهای خود در موارد متعدد به فداکاری ها و مبارزات آیت اللّه میرزا صادق آقا اشاره فرموده اند:مثلا برای سست کردن پایه های حکومت استبدادی رضا خان با قانون نظام وظیفه و سربازی اجباری مخالفت کرد و وقتی همه بازارها را به احترام نظر ایشان بستند،فرموده بود:ای کاش یکی از ما را می کشتند که اگر یک نفر از ما کشته می شد،کار تمام می شد.

سرانجام آقا میرزا صادق آقا و جمعی از علمای مبارز را به کردستان تبعید کردند و هنگامی که رضا خان،اقبال مردم را به آنان دید،دستور آزادی آنان را داد و هرکس به شهری رفت.اما میرزا صادق آقا در پادگان ماند و گفت من باید بدانم که گناهم چه بوده است.رضا خان دستور داد او را به قم تبعید کنند تا تحت الشعاع مرحوم حاج شیخ عبد الکریم قرار گیرد.

فاضل محترم حجة الاسلام آقای سید ابراهیم سید علوی در ارتباط با کناره گیری آقا میرزا صادق آقا از حکام و سلاطین قاجار و پهلوی می نویسد:

والد گرامی ام برایم نقل کرد که یک روز عبد اللّه خان طهماسبی گویا از سوی پهلوی می خواست با آقا دیدار کند.در آن موقع آقا میرزا صادق آقا در خانه نبود و در محلۀ جامش آوان(جمشیدآباد)یا عم زینه دین(عمو زین الدّین)تبریز بود.

عبد اللّه خان از محل زندگی آقا اطلاع یافت و به آنجا آمد و اجازه ملاقات خواست.

اما آقا تمارض کرده،از ملاقات و دیدار با وی امتناع فرمود.ولی پس از آنکه او بر این اصرار ورزید به وی اجازه داده شد و بالاخره وارد اندرونی گردید.آقا در رختخواب نشسته و استراحت می کرد در همین حال با عبد اللّه خان مذاکره می فرمود.ناگهان صدای آقا بلند شد و شنیدیم آقا می فرماید:ای عبد اللّه خان،امکان ندارد من دستم را در دست این ستمگر بی دین بگذارم.من اگر نصف شب از دیوار خانه او بالا رفته و مشاهده کنم که او نماز شب می گزارد،باز باورم نمی شود و یقین دارم که حقه ای

ص:796

در کار او است.

به هرحال معلوم شد که عبد اللّه خان آمده قرار ملاقات آقا را با پهلوی بگذارد.

اما با مقاومت و امتناع آقا روبرو گردید.

نمونۀ دیگری،دفاع آن مرحوم از حقوق محرومانی است که توسط وابستگان قاجار به یغما می رفت.از جمله کسروی در تاریخ مشروطه ایران ص 148 می نویسد:

یکی از رعایای تبریز به نام حاجی عباس،توسط ولیعهد و دارودسته او مورد ستم قرار گرفته و ملکش تصرف عدوانی می شود.اما هرچه فریاد می کند و تظلّم می نماید به جایی نمی رسد.سرانجام به خانۀ علما و مجتهدین پناه می آورد و راجع به غصب املاک و زمینهایش پرسشنامه ای تهیه و جواب می خواهد،آیت اللّه میرزا صادق آقا چون صحّت ادعای آن رعیّت مظلوم را می دانسته و به حقیقت ماجرا واقف بوده،جوابی به مضمون زیر می نویسد:

«اگر غصب املاک حاجی عباس درست است،پس غصب فدک هم درست بوده است».

علامۀ امینی می نویسد:

«او یکی از چهره های درخشان تشیّع و از جمله دانشمندان متشخّص امامیه است که در آذربایجان به مرجعیت تقلید رسید و سالها صاحب ریاست و زعامت دینی گردید.زعیمی که در ادارۀ امور حسن تدبیر و در قضا و داوری،دادگر و در اظهارنظر،ثبات و پایداری و استواری نشان می داد و برای اصلاح جامعه برنامه هائی پیشرفته ارائه می نمود.

او همواره با هوشیاری و دوراندیشی و تحمّل مشقات و مرارتها،مردم را رهبری می کرد و در مبارزه با کفر و الحاد از سختی ها و تلخی ها نمی هراسید و پیوسته با پند و اندرز و سخنان گیرا و نافذش بار مسئولیت را بدوش کشید.

شهید میرزا علی ثقةالاسلام تبریزی می نویسد:

ص:797

«آقا میرزا صادق آقا،فرزند میرزا محمّد،فرزند مولی محمّد علی قره داغی تبریزی،یکی از فحول محققین و از یگانه دانشمندان فقها و اصولیّینی است که در علم اصول الفقه دارای مشربی تازه و ویژه است و آن را از استاد محقق خود شیخ هادی تهرانی نجفی رضوان اللّه علیه فراگرفته است او(میرزا صادق آقا)مجتهدی است زاهد،عابد،بسیار کم حرف و متمایل به انزوا و گوشه گیری و دارای آثار و تألیف نیکویی است مثل:مباحث الفاظ،مشتقات و کتابی در فقه که من بخش طهارت آن را دیده ام.او که خداوند سلامتش بدارد از معاصران و فعلا در قید حیات می باشد،پروردگار متعال را به رضای خویش موفّق گرداند و پدرش مرحوم میرزا محمّد نیز یکی از علمای عصر خویش و دانشمندی مورد اعتماد و مشار بالبنان بوده و نزد عوام و خواص تبریز مقبولیت و محبوبیت داشته است و به عنوان بالا مجتهد (مجتهد کوچک)خوانده می شده است».

علامۀ سید محمّد مهدی کاظمی اصفهانی می نویسد:

«و هو اطال اللّه بقاه و من کل مکروه وقاه من کبار علماء ایران و احد مراجع الامامیة فی هذا الزمان،کانت له الرئاسة العامة و المرجعیة التّامة فی تبریز.سیّرته الحکومة الایرانیة فی الثورة المشهورة الّتی صارت فی تبریز الی بعض بلاد ایران».

یعنی آقا میرزا صادق آقا یکی از علمای بزرگ ایران و از جمله مراجع تقلید شیعه امامیه در عصر حاضر است که صاحب ریاست عام و مرجعیت تام است و حکومت ایران به دنبال انقلابی که در تبریز رخ داد،وی را به برخی از بلاد تبعید کرد.

شادروان حاج ملا علی خیابانی می نویسد:

«بنابه موجبی به بلده سنندج،مقر حکومت کردستان مسافرت فرمود و اهالی آنجا با اینکه از جماعت عامه و اهل سنت شافعیه هستند به زیارت او آمدند و تکریم و تجلیل به جای آوردند و علمای ایشان هر روز می آمدند و به قدوم وی در بلدشان افتخار می نمودند.حتّی شیخ اجل شیخ شکر اللّه امام جمعه سنندج گفت:

ص:798

اگر ذبح ولد،شرعی بود.من یکی از اولادم را ذبح می کردم».

مرحوم مهدی مجتهدی می نویسد:

«رضا شاه دستور داد میرزا صادق آقا را گرفتند و به سردشت روانه ساختند.

وی مدتی آنجا بود تا به قم تبعید گردید».

علامه سید حسن امین عاملی می نویسد:

«او فقیهی بوده مجتهد،مرجع تقلیدی محبوب،انسانی زیباروی،نیکومعاشرت ،بردبار، خوش خط،واعظ و سخنور،دارای سعه صدر و قریحه شعر بوده است.حکومت ایران در انقلاب مشهور که به سال 1347 ق،رخ داد او را به برخی بلاد ایران،سپس به قم تبعید کرد».

محقق متتبع،شیخ آقا بزرگ تهرانی می نویسد:

«او وجود خود را وقف تدریس،نشر احکام،سودرسانی به مردم،رفع احتیاج نیازمندان،مبارزه با بدعت ها و بی دینی ها و پاسداری از حریم دین و دیانت کرد و در این مسیر رنجی فراوان و ناملایماتی فزون از حد که کوههای عظیم و سخت را تحمّل توان آنها نیست،دید و با قلبی محکم و حوصله ای شگفت انگیز،همه آنها را به جان خرید و خویشتن را در راه خدا برای هر رویداد تلخ و ناگواری آماده ساخت و در آخر عمر در قم رحل اقامت افکند».

خیر الدّین زرکلی می نویسد:

«حکومت پهلوی وی را به ری!تبعید کرد،او آزاده ای بود که بر بالای منبر زشتکاریهای پهلوی را مطرح می کرد و لذا پلیس او را دستگیر و نخست در همدان زندانی کرد و سپس به قم تبعید نمود و در همان جا از دنیا رفت».

و بالاخره علامه شیخ محمّد حرز الدّین می نویسد:

«آقا صادق قره داغی،عالمی بود که در برابر سلطۀ مزدور بیگانه در ایران ایستاد.کسی که من به او و صحت سخنانش اطمینان دارم و در ایام تبعید وی(آقا میرزا صادق آقا)توسط حکومت ترس و وحشت پهلوی همراهش بوده برای من

ص:799

تعریف می کرد که در زهد و تقوای میرزا صادق آقا شک و شبهه ای نیست و او از یگانه های دوران بوده که جز امر به معروف و نهی از منکر همّتی نداشت و همین معنی بر حکومت پهلوی و مأموران مزدور او،گران می آمد».

امداد غیبی

نوۀ ایشان جناب آقای صادقی نقل کردند هنگام تبعید ایشان از کردستان به قم، آقا نماز نخوانده بود.هرچه از مأمورین خواهش می کند تا توقف کنند تا ایشان نماز بخوانند،آنها امتناع ورزیده و توقف نمی کنند.طولی نمی کشد که ماشین پنچر می شود و مأمور رو به آقا کرده و می گوید حالا هر چقدر دلت می خواهد نماز بخوان!

آری خداوند سبحان بندگان مخلص و مجاهد را در کورانها و بحرانهای زندگی کمک می کند و آنان را از تنگنا رهائی می بخشد که: وَ الَّذِینَ جٰاهَدُوا فِینٰا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنٰا .

سید عبد الحسین دستغیب در«داستانهای شگفت»تحت عنوان«کرامت علما»می نویسد:

جناب آقای حاج معین شیرازی ساکن تهران نقل فرمودند که روزی به اتفاق یکی از بنی اعمام در خیابان تهران ایستاده منتظر تاکسی بودیم تا سوار شویم و به محل موعودی که فاصله زیادی داشت برویم.

قریب نیم ساعت ایستادیم هرچه تاکسی می آمد یا پر از مسافر بود یا نگه نمی داشت و خسته شدیم.ناگاه یک تاکسی آمد و خودش توقف کرد و به ما گفت آقایان بفرمائید سوار شوید و هرجا می خواهید بفرمائید تا شما را برسانم.ما سوار شدیم و مقصدمان را گفتیم در اثنای راه من به ابن عمم گفتم شکر خدای را که در تهران یک رانندۀ مسلمانی پیدا شد که به حال ما رقت کرد و ما را سوار نمود.راننده شنید و گفت:آقایان تصادفا من مسلمان نیستم و ارمنی هستم گفتم:پس چطور

ص:800

ملاحظۀ ما را نمودی.گفت:اگرچه مسلمان نیستم،اما به کسانی که عالم مسلمان هستند و لباس اهل علم دربر دارند عقیده مندم و احترامشان را لازم می دانم بواسطه امری که دیدم.

پرسیدم چه دیدی؟گفت سالی که مرحوم آقای حاج میرزا صادق مجتهد تبریزی را به عنوان تبعید از تبریز به کردستان(سنندج)حرکت دادند من راننده اتومبیل ایشان بودم.در اثنای راه نزدیک به درخت و چشمۀ آبی شدیم.آقای تبریزی فرمودند:اینجا نگه دار تا نماز ظهر و عصر بخوانم.سرهنگی که مأمور ایشان بود به من گفت:اعتنا نکن و برو،من هم اعتنائی نکرده رفتم تا محاذی آب رسیدم، ناگهان ماشین خاموش شد.هرچه کردم روشن نگردید،پیاده شدم تا سبب خرابی آن را بدانم هیچ نفهمیدم مرحوم آقا فرمود حالا ماشین متوقف است بگذارید نماز بخوانم.سرهنگ ساکت شد آقا مشغول نماز گردید.من هم سرگرم باز کردن آلات ماشین شدم،بالاخره هنگامی که آقا از نماز فارغ شد و حرکت کرد فورا ماشین روشن گردید.از آن روز من دانستم که اهل این لباس نزد خدای عالم محترم و آبرومندند.

وفات و مدفن

ایشان به دنبال کسالت ذات الریه در شب جمعه ششم/ ذی القعده1351/ ق مطابق با /12اسفند1311/ ش در اثر بیماری در سن 82 سالگی در قم از دنیا رحلت کرد و چون صبح جمعه فرارسید اهالی قم و زائرین حضرت معصومه علیها السّلام از ارتحال ایشان باخبر شده و قم یکپارچه عزادار گردید.

مراسم تغسیل و تکفین وی را عالم ورع و متقی شیخ مهدی محدّث واعظ به عهده گرفت و نماز وی را مرحوم آیت اللّه حاج شیخ ابو القاسم قمی«کبیر»خواند و به طوری که صاحب علماء معاصرین نوشته تقریبا پانزده هزار نفر در تشییع حاضر و مردم مثل عاشورا گریه و ناله می کردند و می خواندند:

ص:801

رفت از دار فنا سوی بقا سرور ما خاک غم بر سر ما و...

جنازه وی را به حرم حمل کردند و در کنار ضریح مقدس حضرت معصومه علیها السّلام و به هنگام حفر قبر،قبر آماده ای پیدا شد و مردم را به تعجب واداشت،زیرا حتی خدام آستانه مقدسه احتمال نمی دادند که در رواقین اطراف حرم چنین قبر حاضری،خالی وجود داشته باشد.

به دنبال این حادثه جبران ناپذیر در اکثر بلاد ایران و نجف مجالس ترحیم برگزار شد و بازار برخی از شهرها بسته شد در قم مرحوم آیت اللّه حائری و در مشهد از طرف آیت اللّه حاج آقا حسین قمی و مرحوم آیت اللّه سید صدر الدّین صدر و در نجف از ناحیه مرحوم آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی و دیگران نیز مجالس یادبودی برگزار گردید و در آذربایجان از طرف اقشار مختلف و خانواده ایشان مخصوصا اخوان معظمش مجلس تذکر و یادبود با شکوهی برگزار و پس از مدتی به خاطر کثرت ازدحام مردم در این مجالس،دولت رضاخانی از ترس اینکه شاید این اجتماعات به تظاهرات بر علیه رژیم منجر شود،انعقاد مجالس را ممنوع نمود بااین همه مجالس فاتحه و اطعام فقرا در شهرهای:همدان،زنجان،اردبیل،مراغه، ارومیه و خوی بطور بی سابقه ای بر پا شد.

ماده تاریخ وفاتش به عربی(قد انجاه اللّه تعالی من ایدی الظلمة)و به فارسی (قوام ملت و دین بوده مقتدای انام).

-منابع

1-آثار الحجة 36/1.

2-احسن الودیعة 71/2.

3-اعیان الشیعة 366/7.

4-الاجازة الکبیرة 63.

5-الاعلام«الزرکلی»186/3.

6-المسلسلات فی الاجازات 402/2.

ص:802

7-المفصل فی تراجم الأعلام(خطی-اشکوری).

8-تاریخ و جغرافیای ارسباران 248.

9-چهرۀ آذرابادگان در آیینۀ تاریخ ایران 176.

10-دائرةالمعارف تشیّع 83/4.

11-رجال آذربایجان در عصر مشروطیت 103.

12-سخنوران آذربایجان 800/2.

13-شهداء الفضیلة-پاورقی-ص 392.

14-علماء معاصرین 153.

15-کیهان اندیشه،ش 10 و ش 16 مقاله آقای سید ابراهیم سید علوی تحت عنوان«بیان صادق»(که از آن بسیار استفاده شد).

16-گنجینه دانشمندان 236/1 و 458/4.

17-معارف الرجال 226/3 و 374/1.

18-معجم المؤلفین 317/4.

19-مکارم الآثار 2065/6(تولدش را در سال 1274 ق دانسته است).

20-مؤلّفین کتب چاپی 481/3.

21-نقباء البشر 873/3(تولدش را در سال 1274 ق دانسته است).

22-وقایع الایام-جلد محرم-417 و 495.

صادق جوادی خرم آبادی

اشاره

(1296-1365 ق)

صادق فرزند شیخ باقر جوادی،از چهره های با نفوذ شهر خرم آباد بود.

وی در سال 1296 ق مطابق با 1257 ش در خرم آباد تولد یافت.

اجدادش اصالتا اهل اصفهان بودند که از دیرباز به لرستان و مرکز آن،خرم آباد مهاجرت کرده و متوطن شده بودند.

آقا صادق در مکتب خانه قرآن،گلستان سعدی و مقداری سیاق فراگرفت،و به

ص:803

خواست پدر مقدمات عربی را هم خواند.آنگاه در اوان جوانی به کار و تجارت روی آورد و در کنار تاجران مهم آن روز به خریدوفروش کالاهای مختلف پرداخت.

او در سال 1307 ش که ادارۀ بلدیه (شهرداری)تأسیس یافت،به سمت رئیس انجمن شهر انتخاب شد.در سال 1311 ش که مسألۀ الغای قرارداد دارسی نفت جنوب مطرح گردید در سبزه میدان سخنرانی کرده و مطالبی بر علیه سیاست استعماری بیان داشت.وی شخصی فهیم،مطّلع و باهوش بود و در اختلافات گروه ها و افراد نافذ الکلمه بود.

جوادی در سال 1365 ق مطابق با 1325 ش در خرم آباد چشم از این جهان پوشیده و پیکرش طبق وصیت خود به قم حمل و به خاک سپرده شد.

-منبع

1-مشاهیر لر 226.

سیّد صادق حسینی رشتی

اشاره

(1264-1354 ق)

از علما و فقهای بزرگ رشت بود.

تحصیلات عالی

وی پس از طی مقدمات و سطوح در رشت به نجف اشرف مهاجرت کرد،و از محضر آیات:سید حسین کوه کمری،میرزا حبیب اللّه رشتی و شیخ زین العابدین

ص:804

مازندرانی در فقه و اصول،و میرزا حسین نوری در علم الحدیث استفاده نمود.

مراجعت به رشت

وی پس از انجام تحصیلات عالی خود و دریافت اجازات علمی و روایی از آیات:میرزا حسین نوری،شیخ محمّد طه نجف تبریزی و میرزا محمّد علی مدرس چهاردهی گیلانی به رشت مراجعت کرد.

ایشان در رشت اقبال زیادی پیدا کرد و محل رجوع و قضای حوائج مردم شد، و نیز به اقامۀ جماعت و هدایت و وعظ و ارشاد اشتغال داشت و در نهایت زهد ورع و تقوا بود.

از آثار او

1-حاشیة علی الرسائل.

2-حاشیة علی المکاسب.

درگذشت

حسینی رشتی در حدود سن 90 سالگی به سال 1354 ق مطابق با 1314 ش در رشت درگذشت و در قبرستان حاج شیخ در قم به خاک سپرده شد.

بنا بر اظهارات آیت اللّه شیخ محمّد لاکانی(مقیم رشت)ایشان به«سیگارودی» معروف بود و اولادی از او باقی نماند.

-منابع

1-الاجازة الکبیرة 64.

2-المسلسلات فی الاجازات 247/2.

3-گنجینۀ دانشمندان 177/5.

4-نقباء البشر 853/2.

ص:805

سیّد صادق روحانی قمی

اشاره

(1255-1338 ق)

حاج سید صادق فرزند میرزا زین العابدین حسینی قمی،جدّ سادات روحانی قم و از دانشمندان مشهور و فقهای نامدار عصر خود بود.

در سال 1255 ق در قم دیده به جهان گشود.

در حوزه های علمیه

وی پس از تحصیل مقدمات و سطوح در قم و اصفهان و تهران،(که در تهران از میرزا علی مدرس در حکمت استفاده نمود)در سال 1279 ق همراه با آیت اللّه شیخ غلامرضا قمی(حاج آخوند)به نجف اشرف رهسپار شد،و حدود سه سال از محضر شیخ الفقهاء شیخ مرتضی انصاری استفاده نمود،سپس مدت 17 سال از محضر آیت اللّه میرزا حبیب اللّه رشتی بهره مند گردید،و در سال 1296 ق به سامرا رفت و مدتی چند نزد آیت اللّه میرزا محمّد حسن شیرازی تلمذ کرد،و در سال 1298 ق به قم مراجعت نمود.

استاد علی اکبر فیض می نویسد:«حاج سید صادق یکی از اساتید و مدرسین این بلد شریف است،که طلاّب علوم دین و محصلین سوم کشف و یقین همه روزه در مدرس تحقیقش حاضره شده،از خمیلۀ فضلش اجتناء ثمرات فوائد می کنند،و از خرمن علمش التقاط حبات مطالب می نمایند.

اجداد و نیاکان و اقارب و عشایرش از تجّار متمولین با دیانت این بلد طیب اند.

ولی این فرید یگانه و عالم فرزانه از شغل موروثی اجدادی روی بتافت،و با شوقی تمام و جدّی مستدام به تحصیل علوم که میراث انبیاء علیهم السّلام است به پرداخت.

تکمیل مقدمات اجتهاد را در اصفهان و تهران و سایر بلدان ایران نمود،سپس با عزمی راسخ و شوقی غالب روی به اعتاب علیای نجف و کربلا آورد،و اندر آن

ص:806

تربت پاک در محضر علما به خصوص حجة الاسلام میرزا محمّد حسن شیرازی و میرزا حبیب اللّه رشتی-ادام اللّه ظلهما-چندان کوشش کرد که از حضیض تقلید به اوج اجتهاد مرتقی شد،ازآن پس روی به وطن کرد.

او اکنون یکی از مفتیان و مدرسین این بلد شریف است که عقدۀ کارهای متنازع فیه به ناخن رأی ایشان گشوده می شود،و فیصل حکومات شرعیه به کلک مشکین ایشان حوالت می رود.

از جمله آثار خیر آن مرحوم،بنای مدرسۀ علمیه و مسجد عالی جنب آن،در محلۀ سلطان محمّد شریف قم که تا امروز برکات آن مشهود است».

از آثار او

1-تقریرات میرزای رشتی.

2-تقریرات میرزای شیرازی.

3-کتاب الزکاة،که نزد نواده اش آیت اللّه سید محمّد صادق روحانی موجود است.

درگذشت و اعقاب

وی در شب جمعه /4ربیع اول1338/ ق در سن 83 سالگی درگذشت،و در قبرستان شیخان در جوار بقعۀ میرزای قمی دفن شد.

وی داماد آیت اللّه شیخ عبد النبی ایروانی بود که از صبیه ایشان دارای سه پسر و دو دختر شد و نیز عیال دیگری اختیار کرده بود.

فرزندانش:

1-سید فخر الدّین متخلص به(مصباح)،متوفای روز شنبه /10شوال/ 1349 ق مطابق با /9اسفند1309/ ش در سن 39 سالگی مدفون و در صحن موزه

ص:807

حضرت معصومه علیها السّلام.وی در علوم جدید ید طولی داشت،و از دوستان نزدیکش علامه شیخ حسین لنکرانی و سید ضیاء الدّین طباطبائی بود 2-سید محمود 3-سید ابو الحسن.

حاج سید ابو الحسن فرزند آیت اللّه سید صادق حسینی روحانی قمی،از دانشمندان و فضلا بود.وی در سال 1309 ق در قم متولد شد.

پس از نشو و نما به تحصیل علوم دینی روی آورد و پس از طی دوره های مقدمات و سطح در سال 1330 ق به نجف اشرف مهاجرت کرد و از محضر آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی استفاده نمود.آنگاه به قم مراجعت کرد و از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی فقه و اصول و آیت اللّه میرزا جواد آقا ملکی تبریزی اخلاق و عرفان استفاده کرد.

از آثار او:کتابی مختصر در اخلاق.

نامبرده در روز دوشنبه /6ذی قعده 1382/ ق مطابق با /12فروردین/ 1342 ش در سن 73 سالگی در نجف اشرف درگذشت.

شیخ محمّد علی شاه آبادی

فرزندانش:1)علامه سید مهدی روحانی از جمله شاگردان آیت اللّه بروجردی است 2)علامه سید هادی روحانی که شرح حالش در آثار الحجة 36/2 و گنجینۀ دانشمندان 336/1 آمده است.

4-سید ابو القاسم 5-سید احمد و شش دختر که دامادهایش عبارتند از:

1-علامه شیخ محمّد علی شاه آبادی 2 -علامه سید حسن بن عبد اللّه برقعی 3- میرزا محمّد تهرانی(حجة الاسلامی

ص:808

عموی میرزا محمّد تقی قمی مؤسس دار التقریب)4-محمّد باقر جوادیان قمی 5- علامه شیخ مهدی حرم پناهی قمی 6-میرزا علی اکبر حسیبی یزدی(عموی مهندس کاظم حسیبی).

تذکر:تولدش روی سنگ قبر(1253 ق)حک گردیده است.

-منابع

1-تاریخ قم 271.

2-رجال قم 98.

3-گنجینۀ دانشمندان 142/1.

4-نقباء البشر 855/2.

5-هدیة الرازی الی المجدّد الشیرازی 110.

شیخ صادق سربندی بروجردی

اشاره

(ح 1285-1365 ق)

حاج شیخ صادق سربندی فرزند علامه میرزا محمّد بروجردی از دانشمندان زاهد و متقی بود.

معارف مقدماتی و سطوح را در بروجرد از اساتید عصر خود فراگرفت، و برای تکمیل تحصیلات از بروجرد به اصفهان رفت و از اعاظم اعلام آن شهر چون:میرزا ابو المعالی کلباسی، جهانگیر خان قشقائی،شیخ محمّد علی ثقةالاسلام ،و شیخ محمّد تقی اصفهانی مشهور به(آقا نجفی)استفادۀ کامل کرد و از اساتید نامبرده به اجازۀ اجتهاد

ص:809

مجاز شد،و سپس به نجف اشرف رهسپار و از محضر آیات:میرزا حبیب اللّه رشتی و آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی استفاضه کرد.همچنین از مرحوم آیت اللّه سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی بهره ور و موفق به دریافت اجازه شد.

سپس به بروجرد مراجعت و به تدریس و افاضه مشغول گشت،و ضمنا در مجلس درس مرحوم آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی نیز شرکت می کرد.

وی در شب پنجشنبه /14جمادی اول1365/ ق مطابق با /26اردیبهشت/ 1325 ش در بروجرد به رحمت ایزدی پیوست،و جنازه اش به قم حمل و در قبرستان حاج شیخ دفن شد.

آثار قلمی ایشان:

مرحوم سربندی آثار علمی بسیاری در تفسیر و فقه و اصول و حدیث به جای گذاشت،که بعض آنها با خط خودش در کتابخانۀ فرزند مرحوم برومندش حجة الاسلام حاج شیخ محمّد تقی شریعت باقری متوفای غرّۀ جمادی اول1405/ ق و مدفون در بروجرد مقبرۀ جهان آباد موجود است از جملۀ آنها:

1-تفسیر سورۀ فاتحة الکتاب،که گویا تقریرات بعضی اساتیدش باشد.

2-رسالۀ استدلالی در بیع کلی.

3-رسالۀ استدلالی در خیارات.

4-رسالۀ استدلالی در وجوب صلوات بر پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله و سلم در موقع شنیدن و ذکر نام آن حضرت و در تشهد.

5-رساله در مقدمۀ واجب.

6-رساله در قضاء.

7-رساله در ولایت.

8-رساله در حجیت ظن.

ص:810

9-مجموعه ای در احادیث متفرقه و اشعار و ادعیه.

اضافه بر تألیف و تدوین رسائل و کتب مذکور،چند کتاب نفیس نیز از آثار قدماء به خط خود استنساخ کرده از جمله:

1-کتاب شهاب در حکم و آداب تألیف:شیخ یحیی بحرانی.

2-منهاج الکرامة تألیف علامۀ حلی،که در سال 1305 ق در اصفهان استنساخ کرد.

3-قواعد شهید اول،که در سال 1306 ق در اصفهان استنساخ نموده است.

-منبع

1-تاریخ بروجرد 585/2.

شیخ صادق شیرازی

(ح 1272-1352 ق)

شیخ صادق فرزند رضا شیرازی،از فقها و بزرگان ساکن رشت گیلان بود.

وی در حدود سال 1272 ق متولد گردید.

نامبرده پس از نشو و نما و آموختن مقدمات به حوزۀ نجف اشرف رهسپار شد و دروس عالی فقه و اصول را از محضر آیت اللّه میرزا حبیب اللّه رشتی کسب نمود و پس از سالیان دراز به ایران مراجعت کرد و در رشت سکونت اختیار نمود.و علاوه بر اقامۀ جماعت و تدریس متون کتب درسی،زعامت دینی را نیز برعهده گرفت.

از آثار او: رساله عملیه.

شیرازی در روز سه شنبه عید غدیر خم سال 1352 ق مطابق با /14فروردین/ 1313 ش در حدود 80 سالگی در رشت درگذشت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

ص:811

میرزا صادق طاهباز تبریزی

اشاره

(1282-1377 ق)

حاج میرزا صادق فرزند ملا احمد تبریزی،ملقب و متخلص به«طاهباز»یکی از دانشمندان و فضلای تبریز بود.

وی در سال 1282 ق در تبریز دیده به جهان گشود.

تحصیلات عالی

ایشان پس از طی تحصیلات مقدماتی و متوسط،جهت ادامۀ تحصیلات عالی رهسپار نجف اشرف گردید و مدت دوازده سال در آن سامان بسر برد و موفق به نیل درجۀ علمی خوبی گردید.آن گاه به زادگاهش بازگشت و به تدریس مقدمات و سطوح پرداخت و عدۀ زیادی از فضلا از محضرش کسب فیض نمودند.

طاهباز،در سالهای آخر عمر-حدود 12 سال-به حوزۀ علمیۀ قم مهاجرت کرد و در پناه کریمۀ اهل بیت علیهم السّلام زیست و به تدریس شرح لمعه پرداخت که درسش محفل بزرگی از طلاب را دربر داشت.وی در تدریس در شرح لمعه تخصص داشت.

نامبرده،مردی عابد،زاهد و پارسا که زهد و تقوای ایشان،زبان زد عام و خاص بود.

استاد طاهباز در /2شعبان1377/ ق در سن 95 سالگی در قم درگذشت.

پیکر ایشان در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.وی فرزندان زیادی داشت که عبارتند از پنج پسر و شش دختر از جمله فرزندان ایشان:1-آقا خلیل 2-آقا جواد 3-آقا جمال و سه داماد اهل علم داشت که عبارتند از:1-مرحوم علامه سید محمّد کماری(پدر علامه سید مهدی کماری)2-مرحوم علامه سید محسن میرغفاری آذر شهری 3-مرحوم میرزا ابو القاسم حرمی خوئی که از جمله وعّاظ تهران بود.

-منبع

1-افادات فاضل ارجمند سید علی میرغفاری فرزند سید محسن آذر شهری(مقیم تبریز).

ص:812

شیخ صادق فراحی خوئی

اشاره

(1317-1409 ق)

حاج شیخ صادق فراحی فرزند علی خوئی از علمای معروف خوی بود.

وی در سال 1317 ق مطابق با 1278 ش در خوی متولد شد.

تحصیلات

شیخ صادق ابتدا دروس جدید را تحصیل کرد،سپس به آموختن علوم دینی روی آورد و در مدت سه سال، مقدمات را در زادگاه خود آموخت.

آنگاه در حدود سال 1345 ق به قم مهاجرت کرد و سطح را نزد میرزا محمّد همدانی به پایان برد.دروس خارج را منحصرا از آیت اللّه سید محمّد حجت کوه کمری استفاده نمود.و خود به تدریس پرداخت و پس از بیست و سه سال توقف در حوزۀ علمیه و درخواست اهالی خوی و امر آیت اللّه حجت به آن دیار مراجعت کرد و به اقامۀ جماعت و هدایت و تدریس اهتمام ورزید.

آثار قلمی ایشان که تمامی آنها از تقریرات درس آیت اللّه حجت می باشد،به شرح زیر است:

1-اصول الفقه(دورۀ کامل).

2-اللباس المشکوک.

3-قاعدة لا ضرر.

ص:813

4-کتاب الخمس.

5-کتاب الصلاة.

6-کتاب الصوم.

7-کتاب الطهارة.

8-کتاب المکاسب.

فراحی خوئی در روز /17محرم1409/ ق درگذشت و پیکرش در قبرستان باغ بهشت قم به خاک سپرده شد.

-منابع

1-آثار الحجة 297/2.

2-آینۀ دانشوران 420.

3-گنجینۀ دانشمندان 95/5.

شیخ صادق نصیری سرابی

اشاره

(1331-1413 ق)

حاج شیخ صادق فرزند شیخ عباس نصیری سرابی،از دانشمندان و فضلای معاصر بود.

ایشان در سال 1331 ق مطابق با 1292 ش در شهر«سراب»آذربایجان شرقی دیده به جهان گشود.

مهاجرت به قم

مقدمات را در سراب نزد پدرش آموخت،و در سال 1349 ق به قم

ص:814

مهاجرت نمود،و سطح عالی را از محضر آیات:میرزا محمّد همدانی،شیخ محمّد علی ادیب تهرانی،شیخ عباسعلی شاهرودی،شیخ فاضل لنکرانی،سید شهاب الدّین مرعشی و سید احمد زنجانی استفاده نمود،و از سال 1356 ق تا 1371 ق مرتبا در درس آیت اللّه سید محمّد حجت کوه کمری حاضر و از دانش سرشار آن فقیه بزرگ بهره مند می شد و نیز از ورود آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی به قم تا سال رحلت ایشان از محضرش استفاده نمود،و پس از رحلت ایشان،از ملازمان آیت اللّه سید شهاب الدّین مرعشی نجفی گردید،و جزو اعضای «لجنۀ احقاق الحق»درآمد،و در ضمن به تدریس سطوح اشتغال داشت.

یادآور می شویم که مرحوم نصیری در دروس منقول آیت اللّه سید کاظم شریعتمداری،و دروس معقول آیت اللّه سید روح اللّه خمینی حاضر می شد.

سجایای اخلاقی

وی مردی متین،مهذب،ذوفنون بود.کمتر سخن می گفت و همیشه در حال ذکر و یاد خدا بود.متأسفانه آن چنان که بود از محضرش استفاده نشد،و همواره در انزوا و عزلت گذرانید.صفا و صمیمیت در برخورد با او مشهود بود،هیچ گونه ادعا و ریا در کارش نبود.

از آثار او

1-رسالۀ اجتماع امر و نهی.

2-رسالۀ ترتب.

3-رسالۀ قاعدۀ لا ضرر،که همه آن رسائل از تقریرات درس آیت اللّه حجت می باشد.

4-رسالۀ لباس مشکوک.

وی در روز پنجشنبه اول/محرم1413/ ق مطابق با /11تیر1371/ ش در سن

ص:815

81 سالگی در قم درگذشت،و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

-منابع

1-آثار الحجة 96/2.

2-آینۀ دانشوران 408.

3-گنجینۀ دانشمندان 293/2 و 331/5.

سیّد صدر الدّین تنکابنی

اشاره

(-1370 ق)

سید صدر الدّین فرزند سید هدایت اللّه تنکابنی،از فضلا بود.

وی در سال 1342 ق جهت ادامۀ تحصیلات خود از شمال به حوزۀ علمیۀ قم مهاجرت کرد و از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی استفاده نمود و خود به تدریس متون کتب درسی اشتغال ورزید.

تنکابنی در روز جمعه /7صفر1370/ ق مطابق با /28مهر1329/ ش درگذشت و در قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

-منابع

1-آینۀ دانشوران 273.

2-بزرگان تنکابن 124.

سیّد صدر الدّین صدر

اشاره

(1299-1373 ق)

سید صدر الدّین(نامش محمّد علی است)صدر،فرزند آیت اللّه سید اسماعیل صدر موسوی-که از اکابر فقها و مدرسان سامرا و کربلا بود-.

ایشان در رجب1299/ ق در خانواده ای اصیل و ریشه دار و مشهور به فضل و ادب و تقوی در شهر«کاظمین»عراق به دنیا آمد.

ص:816

وی در دوران کودکی را در سامرا گذراند و ادبیات و ریاضیات را از اساتید وقت فراگرفت،هنگامی که پدر بزرگوارش در سال 1314 ق از سامرا به کربلا هجرت کرد همراه او به کربلا رفت،و سطوح را نزد اساتید آنجا چون:شیخ حسن کربلائی،شیخ عبد الوهاب شریعت،سید حسین فشارکی،شیخ جعفر هر،شیخ غلامحسین مرندی،شیخ علی بفروئی یزدی و پدر ارجمند خویش خواند.و در سال 1328 ق به توصیۀ پدرش برای تکمیل تحصیلات خود رهسپار حوزۀ نجف اشرف گردید،و از درس آیت اللّه آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی(یک سال و اندی)و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی بهره مند شد.

او یک سال پس از وفات پدرش(1339 ق)برای زیارت قبر امام علی بن موسی الرضا علیهما السّلام به مشهد رفت،و حدود پنج سال در مجاورت قبر امام هشتم علیه السّلام به تدریس و ارشاد پرداخت.آنگاه مجددا در سال 1344 ق به عراق بازگشت و در نجف اشرف ملازم درس آیت اللّه میرزا محمّد حسین نائینی گردید و نیز از محضر آیات:سید ابو الحسن اصفهانی و شیخ ضیاء الدّین عراقی بهره مند شد.و پس از گذشت پنج سال،در سال 1349 ق برای دومین بار به ایران آمد و در شهر مقدس قم رحل اقامت افکند و مشغول تدریس و افاده و احیانا وعظ و ارشاد گردید،تا اینکه برای زیارت به مشهد مشرف شد،در آنجا از ایشان تقاضای اقامت دائمی گردید، ایشان پذیرفتند و به تدریس و اقامۀ نماز جماعت در مسجد گوهرشاد پرداختند.

تا هنگامی که آیت اللّه شیخ عبد الکریم حائری یزدی که دوران کهولت خود را می گذراند،نگران آیندۀ این حوزۀ جدید التأسیس بود، ازاین رو برای تقویت حوزه و تأمین آیندۀ آن از آیت اللّه صدر خواستند که از مشهد به قم منتقل گردند،ایشان همین که از این پیشنهاد آگاه شدند،دعوت حائری را اجابت کرده و به قم آمدند، شیخ حائری از این جریان بسیار خرسند شدند.

صدر مورد توجه خاص حائری و در کارهای مهم یکی از مشاورین آن بزرگوار بودند،و بالاخره ایشان را وصی خود قرار داد و برحسب پیشنهاد ایشان،آیت اللّه

ص:817

سید محمّد حجت نیز وصی گردید.

پس از وفات حائری از بین بردن حوزۀ علمیۀ قم یکی از اهداف رضا خان بود، و با توسل به شیوه های مختلف می خواست حوزه را متلاشی سازد.در آن دوران سخت آیت اللّه صدر با دو یار دیگرش آیت اللّه سید محمّد تقی خوانساری و آیت اللّه سید محمّد حجت سرپرستی حوزۀ علمیه را به عهده گرفتند،و برای حفظ و توسعۀ حوزۀ مقدسه تا آنجا که توانائی داشتند کوشیدند،و بحمد اللّه موفق هم شدند و حوزۀ علمیۀ کنونی را باید از ثمرات آن کوششها و مجاهدتها دانست.صدر روزی دو درس می فرمود و در حوزۀ درس او حدود چهارصد نفر شرکت و استفاده می کردند.

آثار علمی ایشان

1-المهدی،کتابی است شامل روایاتی که در کتابهای اهل تسنن پیرامون حضرت امام زمان(عجل اللّه تعالی فرجه)وارد شده است.

باید بدانیم که پیش از این تألیف،کتابی در این زمینه با آن نظم و ترتیب خاص نگاشته نشده و کاری کاملا ابتکاری بود،و پس از آن«منتخب الاثر»به همان سبک با توسعۀ بیشتر تألیف شد.کتاب«المهدی»به فارسی ترجمه شده و هم اصل و هم ترجمه به چاپ رسیده است.

2-خلاصة الفصول،در حوزه های علمیۀ کتاب«قوانین»میرزای قمی و «فصول»شیخ محمّد حسین اصفهانی کتاب درسی بود،ولی به خاطر طولانی بودن این دو کتاب معمولا طلاب موفق به خواندن همۀ آنها نمی شدند و بخشی از یکی از این دو کتاب اکتفا می کردند،آن مرحوم با تلخیص کتاب فصول می خواستند این کتاب جایگزین آن دو کتاب شده و در حوزه ها تدریس شود،تا طلاب پیش از مشغول شدن به کتاب«رسائل»و«کفایه»یک دورۀ اصول را در سطح بالاتر از کتاب «معالم»دیده باشند.کتاب خلاصة الفصول یک بار چاپ شده است.

ص:818

3-الحقوق،همان رسالة الحقوق حضرت امام سجاد علیه السّلام است که با مقدمه ای کوتاه از ایشان مکرر چاپ شده است.

4-مختصر تاریخ الإسلام،که دو جلد آن چاپ شده است.

5-حاشیۀ عروة الوثقی،چاپ شده است.

6-حاشیۀ وسیلة النجاة،چاپ شده است.

7-سفینة النجاة(فقه فارسی).

8-رساله در امر به معروف و نهی از منکر.

9-رساله در تقیه.

10-رساله در حکم ماء غساله.

11-رساله در حج.

12-رساله در نکاح.

13-منظومه در حج.

14-منظومه در صوم.

15-رساله در حقوق زن در اسلام.

16-حاشیه بر کفایة الأصول.

17-رساله در اصول دین.

18-رساله در اثبات عدم تحریف قرآن.

19-رساله در ردّ شبهات وهابیه.

20-لواء محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلم اخبار خاصه و عامه در 12 جلد.

21-مدینة العلم در اخبار اهل بیت علیهم السّلام،در شش جلد.

22-دیوان اشعار،قسمتی از اشعار ایشان به خصوص آنچه در مرثیۀ حضرت زهرا علیها السّلام سروده اند از جاذبیت خاصی برخوردار و زینت بخش محافل و منابر است.

23-حاشیه بر انیس المقلدین.

ص:819

تألیفات یادشده از شمارۀ 8 تا 22 به زبان عربی است و متأسفانه چاپ نشده است.

برخی از ویژگیهای آن مرحوم

1-آن مرحوم در تشویق طلاب بسیار کوشا بود.امتحانات هفتگی قرار داده بود و خود اوراق امتحانی آنان را تصحیح می کرد،و آنان را که سزاوار تشویق بودند با دادن جایزۀ مالی و غیره تشویق می نمود.به وضع طلاب و محصلین آبرومند و عفیف شخصا رسیدگی می کرد.نسبت به طلاب چون پدری مهربان رفتار می کرد از بیست،سی قدمی با روی باز به آنان سلام می کرد و دلجویی می نمود،و راستی برای اهل علم پشت و پناهی بود.

2-ویژگی دیگر ایشان تواضع فوق العاده بود.حاج آقا بزرگ تهرانی در شرح حال ایشان می نویسد:«و کان کثیر التواضع یجالس سواد الناس».

3-عشق و علاقۀ سرشار به مقام ولایت داشت،این محبت فوق العاده را می توان در سروده های ایشان از قبیل:«قصیدۀ غدیریه»و غیره لمس کرد.

4-همیشه به فکر ضعفاء و محرومین بود و مؤسسه ها و صندوقهایی ترتیب داده بود که از این راه به مستمندان کمک شود،و حتی گاهی با همۀ آن جلالت و وقار درب خانۀ این و آن می رفت تا شاید بتواند برای فقرا برگ و سازی تهیه سازد، به اندازه ای به فکر رفاه مردم بود که گاهی پول برق برخی خیابانها را که دولت به عذرهای واهی تأمین نمی کرد،متکفل می شد که مردم در زحمت نباشند و برای محله هائی که نیاز به آب داشتند در حد مقدور،سعی می کرد چاه آب و آب انبار بنا کند.

5-هنگامی که آیت اللّه بروجردی به قم آمدند ایشان محل اقامۀ نماز جماعت خود را به آن مرحوم تفویض کرد،و خود از ریاست و زعامت تا حد زیادی کنارگیری کرد،و در بیان فلسفۀ این کار این آیۀ شریفه را می خواند: تِلْکَ الدّٰارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهٰا

ص:820

لِلَّذِینَ لاٰ یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لاٰ فَسٰاداً وَ الْعٰاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ .

فرزندان و دامادهای ایشان

1-حاج سید رضا صدر،از مدرسین حوزۀ علمیۀ قم و دارای تألیفات زیادی بود.

2-سید علی(دام بقاؤه).

3-سید موسی صدر،رهبر شیعیان لبنان.

و دامادهای ایشان عبارتند از حضرات:1-آیت اللّه مرحوم سید محمّد باقر طباطبائی سلطانی بروجردی 2-مرحوم آیت اللّه سید محمّد باقر صدر،که در نجف اشرف ساکن بود 3-مرحوم علامه سید مهدی صدر عاملی 4-مرحوم مصطفی فیروزان 5-مرحوم شیخ هادی عبادی طالقانی 6-آقای دکتر شیخ علی اکبر صادقی قمی،که فعلا در تهران سکونت دارد 7-سید حسین شرف الدّین عاملی.

سید موسی صدر

سید محمّد باقر طباطبائی سلطانی بروجردی

ص:821

سید محمّد باقر صدر

سید حسین فرزند حجة الاسلام سید محمّد علی و نوۀ آیت اللّه سید عبد الحسین شرف الدّین،در /11 ذی الحجه1347/ ق در نجف اشرف تولد یافت.در سن کودکی همراه والدین خود به لبنان رفت و در شهر صور مستقر شدند.تحصیلات خود را در مدارس جدید به پایان برد و مشغول مطالعه و پرورش اندیشه های خود گردید.سپس از سال 1366 ق به تربیت و تعلیم جوانان در دبیرستان جعفریه و آنگاه مدیریت همین مدرسه را برعهده گرفت.

از جمله مناصب و مشاغل فرهنگی ایشان می توان به موارد زیر اشاره نمود:

مسئول مقاومت مردمی در ناحیۀ صور(1958)،تأسیس و ریاست جلسات فرهنگی«جمعیات الامسیات العاملیة»در صور،تأسیس و ادارۀ کتابخانۀ«سید عبد الحسین شرف الدّین»در صور،ریاست هیئت«توثیق مسیرة السید الصدر»، ریاست پروژه های آقای صدر در امور فرهنگی،عضویت در انجمن ادبا و نویسندگان لبنان،عضویت در«رابطة اهل البیت علیهم السّلام»در لندن،یکی از اعضای مؤسس انجمن های فرهنگی و اجتماعی در لبنان،تهیۀ مقالات فرهنگی برای صدا و سیمای لبنان،و...آقای شرف الدّین در اثر سالها فعالیت در امور سیاسی بارها مورد تعقیب و ادیب قرار گرفت و چند مرتبه نیز گرفتار زندان و شکنجه شده است.

از جمله آثار قلمی او:

1-الحیاة الثّقافیّة فی صور.

ص:822

2-الامام السید موسی الصدر،محطات تاریخیة.

3-جواهر الکلام و نفائس الکلم،اثر شیخ محمّد بن مهدی مغنیه،تحقیق.

وی فعلا سخت مشغول انجام کارهای فرهنگی و علمی می باشد و در صور و بیروت سکونت اختیار کرده است.

وفات

علامه صدر در روز شنبه /19ربیع الثانی1373/ ق مطابق با /5دی/ 1332 ش بود که حوزۀ علمیۀ قم و جهان تشیع این مجتهد عالیقدر و مربی دلسوز و عالم نستوه را از دست داد.شهر قم یکپارچه عزادار شد و همۀ اقشار در تشییع جنازۀ ایشان شرکت کرده و اداء احترام نمودند.آنگاه آیت اللّه بروجردی بر بدن پاک او نماز خواند و در کنار قبر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی در حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.در قم،مشهد،کربلا،نجف،پاکستان، سوریه،لبنان،و آفریقا مجالس عزا و فاتحه و بزرگداشت بر پا شد.و از مقام علم و اجتهاد و مرجعیت و زعامت آن فقید سعید تجلیل فوق العاده به عمل آمد.

-منابع

1-آثار الحجه 201/1.

2-آینۀ دانشوران 165.

3-تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان 291/1.

4-تاریخ قم 272.

5-رجال قم 123.

6-ریحانة الادب.

7-علماء معاصرین 216.

8-گنجینۀ دانشمندان 326/1.

9-نقباء البشر 943/3.

ص:823

شیخ صدر الدّین صمدی لنکرانی

اشاره

(1320-1407 ق)

حاج شیخ صدر الدّین(نام واقعیش «بلال»بود)فرزند ابو القاسم لنکرانی ملقب به(صمدی)،تولدش به سال 1320 ق در(برادیا)لنکران اتفاق افتاد.

مقدمات را در لنکران آموخت، سپس به اردبیل رفت و قسمتی از سطوح را در مدرسه ملا ابراهیم نزد میرزا علی اکبر اردبیلی تلمذ کرد،و در سال 1340 ق به قم مهاجرت کرد و باقی سطوح را نزد سید احمد زنجانی (شبیری)و شیخ فاضل لنکرانی به انجام رسانید.

خارج فقه و اصول را از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد حجت کوه کمری،سید حسین طباطبائی بروجردی،و استفاده نمود و خود به تدریس اشتغال ورزید و در ایام تعطیل به آستارا می رفت و به تبلیغ و ارشاد و مردم می پرداخت.

از آثار او:

تقریرات درس آیة اللّه حجت،که خطی می باشد.

در اواسط/آبان1365/ ش مطابق با ربیع اول1407/ ق در قم درگذشت و در باغ بهشت مدفون گردید.

ص:824

ض

شیخ ضیاء الدّین جوادی ابهری

اشاره

(1343-1412 ق)

حاج شیخ ضیاء الدّین فرزند آیت اللّه شیخ عبد اللّه و نوۀ علامه شیخ فضل اللّه شیخ الاسلام جوادی ابهری،از فضلاء و بزرگان معاصر بود.

در روز عید غدیر سال 1343 ق در قم دیده به جهان گشود.

وی در سن کودکی همراه پدر خود به ابهر رفت و شروع به تحصیل در مدرسۀ ابتدائی نمود و ادبیات را خدمت پدر بزرگوار خود آموخت.آنگاه به قم مهاجرت کرد و پس از طی دورۀ سطح دروس خارج را از محضر آیات:سیّد محمّد حجت کوه کمری و سیّد محمّد تقی خوانساری بهره مند شد.

وی در سال 1371 ق تصمیم به هجرت به حوزۀ کهن نجف اشرف برای ادامه و تکمیل مطالعات خود می گیرد.

در آن سامان دروس خارج را از محضر آیات:سیّد حسین حمّامی،میرزا باقر زنجانی و سیّد ابو القاسم خویی استفاده کرد و در اوایل ورودش به نجف اشرف با کریمۀ استاد خود آیت اللّه میرزا باقر زنجانی وصلت نمود و از ملازمان و نزدیکان ایشان می شوند و بسیاری از ارجاعات ضروری از طرف استاد به ایشان واگذار

ص:827

میرزا باقر زنجانی

می شد که نشانۀ دیانت و امانت داری بی شائبه اش می باشد.مرحوم جوادی چند سالی تولیت و اقامۀ جماعت و تدریس مدرسۀ علمیۀ امیر المؤمنین علیه السّلام را برعهده داشت.

وی در حدود سال 1395 ق در پی فشارهای دولت عراق به ایران مهاجرت کرد و در حوزۀ قم اقامت گزید و به کارهای علمی و اجتماعی خود ادامه داد.در مسجد حکیم به اقامۀ جماعت و نیز تدریس متن کتب درسی اشتغال داشت.

وی دارای آثار قلمی نیز می باشد.

جوادی،سرانجام هنگام زیارت حضرت زینب علیها السّلام در سوریه در سال 1412 در سن 69 سالگی زندگی را بدرود گفت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان باغ بهشت -مقبرة العلماء-به خاک سپرده شد.

-منبع

1-اطلاعات از منسوبان ایشان.

سیّد ضیاء الدّین خوانساری«کاشفی»

اشاره

(1312-1358 ق)

سید ضیاء الدّین موسوی خوانساری ملقب به«کاشفی»،از مفاخر فضلای حوزۀ قم بود.

وی در سال 1312 ق در شهر خوانسار متولد گردید.

ص:828

نامبرده مقدمات را در زادگاهش آموخت،سپس به اراک رفت و سطوح را فرا گرفت.آنگاه به حوزۀ علمیۀ قم پیوست و یکی از شاگردان برجستۀ آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی به حساب آمد.و پس از ارتحال این استاد در درس آیت اللّه سید محمّد تقی خوانساری شرکت جست و یکی از اشکال کنندگان عمدۀ درس او بود.

استاد شیخ محمّد رازی وی را چنین می ستاید:(در تقوا و علم و فضیلت و جودت ذهن مشار بالبنان بوده،و مرحوم آیت اللّه حائری توجه مخصوصی به ایشان داشت.در عید فطر سال 1352 ق مرحوم آیت اللّه نماز عید را به وی واگذار نمود که در صحن به جماعت انجام دادند.نفوذی در خوانسار و حومۀ آن داشت و در تابستان ها که آنجا می رفتند،فصل دعاوی و خصومات با ایشان بود).

علامه خوانساری در سحرگاه روز جمعه /8شعبان1358/ ق مطابق با /30 شهریور1318/ ش در سن 46 سالگی در قم درگذشت و در اطاقی مخصوص در جوار شاهزاده احمد قاسم علیه السّلام مدفون شد.

از او چهار فرزند ذکور باقی ماند که تنها علامه سید مصطفی کاشفی خوانساری در کسوت روحانیت بود.

-منابع

1-آثار الحجة 233/1.

2-اطلاعات متفرقه.

3-گنجینۀ دانشمندان 137/2.

ص:829

ط

سیّد طالب خرسان

اشاره

(1368-1420 ق)

سید طالب خرسان،از جمله پرکارترین نویسندگان و محققان عرب زبان معاصر،براثر سکتۀ قلبی در 52 سالگی درگذشت.

وی در روز پنجشنبه /13رجب1368/ ق مطابق با /22اردیبهشت/ 1328 ش در شهر علی غربی از توابع استان عماره«عراق»دیده به جهان گشود.

پدرش سید علی حسینی(متوفای 1401 ق)از بزرگان شهر علی غربی بود که از محدث گرانقدر علامه شیخ عباس قمی(متوفای 1359 ق)اجازۀ روایت داشت،و در شهر یادشده به اشتغالات دینی و رسیدگی به مراجعات اجتماعی اهتمام داشت.پدر سید علی،مرحوم آیت اللّه سید حسینعلی حسینی دشتکی (1261-1337 ق)از دانشمندان معروف شهر کاظمین بود.وی با چند واسطه به علامه محقق سید صدر الدّین محمّد فرزند غیاث الدّین دشتکی شیرازی می رسد.او نیز از اعقاب حضرت زید شهید علیه السّلام است.

استاد خرسان پس از پشت سر گذاشتن مراحل اولیه و دورۀ دبیرستان،جهت ورود به دانشگاه به بغداد رفت و در دانشکدۀ حقوق ثبت نام کرد و پس از چندی

ص:831

موفق به اخذ مدرک علمی گردید.در ضمن شب ها در دار المعلمین تحصیل نمود و از آنجا دانشنامه دریافت کرد.در این مرحله از محضر محقق گرامی استاد احمد امین -زنجانی الأصل-(1320-1390 ق)در علوم ریاضی و فنون دیگر بهره مند شد.

خرسان پس از انجام تحصیلات به امر تربیت و تعلیم در مدارس بغداد اشتغال ورزید و برخی از فعالیت های فرهنگی خود را در همان جا آغاز نمود.ولی پس از مدت کوتاهی گرفتار حساسیت ها و فشارهای سیاسی گردید،و در سال 1400 ق به ایران مهاجرت کرد و در شهر علم و اجتهاد،قم سکنی گزید.و از محضر اساتیدی چون:علامه شیخ مصطفی نورانی اردبیلی و علامه سید محمّد علی طبسی حائری و دروس عالی خارج را از محضر آیات:سید محمّد مفتی الشیعة اردبیلی و شیخ محمّد فاضل لنکرانی بهره مند شد.

زنده یاد خرسان،کار نویسندگی و تحقیق متون اسلامی را در این دوره با جدیت تمام و با سرعت لازم پیش گرفت و آثار گرانبهایی از خود به یادگار گذاشت.

متأسفانه به دلیل عائله مندی مجبور به فروختن آثار قلمی و نتاجات تحقیقی خود می شد.بسیاری از مقالات و مطالب تاریخی نیز به مجلات و روزنامه های عربی زبان با نام مستعار ارسال می کرد.بخشی از آثار قلمی اش از سوی افراد فرصت طلب و سودجو و بی سواد مورد سوءاستفاده قرار گرفت.

[آثار فکری و ترشحات قلمی ایشان]

آثار فکری و ترشحات قلمی محقق گرانقدر و پژوهشگر توانا زنده یاد سید طالب خرسان به شرح زیر است:

1-الاسلام السعودی الممسوخ،1410 ق،جامعۀ مدرسین قم،322 ص.

2-الشهاب المنیر فی تواتر حدیث الغدیر،1411 ق،دار النشر قم،101 ص.

3-الفکر الشیوعی و النزعات الصهیونیة.

4-اللؤلؤة البیضاء فی فضائل فاطمة الزهراء علیها السّلام،1411 ق،أنوار الهدی قم، 256 ص.

ص:832

5-الولایة(یا رحیق الکوثر فی ولایة حیدر علیه السّلام)،1413 ق،الشریف الرضی قم،86 ق.

6-ثورة الطّف،1413 ق،أنوار الهدی قم،200 ص.

7-مقتل الحسین علیه السّلام،اثر خوارزمی حنفی،تحقیق،أنوار الهدی قم.

8-نشأة التشیّع،1412 ق،الشریف الرضی قم،144 ص.

و اما آثار مخطوط ایشان عبارتند از:

9-الأثر الحمید فی ذریة زید الشهید(رض)،در سه جلد.

10-الاجتهاد و التقلید:تقریرات آقای مفتی الشیعة.

11-الاسلام و تأثیره علی الأخلاق.

12-البراهین الباهرة فی ذم الدنیا و مدح الآخرة.

13-التحفة الطالبیة فی مناظرات علماء الشافعیة.

14-التذکرة فی الفوائد النحویة النادرة.

15-التعریف و الاعلام بما فی الامامیة من الأعلام.

16-الجوهر الفرید فی مناقب السبط الشهید علیه السّلام.

17-الروض الأریض فی الجبر و التفویض.

18-الریاض المستطابة فی الصحبة و الصحابة.

19-الصلة بین التصوف و التسنن.

20-العقد الباهر فی وصیتی لقرة العین ولدی یاسر.

21-العقد الثمین فی أحوال العلامة أحمد أمین(صاحب التکامل فی الاسلام).

22-القصة فی القرآن الکریم.

23-المرأة بین المادیة و الاسلام.

24-المقلة العبراء فی تظلم فاطمة الزهراء علیها السّلام.

25-النور الشعشعانی فی أحوال العلامة السید عباس الکاشانی.

ص:833

26-الهادی الی امامة علی الهادی علیه السّلام.

27-الیاقوتة الحمراء فی ایمان أبی طالب سیّد البطحاء(رض).

28-أخلاقیات المجتمع الاسلامی.

29-أعیان المالکیة.

30-بذل الحبا فی فضل آل العبا علیهم السّلام من طرق العامة.

31-بغیة النبلاء فی من استبصر من العلماء.

32-تاج الأشعار فی رثاء أبی الأحرار علیه السّلام.

33-تحفة الأمجاد فی مسند الامام السجاد علیه السّلام.

34-تحفة الکملاء فی تراجم علماء کربلاء.

35-تفسیر سورة الاسراء.

36-حکم الاسلام فی القومیة.

37-دیوان السید طالب الخرسان.

38-ریحان المجالس و تحفة المؤانس(یا کشکول طالب).

39-زید الشهید علیه السّلام.

40-زیف التوحید الوهابی.

41-سرّ تشابه القرآن.

42-سفیر الحسین علیه السّلام مسلم بن عقیل(رض).

43-شخصیات عایشتها.

44-شرح دیوان الامام زین العابدین علیه السّلام.

45-صدق الخبر فی خوارج القرن الخامس عشر.

46-عقیلة بنی هاشم علیها السّلام(زینب الکبری).

47-عهد الامام امیر المؤمنین علیه السّلام الی حذیفة بن الیمان،اثر حسن بن ابی الحسن محمّد دیلمی،تحقیق.

48-فریدة الزمن فی مناقب الامام الحسن علیه السّلام.

ص:834

49-فیض الباری فی الطعن بأحادیث مسلم و البخاری.

50-قسیم النّار فی فضائل الامام علی علیه السّلام من طرق العامة.

51-لمحات عن سیرة أطغی الطغاة(صدام).

52-مباحث البسملة.

53-محن العلماء.

54-مسند سلیمان بن مهران الأعمش،در چند جلد.

55-مشاهداتی فی ایران.

56-مغیث الخلق فی اختیار الحق.

57-نخب المناقب:مناقب الامام علی علیه السّلام،در چند جلد.

58-نشأة الخوارج.

59-نشأة المذاهب و الفرق.

60-وارث النبی صلّی اللّه علیه و آله و سلم.

61-وجاء دور الحجّاج.

62-وصایا الی الشباب المسلم فی الخارج.

مرحوم خرسان هنگام اقامت خود در ایران جهت انجام وظایف دینی و ارشاد و هدایت مردم سال هایی چند به شهر«پل دختر »از توابع استان لرستان رفت و آمد داشت.و سالهای آخر عمر خود را در کمال غربت سپری می کرد و سرانجام در شامگاه روز شنبه /6صفر1420/ ق مطابق با اوّل/خرداد1378/ ش در اثر سکتۀ قلبی در بیمارستان آیت اللّه گلپایگانی زندگی را بدرود گفت.پیکرش عصر روز دوشنبه از مسجد امام رضا علیه السّلام(هیئت نجفیها)تشییع و پس از ادای نماز میت توسط استاد گرانقدر حوزۀ علمیه حاج سید محمّد جواد طباطبائی علوی بروجردی به سمت حرم مطهر بدرقه و در قبرستان باغ بهشت قم به خاک سپرده شد.

ص:835

ع

سیّد عباد علی هندی

اشاره

(-1384 ق)

سید عباد علی فرزند سید سعادت علی هندی،از اساتید ادبیات حوزۀ علمیۀ قم بود.

وی در روستای«متویور»فیض آباد هند متولد گردید.

ایشان پس از طی مقدمات و قسمتی از سطوح در ذی حجه 1348/ ق به حوزۀ قم رهسپار شد و سطوح را نزد علامه شیخ ابو القاسم قمی«کبیر»و حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی استفاده نمود.وی در ادبیات عرب تسلط کامل داشت و خود حلقۀ تدریسی داشت و عده ای فضلا از محضرش کسب فیض کردند.

هندی در روز چهارشنبه /20رجب1384/ ق مطابق با /4آذر1343/ ش در قم درگذشت و جسدش در قبرستان ابو حسین به خاک سپرده شد.

-منبع

1-آینۀ دانشوران 391.

ص:837

شیخ عباس ایمانی جهرودی قمی

اشاره

(1341-1411 ق)

حاج شیخ عباس فرزند علی اکبر ایمانی جهرودی قمی،از فضلا و نویسندگان معاصر بود.

تولدش در سال 1341 ق در جهرود قم اتفاق افتاده بود.

وی که در ورامین اقامت داشت، سمت امامت جمعۀ موقت و نیز امام جماعت مسجد امام حسن مجتبی علیه السّلام و مدرس حوزۀ علمیّۀ امام صادق علیه السّلام را برعهده داشت.

از آثار او:

1-زبدة الأحادیث(احادیث اخلاقی و اجتماعی)،در چند جلد،قطع جیبی، در قم به چاپ رسیده است.

نامبرده در روز پنجشنبه /7 ذی الحجه1411/ ق برابر با /30خرداد 1370 در سن 70 سالگی بدرود حیات گفت.پیکرش در قبرستان بقیع قم-در یکی از اطاقها- مدفون گردید.

-منبع

1-اطلاعات متفرقه.

ص:838

سیّد عباس تقوی قزوینی

اشاره

(1308-1375 ق)

سید عباس تقوی فرزند آیت اللّه میر عبد الصمد و نوۀ آیت اللّه سید محمّد تقی حسینی قزوینی ملقب به«تقوی»از اعقاب زید شهید علیه السّلام و از فضلا و خدمتگزاران واقعی آیین تشیع علوی بود.

در سال 1308 ق دیده به جهان گشود.

وی همانند پدر بزرگوار خود از فضائل و مکارم اخلاقی برخوردار و خصوصا سرپرستی ارحام و فامیل خود بود و در این راه سعی و تلاش فراوان داشت.

از آثار باقی آن مرحوم تجدید بنای مسجد پدر خود در قزوین که به(مسجد آقا)معروف است،و مؤسس جامعۀ حسینی که تشکیلات جوامع دیگر قزوین از آنجا سرچشمه گرفت.

او در /11شعبان1375/ ق به سن 67 سالگی در قم درگذشت و در وسط قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

سید علی اکبر تقوی قزوینی

فرزندان ایشان عبارتند از:

1-میر اسماعیل 2-علامه سید علی اکبر که در سال 1343 ق در قزوین متولد گردید و در آنجا جزو شاگردان آیت اللّه سید ابو الحسن رفیعی بود و در سال 1328 ش به قم مهاجرت و پس از انجام دروس سطح خدمت آیات:سید محمّد باقر طباطبائی سلطانی و میرزا محمّد مجاهدی تبریزی، دروس عالی خارج را نزد آیات:شریعتمداری

ص:839

و خمینی و گلپایگانی به انجام رسانید.و دروس کلام و معارف اسلامی را نزد آیت اللّه شیخ محمّد باقر ملکی میانجی تلمذ کرد.

از آثار او

1-انوار بیان در معارف قرآن.

2-کتابی در اخلاق اسلامی.

3-کتابی دربارۀ وحی.

وی فعلا در قم و قزوین به خدمات دینی و اجتماعی اشتغال دارند.

-منابع

1-اطلاعاتی از علامه سید علی اکبر تقوی.

2-شجرۀ اجداد و زندگینامۀ احفاد ص 103.

شیخ عباس تهرانی

اشاره

(1309-1385 ق)

حاج شیخ عباس فرزند محمّد سیگارچی تهرانی،عالم و عارف و حکیم الهی بود.تولدش در سال 1309 ق در تهران اتفاق افتاد.پس از طی مقدمات و سطوح،از محضر آیات:سید محمّد تنکابنی،شیخ محمّد رضا مازندرانی و شیخ محمّد حسن رشتی استفاده نمود.

در سال 1337 ق به نجف اشرف مهاجرت کرد و از محضر آیات:شیخ اسماعیل محلاتی،میرزا محمّد حسین نائینی،و شیخ ضیاء الدّین عراقی فقه و اصول تلمذ نمود.و در سال 1339 ق به ایران بازگشت،و در اراک به آیت اللّه حاج عبد الکریم استادش پیوست.و چون حائری یزدی در سال 1340 ق به قم مهاجرت کرد ایشان نیز به قم منتقل گردید،و در بحث آن جناب و در اخلاق در درس میرزا جواد آقا ملکی تبریزی شرکت می کرد،و در ضمن به تدریس سطوح و معقول و گفتن درس اخلاق و اقامۀ

ص:840

جماعت و ترویج دین اشتغال داشت.چند سالی هم در پی دعوت آیت اللّه سید محمّد حجت کوه کمری روزهای جمعه در مدرسۀ حجتیه برای محصلین و طلاب درس اخلاق می گفت،و با خواندن دعای ندبه نورانیت و حالی دیگر به حاضرین می داد.

مرحوم آیة اللّه حاج شیخ عباس تهرانی از همان زمان حیات استادش(مرحوم حائری)یعنی پیش از سال 1355 ق.به تدریس سطوح و خارج فقه و اصول و معقول و درس اخلاق و اقامه جماعت و ترویج دین اشتغال داشته و طلاب و فضلاء بخصوص از درس اخلاق و عقاید،از ایشان استفاده های فراوان برده اند و از حدود سال 1370 ق(تا پایان عمر)به دعوت مرحوم آیة اللّه العظمی حجت«ره» روزهای جمعه در کتابخانه مدرسه حجتیّه برای محصلین و طلاب حوزه درس اخلاق و عقاید گفته و با خواندن دعای شریف ندبه،نورانیت و حال خوشی برای حاضرین بوجود می آورد و چون این جلسات از یک معنویت خاصی برخوردار بود لذا طلاب و فضلاء با عشق و علاقه در آن شرکت می کردند و خود ایشان هم به این جلسات بسیار اهمیت می داد و با اینکه غالبا مریض و به کسالت قلب و معده و

ص:841

ریوی مبتلا بود تا اواخر عمر این برنامه را تعطیل نکرد.

آن مرحوم سالهای متمادی در مساجد پایین شهر قم،از جمله در مسجدی در محله جامع قم و نیز در مسجدی معروف به مسجد امام زین العابدین«ع»و در سالهای اخیر عمرشان در مسجد مدرسۀ حقانی اقامۀ جماعت می کرد،و بعد از اقامه جماعت بخصوص در ماههای محرم و صفر و رمضان و بخصوص در شبهای قدر و احیاء مریدان و ارادتمندان آن مرحوم و بخصوص طلاب و فضلاء حوزۀ قم از راه دور می آمدند و از بیانات آن مرحوم استفاده های معنوی فراوان می بردند.

از آثار او:

1-دیوان اشعار در معارف الهی و اخلاق.

2-دین و وجدان(در حکمت و اخلاق)که نام این کتاب(أقدام العلم و أنوار المعرفة)می باشد.

وی با اینکه در اواخر عمر غالبا مریض و به کسالت قلبی و ریوی مبتلا بود ولی برنامه های مذکور خود را تعطیل نکرد،سرانجام در /13شعبان سال 1385 ق مطابق با /16آذر1344/ ش به سن 76 سالگی در قم درگذشت،و در نزدیکی قبر حاج شیخ یزدی حائری در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه علیها السّلام مدفون گردید.

فرزندانش:

1-ثقةالاسلام مرحوم شیخ مهدی 2-حجة الاسلام شیخ احمد محمّدی متولد سال 1313 و از شاگردان شیخ محمّد علی عراقی و سید محمّد رضا گلپایگانی محسوب می شود 3-آقا محمّد حسین و 5 دختر.

-منابع

1-آینۀ دانشوران 226.

2-ثقةالاسلام مرحوم شیخ مهدی.

3-گنجینۀ دانشمندان 114/2.

ص:842

شیخ عباس حائری یزدی

اشاره

(1340-1406 ق)

شیخ عباس حائری فرزند علامه شیخ غلامرضا یزدی،از مورخان و فرهنگیان زحمتکش بود.

او در سال 1340 ق در کربلا متولد گردید.

مقدمات و سطح را نزد آیات و حجج کربلا:شیخ محمّد خطیب حائری،سید مصطفی اعتماد،سید محسن کشمیری،شیخ جعفر رشتی، شیخ محمّد حسین صدقی مازندرانی، و شیخ محمّد شاهرودی تلمذ نمود.و رسما وکیل آیت اللّه سید حسین حمّامی در کربلا گردید.در ضمن مدرسۀ ابتدائی امام صادق علیه السّلام را در کربلا تأسیس و در آن به تعلیم کودکان پرداخت.وی در کارهای خیری شرکت می نمود و در قضای حوائج مردم کوشا بود.

حائری در سال 1391 ق به ایران تبعید شد و در قم سکونت اختیار کرد،و از محضر آیت اللّه سید مرتضی حسینی فیروزآبادی استفادۀ علمی نمود،و از ملازمان و نزدیکانش به شمار می رفت.

از آثار او

1-حوادث الأیام،به صورت یادداشتهای روزانه در چند دفتر که اغلب دفترها را اینجانب دیده،و از برخی آنها استفاده نمودم.البتّه نثر عربی ایشان ضعیف بود.

ص:843

اخیرا به وسیلۀ استاد کوشا جناب آقای شیخ احمد حائری(خوشحالت)تحقیق و در«میراث اسلامی ایران»به چاپ رسید.

2-تاریخ الأعلام(در تراجم بزرگان).

3-قضایا اسلامیة.

نامبرده در روز سه شنبه /20 ذی الحجه1406/ ق مطابق با /4شهریور/ 1365 ش در سن 66 سالگی در قم درگذشت.پیکرش روز چهارشنبه تشییع و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.

از وی اولادی به جای نماند،به همین خاطر سایر آثارش در میان فامیلهایش پراکنده شد.

-منابع

1-اعلام من کربلا(خوشحالت-خطی).

2-مقدمۀ حوادث الایام.

سیّد عباس داعی الاسلام همدانی«دعوتی»

اشاره

(1264-1392 ق)

حاج سید عباس دعوتی ملقب به(داعی الاسلام)به سال 1264 قمری در همدان متولد گردید،وی فرزند مرحوم سید حسین فرزند مرحوم حاج سید محسن بهبهانی فرزند مرحوم سید اشرف الدّین مجتهد فرزند سید بابا،منتسب به سادات موسوی بهبهان که به وسیلۀ 27 پشت،نسبت آن جناب به حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام امام هفتم شیعیان می رسد.

تحصیلات

مرحوم داعی الاسلام تحصیلات قدیمه خود را در مدرسه بزرگ همدان معروف به(مدرسۀ زنگنه)نزد مرحوم حاج ملا محمّد مدرس و مرحوم آقا محمّد

ص:844

هادی همدانی که هر دو از علما و مجتهدین بزرگ همدان بوده و در زهد و تقوی وحید عصر و یگانه زمان خود بوده اند شروع کرده و استفاده کامل نموده،و نیز علم و طب و نجوم را نزد مرحوم آقا سید محمّد علی خسروی که از اطبای حاذق همدان بود خوانده و به پایان رسانیده،و علم تشریح یا (پاتولوژی)نزد مرحوم دکتر نجفقلی خان ملایری که از اروپا تازه به ایران آمده بوده خوانده و استفاده نمود.

مرحوم داعی الاسلام در تاریخ ملل و نحل و اصول و مذاهب مختلفه دنیا اطلاعات وسیعی داشته،و زبان عبری را چون عربی نیک می دانست و آیات عبری که در تورات از آمدن پیغمبر اسلام بطور وضوح خبر داده ترجمه نموده و در کتاب خود در اثبات نبوت پیغمبر خاتم محمّد بن عبد اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم به عنوان شاهد و بینه ذکر کرده.

داعی الاسلام به زراعت و غرس اشجار علاقه مفرطی داشته و چندین باغ در اطراف همدان به دست خودش احداث کرده،که نمونه ذوق و علاقه آن مرحوم به ایجاد باغ و کاشتن درخت بوده.

مرحوم داعی الاسلام صریح اللهجه و روشن فکر بود.فرزندان خود را به مدارس جدید فرستاد.در صورتی که برخی از علما رفتن به مدارس جدید را صلاح نمی دانستند و جدا منع می کردند،در تحصیل و تربیت فرزندان خود از مراقبتهای لازم دریغ نداشت.سحرخیز و باتقوا بود،حافظه ای فوق العاده داشت و تا آخر عمر از دست نداد.چشمهای نافذ و درخشانی داشت و تا آخرین ساعات زندگانی

ص:845

بدون عینک می نوشت و می خواند،قلبی محکم و صدائی بلند و پرنهیب داشت، از فقرا و ضعفا دستگیری می کرد.اصرار زیادی در صلۀ ارحام داشت.با کلیمیان رفت و آمد می نمود،ورزشکار و قوی بود،مزاجی سالم داشت و در سه وعده غذای خود را با کمال میل و اشتها می خورد،کمتر مریض می شد و اگر هم احتیاج به دوا و دارو پیدا می کرد،جز داروهای علفی(گیاهی)که خودش می شناخت داروی دیگری نمی خورد،تا آخرین روزهای زندگانی روزه خود را می گرفت،و تنها رنجی که می برد از درد پا بود که حتی ایستاده نمی توانست نماز بخواند.

مسافرتهای آن مرحوم

مرحوم داعی الاسلام مکرر به عتبات عالیات مسافرت نموده،دومرتبه به همراه مادرش و چند سفر هم به مشهد مقدس به زیارت ثامن الائمه علیه السّلام مشرف شده،و یک سفر هم در سن صدسالگی به زیارت خانه خدا در مکۀ معظمه و زیارت مرقد پاک نبی اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلم در مدینه طیبه رفته و در نهایت سادگی اعمال خود را بجا آورده.

خانه و اثاث زندگانی آن مرحوم

ابتدا خانه بسیار وسیعی داشت در محلۀ«دورودآباد»که مجلس دعوت اسلام را در آنجا تأسیس و افتتاح نمود،و بعدا آنجا را فروخت و خانه محقری در خیابان عباس آباد خرید که تا آخر عمر در آن خانه بود.اثاث البیت آن مرحوم عبارت بود از یک قطعه قالی اراکی و دو قطعه گلیم و مختصر لوازم زندگی و یک کتابخانه چوبی که دارای چند طبقه بود که این کتابخانه پر از کتب فقهی اسلامی و تاریخی و علمی و کتب سایر مذاهب مختلفۀ دنیا که همگی مورد احتیاج آقایان علما بود.آن مرحوم به این کتابخانه خیلی علاقمند بود و پیوسته مشغول مطالعه و نوشتن رسائل مذهبی می شد.که کتاب(خداشناسی)در دو جلد یکی از مهمترین

ص:846

آثار ایشان محسوب می شود.

مجلس دعوت اسلام

سید عباس دعوتی اطلاعات کافی و مطالعات زیاد در اصول عقاید مذاهب مختلفه داشت،و سالها وقت خود را صرف مطالعه کتب ادیان مختلفۀ دنیا و مخصوصا فرقه ضالۀ بهائیت که بیشتر مورد احتیاج جوانها بود،کرده بود.درصدد چاره جوئی و مبارزه با آنها برآمد و به فکر تأسیس مجلس دعوت اسلام افتاد.

ابتدا با تمام علما و مراجع بزرگ همدان دربارۀ تشکیل مجلس دعوت اسلام مشورت نمود،و پیش نهاد کرد که آقایان مجلسی به نام مجلس دعوت اسلام تشکیل دهند.آقایان متفقا اظهار داشتند:چون خود شما در این رشته زحمات زیاد کشیده و اطلاعات کافی دارید شما شایسته این کار هستید،و از طرف ما مأمور به تشکیل چنین مجلسی خواهید بود و ما هم حتی المقدور از هر نوع کمک مضایقه نخواهیم کرد،و در این کار شما را یاری خواهیم نمود.

لذا مرحوم داعی الاسلام در تاریخ غره/ربیع الاوّل1324/ ق مجلسی بنام مجلس دعوت اسلام در منزل شخصی خود دائر نمود،و هر هفته در روزهای یکشنبه و جمعه این مجلس منعقد می شد و اکثر علما در روزهای مذکور در این جلسات حاضر می شدند،و به مطالعه کتب مذاهب و ادیان مختلفه که قبلا در کتابخانه مجلس آماده و تهیه شده بود می پرداختند،و جوابهایی برای ایرادات مبلغین که از اخبار و آیات قرآن گرفته بودند تهیه می کردند،و بعدا مباحثات شروع می شد.

مرحوم داعی الاسلام هر هفته بوسیلۀ اطلاعیه هایی که با ژلاتین چاپ و تهیه می شد،از جوانان بازاری و دانشجویان و پیروان اقلیتهای مذهبی دعوت می کرد که به مجلس دعوت اسلام بیایند و مطالب و ایرادات خود را آزادانه بگویند تا جوابهای کافی و قانع کننده به آنها داده شود.

ص:847

شخص داعی الاسلام در ردّ ایرادات و شبهات مبلغین به علت مطالعات زیاد که در اصول عقاید مذاهب داشت خیلی آماده و حاضر جواب بود،و به همین جهت مبلغین از مباحثه و مناظره با ایشان احتراز می نمودند.

و همچنین از بیانات آقایان علمای حاضر در جلسه،مخصوصا از مطالب و بیانات فقید سعید مرحوم حجة الاسلام آقا شیخ محمّد علی ناظر الشریعة استفاده و استفاضه کامل می شد،کم کم این مجلس تبدیل به یک مجتمع اسلامی گردید.

اغلب علمای بزرگ و مجتهدین همدان قبول عضویت آن را نموده و مرتب در مجلس حاضر می شدند،و همچنین علمای سایر بلاد برای شرکت در مناظرات و مباحثات مذهبی به همدان مسافرت می کردند،و از وجود آنها استفاضه می شد.

و غالبا از شهرستانها سؤالات کتبی می شد بلافاصله و فوری جواب آنها کتبا داده می شد،و این سؤالات با ذکر نام سؤال کننده و جوابی که داده شده بود در دفتر مخصوصی ثبت و ضبط می گردید،و گاهی رسما از مبلغین مسیحی و بهایی که غالبا دکتر یا معلم بودند دعوت به عمل می آمد،و در حضور دانشجویان و جوانان بازاری و عدۀ کثیری،مباحثات و مناظرات شروع می شد و حقایق احکام و اخلاق اسلام برای کسانی که از همه جا بی خبر بودند بطور مشروح بیان می گردید،و نیز اشتباهات و انحرافات مذاهب مختلفه از روی کتب خود آنها بیان می گردید که دیگر جای هیچ گونه انکار نبود،و در این مجالس مبلغین در حضور جوانان و دانشجویان و جمع کثیری از پیروان خودشان محکوم و مجاب می شدند.و ضمنا به دانشجویان و جوانان بازاری ثابت می شد که مبلغین چیزی در چنته ندارند،و بیشتر با مغلطه کاری و جنجال مطالب خود را بیان می نمایند.

این مجلس دارای اعضای دائمی بود که مرتب در تمام جلسات حاضر می شدند،اسامی آنان به شرح زیر است:

1-مرحوم حجة الاسلام شیخ محمّد علی ناظر الشریعة.

2-مرحوم حجة الاسلام سید عبد الحسین فاضل.

ص:848

3-مرحوم حجة الاسلام عماد الاسلام.

4-مرحوم حجة الاسلام میرزا ابو القاسم طهوری.

5-مرحوم حجة الاسلام شیخ عبد المجید معروف به(صدر).

6-مرحوم حجة الاسلام شیخ الاسلام صدوقی.

7-مرحوم حجة الاسلام آقا رضا صدوقی.

8-مرحوم حجة الاسلام آقا باقر صدوقی.

9-مرحوم شیخ علی محمّد آزاد،که از ادبا و شعرای معروف همدان بود.

10-مرحوم حاج محمّد حسن خجسته،از تجّار معروف همدان بود.

11-مرحوم سید حسین مترجم نظام مدنی،رئیس فرهنگ همدان.

12-مرحوم قلی زاده.

13-مرحوم عمادزاده.

14-مرحوم میرزا حسن فرهودی،یکی از منشی های مجلس دعوت اسلام بود.

15-مرحوم میرزا علی اکبر منشی باشی،منشی دیگر مجلس بود.

16-مرحوم سید عباس داعی الاسلام،مؤسس مجلس دعوت اسلام.

وفات

وفات آن مرحوم در روز سه شنبه نهم/ماه مبارک رمضان1392/ ق مطابق با /25مهر1351/ ش در همدان اتفاق افتاد.پیکرش در قبرستان شیخان مدفون گردید.

زوجات و فرزندان

مرحوم داعی الاسلام زوجات متعدد داشته،ولی فرزندان او منحصرا پنج پسر از زوجه اولش مرحومه علویه زبیده خانم رضوی بوده که به شرح زیر می باشند:

1-آقا سید علی دعوتی فرزند ارشد.

ص:849

سید محمود دعوتی همدانی

2-آقا سید حسین دعوتی.

3-آقا سید حسن دعوتی.

4-آقای دکتر میر محمود دعوتی، در سال 1341 ق مطابق با 1301 ش در همدان تولد یافت.

ابتدا در مدرسۀ آلیانس سپس در مدرسۀ آمریکایی همدان به تحصیل پرداخت.در ضمن علوم حوزه را نزد آیت اللّه آخوند ملا علی همدانی به مدت شش سال استفاده نمود،آنگاه به تهران رفت و در دانشکدۀ ادبیات و دانشکدۀ طبیعیات تحصیل و موفق به اخذ لیسانس گردید.او دروس حکمت و فلسف را در تهران از محضر:سید محمّد کاظم عصّار،شیخ محمّد حسین فاضل تونی و میرزا مهدی آشتیانی بهره مند گردید.

ایشان هم اکنون به وکالت و کارهای حقوقی می پردازند.

از آثار او(برخی از آثار ایشان به زبان انگلیسی می باشد):1-آرمان آفریقا، 2-الفبای مصور قرآنی،3-بلاد الانبیاء(سرزمین پیامبران)،4-کلمات قصار حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام(به چند زبان)،5-آموزش دین(سه جلد)،6-حضرت عیسی علیه السّلام،7-نگرشی کوتاه به زندگانی پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلم،8-اسرار طبیعت، 9-لایحۀ قصاص،10-سانتی مانتالیسم،11-طرز دادرسی و مسئولیت کیفری در حقوق اسلام،12-چارلز دیکنز رمان نویس،13-تجارت در اسلام،14-بانکداری در اسلام،15-ده گفتار،16-طول عمر طبیعی انسان،17-سفرنامۀ سید محمود و علی آقا،18-فرهنگ جامع انگلیسی،19-قرآن کریم به صد زبان(گردآوری)، 20-چهرۀ اسلام.

ص:850

5-آقای حاج سید احمد دعوتی،وی در سال 1344 ق مطابق با 1304 در همدان چشم به جهان گشود.

وی دروس جدید را در مدرسۀ آلیانس همدان به پایان رساند،سپس به تربیت و تعلیم دانش آموزان در مدارس همدان پرداخت و بیش از سی سال این افتخار را داشت.او در نگهداری اسناد و آثار هنری و تاریخی علاقه زیادی از خود نشان می دهد و گنجینۀ نفیسی در همدان هم اکنون در اختیار دارد.

از آثار او:

1-پردیس نامه(اشعار)2-از قاف تا قاف(تاریخ نفوذ اسلام در اروپا) 3-دیوان اشعار.

عباس راسخی نجفی«گیلانی»

اشاره

(1331-1418 ق)

عباس فرزند شیخ عباس و نوۀ رجبعلی راسخی نجفی گیلانی، نویسندۀ نامدار معاصر که در شهر رشت مقیم بود.

در سال 1331 ق در نجف اشرف متولد گردید.

تحصیلات دینی و دانشگاهی

وی مقدمات را در زادگاهش آموخت،و پس از ارتحال پدرش به گیلان رفت و در رشت اقامت نمود،و به

ص:851

تحصیلات خود ادامه داد.سپس به قم مهاجرت کرد و از آنجا رهسپار تهران گردید، و در دانشکدۀ معقول و منقول به تحصیل در رشتۀ فلسفه پرداخت،پس از فراغت، مجددا به رشت مراجعت نمود و به کار نویسندگی پرداخت.

از آثار او

1-اثبات خلافت بلاد فصل علی علیه السّلام.

2-ایمان،یا نبردمان ترقی و سعادت.

3-بقیة الأوصیاء.

4-پنج آیت در امامت و خلافت.

5-ترجمۀ جدول ارث(اثر حرّ عاملی).

6-ترجمۀ کتاب الیقین فی امرة امیر المؤمنین علیه السّلام(اثر علامه ابن طاوس حلّی).

7-ترجمۀ مناقب ثلاثه(امام علی و امام حسن و امام حسین علیهم السّلام)،تألیف حافظ محمّد بن یوسف بلخی شافعی.

8-جذباتی از شرارۀ عشق امام حسین علیه السّلام.

9-چند شخصیت برجسته از علمای شیعه.

10-حضرت بقیة اللّه(عج)و نود و دو تن از نجات یافتگان.

11-حقایقی از گفتنی هایی که در سقیفه رخ داد.

12-رمز نیک بختی جوانان(در اصول عقاید اسلامی).

13-سقیفۀ سخیفه یا بطلان اجماع و شوری.

14-سورۀ فلق،اعجاز قرآن.

15-سورۀ کوثر،جلالت حضرت فاطمه علیها السّلام.

16-سورۀ و العصر،امام زمان(عج).

17-شناسائی هفت تن در صدر اسلام(ترجمۀ السبعة من السلف اثر سید مرتضی فیروزآبادی).

ص:852

18-ظهور و جهان.

19-عظمت قرآن در سورۀ اخلاص.

20-علل قیام امام حسین علیه السّلام،در دو جلد.

21-غوغای سقیفه.

22-فاتحه و معنای آن(ترجمۀ سورۀ حمد اثر محمّد رشید مصری).

23-کشکول راسخی،در چهار جلد.

24-کفایت یک آیت در امامت(بر امامت علی علیه السّلام).

25-مصلح جهان از دیدگاه قرآن.

26-نواب اربعه(شرح حال آنان).

27-هفتاد و سه تن از متوسلین.

درگذشت

وی در /24شعبان1418/ ق مطابق با /4دی1376/ ش در سن 87 سالگی در رشت درگذشت،و جنازه اش روز بعد در قم تشییع و در ابتدای قبرستان ابو حسین به خاک سپرده شد.

-منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-معجم رجال الفکر و الأدب فی النجف 587/2.

شیخ عباس شیرازی رفسنجانی

اشاره

(1363-1405 ق)

حاج شیخ عباس شیرازی رفسنجانی از روحانیون سیاسی بود.

وی در سال 1363 ق مطابق با 1323 ش در«کشکوئیه»رفسنجان پا به عرصۀ گیتی نهاد.

ص:853

پس از سپری کردن دوران کودکی،مقدمات ابتدائی را در زادگاهش آموخت.

سپس در سال 1377 ق مطابق با 1336 ش جهت ادامۀ تحصیل رهسپار قم شد و تحصیلات خود را به پایان رساند.و روی به تبلیغ رسالت الهی آورد و از راه وعظ و ارشاد و نیز همکاری با«مؤسسه در راه حق»خدمات قابل توجهی نمود.

وی که به قشر محروم و رنج کشیده عشق می ورزید،برای گسترش احکام اسلامی و وحدت مردم،غالبا مناطق محروم و کویری خوزستان و بنادر جنوب را برای انجام فعالیتهای تبلیغی و سیاسی خویش برمی گزید.نظام حاکم که فعالیتها و سخنرانی های وی را زیر نظر داشت و بارها منبرش را ممنوع کرده بود،در پس سخنرانی هائی پرشورش در کرج در سال 1357 ش او را دستگیر و زندانی نمود.

شیرازی در ابتدای پیروزی انقلاب،از سوی آیت اللّه خمینی به امامت جمعه در شهر تنکابن و سپس در شهر خمین انتخاب گردید،آن گاه به قم بازگشت و با یاری جمعی از روحانیون«دبیرخانۀ ائمه جمعه»را تأسیس نمود.در زمستان/ 1359 از سوی حجة الاسلام شیخ علی قدوسی-دادستان کل انقلاب-به عنوان «بازرس دادگاه های انقلاب سراسر کشور»معرفی شد.و در دی1360/ ش از طرف شورای عالی قضایی به سمت«قائم مقام سازمان بازرسی کل کشور» منصوب شد.

از دیگر سمت های ایشان می توان به:عضویّت در هیئت تشخیص صلاحیت قضات،عضویت در کمیسیون تصفیه ستاد مرکزی سپاه پاسداران،عضویت شورای سرپرستی دفتر تبلیغات قم،عضویّت در شورای عالی تبلیغات(1361 ش)،قائم مقام سازمان تبلیغات،سرپرستی مؤسسه نارمک،اشاره کرد.

وی در روز جمعه /17رمضان1405/ ق مطابق با /17خرداد1364/ درگذشت.پیکرش به قم حمل و در حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

-منبع

1-هفته نامۀ«رفسنجان»،به تاریخ 9 و /16مهر1376/ ش،شماره های 112 و 113،ص 8.

ص:854

میرزا عباس صفاء السلطنه نائینی(صفا)

اشاره

(-ح 1358 ق)

میرزا عباس ملقب به(صفاء السلطنه)و متخلص به(صفا)فرزند دانشمند میرزا علی و نوۀ میرزا محمّد مجتهد نائینی،از بزرگان و ادبای معروف بود وی به خاندان مشهور و علمی«بقائی»نائین انتساب دارد.

پدرش از فضلا و معاریف بود که در سال 1319 ق درگذشت و لقب(صفاء السلطنه)اش به همین فرزند رسید.

جدّش از مجتهدان و علمای نامدار دورۀ قاجاریه بود که در سال 1305 ق به دیدار معبود شتافت.

مرحوم حجت بلاغی در کتاب خود(تاریخ نائین)دربارۀ ایشان چنین می نویسد:«یکی از فرزندان حاج میرزا محمّد،میرزا عباس خان صفاء السلطنه است.شعر نیکو می سرود و یک صد و پانزده سال عمر کرد».بنابراین عبارت تولد میرزا عباس در حدود سال 1243 ق می توان پیش بینی کرد ولی نام جدّ را به جای نام پدر در این نوشته اشتباه کرده است.

استاد سید احمد حسینی اشکوری در کتاب(تراجم الرجال)خود چهرۀ ادبی ایشان را چنین معرفی می نماید:«در ادبیات فارسی مسلط بود و شعر را زیبا می سرود.خط نستعلیق اش عالی بود.وی با اینکه در مناصب دولتی بود از امور فرهنگی غفلت نکرد و در زبان فرانسوی تسلط داشت.محل اقامتش تهران بود و در شعر به«صفا»تخلص می کرد».

از آثار او: 1-دیوان اشعار.

صفاء السلطنه در حدود سال 1358 ق در تهران چشم از جهان خاکی فروبست

ص:855

،و جهت مراسم خاکسپاری کالبدش به قم حمل و به خاک سپرده شد.

-منبع

1-انساب خاندانهای مردم نائین 37.

2-تاریخ نائین(مدینة العرفاء175/)1 و 37/4.

3-تراجم الرجال 263/1.

4-سخنوران نائین 74.

5-مکارم الآثار 2443/7.

شیخ عباس طسوجی

اشاره

(1346-1414 ق)

حاج شیخ عباس فرزند محمّد طسوجی شبستری،از فضلا و معاریف حوزه بود.

وی در سال 1346 ق در بخش طسوج«تسوج»شهرستان شبستر آذربایجان شرقی متولد شد.ابتدا در مدارس جدید تحصیل کرد سپس به تحصیل علوم دینی روآورد و مقدمات را نزد شیخ عباس رحیمی در حوزۀ طسوج آموخت و در سال 1366 ق به قم مهاجرت کرد و سطوح را نزد علامه میرزا محمّد مجاهدی تبریزی به پایان برد.خارج را از محضر آیات:سید محمّد حجت کوه کمری،سید صدر الدّین صدر،سید حسین طباطبائی بروجردی و شیخ عبد النبی عراقی(مدت کوتاهی)به حد وافی برد،و به تدریس در منزل خود اشتغال ورزید.

از جمله آثار قلمی اش

1-حاشیة علی العروة الوثقی.

2-حاشیه بر توضیح المسائل(بروجردی).

3-حاشیة علی وسیلة النجاة(اصفهانی).

ص:856

4-کشکول.

5-جامع الأثر فی احادیث الامام الثانی عشر(عجل اللّه فرجه).

طسوجی در روز چهارشنبه /14 ذی الحجه1414/ ق مطابق با /4خرداد/ 1373 ش در سن 68 سالگی در پی بیماری ریوی در یکی از بیمارستانهای تهران درگذشت.پیکرش در روز پنجشنبه در قم تشییع و در مقبرۀ شیخ فضل اللّه نوری واقع در صحن مطهر حضرت معصومه علیها السّلام مدفون شد.

فرزندانش:

1-آقا حسن 2-آقا محمّد 3-آقا محمّد حسین.

-منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-گنجینۀ دانشمندان 209/8.

عباس طلائیان

اشاره

(1338-1402 ق)

عباس طلائیان متخلص به(طلا)فرزند احمد.

تولدش در سال 1338 ق مطابق با 1298 ش اتفاق افتاد.از وی اشعار زیادی در مراثی و نوحه باقی مانده است.که نمونۀ زیر تقدیم می گردد:

پروانه را فدایی شمع و به بال وپر اسرار عشق با قلم لا نوشته اند

راز و نیاز عاشق و معشوق طور را صبح ازل به سینۀ سینا نوشته اند

فرهادوش هرآن که نهد پا به بیستون رنج رهش به خط کف پا نوشته اند

لیلی ندارد از چه ز مجنون خبر ولی شرح غمش به صحنۀ صحرا نوشته اند

قرآن گشا به سورۀ یوسف نگر که چون بر لوح عشق نام زلیخا نوشته اند

نام حسین و کرب وبلا را ز خون پاک روز ازل به دفتر دلها نوشته اند

ص:857

نازم به عاشقی که سرش را به نوک نی سردار سر بریدۀ سرها نوشته اند

سر داد و تن نداد به ذلت که نام وی آزاد مرد عرصۀ هیجا نوشته اند

بر پرچم سیاه،پس از قرنها هنوز نام حسین با خط خوانا نوشته اند

ذکر حسین شد محک پاکی طلا

بر دفتر قبول به طغرا نوشته اند

* به گوش نالۀ جان سوز ساز می آید مگر دوباره حسین از حجاز می آید

نوای نی رسد از نینوا که سبط نبی به مقتل از ره دور و دراز می آید

فغان که قافلۀ غم سوی دیار محن کشیده رنج نشیب و فراز می آید

به عزم کرب وبلا دختر امیر عرب درون قافله با عز و ناز می آید

بدشت ماریه لیلای خسته چون مجنون دلا دوباره به سوز و گداز می آید

ز مکه سید سجاد تا شود از کین سوار بر شتر بی جهاز می آید

حسین جانب محراب قتلگه چو پدر

(طلا)برای ادای نماز می آید

طلایی در روز پنجشنبه /10شعبان1402/ ق مطابق با /13خرداد/ 1361 ش در قم درگذشت و در مقبرستان باغ بهشت مدفون گردید.

-منبع

1-تاریخ تکایا و عزاداری قم 178.

میرزا عباس عشقی بحرینی

اشاره

(-1407 ق)

از خوشنویسان و هنرمندان معاصر قم بود.

وی در قم دیده به جهان گشود،و تحصیلات خود را در همان دیار به پایان برد

ص:858

و از سال 1313 ش وارد خدمات فرهنگ گردید.او علاوه بر اشتغال به آموزش خط در دبیرستان های قم،از خوشنویسان آستانۀ مقدس حضرت معصومه علیها السّلام نیز بوده است.

آثار هنری و کتیبه های فراوانی به رشتۀ تحریر درآورده و در اماکن مذهبی در شهرهای:مشهد مقدس،قم،همدان و عتبات عالیات از او پیدا می شود.

از آثار او:خوشنویسی یا هنر خط.

عشقی در /4اردیبهشت1366/ ش درگذشت.پیکرش در صحن حضرت معصومه علیها السّلام-زیر ساعت-به خاک سپرده شد.

-منبع

1-سالنامۀ دبیرستان حکمت قم،سالهای 1336-1337 ش،ص 68.

شیخ عباس علی اسلامی سبزواری

اشاره

(ح 1323-1405 ق)

حاج شیخ عباس علی اسلامی سبزواری،از واعظان نامی و مؤسس انجمن تعلیمات اسلامی تهران بود.

وی در حدود سال 1323 ق در سبزوار-استان خراسان-تولد یافت.

پس از آموختن مقدمات،به مشهد مقدس رهسپار شد و سطوح را به پایان رساند.دروس خارج فقه و اصول را از محضر آیات:میرزا محمّد آقازاده خراسانی، میرزا مهدی اصفهانی،شیخ مرتضی آشتیانی و سیّد حسین طباطبائی قمی استفاده

ص:859

نمود.سپس به نجف اشرف رفت و مدتی چند از محضر آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی بهره مند گردید.

سرانجام به ایران بازگشت و در تهران توقف کرد و از راه منبر و ارشاد به تبلیغات مذهبی پرداخت.او از چهره های مبارزی بود که در طول سالهای نهضت ملّی شدت صنعت نفت،همراهی مؤثری با آیت اللّه سیّد ابو القاسم کاشانی ایفا نمود.

نامبرده جهت نجات نسل جوان و عامۀ مردم،به فکر تأسیس مدارس اسلامی افتاد و با یک استقامت شگفت انگیز و مجاهدت طاقت فرسا،ده ها بلکه صدها دبستان و دبیرستان پسرانه و دخترانه در سراسر ایران،در اثر کوشش های ایشان تأسیس گردید.از جملۀ آنها:تأسیس دبستان و دبیرستان علوی،تأسیس و ریاست«جامعۀ تعلیمات اسلامی»می باشد.

از آثار او:

1-از یاد رفته.

2-حدیثی از حذیفۀ یمانی(آنجا که حق باید گفت).

اسلامی در /25رجب1405/ ق برابر با /6فروردین1364/ ش در حدود

ص:860

سن 82 سالگی در تهران بدرود حیات گفت.پیکرش در صحن حضرت معصومه علیها السّلام-کنار مزار آیت اللّه شیخ سلمان خاقانی-به خاک سپرده شد.

-منابع

1-آینۀ دانشوران 68.

2-سراج المعانی در احوالات سیّد ابو الحسن اصفهانی 106.

3-گنجینۀ دانشمندان 334/2.

4-معجم القبور و وفیات الأعلام(مخطوط-شریف رازی).

شیخ عباسعلی شاهرودی

اشاره

(1320-1383 ق)

حاج شیخ عباسعلی فرزند ملا قدیر شاهرودی،از فقها و اساتید بنام حوزۀ علمیۀ قم بود.

در سال 1320 ق در شاهرود متولد گردید.

در حوزه قم

وی پس از طی مقدمات به مشهد مقدس عزیمت نمود و پس از تحصیل سطوح در سال 1341 ق به قم مهاجرت کرد،و به حوزۀ درسی آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی پیوست،و نیز از آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی(در قم)بهره مند گردید،و خود اقدام به تأسیس حوزۀ درسی نمود،و شمار زیادی از طلاب تربیت داد.وی ابتدا در

ص:861

مسجد عشقعلی و بعدا در مدرسۀ فیضیه به تدریس،و در مسجد حاج محمّد جعفر بازار به اقامۀ جماعت اشتغال داشت.

از آثار او

1-اجتهاد و تقلید.

2-برهان الشیعة فی اثبات الرجعة.

3-تعلیقة علی کفایة الاصول.

4-حاشیه بر عروة الوثقی.

5-حاشیه بر وسیلة النجاة(از اصفهانی).

6-رسالۀ عملیه.

[شاگردان]

از جمله شاگردان ایشان،حضرات آقایان حجج اسلام و فضلای کرام:

1-سید محمّد علی صدرائی اشکوری.

2-شیخ حسین عشقی کمره ای.

3-سید کاظم صمدانی تبریزی.

4-شیخ محمّد رضا نائینی.

5-شیخ ابراهیم منزوی خوانساری.

6-سید عبد الستار میانجی،ساکن میانه.

7-شیخ ابو القاسم فروغی شاهرودی.

8-شیخ حسین بن آقا محمّد کبیر قمی.

9-شیخ محمّد ابراهیم یزدی(اعرافی).

10-سید حسین حجازی یزدی.

11-شیخ جواد بن محمّد مجتهد قمی(کبیر).

12-میرزا احمد زاهدی لنکرانی.

ص:862

13-شیخ حیدر راثی.

14-سید حسن شجاعی قمی.

15-سید علی شیخ الاسلامی تبریزی.

16-میرزا حسین عین الدینی آذربایجانی.

17-شیخ ابو الخیر احمدی خمینی.

18-سید علی اکبر موحدی تبریزی.

19-آیة اللّه حاج میرزا ابو الفضل علمائی سرابی.

درگذشت

ایشان در روز جمعه /22رمضان1383/ ق مطابق با /18بهمن1342/ ش به سن 63 سالگی در قم درگذشت،و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

-منابع

6-آثار الحجة 53/2.

1-آینۀ دانشوران 86 و 204.

7-ستارگان درخشان 334.

5-گنجینۀ دانشمندان 178/2.

4-گنجینۀ دانشوران 17.

2-مؤلفین کتب چاپی 692/3.

3-وفیات العلماء 264.

شیخ عباسعلی محقق خراسانی

اشاره

(1310-1383 ق)

حاج شیخ عباسعلی فرزند ملا بمانعلی محقق خراسانی،از مشاهیر وعّاظ ایران بود،در /15صفر1310/ ق در مشهد مقدس متولد شد.

ص:863

ادبیات را نزد پدرش آموخت،و سطوح را نزد:میرزا محمّد باقر مدرس رضوی و شیخ حسن برسی،و حکمت را از محضر آقا بزرگ شهیدی و حاج شیخ محمّد علی فاضل استفاده نمود، سپس از راه وعظ و تبلیغ به ارشاد و هدایت مردم پرداخت.و بالغ بر 60 سال عمر خود را صرف مطالعۀ کتب نمود و با ذوق سرشار مردم را به سوی حقیقت هدایت می کرد،و مواعظ سودمند و سخنان جذّاب او در قلوب بسیاری تأثیر داشت به طوری که هر شنونده را تحت الشعاع قرار می داد.

در سال 1352 ق به اعتاب مقدسه مشرّف،و بعد از نماز مغرب و عشای آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی در صحن مطهر علوی منبر رفته،و سایر طلاب و فضلا و بلکه شخص آیت اللّه را شیفتۀ بیانات خود نمود.در سال 1353 ق رسما از مشهد مقدس به تهران نقل مکان نمود،و در نشر و گسترش معارف اسلامی و انجام وظایف دینی سعی کافی داشتند.

در اواخر عمر چند سال متوالی به خواستۀ آیت اللّه طباطبائی بروجردی سه ماه ذی حجه ،محرم،و صفر را به قم رفته و دهۀ عاشورا و دهۀ آخر صفر در منزل آیت اللّه و مسجد اعظم و سایر مجالس منبر می رفتند.

از آثار او:رساله در اثبات وجوب حجاب در دین مبین اسلام(که در 1367 ق به چاپ رسیده است).

سرانجام در صبح روز سه شنبه /2ذی قعده 1383/ ق مطابق با /27اسفند/

ص:864

1342 ش درگذشت،و در ارض پاک قم در مقبرۀ بیات(مقابل پل آهنچی) مدفون شد.

از فرزندان وی:

1-شیخ هادی محقق،از فضلای اهل منبر.

2-دکتر مهدی محقق،استاد دانشگاه تهران.

-منابع

1-گنجینۀ دانشمندان 561/4.

2-مؤلفین کتب چاپی 691/3.

میرزا عباسعلی نجفی ارومیه ای

اشاره

(1300-ح 1395 ق)

از فضلا و بزرگان ارومیه به شمار می رفت.

وی در سال 1300 ق در ارومیه چشم به جهان باز کرد.

نامبرده پس از آموختن مقدمات،در سن 7 سالگی به عتبات عالیات رهسپار شد و ابتدا در کربلای معلی مدت چهار سال سطوح تحصیل نمود.آنگاه در سال 1321 ق به نجف اشرف مشرف گردید و از محضر فقهای آن زمان به مدت 26 سال استفادۀ شایان نمود.

نجفی در سال 1347 ق به زادگاهش بازگشت و به تشکیل حوزۀ درسی و تربیت طلاب پرداخت و در پی ارتحال برادرزن خود،آیت اللّه میرزا محمود اصولی به سال 1370 ق سرپرستی حوزۀ علمیۀ ارومیه را در اختیار گرفت و آن را به بهترین وجه اداره نمود.

ایشان در حدود 1395 ق در ارومیه چشم از جهان خاکی فروبست.پیکرش به قم حمل و در قبرستان باغ بهشت مدفون گردید.

ص:865

فرزندانش:

1-میرزا عبد المحمّد نجفی 2-دکتر محمّد نجفی و سه دختر از او باقی ماند.

-منابع

1-افادات دانشمند معظم آقای شیخ محمّد فوزی(دام ظله).

2-تاریخ رضائیه 260.

سیّد عباس فقیه مبرقع قمی

اشاره

(ح 1295-1335 ق)

حاج سیّد عباس فرزند سیّد محمّد صادق فقیه مبرقع رضوی قمی،از فضلا بود.وی پدر حجة الاسلام سیّد مرتضی فقیه مبرقع(معروف به حاج داداش)و داماد آیت اللّه سیّد احمد طباطبائی قمی بود.

نامبرده دروس عالی خود را در قم نزد حضرات آیات:شیخ غلامرضا قمی «حاج آخوند»و سیّد عبد اللّه برقعی رضوی به پایان برد و از مدرسان مدرسۀ مهدی قلی خان-مدرسۀ خان-به شمار آمد.او در سال 1335 ق در اثر و با در حدود سن 40 سالگی در قم بدرود حیات گفت.پیکرش در حرم حضرت معصومه علیها السّلام-ایوان آینه-به خاک سپرده شد.

تنها فرزند ذکور او،مرحوم سیّد مرتضی فقیه بود و دارای چهار دختر گردید.

دامادهایش عبارتند از حضرات آیات:1-مرحوم شیخ فاضل لنکرانی«قفقازی»، 2-مرحوم سیّد شهاب الدّین مرعشی 3-شیخ محمّد کرمی(فعلا در اهواز سکونت دارند)4-مرحوم سیّد ابو الفضل لاجوردی،پدر دانشمند معظم آقای سیّد مهدی لاجوردی است.

-منبع

1-گنجینۀ دانشمندان 218/2.

ص:866

شیخ عباس فیض قمی

اشاره

(1328-1395 ق)

شیخ عباس فرزند آیت اللّه میرزا محمّد و نوۀ علی اکبر فیض قمی،مورخ و نویسندۀ بزرگ معاصر بود.

وی در روز /3جمادی الثانی/ 1328 ق در سامرا دیده به جهان گشود (تولدش را به نقل از دست خط پدرش که بر روی یک قرآن قدیمی تحریر کرده بود،ثبت کردیم).او پس از رشد و نما ادبیات را نزد شیخ محمّد حسین علامه آموخت،و دورۀ سطوح را نزد آیات:

میرزا محمّد همدانی،و آخوند ملا علی همدانی گذرانید،آنگاه دروس خارج فقه و اصول را از محضر آیات:پدر فقیه خود، حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و سید حسین طباطبائی بروجردی استفاده نمود،و رو به نویسندگی و پژوهش در رشته های تاریخ آورد،و آثار زیاد و گرانبهایی را از خود به یادگار گذاشت.

از آثار او

1-استقلال پاکستان.

2-انجم فروزان،در تاریخ قم.

3-بدر فروزان،در تاریخ آستان قدس رضوی.

4-تاریخ ری.

ص:867

5-تاریخ سامرا.

6-تاریخ کاظمین و بغداد،2 جلد.

7-تاریخ کربلا،2 جلد.

8-تاریخ نجف.

9-ترک دنیا.

10-ثمرۀ هستی.

11-جدی فروزان در آئین تشیّع.

12-حشرات محشر.

13-حل المشکلات در تفسیر آیات مشکله قرآنی.

14-خلاصة المقال فی أحوال الأئمة علیهم السّلام و الآل،2 جلد.

15-خلد برین.

16-درۀ فروزان.

17-دوزخ نامه.

18-ذخیره.

19-راهنمایان توحید در حالات پیامبران علیهم السّلام.

20-راهنمای ایران(تاریخ شهرها).

21-رجال فیض.

22-رهبانان اروپا با مبلغ اسلام.

23-زیور زنان.

24-سلسلة الذهب در انساب.

25-شقایق.

26-صراط مستقیم.

27-ضجۀ بینوایان.

28-طلیعه سعادت.

ص:868

29-ظلمتکدۀ خرافات.

30-عفریت جهل.

31-غزاله.

32-فیض نامه.

33-قلعۀ فولادین.

34-قم و روحانیت.

35-کشتی طوفانی.

36-گنجینۀ آثار تاریخی قم،2 جلد.

37-لآلی پراکنده در مسائل متفرقه.

38-مدینۀ فاضله.

39-ندای حقیقت در حقایق دین اسلام.

40-وجوه المله.

41-یوسف کنعانی.

سرانجام در روز پنجشنبه /29صفر1395/ ق برابر با /22اسفند/ 1353 ش به سن 67 سالگی در قم درگذشت،پیکرش در قبرستان شیخان مدفون گردید.

فرزندانش:

1-حسن 2-محمّد و سه دختر.

-منابع

1-تاریخ علماء و شعرای گیلان 16.

2-رجال قم 125.

3-فهرست کتابهای چاپی فارسی 524/1 و 706 و 1122.

4-گنجینۀ دانشوران 136.

5-مستدرک اعیان الشیعة 107/3.

6-مؤلفین کتب چاپی 669/3.

ص:869

عباس کتابدار قمی«خادم»

اشاره

(-1412 ق)

از شاعران معاصر قمی که به«خادم»تخلص می نمود.

نمونۀ اشعارش در کتاب«تاریخ تکایا و عزاداری قم»آمده است.

او در سال 1323 ش همراه با حاج محمّد کتابدار«هیئت گذر صادق»از هیئت های معروف حسینی در قم،را بنیان نهاد.

خادم،در اواسط/خرداد1371/ ش درگذشت.پیکرش در قبرستان باغ بهشت به خاک سپرده شد.

-منبع

1-تاریخ تکایا و عزاداری قم 185.

شیخ عباس مستقیم قمی

اشاره

(ح 1333-1404 ق)

حاج شیخ عباس فرزند میرزا حبیب اللّه تاجر قمی،ملقب به«مستقیم»از فضلا و اندیشمندان معاصر بود،که افتخار دامادی آیت اللّه میرزا محمّد فیض قمی را داشت.

وی در حدود سال 1333 ق در قم دیده به جهان گشود.

نامبرده پس از طی مقدمات،سطوح را نزد آیت اللّه سید شهاب الدّین مرعشی به پایان رسانید-آنگاه دروس خارج را از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،شیخ محمّد علی حائری قمی،شیخ محمّد فیض قمی و سید محمّد حجت کوه کمری استفاده نمود و پس از ورود آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی از شرکای بحث ایشان شد.

مستقیم علاوه بر تحصیل به تدریس مقدمات و متون کتب درسی و اقامۀ نماز

ص:870

جماعت در مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام و ارشاد اشتغال داشت.

وی دارای آثار قلمی در فقه و اصول می باشد که تاکنون به چاپ نرسیده است.

ایشان در روز یکشنبه /14جمادی الثانی1404/ ق مطابق با /28اسفند/ 1362 ش در حدود سن 71 سالگی در قم درگذشت و پیکرش در صحن حضرت معصومه علیها السّلام-صحن کهنه-به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-دکتر مرتضی 2-آقا محمّد تقی 3-آقا محمّد سعید و یک دختر می باشد.

-منابع

1-آثار الحجة 55/2.

2-آینۀ دانشوران 400.

3-رجال قم 127.

4-گنجینۀ دانشمندان 261/2.

سیّد عباس ملکی طسوجی

اشاره

(1319-1402 ق)

حاج سید عباس فرزند سید حسین موسوی ملکی طسوجی،از علمای معروف آذربایجان بود.

وی در سال 1319 ق مطابق با 1280 ش در بخش«طسوج»چند کیلومتری

ص:871

شبستر واقع در آذربایجان شرقی،متولد گردید.

ملکی پس از طی دوران کودکی و آموختن برخی از مقدمات به خوی رفت و در مدرسۀ علمیه نمازی و تحت نظارت دائی خود علامه سید هاشم خوئی«مرقاتی» به تحصیل خود ادامه داد،سپس به مشهد مقدس رهسپار شد و چند سالی به تحصیل پرداخت.

سید جلیل ملکی طسوجی

ایشان جهت انجام تحصیلات عالی خود سرانجام رهسپار نجف اشرف شد و از محضر آیات:شیخ ضیاء الدّین عراقی،سید ابو الحسن اصفهانی و شیخ محمّد کاظم شیرازی بهره مند گردید.سپس به حوزۀ قم پیوست و از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و سید محمّد حجت کوه کمری نیز استفاده نمود.

ایشان در حدود سال 1373 ق به تبریز عزیمت کرد به تدریس متون کتب درسی و اقامۀ جماعت اشتغال ورزید و پس از چندی به خوی رفت و اقامۀ جماعت و ارشاد مردم را عهده دار شد.

ملکی در اواخر عمر خود به قم رفت و تا پایان عمر آنجا زیست و در سال 1402 مطابق با سال 1361 ش در سن 83 سالگی درگذشت.پیکرش در قبرستان باغ رضوان که مجاور قبرستان وادی السلام است،مدفون گردید.

فرزندش حجة الاسلام سید حسن ملکی(متولد سال 1364 ق)ساکن قم می باشد.

-منابع

1-اظهارات فرزند معظم له.

ص:872

2-سراج المعانی در احوالات سید ابو الحسن اصفهانی 198.

3-گنجینۀ دانشمندان 354/9.

سیّد عباس مهری

اشاره

(1333-1408 ق)

وی در استان فارس-ایران-در سال 1333 ق تولد یافت.در سنین جوانی به نجف اشرف رفت و مقدمات را فراگرفت.سطح عالی را از محضر آیات:سیّد محمّد باقر محلاتی،سیّد محمود شاهرودی و سیّد محمّد تقی بحر العلوم استفاده نمود.سپس به کویت مهاجرت کرد و به وعظ و ارشاد و هدایت عامه پرداخت.در آنجا از موقعیت بسیار خوبی برخوردار بود.در اوایل انقلاب در ایران،ایشان را از کویت به ایران بیرون راندند و در شهر مذهبی قم سکونت اختیار فرمود.

او زمانی که نامۀ حضرت امام مد ظله در زمینه حوادث آن روز به دستش رسید برنامه های مبارزاتی و انقلابی خود را بصورت آشکار شروع نمود و حکام خودفروختۀ کویت که تحمل افشاگریهای او را نداشتند رذیلانه بفکر ایجاد مانع بر سر راه او افتادند و بصورتی وحشت زده او را تهدید به مرگ کردند.

و زمانی که ابراهیم جبهان وهابی عقائد انحرافی را در میان مردم مسلمان کویت ترویج می نمود و از طرفی حکام فاسد کویت برنامه های انحرافات اخلاقی و...از طریق مدارس برای فرزندان آنان هدیه آورده بودند ایشان به فکر تأسیس مرکزی برای پرورش فکری جوانان برآمد که یکی از نتایجش تأسیس مدرسه دخترانه جعفری بود...

علامه مهری از ابتدای نهضت مردم مسلمان ایران پابه پای آنان بجلو می رفت و در این زمینه سهم مهمی داشت به طوری که بیت او پناهگاه مبارزین و طرفداران نهضت بود و مدتهای قبل از پیروزی به اوج خود رسید به حدی که اعلامیه ها نوارها و فیلمها از طریق بیت علامه مهری به ایران منتقل می شد.

و در آن زمان که حزب بعث وجود حضرت امام مدظله را تحمل نکرد و

ص:873

معظم له از نجف اشرف به مرز کویت آمد او سعی و کوشش و تلاش زیادی نمود تا این افتخار را نصیب مردم مسلمان کویت نماید لکن حکام دست نشانده کویت مردم را از این نعمت محروم نموده و از ورود حضرتش به کویت جلوگیری کردند.

بمحض پیروزی انقلاب و علی رغم مخالفت شدید حکام جبار کویت راهپیمایی عظیمی از منزلشان تا سفارت جمهوری اسلامی ایران ترتیب داد و به دستور ایشان مردم وارد سفارت شدند و پرچم ستم شاهی را بزیر کشیدند و بجای آن پرچم«اللّه اکبر»با تصویر مبارک حضرت امام نصب کردند طولی نکشید که حوادث و ماجراهای مسجد ایشن(معروف به مسجد شعبان)شروع شد و در آنجا مسائل و مشکلات ملت مظلوم کویت بررسی می شد و در مجالس عموم تشریح می گردید.سرعت حرکت نهضت و پافشاری ایشان در احقاق حق مردم و بعلاوه منصوب شدن ایشان به امامت جمعۀ کویت از طرف حضرت امام مدظله(که از طریق رادیو جمهوری اسلامی ایران پخش شد)حکام گیج کویت را به وحشت انداخت و در نتیجه ایشان و تمام افراد خانواده و عائله اش را به جمهوری اسلامی ایران تبعید نمودند.

ولی او با این ترفندها از پای ننشست و هیچ گونه تردیدی بخود راه نداد و مسئله نهضت را هدایت و رهبری می کرد و فرزندان حزب الله با الهام از رهنمودهای ایشان مبارزاتی نظیر حادثه منطقه«مشرف»ادامه داده و می دهند تا اینکه آن بزرگوار در شب 26 جمادی الثانی 1408 ه.ق به لقاء پروردگار شتافت.

زاهدانه می زیست و علاوه بر فرائض نماز شب و نوافل روز او به هیچ وجه ترک نمی شد.در معاشرت با مردم و حتی خردسالان بسیار متواضع بود در میان سخن حق،بسیار شجاع و این شجاعت را از رهبرش آموخته بود و عاشق رهبر بود و مسئله رهبری و مرجعیت او همیشه مورد نظرش بود و در مصائب و سختیهای فی سبیل اللّه صابر و شکیبا در خدمت به مردم محروم جامعه و رفع حوائج آنان بسیار کوشا بود.

سلام علیه یوم ولد و یوم لاقی ربه و یوم یبعث حیا

ص:874

مهری،در روز دوشنبه /26جمادی الثانی1408/ ق در پی بیماری در سن 75 سالگی در تهران زندگی را وداع گفت.پیکرش روز سه شنبه در قم تشییع و در مسجد بالاسر،حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

-منبع

1-اطلاعات متفرقه.

سیّد عباس میرزاده اهری

اشاره

(ح 1358-1400 ق)

سیّد عباس میرزاده فرزند سیّد محمّد اهری،از فضلا و نویسندگان معروف حوزۀ علمیۀ قم بود.وی اصالتا اهل«میرکند»اهر است.در حدود سال 1358 ق در اهر-واقع در استان آذربایجان شرقی-تولد یافت.

بخشی از مقدمات را نزد شیخ ید اللّه دهقان در اهر آموخت.سپس در سال 1338 ش به تبریز رفت و در حوزۀ آن دیار نزد آقایان:سیّد حبیب موسوی (ساکن بستان آباد)،میرزا محمّد آصفی،میرزا رسول شاهدی و سیّد رضا مرندی به تکمیل مقدمات و ادبیات پرداخت.

در سال 1342 ش به قم مهاجرت نمود و سطح را نزد شیخ ناصر مکارم شیرازی،شیخ جعفر سبحانی تبریزی و شیخ علی دوانی به انجام رساند.دروس خارج را فقط از محضر آیت اللّه سیّد کاظم شریعتمداری بهره مند گردید.

ص:875

وی روی به راهنمایی نسل جوان آورد و از راه قلم و زبان به بیان حقایق و آشنایی جوانان با مذهب همت گماشت.از جمله کارهای فرهنگی ایشان می توان به:عضویت در هیئت تحریریۀ مجلۀ«نسل نو»،عضویت در هیئت تحریریۀ مجلۀ «پیام شادی»و از اعضای مؤسس مجلۀ«غذای فکری برای نسل جوان»بود، اشاره کرد.مقالات زیادی در مجلات مذکور.

از آثار او:

1-نهج البلاغة چیست؟،ترجمۀ کتاب ما هو نهج البلاغة(اثر علامه سیّد هبة الدّین شهرستانی)،1346 ش،قم،جیبی،143 ص.

2-تجلیگاه ولایت،همکاری در تألیف.

میرزاده در اوایل سال 1359 ش در چهارراه حسن آباد«شهریار»در اثر تصادف بدرود حیات گفت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان بقیع مدفون شد.

او از چند همسری که انتخاب کرده بود،دارای اولاد زیر گردید:1-سیّد کاظم 2-سیّد رضا 3-سیّد مرتضی و پنج دختر.

-منبع

1-اظهارات چند تن از دوستان اهری آن مرحوم.

عباس میرزا ملک آرا قاجار

اشاره

(1255-1314 ق)

عباس میرزا ملقب به«ملک آرا»فرزند دوّم محمّد شاه و نوۀ عباس میرزا «نایب السلطنه »قاجار،از رجال سیاسی معروف ایران بود.

وی در رجب1255/ ق در تهران متولد شد.

عباس میرزا از دوران کودکی مورد توجه پدر خود بود،و احتمال آن می رفت که جانشین او گردد،به همین خاطر ناصر الدّین شاه که کینۀ برادر کوچک خود را در دل

ص:876

داشت تا اینکه مبادا به پادشاهی برسد،در ذی الحجه1268/ ق با مقرری سالیانه سه هزار تومان به عراق تبعید کرد و در بغداد مستقر شد.او پس از بیست و هفت سال اقامت در بغداد و مدت کمی هم در اسلامبول در محرم1295/ به تهران بازگشت و پس از ورود به آن شهر،ناصر الدّین شاه او را به«ملک آرا»ملقب نمود.

چندی بعد به حکومت زنجان منصوب شد.در سال 1296 ق به تهران بازگشت.و در سال 1298 ق به حکومت قزوین رسید.در سال 1303 ق به وزارت تجارت منصوب شد.مدتی هم ریاست افتخاری شورای عالی دولتی بود.

از آثار او

1-کتابی در شرح حال خود(و اوضاع آن دوره).

ملک آرا در /14 ذی القعده1314/ ق در سن 59 سالگی در اثر سکتۀ قلبی حیات را بدرود گفت.پیکرش به قم حمل و در جوار مزار پدر خود در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.محمّد میرزا که از طرف مظفر الدّین شاه به«ملک آرا»ملقب گردیده فرزند اوست.

-منابع

1-شرح حال رجال ایران 222/2.

2-مکارم الآثار 1494/5.

سیّد عبد الباقی رشتی«شریف العلماء»

اشاره

(-1311 ق)

میر سید عبد الباقی ملقب به«شریف العلماء»و معروف به«حجة الاسلام» فرزند سید علیرضا موسوی رشتی،از دانشمندان و فقهای برجسته عصر خود در رشت بود.

نسب ایشان به سید شرفشاه گیلانی-از عرفای قرن هشتم هجری-منتهی

ص:877

می شود و سرانجام به امام موسی کاظم علیه السّلام می پیوندد.

تحصیلات عالی در نجف اشرف

نامبرده تحصیلات عالی خود را در نجف اشرف،نزد آیات:شیخ حسن کاشف الغطا و شیخ محمّد حسن نجفی(صاحب جواهر)به انجام رسانید و از اساتید مذکور و آیة اللّه شیخ مهدی کاشف الغطا به دریافت اجازات علمی و روایی نایل آمد.

وی هنگام اقامت در نجف اشرف به افتخار دامادی علامه سید علی طباطبائی بحر العلوم(صاحب برهان قاطع)نایل شد،آن گاه به وطن خود یعنی«رشت» مراجعت کرد و ریاست امور دینی و مذهبی مردم را عهده دار شد.

از آثار او

1-المواهب الغرویة فی شرح شرائع الاسلام،در چند جلد.

2-انوار الشیعة فی الاخلاق.

درگذشت و اعقاب

ایشان به سال 1311 ق در شهر رشت(یا قم)درگذشت،و در شهر مذهبی قم در مقبره شماره شش صحن عتیق حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-علامه سید محمّد علی بحر العلوم 2-علامه سید حسین(آقا میر)بحر العلوم که از جمله شاگردان و مقررین درس آیة اللّه میرزا حبیب اللّه رشتی بود.وی به سال 1327 ق در فتنه مشروطه همراه با فرزند خود سید جواد،شهید گردید.

فرزند دیگر آقا میر،سید حسن بحر العلوم(ح 1314-1397 ق)متولد و متوفای در رشت،و مدفون در صحن کهنه در مشهد رضوی می باشد.

ص:878

سید حسن در نجف اشرف از جمله شاگردان آیات:سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی،میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ ضیاء الدّین عراقی و شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی بود.

-منابع

1-المآثر و الآثار.

2-أعیان الشیعة 433/7.

3-تراجم الرجال 266/1.

4-شهداء الفضیلة 363/2.

5-نقباء البشر 1020/3.

میرزا عبد الجواد کلباسی اصفهانی

اشاره

(1319-1387 ق)

حاج شیخ میرزا عبد الجواد فرزند علامه میرزا محمّد هاشم و نوۀ میرزا عبد الجواد کلباسی اصفهانی،و نوۀ دختری آیت اللّه شیخ محمّد علی ثقةالاسلام «مسجد شاهی»و یکی از فضلای و پارسایان بود.

وی در رمضان1319/ ق در اصفهان متولد گردید.

پدرش میرزا هاشم(متوفای /15ذی حجه 1358/ ق در اصفهان و مدفون در تخت فولاد)از علمای متقی و صالح بود و در اصفهان جزو شاگردان آیت اللّه سید محمّد باقر درچه ای به شمار می رفت و در مسجد حکیم در هر سه وقت،نماز جماعت بر پا می کرد.شرح حالش در مکارم الآثار 1479/5 و تذکرة القبور یا دانشمندان اصفهان 407 آمده است.

میرزا عبد الجواد،تحصیلات مقدماتی و عالی خود را در حوزۀ اصفهان و نزد اساتید آن سامان به پایان رسانید و به جای پدر خود در مسجد حکیم به اقامۀ نماز جماعت و ارشاد و هدایت مردم اشتغال داشت.

ص:879

وی مردی فاضل،خلیق،متواضع،مهربان و مورد احترام سایر طبقات و در زمینۀ کمک به ضعفا و مستمندان و رفع حوایج نیازمندان کوشا بود.

ایشان سالهای متمادی مرتبا به عتبات عالیات می رفت و هر دفعه پنج یا شش ماه در آنجا توقف می کرد و به تهذیب نفس و تحصیل کمالات می پرداخت.

مرحوم شیخ محمّد کلباسی در کتاب خود«خاندان کلباسی»دربارۀ ایشان چنین می نویسد:«میرزا عبد الجواد حامی فقرا و ضعفا بود و غالب عمر خود را در زیارات ائمۀ اطهار و معصومین علیهم السّلام صرف می نمود».

همیشه موفق به سحرخیزی و تهجد و محبوب القلوب بین الناس بود.

مخصوصا اهل اصفهان علاقمند به ایشان بودند و در نزد ملّت و دولت وجاهت تام داشت.

از آثار او

1-منهاج السالکین در آداب حج و زیارت مدینۀ منوره.

کلباسی در روز شنبه /19جمادی اوّل1387/ ق مطابق با /4شهریور/ 1346 در سن 68 سالگی در بین راه تهران-اصفهان(در نزدیکی دلیجان)دچار حادثه ناگوار تصادف شد و جان سپرد.پیکرش در روز یکشنبه در اصفهان تشییع و به قم انتقال داده شد و در یکی از حجرات صحن بزرگ حضرت معصومه علیها السّلام-به طرف قبله-به خاک سپرده شد.

از او اولاد ذکوری باقی نماند و هنگام مرگ فقط دارای دو دختر بود.

-منابع

1-تاریخ رجال خاندان کلباسی(خطی-محمّد علی معلم حبیب آبادی).

2-تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان 229/3.

3-تذکرة القبور یا دانشمندان اصفهان 295.

4-خاندان کلباسی(خطی-شیخ محمّد کلباسی).

ص:880

سیّد عبد الحجة ایروانی«تبریزی»

اشاره

(1311-1395 ق)

سید عبد الحجة فرزند آیت اللّه سید علی و نوۀ سید عبد اللّه ایروانی تبریزی، از دانشمندان و اساتید معروف حوزۀ علمیۀ تبریز بود.

وی در سال 1311 ق مطابق با 1272 ش در شهر تبریز دیده به جهان گشود.

پدرش از علمای طراز اوّل و برجستۀ ایروان به شمار می رفت و به علت وارستگی و مقام معنوی،در زمان حیات مورد احترام خاص و عام بود و پس از رحلت در سال 1324 ق هم آرامگاه وی در ایروان مزار اهل ایمان گردید.وی دارای کتابخانۀ نفیسی بود که آن را بر طلاب و مشتغلین به تحصیل وقف نمود.از جمله آثار قلمی او،حاشیة علی تشویق السالکین است.مختصری از حالاتش در نقباء البشر 1471/4 آمده است.

سید عبد الحجة پس از طی مقدمات و سطوح،به نجف اشرف رهسپار شد و از فقهای نامدار آن سامان از جمله آیت اللّه شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی استفاده نمود.و پس از نیل به درجۀ عالی علمی به زادگاه خود مراجعت نمود.

مدرسۀ خواجه علی اصغر تبریز زیر نظرش اداره می شد و در تربیت طلاب تلاش زیادی بذل نمود.

ص:881

استاد سید هادی خسرو شاهی در مجلۀ«تاریخ و فرهنگ معاصر»هنگام نگارش شرح حال فرزند سید عبد الحجة،وی را چنین معرفی می کند.

(...پدر مرحوم آقا سید عبد المجید،آیت اللّه سید حجت ایروانی از معاریف علمای تبریز به شمار می رفت.چهره ای بسیار نورانی و قیافه ای جذّاب داشت.

همیشه لباس تمیز می پوشید و با وقار خاصی راه می رفت.به علت مقام علمی و معنوی خود،مورد احترام همۀ علمای آذربایجان و مردم متدین تبریز بود.جلسۀ تدریس برای طلاب خود،داشت و در دو مسجد حاج صفر علی و خواجه علی اصغر-ظهر و شب-اقامه نماز جماعت می نمود و ماه مبارک رمضان همه روزه در مسجد خود به ارشاد مردم و تفسیر قرآن می پرداخت...او در سال 1354 شمسی به رحمت حق پیوست).

از آثار او

1-حاشیه بر رسالۀ عملیه(از غروی اصفهانی).

نامبرده در یکی از حجزات صحن مطهّر که اینک جزء حرم حضرت معصومه علیها السّلام قرار گرفته است،به خاک سپرده شد.

-منابع

1-مجلۀ تاریخ و فرهنگ معاصر،شمارۀ(5)،ص 295.

2-مکارم الآثار 1563/5.

3-نقباء البشر 1471/4.

سیّد عبد الحجة بلاغی نائینی«حجت»

اشاره

(1313-1397 ق)

سیّد عبد الحجة فرزند سیّد حسن و نوۀ سیّد محمّد باقر فرزند سیّد محمّد تقی فرزند میر صدر الدّین عریضی حسینی نائینی،معروف و متخلص به«بلاغی»و

ص:882

«حجت»و ملقب به«حجت علیشاه» و«حجت بلاغی»از فضلا و نویسندگان نامی معاصر بود.

وی در /24شعبان1313/ ق در شهر نائین-استان اصفهان-تولد یافت.

ایشان تحصیلات خود را در حوزه های نائین و اصفهان به پایان رساند و در اصفهان از محضر آیت اللّه شیخ نور اللّه اصفهانی«مسجد شاهی» استفاده کرده بود.سپس به عرفان و امور معنوی روی آورد.ابتدا به سیّد حسین شمس العرفاء ارادت حاصل نمود،سپس به شیخ عبد الحسین ذو الرئاستین نزدیک شد و از او اجازۀ ارشاد گرفت و پس از فوت ذو الرئاستین ادعای قطبیت سلسلۀ نعمت اللهی نمود.

ایشان بسیار فعالیت و سفر زیاد می نمود،حب پژوهش و اطلاع داشت.

کتابهایی را که نوشته نکات فراوان و مطالب جدید بسیاری دارد.

در سال 1309 ش(1349 ق)روزنامۀ«جامع»را در اصفهان تأسیس و منتشر ساخت.

استاد حجت بلاغی،علاوه بر آشنایی با علوم دینی از قبیل:فقه و اصول،در رشته های:تفسیر قرآن،ادبیات فارسی و عربی،تاریخ به صورت عام و تاریخ استان اصفهان به صورت خاص،دعا،عرفان و انساب آشنایی کامل و مهارت ویژه ای داشت و در این زمینه ها آثار قلمی دارد.

از آثار او:

1-الأسرار الالهیة فی الأذکار و الأوراد و الأدعیة السریة.

ص:883

2-انساب خاندانهای مردم نائین.

3-تاریخ تهران،دو جلد.

4-تاریخ مختصر پیامبران اولو العزم،دو جلد.

5-تاریخ مقابر اصفهان.

6-تاریخ نائین«مدینة العرفاء»،دو جلد.

7-تاریخ نجف و حیره،دو جلد.

8-تاریخ و جغرافیای کاشمر.

9-ترجمۀ صحیفۀ سجادیه.

10-تفسیر قرآن،به فارسی تا سورۀ بقره،در چند جلد.

11-دیوان اشعار.

12-رسالۀ شعریه در جبر و تفویض.

13-زندگانی علی بن سهل اصفهانی.

14-شطرنج العرفاء،در پنج جلد.

15-فرهنگ تاریخ نائین.

16-فرهنگ سمات در شرح دعای سمات.

17-کشکول بلاغی.

18-گلزار بلاغی.

19-گل نرگس(دربارۀ حضرت نرجس خاتون،مادر امام زمان«عج»).

20-مسیر حضرت امام رضا علیه السّلام.

21-مقالات الحنفاء فی مقامات شمس العرفاء.

22-مقامات العرفاء یا زندگانی شمس العرفاء.

23-مقلاد الرشاد فی المؤنثات السماعیة و الأضداد.

24-نقد الروضات.

محقق گرانقدر حجت بلاغی،در روز دوشنبه /4صفر 1397 ق برابر با /4

ص:884

بهمن1355/ ش در سن 84 سالگی بدرود حیات گفت.پیکرش در قبرستان باغ بهشت قم مدفون شد.از او تنها یک فرزند ذکور به نام سیّد علی و ده دختر،به جای ماند.

سید صدر الدّین بلاغی

استاد و سخنور بلندپایه مرحوم سیّد صدر الدّین بلاغی(1329-1418 ق)و پژوهشگر معروف،برادر سیّد عبد الحجة بلاغی بود.

-منابع

1-انساب خاندانهای مردم نائین 138.

2-تاریخ جراید و مجلات ایران 162/2.

3-تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان 20/2.

4-تاریخ نائین 60/1.

5-تذکرۀ سخنوران نائین 43.

6-تذکرۀ شعرای اصفهان 92.

7-رجال اصفهان یا تذکرة القبور،در مقدمۀ کتاب،ص یا.

8-فهرست کتابخانۀ آستان قدس رضوی 342/6(تولدش را در سال 1322 ق نوشته که اشتباه است).

9-مؤلفین کتب چاپی 715/3.

عبد الحسین آیتی تفتی

اشاره

(1287-1373 ق)

عبد الحسین آیتی فرزند علامه شیخ محمّد،مشهور به«حاج آخوند»از روحانیون مشهور یزد و نوۀ شیخ محمّد معروف به«آقا بزرگ»تفتی یزدی.

آیتی در /8 ذی الحجه1287/ ق در«تفت»یزد به دنیا آمد.

ص:885

وی تحصیلات مقدماتی را در مکتب خانه به پایان برد و در سن 15 سالگی به یزد رفت و در مدرسۀ خان بزرگ اقامت نمود و دورۀ صرف و نحو و منطق و معانی و بیان را نزد میربهاء الدّین جندقی،ملا عبد الکریم مسگر و ملا علی اکبر ندوشنی تکمیل نمود.در سال 1313 ق به تقاضای اهالی یزد بر مسند پدر نشست،و امامت دو مسجد و حل و عقد امور شرعی مردم را عهده دار شد.

گرایش به آئین بهائیت

در سی و چهارسالگی به مسلک بهائیت گروید و این عقیده را بیست سال حفظ کرد،و پس از آن دوباره به آئین اسلام بازگشت.آیتی خود در شرح واقعۀ قبول بهائیت،در خاطراتش می نویسد:«در آن موقع بهائیان دام برایم گستردند و به وسائل عدیدۀ کتب خودشان را تحت مطالعه ام قرار دادند.بعضی از مشایخ و مقتدایان محلّی مطلع شده پیش از آنکه به طرفی از رد و قبول بگرایم متهم ساختندم،چندانکه نه تنها ریاست و محراب و منبرم در خطر افتاد،بلکه جانم نیز در معرض خطر بود،و کارم به مهاجرت کشید،به همان نسبت که مشایخ محلّی و مریدانشان مرا از حوزۀ اسلامی دور کردند،به همان نسبت وجوه بابیه و بهائیه بغل گشوده مرا در آغوش کشیدند.

این جذر و مدّ مذهبی مرا در مدت بیست سال به اطراف جهان کشیده در سلک مبلغین و مبشرین و داخل در بساط حل و عقد امور بهائیت درآورده،امواج

ص:886

حوادث،گاهی به ساحل قبولم می کشید و دم دیگر در وادی رد و نکولم می افکند، تا در سفر دوّم که سه ماه مقیم کوی رئیس ایشان(عبد البهاء عباس)گشتم،در «حیفا»،کاملا بر بطلان دعوی او و پدرش از جنبۀ مذهبی آگاه گشته،تنها از جنبۀ وطن خواهی و نغمات صلح جوئی و فلسفۀ نفوذ ایشان در عالم غرب غرق حیرت و منتظر کشف حقیقت بودم،تا پس از مرگ عبد البهاء در زمامداری سبط کبیرش (شوقی افندی)موفق به سفر اروپا شدم،و از آن حیث نیز آسوده خاطر گشته،یقین کردم که این دروغ هم عطف بر دروغهای مذهبی شده نفوذی در جهان غرب نداشته اند،و اگر گاهی عدۀ قلیلی توجهی نموده اند در اثر خیانت حضرات و نتیجۀ سیاست بیگانگان است نه چیز دیگر،و چون عبد البهاء را خائن ایران هم از حیث مذهب و هم از حیث استقلال و سیاست شناختم دل از مهرشان بپرداختم،و خود را در زحمت و خطر دیگری انداخته چند هزار نفر بهائی متعصب را دشمن خود گردانیدم...».

آیتی هنگامی که بهائی بود کتاب«الکواکب الدریة فی المآثر البهائیة»را در دو جلد نگاشته که شرح پیدایش بهائیت است.خود دربارۀ این کتاب می گوید:

«دو جلد کواکب الدریة که انشاء بنده است،و مواد تاریخی آن را با هزاران اختلاف و تصرف و تقلب،رؤسای بهائیه داده اند،لهذا خودم آن را معتبر نمی دانم و قطعا استفادۀ تاریخی از آن نمی توان کرد،چه مسائل مسلمه ای که حتی مانند (ادوارد براون)در کتب خود نوشته و من هم کامل ترش را نوشته بودم،از کتابم در موقع طبع آن در مصر حذف کرده اند،زیرا به ضررشان تمام می شده و تعبیرات جعلیه را جانشین آن قرار داده اند».

آیتی پس از مرگ«عبد البهاء»پیشوای بهائیان در سال 1340 ق به همراه جمعی دیگر از بهائیان،دوباره مسلمان شد و از آئین بهائیت روی گرداند.او پس از اسلام آوردن کتاب«کشف الحیل»را در سه جلد در رد بهائیت نگاشت.خود دربارۀ این کتاب می گوید:

ص:887

«دو جلد کتاب کشف الحیل طبع تهران در رد بهائیت که اگرچه با قلم زهرآگین و تند و تلخ نگاشته شده،ولی یک کلمه بی حقیقت و متزلزل و شبهه ناک در آن گنجانیده نشده،بلکه افتضاحات فزون از شماری دارند که عفت قلمی و مقتضیات محیط مانع از ذکر آن بوده است».

آیتی پس از سال 1340 ق به خدمت وزارت فرهنگ درآمد و حدود ده سال به تدریس علوم ادبی در دبیرستانهای تهران پرداخت،و در سال 1308 ش مجلۀ «نمکدان»را در تهران منتشر کرده بود که این امر سالها دوام یافت.پس از مدتی تدریس در تهران به یزد انتقال یافت و در دبیرستانهای یزد به تدریس و تعلیم همت گماشت.

ایشان شاعری خوش سخن بود و در جوانی بنا بر توصیۀ پدرش تخلص «ضیائی»داشت و پس از گرویدن وی به کیش بهائیت،بنا بر توصیۀ«عباس افندی» تخلص«آواره»را انتخاب کرد.آیتی در این باره می گوید:«امّا تخلص آواره را عبد البهاء عباس بر من روا داشت،و فلسفه اش این بود که کلمۀ«ضیاء»نزد او ناپسند بود،به سبب اینکه یک برادرش(ضیاء اللّه)نام داشت و او کاملا با عباس افندی مخالفت کرده،زیر بار خدائیش نرفته بود،و پس از آنکه بعضی از اشعار مرا دید به من نوشت که:تخلص شما من بعد آواره باشد.و این منتهی منّتی بود که بر من داشت،چه او و پدرش بدین لقب ملقب بوده همیشه می نوشتند:«ما آوارگان»،ولی باید دانست که در مدت معاشرت با ایشان کم شعر گفته ام...».

عبد الحسین آیتی سرانجام پس از عمری پرماجرا در صفر1373/ ق مطابق با مهر1332/ ش،ضمن سفری که به تهران کرده بود بیمار گشت و رخت به سرای دیگر کشید،و جنازۀ او در قم(ظاهرا در قبرستان حاج شیخ)به خاک سپرده شد.

از آثار او

1-آتشکدۀ یزدان(تاریخ یزد).

ص:888

2-اشعۀ حیات(اشعار).

3-تاریخ فلاسفه.

4-انشاء عالی یا چهار فصل آیتی.

5-چکامۀ شمشیر(اشعار).

6-فرهنگ آیتی در لغت فارسی«سه گلبن»،در سه جلد.

7-خردنامه(اشعار).

8-روش نگارش یا موضوع نویسی.

9-سیاحت نامۀ دکتر ژاک آمریکایی،در سه جلد(شامل:سه گمشده،سه فراری و سه عروس است).

10-کتاب نبی یا ترجمه و تفسیر مختصر قرآن،به فارسی،در سه جلد.

11-گفتار آیتی.

12-الکواکب الدریة فی المآثر البهائیة.

13-کشف الحیل در ردّ بهائیت،در سه جلد.

14-ملکۀ عقل و عفریت جهل.

15-نغمۀ دل(اشعار).

16-هوگوی ایرانی یا نخستین پرواز بشر.

17-قصیدۀ قرآنیه(اشعار).

18-دیوان غزلیات و رباعیات و قطعات.

نمونه ای از اشعار آیتی:

بر قبله ابروت گرم روی نیاز است دل را تو مپندار که در بند نماز است

تو شاهی و خاک در تو کعبۀ آمال درویشم و بر کوی توام روی نیاز است

گر دست من از دامن وصلت شده کوتاه کوتاه سخن رشتۀ امید دراز است

مجرم طلبد حاجت اگر ز آن خم ابروی زو روی فروپوش که نامحرم راز است

ص:889

صد تیر ز مژگان تو بر چشم دلم خورد روشن بودم باز که بر روی تو باز است

گه اوج مرا آمد و گه موج مرا برد در بادیۀ عشق نشیب است و فراز است

چون شد به وطن«آیتی»از خشم بر او تاخت آن کس که خود«آواره»و آواره نواز است

-منابع

1-آینۀ دانشوران 610.

2-تاریخ جراید و مجلات ایران 309/4.

3-تاریخ یزد 277.

4-تذکرۀ سخنوران یزد 374/2.

5-زندگینامۀ رجال و مشاهیر ایران 2/1.

6-سخنوران نامی معاصر 40/2.

7-شرح حال رجال ایران.

8-فرهنگ شاعران زبان پارسی 20(تولدش را اشتباه نوشته است).

9-مجلۀ وحید،شمارۀ 242.

10-مجلۀ یغما،سال بیستم.

11-مؤلفین کتب چاپی 718/3.

12-نقباء البشر 1074/3.

شیخ عبد الحسین بروجردی«صاحب الداری»

اشاره

(1308-1377 ق)

حاج میرزا عبد الحسین فرزند آخوند ملا علی بروجردی،اصالتا از روستای «گنجینه»بروجرد است سال 1308 ق در بروجرد متولد و پس از وصول به حد تمیز معارف ابتدائی و علوم مقدماتی را در زادگاه خود فراگرفت،و برای تکمیل تحصیلات خویش به اراک رفت و از ذخائر علمی آیات:سید نور الدّین عراقی و ملا محمّد علی خان عراقی استفاده کرد،تا سال 1332 ق که مرحوم آیت اللّه حاج شیخ

ص:890

عبد الکریم حائری یزدی از کربلا به اراک تشریف برد صاحب الداری به ایشان پیوست و از خواص اصحاب و مقسم شهریه از طرف معظم له شد،تا در سال 1340 ق که مرحوم آیت اللّه حائری به قم مهاجرت کرد او نیز به قم رهسپار شد.

آقای شیخ محمّد رازی در آثار الحجه می نویسد:

(آقای حاج میرزا عبد الحسین بروجردی معروف به«صاحب الداری» که مقسم آیت اللّه حائری در اراک بود برای نگارنده گفت که:پس از توقف آیت اللّه حائری در قم،اول کسی که از اراک به ایشان پیوست من بودم با حجة الاسلام حاج میرزا هدایت اللّه وحید گلپایگانی.

پس از اینکه دو ماه به امر ایشان شهریۀ محصلین اراک را پرداختم و خدمتشان رسیدم،فرمود:ما ماندنی شدیم،اگر شما هم بخواهید بمانید خدا کریم است، بروید خانوادۀ خود را بیاورید.

پس حاج میرزا هدایت به اراک رفت و اصحاب آیت اللّه حائری را از قضیه مطلع و خانوادۀ خود و مرا به قم آورد،و رفته رفته حوزۀ علمیۀ قم تأسیس شد).

صاحب الداری،تا آخر عمر مرحوم آیت اللّه حائری متصدی امور مدارس فیضیه و دارالشفا و امور طلاب و سرپرست کتابخانۀ فیضیه،و پس از ورود مرحوم آیت اللّه بروجردی نیز به سمت سرپرستی کتابخانۀ باقی بود،ضمنا از ابحاث معظم له و نیز دروس سید محمّد حجت کوه کمری،سید صدر الدّین صدر،و سید محمّد تقی خوانساری استفاده می کرد.

ص:891

ایشان در رجب1377/ ق مطابق با بهمن1336/ ش به سن 69 سالگی در گذشت و پس از ادای نماز توسط آیة اللّه بروجردی در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه علیها السّلام مدفون شد.

و از آثار علمیۀ او: تعلیقه ای است بر رجال ابی محمّد.

فرزندانش:

1-علی فرهنگی بازنشسته 2-علی اصغر 3-مهندس علی اکبر و 4 دختر.

-منابع

1-آثار الحجة 17/1 و 56/2.

2-آینۀ دانشوران 189.

3-تاریخ بروجرد 599/2.

4-رجال قم 128.

شیخ عبد الحسین بقّال

اشاره

(1355-1420 ق)

پژوهشگر توانا استاد شیخ عبد الحسین محمّد علی بقّال،در 65 سالگی در پی بیماری در لندن زندگی را بدرود گفت.

استاد حاج شیخ عبد الحسین فرزند حاج محمّد علی و نوۀ حاج حسین بهبهانی محسنی،که به«بقّال»اشتهار یافت،در 1355 ق مطابق با 1315 ش در شهر نجف اشرف متولد گردید.

وی پس از گذراندن دورۀ دبیرستان،ادبیات عرب را از محضر دانشمند و ادیب بزرگ استاد حاج یحیی جواهری(1317-1400 ق)استفاده نمود.آنگاه جهت ادامۀ تحصیلات عالی خود وارد دانشکدۀ فقه(کلیة الفقه)نجف اشرف شد و دروس دینی را از محضر اساتیدی چون:آیت اللّه شیخ محمّد تقی ایروانی

ص:892

(دام ظله)،علامه سید محمّد تقی طباطبائی حکیم(دام ظله)و علامه مرحوم شیخ کاظم شمشاد،فراگرفت.در سال 1387 ق با درجۀ عالی موفق به دریافت لیسانس ادبیات عرب و علوم اسلامی گردید.

بقّال خدمات فرهنگی خود را در وزارت آموزش و پرورش آغاز کرد و در شهرهای مختلف عراق(نجف اشرف بغداد و بصره)به تربیت و تعلیم نوباوگان و دانش آموزان پرداخت.او در ضمن کار،آثار ارزشمندی نیز از خود به یادگار گذاشت.

ایشان در سال 1401 ق در اثر فشارهای دولت عراق به ایران تبعید شد و ابتدا در تهران سکونت اختیار و با وزارت ارشاد اسلامی همکاری کرد.سپس در اثر عشق وافر و علاقۀ بی پایانش به ساحت قدسی اهل بیت علیهم السّلام قم را به عنوان مسکن برگزید.دروس مکاسب محرمه را از محضر آیت اللّه شیخ محمّد غروی(دام ظله) استفاده کرد و به تألیف و گردآوری موسوعه های بزرگی در لغت،جغرافیا و رجال اهتمام ورزید.مجموعۀ لغت ایشان از سوی انتشارات دانشگاه تهران به چاپ رسید و مجموعۀ جغرافیایی اش در دست چاپ و مجموعۀ رجالی اش همچنان مخطوط مانده است.کوشش و تلاش فراوان،دقت زیاد،احساس مسئولیت شرعی و اخلاقی و معاشرت با دانشمندان و پژوهشگران از جمله ویژگی های ایشان بود.

فهرست آثار تألیفی و پژوهشی استاد بقّال به شرح زیر است:

1-الاسلوب الأمثل فی خدمة المذهب،1385 ق،مطبعة الآداب النجف، 31 ص.

2-الامامة حتی ولایة الفقیه،1402 ق،وزارت ارشاد،90 ص.

3-التربیة،1386 ق،چاپ نجف اشرف.

4-الرسالة السعدیة فی اصول الدّین و فروعه،اثر علامۀ حلّی،تحقیق و تعلیق،1411 ق،کتابخانۀ آیت اللّه مرعشی،172 ص.

ص:893

5-الرعایة فی علم الدرایة،اثر شهید ثانی،تحقیق،1408 ق،کتابخانۀ آیت اللّه مرعشی،406 ص.

6-الشهید الصدر،الفیلسوف الفقیه،1401 ق،وزارت ارشاد،79 ص.

7-الشیخ البهائی عمید الفقهاء و فقیه الادباء.

8-الفهرسة فی بدایاتها و تطوراتها.

9-المعجم الجغرافی،در چند جلد،در دست چاپ است.

10-المعجم الرجالی،در چند جلد،مخطوط مانده است.

11-المعجم المجمعی،در هشت جلد،1375 ش،انتشارات دانشگاه تهران، در چهار هزار صفحه است.

12-المعجم المفهرس فی مفردات تفعال،در مجلۀ المورد چاپ شده است.

13-المعجم المفهرس فی مفردات یفعول،در مجلۀ المورد،سال 1400 ق، مجلد 9،شمارۀ 2،در 36 ص رحلی چاپ شد.

14-المعجم المفهرس لما فی اللغة من صیغ فعللة.

15-المعجم المفهرس لمجامع الحدیث الشریف.

16-ایضاح الاشتباه فی ضبط تراجم الرجال،اثر علامۀ حلی،تحقیق،مخطوط.

17-دور الصادق علیه السّلام فی امامة الاسلام و المسلمین،1401 ق،وزارت ارشاد، 101 ص.

18-رسالة ایران الثورة فی عید میلاد المسیح علیه السّلام،اخراج و مراجعة،1402 ق، وزارت ارشاد،54 ص.

19-شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام،اثر محقق حلّی،تحقیق و تعلیق،چهار جلد.

20-شرح البدایة فی علم الدرایة،اثر شهید ثانی،تحقیق و تعلیق،1402 ق، کتابخانۀ چهل ستون تهران،168 ص.

21-کیف و نحن صامتون؟1385 ق،مطبعة الآداب النجف،29 ص.

ص:894

22-مبادئ الوصول الی علم الاصول،اثر علامۀ حلّی،تحقیق،1391 ق.

مطبعة الآداب النجف،279 ص.

23-مسألة فی بیع من له نصف الدّار،اخراج،1410 ق،کتابخانۀ چهل ستون تهران،64 ص.

24-معالم الدّین و ملاذ المجتهدین،اثر ابو منصور حسن فرزند شهید ثانی، تحقیق و تعلیق،1392 ق،مطبعة الآداب النجف،471 ص.

25-مفردات لغویة.

26-واقعنا المعاصر،1385 ق،چاپ نجف اشرف.

استاد بقّال سالهای پایان عمر خویش را در تنهایی و غربت کامل سپری کرد و به طور شبانه روزی در حال نگارش و پژوهش بود.

متأسفانه بیماری مزمن او شدت پیدا کرد و معالجات دایم سودی نبخشید.به همین خاطر به انگلستان رفت،ولی باز نتیجه نگرفت.

سرانجام قبل از ظهر پنجشنبه /26محرم1420/ ق مطابق با /23اردیبهشت 1378/ ش در 65 سالگی دیده از جهان فروبست.پیکرش سه روز بعد به ایران انتقال یافت و در عصر روز دوشنبه اوّل ماه صفر در قم تشییع و پس از ادای نماز میت توسط علامه شیخ علی افتخاری گلپایگانی در یکی از اطاق های قبرستان«باغ بهشت»قم به خاک سپرده شد.

شیخ عبد الحسین تبریزی«غروی»

اشاره

(1328-1415 ق)

حاج شیخ عبد الحسین غروی فرزند علامه شیخ مرتضی چهرقانی و نوادۀ شیخ علی طسوجی تبریزی،از علمای معاصر تبریز بود.

مصاحبۀ زیر توسط مجلۀ«حوزه»انجام گرفته است،که بخشهای مهم آن را برای کتاب خودمان انتخاب کردیم و در اختیار محققین می گذاریم:

ص:895

حوزه:لطفا شمه ای از زندگی تحصیلی و علمی خود را بیان کنید!

استاد:از مرحوم والده قرآنی مانده است،چاپ بمبئی،در داخل جلد آن تاریخ تولد مرا به سال 1328 ق در جوار قبر مولی امیر المؤمنین علیه السّلام ثبت کرده است.

هیئت علمای نجف،مدرسه هایی به سبک جدید،در نجف،کربلا و کاظمین تأسیس کرده بودند.نام مدرسه ای که در نجف تأسیس کرده بودند«علوی»بود.بنده تا کلاس ششم در این مدرسه تحصیل کردم و گواهی نامه گرفتم.البتّه گواهی نامه های این مدارس،از تهران می آمد.در آن روزگار،مدارس دولتی نبود.اشراف نجف هم،فرزندانشان را به این مدارس می فرستادند.این مدارس،زیر نظر افراد بسیار خوبی اداره می شد.فرزند آخوند خراسانی،از اعضای هیئت مدرسۀ علوی نجف بود.متأسفانه این مدارس،بعدها دولتی شد.

بعد از اینکه گواهی نامۀ ششم ابتدایی را دریافت کردم،پدرم از تبریز نوشت:

«خوب است ایشان،همان روش آبا و اجداد خود را پیشه کند و به تحصیل علوم دینی بپردازد».

بنا بر سفارش والد،طلبه شدم.از اول شرح امثله،تا پایان جلد اول کفایه را در نجف خواندم.قوانین را در خدمت شیخ حسین اهری-تنها مدرس قوانین-،مقداری از مکاسب را در خدمت شیخ ابو الحسن مشکینی«صاحب حاشیه بر کفایه»و جلد اول کفایه را در خدمت میرزا باقر زنجانی،فراگرفتم.با آیت اللّه زنجانی خیلی مأنوس بودم.سخنان اخلاقی و روش زندگی آن بزرگوار،برای من درس بزرگی بود.

ص:896

مشغول تحصیل بودم که والد نوشت:«برای دیدار،چند صباحی به تبریز بیایید».

(در سال 1350 ق)به تبریز آمدم.در همان روز ورود ما به تبریز،پهلوی ملعون، مرزها را بست و مانع رفت و آمد افراد به عراق شد.چند ماهی در تبریز ماندم و در بحث ارث آیت اللّه سید ابو الحسن انگجی،شرکت کردم.چون از تشرف به نجف، مأیوس شدم،(در سال 1353 ق)به قم مشرف شدم.در قم،آیت اللّه سید محمّد حجت کوه کمری چون با پدرم رفیق بودند،بنده را می شناخت. ازاین روی، آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری،به احترام ایشان،برای بنده،در مدرسۀ فیضیّه حجره داد و شهریه ای هم مقرر فرمود.این در حالی بود که برنامۀ حاج شیخ این بود که:تا طلبه ای شش ماه در قم نمی ماند و دقیقا شناسائی نمی شد،نه به او حجره می دادند و نه شهریه.

در قم،جلد دوّم کفایه را در خدمت میرزا محمّد همدانی خواندم.ایشان از مدرسین برجستۀ قم بود.بعد از رحلت حاج شیخ عبد الکریم حائری،به همدان رفت و در آن شهر،منشأ خیرات و برکات فراوان شد.

وقتی که از سطح فارغ شدم،در درس حائری و حجت،شرکت کردم.در درس حاج شیخ،اصول را از اوّل تا حجّیت خبر واحد و در فقه،کتاب طهارت را حضور داشتم.حجت،مرد جامعی بود.مثل آیت اللّه بروجردی،اصرار داشت طلبه ای که در درسش شرکت می کند،جامع بار بیاید.لذا علاوه بر درس پرباری که ارائه می کرد،شبهای پنجشنبه،ملل و نحل تدریس می کرد.متأسفانه پس از رحلت آیت اللّه حائری،گرفتار ادارۀ حوزه و رسیدگی به طلاب شد و درس ملل و نحل، ادامه پیدا نکرد.

(شیخ عبد الحسین غروی در سال 1363 ق به تبریز بازگشت و به تدریس و ارشاد پرداخت).

حوزه:نکتۀ فقهی اگر از اساتید بزرگوار خود به یاد دارید،بیان کنید.

ص:897

استاد:نکته،فراوان است.حائری در بحث طهارت،به بحث طهارت یا نجاست اهل کتاب رسیدند.در این زمینه،مبسوط بحث کرد.در نهایت فرمود:«من هم،به این روایت که می فرماید:

سألت أبا عبد اللّه عن قوم مسلمین یأکلون و حضرهم مجوسی،أ یدعونه الی طعامهم؟فقال:امّا انا فلا اواکل المجوسی و اکره أن احرم علیکم شیئا تصنعونه فی بلادکم.[وسائل الشیعة 383/16]عمل می کنم،و دربارۀ طهارت و نجاست آنان، چیزی نمی گویم.

آیت اللّه خوئی می فرمود:«نجاست آنان،مانند کلب و خنزیر نیست،بلکه عرضی است.زیرا اینان،از چیزهای نجس،اجتناب نمی کنند.

بالاخره،برخی از مجتهدین شجاع،بایستی مبانی را دقیق بررسی کنند و نظر دهند،و مشکلاتی که این مسأله برای مسلمانان پدید می آورد،حل کنند.

برخی از مراجع،در فتوا،جامعیت خاصی داشتند.مثلا آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی،برای اولین بار،الکل صنعتی را پاک دانستند و فرمودند:

میرزا کاظم دینوری/سید محمّد علی قاضی طباطبائی/شیخ عبد الحسین غروی/شیخ عبد الحمید شربیانی

ص:898

«احکام،تابع عناوین اند.الکل صنعتی،اکنون مسکر نیست،بلکه داروست،لذا نمی تواند نجس باشد».

حوزه:از ویژگیهای برجستۀ اخلاقی آیت اللّه حائری،که برای امروز حوزه های علمیه،طلاب،فضلا و...چراغ راه کارساز باشد،بفرمایید؟.

استاد:آیت اللّه حائری،خصایص برجسته ای داشت.واقعا،مهذّب و پیراسته بود.در روایت است:«آخر ما یخرج عن قلوب الصدیقین حب الجاه».

ایشان،واقعا،حب جاه را از وجودش ریشه کن کرده بود.ریاست و مقام،در قلب او جایی نداشت.در این باره،نمونه بسیار دارم،از جمله:

تابستانی بود و هوا بسیار گرم.حاج شیخ و عده ای از بزرگان حوزه،به روستایی در سه فرسنگی قم،رفته بودند.بنده با عده ای از طلاب،برای دیدار با ایشان،به آن روستا رفتیم.ایشان،با دوستان و اصحاب،در باغی نشسته بودند مشغول صحبت که ما به خدمتشان رسیدیم.

از هر بابی،سخنی گفته می شد.در این بین،حاج شیخ،خطاب به حاج سید محمّد باقر قزوینی(عموی آقای ابو ترابی)که از علمای بزرگ آن زمان بود،فرمود:

«جناب سید محمّد باقر!این ریاست که می بینی،خدا گواه است که یک قدم برای آن و در جهت آن برنداشته ام.هرچه آمده است،خودش آمده».حاج شیخ،چنین نفس قدسی داشت.این چنین افرادی باید الگو و اسوۀ طلاب و فضلا باشند.

خاطرۀ دیگری که از آن بزرگوار به یاد دارم و بسیار سازنده است،مربوط می شود به بعد از رحلت میرزای نائینی.بعد از رحلت نائینی،مردم متدین زنجان، برای تعیین مرجع تقلیدشان،به آیت اللّه میرزا باقر زنجانی،که از علمای بزرگ نجف بود و ما هم توفیق استفاضه از محضرش را یافته بودیم،مراجعه کردند.ایشان در نامه ای به من نوشت:

«من،همۀ جهات علمی و تقوایی سید ابو الحسن اصفهانی را می دانم.تقوا و ورع حاج شیخ عبد الکریم را هم می دانم.ولی در بعد علمی ایشان،فقط درر

ص:899

الاصول را دیده ام.شنیده ام ایشان در صلاة،کتابی نوشته اند،اگر ممکن بود،یک نسخه از آن را برای من بفرستید».

برای گرفتن کتاب الصلاة،خدمت حاج شیخ رفتم.سید صدر الدّین صدر هم نشسته بودند.عرض کردم:استاد بزرگوار ما،آقای زنجانی،طی نامه ای از من خواسته اند که:کتاب الصلاة حضرت عالی را برای ایشان بفرستم.آیت اللّه صدر،از آقای زنجانی،بسیار تعریف کردند.

حاج شیخ در جواب فرمود:«میرزای نائینی،فوت کرده است.نمی خواهم رساله پراکنی کنم».

عرض کردم:این کتاب علمی است،نه رساله.

فرمود:«نتیجۀ آن،رساله پراکنی است».

بالاخره،با اصرار آیت اللّه صدر و پافشاری من،فرمودند:«مانعی ندارد.اجازه دارید که یک جلد از کتاب الصلاة من را بگیرید و برای ایشان بفرستید،امّا مشروط بر اینکه دیگر چنین تقاضاهایی نکنی.نمی خواهم بعد از میرزا،کسی از من ترویج کند!».

این نمونه ای بود از تقوا و ورع آن بزرگوار.واقعا از شوائب نفسانی مبرّا بود.

همین قداست نفس او بود که مایۀ بقاء و رشد حوزۀ علمیۀ قم و این همه برکات شد.

استاد غروی علاوه بر آثار علمی دارای آثار اجتماعی و اخلاقی نیز می باشد که از جمله آثار او:

1-اسلام و شیعه.

2-امامت امام زمان(عجل اللّه فرجه).

3-تقریرات درس حجت در فقه و اصول،در دو جلد.

4-کتابی در اخلاق اسلامی.

سرانجام غروی در شب چهارشنبه /22آذر1373/ ش مطابق با /9رجب/ 1415 ق در اثر سکتۀ قلبی در یکی از بیمارستانهای تبریز درگذشت.پیکرش صبح

ص:900

روز چهارشنبه در تبریز تشییع و مدت سه روز در آذربایجان شرقی عزای عمومی اعلام شد.

پیکرش نزدیک ظهر پنجشنبه در قم تشییع،و در مقبرستان وادی السلام در کنار مزار پدر خود در حدود ساعت 1/5 بعد از ظهر به خاک سپرده شد.

-منابع

1-آثار الحجة 231/2.

2-آینۀ دانشوران 305.

3-گنجینۀ دانشمندان 319/3.

4-مجلۀ حوزه،شمارۀ 62،سال 1373 ش،ص 37.

5-مؤلفین کتب چاپی 753/3.

سیّد عبد الحسین خردمند تهرانی

اشاره

(1332-1392 ق)

سید عبد الحسین فرزند سید رضا حسینی تهرانی،ملقب به«خردمند نجفی»و داماد آیة اللّه میرزا مهدی شیرازی حائری و از جمله علمای با فضل تهران بود.

نسبش به علی عریضی از اعقاب امام صادق علیه السّلام می رسد.

ایشان به سال 1332 ق در تهران متولد گردید.

در حوزه قم

پس از طی مقدمات و قسمتی از سطح،به قم مهاجرت کرد و سطوح را به انجام رسانید و مدتی چند از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی استفاده نمود.

هجرت به نجف اشرف

وی در سال 1357 ق به نجف اشرف مهاجرت کرد و دروس عالی حوزه را نزد

ص:901

آیات:میرزا ابو الحسن مشکینی،شیخ ضیاء الدّین عراقی،شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی،سید ابو الحسن اصفهانی و سید محمود شاهرودی به انجام رسانید و به درجۀ رفیعۀ اجتهاد نایل گردید.

او پس از ده سال اقامت در سال 1367 ق به تهران بازگشت و در«مسجد مقداد»به اقامۀ جماعت و ارشاد و هدایت و نیز امر تدریس اشتغال ورزید.

درگذشت و اعقاب

نامبرده در روز شنبه /9ذی قعده 1392/ ق مطابق با/25/آذر1351/ ش در سن 60 سالگی در تهران درگذشت و جسدش به قم حمل و در انتهای قبرستان نو (حاج شیخ)-در یکی از اطاقها-به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-حجة الاسلام سید احمد خردمند،متولد حدود سال 1358 ق در کربلا، تحصیلات عالی حوزه را در قم نزد آیات:سید محمّد داماد یزدی،شیخ مرتضی حائری یزدی،میرزا هاشم آملی،سید محمّد رضا گلپایگانی و شیخ حسین وحید خراسانی طی نمود.

از آثار او

1.مبانی دین و مذهب شیعه.

2.هستی بخش جهان.

3.فلسفه دو حکم اسلامی.

4.رساله ای در نبوت.

2-سید مرتضی 3-سید مجتبی.

-منبع

1-شرح حال فوق از زبان فرزند ارشد ایشان،آقای سید احمد خردمند یادداشت گردید.

ص:902

سیّد عبد الحسین خسروی همدانی

اشاره

(ح 1323-ح 1409 ق)

سیّد عبد الحسین فرزند سیّد رضا و نوۀ سیّد خسرو موسوی همدانی،ملقب به «خسروی»،از فضلا و اطبای معاصر بود.

خسروی پس از نشو و نما رو به تحصیل علوم دینی روآورد و در مدارس بزرگ و کوچک همدان تحصیل کرد.برخی از تحصیلات خود را نزد عموی خود سیّد محمّد علی خسروی و شیخ مرتضی تألهی به پایان رسانید.وی در علوم پزشکی قدیم مهارت داشت و رسما طبابت می کرد.در سالهای آخر عمر خود در تهران اقامت کرد و به کار طبابت بیماران ادامه داد.

از آثار او:

1-برهان قویم در طب قدیم،در سه جلد.

2-اثبات الولایة در امامت.

وی در حدود سال 1368 ش در سن 86 سالگی در تهران درگذشت و پیکرش در قبرستان بهشت معصومه علیها السّلام قم مدفون گردید.از او فقط یک دختر به جای ماند.

-منبع

1-اظهارات پسر عموی صاحب شرح حال،جناب آقای سیّد حسین فرزند سیّد محمّد علی خسروی.

شیخ عبد الحسین رضوی هشترودی

اشاره

(1340-1419 ق)

شمه ای از زندگینامۀ مرحوم حضرت حجة الاسلام و المسلمین آقای حاج شیخ عبد الحسین رضوی هشترودی قدّس سرّه که به درخواست برادر فاضل،جناب مستطاب

ص:903

آقای جواهری زید عزه تقدیم می گردد:

عالم ربانی مرحوم حاج شیخ عبد الحسین رضوی هشترودی،در سال 1340 هجری قمری در شهرستان هشترود واقع در استان آذربایجان شرقی در خانواده ای مذهبی و متدیّن در محلۀ گنجینه کتاب دیده به جهان گشود.

از همان اوان طفولیت،بروز علائم حاکی از استعداد و حافظه و توان سرشار فکری،خانواده را بر آن داشت که تحصیل و تعلیم را در سرلوحۀ برنامه های این فرزند قرار دهند(برخلاف معمول آن روزگار که چندان به این امر پرداخته نمی شد،مخصوصا در مناطق کوچک و دور از مراکز علمی).

به رسم آن زمان تحصیل را در مکتب خانه و با قرآن شروع نمود و کتب معمول آن دوران از قبیل:نصاب الصبیان و گلستان سعدی و...فراگرفت و سپس به فراگیری ادبیات عرب پرداخت.

مقداری از ادبیات را از قبیل کتب:جامع المقدمات-سیوطی-جامی و...نزد علمای محل فراگرفت.ولی استعداد وافر ایشان،خانواده و علمای بزرگ منطقه را برآن داشت که به فکر تدارک مقدمات سفر ایشان به حوزه علمیه مقدسه قم بیافتند.

سفر به قم و ادامۀ تحصیلات

در سال 1356 هجری قمری در سن 16 سالگی به همّت و مساعدت(و در معیّت)مرحوم آیت اللّه حاج سید حسین هشترودی(رحمة اللّه علیه)که دارای

ص:904

موقعیّت و جایگاهی برجسته در حوزۀ علمیه قم بوده اند،به شهر مقدس قم هجرت نموده و به ادامه تحصیلات می پردازند.

بقیۀ دروس ادبیات را نزد بزرگانی همچون میرزا محمّد علی ادیب تهرانی(به عنوان استاد کتاب مطوّل)و غیره فرامی گیرند.

دورۀ سطح حوزه،در محضر درس اساتید بنام و برجسته آن دوران حاضر می گردند که به عنوان نمونه می توان به چند استاد زیر اشاره کرد:

1-درس معالم مرحوم آیت اللّه میرزا محمّد مجاهدی(ره).

2-درس شرح لمعه مرحوم آیت اللّه نجفی مرعشی(ره).

3-درس رسائل مرحوم آیت اللّه میرزا احمد کافی الملکی(ره).

4-درس مکاسب مرحوم آیت اللّه سیّد مهدی انگجی(ره).

ایشان در این دوران یک سال نیز که به دلیل پاره ای مشکلات قادر به حضور در حوزه علمیه قم نبوده اند،به تبریز رفته و در حوزۀ علمیه تبریز از محضر اساتیدی همچون:مرحوم آیت اللّه سید هادی خسرو شاهی و مرحوم آیت اللّه انگجی و دیگران استفاده می برند.

سالهای حضور و تحصیل شان در قم با دوران پس از رحلت آیت اللّه مؤسس مرحوم حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی(ره)و قبل از ورود مرحوم آیت اللّه بروجردی(ره)به قم مقارن بوده است.که به دوران زعامت آیات ثلاث(حضرت آیت اللّه سید محمّد حجّت-حضرت آیت اللّه سید محمّد تقی خوانساری و حضرت آیت اللّه سید صدر الدّین صدر)معروف است.

مرحوم حاج شیخ عبد الحسین رضوی هشترودی از محضر این بزرگواران مخصوصا آیت اللّه حجّت(ره)بهره ها برده و مورد عنایت و توجه ویژۀ آن مرجع عظیم الشأن بوده اند.

در مدت حضور و تحصیل در قم جزو طلاب فاضل و زبده و مورد توجه خاص اساتید خود بوده اند و در ردیف محصّلین ممتاز به طوری که بعد از بازگشت ایشان به

ص:905

موطن خود،بعضی از اساتید از جمله مرحوم حضرت آیت اللّه نجفی مرعشی با ارسال نامه ای مصرّانه می خواهند که به حوزۀ علمیۀ قم بازگشته و به تعلیم و تعلّم ادامه دهند.اما به دلیل وقوع پاره ای حوادث و مشکلات،مجبور به بازگشت به موطن و زادگاه خویش می شوند که همیشه از این جریان به عنوان خسران در زندگی خود یاد می کردند.

ولی شاید تقدیر الهی چنین رقم خورده بود که این بزرگ مرد با این بازگشت ناخواسته(گرچه خود را مغبون می دید)منشأ هدایت ها و خدمات و آثار گرانقدری در منطقه باشد که شاید به غیر از این میسّر نمی شد.

اقامت در هشترود

بالاخره ایشان با دستی پر و اندوخته ای درخور به زادگاه خویش برگشت و نزدیک به نیم قرن منشأ خدمات دینی و فرهنگی و اجتماعی فراوانی در منطقه شد و ترویج معارف دین و دفاع از حریم تشیع را وجهۀ همّت خود قرار داد و تمام مشکلات و حوادث را به جان خرید و در مقابل فتنه ها و انحرافات فکری و عقیدتی مبارزه کرد که در این مقطع از زندگی ایشان را در ابعاد زیر می توان بررسی کرد:

بعد علمی

ایشان پس از مراجعت مدتها در منزل خود جلسۀ درس و بحث داشته و به تدریس دروسی از قبیل:مطوّل،معالم و شرح لمعه و غیره برای طلاب منطقه پرداختند.

در طول این سالیان دراز،دوری از حوزه علمیه هیچ وقت او را از مطالعه و تحقیق بازنداشت و تا آخر عمر اکثر اوقات فراغت و تنهایی ایشان در منزل به مطالعه می گذشت.در تاریخ و مقاتل ید طولانی داشت و بر بعضی کتب در این زمینه حاشیه های مفیدی دارند و در اواخر عمر شروع به تألیف کتابی در زندگی

ص:906

حضرت زینب علیها السّلام نمودند که اجل او را مهلت نداد.

تبلیغات دینی

برای علمای خارج از حوزه علمیه،این مسئله مهمتری هدف و وظیفه به شمار می رود.و ایشان هم وعظ و ارشاد مردم را در هر شرائط و در سرما و گرما و با زحمات طاقت فرسا حتی در اقصی نقاط منطقه و روستای دورافتاده با راههای صعب العبور،در زمستان های سرد آذربایجان با وسائل و امکانات محدود آن زمان، همه را به جان می خرید و با عشق و خلوصی عجیب در این راه می کوشید.در مقابل فتنه ها و انحرافات فکری و عقیدتی مردانه آستین ها را بالا می زد و زحمات و مشقات و موانع او را هرگز از ادای وظیفه بازنداشت.(با فتنه حزب توده در آذربایجان-با فرقه ضالۀ بهائیّت-با جهل و ناآگاهی و تحریف ها به مبارزه برخاست و یک عمر برای مردم از احکام و معارف دین بر بالای منبر داد سخن داد و در این راه سر از پا نمی شناخت).

بیانی بسیار شیوا و منطقی قوی داشت و خطابه های مؤثرش همه را مجذوب خود می ساخت،اثر می گذاشت و مخاطبین را متأثر و متحول می کرد،تنها حرف نمی زد،عمل می کرد و همین راز موفّقیت او در تبلیغ دین بود.

بعد اجتماعی

یکی از ابعاد مهم زندگی ایشان شخصیت اجتماعی و مردمی و خدمات و فعالیت های عام المنفعه و اجتماعی ایشان است.حل و فصل اختلافات و مناقشات خانوادگی و فامیلی،قومی و قبیله ای و حل مشکلات اجتماعی مردم،یکی از کارهای روزمرۀ ایشان بود که در این مجال فرصت سخن گفتن از آنها نیست.به عنوان مثال در ماههای اوّل پس از انقلاب،اگر مدیریّت و فعالیت و نقش ارزندۀ ایشان نبود،شاید در منطقه خون های بسیار ریخته می شد.

ص:907

آثار و خدمات اجتماعی از قبیل:احداث مساجد متعدد،نقش فعّال در ساختن بیمارستان،کمک در ساختن حمام ها و مراکز آموزشی و فرهنگی در سطح شهرستان،نقش اوّل در پایه ریزی بنای حوزه علمیه شهرستان هشترود(گرچه بعدا دیگرانی آمدند و دخل و تصرفاتی کردند و امورات را صاحب شدند)و غیره، تنها نمونه ای از فعالیت های اجتماعی ایشان می باشد.

بعد اخلاقی

به شهادت همۀ افرادی که با او برخورد و الفتی داشته اند،سجایای اخلاقی نیک،یکی از بارزترین ابعاد شخصیتی ایشان را تشکیل می داد.حسن خلقی که از پیر و جوان،از دوست و دشمن،از غریبه و خودی،همه و همه خاطراتی از او دارند و کم نبودند بدخواهانی که تحت تأثیر اخلاق و رفتار بزرگوارانۀ ایشان تغییر روش دادند و بودند افرادی که بعد از وفات ایشان(وقتی حجاب معاصرت از بین رفت)،از بی مهری های خود نسبت به ایشان اظهار ندامت و پشیمانی می کردند و اشک می ریختند.

گشاده روئی،محبّت،عفو و گذشت،خیرخواهی و نصیحت،احترام به دیگران،کمک و دستگیری محتاجان،مهماندوستی و غیره،گویی جزو ذاتیات جدا نشدنی ایشان بود که نمونه های فراوان و گاهی بسیار اعجاب انگیز در طول زندگانی اش دیده می شد که شرح آنها در این مختصر نگنجد و شاید صلاح هم نباشد.به عنوان نمونه،بنده سالها شاهد برخورد و معاشرت گرانمایۀ ایشان با افرادی بوده ام که حتّی تا طرح مسئله قتل او و خانواده اش،و اقداماتی در این زمینه،پیش رفته بودند.

هرکس فقط یک برخورد و ملاقات با ایشان داشته،مجذوب روحیات و اخلاق والای ایشان می شد(که در این زمینه من خود مطالبی از آنها،از جمله از بعض مراجع معاصر رحمة اللّه علیهم شنیده ام.برای آوردنش در اینجا ضرورتی

ص:908

دیده نمی شود)و یادآوری همین ویژگی ها بود که بعد از وفات ایشان،انبوه آشنایان و دوستدارانش را گریان و نالان ساخته بود.

صبر و حوصله ای عجیب داشت،از مشکلات شکوه نمی کرد،عصبانی نمی شد و خود را نمی باخت.همیشه به خدا توکل می کرد و دیگران را هم به توکل فرامی خواند،عزّت نفس و روحیه استغنا و زهد نسبت به دنیا و بی توجهی به زخارف دنیا از خصائص همیشگی اش بود.

بعد ولائی

بااین همه فضائل و کمالات،تنها چیزی که به آن افتخار می کرد و آن را مایۀ نجات فردای قیامت می دانست،نوکری خاندان رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلم و اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السّلام و روضه خوانی ابا عبد اللّه الحسین علیه السّلام بود.

در این وادی سر از پا نمی شناخت.با همۀ وجودش به اهل بیت عشق می ورزید.روضه های جانسوزی می خواند و خود بیشتر از همه گریه می کرد،گویی وقتی مصائب اهل بیت علیهم السّلام را بیان می کرد،صحنۀ مصیبت را بعینه می دید.

افتخارش این بود که روضه خوان سید الشهداء علیه السّلام است.در آن سالهای سیاه که حتی روضه خوانی و منبر را هم از او گرفته بودند، همه ساله صبح عاشورا تنهای تنها راهی صحرا و بیابان می شد زیارت عاشورا می خواند،برای خودش روضه می خواند و خود گریه می کرد.

مظلومیت امیر المؤمنین علیه السّلام و فاطمه زهرا علیها السّلام مهمترین مسئله ای بود که او را بر بالای منبر به جوش و خروش می آورد و با همۀ وجود در راه احیای امر اهل بیت علیهم السّلام و اثبات ولایت و حقانیت و بیان فضائل و مناقب و مصائب اهل بیت علیهم السّلام می کوشید.

خود نیز در راه دین به پیروی از اربابانش مصیبت ها کشید.دچار حبس ها و ممنوعیت ها و محرومیت های فراوانی شد.ولی خم به ابرو نیاورد و دین و

ص:909

ارزشهای دینی خود را فدای دنیا و راحتی دنیا نکرد.

در مقاطع بسیاری پناهگاه و هادی و روشنگر مردم منطقه بود و جمع کثیری را به لطف و یاری خدا از گزند فتنه ها و لغزش های عقیدتی و فکری حفظ کرد.

وفات

در ماه های آخر عمر مرتّب از مرگ خود خبر می داد و خیلی از مسائل بعد از فوت را پیش بینی و راهنمایی می کرد.شب وفات علائم مرگ مؤمن را که در روایات آمده است به رأی العین در چهره او دیدیم.

عرق سردی بر پیشانی نشسته بود،رنگ چهره اش تغییر می کرد تا بالاخره سفید شد.در آخرین لحظه ها به سمت قبله چشم دوخته بود،می شد حدس زد که منتظر کسی است.لحظه ای دقتش عمیق تر شد،تبسمی کرد(شاید انتظارش به سر آمده بود)،چشم از این دنیای فانی فروبست و قلب پرتپش او پس از 79 سال از حرکت ایستاد و این در شب پنجشنبه چهارم/شوال1419/ هجری قمری مطابق با اوّل/بهمن1377/ شمسی بود.

پیکر ایشان به قم حمل شد و در صبح روز جمعه تشییع و پس از نماز آیت اللّه حاج سید ابو القاسم کوکبی،تشییع جنازۀ ایشان،با شرکت مراجع،علما و فضلا و مؤمنین از حرم مطهر حضرت معصومه علیها السّلام تا قبرستان ابو حسین صورت گرفت و در جوار مراجع عالیقدر،در روز جمعه به خاک سپرده شد.

سالها خدمت،فداکاری،زحمت،دلسوزی و ارشاد،سبب شد که انبوه مردم گویی بعد از مرگ او خود را یتیم می دیدند و در فراق او می گریستند.

سالها نوکری اهل بیت علیهم السّلام هم گویا مقبول درگاهشان گشته بود که نشانه های لطفشان یکی پس از دیگری ظاهر گشت.خواب هایی که دیده شد و جریاناتی که اتفاق افتاد شاید مؤید این معنی باشد.

بالاخره اینکه مرگ مردان خدا هم مثل حیاتشان بابرکت است.روشنگر است،

ص:910

هدایتگر است،پرده ها را کنار می زند و خفته ها را بیدار می کند.

عزت و عظمتی که در مرگ این بزرگ مرد دیده شد و آثاری که بر وفات او مترتب گشت،خود مطلبی است که باید صحبت از آن به جایی دیگر غیر از این گفتار واگذار شود. (1)

و السلام علیکم و رحمة اللّه 1378/4/26 ش احمد رضوی هشترودی

سیّد عبد الحسین سیّدی قمی

اشاره

(1328-1405 ق)

حاج سید عبد الحسین فرزند آیت اللّه سید فخر الدّین نوۀ سید ابو القاسم شیخ الاسلام حسینی قمی،و از نوادگان میرزای قمی صاحب(قوانین الاصول)و از علمای تهران بود،تولدش به سال 1328 ق در قم اتفاق افتاد.

پس از طی مقدمات،سطوح را نزد آیت اللّه میرزا محمّد همدانی تلمذ کرد، و خارج را محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری،میرزا محمّد فیض قمی،و سید

ص:911

حسین طباطبائی بروجردی استفاده نمود،و قبل از ارتحال آیت اللّه طباطبائی بروجردی به تهران رفت،و در(مسجد لاله زار)به اقامۀ جماعت و وعظ و ارشاد اشتغال ورزید.

در ضمن از محضر آیت اللّه سید احمد خوانساری استفادۀ علمی می نمود.او در روز پنجشنبه /14جمادی ثانی1405/ ق مطابق با /16اسفند1363/ ش به سن 77 در تهران درگذشت،و در قبرستان شیخان قم مدفون شد.

فرزندانش:

1-سید محسن 2-سید محمّد 3-سید علی،و دو دختر.

-منابع

1-آثار الحجة 98/2.

2-آینۀ دانشوران 283.

3-اظهارات برادر دانشمند ایشان سید حسن سیّدی.

شیخ عبد الحسین شرع الاسلام نجفی

اشاره

(-1362 ق)

حاج شیخ عبد الحسین فرزند علامه شیخ محمّد شرع الاسلام نجفی،از فضلا و بزرگان قم به شمار می رفت.

پدرش از علما و معاریف بود.به کتاب معارف الرجال رجوع شود.

شیخ عبد الحسین،پس از تحصیل در حوزۀ علمیۀ نجف اشرف به ایران مهاجرت کرد و در حوزۀ علمیۀ قم توقف و از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی استفادۀ علمی نمود و خود به تدریس و ترویج روآورد .

از آثار او: 1-لسان المسلمین فی ردّ المبلغین من المسیحیین و الکلیمیین.

ص:912

ایشان در سال 1362 ق در قم درگذشت و پیکرش در قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

-منابع

1-الذریعة 311/18.

2-معجم مؤلفی الشیعة 225.

شیخ عبد الحسین صادقی لاهیجانی«رئیس العلماء»

اشاره

(1294-1377 ق)

حاج شیخ عبد الحسین صادقی لاهیجانی معروف به«رئیس العلماء».

سجایای علمی و اخلاقی

استاد شیخ حسن شمس گیلانی درباره ایشان می نویسد:

«مولانا از اکابر علمای گیلان،مردی زاهد و عابد و گوشه گیر و منزوی است.

تاکنون دیده نشده که در گیلان خاطر کوچک و یا بزرگی را از خود رنجانیده باشد،و در کمال سکون و آرامش زندگی نموده،به غایت از مادیات دور و بی نهایت به زهد و تقوا نزدیک است.و به پاکی در عمل بین خواص و عوام مشهور و محل وثوق مردم است.و تاکنون مشغول به تدریس و ترویج احکام الهی است،و هیچ گاه از جادۀ شریعت منحرف نشده است».

درگذشت

ایشان در روز دوشنبه /22جمادی ثانی1377/ ق مطابق با /23دی/ 1336 ش در سن 83 سالگی درگذشت،و در قبرستان شیخان قم به خاک سپرده شد.

-منبع

1-تاریخ علما و شعرای گیلان 125.

ص:913

سیّد عبد الحسین طاهری قمی

اشاره

(-1337 ق)

حاج سید عبد الحسین فرزند علامه سید جواد و نوۀ سید علیرضا حسینی طاهری قمی،از علمای جلیل القدر و متولد در قم بود.

وی پس از سال 1320 ق به نجف اشرف مهاجرت کرد و از محضر آیات:شیخ محمّد کاظم خراسانی و شیخ الشریعۀ اصفهانی و دیگران استفاده نمود.

او در سال 1337 ق به قم بازگشت ولی افسوس پس از چندی ناگهان در ماه ذی قعده به لقای حق شتافت و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

-منابع

1-گنجینۀ دانشمندان 212/6.

2-نقباء البشر 1035/3.

شیخ عبد الحسین فقیهی گیلانی

اشاره

(1321-1410 ق)

حاج شیخ عبد الحسین فرزند آیت اللّه شیخ شعبان و نوۀ ملا مهدی گیلانی ملقب به(فقیهی)،از دانشمندان و اساتید توانای حوزۀ علمیۀ قم بود.

در اوایل سال 1321 ق در نجف اشرف متولد گردید.

در حوزۀ نجف اشرف

ایشان ادبیات را از میرزا عبد الحسین قفقازی و میرزا مجید گنجه ای کسب کرد، و سطوح را نزد آیات:سید علی کازرونی و شیخ علی مازندرانی به انجام رسانید، آن گاه مدتی چند از حضرات آیات:پدر خود،میرزا علی ایروانی،میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی،سید ابو الحسن اصفهانی و شیخ

ص:914

محمّد علی کاظمی خراسانی در فقه و اصول،و شیخ محمّد جواد بلاغی در علوم قرآنی،و شیخ حسین عارف رشتی در علوم عقلی استفاده نمود.

هجرت به حوزۀ علمیۀ قم

پدرش از اعاظم علمای نجف اشرف بود و در سال 1348 ق در آن سامان درگذشت،به همین خاطر یک سال بعد از ارتحال پدر خود به سوی ایران مهاجرت کرد و در قم توقف نمود.

و از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی بهره مند گردید،و خود به تدریس متون کتب درسی پرداخت.

نامبرده پس از ورود آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی به قم جزو شاگردان و اصحاب و نزدیکان آیت اللّه شد،و چند سالی هم از طرف ایشان در مکۀ معظمه و مدینۀ منوّره جهت رسیدگی به امور حجاج به نمایندگی می رفت و خدمات شایانی نمود.

وی دارای اجازاتی است از حضرات آیات:نائینی،غروی اصفهانی،اصفهانی و شیخ آقا بزرگ تهرانی بود.

از آثار او

1-البیع.

2-المکاسب المحرمة.

3-النجاسات.

4-أحکام صلاة المسافر.

ص:915

5-تروک الاحرام.

6-حاشیة علی شرح السیوطی(فی النحو).

7-حاشیة علی کفایة الاصول.

8-حاشیة علی المکاسب.

9-رسالة فی الأغسال.

10-رسالة فی الغنیمة.

11-صلاة الجمعة.

12-کتاب الاجارة.

13-کتاب الحج.

14-کتاب الصوم.

15-کتاب الطهارة.

16-کتاب الوصیة.

17-کشکول،در سه جلد.

18-لغات عرب.

19-مسایل حج.

20-مقال فی فدک.

21-مقالة فی الارشاد.

22-مناسک حج.

23-منجزات المریض.

24-نیابة الحج.

25-ولایة الفقیه.

بعضی از آثار مذکور نزد برادر صاحب شرح حال یعنی علامه شیخ مرتضی مدرس در تهران دیده شد،و این برادر با خط زیبای خود آن آثار را پاکنویس نموده و ترتیب داده است.

ص:916

درگذشت

ایشان بامداد روز چهارشنبه /27آبان1369/ ش در پی بیماری در قم درگذشت،و جسدش در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

-منابع

1-آثار الحجة 56/2.

2-آینۀ دانشوران 228.

3-اظهارات برادر آن مرحوم،علامه شیخ مرتضی مدرس گیلانی(ساکن تهران).

4-گنجینۀ دانشمندان 222/2.

5-مقدمۀ کتاب القضاء فی الاسلام،به قلم شیخ مرتضی مدرس ص 10.

6-هفته نامه(نقش قلم)،شماره مسلسل(560)ص 6،به تاریخ /27آبان1369/ ش،به قلم شیخ محمّد علی فقیهی فرزند برادرش شیخ ابو الحسن است.

شیخ عبد الحسین معین الشعراء قمی

اشاره

(-1388 ق)

از شعرا و نوابغ و نوادۀ دختری آیت اللّه ملا محمّد طاهر اشعری قمی بود.

تولدش در قم اتفاق افتاد.تحصیلات مختصری در اوایل جوانی داشت و براثر استعداد و هوش شگفت انگیز خود به مطالعه و پژوهش های فراوان پرداخت.

بیشترین وقت خود را در مطالعه می گذراند.مطالعات او در فقه و اصول توقف نمی کرد،بلکه زمینه های:تاریخی،ادبی و عرفانی را نیز شامل می شد.عامۀ مردم را به تعلیم و ارشاد می پرداخت.حلقات تعلیم آنان را در هرجا و در هر کوی تشکیل می داد.در حوادث کشف حجاب به«زرند»ساوه رفت و مقیم شد و تا آخر عمر به آنجا تردد می نمود.

ص:917

از آثار او:

1-جزوۀ اشعاری دربارۀ حضرت امام عسکری علیه السّلام،چاپ شده.

2-جزوه های اشعار بسیاری،در زمینه های متعدد،که نزد فرزندش محفوظ است.

3-منظومه ای در تاریخ امام حسن مجتبی علیه السّلام.

معین الشعراء در سال 1388 ق در قم بدرود حیات گفت.پیکرش در قبرستان وادی السلام مدفون گردید.فرزندش جناب آقای شیخ عبد الجواد معین از عرفا و ادبای معاصر و در قم سکونت دارند.نمونۀ اشعار پدر و پسر در کتاب«تاریخ تکایا و عزاداری قم»چاپ شده است.نام فامیلی شیخ عبد الحسین در آن کتاب«معین البکاء»ثبت گردیده است.

-منبع

1-اطلاعات متفرقه ای از فرزند محترم صاحب شرح حال.

میرزا عبد الحسین نائینی«بقائی»

اشاره

(1290-1340 ق)

حاج میرزا عبد الحسین فرزند میرزا یوسف منشی باشی و نوۀ میرزا علی نقی مشیر لشکر نائینی،از فضلا و معاریف نائین و از خاندان علمی«بقائی»می باشد.

وی در سال 1290 ق دیده به جهان گشود.

جدّش از خدمتگزاران میهن و دولت قاجار بود،و در امور دیوانی و امور مالی قشون خدمات زیادی داشته است.

پدرش نیز از منشیان و مستوفیان دربار ناصر الدّین شاه به شمار می رفت.

میرزا عبد الحسین برخلاف روش پدر و جدّ خود،وارد خدمات دیوانی نشد و راه علم و تحصیل علوم دینی را پیش گرفت.ایشان تحصیلات عالی خود را در تهران و نجف اشرف به پایان رسانید و پس از نیل به مدارج عالی به ایران بازگشت و

ص:918

یک سالی در نائین توقف نمود،و به اقامۀ جماعت و ارشاد پرداخت.مدتی هم در روستای«خاوران»که از توابع اردستان است رفت و آمدی داشت و به وظایف دینی و روحی اشتغال داشت.نامبرده در زهد و تقوا و ایمان سرآمد معاصران خود به شمار می رفت و قسمتی از دارائی اش را وقف طلاب علوم دینی کرد.

از آثار او

1-دثار المؤمنین و شعار المتقین،در اعمال سال،در دو جلد که در سال 1356 ق در تهران به چاپ رسید.

ایشان در سال 1340 ق مطابق با 1300 ش در سن 50 سالگی در روستای مذکور(خاوران)چشم از جهان خاکی فروبست.پیکرش به قم حمل و در صحن آینۀ حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.اوصیای این بزرگوار عبارت بودند از حضرات آیات:حاج آقا حسین طباطبائی قمی و میرزا محمّد فیض قمی.

فرزندانش:

1-میرزا علیرضا فرید 2-میرزا علی اصغر تکاپومنش 3-میرزا علی اکبر هلاکو 4-میرزا عبد اللّه.

-منابع

1-الذریعة(المستدرک293/)26.

2-انساب خاندانهای مردم نائین 40.

3-تاریخ نائین(مدینة العرفاء)115.

عبد الحسین نزهتی قمی

اشاره

(1323-1399 ق)

شاعر معروف و قدیمی هیئت چهل اختران،سروان عبد الحسین نزهتی فرزند محمّد اسماعیل،متولد به سال 1284 ش در قم و متوفی به سال 1358 ش و

ص:919

مدفون در صحن چهل اختران است.

ایشان قصاید معروفی در شرح مصائب حضرت سید الشهداء علیه السّلام و اهل بیت عصمت و طهارت سروده است،که دو نمونۀ آن در زمان رضا شاه بر کتیبه های قدیمی صحن چهل اختران وجود داشت،ولی با گذشت ایام آن کتیبه ها از بین رفته، و در دفتر شاعر تحریر شده که آن را در زیر به نظر خوانندگان عزیز می رسد:

مراتب عشق سالار شهیدان علیه السّلام و اهل بیت طاهرینش علیهم السّلام

این عشق اگر نبود زمین و زمان نبود این عشق اگر نبود ز عالم نشان نبود

این عشق اگر نبود به زیر سم ستور جسم شریف خسرو لب تشنگان نبود

این عشق اگر نبود بگلبانگ العطش مقتول کینه بر لب آب روان نبود

این عشق اگر نبود علمدار باوفاش دستش جدا ز تن ز جفای خسان نبود

این عشق اگر نبود علی اکبر جوان در موقع سپردن جان شادمان نبود

این عشق اگر نبود گل باغ مجتبی از خون سر،حنا به کف و گیسوان نبود

این عشق اگر نبود علی اصغر صغیر بر نوک تیر حرمله حلقش نشان نبود

این عشق اگر نبود در آن دم ز اهل بیت بر عرش،بانگ العطش و الامان نبود

این عشق اگر نبود سر سبط مصطفی از کوفه تا به شام به نوک سنان نبود

این عشق اگر نبود یقین زینب حزین تا شام با گروه لعین هم عنان نبود

این عشق اگر نبود یقین زین العابدین بر پا و گردنش غل و کند گران نبود

این عشق اگر نبود سر انور حسین در طشت زر به مجلس سفیانیان نبود

این عشق اگر نبود مددکار«نزهتی»

از بهر آل فاطمه مرثیه خوان نبود

در رثای حضرت سید الشهداء علیه السّلام

ای خونبهای خون گلویت خدا،حسین وی حنجر تو بوسه گه مصطفی،حسین

ص:920

ای عاشقی که بر لب آب روان شدی با حلق تشنه کشتۀ تیغ جفا،حسین

ای عاشقی که شمر لعین تشنه لب برید اندر لب فرات سرت از قفا،حسین

ای عاشقی که گشت ز خون مطهرت گلگون تمام عرصۀ کرب وبلا،حسین

ای آنکه گشت رأس منیرت چو آفتاب از کینه جلوه گر به سر نیزه ها،حسین

ای آنکه جسم پاک تو بعد از شهادتت شد رشک توتیا ز سم اسبها،حسین

ای آنکه بی کفن بدنت ماند و پس نمود کفنت ز خاک بادیه باد صبا،حسین

آتش زدند خیمه گهت را و شعله اش رفت از زمین به ذروۀ عرش علا،حسین

کشتند همراهان تو را از جوان و پیر اندر زمین پرخطر نینوا،حسین

از راه ظلم اهل وعیال ترا اسیر کردند قوم سنگدل و بی حیا،حسین

بردند سوی شام ز کرب وبلای تو در نزد آنکه بود ز نسل زنا،حسین

بی دین یزید بهر تماشای خاص و عام رأس تو را نهاد به طشت طلا،حسین

زد چوب خیزران به لبان مبارکت یک جو نکرد شرم ز خیر النسا،حسین

لیکن شبانه روز بود دست التجا بر جانبت دراز،ز شاه و گدا،حسین

ای درگه تو،درگه امید انس و جان وی تربتت به جمله مریضان شفا،حسین

بیمار درد عشق تو گردیده«نزهتی»

ای بر تألم دل زارم دوا،حسین

-منبع

1-تاریخ تکایا و عزاداری قم 150.

شیخ عبد الحسین وکیلی قمی

اشاره

(1323-1406 ق)

حاج شیخ عبد الحسین وکیلی،متخلص به(آهی)فرزند شیخ محمّد تقی قمی، از فضلا و نویسندگان معاصر بود.

او در /21شعبان1323/ ق در محلۀ«سید سربخش»شهر قم دیده به

ص:921

جهان گشود.

وی در کودکی از مکتب گریزان بود و علاقه ای به تحصیل از خود نشان نمی داد.خود در این باره می گوید:

«پدرم میل داشت در رشتۀ علوم دینی تحصیل کنم و در سلک روحانیت درآیم،اما بی رغبتی و کم استعدادی من موجب یأس والدم گردید،ناگزیر مرا به بازار برد،و به کاسبی سپرد و چیزی در گوشش گفت،بعدا فهمیدم که به او گفته بود:کارهای سخت و طاقت فرسا به او محول کن،تا شاید از بازار منصرف و به خواندن درس راغب شود.او نیز سفارش پدر را بجا آورد و با کار سخت توأم با خشونت،آن هم بدون هیچ گونه مزدی به کار وامی داشت،اما سختیها را تحمل می کردم و رغبتی به درس نشان نمی دادم،ناچار برادرم مرا با ضرب و شتم خدمت میرزا احمد صفایی برد و پس از چندی به«مدرسۀ جهانگیر خان»روانه کرد.در این مدت هرچه بیشتر می خواندم،کمتر می فهمیدم.تقریبا دو سال در«صرف میر»رنج بردم و چیزی از آن نفهمیدم،بالاخره متوسل به خداوند شدم و گفتم خداوندا کاسب شدم نه طالب علم،از تو می خواهم مرا یاری کنی و از بلاتکلیفی نجاتم دهی.

در همان روز بعد از ساعتی افسردگی به خود آمدم،آنچه از قواعد صرف نمی فهمیدم،احساس کردم حالم دگرگون شده و آنچه می خوانم می فهمم.از عنایت خداوند مسرور شدم با جدیت به تحصیل ادامه دادم،دیگر را هم هموار شده بود،و پس از اتمام دورۀ سطح به درس خارج قدم گذاشتم،و اساتیدم در این دوره:آیت اللّه حجت و آیت اللّه بروجردی و آیت اللّه گلپایگانی و آیت اللّه شریعتمداری بودند».

تذکر:ایشان ادبیات فارسی را نزد شیخ احمد فقیهی قمی و شیخ عبد الحسین

ص:922

ابن الدّین قمی آموخت،و منطق را از شیخ ابو الحسن فقیهی قمی فراگرفت،و لمعه را از محضر آخوند ملا علی همدانی و کفایه را از میرزا محمّد همدانی و سید شهاب الدّین مرعشی استفاده نمود.

در ضمن مدت کوتاهی نیز از دروس خارج آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،میرزا محمّد فیض قمی،و سید محمّد تقی خوانساری بهره مند گردیده است.

[آثار]

وکیلی در سرودن شعر عربی و فارسی مهارت کامل داشت،و آثاری از خود به جا گذاشت که اغلب آنها منظوم است که می توان رساله ها و کتابهای زیر را نام برد:

1-دورۀ مختصر فقه به نام«لئالی الفقهاء»،در دو جلد.

2-لوح القلم.

3-تخمیس الکواکب الدریة فی مدح خیر البریة.

4-دیوان اشعار،متجاوز از یک هزار و پانصد بیت در مدایح و مراثی اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السّلام است که به چاپ نرسیده است.

5-تخمیس تائیة دعبل الخزاعی.

6-ارهاصات الاعجاز.

7-ستارۀ درخشان.

8-نفحة الصور فی یوم عاشور.

9-سر الصدور فی بطلان العبادة بالاجور.

10-الأمر یقتضی النهی عن ضده أم لا؟

استاد آقای شیخ محمّد کاشفی که در مدرسۀ مؤمنیۀ قم با او همسایه حجره اش بود،اظهار می دارد که:آن مرحوم در یکی از مساجد پائین شهر تا آخر عمر به امامت جماعت اشتغال داشت و در بحثهای علمی بعضی از مراجع مانند آیت اللّه سید علی فانی اصفهانی شرکت می کرد و به آرای علمی اش بسیار معتقد بود و نیز با آیت اللّه شیخ مرتضی حائری بحث زیادی می نمود و گاهی بحث علمی به جدال کشیده می شد.

ص:923

وکیلی در سال 1404 ق مبتلا به سرطان گردید و پس از چند بار عمل جراحی بهبودی حاصل نشد و پس از آن دستگاه گوارش او نیز از کار افتاد.و سرانجام در شب سه شنبه /23شوال1406/ ق مطابق با /10تیر1365/ ش در سن 83 سالگی در قم درگذشت.پیکرش صبح روز جمعه تشییع و در درب ورودی علی بن جعفر علیه السّلام طبق وصیتش-کنار مزار دخترش-به خاک سپرده شد.

اشعار زیر از اوست که به مناسبت ولادت با سعادت حسین بن علی علیهما السّلام سروده است:

مژده رسید آشکار،ز فضل پروردگار که پاک و پاکیزه دار،عذار را از غبار

لرزه بر اندام بید،بداد باد امید بر او در این دم دمید،روح و نشاط بهار

فکنده بر فرق دی،حریر استبرقی به عارضش شد هزار،حلّی و زیور نثار

ز قامتش شد قیام قیامت خاص و عام که نیست در وی حرام،جام می خوشگوار

شبنم ابر بهار،نشسته بر مرغزار همچو در آبدار،بسته به زلف تتار

شاخۀ شمشاد،شاد گشت ز باران و باد تاک ز دامن بزاد چنین دُرِ شاهوار

فرش زمرد نگر بر زبر دشت و بر نگر شجر پرثمر،ز شبنم نوبهار

نسیم صبح سعید از افقش چون دمید فروغ سرخ و سفید بداد بر سبزه زار

برون کشیده چمن ز خاک تاریک تن یاسمن و نسترن،رسانده خود را به دار

شکوفه در خود طپید،پیرهنش را درید چه چه بلبل رسید،بر زبر شاخسار

بیا بزن مطربا،بر دف و مزمار و نا بشو تو نغمه سرا،همچو هزاران هزار

کشید لعیا قدم،برون باغ ارم قابله شد در حرم،بر تن چون گلبهار

به کوثر و سلسبیل،ز سندس رنگ نیل بشست و پوشید بر،گل همیشه بهار

خود متجلّی بگشت ز جلوه اش سست دست نقاب ظلمت ببست،خور به رخ شرمسار

نمود بیرون قمر،ز ابر تاریک سر جامۀ خجلت به بر،گرفت از ابر تار

مشتری آمد نشست،به گوشه ای در شگفت کلید جنّت گرفت در گرو روی یار

فطرس مطرود دید،همره روح الامین خیل ملک را پدید،به دیدگان بی شمار

ص:924

بگفت ای جبرئیل،مگر به امر خلیل گشته از این قال و قیل روز نشور آشکار

گفت که نی چون خدا،داده به زهرا حسین ز بهر تبریک او بگشته ام رهسپار

فطرس فرخنده دید،امید خود را پدید که لطف رب مجید می کندش رستگار...

-منابع

1-آثار الحجة 97/2.

2-آینۀ دانشوران 349 و 390.

3-سخنوران نامی معاصر ایران 126/1.

4-گنجینۀ دانشمندان 303/2.

5-مؤلفین کتب چاپی 763/3.

میرزا عبد الرحمن بروجردی

اشاره

(-1382 ق)

میرزا عبد الرحمن فرزند محمّد داراب و نوۀ فرهاد بیک بروجردی،از شعرای اهل بیت علیهم السّلام بود.وی در بروجرد زاده شد و همان جا سکونت داشت.و براساس ذوق فطری و داشتن استعداد اشعاری را می سرود.

از آثار او:

دیوان مدایح و مراثی اهل بیت علیهم السّلام،به وسیلۀ فرزندش در قم به چاپ رسید.

نامبرده در رجب1382/ ق در بروجرد وفات کرد و پیکرش به قم حمل و در وسط قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

فرزندش حجة الاسلام و المسلمین حاج شیخ عبد اللّه مجد فقیهی،که فعلا در قم و در بستر بیماری بسر می برد،عافاه اللّه.

-منبع

1-اطلاعات متفرقه.

ص:925

شیخ عبد الرحمن حیدری ایلامی

(1344-1407 ق)

وی در سال 1344 ق مطابق با 1304 ش دیده به جهان گشود.

ایشان پس از نشو و نما،در سن جوانی به کربلای معلی مهاجرت کرد و مقدمات و برخی از سطوح را نزد آیات:سید محمّد سعید تنکابنی،شیخ جعفر رشتی،شیخ یوسف خراسانی و شیخ محمّد حسین صدقی مازندرانی فراگرفت.

ایلامی در سال 1366 ق به سامرا رفت و سطوح را نزد حضرات آیات:شیخ مجتبی لنکرانی،میرزا محمود شیرازی(کفایه و مکاسب)،شیخ حبیب اللّه اشتهاردی(رسائل)و شیخ عبد الرسول اصفهانی به مدت هشت سال به انجام رسانید.

آن مرحوم در سال 1374 ق به حوزۀ کهن نجف اشرف رهسپار شد و دروس عالی فقه و اصول را از محضر آیات:میرزا عبد الهادی شیرازی،سید محسن طباطبائی حکیم،سید محمود شاهرودی،میرزا باقر زنجانی،شیخ حسین حلی، سید روح اللّه خمینی و سید ابو القاسم خوئی استفاده نمود.

ایشان در سال 1391 ق جهت تبلیغ و ترویج مذهب به بغداد رفت و سالی چند به امور مذهبی و دینی اشتغال ورزید.در سال 1395 ق به زادگاه خود بازگشت و به خدمات دینی و مذهبی خود ادامه داد.

پس از پیروزی انقلاب،عضویت مجلس خبرگان را عهده دار شد.

وی در روز پنجشنبه /29جمادی اوّل1407/ ق مطابق با /11دی 1365 ش در سن 63 سالگی درگذشت.پیکرش در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

ص:926

شیخ عبد الرّحمن صالحی لرستانی

اشاره

(1291-1355 ق)

حاج شیخ عبد الرّحمن فرزند علامه میرزا محمّد صالح و نوۀ ملا ابراهیم بروجردی،ملقب به«صالحی لرستانی»و متخلص به«حیرت»،از دانشمندان و فضلا و سیاست مداران بود.

او در سال 1291 مطابق با دی/ 1252 ش در«خرم آباد»-مرکز استان لرستان-متولد گردید.

پدرش از دانشمندان و بزرگان بود، و در خرم آباد سکونت اختیار کرد،و در سال 1321 ق درگذشت.

در حوزه های علمیه

شیخ عبد الرحمن مقدمات را نزد پدر خود در خرم آباد آموخت،آن گاه به بروجرد منتقل شد و به خواندن متون کتب درسی پرداخت،و سرانجام راهی حوزۀ کهن نجف اشرف شد،و از محضر آیة اللّه آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی دروس عالی را استفاده و به زادگاه خود مراجعت نمود.

وی جزو مشروطه خواهان بود و در این راه گامهای مؤثری برداشت،و این مطلب را در اشعار خود نیز ثبت و منعکس کرده است.

ایشان به نمایندگی مجلس شورای ملّی از خرم آباد،دورۀ پنجم(1342 ق مطابق با 1302 ش)،دورۀ ششم(1344 ق مطابق با 1305 ش)،و دورۀ هفتم(1347 ق

ص:927

مطابق با 1307 ش)انتخاب شد،و گامهای بزرگی در راه اصلاح و آزادی برداشت.

از آثار او

1-دیوان اشعار.

غزل زیر از اوست:

نیست تقصیر مرا،گر دمی آرامم نیست هر طرف می نگرم،یار دل آرامم نیست

تو که پیوند به خویشی،غم ایام تو راست من که از خویش بریدم،غم ایامم نیست

گول تحت الحنکم را نخورد،دیگر کس بهر صید دل این خلق،دگر دامم نیست

زاهد شهرم و دردی کش میخانۀ عشق همه جا هستم و در هیچ کجا،نامم نیست

این غم و درد مرا کشته و هم خواهد کشت برف من از همه کس بیشتر و بامم نیست

پر بود ز آه دل عاشق رویت،کویت آن قدر هست که گاهی،ره پیغامم نیست

با خیال سر زلفت نبود صبح مرا با وصال رخ همچون خور تو،شامم نیست

«حیرت»مفلس دیروز به کف مَی می خورد گفتم از بهر چه؟گفتا:چکنم؟جامم نیست

وی در روز یک شنبه /17رجب1355/ ق مطابق با /12مهر1315/ ش در سن 64 سالگی درگذشت،و جسدش در مقبرۀ اختصاصی-مقبرۀ لرستانی-در قبرستان حاج شیخ قم به خاک سپرده شد.

-منابع

1-فهرست کتابهای چاپی فارسی 2296/2.

2-نمایندگان مجلس شورای ملّی 338.

شیخ عبد الرحیم ربّانی شیرازی

اشاره

(1341-1402 ق)

حاج شیخ عبد الرحیم فرزند حاج مهدی ربّانی شیرازی،از فضلا و پژوهشگران معاصر علوم اسلامی بود.

ص:928

وی در سال 1341 ق مطابق با 1301 ش در شیراز متولد شد.

سید علی اکبر تقوی/شیخ محمّد حسین خیارجی/شیخ عبد الرحیم ربّانی شیرازی (در ردیف دوم شیخ هادی سلیمانی قزوینی)

او دورۀ ابتدایی را در مدارس فراگرفت،سپس به تحصیل ادبیات عرب پرداخت و بخشی از سطح و حکمت الهی را در شیراز فراگرفت.آن گاه در سال 1367 ق مطابق با 1327 ش به حوزۀ علمیۀ قم رهسپار شد و سطوح را نزد سید محمّد داماد یزدی و میرزا محمّد مجاهدی تبریزی به پایان برد.دروس خارج را از محضر آیات:سید محمّد حجت کوه کمری(مدت کوتاهی)،سید حسین طباطبائی بروجردی،سید روح اللّه خمینی و سید محمّد رضا گلپایگانی و تفسیر قرآن را از محضر سید محمّد حسین تبریزی«علامۀ طباطبائی»استفاده نمود و خود به تدریس و وعظ و ارشاد اشتغال ورزید.

ربّانی در جهت پیروزی انقلاب از پیشتازان و سابقین بود و پس از پیروزی انقلاب،از طرف آیت اللّه خمینی سمت نمایندگی ایشان را در استان فارس عهده دار شد،و سمت عضویت شورای نگهبان را هم پذیرفت.

ص:929

از آثار او

1-اثبات عدم تحریف القرآن الکریم.

2-الصلاة و الأدعیة و القرآن.

3-تاریخ تصوف.

4-تحقیق و تعلیق علی وسائل الشیعة.

5-تعالیق علی بحار الأنوار.

6-تقریرات اصول آیت اللّه بروجردی.

7-تقریرات فقه آیت اللّه بروجردی.

8-شرح حال شیخ صدوق،در 94 صفحه،که در مقدمۀ کتاب معانی الأخبار به چاپ رسیده است.

9-مقدمه ای مفصل بر بحار الانوار در شرح حال علامه مجلسی و برخی از مشایخ امامیه.

10-یادداشت هایی در مبحث دیالکتیک.

علامه ربّانی در روز دوشنبه /12جمادی اوّل1402/ ق مطابق با /17اسفند 1360/ ش در سن 61 سالگی در اثر حادثۀ ناگوار تصادف-در نزدیکی دلیجان قم- به لقاء اللّه پیوست.جسدش به قم حمل و پس از ادای نماز میت توسط آیت اللّه سید محمّد رضا گلپایگانی در حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

-منابع

1-دانشمندان و سخن سرایان فارس 592/2.

2-روزنامۀ اطلاعات،به تاریخ /6اسفند1358/ ش،ص 5.

3-گنجینۀ دانشمندان 156/2.

ص:930

سیّد عبد الرحیم شوکی

اشاره

(-1410 ق)

سیّد عبد الرحیم فرزند سیّد علی شوکی،از فضلا و خطبای معاصر بود.

وی در عراق می زیست و از خاندان معروف به«آلبو شوکه»می باشد و تحصیلات خود را در همان جا به پایان برد و روی به وعظ و هدایت آورد.در اثر فشارهای رژیم بعث مجبور به مهاجرت شد و در قم سکونت اختیار نمود.جهت امر تبلیغ به کشورهای خلیج می رفت.

فعلا معلومات دقیقی از زندگی ایشان در اختیار ندارم.فرزند ارجمند ایشان آقای سیّد محمّد حسین شوکی است که اخیرا به کسوت روحانیت درآمد و در قم زندگی می کند.

نامبرده در /15صفر1410/ ق در امارات عربی در حدود 60 سالگی درگذشت.

پیکرش به قم حمل و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

-منبع

1-اطلاعات متفرقه.

شیخ عبد الرحیم مدرس تبریزی

اشاره

(1324-1402 ق)

حاج شیخ عبد الرحیم مدرس ماهر،فرزند محمّد تقی خیابانی تبریزی،از دانشمندان و بزرگان معاصر بود.

ص:931

تولدش به سال 1324 ق مطابق با 1285 ش در تبریز اتفاق افتاد.

در حوزه های تبریز و قم

ایشان مقدمات و سطوح را در تبریز،نزد آیات:سید علی اکبر مرعشی،میرزا علی اصغر ملکی،سید محمّد مولانا،میرزا رضی زنوزی،میرزا عبد العلی اخوی تبریزی و سید عبد الحجة ایروانی،و سطح عالی را نزد آیات:میرزا صادق تبریزی و سید ابو الحسن انگجی تلمذ کرد.

آن گاه به حوزۀ علمیۀ قم مهاجرت کرد،و از محضر آیات:سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری،سید صدر الدّین صدر،میرزا محمّد فیض قمی،سید حسین طباطبائی بروجردی و شیخ عباسعلی شاهرودی فقها و اصولا،و نزد میرزا مهدی آشتیانی و شیخ محمّد مهدی مازندرانی(امیر کلائی)حکمت و فلسفه استفاده نمود.

از آثار او

1-آلاء الرحیم فی الرّد علی تحریف القرآن الکریم.

2-حاشیة علی کفایة الاصول.

3-رسالة فی الرضاع.

4-شرح علی المنظومة(للسبزواری).

5-قاعدۀ لا ضرر.

وی در /15جمادی ثانی1402/ ق مطابق با /21فروردین1361/ ش در سن 78 سالگی در قم درگذشت،و در قبرستان باغ بهشت مدفون گردید.

-منابع

1-آثار الحجة 99/2.

2-گنجینۀ دانشمندان 107/2.

3-مؤلفین کتب چاپی 830/3.

ص:932

میرزا عبد الرحیم نهاوندی

اشاره

(1237-1304 ق)

شیخ عبد الرحیم نهاوندی فرزند میرزا نجف مستوفی و نوادۀ میرزا محمّد علی شیرازی،از فقها و اساتید حوزۀ تهران و از اکابر علما به شمار می رفت که در رشته های فقه و اصول مشهور و به زهد و تقوی معروف و در ادبیات و سرودن اشعار مهارت داشت.

او در سال 1237 ق در نهاوند متولد گردید.

تحصیلات

نهاوندی پس از طی مقدمات در موطن خویش،به بروجرد عزیمت کرد و سطوح را نزد شیخ اسد اللّه بروجردی(حجة الاسلام)به انجام رسانید.سپس به نجف اشرف رهسپار گردید،و از محضر فقیه گرانقدر شیخ محمّد حسن نجفی (صاحب جواهر الکلام)و علامه شیخ مرتضی انصاری بهره مند گردید،و خود بنای تدریس گذاشت و عدۀ زیادی از محضر وی استفاده نمودند.سپس در سال 1289 ق به زیارت مشهد مقدس مشرف شد و یک سال اقامت جست،سپس رحل اقامت خویش را در تهران افکند،و در مدرسۀ مروی به تدریس همت گماشت،و مورد توجه فضلا واقع گشت و نماز جماعت نیز اقامه می نمود.

از آثار او

1-أصل البراءة.

2-حاشیة علی القوانین.

3-کتاب الوقف.

4-کتاب العتق.

ص:933

5-مجموعة اشعار.

6-حاشیة علی الرسائل.

علامه نهاوندی سرانجام در /9ربیع الثانی1304/ ق در تهران درگذشت،و ابتدا در صحن حضرت معصومه علیها السّلام-زیر ساعت-به طور امانت مدفون گردید(که خودم سنگ قبرش را دیده ام)،سپس به نجف اشرف منتقل گردید.

فرزندانش:

1-علامه شیخ محمّد حسن نهاوندی،شاگرد آیت اللّه میرزا محمّد حسن شیرازی بود.

2-علامه شیخ محمّد نهاوندی،از علمای به نام مشهد مقدس بود و صاحب آثاری چون:نفحات الرحمن می باشد.

3-آقا ضیاء الدّین 4-آقا عیسی.

-منابع

1-أعیان الشیعة 470/7.

2-تاریخ بروجرد 335/2.

3-تاریخ علمای خراسان 311.

4-زندگانی و شخصیت شیخ انصاری 327.

5-فوائد الرضویه 228.

6-نقباء البشر 1108/3.

شیخ عبد الرحیم نیّری بروجردی

اشاره

(ح 1320-1412 ق)

حاج شیخ عبد الرحیم فرزند شیخ محمّد حسین و نوۀ شیخ غلامرضا بروجردی معروف به(نیّری)،تولدش در حدود سال 1320 ق در بروجرد اتفاق افتاد.

ص:934

پس از رشد و نمو مقدمات را نزد پدر خود طی نمود و به قم رهسپار شد و سطوح را نزد آیة اللّه سید شهاب الدّین مرعشی به انجام رسانید.خارج فقه و اصول را از محضر آیات:سید حسین طباطبائی بروجردی،سید کاظم تبریزی،سید شهاب الدّین مرعشی نجفی،و سید محمّد رضا گلپایگانی بهره مند گردید.و از سایر اساتید خود و نیز آیة اللّه میرزا عبد الهادی شیرازی مجاز بود.

آثاری که به رشتۀ تحریر درآورده و جمع آوری نموده است به شرح زیر می باشد:

1-مستحبات و مکروهات احکام شریعت اسلام،در 3 جلد.

2-سیرة الامام علی علیه السّلام.

3-المهدی(عج)الامام الثانی عشر.

4-اخلاقیات،در 2 جلد.

5-زندگانی حضرت فاطمه علیه السّلام،در 2 جلد.

6-انتخابی از معجزات چهارده معصوم علیهم السّلام،در 2 جلد.

7-مجموعۀ فتاوی ابن الجنید.

8-فتاوی العلمین ابن ابی عقیل و علی بن بابویه(گردآوری-همکاری).

9-ایضاح الفوائد(تصحیح-همکاری).

تبرک به یک حدیث شریف:

متن زیر بقلم خود ایشان است که توسط یکی از دوستان در اختیار اینجانب قرار گرفت:

و فی روضة الواعظین عن السجاد علیه السّلام ان ابا طالب سأل النبی صلّی اللّه علیه و آله و سلم یا ابن اخی! الی الناس کافة ارسلت ام الی قومک خاصة،قال:لا،بل الی الناس ارسلت کافة،إلی الأبیض و الأسود و الأحمر و العربی و العجمی،و الذی نفسی بیده لأدعونّ الی هذا الامر الأبیض و الأسود،و من علی رءوس الجبال و من فی لجج البحار،و لأدعونّ

ص:935

ألسنة فارس و الروم.[روضة الواعظین:54/1].

الاحقر عبد الرحیم نیری بروجردی از شاگردان حضرت آیت اللّه البروجردی هستم،و از آیات:آقای حاج سید حسین بروجردی،و آقای گلپایگانی،و آقای سید عبد الهادی شیرازی،و آقای مرعشی نجفی اجازۀ امور حسبی دارا هستم.

کتابهایی که تدوین نموده ام:

1-کتاب اخلاقی در دو جلد.

2-کتاب در حالات حضرت امام زمان(صلوات اللّه علیه)در یک جلد.

3-کتاب سیرة مولی الموحدین حضرت علی بن ابی طالب علیه السّلام در یک جلد.

4-زندگانی حضرت فاطمة الزهراء علیها السّلام در دو جلد.

5-احکام مستحبات و مکروهات،در سه جلد از اول کتاب طهارت تا دیات.

6-کتاب علمین ابن ابی عقیل و مسائل علی بن بابویه.

7-کتاب مجموعة فتاوا ابن جنید.حرره الاحقر عبد الرحیم نیری بروجردی.

سرانجام در روز /24ذی قعده 1412/ ق مطابق با چهارشنبه /6خرداد/ 1371 ش در پی بیماری و کهولت سن در قم درگذشت،و جسدش صبح روز پنجشنبه تشییع و در یکی از مقابر مجاور قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

شیخ عبد الرزاق خائف قمی

اشاره

(1284-1370 ق)

شیخ عبد الرزاق فرزند ملا علی اصغر قمی،متخلص به«خائف»از فضلا و شعرای قم بود.

وی سالهای متمادی به ارشاد و هدایت و آموزش مسائل شرعی،در صحن حضرت معصومه علیها السّلام اشتغال داشت.

ص:936

از آثار او

1-تاریخ ایران(دورۀ مقدماتی).

2-دیوان اشعار.

ایشان در روز شنبه /10جمادی اول1370/ ق مطابق با /28بهمن/ 1329 ش در حدود 86 سالگی در قم درگذشت،و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

-منابع

1-الذریعة 277/9.

2-تراجم الرجال 286/1(سال مرگش را 1370 یا 1375 ق دانسته است).

3-فرهنگ سخنوران 301/1.

4-مؤلفین کتب چاپی 842/3.

شیخ عبد الرسول قائمی اصفهانی

اشاره

(1316-1414 ق)

حاج شیخ عبد الرسول قائمی فرزند شیخ فرج اللّه دیزچه ای اصفهانی،از دانشمندان و مشاهیر علمای اصفهان و آبادان بود.

وی /3رمضان1316/ ق در(دیزچه)اصفهان دیده به جهان گشود.

قائمی مقدمات را نزد شیخ فرج اللّه شریعت در دیزچه آموخت.سپس به حوزۀ علمیۀ اصفهان پیوست و سطوح را نزد آیاتی چون:سید احمد درب امامی و شیخ علی یزدی(مسگر)به پایان رسانید.و دروس خارج را از حضرات آیات:سید محمّد نجف آبادی،سید علی نجف آبادی و سید محمّد رضا خراسانی استفاده نمود.آن گاه به حوزه علمیۀ قم رهسپار شد و از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی بهره مند گردید.

ص:937

در سال 1349 ق به نجف اشرف رفت و از محضر آیات:میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ ضیاء الدّین عراقی، و سید ابو الحسن اصفهانی بهره ها برد و در سال 1356 سفری به آبادان کرد و چند ماهی ماند و به نجف مراجعت کرد و بالاخره در سال 1360 ق پس از مراجعت از سفر حج در پی درخواست اهالی آبادان و امر آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی در آن سامان اقامت نمود،و خدمات و کارهای فرهنگی بزرگی انجام داد.در ضمن در مسجد نو به اقامۀ جماعت و ارشاد پرداخت.

ساختن و تعمیر مساجد و مدارس و احداث مسجد نور و مدرسۀ قائمیه و دار الایتام اماکن خیریه در آبادان از یادگارهای ایشان است.از کارهای بزرگ ایشان احداث مسجد ولی عصر(عج)در جزیرۀ خارک،تأسیس حوزۀ علمیۀ آبادان و ادارۀ آن را،می توان نام برد.

از آثار او

1-رساله ای در حدیث غدیر.

2-شرح برخی از خطب نهج البلاغة.

3-یادداشت هایی در فقه.

او در پی جنگ عراق و ایران،در سال 1401 ق به اصفهان رفت و در مسجد باب الرحمه واقع در دروازۀ دولت به اقامۀ جماعت و هدایت پرداخت.نیز برای طلاب اصفهان شهریه داشت.

ص:938

قائمی در سحرگاه روز شنبه /23شعبان1414/ ق مطابق با /16بهمن/ 1372 در سن 98 سالگی در اصفهان دار فانی را وداع گفت و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام-در یکی از اطاقهای صحن بزرگ-به خاک سپرده شد.

فرزندانش هشت پسر و 12 دختر از سه همسر می باشند.

-منابع

1-آثار الحجة 204/2.

2-اطلاعات متفرقه.

3-گنجینۀ دانشمندان 16/3.

4-مجلۀ پژوهش،سال چهارم،شمارۀ 6،1373 ش،ص 120.

شیخ عبد الستار اسلامی آبادانی

اشاره

(ح 1320-1420 ق)

حاج شیخ عبد الستار اسلامی فرزند علامه شیخ محمّد بهبهانی،از فضلا و ادبای برجستۀ معاصر بود.وی در حدود سال 1320 ق در روستای«هندیجان»از توابع بهبهان-استان خوزستان-تولد یافت.

پدرش(متوفای 1360 ق)از علمای بهبهان و نواحی آن و از شاگردان آیت اللّه سیّد محمّد کاظم طباطبائی یزدی و نمایندۀ ایشان در منطقۀ مذکور بود.

شیخ عبد الستار،در سن دوازده سالگی همراه پدر خود به نجف اشرف رفت، و پس از به اتمام رساندن مقدمات،دروس سطح را از محضر آیت اللّه شیخ مجتبی لنکرانی به پایان رساند.دروس خارج را از محضر آیات:میرزا محمّد حسین نائینی، شیخ ضیاء الدّین عراقی و سیّد ابو الحسن اصفهانی بهره مند گردید و خود اقدام به تدریس مقدمات و ادبیات پرداخت.

وی در پی رحلت پدر ارجمند خود در سال 1360 ق،از سوی آیت اللّه سیّد

ص:939

ابو الحسن اصفهانی به نواحی آبادان عزیمت کرد و بیش از سی سال در میان آنان با اختلاف سلیقه هایشان،به سر برد و امور را به بهترین صورت اداره و سرپرستی نمود.

سپس در سال 1386 ق به شهر آبادان کوچید و در مسجد صاحب الزمان(عج)به اقامۀ جماعت و ارشاد و نیز بنیاد و تعمیر مساجد و احیای مناسبات مذهبی پرداخت.

نامبرده از علمای بسیار اجازات علمی و امور حسبیه و روایت داشت،که برخی از ایشان عبارتند از حضرات آیات،سیّد ابو الحسن اصفهانی،شیخ علی اکبر نهاوندی،شیخ آقا بزرگ تهرانی،سیّد محسن طباطبائی حکیم،سیّد شهاب الدّین مرعشی و سیّد ابو القاسم خوئی.

منزل و کتابخانه اش در آبادان،محل امید بسیاری از روحانیان و مبلّغان دینی بود.او مبلّغان را به اطراف و اکناف گسیل می داشت.حلّ امور دینی و شخصی سایر افراد و عشایر آبادان و اروند کنار،مایه خوشبختی ایشان می شد.

اسلامی،حافظه ای قوی داشت.در ادبیات عربی و فارسی بسیار مسلط بود.

رشته های:تاریخ،لغت،شعر،حدیث و علوم نقلی دیگر مهارت داشت.هر کتابی را که می خواند بر آن حاشیه می نوشت.زندگی ساده و روحیه ای عالی و قانع داشت.

پس از نماز جماعت،شب ها به منبر می رفت و به بیان تفسیر قرآن کریم و حدیث شریف می پرداخت.

در سال 1400 ق و در جریان جنگ تحمیلی،خانه و کتابخانه و سایر ما یملک را یک شبه از دست داد و به قم مهاجرت کرد و تا آخر عمر آنجا زیست.پس از حدود ده سال بیماری بر ایشان تسلط یافت و کمتر ظاهر می شد و بعدا به کلی بستری گردید.

از آثار او:

1-المهدی(عج)و صفاته،دو جلد.

2-الدّر الثمین فی المنتخب من البیان و التبین.

3-ایقاظ الأنام عن خرافات العوام.

ص:940

4-الأربعون حدیث.

5-ترجمۀ منتخب الأثر(اثر شیخ لطف اللّه صافی)،ترجمه به فارسی.

6-کشکول بدیع،در سه جلد.

و حواشی بر بسیاری از کتابها.

ایشان در روز اربعین حسینی یعنی /20صفر1420/ ق در پی سالها بیماری در حدود سن 100 سالگی(براساس گفتۀ یکی از فرزندان ایشان)در قم چشم از جهان فروبست.پیکرش عصر روز بعد تشییع و در قبرستان باغ بهشت-مقبرة العلماء-به خاک سپرده شد.

فرزندانش که از چند همسر هستند عبارتند از:

1-حجة الاسلام و المسلمین فاضل فرزانه شیخ محمّد علی اسلامی،ساکن جراحی(ماه شهر)،استان خوزستان 2-حجة الاسلام شیخ ابو طالب 3-آقا محمّد کاظم،از فرهنگیان است 4-آقا محمّد باقر 5-دکتر حسن 6-آقا محمّد جواد، سرهنگ سپاه است 7-آقا حسین 8-آقا محسن.

-منابع

1-اطلاعاتی از فرزندان ایشان،آقای دکتر حسن اسلامی.

2-گنجینۀ دانشمندان 11/3.

3-مطالبی از نوشتۀ آقای شیخ ناصر الدّین انصاری قمی.

عبد الصاحب صفائی قمی«حائری»

اشاره

(1324-1374 ق)

عبد الصاحب فرزند آیت اللّه شیخ محمّد علی حائری و نوۀ ملا محمّد جعفر قمی،ملقب به«صفائی»از مردان با فضیلت و سیاست مداران معروف بود.

وی در سال 1324 ق در سامرا(عراق)دیده به جهان گشود.

ص:941

در سال 1335 ق همراه پدر خود به کربلای معلی رفت و در سال 1349 ق در قم سکونت اختیار نمودند.

او که تحصیلات علوم دینی خود را در عتبات عالیات شروع کرده بود،در قم به پایان رساند.آنگاه به تهران عزیمت نمود و توانست از دانشکدۀ معقول و منقول درجه لیسانس دریافت کند.ابتدا در وزارت دارائی به خدمت پرداخت.

از سال 1360 ق(1320 ش)دفتر ثبت اسناد رسمی در ساری و بابل برعهده گرفت.سپس وارد میدان سیاست شد و در فعالیت های شدید،بارها به زندان افتاد.

آنگاه در دوره های شانزدهم(1328 ش برابر با 1369 ق)و هیجدهم(1332 ش برابر با 1373 ق)از سوی مردم ساری به سمت نمایندگی مجلس شورای ملّی انتخاب گردید.

هفته نامۀ«صفا»را در سال 1323 ش در شهر ساری منتشر ساخت،سپس آن را به صورت مجله منتشر نمود.

از آثار او:

1-بیوگرافی وکلای دورۀ چهاردهم مازندران.

2-تاریخ مختصر احزاب سیاسی(پس از شهریور1320/ ش).

3-قانون مرور زمان.

استاد صفائی در سال 1374 ق برابر با 1334 ش در سن 50 سالگی در اثر سکتۀ قلبی در تهران دار فانی را وداع گفت.پیکرش به قم حمل و در صحن حضرت

ص:942

معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

-منابع

1-اظهارات مرحوم شیخ علی صفائی فرزند شیخ عباس(برادر آقای عبد الصاحب)حائری.

2-چهرۀ مطبوعات معاصر 297.

3-رجال قم 128.

4-فهرست روزنامه های فارسی 144.

5-فهرست کتابهای چاپی فارسی 882/1 و 1129.

6-گنجینۀ دانشوران 200.

7-مازندران 108/2.

8-مؤلفین کتب چاپی 858/3(نام جدّش را«محمّد زمان»نوشته که اشتباه است).

9-نمایندگان مجلس شورای ملی 340.

سیّد عبد العزیز طباطبائی یزدی

اشاره

(1348-1416 ق)

حاج سید عبد العزیز طباطبائی یزدی یکی از خبرگان سرشناس در کتابشناسی،نسخه شناسی،تاریخ، تراجم،حدیث و رجال بود.

فقید سعید در روز یکشنبه /23 جمادی الاول1348/ ق مطابق با /5 آبان1308/ ش در بیت علم و تقوا و فضیلت در نجف اشرف دیده به جهان گشود.

پدرش مرحوم آقا سید جواد

ص:943

طباطبائی(متوفّای 1363 ق و مدفون در جوار حضرت عبد العظیم حسنی علیه السّلام) نوۀ دختری آیت اللّه سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی(صاحب العروة الوثقی)و از شاگردان ایشان و مادرش فرزند آقا سید احمد فرزند صاحب عروه بوده است.

آن مرحوم در اوان بلوغ پدرش را از دست داد،اما با کوشش بسیار به تحصیل علم برخاست و نزد اساتید بزرگ نجف اشرف به فراگیری علوم دینی پرداخت.

ادبیات را نزد آیت اللّه سید هاشم حسینی تهرانی،و قوانین را در محضر مرحوم آیت اللّه سید علی علامه فانی اصفهانی،و شرح منظومه را نزد آیت اللّه سید عبد الاعلی سبزواری،و اسفار را در خدمت علامه شیخ صدرا بادکوبه ای و عقاید را نزد شیخ عبد الحسین امینی تبریزی فراگرفت.

نیز هم زمان سطوح عالیه را در درسهای علامه بزرگوار آیت اللّه شیخ عبد الحسین رشتی و علامه شیخ مجتبی لنکرانی،و خارج فقه و اصول و تفسیر را نزد حضرات آیات:سید ابو القاسم خوئی،میرزا عبد الهادی شیرازی و شیخ حسین حلی آموخت.استاد فقید در این سالها و پس از آن با حضرات آیات:شیخ مجتبی لنکرانی و شیخ محمّد علی غروی اردوبادی و بیش از همه با علامه کبیر شیخ آقا بزرگ تهرانی و علامه شیخ عبد الحسین امینی ارتباط نزدیک برقرار کرد،و سالیان بسیار از محضر این دو بزرگ مرد بهره برد،و این رابطۀ تنگاتنگ 25 سال به طول انجامید.

وی در این سالها با روش تحقیق و زمینه های پژوهش در رجال،تراجم، کتابشناسی،حدیث و تاریخ آشنا شد،و بهترین همکاری ها را با علامۀ تهرانی و

ص:944

علامۀ امینی به عمل آورد.او در تأسیس کتابخانۀ امیر المؤمنین علیه السّلام(در نجف اشرف)با امینی همکاری گسترده ای به عمل آورد،و برای مخطوطات آن فهرست گسترده ای نگاشت که اینک آماده چاپ است.همچنین پیش از مهاجرت به قم، مدیریت«مدرسۀ سیّد»در نجف را سالها برعهده داشت و منشأ خدماتی بود،و هم زمان به یاری علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی در تدوین و تألیف«الذریعة الی تصانیف الشیعة»شتافته بود.

مرحوم استاد در سال 1396 ق نجف اشرف را به قصد قم ترک کرد و با فراغت بال و آسودگی خیال به تألیف و تحقیق دست یازید،و خانه اش محل آمد و رفت مؤلفان و محققان شد.سکونت استاد در قم باعث گشت تا مراکز تحقیقی و کتابخانه های کشور به او روی آورند،و از تجربیات و اطلاعات گرانبهای او استفاده های بسیار برند.از جمله ماهها در مشهد مقدس سکونت گزید و برای کتابخانه آستان قدس رضوی فهرست های گوناگون تهیه کرد.

در قم نیز به یاری مؤسسه آل البیت علیهم السّلام شتافت،و در پی نهادن مجله وزین «تراثنا»و تداوم و غنای آن از هیچ کوششی دریغ نورزید. معظم له برای غنای تحقیقات خود سفرهای بسیار به کشورهای مختلف همچون:سوریه،لبنان،اردن، کویت،ترکیه،عربستان،انگلستان و آمریکا انجام داد،و در طول این سفرها از کتابخانه های مختلف بازدید کرد و یادداشت های بسیار برداشت،و نتیجۀ مطالعات خویش را در«نتایج الاسفار»گرد آورد.همچنین احادیث و فضائل اهل بیت علیهم السّلام را به نقل از کتابهای مخطوط در کتاب«قید الاوابد و جمع الشوارد»جمع آورد.

فقید سعید از حضرات آیات:میرزا عبد الهادی شیرازی،سید ابو القاسم خوئی و شیخ آقا بزرگ تهرانی اجازه روایت داشت و به گروهی اجازه روایت داد.

وی به عنوان کتابشناسی برجسته شناخته شده بود،و در کنگره هایی مانند:

هزاره شیخ طوسی(مشهد)،هزاره شریف رضی(تهران)،امام حسین علیه السّلام، (لندن)غدیر خم(لندن)،شیخ مفید(قم)،کتاب و کتابخانه در اسلام(مشهد)،

ص:945

شرکت داشت و مقالاتی ارائه داد.

فقید سعید متواضع و فروتن،کم توقع،بردبار،قانع و با سخاوت،کم حرف و خوش محضر و خوش اخلاق ،بذله گو و مهمان نواز،و دارای خطی خوش و حافظه ای شگرف بود.درب خانه اش به روی همگان باز بود و گاه کسانی تا چند روز مهمان او بودند.اطلاعات علمی و کتابخانه اش را به رایگان در اختیار همگان می نهاد( به همین جهت در مقدمه کتابهای بسیاری از ایشان تمجید و تقدیر شده است).

در فهم مطالب علمی دقت و حوصله بسیار داشت،و گاه برای درک یک مطلب رنج سفر را بر خویش هموار می نمود.اگر مطلبی را نمی دانست از هرکس حتی اگر شده از شاگردان جوانش می پرسید،و از این بابت ابایی نداشت.جوانان اهل تحقیق را بسیار تشویق می کرد و مطلقا در مقام عیب جویی برنمی آمد.در یادداشت برداریها و مطالعات خود تنها به کتابهای چاپی بسنده نمی کرد و از کتابهای مخطوط نیز درنمی گذشت و لذا در آغاز و انجام کتابهایش موارد مهم کتاب یادداشت شده بود.

مؤلّف/سید عبد العزیز طباطبائی یزدی/سید محمّد مجتهدی کاشانی

ص:946

بسیار متدین و متعبد بود و از سر غیرت دینی عمری در جهت بزرگداشت تشیّع و غدیر و اهل البیت علیهم السّلام کوشید.کتابخانۀ بزرگ و کم مانند خود را در اختیار دیگران نهاده بود،و گاه تا چندین جلد کتاب را به یک تن -برای مدتهای طولانی- امانت می داد و خم به ابرو نمی آورده(او خود می فرمود:یک دهم کتابخانه ام نزد دیگران به امانت است).تبحر وی در رجال،تراجم،حدیث،تاریخ،کتابشناسی و نسخه شناسی از آثار متعدد او هویداست.

برخی از کتابهای و مقالات بلند چاپ شده اش عبارتند از:

1-اساتید و مشایخ شیخ طوسی.

2-الشیخ المفید و عطاؤه الفکری الخالد.

3-الشیعة و هجمات الخصوم.

4-الغدیر فی التراث الاسلامی.

5-اهل البیت علیهم السّلام فی المکتبة العربیة(معرفی و توصیف کتابهای عربی اهل سنت در فضائل اهل بیت)،در دو جلد.

6-حیاة الشیخ یوسف البحرانی(اولین نوشتار استاد در سال 1377 ق).

7-فهرست کتابخانۀ علامه طباطبائی دانشگاه شیراز.

8-فی رحاب نهج البلاغة.

9-ما ینبغی نشره من التراث(معرفی کتابهای ارزندۀ مخطوط).

عنوان برخی از تحقیق ها و تصحیحهای او عبارت است از:

10-الاربعون المنتقی من مناقب المرتضی علیه السّلام(ابو الخیر طالقانی قزوینی).

11-الحسین علیه السّلام و السنة(مجموعه سه بخش از آثار اسلامی پیرامون امام حسین علیه السّلام از فضائل الصحابۀ احمد بن حنبل،انساب الاشراف بلاذری و معجم الکبیر طبرانی).

ص:947

12-ترجمة امیر المؤمنین علیه السّلام(ابن عساکر).

13-ترجمۀ الحسن و الحسین علیهما السّلام(از کتاب طبقات ابن سعد).

14-طرق حدیث من کتب مولاه فعلی مولاه(حافظ ذهبی).

15-عقد الدرر فی اخبار المهدی المنتظر(عج)(سلمی شافعی دمشقی).

16-فرائد السمطین فی فضائل المرتضی و البتول و السبطین(حموی جوینی).

17-فهرست شیخ منتجب الدّین.

18-فهرست شیخ طوسی.

19-مقتل امیر المؤمنین علیه السّلام(ابن ابی الدنیا).

20-مناقب امیر المؤمنین علیه السّلام(احمد بن حنبل).

و از دیگر تألیفات چاپ نشده او عبارت است از:

21-علی ضفاف الغدیر(تکمیل،تهذیب،تحقیق و استدراک الغدیر).

22-نتائج الاسفار.

23-قید الاوابد.

24-مستدرک الذریعة.

25-اضواء علی الذریعة(تعلیقات و ملاحظات بر الذریعة).

26-معجم اعلام الشیعة.

27-تعلیقات علی«طبقات اعلام الشیعة».

28-مکتبة العلامة الحلّی.

29-انباء السماء برزیة کربلاء(تکمیل،تعلیق و استدراک«سیرتنا و سنتنا»از علامه امینی).

30-فهرس المخطوطات العربیة فی مکتبة امیر المؤمنین علیه السّلام.

31-فهرس المخطوطات الفارسیة فی مکتبة امیر المؤمنین علیه السّلام.

32-فهرس الکتب الحدیث فی مکتبة الامام الرضا علیه السّلام.

ص:948

33-فهرس کتب الفقهیة فی مکتبة الامام الرضا علیه السّلام.

34-الفهرس الوصفی للمنتخب من المخطوطات العربیة فی مکتبات ترکیا (نسخه خطی آن در کتابخانه آیت اللّه مرعشی در دو جلد موجود است).

35-مخطوطات اللغة العربیة فی مکتبات ایران.

36-فهرس المختارات من مخطوطات ترکیا.

37-فهرس المنتقی من مخطوطات الحجاز.

38-فهرس المنتخب من مخطوطات تبریز.

39-فهرس المنتخب من مخطوطات لندن.

40-المهدی عجل اللّه فرجه فی السنة النبویة(مجموعه احادیث صحاح اهل تسنن پیرامون حضرت مهدی).

سرانجام آن قلب پرطپش پس از پشت سر نهادن چند سکتۀ قلبی،در تاریخ هفتم/رمضان1416/ ق مطابق با /8بهمن1374/ ش در 68 سالگی بدرود حیات گفت،و پس از یک تشییع باشکوه،در صحن مطهر حضرت فاطمه معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

-منابع

1-مجلۀ آینۀ پژوهش شمارۀ(36)سال 1374 ش صفحه 107 به قلم شیخ ناصر الدّین انصاری قمی(با اندک تصرف).

2-مصاحبه ها و یادداشت های شخصی نگارنده با ایشان.

عبد العلی سلام فایز تبریزی

اشاره

(1313-1392 ق)

حاج عبد العلی فرزند محمّد حسن سلام تبریزی،متخلص به«فایز»از شاعران مرثیه سرای توانا بود.

او در /28صفر1313/ ق در«محلۀ خاقانی»تبریز تولد یافت.

ص:949

در شعر و ادب مقامی والا بدست آورد و در راه عرفان و سلوک رتبه ای احراز نمود.تهران را جهت سکونت اختیار کرد.

این دو بیت از آخرین سروده هایش که بر روی قبرش هم حک شده است:

من مشتعل عشق علیّم چکنم

جز او نبود سنی حلیم چکنم

در روز غدیر شد مسمی به ولی

این است غلام آن ولیّم چکنم

از آثار او:

1-دیوان چهارده معصوم علیهم السّلام،که در سال 1368 ق در تهران به چاپ رسید.

فایز در شب جمعه /14 ذی القعده1392/ ق برابر با /30آذر1351/ ش بدرود حیات گفت.پیکرش در وسط قبرستان وادی السلام قم به خاک سپرده شد.

-منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-مؤلفین کتب چاپی 887/3.

شیخ عبد العلی شریفی کابلی

اشاره

(-1398 ق)

تولدش در شهر غزنین از توابع کابل افغانستان اتفاق افتاد.

پس از طی مقدمات و سطوح پس از سال 1365 ق به نجف اشرف رفت،و از محضر بزرگان نجف از جمله آیت اللّه سید مرتضی فیروزآبادی استفاده نمود،و در پی فشارهای دولت عراق در حدود سال 1393 ق به ایران مهاجرت کرد.

وی مردی فاضل،متقی،اجتماعی و اخلاقی،و از منسوبین مرحوم حجة الاسلام شیخ عباس حائری یزدی بود.

ص:950

در روز دوشنبه /20ذی قعده 1398/ ق مطابق با اول/آبان1357/ ش در بیمارستان پهلوی تهران درگذشت،و در روز سه شنبه تشییع و در بهشت معصومه علیها السّلام مدفون گردید.

فرزندانش:

1-عبد الامیر 2-علاء 3-عصام و یک دختر.

-منبع

1-حوادث الأیام(خطی).

شیخ عبد العلی مشایخی اراکی«حاج آقا»

اشاره

(-1405 ق)

شیخ عبد العلی معروف به«حاج آقا»فرزند شیخ اسماعیل و نوۀ شیخ عبد العلی مشایخی کره رودی اراکی،از فضلا و سخنوران معاصر بود.

پدرش که ساکن«کره رود»اراک بود به تعلیم نوآموزان در مکتب خانه خود بود.

جدّش از علمای مهاجر به تهران و در آنجا از موقعیت ویژه ای برخوردار بود.

وی در حدود سال 1335 ق در تهران درگذشت.پیکرش در قبرستان ابن بابویه شهر ری مدفون گردید.شیخ عبد العلی«حاج آقا»،در کره رود پرورش یافت،مدتی چند در آنجا مشغول تحصیل بود،سپس در سن جوانی به حوزۀ علمیۀ قم پیوست و سطح را به پایان رساند.دروس خارج را از محضر آیات:سیّد محمّد حجت کوه کمری،سیّد حسین طباطبائی بروجردی و سیّد محمّد رضا گلپایگانی و معقول را از محضر سیّد روح اللّه خمینی استفاده نمود.سپس به وعظ و ارشاد پرداخت و از فضلای سخنوران به شمار آمد.

ص:951

او در سال 1405 ق در قم بدرود حیات گفت.پیکرش در قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

-منبع

1-افادات حجة الاسلام سخنور توانا آقای شیخ محسن مشایخی(ساکن تهران،به تاریخ /20 صفر1421/ ق).

شیخ عبد العلی نطنزی«صدر العلماء»

اشاره

(ح 1262-1344 ق)

حاج شیخ عبد العلی فرزند ملا عبد الباقی و نوادۀ آیت اللّه ملا احمد نطنزی (داماد ملا احمد فاضل نراقی)کاشانی،ملقب به«صدر العلماء»و از مشاهیر علما و مجاهدان عصر خود بود.

تحصیلات

او در حدود سال 1262 ق مطابق با 1225 ش متولد گردید.

وی پس از رشد و نما در کاشان به فراگیری علوم و معارف اسلامی پرداخت و از محضر بزرگان آن دیار بهره های شایانی برد.و از این راه به درجات والای علمی ارتقا یافت و به گذشت زمان در ردیف علمای طراز اول کاشان به حساب آمد.

صدر العلماء،گذشته از اقامۀ جماعت و ارشاد در کاشان به تدریس دروس علمی و دینی نیز اشتغال داشت.وی در نهضت تنباکو که به رهبری میرزای شیرازی طی سالهای(1308-1309 ق)در ایران روی داد و منجر به شکست استعمار انگلیس گردید،و نیز در قیام مردمی و اعلان مشروطه خواهی که با قیام و رهبری روحانیت شکل گرفت،از جملۀ علمای بزرگ مجاهد بود که در تهران و کاشان نقشی سازنده،برعهده داشت.

وی در سال 1344 ق مطابق با آذر1304/ ش در تهران در حدود سن 82

ص:952

سالگی درگذشت و جسدش به قم حمل و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

-منبع

1-مشاهیر کاشان 181.

سیّد عبد الغنی اردبیلی

اشاره

(ح 1335-1410 ق)

حاج سید عبد الغنی فرزند حسن موسوی اردبیلی.او در حدود سال 1335 ق در قریۀ(گازر)سرعین واقع در استان اردبیل،متولد گردید.

ادبیات را در اردبیل نزد:سید یونس افتخار السادات(افتخار)،شیخ مهدی عالم،شیخ غفور عاملی(منطق)و سید مسلم محدّث خلخالی آموخت،سپس به قم رفت و پس از طی سطوح خارج را از محضر آیات:سید محمّد حجت کوه کمری،سید حسین طباطبائی بروجردی و سید محمّد داماد یزدی(در فقه و اصول)و سید روح اللّه خمینی(در فلسفه)استفاده نمود.

ایشان در حدود سال 1371 ق به اردبیل بازگشت و به تدریس علوم دینی در مدرسۀ ملا ابراهیم و ارشاد مردم پرداخت.و در اواخر عمر خود مقیم تهران شد و در دستگاه قضائی کشور سمتی داشت.

از آثار او

1-تقریرات آیت اللّه حجت.

2-تفسیر سورۀ یوسف علیه السّلام.

3-الواجب النفسی و مقدمة الواجب(تقریرات آقای خمینی).

4-شرح الاسفار(تقریرات آقای خمینی).

استاد اردبیلی در روز دوشنبه /3 ذی القعده1410/ ق مطابق با /7خرداد/

ص:953

1369 ش در تهران درگذشت و در قبرستان باغ بهشت قم مدفون گردید.

-منابع

1-آثار الحجه 214/2.

2-اطلاعات متفرقه و افادات آیت اللّه مفتی الشیعة.

شیخ عبد القدوس کرمانشاهی

اشاره

(-1309 ق)

از عارفان و سالکان نامی ایران بود.

در دانش و معرفت الهی مقامی ارجمند بدست آورد.سپس در سلسلۀ ذهبیه وارد شد و سرانجام به قطبیت رسید.

مرحوم سیّد حسین شمس العرفاء از ملازمان ایشان گردید و از فضائل و معارفش بهره ها برد و پس از ایشان به قطبیت رسید.مرحوم سیّد عبد الحجة بلاغی نائینی در تألیفات خود از بزرگان و معاریف این سلسله تا اقطاب بزرگ می رساند،نام برده است.

کرمانشاهی در /20 ذی الحجه1309/ ق چشم از جهان فروبست و در جوار علی بن جعفر علیه السّلام قم مدفون گردید.

-منبع

1-اطلاعات متفرقه.

ص:954

سیّد عبد الکریم انواری اردبیلی

اشاره

(-ح 1402 ق)

سلسلۀ نسب ایشان به امام موسی بن جعفر علیه السّلام می رسد.از دانشمندان و بزرگان تهران به شمار می رفت.انواری،تحصیلات خود را در حوزه های علمیۀ اردبیل و زنجان به پایان برد.در حوزۀ زنجان از محضر آیت اللّه شیخ فیاض زنجانی بهره مند شده بود.سپس به شهر بهشهر استان مازندران رفت و حدود هفت سال مشغول ارشاد و تبلیغ مذهبی بود.

سرانجام تهران را جهت سکونت برگزید و در مسجد آذربایجانی ها واقع در خیابان آذربایجان به اقامۀ جماعت و ارشاد اشتغال ورزید.

نامبرده در حدود سال 1402 ق در تهران بدرود حیات گفت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان بهشت معصومه علیها السّلام مدفون گردید.

-منبع

1-افادات علامه گرانقدر سیّد محمّد مفتی الشیعة اردبیلی.

شیخ عبد الکریم حائری یزدی

اشاره

(1276-1355 ق)

حاج شیخ عبد الکریم فرزند محمّد جعفر مهرجردی یزدی ملقب به«حائری»و معروف به«حاج شیخ مؤسس»یکی از مراجع مشهور تاریخ تشیّع و از فقهای نامدار عصر خود بود.

وی در سال 1276 ق در روستای«مهرجرد»اردکان-استان یزد-تولد یافت.

تحصیلات علوم دینی

ابتدا در اردکان نزد مجد العلماء،و بعدا در یزد نزد آیات:میر سید علی مدرس،

ص:955

سید یحیی یزدی و سید حسین وامق (متوفای 1307 ق)سطوح را تلمذ کرد.

از اصحاب سامرا

ایشان در سال 1303 ق به سامرا مهاجرت کرد و سطوح را نزد آیات:

میرزا مهدی بن کریم شیرازی،شیخ فضل اللّه نوری و میرزا ابراهیم محلاتی شیرازی به انجام رسانید،آنگاه دروس خارج فقه و اصول را نزد آیات:میرزا محمّد حسن شیرازی،سید محمّد فشارکی اصفهانی و میرزا محمّد تقی شیرازی گذرانید.

هجرت به نجف اشرف و کربلا

پس از فوت میرزای شیرازی همراه استاد خود فشارکی به نجف اشرف مهاجرت کرد،و همواره از محضرش استفاده می نمود و نیز در خدمتش بود،و پس از ارتحال این استاد در درس آیت اللّه ملا محمّد کاظم خراسانی و آیت اللّه سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی حاضر گشت.آنگاه در حدود سال 1325 ق به کربلا رفت و در آنجا به تدریس و افاده و پرورش طلاب پرداخت.

مراجعت به ایران

در سال 1332 ق جهت زیارت ثامن الحجج علیه السّلام به ایران رفت،و در پی دعوت اهالی اراک و بزرگان شهر از جمله فرزندان آیت اللّه سید محسن عراقی در آن شهر اقامت نمود،و شروع به تدریس و انجام وظایف دینی پرداخت،و خدمات

ص:956

ارزنده ای در آنجا انجام داد و از هر سو طلاب و فضلا گرد ایشان می آمدند.

تأسیس حوزه در قم

در رجب1340/ ق پس از انجام زیارت مرقد امام رضا علیه السّلام چند روزی در قم توقف داشت،و با علمای آن روز مباحثات زیادی نمود،و از او خواستند که به قم بیاید و در آنجا اقامت گزیند.او هم به همین خاطر اقامت در قم را اختیار کرد،و سایر طلاب و فضلای مقیم اراک را به قم فراخواند و ادارۀ حوزه را از هر لحاظ برعهده گرفت و منشأ خدمات فراوانی شد.

خدمات اجتماعی

از جمله خدمات اجتماعی که در اینجا باید به آنها اشاره نمود و از باقیات الصالحات ایشان است،عبارتند از:تأسیس بیمارستان سهامیه،احداث قبرستانی جدید که هم به نام«قبرستان نو»و هم به نام مؤسس آن«حاج شیخ»خوانده می شود،تعمیر مدارس علمی قم،احداث کتابخانه مدرسۀ فیضیه و...که اغلب آنها تاکنون مورد استفاده و بهره برداری عامه مردم می باشند،و نیز دیگر آثار خیریه که در بعضی از شهرهای ایران،دارد.

چند داستان از او

آیت اللّه شیخ جواد عارفی بیرجندی(از علمای کهن سال بیرجند است)نحوۀ

ص:957

تماس خود را با آیت اللّه حائری یزدی چنین بیان می دارد:

پس آنکه تحصیلاتم را در مشهد مقدس به پایان رساندم،به قم مشرف شدم و در درس آیت اللّه حائری شرکت کردم.جمعیت بسیار زیادی در درس شرکت می جست.من هم تازه وارد شده بودم و سابقه ای نداشتم.گاهی در درس اشکال می کردم،وارد بحث می شدم تا اینکه خودم را به حاج شیخ بشناسانم.

سرانجام روزی حاج شیخ از من پرسید:شما کجا درس خواندید؟

گفتم:در بیرجند و مدتی هم در مشهد تحصیل کردم و بیشتر تحصیلاتم در بیرجند بوده است.

فرمود:در بیرجند شاگرد چه کسی هستی؟

عرض کردم:از شاگردان حاج شیخ هادی هادوی(از اصحاب سامرا بود).

فرمود:دست خطی از ایشان هم دارید؟

عرض کردم:خیر.و ملاقات به پایان رسید.

به نظرم خطور کرد که شاید در ذهن حاج شیخ-تاکید می کنم«شاید»-این امر به وجود آمده باشد که این شیخ می خواهد خودش را جا بزند و به عنوان شاگرد شیخ هادی معرفی نماید.

لذا از قم به یکی از رفقای بیرجندی نوشتم و جریان را شرح دادم.تذکر آن هم دادم که خوب است از شیخ هادی اجازه ای بگیرید و به قم بفرستید.

مرحوم آیت اللّه هادوی کاغذی نوشته بود و آن را به قم فرستادند.

البتّه من همان طور مرتبا در درس آیت اللّه حائری شرکت می کردم.پس از چند روزی دیدم شیخ حسن-از ملازمان و خدمتگزاران حاج شیخ بود-به من گفت:به منزل آقا بیا،با شما کار دارند.

شب به منزل حاج شیخ رفتم.حاج شیخ مرا به گرمی استقبال کرد و گفت:

خیلی خوب کاری کردید.منظورش درخواست اجازه از آیت اللّه هادوی بود.آنگاه از من خواست که در مدرسۀ فیضیه-طبقۀ بالا-حجره ای بگیرم و به من فرمود:هروقت

ص:958

کاری داشتید از من بخواهید،من در خدمت هستم.

آیت اللّه شیخ جواد عارفی یکی از خاطرات خود را دربارۀ حاج شیخ عبد الکریم حائری چنین بیان می کند:

در سال 1354 ق در قم بودم.در آن هنگام رضا خان کشف حجاب را اعلام کرده بود.من خدمت حاج شیخ رسیدم.ایام،ایام تبلیغی بود.آیت اللّه حائری مرا و سایر طلاب و وعّاظ را دستور داد که مخالفت خود را با این فرمان اعلام کنند و خشم خویش را اظهار نمایند و طلاب را به هر شهر و منطقه گسیل می نمودند.به همین خاطر بنده به سمت اراک رهسپار شدم.هرروزی که منبر می رفتم زمینه را برای مخالفت با کشف حجاب آماده می ساختم.سرانجام شبی از شبها آیۀ شریفۀ (و خاطبوهن من وراء حجاب)را محور سخنانم را قرار دادم و شروع به تفسیر آیه نمودم و همین طور آرای فقها و مفسران را نقل کردم.سپس گریز را به مخالفت با دستور شاهی اعلام داشتم آن هم با شدیدترین لحن و با محکم ترین بیان.

از منبر که آمدم پائین به من اطلاع دادند که ژاندارمها درصدد دستگیری ام برآمدند و دیگر توقف صلاح نبود،به همین خاطر همان شب به خوانسار رفتم و از آنجا به اصفهان.ولی خبر مخالفت در منطقه شایع شده بود و پلیسها دربه در،در صدد دستگیری ام بودند.لذا از آنجا به یزد و طبس و در پایان به بیرجند رسیدم و در زادگاهم«خرّمی»مخفی شدم،ولی سرانجام و پس از مدت طولانی مرا دستگیر کردند و به زندان رفتم و پس از شهریور1320/ ش آزاد شدم.

آیت اللّه شیخ جواد عارفی یکی از ویژگیهای آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری را چنین بیان می دارد:

قبل از ورود آیت اللّه حائری به قم،دو نفر از بزرگان بودند که محل وثوق و رجوع عامۀ مردم بودند.این دو عبارت اند از:آیت اللّه شیخ ابو القاسم قمی(کبیر)و آیت اللّه شیخ مهدی حکمی(پائین شهری)که عالم شهر بودند،درس می گفتند و طلبه داشتند.

ص:959

شیخ عبد الکریم حائری یزدی(نماز جماعت در صحن حضرت معصومه«س»)

پس از ورود آیت اللّه حائری به قم اعلامیه صادر کردند که مضمون آن این بود:اهالی محترم قم و تهران و اصفهان و...و افرادی که وجوهات خود را خدمت حجتین علمین:

شیخ ابو القاسم قمی و شیخ مهدی حکمی می بردند،اکنون هم بر آنها الزام می کنم کما فی السابق به آن دو بزرگوار مراجعه کنند و حق ندارند پیش من مراجعه کنند.

مردم که تابع فتوای حائری بودند وجوهات خود را نزد آن دو فرزانه می بردند.

در مقابل آقایان:قمی و حکمی نیاز خود را از حقوق رسیده برمی داشتند و زاید بر آن را خدمت حاج شیخ یا دفتر ایشان می دادند.هر دوی آنها این کار را می کردند.چون آیت اللّه حائری یازده هزار طلبه اداره می کرد و به آنان شهریه می داد.شهریۀ آن روز شش تومان بود.البتّه شش تومان آن روز خیلی بود.چون مثلا یک من روغن خوب کرمانشاهی یازده قران می خریدیم.یک من برای مصرف یک طلبه هفته ها طول می کشید.

از آثار او

1-الفروع المحمّدیّة فی الفقه.

2-تقریرات اصول فشارکی.

ص:960

3-تعلیقة علی المتاجر(از شیخ انصاری).

4-درر الفوائد فی اصول الفقه،در دو جلد.

5-رسالة فی اصالة البراءة.

6-رسالة فی الارث.

7-رسالة فی الرضاع.

8-کتاب الصلاة.

9-کتاب المواریث.

10-کتاب النکاح.

شیخ عبد الکریم حائری یزدی(در اجتماع جهت کمک به سیل زدگان قم)

درگذشت و اعقاب

ایشان در شب شنبه /17 ذی القعده1355/ ق مطابق با /10بهمن/ 1315 ش در قم درگذشت،و جسدش روز بعد تشییع و پس از ادای نماز میت توسط آیت اللّه سید فخر الدّین قمی(شیخ الاسلام)،در حرم حضرت معصومه علیها السّلام -که آن روز مقبره ای جداگانه بود-به خاک سپرده شد،و مجالس و مراسم زیادی در بزرگداشت ایشان هرچند به صورت پنهانی،بر پا گردید.

ص:961

تشییع پیکر حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی

از ایشان دو فرزند ذکور به نامهای:1-مرحوم آیت اللّه شیخ مرتضی حائری 2-مرحوم دکتر شیخ مهدی حائری(ساکن در تهران بود).

و سه دختر که دامادهای ایشان عبارتند از:1-حجة الاسلام شیخ محمّد تویسرکانی 2-حجة الاسلام شیخ احمد حائری همدانی(پدر دکتر عبد الهادی حائری و استاد عبد الحسین حائری)3-آیت اللّه سید محمّد داماد یزدی.

-منابع

1-آثار الحجة 22/1.

2-الاجازة الکبیرة 84.

3-المسلسلات فی الاجازات 150/2.

4-أحسن الودیعة 75/2.

5-أعیان الشیعة 42/8.

6-تاریخ قم 274.

7-رجال قم 129.

8-ریحانة الأدب 66/1.

9-شرح حال رجال ایران 275/2.

ص:962

10-علماء معاصرین 176.

11-گنجینۀ آثار قم 125/1 و 318.

12-گنجینۀ دانشمندان 283/1.

13-گنجینۀ دانشوران 147.

14-معارف الرجال 65/2.

15-معجم المؤلفین 320/5.

16-مکارم الآثار 2118/6.

17-نقباء البشر 1158/3.

18-هدیة الرازی الی المجدد الشیرازی 118.

شیخ عبد الکریم خوئینی زنجانی

اشاره

(1285-1372 ق)

حاج شیخ عبد الکریم فرزند علامه شیخ ابراهیم و نوۀ ملا اسحاق خوئینی زنجانی،از فقها و اساتید گرانقدر حوزه ها بود.

وی در سال 1285 ق در خوئین که از توابع زنجان است،دیده به جهان گشود.

پدرش از جمله شاگردان شیخ مرتضی انصاری در نجف اشرف بود و در خوئین زعامت دینی و روحی داشت و به افتخار دامادی علامه شیخ عبد الکریم روغنی قزوینی نایل شد.

ص:963

تحصیل در حوزه ها

شیخ عبد الکریم خوئینی در محیط علمی و سرشار از تقوا و معرفت پرورش یافت،سپس به تحصیل علوم دینی روی آورد و ابتدا در خوئین و بعدا در قزوین تحصیل کرد.

در سن 18 سالگی(1303 ق)به نجف اشرف رهسپار شد و دروس عالی فقه و اصول را از محضر آیات:آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی،سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی و شیخ الشریعۀ اصفهانی استفاده نمود و خود به تدریس متون اشتغال پیدا کرد و در حدود سال 1326 ق به زادگاهش بازگشت و به امر ترویج مذهب و تدریس پرداخت و پس از مدتی به حوزۀ علمیۀ زنجان انتقال یافت و حوزۀ درسی مهمی تشکیل و فضلای بسیاری را پرورش داد،در آن دیار سالهای متمادی اقامت کرد و منشاء خدمات بزرگ دینی و از نامداران آن خطه بود و به حدی رسید که ریاست حوزۀ علمیۀ زنجان را بدست گرفت و به صورت صحیحی آن را هدایت نمود.

وی پس از شهریور 1320 ش مطابق سال 1360 ق و احساس تکلیف و نیاز به وطن خود«خوئین»بازگشت و مدت پنج سال به تدریس و ترویج اشتغال پیدا کرد و سرانجام در سال 1365 ق به قم مهاجرت کرد و تا آخر عمر در آنجا زیست و بنا بر درخواست طلاب به تدریس خارج پرداخت و جمعی از فضلا از محضرش کسب فیض نمودند.

صفات و ملکات روحی

آقای سید ابراهیم موسوی زنجانی در کتاب خود«تاریخ زنجان»دربارۀ روحیۀ عالی و ملکات فاضله اش چنین می نویسد:«چیزی که قابل تمجید و تعریف است، باید اهل علم برای خود سرمشق بگیرند،روحیه باایمان و اوصاف معنوی آن مرحوم است.دارای عالی ترین صفت معنوی و زهد و توکل بودند.دربارۀ زهد

ص:964

ایشان همین بس که به آن مقام علمی حاضر نشدند فتوایی از خود نشر شود و می کوشیدند شهرتی به خود نگیرند،حتی در زنجان قبول نمی کردند در مجالس عمومی که موجب فخر و عظمت است حاضر شوند.به قدری به این معنی اهمیت می دادند که درس خود را در منزل می فرمودند و با همۀ رفقای بحث و طلاب و کثرت آنها،حاضر به تظاهر نبودند.

در قم،در خیابان تهران جهت ایشان مسجدی ساختند که فعلا هم موجود است،هرچه اصرار کردند حاضر به اقامۀ جماعت نشد.همیشه نماز جماعت را در منزل اقامه می کردند و خیلی به زیارت جامعه علاقه داشتند، خصوصا به زیارت عاشورا مداومت داشتند،چشمی گریان و سخنی مؤثر داشتند و هیچ دیده نشد نماز شب را ترک کنند،حتی در اواخر عمر که قادر به حرکت نبودند تا دو شب قبل از وفات نشسته نماز شب را ادا می کردند،از اوضاع دنیا و سیاست روز و امور سیاسی بااطلاع بود و عقیده داشت از سکوت روحانی و عدم مداخلۀ آنها در امور بیگانگان کمتر استفاده می کنند».

از آثار او

1-الفوائد فی اصول الفقه.

2-حاشیة علی العروة الوثقی.

3-خودآموز کفایه یا تقریرات آخوند خراسانی،در سه جلد.

4-رسالۀ عملیه.

ص:965

مرحوم خوئینی در پی کسالت کوتاه در روز دوشنبه /28صفر1372/ ق مطابق با /26آبان1331/ ش در سن 87 سالگی در قم درگذشت و بنا بر وصیت در قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

شیخ علی آل اسحاق خوئینی

فرزندانش:

1-شیخ احمد آل اسحاق،که در کتابخانۀ مسجد اعظم قم،به فعالیت فرهنگی اشتغال داشت و دارای طبع شعر و نیز خط زیبا بود.

2-شیخ محمّد آل اسحاق.

3-شیخ عبد الرحیم آل اسحاق.

4-شیخ علی آل اسحاق.

5-شیخ محمود آل اسحاق.

6-شیخ اسماعیل آل اسحاق.

7-شیخ علی اصغر آل اسحاق.

8-آقا مهدی آل اسحاق.

-منابع

1-آثار الحجة 226/1.

2-الفهرست لمشاهیر علماء زنجان 35.

3-تاریخ روابط ایران و عراق(اثر مدرسی چهاردهی)301.

4-تاریخ زنجان 358.

5-زندگینامۀ رجال و مشاهیر ایران 161/3(مزارش را در شیخان دانسته که اشتباه است).

6-فهرست کتابخانۀ آستان قدس رضوی 118/6.

7-گنجینۀ دانشمندان 139/2.

8-مؤلفین کتب چاپی 910/3(مزارش در شیخان دانسته که اشتباه است).

9-نقباء البشر 1155/3(سال مرگش را در سال 1371 ق نوشته که اشتباه است).

ص:966

سیّد عبد الکریم غیرت کرمانشاهی

اشاره

(1295-1375 ق)

سید عبد الکریم متخلص به«غیرت»فرزند سید عباس عرب،از دودمان مشهور و از سادات مقیم کرمانشاه،و نسبش به شرفای مکه و حضرت امام حسن مجتبی علیه السّلام می پیوندد.

غیرت در غره/ ذی الحجه1295/ ق مطابق با /11آذر1257/ ش در همدان چشم به جهان گشود.

وی در سن هفت سالگی به اتفاق پدر از همدان به کرمانشاه مهاجرت کرد و در این شهر رحل اقامت افکند.علوم ادبی را در مدارس قدیم نزد اساتید فن آموخت، و هفده ساله بود که به عضویت انجمن ادبی کرمانشاه درآمد.

غیرت در اوان پیدایش نهضت مشروطیت در جرگۀ آزادی خواهان درآمد،و به فعالیت اجتماعی و سیاسی پرداخت.و برای روزنامه های:کرمانشاه،بیستون،و دانش و هنر،مقاله می نوشت و شعر می سرود و چندی نیز عضو هیئت تحریریۀ مجلۀ(اخوت)بود.در ضمن روزنامۀ«غرب ایران»را در سال 1329 ش در تهران منتشر ساخت.

غیرت علاوه بر اینکه شاعری توانا و خوش ذوق بود،در نوشتن انواع خط مهارت و استادی داشت،به خصوص خط نستعلیق را خوش می نوشت.

از آثار او

1-دلنامه(منظومه).

2-مجنون نامه،که از بهترین آثار نظمی او به شمار می آید.

3-کلیات آثار غیرت،که نیز به چاپ رسیده است.

استاد غیرت در روز یکشنبه /23شوال1375/ ق مطابق با /13خرداد/

ص:967

1335 ش در سن 80 سالگی در تهران درگذشت و در قم به خاک سپرده شد.

-منابع

1-باغ هزار گل 464.

2-زندگانی سردار کابلی 289.

3-سخنوران نامی معاصر 171/1.

4-سخنوران نامی معاصر ایران 2573/4.

5-فرهنگ شاعران زبان پارسی 418.

6-فرهنگ فارسی معین 1284/6.

7-فهرست روزنامه های فارسی 155.

8-کرمانشاهان 338/1 و 491.

9-مؤلفین کتب چاپی 926/3.

10-یادگار اهل سخن 85.

شیخ عبد الکریم کریمی اصل هشترودی

اشاره

(1312-1396 ق)

شیخ عبد الکریم معروف به(میرزا آقا بابا)فرزند محمّد کریمی اصل هشترودی،در سال 1312 ق در(گنجینۀ کتاب)هشترود متولد گردید.

علوم ادبی را نزد عمویش آخوند ملا جعفر در هشترود آموخت،سپس عازم مراغه گردید و نزد علامه میرزا ابو الحسن معتمد الشریعة کتابهای:شرایع،شرح لمعه و قوانین و سایر کتب مهم دینی را به مدت 6 سال تلمذ نمود،و به زادگاهش بازگشت و به تبلیغ و ارشاد و تدریس مقدمات و سطح اشتغال نمود،و همواره منزل وی محل رجوع ارباب حوائج بود،و ایشان دارای اجازاتی است از حضرات آیات:

سید ابو الحسن اصفهانی،سید محمّد حجت کوه کمری،میرزا فتاح شهیدی تبریزی،و سید محسن طباطبائی حکیم.

ص:968

سرانجام در روز شنبه /2رمضان1396/ ق مطابق با /6شهریور1355/ ش در گنجینۀ کتاب هشترود به سن 84 سالگی در پی بیماری درگذشت،و در وادی السلام قم مدفون شد.

فرزندانش

1-آقا یعقوب کریمی اصل 2-حجة الاسلام شیخ محمّد 3-آقا خلیل 4-حجة الاسلام شیخ احمد،متولد 1361 ق در گنجینۀ کتاب،مقدمات را نزد پدرش آموخت و به سن 14 سالگی به تبریز رفت،و بعضی از سطوح را نزد آیات:

شیخ عبد اللّه مجتهدی،شیخ ابو الفضل سرابی،سید ابراهیم دروازه ای،شیخ نصر اللّه شبستری،میرزا جعفر اشراقی،و میرزا رحیم قراملکی تلمذ کرد،و در سال 1384 ق به قم رفت و سایر سطوح را نزد آیات:شیخ جعفر سبحانی،میرزا علی مشکینی، سید جواد خطیبی،و سید محمّد باقر طباطبائی سلطانی به انجام رسانید،و منظومه را نزد دکتر محمّد مفتح و میرزا حسین نوری همدانی و اسفار را از محضر شیخ عبد اللّه جوادی آملی استفاده کرد.

خارج را از محضر آیات:سید کاظم تبریزی،سید شهاب الدّین مرعشی نجفی، میرزا هاشم آملی،و شیخ حسین وحید خراسانی استفاده نمود،و تقریرات تبریزی و مرعشی نجفی را به رشتۀ تحریر درآورد،و هم اکنون به تدریس سطوح اشتغال دارد.

سیّد عبد الکریم کشمیری

اشاره

(1335-1419 ق)

سید عبد الکریم فرزند علامه سید محمّد علی فرزند آیت اللّه سید محمّد حسن رضوی کشمیری،از دانشمندان و اساتید حوزۀ علمیۀ نجف اشرف و عارفان سالک بود.

ص:969

اجداد پاک

پدرش از فضلا و زهاد که به افتخار دامادی فقیه گرانقدر آیت اللّه سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی نایل آمده بود.وی دائم الذکر و الزیاره بود که در سن 56 سالگی به تاریخ /20جمادی اوّل1369/ ق در نجف اشرف درگذشت و در کربلای معلی دفن گردید.

سید محمّد حسن کشمیری

و اما جدّ ایشان آیت اللّه سید محمّد حسن کشمیری یکی از فقها و مجتهدین مسلم و زهاد معروف کربلا بود.تولدشان در کشمیر هند اتفاق افتاد و در خردسالی همراه پدر خود علامه سید عبد اللّه کشمیری از کشمیر به کربلای معلی مهاجرت کرد.و پس از طی مقدمات و سطوح، دروس عالی فقه و اصول را از محضر آیات کربلا همچون:ملا حسین فاضل اردکانی و ملا محمّد تقی هراتی (هروی)و سایرین فراگرفت.آنگاه به ترویج و نشر احکام مذهب پرداخت و ریاست خوبی بدست آورد.نماز جماعت را در حرم مطهر امام حسین علیه السّلام بر پا می کرد.

ایشان علاوه بر امور مذکور به تدریس علوم دینی اشتغال داشت که

ص:970

از جمله شاگردان ایشان می توان به:آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی نام برد.

از مرحوم آیت اللّه حائری یزدی نقل است که گفته بودند:نمی دانم درسش را گوش کنم یا قیافۀ زیبا و جذّاب او را تماشا کنم.

مرحوم کشمیری در معنویات نیز دارای مقامی بس والا بودند.از جمله عده ای از اتراک ایران از محضرش پرسیدند که قبر حضرت علی اصغر علیه السّلام کجا است؟

ایشان فرمودند:یک شب به من مهلت دهید تا پاسخ دهم.

پس از توسل و دعا در خواب یا مکاشف حضرت سید الشهداء امام حسین علیه السّلام را دیده بودند که فرمودند:قبر علی اصغر روی سینۀ من است.

از جمله آثار قلمی او:الزبدة فی النحو.

آیت اللّه سید محمّد حسن کشمیری پس از عمری ترویج شرع انور و تدریس و ارشاد در پی بیماری در /6صفر1328/ ق در کربلای معلی درگذشت و در حرم مطهر امام حسین علیه السّلام در جوار مرقد سید ابراهیم مجاب فرزند امام کاظم علیه السّلام به خاک سپرده شد.و سه فرزند ذکور از او به جای ماند که عبارتند از:سید مصطفی، سید محمّد علی و سید محمّد حسین.

شرح حال ایشان در نقباء البشر 408/1 آمده جهت اطلاع بیشتر به آنجا رجوع شود.

مادر آقا سید عبد الکریم کشمیری خانمی مؤمن و کوشا در تربیت فرزندانش بود.در حدود سال 1313 ق متولد شد و در حدود سال 1410 ق درگذشت.

ولادت و دوران کودکی

در چنین محیط و خانواده ای آیت اللّه کشمیری در حدود سال 1335 ق در نجف اشرف دیده به جهان گشود.

ص:971

یکی از خاطرات ایشان در کودکی این است که فرمودند:جهت انجام یک مسافرتی قرار بود سوار ماشین شویم،پس از رسیدن به گاراژ یک مرتبه به پدرم گفتم:من سوار نمی شوم.هرچه پدرم اصرار کرد نپذیرفتم تا اینکه ماشین حرکت کرد و رفت.کمی بعد معلوم شد که آن ماشین تصادف کرده است.

در امر تربیت او،هم پدر و هم مادر تلاش زیادی داشتند.پدرش کاملا سختگیری می کرد و مواظبت واقعی می نمود و هنگام سفر رفتن جوان خودشان افراد مختلفی را سفارش می کردند که راهنما و مواظب او باشند.

تحصیلات

دروس مقدمات را خدمت پدر ارجمند خود خواند.پس از طی دورۀ مقدماتی به تحصیل متون کتب درسی پرداخت.

ایشان دورۀ سطح را از محضر اساتیدی همچون:1-شیخ خضر دجیلی 2- شیخ محمّد تقی بهجت فومنی(دام ظله)(رسائل)3-شیخ مرتضی طالقانی(در رسائل)4-شیخ مجتبی لنکرانی 5-شیخ راضی تبریزی(در مکاسب)6-شیخ محمّد حسین تهرانی(قاجار)(کفایة الاصول در مسجد هندی)استفاده نمود.در ضمن ایشان علوم عقلی را نزد حکمایی چون:شیخ عبد الرحیم فیض گنابادی (شرح منظومه)،شیخ صدرا بادکوبه ای(شرح منظومه)و مقداری از اسفار ملا صدرا را نزد آیت اللّه شیخ عبد الحسین رشتی و آیت اللّه شیخ محمّد حسین تهرانی (قاجار)تلمذ کرد.

دروس علمی و عملی اخلاق و معارف الهی را از محضر اخلاقی شهیر علامه سید علی قاضی طباطبائی تبریزی و شیخ مرتضی طالقانی در نجف اشرف استفاده نمود.چنانکه علامه کشمیری نقل فرمود:چند سالی از محضر علامه قاضی بهره مند شدم و مرتبا در جلسات ایشان شرکت می کردم.

کشمیری در سن جوانی،حافظه و استعداد قوی داشت و با یک بار شرکت در

ص:972

درس به خوبی مطالب را درک می کرد و تا سالهای متمادی نکات علمی را در حافظۀ خود نگه می داشت.حتی تا قبل از حمله بیماری به جسم ایشان مطالب چهل سال قبل را کاملا در یاد داشتند.

دروس خارج

چنانکه اشاره رفت پس از طی دورۀ سطح و کسب علوم دیگر در دروس خارج شرکت جست و به تحصیلات عالی خود پایان داد.

اساتید این دوره،حضرات آیات:1-میرزا عبد الهادی شیرازی 2-سید محسن طباطبائی حکیم 3-سید ابو القاسم خوئی 4-شیخ علی محمّد بروجردی 5-سید عبد الأعلی سبزواری،بودند.

البتّه بیشترین استفاده را از محضر آیت اللّه خوئی استفاده برد و مورد توجه استاد قرار گرفتند و موفق به کسب اجازۀ علمی از این استاد شدند.

بر کرسی تدریس

علامه کشمیری پس از طی سایر تحصیلات،خود اقدام به تدریس متون کتب درسی پرداخت.اکثر کتب درسی را تدریس کردند.با اینکه حوزه نجف با فلسفه و حکمت میانۀ خوبی نداشت، استاد کشمیری اقدام به تدریس شرح منظومه(از ملا هادی سبزواری)نمود.

ایشان عقیده دارند که خواندن منظومه برای طلاب علوم دینی لازم و ضروری است.آنگاه،اندک اندک در وادی تدریس افتاد.حتی وقتی رسید که ایشان حدود

ص:973

10 درس برای طلاب تقریر می کردند.اما از وقتی که در رشتۀ معارف و عرفان جدّی وارد شدند،تدریس را کم کردند و کم کم به تعطیلی گرائید و همتشان را در مجاهدت نفس و سیر و سلوک گذاردند.

رابطه با اساتید

علامه کشمیری با سایر اساتید خود روابط نزدیکی داشت و همواره مورد توجه ایشان بود.دید و بازدیدهای ایشان با استادش آیت اللّه شیخ راضی تبریزی نجفی تا روزهای آخر زندگی استاد دوام یافت و در یکی از دیدارهای استاد تبریزی به منزل آقای کشمیری نگارنده نیز همراه بودم.مداومت حضور علامه کشمیری به منزل استادش آیت اللّه خوئی مشهود و معروف است.و هنگام مهاجرت علامه کشمیری به ایران،روابط را از راه مکاتبه حفظ کرد.اما روابط ایشان با اخلاقی شهیر و علامۀ کبیر قاضی طباطبائی در سن جوانی چند سالی دوام یافت.استاد قاضی جهت تکامل روح ترقی و صعود شاگرد خود یک مرتبه دنبال این شاگرد فرستاد.

پس از حضور شاگرد بعضی از مسایل و اذکار به او آموزش دادند.اتصال علمی و معنوی استاد کشمیری با سایر اساتید خود و نیز سایر بزرگان علم و حوزه ها بسیار محکم و قوی بود.

در عرصۀ علوم و فنون

ایشان در علوم غریبه از قبیل:جفر،رمل،علم اعداد و حروف و زبر و بیّنات و مربعات و اسماء اللّه از اهل فن که مهارت کامل داشتند،فراگرفتند.اما ایشان نظر داشتند که با تقوا انسان زودتر و بهتر به خدا می رسد تا از راه علوم غریبه و کارهای باطل.و عقیده مند بودند که افرادی که وقت خود را صرف این کار می کنند،زندگی خوشی ندارند و دچار فقر و بدبختی و مشکلات می شوند.

استاد علاوه بر این در سن جوانی از روی علاقه و ذوقی که داشتند،

ص:974

خوشنویسی را فراگرفتند.آنگاه در نقاشی و کشیدن عکس مهارت حاصل کردند.از جمله تابلوهای موجود ایشان،نقاشی عکس جدّ امّی خود آیت اللّه سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی(صاحب عروة الوثقی)که هم اکنون در اختیار فرزندان علامه سید عبد العزیز طباطبائی یزدی است.

همچنین ذوق ادبی ایشان در جوانی شکوفا گشت و اشعاری چند سرودند.

ولی متاسفانه در حفظ آنها کوششی نداشت و غالبا از میان رفت.

آثار قلمی او

استاد آثار قلمی زیادی در فنون مختلف به رشتۀ تحریر درآورد،اما هیچ گاه در صدد چاپ و نشر این آثار نبود.و هنگام تبعید ایشان از عتبات عالیات به ایران به وسیلۀ مزدوران بعث عراق سایر املاک و آثار ایشان را ثبت و ضبط نمودند،که می توان به:

1-تعالیق علی کفایة الاصول.

2-تقریرات اصول آیت اللّه خوئی.

3-تقریرات فقه آیت اللّه خوئی.

4-دروس فی علم الأخلاق(از تقریرات استادش طالقانی).

5-رسالة فی الأمر بین الأمرین.

6-رسالة فی الطلب و الارادة.

7-رسالة فی القطع.

8-کتاب فی الأدعیة و الأذکار(که مجربات خود ایشان و اساتید فنّ را در آن یادداشت کرده بودند).

ویژگیهای اخلاقی

علامه کشمیری فردی بسیار دانا،مؤمن،متعهد،ملایم و کم حرف بود.

ص:975

هیچ گونه تظاهر نداشت و از هر نوع تعیّن و تقیّد دور بود.در دوران جوانی بسیار با نشاط،فعّال و صریح بود.از جادۀ حق و حقیقت منحرف نمی شد.تجربیات و معلومات و اطلاعات متفرقۀ بسیاری را کسب کرد و در سالهای آخر عمر به نقل تجربیات خود و تربیت سالکان اشتغال داشت.دستگیری و راهنمایی از جوانان کار ایشان بود.از اجتماعات و شلوغی بیزار و دور بود.در استخاره معروف بود و در این راه تجربه زیاد داشت،بلکه شیوۀ خاصی هم در استخاره داشت.بسیاری از ارادتمندان ایشان خاطرات زیبایی از محضرش دارند.

تبعید از عراق

علامه کشمیری به وظایف دینی و روحی در حوزۀ علمیۀ نجف اشرف اشتغال داشتند.ایشان علاوه بر تدریس در مسجد ترک،در مسجد شیره پزها به اقامۀ جماعت و ارشاد و دستگیری از طالبان معرفت کوشش و تلاش می نمود.مراجعات زیادی جهت استخاره گرفتن در هر روز جواب گو بودند،روز به روز تعداد مراجعات و طالبان افزون می شد.گاهی هم هنگام زیارت کربلای معلی به اقامۀ جماعت و ارشاد اوقات خود را می گذراند.

در اثر فعالیت های مذکور مورد فشارهای جدّی دولت عراق قرار گرفت،و احتمال زندانی شدند ایشان هم می رفت بنابراین تصمیم به ترک عراق گرفت و به سوی ایران در سال 1391 ق مهاجرت کرد و بسیاری از اموالش توسط دولت عراق از جمله آثار قلمی اش مصادره گردید.

پس از ورود به ایران در شهر علمی و مذهبی قم سکونت اختیار کرد و به علت کهولت سن و حمله ور شدن بیماری ها به بدن ایشان در اجتماعات کمتر ظاهر می شد.درد پا و کمر،ناراحتی قلبی و ریوی از جمله بیماریهایی بود که ایشان از آنها رنج می برد.

ص:976

استخاره و دعا

معمولا افرادی که در وادی عرفان و انجام ریاضت های شرعی می افتند تا حدّی به بعضی مقامات کشف و شهود،دیدن ارواح و عالم برزخ و...نایل می آیند.

گاهی هم از راه استخاره موفق به پیش بینی ها و شناخت نیّت افراد می شوند.

آوازۀ استخارۀ علامه کشمیری از مرزها هم گذشت.از ایشان سؤال شد که آیا تمام استخارات شما صددرصدی است؟

در جواب فرمود:استخاره حال می خواهد،بنابراین عمل حالی است.مانند شاعر وقتی که ذوق بگیرد شعر عالی می سراید.من هم وقتی که سرحالم طبق واقع می شود.

دربارۀ اذکار و دعا به نقل از یکی از بزرگان فرمود:انسان آن قدر باید مشغول اذکار شود که روی هوا نتواند راه برود تا بر روی زمین!

ایشان معتقد بود که:اذکار باعث می شود که انسان خیلی از مراحل و منازل را طی کند.مکاشفات و شهود که بسیاری از دانشمندان فقط آنها را شنیدند،از راه اذکار شرعی به طور معاینه و مکاشفه می توان مشاهده کرد.و این بهترین مقام انسانیت است که به«حق الیقین»برسد و چشم بصیرت و عین الیقین او باز شود.یا به عبارت دیگر گوش و چشم برزخی او باز شوند.

علامه کشمیری در حدود 20 سالگی در شب میلاد پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلم با نوۀ آیت اللّه فقیه و اصولی شیخ محمّد کاظم شیرازی در نجف اشرف ازدواج کرد.

همسرش زنی مؤمن و دانا و تا حدی دارای تحصیلات حوزوی است.ثمرۀ این ازدواج سه فرزند ذکور که در رشتۀ کسب و کار هستند و سه دختر که به خانه شوهر رفتند.

ایشان سرانجام در ذی الحجه1419/ ق مطابق با فروردین1378/ ش در مسجد طباطبائی(حرم مطهر)به خاک سپرده شد

ص:977

شیخ عبد اللطیف سمامی حائری

اشاره

(1330-1400 ق)

حاج شیخ عبد اللطیف فرزند حاج عباس علی و نوۀ شاه نظر سمامی رامسری،از فقها و دانشمندان متقی و زاهد بود.

او در اوائل سال 1330 ق در (نارنج بن)رامسر متولد گردید.

پدرش از تجّار طراز اول تنکابن،و از سرشناسان و اخیار آن سامان بود.

آقا عبد اللطیف در سن پنج سالگی وارد مکاتب قدیمه شد،و خواندن و نوشتن را فراگرفت.و در سال 1338 ق به خواندن و فراگرفتن ادبیات فارسی قدیم پرداخت.و در سال 1342 ق ادبیات عربی را آغاز نمود.و سال بعد وارد مدرسۀ علمیۀ شیخ محمّد حسین تنکابنی گردید،و در نزد:عبد الوهاب فرید تنکابنی و شیخ علی اکبر فلکی تلمّذ نمود و جامع المقدمات و قسمتی از ادبیات عربی و منطق را فراگرفت.او در ابتدای سال 1346 ق از جوردیۀ رامسر به قزوین مسافرت نمود،و در مدرسۀ التفاتیه اقامت گزید،و حدود دو سال در قزوین به تکمیل ادبیات عربی پرداخت.شرح نظام و حاشیه ملا عبد اللّه را نزد سید رضا قافله باشی و سیوطی را نزد دیگران فراگرفت،و در سال 1347 به قم جهت فراگرفتن سطوح رهسپار گردید.

مدت کوتاهی در قم توقف نمود،سپس به مشهد مقدس رفت و در مدرسۀ «پریزاد»حجره ای اختیار کرد.با آنکه از خواندن و فراگرفتن ادبیات فارغ شده بود،

ص:978

ولی درس شیخ محمّد تقی ادیب نیشابوری او را به خود مفتون نمود.لذا مجددا مطول را نزد او تلمّذ کرد،و خلاصة الحساب و هیئت و شرح لمعه را نزد سید احمد یزدی معروف به«نهنگ العلماء»و قوانین و شرایع و شرح منظومه را نزد اساتید وقت فراگرفت،و می فرمود:در مشهد کلیۀ اوقات خود را صرف مطالعه و تحصیل نمودم،به حدی که یک ساعت هم از اوقاتم بیهوده تلف نشد،فقط یک ماه محرم جهت ترویج و تبلیغ به امر استادم به«دره گز»رفتم.

ایشان در سال 1349 ق به قم مراجعت نمود و سپس به تهران عزیمت کرد،در آنجا مدت شش ماه به درس حکمت میرزا مهدی آشتیانی صبح و عصر حضور یافت،و همچنین مدتی نزد شیخ محمّد علی ادیب تهرانی به تکمیل ادبیات پرداخت.

در آغاز سال 1351 ق از راه کرمانشاه به طور قاچاق عازم نجف اشرف شد،و در نجف رسائل و مکاسب و کفایه را نزد آیات:شیخ حسین اهری،شیخ مرتضی طالقانی،سید علی نوری،شیخ شمس الدّین بادکوبه ای«عشق آبادی»و سید محمّد هادی میلانی تلمّذ نمود،سپس به کربلا عزیمت کرده چند ماهی در آنجا سکونت نمود،و به درس آیت اللّه شیخ محمّد رضا اصفهانی«جرقویه ای»و آیت اللّه میلانی حضور یافت،و مجددا به نجف اشرف بازگشت،چندی در نجف در درس آیات:

سید ابو الحسن اصفهانی و شیخ محمّد کاظم شیرازی شرکت جست.سپس به کربلا مراجعت نمود و مدت هشت سال در این شهر(از سال 1358 تا 1366 ق)از محضر آیت اللّه سید حسین طباطبائی قمی بهره مند شد،و در مدرسه هندیه به تدریس سطح پرداخت.

او پس از شهریور 1320 ش بعد از ده سال مفارقت از ایران جهت تقسیم املاک پدری به ایران آمد،و در بازگشت مدتی کوتاه در یکی از اردوگاههای ارتش اشغالگر انگلیس توقیف شد.و در سال 1362 ق تا فوت آیت اللّه قمی ملازم آن مرحوم بود، و از سال 1367 تا 1391 ق در نجف اشرف به درس آیات:میرزا عبد الهادی

ص:979

شیرازی،سید محسن طباطبائی حکیم،سید حسین حمامی،میرزا آقا اصطهباناتی، میرزا حسن بجنوردی،میرزا هاشم آملی،سید محمود شاهرودی و سید ابو القاسم خوئی شرکت جست،و بهرۀ کافی و وافی تحصیل نمود و به درجۀ عالی اجتهاد نایل گردید.

سمامی حائری در تمام مدت تحصیل به تدریس ادبیات و سطوح عالی به جز در تابستان مشغول بود،در تابستانها به واسطۀ ضعف مزاج و ضمنا جهت سرکشی به املاک موروثی و تبلیغ به رامسر مسافرت می نمود،و در مسجد نارنج بن گاهی اقامۀ جماعت می کرد.

از سال 1391 تا 1399 ق به طور دائم در رامسر و سپس در«کتالم»ساکن شد و مدت پنج ماه که هوا گرم می شد در مسجد بازار اقامۀ جماعت می نمود،و پس از نماز مغرب و عشا منبر می رفت و تفسیر قرآن و عقاید بیان می کرد.

نامبرده در اوایل سال 1400 ق ضعف عمومی بر وی مستولی گردید،و مدت شش ماه در حال ضعف و ناتوانی در بستر بسر برد.سرانجام در بامداد روز سه شنبه /4 ذی الحجه1400/ ق مطابق با /22مهر1359/ ش در سن 70 سالگی در قم دیده از این جهان بربست،و همان روز آیت اللّه مرعشی بر جنازه اش نماز گذارد،و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.

استاد شیخ محمّد باقر ایروانی که از شعرای عرب زبان و معاریف نجفی است که فعلا در قم سکونت دارند،ابیات زیر را که متضمن مادۀ تاریخ ارتحال آن مرحوم، سروده است:

ذکری فقید التقی و العلم حافله بالمکرمات و صوت المجد قد هتفا

هذا الذی جلّ اهل الفضل یعرفه و بالصلاح و بالایمان قد عرفا

و کان مسعاه فی الدنیا الی هدف و فی جوار علی ادرک الهدفا

دعاه حبّ امیر المؤمنین و قد نال السعادة لما أن اتی النجفا

و فاز فوزا عظیما فی مأربه و فی محبة أهل البیت قد شغفا

ص:980

و معظم الفخر قد امضاه بعد اذ فی کربلا و من فیض الهدی ارتشفا

و بعد ذاک الی ایران عاد و قد قضی بقم و طرف العمر منه غفا

و فی حما فاطم تمّ مدفنه حیا و میتا لآل المصطفی الفا

و من مآثره فی الفقه حاشیة علی المکاسب تخلید له و کفی

تنکابنی فأرخ«فقده أسفا عبد اللطیف سمامی سما شرفا»

تألیفات وی

ایشان کتابهای زیادی نوشت،ولی در اثر مسافرت و مهاجرت به ایران همگی پراکنده و اغلب در نجف باقی ماند،بعضی از آنها از این قرار است:

1-تقریرات درس فقه میرزا عبد الهادی شیرازی.

2-تقریرات اصول سید ابو القاسم خوئی.

3-تقریرات اصول میرزا هاشم آملی.

4-رساله ای در صلاة مسافر و حمل جنائز و سجده بر تربت.

5-زنادقه در اسلام؛ردّ بر حلولی ها و بعضی از فرق صوفیه و فلاسفه و مادیون، کتابی است مفصل و استدلالی.

6-حاشیه بر حاشیۀ مکاسب،از تألیفات آیت اللّه شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی،که عین حواشی در هامش کتاب به خط نامبرده و یک دفتری جداگانه است.

7-شناخت امام زمان(عجل اللّه فرجه)یا امام شناسی.این آخرین اثری است که وی در یک سال قبل از فوتش به اتمام رسانید،و نظر به آنکه آن مرحوم علاقۀ شدیدی به امام زمان(عجل اللّه فرجه)داشت،نسبت به این کتاب علاقۀ فراوان ابراز می نمود،و در وصیت خود چاپ و نشر آن را سفارش نموده است.این اثر را در اختیار فرزندش آقای شیخ محمّد سمامی دیدم.

شیخ عبد اللطیف حائری در جوانی گهگاهی شعری می سرود ولی متأسفانه فعلا هیچ یک از اشعار او نزد نگارنده نیست.اجازات علمی و روایی زیادی از

ص:981

اساتیدش تحصیل نمود،از جملۀ آنها:

1-شیخ آقا بزرگ تهرانی(اجازۀ روایت).

2-سید ابو الحسن اصفهانی و میرزا آقا اصطهباناتی و شیخ محمّد کاظم شیرازی و سید حسین حمامی و سید محمود شاهرودی(اجازۀ اجتهاد).

3-میرزا عبد الهادی شیرازی و سید محمّد حجت کوه کمری و سید حسین طباطبائی بروجردی و سید شهاب الدّین مرعشی و میرزا هاشم آملی و حکیم و شریعتمداری و خوئی و شاهرودی و میرزا آقا اصطهباناتی(حسبیه و وکالت).

شیخ محمّد سمامی

اسفار وی

همان طور که ذکر شد،تابستانها از نجف اشرف جهت تغییر آب وهوا و تبلیغ و سرکشی به املاک موروثی به ایران می آمد و در این سفرها مکرر به زیارت حضرت امام رضا علیه السّلام در مشهد و حضرت معصومه علیها السّلام در قم و حضرت عبد العظیم علیه السّلام در شهر ری مشرف می شد.و همچنین یک سفر در بازگشت از ایران به عراق از راه ترکیه به شام رفت،و به زیارت حضرت زینب(سلام اللّه علیها)مشرف گردید،و در سال 1389 ق از بغداد به مکه مشرف گردید،و در سال 1397 ق مجددا به زیارت عتبات عزیمت کرد.

فرزندانش:

1-شیخ محمّد سمامی از فضلا و نویسندگان معاصراند.وی در /5رمضان1364/ ق در کربلای معلا دیده به جهان

ص:982

گشود،و در سن کودکی به نجف اشرف رفت و به تحصیل علوم دینی همت گماشت و نیز دارای لیسانس حقوق می باشد.او فعلا در قم سکونت و به خدمات اجتماعی اشتغال دارند.جهت دستیابی به شرح حال ایشان به مقدمۀ کتاب اش «بزرگان تنکابن»صفحۀ 16 رجوع شود.

2-آقا حسن 3-آقا حسین 4-آقا فاروق.

-منابع

1-بزرگان تنکابن 306.

2-بزرگان رامسر 86.

3-گنجینۀ دانشمندان 179/8(فامیلیش را اشتباها سماحی ذکر نموده است).

4-مستدرک أعیان الشیعة 133/3.

شیخ عبد اللطیف مجد الواعظین اردبیلی

اشاره

(-ح 1385 ق)

از مشاهیر وعّاظ و سخنوران اردبیل بود.

در اردبیل تولد یافت.پس از سپری نمودن مقدمات،دروس سطح عالی را نزد علمای آن زمان،از جمله:آیت اللّه میرزا علی اکبر مجتهد اردبیلی به پایان برد.و به سمت وعظ و هدایت عامه روی آورد،و در مدت کوتاه از واعظان و خطیبان مشهور اردبیل گشت.شاید بتوان ایشان را اولین سخنور خطۀ اردبیل در آن روز دانست.

نامبرده هنگام حملۀ روسها به اردبیل به تهران رهسپار شد،و اقامت اختیار فرمود.او تبلیغ و ارشاد را بسیار مهم می دانست، به همین جهت بیشتر به نقاطی از قبیل:لنکران،بادکوبه و ماسالی می رفت و آثار پربرکتی از خود می گذاشت.استقبال پرشوری از او می شد،حتی اهالی بادکوبه جهت استقبال و خوش آمدگویی ایشان، کشتی فرستاده بودند.

آن مرحوم،استعداد و نبوغ سرشاری داشتند،و همیشه افسوس می خوردند که

ص:983

چرا به دروس فقه و اصول بهای بیشتری ندادند تا به درجۀ اجتهاد برسند.

مجد الواعظین سرانجام در حدود سالهای 1385 ق در تهران بدرود حیات گفت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان ابو حسین مدفون گردید.

-منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-مفاخر اردبیل(مخطوط-سیّد عبد اللّه مفتی الشیعة).

شیخ عبد اللّه آل آقا کرمانشاهی

اشاره

(1317-1397 ق)

حاج شیخ عبد اللّه فرزند علامه حاج شیخ احمد و نوۀ شیخ هادی آل آقا کرمانشاهی،و از نوادگان وحید بهبهانی و از علمای بزرگ تهران بود.

به سال 1317 ق در تهران دیده به جهان گشود،پس از طی مقدمات و برخی از سطوح در سال 1344 ق عازم قم مقدس شد،و سطوح عالی را نزد:

شیخ محمّد علی ادیب تهرانی،و میرزا محمّد همدانی فراگرفت.

خارج فقه و اصول را از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد حجت کوه کمری،و سید حسین طباطبائی بروجردی استفاده نمود در ضمن سرپرستی«بیمارستان سهامی» که بیمارستان طلاب بود برعهده داشت.

در اواخر سال 1373 ق در پی ارتحال والد معظمش به تهران بازگشت،و در

ص:984

(مسجد آقا محمود)به اقامۀ جماعت و ارشاد مردم پرداخت نیز مدیریت مدرسۀ جد اعلای خود آقای محمود را برعهده داشت.

سرانجام در شب پنجشنبه سلخ/محرم1397/ ق مطابق با /20دی/ 1356 ش در تهران به سن 80 سالگی درگذشت،و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-آقا محمّد 2-آقا مهدی.و چهار دختر که دامادهای اهل علم ایشان عبارتند از:علامه شیخ محمّد باقر جوادیان و علامه آقای سید مهدی یثربی امام جمعۀ فعلی کاشان.

-منابع

1-آثار الحجة 258/2.

2-گنجینۀ دانشمندان 370/4.

3-وحید بهبهانی 353.

سیّد عبد اللّه بحرانی حائری

اشاره

(1322-1416 ق)

سیّد عبد اللّه فرزند علامه سیّد محمّد موسوی بحرانی حائری،از فضلای معاصر بود.

وی در سال 1322 ق در کربلای معلا تولد یافت.

مقدمات را که آموخت،به فراگیری دروس سطح نزد پدر ارجمند خود،و برادر ارشد خود سیّد محمّد طاهر بحرانی،و دائی خویش سیّد زین العابدین شهرستانی و شیخ محمّد سعید فارسی پرداخت.وی در مدرسۀ ایتام کربلا به تربیت و تعلیم جوانان اشتغال داشت.سپس در اثر فشارهای دولت عراق به تهران مهاجرت نمود،

ص:985

و در یکی از مساجد قلهک به اقامۀ جماعت و ارشاد عامه مشغول بود.

بحرانی،در /26محرم1416/ ق در سن 93 سالگی در تهران زندگی را بدرود گفت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان باغ بهشت به خاک سپرده شد.

حجة الاسلام مرحوم سیّد محمّد صادق بحرانی،از فضلای معاصر فرزند ایشان بود.

-منبع

1-أعلام من کربلاء(مخطوط-شیخ احمد خوشحالت).

شیخ عبد اللّه جوادی ابهری

اشاره

(1317-1401 ق)

آیت اللّه حاج شیخ عبد اللّه فرزند علامه شیخ فضل اللّه شیخ الاسلام نوۀ شیخ فتح اللّه ابهری«امام جمعۀ ابهر» ملقب به(جوادی)،در 1317 ق در ابهر زنجان متولد شد.

پس از طی مقدمات نزد پدر خود به قزوین رفت و سطوح را به انجام رسانید؛در سال 1341 ق به قم عزیمت نمود و از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی به مدت 7 سال استفاده نمود.و در سال 1348 ق به ابهر مراجعت و به وظایف دینی پرداخت،پس از مدتی به نجف اشرف مهاجرت کرد و از محضر آیت اللّه میرزا محمّد حسین نائینی بهره مند گردید و مجددا به ابهر مراجعت نمود چند سالی هم در زنجان دفتر ازدواج داشت،ولی در سال 1360 ق

ص:986

آن را رها و به ابهر مراجعت و در(مسجد نور)به اقامۀ جماعت و جمعه و نیز تدریس سطوح اشتغال ورزید،تجدید بنای مسجد و حسینیۀ ابهر از بناهایی است که به همت و کوشش ایشان بنا گردید.

از آثار قلمی وی:

1-دلیل الوراثة،کتابی در ارث.

2-رساله ای در لباس مشکوک.

3-قاعدة الید(تقریرات نائینی).

4-قاعدة لا ضرر و لا ضرار.

5-حاشیة علی المکاسب.

6-حاشیة علی درر الاصول(از حائری یزدی).

7-نجم لایح در جواب برهان واضح،رساله ای در ردّ مسلک باب و بهاء فراغت از تألیف آن به سال 1382 ق در 80 صفحه انجام گرفته است.

8-شهادت و ولایت.

9-اذان و اقامه.

شیخ عبد اللّه جوادی ابهری(در وسط تظاهرات ابهر)

ص:987

وی در روز یکشنبه /8جمادی اول1401/ ق مطابق با /24اسفند/ 1359 ش در سن 84 سالگی در پی بیماری کوتاهی در تهران درگذشت،و در قبرستان باغ بهشت قم مدفون گردید.

فرزندانش:

1-شیخ ضیاء 2-آقا بهاء الدّین،دبیر دبیرستانها 3-علاء الدّین 4-شهاب الدّین 5-رکن الدّین.

-منابع

1-آثار الحجة 205/2.

2-الفهرست لمشاهیر علماء زنجان 13.

3-تاریخ زنجان 323.

4-دایرةالمعارف تشیّع 450/1.

5-گنجینۀ دانشمندان 44/3.

شیخ عبد اللّه شهیدی قزوینی

اشاره

(1340-1414 ق)

حاج میرزا عبد اللّه فرزند آیت اللّه شیخ عبد الحسین امام جمعه و نوه علامه شیخ مرتضی برغانی قزوینی معروف به(شهیدی).

در محرم 1340 ق در قزوین متولد گردید.

وی پس از طی دوره های تحصیلی جدید،به تحصیل علوم دینی اشتغال یافت،و مقدمات را نزد پدر خود آموخت.

مهاجرت به قم

در سال 1361 ق به قم مهاجرت کرد،و سطوح را فراگرفت،و در درس آیت اللّه

ص:988

سید محمّد حجت کوه کمری حاضر شد،و در سال 1372 ق افتخار دامادی ایشان را پیدا کرد و نیز از محضر آیات:سید حسین طباطبائی بروجردی،سید روح اللّه خمینی و سید شهاب الدّین مرعشی استفاده نمود.

وی مورد توجه خاص آیت اللّه مرعشی نجفی قرار گرفت،و به عنوان یکی از اصحاب استفتا و عضو لجنۀ تحقیق کتاب«احقاق الحق»انتخاب گردید،و مدیریت مدارس علمیه معظم له را عهده دار شد،و از این طریق منشاء خدمات بی دریغی در حوزۀ علمیه قم گردید.

از آثار او

1-تفسیر سورۀ یوسف علیه السّلام.

2-کتاب المعراج.

سرانجام در روز پنجشنبه /26شوال1414/ ق مطابق با /18فروردین/ 1373 ش در قم درگذشت،و پیکرش در قبرستان«باغ بهشت»-مقبرة العلماء-به خاک سپرده شد.

-منابع

1-گنجینۀ دانشمندان 180/2.

2-جزوه ای مختصر در شرح حال ایشان

سیّد عبد اللّه قاهانی«صدر عراقی»

اشاره

(1305-1385 ق)

حاج سید عبد اللّه فرزند سید آقا حسینی قاهانی ملقب به(صدر عراقی)و (صدر المحققین)،یکی از خطبای نامی و عرفای معروف ایران بود و به تاریخ /8 رمضان1305/ ق در«قاهان»خلجستان قم دیده به جهان گشود.

وی پس از تحصیل و آموختن مقدمات به وعظ و خطابه روی آورد،و در رشتۀ

ص:989

خود یکی از مشاهیر و معاریف محسوب می شد.و در سایر نقاط ایران و حتی در عراق به خصوص در نجف اشرف جهت وعظ و ارشاد،در مساجد و حسینیه ها منبر می رفت.و نظر به اینکه ایشان پس از وفات محمّد حسن پیر مراغه(محبوب علی شاه)به ریاست(سلسلۀ کوثریه)رسید و خود را قطب بلامنازع می دانست،هنگام سفرش به عتبات عالیات به ویژه در نجف اشرف آیت اللّه میرزا آقا اصطهباناتی منبر وی را تحریم نمود،ولی در اثر کثرت تحریمها و تکفیرهای صادره از طرف آیت اللّه اصطهباناتی اثر مطلوبی نداشت.

در کتاب بیوگرافی هزار درویش یا حدیقة العرفاء اثر شیخ عبد الکریم مدرسی عالم(معصوم علی شاه)آمده است که صدر عراقی خدمت 14 نفر از اولیاء رسیدند که نام آنان به شرح زیر می باشد:

1-سید محمّد جواد قاهانی،مجتهد در نجف اشرف.

2-میرزا جواد آقا ملکی تبریزی،در قم.

3-مشهدی محمّد حسن خیاط،در شهر ری.

4-میرزا محمّد تقی گرکانی.

5-سید ابو تراب دربندی.

6-سید یحیی امامزاده قاسمی،در شمیران تهران.

7-میرزا حسن عارف تهرانی.

8-شیخ عبد الرحیم نوۀ صاحب الفصول.

9-شیخ رجبعلی خیاط.

10-شیخ عبد الحسین ذو الرئاستین.

11-سید جمال الدّین گلپایگانی،در نجف اشرف.

12-شیخ مرتضی طالقانی،در نجف اشرف.

13-حسین همدانی،در همدان.

14-شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی،در نجف اشرف.

ص:990

سرانجام بعد از ظهر روز چهارشنبه /25شوال1385/ ق مطابق با /27بهمن 1344/ ش به سن 80 سالگی در تهران درگذشت،و در قبرستان ابو حسین قم مدفون شد.

بر قبرش این رباعی منقوش است:

پیمانه کجا شکست و ساقی کی رفت

دلداده به سوی ملک باقی کی رفت

با عشق علی جان تو جاویدان است

گفتم ز غمش:(صدر عراقی کی رفت)

-منابع

1-اظهارات یکی از دوستان.

2-بیوگرافی هزار درویش یا حدیقة العرفاء 65.

3-سلسله های صوفیۀ ایران 201.

شیخ عبد اللّه قمی

اشاره

(-1357 ق)

شیخ ملا عبد اللّه فرزند باقر حدّاد قمی،از دانشمندان و بزرگان برجستۀ قم،و پدر آقایان موحدی،توحیدی و ندیمی بود،و در محلۀ«عشقعلی»سکونت داشت.

ایشان ابتدا در مدرسۀ فیضیه و بعد از آن در مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام به اقامۀ جماعت و ارشاد و هدایت اشتغال داشت،و در تابستان ها به«وشنوه»و اطراف آن-که مناطق ییلاقی و خوش آب وهوا است-می رفت.

نامبرده یکی از همکاران نزدیک آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی بود،و در تأسیس حوزۀ علمیه نقش مهمی در کنار آیت اللّه مؤسس ایفا نمود.

وی در سال 1357 ق مطابق با 1317 ش در قم درگذشت،و جسدش در کنار تربت آیت اللّه حائری یزدی در حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

ص:991

فرزندانش:

1-علامه شیخ محمّد موحدی 2-ثقةالاسلام شیخ یحیی توحیدی متوفای /15ربیع اول1401/ ق در سن 80 سالگی،و مدفون در قبرستان شیخان است 3- میرزا احمد ندیمی 4-میرزا علی 5-میرزا محمود 6-میرزا مهدی و یک دختر،که فعلا فقط همین خانم در قید حیات است.

-منابع

1-آثار الحجة 65/1.

2-اطلاعات متفرقه.

3-معجم القبور و وفیات الأعلام(خطی-رازی).

شیخ عبد اللّه گشایشی اهری

اشاره

(ح 1330-ح 1410 ق)

شیخ عبد اللّه فرزند میرزا حسن گشایشی اهری،از فضلا و پارسایان معاصر قم بود.

وی اهل«گشایش»اهر،واقع در آذربایجان شرقی است و احتمالا در همان جا در حدود سال 1330 ق تولد یافت.

در سن جوانی به قم مهاجرت کرد و دروس سطح را نزد سیّد احمد زنجانی و سیّد شهاب الدّین مرعشی به پایان رساند.دروس خارج را از محضر

ص:992

آیات:سیّد محمّد حجت کوه کمری و سیّد حسین طباطبائی بروجردی استفاده نمود.

گشایشی در حدود سال 1410 ق در قم بدرود حیات گفت و در قبرستان باغ بهشت به خاک سپرده شد.

-منابع

1-آینۀ دانشوران 421.

2-اطلاعات متفرقه.

شیخ عبد اللّه لنکرانی

اشاره

(ح 1332-1412 ق)

از دانشمندان و معاریف شمال تهران بود.

وی در حدود سال 1332 ق در لنکران متولد گردید.

لنکرانی پس از آموختن مقدمات به حوزۀ علمیۀ اردبیل رفت و مدتی چند مشغول تحصیل بود.سپس به قم رهسپار شد و سطوح را از محضر آیات:شیخ فاضل لنکرانی و سیّد شهاب الدّین مرعشی استفاده نمود.دروس خارج را از محضر آیات،سیّد محمّد حجت کوه کمری،سیّد محمّد تقی خوانساری و سیّد حسین طباطبائی بروجردی و حکمت عقلی را از محضر سیّد روح اللّه خمینی بهره مند گردید و خود به امر تدریس اهتمام ورزید.

او مردی با فضیلت و اهل بحث جدل و بسیار خوش استعداد بود.پس از کسب درجه علمی،به امر آیت اللّه بروجردی رهسپار«درّوس»شمیران تهران شد و به امر هدایت و ارشاد پرداخت.

سرانجام در سال 1412 ق در تهران درگذشت.پیکرش به قم حمل و در جوار علی بن جعفر علیه السّلام مدفون گردید.

ص:993

فرزندانش:

1-آقا حسن 2-آقا علی و دو دختر.

-منابع

1-آثار الحجة 98/2.

2-اظهارات آیت اللّه شیخ عبد الحسین لنکرانی«بهبودی».

3-گنجینۀ دانشمندان 661/4.

میرزا عبد اللّه مجتهدی سرابی

اشاره

(1319-1411 ق)

حاج میرزا عبد اللّه فرزند آیت اللّه شیخ علی اکبر مجتهد و نوۀ شیخ علی مجتهدی تبریزی(سرابی)،از علمای معروف تبریز بود.

به تاریخ /17ربیع الاوّل/ 1319 ق در تبریز متولد گردید.

وی در حدود 7 سالگی همراه پدرش به سراب رفت و پس از آموختن مقدمات،شرح لمعه را نزد پدرش فرا گرفت.در سال 1344 ق به قم مهاجرت کرد،و سطوح را نزد آیات:میرزا محمّد همدانی،سید احمد خوانساری و سید محمّد تقی خوانساری تلمذ نمود،و دروس خارج را در محضر آیتین علمین:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و سید محمّد حجت کوه کمری(مدت کمی)،و

ص:994

فلسفه را از محضر حکیم بزرگ شیخ محمّد علی شاه آبادی استفاده نمود.

وی در سال 1356 ق به نجف اشرف مهاجرت کرد،و از محضر آیات:شیخ ضیاء الدّین عراقی(مدت کمی)،شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی(مدت کمی)،و سید ابو الحسن اصفهانی استفادۀ شایان برد.در حدود سال 1364 ق در پی درخواست اهالی تبریز از آیت اللّه اصفهانی به تبریز مراجعت کرد و تا آخر عمر خود در آنجا زیست.در یکی از مساجد مدرسۀ طالبیه و نیز در مسجد(سید حسین)محلۀ ششکلان به اقامۀ جماعت و گفتن تفسیر قرآن مجید،و در منزل خود به تدریس سطوح می پرداخت که در اواخر عمر به تدریس خارج عروه اشتغال داشتند،و در سایر مراسم و امور دینی در کنار مردم بودند.او با آیت اللّه شیخ عبد اللّه مجتهدی تبریزی هم بحث بود که گاهی جلسات در منزل او و گاهی در منزل دوستش تشکیل می شد.

از آثار او

1-الرد علی تفسیر ابی الفتوح الرازی،در 7 جلد.

2-انوار الهدی فی التعلیق علی العروة الوثقی(استدلالی).

ایشان متأسفانه در ساعت 9 صبح روز جمعه /4محرم1411/ ق مطابق با /5 مرداد1369/ ش به سن 92 سالگی در تبریز درگذشت،و جسدش به قم حمل و در روز شنبه تشییع و در قبرستان ابو حسین به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-محمّد علی(عطاء اللّه)2-محمّد صادق(نعمت اللّه)و چهار دختر هستند که تنها داماد اهل علم او،جناب حجة الاسلام آقای شیخ سلمان طاهرزاده سرابی می باشد.

-منابع

1-آثار الحجة 230/2.

ص:995

2-افادات شیخ سلمان طاهرزاده.

3-رجال آذربایجان در عصر مشروطیت 8.

4-گنجینۀ دانشمندان 313/3.

سیّد عبد اللّه موسوی شبستری

اشاره

(1334-1420 ق)

حاج سید عبد اللّه موسوی شبستری، از دانشمندان و مفسران کتاب الهی در پی بیماری و کهولت سن در تهران درگذشت.

ایشان در سال 1334 ق در شهرستان شبستر-هشت فرسخی تبریز-در خانواده ای دانا و مؤمن دیده به جهان گشود.پدرش ثقةالاسلام سید اسد اللّه فرزند میر بابا شبستری از روحانیون و فرهنگیان معروف خطۀ شبستر به شمار می رفت.

سید عبد اللّه پس از طی تحصیلات دورۀ ابتدائی،در سال 1350 ق به تحصیل علوم دینی روی آورد و مقدمات و علوم ادبی را نزد پدر خود و علامه میرزا رسول هریسی،و کتاب های مطول،شرح شمسیه و شرح منظومه را نزد آیت اللّه سید مرتضی شبستری فراگرفت.

در سال 1356 ق به حوزۀ علمیۀ تبریز پیوست و در مدرسۀ طالبیه مشغول تحصیل دروس سطح گردید.وی شرح لمعه را نزد علامه شیخ ابراهیم بادکوبه ای و علامه سید علی مولانا تبریزی خواند و کتاب قوانین الاصول و متون کتب درسی دیگر را نزد حضرات آیات:میرزا محمود دوزدوزانی،سید مرتضی خسروشاهی،شیخ حسین شنب غازانی و میرزا کاظم مجتهد شبستری و میرزا محمّد توتونچی به پایان برد.

ص:996

آیت اللّه شبستری در اواخر سال 1360 ق به حوزۀ علمیۀ قم رهسپار شد و باقی درس شرح لمعه را نزد آیت اللّه سید شهاب الدّین مرعشی به پایان رساند و دروس خارج فقه و اصول را در محضر فقهایی چون:سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری،میرزا محمّد فیض قمی،سید صدر الدّین صدر،شیخ محمّد قمی(کبیر)،شیخ عباسعلی شاهرودی و شیخ عبد النبی اراکی و دروس کلام و حکمت را از محضر علامه سید حسین قاضی طباطبائی تبریزی،به نحو احسن استفاده نمود.

در سال 1366 ق جهت معالجه به تهران رفت و در پی درخواست عده ای از مؤمنین در مسجد حاج میرزا احمد واقع در خیابان مولوی به وظایف دینی اشتغال ورزید.وی در تهران از تحصیل بازنماند و در دروس فقهی و اصولی حضرات آیات:

شیخ علی مدرس تهرانی(خارج کفایه)،شیخ محمّد تقی آملی،سید احمد خوانساری و سید ابو الحسن رفیعی قزوینی(علاوه بر فقه و اصول،در دروس حکمت نیز)استفاده کرد.

نامبرده علاوه بر اشتغال به وعظ و ارشاد در مرکز،در شهرهای قزوین و شبستر و حومۀ آنها به انجام فعالیت های مذهبی می پرداخت،و در تهران همراه با آیت اللّه سید مرتضی شبستری و افراد خیّر اقدام به تجدید بنای(مسجد سپهسالار)واقع در خیابان چراغ برق نمود.

علامه شبستری در سال 1394 ق و پس از گذشت 28 سال خدمت و ارشاد در تهران به مشهد مقدس رهسپار

ص:997

شد.ایشان پس از ورود اقدام به تدریس فقه و اصول و گفتن تفسیر قرآن مجید نمود.

مدتی هم در حرم مطهر(دارالسلام )به اقامۀ جماعت و هدایت اشتغال داشت.

آیت اللّه شبستری پس از 22 سال آستان بوسی ثامن الحجج علیه السّلام،در اوایل سال 1416 ق حوزۀ علمیۀ قم را مسکن گزید و فقط به گفتن تفسیر و احیای مراسم مذهبی اشتغال داشت و غالبا براثر کسالت و شدت بیماری در منزل بستری بود.

آثار قلمی ایشان به شرح زیر است:

1-الألطاف الالهیة فی الخطابات القرآنیة،1416 ق،انتشارات رسالت قم، وزیری،288 ص.

2-النکاح و الطلاق.

3-درایة الحدیث.

4-زبدة الأحکام(رسالۀ عملیه)،در سال 1389 ق در تهران به چاپ رسید.

5-سوانح حیات،گزیده ای در شرح حال خود و بخشی از خاطرات.

6-صیغ العقود.

7-کتاب الأربعین:شرح چهل حدیث عرفانی و اخلاقی،1414 ق،رقعی، قم،159 ص.

8-مصباح الهدایة یا مفتاح السعادة،انتشارات مصطفوی تهران،رقعی،80 ص.جلد اوّل این اثر پیرامون نبوت است،و جلد دوّم آنکه مخطوط است،پیرامون امامت می باشد.

9-نماز شب.

آیت اللّه شبستری سرانجام در صبح روز چهارشنبه /17صفر1420/ ق برابر با /12خرداد1378/ ش در یکی از بیمارستانهای تهران درگذشت.پیکرش عصر روز پنجشنبه در قم تشییع و پس از ادای نماز میت توسط آیت اللّه سید محمّد وحیدی شبستری در ابتدای قبرستان ابو حسین به خاک سپرده شد.

ص:998

شیخ عبد اللّه مهدوی شاهرودی

اشاره

(1321-1399 ق)

حاج شیخ عبد اللّه فرزند آیت اللّه شیخ احمد و نوۀ علامه شیخ محمّد علی شاهرودی،ملقب به«مهدوی»از علمای معروف تهران بود.

وی در سال 1321 ق در شاهرود(استان سمنان)تولد یافت.

مقدمات علوم دینی را در زادگاه خود آموخت،سپس به مشهد مقدس رفت و سطح را در آن دیار به پایان رساند.در سال 1340 ق به شاهرود بازگشت و یک سالی از محضر پدر خود استفاده نمود.در سال 1341 ق به حوزۀ علمیۀ قم مهاجرت کرد و از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،میرزا محمّد حسین نائینی و سیّد ابو الحسن اصفهانی(که دو شخصیت اخیر در دوران تبعید به سر می برند)خارج فقه و اصول بهره مند گردید.

در سال 1343 ق به عتبات عالیات رفت و در حوزۀ کهن نجف اشرف از محضر آیات:میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ ضیاء الدّین عراقی و سیّد ابو الحسن اصفهانی استفادۀ شایان را برد.

در اوایل سال 1350 ق و در پس رحلت پدر خود به شاهرود مراجعت نمود و به امر تدریس و هدایت اهتمام ورزید و در امور سیاسی و اجتماعی در صدارت قرار گرفت.ولی در سال 1377 ق در اثر خستگی و کسالت روحی تهران را جهت اقامت برگزید و به خدمات دینی و اجتماعی خود تا حدی ادامه داد.در«مسجد مشیر السلطنه»-واقع در خیابان مولوی-به اقامۀ جماعت و ارشاد اشتغال داشت.

مهدوی در اواسط/تیر1358/ ش در پی ابتلا به بیماری در سن 78 سالگی در تهران زندگی را وداع گفت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان باغ بهشت مدفون گردید.

ص:999

آقای دکتر محمّد شریف مهدوی که از اساتید مبرز تهران می باشد،فرزند ایشان است.

-منابع

1-روزنامۀ اطلاعات،به تاریخ /13تیر1358/ ش،ص 2.

2-گنجینۀ دانشمندان 573/4.

ملاّ عبد اللّه واعظ طالقانی

اشاره

(-ح 1373 ق)

ملا عبد اللّه واعظ فرزند ملا بهرام و نوۀ حسن بیک شهراسری طالقانی،از واعظان نامی و فضلا بود.وی تحصیلات خود را در قزوین و تهران به پایان برد به وعظ و ارشاد روی آورد و از صدای خوبی برخوردار بود و مطالب عالی بیان می کرد،به همین خاطر منبرش مورد توجه عامۀ مردم بود.

ایشان در ضمن داشتن دفترخانۀ رسمی،منبر دهاتهای دور و نزدیک را هم داشت،و یکی از معاریف نام آور طالقان گردید.

ملا عبد اللّه،در حدود سال 1373 ق درگذشت و در قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

-منبع

1-نوشته های آقای سیّد اشرف الدّین کیا طالقانی.

ص:1000

میرزا عبد المحمّد الهامی اسکوئی

(1289-1355 ق)

میرزا عبد المحمّد الهامی فرزند علامه سید زین العابدین و نوۀ سید یوسف حسینی اسکوئی تبریزی،از دانشمندان و وعّاظ معروف اسکو بود.

وی در روز /14 ذی الحجه1289/ ق در«اسکو»واقع در استان آذربایجان شرقی،تولد یافت.

پدرش از علما و ادبای عصر خود بود.در /24ربیع الاوّل1250/ ق در اسکو به دنیا آمد و در همان جا به کسب معارف الهی پرداخت.در سال 1271 ق به تبریز رفت و مشغول تحصیلات عالیه گردید.

از آثار او: 1-ترجمه قصاید شیخ احمد احسائی و ترجمۀ اشعار مراثی سید مهدی بحر العلوم به فارسی.

میرزا عبد المحمّد،اولیات را در زادگاه خود آموخت،سپس عازم حوزۀ تبریز شد و علوم و معارف الهی و ادبی را از محضر اساتیدی چون:میرزا محمّد تقی نیّر «حجة الاسلام»،میرزا محمّد حسین حجة الاسلام،میرزا اسماعیل حجة الاسلام، میرزا علی طباطبائی و میرزا علی ثقةالاسلام (شهید)استفاده نمود.آنگاه به عتبات عالیات رفت و مدتی چند در کربلای معلا نزد میرزا موسی احقاقی تلمذ کرد و نیز در حوزه های علمیه:نجف اشرف و سامرا تحصیلاتی داشته است.آنگاه به زادگاهش مراجعت فرمود و به وعظ و ارشاد و انجام امور مذهبی و اجتماعی پرداخت.اشتغالات ایشان به منبر و محراب مجالی برای تألیف نمی داد.

وی در روز یکشنبه /26جمادی الثانی1355/ ق مطابق با /22شهریور/ 1315 ش در سن 66 سالگی در اسکو زندگی را وداع گفت.پیکرش ابتدا به مدت سه سال در همان شهر مدفون گردید.سپس به زمین قم انتقال و به خاک سپرده شد.

ص:1001

فرزندش آقای سید محمّد الهامی فعلا در اسکو اقامت دارد و معلومات فوق از او استفاده شد.

سیّد عبد المطلّب بهبهانی

اشاره

(1329-1415 ق)

سید عبد المطلب فرزند سید هاشم و نوۀ سید محمّد فرزند سید جعفر موسوی بلادی معروف به«بهبهانی»از وعّاظ و سخنوران مخلص آستان حسینی بود.

وی در سال 1329 ق در نجف اشرف دیده به جهان گشود.

پدرش از فضلا و خطبا و سخنوران بود که به پارسائی و تقوا اشتهار داشت.در سال 1345 ق در راه سفر حج بدرود زندگی گفت و در مدینۀ منوره مدفون شد.

به هرحال سید عبد المطلّب از سن جوانی نزد خطیب بزرگ حسینی شیخ جواد قسّام ادبیات و مقدمات را آموخت،همین طور فنّ سخنرانی و اصول منبر را از او فراگرفت.در خطابه و سخنرانی از افراد موفق شد و در نحوۀ بیان مطالب و ایراد کلام و حسن انتخاب موضوع سلامت طبع داشت و در خواندن مراثی و نوحه سرائی صدا و نفس گرمی دارا بود.

ایشان در اثر فشارهای دولت عراق به ایران تبعید شد و در قم سکونت اختیار کرد و به وظایف دینی خود ادامه داد.

از آثار او

1-اولیات علی علیه السّلام.

2-تاریخ الکوفة فی القرن الأول.

3-مواقف بطولیة لرجال الشیعة.

نامبرده در صبح روز یکشنبه /5رمضان1415/ ق مطابق با /16بهمن/ 1373 در سن 86 سالگی در قم درگذشت.پیکرش عصر روز دوشنبه تشییع و در باغ

ص:1002

بهشت در خاک آرمید.

آقای سید عبد اللّه موسوی که از فرهنگیان شایسته است،فرزند او می باشد.

-منابع

1-شرح حال مختصری از زبان آن مرحوم که در سال 1410 ق یادداشت کرده بودم در اینجا استفاده شد.

2-مشهد الامام أو مدینة النجف 73/3.

سیّد عبد المطلّب جزائری«آل مهدی»

اشاره

(1332-1415 ق)

سید عبد المطلّب فرزند علامه سید یوسف موسوی جزائری«آل مهدی»،از فضلا و پژوهشگران معاصر بود.

وی در سال 1332 ق مطابق با 1293 ش در سوسنگرد(خفاجیه)- استان خوزستان-متولد گردید.

ایشان در سن کودکی گرد یتیمی بر سرش نشست و والدین خود را از دست داد،به همین خاطر در سن 10 سالگی رهسپار نجف اشرف شد و زیر نظر عموی خود،سید عبد اللّه جزائری تربیت یافت.

وی مقدمات را نزد علامه شیخ محمّدطه کرمی گذرانید.و پس از طی سطوح نزد آیت اللّه شیخ محمّد طاهر خاقانی(آل شبیر)در دروس خارج حضرات آیات:سید

ص:1003

ابو الحسن اصفهانی،میرزا عبد الهادی شیرازی و سید ابو القاسم خوئی شرکت جست.

جزائری در حدود سال 1372 ق به اهواز رهسپار شد و تحصیلات خود را نزد حضرات آیات:سید علی بهبهانی رامهرمزی و سید محمّد جعفر مروج جزائری ادامه داد.در ضمن ایشان در تعطیلات تابستانی به قم و مشهد می رفت و در دروس حضرات آیات:سید کاظم شریعتمداری،سید محمّد رضا گلپایگانی،سید شهاب الدّین مرعشی و سید محمّد هادی میلانی شرکت می کرد.

چنانکه اشاره رفت وی در اهواز اقامت داشت و منشاء خدمات اجتماعی بود که از جمله آثار خیریه او:تأسیس مسجد و کتابخانه ای که به نام(جزائری)معروف بود.ولی در اثر حوادث روزگار رو به خرابی نهاد و پس از چندی مجددا تجدد بنا گردید.در ضمن مرحوم جزائری در مدرسۀ انصاری به تدریس کتب ادبیات و متون کتب درسی اشتغال داشت و عده ای از طلاب از محضرش کسب فیض می کردند.

نامبرده در پی جنگ ایران و عراق در سال 1400 ق به حوزۀ علمیۀ قم مهاجرت کرد و رسما در درس آیت اللّه سید محمّد رضا گلپایگانی شرکت می نمود.

آثار ایشان به شرح زیر است:

1-المجالس الحسینیة.

2-تفسیر آیات الکون.

3-تقریرات درس آقای بهبهانی.

4-شرح معالم الاصول.

5-کتاب فی الأخلاق.

علامه جزائری در شب شنبه(ساعت 7)/2جمادی اوّل1415/ ق مطابق با /16مهر1373/ ش در پی بیماری ریوی در بیمارستان گلستان اهواز درگذشته و جسدش به قم حمل و صبح روز دوشنبه از حسینیۀ خوزستانی ها تشییع و در باغ رضوان واقع در خاکفرج مدفون شد.

ص:1004

فرزندانش:

1-سید جواد 2-سید احمد 3-مرحوم سید اسماعیل 4-سید رسول 5-سید عبد الأمیر 6-سید باقر 7-سید نقابت 8-سید کاظم 9-مرحوم سید عبد الصاحب 10-مرحوم سید عبد الإله.و پنج دختر از او به یادگار ماند.

-منبع

1-اطلاعاتی از خود مرحوم،صاحب شرح حال.

سیّد عبد المطلب شیرازی

اشاره

(ح 1329-1404 ق)

میرزا محمّد حسن شیرازی

حاج سید عبد المطلب فرزند هاشم و نوۀ علامه میرزا محمّد شهید فرزند آیت اللّه میرزا محمّد حسن شیرازی از فضلا و خوشنویسان معاصر بود.

وی در حدود سال 1329 ق در سامرا دیده به جهان گشود.

پس از نشو و نما به نجف اشرف رهسپار شد و تحصیلات عالی خود را نزد آیات:عموی پدر خود،میرزا علی شیرازی و شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی به پایان رسانید.

شیرازی در حدود سال 1373 ق رهسپار تهران شد و در اثر زیبایی خط به کارهای نوشتاری و خوشنویسی پرداخت.

از آثار او

1-شرح و ترجمۀ نهج البلاغة،که به خط زیبای او از طرف مدرسۀ عالی

ص:1005

سپهسالار،گراور و طبع گردید.

نامبرده در روز جمعه /12صفر1404/ ق مطابق با /27آبان1362/ ش در حدود سن 75 سالگی در تهران چشم از جهان فروبست.پیکرش به قم حمل و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

از جمله فرزندانش:

1-سید ابو الفضل 2-سید محمّد که فعلا سمت استادی دانشگاه را دارد.و علامه شیخ مهدی شاه آبادی که به شهادت رسید،دامادش بود.

-منابع

1-اطلاعاتی از آیت اللّه سید رضی شیرازی(دام ظله).

2-معجم القبور و وفیات الأعلام(خطی-رازی)،(البتّه تولدش را در نجف اشرف دانسته که اشتباه است).

میرزا عبد المطلب فقیه اردوبادی

اشاره

(1304-ح 1383 ق)

میرزا عبد المطلب فقیه فرزند اسماعیل اردوباری،در سال 1304 ق در اردوباد متولد گردید،و در غائله بلشوکی ها وی از جمله مهاجرین منطقۀ«اردوباد»به طرف آذربایجان ایران بود،که رحل اقامت خود را در ارومیه افکنده،سپس به تبریز رفته و در حوزۀ درسی آیت اللّه سید ابو الحسن انگجی و آیة اللّه سید مرتضی خسروشاهی در فقه و اصول بهره مند شده،و نیز از اخلاقی شهیر میرزا جواد آقا ملکی استفاده کرده و سرانجام در ارومیه اقامت نموده است.

دانشمند معظم جناب آقای شیخ محمّد فوزی(دام مجده)درباره اش می نویسند:(ایشان از نظر فضل و معلومات جزو علمای به نام و طراز اول ارومیه به شمار می رفت،و در ضمن به اقامۀ نماز جماعت در(مسجد خطیب)و ایراد وعظ و

ص:1006

خطابه،در مسجد خود،نیز به تدریس اشتغال داشت).

البتّه ایشان در پی بعضی از حوادث و ترس از حکومت،وقت خود را به تجارت در بازار فرش مشغول می ساخت.شایان ذکر است که آقای فوزی خود به همراه عده ای از محصلین،قسمتی از متن عروة الوثقی را از محضرش استفاده نموده است.

از آثار قلمی او:

1-تقریرات طهارت انگجی،2-کتابی دربارۀ امام زمان«عج»(فارسی)، 3-دعوت محمّدیه(چاپ شده)،4-حاشیة الطهارة من العروة الوثقی.

سرانجام در جهادی ثانی1378/ ق مطابق با دی1337/ ش به سن 74 سالگی در ارومیه درگذشت،و در قبرستان شیخان قم مدفون گشت.

فرزندانش:

1-تقی 2-ابراهیم و دو دختر

-منابع

1-اظهارات نواده مترجم له.

2-مؤلفین کتب چاپی 10/4(مترجم را با اردوباری دیگری متحد دانسته).

شیخ عبد المنعم خاقانی

اشاره

(1327-1405 ق)

شیخ عبد المنعم فرزند آیت اللّه شیخ عبد المحسن و نوۀ شیخ حسین خاقانی،از فضلا و ادبای معروف خوزستان بود.

وی در سال 1327 ق در نجف اشرف متولد گردید.

نامبرده،در دوران کودکی همراه پدر خود به آبادان رفت و پس از نشو و نما و

ص:1007

تحصیل مقدمات به نجف اشرف رهسپار شد و پس از طی سطوح،دروس کلام و تفسیر را از محضر علامه شیخ محمّد جواد بلاغی و دروس فقه و اصول را از محضر آیت اللّه سید ابو القاسم خوئی استفاده نمود.آنگاه به آبادان مراجعت نمود و به تدریس و ارشاد و هدایت مردم اشتغال ورزید.و پس از آغاز جنگ تحمیلی به حوزۀ علمیۀ قم مهاجرت کرد.

از آثار او

1-دیوان اشعار.

خاقانی در سال 1405 ق در سن 78 سالگی در قم وفات نمود و پیکرش در قبرستان باغ بهشت به خاک سپرده شد.

فرزندش حجة الاسلام شیخ محمّد خاقانی،فاضل و مترجم برخی آثار قلمی از فارسی به عربی است.

-منابع

1-دموع الوفاء 186.

2-شعراء الغری 168/4 و 413/5.

3-معجم رجال الفکر و الأدب فی النجف 474/2.

شیخ عبد الوهاب روحی یزدی

اشاره

(ح 1325-1410 ق)

حاج شیخ عبد الوهاب روحی فرزند علامه شیخ محمّد حسین یزدی،از فضلا و بزرگان و اساتید حوزه علمیۀ قم بود.

وی در حدود سالهای 1325 ق در یزد متولد گردید.

ایشان مقدمات و برخی از سطوح را در زادگاهش نزد اساتیدی چون:سید احمد بن محمّد مدرس طباطبائی،میرزا حسن محمودآبادی یزدی و ملا حیدر فرا

ص:1008

گرفت.سپس در حدود سال 1349 ق به حوزۀ علمیۀ قم مهاجرت کرد و سطوح را نزد علامه میرزا محمّد همدانی به پایان رسانید.دروس خارج را هم از محضر آیاتی چون:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری،سید صدر الدّین صدر و سید حسین طباطبائی بروجردی بهره مند شد،مرحوم روحی در ضمن تحصیل به تدریس فقه و اصول اشتغال داشت و یکی از ممتحنین رسمی حوزه در زمان آیت اللّه بروجردی به شمار می رفت و نماز جماعت و ارشاد را در محلۀ خاکفرج بر پا می نمود.

نامبرده در روز دوشنبه /5جمادی اوّل1410/ ق مطابق با /3دی/ 1368 درگذشت.پیکرش عصر روز سه شنبه از مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام تشییع و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

-منابع

1-آثار الحجة 101/2.

2-آینۀ دانشوران 275.

3-گنجینۀ دانشمندان 165/2.

شیخ عبد الهادی قمی«حاج آخوند»

اشاره

(-1384 ق)

حاج شیخ عبد الهادی فرزند آیت اللّه شیخ غلامرضا قمی«حاج آخوند»،از

ص:1009

فضلای قم بود.

وی تحصیلات خود را در محضر اساتیدی چون حضرات آیات:میرزا ابو القاسم قمی«کبیر»،حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سیّد محمّد حجت کوه کمری، سیّد محمّد تقی خوانساری،میرزا محمّد فیض قمی،و سیّد حسین طباطبائی بروجردی به پایان رسانید.

ایشان در سال 1384 ق درگذشت و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-حاج علی فقیهی رضایی 2-حاج محسن.

-منابع

1-آثار الحجة 100/2.

2-رجال قم 130.

3-گنجینۀ دانشمندان 122/2.

4-مقدمۀ قلائد الفرائد 10،به قلم استاد جعفر سبحانی.

شیخ عز الدّین نجفی اصفهانی«مسجد شاهی»

اشاره

(ح 1330-1399 ق)

حاج شیخ عز الدّین فرزند آیت اللّه شیخ محمّد رضا و نوۀ علامه شیخ محمّد حسین نجفی اصفهانی،از خاندان معروف«مسجد شاهی»و از فضلا و معاریف اصفهان بود.

وی در حدود سال 1330 ق در نجف اشرف تولد یافت.

پدرش(1287-1362 ق)از مشاهیر علما و اساتید حوزه ها بود.وی از جمله شاگردان برجسته:حاج آقا رضا همدانی،سید محمّد فشارکی اصفهانی،ملا محمّد کاظم خراسانی،سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی و شیخ الشریعۀ اصفهانی در فقه و

ص:1010

اصول و میرزا حسین نوری،سید مرتضی کشمیری و شیخ الشریعۀ اصفهانی در علم حدیث و رجال در نجف اشرف به شمار می رفت.

از آثار قلمی اش:

1-اداء المفروض فی شرح ارجوزة العروض 2-الأمجدیة فی أعمال شهر رمضان 3-حلی الدهر العاطل فی من أدرکته من الأفاضل 4-دیوان شعر 5- نقد فلسفة داروین 6-وقایة الأذهان.

شیخ عز الدّین در سال 1333 ق همراه پدر ارجمند خود به اصفهان رفت و مقدمات علوم و ادبیات فارسی و عربی را نزد شیخ امان اللّه گینکانی و ملا فرج اللّه درّی آموخت.سپس خدمت پدرش درس خواند.

وی پس از فراغت از تحصیل به امور اجتماعی و رسیدگی و ادارۀ دفتر ثبت اسناد اشتغال جست و در محلۀ بیدآباد سکونت اختیار نمود.او فاضلی نیکونهاد و عالمی خوش اعتقاد و دائم الذکر و خلیق و مهربان و خوش معاشرت بود.

از آثار قلمی او،جزواتی مختصر به شرح زیر می باشند:

1-رساله در اصول.

2-رساله در درایه.

3-رساله در صرف.

4-رساله در فقه.

5-رساله در کلام.

ص:1011

6-رساله در منطق.

7-رساله در نحو.

8-کشکول.

شیخ عز الدّین نجفی شیخ محمد رضا نجفی اصفهانی شیخ مجد الدّین نجفی

نامبرده در روز جمعه اوّل/شوال1399/ ق مطابق با /2شهریور1358/ ش در حدود سن 69 سالگی در اصفهان چشم از جهان فروبست.پیکرش به قم حمل و در قبرستان باغ رضوان-واقع در جنب قبرستان وادی السلام-به خاک سپرده شد.

وی داماد حجة الاسلام شیخ محمّد علی فرزند آیت اللّه شیخ جلال الدّین فرزند آیت اللّه شیخ محمّد تقی«آقا نجفی»اصفهانی و نیز همسر دیگری انتخاب،ولی دارای اولاد نشد.

-منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان 416/2.

ص:1012

شیخ عزیز اللّه علی مرادیان نهاوندی

اشاره

(1325-1402 ق)

حاج شیخ عزیز اللّه فرزند کریم علی مرادیان نهاوندی،از دانشمندان و بزرگان معروف و خدمتگزاران خطۀ نهاوند بود.

وی در سال /8شوال1325/ ق در نهاوند دیده به جهان گشود.

ایشان پس از آموختن مقدمات در زادگاه خود،در سال 1343 ق به حوزۀ علمیۀ قم رهسپار شد و سطوح را نزد اساتیدی چون:میرزا محمّد علی ادیب تهرانی،شیخ حسن فاضل،سید مهدی کشفی،سید احمد خوانساری،شیخ محمّد علی حائری قمی،سید محمّد رضا گلپایگانی و شیخ محمّد علی اراکی به پایان برد.و دروس خارج را نزد فقهایی چون:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی(به مدت چهار سال)،سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری،سید صدر الدّین صدر و میرزا محمّد فیض قمی به انجام رساند.

ایشان جهت خدمت به همشهریان خود در سال 1362 ق به نهاوند بازگشت و به ارشاد و تدریس و تربیت شاگردان و اقامۀ جماعت پرداخت.او با سیر و سیرت ویژه ای،محبوبیت خاصی نزد اهالی منطقه حاصل نمود و مورد توجه و تقدیر علمای بلاد قرار گرفت که از جملۀ آنان می توان به اجازات علمی و روایی حضرات

ص:1013

آیات:سید ابو الحسن اصفهانی،میرزا عبد الهادی شیرازی،سید محمّد حجت کوه کمری،سید حسین طباطبائی بروجردی،سید احمد خوانساری،سید شهاب الدّین مرعشی و سید محمّد رضا گلپایگانی،اشاره کرد.

نامبرده در احداث و تعمیر اماکن مذهبی و فرهنگی از پیشروان و خیرخواهان واقعی بود که می توان به برخی از آنها اشاره کرد:تأسیس مدرسۀ علمیۀ نهاوند،تعمیر چند مسجد قدیمی و پل و حمّام و احداث جاده و تأسیس مسجد حضرت فاطمه علیها السّلام، نیز انفاق و سرپرستی جمعی از ایتام و فقرا،از کارهای به یادماندنی ایشان است.

شیخ عزیز اللّه علی مرادیان نهاوندی(در وسط متشخصین نهاوند)

از آثار او: دیوان اشعار.

وی سرانجام در /3رجب1402/ ق در سن 77 سالگی درگذشت.پیکرش در صحن حضرت معصومه علیها السّلام-اطاق دکتر مفتح-به خاک سپرده شد.

-منابع

1-آثار الحجة 374/2.

2-آینۀ دانشوران 299.

3-گنجینه دانشمندان 329/7.

ص:1014

سیّد عزیز موسوی اردبیلی

اشاره

(1343-1413 ق)

سید عزیز فرزند سید احمد موسوی اردبیلی،از فضلای معاصر بود.

وی در سال 1343 ق در«ابربکوه»اردبیل متولد گردید.

تحصیلات

نامبرده پس از طی دوران کودکی،مقدمات را نزد اساتیدی چون:شیخ مهدی عالم،سید مسلم محدث خلخالی،شیخ غفور عاملی و شیخ لطف علی محقق، آموخت.سپس به قم مهاجرت کرد و سطوح را نزد شیخ محمّد علمی و شیخ محمّد حسین نحوی اردبیلی به پایان رساند.دروس خارج را از محضر آیات:سید محمّد حجت کوه کمری و سید حسین طباطبائی بروجردی بهره مند گردید.

سرانجام به عتبات عالیات مشرف شد و از محضر آیات:سید محسن طباطبائی حکیم،سید محمود شاهرودی،سید ابو القاسم خوئی و سید عبد الأعلی سبزواری استفاده نمود.وی جهت تبلیغ و ارشاد به شمال عراق-کردستان-رهسپار شد و به خدمات اجتماعی و مذهبی اشتغال ورزید.سرانجام در اثر حوادث سیاسی عراق به ایران بازگشت و در قم سکونت اختیار کرد و جهت تبلیغ و ارشاد به استانهای اردبیل و همدان می رفت.

از آثار او

1-تقریرات اصول خوئی.

2-تقریرات شاهرودی.

موسوی اردبیلی در روز /12ربیع الثانی1413/ ق مطابق با /18مهر/ 1371 ش در سن 70 سالگی در اثر سکتۀ قلبی در قم درگذشت.پیکرش پس از

ص:1015

تشییع در قبرستان باغ بهشت-مقبرة العلماء-به خاک سپرده شد.

-منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-مفاخر الاردبیل-خطی،اثر سید عبد اللّه مفتی الشیعة.

شیخ عسکری بروجردی

اشاره

(-1342 ق)

حاج شیخ میرزا عسکری فرزند آیت اللّه ملا اسد اللّه«حجة الاسلام»و نوۀ عبد اللّه بروجردی،از دانشمندان و ادبای بروجرد بود.

علامه حاج آقا بزرگ تهرانی در«نقباء البشر»درباره اش چنین می نویسد:

(عالمی فاضل،پدرش از بزرگان دین و معاریف بود که در سال 1271 ق درگذشت.میرزا عسکری از فضلای جلیل،و اهل دانش و خوش فکر بود.پس از پدر خود به وظایف تبلیغ شریعت اشتغال ورزید.وی از وجوه و معاریف شهر و در میان اهالی و خاندان خود از مقام و موقعیت والایی برخوردار بود...).

مرحوم حسین حزین در تذکرۀ خود درباره اش چنین می نگارد:

(فاضل و عالم و ادیب و شاعر بود.صاحب اخلاق نیکو و صفات پسندیده.او در سال 1342 ق درگذشت و پیکرش به قم حمل گردید[ظاهرا در شیخان دفن شده است].در سال 1303 ق در طوس،مخمسی عربی راجع به چهارده معصوم علیهم السّلام سروده و چاپ شده،دوسه بند آورده می شود:

صل یا رب،علی مرسل،من رب جلیل مصطفی الامجد و الصفوة،من آل خلیل

کاشف الغمة عن امته،هادی السبیل خامد النّیران فی الرضوان،من خیر الدلیل

عروة الوثقی،ذو الاحسان و المجد الاصیل صل یا رب علی المخصوص،بالنص الجلی

فهو المخصوص و المحصور،فی الصدق الولی سمیّ الملک العلام،فی اسم العلی

لا نری بعد النبی،غیر العلی خیر الوصی اقتد آثاره بالقول و الفضل الجمیل

ص:1016

بند تخلص

و اکشف الذنب،عن العبد الذلیل العسکری واثق التوفیق بالتوقیف،فی العرض العری

و علی جنات عدن فی حسان العبقری هو بالذنب جری،انت بالعفو،حری

فأقل«عثرته»یا رب،یا خیر المقیل

-منابع

1-تاریخ بروجرد 326/2(سال مرگش را 1343 ق نوشته است).

2-تذکرۀ حسین حزین 321.

3-نقباء البشر 1271/3.

سیّد علاء الدّین علوی طالقانی

اشاره

(1331-1419 ق)

سید علاء الدّین فرزند آیت اللّه سید محی الدّین علوی طالقانی،از فضلا و معاریف تهران بود.

آقا علاء الدّین در سال 1331 ق مطابق با 1290 ش در تهران متولد شد.

وی در خانواده ای علمی پرورش یافت و جهت طی تحصیلات دینی در سال 1342 ق به حوزۀ علمیۀ قم پیوست و ادبیات را نزد شیخ محمّد علی ادیب تهرانی تلمذ کرد.سپس سطح را نزد آیات:سید محمّد تقی خوانساری و آخوند ملا علی همدانی و درس خارج را از محضر آیت اللّه سید محمّد تقی خوانساری استفاده نمود.

ص:1017

از آثار او

1-پیام سالار شهیدان علیه السّلام.

2-تفسیر جزء سی ام قرآن مجید.

3-سخنرانی رادیو،سخنرانیهای ایشان که از رادیو تهران هنگام مسافرت مرحوم راشد تربتی پخش می شد.

4-سفرنامۀ حج به نام(دید آموزنده).

5-شرح دعای ندبه(شرح از پدر خود می باشد که به همت او ابتدا آن را پاورقی زده و سپس چاپ کرده است).

6-عید مسلمین.

وی در سال 1419 ق در تهران درگذشت و پیکرش به قم حمل و در ابتدای قبرستان ابو حسین-مقبرۀ خانوادگی اش-به خاک سپرده شد.

-منبع

1-شرح حال فوق از زبان ایشان در پائیز 1375 ش در مسجد مقدّس-واقع در نزدیکی میدان اعدام تهران-یادداشت نمودم.

سیّد علم الهدی کابلی«ملایری»

اشاره

(1288-1368 ق)

حاج سید علم الهدی(نامش محمّد است)فرزند سید شمس الدّین محمّد و نوۀ میر احمد نقوی کابلی،از علمای ربّانی و نوابغ عصر خود بود.

او در حدود سال 1288 ق در روستای«وزیرآباد»کابل متولد گردید.

در همان سالی که به دنیا آمد پدرش را از دست داد،و به همین خاطر تحت تربیت و کفالت مادرش قرار گرفت،و متأسفانه در سن 6 سالگی در اثر بیماری، بینائی خود را از دست داد.

ص:1018

هجرت به سامرا و نجف اشرف

در سن 12 سالگی همراه مادرش به سامرا هجرت کرد،و آیت اللّه میرزا محمّد حسن شیرازی اساتیدی توانا برایش معین فرمود،و سایر دروسی را که می خواند حفظ می کرد.و پس از فوت میرزای شیرازی،در سال 1314 ق به نجف اشرف منتقل شد،و از محضر آیات:میرزا حسین نوری و سید مرتضی کشمیری استفاده نمود و همواره ملازم آنان بود.

مراجعت به ایران

وی پس از انجام تحصیلات عالی خود در حدود سالهای 1325 ق به ایران مراجعت و در اراک سکونت اختیار کرد،و به خدمات دینی و وظایف الهی همت گماشت،و پس از چند سالی از طرف آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی به شهر ملایر فرستاده شد،و به اقامۀ جماعت و وعظ و ارشاد و تدریس و تربیت طلاّب اشتغال ورزید.

سجایای ایشان

آیت اللّه سید شهاب الدّین مرعشی درباره اش می نویسد:«این سید بزرگوار یکی از نوابغ زمان و اعاجیب دوران در سرعت انتقال و قوت حافظه و در کثرت محفوظاتش ضرب المثل بود.وی حافظ تمام قرآن کریم و صحیفه سجادیه و اشعار زیادی،و ده هزار حدیث مسند به جز احادیث مرسل بود».

او دارای اجازات زیادی بود،که از جمله آنها از حضرات آیات:میرزا حسین نوری،میر حامد حسین نقوی لکنهوی،شیخ محمّد طه نجف تبریزی،سید مرتضی کشمیری،شیخ الشریعۀ اصفهانی،حاج آقا رضا همدانی،سید عدنان غریفی خرمشهری،شیخ محمّد رضا معزی دزفولی،سید هبة الدّین شهرستانی،سید حسن صدر و سید محمّد حسین مرعشی شهرستانی می باشند.

ص:1019

آثار او

آثاری که از سید به جای مانده در حقیقت املای ایشان بوده،که توسط شاگردانش به رشتۀ تحریر درآمده،و اغلب آنها در کتابخانۀ فیضیه نگهداری می شوند که عبارتند از:

1-الکشکول(کتابی است بزرگ).

2-تجوید القرآن الکریم.

3-تعلیقة علی اقبال الأعمال(از ابن طاوس).

4-تعلیقة علی منهج المقال(از استرآبادی).

5-تنبیه الغافلات،فی الأحادیث حول النساء.

6-درایة الحدیث.

7-دستور العمل للنساء.

8-رسالة فی حقوق الاخوان.

9-محاسبة النفس.

درگذشت

نامبرده در پی بیماری از ملایر به تهران رفت و تحت معالجه قرار گرفت،ولی معالجات سودی نبخشید و در /4محرم1368/ ق مطابق با آبان1327/ ش در حدود 80 سالگی در تهران درگذشت،و جسدش به قم حمل و در وسط قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.نامش فعلا بر روی سنگ جدید«اعلم الهدی اعلم التقوا»حک شده است.

-منابع

1-الاجازة الکبیرة 96.

2-المسلسلات فی الاجازات 215/2(تولدش را به سال 1284 ق نوشته است).

3-نقباء البشر 1275/3.

4-هدیة الرازی الی المجدد الشیرازی 124.

ص:1020

شیخ علی اخوان خراسانی

اشاره

(1319-1408 ق)

شیخ علی فرزند علامه شیخ محمّد حسین روشندل(اخوان خراسانی)،از علمای معاصر بود.

در سال 1319 ق در مشهد مقدس متولد گردید.

وی پس از طی مقدمات و سطوح، در سال 1344 ق همراه برادر خود شیخ مرتضی به نجف اشرف مهاجرت کرد، و از محضر آیات:میرزا حسین نائینی، میرزا علی شیرازی فرزند مجدد شیرازی،سید ابو الحسن اصفهانی و میرزا باقر زنجانی استفاده نمود.

وی در مدرسۀ آخوند خراسانی حجره داشت،و در سال 1391 ق در پی فشارهای دولت عراق به ایران بازگشت،و در قم سکوت اختیار نمود.

از آثار او: تقریرات میرزای نائینی.

او در روز یکشنبه آخر/ربیع الاوّل1408/ ق مطابق با اوّل/آذر1366/ ش به سن 89 سالگی در قم درگذشت،و در قبرستان باغ بهشت مدفون شد.

-منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-تاریخ زنجان 271.

ص:1021

3-گنجینۀ دانشمندان 58/2.

سیّد علی اشکوری

اشاره

(1319-1398 ق)

سید علی فرزند علامه سید حسن حسینی اشکوری،از فضلا و معاریف معاصر بود.

او در سال 1319 ق در نجف اشرف متولد گردید.

سید علی دورۀ ابتدائی را در مدرسۀ علوی ایرانی به سرپرستی پدرش،که از علما و معاریف نجف اشرف بود گذرانید.سپس به تحصیل مقدمات و ادبیات پرداخت.

سطوح عالیه را نزد آیت اللّه شیخ عبد الحسین رشتی تلمّذ نمود،و در درس خارج آیات:شیخ شعبان گیلانی و شیخ ضیاء الدّین عراقی حضور یافت و تا فوت عراقی ملازم درسش بود و مدارج عالیه را طی کرد.

آن مرحوم شبها پس از نماز مغرب و عشاء در مقبرۀ سید حسین اشکوری به اتفاق فضلائی چون:شیخ محمّد مهدوی لاهیجی و حاج شیخ حسین کفائی خراسانی و سید جواد اشکوری و سید مهدی و سید کاظم اخوان مرعشی اجتماع می نمودند.

آن مرحوم فردی:دائم الذکر،متین و متدین بود،و نسبت به خاندان عصمت علیهم السّلام عشق می ورزید،و در هنگام استماع مصیبت بی اختیار اشکش جاری می شد.

ص:1022

شیخ محمّد حسن خاقانی/سید احمد حسینی اشکوری/شیخ مصطفی نورانی اردبیلی

از آثار قلمی اش می توان به:تقریرات استادش عراقی-که تاکنون خطی است- اشاره کرد.

اشکوری در سال 1396 ق به قم مهاجرت کرد و در بعد از ظهر پنجشنبه /15 ذی الحجه1398/ ق مطابق با /25 آبان1375/ ش در سن 79 سالگی وفات کرد،و در روز جمعه در قبرستان بقیع قم به خاک سپرده شد.

ایشان دارای سه پسر به نامهای:

1-سید احمد متولد(1350 ق)2-سید نور الدّین 3-سید محمّد رضا می باشند که اهل فضل و قلمند.

-منابع

1-بزرگان تنکابن 157.

2-تراجم الرجال

3-گنجینۀ دانشمندان 289/7.

سید احمد حسینی اشکوری

ص:1023

میرزا علی اصغر اشعری قمی

اشاره

(1318-1407 ق)

حاج میرزا علی اصغر فرزند شیخ محمّد علی و نوۀ ملا محمّد طاهر اشعری قمی،از علمای قم بود.

در سال 1318 ق در قم دیده به جهان گشود.

وی پس از طی مقدمات،سطوح را نزد شیخ ابو القاسم قمی(کبیر)،سید حسین کوچه حرمی،و شیخ حسن فاضل به انجام رسانید،و در سال 1338 ق به اراک عزیمت نمود و دو سال از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی استفاده نمود،و پس از مهاجرت استاد خود به قم مجددا به آنجا بازگشت و تا آخر عمر از وی بهره مند شد و خود به تدریس سطوح و پرورش طلاب و تألیف دست یازید،و پس از ورود آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی به قم در درس ایشان نیز حاضر گردید.

از آثار قلمی او

1-اللباس المشکوک.

2-المفاهیم من مباحث الالفاظ.

3-بحث اجتماع امر و النهی.

4-حاشیة علی الرسائل.

5-حاشیة علی المکاسب.

6-حاشیة علی شرح اللمعة.

7-حاشیة علی کفایة الاصول.

8-شرحی بر ارشاد قلوب(دیلمی).

ص:1024

9-قاعدة لا ضرر و لا ضرار.

وی در روز پنجشنبه /18صفر1407/ ق مطابق اوّل/آبان1365/ ش به سن 89 سالگی در قم درگذشت،و در حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-شیخ محمّد«جمال الدّین»اهل منبر.وی در سال 1354 ق در قم متولد شد و از محضر آیات:پدرش،میرزا محمّد باقر خازنی و میرزا مصطفی صادقی استفاده نمود.از جمله آثار او:1-انسان بر سر دوراهی ،2-تسبیح موجودات یا راز آوازها، 3-اندرزهای حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلم به ابو ذر غفاری،4-اثر و شرائط دعا،5-درس زندگی از قرآن.

2-محمّد اسماعیل،دبیر بازنشسته.

3-شیخ محمّد حسین،متولد سال 1360 ق در قم،پس از طی مقدمات و سطوح در سال 1382 ق به نجف اشرف مهاجرت کرد و از محضر آیت اللّه سید روح اللّه خمینی مدت کوتاهی استفاده نمود،و به زادگاهش بازگشت و از محضر آیات:سید حسن فرید عراقی،سید محمّد داماد یزدی و شیخ مرتضی حائری یزدی بهره مند گردید،و فعلا به خدمات دینی و اجتماعی اشتغال دارند.

4-شیخ ابو القاسم،اهل فضل.

5-دکتر محمّد حسن،متخصص قلب و عروق.

6-محمّد علی،مهندس رشتۀ آبهای زیرزمینی.

-منابع

1-آثار الحجة 103/2.

2-آینۀ دانشوران 304.

3-افادات فرزند دانشمندش آقای شیخ محمّد حسین اشعری.

4-گنجینۀ دانشمندان 70/2.

ص:1025

سیّد علی اصغر جاپلقی

اشاره

(-1313 ق)

حاج سید علی اصغر فرزند علامۀ بزرگ حاج سید شفیع جاپلقی نوۀ سید علی اکبر موسوی بروجردی،از بزرگان علمای امامیه در اوایل قرن چهاردهم هجری به شمار رفته است.

سید علی اصغر در سال 1231 ق در جابلق بروجرد متولد گردید.

اعتماد السلطنه در المآثر و الآثار می نویسد:حاج سید علی اصغر جاپلقی بر پدرش حاج سید شفیع،میرزا محمود طباطبائی(صاحب مواهب السنیه)و شیخ مرتضی انصاری تلمذ نموده و در علم رجال کتابی جامع مرتب بر طبقات نوشته است.

سید محسن عاملی در اعیان الشیعة می نویسد:سید علی اصغر جاپلقی از پدرش به طرق مذکوره در روضة البهیّة روایت کرده و در سال 1313 ش درگذشت.

استاد علامه شیخ مرتضی انصاری در کتاب شخصیت شیخ انصاری می نویسد:

سید علی اصغر از اجلۀ علماء و از جملۀ شاگردان پدر خود و حجة الاسلام بروجردی و شیخ مرتضی انصاری بوده و از پدر و برادر اجازۀ روایت داشته وی یکی از مراجع امور در عصر خود بود و در جوار حضرت معصومه علیها السّلام به خاک رفت.

چنانکه در بالا اشاره رفت وی تحصیلات خود را نزد شیخ انصاری در نجف اشرف انجام داده و پس از نیل به مدارج عالی به بروجرد بازگشت و پس از چندی به قم رفت و در جوار حضرت معصومه علیها السّلام سکونت اختیار نمود.

سید علی اصغر تألیفات و آثار علمیه اش بسیار است،از جملۀ آنها:

1-حج استدلالی به زبان عربی که نسخه اش،اکنون در کتابخانۀ آیت اللّه سید شهاب الدّین مرعشی در قم موجود است.

2-جامع المقاصد در اصول فقه به زبان عربی،از اول مباحث الفاظ تا آخر ادلۀ

ص:1026

سمعیه عقلیه در سه جلد موجود در کتابخانه مرعشی نجفی.

در این کتاب بین کتاب قوانین و کتاب فصول محاکمه کرده و مطالب غامض به عنوان محاکمه عنوان شده است.

3-طبقات الرواة به زبان عربی در دو جزء است،جزء اول مرتب است بر دوازده طبقه،اول:مشایخ عصر تا مجلسی.دوم:تا شهید اول.سوم:تا شیخ طوسی.چهارم:تا صدوق المحدثین.پنجم:تا دوازدهم اصحاب ائمه علیهم السّلام به ترتیب هر امام و اصحاب پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله و سلم و القاب و نسب و کنی و تابعین و تابع تابعین.

و اما جزء دو در فوائد رجالیه و تعیین جماعتی از رواة مختلف فهیم.

4-طرائف المقال فی معرفة طبقات معرفة طبقات الرجال،که در سال 1294 قمری از تألیف آن فارغ شده،و مقداری از این کتاب در هند چاپ شده است.

5-الفصول فی ترتیب مباحث الاصول(اصول عربی).

6-المناسک الغرویة(مناسک حج-عربی)

-منابع

1-اعیان الشیعة.

2-المآثر و الآثار.

3-تاریخ بروجرد 423/2.

4-زندگانی و شخصیت شیخ انصاری.

5-فهرست نسخه های کتابخانۀ مرعشی نجفی 395/1،104/9 و 167/11 و 369 و 37/20.

6-نقباء البشر 1576/4.

سیّد علی اصغر خوئی«صادقی»

اشاره

(1312-1402 ق)

حاج سید علی اصغر فرزند علامه سید مجتبی و نوۀ سید صادق حسینی خوئی(صادقی)،از علمای سرشناس و متقی تهران بود.

ص:1027

در /13محرم1312/ ق در خوی متولد گردید.

وی مقدمات و ادبیات را نزد ملا علی مدد بدل آبادی خوئی آموخت،و قسمتی از سطوح را نزد شیخ محمّد خوئی معروف به(ساکن کوچه)و پسر عموی خود سید باقر خوئی استفاده کرد.در سال 1341 ق به نجف اشرف عزیمت نمود و باقی سطوح را نزد آیت اللّه شیخ عبد الحسین رشتی به انجام رسانید.و دروس خارج را خدمت آیات:سید محمّد حجت کوه کمری(خارج صلاة)،میرزا علی ایروانی(متاجر)، میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ ضیاء الدّین عراقی،شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی و سید ابو الحسن اصفهانی کمال استفاده را نمود و حکمت و فلسفه را از محضر علامه سید حسین بادکوبه ای بهره مند گردید.

نامبرده در سال 1350 ق در پی دعوت اهالی خوی و امر آیت اللّه اصفهانی به شهرستان خوی مراجعت کرد،و حدود پنج سال به وظایف دینی و روحی پرداخت.در حدود سال 1355 ق مجددا به نجف اشرف مراجعت و به تدریس و افاضه پرداخت،و در سال 1358 ق مجددا به خوی مراجعت کرد و مشغول انجام خدمات دینی از قبیل:اقامۀ جماعت در مسجد ملا حسن معروف و مسجد شعبان، و تشکیل جلسات دینی و وعظ و ارشاد به ویژه تعمیر(مدرسۀ نمازی)که مشرف به خرابی بود و تأسیس کتابخانه ای برای مدرسه،و اصلاح وضع طلاب همت گماشت.

ص:1028

در سال 1363 ق(یا 1361 ق)به لحاظ بعضی از محذورات از خوی به تهران مهاجرت و مستقر گردید و به اقامۀ جماعت و تدریس و سایر خدمات اشتغال ورزید.

دربارۀ ایشان در(ذخائر الاسفار)آمده است:(همۀ رفقا و معاصرینش تجمید و توصیف زهد و ورع او را می کردند،و ایشان از اقوام آقای مولانای تبریزی بودند).

از آثار قلمی ایشان:

1-تقریظی بر منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة،در پنج صفحه که در چاپ اوّل سنگی آمده است.

2-تقریظی بر تحفة الاخوان،از کاتبی خوئی که در سال 1370 ق به طبع رسید.

3-تقریرات فقه آیت اللّه حجت.

4-رسالۀ علمیه.

وی در روز سه شنبه /14ربیع الثانی1402/ ق مطابق با /20بهمن1360/ در سن 90 سالگی در تهران درگذشت و جسدش به قم حمل و در مسجد موزه حرم حضرت معصومه علیها السّلام دفن شد.

فرزندانش:

1-سید عبد العلی 2-سید محمّد علی و 4 دختر.

-منابع

1-افادات داماد معظم له،دانشمند محترم آقای سید جعفر مرقاتی.

2-تذکرة الفضلاء(خطی-جابری خوئی).

3-ذخایر الاسفار.

4-گنجینۀ دانشمندان 446/4 و 67/5.

ص:1029

سیّد علی اصغر دربانی قمی(حاجب التولیه)

اشاره

(ح 1290-1362 ق)

حاج سید علی اصغر دربانی ملقب به(حاجب التولیه)فرزند سید محمّد تقی نایب التولیه قمی،از رجال و سیاسیون معروف قم بود.

تولدش در حدود سال 1290 ق در قم اتفاق افتاد.پس از رشد و نما به تحصیل پرداخت،آنگاه به خدمت آستانۀ حضرت معصومه علیها السّلام درآمد.

وی در دورۀ پهلوی حیات سیاسی خود را آغاز کرد و همین طور مدت زمان بسیاری در سمت نمایندگی مجلس باقی ماند و خدمات اجتماعی ارزشمندی به یادگار گذاشت.چنانکه اشاره رفت او ابتدا به سمت نمایندۀ مجلس مؤسسان (1304 ش)انتخاب شد و بعدا در دوره های:هفتم(1307 ش مطابق با 1347 ق)،هشتم(1309 ش مطابق با 1349 ق)،نهم(1311 ش مطابق با 1351 ق)و دهم(1314 ش مطابق با 1354 ق)از سوی مردم قم به سمت نمایندگی مجلس شورای ملّی انتخاب گردید.

مرحوم احمد رحیمی در کتاب خود«گنجینۀ دانشوران»دربارۀ دربانی چنین می نویسد:(حاجب التولیه،از رجال متین و موقر و مهربان و طراز اوّل سادات جلیل و بزرگ قم بوده است. معظم له از دورۀ هفتم تا دورۀ دهم قانون گذاری،چهار دوره پی درپی به نمایندگی مردم قم به مجلس شورای ملّی اعزام گشت).

ایشان در محرم یا صفر1362/ ق مطابق با بهمن1321/ ش در سنی بیش از هفتادسالگی در قم درگذشت و در حرم حضرت معصومه علیها السّلام-ایوان طلا-به خاک سپرده شد.فرزندش آقا نظام دربانی از محترمین و بزرگان قم بود.

-منابع

1-رجال قم 132.

2-گنجینۀ دانشوران 212.

3-نمایندگان مجلس شورای ملّی 323.

ص:1030

شیخ علی اصغر ذکاوتی قراگوزلو«همدانی»

اشاره

(1333-1371 ق)

شیخ علی اصغر متخلص به(زمزم)فرزند علی ذکاوتی قراگوزلو همدانی، متولد سال 1333 ق در همدان

وی پس از طی مقدمات و سطوح به قم مهاجرت کرد و از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی(مدت کوتاهی)،سید صدر الدّین صدر،و شیخ محمّد فیض قمی در خارج فقه و اصول و از آیت اللّه سید روح اللّه خمینی در حکمت و فلسفه استفاده نمود،و به زادگاهش بازگشت و به ارشاد مردم پرداخت.

از جمله آثار او: مولودیۀ حضرت امام زمان(عج)که در سال 1364 ق به چاپ رسیده است.

وی در شوال1371/ ق مطابق با تیر1331/ ش به سن 38 سالگی در همدان درگذشت،و در قبرستان حاج شیخ قم مدفون گردید.

-منابع

1-افادات فرزند معظم له نویسندۀ محترم آقای علیرضا ذکاوتی(متولد 1362 ق)ساکن همدان.

2-تاریخ مفصل همدان 168/1.

میرزا علی اصغر زیبا قمی

اشاره

(1325-1408 ق)

میرزا علی اصغر فرزند حسین زیبا،یکی از مرثیه سرایان تکیه گذر صادق بوده، که اغلب مداحان از نوحه های ایشان در مراسم مختلف مذهبی استفاده می کنند.

زبان حال حضرت زینب علیها السّلام از او که فی البداهه گفته:

گفت به زینب شه خونین بدن جان تو و جان عزیزان من

ص:1031

بعد حسین سوی سفر می روی سر به دم چوبۀ محمل مزن

دفتر اشعار آن مرحوم که همیشه در چمدان مخصوص بوده و هنگام مسافرت همراه برمی داشته،در اثر غفلت به سرقت می رود یا تلف می شود و دیگر هیچ گونه اثری از آن بدست نمی آید.

اکنون دو نمونه از اشعار او در اختیار خوانندگان عزیز قرار می دهیم:

در طلیعۀ عزای حضرت امام حسین علیه السّلام

اوّل به نام پاک خداوند ذوالجلال آن خالق خلایق و معبود بی زوال

جاری به هر زبان و بیان ذکر پاک اوست او لایق پرستش و او ذات بی مثال

ذکرش کنند جن و ملک،انس و وحش و طیر لیل و نهار و هفته و ایام و ماه و سال

دوّم به نام سرور کل ختم انبیا یعنی محمّد عرب آن سرو اعتدال

سوّم به نام پاک علی کشتی نجات بحر کرم امام بحق معدن کمال

ایام سوگواری سلطان کربلاست شاهی که شد به قوم عدو خون او حلال

یاران او شهید ز ظلم عدو شدند یک یک ز راه مهر و وفا در صف جدال

شهزاده اکبری که به جدش شبیه بود شد پاره پاره پیکرش از فرقۀ ضلال

لیلا ز دیده اشک به رخسار غم روان کی نوجوان ز داغ تو گشتم شکسته حال

خواهم اگر ز داغ غمت نوحه سرکنم دشمن نمی دهد به من ناتوان مجال

سر می نهم به کوی و بیابان ز داغ تو آخر کند چه چاره پریشان خسته حال

«زیبا»به مرگ اکبر رعنا جوان خموش

کم گوی از مصیبت و رنج علی و آل

در رثای حضرت امام حسین علیه السّلام

ای کشتۀ غلطیده بخون پیرهنت کو شهزاده علی اکبر گلگون کفنت کو

ای کشتۀ اشرار چه شد قاسم داماد ای پیکر صدپاره یتیم حسنت کو

گردیده دوتا قامتت از داغ برادر عباس علمدار یل صف شکنت کو

ص:1032

شهزادۀ آزاده علی اصغر بی شیر آن غنچۀ پژمردۀ شیرین سخنت کو

یاران فداکار به همراه تو بودند ای حامی دین لاله رخان چمنت کو

بردند سوی شام بلا اهل حرم را آن دختر بی یار،گل یاسمنت کو

تا بر سر نی دید سر پاک تو خواهر گفت ای گل بستان پیمبر بدنت کو

آمد به سر پیکر پاک تو سکینه گفت ای بفدای تن پاکت کفنت کو

«زیبا»به فغان که ای خسرو خوبان

اطفال ستم دیدۀ رنج و محنت کو

سرانجام روز جمعه /15صفر1408/ ق مطابق با /17مهر1366/ ش در قم درگذشت،و مدفنش در قبرستان باغ بهشت است.

-منبع

1-تاریخ تکایا و عزاداری قم 185.

شیخ علی اصغر شفیعیان همدانی

اشاره

(1327-1376 ق)

حاج شیخ علی اصغر شفیعیان فرزند علامه شیخ محمّد ربیع و نوۀ شیخ شفیع همدانی،و داماد عموی خود علامه شیخ محمّد شریف همدانی،از فضلا و پارسایان همدان بود.

وی در سال 1327 ق مطابق با 1288 ش در همدان دیده به جهان گشود.

و تحصیلات مقدماتی خود را در همان جا سپری کرد،سپس در سال 1347 ق به قم مهاجرت کرد و دروس سطح را نزد حضرات آیات:میرزا محمّد همدانی، آخوند ملا علی همدانی و سید محمّد رضا گلپایگانی به پایان رساند.دروس خارج را از محضر آیاتی چون حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد حجت کوه کمری و شیخ محمّد علی حائری قمی و حکمت را از محضر میرزا خلیل

ص:1033

کمره ای استفاده نمود و دروس را با آیت اللّه شیخ محمّد علی دامغانی همدانی مباحثه می کرد.

وی مردی فاضل،زاهد و متقی و در اخلاق عملی،نمونه ای کامل بود و پس از پایان تحصیلات خود،در سال 1357 ق مطابق با 1317 ش به همدان بازگشت و در بحث آیت اللّه آخوند ملا علی همدانی شرکت جست و نماز جماعت را در مسجد میرزا داود بر پا می کرد و به وعظ و ارشاد اشتغال ورزید.

شفیعیان در اواخر/شوال1376/ ق مطابق با اوایل/خرداد1336/ ش در همدان درگذشت و پیکرش به قم حمل و از مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام تشییع و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-مرحوم علی شفیعیان 2-آقا حسن شفیعیان 3-آقا محمّد شفیعیان و دو دختر که در قید حیات هستند.

-منابع

1-آثار الحجة 384/2.

2-آینۀ دانشوران 335.

3-اطلاعاتی متفرقه از فرزندان مرحوم.

4-دایرةالمعارف اعلمی 268/28.

5-گنجینۀ دانشمندان 411/7.

شیخ علی اصغر صالحی کرمانی

اشاره

(1314-1401 ق)

حاج شیخ علی اصغر فرزند شیخ غلامحسین و نوۀ محمّد علی صالحی کرمانی،عالم فاضل و از بزرگان کرمان بود.

ص:1034

سید محمّد رضا مدنی کرمانی و شیخ علی اصغر صالحی کرمانی

تولدش به سال 1314 ق مطابق با 1275 ش در کرمان اتفاق افتاد.

پس از طی مقدمات،سطوح و قسمتی از علوم اسلامی را از محضر آیات:شیخ ابو الحسن شیخ الرئیس قاجار،شیخ حسین فقیه،و ملا جمال الدّین محمّد کرمانی(صاحب اسس الاصول)بهره مند گردید.در سال 1340 ق عازم اصفهان شد و از محضر بزرگانی همچون:سید محمّد باقر درچه ای،سید علی نجف آبادی،سید محمّد نجف آبادی،سید محمّد صادق خاتون آبادی،و شیخ محمّد حسین فشارکی استفاده نمود.

در سال 1342 ق به حوزۀ علمیۀ قم مهاجرت کرد و از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید علی یثربی کاشانی،سید محمّد تقی خوانساری و سید احمد خوانساری در خارج فقه و اصول و میرزا خلیل کمره ای در حکمت و فلسفه بهره ها برد.

در سال 1352 ق در پی درخواست مردم کرمان و امر حضرت آیت اللّه حائری یزدی به کرمان عزیمت نمود،و به انجام وظایف دینی و تدریس و تربیت طلاب پرداخت.

ایشان در زمان جنگ جهانی دوم(انجمن خیریه)را در کرمان جهت مساعدت مردم بی بضاعت و بینوا تأسیس کرد.و پس از شهریور1320/ ش اقدام به دایر

ص:1035

کردن حوزۀ علمیۀ«معصومیه»نمود و عده ای از جوانان مهذب کرمان را تربیت و در سلک علوم دینی درآورد.

آیت اللّه صالحی در کرمان مانند علمای سلف با فرقۀ شیخیه مواجه شد،و با آنان به مبارزه برخواست و از شیوع مرام آنان جلوگیری کرد و از تبلیغات آنها،به وسیلۀ دعوت از مبلغین و وعاظ چون:خطیب شهیر شیخ محمّد تقی فلسفی،شیخ مرتضی انصاری قمی و دیگران جلوگیری نمود.

از آثار او: رساله ای در مبحث استصحاب.

سرانجام ظهر روز چهارشنبه /5فروردین1360/ ش مطابق با /18 جمادی اول1401/ ق به سن 87 سالگی در پی بیماری در کرمان درگذشت.

جسدش صبح روز پنجشنبه در کرمان تشییع شد،و سپس به قم حمل و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

[فرزندان]

1-دکتر شیخ محمّد رضا صالحی متوفای محرم1414/ ق فرزند ایشان می باشد.

2-محمّد صادق.

3-محمّد حسین.

4-دکتر محمّد حسن پزشک.

-منابع

1-آثار الحجة 335/2.

2-آینۀ دانشوران 225(تولدش را 1317 ق دانسته است).

3-روزنامۀ کیهان شمارۀ 11277 مورخ /17اردیبهشت1360/ ش ص 2.

4-گزیده ای از اسناد مرحوم حضرت آیة اللّه صالحی کرمانی(خطی).

5-گنجینۀ دانشمندان 343/6.

[از جمله خدمات ایشان:]

اشاره

در جزوۀ گزیده ای از اسناد مرحوم حضرت آیة اللّه صالحی کرمانی،به چند

ص:1036

مورد از خدمات ایشان که نزدیک به نیم قرن همچون چراغی منیر بر تارک این دیار درخشید و منشأ خدمات ارزنده ای در جهت اهداف عالیۀ اسلام و تنویر افکار عمومی گردید اشاره می کند،به شرح زیر است:

1-بازپس گیری مدرسۀ علمیه معصومیه کرمان

این مدرسه در زمان دورۀ رضاخانی به صورتی بسیار نامطلوب در اختیار دولت و دارالمساکین درآمده بود،براثر تلاشهای ایشان و دیگر مؤمنین از اختیار دولت خارج گردید و با تعمیراتی که در آن صورت گرفت،دوباره به صورت حوزۀ علمیه درآمد.و با تلاش بی وقفۀ ایشان از اساتید جهت تدریس دعوت نمود و با جذب طلاب و محصلین جدید،مدرسۀ معصومیه دوباره فعّال و مرکز نشر اسلامی در کرمان شد.هرچند تا قبل از بازگشایی مجدد این مدرسه،افراد مستعد و علاقمند را جهت فراگیری دروس عالی حوزه به قم گسیل می داشت.

2-تدریس ایشان در حوزۀ علمیه

ایشان با اینکه دارای مدارج علمی بالایی بود،اما به دلیل نیاز و تواضع و خشوع ذاتی خودشان،شروع به تدریس ابتدایی ترین دروس حوزه نمود(حتی صرف و نحو)،و پس از تدریس چند دورۀ مقدمات و دورۀ سطح،تدریس خارج را نیز شروع کرد، به طوری که نیاز طلاب جهت تکمیل دروس حوزه و عزیمت به حوزۀ قم تا حدی مرتفع گردید.از لحاظ مادی نیز طلاب را تأمین نموده و حتی برای محصلین کرمانی ساکن قم نیز شهریه داشتند.

3-احیای امور مسجد جامع کرمان

یکی از اقدامات اساسی ایشان،احیای امور مسجد جامع و موقوفات آن بود.

زیراکه موقوفات قبل از این معمولا جذب مسجد نمی شد،و از طرفی دیگر مسجد

ص:1037

احتیاج به تعمیرات اساسی داشت که با پشتکار و جدیّت نامبرده و سایر مؤمنین، مسجد جامع به صورت آبرومندی و درخور مقام مسجدیت درآمد و عواید موقوفات آن نیز به مجرای اصلی خود برگشت.در ضمن اساس شبستان جدید نیز در مسجد پایه ریزی شد که هم اکنون این شبستان به نام ایشان معروف است.

همچنین از پایه گذاری کتابخانه مسجد که این امر با مساعدتهای مرحوم شیخ ابو القاسم هرندی صورت گرفت و هم اکنون در وسط حیاط مسجد جامع،به عرضۀ خدمات فرهنگی مورد استفاده می باشد.

4-تأسیس مدرسۀ صالحیۀ کرمان

چون بیم تعطیل شدن مدرسۀ معصومیه از طرف دولت وقت می رفت،مرحوم صالحی با کمک افراد متدین و خیّر،اقدام به تأسیس این مکان نمودند و در کنار آن کتابخانه مستقلی نیز احداث گردید.

سیّد علی اصغر طباطبائی بروجردی(سلطان العلماء)

اشاره

(ح 1282-1342 ق)

حاج سید علی اصغر فرزند علامه سید مهدی و نوۀ سید ابو الحسن طباطبائی بروجردی،ملقب به«سلطان العلماء»از رجال نامی و بزرگ و متنفذ بروجرد بود.

وی در حدود سال 1282 ق در بروجرد متولد گردید.و پس از نشو و نما،به تحصیل علوم دینی روی آورد و در اثر اصالت خانوادگی و داشتن امکانات،مردی بانفوذ و شخصیت مهمی به شمار رفت.به همین خاطر در دوره های سوم (1293 ش مطابق با 1333 ق)و چهارم(1300 ش مطابق با 1339 ق)از سوی مردم بروجرد به سمت نمایندگی مجلس شورای ملّی انتخاب گردید.

نامبرده با حکومت و رژیم آن روز،مخالفت و برخوردهای زیادی نمود و سرانجام در حدود سن 60 سالگی در روز عاشورای سال 1342 ق به طرزی

ص:1038

مشکوک درگذشت و پیکرش به قم حمل و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام-مقبرۀ خاندان طباطبائی بروجردی-به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-سید محمّد طباطبائی سلطانی،نمایندۀ مجلس شورای ملی 2-آیت اللّه سید محمّد باقر طباطبائی سلطانی،از اساتید به نام حوزۀ علمیۀ قم بود.

سیّد علی اصغر عارف بروجردی

اشاره

(1284-1369 ق)

حاج سید علی اصغر فرزند علی اکبر طباطبائی بروجردی،متخلص به «عارف»از فضلا و عرفا بود.

وی در سال 1284 ق از دختر آیت اللّه شیخ ملا اسد اللّه بروجردی «حجة الاسلام»در بروجرد زاده شد.

علی اصغر مقدمات را در بروجرد آموخت،سپس جهت ادامۀ تحصیل رهسپار اصفهان شد و از سید اسد اللّه پاقلعه ای طریقت اخذ نمود.آنگاه به زادگاهش مراجعت فرمود و خدمت مصطفی وفا علی شاه از مشایخ عرفان رسید.در اواخر عمر باصره اش کم دید شده بود.

ابیات زیر از اوست:

یا رب امشب مه من باز به کاشانۀ کیست روشن از پرتو خورشید رخش خانۀ کیست

آنکه شد خانۀ دل مسکن مألوف غمش باز پرسید ز همسایه به کاشانۀ کیست

دل چو ویرانه و من مفلس شهرم لیکن گنج مقصود ندانم که به ویرانۀ کیست

دوش به گذشت خرامان ز برم جلوه کنان کس ندانست که سرمست ز پیمانۀ کیست

بازآ از در مهر و بنشین با«عارف» تا نگویند به او جان تو جانانۀ کیست

ص:1039

منم که ملک قناعت دل منیر من است منم که شمس و قمر قرصی از خمیر من است

منم که زهره مرا مشتری شد و مریخ به قوس برده پناه از کمان و تیر من است

چو هر دو کون به چشم حقیر کرده خدای فلک به این عظمت پایۀ سریر من است

نیم فتاده ز پا چون پیاله شد لبریز و گر ز دشت شوم دوست دستگیر من است

فتاده بر سر«عارف»هوای حضرت عشق که در سلوک ره حق دلیل و پیر من است

* این باغ که می بینی،گاه از تو و گاه از من ناچار خزان گردد،خواه از تو و خواه از من

زاغی به زاری گفت،پیوسته بهاری نیست کم ناله نما دیگر،گل از تو گیاه از من

چون خرمن عمر ما،در معرض تاراج است زاری نسزد دیگر،گندم ز تو کاه از من

زود است که می گویند،وراث به یکدیگر او رفت تهی دست و شال از تو کلاه از من

نامبرده در سال 1369 ق مطابق با 1329 ش در سن 85 سالگی درگذشت.

پیکرش در قبرستان حاج شیخ قم مدفون گردید.

فرزندش سید عطاء اللّه مصطفوی متخلص به«دلداده»،متولد سال 1283 ش در بروجرد(به تذکرۀ حسین حزین ص 513 رجوع شود).

-منبع

1-تذکرۀ حسین حزین 584.

شیخ علی اصغر فقیهی قزوینی

اشاره

(1321-1388 ق)

شیخ علی اصغر فرزند شیخ عبد العظیم فقیهی قزوینی،از فضلا اساتید حوزۀ علمیه قم بود.

وی در سال 1321 ق در قزوین زاده شد.

ص:1040

فقیهی پس از فراگیری مقدمات و بخشی از سطح در قزوین،در سال 1344 ق به قم مهاجرت کرد و در مدرسۀ حاجی سکونت اختیار نمود و از اساتید گرانقدر حوزه،چون:میرزا محمّد همدانی،شیخ محمّد علی ادیب تهرانی و سید محمّد رضا گلپایگانی سطح را به پایان رساند.او در ایام تعطیل حوزه به اصفهان می رفت و در مدرسۀ جدّه مشغول تحصیل می شد.در ضمن وی مدت کوتاهی به نجف اشرف مشرف شد و از محضر آیت اللّه سید محمود شاهرودی استفاده کرد.او پس از بازگشت به قم از محضر آیات:میرزا محمّد فیض قمی،سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری و سید حسین طباطبائی بروجردی بهره مند گردید و خود به تدریس سطوح اشتغال ورزید.

فقیهی در روز سه شنبه /29ذی حجه 1388/ ق مطابق با /27اسفند/ 1347 در سن 67 سالگی درگذشت.پیکرش در انتهای قبرستان ابو حسین به خاک سپرده شد.

-منابع

1-آثار الحجة 103/2.

2-آینۀ دانشوران 423.

میرزا علی اصغر وثوق

اشاره

(1302-1378 ق)

از شاعران و ورزشکاران معروف قم بود.

استاد مهدی عباسی در تاریخ کشتی ایران،نامبرده را چنین معرفی می نماید:

«از کشتی گیران فوق العاده باهوش و فنی،او شعر می گفت و آواز خوبی داشت.

شغلش حکاکی بود.

در سال 1300 ش که کلاوری گرجی به قم آمده بود،در ساعات فراغت با او تمرین می کرد و کشتی ایرانی را به او آموزش می داد.در اواخر کار به حلقۀ

ص:1041

دراویش درآمد».

عاقبت در روز چهارشنبه /3 ذی الحجه1378/ ق مطابق با /19خرداد/ 1338 ش در سن 76 سالگی درگذشت و در صحن حضرت معصومه علیه السّلام-صحن اتابکی-به خاک سپرده شد.

-منبع

1-تاریخ کشتی ایران 256/2.

علی اکبر ارداقی قزوینی

اشاره

(1300-1377 ق)

علی اکبر ارداقی فرزند شیخ محمّد تقی قزوینی،از مجاهدان و مبارزان معروف مشروطیت بود.

او در سال 1300 ق مطابق با 1261 ش در«ارداق»قزوین به دنیا آمد.

در سن سه سالگی پدرش را از دست داد.و در 15 سالگی به قزوین و از آنجا به تهران رفت و وارد مدرسۀ«افتتاحیه»گردید و به تحصیل پرداخت.

ارداقی در جریان مشروطیت همراه با برادر خود«قاضی ارداقی»در سلک مشروطه خواهان درآمد.و پس از بمباران مجلس در واقعۀ«باغ شاه»گرفتار شد.

برادرش قاضی ارداقی کشته شد و خودش را به«رشت»تبعید کردند.در آنجا به علت پخش«شب نامه»مورد سوءظن واقع شده و به زندان افتاد.پس از مدتی او را به خارج ایران تبعید کردند و خود به«بادکوبه»و«ترکیه»رفت و پس از کشته شدن حاکم گیلان،به ایران بازگشت.

پس از بازگشت به ایران در تهران وارد«کمیتۀ مجازات»شد.دختر ارداقی در کتاب«اسرار کمیتۀ مجازات»در این زمینه این گونه می نویسد:

«برای اینکه به طرز فکر و روحیۀ او(ارداقی)پی ببریم،لازم می دانم قسمتی از نامه ای را که به یکی از نخست وزیران نوشته است ذیلا نقل کنم:...البتّه مسبوق

ص:1042

هستید که در کابینۀ وثوق الدوله آثار شومی برای ایران باقی ماند،که تشکیل پلیس جنوب و اشغال قسمتی از خاک ایران به وسیلۀ قشون تزاری و توقف آنها در پشت دروازۀ پایتخت،یکی از آثار شوم کابینۀ مذکور بود.و نیز می دانید که اغلب سیاست مداران آن دوره دانسته یا ندانسته!ایرانی بدبخت را،سوار بر اسب مهاجرت نموده و به یک نقطۀ موهوم سوق می دادند،که لازم نیست عواقب وخیم این نهضت بچگانه را برای شما تشریح نمایم.و بنابراین،کمیتۀ مجازات و انجمنهای دیگر بنا به علل فوق تشکیل گردید.

پدرم نظرات و عقاید خود را دربارۀ کمیتۀ مجازات و علت تشکیل آن بارها برایم این طور تعریف و نقل می کرد:...عملیات کمیتۀ مجازات به ظاهر یک امر جنایی بود و شکی نیست که اصولا جنایت و آدم کشی یک عمل مذموم و عاملین آن باید به کیفر اعمال غیر انسانی خود رسیده و محکوم به مرگ می شدند.در این صورت با توجه به اینکه من به این مسایل وقوف کامل داشته و از عواقب وخیم کار کمیتۀ مجازات آگاه بودم،ولی چون می دانستم دولت امپراطوری انگلیس موجبات برقراری یک حکومت مقتدر بی باکی را فراهم ساخته که قرارداد 1919 م مقدمۀ ایجاد چنین حکومتی بود،که کورکورانه دستورات اربابان خود را به مرحلۀ اجرا می گذارد،لذا لازم دیدم با وجدانی پاک و فکری بی آلایش و ایمانی راسخ در برانداختن این ریشۀ فساد و خیانت قدمی بردارم».

به دلیل فعالیت در این کمیته،ارداقی در یکشنبه /21مرداد1296/ ش دستگیر شد.و پس از دستگیری دفاعیه ای نوشت و طی آن اعتقادش به ترور را تکذیب کرد.او مدت چهار سال زندانی بود و پس از این مدت به قم تبعید شد.

یک سال و نیم در آنجا بود،سپس به تهران بازگشت.در بازگشت به تهران ابتدا به خدمت وزارت کشور درآمد،و سپس به وزارت دادگستری انتقال یافت.

از آثار او: دربار شاهی،به چاپ رسیده است.

ص:1043

علی اکبر ارداقی در روز شنبه /6جمادی الثانی1377/ ق مطابق با /7دی /.1336 ش در سن 77 سالگی بدرود حیات گفت و در جوار مزار علی بن بابویه قم مدفون گردید.

-منابع

1-اسرار تاریخی کمیتۀ مجازات.

2-زندگینامۀ رجال و مشاهیر ایران 125/1.

3-مؤلفین کتب چاپی 484/4.

شیخ علی اکبر الهیان تنکابنی

اشاره

(ح 1305-1380 ق)

شیخ علی اکبر فرزند ملا محمّد تقی و نوۀ ملا محمّد سمامی تنکابنی، مشهور به«الهیان»از معاریف و مشاهیر بزرگان صاحب فضل و فضیلت و تقوا بود.

الهیان در حدود سال 1305 ق در قزوین متولد گردید.

پدرش از جمله فقها و بزرگان معروف عصر خود بود.او در شهر رامسر مازندران متولد گردید،و تحصیلات عالی را در سامرا نزد آیت اللّه میرزا حسن شیرازی و آیت اللّه سید اسماعیل صدر به پایان برد و جهت انجام وظایف دینی به قزوین رهسپار شد و در آنجا اعتبار زیادی کسب نمود و موقعیت علمی خوبی به دست آورد و علاوه بر مشاغل اجتماعی به امر تدریس و اقامۀ

ص:1044

جماعت و ارشاد اشتغال داشت.از جمله آثار قلمی اش به کتابهای زیر اشاره می رود:1-حاشیه بر نجاة العباد،2-الفوائد العسکریة،در اصول فقه در دو جلد،3 -مصابیح در فقه،در سه جلد،4-حاشیه بر کتاب عین الاصول(اثر ملا محمّد تقی برغانی)،5-تقریرات فقه میرزای شیرازی،6-تقریرات اصول میرزای شیرازی.ملا محمّد تقی سمامی سرانجام در سال 1322 ق در قزوین درگذشت و در چهار پیغمبریه همان دیار به خاک سپرده شد.شرح حال ایشان مفصلا در کتاب بزرگان رامسر صفحۀ 159 آمده است.

آقا شیخ علی اکبر الهیان مقدمات را در همان جا به سرپرستی پدرش فراگرفت،و در سال 1323 ق یک سال بعد از فوت پدر خود عازم تهران شد،و سطوح عالیه را در آن شهر تحصیل نمود و به نجف اشرف عزیمت کرد.مدتی کوتاه درس ملا محمّد کاظم خراسانی را درک کرد،سپس در نزد سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی و دیگر بزرگان عصر تلمّذ نمود،و به درجۀ اجتهاد نایل شد.

وی در حدود 1335 ق به قزوین مراجعت کرد،و در آنجا به تدریس و تربیت طلاب علوم دینیه پرداخت.و در ضمن خدمت عارف و اصل علامه سید موسی زرآبادی(متوفی 1353 ق)،به تهذیب و تزکیۀ نفس مشغول گردید.در سال 1343 ق به قم رفت و از محضر شیخ عبد الکریم حائری یزدی استفاده نمود،و به تدریس سطح پرداخت.در سال 1345 ق به رامسر مهاجرت و چندی در آنجا اقامت گزید،و مجددا به قزوین بازگشت.

وی پس از این دائما در سفر بود و تا آخر عمر به:طالقان،گیلان،قزوین،و رامسر رفت و آمد و در حال تردد بود،و هرجا که می رفت به تدریس و تربیت و تهذیب طلاب می پرداخت.

در طول دوران زندگی هیچ گاه دلبستگی به دنیا پیدا نکرد و هیچ گاه خانه و مسکن و یا اثاث خانه تهیه ننمود،و با زندگی بسیار ساده و بی آلایش عمری را سپری ساخت.با وجودی که مبالغ زیادی از وجوهات بدو داده می شد،هیچ وقت

ص:1045

در آن حقوق تصرف نمی کرد،و در دوران زعامت آیت اللّه بروجردی همۀ وجوهات را به ایشان می داد.

از دانشمند متقی شیخ عبد الحسین لاهیجی«معروف به حاج علامه»-ساکن مشهد مقدس-نقل است:از الهیان شنیدم که فرمود:تمام هوا و هوسها را از خود دور کردم،و هیچ آمالی در من وجود ندارد.

و نیز نقل نموده است:در حدود 1370 ق نامبرده یک شب تابستان با عده ای از ارادتمندان آن جناب در منزل ما بودند،آن شب در اطاق کک زیاد بود به حدی که همه را ناراحت می کرد.یکی از دوستان ککی را با دست کشت،الهیان متغیر شد و فرمود:چرا این حیوان را می کشید؟بگوئید برود.لحظاتی نگذشت که تمام ککها از اطاق خارج شدند،و مدتها در آن اطاق کک مشاهده نگردید.

و همچنین نقل کرد که:شیخ مجتبی قزوینی تنکابنی برایم بیان نمود:الهیان به زیارت حضرت علی بن موسی الرضا علیه السّلام مشرف گردید،و به منزل من وارد شد، موقع خواب برایش رختخواب گذاشتم و از اطاق خارج شدم،پس از چند ساعتی جهت انجام کاری بدان اطاق رفتم،دیدم الهیان نشسته و زانو را در بغل گرفته،گفتم:

آقا دائی فرش گذاشتم چرا نمی خوابید؟فرمود:پا را که برای خواب دراز کردم متوجه شدم به طرف حضرت است،به این طرف برگرداندم دیدم به سوی عکس آقای بروجردی است،که یک مرتبه شمایلش در مقابلم مجسم شد.لذا به احترام حضرت رضا علیه السّلام و آقای بروجردی که سید جلیل القدری است این طور استراحت می کنم،من فورا جای او را تغییر دادم.

اجمالا نامبرده از افراد بزرگ عصر ما،و دارای روحی بسیار قوی بوده،و دهها کرامت از آن مرحوم نقل شده است.

درگذشت

الهیان در چند سال اخیر بیشتر اوقات را در یکی از روستاهای طالقان

ص:1046

می گذراند،تا اینکه در اوائل زمستان 1339 ش مریض شد.مرض ایشان شدت گرفت و در بیمارستان هشترودی تهران بستری گردید،در روز سه شنبه /13بهمن/ 1339 ش مطابق با /15رجب1380/ ق در بیمارستان مذکور بدرود حیات گفت.

جنازه اش به قم حمل شد.آیت اللّه بروجردی بر ایشان نماز گذارد(و گویا این آخرین نماز میتی بود که بروجردی خوانده بود)و در قبرستان وادی السلام-در مقبرۀ خانوادگی مرحوم حاج علی رضا احمدنژاد رامسری-به خاک سپرده شد.

شیخ محمّد تقی نحوی که اکثر اوقات خدمت آن مرحوم می رسید،از قول یکی از اخیار تهران که در لحظات آخر حیات آن مرحوم نزدش بوده نقل نمود:چند لحظه قبل از فوت،ایشان به من فرمود:زیر بغلم را بگیرید تا بنشینم.او را نشاندیم،متوجه شدیم آن مرحوم پاها را جمع کرد و مؤدب نشسته به یک نقطه معینی نگاه می کند،و لبان را تکان می دهد.گویا با کسی صحبت می کند،سپس پا را دراز نموده و خوابید، و به رحمت ایزدی پیوست.در همین حال بوی عطری بسیار عالی به مشاممان رسید.

وی دارای دو پسر شد:یکی به نام آقا محمّد(دارای لیسانس ادبیات عرب)و دیگری آقا حسن،که هر دوی آنها دبیر آموزش و پرورش و ساکن تهران می باشند.

-منبع

1-بزرگان رامسر 104.

میرزا علی اکبر اهری

اشاره

(1270-1355 ق)

میرزا علی اکبر فرزند شیخ ملا عبد اللّه اهری،از فقها و علمای برجسته تبریز بود.

در سال 1270 ق در اهر دیده به جهان گشود.

در حوزه تبریز

پس از آموختن مقدمات به تبریز مهاجرت کرد،و پس از طی دورۀ سطح،

ص:1047

دروس خارج را از محضر آیات:میرزا موسی تبریزی(صاحب اوثق الوسائل)و میرزا حسن مجتهد تبریزی استفاده نمود،و خود اقدام به تشکیل حوزۀ درسی کرد، و عده ای از بزرگان را تربیت و پرورش داد،که از جملۀ آنان حضرات آیات:1-میرزا احمد اهری(برادرزاده اش)2-میرزا قاسم گرگری 3-شیخ علی اکبر نحوی اهری 4-میرزا علی اصغر باغمیشه ای 5-میرزا مهدی ششگلانی.

آثار از بین رفته

ایشان دارای آثار قلمی بود که همۀ آنها در اختلافات مشروطه از میان رفت،از جمله آنها:

1-حاشیه بر فصول،در اصول فقه.

2-حاشیه بر قوانین الاصول.

3-حاشیه بر مطول.

نقل یک داستان

نوادۀ ارجمند ایشان آیت اللّه شیخ محمّد علی اهری(مقیم تبریز)از مرحوم آیت اللّه میرزا احمد اهری نقل کردند،که روزی از ایشان پرسیدم که:مرحوم جدّ امجدم از لحاظ علم و عمل چطور بود؟

میرزا احمد،چنین پاسخ دادند:از لحاظ عمل مردی خودساخته،زاهد و عابد بود،و باید او را به فرشته تشبیه کرد.

و اما از لحاظ علم:از حضرات آیات میرزا فتاح شهیدی و میرزا رضی زنوزی اعلم بود.

درگذشت و اعقاب

وی در سال 1355 ق مطابق با 1315 ش در سن 85 سالگی در تبریز

ص:1048

درگذشت،و ابتدا در قبرستان شتربان مدفون شد،و بعدا جنازه اش به قم مقدس انتقال داده شد و در شاهزاده ابراهیم علیه السّلام مدفون گردید.

فرزندانش:

1-میرزا رضا که از علماء بود 2-میرزا تقی 3-میرزا نقی.

شایان ذکر است که دائی آن مرحوم آیت اللّه میرزا عبد الغنی اهری(قراچه داغی )،متوفای 1316 ق،از بزرگترین دانشمندان عصر خود بود،که در تبریز سکونت داشت،و از وی(حاشیه بر ریاض المسائل)بر جای مانده و اکنون در دست نوادۀ مرحوم اهری می باشد.به نقباء البشر 1150/3 رجوع شود.

-منبع

1-افادات نوادۀ معظم له،آقای شیخ محمّد علی اهری.

سیّد علی اکبر برقعی قمی

اشاره

(1317-1407 ق)

حاج سید علی اکبر برقعی قمی فرزند سید رضی الدّین رضوی،متخلص به«کاشف»از فقها و دانشمندان روشنفکر و نویسندگان پرکار حوزۀ علمیۀ قم بود.

او در /11رمضان1317/ ق مطابق با سال 1278 ش در شهر قم از مادر زاده شد،آموزش مقدماتی را در مکتب فراگرفت و از همان کودکی به تحصیل دانش دل بست و در فراگرفتن

ص:1049

علوم علاقۀ وافری از خود نشان داد،چندانکه مایۀ شگفتی گردید.ازآن پس به تحصیل علوم دینی و ادبی پرداخت و با سرعت مراحل تحصیل را طی کرد و به مدارج عالیۀ علمی دست یافت.

برقعی،از حافظه ای نیرومند و سرشار برخوردار بود، به همین جهت تحصیلاتش با سرعت پیش رفت.هنوز دوره بیستم از سالیان عمر را طی نکرده بود که در علوم متداولۀ زمان خود بارز گردید و حلقۀ درسی به وجود آورد و دانش پژوهان را بپرورانید و با همان جدیت،پشتکار،دانش پژوهی را دنبال کرد و در بیست سالگی پا به مرحلۀ اجتهاد گذاشت و از مراجع مهم زمان اجازۀ اجتهاد کسب کرد.

اساتیدش در ادب:شیخ جعفر غفرانی و شیخ ابو القاسم نحوی و در منقول:

میرزا محمّد ارباب و شیخ حسن فاضل و شیخ ابو القاسم قمی«کبیر»و درس خارج را از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و میرزا محمّد حسین نائینی (در قم)و سید ابو الحسن اصفهانی(در قم)و معقول را از:میرزا محمّد ارباب و میرزا علی اکبر حکمی یزدی«تجلّی»استفاده نمود،سپس به تدریس فلسفه و کلام اشتغال ورزید.

پس از ورود آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری به قم و تأسیس حوزۀ علمیه،برقعی یکی از مشاوران او بود و دربارۀ مشکلات روحانیت و وضع تحصیلی طلاب با او تبادل نظر می کرد.ایشان عقیده داشت که تحصیلات طلاب باید با برنامۀ پیش رود و از طلاب باید امتحان به عمل آید تا آنان که صلاحیت تحصیل دارند بمانند و در ضمن معتقد بود که طلاب باید با زمان پیش بروند و با علوم جدید آشنا شوند.به هرحال،او از یاوران حاج شیخ عبد الکریم حائری در سروسامان دادن به وضع حوزه بود و تا حد زیادی هم در بهبود وضع حوزۀ علمیه اصلاحات به عمل آمد.او نماز جماعت را در مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام بر پا می نمود.

ص:1050

اما آنچه بیش از مقام دانشمندی در او نمودار بود،روش مخصوصش در زندگی بود که از دیگر روندگان ممتاز بود.او عارفی وارسته و عالمی آزاداندیش و نویسنده ای محقق بود و در کارهای خوب اجتماعی تا جایی که توانایی داشت پیش رفت و در سال 1313 ش در قم دبستان حیات و در سال 1315 ش دبیرستانی تأسیس کرد که سپس هر دو به نام«سنایی»موسوم گردید.

برقعی،در زمان جنگ بین الملل دوم که آذوقه نایاب،و مردم در تنگنا و سختی،و فقرا و بینوایان از گرسنگی رنج می بردند،نتوانست بی تفاوت باشد.از این روی به تشکیل انجمن خیریه همت گماشت و از متمکنین تهران و قم کمک گرفت و در منطقه ای که سکونت داشت نانوایی ایجاد کرد.بدین طریق به بینوایان کمک و مساعدت نمود و خود اوقاتش بیشتر مصروف درماندگان می شد و خانه اش پناهگاه بینوایان و فقیران بود و با کمال بردباری و بلندنظری مشکلاتشان را حل می کرد.

برقعی در مسائل اجتماعی و سیاسی نیز بی تفاوت نبود،هر زمان که لازم بود از دولتها انتقاد می کرد و دردهای اجتماعی را با مقامات مسئول در میان می گذاشت، اما کمتر گوش شنوایی بود.او از کسانی بود که عمیقا با جنگ و خون ریزی مخالف بود و دولتهای بزرگ را مسبب جنگها می شمرد و جنگ را نمونۀ توحّش انسان می دانست.او نه تنها با جنگ مخالف بود،بلکه با هر ستیزه جویی و اختلاف و کشمکش و منازعۀ شخصی هم مخالف بود و در جنگ جهانی دوم که آمریکا از سلاح اتمی استفاده کرد و دو شهر ژاپن را با مردمش به کام مرگ کشاند و در جنگ کره که آمریکا آن همه فجائع را مرتکب گردید،نهضت جهانی صلح در اروپا به وجود آمد و فرانسه پایگاه نهضت جهانی صلح شد و در کشورهایی نهضت صلح گسترش یافت و در سال 1329 ش در ایران نیز«جمعیت هواداران صلح»به ریاست استاد محمّد تقی ملک الشعرا«بهار»تشکیل گردید و چون از منویات آیت اللّه برقعی در موضوع جنگ اطلاع داشتند،از او خواستند که به جمعیت صلح در ایران کمک کند و او نیز اولین سخنرانی خود را در مسجد شاه تهران تحت عنوان«صلح و

ص:1051

نیروی نگهبانی»ایراد کرد که جمعی از روحانیون و نمایندگان مجلس و مقامات دولتی در آن شرکت کردند و شعار«به عدل سوگند،صلح پیروز است»از آن او بود که شهرت یافت و به همین منظور دو سفر به کنگرۀ جهانی صلح دعوت شد و به «پاریس»و«وین»در سال 1331 ش رفت و به عنوان یک پیشوای روحانی مسلمان، ندای صلح را سرداد و سخنرانی کرد و پس از مراجعت از سفر اروپا هیئت حاکمه به دستور آمریکا او را از قم به شیراز و بعدا به یزد تبعید کرد و مدت چهارده سال این تبعید طول کشید و سپس به قم بازگشت.

ایشان در روز سه شنبه /8 ذی الحجه1407/ ق مطابق با /13مرداد/ 1366 ش در قم در سن 90 سالگی چشم از جهان فروبست و روز بعد پس از تشییع در قبرستان باغ بهشت-مقبرۀ خانوادگی-مدفون گردید.

برقعی در ادب اطلاعات وسیعی داشت،به خصوص دربارۀ زبان فارسی.و معروف است که می گفت:زبان فارسی اسپرانتوی زبان هاست،اما هنوز نظم درست آن را نجسته،دستورها و فرهنگهای پراکنده پیرامون آن پرداخته اند.ولی در شعر با آنکه از آغاز جوانی به آن دلبند و به حفظ آن اهتمام داشت تا بیست سالگی به نظم شعر نپرداخت و ازآن پس که به نظم شعر پرداخت،اهتمامی به ضبط آن نداشت.

ناظم الملک«ضیائی»که مردی ادیب و هم شاعر بود در یکی از روزها که به دیدنش آمده،دفتری با خود آورد و درخواست کرد که سراییده های خود را در این دفتر ثبت کنید و ازاین پس به ضبط آنها اهتمام ورزید.با این وصف قسمتی از اشعارش از میان رفت و این مقدار که مانده نزدیک به دو هزار بیت که در سال 1351 ش طبع و نشر گردید.

از آثار او

1-بامداد روشن در صلح امام حسن علیه السّلام.

2-تذکرۀ مبتکران.

ص:1052

3-جلوۀ حق در سیرت امام علی علیه السّلام.

4-چرا از مرگ بترسیم،ترجمه.

5-درج گهر در سخنان سید البشر صلّی اللّه علیه و آله و سلم.

6-درر الکلم در کلمات قصار امام علی علیه السّلام.

7-راهنمای دانشوران،در سه جلد.

8-راهنمای دینداران.

9-راهنمای قم(در تاریخ قم).

10-سیاست نامۀ حضرت علی علیه السّلام.

11-شیعه یا پدیدآورندگان متون اسلام،ترجمه.

12-کاخ دلاویز یا تاریخ شریف رضی.

13-کانون احساسات در واقعۀ کربلا.

14-کلمات قصار امام جعفر صادق علیه السّلام.

15-مهر تابان در سیرت علی علیه السّلام.

16-هدایا العقول فی المأثور عن آل الرسول صلّی اللّه علیه و آله و سلم.

17-الروض المنی،در حکمت و ادب،در دو جلد.

18-السراج الوهاج فی أسرار المعراج.

19-الناهیة عن الفحشاء(فی اسرار الصلاة).

20-رهبر دانشوران،در معروفین به القاب و کنیه ها.

21-شرح خطبۀ حضرت فاطمه علیها السّلام.

22-لب اللباب در امر حجاب.

23-راه نو در جهان شناسی.

24-تبصرۀ معلمان،در نحو.

25-تذکرۀ معلمان،در صرف.

ص:1053

26-شرح قصیدۀ عینیۀ سید حمیری.

اشعار زیر اثر طبع ایشان است:

ای پای خرد به راه پویا باش ای دست هنر به کار کوشا باش

ای طایر عقل کز تو شد پیدا اسرار نهفته سد ره پیما باش

ای جلوۀ علم کز تو حیرت زاد پیوسته به دهر حیرت افزا باش

ای طلعت داد کز تو دلها شاد در حکم شهان همراه پیدا باش

ای دست سخا که از تو شد آباد دنیای بشر بسان دریا باش

ای پیر جهان ز بعد فرتوتی از فرّ فروغ علم برنا باش

ای چشم به عیب خویشتن بنگر و ز دیدن عیب مردم اعمی باش

در پیش حوادث توانفرسا ای قلب چو کوه پای برجا باش

* در راه کمال نفس رفتن گیر وز تیرگی درون مصفّا باش

اندر ره کسب کمترین دانش چون ذرّه ز پای تا به سرپا باش

بر ذلّت مستمند رحمت آر و ز حالت دردمند جویا باش

بیرون ز جهان ملک منزل گیر برتر ز برین سپهر مینا باش

مشهور به فضل و هوش و حکمت شو معروف به نام نیک و تقوا باش

دلشاد مشو به نام بی معنی خرسند به اسم با مسمّی باش

منظور عموم اهل دانش شو محسود یهود و گبر و ترسا باش

توأم به عمل نمای دانش را در علم و عمل حکیم والا باش

دیباچۀ دفتر سعادت شو بر لوحۀ کار نیک طغرا باش

با مردم اگرچه تندخو باشند نیکوروش و گشاده سیما باش

با روی گشاده از دل و خاطر اندوه زدا چو روی صحرا باش

در بزم کسان چو شمع روشن باش در رزم خسان چو تیغ برّا باش

ز آلودگی جهان منزّه شو برتر ز فضای تنگ غبرا باش

ص:1054

امروز به کار خویشتن پرداز فردا چو شود به کار فردا باش

در دادن پند و گفتن حکمت «کاشف»به ادب هماره گویا باش

سوز هجر

گر بخت کند یاری بر زلف تو آویزم اندر شکن زلفت صد شور برانگیزم

بارد به تنم گر تیر از تیر نتابم سر آید به سرم گر سنگ از سنگ نپرهیزم

در کندن کوه جان چالاک چو فرهادم در دادن نقد دل بی باک چو پرویزم

آن روز که من دیدم،بی پرده رخت،گفتم سوگند بدان رویت با حور نیامیزم

خاک سر کویت را روبم به سر مژگان گرد کف پایت را در دیده فروریزم...

فرزندانش:

1-سید محمّد باقر 2-سید محمّد 3-دکتر هبة الدّین 4-سید محسن.

-منابع

1-آینۀ دانشوران 201.

2-تاریخ تکایا و عزاداری قم 298.

3-تاریخ قم 278.

4-رجال قم 132.

5-ریحانة الأدب 154/1.

6-سخنوران نامی ایران 2924/5.

7-سخنوران نامی معاصر 190/1.

8-علمای معاصرین 288.

9-فرهنگ شاعران زبان پارسی 468.

10-فهرست کتابهای چاپی فارسی طبی 291/1.

11-گنجینۀ دانشمندان 389/4.

12-مؤلفین کتب چاپی 491/4.

13-نگین سخن 491/5.

ص:1055

سیّد علی اکبر پیشوائی یزدی

اشاره

(1288-1374 ق)

حاج سید علی اکبر فرزند سید رضا حسینی عزآبادی یزدی،ملقب به «پیشوائی»،از علما و مدرسین حوزۀ علمیۀ قم بود.

وی در سال 1288 ق در روستای (عزآباد)از توابع یزد متولد گردید.

ایشان پس از فراگیری مقدمات، دروس سطح را نزد اساتیدی چون:سید علی مدرس طباطبائی،سید مرتضی مدرس طباطبائی(معروف به شیخ مرتضی)،سید یحیی مدرس،ملا ابراهیم لاری،سید ابراهیم مهریزی و شیخ علی مسگر یزدی به پایان رساند.و در سال 1317 ق به مشهد مقدس رهسپار و از محضر علامه سید علی حائری یزدی و در سبزوار از محضر میرزا حسین بزرگ سبزواری و میرزا محمّد اسماعیل تهرانی در علوم عقلی،استفادۀ شایان نمود.

مرحوم پیشوائی در سال 1324 ق به عتبات عالیات رفت و در نجف اشرف از محضر آیات:آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی بهره مند گردید.در سال 1341 ق به قم عزیمت کرد و به تدریس و اقامۀ جماعت در مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام و دیگر وظایف دینی اشتغال ورزید.

نامبرده در اواخر/شعبان1374/ ق مطابق با اواخر/فروردین1334/ ش در سن 86 سالگی در قم درگذشت و پیکرش در قبرستان شیخان مدفون شد.

ص:1056

فرزندانش:

1-علامه سید محمّد حسن پیشوائی،از علمای فعلی«الیشتر»خرم آباد 2-سید احمد 3-سید مهدی غریق که در خوزستان غرق شد 4-سید حسین.

-منابع

1-آثار الحجة 58/2.

2-آینۀ دانشوران 173.

3-گنجینۀ دانشمندان 97/2.

میرزا علی اکبر تابش اصفهانی

اشاره

(ح 1305-1370 ق)

حاج میرزا علی اکبر تابش فرزند حاج میرزا مهدی اصفهانی،از فضلای پارسا و از اعضای قدیمی«انجمن ادبی شیدا»اصفهان بود.اشعارش در«مجلۀ دانشکده» دورۀ اول به طبع می رسید.

او در شب سه شنبه /15شعبان1370/ ق مطابق با /31اردیبهشت/ 1330 ش در سن حدود 65 سالگی در تهران وفات یافت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان حاج شیخ به شماره(13131)قم مدفون شد.

دیوانی دارد در حدود دوسه هزار بیت شامل انواع فنون سخن می باشد،از اشعار اوست:

در مدیح حضرت ثامن الائمه علیه السّلام گوید

سحرگاه است و صحرا و نسیمی مشکبار آید

مرا اندر مشام جان شمیم کوی یار آید

مگر بر زلف مشگین شانه زد در خلد حور العین

که باد صبحدم با نکهت مشک تتار آید

ص:1057

شبی روشن تر از روز است و نور از طارم اعلی

بقندیل فلک پیوسته از بهر نثار آید

شبی چون روز و ماه چارده در گنبد گردون

چو خورشید جهان آرا بچشم اشکبار آید

شبی نورانی و باغ و چمن سرسبز و مینوفر

نوای قمری و بلبل بگوش از شاخسار آید

مگر شد خیمه لیلی نمایان اندر این صحرا

که اندر چشم مجنون این چنین لیلی،نهار آید

همانا خطه طوس است کز هر خطوه اش ما را

یکی جان گرامی اندر این جسم نزار آید

کلیم از لن ترانی گرچه شد مأیوس در سینا

بدین وادی بی دیدار یار امیدوار آید

همایون گنبد زرفام او از دور شد رخشان

و یا از طور سینا این تجلی آشکار آید

فروزان کوکب دری عیان از شمسۀ کاخش

از این مصباح ظاهر نور لم تمسسه نار آید

همانا بیت معمور است این کز عالم بالا

مَلَک بهر طوافش بی حساب و بی شمار آید...

-منبع

1-تذکرۀ شعرای معاصر اصفهان 122.

شیخ علی اکبر تبریزی«واعظ»

اشاره

(1308-1375 ق)

حاج شیخ علی اکبر تبریزی غروی عزیزی(واعظ)در /23رمضان1308/ ق

ص:1058

در تبریز متولد شد.

وی از وعّاظ و گویندگان شهیر بود که در اواخر عمر خود به تهران رفت و در پایتخت شهرت بسزائی یافت.وی مردی بلندبالا و دارای محاسن سفید بود و به قدری شیرین و جذّاب سخن می گفت،که درست مصداق شعر حافظ می شد:

ترکان پارسی گو بخشندگان جانند

بنا بر فرمایش استاد معظم حضرت آیة اللّه سید ابو القاسم کوکبی تبریزی دام ظله که محضر ایشان را نیز درک کرده:

تحصیلات مرحوم واعظ در تبریز بود،و در سالهای آخر عمر چند ماه از سال را در نجف اشرف بسر می برد و در مسجد عمران به وعظ و ارشاد اشتغال داشت،و منبر بسیار جالب و سودمندی داشت.

باری وی روز پنجشنبه /14رمضان1375/ ق مطابق با /6اردیبهشت/ 1335 ش به موقع افطار در تهران به سکتۀ قلبی دچار و بدرود زندگی گفت،و در روز جمعه با تشییع کم نظیری او را به قم انتقال دادند،و در قبرستان حاج شیخ مدفون شد.

مخفی نماند که حجة الاسلام شیخ رضا سقازادۀ واعظ یکی از دست پروردگان ایشان بود.

-منابع

1-آینۀ دانشوران 70 آورده:جسدش به نجف اشرف حمل شد،قطعا اشتباه است).

2-گنجینۀ دانشمندان 385/2.

ص:1059

میرزا علی اکبر حکمی یزدی«تجلی»

اشاره

(ح 1264-1344 ق)

میرزا علی اکبر یزدی متخلّص به (تجلّی)و معروف به«حکیم الهی»و «حکمی»فرزند حاج میرزا ابو الحسن تاجر اردکانی-مقیم یزد-،از حکما و فلاسفۀ گرانقدر قرن چهاردهم قمری به شمار می رفت.

او در حدود سال 1264 ق در شهر یزد متولد شد.

میرزا علی اکبر تحصیلات مقدّماتی،فارسی و صرف و نحو عربی و فقه را نزد اساتید یزد فراگرفت،بعدا راهی شهر اصفهان شد.یکی از شاگردان ایشان نقل کرده است که میرزا علی اکبر گفته بود:«مدت چهار سال که در اصفهان به تحصیل اشتغال داشتم،جز مدرسه تا راه حمام جای دیگری را در اصفهان بلد نبودم».

این مطلب می رساند علاقۀ ایشان به تحصیل تا آن اندازه ای بوده،که به خود اجازۀ گردش و حتی دیدن شهر اصفهان را در مدّت چهل سال نداده است.در اصفهان از محضر حکمائی چون:شیخ محمّد رضا قمشه ای و میرزا جهانگیر خان قشقائی استفاده نمود.

بعد از خاتمۀ دورۀ تحصیل اصفهان،به تهران عزیمت نموده،و در مدرسۀ شیخ عبد الحسین اقامت داشته،و از ارث پدری خانه ای در تهران تهیه و از محضر

ص:1060

میرزا ابو الحسن جلوۀ اصفهانی در حکمت و فلسفه بهره مند گردید.

نظر به اینکه خواهری در قم داشته(مادر علامه میرزا علی ناسوتی)،با وساطت این خواهر عیال در قم اختیار کرده و از سال 1327 ق در قم سکونت گزید، و در اواخر سال 1344 ق در پی بیماری وفات کرده.گفته شده:متجاوز از 80 سال زندگی کرده،در قبرستان شیخان-جوار قبر میرزای قمی-مدفون شد.

یکی از شاگردان ایشان بدیع الملک میرزا دولتشاه بود که سالهای زیادی را در درس و مصاحبت ایشان حضور یافته،و تقریر دروس را تحریر می کرده است.از جمله:کتاب«الدّرة الفاخرة»تألیف ملا عبد الرحمن جامی و کتاب«المشاعر»تألیف ملا صدرا که در سالهای اخیر به طبع رسیده است،در مقدّمۀ کتاب الدرة الفاخرة دربارۀ استاد خود-حکیم یزدی-چنین نوشته است:

«این بندۀ محتاج به فضل ربّه الکریم را موجب اجری و در عالم یادگاری باشد، تا در سنۀ 1307 ق موفق شد که رسالۀ موسومه به«الدرة الفاخرة»را که تألیف مولانا المحقّق المدقّق العارف الکامل،ملا عبد الرحمن جامی می باشد،و جامع اصول مطالب و عمدۀ مقاصد در این علم است،در خدمت جناب عمدة الحکماء الالهیّین و قدوة الفضلاء المتألّهین،الوحید الموحد،و الفرید المتفرد،المدرّس فی المعقول و المنقول،و الفروع و الأصول،آقای میرزا علی اکبر یزدی-دامت افاداته-استفاده نمود و شرح بر آن رساله مقرّر داشتند و به ملاحظۀ صحت استاد رسانیده و در خاتمۀ کتاب،افادۀ مختصری در«مسألۀ وجود»از عبد الرحمن جامی به نظر رسید و شرحی بر آن نوشته اضافه نمودند...».

و نیز در مقدمۀ کتاب المشاعر ملاّ صدرا نوشته است:

«این بنده کتاب المشاعر را در خدمت استاد،جناب مستطاب عمدة الحکماء و المتألهین،و زبدة العلماء المتشرّعین،المحقّق الکامل و العارف الواصل،آقای میرزا علی اکبر یزدی المدرّس-دام افضاله-استفاده نمود،و بیانات ایشان را جمع و به رشتۀ تحریر درآورد و به نظر استاد رسانید،و آن را کتابی نمود موسوم به عماد الحکمة».

ص:1061

سیّد علیرضا مدرسی یزدی«ریحان»،مؤلف کتاب آینۀ دانشوران،در شرح حال آن مرحوم چنین می نویسد:

«ابو محمود میرزا علی اکبر ابن ابو الحسن یزدی،یکی از متألهین عالیقدر است که در روزگار حائری یزدی در حوزۀ علمیّۀ قم به تدریس معقول می پرداختند و بسیاری از فضلا و دانشمندان از مجلس درس حضرتش استفاده کرده اند».

وقتی شاهزاده بدیع الملک میرزا ملقب به«عماد الدوله»حکمران یزد بود،از آن جناب خواهش کرد رساله ای به فارسی مشتمل بر مسائل مهمّۀ حکمت الهی بنویسند.ایشان نیز اجابت کرد و به طور موجز خلاصۀ مسائل را به پارسی روشن نگاشت،و قسمتی از نسخۀ شریفه را سیّد طه موسوی اصفهانی،که از طلاّب مدرسۀ رضویۀ قم بود،به سال 1353 ق به خواهش من بنده(ریحان)از روی نسخۀ خطی که نزد میرزا علی ناسوتی یزدی،خواهرزادۀ حکیم نامبرده بود،نوشته است.

نام آن تألیف رسالۀ عمادیّه است».

از جمله اساتیدی که در سالهای اخیر در پژوهشها و تحقیقات فلسفی آثار حکمای اسلامی به معرفی شخصیت حکمی یزدی توجّه،و در مقام شناساندن حکما و فلاسفه برآمده اند،استاد محترم دانشگاه تهران آقای دکتر علی موسوی بهبهانی می باشد که در مقدّمۀ کتاب الدّرة الفاخرة،پس از نقل مآخذ معتبر در شرح حال حکیم یزدی چنین یادآور می شود:

در آغاز مقدّمۀ متذکّر شدیم که شرح و ترجمۀ کتاب الدرة الفاخرة به قلم عماد الملک است،ولی به واقع وی بیانات استاد خود،یعنی فیلسوف متأخّر حوزۀ علمیۀ قم،آقای میرزا علی اکبر یزدی،معروف به«حکیم»را تحریر کرده است.

در باب ترجمۀ حال فیلسوف یزدی،متأسفانه نگارندۀ اطّلاعات دقیق و مستندی در اختیار ندارد.ولی قدر مسلّم آن است که وی از بزرگترین اساتید فلسفۀ اسلامی در قرن اخیر،در حوزۀ علمیّۀ قم بوده است.و بنا بر آثاری که به واسطه از ایشان باقی مانده و مورد مطالعۀ نگارنده قرار گرفته است،ایشان از مبرّزترین

ص:1062

مدرّسین قرن اخیر برای فلسفۀ صدر المتألهین بوده اند.شرح و ترجمۀ کتاب المشاعر ملا صدرا که به قلم عماد الدوله است و توسّط انجمن ایران و فرانسه تصحیح و طبع شده است،در واقع و حقّا بیانات و تقریر دروس آقای میرزا علی اکبر حکیم یزدی می باشد.و از آن شرح المشاعر،تضلّع و تبحّر استاد در مشرب فلسفی ملا صدرا به خوبی استنباط و درک می شود،و همچنین از مطالعۀ شرح الدّرة الفاخرة،جامعیّت استاد در شعب علوم عقلی،یعنی،کلام و فلسفه و تصوّف روشن و آشکار می شود.

اخیرا نسخۀ خطّی از رساله ای به نام«حکمت عمادیّه»مورد مطالعه قرار گرفت که از مترجم همین کتاب است،و آن نیز تحریر تقریرات استادش،یعنی،میرزا علی اکبر حکیم یزدی است.نکتۀ قابل ذکر اینکه رسالۀ مذکور شرحی ملخّص از حکمت اشراق است که با بیان ساده نگارش یافته.این موضوع نمایان گر این است که حکیم یزدی در حکمت اشراق نیز تبحّر داشته است».

در کتاب تاریخ حکمای متأخّر بر صدر المتألهین،حکمی یزدی را در زمرۀ اوّلین طبقۀ تلامیذ عارف کامل شیخ محمّد رضا قمشه ای،معرّفی نموده اند.و در شرح احوال سیّد محمّد کاظم عصّار تهرانی،متذکّر شده اند که عصّار،ریاضیات قدیم را در مدرسۀ شیخ عبد الحسین تهران،نزد میرزا علی اکبر مدرّس یزدی فراگرفته است.

ضمنا چون علامه حکمی طبع شعر نیز داشته اند،از جهت حسن ختام،چند بیت از اشعار ایشان را نقل می نمایم:

آنکه دل برد و ز من گشت نهان روی تو بود

وان که کُشتم به دو شمشیر،هم ابروی تو بود

خوش شمیمی که نه هرگز بزداید ز مشام

نکهت لعل تو و رایحۀ بوی تو بود

لاله سان داغ نهادم به دل از آتش عشق

در گلستان قِدَم خال چو هندوی تو بود

ص:1063

آنکه مدهوش نمودم ز می و سحر حلال

شهد آب دهن و دیدۀ جادوی تو بود

کشدم آنکه به زنجیر و رسن سوی توام

تار گیسوی تو و سلسلۀ موی تو بود

خم گیسوی توام دور زده همچو کمند

خوش دل آن صید که در حلقۀ گیسوی تو بود

می توان یافت خلاصی ز کمندت؟هیهات

رو به هرجا که نهادیم همه سوی تو بود

شرط انصاف نباشد که به خود ره ندهی

آنکه دائم به امید تو سر کوی تو بود

تشنۀ آب حیات است«تجلّی»را دل

جرعه ای بخش که دائم به لب جوی تو بود

* ای دل افسرده تا کی در قفس مانی خموش

در گلستان اندر آ چون بلبلان با صد خروش

گرچه سرّ عشق نتوان فاش کردن در جهان

می توان در پرده گفتن رازها با اهل هوش

پخته گردانید این دلهای خام از تاب عشق

کز فروزان آتش او سنگ می آید به جوش

در فنا گر چشم و گوشت رفت،هوشت هست پاک

کو به عاریت دهد از خویشتن چشمی و گوش

جام دل لبریز کن از می که ناگه بشنوی

هاتف غیبی که می گوید گوارایت بنوش

کی به کوشش وصل یابی گر نباشد لطف دوست

لیک بشتاب اند این ره تا توانی و بکوش

ص:1064

پس به چشم یار بینی این زمان اغیار را

وز درون پرده بینی پرده دار پرده پو

گر غریق بحر عیبی ای دریغا غم مخور

کو رحیم است و کریم است و غفور و عیب پوش

گرمی وحدت«تجلّی»نوشی از دست حبیب

تا ابد مدهوش مانی و نمی آیی به هوش

از آثار قلمی اش

1-حاشیة علی الاسفار.

2-حاشیة علی الفصوص.

3-حاشیة علی القوانین(اثر میرزای قمی).

4-رسائل حکمیه(شامل چند رساله در حکمت).

5-رساله ای مختصر در هندسه.

6-رسالۀ عمادیه(در حکمت الهی).

7-رسالة معرفة النفس و معرفة الرب.

8-شرحی بر رسالۀ مسألة الوجود(از جامی).

-منابع

1-آثار الحجة 216/1.

2-آینۀ دانشوران 718.

3-تاریخ حکمای متأخر بر صدر المتألهین 63.

4-تاریخ قم 277(سال مرگش اشتباها 1354 ق آمده است).

5-تذکرۀ شعرای یزد 388.

6-خدمات متقابل اسلام و ایران 657/2.

7-مقدمۀ رسائل حکمیه،به قلم فرزندش جناب آقای محمود حکمی یزدی است.

8-مؤلفین کتب چاپی 497/4.

ص:1065

شیخ علی اکبر حکیمی یزدی

اشاره

(-1322 ق)

شیخ علی اکبر فرزند محمّد مهدی یزدی معروف به«حکمی»،از اندیشمندان و حکمای مشهور بود.

وی تحصیلات عالی خود را در حکمت و فلسفه نزد شیخ محمّد رضا قمشه ای برای مدت طولانی و منقول را از محضر آیات:میرزا ابو القاسم کلانتری تهرانی و شیخ محمّد حسن آشتیانی در تهران استفاده نمود،و در منقول از آشتیانی اجازۀ اجتهاد دریافت کرد و در حکمت چنان ورزیده شد که به«حکمی»شهرت یافت.

نامبرده پس از نیل به مدارج عالی علم،به قم مهاجرت کرد و به تدریس معقول و منقول پرداخت.

از آثار قلمی او

1-حاشیة علی الرسائل.

2-حاشیة علی الشواهد الربوبیة.

3-حاشیة علی المکاسب.

4-حاشیة علی بدائع الاصول.

5-رضاعیات،به زبان فارسی.

حکمی یزدی در /22جمادی الثانی1322/ ق در قم درگذشت و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

فرزند ایشان،آیت اللّه شیخ مهدی حکمی«پایین شهری»یکی از علمای مشهور قم بود.

-منابع

1- اثرآفرینان 302/2.

2-أعیان الشیعة 176/8.

ص:1066

3-خدمات متقابل اسلام و ایران 611.

4-نقباء البشر 1607/4.

دکتر علی اکبر سیاسی

اشاره

(1313-1410 ق)

دکتر علی اکبر سیاسی فرزند محمّد حسن یزدی،از دانشمندان و اساتید به نام دانشگاه تهران بود.

وی در سال 1313 ق مطابق با 1274 ش در تهران تولد یافت.

سیاسی پس از سپری کردن دوره های مقدماتی در مدارس:خرد،سلطانی و علوم سیاسی تهران،برای ادامۀ تحصیلات به فرانسه رفت و در دانشگاه سوربن پاریس به تحصیل پرداخت و در سال 1310 ش مطابق با 1350 ق به اخذ دکترای ادبیات با درجۀ بسیار عالی از دانشگاه مذکور،نائل شد و همچنین از دانشگاه شارل اول پراگ(چک اسلواکی)و دانشگاه استرازبورگ(فرانسه)دکترای افتخاری بدست آورد و به ایران بازگشت.

وی علاوه بر تحصیلات جدید در رشتۀ حکمت قدیم از محضر اساتیدی چون:

میرزا طاهر تنکابنی و شیخ محمّد حسین فاضل تونی در تهران استفاده کرده بود.

دکتر سیاسی فعالیت فرهنگی خود را از استادی دار الفنون و دانشکده های حقوق و علوم سیاسی و ادبیات آغاز نمود سپس سالها سمت«ریاست دانشگاه تهران»را برعهده داشت.

دیگر مناصب و مشاغل ایشان عبارت است از:استاد دانشسرای عالی، ریاست ادارۀ تعلیمات عالیه وزارت فرهنگ(1312 ش)،وزیر فرهنگ(1321 ش در کابینۀ قوام السلطنه)،ریاست دانشکدۀ ادبیات،ریاست دانشسرای عالی، ریاست دانشگاه تهران(از سال 1321 تا 1333 ش)،وزیر فرهنگ(1322 ش در کابینۀ علی سهیلی)،وزیر مشاور(1323 ش در کابینۀ بیات)،وزیر فرهنگ

ص:1067

(1326 ش در کابینۀ حکیمی)،وزیر امور خارجه(1328 ش در کابینۀ ساعد مراغه ای).

و اما برخی مناصب فرهنگی ایشان،به شرح زیر است:

ریاست انجمن ایرانی فلسفه و علوم انسانی،عضویت کمیسیون بین المللی تألیف علمی و فرهنگی بشر،عضویت هیئت مدیرۀ انجمن بین المللی دانشگاه ها، عضویت فرهنگستان ایران،عضویت شورای عالی فرهنگ،ریاست جمعیت «ایران جوان»و یکی از مؤسسان این انجمن،ریاست مؤسسۀ روان شناسی دانشگاه تهران و صاحب امتیاز مجلۀ«روان شناسی»که در سال 1349 ش در تهران آن را منتشر ساخت.

از آثار او

1-اصول روان شناسی.

2-ایران در تماس با مغرب زمین(رسالۀ دکترا-به زبان فرانسوی).

3-دو ماه در پاریس یا از یونسکو تا سوربن.

4-روان شناسی پرورشی.

5-روان شناسی جدید.

6-روان شناسی جنائی.

7-شخصیت.

8-شعر فارسی.

9-طریقۀ تست(روان شناسی-به زبان فرانسوی).

10-علم اخلاق نظری و عملی.

11-علم النفس ابن سینا و تطبیق آن با روان شناسی جدید.

12-علم النفس یا روان شناسی از لحاظ تربیت.

13-فرانسه،کتابهای درسی فرانسه برای متوسطه(همکاری).

ص:1068

14-گزارش یک زندگی.

15-مبانی فلسفه.

16-منطق و روش شناسی.

17-هوش و خرد.

و نمایشنامه های زیر:

18-عشق و تجدید.

19-عشق وطن.

20-ماهیار.

21-یک قربانی دیگر.

دکتر سیاسی چند سال آخر عمر خود بیشتر در اروپا و آمریکا به سر می برد و متأسفانه به طور کامل بینائی خود را از دست داد.او در مدت تصدی مشاغل فرهنگی،علاوه بر ویژگی صداقت و متانت شخصی بین همکاران و شاگردان خود، از محبوبیت خاصی برخوردار بود،و تا آخرین روزهای حیات از تحقیق و راهنمایی دانش پژوهان دور نماند.

ایشان در روز جمعه اوّل/ ذی القعده1410/ ق مطابق با /4خرداد/ 1369 ش در سن 97 سالگی در پی بیماری در بیمارستان جم تهران،زندگی را وداع گفت.پیکرش روز سه شنبه در تهران و قم تشییع و در قبرستان حاج شیخ-مقبرۀ خانوادگی-به خاک سپرده شد.

-منابع

1-مجلۀ راهنمای کتاب،سال چهارم،شمارۀ 2،ص 166.

2-مؤلفین کتب چاپی 518/4.

3-چند پرده از زندگانی رجال معروف ایران 68.

4-بازیگران سیاست 140.

ص:1069

5-فهرست کتابهای چاپی فارسی طبی 419/1 و 421 و 550 و 554 و 690 و 750 و 810.

6-راهنمای مجله های ایران 360.

7-نامداران اراک 102(ایشان را اراکی دانسته است؟).

8-چهره های آشنا 310.

شیخ علی اکبر صبوری قمی

اشاره

(1346-141 ق)

حاج شیخ علی اکبر فرزند علامه شیخ محمّد صبوری قمی،از فضلا و بزرگان معاصر تهران بود.

تولدش در سال 1346 ق مطابق با 1306 ش در قم اتفاق افتاد.

نامبرده پس از سپری نمودن مقدمات،در سال 1363 ق به نجف اشرف رهسپار شد و دروس سطح را از محضر آیات:سید یحیی مدرسی یزدی (مکاسب)و میرزا حسن یزدی (کفایه)و دروس خارج را از حضرات آیات:میرزا عبد الهادی شیرازی،شیخ محمّد کاظم شیرازی و سید ابو القاسم خوئی استفاده نمود.وی در سال 1372 ق به قم بازگشت و تحصیلات خود را در محضر آیات:سید حسین طباطبائی بروجردی و شیخ محمّد علی اراکی ادامه داد.

در سال 1378 ق در پی درخواست اهالی محلۀ ناصر خسرو-تهران-و امر آیت اللّه بروجردی به آن دیار عزیمت کرد و در مسجد«درب اندرون»به وظایف

ص:1070

دینی و روحی اشتغال ورزید.

در ضمن مؤسسۀ درمانی و کتابخانۀ مسجد اندرون به همت ایشان تأسیس و کمک به فقرا و مستمندان از خدمات خیری او به حساب می رفت.

از آثار او

1-آیات توحید.

2-تعقیبات نماز.

3-تقریرات الاصول،درس السید الخوئی.

4-خلاصۀ مناسک حج.

5-دین حنیف در حرمت ریش تراشی.

6-مبارزه با نفس امّاره.

مرحوم صبوری دارای اجازاتی در اجتهاد و نقل حدیث و سمت نمایندگی از حضرات آیات:میرزا عبد الهادی شیرازی،شیخ محمّد حسین کاشف الغطاء،شیخ آقا بزرگ تهرانی،سید محمّد هادی میلانی و سید ابو القاسم خوئی،بود.

وی در سال 141 ق در تهران درگذشت.و پیکرش به قم حمل و در قبرستان باغ بهشت-مقبرة العلماء-به خاک سپرده شد.

علی اکبر صفاری

اشاره

(-1373 ق)

رئیس فرهنگ استان کرمانشاه بود.از زندگی نامۀ ایشان اطلاعاتی فعلا در دست نداریم.ولی نحوۀ مرگ او بدین تفصیل ثبت شده است:

صفاری هنگام مسافرت به ایلام برای بازرسی،در بین راه مورد اصابت تفنگ شکاری رفیق خود شد و فورا درگذشت.پیکرش به کرمانشاه حمل و از آنجا به تهران فرستاده شد و تا حرم حضرت عبد العظیم حسنی علیه السّلام تشییع و جهت

ص:1071

خاکسپاری به قم حمل گردید.

روز تشییع ایشان در قم به تاریخ /12مهر1332/ ش بود.

-منبع

1-روزنامۀ اطلاعات،به تاریخ /13مهر1332/ ش،ص 4.

شیخ علی اکبر علمی تنکابنی

اشاره

(1294-1392 ق)

شیخ علی اکبر علمی فرزند میرزا محمّد تقی«پیشنماز»و نوۀ میرزا محمّد تنکابنی«مؤلف قصص العلماء»،از فضلا بود.

وی در سال 1255 ش در تنکابن متولد شد.

مقدمات را در نزد پدرش و دیگر مدرسین فراگرفت،سپس به تهران عزیمت نمود و مدارج عالیه را طی کرد،و به تنکابن بازگشت و به تبلیغ و ارشاد پرداخت.

در نسبنامۀ دودمان علامۀ تنکابنی وفاتش را در سال 1350 ش دانسته ولی تاریخ فوتی که از روی سنگ قبرش یادداشت کردم در روز سه شنبه اول/فروردین/ 1351 ش مطابق با /5صفر1392/ ق حک گردیده و در انتهای قبرستان وادی السلام قم مدفون شده است.

-منابع

1-بزرگان تنکابن 172.

2-نسبنامۀ دودمان علامۀ تنکابنی 99.

میرزا علی اکبر عماد تبریزی

اشاره

(1284-1380 ق)

حاج میرزا علی اکبر عماد متخلص به«رمزی»فرزند ملا حسین و نوۀ مختار تبریزی،از فضلا و خطبا بود.

ص:1072

ایشان در سال 1284 ق مطابق با 1247 ش در تبریز متولد گردید.

ویژگیهای علمی و اخلاقی

میرزا عبد الرسول احقاقی اسکویی در مقدمۀ«دیوان اشعار حجة الاسلام نیّر» دربارۀ عماد می نویسد:

وی محدّثی بلیغ و گوینده ای توانا بود،که زینت بخش مجالس مذهبی شهر تبریز به شمار می رفت،و اهل ایمان و معرفت با عشقی وافر و علاقه ای مفرط از بیانات حکیمانه و فرمایشات ادیبانۀ ایشان استفاده می نمودند.

گذشته از امر تبلیغ و منبر،اغلب اخبار و حکایات و لطایف و اشعاری را که در کتب مختلف دیده،در چند مجلد کتاب به نام«رنگارنگ»به طرز بدیعی جمع آوری فرموده،که جلد اول آن در حیات خودش و جلد دومش پس از وفات ایشان به مباشرت آقازادۀ گرامی اش جناب آقای حاج محمّد آقا عماد به طبع رسیده،و امید است که جلد سوم آن نیز زیر طبع و مورد استفاده مشتاقان قرار گیرد.

مرحوم عماد از خدمتگزاران صدیق و صمیمی آستان مقدس حضرت سید الشهداء علیه السّلام،مدت هفتاد سال افتخار خدمت در آن استان مقدس را داشته است.

علی اکبر قمی«افصحی»

اشاره

(1323-1406 ق)

حاج علی اکبر فرزند ملا باقر قمی،متخلص به«افصحی»از شعرا و ادبای معاصر بود.

وی در سال 1323 ق مطابق با 1284 ش در قم در خانوادۀ معروف «افصحی»،تولد یافت.

ص:1073

افصحی،امتیاز و مدیری روزنامۀ «صدای قم»را در سال 1331 ش دریافت نمود و آن را در قم منتشر ساخت.

از آثار او

1-دیوان اشعار.

2-کنز یا گنجینۀ ادب«اشعار»، دو جلد.

چند غزل زیر را باهم از ایشان می خوانیم:

بخوانم من ز بسم اللّه رحمن الرحیم آن خالق اکبر

که زینت بخش کنزم گشته هم در اوّل و آخر

ستایش از خداوندی که موجودات در امرش

تمام کل ما فیهما به حکم حضرت داور

غفور و رازق رزق است جمله می دهد روزی

هرآن کس حق شناسد گفته ام را می کند باور

نریزد دانه برگی بجز ز امر خداوندی

نروید سبزه ای اندر زمین جز ز امر او دربر

تمام کرسی و لوح و قلم در تحت فرمانش

به باران امر گردد رو ببار بر کوه بحر و بر

هرآن کس سر بپیچد روز وانفسا عجب از او

نخواهد دید روی جنت و آن چشمۀ کوثر

خدا فرمود پیغمبر تو ختم مرسلین هستی

کتاب آسمانی گشت نازل بهر پیغمبر

ص:1074

پیمبر رهنما گردید در دنیا بر این مردم

نمونه از سلیمانی چو سلمان آمد و بو ذر

پیمبر در غدیر خم وصیی خود بیان فرمود

گرفت اندر سر دست جانشین آن حیدر صفدر

بگفتا مردمان دانید این مطلب عیان باشد

علی داماد باشد جانشین من همین رهبر

ولی غصب خلافت شد ز فرزند ابو طالب

هزاران ظلم بنمودند بر شیر خدا حیدر

الا ای افصحی کوتاه کن الکن زبان باشد

ندانی جمله آری مدح مولا را در این دفتر

عشق بحق

عشق شیرین تو در هیچ سری نیست که هست

روی نادیدۀ تو در نظری نیست که هست

راه عشق است پرآشوب بباید پیمود

بهر عشاق در این ره خطری نیست که هست

از سر کوی تو رفتن بکجا هست پناه

ور نه اندر دل بی دل سفری نیست که هست

همچو موسی أرنی گو به رهِ عشق توایم

آتش شوق تو اندر شجری نیست که هست

بخت یاری کندم تا که رسد صبح مراد

این ندامت همه شب تا سحری نیست که هست

به وجود آری و راه عدمش بسپاری

اندرین آمد و شدها اثری نیست که هست

ص:1075

چشم امید بداریم که اندر ره عشق

بهر این گمشدگان راهبری نیست که هست

افصحی را نظری گر بنمائی از لطف

بهر پرواز در او بال وپری نیست که هست

نوروز و بهار

گشت نوروز و بهار آمد و گلها به چمن باز بلبل بسر شاخه بیامد به سخن

دسته ای در طرب و عیش به هر دشت و دمن می رسد دورۀ جمعی نگران دورۀ من

سال کهنه ز برم رفت بشد سالی نو

(یادم از کِشتۀ خویش آمد و هنگام درو)

عید نوروز که یک مفخر جمشید جم است یا پری روی زنی بوسه به هر قدر کم است

بنشین سایۀ نخلی که چو باغ ارم است خوش اگر سال بود بهر من و تو چو غم است

سال کهنه ز برم رفت بشد سالی نو

(یادم از کشته خویش آمد و هنگام درو)

عید نوروز به یک سال به پیری افزود درد پهلو و کمر درد به من روی نمود

عمر بگذشته دگر روی به خوبی ننمود گاه زنگ خطر مرگ برم خواند سرود

سال کهنه ز برم رفت بشد سالی نو

(یادم از کِشتۀ خویش آمد و هنگام درو)

افصحی خوش نگذشت است در این دیر خراب

گذراندیم همه عمر نه اجر و ثواب

به امیدیم خدا داد رسد روز حساب

غافل از عاقبت کار دگر بوده به خواب

سال کهنه ز برم رفت بشد سالی نو

(یادم از کِشتۀ خویش آمد و هنگام درو)

ص:1076

وی در /16دی1364/ ش درگذشت.پیکرش در قبرستان باغ بهشت-وسط حیاط اوّل-مدفون گردید.

-منابع

1-چهرۀ مطبوعات معاصر 296.

2-فهرست روزنامه های فارسی 141.

سیّد علی اکبر گلستانۀ اصفهانی

اشاره

(1274-1319 ق)

سید علی اکبر فرزند میرزا محمّد ابراهیم گلستانۀ اصفهانی،از مشاهیر خوشنویسان و هنرمندان عصر خود بود.

او به سال 1274 ق در اصفهان متولد گردید.

گلستانه پس از طی مقدمات به مشق خط پرداخت،و به واسطۀ کثرت نبوغ و استعداد در تحریر خط شکسته،سرآمد خوشنویسان روزگار گردید.وی ابتدا نستعلیق می نوشت،ولی بعدها به شکسته نویسی علاقه مند شد و به جایی رسید که در این خط استادی بی نظیر شد،و از شیوۀ درویش عبد المجید طالقانی پیروی می کرد،و خطش خیلی شبیه بدو می باشد.

استاد علامه سید جلال الدّین همائی در کتاب خود«تاریخ اصفهان»ایشان را چنین می ستاید:گلستانه،بزرگترین استاد نامدار خط شکسته و شکستۀ نستعلیق در اوایل قرن چهاردهم هجری است که شیوۀ درویش عبد المجید معروف را در کتابت خفی و شش دانگ جلی شکسته،هیچ کس به خوبی او تقلید نکرده و خطوطش در استحکام و پختگی و ملاحت با قطعات و مرقعات ممتاز درویش قابل اشتباه است چندان که اگر امضا و تاریخ آن را نبینند به حساب آن مرقعات تصدیق و خریدوفروش کنند.

سید علی اکبر از سادات گلستانه یی است که خاندانهای بزرگ قدیم سادات حسنی اصفهان می باشند و اکثر در محلۀ شهشهان که قسمتی از محلۀ در دشت قدیم

ص:1077

محسوبست می نشینند.عده ای از این خانواده به خوشنویسی و استادی در خط شکسته و شکستۀ نستعلیق ظهور کرده و عده ای از اعیان و اکابر رجال اصفهان بوده اند،از جملۀ آنها میرزا عبد الوهاب گلستانه است از رجال قرن سیزدهم،بانی مسجد شهشهان که اشراف برای او قرآنی نفیس به سال 1256 ق تمام کرده که در کتابخانۀ سلطنتی است.

سید علی اکبر گلستانه در دو نوع خط شکسته و نستعلیق استاد بود و از ترکیب آنها خطی که به نام شکستۀ نستعلیق معروفست بی اندازه خوش و زیبا می نوشت و در این شیوه سبکی تازه داشت که رسوم استادان کهن را بی رونق گذاشت.

در اواخر عهد ناصر الدّین شاه از اصفهان به تهران سفر کرده مدتی در بالاخانه های اکابر رجال فرزندان خود را برای مشق خط به نزد او می فرستادند،اما از این راه چندان نفعی عاید او نمی گردید.قسمت عمدۀ گذرانش از این ممرّ بود که مرقعهای عالی به خط خود تذهیب و تجلید زیبا ساخته،تقدیم بزرگان وقت می کرد و در مقابل انعامی می گرفت.

راقم سطور(یعنی استاد همائی)بعض مرقعهای او را که تاریخش 1315 و 1316 ق است،زیارت کرده که حقیقة تالی خط درویش است.وی در تعلیم خط و خوشنویسی معتقد بود که باید از خط نسخ ابتدا و دست را به این وسیله تقویت کنند،آنگاه به مشق نستعلیق بپردازند و چون در این خط کامل شدند، شکسته نویسی و بعد از آن شکستۀ نستعلیق را شروع کنند.خود او هم به این ترتیب خوشنویس شده بود که از طفولیت به خط نسخ پرداخته،در جوانی خوشنویس نستعلیق بود و آخر کار شکسته نویس شد.

این هنرمند کم نظیر جهت اشاعۀ هنر خویش سفرهای زیادی نمود و مدتی چند در استان های فارس و خراسان و کشور عراق و آخر عمر چندی در تهران اقامت کرد و جمع کثیری از بزرگ زادگان نزد وی به تعلیم خط می رفتند.متأسفانه وقتی که شهرت و اعتباری یافته،زندگانیش سروسامانی پیدا کرده بود،رشتۀ

ص:1078

حیاتش قطع شد.او مبتلا به بیماری گردید و در سال 1319 ق در سن 45 سالگی در پی عمل جراحی درگذشت،و برحسب وصیت خود در جوار مزار علی بن بابویه در قم مدفون گردید.

-منابع

1-تاریخ اصفهان(مجلد هنر و هنرمندان)179.

2-تذکرۀ خوشنویسان معاصر 65/1.

میرزا علی اکبر مجتهدی تبریزی

اشاره

(ح 1275-1367 ق)

حاج میرزا علی اکبر فرزند شیخ علی و نوۀ حاج امین تبریزی ملقب به (مجتهدی)،از علما و بزرگان تبریز و سراب بود.

در حدود سال 1275 ق در تبریز متولد گردید.

پدرش از علمای تبریز که زنجانی الأصل و داماد آیت اللّه میرزا باقر مجتهد تبریزی بود.

تحصیلاتش را نزد آیت اللّه میرزا حسن مجتهد تبریزی(دائی خود)به انجام رسانید و همواره ملازم وی بود،ولی متأسفانه سایر اساتیدش را بدست نیاوردیم.

او در صدر مشروطیت جزو صف مخالفین مشروطه درآمد،و از طرف انجمن ایالتی همراه دائی خود میرزا حسن مجتهد به(کندرود)تبعید گردید،و پس از یک سال اقامت،خود ایشان به(سراب)و دائی اش به(میانه)رفتند.وی مدت 30 سال در آنجا اقامت نمود و به انجام وظایف دینی و روحی پرداخت،و از طرف آیت اللّه میرزا صادق تبریزی نمایندۀ تام الاختیار بود.آنگاه به تبریز مراجعت کرد.

از آثار او

1-تقریرات دورۀ اصول استادش میرزا حسن مجتهد.

ص:1079

2-حاشیه بر رسائل(نیز از تقریرات استادش می باشد).

وی در روز یکشنبه /13رجب1367/ ق مطابق با /2خرداد1327/ ش به سن حدود 92 سالگی در تبریز درگذشت،و جسدش به قم حمل و در قبرستان شیخان مدفون گردید،و از طرف آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی نسبت به ایشان تجلیل شایانی بعمل آمد.

فرزندانش:

1-میرزا عنایت 2-میرزا محمّد تقی 3-میرزا عبد العلی 4-میرزا رضا 5-آیت اللّه میرزا عبد اللّه مجتهدی سرابی و سه دختر.

مرحوم شیخ علی اکبر،برادری داشت به نام میرزا ابراهیم تبریزی از روحانیون روشنفکر تبریز بود که در حادثۀ بمباران مجلس شورای ملی در تاریخ /23 جمادی الاول1326/ ق در باغ امین الدوله مقتول شد.جهت اطلاعات بیشتر به کتاب رجال آذربایجان در عصر مشروطیت ص 8 رجوع شود.

-منبع

1-افادات آقای شیخ سلمان طاهرزاده سرابی(که داماد میرزا عبد اللّه مجتهدی می باشد).

دکتر علی اکبر مجتهدی تبریزی

اشاره

(1322-1389 ق)

دکتر علی اکبر مجتهدی فرزند آیة اللّه میرزا مصطفی و نوۀ آیة اللّه میرزا حسن مجتهد تبریزی،پزشک و استاد دانشگاه تبریز بود.

او به سال 1322 ق در تبریز دیده به جهان گشود.

تحصیلات دانشگاهی

وی تحصیلات عالی خود را در دار الفنون بروکسل آلمان به انجام رسانید،و موفق به

ص:1080

دریافت دانشنامۀ پزشکی گردید،و سپس به ایران مراجعت و به طبابت پرداخت،ایشان در ادبیات فارسی و عربی رنجها کشید و در مسائل اجتماعی صاحب نظر بود.

از آثار او

1-اثبات وجود خدا(ترجمه-همکاری).

2-اسلام صراط مستقیم(ترجمه-همکاری).

3-اصول اخلاق پزشکی(ترجمه).

4-تاریخ پزشکی(ترجمه).

از دیگر کارهای فرهنگی او منتشر ساختن روزنامۀ«توحید افکار»که آن را در تبریز منتشر ساخت.

ایشان در شب یکشنبه /16صفر1389/ ق مطابق با /13اردیبهشت/ 1348 ش به سن 67 سالگی درگذشت،و در قبرستان وادی السلام قم به خاک سپرده شد.

-منابع

1-چهرۀ مطبوعات معاصر 196.

2-رجال آذربایجان در عصر مشروطیت 147.

3-فراموشخانه و فراماسونری در ایران 38/3.

4-فهرست کتابهای چاپی فارسی 159/1 و 310 و 355.

5-مؤلفین کتب چاپی 538/4.

میرزا علی اکبر مظهر همدانی

اشاره

(1272-1344 ق)

میرزا علی اکبر مظهر فرزند عبد الرسول همدانی،از شعرای مسلم و مفاخر همدان بود.

ص:1081

او در سال 1232 ش مطابق با 1272 ق در شهر همدان از مادر زاده شد و پس از فراگرفتن تحصیلات مقدماتی در رشتۀ علوم عربی و ادبی به تحصیلات خود ادامه داد،و در مدرسۀ«زنگنه»به تحصیل فقه و اصول و منطق و فلسفه و عروض اشتغال ورزید،تا جایی پیش رفت که از زمرۀ اساتید زمان به شمار آمد،و برخی از رشته های تحصیلی را تدریس می کرد و در تدریس منظومۀ سبزواری که در زمرۀ کتب فلسفه به شمار می رود،تسلط زیادی داشته است.

مظهر،پس از تکمیل تحصیلات تأهل اختیار کرد و برای اعاشۀ زندگی در دستگاه امیر افخم قراگزلو همدانی به سمت منشی گری به کار پرداخت،و تا آخر عمر در این سمت باقی بود.اما از خلال اشعار مظهر،چنین استنباط می شود که زندگی را در عسرت و تنگ دستی می گذرانیده،و مکرر از فقر شگرف و تنگ دستی خود سخن به میان آورده،آنجا که گفته است:

گر ز فقر و فاقه،گمنام نخستین زمینم مظهرم در شعر و دانش شهرۀ آخر زمانم

یا آنجا که گوید:

مظهر از خواری که ما در زندگیها دیده ایم کس نیفزاید به غیر از مرگ بر مقدار ما

مظهر از اساتید مسلم شعر زمان خود و از مفاخر همدان بود.اشعارش توانایی و قدرت و طبع بلند او را در شعر می رساند.به خصوص در فن قصیده سرایی و مسمط مهارت و استادی او آشکار می شود.

آثار قلمی

1-دیوان اشعار،که متجاوز از ده هزار بیت در انواع شعر می باشد،و بیش از چهار هزار بیت آن در مدح و منقبت و مراثی اهل بیت و ائمۀ اطهار علیهم السّلام سروده شده است.

2-خستوی،که به طرز مثنوی سروده است.

ص:1082

3-بضاعت مزجات،که به نثر نوشته گردیده و مشتمل بر دو قسمت می باشد، یک قسمت آن به طریق سؤال و جواب در موضوعات فلسفی،و قسمت دیگر دربارۀ عرفان و سیر و سلوک تألیف شده است.

مظهر در دی1304/ شمسی مطابق با 1344 ق در سن هفتاد و دوسالگی بدورد حیات گفت.پیکرش را به قم منتقل کردند و در صحن مطهر حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

از اوست:

در کوی دوست

گفتم کمان کشیدی و تیرت ز جان گذشت گفتا به راه دوست ز جان می توان گذشت

آن مو میان به موی و میانم اسیر کرد عمرم به مویۀ موی ز موی و میان گذشت

ای یار سنگدل به دلم از تو آن رسید کز تیر آه من به دل سنگ آن گذشت

گلگون به سنگ جور پروبال طایری کاندر هوای وصل تو از آشیان گذشت

دانی دهان نافه چرا پر ز مشک شد گویا حدیث وصف تواش بر زبان گذشت

دست از کمان بدار که پیکان غمزه ات ازبس که بود کارگر از استخوان گذشت

یا رب چه عشق بود که تا مبتلا شدم فریاد یا ربم همه شب از آسمان گذشت

ای چرخ،از شکستن دل ماند برقرار بدنامی تو ور نه به پیر و جوان گذشت

در دور می درآی به دور سبوکشان دور پیاله گیر که دور زمان گذشت

«مظهر»ز کوی دوست به جایی نمی رود لغزید پای هرکه از آن آستان گذشت

دل خسته

دل من،چشم تو،این هر دو گرفتارانند خسته و بسته و بشکسته و بیمارانند

تن به غفلت زده و خون دل ما خورده بخت ما و سر زلف تو،سیه کارانند

خواب جمعی بربوده،دل خلقی برده نالۀ من،رخ خوب تو،دل آزارانند

ص:1083

رخنه در سنگ نماید،جگر شیر درد آه من،چشم سیاه تو،کماندارانند

بوسه بر نقطۀ خال تو که نقشیست بر آب لب ما و خم گیسوی تو،پرنارانند

نرگس مست تو بیمار و دل خستۀ من دیدۀ من،غم روی تو پرستارانند

«مظهر»این طرفه غزل بست و به شوخی می گفت:

طبع من،لعل لب یار شکر بارانند

-منبع

1-سخنوران نامی معاصر ایران 3342/5.

میرزا علی اکبر ملک زاده آملی

اشاره

(1303-1372 ق)

میرزا علی اکبر فرزند حاج یوسف ملک التجار آملی،ملقب به«ملک زاده»از نمایندگان مجلس شورای ملی بود.

وی در سال 1264 ش تولد یافت.

پدرش در اوایل مرداد1315/ ش درگذشت.

ملک زاده در خیابان صفی علی شاه -تهران سکونت داشت و از رجال سیاسی مهم به شمار می رفت.او سمت نمایندگی مجلس شورای ملی از بابل مازندران در دوره های،هشتم،نهم،دهم،یازدهم،دوازدهم و سیزدهم را برعهده داشت.

نامبرده در شب جمعه /30 ذی الحجه1372/ ق برابر با /19شهریور/ 1332 ش در تهران بدرود حیات گفت.پیکرش در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

-منابع

1-روزنامۀ اطلاعات،مورخ شهریور1332/ ش.

2-نمایندگان مجلس شورای ملی 370،(نام پدرش را علی ثبت کرده که اشتباه است).

ص:1084

شیخ علی انصاری همدانی

اشاره

(1333-1412 ق)

حاج شیخ علی فرزند مراد علی انصاری از علمای معاصر همدان بود.متولد سال 1333 ق در قریۀ«قره گول»از توابع همدان است.

مقدمات را نزد عموی خود آموخت،در سن 14 سالگی به همدان رفت و در مدرسۀ زنگنه سکونت گزید و هفت سال از محضر آیت الله زاده خلیلی،و شیخ الاسلامی سطوح را تلمذ کرد،و خود به تدریس مقدمات اشتغال داشت.

در سال 1354 ق به قم مهاجرت کرد و بقیۀ سطوح را نزد میرزا محمّد همدانی و سید شهاب الدّین مرعشی نجفی به انجام رسانید،و از محضر آیات:سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری،و سید صدر الدّین صدر خارج فقه و اصول را استفاده نمود.

در سال 1363 ق به درخواست آیت اللّه آخوند ملا علی همدانی(معصومی) به همدان بازگشت،و به اقامۀ جماعت و تدریس سطوح در مدرسۀ آخوند پرداخت،و در ضمن از محضر آیت اللّه معصومی نیز استفاده می نمود.

وی علاوه بر تدریس و تدرّس،مساجد زیادی در اطراف همدان به همت عالی اش ساخته شد،و عدۀ کثیری از فرقۀ ضالۀ بهائیت را به راه حق،اسلام و تشیع هدایت نمود.

از آثار او:

1-تقریرات آیت اللّه حجت.

2-جزواتی در مواعظ و توحید.

سرانجام در اویل/محرم1412/ ق مطابق با اواخر/تیر1370/ ش در سن 79

ص:1085

سالگی در همدان درگذشت،و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام قم مدفون گشت.

-منابع

1-آثار الحجة 385/2.

2-گنجینۀ دانشمندان 392/7.

سیّد علی بدری

(-1419 ق)

از فضلا و مبلغان اسلام و مذهب تشیّع بود.

وی در شهر بغداد(عراق)متولد شد.پس از رشد و نما جهت تحصیل علوم دینی به نجف اشرف عزیمت کرد و از محضر آیت اللّه سید ابو القاسم خوئی استفاده نمود.سپس به وعظ و ارشاد روی آورد و در کشورهای:سوریه،لبنان،مصر، سودان،تانزانیا و کینیا مشغول تبلیغ و دفاع از حریم مقدس اهل بیت علیهم السّلام بود.در اواخر عمر خود هم مدرسه ای جهت تدریس عقاید شیعی در لبنان تأسیس کرد.

بدری در اوایل/جمادی الثانی1419/ ق مطابق با اوایل/مهر1377/ ش در حدود سن 70 سالگی براثر سکتۀ قلبی در تهران عالم خاکی را وداع گفت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان بقیع مدفون شد.

سیّد علی برقعی قمی

اشاره

(ح 1298-1394 ق)

حاج میر سیّد علی فرزند علامه سید عبد اللّه رضوی قمی،از خاندان معروف برقعی قم می باشد و خود از دانشمندان و اساتید توانای حوزه بود.

او در حدود سال 1298 ق در قم دیده به جهان گشود.

برقعی،آن مرد یکه تاز میدان فضل و ادب و سخنوری بود،و سالهای متمادی خصوصا در ایام ممنوعیت عزاداری در زمان رضا شاه در منزل مسکونی بساط

ص:1086

روضه خوانی پنهانی باشکوهی داشت،و علاقه مندان خامس آل عبا علیه السّلام را به مجلس خویش فرامی خواند.

وی پس از طی سطوح،خارج را از محضر آیات:میرزا محمّد ارباب قمی،شیخ ابو القاسم قمی«کبیر»و حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی استفاده نمود و حکمت را از میرزا علی اکبر حکمی یزدی«تجلّی»آموخت.در ضمن دانشمندان بزرگ قم و تهران به خدمتش می رسیدند،و از محضر پرفیضش مستفیض می گشتند.ایشان در اواخر عمر استادش حائری یزدی به تهران مهاجرت کرد و در آن دیار به خدمات مذهبی و اجتماعی اشتغال ورزید.

برقعی آثار پراکندۀ بسیاری از او در کتب مختلف باقی مانده،امّا کتابهای چاپی نامبرده تا آنجا که در منابع ثبت شده،عبارتند از:

1-الهی نامه.

2-بطون خمسه در خداشناسی.

3-بطون سته(اشعار).

4-شرحی بر منازل السائرین.

5-فلسفۀ شهادت.

6-کتاب خود و خدا(یا لب البطون).

7-کمال الانسان و میزان الایمان.

8-مثالی نامه.

نقل یک مطلب

او در صفحۀ 14«فلسفۀ شهادت»چنین می نویسد:این عزاداری و سوگواری و گریه و زاری که از برای حضرت سیّد الشهداء علیه السّلام می شود،نه از برای یک شخص عادی است که برای منافع مادی شخص خود کشته شده باشد،بلکه از برای کسی است که از برای احیای دین شهید شده که وسیلۀ تکمیل نفوس و رسانیدن بشر

ص:1087

است به کمال انسانیّت،که کمالی بالاتر و مهمتر از آن نیست،یعنی مقام خلافت الهی که سلطنت بر کلّ موجودات حتّی بر ماه و خورشید است،و پس از مرتبۀ الوهیت مقامی بالاتر از آن نیست،پس در حقیقت گریه و زاری که ما و کلیۀ بشر در مصیبت آن شخص مقدّس که کلیۀ موجودات از ذوی العقول و غیر ذوی العقول از وجود آن یگانه خلقت معبود،بایستی کسب فیض نموده به کمال لائق خود نایل شوند،یتیم و بی سرپرست و بدون مربی و مکمل شده همه بلاتکلیف و سرگردان زندگی می کنند،در صورتی که بایستی هریک از نفوس بشری در تحت تربیت آن بزرگواران به مرتبه ای نایل شوند که رشک انبیاء شده و در هر سال هزاران مانند عیسی پیدا شود که قادر بر اماته و احیاء و تصرف در ماده و صورت اشیاء باشند، من از مفصل این نکته مجملی گفتم-تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل.

اشعار زیر اثر طبع اوست:

حضرت علی اکبر علیه السّلام

روز عاشورای شاه سرمدی لیلة المعراج سبط احمدی

دید ناگه بی کسی شاه را تیره کرد از آه روی ماه را

بس که سفت از ناوک مژگانش دُر گشت خورشید رخش از زهره پرآتش

غیرت برآوردش خروش راست گویم خون حق آمد بجوش

جست از جا همچو کز آتش سپند از زمین شد آسمان آسا بلند

شد خرامان بنده آسا سوی باب ماه شد تحت الشعاع آفتاب

سجده کرد آن سان که آدم را ملک بر زمین روئی و روئی بر فلک

از سلوک چند گامی شد فناء در صفات و ذات شاه اولیاء

فانی ذات و صفات شاه شد فاش گویم فانی فی اللّه شد

گفت ای خورشید عالم تاب من ای به معنی و به صورت باب من

ظلمت کفر جهان بالا گرفت لا عنان از دست جمع ما گرفت

ص:1088

گر دهی فرمانم ای گیتی فروز آن کنم با او که با شب کرد روز

ظلمت شب چیست پیش ماهتاب موش کوری کیست پیش آفتاب

جواب شاه دین آن حضرت را

در جواب شاهزاده گفت شاه کی ز روزی تو فروغ مهر و ماه

گرچه بی روی تو روز من شب است جسم و جانم بی تو در تاب وتب است

طاقت و تاب وتوان من تویی مونس و آرام جان من تویی

نور چشم و روشنایی دلی طالع پیروز و بخت مقبلی

می روی تا یک نفس از نزد من می رود گویی که جان من ز تن

بعد جد و بابم از دل خستگی نیستم با غیر تو دل بستگی

بعد آن دو مونس جانم تویی زان که با آن دو نداری تو دویی

هم علی هم احمدی از جان و تن ای دوعالم درج در یک پیرهن

لیک مقصود از وجودت از الست ای تو مقصود وجود هرچه هست

زنگ از آینۀ دل شستن است و اندرون کعبه بت بشکستن است

کعبۀ دلها ز بتها پاک کن کارهای شاهد لو لاک کن...

آیت اللّه برقعی روز چهارشنبه /25صفر1394/ ق مطابق با /29اسفند/ 1352 ش در قم درگذشت و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام-صحن بزرگ-مدفون گردید.

-منابع

1-تاریخ تکایا و عزاداری قم 288.

2-زندگانی شمس العرفاء 24.

3-زندگینامۀ رجال و مشاهیر ایران 56/2.

4-گنجینۀ دانشمندان 385/4.

5-مرآة الحجة 167(سال مرگش را 1388 ق نوشته که اشتباه است).

6-مؤلفین کتب چاپی 141/4.

ص:1089

سیّد علی بطحائی گلپایگانی

اشاره

(1346-1400 ق)

حاج سید علی بطحائی فرزند میر اسماعیل گلپایگانی،از دانشمندان و معاریف شرق تهران بود.

وی در سال 1346 ق در گلپایگان متولد گردید.

نامبرده پس از آموختن مقدمات به حوزۀ علمیۀ قم رهسپار شد و دروس عالی فقه و اصول را از محضر آیات:سید حسین طباطبائی بروجردی،سید روح اللّه خمینی و سید محمّد رضا گلپایگانی بهره مند شد.آنگاه مدتی چند به نجف اشرف عزیمت و از محضر آیات:سید محمّد شاهرودی و سید ابو القاسم خوئی استفاده کرد و به ایران مراجعت و در شرق تهران به فعالیت های مذهبی و اجتماعی اهتمام ورزید.

مرحوم بطحائی معارف اسلامی و آرای مذهب تشیّع را به وسیلۀ بیان و قلم و مباحثات با اندیشمندان در داخل و خارج کشور ترویج کرد و توانست بسیاری از مسلمانان را با مذهب حقّۀ جعفری آشنا کند.وی مدتی به خاطر مبارزات سیاسی با رژیم شاهی به زندان رفت و شکنجه ها را تحمل کرد و پس از پیروزی انقلاب و فقط چند روز قبل از ارتحال،خود را کاندیدای نمایندگی مجلس شورا نمود.ایشان خدمات ارزنده ای در جهت احیا و ساختن مساجد و مؤسسات عام المنفعه در مناطق بسیاری از خود،به یادگار گذاشت.

از آثار او

1-آداب الحرمین(ادعیه و زیارات مکّه و مدینه)،1382 ق،تهران،جیبی،74 ص.

2-اصول بطحائی.

ص:1090

3-المناظرات فی الحرمین.

بطحائی در روز چهارشنبه /9جمادی الاول1400/ ق مطابق با /6فروردین 1359/ ش در سن 54 سالگی در اثر حادثه تصادف در جاده خمین به دیدار حق شتافت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

-منابع

1-روزنامۀ کیهان،به تاریخ /9فروردین1359/ ش،ص 9.

2-مؤلفین کتب چاپی 142/4.

شیخ علی بوستانی بلتستانی

اشاره

(-1416 ق)

از دانشمندان و مدرسان حوزۀ علمیۀ قم بود.

او در منطقۀ«شگرباشه»ایالت بلتستان پاکستان،تولد یافت.

پس از طی مقدمات در زادگاه خود،به حوزۀ علمیۀ نجف اشرف رهسپار شد و مدت شش سال در آن سامان به تحصیل علوم دینی اشتغال داشت.آنگاه جهت زیارت اماکن متبرکه در ایران،به آن سوی رفت و در قم توقف کرد و از محضر آیات، سیّد حسین طباطبایی بروجردی،سیّد روح اللّه خمینی و سیّد محمّد رضا گلپایگانی استفاده نمود و تا آخر عمر خود آنجا زیست و خود حوزۀ درسی تشکیل داد،و عده ای از فضلا از محضرش کسب فیض کردند.

نامبرده در سال 1416 ق در حدود سن 75 سالگی در قم درگذشت و در قبرستان باغ بهشت به خاک سپرده شد.

-منابع

1-افادات حاج آقای دولت.

2-تذکرۀ علمای امامیۀ پاکستان(شمالی علاقجات)،ص 82.

ص:1091

شیخ علی بیانی گیلانی

اشاره

(1306-1395 ق)

شیخ علی بیانی فرزند ملا بابا گیلانی،از علما و بزرگان معاصر بود.

متولد سال 1306 ق مطابق با 1267 ش.

مدرس فرزانه

استاد شیخ حسن شمس گیلانی درباره مرحوم بیانی می نویسد:

«مولانا از اکابر علمای گیلان و از فضلای آن دیار است.در ادبیات و مقدمات مردی خوش ذوق و خوش محضر است.

شمس گوید:در قسمت ادبیات در شهر رشت کم نظیر است.و مقداری از مطول را در گیلان خدمت آن جناب تلمذ کردم و در معانی و بیان او را ممتاز یافتم،و از محضرش استفاده ها کردم.

مولانا نیز با کمال آرامش زندگی می نماید،و هنوز هم تدریس ادبیات و مقدمات در رشت منحصر به اوست،و مشغول به ترویج احکام الهی است».

ایشان در روز سه شنبه /25ربیع اول1395/ ق مطابق با /19فروردین/ 1354 ش درگذشت،و در قبرستان شیخان قم به خاک سپرده شد.

-منبع

1-تاریخ علما و شعرای گیلان 126.

سیّد علی تهجدی ساوه ای

اشاره

(1304-1378 ق)

حاج سید علی فرزند علامه سید ابو محمّد و نوۀ سید اسماعیل حسینی ساوجی

ص:1092

ملقب به(تهجدی)،عالمی زاهد و دانشمندی متعبد و از بزرگان شهر ساوه بود.

تولدش به سال 1304 ق مطابق با 1265 ش در ساوه اتفاق افتاد،و پس از پرورش در بیت علم و تقوی به نجف اشرف مهاجرت نمود،و سطوح را به انجام رسانید،خارج فقه و اصول را از محضر آیات:میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ ضیاء الدّین عراقی،و سید ابو الحسن اصفهانی استفاده نمود،و به ایران بازگشت و در قم جهت تأسیس حوزه با آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی همکاری نمود.

و بالاخره در پی درخواست مکرر اهالی ساوه به آن سامان عزیمت کرد و به رتق و فتق امور پرداخت،و ادارۀ حوزۀ علمیۀ آن شهر را برعهده گرفت.و در سال 1369 ق به مدت دو سال در نجف اشرف بسر برد و مجددا به ساوه بازگشت،و در پی بیماری در سال 1378 ق مطابق با 1337 ش به سن 74 سالگی در ساوه درگذشت،و در مقبرۀ علی بن بابویه قمی در قم به خاک سپرده شد.

از آثار او:تقریرات درس نائینی.

فرزندش حجة الاسلام و المسلمین سید محمّد صالح تهجدی(دام بقاؤه)که فعلا از بزرگان شهر ساوه محسوب می شود.

-منابع

1-افادات فرزند معظم له.

2-گنجینۀ دانشمندان 294/5.

ص:1093

سیّد علی جزائری شوشتری

اشاره

(1265-1353 ق)

حاج سید علی فرزند علامه سید محمّد علی و نوۀ سید عبد اللّه موسوی جزائری شوشتری،از علمای برجستۀ تهران بود.

در سال 1265 ق در نجف اشرف متولد گردید.

در حوزه های تهران و نجف اشرف

وی در سن کودکی همراه پدرش به تهران رفت و پس از طی مقدمات،سطوح را نزد پدر خود و شیخ محمّد حسن آشتیانی تلمذ کرد،آنگاه به نجف اشرف مراجعت و از محضر آیات:سید حسین کوه کمری،ملا محمّد فاضل ایروانی،ملا لطف اللّه اسکی لاریجانی،میرزا حبیب اللّه رشتی،میرزا حسین خلیلی تهرانی و شیخ محمّد حسن مامقانی استفادۀ شایان نمود،و به درجات عالی علم رسید و اجازات علمی از اساتید خود دریافت داشت.

مراجعت به تهران

جزائری پس از سالها استفاده از محضر اساتید فوق به تهران مراجعت کرد،و در محلۀ«پای قاپوق»به ترویج مذهب و اقامۀ شعائر و جماعت و نشر احکام الهی و وعظ و ارشاد پرداخت.و یکی از اصحاب رأی در امور سیاسی شد و به همین خاطر یکی از مخالفین سرسخت مشروطه به حساب می رفت،و در مسأله جمهوریت رضا خان نیز مخالفت شدیدی نمود.

درگذشت و اعقاب

ایشان سرانجام در روز سه شنبه /16جمادی اول1353/ ق مطابق با /6شهریور/ 1313 ش در تهران درگذشت،و جسدش به قم حمل و در حرم حضرت

ص:1094

معصومه علیها السّلام-در کنار آیت اللّه میرزا صادق آقا تبریزی-به خاک سپرده شد.

فرزندانش:1-علامه میرزا فخر الدّین جزایری،از علمای تهران بود(1305-رجب 1394/ ق).

2-سید جلال الدّین(1312-1380 ق).شاگرد سید محمّد تنکابنی در تهران بود، و مدفون در وادی السلام قم است.

3-سید نور الدّین.

4-سید جمال الدّین.

5-دکتر سید غیاث الدّین(1332-1404 ق)نویسندۀ کتابهای علمی و طبی.

6-دکتر سید سراج الدّین.

7-سید ضیاء الدّین،متوفای /19رمضان1386/ ق،و در کنار مزار پدر خود در حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.وی رئیس دبیرستان امیر کبیر در سال 1331 ش بود،و کتابی به نام«حساب مصور»به چاپ رسانده است.

8-سید علاء الدّین.

-منابع

1-الاجازة الکبیرة 111.

2-المسلسلات فی الاجازات 345/2(سال مرگش را به سال 1354 ق نوشته است).

3-شجرۀ مبارکه یا برگی در تاریخ خوزستان 275/1(سال مرگش را در سال 1354 ق نوشته است).

4-نقباء البشر 1485/4.

سیّد علی حسینی قمی«دشتی»

اشاره

(1335-1400 ق)

سید علی فرزند علامه سید عباس و نوۀ محمّد حسینی دشتی،وی نظر به اینکه مدتی در بهبهان بود به«بهبهانی»ملقب گردید،و مهمترین لقب ایشان

ص:1095

«قمی»،و آن هم به این دلیل که در قم تحصیلاتی داشته است.و اصالتا از سادات «حسینی دشتی»می باشد.

ولادت و رشد

وی به سال 1335 ق در روستای(گنخک)منطقۀ دشتی«استان بوشهر»دیده به جهان گشود.

در سن دوسالگی مادر خود را از دست داد،و در دامان پرمهر مادربزرگش پرورش یافت،در سن شش سالگی هنگام مراجعت پدرش از نجف اشرف و سکونت در شادگان به آن سامان رهسپار شد،و تحصیلات مقدماتی را آغاز کرد.

مهاجرت به نجف اشرف و قم

ایشان در حدود 18 سالگی به نجف اشرف جهت ادامۀ تحصیل رفت،و سطوح را نزد آیة اللّه شیخ مجتبی لنکرانی و سایرین تلمذ کرد،و پس از چند سال اقامت به ایران بازگشت و به حوزۀ علمیۀ قم رفت و در درس آیة اللّه سید محمّد داماد یزدی در فقه و اصول حاضر گردید.

خدمات اجتماعی

آن مرحوم پس از انجام تحصیلات در«کاکی»بوشهر به ارشاد و هدایت اشتغال ورزید،و در حدود سال 1382 ق رحل اقامت خود را در شادگان انداخت،و ریاست دینی و مردمی را برعهده گرفت.ایشان در آن منطقه به رتق و فتق امور و اقامۀ جماعت و امر به معروف و نهی از منکر و تدریس برخی کتب مقدماتی اشتغال نمود.

وی دارای نوشته های متفرق می باشد،و گاهی خود را به سرودن اشعار عربی و فارسی و مطالعات ادبی مشغول می کرد.

ص:1096

او در منطقۀ مذکور نمایندۀ آیات و علمای نجف اشرف بود،و توانست اجازات امور حسبی از حضرات آیات:میرزا عبد الهادی شیرازی،میرزا آقا اصطهباناتی،سید حسین حمامی،سید محسن طباطبائی حکیم و سید ابو القاسم خوئی دریافت نماید.

درگذشت و اعقاب

ایشان در روز پنج شنبه /11ربیع ثانی1400/ ق مطابق با /9اسفند/ 1358 ش به سن 65 سالگی در شادگان درگذشت،و جسدش به قم حمل و در یکی از سالن های قبرستان باغ بهشت مدفون شد.

فرزندش:سید حسین قمی،متولد سال 1363 ق در شادگان.در حدود سن 14 سالگی به نجف اشرف رفت و سطوح را نزد آقایان:شیخ محمّد مظفری قزوینی، سید محمّد رجائی اصفهانی و شیخ حسین راستی کاشانی تلمذ کرد،و مدت دو سال از درس خارج آیة اللّه سید ابو القاسم خوئی،و یک سال هم از آیت اللّه سید روح اللّه خمینی(خارج مکاسب)استفاده نمود،و پس از حدود 6 سال اقامت به زادگاهش بازگشت،و هم اکنون مورد توجه مردم آن سامان است.

از آثار او

1-المثنیات فی اللغة.

2-شرح الخیارات من المکاسب.

3-شرح القطع من الرسائل.

4-شرح کتاب المیراث من اللمعة.

-منابع

1-اظهارات آیة اللّه میرزا احمد دشتی(دائی سید علی حسینی قمی).

2-اظهارات فرزندش حجة الاسلام سید حسین قمی.

3-الیاقوت الأزرق فی تاریخ الحویزة و الدورق(خطی-آقای شبّری).

ص:1097

میرزا علی حق نویس قمی

اشاره

(1291-1377 ق)

میرزا علی فرزند میرزا جواد قمی،ملقب به«حق نویس»،از رجال سیاسی معروف دورۀ پهلوی بود.

وی در سال 1291 ق در قم دیده به جهان گشود.

نامبرده پس از رشد و نما،روی به تحصیل علوم دینی آورد،آن گاه به تهران رفت و به تحصیلات خود خاتمه داد.او در تهران ادارۀ امور داخلی روزنامۀ«رعد» به مدیری و صاحب امتیازی سید ضیاء الدّین طباطبائی،را برعهده گرفت.

حق نویس در کنار سید ضیاء در کابینه اش به کفالت وزارت عدلیه انتخاب شد و پس از آن در وزارت دارایی متصدی دیوان عالی محاسبان گردید.وی مدتی هم سرپرستی ادارۀ راه کرمانشاه را برعهده داشت.

ایشان در سال 1305 ش به فکر انتشار روزنامه ای به نام«رعد امروز»در تهران افتاد و امتیاز آن را در /15تیر1305/ ش از شورای عالی معارف دریافت نمود، ولی این روزنامه منتشر نشد.

از کارهای مهم سیاسی او می توان به سمت نمایندگی اش در مجلس شورای ملّی دورۀ ششم(1305 ش مطابق با 1344 ق)از قم و نیز نمایندگی مجلس سنا به صورت انتصابی از تهران در دوره های اوّل(1328 ش مطابق با 1369 ق)و دورۀ دوّم(1312 ش مطابق با 1373 ق)،اشاره کرد.

حق نویس در اواخر/شعبان1377/ ق مطابق با اواخر/اسفند1336/ ش در پی بیماری طولانی در سن 86 سالگی در تهران دار فانی را وداع گفت و در قم به خاک سپرده شد.

-منابع

1-تاریخ جراید و مجلات ایران 321/2.

ص:1098

2-رجال قم 136.

3-گنجینۀ دانشوران 211.

4-نمایندگان مجلس شورای ملّی 319.

شیخ علی حیدری کاشانی

اشاره

(1345-1410 ق)

حاج شیخ علی فرزند علامه شیخ محمّد حیدری کاشانی،متولد سال 1345 ق در کاشان پس از طی ادبیات و مقدمات به اصفهان رفت و از محضر شیخ محمّد باقر زند کرمانی تفسیر و درایه و هیئت و از صدر کوپائی کلام و فلسفه و از میرزا علی آقا شیرازی تفسیر و اخلاق آموخت.

قسمتی از ادبیات و شوارق را از سید حسین ادیب بجنوردی آموخته،سپس به قم عزیمت نموده و فلسفه و حکمت و تفسیر را از آیت اللّه حاج شیخ مهدی مازندرانی و آیت اللّه خمینی و علامۀ طباطبائی استفاده نموده،و مکاسب و کفایه را از محضر آیات:سید شهاب الدّین مرعشی نجفی و شیخ عبد الجواد سدهی اصفهانی بهره مند شد،و به درس آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی شرکت نموده بعد از آن مرحوم به درس خارج آیت اللّه حاج سید محمّد محقق داماد حاضر و مورد توجه مخصوص آن مرحوم واقع شده و ضمنا به تدریس فقه و اصول و معقول و تفسیر پرداخته است.

در سال 1351 ق بنا بر اصرار مردم(راوند کاشان)احساس وظیفۀ شرعی نموده،و به راوند عزیمت و در آنجا به اقامۀ جماعت و تبلیغ اشتغال پیدا کرده،و از همان اوان مورد نظر دانشمندان معاصر کاشان شده و بنا بر دعوت آنان برای تدریس و تفسیر قرآن مجید همه روزه به کاشان رفت و آمد و در مدرسۀ علمیۀ یثربی کاشان تدریس متون فقه و اصول و تفسیر برای محصلین و غیره می نمود.

ایشان دارای نوشتجاتی در فقه و اصول می باشند که هنوز به چاپ نرسیده است.

وی نیز طبعی روان و ذوقی سرشار داشت و اشعار عربی و فارسی بسیاری در

ص:1099

مدح ائمۀ علیهم السّلام به خصوص حضرت ولی عصر(عجل اللّه فرجه)دارند،که نمونه ای از آن را از نظر ارباب دانش و ذوق می گذرانم:

قال نبینا علی ما فی الاثر ائمة السلام هم اثنی عشر

اولهم کان امیر البررة علی العالی المسمی حیدره

ثانیهم الحسن مام الممتحن و الثالث الحسین تصغیر الحسن

هم المنزهون عن کل دنس طهرهم الإله عن کل رجس...

وی در شب جمعه /13صفر1410/ ق مطابق با /23شهریور1368/ ش درگذشت،و پس از تشییع در قم در مقبرۀ باغ بهشت مدفون شد.

از تألیفات ایشان که نزد فرزند کوچکش رؤیت شد عبارتند از:

1-مسائل فی الطهارة.

2-مسائل فی بعض أحکام الصلاة.

3-مسائل فی التوفیق بین قاعدة التجاوز و قاعدة الفراغ.

4-مسائل فی الوقف.

5-رسالة فی الخمس.

6-رسالة فی الرهن،(که در حیاة آیة اللّه ملا محمّد کاظم خراسانی نوشته است).

7-مسائل فی أحکام القضاء.

8-مسائل فی الرضاع(تقریرا لبحث استاذه الخراسانی).

9-رسالة فی المفاهیم.

10-مسائل فی اجتماع الأمر و النهی.

11-منجزات المریض.

12-تعلیقة علی الرسائل(تعالیق مختصرة).

-منبع

1-گنجینۀ دانشمندان 267/6.

ص:1100

شیخ علی خوانساری«متفقّهی»

اشاره

(1312-1396 ق)

حاج شیخ علی غفاری ملقب به«متفقّهی»فرزند محمّد مهدی و نوۀ علی اکبر خوانساری،از فضلا و مدرسان بود.

وی در صبح روز شنبه /18 ذی الحجه1312/ ق در شهر خوانسار زاده شد.

ابتدا مقدمات و قسمتی از سطوح را نزد علامه میرزا محمود ابن الرضا و فرزند ایشان میرزا رضا ابن الرضا و آخوند ملا محمّد حسن شاکریان آموخت.دروس اخلاقی را از محضر میرزا محمود ابن رضا استفاده نمود.سپس به اراک رفت و از محضر بزرگان آن دیار بهره ها جست.و سرانجام به تهران عزیمت کرد و در مجلس درس آیت اللّه سید احمد خوانساری شرکت می نمود و خود رسما به تدریس کتب مقدمات و برخی از سطوح و اقامه جماعت اشتغال داشت.

متفقهی،شخصی خدوم،کوشا و در برآوردن حوایج مؤمنین از پیشتازان بود.

در امر ارشاد و هدایت و امور دینی اصرار داشت.مکررا به زیارت عتبات عالیه و بیت اللّه الحرام مشرف می شد و پیوسته با مراجع دین از ابتدای جوانی مکاتبات فراوانی دارد،از جملۀ آنان حضرات آیات:سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی،میرزا محمّد حسین نائینی،سید ابو الحسن اصفهانی،حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد تقی خوانساری،سید احمد خوانساری،سید محمّد حجت کوه کمری،سید صدر الدّین صدر،شیخ موسی خوانساری،سید ابو القاسم خوئی، سید محمّد رضا گلپایگانی،سید روح اللّه خمینی و دیگران،همچنین از برخی آنان مجاز بود.

ایشان زندگی زاهدانه ای داشت و در کمال ورع و تقوا عمر خود را تا پایان سپری نمود،و در /19شعبان1396/ ق برابر با /25مرداد1355/ ش در سن 84 سالگی در تهران وفات یافت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان وادی السلام به خاک سپرده شد.

ص:1101

فرزندانش:

1-آقا علی اکبر 2-آقا احمد و دو دختر که حجة الاسلام آقای سید محمّد میر شاه ولد(فعلا ساکن ملایر است)دامادش بود.

-منبع

1-اطلاعاتی از منسوبان صاحب شرح حال.

سیّد علی دعوتی همدانی«داعی»

اشاره

(1319-1415 ق)

سید علی دعوتی متخلص به (داعی)فرزند علامه عباس داعی الاسلام همدانی و نوۀ سید حسین فرزند سید محسن فرزند سید اشرف الدّین بهبهانی استاد دعوتی یکی از چهره های شاخص ادبی و فرهنگی معاصر زمان ما و یکی از پرکارترین فرهنگیان ادارۀ فرهنگ بود.اینجانب سه چهار سال محضر پرفیض ایشان را درک نموده و تا آخرین روزهای زندگی اش ملازم ایشان بودم.به حق می توان گفت که نامبرده:مردی اخلاقی و بسیار باکمال بود.ایشان یکی از شاگردان مکتب علمی و ادبی اساتید به نام همدان همچون:شیخ موسی نثری،شیخ حسنعلی سحاب و علی محمّد آزاد بودند.زندگینامه زیر به خامۀ خود ایشان به رشته تحریر درآمده که با اندکی تصرف آن را تقدیم می داریم:

ص:1102

سید علی دعوتی متخلص به(داعی)فرزند مرحوم حاج سید عباس دعوتی (داعی الاسلام)متولد /16مهر1280/ شمسی در همدان،تحصیلات قدیمه و جدیده تا دورۀ اول متوسطه را در همدان دیده،و در تاریخ 1301 ش وارد خدمت فرهنگ شده،به شغل آموزگاری در همدان و اسدآباد و بروجرد و ملایر اشتغال به تدریس داشته،و بعدا به شغل دبیری و ریاست(دبیرستان پهلوی)خرم آباد تعیین گردید،و سپس به ریاست اوقاف:بروجرد و کاشان و قم منصوب گردیده و انجام وظیفه نموده،و در سال 1341 ش بازنشسته شده است.

داعی،طبع شعری روان و ساده دارد اشعار او شامل قصائد و غزلیات و مناظرات و حکایات و رباعیات و مفردات است،که در عین روانی عبارت،آموزنده و اخلاقی می باشد و اشعار زیادی هم در مصائب حضرت سید الشهداء علیه السّلام سروده است.

تألیفات او عبارت است از:

1-دیوان اشعار،2-تاریخ منظوم زندگانی رسول خدا که بالغ بر 4466 بیت است،3-رساله در وقف و موقوفات،4-رسالۀ آدمیت،5-رساله در پیدایش موسیقی و تعریف آن،6-شرح زندگانی مرحوم داعی الاسلام همدانی که به استثنای دیوان اشعار،و زندگانی رسول خدا بقیه هنوز به چاپ نرسیده 7-تاریخ همدان در دو جلد.

اشعار زیر از اوست:

از کوی تو ای شوخ گذر کردم و رفتم خاک قدمت کحل بصر کردم و رفتم

از کوی تو دلدار چو رنجیده گذشتم آشفته شب هجر سحر کردم و رفتم

جانان چنین سخت و فریبنده ندیدم با اندوه بسیار نظر کردم و رفتم

ای آفت جان از چه کنی سخت کمانی از تیر نگاه تو حذر کردم و رفتم

از ناوک مژگان تو افتاده در این ره صد کشته من حصّه سفر کردم و رفتم

با باد صبا راز دل خونش بگفتم گل را ز غم خویش خبر کردم و رفتم

ص:1103

«داعی»همه جا جز تو دگر هیچ نخواهد دل پیش تو باشد چو گذر کردم و رفتم

در نوشته ای دیگر خود را چنین معرفی نموده است:

تحصیلات نامبرده تا کلاس سوم متوسطه زیر نظر والد محترمش انجام گردید، و سایر تحصیلات به شرح زیر می باشد:ابتدا در یکی از مکتب خانه ها به نام مکتب آمیرزا صادق و بعد از یک سال در مدرسۀ متوسطه و ابتدائی دولتی(نصرت) همدان تا کلاس سوم متوسطه تحصیلات خود را ادامه داده،و بعدا برای خواندن دورۀ مقدمات علوم قدیمه در یکی از مدارس قدیم طلاب به نام(مدرسۀ کوچک) همدان چند سالی مشغول تحصیل علوم قدیم بوده،و بعدا از تاریخ 1301 شمسی وارد خدمت دولتی گردیده،و به شغل معلمی در کلاس اول ابتدائی مدرسۀ دولتی نصرت همدان مشغول تدریس شده،و بعد از سه سال در تاریخ اول مهر ماه سال 1304 ش از طرف ادارۀ فرهنگ همدان به سمت مدیریت(مدرسۀ چهار کلاسۀ اسدآباد)منصوب می شود،و در تاریخ 17 ماه قوس سال 1302 ش امور اوقافی شهرستان اسدآباد نیز به ایشان محول می گردد،و بعدا در اول/شهریور1308/ ش به فرهنگ ملایر انتقال یافته،و بعد از دو سال از طرف ادارۀ کل فرهنگ غرب به فرهنگ شهرستان خرّم آباد به سمت ریاست(دبیرستان سه کلاسۀ پهلوی)منصوب می گردد.

در تاریخ شهریور 1320 به فرهنگ شهرستان بروجرد انتقال داده می شود،و در آنجا به شغل آموزگاری و دبیری و کفالت ریاست(دانشسرای مقدماتی دختران) انجام وظیفه می نماید،و قبلا هم برای دیدن کلاس اوقاف و کلاس تراخم از طرف وزارت فرهنگ در محل دار الفنون(تهران)تشکیل شده بود شرکت نموده،موفق به اخذ دانشنامه می گردد.

در تاریخ /25مهر ماه1324/ به سمت ریاست اوقاف بروجرد منصوب گردیده،و چند سال بعد به ریاست ناحیۀ اوقاف قم و کاشان و اراک و ساوه و محلات نیز منصوب گردیده است.در اوقاف شهرستان خدمات ارزنده ای با

ص:1104

استفاده از تبدیل به احسن اراضی موقوفات با استیذان از حضرت آیت اللّه آقای بروجردی برای ازدیاد درآمد و تعمیرات مراقبات موقوفات انجام داده است.و به قرار اطلاع درآمد موقوفات از رقم پانزده هزار تومان به مبلغ صد هزار تومان رسیده است.

تألیفات مؤلف:

1-دیوان اشعار،محتوی قصائد،غزلیات رباعیات و مناظرات،و منظومۀ تخت جمشید در دو جلد،جلد اول در 1352 ش به چاپ رسیده است.

2-رسالۀ موقوفه و وقف در اسلام.

3-تاریخ منظوم زندگانی رسول خدا،در چهار هزار بیت.

4-رسالۀ آدمیت.

5-اتحاد وحوش بر علیه آدمیزاد در جنگل(اشعار).

6-رسالۀ پیدایش موسیقی و تعریف آن.

7-مجموعۀ یک صد و سی و پنج پند.

8-مراسم تاج گذاری.

9-شرح زندگانی داعی الاسلام همدانی.

10-تاریخ مفصل همدان در 264 برگ.

11-شخصیت فردوسی.

12-شرح مشاهد مشرفه(ناتمام).

مصاحبه با استاد دعوتی

این مصاحبه به صورت دوستانه به تاریخ اول/فروردین1370/ ش در منزل استاد دعوتی در قم ضبط و یادداشت گردید.

(عبد الحسین جواهر کلام)

ص:1105

س:لطفا دربارۀ مؤلفات جناب عالی و اشعاری را که سروده اید مطالبی بفرمائید؟

ج:من خودم را جزو شعرا و عرفا نمی دانم،ولی جزو خوشه چین های شعرا و عرفا می دانم،و از آنها پیروی می کنم.اشعاری را که فرمودید،من اشعار زیادی گفتم که جلد اول آن به چاپ رسیده و جلد دوم هنوز چاپ نشده است.

اشعار من بیشتر مربوط به اخلاقیات و جنبه های عمومی و نصیحت و پند.و یک قسمت مهمش مربوط به مصائب حضرت سید الشهداء علیه السّلام است.و یک قسمت هم مربوط به خانوادۀ خودم،دخترها که برای هرکدام از آنها اشعاری گفتم و در کتاب ضبط کردم.

بله!غیر از دیوانی که دارم اشعار زیادی هم راجع به زندگانی رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قبل از تولد تا آخرین روز حیات آن حضرت سروده ام،که شامل چهار هزار بیت می شود.

عرض می کنم که زندگانی و سیرۀ رسول خدا،شامل جنگ ها،سریه ها، مسافرت ها،اخلاق و صفات و سیمای حضرت به طور کامل در اشعار گفته شده است.امیدوارم مورد قبول واقع شود.اشعار دیگری هم راجع به موضوع های مختلف گفتم که در خارج از دیوان ضبط است.

مؤلفاتی که دارم عبارتند از:

رسالۀ موقوفات(که موقوفه چیست؟موقوفه قبل از اسلام به چه صورت بوده و بعد از اسلام به چه صورت درآمده)،رسالۀ آدمیت،رساله در موسیقی، شخصیت فردوسی.

س:دربارۀ تاریخ همدان چه؟

ج:کتابی را اخیرا به نام(تاریخ همدان)نوشته و تمام کردم،که از طرف انتشارات امیر کبیر قرار است چاپ شود.این کتاب مشتمل بر سابقۀ تاریخی و باستانی شهر همدان از هزارۀ دوم و سوم قبل از میلاد است تا به حال.

در این کتاب تمام اخبار،حکایات،اتفاقات،جنگها،آمدن سلاطین و تشکیل

ص:1106

سلسله های مهم در همدان را مفصلا شرح داده ام.

س:لطفا دربارۀ(مجمع دعوت اسلام)که مرحوم پدرتان تأسیس کرده اند مطالبی بفرمائید؟

ج:به خاطر محترم عرضه می دارم که پدر اینجانب مرحوم حاج سید عباس دعوتی ملقب به(داعی السلام)در تاریخ 1324 ق در همدان مجلسی به نام (دعوت اسلام)تأسیس نمود،که عدۀ زیادی از علمای درجۀ اول،و آقایان و آزادی خواهان در آن انجمن شرکت می کردند.این انجمن روزهای شنبه و یکشنبه که مصادف بود با تعطیلی دانش آموزان مسیحی و کلیمی و بهائی باز بود.و همۀ آقایان می آمدند و مباحثۀ علمی می شد.در رد و قبول مذاهب صحبتهای مفصل شده، مخصوصا در ردّ فرقۀ ضالۀ بهائیت.خیلی مرحوم داعی الاسلام زحمت کشید.تا آنجائی که در زمان مرحوم سید ضیاء الدّین طباطبائی رئیس الوزراء وقت،دستور صادر شد(به فشار مرحوم داعی الاسلام و مجلس دعوت اسلام)که مدارس ابتدایی و متوسطۀ دخترانه و پسرانۀ تأیید تعطیل شد.و حتی مشرق الاذکار بهائی ها در همدان بسته و برچیده شد.خدمات مفصلی پدر اینجانب عهده دار بود و مردم همدان از شر بهائی ها راحت شدند.

س:لطفا دربارۀ میرزادۀ عشقی مطالبی بفرمائید؟

ج:مرحوم میرزادۀ عشقی فرزند حاج میر ابو القاسم عشقی از شعرای نامی وطن پرست ایران بود.در زمان رضا شاه چون مخالف با دستگاه بود،از طرف دستگاه به وسیلۀ دو نفر ناشناس ترور شد.و با این ترور شاخه گل ادبی نورسیده از دست رفت و خزان شد.

میرزاده دائی بچه های اینجانب می باشد.و شخصا مکرر ایشان را دیدم،ایشان طبعی بلند و اشعار شیوا داشت.

س:لطفا بعضی از اشعارش را بخوانید؟

ج:از جمله اشعارش این است که:

ص:1107

من آن نیم که به مرگ طبیعی بمیرم این یک کاسه خون به بستر راحت هدر کنم

در واقع شهادت خودش را خبر داده بود.اشعار زیادی داشته که در نظر اینجانب نیست.در دیوانش مضبوط است.یکی از شعرای نامی قرن بیستم ایران بود.

س:دربارۀ رضا شاه که فرمودید در همدان بود،چیزی به خاطر دارید؟

ج:آنچه که من به خاطر دارم،رضا شاه به مدت سه سال رئیس آتریاد قزاق همدان بود.و بعدا از همدان به شمال مسافرت کرد،و بعد از رفتن احمد میرزا یعنی احمد شاه به فکر تأسیس سلسلۀ پهلوی افتاد.و با مقدمه چینی و دست انگلیسیها موفق شد که به سلطنت برسد.

س:مطالبی دربارۀ دورۀ قاجاریه،احمد شاه قاجار چیزی به یاد دارید؟

ج:احمد شاه قاجار جوانی بود که تجربیات زیادی نداشت.و نمی توانست از عهدۀ سلطنت بیرون آید.در زمان او هرج و مرج زیاد شد.او مورد توجه روسها بود.

و انگلیسیها برای جلوگیری از توجه روسها به ایران،رضا شاه را به سلطنت انتخاب کردند،که در مقابل روسها بایستد.

@خوب،خیلی متشکریم.

سیّد علیرضا سعیدی یزدی«ریحان»

اشاره

(1330-1408 ق)

شرح حال زیر به قلم خود ایشان که در کتابشان«آینۀ دانشوران»به چاپ رسیده و ما با اندک تغییری اینجا نقل می کنیم:

ریحان اللّه(علیرضا)بن محمّد بن هاشم بن محمّد علی بن علی نقی بن حسین بن محمّد سعید بن محمّد امین بن محمّد کبیر بن محمّد رضی بن محمّد محسن بن غیاث الدّین حسینی حسنی.

محرم/یک هزار و سیصد و سی هجری قمری بود که،اینجانب علیرضا بن

ص:1108

محمّد الحسینی الحسنی الیزدی در یک خانوادۀ روحانی(در یزد)پای به جهان گذاشتم.مادر مرا به نام جدش«میرزا علیرضا»نامید.در حجر تربیت پدر و مادر بار آمدم.قرآن مجید و ادبیات عربی و پارسی را از پدر بزرگوارم آموختم.سپس در محضر درس اساتید وقت(که از جملۀ آنها:ملا حیدر ساکن مصلای صفدر خان،و حجة الاسلام سید احمد مدرسی)بعضی از کتب نحو و اصول و فقه را خواندم.

چون سال 1347 ق و 48 رسید،برای اولین مرتبه جلسۀ امتحانیه از طرف دولت تشکیل یافت،و در طبقۀ پایین مدرسۀ مصلی هیئت ممتحنه که از آنها بودند:

فاضل محترم سید حسین شهشهانی،به کار آزمایش طلبۀ علوم دینی پرداختند.من نیز در آن آزمایش موفق شده و اجازۀ باقی بودن در لباس عبا و عمامه را دریافت داشتم.

در همان سال از پدرم رخصت طلبیده مسافرتی به کرمان و نواحی آن چون شهرستان بم و غیره کردم.مدتی که در کرمان بودم ردیف طلبۀ علوم دینی در مدرسۀ معصومیه توقف داشتم،و در بم آقای حسین پاپلی که از بازرگانان نیکوکردار یزد بود به پذیرایی من اقدام کرده،درباره ام مهربانی ها نمود.سپس به مسقط الرأس مراجعت کرده و پس از مختصر توقفی با موافقت پدر عزیزم به کمک خرج حاج علی اکبر ریسمانی که از بازرگانان یزد بود و به پدرم فوق العاده علاقه داشت،برای تکمیل علوم دینی عازم شهرستان قم شدم.

روز /6ربیع الثانی1350/ ق بود که به اتّفاق آقای امیر محمّد فرزند امام جمعۀ یزد از طریق اصفهان به قم وارد شدیم.شب را در حجرۀ حجة الاسلام سید یحیی مدرسی که فعلا از علمای نجف اشرفند بودیم و حضرت آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم یزدی حائری چنانکه شیوۀ ایشان بود از ما دیدن کردند.در همان مجلس من به خدمت آیت اللهی معرفی شدم،و در حدود چهار سال مورد الطاف و مهربانی های ایشان بودم.در این مدت به حوزۀ درس بیشتر اساتید دار العلم قم حاضر شده،درخور استعداد خود استفاده کردم.

ص:1109

در یکی از تعطیلی های تابستان به عزم دیدار یکی از دانشمندان دینی که در نهاوند توقف داشت از قم عزم سفر کردم،چون به بروجرد رسیدم شرف اندوز خدمت آیت اللّه حاج آقا حسین طباطبائی بروجردی شده،از مجلس درس و طریق تدریس آن جناب فراوان استفاده کردم.چون توقف من در بروجرد نسبتا به طول انجامید تنها تا خرم آباد رفتم و در آن سرزمین با دیدار علما و روحانیون آنجا سفر خود را خاتمه داده،از رفتن به نهاوند صرف نظر کرده و به قم مراجعت کردم.عالمی را هم که می خواستم در نهاوند زیارت کنم بعدها در تهران و یزد و کاظمین در مجالس متعدد از خدمتشان بهره مند شدم.پس از فوت آیت اللّه حائری به یزد مراجعت کرده و چندی در آن سرزمین زندگی گذاشتم.متن پایان یافت.

شایان ذکر است که ایشان نوادۀ دختری آیت اللّه سید مرتضی مدرس طباطبائی یزدی متوفای 1333 ق که به«شیخ مرتضی»معروف بوده،و پس از مهاجرت به قم در سال 1350 ق،سطح را نزد میرزا محمّد همدانی تلمّذ نموده و پس از مهاجرت آیت اللّه بروجردی به قم جزو شاگردان ایشان درآمده است.

از آثار قلمی اش

خود ایشان دوران جوانی و آثار خود را چنین معرفی نموده است:

چه شبهایی که تا سحر بیدار بودم و همواره به خواندن لیلی و مجنون نظامی، زمزمه سرایی داشتم و همی اشک می ریختم.آتش عشق در کانون سینه شعله می زد و فشار آرزو و اشتیاق کالبد تن را منفجر می خواست،تنها ریسمان عقیده و ایمان بود که پای نفس دیوانه را بسته بود،و نمی گذاشت خودسر باشد.این بود که چون آغاز شباب در رسید نیروی عشق به صورتهای مختلف جلوه گر شد.روزی اوراقی را جمع آوری نمودم و به نام:

1-«بازرگانی محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلم در جهان»منتشر ساختم.

2-روزی دیگر:«درس انشاء یا علم بیان»نوشتم.

ص:1110

3-روز دیگر:ترجمۀ فارسی سرۀ«بلوهر»نگاشتم.

این ها همه بهانۀ آن بود که جان آرام شود و راه خودسری پیش نگیرد.طولی نکشید که دل از این روشها پشیمان شد،و با سوز و گداز همۀ این اوراق را به آتش ندامت سوزانید،و کتاب مقدس قرآن را در آغوش کشیده،گفت:تنها تویی که در هر حال انیس و مونس منی،من تو را دوست می دارم و بس.

سایر آثار وی به شرح زیر است:

4-کتابهائی که خواندم.

5-داماد کربلا،حضرت قاسم بن الحسن علیه السّلام.

6-تفسیر ریحان.

7-آینۀ دانشوران یا قصص العلماء(گزارش حوزۀ علمیۀ قم در اواخر زمان حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی که در زمینۀ خود بسیار مفید است و معروف ترین اثر قلمی شان محسوب می شود.چاپ مجدد این کتاب در سال 1372 ش به کوشش استاد محترم جناب آقای ناصر باقری بیدهندی از سوی انتشارات کتابخانۀ آیت اللّه مرعشی در قم به انجام رسید).

دو غزل زیر نمونۀ اشعار وی می باشد که آنها را نقل می کنیم:

نمونۀ اول:

آگه ار نیست ز حال دل زارم صیاد از نفس شعله زنم بر قفس و بدهم باد

قفسم تنگ و دلم تنگ و پروبال ببند مرغ پر بسته و در کنج قفس ای بیداد

آسمان تا به زمین سایه فکنده است کسی تیره اقبال تر از من ندهد هرگز یاد

روز اول که من زار به دام افتادم چشم بی رحم تو را دیدم و گفتم فریاد

ضامنی خواستم از بهر خلاصی ز خدا هاتفی گفت مُحال است خدا صبر دهاد

از پریشانی دل گر سخنی یاد کنم شهر ویرانۀ غم می شود از آن آباد

صورتم درد و دلم درد و پروبالم درد دردمندی به همه دهر چو منِ زار مباد

ص:1111

در و دیوار به تنگ آمده از نالۀ من آه از آن ناله که تأثیر نماید به جماد

روز«ریحان»ز شب تیره سیه تر بادا که شده سخت تر از سنگ دلت ای صیّاد

نمونۀ دوم:

پیش ناز نازنینان بی نیازی پیشه کن

ریشۀ نازبتان از بی نیازی تیشه کن

گر بخواهد ماهرویی عشوه در کارت کند

ای تو خورشید جهان در حُسن خود اندیشه کن

چند تنها می نشینی ای امید اهل جمع

روزگاری هم بیا ای شیر،ترک بیشه کن

باغبانان مزرع دل خشک شد از جور عشق

ای گیاه زهرآگین زین گلستان ریشه کن

تا بکی«ریحان»به چشم گلرخان باشی تو خار

زین سپس از سروقدان بی نیازی پیشه کن

استاد ریحان یزدی سرانجام شب جمعه /16 ذی القعده1408/ ق مطابق با /10تیر1367/ ش در سن 78 سالگی در تهران بدرود حیات گفت و در انتهای قبرستان ابو حسین قم مدفون گردید.

-منابع

1-آثار الحجة 262/2.

2-آینۀ دانشوران 429 و 645.

3-تذکرۀ شعرای یزد 338.

4-مستدرک أعیان الشیعة 317/5(تحت عنوان«شیخ؟»).

5-مؤلفین کتب چاپی 565/4.

ص:1112

علیرضا کاشفی قمی

اشاره

(1323-1400 ق)

علیرضا کاشفی از شعرای قم بود.پدرش شیخ حسینعلی جاسبی از معاریف احرار و رجال به نام صدر مشروطیت به حساب می آمد،و جدّ اعلای آن مرحوم ملا حسین کاشفی(صاحب کتاب انوار سهیلی)است.

کاشفی در سال 1323 ق مطابق با 1284 ش در قم دیده به جهان گشود.پس از طی تحصیلات ابتدایی در زمان مرجعیت عامه آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی مدتها در حوزۀ علمیه به فراگیری فنون عربی و ادبی پرداخته،سپس ادامۀ تحصیلات را در مدرسۀ«ثروت»تهران گذرانیده،و آنگاه وارد وزارت فرهنگ گردیده که در این راه منشأ خدمات بزرگی می گردد.

او غالبا در جلسات انجمن ادبی قم شرکت داشت و مورد احترام همگان بود.و به عنوان:شاعری حساس،مهربان،سلیم النفس و بااخلاص که به خاندان اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السّلام خصوصا مولای متّقیان علی بن ابی طالب علیه السّلام عشق می ورزید،می شناختند.

استاد کاشفی در روز چهارشنبه /13رجب1400/ ق مطابق با /7خرداد/ 1359 ش روز میلاد امام بزرگ شیعیان در قم چهره در نقاب خاک کشید.مدفنش در بهشت معصومه است.

اشعارش شامل:قصاید،غزلیات،قطعات ادبی و فکاهی است.و به عنوان نمونه اشعار زیر تقدیم می گردد:

خرابۀ شام

چو اهل بیت به فرمان خصم خون آشام شدند وارد در منزل خرابۀ شام

خرابه ای شده ویرانه بی در و بی بام نه بستری که در آن لحظه ای کنند آرام

به روی خاک نشستند گرد یکدیگر

ص:1113

فکار و خسته دل از جور و رنج راه و سفر چو مرغ شب،شب خود را به ناله کرده سحر

گرفته دست دعا سوی خالق اکبر که ای خدای ستمدیدگان بی یاور

تو داد ما بستان زین گروه بداختر

ز مرگ اکبر،لیلای داغ دیده کباب برای اصغر خود گرم ناله بود،رباب

سکینه بود،ز هجران باب در تب وتاب ز غصّه دیدۀ زینب دمی نرفته به خواب

همه ز داغ شهیدان به درد و غم اندر

میان اهل حرم دختری رقیه اش نام چهارساله که از غم نمی گرفت آرام

رخش چون مهر درخشنده بود و ماه تمام ز دوری پدرش داشت آه و ناله مدام

روان ز دیدۀ او جای اشک،خون جگر

شبی بیاد پدر خفت در خرابۀ شام به خواب دید که آمده ز ره امام همام

ورا نشاند به دامان خویش با اکرام دمی ز بوی پدر کرد باز استشمام

ز لطف دست نوازش کشیدش بر سر

به باب گفت که از ما مگر چه بد دیدی که رفتی از بر اطفال خویش و رنجیدی

چه شد که بازنگشتی مگر چه بشنیدی که چون گذشته ز احوال ما نپرسیدی

که چون شدیم و چه بر ما رسید زین لشکر

چرا که هست پدر جان خرابه منزل ما ز چیست این همه اندوه و غصه در دل ما

چرا نه شمع و چراغی بود به محفل ما مگو که نیست به دست تو حل مشکل ما

بده جواب و ز نزدم دگر مرو به سفر

ز عشق روی پدر ناگهان ز خواب پرید نظر نمود به اطراف و باب خویش ندید

ز سینه نالۀ سوزان و دردناک کشید فغان نمود و به تن پیرهن ز غم بدرید

دوید و دامن زینب گرفت آن مضطر...

-منبع

1-تاریخ تکایا و عزاداری قم 295.

ص:1114

سیّد علی رضا مدرسی یزدی

اشاره

(1329-1393 ق)

حاج سید علی رضا فرزند میرزا محمّد علی و نوۀ سید محمّد صادق طباطبائی مدرسی یزدی،از دانشمندان و اساتید مبرّز حوزۀ علمیۀ یزد بود.

وی در سال 1329 ق مطابق با 1290 ش در یزد دیده به جهان گشود.

مدرسی ادبیات و بخشی از سطوح را نزد:پدر ارجمند خود،ملا حیدر، میرزا حسن محمودآبادی یزدی،میرزا آقا مدرسی و سید احمد مدرسی فرزند سید محمّد طباطبائی فراگرفت و در سال 1349 ق به قم مهاجرت کرد و سطح را نزد میرزا محمّد همدانی به پایان رساند.دروس خارج را هم از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد حجت کوه کمری و سید محمّد تقی خوانساری در قم و در نجف اشرف از محضر شیخ ضیاء الدّین عراقی و سید ابو الحسن اصفهانی بهره مند شد.آن گاه به زادگاهش بازگشت و در مدرسۀ مصلی به تدریس و در مسجد آنجا به اقامۀ جماعت اشتغال پیدا کرد.

وی مردی دانشمند،فاضل،زاهد و متقی و با اخلاق عالی بود و به اهل علم و طلاب یزد خدمت زیادی نمود و برخی از امور آنان را متکفل می شد.تعمیر مدرسه و مسجد مصلی به همت ایشان انجام گرفت.

مدرسی از حضرات آیات:حائری یزدی،حجت کوه کمری و عراقی اجازات علمی و روایی دریافت کرده بود.

سرانجام در روز دوشنبه /24رمضان1393/ ق مطابق با /29مهر/ 1352 ش در سن 64 سالگی در یزد دار فانی را وداع گفت.پیکرش به قم حمل و پس از تشییعی باشکوه،در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

ص:1115

فرزندانش:

1-سید محمّد علی مدرسی 2-حجة الاسلام سید ابو الحسن مدرسی و دو دختر.

-منابع

1-آثار الحجة 390/2.

2-آینۀ دانشوران 252.

3-النجوم السّرد بذکر علماء یزد(خطی-سید جواد مدرسی).

4-حوادث الأیام.

5-گنجینۀ دانشمندان 451/7.

علیرضا هدایتی قمی«خاموش»

اشاره

(1331-1367 ق)

میرزا علی رضا هدایتی،که در شعر تخلص(خاموش)را برگزید،فرزند میرزا حسن کفاش قمی،از شعرای توانا و با ذوق و سلیقه بود.

هدایتی در سال 1331 ق مطابق با 1292 ش در شهر قم در میان خاندانی معروف و سرشناس قدم به عرصۀ وجود نهاد.

خاموش،تحصیلات مقدماتی را در یکی از مکاتب زادگاه خود فراگرفت،و چندی نیز به تحصیل صرف و نحو پرداخت،و چون دارای استعداد و قریحۀ شاعری بود به انجمن ادبی قم که به ریاست شادروان محمود تندری تشکیل می شود،راه یافت.و با فنون شعر و رموز آن آشنا گردید و به تدریج شعرش شکوفایی پیدا کرد و مورد توجه قرار گرفت،و سروده هایش در روزنامۀ محلی استوار(در قم)و توفیق(در تهران)به چاپ می رسید.

خاموش،از آغاز جوانی برای تحصیل معاش به کوشش پرداخت و به سوهان پزی روی آورد،و در یکی از سوهان فروشان معروف قم مشغول کار شد،و در کار

ص:1116

پختن سوهان بصیرت یافت.پس از چندی تصمیم گرفت دکانی باز کند و چون سرمایۀ کافی نداشت با یکی از بستگانش مشارکت کرد،و در حوالی حرم مغازه ای دایر نمود و به کار پرداخت.کارش رونق گرفت و سرمایه ای ذخیره ساخت،و فکر عزیمت به تهران در سرش افتاد،شرکت خود را فسخ و به تهران کوچ نمود.در آغاز با یکی از سوهان فروشان قمی که سالها در تهران در بازار مسجد جامع مغازه داشت شرکت کرد،و مدتی بدین منوال کار کرد،تا اینکه خود در بازارچۀ وزیر دفتر (شاهپور)مغازه ای دایر کرد و به طور مستقل مشغول کار شد،کسبش رواج یافت و کارش رونق گرفت و صاحب خانه و زندگی شد،و در غزلی که سرود ماجرای تهران رفتن خود را بدین گونه شرح داده است:

اهل قم صبح خود ار چیست به قم شام کنید چند ای مرده دلان زندگی خام کنید

بروید از قمِ غم،تا که به تهران نشاط تن پر از عشرت و جان خالی از آلام کنید

خوش حدیثیست علیکم بسواد الأعظم طلب فایده زین نکتۀ ابهام کنید

محمّد رضا هدایتی فرزند خاموش،در نامه ای چنین می نویسد:خاموش چند سالی به استخدام دولت درآمد و چندی در وزارت دارایی،و مدتی نیز در پست و تلگراف به کار اشغال ورزید.اما کار اداری با روح آزادۀ او سازگار نبود،و شغل دولتی را رها کرد و به شغل آزاد روی آورد.تخلص«خاموش»را از آن روی برگزید که بسیار کم حرف می زد،و اگر سؤالی از او می شد جوابی کوتاه می داد،و خود در شعری گوید:

چون ندیدم زیان ز خاموشی لفظ خاموش را لقب کردم

اما خاموش عمرش چندان نپایید و در روز پنجشنبه /19جمادی ثانی/ 1367 ق مطابق با /9اردیبهشت1327/ ش در سن سی وشش سالگی براثر سکتۀ قلبی در تهران چشم از جهان فروبست و در زادگاهش به خاک سپرده شد.

خاموش،شاعری خوش ذوق و بااستعداد و بلندپرواز و زودرنج و حساس

ص:1117

بود،و در سرودن انواع شعر طبع آزمایی کرد.اما بیشتر به غزل سرایی پرداخت،و غزل را هم خوب می سرود.

نمونۀ زیر از نظم اوست:

از کوی تو من رفتم و دیوانه شدم باز

شمع رخ تو دیدم و پروانه شدم باز

فارغ شد از غم چو به کویت گذرم شد

دور از تو شدم در غم و غمخانه شدم باز

یک خال سیه کنج لب لعل تو دیدم

طایر صفت اندر طلب دانه شدم باز

از کعبه و هم مسجد و طاعات گذشتم

مایل به می و شاهد و میخانه شدم باز

«خاموش»لبش آب حیات است که چون خضر

یک جرعه بنوشیدم و مستانه شدم باز

-منابع

1-سخنوران نامی معاصر ایران 1248/2.

2-فرهنگ شاعران زبان پارسی 186.

3-نگین سخن 161/6 و 179 و 192.

سیّد علی رضوی قمی«قدرت»

اشاره

(1271-1316 ق)

میر سید علی رضوی،متخلص به«قدرت»شاعر توانا و عارف پیشه،فرزند میر سید عزیز اللّه و نوۀ سید حسن فرزند میر ابو الفتح قمی.قدرت برادر علامه سید حسن رضوی که از علمای معروف بود.

ص:1118

او در سال 1271 ق(1234 ش)در شهر قم،در خانواده ای اصیل و سرشناس دیده به جهان گشود.وی از طایفۀ میر ابو الفتح و از سادات رضوی است،که نسبش با 28 واسطه به موسی مبرقع فرزند بلافصل حضرت امام جواد علیه السّلام می پیوندد.

قدرت،پس از فراگرفتن دانشهای مقدماتی،به تحصیل ادبیات عربی و فارسی پرداخت،و در مدرسۀ فیضیۀ قم نزد اساتید هر فن،دانش اندوخت،و در کسب معارف اسلامی مجاهدت کرد.و چون دارای ذوق سرشار و قریحۀ شاعری بود،از مطالعۀ دواوین اساتید متقدم شعر فارسی غافل نماند،تا جایی که در نظم شعر مهارت یافت و در اندک زمانی شعرش توجه ادبا و شعرای زمان را به خود معطوف داشت.

در آغاز شاعری«جاوید»و بعد«غیث»تخلّص کرد،و چون قدر و منزلتش فزونی یافت و قدرت و توانایی اش بر نظم شعر بالا گرفت،تخلّص«قدرت»را برگزید،تا آن حد که بالبداهه به سرودن قصاید و غزلیات پرداخت.

و در سفری که به تهران رهسپار شد و در مجمع ادبا و شعرای آن شهر شرکت جست،قصیده ای بدین مطلع خواند،که مورد تحسین و تمجید حاضران قرار گرفت:

قم هله ساقیا فقم کامده ام ز قم به ری پای بزن به فرق غم،دست بزن به جام می

باری،آوازۀ مهارتش در شعر به دربار ناصر الدّین شاه رسید و مورد عنایت واقع شد،و کوته زمانی اشعاری در مدح شاه و اتابک و بعضی از درباریان سرود،امّا به یکباره در احوالش تغییری حاصل گردید و از دربار شاه خود را کنار کشید،و در وادی عرفان و تصوّف قدم نهاد و به سیر و سلوک در آفاق و انفس پرداخت،و سفری نیز به همین منظور به کردستان رفت و به خدمت یکی از مشایخ آن دیار رسید،و چون پدرش برای او عیال اختیار کرده بود،پس از بازگشت به قم عیال خود را طلاق داد،و همچنان گوشۀ عزلت اختیار کرد،و در مدرسۀ فیضیه در حجرۀ خود به عبادت و ریاضت سرگرم شد،و چندی نیز در یکی از امامزادگان قم معتکف

ص:1119

گردید و اشعاری که ازاین پس سرود،جز در مدح و منقبت مولا علی و رثای ائمۀ اطهار علیهم السّلام نبود.

قدرت،شاعری وارسته و عارف پیشه بود،خط را خوش می نوشت،از صوت دلپذیری برخوردار بود و در ساختن مادۀ تاریخ چیرگی داشت،و مادۀ تاریخهایی بر سردر ابنیه و آب انبارها در شهر قم از او باقی است.

در اواخر عمر از زادگاهش بیرون نرفت و سرانجام در پی بیماری در سال 1316 ق(1275 ش)چشم از جهان فروبست،و در ایوان آینه،صحن حضرت معصومه علیها السّلام-در مقبرۀ آل ابو الفتح-مدفون گردید.

دیوان اشعارش به کوشش برادرش سید مهدی رضوی«شیوا»جزو انتشارات انجمن ادبی صائب و با همت خلیل سامانی«موج»در سال 1348 ش طبع و نشر گردید.

سید مهدی رضوی«شیوا»در مقدمۀ«دیوان قدرت»تحصیلاتش و نیز برخی از ویژگیهایش را چنین معرفی می نماید:

قدرت پس از طی تحصیل زبان وطن«پارسی»میل به تحصیل زبان عرب که زبان نحله و مذهبش بود نمود،و در مدرسۀ فیضیۀ قم در محضر یکی از اجلۀ سادات و علماء«سید محمّد معروف به سرسر»که در آن زمان متصدّی تدریس عربیت بود حاضر و اکتساب معارف نمود.چون طبع را مایل به شعر دید در مقدماتش اقدام کرد و در حضور ایشان به کسب علم فصاحت و بلاغت و عروض و لغات عرب و عجم و اشعار آنها و مضامین بلاغت اسلوب و تواریخ شعرا و ادبا فصحای آن و دواوین متعلقه به شعر سعی بلیغ نمود.

صوتش خوش بود،و خط نستعلیق را به شیوۀ شکسته خوش می نوشت و از هریک از مسطورات حظی وافر برد تا شخصی شد ادیب،خود را متخلص به«جاوید» نمود،و در مجمع فضلا وارد گردید،چون طبعش را امتحان نمودند متخلص به «غیث»،شد مشغول سرودن رباعیات و قصاید و غزلیات با تفکر و بداهه گشت که

ص:1120

ادبا و شعراء معاصر او قدرش را در مجمع خود غنیمت می شمردند و فرائد بحر طبعش را به ارمغان می بردند،چنانکه وقتی مضمون خبری که«یکی از درهای بهشت در قم باز خواهد شد»در یکی از جلسات ادبی مطرح شده،شاعر آن را به این صورت ساخته است:

گویند دری از خلد بگشوده شود در قم ما فاتح الابوابیم ای بخت چه خسبی قم

مهر من و قهر من هریک به مقام خود آن نوش ز سرتاپا وین نیش زدم تا دم

با نان جوین سازم تا دیو لعین سوزم من خود نیم آن آدم کز ره روم از گندم

تا مردمک چشمم یک ذره خدابین شد یک ذره نیندیشم از سرزنش مردم

تا رشحۀ کلک من ای خواجه هویدا شد شد آب خضر از شرم یکباره به ظلمت گم

تا دور قدح نوشی افتاده به دست من خورشید لفلک شد می افلاک برین شد خم

از چار طرف بر من بندد ره اگر گیتی مریخ بکین خیزد اندر فلک پنجم

طبیعت طرب انگیز است قدرت تو ز جا برخیز دشمن اگرت باشد افزوده تر از انجم

چکمۀ زیر از اوست:

عشقبازی که نظر با رخ دلبر دارد

باید از هرچه بجز دوست نظر بردارد

عشق عنقای کمال است و وجودش نایاب

گرچه عالم همه در سایۀ شهپر دارد

من که دارم دل خود شاد یه دیداری و بس

خاطرم را زچه رو دوست مکدّر دارد

حبّذا مذهب عاشق که به هر مذهب و دین

با تو می آید و خود مذهب دیگر دارد

نسبت کفر به عاشق مده ای شیخ عبث

که تمیزی ز مسلمان و ز کافر دارد

ص:1121

شد اگر شیخ دماغم ز طرب خشک،چه غم

اشک من کشتۀ امّید مرا تر دارد

گفتم آن روز که خوردم ز کفش خون جگر

با من این لطف همه روزه مقرّر دارد

ظاهرا هرچه ببینی همه آیات خداست

کیست این پرده نشین کاین همه مظهر دارد

فارغ از شمس و قمر باشد و احکام نجوم

هرکه از نور خدا دیده منوّر دارد

نقش بندیست عجیب اینکه به هر صورت و شکل

روز و شب در نظرم چهرۀ مصوّر دارد

دوش در بزم شنیدم ز نسیم سحری

خیز از غنچه پیام از لب دلبر دارد

نستاند ز کف خواجۀ خضر آب حیات

آنکه چشم کرم از ساقی کوثر دارد

بزم ما جنگل مولاست چو آیی بر ما

باخبر باش که این بیشه غضنفر دارد...

-منابع

1-تاریخ تکایا و عزاداری قم 263.

2-سخنوران معاصر ایران 2783/4.

میرزا علی روحانی نجف آبادی

اشاره

(1350-1415 ق)

میرزا شیخ علی فرزند رجب علی و نوۀ علی اصغر نجف آبادی اصفهانی، ملقب به«روحانی»از دانشمندان و نویسندگان معاصر بود.

ص:1122

وی در سال 1350 ق در«نجف آباد»اصفهان دیده به جهان گشود.

مقدمات را در زادگاه خود و مدتی چند در مدرسۀ جدّه اصفهان آموخت.

سپس در سال 1367 ق رهسپار نجف اشرف شد سطح را خدمت علامه سیّد مرتضی فیروزآبادی به پایان برد.دروس خارج را از محضر آیات:میرزا عبد الهادی شیرازی،سیّد محسن طباطبائی حکیم،میرزا حسن یزدی،سیّد محمود شاهرودی و سیّد ابو القاسم خویی استفاده نمود.سپس در«جامعة النجف الدینیة»به تدریس و هدایت طالبان پرداخت.سرانجام در سال 1401 ق به ایران مراجعت نمود و در شهر قم سکونت اختیار کرد و به تألیف و تصنیف اهتمام ورزید.

از آثار او:

1-اصول الاسلام و فروعه.

2-الامام الحسین علیه السّلام و مناوئوه.

3-الامام علی علیه السّلام فی صفین.

4-البرهان فی اعجاز القرآن.

5-الحجاب فی الاسلام.

6-الحجة البالغة.

7-الخلفاء الراشدون،در چهار جلد.

8-السیرة الامویة.

9-السیرة الوهابیة.

10-الشیعة و اصولها.

11-العترة الطاهرة علیهم السّلام.

12-العقیلة الهاشمیة علیهما السّلام.

13-الفرقان فی تفسیر القرآن،در بیست جلد.

14-القرآن و العترة علیهم السّلام.

15-المعارف الاسلامیة.

ص:1123

16-المواهب فی ایمان أبی طالب(رض).

17-الوصول الی مناقب آل الرسول علیهم السّلام،دو جلد.

18-ترجمۀ قرآن کریم.

19-ترجمة أجوبة مسائل جار اللّه(به فارسی-اثر شرف الدّین).

20-تعلیقة علی الرسائل.

21-تعلیقة علی المکاسب.

22-تعلیقة علی شرح اللمعة.

23-تنقیح المقال فی شرح وسیلة النجاة(اثر سیّد ابو الحسن اصفهانی)،در چند جلد.

24-حقوق زن در اسلام.

25-روش خوش بختی.

26-شذرات الذهب(فی الحدیث المسند و الصحیح).

27-عبقریة الامام علی علیه السّلام.

28-عرفان و فلسفه.

29-فاجعة کربلاء.

30-فرهنگ و علم و دانش.

31-قبسات العقول فی مختصر علم الاصول.

32-کنز العرفان فی کشف الأسرار.

33-گلستان معنویت.

34-مسلم بن عقیل علیه السّلام.

روحانی،در /16رجب1415/ ق برابر با /29آذر1373/ ش در سن 65 سالگی در شهر قم بدرود حیات گفت.پیکرش در قبرستان باغ بهشت-مقبرۀ العلماء- به خاک سپرده شد.

-منابع

1-اطلاعات متفرقه.

ص:1124

2-معجم المؤلفین العراقیین 420/2.

3-معجم رجال الفکر و الأدب فی النجف 619/2.

4-مؤلفین کتب چاپی 250/4.

میرزا علی رهامی زنجانی

(1329-1410 ق)

میرزا علی رهامی فرزند آیت اللّه شیخ زلف علی و نوۀ عبد المناف قاضی زنجانی،از فضلا و بزرگان معاصر بود.

ایشان به سال 1329 ق مطابق با 1290 ش در زنجان متولد شد.

پدرش از علمای سرشناس زنجان بود،که تحصیلات عالی خود را در سامرا نزد آیت اللّه میرزا محمّد حسن شیرازی و در نجف اشرف نزد آیت اللّه شیخ محمّد فاضل شربیانی به انجام رسانید و به زنجان مراجعت کرد.

میرزا علی،پس از طی تحصیلات مقدماتی به قم مهاجرت کرد و تحصیلات عالی خود را نزد آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری و سید حسین طباطبائی بروجردی به انجام رسانید.در ضمن دروس عقلی را از محضر سید محمّد حسین تبریزی«علامۀ طباطبائی»بهره مند شد.

وی در /9محرم1410/ ق مطابق با /21مرداد1368/ ش در سن 81 سالگی در قم درگذشت و در یکی از اطاقهای قبرستان بقیع قم به خاک سپرده شد.

سیّد علی سیّد صدر دزفولی

اشاره

(1301-1385 ق)

سید علی فرزند علامه سید شمس الدّین و نوۀ سید صالح موسوی دزفولی، ملقب به(سیّد صدر)از فضلا و خادمان شریعت بود.

ص:1125

او در سال 1301 ق در دزفول متولد گردید.

تحصیلات عالی

وی مقدمات را نزد پدرش آموخت و در دوران جوانی جهت تکمیل تحصیلات خود به نجف اشرف مشرف شد،و به مدت سه سال از آن حوزۀ کهن بهره گرفت و به زادگاه خود مراجعت نمود،و در درس آیت اللّه شیخ محمّد رضا معزی حاضر گشت.

اقامت در اهواز

نامبرده در سنین سی سالگی در اهواز مقیم شد،و مسجد بزرگی را بنیاد نهاد که هم اکنون به نام خود ایشان-واقع در خیابان شریعتی-معروف است.و در طول مدت اقامت اهواز به امامت جماعت و تعلیم آداب و فرائض دینی مشغول بود.

هجرت به تهران

ایشان در سال 1320 ش به تهران مهاجرت کرد،و با داشتن سن بالا از جدیت و تحرک ایشان نکاست،و در منطقۀ جوادیه واقع در جنوب شهر تهران مسجدی بنا نمود که قسمتی از هزینه آن را شخصا تأمین کرد،و در همان مسجد به اقامۀ جماعت و پاسخگویی به حوایج مذهبی و اجتماعی مردم مشغول شد.

و در ضمن از دروس و ابحاث علمی غافل نشده،و در درس خارج آیت اللّه سید احمد خوانساری شرکت جست،و خود را نیز مشغول تألیف کتاب«منهاج العارفین»نمود.

او علاوه بر فعالیت های مذهبی و علمی در زمینه های سیاسی و اجتماعی فعالیت های چشمگیری داشتند،تا جایی که یکی از اعضای مؤثر و فعّال روحانیون مشهور به«اصحاب چهارشنبه»بودند،که این مجموعه با موضع گیری مردمی و ملّی

ص:1126

مخالفت خود را با حکومت وقت ابراز می داشتند.

درگذشت و اعقاب

وی در سال 1385 ق مطابق با 1344 ش در سن 84 سالگی درگذشت،و در ایوان ورودی حضرت معصومه علیها السّلام قم به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-سید محمّد 2-سید موسی 3-سید محمّد رضا 4-سید محمّد باقر 5-سید محمّد تقی 6-سید محمّد هادی 7-سید شمس الدّین.

-منبع

1-خاندان سادات گوشه 517.

سیّد علی شاه چراغی نهاوندی

اشاره

(-1340 ق)

حاج سید علی شاه چراغی فرزند سید حسین معروف به«گنج علی»و نوادۀ سید حیدر موسوی نهاوندی و داماد علامۀ فقیه شیخ علی استرآبادی(شریعتمدار) بوده است.

ایشان در نهاوند متولد گردید.و پس از تحصیل مقدمات و سطح رهسپار عتبات عالیات شد و در نجف اشرف از محضر آیات:ملا محمّد کاظم خراسانی و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی دروس عالی را فراگرفت و پس از نیل مدارج بالا به ایران بازگشت.

فرزندش در منظومۀ سوانح خود در کتاب«مجمع السعادات»دربارۀ پدرش چنین تعبیر کرده است:

کذا ابی کان أبا الکرامة صلاته باللیل مستدامة

ص:1127

کان فقیها فاضلا محققا فی غامض المسائل مدققا

له کتاب ضاع بعد موته و کان فوته بمحض فوته

شاه چراغی در /20صفر1340/ ق درگذشت،و جنازه اش در قبرستان حاج شیخ قم با کد(36879)مدفون گردید.

فرزندان ایشان عبارتند از:

1-سید محمّد کشفی 2-سید عبد اللّه 3-سید نور الدّین 4-سید محمّد حسین مؤلف«مجمع السعادات»،متوفای سال 1386 ق در تهران و در مقبرۀ باغ طوطی که مجاور صحن حضرت عبد العظیم حسنی شهر ری است به خاک سپرده شد 5-سید محمّد 6-سید احمد.

-منابع

1-افادات علامه میر احمد روضاتی(ساکن تهران).

2-مجمع السعادات یا فضائل السادات،صفحه های 25 و 28 و 43.

سیّد علی شمس الدینی قمی«پویان»

اشاره

(1306-1399 ق)

از شاعران و کشتی گیران معروف قم بود.

استاد مهدی عباسی در شرح حال ایشان می نویسد:(متولد 1267 ش،از اهالی محلۀ عشقعلی،و سردستۀ تکیۀ معروف آنجا بود.در فنّ کشتی از هم دوره های پهلوان حاجی سید تقی کمالی محسوب می شد.هنگامی که میرزا محمّد علی اسکویی پهلوان نامی ایران به قم آمد،وی حاضر به کشتی با پهلوان مذکور گردید،که این کشتی انجام نگرفت.

آقا سید علی در معرکۀ نظم نیز قوی بازو بود و«پویان»تخلص می کرد.

ص:1128

از اوست:

شمس است رخت یا قمر ای سرو خرامان

لعل است لبت یا که عقیق ای گل خندان

چشم است به رخسار تو یا نرگس شهلا

ابروت کمان است و یا رهزن ایمان

هستند دو ترکان سیه جادوی چشمت

هستند دو بدمست چه خوش دست و گریبان

مژگان تو فوجی است همه زنگی و جنگی

هستند یکایک به فضا سام نریمان

خون ریز چو چنگیز نشد در همۀ عالم

چنگیز دهد باز به این هیئت مژگان

در پیش لب لعل تو جان تشنه سپردم

با آنکه بود لعل لبت چشمۀ حیوان

جانسوزتر از خال لبت نالۀ(پویان)

یوسف صفت افتاده در آن چاه زنخدان

پهلوان موصوف بیشتر ایام فراغت خود را صرف تشکیل عزاداری خامس آل عبا علیه السّلام می کرد).

وی در سال 1357 ش درگذشت و در قبرستان نو(حاج شیخ)قم به خاک سپرده شد.

فرزند ارشد وی آقای سید عباس شمس الدینی،از کشتی گیران با سابقۀ قم است.

-منبع

1-تاریخ کشتی ایران 265/2.

ص:1129

شیخ علی شمس گیلانی«حاج اعتماد»

اشاره

(1313-1389 ق)

شرح حال شمس گیلانی که به«اعتماد الواعظین»ملقب بود،به قلم فرزند ایشان دانشمند محترم شیخ حسن شمس در کتاب«علماء و شعرای گیلان»آمده، که آن را تماما با اندکی تغییر در اینجا می آوریم:

خطیب شهیر«حاج اعتماد»از اکابر اهل تحقیق و بیان و عارف و به زیور کمالات نفسانی آراستۀ علم با عمل هم آغوش کرده،و در عرفان و فلسفه ید طولائی داشت.

ولادت آن جناب در سنۀ 1313 ق در شهر رشت اتفاق افتاد.چون به حد رشد رسید خط و تجوید قرآن را نزد والد خود تعلیم گرفت،پس از آن مقدمات ادبی را تا حدود معالم و لمعه در مدرسۀ حاج سمیعی گیلانی نزد علامۀ عصر شیخ حسن مخدوم و شیخ حسن کوچصفهانی تلمّذ کرد.پس از چند سالی مسافرت به خراسان کرده در مدرسۀ میرزا جعفر دو سال در نزد شیخ عبد الجواد ادیب نیشابوری مقداری تحصیل معقول نمود پس از دو سال سفری،مراجعت به گیلان نمود به جهت زیارت والد خود و صلۀ ارحام پس از توقف کمی در گیلان قصد حرکت به نجف اشرف نمود،برای تکمیل فقه و اصول.آن جناب چون به همدان رسید مصادف شد با تبعید حجج اسلام،لذا از رفتن به نجف منصرف شد و تجّار آن سامان والد را چندی در همدان نگه داشتند برای ترویج احکام الهی،پس از آن مهاجرت به تهران نمود.

آن جناب می گوید که:در تهران نزد عارف ربانی و فیلسوف عصر میرزا مهدی آشتیانی-که در اکثر علوم ید داشت،خصوصا در فلسفه و حکمت که ما فوق آن بزرگوار در ایران نبود-مدت چهارده سال مشغول به تحصیل فلسفه و حکمت و فقه و اصول شدم.

ص:1130

والد گوید:مولانا در نهایت زهد و تقوا بود پس از آن مهاجرت به قم نمود و آن زمان مدرس رسمی و محقق حتمی آن بلده طیبه دو نفر بودند:یکی مولانا حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و دیگری مولانا سید علی کاشانی«یثربی»آن جناب دو سالی در محضر درس این دو بزرگوار حاضر شد و مورد توجه سیدنا واقع شد، پس از رفتن مولانا کاشانی به درخواست جمعی از تجّار کاشان به شهر کاشان والد ایضا مراجعت به تهران نزد میرزا مهدی آشتیانی کرد.

مسافرت به شهرها

آن جناب می گوید:در همان اوان که در محضر مولانا بودم مسافرتی تصادف کرد به اتفاق استاد به بلدۀ اصفهان و چون به آن سامان رسیدند از ایشان تجلیل ها شد.والد در اصفهان منبرها رفتند و مدت سه ماه مشغول به ترویج و محبوب قلوب خواص و عوام گشتند و اکثر مردم اصفهان هنوز هم اسم آن بزرگوار را به خوبی و نیکی عمل یاد می کنند.پس از آن برای ترویج احکام الهی به کرمانشاهان رفتند و مدتی در آن شهر بودند و علما و فضلای آن بلده از والد تجلیل ها کردند و مردم استقبال شایانی از ایشان کردند و در هریک از این مسافرتها،زحمات و لطمات شدیدی به ایشان وارد آمد و در تمام این صدمات صبور و بردبار بودند و در هر شهری که وارد می شدند مردم آن سامان برای نیکی عمل و حقیقت آن به او می گرویدند و از منبرشان استفاده ها می کردند.

والد گوید:علت«رشت»آمدن من برای این جهت بود چون:زمان حیات والد من بود و آرزوی دیدن مرا کرده بود،و به جهت درخواست تجّار آن سامان،والد به شهر رشت که موطن اصلی آن جناب بود رهسپار گردید.چون به رشت رسید مردم آن شهر استقبال شایانی کردند دعوتهای زیادی نمودند پس از چند سالی توقف در رشت والدش این جهان را وداع گفت.آن بزرگوار پیوسته بعد از والد خود در صدمات بوده و رنج و اندوه زیادی کشید و اغلب آن طایفه در فرمان آن جناب

ص:1131

بودند و در سنۀ 1314 ش در زمان دیکتاتوری رضا شاه و غائلۀ رفع حجاب چون دولت آن زمان وحشتی از والد داشت،لذا به جرم مخالفت با دولت،ایشان را در شب دوشنبه ایام فاطمیه گرفته به زندان بردند.آن جناب مدت چهل و پنج روز در حبس بودند و مکرر صدمات از این گونه به ایشان وارد آمد.

به یاد دارم آن ایام که والد در حبس بود متکفل خوراک شبانه روزی او من بودم و در محبس برای آن جناب غذا می بردم و هروقت به اطاق محبس می رسیدم ایشان مشغول به ذکر و خواندن ادعیه بود.

پس از نجات از حبس فوق العاده به نزد تمام اهل آن شهر از عوام و خواص و ارکان دولت محبوب گردید و در همان ایام ارادۀ رفتن به عتبات عالیات را کرد و موفق شد و در آن سفر مشرف به حج بیت اللّه گردید و من در خدمت والد بودم که پس از مراجعت از حج،علما و بزرگان نجف تجلیل زیادی از ایشان کردند و با اکثر آنها ملاقات کرد و رئیس شیعه در آن زمان،سید جلیل و عالم عظیم الشأن سید ابو الحسن اصفهانی بود که به والد لطف زیادی داشت و به درخواست بزرگان نجف چند روزی در آن مکان شریف منبر رفت و چون ایام عاشورا بود به حائر حسینی مشرف شد و من در تمام این نقاط با والد خود همراه بودم.

چون به کربلای معلی رسیدیم تجّار آن بلده طیبه درخواست منبر رفتن از ایشان کردند و دو ماه والد در آن مکان شریف منبر رفتند و از علمای بزرگ در آن سامان سید الفقهاء حاج آقا حسین طباطبائی قمی بودند که بیست روز در منزل ایشان منبر رفتند و مورد توجه و علاقۀ مولانا گردیدند.

پس از هشت ماه توقف در عتبات عالیات مراجعت به ایران و رأسا به رشت وارد شدند و مردم از دیدن ایشان خوشحال گردیدند و هدیه ها آوردند و هنوز هم در آن شهر مشغول به ترویج هستند اکثر مشکلات آن شهر و تأسیس مؤسسات بزرگ به دست ایشان حل می گردد و مورد اطمینان و علاقۀ خواص و عوام آن شهرند و ارکان دولت احترامات زیادی از ایشان به جا می آوردند.

ص:1132

والد غیر از من چهار اولاد دیگر دارد که سه تا از آنها ذکور و یکی اناث است.

تألیفات:

1-رساله ای در معراج.

2-رساله ای در شق القمر .

3-رساله ای در توحید و نبوت و امامت.

4-مجموعه ای که حدود چهارصد صفحه است در قسمت منبر نوشته که فوق العاده نیکو است.

این سخنور توانا و فاضل دانا سرانجام در روز شنبه /2جمادی الثانی/ 1389 ق مطابق با /25مرداد1348/ ش در سن 76 سالگی چشم از جهان فروبست و در قبرستان ابو حسین-مقبرة العلماء-به خاک سپرده شد.

-منابع

1-تاریخ علماء و شعرای گیلان ص 69.

2-گنجینۀ دانشمندان 182/5.

میرزا علی شیرازی«اصفهانی»

اشاره

(1294-1375 ق)

حاج میرزا علی شیرازی فرزند حاج علی اکبر و نوۀ حاج قاسم شیرازی،از دانشمندان پارسا و اساتید گرانقدر حوزه ها بود.

او در شهر نجف اشرف به تاریخ شعبان1294/ ق متولد شد.

جدش یکی از تجّار معتبر و آبرومند شیراز بود که در آن شهر از دنیا رفت.

پدرش نیز از تجّار و فضلا بود که در نجف اشرف از محضر آیت اللّه شیخ محمّد حسین کاظمی تحصیل نموده بود و کتابی در زمینۀ چهل حدیث-در فضیلت صلوات بر پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله و سلم و آل او علیهم السّلام-نوشته،و طبق آنچه شیخ آقا بزرگ تهرانی در

ص:1133

کتاب نقباء البشر آورده:پدر او در سال 1304 ق از دنیا رفته است.

میرزا علی آقا در زمانی که بیش از بیست سال از عمرش گذشته بود،ساکن اصفهان شد.حوزۀ اصفهان چه از نظر فقهی و فلسفی در بین حوزه های علمیۀ شیعه موقعیت خاصی داشت.و این در زمانی بود که هنوز حوزۀ علمیۀ قم رونق خاص خود را پیدا نکرده بود.مدارس بسیار فعال،مدرسین مطلع و کاملا محیط بر بسیاری از علوم،در عین حال متقی و پارسا قابل توجه بودند،از جمله حکمای عارف و متألّهی چون:ملا محمّد کاشی و میرزا جهانگیر خان قشقائی و یا در فقه مانند:سید محمّد باقر درچه ای که واعظ و متعظ بود و میرزا علی آقا از آنان بهرۀ کافی برد.

وی همچنین از محضر آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی در مدت توقف ایشان در اصفهان بخشی از سطح استفاده کرد و مدتها نیز از درس طب حاج میرزا محمّد باقر حکیم باشی تلمّذ نمود،چنانکه بعدها مدتی در اصفهان طبابت می نمود.

وی در نجف اشرف نیز تحصیل کرده و از حوزۀ کهنسال و پربرکت این شهر در جوار آستان مبارک علوی بهره ها برد.از جمله در آنجا از محضر آیات:ملا محمّد کاظم خراسانی و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی و شیخ الشریعۀ اصفهانی استفاده برده است.

او در معرفت و دانش سرآمد بود و مورد وثوق و اعتماد همۀ مردم اصفهان،که اوقات او صرف تربیت و ارشاد خلق می شد.زندگی ساده و بی آلایشی داشت،و این موضوع در همۀ ابعاد زندگی او به چشم می خورد،و ساده زیستی و قناعت او مشهور بود.به طوری که حجره ای در مدرسۀ صدر اصفهان داشت که معمولا روزها در همان مدرسه می ماند و با غذای اندک قناعت می نمود،و گاهی جلسۀ درس را در میان گلهای باغچه تشکیل می داد.

نفوذ و تأثیر کلام او بسیار بود و زمانی که به منبر می رفت و جهت ارشاد و تنبیه و تزکیه سخن می گفت،به مداوای روحی مردم پرداخته،واعظی بود شیرین بیان و

ص:1134

متکلمی فصیح اللسان.منابرش شامل مواعظ شافیه و نصایح کافیه از حدیث و اخبار و تفسیر و تاریخ بود.در مدرسۀ صدر ادبیات و نهج البلاغة و تفسیر می فرمود و این دروس مورد اقبال و توجه نه تنها طلاب و اهل علم،بلکه همۀ مردم و طبقات این شهر قرار می گرفت.گفتار او نه تنها صاحبان دل را دگرگون،بلکه بر همه تأثیر می بخشید.

در این باره گوشه هایی از آنچه استاد مطهری در باب ارتباط معنوی و تماسی که او توانست با نهج البلاغة از طریق حاج میرزا علی آقا حاصل نماید،با استناد به مقدمۀ گران بار کتاب«سیری در نهج البلاغة»ذکر می شود:

«از کودکی با نام نهج البلاغة آشنا بودم،و آن را میان کتابهای پدرم می شناختم، در همۀ این مدت نام«نهج البلاغة»بعد از قرآن بیش از هر کتاب دیگر به گوشم می خورد.چند خطبۀ زهدی تکراری اهل منبر را آن قدر شنیده بودم که تقریبا حفظ کرده بودم،اما اعتراف می کنم که مانند همۀ طلاب و هم قطارانم با دنیای نهج البلاغة بیگانه بودم.بیگانه وار با آن برخورد می کردم،بیگانه وار می گذشتم تا آنکه در تابستان سال 1320 ش پس از پنج سال که در قم اقامت داشتم،برای فرار از گرمای قم به اصفهان رفتم،تصادف کوچکی مرا با فردی آشنا با نهج البلاغة آشنا کرد.او دست مرا گرفت و اندکی وارد دنیای نهج البلاغة کرد،آن وقت بود که عمیقا احساس کردم این کتاب را نمی شناختم،و بعدها مکرر آرزو کردم که ای کاش کسی پیدا شود و مرا با دنیای قرآن نیز آشنا سازد.ازاین پس چهرۀ نهج البلاغة در نظرم عوض شد، مورد علاقه ام قرار گرفت و محبوبم شد.گویی کتاب دیگری است غیر از آن کتابی که از دوران کودکی آن را می شناختم.احساس کردم که دنیای جدید کشف کرده ام».

استاد آقای شیخ محمّد کاشفی برایم نقل کرد که:ایشان در اواخر عمر دچار فلج گردید و هرچند گاهی به قم می آمد و در مدرسۀ حجتیه وارد می شد، درحالی که علامه شیخ عبد الجواد سدهی او را همراهی می کرد.در یکی از سفرهایش به قم تمایل پیدا کرد که مدتی چند توقف نماید،به همین خاطر به من پیشنهاد شد

ص:1135

که از ایشان در حجره ام در مدرسۀ مذکور پذیرایی کنم،ولی حجره ام در طبقۀ دوم بود که برای ایشان بالا رفتن سخت بود،به همین علت خود ایشان هم امتناع ورزید.

البتّه من در بعضی از مجالس اش که در مدرسۀ حجتیه برگزار می شد حضور داشتم و از بیانات بسیار سودمند و سوزناک و عرفانی اش و نیز سایر طلاب بهره ها می بردیم.

از آثار قلمی اش

1-تصحیح التبیان فی تفسیر القرآن،تصحیح و مقابلۀ قسمتی از تفسیر تبیان (اثر شیخ طوسی)که در اصفهان برای اولین بار به هزینۀ بازرگان خیّر اصفهانی، آقا سید عبد الرسول رحیم زاده روغنی به چاپ رسید.

2-تحشیه زاد المعاد،شیخ آقا بزرگ تهرانی از جمله اقدامات و تلاشهای میرزا علی آقا در جمع آوری و طبع برخی کتب ارزنده سخن گفته،و اظهار می دارد:

بعضی از این قبیل کارها از جمله،جمع آوری آن را از روی فروتنی و اخلاص به خود نسبت نداد.ولی مسلم است آن اقدامات از اوست،زاد المعاد و حواشی و اضافات آن توسط وی صورت گرفته که در سال 1364 ق واقع شده است.

او مبیّن و مفسر راستینی برای نهج البلاغة بود و چنانچه تقریرات وی در نهج البلاغة،در یک جا جمع می شد،یکی از بهترین شروح آن می شد که متأسفانه این گونه نشد.

سرانجام آن عالم بزرگوار که به درستی لقب«واعظ»گرفته بود،در روز شنبه 23 /جمادی الاول1375/ ق مطابق با /16دی1334/ ش در اصفهان از دنیا رفت و پیکرش را با احترامات بسیاری به قم(بنابه وصیت خودشان)حمل نمودند و در قبرستان شیخان به خاک سپردند.فرزندش حجة الاسلام شیخ محمّد واعظ که ساکن اصفهان بود و در شعبان1418/ ق در همان جا درگذشت.

-منابع

1-تذکرة القبور یا دانشمندان و بزرگان اصفهان 435.

ص:1136

2-روزنامۀ اطلاعات،مورخ شنبه /7آبان1373/ ش،شرح حال ایشان به قلم آقای محمّد حسین ریاحی نگارش یافته است.

3-سیری در نهج البلاغة(از استاد مطهری)9 و 10.

4-نقباء البشر 1305/4 و 1488.

5-نوید اصفهان،شمارۀ 241.

شیخ علی صفائی حائری«قمی»

اشاره

(1370-1420 ق)

حاج شیخ علی فرزند علامه شیخ عباس و نوۀ آیت اللّه شیخ محمّد علی حائری قمی،معروف به«عین-صاد» از نویسندگان و فضلای معاصر بود.

او در /2مرداد1320/ ش در قم زاده شد.ادبیات و مقدمات را نزد پدر ارجمند خود و شیخ نصرت اللّه بناروانی میانجی و بخشی از سطوح را از محضر آقایان:پدر خود،شیخ محمّد فاضل لنکرانی،و سیّد مهدی روحانی قمی فرا گرفت.سپس رو به تألیف و تربیت مشتاقان دانش پرداخت.

روزش را به تألیف و پژوهش می گذراند،به همین خاطر آثار فراوانی را از خود به یادگار گذاشت،فهرست آنها به شرح زیر است:

[آثار]

الف)آثار چاپی:

1-آرامش(مجموعۀ شعر).

ص:1137

2-از زلال ولایت(40 حدیث امام حسین علیه السّلام).

3-استاد و درس(روش تدریس،ادبیات و هنر و نقد)،دو جلد.

4-انسان در دو فصل(پیش و پس از بلوغ).

5-انفاق.

6-ای قامت بلند امامت(خطاب به حضرت ولی عصر عجل اللّه فرجه).

7-بررسی(نقد مارکسیسم).

8-بشنو از نی(شرح دعای ابو حمزه ثمالی).

9-پاسخ به پیام نهضت آزادی.

10-پیروز(مجموعۀ شعر).

11-تطهیر با جاری قرآن،در شش جلد،و اجزای دیگر آن مخطوط است.

12-درسهایی از انقلاب(در 12 دفتر).

13-دیداری تازه با قرآن،دو جلد.

14-ذهنیت و زاویۀ دید(نقد ادبیات داستانی).

15-روش برداشت از قرآن(تفسیر و توضیح سوره«ص»).

16-روش نقد(نقد مکاتب مارکسیسم،اگزیستانسیالیسم و آزادی)،در پنج جزوه.

17-شعرهای شهادت.

18-عاشورا.

19-غدیر.

20-فقر.

21-مسئولیت و سازندگی،دو جلد.

22-و با او نگاه فریاد می کردیم(مجموعۀ شعر).

23-وداع(مجموعۀ شعر).

ب)کتابهای غیر چاپی اش عبارتند از:

24-بحثهای محرّم(اضطرار به حجت،احیای امر اهل بیت علیهم السّلام،عظمت

ص:1138

مصائب امام حسین علیه السّلام،شرح ادعیه حضرت زهرا علیها السّلام،معرفت دینی و جامعه دینی و حکومت دینی).این بحثها در شش سال ایراد گردیده و حدود 100 نوار را تشکیل می دهد که همگی پیاده شده است.

25-پیام به فرزندان،او به هنگام بلوغ فرزندانش نامه هایی به آنان نگاشته که در آنها بر بینش ها و گرایش ها(بینات،کتاب و میزان)،سلوک و اخلاق،رضا و رضوان، عمل و تمامیت و سلامت و بحران عمل تکیه کرده و توضیح داده است.شمار این ها 5 نامه است.

26-تفسیر سورۀ آل عمران(ناتمام).

27-تفسیر سورۀ بقره.

28-تفسیر سورۀ علق و قدر.

29-تفسیر سورۀ مدثّر.

درگذشت

سرانجام در سحرگاه روز سه شنبه /22تیر1378/ ش برابر با /29ربیع الاول/ 1420 ق به همراه سه تن از دوستانش براثر سانحه تصادف در راه مشهد مقدس بدرود حیات گفت.پیکرش در عصر روز چهارشنبه پس از تشییع و ادای نماز میت توسط استاد سیّد مهدی روحانی بر آن،نزدیک قبر فرزند شهیدش،در گلزار شهدای قم،به خاک سپرده شد.

علی عارفی قمی

اشاره

(1331-1387 ق)

علی متخلص به«عارفی»فرزند علیرضا قمی،مردی فاضل و با ورع و انسان دوست از علاقمندان خاندان اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السّلام بوده است.

تولدش در سال 1331 ق مطابق با 1292 ش در قم اتفاق افتاد.

ص:1139

وی علاوه بر شعر و شاعری،از اعضاء برجستۀ اولین انجمن ادبی شهرستان قم محسوب می شد.نامبرده در مدت عمر کوتاه،ولی پربرکت خود در مقام آموزگاری به تربیت فرزندان کشور پرداخت و با وجود عدم بضاعت مالی،به تأسیس دبستان «معرفت»قم همت گماشت،و در این راه زحمات طاقت فرسایی را متحمل گردید، و هم اکنون اغلب دست پروردگانش به مقامات عالی فرهنگی و کشوری رسیده اند.

اشعارش بسیار سلیس و مملو از پند و اندرز است.

آن مرد بزرگ پس از یک بیماری در روز چهارشنبه /13رجب1387/ ق مطابق با /26مهر1346/ ش از زندگی این جهان دست شست،و طغرای نیکونامی خویش را به ملک العرش سپرد.مدفنش در قبرستان ابو حسین است.

از اوست:

مصباح الهدی

ای حسین ای یادگار مصطفی نور حق هستی و مصباح الهدی

ای حسین ای شاه شاهان جهان جسم پاک تو به از جان جهان

برتر و بالاتری از کاینات در دودنیای تو کشتی نجات

کوه را کی طاقت آلام توست تا قیامت دهر پر از نام توست

چون که عزمت رفتن این راه شد زین سبب نام تو ثار اللّه شد

ما سوی اللّه گر همه قربان شوند خونبهایت را کجا تاوان شوند

عقلها تا حشر مات کار توست همچو تو بی مثل این پیکار توست

-منابع

1-تاریخ تکایا و عزاداری قم 333(تولدش را در سال 1298 ش دانسته است).

2-سخنوران نامی معاصر.

3-فرهنگ شاعران زبان پارسی 384.

ص:1140

شیخ علی عاملی«علیکم السلام»

اشاره

(-قرن 14 ق)

شیخ علی عاملی معروف به«علیکم السلام»،فرزند آیت اللّه شیخ مرتضی کاظمینی ملقب به«نظام الدّین»و نوه آیت اللّه شیخ جواد عاملی.

جدّش از جمله شاگردان آیت اللّه سید مهدی بحر العلوم بود و در شهر کاظمین می زیست.

و پدر شیخ علی،از جمله شاگردان آیت اللّه شیخ محمّد حسن نجفی(صاحب جواهر)بود،و در وادی السلام نجف اشرف مدفون است.

تحصیلات عالی

شیخ علی،از جمله علمای متقی و زهاد عصر خود بود.

تحصیلات عالی خود را نزد آیت اللّه میرزا حبیب اللّه رشتی به انجام رسانید،و ظاهرا از محضر آیات:شیخ محمّد حسن مامقانی و میرزا حسین خلیلی تهرانی استفاده برده بود،و در رشت گیلان سکونت اختیار نمود.

شیخ محمّد حسین نجفی«علیکم السّلام»

نواده اش علامه شیخ محمّد حسین نجفی که از علمای معروف تهران بود، دربارۀ جدّ خود-صاحب شرح حال- چنین می نویسد:

«...علامه عالم متقی و زاهد زمان مرحوم حاج شیخ علی علیکم السلام، از معاصرین مرحوم آیت اللّه میرزا حسن شیرازی-اعلی اللّه مقامه-می باشند که

ص:1141

ایشان هم ساکن رشت بعد از تحصیلات خود بوده و زمان خود به جلالت شأن و کرامت نفس مشهور و معروف بوده اند.رحمت اللّه علیه».

از آثار او:اصول اعتقادات.

ایشان در قبرستان شیخان قم مدفون است.

فرزند وی آیت اللّه شیخ جواد عاملی،و نواده او آیت اللّه شیخ محمّد حسین نجفی(1321-رمضان1409/ ق در تهران)بود.

-منابع

1-المسلسلات فی الاجازات 459/2.

2-فروغ فقاهت در شرح حال شیخ محمّد حسین نجفی ص 16.

سیّد علی علامۀ فانی اصفهانی

اشاره

(1333-1409 ق)

سید علی فرزند علامه سید حسن و نوۀ سید حسین حسینی یزدی اصفهانی،معروف به«علامۀ فانی»،از فقها و صاحب رسالۀ عملیه و به حق جامع معقول و منقول و اساتید به نام حوزه ها بود.

ایشان در روز پنجشنبه /26 ربیع الاول1333/ ق در اصفهان تولد یافت.

پدر دانشمند خود را در سن پنج سالگی از دست داد و در سال 1342 ق

ص:1142

(یعنی در سن یازده سالگی)شروع به درس عربی و تحصیلات دینی نمود.با گذراندن دورۀ مقدماتی،درس سطح و خارج را نزد عده ای از اجلۀ علمای آن روز حاضر شدند.قوانین الاصول را نزد شیخ محمّد حکیم خراسانی(متوفای سال 1355 ق)خوانده،و رسائل شیخ انصاری را نزد سید مرتضی خراسانی،و مکاسب و کفایتین و بخشی از خارج فقه را از محضر سید محمّد نجف آبادی(متوفای 1358 ق)تلمذ نمودند.

فانی پس از آن به مدت سیزده سال دروس خارج فقه و اصول و فلسفه و کلام و تفسیر را،در محضر عالم زاهد آیت اللّه سید علی نجف آبادی و علامه سید عبد اللّه ثقةالاسلام حاضر شدند و پس از وفات نجف آبادی شهر اصفهان را رها کرده، به سوی نجف اشرف و جوار تربت مطهر علوی علیه السّلام مهاجرت نموده،و در ربیع الثانی/ 1362 ق وارد نجف اشرف شدند.و ضمن استفاده از محضر آیات:سید ابو الحسن اصفهانی،شیخ محمّد کاظم شیرازی و سید علی بهبهانی رامهرمزی،میرزا عبد الهادی شیرازی و یکی از ملازمان و شاگردان خاص آیت اللّه سید جمال الدّین گلپایگانی گردید،مشغول تدریس فقه و اصول و کلام و تفسیر شد.

شاگردانی ممتاز دورۀ کامل مباحث اصول و فقه ایشان را تقریر نمودند،که مقدار زیادی از آن چاپ گردیده و فهرست کامل مؤلفات چاپ شده و چاپ نشدۀ این مرحوم در پایان همین سطور ذکر خواهد شد.

ایشان حوزۀ علمیۀ نجف اشرف را در اثر فشار دولت عراق در رجب1393/ ق حوزۀ نجف را ترک گفته،و به سمت حوزۀ علمیۀ قم عزیمت نموده،و از بدو ورود مشغول تدریس خارج فقه و اصول گردید،و ابواب مختلف فقهی را با تحقیق کامل که شیوۀ خاص استاد بود و تدریس فرمود.در اواخر عمر به واسطۀ بیماری تردد طلاب نزد ایشان کمتر شده،ولی اشتغال ایشان به علمیات کاسته نگشته بود.و با عشق مفرط به تألیف و تکمیل کتب خود می پرداخت.

آن بزرگوار هنگامی که در اثر فشارهای زیاد و ناراحتیهای بسیار سکته نمود،

ص:1143

بعد از آنکه دوران نقاهت پس از سکته را می گذرانید از حالش سؤال شد،جواب داد که:بحمد اللّه دکترها به من اجازۀ مطالعه داده اند.عجب است از انسانی که در بستر مرض این گونه مژده از بهبودی خود می دهد،و عجیب تر آنکه در آخرین مرض که منجر به بستری شدن ایشان در بیمارستان شهریار تهران گشت،نسخۀ کتاب اصول فقه خود را همراه داشت و تصحیح می نمود.دریغ و افسوس آن نسخۀ تصحیح شده،و کتاب به پایان نرسیده،همراه جنازۀ ایشان به قم بازگشت.

در وصیت نامۀ خود به فرزندش جناب آقای سید مهدی علامه «حفظه اللّه»سفارش فرموده،که:سه کتاب از نوشته ها و تألیفاتش را در کفن اش همراه او بگذارند،یکی«آراء حول القرآن»که در آن عدم تحریف قرآن را اثبات نمود،و یکی کتاب «عبد اللّه بن عباس»که در دفاع از شخصیت عبد اللّه بن عباس و رد اتهامات وارده بر او نوشته بود(و ایشان می فرمودند که من مزد این کتاب را از مولای متقیان امیر مؤمنان علی بن ابی طالب علیه السّلام می خواهم،زیرا عبد اللّه بن عباس را به خاطر امیر المؤمنین علیه السّلام تهمت زدند.دیگری کتاب«منظومۀ چهارده معصوم علیهم السّلام»بود که در مدح و مرثیۀ ائمۀ اطهار علیهم السّلام و با قریحۀ خود سروده بود،و همچنین فرموده بود که یک خاتم عقیق به همراهش بگذارند و بحمد اللّه به وصیت اش عمل شد.درود بر تو که تمامی لحظات عمرت را با توحید و عشق به مذهب تشیع و علاقه به ائمۀ معصومین علیهم السّلام سپری کردی،و حتی در گور سرد نیز نخواستی که شعائرت از تو جدا باشند و با آنچه مأنوس بودی مدفون شدی.

ص:1144

آیت اللّه علامه فانی سرانجام در ساعت 11/5 روز دوشنبه /23شوال/ 1409 ق مطابق با /8خرداد1368/ ش در یکی از بیمارستان های شهریار تهران در اثر سکتۀ قلبی درگذشت.جسدش صبح روز سه شنبه در قم تشییع گردید،و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام مدفون شد.

فهرست تألیفات ایشان در زمینه های:کلام،تفسیر،حدیث،رجال،فقه، اصول،امامت،تاریخ تحلیلی،اجتماعیات و شعر از این قرار است:

کتب چاپ شده

1-شرح شرایع در طهارت،در پنج جلد.

2-شرح شرایع در صلاة،در پنج جلد.

3-آراء الاصول حول مباحث الالفاظ،در دو جلد.

4-حاشیة وسیلة النجاة.

5-حاشیة العروة الوثقی،در دو جلد.

6-ترجمۀ تقویم المحسنین(اثر فیض کاشانی).

7-ترجمۀ نصائح الهدی(اثر علامه شیخ محمّد جواد بلاغی).

8-رسالة فی البداء.

9-بدا(ترجمۀ فارسی البداء).

10-المختار فی الجبر و الاختیار(تقریرات).

11-جبر و اختیار(ترجمۀ فارسی آن).

12-الامر بالمعروف و النهی عن المنکر.

13-رساله توضیح المسائل،به پنج زبان.

14-قبسات العقول من الفروع و الاصول،در پنج جلد.

15-شعائر حسینیه،به دو زبان.

16-خمسون مسألة.

ص:1145

17-منظومۀ چهارده معصوم علیهم السّلام.

18-آراء حول الارادة.

19-حول القرآن.

20-بیان الخیانة.

21-مناسک حج،به پنج زبان.

22-تنزیه الصفوة.

23-تحفة الجواهر.

24-ترجمۀ خطبۀ حضرت زهرا علیها السّلام.

25-زن از دیدگاه شریعت اسلام.

26-گناه و کیفر،دو جلد.

27-بینش کلی امام.

28-عبد اللّه بن عباس.

29-حاشیه بر صراط النجاة.

30-آراء حول الاجارة.

31-المتعة مشروعة.

کتب چاپ نشده

1-شرح شرایع در صلاة،دو جلد.

2-آراء الاصول(ادله عقلیه)،در چهار جلد.

3-دیوان اشعار فانی،دو جلد.

4-خمس استدلالی.

5-تفسیر سورۀ محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلم.

6-تفسیر سورۀ جمعه.

7-تفسیر سورۀ حمد.

ص:1146

8-تفسیر سورۀ فتح.

9-فقه الرجال.

10-احکام بانکداری و تحلیل مسألۀ ربا.

11-کتاب الذباحة.

12-مکاسب محرمه تا بیع فضولی.

13-کتاب القضاء.

14-کتاب الوصایا.

15-غایة البیان فی عدم تحریف القرآن.

16-المعارف العلویة،در کلام.

17-الفوائد الرجالیة.

18-قاعدة القرعة.

19-جوائز السلطان.

20-السیر الی اللّه.

21-کتاب الزکاة.

22-کتاب الصوم.

23-کتاب الحج.

24-رساله علم امام.

25-کتاب الحدود.

-منابع

1-در اواخر/ربیع الاول1407/ ق به محضرشان رسیدم و قسمتی از زندگینامه اش را از زبان مبارکشان شنیدم و یادداشت نمودم.

2-گنجینۀ دانشمندان 210/2.

3-معجم المؤلفین العراقیین 429/2.

4-مؤلفین کتب چاپی 330/4.

ص:1147

شیخ علی علم الهدی فومنی

اشاره

(-1371 ق)

مردی فقیه و دانشمند و ادیب و سخن دان بود.آن بزرگوار مدتی در رشت گیلان به تدریس سطح اشتغال داشت،در ادبیات تسلط و در مقدمات ید طولائی داشت، خوش ذوق و خوش قریحه و از استعداد فکری بسیار عالی برخوردار بود.در مدارس علمی رشت مشغول تدریس بود،و اغلب طلاب گیلان در مقدمات و سطح نزد ایشان تلمّذ کردند.

بنا بر اظهارات یکی از فضلای لاهیجانی،علم الهدی در تهران جزو شاگردان آیت اللّه شیخ فضل اللّه نوری،و از دوستان و همدرسان علامه حکیم شیخ محمّد مهدی مازندرانی«امیر کلائی»بود.

سرانجام در روز شنبه /11محرم1371/ ق مطابق با /20مهر1330/ ش درگذشت،و در انتهای قبرستان حاج شیخ قم مدفون گردید.

-منبع

1-تاریخ علماء و شعرای گیلان 123.

شیخ علی علما کرمانشاهی دامغانی«واعظ»

اشاره

(ح 1285-1362 ق)

شیخ علی علما ملقب به«واعظ العلماء»فرزند علامه ملا محمّد باقر پیشنماز دامغانی،از دانشمندان و حکمای نامی کرمانشاه بود.

وی در حدود سالهای 1285 ق در کرمانشاه پا به عرصۀ گیتی نهاد.

مقدمات را به خوبی آموخت و سطح را نزد پدر ارجمند خویش به انجام رساند.آنگاه به تهران رفت و دروس عالی فقه و اصول را از محضر آیت اللّه میرزا محمّد حسن آشتیانی و حکمت و علوم عقلی را از محضر علامه سیّد ابو الحسن

ص:1148

جلوه اصفهانی استفاده نمود.سپس به زادگاه خود مراجعت کرد و هنگام بازگشت آیت اللّه شیخ هادی جلیلی در سال 1316 ق از عتبات عالیات به کرمانشاه،هر روز صبح به منزلش می رفت و از محضرش دانش می آموخت.تا حدی رسید که از صاحب نظران و اندیشمندان بارز گردید.تدریس را پیشۀ خود ساخت و همواره فقه و اصول و معقول تدریس می نمود،ولی وعظ و خطابت را ترجیح داد و سخنرانی های علمی و شیوا می خواند.در این راه شهرت و حرمت ویژه ای بدست آورد.

از آثار او:

1-حاشیة علی شرح المنظومة(اثر ملا هادی سبزواری).

2-کشکول(شامل یادداشت های متفرقۀ علمی).

واعظ،در شب جمعه /14شوال1362/ ق برابر با /21مهر1322/ ش در کرمانشاه جهان خاکی را وداع گفت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان حاج شیخ (قسمت شرقی)به خاک سپرده شد.

جهت تفصیل بیشتر دربارۀ زندگی این عالم واعظ،به کتاب«زندگانی سردار کابلی»اثر مرحوم غلامرضا کیوان سمیعی،رجوع کنید.

سیّد علی علوی قزوینی

اشاره

(1322-1396 ق)

حاج سید علی فرزند آیت اللّه سید محمّد باقر و نوۀ سید ابو تراب حسینی قزوینی،ملقب به«علوی»،از دانشمندان و فضلای معاصر بود.

وی در /13رجب1322/ ق در نجف اشرف دیده به جهان گشود.

دوران کودکی خود را در آن سامان سپری کرد،سپس در سال 1332 ق همراه پدر ارجمند خود به قزوین رفت و به تحصیل علوم دینی اشتغال ورزید،آنگاه در سال 1342 ق نیز همراه پدر خود به حوزۀ علمیۀ قم مهاجرت کرد و سطح را نزد علامه

ص:1149

آخوند ملا علی همدانی به پایان برد و دروس خارج را از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری و پدر خود استفاده نمود.

وی در سال 1352 ق به قزوین بازگشت و به ترویج مذهب و قبول دفتر اسناد به خدمت اجتماعی پرداخت.

سرانجام در سال 1366 ق قزوین را به سوی تهران ترک گفت و به فعالیت های مذهبی خود افزود و مشغول اقامۀ نماز جماعت،ترویج مذهب و ارشاد شد.

علوی در سال 1396 ق در سن 74 سالگی در تهران چشم از جهان فروبست.

پیکرش به قم حمل و در قبرستان بهشت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.سید مهدی علوی که به کسوت اهل علم است فرزند او می باشد.

-منابع

1-آینۀ دانشوران 407.

2-افادات علامه سید عباس ابو ترابی قزوینی،ساکن تهران.

3-گنجینۀ دانشمندان 147/6.

4-یادداشتی از برادرش علامه آقای سید علی اصغر علوی،ساکن قزوین.

سیّد علی علوی قزوینی«آقا بزرگ»

اشاره

(1320-1394 ق)

حاج سید علی معروف به(آقا بزرگ)علوی فرزند علامه سید محمّد باقر و نوۀ

ص:1150

آیت اللّه سید علی موسوی قزوینی(صاحب حاشیه بر قوانین)،از علمای برجستۀ قزوین بود.

وی به سال 1320 ق مطابق با 1281 شمسی در قزوین متولد شده،و در بیت علم و سیادت پرورش یافته و مقدمات علوم را در آنجا فراگرفته،آنگاه در اوائل تأسیس حوزه علمیه در سال 1353 ق به قم عزیمت و پس از تکمیل سطوح نزد سید شهاب الدّین مرعشی،از محضر مرحوم آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی استفاده نموده،و بعد از تکمیل دراسات و مبانی علمی در سال 1353 ق مراجعت به قزوین کرده،و به انجام وظائف دینی و روحی از قبیل اقامۀ جماعت در مسجد سلطانی و مسجد شیشه گرها و تدریس و تربیت طلاب و محصلین علوم دینیه و ترویج دین پرداخته است.

سید جواد علوی قزوینی

از خصایص و مزایای آن جناب این بود که از وجوه شرعیه مصرف و اعاشه نمی کرد و آن وجوه را در کارهای خیر مصرف می نمود،مانند ساختن مساجد و کمک به اهل علم و رفع حوائج آنان و صاحبان فضیلت،و غیر آنان از آنچه را که رضای امام علیه السّلام را در آن می دانست.و برای خود و خاندان خود چیزی از این وجوه نمی گذاشت،حتی وقتی از دنیا رفت چیزی از مال برای ورثۀ خود اندوخته نکرده و نداشت،با اینکه مرجع اموال مردم بود.

و کان رحمه اللّه حافظا لدینه فی حوادث دهره و داعیا الی اللّه بقوله و فعله، و صائنا لنفسه عن بعض ما یفتخر به الناس حفظا اتقواه تقواه و مقویا لعقائد الناس و

ص:1151

کان موته ثلمة فی الاسلام.

وی دارای اجازاتی از آیات:سید ابو الحسن اصفهانی،سید حسین طباطبائی بروجردی،سید محسن حکیم،سید روح اللّه خمینی و سید ابو القاسم خوئی.

وی در روز جمعه اربعین حسینی1394/ ق مطابق با /24اسفند1352/ ش از دنیا رفته و در تشییع جنازه اش بسیاری از مردم قزوین از عموم طبقات شرکت و حمل بقم نموده،و در قبرستان(حاج شیخ)دفن نمودند.

دارای آثاری در مواعظ و اخلاق بوده اند که تاکنون به چاپ نرسیده است.

از باقیات الصالحات ایشان است فرزند ارجمندش جناب حجة الاسلام و المسلمین آقای سید جواد علوی که در رشتۀ اسلاف و نیاکان خود و به جای والد مبرورش در قزوین هم اکنون به خدمات دینی اشتغال دارند.

در رثاء آن مرحوم اشعاری سروده شده که ما یکی از آن را می نگاریم:

فغان و آه که از آسمان دانش و دین

غروب کرد درخشنده کوکب قزوین

فقیه کامل عامل شجاع و زاهد و راد

خجسته خوی و شمایل نکوی و ماه جبین

سلیل ساقی کوثر که نسبتش«علوی»است

دعامة الشرع طود العلم حامی الدّین

ز رحلتش همۀ مردم نشسته در غم و حزن

چو رفت طایر روحش به سوی خلد برین

ز بوستان نیاکان گلی ربود فلک

که ارمغان برد آن را به خدمت شه دین

اگر نبود چنان پس به اربعین چون شد

روان او به جنان و تنش به زیر زمین

ص:1152

جوار حضرت معصومه شد به خاک نهان

مزار اوست محط رجال اهل یقین

-منابع

1-آینۀ دانشوران 343.

2-گنجینۀ دانشمندان 164/6.

سیّد علی علوی کاظمی

اشاره

(1346-1402 ق)

حاج سید علی علوی فرزند سید حسین و نوۀ سید ابو القاسم حسینی کاشانی،از فضلا و نویسندگان معاصر بود.

در /2محرم1346/ ق در شهر کاظمین«عراق»دیده به جهان گشود.

تحصیل در کاظمین و نجف اشرف

مقدمات را نزد آیت اللّه شیخ حامد واعظی سبزواری و استاد احمد امین آموخت،و برخی از سطح را نزد علامه سید اسماعیل صدر تلمذ کرد،و در سال 1386 ق به نجف اشرف عزیمت نمود و باقی دروس سطح را از محضر آیات:شیخ محی الدّین مامقانی و سید جعفر مرعشی استفاده نمود،و پس از یک سال و اندی از طرف آیت اللّه سید محسن طباطبائی حکیم به نمایندگی ایشان در بغداد-حی الطارق-انتخاب و به آنجا عزیمت نمود،

ص:1153

و چندین مسجد و هیئت حسینی و مدرسه تأسیس نمود.

مهاجرت به قم

ایشان در سال 1391 ق در اثر فشارهای دولت عراق به ایران مهاجرت و در قم سکونت اختیار نمود،و به فعالیت های فرهنگی و اسلامی خود ادامه داد،و در دروس آیات:سید شهاب الدّین مرعشی و سید محمّد رضا گلپایگانی شرکت جست.

از آثار او

1-اختر لنفسک.

2-اشک و آه.

3-الجنسان.

4-الخیر و السعادة.

5-الرافد.

6-العفاف علی مذبح التبرج.

7-العمل الجهادی.

8-الکلمة الطیبة.

9-باء بسمله.

10-پاسخ اندیشه های جوانان،در دو جلد.

11-پیک رحمت.

12-تربیت از نظر قرآن و سنت.

13-تفسیر الامام الصادق علیه السّلام.

14-دروس و حلول فی شرح کفایة الاصول،در دو جلد.

15-دلبند نفس.

16-دیوان العلوی،در سه جلد.

ص:1154

17-راهنمائی قرآن کریم.

18-رستگاران.

19-زکاة الفطرة.

20-سخنان ماه مبارک.

21-سوداگران.

22-کتابخانه.

23-لباب معالم الدّین.

24-محاضرات فی اصول الدّین.

25-مخطط فی کتاب الارث.

26-مقتطفات العلوی(شعر).

27-منتخب حوادث الأیام فی الاسلام،در چهار جلد.

28-ندای آسمان.

29-یادآوری.

درگذشت و اعقاب

وی در روز دوشنبه /28شعبان1402/ ق مطابق با /31خرداد1361/ ش در اثر سکتۀ قلبی در بیمارستان سید مصطفی خمینی در تهران به سن 56 سالگی درگذشت،و جسدش روز اول/رمضان در قم تشییع،و پس از اقامۀ نماز میت توسط آیت اللّه مرعشی،در راهروی مسجد علوی که خود آن را در خیابان امام تأسیس نمود به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-حجة الاسلام سید عادل علوی 2-ثقةالاسلام سید عماد الدّین 3-سید عامر 4-سید عارف 5-سید عقیل و چهار دختر.

ص:1155

میرزا علی غروی علیاری

اشاره

(1319-1418 ق)

مقالۀ زیر در روزنامۀ«احرار»تبریز چاپ و منتشر شده،و نظر به اینکه جامع و وافی بود آن را عینا اقتباس نموده،تقدیم خوانندگان گرامی می کنیم:

حیات و زندگانی طیبه اسلامی،بدون شک مرهون فداکاریهای و جانفشانی های مرزداران حریم مقدس اسلامی بوده است.و در عصر غیبت آخرین ستارۀ درخشان سپهر بلند و رفعت امامت و ولایت،حضرت قائم(عج)،فقها و مراجع فرازپایۀ شیعه از شیخ طوسی،شیخ صدوق،شیخ مفید،سید رضی،سید مرتضی و دیگر بزرگان،(رضوان اللّه علیه اجمعین)تا علمای فرهیخته معاصر در زمرۀ این دلاوران و پیش کسوتان عرصۀ علم و فضیلت و جهاد بوده اند.

آنان که هریک روزگار خویش مشعل هدایتگر اسلام محمّدی بود،شریعت را پرفروغ و تابان حفظ نموده به جانشینان خلف خود سپرده اند،تا عرصۀ گیتی

ص:1156

هیچ گاه از نعمت والای حیات بخش اسلام تهی نگردد.

آنان که بر ذروۀ قاف یقین خاضعانه تکیه زده،هفت شهر عشق را مردانه پشت سر نهادند و ناظران شیفته سرشان به لفظ«فیا لیتنی»موکب به سرمنزل مقصود رسیده،آنان را مشایعت نمودند و دین خود را به اسلام و مسلمین ادا نموده و کیان اسلام را از گزند خناسان و شیاطین گمراه،نجات بخشیدند.

در میان سرزمینهای اسلامی،ایران یکی از درخشان ترین مهدهای علم و دانش بوده و می باشد.علما و دانشمندان ایرانی نقش بزرگ و حساس در تاریخ علم در سراسر جهان داشته اند،به گونه ای که هنوز از کتب این بزرگواران در مجامع علمی جهان استفاده می شود.و اما در سرزمین ایران نیز همه مناطق و بلاد از نظر علم و تمدن یکسان نبوده و نیستند.برخی از شهرها و مناطق،محل پرورش علمای بزرگ و فقهای سترگ بوده است.که به عنوان نمونه می توانیم از تبریز نام ببریم،که از جمله عالم خیزترین شهرهای ایران بوده است.فقهایی همچون:آیت اللّه انگجی، آیت اللّه میرزا صادق تبریزی،آیت اللّه شهیدی،آیت اللّه سید محمّد مولانا،علامه امینی،علامه طباطبائی و پیوسته بر بلندای آسمان علم و فقه و فقاهت نورافشانی می کنند.در عصر حاضر از مهره های بارز این قافله،می توانیم از دانشمند بزرگوار، فقیه اهل بیت،عالم ربانی و فاضل صمدانی آیت اللّه علیاری نام ببریم.

ولادت و خاندان

آیت اللّه علیاری در صبح جمعه 12 ماه مبارک رمضان سال 1319 قمری هجری در تبریز دیده به جهان گشود.

در سه سالگی والد خود(مرحوم آقا میرزا محسن)را که از علما و دانشمندان تبریز بود،از دست داد و تحت تعلیم جدّ امجدش،آیت اللّه میرزا محمّد حسن علیاری قرار گرفت.

معظم له پس از آموزشهای ابتدایی و فراگیری مقدمات در مکاتب قدیمی،به

ص:1157

تحصیل علوم ادبی و اسلامی پرداخت،و کتب درسی متداول در شیوۀ تحصیل طلبگی را از صرف و نحو و دیگر رشته های مربوط به ادب عربی و منطق و کلام و فقه و اصول فقه به نحو کامل و شایسته فراگرفت و سپس به محافل علمی و حلقات درسی بزرگان و اساطین علما راه یافت.

پدران ایشان همگی از عالمان و بزرگان دین و دانش و منشأ خیرات و آثار جاویدانی می باشند،که آن آثار اینک از ذخائر بزرگ شیعه محسوب می گردد.

سلسلۀ جلیلۀ ایشان،از خانواده ای اصیل و ریشه دار و مشهور به علم و تقوا است.خاندانی که علمای بزرگواری را به عالم اسلامی تحویل داده و در طول چند نسل همواره دانشمندان عالیقدری را پرورش داده است.

در تکوین شخصیت انسان خانواده نقش بسزائی دارد،چرا که زمینه های رشد و تعالی شخصیت آیت اللّه علیاری نیز خانوادۀ شریف او بود.او در خانواده ای دیده به جهان گشود که همه اهل علم و دانش و تقوا و معنویت بودند.در این گفتار ما به بحث پیرامون خاندان استاد می پردازیم،تا با زمینه های رشد و تعالی این بزرگوار بیشتر آشنا شویم:

الف:میرزا محمّد حسن فرزند حاج مولی علی علیاری تبریزی از علمای ربانی،فقیه،ادیب،جامع معقول و منقول،باورع،زاهد،(عمده تحصیلات آیت اللّه علیاری در تبریز در خدمت همین جدّ امجدش بوده است).

وی در علیار در 22 جمادی الاولی 1266 ق تولد یافته و از والد خود بهرۀ علمی برد.و مدتی هم نزد آقای شیخ محمّد حسن انصاری دزفولی(داماد مرحوم شیخ مرتضی انصاری)در نجف اشرف شاگردی نموده و بعد نزد آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی و سید محمّد کاظم یزدی و شیخ محمّد فاضل شربیانی و شیخ محمّد حسن مامقانی و حاج مولی احمد شبستری و حاج میرزا ابو القاسم طباطبائی (حفید صاحب ریاض)و دیگر اعاظم تحصیلات خویش را به پایان رساند.

نامبرده از جمعی از اعلام،اجازه اجتهاد و روایت داشته و به بعضی از علما هم

ص:1158

اجازه داده و پس از بازگشت به تبریز به تدریس و اقامۀ جماعت و سایر وظائف شرعیه قیام نمود و مورد احترام مردم آن دیار بود و کتابخانۀ نفیسی داشته،که در درگیری های مشروطه خواهان طعمۀ حریق مخالفان شده و از بین رفته است.

وفاتش شب سه شنبه /19ربیع الاوّل1358/ در تبریز اتفاق و در وادی السلام نجف اشرف مدفون گردید.

از وی تألیفات زیادی حدود 24 مجلد باقی مانده که از آنهاست.1-حاشیه بر رسائل شیخ انصاری 2-مشکاة الانوار 3-مشکاة الاصول 4-المحجة البیضاء (مطبوع)5-جامع السعادة 6-زلال المقال 7-اللئالی المخزونه 8-المواهب السنیة 9-صراط النجاة 10-کنز الغرائب.

ب:جدّ اعلای آیت اللّه علیاری،مرحوم حاج مولی علی علیاری یکی از ستارگان فروزان مذهب شیعه که در علوم فقه و اصول و حدیث و هیئت و طب و حکت و شعر و ریاضیات معروف بوده است.

مرحوم حاج مولی علیاری در ماه رمضان 1236 ق در سردرود(از نواحی تبریز)متولد شد و در قریه«علیار»از قراء دیزمار که از مضافات قراچه داغ،از نواحی تبریز است اقامت گزید و چون از مبادی علوم فارغ گشت،رهسپار نجف اشرف گردید و در حوزۀ درس مرحوم شیخ مرتضی انصاری حاضر شد و پس از فوت استاد در نزد میرزا محمّد حسن شیرازی و سید حسین کوه کمری و شیخ راضی نجفی و شیخ مهدی کاشف الغطاء تحصیلات خویش را به پایان رسانید-

از تألیفات او

1-المطرز فی شرح اقسام اللغز 2-الوافیة فی شرح لغز الکافیة(للشیخ البهائی)3-ایضاح الغوامض فی تفسیر الفرائض 4-بهجة الآمال فی شرح زبدة المقال 5-تقویم 6-حاشیة الروضة البهیة 7-حاشیة المعالم 8-حاشیة تشریح الافلاک 9-حاشیة ریاض المسائل 10-حاشیة القوانین 11-دلائل الاحکام فی

ص:1159

شرایع الاسلام 12-ریاض المقاصد فی شرح قصیدة الشیخ حسن بن راشد(فی مدح صاحب الزمان(عج)13-شرح چغمینی 14-مشکاة الوصول الی علم الاصول 15-مناهج الاحکام فی اصول الفقه،که پنج مجلد و شرح مزجی معالم است 16-منتهی الآمال فی علم الرجال،که منظومه ای است رجالی 17-منهاج الملة فی تعیین الوقت و القبلة.

وفات علیاری در روز پنجشنبه چهارم/رجب/سال هزار و سیصد و بیست هفتم هجری واقع گردید.

عزیمت به نجف اشرف

آیت اللّه علیاری میرزا علی بعد از تکمیل دروس سطح در زادگاه خویش،به سال 1341 ق عازم بلدۀ طیبه نجف اشرف جوار رحمت حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام شدند.

در میان چهره های علمی معاصر کمتر چهره ای را می توان سراغ گرفت که چون ایشان استاد دیده باشند.استاد در خلال دوران تحصیل خود به محضر اساتید بسیار راه یافت و به گفتۀ خودش زانوی ادب زد و از انفاس قدسی آنها مدد گرفت.عشق و علاقۀ شدید استاد به علم و دانش از یک سو و توجه به علوم گوناگون ازسوی دیگر موجب شد تا به درک فیض محضر بزرگانی نائل شود که به راستی برخی از آنها یگانۀ عصر و زمان خود بودند اسامی آن بزرگواران زینت بخش این سطور می گردد.

1-مرحوم آیت اللّه شیخ ضیاء الدّین عراقی(1278-1361 ه)مجتهد و محقق کم نظیر.

2-مرحوم آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی(1284-1365 ه)بزرگ مرجع تقلید شیعیان جهان.

3-مرحوم آیت اللّه میرزا محمّد حسین نائینی غروی(1273-1355 ه) محقق و استاد بزرگ به مدت 6 سال.

4-مرحوم آیت اللّه آقا شیخ اسد اللّه زنجانی(1282-1354 ه).

ص:1160

5-مرحوم آیت اللّه سید ابراهیم(میرزا آقا)اصطهباناتی شیرازی(1279- 1378 ه)از مجتهدین و مدرسین بزرگ حوزه نجف اشرف.

6-مرحوم آیت اللّه سید محمّد حجت کوه کمری(موقعی که در نجف اشرف و تبریز تشریف داشتند)(1310-1372 ه)بزرگ مرجع تقلید شیعیان و استاد بزرگ حوزه نجف و قم.

7-مرحوم آیت اللّه آقا شیخ ابو الحسن مشکینی(1305-1358 ق)محقق و استاد بزرگ حوزه نجف اشرف.

8-مرحوم آیت اللّه میرزا علی ایروانی(1301-1354 ق)از مدرسین بزرگ حوزۀ نجف اشرف.

9-مرحوم آیت اللّه سید ابو تراب خوانساری(1281-1346 ق)دانشمند بارز حوزه علمیۀ نجف اشرف.

10-مرحوم آیت اللّه آقا شیخ احمد آشتیانی(در فلسفه)فقیه و حکیم برجسته (1300-1395 ق).

موقعیت علمی

آیت اللّه علیاری در مدت اقامت خود در حوزه نجف اشرف از محضر اساتید بزرگوار استفاده وافر کرد و در جوانی به درجۀ رفیع اجتهاد ارتقاء یافت و از طرف آیات و مراجع و اساتید خود به دریافت اجازه اجتهاد نایل شد و مبانی علمی و اجتهادی و استقامت رأی و خوش فکری او،مورد تحسین حضرات آیات واقع شد.

و ملاحظۀ تعابیری که از بزرگان در اجازات اجتهادی و روایتی آیت اللّه علیاری که متجاوز از پنج فقره است،حکایت از موقعیت عالی علمی و توجه آنان به ایشان در عهد کهن دارد.

در مقام شهادت دربارۀ موقعیت علمی وی،مرحوم آیت اللّه ضیاء الدّین عراقی می نویسد:

ص:1161

بسم اللّه الرحمن الرحیم.الحمد للّه علی جزیل نعمائه و عظیم آلائه و الصلاة السلام علی محمّد خاتم انبیائه و علی خلفائه المرضین.

و بعد فان جناب العالم العامل و الفاضل الکامل،ظهیر الملة و الدّین ملاذ الاسلام و المسلمین،عمدة العلماء المحققین و زبدة الفقهاء و المجتهدین،التّقیّ النّقیّ،المیرزا علی آقا تبریزی أدام اللّه معالیه و اصاب أیامه و لیالیه،ممن بذل نقد عمره و برهة من دهره فی تحصیل العلوم الشریعة أیامه و المعارف الدینیّة،معتکفا بجوار امیر المؤمنین علیه السّلام معتصما بحبل اللّه المتین،حتی أضاء نور الاجتهاد فی قلبه، فأصبح علی بینة من ربه و افاد و استفاد حتی نال المراد و حاز ملکة الاجتهاد،فهو الآن بحمد اللّه من العلماء العاملین و فی زمرة المجتهدین الاتقیاء الکاملین و جاز له التصدی بوظایف المجتهدین الاتقیاء الکاملین الجامعین للشرائط و یحرم علیه التقلید فی اجتهاد و له العمل بما استنبطه من احکام الدّین و قد اجزت له ان یروی عنّی جمیع ما صحّت لی روایته من مشایخی الکرام باسانید هم المعتبرة المنتهیة الی ارباب جوامع العظام و الکتب و الاصول و منهم الی اهل بیت العصمة و معدن العلم و الرحمة و اوصیه بملازمة التقوی و الاحتیاط فانه سبیل النجاة و ان لا ینسانی من صالح الدعوة فی مظان الاجابة.

من الاحقر ضیاء الدّین عراقی

مرحوم آیت اللّه شیخ محمّد حسین غروی نائینی،ضمن توصیف و توفیق مشار الیه در مقام علم و عمل،می نویسد:

بسم اللّه الرحمن الرحیم الحمد للّه رب العالمین و افضل صلواته و تحیاته علی من اصطفاه من الاولین و الآخرین و بعثه رحمة للعالمین،محمّد و آله الطیبین الطاهرین و لعنة اللّه علی اعدائهم اجمعین ابد الآبدین.

و بعد فان جناب العالم العامل التقی و المهذب الصفی المیرزا علی العلیاری

ص:1162

التبریزی دامت تأییداته و تسدیداته،قد بذل فی تحصیل العلوم الشرعیة و تکمیل المعارف الدینیة برهة من عمره و اشتغل به شطرا من دهره،معتکفا بجوار مولانا امیر المؤمنین علیه السّلام و قد حضرت ابحاثی مدة مدینة و سنین عدیدة،حتی بلغ مرتبة سامیة من الاجتهاد،مقرونة بالصلاح و السداد و له العمل بما یستنبطه من الاحکام علی النهج المتداول بین الاعلام،و لقد اجزت له ان یروی عنی جمیع ما صحت لی روایته من مصنفات اصحابنا و ما رووه عن غیرنا بالأسانید المنتهیة الی ارباب الجوامع العظام و الکتب و الاصول و منهم الی اهل بیت النبوة و مهبط الوحی و معدن العصمة«صلوات اللّه علیهم اجمعین»و ارجوه لا ینسانی من صالح دعواته و السلام علیه و رحمة اللّه و برکاته.

حرر فی شهر شعبان المعظم 1349 الاحقر محمّد حسین الغروی النائینی

مرحوم آیت اللّه آقا سید ابراهیم اصطهباناتی پس از حمد و ثنای حضرت باری اسمه و درود بر پیغمبر خاتم چنین مرقوم فرموده اند:

و بعد فلا یخفی ان جناب العالم العامل و الفاضل الکامل ظهیر الملة و الدّین ملاذ الاسلام و المسلمین عمدة العلماء المحققین و زبدة الفقهاء و المجتهدین، التقی النقی و المهذب الصفیّ،المیرزا علی آقا التبریزی ادام اللّه تعالی معالیه.ممن صرف عمره و برهة من دهره فی تحصیل العلوم الشرعیة و القواعد الدینیة و جد و اجتهد و حاز ملکة الاجتهاد و یحرم علیه التقلید فیما اجتهد،و له العمل بما استنبطه من احکام الدّین و له ان یروی عنی کلّما صحت لی روایته من الکتب المعتبرة التی الّفها علماء الامامیة فی الاخبار و الآثار رضوان اللّه علیهم و اوصیه بملازمة التقوی و الاحتیاط،فانه سبیل النجاة و ان لا ینسانی من صالح الدعوة فی مظان الاجابة.

الاحقر ابراهیم الحسینی الشیرازی المدعوّ بالمیرزا آقا عفی عنه.

همچنین آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی در اجازۀ خود،به معظم له گوید:

ص:1163

بسم اللّه الرحمن الرحیم

الحمد للّه رب العالمین و صلی اللّه علی اشرف الانبیاء و المرسلین محمّد و آله الطاهرین.

و بعد فان جناب العالم الفاضل المهذب الکامل الصفی الزکی ولدنا الاعز التقی المیرزا علی علیاری التبریزی ادام اللّه تأییده و تسدیده ممن صرف عمره فی تحصیل العلوم الشریعة و تنقیح مبانیها النظریة و قد حضر عندی شطرا صالحا من الزمان فی أبحاثی الفقهیة و الاصولیة حضور فحص و تحقیق و تعمق و تدقیق و قد حقّق و دقق و تعب و کدّ واجد و اجتهد،حتی صار بحمد اللّه تعالی من الافاضل الاعیان و ممن یشار الیه بالبنان و بلغ مرتبه الاجتهاد و به الثقة و علیه اعتماد الأعلام و له التصدی للوظائف الشرعیة و التولی بما یتولاها المجتهدون من الامور الدینیة و قد اجزت له ان یروی عنی ما صح لی روایته من کتب الاخبار و لا سیما الکتب الاربعة التی علیها المدار و الثلاثة المتأخرة المشتهرة غایة الاشتهار و اوصیه بملازمة الاحتیاط.

حرر ذلک فی غرة صفر المظفر سنه 1349 الاحقر ابو الحسن الموسوی الاصفهانی

با توجه به مضمون این اجازه نامه ها علاوه بر گواهی به اجتهاد مطلق معظم له و

ص:1164

اینکه تقلید در احکام بر وی حرام است و اجتهاد و استنباط احکام بر او واجب می باشد.کلیه مقامات و مناصبی را که در توقیع شریف حضرت ولی عصر و امام زمان(عج)دربارۀ نواب عام(مجتهدین جامع الشرائط)است از اهل فتوی و قضاوت و نفوذ حکم،همه را دربارۀ وی تصریح نموده اند.

عده ای از تلامیذ و بزرگان علم در حوزه های عملیه،از معظم له نائل به اجازات فقهی و روایتی شده اند که به علت اختصار از اسامی آنها خودداری می شود.

اخلاق و فضائل انسانی معظم له

مکارم اخلاق و فضائل انسانی و صفات پسندیدۀ حضرت آیت اللّه علیاری زبانزد خاص و عام می باشد. معظم له با تواضع اخلاقی،سعۀ صدر ،مدارا و خوش برخوردی ،احترام به کوچک و بزرگ،احساس مسئولیت و وظیفه،همیاری و دستگیری از فقرا و محرومان،حتی در بدترین شرایط اقتصادی،مواسات با مردم، تحمل مشکلات و رنجها در راه خدا و صبر و بردباری در برابر حوادث ناگوار،تلاش پی گیر و فعالیت خستگی ناپذیر،کثرت مطالعه و نوشتن و برخورداری از حافظه قوی و ذوق سرشار،علاقه به علم و عمل و دیگر صفات کریمه،معروف می باشند.

معظم له در طول دوران تحصیل در امر معاش به حداقل اکتفا می نمودند و تنها به امر درس و بحث توجه داشتند و جز معیت همدرسان را اختیار نکردند تا بتوانند به طور دقیق به درس و تحقیق بپردازند و نتیجتا به شدت مورد توجه اساتید خود، مخصوصا آیت اللّه آقا ضیاء الدّین عراقی قرار گرفتند.

در کتابها و تذکره ها

صاحب کتاب،زندگی و شخصیت مرحوم شیخ مرتضی انصاری،ضمن شرح حال مرحوم آیت اللّه میرزا حسن علیاری می نویسد:

حفیدش حاج میرزا علی بن میرزا محسن علیاری غروی از شاگردان سید

ص:1165

ابو الحسن اصفهانی.ولی بیشترین استفاده اش از آقا ضیاء الدّین عراقی بوده و هم اکنون از اجله علمای معروف و مقدس ساکن در تبریز و از مردم منزوی و به تدریس و تألیف اشتغال دارد و در سفری که سه سال قبل به اهواز داشتند،گذشته از مراتب علمی،وی را مردی زاهد و ورع که به مکارم الاخلاق آراسته بود،یافتم.

صاحب گنجینۀ دانشمندان می نویسد:

...آیت اللّه حاج میرزا علی غروی علیاری از علمای اعلام و مؤلفین کرام معاصر شهرستان تبریز است.

...پس از فراغت از مبادی علوم،در خدمت جدّ امجدش مرحوم آیت اللّه میرزا محمّد حسن،سطوح را خواند و بعد از تکمیل آن مهاجرت به نجف اشرف نموده و از حضرات آیات چون:آیت اللّه اصفهانی و مرحوم آیت اللّه نائینی و آیت اللّه آقا ضیاء الدّین عراقی و آیت اللّه آقا شیخ اسد اللّه زنجانی و آیت اللّه آقا سید ابو تراب خوانساری و آیت اللّه مشکینی و آیت اللّه حاج میرزا علی آقا ایروانی و آیت اللّه اصطهباناتی استفاده کامل نموده و دروس عقلی را از محضر آیت اللّه حاج میرزا احمد آشتیانی فراگرفته و از آنان به دریافت اجازات اجتهادی و روایتی نائل شده، آنگاه به تبریز مراجعت و تا حال حاضر به انجام وظایف دینی از اقامه جماعت و غیره اشتغال دارند.دارای تألیفات ارزنده عدیده ای می باشند.

حضرت حجة الاسلام و المسلمین سید هدایة اللّه مسترحمی،در شرح حال آیت اللّه علیاری در مقدمه کتاب منجزات المریض معظم له گوید:

و کان من جملة من هاجر الی اللّه تعالی فی تحصیل هذا المعنی:الفاضل المحقق و الزاهد المدقق،العلامة الفهّامة،صاحب محامد الخصال و خصال المحامد،و المترقی فی مدارج الکمال،آیت اللّه الحاج الشیخ علی الغروی العلیاری(مد ظله العالی).

معظم له در طول دوران تحصیل در امر معاش به حداقل اکتفا می نمودند و تنها به امر درس و بحث توجه داشتند و جز معیت همدرسان را اختیار نکردند تا بتوانند بطور دقیق به درس و تحقیق بپردازند و نتیجتا به شدت مورد توجه اساتید خود

ص:1166

مخصوصا آیت اللّه آقا ضیاء الدّین عراقی قرار گرفتند.

آری،ایشان پس از سالها تحصیل و تفقه در دین و سخت کوشش و پس از رسیدن به جایگاه رفیع اجتهاد و کسب اجازات علمی و فقهی از بزرگان و علمای دین نام و آوازه حوزوی را وانهاده و در میان مردم بودن و برای مردم تلاش کردن و در هدایت خلق خدا کوشیدن را به اقامت در حوزۀ علمیه نجف و معروف شدن و کرسی درس و بحث تشکیل دادن،درحالی که شایستگی این امر را دارا بودند، ترجیح دادند و به دیار خویش بازگشتند تا به مصداق«زکاة العلم نشره»چراغ علم و هدایت را در شهر خویش بیفروزد و مردم را از اندوخته های پربرکت علمی و فقهی خویش بهره مند سازد.

آیت اللّه علیاری در این مورد می فرمایند که آن زمان بعد از رحلت پدرم،جدّ امجد دستور مراجعت به تبریز را دادند و من مایل به مراجعه نبودم و حتی حضرات آیات:اصفهانی،زنجانی،عراقی اجازه بقاء مرا در نجف صادر فرمودند،ولی جدّ امجد قبول ننمودند و استاد مجبور به عزیمت به وطن شدند.

معظم له با مراجعت به تبریز علاوه بر رسیدگی به امور مختلف مردم به توسعۀ امور فرهنگی اهتمام ورزیده و با تشکیل حوزۀ درس و بحث به تربیت محصلین علوم اسلامی پرداختند.

و از آن سال تاکنون در تبریز به تألیفات و تربیت شاگردان علوم اسلامی مشغول هستند و اینک به علت کهولت سن مردم از فیض اقامه نماز جماعت توسط ایشان محروم شدند.

از باقیات صالحات دیگر معظم له،فرزند ارجمندشان جناب حضرت آقای شیخ جواد غروی علیاری است که اکنون از علما و دانشمندان مقیم تهران است.

وی در نجف متولد شده و پس از خواندن مقدمات و سطوح و استفاده از محضر آیات:خوئی و حکیم و دیگران به شهر رضوی مسافرت و در چندین سال اقامت از محضر آیت اللّه میلانی استفاده،آن گاه به قم منتقل و چندین سالی از ابحاث و

ص:1167

محاضر آیات:مرعشی،گلپایگانی و خمینی استفاده نموده و اکنون مقیم تهران و به تدریس و اقامه نماز جماعت و انجام وظایف دینی اشتغال دارند.

تألیفات

آیت اللّه علیاری در دوران پرثمر و پربرکت عمر شریف خود از امر تألیف و تصنیف غافل نبوده و از همان زمان که تازه در درس خارج شرکت فرموده بودند،به تألیف پرداختند.

و دلیلش آثار متعددی است که در موضوعات فقه و اصول،تفسیر،کلام، تاریخ،رجال،دعا و حدیث و اخلاق و...نوشته است.

1-الاجارة،تقریرات درس آیت اللّه ضیاء الدّین عراقی.

2-الاصول من مباحث الالفاظ،تقریرات درس مرحوم آیت اللّه میرزا محمّد حسین نائینی.

3-البیع،تقریرات درس مرحوم آیت اللّه کوه کمری.

4-البیع،تقریرات درس مرحوم آیت اللّه میرزا محمّد حسین نائینی.

5-الخیارات،تقریرات درس آیت اللّه ضیاء الدّین عراقی.

6-الخیارات،تقریرات درس مرحوم آیت اللّه میرزا محمّد حسن نائینی.

7-الرضاع،تقریرات درس آیت اللّه ضیاء الدّین عراقی.

8-الرهن،تقریرات درس آیت اللّه ضیاء الدّین عراقی.

9-الزکاة،تقریرات درس آیت اللّه ضیاء الدّین عراقی.

ص:1168

10-الشروط،تقریرات درس آیت اللّه ضیاء الدّین عراقی.

11-الصلاة،تقریرات درس آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی.

12-الصلاة،تقریرات درس آیت اللّه میرزا محمّد حسین نائینی.

13-الصلاة(تماما)،تقریرات درس مرحوم آیت اللّه کوه کمری.

14-الصلح،تقریرات درس آیت اللّه ضیاء الدّین عراقی.

15-الطهارة،تقریرات درس مرحوم آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی.

16-الفقه،تقریرات درس مرحوم آیت اللّه محقق ایروانی.

17-الفقه،تقریرات درس مرحوم آیت اللّه شیخ اسد اللّه زنجانی.

18-القضاء،تقریرات درس آیت اللّه ضیاء الدّین عراقی.

19-منجزات المریض،تقریرات درس آیت اللّه ضیاء الدّین عراقی(چاپ شده).

20-المهجة فی شرح حال الحجة(عج).

21-النکاح،تقریرات درس آیت اللّه ضیاء الدّین عراقی.

22-الوقف،تقریرات درس آیت اللّه ضیاء الدّین عراقی.

23-الوصیة،تقریرات درس آیت اللّه ضیاء الدّین عراقی.

24-الغصب،تقریرات درس آیت اللّه ضیاء الدّین عراقی.

25-تفسیر قرآن مجید(در طول چهار سال نگاشته شده است).

26-تقریرات اصول،بحث مرحوم آیت اللّه شیخ اسد اللّه زنجانی.

27-تقریرات اصول،بحث مرحوم آیت اللّه ضیاء الدّین عراقی.

28-تقریرات اصول،بحث مرحوم آیت اللّه کوه کمری(فی القطع و ظن و اصالة البراءة و الاستصحاب و التعادل و التراجیح).

29-تقریرات اصول،بحث مرحوم آیت اللّه محقق ایروانی(رساله در اجتماع امر و نهی)

30-تقریرات رجال،بحث مرحوم ابو تراب خوانساری.

31-جواز نقل میت یعد از دفن،نظر به وصیت میت.

ص:1169

32-حاشیه بر تبصرة المتعلمین.

33-حاشیه بر رجال وحید بهبهانی.

34-حل مشکلات الاخبار.

35-رساله در خلل،مبسوط تقریرات بحث آیت اللّه محقق زنجانی.

36-رساله در تربت.

37-رساله در حرمان زوجه از عقار.

38-رساله در ربا.

39-رساله در صلح.

40-رساله در عدم شرطیه رجوع یومیه مسافر.

41-رساله در فروع سنیه.

42-رساله در فروع نقلیه.

43-رساله در قاعده لا ضرر،تقریرات درس مرحوم آیت اللّه عراقی.

44-رساله در قاعده من ملک و قواعد دیگر.

45-رساله در لباس مشکوک.

46-رساله در مجازات الرجل و المرأة.

47-رساله در ملازمه.

48-رساله در منجسیة المتنجس.

49-رساله در مواعظ.

50-رساله در نماز جمعه در زمان غیبت.

51-رساله در وضع.

52-رساله عملیه.

53-رسالة فی الرجعة.

54-رسالة فی جریان الاستصحاب،تقریرات آیت اللّه ضیاء الدّین عراقی.

55-رساله مفردات قرآن،حروف تهجی.

ص:1170

56-شرح اربعین حدیثا من الاحادیث المشکلة.

57-شرح استدلالی عروة الوثقی از:طهارت تا وصیت با اشاره به مدارک مسئله.

58-شرح استدلالی بر ملحقات عروة الوثقی.

59-شرح المکاسب،مبسوط.

60-شرح تبصرة المتعلمین،از طهارت تا حواله.

61-شرح حضرت امیر المؤمنین در نهج البلاغة.

62-شرح دعاء الصباح.

63-شرح دعای ابو حمزه ثمالی.

64-شرح دعای افتتاح.

65-شرح دعای السمات.

66-شرح دعای کمیل.

67-شرح رسائل(شیخ مرتضی انصاری).

68-شرح زیارة الجامعة الکبیرة.

69-شرح علی وسیلة النجاة،مرحوم آیت اللّه اصفهانی در سه جلد.

70-شرح فرمایش حضرت ختمی مرتبت.

71-شرح کفایه مرحوم آخوند خراسانی.

72-علل الشرائع و الاحکام.

73-کتاب الحج.

74-کتاب الصوم.

75-کتاب الطهارة.

76-کواکب حسینیه.

77-مسقطات الخیار،تقریرات درس آیت اللّه ضیاء الدّین عراقی.

78-مناسک حج،دو فقره.

79-منهاج الرشاد.

ص:1171

لازم بذکر است که در کتب فوق بعضی از نظریات بدیع و قابل ملاحظه ای به چشم می خورد که در این مقوله فقط اکتفا به اسامی آنها نمودیم.

شیخ علی قاضی زاهدی گلپایگانی

اشاره

(1346-1417 ق)

حاج شیخ علی فرزند علامه شیخ رضا و نوۀ حجة الاسلام میرزا ابو القاسم زاهدی گلپایگانی،از فضلا و معاریف معاصر گلپایگان بود.

وی در سال 1346 ق مطابق با 1306 ش در گلپایگان دیده به جهان گشود.

او ابتدا به تحصیلات جدید پرداخت،سپس به تحصیل علوم دینی پرداخت.مقدمات و بخشی از سطح را از پدر ارجمند خود آموخت.آنگاه رهسپار قم شد و سطح را نزد آیات:سید احمد خوانساری،سید شهاب الدّین مرعشی و سید محمّد رضا گلپایگانی به پایان برد.

دروس خارج را از محضر آیات:سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری،سید صدر الدّین صدر،سید حسین طباطبائی بروجردی و شیخ عباسعلی شاهرودی حاضر و بهره مند شد.در ضمن از محضر سید محمّد حسین تبریزی«علامۀ طباطبائی»دروس تفسیر استفاده کرد.

قاضی زاهدی در سال 1378 ق بنا به اصرار و خواهش اهالی گلپایگان در وطن خود اقامت نموده و به خدمات دینی از قبیل:اقامۀ جماعت،تدریس،هدایت و ارشاد اشتغال ورزید.

ص:1172

آثار قلمی او

1-ارجوزه یا جنگ زاهد.

2-الهدایة الی تواریخ الهداة السادة(اشعار-عربی).

3-بدر و هلال(اشعار-سه جلد).

4-تفسیر سورة المائدة.

5-تفسیر سورۀ الأعراف.

6-تفسیر سورة سجده.

7-تفسیر سورۀ لقمان.

8-تقریرات اصول آیت اللّه بروجردی.

9-تقریرات فقه آیت اللّه بروجردی.

10-تلخیص الکلام فی تفسیر سورة الأنعام.

11-چهل حدیث.

12-راهنمای متوسلین و مستشفعین.

13-رساله ای در علوم غریبه.

14-ریاض یا مجموعۀ دل فریب(کشکول مانند است).

15-زبدة التفاسیر،دو جلد.

16-زندگانی چهارده معصوم علیهم السّلام یا تتمة القصص،دو جلد.

17-شرح لغات بدیعی.

18-صیغ العقود.

19-قصص یا داستان های شگفت انگیز قرآن مجید.

20-هزار مسأله در علوم ریاضی(مفقود شده).

قاضی زاهدی در روز پنجشنبه /16رجب1417/ ق مطابق با /8آذر/ 1375 ش در سن 71 سالگی در گلپایگان بدرود حیات گفت.پیکرش به قم حمل و

ص:1173

در روز جمعه در قبرستان شیخان مدفون شد.

فرزندانش:

1-حجة الاسلام شیخ احمد 2-شیخ ابراهیم 3-شیخ مرتضی.

میرزا علی قاضی طباطبائی«تبریزی»

اشاره

(-1368 ق)

حاج میرزا علی فرزند میرزا مهدی فرزند میرزا هاشم قاضی طباطبائی تبریزی، از فضلا و اعیان تبریز بود.وی پس از تحصیل علم به املاک موروثی خود پرداخت.

ولی فرزندی دانشمند و دانا پرورش داد.

ایشان در شب /15دی1328/ ش در اثر سکتۀ قلبی در تبریز درگذشت.

پیکرش به قم حمل و در یکی از اطاقهای قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-سیّد عبد اللّه ترابی طباطبائی،2-سیّد ابراهیم مهدوی فرح زاد،3-سیّد یوسف معروف به«بیوک آقا »،4-سیّد عبد الرحیم،5-سرهنگ فتح اللّه،6-سیّد حسن قاضی طباطبائی،وی از اساتید دانشگاه تبریز بود.

از آثار او:

1-تصحیح و تحشیه تجربة الاصرار و تسلیة الابرار،دو جلد.

2-حواشی بر تجارب السلف.

او در /18اسفند1364/ ش در سن 74 سالگی در تبریز بدرود حیات گفت و در قبرستان وادی رحمت آن دیار مدفون گردید.

-منابع

1-رجال آذربایجان در عصر مشروطیت 40.

2-نسب نامۀ شاخه ای از طباطبائی های تبریز 349.

ص:1174

شیخ علی قدوسی نهاوندی

اشاره

(1346-1401 ق)

شیخ علی فرزند آیت اللّه شیخ احمد نهاوندی،ملقب به«قدوسی»و داماد حکیم متأله سید محمّد حسین تبریزی(علامۀ طباطبائی)بود.

وی در /5رجب1346/ ق مطابق با /8دی1306/ ش در شهرستان نهاوند در یک خانوادۀ روحانی تولد یافت.

قدوسی دوره های ابتدایی و متوسطه را در نهاوند گذراند و در سال 1321 ش رهسپار قم گردید و با مشکلات فراوانی مواجه شد.خود او در این باره چنین می گوید:

بعد از آمدن به قم مشقات زیادی را تحمل کردم،در سن کم در غربت،بسیار به من سخت می گذشت به علت نبودن جا در حجره ای کوچک همراه با چندین نفر دیگر زندگی می کردم و مدتی در یک اتاق کوچک که مقداری از آن فرش شده بود و مقداری از آن جایی بود که آب شستشوی ظرف و وضو در آن می ریختند و من چون از همه افرادی که در آن اتاق بودند کوچک تر و تازه کارتر بودم و در پایین اتاق می خوابیدم و همیشه لحاف و تشکم داخل آب می رفت و خیس می شد.

با همه این ها با رنج و مشقت تمام درس را ادامه می دادم و از خواب و غذای خود می زدم تا بتوانم بیشتر درس بخوانم.بسیاری از شبها آن قدر مطالعه می کردم که دیگر توان آماده کردن غذا نداشتم و همان گونه می خوابیدم.جز دوران کمی در

ص:1175

سال تمام آن را به درس و مباحثه می گذراندم و حتی در ایام ماه محرم غیر از روزهای تاسوعا و عاشورا تمام وقت خود را صرف درس می کردم.

بعدها که یک مقدار گذشت تابستانها با مشقت و رنج بسیار برای زیارت به مشهد مشرف می شدم و البتّه سختی های بسیار می کشیدم و یک بار که حدود حوالی سه ماه در آنجا بودم،تنها وسیله ای که داشتم یک جاجیم(چیزی شبیه پتو، ولی از آن زبرتر و خشن تر)بود که شبها در حرم روی آن می خوابیدم و غذایم نان خالی و هلوی مشهدی بود.طوری که بعد از مدتی یکی از دوستانم مرا دید و گفت اگر وضعیت همین طور ادامه پیدا کند،دیگر به قم برنخواهی گشت.

قدوسی پس از آموختن سطوح به درس خارج راه یافت و از محضر آیات:سید حسین طباطبائی بروجردی و سید روح اللّه خمینی و حکمت را از سید محمّد حسین تبریزی«علامۀ طباطبائی»بهره مند گردید،و از سال 1344 ش در مدرسۀ حقانی به تربیت و تهذیب طلاب اهتمام ورزید.

مبارزات پیگیر او در دوران پهلوی،سبب گردید تا مأموران ساواک ایشان را دستگیر و در زندان قزل قلعه زندانی کنند.بالاخره پس از مقاومت زیاد آزاد گردید.

او پس از پیروزی انقلاب به عنوان«دادستان کل انقلاب»منصوب گردید.

از آثار او

1-تقریرات اصول آیت اللّه خمینی،دو جلد.

2-تقریرات خمس آیت اللّه بروجردی.

3-تقریرات صلاة آیت اللّه بروجردی.

4-تقریرات مکاسب محرمه و بیع آیت اللّه خمینی.

5-تقریرات منجزات مریض آیت اللّه بروجردی.

قدوسی سرانجام در /14شهریور1360/ ش به دیدار معبود شتافت.

ص:1176

شیخ علی قدیری اصفهانی

اشاره

(-1407 ق)

شیخ علی فرزند نصر اللّه و نوۀ قاسم قدیری کفرانی اصفهانی،از علمای اخیار و مدرسین ابرار بود که سالها به خدمات روحی و دینی اشتغال داشت.

وی در اصفهان دیده به جهان گشود.

قدیری پس از طی مقدمات و سطوح دروس عالی،فقه و اصول را از محضر آیات:شیخ محمّد رضا(ابو المجد)مسجد شاهی و سید علی نجف آبادی در اصفهان و آیت اللّه سید روح اللّه خمینی در قم و مدتی چند از اساتید حوزۀ کهن نجف اشرف استفاده نمود.آنگاه به زادگاهش بازگشت و به وظایف روحی و دینی از قبیل:تدریس،و تبلیغ و وعظ در مسجد الهادی،واقع در خیابان سید علی خان اشتغال ورزید.

از آثار او

حاشیة علی وقایة الاصول.

نامبرده پس از بیماری طولانی در /12جمادی الاول1407/ ق مطابق با /16 دی1365/ ش در اصفهان درگذشت و جسدش جهت مراسم خاکسپاری به قم حمل و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

-منابع

1-تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان 328/2.

2-معجم القبور و وفیات الأعلام(خطی-رازی).

3-نقباء البشر 1204/3(فی ذیل ترجمة الشیخ عبد اللّه الاصفهانی).

ص:1177

میرزا علی قلی شهیدی خوئی

اشاره

(1292-1376)

حاج میرزا علیقلی فرزند عبد العلی و نوۀ فتح اللّه بن عبد اللّه شهید خوئی،از جمله علمای طراز اوّل خوی بود.

ایشان در سال 1292 ق در شهر خوی دیده به جهان گشود.

پس از طی دورۀ مقدمات به نجف اشرف مهاجرت کرد و تحصیلات خود را به انجام رسانید،و پس از مراجعت به خوی مرجعیت حاصل نمود و در غالب امور اهالی به او مراجعه می کردند،و از وی بهره می بردند.

در تذکرة الفضلای جابری خوئی درباره اش آمده است:(قطع نظر از مقامات علمی اش،در موضوعات اجتماعی و سیاسی و اقتصادی هم ذی دخل و صاحب نظر بود.ادبیات کاملی داشت و املاک فوق العاده را دارا بود.منزلش فرودگاه علما، غربا،مسافرین و محترمین بود.کتابخانۀ مفصّلی داشت،و بعضا منبر رفته و خیلی مطالب قابل استفاده بیان می نمود،خلاصه دانشمند جامعی بود).

وی در روز دوشنبه اوّل/ربیع الثانی1376/ ق مطابق با /14آبان1335/ ش جهت معالجه به تهران رفت و در سن 84 سالگی در آنجا وفات نمود،و جسدش به قم حمل و در حرم حضرت معصومه علیها السّلام مقابل درب ورودی سه راه موزه به خاک سپرده شد.

-منبع

1-تذکرة الفضلاء(خطی،جابری خوئی).

شیخ علی قمی(پایین شهری)

اشاره

(-1360 ق)

حاج شیخ علی فرزند شیخ محمّد قمی ملقب به(پایین شهری)،از علمای قم بود.

ص:1178

تولدش در قم اتفاق افتاد.

وی پس از تحصیل مقدمات در قم،به تهران مهاجرت کرد و سطوح را نزد آیات:میرزا عبد الرحیم نهاوندی و میرزا محمّد حسن آشتیانی تلمذ کرد.

در سال 1314 ق به نجف اشرف رهسپار و از محضر آیتین علمین:شیخ محمّد کاظم خراسانی و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی بهره مند گردید.

وی در سال 1325 ق پس از یازده سال کسب علم و کمال به زادگاه خود مراجعت نمود و پس از ورود آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی به قم از حضار درس وی گردید.

ایشان در سال 1360 ق در قم درگذشت.

-منابع

1-آینۀ دانشوران 193 و 295.

2-رجال قم 136.

شیخ علی قمی تهرانی

اشاره

(-ح 1340 ق)

شیخ علی فرزند ملا محمّد تقی قمی،از دانشمندان و حکمای ساکن تهران بود.

وی تحصیلات عالی خود را در فقه و اصول نزد آیت اللّه میرزا محمّد حسن آشتیانی و حکمت و فلسفه را نزد حکمایی چون:میرزا ابو الحسن جلوۀ اصفهانی و میرزا هاشم اشکوری تلمذ کرد و خود به تدریس و تربیت طلاب همت گماشت.

قمی در حدود سال 1340 ق در تهران درگذشت و جسدش به قم حمل و در صحن جدید حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.از وی یک اولاد پسر و دو دختر که یکی از دامادهایش علامه سید محمّد مشکاة بیرجندی بود.

-منبع

1-نقباء البشر 1358/4.

ص:1179

شیخ علی قوانینی بروجردی

اشاره

(1312-1364 ق)

حاج شیخ علی قوانینی فرزند آیت اللّه شیخ زین الدّین و نوۀ مهدی بروجردی، از فضلا و بزرگان بروجرد و از اعقاب دختری میرزای قمی(صاحب قوانین الاصول)می باشد.

تولدش در سال 1312 ق در بروجرد اتفاق افتاد.

شیخ زین الدّین بروجردی

نامبرده پس از تحصیل مقدمات،سطوح عالی را از محضر آیات:شیخ محمّد حسین غروی و سید حسین طباطبائی بروجردی در بروجرد به انجام رسانید و از ملازمان آیت اللّه بروجردی شد و در سایر امور به معظم له خدمت می نمود.

وی از موجهین و مورد وثوق عامۀ مردم بروجرد و محل رجوع آنان بود.به همین خاطر دفتر ازدواج شمارۀ یک بروجرد را در اواخر عمر قبول نمود.

مرحوم قوانینی در اوایل/جمادی ثانی1364/ ق مطابق با اواخر/ اردیبهشت1324/ ش در سن 52 سالگی براثر بیماری در قم زندگی را وداع گفت و در قبرستان حاج شیخ با کد(42004)مدفون شد.

فرزندانش:

1-شیخ محمّد رضا،که دفتر ازدواج و طلاق در بروجرد دارد 2-علامه شیخ محمّد 3-آقا اسماعیل و پنج دختر.

ص:1180

شیخ علی کاشانی«فریدة الاسلام»

اشاره

(1349-1374 ق)

شیخ علی فریدة الاسلام فرزند محمّد حسین کاشانی،از فضلا و پارسایان حوزۀ علمیۀ قم بود.

او در روز یکشنبه /6ربیع الثانی1349/ ق مطابق با /9شهریور1309/ ش در کاشان دیده به جهان گشود.

شیخ علی در سال 1362 ق به اصفهان رفت و مقدمات علوم دینی را طی نمود و قسمتی از سطح را فراگرفت،سپس به مشهد مقدس عزیمت و مدت چهار سال از محضر آیت اللّه شیخ هاشم قزوینی استفاده نمود.

سرانجام رحل اقامت را در قم افکند،و از محضر آیات:سید حسین طباطبائی بروجردی(در فقه و اصول)و سید روح اللّه خمینی(در اصول)استفاده نمود،و به تدریس مقدمات و برخی از سطوح پرداخت.

از آثار او

1-منظومة فی النحو.

2-منظومة فی الاصول.

3-منظومة فی الکلام.

4-تعلیقة علی الرسائل.

5-رسالة فی اللباس المشکوک(تقریرات بروجردی).

6-مجمع الفوائد فی الاصول،دو جلد.

نامبرده در شب دوشنبه /14محرم1374/ ق مطابق با /22شهریور/ 1333 ش در اثر سکتۀ قلبی در هنگام مسافرت در(رودسر)گیلان درگذشت.پیکرش به

ص:1181

قم حمل و در انتهای قبرستان حاج شیخ(تقریبا مقابل پل حجتیه)مدفون گردید.

-منابع

1-مقدمۀ مجمع الفوائد فی الاصول،به قلم سید عبد الکریم هاشمی بهشهری(هاشمی نژاد).

2-مؤلفین کتب چاپی 339/4.

3-فهرست کتابخانۀ آستان قدس رضوی 141/6.

میرزا علی کفائی خراسانی

اشاره

(1349-1406 ق)

آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی

نوشتۀ زیر به قلم برادر فاضل و ارجمند ایشان جناب آقای شیخ عبد الرضا کفائی که به درخواست نگارنده،قلمی گردید،تقدیم می شود:

دانشمند عالیقدر و ادیب و شاعر توانا،شادروان مرحوم حاج میرزا علی کفائی خراسانی قدّس سرّه فرزند آیت اللّه میرزا احمد کفائی خراسانی قدّس سرّه و نواده شیخ الفقهاء و الأصولیین المحقق الاقدم و الاستاذ الاعظم آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی«اعلی اللّه مقامه العالی»،در ماه شوال المکرم 1349 هجری قمری برابر با اسفندماه 1309 هجری شمسی در مشهد مقدس در خاندان علم و فقاهت و تقوا و فضیلت ولادت یافت.

مادر وی کریمۀ خاندان شهیدی خراسانی و نوادۀ سید العلماء العاملین، الشهید السعید سید محمّد مهدی شهید خراسانی است که این خاندان بیش از دو قرن در خراسان به فقاهت و سیادت

ص:1182

میرزا احمد کفائی خراسانی

و فضل و ادب اشتهار داشته است.

مرحوم حاج میرزا علی کفائی خراسانی پس از فراغ از مقدمات، سطوح عالیه را در نزد مدرس نامدار مرحوم آیت اللّه حاج شیخ هاشم قزوینی قدّس سرّه آموخت و ازآن پس در درس خارج فقه والد معظم خویش شرکت جست.پس از چندی برای ادامه تحصیل به نجف اشرف رفت و از محضر حضرت آیت اللّه سید ابو القاسم خوئی و حضرت آیت اللّه میرزا حسن بجنوردی بهره برد.آنگاه به قم هجرت کرد.و در محضر علمی زعیم عالیقدر حضرت آیت اللّه سید حسین بروجردی«رفع اللّه مقامه الشریف»حضور یافت.

جلسۀ درس میرزا احمد کفائی خراسانی

ص:1183

او در نیمه راه زندگی،در سن 55 سالگی،به علت کسالت ریوی،در شب جمعه اوّل/آذرماه1364/ هجری شمسی برابر با ربیع الاوّل1406/ هجری قمری در شهر قم چشم از جهان فروبست.

حدت ذهن و ذوق سرشار و بیان شیوا و رسا از ویژگیهای بارز او بود.ذوق ادبی را از اجداد مادری خود به ارث برده بود و در شعر طبی توانا و دستی قوی داشت.

قصیده و غزل را شیوا و شیرین می سرود.در قصیده از اساتید متقدم خراسان پیروی می کرد و در غزل به سبک عراقی گرایش داشت.او در شعر«صفا»تخلص می کرد.

اینک نمونه ای از شعر او:

زندگی

آب حیوان چند جویم از سراب زندگی چون نجستم عمر و گم کردم حساب زندگی

منت از آب بقا با همتم سازش نداشت تشنه جان دادن مرا خوش تر ز آب زندگی

موسم گل بی نصیب از فیض گلشن گشته ام طایر بشکسته بالم در شباب زندگی

دفتر عمرم بجز غم،برگ خرسندی نداشت سربه سر خواندم من اوراق کتاب زندگی

همچون خضر تشنه لب سرگشته ماند هرکه او عمر جاویدان بجوید از سراب زندگی

خواب شب رو کی گران باشد ز بیم محتسب چند باید سرگران بودن بخواب زندگی

ساغر گیتی بجز غم نشئه دیگر نداشت می شود افزون خماری از شراب زندگی

گوشۀ عزلت گرفتم تا بیاسایم(صفا) رهرو افسرده حالم در شتاب زندگی

دکتر علی کنی تهرانی

اشاره

(-1395 ق)

دکتر علی فرزند عبد اللّه و نوۀ شیخ محمّد فرزند آیت اللّه ملا علی کنی تهرانی، از اساتید برجستۀ دانشگاه تهران بود.

وی در تهران متولد شد.

ص:1184

تحصیلات دانشگاهی

کنی پس از طی دوره های ابتدایی و متوسطه،در سال 1312 ش از دانشسرای عالی موفق به اخذ لیسانس در رشتۀ ادبیات فارسی و تاریخ و جغرافیا گردید.و در همان سال به آمریکا رهسپار شد،و در آنجا پس از هفت سال تحصیل موفق به دریافت دکترای AM ،و دکترا در فلسفه و تعلیم و تربیت و تشکیلات فرهنگی گشت.

وی پس از انجام تحصیلات به ایران بازگشت،و پس از خدمت سربازی وارد خدمات دولتی شد،و عهده دار مشاغل زیر گردید:دانشیار دانشگاه،ریاست ادارۀ بازرسی وزارت فرهنگ،معاونت دانشسرای عالی،استادی دانشکده در رشتۀ فلسفه و تشکیلات فرهنگی و زبان خارجه.

آن مرحوم امتیاز و مدیریت مجلۀ«تربیت بدنی و پیشاهنگی»را برعهده گرفت،و آن را در سال 1337 ش در تهران منتشر ساخت.

از آثار او

1-ژاپن سومین دورۀ مسابقات آسیایی توکیو.

2-سازمان فرهنگی ایران.

ایشان در روز شنبه /25جمادی الثانی1395/ ق مطابق با /14تیر/ 1354 ش درگذشت،و جسدش در یکی از حجرات غربی قبرستان حاج شیخ قم به خاک سپرده شد.

-منابع

1-فهرست مجله های موجود در کتابخانۀ ملی ایران 83.

2-مؤلفین کتب چاپی 353/4.

ص:1185

سیّد علی کوه کمری تبریزی

اشاره

(-1360 ق)

سید علی فرزند سید علینقی و نوۀ سید محمّد حسینی کوه کمری تبریزی،از علما و فقهای بزرگ ساکن تبریز بود.

وی برادرزاده آیت اللّه فقیه گرانقدر سید حسین ترک کوه کمری(متوفّای 1299 ق)،و پدر گرامی مرجع دوران،استاد الاساتید،آیت اللّه سید محمّد حجت کوه کمری می باشد.

تحصیلات در حوزۀ نجف اشرف

ایشان پس از طی مقدمات و سطوح در تبریز،به نجف اشرف رهسپار شد،و از محضر آیات:ملاّ محمّد فاضل ایروانی،و ملاّ محمّد فاضل شربیانی و میرزا حبیب اللّه رشتی کمال استفاده را نمود.او نزد سایر اساتید خود محترم و معزز بود،و از حضرات آیات:فاضل شربیانی،شیخ زین العابدین مازندرانی،سید محمّد بحر العلوم(صاحب بلغة الفقیه)و شیخ محمّد حسن مامقانی اجازات علمی و روائی داشت.

مراجعت به تبریز

آن مرحوم پس از انجام تحصیلات خود قبل از سال 1322 ق به تبریز مراجعت کرد،و به وظایف دینی از قبیل:اقامۀ جماعت،ارشاد،وعظ و هدایت مردم اشتغال ورزید.

از آثار او

1-حاشیة علی الرسائل.

ص:1186

2-حاشیة علی المکاسب.

سرانجام در روز چهارشنبه /29محرم1360/ ق مطابق با /7اسفند/ 1319 ش در حدود سن 80 سالگی در تبریز درگذشت،و جسدش به قم حمل و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام(در بین صحن جدید و صحن عتیق)به خاک سپرده شد.

-منابع

1-آثار الحجة 94/1.

2-الاجازة الکبیرة 109.

3-المسلسلات فی الاجازات 425/2.

4-رجال آذربایجان در عصر مشروطیت 187.

5-ریحانة الأدب 25/4.

6-علماء معاصرین 187.

7-گنجینۀ دانشمندان 307/1.

8-نقباء البشر 1494/4.

شیخ علی گنبدی«لطیفی»

اشاره

(1287-1369 ق)

آیت اللّه حاج شیخ علی گنبدی همدانی،از مشاهیر علما و از مفاخر دانشمندان عصر خود،که در فقاهت بی بدیل و در زهد و تقوی بی نظیر بود.

ایشان در نیمۀ اول/شعبان1287/ ق در قریۀ(گنبد)از توابع همدان متولد شد.

و در روز چهارشنبه /4جمادی اول1369/ قمری مطابق با /3اسفند/ 1328 ش به سن 77 سالگی چشم از جهان فانی فروبست،و با تشییع بی سابقه ای در منطقۀ غرب روبروی گردید،و درحالی که رحلت ایشان در اواخر زمستان و یخ بندان بود و سرتاسر زمین همدان و ملایر و اراک از برف پوشیده شده بود تشییع

ص:1187

شایانی شد،جنازه اش حمل به ارض اقدس قم،به امر مبارک حضرت آیت اللّه بروجردی،در شیخان جنب قبر شریف میرزای قمی و میرزا جواد ملکی تبریزی به خاک سپرده شد،و بر جنازۀ ایشان آیت اللّه بروجردی نماز خواندند،و در هنگام تلقین مرحوم بروجردی کنار قبر نشسته بودند،و درحالی که انبوه علماء و فضلاء و طلاب حوزۀ علمیۀ قم در یمین و یسار معظم له گرد آمده بودند،حضرت آیت اللّه از دیدگان حق بین خود اشک می ریختند و گریه می کردند.

تحصیلات علمی

ایشان از خانوادۀ علم و تقوی و فضیلت بودند،و آباء و اجداد وی همه در سلک روحانیت بودند.پدر ایشان آخوند ملا محمّد علی گنبدی از مشاهیر علمای آن سامان بوده،و مدفنش در قریۀ گنبد مزار مردم متدین است.کتب و ادبیات را در نزد پدر خود تکمیل و در سن 18 سالگی به اصفهان عزیمت،و تحصیلات خود را در محضر آیات:آخوند ملا محمّد کاشی و آقا شیخ محمّد تقی اصفهانی(آقا نجفی) به پایان رسانیده.

وی پس از 12 سال اقامت در اصفهان در سال 1317 ق به نجف اشرف عزیمت،و از محضر آیات:میرزا حسین خلیلی تهرانی،آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی،سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی و شیخ الشریعۀ اصفهانی کسب فیض و تلمذ نمودند،و به دریافت درجۀ اجتهاد نائل آمدند،و از مبرزترین فضلای حوزۀ

ص:1188

درسی آخوند خراسانی به شمار می رفت،و از اساتید خود حاج شیخ محمّد بهاری همدانی،و سید مرتضی کشمیری در اخلاق بهره های فراوانی تحصیل نمودند.

ایشان در زهد و تقوا و ورع در عصر خود زبان زد خاص و عام بوده،و در همدان و ملایر و اطراف آن به کرامات مشهور شده و در ایران و همچنین در خارج از ایران به طور متفرق مقلدینی داشته اند.

از آثار ایشان:

1-حاشیه بر تبصرة المتعلمین.

2-تقریرات درس آخوند خراسانی در اصول.

3-تقریرات یزدی در فقه.

4-شرح مشکلات دیوان سید رضی.

5-شرح حال خود.

6-رسالۀ عملیه حاشیه بر مجمع المسائل.

7-کتابی در علم اخلاق و تهذیب نفس.

ایشان در ادبیات ید طولائی داشته که از شرح دیوان سید رضی که به خط شیوای خود و نستعلیق و شکسته معلوم می شود،و در انواع خط آن چنان مهارت داشته و خط می نوشته اند که در این عصر از عتائق به شمار می رود.

فرزندانش:

1-شیخ جلال(احمد)ساکن ملایر 2-شیخ کمال الدّین(ساکن ازندریان از توابع ملایر)3-شیخ عظیم اللّه(جمال الدّین)ساکن ورامین 4-شیخ ناصر الدّین لطیفی(متولد 1319 ش در گنبد)شاگرد شیخ نصرت اللّه بناروانی و میرزا علی مشکینی و سید محمّد رضا گلپایگانی می باشند.دارای تالیفاتی به نام رمز سعادت یا معارفی از اسلام،الگوی حق پرستان،خاطرات آیت اللّه گنبدی(پدر خود)ساکن قم

ص:1189

5-شیخ محمّد جمال الدّین ساکن تهران دارای تالیفات است 6-شیخ جمیل ساکن قم 7-آقا محمّد ساکن گنبد 8-شیخ مسعود ساکن قم 9-مهندس نور اللّه ساکن تهران 10-حسین لطیفی استاد دانشگاه تهران 11-مرحوم شیخ بهاء الدّین.

-منابع

1-الاجازة الکبیرة 101.

2-بزرگان و سخن سرایان همدان 228/2 و 241.

3-دایرةالمعارف تشیّع 15/1.

4-گنجینۀ دانشمندان 384/7.

5-هگمتانه تا همدان 162.

شیخ علی لاهیجی حائری

اشاره

(1280-1346 ق)

حاج شیخ علی فرزند مهدی لاهیجی حائری،از دانشمندان برجسته و علما و متکلمین شایسته بود.

در سال 1280 ق در لاهیجان گیلان متولد شد.

تحصیل در کربلای معلّی

وی پس از آموختن مقدمات و طی دورۀ سطح به عتبات عالیات مهاجرت کرد، و در کربلای مقدس از محضر آیات:سید محمّد حسین شهرستانی،شیخ علی بفروئی یزدی،سید محمّد حسن کشمیری،سید جعفر طباطبائی حائری و سید هاشم قزوینی استفاده نمود،و خود به تدریس و افاضه پرداخت،سپس به ایران مراجعت و در تهران اقامت گزید،و در«مسجد اتابک»اقامۀ جماعت نمود.

آثار قلمی او

وی در معقول و کلام ید طولایی داشت،و آثاری ارزشمند در این رشته ها

ص:1190

نوشت،که به گسترش دامنه معلومات و دقت تحقیقات ایشان دلالت دارد،که از جمله آنها:

1-ارشاد المسلمین فی أحکام الدّین.

2-رمز العرفان فی معرفة الحقوق.

3-مخزن الأشعار یا کنز المراثی.

4-مخزن الفوائد فی اصول العقائد(فارسی).

درگذشت

ایشان در روز جمعه /14جمادی الثانی1346/ ق مطابق با /17آذر/ 1306 ش در تهران درگذشت،و پس از ادای نماز میت توسط آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،در جوار قبر علامه شیخ فضل اللّه نوری در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

-منابع

1-أعلام کربلاء(خطی خوشحالت).

2-فهرست کتابخانه آستان قدس رضوی 276/4.

3-مؤلفین کتب چاپی 424/4.

4-نقباء البشر 1545/4.

شیخ علی محدث زاده قمی

اشاره

(1338-1396 ق)

حاج شیخ علی محدث زاده فرزند علامه و محدث متقی شیخ عباس و نوۀ محمّد رضا قمی،از فضلا و خطبای معروف معاصر بود.

وی در سال 1338 ق در قم دیده به جهان گشود.

دوران کودکی اش را همراه پدر ارجمند خود در مشهد مقدس گذراند و اولیات

ص:1191

را همان جا آموخت.در سال 1350 ق نیز همراه پدر به نجف اشرف عزیمت کرد و سطوح را از محضر آیات:میرزا ابو الحسن مشکینی،سید صدر الدّین جزائری،شیخ علی محمّد بروجردی و سید حسن طباطبائی قمی و میرزا باقر زنجانی استفاده کرد و در سال 1360 ق به زادگاه خویش مراجعت نمود و سرانجام تهران را برگزید.

استاد شیخ محمّد شریف رازی دربارۀ سبک منبر ایشان می نویسد:

(سبک منبر جناب محدث زاده همان سبک مرحوم والدش می باشد.از اخبار و احادیث اهل بیت علیهم السّلام خارج نمی شود.با بیانی ملیح نشر معارف اسلامی نموده و مردم را به سوی اهل بیت و رسالت علیهم السّلام هدایت می نماید).

شیخ عباس قمی

از آثار او

1-اصحاب امام صادق علیه السّلام.

2-زندگانی امام صادق علیه السّلام،در چند جلد.

3-فوائد الرضویه(اثر پدر خود)، تحشیه و اهتمام.

ص:1192

4-کلام الملوک(سخنان ائمۀ اطهار علیهم السّلام).

محدث زاده در سحرگاه روز سه شنبه /11محرم1396/ ق مطابق با /23دی 1354/ ش در سن 58 سالگی براثر سکتۀ قلبی در تهران عالم خاکی را وداع گفت.

پیکرش به قم حمل و قبرستان شیخان مدفون گردید.

فرزندانش:

1-آقا حسین 2-آقا عباس 3-آقا کاظم 4-آقا حمید.

-منابع

1-گنجینۀ دانشمندان 397/2.

2-معجم رجال الفکر و الأدب فی النجف 1158/3.

شیخ علی محمّد خرم آبادی«بروجردی»

اشاره

(1322-1408 ق)

حاج شیخ علی محمّد فرزند علامه شیخ محمّد خرم آبادی بروجردی،از فضلا و بزرگان معاصر بود.

وی در سال 1322 ق در بروجرد متولد شد،و تا سن 25 سالگی مقدمات و علوم ادبی را از والد ماجد خود،و سطوح فقه و اصول را از شیخ محمّد ابراهیم مدرس و سید اسماعیل گلپایگانی فراگرفت،و سپس در محضر آیت اللّه شیخ محمّد حسین غروی حاضر و حداکثر استفاده را برد و ضمنا به شرف دامادی او مفتخر شد،و پس از فوت ایشان مدت 9 سال در درس آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی شرکت و از ذخائر علمی وی بهره ور گردید.و پس از مهاجرت آیت اللّه بروجردی به قم،مدت 15 سال در مدرسۀ علمیۀ نوربخش بروجرد به تدریس فقه و اصول و منطق و فلسفه مشغول،و جمعی از طلاب از او استفاضه می کردند.

او پس از فوت پدر خویش در سال 1345 ش به تهران مهاجرت کرد و در

ص:1193

«یوسف آباد»ساکن و در مسجد«خلیل الرحمن»به اقامۀ جماعت و تبلیغ احکام اسلام مشغول شد.در ضمن در مدرسۀ صدر جنب مسجد شاه تهران به تدریس فقه و اصول اشتغال ورزید.

از آثار او:کتابی در اصول عقاید است.

خرم آبادی در روز پنجشنبه /26ربیع الاول1408/ ق مطابق با /28آبان/ 1366 ش در سن 86 سالگی درگذشت و در قبرستان حاج شیخ قم-مقبرۀ آیت اللّه غروی بروجردی، ابوالزوجۀ خود-مدفون شد.

فرزندانش:

1-آقا هادی 2-آقا مهدی.و یک دختر.

-منبع

1-تاریخ بروجرد 575/2.

سیّد علی محمّد مجد قزوینی

اشاره

(1324-1409 ق)

حاج سیّد علی محمّد فرزند حجة الاسلام سیّد رجب مجد العلماء و نوۀ سیّد عبد العزیز حسینی خرقانی قزوینی،ملقب به«مجد»از دانشمندان معاصر تهران بود.

وی در /18صفر1324/ ق در خرقان-قزوین-تولد یافت.

مقدمات و ادبیات را در قزوین آموخت،سپس به قم مهاجرت کرد و سطح را نزد میرزا محمّد همدانی به پایان رساند.دروس خارج را از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سیّد محمّد حجت کوه کمری،سیّد محمّد تقی خوانساری و سیّد صدر الدّین صدر استفاده نمود.

آنگاه در سال 1364 ق به تهران رهسپار شد و در مسجد«همت العظیم»واقع

ص:1194

در خیابان دخانیات به اقامۀ جماعت و هدایت اهتمام ورزید.

مجد قزوینی،در /18ربیع الاوّل/ 1409 ق در سن 85 سالگی زندگی را وداع گفت.پیکرش در قبرستان ابو حسین قم مدفون گردید.آیت اللّه سیّد موسی شبیری زنجانی،داماد ایشان است.

-منابع

1-آثار الحجة 350/2.

2-آینۀ دانشوران 300 و 508.

3-گنجینۀ دانشمندان 558/4.

شیخ علی محمّد موحد قمی

اشاره

(1322-1402 ق)

حاج شیخ علی محمّد فرزند اسد اللّه موحد قمی،از فضلا و مبلغان راستین مذهب بود.

وی در سال 1322 ق در قم دیده به جهان گشود.

نامبرده پس از سپری کردن مقدمات و سطح،دروس عالی فقه و اصول را از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد حجت کوه کمری، میرزا محمّد فیض قمی،سید محمّد تقی خوانساری و سید حسین طباطبائی بروجردی بهره مند شد،و خود به تدریس ادبیات و متون کتب درسی پرداخت.

موحد قمی از طرف آیت اللّه بروجردی ابتدا به آبادۀ شیراز و سپس به چالوس و سرانجام در سال 1370 ق به مسجد سلیمان رفت،مسجد بزرگی به همت مردم و

ص:1195

نظارت خود در مسجد سلیمان بنا نمود.سپس به قم بازگشت و در یکی از مساجد به اقامۀ جماعت و ارشاد و نیز شرکت در درس آیت اللّه سید محمّد رضا گلپایگانی اهتمام ورزید.

نامبرده در روز /21جمادی ثانی1402/ ق در سن 80 سالگی در قم درگذشت.پیکرش در قبرستان باغ بهشت به خاک سپرده شد.

-منابع

1-آثار الحجة 350/2.

2-آینه دانشوران 271.

3-گنجینۀ دانشمندان 274/2.

علی مخصوص«کاتب الخاقان»

اشاره

(1298-1380 ق)

علی مخصوص ملقب به«کاتب الخاقان»فرزند میرزا حسین مستوفی (کاتب السلطان)،از خوشنویسان و دانشمندان معروف بود.

او در سال 1298 ق مطابق با 1259 ش در تهران تولد یافت.

وی در اوایل جوانی به تحصیل علوم قدیمه پرداخت و در رشتۀ ادبیات فارسی و عربی اطلاعات کافی به دست آورد،و بنا بر سیرۀ خانوادگی به حسن خط نیز علاقۀ زیاد نشان می داد،و این هنر را از پدرش فراگرفت و آن را به کمال رساند.

مخصوص،مردی دانشمند بود و گنجینه ای از معلومات گوناگون محسوب می شد،و در تقوی و حسن خلق و اصابت رأی فردی شاخص بود.او ظرف مدت پنجاه و دو سال خدمت فرهنگی خود شاگردانی را تربیت کرد و به یادگار گذاشت.

از آثار او

1-الدرر المنثورة فی شرح العوامل المنظومة.

ص:1196

2-دریچۀ اخلاق یا مقالۀ خصوص.

3-دیباجۀ اخلاق.

4-سراجۀ اخلاق.

5-فلسفۀ مخصوص.

استاد مخصوص در روز سه شنبه غره/رجب1380/ ق مطابق با /29آذر/ 1339 ش در سن 83 سالگی در تهران دار فانی را وداع گفت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان حاج شیخ مدفون گردید.

-منابع

1-تذکرۀ خوشنویسان معاصر 101/1(تولدش را اشتباه ذکر نموده است).

2-مؤلفین کتب چاپی 394/4.

علی منظوری حقیقی تفرشی

اشاره

(1303-1369 ق)

علی فرزند شاه اویس منظوری حقیقی تفرشی،از اساتید به نام خوشنویسی و هنر به شمار می رفت.

وی در سال 1303 ق مطابق با 1264 ش در تفرش واقع در استان مرکزی متولد گردید.

شور و عشق خوشنویسی و استعداد و پشتکار این استاد از همان اوان صباوت و دوران گذرانیدن مکتب،مشهور خاص و عام بود.تا جایی که از بین همگان فقط ایشان مورد توجه و لطف فراوان میرزا سید حسین خوشنویس تفرشی واقع گردید.

دیری نگذشت که آوازۀ حسن خط و مهارت ایشان در نوشتن خطوط جلی و خفی به اطراف و اکناف پیچید و به همین مناسبت سالها در منزل بزرگان و اعیان و همچنین مدارس دولتی و ملّی تفرش،اراک،نجف آباد اصفهان،شهریار،ایوانکی و دماوند به تعلیم خصوصی و عمومی کودکان و نوجوانان همت گماشت و بعدها در

ص:1197

تهران به شغل کتابت و قطعه نویسی و نگاشتن فرامین مشغول گردید.

سرانجام سرنوشت او را به مجلس شورای ملّی کشانید و مقارن تشکیل دورۀ چهارم مجلس(در سال 1300 ش)به عنوان خوشنویس در ادارۀ تقنینیه (قانون گذاری)مجلس،رسما استخدام گردید.در مجلس کارش این بود که قوانین مصوبه مجلس را با خط بسیار زیبای خود بنویسد و همین امر سبب شد تا به محضر مرحوم میرزا محمّد حسین سیفی(عماد الکتّاب)-که در آن هنگام در دربار سمت فرمان نگاری داشت-راه یابد و طوری مورد توجه و مکرمت استاد قرار گیرد که ظرف دو سال از ذخایر هنری او بهره گیرد و به تکمیل خط و هنر خویش موفق شود.در نتیجه او توانست شیوۀ خط خود را که ابتدا به سبک خط میرزا غلامرضا اصفهانی(کتیبه نویس)می نوشت،به شیوۀ خط میرزا محمّد رضا کلهر برگرداند.

مرحوم منظوری علاوه بر هنر خوشنویسی از فضل و کمال هم سرشار و خطی وافر داشت،چنانکه ذوق ادبی و مشرب عرفانی اش در اولین برخورد نمایان و محسوس بود.در ادبیات پارسی رنج فراوان برد و در علوم قدیم و غریبه و منشآت و ادبیات عرب کار کرده،اشعار نیز می سرود و با بیشتر علمای ذوفنون حشر و نشر داشت و کاملا مأنوس بود.در محفل ادبی و عرفانی ادبا و عرفا شرکت می نمود و رسما در سلسلۀ فقر پیوسته بود.قلبش آئینۀ صفای باطن و قناعت نفس و مظهر اخلاق نیک و سجایای معنوی بود.در هر مجلسی با سخنان شیرین و نغز و کلمات رنگین حاضران در مجلس را محظوظ و مسرور می نمود،و غبار ملالت و کدورت را از صفحۀ تلخ زندگی آنان می زدود.

آثاری که به خط او یادگار مانده،از این قرار است:

1-بوستان،اثر سعدی.

2-چند لوحۀ زیارتنامه در حرم مطهر امام رضا علیه السّلام.

3-رباعیات،از خیام.

ص:1198

4-رسالۀ صفوت،اثر میرزا حسن صفی علی شاه .

5-رسم المشق.

6-سیاه مشق ها.

7-گلستان،اثر سعدی.

8-لیلی و مجنون،اثر طبع نظامی.

9-ملخص خمسه،اثر نظامی.

10-منتخب تفسیر منظوم صفی علی شاه .

این استاد نامی سرانجام در شعبان1369/ ق مطابق با خرداد1329/ ش در سن 67 سالگی در تهران درگذشت.پیکرش به قم حمل و به خاک سپرده شد.

-منابع

1-احوال و آثار خوشنویسان 480/2.

2-تذکرۀ خوشنویسان معاصر 105/1.

3-دایرةالمعارف تشیّع 467/4.

4-گلزار معانی.

5-نامداران اراک 64.

سیّد علی مولانا تبریزی

اشاره

(1320-1392 ق)

حاج سید علی مولانا فرزند ارشد حضرت آیت اللّه سید محمّد آقا مولانا قدّس سرّه که سلسله نسب شان به حضرت موسی ابن جعفر علیه التحیة و الثناء می رسد.

معظم له در شب شانزدهم/ربیع الاول/سال 1320 هجری قمری در بلده طیبه نجف اشرف(ایام اقامت والد ماجدش در آن شهر مقدس)دیده به جهان گشود.

در سن کودکی به تبریز رفت و در مدرسۀ فیوضات تبریز جهت آغاز تحصیل

ص:1199

وارد شد.تحصیلات مقدماتی و ادبیات متداول و سطوح را نزد پدرش و میرزا محمود دوزدوزانی(کفایه)فراگرفت.در سال 1341 ق جهت ادامه تحصیل به دار العلم نجف اشرف عازم گشت و از محضر اساتید عالیقدر،حضرات آیات:1- شیخ احمد کاشف الغطاء 2-سید محمّد حجت کوه کمری،موقع اقامت معظم له در نجف 3-شیخ محمّد حسین کاشف الغطاء 4-شیخ ضیاء الدّین عراقی 5-شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی 6-سید ابو الحسن اصفهانی،استفادۀ وافر نمودند.

معظم له در سال 1346 ق به وطن خود تبریز مراجعت نمود،و از همان وقت به تدریس علوم دینی و تبلیغ احکام نبوی و تألیف کتب اسلامی با جدیت خستگی ناپذیر اشتغال نمود.

تألیفات

1-آثار المعاصی-در بیان آثار دنیوی گناهان.

2-البرکات،اخباری که حکم برکات در آنها ذکر شده است.

3-الفروق بین المرء و المرأة فی الاحکام،بیان احکامی که میان زن و مرد متفاوت است.

4-الملاحم،در پیشگویی های حضرات معصومین علیهم السّلام.

5-درّ منظوم،در حالات پنج تن آل عبا علیهم السّلام،دو جزوه.

6-تعدیل المیزان،بیان اوزان و اندازه های معمول.

7-چهل حدیث،احادیث و بحث اجمالی در امامت.

8-حج نامه،(منظوم-در اعمال حج و سفرنامه).

9-حکایت المعصومین علیهم السّلام.

10-خدا نه طبیعت،(منظوم-در اثبات صانع).

11-سیرۀ حسنه،ذکر فوائدی در موضوعات مختلفه.

12-شرط و جزاء،بیان احادیث وارده در نتیجه بعضی اعمال.

ص:1200

13-صحت و سعادت،اخبار وارده در موضوع بهداشت و سعادت بشر.

14-کیف اصبحت،اخبار و احادیث.

15-لطائف الاخبار-برگزیدۀ اخبار واصله از حضرات معصومین علیهم السّلام.

16-مرآة الحج،بیان احکام و مناسک حج.

17-نصائح المعصومین،اندرزهای منتخبه از حضرات معصومین علیهم السّلام.

18-منجزات مریض(تقریرات درس آیت اللّه حجت).

سید ابو القاسم مولانا تبریزی

از نکات مورد توجه در رابطه با تألیف کتابها توسط ایشان،این است که:

حضرت ایشان علی رغم کهولت سن و کثرت مشاغل اجتماعی،با جدیت اهتمام بسیار زیادی تا اواخر عمر شریفشان به کار تألیف و تدوین کتاب و تحقیق و مطالعه در مسائل مختلفۀ علمی و فقهی مشغول و لحظه ای از این امر در طول زندگانی پربرکت خویش غافل نگشتند.

وفات

روز چهارشنبه /22شوال1392/ ق برابر با /8آذر1351/ ش در سن 72 سالگی در تهران«در حین معالجه»داعی حق را لبیک گفت.و پیکرش در یکی از اطاقهای قبرستان ابو حسین مدفون گردید.

آفتاب دین غرّا کرد از عالم افول بیست دو شوال نزدیک زوال آفتاب

چون تراب شد آرامگاه و مضجعش عرش گفتا آن زمان یا لیتنی کنت تراب

ص:1201

عشق به خدا و قرآن

بزرگ ترین ویژگی اخلاقی مرحوم آیت اللّه مولانا حبّ الهی او بود.او مانند واصلان راه کمال وجودش لبریز از عشق به حضرت احدیت بود.تجلی این عشق الهی را ما در آثار او به خوبی می بینیم.

هرکس که به مقدمه کتابهای او رجوع کند،مشاهده می کند که او با نام خدا و مناجات او سخن را آغاز می نماید.در بسیاری از موارد هم با نیایش های معصومین علیهم السّلام سخن را آغاز می کند.

بنام پاک یزدان می کنم باز در صندوق طبعم را در آغاز

سپاس بی عدد مر آن خدا را زمین و آسمان را اوست دارا

به هر چیزی قدیر است و تواناست به هر سرّی نهان آگاه و داناست

درود بی عدد بر آن کسی باد جهان علم با او گشت آباد

به دامادش علی میر هدایت سلام بی شمار و بی نهایت

سلام از ما به هریک از امامان اولو الامر و خداوندان فرمان

سماوات و زمین تا هست قائم به دشمن های ایشان لعن دائم

خدایا گر نباشد از تو یاری رسد از ما بما هرگونه خواری

ز ما سعی و هدایت از تو باشد عمل از ما،عنایت از تو باشد

نبودی از تو یا رب گر عنایت میسّر کی شدی ما را هدایت

فرستادی ز لطفت انبیا را معین بر خلافت اوصیا را

نشان دادی طریق و راه جنت به این نعمت خدایا از تو منت

کرامت کن بما توفیق تقوی عنایت کن بما امید و پروا

فرزندانش:

1-سید ابو الحسن 2-سید ابو القاسم 3-سید ابو الفضل و دو دختر.

ص:1202

سیّد علی مهدوی قائینی

اشاره

(ح 1314-1384 ق)

سید علی فرزند سید حسین حسینی مهدوی قائینی،از علمای برجستۀ قائن بود.نیاکانش غالبا از علما و بزرگان قائن بودند و در آن سامان آثار و خدمات و نیز حکومت مردمی داشتند.

تولدش در حدود سال 1314 ق در قائن اتفاق افتاد.

وی پس از تحصیل مقدمات و سطوح،به قم مهاجرت کرد و از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی استفاده نمود.آنگاه به نجف اشرف رفت و محضر آیتین علمین:شیخ ضیاء الدّین عراقی و سید ابو الحسن اصفهانی را درک نمود و از دانش سرشار آنان بهره مند گردید.سپس به زادگاهش بازگشت و به تدریس فقه و اصول و گفتن تفسیر قرآن مجید و پرورش طلاب علوم دینی در مدرسۀ جعفریه و اقامۀ نماز جماعت در مسجد جامع قائن پرداخت.منزلش نیز پایگاهی و پناهگاهی برای ارباب حوایج و نیازمندان بود.

از جمله قضایای مهم زندگانیش که قابل ثبت است،این قضیه است:در سالی از سالها قحطی منطقه را فراگرفت و مردم از همۀ علما تقاضای نماز باران خواندن نمودند ولی سایر آقایان امتناع کردند.از مرحوم مهدوی که تقاضا شد با کمال رغبت پذیرفتند و مردم را برای ادای این فریضه آماده ساختند.سپس به خارج شهر رفتند و نماز استسقا را به جای آوردند.در هنگام برگشت و در وسط راه باران نازل می شود و مدت زیادی ادامه پیدا می کند.

ص:1203

علامه مهدوی سرانجام در اثر سرطان گلو جهت معالجه به تهران رفت و آنجا در روز پنجشنبه /17جمادی الاول1384/ ق مطابق با /2مهر1343/ ش درگذشت و پیکرش در قبرستان حاج شیخ قم به شمارۀ(33218)مدفون گردید.

فرزندانش:

1-سید حسین(رضا)،که فعلا دانشجو می باشد 2-سید محمّد،کارمند مخابرات مشهد مقدس 3-سید محمّد جعفر،که دبیر است 4-حجة الاسلام سید علی،از طلاب کوشای حوزۀ علمیۀ قم می باشد و به خاطر اینکه تولدش بعد از رحلت پدر خود بود نامش را علی گذاشتند.

-منابع

1-افادات دانشمند معظم استاد محترم حوزۀ جعفریه آقای سید حسین حائری(دام ظله).

2-افادات فرزندش سید علی مهدوی.

شیخ علی میرزا جاپلقی

اشاره

(ح 1323-1383 ق)

شیخ علی میرزا فرزند نوروز علی رمضانی جاپلقی اراکی،از فضلا بود.

وی در حدود سال 1323 ق در روستای«گاوار»جاپلق،دیده به جهان گشود.

پس از رشد و نما و تعلم مبادی،به قم رفت و سطح را به پایان رساند.

دروس خارج را از محضر آیت اللّه سیّد محمّد تقی خوانساری و آیت اللّه سیّد

ص:1204

حسین طباطبایی بروجردی استفاده نمود.وی به فضل و فضیلت معروف بود.

نامبرده در /20محرم1383/ ق در حدود سن 60 سالگی در قم بدرود حیات گفت.پیکرش در قبرستان ابو حسین مدفون شد.

-منبع

1-اطلاعات متفرقه.

میرزا علی ناسوتی یزدی

اشاره

(1316-1392 ق)

میرزا علی ناسوتی فرزند محمّد حسن یزدی،و خواهرزادۀ حکیم الهی میرزا علی اکبر حکمی یزدی«تجلّی»است.

ناسوتی در سال 1316 ق در قم تولد یافت.

وی مقدمات و سطوح را نزد:غلامحسین یزدی،سید محمّد هاشم ذاکر، فخر الدّین فرزند صادق علوی،شیخ ابو القاسم نحوی،شیخ محمّد حسین علامه اردستانی و دائی خود حکمی آموخت.

او در سال 1337 ق به مشهد مقدس رفت،و بخشی دیگر از ادبیات را نزد شیخ عبد الجواد ادیب نیشابوری و فقه و اصول را نزد شیخ محمّد آقازاده خراسانی و سید حسین طباطبائی قمی،و حکمت و فلسفه را نزد:شیخ محمّد علی فاضل خراسانی،سید آقا مروج خراسانی،و شیخ اسد اللّه یزدی تلمّذ نمود.

ناسوتی در سال 1342 ق به قم بازگشت و از محضر سید فخر الدّین قمی (شیخ الاسلام)،میرزا مهدی حکمی«پائین شهری»و دائی خود استفاده نمود،و خود اقدام به تدریس کتابهای حکمت و فلسفه در مدرسۀ رضویه پرداخت.

از آثار او:شرح عقاید شیخ بهائی(چاپ شده است).

ص:1205

نامبرده پس از سالهای متمادی و رنج بردن از فلج شدن بدن خویش و صبر و شکیبائی سرانجام در روز چهارشنبه /12 ذی الحجه1392/ ق مطابق با /27 دی1351/ ش در قم بدرود حیات گفت و در ابتدای قبرستان ابو حسین به خاک سپرده شد.

-منابع

1-آینۀ دانشوران 95.

2-تذکرة الحکماء(از مدرس گیلانی-خطی).

شیخ علی نحوی رامسری

اشاره

(-ح 1320 ق)

ملا علی فرزند عبد الرزاق و نوۀ محمّد قاسم نحوی.

وی در رامسر متولد گردید،و مقدمات را در مدارس علمیۀ آن شهر فراگرفت سپس عازم نجف اشرف شد،و در آنجا مدارج عالیه را طی نمود،و به موطن خود بازگشت.

در رامسر در مدرسۀ آخوند محله و در مدرسۀ میدان به تدریس اشتغال داشت.

اکثر مرافعات را بدو مراجعه می کردند،او در نهایت احتیاط حکم را صادر می نمود.

گاهی در مقابل این گونه زحمات هدیه ای به او می دادند،اما نامبرده امتناع می نمود و از کشاورزی ارتزاق می کرد.

وی اوقات فراغت را به عبادت می گذرانید،و هفت سفر پیاده به زیارت حضرت سید الشهداء علیه السّلام به کربلا مشرف گردید،که در سفر آخر در همان راه وفات کرد.

در یکی از سالها سیل عظیمی محلات مجاور رودخانۀ«صفارود»را تهدید به خرابی می کرد،و نامبرده در کنار رودخانه مقداری از تربت حضرت سید الشهداء علیه السّلام زیر خاک قرار داد.بلافاصله،سیل مسیر خود را تغییر داد و ابدا آسیبی به آن محلها

ص:1206

نرسید،و تاکنون هم«لات محله»مجاور رودخانۀ صفارود واقع شده،چندین بار سیل آمده و از خطر مصون بوده است.

وی حدود سال 1320 ق به قصد زیارت کربلا،حرکت کرده،در نزدیکی شهر قم وفات کرد،و جنازه اش را به قم حمل و به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

از او سه پسر به نامهای:1-شیخ محمّد حسن 2-آقا محمّد 3-آقا کریم،باقی مانده بود.

-منبع

1-بزرگان رامسر 97.

میرزا علی نور محمّدی تهرانی

اشاره

(1328-1407 ق)

حاج شیخ علی نور محمّدی تهرانی،از علمای تهران بود.

متولد /28رمضان1328/ ق در «حصار بو علی»نیاوران تهران پس از طی دوران کودکی مدتی در(مدرسۀ نیاوران)به تحصیل پرداخت،و در ضمن دورۀ متوسطه را پشت سر گذاشت و در سال 1344 ق به قم مهاجرت کرد،و سطوح را نزد آیات:ملا علی همدانی، شیخ عباسعلی شاهرودی،و میرزا محمّد همدانی تلمّذ کرد.

ص:1207

و خارج فقه و اصول را از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی، سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری،و میرزا محمّد فیض قمی استفاده نمود و در سال 1366 ق به تهران بازگشت،و سه سال در زادگاه خود به نشر معارف و اقامۀ جماعت اشتغال ورزید.سپس(مسجد انصار)را در«چهار راه صفی علی شاه »با همت و مساعدت اهل محل احداث نمود،و به خدمات دینی و ترویج مذهب پرداخت.وی به محامد آداب و ملکات فاضلۀ اخلاقی معروف و به دانش و دیانت موصوف است.

او در روز جمعه /2جمادی ثانی1408/ ق مطابق با /2بهمن1366/ ش در تهران درگذشت،و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

-منابع

1-آثار الحجة 260/2.

2-گنجینۀ دانشمندان 586/4.

میرزا علی هاشمی سنجانی«اراکی»

(1329-1401 ق)

هاشمی،در سال 1290 هجری شمسی در یک خانوادۀ روحانی در اراک به دنیا آمد.

وی پس از طی دوران کودکی و گذراندن تحصیلات ابتدائی،ابتدا در حوزۀ درس مرحوم ملا عبد الحمید و دیگر اساتید در اراک تحصیل کرد،و درس اصول و فقه را در محضر:آیت اللّه حاج شیخ محمّد سلطان العلماء و آیت اللّه سید حسن فرید محسنی تلمذ نمود.سپس به حوزۀ علمیۀ قم عزیمت کرد و از محضر آیات:

سید حسین طباطبائی بروجردی و سید محمّد حجت کوه کمری شرکت و بهره های فراوانی برد،و پس از فوت علمین در جلسۀ بحث آیت اللّه سید روح اللّه

ص:1208

خمینی و آیت اللّه سید محمّد رضا گلپایگانی شرکت نمود.

بنا بر اظهارات استاد شیخ محمّد کاشفی:میرزا علی سنجانی،ابتدا در اراک مشغول خدمات دینی از قبیل وعظ و ارشاد بود و پس از انتقال آیت اللّه فرید محسنی به قم،هاشمی نیز به قم آمد و مشغول تحصیل و تبلیغ شد و در مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام و غالبا بعد از نماز جماعت آیت اللّه شیخ مرتضی حائری مشغول وعظ و ارشاد می شد.وی نیز مورد توجه آیت اللّه سید محمّد رضا گلپایگانی بوده است.

ایشان پس از انقلاب به نمایندگی مجلس شورای اسلامی انتخاب و راهی تهران شد.و در حادثۀ انفجار دفتر حزب جمهوری در روز یکشنبه /25شعبان/ 1401 ق مطابق با /7تیر1360/ ش همراه با سایر نمایندگان مجلس در تهران به ملکوت اعلا پیوست و در قبرستان شیخان قم مدفون گردید.

میرزا علی هسته ای اصفهانی«واعظ»

اشاره

(ح 1295-1387 ق)

حاج میرزا علی فرزند علامه شیخ محمّد رضا هسته ای اصفهانی،از وعّاظ برجسته و سخنوران شایسته بود.

او در حدود سال 1295 قمری در اصفهان متولد گردید.

جدّ اعلای ایشان شیخ زین الدّین علی فرزند عین علی خوانساری از فقها و زهاد قرن دوازدهم قمری بود،و در اصفهان نماز جمعه بر پا می نمود.[طبقات اعلام الشیعة،قرن دوازدهم،ص 296].

تحصیل و سخنوری

میرزا علی پس از انجام تحصیل مقدمات و سطوح،به نجف اشرف عزیمت

ص:1209

نمود و از محضر آیات:شیخ محمّد کاظم خراسانی،سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی و شیخ الشریعۀ اصفهانی استفاده نمود.آن گاه در حدود سال 1325 ق به اصفهان مراجعت کرد و مدت کوتاهی به اقامۀ جماعت و تدریس پرداخت.سپس به تهران منتقل و سالهای آخر عمر آیت اللّه شیخ فضل اللّه نوری را درک و از اصحاب خاص وی گردید،و پس از شهادت آن بزرگوار به اصفهان بازگشت و تا آخر عمر در حال انتقال بین تهران و اصفهان بود.

استاد شیخ محمّد رازی دربارۀ مهارت و قدرت ایشان در سخنوری می نویسد:

«وی به وعظ و خطابه و ارشاد مردم از راه منبر و ایراد مواعظ پرداخته و الحق واعظی شیرین بیان و گوینده ای طلیق اللسان بوده،و از گویندگان واجد مقام اجتهاد و فقاهت بود و در مجالس خوش محاوره و ظریف و حاضر جواب بود.در عصر مرحوم آیت اللّه حائری یزدی در قم مانده و منبر می رفت،و عموم مراجع و علما برای استفاده از بیاناتش شرکت می کردند».

از آثار او

شرح اعتقادات مجلسی،که آن را در سال 1339 ق در تهران به چاپ رسانید.

درگذشت و اعقاب

وی در شب دوشنبه /16ربیع ثانی1387/ ق مطابق با دوم/مرداد/ 1346 ش به سن حدود 92 سالگی در تهران دار فانی را وداع گفت،و پیکرش در قبرستان شیخان قم به خاک سپرده شد.

فرزندش جناب حجة الاسلام واعظ عالی مقام میرزا مهدی هسته ای می باشد و فرزند دیگرش آقا کمال زین الدّین،متخلص به(کمال).تولدش به سال 1340 ق در اصفهان رخ داد و به روزنامه نگاری روی آورد،محل سکونتش تهران است.جهت

ص:1210

تفصیلات بیشتر به چهرۀ مطبوعات معاصر ص 156 و فرهنگ شاعران پارسی زبان ص 476 رجوع شود.

-منابع

1-فرزانگان خوانسار 61.

2-گنجینۀ دانشمندان 426/2.

3-معجم رجال الفکر و الأدب فی النجف 144/1.

4-مؤلفین کتب چاپی 442/4.

عماد الدّین دولتشاهی«کرمانشاهی»

اشاره

(-1412 ق)

عماد الدّین فرزند حسنعلی میرزا کرمانشاهی معروف به«دولتشاهی»از نویسندگان و مورخان معاصر و صاحب تحقیقات در زمینه های اوستایی و کردی و کارمند بازنشسته وزارت دارایی بود که در سالهای آخر عمر نزد فرزندانش در خارج ایران به سر می برد.

از آثار او

جغرافیای عرب ایران یا کوههای ناشناخته اوستا.

او روزنامه«گنجون»را در سال 1330 ش در کرمانشاه تأسیس و منتشر ساخت.

ایشان در روز سه شنبه /28ربیع الاول1412/ ق مطابق با /16مهر/ 1370 ش در خارج ایران درگذشت و جنازه اش به ایران حمل و در کنار تربت پدرش در قبرستان حاج شیخ به کد(25456)در قم به خاک سپرده شد.

-منابع

1-جغرافیای تاریخی و تاریخ مفصل کرمانشاهان 342/1 و 435.

2-فهرست روزنامه های فارسی 181.

ص:1211

شیخ عیسی خوشنویس حائری

(1301-1411 ق)

حاج شیخ عیسی فرزند شیخ محمّد علی و نوۀ علامه شیخ محمّد مهدی بن محمّد صالح حائری(آل صالح)،معروف به«خوشنویس»از فضلای کربلا بود.

او در سال 1301 ق مطابق با 1262 ش در کربلا متولد گردید.پس از طی مقدمات سطوح را نزد شیخ جعفر رشتی و خارج را از محضر آیات:میرزا مهدی شیرازی و سید حسین طباطبائی قمی استفاده نمود،سپس چند سالی به نجف اشرف رفت و از محضر آیات:سید ابو الحسن اصفهانی و سید محسن طباطبائی حکیم بهره مند گردید،و به کربلا بازگشت و به ارشاد مردم پرداخت.وی در پی فشارهای دولت عراق در حدود سال 1391 ق به ایران مهاجرت کرد و در قم سکونت اختیار نمود و در اثر کهولت سن در منزل بستری بود.نامبرده علاوه بر فضیلت دینی در طب یونانی و خوشنویسی نیز مهارت داشت.

شیخ عیسی در ساعت 5 بعد از ظهر روز پنجشنبه /6فروردین1370/ ش مطابق با /9رمضان1411/ ق در سن 110 سالگی در قم درگذشت،و در عصر روز جمعه در بهشت معصومه مدفون گردید.

شیخ عیسی لواسانی تهرانی

اشاره

(1277-1364 ق)

حاج شیخ عیسی فرزند علامه شیخ شکر اللّه و نوۀ ملا لطف اللّه لواسانی تهرانی، از علمای زاهد و متقی بود.

او به سال 1277 ق در تهران متولد گردید.

در حوزه های تهران و نجف اشرف

ایشان پس از طی مقدمات،از محضر پدرش و میرزا محمّد حسن آشتیانی

ص:1212

استفاده کرد.و در صفر 1312 ق به نجف اشرف رهسپار شد،و از محضر آیات:

شیخ محمّد طه نجف تبریزی،سید محمّد بحر العلوم(صاحب بلغة الفقیه)،میرزا حسین خلیلی تهرانی،ملا محمّد کاظم خراسانی،سید اسماعیل صدر و شیخ الشریعۀ اصفهانی بهره مند گردید،و بیشترین استفاده را از حضرات:خلیلی و شیخ الشریعة برد.

مراجعت به تهران

نامبرده در سال 1322 ق به تهران مراجعت کرد،و به اقامۀ جماعت(در مسجد لواسانی)و تدریس مدرسۀ عالی سپهسالار و وعظ و ارشاد اشتغال نمود.ایشان در زهد و تقوا و اعراض از دنیا زبان زد همگان،و یکی از اوتاد بود.

از آثار او

1-الشیخ و الشیخة فی أحکامهما.

2-أنیس العارفین.

3-تحفة الأحباب.

4-جلاء الأبصار فی آداب الأدعیة و الأذکار.

5-چند دفتر ثبت معاملات،که در کتابخانۀ آستانۀ قم نگهداری می شوند.

6-میزان الاخوة،فی العشرة مع الاخوان.

درگذشت و اعقاب

ایشان در روز چهارشنبه /2صفر1364/ ق مطابق با /27دی1323/ ش به سن 87 سالگی در تهران درگذشت،و جنازه اش به قم حمل و در حرم حضرت معصومه علیها السّلام در کنار تربت آیت اللّه حائری یزدی به خاک سپرده شد.

ص:1213

غ

شیخ غلامحسن صالحی کشمیری

اشاره

(1332-1426 ق)

شیخ غلامحسن فرزند موسی بیگ(حسین)و نوۀ جاسم بیگ کشمیری،ملقب به«صالحی»از فضلا و خدمتگزاران مذهب علوی و از مدرسان حوزۀ علمی نجف اشرف بود.

او در قریۀ«لالونگ»گارگیل کشمیر در سال 1332 ق متولد گردید.

وی مقدمات را در زادگاهش آموخت.و در سن 23 سالگی به نجف اشرف مهاجرت کرد،و سطوح را نزد:شیخ عبد الحسین رشتی،شمس تبریزی،و طبرسی به انجام رساند و خارج را از محضر آیات:سید محسن طباطبائی حکیم،سید حسین حمامی،میرزا عبد الهادی شیرازی،سید محمود شاهرودی،سید روح اللّه خمینی و سید ابو القاسم خوئی استفاده نمود.

وی عضو هیئت ممتحنین طلاب علوم دینی کارگیل و بلتستانی های مقیم نجف اشرف از طرف آیت اللّه بروجردی بود.

صالحی در سال 1393 ق از عراق به گارگیل رفت و به تبلیغ و ترویج مذهب پرداخت و سخنرانیهای مؤثری ایراد می نمود و پس از پنج سال اقامت در آن دیار،در

ص:1215

سال 1400 ق به حوزۀ علمیۀ قم مهاجرت کرد و در پی بیماری در منزل بستری گردید.

از آثار قلمی اش می توان به:تقریرات اساتید خود اشاره کرد که تاکنون به طبع نرسیده اند.

سرانجام پس از تحمل سالها رنج و شکیبائی در بامداد روز پنجشنبه /9محرم 1416/ ق مطابق با /18خرداد1374/ ش در سن 84 سالگی در قم درگذشت و پیکرش عصر همان روز تشییع و در قبرستان باغ بهشت به خاک سپرده شد.

-منبع

1-اظهارات فرزند آن مرحوم.

شیخ غلامحسین آل آقا کرمانشاهی«معتمد العلماء»

اشاره

(ح 1325-1409 ق)

حاج شیخ غلامحسین فرزند حجة الاسلام شیخ محمّد کریم و نوۀ علامه حاج اکبر آل آقا کرمانشاهی، معروف و ملقب به«معتمد العلماء»از فضلا و معاریف قم بود.

وی در حدود سال 1325 ق در کرمانشاه تولد یافت.

ایشان مقدمات و سطوح را در حوزۀ علمیۀ کرمانشاه به پایان رساند.در سال 1363 ق به حوزۀ علمیۀ قم مهاجرت کرد و در دروس خارج حضرات آیات:سیّد محمّد حجت کوه کمری،سیّد صدر الدّین صدر،سیّد محمّد تقی خوانساری،سیّد حسین طباطبائی بروجردی و سیّد کاظم شریعتمداری شرکت می نمود.

ص:1216

از آثار او:

1-اخلاق و آداب.

2-تاریخ مختصر ایران.

3-سفرنامه.

4-نظم حدیث کسا.

5-کتابی در دعا.

معتمد العلماء در روز جمعه /26جمادی الثانی1409/ ق برابر با /14بهمن/ 1367 ش در قم دار فانی را وداع گفت.پیکرش در قبرستان ابو حسین مدفون شد.

آقای اکرم آل آقا که در قم سکونت دارد،فرزند ایشان است.

-منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-گنجینۀ دانشمندان 55/2.

غلامحسین احتشامی خوئی

اشاره

(1306-1376 ق)

غلامحسین فرزند میرزا حسن علی و نوۀ میرزا رحیم خوئی،ملقب به«احتشامی» از ادبا و برجستگان بود.

وی در سال 1306 ق تولد یافت.

در سن جوانی به صف آزادی خواهان در صدر مشروطیت پیوست و در راه عدالت خواهی جانفشانی کرد.از همان اوان روی به ادبیات کهن آورد و مدتی چند به تحصیل علوم دینی گذراند.او حافظه ای قوی داشت و به همین خاطر حافظ کل قرآن کریم بود و بخش مهمی از کلیات سعدی،مثنوی معنوی،غزلیات حافظ و بسیاری از قصاید مشهور را به خاطر سپرده بود.به استخدام وزارت پست و تلگراف و تلفن درآمده بود تا آنکه بازنشسته گردید.

ص:1217

احتشامی در عصر روز چهارشنبه /20 ذی القعده1376/ ق برابر با /29 خرداد1336/ ش در سن 70 سالگی زندگی را وداع گفت.پیکرش در صحن حضرت معصومه علیها السّلام در قم مدفون شد.

-منبع

1-اطلاعات متفرقه.

شیخ غلامحسین جعفری همدانی

اشاره

(1324-1416 ق)

حاج شیخ غلامحسین فرزند محمّد تقی جعفری همدانی از علمای بنام تهران به شمار می رفت.

فقید سعید در سال 1324 ق در روستای(شاهنجرین)از توابع همدان، در خانواده ای متدین و متعبد دیده به جهان گشود.

سیزده ساله بود(1337 ق)که برای یادگیری دانش دینی به همدان رفت،و تا سال 1342 ق به تحصیل مقدمات و ادبیات پرداخت.در سال 1342 ق برای تکمیل آموخته های خویش به حوزۀ علمیۀ قم کوچ نمود و قوانین و شرح لمعه را در محضر حضرات آیات:میرزا محمّد همدانی و آخوند ملا علی همدانی و شیخ غلامرضا طبسی فراگرفت.سپس در سال 1345 ق به نجف اشرف هجرت کرد و رسائل و مکاسب و کفایه و دروس خارج را نزد آیات:میرزا محمّد حسین نائینی،آقا ضیاء الدّین عراقی،شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی،میرزا

ص:1218

ابو الحسن مشکینی و سید ابو الحسن اصفهانی زانوی ادب به زمین زد از سرچشمۀ علم آنان توشه ها برگرفت.همچنین در همان زمان اسفار اربعه را از علامۀ حکیم سید حسین بادکوبه ای و علامۀ بزرگوار میرزا احمد آشتیانی،و شرح منظومه را از آیت اللّه شیخ مرتضی طالقانی فراگرفت و این همه،بیست و سه سال به درازا کشید.

وی در نجف اشرف علاوه بر تحصیل،سالها به تدریس سطوح عالیه پرداخت،و در سال 1368 ق(1328 ش)بود که به تهران آمد و به امامت جماعت(در مسجد جامع)،تدریس کفایه و مکاسب،وعظ و ارشاد،راهنمایی مردمان و تربیت شاگردان و دستگیری از نیازمندان پرداخت.فقید سعید در پیش برد نهضت اسلامی شرکت فعّال داشت،و بارها به دلیل سخنرانی هایش رنج زندان و تبعید را به جان خرید و از مبارزات خویش دمی نیاسود.

ایشان بسیار متواضع،ساده زیست و قانع و مهربان و صمیمی بود.اخلاص نیت و توکّل بر خداوند در کارهایش مشهود بود و هرآنچه را که به دستش می رسید، به دیگران می بخشید.ساعتی پیش از فجر از خواب برمی خواست و تا پس از طلوع صبح به خواندن قرآن و ادعیه می پرداخت،و این کار را به هنگام عصر تا غروب هم تکرار می کرد.از غالب اساتید خویش همچون:سید ابو الحسن اصفهانی،میرزا محمّد حسین نائینی و شیخ ضیاء الدّین عراقی اجازۀ اجتهاد داشت و تقریرات درس آنان را نگاشته بود،که به شرح زیر است:

1-تقریرات درس اصول عراقی(دو دوره کامل).

2-تقریرات درس اصول غروی اصفهانی.

3-تقریرات درس اصول مشکینی.

4-تقریرات درس فقه اصفهانی.

5-تقریرات درس فقه مشکینی.

6-تقریرات درس نائینی.

سرانجام آن خدمتگذار راستین دین،پس از پشت سر نهادن یک بیماری

ص:1219

طولانی در 93 سالگی در بامداد روز جمعه /22جمادی الثانی1416/ ق مطابق با /25آبان1374/ ش در تهران بدرود حیات گفت،در روز شنبه پس از تشییعی با شکوه،در قبرستان شیخان قم به خاک سپرده شد.

-منابع

1-گنجینۀ دانشمندان 423/4.

2-مجلۀ آینۀ پژوهش،شمارۀ 35،سال 1374 ش،صفحه 114،به قلم شیخ ناصر الدّین انصاری قمی.

شیخ غلامحسین دارابی«شرعی»

اشاره

(-1391 ق)

وی از علمای قم بود که در داراب شیراز دیده به دنیا گشود،و دروس مقدماتی خود را در آنجا گذرانده،سپس جهت ادامۀ تحصیل وارد شیراز گردید و دروس سطح را در محضر علمای فارس آموخت.

وی پس از مدتی،به شهر قم مهاجرت نموده و از محضر درس خارج آیات:

حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری،سید صدر الدّین صدر،شیخ محمّد حسن نویسی و شیخ محمّد فیض قمی استفاده نمود،و سپس تا آخر عمر شریف خود در محضر حضرت آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی به کسب فیض و علم و معنویت و در پائین قم در مسجد رضویه به اقامۀ جماعت اشتغال داشت.

شرعی در روز سه شنبه /24صفر1391/ قمری وفات مطابق با /31فروردین 1350/ ش نمود و در قبرستان شیخان شهر قم،مدفون گردید.فرزند وی شیخ محمّد علی شرعی نمایندۀ سابق مجلس شورای اسلامی بود.

-منبع

1-آثار الحجة 320/2.

ص:1220

شیخ غلامحسین عابدی قمی

اشاره

(1335-1417 ق)

حاج شیخ غلامحسین عبادی قمی،از فضلا و معاریف قم بود.

وی در سال 1335 ق در شهر قم دیده به جهان گشود.در اثر از دست دادن والدین خود در کودکی،ابتدا به کار مشغول شد.ولی عشق فراوان تحصیل وی را به مدرسۀ فیضیه کشاند و مقدمات و سطوح را فراگرفت.دروس خارج را از محضر آیات:سیّد محمّد حجت کوه کمری،سیّد صدر الدّین صدر،سیّد حسین طباطبائی بروجردی،سیّد روح اللّه خمینی،سیّد محمّد رضا گلپایگانی و سیّد احمد خوانساری بهره مند گردید،و خود به تدریس کتب درسی حوزه پرداخت.

عابدی در مسجد رضوی قم به امر اقامۀ جماعت و هدایت اشتغال ورزید و کانونهای اسلامی و انجمن های خیریه زیادی را تأسیس نمود.

از آثار او:

1-وهابیت چیست؟

2-معراج پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلم.

3-دانستنی های تاریخ،12 جلد.

4-کشکول نمونه.

ایشان در روز سه شنبه /20ربیع الاوّل1417/ ق برابر با /16مرداد1375/ ش در سن 82 سالگی به رحمت ایزدی پیوست.پیکرش در قبرستان باغ بهشت به خاک سپرده شد.

-منبع

1-برگرفته از نوشته های شیخ ناصر الدّین انصاری قمی.

ص:1221

غلامحسین غفّاری«صاحب اختیار»

اشاره

(1276-1366 ق)

غلامحسین غفّاری فرزند میرزا هاشم«امین الدوله»و نوۀ میرزا مهدی کاشانی.

او در سال 1276 ق در تهران متولد شد.

وی در سلک امرا و وزرای بزرگ دولت درآمده بود،و در فنون ادب خاصه در خوشنویسی مهارت داشت،شعر را بسیار نیکو و زیبا می سرایید.

در دربار ناصری

ایشان ابتدا در دربار ناصر الدّین شاه قاجار به سمت پیشخدمتی شروع به کار کرد،و به تدریج مشاغل زیر را به دست آورد:ریاست تفنگداران شاهی،ریاست خلوات همایونی و منشی حضور شاه،و القاب:امین خلوت و وزیر مخصوص.

در وزارتخانه ها

او در اوایل سلطنت مظفر الدّین شاه به وزارت دربار راه یافت و بعدا وزارت عدلیه را برعهده داشت،در زمان سلطنت محمّد علی شاه دو نوبت به حکومت فارس و یک نوبت به حکومت کرمان و تهران رسید،و به لقب«صاحب اختیار» ملقب گردید.

وی در ایام سلطنت احمد شاه به ایالت خراسان مأمور گردید.و در کابینۀ مستوفی الممالک در سال 1293 ش به سمت وزارت جنگ انتخاب،و سپس ریاست دفتر مخصوص احمد شاه به او واگذار شد.

درگذشت و اعقاب

ایشان در روز شنبه /6جمادی اول1366/ ق مطابق با /8فروردین/ 1326 ش در سن 90 سالگی در تهران درگذشت،و جنازه اش در آرامگاه فرّخ خان

ص:1222

امین الدوله در صحن حضرت معصومه علیها السّلام قم به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-آقا حسینعلی 2-آقا فرّخ و یک دختر که همسر آقا حسنعلی غفّاری «معاون الدوله»بود.

-منابع

1-تاریخ شیبانی 60.

2-خاندان غفّاری(کاشان)29.

3-شرح حال رجال ایران 7/3.

4-فرهنگ رجال قاجار 46.

5-منتخب التواریخ مظفری 484.

شیخ غلامرضا بلاغی بلخی

اشاره

(-1409 ق)

از نویسندگان و شعرای معاصر بود.

او اهل افغانستان و از شهر بلخ بود.در شهر قم سکونت داشت و تحصیلاتش را همان جا سپری کرده بود.از نظر عشق و ارادت به خاندان عصمت و طهارت علیهم السّلام،ولایت قوی داشت.

همواره در ماههای تبلیغی به وعظ ارشاد می پرداخت.اوقات خود را در سالهای پایان عمر به نگارش و چاپ و هدایت می گذارند.

ص:1223

از آثار او:

1-آداب و اخلاق از نظر اسلام.

2-پیام مجاهدین اسلام.

3-تجوید نافع.

4-جامع الأشعار«در مراثی آل اطهار علیهم السّلام».

5-حدیقة الذاکرین.

6-خلاصة الترتیل.

7-کشکول بلاغی،دو جلد.

8-گلهای پرپر در کنار شریعۀ فرات.

9-گلهای لاله از صحرای کربلا.

10-نان و خرما(اشعار).

بلاغی در شب /19رمضان1409/ ق هنگام ایراد سخنرانی،دچار سکتۀ مغزی شد و در روز /21رمضان در قم بدرود حیات گفت.پیکرش در قبرستان باغ بهشت مدفون شده است.

-منبع

1-اطلاعات متفرقه.

شیخ غلامرضا خوانساری«معلّم»

اشاره

(-1371 ق)

حاج شیخ غلامرضا فرزند ملا احمد خوانساری تهرانی،متخلص به«معلّم»از فضلا و دانشمندان بود.

بنا بر نوشتۀ صاحب«سراج المعانی»:او از محضر آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی استفاده های علمی نموده است.

ص:1224

از آثار او

مصباح الوارثین(مطابق فتاوی آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی)،که نخستین بار به سال 1352 ق در 140 صفحه به چاپ رسید.

درگذشت

وی در روز پنجشنبه /12رمضان1371/ ق مطابق با /15خرداد1331/ ش درگذشت،و در یکی از حجرات شمالی قبرستان حاج شیخ قم به خاک سپرده شد.

-منابع

1-سراج المعانی در احوالات سید ابو الحسن اصفهانی 195.

2-فهرست کتابخانۀ آستان قدس رضوی 616/5.

3-فهرست کتابهای چاپی فارسی 4778/4.

4-معجم المطبوعات النجفیة 323.

5-مؤلفین کتب چاپی 710/4.

سیّد غلامرضا سعیدی بیرجندی

اشاره

(1313-1409 ق)

مقالۀ زیر به قلم آقای دکتر سید عبد اللّه علوی«عضو هیئت علمی دانشگاه های بیرجند»است و در پایان آن به سایر آثار قلمی استاد سعیدی اشاره نمودیم.

روستازاده ای حکیم و دانشمند با قامتی بلند،چشمانی زیبا و صلابت و ابهتی مخصوص بود.صدایش با نرمی و درشتی آمیخته بود.همواره در اطرافش کتابهای گوناگونی قرار داشت که مباحث علمی و اسلامی را به زبان روز تحلیل و بررسی کرده بودند.استاد در خلوت تنهایی انیس و مونسی بهتر از کتاب نداشت.همواره سعی می کرد که مقالات مفید علمی را از انگلیسی و یا عربی به فارسی ترجمه کند.

وقتی پای صحبتش می نشستی سعی می کرد که تازه ترین یافته ها را که مطالعه و

ص:1225

یادداشت برداری کرده است،برایت مطرح و تو را به مباحثه و مناظره علمی وادار کند.در تمام مباحثات خود همواره بر عظمت و خلاقیت اسلام انقلابی تأکید داشت و هرگز مقولۀ ایمان و عبادت و تعلیم و تربیت اسلامی را در گفتارش فراموش نمی کرد.

استاد سید غلامرضا سعیدی در سال 1274 شمسی در روستای زیبای «نوزاد»از توابع«در میان»بیرجند متولد شد.

ابتدا در این روستای فرهنگی که در حقیقت می بایستی تاکنون مرکز دهداری می شد به مکتب خانه رفت.ضمنا فنون قالی بافی را نیز طبق گفته خودش با مهارت آموخت.سپس همراه پدر و مادر مؤمنش به بیرجند هجرت کرد و در مدرسه شوکتیه که بعد از دار الفنون تأسیس شد در خدمت اساتید داخلی و خارجی تلمذ کرد و دروس آن زمان که عبارت بودند از:زبان فارسی،زبان عربی،معارف اسلامی، زبان فرانسه،ریاضی،فیزیک،شیمی،علم الاشیاء،تاریخ،جغرافیا و غیره را در سطح بسیار خوبی فراگرفت.

علامه سعیدی با مجلات عربی به خصوص الهلال که آن روزها در دانشگاه الازهر مصر منتشر می شد،آشنا شد.وی با آموختن زبان انگلیسی و آشنایی با کتب و مجلات که در شبه قاره هند و در مجامع اسلامی آن زمان منتشر می شد،آشنا گردید.

روستایی کنجکاو و جستجوگری بود که به دنبال گمشده ای می گشت.او در آن روزگاران با عطش و علم آموزی سید جمال الدّین اسدآبادی آشنا شد و از طریق او

ص:1226

برای هویت اسلامی و بیداری جهان اسلام فریادگری نوین اسلامی را آموخت.

استاد طی مسافرتهای متعدد از جمله به هندوستان با دانشگاه علیگره آشنا شد و سپس در مکتب نگری اقبال لاهوری تفحص و تلمذ کرد.وی در مسافرتی به انگلستان از نزدیک با روند استعماری سیاست انگلیس بیشتر آشنا شد و آگاهی یافت که تا استعمار و استثمار و استحمار باشد،زندگی مسلمین با وجود فراوانی نعمتهای الهی با فقر و عقب ماندگی همراه خواهد بود.لذا برای مبارزه با استکبار و بیداری جهان اسلام به اتکای علم و ایمان و قلم،مبارزات خود را آغاز کرد.او در زمینۀ استقلال پاکستان و مبارزات مسلمانان شبه قاره هند قلم فرسایی کرد.استاد سعیدی پیشگام طرح مبارزات مسلمانان با صهیونیستها و معضل فلسطین شد.

او«فریاد فلسطین»و«خطر جهود»را طی مقالاتی مطرح کرد.در دنبالۀ این حرکت ادبی انقلابی،در راستای مبارزات مسلمانان الجزایر مقالات جالبی را منتشر کرد.او بعدا دو کتاب«الجزایر خونین»و«الجزایر پیروز»را منتشر کرد.او در مسجد هدایت تهران به فعالیت های فراوان پرداخت و با استاد مرتضی مطهری و سید محمود طالقانی و انجمن اسلامی مهندسین و سپس انجمن اسلامی پزشکان را با همکاری شخصیت های اسلامی و سیاسی تحصیل کرده تشکیل داد و در حسینیه ارشاد فعالیت های فراوانی را آغاز کرد.

علامه سعیدی در مبارزات ملّی شدن صنعت نفت در کنار مرحوم آیت اللّه کاشانی تلاشگری خستگی ناپذیر بود و بیش از دو سال با حضرت آیت اللّه کاشانی به طور همه جانبه همکاری نزدیک داشت.استاد سعیدی با انتشار آثار فراوانی در بیداری جهان اسلامی شریک و سهیم است.

وی از منطقۀ جنوب خراسان به عنوان یک عالم معاصر اسلامی قیام علمی کرد و در آخرین روزهای حیات خود که در روستای نوزاد و شهر بیرجند به مطالعه و ترجمه مشغول بود،آثار فرهنگی و اجتماعی و سیاسی انقلاب مردمی و اسلامی را عملا مشاهده کرد و همواره می گفت:«خدا را شکر که در حاشیۀ کویر،شاهد

ص:1227

عظمت اسلام و مسلمین می باشم».

وی بیرجند و مردم آن را از هویت هایی که خداوند از دیدگاه فرهنگی به آنان ارزانی داشته است، همواره مورد ستایش قرار می داد و در حیات خود با همکاری عملی با دانشگاه های ایران،از جمله مجتمع آموزش عالی بیرجند و دانشگاه آزاد اسلامی هم بستگی همه جانبه خود را با خلاقیت و ابتکار مردمان و فرزندان این منطقه زرخیز،ولی محروم به منصۀ ظهور گذاشت.

نگارنده معتقد است که برای زنده نگه داشتن خاطرۀ او و امثال وی ادارۀ میراث فرهنگی شهر موظف و مکلف است که آثار و خانه و زادگاه او را مورد توجه قرار دهد و دانشگاه ضرورت دارد که برای زنده نگه داشتن یاد وی،به نامگذاری خود و یا دانشکده ها اقدام کند.به طور کلی ادارۀ میراث فرهنگی شهر که نگارنده در تأسیس آن در شهر بیرجند بی دریغ تلاش کرده و نسبت به مرمت آرامگاه آیت اللّه تهامی و آیتی و انتشار آثار علامه فرزان و عبد العلی بیرجندی و سایر شعرا و فرزانگان و علما همت گمارده است،در منطقۀ«در میان»در دشت اسدآباد،نسبت به تأسیس مراکز آموزش عالی و تحقیقات منطقه ای برای رشد و شکوفایی فرزندانی که می توانند هم چون علامه سعیدی تربیت شوند همت گمارند و از این طریق با ادامۀ راه علما و دانشمندان یاد اسطوره های روستایی جهان شمول را از یاد نبرند.و برای آبادی و عمران و توسعه و رشد،از هرگونه اقدام خداپسندانه و مدبرانه با برنامه ریزی درازمدت،دریغ ندارند.

ص:1228

آثار قلمی استاد

1-اسلام به زبان ساده.

2-اسلام و جاهلیت،ترجمه.

3-اسلام و طب جدید،ترجمه.

4-اسلام و غرب.

5-اقبال شناسی،ترجمه.

6-الجزایر پیروز.

7-الجزایر خونین.

8-اندیشه های اقبال.

9-انگیزاسیون یا محکمۀ تفتیش عقاید.

10-اوّل اخلاق،بعد تمدن آنها.

11-بحران فعلی جهان.

12-برنامه های انقلاب اسلامی.

13-بزرگترین مرد تاریخ و اسلام و غرب.

14-پاکستان.

15-پیشرفت سریع اسلام،ترجمه.

16-پیمان جوان مردان.

17-تربیت از نظر قرآن.

18-تشکیل پاکستان.

19-توطئۀ خاورشناسان.

20-جاذبۀ اسلامی.

21-جمال عبد الناصر.

22-جنگ و صلح در قانون اسلام،ترجمه.

23-جلوۀ حق در اندونزی.

24-خطر یهود برای جهان اسلام و ایران.

ص:1229

25-داستان هایی از زندگی پیامبر ما صلّی اللّه علیه و آله و سلم.

26-در هندوستان متجاوز کیست؟

27-رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلم در میدان جنگ،ترجمه.

28-روح فرهنگ اسلام.

29-زندگانی حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلم.

30-سید جمال الدّین اسدآبادی.

31-شالودۀ علوم جدید در اسلام.

32-عایشه همسر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلم.

33-عذر تقصیر به پیشگاه محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلم و قرآن،ترجمه.

34-عمار یاسر(رض)پرچمدار علی علیه السّلام.

35-فرد و اجتماع.

36-فریاد فلسطین و خطر جهود.

37-فلسفه و تربیت،ترجمه.

38-کمونیزم و اخلاق.

39-ماجرای سقیفه.

40-مانیفست یا منشور جهانی اسلام.

41-ماهیت و اهمیت فلسفۀ اقبال.

42-مبادی اسلام و فلسفۀ احکام.

43-مبانی اخلاق برای جنبش اسلامی.

44-مسألۀ کشمیر و حیدرآباد.

45-مؤسس پاکستان محمّد علی جناح،ترجمه.

46-ناسیونالیسم و انترناسیونالیسم.

47-نقش اسلام در برابر غرب.

48-وظیفۀ روشنفکران مسلمان.

49-وظیفۀ روشنفکران و دگرگونی ایدئولوژی ها.

ص:1230

استاد،مجلۀ«فروغ علم»را نیز منتشر ساخته بود.

سعیدی در شامگاه روز سه شنبه /4جمادی الاول1409/ ق مطابق با /22 آذر1367/ ش درگذشت.پیکرش در ابتدای قبرستان ابو حسین قم مدفون گردید.

شیخ غلامرضا قمی«حاج آخوند»

اشاره

(ح 1255-1332 ق)

حاج شیخ غلامرضا فرزند حاج رجبعلی قمی معروف به«حاج آخوند»،از علمای مشهور قم بود.

او در حدود سال 1255 ق در قم متولد گردید.

هجرت به نجف اشرف

وی پس از طی مقدمات و سطوح،در سال 1276 ق همراه با آیت اللّه سید صادق روحانی به عتبات عالیات مهاجرت کرد،و از محضر آیات:شیخ مرتضی انصاری(حدود دو سال)،میرزا محمّد حسن شیرازی و میرزا حبیب اللّه رشتی کمال استفاده را نمود،مدت دو سال در سامرا بود و از محضر میرزای شیرازی مجددا بهره مند شد،و از آنجا در سال 1298 ق به قم مراجعت نمود،و به تدریس و ارشاد و اقامۀ جماعت اشتغال ورزید.

از آثار او

1-تقریرات میرزای رشتی.

2-رسالة فی صلاة المسافر.

3-قلائد الفرائد فی التعلیق علی الفرائد.

4-قواعد الاصول(شامل:مسأله اجتماع و امر و نهی و مسألۀ ضد).

5-کتاب الصلاة.

ص:1231

6-کتاب القضاء.

7-کنوز الجواهر.

درگذشت و اعقاب

ایشان سرانجام در /16 ذی الحجه1332/ ق در قم درگذشت،و در ایوان آینۀ صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-شیخ محمّد جواد 2-شیخ عبد الهادی 3-شیخ محمّد 4-شیخ حسین که همگی در این کتاب معرفی شده اند.

-منابع

1-تاریخ قم 278.

2-تراجم الرجال 421/1.

3-رجال قم 99.

4-گنجینۀ دانشمندان 147/1.

5-مقدمۀ قلائد الفرائد،ص 5 به قلم استاد شیخ جعفر سبحانی.

6-مؤلفین کتب چاپی 695/4.

7-نقباء البشر 1657/4.

8-هدیة الرازی الی المجدد الشیرازی 141.

سیّد غلامرضا کسائی تبریزی

اشاره

(1335-1393 ق)

حاج سید غلامرضا فرزند سید ستار حسینی گاوگانی آذرشهری تبریزی،داماد علامه شیخ احمد تبریزی(پدر شیخ عبد الحسین امینی)که دارای اولاد نشد.در سال 1335 ق در آذرشهر متولد شد.

ص:1232

وی به نجف اشرف مهاجرت کرد و حجره ای در مدرسۀ سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی داشت.سپس به کربلا رفت و از طلاب علوم دینی در کربلا بود و در «مسجد قاضی»به اقامۀ جماعت اشتغال داشت.

و در کربلاء به درس سید محمّد هادی میلانی،میرزا مهدی شیرازی،سیّد زین العابدین کاشانی،شیخ یوسف خراسانی و شیخ محمّد علی سنقری شرکت می گردد و متولی حسینیه آقای خوئی در کربلا بود.

وی در سال 1391 ق به ایران مهاجرت کرد و در قم سکونت نمود،و در دروس آیات:سید کاظم تبریزی،سید محمّد رضا گلپایگانی شرکت می جست.

از آثار او: فضائل فاطمة الزهراء علیها السّلام من کتب العامة.

او در روز سه شنبه /8ذی قعده 1393/ ق مطابق با /13آذر1352/ ش در یکی از بیمارستانهای تهران درگذشت،و جسدش به قم انتقال و در روز چهارشنبه از مسجد امام حسن عسگری علیه السّلام تشییع و پس ادای نماز توسط آیت اللّه سید کاظم تبریزی و در وادی السلام به خاک سپرده شد.

-منابع

1-اعلام کربلا(خطی).

2-حوادث الایام(خطی).

3-گنجینۀ دانشمندان 27/3.

4-معجم رجال الفکر و الأدب فی النجف 1077/3.

شیخ غلامرضا گل سرخی کاشانی

اشاره

(1351-1411 ق)

غلامرضا گل سرخی به سال 1311 ش در محلۀ«سلطان امیر احمد»کاشان به دنیا آمد.

ص:1233

هفت فرزند قبل از وی همگی در همان اوان تولد،درگذشته بودند.نامش را از مولی امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام گرفتند،مطابق نذری که پدر و مادر کرده بودند که فرزند جدید،سالم و زنده بماند.

پدرش«مشهدی عباس»کارگر شعرباف بود و مادرش«صغری خانم» علاوه بر کار خانه،قالی بافی می کرد تا کمک خرجی باشد برای خانواده.

غلامرضا در شش سالگی به دبستان دولتی«مدیر»رفت،کلاسها را یکی پس از دیگری با موفقیت طی کرد.درحالی که جوانان هم سن و سال او یک«زندگی یک بعدی »،شب را به روز و روز را به شب رساندن،و در تلاش جهت آینده و معاش،بدون هیچ گونه تغییر و تحولی در جا می زدند.

تحول روحی و تغییر مسیر زندگی

در آن سالها شیخ محمّد خالصی زاده از علمای مبارز عراق-که با استعمار انگلیس سر جنگ و ناسازگاری داشت-به کاشان تبعید شد.اقامت این روحانی آزاده و انقلابی،ثمرات و تحولات چشمگیری را در مردم کاشان،در پی داشت.

«سخن»و«عمل»!وی روح«غلامرضا»ی جوان و کارگرزاده را به شدت متحول ساخت،بدان گونه که مسیر زندگی او را تغییر داد.خود او ماجرای این تحول را چنین بازمی گوید:

«من کارگرزاده ای فقیر، یازده ساله بودم و تازه به کلاس ششم ابتدائی رفته،که

ص:1234

آیت اللّه خالصی زاده به کاشان تبعید شد.با شنیدن بیانات پرشور او دبستان را کنار گذارده،طلبه شدم.و هر شب پای سخنرانی های پرسوز او بودم.از آن روز مبارزه با ظلم و زور در جانم ریشه دوانیده.قبلا از«آخوند»!زده شده بودم،چون در همسایگی ما عالمی بود گوشه نشین و به قول مردم:«اهل اللّه»!بود که نه به مسجد می رفت و نه منبر و نه حوزۀ درسی داشت،و به قول بعضی ها«آیت اللّه »!بود و مراد بیشتر مردم شهر!در کنار خانۀ او زنی بینوا زندگی می کرد که شوهری معتاد داشت، فکر می کنم سال 1322 ش بود و اوّل جنگ بین المللی دوم(؟!)و گرانی غوغا می کرد.زن جوان از فرط گرسنگی،درحالی که چند بچۀ کوچک داشت،خودکشی کرد.او چون توان تأمین هزینۀ فرزندان خود را نداشت،خودکشی کرد!طولی نکشید آقای کذائی،هم مرد درحالی که ارث او را گفتند به آلاف و الوف سرمی زند.

طبعا من از این گونه آخوند خوشم نمی آمد.وقتی خالصی زاده به کاشان آمد و علیه ظلم و زور و بی انصافی و گران فروشی داد سخن می داد،و محرومان گردش جمع شده بودند و ثروتمندان علیه او توطئه می کردند؟!من مرید او شدم».

زندگی گل سرخی ازاین پس با«علم و دین و سیاست»گره خورد،آیت اللّه خالصی زاده،مدرسۀ سلطانی را که سالها دست دولت بود،پس گرفت و حوزۀ علمیه تشکیل داد و عالمی را جهت ادارۀ حوزه از آیت اللّه سید صدر الدّین صدر درخواست نمود،و ایشان نیز حضرت آیت اللّه شیخ جعفر صبوری قمی را به آن سامان اعزام داشت که برکات وجودی این عالم بزرگوار هنوز در کاشان ادامه دارد، و خود ایشان نیز در قید حیات هستند و تاکنون صدها طلبۀ کاشانی را تربیت نموده و به حوزۀ قم روانه کرده اند.

از کارهای جالب توجه خالصی زاده که پس از شهریور 20 و خاتمۀ دیکتاتوری سیاه رضا خان آن طور که دوست دیرینۀ گل سرخی:حجة الاسلام سید رضا علوی کاشانی تعریف می کرد،این بود:دستور داده بود یک توپ چلوار سفید از بازار تهیه کرده بودند،و از این چلوار عمامه درست کرده و سر هریک از طلاب-که حدود

ص:1235

14،15 نفر بودند-عمامه بسته و خود جلو و طلبه ها عقب وی،وارد بازار می شوند و این مانوری بود که آن روز در شهر کاشان،پرسروصدا بود و در نوع خود یک«نوع مبارزه»به شمار آمد!

از طلاب ساخته و پرداختۀ آیت اللّه خالصی زاده می توان از آیات و حجج اسلام،آقایان:شیخ حسین راستی کاشانی،شیخ محمّد امامی کاشانی،سید محمّد تسلطی،مسلمی،محمود صلاحیان و حلیمی،نام برد و شاید جوان ترین آنها «غلامرضا گل سرخی»بود که پس از طی تحصیلات مقدماتی و مقداری سطح،راهی حوزۀ علمیۀ قم شد.خود او چنین می گوید:

«قدری بزرگتر شدم،قم آمدم.در جرگۀ مریدان نواب صفوی درآمدم و به صف فدائیان اسلام پیوستم.در آن زمان هم چه کشیدم،خدا می داند! بااین که در امتحان با رتبۀ سوم قبول شده بودم و جزوۀ درس آقای بروجردی را که نوشته بودم،ارائه داده،شهریه می گرفتم.چند مرتبه به جرم فدایی اسلام بودن،شهریه ام را قطع کردند.

شاید،من حدودا 17-18 ساله بودم که با نواب صفوی،از نزدیک آشنا شدم.

اولین دفعه ایشان را در زندان«قصر»دیدم.گرچه قبلا از نزدیک،سخنرانی های ایشان را در مدرسۀ فیضیه دیده بودم،ولی جلسۀ خصوصی آشنایی من با نواب صفوی،در زندان قصر بود.و یادم هست،وقتی وارد زندان شدم،اولین جمله ای که ایشان می گفت،این بود:

«چه زودگذر است دقائق ساعات،و چه زودگذر است ساعات روز،و چه زودگذر است هفته های سال،و چه زودگذر است سالهای عمر؟ما به زودی می میریم و نمی دانیم آیا خدا از ما راضی است یا نه؟زندان من تمام می شود،زندان عمر هم پایان می پذیرد،اما نمی دانیم خدا از ما راضی است یا نه؟».

این اولین مطلبی بود که من به طور خصوصی از ایشان شنیدم،و خیلی برایم جالب بود.من چند سال با ایشان در جلسات خصوصی و عمومی بودم.با ایشان جلسات خصوصی هم زیاد داشتیم.و شهد اللّه،حتی یک عمل مکروه از ایشان ندیدم».

ص:1236

علامه گل سرخی خارج را از محضر آیات:سید حسین طباطبائی بروجردی، سید کاظم شریعتمداری و سید روح اللّه خمینی و دروس تفسیر را از محضر سید محمّد حسین تبریزی«علامۀ طباطبائی»بهره مند شده بود.

سرانجام در پی بیماری در بیمارستان جم تهران بستری شد و در روز یکشنبه /23ربیع الاول1411/ ق مطابق با /22مهر1369/ ش در سن 60 سالگی درگذشت.پیکرش صبح روز بعد در تهران و عصر همان روز در قم تشییع و در یکی از اطاقهای صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

-منابع

1-گنجینۀ دانشمندان 394/2.

2-فصلنامۀ تاریخ و فرهنگ معاصر،شمارۀ 5،ص 163،به قلم شیخ علی حجتی کرمانی.

شیخ غلامرضا مطهری نجف آبادی

اشاره

(1343-1419 ق)

شیخ غلامرضا مطهری فرزند حاج عبد اللّه نجف آبادی اصفهانی،از دانشمندان و فضلای معاصر بود.

وی در سال 1343 ق مطابق با 1303 ش در نجف آباد اصفهان متولد گردید.در سن ده سالگی مادر خود را از دست داد و تحت و رعایت پدری، پرورش یافت.ابتدا به مکتب خانه راه یافت و بعدا در سن هفده سالگی به تحصیل علوم دینی روی آورد به همین خاطر به حوزۀ علمیۀ قم مشرف شد و تا

ص:1237

آخر دروس سطح به طور جدّی تحصیل نمود سپس به کرمانشاه رفت و چند سالی هم در آن سامان به تحصیل و ترویج معارف الهی همت گماشت.آنگاه مجددا به قم رفت و پس از چندی به عتبات عالیات رفت و در حوزۀ کهن نجف اشرف از محضر آیات:سید محسن طباطبائی حکیم،سید محمود شاهرودی،سید روح اللّه خمینی، سید ابو القاسم خوئی استفاده های فراوانی را برد.توقف ایشان در نجف اشرف حدود 35 سال طول کشید.عاقبت در /24صفر1417/ ق در اثر فشارهای سیاسی به ایران بازگشت و در قم سکونت اختیار نمود و پس از یک سال دچار عارضۀ جسمانی شد،آن هم نفس تنگی بود و این کسالت رو به افزایش می رفت.

از آثار قلمی او

1-تعلیقة علی العروة الوثقی(شامل کتابهای:طهارة،صلاة،زکاة و خمس است).

علامه مطهری در اثر شدت کسالت ریوی در بیمارستان آیت اللّه گلپایگانی بستری شد و پس از سه چهار روز در روز چهارشنبه /13ربیع الاوّل1419/ ق مطابق با /17تیر1377/ ش زندگی را وداع گفت.پیکرش هم در قبرستان باغ بهشت-مقبرة العلماء-به خاک سپرده شد.

-منبع

1-اظهارات یکی از فرزندان آن مرحوم.

سیّد غلامرضا واعظی قائینی

اشاره

(1345-1416 ق)

حاج سید غلامرضا فرزند سید اسماعیل و نوۀ سید محمّد حسن واعظ حسینی قائینی(واعظی)،از دانشمندان معاصر بود.

در سال 1345 ق در شهر قاین(جنوب خراسان)متولد گردید.

ص:1238

وی دورۀ مقدمات و ادبیات را نزد آیات:سید ذبیح اللّه حائری،سید معصوم قهستانی،سید علی مهدوی و سید علی آیتی آموخت.در سال 1360 ق به مشهد مقدس رفت و شرح لمعه را نزد علامه سید احمد یزدی «نهنگ العلماء»تلمذ کرد،و پس از چهار سال به تهران عزیمت نمود،و قسمتی از دروس سطح را نزد آیات:سید احمد حسینی شهرستانی و سید محمّد مصطفوی قائینی استفاده نمود.

در سال 1374 ق به نجف اشرف مهاجرت کرد،و در مدرسۀ آیت اللّه بروجردی سکنی گزید،و بقیۀ سطوح را خدمت آیات:سید مرتضی خلخالی،شیخ مجتبی لنکرانی(کفایه و مکاسب)،و شیخ محمّد فاضل قائینی به انجام رسانید.و از دروس خارج حضرات آیات:سید یحیی مدرسی یزدی(در فقه و اصول)،میرزا حسن بجنوردی(در فقه و اصول)،سید محسن طباطبائی حکیم(در فقه)،سید محمود شاهرودی(در فقه)،و میرزا باقر زنجانی(کتاب النکاح)،استفادۀ شایان برد.

واعظی در سال 1395 ق به قم مهاجرت کرد و به تدریس و اقامۀ جماعت پرداخت،و در سال 1406 ق به مدت یک سال به عنوان«امام جمعۀ قاین» منصوب گردید،و مجددا به قم بازگشت.

از آثار او

1-تقریرات اصول بجنوردی.

2-تقریرات اصول مدرسی یزدی.

ص:1239

3-تقریرات فقه شاهرودی.

شرح حال فوق را به تاریخ عصر روز جمعه /27شعبان1416/ ق در منزل ایشان در قم یادداشت کردم،ولی متأسفانه در عصر روز دوشنبه /15رمضان همان سال مطابق با /16بهمن1374/ ش در اثر خونریزی معده به سن 71 سالگی در قم درگذشت،و جسدش روز بعد در امامزاده سید سربخش علیه السّلام مدفون گردید.

خاطرات

نگارنده ایشان را در قم،در مراسم و مناسبات مختلف زیارت می کردم،مردی باوقار،کم حرف و در مجالس عمومی کمتر شرکت می جست،و در میان اهل علم به فضیلت و تقوا معروف و موصوف بود.در پی درگذشت آیت اللّه سید محمّد علی فقیه در قاین،از طلاب و فضلای قاین شرح حال ایشان را می پرسیدم،که یکی از دوستان آدرس منزل آقای واعظی را در اختیارم گذاشت،ابتدا تماس تلفنی حاصل نمودم و با وقت قبلی در عصر روز جمعه به منزلش-واقع در خیابان آذر-رفتم، استقبال شایانی نمود و پس از آنکه خودم را معرفی نمودم اظهار محبت زیادی نشان داد.شرح حال فوق را از زبان خودشان یادداشت،و عکسی هم از وی در خواست نمودم.پس از مدتی مصاحبه و انس،حضرت آیت اللّه سید محمّد علی مدرسی یزدی(اخو الزوجۀ ایشان)به جمع ما پیوست و مجلس شور و رونق دیگر گرفت،در ماه مبارک رمضان به تبریز سفر کردم،و پس از مراجعت خبر ارتحال ایشان را به من دادند،رحمة اللّه علیه.

شیخ غلامعلی روحیان بهبهانی

(ح 1321-1412 ق)

حاج شیخ غلامعلی فرزند غلامحسین روحیان بهبهانی،از فضلا و اساتید بود.

وی در نجف اشرف از جمله شاگردان حضرات آیات:سید محسن طباطبائی

ص:1240

حکیم و سید ابو القاسم خوئی بود.به ایران که بازگشت در آبادان سکونت اختیار نمود و پس از پیروزی انقلاب به قم مهاجرت کرد.او فردی با فضل و بحّاث بود.آثار قلمی نیز داشت.

روحیان در /26 ذی القعده1412/ ق برابر با /8خرداد1371/ ش در قم در حدود سن 91 سالگی بدرود حیات گفت.پیکرش در قبرستان بقیع مدفون گردید.

دکتر غلامعلی شیخ نیا«اراکی»

اشاره

(1322-1380 ق)

دکتر غلامعلی فرزند هادی شیخ الممالک اراکی،ملقب به«شیخ نیا»از اساتید دانشگاه تهران بود.

او در سال 1322 ق مطابق با 1283 ش در اراک متولد شد.

تحصیلات دانشگاهی

تحصیلات ابتدایی را در زادگاه خود و متوسطه را در دار المعلمین تهران به پایان رسانید،در سال 1307 ش با اولین دستۀ دانشجویان اعزامی به فرانسه رهسپار و در رشتۀ علوم طبیعی به اخذ لیسانس موفق شد.

وی پس از این موفقیت،مشغول مطالعه و تهیۀ مقدمات رسالۀ دکترای خود گردید،لیکن پیش از دریافت دکترا،به دستور وزارت فرهنگ،به ایران مراجعت کرد،و مأمور خدمت در شیراز شد.

او در سال 1315 ش به دانشسرای عالی منتقل و عهده دار دروس علمی آزمایشگاه زمین شناسی شد.وی پس از طی مرحلۀ دانشیاری دانشکدۀ علوم به استادی دانشگاه رسید.

از آثار او

1-دیرین شناسی.

ص:1241

2-راهنمای زمین شناسی.

3-مجموعۀ اصطلاحات علمی.

او در روز شنبه /15صفر1381/ ق مطابق با /7مرداد1340/ ش درگذشت،و جسدش در وسط قبرستان حاج شیخ به کد(20199)قم به خاک سپرده شد.

-منبع

1-مؤلفین کتب چاپی 724/4.

شیخ غلامعلی کماری تبریزی

اشاره

(1342-1407 ق)

حاج شیخ غلامعلی فرزند میرزا مهدی کماری تبریزی،از فضلای معاصر بود.وی در سال 1342 ق متولد گردید.

کماری از جمله شاگردان آیت اللّه سید ابو القاسم خوئی در نجف اشرف بود.

از آثار او:

1-حاشیة علی الرسائل.

2-حاشیة علی المکاسب.

3-حاشیة علی کفایة الاصول.

4-شرح العروة الوثقی.

نامبرده در /8جمادی الثانی1407/ ق مطابق با /18بهمن1365/ در قم درگذشت.

ص:1242

ف

سیّد فاخر موسوی آبادانی

اشاره

(ح 1335-1414 ق)

سید فاخر فرزند سید طاهر و نوۀ سید علوی فرزند حسین فرزند سید علی موسوی،از شعرای بزرگ و زهاد عصر ما بود.در حدود سال 1335 ق در قریۀ (معمره)از توابع آبادان خوزستان دیده به جهان گشود.

وی پس از گذراندن ایام صباوت در خانواده ای محترم و با فضل،شروع به تحصیل علوم اسلامی نمود،و ادبیات و قسمتی از فقه و اصول(مرحلۀ سطح)را نزد آیت اللّه شیخ عبد المنعم فرزند شیخ عبد المحسن خاقانی تلمّذ کرد.سپس به سرودن اشعار و خدمات فرهنگی روآورد،و چنانکه مقتضای محیط طلب می کرد اشعار عربی به زبان محلی(حکه)می سرود،در ضمن در تربیت و پرورش شاعران و سخنوران حسینی سخت کوشا بود،و تا آخر عمر این شیوه را دنبال نمود.

پس از شروع جنگ علیه ایران در سال 1359 ش همراه با سایر افراد خانواده اش به قم عزیمت کرد،و در اثر بیماری و کسالت جسمی همیشه در منزل اقامت و بستری بود،و در طول ایام سال به اقامۀ مراسم عزاداری و جشن سایر معصومین علیهم السّلام اشتغال داشت.

ص:1243

مجموعه های شعری ایشان عبارتند از:

1-دیوان الموسوی،که در سال 1397 ق به چاپ رسید.

2-القصیدة الموسویة،که در سال 1404 ق به چاپ رسید.

3-معالی الدرر فی رثاء النبی صلّی اللّه علیه و آله و سلم و آله المیامین الغرر(در پایان کتاب بعضی از اشعار پدر خود و جمعی از شعرا گنجانده شده است)که در سال 1405 ق به چاپ رسید.

وی در روز چهارشنبه /9جمادی ثانی1414/ ق مطابق با /3آذر1372/ ش در منزلش در قم درگذشت،و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.

خاطرات

در حدود سال 1406 ق در حوالی پمپ بنزین واقع در جادۀ اراک در شهر قم منزلی اجاره کردیم و چند ماهی(حدود یک سال)در آنجا اقامت داشتیم،در همسایگی ما عده ای از اهالی عرب خوزستان(جنگ زده)بودند که در میان آنان مردی بود در طول ایام سال مجالس احیای ذکر اهل بیت علیهم السّلام در منزلش بر پا می نمود.پس از مدتی کوتاه بنده به مجلسش راه یافتم.و در اندک زمانی به قول معروف«مقرب الخاقان»شدم.شاید هفته ای چهار الی پنج شب یا روز در آن مجلس حضور پیدا می کردم و در سمت راست ایشان(سید فاخر)می نشستم.

وی عمامه به سر نداشت بلکه پارچۀ سیاهی(چفیه)روی سر می انداخت، کمرش کمی خمیده بود و محاسن سفید و کوتاهی داشت.همیشه به حاضرین نصایح پدرانه و مواعظ ارزشمند می نمود.در طب قدیم(گیاهی)مطالعاتی هم داشت.و به شعر محلی(حسچه)گرایش شدیدی پیدا کرده بود و اشعار زیادی حفظ کرده بود و به ندرت شعر قریض هم می سرود.

و بسیار جهات اخلاقی را رعایت می کرد و همیشه به یاد خدا بود،سیمای

ص:1244

روحانی داشت،و همواره از استاد خود مرحوم خاقانی به نیکی یاد می کرد.در اطاقش فقط عکس مرحوم حجة الاسلام شاعر اهل بیت علیهم السّلام شیخ عبد العظیم ربیعی نصب بود اگر اشتباه نکنم به ایشان علاقۀ خاصی داشت.

در مجلسش سایر حاضرین مطالب مختلفی سؤال می کردند و همه را جواب می داد.گاهی به رسالۀ عملیه هم رجوع می کرد،بعد جواب سؤالات فقهی را می داد.پس از اینکه از آن محل منتقل شدیم روابط را قطع نکردم و هرچند گاهی خدمت ایشان می رسیدم.متأسفانه در اواخر سخت بیمار شده بود و کسی را نمی پذیرفت.

شیخ فاضل لنکرانی«قفقازی»

اشاره

(1314-1392 ق)

آقا شیخ فاضل فرزند حاج بشیر قفقازی،سال 1309 ق در اهل«ارکون» ماسانلو لنکران که از بلاد قفقاز است تولد یافته،و ادبیات را در مسقط الرأس از ثقةالاسلام حاج محمّد گلی فراگرفته.و در سال 1331 ق مهاجرت به اردبیل کرده و در نزد شیخ عبد الظاهر اردبیلی ادبیات و نزد آقا سید محمود اردبیلی درس شرح لمعه خوانده،سپس عزیمت به زنجان کرده و سطوح فقه و اصول را از آخوند ملا محمّد تقی،مدرس مدرسۀ خانم و حاج میرزا علی نقی تحصیل کرده است.

در سال 1336 ق مراجعت به قفقاز کرده ولی به واسطۀ انقلاب روسیه جنابش را توقف در آن مملکت فراهم نشده،عزیمت به ایران فرمود و چندی در مشهد مقدس رضوی خدمت حجج اسلام:آقا میرزا محمّد آیت الله زادۀ خراسانی،و آقا شیخ حسن برسی،و شیخ مرتضی آشتیانی،و حاج آقا حسین طباطبائی قمی به استفاده پرداخت.و حکمت الهی را از آقا شیخ اسد اللّه یزدی،و آقا شیخ حسن کاشانی به دست آورد.و در سال 1341 ق به بلدۀ قم آمده و تا به حال از محضر

ص:1245

درس آیت اللّه (حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی بهره مند می شوند).

و در اخلاق از شاگردان میرزا جواد ملکی تبریزی بود.

مترجم له از ایام ورودش به قم در ضمن تحصیل به تدریس مقدمات و سطوح اشتغال داشت و عده ای از فضلا از محضرش کسب فیض کردند،او از خواص مرحوم آیت اللّه بروجردی محسوب می شد و همواره در خدمتش بود.در مسجد تکیۀ آقا سید حسن به اقامۀ جماعت اشتغال داشت.

از آثار او: نتایج الافکار فی الصلاة(تقریرات حائری).

وی در جمعه روز پنجشنبه /14صفر1392/ ق مطابق با /10فروردین/ 1351 ش در قم وفات یافت و در قبرستان شیخان مدفون شد.

فرزندانش:

1-علی 2-شیخ محمّد فاضل موحدی 3-حسن 4-جعفر.دامادها:

مجد اردکانی صالح اشراقی نور مفیدی گرگانی.

-منابع

1-آثار الحجة 59/2.

2-آینۀ دانشوران 232.

3-اجساد جاویدان 355.

4-گنجینۀ دانشوران 213/2.

شیخ محمّد فاضل لنکرانی

ص:1246

خانم فاطمه امامی زنجانی

اشاره

(1291-1368 ق)

خانم فاطمه امامی دختر شکر اللّه میرزا،فرزند لطف اللّه میرزا،فرزند عبد اللّه فتحعلی شاه قاجار،متخلص به(فاطمه)و همسر علامه میرزا عطاء اللّه امام جمعۀ ابهر و مادر آیت اللّه شیخ زین العابدین امام ابهری،که تولدش به سال 1291 ق در زنجان اتفاق افتاده است.

ایشان علاوه بر آموختن مقدمات تا شرح لمعه نیز تحصیل نموده،و در شعر و شاعری طبعی سرشار و روان داشته،که به قول خود:شعر و شاعری را از پدر به ارث برده است.

از آثار او:

1-تحفۀ فاطمیه(اشعار)،2-هدیۀ فاطمیه(اشعار).

اشعار زیر از اوست:

نصیحت

خوبست که بادۀ محبت نوشی با خلق خدا کبر و حسد نفروشی

چون شمع بهر جمع تو بخشی نوری بر سوختنت ز بهر مردم کوشی

* ای آنکه قد افراخته چون سرو سهی زربفت به تن کلاه شاهانه نهی

بر سوز دل فتادگان گاه گهی بنگر،بنوازشان،بیک نان تهی

اندرز به بانوان

خانم آزاد تو آزاده باش کار وطن را ز دل آماده باش

ترک نما زیور بیگانه را کفش و کلاه و کمر و شانه را

باد مده ثروت کاشانه را شاکر از این حسن خدا داده باش

ص:1247

باش تو افتاده،مشو خودنما ترک هوا و هوس از خود نما

همت علم و هنر از خود نما همچو زمین خاضع و افتاده باش

مه روشا چهره گشائی بکن از بد و بدخواه جدائی بکن

کسب و عمل برگ و نوائی بکن باعث خوشبختی نوزاده باش

باش تو سرسلسله جنبان کار منگوله در موی تو ناید بکار

حیف ز ایرانی و نقش و نگار عقل و خرد پیشه نما ساده باش

آنکه سیه چادر تو دور کرد نی بخیالی که شوی دوره گرد

آن دل غمگین تو مسرور کرد گفت که با عفت و آزاده باش

سرانجام در رجب1368/ ق مطابق با اردیبهشت1328/ ش در ابهر درگذشت و در قبرستان حاج شیخ قم مدفون گردید.

فرزندان ایشان:

1-آیة اللّه شیخ زین العابدین ابهری 2-میرزا محمّد فتوحی،ساکن تهران متولد 1282 ش در ابهر قاضی دادگستری بازنشسته 3-مرحوم ابو الفتح 4-آقا ابو جعفر امام،از فرهنگیان زنجان،و سه دختر.

-منابع

1-تاریخ زنجان 139.

2-سخنوران و خطاطان زنجان 262.

3-مؤلفین کتب چاپی 756/4.

میرزا فتح اللّه ثقةالاسلام تبریزی

(ح 1316-1404 ق)

حاج میرزا فتح اللّه فرزند علامه میرزا محمّد و نوۀ میرزا موسی ثقةالاسلام تبریزی، از دانشمندان و معاریف بود.وی در حدود سال 1316 ق در تبریز دیده به جهان گشود.

ص:1248

پدرش میرزا محمّد از دانشمندان و معاریف تبریز بود.در سال 1292 ق در تبریز متولد گردید مقدمات و سطح را نزد پدرش میرزا موسی و برادرش شهید میرزا علی ثقةالاسلام به پایان برد.و در سال 1321 ق به عتبات عالیات رفت و ابتدا در کربلای معلا توقف کرد و از محضر شیخ علی بفروئی یزدی(قوانین و بخشی از شرح لمعه)،شیخ عبد الهادی مازندرانی(مکاسب)و سید مرتضی هندی (حکمت)بهره مند شد.

در حدود سال 1328 ق به نجف اشرف رفت و از محضر آیات:آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی،شیخ عبد اللّه مازندرانی،شیخ الشریعۀ اصفهانی،ملا علی محمّد نجف آبادی(حکمت)و شیخ محمّد اسماعیل محلاتی(مدت کمی) استفاده نمود و در اواخر سال 1331 ق وارد تبریز شد و از ارکان مردمی به شمار آمد.

از آثار او:سوانح عمری یا آثار تاریخی،که در سال 1380 ق به چاپ رسید.

متأسفانه تاکنون معلوماتی از فرزند ایشان بدستمان نرسید،فعلا به همین اشاره اکتفا می کنیم.

میرزا فتح اللّه در /2اردیبهشت1363/ ش درگذشت.پیکرش در قبرستان ابو حسین قم مدفون گردید.

شیخ فتح اللّه شهیدی قزوینی

اشاره

(1300-1377 ق)

حاج شیخ فتح اللّه فرزند علامه شیخ صادق و نوۀ آیت اللّه شیخ محمّد تقی برغانی قزوینی(شهیدی)،در سال 1300 ق در قزوین دیده به جهان گشود.

تحصیلات عالی خود را در قزوین نزد میرزا هدایت اللّه شهیدی،و در نجف اشرف نزد آیات:ملا محمّد کاظم خراسانی،سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی و شیخ الشریعۀ اصفهانی به انجام رسانید،و پس از بازگشت به قزوین در سال 1332 ق به تدریس اشتغال نمود.

ص:1249

از آثار او:

1-الفقه،در چند جلد.

2-قاعدة لا ضرر و لا ضرار.

3-تقریرات اصول خراسانی.

4-تقریرات فقه یزدی.

سرانجام در روز جمعه /29ربیع ثانی1377/ ق مطابق با اول/آذر/ 1336 ش به سن 77 سالگی در قزوین درگذشت،جسدش به قم حمل و در قبرستان ابو حسین به خاک سپرده شد.

نوادۀ ایشان جناب آقای دکتر مهدی شهیدی(متولد 1355 ق)ساکن تهران،و دارای تألیفاتی چون:1-سقوط تعهدات 2-ارث 3-تعهدات،می باشد.

-منابع

1-الاجازة الکبیرة 122.

2-مستدرک اعیان الشیعة 201/6.

3-نقباء البشر 865/2.

4-نقباء البشر(خطی).

سیّد فخر الأعلام آیت اللهی شیرازی

اشاره

(-ح 1407 ق)

حاج سیّد فخر الأعلام آیت اللهی فرزند آیت اللّه سیّد عبد الباقی و نوۀ میرزا محمّد باقر موسوی شیرازی،از فضلای معاصر بود.

وی که نوادۀ دختری آیت اللّه سیّد عبد الحسین موسوی لاری بود،در یک خاندان علمی و عریق در شیراز به دنیا آمد.پدرش از مشاهیر علمای شیراز بود.به نقباء البشر 1021/3 رجوع شود.

ص:1250

سید عبد الباقی شیرازی

فخر الأعلام پس از فراگیری مقدمات،به حوزۀ علمیۀ قم مهاجرت کرد و سطح را به انجام رساند.دروس خارج فقه و اصول را از محضر آیات:

سیّد محمّد حجت کوه کمری،سیّد محمّد تقی خوانساری،سیّد حسین طباطبائی بروجردی و سیّد شهاب الدّین مرعشی استفاده نمود.

ایشان به فعالیت های دینی،از قبیل اقامۀ جماعت در یکی از مساجد خیابان راه آهن قم و ارشاد و هدایت عامه اشتغال داشت.

نامبرده در حدود سال 1407 ق در قم بدرود حیات گفت.پیکرش در جوار علی بن جعفر علیه السّلام به خاک سپرده شد.

-منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-گنجینۀ دانشمندان 54/2.

سیّد فخر الدّین فیض دزفولی

اشاره

(1311-1394 ق)

حاج سید فخر الدّین فرزند علامه سید محمّد علی و نوۀ سید عبد اللّه موسوی فیض دزفولی.

فرزند برومندش حجة الاسلام آقای حاج سید علی فیض شرح مبسوطی از زندگانی آن مرحوم نوشته به این شرح است:ایشان در /23جمادی اول 1311 ق از

ص:1251

مرحومه علویه بی بی ساره بیگم صبیۀ مرحوم حجة الاسلام و المسلمین سید محمّد صادق دزفولی فرزند سید محمّد علی که برادر عالم عامل عارف آسید صدر الدّین کاشف دزفولی صاحب تألیفات عدیده در اخلاق و سیر و سلوک بودند متولد شده و پس از تکمیل مقدمات نزد آقا بزرگ بیگدلی، قسمتی از سطوح را در محضر مرحوم آیت اللّه شیخ محمّد مهدی بیگدلی دزفولی و مرحوم آیت اللّه آقا سید عبد المهدی داعی و شیخ محمّد سبط الشیخ انصاری دزفولی استفاده نموده،و هم از محضر مرحوم آیت اللّه حاج شیخ محمّد رضا معزی دزفولی و آیت اللّه سید ابو القاسم موسوی دزفولی(پسرعموی)خود بهره مند شده،و پس از فوت مرحوم والدش آیت اللّه آقا سید محمّد علی به امر و وصیت آن مرحوم به امامت مسجد و تدریس و تسجیل معاملات و خدمات دینی پرداخته،و هم فصل دعاوی و خصومات می نمودند که شرح و بسط آن بسیار و موجب اطناب است.

آن جناب سفری به اعتاب عالیات جهت زیارت و شرکت در درس آیات عظام و مراجع فخام نجف و ملاقات برادر ارجمند و بزرگتر خود مرحوم حجة الاسلام و المسلمین آیت اللّه حاج سید اسد اللّه فقیه دزفولی که مقیم نجف اشرف بودند نموده،و در درس مرحوم آیت اللّه (سید محمّد فیروزآبادی و مرحوم آیت اللّه شیخ محمّد حسین نائینی و آیت اللّه شیخ ضیاء الدّین عراقی و آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی)(قدس اللّه اسرارهم)شرکت و با دریافت اجازۀ اجتهاد به دزفول مراجعت نمودند.

ص:1252

معظم له با چند نفر از علماء ربانی که صاحب مقامات معنوی بودند،مانند مرحوم آیت اللّه آشیخ حسین آستانه ای(صاحب مدرسۀ علمیه در آستانۀ لاهیجان)، و مرحوم حجة الاسلام عارف و عالم ربانی(دائی پدر خود)حاج سید حسین ظهیر الاسلام دزفولی،و مرحوم عالم عامل و عابد کامل حجة الاسلام حاج شیخ حسنعلی اصفهانی(نخودکی)روابط معنوی داشتند.

آن مرحوم علاوه بر مقامات فقهی،اطلاعات بسیاری از طب قدیم و گیاه شناسی داشت،که آن را از دائی خود مرحوم سید محمّد علی سید الحکماء که قریب پانزده سال در هندوستان به تحصیل طب و گیاه شناسی اشتغال داشت فراگرفته بود.

و به اذکار و اوراد و توسلات و تزکیۀ اخلاق اعتقاد و اهتمام تام داشت.

در سال 1361 ق برای امر خیر برادرش مرحوم حجة الاسلام سید محمّد مهدی ضیائیان به تهران آمده و روی جهاتی بنا بر توقف و توطن گذارده،و قریب ده سال در مسجد حاج ابو الفتح سه راه نایب علی واقع در جنب خیابان مولوی به اقامۀ جماعت و ترویج دین پرداخته،سپس آنجا را ترک و در مسجد حجتیه مقابل منزل خود به امامت مشغول و در این اواخر به واسطۀ کسالت و ضعف مزاج و ضیق نفس از رفتن مسجد محروم و در زمستان به اهواز مسافرت،تا در پنجشنبه /12 ذی حجة الحرام1394/ ق مطابق با /5دی1353/ ش داعی حق را لبیک گفته و پس از تشییع عظیمی از دزفول وطن و زادگاهش بنا بر وصیتش،حمل به قم و در وادی السلام در آرامگاه مرحوم حجة الاسلام حاج سید محمّد مهدی ضیائیان دزفولی دفن گردید.

و مجالس عدیده ای در قم و تهران و دزفول و اهواز و غیره برای او گذارده شد.

آن مرحوم از غالب مراجع قم مانند:مرحوم آیت اللّه بروجردی و آیت اللّه حجت و آیت اللّه خوانساری و آیت اللّه صدر و دیگران اجازۀ روایتی و امور حسبیه داشتند.

ص:1253

فرزندانش:

1-سید علی 2-محمّد علی 3-محمّد رضا 4-محمّد

-منابع

1-خاندان سادات گوشه 346.

2-گنجینۀ دانشمندان 525/4 و 58/6.

سیّد فخر الدّین قمی«سیّدی»

اشاره

(1281-1363 ق)

حاج سید فخر الدّین فرزند سید ابو القاسم شیخ الاسلام فرزند سید محمّد رضا فرزند سید ابو طالب حسینی(داماد میرزای قمی صاحب «قوانین الاصول»)،از شیوخ علمای قم و از معاریف عصر خود،خواهر علامه سید ابراهیم تهرانی«لاله زاری»را به همسر انتخاب کرده،ملقب به طاهری و سیّدی می باشد.

در سال 1281 ق(سال وفات شیخ انصاری)در قم دیده به جهان گشود.

پس از نمو و رشد و طی مقدمات مدت زمانی از محضر آیت اللّه سید صادق روحانی مقداری سطوح تلمذ کرد،و آن را در تهران نزد آیت اللّه شیخ محمّد حسن آشتیانی به انجام رسانید،مدتی هم در اصفهان نزد آقا منیر الدّین تحصیلاتی داشته است.سپس به عتبات عالیات عزیمت نمود.ابتدا در نجف اشرف از محضر آیات:

ص:1254

میرزا حبیب اللّه رشتی،آقا رضا همدانی،شیخ محمّد کاظم خراسانی و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی و شیخ الشریعۀ اصفهانی استفاده نموده و بعدا به سامرا هجرت نمود،و از محضر آیات:سید محمّد حسن شیرازی و سید محمّد فشارکی اصفهانی به مدت 6 سال بهره مند گردید.آنگاه در سال 1317 ق به زادگاه خود بازگشت،و به تدریس سایر کتب سطوح مانند:شرح لمعه،قوانین،مکاسب و رسائل و نیز کتابهای مسالک الافهام و ریاض المسائل اشتغال داشت،و عده ای از محضر وی استفاده نمودند.

وی دارای اجازاتی است از:میرزا حسین خلیلی تهرانی،میرزا محمّد تقی شیرازی،سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی بود.

نقل یک داستان

فاضل ارجمند جناب آقای سید حسن سیّدی فرزند مترجم له داستانی از پدر خود برای نگارنده نقل کردند که اینجا ثبت می گردد:

شبی از خواب بیدار شدم درحالی که اشتیاق زیادی جهت زیارت حرم مطهر حضرت عسکریین علیهما السّلام در درون خودم احساس می کردم،و با اینکه می دانستم نیمه شب درب بسته است،مع ذلک در اثر اشتیاق مذکور بیرون رفتم،منزل ما که در کوچه های پرخم و پیچ بود،در یک دهلیز صدایی شنیدم،ابتدا فکر کردم صدای یک حیوانی باشد ولی بعدا منکشف شد که صدای یک انسان است،نزدیک شدم، دیدم که مشغول عبادت و ذکر اللّه است،نزدیک تر که شدم معلوم شد که آیت اللّه (آخوند ملا فتحعلی عراقی)نشسته و مشغول عبادت است.

از ایشان پرسیدم:چرا اینجا را انتخاب کردید؟

فرمودند:اشتیاق زیادی جهت زیارت حرم پیدا کردم ولی در وسط راه را گم کردم و به اینجا رسیدم،به همین خاطر مشغول نافله شدم تا اینکه فرجی پیدا شود.

بعد همراه ایشان به سمت حرم رفتیم تا اینکه درب حرم را باز کردند.

ص:1255

از آثار او:

1-الفروق بین النافلة و الفریضة،2-رسالة فی الارث.

سرانجام در روز دوشنبه /3شعبان1363/ ق مطابق با /2مرداد1323/ ش به سن 82 سالگی در قم درگذشت،و در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه علیها السّلام در جوار قبر آیت اللّه حائری یزدی به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-سید علی محمّد 2-سید محمّد 3-علامه سید عبد الحسین 4-سید حسن، در سال 1330 ق در قم دیده به جهان گشود،مقدمات را نزد میرزا علی حکمی ناسوتی و سطوح را نزد میرزا محمّد همدانی تلمذ کرد،و خارج را از محضر آیات:

حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی(2 سال)،سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری،میرزا محمّد همدانی،شیخ محمّد علی شاه آبادی و سید حسن طباطبائی بروجردی استفاده نمود،و فعلا در(مسجد حاج آقا نقی)در خیابان باجک قم به اقامۀ جماعت و ارشاد مردم اشتغال دارد.

و سه داماد داشت که عبارتند از:

1-آیت اللّه سید ابو الحسن روحانی قمی(فرزند سید صادق).

2-علامه شیخ حبیب اللّه فقیه مازندرانی.

3-میرزا محمّد تقدیری.

-منابع

1-آثار الحجة 219/1.

2-آینۀ دانشوران 150.

3-اعیان الشیعة 269/2(در ذیل ترجمۀ میرزا ابو طالب قمی).

4-افادات دانشمند محترم آقای سید حسن سیّدی(فرزند صاحب ترجمه).

5-الاجازة الکبیرة 123.

ص:1256

6-المسلسلات فی الاجازات 179/2.

7-تاریخ قم 279.

8-رجال قم 138.

9-گنجینۀ دانشمندان 177/2.

10-نقباء البشر(خطی).

11-هدیة الرازی 180.

شیخ فخر الدّین محسنی بروجردی

اشاره

(-1377 ق)

حاج شیخ فخر الدّین محسنی جنانی فرزند علامه ملا محسن نوۀ آیت اللّه شیخ عبد الرضا بروجردی.

وی پس از طی تحصیل مقدمات و سطوح نزد پدرش و سایرین،خارج را از محضر آیت اللّه شیخ محمّد حسین غروی بروجردی استفاده نمود و جزو فضلا درآمد.

محسنی در سال 1377 ق مطابق با 1337 ش در بروجرد درگذشت،و جنازه اش به قم حمل و در قبرستان حاج شیخ-در مقبرۀ استادش غروی-مدفون شد.

دامادهایش عبارتند از:آیت اللّه شیخ محمّد غروی(فرزند شیخ محمّد حسین) و علامه شیخ عبد الکریم نیّری بروجردی.

-منبع

1-تاریخ بروجرد 567/2.

میرزا فخر الدّین نراقی کاشانی

اشاره

(-1325 ق)

حاج میرزا فخر الدّین فرزند علامه شیخ محمّد و نوۀ آیت اللّه ملا احمد (صاحب مستند الشیعة)نراقی کاشانی،از فقها و دانشمندان کاشانی بود.

ص:1257

پدرش ملا محمّد نراقی متخلص به«صاحب»متولد 1215 ق در کاشان و متوفای سال 1297 ق در همان جا درگذشت و در نجف اشرف به خاک سپرده شد.از آثار او:1-مشارق الأحکام فی الفقه 2-انوار التوحید فی الحکمة الالهیة 3-المراصد فی اصول الفقه 4-مثنوی صاحب.

میرزا فخر الدّین از علمای کاشان و تحصیلات خود را در آن سامان به پایان برد.

از آثار او

1-شرح قواعد الأحکام،در پنج جلد.

2-فریدة الأحکام(منظومة فقهیة).

وی در /25شوال1325/ ق درگذشت.پیکرش در قبرستان شیخان قم به خاک سپرده شد.علامه شیخ شهاب الدّین نراقی(متوفای 1350 ق)فرزند اوست.

-منابع

1-الذریعة 22/14 و 222/16.

2-نقباء البشر 73/1(فوتش را در سال 1319 ق ثبت کرده است)و 846/2(سال مرگش را، 1335 ق آمده است).

3-نقباء البشر(قسمت خطی).

شیخ فرج اللّه کاظمی«هرسینی»

اشاره

(1304-1382 ق)

حاج شیخ فرج اللّه کاظمی هرسینی از علماء بزرگ معاصر کرمانشاه بوده اند،آن مرحوم در سال 1304 ق در(نورآباد)لرستان به دنیا آمده،و تا پانزده سالگی در آن سامان بسر برده و پس از ملاقات میهمان دانشمندی که با او کتاب(معراج السعادة) مرحوم نراقی بوده وی به دیدن آن کتاب دل از دنیا کنده،و به خصوص از وضع خانوادۀ خود که صدها سال ریاست عشایری و خوانینی آن محیط را داشتند نگران

ص:1258

و ناراحت شده و از بستگان و کسان خود فاصله،و مدت سه سال با آنها مبارزه و بر تحمیلات و فشارهای آنها صبر نموده،تا سال 1322 ق از آن فضا و مرکز جهل و ضلالت که یک نفر روحانی و اهل علم نداشتند فرار به هرسین نموده،و از آنجا به کرمانشاه و پس از بیرون آمدن از لباس خان زادگی و پوشیدن لباس ساده با قافله به سمت عراق رفته و در کربلا ساکن گردیده،و حدود سه سال مقدمات را در آنجا تحصیل و پس از آن مشرف به سامرا شده و در شمار ملازمین و خواص اصحاب و تلامذۀ آیت اللّه میرزا محمّد تقی شیرازی درآمده و از محضرش استفاده نموده،تا موقع جنگ بین المللی که به کربلای معلی مهاجرت نمودند،ایشان هم در ملازمت معظم له به کربلا آمده و تا بعد از فوت ایشان سال 1338 ق به نجف اشرف عزیمت،و از اساتید و مدرسین آن زمان چون:شیخ احمد کاشف الغطاء و سید ابو الحسن اصفهانی استفاده نموده است.

در سال 1351 ق که به ایران مراجعت،و در لرستان و هرسین و اطراف آن و کرمانشاه مشغول تبلیغ و ترویج و تشویق طلاب و محصلین گردیده و عده ای طلبه تربیت و اعزام نموده،و خود شب و روز با خوانین ظلم و جور لرستان مبارزه و مخصوص با فرقۀ ضالۀ علویون و غلات نورآباد و نواحی کرمانشاه مناظره ها نموده، و حدود صدها نفر را ارشاد و از ضلالت نجات داد.

در سال 1371 ق برای معالجه و کسالت به تهران وارد و پس از چند ماه به قم عزیمت و رحل اقامت افکنده و حدود ده سال توقف تا در اواخر آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی بنا بر اصرار و تقاضای مردم کرمانشاه به آن سامان مهاجرت و تا پایان عمر در یکی از مساجد معروف شهر که برای ایشان بنا نموده بودند به اقامۀ جماعت و ارشاد مردم پرداخته،تا سال 1382 ق که به رحمت ایزدی واصل گردید.

آن مرحوم دارای چهار فرزند ذکور و نه فرزند اناث می باشند که از فرزندان ذکور

ص:1259

دو نفر اهل علم هستند:

1-حاج شیخ محمّد کاظم کاظمی موموندی.

2-شیخ علی کاظمی،نویسنده.

-منابع

1-آثار الحجة 59/2.

2-گنجینۀ دانشمندان 371/6.

فضل اللّه آرتا

اشاره

(-1372 ق)

تیمسار و سرتیپ،مدیر پلیس تأمینات شهربانی کل کشور بود.

شرح حالش در کتاب زندگینامۀ رجال و مشاهیر آمده است،به آن رجوع شود.

وی در /2آبان1331/ ش در تهران درگذشت.پیکرش در قم دفن گردید.

-منبع

1-روزنامۀ اطلاعات،به تاریخ /3آبان1331/ ش،ص 8.

سیّد فضل اللّه خوانساری

اشاره

(1330-1401 ق)

سید فضل اللّه فرزند آیت اللّه سید علی اکبر و نوۀ سید محمّد مهدی و موسوی خوانساری،که لقب«فرید»هم داشت.از فضلا و معاریف تهران بود.

در سال 1330 ق در خوانسار دیده به جهان گشود.

پدرش از مشاهیر علمای خوانسار بود و تحصیلات عالی خود را در نجف اشرف نزد میرزا محمّد حسن شیرازی به پایان رساند و به امر ایشان بود که به خوانسار مراجعت نمود و در«بیدهند»توقف کرد و به تدریس علوم اسلامی اهتمام ورزید.وی در جمادی اوّل1342/ ق در بیدهند خوانسار درگذشت و در

ص:1260

کنار یکی از مساجد همان جا به خاک سپرده شد.

سید فضل اللّه مقدمات را در خوانسار و اصفهان به پایان برد و در سال 1347 ق به حوزۀ علمیۀ قم پیوست و سطح را نزد آیات:سید احمد خوانساری و سید محمّد تقی خوانساری بهره مند شد و دروس خارج را از حضرات آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی(مدت کوتاهی)،سید محمّد حجت کوه کمری،میرزا محمّد قمی(کبیر)و سید احمد خوانساری و حکمت متعالیه را از علامه شیخ محمّد علی شاه آبادی استفاده نمود.

وی از جمله کسانی بود که سعی و جدیت زیادی نمود،جهت انتقال آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی از بروجرد به قم،که در این راه توفیق یافت.

ایشان در سال 1365 ق قم را به سوی تهران ترک گفت و در مسجد حضرت سجاد علیه السّلام به اقامۀ جماعت و ارشاد و نیز تدریس اشتغال پیدا کرد و خدمات زیادی جهت اعتلای احکام مذهب نمود.او از جمله کسانی بود که بعد از تبعید آیت اللّه خمینی به ترکیه از سوی علما موفق شد از ایشان در ترکیه دیدن نماید.

سرانجام در روز اوّل/ذی حجه 1401/ ق در سن 71 سالگی در تهران درگذشت.پیکرش به قم حمل و پس از ادای نماز توسط آیت اللّه گلپایگانی در -مسجد طباطبائی-حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

مرحوم سید فضل اللّه که خواهرزاده آیت اللّه سید احمد خوانساری بود،به افتخار دامادی اش نیز درآمد و دارای فرزندانی چون 1-دکتر رضا 2-سید مهدی خوانساری و دو دختر گردید.

-منابع

1-آثار الحجة 264/2.

2-آینۀ دانشوران 254 و 497.

3-فرزانگان خوانسار 63.

ص:1261

میرزا فضل اللّه زنجانی«شیخ الاسلام»

اشاره

(1302-1373 ق)

میرزا فضل اللّه ملقب به«شیخ الاسلام»فرزند علامه شیخ نصر اللّه و نوۀ میرزا عبد الرحیم زنجانی،از علمای بزرگ و صاحب فنون متعدد بود و برادر ارشد علامه میرزا ابو عبد اللّه زنجانی است.

وی در /23شوال1302/ ق در زنجان دیده به جهان گشود.

شیخ ابو عبد اللّه زنجانی

پس از رشد به تحصیل علوم دینی اشتغال پیدا کرد و سطح را نزد علامه میرزا عبد اللّه زنجانی(کاوندی)- متوفای 1327 ق و حکمت را نزد میرزا عبد المجید زنجانی(حکمی)آموخت.

نامبرده همراه برادر خود در سال 1331 ق به نجف اشرف رهسپار شدند و دروس خارج را از محضر آیات:سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی، شیخ الشریعۀ اصفهانی،سید محمّد فیروزآبادی و شیخ ضیاء الدّین عراقی و مدت کوتاهی در کربلا از محضر میرزا محمّد تقی شیرازی بهره مند شد.

وی دارای اجازاتی از:سید حسن صدر کاظمی،سید محمّد فیروزآبادی،سید ابو الحسن اصفهانی و سید محمود شکری آلوسی بغدادی(از اهل تسنن)بود.

استاد مهدی مجتهدی در کتاب خود«رجال آذربایجان»درباره اش می نویسد:

(آقای شیخ الاسلام زنجانی،از اجلۀ علمای معاصر و در عالم اسلام دارای

ص:1262

شهرت و معروفیت است.کتابخانۀ او دارای نسخه های نفیس است که به رایگان در اختیار فضلای ایران و عراق قرار دارد،با اینکه از عمرش خیلی گذشته مشغول افاضه و استفاضه است).

از آثار او

1-الردّ علی الفلاسفة فی الواحد البسیط.

2-زنجان فی التاریخ،در سه جلد.

3-تأصل الماهیات فی التحقق.

4-تعلیقة علی اوائل المقالات(از شیخ مفید).

5-تعلیقة علی حاشیة البهبهانی علی منهج المقال.

6-حاشیة علی المنظومة(قسم المنطق فقط).

7-حاشیة علی رسالة حدوث العالم(از ملا صدرا).

8-حاشیة علی شوارق الالهام.

9-رسالة فی اثبات اصالة الماهیة.

10-رسالة فی أن الواحد لا یصدر عنه الواحد.

11-رسالة مسألة الکرّ و الجمع بین الروایات فی تحدیده.

12-شرح المنظومة.

13-علم الکلام و تاریخه فی الاسلام.

14-شیخ الاسلام در روز یکشنبه /15رجب1373/ ق مطابق با اوّل/ فروردین1333/ ش در سن 71 سالگی در تهران دار فانی را وداع گفت.پیکرش به قم حمل و در وسط قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

میرزا ابو عبد اللّه زنجانی که از علمای مشهور جهان اسلام است برادر میرزا فضل اللّه می باشد.

وی در سال 1309 ق در زنجان متولد گردید و در روز پنجشنبه /7جمادی الثانی/

ص:1263

1360 ق مطابق با /12تیر 1320 ش در سن 51 سالگی در زنجان وفات یافت و در قبرستان بالا به خاک سپرده شد.

میرزا ابو عبد اللّه از جمله شاگردان:میرزا ابراهیم ریاضی در زنجان و حضرات آیات:سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی،شیخ الشریعۀ اصفهانی،میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ ضیاء الدّین عراقی و سید ابو الحسن اصفهانی در نجف اشرف بود.

از جمله آثار قلمی اش:1-تاریخ القرآن 2-زندگانی محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلم 3-شرح حال ملا صدرا شیرازی 4-طهارة اهل الکتاب 5-عظمت حسین بن علی علیه السّلام 6-فلسفۀ حجاب.

جهت اطلاع بیشتر به شرح حال میرزا ابو عبد اللّه،به کتابهای زیر مراجعه شود:

1-رجال آذربایجان در عصر مشروطیت 81،2-نقباء البشر 52/1،3-تاریخ زنجان 146،4-مجلۀ کیهان اندیشه،شمارۀ 66.

-منابع

1-الاجازة الکبیرة 127.

2-الفهرست لمشاهیر علماء زنجان 85.

3-المسلسلات فی الاجازات 358/2.

4-أعیان الشیعة 407/8.

5-تاریخ زنجان 405.

6-رجال آذربایجان در عصر مشروطیت 82.

7-علماء معاصرین 224.

8-مصفی المقال 364.

9-مؤلفین کتب چاپی 871/4(تولدش را در سال 1303 ق دانسته است).

10-نقباء البشر(قسمت خطی).

11-وفیات علماء 698.

ص:1264

شیخ فضل اللّه محلاتی

اشاره

(1349-1406 ق)

حاج شیخ فضل اللّه محلاتی فرزند حاج غلامحسین مهدی زاده(متوفای اواخر/تیر 1358 ش).

در سال 1349 ق مطابق با 1309 ش در شهرستان محلات دیده به جهان گشود.

پس از رشد و نما به تحصیل علوم دینی روی آورد و در حسینیۀ شهر محلات حجره ای گرفت و زندگی نوینی در سلک طلبی آغاز کرد و دروس مقدماتی را به پایان برد.در سال 1364 ق مطابق با 1324 ش به حوزۀ علمیۀ قم رهسپار شد و دروس سطح را نزد شیخ محمّد صدوقی یزدی و میرزا علی مشکینی فراگرفت و دروس خارج را از محضر آیات:سید محمّد تقی خوانساری،سید حسین طباطبائی بروجردی و سید روح اللّه خمینی و در حکمت و تفسیر قرآن مجید از محضر سید محمّد حسین تبریزی«علامۀ طباطبائی»بهره مند گردید.

سوابق مبارزاتی

آشنایی و همکاری با فدائیان اسلام،دستگیری و تبعید به مشهد مقدس (1332 ش)،شرکت در مبارزات آیت اللّه خمینی در سال 1342 ش،در سال 1351 دستگیر و زندانی شد.معاون کمیتۀ مرکزی انقلاب،تلاش جهت راه اندازی و

ص:1265

شکل گیری جامعۀ روحانیت مبارز تهران و انتخاب به عنوان اولین دبیر جامعۀ روحانیت،نمایندۀ آیت اللّه خمینی در مراسم حج سال 1358 ش،نمایندۀ مردم محلات و دلیجان در اولین دورۀ مجلس شورای اسلامی،نمایندۀ آیت اللّه خمینی در سپاه پاسداران،حضور مداوم در جبهه های جنگ.

محلاتی در تاریخ اوّل/اسفند1364/ ش به همراه جمعی از نمایندگان مجلس و مسئولین قضایی کشور که با یک فروند هواپیما عازم جنوب بودند،در حوالی اهواز مورد اصابت موشک قرار گرفت و منفجر شد.پیکرش به قم حمل و در حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

شیخ فضل اللّه ناصری الیگودرزی

اشاره

(1315-1397 ق)

شیخ فضل اللّه ناصری ملقب به«ناصر الاسلام»فرزند عباس بربرودی الیگودرزی،از فضلا و اساتید گرانقدر حوزه بود.

او در سال 1315 ق مطابق با 1276 ش در قریۀ«گندمیّه»بربرود الیگودرز، متولد گردید.پس از طی دورۀ کودکی به اراک رفت و مقدمات و سطوح را به انجام رساند و پس از سال 1340 ق به قم عزیمت نمود و از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و سایرین خارج فقه اصول استفاده کرد،سپس به الیگودرز مراجعت و به ارشاد و ترویج مذهب پرداخت.

ناصری در روز شنبه /29 ذی القعده1397/ ق مطابق با /21آبان1356/ ش در سن 82 سالگی در الیگودرز درگذشت،و در جوار امامزاده احمد بن موسی الکاظم علیه السّلام-واقع در مقابل مزار حضرت علی بن جعفر-قم مدفون شد.

-منبع

1-گنجینۀ دانشمندان 272/8.

ص:1266

شیخ فضل اللّه نوری

اشاره

(1259-1327 ق)

حاج شیخ فضل اللّه فرزند ملا عباس نوری کجوری مازندرانی،از فقها و اساتید به نام و مدافعان راه فضیلت بود.

وی در /2 ذی الحجه1259/ ق (یا 1258 ق)در نور مازندران متولد گردید.مادرش همشیرۀ محدث گرانقدر آیت اللّه میرزا حسین نوری(صاحب مستدرک الوسائل)بود و بعدا داماد دائی خود شد.

شیخ فضل اللّه پس از آموختن مقدمات در ایران،رهسپار نجف اشرف شد و نخست جزو شاگردان آیت اللّه شیخ راضی نجفی درآمد،سپس از محضر آیات:میرزا حبیب اللّه رشتی و میرزا محمّد حسن شیرازی،بهره برد.پس از مهاجرت میرزا به سامرا در سال 1292 ق وی همراه میرزا حسین نوری،جزو اولین کاروان مهاجران به سامرا بودند.

او،از بزرگان شاگردان میرزای شیرازی و از افراد مورد وثوق وی بود،و درس میرزا را به رشته تحریر درآورد.

مرحوم نوری،در حدود سال 1300 ق به تهران بازگشت،و از جملۀ معاریف علما و مجتهدان و فقها و محدثان و مدرسان این شهر،به شمار می آمد.در جنبش تنباکو،حضور فعّال داشت و با میرزا محمّد حسن آشتیانی همکاری کرد.

شیخ فضل اللّه نوری،از نظر علمی و فقهی و اجتماعی مورد توجه عالمان

ص:1267

راستین بود.علامۀ امینی،دربارۀ ایشان می نویسد:

«او،امام و رهبر روحانی و پیشوای دینی بود که شعائر الهی را پاس می داشت و به نشر اندیشه و آثار دینی می پرداخت و در اعتلای حق می کوشید.وی،از رجال بزرگ اسلام و مسلمانان و پرچمدار علم و دین به شمار می آمد و از بزرگترین رهبران روحانی زمان خویش در تهران بود».

وی،به نشر مسائل اسلامی اهتمام می ورزید و کتابهایی از خود به یادگار گذاشت که عبارتند از:

1-منظومۀ عربی«الدرر التنظیم»در قواعد کلی فقه.

2-رساله ای در قاعدۀ ضمان ید.

3-رساله ای در مشتق،این رساله قسمتی از تقریرات درس میرزای شیرازی است که در سال 1305 ق در تهران چاپ شده و در سال 1404 ق ضمن مجموعۀ رسائل،تجدید چاپ گردید.

4-رساله تحریم استطراق حاجیان از راه جبل به مکۀ معظمه،چاپ تهران 1320 ق.

5 و 6-دو رسالۀ عملیه،مشتمل بر فتاوای میرزای شیرازی:یکی دارای 236 مسأله،و دیگر حاوی 60 مسأله که میرزای شیرازی بدانها پاسخ داده است.

7-بیاض،مشتمل بر دعا و ذکر.

8-صحیفۀ قائمیه،مشتمل بر دعاهایی که از ناحیه مقدسه امام زمان عجل اللّه فرجه نقل شده است.

9-تذکرة الغافل و ارشاد الجاهل.

10-شصت مقاله.

ایشان،به نشر کتابهای مذهبی،بخصوص کتابهای دعا،اهتمام می ورزیده و کتابهایی با حاشیه و نظارت ایشان،به چاپ رسیده است،از جمله:تحفة الزائر و زاد المعاد علامه مجلسی،اقبال سید ابن طاوس و مصباح کفعمی.

ص:1268

شیخ فضل اللّه و مشروطیت

شیخ فضل اللّه نوری،با آغاز نهضت مشروطه،با علمای مشروطه خواه:

سید عبد اللّه بهبهانی و سید محمّد طباطبائی سنگلجی،همراه بود و در هجرت اعتراض آمیز آنان به قم،حضور داشت.

وی،در روز /26جمادی الاولی/ 1324 ق به سوی قم کوچ نمود و در حسن آباد،به طباطبائی،بهبهانی و سید جمال افجه ای ملحق شد.

همراهی وی با روحانیان و آزادی خواهان،موجب تضعیف دولت گردید،و بر قدرت عدالت خواهان افزود.دستاورد این هجرت عظیم و تاریخی،صدور فرمان مشروطه و رسمیت یافتن آن از طرف شاه بود.

سید حسن تقی زاده،که مخالف سرسخت حضور روحانیان و مذهب در صحنۀ سیاست بود،شیخ شهید را از مؤسسان مشروطه می داند و در این باره می نویسد:

«آن مرحوم،در ابتدا با دو عالم بزرگ دیگر،متحد بوده و از مشروطیت دفاع می نمود و مقامات علمی عالی او،وی را مؤثر می کرد.بعدها،بدبختانه اختلاف عقیده پیدا کرد و راه دیگر گرفت».

تقی زاده،در تشریح ردّ استقراض چهار هزار لیره که قرار بود دولت ایران از روس و انگلیس بگیرد و مجلس اوّل با آن مخالفت کرد،به نقش شیخ فضل اللّه اشاره دارد:

«تکیه گاه بزرگ مجلس و مایۀ قوت و قدرت آن،علمای بزرگ تهران بود که در

ص:1269

رأس آنها آقا سید عبد اللّه بهبهانی و آقا میر سید محمّد طباطبائی و حاج شیخ فضل اللّه نوری بودند».

بنابه اعتقاد بیشتر مورخان و اعترافهایی که از تقی زاده نقل شد،شیخ فضل اللّه در آغاز مشروطه با آن مخالف نبوده،بلکه جزو موافقان و مؤثران در آن بوده است.

ازاین روی،مخالفت بعدی وی با مشروطه و طرح مشروطۀ مشروعه،برخاسته از شرایط و عللی است که نیاز به تأمل و تعمق دارد.

آیت اللّه نوری در روز شنبه /13رجب1327/ ق در تهران به دار کشیده شد و پیکرش در منزل خودش مخفیانه دفن گردید.

غسل دادن شهید نوری

شیخ ابراهیم نوری از شاگردان و بستگان مرحوم شهید نوری که در مدرسۀ یونس خان عقب خانه حجره داشت،حاضر شد جنازه را غسل دهد.او می گوید:

جنازه را به حمام بردیم.او غسل می داد و من کمکش می کردم.

غسل دادیم و خلعت کردیم و آن را بردیم و در اطاق پنج دری میان دو حیاط کوچک پنهان نمودیم[دفن کردند].

آن وقت آمدیم سر تابوت.تابوت را با سنگ و کلوخ و پوشال و پوشاک خوب پر و سنگین کردیم به طوری که صدا نکند و لحافی هم تا کرده روی آن کشیدیم.

فرزندش حاج میرزا هادی می گوید:یک کاغذی برای متولی سر قبر آقا که از مریدان بود،نوشتم به این مضمون:«نعش پدرم را برای شما فرستادم.از آقایان مجاهدین در حجره خود پذیرائی شایسته بنمائید.دستور بدهید جنازه را ببرند و در قبرستان دفن کنند و صورت قبری بسازند.آن وقت تابوت را به مجاهدین برگردانید تا به معیت همراهان به خانه برگردند».

کاغذ را با سفارشاتی بدست یکی از آدمها دادم.مجاهدین را صدا کردیم و تابوت قلابی را با ایشان به سر قبر آقا فرستادیم متولی که قضیه را فهمید و به او

ص:1270

فهمانیدند،عینا به مضمون کاغذ عمل کرد.

مجاهدین با تابوت خالی و با مشایعین به خانه برگشتند،بعد خودشان رفتند نظمیّه و گزارش کفن و دفن را دادند.

امروز صبح استاد اکبر معمار را آوردیم و درهای اطاق پنج دری را که نعش آقا را دیشب در آن گذاشته بودیم،تیغه کردیم و رویش را گچ کاری نمودیم.

این را بگویم،که روز بعد از شهادت شیخ«یپرم»در نظمیه جشن مفصلی می گیرند و سور و سات فراوانی می چیند و اهل حال هم می روند و خوشحالی زیادی می کنند؟

روزها می گذشت این چیزی نبود که پنهان بماند.کم کم مردم فهمیدند که نعش شیخ در خانۀ اوست.صبح تا شب همین طور می آمدند و توی دالان پشت دیوار فاتحه می خواندند و می رفتند.کم کم سروصدای بدخواهان بلند شده بود،از گوشه و کنار پیغام می دادند امامزاده درست کرده اید؟

پس از هیجده ماه

هیجده ماه از شهادت شیخ گذشته بود.معلوم نیست چه نوع حالت سیاسی پیش آمده بود که بازاریها به خیال می افتند بیایند و امانت را بشکافند و جنازه را برداشته دور شهر بیفتند و«وا اسلاما،وا حسینا»راه بیندازند البتّه پیراهن عثمان برای مقصد خودشان؟باری دو خطر در کنار بوده،یکی اینکه دولتی ها ناگهان بیایند و جنازه را درآورده به هرکجا که دلشان می خواست ببرند.دیگر خطر بازاریها و تظاهرات احتمالی ایشان، ازاین جهت بود که پدر من به فکر می افتد جنازه را از خانه خارج کرده به قم بفرستد،محرمانه.

حاج میرزا عبد اللّه سبوحی واعظ می گوید:یک روز زمستانی بود که خانم مرا خواند.خدمتشان رسیدم،دیدم دختر حاج میرزا حسین نوری زارزار گریه می کند.

گفتم:خانم چه شده؟گفت:دیشب مرحوم آقا را خواب دیدم که خیلی خوش و

ص:1271

خندان بود.ولی من در همان عالم خواب گریه می کردم.آقا به من گفت:گریه نکن.

همان بلاهایی را که سر سید الشهداء علیه السّلام آورده اند،سر من هم آوردند.این ها می خواهند نعش مرا دربیاورند،تا درنیاورده اند زودتر جنازه مرا به قم بفرست.

حالا شما را خواسته ام تا با حاج میرزا هادی کمک بکنید و نعش را هرچه زودتر از این شهر بیرون ببریم و به حضرت معصومه علیها السّلام بفرستیم.

شیخ فضل اللّه نوری/سید محسن عراقی/سید احمد بهبهانی

این بود که همان شب آقا حسین قمی و پسرش آقا نوری را خبر کردیم و با حضور خانم و حاج میرزا هادی و حاج میرزا علی اکبر محرر،صندوق را شکافتیم و نعش را درآوردیم.با اینکه دو تابستان از آن گذشته بود و جایش هم نمناک بود، مع ذلک جسد پس از هیجده ماه همان طور تروتازه مانده بود.جایش نمناک بود برای اینکه پشت کوچه و جوی آب بود.کفن کمی زرد شده بود.این بود که به دستور خانم دوباره کفن کردیم،از نو کفن کردیم و نمدپیچ نمودیم و همان شبانه آن را از ته دالان و راه سرتون به مسجد یونس خان که پشت خانه بود بردیم.شب آنجا بود.صبح به اسم یک طلبه ای که مرده آن را با درشکه به امامزاده عبد اللّه علیه السّلام بردیم.

در امامزاده عبد اللّه شب آن را در حجره ای قرار دادیم و شیخ علی اکبر قاری را،

ص:1272

بالای سر او برای قرائت قرآن گذاشتیم.شب یک نفر ناشناس برای شیخ علی اکبر نان و تخم مرغ و چوب سفید برده بود.زمستان بود.

صبحش جنازه را روی سقف دلیجانی گذاشتیم و به طرف حضرت معصومه علیها السّلام حرکت کردیم.در دلیجان من بودم و حاج میرزا هادی بود و آقا حسین و حاج میرزا علی اکبر محرر و برادرش میرزا فضل اللّه.مشهدی علی هم به پهلوی سورچی نشسته بود.شیخ شهید زمان حیات خود در صحن مطهر برای خودش مقبره ای تهیه کرده بود و یک روزی به سید موسی متولی آن گفته بود:این زمین نکره یک روزی معرفه خواهد شد.

نزدیک قم که رسیدیم از ترس اینکه مبادا شناخته و سروصدا بلند شود.

کاغذی به متولی نوشتیم که زنی از خاندان شیخ فوت کرده،می خواهیم در مقبره دفنش کنیم و به حاج میرزا هادی سپردیم هنگام دفن تو جلو نیا،مبادا قضیه کشف شود،او هم نیامد.

شب جنازه در مقبره ماند،صبح با شتاب تمام قبری به حد نصاب شرعی کندیم فرصت اینکه عمیقش کنیم نداشتیم مبادا ناگهان خبر شوند سروقت ما بیایند.

قبر کنده شد.من در ته قبر رفتم و سر را گرفتم و مشهدی علی پاها را گرفت و در قبر گذاشتیم.مهر تربتی را هم که خانم داده بود زیر سر آقا نهادیم،شما بگوئید نعش پس از هیجده ماه کمترین بوی عفونتی داشت،نداشت.حاج میرزا عبد اللّه سبوحی واعظ می گوید:من بالا آمدم و خاک ریختم و رفتیم.

فرزندانش:

1-میرزا هادی 2-شیخ مهدی 3-میرزا ضیاء الدّین کیا 4-میرزا جلال الدّین کیا و هشت دختر.

-منابع

1-آینۀ دانشوران 134.

ص:1273

2-الاجازة الکبیرة 420.

3-المآثر و الآثار.

4-أحسن الودیعة 59/2.

5-شهدای روحانیت 114.

6-شهداء الفضیلة 354.

7-علماء معاصرین 94.

8-فوائد الرضویه 352.

9-گنجینۀ دانشمندان 144/1.

10-مجلۀ حوزه،شمارۀ 66،سال 1373 ش،ص 48.

11-معجم المؤلفین 74/8.

12-مکارم الآثار 1605/5.

13-مؤلفین کتب چاپی 861/4.

14-نقباء البشر(قسمت خطی).

15-هدیة الرازی الی المجدد الشیرازی 144.

سیّد فضل اللّه هاشمی طالخونچه ای

(ح 1323-1413 ق)

سید فضل اللّه هاشمی فرزند سید حسین موسوی طالخونچه ای اصفهانی،از فضلای معاصر بود.

ایشان متولد حدود سال 1323 ق در طالخونچۀ اصفهان بود.و پس از فراگیری مقدمات به مدرسۀ کاسه گران اصفهان رفت و از محضر آیت اللّه حاج شیخ عباسعلی ادیب در سطوح استفاده نمود،سپس به نجف اشرف عزیمت نموده و از محضر آیات:سید علی علامۀ فانی اصفهانی و سید ابو القاسم خوئی استفاده نمود و پس از 28 سال اقامت به ایران مراجعت کرد و در قم سکونت اختیار نمود،و تا

ص:1274

آخر در آنجا زیست.

هاشمی در ضمن در ایام تبلیغ به استان اصفهان می رفت و به وعظ و ارشاد مذهب اشتغال می نمود.

از آثار او: تذکر المتذکرین(در اخلاق).

سرانجام در رجب1413/ ق مطابق با دی1371/ ش در پی کسالت،در حدود 90 سالگی در قم درگذشت و در قبرستان باغ بهشت مدفون گردید.

از وی فرزندی به نام سید رضا(اهل علم)و دو دختر به جای مانده است.

شیخ فضل علی قزوینی

اشاره

(1290-1367 ق)

زندگینامۀ معظم له به قلم فرزند دانشمندش شیخ محمود شریعت مهدوی تهیه و تنظیم شده،که آن را عینا در اینجا می آوریم:

بسمه تعالی

سماحة الحجة آیت اللّه الحاج الشیخ فضل علی قزوینی قدّس سرّه.

متولد سنۀ 1290 ق[در قزوین] متوفی سنۀ 1367 ق کما فی الذریعة ج 20 ص 258،فرزند مرحوم علامۀ زاهد بارع تقی مولی ولی محمّد قدّس سرّه،در قزوین دورۀ مقدماتی را در مدرسۀ صالحیه تکمیل سپس عازم تهران و از اساتید بزرگ بهره مند شده،متوجه حوزۀ علمیۀ

ص:1275

اصفهان شدند،چندی اقامت نموده در بین محصلین مشار بالبنان گردیده،به مقصد نهائی-نجف اشرف-باب علم عزیمت نموده،پس از انتخاب بحث آیت اللّه مرحوم آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی در زمرۀ تلامذۀ مخصوص ایشان قرار گرفته،در مجالس خصوصی و فتوائی حضور داشتند.کفایة الاصول را به نظر معظم له می رساندند[او نیز از محضر آیات:سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی،و شیخ الشریعۀ اصفهانی بهره مند گردیده است].

بالاخره حسب الامر استاد خود[در حدود سال 1327 ق]مراجعت به ایران در وطن مألوف مرجع مراجعات عمومی و مرافعات بودند.لکن شدت علاقه به زیارات و بحث و تدریس به طور اغلب در مسافرت بودند.در حوزۀ علمیۀ قم[نیز از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی استفاده نموده است]و در مشهد مقدس به قدر امکان از ایشان جهت استفادۀ علمی و معنوی استقبال می نمودند، خاصه آیتین علمین همدانیین آخوند ملا علی و مرحوم میرزا محمّد قدّس سرّه و چون در بعض علوم اطلاعات داشتند،در مشهد مرحوم حاج شیخ حسن علی اصفهانی [نخودکی]با ایشان روابط حسنه و ممتدّی داشت.

تا آنکه در فتنۀ کشف حجاب(در سال 1314 ش)در منزل آمادۀ پذیرائی بودند،ناگاه یکی از دوستان خصوصی به عجله و هراسان وارد شد،مخفیانه و به طور ناگهانی به ایشان گفت:در فرمانداری بودم نام حضرت عالی و چند نفر از علمای قزوین مطرح شد که برای شرکت در مجلس جشن با همسرشان دعوت خواهند شد.معظم له با حالت اضطراب شدید،ضمنا درسی عملی به سایرین چشم از جمیع ماکان پوشیده،فرار را برقرار اختیار،خائفا یترقّب به اسرع وقت پناه به قبر حضرت ابا عبد اللّه الحسین علیه السّلام بردند.و حدود 14 سال در آنجا علاوه بر بحث و تدریس،کتب مشروحۀ زیر را در آنجا تألیف نمودند،سپس به اشتیاق زیارت ثامن الائمه(علیه آلاف التحیة و الثناء)حرکت و در دار الایمان قم منزل حضرت آیت اللّه آقای حاج سید ابو القاسم روحانی به واسطۀ انتسابی که داشتند

ص:1276

نازل،مورد احترام بی سابقۀ همۀ علما خاصه حضرت آیت اللّه مرحوم طباطبائی بروجردی زعیم عالی قدر شیعه قرار گرفتند،که در اولین ملاقات در ضمن تجلیل از معظم له تقدیر نمودند،از حق حیاتی که در گذشته در فتنۀ مسجد گوهرشاد مشهد از فکر ایشان معظم له و حضرت آیت اللّه بروجردی و هم حضرت آیت اللّه حاج آقا حسین طباطبائی قمی داشتند که اگر راهنمائی معظم له نبود هر سه در خطر بسیار عظیم واقع شده بودند.بالاخره پس از چند روز اقامت در قم همان طور که آرزوی ایشان بود که زائرا از دنیا بروند به مقصد اصلی نرسیده فوت نمودند(در روز یکشنبه /5شعبان1367/ ق مطابق با /23خرداد1327/ ش به سن 77 سالگی در قم درگذشت)و در شیخان قم قرب مزار میرزای قمی دفن شدند.عاش سعیدا و مات سعیدا.

آثار باقیۀ ایشان:

1-سه جلد کتاب مقتل،جلد اول اصحاب حضرت سید الشهداء علیه السّلام،جلد دوم احوال و زندگانی خود آن حضرت،جلد سوم بانوان و زنانی که در کربلا حضور داشتند.

2-کتاب الجعفر و المذهب،زندگانی و حالات رئیس مذهب حضرت امام جعفر صادق(علیه السلم)و حالات رؤسای چهار مذهب.

3-شرح خطبۀ حضرت صدیقۀ کبری فاطمۀ زهرا علیها السّلام معروف به خطبه لمّه.

4-مختصری از حالات حضرت معصومه علیها السّلام.

بقیۀ نوشتجات و بعضی کتب دیگر در طول چهارده سال مهاجرت در قزوین دستخوش حوادث گردید بقیه قابل استفاده نبود، مترجم له در سومین دورۀ مجلس شورای ملی حرم 1333 ق از شهر قزوین به نمایندگی انتخاب و راهی تهران گردید، ولی قبل از انتهای دوره،استعفای خود را تقدیم رئیس مجلس نمود.

ص:1277

فرزندانش

1-آیت اللّه شیخ محمود شریعت مهدوی که ساکن قزوین بود و یک دختر که همسر علامه سید احمد روحانی قمی بود.

-منابع

1-آینۀ دانشوران 320.

2-گنجینۀ دانشمندان 279/9.

3-مینودر باب الجنة قزوین 76/3(نام پدرش را ولی اللّه نوشته که اشتباه است).

4-نقباء البشر(خطی)و 5-الذریعة 258/20.

6-نمایندگان مجلس شورای ملی 350.

فیض اللّه سعادت کرمانشاهی

اشاره

(1326-1385 ق)

فیض اللّه فرزند اسد اللّه کرمانشاهی،ملقب به«سعادت».

در سال 1326 ق مطابق با 1287 ش در کرمانشاه متولد گردید.

خدمات مطبوعاتی

وی خدمات مطبوعاتی را از سال 1305 ش با نویسندگی و سردبیری چند نشریۀ محلی در کرمانشاه آغاز کرد،و از سال 1328 ش روزنامۀ«سعادت ایران»را هر 15 روز یک بار در آن شهرستان منتشر ساخت،سپس آن را به تهران منتقل ساخت و سه بار در هفته گردید تا سال 1342 ش منتشر شد.

یکی از سردبیران هفته نامۀ«فصاحت»منتشر سال 1311 ش در کرمانشاه بود.و نیز سردبیر روزنامه«کوکب غرب»منتشر سال 1308 ش در کرمانشاه بود.

وی چاپخانۀ سعادت را در سال 1316 ش در کرمانشاه تأسیس کرد،و خدمات فرهنگی شایسته ای کرد.

ص:1278

ق

شیخ قاسم اسلامی

اشاره

(-1400 ق)

حاج شیخ قاسم اسلامی فرزند حاج حسن رجبی،از دانشمندان و سخنوران و مدافعان راستین آئین تشیّع در تهران بود.

تولدش در تهران اتفاق افتاد.

وی مقدمات علوم دینی را در تهران نزد شیخ فومنی به پایان برد و در سن 16 سالگی به قم رهسپار شد و دروس سطح را آموخت و خارج را از محضر آیات:سید محمّد تقی خوانساری و سید علی یثربی کاشانی و حکمت را از محضر شیخ محمّد مهدی مازندرانی«امیرکلائی»بهره مند شد و خود به تدریس سطح پرداخت.

آنگاه به تهران بازگشت و در مدرسۀ مروی به تدریس خود ادامه داد و در شمیران به ارشاد و هدایت و وعظ اشتغال داشت.

اسلامی مدت چهل و سه سال در مجالس و محافل و نیز بر روی منابر به تبلیغ آئین تشیّع اشتغال داشت و براثر انتقاد و مخالفتهای فراوان با رژیم گذشته،پنجاه و یک مرتبه به زندان و تبعید محکوم شد.همین طور شکنجه های زیادی در سیاه چالها متحمل گردید.

ص:1281

از آثار او

1-آتش انقلاب،در ردّ کسروی.

2-آغاز جنگ خانوادگی در اسلام.

3-اخلاق علوی.

4-از بعثت تا رحلت.

5-از رحلت تا شهادت.

6-اشکی بریز.

7-الأبحاث اللاهوتیة.

8-الأربعون العلویة.

9-الانسان الملکوتی.

10-الخلود.

11-الکوکب الدّری.

12-امامت در اسلام،دو جلد.

13-ایضاح المطالب فی شرح المکاسب،در چند جلد.

14-بحث و تحقیق حکم ریش تراشی از نظر اسلام.

15-پاسخ دکتر علی شریعتی،دو جلد.

16-پدر،مادر پوزش می طلبیم.

17-پیوند اشک و خون،ناگسستنی است.

18-ترورچیان عقاید از شین تا شین.

19-تشیّع یا مکتب نهایی انسان ها،دو جلد.

20-تقریرات درس آیت اللّه خوانساری.

21-تقریرات درس آیت اللّه یثربی.

22-تقلید اعلم.

23-تلفنی از برزخ.

ص:1282

24-تیسیر الوصول فی شرح کفایة الاصول،در دو جلد.

25-چگونه باز می گردیم؟

26-حجاب در اسلام.

27-خرد داوری کند.

28-خروج خر دجّال(در ردّ مردوخ کردستانی).

29-دومین جنگ خانوادگی در اسلام.

30-رسالة فی الاستصحاب.

31-رسالة فی حجیة الخبر الواحد.

32-رسالة فی قاعدة لا ضرر.

33-روحانیت.

34-ریشۀ خیانت های اموی.

35-سخنی چند با علی شریعتی.

36-سومین جنگ خانوادگی در اسلام.

37-شرح الفیۀ بحر العلوم.

38-شرح اللمعة الدمشقیة.

39-شرح معالم الاصول.

40-شرح منظومۀ سبزواری.

41-شرحی بر رسائل،در چند جلد.

42-شفاعت.

43-غوغای نافرجام«پاسخ میزگرد».

44-کتاب الطلاق.

45-ما ذا تقضون؟

46-متعه در اسلام.

47-معراج.

ص:1283

48-مهر تابان در تفسیر قرآن،در 18 جلد.

49-نبرد با شایعه سازی.

50-نظام روحانی و سیاسی در اسلام.

51-وسواس خنّاس.

مرحوم اسلامی پس از اذان مغرب(ساعت 8/5)روز یکشنبه /14رمضان/ 1400 ق مطابق با /5مرداد1359/ ش و قبل از تناول افطار توسط ضرب دو موتور سوار در درب خانه اش در شمیران-تهران-به شهادت رسید.پیکرش به قم حمل و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

-منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-گنجینۀ دانشمندان 336/2.

3-مؤلفین کتب چاپی 890/4.

شیخ قدرت اللّه وجدانی فخر سرابی

اشاره

(1351-1417 ق)

شیخ قدرت اللّه فرزند سیف اللّه فرزند علی بن حمزۀ سرابی،معروف به «وجدانی فخر»،در سال 1351 ق مطابق با 1311 ش در روستای«جهیزدان»-از روستاهای شهر سراب،از شهرهای آذربایجان ایران-به دنیا آمد.

چهارده ساله بود که با آغاز سالهای جوانی،در روستای«اسب فروشان»،نزد مرحوم شیخ عبد العلی و مرحوم شیخ یوسف،ادبیات عرب را فراگرفت و سپس به سراب رخت سفر کشید و نزد حجج اسلام شیخ عبد اللّه حقّی و شیخ حسین محدّثی،مقدّمات را آموخت و سپس،در طی سفری کوتاه مدّت به تبریز،نزد استادان نامدار آن سامان،شرح لمعه را خواند.

شانزده ساله بود که در سال 1327 ش به شهر مقدّس قم آمد و نزد آیات:سید

ص:1284

شهاب الدّین مرعشی،سید محمّد باقر طباطبائی سلطانی،شیخ محمّد صدوقی یزدی و میرزا محمّد مجاهدی تبریزی-که رحمت خدا بر آنان باد-به فراگیری درس های خارج فقه و اصول را آغاز کرد و از حضرات آیات:سیّد محمّد حجّت کوه کمری(مدت کوتاهی)،سیّد حسین طباطبائی بروجردی،شیخ عبد النبی عراقی(پدر همسرش)،سید کاظم شریعتمداری، سید کاظم تبریزی،سید روح اللّه خمینی،سید محمّد داماد یزدی،شیخ محمّد علی اراکی و دیگر بزرگان حوزۀ علمیۀ قم بهره ها برد.

پس از پشت سر نهادن سالها تلاش در راه فراگیری دانش،از حضرات آیات:

شیخ عبد النبی عراقی،مرعشی نجفی،سیّد ابو القاسم کاشانی و برخی دیگر از اساتید اجازۀ اجتهاد گرفت که تمامی این اجازه ها به خطّ و امضای نامبردگان،نزد بازماندگان وی موجود است.

همچنین از بزرگان دین و دانش چون:شیخ عبد النبی عراقی،مرعشی نجفی، سید محسن طباطبائی حکیم،شیخ محمّد علی اراکی و سید ابو القاسم خویی اجازۀ روایت گرفت که این اجازه ها هم همگی به خطّ و امضای نامبردگان،نزد بازماندگان موجود است.

ناگفته نماند که این استاد ارجمند از همان آغاز دانش اندوزی،به تدریس نیز پرداخته است و پس از گفتن مقدّمات،بارها برخی کتاب های درسی حوزۀ علمیه را به شرح زیر تدریس کرده است:

ص:1285

1-شرح منظومۀ منطق و منظومۀ فلسفه نزدیک به پنج بار،در حرم حضرت معصومه علیها السّلام.

2-شرح لمعه(نزدیک به بیست و دو بار،در حسینیۀ آیت اللّه مرعشی نجفی).

در اینجا،گفتنی است که آن مرحوم -پس از آنکه چهل و سه سال پیش به بیماری صعب العلاج گرفتار آمد-با خدای خود عهد کرد که اگر شفا یابد،تا آنجا که برایش مقدور است،تدریس شرح لمعه را رها نکند و خداوند سبحان نیز او را که بارها به زیارت بانوی بزرگ اسلام فاطمۀ معصومه علیها السّلام رفت و به آن حضرت متوسّل شده بود،شفا داد و او تا روزی که نزد خدایش رفت،تدریس شرح لمعه را که بیش از هفتصد تن از طلاّب و فضلا در آن گرد می آمدند،ترک نکرد.

3-رسائل و مکاسب(نزدیک به ده بار،در مسجد اعظم).

4-کفایة الاصول(نزدیک به پنج بار،در مسجد اعظم).

5-تجرید الاعتقاد(چندین بار).

وجدانی فخر در طول عمر پربار خویش علاوه بر تدریس،آثار قلمی ارزشمندی از خود به جای گذاشت که عبارتند از:

1-آداب معاشرت در اسلام(یا راهنمای انس و مودت).

2-اجتهاد در اسلام.

3-الإیضاح فی الطلاق و النکاح(به صورت صیغ العقود).

4-الجواهر الفخریّة فی شرح الروضة البهیّة(در 16 جلد).

5-انوار منطقیّه.

ص:1286

6-تقریرات درس استادش شیخ عبد النبی عراقی.

7-رساله ای در قاعدۀ لا ضرر.

8-رسالۀ عملیّه.

9-فقه استدلالی دربارۀ کسبهای حرام.

10-کار و کوشش.

11-وظائف المکلّفین فی الاصول و الفروع من الدّین.

این محقق گرانقدر سرانجام در بامداد روز شنبه /27مرداد1375/ ش برابر با آغاز/ربیع الثانی1417/ ق در پی سکتۀ مغزی در بیمارستان خاتم الانبیاء صلّی اللّه علیه و آله و سلم تهران،دیده از جهان فروبست و پیکر وی عصر روز یکشنبه در قم تشییع و در حرم مطهّر حضرت فاطمۀ معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

-منبع

شرح حال فوق در روز /13رجب1416/ ق از زبان آن مرحوم در منزل ایشان در قم یادداشت نمودم.

شیخ قربانعلی ذو القدر زنجانی

اشاره

(1353-1417 ق)

شیخ قربانعلی فرزند لطف علی ذو القدر زنجانی،از مدرسین حوزۀ علمیۀ قم بود.

تولدش در /16ذی حجه 1353/ ق در قریۀ(خان احمد حصاری)از توابع زنجان اتفاق افتاد.

در سن 6 سالگی به مکتب راه یافت و علوم اولیه را آموخت،در سال 1372 ق به زنجان رفت و پس از دو سال در سال 1374 ق به قم عزیمت نمود،و سطوح را از محضر آیت اللّه سید محمّد باقر طباطبائی سلطانی و سایرین تلمّذ کرد،و خارج فقه و اصول را از محضر آیات:سید محمّد داماد یزدی،شیخ مرتضی حائری یزدی، میرزا هاشم آملی،و سید محمّد رضا گلپایگانی استفاده نمود،در ضمن اسفار را از

ص:1287

محضر سید محمّد حسین تبریزی«علامۀ طباطبائی»،و شیخ مرتضی مطهری فریمانی بهره مند گردید،سپس خود شروع به تدریس نموده و تا سطوح هم تدریس کرده است.

وی در روز پنجشنبه /8ربیع الاول1417/ ق مطابق با /4مرداد1375/ ش در اثر بیماری در قم درگذشت،و جسدش روز جمعه تشییع و در قبرستان ابو حسین مدفون شد.

-منابع

1-خط سوم در انقلاب مشروطیت ایران 411.

2-گنجینۀ دانشمندان 159/9.

شیخ قنبر علی توسلی مازندرانی

اشاره

(1309-1381 ق)

وی در سال 1270 شمسی در روستای کلّه بست(که از توابع بابل محسوب می شد)در یک خانوادۀ متدین دیده به جهان گشود.

پس از گذراندن آموزش قرآن در مکتب خانۀ روستا و بخاطر شور و شوق وافری که نسبت به معارف قرآنی داشت،در سن 12 سالگی جهت تحصیل علوم دینی راهی شهر بابل گشته و در مدرسۀ آستانه از محضر اساتید نامور چون:ملا محمّد جان علامه،سید عبد الرّسول صدرایی،سید محمّد باقر حجتی،سید محمّد تقی عدنانی و سید علی ثقةالاسلام بهره های وافر برد.

آنگاه جهت نیل به فیوضات علمی بیشتر به شهر قم مهاجرت کرده و در کنار مرحوم آیت اللّه شیخ علی موحّد از خرمن پرفیض حضرات آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد تقی خوانساری و شیخ ابو القاسم قمی(کبیر) خوشه های فراوان چید و به مراحل بلند علمی دست یافت و با دریافت اجازات متعدد و جهت انجام وظایف شرعیه عازم وطن گشت.

ص:1288

وی پس از ورود به کلّه بست به ترویج معارف و احکام نورانی اسلام و تفسیر قرآن و اقامه جماعت در مسجد جامع پرداخت و به تهذیب نفوس مؤمنین کمر همت بست و خدماتش هم اکنون نیز بر سر زبانهاست.

وی عالمی پارسا و دائم الذکر و در عین حال بسیار متواضع و زاهد بوده است و نظراتش در امور مختلف،از جمله حلّ منازعات برای همگان محترم و مورد قبول بوده است.

به ساحت مقدس اهل بیت عصمت و طهارت:شدیدا عشق می ورزید و در هنگام شنیدن مصائب آن بزرگواران به شدت منقلب گشته و با تمام وجود اشک می ریخت.

با آنکه خود عالمی بزرگ و در منطقه صاحب نام بود،اما نسبت به همگان مخصوصا اهل علم بسیار متواضعانه و با رأفت برخورد می کرد تا آنجا که در بعضی اوقات،شخصا به دیدن طلاب و روحانیون جوان منطقه می رفت.

معظم له در ساده زیستی هم زبانزد مردم بود و با تأسی از ائمه اطهار علیهم السّلام با تلاش و کوشش در امور کشاورزی،امرار معاش می نمود.

آن بزرگوار پس از عمری خدمت و تلاش در جهت احیای معارف دین و ترویج احکام نورانی اسلام در سال 1381 ق برابر با 1340 شمسی دار فانی را وداع گفت.

پیکرش پس از تجلیل فراوان از سوی مؤمنین و علمای منطقه؛به شهر قم منتقل و در قبرستان شیخان مدفون گردید.

-منبع

1-آشنائی با فرزانگان بابل 346.

شیخ قوام اسلامی جاسبی

اشاره

(ح 1322-1407 ق)

حاج شیخ قوام(نامش محمّد است)فرزند ملا حسین اسلامی جاسبی قمی، از فضلا و نویسندگان حوزۀ علمیۀ قم بود.

ص:1289

تولدش در حدود سال 1322 ق در روستای«بیجگان»از توابع جاسب قم اتفاق افتاد.

در سن جوانی به قم رفت و ادبیات را نزد شیخ محمّد علی ادیب تهرانی آموخت.سطح را نزد آخوند ملا علی همدانی تلمذ کرد و دروس خارج را از محضر آیات:شیخ ابو القاسم قمی(کبیر) و حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و اخیرا از محضر سید شهاب الدّین مرعشی استفاده نمود.

از آثار او

1-بشارة المؤمنین در تاریخ قم و قمیین.

2-صراط مستقیم در شرح رسالۀ حقوق(امام سجاد علیه السّلام).

3-کرامات حضرت معصومه علیها السّلام.

مرحوم اسلامی جاسبی در روز دوشنبه /3جمادی الاول1407/ ق مطابق با /13بهمن1365/ ش در حدود سن 85 سالگی در قم درگذشت،و پیکرش در قبرستان باغ بهشت به خاک سپرده شد.وی داماد آیت اللّه شیخ محمّد علی اراکی بود.

-منابع

1-آینۀ دانشوران 328.

2-افادات حجة الاسلام شیخ ابو الحسن مصلحی اراکی.

ص:1290

سیّد قوام الدّین موسوی زنجانی

اشاره

(ح 1338-1420 ق)

حاج سیّد قوام الدّین فرزند علامه سیّد محمّد حسین و نوۀ سیّد قوام الدّین فرزند سیّد مؤمن موسوی کلجه ای طارمی زنجانی،از فضلای متقی معاصر بود.

نیای ایشان سیّد مؤمن از کاظمین(عراق)به«کلج»زنجان رفت و آنجا سکونت اختیار نمود.جدش از علما بود.

اما پدرش سیّد محمّد حسین(متوفای 1382 ق)در روستای کلج متولد شد و در قزوین و اصفهان و نجف اشرف تحصیل نمود.وی در سفر زیارتی مشهد مقدس در سال مذکور درگذشت و در قبرستان باغ رضوان مدفون شد.

سیّد قوام الدّین در حدود سال 1338 ق در اصفهان به دنیا آمد.مادرش از سادات معروف«امامی»اصفهان بود.تا سن هشت سالگی در آنجا پرورش یافت، سپس به همراه خانواده اش به زنجان رفت و مقدمات را آموخت.در سن جوانی به قم عزیمت کرد و سطح را خدمت آیت اللّه سیّد شهاب الدّین مرعشی استفاده نمود.

دروس خارج را از محضر آیات:سیّد محمّد حجت کوه کمری و سیّد حسین طباطبایی بروجردی بهره مند گردید.

مدت کوتاهی در نجف اشرف بسر برد و از فقهای آن حوزۀ کهن بهره ها برد.

سپس به قم مراجعت فرمود و مشغول تدریس و تربیت طلاب شد.در اخلاق، سلوک،فروتنی و دیگر ملکات فاضله،سرآمد اقران بود.در وفا و صفا بسیار ممتاز و اسوه ای برجسته برای دیگران بود.طبعی لطیف و روحی شفاف داشت.

ایشان در آستانۀ رحلت کریمۀ اهل بیت علیهم السّلام حضرت معصومه علیها السّلام،سال 1420 ق در اثر کهولت سن در قم بدرود حیات گفت،و در قبرستان حاج شیخ مدفون شد.

-منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-تاریخ زنجان.

ص:1291

شیخ قوام الدّین وشنوه ای قمی

اشاره

(1325-1418 ق)

حاج شیخ قوام الدّین(نامش محمّد است)فرزند حبیب اللّه وشنوه ای قمی،از دانشمندان و فضلا و نویسندگان معاصر حوزۀ علمیه قم بود.

تولدش در سال 1325 ق مطابق با 1286 ش در روستای ییلاقی«وشنوه» از توابع بخش«کهک»قم اتفاق افتاد.

وی دوران جوانی خود را در آنجا گذراند و در سال 1345 ق جهت تحصیل علوم دینی به قم رفت و مشغول فراگیری ادبیات گردید.در سال 1347 ق به مدت یک سال رهسپار حوزۀ علمیۀ نجف اشرف شد و بخشی از شرح لمعه را نزد سید ابو القاسم روحانی قمی و قسمتی از مطول را نزد شیخ مرتضی طالقانی آموخت و در سال 1348 ق به قم مراجعت نمود.و شرح لمعه را نزد سید شهاب الدّین مرعشی به پایان برد و پس از سپری کردن دروس سطح،مباحث خارج را ابتدا از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و بعدا از محضر آیات:شیخ محمّد علی حائری قمی (اصول فقه)،سید محمّد حجت کوه کمری(فقه و اصول)،سید محمّد تقی خوانساری(فقه)،سید حسین طباطبائی بروجردی(فقه و اصول)و سید شهاب الدّین مرعشی(فقه و اصول)استفاده نمود.

ایشان دارای اجازاتی از حضرات آیات:میرزا محمّد همدانی،سید محمّد تقی خوانساری،میرزا محمّد فیض قمی و سید شهاب الدّین مرعشی بود.

ص:1292

2-اصحاب پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلم در غزوۀ صفین از طرق اهل سنت.

3-الأحادیث النبویة.

4-الأربعون حدیثا.

5-الحجاب فی الاسلام،1379 ق،قم رقعی،102 ص.

6-القول الموجز فی شأن زکریا بن آدم القمی.

7-النور الساطع فی أحوال الامام جعفر الصادق علیه السّلام.

8-تاریخ الاسلام،در سه جلد.

9-تلخیص الریاض النضرة.

10-تلخیص کنوز الحقائق(اثر مناوی).

11-تهذیب الخراج لکتاب الخراج.

12-حدیث الثقلین.

13-حدیث متواتر رایه.

14-ردّ رسالۀ حجاب خالصی زاده.

15-ردّ رسالۀ حجاب سروان ملایری.

16-رساله ای در لباس خزّ و سنجاب و سمور.

17-سیرة النبی صلّی اللّه علیه و آله و سلم،در سه جلد.

18-غزوة خیبر من طرق العامة.

19-فضائل المعجم الصغیر(اثر طبرانی).

20-فضائل امیر المؤمنین علیه السّلام از مسند احمد بن حنبل.

21-کتب النبی صلّی اللّه علیه و آله و سلم الی الملوک و غیرهم.

22-مباهله از طرق اهل سنت.

23-مصباح الاستیعاب و الاصابة،دو جلد.

24-مصباح الغابة لکتاب أسد الغابة،دو جلد.

25-مصباح المسند از مسند احمد بن حنبل.

ص:1294

26-مقتل امام حسین علیه السّلام.

27-مکارم الأخلاق فی أخلاق الأئمة الأطهار علیهم السّلام.

28-نخبة المقال فی تهذیب کتاب الأموال.

29-هزار کلمه از کلمات قصار حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام،همراه با ترجمۀ فارسی.

وشنوه ای سرانجام در پی بیماری ممتدّی در صبح روز شنبه اوّل/صفر/ 1418 مطابق با /17خرداد1376/ ش در منزل شخصی خود در قم دار فانی را وداع گفت.پیکرش روز یکشنبه تشییع و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام-کنار مقبرۀ اتابک اعظم-به خاک سپرده شد.

-منابع

1-آثار الحجة 158/2(تولدش را در سال 1329 ق دانسته که اشتباه است).

2-مؤلفین کتب چاپی 686/5.

3-یادداشت شخصی آن مرحوم دربارۀ زندگانی اش.

ص:1295

ک

میرزا کاظم تبریزی

اشاره

(1340-1416 ق)

میرزا کاظم تبریزی از علمای مشهور حوزه های علمیه نجف اشرف و قم به شمار می رفت.فقید سعید به سال 1340 ق در(محلۀ شتربان)تبریز به دنیا آمد و پس از پشت سر نهادن دوران کودکی در دامان پدر خود میرزا فرج اللّه و نوجوانی به تحصیل علوم دینی روی آورد.ادبیات و سطوح را در تبریز فراگرفت و در نوزده سالگی (1359 ق)به تهران رفت و فلسفه و کلام را از اساتید وقت آموخت.

در 1361 ق به نجف اشرف مشرف شد و در محضر اساتید وقت سطوح عالیه و خارج فقه و اصول و تفسیر و رجال را فراگرفت.برخی از اساتیدش عبارتند از

ص:1297

حضرات آیات:میرزا آقا اصطهباناتی،شیخ محمّد علی کاظمی خراسانی، شیخ موسی خوانساری،شیخ محمّد رضا آل یاسین(در فقه)،سید ابو الحسن اصفهانی،شیخ محمّد کاظم شیرازی،سید محسن حکیم(در فقه)،سید محمود شاهرودی،میرزا باقر زنجانی و سید ابو القاسم خوئی(که بیش از بیست سال از محضرش فقه،اصول،رجال و تفسیر استفاده کرد و از برترین تلامذه اش محسوب شد)،وی هم زمان با تحصیل به تدریس سطوح عالیه و پس از چندی به تدریس خارج فقه و اصول پرداخت تا اینکه در سال 1391 ق به قم آمد و یکی از پربارترین مجالس درسی را تشکیل داد.تدریس او تا زمان بیماری اش(1357 ش) ادامه داشت.

آیة اللّه میرزا کاظم تبریزی آیة اللّه العظمی شریعتمداری

فقیه فقید بر علوم مختلف همچون:فقه،اصول،حدیث،رجال،تفسیر،تاریخ، ادبیات،ریاضیات،هیئت،هندسه،کلام،فلسفه و منطق تسلط فراوان داشت و با زبانهای انگلیسی و فرانسه نیز آشنا بود.از ویژگیهایش مطالعات فراوان،تعصّب و

ص:1298

غیرت دینی،تواضع تتبع و پشتکار علمی(برای نمونه،وی برای پیدا کردن یک حدیث دومرتبه تمام تهذیب شیخ طوسی را مطالعه کرد)،بهره وری از اوقات، احتیاط بسیار در مصرف وجوهات شرعیه،دوری از ریاست و مرجعیت(با توجه به اصرار بسیار مردم)بود برخی از تألیفات فراوان او که سر به ده ها مجلّد می زند، عبارت است از:

1-الاصول الجدیدة

2-السیف المشتهر فی المصدر و اسم المصدر

3-الفقه المیسّر(دورۀ کامل فقه که آن را از حفظ و بدون مراجعه به کتابهای فقهی نگاشته است)

4-القواعد الفقهیة(دربرگیرندۀ 900 قاعدۀ فقهی با تطبیق هرکدام بر فروع)

5-تطبیقات الوسائل(شامل فقه الحدیث و بررسی اسناد آن)

6-تقریرات درس فقه آیت اللّه خوئی(مکاسب و تجارت)

7-دو شرح گسترده بر کفایة الاصول

8-شرح اسفار

9-شرح عروة الوثقی(دورۀ کامل فقه)

10-شرح هیئت چغمینی

11-کتاب الرجال

12-کشکول

13 تا 25-حاشیه بر هریک از کتابهای:رسائل،مکاسب،کفایه،حاشیۀ ملا عبد اللّه،قوانین،معالم،مطوّل،شرح باب حادی عشر،اسفار،قبسات میرداماد ، خلاصة الحساب،کشف المراد و وسیلة النجاة(آیت اللّه حجت).

فقید سعید پس از یک بیماری طولانی در صبح روز دوشنبه /19رجب/ 1416 ق مطابق با /20آذر1374/ ش در 76 سالگی در قم چشم از جهان فروبست

ص:1299

،و پس از تشییع باشکوه در زیر باران صبح روز سه شنبه در قبرستان ابو حسین، به خاک سپرده شد.

-منابع

1-گنجینۀ دانشمندان 241/2.

2-مجلۀ آینۀ پژوهش شمارۀ(35)سال 1374 ش صفحه 113 به قلم شیخ ناصر الدّین انصاری.

شیخ کاظم زین العابدین

اشاره

(1349-ح 1410 ق)

شیخ کاظم فرزند آیت اللّه شیخ هادی و نوۀ آیت اللّه شیخ زین العابدین تبریزی مرندی،از فضلای معاصر بود.

وی در سال 1349 ق در نجف اشرف تولد یافت.

شیخ هادی زین العابدین تبریزی

پدرش(متوفای سال 1391 ق)از شاگردان حضرات آیات:میرزا محمّد حسین نائین،شیخ ابو الحسن مشکینی و شیخ ضیاء الدّین عراقی در نجف اشرف بود.

از آثار او:1-رساله عملیة 2- مناسک الحج 3-شرح کفایة الاصول 3 -شرح کفایة الاصول 4-تقریرات الفقه (درس نائینی)5-تقریرات الاصول (درس عراقی).

شیخ کاظم مقدمات و سطح را نزد پدر خود آموخت.دروس خارج را از محضر:پدر خود و آیت اللّه سیّد ابو القاسم

ص:1300

خوئی استفاده نمود.در سال 1399 ق به ایران مهاجرت و در تهران سکونت اختیار کرد و به اقامۀ جماعت و هدایت عامه پرداخت.

وی در رمضان/حدود 1410 ق در تهران بدرود حیات گفت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان باغ بهشت به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-آقا جواد 2-آقا نجاح 3-آقا محمّد 4-آقا علی 5-آقا حسین 6-آقا احمد 7-آقا مرتضی و سه دختر.

-منبع

1-اطلاعات متفرقه.

میرزا کاظم شبستری

اشاره

(1307-1336 ق)

حاج میرزا شیخ کاظم فرزند علامه میرزا علی اشرف شبستری،از فقها و اساتید به نام حوزه ها بود.

وی در سال 1307 ق در شبستر متولد گردید.

پدرش از جمله شاگردان مرحوم شیخ مرتضی انصاری به شمار می رفت و پس از احراز ملکۀ استنباط به شبستر بازگشت و مشغول تألیف در فقه و اصول گردید.

میرزا کاظم پس از نشو و نما به تحصیل علوم دینی پرداخت و مقدمات را نزد علامه میرزا محمّد شبستری(که از شاگردان شیخ محمّد حسین کاظمی بود)به پایان رساند سپس به حوزۀ کهن نجف اشرف مهاجرت کرد و از محضر آیات:سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی،شیخ الشریعۀ اصفهانی،سید محمّد فیروزآبادی، شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی،میرزا محمّد حسین نائینی و شیخ زین العابدین مرندی تبریزی و مدتی در کربلا و سامرا از محضر میرزا محمّد تقی شیرازی بهره مند

ص:1301

گردید.نامبرده پس از هیجده سال توقف در عتبات عالیات و نیل به کسب مدارج عالی و دریافت اجازاتی از حضرات آیات:میرزا محمّد تقی شیرازی،سید محمّد فیروزآبادی،شیخ الشریعۀ اصفهانی،میرزا محمّد حسین نائینی و شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی،به زادگاهش شبستر بازگشت،و مشغول تدریس سطوح مختلف گردید و در خطه ارونق و انزاب شهرت زیادی بدست آورد و اقبال فراوانی از سوی طلاب و مردم یافت.

نامبرده دارای تألیفاتی در فقه و اصول و تعلیقات بر کتب درسی بوده است.

از جمله خدمات اش تأسیس مدرسۀ علمیه در شبستر است که خود دراین باره می نویسد:

یک باب حیاطی که به عنوان وقف خاصّ برای خود و پس از وفات نسلا بعد نسل بوده و در تصرف تولیتی اینجانب است.حجرات فوقانی و تحتانی تأسیس نموده و برای حضرات طلاّب علوم دینیّه که در شبستر حاضر می شدند،منازلی مهیّا کرده و تقریبا دوازده سال که مزاحمت نمی شد،فضلا و دانشمندان باتقوا و وعاظ با علم و عمل که طرز تبلیغ و خصوصیّات منبر را که آشنا شده اند که چند نفرشان وفات کرده و چندی دیگر بحمد اللّه در حال حیات باشند،از ثمرات همان مدرسه است.اخیرا که موانع قومی و پیش آمدهای ناگوار اتّفاق افتاده قدرت شرعی سلب گردید،حضرات طلاّب که متجاوز از چهل نفر بودند،متفرق گردیدند.

پس از مهاجرت به تبریز و اشتغال به تدریس حضرات طلاّب و وظایف منبر به مقدار میسور،مدرسه ای برای تعلّم اطفال مؤمنین به وسیلۀ معلمین و کارمندان متدین برطبق وظیفه شرعی،تأسیس و دائما مراقبت داشته.

بحمد اللّه تعالی فعلا متجاوز از سیصد و پنجاه نفر به تعلّم قرآن و فارسی و حساب و شرعیّات و یاد گرفتن عقاید حقۀ اثنی عشریّه مشغول می باشد.

ص:1302

اجازات علمی

مرحوم آیت اللّه نائینی

بسم اللّه الرحمن الرحیم

الحمد للّه ربّ العالمین و افضل صلواته و تحیّاته علی من اصطفاه من الاوّلین و الآخرین و بعثه رحمة للعالمین محمّد و آله الطاهرین المعصومین و اللعنة الدّائم علی اعدائهم أبد الآبدین.

و بعد فان شرف العلم لیس یخفی و فضله لیس یحصی و انّه لموهبة الهیّة خصّ بها اهله،فکان لهم سمو الرتبة و رفعة المنزلة و استوجبوا بذلک جزیل المدح و جمیل الثناء و ممن نال هذه الموهبة القدسیّة و فاز بشرف العلم و الفضیلة،هو صاحب القریحة القویمة و الطّریقة المستقیمة العالم العامل المؤید و الفاضل الکامل المسدّد،ملاذ الانام صفوة الازکیاء العظام،غیاث المتّقین رکن الاسلام و المسلمین، جناب الشّیخ الحاجّ المیرزا کاظم المجتهد الشبستری«دامت تأییداته»فقد صرف شطرا مهما من عمره الشریف فی سبیل العلم و اقام بالنّجف الاشرف عدّة سنین، باذلا جهده فی الاستفادة من الاساطین و حضر ابحاثی الفقهیّة و الاصولیّة،حضور تفهم و تحقیق و تعمّق و تدقیق،حتّی نال درجة الفضل و السّداد و بلغ بحمد اللّه تعالی و حسن تأییده رتبة الاجتهاد.فلجنابه العمل بما یستنبطه من الاحکام علی النّهج المالوف بین المجتهدین العظام،فلیحمد اللّه سبحانه علی ما منحه و اولاه و لیشکره علی ما انعمه به و حباه و علی المسلمین ان یغتنموا وجوده الشّریف و یقتدوا به و یقتبسوا من انوار علمه و تقاه و اوصیه بالاخذ بجانب الحائطة فی جمیع اموره کما هو المرجو من جنابه و ان لا ینسانی فی صالح دعواته،کما انّی لا انساه ان شاء اللّه تعالی و السلام علیه و رحمة اللّه و برکاته.

حرّر فی جمادی الثّانیة 1353 الأحقر محمّد حسین الغروی النائینی

ص:1303

شطری از اجازۀ مرحوم حاج شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی

بعد از حمد و صلوات و سلام می فرماید:

و بعد فان العالم العامل و النحریر الکامل صفوة العلماء الاعلام و قوة العلماء العظام و رکن الاسلام جناب الحاج میرزا کاظم آقا المجتهد الشبستری«دامت افاضاته»ممن صرف عمره الشریف فی تحصیل قواعد الدّین الحنیف و قد حضر علیّ و علی غیر واحد من الاعیان،شطرا وافیا من الزّمان لتحقیق المبانی الاصولیّة و تنقیح القواعد الفقهیة مراعیا للتأدّب بالآداب الدینیّة و التخلّق بالاخلاق الالهیّة، حتی فاز و للّه الحمد بالمراد و حاز درجة الاجتهاد،فله العمل بما یستنبطه من الاحکام الشرعیّة من مدارکها فانه خبیر بذلک.

تحریرا فی العشرین من ربیع الثّانی 1353 محمّد حسین النجفی الاصفهانی.

مرحوم آقا سید محمّد فیروزآبادی

بعد از تسمیه می فرماید:

الحمد للّه الذی جعل العلم علما للهدی و نجاة من موبقات الردی فرفع مدارج العلماء و معارج الفقهاء و اعطاهم مواریث الانبیاء و فضّل مدادهم علی دماء الشهداء و ایّدهم بدعاء ملائکة السماء،و الصلاة علی سید الانبیاء و خاتم السفراء مشکاة الضّیاء و ذوابة العلیاء،محمّد المبعوث علی جمیع الانام و علی آله مصابیح الظلام و دعائم الاسلام و معالم الحلال و الحرام؛

الی ان صرّح باجتهاد صاحب الترجمة بهذه العبارة:فاز بالقوّة القدسیة و الملکة القدوسیة التی تمکن بها علی استنباط الفروع من الاصول و العروج عن حضیض التّقلید الی اوج اعماق ملکة الاجتهاد.فله التصدی للأمور الشرعیة التی هی الی نوّاب الامام علیه السّلام الخ...

حرره الاحقر محمّد الحسینی الیزدی الفیروزآبادی فی /26محرم الحرام1340/

ص:1304

حاج شیخ عبد الکریم حائری،این اجازه را به این عبارت امضاء فرموده

بسم اللّه الرحمن الرحیم

این سواد اجازات است که مرحوم رضوان مقام حجة الاسلام فیروزآبادی (اعلی اللّه مقامه الشریف)مرقوم فرمودند،برحسب تحقیق و الحق انه صدر من اهله و وقع فی محلّه و اسأل اللّه ان یکثر امثال العالم الفاضل المحقق المعظم له و ان یشتدّ به المسلمین بجاه محمّد و آله الطاهرین.

حرّره الاحقر عبد الکریم الحائری

مرحوم خیابانی در علماء معاصرین ایشان را چنین می ستاید:

آن بزرگوار،عالم محقق امجد و فاضل مدقق اوحد الشریعة فخر الشیعة و رکن الشریعة الشیخ الثقة الجلیل و الفقیه العدل النبیل،الواصل عواطفه علی الحاضر و البادی و المؤید بنعم اللّه و الایادی،سناد العلم الشامخ و عماد الفضل الراسخ،آن عالم یگانه از دعاة دین و ملت و حماة شرع و سنت و حملۀ اخبار و حفاظ آثار اهل بیت اطهار علیهم السّلام معدود می گردد.

در کلیه موجبات تقدم و اسباب تفوق و وسائل براعت و ادوات رفعت،حائز مقام منیع و فائز رتبۀ رفیع می باشد.نه تنها در کسبیات از قبیل فنّ:کلام و اصول عقاید و مهمات معارف و امهات ریاضیات و علم معقول و منقول و قسمت فقه و اصول و معرفت تفسیر و صناعت اعراب و شعب ادب از آحاد است،بلکه موهباتی نیز مانند:حصانت عقل و حصانت فکر و اصالت رأی و اصابت خاطر و مناعت جانب و سعۀ صدر و ملکۀ جود از افراد بشمار می رود.در ایام جمعه و وفیات ائمه(علیهم آلاف الثناء و التحیة)و مواقف شریفه و اوقات متبرکه،مردم از هر طرف و محلات دور دست برای استفاده از بیانات وافیه و تحقیقات کافیۀ معظم له به پای منبر ایشان اجتماع می کنند و منبر صحبتش جامع و نافع همه طبقات ناس که هرکس بحسب استعداد خود از انوار کلمات شریفه اش اقتباس می نمایند.لا زال محروسا بعنایة الرب العلی و محفوظا

ص:1305

من کید کل جاهل غوی،بحرمة النبی و آله الطاهرین صلوات اللّه علیهم اجمعین.

شبستری در پی ابتلای به بیماری سرطان معده جهت معالجه به تهران عزیمت کرد.ولی معالجات سودی نبخشید و در روز چهارشنبه /14ذی حجه 1366/ ق مطابق با /6آبان1326/ ش در سن 59 سالگی دار فانی را وداع گفت.پیکرش به قم حمل و در وسط قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-شیخ محمّد مجتهدی شبستری،از فضلا و اساتید معاصر ساکن تهران است.متولد سال 1355 ق مطابق با 1315 ش در شبستر.

2-شیخ محسن مجتهدی شبستری،امام جمعه فعلی تبریز است.

3-آقا علی 4-آقا حسین و پنج دختر.

-منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-تاریخ علماء و شعرای گیلان 18.

3-علماء معاصرین 253.

4-گنجینۀ دانشمندان 379/5.

سیّد کاظم شریعتمداری

اشاره

(1322-1406 ق)

سیّد کاظم فرزند علاّمه سیّد حسن و نوۀ سیّد محمّد حسینی بروجردی،ملقب و معروف به(شریعتمداری)،از فقها و مراجع نامدار جهان تشیّع بود.

وی در سال 1322 ق در محلۀ«امیرخیز»تبریز دیده به جهان گشود.

جدّش سید محمّد حسینی در حدود سال 1270 ق از بروجرد به تبریز مهاجرت کرد.نسب ایشان هم با چندین واسطه به حسن افطس بن علی اصغر بن

ص:1306

الامام الهمام علی بن الحسین علیه السّلام برمی گردد.

سید کاظم مقدمات و قوانین را نزد مادرش سریه خانم آموخت و بخشی از سطح را نزد علامه میرزا جواد سلطان القراء تلمذ کرد.سپس خارج را در تبریز از محضر آیات:میرزا صادق تبریزی و سید ابو الحسن انگجی استفاده نمود و حوزۀ درسی هم داشت.

ایشان در سال 1342 ق به حوزۀ علمیۀ قم مهاجرت کرد و فقه و اصول را از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و اخلاق نظری و فقه را از محضر میرزا جواد ملکی تبریزی و حکمت متعالیه را از محضر میرزا علی اکبر حکمی یزدی(تجلّی)و شیخ محمّد علی شاه آبادی(مدت سه سال)بهره مند شد و خود اقدام به تدریس فقه و اصول و حکمت نمود.

میرزا عبد اللّه مجتهدی تبریزی/سید کاظم شریعتمداری/سید موسی شبیری زنجانی

ص:1307

وی در حدود سال 1352 ق به عتبات عالیات مهاجرت کرد و در حوزۀ نجف اشرف از حضرات آیات:میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ ضیاء الدّین عراقی،شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی و سید ابو الحسن اصفهانی استفادۀ شایان نمود و در سال 1353 ق به تبریز بازگشت و به تدریس فقه و اصول و تفسیر قرآن مجید و هدایت مردم اشتغال ورزید.

نامبرده در سال 1369 ق در پی درخواست گروهی از فضلای تبریزی از تبریز به حوزۀ علمیۀ قم مهاجرت کرد و مورد توجه علما و فضلا قرار گرفت،و پس از ارتحال آیت اللّه بروجردی زعامت دینی و روحی حوزه را برعهده گرفت و یکی از مراجع به نام گردید.حوزۀ تدریس اش از اهم حوزه ها بود.در سال 1342 ش «دار التبلیغ اسلامی»را در قم تأسیس نمود که خدمات فرهنگی زیادی ارائه می داد.

صاحب تاریخ بروجرد دربارۀ ایشان می نویسد:(از روز ورودش به قم مورد توجه آیت اللّه بروجردی قدّس سرّه بود،و در امور مهمه با او مشورت می کرد و پس از مرگ آیت اللّه بروجردی با همکاری مراجع دیگر،حوزۀ علمیۀ قم را از خطر سقوط حفظ و اکنون حوزۀ درسش از پرجمعیت ترین حوزه های درسی است).

ص:1308

مهدی مجتهدی در رجال آذربایجان درباره اش می نویسد:(امروز در بین علمای تبریز مقامی بلند دارد و نماز جماعت او پرشکوه و پررونق است.با اینکه مجتهدی جامع الشرائط است به اندازۀ یک طلبه عادی متواضع است.خداوند او را در خدمت به اسلام توفیق دهد).

وی از سال 1361 ش تا پایان حیات در پی غائلۀ حمایت از«حزب خلق مسلمان»تحت نظر قرار گرفت و از سایر فعالیت های دینی و حوزوی ممنوع شد.

سید روح اللّه خمینی سید کاظم شریعتمداری

از آثار او

1-رسالۀ عملیه.

2-رسالة فی اجتماع الأمر و النهی.

3-رسالة فی اللباس المشکوک.

4-رسالة النهی فی المعاملات.

5-فروع العلم الاجمالی.

6-قاعدة التجاوز و الفراغ.

7-کتاب القضاء.

ص:1309

آیت اللّه شریعتمداری در روز چهارم/اسفند1364/ ش به علت پیشرفت بیماری سرطان کلیه،از قم به تهران انتقال یافت و در بیمارستان«مهرداد»بستری شد.اما پیشرفت سرطان به ریه و کبد و نیز نارسایی قلبی در غروب روز پنجشنبه 23 /رجب 1406 ق مطابق با /14فروردین1365/ ش در سن 84 سالگی دار فانی را وداع گفت.پیکرش به قم حمل و شب هنگام در ابتدای قبرستان ابو حسین به خاک سپرده شد.

از راست به چپ:سید جعفر طباطبائی،سید شهاب الدّین مرعشی نجفی سید محمّد کاظم شریعتمداری،سید شمس الدّین طباطبائی

فرزندانش:

1-سید حسن 2-سید محمّد و دو دختر که دامادهایش عبارتند از:

حجة الاسلام سید جلال الدّین امامی بیجاری و آقای عباسی.

-منابع

1-آثار الحجة 61/2.

2-آینۀ دانشوران 208(تولدش را در سال 1321 ق دانسته و نام پدرش را سید محمّد نوشته که هر دو مطلب اشتباه اند).

ص:1311

3-تاریخ بروجرد 314/2.

4-رجال آذربایجان در عصر مشروطیت 97(نخستین مهاجرت ایشان را به قم در سال 1344 ق دانسته که اشتباه است).

5-رویدادهای سال 1365 ش،ص 10.

6-علماء معاصرین 284.

7-گنجینۀ دانشمندان 12/2.

8-گنجینۀ دانشوران 14.

9-مؤلفین کتب چاپی 22/5.

شیخ کاظم فائق تهرانی

اشاره

(-1393 ق)

از علما و بزرگانی که در تهران به زهد و تقوا موصوف بود.وی به ارشاد و هدایت و اقامۀ جماعت در مسجدی که خود در خیابان عین الدوله و به نام خویش معروف گردید«مسجد فائق»،اشتغال داشت.و اواخر عمر در کمال سادگی و متانت در انزوا و عزلت زیست.

ایشان در سال 1393 ق در تهران بدرود حیات گفت.پیکرش به قم حمل و در جوار حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

آیت اللّه مرحوم شیخ مصطفی فائق فرزندش بود.و اما دامادهای اهل علم او عبارتند از:1-دانشمند و سخنور دانا شیخ رضا سراج تهرانی 2-آیت اللّه سیّد عز الدّین حسینی زنجانی«امام جمعه»،از علمای معاصر و در مشهد مقدس سکونت دارد.

منبع

1-گنجینۀ دانشمندان 519/4.

ص:1312

میرزا کاظم قاضی طباطبائی«تبریزی»

(1299-1366 ق)

حاج میرزا کاظم فرزند سید محمّد علی و نوۀ سید محسن فرزند سید عبد الجبار قاضی طباطبائی تبریزی،از دانشمندان و اعیان تبریز بود.برادر ارشد ایشان آیت اللّه سید باقر قاضی طباطبائی است.

وی در سال 1299 ق در تبریز دیده به جهان گشود.

قاضی پس از طی تحصیلات مقدماتی در تبریز به نجف اشرف رهسپار شد و مدتی چند از محضر آیت اللّه ملا محمّد کاظم خراسانی استفاده نمود.در سال 1330 ق به زادگاهش مراجعت کرد و نظر به اینکه املاک و ثروت کلانی داشت، بیشتر به آن رسیدگی و اشتغال پیدا می کرد.

وی در روز دوشنبه /2رمضان1366/ ق مطابق با /29تیر1326/ ش به سن 67 سالگی درگذشت.پیکرش در یکی از اطاقهای قبرستان حاج شیخ قم به خاک سپرده شد.

کاظم کریمی اراکی«کربلائی کاظم»

اشاره

(ح 1300-1378 ق)

کربلائی کاظم در حدود سال 1300 ق به دنیا آمد و در روستای«ساروق»که از روستاهای اطراف اراک است زندگی می کرد،سواد خواندن و نوشتن نداشت و مانند بیشتر اهالی آن روستا و روستاهای دیگر بی سواد بود،ولی در اثر انجام دادن برخی کارهای نیک و خالصانه مورد لطف پروردگار قرار گرفت،و بدون اینکه قرآن را نزد کسی بخواند و حفظ کند حافظ قرآن شد.

هنگامی که داستان او از محل زندگیش به جاهای دیگر نقل شد،او را به شهرهای ایران مانند:ملایر،تویسرکان،همدان،کرمانشاه،کنگاور،تهران،قم،

ص:1313

مشهد و نیز کاظمین و کربلا و نجف و کویت و حجاز بردند تا مسلمان ها و غیر مسلمان ها از نزدیک او را ببینند و با دیدن این معجزه زنده،ایمانشان به جهان غیب محکم تر شود.

کربلائی کاظم در محرم1378/ ق در قم وفات کرد و در قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد،و خوش بختانه قبر او با تابلویی مشخص شده که علاقمندان می توانند با خواندن فاتحه ای کنار آن بهره مند گردند،و اخیرا بنای یادبودی بر مزار ایشان ساختند که در وسط قبرستان مذکور شاخص است.

کربلائی کاظم را هزاران نفر از مردم ایران و غیر ایران دیدند و امتحان کردند،و صدها نفر از علما و دانشمندان و فرهنگیان نیز با دقت او را مورد آزمایش و امتحان دقیق قرار دادند،که گزارش قسمتی از آنها در روزنامه ها و مجلات،در سالهای بین 1332-1335 ش یاد شده است.واضح است که وقوع این معجزه می تواند چند فایدۀ مهم داشته باشد:

1-دلیل حقانیت اسلام و قرآن مجید است.

2-نمونه ای از اشراق های ربانی است.

3-مؤیّد علوم خارق العادۀ پیامبران و امامان علیهم السّلام است.

4-نمونه ای از ارتباط با عالم غیب است.

5-برهانی بر حقانیت شیعه است(زیرا کربلائی کاظم از شیعیان بود و مورد این موهبت الهی قرار گرفت).

اظهارنظر گروهی از علما دربارۀ کربلائی کاظم

آیت اللّه میلانی

پاسخ آیت اللّه حاج سید محمّد هادی میلانی،یکی از مراجع تقلید شیعه دربارۀ کربلائی کاظم:

بسمه جلّت اسماؤه.با ایشان مجالس عدیده در نجف اشرف و در کربلا

ص:1314

ملاقاتمان شد و جمعی از اهل علم حضور داشتند،و همچنین از سایر طبقات هم بودند و به انحای کثیره و طرق مختلفه از ایشان اختبار شد.حقیقتا مهارتشان در اطلاع به آیات و کلمات قرآن مجید امری است برخلاف عادت و موهبتی است الهیّه،و هر شخصی که با ایشان قدری معاشرت نماید و به اوضاع و احوال ایشان در مراحل عادیه مطلع شود،و قوۀ حافظۀ ایشان را در سایر امور امتحان نماید کاملا ملتفت می شود و بالوجدان می یابد که این گونه تسلط ایشان در معرفت به جمیع خصوصیات قرآن مجید کرامت فوق العاده(بوده)،بلکه توان گفت فرضا قوۀ حافظۀ هر اندازه قوت داشته باشد نتواند عهده دار شود این گونه امتحانات و اختیارات را که به انحای دقیقه بسیار به عمل آمده،و هو سبحانه و تعالی یهب ما یشاء لمن یشاء و له الحمد.

الاحقر محمّد هادی الحسینی المیلانی

آیت اللّه بروجردی

جناب آقای میر خلیل سید نقوی تبریزی که از فرهنگیان و مدتها مقیم قم بود و چندی هم با یکی از مؤسسات تبلیغی حوزۀ علمیۀ قم همکاری داشتند،نقل کردند که:آیت اللّه بروجردی در یک آیه تردید داشتند که قرائت با«فاء»درست است یا «واو»از کربلائی کاظم خواستند که آیه را بخواند و به خواندن او اعتماد کردند.

آیت اللّه صدر

آیت اللّه سید صدر الدّین صدر-پدر سید موسی صدر-،یکی از بزرگان حوزۀ علمیۀ قم بودند.ایشان کربلائی کاظم را مورد امتحان قرار دادند و آیاتی را از او سؤال کردند و او جواب داد،که موجب اعجاب و شگفتی ایشان شد و فرمودند:

نمی دانم در واقع چه عملی مورد قبول درگاه الهی است،زیرا من که سیّد و از اولاد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلم هستم و سالها درس خوانده و مشغول انجام وظیفه می باشم به این

ص:1315

فیض نرسیده،ولی این پیرمرد دهاتی بی سواد،مورد عنایت شده و حافظ قرآن می شود.

آیت اللّه حجّت کوه کمری

آیت اللّه سید محمّد حجّت که از مراجع تقلید شیعه و از اساتید حوزۀ علمیۀ قم بودند نسبت به کربلائی کاظم محبت و عنایت خاصی داشتند،و هرگاه او را می دیدند احترام نموده و او را«معجزۀ مقام ولایت»می دانستند،و به ایشان مساعدت مالی می کردند.

سیّد کاظم گلپایگانی«کوشا»

اشاره

(1324-1396 ق)

حاج سید کاظم ملقب به«کوشا» موسوی گلپایگانی،از دانشمندان و معاریف اراک و تهران بود.

وی در /6ربیع الاوّل1324/ ق در «گوگد»گلپایگان متولد گردید.و پس از سپری نمودن دورۀ مقدمات،در سال 1337 ق به اراک رهسپار شد و نزد ملا عبد الحمید و حاج عباس مدرس به تحصیل خود ادامه داد.در سال 1340 ق در پی مهاجرت آیت اللّه حائری یزدی به قم،ایشان نیز به قم رفت و پس از مدت کوتاهی به توصیۀ پدر خود برای آموزش دقیق تر در همان سال به حوزۀ علمیۀ اصفهان منتقل شد و

ص:1316

سطح را از محضر آیات:سید محمّد صادق اصفهانی(خاتون آبادی)،سید محمّد نجف آبادی،سید علی نجف آبادی،شیخ علی مدرس یزدی و سید احمد مدرس یزدی و سید احمد مدرس(متوفای 1348 ق)و معقول را از شیخ محمّد خراسانی استفاده نمود.

نامبرده در سال 1344 ق مجددا به قم بازگشت و دروس عالی فقه و اصول و حکمت را از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید علی یثربی کاشانی،سید حسین کوچه حرمی قمی و سید ابو الحسن رفیعی قزوینی استفاده نمود.

مرحوم کوشا در سال 1351 ق که در اثر هوش زیاد و استعداد فوق العاده به تحصیلات خود پایان داد،به شهرستان اراک عزیمت کرد و سالهای متمادی در آن سامان توقف کرد.وی در مسجد حاج تقی خان به اقامۀ جماعت و ارشاد و گفتن تفسیر قرآن مجید اشتغال داشت.وی اوقات خود را بیشتر به تدریس و مطالعه می گذراند.از ویژگیهای فردی اش می توان به:مناعت طبع و حلم و وقار و نجابت اش اشاره کرد.همین طور ساده زندگی کردن و تواضع در برابر همه،به همین خاطر در میان مردم اراک و عموم طلاب محبوبیت زیادی داشت.

ایشان در سال 1382 ق مطابق با 1341 ش اراک را به سوی تهران ترک گفت و سایر فعالیتهای دینی و علمی خود را در مسجد مختاری ادامه داد و از معاریف بزرگان تهران به شمار رفت.

سرانجام در روز چهارشنبه /23ربیع الاوّل1396/ ق مطابق با /4فروردین/ 1355 ش در سن 72 سالگی در تهران درگذشت.پیکرش با تجلیل فراوان به قم حمل و در قبرستان شیخان-در کنار تربت فاضل تونی-به خاک سپرده شد.

-منابع

1-آثار الحجة 211/2.

2-آینۀ دانشوران 223.

3-گنجینۀ دانشمندان 541/4 و 430/6.

ص:1317

شیخ کاظم ناصح یزدی

اشاره

(ح 1323-1396 ق)

حاج شیخ کاظم ناصح یزدی حائری،مردی بافضیلت و جزو خطبای منبر حسینی بود،تولدش در یزد به سال 1323 ق اتفاق افتاد.

وی همراه سایر خانواده اش در سال 1341 ق از یزد به کربلای معلی نقل مکان کرد،و به آموختن مقدمات و سطوح نزد پرداخت و در مدرسۀ(میرزا کریم شیرازی) حجره ای داشت.سپس رو به خطابه آورد و یکی از خطبای کربلا گردید.در پی فشارهای دولت عراق در سال 1391 ق به ایران مهاجرت و در قم سکونت نمود.از او دیوان اشعار باقی مانده است.

او در روز پنجشنبه /4صفر1396/ ق مطابق با /16بهمن1354/ ش در قم درگذشت،و در قبرستان وادی السلام مدفون شد.و از وی فرزندی به نام«محمّد»به جای ماند.

-منبع

1-حوادث الایام(خطی).

کامران میرزا نایب السلطنه قاجار

اشاره

(1272-1347 ق)

کامران میرزا ملقب به«نایب السلطنه »فرزند ناصر الدّین شاه و نوۀ محمّد شاه قاجار.

او در سال /19ذی قعده 1272/ ق تولد یافت.

وی در /27شعبان1275/ ق به«نایب السلطنه »ملقب گردید.

زندگی نامۀ ایشان در کتاب شرح حال ایران مفصلا ذکر شده و تصریح نموده که در جوار حضرت شاه عبد العظیم حسنی علیه السّلام«شهر ری»مدفون گردیده،ولی در کتاب مکارم الآثار وی را در قم مدفون دانسته،که باید تحقیق شود.

ص:1318

او در شب سه شنبه /2رمضان1347/ ق مطابق با /23بهمن1307/ ش در پی بیماری در تهران در سن 75 سالگی درگذشت و در بقعۀ محمّد شاه در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-ملکه جهان خانم همسر محمّد علی شاه قاجار و نویسندۀ کتاب برهان الایمان در دعا.

2-محمّد باقر میرزا کامرانی«امیر ارفع»متوفای اواسط/شعبان1374/ ق در هامبورگ آلمان و مدفون در شهر قم.

3-محمّد مهدی میرزا.

-منابع

1-شرح حال رجال ایران 149/3.

2-مکارم الآثار 2019/6.

کریم بوزرجمهر

اشاره

(-1372 ق)

سرلشگر کریم بوزرجمهر ،از افسران ارشد سابق ارتش در ایران بود.

وی در اوایل سلطنت رضا شاه چندی شهردار و مدتی وزیر فوائد عامه بود.در زمان تصدی او به سمت شهردار،نقشه خیابان سازی پایتخت را به وضع امروزی، به اجرا گذاشت.در اواخر عمر به سمت بازرس در دربار شاهنشاهی منصوب شده بود.

نامبرده در بامداد /21مهر1331/ ش براثر سکتۀ قلبی در تهران دار فانی را وداع گفت.پیکرش ابتدا در تهران و سپس در قم تشییع و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام-آرامگاه خانوادگی-مدفون گردید.

-منبع

1-روزنامۀ اطلاعات،به تاریخ /21مهر1331/ ش،ص 8.

ص:1319

سیّد کمال الدّین مرتضوی اصفهانی

اشاره

(1336-1415 ق)

حاج سید محمّد حسین ملقب به«کمال الدّین»فرزند علامه سید محمّد کاظم موسوی مرتضوی اصفهانی،از فضلا و معاریف تهران بود.

وی در جمادی الاول1336/ ق در تهران دیده به جهان گشود.

دروس اولیه و مقدمات را در تهران آموخت و بخشی از سطوح را نزد علامه شیخ محمّد اسماعیل صادقی جاپلقی فراگرفت.سپس به قم عزیمت نمود و سطوح نهایی را از محضر مدرسین برجسته تلمذ کرد و به تهران بازگشت.و به خدمات دینی از قبل تشکیل جلسات مذهبی و اقامۀ جماعت در مسجد فاطمیه و تدریس معارف قرآن مجید پرداخت.

در روز یکشنبه /12ربیع الاول1415/ ق مطابق با /30مرداد1373/ ش به سن 79 سالگی در پی بیماری در تهران درگذشت،و جسدش عصر روز دوشنبه تشییع و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام زیر ساعت به خاک سپرده شد.

-منبع

1-گنجینۀ دانشمندان 404/2 و 312/9.

سیّد کمال الدّین موسوی شیرازی

اشاره

(1347-1407 ق)

سید کمال الدّین فرزند سید آقا موسوی شیرازی،از فضلا و عرفا و پارسایان با کمال بود.

وی در سال 1347 ق مطابق با 1307 ش در شیراز تولد یافت.

پدرش به کار و کسب اشتغال داشت و از اوتاد و اصحاب حالات معنوی بود.

سید کمال الدّین،دوران کودکی را در شیراز گذراند و به تحصیل علوم دینی

ص:1320

روی آورد و در مدرسۀ آقا بابا خان حجره ای گرفت و ادبیات را همان جا آموخت.در سال 1364 ق به حوزۀ علمیۀ قم پیوست و سطح را به پایان برد.خارج فقه و اصول را از آیات:سید حسین طباطبائی بروجردی و سید محمّد رضا گلپایگانی و دروس حکمت و اخلاق را از آیت اللّه سید روح اللّه خمینی استفاده نمود.سفرهای تبلیغی اش بیشتر در کرمان انجام می شد و به همین خاطر به افتخار دامادی آیت اللّه شیخ محمّد حسین رخ شاد«آقا نجفی» نایل گشت.

در سال 1343 ش(1384 ق)در اثر مبارزات و فشارهای رژیم حاکم،به نجف اشرف عزیمت نمود و از محضر آیات:سید روح اللّه خمینی و سید ابو القاسم خوئی بهره ها برد،و همواره در تعطیلات به ایران رفت و آمد داشت.سالها در نجف اشرف به اقتباس از انوار معرفت و دانش علوی اشتغال داشت و توانست مراحل والائی در علم و عمل بدست آورد.سرانجام در سال 1357 ش(1398 ق)به حوزۀ علمیۀ قم بازگشت و در ایام تعطیل و تبلیغ به تهران و کرمان رهسپار می شد.

ایشان برای مباحثه و محکوم کردن صوفی ها در تمام خانقاه ها رفته و با آنان گفتگو می کرد.گاهی با لباس مبدل با سایر فرق شیخیه و مخصوصا بهائی ها نشست و برخاست داشت و میدان گفتگو را باز می گذاشت.او در کرمان جلسات هفتگی درس اخلاق داشت،و معمولا از کتابهای آیت اللّه میرزا جواد ملکی تبریزی از قبیل:

لقاء اللّه و مراقبات السنه،برای جوانان مستعد بیان می کرد.همچنین کتاب معراج السعاده(اثر نراقی)را برای مبتدیان توصیه می کرد.

ص:1321

نماز شبش ترک نمی شد و همیشه اوّل وقت نماز می خواند.در سال 1342 ش در اثر فعالیت های سیاسی تحت تعقیب ساواک قرار گرفت و سرانجام دستگیر شد، ولی چندان طولی نکشید که آزاد گردید.هنگامی که صوفی ها سعی داشتند «ماهان»کرمان را به عنوان مرکز تصوف درآورند،ایشان به ماهان رفته و به عنوان امام جماعت،مشغول تنویر افکار شد و نگذاشت مردم به دام صوفی ها بیفتند، چون که خود عارف بود و مفاهیم عرفانی را با دعا و احادیث وارده از معصومین علیهم السّلام تطبیق می داد.ظاهر جنجالی نداشت،ولی در خفا بسیار فعّال و موقعیت شناس بود.

خلاصه آقا سید کمال در زمینۀ صوفی شناسی،استاد مسلم بود و گاهی دیده می شد که در اطاقش یک صوفی صاحب کشکول و عصا،نشسته و چند روزی هم توقف می کرد و از وی به خوبی پذیرائی می کرد.سید کمال به او می گفت:تمام دعاهای رسیده از معصومین علیهم السّلام پر از مفاهیم عرفانی است و احتیاجی به این دغل بازی صوفی ها نیست.این ها خود مغازه باز کرده اند و از سادگی مردم سوءاستفاده می کنند.

نامبرده در ایام عاشورا معمولا به روستاهای اطراف کرمان می رفت و عزاداری جانانه ای می کرد و می گفت:خداوند عبادت یهود را در کنیسه و عبادت نصاری را در کلیسا قرار داده،اما زمین را برای حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلم مسجد می داند و مسلمانان هرجا که بایستند همان جا مسجد است،و انتظار شنبه و یکشنبه را هم نباید کشید.

از آثار او

1-رساله هایی در ردّ بهائی ها و تصوف(مفقود شده).

2-مجموعۀ سخنرانیهای اخلاقی.

ایشان در روز عید قربان 1407 ق مطابق با /15مرداد1366/ ش در سن 60

ص:1322

سالگی در اثر واژگون شدن ماشین در اتوبان قم-تهران دار فانی را وداع گفت.

پیکرش با تجلیل به قم حمل و پس از تشییع در حرم مطهر حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-حجة الاسلام سید علی،2-سید محمّد حسین و چهار دختر که دامادهایش عبارتند از:حجج اسلام آقایان 1-شیخ باقر دریاب اصفهانی،2-سید فرید موسوی مراغه ای،3-شیخ مرتضی نجفی زنجانی،4-آقای محمّد حسین نمازیان-ساکن کرمان-.

مراسم تشییع و نماز بر پیکر سید کمال الدّین موسوی شیرازی(به امامت سید رضا بهاء الدینی)

ص:1323

ل

میرزا لطف علی شریفی زنوزی

اشاره

(1307-1394 ق)

او در شهر تبریز چشم به جهان گشود و تحصیلات مقدماتی را در همان شهر در نزد پدر معظم خود،حجة الاسلام میرزا ابو الحسن زنوزی(برادر آیت اللّه میرزا رضی زنوزی)و اساتید دیگر فراگرفت.و پس از مدت زمانی برای کسب مدارج علمی بالاتر به نجف اشرف عزیمت کرد،و در آن دیار از محضر اساتید بزرگ و آیاتی چون:

میرزا محمّد حسین نائینی،میرزا علی ایروانی و شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی استفاده های شایان برد.همچنین با حضرات آیات:سید محمّد هادی میلانی،سید ابو القاسم خوئی و سید شهاب الدّین مرعشی همدرس و هم بحث شد،و در نهایت به مرتبۀ والایی از فقاهت و معنویت نایل گردید.سپس به شهر تبریز مراجعت کرد، ولی چون برنامۀ«کشف حجاب»و اختناق رضاخانی زندگی را در شهر برای مردم دشوار کرده بود،نتوانست در آنجا بماند.بعد از آن از حسن اتفاق در سفری با اهالی روستای«خواجه ده»-در 18 کیلومتری میانه-آشنا شد و در سال 1316 ش به آن روستا هجرت کرد.پس از اقامت کوتاه،چون به اوضاع نابسامان آنجا و حومه آشنا گردید،احساس تکلیف بیشتر کرد و تصمیم به اقامت همیشگی در آنجا گرفت و

ص:1325

دعوتها و توصیه های برخی از بزرگان،مبنی بر هجرت به شهر قم را نیز نپذیرفت.تا اینکه پس از ده سال اقامت در خواجه ده،با اصرار علمای بزرگ شهرستان میانه وارد این شهر شد.

این فقیه بزرگوار علاوه بر اقامۀ نماز جماعت در مسجد«حاج علی اکبر»تبلیغ و ارشاد مردم و رسیدگی به مشکلات آنان،تدریس سطوح عالی حوزۀ علمیۀ جعفریه را هم برعهده گرفت.حوزۀ یک سالۀ این شهر با شروع درس آیت اللّه زنوزی نشاط و رونق بیشتری به خود گرفت،و طلاب و مؤسس آن را امیدوار ساخت.

زهد،تقوا و مقام والای علمی این مجتهد بزرگ بر کسی پوشیده نیست.از اهالی و علمای میانه کسانی که در آن روزها در مشهد و قم به محضر آیت اللّه میلانی و مرعشی مشرف می شدند،می دانند که چگونه آن دو بزرگوار از علامه زنوزی سراغ می گرفتند،و افسوس می خوردند که چرا ایشان باید با آن شخصیت علمی و معنوی این چنین در محیطی کوچک گمنام بماند.

علامه زنوزی پس از سالها تلاش و خدمت به مردم سرانجام در سال 1394 ق به سن 87 سالگی دار فانی را وداع گفت،و پیکر پاکش به شهر مقدس قم انتقال یافت،و در قبرستان وادی السلام به خاک سپرده شد.اولاد ذکور نداشته اند.

-منبع

1-سیمای میانه 213.

شیخ لطف علی محقق اردبیلی

اشاره

(1340-1419 ق)

حاج شیخ لطف علی فرزند علامه شیخ جعفر و نوۀ عبد اللّه قلعه جوقی اردبیلی، معروف و ملقب به«محقق»،از فضلای معاصر بود.

وی در سال 1340 ق مطابق با اسفند1300/ ش در اردبیل دیده به جهان گشود.

شیخ لطف علی مقدمات و سطح را نزد پدر فاضل خود تحصیل کرد و چندی هم

ص:1326

در درس خارج پدر خود و علامه شیخ غلامحسین غروی اردبیلی حاضر شد.

سپس در سال 1365 ق مطابق با 1325 ش به حوزۀ علمیۀ قم مهاجرت کرد دروس خارج فقه و اصول و نیز رجال را از محضر آیات:سید محمّد حجت کوه کمری و سید حسین طباطبائی بروجردی و حکمت را از محضر سید محمّد حسین تبریزی «علامۀ طباطبائی»استفاده نمود.

نامبرده مدتی چند هم در تهران توقف کرد و حکمت متعالیه را از محضر فیلسوف گرانقدر میرزا مهدی آشتیانی بهره مند گردید و به زادگاهش مراجعت نمود،و به اقامۀ جماعت و ارشاد و تدریس اشتغال ورزید.

شیخ جعفر اردبیلی«محقق»

از آثار او

1-أول ما خلق اللّه.

2-رساله ای در اخلاق(یا روانکاوی).

3-رساله ای در تعلیم و تربیت.

4-رساله ای در ردّ داروین.

5-رساله ای در علم اقتصاد.

ص:1327

جلد سوم

اهداء

به یادگاران مکتب تشیّع علوی و نگهبانان فقه جعفری و ستیزگران استعمار و استثمار.

به همۀ فقها و دانشمندان و بزرگانی که در سرزمین پاک قم،آرمیدند.

به اساتید و آموزگاران خود،که در تربیت و راهنمایی ما،زحمت ها کشیدند،از جمله،حضرات آیات مرحومان:

شیخ محمّد طاهر آل شبیر خاقانی،شیخ سلمان خاقانی،شیخ راضی تبریزی نجفی،سید علی فانی علامه اصفهانی،سید مصطفی صفائی خوانساری،سید محمّد روحانی قمی،شیخ احمد سبط الشیخ انصاری دزفولی،سید عبد العزیز طباطبائی یزدی،میرزا علی علیاری تبریزی، سید مصطفی علم الهدی جزائری و سید عبد اللّه موسوی شبستری،با درود فراوان و طلب رحمت جهت شادی روح آن بزرگان،این اثر را اهدا می کنم.

فرزند روحی ایشان

عبد الحسین

ص:1333

فهرست

سیّد مبین وفسی اراکی«همدانی»1347

شیخ مجتبی لنکرانی 1348

سیّد مجتبی نواب صفوی 1350

سیّد محسن حجت کوه کمری 1357

سیّد محسن سریزدی«حاج میرزائی»1359

میرزا محسن شربیانی تبریزی 1360

شیخ محسن طاهری قمی 1361

میرزا محسن مشکینی 1362

سیّد محسن میرغفاری آذرشهری 1363

شیخ محمّد آل آقاکرمانشاهی 1370

شیخ محمّد آل آقاکرمانشاهی 1371

سیّد محمّد آل رسول شمس آبادی 1372

دکتر محمّد ابراهیم آیتی بیرجندی 1373

شیخ محمّد ابراهیم ساوه ای 1375

ص:1335

شیخ محمّد ابراهیم صاحب الزمانی«خراسانی»1376

شیخ محمّد ابراهیم مقدس رشتی 1378

شیخ محمّد ابن جلال«محلاتی»1378

شیخ محمّد ابن الشیخ قمی 1379

شیخ محمّد احمدی فیروزجاهی مازندرانی 1380

سیّد محمّد استرآبادی 1383

شیخ محمّد اسماعیل اعلائی ساوه ای 1384

محمّد اسماعیل بزّاز همدانی 1385

شیخ محمّد اسماعیل جاپلقی«صادقی»1387

شیخ محمّد اعتضاد رازانی گرّوسی 1389

سیّد محمّد امامی الیگودرزی 1390

محمّد«امیر امنع»یاراحمدی بروجردی 1391

شیخ محمّد باغدرقی خوئی 1392

سیّد محمّد باقر اشکوری معصومی 1393

سیّد محمّد باقر امام جمعه مازندرانی 1394

محمّد باقر تنگستانی 1395

سیّد محمّد باقر رضوی همدانی 1396

شیخ محمّد باقر زرندی ساوه ای 1397

شیخ محمّد باقر شریعتی دهاقانی 1398

سیّد محمّد باقر شهیدی گلپایگانی 1399

سیّد محمّد باقر قزوینی 1401

شیخ محمّد باقر گلپایگانی«امامی»1404

شیخ محمّد باقر محسنی ملایری 1404

شیخ محمّد باقر ملکی میانجی 1407

ص:1336

سیّد محمّد باقر مولوی عربشاهی«سبزواری»1433

سیّد محمّد بحر العلوم قزوینی 1435

سیّد محمّد برقعی قمی 1436

محمّد تحصیلی شمیرانی«خیاط»1437

شیخ محمّد تقی اشراقی قمی 1443

میرزا محمّد تقی اشعری قمی 1445

شیخ محمّد تقی بافقی یزدی 1446

محمّد تقی بیگ قمی«ارباب»1449

شیخ محمّد تقی تاج الدّین حائری 1456

سیّد محمّد تقی ثقةالاسلام بروجردی 1456

شیخ محمّد تقی جهانگیری ارستانی 1457

سیّد محمّد تقی خوانساری 1458

سیّد محمّد تقی رودباری گیلانی 1464

سیّد محمّد تقی سادات گوشه دزفولی 1467

میرزا محمّد تقی سبط شیرازی 1468

شیخ محمّد تقی ستوده اراکی 1469

شیخ محمّد تقی شریعتمدار مازندرانی 1484

شیخ محمّد تقی شریف العلماء لنگرودی 1484

سیّد محمّد تقی عدنانی مازندرانی 1485

شیخ محمّد تقی عندلیب همدانی 1487

سیّد محمّد تقی فخر داعی گیلانی 1487

شیخ محمّد تقی قمی«باوزئیری»1489

شیخ محمّد تقی گوگدی گلپایگانی 1490

شیخ محمّد تقی محقق کاشانی 1492

ص:1337

شیخ محمّد تقی مصدر الامور جاپلقی 1493

سیّد محمّد تقی واحدی«بدلا»1494

شیخ محمّد تقی هرندی 1496

سیّد محمّد تنکابنی 1497

شیخ محمّد تویسرکانی 1498

شیخ محمّد جاپلقی«مصدر الامور»1498

محمّد جعفر مجیر سرتیپی«مجیر السلطان»1500

شیخ محمّد جواد خراسانی«محولاتی»1501

میرزا محمّد جواد عمید الاسلام تبریزی 1503

شیخ محمّد جواد فریدنی اصفهانی 1505

شیخ محمّد جواد فیضی بروجردی 1506

شیخ محمّد جواد قدسی طالقانی 1507

شیخ محمّد جواد قمی 1508

سیّد محمّد حائری گلپایگانی 1510

شیخ محمّد حائری مازندرانی 1511

سیّد محمّد حجت کوه کمری 1513

میرزا محمّد حجت همدانی«دریائی»1521

میرزا محمّد حجتی میانجی 1524

سیّد محمّد حسن الهی طباطبایی«تبریزی»1525

شیخ محمّد حسن جواهری«آل صاحب جواهر»1526

شیخ محمّد حسن حجتی کرمانشاهی 1529

شیخ محمّد حسن سراجی قزوینی 1529

شیخ محمّد حسن طالقانی 1531

سیّد محمّد حسن طباطبائی بروجردی 1537

ص:1338

شیخ محمّد حسن قمی«آقاسی»1538

شیخ محمّد حسن قمی«آقانجفی»1540

شیخ محمّد حسن قمی«نادی»1540

شیخ محمّد حسن کاشانی«نجفی»1544

شیخ محمّد حسن مجتهدزاده تنکابنی 1546

شیخ محمّد حسن مجتهد گروسی«بیجاری»1547

محمّد حسن محقق خلخالی 1549

شیخ محمّد حسن میانه ای 1550

شیخ محمّد حسن نجفی«مسجدشاهی»1551

شیخ محمّد حسن نویسی قمی«الهی»1552

شیخ محمّد حسن وزوائی قمی 1554

شیخ محمّد حسین اثنی عشری قمی 1554

شیخ محمّد حسین اعلمی حائری 1556

محمّد حسین امین الضرب«مهدوی»1558

شیخ محمّد حسین بروجردی«غروی»1559

شیخ محمّد حسین بروجردی«کسرائی»1562

سیّد محمّد حسین تبریزی«علامۀ طباطبائی»1563

سیّد محمّد حسین جزائری«ناشر الاسلام»1571

شیخ محمّد حسین خراسانی«پائین خیابانی»1573

شیخ محمّد حسین دزفولی«خادم الشریعة»1576

شیخ محمّد حسین دهاقانی«خرد»1578

شیخ محمّد حسین رازانی بروجردی 1580

شیخ محمّد حسین سبحانی تبریزی 1582

شیخ محمّد حسین صدقی مازندرانی 1586

ص:1339

سیّد محمّد حسین طباطبائی بروجردی 1588

سیّد محمّد حسین طباطبائی حکیم 1589

شیخ محمّد حسین غریب تنکابنی 1590

شیخ محمّد حسین فاضل تونی 1594

شیخ محمّد حسین قمی«نجّار»1597

شیخ محمّد حسین موحد حججی نجف آبادی 1599

شیخ محمّد حسین نجفی کلباسی 1600

شیخ محمّد حسین واسعی قائینی 1611

محمّد حسین وفائی قمی 1612

سیّد محمّد داماد یزدی 1613

شیخ محمّد ربیع همدانی«شفیعی»1618

محمّد ربیعی بهشتی همدانی 1620

شیخ محمّد رشتی 1621

شیخ محمّد رضا آل صادق 1622

شیخ محمّد رضا بحر العلوم گیلانی 1624

شیخ محمّد رضا برهان رامسری 1625

شیخ محمّد چال حصاری«افضل»1627

شیخ محمّد رضا صادقی«لسان المحققین»1629

شیخ محمّد رضا طالقانی 1629

شیخ محمّد رضا طبسی 1630

سیّد محمّد رضا کشفی 1635

سیّد محمّد رضا گلپایگانی 1636

شیخ محمّد رضا محقق تهرانی 1642

محمّد رضا وجدانی 1644

ص:1340

میرزا محمّد رفیع جلالی سردرودی 1644

شیخ محمّد رفیعی طالقانی 1646

سیّد محمّد روحانی قمی 1647

شیخ محمّد زاهد رشتی 1649

دکتر محمّد زهرائی خوانساری 1650

شیخ محمّد زین العابدین 1654

سیّد محمّد سبزواری 1657

شیخ محمّد سبزواری«عزیزی»1658

میرزا محمّد سعید سلطان العلماء نائینی 1659

شیخ محمّد سعید گلپایگانی«امامی»1660

شیخ محمّد سلامی اهوازی 1661

شیخ محمّد سلطان العلماء اردکانی 1662

شیخ محمّد سلطان المحقّقین کجوری 1663

سیّد محمّد سلطان الواعظین شیرازی 1665

سیّد محمّد شریف تقوی شیرازی 1673

شیخ محمّد شریف رازی 1676

شیخ محمّد شریف همدانی 1681

سیّد محمّد صادق بحرانی حائری 1682

سیّد محمّد صادق تهرانی لاله زاری 1683

شیخ محمّد صادق جعفری اشکوری 1684

شیخ محمّد صادق خوئی 1687

میرزا محمّد صادق صاحب نسق قمی 1689

شیخ محمّد صادق قمی 1690

شیخ محمّد صادق قمی«نعیمی»1702

ص:1341

سیّد محمّد صادق لواسانی تهرانی 1703

شیخ محمّد صادق مقدس رشتی 1704

سیّد محمّد صدر العلماء قمی 1705

شیخ محمّد طاهر اردبیلی(میرزا محمّد ظاهری)1706

شیخ محمّد طاهر اشعری قمی 1709

شیخ محمّد طاهر خاقانی«آل شبیر»1711

شیخ محمّد علی آیت بروجردی 1714

شیخ محمّد علی اجتهادی اراکی 1716

شیخ محمّد علی احمدیان نجف آبادی 1717

میرزا محمّد علی ادیب تهرانی 1720

شیخ محمّد علی اراکی 1721

شیخ محمّد علی ارجستانی نائینی 1725

شیخ محمّد علی انصاری 1726

سیّد محمّد علی انگجی تبریزی 1729

شیخ محمّد علی توحیدی تبریزی 1731

میرزا محمّد علی چرندابی تبریزی 1735

شیخ محمّد علی حائری قمی 1735

شیخ محمّد علی حائری کرمانی 1738

شیخ محمّد علی حقّی سرابی 1739

سیّد محمّد علی خسروی همدانی 1743

محمّد علی روحی اصفهانی 1746

شیخ محمّد علی شریف طبرستانی مازندرانی 1747

شیخ محمّد علی صفائی گلپایگانی 1749

شیخ محمّد علی طبسی 1750

ص:1342

محمّد علی فروزش خوانساری 1752

شیخ محمّد علی فقیهی گیلانی 1753

شیخ محمّد علی کرگیلی 1755

شیخ محمّد علی کرودی طالقانی 1755

سیّد محمّد علی کزّازی کرمانشاهی 1756

سیّد محمّد علی کشفی بروجردی 1757

شیخ محمّد علی لواسانی 1758

شیخ محمّد علی مدرس افغانی 1759

میرزا محمّد علی مدرس تبریزی 1761

میرزا محمّد علی مدرس«قراچه داغی»1772

سیّد محمّد علی مرتضوی لنگرودی 1773

محمّد غفّاری کاشانی«اقبال الدوله»1776

شیخ محمّد فاضل قائینی 1777

سیّد محمّد فاطمی قمی 1780

شیخ محمّد فکور یزدی 1781

سیّد محمّد فیروزآبادی 1783

میرزا محمّد فیض قمی 1787

میرزا محمّد قاضی بازنه ای اراکی 1792

دکتر محمّد قریب اراکی 1794

میرزا محمّد قلی زاده اردبیلی 1795

میرزا محمّد قمی«ارباب»1796

شیخ محمّد قمی«حاج آخوند»1804

شیخ محمّد قوانینی بروجردی 1804

سیّد محمّد کاشانی غروی 1806

ص:1343

سیّد محمّد کاظم تبریزی«اهری»1810

سیّد محمّد کاظم قزوینی 1811

ملاّ محمّد کاظم کیکله ای ملایری 1813

سیّد محمّد کاظم مرتضوی اصفهانی 1814

شیخ محمّد کاظم معزّی دزفولی 1817

شیخ محمّد کلباسی حائری 1818

سیّد محمّد کماری تبریزی 1821

سیّد محمّد کماری تبریزی 1822

شیخ محمّد گلپایگانی«غروی»1822

میرزا محمّد مجاهدی تبریزی 1824

پروفسور محمّد مجدزاده کرمانی 1827

شیخ محمّد محفوظی رودسری 1829

سیّد محمّد محقق بهشتی مازندرانی 1830

شیخ محمّد محققی لاهیجی 1831

شیخ محمّد«محمّدی وند»مرندی 1833

میرزا محمّد محیط قمی 1834

سیّد محمّد مدرسی یزدی 1837

سیّد محمّد مشکاة بیرجندی 1838

دکتر شیخ محمّد مفتح همدانی 1843

شیخ محمّد موحدی قمی 1847

سیّد محمّد موسوی اردبیلی 1849

سیّد محمّد مولوی حیدرآبادی 1850

شیخ محمّد مهدی امامی مازندرانی«امیر کلائی»1856

شیخ محمّد مهدی بیگدلی دزفولی 1867

ص:1344

شیخ محمّد مهدی ربّانی املشی 1869

میر محمّد مهدی رضوی قمی 1870

شیخ محمّد مهدی رئیس نوری 1872

سیّد محمّد مهدی ضیائیان دزفولی 1872

شیخ محمّد مهدی کرمانشاهی«فیض»1874

شیخ محمّد مهدی محمّدی گلپایگانی 1875

سیّد محمّد میاندهی رامسری 1876

محمّد نصیری قمی 1879

شیخ محمّد واصف گیلانی 1881

سیّد محمّد واعظ گیلانی 1884

میرزا محمّد وجدانی تفرشی 1885

شیخ محمّد وحید خورگامی رشتی 1886

سیّد محمّد وحیدی شبستری 1887

سیّد محمّد وزوائی قمی 1889

شیخ محمّد هادی حسام گیلانی 1889

سیّد محمّد هادی طباطبائی حکیم 1890

سیّد محمّد هفته ای عراقی«غروی»1891

میرزا محمّد همدانی«ثابتی»1893

شیخ محمّد هیدجی«حکیم»1895

میرزا محمود اصولی ارومیه ای 1900

میرزا محمود اصولی تبریزی 1901

شیخ محمود انصاری قمی 1902

شیخ محمود اوحدی لاهیجی 1903

محمود تندری قمی«شیوا»1904

ص:1345

شیخ محمود جبرئیلی بروجردی 1907

سیّد محمود خضری قزوینی 1908

سیّد محمود رایگانی بهبهانی 1910

سیّد محمود روحانی رشتی«بحرانی»1911

سیّد محمود روحانی قمی 1913

سیّد محمود زرندی ساوه ای 1915

سیّد محمود سجاسی قزوینی 1915

شیخ محمود شریعت مهدوی 1916

محمود صالحی اردبیلی 1917

شیخ محمود عابدی خلخالی 1918

شیخ محمود علمی اراکی 1919

شیخ محمود فقهی 1920

میرزا محمود قمی«مدرس کهکی»1921

میرزا محمود کفیل افشاری مراغه ای 1922

میرزا محمود مازندرانی قمی«مشاور الملک»1924

سیّد محمود مرعشی شوشتری 1927

شیخ محمود نجم آبادی 1930

شیخ محمود واعظ قمی«زاهدی»1931

سیّد محی الدّین علوی طالقانی 1932

شیخ مراد علی ممدوح اراکی 1934

ص:1346

[ادامه بخش سوم(فرزانگان مدفون در سرزمین قم]

م

سیّد مبین وفسی اراکی«همدانی»

اشاره

(-1306 ق)

حاج سید مبین حسینی اراکی،وی اهل«وفس»بلوک«بزجرلو»استان اراک و در منابع به«همدانی»ملقب نمودند،از حافظان قرآن کریم و فضلا و زهاد عصر خود بود.

سید مبین جهت تحصیل ابتدا به مشهد مقدس رفت و بعدا رهسپار تهران گردید و در مدرسۀ رجبعلی سکونت اختیار نمود.

علامه حاج آقا بزرگ تهرانی در ذیل کتاب«کشکول»الذریعۀ خود،دربارۀ او چنین می نویسد:(سید مبین احتمالا از شاگردان سید محمّد صاحب ضوابط و شیخ محمّد حسن نجفی«صاحب جواهر»باشد).

از آثار او

1-الکشکول.

2-تلخیص الذریعة الی مکارم الشریعة(فی التصوف و العرفان)،که در سال 1267 ق از تألیف آن فارغ شد.

ص:1347

3-زبدة الأحادیث.

4-کتاب الدعاء.

5-مجموعة الأدعیة.

نامبرده در /15شعبان1306/ ق در قم درگذشت و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

-منابع

1-أعیان الشیعة.

2-الذریعة 422/4 و 183/8 و 16/12 و 77/18 و 67/20.

شیخ مجتبی لنکرانی

اشاره

(1315-1406 ق)

شیخ مجتبی حاتمی فرزند آیت اللّه شیخ حسن فرزند شکور فرزند حاتم لنکرانی،از دانشمندان و اساتید به نام حوزه های علمیه بود.

وی در سال 1315 ق در نجف اشرف متولد گردید.

پدرش از علمای نجف اشرف به شمار می رفت.در نقباء البشر 465/1 به طور اجمال به شرح حال او اشاره رفته است.

شیخ مجتبی مقدمات را نزد پدر ارجمند خود آموخت،سپس دروس سطح را نزد میرزا علی ایروانی و میرزا آقا اصطهباناتی و رجال را نزد سید ابو تراب خوانساری و تفسیر و کلام را نزد شیخ

ص:1348

محمّد جواد بلاغی و حکمت را نزد شیخ عبد الکریم زنجانی و خارج را از محضر آیات:میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ ضیاء الدّین عراقی،شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی و سید ابو الحسن اصفهانی بهره مند شد و خود اقدام به تدریس و تشکیل حوزۀ درسی نمود و جمع کثیری از طلاب نزد ایشان تلمذ کردند.سپس به شهر سامرا مهاجرت کرد و علاوه بر تدریس و ارشاد،حوزۀ علمیۀ آنجا را نیز اداره می نمود.سپس به نجف مراجعت فرمود و به امور مذکور ادامه داد.

در سال 1391 ق در اثر فشارهای دولت عراق به ایران مهاجرت کرد و برحسب خواهش علما و بزرگان اصفهان در آن سامان سکونت اختیار کرد و صبح ها در مدرسۀ صدر و عصرها در مدرسۀ جلالیه«احمدآباد»به تدریس اشتغال داشت.در ضمن چند سال برحسب خواهش حاج رضا عمادزاده،شب های ماه مبارک رمضان در حسینیۀ عمادزاده به مدت یک ساعت،مردم را موعظه و ارشاد می فرمود و در موضوع ولایت سخن می گفت.

آیت اللّه لنکرانی،فقیهی جامع و مجتهدی بارع بود و در حکمت و کلام و تفسیر و رجال و ادبیات عرب و لغت و تاریخ و شعر صاحب ذوق و اطلاع عمیق بود.

استاد شیخ محمّد رازی دربارۀ ایشان بعد از نقل مطالبی می نویسد:

(ایشان گذشته از مقام علم و فضل،عالمی پارسا و موصوف به تقوا و دارای ملکات فاضلۀ اخلاقی و محامد آداب و محاسن اخلاق و مبرا از تظاهرات و بسیار متواضع و خلیق می باشد،و از امامت و تعیّنات روحی دوری می نمایند و در اصفهان هرچند علمای اعلام و متدینین اصرار برای نماز جماعت و ادارۀ مسجدی نمودند،نپذیرفتند.و خود را با آن مقام شامخ علمی و زهد و تقوا لایق این سمت ندانسته و به نماز دیگران شرکت می نمایند).

از آثار او

1-او فی البیان در شرح قصیدۀ منجیه،اثر طبع علامه سید محمّد فرزند سید

ص:1349

مرتضی کشمیری که به چاپ رسیده است.

2-دیوان اشعار.

ایشان سرانجام در شب شنبه /2شعبان1406/ ق مطابق با /23فروردین/ 1365 ش در سن 91 سالگی در اصفهان دار فانی را وداع گفت.پیکرش روز دوشنبه به قم حمل و پس از تشییعی با شکوه در صحن حضرت معصومه علیها السّلام-صحن بزرگ-به خاک سپرده شد.

منابع

1-ارمغان اصفهان.

2-گنجینۀ دانشمندان 106/3.

سیّد مجتبی نواب صفوی

اشاره

(1343-1375 ق)

درست در همان زمانی که رضا خان، رضا شاه می شد یعنی در سال 1303 هجری شمسی نوزاد پسری در خانواده ای روحانی در خانۀ محقری در یکی از کوچه های خیابان«خانی آباد»در جنوبی ترین ضلع جنوب تهران آن روز، تولد یافت.مادر او خانم نواب صفوی علویه ای پاک دامن و مؤمن از خاندان اصیل و تربیت یافته بود که فرزندان چندی به دنیا آورده بود و بعد از به دنیا آوردن مجتبی فرزندان دیگری نیز آورد.

پدر مجتبی نیز مردی اصیل و فاضل و غیرتمند از خاندان عترت و طهارت به

ص:1350

نام سید جواد میرلوحی بود که اگر چنانچه تقدیر نبود تا خداوند یک چنین فرزند برومندی به او عنایت فرماید،نام او نیز مانند هزارها روحانی مبارز و غیرتمند دیگر در عصر اختناق رضاشاهی در پهنۀ بی کران تاریخ انبوه انسانها گم شده و از یاد می رفت.

سید جواد میرلوحی بعدها زیر فشار مأمورین رضا شاه لباس روحانیت را درآورده و برای احقاق حقوق مظلومان وکیل دعاوی در دادگستری شد.

میرلوحی غیرتمند بود و طاقت ستم شاهی رضا شاه و نوکران از خدا بی خبر و قلدر او را نمی آورد و با داشتن یک چنین روحیه و خونی که در وجود داشت در عصر اوج قدرتمندی دستگاه رضا شاه در سنه 1315 ش(یا 1314 ش)ضمن یک سلسله گفتگوی اعتراض آمیز با علی اکبر داور وزیر عدلیه رضا شاه که هیچ خدایی را بنده نبود و حتی در برخی موارد از خود رضا شاه هم فرمان نمی برد،با او در دفتر وزارتی دست به گریبان شده و سیلی آبداری به بناگوش آن هامان زمان می نوازد، معلوم است که بی درنگ میرلوحی را بازداشت کرده و روانۀ زندان می کنند.

سید جواد میرلوحی سه سال در زندان می ماند و در همین موقع بوده که زن و فرزندان او بی سرپرست مانده و مرحوم سید محمود نواب صفوی که برادر همسر او و مردی با کفایت و با فضیلت بوده است،کمر همت بسته و با کمال مهر و محبت خانوادۀ عیالمند او را تحت تکفل خود در می آورد و در همین سالها بوده که سید مجتبی دوران دبستان را پشت سر نهاده و وارد مدرسۀ صنعتی آلمانها در تهران می شود.و در همین سالها نیز پدرش مرحوم می شود.

هم شاگردهای او در دوران دبستان حکیم نظامی و در دبیرستان صنعتی هستند و فوق العادگی های او را نسبت به تمام دانش آموزان هنوز به خاطر دارند و بازگو می کنند.

آنها می گویند:سید مجتبی علاوه بر فراگیری دروس معمولی خود در مدرسه، در هر فرصت مناسبی که دست می داد بچه ها را جمع کرده و از اسلام و تعلیمات

ص:1351

اسلامی دم می زد و البتّه محیط و جو زمان رضاخانی طوری نبود که بتوان کاری هم انجام داد.اما همین قدر که کسی جرأت داشت حتی کلمه ای هم حرف از اسلام بر زبان آورد خود نموداری از برجستگی و فوق العادگی او بود.

نواب صفوی در هفده سالگی نیز مانند مرغ تیزپروازی که در قفسی تنگ اسیرش کرده بودند و اکنون رها شده باشد آزاد گردیده و با آن روح بلند و دید عمیقی که داشت در همان سن و سال نوجوانی،تصمیم مردانه خود را با مشورت مادر و دائی خویش برای شروع دروس دینی گرفت.

او معتقد بود اکنون وقت مبارزه است و برای شروع این مبارزه یک مایۀ اصلی لازم است و آن مایه را فقط می توان از ماورای این طبیعت جستجو کرد و آن هم دریافتن راه و روش و تعلیمات انبیای الهی و امامان راستین اسلام است،و لذا بعد از کسب اجازه و جلب موافقت اولیای خود تصمیم گرفت با استمداد از یاری خداوند و نیروی جوانی و نشاط خود از آزادیهای حاصل شده،براثر فرار یا اخراج رضا شاه از ایران راهی سفر عراق شده و در نجف اشرف که در آن روزگار بزرگترین پایگاه دانش دین و مرجع نشین عالم تشیّع بود،گردد.

راهی نجف

با شکسته شدن سد دیکتاتوری و سقوط رضا شاه و اخراج او از ایران با اینکه هم زمان با اشغال نظامی سرزمین ایران از جانب نیروهای متفقین بود و این خود

ص:1352

گرفتاری و بدبختی جدیدی می بود،اما ازبس که این مردم مسلمان از ستمهای رضا شاه و مأمورین شهربانی او رنج و صدمه کشیده بودند،بازهم خوشحال بودند و جای این بود که بعد از حدود بیست سال نفسی تازه کنند.

نواب صفوی نیز که محیط مدرسۀ صنعتی آلمانی را برای پرواز روح بلند خود مانند قفسی می دید و دائما درصدد فرار از آن و پرواز به سوی قله های بلند جهان دانش و بینش و یافتن راهی به سوی ماورای این طبیعت بود،فرصت را غنیمت شمرده و تصمیم گرفت با کسب اجازه از مادر و دائی خود مرحوم سید محمود نواب صفوی برای کسب دانش دین به نجف اشرف عزیمت کند نجف که در آن زمان مرکز بزرگ روحانیت شیعه،تحت زعامت آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی بود،از وجود اساتید بزرگی نیز برخوردار بود که تمام جهان تشیّع را تحت الشعاع قرار می داد.

نواب صفوی از طریق خوزستان راهی عراق می شود و در بین راه در آبادان نیز توقفی داشته که همین توقف سبب یافتن دوستان غیرتمندی می شود که بعدها در زمرۀ یاران او قرار می گیرند.

اواخر سال 1320 ش بود که وارد نجف شده و بلافاصله در مدرسۀ بزرگ آخوند خراسانی حجره ای دست و پا کرده و بدون اتلاف وقت شروع به فراگرفتن دروس مربوطه نموده و با استمداد از نبوغ و استعداد حیرت انگیزی که داشت طولی نمی کشد که ره چندین ساله را طی مدت کوتاهی می پیماید.جالب اینکه چون عشق به اسلام و مکتب آل محمّد علیهم السّلام مانند شعلۀ فروزانی در باطن وجودش و از طریق تربیت های پدر و مادرش شعله می کشید،از همان الفبای دروس فقه اسلام نیز هرچه را که می خوانده و درس می گرفته است،آتش عشقهای باطنیش را شعله ورتر می ساخته و بی توجه به اینکه در این راه باید دوره هایی را طی کرده و مراحلی را پشت سر گذاشته و ریش سفید کرد گویا در مرحله ای می رسد که ذره ای تردید برای او باقی نمی ماند که هرچه حق است در اسلام و در مکتب مقدس آل محمّد علیهم السّلام خلاصه شده است و این مکتب انسان ساز چکیده تمام تلاش ها و

ص:1353

مبارزات و جانفشانیهای انبیا است و برای جهانی کردن آن جای هیچ گونه درنگ و تأملی نیست.

باید راه افتاد،باید کار کرد،باید کوشید،باید دوید.باید این طرف و آن طرف زد و باید دشمنان و مزاحمین را از سر راه برداشت و اگر لازم باشد باید جان عزیز را نیز به صورت تحفه ای ناقابل به معشوق خود یعنی آفریدگار جهانیان هدیه نمود.

تشخیص آن شهید این بود که وقتی به مرحلۀ یقین رسیدیم که بشریت را گمراه کرده اند و حق با اسلام است و باید جهان را نجات داد و به راه راست واداشت.

دیگر نباید سر خود را گرم کرد و منتظر چیزی ماند،باید حرکت کرد و از خدا یاری جست و عقیده داشت که خدا هم طبق وعده ای که فرموده یاری خواهد نمود و او واقعا به وعدۀ خدا درباره یک عملکرد صحیح الهی با تمام وجود اعتقاد داشت.

نواب صفوی سه سال و اندی در نجف ماند و از دریای مواج معارف آسمانی مکتب اجدادش،درسهای بسیاری را آموخت.

علمای غیرتمند نجف که نگران اوضاع ایران بودند.مرتبا اخبار اسف بار فسادهای ناشی از اشغال اشغالگران جهانخوار به ایشان می رسید و از همۀ اخبار نگران کننده تر،سوءاستفاده از آزادیهای پس از اختناق و تبلیغات ضد اسلامی گروه های دست نشاندۀ خارجی و دین سازان داخلی و از همه خطرناک تر تبلیغات احمد کسروی بود.از خدا می خواستند که فرجی شده و امت مسلمان از این همه شر و گرفتاری نجات یابند.

نواب صفوی راهی تهران می گردد و در دادگاه اقدام به ترور کسروی می کند که اولین اقدام سیاسی او حساب می شود،همین طور مبارزاتش تا آخرین روزهای حیات ادامه پیدا می کند.

اینک دفاع دختر ایشان-یعنی خانم فاطمه نواب صفوی-که در روزنامۀ توس، شمارۀ 44،مورخ /23شهریور1377/ ش چاپ شده،توجه می کنیم:

...متأسفانه در مصاحبه ای در صفحۀ گفت وگوی روزنامۀ محترم توس گفت و

ص:1354

گویی طرح شده که در آن با بی لطفی از دوران روشن انقلاب به عنوان موقعیتی استبدادی یاد شده و نقش روحانیت در حماسۀ ملی شدن نفت در ایران و دیگر حرکت های معاصر،خفیف شمرده شده است.در مورد شخصیت علمی و روحانی شهید نواب صفوی که اظهار شده است«ایشان معمم بوده اند و نه روحانی به مفهوم واقع کلمه»باید عرض شود که افتخار شهید نواب در حرکتش به دربر داشتن لباس سربازی امام زمان(عجل اللّه فرجه)است.ایشان در هنگام شهادت(همان گونه که همگان دوست دارند با لباس شهرت خود مطرح شوند)،تنها خواسته اش این بوده که با لباس روحانیت که همان لباس سربازی حضرت ولی عصر(ارواحنا له فدا)است به دیدار خداوندش بشتابد.

در هنگام شهادت ایشان،ما فرزندان از نظر سنّی در حدی نبودیم که بتوانیم ابعاد شخصیت علمی ایشان را واقعا بشناسیم،لذا هنگامی که صاحب الغدیر مرحوم علامۀ امینی که از اساتید مورد علاقۀ شهید بوده اند از نجف به ایران آمدند، با مادر به خدمتشان رسیدم و من از ایشان در این مورد سؤال کردم.علامۀ امینی فرمودند:یک سال که آقا سید مجتبی از من تعلیم گرفت دیگر چیزی نماند که به او نیاموخته باشم.

در ردّ مطالب طرح شده در گفت وگو با آقای[علی اکبر]معین فر باید به عرض برسانم که نواب در همان زمان که هنرجوی مدرسۀ صنعتی ایران و آلمان بوده،در حوزۀ علمیۀ مروی نیز مشغول فراگرفتن علوم اسلامی بوده است و در نجف به تکمیل تحصیلات قبلی خود مشغول بوده اند.تظاهراتی که آقای معین فر به سال 1321 ش نسبت می دهند،برخلاف نظراتشان به سال 1318 ش بازمی گردد.آن زمان شهید نواب هنرجوی هنرستان صنعتی بوده اند و در سال 1321 ش در نجف اشرف تحصیل می کرده اند.شهید نواب گذشته از تحصیلات مقدماتی علوم اسلامی در حوزۀ مروی هفت سال در نجف مشغول به تحصیلات حوزوی بوده اند.

در باب میزان سواد حوزوی و علمی ایشان اگر صاحب نظری می طلبیم باید سراغ

ص:1355

استاد گرانقدر همچون علامه محمّد تقی جعفری برویم که در آن دوران همدرس شهید بوده اند و از نظر علمی و مناسبات شان با آن شهید،واجد شرایط برای اظهار نظر در این مورد هستند.

شهید نواب صفوی،شخصیتی است که تمام اعتبار خود را به فدایی اسلام و اهل بیت علیهم السّلام بودن،می داند.طبق مصاحبۀ یک روزنامه نگار پاکستانی،مبادی و زیربنای تفکر«جنبش فدائیان اسلام»از زبان شهید در چهار اصل خلاصه شده بود:

1-اسلام،نظامی کامل برای زندگی است.

2-قومیت گرایی در میان مسلمانان نباید وجود داشته باشد و باید هم بستگی و اتحاد بین شیعه و سنی حفظ شود.

3-تضادی بین اسلام و وطن خواهی نیست.

4-یگانگی جهان اسلام فقط در سایۀ پیروی از اسلام می تواند تحقق یابد و مشکلات مسلمانان تنها از این راه حل می شود.

در مورد اصل سوم که اشاره ای به حرکت ملی گرایان نیز دارد،نواب صفوی دربارۀ چگونگی ارتباط فدائیان با دکتر مصدق به روزنامه نگار پاکستانی چنین می گوید:

ملی کردن صنعت نفت هدف مشترکی بود که اتحاد بین مصدق و فدائیان را ایجاب می کرد،و لذا سازمان در کنار مصدق به عنوان تأییدکننده ای قدرتمند ایستاد.اما بعدها اتفاقات دیگری روی داد.در هر حال اسلام تضادی با وطن خواهی ندارد،ولی با قومیت گرایی و وطن پرستی احمقانه پیکار می کند و اگر زمانی برخوردی بین اسلام و ملیت روی دهد،فدائیان بدون هیچ شک و تردیدی مصممانه در راه اسلام خواهند بود.

به امید رجعت حماسه ساز مهدی منتظر(عج).

از آثار قلمی او

1-ترجمۀ الغدیر(به فارسی-فقط جلد اوّل).

ص:1356

سیّد محسن حجت کوه کمری

اشاره

(1337-1397 ق)

سید محسن حسینی فرزند ارشد آیت اللّه سید محمّد حجت کوه کمری،که به زیور علم و متانت و تقوی آراسته و از فضلای کوشا و محققان به نام و اساتید معروف حوزه بود.

روزگار پیشینی در زیر آسمان نیلگون شهر نجف اشرف کودکی به نام«محسن»در سال 1337 ق مطابق با 1297 ش چشم به جهان گشود،و در عالم انسانیت نمایان گشت،و در آغوش مهر مادر نشو و نما یافت،و در مهد علم و تقوای والد معظم پرورش یافت،و مشغول فراگرفتن علم و دانش گردید.تا اینکه به اتفاق پدر بزرگوارش از نجف اشرف به زادگاه پدر مکرم خود(شهر تبریز)مسافرت،و از آنجا به شهر قم مهاجرت و دروس سطوح را نزد مدرسین و پدر بزرگوار خود به اتمام رساند.و برای کسب مراتب عالی علم و فضل در محضر تدریس آیت اللّه والد گرامی خود حاضر و از رشحات علمی و معنوی اش استفاده کرد و بهره مند گردید.

این فرزند برومند و ارجمند از همان اوان استعداد فوق العاده لیاقت و نبوغ از ناصیه اش هویدا بود،لذا برحسب امر پدر بزرگوار به نجف اشرف در سال 1365 ق رهسپار شد،و در آن حوزه در درس اساتیدی همچون آیات:میرزا عبد الهادی شیرازی،شیخ محمّد کاظم شیرازی و میرزا محمّد طاهر اردبیلی«ظاهری»مشغول تحقیق مبانی فقهی و اصولی و هیئت بودند،و در همان اوقات حوزۀ تدریس علم

ص:1357

فقه و اصول داشتند،که فضلا از تدریس ایشان استفاده می نمودند،و در خلال اوقات با قلم شیوای خود مشغول تصنیف و تألیف مطالب علمی بودند.

در سال 1370 ق به قم بازگشت و پس از چند ماه توقف مجددا به نجف اشرف عزیمت نمود،و از محضر آیات:سید محسن طباطبائی حکیم،میرزا باقر زنجانی و سید ابو القاسم خوئی استفاده نمود.و پس از مدتی سرانجام در حدود سال 1373 ق به حوزۀ علمیۀ قم منتقل گشت و به تدریس پرداخت.

پاره وقتی هم به ملاقات علما و بزرگان اختصاص می داد و بزرگان نیز از او تجلیل می کردند از جمله آیت اللّه شیخ عبد النبی عراقی که از او بسیار احترام به عمل می آورد.کوه کمری مردی کاملا سالم،زاهد،فاضل و خوش طینت بود.

از جمله آثار قلمی اش

1-الأربعون فی حیاة سلمان الفارسی.

2-تفسیر اوائل سور القرآن المجید.

3-تقریرات الاصول فی مباحث الالفاظ.

4-تقریرات در ولایت فقیه.

5-تقریرات قاعدة الید.

6-تقریرات قاعدة لا ضرر و لا ضرار.

7-توضیح المقال فی ثقات الرجال.

8-حاشیة علی العروة الوثقی.

9-حیاة الفاطمة(سلام اللّه علیها)،دربارۀ حضرت معصومه علیها السّلام.

10-رساله در حقیقت تجری.

11-رساله در لباس مشکوک.

12-رساله در مسائل فروع علم اجمالی.

13-رساله در معنی حرفی.

ص:1358

14-رسالۀ عملیۀ منتخب الأحکام.

15-رسالة فی استحباب لبس السواد فی ایام عزاء الامام الحسین الشهید علیه السّلام و سائر الائمة علیهم السّلام.

16-رسالة فی الاستصحاب.

17-شرح رسائل(از شیخ انصاری).

18-شرح کفایة الاصول.

19-صحابة الرسول الاکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم و الائمة علیهم السّلام.

20-قصار الکلمات فی الاحکام الصادرة عن النبی صلی اللّه علیه و آله و سلم.

21-مکاتبات الائمة علیهم السّلام.

22-نهج الطالب فی الحاشیة علی المکاسب،در سه جلد.

کوه کمری پس از عمری خدمت و تدریس در روز جمعه /6 ذی الحجه/ 1397 ق مطابق با /27آبان1356/ ش در سن 60 سالگی در قم چشم از جهان خاکی فروبست و در کنار تربت پدر در مدرسۀ حجتیه مدفون گردید.

-منابع

1-آثار الحجة 140/1 و 193 و 369/2.

2-جزوه ای کوتاه در شرح حال ایشان.

3-گنجینۀ دانشمندان 130/2.

4-مؤلفین کتب چاپی 214/5.

سیّد محسن سریزدی«حاج میرزائی»

اشاره

(1292-1380 ق)

سیّد محسن فرزند علامه سیّد زین العابدین طباطبائی مدرسی سریزدی، معروف به«حاج میرزایی»از فضلا بود.

وی در سال 1292 ق در روستای«سریزد»واقع در چند کیلومتری یزد متولد گردید.

ص:1359

پدرش از علما و تحصیل کرده های نجف اشرف بود و دارای«حاشیة علی المکاسب»می باشد.

سیّد محسن،تحصیلات خود را در یزد«مدرسۀ مصلی»نزد سیّد احمد مدرسی طباطبائی یزدی و شیخ احمد علومی یزدی به پایان برد و مشغول انجام خدمات مذهبی و اجتماعی گردید.

نامبرده در سال 1380 ق برابر با 1339 ش در سن 88 سالگی درگذشت.

پیکرش در قبرستان شیخان قم مدفون گردید.

فرزندانش:

1-سیّد عباس 2-سیّد حسین،روحانی است و فعلا ساکن سریزد می باشد.

3-سیّد علی سریزدی،از فضلای معاصر که فعلا در کرج سکونت دارد.

-منبع

1-اطلاعاتی از فرزندش آقای سیّد علی سریزدی،به تاریخ رمضان1417/ ق.

میرزا محسن شربیانی تبریزی

(1310-ح 1385 ق)

میرزا محسن فرزند آیت اللّه ملا محمّد و نوۀ ملا فضل اللّه شربیانی تبریزی،از فضلا بود.

وی در سال 1310 ق در نجف اشرف تولد یافت.تحصیلات خود را در حوزۀ نجف به پایان برد،سپس به تبریز رفت و در آنجا مشغول خدمات دینی و اجتماعی شد.

از آثار او:رساله ای در زندگی نامۀ پدر دانشمند خود.

وی در حدود سال 1385 ق درگذشت.پیکرش در قبرستان ابو حسین-مقبرۀ العلماء-به خاک سپرده شد.

ص:1360

فرزندانش:1-شیخ عبد الحمید شربیانی،از علمای معاصر و در مشهد مقدس سکونت دارد و در مسجد گوهرشاد امامت جماعت می کند.وی در حدود سال 1345 ق تولد یافت.تحصیلات عالی خود را در قم نزد حضرات آیات:سیّد محمّد حجت کوه کمری،سیّد حسین طباطبائی بروجردی،سید احمد خوانساری و سیّد محمّد رضا گلپایگانی در خارج فقه و اصول و سیّد محمّد حسین تبریزی«علامه طباطبائی»در حکمت،به پایان رساند.از آثار او:1-رسالة الامضاء فی القدر و القضاء،2-النظر فی الجبر و القدر،3-رسالۀ عملیه.

2-آقا مجید.

-منبع

1-اطلاعات متفرقه.

شیخ محسن طاهری قمی

اشاره

(1328-1400 ق)

حاج شیخ محسن طاهری فرزند حجة الاسلام شیخ طاهر قمی،از دانشمندان و معاریف ورامین.

وی در سال 1328 ق برابر با 1289 ش در شهر قم تولد یافت.

پس از رشد و نما و آموختن ادبیات فارسی از سال 1344 ق(برابر با 1304 ش)به تحصیل علوم دینی پرداخت.ادبیات عرب را نزد شیخ محمّد علی ادیب تهرانی به پایان رساند و دروس سطح را از محضر مرعشی و حکمت را از محضر شیخ محمّد مهدی

ص:1361

مازندرانی«امیر کلائی»استفاده نمود.

دروس خارج فقه و اصول را از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی(به مدت سه سال)،سیّد محمّد حجت کوه کمری،سیّد محمّد تقی خوانساری و میرزا محمّد فیض قمی بهره مند گردید.

هجرت به ورامین

طاهری در سال 1360 ق(برابر با 1320 ش)بنا بر دعوت و اصرار مردم شهر ورامین-واقع در چهل کیلومتری جنوب تهران-به آن سامان رفت و در«مسجد خاتم الانبیاء»به اقامۀ جماعت و تبلیغ احکام و نشر معارف اسلامی پرداخت.

از جمله خدمات ایشان در منطقه:احداث بنای«مسجد خاتم الأنبیاء»، تشکیل حوزۀ علمیۀ ورامین،اعزام مبلغان به سایر نقاط آن سامان و...

از آثار او:1-جامع التفاسیر،در تفسیر قرآن کریم،مخطوط.

ایشان در روز چهارشنبه /20رجب1400/ برابر با /14خرداد1359/ ش در اثر ابتلا به بیماری در سن 72 سالگی در ورامین به لقای اللّه پیوست.پیکرش روز بعد در ورامین تشییع و به قم انتقال و در جوار علی بن جعفر علیه السّلام به خاک سپرده شد.

-منابع

1-آثار الحجة 376/2.

2-روزنامه اطلاعات،مورخ 1359/3/17 ش،ص 2.

3-گنجینۀ دانشمندان 681/4.

میرزا محسن مشکینی

اشاره

(1324-1407 ق)

میرزا محسن فرزند علامه شیخ هاشم مشکینی،از فضلا و بزرگان معاصر بود.

وی در سال 1324 ق در«مشکین شهر»واقع در استان اردبیل دیده به جهان گشود.

ص:1362

پس از طی کردن مقدمات و بخشی از سطح،در سال 1348 ق به قم رهسپار شد و سطح را نزد میرزا محمّد همدانی به پایان برد.

دروس خارج را از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد حجت کوه کمری و سید حسین طباطبائی بروجردی استفاده نمود.

از آثار او

1-تقریرات درس مکاسب«تقریرات آیت اللّه حجت».

نامبرده در روز دوشنبه /22صفر1407/ ق مطابق با /5آبان1365/ ش در سن 83 سالگی درگذشت.و پیکرش در قبرستان ابو حسین مدفون گردید.

-منابع

1-آثار الحجة 107/2(تولدش را در سال 1323 ق دانسته است).

2-آینۀ دانشوران 305.

3-گنجینۀ دانشمندان 263/2.

سیّد محسن میرغفاری آذرشهری

اشاره

(1300-1392 ق)

زندگینامۀ زیر بقلم فرزند دانشمندش علامه سید علی میرغفاری(دام ظله) نزیل تبریز،که در مقدمۀ کتابش(اربعین حسینیه)جلد دوم به چاپ رسیده،تقدیم می نمائیم:

معظم له در تاریخ /13رجب1300/ هجری قمری در آذرشهر(45 کیلومتری تبریز)دیده به جهان گشود.پس از تحصیل مقدمات در زادگاه خود،به حوزۀ علمیۀ تبریز رهسپار گردید،اکثر متون فقه و اصول را در محضر مبارک شیخ الفقهاء و المجتهدین آیت اللّه آقای حاج میرزا فتاح شهیدی قدّس سرّه و سایر بزرگان آن عصر، فراگرفت.

ص:1363

سید محسن میرغفاری آذرشهری و فرزندش سید علی

و خارج اصول و فلسفه را در محضر عالم ربانی،جامع معقول و منقول و وحید عصر خود،آقای حاج شیخ ابراهیم بقال اوغلی تبریزی (متوفای 1334 ق)تلمذ و استفادۀ شایانی نمود.

ایشان بعد از رحلت والد ماجدش جناب مستطاب سید الاعاظم و الاشراف آقای حاج میر غفار رئیس السادات حسینی(رضوان اللّه تعالی علیه)،دوباره به آذرشهر مراجعت کرده،مشغول تدریس و تبلیغ و ارشاد مردم شد،و عمر عزیز و گرانقدر خود را وقف اسلام و مسلمین نمود و لحظه ای آسوده خاطر ننشست.

وی به صورت یک چهرۀ شناخته شدۀ علمی،مورد احترام و تکریم حضرات آیات و مراجع همچون:آیت اللّه یزدی(صاحب کتاب فقهی ارزشمند«العروة الوثقی»،که از بزرگترین مراجع تقلید نجف اشرف بوده و بر سراسر دنیای شیعه از ایران و عراق و هند و افغانستان و دیگر نقاط شیعه نشین،مرجعیت شرعی داشته است،و فتوای تاریخی و شکنندۀ وی-علی رغم مخالفتش با مشروطه-علیه قوای اشغالگر روس و انگلیس و ایتالیا مشهور است)و علامۀ بزرگوار،مرجع تقلید شیعیان جهان آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی قدّس سرّه(که استاد اعظم بسیاری از مراجع عظیم الشأن معاصر،و بنیانگذار حوزۀ علمیۀ قم بوده است).

او علاوه بر ایجاد این پایگاه دینی و مرکز علمی عظیم شیعه،برای حفظ و صیانت آن از تهاجم عمّال دست نشاندۀ انگلیس و نقشه های تخریبی آنها،برای

ص:1364

اینکه کوچک ترین بهانه ای برای کوبیدن این حوزه،به دست شان ندهد،با نهایت هوشیاری،در تمام مدت زعامت خود،مبارزۀ منفی را برگزید و دیدیم که این مبارزۀ منفی و سکوت برنده تر از شمشیر،چگونه نقشۀ خائنانۀ زیرزمینی دشمن را خنثی کرده و نقش برآب نمود.و بدین سان،با سیاست«صبر»و«سکوت»،عظمت و کیان حوزۀ علمیۀ قم را از متلاشی شدن و سقوط حتمی نجات داد.

تا آنجا که خود دشمن ضمن اعتراف به این شکست تلخ،عملا بر این سیاست هوشیارانۀ«علوی»مهر تأیید نهاد،و درحالی که قبر شریف آن مرجع دوراندیش و بلندنظر شیعه را با لگد می کوبید،می گفت:

«...زمان خودش بود!،من هرچه خواستم برای تخریب و متلاشی ساختن این حوزه،حرفی از دهانش بگیرم.هرگز بهانه به دستم نداد و مهر سکوت بر لب نهاد!».

بلی: یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللّٰهِ بِأَفْوٰاهِهِمْ وَ اللّٰهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکٰافِرُونَ.

آری:او تنها با یک سکوت،هویت حقیقی مستبدی را(که بنا به فرمودۀ عالم وارسته و مجاهد نستوه آیت اللّه طالقانی:«من وظیفه دارم که دین اسلام را احیاء کنم»آشکار ساخت.

او از خود هفده جلد کتاب و اثر علمی و مذهبی در فنون مختلف به یادگار گذاشته است،که تا این تاریخ شش جلد از آنها،به زیور طبع آراسته شده و بقیه به صورت مخطوط باقی مانده است.

حوزۀ علمیۀ آذرشهر در عصر ایشان

در عصر آن مرحوم،در آذرشهر حوزه ای تأسیس شده،که قریب پنجاه نفر محصل علوم دینی از شهری و حومه،از مقدمات گرفته تا سطوح عالی از محضر پرفیض وجود ایشان خوشه چینی و استفاضه می کردند،و در مدرسۀ مرحوم«حاج کاظم»محصلین شب خواب وجود داشت،و مخارج اکثر آنها برعهدۀ ایشان بود.

حاصل عمر و حیات پربرکت این عالم وارسته در این شهر کوچک،عده ای از

ص:1365

طلاب و علمای برجسته یا چون حجة الاسلام و المسلمین شهید میرزا حسین غفاری و امثال او بودند که برخی در قید حیات و منشأ خدمات مذهبی و برخی نیز پس از عمری خدمت،به سرای ابدی شتافته اند،«غفر اللّه الماضین و اید اللّه الباقین منهم».

مجالس علمی ایشان

مجالسی که ایشان حضور می داشتند بسی پربار بود،و غیر از بحث و مذاکرۀ علمی و طرح و نقد و حل مسائل فقهی،چیز دیگری عنوان نمی گردید.و همواره از علما و بزرگان دین با کمال احترام یاد می کرد و می فرمود:«این وظیفۀ وعاظ و مبلغین اسلامی است که از زحمات طاقت فرسای علمای دین،که در راه عزت اسلام و مسلمین متحمل شده اند قدردانی کرده و مردم را به این موضوع توجه دهند»و از بدگوئی و غیبت در غیاب علما و دیگران عملا و به طور جدی اجتناب و احتراز می نمود،او به راستی یکی از مصادیق:«کونوا دعاة الناس بغیر السنتکم»بود.

خدمات عمرانی آن مرحوم

وی علاقۀ زیادی بر تعمیر و عمران مساجد داشت،از آثار ایشان تعمیر«مسجد جامع حاج کاظم»آذرشهر است،که در سال 1356 قمری به امر مبارک ایشان و همت اهالی خیر از نو تجدید بنا گردید،و نیز در تاریخ 1327/10/3 شمسی مسجد محلۀ«حلوائی»به نام«عبد اللّه الشهید»توسعه و تعمیر گردید،که وی در زادگاه خود عمر عزیز خود را قریب هشتاد و پنج سال صرف خدمت اسلام و مسلمین و ارشاد آنها نمود.

و نیز به پیشنهاد معظم له و همت مرحوم مغفور عمدة التجار آقای«حاج علی دهخوارقانی»غسالخانه ای در جنب گورستان واقع در جنوب شهر بنا گردید،و همچنین غسالخانه و مسجد دیگری در گورستان«خواجه حیران»واقع در شمال شرقی شهر تأسیس فرمود.

ص:1366

در تاریخ غرۀ/شعبان1360/ قمری مطابق با 1320/6/3 شمسی که متفقین به ایران حمله نموده و آذربایجان را(از طرف شمال)اشغال نمودند،در اثر فشار ایادی بیگانه که علما از شهرها و مخصوصا تبریز به تهران مهاجرت می کردند، او تنها کسی بود که سینۀ خود را سپر بلا و هدف آماج تیرهای شیاطین دین فروش و بی وطن کرد،و حتی به شهرهای دیگر مانند:تبریز و غیره مسافرت نموده،از مهاجرت اشخاص خیر مخصوصا علما ممانعت می کرد،و می فرمود:«حالا موقع خدمت است نه فرار!»و همواره در آن شرایط سخت و بحرانی مشغول تبلیغ و بیان احکام الهی بود.

وی وقتی که از طرف خائنان و مزدوران بیگانه(که برای تعقیب اهداف شوم خود در مجالس وی شرکت می کردند)تهدید به قتل می شد به حکم وَ جٰادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ لهجۀ سخن را عوض می کرد و با کمال عطوفت و مهربانی و خونسردی می فرمود:

«من که با کسی غرضی ندارم من به حکم طبیب و پدر مهربان نسبت به شما هستم،عقد پدران و مادران شما را من خوانده ام!شما به منزلۀ اولاد من هستید! هرگز فرزند به پدر خود جسارت نمی کند!شما جوانید و عاقبت امر را تشخیص نمی دهید!».

آری در اثر تلاش و کوشش پی گیر آن مرحوم(چه در زمان تسلط اجانب و چه بعد از آنها)در آن ناحیه نه بر مال کسی دست درازی شد و نه بر جانش،و نه هتک حرمتی بر کسی روا رفت.برخلاف مناطق دیگر که چه مالها که غارت نشد!!و چه جانها و نوامیسی که مورد تجاوز قرار نگرفت!!

او در این دوران سخت و بحرانی در کنار مردم بود،و درد و رنج آنان را عملا احساس می کرد و در آن سالهای قحطی و گرانی با تشکیل نانوائی های تعاونی و دعوت مردم به کمک رسانی برای اشخاص بی بضاعت و فقیر،جان،آبرو و حیثیت هزاران نفر را از هلاکت و سقوط حتمی نجات داد.

ص:1367

آخرین بازگشت به تبریز

وی در سال یک هزار و سیصد و هشتاد و یک قمری به خاطر یک سلسله مصالح دینی(که روح مقدسش راضی به افشای آن نخواهد بود)برای آخرین بار از موطن اصلی خود«آذرشهر»به تبریز بازگشت.او خود به اجمال در این زمینه می فرمود:

«چون دیدم که وجود من به دلیل کهولت سن در وطن منشأ اثر نیست،خواستم در ضمن عمل به حدیث نبوی مشهور«علیکم بالسواد الاعظم»به تبریز مهاجرت کنم،لذا این بود که از وطن بریدم و به سواد اعظم شهر پیوستم».با وجود این و علی رغم کهولت سن باز در این شهر آرام نگرفت،و شب و روز در اندیشۀ اصلاح امور و تنویر افکار مردم و تبلیغ احکام و اقامۀ نماز بود،و با آن ضعف و ناتوانی هر سه وقت جهت اقامۀ نماز جماعت در مسجد حاضر می شد،و در اغلب شبها بعد از نماز به تفسیر آیات کریمۀ قرآن می پرداخت.

حافظۀ نیرومند

وی با اینکه در اواخر عمر به جهت ضعف بصر به طور کلی از مطالعه عاجز بود،در عین حال در اثر حافظۀ قوی و عجیبی که داشت،هرچه مطالعه کرده بود با صفحات و سطورش به یاد می آورد.و عجیب اینکه در بحث هایش ابدا تکراری وجود نداشت.گاهی به بنده امر می کرد که فلان مجلد بحار یا تفسیر و...را بیاور و فلان موضوع را در صفحۀ معین برایم بخوان!غالبا علماء به حضورش شرفیاب شده،اشکالات علمی و فروع فقهی را عنوان می کردند،و او جواب همه را فی المجلس با اتکاء به ملکات ذهنی به صورت مستدل و روشن،بیان می کرد.و همه با دامنی پر از گوهرهای دانش از محضر پرفیضشان با کمال شوق و شعف برمی خاستند .دیده نشده که کسی بر حضور پربارش وارد،و بدون چیدن دسته گلی از خرمن دانش او خارج شود.

ص:1368

آثار قلمی او:

1-تندرستی یا نامۀ نیک بختی.

2-علل الغیبة.

3-مجالس الهدی لأرباب التقی.

4-مقیاس آداب المتعلمین و میزان اخلاق المحصلین.

شیخ نصر اللّه شبستری سید علی میرغفاری آذرشهری

ارتحال ایشان

اسفا!!شمع وجودش که سالها روشنگر محافل و سالکان خسته دل را به مقاصد خود نائل و رهروان وادی حیرت را به مقصدشان رهنمون بود،پس از عمری خدمت،سرانجام در روز یکشنبه شانزدهم/ذی الحجة الحرام/سال یک هزار و سیصد و نود و دو هجری قمری مطابق با اول/بهمن ماه/سال یک هزار و سیصد و پنجاه و یک خاموش گشت!

و محافلش بی فروغ و انجمن هایش بی سرپرست گردید و از غروب این ستارۀ

ص:1369

آسمان علم و فقاهت،قلوب مؤمنین و همۀ شیفتگان فضل و دانش داغدار گشت و رخنه جبران ناپذیری در پیکرۀ اسلام پدیدار گردید.تغمده اللّه فی غفرانه،اللهم احشره مع من یتولاه من محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم و اهل بیته الطاهرین علیهم السّلام،آمین یا رب العالمین.

جسدش به قم انتقال و در قبرستان دارالسلام خاک فرج به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-سید رضی 2-رضا 3-ضیاء 4-ابو الحسن،روحانی تحصیلاتش در قم بود شاگرد حاج شیخ عبد الکریم حائری دفن در آذرشهر 5-سید علی میرغفاری ،از علمای معاصر تبریز 6-مرتضی.

7-سید ابراهیم میرغفاری،تولد 1344 ق از فضلای حوزۀ علمیۀ قم بود و از جمله شاگردان آیة اللّه سید کاظم شریعتمداری و نزدیکان ایشان به شمار می رفت.

ایشان در ایام حملات ناجوانمردانه رژیم عراق به شهرهای ایران از قم به مشهد رفت و آنجا در اثر سکتۀ قلبی درگذشت.جسدش در روز/رجب1407/ ق در قم تشییع و در قبرستان ابو حسین به خاک سپرده شد.

در مؤلفین کتب چاپی 224/5 نام آثار قلمی اش آمده است.

شیخ محمّد آل آقاکرمانشاهی

(-1301 ق)

حاج شیخ محمّد فرزند آیت اللّه شیخ محمود و نوۀ آیت اللّه شیخ محمّد علی کرمانشاهی بهبهانی،ملقب به«آل آقا»از فقها و مشاهیر علمای تهران بود.

وی همراه پدر ارجمند خود مدتی در نهاوند توقف داشت،سپس در سال 1245 همراه وی از نهاوند به قم مهاجرت کرد و سرانجام رهسپار تهران شدند.

آقا محمّد پس از ارتحال پدر خود در سال 1269 ق ریاست روحانی پیدا کرد.

در المآثر و الآثار درباره اش می نویسد،(از مشاهیر مشایخ و نبهاء فقهای سلسلۀ

ص:1370

بهبهانیه بود،و در مسجد حکیم دار الخلافه امامت جماعت می نمود،و از خاطر عاطر همایونی[یعنی ناصر الدّین شاه قاجار]نسبت به آن عالم جلیل و فاضل نجیب اصل،اقبالی زایدالوصف مصروف می افتاد...).

ایشان در سال(1301 ق در تهران درگذشت و جهت خاکسپاری به قم حمل و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام در مقبرۀ خانوادگی اش-زیر ساعت-به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-شیخ فضل اللّه آل آقا 2-شیخ مهدی بحر العلوم،داماد آیت اللّه ملا علی کنی بود 3-علامه شیخ جمال الدّین آل آقا.دامادش هم آیت اللّه میرزا عبد الرحیم نهاوندی بود.

-منابع

1-المآثر و الآثار.

2-وحید بهبهانی 353.

شیخ محمّد آل آقاکرمانشاهی

(-1383 ق)

شیخ محمّد فرزند حاج آقا نبی و نوۀ علامه شیخ محمّد تقی آل آقا کرمانشاهی، از دانشمندان کرمانشاه بود.

استاد شیخ علی دوانی در کتاب خود«وحید بهبهانی»هنگام معرفی فرزندان آقا نبی،دربارۀ ایشان می نویسد:

(و فرزند محترم و دانشمند و فقیه وی آقای آقا محمّد آل آقا،امروز از علمای درجۀ اوّل کرمانشاه می باشند،فقیهی محترم و دانشمندی بزرگوار و از نجبای این خاندان جلیل است).

ص:1371

شیخ محمّد پس از طی مقدمات در کرمانشاه،به نجف اشرف مهاجرت کرد و از محضر آیات:آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی،سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی و شیخ الشریعۀ اصفهانی استفاده نمود،سپس به کرمانشاه بازگشت و در مسجد«عماد الدوله»به اقامۀ جماعت و ارشاد اشتغال پیدا کرد.

نامبرده در روز چهارشنبه /9ذی حجه 1383/ ق مطابق با /2اردیبهشت/ 1343 ش در کرمانشاه به دیدار حق شتافت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان ابو حسین به خاک سپرده شد.

-منبع

1-وحید بهبهانی 338.

سیّد محمّد آل رسول شمس آبادی

اشاره

(1336-1392 ق)

حاج سید محمّد فرزند علامه سید محمّد ابراهیم و نوۀ سید محمّد موسوی «آل رسول»شمس آبادی اصفهانی،و داماد آیت اللّه حاج آقا جمال الدّین اصفهانی (مسجد شاهی)،از جمله فضلا و بزرگان بود.

در سال 1336 ق در اصفهان متولد گردید.

در حوزۀ اصفهان

وی پس از طی مقدمات،وارد مدارس جدید شد و تا سوم دبیرستان تحصیل کرد،و پس از آن وارد«مدرسۀ صدر»اصفهان شد،و سطوح عالی و دروس خارج را نزد آیات:شیخ محمّد حسین فشارکی،سید علی نجف آبادی،سید محمّد نجف آبادی و شیخ محمود مفید به انجام رسانید.

نامبرده،پس از فوت پدرش به اقامۀ جماعت و ارشاد و هدایت در مسجد آن مرحوم پرداخت،و پس از بازگشت برادر ارشدش آیت اللّه شهید سید ابو الحسن

ص:1372

شمس آبادی از نجف اشرف،«مسجد ابا ذر»را به ایشان تفویض نمود،و خود در «مسجد جنب حمام»به اقامۀ جماعت و ارشاد اشتغال ورزید.

وی مردی فاضل،غیور،کوشا در رفع حوایج مردم،و خوشرفتار و شیرین گفتار بود.

اوقات فراغت را به امور زراعی و شخصی می پرداخت.

درگذشت و اعقاب

وی در روز پنج شنبه /13ذی حجه 1392/ ق مطابق با /28دی1351/ ش در یکی از بیمارستانهای تهران در پی عمل جراحی،در سن 56 سالگی درگذشت، و جنازه اش به قم حمل و به خاک سپرده شد.

از وی اولاد ذکوری باقی نماند و فقط چهار دختر داشت،که جناب آقای حاج جواد شفتی یکی از دامادهایش می باشد.

-منبع

1-تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان 259/3.

دکتر محمّد ابراهیم آیتی بیرجندی

اشاره

(1333-1384 ق)

دکتر شیخ محمّد ابراهیم آیتی بیرجندی فرزند علامه شیخ محمّد قائینی،از فضلا و نویسندگان برجسته بود.

آیتی در سال 1333 ق در بیرجند متولد گردید.

ایشان مقدمات و ادبیات را نزد:شیخ غلامرضا فاضل،شیخ محمّد علی ربانی، و ملا محمّد دهکی در حوزۀ علمیۀ بیرجند آموخت،و سطوح را نزد آیات:شیخ محمّد باقر بیرجندی و فرزندش شیخ محمّد حسین آیتی تلمذ کرد.در سال 1350 ق به مشهد مقدس عزیمت نمود و مقداری از ادبیات را نزد شیخ محمّد تقی ادیب نیشابوری بیاموخت،آنگاه از محضر آیات:شیخ حسن پائین خیابانی،میرزا

ص:1373

مهدی شهیدی(در حکمت)،میرزا مهدی اصفهانی،میرزا احمد کفائی(در کفایه)،سید حسین فقیه سبزواری و شیخ آقابزرگ شاهرودی استفادۀ شایان برد.

وی از سال 1320 تا 1329 ش در بیرجند به وعظ و تدریس و ارشاد اشتغال داشت،سپس در سال 1330 ش به تهران رفت،و از سال 1334 ش در دانشکدۀ الهیات دانشگاه تهران شروع به تدریس نمود،و در سال 1340 ش در رشتۀ فلسفۀ اسلامی درجۀ دکترا دریافت داشت.

از آثار او

1-آئینۀ اسلام(ترجمه).

2-افکار جاوید محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم(ترجمه).

3-اندلس یا حکومت مسلمین در اروپا.

4-بررسی تاریخ عاشورا.

5-تاریخ پیامبر اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم.

6-ترجمۀ البلدان(یاقوت حموی).

7-ترجمۀ تاریخ یعقوبی،2 جلد.

8-تفسیر شریف لاهیجی(جلدهای 3 و 4-تصحیح).

9-خطبه های رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم.

10-سخنرانی های آیتی.

11-سرمایۀ سخن،2 جلد.

12-شهدای اسلام.

13-فهرست ابواب و فصول اشعار.

14-گفتار عاشورا.

15-گفتار ماه(سخنرانی ها).

16-مثنوی مقامات الابرار(تصحیح).

ص:1374

17-مرجعیت و روحانیت(همکاری).

18-مقولات و آراء مربوط به آن(رسالۀ دکترا).

وی در روز جمعه /3جمادی الثانی1384/ ق مطابق با /17مهر1343/ ش در اثر تصادف درگذشت،و در قبرستان ابو حسین قم-مقبرة العلماء-به خاک سپرده شد.

-منابع

1-افادات علامه شیخ عباس خالصی(ساکن سرایان).

2-دایرةالمعارف تشیّع 242/1.

3-مؤلفین کتب چاپی 26/1.

شیخ محمّد ابراهیم ساوه ای

(-ح 1326 ق)

شیخ محمّد ابراهیم فرزند علی اکبر ساوجی.

در تهران جزو شاگردان برجستۀ آیت اللّه شیخ محمّد حسن آشتیانی محسوب می شد،که پس از تحصیل علوم و معارف به ساوه بازگشت،و به اقامۀ جماعت و تدریس و نشر احکام و معارف الهی پرداخت.

وی علاوه بر دانش و فقاهت در نهایت زهد و قدس و ورع بود،و به شدت فریضۀ امر به معروف و نهی از منکر را به جای می آورد.

سرانجام در حدود سال 1326 ق در ساوه درگذشت،و در قبرستان شیخان قم مدفون گردید.

فرزند ایشان شیخ اسد اللّه مجتهدی،از علمای ساوه بود.تحصیلاتش را در قم گذرانید،متوفای 1357 ش در ساوه در حدود 79 سالگی.

-منابع

1-گنجینۀ دانشمندان 293/5.

2-نقباء البشر 19/1.

ص:1375

شیخ محمّد ابراهیم صاحب الزمانی«خراسانی»

(1293-1355 ق)

از وعاظ نامی ایران بود که تولدش در سال 1293 ق در مشهد مقدس اتفاق افتاد.

خبرنگار روزنامۀ اطلاعات در پی یک حادثۀ ناگواری که برای صاحب شرح حال رخ داده بود،مصاحبه ای انجام داده که قسمت مهم آن را نقل می کنیم:

س:ممکن است اسم و شهرت خود را بفرمائید؟

ج:اسم شیخ محمّد ابراهیم مشهور به«صاحب الزمانی».

س:فلسفۀ شهرت صاحب الزمانی چیست؟

ج:چون همیشه کلمۀ آخر حرف و ختم منبرم عبارت(یا صاحب الزمان) است،به این جهت،به این نام شهرت یافته ام.

س:شرح زندگانی خودتان را بفرمائید؟

ج:بله،تولدم در ارض اقدس حضرت رضا علیه السّلام و پنجاه و سه سال از عمرم می گذرد.اسم پدرم حاجی محمّد صباغ(شغلش صباغی بود).بنده هم در اوّل زندگانی به شغل صباغی و همچنین ترمه بافی و قالی بافی مشغول بودم،تا آنکه تحصیلات مقدماتی خود را در مشهد تمام کرده،و در سال 1309 ق بعد از گردش در بعضی از بلاد خراسان عازم پایتخت(تهران)شدم،پس از چند سال توقف در تهران و ذکر مصیبت خامس آل عبا،شوق اجتهاد به سرم افتاد عزم نجف اشرف کردم.گرچه چند سالی در نجف ماندم،لیکن موفق به اجتهاد نشدم.

نظر به شوق وافری که به منبر و ذکر مصیبت داشتم،کتب مجلسی(اعلی اللّه مقامه)را خواندم،و آنچه راجع به مصائب آل محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم بود به مقدار سی جزو قرآن عبارات عربیه جمع آوری نموده،و در مدت سی سال که در سفر و حضر بودم حفظ کردم.و از این حیث در این مدت که بلاد معظمۀ ایران را هم گردش کرده ام،در

ص:1376

هر بلدی یا شخص اوّل بودم یا در طراز اوّل اهل منبر،اعمال برجستۀ من اولا در مازندران:جلوگیری از یک کار بدی بود که انجام دادم...

مرحوم آیت اللّه سید احمد شبیری زنجانی در کتاب خود(الکلام یجر الکلام) مطالب و داستانهای سودمندی از وی نقل می کند،و ظاهرا دوستی و الفت با یکدیگر داشتند.در پاورقی کتاب مذکور،وی را چنین معرفی کرده است:

(مرحوم آقا شیخ ابراهیم اصلا سردرودی تبریز بود،هر روز در پای درس مرحوم حاج شیخ عبد الکریم(حائری یزدی)ذکر مصیبت می کرد.همان دم که مرحوم حاج شیخ در منبر قرار می گرفت.آن مرحوم قبلا چند کلمه ذکر مصیبت می کرد، بعد آقای حاج شیخ شروع به درس می فرمود.از قضا همان طوری که او در مجلس درس پیشخوان بود،در رفتن از این دنیا پیش قراول شد.ده شب پیش از حاج شیخ وفات کرد.شب چهارشنبه هفتم/ ذی القعده1355/ ق مطابق با /30دی/ 1315 ش او وفات کرد،و شب هفدهم همان ماه آقای حاج شیخ«رحمة اللّه علیهما».

باید اضافه کرد که وی در ادبیات عرب نیز دست داشته و اشعاری در زمینه های مختلف سروده،که در یکی از منابع خطی،قصیده ای از نظم مترجم له در رثای آیت اللّه میرزا صادق آقاتبریزی دیدم.

سرانجام در روز چهارشنبه /7 ذی القعده1355/ ق مطابق با /20دی/ 1315 ش در تهران درگذشت،و در قبرستان حاج شیخ به کد(25235)قم به خاک سپرده شد.

-منابع

1-الکلام یجر الکلام 86/2.

2-روزنامه اطلاعات،سال دوّم،شمارۀ 411،صفحه 2،به تاریخ اوّل/بهمن1306/ ش.

3-شرح حال آیت اللّه میرزا صادق آقاتبریزی،که به قلم استاد سید احمد اشکوری نگارش یافته و مخطوط می باشد.

ص:1377

شیخ محمّد ابراهیم مقدس رشتی

(1308-1355 ق)

شیخ محمّد ابراهیم فرزند ملا حسین و نوۀ ملا محمّد کاظم رشتی گیلانی (مقدس)،در سال 1308 ق در رشت متولد شد.

پس از طی مقدمات به نجف اشرف رهسپار و سطوح را به انجام رسانید، خارج را از محضر آیات:سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی،میرزا ابراهیم آقا اصطهباناتی استفاده نمود و به رشت بازگشت،و به ارشاد و هدایت مردم پرداخت.

وی مردی فاضل و بسیار اخلاقی بود که مردم به سوی او مجذوب می شدند.

در روز سه شنبه /20ذی قعده 1355/ ق مطابق با /13بهمن 1315 ش به سن 47 سالگی در رشت درگذشت،و جسدش در قبرستان حاج شیخ به شماره (35033)قم مدفون گردید.

فرزندانش:1-مهدی 2-کاظم،و دو دختر.

-منبع

1-افادات حجة الاسلام شیخ محمّد هادی مقدس پسر برادر مترجم له.

شیخ محمّد ابن جلال«محلاتی»

(1311-1390 ق)

شیخ محمّد فرزند جلال الدّین محلاتی،به سال 1311 ق مطابق با 1272 ش در شهر محلات دیده به جهان گشود.پس از رشد و نمو در یکی از مدارس قدیم محلات(مدرسۀ خیریه مجد الاطباء)به تحصیل مشغول شد،و ادبیات فارسی و صرف و نحو عربی را فراگرفت.سپس جهت ادامۀ تحصیل عازم اراک شد.

و به علت داشتن ذوق هنری به آموختن نقاشی و طراحی فرش پرداخت و همین طور

ص:1378

ذوق و استعداد خود در این زمینه پرورش می داد،و پس از یادگیری کامل این هنر با شرکت آقا ذبیح اللّه ابطحی نقاشخانه ای در بازار اراک کلبه دایر نمود،و به تولید و تجارت فرش هم پرداختند،و در سال 1345 ش به تهران عزیمت نموده و در آن شهر مقیم شد.

او در سال 1390 ق به سن 79 سالگی در تهران درگذشت،و در قبرستان وادی السلام قم مدفون گردید.

فرزندانش:آقا حسین و چهار دختر از او به جای ماندند.

-منبع

1-حسین واعظزاده و پیش آمدهای خوانسار و اراک ص 94.

شیخ محمّد ابن الشیخ قمی

(-1379 ق)

شیخ محمّد فرزند شیخ عباس قمی،معروف به«ابن الشیخ»از فضلا و معاریف قم بود.

نامبرده پس از طی مقدمات و سطوح،دروس عالی را در نزد حضرات آیات:

حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و سید علی یثربی کاشانی در فقه و اصول و سید ابو الحسن رفیعی قزوینی در حکمت استفاده نمود.و پس از ورود آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی از محضر ایشان نیز بهره مند شد.در ضمن ادارۀ مدرسه های دارالشفا و فیضیه را برعهده داشت.

ابن الشیخ در سال 1376 ق مطابق با 1336 ش در قم درگذشت.پیکرش در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

-منابع

1-آینۀ دانشوران 256.

2-رجال قم 141.

ص:1379

شیخ محمّد احمدی فیروزجاهی مازندرانی

(-1383 ق)

از چهره های علمی منطقۀ بندپی بابل،عالم جلیل القدر و فاضل فرهیخته حاج شیخ محمّد احمدی فیروزجاهی می باشند.

پدر بزرگوارش حجة الاسلام و المسلمین شیخ حسین احمدی که پس از کسب فیض از اساتید قم،جهت تحصیل و کسب علوم عالی عازم نجف اشرف گشته و به خوشه چینی علمی پرداخت.مدتی پس از اقامت در عتبات،همسر مکرمه اش دار فانی را وداع گفت و وی با زنی پاک دامن که از خانواده های روحانی نجف اشرف بود، وصلت نمود که ثمرۀ این ازدواج در نجف،تولّد چهرۀ پرهیزگار منطقه،یعنی شیخ محمّد احمدی بوده است.

شیخ محمّد در چهارسالگی به همراه والدین بزرگوارش عازم وطن گشته و وارد بندپی شدند.مدتی در وطن اصلی یعنی روستای«فیروزجاه ثابت»و مدتی نیز در قریۀ«کوپایه سرا»اقامت کرده،سپس در روستای«پادشاه امیر»سکونت نمودند.

پدر بزرگوارش در همان روستای پادشاه امیر با تأسیس مدرسۀ علمیه،طلاب فراوانی را تحت تعلیم و تربیت درآورده و نوجوانان و جوانان مشتاق و تشنۀ معارف دینی را سیراب ساختند.

شیخ محمّد در کنار سایر دانش پژوهان با جدیت و تلاش به فراگیری علوم اهل بیت علیهم السّلام پرداخت.ضمن آنکه در تابستان،در منطقه«شیخ موسی»بندپی و در مدرسۀ علمیه ای که آن نیز به همت پدر ارجمندش دایر شده بود،به علم اندوزی و خوشه چینی از خرمن پرفیض پدر پرداخت.

ایشان پس از طیّ مراحل مقدماتی،با تحمل زحمات فراوان و جهت نیل به مراحل بالاتر علمی،عازم شهر مقدس قم گردید و به ادامۀ تحصیل پرداخت.

وی ادبیات را از میرزا محمّد علی ادیب تهرانی و سطح را از محضر میرزا

ص:1380

محمّد همدانی و سید شهاب الدّین مرعشی بهره مند شد.

با آنکه ایام حضور وی در قم،مصادف با سختگیری های حکومت ظالمانه رضا خان بر علیه روحانیت بود،با این حال وی استقامت فراوانی از خود در تحصیل نشان داد و زحمات زیادی در کسب دانش کشید،تا آنکه در بین دوستان هم دورۀ خود،نمونه گردید و در امتحان حوزه که از ناحیه اساتید و علمای وقت برقرار شد،شرکت نمود و رتبۀ ممتاز را حائز گشت و مورد تشویق اساتید وقت فرا گرفت که تشویق نامه های آن زمان موجود می باشد.

معظم له در همان ایام،با دختر عموی خود وصلت نمود و صاحب دو فرزند گشت.

اگرچه عشق به خانواده و فرزندان،او را به اقامت در کنار آنان وامی داشت، ولی علاقۀ مفرط به علوم عالیه و شوق نیل به مقام رفیع اجتهاد،او را به هجرت و دوری از خانواده فرامی خواند.

ازاین جهت بود که همسر و فرزندان را به پدر سپرد و با تحمل رنج سفر،راهی نجف اشرف شد و در محضر استوانه های علمی شیعه یعنی حضرات آیات:سید ابو الحسن اصفهانی و شیخ ضیاء الدّین عراقی زانوی ادب بر زمین زد و از چشمۀ جوشان آن فرزانگان و سایر اساتید حاضر،سیراب گشت و بخاطر هوش و ذکاوت و زهد و تقوایش،مورد توجه اساتید خود قرار گرفت.

معظم له خاطرات فراوانی را از دوران تحصیل در نجف اشرف برای مؤمنین نقل می کردند که تبرّکا به یکی از آنها اشاره می شود.

وی می فرمودند:مدتی از نظر مالی و ادارۀ معاش،سخت در مضیقه بودم و چاره ای جز توسل به ساحت مقدس حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام نداشتم.ازاین رو وارد حرم مطهّر شدم و مشغول عرض ادب و خواندن زیارتنامه شدم.ناگهان متوجه شدم که سید ابو الحسن اصفهانی جهت زیارت وارد حرم گردیدند.

من خود را کنار کشیدم که مزاحم زیارت آقا نشوم.یک لحظه دیدم آقا مسیر

ص:1381

خود را تغییر داده و به طرف من می آیند،من نیز مجدّدا خود را به عقب کشیدم تا راه برای عبور آقا و اطرافیانش باز شود،تا اینکه آقا نزدیک من آمد،دست مبارک خود را به طرف دست من دراز کرد و مقداری پول در میان کف من قرار داد و از من فاصله گرفت و بدون آنکه چیزی بگوید و کسی هم متوجه مطلب شود،رفت.

به هرحال آن بزرگوار مدت هشت سال به کسب دانش پرداخت و چند بار قصد عزیمت به وطن نمود که هربار با مخالفت جدّی آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی روبرو شد و معظم له اصرار داشتند که ایشان در نجف اشرف بمانند.

تا آنکه از ناحیۀ پدرشان نامه ای دریافت نمودند که از وی خواسته بودند به بابل بازگردند،وی نیز دست خطّ پدر بزرگوارش را به محضر استاد ارائه نمود.

مرحوم اصفهانی با دیدن آن نامه فرمودند:«امر پدر مقدم به امر ماست، می توانی به وطن بازگردید».

ازاین رو،ایشان با اجازۀ اساتید،پس از اخذ اجازۀ اجتهاد از محضر حضرات آیات:اصفهانی و عراقی راهی بابل گشت.

بعد از ورود به وطن،به امر پدر تصدی امور مردم منطقۀ سکونت(بندپی)را به عهده گرفت تا آنکه پس از ارتحال پدر بزرگوارش،ادارۀ امور مدارس علمی «پادشاه امیر»و«شیخ موسی»را نیز به دست گرفت و شاگردان فراوانی را تربیت نمود،که هم اینک تعداد زیادی از شاگردان و تربیت یافتگان،وی در پستهای مختلف به خدمات دینی و اجتماعی و سیاسی اشتغال دارند.

آن بزرگوار مردی پرتلاش و پرکار و نسبت به خدمات عمومی و انجام وظایف دینی،جدّیت فراوانی نشان می داد و تقوا و خلوص و نصایح مشفقانه وی تاکنون زبانزد اهالی منطقه می باشد.

معظم له نسبت به امور دینی و اقامۀ سنتهای مذهبی چون نماز جماعت و برپایی محافل سوگواری تأکید فراوان و پایبندی شدید داشت.

وی پس از عمری تلاش و خدمات شایان علمی و دینی،در سال 1383 ق

ص:1382

مصادف با بهار سال 1343 ش به علت بیماری قلبی در تهران دار فانی را وداع گفت و در قبرستان ابو حسین شهر مقدس قم مدفون گردید.

-منابع

1-آینۀ دانشوران 422(نام پدرش را محمّد باقر ثبت کرده است).

2-آشنائی با فرزانگان بابل 249.

سیّد محمّد استرآبادی

اشاره

(1296-1366 ق)

حاج سید محمّد فرزند سید نصر اللّه حسینی استرآبادی،از علمای سرشناس و معروف تهران بود.در سال 1295 ق در روستای شاه کوه «استرآباد»متولد گردید.

پس از رشد و نمو،مقدمات را در گرگان آموخت،و به مشهد رضوی هجرت کرد و در مدرسۀ میرزا جعفر مدت یازده سال سایر سطوح نزد شیخ حسنعلی تهرانی و سید عباس شاهرودی (در منظومه)را به انجام رسانید،و از آنجا در سال 1320 ق به نجف اشرف عزیمت نمود،و از محضر آیات:شیخ محمّد کاظم خراسانی،سید محمّد کاظم طباطبائی، شیخ الشریعۀ اصفهانی و سید مصطفی کاشانی یزدی خارج فقه و اصول را استفاده نمود،و پس از سال اقامت در سال 1330 ق به ایران مراجعت و رحل اقامت خود را در تهران افکند،و در(مسجد جمعه)واقع در بازار به اقامۀ جماعت و ترویج مذهب و تدریس در مدرسۀ محمّدیۀ بازار پرداخت.

ص:1383

سید ضیاء الدّین استرآبادی

از آثار او:

1-تقریرات خراسانی.

2-تقریرات فقه یزدی.

3-ادلۀ عقلیه در اصول.

سرانجام در روز سه شنبه ربیع اول 1366/ ق مطابق با /8بهمن/ 1325 ش به سن 70 سالگی در تهران درگذشت،و در صحن کهنۀ حضرت معصومه علیها السّلام جنب مقبرۀ فتحعلی شاه قاجار به خاک سپرده شد.

فرزند معظم له حضرت آیة اللّه سید ضیاء الدّین استرآبادی نزیل تهران است.

-منابع

1-گنجینۀ دانشمندان 372/4.

2-نقباء البشر(خطی).

3-یادداشتهایی از شیخ محمّد رازی.

شیخ محمّد اسماعیل اعلائی ساوه ای

اشاره

(ح 1325-1415 ق)

حاج شیخ محمّد اسماعیل فرزند میرزا حسن نوبرانی ساوه ای ملقب به «اعلائی»از دانشمندان و فضلای معاصر بود.

او در حدود سال 1325 ق در روستای«نوبران»از توابع ساوه-واقع در جادۀ ساوه و همدان-متولد گردید.

ص:1384

در حوزۀ علمیۀ قم

ایشان پس از طی مقدمات در زادگاه خود به قم مهاجرت کرد،و دروس سطح را انجام رسانید،و ابتدا در درس خارج آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی حاضر شد،آن گاه از محضر آیات:سید محمّد حجت کوه کمری و سید حسین طباطبائی بروجردی بهره مند گردید.

وی در اواخر عمر اقدام به تأسیس مسجدی در محلۀ«نیروگاه»قم نمود و در آن به اقامۀ جماعت و ارشاد و هدایت پرداخت.

درگذشت

نامبرده در روز پنج شنبه /11ذی حجه 1414/ ق مطابق با /23اردیبهشت/ 1374 ش در حدود سن 90 سالگی در قم درگذشت،و جسدش در قبرستان حاج شیخ-در جوار قبر کربلائی کاظم-به خاک سپرده شد.

-منابع

1-آینۀ دانشوران 296.

2-اطلاعات متفرقه.

محمّد اسماعیل بزّاز همدانی

(1299-1354 ق)

محمّد اسماعیل بزّاز متخلص به«مجمع»فرزند شیر محمّد همدانی،از شاعران معروف و آزادی خواهان مشروطیت بود.

او در سال 1299 ق در شهر همدان تولد یافت و در سال 1354 ق برابر با 1314 ش بدرود زندگی گفت.پیکرش را به قم انتقال دادند و در آن شهر مدفون گردید.

مجمع،با راهنمایی شاطر محمّد تسلیم-شاعر همدانی-به محضر علی اکبر

ص:1385

پروین-شاعر بلندپایه-راه یافت و چندی از او کسب فیض کرد.آنگاه به عتبات عالیات رهسپار شد و با شاعر دیگری از مردم همدان،به نام«سراج»در آنجا آشنایی پیدا کرد و میانشان دوستی و الفتی ناگسستنی برقرار گردید.

مجمع،در همدان به پیشۀ پارچه فروشی که حرفۀ پدری او بود اشتغال داشت، و اوقات فراغت را به تحصیل علم و مطالعۀ کتاب می پرداخت.و در نهضت مشروطه طلبی با آزادی خواهان هماهنگ و همگام گردید،و با همکاری آیت اللّه شیخ محمّد بهاری فعالیت چشمگیری کرد،و براثر تحریکات و دسایس دشمنان مشروطیت به دستور مظفر الملک زندانی شد،که با فعالیت صنف بزّازان و وساطت امیر افخم از زندان رهایی یافت و پس از کودتای 1299 ش به همدان بازگشت و با شاعران معروفی،چون:مظهر،تسلیم،کیوان،غمام،مفتون،و آزاد،معاصر بود و در جلسات ادبی آن شهر شرکت می کرد.

«دیوان کامل اشعار مجمع»که بالغ بر سه هزار بیت است هنوز به چاپ نرسیده،فقط منتخبی از اشعار مذهبی وی به همت فرزندش«احمد مجمع»طبع و منتشر شده است.

اینک نمونه هایی از شعر او:

عشق دردیست که با عقل دوا نتوان کرد به قضا چاره به جز صبر و رضا نتوان کرد

درد هجران تو را چاره چو جستم ز طبیب گفت دردیست که جز وصل دوا نتوان کرد

هرکه با دیدۀ دل عارض زیبای تو دید یادی از جنّت و آن سیر و صفا نتوان کرد

با مه چهارده حسن تو قرین می نکنم کان فناییست که نسبت به بقا نتوان کرد

خوش دلیلیست دهانت که از آن رمز نهان کس دگر شایبه در سرّ خدا نتوان کرد

قیمت لعل تو با دُر و گهر نتوان دید نسبت خال تو با مسک ختا نتوان کرد

در ره عشق صفا جوی دلا!زان که کسی قطع این مرحله با روی و ریا نتوان کرد

گفتمش بوسه ای مرا وعده نمودی،گفتا بوسه وامیست که بی شبهه ادا نتوان کرد

ص:1386

«مجمعا»دامن دلدار گر آری تو به کف با دو صد سعی به بیهوده رها نتوان کرد

* مصوّر تا کشیده روی دلربای تو

بهار حسن،خرّم گشته از قدّ رسای تو

بخونم می کشی ای بی وفا،نامش وفا خوانی

وفای تو اگر این است،چون باشد جفای تو؟

رضایی گر بمیرم از غم هجرت،به جان منّت

تو می دانی که در عالم نجویم جز رضای تو

گذشتم از جهان یکسر خریدم عشق تو با جان

گواه من در این سوداست ای مهوش خدای تو

ازاین پس با من مسکین جفا کم کن که هرکس

جفاها می کشم ای مه به امید وفای تو

توان و صبر و طاقت رفت،دارم نیم جان ،آن هم

به امیدی که بازآیی و بنمایم فدای تو

اگر خوبان عالم را ز پا تا سر بیارایند

دل مسکین«مجمع»را نباشد جز هوای تو

-منبع

1-سخنوران نامی معاصر ایران 3164/5.

شیخ محمّد اسماعیل جاپلقی«صادقی»

اشاره

(1313-1398 ق)

حاج شیخ محمّد اسماعیل فرزند محمّد صادق جاپلقی عراقی ملقب به «صادقی»از علما و دانشمندان مبرز تهران بود.

ص:1387

در سال 1313 ق در روستای «رشیدی»جاپلق(مدفن پدر و مادر میرزای قمی)از توابع اراک،متولد گردید.

صادقی پس از طی دورۀ مقدمات در روستای مذکور،جهت ادامۀ تحصیل به اراک عزیمت نمود،و سطوح را نزد آیات:میرزا محمّد علی خان عراقی، شیخ محمّد سلطان العلماء و ظاهرا سید نور الدّین عراقی تلمذ کرد،و با حضرت آیت اللّه شیخ محمّد علی عراقی رفیق بحث و شریک تحصیل بود.سپس به درس آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی راه یافت.پس از انتقال آیت اللّه حائری به قم،مهاجرت به حوزۀ علمیه نمود و تا سال 1354 ق از محضر آن بزرگوار،و چند ماهی نیز از آیت اللّه میرزا محمّد حسین نائینی(در قم)استفاده نمود.

در سال 1345 ق به تهران عزیمت کرد و در مسجد(صفاری)واقع در خیابان صفاری به اقامۀ جماعت و ارشاد و هدایت و مباحثه با آیت اللّه میرزا محمّد ثقفی تهرانی،و در(مدرسۀ مروی)به تدریس متون اشتغال ورزید.که از جملۀ شاگردان وی آقایان:1-سید کمال مرتضوی 2-سید محمّد بهشتی 3-شیخ مصطفی مسجد جامعی 4-دکتر محمّد جواد مناقبی 5-شیخ علی اصغر وحید تهرانی(اهل فضل و منبر)می توان نام برد.

از آثار قلمی ایشان:

1-تقریرات اصول حائری یزدی.

ص:1388

2-تقریرات درس نائینی(قاعدة الید).

3-تقریرات فقه حائری یزدی.

وی در شب جمعه آخر/ذی حجه 1398/ ق مطابق با /10آذر1357/ ش در تهران به سن 85 سالگی درگذشت،و در جنب قبرستان باغ رضوان-خاکفرج- قم مدفون گردید.

فرزندانش:

1-محمّد ابراهیم 2-شیخ خلیل اللّه 3-شیخ فضل اللّه(متوفای 1417 ق) 4-محمّد حسن.

-منابع

1-آثار الحجة 244/2.

2-آینۀ دانشوران 494.

3-افادات فرزندش،آقای شیخ خلیل اللّه صادقی.

4-گنجینۀ دانشمندان 419/4.

شیخ محمّد اعتضاد رازانی گرّوسی

اشاره

(ح 1299-1369 ق)

از فضلا و رؤسای معارف و اوقاف شهرستان بروجرد بود.

تولدش در حدود سال 1299 ق در گرّوس-استان کردستان-اتفاق افتاد.

وی پس از تحصیل مقدمات به امور فرهنگی و آموزشی پرداخت.آنگاه به بروجرد نقل مکان کرد و در سال 1341 ق مدرسۀ(اعتضادیه)را در این شهر تأسیس نمود و به مدیریت و نیز تربیت و تعلیم نوجوانان و جوانان همت گمارد.در ضمن دروس علمی دینی را از محضر آیات:شیخ محمّد حسین غروی و سید حسین طباطبائی بروجردی استفاده نمود.و سرانجام رسما ریاست معارف و

ص:1389

اوقاف بروجرد را برعهده گرفت و خدمات شایانی را خود به یادگار گذاشت.مدتی چند نیز در معارف خرم آباد خدمت نمود.

نکته،نامبرده از خاندان معروف و علمی-فرهنگی«رازانی بروجردی» نمی باشد و هیچ گونه انتسابی با آنان ندارد.

وی در روز چهارشنبه /3جمادی الثانی1369/ ق مطابق با /2فروردین/ 1329 ش در بروجرد حدود 70 سالگی درگذشت،پیکرش در وسط قبرستان حاج شیخ قم با کد(16201)به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-مرحوم محمّد رضا رازانی 2-مرحوم علی محمّد فقهی رازانی و یک دختر.

-منابع

1-تاریخ بروجرد 177/1.

2-اطلاعات متفرقه.

سیّد محمّد امامی الیگودرزی

اشاره

(-1386 ق)

حاج سید محمّد امامی فرزند سید عبد اللّه الیگودرزی.

تحصیلاتش را ابتدا در بروجرد و اصفهان آغاز کرد و در حوزه های نجف اشرف و قم به انجام رسانید،وی از طرف آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی و سایرین نمایندگی تام الاختیاری در خطۀ الیگودرز داشته،و آثاری در حدیث و اخبار اهل بیت علیهم السّلام از وی به جای مانده است.

وی در روز یکشنبه /4جمادی اول1386/ ق مطابق با /30مرداد/ 1345 ش الیگودرز درگذشت،و در قبرستان ابو حسین قم مدفون گردید.

ص:1390

فرزندانش:

1-حجة الاسلام سید محمّد حسن 2-سید حسین 3-سید علی 4-سید کاظم و دو فرزند دیگر.

-منبع

1-گنجینۀ دانشمندان 128/8.

محمّد«امیر امنع»یاراحمدی بروجردی

(-1368 ق)

حاج محمّد«امیر امنع»فرزند احمد و نوۀ حسین«یاراحمدی»بروجردی،از امرا و بزرگان بروجرد بود.

مرحوم حسین حزین بروجردی در تذکرۀ خود،درباره اش چنین می نویسد:

(امیر امنع،امیری با کفایت و بزرگی با مهابت بود.در بروجرد در خانۀ شخصی، رضا شاه با او تماس گرفت و مورد عنایت او و همچنین سپهبد امیر احمدی و دیگران واقع شد).

امیر امنع در جمادی الاول1368/ ق مطابق با اسفند1327/ ش درگذشت و در قم به خاک آرمید.

فرزندش:حبیب اللّه یاراحمدی متخلص به«محبوب»(متولد سال 1338 ق) و مدیر و صاحب امتیاز هفته نامۀ«قیام لر»که در سال 1331 ش در تهران منتشر ساخت.

-منبع

1-تذکرۀ حسین حزین 633.

ص:1391

شیخ محمّد باغدرقی خوئی

اشاره

(1315-1391 ق)

حاج شیخ محمّد فرزند ملا احمد و نوۀ ملا یوسف محمّدی باغدرقی خوئی،از فضلا و ادبای خوی بود.

در سال 1315 ق در روستای (باغدرق)دو فرسخی شهر خوی متولد گردید.

وی در سن کودکی سایر مقدمات و ادبیات را نزد پدرش آموخت،و جهت ادامۀ تحصیل به خوی عزیمت و از محضر علامه میرزا علی قلی شهیدی سطح را استفاده نمود،سپس به مدت دو سال در نجف اشرف از محضر علمای آن سامان بهره برد و مقارن با هجرت آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی به ایران بازگشت و در قم رحل اقامت افکند.و تحصیلات عالی خود را نزد آیات:حائری یزدی و سید محمّد حجت کوه کمری به انجام رسانید.پس از هفت سال اقامت به زادگاهش مراجعت کرد و منشاء تحولات بزرگی شدند.مدتی نیز در سلماس به خدمات دینی و تبلیغات اسلامی اشتغال داشت.

وی در علم حساب و ریاضیات کاملا اطلاع داشته و در خوشنویسی قلمی زیبا دارا بوده،و با کمال مناعت و قناعت زندگی کرده است.

از آثار او

1-دیوان اشعار.

ص:1392

2-«منظومة فی الارث»منظومه ای عربی در ارث،که حاوی 1122 بیت و تمامی فرائض و احکام آن را به نظم کشیده،و در سال 1388 ق در 83 صفحه جیبی به طبع رسیده است.

باغدرقی دارای اجازاتی است از:حائری یزدی،حجت کوه کمری،سید ابو الحسن اصفهانی،سید ابو القاسم خوئی و دیگران بود.

وی در اواخر عمر در سال 1385 ق از خوی به تهران منتقل شد،و در نزدیک راه آهن سکونت و به اقامۀ جماعت و ارشاد و هدایت و گفتن درس تفسیر قرآن پرداخت.

وی در تابستان سال 1391 ق مطابق با سال 1350 ش در تهران به سن 76 سالگی درگذشت،و جسدش به قم حمل و در قبرستان وادی السلام به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-مرحوم یوسف احمدی 2-آقای ابو القاسم احمدی 3-آقای محمّد باقر محمّدی 4-آقای حسین محمّدی و دو دختر.

-منابع

1-اطلاعاتی از نوادۀ دختری ایشان.

2-تذکرة الفضلاء(خطی-جابری خوئی).

سیّد محمّد باقر اشکوری معصومی

(1305-1383 ق)

پدرش از شاگردان آیة اللّه میرزا حبیب اللّه رشتی در نجف اشرف بود و در حدود سال 1315 در نجف درگذشت.شرح حالش به صورت مختصر در بزرگان تنکابن آمده است.

سید محمّد باقر فرزند آیة اللّه سید جعفر و نوۀ سید معصوم حسینی معصومی اشکوری،به سال 1305 ق مطابق با 1266 ش در نجف اشرف متولد گردید و

ص:1393

تحصیلات خود را نزد اساتید بزرگ چون:آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی و سید محمّد کاظم طباطبایی یزدی گذرانیده،به مقام عالی کمال نائل شده،به گیلان مهاجرت کرده و در رشت سکونت و به ترویج دین و انجام وظائف شرعیه قیام نمود.

او دارای تألیفاتی است از جمله:تقریرات درس استادش آخوند خراسانی است.

در روز یکشنبه /27ربیع ثانی1383/ ق مطابق با /25شهریور1342/ ش وفات کرد،و جنازه اش به قم حمل و در قبرستان ابو حسین به خاک سپرده شد.

-منابع

1-بزرگان تنکابن 213.

2-معجم رجال الفکر و الادب فی النجف 127/1(تولدش را 1308 ق نوشته که اشتباه است).

سیّد محمّد باقر امام جمعه مازندرانی

(1289-1366 ق)

سید محمّد باقر بارفروشی معروف به«امام جمعه»از برجستگان بابل بودند.

او در سال 1250 ش در بابل دیده به جهان گشود و از محضر علما و بزرگان حاضر در آن عصر چون:شیخ محمّد حسن کبیر مازندرانی و مقدس اشرفی و شیخ محمّد حسین شریعتمدار و دیگر اکابر علمی بابل استفاده سرشار نمود و از روحانیون برجسته و شهیر شهر گردید و بعدها خود تصدی مدرسۀ صدر را عهده دار گشت.

معظم له از علمای ذی نفوذ بابل در میان دستگاههای دولتی و افکار

ص:1394

عمومی بودند،چنانکه پس از رحلت آیت اللّه سید عبد الرّسول صدرایی امامت «مسجد کاظم بیک»را برعهده گرفت و نیز به«اقامه نماز جمعه»می پرداخت و در همین مدت مسجد مزبور را مقداری توسعه داد و به آن سروسامانی بخشید.

آن بزرگوار مردی باوقار و شخصیتی متواضع و فکور و در خیرات و مبرّات، جدیت فراوان داشت و پناهگاه محرومین و مستمندان بود.

از کلیۀ مستمندان و محرومین با عطوفت و مهربانی پذیرایی می کرد.حتی نسخه های دارویی افراد بی بضاعت را پرداخت کرده و وسائل درمانشان را فراهم می کرد.

همچنین فهرستی از فقرا و محرومین را در اختیار گرفته و ماهانه آذوقه و پوشاک مورد نیاز را برای آنان تهیه و برایشان می فرستاد.

او مردی خوش برخورد بوده و مجالس و محافل حضور ایشان چشمگیر بود.

معظم له مورد عنایت علما و بزرگان نیز قرار داشتند،چنانکه مرجع عظیم الشأن جهان تشیّع حاج آقا حسین طباطبائی قمی در یکی از مسافرتها به بابل،به منزل ایشان وارد شده و علمای شهر در بیت معظم له،با آن مرجع عالیقدر دیدار نمودند.

آن بزرگوار،پس از عمری تلاش و خدمت،سرانجام در حدود 76 سالگی و در سال 1366 ق برابر با 1326 ش دار فانی را وداع گفتند و برحسب وصیّت،پیکرش به شهر مقدس قم منتقل و در قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

-منبع

1-آشنائی با فرزانگان بابل 207.

محمّد باقر تنگستانی

(1301-1380 ق)

محمّد باقر نوادۀ سردار احمد تنگستانی،از نویسندگان و آزادی خواهان و خان زادگان تنگستان بود.به سال 1301 ق در شیراز متولد شد.

وی از بدو ندای آزادی و مشروطه به تهران رفت و نام خود را در زمرۀ احرار و

ص:1395

مشروطه طلبان ثبت کرد،و در سال 1328 ق هفته نامۀ(جنوب)را با مساعدت معنوی سید یعقوب انوار اردکانی اداره نمود.

مرحوم محمّد حسین رکن زادۀ آدمیت در کتاب دانشمندان و سخن سرایان فارس(که از دوستان مترجم له)بود می نویسند:(تنگستانی سالهای دراز است که در تهران سکونت اختیار کرده و هم اکنون ایام شیخوخت را می گذراند.مع ذلک پیری روشن ضمیر و روشن بین و بسیار خوش محضر و دوست داشتنی است،و سینۀ بی کینۀ او مملو از اخبار و جزئیات مشروطۀ ایران است،و خود در تمام وقایع آن حاضر و ناظر بوده است.

در اوان جنگ بین الملل اول با جمع احرار و گروه اخیار به کرمانشاه و اسلامبول مهاجرت کرده،و مدتی در رکاب مرحوم نظام السلطنه مافی با دشمنان ایران سر به سر گذاشته است).

وی به سال 1328 ق هفته نامۀ(یادگار جنوب)و در سال 1329 ق(ندای جنوب)را در تهران با مسؤلیت خود منتشر ساخت و در تنویر افکار و اشاعۀ فرهنگ تلاش و کوشش نمود.

سرانجام در ظهر روز دوشنبه /16محرم1380/ ق مطابق با 20 تیر1339/ ش در تهران درگذشت و جسدش در جوار علی بن بابویه در قم به خاک سپرده شد.

-منابع

1-تاریخ جراید و مجلات ایران 176/2 و 283/4 و 343.

2-دانشمندان و سخن سرایان فارس 426/1.

سیّد محمّد باقر رضوی همدانی

اشاره

(-1218 ق)

سید محمّد باقر فرزند محمّد ابراهیم نوۀ محمّد باقر رضوی همدانی،از بزرگان دانشمندان عصر خود بود،و در عرفان و فلسفۀ الهی نظیری نداشت.

ص:1396

وی از شاگردان پدرش بود و از محضرش بسیار بهره برده است.شیخ عبد النبی قزوینی در«تتمیم امل الآمل»که ایشان را درک نموده فرماید:(رأیته قبل خمس و عشرین سنة،و قد اشتهر بالدقة و الفهم و الاتساع فی المعارف و العلوم الحقیقة ادام اللّه ظله).یعنی:ایشان را 25 سال قبل دیدم،درحالی که به دقت نظر،و دریافتن مطالب،و پژوهش در معارف الهی و علوم باطنی مشهور بود.

از آثار او:

1-شرح اصول الکافی.

2-رسالة فی المعاد الجسمانی.

3-مثنوی عشق و دل.

تذکر:ایشان برادرزادۀ سیّد صدر الدّین رضوی(شارح وافیه)می باشد.

سرانجام در /18صفر1218/ ق در همدان درگذشت،و در حرم حضرت معصومه علیها السّلام قم مدفون شد.

-منابع

1-الکرام البررة 168/1.

2-تتمیم امل الآمل.

3-تکملة امل الآمل(از صدر).

4-روضات الجنات.

5-گنجینۀ دانشمندان 368/7.

شیخ محمّد باقر زرندی ساوه ای

(-ح 1230 ق)

شیخ محمّد باقر فرزند حسن زرندی ساوجی،یکی از بزرگان و دانشمندان قم بوده،که در مدرسۀ فیضیه سکونت داشت،و ظاهرا از محضر میرزا ابو القاسم قمی

ص:1397

(میرزای قمی)صاحب«قوانین الاصول»استفاده کرده،و قسمتی از کتاب«معالم الدّین» را شرح نموده است.

وی در حدود سال 1230 ق در قم درگذشت.

-منابع

1-الکرام البررة 177/1.

2-گنجینۀ دانشمندان 224/5.

شیخ محمّد باقر شریعتی دهاقانی

اشاره

(ح 1322-1406 ق)

حاج شیخ محمّد باقر فرزند شیخ محمّد حسین دهاقانی اصفهانی،ملقب به«شریعتی»از دانشمندان و نویسندگان معاصر.

وی در حدود سال 1322 ق در اصفهان دیده به جهان گشود.

شریعتی پس از آموختن مقدمات رهسپار حوزۀ علمیۀ قم شد و سطح را نزد شیخ محمّد علی حائری قمی،سید محمّد تقی خوانساری و سید محمّد رضا گلپایگانی به پایان برد.آنگاه به نجف اشرف عزیمت کرد و درس خارج را از محضر آیات:شیخ ضیاء الدّین عراقی،شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی، سید ابو الحسن اصفهانی،میرزا عبد الهادی شیرازی و سید محمود شاهرودی استفاده نمود.سپس در سال 1391 ق در اثر فشارهای دولت عراق به ایران

ص:1398

بازگشت و در قم سکونت اختیار نمود.

از آثار او

1-ایقاظ البشر.

2-خلاصة بحار الأنوار،در چند جلد.

3-فهرست جواهر الکلام.

4-منتخب المواعظ.

ایشان در روز یکشنبه /5رجب1406/ ق مطابق با /24اسفند1364/ ش در حدود سن 84 سالگی در قم بدرود حیات گفت.پیکرش در قبرستان باغ بهشت مدفون شد.

-منابع

1-آینۀ دانشوران 422.

2-گنجینۀ دانشمندان 147/2.

سیّد محمّد باقر شهیدی گلپایگانی

اشاره

(1318-1395 ق)

سید محمّد باقر فرزند علامه سید هاشم شهیدی گلپایگانی،از علمای نامی تهران بود.تولدش به سال 1318 ق در(اسفرنجان)گلپایگان اتفاق افتاد.

مقدمات را نزد اساتید محل فراگرفت،و در سال 1338 ق به نجف اشرف مهاجرت و سطوح را نزد آیت اللّه میرزا ابو الحسن مشکینی به انجام رسانید،سپس به مدت یک سال و اندی در سامراء بسر برد و از محضر آیت اللّه میرزا عبد الهادی شیرازی بهره مند گردید.و در سال 1342 ق در پی ارتحال پدر خود به زادگاهش بازگشت و پس از یک سال توقف عازم اصفهان شد،و از محضر آیت اللّه سید محمّد صادق خاتون آبادی استفاده نمود.

ص:1399

در سال 1345 ق مجددا به نجف اشرف و خارج فقه و اصول را در محضر آیات:میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ ضیاء الدّین عراقی،و سید ابو الحسن اصفهانی،و رجال را از محضر آیت اللّه سید ابو تراب خوانساری استفاده نمود.

و در رجب1349/ ق جهت تبلیغ و ارشاد عازم شهر«رانگون»پایتخت برمه شد،و در سال 1361 ق در تهران رحل اقامت افکند،و به اقامۀ جماعت و ارشاد مؤمنین همت گماشت.

از آثار او:

1-درد و درمان یا امراض جامعه و علاج آن(ترجمه).

2-راهنمای سعادت(ترجمۀ کشف الحجة).

3-نسیم الصباح در ترجمه و شرح دعای صباح.

4-الأدعیة و التهلیلات من الآیات البینات.

او در روز دوشنبه /18رجب1395/ ق مطابق با /6مرداد1354/ ش به سن 88 سالگی در پی کسالت ممتدی در تهران درگذشت،و در قبرستان حاج شیخ قم مدفون گردید.

-منابع

1-گنجینۀ دانشمندان 494/4 و 484/7.

2-مؤلفین کتب چاپی 83/2.

ص:1400

سیّد محمّد باقر قزوینی

اشاره

(1291-1365 ق)

حاج سید محمّد باقر فرزند سید ابو تراب و نوۀ سید مرتضی حسینی قزوینی،عالمی جلیل و دانشمندی متقی و پارسا،فقیهی عابد و ناسکی زاهد،آیات و از علما محترم حوزۀ علمیۀ قم بوده است.

وی به سال 1291 ق در قزوین متولد شده و پس از خواندن مقدمات و سطوح در سال 1319 ق مهاجرت به نجف اشرف نموده،و از محضر آیات:

آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی،سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی و شیخ الشریعۀ اصفهانی و در اخلاق از محضر شیخ محمّد بهاری همدانی و سید احمد کربلایی استفاده نموده و در سال 1332 ق مراجعت به قزوین نموده و قیام به وظائف دینی از اقامۀ جماعت و تبلیغ احکام و غیره داشته،تا سال 1342 ق که به قم منتقل و با مرحوم آیت اللّه شیخ عبد الکریم حائری یزدی در تشیید حوزه علمیه همکاری و تشویق محصلین علوم دینیه نموده، و در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه علیها السّلام و مسجد عشقعلی اقامۀ جماعت داشته،و هم تدریس بعضی از متون فقهی و تفسیر قرآن نموده تا در عصر روز جمعه /28صفر1364/ ق مطابق با /13دی1324/ ش بعد از کسالت ممتدی بدرود حیات گفته،و در مسجد بالاسر نزدیک قبر مرحوم آیت اللّه حائری مدفون شده است.

آن مرحوم دارای سه فرزند دانشمند و روحانی می باشند که در زیر می نگارم:

ص:1401

1-مرحوم حاج سید محمّد علوی متولد 1317 ق در قزوین و متوفای /11 صفر1387/ در آنجا مدفون در آستانه شاهزاده حسین«ع»وی در سال 1342 ق همراه پدرش به قم رفت و از محضر آیات:آخوند ملا علی همدانی(در سطح)و حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی(در خارج)استفاده و پس از 10 سال اقامت به قزوین مراجعت نمود.

2-مرحوم سید علی علوی.

مؤلّف سید علی اصغر علوی قزوینی

3-سید علی اصغر علوی که هم اکنون در قزوین زندگی می کنند وی در /13 رجب1346/ ق در قم دیده به جهان گشود پس از رحلت پدرش وارد عالم طلبگی شد و از سال 1375 ق از محضر آیات:سید حسین طباطبائی بروجردی و سید روح اللّه خمینی استفاده نمود و در سال 1387 ق به قزوین عزیمت و آنجا اقامت نمود و به تدریس و مباحثه و ارشاد و عبادت اشتغال دارند.

و سه دختر که فاضل متقی میرزا حسین تبریزی(نظرلوئی)یکی از دامادهایش بود وی از شاگردان آیت اللّه سید محمّد حجت کوه کمری و دارای آثاری در علوم غریبه و در حدود سن 30 سالگی در اثر وبا در تهران درگذشت و در ابن بابویه مدفون شد.

ص:1402

عبادت در آخر شب

علامه سید علی اصغر علوی فرزند کوچک آیة اللّه قزوینی از زبان پدرش برای نگارنده نقل فرمود:

در سن دوازده سالگی بود که پدرم سید ابو تراب بدرود حیات گفت،دو برادر خودم از مادر جدا بودند و نمی خواستم به آنان پناه ببرم و نمی دانستم چه کاری باید کرد و به چه کسی باید پناه برد؟بعد از تفکر و اندیشیدن به این راه رسیدم که فقط و همیشه به خداوند متعال پناه باید برد.آنگاه مناسب ترین وقت عبادت شب فهمیدم، و از همۀ ساعات شب بهتر،آخر شب دانستم.به همین خاطر از آن ایام تا آخر زندگی تمام خواسته هایم را در آن ساعات از خداوند متعال خواستم.

آقای علوی دربارۀ هم دوره ای های پدرش می فرمایند:سه نفر صیغۀ اخوت بسته بودند و تا آخر حیات علاقۀ خاصی به هم داشتند که عبارت بودند از حضرات آیات:حاج آقا حسین طباطبایی قمی و حاج آقا حسین طباطبایی بروجردی و پدر بزرگوارم.

اینان هم دوره و همدرس در بحث آخوند خراسانی بودند.روابط پدرم با آیة اللّه بروجردی هم در نجف اشرف و هم در بروجرد بسیار صمیمی و عمیق بود.

-منابع

1-آثار الحجة 219/1.

2-آینۀ دانشوران 181.

3-الاجازة الکبیرة 152.

4-المسلسلات فی الإجازات 162/2.

5-گنجینۀ دانشمندان 146/60.

6-نقباء البشر 192/1.

7-یادداشتی از کوچک ترین فرزند مترجم له(تولدش را در منزلی بین مکه معظمه و مدینۀ طیبه نوشته است).

ص:1403

شیخ محمّد باقر گلپایگانی«امامی»

(-1352 ق)

حاج شیخ محمّد باقر فرزند علامه شیخ محمّد علی و نوۀ آقا سعید گلپایگانی، از دانشمندان و بزرگان گلپایگان بود.

تولدش در گلپایگان اتفاق افتاد.

وی پس از سپری کردن مقدمات رهسپار حوزۀ علمیۀ اصفهان شد و دروس عالی را از محضر آیت اللّه شیخ محمّد تقی اصفهانی«آقا نجفی»بهره مند شد.سپس به زادگاهش مراجعت نمود و خود به تدریس و اقامۀ جماعت اشتغال ورزید.او علاوه بر فقاهت و بیان رسا،در امور دینی در حدّ اعلا حساسیت نشان می داد.

ایشان در روز پنجشنبه /4شعبان1352/ ق مطابق با /2آذر1312/ ش در شهر گلپایگان دار فانی را وداع گفت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان حاج شیخ -در یکی از اطاقهای ورودی قبرستان-به خاک سپرده شد.فرزندش فاضل گرانمایه آقا محمّد امامی است که در تاریخ /14اسفند1364/ ش درگذشت و در کنار تربت پدر خود مدفون گردید.

-منابع

1-خورشید آسمان فقاهت و مرجعیت 31.

2-نقباء البشر 216/1.

شیخ محمّد باقر محسنی ملایری

(1322-1416 ق)

حاج شیخ محمّد باقر محسنی ملایری یکی از چهره های بنام حوزه علمیه قم به شمار می رفت.

وی در سال 1322 ق در بیت علم و تقوا و فضیلت در نجف اشرف،زاده شد.

ص:1404

پدرش مرحوم آیت اللّه میرزا ابو القاسم ملایری از افاضل شاگردان آخوند محمّد کاظم خراسانی بود.

شیخ محمّد باقر محسنی ملایری شیخ محمّد شاه آبادی

فقید سعید در سنین کودکی به همراه پدر خود به ملایر رفت و مقدمات و سطوح را در خدمت پدر خود و مرحوم میرزا هدایت اللّه ملایری(آقا نجفی) آموخت.سپس به حوزۀ علمیۀ مشهد مقدس کوچ نمود،و در محضر آیات:حاج آقا حسین طباطبائی قمی،میرزا محمّد آقازادۀ خراسانی،میرزا مهدی اصفهانی،شیخ حسن فاضل برسی،و سید آقابزرگ حکیم شهیدی مبانی فقه،اصول کلام،تفسیر، حدیث،حکمت و فلسفۀ خود را استوار ساخت،و در خلال تحصیل به تدریس نیز اشتغال جست. معظم له در آنجا چند سالی مشغول ریاضت و تهذیب و تزکیۀ نفس بود،به همین خاطر در یک شبی از شبها در خواب خدمت امام رضا علیه السّلام رسید.

پس از زمانی چند به حوزۀ علمیۀ قم آمد و در مجلس درس آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و آیت اللّه شیخ ابو القاسم قمی«کبیر»حاضر شد،و پس از ورود آیت اللّه طباطبائی بروجردی نیز در مجالس ایشان شرکت جست و پس از سالیانی چند،برای ترویج دین و بزرگداشت شعائر مذهبی(بنای مسجد،مدرسه،

ص:1405

کتابخانه،تدریس،اقامۀ جماعت،پاسخگویی مشکلات دینی مردم احیای موقوفات و تألیفات)به ملایر بازگشت و پس از پیروزی انقلاب بود که اقامت مجدد در حوزۀ علمیۀ قم را برگزید.

فقید سعید عالمی عابد و شب زنده دار،دل آگاه بر علوم مختلف به ویژه:

حدیث،تفسیر،تاریخ،فلسفه،ادبیات و اهل توسلات و زیارات طولانی و اوراد و اذکار بود.روزی چند جزو قرآن مجید و ادعیه مختلف را قرائت می نمود(و این بیش از پنج ساعت از روز او را تشکیل می داد)و اشعار فارسی بسیار-خصوصا از مثنوی معنوی-از برداشت،و علم او به تعبیر خواب و استخارات زبانزد عام و خاص در داخل و خارج کشور بود.وی از آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی اجازه اجتهاد داشت،و در طول زندگی-حتی در زمان عسرت و تنگدستی-از وجوهات شرعیه استفاده نکرد.

شیخ محمّد باقر محسنی ملایری/شیخ محمّد شاه آبادی/سید محمّد شاهرودی

از تألیفات وی کتاب«تطبیق الادیان»-در سه مجلد-و از آثار ماندگار خیریه او در ملایر عبارتند از:

ص:1406

1-بنیاد مدرسۀ باقریه(همراه با مدرس و کتابخانه)2-بنای مسجد حضرت سجاد علیه السّلام 3-تعمیرات مدرسه و مسجد شیخ الملوکی 4-ساختمان مسجد صفی 5-احیا موقوفات(که در زمان رضا خان به تصاحب دولت درآمده بود.)و ایجاد مؤسسات و مساجد در روستاهای ملایر از محل موقوفات.

نامبرده دارای اجازاتی بود از حضرات آیات:سید ابو الحسن اصفهانی،سید حسین طباطبائی قمی،سید حسین طباطبائی بروجردی،سید محسن طباطبائی حکیم،سید ابو القاسم خوئی،سید محمّد هادی میلانی،شیخ عبد النبی عراقی، سید محمّد رضا گلپایگانی و سید شهاب الدّین مرعشی.

سرانجام آن عالم خدمتگزار دین در تاریخ یکشنبه /19جمادی الاول/ 1416 ق مطابق با /23مهر1374/ ش در 94 سالگی بدرود حیات گفت،و در روز دوشنبه پس از تشییعی با شکوه در مسجد بالاسر حضرت فاطمه معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

-منابع

1-آثار الحجة 358/2.

2-گنجینۀ دانشمندان 214/7.

3-مجلۀ آینۀ پژوهش،شمارۀ(34)،سال 1374 ش،صفحه 94،به قلم شیخ ناصر الدّین انصاری قمی.

4-یادداشتهای شخصی.

شیخ محمّد باقر ملکی میانجی

اشاره

(1324-1419 ق)

تولد

شیخ محمّد باقر ملکی میانجی در سال 1324 ق برابر با 1285 ش در شهر «ترک»مرکز بخش کندوان(گرمرود)شهرستان میانه،دیده به جهان گشود.

ص:1407

پدرش حاج عبد العظیم از شخصیت های خوشنام و متدیّن منطقه به شمار می آمد.

آیت اللّه ملکی ایّام کودکی و نوجوانی را در دوران ضعف و انقراض پادشاهان قاجار سپری نمود.در آن زمان براثر غلبۀ اشرار و حملۀ خوانین به شهرها و روستاهای اطراف،غارت اموال و آزار و اذیّت مردم به اوج رسیده بود.همچنین در اثر حادثۀ هولناک دیگر،یعنی خشک سالی 1336 ق هر روز مردم دسته دسته از گرسنگی در هر کوی و برزن تلف می شدند.این مشکلات و فراز و نشیبهای زندگی از وی شخصیتی قوی و با صلابت ساخت که در برابر دشواریها، همواره مقاوم و استوار بود و هرگز از تلاش و کوشش باز نماند و از همان آغاز نوجوانی در کنار پدر،به کار کشاورزی و تأمین مخارج اقتصادی خانواده همّت گمارد.

تحصیلات

حضور علمای بزرگ در منطقه و ارتباط تنگاتنگ پدر با آنان،فضای مذهبی، فرهنگی مناسبی را در محیط خانواده به وجود آورده بود،ازاین رو آیت اللّه ملکی از دوران نوجوانی علایق مذهبی و دینی ویژه ای یافت و به این صفت در میان مردم و همسالانش ممتاز و معروف شد.از طرفی براثر علاقه به تحصیل علم،در کنار فعالیت های کشاورزی،آموزش مقدّمات علوم اسلامی و ادبیات فارسی را در زادگاه خود آغاز کرد.

خواندن و نوشتن را از کتب رایج آن زمان نزد اساتید فن آموخت و خط«مبیّن

ص:1408

الملک گرومرودی»-حاکم فارس-را به عنوان سرمشق انتخاب کرد و دارای خطّی زیبا شد.اساتید این دورۀ او«ملا محمّد»و«ملا عباد اللّه»بود.سپس در همان جا از محضر آیت اللّه «سید واسع کاظمی ترکی»(متوفّای 1353 ق)-که از شاگردان برجسته و اعضای جلسۀ استفتای مرحوم آخوند خراسانی صاحب کفایة الاصول بود-ادبیّات عرب،منطق،اصول و فقه(قوانین و ریاض)را فراگرفت.

سپس برای تکمیل آموخته ها و سیر در اعماق حقایق تشیّع،در سال 1349 ق به مشهد مقدس مشرف شد و در جوار آستان قدس رضوی مسکن گزید.آنگاه سطوح عالی را نزد آیت اللّه «شیخ هاشم قزوینی»(متوفّای 1380 ق)و فلسفه و مباحث اعتقادی را نزد آیت اللّه «شیخ مجتبی قزوینی»(متوفّای 1386 ق)فرا گرفت.بخشی از علم هیئت را نیز در درس آیت اللّه «شیخ حسنعلی اصفهانی نخودکی»(متوفّای 1361 ق)آموخت و همچنین در درس خارج فقه آیت اللّه «میرزا محمّد آقازادۀ خراسانی»(متوفّای 1356 ق)-زعیم حوزۀ علمیۀ وقت خراسان-شرکت جست و در نهایت بخشی از مباحث فقه،یک دوره اصول فقه و یک دورۀ کامل علوم و مباحث معارفی را از محضر استاد بزرگوارش علاّمه آیت اللّه «میرزا مهدی اصفهانی»(متوفّای 1365 ق)آموخت و در حدود سال 1361 ق به دریافت اجازۀ اجتهاد و فتوا و نقل حدیث از وی مفتخر گشت؛اجازه ای که حضرت آیت اللّه «سید محمّد حجّت کوه کمری تبریزی»(متوفّای 1372 ق)نیز آن را تأیید کرده است.این اجازه نامه در یکی از سفرها از دست می رود و استادشان در 17 ربیع الاوّل 1363 ق وی را با اجازه نامۀ دیگری مفتخر می نماید که الآن موجود است و در آن با تعابیر بلندی از ایشان یاد شده است.«...جناب العالم الفاضل العامل عماد العلماء الاعلام و صفوة الفقهاء الکرام فخر العلماء الرّبانیّین و سند الفقهاء و المجتهدین الورع التقی و العدل الزکی الشیخ محمّد باقر التبریزی...».

در بخش دیگری از این اجازه نامه آمده است:

«...ایشان به مرتبۀ فقیهان رهشناس و مجتهدان دقیق النظر نایل آمدند.باید

ص:1409

خدای سبحان را بر این نعمت و کرامت شکر کنند،زیراکه طالبان بسیارند،ولی واصلان اندک و من به ایشان اجازه دادم که از من روایت کنند هرچه را من اجازۀ روایت و نقل آنها را دارم...».

همچنین ایشان قبلا و به سال 1317 ش در امتحاناتی که از طرف دولت وقت به اجبار برای روحانیون قرار داده بودند،موفق به اخذ گواهی عالی مدرسی از وزارت معارف آن زمان گردید.

این عالم فرزانه هنگام تحصیل در مشهد مقدس،علاوه بر فقر مالی و تحمّل گرسنگی ها و رنج های طولانی با بحرانهای سیاسی،اجتماعی از قبیل:توطئۀ کشف حجاب،متّحد الشکل کردن لباس مردم،خلع لباس روحانیّت مواجه بود.

این جنایات از سوی رضا خان تا آنجا بر مردم ایران تحمیل می شد که به وقوع قیام مردم مشهد(واقعۀ مسجد گوهرشاد،یکشنبه /12ربیع الثانی1354/ ق)انجامید.

در این دوران بیشتر طلبه های مشهد براثر فشارهای مزدوران رضا خان پراکنده شدند و برخی هم،لباس مقدّس روحانیت را برای همیشه کنار گذاشته به کارهای دیگر روی آوردند.در این بین تنها عدّه ای اندک که از ایمان قوی و ارادۀ پولادین برخوردار بودند،مظلومانه در این راه استقامت نموده و از حریم دین و مذهب تشیّع دفاع کردند.

مرحوم آیت اللّه ملکی یکی از همین راست قامتان همیشه سرافراز بود که در برابر تندبادهای برخاسته از سوی سلطۀ استعمار خارجی و استبداد رضاخانی سرخم نکرد.در آن ایّام همۀ دروس براثر شدّت فشار و خفقان رژیم به مدّت طولانی تعطیل شده بود،ولی این عالم تلاشگر همچنان با امید،نشاط و پشتکار قوی به مطالعه و تحقیق خود ادامه داد و خلاء تعطیلی دروس را جبران نمود.

او خاطرات این دوران تلخ را چنین نقل می کرد:

«در همان ایام اختناق روزی مرحوم استاد-آیت اللّه میرزا مهدی اصفهانی-به بنده فرمود:البشارة!البشارة!رفقا را خبر کن می خواهم درس شروع کنم.در این

ص:1410

هنگام من بلافاصله به دوستان که حدود هفت یا هشت نفر بودیم،از جمله:مرحوم آیت اللّه «میرزا جواد آقاتهرانی»(متوفّای 1368 ش)و آیت اللّه «شیخ حسنعلی مروارید»اطلاع دادم.از همان روزها مدّتی شبانه،به صورت مخفیانه و با احتیاط کامل و توأم با ترس و اضطراب در درس استاد حضور پیدا می کردیم.روزی یکی از دوستان به هنگام آمدن از درس گرفتار پلیس شد.مرحوم استاد ناراحت شده و دست به دعا و توسّل زد و برای رهایی وی دعا نمود و الحمد للّه ایشان آزاد شد.در آن زمان مزاحمت و سختگیری برای طلاب و علما به اوج خود رسیده بود.بسیاری از دوستان دیگر و اینجانب گرفتار آزار و اذیّت و توهین پلیس شدیم و خاطره های بسیاری در این مورد داریم».

بازگشت به وطن

آیت اللّه ملکی پس از سیزده سال تلاش شبانه روزی در حوزۀ علمیۀ مشهد و تحقیق و تفحّص پیرامون اصول و فروع مکتب حیات بخش تشیّع و الهام از بارگاه علی بن موسی الرضا علیه السّلام و دست یابی به مراتب والای اجتهاد و علم و معرفت، سرانجام به وطن خود«ترک»بازگشت و با وصلت با یکی از خاندان محترم سادات حسینی آن دیار،به تشکیل خانواده پرداخت و پس از استقرار کامل به تبلیغ دین و ارشاد مردم منطقه توفیق یافت.

او مدّتی اندک به طور طبیعی،رهبری مذهبی و سیاسی بیش از صد پارچه آبادی و روستا در منطقه شمال و شمال شرقی شهرستان میانه را برعهده گرفت، البتّه بخشی از این ایّام مصادف با جنگ جهانی دوّم بود که حضور فعّال این فقیه فرزانه در منطقه،مایۀ دلگرمی تودۀ مردم و منزل بی آلایش وی،پناهگاه مظلومان و محلّ امن برای ستمدیدگان به شمار می رفت.

در آن ایّام،قحطی و گرسنگی همه جا را فراگرفته بود و مردم منطقه در شرف مرگ تدریجی قرار داشتند.آیت اللّه ملکی در تاریخ هفتم/ربیع الاوّل1362/ ق طی

ص:1411

نامه ای به محضر مرجع تقلید شیعه حضرت آیت اللّه «سید ابو الحسن اصفهانی» (متوفّای 1365 ق)،از ایشان اجازه می خواهد تا در جهت رفع مشکلات و گرفتاریهای مردم از وجوه شرعیه(سهم امام علیه السّلام)استفاده نماید که متن آن به شرح زیر است:

حضرت مستطاب حجة الاسلام و المسلمین آیت اللّه آقای اصفهانی(دام ظله العالی)

در بلاد آذربایجان مجاعه شده و غالبا فقراء مشرف به تلف و یا اینکه در غایت مرتبۀ شدت و عسرت می باشند.اجازه می فرمایید در این صورت از سهم امام علیه السّلام به آنها داده شود یا نه؟

محمّد باقر ملکی

حضرت آیت اللّه اصفهانی نیز در جواب چنین مرقوم داشتند:

بسم اللّه الرحمن الرحیم

بلی بدهند،هرچند بدهند و هر مقدار باشد،اینجانب را قبول است.البتّه مسامحه نکنند از اوجب واجبات است،بلکه لازم و واجب است از غیر حقوق (نیز)هر متمکن به آنها بدهد و الاّ مسئول عند اللّه خواهد بود.

الاحقر ابو الحسن الموسوی الاصفهانی

همچنین در زیر نامه ارسالی مرحوم«میرزا ابو الفضل صدیقی سرابی»از حوزۀ علمیۀ تبریز در پاسخ آیت اللّه ملکی میانجی به تاریخ /5ربیع الثانی1362/ ق، آیت اللّه «حاج میرزا فتاح شهیدی»از علمای بزرگ تبریز به نیابت از طرف مرجع تقلید وقت،آیت اللّه سیّد ابو الحسن اصفهانی اجازه صرف سهم امام علیه السّلام برای فقرا و مساکین جهت جلوگیری از بحران فاجعه بار قحطی و گرسنگی صادر می کند.

به هرحال با تلاشهای پیگیر و در سایۀ مدیریت و درایت آیت اللّه ملکی که مکاتبات فوق نمایشگر بخشی از آن تلاش هاست،وضع نابهنجار و آشفتۀ مردم تا حدودی سامان یافته و مردم منطقه به آیندۀ خویش امیدوار می شوند که در بخش خدمات،به آن اشاره خواهد شد.

ص:1412

ارتباط با استاد

او پس از اقامت در منطقه،به استاد بزرگوارش،نامه ای ارسال،و در مورد محل اسکان دائم خود و پاره ای مسائل دیگر طلب بهره مندی از راهنمایی های استاد می شود.در /26جمادی الآخر1364/ ق آیت اللّه میرزا مهدی اصفهانی در پاسخ وی جوابی از مشهد ارسال می دارد و ضمن تکریم از مقام علمی و فقهی وی،که با تعابیری این چنین«جناب مستطاب مقتدی الانام مروج الاحکام عمدة العلماء العاملین و زبدة الفقهاء و المجتهدین»همراه است، دستورالعمل ها و توصیه هایی را در سلوک علمی و اجتماعی و دینی یادآور می شود.از آن جمله می نویسد:بهتر است که موقّتا در همان منطقه خود، انجام وظیفه نمایی و در فرصت مناسب برای ابلاغ رسالت خطیر و انجام وظایف مهم دینی و نشر فرهنگ شیعی در تبریز اسکان گزینی و سپس زمان مناسب تحقق این مهم را آرامش اوضاع سیاسی کشور و پایان جنگ جهانی دوّم و غائلۀ آذربایجان می داند.

استاد به عنوان وظیفۀ یک عالم و خادم اهل بیت علیهم السّلام به شاگردش توصیه نموده است که ضمن نگارش یک دوره فقه و ارایۀ نظرات فقهی و لو مختصر،مردم را به راه نورانی اهل بیت علیهم السّلام هدایت کند و با ذکر نام و یاد و شرح حال امام زمان(عج)در محافل و مجالس،نور امید و نشاط را در دلهای آنان هرچه فروزان تر نگه دارد.

آیت اللّه میرزا مهدی اصفهانی در بخشی از این نامه به شاگردش دعا کرده و چنین می نویسد:

«امیدوارم حضرت ربّ العزّه بواسطه کرامت ولیّ عصر(عج)،انوار علوم فقه و دقایق احکام را به سرکار افاضه فرماید و لباس عزّت و شرافت و سعادت دارین به شما پوشیده شود و آنا فآنا بر تأییدات و تسدیدات شما افزوده شود...».

ایفای نقش ماندگار

پایان جنگ جهانی دوّم منتهی به اشغال سرزمین آذربایجان،به دست

ص:1413

کمونیست ها شد.در این هنگام آیت اللّه ملکی با استعانت از سوی پروردگار و در ظلّ عنایات حضرت ولی عصر(عج)،به دفاع از دین و حیثیّت مردم برخاست و به خاطر حراست از تمامیت ارضی کشور،پرچم مبارزه با عوامل حکومت کمونیستی شوروی را بر دوش کشید و پرده از چهرۀ خائنان کنار زد.

در این رویداد اغلب گروههای مذهبی با جبهۀ مشترک متشکل از:مالکین،خوانین، سلطنت طلبان،دولتمردان و...بر ضد دموکراتها و توده ای ها همکاری می کردند.از جمله تشکیلاتی هم به نام«جمعیّت خیریّه»را بنا نهاده بودند.ولی آیت اللّه ملکی میانجی به این گروه و دیگر دسته ها نپیوست و به عنوان روحانی آزاداندیش از موضعی مستقل و کاملا اسلامی بر علیه دشمنان دین و استقلال کشور مبارزه کرد و در طول این غائله تاریخی در حفظ جان و مال و دین مردم و هدایت کسانی که از هواداران چپ و راست در دام این فتنه گرفتار شده بودند،با سعۀ صدر کوشید.

ترویج احکام اسلامی و اجرای عدالت

پس از فرار کمونیست ها و ختم غائله نیز در ادامۀ وظایف دینی،نسبت به جلوگیری از منکرات و ترویج فضائل اخلاقی،رسیدگی به وضع مستمندان،دفاع از حقوق عامۀ مردم به ویژه ستمدیدگان و زنان و اجرای احکام و شعایر اسلامی، حساسیت ویژه ای از خود نشان داد.از همه مهمتر در مقابل زورگویی ها و تجاوزات و کارهای خلاف برخی از خوانین و افراد متموّل و اشراف زادگان،با تمام وجود ایستاد که در این بخش به چند نمونه از آن اشاره می شود:

پیش از حضور ایشان در منطقه بعضی از خانها وقتی کسی از دنیا می رفت و وارث ذکور نداشت،اموالش را مصادره می کردند.ولی آیت اللّه ملکی در چند مورد با شجاعت و صلابت ستودنی جلوی این ظلم و ستم ایستاد و مانع از اجرای این سنّت شیطانی شد.به طوری که وی قبل از اینکه ایادی خانها موفّق به این کار شوند، در منزل میّت حاضر می شد و اموال را میان وارثان زن و دختر تقسیم و برای هرکدام

ص:1414

سند و قباله تنظیم می کرد.روزی در یکی از روستاهای بخش،شخصی از دنیا می رود که وارث ذکور نداشت.خان مأمور خود را روانه می کند تا اموال میّت را به نفع خود مصادره کند.هم زمان آیت اللّه ملکی ضمن طی مسیری طولانی خود را به آن روستا رسانده و اموال را میان وارثان زن آن مرحوم تقسیم می کند.و این کار را در حضور مأمور خان که قبلا برای مصادره اموال به آنجا آمده بود،انجام می دهد و مأمور خان که خود را در مقابل عمل انجام شده می بیند،زیر لب اعتراض می کند که من مأمورم و معذور؛در این هنگام این عالم مجاهد،استکان چای او را از جلوش برداشته و به بیرون پرتاب می کند و سیلی محکمی به صورتش می نوازد که خبر آن به سرعت در سرتاسر منطقه پخش می شود.

در یک مورد دیگر یکی از ملاّکین منطقه از تبریز برای مصادرۀ اموال شخصی بدون وارث ذکور،به یکی از روستاهای بخش حرکت می کند.آیت اللّه ملکی اهالی آن روستا را بسیج و فتوای مبارزه و جلوگیری از این کار را به هر قیمت ممکن،صادر می کند.روستائیان مجهّز شده و خود را برای مقابله آماده می کنند.این خبر به گوش آن ظالم می رسد.از ترسش از میان راه برمی گردد و جرأت آمدن به آن روستا را پیدا نمی کند.

در سالهای قبل از اجرای قانون«اصلاحات ارضی»قسمت مهمّی از اراضی مسکونی مرکز بخش«ترک»محلّ سکونت هزار خانوار(حدود شش هزار نفر جمعیّت)به یک مالک متعهد تبریزی تعلّق داشت،برخی از ملاّکین ستمگر ناحیه می خواستند زمینهای او را با حیله و فریب تصاحب کنند و بر دامنۀ سلطه و ستم خود بیفزایند.ولی با اقدامات به موقع و درخواست آیت اللّه ملکی این اراضی توسط مالک قانونی آن به مردم ساکن منطقه بخشیده شد و به این وسیله دست تجاوز ظالمان از آن قطع گردید و در راه نیل به اهداف پلیدشان،ناکام ماندند.و این مسئله موجب خشم شدید آنان گردید.

همچنین آیت اللّه ملکی در مبارزه با مفاسد اجتماعی از قبیل:قمار،فحشا و

ص:1415

شرب خمر و مجالس لهو و لعب خیلی حساس بود و با شدّت مقابله می کرد.از این روی حضور حماسی وی در منطقه برای برخی از مالکین،خوانین و افراد شرور و ستمگر ساکن مرکز بخش،سخت گران آمد.آنها تصمیم به اذیّت و آزار وی گرفتند.

در یک ترفند طراحی شده،دوستداران این عالم فرزانه را با همکاری مأموران دولتی بازداشت،شکنجه و زندانی نمودند،با ایجاد فضای رعب و وحشت و تهدید و سرکوب شدید مردم و ایجاد فضای اختناق،امکان هر نوع فعالیت را از وی گرفتند و او ناچار به قم مهاجرت کرد.

هجرت به قم

اگرچه سرسپردگان خوانین با همکاری رژیم شاه در ژاندارمری،دادگستری و...

این وضع را به وجود آوردند و عرصه را بر ایشان کاملا تنگ کردند.ولی عامّه مردم از اعماق قلب به آیت اللّه ملکی ارادت و علاقه فراوان داشتند و هرگز مایل نبودند که ایشان منطقه را ترک کند.بنابراین خیلی آشفته خاطر و ناراحت بودند و با طرق مختلف سعی داشتند،تا مانع از هجرت آقا بشوند.ولی چه می توانستند بکنند زیرا دست تقدیر چنین رقم خورده بود.به هنگام حرکت بعضی ها می خواستند از حرکت ماشین جلوگیری کنند.آن روز مردم با چشمان گریان و دلی افسرده با رهبر مذهبی خود وداع نمودند.عواطف و احساسات مردم در فراق ایشان در اشعار یکی از زنان منطقه نمودار است.این نوع اشعار را در محفل زنان می خوانند که در زبان ترکی به آن«اوخشاماق»گفته می شود و بخشی از آن اشعار این است:

متن شعر

سن گدرسن مسجد آغلار سیّدلر قاپسن باغلار

اونین آدن دسم تانیلار چیننده وار آغر عَباسی

چاقرّیخ قولسزِ عَبّاسی گز،خانمین حَیَطینده

ص:1416

قالانمادون اوز ولایتنده اشیدسک غریب اولوبسان

قوشولوخ کاروانه گلیک اولاروخ دلی دیوانه گلیگ و...

ترجمه شعر

با هجرت تو مسجد به عزا و ماتم خواهد نشست.

سلاله های پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم خانه نشین خواهد شد.

گر ذکر نامش کنم،همه او را می شناسند.

کسی که بر دوش عبای سنگینی دارد.

صدا خواهیم کرد حضرت عبّاس علیه السّلام را.

که دو دستش را از دست داده است.

گردش نما در صحن و سرای حضرت معصومه علیها السّلام.

تو ناگزیر ولایت و زادگاهت را ترک نمودی.

اگر خبر تنهایی و غربت تو را بشنویم.

همراه کاروان به سویت می شتابیم.

دیوانه وار به سویت می آییم.

در آن زمان یکی از رادیوهای برون مرزی به اخبار این حادثه اشاره کرده بود.

آیت اللّه ملکی پس از 16 سال حضور مسئولانه در زادگاهش«ترک»،در سال 1378 ق برابر 1337 ش به شهر مقدس قم هجرت نمود و با تکریم و احترام رئیس حوزه و مرجع تقلید جهان تشیّع حضرت آیت اللّه بروجردی و دیگر مراجع و علمای اعلام روبرو گردید.پس از مدت کوتاهی موج نفرت مردم موجب گردید که آن ظالمین به همراهی مردم،خواهان عودت ایشان به منطقه شوند.اما ایشان برگشت دائمی را نپذیرفت و قول داد که در ایّام مذهبی و فصل تابستان به آنجا رود.و در اوّلین بازگشت به وطن خویش،مردم همراه با ذبح چندین قربانی و شور زایدالوصف از او استقبال نمودند.

ص:1417

آیت اللّه ملکی ازآن پس با سکونت در جوار کریمۀ اهل بیت علیها السّلام به تحقیق و تدریس خارج اصول،تفسیر،کلام و معارف تشیّع پرداخت و شاگردانی فاضل و دانا تربیت نمود.و ضمن سکونت در قم،همچنان مسئولیت مذهبی منطقه ترک را به عهده داشت و مصدر خدمات فراوانی گردید.

اندیشه های علمی

آیت اللّه ملکی در فقه و تفسیر و کلام و معارف صاحب نظر بود به ویژه در معارف و تفسیر تبحّری خاص داشت.روش تحقیق و شیوۀ استنباطی او همان سیره و اسلوب فقهای اصولی شیعه در طول تاریخ است که به روش اجتهادی موسوم است و از کتاب و سنت و عقل سرچشمه می گیرد.وی علاوه بر فقه و اصول در معارف،کلام و اصول دین نیز به اجتهاد و تفقّه مبتنی بر این سه اصل،اعتقاد داشت و آن را«فقه اکبر»و بخشی مهم از فقاهت می دانست و اعتقاد داشت که مکتب تشیّع یک مکتب غنی است و در ارائۀ بنیادهای اسلامی و اعتقادی و غیر آن، محتاج و وام دار مکاتب دیگر نمی باشد.

گرچه در نظر او علم و عقل جایگاه ویژه ای داشت و حتی برخی اوقات به «علم»سوگند یاد می کرد؛ولی هرگز«این همانی»بحثهای عقلانی با فلسفه را قبول نداشت و ترویج دیدگاههای فلسفی و عرفانی متأثر از اندیشه های دانشمندان یونانی و...را نوعی حرکت انفعالی و تضعیف اسلام و انحراف از صراط مستقیم تلقّی می کرد.با توجه به کریمۀ إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللّٰهِ الْإِسْلاٰمُ اعتقاد داشت مکتب راستین اسلام برتر و بالاتر از آن است که در ارایۀ اصیل ترین باورهای اعتقادی عاجز شده،دست تکدّی به سوی سایر مکاتب و تمدّنها دراز بکند،بلکه دین اسلام محتوای جدید و پویا دارد که همواره در مقابل اندیشه های کهن یونانی و ما قبل آن قرار داشته است و اسلام ارزش عقل را چه از بعد حقیقت آنکه دارای عصمت ذاتی و پیامبر باطنی قلمداد شده و چه در قلمرو اصول و احکام عقلی بیش از

ص:1418

دیگران مورد تأکید قرار داده است.

همچنین او بر این باور بود که علاوه بر معارف دینی،مسلمانان در علوم و فنون دیگر مانند:تاریخ،جغرافیا،ریاضیات،علوم تجربی و...با تمام گستردگی اش که محصول مشترک تمدّن بشری به شمار می آید،باید به گونه ای ابتکاری،نوآوری و رشد از خود نشان بدهد که هیچ وقت نیازمند بیگانگان نباشند.آیت اللّه ملکی در دفاع از تفکّر خود،اگرچه با مسلک برخی از شخصیتهای فلسفی و عرفانی مخالف بود و آرای آنها را زمینۀ«مسخ»قرآن و عقاید دینی می پنداشت،اما هیچ وقت گستاخی به ساحت بزرگان را نمی پسندید و خود را نیز از تقابل و خودنمایی به دور می داشت و همواره شخصیت آنها را محترم می شمرد و دیگران را هم به حفظ حریم آنان توصیه می نمود و هنگام نقد یا ردّ افکارشان،محترمانه و یا غیر مستقیم و با کنایه از آنان نام می برد.از این روی وقتی،کسی در بین مردم و حضور این عالم بزرگوار به یکی از بزرگان معاصر که مخالف مسلک علمی ایشان بود،اسائۀ ادب کرد، آیت اللّه ملکی به اظهارات وی اعتراض نمود و ازآن پس رابطۀ خود را با او قطع کرد.

موقعیت بارز حوزوی

از همان نخستین روزهای ورود آیت اللّه ملکی به حوزۀ علمیه قم و شروع درس و بحث جایگاه ممتاز حوزوی ایشان کاملا جلوه گر شد.آرای کلامی و تفسیری و فقهی او مورد توجه بود.زیرا وی در واقع نماینده و ارائه دهنده اندیشه های«مکتب معارفی خراسان»در حوزۀ علمیه قم به شمار می رفت.افزون بر این،مناظرات و مباحثات علمی،بخشی از حیات علمی این عالم تلاشگر را تشکیل می داد.

وی با علمای فرق و مذاهب غیر شیعی هم،مناظراتی انجام داده بود.ولی بیشترین مباحثاتش در حوزۀ اندیشه های جهان تشیّع قرار داشت.گفتمان های متعدّد علمی با بسیاری از اهل فکر با اندیشه های مختلف،مدتها ادامه پیدا کرد که برخی از چهره های طرف گفتگوی ایشان هم اکنون از اندیشمندان و شخصیّت های

ص:1419

بزرگ معاصر به شمار می آیند.

بیشتر بحثهای وی پیرامون موضوعات معارفی و کلامی دور می زد،ولی در بعد «فروع دین»هم مناظرات قابل توجّهی داشت.از جمله:سالها پیش که یکی از اخباری های مقدّس و بسیار قوی ساکن در جنوب غربی استان اردبیل به روستاهای بخش گرمرود نفوذ کرد و دست به فعالیت علیه تفقّه و اجتهاد زد.یک بار هم برای مناظره با آیت اللّه ملکی به مرکز بخش گرمرود«ترک»آمد،اما در مباحثه با ایشان شکست خورد و سرافکنده از منطقه خارج گردید.

تربیت شاگردان

این فقیه پرتلاش در کنار فعالیت های تحقیقی به تربیت شاگردانی همّت گمارد.

حضرات آیات و حجج اسلام آقایان:

مرحوم شیخ اسد اللّه ربانی سرابی-مرحوم شیخ حسین ربّانی میانجی-مرحوم شیخ محمّد علی حقی سرابی-شیخ محمّد عبایی خراسانی-میرزا ابراهیم علی زاده ارومیه ای-میرزا احمد ارجمند مشکینی-سید رضا حسینی مرندی-سید علی اکبر تقوی قزوینی-میرزا ایّوب گرمرودی-سیّد بهاء الدّین علوی هشترودی- محمّد باقر علم الهدی-سید هادی عظیمی ترکی-سید بهلول سجّادی مرندی- محمّد کاظم انوشیروانی-سید محمّد علی جلیلی-شیخ حسن احمدی ترکی- میرزا رفعت اللّه حامدی-میرزا عین اللّه حسنی ارومیه ای-رضا برنجکار-محمّد بیابانی اسکویی-علی ملکی میانجی و...از شاگردان معظم له به شمار می آیند.

ویژگیهای اخلاقی

1-انس با قرآن

وی اهتمام عجیب به قرائت قرآن داشت.هر روز آیاتی از آن را همراه با تأمل تلاوت می کرد و لحظاتی را با این کتاب آسمانی انس می گرفت.وقتی نور دیدگانش

ص:1420

ضعیف شد،قرآنی به خط درشت تهیه کرد تا از تلاوت آن محروم نماند.ولی در این اواخر آن هم برایشان مقدور نشد،زیرا چشمش خیلی ضعیف شده بود.لذا از حافظۀ قوی خود در این راه کمک می گرفت.او هرگاه به تلاوت آیۀ مبارکۀ وَ مٰا تَکُونُ فِی شَأْنٍ وَ مٰا تَتْلُوا مِنْهُ مِنْ قُرْآنٍ وَ لاٰ تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلاّٰ کُنّٰا عَلَیْکُمْ شُهُوداً (یونس 61/10)می رسید،بی اختیار اشک از چشمانش سرازیر می شد و می گفت:

خدای رحمان در این آیه از پیامبرش و مؤمنین تشکر و قدردانی می کند و می فرماید:

ای رسول ما!و ای مؤمنان!هر کاری از شما انجام گیرد،چنانکه قرآن تلاوت کنید و یا به خاطر ترویج دین ما هر سختی و مصیبتی را متحمّل گردید،ما آنها را هرگز فراموش نمی کنیم.

او تلاوت قرآن را به شاگردانش هم توصیه می کرد و تأکید داشت،حداقل روزی نیم ساعت بعد از نماز صبح،با حال و توجه ویژه،قرآن تلاوت بکنند.

2-اهتمام به دعا و عبادت

آیت اللّه ملکی به نماز اوّل وقت مقیّد بود.از دوران جوانی به واسطۀ نذر، نمازهای مستحبّی روزانه را به خود واجب کرد و تا آخر عمر آن را به جا آورد.

خواندن ادعیه و مناجات و قرائت قرآن همراه با تأمل و حال معنوی به ویژه سحرگاهان از کارهای روزانۀ او به شمار می رفت.با توجه به حافظۀ بسیار قوی که داشت،بسیاری از خطبه های نهج البلاغة و دعاهای صحیفۀ سجّادیه و سایر کتب را حفظ بود و اغلب آنها را در مواقع لزوم زمزمه می کرد.هنگام خواندن دعای روز عرفۀ امام حسین علیه السّلام حال عجیبی به وی دست می داد.

3-عشق به اهل بیت علیهم السّلام

ایشان به چهارده معصوم علیهم السّلام عشق،علاقه و ارادت خاصی داشت.وقتی روضۀ یکی از آنها خوانده می شد،چهره اش دگرگون می شد و حال معنوی به وی

ص:1421

دست می داد.به روایات و سخنان اهل بیت علیهم السّلام ارزش و عظمت ویژه ای قائل بود.

این عشق و ارادت خود به خود،ارتباط با ائمّۀ اطهار علیهم السّلام در حدّ اعلی و بسیار صمیمی و خودمانی کرده بود.او در مشکلات و پیشامدهای سخت به چهارده معصوم علیهم السّلام بویژه حضرت زهرا علیها السّلام متوسّل می شد و خواسته اش برآورده می گشت.

نامه به خدمت امام رضا علیه السّلام

آن ایامی که در منطقه ترک بود،خوانین و افراد شرور و فاسق وی را بشدت در تنگنا قرار داده بودند،آیت اللّه ملکی عریضه ای به خدمت حضرت امام رضا علیه السّلام می نویسد و آن را توسّط یکی از زوّار به مشهد مقدّس می فرستد و به آن شخص تأکید می کند که نامه را به داخل ضریح مقدس بیندازد.بعد از چند روزی حضرت رضا علیه السّلام در خواب به او دلداری داده و در جواب نامه می فرماید:هر قدر هم شعلۀ آتش قوی تر باشد به مچ پای تو نخواهد رسید.

درخواست منزل از حضرت معصومه علیها السّلام

همچنین وقتی آیت اللّه ملکی به قم هجرت کرد،چون قدرت مالی برای خرید منزل نداشت یک خانۀ محقّری را اجاره می کند و حاضر نمی شود به کسی عرض نیاز کند.یک روز هنگام زیارت حضرت معصومه علیها السّلام از آن حضرت درخواست می کند تا زمینۀ تهیّۀ یک باب منزل را برایش فراهم آورد.چند روز بعد،این خواسته مورد اجابت قرار می گیرد.

یاری ائمه علیهم السّلام

در مورد دیگر از خود آیت اللّه ملکی نقل شده است که یک شب پیرامون یکی از آیات مشکلۀ قرآن کریم،به مطالعه و تحقیقات گسترده ای پرداخت و به خاطر دشواری بحث خسته شده و به خواب فرو رفت.در خواب یکی از ائمه علیهم السّلام به

ص:1422

ایشان می فرماید:شما تلاشتان را بکنید و مشغول تحقیق باشید،ما شما را کمک و یاری می کنیم.

تشرّف به خانۀ خدا در جستجوی گمشدۀ خود

یکی از شاگردان نقل کرد:در مدت اقامت در قم برنامۀ ما این بود که شبها به منزل آقای حاج شیخ می رفتیم و نماز مغرب و عشا را به ایشان اقتدا می کردیم.بعد از نماز چند بحث کلامی،تفسیری و فقهی مطرح می شد و از حضورش بهره مند می گشتیم.چندین سال این برنامه ادامه داشت.در یکی از شبهای سال 1356 ش طبق برنامه شرفیاب شدم،ولی این بار آقای حاج شیخ را در نشاط عجیبی یافتم.از علّت جویا شدم،فرمود:امسال به حج می روم.عرض کردم چطور؟فرمود:دلم می خواست به مکّه معظمه و خانۀ خدا مشرّف شوم و چون پول نداشتم،لذا به حضرت حجت(عج)عریضه نوشتم و از ایشان خواستم که مقدّمات و وسائل این سفر را برایم فراهم فرماید.تا اینکه شبی آن حضرت را در خواب زیارت کردم.از من سؤال فرمود:با چه پولی می خواهی مشرّف شوی؟عرض کردم:آقا با پول شما و حضرت قبول کردند.در اینجا من به حاج شیخ عرض کردم:البتّه حضرت امسال را که قبول نکردند،زیرا اکنون زمان تهیّۀ گذرنامه و سایر مقدمات سپری شده است و امکان پذیر نیست.فرمود:خیر همین امسال را قبول کردند.در همین گفتگو بودیم که زنگ در منزل به صدا درآمد.من خودم رفتم دیدم یک آقایی آمده و می گوید:

تمام مقدّمات سفر حاج شیخ در تهران مهیّاست و باید هرچه زودتر آماده اقدام شود.بعد مرحوم حاج شیخ به تهران رفتند و در مدّت اندکی وسائل گذرنامه جور شد و همان سال به حج مشرف شدند.هنگام برگشت به حضورشان رسیدم،در این مسافرت از الطاف امام زمان(عج)نسبت به خود صحبت می کرد و می گفت:یک دفعه در منی،حال خوشی به من دست داد به طوری که در پشت خیمه،حضرت بقیة اللّه(عج)را حس می کردم و به همین مقدار بیشتر اظهاری نداشتند.تا اینکه این

ص:1423

اواخر مریض شدند و بنده برای ملاقات ایشان رفتم و فکر می کردند با همان مرض از دنیا می روند و دریغ داشتند که این مطلب به همین مقدار گفته شود،لذا فرمودند در آن سفر مکه سعادت فیض تشرّف به خدمت حضرت ولی عصر(عج)حاصل گردید و تعبیرشان یادم نیست،ولی می فرمودند که حضرت با این عظمت چقدر مهربان هستند و با نهایت مهربانی با من برخورد کرده مرا تشویق فرمودند.رحمة اللّه علیه و حشره اللّه مع موالیه.

4-عزّت نفس و بزرگ منشی

همان طوری که گذشت آیت اللّه ملکی احتیاجات زندگی خود را تنها با خداوند متعال و ائمه اطهار و اهل بیت علیهم السّلام در میان می گذاشت و هرگز در رفع آن به افراد و اشخاص معمولی لب نمی گشود و این حکایت از بزرگ منشی و عزّت نفس او دارد.

به همین خاطر وی همواره به اقلّ امکانات زندگی قانع شده بود،تا از محتاج شدن به دیگران در امان باشد.

شخصی نقل می کرد ما تصمیم گرفتیم برای منزل حاج شیخ قالی بخریم،با خودشان در میان گذاشتیم قبول نکردند.فرمودند:اگر چنین قصدی دارید پولش را در اختیار من قرار دهید برای فقرا خرج کنم.یا در این اواخر جمعی از مردم می خواستند بهترین ساختمان زادگاهش را برای او بخرند ولی قبول نکرد.

حاج میرزا علی احمدی میانجی می فرمود:«حاج آقای ملکی هیچ وقت در جیب پول کافی برای زندگی نداشت ولی ظاهر خود را آراسته نگه می داشت،تا کسی متوجه نشود.وقتی که ایشان در ترک ساکن بود،من هنگامی که به میانه می آمدم،برای دیدار با ایشان به آنجا می رفتم و می دانستم که ایشان با سختی و دشواری زندگی می کنند،ولی اصلا به رو نمی آوردند و خودشان را نمی شکستند،با روئی گشاده و خندان از میهمانان پذیرائی می کردند،به فقر اعتنایی نداشتند«عاش سعیدا و مات سعیدا»سرافراز زندگی کردند و سربلند هم از دنیا رفتند».

ص:1424

5-مراعات تقوا

او سعی می کرد که در انجام همه اعمال خدا را در نظر گیرد و بر احتیاط در برداشت از وجوه شرعیه و بی توجّهی به امکانات دنیوی تأکید داشت و از عنوان یابی و تشخّص مآبی جدّا دوری می جست.

6-تلاش و نظم

زندگی ساده و بی آلایش و در عین حال پرتلاش و پرجنب وجوش او،مورد توجه و زبانزد همگان بود.تا سال 1371 ش بااین که 88 سال سن داشت،روزی 12 ساعت کار تحقیقی و علمی انجام می داد.که نتیجۀ همۀ این تلاشها،تنظیم،تألیف و چاپ چند جلد تفسیر و معارف شد که در بخش آثار و تألیف به آن اشاره خواهد شد.و نیز نظم فوق العاده در ابعاد مختلف زندگی از خصوصیات بارز ایشان بود.

7-احترام به مردم

وی ارزش و احترام ویژه ای به تودۀ مردم قائل بود و این سبب شده بود که محبّت وی در اعماق دل وجان مردم رسوخ بکند.او به هرکس می رسید با زبان خود آنان،با آنها به گفتگو و احوال پرسی می نشست که مردم تمایزی میان خود و آن عالم ربّانی احساس نمی کردند.خصوصا نسبت به افراد کم بضاعت و کودکان و نوجوانان با انس و محبّت بیشتر با آنها ارتباط برقرار می نمود.رعایت حال مردم را بر خود لازم می پنداشت.به عنوان نمونه دوست نداشت صدای بلندگوی مساجد جز در اوقات اذان،بلند شود،و هرگز اجازه نمی داد صدای سخنرانی خود به بیرون مسجد پخش بشود و آن را موجب اذیّت و مزاحمت برای مردم و در نهایت سبک شمردن شعایر مذهبی می شمرد.

8-مبارزه با خرافات و عوام زدگی

احترام به مردم غیر از عوام زدگی است.این تمایز در وجود آیت اللّه ملکی

ص:1425

ظهور چشمگیر داشت.از نقل روایات مجعول و وقایع تاریخی مشکوک در محافل و مجالس جلوگیری می کرد و نسبت به سوءاستفاده از احساسات و مقدّسات مذهبی بسیار حسّاس بود.روزی(در سالهای قبل از 1340 ش)شخص ناشناس و دارای محاسن بلند که به منطقه رفت و آمد داشت،ادعا کرد،در هشت کیلومتری مرکز بخش در روستایی به نام«دیزج»امامزاده ای کشف کرده است و اظهار داشت:

امامزاده در خواب از وی خواسته تا آیت اللّه ملکی هم قبر او را آشکار و بازسازی نماید.او با این ترفند،خواست این عالم تیزبین را هم در کار خود شریک نماید و از وجودش بهره برداری کند.ولی آیت اللّه ملکی با شدت با این کار مخالفت کرد و دستور داد او را تنبیه کنند.اما عده ای از مردم بدون توجه به واقعیت امر،تحت تأثیر قرار گرفته،دسته دسته از روستاهای اطراف به زیارت امامزادۀ تازه کشف شده می آمدند و گاو و گوسفند قربانی می کردند.حتی در همین ایّام صاعقه ای به منزل یکی از بستگان آیت اللّه ملکی اصابت کرد،بلافاصله شایع شد که امامزاده غضب کرده است و برخی از ایشان خواهش کردند تا دست از مخالفت بردارد،ولی آیت اللّه ملکی طبق وظیفۀ شرعی به این شایعات و تبلیغات اعتنایی نداشت و با ارادۀ قاطع و با شدّت بیشتری و بدون هیچ ترسی به مخالفت خود ادامه داد.

سرانجام پس از مدّتی معلوم شد آن شخص می خواست دختری را بدون عقد شرعی تصاحب کند و اصلا مسلمان نبوده،بلکه ظاهرا یک فرد یهودی است و برای استخراج اشیاء عتیقه به منطقه رفت و آمد می کرد و برخی آثار باستانی گران قیمت را هم از منطقه خارج کرده و خودش هم ناپدید شده است.در پی افشای این موضوع ایمان و احترام مردم به آیت اللّه ملکی راسخ تر شد و موجی از کشف آثار باستانی در منطقه به راه افتاد.و دهها اشیاء عتیقه و گرانبها کشف گردید.

9-مبارزه با سنّتهای ناپسند

آیت اللّه ملکی سعی داشت با پاره ای از سنّتهای غلط که در میان بعضی از مردم

ص:1426

رواج داشت مبارزه کند.برای نمونه با ازدواجهای تحمیلی مخالفت می کرد، ازدواجهایی که بدون رضایت دختر و اطّلاع او و رعایت برابری و هم کفو بودن طرفین و با تهدید و صلاح دید پدر و اشخاص دیگر به عقد فرد مورد نظر درآورده می شد.این عالم دوراندیش در عقد ازدواج بایستی حتما رضایت دختر را به هر طریق ممکن احراز می کرد و در این راه وسواس عجیبی به خرج می داد و الاّ از خواندن عقد خودداری می کرد.

10- ظلم ستیزی و مبارزه با فساد

او نسبت به تودۀ مردم بسیار مهربان و متواضع بود،ولی در برابر ثروت اندوزان حرام خوار و افراد فاسق از موضع قدرت و شدّت برخورد می کرد که نمونه هایی از آن در پیش اشاره شد.

بطور کلّی این برخوردها متفاوت و مختلف بود چون ایشان مورد علاقه و احترام تمام طبقات حتی بیشتر خوانین و اشراف هم بودند،لذا از راه دور یا با مسافرت به مناطق مختلف و از نزدیک با مدیریت مناسب و با استفاده از وجهۀ خود و با زبان نرم و احقاق حقوق محرومان و ضعیفان و یا تعظیم شعایر دینی تلاش می کرد و به موفقیت های خوبی هم دست می یافت و اما در مواردی هم به ضرورت با تنبیه اشخاص متظاهر به فسق و یا فرستادن افراد سرشناس صالح به محافل اهل فساد و جلوگیری از تجمّع آنها و به اشکال مختلف دیگر انجام می گرفت.چنانکه یک وقت خبر آورده بودند که یک برنامه فساد و فحشا با پشتوانه و تشویق پاره ای از اشراف منطقه تدارک دیده شده است؛آیت اللّه ملکی شخصا همراه با افراد مطمئن دیگری به صورت کشیک و گشت در داخل روستا و باغچه ها و باغ های اطراف،این نقشه را خنثی می کنند.

11-پایبندی به قانون

در پایبندی به قانون بسیار سختگیر و دقیق بود و در اجرای آن فقیر و غنی و

ص:1427

خودی و بیگانه یکسان بود.در حلّ دعاوی و صدور قباله و اسناد و وصیت نامه امکان نداشت موارد شبهه ناک و مشکوک و غیر قانونی بدست ایشان تحریر شود.

ازاین رو اعتبار اسناد تنظیمی ایشان شهرۀ آن دیار بود و در ادارات دولتی به آن همچون یک سند رسمی می نگریستند.

12-مدیریت شایسته

وی در مدت اقامت در منطقه،مدیریت خوبی را از خود بروز داد و در رهبری و هدایت مردم کاملا موفق بود.کسانی که از نزدیک به اوضاع منطقه آشنایی دارند به این حقیقت تأکید می کنند.پس از پیروزی انقلاب نیز بااین که منطقه آبستن حوادث و رویدادهای مهم منطقه ای،سیاسی و مذهبی شد،ولی براثر درایت این عالم تیزبین هیچ گونه حادثۀ ناگواری رخ نداد و همه بخوبی و خوشی پشت سر گذاشته شد.در اوائل پیروزی،کمیتۀ انقلاب با اشراف و سرپرستی معظم له در قصبۀ ترک و حومه تشکیل شد و تا پاگرفتن نهادهای حکومتی ادامه داشت و این مسئله در جهت تأمین امنیّت منطقه بسیار مؤثر واقع گشت.همچنین از نزدیک شدن به گروه ها و جناحهای سیاسی مذهبی به شدّت اجتناب نموده و از بروز جبهه بندی و صف آرائی گروههای فکری مخالف و موافق با قاطعیّت جلوگیری کرد و بدین وسیله از کیان اسلام و وحدت ملّی در آن دیار دفاع مؤثری نمود و نیز از مداخله در حوزۀ مسئولیت مدیران منطقه دوری جسته و پدروار با راهنمایی مسئولین و مردم در راه کمک و معاضدت به رفع مشکلات و خدمات عمومی عمرانی و فرهنگی و اقتصادی مردم با تمام وجود تلاش نمود.

خدمات مذهبی،فرهنگی و عمرانی

اشاره

آیت اللّه ملکی در طول اقامت در ترک،علاوه بر فعالیت های معمول و ترویج شعایر دینی،اقامۀ نماز جماعت بسیار باشکوه،تشکیل جلسات سخنرانی به

ص:1428

مناسبت ماه مبارک رمضان و محرّم و ایّام مذهبی دیگر و نشر فرهنگ تشیّع در منطقه و حل و فصل دعاوی مردم به فعالیت های عمرانی،فرهنگی نیز اقدام کرد که سهم بسزائی در عمران و آبادی و رشد شعور و آگاهی مردم بر جای گذاشت.در این بخش به مواردی از خدمات وی اشاره می شود.

1-رسیدگی به فقرا و مستمندان

بخش عمده ای از وقت خود را صرف خدمت و رسیدگی به فقرا و محرومان منطقه می کرد.فعالیت در فقرزدائی دوران جنگ دوّم جهانی که پیشتر به آن اشاره شد و نیز بار دیگر در سال 1327 ش که خشکسالی و قحطی مردم را در آستانه نابودی قرار داده بود،این فقیه درد آشنا،تدبیری اندیشید و با جیره بندی آرد و نان مستمندان آن دیار را از پیامدهای ناگوار این پدیدۀ خطرناک در امان نگاه داشت.وی جمعی متشکل از افراد نیکوکار در منطقه تعیین کرده بود که مسئولیت شناسایی خانواده های نیازمند را به عهده داشتند و پس از شناسائی به صورت مخفیانه و آبرومندانه به آنها کمک می کردند.

2-احیا چند رشته قنات و چشمه

این موارد در تأمین آب آشامیدنی مردم نقش حیاتی داشته و دارد.

3-تعمیر اساسی مسجد ترک

این مسجد که یکی از آثار ارزشمند اسلامی و باستانی کشور به شمار می آید، چندین بار توسط آیت اللّه ملکی به صورت اساسی تعمیر شد،بدون اینکه نامی از او در کتیبه های مسجد حک شود.

4-تأسیس کتابخانه

این مرکز تحت عنوان«کتابخانه امام جعفر صادق علیه السّلام»در سال 1357 ش

ص:1429

تأسیس گردید که کتاب بصورت امانت در اختیار علاقه مندان قرار می دهد.و در فصل زمستان که مردم فراغت بیشتری دارند،کلاسهای تعلیم قرآن در محل کتابخانه برای آنان تشکیل می شود.

5-احداث دانشسرا

این مرکز آموزشی در پی تلاش بی دریغ ایشان و کمک های مردم و مسئولین به مساحت 65000 متر مربع تأسیس شد.

6-کمک و اقدام به کارهای خیر و عام المنفعه

مانند برق کشی،لوله کشی،جاده سازی و تأسیس مراکز و دوایر اداری که هم اکنون در خدمت مردم هست.

تشییع پیکر شیخ محمّد باقر ملکی میانه ای(در صحن حضرت معصومه«س»)

تألیفات و آثار علمی

آیت اللّه ملکی در کنار فعالیت های اجتماعی و عبادی،کار پژوهش و تدریس

ص:1430

را ادامه داد و کتب ذیل یادگار تحقیقات علمی اوست که به شرح می آید:

1-بدائع الکلام فی تفسیر آیات الاحکام،این کتاب در تفسیر آیات طهارت و نماز است.و نیز شامل تفسیر آیات«شفاعت»می باشد.نخست در سال 1400 ق در بیروت و بار دیگر در سال 1402 ق در قم به چاپ رسیده است.

2-تفسیر فاتحة الکتاب،کتاب پیرامون تفسیر سورۀ مبارک«حمد»است که از سوی انتشارات«دار القرآن الکریم»قم در سال 1413 ق چاپ شده است.

3-توحید الامامیّة،این اثر ارزشمند پیرامون مسأله خداشناسی دینی در شیعه است و در آن موضوعات مهمی مانند:اهمیت شناخت و جایگاه عقل،توحید، علم،قدرت خداوند،معنای عرش،کرسی،مشیت،اراده،جبر،اختیار،قضا و قدر، حدوث عالم و بدا و...مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.کتاب از سوی انتشارات «وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی»در سال 1415 ق به زیور چاپ مزین شد.

4-تفسیر مناهج البیان(6 جلد)،شامل جزء 1 و 2 و 3 و 4 و 29 و 30 از قرآن کریم است که هریک جزء در یک مجلد قرار گرفته است.مسئولیت چاپ این تفسیر گرانسنگ را انتشارات«وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی»برعهده گرفته و به طرز مطلوبی آن را به چاپ رسانده است.

5-نگاهی به علوم قرآنی،این اثر توسط آقای علی نقی خدایاری به فارسی ترجمه شد و به اهتمام آقای علی ملکی میانجی،از طریق«نشر خرّم»در بهار 1377 ش در قم به زیور چاپ مزین گردید.

6-الرشاد فی المعاد،مخطوط.

7-تقریرات کامل درس اصول آیت اللّه میرزا مهدی اصفهانی،مخطوط.

8-رساله ای در حبط و تکفیر،مخطوط.

9-رساله ای در خمس،مخطوط.

10-رساله ای در احکام میّت،مخطوط.

11-نوشتاری در احکام:صلاة نکاح،طلاق،مواریث و ابحاثی پیرامون مسائل

ص:1431

متفرّقۀ تفسیر و معارف،که در حال حاضر،مراحل تنظیم،تصحیح و تنقیح را طی می کند،تا برای زیور چاپ آماده گردد.

رحلت

این فقیه و مفسّر و استاد معارف اهل بیت علیهم السّلام پس از 95 سال تلاش بی وقفه و زندگی سراسر افتخارآمیز،سرانجام در شب جمعه پانزدهم/خرداد1377/ ش برابر با دهم/صفر1419/ ق دعوت حق را لبّیک گفت و به سرای باقی شتافت و علاقمندان خود را به سوگ و ماتم نشاند.

پیکر پاک این عالم ربّانی با شکوه خاصی و با شرکت آیات،علمای اعلام و جمع کثیری از مردم و طلاب و فضلای حوزۀ علمیه قم و مردمی که از ترک و شهرهای میانه و تهران آمده بودند.در این شهر تشییع و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

تشییع پیکر شیخ محمّد باقر ملکی میانه ای

ص:1432

همچنین مجالس با شکوه و گسترده ای در شهرهای:قم،تهران،میانه و ترک بخاطر تجلیل از مقام علمی و معنوی و خدمات ارزندۀ این فقیه سترک انجام گرفت.

وصیت نامه

آیت اللّه ملکی در نوشته ای کوتاه ضمن حمد و ستایش به درگاه پروردگار متعال و با سلام و صلوات بر اشرف انبیا و اولاد معصومینش،خانواده و وابستگان خود را وصیّت می نماید به تقوا و صلاح و سداد و اطاعت از دستورات پروردگار متعال در تمام حالات و دوران زندگی خودشان و فرزندانشان و درخواست نموده که مراسم ترحیم وی را بدون تشریفات و ساده برگزار کنند.

-منبع

1-این مقاله به قلم آقای شیخ عبد الرحیم اباذری نوشته شده که با همکاری فرزند فاضل معظم له جناب آقای علی ملکی میانجی که بیش از 20 سال ملازم خدمت پدر بوده و اشراف کامل به شرح حال و مبانی فقهی و تفسیری و کلامی ایشان دارد،تألیف و تنظیم گردید.

سیّد محمّد باقر مولوی عربشاهی«سبزواری»

اشاره

(1324-1404 ق)

حاج سید محمّد باقر فرزند سید ابو طالب رئیس الذاکرین سبزواری،معروف به«مولوی عربشاهی»یکی از دانشمندان و اساتید دانشگاه تهران بود.

وی در سال 1324 ق مطابق با 1285 ش در سبزوار واقع در استان خراسان متولد گردید.

پس از نشو و نما به تحصیل علوم دینی پرداخت.در سن جوانی به مشهد مقدس رهسپار شد و ادبیات را نزد علامه شیخ عبد الجواد ادیب نیشابوری و حکمت و فلسفه را نزد علامۀ حکیم شیخ محمّد علی فاضل خراسانی و دروس فقه و اصول را نزد علامه میرزا حسین آموخت.آنگاه به تهران مهاجرت کرد و دروس

ص:1433

عقلی را از محضر حکیم الهی میرزا طاهر تنکابنی استفاده نمود.

استاد مولوی عربشاهی از آغاز تأسیس دانشکدۀ معقول و منقول دانشگاه تهران به عضویت هیئت علمی آن درآمد.و به تدریس در این دانشکده پرداخت تا اینکه به درجۀ استادی رسید.در ضمن ریاست گروه ادبیات عرب را برعهده گرفت.

از آثار قلمی او

1-الأدب و الدّین.

2-الحکمة و الأدب عند الفرس و العرب.

3-الرسالة الکمالیة فی الحقائق الالهیة(اهتمام-اثر فخر رازی).

4-النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی(اهتمام-اثر شیخ طوسی).

5-ترجمۀ تلخیص البیان عن مجازات القرآن(از شریف رضی).

6-ترجمۀ کتاب البراهین(اثر فخر رازی).

7-سرمایۀ سخن(همکاری با دکتر محمّد آیتی-3 جلد).

ایشان در روز /21شعبان1404/ ق در سن 80 سالگی در تهران درگذشت و جسدش به قم حمل و در یکی از اطاقهای قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

استاد سید محمّد مولوی عربشاهی،دکترای الکترونیک از آلمان و یکی از نویسندگان دائرةالمعارف بزرگ اسلامی،فرزند ایشان است.

-منابع

1-تاریخ تولد و فوت،از روی سنگ مزار ایشان یادداشت شده است.

2-سبزوار شهر دانشوران بیدار 167/2(تاریخ تولد و وفات ایشان را اشتباه ذکر نموده است).

3-مؤلّفین کتب چاپی 9/2(تاریخ تولدش را 1325 ق نوشته است).

ص:1434

سیّد محمّد بحر العلوم قزوینی

اشاره

(1296-1372 ق)

سید محمّد فرزند هبة اللّه و نوۀ میرزا رفیع حسینی موسوی قزوینی ملقب به (بحر العلوم)،از علمای معاصر و ساکن مشهد مقدس بود.در اصفهان از شاگردان حاج آقا منیر بروجردی و در نجف اشرف از شاگردان شیخ محمّد کاظم خراسانی بود.

از آثار او:

1-رسالۀ شریفۀ ولایت.

2-المواهب القدسیة.

3-حوادث الایام فی بیان وقایع الایام.

4-تلخیص التراجم و تنقیح المعاجم،در رجال.

5-جغرافیای عالم.

6-رسالة فی أعظم کل شیء فی العالم.

7-دیوان شعر.

8-حل بندی(کشکول).

9-حاشیة علی شرح اللمعة الدمشقیة.

10-رسالة فی اوزان البلاد.

در سال 1372 ق به سن 77 سالگی درگذشت،و در قبرستان حاج شیخ مدفون گردید.

-منابع

1-مینو دریا باب الجنه قزوین 240/2.

2-مؤلفین کتب چاپی 339/5.

3-نقباء البشر(خطی).

ص:1435

سیّد محمّد برقعی قمی

اشاره

(-1350 ق)

میر سید محمّد فرزند آیت اللّه سید عبد اللّه نوۀ سید اسحاق رضوی برقعی قمی از مشاهیر علمای قم بود.

تولدش در قم اتفاق افتاد.

وی پس از سپری کردن مقدمات و سطح،رهسپار نجف اشرف گردید و از محضر آیت اللّه آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی استفاده نمود و در حدود سالهای 1330 ق به زادگاهش بازگشت و مشغول تدریس فقه و اصول و هدایت شد.و پس از ارتحال پدرش در سال 1332 ق مشغول اقامۀ نماز جماعت در صحن مطهر حضرت معصومه علیها السّلام به جای او،گردید.

از آثار او

1-تعلیقة علی کفایة الاصول.

مرحوم برقعی در روز پنجشنبه /20ربیع الثانی1350/ ق مطابق با /11 شهریور1310/ ش در قم دار فانی را وداع گفت،و در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

-منابع

1-آثار الحجة 220/1.

2-الاجازة الکبیرة 147.

3-تاریخ قم 280(سال مرگش را 1349 ق نوشته است).

4-رجال قم 142.

5-گنجینۀ دانشمندان 149/1.

6-وفیات علما 700(سال مرگش را در سال 1349 ق دانسته است).

ص:1436

محمّد تحصیلی شمیرانی«خیاط»

اشاره

(1299-1383 ق)

آنچه که در پیش رو دارید زندگینامۀ مرحوم خیاط است بقلم توانای استاد گرامی آقای شیخ جعفر سبحانی که در مقدمۀ دیوان خیاط به چاپ رسیده،و ما قسمتی از آن انتخاب نموده و در این مجموعه به چاپ می رسانیم.

مؤلف این دیوان مرحوم«محمّد تحصیلی»معروف به«خیاط».در سال 1260 هجری شمسی برابر 1299 هجری قمری در یک خانوادۀ اصیل به نام«حاج ابراهیم»شمیرانی دیده به جهان گشود،و دوران کودکی را پشت سر نهاد،مطابق مقتضای زمان به تحصیل علوم متداول پرداخت و در میان اقران به ذکاوت و هوشیاری و سرعت انتقال معروف بود،و در میان علوم رائج بیش از همه به ریاضیات علاقۀ فراوان داشت و در علم اعداد و«علم اوفاق»سرآمد روزگار بود،و در حل جداول آن کاملا مهارت داشت و آثاری که در این قسمت از خود به یادگار نهاده،از نبوغ و عمق ریاضی او کاملا حکایت می کند و شایسته بود که از این شخصیّت،افراد زیادی بهره بگیرند،و گروهی به وسیلۀ او در این علوم تربیت شوند.

سنجش شخصیّت

سنجش شخصیت هرچند نسبت به محیطها متفاوت است در محیطهای مادی معیار،ثروت و مال است،و در محیطهای دیگر،به گونه ای دیگر،اما از نظر اسلام،امیر مؤمنان علیه السّلام سخنی دارد که در میان کلمات امام،بسیار کم نظیر است آنجا که می فرماید:«قیمة کلّ امرئ ما یحسنه»«ارزش هر انسانی در گرو چیزی است که کاملا با آن آشنا است»روی این اساس،مهمترین عوامل ارزش وجودی این مرد الهی را می توان در سه بخش خلاصه کرد:

1-با تمام کمالات علمی و معنوی و شخصیت اجتماعی که داشت،در مقابل

ص:1437

خدمات اجتماعی(که نمونه هائی از آن را خواهید شنید)انجام می داد،دیناری نمی پذیرفت،و در بازار خیاطان تهران به شغل شریف خیاطی اشتغال داشت و «داودوار»با کدّ یمین و«عرق جبین»و به اصطلاح با دسترنج خود امرار معاش و زندگی می کرد،آنان که با او آشنائی داشتند می گویند؛یکی از صفات وی در طول زندگی عمل به وعده بود،حتی یک بار هم نشد برای تحویل لباس وقتی را معین کند و در آن خلف ورزد.

به حق باید گفت این خصیصۀ اخلاقی که بسیاری از ما نسبت به آن بی تفاوت هستیم.یکی از اخلاق برجستۀ اسلامی است که پیامبر گرامی صلی اللّه علیه و آله و سلم دربارۀ آن فرمود:«عدة المؤمن دین»وفا به وعده دینی است که باید به آن عمل شود.

او در میان مشاغل،شغلی را برگزیده بود که نتیجۀ آن علاوه بر کمک به زندگی مردم در گرما و سرما،پوششی بود بر معایب و نقایص که آن نیز به حکم گفتار امام«و یستر عیبه»از وظایف اسلامی است.

خدمات اجتماعی

او در بازار تهران به درستی و پاکی،و رک گوئی شهرت داشت و مردم بسیاری از مشکلات خود را با او در میان می نهادند،و به ارشاد و راهنمائی او ارج می گذاردند و به خاطر علاقه ای که به جامعه داشت،مسائل سیاسی مملکت را از دوران جوانی تعقیب کرد،و می دانست که در کشور چه می گذرد در اینجا رشتۀ سخن را به دست یکی از فرزندان ایشان می دهیم،تا از پایۀ آگاهی و صداقت و دلسوزی این مرد به مردم و میهن اسلامی آگاه شویم.اینک در پای گفتار ایشان می نشینیم و دو جریان را می شنویم:

الف:در دوران استبداد سیاه قاجار یکی از قنادهای بازار تهران با ناراحتی پیش پدرم آمد و گفت:وزیر مالیه برای صنف ما،مالیات جدیدی وضع کرده،پدرم گفت:

من اقدام می کنم او که می دانست این موضوع در مجلس مطرح نشده است،

ص:1438

ازاین جهت نامۀ بسیار تندی علیه وزیر مربوطه نوشت،و آدرس خود را نیز داد.چند روز بعد مستخدم آن وزارتخانه پاکتی را به مغازۀ او آورد و از او امضاء گرفت و رفت.

وزیر مربوطه او را احضار کرده بود،و موضوع را به اطلاع دوستان قناد خود رساند و گفت:اگر می ترسید نیائید،آنها گفتند:نه نمی ترسیم و می آئیم،روز موعود به اتفاق به دفتر وزیر رفتند،وزیر پرسید حاج میرزا محمّد خیاط کیست؟پدرم گفت:من هستم.

وزیر با تغیر و با لحن تمسخرآمیز گفت:وزیر این مملکت،برای صنف قناد مالیات وضع کرده،به خیاط این مملکت چه ارتباطی دارد؟

پدرم گفت:اولا،بنی آدم اعضای یک پیکرند اگر در دور افتاده ترین نقطۀ مملکت،ظلمی بر پیرزنی وارد شود در اینجا اگر من ایرانی بتوانم،باید برای احقاق حق او بپا خیزم.بنابراین نمی شود گفت:اگر ناراحتی برای صنف قناد پیش آید،به صنف خیاط چه ارتباطی دارد.

ثانیا:روابط دولت و ملت در سندی که با خون این ملت نوشته شده،توضیح داده شده،که نباید دولت یا ملت برحق هم تعدی بکنند.وزیر با خشم پرسید آن سند چیست؟

پدرم پاسخ داد:قانون اساسی،در کجای قانون اساسی به وزیر این مملکت حق داده شده که بدون مراجعه به مجلس،مالیات وضع کند.اگر چنین تصمیمی داشتید ابتداء باید در هیئت دولت مطرح می کردید،چنانچه دولت تصویب می کرد به مجلس می داد و بعد از تصویب مجلس قابل اجراء بود،شما این مطلب را می دانی یا نمی دانی،اگر می دانی چرا قانون اساسی این مملکت را زیر پا گذاشته ای؟و اگر نمی دانی وای به حال ملتی که وزیر آن از قانون اساسی آن مملکت خبر ندارد.وزیر با ناراحتی پرسیده بود که حالا چه کار باید کرد؟پدرم گفت:

یا اعلامیه بدهید و این مالیات را نقض کنید،یا شما را به اتهام زیر پا گذاشتن قانون اساسی به دادگستری می کشانم.وزیر با ناراحتی پذیرفته بود که از اخذ مالیات منصرف گردد.

ص:1439

ب:شرکت نفت ایران و انگلیس هرساله،ترازنامۀ خود را در روزنامه ها انتشار می داد،پدرم هرساله به دقت آن را در روزنامه می خواند و پیش خود جمع و تفریق می کرد،و در یکی از این سالها در حدود یک میلیون لیره استرلینگ حسابها با هم نمی خواند و پدرم با نامه ای از شرکت نفت تقاضا کرد که آن یک میلیون لیره را به دولت پرداخت کنند.نمایندۀ شرکت با پدرم وارد مذاکره شد که با پرداخت مبلغی، او را از تعقیب موضوع منصرف کند،ولی مرحوم«خیاط»به ایشان گفت:محال است این کار را بکنم یا پرداخت کنید یا به دادگستری شکایت می کنم.شرکت نفت مجبور شد برای سرپوش گذاردن بر موضوع و جلوگیری از انتشار این خبر که ترازنامه های نفت آنها تا چه حد قلابی است یک میلیون لیره را به دولت پرداخت کند،و ازآن پس دیگر ترازنامۀ شرکت نفت منتشر نشد و طبق قانون آن زمان اگر کسی منبع درآمدی برای دولت تأمین می کرد 10%از درآمد حاصله به او تعلق می گرفت،و دولت در صدد برآمد که حدود یک صد هزار لیره به او پرداخت کند، که مرحوم خیاط از گرفتنش امتناع کرد و آن را به وزارت فرهنگ آن زمان هدیه نمود.

یک اثر جاودانی ادبی

دیوان خیاط که هم اکنون نخستین بخش آن تقدیم علاقمندان فرهنگ و هنر و ادب می شود،تبلوری است از ابعاد شخصیت آن مرحوم،و امید است که بخش دوم آن نیز به همین زودی منتشر گردد.در اینجا با سروده های عرفانی،اجتماعی و دینی(مدائح و مراثی)این سراینده توانا آشنا می شویم،هرچند اشعار او در تمام زمینه ها یکنواخت نیست ولی برخی از آنها در کمال متانت و از امتیاز بالائی برخوردار است.

الهام غیبی

داماد محترم ایشان جناب آقای حاج کریم حسنی نقل می کند:

ص:1440

مرحوم خیاط،دچار بیماری ممتدی گردید،در خانه به استراحت پرداخت.در نیمۀ شعبان که در تهران همه جا را آذین بندی می کنند و همچنان در تمام نقاط جهان شیعه به این میلاد اهمیّت خاصی می دهند،در عالم رؤیا به او گفته می شود:

برخیز در مدح حجت خدا شعری بگو،او از خواب بیدار می شود،ناگهان بالبداهه غزل:

یا رب امشب به جهان شور دگر می بینم نور در انجم مه بی حد مر می بینم

از قریحۀ او به نوک قلم تراوش می کند.

یکی از فرزندان ایشان نقل می کند:شبی به دیدار پدرم رفتم،دیدم در حال گریه مشغول نوشتن است،شرائط را مناسب ندیدم به خانه ام بازگشتم،شب در عالم رؤیا دیدم کسی در خانه را می زند،رفتم در را باز کردم مردی پاکتی به من داد و گفت:این را به آقای خیاط بدهید،روی پاکت با خط سبز نوشته بود:

«ولایة علی بن ابی طالب حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی»فردا صبح به دیدار پدرم آمدم و موضوع را گفتم در پاسخ فرمود:دیشب دربارۀ امیر مؤمنان علیه السّلام شعری سروده ام،معلوم می شود که پذیرفته شده و این نامه مربوط به آن است.

آخرین شعله های حیات

مرحوم خیاط پس از یک عمر با برکت مملو از خدمت،در سن هشتاد و سه سالگی روز یکشنبه /20ذی حجه 1383/ ق مطابق با در /13اردیبهشت/ 1343 ش در سن 84 سالگی،دعوت حق را لبیک گفت،و در وادی السلام قم در مقبرۀ ضیائیان به خاک سپرده شد،و از خود سه پسر و چهار دختر به یادگار گذارده، امید است بازماندگان او پویندگان راه او باشند،و تقوی و پیراستگی،خدمت به جامعه،علاقه به خاندان عصمت را از پدر به ارث برند.

نمونۀ زیر از اشعار اوست:

ص:1441

حضرت عباس علیه السّلام

باز بحر فکر ما طغیان نمود کرد کلکم در محیط خون ورود

بندبندم گشت نالان مثل نی در عروقم خون به جوش آمد چو می

عقل و دانش گشت خارج از سرم حس ظاهر شد برون از پیکرم

لشکر غم خیمه زد اندر دلم کرد در خون غوطه ور چون بسملم

مفتی عشاق فرمود الصّلا عاشقانه رو به دشت کربلا

بین چه آمد بر سر سلطان عشق چون مصادف گشته با طوفان عشق

از پی اجرای امر آن جناب خواستم تا من کنم پا در رکاب

دست دل مانند چشم با یزید پردۀ اسرار را از هم درید

چون حجب را مرتفع کرد از بصر بر دو چشمم کربلا شد جلوه گر

دیدمی آن بَر شده چون بحر خون کشتی ایمان در آن یَم واژگون

پاره پاره جسم انصار خدا خفته در خون سر ز پیکرها جدا

نور چشم مصطفی در پیچ وتاب بهر ایشان اشک ریزان چون سحاب

حضرت عباس(ع)با قلبی ملول ایستاده نزد فرزند رسول

عرض می کرد او به آن شاه کبار مایلم جان در رهت سازم نثار

چون نفس در سینه ام گردیده تنگ رخصتم ده تا روم میدان جنگ

بعد از آن مالک رقاب نشأتین شهریار عالم امکان حسین(ع)

مدتی اندر تفکر اوفتاد عاقبت اذن جدل بر وی نداد

من بخود گفتم همی یا للعجب این جوان از بهر رخصت در تعب

امتناع شاه آیا بهر چیست بر قبولِ خواهشش کرد از چه زیست

از شهادت نیست روگردان حسین گشته او تسلیم بر تیغ و سنین

بهر چه یاران خود را سربه سر اذن میدان داد از خورد و کبر

ص:1442

شیخ محمّد تقی اشراقی قمی

اشاره

(1313-1368 ق)

میرزا محمّد تقی اشراقی فرزند آیت اللّه میرزا محمّد(ارباب)قمی،از سخنوران به نام و واعظان معروف ایران بود.

این سخنور بزرگ در سال 1313 ق در شهر مقدس قم در خانوادۀ علم و فضیلت دیده به جهان گشود و در کنار پدر بزرگوارش نشو و نما یافت.

مقدمات اولیه و سطوح را نزد آیت اللّه شیخ ابو القاسم قمی«کبیر» فراگرفت و خارج را نزد والد معظم خود،و آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی در فقه و اصول،و معقول را از محضر میرزا علی اکبر حکمی یزدی«تجلّی» استفاده نمود.وی دارای مقام اجتهاد بود و در حوزۀ علمیۀ قم و فلسفه و حکمت و عرفان و تفسیر و سطوح فقه و اصول را با بیانی رسا تدریس می نموده است.

در فنّ خطابه و ابتکارات منبر در عصر خودش نظیر نداشته است،علاوه بر این دارای اخلاقی زیبا و پسندیده بود،و حالت تواضع عجیبی داشت.در آن زمان در تمام منابر خود از سیاست مداران و دولت مردان انتقاد می نمود،و وطن فروشان را در منابر خود استیضاح می نمود.

از تألیفات ایشان

1-تفسیر سورة یوسف علیه السّلام.

ص:1443

2-تفسیر سورة ن و القلم.

3-تفسیر سورة الاعلی.

4-تفسیر سورة یس.

5-الاربعون حدیثا(خطی).

6-تقریرات فقه مکاسب آیت اللّه حائری.

داستان درگذشت

اشراقی در سال 1368 ق از تهران دعوتش کردند برای تبلیغ و ارشاد مؤمنین در ماه رمضان در مدرسۀ صدر جلو خان مسجد سلطانی و مسجد اردبیلی ها،از روز اول ماه مبارک رمضان تا روز بیست و چهار رمضان مرتبا انجام وظیفه می کرده است.

هزاران نفر مردم محترم تهران طبقات حتی علما در این مدت مزبور از بیانات شیوای این بزرگ خطیب جهان تشیع استفادۀ فراوان برده اند.

سرانجام در روز جمعه /25 رمضان1368/ ق مطابق با /31تیر/ 1328 ش درگذشت.

عده ای اعتقاد بر آن دارند که سکته کرده،عده ای دیگر مرگش را مشکوک می دانند.به هرحال این مصیبت عظما برای مردم قهرمان تهران و قم و دیگر شهرهای ایران بسیار ناگوار شد.پیکرش را با تجلیل فراوان از تهران به قم آوردند در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه علیها السّلام نزدیک قبر استادش آیت اللّه حائری به خاک سپردند.از شیخ سعید اشراقی

ص:1444

باقیات صالحات این عالم با تقوا و فضیلت،فرزند فاضل ایشان شیخ شهاب الدّین اشراقی است.

-منابع

1-آثار الحجة 135/1 و 139/2.

2-آینۀ دانشوران 195.

3-رجال قم 148.

4-شهدای روحانیت 192.

5-گنجینۀ دانشمندان 337/2.

6-مؤلفین کتب چاپی 245/2.

میرزا محمّد تقی اشعری قمی

(-1408 ق)

مرثیه سرای اهل بیت«ع»و متوفای شوال1408/ مطابق با خرداد1367/ ش مدفون در باغ بهشت قم.

اشعار زیر از اوست:

ای به سیمای تو مصداق بود آیه ی نور نور روی تو ز سینای سنان کرد ظهور

تابش نور جمال تو ندیدند حسین چشم ناپاک از آن طلعت زیبای تو دور

ای لب لعل تو خوش تر ز هزار آب حیات ای حریم تو به از روضه و جنات قصور

گوهر پاک ولایت که تو را بود به کف بود پوشیده بر آن قوم ستم پیشۀ کور

ای تو موسی و تو عیسی و تو یحیی،تو خلیل ای تو قرآن و تو انجیل و تو تورات و زبور

قوم جهال چو نشناخته کردند ستم وای اگر رخ بنمایی و بخوانی به حضور

پور مرجانۀ کافر ز خدا شرم نکرد با سر انور تو کرد جسارت به غرور

از چه کشتند ترا تشنه لب اندر لب آب از چه با ریختن خون تو کردند سرور

شیعه گر ناله کند تا به قیامت چه عجب خرد کردند تن پاک تو از سمّ ستور

ص:1445

سینه ای را که بدی مخزن اسرار خدا گشت آن سینه ز پا مال ستوران مکسور

کرده داغ تو سیه صبحگه اهل بصر که کند جلوه سر انورت از کنج تنور

(اشعری)را نبود قدرت وصف تو شها

دفتر فضل تو هرگز نتوان کرد مرور

-منبع

1-تاریخ تکایا و عزاداری قم 160.

شیخ محمّد تقی بافقی یزدی

اشاره

(1292-1365 ق)

شیخ محمّد تقی فرزند محمّد باقر یزدی،در سال 1292 ق در قریۀ(بافق) از توابع شهر یزد،متولد شد.

در سن 14 سالگی برای ادامۀ تحصیلات خود به یزد رفت،و حدود 14 سال نزد اساتید آن سامان چون:

سید علی مدرس یزدی«لب خندقی»و سید یحیی مجتهد یزدی در مدرسۀ مصلی به تحصیل علوم پرداخت.

و در سال 1320 ق در 28 سالگی به عتبات رفت،به ادامۀ تحصیل پرداخت.در نجف اشرف نزد آیات:آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی در فقه و اصول و سید احمد کربلائی در علم اخلاق و چند ماهی علم الحدیث را از میرزا حسین نوری به تحصیل پرداخت.و پس از 17 سال

ص:1446

توقف در نجف و تکمیل علوم و اخلاق در سال 1337 ق به قم رفت و در محلۀ باغ پنبه سکونت اختیار کرد.در سال 1340 ق آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی را تشویق به بنیانگذاری حوزۀ علمیه در قم می کند.

مجاهدتهای بافقی

بافقی در دورانی که سراسر مملکت را خفقان گرفته بود،با نوشتن نامه های تند و صریح به رضا خان،او را از اعمال زشت و منکر بر حذر می داشت،او کوچک ترین تعارفات معمول را در نامه ها رعایت نمی کرد و همیشه آغاز نامه اش چنین بود:از آخوند بافقی به فلان...

از طرف دولت اعلامیه ای در قم منتشر و به دیوارها چسبانده شد که در آن«امر به معروف»قدغن گردیده بود.انتشار این اعلامیه عکس العمل شدید علما و مردم را در پی داشت.شیخ محمّد تقی به محض مطلع شدن از مضمون اطلاعیۀ دولت، همۀ کسبه و اهالی شهر را دعوت به تجمع می کند،پس از اجتماع مردم در صحن مطهر حضرت معصومه علیها السّلام،با تلاوت آیۀ وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ و بیان اهمیت حیاتی امر به معروف و نهی از منکر،و اینکه اجرای آن بر هر فردی به خصوص بر علما و طلاب واجب است و هیچ کس حق ندارد از اجرای آن جلوگیری کند،دولت وقت را یک دولت جابر و ظالم و جاهل خواند و حکومت رضا شاه را حکومت«فراعنه»نامید.پس از انجام این سخنرانی،دولت عقب نشینی کرد و دستور جمع آوری اعلامیه را داد.

امر به معروف

ماه مبارک رمضان سال 1346 ق برابر با نوروز سال 1306 ش بود.زوار بسیاری به زیارت حضرت معصومه علیها السّلام رفته بودند تا هنگام تحویل سال در کنار آن مرقد مطهر باشند.اعضای خانوادۀ رضا شاه هم آمده بودند و بدون حجاب کامل در حرم

ص:1447

مطهر،در غرفۀ بالای ایوان آینه جلب نظر می کردند.بافقی پس از مطلع شدن از این حادثه پیامی بدین مضمون فرستاد:(شما چه کسانید؟اگر از غیر دین اسلامید پس در این مکان شریف چه می کنید؟و اگر مسلمانید پس در حضور چندین هزار جمعیت در غرفۀ حرم چرا«مکشفة الوجه و الشعر»نشسته اید؟)پیام مؤثر واقع نمی شود،لذا شخصا به حرم آمد و به خانوادۀ رضا شاه شدیدا اخطار کرد،و این حادثه منجر به قیام مردم شد.رضا شاه شخصا با یک واحد موتوریزه به قم رفت و با چکمه وارد صحن مطهر شد،و بافقی را مورد ضرب و شتم قرار داد.و پس از دستگیری به تهران آورده شد و با گذراندن پنج ماه حبس در زندان شهربانی مرکز، دیگر به وی اجازه ندادند در قم اقامت گزیند،و مجبور شد در تهران بماند.

قطعا پس از مراجعت شاه و اسکورتش از طرف عامه عکس العمل شدیدی نشان داده می شد،که ممکن بود به انقلاب و بلوایی عام منجر و به خونریزی و قتل نفوس ساری گردد،ولی با عمل و سیاست حاج شیخ عبد الکریم حائری با حسن تدبیر عاقلانه و خیرخواهانه ای،از فساد و خونریزیهای بعدی به کلی جلوگیری شد و مقام روحانیت در قم محفوظ ماند،او اعمال نفوذ به موقعی نشان داد و حکم شرعی بدین شرح صادر نمود:«صحبت و مذاکره در اطراف قضیۀ اتفاقیه مربوط به شیخ محمّد تقی برخلاف شرع انور و مطلقا حرام است».این حکم مانند آبی بود که روی آتش ریخته شود،از یک انقلاب و بلوای عام و قتل و غارتهای بعدی جلوگیری نمود.

پس از ملاقاتی که بین رضا شاه و شیخ عبد الکریم حائری در قم به میان آمد، شیخ محمّد تقی بافقی را به حضرت عبد العظیم علیه السّلام فرستادند،و او این ایام را تحت نظر یک نفر«بازرس آگاهی»به عبادت پرداخت.

در سال 1314 ش،پس از واقعۀ مسجد گوهرشاد،بافقی از فرط اضطرابی که پس از شنیدن خبر این کشتار به او دست داد،دچار سکته شد و برای مدتی بستری شد.پس از اینکه اندکی بهبودی حاصل کرد،تقریبا سه ماه پس از واقعه،علی رغم

ص:1448

اینکه از جانب دولت ممنوع الخروج بود از تهران به مشهد مقدس حرکت نمود.

در زمان اقامت شیخ بافقی در حضرت عبد العظیم علیه السّلام از سوی مردم،شعری سروده شد:

چه خوش بود که برآید به یک کرشمه،دو کار

زیارت شه عبد العظیم و دیدنِ یار

سرانجام در سال 1320 ش برای زیارت به عتبات رفت و پس از مراجعت به شهر ری،در روز سه شنبه /13جمادی الاول1365/ ق مطابق با /27فروردین/ 1325 ش در بیمارستان فیروزآبادی به سن 73 سالگی در پی بیماری وفات یافت، و در کنار مرقد آیت اللّه حائری در حرم حضرت معصومه علیها السّلام در قم مدفون گردید.

-منابع

1-آثار الحجه 31/1 و 280/2.

2-زندگینامۀ رجال و مشاهیر ایران 17/2.

3-شهدای روحانیت 154.

4-ظهور و سقوط سلطنت پهلوی.

5-قیام گوهرشاد.

6-گنجینۀ دانشمندان 177/3 و 619/4.

7-نقباء البشر 248/1.

محمّد تقی بیگ قمی«ارباب»

اشاره

(-1311 ق)

از شعرای عهد ناصری و معاصر و معاشر با میرزا علی اکبر فیض مؤلّف«تذکرۀ شعرای قم»،و عبد اللّه مستوفی مؤلّف«شرح زندگانی من»بوده است.

عبد اللّه مستوفی به مناسبتهای مختلف در کتاب خود از او به نیکی و عظمت یاد کرده،و خاطرات خوشی را که از هم صحبتی با محمّد تقی بیگ ارباب و فرزند

ص:1449

ادیب و دانشمندش میرزا محمّد مجتهد معروف به«ارباب»و همچنین مراوداتی که با میرزا محمّد باقر ربّانی فرزند میرزا محمّد مجتهد داشته دقیقا برشمرده است،که ما در اینجا به نقل قسمتی از آنها در رابطه با محمّد تقی بیک ارباب معروف به «ارباب جان بابا»اکتفا می کنیم:

(یک دفعه رفتن زیارت و دیده شدن ما در حرم حضرت معصومه علیها السّلام کافی بود که تمام دوستان و آشنایان را از ورود ما مطلع کند و دیدوبازدیدها و دعوتهای آنها شروع شود).بعد تحت عنوان:دریغ از پیر ذی فنون می نویسد:

(فقط جای محمّد تقی بیک ارباب واقعا خالی بود.پیرمرد در سال قبل،یک ماهی بعد از مسافرتی که با ما به علی آباد کرده بود به مرض ذات الرّیه درگذشته، میرزا محمّد مجتهد پسرش هم مکه مشرف شده بود.محمّد تقی بیک ارباب با داشتن اطّلاعات وسیع از فلاحت و ساختمان و مقنّی گری و بازدید خرمن و زراعت سرپا و کول پزی که قول و تصدیق او در نزد تمام استادان این فنون برهان قاطع به شمار می رفت،ادیب و شاعر و نویسنده و خوش خط و بذله گو و مجلس آرا هم بود.برای کندن قنات بعد از کنده شدن چاه گمانه و اطمینان از آب داشتن زمین، چنان ترازو می کشیده که در همان نقطه ای که معین می کرد،آب قنات آفتابی می شد.

زراعت سرپا و خرمن نکوبیده و کوبیده و قبّۀ خرمن گندم و جو و حبوبات را به قدری صحیح بازدید می کرد که هیچ وقت بیش از یک عشر تقریب نداشت.از دهنۀ چاه قنات به جریان آب نگاه می کرد و اندازۀ خرابی پشته و تعداد عملۀ اصلاح آن را تعیین می نمود.با یک نظر به صحرای پنبه و حبوبات کاری،میزان بذر آن را تشخیص می داد و حاصل آنها را برآورد می کرد.در ساختمان،بازدیدش بسیار دقیق و تا آخرین کلوک کار رفته را تعیین می نمود.کثرت عمل و حافظه،قوۀ غریبی در نظر او ایجاد کرده بود که با یک نظر و بدون مساحت،بذرافکن مزرعه را بی کم وزیاد می گفت.

اشعار مشکل«نظامی»را که مع الاسف خیلی زیاد است با توجیهاتی که از آنها

ص:1450

کرده اند،تماما در حافظه داشت.شعر را بسیار خوب می گفت.در نویسندگی و اسلوب خطّ،سبک«قائم مقام»را پیروی می کرد.هم ساده و روان و هم ادیبانه، سهل و ممتنع،چیز می نوشت.کمتر اتّفاق می افتاد که نامۀ خود را بدون نمک فکاهی ختم کند.هیچ کس نمی توانست تصوّر کند که در این قبای راسته و تنبان گشاد رعیّتی و کفش پاشنه خوابیده،و اگر تابستان بود،گیوه و کلاه تخم مرغی،با این قامت متوسط و ریش سرخ نوک دار که بوی قنبید قمی می داد!این قدر اطّلاع و فضل و ادب باشد.

در اوقاتی که من به قم می رفتم یا او به تهران می آمد و معمولا در منزل ما،منزل می کرد،بزرگترین کیف من صحبت با این پیرمرد بود.با اینکه سن من با او در حدود هفتاد سال تفاوت داشت،هروقت به من می رسید،به مناسبت حال و درجۀ فهم من طوری صحبت می داشت که هیچ وقت از محضر او سیر نمی شدم.

ناصر الدّین شاه به قم رفته و اعتضاد الدّوله،حاکم،جمعی از اعیان شهر را برای شرفیابی حاضر کرده بود.بعضی از آنها«بیگدلی»و برخی«حاجی حسینی»بودند.

بعد از معرّفی سران این دو خانواده،نوبت معرّفی شدن به محمّد تقی بیک رسید.

چون از هیچیک از دو طایفه نبود،اعتضاد الدّوله فقط گفت:محمّد تقی بیک میراب قنات ناصری.ناصر الدّین شاه پرسید:بیگدلی است یا حاجی حسینی؟محمّد تقی بیک مجال به اعتضاد الدوله نداد و گفت:ما کان ابراهیم یهودیّا و لا نصرانیّا و لکن کان حنیفا مسلما!!چاکر،نه آنم و نه این،بلکه از خدمتگزارانم.

از حافظۀ خود سوءاستفاده نکنم و از حاضرجوابیهای این پیرمرد که قمی ها به او ارباب جان بابا می گفتند،صرف نظر نمایم.ممکن است امروز مطّلعی مانند او در امر زراعت و کارهای مربوط به آن یافت شود.همچنین ممکن است ادیب و نویسنده ای مثل او باشد،ولی من در مدّت عمر خود شخصی به این جامعی هیچ ندیده ام.حاجی میرزا محمّد مجتهد،پسرش هم ملاّی جامع خوش محضر تامّ العیاری بود که در عالم خود هیچ دست کمی از پدرش نداشت.پسرهای حاجی

ص:1451

میرزا محمّد،به خصوص میرزا محمّد تقی اشراقی که امروز در قم مرد مبرّزی است،میرزا باقر ربّانی[یکی از فرزندان حاجی میرزا محمّد مجتهد معروف به ارباب]همه مردمان فاضلی هستند).

میرزا علی اکبر فیض مؤلّف تذکرۀ شعرای قم در شرح حال ارباب می نگارد:

(داهیة الدّهر،باقعة الزّمان،ذلیق اللّسان،رشیق البنان،اللّوذعی الألمعیّ محمّد تقی بیک ارباب،خلف الصّدق حسنعلی بیک،که در قریحۀ نظم و سلیقۀ نثر و انارت رای و کفایت معضلات و کفالت امورات،و خبرت در عمل فلاحت و دانائی به رساتیق و مزارع حومۀ ولایت و تنقیح حساب و تشخیص جمع و تلخیص فذلک دیوانی این شهر واحدی است بی ثانی...چنانچه هیچیک از حکّام بی مدد یراع سحر ابداعش مؤنث و تمکّن تنقیح حساب مزروعی و تبیین عوارضات دیوانی را ندارند.یک چند حواله و اطلاق مزروعی قم از نقد و جنس مفوّض و مرجوع به او بود که در گرفتن وجوه دیوانی و رسانیدن به ارباب مستمرّی و مقرّری،کسر و نقصانی راه نیابد و اجحاف و تعدّی نشود.به طرز قسط و عدل جمیع رعایا و برایا و صاحبان وظایف و ادارات از درستی قلمش در مهد امان غنوده بودند،تا اینکه طواف کعبۀ انس و جان،اعنی مضجع منیف امیر مؤمنان«علیه آلاف السّلام من الرّحمن»را احرام بست.قصیده در عذرخواهی از جرائم ما سبق عرض کرده از اشتغال به امور دیوانی تائب شدند.پس از آن،اوقات را مصروف مراثی جناب سیّدالشّهدا«علیه آلاف من التّحیة و الثّناء»نموده،کتابی در بحر تقارب وقایع شهادت آن شافع محشر را به اسلوب و طرزی خوش که هم عوام بهره برند و هم خواص فایده گیرند،در سمط بیان درکشید.الحق سامعین را هنگام استماع،نظم:

بعد ازین عوض اشک دل آید بیرون آب در چشمه چو گم گشت،گل آید بیرون

و چون حضرت شاهنشاه گردون خرگاه،ناصر الدّین شاه،محلّ زمین و امحال قوم و جدوبت هوای قم را ملاحظه فرمودند،از رأفت کاملی که جبلّی ذات اقدس

ص:1452

همایون دارند،سحاب هاطل دست دریانوال برگشاده،مزارع امانی اهالی این ولایت را خرّم و شاداب فرمود و از مصدر جلال،امر به حفر قنواتی جدید که مخصوص و موقوف به محلاّت شهر باشد،عزّ صدور یافت.گزارش ناتمامی قنوات سرداری را در پیشگاه خلافت به مسامع دولت ابد آیت رسانیدند که اگر رأی بیضای اعلی بر آبادی و اتمام آن قنوات ناتمام پرتو افکند چون محلّی قابل است،اقرب به صرفه است.حفر و آبادی آن قنوات را موکول و مرجوع به کفایت جناب سامی (محمّد تقی بیک ارباب)فرموده،مبلغ سه هزار تومان زر مسکوک معمول هجده نخودی بمصرف آن کار رسید و آبی چنان بر روی کار آمد که آبروی سلسبیل ریخت،اهالی این ولایت(قم)از جهت احداث این ثانی ینبوع خضر و سلسبیل و تالی آنها دجله و نیل در خصیب عیش متنعّمند و موسوم است به(قنات ناصری)و هم اکنون از جانب امنای دولت جاوید عدّت مواظبت آن قنوات از تعمیر خرابی و تقسیم بر محلاّت مرجوع به اوست،و سالی یک صد و پنجاه تومان از دیوان اعلی بجهت مرمّت خرابی او برقرار است.که همه ساله جداول و انهارش تعمیر شده، تنقیه و لاروب می نمایند).

اینک برای آشنائی با طرز کتابت و هنر نویسندگی او به نقل دو مکتوب از ارباب که در تذکرۀ شعرای قم فیض آمده است،بسنده می کنیم.

نامه ای است که برای نواب«محسن میرزا»امیر آخور حکمران قم نوشته است:

«قل اعوذ بربّ النّاس،من الحاج ملاّ عبّاس!الّذی یأخذ اموال النّاس بالابرام و الالتماس!و الّذی یفرّ منه الخناس!الّذی یوسوس فی صدور النّاس!تصدّقت گردم عالی جناب...پنج شش سطر القاب!عالمی است متبحّر و عالمی است متحرّر،در ریاضی با حکمت اشراق است و در ریاضت دقوقی و دقاق،علمای نحو را محو خود دارد و صرف را در تصرّف خود انگارد.در فقه و اصول هزار ادا و اصول دارد! امام جماعت«جهرود»است و داماد کدخدای«قمرود»واعظیست با صوت حزین،ناصحیست با ناله و انین،بهر خطّه زنی خطبه می نماید،بهر حدیث،

ص:1453

احداث فصاحتی دارد.نه از آن احداث که«انس بن مالک»کرد و«ابو هریره»هالک سالی سه تومان حکّام ماضی تخفیف به او می دادند تا از ایشان راضی باشد.

تخفیف او معمول است،خواهش او معقول.عرض او را بپذیرید و عرض خود را مبرید!تا ندهی نمی رود!تا نگیرد مالیات نمی دهد!نظم:

من آنچه شرط بلاغ است با تو می گویم تو خواه از سخنم پند گیر و خواه ملال

و این صورت مکتوب ارباب به«محمود بیگدلی»است

(ای نام تو فخر«آل سبکتکین»مملکت هندیانت بزیر نگین.در انتهای هر سال و ابتدای هر کار که حاکمی جدید پدید می آید،در اطاق بی طاق،اجلاس بی پلاس می نمائید!که روزگار گهنه گذشت و زمانه بساط نشاط مردم را درنوشت.در محضر حاکم تازه که راه گنگ را از دروازه فرق نکرده!باید نشست و در به روی بیگانه بست و چنان وانمود کرد که همه خلق قم همج رعاع و غبار هوا هستند(اذا امرناهم فأتمروا،و اذا نهیناهم لن یجاسروا.لا یکون الکدخدا الاّ من کان بگدلیّا او حاجی حسنیّا!کما قال رب الارباب فی حق اهل الکتاب:لن یدخل الجنّة الاّ من کان هودا او نصاری،سر از گریبان تکبّر برآوردن و بندگان خدا را ناچیز شمردن،از تلبیسات ابلیس است نه تدریسات ادریس.

از آن همه اسرار ودیعه و تکرار ذریعه نه استاد حسن از میرابی افتاد نه از قصّابی، نه خان زند از قلۀ الوند.بنده که خود را با شما یگانه پنداشتم،بیگانه انگاشتید چون لک خربزه و شلغم بی مزه دور انداختید!غافل لطیفۀ آیۀ شریف نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ،وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوٰارِثِینَ یا من یرفع المستضعفین و یضع المستکبرین و یهلک ملوکا و یستخلف آخرین،للّه الحمد اگر مایۀ خود را باختیم،کاری ساختیم،امورات به خواهش دوستان است،به نکوهش دشمنان نیست).

ص:1454

از آثار او

1-تاریخ دار الایمان قم.

2-وقایع شهادت حضرت سید الشهداء(علیه السلام-اشعار).

سرانجام ارباب در جمادی اول1311/ ق در قم درگذشت،و در ایوان بقعۀ فتحعلی شاه(صحن عتیق)مدفون گردید.

در ستایش حضرت حسین علیه السّلام

اصبحت زائرا لک یا بضعة البتول امسیت شائقا بک یا مهجة الرسول

تا استخوان من نشود خاک آستان الشوق فی التّزاید و العشق لا یزول

شاها ز همت تو به صحرای کربلا مهموم گشت همّت و مجهول شد عقول

تو خامسی ز آل عبا،خمس حق تست از خمس خویش،مظلمۀ ما بکن قبول!

روح الامین که حامل وحی است ز آسمان بر ساحت جلال شما می کند نزول

* جمال مرد خردمند نیست جز به کمال زنست آنکه کمالش بود به قدر جمال

نظر به جوهر شمشیر کن نه قشر غلاف که زشت را نفزاید جمال از خطوخال

مراست در دل غم دیده یک حدیث عجیب که نفس ناطقه لالست از بیان مقال

تحیّرم همه از بی شعوری شعر است که پای عقل ببستند از جنون به عقال...

* -منابع

1-تاریخ تکایا و عزاداری قم 259.

2-تذکرۀ سخنوران قم 273.

3-تذکرۀ شعرای معاصرین دار الایمان قم(خطی).

4-شرح زندگانی من 517/1.

ص:1455

شیخ محمّد تقی تاج الدّین حائری

اشاره

(ح 1358-1413 ق)

شیخ محمّد تقی فرزند حسن حائری ملقب به«تاج الدّین»،از خطبا و سخنوران معاصر بود.

در حدود سال 1358 ق در کربلا دیده به جهان گشود.

وی پس از آموختن ادبیات و مقدمات،سطوح را نزد آیات:شیخ محمّد علی خلیق شیرازی،سید حسن شیرازی،سید محمّد شیرازی و شیخ هادی معرفت به انجام رسانید.در حدود سال 1391 ق در پی فشارهای دولت عراق به ایران مهاجرت کرد،و به وعظ و ارشاد و هدایت پرداخت.

از آثار او

1-افشای اعمال حزب بعث عراق.

2-تحقیق کتاب خصایص زینبیه(از سید نور الدّین جزائری).

3-تیمور لنگ.

4-دیوان شعر.

وی در روز دوشنبه /5محرم1413/ ق مطابق با /15تیر1371/ ش در قم درگذشت،و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.

دارای فرزندان زیادی است که تنها مرحوم شیخ حسن در سلک روحانیت بود و جناب حجة الاسلام آقای شیخ سعید سعیدی(نویسندۀ محترم کتابهای درسی) دامادش می باشند.

سیّد محمّد تقی ثقةالاسلام بروجردی

(ح 1288-1354 ق)

سید محمّد تقی فرزند علامه سید محمّد حسین و نوۀ سید ابو تراب طباطبائی

ص:1456

علوی بروجردی،ملقب به«سلطان العلماء»و معروف به«ثقةالاسلام »از مدرسان حوزۀ علمیۀ بروجرد بود.

وی در حدود سال 1288 ق در بروجرد زاده شد.

ثقةالاسلام پس از آموختن مقدمات رهسپار اصفهان شد و با آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی هم دوره بود.سپس به نجف اشرف عزیمت کرد و از محضر آیات:ملا محمّد کاظم خراسانی،سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی و شیخ الشریعۀ اصفهانی بهره مند گردید.و پس از مراجعت به بروجرد از سوی مردم به عنوان نماینده به مجلس شورای ملی،دوره های:ششم،هفتم،هشتم،نهم و دهم راه یافت.

ایشان در سال 1354 ق مطابق با 1314 ش در حدود سن 66 سالگی براثر سکتۀ قلبی در تهران درگذشت.پیکرش به قم حمل و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام مدفون گردید.

-منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-نمایندگان مجلس شورای ملی 343.

شیخ محمّد تقی جهانگیری ارستانی

(-1412 ق)

حاج شیخ محمّد تقی فرزند ماشاءالله «سردار جنگ»جهانگیری،از روحانیون برجستۀ منطقۀ دلفان لرستان به شمار می رفت.

پدرش از مردان سلحشور و بزرگ منطقۀ دلفان-واقع در استان لرستان-بود.

شیخ محمّد تقی پس از آموختن مقدمات در دلفان به شهر خرم آباد رفت و سطح را از محضر آیت اللّه شیخ روح اللّه کمالوند استفاده کرد.آنگاه به حوزۀ علمیۀ قم رهسپار شد و دروس خارج را از محضر آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی

ص:1457

بهره مند گردید و به منطقۀ دلفان مراجعت نمود و به ارشاد و هدایت و تنویر افکار اهتمام ورزید.

جهانگیری در سال 1412 ق مطابق با 1370 ش به علت بیماری قلبی درگذشت و در قم به خاک سپرده شد.

-منبع

1-مشاهیر لر 498.

سیّد محمّد تقی خوانساری

اشاره

(1305-1371 ق)

حاج سید محمّد تقی فرزند سید اسد اللّه و نوۀ سید محمّد موسوی خوانساری،از مشاهیر فقها و مدرسان و زهاد قم بود.

وی در رمضان1305/ ق در خانواده ای که به علم و فضل و ادب اشتهار داشت،در خوانسار پا به عرصۀ وجود نهاد.

خوانساری تحصیلات ابتدائی را در مسقط الرأس خود گذراند و در سال 1322 ق درحالی که بیش از هفده سال نداشت جهت فراگرفتن علوم اسلامی رهسپار نجف اشرف گردید و پس از طی مراحل سطوح نزد آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی،به محضر درس مرحومین آیتین علمین:آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی راه یافت و در حلقۀ شاگردان آن دو بزرگوار درآمد و از دریای

ص:1458

معلومات شان استفاده کرد.بعد از فوت آخوند خراسانی،سالها در درس آیات:

شیخ الشریعۀ اصفهانی،میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ ضیاء الدّین عراقی و سید ابو الحسن اصفهانی شرکت جست و در معقول از افادات شیخ علی قوچانی بهره مند گردید.

حضور در صحنۀ نبرد

در سال 1333 ق در جنگ بین المللی اول که عراقی ها به یاری دولت عثمانی شتافتند و بر علیه استعمار بریتانیا به رهبری روحانیت آگاه،به مبارزه برخاستند، آیت اللّه خوانساری همگام با آیت اللّه میرزا محمّد تقی شیرازی(میرزای دوم)و آیت اللّه سید مصطفی کاشانی(پدر سید ابو القاسم کاشانی)در این جنگ شرکت داشت.و با توجه به مهارتی که در امر تیراندازی به دست آورده بود همچون رزمنده ای کارآزموده و شجاع با دشمن می جنگید،یکی از بستگان بسیار نزدیک او از قول آیت اللّه کاشانی نقل کردند که ایشان فرمودند:در سنگر عراق(اراضی بین فرات و دجله)با خوانساری در یک جبهه بودیم و خوانساری در نزدیک ترین سنگرها با دشمن می جنگید،وقتی رسید که ما،بعد از مبارزۀ بسیار محاصره شدیم و عده ای از همرزمان قصد فرار داشتند،ولی خوانساری از فرار آنها جلوگیری می کرد و فریاد می کشید که فرار از زحف(جنگ)گناه کبیره است.

آرام آرام حلقۀ محاصره تنگ تر و تنگ تر می شد،و رفته رفته امید زنده ماندن در دل همرزمان به یأس مبدل می گشت،که حضرت آیت اللّه پیشنهادی دادند.

پیشنهاد ایشان در این لحظۀ حساس این بود که:«اکنون که خطر مرگ متوجه ماست، خوب است وضوء را تجدید و به نماز اشتغال یابیم،که در حال نماز خدا را ملاقات نمائیم».

خلاصه ایشان در این جنگ مورد اصابت گلولۀ دشمن واقع می گردند و

ص:1459

مجروح می شوند،و پس از سقوط عراق دستگیر و به هند و چین(که در آن روز از مستعمرات انگلستان به شمار می رفت)تبعید می شوند.چهار سال متوالی در چنگال استعمارگران در تبعید بود،و مدتی در دریا و مدتی هم در«سنگاپور»در اردوگاهی که به وسیلۀ سیم خاردار حصارکشی شده بود نگهداری می شد.

سید ابو القاسم کاشانی سید محمّد تقی خوانساری

وجه استخلاص

در مورد چگونگی آزادی ایشان یکی از نزدیکان ایشان نقل کرده که:یکی از بزرگان عرب که جزو اسرا بود و در آنجا مدتی از محضر خوانساری حکمت و فلسفه فراگرفته و متقابلا ایشان از آن مرد،زبان انگلیسی می آموخته است.و چون آن شخص قبل از خوانساری آزاد می شود،در جهت استخلاص خوانساری تلاش می نماید و در نتیجه خوانساری در سال 1337 ق آزاد گردید و به وطن مألوف خود بازگشت.در رابطه با آنچه که گفته شد یکی از سرایندگان در ضمن اشعار خود گوید:

جهاد کرد و اسارت برفت و حبس نشست که تا ستون دیانت بیابد استقلال

به حفظ حوزه و در تربیت نموده قیام در آن زمان که شدی بدر حوزه همچو هلال

ص:1460

شرکت در تأسیس حوزۀ علمیۀ قم

وی بعد از اقامت کوتاهی در خوانسار،به سلطان آباد(اراک)رفت و در سال 1340 ق بنا به پیشنهاد آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی به شهر قم آمد و در تأسیس حوزۀ مقدسۀ علمیه،حائری یزدی را یاری کرد و از محضرش استفاده کرد.پس از ارتحال آیت اللّه حائری در سال 1355 ق خوانساری به اتفاق سیدین علمین:آیت اللّه سید محمّد حجت و آیت اللّه صدر الدّین صدر اهداف این استاد گرانقدر را دنبال و با تربیت فضلا،بل علمای وارسته و مبرز،که بعدا از زعما و استوانه های علمی حوزۀ علمیه گشتند،خدمات شایانی به حوزه نمود.

اقامۀ نماز جمعه

این عالم ربانی در طول عمر سراسر افتخار و با برکت خود دست به اقداماتی زد که از معروف ترین آنها دو مورد زیر است:

یکی از اقدامات این مرد بزرگ،اقامۀ نماز جمعه(به سال 1360 ق)است که سالیان سال اقامه نمی شد،و نظرش در بحث صلاة به احتیاط لازم در فعل آن مؤدّی گردید.و ازاین جهت از همان زمان این سنّت سنیّه و فریضۀ الهی را از ظلمت متروکیت و استتار سنین متمادی بیرون آورده و ابتدا در مدرسۀ فیضیه و سپس(به خاطر کثرت مأمومین)در مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام اقامه می فرمودند.

اقامۀ نماز استسقا

یکی دیگر از اقدامات فراموش ناشدنی این مرد بزرگوار اقامۀ نماز استسقا است که در سال 1363 ق(مصادف با اشغال متفقین بعض مراکز ایران را)توسط ایشان و انبوهی از متدینین برگزار شد.

دراین باره عالم بزرگوار،حضرت آیت اللّه شیخ محمّد علی اراکی نوشته اند:

«در سنۀ 1362 ق که خشک سالی اتفاق افتاد،اهل بلد(قم)از ایشان تقاضای

ص:1461

صلاة استسقا نمودند،حضرتش امتناع ورزید و پس از اصرار بسیار قبول فرموده،با هیئت عظیمه از رجال اهل علم و فضل و خلق کثیری از سایر طبقات که تقریبا بالغ بر بیست هزار نفوس بودند حرکت فرموده،به مصلای خارج شهر تشریف آورده به اقامۀ صلاة مذکوره پرداختند،و طولی نکشید که باران غریب باریدن گرفته و سیل عجیبی ظاهر گردید و بر احدی مخفی نماند که نیست این،الاّ از اثر دعاء آن بزرگوار و برکت نماز او».

شایان ذکر است که آیت اللّه خوانساری در صحنه های سیاسی زمان خویش از پیشتازان بوده،و در نهضت ملی شدن صنعت نفت،و انتخابات مجلس در سنۀ 1371 ق،و مبارزه بر علیه کشف حجاب و...حضور فعال داشته است.

از آثار او

1-منتخب الاحکام(رسالۀ عملیه).

2-حاشیة علی العروة الوثقی.

3-حاشیۀ مناسک حج(از شیخ انصاری).

4-ذخیرة العباد(رسالۀ عملیه).

5-حاشیۀ رسالۀ تقویم الصلاة.

6-حاشیة مختصر الاحکام.

7-تقریرات کتاب طهارت،که به وسیلۀ آیت اللّه شیخ محمّد علی اراکی به رشتۀ تحریر درآمده است.و خود آن مرحوم دربارۀ این کتاب می فرمود که:اگر این کتاب چاپ شود بهتر از کتاب طهارت حاج آقا رضا همدانی خواهد بود.

کسالت و درگذشت

ایشان مدتهای مدیدی مبتلا به کسالت بود و هر روز یک بیماری،بدن شریفش را آزرده می ساخت و معالجات مکرر بهبودی کامل ایشان را فراهم نساخته بود.این

ص:1462

وضع ادامه داشت تا اینکه در سال 1371 ق اقشار مختلف مردم همدان از ایشان رسما دعوت کردند،که تابستان را در همدان بسر ببرند.وی با توجه به کسالت دیرینه،این پیشنهاد را پذیرفتند و روز 22 شوال همان سال،شهر قم را به مقصد همدان ترک گفت ولی با کمال تأسف در این شهر در روز جمعه /7ذی حجه / 1371 ق مطابق با /7شهریور1331/ ش مبتلا به حملۀ قلبی گردید،و روح بلندش به ملکوت اعلی پر کشید.پیکر پاکش با شکوه فراوان به قم منتقل و با تشییعی بی سابقه در کنار مرقد آیت اللّه حائری،در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه علیها السّلام مدفون گردید.

فرزندانش:

1-سید محمّد باقر خوانساری،او در سال 1340 ق در شهر اراک دیده به جهان گشود.

او پس از آموختن مقدمات،سطوح را نزد آیات:شیخ عبد الجواد سدهی جبل عاملی،شیخ حسن فرید گلپایگانی،سید احمد خوانساری و شیخ محمّد علی اراکی به پایان برد.و دروس خارج را از محضر آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی،پدر ارجمند خود و سید محمّد حجت کوه کمری تحصیل نمود.در ضمن علوم عقلی را از محضر سید محمّد حسین تبریزی«علامۀ طباطبائی»استفاده کرد.

وی در سال 1373 ق جهت تکمیل تحصیلات خود به حوزۀ کهن نجف اشرف عزیمت نمود و حدود 14 سال از محضر آیات:سید جمال الدّین گلپایگانی،سید حسین حمّامی،سید محسن طباطبائی حکیم،سید عبد اللّه شیرازی و سید ابو القاسم خوئی استفادۀ شایان برد.

آنگاه به ایران مراجعت و فعلا در تهران مشغول فعالیت و خدمات اجتماعی می باشند.از جمله آثار او:1-انصاف در امامت،2-دلایل العروة الوثقی،را می توان نام برد.

ص:1463

در کتاب فرزانگان خوانسار ص 109 مختصرا شرح حال ایشان آمده است.

2-سید محمّد علی خوانساری،از فضلا و سخنوران و ائمه جماعت مسجد امام زمان«عج»واقع در خیابان آزادی است.

3-سید احمد خوانساری،دبیر تربیت معلم دانشسرای عالی و رئیس اسبق آموزش و پرورش شهر مقدس مشهد بود.و داماد علامه سید ابو الحسن حافظیان رضوی است که در اوایل/جمادی ثانی1420/ ق مطابق با اواخر/شهریور/ 1378 ش در مشهد مقدس درگذشت.

-منابع

1-آثار الحجة 144/1.

2-آینۀ دانشوران 168(تولدش را به 1306 ق دانسته است).

3-تاریخ قم 252.

4-رجال قم 148(تولدش را 1306 ق نوشته است).

5-علماء معاصرین،211.

6-فرزانگان خوانسار 99.

7-گنجینۀ دانشمندان 321/1.

8-مشاهیر دانشمندان اسلام 385/4.

9-مقدمۀ أحسن الودیعة ص 17.

10-نقباء البشر 246/1.

11-نماز باران و برپاکنندگان آن(خطی-باقری بیدهندی).

سیّد محمّد تقی رودباری گیلانی

اشاره

(1286-1359 ق)

حاج سید محمّد تقی فرزند سید یوسف و نوۀ سید هاشم موسوی رودباری گیلانی،از علمای بزرگ و معروف رشت بود.

ص:1464

رودباری در سال 1286 ق در روستای«دوگاهه»که از توابع رودبار گیلان است،متولد گردید.

در حوزۀ نجف اشرف

ایشان تحصیلات مقدماتی را در قزوین فراگرفت،آن گاه در سال 1310 ق به نجف اشرف عزیمت نمود،و پس از طی سطوح،دروس خارج را از محضر آیات:

سید اسد اللّه اشکوری و شیخ عبد اللّه مازندرانی(دیوشلی)استفاده نمود،و مدت 15 سال در آن شهر زیست،و پس از رسیدن به مرحلۀ اجتهاد در سال 1325 ق به ایران مراجعت کرد و در رشت اقامت گزید،و مورد توجه سایر مردم قرار گرفت و به اقامۀ جماعت در(مسجد صفی)و سایر وظایف دینی و روحی پرداخت.

سجایای اخلاقی

استاد شیخ حسن شمس گیلانی وی را چنین توصیف می نماید:(آن جناب به فضائل صوری و معنوی معروف و از برجستگان زمان خود و سلمان عصر خود بود.

به غایت به زهد و تقوا نزدیک بود،و تا آخر عمر مشغول به ترویج احکام الهی بود.

و با نهایت آرامش و سکون زندگی می نمود.بین خواص و عوام به نیکی عمل و پاکی قلب معروف و مورد وثوق اهالی گیلان بود).

نامبرده دارای اجازاتی از حضرات آیات:شیخ عبد اللّه مازندرانی،شیخ محمّد علی مدرس چهاردهی گیلانی،سید حسین گیلانی،شیخ شعبان گیلانی،میرزا محمّد حسین نائینی و شیخ ضیاء الدّین عراقی بود.

از آثار او

1-اصول الفقه.

2-تقریرات درس استادش مازندرانی،در چند جلد.

ص:1465

3-حاشیة علی الرسائل.

4-حاشیة علی المکاسب.

درگذشت و اعقاب

وی در روز شنبه /20ذی حجه 1359/ ق مطابق با /28دی1319/ ش در سن 73 سالگی درگذشت،و جسدش در یکی از اطاقهای ورودی قبرستان حاج شیخ قم به خاک سپرده شد.

فرزندش آیت اللّه سید حسین رودباری از علمای معروف رشت بود.وی در 1322 ق در نجف اشرف متولد شد.در سن سه سالگی همراه پدر خود به رشت رفت و مقدمات را در آنجا آموخت،و در سال 1344 ق به تهران رهسپار شد،و در مدت دو سال لمعه را نزد علامه سید محمّد کاظم عصّار به انجام رسانید.

وی در سال 1346 ق به نجف اشرف رفت،و رسائل را نزد آیت اللّه میرزا باقر زنجانی،و مکاسب را نزد علامه سید علی مازندرانی،و کفایه و تفسیر را نزد آیت اللّه شیخ عبد الحسین رشتی تلمذ کرد.

دروس خارج را از محضر آیات:شیخ ضیاء الدّین عراقی و سید ابو الحسن اصفهانی استفاده نمود،و در سال مرگ پدر خود به رشت مراجعت کرد و به وظایف دینی و روحی پرداخت.

از آثار او:1-حاشیة علی المکاسب،2-شرح علی حاشیة ملا عبد اللّه(در منطق).

آقا سید حسین رودباری در شهریور1365/ ش در رشت درگذشت،و در کنار «مسجد صفی»-که محل خدمات و فعالیت های مذهبی اش بود-به خاک سپرده شد.فرزندش آقای سید مجتبی رودباری از علمای فعلی رشت می باشد.

-منابع

1-اطلاعات متفرقه.

ص:1466

2-تاریخ علماء و شعرای گیلان 125.

3-تراجم الرجال 118/1.

4-کتاب گیلان 704/2.

سیّد محمّد تقی سادات گوشه دزفولی

اشاره

(ح 1308-1394 ق)

سید محمّد تقی فرزند علامه سید عبد اللّه و نوه سید عبد الکریم موسوی دزفولی،ملقب و از خاندان«سادات گوشه».

در حدود سال 1308 ق در دزفول متولد گردید.

وی در سن چهارسالگی همراه پدرش به تهران رفت و پس از طی مقدمات،از محضر آیت اللّه شیخ علی مدرس استفاده نمود و از حضرات آیات:و شیخ حسین خلیلی تهرانی،شیخ عبد اللّه مازندرانی،سید ابو الحسن اصفهانی و حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی دارای اجازات علمی بود.

نامبرده در تهران دارای دفتر ازدواج،بود و در مسجد پدرش به اقامه جماعت و ارشاد و هدایت اشتغال داشت.

درگذشت و اعقاب

ایشان در سال 1394 ق مطابق با 1353 ش درگذشت،و در قبرستان وادی السلام قم به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-سید یحیی 2-سید محمّد 3-سید حسین 4-سید جلال الدّین 5-سید حسن.

-منبع

1-خاندان سادات گوشه ص 348(تاریخ تولدش اشتباه ذکر شده است).

ص:1467

میرزا محمّد تقی سبط شیرازی

اشاره

(ح 1324-1404 ق)

میرزا محمّد تقی فرزند علامه سید علی محمّد و نوۀ سید ابو القاسم حسینی شیرازی و سبط آیت اللّه میرزا محمّد حسن شیرازی(میرزای بزرگ)،از دانشمندان و بزرگان معاصر بود.

وی در حدود سال 1324 ق در سامرا متولد گردید.

پدرش از اجلا و دانشمندان بود که به دامادی آیت اللّه میرزا محمّد حسن شیرازی نایل گردید.حاج آقا بزرگ تهرانی وی را مختصرا در نقباء البشر 1621/4 معرفی نموده است.

آیت اللّه میرزا محمّد حسن شیرازی(1230 ق در شیراز-/24شعبان/ 1312 ق در سامرا)از فقهای نامدار و مرجع اعلای شیعیان جهان بود.وی تحصیلات خود را در اصفهان نزد حضرات آیات:شیخ محمّد تقی اصفهانی «صاحب حاشیه بر معالم»،سید حسن مدرس بیدآبادی و ملا محمّد ابراهیم کلباسی و در نجف اشرف از محضر فقهایی چون:شیخ محمّد حسن نجفی «صاحب جواهر الکلام»،شیخ مرتضی انصاری،شیخ مشکور حولاوی،شیخ حسن کاشف الغطاء و سید علی شوشتری،به پایان رساند.

ایشان در شعبان1291/ ق به سامرا مهاجرت کرد و مدت بیست و یک سال در آن سامان زیست و کرسی تدریس و افتا را برعهده گرفت.از جمله آثار قلمی اش:

1-کتاب الطهارة،2-رسالة فی الرضاع،3-المکاسب و المعاملات،4-رسالة فی اجتماع الامر و النهی،5-رسالة فی المشتق،6-حاشیة علی نجاة العباد،کتاب هدیة الرازی الی المجدد الشیرازی به قلم آیت اللّه شیخ آقا بزرگ تهرانی در شرح حال ایشان است به زبان عربی و نیز در کتابهای تراجم شرح حالش ذکر شده است از جمله در أعیان الشیعة 304/5 آمده.

ص:1468

میرزا محمّد تقی پس از رشد و نما به تحصیلات دینی پرداخت سپس به نجف اشرف مهاجرت کرد و از محضر دائی خود آیت اللّه میرزا علی شیرازی بهره مند شد.در سال 1343 ق به مشهد مقدس رفت،و چند سالی در آنجا توقف نمود و به تدریس علوم فقهی و اصول پرداخت.

سرانجام به تهران رهسپار شد،و در مسجد جامع به اقامۀ جماعت و ارشاد و هدایت پرداخت.

از آثار او

1-سموم قتاله در اخلاق.

2-شفاء المریض فی الجبر و التفویض.

3-العلم و القدرة فی ردّ المادیین.

وی در /12 ذی الحجه1404/ ق در حدود سن 80 سالگی در تهران درگذشت و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام مدفون گردید.

-منابع

1-اطلاعاتی از علامه سید رضی شیرازی(دام مجده).

2-فهرست کتابخانۀ آستان قدس رضوی 539/6.

3-مؤلفین کتب چاپی 229/2.

شیخ محمّد تقی ستوده اراکی

اشاره

(1340-1420 ق)

شیخ محمّد تقی فرزند حجة الاسلام شیخ رحمت اللّه و نوۀ عباس علی قاضی ستوده اراکی،از اساتید و علمای معروف حوزۀ علمیۀ قم بود.

وی در سال 1340 ق مطابق با 1300 ش در اراک متولد.

پدرش از جمله شاگردان:سید نور الدّین عراقی و سید مصطفی محسنی در

ص:1469

اراک و میرزا جهانگیر خان قشقائی در اصفهان بود.و در درس قشقایی بود که با آیت اللّه بروجردی آشنایی و رابطۀ دوستی برقرار ساخته بود.وی در سال 1353 ق مطابق با 1313 ش در اراک درگذشت و در حیاط مقبرۀ استادش سید نور الدّین اراکی-کنار حوض فعلی- به خاک سپرده شد.

خانوادۀ ایشان کم عائله و زندگی آنها ساده و بی تکلف بوده است.و در میان فامیل و اجداد پدری،تنها پدرشان (شیخ رحمت اللّه)اهل علم بود،و سایر فامیل غالبا به کار کشاورزی و مشاغل آزاد فعالیت می کردند.

مرحوم والدۀ ایشان علاقۀ مخصوصی به ایشان ابراز می کرده به طوری که یک بار به ایشان گفته:اگر دستت را زیر خاک کنی،طلا بیرون می آید.و از ایشان کمال رضایت و خشنودی را داشته است.

ایشان قبل از مشغول شدن به تحصیلات علوم قدیمه،مدتی را در مکتب خانه درس خوانده،و نیز مدت زمانی در بازار در مغازه سقطفروشی به نام حاج کریم اجتهادی کار می کرد که بعدها با دختر او ازدواج می کند و ثمرۀ ازدواجشان یک فرزند پسر می باشد به نام حاج محمّد حسن ستوده که هم اکنون در تهران زندگی می کنند.

بعد از رحلت همسرشان،با همسر فعلیشان که اهل روستای(سرکان)از توابع شهر تویسرکان هستند،ازدواج کرده و حاصل این ازدواج هم سه پسر می باشد به نام های:حاج شیخ مهدی ستوده که اهل علم هستند،پسر دوّم ایشان غلامرضا

ص:1470

ستوده نام دارند که هم اکنون در بخش آسیب شناسی و آزمایشگاه بیمارستان سینا در تهران و در رشته مهندسی پزشکی به تحصیل اشتغال دارند و فرزند کوچکتر ایشان آقای رحمة اللّه ستوده هستند که در دانشگاه کرج در رشتۀ ریاضی مشغول تحصیل می باشند.

آغاز به تحصیل

استاد:(در آن وقتی که در بازار مشغول به کار بودیم چون که اشتیاق به تحصیل داشتیم،شبها ادبیات را نزد مرحوم شیخ علی خوانساری و شیخ ابو القاسم قوچانی درس می خواندیم،تا اینکه در سال 1321 شمسی وارد مدرسۀ حاج محمّد ابراهیم شدیم،یادم هست که اساتیدمان در آن موقع چند نفر بودند بنامهای:شیخ فضل اللّه نصیر الاسلامی(شرح لمعه و قوانین)سید محمّد باقر شهیدی گلپایگانی(شرح لمعه و قوانین)،شیخ قنبر رفیعی(ادبیات)،شیخ علی جان واعظی کره رودی (شرح لمعه)و شیخ محمّد امامی خوانساری(شرح لمعه و منظومه و کفایه)سید علی میر یحیی اراکی(شرح لمعه و مطول).

یادم هست که در وقتی که مشغول خواندن کتاب معالم الاصول بودیم.آیت اللّه سید محمّد رضا موسوی گلپایگانی کفایه درس می گفت،صدای او را به خوبی می شنیدم و بیان ایشان را به خوبی متوجه شدم،بعدها یک روزی که به واسطه رفاقت با پدرمان به حجرۀ ما آمد جریان را برایشان نقل کردم.ایشان گفتند:ملاک فهمیدن نیست،ملاک این است که درسها باید به ترتیب خوانده شود.

هجرت به قم

تقریبا تا اواخر سطح را در اراک بودند و در سال 1326 شمسی برای تکمیل تحصیلات به قم می آیند و مقداری دیگر از سطح را در نزد آیت اللّه شیخ مرتضی حائری(مکاسب و کفایه)و شیخ عبد الجواد جبل عاملی اصفهانی(کفایه)و شیخ

ص:1471

محمود علمی اراکی(شرح لمعه)و سید محمّد باقر طباطبائی سلطانی(مکاسب) و میرزا محمّد مجاهدی تبریزی(رسائل)می خوانند هم بحثهای ایشان در اراک در آن وقت آقایان:شیخ محمّد باقر نصیر الاسلامی،شیخ جلال طاهر شمس گلپایگانی و شیخ محمّد حسین ابراهیمی دینه کبودی اراکی بودند.بعد از آن مشغول به درس خارج می شوند که اساتید و عنوان درسها عبارتند از:

1-هفت سال خارج فقه مرحوم آیت اللّه سید محمّد رضا گلپایگانی که عبارت بود از خارج فقه مکاسب و کتاب الحجّ و خارج عروة الوثقی را مباحثه می فرمودند.

2-یک دورۀ اصول در نزد حضرت آیت اللّه سید محمّد داماد یزدی که قریب 7 سال طول کشید.

3-حدود 13 سال درس خارج فقه حضرت آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی و چون که ایشان درس اصول کم تدریس کردند،مقداری هم درس اصول ایشان رفتم.

4-قریب 7 سال درس خارج اصول حضرت آیت اللّه شیخ محمّد علی اراکی.

5-نزد حضرت آیت اللّه حاج سید احمد خوانساری(ره)قبل از اینکه به تهران بروند«علم کلام»را آموختم،یعنی کتاب شرح تجرید و شوارق الالهام را و مقداری هم خارج(بحث قضاء و شهادات)ایشان را حاضر شدم.

6-مقداری از منظومه و دروس حکمت نزد علامه شیخ مهدی حائری یزدی در قم حاضر شدم.

7-مدتی در درس هیئت سید محمّد حسین تبریزی«علامه طباطبائی»در تکیه خلوص در اوایل ورود ایشان به قم،حاضر شدم.

تدریس

استاد ستوده از بدو ورود به قم،ضمن تحصیل،خیلی مایل به تدریس بود،در این رابطه می فرماید:مشغول به تدریس در سطوح مختلف شدم،درسهایی که تا

ص:1472

کنون به دفعات تدریس کرده ام عبارتند از:

1-سه دوره معالم الاصول.

2-پنج دوره شرح لمعه.

3-دو دوره مکاسب محرمه و از اوّل کتاب البیع تا آخر رسالۀ تقیه و عدالت را هم 7 دوره گفته ام.

4-سیزده دوره کفایة الاصول از مرحوم آخوند خراسانی.

5-شرح باب حادی عشر و شرح تجرید و قوانین الاصول را هم به طور مکرر درس گفته ام.

ایشان از سال 1326 تا سال 1369 شمسی به طور مکرر تدریس کرده اند یعنی نزدیک به 43 سال رنج تدریس را دیده اند.لکن در چهرۀ ایشان،خستگی،43 سال تدریس را نمی توان دید،بلکه چهره ای با نشاط همراه با سادگی،صداقت و وقار،که همه را مجذوب خویش می کرد،دیده می شود.

در آن وقتی که مشغول به تحصیل بودند،حدود 40 ساعت از وقت خویش را در هفته اختصاص به مطالعه و گفتن آنها می کردند.سبک و روش تدریس ایشان هم طبق معمول بدین صورت بوده است که ابتدا درس را به طور خلاصه تا آخر از خارج مطرح و روشن می ساختند که بعدا آن را با متن کتاب تطبیق می کردند،البتّه ایشان برای رفع خستگی و تنوع،حکایات و لطیفه های شیرینی در لابلای درس مطرح می کردند که اکثر کسانی که از محضر ایشان استفاده کرده اند معمولا حکایات و لطیفه های زیادی از ایشان فراگرفته و نقل می کنند.

محل تدریس ایشان ابتدا در مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام و بعدا در مسجد عشقعلی آنگاه در مسجد فاطمیه-گذر خان-بود.

بسیاری از شخصیت های سیاسی و فرهنگی،یک زمان از شاگردان استاد ستوده بوده اند و از محضر ایشان کسب فیض نموده اند.

آقایان سید مهدی یثربی(امام جمعۀ کاشان)و آقای شیخ غلامرضا صلواتی و

ص:1473

شیخ مهدی حائری تهرانی،هم بحثی های ایشان بودند،و چند سالی هم بحث استدلالی در منزل آقایان:سید محمّد رضا سعیدی خراسانی و میرزا علی مشکینی همراه با سید محمّد باقر موسوی همدانی و شیخ اسد اللّه امر اللهی داشتند.

همکاری در جامع احادیث الشیعة

استاد ستوده حدود 5 سال به امر حضرت آیت اللّه بروجردی،هر روز صبح به منزل آقا می رفتند و با دوستان خود مشغول جمع آوری و تدوین قسمتهایی از این کتاب می شدند و در تابستانها،برای همین کار به وشنوه می رفتند.ایشان از اعضای جمع آوری این کتاب ارزشمند بودند و در مورد انگیزۀ جمع آوری و اقدام به این کار فرمودند:

ابتدا 22 نفر بودند و پس از چند سال به 12 نفر رسیدند.

(شیخ حسین نوری همدانی،تجلیل تبریزی،منتظری،مرحوم ربانی شیرازی، مرحوم شیخ جواد خندق آبادی،مرحوم شیخ عبد الرحیم نوری بروجردی،سید ابراهیم خسروشاهی(ساکن تهران)،مرحوم شیخ محمّد علی شیخ زادۀ قمی،شیخ علی محمّد نائینی(نظری)،شیخ محسن حرم پناهی،شیخ علی پناه اشتهاردی، شیخ اسماعیل معزی ملایری،سید محمّد حسین درچه ای(برادرزاده آیت اللّه سید محمّد باقر درچه ای)سید حسین حائری کرمانی.)

مرحوم آیت اللّه بروجردی چندین نقیصه در وسائل الشیعة ملاحظه فرمودند که برای رفع آنها بر این کار اقدام کردند.

1-اولین نقیصه این بود که در هر بابی،ابواب زیادی ایشان بیان کرده اند و تکثیر ابواب کرده اند و حال آنکه چند باب بیشتر لازم نبود.

2-جای«تقدم»یا«یاتی»که در آخر بعضی از روایات ذکر شده مشخص نیست و باید مقدار زیادی گشت تا محل آن را پیدا کرد.آقای بروجردی می فرمود:

جای جای این ها،باب،روایت و کتابی که از آن نقل شده معین شود.

ص:1474

3-مرحوم صاحب وسائل الشیعة،روایات را متناسب هر بابی،تقطیع کرده است و تنها محل شاهد را ذکر کرده اند و تمام حدیث را یکجا ننوشته اند،و این کار درست نیست چه بسا صدر و ذیل روایت قرینه می شود بر فهم درست جملات حدیث.حدیث باید یکجا نوشته بشود و جلوی فقیه گذاشته شود تا از آن،احکام را استنباط کند.

4-در وسائل،تکرار اسانید است و می توان که این اسانید را تداخل نمود و این چنین نوشت«یب»یعنی تهذیب«عن،عن»«کا»یعنی تهذیب از کافی،آنگاه سند را ذکر کرد.

5-وسائل،اخبار اهل سنت را نیاورده است و ایشان قصد داشتند با ذکر اخبار اهل سنت آنها را ملزم کنند که به کتب شیعه مراجعه و تمسک کنند،و می خواستند به آنها بفهمانند که احکام و فروعات را که آنها با قیاس و استحسان می فهمند،ما با مراجعه به روایات بدست می آوریم.لکن بعدا احتیاط کردند و فرمودند:می ترسم، مقدسین ما را هو کنند.لذا فرمودند:وقتی باب تمام شد بنویسید:«رواه الجمهور» که بدانند که ما از اخبار و فقه آنها اطلاع داریم.روی این مصالح بود که ایشان آن جمع را تشکیل دادند و خودشان گاهی اوقات تشریف می آوردند و چون اقدام به این کار،سالهای زیادی وقت لازم داشت.مرحوم آقای ربانی شیرازی،یکی،دو پیشنهاد حضرت آیت اللّه بروجردی را در وسائل آوردند و پس از رفع بعضی از نقایص آنها را به چاپ رسانیدند.

خاطرات استاد

(خاطراتی از مرحوم والد)خود استاد در این زمینه چنین فرمودند:

ابوی ما خیلی اهل صدق بود اصلا اهل تملق و چاپلوسی نبود،ایشان با مرحوم آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و مرحوم شیخ محمّد حسین غروی کمپانی و مرحوم میرزا محمّد تقی شیرازی خیلی رفیق بود.

ص:1475

ایشان در نجف و اصفهان آن موقعی که مرحوم آیت اللّه بروجردی در آنجا بودند تحصیل کرده بودند.در یک مسافرتی که ایشان با مرحوم حاج شیخ به مشهد داشتند،وقتی که از مشهد برگشتند کسی از ایشان پرسیده بود،آیا در مشهد خدمت و همراه آقای حاج شیخ بودید؟ایشان جواب داده بود:بله،اما هم خرج آقا بودیم.

تا خیال نکند که ایشان برای تملق و چاپلوسی دور آقا بوده است.بعد یکی از جالسین می پرسد:این چه حرفی بود که زدی؟جواب داده بود:تا بدانند من از جیب خودم خرج کردم،خیال نکند که من پشت سر حاج شیخ سورچرانی کردم.

مرحوم آیت اللّه اراکی نقل کردند که این پدر شما بودند که امور حاج شیخ را رتق و فتق می کردند و مرحوم حاج شیخ،از کارهای او حظ می کرد و خوشحال می شد.

مرحوم والده مان هم اولا خیلی صبور بود و به علاوه حافظه خیلی عجیبی داشت.

و اگر حافظۀ من قوی است،از ایشان ارث برده ام،ایشان با اینکه خیلی زحمت می کشیدند اما در عین حال زندگی ساده و زاهدانه ای داشتند.حتی وقتی از دنیا رفتند یک انگشتر طلا نداشتند.او در بین فرزندان،به من از همه بیشتر علاقه داشت.

خاطراتی از مرحوم آقای اراکی

من 7 سال درس اصول آقای اراکی حاضر شدم و قبل از آنکه نماز جماعت را در مسجد امام حسن مجتبی-مدینة العلم-اقامه کنم،نماز جماعت آقای اراکی در فیضیه حاضر می شدم و بعد از آن تا منزل در خدمت ایشان بودم و با ایشان صحبت می کردم.ایشان معمولا از مرحوم سید محمّد تقی خوانساری حکایات و جریاناتی را می گفتند یک بار فرمودند:ما در اراک با مرحوم آقای سید احمد خوانساری به درس مرحوم حاج شیخ عبد الکریم می رفتیم و در بین راه درس ها را مباحثه می کردیم،من چون به ایشان علاقه داشتم،به او خیلی اظهار علاقه و ارادت می کردم،یک بار فرمود:یک سیدی هست که او خیلی خوب است اگر او را ببینی

ص:1476

حتما خیلی به او علاقمند می شوی.این گذشت تا یک بار که به خانۀ حاج شیخ رفتیم.سیدی را در آنجا دیدم که حاج شیخ هم به او خیلی ارادت داشت.مرحوم سید احمد خوانساری به من گفت:این همان سیدی است که برایت می گفتم.بعدها فهمیدم که او سید محمّد تقی خوانساری است.

روی همین علاقه و ارادتی که به مرحوم حاج سید محمّد تقی خوانساری بود که او دوتا دخترش را به ازدواج او درآورده،یعنی یک دخترش را داد،وقتی او از دنیا رفت،دختر دیگرش را به وی داد.مرحوم شیخ محمّد علی اراکی که با مرحوم حاج شیخ عبد الکریم حائری باجناق بودند،یعنی مرحوم حاج محمّد ابراهیم (صاحب مدرسه در اراک)دوتا دختر داشتند،یکی را به حاج شیخ داد و یکی را به آقای اراکی.

مرحوم آیت اللّه اراکی یک بار می فرمودند:یک وقتی من منزل حاج شیخ عبد الکریم در اراک بودم دیدم یک نفر آمد و مسئله ای را پرسید و ایشان رفت و یک کتابی را برداشت و بعد از مطالعۀ آن جواب آن شخص را داد.او هم رفت،بعد به من فرمودند:قدر فراغتت را بدان.

وقتی که از اتاق بیرون رفت،من آن کتاب را برداشتم،دیدم رساله ای است که نظریات خودش را در آن جمع آوری کرده است.یعنی ایشان از همان اوّل هم صاحب نظر بود و مراجعات داشت.

خاطره ای از حضرت آیت اللّه گلپایگانی

همان طور که قبلا عرض کردم نزدیک 7 سال درس خارج فقه آیت اللّه گلپایگانی می رفتم که در منزل درس می فرمودند.یک بار که بحث غنا را می فرمودند کسانی که اهل غنا و آلات موسیقی هستند بالاخره آخرش خسته می شوند و آنها را به زمین می گذارند،ما از همین الان ،قبل از اینکه خسته بشویم،آن را زمین می گذاریم.

مرحوم آیت اللّه گلپایگانی،بعضی وقتها دیر تشریف می آوردند و خیلی،منظم

ص:1477

نبود،یک روز آقای سید محمّد باقر ابطحی اصفهانی برایشان فرمودند:آقای ستوده در وقت،صحیحی است.

(یعنی اوّل و آخر مباحثه اش معلوم است)!ایشان فرمودند:دعا کنید که من همچنین باشم،کاری که به دست اهل علم سپرده می شود باید نسبت به آن کار مقید و منظم باشد،آیت اللّه گلپایگانی گاهی وقت نماز دیر می کرد و خود ایشان فرمودند:آیت اللّه سید احمد خوانساری ازبس که در وقت دقیق و منظم بود مردم را نمازخون کرده بودند.

خاطره ای از مرحوم آ سید نور الدّین اراکی که از شاگردان ملا علی نهاوندی صاحب کتاب تشریح الاصول بود.

ما ایشان را درک نکرده بودیم لکن مطالبی دربارۀ ایشان شنیده ام،مثلا شنیدم که وقتی مرحوم شیخ عبد الکریم حائری که تا سال 1340 قمری که به قم آمدند و با ایشان ملاقات کرده بودند دربارۀ ایشان گفته بودند که پول و کاه در نظر این سید یکی است.یکی دیگر از خصائص ایشان که ما شنیدیم حافظۀ قوی و استعداد زیادشان بوده است،وی بعد از وفات میرزا محمّد تقی شیرازی مردم اراک خواستند از ایشان تقلید کنند و هنگامی که از ایشان رساله می خواستند می فرمود:من رساله ندارم،رساله ای بیاورید تا من در حاشیۀ آن نظراتم را بنویسم،رساله را می گرفت و در ظرف یک هفته نظراتش را در حاشیۀ آن می نوشت.سخاوت طبع ایشان هم زبانزد بود.وقتی که آقا نور الدّین فوت کردند مردم تا چهل روز عزاداری کردند.

خاطره ای از مرحوم سید احمد خوانساری

یک بار در حضور ایشان سخن از مرآة العقول اثر علامۀ مجلسی به میان آمد، ایشان فرمودند:کتاب خوبی است،دوست داشتم آن را داشته باشم.

یک روز در یک کتابفروشی،این کتاب را دیدم که در 3 جلد با قطع بزرگ و زیبا

ص:1478

آن را چاپ کرده بودند،من خدمتشان رسیدم و به ایشان عرض کردم:کتاب مرآة العقول در فلان کتاب فروشی هست و قیمت آن 60 تومان است.ایشان فرمودند:

الآن هیچ پولی ندارم.این حرف را در زمانی گفتند که می توانستند صدها هزار تومان از افراد،تهیه کنند.این قضیه مربوط به 40 سال پیش است»

یک بار می فرمودند:دست ما نباید از علوم روز مانند فلسفه و غیره تهی باشد.

خاطره ای از مرحوم آیت اللّه بروجردی

ایشان اولا خیلی توجه بر اهل علم و طلاب داشتند و به معنای واقعی، طلبه پرور بودند یعنی تمام تلاش را می کردند که طلاب،باسواد و ملاّ شوند،کسانی را که در این زمینه زحمت می کشیدند،مورد تشویق قرار می دادند که در این زمینه قضایایی هست)اگر ملاحظه می کردند که در جلسۀ درس،طلبه ای،نظر و اشکال خوبی را مطرح می کرد و آن را وارد می دیدند،آن را قبول می کردند و آن طلبه را مورد تشویق قرار می دادند.بسیار مقید و منظم بودند در تدریس،یک بار سید مصطفی صفائی خوانساری که از اطرافیان آقا بود،در یک روز سرد زمستانی خدمت آقا رفتند و عرض کردند که آقا،درس تشریف نیاورید.اگر هم تشریف می برید یک عبای زمستانی بپوشید.ایشان فرموده بودند:من درس می آیم و با یک عبای استرالیایی هم می آیم(عبای تابستانی)و من شاهد بودم که همان روز با یک عبای نازک آمده بودند.

بنده 5 سال مرتب،اوّل وقت به منزل آقای بروجردی می رفتم و در تنظیم کتاب جامع احادیث شیعه،کمک می کردم،یک روز وقتی به منزل آقا رفتم،دیدم یک شخص غریبی در اتاق منزل نشسته است.وقتی آقا تشریف آوردند و با هم مشغول صحبت کردن شدند،از صحبتهای آنان فهمیدم که آن شخص غریبه فرماندار بروجرد است.

در زمان آقای مصدق،برای عده ای از فرمانداران و مسئولین،پاپوش درست

ص:1479

کرده بودند،ایشان هم آمده بودند که آقا وساطت کنند که او را اذیت نکنند.آقا فرمودند:من چون سالهاست که در بروجرد نیستم و از آنجا اطلاع ندارم،نمی توانم کاری انجام بدهم،من اگر چیزی بگویم که یک کلمه اش خلاف واقع باشد مناسب من نیست.خیلی مقیّد بودند که کلمه ای که احتمال خلاف واقع می رود را نزنند، حتی یک بار می فرمودند:من از آن وقتی که مکلّف شدم تا حالا،نه یک دروغ گفته ام و نه یک کلمه غیبت کرده ام و این جمله را در سنّ 75 سالگی فرموده بودند،خیلی مراقب زبان خود بودند،و این ارث مادرشان بود چون می گفتند:مادرشان زن فوق العاده ای بوده،به طوری که در هر مجلسی که وارد می شدند زنها به احترام او دیگر غیبت نمی کردند و پشت سر کسی حرف نمی زدند.

از خصوصیات آقای بروجردی توجه به آراء اهل سنت بود و نظر مبارکشان این بود که چون احادیث و آراء اهل سنت،قرینه خارجیه برای فهم روایات اهل بیت علیهم السّلام می شود و بهتر می توان آنها را فهمید.می فرمودند که:در بین فقهای ما، چند نفر از نظر فقهی قوی تر و ممتاز بودند.شهیدین-علامه-و فرزند علامه فخر المحققین،محقق ثانی و صاحب شرایع و این دقت به خاطر تسلّطشان بر آراء اهل سنت بود.

سال اولی که تابستان به وشنوه برای ادامه کار جامع احادیث شیعه در خدمت آقا بودیم،فرمودند:زمان مرحوم علامه مجلسی،یک نفری از ایشان،در مورد صوفی،تصوف،فلسفه،اجتهاد و تقلید سؤال کرده بود که نظرشان را بفرمایند.

مرحوم علامه مجلسی فرموده بود:اما صوفی ها،دو دسته هستند.یک دسته از آنها واقعا به دنبال تهذیب نفس و دوری از هواهای نفسانی بوده اند.دستۀ دیگر که به دنبال اغراض فاسدی بودند و در مقابل اهل بیت علیهم السّلام جبهه می گرفتند.مرحوم علامه فرموده بودند آن اخبار و روایاتی که در مذمّت اهل تصوف وارد شده است، ناظر به گروه و دستۀ دوّم است،و منظور،دسته دوّم بوده است.بعد فرموده بودند که:و والدی(رحمه اللّه)و الشهیدین منهم،یعنی مرحوم پدرم و شهید اوّل و

ص:1480

ثانی جزء دسته اوّل بودند.و اما فلسفه به تنهایی انسان را نمی تواند به واقعیات برساند،چون اگر می رساند بعث رسل و ارسال کتب لغو و بیهوده می شد.و اما در مورد اجتهاد و تقلید،ایشان فرموده بودند:من تقلید را جایز نمی دانم،اما سبّ علماء را هم جایز نمی دانم(البتّه این نظر ایشان بدین جهت بود که ایشان اخباری مسلک بودند)

یک بار مرحوم آیت اللّه بروجردی روی منبر درس فرمودند:آقایان این علومی را که خیلی اثر،بر آن مرتب نیست دنبال نکنند.

خاطره ای دیگر از آیت اللّه سید احمد خوانساری

مرحوم خوانساری(ره)طوری بود که اگر 50 سال با ایشان می نشستی،یک کلمه ،دربارۀ کسی،حرف نمی زد خیلی بر زبانشان تسلط داشتند.زمانی بود که من هنوز به قم نیامده بودم و در اراک سکونت داشتم،مرحوم کاشانی از تبعید آزاد شده بودند،اراک آمدند یک مدت هم اطراف اراک تبعید بودند،بنا بود که از اراک،ابتدا به قم و آنگاه به تهران بروند،وقتی می خواستند که از اراک خارج شوند،مردم و علماء اراک ایشان را بدرقه کردند،مرحوم آیت اللّه شیخ محمّد سلطان العلماء- صاحب حاشیۀ معروف بر کفایه-هم حضور داشتند،ما هم در خدمت مرحوم کاشانی بودیم،وقتی به 6 فرسخی قم رسیدیم،راه را به طرف روستایی بنام( قاضی آباد)کج کردیم،در آنجا،مردم آیت اللّه کاشانی را به نهار دعوت کرده بودند.

باغ مفصلی بود با امکانات مفصّل،عده ای از علماء قم هم آمده بودند.وقتی که ظهر شد،دیدم سیّدی شنها را هموار می کند که نماز بخواند،من دیدم سیّد خوبی است به ایشان اقتداء کردم،بعد فهمیدم ایشان آقای سید احمد خوانساری است.اسم ایشان را شنیده بودم،بعد از نماز دیدم که خیلی از علماء به ایشان،و خود آیت اللّه کاشانی نیز اقتداء کردند،بعد از نماز،کسی از ایشان سؤال کرد:نظر کردن بر وجه و کفین اجنبیّه جایز است یا نه؟مرحوم خوانساری نگاهی به ایشان

ص:1481

کردند و جوابی ندادند(چون نمی خواستند خود را بر کسی ترجیح دهند و اظهار فضلی کرده باشند)خلاصه خیلی مراقب زبان خود بودند،آیت اللّه کاشانی به زبان عربی فرمودند،چرا این سؤال را می کنید،سؤال دیگری نبود؟

فعالیت های اجتماعی و برنامۀ روزانه

خلاصۀ برنامه روزانه استاد،مطالعه،تدریس و اقامه جماعت بود.خود ایشان در این مورد می فرمایند:من تا قبل از اینکه به جهت کسالت و کهولت،تدریس و اقامه جماعت را تعطیل کنم،هفته ای 40 ساعت را صرف مطالعه و تدریس می کردم،حتی پنجشنبه ها و جمعه ها تدریس داشتم،حدود 30 سال امامت جماعت مسجد رضایی،که الآن بنام مسجد ولیّ عصر(عج)معروف است و در میدان سعیدی قم واقع است را به عهده داشتم و بعدها که مسجد امام حسن مجتبی علیه السّلام ساخته شد تا همین اواخر،در آنجا نماز جماعت اقامه می کردم.

در زمان آقای بروجردی،ممتحن دروس سطح بودم که در مدرسۀ دارالشفاء امتحانات انجام می شد،همچنین از طرف آیت اللّه گلپایگانی در مدرسۀ فیضیه ممتحن بودم و امتحانات سطح خارج و متوسطۀ(سطح)و از طرف آقای شریعتمداری هم به عهدۀ اینجانب بود،و تا همین اواخر با آقای پایانی و آقای اعتمادی و آقای دوزدوزانی و آقای موسوی تبریزی ممتحن بودم.

آثار تألیفاتی ندارم و تمام تلاشم این بود که آنچه را که خواندم به دیگران یاد بدهم.اکثر تابستانها در قم می ماندم و بعضی از تابستانها با آیت اللّه بروجردی برای ادامۀ کار جمع آوری جامع احادیث شیعه به وشنوه می رفتم.جزواتی از تقریرات درس آیت اللّه بروجردی و تقریرات درس آیت اللّه داماد یزدی دارم.

از نظر معیشتی،باغی داشتیم و یک مقدار زمین که وقتی می خواستیم به قم بیائیم،آنها را فروختیم و بقیۀ مخارجمان فقط از سهم امام زمان علیه السّلام بوده است و بحمد اللّه خداوند توسعه داد و تاکنون اموراتمان به لطف خداوند گذشته است،و

ص:1482

در این زمینه به آقایان اهل علم سفارش می کنم که نگذارند فشارها و سختی های زندگی آنها را از تحصیل و کارهای مربوط به اهل علم بازدارد و یاد آورند که در گذشته اهل علم بسیار در عسرت بودند و الآن بحمد اللّه در عسرت نیستند نقل می کنند که یک کسی از مرحوم شیخ مرتضی انصاری سؤال کرده بود که برای نهار چه غذایی دارید؟شیخ گفته بود:نان و تازه.به ایشان گفتند که نان و تازه دو چیز نیست جواب دادند:نان که نان است و تازه،خورشت اوست.

در زمان گذشته یک نفر از من سؤال کرد که خرج شما در ماه چقدر است؟عرض کردم:150 تومان.ایشان گفتند:اگر غیر از شما کسی این را می گفت،باور نمی کردم.

توصیه های استاد

من وقتی افرادی از من موعظه ای بخواهند و اصرار کنند می گویم:زبان!زبان! زبانتان را حفظ کنید،از غیبت و دروغ و...دوری کنید.زبان حفظش خیلی لازم است و در عین حال خیلی مشکل،اما اگر انسان مصمّم باشد،خدای متعال او را کمک می کند و کار براش آسان می شود.سلیم القلب باشند إِلاّٰ مَنْ أَتَی اللّٰهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ.

حسن عاقبت از خداوند بخواهند،بر آقایان اهل علم است که دارای صفات حسنه و حسن خلق و متواضع و فروتن باشند و از نظر اجتماعی،با مردم مدارا کنند.

طمع به مال مردم نداشته باشند تا با عظمت باشند،عظمت اهل علم،عظمت قرآن و اسلام است.نسبت به درس علاقمند باشند و زحمت بکشند و از خداوند عالم و اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السّلام مخصوصا حضرت بقیة اللّه(عج)روحی له الفداء در کارها کمک بخواهند.

-منابع

1-مصاحبه با ایشان در منزلش در قم به تاریخ عصر روز شنبه /10تیر1374/ ش.

2-مصاحبه در تاریخ های مختلف با ایشان.

ص:1483

شیخ محمّد تقی شریعتمدار مازندرانی

(1286-1346 ق)

شیخ محمّد تقی شریعتمدار فرزند علامه شیخ عبد الرزاق هزارجریبی مازندرانی،از بزرگان خطۀ مازندران بود که در ساری سکونت داشت.

تولدش به سال 1286 ق در ساری اتفاق افتاد.

وی پس از طی مقدمات سطوح را نزد پدرش آموخت،سپس به نجف اشرف عزیمت و از محضر آیات:شیخ محمّد کاظم خراسانی و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی خارج فقه و اصول را استفاده نمود،و به وطن اصلی خود مراجعت کرد و به ترویج مذهب و دین پرداخت که مورد توجه عامه قرار گرفت.

شریعتمدار در روز دوشنبه /19رمضان1346/ ق مطابق با /21اسفند/ 1306 ش در سن 60 سالگی در ساری درگذشت.و ابتدا مدتی در آن سامان به صورت امانت مدفون،و پس از آن در قبرستان حاج شیخ قم به شمارۀ(39104)مدفون گشت.

-منابع

1-افادات فرزند ایشان دانشمند محترم آقای شیخ عبد الرزاق شریعت.

2-گنجینۀ دانشمندان 185/8.

شیخ محمّد تقی شریف العلماء لنگرودی

اشاره

(-1383 ق)

شیخ محمّد تقی لنگرودی ملقب به«شریف العلماء»و نیز«بنی مهد»از علمای معروف لنگرود بود.

از آثار او:

1-رساله ای در جبر و تفویض،چاپ شده.

ص:1484

2-رسالۀ ردّ بر تناسخ و احوال بعد از مرگ،چاپ شده.

نامبرده در روز دوشنبه /15مهر1342/ ش درگذشت و در جوار ابن بابویه قم -ابتدای درب ورودی فعلی-به خاک سپرده شد.

-منابع

1-مؤلفین کتب چاپی 204/2.

2-نامها و نامدارهای گیلان 508.

سیّد محمّد تقی عدنانی مازندرانی

(1303-1382)

یکی از فرزانگان و علمای گرانقدر بابل،عالم جلیل القدر،سید وارسته،مجتهد عالی مقدار حضرت آیت اللّه حاج سید محمّد تقی عدنانی می باشند.

وی در سال 1264 ش در یک خانواده روحانی،در بابل دیده به جهان گشود.

پس از پرورش و فراگیری خواندن و نوشتن،مقدمات را در خدمت پدر بزرگوارش فراگرفت.آنگاه از محضر اساتید حاضر در حوزۀ علمیۀ بابل چون:شیخ نصر اللّه جویباری،شیخ اسماعیل بن حداد و شیخ عبد الحسین ابو فاضلی استفاده کرد و برای نیل به مقامات عالی علمی،راهی عتبات عالیات شد و در محضر بزرگانی چون:آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی و شیخ الشریعۀ اصفهانی زانوی ادب بر زمین زد و از خرمن علم آن استوانه های فقه و فقاهت خوشه چینی نمود و به مراتب عالی در علم رسید و از فرزانگانی چون:آیت اللّه سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی به دریافت اجازۀ اجتهاد در فقه و اصول مفتخر گردید.

معظم له پس از نیل به مقامات رفیع علمی،به بابل مراجعت و به انجام خدمات علمی و دینی اشتغال ورزید و با تکیه بر کرسی امامت مسجد استرآبادی محله،به اقامۀ جماعت و موعظه خلق پرداخت و تشنگان معرفت را از چشمۀ زلال

ص:1485

معارف توحیدی سیراب ساخت و از طرفی دیگر،با تکیه بر کرسی تدریس در مدرسۀ قادریه و صدر بابل،به تربیت و تهذیب طلاب و فضلا پرداختند،و شاگردان فراوانی را تربیت نمودند.

ایشان که مجتهدی مسلّم در فقه و اصول بودند،در حدیث و فلسفه و حتی حساب و نجوم و هیئت نیز استادی صاحب نظر بودند و ضمن آنکه در ادبیات عرب و علوم معنی و بیان و بدیع از تسلط کافی در تدریس برخوردار بودند،منظومۀ ملا هادی سبزواری،سی فصل خواجه نصیر الدّین طوسی(در هیئت و نجوم)و خلاصة الحساب و تشریح الأفلاک(شیخ بهائی)را نیز در کنار کتاب مطوّل،مورد تدریس قرار می دادند.

آن بزرگوار علاوه بر اقامۀ جماعت و تدریس،در رتق و فتق امور مردم، مراجعات زیادی داشتند و مورد اعتماد علما و مردم در امور مختلف بودند و منشأ خدمات فراوان گردیدند.

چنانکه در«شرح حال رجال معاصر مازندران نوشتۀ عباس شایان،چاپ 1327 ش،ص 25»آمده است،علامه کبیر شیخ محمّد صالح علامۀ حائری از آن بزرگوار با عنوان«سید الاعلام»نام می برده اند.

معظم له پس از عمری خدمت و تلاش،سرانجام در روز شنبه /3ذی الحجه / 1382 ق مطابق با هفتم/اردیبهشت1342/ ش در سن 78 سالگی دار فانی را وداع گفتند و به رحمت الهی پیوستند و پس از یک تشیع جنازۀ با شکوه در بابل، به قم منتقل گردیده و در قبرستان وادی السلام(در مقبرۀ حاجی عتیقه چی) مدفون گردیدند.

-منابع

1-آشنائی با فرزانگان بابل 347.

2-مازندران 25.

ص:1486

شیخ محمّد تقی عندلیب همدانی

اشاره

(-ح 1370 ق)

وی از سخنوران با فضیلت بود که جهت ادامۀ تحصیلات خود به نجف اشرف رفت و پس از چندی به ایران بازگشت.و در شهرهای بسیاری از جمله:همدان، اصفهان و تهران به بیان مناقب اهل بیت:اهتمام داشت و در اثر حسن بیان و داشتن صدایی رسا و زیبا به«عندلیب»ملقب گردید و فرزندان و اعقاب ایشان نیز به همین لقب و«عندلیب زاده»معروف شدند.

وی در حدود سالهای 1370 ق در همدان درگذشت،پیکرش به قم حمل و در قبرستان حاج شیخ مدفون گردید.

فرزندانش:

1-حجة الاسلام شیخ محمّد حسن قوام الشریعة(ح 1320-1387 ق)2- شیخ حسین عندلیب زاده،از علمای معاصر همدان بود 3-محسن عندلیب، از کارمندان عدلیه تهران بود 4-جواد عندلیب،که در سن جوانی درگذشت.

-منبع

1-گنجینۀ دانشمندان 687/4.

شیخ حسین عندلیب زاده همدانی

سیّد محمّد تقی فخر داعی گیلانی

اشاره

(1299-1384 ق)

سید محمّد تقی گیلانی ملقب به«داعی الاسلام»و«فخر المحققین»،از فضلا

ص:1487

و مترجمان معروف بود.

وی در سال 1299 ق در گیلان متولد گردید.

ایشان جهت تحصیل رهسپار تهران شد و از محضر اساتیدی چون:شیخ محمّد طالقانی،میرزا حسن کرمانشاهی،میرزا مسیح سمنانی و فاضل تفرشی در معقول و منقول استفاده کرد.سپس به عتبات عالیات عزیمت کرد و در نجف اشرف از محضر آیات:آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی و شیخ عبد اللّه مازندرانی بهره های فراوان برد.

وی از طرف آخوند خراسانی مأموریت یافت جهت ارشاد دینی و رسیدگی به امور مسلمانان رهسپار بمبئی شود،بی درنگ رخت بدانجا کشید و مسئولیت ادارۀ انجمن«دعوة الاسلام»را برعهده گرفت.در کنار آن به آموختن زبانهای:انگلیسی و اردو و مدت چهار سال در«کالج ایندور»به تدریس ادبیات و زبان عرب و فارسی پرداخت.

از آثار او

1-تاریخ ایران،2 جلد.

2-تاریخ تمدن اسلام و عرب.

3-تاریخ علم کلام.

4-تاریخ هند.

5-تفسیر قرآن سید احمد خان،در 3 جلد.

6-رابنسون گروزو.

7-سوانح مولوی.

8-شعر العجم یا تاریخ ایران منظوم،در 5 جلد.

9-علم کلام جدید.

10-کتابخانۀ اسکندریه.

11-مجموعۀ مقالات شبلی نعمانی.

ص:1488

تذکر:سایر آثار فوق ترجمه از روی کتابهای انگلیسی و اردو می باشند.

فخر داعی پس از بازگشت به ایران،خدمات ارزندۀ خود را در وزارت فرهنگ ادامه داد.

استاد سعید نفیسی در مقدمۀ ترجمۀ کتاب«شعر العجم»نوشته است:

(ترجمۀ این گونه کتابها،کار همه کس نیست و مردی می خواهد که خود در این فنّ دست داشته باشد و به همان اندازۀ مؤلف در موضوع محیط باشد.جز آقای فخر داعی من کسی را نمی شناسم که بدین پایه و مایه از احاطه،رسیده باشد).

استاد فخر داعی در شعبان1384/ ق مطابق با آذر1343/ ش در سن 85 سالگی در تهران،حیات را بدرود گفت.پیکرش به قم حمل و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام مقابل صحن طلا،کنار مزار میرزا یوسف مستوفی به خاک سپرده شد.

-منابع

1-فرهنگ فارسی معین 1313/6.

2-کتاب گیلان 712/3.

3-مؤلفین کتب چاپی 231/2.

4-نامها و نامدارهای گیلان 371.

شیخ محمّد تقی قمی«باوزئیری»

اشاره

(-ح 1307 ق)

از دانشمندان و فقهای بزرگ عصر خود بود.

تحصیلات عالی

ایشان جهت طی دوره های نهایی دروس عالی حوزه،از قم به نجف اشرف و سامرا مهاجرت کرد،و از شاگردان دوره های اوّل آیت اللّه میرزا محمّد حسن شیرازی به شمار رفت،و از این استاد موفق به دریافت اجازۀ اجتهاد گردید.

ص:1489

وی از دوستان قدیم میرزا حسین نوری و از همکاران نزدیک ایشان در تصحیح و مقابلۀ کتابهای حدیثی بود.

نامبرده پس از فراغت از تحصیل و کسب معارف در حدود سال 1300 ق به قم مراجعت نمود،و مورد توجه عامه و یکی از معاریف عصر خود گردید.

درگذشت

ایشان در حدود سال 1307 ق در قم درگذشت،و جنازه اش در قبرستان شیخان-مقابل بقعۀ میرزای قمی-به خاک سپرده شد.

وی برادری دانشمند و فاضل به نام«شیخ علی»داشت،که در سال 1322 ق درگذشت.

-منابع

1-أعیان الشیعة 191/9.

2-بشارة المؤمنین در تاریخ قم و قمیین 215.

3-فوائد الرضویه 437.

4-نقباء البشر 238/1.

5-هدیة الرازی الی المجدد الشیرازی 80.

شیخ محمّد تقی گوگدی گلپایگانی

اشاره

(-1353 ق)

از بزرگان و فقها و دانشمندان ساکن اراک بود.

وی در«گوگد»از توابع گلپایگان متولد گردید.

تحصیلات عالی

ایشان پس از طی مقدمات و سطوح در گلپایگان،به نجف اشرف مهاجرت

ص:1490

کرد،و از محضر آیت اللّه ملا محمّد کاظم خراسانی استفاده نمود و یکی از شاگردان قدیمی او به شمار آمد،آن گاه به زادگاه خود بازگشت و منشأ خدمات و مراجعات شرعیه و حل و فصل امور شد،و به امر تدریس نیز اشتغال داشت.

وی پس از چند سال اقامت در«گوگد»به حوزۀ علمیۀ اراک رفت و آنجا سکونت اختیار نمود و امر تدریس را ادامه داد،و در اواخر عمر به تدریس خارج فقه و اصول پرداخت.

متأسفانه در سالهای آخر عمر،بینایی خود را از دست داد ولی امر تدریس را رها ننمود،و در مدرسۀ آقا ضیا نماز جماعت داشت.

از آثار او

1-حاشیة علی الرسائل.

2-حاشیة علی کفایة الاصول.

درگذشت

نامبرده سرانجام پس از عمری تدریس و خدمت در سال 1353 ق مطابق با آبان1313/ ش در اراک چشم از جهان فروبست،و جنازه اش به قم حمل و در یکی از اطاقهای قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

علامه حاج آقا بزرگ تهرانی،سال مرگ ایشان را در سال 1352 ق نوشته،که ظاهرا اشتباه است.

فرزندان و نوادگان او امروزه به لقب«معراجی»شهرت دارند.

-منابع

1-الاجازة الکبیرة 543.

2-الذریعة 187/6.

3-المصلح المجاهد«الشیخ محمّد کاظم الخراسانی»124.

ص:1491

4-خورشید آسمان فقاهت و مرجعیت 23.

5-گنجینۀ دانشمندان 511/7.

6-نقباء البشر 241/1.

شیخ محمّد تقی محقق کاشانی

اشاره

(1323-1386 ق)

شیخ محمّد تقی فرزند علامه شیخ احمد بیدگلی کاشانی(محقق)،در سال 1323 ق در بیدگل کاشان متولد شد.

مقدمات را از محضر پدرش آموخت،سپس به کاشان رفت و از آیت اللّه سید علی یثربی و سایرین سطح را تلمذ کرد،و جهت ادامۀ تحصیل عازم قم گشت،و در مدرسۀ دارالشفاء حجره ای گرفت،و از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد حجت کوه کمری،و سید محمّد تقی خوانساری استفاده نمود.

ایشان چند سالی به کاشان بازگشت و به ارشاد و وعظ پرداخت،ولی در سال 1367 ق مجددا به قم برگشت و تا آخر در آنجا ماند،و در محلۀ«مبارک آباد»به اقامۀ جماعت و ارشاد اشتغال ورزید،و در ضمن از محضر آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی استفاده می نمود،و به تدریس سایر مقدمات و شرح لمعه اشتغال داشت.

ایشان روز شنبه در /17جمادی اول1386/ ق مطابق با /12شهریور/

ص:1492

1345 ش به سن 63 سالگی در قم درگذشت و نماز میت توسط آیت اللّه گلپایگانی برگذار و در قبرستان ابو حسین مدفون گردید.

فرزندانش عبارتند از:

1-احمد،کارمند بانک 2-حجة الاسلام شیخ عباس محقق(متولد 1324 ش) داماد آیت اللّه گلپایگانی.

و یک دختر که همسر حجة الاسلام شیخ علی عطائی آدریانی اصفهانی می باشد.

شیخ محمّد تقی مصدر الامور جاپلقی

اشاره

(1349-1418 ق)

شیخ محمّد تقی فرزند آیت اللّه شیخ محمّد و نوۀ ملا محمّد علی جاپلقی ملقب به(مصدر الامور)،از دانشمندان و بزرگان معاصر و ساکن تهران بود.

وی در سال 1349 ق در قم متولد گردید.

او پس از طی مقدمات و سطوح به نجف اشرف مهاجرت کرد و از محضر آیات:سید جمال الدّین گلپایگانی،میرزا عبد الهادی شیرازی و سید ابو القاسم خوئی بهره مند شد.آنگاه به قم مراجعت کرد و از محضر آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی استفاده نمود.

وی در سال 1378 ق به امر آیت اللّه بروجردی جهت ارشاد و هدایت و تبلیغ به

ص:1493

آبادان مهاجرت و سالهای متمادی در آنجا به خدمات اجتماعی و فرهنگی پرداخت.و در سال 1400 ق در پی جنگ عراق و ایران به تهران مهاجرت نمود و در جنوب شهر در مسجد قدس در کنار ترمینال جنوب،به اقامۀ جماعت و ارشاد و هدایت پرداخت.

از آثار او

1-أشعة الفوائد فی قانون لا تعاد.

2-فلسفۀ متافیزیک یا جهان پس از ماده.

3-نثر اللئالی.

4-القرآن فی کل موضوع.

متوفای روز جمعه /10مرداد1376/ ش در سن 69 سالگی در تهران، جسدش در قم تشییع و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

وی داماد آیت اللّه سید احمد مستنبط تبریزی بود.

-منابع

5-گنجینۀ دانشمندان

6-معجم رجال الفکر و الادب فی النجف 1208/3(سال تولدش را اشتباه نوشته است).

سیّد محمّد تقی واحدی«بدلا»

(1320-1400 ق)

حاج سید محمّد تقی فرزند علامه سید محمّد رضا واحدی قمی(بدلا)،از علمای تهران بود.در سال 1320 ق(یا 1324 ق)در کرمانشاه متولد گردید.

مقدمات و ادبیات را نزد پدرش و دیگر علمای کرمانشاه آموخت،سپس به نجف اشرف مهاجرت کرد و از محضر آیات:میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ ضیاء الدّین عراقی و سید ابو الحسن اصفهانی بهره مند گردید.

آنگاه به کرمانشاه بازگشت و به نویسندگی روآورد ،و در سال 1347 ق مطابق

ص:1494

با 1307 ش ماهنامۀ(دعوت اسلامی)را در کرمانشاه به مدت 7 سال به مدیریت و صاحب امتیازی خود منتشر ساخت.

در سال 1375 ق به تهران عزیمت نمود و رحل اقامت خود را در نارمک انداخت و در مسجد جامع آنجا به اقامۀ نماز جمعه و جماعت و ارشاد اشتغال ورزید.و در تأسیس کتابخانۀ مسجد جامع مذکور و توسعۀ مسجد گامهای مؤثری برداشت.

استاد شیخ محمّد زاری می نویسند:(جناب آقای واحدی که واجد مقام نسب و حسب و عالمی بصیر و دانشمندی روشن ضمیر و بسیار متین و مؤدب می باشند.

دارای آثار ارزنده ای است...).

وی در جمادی ثانی1400/ ق به سن 80 سالگی در تهران در پی بیماری درگذشت،و در قبرستان شیخان قم مدفون گردید.

برادرانش عبارتند از آقایان:

1-سید عبد الحسین واحدی عضو فدائیان اسلام.

2-سید محمّد واحدی.

3-سید جواد واحدی.

-منابع

1-افادات دانشمند معظم آقای سید حسین بدلا.

2-تاریخ جراید و مجلات ایران 287/2.

3-کرمانشاهان«باختران»337/1.

4-گنجینۀ دانشمندان 662/4.

ص:1495

شیخ محمّد تقی هرندی

اشاره

(1333-1417 ق)

شیخ محمّد تقی فرزند شیخ محمّد علی هرندی اصفهانی،متولد سال 1333 در هرند اصفهان.

پس از طی مقدمات به سن 14 سالگی به اصفهان عزیمت نمود،و سطوح را از محضر آیات:سید محمّد نجف آبادی،سید علی نجف آبادی،و آقا رحیم ارباب استفاده نمود،و در درس خارج آیت اللّه شیخ محمّد رضا نجفی مسجد شاهی حاضر گردید.

ایشان در سال 1358 ق به نجف اشرف مشرف شد و خارج را از محضر آیات:سید ابو الحسن اصفهانی،شیخ محمّد کاظم شیرازی،شیخ موسی خوانساری،و سید جمال الدّین گلپایگانی( ابوالزوجۀ خود)استفاده نمود و به تدریس همت گماشت.

ذیحجه در سال 1395 ق به ایران مهاجرت و در تهران سکونت اختیار نمود،و در«مسجد یزدیها»واقع در خیابان خانی آباد به اقامۀ جماعت و ارشاد اشتغال ورزید،مرحوم هرندی به قدس،ورع،زهد،انزوا و فضل معروف بود.

از آثار او:

1-تقریرات شیرازی.

2-تقریرات گلپایگانی.

ص:1496

سرانجام در روز جمعه /25صفر1417/ ق در اثر کهولت سن در تهران درگذشت،و جسدش صبح روز شنبه در قم تشییع و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-علامه شیخ مصطفی هرندی،2-حجة الاسلام شیخ مرتضی،3-مجتبی، 4-محمود،و چند دختر که حجج الاسلام سید صالح طباطبائی تبریزی و شیخ جعفر نطنزی(امینی)از دامادهایش می باشند.

سیّد محمّد تنکابنی

(1306-1385 ق)

سید محمّد فرزند سید صادق و نوۀ محمّد بن صادق حسینی تنکابنی.

او در قزوین به سال 1306 ق متولد گردید.مقدمات را در قزوین و سطوح عالیه را در تهران تحصیل نمود،و سپس به نجف اشرف مشرف گردید،و مدارج عالی را گذراند و به قزوین بازگشت و به حل و فصل امورات عامه اشتغال داشت.

تنکابنی در روز جمعه /30شعبان1385/ ق مطابق با /3دی1344/ ش وفات کرد و پیکرش به قم حمل و در قبرستان باغ رضوان-که مجاور قبرستان وادی السلام است-به خاک سپرده شد.

نامبرده دارای اجازات اجتهاد و وکالت و امور حسبیه از برخی از اساتیدش و علمای معاصر بوده که از جملۀ آنهاست حضرات آیات:سید ابو الحسن اصفهانی، سید محمّد حسینی تنکابنی«مؤلف ایضاح الفرائد»،سید حسین حسینی گیلانی غروی و سید کاظم شریعتمداری و دیگران.اجازاتش به صورت تابلو در مقبره اش نصب گردیده است.

-منبع

1-بزرگان تنکابن 314.

ص:1497

شیخ محمّد تویسرکانی

اشاره

(-ح 1350 ق)

از فضلا بود.

وی در کربلای معلّی به مصاهرت آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی درآمد.هنگام هجرت پدر خانمش به اراک او نیز به همان جا رفت و همین طور به قم.

دروس خارج را از محضر ایشان نیز بهره مند شده است.

تویسرکانی در حدود سال 1350 ق در قم درگذشت.پیکرش در مسجد بالاسر، حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-دانشمند و فاضل فرزانه مرحوم شیخ احمد غروی تویسرکانی،و دو دختر که دامادهایش عبارتند از:مرحوم آیت اللّه سیّد حسن مدرسی یزدی(که ساکن کرج بود).

آیت اللّه آقای شیخ احمد علی طاهری قمی(که فعلا ساکن بردسیر-استان کرمان).

-منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-معجم القبور و وفیات الأعلام(مخطوط-شریف رازی).

شیخ محمّد جاپلقی«مصدر الامور»

اشاره

(ح 1300-1373 ق)

حاج شیخ محمّد فرزند علامه ملا محمّد علی و نوۀ ملا عبد اللّه جاپلقی،ملقب به«مصدر الامور»،از فضلا و دانشمندان بود.

وی در حدود سال 1300 ق در الیگودرز-جاپلق-از توابع استان مرکزی «اراک»متولد گردید.

ص:1498

پدرش از تحصیل کرده های اصفهان بود و با آیت اللّه میرزا محمّد حسین نائینی هم بحث بود،سپس جهت تحصیل به نجف اشرف مهاجرت کرد.

شیخ محمّد مقدمات علوم دینی را نزد پدر خودش آموخت و جهت ادامۀ تحصیل به شهر اراک مهاجرت کرد و دروس عالی حوزه را از محضر آیات:سید نور الدّین عراقی و حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی استفاده نمود.او در سال 1340 ق در پی مهاجرت آیت اللّه حائری یزدی به حوزۀ علمیۀ قم همراه ایشان به آن سامان رفت و تا آخر عمر آن مرحوم،از نزدیکان و ملازمانش بود.

از آثار او

1-تقریرات اصول درس آیت اللّه حائری.

2-تقریرات فقه درس آیت اللّه حائری.

جاپلقی سرانجام در روز یکشنبه /18شوال1373/ ق مطابق با /30خرداد/ 1333 ش در حدود سن 73 سالگی در قم دار فانی را وداع گفت.پیکرش در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

فرزندانش

1-حجة الاسلام و المسلمین حاج شیخ فخر الدّین مصدر الامور،متولد سال 1347 ق،وی از جمله شاگردان آیات:سید محمود شاهرودی و سید ابو القاسم خوئی در نجف اشرف بود،و فعلا در قم به خدمات اجتماعی و دینی اشتغال دارند.

2-مرحوم علامه شیخ محمّد تقی مصدر الامور،مقیم تهران بود.

3-آقا محمّد رضا 4-آقا جواد.

تذکر:وی فرزندی به نام«محمّد تقی»نداشت.

-منابع

1-آثار الحجة 112/2(تولدش را اشتباه نوشته است).

2-آینۀ دانشوران 384.

ص:1499

3-افادات آقا فخر الدّین مصدر الامور.

4-گنجینۀ دانشمندان 120/2.

محمّد جعفر مجیر سرتیپی«مجیر السلطان»

(1288-1356 ق)

محمّد جعفر مجیر سرتیپی ملقب به«مجیر السلطان»فرزند نجف قلی قاجار، از اساتید هیئت و نجوم بود.

وی در سال 1288 ق در شهر مراغه-استان آذربایجان شرقی-متولد شد.

محمّد جعفر پس از طی دوران کودکی،تحصیلات مقدماتی را در زادگاه خود به پایان برد.و چون علاقۀ وافری به ریاضیات و علوم نجوم داشت،جهت ادامۀ تحصیل به تبریز عزیمت کرد و علوم ریاضی،هیئت،اسطرلاب را از اساتید وقت بیاموخت.و پس از تحمل زحمت و مرارت و مطالعه و پژوهش و سنجش زیج های محمّد شاه هندی،فرنگی،الغ بیک گورکانی و در نتیجۀ تجربه و بدست آوردن افق آذربایجان،اقدام به استخراج تقویم از سال 1303 ش لغایت 1320 ش می شود و همه ساله با اجازۀ رسمی وزارت معارف و اوقاف و همکاری کتابفروشی علمیه در تبریز چاپ و در سراسر کشور نشر می شد.(بعد از درگذشتش نیز مدت چهار سال تا 1320 ش،تقویم از روی نسخۀ مستخرجۀ آن مرحوم چاپ و توزیع می شد).

وی علاوه بر اینکه از مشاهیر این فنّ به شمار می رفت،مدت ها در مشاغل دیوانی آن زمان مشغول فعالیت و انجام کارهای دولتی بود.مدتی ریاست بلدیه(شهرداری) مراغه را عهده دار بود و در عمران شهر و توسعه و احداث اماکن کوشا بود.

مجیر السلطان در سال 1356 ق مطابق با 1316 ش در سن 68 سالگی درگذشت.پیکرش در جوار مرقد حضرت معصومه علیها السّلام در قم مدفون گردید.

-منبع

1-مراغه(افرازه رود)481.

ص:1500

شیخ محمّد جواد خراسانی«محولاتی»

اشاره

(1321-1397 ق)

حاج شیخ محمّد جواد فرزند علامه شیخ محسن و نوۀ ملا حسین محولاتی کاشمری خراسانی،از علمای پرکار و مبرّز تهران بود،تولدش در /25 ربیع اول1321/ ق در مشهد مقدس اتفاق افتاد.

مقدمات و سطوح را نزد علمای مشهد گذرانید،و در سال 1351 ق به نجف اشرف مهاجرت کرد و از محضر آیات:شیخ ضیاء الدّین عراقی،سید ابو الحسن اصفهانی،میرزا آقا اصطهباناتی،سید حسین طباطبائی قمی،سید محمّد حسین بروجنی اصفهانی،و سید محمود شاهرودی به مدت 10 سال خارج فقه و اصول بهره مند گردید.و در سال 1361 ق به ایران مراجعت و در مشهد مقدس و محولات توقف نمود.و در سال 1363 ق به تهران مهاجرت عزیمت نمود و در(مسجد جوادیه)به اقامۀ جماعت و ارشاد و هدایت پرداخت.

آثار او به شرح زیر است:

1-تفسیر القرآن الکریم.

2-کشف الآیات.

3-کشف اللغات.

ص:1501

4-مهدی منتظر(عج).

5-تقریرات اصول.

6-ظواهر الآثار در اخلاق.

7-تقلید اعلم.

8-طلب و اراده.

9-منظومة فی الرجال.

10-نخبة القضاء.

11-حدیث الاهلیلجه(ترجمه).

12-مقتل الامام الحسین علیه السّلام.

13-تاریخچۀ پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم.

14-دیوان اشعار(عربی و فارسی).

15-البدعة و التحریف یا آئین تصوف.

16-اربعینیات.

17-خلاصة علائم الظهور.

18-منظومة فی الاصول.

19-شرح منظومة الاصول.

20-رسالۀ رضوان اللّه اکبر(در ردّ تصوف).

ر 21-معارف الشیعة.

22-حجت قوی در ابطال مثنوی.

23-معارف الأئمة علیهم السّلام(اشعار).

24-هدایة الامة فی شرح منظومة معارف الأئمة علیهم السّلام.

25-الامامة عند الشیعة.

26-دیوان بینۀ رحمت در مراثی قتیل امامت علیه السّلام.

27-آهی سوزان برای منتظرین امام زمان(عج).

28-ارشاد الطالب الی الحجة الغائب(عج).

ص:1502

29-بازگشت شهید در رجعت.

30-علائم دورۀ آخر الزمان.

31-فتنه های آخر الزمان.

32-کشف مطالب الآیات.

وی در روز دوشنبه /9ربیع اول1397/ ق مطابق با /9اسفند1355/ ش به سن 76 سالگی درگذشت،و در قبرستان باغ بهشت قم مدفون گردید.

-منابع

1-گنجینۀ دانشمندان 433/4.

2-مؤلفین کتب چاپی 428/2.

میرزا محمّد جواد عمید الاسلام تبریزی

اشاره

(ح 1294-1374 ق)

میرزا محمّد جواد فرزند علامه میرزا احمد«عمید الاسلام»و نوۀ علامه ملاّ علی تبریزی،از دانشمندان و فقهای بارز تبریز،و برادر استاد دکتر موسی عمید بود.

در حدود سال 1294 ق در تبریز دیده به جهان گشود.

در حوزۀ نجف اشرف

ایشان پس از طی مقدمات و سطوح در تبریز به نجف اشرف رهسپار شد،و دروس عالی حوزه را نزد آیات:

ص:1503

شیخ هادی تهرانی و شیخ محمّد کاظم خراسانی طی نمود،و به درجۀ عالی اجتهاد نائل آمد.

اقامت در تبریز

وی پس از اقامت چند سالی در نجف اشرف به تبریز مراجعت کرد،و در مسجد جدّ خود به اقامۀ نماز جماعت و ارشاد و هدایت،و نیز تدریس کتب علمی و متون درسی حوزه اشتغال ورزید.

عبد الرسول احقاقی هنگام تشریح تاریخچۀ مسجد حجة الاسلام در تبریز می نویسد:(پس از خاندان بزرگ حجت الاسلام ها بنا به تقاضای اهالی،مدتی حکیم فرزانه و عالم یگانه مرحوم میرزا محمّد جواد عمید فرزند مرحوم میرزا احمد آقا عمید الاسلام که از علمای بزرگ و دانشمندان بنام آذربایجان بودند،در این مسجد [مسجد حجة الاسلام نیّر]امر امام جماعت و وعظ و تبلیغ را عهده دار بودند).

از جمله شاگردان ایشان،می توان افراد زیر را نام برد:

1-برادرش دکتر موسی عمید 2-میرزا علی اکبر علمی،که فعلا ساکن« کجاآباد»تبریز و از فضلای معاصر به شمار می رود،سنش متجاوز از نود سال است 3- عبد الرسول احقاقی اسکوئی.

درگذشت

نامبرده در روز چهارشنبه /6ربیع اول1374/ ق مطابق با /12آبان/ 1333 ش در حدود سن 80 سالگی درگذشت،و جسدش در انتهای قبرستان حاج شیخ قم با کد(642)به خاک سپرده شد.

-منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-مقدمۀ دیوان اشعار حجة الاسلام نیّر ص 4.

3-نقباء البشر(قسمت خطی).

ص:1504

شیخ محمّد جواد فریدنی اصفهانی

اشاره

(1310-1385 ق)

وی در سال 1310 ق در شهر«فریدن»استان اصفهان متولد شد.

او مقدمات را در زادگاه خود آموخت،سپس جهت ادامۀ تحصیل به قم رفت و سطح را به پایان برد،آنگاه به حوزۀ علمیۀ نجف اشرف رهسپار شد و از محضر آیات:شیخ ضیاء الدّین عراقی،سید ابو الحسن اصفهانی،میرزا آقا اصطهباناتی و سید محمود شاهرودی استفاده نمود.

ایشان هرچند گاهی به ایران می آمد و در فریدن اقامت می کرد و از احترام بسیاری برخوردار می شد،و در آن سامان به ارشاد و هدایت می پرداخت.

از آثار او

1-تقریرات درس اصطهباناتی.

2-تقریرات درس عراقی.

3-رسالۀ عملیه.

ایشان در پی بیماری و جهت معالجه به تهران رفت و در یکی از بیمارستانها بستری گردید ولی معالجات سودی نبخشید و در تاریخ 1385 ق مطابق با 1344 ش.دار فانی را وداع گفت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان ابو حسین (مقبرة العلماء)به خاک سپرده شد.

وی که داماد آیت اللّه میرزا آقا اصطهباناتی بود دارای فرزندان زیر گردید:

1-مهندس محمّد رضا 2-دکتر ضیاء الدّین و چهار دختر که حجة الاسلام سید هاشم بحرانی دامادش می باشد.

ص:1505

شیخ محمّد جواد فیضی بروجردی

(1328-1413 ق)

حاج شیخ محمّد جواد فرزند علامه شیخ احمد فیضی و نوۀ ملا فیض بروجردی،از علمای معاصر ساکن تهران بود.

در سال 1328 ق در بروجرد دیده به جهان گشود.پدرش از علما و مدرسین حوزۀ بروجرد بود که در /7 رجب1383/ ق در بروجرد درگذشت و در قبرستان عمومی شهر مدفون شد.

شیخ محمّد جواد پس از رشد، دورۀ مقدمات را نزد پدر خویش آموخت،و شروع به فراگرفتن سطوح پرداخت.در سن 20 سالگی به قم عزیمت نمود و مدت دو سال به تحصیل باقی سطوح همت گماشت.

وی در سال 1350 ق جهت ادامۀ تحصیل و عتبه بوسی اعتاب مقدسه به عراق مهاجرت کرد،و در نجف اشرف اقامت گزید و از محضر آیات:شیخ ضیاء الدّین عراقی،شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی،سید ابو الحسن اصفهانی، میرزا عبد الهادی شیرازی استفادۀ شایان برد.و به مصاهرت استاد خود میرزای شیرازی مفتخر گردید.

نامبرده در سال 1391 ق در پی فشارهای دولت عراق به ایران بازگشت و در تهران سکونت نمود،و به اقامۀ جماعت و ترویج دین و مباحثات علمی پرداخت.

ص:1506

فیضی در روز سه شنبه /4صفر1413/ ق مطابق با /13مرداد1371/ ش در تهران درگذشت و جسدش عصر همان روز در قم تشییع و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

تنها فرزند ذکور ایشان جناب حجة الاسلام آقای شیخ محمّد حسن فیضی که فعلا در قم سکونت دارند.

-منبع

1-اطلاعاتی از فرزندش شیخ محمّد حسن فیضی.

شیخ احمد فیضی بروجردی

شیخ محمّد جواد قدسی طالقانی

(ح 1290-1371 ق)

حاج شیخ محمّد جواد ملقب به«قدسی»فرزند آیت اللّه شیخ علی محمّد و نوۀ عین علی سوهانی طالقانی،از فضلا و معاریف تهران و طالقان بود.

وی در حدود سالهای 1290 ق تولد یافت.

پدرش(1233-1312 ق)مدفون در قبرستان ابن بابویه شهر ری،از مشاهیر فقها و اساتید در تهران بود.او از جمله شاگردان:شیخ محمّد حسن نجفی«صاحب جواهر»،شیخ مرتضی انصاری و شیخ راضی نجفی در نجف اشرف بود.

از آثار قلمی اش:تقریرات درس صاحب جواهر و تقریرات شیخ انصاری است.

ص:1507

به نقباء البشر 1618/4 و خاطرات من(اثر حسن اعظام قدسی)ص 11 رجوع شود.

شیخ محمّد جواد در تهران پرورش یافت و دروس دینی را آنجا آغاز کرد، سپس به نجف اشرف رهسپار شد و از محضر آیت اللّه شیخ ضیاء الدّین عراقی و دیگران استفاده نمود و از ایشان موفق به دریافت اجازۀ اجتهاد گردید.با علامه حاج آقا بزرگ تهرانی«صاحب الذریعة»رابطۀ دوستی و الفت داشت.

نامبرده هم در تهران و هم در طالقان به انجام وظایف روحانی اشتغال داشت و در میان علمای وقت از موقعیت شایسته ای برخوردار بود.در سوهان طالقان به اقامۀ جماعت و وعظ و ارشاد می پرداخت و نیز در روستای«میر»طالقان هم خدمات روحانی داشت.بعدها در مسجد شاهزاده خانم-دختر فتح علی شاه قاجار-تهران که محل خدمت پدرش بود به انجام وظایف دینی و روحی اشتغال ورزید.در رادیو تهران هم به مناجات و قرائت دعای شریف سحر در ماه مبارک رمضان می پرداخت.او از موهبت حسن بیان و مهارت در خطابه و اخلاق نیکو و حسن سلوک برخوردار بود.

قدسی در اواسط/ ذی القعده1371/ ق مطابق با اواسط/مرداد1331/ ش در تهران درگذشت.پیکرش به قم حمل و به خاک سپرده شد.وی نسل ذکوری نداشت و فقط یک دختر از او به یادگار ماند.

-منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-یادداشت هایی از آقای سید اشرف الدّین کیائی طالقانی.

شیخ محمّد جواد قمی

اشاره

(1290-1373 ق)

شیخ محمّد جواد فرزند آیت اللّه شیخ غلامرضا قمی«حاج آخوند»،از دانشمندان و بزرگان قم بود.

ص:1508

وی در سال 1290 ق در نجف اشرف متولد شد.

نامبرده در سن جوانی همراه پدرش به قم رفت و شروع به تحصیل علوم دینی نزد سید محسن قمی و سید احمد طباطبائی و پدر ارجمند خود پرداخت.سپس در سن بیست سالگی عازم تهران شد و علاوه بر تحصیل فقه و اصول نزد آیت اللّه شیخ محمّد حسن آشتیانی نیز رشته های حکمت و کلام را از محضر حکمای بزرگی چون:شیخ علی نوری،میرزا محمود حکمی قمی و شیخ عبد الحکیم سبزواری بهره مند شد.آنگاه در سال 1319 ق به نجف اشرف بازگشت و مدت چهارده سال از محضر آیات:ملا محمّد کاظم خراسانی و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی استفاده نمود،و در سال 1333 ق به قم مراجعت کرد،و به ترویج احکام الهی اشتغال ورزید.

از آثار او

1-آینۀ حق نما،در ولایت.

2-توحید قمی،در اصول عقاید،دو جلد.

3-سعادت بشر در اثبات نبوت مطلق و نبوت سیّد بشر.

4-الصراط المستقیم فی معرفة بعض ما یتعلق بالدین القویم من اصول الدّین، در چهار جلد.

5-کتاب کیمیا،در بحث معاد جسمانی،1364 ق،تهران،جیبی،239 ص.

6-یاقوت،در ردّ مادیین و طبیعین.

علامه قمی در روز سه شنبه /19 ذی القعده1373/ ق مطابق با /29تیر/ 1333 ش در سن 83 سالگی در قم درگذشت،و پیکرش در حرم حضرت معصومه علیها السّلام -مسجد بالاسر-مدفون گردید.

-منابع

1-آثار الحجه 66/2.

ص:1509

2-الذریعة 180/12 و 35/15.

3-گنجینۀ دانشمندان 121/2(تاریخ تولدش را در سال 1295 ق دانسته است).

4-مؤلفین کتب چاپی 426/2.

سیّد محمّد حائری گلپایگانی

اشاره

(1322-1405 ق)

حاج سید محمّد فرزند آیت اللّه میرزا هدایت اللّه و نوۀ سید عباس حائری گلپایگانی،از علمای تهران بود.در سال 1322 ق در گلپایگان متولد گردید.

پس از رشد و نمو در بیت علم و دانش مقدمات و ادبیات را طی نمود،و جهت ادامۀ تحصیل به اراک و بعدا به قم مهاجرت کرد و از محضر آیات:سید محمّد تقی خوانساری،میر سید علی یثربی کاشانی و سایرین استفاده نمود.

وی در حدود سال 1350 ق به نجف اشرف مهاجرت و از محضر آیات:میرزا محمّد حسین نائینی و سید ابو الحسن اصفهانی و در کربلا نزد السید حسین العمی و الشیخ علی الشاهرودی خارج فقه و اصول بهره مند گردید،و در سال 1353 ق به ایران بازگشت و در زادگاه خود به مدت 20 سال توقف و به اقامۀ جماعت و تأسیس مدرسۀ علمیه و تربیت طلاب و ارشاد مردم پرداخت.و در سال 1373 ق به تهران مهاجرت و در آنجا اقامت نمود و در(مسجد فخر الحاجیه)به اقامۀ جماعت و بحث و تدریس اشتغال ورزید.

سرانجام در روز چهارشنبه /19رجب1405/ ق مطابق با /21فروردین/

ص:1510

1364 ش به سن 83 سالگی در تهران درگذشت،و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام قم به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-حجة الاسلام سید جمال الدّین حائری،فارغ التحصیل حوزۀ علمیۀ قم متوفای 1386 ق در سن جوانی مدفون در قبرستان شیخان قم.

2-سید مرتضی حائری از علمای فعلی تهران.

شیخ محمّد حائری مازندرانی

اشاره

(1282-1350 ق)

حاج شیخ محمّد حائری معروف به(ابن الشیخ)سومین فرزند آیت اللّه شیخ زین الدّین العابدین مازندرانی (شاگرد صاحب جواهر)،مرحوم حائری به سال 1282 ق در کربلا دیده به جهان گشود.

وی نزد پدر علم آموخت و نیز از حضرات آیات:میرزا محمّد حسین شهرستانی،شیخ علی بفروئی،سید هاشم قزوینی و شیخ محمّد مازندرانی، در حوزۀ کربلا استفاده علمی نمود و پس از مرگ پدر در(1309 ق)جزو شاگردان میرزا حبیب اللّه رشتی در نجف اشرف درآمد.و پس از مرگ او در(1312 ق)به خواهش مریدان پدرش به هندوستان رفت،و حدود چهارده سال در آنجا ماند.برخورد با ملتهای گوناگون او را نسبت به

ص:1511

سیاست استعماری غرب آگاه کرد و به آزادی خواهی کشاند،سپس به ایران رفت و با مشروطه خواهان همکاری کرد.

شیخ ضیاء الدّین استرآبادی

بعد از کودتای محمّد علیشاه قاجار علیه مجلس شورای ملی و به توپ بستن مجلس(تیر 1286)،وی به نجف رفت و روحانیون آنجا:آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی و شیخ عبد اللّه مازندرانی را به هواخواهی از مشروطیت تشویق کرد،و هنگام فتح تهران توسط مشروطه خواهان(تیر/ 1288)و پس از فرار محمّد علیشاه و گشایش مجلس دوم شورای ملی،به همراه سایر آزادی خواهان به وطن بازگشت.پس از بازگشت به میهن،از طرف دولت ملی در سال 1329 ق به عنوان(رئیس دیوان کشور)منصوب و دو سال در این سمت خدمت کرد،ولی نتوانست با«مسیوپرنی»مستشار فرانسوی عدلیه همکاری کند و از کار کناره گرفت.در جمادی اول1339/ ق مدتی نیابت تولیت مدرسۀ سپهسالار به او واگذار شد و از آن نیز در سال 1340 ق کناره گرفت.نامبرده دارای اجازه هایی در روایت از پدر خود و میرزا حسین نوری بود.

وی در اواخر سال 1340 قمری به قم رفت،و در روز پنجشنبه /23جمادی ثانی1350/ ق مطابق با /13آبان1310/ ش براثر سکتۀ قلبی وفات یافت.و در حرم حضرت معصومه علیها السّلام در جوار قبر آیة اللّه حائری یزدی مدفون گردید.

از جمله آثار قلمی او

1-سفرنامه ای خطی.

ص:1512

2-دستور العمل اصول محاکمات حقوقی.

3-رسالۀ تمیزیه(دستور العمل دیوان عالی تمیز).

4-بیان الاوزان فی تطبیق الاوزان المتداولة فی الهند و العراق.

-منابع

1-الاجازة الکبیرة 539.

2-تاریخ مدرسۀ عالی سپهسالار 118.

3-زندگینامۀ رجال و مشاهیر ایران 64/3 و 71.

4-مجلۀ وحید،شمارۀ 244،معرفی سفرنامۀ خطی ابن الشیخ توسط دکتر علینقی منزوی.

5-مکارم الآثار 2395/7(تولدش را به سال 1281 ق دانسته است).

6-مؤلفین کتب چاپی 491/5(که تولدش را در سال 1283 ق و قبرش را در قبرستان حاج شیخ دانسته است).

7-نقباء البشر(خطی).

سیّد محمّد حجت کوه کمری

اشاره

(1310-1372 ق)

ولادت و تحصیل

مرحوم آیت اللّه حجت،در /28 شعبان1310/ ق قبل از طلوع فجر در شهر تبریز در خانواده ای مشهور به علم و فضل دیده به جهان گشود.مقدمات، فنون ادبیه و علوم متداوله را نزد علمای آن شهر و مخصوصا پدر عالم و وارسته اش سید علی حسینی تبریزی فراگرفت،و در سال 1330 ق در حالی

ص:1513

که بیش از 20 سال نداشت برای تکمیل معلومات رهسپار نجف اشرف گردید،و فقه را از محضر آیت اللّه سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی،و از محضر آیت اللّه سیّد ابو تراب خوانساری،رجال و حدیث را استفاده کرد،و در دروس آیات:شیخ الشریعۀ اصفهانی،سید محمّد فیروزآبادی،شیخ علی قوچانی،شیخ علی گنابادی،میرزا محمّد حسین نائینی،و شیخ ضیاء الدّین عراقی شرکت نموده،در اندک مدتی به درجۀ عالیۀ اجتهاد نائل گردید.در ضمن علوم ریاضی و فلک را از محضر شیخ حیدر قلی سردار کابلی تلمذ کرد،متأسفانه در این اثناء بیمار شد و برحسب توصیۀ پدر بزرگوار خود ناچار به ترک نجف گردیده،و در سال 1335 ق به تبریز مراجعت نمود و بعد از وفات استادین معظمین خود طباطبائی یزدی و شریعت اصفهانی در سال 1340 ق مجددا به حوزۀ علمیّۀ نجف بازگشت و در دروس اکابر وقت حاضر گردید از جمله علامه شیخ اسد اللّه زنجانی(متوفای 1354 ق)و علامه ذوالفنون شیخ حیدر قلی سردار کابلی در علوم ریاضی و خود به تدریس فقه و اصول پرداخت،و لکن دیگر بار براثر اختلال وضع مزاجی در سال 1349 ق ناچار به ترک نجف اشرف شد.

ورود به قم

بعد از آنکه معالجات مکرر، بهبودی کامل مشار الیه را تضمین نکرد به ایران آمد،و در سال 1349 ق رسما در قم رحل اقامت افکند و ضمن حضور احترامی در درس مرحوم آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی(مؤسس حوزۀ علمیۀ قم)به

ص:1514

تدریس فقه و اصول پرداخت و شاگردان بسیاری تربیت نمود،و مورد عنایت خاص معظم له قرار گرفت.

تا آنجا که محل نماز جماعت خود را(در صحن مطهر حضرت معصومه علیها السّلام و مسجد بالاسر)بدو واگذار کرد و به هنگام وفات، معظم له را یکی از دو وصی خویش قرار داد.

مبارزه بر علیه بی حجابی

ایشان که پس از رحلت مؤسس محترم حوزۀ قم مسؤلیت این حوزۀ نوپا را با همکاری دو یار صدیق خود برعهده داشت،برای جلوگیری از امور خلاف شرعی که رژیم انجام می داد به آنها هشدار داده و اعلام خطر می نمود.

از باب نمونه به متن تلگرافی که در رابطه با کشف حجاب به مرحوم آیت اللّه سید محمّد بهبهانی در تهران مخابره کرده اند تا به سمع متصدیان امر برسد توجه فرمائید:

بسم اللّه الرحمن الرحیم

به شرف عرض عالی می رساند،خیلی مناسب است که حضرت مستطاب عالی به اولیای امور تذکر دهید که در بلاد اسلامی امری که مخالفت آن-از جهاتی- با شریعت مقدسه محرز است،اجراء آن غیر ممکن است و تولید مفاسد خواهد نمود.از مساعی جمیلۀ حضرت عالی تشکر می نمایم.

الاحقر محمّد الحسینی الکوه کمری

ص:1515

مشایخ اجتهاد و روایت

مرحوم آیت اللّه حجت،از حضرات آیات:شیخ فتح اللّه شریعت اصفهانی، میرزا محمّد حسین نائینی،آقا ضیاء الدّین عراقی،سیّد محمّد فیروزآبادی،اجازۀ اجتهاد داشته و از شیخ الشریعة و سید حسن صدر و شیخ عبد اللّه مامقانی و سید ابو تراب خوانساری و شیخ محمّد باقر بیرجندی و والد خود(متوفای 1360)،و سید ابو الحسن اصفهانی و شیخ عبد الکریم حائری یزدی،میرزا محمّد عسگری تهرانی،شیخ اسد اللّه زنجانی،شیخ علی کاشف الغطاء،شیخ محمّد حسین کاشف الغطاء و شیخ احمد کاشف الغطاء،اجازۀ نقل روایت داشته اند.

شاگردان استاد

اسامی تعداد زیادی از شاگردان معظم له را نویسندۀ کتاب«آثار الحجة»آورده است،که برخی از آنها از علماء و دانشمندان بزرگ و مفاخر زمان اخیر بوده اند.

از تقریرات درس آن مرحوم«کتاب البیع»مشتمل بر دو جلد،جلد اول بقلم حاج شیخ ابو طالب تجلیل تبریزی،و جلد دوم بقلم حاج شیخ یحیی فاضل همدانی در سال 1373 هجری قمری چاپ و منتشر شده است.

شماری از تألیفات معظم له

آثار ذی قیمتی از آن مرحوم باقی مانده که نشان دهندۀ مقام علمی و نبوغ فکری ایشان است،نام برخی از آنان را در زیر ملاحظه می فرمائید:

1-رسالة فی الاستصحاب.

2-کتاب البیع.

3-رسالة فی تنقیح المطالب المهمة فی عمل الصور المجسمة.

4-جامع الاحادیث و الاصول أو مجمع الاحادیث.

5-حاشیة علی کفایة الاصول 2 جلد.

ص:1516

6-کتاب الصلاة.

7-لوامع الانوار الغرویة فی مرسلات الآثار النبویة.

8-مستدرک المستدرک فی استدراک ما فات عن صاحب المستدرک.

9-رسالة فی الوقت.

10-کتاب الصوم(شرح علی صوم شرائع الاسلام).

11-رسالة فیما یعلم به البلوغ.

12-تعلیقة علی متاجر الانصاری.

13-فروع العلم الاجمالی.

14-تعالیق علی رجال المامقانی.

15-کتاب الوقف.

16-ارشاد المؤمنین الی احکام الدّین.

17-حواشی عروة الوثقی.

18-حواشی وسیلة النجاة.

19-مناسک حج.

20-منتخب الاحکام.

21-حواشی علی شرح التذکرة النصیریة،فی علم الهیئة.

آثار فراموش نشدنی

از جمله آثار و باقیات الصالحات معظم له،مدرسه و مسجد و کتابخانۀ حجتیه است که مورد استفادۀ دانش پژوهان علوم اسلامی در حوزۀ علمیۀ قم می باشد.

مطالعۀ مداوم

مرحوم حجت،عشق فراوانی به مطالعۀ کتب علمی و فقهی داشت،و در این زمینه احساس خستگی به او راه نمی یافت و این علاقه تا حدی بود که نقل کرده اند:

ص:1517

حتی در تمام شب های زندگیش حد اقل چندین ساعت مطالعه داشت.

عادت ایشان چنین بود که:هر سه چهار سال یک بار تمام کتب درسی حوزه را(از مقدمات گرفته تا کفایه)به دقت مطالعه می کردند.

برخی از ویژگیهای ایشان

یکی از ویژگیهای آن بزرگوار این بود که از تظاهر و خودنمائی می گریخت، و به دوستان و یاوران خود سفارش می فرمود که برایش تبلیغ نکنند و اجازه نمی داد تا در جرائد و روزنامه ها عکسی از ایشان چاپ نمایند و به اهل منبر فرموده بود:راضی نیستم نام مرا بر منابر ببرید.

ویژگی دیگر ایشان این بود که علم خود را به حلم و بردباری آراسته بود،و همۀ فشارها و تنگ نظریهای مخالفین را نادیده می گرفت و شرح صدر بسیاری داشت.

استاد مطهری داستانی در رابطه با هجرت از عادت و قدرت تصمیم گیری آن مرحوم نقل کرده اند،که در زیر می خوانید:

آیت اللّه حجت(اعلی اللّه مقامه)یک سیگاری ای بود که من واقعا هنوز نظیر او را ندیده ام،گاهی سیگار از سیگار قطع نمی شد.بعضی وقتها هم که قطع می کرد مدتش خیلی کوتاه بود ولی طولی نمی کشید که مجددا سیگاری را آتش می زد،در اوقات بیماری اکثر وقتشان به سیگار کشیدن می گذشت.وقتی مریض شدند،برای معالجه به تهران آمدند و در تهران اطباء گفتند:چون بیماری ریوی دارید،باید سیگار را ترک کنید.ایشان ابتدا به شوخی گفت:من این سینه را برای سیگار کشیدن

ص:1518

می خواهم،اگر سیگار نباشد سینه را می خواهم چه کنم؟

عرض کردند:به هرحال برایتان خطر دارد،و واقعا مضر است.

فرمود:مضر است؟

گفتند:بله همین طور است.

فرمود:دیگر نمی کشم.

یک نمی کشم کار را تمام کرد.یک حرف و یک تصمیم،این مرد را به صورت یک مهاجر از عادت قرار داد.

ویژگی دیگر ایشان،علاقۀ فوق العاده و محبت فراوان ایشان به سید و سالار شهیدان،حضرت ابا عبد اللّه الحسین علیه السّلام بود.

از چپ به راست:سید مرتضی لنگرودی،سید کاظم شریعتمداری، سید حسین طباطبائی بروجردی،؟،شیخ محمّد علی حائری کرمانی

رحلت

در آخرین روز بیماری خود برای شکستن مهر خویش استخاره کرد،آیه لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ او را به لقاء اللّه بشارت داد،چنانکه بر روی سنگ قبر ایشان چنین

ص:1519

حک شده است:(و بعد ما استخار بکلام الحق فی کسر خاتمه و اجیب بقوله تعالی لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ امر به،ثم تناول التربة الحسینیة و قال:آخر زادی من الدنیا التربة، فلبی دعوته زوال یوم الاثنین ثالث/جمادی الاولی/من سنة 1372 ق)مطابق با /29دی1331/ ش.

در همین رابطه است بیت زیر که یکی از ارادتمندان به آن مرحوم گفته است:

ز خاک کربلا می خورد و می گفت: همین باشد ز دنیا«آخرین زاد»

به این ترتیب در تاریخ مذکور،در سن 62 سالگی به لقاء اللّه شتافت.و با ارتحالش جهان علم و فضیلت داغدار شد،به طوری که مرحوم آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی وقتی از این جریان اطلاع حاصل کرد فرمود:کمرم شکست.

به مجرد انتشار خبر رحلت این مجسمۀ تقوا و دانش در بسیاری از شهرستانها تعطیل عمومی اعلام شد،و پیکر مطهر این عالم بزرگ بعد از تشییع بی سابقه و نماز حضرت آیت اللّه بروجردی بر آن،در مدرسۀ حجتیه مدفون گردید.

فرزندانش:

1-علامه سید محسن 2-علامه سید حسن 3-سید عبد الحسین 4-سید علی اکبر و دامادهای ایشان عبارتند از:

1-آیة اللّه شیخ مرتضی حائری یزدی

2-استاد شیخ عباس مصباح زاده.

ص:1520

3-شیخ عبد اللّه شهیدی قزوینی.

-منابع

1-آثار الحجة 93/1 و 161.

2-آینۀ دانشوران 169.

3-الاجازة الکبیرة 135.

4-المسلسلات فی الحجازات 426/2.

5-تاریخ قم 280.

6-رجال آذربایجان در عصر مشروطیت 186.

7-رجال قم 150.

8-ریحانة الأدب 23/2.

9-زندگانی سردار کابلی 175.

10-علمای معاصرین 214.

11-گنجینۀ دانشمندان 305/1.

12-گنجینۀ دانشوران 165.

13-مؤلفین کتب چاپی 386/5.

14-نقباء البشر(خطی)(تاریخ تولد مترجم له را از روی دستخط پدر گرامیش نوشته است).

میرزا محمّد حجت همدانی«دریائی»

اشاره

(1276-1361 ق)

میرزا محمّد حجت فرزند علامه شیخ محمّد حسن جولانی همدانی معروف به(دریائی)،به سال 1276 ق در(محلۀ جولان)همدان متولد شد.

پس از فراگرفتن علوم مقدماتی به بروجرد رفت،و از ذخائر علمی مرحوم آیت اللّه سید محمود طباطبائی(صاحب المواهب السنیه)بهرۀ وافری برد،سپس به اصفهان رفت و نزد شیخ محمّد باقر اصفهانی تلمذ کرد و از آنجا به نجف اشرف رهسپار شد و مدت 8 سال از محضر آیات:سید حسین کوه کمری،ملا محمّد

ص:1521

فاضل ایروانی،شیخ لطف اللّه لاریجانی، شیخ حبیب اللّه رشتی،شیخ محمّد طه نجف تبریزی،شیخ حسین خلیلی تهرانی،شیخ محمّد کاظم خراسانی و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی استفاده نمود و در سال 1310 ق به همدان بازگشت و به تدریس و نشر و اجرای احکام الهی پرداخت.

وی در مسائل و احکام فقهی ماهر و از ریاضیات نیز بهره ای وافر داشته،و رسائلی چند در فقه و اصول به رشتۀ تحریر درآورده است.

از جملۀ آثار او:

1-حاشیة علی الرسائل(از شیخ انصاری).

2-حاشیة علی جواهر الکلام.

3-حاشیة علی بدائع الافکار(از رشتی).

4-قاعدة لا ضرر و لا ضرار.

5-قاعدة الید.

6-کتاب القضاء و الشهادات.

7-رسالۀ عملیه که در سال 1359 ق به چاپ رسید.

سرانجام در شب جمعه11/ ذی قعده 1361/ ق مطابق با /29آبان/ 1321 ش به سن 85 سالگی در همدان درگذشت،و در قبرستان حاج شیخ قم مدفون گردید.

ص:1522

محمود حجت همدانی

شیخ اسد اللّه حجت همدانی

فرزندان ایشان:

1-شیخ اسد اللّه حجت.

2-دکتر محمود حجت.

3-رضا حجت،متولد 1337 ق اهل ادب و شعر است.

4-شیخ علی شیع العراقین.

-منابع

1-الاجازة الکبیرة 143.

2-المسلسلات فی الاجازات 213/2.

3-تاریخ بروجرد 454/2.

4-نقباء البشر(خطی).

ص:1523

میرزا محمّد حجتی میانجی

اشاره

(1292-1350 ق)

او در قریۀ«النجارق»به سال 1292 ق تولد یافت.بخشی از مقدمات و سطح علوم دینی را در نزد پدر خود(آخوند ملا محمّد علی)آموخت.سپس رهسپار حوزۀ علمیۀ تبریز گشت.در آنجا از حضور اساتید معروف استفاده نمود و پس از چندی برای تکمیل اندوخته های علمی و اخلاقی خود شهر تبریز را به سوی نجف اشرف ترک کرد،در آنجا با سختی و تنگدستی طاقت فرسایی به تحصیلات عالی خود ادامه داد و از دروس خارج فقه و اصول مراجع بزرگ آن زمان مانند:آیت اللّه شیخ هادی تهرانی(متوفی 1321 ق)استفادۀ فراوان برد.او همچنین در نجف اشرف با مرحوم آیت اللّه میرزا صادق آقا تبریزی و مرحوم آیت اللّه شیخ فیّاض زنجانی هم بحث بود.بعد از مدت 5 سال اقامت،این مجتهد متبحّر به زادگاه خود بازگشت،و خویشتن را در خدمت هم وطنان خود قرار داد.

آن زمانی که اوباش و اشرار و مزدوران خان ها هرچند گاهی به شهرها و روستاها هجوم می آوردند،و به اموال و ناموس مردم دست درازی و تجاوز می کردند،این مجتهد جهادگر با ابتکار خود تدبیری به کار انداخت و مردم النجارق و حومه را از گزند آنان برای همیشه آسوده خاطر و در امان ساخت.او با خرید چندین قبضه اسلحه و مسلح کردن مردان روستا،دستۀ نگهبانی تشکیل داد و مردان و جوانان را به نوبت در اطراف آن محل به طور شبانه روزی به پاسداری گماشت،و خود نیز فرماندهی آنها را به عهده گرفت و به رسالت تاریخی خود این چنین عمل کرد.

آیت اللّه حاج میرزا محمّد حجتی بعد از سالها اقامت در روستای النجارق،بنا به دعوت مردم میانه،زادگاه خود را به قصد اقامت در این شهر ترک کرد و در میانه برای همیشه ماندگار شد.

ص:1524

سالهای طولانی بود که این شهر دوران آشفته و سختی را پشت سر می گذاشت.مردم از نظر اخلاقی،فرهنگی و مذهبی در وضع ناگواری به سر می بردند.در هنگام نماز،نه از صدای اذان خبری بود و نه نشانی از صف جماعت.فرقۀ گمراه بهائیت فرصت خوبی را برای ترویج عقاید خرافی خود به دست آورده بودند.در این ایّام که وارد شهر میانه گشت و سرود نماز سرداد.با تبلیغ و ارشاد توانفرسا،مردم را به مساجد فراخواند و اولین نماز جماعت را پس از سالها تعطیلی اقامه کرد و صدای دلنشین اذان مؤذنها را در فضای شهر طنین انداز نمود،و جمعی پراکنده را به گرد هم آورد.او زندگی خیلی ساده ای داشت و در استفاده از وجوه شرعی بسیار سختگیر بود.

از آثار او:

کتابی در فلسفه که در اختیار فرزندش قرار دارد و بر روی آن تاریخ مرگش به قلم یکی از شاگردانش 1349 ق نوشته شده است.

آن عالم ربانی پس از سالها خدمت سرانجام به سن 58 سالگی،در روز سه شنبه /22محرم1350/ ق مطابق با /18خرداد1310/ ش دار فانی را وداع کرد، و در قبرستان حاج شیخ در شهر مقدس قم به خاک سپرده شد.

-منبع

1-سیمای میانه 202.

سیّد محمّد حسن الهی طباطبائی«تبریزی»

اشاره

(1325-1387 ق)

سیّد محمّد حسن معروف به«الهی»فرزند سیّد محمّد طباطبایی تبریزی،برادر کوچکتر علامۀ طباطبائی و تحصیلات ایشان همراه برادرش در نجف اشرف بود.ولی بیشتر در امور عرفانی و علوم غریبه سیر می کرد،دوری انزوا را

ص:1525

انتخاب می کرد چند صباحی در اواخر عمر به تدریس فلسفه در دار التبلیغ اسلامی قم پرداخت.

از آثار او:

1-یادداشت های عرفانی.

2-یادداشت هایی در علوم غریبه.

ایشان در سال 1387 ق در تبریز درگذشت و جسدش به قم حمل و در قبرستان ابو حسین-مقبرۀ العلماء-به خاک سپرده شد.

تنها فرزند ذکور ایشان سیّد محمّد الهی است که فعلا در تبریز سکونت دارند و نیز سه دختر از او باقی ماند.

-منبع

1-اطلاعات متفرقه.

شیخ محمّد حسن جواهری«آل صاحب جواهر»

اشاره

(1327-1408 ق)

شیخ محمّد حسن فرزند آیت اللّه شیخ محسن و نوۀ علامه شیخ شریف فرزند شیخ عبد الحسین فرزند آیت اللّه مرجع گرانقدر جهان تشیّع شیخ محمّد حسن نجفی «صاحب جواهر»،از ادبا و فضلای معاصر بود.

وی در /6رمضان1327/ ق در نجف اشرف دیده به جهان گشود.

پدر دانشمند

پدرش(1295-1355 ق)از فقها و ادبای برجسته نجف اشرف بود.وی از

ص:1526

جمله شاگردان برجستۀ حضرات آیات:

شیخ علی بن باقر جواهری،شیخ الشریعۀ اصفهانی،سیّد علی شرع و میرزا محمّد حسین نائینی به شمار می رفت.

از جمله آثار قلمی اش:1-شرح نجاة العباد،2-الفرائد الغوالی فی شرح شواهد الأمالی(اثر سیّد مرتضی)،3- القلائد الغرر فی امامة الاثنی عشر،4- شرح منظومة الشهاب الثاقب فی الامامة (اثر سیّد محمّد باقر طباطبائی حجت)، 5-تعلیقة علی کفایة الاصول،6- تصحیح و شرح دیوان ابن الخیّاط الدمشقی،7-منظومة فی المواریث و شرحها،8- الدرر الحسان فی معرفة أنباء أبناء الزمان،9-منظومة فی علم الکلام،10-منظومة فی التجوید،11-الردّ علی الشیخیة(کریم خان الکرمانی).

جدّش شیخ شریف(ح 1255-1314 ق)از فقها و مشاهیر علمای نجف اشرف بود.وی از جمله شاگردان حضرات آیات:شیخ محمّد حسین کاظمی،شیخ هادی تهرانی و میرزا حسین خلیلی تهرانی در نجف اشرف بود.سفری به بروجرد (ایران)داشت و مدت چهار سال از محضر آیت اللّه سیّد محمود طباطبائی«صاحب المواهب السنیّة)بهره مند شده بود.از آثار او:1-مثیر الأحزان فی أحوال الأئمة الاثنی عشر امناء الرحمن علیه السّلام،دو جلد 2-مقتل الامام الحسین علیه السّلام،3-وفیات أعلام الحق.

تحصیلات دینی

وی در کنف و رعایت پدر ارجمند و نیز عموی دانشمند خود آیت اللّه شیخ

ص:1527

عبد الرسول جواهری پرورش یافت.سپس به تحصیل علوم دینی پرداخت.

مقدمات و سطح را نزد پدر خویش به پایان رساند.و دروس خارج را از محضر آیات:شیخ محمّد رضا آل یاسین،میرزا عبد الهادی شیرازی،سیّد محمّد جواد طباطبائی تبریزی،سیّد محسن طباطبائی حکیم،شیخ حسین حلّی و سیّد ابو القاسم خوئی استفاده نمود و از فضلا و معاریف گردید.در زهد و تقوا کم نظیر بود.سفرهایی متعدد به ایران داشت و ماههای طولانی را در استان خوزستان می گذراند.به وعظ و ارشاد می پرداخت.در ادبیات عرب و نظم اشعار مقام بلندی داشت.

در نجف اشرف تا حدی انزوا و عزلت انتخاب کرده بود.ولی هنگام رخنه کردن توده ای ها به عراق،به مبارزه برخاست و جمعیت«جماعة العلماء»را با عده ای از همفکران خود تأسیس نمود.در حدود سال 1400 ق به ایران تبعید شد و در شهر مذهبی قم سکونت اختیار نمود.سالهای آخر عمر در اثر کهولت و بیماری در منزل بستری بود.

از آثار او:

1-بشارة المصطفی لشیعة المرتضی،جمع و تصحیح،1369 ق،نجف اشرف.

2-تحقیق و تعلیق علی الفرائد الغوالی فی شرح شواهد الأمالی،اثر پدر خود، هشت جلد آن به چاپ رسیده و هشت جلد دیگر آن مخطوط مانده است.

3-دیوان شعر.

4-دیوان شعر الشیخ محسن الجواهری(لوالده)،جمع و تعلیق.

5-شرح قصیدة ابن عبدون الحضرمی،در سه جلد.

6-مجموعة شعریة فی ما قیل باسرة صاحب الجواهر.

جواهری،در /21شعبان1408/ ق در سن 81 سالگی در اثر شدت بیماری در قم زندگی را وداع گفت.پیکرش عصر روز بعد تشییع و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

ص:1528

فرزندانش:

1-شیخ ضیاء 2-شفیق 3-شیخ کاظم 4-محسن 5-محمّد.و سه دختر که دامادهایش عبارتند از آقایان:جعفر و عبد الحسین فرزندان شیخ جواد(برادر شیخ محمّد حسن)جواهری،و عباس فرزند عبد الحسین جواهری(پدر نگارنده).

-منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-النجم الزاهر فی أعلام آل الجواهر 37.

شیخ محمّد حسن حجتی کرمانشاهی

(1304-1400 ق)

از عالمان نامی خطۀ کرمانشاه بود و در نجف اشرف تحصیل کرده بود.ابعاد و آثار خیریه او در کتابی اخیرا به چاپ رسید،که از آن نتوانستیم استفاده کنیم.

از آثار او:1-رسالۀ عملیه.

حجتی در روز جمعه /29رجب1400/ ق برابر با /23خرداد1359/ ش در سن 94 سالگی بدرود حیات گفت.پیکرش در قبرستان باغ بهشت قم مدفون شد.

-منبع

1-اطلاعات متفرقه.

شیخ محمّد حسن سراجی قزوینی

اشاره

(1333-1406 ق)

شیخ محمّد حسن فرزند علامه شیخ محمّد اسماعیل و نوۀ شیخ محمّد ابراهیم سراجی قزوینی غروی،و برادر دانشمند معظم محقق گرانسنگ شیخ محمّد غروی (دام ظله)می باشد.

ص:1529

تولدش به سال 1333 ق در نجف اشرف اتفاق افتاد.

مقدمات را نزد پدرش آموخت و پس از طی سطوح نزد شیخ محمّد فاضل قائینی،در دروس خارج آیات:

میرزا عبد الهادی شیرازی،سید محسن طباطبائی حکیم،سید محمود شاهرودی،میرزا باقر زنجانی و سید ابو القاسم خوئی حضور پیدا می کرد و استفاده می نمود.سپس به وعظ و ارشاد و هدایت مردم همت گماشت.

وی در سال 1390 ق به ایران مهاجرت کرد و در درسهای آیات:سید شهاب الدّین مرعشی نجفی،و سید محمّد رضا گلپایگانی شرکت می جست.

از آثار او

زندگانی چهارده معصوم علیهم السّلام در حدود 700 صفحه که تاکنون خطی مانده است.

سرانجام در صبح روز سه شنبه /29محرم1406/ ق مطابق با /23مهر/ 1364 ش در سن 72 سالگی در قم بدرود حیات گفت و پس از تشییع و ادای نماز توسط آیت اللّه شیخ محمّد تقی بهجت در قبرستان بقیع مدفون گردید.

فرزندانش:

1-محمّد 2-شیخ علی 3-شیخ احمد 4-شیخ مهدی 5-محسن 6-جواد.

ص:1530

شیخ محمّد اسماعیل قزوینی

شیخ محمّد غروی قزوینی

-منابع

1-اطلاعات متفرقه از فرزندان این مرحوم.

2-معجم رجال الفکر و الادب فی النجف 915/2(سال مرگش را 1405 ق نوشته که اشتباه است).

شیخ محمّد حسن طالقانی

اشاره

(1287-1369 ق)

حاج شیخ محمّد حسن فرزند علامه ملا عبد اللّه و نوۀ کربلایی علی طالقانی از مشاهیر علماء و معاریف دانشمندان تهران بود.وی در سال 1287 ق در روستای (کرود)طالقان متولد گردید.

در سن 10 سالگی همراه پدرش به تهران رفت،و در(مدرسۀ حاج رجبعلی خان)مشغول تحصیل شد،در سن 16 سالگی به اصفهان مسافرت نمود.

ص:1531

اصفهان در آن زمان به علت وجود اساتید بزرگ و نابغه ای چون:مرحوم[سید محمّد باقر]درچه ای و جهانگیر خان قشقایی مورد توجه عموم طالبان علم قرار می گیرد. به همین جهت است که اصفهان در آن زمان دار العلمی بی مانند و مورد توجه بوده است.به هرحال پس از چند سال استفاده از محضر درس بزرگان و در پرتو استعداد سرشار و استقامت فکر در زمرۀ فضلای حوزه در آمد و مورد توجه قرار گرفت.تا بالاخره قابل درک فیض از محضر استاد بزرگ و اعلم مجتهدین زمان مرحوم درچه ای می گردد و از تحقیقات فقهی و اصولی آن بزرگوار استفاده ها می کند.در این ایام است که چنان مجذوب درس استاد می گردد و تحقیقات فقهی آن بزرگ مرد اسلام،چنان شاگردان خویش را در دریای بیکران علم و دانش غوطه ور می سازد که ساعتی غیبت از درس را جایز نمی شمارد،سالها در پای درس این محقق و متفکر اسلامی زانو زد و پایه های تفکر و تحقیقات فقهی و اصولی خویش را بر آن روش پایه نهاد.

روزها و سالها گذشت تا مورد توجه آن حضرت قرار گرفته و از الطاف خاص ایشان برخوردار گردید،تا آنجا که در مجالس خصوصی ایشان شرکت می کرد،و در بحث های علمی مورد تشویق استاد خویش قرار می گرفته و بارها این مرد بزرگ در حجره از ایشان دیدن می کرده و این خود مزیتی بوده است که استاد بزرگی چون درچه ای،شاگردی را این همه مورد لطف خویش قرار می داد.

اما درس معقول،حکمت و فلسفه را نزد فیلسوف بزرگ اسلامی،آن یگانه عارف ربانی مرحوم جهانگیر خان قشقائی تلمّذ نموده و چه داستانها از محضر پرفیض این عارف بزرگ و فیلسوف سترک می سرود و اعمال او را می ستود.چنان غرق در تحقیقات و بیانات علمی این دو استاد بزرگوار شده بود که سر از پا نمی شناخت و اصفهان را وطن ثانی خویش می خواند. به همین جهت سی و پنج سال در آنجا اقامت گزید و پس از آن به تهران آمده و برای اوّلین بار به دیدار پدر و مادر و صلۀ ارحام به طالقان مراجعت کرد و در آنجا با استقبال گرمی از طرف آقایان

ص:1532

علما و مجتهدین آن دوره طالقان از ایشان به عمل آمد.

سفر ایشان چند هفته ای طول کشید که به تهران بازگشتند و تمام علمای معروف تهران به دیدارشان آمدند،از جمله:مرحوم حاج شیخ عبد النّبی نوری و حاج میرزا ابو القاسم خوئی که هر دو از علمای بزرگ تهران بودند و در آن مجلس پس از بحث های علمی و گفتگوهای بسیار که در حقیقت،همۀ این ها برای معارفه از ایشان ترتیب یافته بود، معظم له را به تدریس در مدرسه دارالشفا در بازار تهران مأمور نمودند.پس از چندی تدریس در این مدرسه و ازدیاد طلاب و تقاضای مکرّر آنان مجلس درسی نیز در منزل ایشان تشکیل گردید.این مجالس درس پیش از ظهر و نیز قبل از طلوع آفتاب همچنان دایر بود و مجلس درس دیگری به جهت دوستی خاصی که با مرحوم مجاهد بزرگ مرحوم سید حسن مدرس داشت،در مدرسۀ عالی سپهسالار سابق(و مطهری امروز)تشکیل گردید.زیرا مرحوم مدرس (رحمة اللّه علیه)اصرار داشتند که ایشان در این مدرسه تدریس نمایند.

تا اینکه به تقاضای بسیاری از اهالی محل و اصرار علمای تهران بنا بر ایفای وظیفۀ شرعی به ارشاد مردم و اقامه نماز جماعت در مسجد مرحوم سیف الدوله -واقع در کوچه ظهیر الاسلام-مشغول شدند.در همین ایام کلیه مراجعات و حل و فصل امور دینی مردم با ایشان بود و دیری نپایید که آوازۀ علم و تقوایش زبانزد خاص و عام گردید.این نبود مگر در اثر حسن عمل و سلوک خداپسندانه اش با مردم.کسی نبود که حتّی یک بار با ایشان ملاقات کند و زبان به مدح و ثنایش نگشاید.خانه اش چون خانۀ خدا،محل ارباب رجوع و عامۀ مردم تهران بود.عموم حوائج مردم از بیع و شراء و حل و فصل دعاوی حقوقی و قضاوت در اختلافات زناشویی در این محکمه بر مبنای شرعی به رایگان انجام می شد.

صحت عمل و اعتقاد مردم به قضاوت ایشان بر پایه ای بود که دولت وقت،در آن زمان که فاقد محاضر رسمی و محاکم قضایی بود،احکام صادره از ایشان را در باب قضا و کلیه دعاوی و تنظیم اسناد،قطعی و لازم الاتباع دانست و این محکمه را

ص:1533

نیز بنام«محکمۀ شرع»نامید.این همان محاکمی بود که بعدا در اثر مرور زمان و تشکیل وزارت دادگستری و تسلّط دولت جائر بر مردم به وضعی درآمد که مسند پیغمبر اسلام و جانشینان گرامی اش،به مردمانی عاری از دین واگذار گردید که به گفته سعدی عاقلان دانند.

ملاقات مرحوم[سید مجتبی]نواب صفوی با ایشان درباره ترور[احمد] کسروی،مطلبی در خور توجه است.نواب صفوی پس از مراجعت از نجف اشرف برای ترور کسروی که مردی مرتدّ و دشمن خدا و پیغمبر بود،با مرحوم حاج شیخ محمّد حسن طالقانی ملاقات سرّی به عمل آورد،پس از آنکه قتل کسروی از نظر شرعی به فتوای اجماع علما مجاز اعلام گردیده بود.مرحوم حاج شیخ مبلغ چهارصد تومان در اختیار نواب صفوی برای خرید یک قبضه اسلحه کمری قرار داد،تا به وسیله آن کسروی ترور شود.پس از گفتگوهای محرمانه و سفارشات لازم مرحوم نواب صفوی برای اجرای این امر مهمّ،از ایشان جدا شده تا با طرحی که قبلا پیش بینی شده بود،به اتفاق یارانش در دادگاهی که کسروی را محاکمه می کردند وارد شده و به ضرب گلوله،او را در همان جا مقتول نمودند.

این در حقیقت اولین قیام مسلحانه ای بود که از مرحوم حاج شیخ محمّد حسن طالقانی به وسیلۀ نواب صفوی ریشه گرفت.کمک های دیگری در همین رابطه، وسیلۀ ایشان به مرحوم نواب صفوی در مورد ریشه کن ساختن سایر مرتدین که مضر به حال اسلام و مسلمین بودند می شد،که هریک شرح جداگانه ای دارد.باید توجه داشت که این ماجرا مطلبی نبود که در آن روزگار همه بدانند،ولی از آنجا که حقیقت هرگز پنهان نخواهد ماند،پس از گذشت ایام و سپری شدن رژیم طاغوت و برقراری حکومت جمهوری برای اولین بار در روزنامه اطلاعات تحت عنوان «فدائیان اسلام آغازگر جنبش مسلحانه در ایران»در تاریخ دهم/اردیبهشت/ 1358 ش،صفحه 4،شماره(15843)افشا شد و به چاپ رسید و مرحوم حاج شیخ محمّد حسن طالقانی را در آن مقالۀ زاهدترین علمای تهران و سلمان زمان

ص:1534

نامید و نیز ترور کسروی را بزرگترین مبارزۀ مسلحانه مذهبی دانست.

این نمونه ای از تحرک و اهتمام ایشان به امور دینی است که همیشه خود را در این رابطه آماده داشت و از هیچ چیز نمی هراسید.مدت چهل و پنج سال پس از مراجعت از اصفهان،در تهران زیست و به ارشاد مردم و ترویج دین همت گماشت و عمر شریفش را وقف مردم نمود و چراغ هدایت برفروخت و پس از خود تربیت شدگانی متعهد و متدین بجای گذاشت،که هریک نمونه ای از مریدان و علاقه مندان وی بودند.

ارتباط خاص و روابط معنوی تامی با یگانه زاهد زمان،استوانۀ علم و تقوا مرحوم حاج شیخ مرتضی طالقانی«دیزانی»داشت.وی که در نجف اشرف با آن وجاهت علمی و تقوایی که بین علمای بزرگ نجف و سایرین در آن زمان داشت،در حجرۀ کوچکی در مدرسۀ سید می زیست.مرحوم حاج شیخ محمّد حسن طالقانی در سفری که به مکه معظمه مشرف شد،در همین حجره وارد بر ایشان گردید.این سنخیّت و ارتباط معنوی طوری محکم و زمینه انضمام این دو روحانی را ایجاد نموده بود که هرگونه مشکلی را،من جمله تنگی مکان و دیدار آقایان علما از حیث عدم وسعت در این حجره کوچک،چگونه میسّر خواهد بود،از فکر همراهانشان زدود و در آن حجره جای گزید و علی رغم همۀ پیش بینی ها دیدار آقایان علمای اعلام چون آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی و آیت اللّه ضیاء الدّین عراقی و سایر علماء در همان حجره انجام پذیرفت.

فقید سعید نزد علما و مراجع نجف و قم،از احترام خاصی برخوردار بود و چون بر این عقیده بود که حفظ حوزه های علمیه و تربیت طلاب علوم دینیه از فرائض است.زیرا نشر احکام و ترویج دین مقدس اسلام در آینده به وسیله همین طلاب علوم دینیه می باشد، هرساله مقادیر قابل توجهی وجوهات شرعی،به خدمت مراجع قم و نجف ارسال و در این باره اهتمام و سعی فراوانی مبذول می داشت و در عین حال خود در خانه محقری که هم اکنون موجود است،تا پایان عمر زیست.

ص:1535

سرانجام در عصر سه شنبه /17جمادی الاولی/سنه 1369 قمری دعوت حق را لبیک گفته و بسوی حق شتافت.وقتی خبر وفاتش از رادیو تهران منتشر شد،صبح زود علاقه مندانش چون پروانگان به دور شمع پیکرش در مسجدش برای تشییع گرد آمدند.همه از زن و مرد بر سر و سینه زنان می گریستند و از فقدانش اشک می ریختند.تمام علمای تهران و عموم مردم برای تشییع این عالم بزرگوار در مسجد و خیابان های اطراف آن جمع شده و به حال انتظار و تأثر شدید اجتماع نموده بودند.در میان انبوه مشایعین علم ها و بیرق های عزا که هریک نمایندۀ دستجات و هیئت هایی بودند که در تشییع شرکت داشتند،به چشم می خورد.

جنازۀ آن مرحوم با تجلیل فراوان و با شرکت هزاران نفر از طبقات مختلف مردم تهران تا دروازۀ حضرت عبد العظیم علیه السّلام تشییع شد.مغازه ها و دکاکین برای تجلیل از این عالم ربانی در مسیر حرکت جنازه به حالت تعطیل درآمد و بازار تهران نیز به پاس تجلیل از مقام روحانیت تعطیل شد.تا بالاخره از ابتدای جاده حضرت عبد العظیم با شرکت انبوه کثیری از اهالی تهران به وسیله سی و پنج دستگاه اتوبوس که به همین منظور تهیه و تدارک شده بود،جنازه به قم حمل گردید.

از حوزه علمیه قم نیز عدۀ کثیری از طلاب تهرانی و طالقانی با چند دستگاه اتوبوس تا«باقرآباد»پنج فرسنگی قم به استقبال جنازه آن مرحوم آمده و در آنجا به گروه مشایعین تهرانی پیوستند.در قم نیز طلاب حوزه علمیه که پیشاپیش آنان آیت اللّه بروجردی و آیت اللّه صدر و آیت اللّه حجت و آیت اللّه سید محمّد تقی خوانساری و سایر علمای دیگر در حرکت بودند.برای تشییع در مسجد امام حسن تجمّع نمودند و از آنجا با تجلیل فراوان به طرف حرم مطهر به حرکت درآمدند و به دستور آیت اللّه بروجردی که عنایت خاص و سوابق ممتدّی که در اصفهان با معظم له داشت در مسجد بالاسر-طاق نمای چهارم-به خاک سپرده شد.

استاد شیخ محمّد رازی می نویسند:(مرحوم آیت اللّه طالقانی مجسمۀ تقوا و فضیلت،و پیکرۀ زهد و پارسائی و دارای ملکات فاضله و اخلاق حسنه و در تهران

ص:1536

بالاخص محیط شاه آباد محبوبیت خاصی داشته،و مورد توجه و علاقۀ مردم بودند).

از آثار او:

1-رساله ای در لباس مشکوک.

2-رساله ای در غصب.

فرزندانش:

1-شیخ یحیی عبادی.

2-شیخ هادی عبادی،که هر دو از علما و فضلا بودند.

3-شیخ مهدی عبادی،ساکن تهران.

4-آقا باقر عبادی،متوفای اواخر/جمادی اول1420/ ق مطابق با اواسط/ شهریور1378/ ش.

-منابع

1-آشنایی با مشاهیر طالقان 260(سال مرگش را 1369 ق دانسته است).

2-الاجازة الکبیرة 163.

3-گنجینۀ دانشمندان 506/4.

سیّد محمّد حسن طباطبائی بروجردی

اشاره

(1346-1397 ق)

سید محمّد حسن فرزند آیت اللّه سید حسین طباطبائی و نوۀ سید علی بروجردی،از فضلا بود.

وی در سال 1346 ق در بروجرد متولد شد.

ایشان مقدمات و برخی از متون کتب درسی را نزد آیت اللّه شیخ اسماعیل عقدائی یزدی و معالم الاصول را نزد پدر فقیه خود در بروجرد تلمذ کرد،آنگاه از محضر پدرش استفاده نمود.در سال 1364 ق در پی مهاجرت پدر به قم او نیز به

ص:1537

ایشان ملحق شد و سایر کارهای آن جناب را اعم از:تنظیم آثار قلمی و مکاتیب و نظارت بر امور مرجعیت و..

دخالت مستقیم داشت، بااین همه خود مشغول تدریس مقدمات و متون کتب درسی بود.

وی تولیت مسجد اعظم و کتابخانۀ آن و سایر مدارس پدرش را برعهده گرفت و به اقامۀ نماز جماعت در مسجد اعظم پرداخت.

جسدش در روز شنبه غرۀ/ ذی القعده1397/ ق در قم تشییع و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام(زیر ساعت)به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-حجة الاسلام سید محمّد صادق 2-سید محمّد باقر 3-سید محمّد رضا و دو دختر.

-منبع

1-اطلاعات متفرقه.

شیخ محمّد حسن قمی«آقاسی»

اشاره

(1241-1304 ق)

میرزا محمّد حسن فرزند میرزا آقاسی خلجستانی قمی،از اکابر علما و افاضل مجتهدین و مشهورین به قدس و زهد بود.

ص:1538

او در سال 1241 ق در قم تولد یافت.

آقاسی پس از نشو و نما در دامن پدری اهل سیاست،وارد حوزۀ علمیه شد.برخلاف میل پدر جهت ادامۀ تحصیل عازم اصفهان گردید،و از محضر آیت اللّه سید حسن مدرس بهره مند شد و با آیت اللّه میرزا محمّد حسن شیرازی همدرس گردید، و پس از پنج سال اقامت رهسپار نجف اشرف شد.ابتدا از محضر شیخ محمّد حسن نجفی«صاحب جواهر»و بعدا ملازم شیخ مرتضی انصاری گشت،و در سال 1279 ق اجازه ای از این استاد دریافت داشت و به زادگاهش بازگشت،و مورد توجه علما و فضلا قرار گرفت و به اقامۀ جماعت در مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام همت گماشت.

مرحوم فیض در تاریخش می نویسد:(میرزا حسن عالمی است عامل و فاضلی است کامل،شخصش به همۀ صنوف کمال آراسته است و خلقش از جمیع رذایل پیراسته است.از بدو عمرش تاکنون به هیچ مکروهی آلوده نشده است).

از آثار او

1-کتاب الطهارة.

2-کتاب الصلاة.

3-اصول الفقه(مباحث الالفاظ).

4-الفقه الاستدلالی.

وی در /8ربیع اول1304/ ق به سن 63 سالگی در قم درگذشت،و در قبرستان شیخان مدفون گردید.فرزندانش عبارتند از:1-آیت اللّه شیخ احمد،از شاگردان میرزا حبیب اللّه رشتی بود 2-شیخ محمّد،از شاگردان ملا محمّد کاظم خراسانی بود 3-میرزا علیرضا 4-میرزا ابو الحسن اشعری.

-منابع

1-الذریعة 285/16 و 38/19.

ص:1539

2-تاریخ قم 256.

3-رجال قم 151.

4-زندگانی و شخصیت شیخ انصاری 276.

5-گنجینۀ دانشمندان 134/1.

6-مؤلفین کتب چاپی 658/2.

7-نقباء البشر 386/1.

شیخ محمّد حسن قمی«آقا نجفی»

(1321-1366 ق)

شیخ محمّد حسن ملقب به«آقا نجفی»فرزند آیت اللّه شیخ ابو القاسم کبیر و نوۀ ملا محمّد تقی قمی،از فضلا و بزرگان قم بود.

در سال 1321 ق در قم متولد شد.

وی پس از تحصیل مقدمات و سطوح،جهت ادامۀ تحصیل رهسپار نجف اشرف شد و دروس عالی را طی نمود.و در پی درگذشت پدر خود به سال 1353 ق در چهلم ایشان به قم مراجعت کرد و به ارشاد و هدایت و اقامۀ جماعت در مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام پرداخت.

ایشان در روز سه شنبه /3ربیع الثانی1366/ ق مطابق با /6اسفند1325/ ش در سن 45 سالگی در قم درگذشت و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

شیخ محمّد حسن قمی«نادی»

اشاره

(-1317 ق)

شیخ محمّد حسن شیخ الاسلام فرزند شیخ علی نادی قمی،از مدرسین فقه و اصول بوده و در سایر علوم جامعیت و نیز در وعظ و ارشاد مردم،بیانی رسا و نطقی گویا داشته است.

ص:1540

ایشان علوم عربی را در تهران به انجام رسانید سپس عازم نجف اشرف شد،و از محضر شیخ مرتضی انصاری استفاده نمود و به علت هوای نامساعد و گرم نجف و انحراف مزاج وی به قم بازگشت،و به تدریس مشغول گردید و عده ای از فضلا از محضرش بهره مند شدند.

آثاری که از وی به جا مانده است:

1-ردّ شیخیه،که به خواهش میرزا علی اصغر اتابک(امین السلطان)به رشتۀ تحریر درآورد.

2-تقریرات شیخ انصاری در فقه و اصول.

3-کتابی در معاد.

از جمله شاگردانی که تربیت نمود عبارتند از:

1-شیخ ابو القاسم کبیر بن محمّد تقی قمی(داماد ایشان).

2-شیخ حبیب اللّه قمی.

3-میرزا فخر الدّین قمی.

4-سید کاظم(میرزا)اصفهانی.

5-شیخ محمّد علی حائری قمی.

سرانجام در ذی حجه 1317/ ق در قم درگذشت و در وسط مقبرۀ شیخان مدفون گردید.فرزندش:شیخ علی است.

استاد مدرسی طباطبائی در تحقیقات خود دربارۀ مترجم له چنین می نویسند:

شیخ محمّد حسن قمی-نادی چهارمردانی-از دانشمندان و فقیهان معروف دورۀ ناصری است،و در بسیاری از مآخذ دورۀ قاجار و پس از آن آمده و در همۀ آنها به مقام علمی و مذهبی او اشاره شده است،او از شاگردان برجستۀ شیخ انصاری بود و بخش مهمی از تقریرات دروس اصول و فقه او را با دقت تمام به رشتۀ تحریر

ص:1541

درآورده،که اکنون اصل آن به خط او در چندین مجلد در اختیار نوادگان اوست.

رساله ای نیز به خواهش و اصرار میرزا علی اصغر خان امین السلطان صدر اعظم در ردّ شیخیه نگاشته که نسخۀ آن نیز در دست نوادگان او هست و در«ذریعه»نیز یاد شده است.وی گذشته از مراتب مذهبی و علمی در فنون و ظرایف ادبی نیز مقامی والا داشته و منشآت استادانه و از آن جمله است.

شیخ محمّد حسن مزبور با حاجی محمّد حسن امین الضرب آشنایی و دوستی بسیار نزدیک و صمیمی داشته و باعث و محرک اصلی او برای چاپ مجلدات کتاب«بحار الانوار»بوده است،که بخشی از نامه ها و مکاتبات ردوبدل شده میان آن دو در این مورد در خاندان شیخ مزبور هست.

در دورانی که سید جمال الدّین در تهران در منزل حاج امین الضرب بود، حاجی به گواهی متن اسناد ضمن نامه ای به شیخ محمّد حسن مزبور،از سید سخن می گوید و شیخ در سید جمال الدّین در کتابخانۀ مجلس شورا نگهداری می شود در مورد سوابق خود با سید توضیح می دهد که به نقل بخش مربوط به این بحث از آن دو نامه چون اسنادی معتبر و شواهدی موثق به شمار می رود،می پردازیم.

از نامه اول:

«...مخصوصا استدعا دارم خدمت جناب مستطاب جلالت نصاب شریعت و نجابت انتساب آقای حاجی سید جمال الدّین سعدآبادی(سلمه اللّه تعالی)عرض سلام داعی را اگر ملاقات می فرمایید برسانید.به کمال معرفت احقر را می شناسد.

داعی هم اخلاص قدیمی دارد و در نجف اشرف خدمت ایشان رسیده،که اگر یاد نمی آورند بفرمایید همان آخوندی که هم خانه و هم منزل با جناب شریعت مآب آقای ملا حسین قلی درجزینی(همدانی)بود و جناب عالی با جناب آقای سید احمد(کربلائی)آنجا درس می خواندید،و تشریف می آوردید و می بردید...».

ص:1542

از نامۀ دوم:

«...مرقوم فرموده بودید که روزها گاهی قلب تاریک خود را به نور جمال جناب مستطاب وحید الدوران آقای حاجی سید جمال الدّین(دام افضاله العالی)منور می فرمایید.همین فقره میزان خوبی است و اسباب کمال امتیاز است.هرگاه جناب مستطاب آقا به قوۀ مغناطیسیۀ وجود با بود خود جناب عالی را از مراسم این نشئه های بود به صقع وجود اصیل و ظلّ بسیط جلیل و بادی خلّت حضرت خلیل و وادی ایمن حضرت کلیم کشانید،و آثار موت اختیاری را به مفاد«موتوا قبل أن تموتوا»از آن جناب به ظهور رسانید که به حس عیان خود دیدید که دیگر رغبت به این مشاغل ندارید و اگر به زنجیر جناب عالی ببندند پاره می کنید،و به جانب جناب حق می روید و به این عذرها معتذر نمی شوید.خیلی خیلی ملتمس است که اگر آن تصرف از وجود شریف دیدید البتّه به مخلص فانی اطلاع بدهید که خود را زنجیر کند و میخ طویلۀ خود را در دولت منزل جناب آقا بکوبد تا بمیرد.

جناب آقا گویا نظر مبارکشان نباشد،سالها در نجف اشرف با جناب ایشان بوده،و با معلم ایشان جناب مستطاب قطب الاقطاب آخوند ملا حسین(قلی) همدانی درجزینی در همۀ موارد و مواقف جلیس و انیس و رفیق بوده و هست.و جناب ایشان با جناب آقا سید احمد(سلمه اللّه)جلیس و انیس و هم بحث و درس بودند،و به بعضی علوم غریبه گاه گاهی مشغول می بودند.کمال اخلاص را به جانب مستطاب آقا دارم و التماس توجه و دعا می نمایم».

نویسندۀ نامه-همان طور که اشاره شد-از مجتهدان و فقیهان بزرگ آن دوره و در قم مسندنشین قضاء و افتاء و حکومت شرعی بوده،و این نوع اظهار خلوص و اعتقاد او گویای آن است که سید در هنگام اقامت در نجف به تقوی و پرهیزگاری و جهات مربوط به سیر و سلوک و تهذیب نفس معروف بوده است وگرنه لحن نامه، علت دیگری نمی تواند داشته باشد.

-منابع

1-المآثر و الآثار.

ص:1543

2-تاریخ قم 258.

3-رجال قم 151.

4-زندگینامه و شخصیت شیخ انصاری 279.

5-گنجینۀ دانشمندان 135/1.

6-گنجینۀ دانشوران 161.

7-مجلۀ تاریخ و فرهنگ معاصر شمارۀ اول ص 23 بقلم جناب آقای دکتر سید حسین مدرسی طباطبائی.

8-نقباء البشر 376/1.

شیخ محمّد حسن کاشانی«نجفی»

اشاره

(1333-1387 ق)

شیخ محمّد حسن فرزند شیخ ابو القاسم و نوۀ شیخ عبد الحکیم کاشانی، مشهور به(نجفی)و متخلص به غائبی،که در /20جمادی اول1333/ ق در نجف اشرف متولد شده است.

پس از طی تحصیلات علمی خود نزد پدرش و سایرین،در حدیث از محضر محدث گرانقدر شیخ عباس قمی استفاده نمود،سپس همراه پدرش به بمبئی رفت و پس از درگذشت وی در سال 1351 ق به اقامۀ جماعت در مسجد خوجه ها و ارشاد مردم پرداخت.

استاد شیخ محمد رازی در گنجینه جلد سوم می نویسند:(مرحوم حاج شیخ محمد عالم مجاهد و خدمتگذار و دارای محامد آداب و حسن معاشرت بود،گر چه بنده ایشان را زیارت نکردم ولی نوعا افرادی که از اهل علم و غیره به بمبئی رفته و با ایشان ملاقات نموده اند،ایشان را ستوده و به خوبی یاد می کنند،و بالأخص حضرت آیة اللّه مرعشی نجفی که با ایشان صداقت تام و مکاتبه داشتند و بر جنازۀ ایشان نماز خواندند،بارها آن مرحوم را به بزرگواری یاد می کردند

ص:1544

از آثار او

1-ریاض الجنان.

2-مختصر تاریخ زندگانی صاحب شرع الاسلام(حضرت محمّد«ص»).

3-احکام الجمعة.

4-احکام العیدین.

5-احکام النیروز.

6-دین الاسلام.

7-عقاید النجفی.

8-فلسفۀ نماز.

9-قید شرق و آزادی غرب.

10-محرم و عاشوراء.

11-معرفة الامام.

12-مقدمۀ منطق.

13-مناسک النجفی.

14-نجاة الصائمین.

15-جمع آوری اشعار پدر خود به نام(منظومات الشیخ).

سرانجام در صبح روز چهارشنبه /28صفر1387/ ق مطابق با /17خرداد/ 1346 ش به سن 54 سالگی در تهران درگذشت،و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام قم مدفون گردید.

وی دارای فرزندی بود به نام شیخ محمّد جواد که جای پدرش را پر نمود،ولی اجل وی را مهلت نداد و دو الی سه سال بعد از پدرش رحلت کرد.

-منابع

1-آینۀ دانشوران 438.

2-گنجینۀ دانشمندان 217/3 و 252/6.

ص:1545

3-معجم مؤلفی الشیعة 334.

4-مکارم الآثار 2093/6.

5-مؤلفین کتب چاپی 660/2.

6-نقباء البشر 380/1.

شیخ محمّد حسن مجتهدزاده تنکابنی

اشاره

(1335-1408 ق)

حاج شیخ محمّد حسن فرزند علامه میرزا علی نقی مجتهد سلیمانی و نوۀ میرزا محمّد تنکابنی مؤلف«قصص العلماء»و نسبتش از لحاظ مادری به امامزاده«سید قاضی بن علاء الدّین» مدفون در روستای سیدآباد حسن جون طالقان می رسد.

پدرش از جمله علمای مورد وثوق عموم اهالی تنکابن بود.او در سال 1291 ق در سلیمان آباد تنکابن متولد و در سال 1342 ق در تنکابن درگذشت.

تحصیلات عالی خود را در تهران در معقول و منقول نزد سید ابو الحسن جلوه اصفهانی،میرزا احمد حسن آشتیانی،شیخ علی نوری،میرزا هاشم اشکوری و شیخ عبد الرسول فیروزکوهی و در نجف اشرف نزد ملا محمّد کاظم خراسانی و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی و شیخ الشریعۀ اصفهانی به انجام رساند.جهت تفصیل بیشتر به«بزرگان تنکابن»صفحه 177 رجوع شود.

مجتهدزاده در نجف اشرف به سال 1335 ق متولد شد.در سن کودکی همراه

ص:1546

پدر خود به تنکابن رفت و مقدمات و قسمتی از سطوح را در مدارس علمیۀ تنکابن و رشت فراگرفت.سپس به قم عزیمت نمود و مدارج عالی را نزد آیات:شیخ محمّد علی ادیب تهرانی،سید شهاب الدّین مرعشی،میرزا محمّد فیض قمی،و سید محمّد حجت کوه کمری تحصیل نمود و از طرف اساتیدش مجاز گردید،و در حدود 1365 ق به تنکابن بازگشت و بنا به درخواست اهالی«شهسوار»در همان شهر مقیم گردید و به تدریس و امامت جماعت در مسجد«ولمرز»و قضای حوائج عامه مشغول شد.

اوائل انقلاب،در اثر تحریک بعضی از مغرضین سودجو از موطن خود اعراض،و به قم مهاجرت نمود و به تدریس سطوح مشغول گردید.

از آثار علمی او

1-حواشی مختصری بر رسائل.

2-حواشی مختصری بر مکاسب،که نزد شاگردش سید اشرف الدّین کیائی طالقانی موجود است.

سرانجام در شب /15شعبان1408/ ق مطابق با /14فروردین1367/ ش در سن 73 سالگی در قم وفات کرد و در وسط قبرستان حاج شیخ به شمارۀ (24130)به خاک سپرده شد.

-منابع

1-افادات سید اشرف الدّین کیائی.

2-بزرگان تنکابن 220.

شیخ محمّد حسن مجتهد گروسی«بیجاری»

اشاره

(1291-1359 ق)

حاج شیخ محمّد حسن مجتهد فرزند علی حیدر گروسی،از دانشمندان و بزرگان

ص:1547

عصر خود و داماد آیت اللّه میرزا ابو البشر بیجاری بود.

وی در سال 1291 ق مطابق با 1252 ش در روستای«قزل علی»دو فرسخی بیجار-استان کردستان-متولد گردید.

پدرش نجّار آسیاب های بادی در شهر بیجار بود.

شیخ محمّد حسن اولیات را در بیجار آموخت،سپس به نجف اشرف رفت و سطح را به پایان برد و خارج را از محضر آیت اللّه ملا محمّد کاظم خراسانی استفاده کرد و پس از بیست و پنج سال اقامت در آن دیار و احراز درجۀ اجتهاد به بیجار بازگشت و مشغول تدریس و ارشاد و هدایت گردید.

ایشان،فقیه و مجتهدی سرشناس بوده که علاوه بر مقام علمی در امور سیاسی و اجتماعی نیز منشاء خدمات بود.در دورۀ سوم(1293 ش مطابق با 1333 ق)از سوی مردم بیجار و گروس به سمت نمایندگی مجلس شورای ملّی انتخاب گردید.

پس از پایان دورۀ مذکور به سمت قاضی القضاة همدان منصوب شد و تا آخر عمر در همین شغل ماند.

دقت نظر و رعایت جنبه های احتیاط در مقام صدور حکم،او را شهرۀ عام و خاص ساخته بود.شخصیت بارزش در ارکان دادگستری همدان،گویای خدمت خالصانۀ یک روحانی عالی مقام،برای احقاق حق مردم مسلمان آن دیار است.

مجتهد گروسی در محرم1359/ ق مطابق با اسفند1318/ ش در سن 68 سالگی در شهر همدان دار فانی را وداع گفت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان

ص:1548

حاج شیخ با کد(37234)مدفون گردید.

فرزندانش:

1-مرحوم سرهنگ محمود مجتهدی 2-مرحوم احمد 3-آقای محمّد مجتهدی،متولد 1297 ش،ساکن تهران.

-منابع

1-اطلاعاتی از فرزندش آقای محمّد مجتهدی.

2-سیمای بیجار.

3-نمایندگان مجلس شورای ملی 335 و 358(نامش را محمّد حسین ثبت کرده که اشتباه است).

محمّد حسن محقق خلخالی

(1285-1369 ق)

مولی محمّد حسن فرزند محمّد رضی مجتهد محقق خلخالی در سال 1285 ق متولد گردید.

استاد شیخ حسن شمس گیلانی می نویسند:(کان عالما حکیما عارفا عابدا بارعا،آن جناب از اکابر علمای گیلان و از حکمای آن دیار است.در حکمت و فلسفه ید طولائی داشته،گویا مثل آن بزرگوار فعلا در گیلان ندارد که مسلط بر علوم عقلیه باشد.مردی زاهد عابد و پرهیزکار و با نهایت آرامش و سکون زندگی می کند.

آن جناب به غایت از مادیات دور و بی نهایت به زهد و تقوی نزدیک است.مولانا از مدرسین معقول شهر رشت).استاد مرتضی مدرس گیلانی وی را:از مدرسین زبردست ریاضیات و از جمله شاگردان سید ابو الحسن جلوۀ اصفهانی در تهران شمرده است.

وی در غروب روز چهارشنبه /17محرم1369/ ق مطابق با /18آبان1328/ ش

ص:1549

در رشت درگذشت،و در قبرستان حاج شیخ به کد(17553)قم مدفون گردید.

-منابع

1-تاریخ علماء و شعرای گیلان 126.

2-تذکرة الحکماء(خطی)

شیخ محمّد حسن میانه ای

اشاره

(-1344 ق)

شیخ محمّد حسن فرزند محمّد علی میانه ای تبریزی،از بزرگان و دانشمندان تبریز بود.

در تبریز متولد گردید.

در حوزۀ نجف اشرف

وی مقدمات علوم را در تبریز آموخت،و جهت ادامۀ تحصیل به نجف اشرف مهاجرت کرد،و در محضر آیات:شیخ محمّد فاضل ایروانی،شیخ محمّد فاضل شربیانی،شیخ لطف اللّه اسکی لاریجانی و شیخ محمّد حسن مامقانی دروس عالی را طی نمود،و به درجۀ رفیعۀ اجتهاد نایل گردید.آنگاه به تبریز مراجعت کرد و به رتق و فتق امور و حل و فصل دعاوی و اقامۀ جماعت و ارشاد مؤمنین پرداخت.در چند سال آخر عمر خود،به قم مهاجرت کرد،و در آنجا سکونت اختیار نمود.

از آثار او

1-المواسعة و المضایقة.

2-تفسیر الآیات الباهرة بأخبار العترة الطاهرة،در چند جلد.

3-تلخیص بحار الأنوار(المجلد السابع و الثامن).

4-کتاب المواعظ.

5-منجزات المریض.

ص:1550

درگذشت

ایشان در سال 1344 ق مطابق با 1304 ش درگذشت،و جنازه اش در صحن مزار ابن بابویه قم به خاک سپرده شد.

-منابع

1-الذریعة 423/4.

2-أعیان الشیعة 321/5.

3-تراجم الرجال 658/2.

4-معجم رجال الفکر و الادب فی النجف 286/1(سال مرگش را 1334 ق نوشته که احتمالا اشتباه چاپی باشد).

شیخ محمّد حسن نجفی«مسجدشاهی»

اشاره

(1324-1399 ق)

حاج شیخ محمّد حسن فرزند آیت اللّه شیخ محمّد اسماعیل نجفی و نوۀ آیت اللّه شیخ محمّد باقر اصفهانی (مسجدشاهی)،از فضلای معاصر بود.

او در /24صفر1324/ ق در نجف اشرف متولد گردید.

تحصیلات عالی

ایشان تحصیلات علوم دینی خود را در نجف اشرف و اصفهان به پایان رسانید،از جمله اساتیدش آیت اللّه سید

ص:1551

علی بهبهانی(رامهرمزی)بود-در سالهایی که به اصفهان می رفت-و در حوزۀ درس ایشان شرکت می کرد،و از خواص اصحاب آن مرحوم بود.

درگذشت

نامبرده در شب سه شنبه /3ذی قعده 1399/ ق مطابق با /3مهر1358/ ش به سن 75 سالگی در اصفهان درگذشت،و جنازه اش به قم حمل و در مقبرۀ«باغ رضوان»مجاور قبرستان وادی السلام به خاک سپرده شد.

-منبع

1-تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان 35/3.

شیخ محمّد حسن نویسی قمی«الهی»

اشاره

(1291-1371 ق)

حاج شیخ محمّد حسن فرزند ملا نصیر نویسی قمی،ملقب به«الهی»،از اساتید و دانشمندان معروف قم بود.

وی در سال 1291 ق در روستای«نویس»از توابع قم،متولد شد.

نویسی مقدمات را در زادگاهش فرا گرفت،سپس به قم رفت و سطح را نزد آیت اللّه میرزا محمّد ارباب آموخت.در سال 1322 ق به نجف اشرف رهسپار شد و از محضر آیات:ملا محمّد کاظم خراسانی و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی استفاده کرد و در سال 1326 ق

ص:1552

مجددا به قم بازگشت و به تدریس و هدایت اشتغال ورزید.پس از ورود آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی در سال 1340 ق به قم،از نزدیکانش به شمار آمد و از اعضای مجلس استفتای آن مرحوم گردید.

از آثار او

1-المسائل المختلفة الفقهیة.

2-رسائل فی:الف-تعارض الأخبار(در ذی القعده1322/ ق نوشته است).

ب-الاجتهاد و التقلید،ج-الأوامر(در سال 1323 ق نوشته است).این سه رساله از تقریرات درس آخوند خراسانی می باشند و نزد آقای شیخ علی فاضل قائینی در قم نگهداری می شود.

3-مقاصد فکریه.

علامه نویسی در صفر1371/ ق مطابق با آبان1331/ ش در سن 80 سالگی در قم درگذشت.پیکرش در قبرستان شیخان مدفون گردید.ابو الحسن نویسی متوفای 1384 ق و مدفون در کنار او،فرزندش می باشد.

-منابع

1-آثار الحجة 224/1(سال مرگش را اشتباه نوشته است).

2-آینۀ دانشوران 175.

3-الاجازة الکبیرة 162.

4-رجال قم 106.

5-فهرست کتابهای چاپی فارسی 4861/4.

6-معجم المؤلفین 299/3.

7-مؤلفین کتب چاپی 663/2.

8-نامداران اراک 242(سال تولدش را 1292 ق دانسته است).

ص:1553

شیخ محمّد حسن وزوائی قمی

(-1310 ق)

اصلش از روستای(وزواء)که در نزدیکی نویس قم واقع است.

وی در قم از مدرسین سطوح بود.

در المآثر و الآثار می نویسد:(وزوائی مقیم دار الخلافه،عالمی عادل است،و فقیهی فاضل.او را با خاندان مرحوم حاج ملا محمّد کرمانشاهی-که عالمی ربانی بود و با خاقان مغفور فتح علی شاه قاجار معاصرت داشت-ارتباط من القدیم است).

وزوائی در سال 1310 ق درگذشت و در قبرستان شیخان قم به خاک سپرده شد.

فرزندش شیخ محمّد از منبریهای فاضل بود.

-منابع

1-المآثر و الآثار

2-تاریخ قم 257.

3-رجال قم 150.

4-گنجینۀ دانشمندان 135/1.

5-نقباء البشر 377/1.

شیخ محمّد حسین اثنی عشری قمی

اشاره

(-1388 ق)

حاج شیخ محمّد حسین اثنی عشری قمی،متخلص به(صفایی)فرزند حاج ملا مهدی،آن مرحوم از خادمین آستانۀ مقدسۀ فاطمۀ معصومه علیها السّلام بوده و هم اهل منبر،مقداری از اشعارش در سال 1376 ق در چاپخانۀ حکمت قم به نام(چرب و

ص:1554

شیرین در کلمات قصار امیر المؤمنین علیه السّلام)به طبع رسیده است.

عاقبت در سال 1347 شمسی به مأمن غفران حق تعالی نقل مکان نمود،و پیکر پاکش را در صحن مطهر حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپردند.

از اوست:

چه خوش است صوت قرآن ز تو دلربا شنیدن

به رخت نظاره کردن سخن خدا شنیدن

بگو ای هلال زینب تو چرا غروب کردی

دل خواهرت ببردی تو از این بلا کشیدن

سر تو به نیزه از چه بنموده دشمن تو

چه خوش است روحم از تن ز برای تو پریدن

کوفه

«روز روشن بدو چشمم چه شب تار چه شب تار آمد» (1)

کان زمان زینب مظلومه به بازار آمد

جبهه بشکسته و بی چادر و بازو به طناب

همچو نی ناله کنان اشک به رخسار آمد

از خجالت به رخ از گیسویش افکنده نقاب

قامت خم شده با حالت افکار آمد

قد کمان سینه زنان اشک فشان ناله کنان

اشکش از دیده فروریخته یک بار آمد

زد به سر دست غم و جانب نی کرد نگاه

دید بر نیزه سر قافله سالار آمد

ص:1555

صوت قرآن ز لب و خون ز گلویش جاری

امتی را به چنین حال خریدار آمد

دید ماهی سر نی طعنه به خورشید زده

با وجودی که ز خاکستر و خون تار آمد

گفت این گونه مصیبت به گمانم نرسید

که سرت ای گل پژمرده چنین خوار آمد

گفت این و سر خود کوفت به چوب محمل

جبهه اش نیز به مثل مژه خونبار آمد

لب فروبند صفایی تو بکن ترک سخن

که دل خون شده از دیده به یک بار آمد

-منابع

1-تاریخ تکایا و عزاداری قم ص 300.

2-مؤلفین کتب چاپی 691/2.

شیخ محمّد حسین اعلمی حائری

اشاره

(1320-1393 ق)

حاج شیخ محمّد حسین فرزند سلیمان و نوۀ ولی اللّه جندقی مهرجانی،ملقب به«اعلمی»از دانشمندان و پژوهشگران نامی بود.

وی در سال 1320 ق در روستای«مهرجان»واقع در جندق و بیابانک،تولد یافت.

او پس از سپری نمودن دوران صباوت،به مشهد مقدس عزیمت کرد و تحصیلات دینی خود را آغاز نمود.در سال 1340 ق به نجف اشرف رهسپار شد و از دروس حضرات آیات:میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ ضیاء الدّین عراقی،شیخ

ص:1556

محمّد حسین غروی اصفهانی و سید ابو الحسن اصفهانی بهره مند شد.

در سال 365 ق به کربلای معلی رفت و از محضر آیات:حاج آقا حسین طباطبائی قمی،میرزا هادی خراسانی «بجستانی»،سید محمّد هادی میلانی، میرزا مهدی شیرازی و سید نور الدّین جزائری استفاده کرد و خود به تدریس و تربیت طلاب پرداخت،کتابخانه ای در مدرسۀ هندیه کربلا نیز تأسیس نمود.

ایشان در سال 1374 ق به ایران مراجعت فرمود و در حوزۀ علمیۀ قم توقف کرد و در مدرسۀ فیضیه به تألیف و تصنیف اشتغال ورزید.

از آثار او

1-أعلام النساء،دو جلد.

2-تاریخ ایران.

3-تاریخ ملوک ایران.

4-خلاصة رجال النجاشی.

5-مقتبس الأثر و مجدد ما دثر (دائرةالمعارف الاعلمی)،در 30 جلد.

6-وسائل الشیعة(تصحیح- همکاری).

ص:1557

اعلمی سرانجام در روز پنجشنبه /23 ذی الحجه1393/ ق مطابق با /27دی 1352/ ش در سن 73 سالگی در قم بدرود حیات گفت.پیکرش روز جمعه تشییع و پس از ادای نماز میت توسط آیت اللّه گلپایگانی در صحن حضرت معصومه علیها السّلام- ورودی درب میدان آستانه-مدفون گردید.

فرزندانش:

1-محمّد حسن 2-محمّد حسین 3-محمّد محسن.

-منابع

1-تراث کربلا 337 و 353.

2-گنجینۀ دانشمندان 77/2.

3-مستدرک أعیان الشیعة 229/3.

4-معجم المؤلفین العراقیین 150/3.

5-مؤلفین کتب چاپی 757/2.

6-نقباء البشر 893/3.

محمّد حسین امین الضرب«مهدوی»

اشاره

(1289-1351 ق)

حاج محمّد حسین امین الضرب یگانه پسر حاج محمّد حسن امین الضرب اصفهانی مشهور به(کمپانی)،از ملاکین و تجّار معتبر،که در دورۀ اول مجلس شورای ملی(1324 ق مطابق با 1285 ش)و دورۀ هفتم(1347 ق مطابق با 1307 ش)و دورۀ هشتم(1349 ق مطابق با 1309 ش)وکالت مجلس را داشت و در دورۀ اول نایب رئیس مجلس نیز گردید و در سالهای پایانی عمر خویش رئیس اطاق تجارت تهران گردید.

امین الضرب مردی صبور،خلیق،باگذشت و خیلی دارای مبادی آداب بود.

ص:1558

ایشان و پدرش حاج محمّد حسن کمپانی از متمولین مشهور ایران بودند.

نامبرده در محرم1289/ ق در تهران دیده به جهان گشود و در روز سه شنبه /18شوال1351/ ق مطابق با /25بهمن1311/ ش در اثر سکتۀ قلبی در سن 62 سالگی در تهران درگذشت.و در صحن بزرگ حضرت معصومه علیها السّلام قم به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-آقا حسن مهدوی،متوفای اواخر/دی1330/ ش در هامبورگ.

2-دکتر یحیی مهدوی،از دانشمندان و اساتید معروف دانشگاه تهران و هم اکنون دوران بازنشستگی را می گذراند.

دکتر یحیی مهدوی

-منابع

1-روزشمار تاریخ ایران 192/1.

2-شرح حال رجال ایران 429/1.

3-فرهنگ رجال قاجار 43.

4-نمایندگان مجلس شورای ملی 372.

شیخ محمّد حسین بروجردی«غروی»

اشاره

(1275-1354 ق)

شیخ محمّد حسین غروی فرزند ملا عبد اللّه بروجردی،از فقها و اساتید به نام بروجرد و اخیار روزگار بود.

نیاکان ایشان از مازندران به بروجرد مهاجرت کردند و در این دیار توقف

ص:1559

نمودند که سلسله نسب ایشان به فرمودۀ استاد علامه شیخ ابو محمّد آیتی(که از بنی اعمام ایشان می باشند) به شرح ذیل است:شیخ محمّد حسین فرزند ملا عبد اللّه فرزند علامه ملا هادی فرزند ملا مهدی فرزند ملا علیرضا هزارجریبی مازندرانی.

وی در سال 1275 ق در بروجرد چشم بر این جهان گشود،و پس از وصول به حد تمیز مبادی و سطوح را از اساتید عصر در همین شهر فراگرفت،و سپس برای تکمیل بیشتر در سال 1300 ق به عراق رفت و در آن زمان شهر سامرا براثر اقامت آیت اللّه میرزا محمّد حسن شیرازی معروف به(میرزای بزرگ)مرکز علم و مجمع فضلاء شده و به همین علت آیت اللّه غروی نیز در سامرا اقامت نمود،و از اساطین آن حوزه به ویژه از محضر آیات:سید محمّد فشارکی اصفهانی،میرزا محمّد تقی شیرازی،و میرزا محمّد حسن شیرازی حداکثر استفاده را نمود.

پس از ارتحال میرزای بزرگ به سال 1312 ق و هجرت علماء از سامرا به نجف اشرف،او نیز در مصاحبت استادش سید محمّد فشارکی به نجف رهسپار و از محضر آیات:ملا محمّد کاظم خراسانی،سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی و میرزا حسین خلیلی تهرانی بهره ور و مورد توجه آنها قرار گرفت،تا حدی که او را به اقامت در نجف ترغیب نمودند،و لیکن به وسیلۀ عروض کسالت در سال 1324 ق ناچار شد برای معالجه به ایران مراجعت کرد،و مدتی در تهران به معالجه مشغول گشت.

علماء تهران مخصوصا آیت اللّه سید مصطفی کاشانی(پدر سید ابو القاسم کاشانی)اصرار کردند بلکه ایشان در تهران مقیم شود.

ص:1560

و لیکن او قبول نکرد و به قصد مشهد حرکت می کند و یک سال و چند ماه در پناه آستان ملک پاسبان رضوی به تدریس و افاضه مشغول و جمعی از شیفتگان فضیلت از ذخائر علمی وی بهره ور می شوند،و لیکن کسالت معهود عارض شده ناچار برای معالجه به تهران حرکت می کند.

پس از چند ماه معالجه به توصیۀ اطباء مربوطه به بروجرد برمی گردد و مساعدت آب و هوای این شهر به اضافه اصرار اهالی او را به اقامت در زادگاهش ملزم می نماید،و علماء و طلاب پروانه صفت بر شمع وجودش گرد آمده و از معارف وی استفاضه می کنند.

شیخ محمّد غروی بروجردی

آیت اللّه غروی پس از 28 سال زعامت و ریاست در بروجرد بیمار شده و به قصد معالجه و استشفاء به تهران و مشهد حرکت می کند،این مسافرت قریب هشت ماه طول می کشد و به دستور اطباء بروجرد مراجعت و به فاصلۀ چند روز،در روز جمعه /19 ربیع الاول1354/ ق مطابق با /30 خرداد1314/ ش در سن 79 سالگی به سرای جاودانی رحلت کرد،و مردم بروجرد را عموما در سوگ خود داغدار نمود،جنازه اش را با تجلیل فراوان به قم حمل و در قبرستان حاج شیخ در مقبره ای اختصاصی مدفون گردید.

آثار قلمی ایشان:

1-مجموعه ای در اخلاق به نام(هدف من در زندگی)،در شرح صفات و

ص:1561

فضائل یک انسان نمونه می باشد.

در این کتاب نظرات فلسفۀ شرق و غرب از عصر افلاطون تا عصر حاضر،و کلمات بزرگان و تطبیق آنها با آیات و اخبار اهل بیت علیهم السّلام آمده است.

2-مجموعه ای در فقه استدلالی.

3-مجموعه ای در شرح مصائب حضرت سید الشهداء علیه السّلام.

از وی فقط یک پسر به نام شیخ محمّد غروی که خود یکی از علمای معاصر بروجرد است،و دو دختر به جای ماندند.

-منابع

1-افادات فرزند معظم آیت اللّه شیخ محمّد غروی.

2-الاجازة الکبیرة 173(تاریخ رحلتش را اشتباه ذکر نموده است)و 539.

3-تاریخ بروجرد 561/2.

4-نقباء البشر 496/2 و 889.

5-هدیة الرازی الی المجدد الشیرازی 93.

شیخ محمّد حسین بروجردی«کسرائی»

اشاره

(1326-1410 ق)

حاج شیخ محمّد حسین فرزند علامه شیخ مهدی بروجردی،ملقب به (کسرائی).

در سال 1326 ق در بروجرد دیده به جهان گشود.

تحصیل علوم دینی

ایشان در سن نوجوانی همراه پدر خود به اراک رفت،و پس از انتقال آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی به قم نیز همراه پدر خود به قم عزیمت کرد،و پس از طی مراحل مقدمات و آموختن سطوح،دروس خارج را از محضر آیات:سید

ص:1562

محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری و سید حسین طباطبائی بروجردی استفاده نمود.

وی مردی:خلیق،اجتماعی،با دوستان صمیمی،خوش صحبت و نیز مردم دار و متواضع،و مورد توجه بزرگان و مؤمنین بود.

ایشان در روز سه شنبه /17رجب 1410/ ق مطابق با /24بهمن/ 1368 ش در سن 84 سالگی در پی بیماری در تهران درگذشت،و جسدش در مسجد بالاسر-در جوار تربت پدر خود-در حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

دکتر محمود بروجردی،فرزند ایشان است.

-منابع

1-آثار الحجة 78/2.

2-آینۀ دانشوران 401.

3-مجلۀ نشر دانش،سال دهم،شمارۀ(2)،ص 89.

سیّد محمّد حسین تبریزی«علامۀ طباطبائی»

اشاره

(1321-1402 ق)

زندگینامۀ زیر بقلم خود ایشان است که در مجلۀ«راهنمای کتاب»به چاپ رسیده،و با اندکی اضافه آن را تقدیم می کنیم:

نویسنده،محمّد حسین طباطبائی[فرزند سید محمّد قاضی تبریزی]سال هزار

ص:1563

و دویست و هشتاد و یک شمسی (مطابق با آخر/ذی حجه 1321/ ق) در تبریز در میان یک خانوادۀ علمی به وجود آمدم.در سن پنج سالگی مادر را و در سن نه سالگی پدر را از دست دادم،و به مناسبت اینکه کم وبیش مایۀ معاش داشتم سرپرست ما(وصی پدر) وضع زندگی ما(من و برادر کوچکتر از خود که داشتم)را بهم نزد و تحت مراقبت و پرستاری یک نفر خادم و یک نفر خادمه قرار گرفتیم.کمی پس از درگذشت پدر به مکتب و پس از چندی به مدرسه فرستاده شدیم و بالاخره به دست معلم خصوصی که به خانه می آمد سپرده گشتیم،و باین ترتیب تقریبا مدت شش سال مشغول فراگرفتن فارسی و تعلیمات ابتدائی بودیم.

آن روزها تحصیلات ابتدائی پروگرام معینی نداشت.همین قدر به یاد دارم که در فاصلۀ میان 1290-1296 ش که مشغول بودم قرآن کریم را که معمولا پیش از هر چیز دیگر خوانده می شد،و کتاب گلستان و بوستان سعدی و نصاب و اخلاق مصور و انوار سهیلی و تاریخ معجم و منشآت امیر نظام و ارشاد الحساب را خواندم.

سال 1297 ش وارد رشته های علوم دینیه و عربیه شدم و تا سال 1304 ش به قرائت متون سرگرم بودم.

در ظرف همین هفت سال در علم صرف:کتاب امثله و صرف میر و تصریف،و در نحو:کتاب عوامل و انموذج و صمدیه و سیوطی و جامی و مغنی،و در بیان:

کتاب مطول،و در فقه:کتاب شرح لمعه و مکاسب،و در اصول:کتاب معالم و قوانین و رسائل و کفایه،و در منطق:کبری و حاشیه و شرح شمسیه،و در فلسفه:

ص:1564

کتاب شرح اشارات،و در کلام:کتاب کشف المراد را خواندم و به همین ترتیب دروس متن(در غیر فلسفه و عرفان)خاتمه یافت.

سال 1304 ش برای تکمیل تحصیلات خود عازم حوزۀ نجف گردیدم و به مجلس درس آیت اللّه آقای شیخ محمّد حسین اصفهانی(غروی)حاضر شده،یک دورۀ خارج اصول که تقریبا شش سال طول کشید و چهار سال نیز خارج فقه معظم له درک نمودم و همچنین هشت سال در خارج فقه آیت اللّه [میرزا محمّد حسین] نائینی و یک دورۀ خارج اصول معظم له حضور یافتم،و کمی نیز به خارج فقه آیت اللّه آقای سید ابو الحسن اصفهانی رفتم.کلیات علم رجال را نیز پیش آیت اللّه [سید محمّد حجت]کوه کمری رفتم.

در فلسفه نیز به دروس حکیم و فیلسوف معروف وقت آقا سید حسین بادکوبی موفق شدم.در ظرف شش سال که پیش معظم له تلمّذ می کردم،منظومۀ سبزواری و اسفار و مشاعر ملا صدرا و دورۀ شفای بو علی و کتاب اثولوجیا و تمهید ابن ترکه و اخلاق ابن مسکویه را خواندم.

بادکوبی از فرط عنایتی که به تعلیم و تربیت نویسنده داشت برای اینکه مرا به طرز تفکر برهانی آشنا ساخته به ذوق فلسفی تقویت بخشد،امر فرمود که به تعلیم ریاضیات پردازم.در امتثال امر معظم له به درس آقا سید ابو القاسم خوانساری که ریاضیدان زبردستی بود حاضر شدم و یک دورۀ حساب استدلالی و یک دورۀ هندسه مسطحه و فضائی و جبر استدلالی از معظم له فراگرفتم.

سال 1314 ش در اثر اختلال وضع معاش ناگزیر به مراجعت شده به زادگاه اصلی خود(تبریز)برگشتم،و ده سال و خورده ای در آن سامان بسر بردم که حقا باید این دوره را در زندگی خود دورۀ خسارت روحی بشمارم.زیرا در اثر گرفتاری ضروری به معاشرت عمومی وسیلۀ تأمین معاش(که از مجرای فلاحت بود)از تدریس و تفکر علمی(جز مقداری بسیار ناچیز)بازمانده بودم،و پیوسته با یک شکنجۀ درونی بسر می بردم.

ص:1565

تا در سال 1325 ش از سروسامان خود چشم پوشیده زادگاه اصلی را ترک گفتم و متوجه حوزۀ قم گردیده بساط زندگی را درین شهر گستردم و دوباره اشتغالات علمی را ازسرگرفتم،و تاکنون که اوائل سال 1341 ش می باشد روزگار خود را در این سامان می گذرانم.

از راست به چپ:سید محمّد حسین تبریزی«علاّمۀ طباطبائی»، میرزا علی اکبر مرندی،سید محمّد حسن طباطبائی تبریزی الهی(برادر علاّمۀ طباطبائی)

البتّه هرکسی حسب حال خود در زندگی خود خوشی و تلخی و زشت و زیبائیهایی دیده و خاطره هائی دارد،من نیز به نوبۀ خود و خاصه از این نظر که بیشتر دورۀ زندگانی خود را با یتیمی با غربت یا مفارقت دوستان یا انقطاع وسائل و تهیدستی و گرفتاریهای دیگر گذرانیدم،در مسیر زندگی با فراز و نشیبهای گوناگون روبرو شده در محیطهای رنگارنگ قرار گرفته ام.ولی پیوسته حس می کردم که دست ناپیدائی مرا از هر پرتگاه خطرناک نجات می دهد،و جاذبۀ مرموزی از میان هزارها مانع بیرون کشیده به سوی مقصد هدایت می کند.

من اگر خارم و گر گل،چمن آرائی هم هست که از آن دست که می پروردم می رویم

ص:1566

در اوائل تحصیل که به صرف و نحو اشتغال داشتم علاقۀ زیادی به ادامۀ تحصیل نداشتم،و از این روی هرچه می خواندم نمی فهمیدم و چهار سال بهمین نحو گذرانیدم.پس از آن یکباره عنایت خدائی دامن گیرم شده عوضم کرد.و در خود یک نوع شیفتگی و بی تابی نسبت به تحصیل کمال حس نمودم،به طوری که از همان روز تا پایان ایام تحصیل که تقریبا هفده سال کشید،هرگز نسبت به تعلیم و تفکر شیرین حوادث در برابر می پنداشتم.بساط معاشرت غیر اهل علم را به کلی برچیدم.در خورد و خواب و لوازم دیگر زندگی به حداقل ضروری قناعت نموده، باقی را به مطالعه می پرداختم.بسیار می شد(و بویژه در بهار و تابستان)که شب را تا طلوع آفتاب با مطالعه می گذرانیدم،و همیشه درس فردا را شب پیش مطالعه می کردم،و اگر اشکالی پیش می آمد با هر خودکشی بود حل می نمودم،و وقتی که به درس حضور می یافتم،آنچه استاد می گفت قبلا روشن بودم،و هرگز اشکال و اشتباه درس پیش استاد نمی بردم.

از آثار مختصری که هنگام تحصیل در نجف تهیه کرده ام:

1-رساله در برهان.

2-رساله در مغالطه.

3-رساله در تحلیل.

4-رساله ای در ترکیب.

5-رساله ای در اعتباریات(افکاری که ساختۀ خود انسان است).

6-رساله ای در نبوات و منامات.

از آثاری که در اوقات اقامت تبریز تألیف شده:

1-رساله ای در اثبات ذات.

2-رساله ای در اسماء و صفات.

ص:1567

3-رساله ای در افعال.

4-رساله ای در وسائط میان خدا و انسان.

5-رسالۀ انسان قبل الدنیا.

6-رسالۀ انسان فی الدنیا.

7-رسالۀ انسان بعد الدنیا.

8-رساله ای در ولایت.

9-رساله ای در نبوت،(در این رساله ها میان عقل و نقل تطبیق شده).

10-کتاب سلسلۀ انساب طباطبائیان آذربایجان.

آثاری که در قم به رشتۀ تحریر درآمده است:

1-تفسیر المیزان که تاکنون چند مجلد آن منتشر شد.در این کتاب با روش بی سابقه ای آیه به آیه تفسیر شده است(در 20 جلد به انجام رسید).

2-اصول فلسفه(روش رئالیسم)در این کتاب هر دو فلسفۀ شرق و غرب بررسی می شود(در پنج جلد).

3-حاشیة علی کفایة الاصول.

4-وحی یا شعور مرموز.

5-دو رساله در ولایت و حکومت اسلامی(فارسی و عربی).

ص:1568

6-مصاحبه های سال 1338 ش با پروفسور کربن مستشرق فرانسوی در یک جلد(به نام شیعه چاپ گردید).

7-مصاحبه های سال 39 و سال 40 با معظم له در یک جلد(به نام رسالت تشیع در دنیای امروز چاپ شده است).

8-رساله در اعجاز.

سایر آثار ایشان:

1-حاشیة علی الاسفار،در 9 جلد.

2-علی علیه السّلام و الفلسفة الالهیة.

3-شیعه در اسلام.

4-قرآن در اسلام.

5-سنن النبی صلی اللّه علیه و آله و سلم.

علاّمه سید محمد حسین طباطبائی شهید مرتضی مطهری

همی گویم و گفته ام بارها بود کیش من مهر دلدارها

پرستش به مستی است در کیش مهر،برونند زین جرگه هشیارها

ص:1569

به شادی و آسایش و خوب و خور ندارد کاری دل افکارها

به جز اشک چشم و به جز داغ دل نباشد به دست گرفتارها

کشیدند در کوی دلدادگان میان دل و کام،دیوارها

چه فرهادها مرده در کوهها چه حلاجها رفته بر دارها

چه دارد جهان جز دل مهر یار مگر توده هایی و پندارها

ولی رادمردان و وارستگان نیازند هرگز به مردارها

مهین مهرورزان که آزاده اند چه گلهای رنگین به جوبارها

بهاران که شاباش ریزد سپهر به دامان گلشن ز رگبارها

کشد رخت سبزه به هامون و دشت،زند بارگه،گل به گلزارها

نگارش دهد گلبن جویبار در آئینۀ آب رخسارها...

سرانجام روز یکشنبه /18محرم1402/ ق مطابق با /24آبان1360/ ش به سن 81 سالگی در بیمارستان آیت اللّه گلپایگانی قم در پی بیماری درگذشت.

جسدش روز دوشنبه تشییع و در حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

-منابع

1-آثار الحجة 67/2.

2-اعیان الشیعة 254/9.

3-رجال قم 151.

4-فرهنگ شاعران زبان پارسی 371.

5-فهرست کتابهای چاپی فارسی طبی 835/1.

6-گنجینۀ دانشمندان 226/2.

7-مستدرک اعیان الشیعة 169/1.

8-مفسران شیعه.

9-مؤلفین کتب چاپی 863/2.

ص:1570

10-نقباء البشر 645/2.

11-نگین سخن 514/4.

سیّد محمّد حسین جزائری«ناشر الاسلام»

اشاره

(1305-1396 ق)

حاج سید محمّد حسین فرزند سید محمّد و نوه سید نعمة اللّه موسوی جزائری شوشتری،ملقب به (ناشر الاسلام)از نوادگان علامه سید نعمت اللّه جزائری و از بزرگان و مبلغان معروف بود.

ایشان در رمضان1305/ ق در شوشتر دیده به جهان گشود.

تحصیلات عالی

وی پس از آموختن مقدمات و قسمتی از سطوح و اشتغال به وعظ و خطابه،در سال 1337 ق به عتبات عالیات مهاجرت و مدتی در سامرا اقامت کرد و از آنجا به نجف اشرف مشرف گردید و از محضر آیات:میرزا علی ایروانی،شیخ محمّد تقی قمشه ای و سید ابو الحسن اصفهانی استفاده نمود.

سفرهای تبلیغی

وی سفری به هند برای معالجه چشم کرد و بعد از معالجه به آفریقای شرقی رفت و پس از توقف یک ساله به نجف اشرف بازگشت و مجدّدا به آفریقا سفر کرد و چند سال مشغول ترویج و تبلیغ احکام دین و هدایت مردم بود.

ص:1571

وی از جزیرۀ ماداگاسکار به زنگبار رفت و یک سال در آنجا توقف نمود.آنگاه به نجف اشرف مراجعت کرد.سفر سوم وی به آفریقا در زمان مرجعیت آیة اللّه بروجردی و به امر معظم له انجام گرفت و دو سال تمام به تبلیغ اشتغال داشت و بار دیگر به نجف اشرف معاودت نمود.تا اینکه در سال 1391 ق در اثر فشارهای دولت عراق به ایران مهاجرت و در قم رحل اقامت افکند و چندی هم در تهران(در دولت آباد)بسربرد .

از آثار او

1-اسلام و دانش در علم الاجتماع(به زبان فارسی).

2-الاربعون الناشریة(چهل حدیث با ترجمه فارسی).

3-الحدیقة الناشریة فی الاخلاق و الآداب و السنن.

4-العشرات الناشریة فی الاحادیث الدینیة و الاخلاقیة.

5-بوستان اسلام در اخلاق(به زبان کجراتی)و به نام«بوستان اثنی عشری»نیز چاپ شده است.

6-ساختمان بشر در شرح حدیث نبوی(من عرف نفسه،فقد عرف ربه).

7-طلب الثار فی احوال المختار(مع ذکر تاریخ میثم التمار).

8-کشکول ناشریه(فارسی-دو جلد).

9-مختار بن ابی عبیده ثقفی(فارسی).

10-نور الهدایة در احکام فقه(به زبان گجراتی).

11-وسیله ناشریه در عقاید(به زبان گجراتی).

درگذشت و اعقاب

ایشان در روز چهارشنبه /16ذی حجه 1396/ ق مطابق با /17آذر/ 1355 ش در سن 91 سالگی در بیمارستان تهران درگذشت و در انتهای قبرستان

ص:1572

وادی السلام قم به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-سید محمّد 2-سید کاظم 3-سید حسن 4-سید علی نجفی 5-سید جعفر 6-سید رضا 7-سید جواد 8-سید مهدی 9-سید هادی 10-سید جلال

-منابع

1-دائرةالمعارف اعلمی 53/13.

2-شجرۀ مبارکه یا برگی از تاریخ خوزستان 225/1.

3-گنجینۀ دانشمندان 280/2.

4-مقدمۀ حدیقة الناشریة به قلم فرزندش سید علی.

5-مؤلفین کتب چاپی 868/2.

6-نقباء البشر 652/2.

شیخ محمّد حسین خراسانی«پائین خیابانی»

اشاره

(1336-1406 ق)

حاج شیخ محمّد حسین خراسانی فرزند شیخ حسن و نوۀ شیخ اسماعیل پائین خیابانی،از فضلا و اساتید حوزه بود.

وی در /3شعبان1336/ ق در مشهد مقدس متولد شد.

پدرش از فضلا و اوتاد عصر خود،و ملا صالح جدّ سوم ایشان دارای کرامت بوده است.

شیخ محمّد حسین پس از پرورش،مدت چهار سال در مدرسۀ پائین پا(که فعلا اثری از آن نمانده و جزو آستانه شده است)ادبیات را خواند و پنج سال در مدرسۀ میرزا جعفر اشتغال به تحصیل داشت و مدت یک سال شبها را نخوابیده و غالب ادبیات را نزد:شمس و حاج محقق نوغانی،و رسائل و مکاسب را نزد شیخ حسن

ص:1573

برسی،و کفایه را خدمت آیت اللّه میرزا احمد کفائی،و منظومه را از سید ابو القاسم حکیم الهی،و اسفار و شواهد الربوبیة را نزد حکیم متأله سید آقا بزرگ شهیدی،و مقداری از خارج را خدمت آیت اللّه میرزا محمّد آقازاده خراسانی، و در این خلال نجوم و هیئت و هندسه را نزد مدرس آستان مبارک حاج غلامحسین زرگر(شاگرد حاج فاضل)، و ادعیه و اوراد و اذکار و ریاضات و مجاهدات را نزد شیخ حسنعلی اصفهانی«نخودکی»آموخته است.

وی در غائلۀ مسجد گوهرشاد در سال 1354 ق،بعد از چهل روز در میان کوهها با لباس مبدل به طور غیر رسمی به تهران رفت و از آنجا به کرمانشاه و بعد از دو ماه توقف از راه غیر رسمی به عتبات عالیات خود را رساند،و اساتید مختلفی را درک و قریب ده سال در مدرسۀ یزدی«صاحب عروه»اشتغال به تحصیل داشت،و نزدیک یک سالی از میرزا محمّد حسین نائینی و مدت شش سال از شیخ موسی خوانساری«صاحب منیة الطالب»،و نیز از سید جمال الدّین گلپایگانی و نیز شیخ محمّد کاظم شیرازی و شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی و از همه بیشتر شیخ ضیاء الدّین عراقی،و مدت دو سال از فقه سید ابو الحسن اصفهانی استفاده نمود.

درس اخلاق را از استاد السالکین سید علی قاضی طباطبائی مدت دوازده سال بهره مند شد و قریب سه سال در اواخر اقامت نجف اشرف در مسجد سهله و مسجد کوفه به سر برده است.

ایشان پس از بیست سال توقف با تصدیق و کسب اجازۀ اجتهاد به ایران

ص:1574

برگشت،و مدت چهارده سال در مشهد اقامت و اشتغال به تدریس و اقامۀ جماعت در مسجد گوهرشاد نمود،و در رمضان منبر می رفت و برای مردم تفسیر و عقاید می گفت،هزارها نفر از مردم مشهد و زائران از بیاناتشان بهره مند می شدند،تا در اواخر به واسطۀ بعضی از جهات از توقف در مشهد ممنوع شده ناچار با عائله حرکت به عتبات عالیات نمود،و مدت سه سال در عراق اقامت و در مسجد هندی به تدریس پرداخت و جمع زیادی از فضلا از درس و محضرش استفاده نمودند،تا اینکه در سال 1388 ق دومرتبه به ایران مراجعت و مدتی در شهر ری توقف و بعدا به تهران منتقل و در«مسجد بازار بزرگ»در ظهرها و شبها در مسجد میدان شاهپور اقامۀ جماعت داشتند.

آثار مطبوع ایشان عبارت است از:

1-اسرار الصلاة.

2-نخبة الکلام فی معرفة الامام.

3-رساله ای در جبر و تفویض.

4-شرح دعای عرفه.

5-خلاصة الاصول.

6-الاربعون حدیثا.

7-مقتل الامام الحسین علیه السّلام.

ص:1575

علامه خراسانی سرانجام در غروب روز پنجشنبه عاشورای 1406 ق مطابق با /4مهر1364/ ش در قم درگذشت و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام مدفون شد.

-منبع

1-گنجینۀ دانشمندان 432/4 و 194/7.

شیخ محمّد حسین دزفولی«خادم الشریعة»

اشاره

(1320-1416 ق)

حاج شیخ محمّد حسین فرزند شیخ محمّد علی دزفولی ملقب به«خادم الشریعة»،از علمای کهنسال حوزۀ علمیه قم بود.

وی به تاریخ /18 اردیبهشت1281/ ش در دزفول دیده به جهان گشود.

در حوزه های علمیه

پس از طی مقدمات، سطوح را نزد آیت اللّه شیخ محمّد رضا معزّی دزفولی تلمذ کرد،و به نجف اشرف عزیمت و از محضر آیات:شیخ ضیاء الدّین عراقی و سید ابو الحسن اصفهانی استفاده نمود،و پس از اقامت حدود سه الی چهار سال در آن دیار به ایران مراجعت،و در زمان ریاست آیت اللّه شیخ عبد الکریم حائری یزدی به قم مهاجرت کرد،و از محضر آن جناب و آیت اللّه سید محمّد حجت کوه کمری

ص:1576

بهره مند گردید،و نیز از محضر آیاتی همچون:سید محمّد تقی خوانساری،سید صدر الدّین صدر و سید حسین طباطبائی بروجردی استفاده نمود.

ویژگیهای فردی و اجتماعی

وی مردی عالم،زاهد،اخلاقی،دائم الذکر و گوشه گیر بود،و نیز در ادبیات عرب مهارت بسزایی داشت،و یکی از مدرسین سطح به شمار می رفت،و از دیگر ویژگیهای ایشان حدّت ذهن و محفوظات زیاد بود.

خادم الشریعة با عده ای از علما رابطه و الفت داشت،و از جملۀ آنان حضرات آیات:سید محمّد داماد یزدی،شیخ محمّد فکور یزدی و شیخ مرتضی حائری یزدی،را می توان نام برد.

از راست به چپ:سید محمّد رضوی قمی،خادم الشریعة،سید محمّد داماد یزدی

درگذشت و اعقاب

ایشان در روز دوشنبه /4صفر1416/ ق مطابق با /12تیر1374/ ش در پی

ص:1577

دو سال بیماری و بستری در قم درگذشت،و جنازه اش روز چهارشنبه تشییع و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-حجة الاسلام شیخ محمّد رضا خادم الشریعة،در سال 1351 ق در دزفول متولد شد،و در سن کودکی همراه پدرش به قم رفت،و نزد ایشان مقدمات را آموخت،و سطح را نزد آیات:سید شهاب الدّین مرعشی نجفی و سید محمّد باقر طباطبائی سلطانی تلمذ کرد،و دروس خارج را از محضر آیات:مرعشی نجفی،سید محمّد رضا گلپایگانی و سید محمّد روحانی قمی استفاده نمود.در ضمن ایشان به تهران رفت و از دانشکدۀ ادبیات«لیسانس ادبیات عرب»به سال 1342 ش دریافت داشت.

از آثار او:1-ریشه های دین(چاپ شده)2-مقایسۀ حق و باطل(خطی).

2-شیخ محمّد کاظم 3-مرحوم آقا محمّد باقر 4-مرحوم آقا محمّد جعفر و پنج دختر.

-منابع

1-آثار الحجة 117/2(لقبش را«معین الشریعة»ذکر کرده،که اشتباه است).

2-افادات فرزند مرحوم،جناب آقای شیخ محمّد رضا.

3-گنجینۀ دانشمندان 136/2.

شیخ محمّد حسین دهاقانی«خرد»

اشاره

(1327-1404 ق)

حاج شیخ محمّد حسین[ابتدا نامش عباس بود و هنگام سفر به عتبات به محمّد حسین مبدل ساخت]فرزند آقا محمّد جواد دهاقانی اصفهانی،معروف به (خرد)،یکی از فقها و اندیشمندان معروف حوزه های علمیه بود.

ص:1578

وی در سال 1327 ق در دهاقان اصفهان در خانوادۀ معروف به «اسماعیلیان»دیده به جهان گشود.

در حوزه های علمیه

ایشان پس از آموختن مقدمات در زادگاه خود به سال 1343 ق به حوزۀ علمیۀ اصفهان رفت و نزد اساتید آن زمان تحصیل کرد.آنگاه به حوزۀ علمیۀ قم رهسپار شد و سطوح را نزد آیاتی همچون:سید محمّد تقی خوانساری، سید شهاب الدّین مرعشی و سید محمّد رضا گلپایگانی به انجام رسانید.

نامبرده در حدود سال 1352 ق به حوزۀ علمیۀ نجف اشرف مهاجرت کرد و دروس عالی حوزه را از محضر فقهائی چون:شیخ ضیاء الدّین عراقی،شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی،سید ابو الحسن اصفهانی و میرزا عبد الهادی شیرازی استفاده نمود.آنگاه خود به تدریس متون کتب درسی پرداخت.

وی در فقه و اصول تبحر کامل حاصل نمود و در فروع و اصول حضور ذهنی داشت و امید آن می رفت که به زعامت دینی برسد.ولی زهد و تقوای ایشان،او را از قبول آن مسئولیت دور می ساخت.

مرحوم خرد،در پی فشارهای دولت عراق و پس از سالها اقامت در جوار مولای متقیان،در سال 1391 ق به ایران بازگشت و در شهر مذهبی قم سکونت اختیار نمود و به تهذیب نفس و عبادت همت گماشت.

ایشان در /6محرم1404/ ق در سن 77 سالگی در پی بیماری در قم درگذشت و جسدش در صحن حضرت معصومه علیها السّلام-در اطاقی که مجاور مقبرۀ

ص:1579

آیت اللّه شیخ فضل اللّه نوری-به خاک سپرده شد.

مرحوم خرد داماد علامه سید جعفر شیرازی برادر آیت اللّه میرزا مهدی شیرازی حائری بود.

سید جعفر از جمله شاگردان آیات:برادرش میرزا مهدی شیرازی،میرزا علی آقا شیرازی و برادر همسرش میرزا عبد الهادی شیرازی محسوب می شود.نامبرده در پی بیماری جهت معالجه به تهران رهسپار شد ولی معالجات سودی نبخشید و در سال 1370 ق درگذشت و در جوار حضرت عبد العظیم حسنی در شهر ری-در مقبرۀ ابو الفتوح رازی-به خاک سپرده شد.جهت تفصیل بیشتر به اختران فرزندان ری و تهران 229 رجوع شود.

تنها فرزند ذکور مرحوم خرد دهاقانی آقا محمّد علی خرد که فعلا در قم زندگی می کند.

-منابع

1-آینۀ دانشوران 346.

2-اطلاعات شفاهی از فرزند مرحوم.

3-سراج المعانی در احوالات سید ابو الحسن اصفهانی 132.

4-گنجینۀ دانشمندان 148/2.

5-مستدرک اعیان الشیعة 228/3.

6-معجم القبور و وفیات الاعلام(خطی-رازی).

شیخ محمّد حسین رازانی بروجردی

(1322-1410 ق)

حاج شیخ محمّد حسین فرزند میرزا علی محمّد رازانی بروجردی،از بزرگان و فضلای معاصر بود.

والد ماجدش از علمای مبرز و معروف عصر خود و از اساتید آیت اللّه سید حسین

ص:1580

طباطبائی بروجردی بود،که در سال 1324 ق در کربلا به رحمت ایزدی پیوست.

رازانی در سال 1322 ق در بروجرد متولد شد و در دوسالگی پدر را از دست داد و پس از وصول به حد تمیز مبادی علوم ادبیات عرب را از اساتید عصر از جمله شیخ محمّد ابراهیم مدرس فراگرفت،و در سن بیست و دوسالگی(در سال 1344 ق)برای تکمیل تحصیلات خویش به قم عزیمت و سطوح فقه و اصول را از اساتید فن استفاده کرد،سپس در درس خارج آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی فقها و اصولا شرکت نمود.در ضمن به تدریس سطوح فقه و اصول مشغول تا در سال 1352 ق به بروجرد مراجعت و به افتخار دامادی آیت اللّه شیخ محمّد حسین غروی بروجردی نایل گردید،و در حوزۀ علمیه به تدریس مشغول شد.یک سال از محضر آیت اللّه غروی و سپس از محضر آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی استفاضه کرد و پس از مهاجرت آیت اللّه بروجردی به قم مجددا به آن دیار رهسپار شد،و در احیای حوزۀ علمیۀ قم و تشکیلات منظم مربوط به آن فعالیت به سزائی داشت،و سعی نمود که اضافه بر سامان داشتن حوزه از حیث برنامۀ تحصیلاتی،شعب مختلفه وعظ و خطابه و تخصص در رشته های اصول دین و علم اخلاق و اعزام مبلغ به شهرستانهای داخل و کشورهای خارج دایر شود،و لیکن حوادث و موانع و مشکلاتی مانع از تحقق آمال مذکوره شد و به بروجرد مراجعت کرد و مانند سابق به تدریس و مباحثات دسته جمعی مشغول شد.تا اینکه به تهران مهاجرت کرد و در آنجا خواستاران فضیلت از انوار معارفش

ص:1581

بهره ور می شدند.

علامه رازانی در روز جمعه /14جمادی الثانی1410/ ق مطابق با /22دی/ 1368 ش در شیراز درگذشت و در قبرستان حاج شیخ قم-در مقبرۀ آیت اللّه غروی ابوالزوجۀ خود-مدفون شد.

-منابع

1-تاریخ بروجرد 574/2.

2-گنجینۀ دانشمندان 463/4.

شیخ محمّد حسین سبحانی تبریزی

اشاره

(1300-1392 ق)

حاج شیخ محمّد حسین فرزند محمّد جعفر و نوۀ فرج اللّه خیابانی تبریزی(سبحانی)،از علمای مبرّز و معروف تبریز بود.

در /19رمضان1300/ ق در شهرستان تبریز متولد گردید.

پس از آموختن مقدمات و ادبیات به تحصیل سایر معارف اسلامی پرداخت،نجوم و حساب استدلالی را نزد علامه میرزا عبد العلی منجم تبریزی و اشارات ابو علی را نزد فیلسوف دوران شیخ حسین قراچه داغی ،و سطوح فقه و اصول را نزد آیت اللّه سید ابو الحسن انگجی تلمذ کرد.

در سال 1327 ق راهی نجف اشرف شد و مدت 12 سال تمام از محضر

ص:1582

اساتید آن دانشگاه بزرگ مانند:سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی،شیخ الشریعۀ اصفهانی و شیخ ضیاء الدّین عراقی استفاده نمود.و در سال 1339 ق به ایران مراجعت و در زادگاه خود اقامت نمود و به تدریس و ارشاد و تألیف پرداخت.

از آثار او

1-احکام الصلاة(تقریرات شیخ الشریعة).

2-المواعظ و الاخلاق.

3-تحدید الکر و زنا و مساحة.

4-تعریف البیع و الفرق بین الحق و الحکم.

5-تقریرات عراقی.

6-توقف الاجتهاد علی العلم بالرجال.

7-حاشیة علی کفایة الاصول به نام(نکت الکفایة).

8-حاشیة علی الرسائل به نام(ارشاد الأفاضل الی مطالب الرسائل).

9-حاشیة علی کتاب الطهارة(از شیخ انصاری).

10-ملاقی الشبهة المحصورة و حکم المضطر الی ارتکابها.

11-نخبة الأزهار فی بحث الخیار(تقریرات شیخ الشریعة).

استاد شیخ محمّد رازی می نویسد،(مرحوم آیت اللّه خیابانی در خلق و حلم و تواضع و فروتنی و زهد و تقوا در میان علما و بزرگان شهر تبریز ضرب المثل بود.

طرز زندگی و نحوۀ معاشرت و شیوۀ سخن گفتن او انسان را به یاد خدا افکنده،در افراد مستعد اثر عمیق و انقلاب خاصی به وجود می آورد).

شرح حال زیر به قلم خود ایشان است که در کتاب علماء معاصرین آمده، تقدیم می گردد:

تولد عبد فقیر آثم المفتقر الی رحمة ربّه العاصم محمّد حسین بن حاج محمّد جعفر تبریزی خیابانی.در تبریز شب 19 شهر رمضان المبارک سنه 1300 ق واقع

ص:1583

شده.و چون به هفت سالگی رسیدم،مشغول تعلم قرآن مجید و بعض کتب فارسیّه.پس از آن به تحصیل مقدمات عربیّه در مدرسه طالبیّه و ریاضیّات خدمت استادان فن:مولی میرزا عبد العلی منجم(طیّب اللّه رمسه)بعد به علم فقه و اصول در حضور جمعی از اجلّه که مراجع شیعه در احکام دینیّه بودند مشغول شده،فرائد و مکاسب و ریاض و مقداری درس خارج را خواندم و در خلال این حال به معقول نیز نزد بعض تلامیذ مولی علی لنکرانی پرداختم،ولی به همین نیز قانع نشده سنه 1327 به نجف اشرف مسافرت کرده،به درس جمله ای از اعلام عظام منهم المولی المحقق العلامة شیخ الشریعة الاصفهانی و آیت اللّه العلامة السید محمّد کاظم الطباطبائی الیزدی و آیت اللّه آقا ضیاء الدّین العراقی حاضر شده و تقریرات ابحاث ایشان را در فقه و اصول نوشتم و زیاده از ده سال در خدمت شریعت اصفهانی بودم.

و اجازات عدیده که عماد الدّین و رؤسا المذهب نوشته اند،به خطوطهم و خواتیهم و امضائهم نزد حقیر موجود است و ایشان حجج الاسلام و آیات اللّه شیخ الشریعة الاصفهانی و المولی المیرزا محمّد تقی الشیرازی و السیّد محمّد الفیروزآبادی و الحاج الشیخ عبد الکریم الحائری و الآغا ضیاء الدّین العراقی و السیّد ابو الحسن الاصفهانی و غیرهم(اعلی اللّه مقامهم)هستند.

صورت اجازۀ میرزا محمّد تقی شیرازی قدّس سرّه

الحمد للّه الذی رفع قدر العلماء و فضّل مدادهم علی دماء الشهداء و الصّلاة و السّلام علی سیّدنا محمّد خاتم الانبیاء و سیّد المرسلین و علی آله الأئمة الطّاهرین المعصومین.

مخفی و مستور نماند اینکه،جناب مستطاب العالم العامل و الفاضل الکامل مروّج احکام دین مبین آقای آقا میرزا محمّد حسین آقا التبریزی(دامت توفیقاته)از قبل اینجانب ماذون هستند در تصدی امور حسبیّه که جواز و نفوذ آن موقوف باذن

ص:1584

فقیه جامع الشرائط است که ان شاءالله تعالی اخوان مؤمنین که از اهل آن ولایت از سکنه و اهالی از علما و تجّار و غیرهم(وفقهم اللّه تعالی)وجود آن جناب را مغتنم دانسته و از فوائد ایشان محظوظ باشند و احترامات در حقّ ایشان کما ینبغی مرعی بدارند.و ایضا ماذون است در اخذ سهم امام علیه السّلام و در صرف آن حسب حاجته الشرعیّة و در سایر موارد مهمّه و لازمه که ان شاءالله محسوب است و لازم است بر جنابشان که قبض از اینجانب بر ارباب وجوه برسانند.

الاحقر محمّد تقی الحائری

صورت اجازۀ آقا ضیاء الدّین عراقی قدّس سرّه

بسم اللّه الرحمن الرحیم

الحمد للّه رب العالمین و الصلاة و السلام علی محمّد و آله الطیبین الطاهرین المعصومین و لعنة اللّه علی اعدائهم اجمعین الی یوم الدّین.

و بعد،فان العالم العامل و الفاضل الکامل بحر التقی و علم الهدی جامع المعقول و المنقول حاوی الفروع و الاصول فخر الفضلاء الفخام و افتخار الفقهاء القمقام،شیخنا المکرّم و مولانا الاعظم الشیخ محمّد حسین التبریزی.قد هاجر عن وطنه الشریف طالبا لتحصیل الکمال و مجدا فی تحصیل العزّ و الاستقلال فجدّ و اجتهد الی ان بلغ الی درجة الاجتهاد،فانّه منتهی المراد و للّه درّ من یعرف قدره و یأتمر بأمره و یحفظ قوله و له التصدی فی الامور الحسبیة التی شان المجتهدین تصدّیها و له العمل بما استنبط علی الطریقة المعروفة و علیه التجنّب عن الشّبهات لکی لا یهلک من حیث لا یعلم و اوصیه ان لا ینسانی عن الدّعاء فی مظانّ استجابته.

و انا الاحقر الضعیف ضیاء الدّین بن محمّد العراقی«عفی عنهما».

الرّاجی ضیاء الدّین

ایضا در حاشیه می فرماید:توضیح اینکه مؤمنین و متدیّنین که از باب سهم امام (علیه آلاف التحیّة و السّلام)برعهدۀ آنها هست و محلّ وی را می جویند به جناب

ص:1585

ایشان برسانند خودشان برطبق تکلیف شرعی خود به مقدار احتیاج سنه صرف نموده و ما بقیِ را به أعتاب مقدسه برسانند.

ضیاء الدّین العراقی

درگذشت

سرانجام در ظهر روز شنبه /11 شوال1392/ ق مطابق با /27آبان/ 1351 ش به سن 93 سالگی در تبریز درگذشت،و در قبرستان ابو حسین قم -مقبرة العلماء-به خاک سپرده شد.

فرزند برومند و ارجمند ایشان آقای شیخ جعفر سبحانی از علما و مدرسین حوزۀ علمیۀ قم می باشند.

شیخ جعفر سبحانی تبریزی

-منابع

1-زندگینامۀ رجال و مشاهیر ایران 162/3.

2-علماء معاصرین 396.

3-گنجینۀ دانشمندان 314/3.

4-مقدمۀ احکام الصلاة،به قلم آقای سید احمد حسینی اشکوری.

5-نقباء البشر 559/2.

شیخ محمّد حسین صدقی مازندرانی

اشاره

(1344-1412 ق)

شیخ محمّد حسین فرزند علامه شیخ علی و نوه آیت اللّه شیخ محمّد مازندرانی حائری،ملقب به«صدقی»از دانشمندان و اساتید توانای حوزه بود.

ص:1586

وی در /15جمادی اول1344/ ق در کربلا دیده به جهان گشود.

در حوزه علمیه کربلا

ایشان مقدمات را نزد پدرش آموخت و سطوح را نزد آیات:شیخ محمّد جواد محولاتی خراسانی،شیخ محمّد علی سرابی،سید حسن طباطبائی قمی و شیخ یوسف خراسانی تلمذ کرد و دروس خارج را از محضر آیات:حاج آقا حسین طباطبائی قمی، سید مهدی شیرازی،شیخ محمّد رضا جرقوه ای اصفهانی و سید محمّد هادی میلانی استفاده نمود،و خود به تدریس کتابهای سطح ورزید و عده ای از طلاب و فضلا را تربیت نمود.

هجرت به قم

در سال 1391 ق در اثر فشارهای دولت عراق به ایران مهاجرت کرد و در قم رحل اقامت افکند و به تدریس خود ادامه داد.البتّه در سالهای آخر عمر درس خارج عروة را به طور خصوصی تدریس می کرد.

ایشان علاوه بر تسلط بر فقه و اصول در علوم دیگر چون:تفسیر قرآن و علم الحدیث مهارت کامل داشت.وی از اجتماع دوری می جست و همواره انزوا و تنهائی را ترجیح می داد و گاهی هم تندی بر او حاکم می شد.به مجالس اهل بیت علیهم السّلام علاقۀ وافری داشت،و خود در منزلش مجالسی بر پا می کرد و معمولا بزرگان در آن حضور پیدا می کردند.نامبرده داماد علامه شیخ محمود دانش شد.

ص:1587

ولی اولادی از صبیه ایشان به وجود نیامد.او برادری داشت به نام«شیخ نور الدّین» که از فضلای کربلا بود.

از آثار او

1-تقریرات درس میلانی.

درگذشت

ایشان بامداد روز دوشنبه /17محرم1412/ ق مطابق با /7مرداد/ 1370 ش در قم دچار سکته قلبی شد و به دیدار محبوب شتافت.جنازه اش عصر روز سه شنبه تشییع و در وسط قبرستان حاج شیخ با کد(25345)به خاک سپرده شد.

-منابع

1-أعلام کربلا(خطی-خوشحالت).

2-حوادث الایام(خطی-حائری)،تولدش را در سال 1341 ق نوشته است.

3-نقباء البشر 1530/4(در پاورقی).

4-یادداشتهای شخصی نگارنده.

سیّد محمّد حسین طباطبائی بروجردی

(ح 1269-1334 ق)

سید محمّد حسین فرزند میرزا ابو تراب طباطبائی بروجردی،یکی از فقها و دانشمندان بروجرد بود.

وی تحصیلات عالی خود را در حوزه های اصفهان و نجف اشرف به انجام رسانید.در نجف از جمله شاگردان آیت اللّه میرزا حبیب اللّه رشتی بود که موفق به دریافت اجازه نامه مفصلی از او شد.و پس از بازگشت به بروجرد در حوزۀ علمیۀ آن دیار به تدریس پرداخت.

ص:1588

نامبرده در سال 1334 ق در حدود 65 سالگی در بروجرد درگذشت و جسدش به قم حمل و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام-در مقبرۀ خانوادگی-به خاک سپرده شد.

سیّد محمّد حسین طباطبائی حکیم

اشاره

(1333-1410 ق)

حاج سید محمّد حسین فرزند سید سعید و نوۀ سید حسین طباطبائی حکیم،از فقها و اساتید حوزه بود.

وی در /10ربیع الثانی1333/ ق در نجف اشرف متولد گردید.

سید محمّد حسین مقدمات را نزد پدرش آموخت و پس از سپری کردن دورۀ سطح،دروس خارج را از محضر آیات:سید محسن طباطبائی حکیم، شیخ حسین حلی و سید ابو القاسم خوئی استفاده نمود.البتّه بیشترین استفاده را از درس آیت اللّه حلی برد.

سپس خود به تدریس و تربیت طلاب اهتمام ورزید.

ایشان همراه جمع کثیری از خاندان طباطبائی حکیم در شعبان1403/ ق در بغداد،به زندان افکنده شدند و پس از گذشت چند هفته،شش نفر از فرزندان آیت اللّه سید محسن حکیم در مقابل چشمانش تیرباران شدند و ایشان را از راه ترکیه به ایران تبعید کردند!و برخلاف میل خود در ایران ماند و در حوزۀ علمیه قم سکونت اختیار نمود.

ص:1589

نامبرده که با ناملایمات سازگاری می کرد و مشکلات را تحمل می نمود، سرانجام در شب چهارشنبه /23ربیع الاول1410/ ق در قم دچار حملۀ قلبی شد و در یکی از بیمارستانهای تهران بستری گردید.ولی معالجات سودی نبخشید و در ظهر روز دوشنبه /29ربیع الاول دار فانی را وداع گفت.پیکرش ابتدا در تهران و سپس در قم تشییع شد و پس از ادای نماز میت توسط آیت اللّه سید شهاب الدّین مرعشی در حرم حضرت معصومه علیها السّلام-مسجد بالاسر-به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-مرحوم سید محمّد رضا 2-مرحوم سید محمّد 3-مرحوم سید عبد الصاحب 4-حجة الاسلام سید صالح 5-سید عز الدّین.

شیخ محمّد حسین غریب تنکابنی

اشاره

(1279-1354 ق)

شیخ محمّد حسین فرزند حبیب اللّه نوۀ قربان علی سمامی مشهور به«غریب تنکابنی»از فقها و دانشمندان بزرگ بود.

او در /20صفر1279/ ق در رامسر متولد گردید.

غریب در سن پنج سالگی شروع به خواندن و نوشتن و فراگرفتن قرآن نمود،و در سن هشت سالگی مقدمات را در مدرسۀ علمیۀ«نارنج بن»نزد پدرش و مدرسۀ علمیۀ«آخوند محله»فراگرفت سپس عازم قزوین شد.و پس از اقامت مختصری در آنجا رهسپار تهران گردید،و سطوح عالیۀ فقه و اصول را نزد دانشمندان عصر،و حکمت را نزد میرزا ابو الحسن اصفهانی«جلوه»و شیخ محمّد رضا قمشه ای تلمّذ نمود.

وی در آغاز سال 1304 ق به نجف اشرف رفت و تا سال 1319 ق نزد آیات:

میرزا حبیب اللّه رشتی،شیخ هادی تهرانی،و میرزا حسین خلیلی تهرانی تلمّذ نمود

ص:1590

و به درجۀ اجتهاد نایل و از اساتید خود اجازۀ اجتهاد و روایت دریافت کرد،و به اتفاق علامه شیخ محمّد رضا تنکابنی به موطن خود بازگشت و در قزوین از هم جدا شدند.شیخ محمّد رضا به تهران و شیخ محمّد حسین به رامسر رفت،و«مدرسۀ نارنج بن»را تجدید بنا نمود و تا آخر عمر در کنار مدرسه به تدریس و تعلیم و قضای حوائج عامه مشغول بود.تابستانها نیز در جوردیه به تدریس اشتغال داشت.

سرانجام در روز سه شنبه /12جمادی اول1354/ ق مطابق با /21مرداد/ 1314 ش در جوردیۀ رامسر به رحمت ایزدی پیوست.و برحسب وصیت جسدش را به قم حمل،و در قبرستان«حاج شیخ»دفن شد.

از تألیفات او

1-جوامع الکلم،منظومه ای است در اصول فقه به زبان عربی در مدت یک ساعت و نیم به نظم درآورده،چنانکه در آخر آن خود بیان می کند:

قد تمت المنظومة فی سلخ صفر نرجو من اللّه نجاة من سقر

رقمه الحسین فی حال الالم ان کان فیه سهو فهو للقلم

نظمتها فی ساعة و نصفها ذلک فضل اللّه یؤتی من یشا

در تعریف علم ورد بر تعریف علم میرزا محمّد تنکابنی صاحب قصص العلماء چنین گفته:

و الفاضل التنکابنی قد خبط خبطا عظیما فاحشا فقد هبط

قد حمل العلم علی التصدیق کلامه عار من التحقیق

این منظومه به همت و هزینۀ«منتظم الملک»وزیر به طبع رسید.

2-العشرة الکاملة،ده قاعده در اصول فقه به زبان عربی است.نسخۀ اصل را منتظم الملک وزیر جهت چاپ از شیخ محمّد حسین گرفت،ولی قبل از شروع به چاپ وفات نمود و کتاب نزد ورثه اش باقی ماند.اکنون نسخۀ اصل در دست

ص:1591

نیست.اوراقی پراکنده از آن در کتابخانه فرید فرزند شیخ محمّد حسین به صورت مسوده باقی است.

3-نان و پنیر،منظومه ای است فارسی به روش نان و حلوای شیخ بهائی(رض) اصل کتاب مفقود گردیده اما اوراقی پراکنده در کتابخانۀ فرزندش فرید موجود می باشد.

4-تقریرات اصول فقه،این تقریرات را در نجف اشرف نوشته است.

قسمت اول در اصول فقه است،آغاز بسمله:«الحمد لله رب العالمین و صلی اللّه علی محمّد و آله الطاهرین و لعنة اللّه علی اعدائهم اجمعین الی یوم الدّین اصل فی تعارض العرف و اللغة و اختلف العلماء».

انجام تا آخر صحیح و اعم:«و بالجمله لا اشکال فی اجزاء الاصل منتظم.هذا تمام الکلام فی مقدمة الکتاب و نسأل اللّه تعالی التوفیق فی المقاصد و الابواب و الخاتمة و صلی اللّه علی نبینا و عترته الطاهرین.قد وقع الفراغ من هذا المجلد فی غرة ذی القعدة الحرام من شهور سنة 1304 من الهجرة»در 99 ورقه.

قسمت دوم در فقه است(کتاب صلاة).

آغاز بسمله:«الحمد لله رب العالمین و الصلاة علی محمّد و آله الطاهرین و لعنة اللّه علی أعدائهم اجمعین.المنهج الثانی فی کیفیة الصلاة ای هیئتها...».

انجام:«..و لا یکفی الحکمیة فی شیء.قد تمت احکام الصلاة الیومیة و الحمد لله اولا و آخرا و حشرنا اللّه مع أئمتنا الطاهرین و أسکننا معهم فی الجنات،خالدین بحق نبینا محمّد و آله الطاهرین و صلی اللّه علیهم أجمعین.قد وقع الفراغ فی یوم السبت 27 شوال 1305»در 151 ورقه.

5-شرح و حاشیه بر منطق التجرید،این شرح و حاشیه در هامش کتاب منطق التجرید چاپی به خط نامبرده،در کتابخانۀ فرزندش فرید می باشد.

6-رساله های متعدد و مختصر در بعضی از ابواب فقه از قبیل:نکاح و طلاق و غیره که به صورت مسوده در کتابخانۀ فرید می باشد.

7-نامبرده دارای قریحۀ شعری بوده،بالبداهه شعر می گفته و اغلب اشعارش

ص:1592

عربی و پراکنده است،که بعضی از آنها در اوراق جداگانه و بعضی دیگر در پشت کتابها نوشته شده،از جمله منظومه ای در سال 1302 ق در رثای پدرش سروده،از جمله ابیاتش چنین است:

و انا الذلیل کالاسیر المرتهن سمی المظلوم حسین الممتحن

نجل العلیم العالم الاواه و خادم الشرع حبیب اللّه

و قد أجاب اللّه حین قال نم تحت التراب الطاهرة فی ارض قم

قد صار مدفونا فقلنا ویح ویح مزاره جوار ابن قولویه

و نیز قصیده ای دربارۀ اوضاع طبیعی جوردیه و اهالی رامسر سروده که از جمله ابیاتش این است:

و قریة مظلمة فی الزمن کأنها من برهوت الیمن

یوم کأن قطعة الجنان یوم کأن مظهر العثمان

نساؤها کالدرة البیضاء رجالها کالصخرة الصماء

و لا یخاف أهلها من السقر و منتهی آمالهم اکل البقر

روزی قباله ای به خط سید یعقوب سجادی(دامادش)برای تأیید نزد وی آوردند، فی البداهه در حاشیۀ قباله نوشت:

قد صدر العقد لدی العدل الثقة ابطاله من المعاصی الموبقه

و همچنین قباله ای نزد او آوردند که تأیید نماید،صاحب قباله نانوا بوده،و کلمه«نبود»را با حک(ن)مبدل به«بود»کرده بود،در ذیل قباله نوشت:

بظاهر صبیح و بباطن زبون گهی دزد نان و گهی دزد نون

روزی به وی خبر دادند که گاو محمّد اناری وارد باغ شما شده و مقداری از درختها را آسیب رسانیده، فی البداهه گفت:

قد سلک محمّد الاناری مسلک الخیر فهو لا یبالی

ص:1593

و او را از این گونه قضایا بسیار است.

بازماندگان پسری وی عبارتند از:

1-عبد الوهاب شهیر به«فرید»،متولد 1327 ق و متوفی 1401 ق مدفون در مدخل کتابخانه اش در رامسر.

2-محمّد شهیر به«غریب»،متولد 1344 ق که به کار آزاد مشغول می باشند و داماد ایشان سید محمّد هادی روحانی رامسری که از علمای مقیم رودسر بود.

-منابع

1-الاجازة الکبیرة 169.

2-المسلسلات فی الاجازات 291/2.

3-بزرگان رامسر 165.

شیخ محمّد حسین فاضل تونی

اشاره

(1298-1380 ق)

استاد عالیقدر فاضل تونی،فیلسوفی برجسته که در عصر حاضر جزو فرهیختگان عرفان و معرفت بود.

ولادت و آغاز تحصیل

وی،روز بیست و پنجم/محرم1298/ ق در شهر تون(فردوس)جنوب خراسان،در خانواده ای از اهل زهد و تقوا پا به عرصۀ حیات نهاد.تحصیلات ابتدایی را با ذوقی سرشار در مکتب خانه آغاز کرد،و از همان ابتدا هوش و استعداد توانایش نمایان بود.در مدّتی کوتاه دروس مقدماتی را فراگرفت و قرآن را به طور کامل حفظ کرد.با آنکه پدر خود را(ملا عبد العظیم تونی)در آغاز نوجوانی از دست داد،امّا با وجود مشکلات معیشتی عزم را جزم کرد و ادبیات عرب(صرف و

ص:1594

نحو و معانی)را نزد ملا محمّد باقر تونی و آقا میرزا حسین تونی،در فردوس فراگرفت.سپس راهی مشهد مقدّس شد و حدود شش سال با تلاش جدّی از محضر استادان حوزۀ خراسان بهره برد.

در حوزه های مشهد و اصفهان

در درس استاد میرزا عبد الجواد ادیب نیشابوری چنان فضلی از خود نشان داد که از جناب استاد برای همیشه به نام«فاضل»خوانده شد.سپس به همراه دوست و همدرس خود،فیلسوف نامی شیخ محمّد حکیم خراسانی رهسپار حوزۀ پرحکمت و معرفت اصفهان شد.از همان آغاز ورود،در پرتو درس پرفیض حکیم فرزانه،جهانگیر خان قشقائی قرار گرفت و مرید دلباختۀ وی شد.به موازات بهره مندی از فیض حکمت برای فراگیری فقه،اصول و دیگر معارف اسلامی از استادان بزرگواری مانند:سیّد محمّد صادق خاتون آبادی،آخوند ملا محمّد حسین فشارکی،سید علی نجف آبادی،و نیز حاج شیخ عبد اللّه گلپایگانی(که در آن زمان ناگزیر از نجف راهی اصفهان شده بود)بهره مند شد.

توقف تهران

پس از 11 سال تحصیل جدّی در اصفهان،به وطن بازگشت و چند ماهی در آنجا ماند.در بازگشت به اصفهان،هنگام عبور از تهران،با شاگرد پرآوازۀ حکیم میرزا ابو الحسن جلوۀ زواره ای،میرزا هاشم اشکوری(متوفای 1332 ق)آشنا شد و از این استاد مشهور حکمت،عرفان و فلسفه بهره های فراوان برد.

کتابهای گرانسنگ:شرح مفتاح الغیب،اسفار،شفای بو علی،فصوص الحکم و تمهید القواعد را از محضر ایشان فراگرفت.پس از فوت فرزانۀ حکمت(اشکوری) تدریس را در مدرسۀ دارالشفاء آغاز کرد.هم زمان در مدرسۀ سیاسی نیز به تدریس ادبیات عرب پرداخت،و پس از چندی تدریس فقه و منطق به عهدۀ وی نهاده شد.

ص:1595

استاد دانشگاه تهران

در مهر1312/ ش به دعوت دکتر ولی اللّه نصر به عنوان استاد ادبیات عرب در دانشسرای عالی به تدریس پرداخت.و در سال 1315 ش به مقام استادی دانشگاه تهران رسید و به تدریس فلسفه در دانشکدۀ ادبیات همت گماشت و شاگردان بسیاری را تربیت کرد.

در سال 1321 ش به استادی دانشکدۀ معقول منقول رسید،و تا سال 1333 ش که بازنشسته گردید رسما تدریس می نمود،و پس از آن تاریخ به تدریس خود به طور خصوصی ادامه داد.

استاد حسن زادۀ آملی دربارۀ استاد تونی نگاشته اند:

«...حقّا جناب استاد فاضل تونی،ادیبی به تمام و کمال و قلمی شیوا و رسا داشت.به ویژه قلم فارسی او بسیار دلنشین بود و در انشای نثر فارسی توانا بود...

استاد علامه شعرانی قدّس سرّه فرمودند:من که به سن شما بودم و در تهران درس می خواندم،در همان وقت آقای فاضل تونی از اساتید حوزۀ علمی اصفهان بوده است،و آوازه ای به سزا داشت و شهرت علمی تمام».

آیت اللّه طباطبائی بروجردی که با ایشان در درس میرزا جهانگیر خان شرکت می کرده،دربارۀ ایشان نوشته:«عماد العلماء و المتألهین».

از آثار اوست:

1-تعلیقه بر شرح فصوص الحکم.

2-منتخب نهج البلاغة.

3-صرف،صرف و نحو و قرائت.

4-منتخب کلیله و دمنه و وفیات الاعیان،با شرح لغات مشکل این دو اثر.

5-منطق.

6-حکمت قدیم(تقریرات مترجم له).

ص:1596

7-ترجمۀ فنون سماع طبیعی شفا.

8-الهیات.

9-حاشیه بر اسفار ملا صدرا.

10-علم رجال.

11-آیات منتخبۀ قرآن.

12-اصول فقه.

سرانجام این گوهر گرانبها در روز شنبه /18شعبان1380/ ق مطابق با /13 بهمن1339/ ش در تهران چشم از جهان فروبست ،و در قبرستان شیخان قم(در یکی از اطاقها)به خاک سپرده شد.

-منابع

1-تاریخ حکماء و عرفای متأخر صدر المتألهین 67.

2-فردوس تون،تاریخ و جغرافیا ص 25.

3-فرهنگ عمید 629.

4-فرهنگ فارسی معین 1296/6.

5-فهرست کتابهای چاپی فارسی طبی 319/1.

6-مجلۀ(نگاه حوزه)شماره های(15-16)ص 30.

7-مؤلفین کتب چاپی 832/2.

8-نقباء البشر 889/2(تولدش را به سال 1290 ق نوشته است).

شیخ محمّد حسین قمی«نجّار»

اشاره

(-1359 ق)

شیخ محمّد حسین فرزند حسن قمی ملقب به«نجار»،از دانشمندان و فقهای متقی قم بود.

ص:1597

تحصیل در حوزۀ نجف اشرف

پس از آموختن مقدمات به تهران رفت و به تحصیل سطوح پرداخت،و در سال 1310 ق به نجف اشرف مهاجرت کرد،و از محضر آیت اللّه سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی استفاده نمود،و همواره ملازم ایشان بود.

وی با جدیّت تمام تحصیل کرد و از حقوق شرعی دوری می جست،و به همان مقداری که پدرش می فرستاد اکتفا می نمود.در حدود سال 1318 ق به قم مراجعت کرد و به تدریس و افاده اشتغال نمود.

ایشان در صدر مشروطیت به مشروطه خواهان پیوست،و آن را نوعی امر به معروف و نهی از منکر می دانست،و در پی شکست مشروطه خواهان به دستور «اعتضاد الدوله»حکمران قم به نجف اشرف تبعید شد،و پس از پیروزی مجدد مشروطه خواهان به قم بازگشت،و دیگر در امور سیاسی دخالت نکرد.

درگذشت

ایشان در سال 1359 ق مطابق با 1319 ش در قم درگذشت،و در حرم علی بن جعفر علیه السّلام به خاک سپرده شد؛و از وی فرزندی فاضل به نام«شیخ احمد نجّار» (متوفای 1378 ق)بر جای مانده بود.

-منابع

1-تاریخ قم 266.

2-رجال قم 152.

3-گنجینۀ دانشمندان 139/1.

4-نقباء البشر 568/2.

5-وفیات علما 702.

ص:1598

شیخ محمّد حسین موحد حججی نجف آبادی

اشاره

(1348-1413 ق)

شیخ محمّد حسین فرزند علی موحد حججی نجف آبادی،به سال 1348 ق در نجف آباد اصفهان متولد گردید.

پس از آموختن مقدمات،به اصفهان رفت و سطوح را به انجام رسانید،و در سال 1369 ق به قم عزیمت نمود و خارج را از محضر آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی بهره مند گردید.و در حدود سال 1372 ق به نجف اشرف رهسپار و از محضر آیات:میرزا عبد الهادی شیرازی،سید محمود شاهرودی،شیخ حسین حلی و سید ابو القاسم خوئی در خارج فقه و اصول استفاده نمود،و در سال 1391 ق در پی فشارهای دولت عراق به اهل علم به ایران مهاجرت و در قم سکونت اختیار کرد.

در سال 1404 ق که این جانب(جواهر کلام)به قم مهاجرت نمودم مدتی در منزل مجاور وی(در تکیه خلوص)سکونت گزیدم،مردی بسیار سنگین متین کم حرف و کم معاشرت،و همیشه دائم الذکر و الزیاره بود.از صبیۀ دانشمند معظم سید محمود دهسرخی اصفهانی دارای اولاد نشد و همین طور عقیم از دنیا رفت.

از آثار او:

1-الأولیات من الکافی.

2-تقریرات الشیرازی(فی الصلاة).

3-تقریرات الشاهرودی.

4-تقریرات الحلی.

5-تقریرات الخوئی.

6-تفسیر القرآن الکریم.

ص:1599

او در روز پنجشنبه /27رجب1413/ ق مطابق با اول/بهمن1371/ ش به سن 65 سالگی در قم درگذشت.

-منبع

1-مستدرک الذریعة(خطی-طباطبائی یزدی).

شیخ محمّد حسین نجفی کلباسی

اشاره

(1323-1418 ق)

(1)

دقیقا یک صد سال پیش در سالروز میلاد مسعود سالار شهیدان ابا عبد اللّه الحسین علیه السّلام،در یکی از بیوتات عریق و مشهور اصفهان کودکی به دنیا آمد که او را«محمّد حسین»نام نهادند.

نسب شریف

علاّمۀ تهرانی نسب ایشان را این گونه آورده:«محمّد حسین،بن محمّد رضا،بن محمّد علی،بن محمّد جعفر، بن محمّد ابراهیم کلباسی اصفهانی».

پدر بزرگوار

نخستین معمار فکری وی،پدر بزرگوارش«شیخ محمّد رضا کلباسی»از عبّاد و

ص:1600

زهّاد عصر خود،بسیار متواضع،مؤدّب،در کسب دانش و فضیلت بسیار کوشا، در ترویج مکتب تشیّع پرتلاش،در خدمت به خلق و رفع مشکلات مردم سعی وافر داشت.او پس از یک عمر ارشاد،موعظه و دفاع از حریم حق،در شوال 1366 ق در اصفهان درگذشت و در تکیۀ مرحوم سیّد ترک به خاک سپرده شد.

تحصیلات

آیت اللّه کلباسی مقدمات و سطوح متوسطه را در زادگاه خود در محضر اساتید بزرگواری چون میرزا محمّد حسن قاضی عسکر فراگرفت،آثار نبوغ در همان اوان در پیشانی او هویدا بود.تا جایی که پیش از مهاجرت به نجف اشرف،در ایامی که هنوز بیش از 17 بهار از عمر شریفش نگذشته بود،شرح زیبائی بر کتاب«باب حادی عشر»به صورت شرح مزجی تألیف نمود.

مهاجرت به نجف

از سال 1340 ق برای تکمیل معلومات خود به کهن ترین آکادمی بزرگ جهان تشیع،حوزۀ علمیۀ نجف اشرف رهسپار شد و از خرمن اساتید بزرگ آن روز خوشه چینی نمود،با کوله باری از دانش و تقوا و فضیلت به زادگاه خود بازگشت.

در اصفهان نیز لحظه ای از کسب دانش نیاسود و از محضر اساتیدی چون سید صادق خاتون آبادی استفاده نمود.

در جوار خانۀ خدا

در سال 1366 ق مقدمات تشرّف به حرمین شریفین فراهم شد،آیت اللّه کلباسی به سرزمین وحی تشرّف یافت،فریضۀ حج را به جای آورد و بیش از یک سال در حرمین شریفین مجاورت نمود،در این مدت علاوه بر عبادت و زیارت حرم مطهر نبوی و ائمّۀ بقیع علیهم السّلام از کتابخانه های آن دیار،به ویژه کتابخانۀ«عارف

ص:1601

حکمت»در مدینۀ منوّره استفادۀ شایان نمود و از آن زمان عشق سوزان به تحقیق و کنکاش در نسخه های خطّی را پیدا نمود.

از جوار کعبه به سوی مولود کعبه

آیت اللّه کلباسی پس از یک سال و نیم مجاورت در حرمین شریفین، به سوی نخستین قبلۀ مسلمانان«مسجد الاقصی»حرکت نمود،پس از زیارت انبیای عظام مدفون در سرزمین فلسطین به سوی مولود کعبه شتافت،دوازده سال تمام در جوار مولای متقیان به تحقیق،تألیف و تدریس پرداخت،از محضر بزرگان کسب فیض نمود و شیفتگان علوم اهل بیت را از اندوخته های فراوان خود سیراب نمود، سرانجام در سال 1378 ق به میهن اسلامی بازگشته،در حوزۀ علمیۀ قم رحل اقامت افکند.

اساتید:

مهم ترین اساتید آیت اللّه کلباسی در اصفهان عبارت بودند از:

1-میرزا محمّد حسن قاضی عسکر(1382 ق)در سطح.

2-سید محمّد صادق خاتون آبادی(1348 ق)در فقه و اصول.

مهم ترین اساتید ایشان در نجف اشرف عبارت بودند از:

3-شیخ عبد الحسین رشتی(1373 ق)سطح.

4-سید ابو تراب خوانساری(1326 ق)رجال.

5-شیخ محمّد جواد بلاغی(1352 ق)کلام.

6-سید حسین بادکوبه ای(1358 ق)کلام.

7-شیخ مرتضی طالقانی(1364 ق)معارف.

8-میرزا آغا اصطهباناتی(1380 ق)سطوح عالیه.

9-آقا ضیاء عراقی(1361 ق)خارج اصول.

ص:1602

میرزا عبد الهادی شیرازی

10-سید ابو الحسن اصفهانی (1365 ق)فقه و اصول.

11-شیخ محمّد کاظم شیرازی (1367 ق)فقه و اصول.

12-شیخ حسین حلّی(1375 ق)خارج اصول.

13-میرزا عبد الهادی شیرازی (1382 ق)فقه و اصول.

ویژگیهای اخلاقی

علاّمه تهرانی آیت اللّه کلباسی را به عنوان دانشمندی فرزانه،عالمی جلیل القدر و فاضلی پارسا ستوده،همۀ افرادی که با ایشان معاشرت داشتند،اخلاق نیکو،تواضع فراوان،تقیّد به آداب و سنن اسلامی را در ابعاد زندگی ایشان لمس کرده،از آن همه تقیّد به آداب معاشرت و تلاش کم نظیر در تحقیق و تتبّع در شگفت بودند.

حجت تاریخ،علاّمۀ بزرگوار،محقق طباطبائی همواره از آن همه تلاش و تحقیق ایشان در آن کهولت سنّ ابراز شگفت می کردند.

وی همچنین در قضای حوائج مردم،دستگیری از اشخاص و اعمال خیریّه پرتلاش بود.

اخلاص در عمل

یکی از صدقات جاریۀ آیت اللّه کلباسی،احیا کردن آثار گذشتگان و چاپ و نشر آنها بود،جالب توجه است که ایشان در این کارهای گرانبها نام و نشانی از خود

ص:1603

ثبت نمی کرد،زیرا معتقد بود که کرام الکاتبین آن ها را در نامۀ اعمالش ثبت کرده اند، دیگر نیازی نیست که در روی جلد،داخل جلد،پیشگفتار و یا پایان کتاب نام خود را منعکس کند.

یکی از صدقات جاریه،تهیه،تحقیق،چاپ و نشر کتاب بسیار ارزشمند:

«عقد الدّرر فی اخبار المنتظر»از یوسف بن یحیی بن علی بن عبد العزیز مقدسی سلمی شافعی،متوفّای 685 ق می باشد.

آیت اللّه کلباسی برای به دست آوردن نسخه های خطی این کتاب،در سال 1356 ش رنج سفر به خود هموار کرده و به کشور آلمان سفر نموده،از کتابخانۀ سلطنتی برلین غربی،میکروفیلم آن را تهیه کرده،متن کامل آن را استنساخ نموده، به مصر عزیمت کرده،به مدت شش ماه مشکلات غربت و هزینه های سرسام آور آن را تحمل نموده،دیگر نسخه های آن را از کتابخانۀ«معهد المخطوطات العربیة» تهیه و مقابله نموده،یکی از محقّقان مشهور الازهر،به نام«دکتر عبد الفتاح محمّد حلو»را واداشته که این کتاب را تحقیق نماید.

آنگاه به حروفچینی و تصحیح اغلاط چاپی پرداخته،اجازۀ نشر آن را از ادارۀ نظارت بر چاپ قاهره گرفته،از سوی«مکتبة عالم الفکر»قاهره آن را چاپ و منتشر نموده،فقط یک نسخه با خود به میهن اسلامی ارمغان آورده،و در هیچ موردی نام خود را مطرح نکرده به عنوان صدقۀ جاریه در دفتر حضرت بقیة اللّه ارواحنا فداه به ثبت رسانیده است.

چاپ اول این کتاب به سال 1399 ق در 468 صفحۀ وزیری در قاهره،چاپ دوم آن به صورت افست در سال 1400 ق در تهران،چاپ سوم آن به سال 1403 ق در بیروت،چاپ چهارم آن در همان سال از سوی دانشگاه ابن سعود در ریاض،چاپ پنجم آن به سال 1405 از سوی مکتبة المنار-زرقا-در اردن،و چاپ ششم آن به سال 1416 ق از سوی مسجد مقدس جمکران در قم چاپ و منتشر شده است.

ص:1604

سه چاپ نخستین با تحقیقات دکتر عبد الفتاح محمّد حلو،چاپ چهارم و پنجم آن با تحقیقات استاد مهیب صالح عبد الرحمن اردنی،به عنوان رسالۀ دکترا، و چاپ ششم آن با تعلیقات استاد نظری منفرد،با حذف همۀ فهارس فنی به طبع رسیده است.

این بود یک نمونۀ کوچک از تلاشهای طاقت فرسا و مخلصانۀ آن عزیز سفر کرده.

آثار گرانبها

از آیت اللّه کلباسی آثار ارزشمندی بر جای مانده که قسمتی از آنها به ترتیب زیر است:

1-بشری الطّالبین فی الأدعیة و الختومات و بعض العلوم الغریبة.

2-تحقیق ده ها نسخۀ خطی از علمای عامه،به ویژه پیرامون حضرت مهدی علیه السّلام.

3-تقریرات اصول آیت اللّه آقا ضیاء الدّین عراقی.

4-تقریرات اصول آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی.

5-تقریرات فقه آیت اللّه میرزا عبد الهادی شیرازی.

6-شرح بر کفایة الاصول(وسیلة الوصول الی حقایق الاصول).

7-شرح عروة الوثقی.

8-شرح مزجی بر باب حادی عشر.

9-غرائب و قصار الکلم من الکتاب و السّنّة.

10-غریب الحدیث.

11-غریب القرآن.

12-فضائل اهل البیت.

غالب این آثار گرانبها به صورت مخطوط در کتابخانۀ آن فقید سعید در نزد فرزند برومندش حجة الاسلام و المسلمین آقا حاج شیخ محمّد علی نجفی کلباسی

ص:1605

(متولد 1365 ق)از فضلای شایستۀ حوزۀ علمیۀ قم محفوظ و به تدریج آماده چاپ و نشر می گردد.

عنایات شاه سلطان علی توسط ایشان

نگارندۀ سطور از سال 1340 ش که برای خوشه چینی از محضر اساتید به حوزۀ علمیۀ قم شرفیاب شده،ملتزم است که همه ساله در ایام ربیع برای شادی دل حضرت زهرا-سلام اللّه علیها-به زیارت ابو لؤلؤ در کاشان و حرم با صفای شاه سلطان علی(فرزند بلافصل امام باقر علیه السّلام)در مشهد اردهال شرفیاب شود.

در این رابطه عنایات فراوانی از حرم با صفای آن امامزادۀ عظیم الشّأن مشاهده نموده،که به چند مورد از آنها اشاره می شود:

1-یکی از دوستان بیش از ده سال بود که ازدواج کرده بود،ولی صاحب اولاد نمی شد،پس از صرف هزینه های کلان،پزشکان پاسخ منفی دادند،خانوادۀ عروس همواره در نگرانی بودند،روزی در محضر خطیب توانا حجة الاسلام و المسلمین جناب آقای حاج شیخ عیسی اهری صبحانه را در منزل آن دوست عزیز مهمان بودیم،بعد از صبحانه به مشهد اردهال مشرف شدیم،حاج آقای اهری در ضمن توسّل،شاه سلطان علی را به درگاه خداوند منّان شفیع آورده،برای ایشان فرزندی خواست،در اندک مدتی خداوند به او دختری عنایت فرمود.

2-پس از مشخص شدن آثار حمل در خانوادۀ آن دوست عزیز،در خدمت حاج آقای اهری با گروهی از دوستان به قصد تشکر از آن امامزادۀ لازم التعظیم به مشهد اردهال مشرف شدیم.

در این سفر دوست عزیزمان حجة الاسلام و المسلمین جناب آقای حاج شیخ احمد شریعت،از آن بزرگوار تقاضای حج نمود.

ماه ذیقعده بود،پروازها مشخص شده بود و تشرف به حج به جز از طریق

ص:1606

غیر عادی میسّر نبود.

هنگامی که آقای شریعت به تهران بازگشتند،تلفنی اطلاع دادند که یکی از روحانیون از رفتن به حج عذر پیدا کرده،مرا به جای ایشان برگزیده اند،پرسیدم این جایگزینی در چه ساعتی انجام شده؟گفت:ساعت 11 صبح که ما در حرم آن حضرت بودیم،عدّه ای از دوستان برای تعیین وقت پرواز به سازمان حج مراجعه کرده اند،گفته اند که روحانی شما امسال به حج نمی آید،زود یک نفر پیدا کنید،آنها با یکدیگر مشورت کرده،مرا پیشنهاد کرده اند و پذیرفته شده.

3-یک سال بعد که به آستانۀ حضرت علی بن باقر علیه السّلام مشرف بودم،ساعت 6 بعد از ظهر بود که در حرم آن حضرت با خود حدیث نفس کردم که این بزرگوار آقای شریعت را به حج فرستاد،به آن دوست عزیز نیز فرزند عنایت کرد،ولی این سوریۀ دم دستی را مدتهاست که من نرفته ام.

شب دیروقت بود که به قم بازگشتم،گفتند:آیت اللّه کلباسی زنگ زده بود، چون نزدیک نیمه شب بود،من زنگ نزدم،صبح بعد از نماز ایشان زنگ زدند و فرمودند:«استخاره کنید،اگر خوب باشد هم سفر سوریه باشیم»عرض کردم من بدون استخاره در خدمت شما هستم.

از خانواده پرسیدم:ایشان دیروز چه ساعتی زنگ زده بود؟گفتند:«ساعت 6 بعد از ظهر».

معلوم شد هنگامی که من دست در ضریح آن بزرگوار داشته،با خود حدیث نفس می کردم،به قلب ایشان افتاده که این افتخار را به اینجانب ارزانی دارند.

هنگامی که خدمتشان رسیدم معلوم شد که ایشان سالها قبل برای تشرف به سوریه ثبت نام کرده،دوتا فیش به نام خود و به نام فرزند عزیزشان تهیه نموده، آقازاده شان به جهت معالجۀ یکی از اعضای خانواده امکان تشرّف نداشته،در نظر گرفته اند که حقیر به جای ایشان در خدمت والد معظم ایشان باشم.

همان روز به تهران رفته،جایگزینی را انجام داده،در همان هفته به سوریه

ص:1607

مشرف شدم و بدین سان عنایت حضرت شاه سلطان علی توسط آیت اللّه کلباسی شامل حالم گردید.

یک خاطرۀ به یادماندنی

در طول دوهفته ای که در دمشق در محضر آن عزیز از دست رفته بودم،شبها به حرم مطهر عقیلة العرب حضرت زینب کبری علیها السّلام مشرف می شدیم،نماز صبح را در حرم سفیر سه سالۀ امام حسین علیه السّلام می خواندیم،بعد از زیارت به هتل بازگشته، صبحانه را صرف نموده،از هتل بیرون می آمدیم،به کتابخانۀ«ظاهریه»و یا «مکتبة الاسد»می رفتیم.

یک روز از هتل خارج شدیم با بارش شدید باران مواجه شدیم،بدون اعتنا به باران،مسیر هتل تا ایستگاه اتوبوس را که در حدود یک کیلومتر بود،پیمودیم، وقتی سوار اتوبوس شدیم،همۀ لباسهای ما خیس شده بود،چنانکه آن مسیر طولانی را سرپا ایستادیم.چون به«مکتبة الاسد»رسیدیم،معلوم شد که آن روز یکی از روزهای محلّی سوریه بوده و مردم به عنوان پشتیبانی از«حافظ اسد» راه پیمائی دارند و کتابخانه تعطیل است.

با همان وضع برگشتیم،بارش هنوز ادامه داشت،هنگامی که به هتل رسیدیم، پیرمرد از نفس افتاده بود.

گفتم:آقا،خیلی صدمه خوردید!فرمود:نه،هرگز.اگر می دانستی که خداوند برای همین رفتن و دست خالی برگشتن ما چقدر پاداش خواهد داد،هرگز این جمله را بر زبان جاری نمی کردی.

پس از سالیان متمادی هنوز آن نگاه نافذ،قیافۀ مصمّم،چهرۀ پرصلابت، تعبیر شیوا،لحن گیرا و بیان رسای برخاسته از ایمان قوی و عقیدۀ استوار آن مرد خدا را فراموش نکرده ام.

آیت اللّه کلباسی تا قدرت تحرک داشت،هرگز از پا نمی نشست و در ترویج

ص:1608

مذهب و دفاع از آئین تشیع از هیچ تلاشی کوتاهی نمی کرد،با آن کهولت سنّ به کشورهای مختلف سفر می کرد و همۀ ساعات روز را در بخش مخطوطات کتابخانه ها با نسخه های خطی کلنجار می رفت.

سید موسی شبیری زنجانی در حال تسلیت به فرزند ایشان

نقش نگین

مرحوم آیت اللّه کلباسی عشقی سوزان به سالار شهیدان داشت، باآن همه اشتغالات علمی،از مجالس عزاداری حضرت سیّد الشّهداء علیه السّلام غفلت نمی کرد،به ندرت اتفاق می افتاد که در جلسات هفتگی عصرهای جمعه در منزل محقق طباطبائی(آیت اللّه سید عبد العزیز طباطبائی)جای ایشان خالی باشد.

از این رهگذر جمله ای که برای مهر خود برگزیده بود،این سخن نغز و پرمغز رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم بود که:«حسین منّی و أنا من حسین».

به سوی جهان ابدی

آیت اللّه کلباسی پس از 95 سال تلاش،تحصیل،تحقیق،تألیف،تدریس، خدمت به خلق،دفاع از حق،تهذیب نفس،تحکیم مبانی عقیدتی،ترویج مکتب تشیّع،تعمیم فرهنگ اصیل اسلامی،تربیت شاگردان مخلص و فداکار،و نشر آثار گرانسنگ گذشتگان،سرانجام در روز دوشنبه نهم رجب المرجب 1418 ق (مصادف با سالروز میلاد مسعود باب الحوائج علی اصغر علیه السّلام)برابر

ص:1609

1376/8/19 ش دعوت حق را لبیک گفته، به سوی ملکوت اعلی پر کشید.

سید محمّد علی موحد ابطحی در حال تسلیت گفتن به فرزند ایشان

پیکر مطهر ایشان طی مراسم با شکوهی از مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام تا حرم مطهر کریمۀ اهل بیت تشییع شده،با حضور هزاران نفر از آیات عظام،فضلای کرام و طبقات مختلف از قم،تهران،اصفهان و دیگر بلاد،پس از نماز با شکوهی که توسّط آیت اللّه بهجت انجام یافت،در یکی از حجرات صحن مطهر(در مجاورت شیخ فضل اللّه نوری)به خاک سپرده شد و مراسم یادبود فراوانی در قم، تهران و اصفهان برگزار شد.

-منابع

1-بقایا الأطیاب 96.

2-خاندان کلباسی 188.

3-دائرةالمعارف اعلمی:350/16.

4-سراج المعانی 174.

5-کتابنامۀ حضرت مهدی:515/2.

6-گنجینۀ دانشمندان:243/2.

ص:1610

7-ماضی النّجف:236/3.

8-المرشد-مجله-شماره 11-129/12 و 156.

9-معجم رجال الفکر و الأدب:1609/3.

10-مقدمۀ وسیلة الوصول 4-6.

11-المنتخب من أعلام الفکر و الأدب 475.

12-نقباء البشر:583/2.

شیخ محمّد حسین واسعی قائینی

(-1389 ق)

شیخ محمّد حسین فرزند علامه ملا عبد الواسع قائینی،از علمای ساکن شهر ری بود.

تحصیلاتش را نزد دائی خود مرحوم قاضی شروع نمود،و پس از طی سطوح در مدرسۀ جعفریۀ قاین در سن 17 سالگی به درس آیت اللّه سید حسین فقیه(امام) راه یافت،آنگاه به مشهد مقدس و پس از مدتی به نجف اشرف و سرانجام به قم مهاجرت نمود.و از محضر آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی کسب فیض کرد و مورد توجه ویژۀ ایشان قرار گرفت.

در سال 1368 ق از طرف آیت اللّه بروجردی به شهر ری عزیمت نمود و در محلۀ حسین آباد(بی بی زبیده)در(مسجد ملک افضلی)به اقامۀ جماعت و ترویج دین و در ضمن در(مدرسۀ برهانیه)شهر ری به تدریس فقه پرداخت.

استاد رازی می نویسند:(مرحوم آقای واسعی از علمای متقی و متواضع عصر ما و دارای محامد آداب و محاسن اخلاق بودند،و از بیت المال و سهم مبارک امام علیه السّلام کمتر مصرف می نمود.از باقیات الصالحات ایشانست فرزند ارجمند ایشان ثقةالاسلام حاج شیخ محمّد علی واسعی که در جای ایشان به اقامۀ جماعت و خدمات دینی اشتغال دارند).

ص:1611

وی در روز سه شنبه عید قربان1389/ ق مطابق با /28بهمن1348/ ش در شهر ری بدرود زندگی گفت،و با تشییع با شکوهی در وادی السلام قم مدفون گردید.

-منابع

1-آثار الحجة 285/2(ایشان را اشتباها به نام عبد الحسین معرفی نموده است).

2-گنجینۀ دانشمندان 650/4.

محمّد حسین وفائی قمی

اشاره

(1332-1404 ق)

حاج محمّد حسین فرزند آقا علی نقی وفائی قمی،مردی با کمال و شاعر بود.

در سال 1332 ق در قم متولد گردید.

ایشان همنامی دارد که گاهی بین این دو اشتباه رخ می دهد.آقای حسین وفائی فرزند غلامعلی خلجستانی قمی از شعرای معاصر و فعلا ساکن تهران است.در سال 1337 ق در خلجستان متولد شد.

خدمات اجتماعی

وی تحصیلات خود را در دانشکدۀ کشاورزی دانشگاه تهران به پایان رسانید،و به استخدام همان وزارت درآمد،و چندین سال سازمان کشاورزی قم را اداره کرد.

طرح و اقدامات اولیه عمرانی در زمینه«سنگلج»تهران(پارک شهر)از اوست.

وفائی،ریاست ادارۀ کشاورزی و خالصه جات قزوین و زنجان را برعهده داشت،و فعالیت ها و اقدامات او در آن سامان شایان تمجید و درخور تحسین است.

باغ سپهسالار تنکابنی را که در اثر حوادث ایام و عدم توجه اولیای آن شهر ویران شده بود،به صورت آبرومندی احیا کرد.

باید افزود که ایشان در مسایل اجتماعی نیز آگاه و نویسنده ای توانا بود.مقالات

ص:1612

او در روزنامه های قم و تهران درج می شد،و در سال 1330 ش هفته نامه«قیام قم» را منتشر ساخت.

سرانجام در روز سه شنبه /8رجب1404/ ق مطابق با /21فروردین/ 1363 ش درگذشت،و در قبرستان باغ بهشت قم به خاک سپرده شد.

-منابع

1-چهرۀ مطبوعات معاصر 306.

2-رجال قم 152.

3-فهرست روزنامه روزنامه های فارسی 171.

سیّد محمّد داماد یزدی

اشاره

(ح 1322-1388 ق)

سید محمّد محقق داماد یزدی،از فقها و اساتید به نام حوزۀ علمیۀ قم و زهاد و متقیان واقعی بود.

ایشان در حدود سال 1325 ق در خانواده ای روحانی-که در احمدآباد اردکان یزد به فضل و تقوا اشتهار داشت-پا به دنیا نهاد،آن مرحوم مانند جدّ و سمیّ خود پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم قبل از ولادت،پدر را از دست داد و در شش سالگی مادر را،و مدت عمر او نیز 63 سال بود.

پدرش حجة الاسلام سید جعفر موسوی از علاقه مندان واقعی خاندان اهل بیت علیهم السّلام بود که قبل از تولد فرزندش،با پای پیاده به شوق زیارت عتبات عالیات از وطن خود خارج شد و در همین سفر بود که روح پاکش به ملکوت اعلی پیوست.

آغاز تحصیلات

آن مرحوم مدت کوتاهی در اردکان تحصیل گذراند و سپس به شهر یزد مهاجرت کرد و پیش اساتیدی همچون آیات:سید احمد مدرس،سید یحیی واعظ

ص:1613

احمدآبادی،سید حسین باغ گندمی،سید علیرضا فیروزآبادی(پسر عموی آیت اللّه سید محمّد فیروزآبادی)و سید محمّد رضا حائری به تکمیل ادبیات و تحصیل شرح لمعه و قوانین پرداخت.وی مقداری از قوانین را پیش آیت اللّه آقای حاج شیخ غلامرضا یزدی(فقیه خراسانی)خوانده بعد از چندی،چون این استاد بزرگوار در اثر کثرت مشاغل شهری،تدریس خود را برای چنین شاگردی کافی ندانسته و آقای داماد برحسب صلاحدید ایشان قم را برای ادامۀ تحصیل اختیار نمود،عنایت خاصی که آن مرحوم موقع بدرقه کردن شاگردش مبذول داشته به قدری جالب است که نظیرش کمتر دیده شده،و طبق آنچه که آیت اللّه حاج سید موسی شبیری زنجانی(دامت افاضاته)نقل می فرمودند:آقای داماد وقتی که کیفیت آمدن استادش به گاراژ برای بدرقه و کندن لباس و جوراب و پوشاندن آنها به شاگرد را متذکر می شدند،اشک در چشمشان حلقه می زد.

ایشان به برکت استعداد شایان خدادادی و ذوق فراوان و نبوغی که داشت توانست در طی نه سال تحصیل در یزد به مراحل والائی نایل آید،و ضمن تحصیل به تدریس و تربیت دیگران بپردازد.

مهاجرت استاد به قم

داماد در سال 1341 ق در سن حدود 19 سالگی به حوزۀ نوبنیاد قم هجرت کرد و برای تکمیل اندوخته های علمی و اخلاقی خود در درس استادان بزرگ حوزه،همچون حضرات آیات:میر سید علی یثربی کاشانی،سید محمّد تقی خوانساری،میرزا محمّد همدانی،حاج شیخ محمود اردکانی،سید ابو الحسن رفیعی قزوینی،سید محمّد حجت کوه کمری،و سرانجام حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی شرکت جست.

آیت اللّه مؤسس،عنایت خاصی به این تلمیذ خود داشت و با داشتن چنین شاگردانی به آیندۀ حوزۀ علمیۀ قم دلگرم و امیدوار بود،و همین عنایت خاص

ص:1614

حائری به ایشان بود که سرانجام به مصاهرت و دامادی ایشان منجر شد،و ازاین رو به لقب(داماد)معروف گردیدند.

حوزۀ درسی آن مرحوم

پس از ارتحال استاد خود آیت اللّه حائری،رسما تدریس را شروع کرد و در مدت کوتاهی محضر درسش محل تجمع فضلای بنام حوزه گردید.

ایشان آن قدر به امر تدریس اهمیت می داد که نه تنها در ایام تحصیل،بلکه در ایام تعطیلی حوزه نیز به تدریس و تربیت طلاب فاضل و دانشمند می پرداخت.

ویژگیها و خصال روحی

آیت اللّه داماد علاقۀ فراوانی به تدریس فقه و اصول و پرورش و تربیت فضلاء داشت و به همین دلیل،غالب اوقات او در شبانه روز صرف مطالعه می شد و از پرمطالعه ترین اساتید حوزۀ علمیۀ قم محسوب می گشت،در روزهای آخر عمر که پس از عارضۀ سکتۀ قلبی از ماه مبارک رمضان به بعد در منزل بستری و همۀ طبقات مخصوصا شاگردان او به دیدارش می رفتند،گاهی اوقات که ساعت درسشان فرا می رسید و خود را از شرکت در جلسۀ درس و در حلقۀ شاگردان و تلامیذ برجستۀ خود محروم می دیدند،گریه کرده و این جملات پرارزش را می فرمودند:(من از مرگ نمی ترسم ولی از این می ترسم که وجود عاطل و باطلی باشم،و نتوانم انجام وظیفۀ شرعی کنم).

داماد بسیار صریح اللهجه،خوش مجلس،و شوخ و شیرین سخن بود،به مقامات صوری اهمیت نمی داد،و تواضع مخصوصی داشت.او دارای قلبی بسیار رئوف و احساساتی لطیف و کاملا روحانی بود،می گفتند:در تمام عمرم جز دو مرتبه،نماز میت نخواندم و در هر دو بار نیز منقلب شدم و نتوانستم آن را تمام کنم.

گاهی که در مواقع مخصوصی در مسند ارشاد وعظ قرار می گرفت،سخنان این

ص:1615

روحانی بزرگ در دلهای شنوندگان اثر بسیار عمیقی می گذاشت،و به هنگام دعا و مناجات و مراسم سوگواری هر بیننده ای تحت تأثیر حالت روحانی و چشم اشکبار او قرار می گرفت.

و باز از خصائص ایشان این خصیصه است که همواره در فکر و اندیشه بود (نسبت به مطالب درسی و غیر درسی)حتی در کوچه و بازار که می رفتند،و چه بسیار اتفاق می افتاد که در خیابان اگر کسی به ایشان سلام می کرد،چون ایشان در اندیشه بود،نمی شنید و سلام او به وسیلۀ همراهان استاد-اگر همراهش بودند- پاسخ داده می شد.

آن بزرگوار به هیچ وجه طالب ریاست و مقام نبود،و شاگردان خود را نیز به مناسبت فوت بعضی از بزرگان و مناسبتهای دیگر،پند و اندرز می داد تا مبادا افکار پوچ ریاست طلبی و حب جاه،آنان را بفریبد.

آثار قلمی او

از جمله مهمترین آثار به جای مانده از آن فقید سعید،دهها مجتهد وارسته و مدرس برجسته است که افتخار شاگردی ایشان را دارند.و از میان شاگردان آقای داماد که تقریر بحث های محققانه اش را نوشته اند،چند نفر را نام می بریم:

الف-استاد معظم شیخ عبد اللّه جوادی آملی،مباحث:حج،صلات،صوم، اعتکاف،خمس و قسمت عمدۀ زکوة را تقریر و به رشتۀ تحریر درآورده اند،دورۀ (کتاب الحج)در سه جلد طبع و نشر گردیده و(کتاب صلاة)نیز زیر چاپ است.

ب-استاد معظم آیت اللّه ناصر مکارم شیرازی(دورۀ اصول)ایشان را نوشته اند.

ج-استاد سید جلال طاهری اصفهانی،مبحث طهارت و دورۀ اصول ایشان را نوشته اند.

د-استاد شیخ محمّد مؤمن قمی،بحث صلاة ایشان را نوشته اند.

ه-حواشی بر عروة الوثقی،به قلم خود آن مرحوم.

ص:1616

و-استاد سید محمّد علی علوی گرگانی،تقریرات درس فقه و اصول ایشان را نوشته است.

فرزندان آن مرحوم

از داماد،فرزندانی به یادگار مانده است که از میان آنان:

1-جناب آقای حاج سید علی محقق،که از اساتید حوزه و عضو جامعۀ مدرسین،می باشد.

2-جناب آقای حاج سید مصطفی محقق،رئیس سابق بازرسی کل کشور هستند.

سید مصطفی محقق داماد

وفات و مدفن

آن مرحوم در بامداد چهارشنبه /2 ذی الحجه1388/ ق مطابق با /30 بهمن1347/ ش براثر سکتۀ قلبی، پس از 75 روز بیماری دار فانی را وداع کرد و به معبود خویش پیوست.

خبر فوت این استاد بزرگ به فاصلۀ کوتاهی در سراسر قم پخش شد،علماء و فضلاء و سایر اقشار را متأثر ساخت و حوزه های علمیه را در اندوه و تألم فروبرد .

هزاران نفر با چشمانی گریان اطراف منزل آن مرحوم اجتماع کرده،و بعد از ظهر همان روز پیکر پاک ایشان را با اندوه فراوان تشییع کرده،و در مقبره ای از مقابر شرقی صحن مطهر حضرت معصومه علیها السّلام مقابل ایوان آئینه زیر ساعت به خاک سپردند،و سپس به پاس تجلیل از مقام علمی و زهد و تقوای ایشان از طرف مراجع عالیقدر و

ص:1617

اساتید حوزه و شاگردان آن و مردم متدین شهرها مراسم فاتحه برگزار گردید.

-منابع

1-آثار الحجة 62/2.

2-آینۀ دانشوران 230(که تولدش را در 1321 ق دانسته است).

3-النجوم السّرد بذکر علماء یزد(سید جواد مدرسی-خطی).

4-رجال قم 152.

5-گنجینۀ دانشمندان 142/2.

6-مجلۀ درسهائی از مکتب اسلام سال دهم ش 4.

7-مجلۀ نور علم دورۀ دوم شمارۀ 5 ص 97.

8-نشریۀ سالانۀ معارف جعفری،سال نهم ص 310.

شیخ محمّد ربیع همدانی«شفیعی»

اشاره

(ح 1258-1348 ق)

شیخ محمّد ربیع فرزند شیخ شفیع همدانی،از علمای متقی و معروف همدان بود.

وی در حدود سال 1258 ق در«حصار خان»که امروزه جزو همدان پیوسته است،تولد یافت.

ایشان مقدمات و سطح را در همدان سپری کرد،سپس به عتبات عالیات رفت و از اساتید آن دیار بهره مند شد.پس از انجام تحصیلات به ایران بازگشت و ابتدا مدتی در قم توقف کرد،آنگاه به همدان مراجعت نمود و انجام امور مذهبی از قبیل:

اقامۀ جماعت،تدریس و هدایت و ارشاد اشتغال ورزید.وی از سهم مبارک امام علیه السّلام استفاده نمی کرد.

علامه حاج آقا بزرگ تهرانی در«نقباء البشر»درباره اش می نویسد:

(از دانشمندان پارسا و ائمۀ جماعت مورد وثوق همدان است.وی از شاگردان علامه ملا عبد اللّه بروجردی همدانی در همان سامان به شمار می رود.در شهر

ص:1618

همدان دارای اعتبار بود و مورد تقدیر سایرین می باشد،آن هم به خاطر دانش و تقوای شدید و نیکی اخلاق و سلامتی سرشت ایشان است.

او در سال 1338 ق به عراق جهت زیارت عتبات عالیات مشرف شد و این آخرین ملاقات من با او بود.برادرش شیخ شریف نیز از دانشمندان است).

ایشان در حدود سن 90 سالگی در همدان درگذشت.پیکرش ابتدا در همدان به صورت امانت دفن شد.و پس از گذشت هشت سال،و شکافتن قبر ایشان با بدن تروتازه روبرو می شوند.کالبدش به قم منتقل و در وسط قبرستان حاج شیخ مدفون می گردد.

فرزندانش:

1-شیخ ابو طالب،ساکن حصار خان و مردی با فضل و شریف بود 2-آقا محمود 3-محمّد ربیعی بهشتی،معروف به«میرزای همدانی»4-حجة الاسلام شیخ علی اصغر شفیعیان.

سید حسن خوانساری

آخوند ملا علی همدانی

ص:1619

و پنج دختر که دامادهای اهل فضل او عبارتند از:1-آیت اللّه سید حسن خوانساری،پدر حجج الاسلام سید موسی و سید جواد خوانساری همدانی 2- حاج محمّد حسین تویسرکانی،پدر حجة الاسلام دکتر قاسم تویسرکانی 3-آیت اللّه آخوند ملا علی همدانی(معصومی)که از این خانم دارای اولاد نشد.

-منابع

1-اظهارات نواده اش حاج احمد ربیعی بهشتی فرزند آقای محمّد،به تاریخ 1420 ق در منزلش در تهران پارس.

2-نقباء البشر 721/2.

محمّد ربیعی بهشتی همدانی

(1309-1383 ق)

آقا محمّد ربیعی بهشتی معروف به(میرزای همدانی)فرزند علامه شیخ محمّد ربیع و نوۀ شیخ شفیع همدانی،از فضلا و سالکان راه حقیقت و اصلان متقی بود.

ایشان در سال 1309 ق در(حصار خان)که فعلا جزو شهر همدان درآمد، متولد گردید.و تحت عنایت و سرپرستی پدری دانشمند و عارف پرورش یافت و تعلیمات ابتدائی را از اوان آموخت.و از او جوانی به عرفان و اخلاق علمی و عملی و سیر و سلوک گرایش پیدا نمود به همین خاطر هرچند گاهی به بهار-همدان- رفته به خدمت حضرت آیت اللّه شیخ محمّد بهاری-عارف و عالم نامی که از دوستان پدر خود بود،می رسید.

آقا محمّد جهت ادامۀ تحصیلات خود به حوزۀ علمیۀ قم رهسپار شد و دروس فقهی و اخلاقی را محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و میرزا جواد ملکی تبریزی بهره مند گردید و روابط تنگاتنگی با این دو استاد حاصل کرد.و پس از بیست سال اقامت به همدان مراجعت کرد و پس از مدتی به تهران نقل مکان کرد و در اطراف بازار مستقر گردید و در منزل خود به تدریس اخلاق و ارشاد اشتغال

ص:1620

داشت.در ضمن سفرهای متعدد و دائم به قزوین داشت و جمع کثیری را به فیض می رساند.وی اهل عبادت و تهجد دایم بود و سفرهای زیادی به صورت پیاده به عتبات عالیات و مشهد مقدس داشت.

مرحوم ربیعی بهشتی در غروب روز دوشنبه /11رمضان1383/ ق مطابق با /7بهمن1342/ ش در سن 74 سالگی براثر سکتۀ قلبی در تهران دار فانی را وداع گفت.و پیکرش به قم حمل و در قبرستان حاج شیخ مدفون گردید.

فرزندانش:

1-آقا احمد ربیعی بهشتی 2-آقا محمود ربیعی بهشتی و سه دختر.

شیخ محمّد رشتی

اشاره

(-1322 ق)

حاج شیخ محمّد،فرزند میرزا احمد رشتی،از علمای معروف گیلان بود.

تحصیلات عالی در حوزۀ نجف اشرف

او پس از طی مقدمات و سطوح،به نجف اشرف مهاجرت کرد،و از محضر آیت اللّه میرزا حبیب اللّه رشتی استفاده نمود،و پس از چند سال اقامت به رشت بازگشت،و از بزرگان آن منطقه به شمار آمد.

از آثار او

1-تقریرات میرزای رشتی.

وی در شوال1322/ ق در رشت درگذشت،و جنازه اش در قبرستان شیخان قم به خاک سپرده شد.

-منبع

1-نقباء البشر(قمست خطی)،(تاریخ مرگش را بعد از سال 1320 ق نوشته است).

ص:1621

شیخ محمّد رضا آل صادق

اشاره

(1364-1415 ق)

شیخ محمّد رضا فرزند علامه شیخ محمّد و نوۀ علامه شیخ صادق تنکابنی، ملقب به«آل صادق»،از شعرا و ادبای معروف معاصر بود.

وی در روز دوشنبه /22 ذی القعده1364/ ق مطابق با /7آبان1324/ ش در نجف اشرف دیده به جهان گشود.

پدرش شیخ محمّد آل صادق(1338-1397 ق)از فضلا و معاریف حوزۀ علمیۀ نجف اشرف بود.وی از جمله شاگردان آیت اللّه سید محسن طباطبائی حکیم بود.به بزرگان رامسر ص 131 رجوع شود.

شیخ محمّد رضا،دوره های ابتدائی و راهنمایی را در مدرسۀ علوی در نجف اشرف سپری کرد و دورۀ دبیرستانی را در دبیرستان«اعدادیه نجف»به پایان رساند.آنگاه در دانشکدۀ فقه(کلیة الفقه)همان دیار به تحصیل پرداخت و در سال 1968 م(1387 ق)فارغ التحصیل شد.در ضمن در جلسات ادبی شاعر گرانقدر شیخ عبد المنعم فرطوسی و جلسات درس حضرات آیات:سید ابو القاسم خوئی، سید محمّد باقر صدر و سید حسین طباطبائی بحر العلوم شرکت می جست.آنگاه خود به تدریس نحو و علوم ادبی در دبیرستان«تحریر ثقافی»نجف اشرف پرداخت.

وی در امور فرهنگی شدیدا فعالیت می کرد و به عضویت انجمن ها و کنفرانس ها درآمده،از جمله:عضو انجمن نویسندگان عراق،عضو انجمن خوشنویسان عراق،عضو انجمن کارهای فرهنگی(جمعیة التحریر الثقافی)و کنگرۀ نهم شعر(سال 1969 م)و...بود.

سرانجام در سال 1403 ق به ایران تبعید شد و در قم سکونت اختیار نمود و به کارهای فرهنگی خود و تدریس و تألیف و ترجمه اهتمام ورزید.

ص:1622

از آثار او

1-التحکیم بین الحکمین الصدوق و المفید،ترجمه.

2-التفسیر الأمثل،ترجمة تفسیر نمونه(همکاری در ترجمه به عربی).

3-الزورق و الریاح(اشعار).

4-الشخصیة بین التکامل و الانحلال.

5-الشیعة.

6-الصوت و الأصداء(اشعار).

7-المثانی الشعریة.

8-المستغفرون بالأسحار،ترجمه.

9-الوصف عند النحویین و الاصولیین.

10-أنفاس الشباب(اشعار).

11-أوراق نقدیة.

12-ثنائیات(اشعار).

13-دروس اخلاقیة.

14-دیوان فی حق النبی صلی اللّه علیه و آله و سلم و الآل علیهم السّلام.

15-شرح الصحیفة السجادیة(اثر میرزا محمّد مشهدی-تحقیق).

16-فی حمی الاسلام(اشعار).

17-للباذلین دم الورید(اشعار).

18-ما هی الصلاة؟

19-مدائن الظلال(اشعار).

ایشان به طور ناگهانی در روز یکشنبه /30محرم1415/ ق مطابق با /19تیر/ 1373 ش در سن 50 سالگی در اثر ایست قلبی در قم دار فانی را وداع گفت.

پیکرش عصر روز دوشنبه اوّل/صفر تشییع و در قبرستان باغ بهشت-مقبرة العلماء- به خاک سپرده شد.

ص:1623

فرزندانش:

1-لقمان 2-موسی و سه دختر.

منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-بزرگان رامسر 131.

3-فلسطین فی الشعر النجفی 89.

4-معجم المؤلفین العراقیین 163/3.

شیخ محمّد رضا بحر العلوم گیلانی

اشاره

(1335-1407 ق)

حاج شیخ محمّد رضا فرزند حسن و نوۀ حبیب اللّه فقیه حبیبی گیلانی، ملقب به«بحر العلوم»از دانشمندان و فضلای معاصر.

او در سال 1335 ق مطابق با 1295 ش در رشت متولد گردید.

بحر العلوم در سن کودکی همراه پدر به نجف اشرف رفت و مقدمات علوم را در نجف اشرف فراگرفت و در سن حدود 14 سالگی به قم مهاجرت کرد و پس از طی سطوح،خارج را از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی(مدت کوتاهی)،سید محمّد حجت کوه کمری،سید حسین طباطبائی بروجردی و سید کاظم شریعتمداری بهره مند شد و مشغول تدریس سطوح گردید.

ص:1624

از آثار او

1-درر الصرف.

2-درر النحو.

3-منظومة فی الاصول.

4-منظومة فی الفقه.

5-تقریرات الفقه(درس حجت).

6-تقریرات الفقه(درس بروجردی).

ایشان در عصر روز جمعه /14محرم1407/ ق مطابق با /28شهریور/ 1365 ش در بیمارستان قلب تهران در سن 72 سالگی درگذشت و عصر روز شنبه تشییع و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام مدفون گردید.

منابع

1-آثار الحجة 117/2.

2-اظهارات فرزند آن مرحوم.

3-گنجینۀ دانشمندان 222/2.

شیخ محمّد رضا برهان رامسری

اشاره

(1326-1413 ق)

حاج شیخ محمّد رضا فرزند شیخ ابو الحسن واعظ و نوۀ آقا قاسم تنکابنی رامسری ملقب به(برهان)،به سال 1326 ق در«آخوند محله»تنکابن دیده به جهان گشود.

پس از طی مقدمات به قم رفت و ادبیات را نزد میرزا محمّد علی ادیب تهرانی، و سطوح را نزد آیات:میرزا محمّد تقی اشراقی،سید شهاب الدّین مرعشی نجفی، و سید محمّد رضا گلپایگانی تلمذ کرد،و حکمت و فلسفه را از محضر:سید ابو تراب ترابی دامغانی،شیخ محمّد علی شاه آبادی،شیخ مهدی مازندرانی(امیر کلائی)،

ص:1625

(امام)خمینی،و میرزا خلیل کمره ای استفاده نمود.

و در دروس خارج آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری،سید صدر الدّین صدر، میرزا محمّد فیض قمی،و سید حسین طباطبائی بروجردی حاضر گردید و از دانش سرشار این بزرگان استفاده ها برد.

و به رامسر مراجعت و در«مسجد نارنج بن»و«لیاسر»به اقامۀ جماعت و ترویج احکام مذهب پرداخت.

از آثار او

1-اسرار دائمیۀ قرآن(همکاری با برادرش شیخ محمّد حسین برهان).

2-تقریرات بعضی از اساتید خود.

وی دارای فرزندی به نام(جلال الدّین برهان)از طلاب حوزۀ علمی قم بود که در سن جوانی به تاریخ جمادی اول1369/ ق درگذشت،و در قبرستان حاج شیخ قم مدفون شد وی کتابی در«اثبات امامت»تألیف نموده بود.

سرانجام در روز دوشنبه /12شوال1413/ مطابق با /16فروردین/ 1372 ش به سن 88 سالگی در رامسر درگذشت،و در کنار فرزند مذکور خود در قبرستان حاج شیخ مدفون گردید.

منابع

1-آینۀ دانشوران 427.

2-گنجینۀ دانشمندان 162/5.

ص:1626

شیخ محمّد رضا چال حصاری«افضل»

اشاره

(1289-1373 ق)

شیخ محمّد رضا چال حصاری تهرانی معروف به(افضل)فرزند حاج آخوند، در سال 1289 قمری متولد شد.

از علمای اخباری بود و در سالهای آخر عمر خود از تهران(محلۀ چال حصار) به قم مهاجرت کرد.در روز جمعه /20ذی حجه 1373/ قمری مطابق با /29 مرداد1333/ ش به سن 84 سالگی در قم وفات یافت.

آثار به جا مانده از او عبارتند از:

1-آداب الاطفال.

2-اصول کلام.

3-ألف سؤال.

4-بلغة العقلاء فی غربة سید الشهداء علیه السّلام.

5-بلغة القصوی میالید العلیاء.

6-تتمۀ رسالۀ رشد المسترشد.

7-تفسیر 2 جلد.

8-تکملة المواریث.

9-جهاد اکبر.

10-حجة اللّه و بلغة الالباب.

11-رشد المسترشد.

12-سبیل الرشد لأهل الزهد.

13-فلتات اهل ایمان.

14-کتاب افضل.

15-لسان الصدق.

ص:1627

16-موازین الکلام.

17-مسألتان ملحقتان بفریضة الصلاة.

18-القضاء و الشهادات.

منابع

1-زندگینامۀ رجال و مشاهیر ایران 43/3.

2-معجم مؤلفین الشیعة 129.

3-مؤلفین کتب چاپی 136/3.

دسته گلی که چال حصاری به آب داد:

دانشمند معظم آقای سید حسین مکی خرمشهری برای نگارنده نقل فرمود که:

چال حصاری پس از انتقال به قم اقدام به چاپ قرآنی نمود که با قرائتی برخلاف قرائت مشهور و براساس روایت ضعیف تنظیم و آن را به چاپ سپرده بود.آیة اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی را از چاپ این قرآن آگاه می کنند،وی قبل از انتشار دستور می دهد که تمام نسخه های چاپی را بسته بندی کرده و در گونیهای محکم روانه خرمشهر کنند و از مرحوم آیة اللّه شیخ سلمان خاقانی که در آن سامان مردی مقتدر و متنفذ بود می خواهند که شخصا آن گونی های پر از کتاب را در ته رودخانه ریخته با نظارت کامل از بین ببرد.

به همین جهت مرحوم خاقانی شخصا در قایق سوار شده و پس از آنکه گونیها را پر از سنگ و آهن کرده بودند تا اینکه در ته رودخانه فروبروند آنها را در آب رها می کنند و بدین وسیله با تدبیر و سیاست آن مرجع بزرگ از یک فتنۀ عظیم جلوگیری می شود.

عده ای از فضلاء و اصحاب آیة اللّه بروجردی درخواست تبعید چال حصاری را می کنند ولی آیة اللّه در جواب می فرمایند:وی اگر در قم باشد بهتر است،همین اینکه نزد عوام الناس نمی تواند تبلیغ عقاید خود کند و هم اینکه کارهای او را زیر نظر داشته باشیم.

ص:1628

آیة اللّه سید مهدی مرعشی(ساکن قم)برای اینجانب نقل فرمودند که:چال حصاری یکی از فضلای درس آیات:آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی و سید محمّد کاظم طباطبایی یزدی در نجف اشرف بود.

و اضافه می کنند که بر احادیث و اخبار اهل بیت علیهم السّلام تسلط عجیبی داشت و در کتب حدیثی سیر عمیق کرده بود.در مباحثه و مناظره فردی بسیار قوی بود.و با بعضی از علماء و طلاب قم مناظراتی داشته است،که من و اخوی(یعنی سید کاظم مرعشی)سخت با وی مباحثه کردیم و تا حدی بعضی از آرای وی را ردّ کردیم.

شیخ محمّد رضا صادقی«لسان المحققین»

(ح 1298-1358 ق)

حاج شیخ محمّد رضا فرزند ملا محمّد علی صادقی تهرانی،از جمله وعّاظ و خطبای معروف زمان خود بود،که در اثر حسن بیان و تسلط به مطالب علمی و تحقیقی به«لسان المحققین»ملقب گردید،و در زمینۀ وعظ و ارشاد دارای آثار قلمی خطی بود.

صادقی در سال 1358 ق مطابق با 1318 ش در حدود سن 60 سالگی در اثر بیماری استسقا درگذشت،و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام قم به خاک سپرده شد.

وی پدر دانشمند معظم و استاد محترم جناب آقای دکتر محمّد صادقی ساکن قم می باشد و مطالب فوق از ایشان استفاده شده است.

شیخ محمّد رضا طالقانی

اشاره

(1309-1382 ق)

شیخ محمّد رضا فرزند ملا ذبیح اللّه و نوۀ ملا ابو القاسم طالقانی،اصالتا اهل روستای«کرکبود»طالقان می باشد.

ص:1629

در سال 1309 ق مطابق با 1270 ش در طالقان متولد گردید.

خدمات اجتماعی در ورامین

وی پس از آموختن مقدمات در تهران به قم مهاجرت کرد،و تحصیلات عالی خود را به پایان رسانید.آن گاه به تهران بازگشت،سپس«ورامین»را جهت سکنا برگزید،و در آن منطقه سمت روحانی مهمی داشت،و سالهای متمادی در«مسجد کهریزک»به رتق و فتق امور شرعی و اقامۀ جماعت و تأسیس حوزۀ علمیه و تربیت و پرورش طلاب همت گماشت.

از نامبرده اشعاری پراکنده و نغز به جای مانده،که به همت نوادۀ ایشان آقای علی رضا طالقانی پس از سالها گردآوری گردید.

او سرانجام به سال 1382 ق مطابق با 1343 ش در پی بیماری،در ورامین درگذشت،و جنازه اش به قم حمل گردید و در مقبرۀ خانوادگی در قبرستان وادی السلام به خاک سپرده شد.

منابع

1-آثار الحجة 275/2.

2-آشنایی با مشاهیر طالقان 237.

شیخ محمّد رضا طبسی

اشاره

(1322-1405 ق)

حاج شیخ محمّد رضا فرزند شیخ عباس و نوۀ آقا علی طبسی خراسانی،از علمای بزرگ و پرکار بود.

در /18شعبان1322/ ق(یا 1324 ق)هنگام زیارت مرقد ثامن الحجج علیه السّلام پدر و مادرش در مشهد مقدس،دیده به جهان گشود.

وی در دامان پدری متقی پرورش یافت،و مقدمات اولیه را،نزد سید محمّد

ص:1630

علی معروف به«میرزا جعفر»آموخت.

در مشهد مقدس

در سال 1340 ق به مشهد مقدس رهسپار،و ادبیات را نزد میرزا عبد الجواد ادیب نیشابوری،و معالم الاصول را نزد شیخ محمّد کاظم دامغانی،و قوانین الاصول را نزد میرزا محمّد حسین شهرستانی،و شرح لمعه را نزد سید محمّد باقر مدرس،و نیز نزد حضرات اساتید:میرزا جعفر شهرستانی،سید مرتضی یزدی و شیخ حسن کاشی تحصیل نمود.

در حوزۀ علمیۀ قم

ایشان در حدود سال 1342 ق به قم عزیمت،و سطوح را نزد:سید علی یثربی کاشانی و سید محمّد تقی خوانساری،و قسمتی از ریاض المسائل را نزد میرزا جواد ملکی تبریزی تلمذ کرد.در ضمن دروس حکمت را از محضر بزرگانی چون:میرزا علی اکبر حکمی یزدی(تجلّی)،شیخ محمّد علی شاه آبادی و سید ابو الحسن رفیعی قزوینی و دروس خارج را از آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و شیخ محمّد رضا اصفهانی(مسجد شاهی)استفاده نمود.

در حوزۀ نجف اشرف

وی پس از چند سال اقامت در قم،در حدود سال 1350 ق،به نجف اشرف مهاجرت کرد،و از محضر آیات:میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ ضیاء الدّین

ص:1631

عراقی،شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی و سید ابو الحسن اصفهانی در فقه اصول،و نزد علامه شیخ محمّد جواد بلاغی در کلام بهره مند گردید،و یکی از ملازمان و اصحاب جلسۀ استفتای آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی شد.

آثار قلمی ایشان به شرح زیر است:

1-اثبات رجعت.

2-أحادیث المسلمین فی فضائل أمیر المؤمنین علیه السّلام.

3-ازاحة الشکوک فی اللباس المشکوک.

4-الأربعون حدیثا.

5-الامام الغائب(عج).

6-الأنوار اللامعة فی تاریخ سیدة النساء فاطمة علیها السّلام.

7-التحفة العلویة.

8-التحفة المحمّدیة.

9-الدّر الثمین فی فضل التختم بالیمین.

10-السیف المشتهر.

11-الشیعة و الرجعة،در دو جلد.

12-الصوفیة المبتدعة.

13-الفوائد الرضویة فی المسائل الاصولیة(تقریرات عراقی).

14-القول الفصیح فی اصول الدّین الصحیح.

15-المنیة فی تحقیق حکم الشارب و اللحیة.

16-النجعة فی الرجعة.

17-بارقة البصر فی حوادث القرن الثالث عشر.

18-تاریخ الملل الثلاث(مناظره بین مسلم و یهودی و نصرانی).

19-تبصرة المتعلمین فی عقائد المؤمنین.

ص:1632

20-تذکرة الأحبة فی الأدعیة و الزیارات.

21-ترجمۀ مصباح الهدی فی الردّ علی القادیانیة(از بلاغی).

22-تفسیر سورۀ عمّ.

23-تقریرات درس نائینی.

24-تقریرات سید ابو الحسن اصفهانی.

25-تنبیه الامة فی اثبات الرجعة.

26-حاشیة علی انیس المقلدین.

27-حاشیة علی طریق النجاة.

28-حاشیة علی وسیلة النجاة.

29-خلاصة البیان فی تفسیر القرآن،در چند جلد.

30-درر الأخبار فیما یتعلق بحال الاحتضار،در چهار جلد.

31-ذخیرة الصالحین فی شرح تبصرة المتعلمین،در هشت جلد.

32-ذخیرة العباد فیما یتعلق بالمعاد.

33-ذرائع البیان فی عوارض اللسان،در سه جلد.

34-رسالة فی التیمم.

35-رسالة فی الحج.

36-رسالة فی المعاطات.

37-رسالة فی النفاس.

38-عقد الفرائد فی مختصر العقائد(فارسی).

39-مصباح الظلام فی هدایة الأنام(در اصول عقاید).

40-مفتاح الجنة فی أعمال مسجدی الکوفة و السهلة.

41-مقتل الحسین علیه السّلام.

42-منیة الراغب فی ایمان ابی طالب رضی اللّه عنه.

ص:1633

43-نقد الفرائد.

ایشان در سال 1391 ق در پی فشارهای دولت عراق به ایران مراجعت و در قم سکونت اختیار کرد،و به تألیف و تصنیف و ترویج احکام اشتغال ورزید،و در پی کسالتی ممتد در منزلش بستری شد.

درگذشت و اعقاب

سرانجام در شب پنج شنبه /26ربیع اول1405/ ق مطابق با /29آذر/ 1363 ش در بیمارستان آیت اللّه گلپایگانی درگذشت،و جنازه اش عصر روز پنجشنبه از مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام تشییع و پس از ادای نماز میت و توسط آیت اللّه مرعشی نجفی در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-شیخ محمّد علی 2-عماد الدّین 3-نجم الدّین و دیگران.

منابع

1-آثار الحجة 366/2.

2-آینۀ دانشوران 425.

3-الاجازة الکبیرة 188.

4-المسلسلات فی الاجازات 461/2.

5-کیهان فرهنگی،سال اول،شمارۀ 11،ص 35.

6-گنجینۀ دانشمندان 193/2.

7-مستدرک أعیان الشیعة 230/3.

8-معجم المؤلفین العراقیین 167/3.

9-مؤلفین کتب چاپی 176/3.

10-نقباء البشر 899/2.

ص:1634

سیّد محمّد رضا کشفی

اشاره

(1351-1421 ق)

سید محمّد رضا فرزند علامه سید مهدی و نوۀ آیت اللّه سید ریحان اللّه موسوی کشفی بروجردی،از دانشمندان و اساتید حکمت در تهران بود.

وی در سال 1351 ق مطابق با 1311 ش در تهران تولد یافت.

او دوران کودکی همراه پدر دانشمند گذرانید و به تحصیل مقدمات پرداخت.

آنگاه سطح و حکمت را از محضر:شیخ ابو الحسن شعرانی،میرزا مهدی الهی قمشه ای،سید ابو الحسن رفیعی قزوینی و حکیم شیرازی استفاده کرد.

سپس به نجف اشرف عزیمت نمود و فقه و اصول را از محضر آیات:سید یحیی مدرسی یزدی،میرزا باقر زنجانی،سید نصر اللّه مستنبط تبریزی و سید ابو القاسم خوئی استفاده کرد و به تهران مراجعت فرمود و به تدریس و هدایت پرداخت.

از آثار او

1-چرا آینه ها نشان نمی دهند-آمادۀ چاپ.

2-کنگاش عقل نظری-چاپ شده.

ایشان در ظهر روز دوشنبه /10صفر1421/ ق مطابق با /26اردیبهشت/ 1379 ش در سن 69 سالگی در تهران در پی بیماری زندگی را وداع گفت.پیکرش صبح روز چهارشنبه در تهران و عصر همان روز در قم تشییع و پس از ادای نماز توسط علامه شیخ عبد اللّه جوادی آملی،در جوار علی بن جعفر علیه السّلام به خاک سپرده شد.

فرزندانش:1-سید مهدی و یک دختر.

منبع

1-اظهارات خود ایشان در سال 1420 ق در تهران.

ص:1635

سیّد محمّد رضا گلپایگانی

اشاره

(1316-1414 ق)

حاج سید محمّد رضا گلپایگانی فرزند سید محمّد باقر موسوی گلپایگانی،از فقها و مراجع گرانقدر جهان تشیّع و اساتید به نام حوزۀ علمیۀ قم بود.

ایشان در /8ذی قعده 1316/ ق در قریۀ«گوگد»(که در شش کیلومتری گلپایگان واقع است)،متولد شدند.

مرحوم والدشان سید محمّد باقر از سادات محترم و مشهور به زهد و امانت و اعتماد عمومی بود.هنگامی که آیت اللّه گلپایگانی نه سال داشتند از دنیا رفت و ایشان را به مصیبت خود مبتلا نمود.

آیت اللّه گلپایگانی پس از فوت پدر به تحصیل علوم متداوله به خصوص علوم دینی پرداخت،و پس از طی تحصیلات مقدماتی نزد علامه سید محمّد حسن خوانساری در خوانسار و تکمیل مقداری از سطوح نزد علمای بزرگان آن دیار،در اوائل سال 1336 ق به اراک که به مناسبت اقامت آیت اللّه حائری در آن شهر مرکزیت علمی یافته بود مهاجرت کردند و پس از تکمیل سطوح نزد آیت اللّه شیخ محمّد تقی گوگدی گلپایگانی در سال 1337 ق در دروس فقه و اصول آیت اللّه حائری شرکت کرده و با توجه به استعداد بالا و ذهن بدیع خود یکی از شاگردان ممتاز آیت اللّه حائری محسوب شدند.

در شعبان 1340 ق که آیت اللّه حائری به قم مشرف شد،و به تاسیس حوزۀ

ص:1636

علمیه مبادرت کردند.شخصا از آیت اللّه گلپایگانی دعوت نموده و ایشان هم در شوال همین سال به قم مهاجرت کرده،از محضر ایشان و شیخ محمّد رضا اصفهانی (مسجد شاهی)بهره مند گردید و تدریس سطوح را آغاز کردند.

آیت اللّه گلپایگانی بعد از وفات مرحوم آیت اللّه حائری به تدریس خارج فقه و اصول پرداخته در سالهای اخیر که درس خارج ایشان در مسجد اعظم قم تشکیل می شد،بالغ بر 800 نفر از فضلا و طلاب در آن شرکت می کردند.

ایشان علاوه بر اشتغالات علمی و مرجع و ملجاء بودن بسیاری از مردم ایران و شیعیان جهان در دفاع از حریم دین و حوزه و حیثیت اسلامی جدیت تام داشته،و در این گونه امور اهل مسامحه و مجامله نبودند.

پس از فوت مرحوم آیت اللّه بروجردی قسمت عمده ای از ادارۀ حوزۀ علمیه به عهدۀ ایشان قرار گرفت،و با اینکه خطرات بزرگی متوجه روحانیت و حوزۀ علمیه شده بود با یاری خداوند متعال و حسن تدبیر و مجاهدات و مبارزات ایشان و دیگر آیات حوزۀ علمیه از گزند بدخواهان محفوظ ماند.

تدریس فقه و اصول

آیت اللّه گلپایگانی بیش از هفتاد سال سابقۀ تدریس داشت،که به فقه و اصول قدرت و تسلط کامل حاصل نمود،لذا درس ایشان در حوزه معروفیت بسزایی کسب کرد.در ضمن درس ایشان از چند ویژگی برخوردار بود:

1-مطالعه به طور پیوسته و بدون آن اقدام به تدریس نمی کردند،که این روش را تا آخرین ایام عمر خویش دنبال کرد.بنده شاهد این حقیقت نیز بودم.در محرم یا صفر1414/ ق یعنی آخرین دیدار بنده با ایشان بود(آن هم بوسیلۀ داماد معظم ایشان جناب آقای محقق)که خدمتشان رسیدم،سلام عرض کردم و نزدیک شدم.

چند دقیقه ای هم نشستم.متوجه شدم یکی از فضلا یکی از مجلدات جواهر را می خواند،و حضرت آیت اللّه گوش می دادند.البتّه جناب آقای محقق بنده را شرمنده

ص:1637

کرده و مرا خدمت آیت اللّه معرفی کردند،در مقابل آیت اللّه در حق من دعا فرمودند.

2-دفتر یادداشتی همراه داشتند که رئوس مطالب را قبلا در آن نوشته بود.

3-به کلمات بزرگان خصوصا:صاحب جواهر،شیخ انصاری،حاج شیخ عبد الکریم حائری اهتمام داشتند،و بعضی از متن آنها را می خواندند.

4-اشکالات و ایرادات شاگردان را به طور کامل گوش می دادند،و سعی بر دور ساختن آنها از ذهن شاگردان می کرد.

5-به جای آوردن مستحبات قبل از درس و رعایت اخلاق اسلامی.

به همین جهت شاگردان بسیار زیادی را تحویل جامعه دادند که بعضی از آنها فوت شدند،و گروه کثیری هم اکنون در مناصب و مراکز حساس به فعالیت اشتغال دارند.البتّه ایشان علاوه بر تدریس فقه و اصول،مدت زیادی به تفسیر قرآن کریم و خطابه می پرداختند.

مجلس شهادت امام صادق علیه السّلام و حادثۀ فیضیه

از حوادث مهمی که در محضر آیت اللّه اتفاق افتاد و فراموش ناشدنی است،

ص:1638

حملۀ مأمورین عمال رژیم و برهم زدن مجلس روضه و اهانت و کتک زدن روحانیون،و جسارت به شخص ایشان بود.

این حادثه به تاریخ /2فروردین1342/ ش در مجلس سوگواری امام صادق علیه السّلام اتفاق افتاد،که شخص آیت اللّه در جواب علامه میرزا عبد اللّه تهرانی این طور نوشته است:

(...حادثۀ فجیعۀ مدرسۀ فیضیه،که در مجلسی که از جانب حقیر به منظور عزاداری تشکیل شد پیش آمد،و خود به چشم دیدم که مأمورین جنایتکار، بی جهت به طلاب و علماء و مسلمانان بی دفاع که از نقاط مختلف آمده بودند حمله برده،و آن اعمال وحشیانه را مرتکب شدند،و بر اضطراب ملّت شیعه در داخل و خارج افزودند،و حقیقتا افکار را به وجود یک توطئۀ خطرناک برای اضمحلال اسلام و استقلال و موجودیت کشور و حکومت شیعه مشغول کرد).

خدمات و آثار:

1-تشویق طلاب به تحصیل و تقدیر از طلاب زحمتکش و برقراری امتحانات کتبی و شفاهی به شیوۀ جدید و مراقبت در وضع اخلاقی آنان.

2-توجه به وضع طلاب جوان و طرح برنامه های جدید مفید برای تغییر و تنظیم روش تحصیلی طلاب و اختصاص چند مدرسه به اجرای آن برنامه ها.

3-تأسیس مدرسه ای با شکوه با ساختمان مدرن در خیابان صفائیۀ قم.

4-تعمیر مدرسۀ فیضیّه در سال 1348 ش پس از خرابی.

5-احداث ساختمان وضوخانه،حمام و رخت شوی خانه برای مدرسۀ فیضیه.

6-احداث ساختمان و سالن بزرگی برای قرائت خانۀ مدرسۀ فیضیه.

7-حفر چاه عمیق اختصاصی برای مدرسۀ فیضیه و دارالشفا و لوله کشی آن در مدرسه.

8-تأسیس مدرسۀ علوی در خیابان تهران کوچۀ منوچهری.

ص:1639

9-تأسیس مدرسه ای با شکوه در خیابان چهارمردان با برنامه های مخصوص عربی و فارسی.

10-تأسیس بیمارستان مجهز برای آقایان طلاب،روحانیون و علماء و تأسیس یک درمانگاه خصوصی با بخش های جراحی،داخلی،قلب، رادیولوژی و آزمایشگاه،که کلیۀ روحانیون در بخش های مختلف این بیمارستان بطور رایگان معالجه می شوند و غیر روحانیون نیز از درمانگاه و سایر بخش های آن استفاده می نمایند.

11-تأسیس مجمع اسلامی جهانی،از مراکز مهم فرهنگی و تبلیغی در(لندن).

12-تأسیس دار القرآن الکریم،که به زمینه های مختلف علوم قرآنی نظر دارد (در قم).

13-تأسیس مرکز معجم فقهی،که متون فقهی را نگهداری و نشر می کند(در قم).

14-تأسیس کتابخانۀ عمومی،شامل خدمات در زمینۀ کتابهای چاپی و خطی است(در قم)و...

از آثار قلمی ایشان

ایشان با قلمی زیبا و نثری متین مطالب فقهی و اصولی را نوشته و چند اثر ارزشمند برای آیندگان به یادگار گذاشت،البتّه برخی تقریرات یا براساس نظریات ایشان به نام مبارکشان به چاپ رسیده است،که می توان از:

1-افاضة العوائد فی التعلیق علی درر الفوائد 2 جلد.

ص:1640

2-رسالة فی صلاة الجمعة.

3-رسالة المحرمات بالنسب.

4-عدم تحریف قرآن.

5-حاشیة علی العروة الوثقی.

6-تعلیقة علی وسیلة النجاة.

7-مجمع المسائل(استفتائات-3 جلد).

8-امر به معروف و نهی از منکر.

9-تلخیص احکام الحج.

10-هدایة العباد(استفتائات-2 جلد).

11-الهدایة(در ولایت فقیه).

12-تعلیقة علی القضاء من العروة الوثقی.

13-توضیح المسائل.

14-مناسک حج.

15-مختصر الاحکام.

16-کتابهای:القضاء،الشهادات و الحدود،را نام برد.

کسالت ایشان و مسافرت به لندن

در سال 1366 ش مطابق با 1407 ق در پی کسالت ممتدی جهت معالجه رهسپار لندن می شوند،و تحت درمان قرار می گیرند.در ضمن شبهای قدر را در مجمع اسلامی جهانی در حضور ایشان برگزار می شد،و در اوائل/خرداد1366/ به ایران بازگشتند.

ارتحال ایشان

در پی عارضۀ تنگی نفس شدید(بیماری ریوی)،در شب سه شنبه /21

ص:1641

جمادی ثانی1414/ ق در بیمارستان قلب تهران بستری گردید،و در غروب روز پنجشنبه /24جمادی ثانی مطابق با /18آذر1372/ ش به سن 98 سالگی در بیمارستان مذکور درگذشت و جهان تشیع را عزادار ساخت.

جسدش ساعت 1 بعد از ظهر روز جمعه از بیمارستان قلب در میان جمعیت بی نظیر تشییع شد.و در صبح روز شنبه از مسجد امام حسن مجتبی علیه السّلام(جنب مدینة العلم آیت اللّه خوئی قدّس سرّه)قم تا حرم حضرت معصومه علیها السّلام جسدش تشییع،و در کنار استادش حاج شیخ عبد الکریم حائری به خاک سپرده شد.

-منابع

1-آثار الحجة 71/2.

2-آفتاب فقاهت،تألیف انصاری قمی.

3-آینۀ دانشوران 197.

4-رجال قم 152.

5-مؤلفین کتب چاپی 195/3.

6-نقباء البشر 742/2.

شیخ محمّد رضا محقق تهرانی

اشاره

(1332-1415 ق)

حاج شیخ محمّد رضا محقق تهرانی فرزند آقا حسین کرمانی یکی از دانشمندان به نام و مجتهدین معاصر تهران بود.

ایشان در سال 1332 قمری در تهران متولد شده،مقدمات و ادبیات را در قم خواند،پس از آن به مشهد مشرّف شد و دروس نهائی را از آیات:شیخ هاشم قزوینی،شیخ محمّد کاظم دامغانی،و حاج شیخ حسن پائین خیابانی استفاده و تکمیل نموده،در دروس خارج آیات:میرزا محمّد آقازادۀ خراسانی و حاج آقا حسین طباطبائی قمی شرکت نمود،و دروس معارف را از آیة اللّه میرزا مهدی

ص:1642

اصفهانی استفاده کرد.

ایشان پس از حادثۀ مسجد گوهر شاد در سال 1314 شمسی و تبعید آیات خراسان و تعطیلی حوزۀ علمیۀ مشهد ناچار به تهران برگشته،و از محضر آیت اللّه شیخ محمّد علی شاه آبادی بهره مند شد،سپس به قم آمده و از محضر آیات ثلاث:سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری و سید صدر الدّین صدر استفاده نموده،و به تهران بازگشته و مدتی اقامت و پس از ورود آیت اللّه طباطبائی بروجردی باز به قم برگشته،و مدت نه سال تمام به اتفاق باجناقش حجة الاسلام حاج شیخ محمّد جواد خندق آبادی به درس خارج معظم له شرکت و استفاده نمود،سپس به مشهد عزیمت و به مدت دو سال توقف و به تدریس پرداخت،و پس از آن به تهران بازگشت و در مدرسۀ مروی به تدریس فقه و اصول اشتغال نمود،و در«مسجد خندق آباد»واقع در خیابان مولوی به اقامۀ جماعت و ارشاد مردم مشغول بود.

از آثار او:

1-مصباح المقلدین.

2-حقائق الفقه،در 40 جلد.

3-خلاصة حقائق الفقه،در چند جلد.

متوفای روز پنجشنبه /11اسفند1373/ ش مطابق با اول/شوال1415/ ق در سن 83 سالگی در پی بیماری در تهران،جسدش عصر روز جمعه در قم تشییع و

ص:1643

در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

-منابع

1-گنجینۀ دانشمندان 301/9.

2-مؤلفین کتب چاپی 198/3.

محمّد رضا وجدانی

اشاره

(-1366 ق)

وی فردی دانشمند و سمت«دادستان کل کشور»را برعهده داشت.

از آثار او

1-اصول محاکمات حقوقی.

2-اصول محاکمات جزائی،در 4 جزوه.

وجدانی در روز دوشنبه /15جمادی الاول1366/ ق مطابق با /17فروردین 1326/ ش درگذشت.پیکرش در صحن کهنه حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

-منبع

1-مؤلفین کتب چاپی 206/3.

میرزا محمّد رفیع جلالی سردرودی

اشاره

(1297-1377 ق)

میرزا محمّد رفیع فرزند جلیل جلالی سردرودی تبریزی معروف به(میرزا رفیع آقا)،از دانشمندان و مدرسین سردرود و داماد آیت اللّه شیخ محمّد علی پیشنمازی سردرودی بود.

در سال 1297 ق در شهر«سردرود»از توابع تبریز دیده به جهان گشود.

ص:1644

در حوزۀ نجف اشرف و تبریز

ایشان پس از طی تحصیل مقدمات و سطوح به نجف اشرف عزیمت نمود،و پس از اقامت حدود ده سال از محضر آیات:میرزا محمّد حسین نائینی و سید ابو الحسن اصفهانی استفاده کرد،موفق به دریافت اجازات علمی از آن دو رادمرد شد و به وطن خود مراجعت نمود.

وی ابتدا به تبریز رفت و در مدارس دینی به تدریس و تربیت طلاب اشتغال ورزید،و سرانجام در زادگاه خود«سردرود»اقامت و به اقامۀ جماعت و تدریس مقدمات و سطوح همت گماشت،و از جمله شاگردان ایشان حضرات اساتید:

1-میرزا حسن فرهنگ سردرودی 2-میرزا حسن نصرتی نیا سردرودی 3-میرزا محمّد تقی کلباسی سردرودی 4-آقای سید اسلام چاووشی(مقیم خلجان تبریز)، را می توان نام برد.

وی در اواخر عمر نابینا گردید و دچار سکتۀ مغزی نیز شد،ولی با همین حال به اقامۀ جماعت و وعظ و ارشاد می پرداخت،ایشان تا آخر عمر به قوت حافظه و سرعت انتقال و زیبائی خط،معروف بود.

درگذشت و اعقاب

نامبرده در روز پنجشنبه /7ربیع ثانی1377/ ق مطابق با /9آبان1336/ ش در سردرود در اثر سکتۀ قلبی درگذشت،و در قبرستان عمومی مدفون گردید،آن گاه پس از چند سال کالبدش به قم حمل و در قبرستان وادی السلام به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-آقا محمّد جلالی 2-آقا حسین،و پنج دختر از او به یادگار ماند.

-منبع

1-اطلاعاتی از فرزند ارشد ایشان.

ص:1645

شیخ محمّد رفیعی طالقانی

اشاره

(1330-1403 ق)

حاج شیخ محمّد فرزند علامه شیخ ابو طالب رفیعی طالقانی،از فضلای معاصر بود.

وی در سال 1330 ق در روستای«اردکان»از توابع طالقان متولد گردید.

مقدمات را نزد پدرش آموخت،و در حدود سالهای 1345 ق به قم رهسپار شد و پس از طی کردن دروس سطح،خارج را از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و شیخ محمّد علی حائری قمی استفاده نمود.آنگاه به تهران عزیمت داشت و به ارشاد و هدایت و همکاری با سید مجتبی نواب صفوی پرداخت.در ضمن ایام تبلیغی را در رشت و سایر مناطق استان گیلان و نیز طالقان به خدمت مذهبی و اجتماعی اشتغال پیدا می کرد.

رفیعی مجددا به قم رفت و به تحصیل خود نزد حضرات آیات:سید صدر الدّین صدر،سید حسین طباطبائی بروجردی و سید روح اللّه خمینی ادامه داد و خود به تدریس اهتمام ورزید.و پس از پیروزی انقلاب به طالقان-شهرک-رفت و به اقامۀ نماز جمعه و جماعت و هدایت پرداخت.او مردی متنفذ و صاحب قدرت بود و در فن خوشنویسی مهارت کامل داشت.

از آثار او

1-تلخیصی لمعتین.

2-دژخیمان شاه و مدرسۀ فیضیه.

3-رساله ای در صلاة.

رفیعی سرانجام در روز جمعه مطابق با /12فروردین1362/ ش در سن 73 سالگی در اثر سکتۀ قلبی در طالقان درگذشت.پیکرش به قم حمل و در انتهای

ص:1646

قبرستان ابو حسین-مقبرة العلماء-مدفون شد.

-منابع

1-آشنایی با مشاهیر طالقان 255.

2-آینۀ دانشوران 337.

سیّد محمّد روحانی قمی

اشاره

(1338-1418 ق)

سید محمّد روحانی فرزند علامه سید محمود و نوۀ آیت اللّه سید صادق حسینی قمی،از فقها و مراجع گرانقدر جهان تشیع به شمار می رفت.

وی در شب /23شعبان1338/ ق در قم پا به عرصۀ گیتی نهاد.

روحانی در خانواده ای علمی و اصیل پرورش یافت و پس از طی مقدمات،شرح لمعه را نزد آیات:سید رضا بهاء الدینی قمی و شیخ جعفر صبوری قمی(ساکن کاشان)فراگرفت.

جدیت و کوشش مداوم او باعث شد که پدر فرزند خردسالش را روانۀ عتبات عالیات نماید.

سید محمّد همراه برادر کوچکتر خود سید محمّد صادق در اواسط/ذی قعده / 1355 ق رهسپار عتبات عالیات گردید و ابتدا در کربلای معلا اقامت کرد و سطح را نزد حضرات آیات:سید محمّد هادی میلانی،سید حسن قزوینی(حاج آقا میر)و سید زین العابدین کاشانی استفاده نمود و مدت کوتاهی در درس خارج آیت اللّه

ص:1647

حاج آقا حسین طباطبائی قمی حاضر گردید.

وی همراه برادرش در اواخر سال 1356 ق به نجف اشرف رفت و کفایة الاصول را نزد آیت اللّه میرزا باقر زنجانی به پایان برد.و خارج فقه و اصول را از محضر آیات:شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی(دو سال)،سید ابو الحسن اصفهانی،شیخ محمّد کاظم شیرازی(مدت کوتاهی)،شیخ محمّد علی کاظمینی خراسانی(مدت کوتاهی)،میرزا عبد الهادی شیرازی و سید ابو القاسم خوئی (مدت 15 سال)استفاده کرد.

در ضمن مرحوم روحانی به تدریس سطح اشتغال داشت و از حدود سال 1370 به طور خصوصی درس خارج را شروع نمود و در مدت زمان کوتاهی از معاریف مدرسین حوزۀ نجف اشرف شد،و طلاب زیادی از محضرش استفاده کردند.

نامبرده در سال 1400 ق در اثر فشارهای دولت عراق به ایران بازگشت و ابتدا در قم و مدت دو سال در تهران بسر برد و مجددا به قم مراجعت نمود و به تدریس خارج ادامه داد،و در سالهای آخر عمر درس خود را به حسینیۀ صفائیه منتقل کرد.

از آثار او

1-القواعد الفقهیة.

2-حاشیة علی المکاسب.

3-رسالة فی القبلة.

4-شرح کتابی الطهارة و الصلاة من العروة الوثقی.

5-قاعدة لا ضرر.

ص:1648

مرحوم روحانی افتخار دامادی شیخ محمّد جواد فرزند آیت اللّه شیخ محمّد علی شاه آبادی را داشت.وی از فضلا و برجستگان بود از جمله شاگردان پدر ارجمند خود و آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی به شمار می رفت.ولی متأسفانه در اوایل سال 1356 ق مطابق با 1316 ش در سن 33 سالگی در تهران دار فانی را وداع گفت،و در قبرستان باغ طولی واقع در صحن مطهر حضرت عبد العظیم حسنی علیه السّلام شهر ری به خاک سپرده شد از او شش پسر و تنها یک دختر به جای ماند.

شیخ محمّد زاهد رشتی

(1295-1380 ق)

حاج شیخ حسن شمس گیلانی ایشان را در کتاب تاریخ علما و شعرای گیلان چنین معرفی می نماید:

(آن جناب از افاضل علمای گیلان،مردی منزوی و عالم و حکیم و فاضل و صالح و زاهد و عابد است.و تاکنون به طوری در گیلان زندگی کرده که خاطر کوچک و بزرگ را از خود نرنجانیده،او بی نهایت از مادیات دور و به غایت به تقوی نزدیک است.

مولانا از شاگردان معتبر شیخ الشریعۀ اصفهانی،و میرزا محمّد علی چهاردهی گیلانی(که صبیۀ میرزا عیال آن بزرگوار بود)و در آن زمان از معروفین نجف اشرف بوده است.

بعضی از گیلانیان تقلید از مولانا می کردند،او در تمام تحولات مستقیم بوده، هیچ وقت پای از جادۀ شریعت کنار نگذارده،مولانا در گیلان به فقاهت معروف است،هنوز هم مشغول به ترویج احکام الهی است،و از مالیۀ دنیا چیزی جمع ننموده است.

وی در روز شنبه /25شعبان1380/ ق مطابق با /22بهمن1339/ ش درگذشت،و در قبرستان ابو حسین قم مدفون شد و سه فرزند ذکور از خود به جای گذاشت.

ص:1649

تألیفات زیاد دارد که چند تألیف خطی از آن جناب مشاهده شد:

1-جواهر الفقه کتابی در فقه،2-کتابی در صلاة،3-العناوین فی الاعتقادات، 4-رسائل فی علم الکلام،5-مقالات اصولیة،6-حاشیه بر رسالۀ علمیه چهاردهی.

وی به سال 1295 ق در رشت متولد گردید.دروس مقدماتی را در زادگاهش فراگرفت،و در سال 1312 ق به نجف اشرف مهاجرت کرد و پس از انجام سطوح نزد آیات:میرزا محمّد علی مدرس چهاردهی،سید ابو القاسم اشکوری و سید اسد اللّه اشکوری،دروس خارج را از محضر آیات:آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی،سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی و سید ابو الحسن اصفهانی استفاده نمود و در سال 1327 ق پس از اخذ درجۀ اجتهاد به وطنش مراجعت کرد و به کار تدریس و تربیت طلاب پرداخت.

-منابع

1-تاریخ علماء و شعرای گیلان 115.

2-کتاب گیلان 705/2.

دکتر محمّد زهرائی خوانساری

اشاره

(1290-1383 ق)

دکتر محمّد فرزند شیخ رضا بدیع«نظام الشریعة»و نوۀ ملا محمّد خوانساری، ملقب به«زهرائی»از پزشکان و خیرخواهان و خدمتگزاران علم و جامعه بود.

وی در سال 1290 ه.مطابق با 1251 ش در خوانسار دیده به جهان گشود.

پدرش«نظام الشریعة»و متخلص به«بدیع»(1268-1329 ق)از اساتید به نام خوشنویسی و ادبا و آزادی خواهان صدر مشروطیت بود.او خطهای:رقاع،ثلث و نسخ را بسیار زیبا می نوشت.از آثار او:مثنوی و مجموعۀ اشعار است.شرح حالش در تذکرۀ شعرای خوانسار ص 32 آمده است.

ص:1650

تحصیل علوم دینی و پزشکی

دکتر زهرائی مقدمات را نزد پدر ارجمند خود و نیز نزد میرزا حسین قاضی عسکر در مدرسۀ مریم بیگم گذراند.سپس به اصفهان عزیمت کرد و هم زمان دروس سطح و حکمت را نزد ملا عبد الکریم گزی و میرزا جهانگیر خان قشقائی به مدت چهار سال سپری کرد و به خوانسار بازگشت.در آنجا رشتۀ طب قدیم را از محضر میرزا ابو القاسم حکیم باشی بهره مند شد.سرانجام جهت ادامۀ تحصیلات پزشکی خود راهی تهران گردید و مدت چهار سال در دار الفنون به تحصیل پرداخت.از اساتید این دوره می توان به:علی اکبر ناظم الاطباء نفیسی و استاد پولارک اشاره کرد.

وی در اثر نداشتن کتاب،مجبور شد که کتاب«لاروس مدیکال»را با خط بسیار زیبای خود(شکسته و لاتین)و با ترجمۀ فارسی و یافتن اسامی فارسی و عربی و یونانی گیاهان داروئی،از نو بنویسد،که هم اکنون آن نسخه موجود و قابل استفاده است.

در آخرین صفحه لغتنامۀ مذکور خود ایشان نوشتند که:چون پول برای خرید آن نداشتم،با خط خودم آن را نوشته و بعدا در ایام پیری مطالبی اضافه کرده،که اینک از خواندن خط خودم ناتوانم.

دکتر زهرائی پس از دریافت دانشنامه به خوانسار مراجعت کرد،و چون خانۀ پدرش خارج از شهر بود،برای سکونت و طبابت،منزل آیت اللّه سید ابو تراب خوانساری-متوفّای 1346 ق-که در نجف اشرف اقامت داشت،اجاره نمود.و پس از دوسه سال به منزل دیگری در همان کوی رئیسان نقل مکان کرد.سپس در کوی لبرود منزلی اختیار نمود،و در حیاط و باغ آن،در ایام و ساعات فراغت به درخت کاری،پیوند زدن،و کاشتن بعضی از سبزی ها و میوه ها اشتغال داشت.

یگانه پزشک خوانسار و حومه

در ابتدای شروع طبابت ایشان در خوانسار،ادارۀ دولتی منحصر به یک«نایب

ص:1651

الحکومه»که گاهی از مرکز و گاهی از گلپایگان اعزام می شد.او با تصویب مرکز در خوانسار ادارۀ بهداری به نام«مجلس حفظالصحّه»ایجاد کرد،و چندی هم با شرکت آقا کمال گلپایگانی و آقا نجفی خوانساری«صلحیه ای»تأسیس نمودند،که خودش بعدا کنار گرفت.

از جمله خدمات آن مرحوم اینست که:سید ابراهیم خان رئیس قشون خوانسار را تشویق به تأسیس مدرسه ای به نام(ابراهیمیه)نمود،که شامل چندین کلاس بود،و پس از چندی و مخالفت عوام تعطیل شد.

دوران طبابت دکتر زهرائی در خوانسار بیش از پنجاه سال ادامه داشت،که در طول این مدت گاهی مختصر حقوقی به نام تصدی حفظالصحّه(بهداری) دریافت می کرد.

ویژگیهای پزشک واقعی

زهرائی،خود را وقف عام مردم کرده بود.همواره در خدمت خلق و بدون مطالبۀ اجرت(حق ویزیت)طبابت می کرد.این خدمت به طور شبانه روزی بود.

شبها که مراجعین به واسطۀ دوری مسافت دالان،از کوبیدن کوبۀ درب موفق به بیدار کردن او نمی شدند،دیوار عریض را به قدری کوبیده اند که چند جا سوراخ شده و موفق به مقصود خود می شدند.

بیماری مایه کوبی آبله با اصرار و روبرو شدن با مخالفت مردم،در چند مرحله انجام داده،موفق به ریشه کن شدن آن گردید.گری و تراخم را که تقریبا بومی و عمومی شده بود،از میان برد.

نیز چند جوانی تحت تربیت قرار داده و داروسازی را به آنان آموزش می داد،و داروخانه ها را اداره می کردند،و بعدا امتحان داده موفق به کسب جواز شدند.

حمامهای خوانسار را به دوش مجهز ساخت،و خزینه ها که مرکز بیماری و آلودگی بودند مسدود کرد.

ص:1652

ویژگیهای فردی

ایشان نسبت به سادات بنی الزهراء علیها السّلام و بزرگان و اهل علم فروتن بود و علاقۀ زیادی اظهار می کرد،منزلش به روی همگان باز بود.

نماز شبش ترک نمی شد،و همواره و همیشه مشغول خواندن قرآن کریم و دعاهای مختلف بود،راز و نیاز و اذکار از لبش ترک نمی شد.وی علاوه بر معالجات عمومی،کارهای:جرّاحی،کحّالی،دندانپزشکی و...انجام می داد،و زیاد مقید به پول نبود.

رفقای ایام تحصیل خود در اصفهان،مانند:میرزا جعفر تیدجانی خوانساری و سید عباس مصطفوی دارانی و دیگران را تا آخر عمر ترک نکرد،و با آنان معاشرت و مراوده داشت.

او یک سفر به خانۀ خدا رفت و مراسم معمول را به جای آورد،و دو سفر به زیارت مشهد ثامن الحجج علیه السّلام موفق شد.بعضی از املاک شخصی خود را وقف طلاب مدرسۀ مریم بیگم خوانسار نمود،و کتابخانه اش از طرف فرزندانش به آستان قدس رضوی اهدا گردید.

ارتحال به سوی معبود

دکتر زهرائی در اثر کهولت سن چند سال آخر عمر خود ضعیف و ناتوان شده بود،و در اثر بیماری مزمن به تهران منتقل شد،ولی معالجات سودی نبخشید و در ذی القعده1383/ ق برابر با فروردین1343/ ش به ملکوت اعلی پیوست،و جان به جان آفرین تسلیم نمود،و پیکرش در قبرستان حاج شیخ قم به خاک سپرده شد.

او چند فرزند فاضل و دانش دوست،از خود یادگار گذاشت که عبارتند از:

1-آقا مرتضی،که در نوجوانی فوت شد.

2-استاد فضل اللّه زهرائی،متولد سال 1284 ش در خوانسار که فعلا در تهران سکونت دارد.او نویسندۀ کتابهایی چند دربارۀ تاریخ شهر خوانسار و چند

ص:1653

کتاب مذهبی می باشد.

3-دکتر رضا زهرائی،متولد سال 1297 ش در خوانسار،پزشک متخصص که هم اکنون در تهران سکونت دارد و به مردم خدمت می کند.

و سه دختر باقی گذاشت.

-منبع

1-شرح حال فوق براساس یادداشت های فرزندش استاد فضل اللّه زهرائی،و مصاحبۀ شفاهی با شخص ایشان تنظیم شده است.

شیخ محمّد زین العابدین

اشاره

(1340-1420 ق)

شیخ محمّد فرزند علامه شیخ مهدی و نوۀ آیت اللّه شیخ زین العابدین مرندی،از علما و پارسایان معاصر بود.

وی در سال 1340 ق مطابق با 1300 ش در نجف اشرف تولد یافت.

جدّ و پدر

جدّش شیخ زین العابدین فرزند اسماعیل تبریزی مرندی(1266- 1340 ق)از فقها و بزرگان دانشمندان بود.وی در نجف اشرف از شاگردان سید حسین کوه کمری و میرزا حبیب اللّه رشتی و در سامرا از میرزا محمّد حسن شیرازی استفاده نمود.رسالۀ علمیه اش به نام«منهاج العباد»در سال 1339 ق به چاپ رسید،جهت تفصیل بیشتر به نقباء البشر 799/2 رجوع شود.

ص:1654

پدرش از شاگردان پدر خود،میرزا حسین نائینی،شیخ ضیاء الدّین عراقی و سید ابو الحسن اصفهانی در نجف اشرف و از مشاهیر زهاد و عبّاد بود.از آثار او:

الفیه فی مدح اهل البیت علیهم السّلام و تواریخ الانبیاء می باشد،وی در سال 1395 ق در حدود 85 سالگی در نجف اشرف درگذشت.

تحصیلات

شیخ محمّد،مقدمات را نزد عموی خود آیت اللّه شیخ هادی زین العابدین و هیئت و حساب را از میرزا محمّد اردبیلی و سطح را نیز در نزد عموی دانشمند خود استفاده کرد.

ایشان دروس خارج را از محضر آیات:شیخ حسین حلی و سید ابو القاسم خوئی استفاده و تقریرات دروس آنان را یادداشت نمود.وی در نجف اشرف به تألیف و خدمات اجتماعی و اقامۀ جماعت اشتغال داشت.در سال 1404 ق از راه سوریه به ایران مهاجرت کرد و در حوزۀ علمیۀ قم سکونت اختیار نمود.چند سالی در مسجدی که مقابل منزل آیت اللّه گلپایگانی واقع است،به جماعت و ارشاد اشتغال داشت و دو،سه سال آخر عمر خود،انزوای کامل را برگزید.

از آثار او

1-ادعیة سریعة الاجابة،چاپ شده.

2-الأسرار الرحمانیة فی الأدعیة و الأذکار.

3-الاصول السامیة،تقریرات درس اصول شیخ حسین حلّی.

4-الاصول الواضحة،تقریرات درس اصول سید ابو القاسم خوئی.

5-البیان الاوفی فی شرح العروة الوثقی،تقریرات درس حلی«کتاب الطهارة» در چهار جلد.

6-البیان الثاقب فی شرح المکاسب،تقریرات درس شیخ حسین حلی.

ص:1655

7-البیان المعقول فی شرح کفایة الاصول،در چهار جلد.

8-التنبه الجمیل فی الفلسفة و الأخلاق،در دو جلد.

9-الفوائد القرآنیة فی الأدعیة و الأذکار.

10-الکشکول فی الفوائد و الحکم.

11-بیان الأئمة علیهم السّلام للوقائع الغریبة و الأسرار العجیبة،سه جلد از این مجموعه ابتدا در قم و سپس در بیروت به چاپ رسید و چهار جلد دیگر آن خطی مانده است.

12-تعاریف العلوم،در تعریف علوم گوناگون همراه با توضیح کوتاه دربارۀ آنها.

13-توضیح المطالب فی الحواشی علی المکاسب،تعلیقاتی کوتاه بر مکاسب،آن هم از افادات استاد و عموی خود شیخ هادی زین العابدین.

14-حلّ مشکلة الصعود الی السماء،بحث فی الهیئة علی ضوء القرآن الکریم.

15-رسالة فی احکام الطبابة و الصیدلیة و الرادیو و التلفزیون و النقود.

16-رسالة فی الاجتهاد و التقلید.

17-رسالة فی الذکر و الدعاء.

18-رسالة فی الیانصیب.

19-رسالة فی شرکة التأمین.

20-رسالة فی صلاة الجمعة.

21-رسالة فی علم الحروف و الجفر.

22-رسالة فی قاعدة الید.

23-رسالة فی مجهول المالک و اللقطة و ردّ المظالم.

24-رسالة فی معاملات البنوک.

25-شرح العروة الوثقی،تقریرات درس آیت اللّه الخوئی که شامل کتابهای:

صلاة،صوم،زکاة،خمس،حج،اجاره تا نکاح،در چندین جلد.

26-فوائد الفلسفة.

تذکر:بیشتر آثار فوق که ذکر گردید در عراق نزد فامیلش نگهداری می شود.

ص:1656

نامبرده در بامداد روز سه شنبه /2رجب1420/ ق مطابق با /20مهر78/ ش در قم دار فانی را وداع گفت.پیکرش عصر روز چهارشنبه از مسجد امام رضا علیه السّلام تشییع و در جوار علی بن جعفر علیه السّلام دفن گردید.

-منبع

1-شرح حال فوق از زبان خود ایشان در شب /8رمضان1416/ ق،در منزلش در قم یادداشت گردید.

سیّد محمّد سبزواری

(1364-1414 ق)

سید محمّد فرزند آیت اللّه سید عبد الاعلی موسوی سبزواری،از فضلای معاصر بود.در /10صفر1364/ ق در نجف اشرف متولد گردید.و در دامن پدری دانشمند و فقیه پرورش یافت و پس از طی مقدمات،سطوح را نزد آیات:شیخ صدرا بادکوبه ای،شیخ عباس قوچانی،شیخ محمّد صادق سعیدی کاشمری،و میرزا جواد تبریزی تلمذ کرد.

خارج فقه و اصول را از محضر آیات:میرزا باقر زنجانی،سید ابو القاسم خوئی،و از محضر پدر خود علاوه بر فقه و اصول در فلسفه و عرفان و کلام استفاده نمود،و اجازۀ علمی از ایشان دریافت داشت،و به تدریس و سایر خدمات دینی در کنار پدر پرداخت.

در سال 1411 ق در پی قیام مردم عراق و شورش عظیم نجف اشرف، مترجم له به ایران مهاجرت کرد و به سید عبد الأعلی سبزواری

ص:1657

وظایف دینی همت گماشت.

متأسفانه در ذی قعده 1414/ ق مطابق با 1373 ش در اثر تصادف در اتوبان قم-تهران درگذشت،و جسدش به قم انتقال و پس از تشییع در صحن حضرت معصومه علیها السّلام در حجرۀ دکتر محمّد مفتح به خاک سپرده شد.

فرزندش:جناب آقای سید حسن سبزواری است.

شیخ محمّد سبزواری«عزیزی»

اشاره

(1318-1409 ق)

شیخ محمّد فرزند حبیب اللّه سبزواری(عزیزی)،از فضلا و مفسران قرآن کریم بود.

وی به سال 1318 ق در روستای (فرومد)واقع در بین سبزوار-شاهرود دیده به جهان گشود.

در حوزه های علمیه

سبزواری پس از آموختن مقدمات، در سنین جوانی به مشهد مقدس مهاجرت کرد و به تحصیل خود ادامه داد.و یکی از مقربین آیت اللّه حاج سید حسین طباطبائی قمی گردید،و همراه ایشان در سال 1354 ق به عتبات عالیات سفر و در کربلای معلاّ اقامت نمود و از محضر آن رادمرد به مدت چند سال نیز استفاده نمود،و پس از ارتحال آیت اللّه قمی به نجف اشرف رفت،و از محضر آیت اللّه میرزا عبد الهادی شیرازی بهره مند گردید،و با عده ای از فضلا به تدریس و مباحثه پرداخت.

ص:1658

وی در سال 1380 ق به ایران مراجعت و در قم سکونت اختیار کرد،و مسجد «باب الجنه»که در انتهای خیابان چهارمردان واقع است به همت ایشان احداث گردید،و به اقامۀ جماعت و ارشاد در آن مسجد همت گماشت.

از آثار او

1-الجدید فی تفسیر القرآن المجید،در هفت جلد.

2-مختصر تفسیر الجدید.

درگذشت و اعقاب

وی در روز چهارشنبه /22ذی حجه 1409/ ق به سن 91 سالگی در اثر کهولت سن در قم درگذشت،و جسدش روز پنج شنبه تشییع در داخل حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-حاج حامد 2-آقا حسن 3-آقا محسن 4-آقا معالی 5-آقا جواد.

-منابع

1-المفسرون حیاتهم و منهجهم 414.

2-مستدرک أعیان الشیعة 212/3.

میرزا محمّد سعید سلطان العلماء نائینی

(-1346 ق)

میرزا محمّد سعید فرزند علامه میرزا محمّد ضیاء العلماء و نوۀ سید کاظم نائینی،ملقب به«سلطان العلماء».

وی در صدر مشروطیت جزو سردسته های آزادیخواه اصفهان و نائین بود و

ص:1659

پس از استقرار آن،وارد خدمات قضایی شد و آخرین سمتی که داشت ریاست دادگستری قم بود.

وی در سال 1346 ق مطابق با 1306 ش در قم درگذشت و اولادی از او باقی نماند.

-منبع

1-انساب خاندانهای مردم نائین 26.

شیخ محمّد سعید گلپایگانی«امامی»

(1278-1353 ق)

شیخ محمّد سعید فرزند علامه شیخ محمّد علی و نوۀ آقا سعید گلپایگانی،از فقها و بزرگان گلپایگان بود.

وی در سال 1287 ق مطابق با 1239 ش در گلپایگان متولد گردید.

او پس از تحصیل مقدمات و سطح رهسپار عتبات عالیات شد و در حدود سال 1305 ق وارد سامرا گردید و از محضر آیات:میرزا محمّد حسن شیرازی،سید محمّد فشارکی اصفهانی،سید اسماعیل صدر اصفهانی و میرزا محمّد تقی شیرازی و چندی در نجف اشرف از محضر میرزا حبیب اللّه رشتی استفاده نمود و در حدود سال 1310 ق به گلپایگان مراجعت کرد و از سوی مردم آن خطه به مجلس شورای ملّی دورۀ سوم راه یافت.

ایشان در محرم1353/ ق مطابق با اردیبهشت1313/ ش در گلپایگان درگذشت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان حاج شیخ-در یکی از اطاقهای ورودی قبرستان-به خاک سپرده شد.

-منابع

1-نقباء البشر 811/2.

2-نمایندگان مجلس شورای ملّی 322.

3-هدیة الرازی الی المجدد الشیرازی 108.

ص:1660

شیخ محمّد سلامی اهوازی

اشاره

(1337-1407 ق)

شیخ محمّد،فرزند علامه شیخ طاهر و نوۀ آیت اللّه شیخ نعمت سلامی(که از جمله شاگردان شیخ مرتضی انصاری محسوب می شد)،از فضلای معاصر بود.

وی در سال 1337 ق در نجف اشرف دیده به جهان گشود.

تحصیلات و ارشاد

وی ابتدا به تحصیلات جدیده پرداخت و به ادارۀ فرهنگ پیوست سپس از جمله محصلین حوزۀ علمیۀ نجف اشرف به شمار آمد،و از طرف آیت اللّه شیخ محمّد حسین کاشف الغطاء به اهواز عزیمت کرد،و به ارشاد و هدایت و انجام امور مذهبی پرداخت.و پس از کاشف الغطاء نماینده آیت اللّه سید محسن طباطبائی حکیم گردید.

ایشان در پی جنگ عراق و ایران همواره در حال تردد بین اهواز و قم،و مردی فاضل،روشنفکر،حلیم،شجاع،صبور و در امور مذهبی متعصب و غیور بود.

نامبرده در روز شنبه /9جمادی اول1407/ ق مطابق با /20دی1365/ ش در سن 70 سالگی در قم درگذشت،و در جوار بقعۀ علی بن جعفر علیه السّلام به خاک سپرده شد.

-منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-مشهد الامام أو مدینة النجف 127/4.

ص:1661

شیخ محمّد سلطان العلماء اردکانی

اشاره

(1280-1336 ق)

حاج ملا محمّد ملقب به«سلطان العلماء»و معروف به«سلطان بزرگ»فرزند حاج محمّد حسین اردکانی،از دانشمندان و خدمتگزاران اردکان بود.

وی در سال 1280 ق در اردکان-استان یزد-متولد گردید.

ایشان تحصیلات مقدماتی را در مدرسۀ علمیۀ اردکان شروع نمود و پس از پنج سال تحصیل رهسپار حوزۀ علمیۀ اصفهان شد و نزد بزرگان آن دیار مراحل عالی علمی را طی کرد و پس از هفت سال اقامت به زادگاه خود مراجعت فرمود و به ارشاد و هدایت اشتغال ورزید.

نمونه هایی از مجاهدات سلطان

سال 1321 ق مصادف با حکومت جلال الدوله فرزند ظل السلطان(حاکم یزد)بود و چون بهائیان اردکان خصوصا صدر الشریعة و نظام الشریعة با وی ارتباط نزدیک داشتند،از موقعیت سوءاستفاده نموده و بنای مخالفت را با علمای اردکان گذاشتند.در جلسه ای با حضور جلال الدوله،صدر الشریعة به سلطان توهین می کند.

سلطان،ما وقع را با بزرگان اردکان در میان می گذارد و سپس جهت دفع شر بهائیان عازم تهران گردیده،با جامعۀ روحانیت تهران تماس حاصل می نماید و نامه ای خطاب به آیت اللّه شیخ علی مجتهد اردکانی-روحانی برجستۀ اردکان- دریافت می کند،مضمون آن چنین بود:

«دولت مرکزی به حرف مردم رسیدگی نمی کند و ملت باید خود حق خویش را بگیرد».به محض رسیدن نامۀ سلطان،شیخ علی با کمک مردم نسبت به اخراج بهائیان از اردکان اقدام می نماید که در نتیجۀ مقاومت آنان دوازده نفر به هلاکت می رسند و بقیه متواری می شوند.

ص:1662

سلطان نیز به اردکان مراجعت می نمود،لیکن از طرف جلال الدوله مورد تهدید و تعقیب قرار گرفت.مأمورین جهت دستگیری به خانۀ وی ریختند و اموالش را به غارت بردند.اما خود ایشان موفق به فرار گردید و از راه خور و بیابانک،خود را به تهران رسانید.

مأمورین جلال الدوله به تعقیب ایشان می پردازند.گروهی به سلطان می رسند و به یاری ایشان می شتابند و از طریق کویر سمنان،سرانجام خود را به تهران می رساند.به منزل آیت اللّه سید عبد اللّه بهبهانی می رود و در آنجا فجائع حکومت مرکزی و جلال الدوله را بیان می نماید.در نتیجه،شاه مجبور به عزل جلال الدوله می شود و سلطان به اردکان بازمی گردد.

نحوۀ درگذشت

در سال 1336 ق بیماری وبا در اردکان شیوع پیدا می کند و روزانه بیش از یک صد نفر به کام مرگ فرومی برد .اکثر متمولین به کوهستانهای اطراف پناهنده شده بودند،لیکن سلطان از عزیمت به کوهستان خودداری می کند و اظهار می دارد:«اگر من هم از اردکان خارج شوم ترس و واهمه،رعیت را فرامی گیرد».

در نتیجۀ این ایثار دچار بیماری می شود و در سن 56 سالگی همان سال زندگی را وداع می گوید.جنازۀ وی ابتدا در امامزاده سید محمّد هفتاد به عنوان امانت دفن می شود.سپس کالبدش را به قم منتقل می نمایند.

-منبع

1-تاریخ اردکان 260/1 و 53/2.

شیخ محمّد سلطان المحقّقین کجوری

اشاره

(1263-1353 ق)

حاج شیخ محمّد فرزند ملا اسماعیل و نوۀ عبد العظیم کجوری مازندرانی،از

ص:1663

واعظان نامی و معاریف تهران بود.

گاهی به«سلطان الواعظین»و گاهی به «سلطان المحققین»و نیز«سلطان المتکلمین»ملقب می گردد.

وی در سال 1263 ق تولد یافت.

پدرش(1223-1278 ق)از دانشمندان معروف تهران بود.وی از جمله شاگردان:شیخ محمّد حسن نجفی«صاحب جواهر»و شیخ مرتضی انصاری در نجف اشرف بود.از آثار او:1-الفقه(دورة کاملة).به الکرام البررة 140/1 رجوع شود.

سلطان المحققین در عصر خود،از معروف ترین خطبا و سخنوران پایتخت بلکه ایران بود.بیان بسیار بلیغ و شیوا و شیرین داشت،همگان او را مقدم می کردند و از وجاهت و محبوبیت ویژه ای برخوردار بود.در موقع ورود آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری در سال 1340 ق به قم،سلطان همراه جمعی از علما و خطبا در ایام نوروز،وارد قم شدند و مقدم حاج شیخ را گرامی داشتند و مردم را جهت خواهش و اصرار به ماندن ایشان در قم،تشویق کردند.

از آثار او

3-بشارة الامة.

4-تاریخ ام المصائب.

5-ترجمۀ موسی مبرقع و اعقاب او.

6-ذریعة العاصین.

ص:1664

7-زبدة المآثر فی ترجمة المولی باقر(کجوری،برادر دانشمند خود).

کجوری در روز پنجشنبه /14شعبان1353/ ق مطابق اوّل/آذر1313/ ش در سن 90 سالگی در تهران چشم از جهان فروبست .پیکرش صبح روز جمعه از مسجد شیخ عیسی لواسانی تشییع و به قم انتقال داده شد و در حرم حضرت معصومه علیها السّلام-مسجد بالاسر-به خاک سپرده شد.

-منابع

1-الذریعة 112/3 و 236 و 31/10.

2-روزنامۀ«اطلاعات»،جلد دوّم،به تاریخ اوّل/آذر1313/ ش،ص 3.

3-معجم القبور و وفیات الاعلام(شریف رازی-مخطوط).

سیّد محمّد سلطان الواعظین شیرازی

اشاره

(1314-1391 ق)

سادات شیرازی در تهران

در اواخر سلطنت فتحعلی شاه قاجار جد اعلای سلطان الواعظین، علامه سید حسن واعظ شیرازی-یکی از برجسته ترین فرزندان سید الفقهاء علامه سید اسماعیل مجتهد مجابی بود-در مراجعت از زیارت مشهد مقدس رضوی به تهران وارد شد و از طرف شاه قاجار توقف در آن سامان را اختیار کرد و به ترویج مذهب و وعظ و ارشاد پرداخت.

پس از درگذشت سید حسن واعظ در سال 1219 ق،ریاست خاندان به فرزند

ص:1665

ایشان علامه سید علی اکبر ملقب به«اشرف الواعظین»منتقل شد،این رادمرد بیش از نیم قرن پرچمدار توحید بود و با کمال شهامت و از خودگذشتگی با قدرت نفوذ نامتناهی،در پیش آمدهای گوناگون در مقابل اعادی دین و بیگانگان پیوسته به ثبات قدم و استقامت کامل و ترویج دین مبین و نشر معارف اسلامی مجاهدتها نموده،و خدمات در خور تمجید ایشان در ابلاغ حقائق و اشاعۀ معالم مورد تصدیق دوست و دشمن انجام داده است.

سید علی اکبر اشرف الواعظین«مجابی»

بیانات سحرآمیز و تأثیر کلام آن بزرگوار أظهر من الشمس،و مورد توجه خاص و عام و علمای اعلام و مراجع تقلید در دوره های مختلف بود.

مخصوصا حضرات آیات:میرزا محمّد حسن شیرازی،میرزا حبیب اللّه رشتی، شیخ زین العابدین مازندرانی،میرزا حسین خلیلی تهرانی،سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی،سید اسماعیل صدر، شیخ الشریعۀ اصفهانی و میرزا محمّد تقی شیرازی بیش از حد ابراز لطف و محبت دربارۀ آن مرد بزرگ مراعات داشتند.

تولد اشرف الواعظین در سال 1268 ق اتفاق افتاد و مرگش در /21شعبان/ 1351 ق در سن 83 سالگی در کرمانشاه رخ داد.و جنازه اش به عتبات عالیات حمل،و در صحن حسینی در جوار مرقد سید ابراهیم مجاب به خاک سپرده شد.

نسب و تولد سلطان الواعظین

چنانکه قبلا اشاره رفت وی فرزند اشرف الواعظین و نوه سید قاسم بحر العلوم

ص:1666

موسوی است و با 23 واسطه نسبش،به ابراهیم مجاب فرزند محمّد عابد فرزند امام موسی کاظم علیه السّلام می رسد.

پدر و اجداد سلطان الواعظین در تهران سکونت داشتند.و او خود،در ماه ذی القعده 1314 ق در آن شهر متولد گردید و در دامان پدری دانشمند و سخنور پرورش یافت.

تحصیلات مقدماتی و عالی

وی پس از طی دوران کودکی جهت آموختن مقدمات علوم دینی یعنی ادبیات،وارد«مدرسه پامنار»تهران شد و نزد اساتید وقت دروس ادبی را فراگرفت.

در سال 1325 ق یعنی اوایل انقلاب مشروطیت همراه پدر خود-که از یاران و همفکران آیت اللّه شیخ فضل اللّه نوری بود-از تهران اعراض و چندی در کرمانشاه توقف و پس از آن به عتبات عالیات عراق مهاجرت کرد.در کربلای معلا به مدت دو سال و اندی،قسمتی از سطوح را نزد آیات:شیخ غلامحسین مرندی و میرزا علی شهرستانی تلمذ کرد.

در سال 1328 ق در پایان دورۀ استبداد و پیروزی مشروطه خواهان،او همراه پدر خود به ایران مراجعت و در کرمانشاه در اثر استدعای اهالی و خواهش بزرگان در آن سامان اقامت نمود،که هم پدر و هم پسر به نشر معارف و وعظ و ارشاد اشتغال ورزیدند.

در سال 1345 ق پس از زیارت عتبات مقدسه به هندوستان رفت،و موفق شد که خدمات شایانی به مذهب تشیّع نماید.

در سال 1351 ق به قم مقدس رهسپار شد و دروس خارج فقه و اصول را از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد حجت کوه کمری و سید محمّد تقی خوانساری استفاده نمود.

ایشان دروس عالی حکمت و فلسفه را خدمت استاد دوران و حکیم زمان

ص:1667

شیخ محمّد علی شاه آبادی طی نمود،و به درجات عالی در این رشته رسید.

ایشان رسما از سال 1356 ق در پایتخت(تهران)سکونت اختیار نمود و به وعظ و ارشاد و هدایت مردم پرداخت.علاوه بر آن در سایر شهرهای ایران و نیز کشورهای اسلامی چون:عراق،سوریه،فلسطین،اردن و مصر و هندوستان سفرهای متعددی داشت و با طوایف و مذاهب مختلف بسیاری چون:یهود،نصارا و منحرفین از قبیل بهائی ها،قادیانی ها مناظرات و مباحثات مذهبی و اعتقادی بر پا داشت.

آثار گرانبهای سلطان الواعظین

هرچند آثار بسیار کمی از سلطان الواعظین به چاپ رسیده و فقط سه عنوان از کتاب ایشان می شناسیم،ولی هرکدام از آنها دریایی از علم و معرفت و اقیانوسی در علم کلام و ادیان است.

آثار او غالبا در دفاع از اصل تشیّع و حریم آن به صورت مباحثات و مناظرات با صاحبان مذاهب و فرق مختلف و رد کتب ضاله و تحریف شده و اثبات حقانیت آیین علوی و معرفی گروه رستگاران می باشد.

شبهای پیشاور

کتاب«شبهای پیشاور»در دفاع از حریم تشیّع است که تاکنون چندین بار چاپ شده است.گردآوری مباحث کتاب خود مؤلّف در مقدمۀ کتاب متذکر می شود که ما با رعایت اختصار آن را نقل می کنیم:

در ربیع الاول سال 1345 ق درحالی که مرحله سی ام عمر خود را طی می نمودم،پس از تشرّف به عتبات عالیات و فراغت از زیارت قبور ائمه طاهرین علیهم السّلام،از طریق هندوستان عازم عتبه بوسی امام هشتم مولانا أبو الحسن الرضا حضرت علی بن موسی علیه السّلام گردیده،پس از ورود به کراچی و بمبئی که دو

ص:1668

شهر مهم بندری هندوستان بود،برخلاف انتظار خبر ورود داعی را جرائد مهمه نشر دادند...

از جمله مجالس مهم،مناظره ای که با علمای هند و براهمه در شهر دهلی با حضور«گاندی»-پیشوای ملی هند-واقع شد،که در جرائد مفصلا درج گردید،به حول و قوه پروردگار متعال و توجهات خاصه حضرت خاتم الانبیاء(ص)موفقیت با داعی و حقانیت دین مقدس اسلام و مذهب حقه جعفریه را ثابت نمودم.

آنگاه از طرف«انجمن اثناعشریه»شهر سیالکوت به ریاست جناب ابو البشیر، سید عنایت علیشاه تقوی-مدیر محترم روزنامه هفتگی(در نجف)دعوت شده، بدان صوب حرکت نمودم...

چون اکثریت اهالی پیشاور مسلمانند و از برادر اهل تسنن هستند،لذا در مدت سه ساعت که منبر بودم،روی سخن با آنها و در اثبات امامت بیشتر دقت و صرف وقت می نمودم.

لذا،محترمین علمای آنها که حاضر مجلس تبلیغ می شدند تقاضای مجلس خصوصی نمودند.چند شبی تشریف می آوردند در منزل و ساعتی به مباحثات می گذشت...

داعی،از روی جرائد و مجلات،مقالات و گفتارهای شبانه را یادداشت نموده، اینک آن مقالات و مناظرات است به نظر قارئین محترم می رسد.فلذا این کتاب را موسوم نمودم به«شبهای پیشاور».

اما خلاصۀ مباحث کتاب عبارت است از:معنی شیعه و تشیّع،بیان عقاید فرق و مذاهب مسلمان،اخبار خرافی در صحیحین بخاری و مسلم،بیان اقسام شرک، حدیث منزلت،ردّ اتهامات ابن عبد ربه و ابن حزم و ابن تیمیه،حدیث طیر مشوی، معرفی چهره الهی حضرت علی علیه السّلام و بیان مظلومیت حضرت زهرا علیها السّلام،مطالبی درباره قیام امام حسین علیه السّلام،حدیث غدیر و معنی کلمه مولی،فدک و توضیحاتی در این مقام،معرفی کوتاهی از عایشه،ایمان ابو طالب،معرفی برخی از اشتباهات

ص:1669

عمر،اثبات حقانیت مذهب تشیّع.

در این مباحث از کتابهای:تفسیری و حدیثی و تاریخی و سنن و صحاح و کتب دیگر ادبی و لغوی و...از فرقه ناجیه شیعه و مذاهب اربعه اهل تسنن و طوایف دیگر اسلامی،استفاده و اقتباس و استدلال نموده است.

صد مقاله سلطانی

دومین کتاب مرحوم سلطان الواعظین«صد مقاله سلطانی»در ردّ یهود و نصارا و مجوس و کتب منحرفه آنها است.

و سومین کتاب ایشان عبارت است از:«گروه رستگاران یا فرقه ناجیه»در دو جلد،که نظیر همان شبهای پیشاور در موضوع امامت و ولایت و ردّ مسلکهای منحرف و کج می باشد.

سلطان الواعظین از دیدگاه بزرگان

1-آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،در اجازۀ روایتی برای ایشان، نوشته است:

«استجاز منی السید الجلیل فخر الفضلاء و سید الخطباء،صاحب الاجازة المذکورة الحاج السید محمّد سلطان الواعظین الشیرازی(آمنه اللّه تعالی من سوء الظاهر و الباطن)فانه بعد أن سافر من وطنه الی بلدة قم و توقف فیها مدة طویلة و اشتغل بتحصیل العلوم الدینیة و کسب الکمالات العالیة لدی،و حصل ما ینبغی تحصیله مدة مدیدة،فوجدته أهلا لذلک،فأجزته...»

2-از دیدگاه آیت اللّه سید ابو القاسم طباطبائی غروی تبریزی که از علمای نجف اشرف بود،در اجازه اش به ایشان چنین نوشته است:

«استجاز منی السید السند و الرکن المعتمد،عماد المحدثین و فخر المتکلمین و ذخر المسلمین،السید محمّد سلطان الواعظین الشیرازی(ادام اللّه فضله و اسعد

ص:1670

ایامه)فی روایة ما ارویه عن مشایخی الکرام و اساتیدی العظام...».

3-آیت اللّه شیخ عبد اللّه مامقانی در اجازه خود به او،می نویسد:

«فقد استجازنی الفاضل الزکی و العالم الالمعی صاحب الفهم الجلی و الاستعداد القوی للعروج الی معارج الفضائل و الکمالات،فخر الخطباء و المحدثین السید محمّد سلطان الواعظین...».

4-آیت اللّه شیخ ضیاء الدّین عراقی دربارۀ ایشان نوشته است:

«...الجامع لصفات الکمال و العلم و الحائز لانواع المحاسن و الحلم،العالم العامل و الفاضل الکامل،السید الجلیل و البحر النبیل،سمی جده محمّد خاتم النبیین صلی اللّه علیه و آله و سلم سلطان الواعظین الشیرازی(دامت برکاته العالی).

فاستجاز منی«دام مجده»فاستخرت اللّه و اجزت له«دام علاه»أن یروی عنی کلما صحت لی روایته و جازت لی اجازته...».

5-آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی در اجازۀ خود چنین نوشته است:

«...فان جناب العالم العلام مصباح الظلام،زبدة الافاضل الاعلام،الشیرازی (بلغه اللّه غایة الآمال و الامانی)ممن صرف عمره فی تحصیل العلوم الشرعیة و تنقیح مبانیه النظریة،و قد أجزت له أن یروی عنی جمیع ما صحت لی روایته،من مصنفات أصحابنا...».

6-شیخ محمّد شریف رازی در«گنجینه دانشمندان»وی را چنین معرفی می نماید:

«مرحوم سلطان الواعظین که با این نگارنده صداقت تام و محبت زیادی داشت و گاه گاهی موفق به زیارتش می شدم،وی را عالمی بلندهمت و منیع الطبع و کریم النفس می دیدم.حدود ده سال در اثر کسالت قلبی از منبر ممنوع و به کلی خانه نشین شد و قادر به حرکت نبود.ولی باز در همین بازنشستگی از راه تألیف خدمات ارزنده نمود و آثار مفیدی گذاشت».

و نیز استاد شریف رازی در«معجم القبور»خطی خود،دربارۀ ایشان چنین می نویسد:

ص:1671

«حاج سلطان الواعظین،یکی از مفاخر و معاریف این سلسله علمیه و از دانشمندان بزرگوار و خطبای عالی مقدار و مصنفین عظیم الشأن معاصر است و ریاست و سیادت این سلسله جلیله امروز با ایشان است.

این بزرگوار در تهران متولد شده و در مهد عزت و عظمت و حجر تربیت والد ماجدش دوران کودکی را گذرانیده و به تحصیل علم و کمال پرداخت و چندی در قم از محضر مدرسین حوزه استفاده و مدتی هم در نجف اشرف از محضر مرحوم آیت اللّه حاج شیخ عبد اللّه مامقانی و اعلام دیگر بهره مند شده و پس از کسب علوم و اطلاع کامل و کافی از اخبار و احادیث و تواریخ و تفاسیر از راه منبر به ترویج دین پرداخته و مسافرتها بنا بر دعوت های قبلی به شهرستانهای داخل و کشور هند و پاکستان و غیره نموده تا اینکه مبتلا به عارضه قلبی شده،و از منبر رفتن و حرکت نمودن ممنوع و بستری گردیده،ولی باز با حال کسالت بی کار ننشسته در منزل از راه قلم خدمت به دین و ترویج آیین فرموده،و آثار گرانبهایی از خود به شرع مبین تقدیم نموده است».

درگذشت ایشان

چنانکه اشاره رفت آن رادمرد بزرگ مورد حمله دردها و بیماری ها قرار گرفت، و سالهای متمادی در منزل بستری بود.

سرانجام در روز جمعه /17شعبان1391/ ق مطابق با /16مهر1350/ ش به سن 77 سالگی در تهران درگذشت.و جنازه اش پس از تشییع با شکوه به قم حمل و در قبرستان ابو حسین در یکی از حجرات به خاک سپرده شد،و مجالس متعددی جهت شادی روح و بزرگداشت مقام آن مرحوم در پایتخت و شهرها برگزار گردید.

-منابع

1-آثار الحجة 150/2.

2-شبهای پیشاور(صفحات مختلف).

ص:1672

3-گنجینه دانشمندان 375/2.

4-معجم القبور و وفیات الاعلام(خطی-رازی).

5-مؤلفین کتب چاپی 506/5.

سیّد محمّد شریف تقوی شیرازی

اشاره

(1270-1352 ق)

سید محمّد شریف تقوی ونکی فرزند سید محمّد حسن شیرازی برقعی رضوی،از فقها و اساتید به نام حوزه بود

وی در سال 1270 ق در«ونک» (که قصبه ای از بخش سمیرم بالا شهرستان شهرضا است)متولد شد.

تقوی در پنج سالگی به مکتب رفت و در نه سالگی در محضر پدر به تحصیل مقدمات عربی مشغول شد، همچنین نزد سایر اساتید:صرف و نحو و منطق و معانی بیان را آموخت.در 12 سالگی برای تکمیل تحصیلات به اصفهان رفت،و به خواندن فقه و اصول و سایر علوم متداول پرداخت و سطوح را به پایان رساند.سپس نزد شیخ محمّد باقر اصفهانی«مسجد شاهی»به آموختن درس خارج پرداخت.

ایشان در 17 سالگی به عتبات عالیات رفت و مدت 12 سال به فراگیری علوم معقول و منقول،نزد حضرات آیات:سید حسین کوه کمری،شیخ لطف اللّه مازندرانی،شیخ محمّد فاضل ایروانی،میرزا حبیب اللّه رشتی و میرزا محمّد حسن شیرازی پرداخت و حدیث را نزد علامه محدث میرزا حسین نوری بیاموخت.

ص:1673

مدتی چند نیز در کربلا نزد آیتین علمین شیخ زین العابدین مازندرانی و سید محمّد حسین شهرستانی تحصیل نمود و در پی اصرار طلاب علوم دینی در نجف اشرف به تدریس پرداخت،تا اینکه به مرض قلبی مبتلا و به تجویز پزشکان به ایران معاودت نمود و به شیراز رفت.

اهالی شیراز با احترام از وی استقبال کردند.سپس تشکیل حوزۀ علمی داد و حدود 25 سال به آموزش امور شرعیه و امر به معروف و نهی از منکر و همچنین تألیف کتب مختلف مشغول شد.و چون ندای مشروطه در ایران بلند شد،با آن گونه مشروطه مخالفت کرد و در نتیجه در شیراز تحت فشار قرار گرفت و به اصفهان و تهران رفت.و پس از قتل شیخ فضل اللّه نوری بار دیگر به عتبات رفت،و بعد از چند سال اقامت به شیراز بازگشت و مجددا مجلس درس تشکیل داد.

نامبرده در سال 1342 ق به قصد زیارت به سمت مشهد مقدس حرکت کرد، ولی در اصفهان بیمار و به عسر البول مبتلا گشت.پس از معالجه،مدتی در مدرسۀ صدر به تدریس و بحث پرداخت و پس از دو سال اقامت در اصفهان به تهران رفت.

در تهران بیماریش شدت یافت و ناگزیر به اقامت برای معالجه گردید،ولی معالجات سودی نبخشید و عاقبت در روز دوشنبه /28رمضان1352/ ق مطابق با /25دی1312/ ش وفات یافت.جنازه اش را به قم بردند و آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی دستور تعطیل عمومی شهر را داد.و برحسب وصیت در رواق حضرت موسی مبرقع علیه السّلام دفنش کردند.

آثار به جا مانده از وی عبارتند از:

1-تبصرة الناظرین(در بررسی آئین مسیحیت).

2-کشف المرام فی قانون الاسلام(راجع به مشروطه و معایب آن).

3-کشف البیان فی تربیة الانسان.

4-تذکرة المسلمین فی تهیج العامة(در امر به معروف و نهی از منکر).

ص:1674

5-رسالۀ نفلیه(در نوافل و مستحبات).

6-رساله در رد طایفۀ وهابیت.

7-مرآة الاصول(در اصول دین).

8-رسالۀ عملیه(محشی به حاشیۀ خود آن مرحوم).

9-یک دورۀ فقه فارسی(از عبادات تا دیات).

10-قانون الهی.

11-الناسخ و المنسوخ.

12-نسیم السحر.

فرزندانش:

1-علامه سید هدایت اللّه تقوی.

2-سید عبد الحمید تقوی(نویسنده).

3-سید جلال تقوی(ادیب و فاضل).

4-سید محمّد تقی گلستان،متولد سال 1313 ق در شیراز و متوفای 1383 ق ایضا در شیراز.وی روزنامۀ«گلستان»را به مدت قریب پنجاه سال در شیراز منتشر ساخت.

5-سید عبد المجید تقوی،وکیل پایه یک دادگستری که در اواسط/رمضان/ 1399 ق در اهواز درگذشت.

-منابع

1-الاجازة الکبیرة 191.

2-دانشمندان و سخن سرایان 34/2.

3-زندگینامۀ رجال و مشاهیر ایران 274/2.

4-گنجینۀ دانشمندان 195/6.

5-مؤلفین کتب چاپی 423/3.

6-نقباء البشر 835/2.

ص:1675

شیخ محمّد شریف رازی

اشاره

(1340-1421 ق)

حاج شیخ محمّد شریف رازی فرزند ملاّ علی جان و نوۀ ملاّ حسین کاشانی،متخلص به«رازی»از دانشمندان و نویسندگان نامی حوزۀ علمیۀ قم بود.

وی در رمضان1340/ ق در شهری ری(جنوب شهر تهران)دیده به جهان گشود.

پدرش مردی پرهیزکار و از واعظان و گویندگان شهر ری بود.وی در سال 1298 ق در کاشان تولد یافت.در سال 1330 ق به مجاورت حضرت عبد العظیم حسنی علیه السّلام در شهر ری نایل گشت،و در /14جمادی الاول1353/ ق در سن 55 سالگی در شهر ری بدرود حیات گفت و در جوار امامزاده عبد اللّه همان جا مدفون گردید.

شیخ محمّد،ابتدا در مدارس جدید تحصیل و سپس به آموختن مقدمات علوم دینی پرداخت.در سال 1357 ق و با صلاحدید آیت اللّه شیخ محمّد تقی بافقی یزدی-که در شهر ری به حالت تبعید به سر می برد-رهسپار حوزۀ علمیۀ قم شد.

ادبیات عرب را نزد علامه شیخ محمّد علی ادیب تهرانی به پایان رساند،دروس سطح را نزد حضرات آیات:سیّد روح اللّه خمینی،سیّد شهاب الدّین مرعشی و سیّد محمّد رضا گلپایگانی فراگرفت.

ص:1676

در سال 1362 ق به حوزۀ علمیۀ نجف اشرف عزیمت کرد و از دروس حضرات آیات:سیّد ابو الحسن اصفهانی و شیخ غلامحسین غروی اردبیلی یک سالی بهره مند گردید.به ایران که بازگشت،یک سال دیگری در مشهد مقدس از محضر آیت اللّه میرزا مهدی اصفهانی استفاده نمود.

سرانجام در 1364 ق به حوزۀ علمیۀ قم بازگشت و خارج فقه و اصول را از محضر آیات:سیّد محمّد حجت کوه کمری و سیّد حسین طباطبائی بروجردی بهره مند گردید.در سال 1374 ق به شهر ری عزیمت کرد و در تأسیس حوزۀ علمیۀ «مدرسۀ برهانیه»همکاری بسیار نمود.در مدیریت و تدریس آن،سهم بسزایی داشت.این همه،پنج سال به طول انجامید و به قم مراجعت فرمود.

نامبرده در زمان زمامداری دکتر محمّد مصدق،براثر فعالیت علیه توده ای ها و دفاع از حریم تشیّع زندان و تبعید به کرمان،را تحمل نمود،و پس از چند ماه تبعید رهایی یافت و به قم بازگشت.

وی از دانشمندان و بزرگان بسیاری مجاز به اجازات:علمی،امور حسبیه و روایتی،شده بود.

از جمله:از حضرات آیات:میرزا محمّد عسکری تهرانی،شیخ علی اکبر

ص:1677

نهاوندی،میرزا آقا اصطهباناتی،شیخ آقا بزرگ تهرانی،سیّد فخر الدّین امامت کاشانی و سیّد شهاب الدّین مرعشی،اجازه هایی دریافت کرده بود.

شریف رازی،از راه نگارش تاریخ حوزۀ علمیۀ قم و احیای نام علمای شیعه،به آیین تشیّع خدمت بسیار نمود.در این راه زحمت ها،سفرها و حرف های بی اساس فراوان کشید.دو اثر ارزشمند او،«آثار الحجة»و«گنجینۀ دانشمندان»در احیا و بزرگداشت نام و یاد علمای شیعه،قدمی بلند و گامی ارجمند برداشت.کمتر فردی همانند ایشان به این خدمت اظهار علاقه و حرص می نمود.البتّه تهذیب و خلاصه کردن این دو اثر،چهره ای زیباتر و ارزشی بیشتر به آن می بخشد.

نیز عضویت در لجنۀ احیای کتاب«احقاق الحق»اثر شهید مرعشی شوشتری، همکاری بسیار نزدیک در دستگاه مرجعیت آیت اللّه شریعتمداری و آیت اللّه مرعشی،بنیاد نهادن«مسجد امام حسین علیه السّلام»در حسن آباد تهران،از جمله خدمات فراموش نشدنی دیگر اوست.

ایشان که به«رازی»تخلص می نمود،دارای اشعاری محکم و زیبا در رثای اهل بیت علیهم السّلام و مناسبات مختلف اجتماعی بوده است.

فهرست آثار استاد شریف رازی به شرح زیر است:

1-آثار الحجة(یا دایرةالمعارف حوزۀ علمیۀ قم)،دو جلد،1373 ق،قم 237+402 ص.

2-اختران فروزان ری و تهران(یا تذکرة المقابر فی احوال المفاخر)،چاپ شده.

3-برهان ما(شرح حال آیت اللّه شیخ علی اکبر برهان)،چاپ شده.

4-بستان الرازی(شرح الفیه سیّد محمّد حسن آل طیب شوشتری،در علم کلام و فقه و اخلاق)،1385 ق.

5-تحفۀ قدسی(در علائم ظهور حضرت امام مهدی«عج»)،ترجمۀ کتاب

ص:1678

الغیبة(اثر شیخ طوسی)،چاپ شده.

6-ترجمۀ«الغدیر»(اثر علاّمه امینی تبریزی)،فقط دو جلد 11 و 12.

7-ترجمۀ تفسیر«مجمع البیان»(اثر شیخ طبرسی)،در پنج جلد.

8-تعلیق علی«بحار الأنوار»(اثر شیخ محمّد باقر مجلسی اصفهانی)،از جلد 106 تا 110.

9-تعلیق علی«وسائل الشیعة»(اثر شیخ محمّد حرّ عاملی)،از جلد 16 تا جلد 20.

10-تعلیقة علی«تنزیه القمیین»(اثر شیخ ابو الحسن فتونی عاملی)،در سال 1363 ق چاپ شده.

11-تعلیق علی«معادن الحکمة فی مکاتیب الأئمة علیهم السّلام»(اثر شیخ محمّد فیض کاشانی)،دو جلد.

12-چرا شیعه شدم(در اثبات خلافت و حقانیت مذهب تشیّع)،چاپ شده.

13-رساله در شجره و نسب امامزاده داود علیه السّلام(در تهران)،1360 ق،تهران.

14-رسالة التقوی و ما أدراک ما التقوی(شرح زندگانی آیت اللّه بافقی یزدی)، 1367 ق،تهران،جیبی،136 ص.

15-زندگانی آیت اللّه سیّد ابو القاسم کاشانی،چاپ شده.

16-زندگانی حضرت عبد العظیم حسنی علیه السّلام(و امامزادگان مجاور)، 1367 ق،تهران،152 ص.

17-کرامات صالحین،1374 ش،انتشارات حاذق قم،184 ص.

18-گنجینۀ دانشمندان(شرح حال علمای ایران و کشورهای دیگر)،نه جلد آن در قم به چاپ رسید و جلد دهم آن آمادۀ چاپ است.

19-گوهر وزین،ترجمۀ الدّر الثمین(اثر شیخ محمّد رضا طبسی)،در قم چاپ شده.

20-مشاهیر دانشمندان اسلام،ترجمۀ الکنی و الألقاب(اثر شیخ عباس

ص:1679

قمی)،1351 ش،انتشارات اسلامیه تهران،400 ص،فقط جلد چهارم.

آثار زیر مخطوط است:

21-تاریخ ری و تهران.

22-توتیای چشم،ترجمۀ کحل البصر فی سیرة سیّد البشر صلی اللّه علیه و آله و سلم،(اثر شیخ عباس قمی).

23-جلوۀ ولایت(شرح حال حافظ قرآن کربلایی کاظم).

24-خاطرات و نوادر شریف(داستان های آموزنده و سازنده).

25-علی علیه السّلام در قرآن،ترجمۀ علی علیه السّلام فی القرآن،در سه جلد.

26-مزارات البلدان.

27-معجم القبور و وفیات الأعلام(مدفونین شهر قم)،فقط یک دفتر موجود است.

استاد شریف رازی،پس از هشتاد سال زندگی،که بیش از شصت سال آن در خدمت به جهان تشیّع سپری نمود،سرانجام و پس از چهار سال بیماری و بستری شدن در روز چهارشنبه /7محرم1421/ ق برابر با /25فروردین1379/ ش، در اثر سکته در قم بدرود حیات گفت.پیکرش بعد از ظهر روز پنجشنبه از مسجد فاطمیه تشییع و از ادای نماز میت توسط آیت اللّه شیخ محمّد تقی بهجت فومنی، در وسط شعار تشییع کنندگان و عزاداران حسینی در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

کوچک ترین فرزندان ایشان،آقا مسعود رازی از جوانان مهذب و با ایمان است.

-منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-فهرست آثار ایشان،در دو صفحه.

3-گنجینۀ دانشمندان 148/2.

ص:1680

شیخ محمّد شریف همدانی

اشاره

(-1357 ق)

شیخ محمّد شریف فرزند شیخ شفیع همدانی،وی اهل(حصار خان) است که امروزه به شهر همدان متصل شده است.از علما و دانشمندان معروف همدان بود.برادر بزرگتر او شیخ محمّد ربیع همدانی که خود نیز از علما و مشاهیر بود.

تولدش در(حصار خان)همدان اتفاق افتاد.

تحصیلاتش در اراک بود سپس به همدان برگشت.

آقا بزرگ تهرانی در نقباء البشر دربارۀ ایشان می نویسد:(عالمی جلیل،و از مشاهیر عصر خود در همدان بود و محل مراجعۀ مردم در امور شرعی بود و به وظایف روحانی خود اشتغال داشت، وی برادر شیخ ربیع است که خود نیز از علما بود).

وی مردی ساده زیست بود،لوازم و اثاث خانه بسیار معمولی و منزل و سایر ما یملک خود را در اختیار عامه قرار می داد و ارث و میراثی برای ورثه باقی نگذارد، و در میان مردم مورد احترام بود و در دو مسجد به اقامۀ جماعت اشتغال داشت.

وی در سال 1357 ق مطابق با 1317 ش در همدان درگذشت و ابتدا در همدان به طور امانت مدفون شد سپس کالبدش به قم حمل و قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

ص:1681

فرزندانش:

1-مرحوم آقا حسین،سردفتر در همدان 2-آقا حسن 3-آقا محمّد 4-آقا علی سرهنگ 5-آقا کاظم و سه دختر.

مرحوم علامه شیخ علی اصغر شفیعیان فرزند شیخ محمّد ربیع همدانی دامادش بود.

-منبع

1-نقباء البشر 835/2.

سیّد محمّد صادق بحرانی حائری

اشاره

(1350-1407 ق)

سیّد محمّد صادق فرزند حجة الاسلام سیّد عبد اللّه و نوۀ علامه سیّد محمّد موسوی بحرانی حائری،از فضلای معاصر بود.

وی در سال 1350 ق در کربلای معلی تولد یافت.

مقدمات را که آموخت،به تحصیل دروس سطح نزد حجج اسلام آقایان:پدر خود،و عموی خود سیّد محمّد طاهر بحرانی،و فرزند عموی خود سیّد محمّد علی بحرانی،شیخ جعفر رشتی،سیّد علی کاظمی،سیّد عبد الرضا شهرستانی، شیخ محمّد شاهرودی،شیخ علی عیثان،سیّد مصطفی اعتماد بهبهانی و شیخ یوسف خراسانی به پایان رساند.

در سال 1392 ق به قم مهاجرت کرد و در نهایت زهد و قناعت و دوری از هیاهوی دنیاطلبان زندگی نمود.

از آثار او:

1-کتابات فی التاریخ،در چند دفتر.

2-الکشکول.

ص:1682

3-کتاب فی المواعظ.

بحرانی در /14جمادی الأول1407/ ق هنگام بمباران شهر قم،دچار سکتۀ قلبی شد و زندگی را پس از 57 بهار وداع گفت.پیکرش در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.

-منبع

1-أعلام من کربلاء(مخطوط-شیخ احمد خوشحالت).

سیّد محمّد صادق تهرانی لاله زاری

اشاره

(1300-1370 ق)

حاج سید محمّد صادق فرزند سید ابراهیم و نوۀ سید علی اصغر حسینی تهرانی(لاله زاری)،در سال 1300 ق در سامراء متولد گردید.و در زیر نظر خود پدر پرورش یافت و پس از طی مقدمات سطوح را نزد پدرش و سایرین آموخت و از محضر آیة اللّه میرزا محمّد تقی شیرازی استفاده نمود.در سال 1320 ق به اتفاق والد خود به تهران رفت و به تحصیل خود ادامه داد.و پس از رحلت او به اقامۀ جماعت در مسجدی که در خیابان لاله زار تهران تأسیس نموده پرداخت.

از آثار او:تفسیر قرآن(ناقص).

در دوشنبه /16صفر1370/ ق مطابق با /6آذر1329/ ش در تهران درگذشت،و در حرم حضرت معصومه علیها السّلام در کنار تربت آیت اللّه حائری یزدی بین

ص:1683

قبر علامۀ طباطبایی و سید جمال خوئی)مدفون گردید.

فرزندانش:

1-علامه سید محمّد مهدی لاله زاری از بزرگان شهر ری بود.

2-علامه سید محمّد حسین.

3-سید محمّد علی،از علمای تهران.

4-سید محمّد حسن(ناصر)5-محمّد تقی(مسعود)6-محمّد سعید 7- محمّد رضا 8-محمّد ابراهیم و 6 دختر.

که سه تن از دامادهایش اهل علم بودند و عبارتند از:

1-علامه سید علینقی تهرانی(جلالی).

2-سید محمود نوربخش،اهل منبر.

3-سید جلال نجفی اصفهانی،از ائمه جماعت تهران بود.

-منابع

1-گنجینۀ دانشمندان 542/4.

2-نقباء البشر 858/2.

شیخ محمّد صادق جعفری اشکوری

اشاره

(1354-1419 ق)

شیخ محمّد صادق جعفری یکی از علمای تهران به شمار می رفت.

وی در سال 1354 ق مطابق با 1314 ش در بیت علم و تقوا و فضیلت،در نجف اشرف زاده شد.

پدرش آیت اللّه شیخ نصر اللّه فرزند محمّد رضا اشکوری از جملۀ بزرگان و فضلای نجف اشرف بود.وی در سال 1301 ق در اشکور متولد و در اوّل/شعبان/

ص:1684

1364 ق در نجف اشرف درگذشت.

شیخ نصر اللّه تحصیلات عالی خود را در نجف اشرف نزد آیات:میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی و سید ابو الحسن اصفهانی به انجام رسانید.از جمله آثار قلمی ایشان می توان به:1- تقریرات اصول نائینی 2-تقریرات صلاة نائینی 3-تقریرات مکاسب نائینی،اشاره کرد.

شرح حال ایشان به صورت مختصر در بزرگان تنکابن،ص 282 آمده است.

فقید بزرگوار شیخ محمّد صادق،پس از پشت سر نهادن دوران کودکی،در سیزده سالگی به فراگیری علوم دینی روی آورد و مقدمات و ادبیات را به خوبی نزد اساتید آموخت.سپس در محضر آیات:میرزا علی فلسفی تنکابنی،شیخ عبد الحسین رشتی،میرزا کاظم تبریزی،سید علی فانی علامۀ اصفهانی،شیخ مجتبی لنکرانی و شیخ صدرا بادکوبه ای زانوی ادب به زمین زد و سطوح عالی را فراگرفت.در سال 1377 ق به درس خارج فقه و اصول حضرات آیات:سید ابو القاسم خوئی و سید محمّد روحانی قمی راه یافت و مبانی فقه و اصول و رجال خویش را استوار ساخت و هم زمان به تدریس:رسائل و مکاسب و کفایه پرداخت و بسیاری از فضلا را پرورش داد و مسئولیت پاسخگویی عربی استفتائات آیت اللّه خوئی را برعهده گرفت.

در سال 1391 ق براثر فشار رژیم بعثی عراق،به تهران آمد و به تدریس فقه، اصول،تفسیر و کلام اسلامی پرداخت و گروه بسیاری از علما و روحانیان و دانشگاهیان در این درس ها شرکت جسته و از علوم بسیارش بهره بردند.

ص:1685

وی علاوه بر تدریس،سال های فراوان به تبلیغ دین و تعظیم شعایر الهی از راه وعظ و ارشاد در هیئت عزاداران حسینی و هیئت زینبیه پرداخت و گروهی از مردمان متدین را پرورش داد.وی علاوه بر ادارۀ جلسات متعدد،در سال 1350 ش همراه با گروهی از علمای تهران،مؤسسه جهانی خدمات اسلامی را در جهت ترویج مکتب شیعه بنیاد نهاد که خدمات ارزشمندی را در جهت معرفی شیعه در سطح جهان ارائه داده است.

برخی از تألیفات ایشان،عبارتند از:

1-تفسیر قرآن کریم،تا اواسط سوره بقره،دو جلد.

2-بحث امامت(به صورت کپی،تکثیر شده است).

3-رساله در نماز جمعه.

4-الفقه و الاجتهاد من وجهة نظر الشیعة(در کنگره شیخ مفید به چاپ رسید).

5-شرح العروة الوثقی-کتاب الطلاق-

6-رساله در عدالت.

7-رساله در لباس مشکوک.

8-رساله در قاعدة لا تعاد.

9-ضوابط بررسی و تدوین تاریخ اسلام.

10-معنی شناسی در مکتب آخوند خراسانی،درس کفایه ایشان(مباحث الفاظ).

11-المرتقی الی الفقه الارقی،تقریرات درس زکاة آیت اللّه روحانی در سه جلد به چاپ رسیده است.

12-تقریرات درس اصول آیت اللّه خوئی.

13-تقریرات درس فقه آیت اللّه خوئی(طهارت و صلاة).

14-تقریرات درس فقه آیت اللّه روحانی(خمس،حج،صوم،مکاسب محرمه، بیع و خیارات).

ص:1686

15-تقریرات درس اصول آیت اللّه روحانی.

16-حاشیة علی کتاب الوافی(اثر فیض کاشانی).

آن فقیه بزرگوار در 65 سالگی،در پنجشنبه /4جمادی الاول1419/ ق مطابق با /3شهریور1377/ ش بدرود حیات گفت و پس از تشییعی شایسته و نماز آیت اللّه شیخ حسین وحید خراسانی بر پیکرش،در قبرستان شیخان قم به خاک سپرده شد.

-منابع

1-بزرگان تنکابن 233.

2-مجلۀ آینۀ پژوهش.

شیخ محمّد صادق خوئی

(1258-ح 1338 ق)

شیخ محمّد صادق فرزند ملا حسین خوئی از طایفۀ آقا ابراهیم شیخ الاسلام، از بزرگان و علمای عصر خود بود.

در سال 1258 ق در خوی متولد گردید.

بنا بر نوشتۀ جابری خوئی در تذکرة الفضلای خود که نامبرده(از علمای معروف بوده و در محلۀ«قاضی»خوی سکونت داشته،و علاقجات ملکی هم داشته،و در عرفان دارای مقامی بوده و شخصی سلیم النفس و موجه،و محل مراجعات مردم و به مرافعات هم رسیدگی می کرده است).

ص:1687

وی در بلوای آسوریها(حملۀ ارامنه به آذربایجان و خوی)و همراه مردم خوی علیه آنها،مسلحانه مشغول مبارزه بود.

در کتاب«نابغۀ علم و عرفان»درباره اش چنین می نویسد:شیخ محمّد صادق خوئی از علما و مجتهدین و مورد وثوق و اعتماد اهالی بود.

آقای شیخ عبد الحسین فقیهی خوئی که از فقرا می باشد نقل کرد که:نامبرده در نجف اشرف با جناب حاج شیخ عبد اللّه حائری مازندرانی آشنایی و مباحثۀ درسی داشته و براثر آشنایی با ایشان متمایل به فقر شده،به گناباد رفت و خدمت جناب حاج ملا سلطان محمّد رسیده،راهیابی به فقر شد و مدت سه سال تمام براثر محبت و علاقۀ کامل در آنجا توقف داشته و به استفاضۀ روحی و استفادۀ علمی از محضر آن جناب مشغول بود.سپس مأمور مراجعت شده و یک سال در تهران خدمت جناب حاج شیخ عبد اللّه ماند.بعدا به خوی مراجعت نمود و در آنجا متوقف،ولی علاقۀ قلبی او به سوی گناباد بود.پس از جناب حاج ملا سلطان محمّد به قصد تجدید عهد به طرف گناباد حرکت کرد،ولی در قم به بهشت جاودان شتافت.

در«تاریخ خوی»مهر وی در پای سند تعیین«حسنعلی میرپنجه»به عنوان «حکومت خوی»با مهر بیضوی با سجع(المتوکل علی اللّه محمّد صادق)در /15 شعبان1336/ ق و توضیح مؤلف در ذیل مهر بدین عبارتست:(مرحوم آقا شیخ مهر صادق پیشنماز و عالم روحانی محلّۀ قاضی).

در تذکرة الفضلاء نوشته که:وی در حدود سال 1338 ق با خانواده اش به عتبات رفته و در نجف اشرف وفات نمود و در همان جا مدفون گشت.که محل مهاجرتش به عتبات و محل دفن دچار اشتباه شده است.

و صحیح آن است که ایشان در اواخر عمر به قم رسیده و در همان جا به رحمت ایزدی پیوسته،و در قبرستان شیخان مدفون گردیده است.این مطلب بنا بر نقل

ص:1688

نوادگانش که امروزه در خوی و تهران سکونت دارند و با نام فامیلی(مصدّقی) معروفند،تأیید می شود.

-منابع

1-تاریخ خوی(اثر آقاسی)404.

2-تذکرة الفضلاء(خطی-جابری خوئی).

3-نابغۀ علم و عرفان 448.

میرزا محمّد صادق صاحب نسق قمی

اشاره

(-ح 1340 ق)

میرزا محمّد صادق فرزند محمّد علی صاحب نسق قمی،از معاریف و فضلای قمی بود.

در لغتنامۀ دهخدا در مادۀ«صاحب نسق»آمده است:یکی از فضلای آخر عهد قاجار و از مردم قم،و مترجم شش مجلد کتاب لغت از فارسی به فرانسه،و این کتاب به طبع نرسیده است.

آقای مدرسی طباطبائی در تربت پاکان می نویسد:صاحب نسق آستانه از جمادی الثانی1271/ تا آغاز سال 1328 ق،او نیز مردی دانشمند بوده و کتابی به نام«گنجینۀ الجوامع»در لغت عربی به فارسی نگاشته است.

از آثار او

1-تاریخ مصر قدیم و خدایان مصر و کلده و آشور.

ص:1689

2-کتاب لغت از فارسی به فرانسه(ترجمه).

3-گنجینۀ الجوامع(فرهنگ لغات عربی به فارسی).

وی در حدود سالهای 1340 ق درگذشت و بنا بر اظهارات یکی از منسوبین ایشان،در مسجد بالاسر حضرت معصومه علیها السّلام مدفون شده است.

-منابع

1-تاریخ دار الایمان قم 32.

2-تربت پاکان 266/1.

3-فهرست نسخه های خطی کتابخانۀ مرعشی نجفی 28/3.

4-لغت نامۀ دهخدا 13026/9.

5-مؤلفین کتب چاپی 473/3.

شیخ محمّد صادق قمی

اشاره

(ح 1222-1298 ق)

زندگینامۀ معظم له بقلم دانشمند معظم آقای دکتر سید حسین مدرسی طباطبائی که در مجلۀ تاریخ و فرهنگ معاصر تحت عنوان(نامۀ یکی از فقهاء بزرگ قم به ناصر الدّین شاه)به چاپ رسیده،که با اندکی اضافه تقدیم می گردد:حاج شیخ ملا محمّد صادق قمی،از علماء و فقهای بزرگ قرن سیزدهم قم و از مجتهدین متنفذ و مقتدر آن دوره بوده و مورد توجه خاص دربار قاجار قرار داشته است.

اعتماد السلطنه در المآثر و الآثار دربارۀ او می نویسد:

«حاج ملا صادق قمی مجتهدی فحل بود و از مشایخ بزرگ شیعه به شمار می آمد،در اخبار و آثار تتبعی کامل و استقرائی شامل داشت.از متفردات او آنکه:

چیدن موی ریش را از بیخ به حدی که شبیه تراشیدن هم باشد-منع نمی فرمود، عطر اللّه تربته».

میرزا علی اکبر فیض در تاریخ قم،که به سال 1303 ق نگارش یافته است،

ص:1690

دربارۀ او می نویسد:

«جامع علوم و بارع همۀ فنون است،چنان که در هریک از فنون کمال و رسوم افضال او را قدح معلی بود،در اوائل جوانی رخت به اصفهان کشید.قریب 10 سال به تکمیل علوم مقدمات و ریاضی و کلام و علوم دیگر اشتغال داشت،پس از آن روی به نجف اشرف کرد و در حوزۀ درس حجة الاسلام شیخ محمّد حسن نجفی صاحب«جواهر الکلام»فقه و اصول را تکمیل فرموده،مجازا مراجعت نمود.

فیصل حکومات شرعیۀ ابن بلد منوط به قلم ایشان بود تا در سنۀ 1298 ق به دار جنان خرامید».

صاحب مختار البلاد(تاریخ قم)می افزاید:

«غالب تلمذش در اصفهان نزد مرحوم حاج شیخ محمّد تقی اصفهانی صاحب حاشیۀ معالم بود،و قریب هفت سال در نجف به تکمیل مبانی فقهی اشتغال داشت،سپس به قم آمده،حدود چهل سال حکومت شرعی این شهر با او بود تا در ماه شوال/سال 1298 ق درگذشت و در مقبرۀ شیخان قم کنار زکریا بن ادریس اشعری مدفون گردید.البتّه روی سنگ قبر او 1296 ق حک گردیده که باید اشتباه باشد.

جنابش در تبحر علوم خاصه ادبیات در عصر خود ممتاز بود و همچنین در کثرت حفظ،چنان که اغلب مقامات حریری را محفوظ بوده و در سجلات خود به مناسبت می نگاشته،و نماز(باران که)اهالی از مصلی به منازل خود نرسیده غریق رحمت الهی گردیدند...».

میرزا آقا خان صدر اعظم نوری در دورۀ صدارت خود به سال 1272 ق مدرسه و مسجدی برای این عالم جلیل در نزدیکی خانۀ او در محلۀ گذر قاضی قم بنا نهاده است،که وصف بنا و متن کتابه های آن در سلسلۀ مقالات«مدارس قدیم قم»دیده می شود،و وی تا پایان عمر در همان جا تدریس و اقامۀ جماعت می نموده است.

او چنان که گذشت سخت مورد توجه دربار قاجار بوده و ناصر الدّین شاه در سفرهای خود به قم به دیدار وی می رفته است.حاجی کتابخانه ای مهم نیز داشته

ص:1691

که پس از مرگ او متفرق شده و از خاندان وی بیرون رفته،و در این میان نوشته های او نیز ناشناخته مانده است.برخی از کتابهای کتابخانۀ او را در قم دیده ام که وی به خط خود برای آنها حواشی و تعلیقات نگاشته است.

از حاجی نامه ای گلایه آمیز و تند در شکوه از مظالم و تجاوزات وزراء و عمال حکومت قاجار خطاب به ناصر الدّین شاه،در مجموعۀ خطی به شمارۀ(3669) کتابخانۀ مرکزی دانشگاه(صفحات 78-85)و جنگ مخطوط به شمارۀ(375)ج دانشکدۀ حقوق(برگ 50 ر-53 پ)هست،که آن را به سال 1292 ق در حدود هفتادسالگی در سفر دار الخلافه(تهران)پس از دیدار با شاه نوشته،و با آنکه ضمن نامه کوشیده است نسبت به شاه خوش آمدگوئی کرده،خشونت نامه را جبران کند، بازهم گویای دلیری قابل تحسین و موقع اجتماعی و نفوذ و اقتدار اوست.حاجی در این نامه از تجاوزات مقرب الخاقان«حاجی میرزا نصر اللّه»و دیگر عمال حکومت یاد کرده،و از اینکه هیچ یک از مقامات دولتی به دستخطهای شاه اعتنا نمی کنند اظهار تعجب نموده است.

او می نویسد:«اگر بعد از قرنی یک نفر پیدا شود که در احقاق حق و رفع ظلم سیف قاطع باشد،او را به فساد عقیده نسبت می دهند»و می نویسد:«مأموران دولت خانه و هستی رعایای بیچاره را غارت می کنند،و کسی نیست به داد مردم برسد،و از آه مظلومان باید ترسید.یا اینکه:اگر از وزیر و امیری به شخص شاه شکایت شود رسیدگی به شکایات به همان وزیر و امیر واگذار می شود،و معلوم نیست سرانجام کار مملکت با این بساط به کجا خواهد کشید؟».

به هرحال،از نظر اهمیتی که این نامه در روشن ساختن وضع درهم ریخته و بلبشوی دورۀ فرمانروائی شاهان قاجار و همچنین دخالت مثبت روحانیون آن عهد در سامان بخشیدن به آشفتگی ها و جلوگیری از تعدیات و زورگویی های عمال حکومتی سلسلۀ مزبور دارد،نیز ازاین رو که به هرحال اثری بازمانده از یکی از علما و فقهای عالی قدر و به نام قم در آن دوران است به نشر آن در این مجموعه با آنکه

ص:1692

پاره ای از مطالب کسانی که در تاریخ این دوره تحقیق می کنند،قابل استفاده باشد.

متن این نامه در دو نسخه یادشده ،اختلافات زیادی دارد و گویا در هریک برخی از مطالب حذف و تلخیص شده است.در اینجا متن براساس نسخۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه به چاپ رسیده،و برخی از جاها که در نسخۀ دانشکدۀ حقوق اضافه ای هست افزوده شده،که بیشتر موارد آن با قرار گرفتن میان دو قلاب مشخص است.اینک متن نامه:

بسم اللّه الرحمن الرحیم

الحمد لله الذی یؤتی الملک من یشاء و ینزع الملک ممن یشاء،الذی امر بالعدل و الانصاف و نهی عن الظلم و الاعتساف،و الصلاة علی محمّد و آله الحائزین لجمیل الأوصاف.

و بعد:چون دهقان مشیت ازلی تخم وجود بنی نوع انسان را در صحرای وسیع الفضای امکان،جز به جهت تحصیل معارف حقه نکاشت و نقاش صنع لم یزلی نقش بدیع انموذج جمیع کلیات را در صفحۀ صحیفۀ وجود مگر به جهت تکمیل مکارم اخلاق شرعیه ننگاشت،لذا انبیاء مرسلین رسائل فیوضات غیر متناهیه بودند که از حق و خلق برسانند،و علماء که نواب انبیاء هستند می باید از ظل اللّه گرفته به رعایا که ودایع الهی و خزاین حضرت ظل اللهی می باشند،برسانند.

آن مواهب بی پایان و آن عطایای بی کران که باید به عامۀ رعایا عاید شود انصاف و عدل است،که هیچ مملکت و هیچ رعیت آرامش و آسایش نداشته و ندارند الا به این خصلت حمیده و این صفت پسندیده.خلفا در این معنی اهتمام تمام داشته اند و پیوسته در مجالس خود علماء و وعاظ را(ملتزم نموده،ایشان را به ذکر مواعظ و نصایح مدح و انصاف)،مأمور بلکه مجبور می نمودند تا از آثار پسندیده که نتایج عدل است همه روزه محفوظ باشند،(و از اختلال مملکت و ملت که نتیجۀ ظلم و جور است محفوظ مانند)هرگاه به شرح احوال ایشان در کتب سیر

ص:1693

و غیرها رجوع شود صدق عرایض مشهود و معلوم خواهد شد.با این خصال ایشان را خلفاء جور می گویند در دنیا با این لقب زشت و در آخرت محروم از بهشت خواهند بود،چرا که در اظهار یک کلمۀ حقه مضایقه کردند.

از روزی که این خادم شریعت مطهر،به آوازۀ عدل و انصاف و وضع تنظیمات و جعل صنادیق عدل مغرور و مشعوف شده به دار الخلافه آمدم،چیزها دیده و دانسته ام که در این مدت هفتاد سال هرگز در خاطرم خطور نداشت،پادشاهی دیدم مؤید،قلب مبارکش مرآت غیب نما،از رأفت و عدالت عدلی مجسم و انصافی مصور،در حفظ ملک و ملت ساعی و جاهد و در رفاه رعیت عاشق و مایل.علاوه بر این همه عدل ذاتی و فطری گویا ذات خجستۀ صفات همایونش خود رهنمائی به عدل و انصاف را فریضه دانسته،و فهمیده همه روزه بر این امناء جور و اولیاء ظلم اعلام می فرمایند.

عصری است ضد عصر خلفاء دین«علی بن یقطین»در وجود مسعود همایون است،و جور هارون الرشید در وجود وزرا(که اگر ایشان را اولیای جور گویند خلاف و گزاف نگفته اند،چرا که در هر روز هزار کلمۀ حقه را کتمان می کنند و هزار حکم غیر ما انزل اللّه را عنوان).وقتی در حضرت نوشیروان از عدلش وصف ها راندند،گفته بود:عدلی ندارم ولی کاری کرده ام که غیر از خودم در این ملک کسی قدرت بر ظلم ندارد.و در این دولت جاوید آیت غیر از وجود مسعود همایون همه کس قدرت بر ظلم دارد،بلکه غالبا غیر از ظلم پیشه ای ندارند و از کلام حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام اندیشه ای:

لا تظلمن اذا ما کنت مقتدرا فالظلم مقدرة یفضی الی الندم

تنام عیناه و المظلوم منتبه یدعو علیک و عین اللّه لم تنم

مباشرین امور دیوانی که گاهی«امناء»و گاه«اولیاء»و گاه«رجال»و گاه«ارکان» خوانده می شوند،جمعی کسبه شده اند که لیلا و نهارا معامله می کنند،هر حکم که

ص:1694

دربارۀ هریک از ایشان می شود اغماض و اهمال را فرض می دانند،و قرض می دهند تا در خوردن مال دویان یا اتلاف جان و مال مسلمانان به اضعاف بلکه به آلاف استرداد کنند،چنانکه برملا می گویند با فلان امیر یا فلان وزیر یا فلان حاکم چگونه می توان درشتی(کرد و زشتی)نمود،یا فلان دستخط را چگونه می توان مجری داشت؟(به عقیدۀ ایشان)این همه های وهو (و این همه گفتگو و این زمزمۀ انصافت و همهمۀ عدالت مخصوص)حمال و جمال است نه از برای ارکان و رجال.

در هر قضیه که متداعیین علی السوا باشند رجوع به مرجحات خارجیه می شود.(هر طرف به حسب اوضاع دنیا پیش و بیش است،اگر حق مخض و محض حق با طرف مقابل هم باشد پایمال و مضمحل است)در هر طرف که یک نوکر علاوه از طرف دیگر،پیش است و از بی انصافی و بی اعتدالی اگر در احقاق (حق)مظلومی اصرار یا اظهار بشود می گویند این دستخط ظاهری است،نمی دانم بطون سبعۀ دستخط از کجا بر ایشان کشف شده که ماها استنباط و استخراج نمی توانیم نمود!به چه دلالت«بگیرند»و«برسانند»راه به«نگیرند»و«نرسانند» توجیه و تأویل می نمایند؟این خادم شریعت مقدسه که با هزار زحمت این جزیی ملک را فراهم کردم تا مدد معاش خود و عیال باشد و کلّ بر دولت و دیگران نباشم، با همۀ تفاصیل از همه گذشتم که دستخط مبارک پادشاه اسلام در مملکت خود در نزد نوکرهای خانه زاد و علمای پایتخت خود زیاده از این بیشتر بی عظم و قدر نشود.

به طور تحقیق بدانند که دسته دسته دستخطهای قطعی بتّی در دست مردم مظلوم مانده به هیچ کس دسترسی ندارند.هرگاه ثبتی از دستخطهای مبارک بردارند بعد از مدتی از انجام آنها جویا شوید مشهود خواهد شد که این مظلومین به حالت اولی باقی هستند.ملهوف و مظلوم وارد شدند مأیوس و محروم مانده،مقروض و مغموم مراجعت می کنند.گذشته از اینکه محض خیالات(هم)که شده در احقاق حقوق مردم در اجراء این دستخطها اعتنا ندارند،به معاذیری معتذر می شوند که نعوذ بالله به مذمت ولی نعمت خود منتهی می شود.می گویند طرف مقابل سخت

ص:1695

است،دستخط مبارک است و ظاهری است.فلان عملۀ خلوت از باطن خبر دارد،از تلون و تجدد اندیشه داریم،از ناسخ و منسوخ می ترسیم،به خداوند متعال چنین است که می گویند.

ضبط ضیاع و عقار و حفظ جلال و وقار و اصلاح امورات و توجه به دهات و قنوات خود،مجال نمی دهد اعانت مظلومی یا اغاثت ملهوفی کنند.به عرض کسی گوش نمی دهند،بدهند ملتفت نمی شوند،بشنوند جواب نمی گویند(ناحساب می گویند)ای کاش به این ناحساب هم مستعد باشند.مزیت انسان به«نطق»است، سکوت و خموشی چرا ممدوح شده؟اعلاء کلمۀ حقه فضیلت داشته کتمان حق چرا«الحال»محمود و ممدوح است.

اگر بعد از قرنی یک نفر پیدا شود که در احقاق حق و رفع ظلم سیف قاطع باشد،او را به فساد عقیده و سوء طریقه نسبت می دهند.ای کاش قدری از این فساد عقیده برای ایشان پیدا می شد که این همه عدالت ها و انصاف مهمل و معطل نمی ماند.در مجلس...قدری را که رایحۀ عدل به مشام مظلومین رسیده بود، مخرب نشاط خود دیده طی آن بساط کردند،نعوذ بالله الجبار من شر الاشرار.

این همه عداوت با شرع از چه بابت است؟مگر نه این شرعی است که ایشان را از تمجّس و تنصّر و تهوّد خلاصه کرد؟مگر نه احکام و عقود و مواریث و حلیّت ازدواج و اموال است که علما از قبل انبیاء فرموده اند.فو اللّه لقد اصبحت الشریعة واهیة القوی،منفصمة العری،مهدومة الأرکان،معدومة الأعوان.احکام خدا را افسانه می دانند،دین و جماعت را دکان داری می شمارند،مرافعات شرعیه را مدد معاش می گویند،صیغ شرعیه را مکر و حیله می نامند.هرگاه چندی از پیش علمای اعلام و ائمۀ دین را که مخازن احکام سید المرسلین می باشند،با عوام کالانعام توفیری می دادند و توقیری می کردند،این اوقات به جبران ما مضی در تضییع آن عظیم و احترام سعی و اهتمام تمام دارند،اگر کار بر این نسق بگذرد و عقاید باطنۀ ایشان برملا شود بر اسلام سلام باید گفت و وداع باید کرد.

ص:1696

لیبک علی الاسلام من کان باکیا و قد ترکت اعلامه و ودائعه

العیاذ بالله اگر صیغ شرعیه محل استهزاء شود،زنهای جوان در حبالۀ پیران (بدان دو کلمۀ عقد و نکاح چگونه از زنا و سفاح احتراز خواهند داشت)و هرج و مرجی بشود که اصلا اصلاح پذیر نباشد.گویا میل دارند که این اسم بی مسمی و این رسم بی اصل را هم از میان بردارند تا به کلی آسوده شوند یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللّٰهِ بِأَفْوٰاهِهِمْ وَ اللّٰهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکٰافِرُونَ.

هر دقیقه داعی را حیرت بر حیرت افزوده می شود که کار این مردم با این وزراء چه خواهد شد.اگر عرض کنم فلان شخص به دستخط مبارک و توقیع همایون وقعی نگذاشت و مجری نداشت باز به همان وزیر رجوع می شود.«کرّ علی ما فرّ» همین فی الحقیقة محظوری به محظوری مبدل می شود.

شتان ما یومی علی کورها و یوم حیان اخی جابر

این أمنا غیر از کارهای خود هیچ امر را کار نمی دانند و به درد احدی نمی رسند،محض تصدیق عرایض داعی و اطلاع از حالت رعایا،جویا شوید که عرایض داعی چه بوده و چه واقع شده؟در منزل جناب امام جمعه چه قسم صلح شده و چه نحو صیغه محکمه شرعیه جاری نموده که مجال خیاری و خیالی باقی نمانده؟صورت مجلس را مطالبه فرمایند مشهود رأی عدالت پیرا شود که هنوز تفصیل عرایض داعی و آن مصالحه نامچه را...نکرده چرا کلمات لاطائل بگویند؟ چرا حکم شرعی و سلطان را به مزخرفات باطل کنند!بر این مشت رعایا رحم کنید، از دست رفتند،فریادرس ندارند،چیزی برای ایشان باقی نمانده است،بضاعت و سرمایه که هزار رعیت به آن تعیش می کنند اسباب یک اطاق شد و ملکی که هزار نفر به آن نان می خورند به خرج طویلۀ امیری و وزیری رفت،چه بلائی شدند بر جان و مال مسلمین.

به صاحب شریعت قسم است که داعی قبلۀ عالم را از نوشیروان عادل تر

ص:1697

می دانم چرا که در اطراف او این گونه،اگر این وجود همایون مؤید نبود،و دست غیب او را نگاهداری نمی کرد،کار این مردم به کجا می رسید.

اگرچه می دانم بعد از این عریضه که محض رضای خدا و اطلاع سایۀ خدا خود را مکلف و مأمور دانسته بی ملاحظه به عرض رسانیدم،دیگران از جانب مقرب الخاقان حاجی میرزا نصر اللّه وکیل مطلق بلاعزل خواهند بود.هست و نیست مرا بر باد خواهند داد.

محض قوام دولت و نظام ملت و دعای وجود مسعود همایون که دقیقه ای از خیال خجسته مآل عدالت غافل نیست باز عرض می کنم با این حالت ها،مردم تمام خواهند شد و خراب می شوند(آبادی عباد و عمارت بلاد و رفع فساد نخواهد شد) از عمر دعاگو چیزی باقی نمانده است.

فردا از این شهر و عن قریب از دنیا خواهم رفت،در شهری که احکام و ارکان دین را افسانه می شمارند،و دستخط مبارک پادشاه اسلام را که مثل اولی الامر است محل اعتناء نمی دانند و توقف حرام است.هر قدر زودتر برویم دیر شده است.باید برون کشید از این ورطه رخت خویش.بر این خادم شریعت مطهر محقق شده است که دفع ظلم حاجی میرزا نصر اللّه برای داعی مقدور نخواهد شد،و با این وزرا و امنای خائن که از هزار راه از او خوف و بیم و تمنای زر و سیم دارند هیچ حکم و دستخطی از پیش نخواهد رفت،و الا اسناد شرعیه و احکام عرفیه از این بیشتر نمی شود که چند نفر عالم و مجتهد اهل تقوی و فطانت مطلب را تمام کنند و صیغۀ شرعیه بخوانند،و علماء دیگر که ارکان اسلام هستند تصدیق کنند.ناچار به ارض مقدسۀ قم معاودت می کنم و اگر در آنجا هم بر اولیای دولت گران و ناگوار است،به عتبات عالیات ائمۀ هدی پناه می برم و تظلمات خود را در آنجا می کنم.

عرض می کنم هفتاد سال است در نشر احکام شرعیه خودداری نکردم جوانی را به پیری رساندم،بر من ظلم کردند به پادشاه اسلام تظلم کردم،هشت دستخط أکید محض عدل و انصاف صادر فرمودند،رجال دولت اعتنا نکردند از من رفع ظلم ننمودند.

ص:1698

اولا:انتقام پادشاه اسلام را از این رجال صوری که در حقیقت خائن دولت هستند و برخلاف میل و ضد ارادۀ ولی نعمت خود کمر بسته اند می خواهم.

خواهند داد،خواهید دید.

ثانیا:در انتقام این پیر غلام شریعت که در نشر احکام و ترویج شریعت مطهره عمری گذرانیدم تعجیل می طلبم،الظلیمة الظلیمة،العجل العجل،یا رسول اللّه و اوصیاء اللّه.

غیرت اسلام این عرض را هم بر داعی فرض کرده است که به جسارت عرضه دارم که عزت دستخطهای مبارک که عزش خداداد است نگاه دارید،و اگر برحسب لزوم و وجوب صادر خواهید فرمود به عهدۀ اشخاصی باشد که امتثال حکم همایون را فرض بدانند،شنیده ام جناب سپهسالار اعظم و جناب علاء الدوله و بعضی از رجال دیگر حالت اعتنائی دارند و احقاق حقوق مظلومان می کنند.لا حول و لا قوة إلاّ بالله العلی العظیم.

ای کاش این وزراء بقدر الضیف از این خادم شریعت مطهره،رعایتی منظور می داشتند،خدا را به شهادت می طلبم که در نهایت یأس و دلتنگی از حقوق خود صرف نظر کردم و از این شهر رفتم.فردا به حضرت عبد العظیم و به دعای وجود آن عدل محض مشغول و بعد از آن در حضرت معصومه علیها السّلام یا سایر عتبات عالیات، دعاگو خواهم بود.از خداوند عزّ اسمه استدعا می کنم برای ظل اللّه ،اعوان و انصار دولتخواه و نوکر دلسوز و ناصر ملت و دولت که موجب نیک نامی و ازدیاد عمر و دولت و شوکت باشد،برساند...از فضل خداوند متعال و حضرت ذوالجلال که ثانی و تالی آن ذات خجسته صفات همایون باشد تا از آن منبع عدل و انصاف عدالت ها را اخذ نموده مجری دارند.

اللّه اللّه من هؤلاء الامناء و الوزراء،(اللّه)اللّه فی الرعایا فانّهم ودایع الرّحمن و خزائن السلطان،و ما علینا الا البلاغ،اعدلوا هو اقرب للتقوی.می ترسم این مظلومین از این درگاه مأیوس شوند و(رو)به درگاه قاضی الحاجات ببرند.نمی دانند

ص:1699

که حضرت اقدس شهریاری تمام اوقات لیل و نهار خود را صرف رفاهیت عامۀ رعایا و قاطبۀ برایا کرده،لیکن جمعی از بطالت و اغراض فاسده و خیالات کاسده در عهدۀ تعویق می اندازند.از آه مظلومین باید ترسید.خداوند وجود اقدس شهریاری را در همه حال از آفات و بلیات محافظت فرماید.

خادم الشریعة:الحاج محمّد صادق قمی

دکتر علی اکبر صادقی(استاد دانشگاه تهران)دربارۀ جدّ امجد خود ملا محمّد صادق،و برخورد وی با فرهاد میرزا چنین می گوید:

در یکی از سالها که(فرهاد میرزا)به شهر قم رفته بود،برحسب عادت اظهار علاقه کرده بود که با علما و فضلای قم دیداری داشته باشد.بدین منظور (اعتضاد الدوله)حاکم قم جمعی از اهل علم را دعوت می کند،در این جلسه جد ما مرحوم حاجی که جوان هم بود،حضور داشته است.

همان طور که مشهور است(فرهاد میرزا)دوست داشته معضلات الکلم را مطرح سازد،تا هم مراتب دانش خود را به رخ دیگران بکشد و هم مراتب علمی دیگران را بیازماید.

در آن مجلس نیز شاهزاده دو سؤال لغوی و علمی را مطرح می کند که مرحوم جد ما به سؤال اول جواب می دهد.در این بین قهوه می آورند،فرهاد میرزا سؤال دوم را که مربوط به قصیده ای بزبان عربی از(شیخ بهائی)بوده،و در آن لغزی را دربارۀ مناسک حج مطرح ساخته بوده است،در میان می گذارد.

چون سؤال اول را هم کسی به جز(حاجی ملا محمّد صادق)پاسخ نداده بوده،طبعا روی سخن شاهزاده در مورد سؤال دوم هم با او بوده است.

مرحوم حاجی می گوید:حضرت والا اجازه می فرمایند قهوه را بنوشم و پاسخ عرض کنم یا خیر؟

فرهاد میرزا جواب می دهد:خیر،قهوه را میل بفرمائید،یک هفته هم وقت

ص:1700

دارید که جواب بدهید.حاجی می گوید:

پس با اجازۀ حضرت والا قبل از صرف قهوه پاسخ را عرض می کنم.و بلافاصله نصف صفحه از کتاب قاموس را از حفظ می گوید و مقصود شیخ را توضیح می دهد.

(فرهاد میرزا)به قدری از این قوت حافظه و احاطۀ مرحوم حاجی لذت می برد،که خطاب به(اعتضاد الدوله)و سایر حاضران که در میان آنان مقامهای عالی هم حضور داشته اند می گوید:

(شنیده ام ایشان با این مراتب فضل با قناعت هم زندگی می کنند،چرا باید شما وسائل رفاه و آسایش او را فراهم نسازید که بتواند با فراغ خاطر به کسب علم و تکمیل فضائل خود بپردازد؟).

در نتیجه در همان مجلس رئیس خاندان(بیگدلی)یک حبه از قریۀ معروف به (جمکران)را به مرحوم حاجی هبه می کند،و اعتضاد الدوله نیز آن قسمت را مدت پنج سال از دادن مالیات معاف می سازد،و از آن تاریخ گشایش شایان توجهی در خاندان ما بوجود می آید.

فرزندانش:

1-آیت اللّه میرزا ابو الحسن والد علامه شیخ مصطفی صادقی 2-تقی 3-حسین آقازاده 4-محمود.

-منابع

1-الکرام البررة 632/2(تاریخ مرگش را به سال 1297 ق دانسته است).

2-المآثر و الآثار 153.

3-تاریخ قم 270.

4-تاریخ قم(فیض)خطی.

5-جنگ مخطوط به شمارۀ(375)دانشکدۀ حقوق،برگ 50.

6-رجال قم 99.

7-شرح حال فرهاد میرزا«معتمد الدوله»ص 389.

ص:1701

8-گنجینۀ دانشمندان 140/1.

9-لباب الالقاب فی ألقاب الاطیاب 100.

10-مجلۀ تاریخ و فرهنگ معاصر شمارۀ 5 ص 110.

11-مجموعۀ خطی شمارۀ(3669)کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران،صفحات 78-85.

شیخ محمّد صادق قمی«نعیمی»

اشاره

(-1372 ق)

حاج شیخ محمّد صادق قمی معروف به«نعیمی»،از دانشمندان و فضلای حوزۀ علمیۀ قم بود.

ایشان تحصیلات عالی خود را در قم نزد آیات:شیخ ابو القاسم قمی«کبیر»، حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و سید محمّد حجت کوه کمری به انجام رسانید.

خدمات دینی

وی مردی فاضل،پارسا،مبارز،مروج دین و مبلغ احکام،و آمر به معروف و ناهی از منکر بود.چندین سال در نراق و جاسب-از توابع قم-بر علیه دعوای فرقۀ ضالۀ بهائیت مبارزه نمود،و بعضی افراد را از انحراف و ضلالت به راه راست هدایت کرد.

ایشان در سال 1370 ق از طرف آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی به شهر تویسرکان جهت سرپرستی حوزۀ علمیه و ارشاد و هدایت مردم آن سامان به آنجا عزیمت نمود،و به تدریس و اقامۀ جماعت و سایر وظایف دینی و روحی اشتغال ورزید.

نامبرده در سال 1372 ق در تویسرکان درگذشت،و جسدش به قم حمل و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

-منبع

1-آثار الحجة 238/2.

ص:1702

سیّد محمّد صادق لواسانی تهرانی

اشاره

(1322-1411 ق)

حاج سید محمّد صادق فرزند علامه سید ابو القاسم و نوۀ سید محمّد لواسانی،از علما و معاریف تهران بود.

وی در صفر1322/ ق در نجف اشرف دیده به جهان گشود.

او مقدمات را همان جا آموخت و در سال 1339 ق همراه پدر خود به ایران آمد و مدتی در همدان و اراک به سر برد.در سال 1341 ق وارد حوزۀ علمیۀ قم شد و سطح را از محضر آیات:میرزا محمّد علی ادیب تهرانی،میرزا محمّد همدانی و شیخ محمود مجد اردکانی و حکمت را از میرزا جواد ملکی تبریزی تلمذ کرد.در سال 1348 ق به نجف اشرف عزیمت نمود و از محضر آیات:میرزا ابو الحسن مشکینی،شیخ ضیاء الدّین عراقی و سید ابو الحسن اصفهانی بهره مند شد و مجددا به قم مراجعت کرد و از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی، سید محمّد حجت کوه کمری و سید محمّد تقی خوانساری و از دروس فلسفه شیخ محمّد علی شاه آبادی استفاده نمود.

وی تولیت مدارس:فیضیه،دارالشفا و عبد اللّه خان در قم،را برعهده داشت.

لواسانی در سال 1364 ق به تهران منتقل شد و در مسجد آیت اللّه لواسانی، واقع در بازارچۀ نایب السلطنه به اقامۀ جماعت و ارشاد و خدمات مذهبی و اجتماعی اشتغال داشت.

ص:1703

نامبرده در روز یکشنبه /9ربیع الاول1411/ ق مطابق با /8مهر1369/ ش در سن 89 سالگی در تهران درگذشت.پیکرش صبح روز دوشنبه از مسجد ایشان در بازارچۀ نایب السلطنه تشییع و عصر روز سه شنبه در قم تشییع و در حرم حضرت معصومه علیه السّلام به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-حجة الاسلام سید محمّد رضا،ساکن تهران و به امر قضاوت و جماعت در مسجد پدر خود،اشتغال دارند 2-مهندس سید محمّد تقی،استاد دانشگاه امیر کبیر تهران.

-منابع

1-آثار الحجة 256/2.

2-آینۀ دانشوران 241.

3-گنجینۀ دانشمندان 550/4.

4-مجلۀ تاریخ و فرهنگ معاصر،شمارۀ اوّل،ص 267.

شیخ محمّد صادق مقدس رشتی

(ح 1281-1342 ق)

شیخ محمّد صادق فرزند ملا حسین و نوۀ ملا محمّد کاظم رشتی گیلانی (مقدس)،در حدود سال 1281 ق در رشت متولد شد.

پس از طی مقدمات و سطح رهسپار نجف اشرف گردید،و از محضر آیات:

شیخ محمّد کاظم خراسانی،و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی در فقه و اصول استفاده نمود و به گیلان بازگشت و به ارشاد و هدایت مردم پرداخت،وی مردی متنفذ و مقتدر بود.

در سال 1342 ق در رشت درگذشت و جسدش به قم حمل و در قبرستان

ص:1704

شیخان مدفون شد،از وی پسری باقی نماند و فقط یک دختر داشت.

-منبع

1-افادات حجة الاسلام شیخ محمّد هادی مقدس پسر برادر مترجم له.

سیّد محمّد صدر العلماء قمی

اشاره

(1302-1372 ق)

سید محمّد صدر العلماء(میرزائی) فرزند سید نور الدّین و نوۀ میرزا محمّد رضا بن سید ابو طالب حسینی(داماد میرزای قمی)،از دانشمندان و مدرسان حوزۀ علمیۀ قم بود.

به سال 1302 ق در قم متولد شد.

تحصیلات عالی

ایشان ادبیات را نزد ملا محمّد تقی آموخت،و سطح را از محضر آیات:

میرزا محمّد ارباب،شیخ مهدی حکمی قمی(پائین شهری)و ملا حسین نجّار تلمذ کرد،در سال 1339 ق به اراک رفت و از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی استفاده نمود،و هنگام مهاجرت آن بزرگوار به قم او نیز به قم مراجعت کرد و از محضر ایشان بهره مند شد،وی پس از ورود آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی از نزدیکان و اصحاب استفتای ایشان محسوب شد.

بنا بر نوشتۀ آقای مقدس زاده در رجال قم:آن مرحوم به نجف اشرف مهاجرت کرد، و از محضر آیات:سید محمّد کاظم طباطبائی و سید ابو الحسن اصفهانی استفاده نمود.

ص:1705

از آثار او

یادداشتهایی در فقه از او مانده است.

درگذشت و اعقاب

ایشان در روز دوشنبه /17جمادی اول1372/ ق مطابق با /13بهمن/ 1331 ش به سن 70 سالگی درگذشت،و در ایوان طلای صحن کهنه حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-سید حبیب اللّه 2-سید علی محمّد 3-سید صدر الدّین 4-سید مهدی 5-سید حسین 6-سید ابو الفضل.

-منابع

1-آثار الحجة 228/1.

2-آینۀ دانشوران 239.

3-رجال قم 153.

4-گنجینۀ دانشمندان 339/1.

شیخ محمّد طاهر اردبیلی(میرزا محمّد ظاهری)

اشاره

(1308-1384 ق)

شیخ محمّد طاهر فرزند آیت اللّه شیخ عبد الظاهر و نوۀ حاج محمّد علی کلخورانی اردبیلی،وی به«میرزا محمّد ظاهری»شهرت داشت،از علما و اساتید معروف حوزه های علمیه بود.

وی در ذی الحجه1308/ ق در اردبیل پا به عرصۀ گیتی نهاد.

ص:1706

پدری دانشمند

پدرش معروف به«حاجی آخوند»بود.در حدود سال 1261 ق در اردبیل متولد شد و همان جا در سال 1336 ق درگذشت و در جوار مقبرۀ صفی الدّین اردبیلی به خاک سپرده شد.تحصیلات علمی ایشان از این قرار است:مقدمات را نزد میر صالح مجتهد اردبیلی(عطار)فراگرفت،سپس به قزوین رفت و سطح را از محضر سید علی قزوینی(صاحب حاشیة القوانین)و ملا علی اکبر سیادهنی استفاده کرد.آنگاه در حدود 1300 ق به نجف اشرف عزیمت کرد و دروس خارج را از محضر آیات:میرزا حبیب اللّه رشتی و شیخ عبد اللّه مازندرانی بهره مند گردید،و سرانجام به اردبیل مراجعت فرمود و خود به تدریس و تألیف اهتمام ورزید.

از آثار او

1-رسالة فی أحکام القضایا البسائط و المرکبات.

2-الحاشیة علی الرسائل.

3-الجوابات لبعض المسائل الصرفیة المشکلة.

تحصیلات عالی

میرزا محمّد ظاهری برخی از دروس ادبی را نزد پدر ارجمند خود آموخت.و چون در برابر قشون«شاهسون »در سن نوجوانی به مبارزه برخاست،اردبیل را به سوی مشهد مقدس ترک گفت.در سال 1324 ق به مشهد مقدس رسید.باقی دروس ادبی را نزد میرزا عبد الجواد ادیب نیشابوری به پایان رساند.آنگاه در 1326 ق به اصفهان عزیمت داشت و مدت ده سال از محضر آیات:ملا عبد الکریم گزی(معقول)،سید محمّد باقر درچه ای(فقه)،ملا محمّد کاشی(علوم ریاضی و نجوم)و حاج رحیم ارباب بهره مند گردید و خود حوزۀ درسی تشکیل داد.

تذکر:نظر به اینکه مرحوم ملا محمّد کاشی همسری اختیار نکرده بود و دوران

ص:1707

پیری را می گذراند،شاگردان به او خدمت می کردند،به همین خاطر مرحوم اردبیلی مدت شش ماه ملتزم خدمت این استاد بود.

در سال 1336 ق به اردبیل بازگشت و همان وقت پدرش رحلت فرمود،و به وعظ و ارشاد اهتمام ورزید.

هجرت به نجف اشرف

سرانجام،اردبیلی به حوزۀ علمیۀ نجف اشرف در سال 1343 ق عزیمت می نماید و در جوار بارگاه علوی مدت 28 سال مشغول تحصیل فقه و اصول می گردد.اساتید این دوره عبارت بودند از حضرات آیات:شیخ عبد اللّه مامقانی، میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ ضیاء الدّین عراقی و سید ابو الحسن اصفهانی.

ایشان در آن سامان به تدریس متون کتب درسی و علوم هیئت و ریاضی شد و شاگردان بسیاری تحویل داد.

در سال 1371 ق نجف را به سوی ایران ترک گفت و مدت پنج سال در قم توقف کرد و به تدریس و هدایت اشتغال داشت.سرانجام در سال 1376 ق به زادگاهش بازگشت و تا آخر عمر همان جا زیست.

از آثار او

1-إیماءات فی معرفة التقویم(در تقویم و نجوم)،در اصفهان تألیف کرده است.

2-أین الهیئة و الاسلام فی نقد کتاب الهیئة و الاسلام(اثر شهرستانی).

3-تقریرات دروس الاصفهانی.

4-تقریرات دروس العراقی.

5-تقریرات دروس النائینی.

6-حویشة الکفایة(حاشیة علی کفایة الاصول).

7-کالشرح للصمدیة،فی النحو،در اصفهان تألیف نموده است.

علامه ظاهری سرانجام در روز پنجشنبه /26شعبان1384/ ق مطابق با /10

ص:1708

دی1343/ ش در سن 76 سالگی در اردبیل دار فانی را وداع گفت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان ابو حسین-مقبرة العلماء-به خاک سپرده شد.

وی داماد شیخ زین العابدین خوانساری،کتابفروش مقیم اصفهان(پدر حاج محمّد حسین کوشانپور)بود و دارای اولاد زیر شد،1-آقا احمد 2-آقا محمود 3-آقا یحیی 4-حجة الاسلام شیخ ابو القاسم ظاهری،مقیم قم 5-مهندس حمید 6-دکتر مجید 7-مرحوم عبد الحسین و سه دختر که دامادهایش عبارتند از:

1-آیت اللّه سید احمد فرزند سید جمال الدّین گلپایگانی 2-سید جعفر هاشمی درچه ای اصفهانی معروف به«محلل»3-آقای علی اصغر امامی یزدی می باشند.

-منابع

1-آثار الحجة 70/2.

2-اظهارات فرزندش حجة الاسلام شیخ ابو القاسم ظاهری،به تاریخ صبح چهارشنبه /12صفر 1421/ ق.

3-تاریخ اردبیل 78/2.

4-گنجینۀ دانشمندان 65/2.

5-مؤلفین کتب چاپی 585/3.

شیخ محمّد طاهر اشعری قمی

اشاره

(1261-1351 ق)

آخوند ملا محمّد طاهر فرزند علامه ملا عبد اللّه و نوۀ ملا محمّد باقی اشعری قمی،از فقها و پارسایان قم بود.وی در سال 1261 ق در قم متولد گردید.

ملا محمّد طاهر تحصیلات مقدماتی و سطح را در قم آموخت،سپس راهی عتبات عالیات شد و از محضر آیت اللّه شیخ محمّد تقی هروی(متوفای 1299 ق) فقه و اصول استفاده کرد.آنگاه به قم بازگشت و مشغول تدریس و ارشاد گردید.وی در تقوا و زهد از اوتاد عصر خود به شمار می رفت.علوم ادبی و متون سطح و نیز

ص:1709

دروس هیئت و علوم ریاضی تدریس می کرد.در اواخر عمر در اثر ناملایمات سیاسی به زرند ساوه رفت و آنجا مشغول عبادت و تبلیغ بود.

شیخ محمّد تقی طاهری(نوۀ ملا محمّد)/شیخ احمد علی طاهری قمی(فرزند ملا محمّد)

از آثار او

1-تقریرات فقه هروی.

2-حاشیه بر منتخب اللغات(اثر شاه جهانی).

3-حاشیة علی اللمعة الدمشقیة.

سایر آثار فوق نزد تنها فرزندش که در قید حیات است،آقای شیخ احمد علی طاهری نگهداری می شوند.

نامبرده در روز سه شنبه /3جمادی الثانی1351/ ق مطابق با /12مهر/ 1311 ش در سن 90 سالگی در زرند ساوه درگذشت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-میرزا محمّد علی(پدر میرزا علی اصغر اشعری)ساکن قم بود و در سن 68

ص:1710

سالگی درگذشت و در قبرستان حاج شیخ مدفون شد 2-میرزا علی اکبر،ساکن خرقان قزوین بود.او در سن 65 سالگی درگذشت و در قبرستان حاج شیخ مدفون گردید 3-آیت اللّه شیخ احمد علی طاهری،امام جمعۀ فعلی بردسیر کرمان است.

و سه دختر که شیخ عبد الحسین معین قمی،از دامادهایش بود.

-منابع

1-اظهارات فرزندش شیخ احمد علی طاهری.

2-تاریخ قم 273.

3-رجال قم 161.

شیخ محمّد طاهر خاقانی«آل شبیر»

اشاره

(1328-1406 ق)

آیت اللّه شیخ محمّد طاهر فرزند علامه شیخ عبد الحمید،و نوۀ ملا عیسی آل شبیر خاقانی،یکی از استادان بسیار علمی و مشهور منطقۀ خوزستان و سایر حوزه های علمی بود.

وی در /9ذی قعده 1328/ ق در خرمشهر(محمره)دیده به جهان گشود (برخلاف بعضی از نویسندگان که تولدش را به سال 1329 ق نوشته اند).

مقدمات علوم دینی را در زادگاه خود نزد پدر بزرگش شیخ عیسی خاقانی آموخت و در سال 1343 ق به نجف اشرف مشرف گردید و سطوح را از محضر آیت اللّه میرزا ابو الحسن مشکینی فراگرفت و خارج فقه و اصول را از محضر

ص:1711

آیات:میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ ضیاء الدّین عراقی،سید ابو الحسن اصفهانی و فلسفه و حکمت را از محضر:سید حسین بادکوبه ای و شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی بهره مند گردید.

بعضی از فضلای معاصر اظهار نمودند که ایشان در دروس آیات:شیخ موسی خوانساری،شیخ محمّد رضا آل یاسین،و میرزا عبد الهادی شیرازی نیز حضور پیدا می کرد،و اجازات اجتهادی از اساتید خود دریافت داشت.

وی در عرفان و تهذیب نفس از محضر عارف گرانقدر سید علی قاضی طباطبایی بهره ها برده بود.و به زادگاه خود بازگشت و به ارشاد و تدریس همت گماشت.

ایشان در اوایل انقلاب نقش اساسی در خوزستان ایفا کرد ولی در پی حوادث و درگیریهای مختلف به تاریخ /26تیر1358/ ش به قم مهاجرت و تا آخر عمر در آنجا می زیست،و به تدریس خود ادامه داد.

شیخ محمد کاظم خاقانی(فرزند)شیخ محمّد طاهر خاقانی«آل شبیر»(پدر)

از آثار او:

1-انوار الوسائل،3 جلد.

ص:1712

2-المثل الاعلی فی الفلسفة در دو جلد.

3-المثل فی القواعد الاصولیة.

4-الکلم الطیب.

5-رسالة الهدی(رسالۀ عملیه).

6-کتاب القضاء.

7-کتاب النکاح.

8-شرح المواریث من کتاب الحدائق.

9-مناسک الحج.

10-موجز الرسالة.

11-انوار الوحی فی تفسیر سورة الحمد و الاخلاص.

12-العقل البشری فی تفسیر القرآن الکریم،2 جلد.

13-شرح خطبة الصدیقة الزهراء علیها السّلام.

14-منطق المثل الاعلی.

15-النظام العلوی فی شرح العهد لمالک الاشتر(رض).

16-الاقتصاد الاسلامی.

17-المثل النوریّة فی فنّ الحکمة.

18-الاصول اللفظیة و العملیة.

تقریراتی که از ایشان به چاپ رسید است:

1-المحاکمات بین الکفایة و الاعلام،در 3 جلد.

2-کتاب الطلاق.

3-کتاب القضاء.

4-مبانی الاصول.

او در سحرگاه روز چهارشنبه /18جمادی اول1406/ ق مطابق با /9بهمن/

ص:1713

1364 ش به سن 78 سالگی پس از یک دوره بیماری بسیار کوتاهی در منزلش در قم درگذشت،جسدش صبح روز /20جمادی اول تشییع و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

تشیع پیکر شیخ محمّد طاهر خاقانی«آل شبیر»

فرزندانش:

1-شیخ محمّد 2-شیخ محمّد کاظم؛که هر دو اهل فضلند.

-منابع

1-الاجازة الکبیرة 196.

2-گنجینۀ دانشمندان 32/5.

3-معجم المؤلفین العراقیین 198/3.

شیخ محمّد علی آیت بروجردی

اشاره

(1313-1340 ق)

شیخ محمّد علی فرزند شیخ حسن آیتی بروجردی،به سال 1313 ق در

ص:1714

بروجرد تولد یافت.در سن 6 سالگی به خواندن و نوشتن پرداخت و در ظرف سه ماه قرآن کریم را فراگرفت و با شوق فراوانی به تحصیل ادب و زبان عرب مشغول،و در سن 15 سالگی در تحریر و نویسندگی و نوشتن انواع خطوط استاد شد.در خلال تحصیل ادبیات به سرودن شعر به زبان عربی و فارسی پرداخت.طبعش موزون،و در سایر علوم ادبی گوی سبقت را از همگان ربود.او در بروجرد شاگرد شیخ محمّد حسین غروی بروجردی در سطوح بود.

سرانجام جهت ادامۀ تحصیل و طی دروس عالی فقه و اصول عازم نجف اشرف شد،و از محضر آیات:سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی،شیخ الشریعۀ اصفهانی و میرزا عبد الهادی شیرازی و در ضمن از محضر آیات:و شیخ علی شاهرودی،میرزا تقی شیرازی در کربلا نیز استفاده نمود.

در سال 1334 ق به امر آیت اللّه طباطبائی یزدی به ایران بازگشت و یک سالی در دزفول محضر آیت اللّه شیخ محمّد رضا دزفولی را درک کرد،و در سال 1335 ق به بروجرد بازگشت و از محضر آیات:شیخ محمّد حسین غروی و سید حسین طباطبائی بروجردی به مدت سال بهره ور گردید.

در سال 1337 ق در پی حسد حاسدان و تیر زهرآلود حاقدان،نتوانست در زادگاهش زیست کند،بار سفر را بسته و به اراک برد.در آنجا جزو شاگردان آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی قرار گرفت،و مورد توجه لطف و عنایت آیت اللّه سید نور الدّین عراقی گشت.

نامبرده در نوشتن انواع خطوط مهارت داشت و خط بسیار زیبائی داشت و به ساختن معما و ألغاز علاقۀ فراوانی داشت.

از جمله آثار او:

1-مدامع العین فی مصیبة الحسین علیه السّلام.

2-الدرر و اللآلی فی تلخیص الامالی.

ص:1715

3-اللؤلؤ الفرید،منظومة فی المنطق.

4-رسالة فی الاسطرلاب فرغ منها عام 1330 ق و هی عند اخیه.

5-الفوائد المرضیة فی شرح القواعد النحویة و الصرفیة توجد نسخه منه عند اخیه الشیخ ابو محمّد آیتی.

ولی افسوس کامی از جهان ندیده به سال 1340 ق در سن 27 سالگی به مرض قولنج درگذشت،و به روایت تاریخ بروجرد همان جا در ورودی مقبرۀ سید نور الدّین عراقی دفن شد.از وی اولادی باقی نماند و اصلا همسری انتخاب نکرده بود.

اما در مؤلفین کتب چاپی و به نقل مقدمۀ یکی از کتابهای مترجم له،ایشان در اواخر عمر به قم مقدس مهاجرت کرد،و در قم درگذشت(این مطلب توسط برادر مرحوم آیتی اشتباه اعلام شد).

-منابع

1-تاریخ بروجرد 532/2.

2-مؤلفین کتب چاپی 185/4.

شیخ محمّد علی اجتهادی اراکی

اشاره

(1350-1414 ق)

حاج شیخ محمّد علی اجتهادی فرزند آیت اللّه میرزا ابو الحسن مجتهد اراکی، از دانشمندان و بزرگان حوزۀ علمیۀ قم بود.

در سال 1350 در اراک متولد شد.

در حوزه های اراک و قم

وی پس از فراغت از مکتب خانه به شوق تحصیل علوم دینی وارد حوزۀ علمیه شد،و در مدارس«سپهدار»و«حاج محمّد ابراهیم»اراک مقدمات را فراگرفت.

در سال 1367 ق به حوزۀ علمیه قم کوچ نمود،و در دروس سطح را از محضر

ص:1716

آیات:سید محمّد داماد یزدی،سید احمد زنجانی،میرزا محمّد مجاهدی تبریزی، شیخ محمّد صدوقی یزدی،و شیخ ابو القاسم نحوی قمی فراگرفت.و در دروس خارج آیات:سید حسین طباطبائی بروجردی و سید محمّد رضا گلپایگانی حاضر گردید و استفادۀ شایان برد.

از آثار او

1-تقریرات کتاب القضاء(از درس گلپایگانی).

2-رسالة فی أحکام الصلح.

3-قضاء الأحکام فی شرح قضاء شرائع الاسلام.

4-کشکول،در چند دفتر.

5-نهایة المأمول فی شرح کفایة الاصول،در پنج جلد.

درگذشت

وی در روز پنج شنبه /7شعبان1414/ ق مطابق با آخر/دی1372/ ش در سن 64 سالگی درگذشت،و جسدش صبح روز شنبه از مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام تشییع و در قبرستان باغ بهشت به خاک سپرده شد.

-منبع

1-مجلۀ آینۀ پژوهش،سال چهارم 1372 ش،شمارۀ(23)ص 109،به قلم شیخ ناصر الدّین انصاری.

شیخ محمّد علی احمدیان نجف آبادی

اشاره

(1340-1417 ق)

حاج شیخ محمّد علی فرزند حاج رمضان نجف آبادی اصفهانی،ملقب به «احمدیان»از دانشمندان و فضلای معاصر حوزۀ علمیۀ قم بود.

ص:1717

وی در سال 1340 ق مطابق با 1300 ش در شهر نجف آباد(استان اصفهان) تولد یافت.

احمدیان پس از تحصیل فارسی و مقدمات در آن شهر،در سال 1315 ش رهسپار اصفهان شد و بقیّه دروس مقدماتی از قبیل:سیوطی،مغنی و مطول نزد اساتید آن دیار آموخت.در سال 1316 ش(1357 ق)به حوزۀ علمیۀ قم منتقل شد و شرح لمعه را نزد میرزا محمّد علی ادیب تهرانی،سید شهاب الدّین مرعشی و سید مرتضی علوی فریدنی و قوانین الاصول را نزد شیخ عبد الرزاق قائینی و مکاسب را نزد سید محمّد رضا گلپایگانی و دروس تفسیر نیز نزد آقای گلپایگانی و سید محمّد باقر قزوینی حاضر گشت.

ایشان در ذی الحجه سال 1360 ق به حج مشرف شد و در راه بازگشت(در سال 1361 ق)در حوزۀ علمیۀ نجف اشرف توقف کرد.و سطوح عالی را به مدت سه سال خدمت آیت اللّه شیخ عبد الحسین رشتی به پایان برد.از سال 1364 ق به بعد در دروس خارج آیات نجف حاضر شد،از جمله در درس حضرات آیات:میرزا عبد الهادی شیرازی(فقه و اصول)،سید جمال الدّین گلپایگانی(خارج مکاسب)، شیخ عبد الرسول جواهری(خارج عروه)،سید محسن طباطبائی حکیم(فقه)، میرزا باقر زنجانی(اصول فقه)و سید ابو القاسم خوئی(اصول فقه)شرکت نمود و از اعضای جلسۀ استفتای میرزا عبد الهادی شیرازی بود و در فرصتهای مناسب به تدریس منطق و ادبیات و سطح فقه و اصول می پرداخت.

نامبرده در سال 1393 ق در اثر فشارهای دولت عراق به ایران بازگشت و در قم سکونت اختیار نمود و در طول سال،در مناسبات مختلف به نجف آباد می رفت و مشغول خدمات دینی و اجتماعی می شد.

از آثار او

1-الأربعون حدیثا.

ص:1718

2-الصحابة الکرام،در سه جلد.

3-المعمرون،حدود 5000 نفر معرفی کرده است.

4-المکاسب المحرمة(تقریرات درس میرزا عبد الهادی شیرازی).

5-بحث الاستصحاب(تقریرات درس میرزا عبد الهادی شیرازی).

6-حاشیة و مستدرک علی نقد الرجال.

7-حواشی علی مجمع البحرین(فی اللغة).

8-رسالة فی الخمس.

9-رسالة فی الدیات.

10-رسالة فی القضاء.

11-زبدة التفاسیر،اثر کاشانی،تحقیق.

12-طبقات المفسرین،من الصدر الاول للاسلام حتّی الآن من مفسری الشیعة.

13-فهرست الاصول الستة عشر.

14-فهرست أمالی الشیخ الطوسی.

15-فهرست حاشیة المکاسب(اثر غروی اصفهانی).

16-قاعدة لا ضرر.

17-مسالک الافهام،اثر شهید ثانی،تحقیق و شرح.

18-منتخب الأشعار و المطالب،انتخابی از تفسیر و تاریخ و حدیث و ادبیات و...به عربی و فارسی).

علامه احمدیان در شب یکشنبه /26 ذی القعده1417/ ق مطابق با /16 فروردین1376/ ش در سن 77 سالگی در نجف آباد دار فانی را وداع گفت.پیکرش به قم حمل و در روز دوشنبه تشییع و پس از ادای نماز میت توسط آیت اللّه میرزا احمد دشتی در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.از او اولاد باقی نماند.

-منابع

1-شرح حال فوق به تاریخ /27شوال1414/ ق از ایشان در قم یادداشت گردید و در تاریخ 13

ص:1719

/جمادی الثانی1415/ ق توسط خود ایشان بازنگری شد.

2-شرح حالی که در دو صفحه به خط ایشان تنظیم شده و نزد منسوبان او نگهداری می شود.

میرزا محمّد علی ادیب تهرانی

اشاره

(1302-1367 ق)

حاج میرزا محمّد علی فرزند شیخ محمّد تقی حکیم باشی معروف به(ادیب تهرانی)،از علما و بزرگترین اساتید دورۀ مقدمات و سطح حوزه بود.

وی در سال 1302 ق در تهران متولد گردید.

پس از طی دورۀ مقدمات،در سن 20 سالگی نزد میرزا کوچک ساوجی و برادرش شیخ آقا بزرگ(محمّد حسن)ساوجی به تحصیل علوم ادبی پرداخت،و در علوم و فنون ادبی مرتبۀ والائی کسب نمود،مدتی هم خدمت آیت اللّه شیخ عبد الحسین رشتی تحصیل کرد.سپس به اراک عزیمت و از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و پس از مهاجرت استاد خود به قم به آنجا رفت و از محضر وی نیز کسب فیض نمود.و خود به تدریس سایر کتب ادبی و سطوح فقه و اصول پرداخت و شاگردان بسیاری تربیت نمود.

در سال 1363 ق به تهران مراجعت نمود و در آنجا به وظایف دینی و روحی اشتغال ورزید.

علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی وی را:از مردان فضیلت و اهل کمال و از ادبای برجسته و محققین توانا و از زهاد نامی و متقین روزگار،معرفی نموده است.

از آثار او

1-تصحیح مفاتیح الجنان.

2-تعلیقة علی مغنی اللبیب.

3-صراف الصرف در علم صرف.

ص:1720

وی در روز چهارشنبه /9ذی حجه 1367/ ق مطابق با /21مهر1327/ ش در سن 65 سالگی در تهران درگذشت و جسدش به قم حمل و در یکی از اطاقهای قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

-منابع

1-آثار الحجة 227/1.

2-آینۀ دانشوران 209.

3-دایرةالمعارف تشییع 44/2.

4-گنجینۀ دانشمندان 62/2.

5-نقباء البشر 1357/4.

6-وفیات علما 711.

شیخ محمّد علی اراکی

اشاره

(1312-1415 ق)

حاج شیخ محمّد علی اراکی،از فقها و اساتید به نام حوزۀ علمیۀ قم بود که در سالهای آخر عمر هم به زعامت و مرجعیت نیز رسید.

ایشان در سال 1312 ق در شهر عالم پرور«اراک»-سلطان آباد پیشین- دیده به جهان گشود.

پدرش حاج میرزا آقا فرزند ملا فتح اللّه فراهانی-که از علما و اوتاد و ابرار و مادرش از اعقاب امامزاده سید حسن واقف که در اطراف«نطنز»

ص:1721

بارگاهی بسیار مجلل دارد-بوده است.

تحصیلات

آیت اللّه اراکی یازده ساله بود که به شوق فراگیری دانش اسلامی به محضر سید جعفر اراکی(که از اوتاد خاص بود)شتافت و ادبیات و سطح را نزد ایشان فراگرفت.

پس از یادگیری سطوح به محضر آیت اللّه شیخ محمّد سلطان العلماء(صاحب حاشیۀ معروف بر کفایه)حاضر شد و مدّتها از دانش سرشار وی بهره مند شد.

هم زمان با آن آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی در اراک حوزۀ علمیه تأسیس فرمود و ایشان نیز به درسشان حاضر گردید و مدت هشت سال از فقه و اصول آن مرد بزرگ بهره ور شد،و در این مدت با حضرات آیات:سید محمّد تقی خوانساری و سید احمد خوانساری به مباحثۀ علمی پرداخت.

به هنگام مهاجرت آیت اللّه حائری به قم و تأسیس حوزۀ علمیه در این شهر مقدس(1340 ق)ایشان نیز به همراه دوستانش به قم کوچ نمود و در مدرسۀ فیضیه ساکن گردید.استاد با مشاهدۀ فهم و استعداد و نبوغ شاگرد تیزهوش خویش بدو سخت علاقمند شده و او را جزو اصحاب خاص خود قرار داده،و بازبینی و اصلاح«کتاب الصلاة»خویش را به او و آیت اللّه گلپایگانی واگذار کرد.

مرجع بزرگوار تا پایان زندگی استادش( ذی القعده1355/ ق)به درس ایشان حاضر شد و مجموعا مدت 23 سال از درس آن دریای دانش استفاده برد،و لذا قدیمی ترین شاگرد حائری به شمار می روند.پس از آیت اللّه حائری،از سر فروتنی و استفاده از مقامات معنوی شریک بحث خویش،آیت اللّه سید محمّد تقی خوانساری به درس ایشان رفت و در علم اخلاق از محضر میرزا جواد ملکی تبریزی بهره ها برده بود.

تدریس

پس از وفات آیت اللّه خوانساری بود(شوال1371/ ق)که ایشان به

ص:1722

درخواست عدۀ بسیاری از فضلای شاگردان خوانساری بر منبر تدریس تکیه زده و به ادامۀ مباحث خارج نکاح پرداخت و در مدت بیش از 35 سال تدریس فقه و اصول بسیاری از اساتید و بزرگان حوزه های علمیه را پرورش داده،که هم اکنون از دانشمندان به شمار می روند.

کیفیت مباحث تدریس

آیت اللّه اراکی در طول بیش از 30 سال تدریس مداوم فقه و اصول مباحث:

نکاح،مکاسب محرمه،بیع،خیارات(دو دوره)،طهارت و حج را در علم فقه و سه دورۀ کامل علم اصول را بحث فرموده و دهها جویندگان دانش را از آبشخور زلال خویش سیراب ساخت.

از ویژگیهای آشکار درس ایشان عدم تکرار و پرهیز از اطناب بود.کلام را گزیده و پرمعنی ادا می کرد.اعتقادشان بر آن بود که طلبه باید قبل از حضور در درس مواضع اشکال را مطالعه و حل نموده،سپس در بحث حاضر شود و لذا درس ایشان برای افراد مبتدی سنگین بود و برای مجتهدین زحمت کشیده سودمند واقع می شد.در حقیقت بحث حضرت ایشان«خارج خارج»حساب می شد.

پیچیده ترین مباحث علمی را با گفتاری شیوا و بیانی زیبا مطرح می نمود و آنها را به آسانی تفهیم می کرد.

احیای آیین نماز جمعه

اراکی،را به حق باید احیاکنندۀ مراسم عبادی نماز جمعه در حوزۀ علمیۀ قم دانست.این مرد بزرگ پس از وفات آیت اللّه خوانساری،نماز جمعۀ ایشان را بیش از سی سال در مدرسۀ فیضیه اقامه نمود و روح و جان صدها عالم و دانشمند متقی را با بیان شیرین خویش معطر ساخت و با استفاده از خطبه های نهج البلاغة،با دلی سوزان و زبانی آتشین برق خوف الهی را در قلب شرکت کنندگان برمی افروخت،و

ص:1723

اشک از دیدگان ایشان جاری می ساخت.

در حقیقت روزهای جمعه مدرسۀ فیضیه شاهد سخن گفتن واعظی متعظ و عالمی عامل بود،که سخنانش از دل برمی آمد و بر دل می نشست.

تألیفات

این مرد بزرگ در طول بیش از سه ربع قرن(75 سال)تحصیل و تدریس آثار بسیاری را اعم از تألیف و تقریر بر جای نهاد که عبارتند از:

1-تقریرات بحث آیت اللّه سلطان العلماء.

2-تقریرات فقه آیت اللّه حائری،شامل:طهارت و ارث.

3-تقریرات اصول آیت اللّه حائری(سه دوره).

4-رسالة فی الاجتهاد و التقلید(تقریر بحث حائری)(در ضمن«درر الفوائد» استادش به چاپ رسید).

5-رسالة فی الولایة(تقریر بحث آیت اللّه حائری)(در جلد اول«القرآن و العقل»به چاپ رسیده است).

6-رسالۀ استفتائات.

7-حاشیه بر عروة الوثقی.

8-توضیح المسائل.

9-مناسک حج.

10-حاشیه بر درر الاصول،اثر آیت اللّه حائری.

11-المکاسب المحرمة.

ص:1724

12-کتاب الخیارات.

13-رسالتان فی ارث و نفقة الزوجة.

14-کتاب البیع.

15-کتابی النکاح و الطلاق.

16-شرح مفصل عروة الوثقی،کتاب طهارت.

17-کتاب الطهارة،تقریر بحث آیت اللّه خوانساری.

ایشان در اول/آبان1373/ ش در پی کسالت در بیمارستان قلب تهران بستری گردید.و پس از 38 روز سرانجام در ساعات آخر روز سه شنبه /8آذر1373/ ش مطابق با /25جمادی ثانی1415/ ق در بیمارستان مذکور درگذشت.پیکرش عصر روز چهارشنبه در تهران تشییعی با شکوه شد و صبح روز پنجشنبه در قم تشییع و در کنار مرقد استاد خود آیت اللّه حائری در حرم حضرت معصومه علیها السّلام قم مقارن ظهر مدفون گردید.

-منابع

1-آثار الحجة 68/2.

2-آینۀ دانشوران 172.

3-رجال قم 153.

4-روزنامۀ اطلاعات،چهارشنبه اول/دی1372/ ش،بقلم شیخ ناصر الدّین انصاری.

5-سیمای اراک 91/4.

6-گنجینۀ دانشمندان 63/2.

شیخ محمّد علی ارجستانی نائینی

اشاره

(-1330 ق)

شیخ محمّد علی فرزند حسین و نوۀ علی ارجستانی کچوئی نائینی،از فضلا و محققان ساکن قم بود.

ص:1725

وی در قم تحصیل کرد و دروس عالی خود را از محضر آیت اللّه شیخ غلامرضا قمی«حاج آخوند»استفاده کرد و به پژوهش پرداخت.

از آثار او

1-أنوار المشعشعین فی أخبار قم و القمیین،در سه جلد.

2-رساله ای در توحید.

3-رساله در ردّ صوفیان.

4-منور القلوب.

ارجستانی در اواخر سال 1330 ق(یا اوائل سال 1331 ق)در قم زندگی را بدرود گفت.پیکرش در قبرستان شیخان مدفون شد.

-منابع

1-آتشکدۀ اردستان 296/2.

2-کتابشناسی قم.

شیخ محمّد علی انصاری

اشاره

(1329-1405 ق)

دانشمند بزرگوار و ادیب عالی مقام مرحوم حجة الاسلام حاج شیخ محمّد علی انصاری قم در سال 1329 ق در قم زاده شد.خاندانش در تقوا و پرهیزکاری شهره بودند و نسب به شیخ الطائفة سعد بن عبد اللّه اشعری قمی(متوفای 299 ق) می بردند.

فقید سعید پس از پشت سر نهادن دوران کودکی و آموختن دروس اولیه،به مدرسۀ علمیه رضویه شتافت و ادبیات و سطوح را از آقا سید عبد اللّه اشتهاردی فرا گرفت.در هفده سالگی پدر خود را از دست داد و سرپرستی خانواده اش را برعهده گرفت و سیر تحصیلی اش متوقف ماند،اما بااین همه با شور بسیار به خواندن

ص:1726

کتابهای تاریخ،تفسیر،حدیث،شعر و تراجم پرداخت و با حافظۀ قوی خویش،تمامی مطالب را به ذهن می سپرد.

او یک غزل ده بیتی را با دومرتبه خواندن و یک قصیده سی بیتی را با سه مرتبه مرور از حفظ می نمود و در سینه اش،اشعار و احادیث و تواریخ فراوانی موج می زد و در معانی و بیان، عروض و قافیه،لغت و تاریخ،حدیث و سیره،دستی توانا داشت.

از سنین نوجوانی به سرودن شعر پرداخت و قدیمی ترین شعری که از او به چاپ رسیده،در 20 سالگی اش سروده شده است.در برگرداندن متون عرب به نظم پارسی بسیار توانا بود و در این راستا احادیث و اشعار عربی بسیاری را به فارسی درآورد(مانند:قصیدۀ تائیه ابن فارض،قصیدۀ جلجلیه عمرو بن عاص،قصیدۀ رائیۀ ملا مهر علی خوئی،قصیدۀ میمیۀ فرزدق و قصیدۀ نونیۀ ابو الفتح بستی و...)، اما مشهورترین کارش که نام او را در جهان شیعه جاودان ساخت،ترجمه و شرح نهج البلاغة به نظم و نثر فارسی(در 10 جلد)بود که تقریظهای بسیار از علمای ایران و عراق و لبنان بر آن نوشته شد.(شمار آنها به 30 تقریظ می رسد).

آثار وی عبارتند از:

1-نهج البلاغة منظوم(10 جلد).

2-ترجمه نهج البلاغة.

3-ترجمۀ غرر الحکم و درر الکلم(2 جلد).

ص:1727

4-درج گهر یا دریای نور(ترجمه و شرح وصیتنامۀ پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم به ابو ذر به نظم و نثر).

5-آیین جهانداری(ترجمه و شرح عهدنامۀ امیر المؤمنین علیه السّلام به مالک اشتر، به نظم و نثر).

6-خورشید روشن(ترجمه و شرح وصیتنامۀ علی علیه السّلام به امام مجتبی علیه السّلام به نظم و نثر).

7-دیوان اشعار(مدایح،مراثی،مواعظ،قصاید،غزلیات و تخمیسات).

8-اختران ادب(2 ج)،گزیدۀ اشعار فارسی در 65 موضوع.

9-آیینه دل(2 ج)،آیات،روایات،حکایات و اشعار در 52 موضوع اخلاقی.

10-دفاع از اسلام و روحانیت(2 ج)،نقد آثار دکتر علی شریعتی.

11-دفاع از حسین علیه السّلام شهید،نقد کتاب«شهید جاوید».

12-محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلم پیغمبر شناخته شده،نقد کتاب«محمّد پیغمبری که از نو باید شناخت».

13-انتقادات تاریخی،نقد کتاب های:پیامبر،عایشه بعد از پیامبر،محمّد پیامبر و سیاستمدار،حیات محمّد.

14-پاسخ به بداندیشان،نقد نوشته های مردوخ کردستانی.

15-تاریخ خلفا،و تحلیلی از وقایع پس از رحلت رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم.

16-خزائن المراثی یا آذرستان،سیر قیام ابا عبد اللّه الحسین علیه السّلام،از آغاز تا پایان،به نظم.

17-شکوفه های معطر،گردآوری اشعار فارسی پیرامون قیام امام حسین علیه السّلام، مخطوط.

18-شرح زندگی علی اکبر علیه السّلام،مخطوط.

19-مقدمه و پاورقی«اسئلة القرآن المجید و اجوبتها».

20-بازگشت خورشید،پیرامون حدیث ردّ الشمس،مخطوط.

ص:1728

21-نوادر تاریخ،مخطوط.

فقید سعید پس از 76 سال زندگی در هفتم/صفر الخیر1405/ ق سالروز وفات امام مجتبی علیه السّلام و ولادت امام کاظم علیه السّلام چشم از جهان فروبست و پیکر پاکش پس از یک تشییع با شکوه و نماز مرحوم آیت اللّه نجفی مرعشی بر آن،به خاک سپرده شد و مجالس یادبودش در قم،تهران و شهرهای دیگر تا مدت ها ادامه یافت.

خون

این جهان از خون هابیل قتیل مدتی نوشید آب سلسبیل

خون یحیی ریخت چون در طشت زر کرد ملک کین همه زیر و زبر

هست خون سرخی روی شفق روی مغرب گشته سرخ از خون حق

غازۀ رخسار عشاق الست بوده از خون تا جهان بوده است و هست

خون به روی مصطفی چون بردوید کاخ کفر و کینه را پی برکشید

خون ز فرق مرتضی تا روی خاک ریخت،شد رخسارۀ دین تابناک

چون ز قلب مجتبی خون سرکشید پیکر اسلام در زیور کشید

حالیا وقت است کانمرد غیور از رخ آیین کند،زنگار دور

زنگ این آیینه با خون بِسْتُرَد گرچه در دریای خون غوطه خورد

سیّد محمّد علی انگجی تبریزی

(ح 1318-1404 ق)

حاج سید محمّد علی فرزند آیت اللّه سید ابو الحسن حسینی انگجی تبریزی،از دانشمندان و معاریف تبریز بود.

وی در حدود سال 1318 ق در تبریز تولد یافت.

او پس از آموختن مقدمات،دروس سطح را نزد پدر ارجمند خود و سایر اساتید به پایان برد.آنگاه به حوزۀ علمیۀ قم منتقل شد و از دروس خارج حضرات

ص:1729

آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و سید محمّد حجت کوه کمری بهره مند شد و مجددا به زادگاهش مراجعت نمود.

سید محمّد علی انگجی

سید ابو الحسن انگجی

ایشان در دورۀ هفدهم از سوی مردم تبریز برای نمایندگی مجلس شورای ملی، نامزد شد.و با رأی بالایی انتخاب و راهی تهران گردید و پس از پایان دوره به تبریز بازگشت،و یکی از معاریف و محل رجوع عموم مردم بود.

انگجی در /15خرداد1363/ ش در حدود سن 85 سالگی در اثر سکتۀ قلبی در تبریز به جوار حق منتقل شد.پیکرش به قم حمل و در حرم حضرت معصومه علیها السّلام-مسجد بالاسر-به خاک سپرده شد.

-منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-گنجینۀ دانشمندان 302/3.

3-نمایندگان مجلس شورای ملی 305.

ص:1730

شیخ محمّد علی توحیدی تبریزی

اشاره

(1344-1395 ق)

حاج شیخ محمّد علی فرزند شیخ علی و نوۀ شیخ آقا فرزند حسن تبریزی، ملقب به«توحیدی»از دانشمندان و فقهای معاصر بود.

وی در محرم1344/ ق مطابق با 6 /تیر1304/ ش در روستای(تول قاسم)از توابع بستان آباد تبریز،دیده به جهان گشود.

توحیدی پس از فراگیری برخی از مقدمات در زادگاه خود در سن 14 سالگی(1358 ق)به حوزۀ علمیۀ تبریز پیوست و در مدت چهار سال مقدمات را به پایان رسانید و قسمتی از سطوح را فراگرفت.در سال 1362 ق به حوزۀ علمیۀ قم مشرف شد و پس از انجام سطوح، مدتی چند از محضر آیت اللّه سید محمّد حجت کوه کمری بهره مند گردید.

سرانجام در سال 1365 ق جهت طی دورۀ عالی اجتهاد عازم حوزۀ کهن نجف اشرف گردید و دروس خارج فقه و اصول را از محضر آیاتی چون:شیخ محمّد کاظم شیرازی،سید محسن طباطبائی حکیم،سید محمّد هادی میلانی،سید محمود شاهرودی و سید ابو القاسم خوئی استفادۀ شایان نمود.البتّه عمدۀ تحصیلاتش را نزد آیت اللّه خوئی سپری کرد و پس از نیل به درجۀ اجتهاد خود اقدام به تدریس سطوح پرداخت و عده ای از محضرش بهره ها بردند.

علامه توحیدی پس از 26 سال اقامت و افاده و استفاده در اثر فشارهای دولت

ص:1731

عراق در سال 1391 ق به ایران رهسپار شد و در حوزۀ علمیۀ قم سکونت اختیار گزید،و به تدریس فقه و اصول اشتغال ورزید که برخی از فضلای معاصر حوزه از او استفاده کردند.

از آثار او

1-تفسیر قرآن کریم.

2-حاشیة علی کفایة الاصول.

3-رسالة فی الخمس.

4-رسالة فی الطهارة.

5-رسالة فی العلم الاجمالی.

6-شرح العروة الوثقی(تا کتاب صلاة).

7-مصباح الفقاهة(از تقریرات درس آیت اللّه خوئی در مکاسب که در 7 جلد به چاپ رسید و مورد توجه علما و فضلا واقع شد).

ویژگیهای فردی و اخلاقی

مطالب زیر به قلم یکی از شاگردان ملازم ایشان به خواهش نگارنده نوشته شده که بنا بر تقاضایش،از او اسم نمی برم.

آیت اللّه استاد توحیدی در چندین سالی که در محضرش بودم،نماز واجب یومیه را در اوّل وقت می خواند و به آن عمل تقیّد داشت.هر شب زیارت جامعه را می خواند.و در نجف اشرف که بود هر هفته شب های چهارشنبه به مسجد سهله مشرف می شد.شب های جمعه مقید به زیارت امام حسین علیه السّلام بود و در ایام زیارتی یک سفر پیاده می رفت.به مسایل اجتماعی،دیدوبازدید بی نهایت اهمیت می داد.

هرکس با ایشان ملاقات می کرد از ادب و حسن برخورد ایشان تمجید می نمود.این تقیّد را هم داشت که حتی در بین رفقای صمیمی و خصوصی خود با عبا و قبا و

ص:1732

عمامه باشد.در خریدوفروش کالا نهایت دقت و احتیاط و صرفه جویی را مراعات می نمود قناعت و کم مصرف کردن از ویژگیهای دائمی اش بود.

مدت مدیدی با ایشان مراوده داشتم، بااین همه اسرار خود و زندگی مشترک خویش را کتمان می کرد.اگر کسی از مریدان خود در ملأ عام مبلغی یا چیزی به او تقدیم می کرد،قبول نمی کرد و در حفظ شئون روحانیت و بزرگواری مقام طلبه نهایت احترام را قایل بود.در خاطر دارم،فرش خوب را در اطاق میهمانی انداخته بود و اندرون را با گلیم یا فرش های کهنه،فرش کرده بود.به خاطر دارم روزی سفری به تهران کردند،پس از مراجعت ساواک ایشان را چند روزی به زندان قم افکند.پس از وارسی تمام کتابهای ایشان،از زندان رهایی یافت.بعد از آزادی خصوصی علت را از ایشان سؤال کردم،فرمودند:احتیاج به پول داشتم،یک دوره بحار الانوار چاپ قدیم داشتم.در تهران به یکی از کتاب فروشی ها بردم.24 یا 25 هزار تومان فروختم.ساواک خیال کرد که مبلغی به نماینده یکی از آقایان بردم.این شایعه کم لطفی رفقا بود.

یاد دارم که می فرمودند:در نجف اشرف در آن ایامی که مشغول نوشتن کتاب مصباح الفقاهه بودم،با آن گرمای بی نهایت حتی پنکه هم نداشتم.عرق می کردم، خیس عرق می شدم و می نوشتم.از شدت گرما خوابم نمی برد.لنگ را با آب خیس می کردم و همان طور روی خودم می کشیدم،تا خوابم ببرد.در همین مصباح الفقاهه نوشته است که این روایت را ده روز گشتم تا اینکه پیدا کردم.او به صدقه دادن و آثار آن بی اندازه عقیده داشت.

ایشان می فرمود:سه دوره اصول آیت اللّه خوئی حاضر شدم و تمام دوره ها را نوشتم و هر دوره را با دورۀ قبل تطبیق می دادم و اضافات را در آن اولی درج می کردم.ایشان علاوه بر فقه و اصول،در تفسیر و فلسفه مبرّز بود.هرکسی مصباح الفقاهه را ملاحظه فرماید،قوت ادبی و حسن سلیقه شان برایش آشکار می گردد.

نوعا تکرار جملات و کلمات ندارد.

ص:1733

در تصرف وجوه شرعیه نهایت دقت و احتیاط را داشت.حتی یک روزی فرمودند که:چه کنم دربارۀ خواهرم که زیاد به من علاقه و خدمت کرده و می کند،و من چیزی به غیر وجوهات ندارم تا در مقابل خدمات و محبتهای ایشان انجام دهم.

ارادت فراوانی به اهل بیت علیهم السّلام و ولایت قرصی داشت.حتّی می فرمود:نوار مصیبت اهل بیت علیهم السّلام با صدای یکی از وعّاظ و خطبا دارم،و در ایام مناسب و مصیبت و گرفتاری به آنها گوش می دهم.ایشان با آن مقام علمی و عملی و اخلاقی که داشت،گاهی بعضی از رفقا به برخی امور به ایشان تذکر می داد،با کمال خوش روئی،استقبال و قبول می کردند و تشکر می نمودند که مرا مطلع نمودید.بعد از فوت حدود 30 هزار تومان به بانک مقروض و خانۀ فعلی اش ناتمام مانده بود.

در امر به معروف و نهی از منکر از کسی ابائی نداشت و حتی از خویشان خود مراتب را ملاحظه نمی کرد و اگر مقتضی هم بود،رابطه را قطع می کرد.

درگذشت

استاد توحیدی سرانجام در اثر سکتۀ قلبی در روز سه شنبه /9رمضان/ 1395 ق مطابق با /25شهریور1354/ ش در سن 51 سالگی در قم چشم از جهان فروبست.پیکرش در قبرستان حاج شیخ(زیرزمین)به خاک سپرده شد.

وی داماد علامه شیخ محمّد عمادی معروف به(مغزی)که از تحصیل کرده های نجف اشرف بود و سالهای آخر عمر خود را در شاهرود زیست.

مرحوم توحیدی دارای دو فرزند پسر شد که عبارتند از آقایان:1-محمّد رضا 2-مرتضی.

-منابع

1-اطلاعاتی از فرزندش آقا محمّد رضا توحیدی.

2-گنجینۀ دانشمندان 112/2.

3-معجم المؤلفین العراقین 209/3.

4-مؤلفین کتب چاپی 157/4(سال تولدش را 1346 ق نوشته که اشتباه است).

ص:1734

میرزا محمّد علی چرندابی تبریزی

(ح 1334-ح 1395 ق)

وی در حدود سال 1334 ق در محلۀ«چرنداب»تبریز متولد شد.

ادبیات و سطوح را در حوزۀ علمیۀ تبریز فراگرفت،سپس به قم مهاجرت کرد و از محضر آیت اللّه سیّد محمّد حجت کوه کمری استفاده نمود.آنگاه به نجف اشرف رهسپار شد و از محضر آیت اللّه ابو الحسن اصفهانی بهره ها برد.مجددا به قم مراجعت فرمود و از محضر آیت اللّه سیّد حسین طباطبائی بروجردی شایان استفاده را برد.در پی تقاضا و اصرار جمعی از مؤمنین تبریز به وطن خویش بازگشت به سایر امور مذهبی و امر تدریس اهتمام ورزید.

در سال 1376 ق بنا بر دلایلی از تبریز به تهران منتقل شد و به اقامۀ جماعت و هدایت عامه و سایر وظایف روحی اشتغال پیدا کرد.

چرندابی در حدود سال 1395 ق در تهران درگذشت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان ابو حسین-مقبرۀ العلماء-به خاک سپرده شد.

-منبع

1-گنجینۀ دانشمندان 425/4.

شیخ محمّد علی حائری قمی

اشاره

(1291-1358 ق)

حاج شیخ محمّد علی حائری فرزند ملا محمّد جعفر قمی،از دانشمندان و مدرسان معروف حوزۀ علمیۀ قم بود.

وی در سال 1291 ق(در سال 1299 ق نیز نقل شده که اشتباه است)در شهر قم تولد یافت.

مقدمات را همان جا فراگرفت.دروس سطح را هم از محضر آیات،شیخ محمّد

ص:1735

حسن وزوائی،شیخ محمّد حسن نادی، شیخ علی اکبر حکمی یزدی(رسائل)، سیّد صادق حسینی قمی،میرزا محمّد ارباب قمی و میرزا ابو القاسم قمی «کبیر»بهره مند شد.در سال 1313 ق به تهران رفت و سطوح را نزد حضرات آیات:شیخ محمّد حسن آشتیانی و میرزا ابو طالب زنجانی به پایان رساند.

در سال 1318 ق راه نجف اشرف را در پیش گرفت و در آن دیار،ابتدا مدتی چند از محضر شیخ هادی تهرانی،و شیخ رضا همدانی و سپس از آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی و سیّد محمّد کاظم طباطبائی یزدی بهره مند گردید.

در سال 1324 ق به سامرا رفت و از محضر آیت اللّه میرزا محمّد تقی شیرازی استفادۀ علمی نمود.پس از پایان جنگ بین الملل اوّل(یعنی 1335 ق)به شهر کاظمین،سپس بنا بر دعوت آیت اللّه شیرازی به کربلای معلی رفت و به امر تدریس ارشاد پرداخت.از آیت اللّه سیّد حسن صدر اجازۀ روایت دریافت داشته است.

در سال 1349 ق پس از زیارت مرقد مطهر ثامن الحجج امام رضا علیه السّلام و دیدار اقوام خود در قم،و پس از امر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی در آن دیار مقدس توقف نمود و به امر تدریس سطح و خارج پرداخت.

تجدید بنای«مسجد نو»واقع در مقابل قبرستان شیخان و احداث پارک ملّی قم را به وسیلۀ ایشان انجام گرفت.

از تألیفات ایشان:

1-الفقه الاستدلالی،در چند جلد.

ص:1736

2-المختارات فی الاصول،دو جلد.

3-تقریرات الاصول(درس آیت اللّه خراسانی).

4-حاشیة علی کفایة الاصول،دو جلد.

5-رساله ای در ردّ وهابیت.

6-رسالة فی الاجتهاد و التقلید.

7-رسالة فی التعادل و الترجیح.

8-رسالة فی الرضاع.

9-رسالة فی العدالة.

10-رسالة فی الوقف.

11-رسالة فی بطلان الترتب.

12-شرح تبصرة المتعلمین.

آیت اللّه حائری قمی در صبح روز دوشنبه /22ربیع الثانی1358/ ق در سن 67 سالگی در پی بیماری در قم دیده به جهان فروبست.پیکرش در حرم حضرت معصومه علیها السّلام-نزدیک قبر آیت اللّه حائری یزدی-به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-مرحوم علامه شیخ عباس صفائی حائری 2-مرحوم استاد عبد الصاحب صفائی حائری.

-منابع

1-آثار الحجة 115/1.

2-آینۀ دانشوران 78.

3-الاجازة الکبیرة 205.

4-أحسن الودیعة فی تراجم علماء الشیعة 161/1.

5-تاریخ قم 282.

6-رجال قم 153.

ص:1737

7-ریحانة الأدب 410/6.

8-زندگینامۀ رجال و مشاهیر ایران 70/3.

9-فهرست کتابخانۀ آستان قدس رضوی 113/6.

10-گنجینۀ دانشوران 154.

11-گنجینۀ دانشوران 335//1.

12-معجم المؤلفین 36/11.

13-مؤلفین کتب چاپی 162/4.

14-نقباء البشر 1368/4.

شیخ محمّد علی حائری کرمانی

اشاره

(1308-1379 ق)

حاج شیخ محمّد علی فرزند قاسم کرمانی،معروف به«حائری»از اساتید و معاریف حوزۀ علمیۀ قم بود.

وی در سال 1308 ق در کرمان تولد یافت.

او در کرمان پرورش یافت،سپس به تحصیل علوم دینی پرداخت.در سال 1335 ق به مشهد مقدس رفت و سطح را نزد حضرات آیات:میرزا محمّد آقازاده خراسانی و حاج آقا حسین طباطبائی قمی به پایان رساند.

در سال 1339 ق به نجف اشرف رهسپار شد و از دروس حضرات آیات:

میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ

ص:1738

ضیاء الدّین عراقی و سید ابو الحسن اصفهانی به مدت هشت سال بهره ها برد.در سال 1347 ق به کرمان مراجعت نمود و در مسجد جامع به اقامۀ جماعت و ارشاد و هدایت اهتمام ورزید.

سرانجام در سال 1356 ق در حوزۀ علمیۀ قم سکونت اختیار کرد و از مدرسان معروف سطح گردید.وی با حضرات آیات:سید صدر الدّین صدر،سید احمد زنجانی و شیخ مصطفی صادقی قمی مباحثۀ کمپانی داشت.پس از ورود آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی به قم از ملازمان نزدیک و مقربان مشاورش شد.

از آثار او

1-تقریرات درس اصول عراقی.

حائری سرانجام در سال 1379 ق در سن 71 سالگی در شهر قم به دیدار معبود شتافت.پیکرش در حرم حضرت معصومه علیها السّلام-کنار مزار حاج شیخ عبد الکریم حائری-به خاک سپرده شد.

دامادهای ایشان عبارتند از حضرات آقایان:علامه سید حسین حائری کرمانی و علامه سید محمّد حسن مرتضوی لنگرودی می باشند.

-منابع

1-آثار الحجة 69/2.

2-اطلاعات متفرقه.

3-گنجینۀ دانشمندان 123/2.

شیخ محمّد علی حقّی سرابی

اشاره

(1348-1419 ق)

حاج شیخ محمّد علی حقّی سرابی،یکی از افاضل علما و مدرسین حوزۀ علمیۀ قم به شمار می رفت.

ص:1739

وی در هشتم/ذی الحجه / 1348 ق در بیت علم و فضیلت دیده به جهان گشود.

پدرش،میرزا عبد اللّه سرابی (1295-1376 ق)عالم فرزانه و محترم سراب بود.وی با رفتار و گفتارش -که از ورع و تقوایش برمی خاست- اثری ژرف بر دلهای مردم نهاده و در زمان اشغال آذربایجان و حکومت پیشه وری به خوبی از مرزهای عقیده و ایمان دفاع می کرد و سدّی استوار در برابر آنان به شمار می رفت.نیای مادری اش نیز میرزا جلیل واعظ از مدرسان فقه و اصول و از شعرای زبردست و آشنا به زبانهای:ترکی،فارسی و عربی بوده است.

شیخ محمّد علی پس از فراگیری خواندن و نوشتن و قرآن کریم،به تحصیل علوم دینی روی آورد و مقدمات را نزد پدرش و دیگران فراگرفت.سپس در چهارده سالگی(1362 ق)به مدرسۀ طالبیۀ تبریز رفت و به آموختن ادبیات و مطوّل و حاشیه و شرح باب حادی عشر نزد اساتیدی چون:میرزا علی اصغر باغمیشه ای پرداخت.در 1364 ق به حوزۀ علمیۀ قم آمد و سطوح را نزد حضرات آیات:میرزا محمّد مجاهدی تبریزی،سید محمّد باقر سلطانی طباطبائی،شیخ موسی زنجانی «عباسی»،سید حسین قاضی تبریزی،میرزا صادق طاهباز و شیخ مرتضی حائری یزدی فراگرفت.

وی در سال 1370 ق به نجف اشرف مهاجرت کرد و در دروس آیات:سید محمود شاهرودی،سید محسن طباطبائی حکیم،میرزا باقر زنجانی و سید

ص:1740

ابو القاسم خوئی شرکت جست و مبانی فقهی و اصولی اش را استوار ساخت و هم زمان از محضر آیت اللّه شیخ محمّد علی سرابی عقاید و مبانی اخلاق را فرا گرفت و این همه،دو سال به طول انجامید.سپس در پی بیماری پدر و تقاضایش،به سراب بازآمد و به تدریس و منبر پرداخت و این تا سال 1376 ق ادامه یافت.پس از درگذشت پدرش به قم آمد و در دروس فقه و اصول آیات:سید حسین طباطبائی بروجردی،سید کاظم شریعتمداری و سید روح اللّه خمینی حاضر شد و بهره های فراوان علمی کسب نمود و هم زمان به درس تفسیر آیت اللّه شیخ محمّد باقر ملکی میانجی شرکت کرد و با مکتب تفکیک و مبانی علمی تفسیر قرآن آشنا گشت و در کنار آنها به تدریس سطوح(رسائل،مکاسب و کفایه)و تفسیر پرداخت.

در سال 1397 ق بود که به تهران مهاجرت کرد و در مسجد امام حسین علیه السّلام که یکی از معروف ترین مساجد پایتخت و واقع در میدان امام حسین علیه السّلام است-به امامت جماعت و وعظ و ارشاد پرداخت و در جوار آن،حوزۀ علمیۀ امام حسین علیه السّلام را بنیاد نهاد و خود به تدریس فقه و اصول و پرورش بیش از یک صد طلبه اشتغال جست.پس از پیروزی انقلاب به ریاست یکی از شعبه های«دیوان عالی کشور»(برای دو سال)و نمایندگی مجلس شورای اسلامی از سراب(چهار سال) و نمایندگی مجلس خبرگان از آذربایجان شرقی(برای هشت سال)برگزیده شد و تا پایان عمر بر این سمت بود.

از ویژگی هایش احاطه بر تفسیر قرآن و چیرگی بر اخبار و احادیث اهل بیت علیهم السّلام اکرام و احترام بسیار نسبت به علما و خطبا بود(که گاه برای زیارت علمای اصفهان،بدان شهر می رفت و هرساله برای تجلیل از خطبای تهران، مجلسی مفصّل در ماه مبارک رمضان تشکیل می داد)،به دیگران دستور نمی داد و کارهایش را خود انجام می داد و در سلام به دیگران،پیشقدم بود.از سر تقصیرات و آزارهای دیگران درمی گذشت و به دل نمی گرفت.وی از علمای بسیار مانند آیات:

سید محسن حکیم،سید محمود شاهرودی،سید ابو القاسم خوئی و سید محمّد

ص:1741

حجت کوه کمری اجازۀ اجتهاد داشت.

برخی از تألیفاتش عبارتند از:

1-رسالة فی الرشوة.

2-رسالة فی العدالة.

3-رسالة فی الوجود و الماهیة و نقد نظریة وحدة الوجود.

(این هر سه به چاپ رسیده است).

4-حاشیة علی الأسفار.

5-حاشیة علی فصوص الحکم.

6-راه و چاه در تفسیر معوذتین.

7-رسالة فی اعجاز القرآن(آماده چاپ).

8-رسالة فی الاجتهاد و التقلید(آماده چاپ).

9-رسالة فی أحکام البسملة و أسماء اللّه تعالی.

10-رسالة فی أهمیة علم الاخلاق.

11-رسالة فی تفسیر آیات الصوم(آماده چاپ).

12-رسالة فی لباس المصلّی.

13-رسالة فی مباینة صفات اللّه تعالی لصفات مخلوقاته.

14-رسالة فی معنی التفسیر و التأویل.

15-شرح تجرید الاعتقاد.

16-شرح دعای افتتاح.

17-شرح دعای مکارم الاخلاق.

18-صحنه های خوش منظر در تفسیر سورۀ کوثر.

19-یگانه پرستی،تفسیر مفصّل سورۀ توحید.

او که در اوایل 1376 ش از تهران به حوزۀ علمیۀ قم بازآمد و به تدریس خارج

ص:1742

فقه و اصول و تفسیر پرداخت و در روز جمعه /27رمضان المبارک1419/ ق برابر با /25دی1377/ ش در 71 سالگی بدرود حیات گفت و پس از تشییع شایسته و نماز آیت اللّه سید موسی شبیری زنجانی بر پیکرش،در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

سیّد محمّد علی خسروی همدانی

اشاره

(1273-1353 ق)

سید محمّد علی فرزند سید خسرو موسوی همدانی، ملقب به(خسروی)،از فضلا و مدرسان و اطبای معروف همدان بود.

وی در سال 1273 ق در همدان زاده شد.

ایشان فقه و اصول را نزد علامه ملا کاظم و ملا فتحعلی انصاری همدانی(پدر میرزا جواد انصاری)و طب قدیم را نزد استاد علی اکبر طبیب آموخت.

خسروی در علوم:طب قدیم،رمل،جفر،تشریح ابدان،اسطرلاب و نجوم مهارت کامل داشت و سایر علوم و فنون را تدریس می نمود.و طلاب بسیاری را تربیت کرد.کتاب نفائس الفنون را کاملا دو دوره تدریس کرده بود.

نامبرده در سال 1353 ق مطابق 1313 ش در سن 80 سالگی در همدان

ص:1743

درگذشت و پیکرش در وسط قبرستان حاج شیخ قم به خاک سپرده شد.

سید احمد علی خسروی همدانی

فرزندانش:

1-سید احمد علی خسروی همدانی از فضلا و اطبای معاصر همدان است.

وی در سال 1321 ق در همدان متولد گردید.

خسروی نزد پدرش ادبیات و علوم غریبه و فقه و اصول را فراگرفت و نیز نزد میرزا عبد الرزاق طب قدیم آموخت.

وی مدت شش ماه در اوایل سلطنت رضا خان جهت ادای امتحان و دریافت مدرک پزشکی به تهران رفت و موفق به دریافت مدرک پزشکی گردید و به طبابت اشتغال ورزید و تاکنون به همین شغل شریف اشتغال دارد.وی در مدرسۀ سریخچال حجره ای داشت و به طلاب درس می گفت،بعدها مدرسه در خیابان افتاد و تخریب شد.

از آثار او:1-داروهای تندرستی(یا ادویۀ مجربه)،2-رسائلی در جفر، 3-رسائلی در رمل،4-کتابی مفصل در طب،5-کفایة العلاج،در علم طب، 6-محکمات و متشابهات قرآن کریم.

2-سید حسین خسروی همدانی(1333 ق-معاصر)از فضلا و دانشمندان معاصر تهران است.

وی در /3رجب1333/ ق در همدان دیده به جهان گشود.

ص:1744

سید حسین خسروی همدانی

ایشان پس از سپری کردن دوران کودکی،مقدمات و ادبیات و خلاصة الحساب و علوم غریبه را نزد پدر ارجمند خود(سیّد محمّد علی)و برادر ارشد خود علامه سید احمد علی خسروی-ساکن همدان-فراگرفت.در سال 1356 ق به حوزۀ علمیۀ قم رهسپار شد و به مدت پنج سال از محضر آیت اللّه سید شهاب الدّین مرعشی بخشی از کتابهای:شرح لمعه، مکاسب و کفایة الاصول را تلمذ کرد.و سایر دروس سطح را از محضر اساتیدی چون:سید محمّد رضا گلپایگانی (مکاسب)،شیخ عبد الوهاب قائینی(رسائل)،شیخ شهاب الدّین مصطفوی همدانی(رسائل)و شیخ نعمت اللّه قزوینی(مکاسب)به پایان رسانید.و مدت دو سال در دروس خارج حضرات آیات:سید محمّد حجت کوه کمری(فقه و اصول) و سید محمّد تقی خوانساری(خارج مکاسب)شرکت جست.

خسروی در سال 1363 ق و پس از هفت سال اقامت در قم به زادگاهش بازگشت و مدت 14 سال در دروس خارج آیت اللّه آخوند ملا علی همدانی (معصومی)شرکت جست.در ضمن دروس مختلفی از قبیل:شرح منظومه و کشف المراد را نزد میرزا ابو القاسم شاهنجرانی و طب قدیم را نزد سید عبد الحسین خسروی(پسر عموی خود)فراگرفت،در ضمن خود در مدرسۀ آخوند شرح منظومه تدریس می کرد.

خسروی در سال 1385 ق مطابق با 1344 ش همدان را به سوی تهران رها

ص:1745

ساخت و مدتی هم به تدریس اشتغال داشت و در مسجد قدس رضوی واقع در خیابان بلورسازی-خیابان قزوین،به اقامۀ جماعت و ارشاد اشتغال دارد.

از آثار او:1-حاشیة علی العروة الوثقی،2-حاشیة علی الکفایة الاصول(که شرح مانند است)،3-رساله هائی در جفر،4-رساله هائی در رمل.

3-سید حسن 4-سید مرتضی و 9 دختر.

-منابع

1-مصاحبه با آقای سید حسین خسروی به تاریخ ظهر روز سه شنبه /26ذیحجه1419/ ق مطابق با /24فروردین1378/ ش در مسجد قدس رضوی تهران از زبان ایشان یادداشت گردید.

2-مصاحبه با آقای سید محمّد علی خسروی.

محمّد علی روحی اصفهانی

(ح 1328-1373 ق)

محمّد علی روحی،در حدود سال 1328 ق در اصفهان متولد شد.

وی ضمن شغل روزانه اش که نقاشی بود به تحصیل علوم قدیمه اشتغال جست،و در فهم مقدمات و سطح زحمتها کشید و خصوصا ادبیات عرب را به خوبی آموخت.چند سال آخر عمر خویش را در تهران ساکن بود،و در مدرسۀ مروی به تدریس:مغنی و مطول و شرح نظّام و غیره مشغول بود و الحق نیکو از عهدۀ تدریس آنها برمی آمد.

روحی در روز دوشنبه /11محرم1373/ ق مطابق با /30شهریور1332/ ش در تهران وفات یافت و در قبرستان حاج شیخ قم با کد(8217)مدفون شد.

این اشعار اثر طبع اوست:

ص:1746

یا سادتی و حبذا من سادة فحبذا یا آل خیر من بعث قلبی الیکم نبذا

اتیتکم معترفا عن بحرکم مغترفا عن غیرکم منصرفا فانقذوا المستنقذا

انی لقوم هلکوا سبیل غی سلکوا صبری علی ما ترکوا صبر و فی العین

قولی عدل و یحق و فی تکلیف خلق بحبه ما لم اطق و لا اقول کیف ذا

حسبت کهفا عجبا ثم دریت اعجبا خطب الوصی احتجبا و ذاک امر اشخذا

یوم غدیر نبذوا ورائهم و اتخذوا لیلة غدرا و حذوا ما لم یکن لیتحذی

حب الوصی مفترض هارون قوم معترض علیهم و قدر قصر بعض و عجلا اخذا

ما بان بین من خلا عنه و من حر علا فی حبه حتی غلا قلیلا بما لن یؤخذا

قوم ابن عمران نسوا ما ذکروا فالتمسوا نکر کقوم جلسوا عن خیر ناس بکذا

اوصی الیهم و قضی علی الوصایا بالقضا ثم بدی من ارتضی بغیر صهر من بذی

-منبع

1-تذکرۀ شعرای معاصر اصفهان،424(سال مرگش را 1372 ق ثبت کرده که اشتباه است).

شیخ محمّد علی شریف طبرستانی مازندرانی

(1315-1396 ق)

حاج شیخ محمّد علی شریف طبرستانی،وی فرزند آیت اللّه حاج شیخ محسن شریف از علمای بابل بود.

وی در /5ماه مبارک رمضان1315/ قمری پا به عرصه گیتی نهاد،پس از رسیدن به سنین نوجوانی وارد حوزۀ علمیه گردیده و به تحصیلات علوم دینیه مشغول شد.

دروس مقدماتی را از محضر اساتید بزرگوار بابل به خصوص حضرات آیات:

شیخ محمّد صالح حائری(علامۀ سمنانی)،سید ابراهیم ثاقبی و سید احمد استاد فراگرفت،آنگاه به قم مهاجرت کرد.

نکتۀ جالب توجه اینکه در حال حرکت ایشان،فقیه فرزانه آیت اللّه شیخ محمّد

ص:1747

حسن معروف به«شیخ کبیر»بابلی در حضور علمای شهر،مراسم دعای سفر را برای ایشان بجای آوردند.

پس از ورود به قم،سطوح مقدماتی فقه را از محضر آیت اللّه سید محمّد تقی خوانساری و جلدین کفایه را از آیت اللّه حاج آقا روح اللّه کمالوند خرم آبادی فرا گرفتند.سپس مدتی در درس خارج فقه و اصول آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی شرکت نمود.

در سال 1346 ق و در ماه مبارک رمضان دچار بیماری شدیدی گردیده و بالاجبار به بابل بازگشت،پس از درمان بیماری برای نیل به مقامات عالی در ربیع الاول/ 1347 ق عازم نجف اشرف گشته و در مدرسۀ آخوند خراسانی ساکن گردید.

معظم له چهار سال در عتبات عالیات در محفل علمی حضرات آیات:میرزا محمّد حسین نائینی،سید ابو الحسن اصفهانی و شیخ ضیاء الدّین عراقی حاضر گشته و استفاده سرشار نمود و به درجات بلند علمی نائل گشت و در سال 1351 قمری با اخذ اجازۀ اجتهاد از اساتید مذکور و حاج شیخ عبد الکریم حائری وارد بابل گردید و به ترویج مبانی دین تعلیم و تربیت و ارشاد مردم مشغول گشت.

بعد از پدر بزرگوارش،بر کرسی تدریس در مدرسۀ صدر تکیه زده و به تربیت طلاب اشتغال ورزید،ضمن آنکه در مسجد«حصیرفروشان»جانشین پدر گردید و از طریق وعظ و خطابه،مردم را به سوی معارف عالی توحید و تخلّق به اخلاق حسنه هدایت کرد.

معظم له بسیار متعبّد و در مستحبّات ید طولایی داشت و به شب زنده داری و تهجّد،مشهور و در کلیۀ ادعیه به خصوص زیارت عاشورا و دعای جوشن کبیر همیشه کوشا و موفق بود و در سال آخر عمر،هر روز دعای طولانی جوشن کبیر را قرائت می کرد و هنگام احتضار،در حال زمزمۀ دعای جوشن کبیر رحلت نمود.

آن بزرگوار از زندگی بسیار زاهدانه ای برخوردار بود و همواره از زخارف دنیا پرهیز می کرد.ضمن آنکه از بیانی جذاب و شیوا برخوردار بود و در حسن سلوک و

ص:1748

تواضع شهرت داشت.

همۀ این امور باعث شد که آن بزرگوار مورد ارادت و توجّه جمع زیادی از مؤمنین بابل و حومه قرار گیرد،تا آنکه مسجد ایشان و مجلس موعظه و خطابه اش همواره مخصوصا در ماه مبارک رمضان مملوّ از جمعیت مشتاق و مؤمنین بزرگوار بوده است.

وی پس از عمری تلاش ارزنده،در غروب روز یکشنبه /20ذی الحجه 1396/ ق برابر با /21آذر1355/ ش در تهران دار فانی را وداع گفت و جنازه اش پس از انتقال به قم در باغ بهشت قم مدفون گردید.

-منابع

1-آشنائی با فرزانگان بابل 293.

2-گنجینۀ دانشمندان 165/3.

شیخ محمّد علی صفائی گلپایگانی

(-1407 ق)

از فضلا و روحانیون فعّال تهران بود.

تولدش در گلپایگان واقع شد.

وی پس از فراگرفتن مقدمات و سطوح در آن سامان به حوزۀ علمیۀ نجف اشرف مهاجرت و سالها از محضر آیات:سید جمال الدّین گلپایگانی،سید محمود شاهرودی و سید ابو القاسم خوئی استفادۀ شایان نمود.

ایشان جهت تبلیغ و نشر اسلام مدتی در کشور آلمان و غیره مسافرت و خدماتی برجسته نمود،سپس به ایران مراجعت و در تهران اقامت نمود و کاروان حج را برعهده داشت.

صفائی در شب /12ربیع الثانی1407/ ق مطابق با /4دی1365/ ش درگذشت و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

ص:1749

شیخ محمّد علی طبسی

اشاره

(1359-1382 ق)

شیخ محمّد علی فرزند علامه شیخ محمّد رضا و نوۀ عباس طبسی خراسانی.

وی در /30جمادی الثانی/ 1359 ق در نجف اشرف دیده به جهان گشود.

مقدمات را نزد پدر خود و شیخ عبد اللّه تبریزی آموخت.از نوجوانی پرکار و با نشاط و پژوهشگر واقعی بود.

از آثار او

1-الاسلام و المبدأ الشیوعی.

2-الشیوعیة مسیرها و مصیرها.

3-المبعث النبوی.

4-تاریخ الروضة الحیدریة.

5-تاریخ طبس.

6-تصحیح و اشراف علی کتاب«أنوار البدرین»فی تراجم علماء القطیف و الأحساء و البحرین.

7-تلامذة الشیخ الانصاری.

8-حیاة ابو طالب(رض).

9-ذکری شیخنا الانصاری.

ص:1750

10-عید الغدیر.

11-لمحة من حیاة الامام علی علیه السّلام.

12-مولد النور فی 15 شعبان(حول الامام المهدی«عج»).

طبسی در روز چهارشنبه /22صفر1382/ ق مطابق با /3مرداد1341/ ش در سن 23 سالگی در پی بیماری در تهران درگذشت و در وادی السلام قم مدفون گردید.

اینک به خواندن نوشتۀ برادر ایشان،جناب حجة الاسلام شیخ نجم الدّین طبسی که به درخواست نگارنده در سال 1418 ق نگارش یافته،دعوت می کنیم:

اندیشمند فرزانه و فاضل گرانمایه شیخ محمّد علی فرزند حضرت آیت اللّه حاج شیخ محمّد رضا طبسی نجفی در سال 1359 هجری قمری در مهد علم و فضیلت،نجف اشرف دیده به جهان گشود.

دوران کودکی او با تربیت پدر سپری گشت و او به دلیل هوش و استعداد سرشار خدادادی به سوی فراگیری علوم اسلامی روی آورد و به سرعت و جدیّت مقدمات و سطح را فراگرفت و از اساتید فرهیخته ای چون شیخ محمّد حسین ادیب(در کربلای معلاّ)و والد والامقامش دانش و معرفت آموخت.

او در دهه دوّم عمر خویش به یاری پدر شتافت و آثار گرانقدر وی را همچون کتابهای«الشیعة و الرجعة»و«درر الاخبار(ج 1)»را،پس از تصحیح به زیور طبع آراست.

آن جوان پرتلاش و سخت کوش از نعمت نویسندگی برخوردار بود و در این راستا با توجه به نیاز زمان و شرایط جامعه قلم زد تا خدمتی به جامعه دینی کرده باشد و گره از مشکلات فرهنگی گشوده باشد.

آثار قلمی(چاپی،مخطوط و مفقود)او از این قرار است:

1-الاسلام و المبدا الشیوعی(چاپی).

2-ذکری شیخنا الانصاری(چاپی).

ص:1751

3-احادیث المسلمین فی فضائل امیر المؤمنین علیه السّلام(چاپی).

4-احادیث المسلمین فی فضائل الحسن و الحسین علیهما السّلام(مفقود).

5-الشیوعیة مسیرها و مصیرها(چاپی).

6-شرح حال شاگردان شیخ انصاری(مفقود).

7-تاریخ طبس(مفقود).

8-تعلیقه بر کتاب انوار البدرین فی علماء البحرین(چاپی).

9-تعلیقه بر کتاب قاعده لا ضرر(چاپی).

و چند اثر مفقود شدۀ دیگر.

مقالات:شیخ محمّد علی طبسی همچنین در برخی از مجلات آن دوره به چاپ رسید که عمر رضا کحاله بدان اشاره کرده است.

او در سنین جوانی مبتلا به بیماری شد و به منظور معالجه راهی تهران گشت تقدیر الهی زندگی او را متحول ساخت و آن کبوتر سبکبال را از قفس دنیا رهانید.آری او در شب 22 صفر 1382 هجری قمری در بیمارستان بو علی تهران در سن 23 سالگی به سوی حق پر گشود.پیکر او پس از انتقال به شهر قم و اقامۀ نماز توسط حضرت آیت اللّه گلپایگانی در-مقبرۀ عزیزی قزوینی واقع-در وادی السلام به خاک سپرده شد.

آیت اللّه طبسی از فقدان فرزند دلبند خویش بسیار متأثر گشت و بر مشیت الهی تسلیم بود.ایشان برای تقدیر از خدمات شایسته فرزند با فضیلت خویش در کتاب «درر الاخبار»(ج 2)و«المنیة فی حلق الشارب و اللحیة»از او یاد کرده و از ایزد متعال علو درجات او را طلب نموده است.

محمّد علی فروزش خوانساری

(1336-1389 ق)

محمّد علی فرزند محمّد رضا فروزش خوانساری،از شعرای معاصر بود.

وی در سال 1336 ق تولد یافته بود.

ص:1752

نمونۀ اشعارش در کتاب«نگین سخن»به چاپ رسیده است.

فروزش در روز شنبه /28ربیع الاوّل1389/ ق برابر با /24خرداد1348/ در سن 53 سالگی بدرود حیات گفت.پیکرش در قبرستان ابو حسین قم مدفون می گردید.

-منابع

1-فرهنگ شاعران زبان پارسی 434.

2-نگین سخن 282/5.

شیخ محمّد علی فقیهی گیلانی

اشاره

(1343-141 ق)

حاج شیخ محمّد علی فرزند حجة الاسلام شیخ ابو الحسن آیت الله زاده و نوۀ آیت اللّه شیخ شعبان گیلانی، ملقب به«فقیهی»از فضلا و نویسندگان معاصر حوزه بود.

وی در /12مرداد1303/ ش در نجف اشرف قدم به عرصۀ گیتی نهاد.

محمّد علی دوران کودکی را در نجف سپری کرد و در حدود دوازده سالگی همراه پدر و مادر به شهر رشت (گیلان)رفت.دورۀ مدارس جدید خواند و دیپلم رشتۀ ادبی دریافت داشت.در کنار آن به تحصیل مقدمات نزد:شیخ علی اکبر فیکوهی،شیخ محمّد وحید خورکامی و شیخ ابو القاسم لشت

ص:1753

نشائی اشتغال داشت.

در سال 1365 ق(برابر با 1325 ش)به حوزۀ علمیۀ قم ملحق شد و دروس سطح را نزد:شیخ محمّد تقی امینی املشی،شیخ جواد افتخاری گلپایگانی و شیخ عبد الحسین فقیهی گیلانی(عموی خود)به پایان رساند.دروس خارج را هم از محضر آیات:سید حسین طباطبائی بروجردی،سید محمّد تقی خوانساری و شیخ عبد النبی عراقی استفاده نمود.

سپس به مشاغل فرهنگی روی آورد و رسما به خدمت وزارت فرهنگ (آموزش و پرورش)درآمد.پس از 24 سال خدمت و انجام وظیفه در اسفند/ 1360 ش به افتخار بازنشستگی نایل گشت.سالها هم سردفتر ازدواج در خیابان باجک برعهده داشت.از جمله مشاغل و خدمات او می توان به:ریاست دبیرستان محمّدیۀ قم،مسئولیت نشریات ادارۀ آموزش و پرورش و نیز مسئولیت امور طلاب دینی از طرف مراجع وقت،اشاره کرد.

فقیهی از حضرات آیات:سید صدر الدّین صدر،سید محمّد تقی خوانساری، شیخ عبد النبی عراقی،شیخ عباس علی شاهرودی و شیخ آقا بزرگ تهرانی،مفتخر به اجازات گردید.

از آثار او

1-زنان بزرگ اسلام.

2-غروب آفتاب در کربلا،در چهار جلد.

3-ناخدای کشتی رستگاری(یا امام علی بن ابی طالب علیه السّلام).

4-هزار لغت«گیلانی».

-منبع

1-شرح حال فوق در عصر روز جمعه /25فروردین1374/ ش در منزل ایشان در قم و از زبان خودش یادداشت گردید.

ص:1754

شیخ محمّد علی کرگیلی

اشاره

(ح 1340-1413 ق)

شیخ محمّد علی فرزند عبد الکریم کرگیلی کشمیری،در حدود سال 1340 ق در کرگیل به دنیا آمد.

پس از طی مقدمات و سطح عازم نجف اشرف گردید،و از محضر آیات:سید ابو الحسن اصفهانی،سید محمود شاهرودی و سید محمّد تقی بحر العلوم و سائرین استفاده نمود،سپس به کرگیل بازگشت و پس از چند سالی به ایران هجرت کرد،و در قم رحل اقامت افکند و رو به نویسندگی و پژوهش آورد.

حقیر ایشان را مکرر در مکرر در منزل آیت اللّه سید محمّد شاهرودی می دیدم.

مردی آرام با شخصیت و با فضل بود،قدی خمیده و رنگی تیره داشت.و در تنگدستی کاملا محاصره گردیده و اواخر عمر هم گرفتار بیماری شده بود.

از آثار او:

1-الرّد علی الوهابیة.

2-الاقتباس فی العقائد الاسلامیة.

او در روز شنبه /28شعبان1413/ ق مطابق با اول/اسفند1371/ ش در پی بیماری در حدود سن 73 سالگی در قم درگذشت،و روز بعد تشییع و در باغ بهشت مدفون گردید.

شیخ محمّد علی کرودی طالقانی

اشاره

(1320-1403 ق)

حاج شیخ محمّد علی فرزند علامه ملا عبد اللّه کرودی طالقانی«عبادی»،از علمای تهران بود.

ص:1755

در سال 1320 ق در(فشافویۀ)تهران متولد شد.و پس از خواندن مقدمات و ادبیات در تهران،در سال 1340 ق به قم مهاجرت نمود و از محضر آیات:شیخ ابو القاسم کبیر،شیخ مهدی حکم قمی(پائین شهری)،شیخ محمّد علی حائری قمی،حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد حجت کوه کمری و سید محمّد تقی خوانساری فقها و اصولا استفاده و مدارج کمال را طی نمود.و در سال 1364 ق به تهران مراجعت و در(مسجد اکباتان)به اقامۀ جماعت و خدمات دینی پرداخت.

از آثار او:

1-تقریرات فقه و اصول حائری یزدی.

2-تقریرات فقه کبیر قمی.

او در روز چهارشنبه /9شوال1403/ ق مطابق با /29تیر1362/ ش به سن 83 سالگی در تهران درگذشت،و در قبرستان ابو حسین مدفون شد.

-منابع

1-آثار الحجة 268/2.

2-آشنایی با مشاهیر طالقان 234.

3-آینۀ دانشوران 298(نام پدرش اشتباه ذکر شده است).

4-گنجینۀ دانشمندان 507/4.

سیّد محمّد علی کزّازی کرمانشاهی

(1304-1350 ق)

حاج سید محمّد علی کوچک ترین فرزند علامه سید حسن و نوۀ سید اسماعیل حسینی کزّازی،از فضلا و معاریف کرمانشاه بود.

وی در سال 1304 ق در کرمانشاه دیده به جهان گشود.و در یک خانوادۀ

ص:1756

علمی و دانا پرورش یافت.

تحصیلات اولیه اش در کرمانشاه نزد پدر خود و دیگران گذراند،سپس به نجف اشرف رهسپار شد و به تحصیلات عالی خود نزد اساتید برجستۀ آن سامان پایان داد و پس از چند سال اقامت به درجۀ علمی نایل آمد و با تنها دختر علامه حاج سید محمّد علی تنکابنی(متوفای 1317 ق)ازدواج نمود.و مجددا به زادگاه خود مراجعت نمود و از معاریف و بزرگان شهر گردید.

وی در سال 1350 ق مطابق با 1310 ش در سن 46 سالگی بدرود حیات گفت و پیکرش به قم حمل و در جوار علی بن جعفر علیه السّلام به خاک سپرده شد.

-منبع

1-از منسوبین ایشان،مطالب فوق یادداشت گردید.

سیّد محمّد علی کشفی بروجردی

اشاره

(ح 1341-1416 ق)

حاج سیّد محمّد علی فرزند علامه سیّد مصطفی موسوی کشفی بروجردی،از واعظان معروف خطۀ لرستان بود.وی در«الشتر»واقع در استان لرستان در حدود سال 1341 ق،تولد یافت.

پدرش از علمای معروف«الشتر»بود.

سیّد محمّد علی در جوانی به بروجرد رفت و مشغول تحصیل علوم دینی شد.

سپس به حوزۀ علمیۀ قم پیوست و از محضر آیت اللّه سیّد حسین طباطبایی بروجردی استفاده نمود و به الشتر بازگشت و به وعظ و ارشاد و خدمات دینی پرداخت.

نامبرده در رمضان1416/ ق در حدود 75 سالگی در قم بدرود حیات گفت.

پیکرش در جوار علی بن جعفر علیه السّلام به خاک سپرده شد.

ص:1757

فرزندانش:

1-سیّد حسن،2-سیّد حسین،3-سیّد محمّد رضا،و یک دختر.

-منبع

1-اطلاعات متفرقه.

شیخ محمّد علی لواسانی

احقر را شرح حال بطور اجمال بدین منوال است:روز یکشنبه سیزدهم ذی الحجه سال 1298 ق در تهران متولد شدم.پس از ایام کودکی به رسم معمول آن زمان در منزل خدمت چندین نفر استاد درس خوانده و در سن چهارده سالگی تا حدی از کتب معموله عربیه فارغ و در مدرسۀ مروی مشغول به تکمیل تحصیل علوم ادبیه گردیدم و نظر به علاقۀ بسیار که به اشتغال علمی داشتم،جد مبرورم عالم حاجی ملا شکر اللّه قدّس سرّه و پدر مغفور بزرگوارم مرحوم حاجی شیخ عیسی «قدس سرهما»که شرح حال و تألیفات آن دو در کتاب المآثر و الآثار و کتاب «ذریعه»علامه بزرگوار تهرانی ثبت و ضبط است،مرا با عدم قابلیت سنی از درس خود مشمول لطف و ترشحات علمیه می فرمودند.

در چهاردهم/صفر1312/ ق خدمت مرحوم والد برای تحصیل به نجف اشرف مشرف و به کتب سطوح فقهیه و اصولیه مشغول گردیدم.کتاب قوانین را خدمت مرحوم نحریر بزرگوار آقای حاجی سید آقا قزوینی که تخصص به سزا در این کتاب داشت و در محضر نادرۀ زمان مرحوم آقا سید علی قزوینی«صاحب حاشیه»تلمذ فرموده بودند،فراگرفتم.کتاب فصول را خدمت حکیم صمدانی مرحوم حاجی شیخ احمد شیرازی«صاحب حاشیه فصول»تلمذ نمودم.سپس از محضر آیات آن اعوام مرحومین علامه خراسانی«صاحب کفایه»و سید طباطبائی یزدی«صاحب عروة الوثقی»و شیخ شریعۀ اصفهانی«قدس اللّه اسرارهم»به قدر

ص:1758

استعداد استفاده و استمداد نمودم و پس از هفت سال تشرف در ربیع الاول/ 1319 ق به تهران بازگشتم.

چون شوق معقول را هم تا اندازه ای داشتم و سنوات معدوده از محضر درس حکیمین بارعین مرحومین حاج شیخ علی نوری«صاحب حاشیه شوارق»و حکیم الهی ثانی مرحوم میرزا شمس الدّین(شاگرد مرحوم حکیم جامع و متکلم بارع حاجی سبزواری)حاضر و از کتب مشهوره حکمت و کلام مستفید گردیدم و در مدرسه مروی به تدریس مطول و سطوح فقهیه و اصولیه مشغول شدم و در شعبان 1341 ق در مدرسه عالی سپهسالار به تدریس رسمی مشغول و سه رساله فقهیه و قضائیه در درایه حدیث را در آن مدرسه تألیف و تدریس نمودم و تا حال بیست و نه سال است به ادای وظیفه تدریس منقول مشغول و از خداوند ترقی و تعالی این جامع اعظم روحانی را خواهانم.

شیخ محمّد علی مدرس افغانی

اشاره

(1329-1406 ق)

شیخ محمّد علی ملقب به(مدرس)فرزند مراد علی صابری غزنوی افغانی،به سال 1329 ق در قریۀ(خاربید)از توابع بخش«میتو»غزنین به دنیا آمد.در سن کودکی همراه پدرش به مشهد مقدس رفت و پس از نشو و نما به تحصیل مقدمات پرداخت،شرح نظام را خدمت شیخ عبد الجواد ادیب نیشابوری و سایر کتب دیگر ادبی را نزد شیخ محمّد تقی ادیب نیشابوری آموخت.در سال 1349 ق به نجف اشرف به طور پیاده از مشهد تا آنجا عزیمت نمود که که مدت یک سال طول کشید، پس از ورود به شهر امامت و ولایت،سطوح را نزد:شیخ حسن رشتی،شیخ نصر اللّه رشتی،شیخ محمّد بن محمّد جعفر گورجی رشتی و شیخ صدرا بادکوبی تلمذ نمود.

خارج فقه و اصول را از محضر آیات:میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ

ص:1759

ضیاء الدّین عراقی،سید ابو الحسن اصفهانی،شیخ محمّد علی کاظمی خراسانی،شیخ محمّد حسین کاشف الغطاء،میرزا آقا اصطهباناتی،سید محسن طباطبائی حکیم،و سید ابو القاسم موسوی خوئی استفاده نمود، و اجازاتی از آنان دریافت داشت.و رو به تدریس ادبیات و مقدمات و گاهی سطح و چندی هم عقاید آورد و شاگردان بسیار زیادی را تربیت کرد.

حقیر مکرر در مکرر ایشان را زیارت می کردم،مردی کوتاه قد،چهره گندمی،چشمان ریز،سیگار از دستش دور نمی شد،همین طور ذهن خود را مشغول تکرار و مطالعه قرار می داد،کمی شوخ طبع هم بود.در مجالس عمومی شرکت می کرد و در گوشه ای می نشست،و از صدور مجالس دوری می جست،به دیدار بزرگان و علما و گاهی حتی از شاگردان خود زیارت می کرد و به عیادت آنان می رفت.چنانکه معروف است بابت درس خود شهریه دریافت می کرد،ولی از افراد بینوا و ضعیف هیچ دستمزدی تقاضای نمی کرد،درس وی از حلاوت و طراوت خاصی برخوردار بود، به همین جهت تا حدی پرجمعیت و پرسروصدا بود،در ماه مبارک رمضان به تدریس شرح باب حادی عشر و کتب دیگر اعتقادی اشتغال داشت.خلاصه آنکه حالت درویشانه و ساده زیستی بر خود گرفته بود.

از آثار او:

1-المدرس الأفضل فیما یشار الیه فی المطول،در 7 جلد.

ص:1760

2-مکررات المدرس فی شرح السیوطی،4 جلد.

3-الکلام المفید للمدرس و المستفید فی شرح الصمدیة.

4-حواشی علی جامع المقدمات(به طور مفصل)در دو جلد.

5-رفع الغاشیة عن غوامض الحاشیة(از ملا عبد اللّه).

6-اعراب سورة الفاتحة(وی در نظر داشت که تمام قرآن مجید را اعراب کند، ولی به این کار توفیق نیافت. به همین جهت هم در گنجینۀ دانشمندان و هم در المؤلفون الافغانیون اشاره به همچو کتابی نمودند ولی خودم از ایشان پرسیدم، گفتند:همچو کتابی ننوشتم).

7-الشواهد المنتخبة من السیوطی.

سرانجام در بامداد روز چهارشنبه /21ذی حجه 1406/ ق مطابق با /5 شهریور1365/ ش به سن 77 سالگی در قم درگذشت و پس از تشییع با شکوهی و در باغ بهشت مقبرۀ روحانی مدفون گردید.

-منابع

1-المؤلفون الافغانیون المعاصرون 48.

2-کیهان فرهنگی،سال سوم شمارۀ هفتم ص 42.

3-معجم المؤلفین العراقین 207/3.

میرزا محمّد علی مدرس تبریزی

اشاره

(1296-1373 ق)

میرزا محمّد علی فرزند میرزا محمّد طاهر و نوۀ نادر محمّد خیابانی تبریزی، ملقب به«مدرس»از فحول علما و مشاهیر مورخان بود.

وی در سال 1296 ق در محلۀ«خیابان»تبریز،دیده به جهان گشود.

مدرس،ادبیات و اولیات را در مدرسۀ طالبیه تبریز آموخت.معقول را از میرزا علی لنکرانی و ریاضیات را از میرزا عبد العلی منجم و منقول را از حضرات آیات:

ص:1761

میرزا حسن مجتهد تبریزی،سید ابو الحسن انگجی و میرزا صادق تبریزی استفاده کرد.

مشایخ روایتی ایشان عبارتند از حضرات آیات:شیخ ضیاء الدّین عراقی،شیخ عبد الحسین رشتی،شیخ محمّد حسین کاشف الغطاء،سید هبة الدّین شهرستانی،شیخ آقا بزرگ تهرانی،میرزا محمّد علی شاه آبادی و سید محمّد حجت کوه کمری می باشند.

آثار قلمی اش به شرح زیر است:

1-حیاض الزلائل فی ریاض المسائل-که در رجب 1324 هجری قمری یعنی در 28 سالگی تألیف آن را تمام کرده است.این کتاب اولین تألیف آن مرحوم و به زبان عربی و در شرح کتاب طهارت از ریاض معروف به شرح کبیر سید علی طباطبائی و به قطع وزیری بزرگ در 428 صفحه می باشد و هنوز طبع نشده است.

2-غایة المنی فی تحقیق الکنی-که در شعبان سال 1331 هجری قمری تألیف آن تمام شده است.

این کتاب که شاید دومین تألیف او باشد به زبان عربی و در بیان کنیه های مستعمله در غیر انسان در زبان عرب است و هنوز به طبع نرسیده است.

3-قاموس المعارف-که تألیف آن در ربیع الثانی سال 1345 هجری قمری در شش جلد به قطع وزیری بزرگ طی(4007)صفحه خاتمه یافته است.این کتاب به زبان فارسی بوده و حاوی چهل و پنج هزار لغت عصری معمولی و شاهکار مؤلفات آن مرحوم است که علاوه بر استیفای لغات فارسی اکثر لغات عربی و پاره ای از لغات بیگانه را هم که معمول فارسی زبانان عصر حاضر می باشد داراست و بلکه شرح اجمالی از عقائد مذاهب مختلفه و اکثر اصطلاحات دینی و فنون متنوعۀ نجومی و ریاضی و عروضی و تاریخی و غیر آنها را هم مشتمل می باشد،که متأسفانه تاکنون وسائل طبع آن فراهم نگردیده است و در اوّل آن کتاب رسالۀ مستقلی در دستور زبان فارسی نگارش داده اند که جا دارد مستقلا چاپ و مورد استفاده قرار گیرد که این رساله نیز به قطع وزیری بزرگ در(183)صفحه می باشد.

ص:1762

4-فرهنگ نوبهار-در لغت فارسی به فارسی حاوی بیش از نوزده هزار لغت که در سال 1348 هجری قمری در تبریز طی دو مجلد چاپ سربی شده است.

5-فرهنگ بهارستان-در مترادفات زبان فارسی که به اسلوب سر الادب ثعالبی نسبت به زبان عربی است و در شعبان(1348)هجری قمری در تبریز چاپ شده است.

6-الدر الثمین او دیوان المعصومین-در اشعار و کلمات منظومه منسوبه به حضرات معصومین علیهم السّلام که جلد دوّم آن در تبریز چاپ سنگی شده و در رشتۀ خود بی سابقه است.

7-کفایة المحصلین فی تبصرة احکام الدّین-در شرح مزجی تبصرۀ علامۀ حلی به عربی در دو مجلد که جلد اولش از طهارت تا احیای موات در تبریز چاپ سنگی شده است.

8-نثر اللئالی در شرح نظم اللئالی-در تجوید که شرح نظم اللئالی معروف میر ابو القاسم قاری(عهد شاه عباس ثانی صفوی)است.

این کتاب به فارسی و خطی آن 172 صفحه به قطع وزیری بوده و تألیف آن در سال 1363 هجری تمام شده است و اخیرا به خط جناب آقای میرزا طاهر خوشنویس نوشته شده و فعلا با مراقبت و توجهات استاد معظم میرزا عبد الوهاب شعاری دامت افاضاته تحت طبع است.

9-فرهنگ نگارستان-در لغت فارسی به فارسی طب،پنج مجلد به قطع وزیری بزرگ و دارای قریب پنجاه و پنج هزار لغت مفرد و مرکب که جمعا 3315 صفحه می باشد و در محرم سال 1359 ق تألیف آن خاتمه یافته و هنوز توفیق طبع این کتاب مفید و نفیس حاصل نشده است.

10-امثال و حکم ترکی آذربایجانی که به زبان ترکی آذربایجانی است و به قطع وزیری بزرگ در 307 صفحه می باشد که هنوز چاپ نشده و نواقصی دارد.

11-ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة او اللقب-شامل شرح حال

ص:1763

اجمالی اکثر علما و فقها و فلاسفه و حکما و اطبا و عرفا و شعرا و ادبا و بعضی از اهل حدیث و اصحاب ائمۀ هدی علیهم السّلام که معروف به کنیه یا لقب هستند می باشد و به جهت تکثیر فایده بعضی از مذاهب مصطلحه در علم رجال نیز با اشاره اجمالی به عقاید،ایشان مانند:اسماعیلیه و فطحیه و نظائر آن در محل ترتیبی خود نگارش داده شده و همچنین برخی از عناوین جامعۀ متداوله در آن فن که کنایه از چند تن از رجال و اکابر است.مثل ارکان و اوتاد و مشایخ و اصحاب اجماع و مانند آنها نوشته شده است.

تألیف این کتاب در سال 1364 هجری قمری مطابق 1324 هجری شمسی شروع شده و تا حین وفات مؤلف مرحوم ادامه داشته است.متأسفانه قبل از اینکه موفق بشوند مستدرکی که آرزو داشتند و وعده داده بودند برای آن مرقوم دارند، اجل مقدر فرا رسید و بین ایشان و آمالشان فاصله شد.عدۀ کسانی که در این کتاب ترجمه حال آنان نوشته شده جمعا(4624)نفرند که اگر شرح قبائل و خانواده های مصدر به(آل)و(بنی)را هم که(225)فقره است علاوه کنیم به(4849)شماره بالغ می گردد.

این کتاب از چندین جهت کم نظیر بلکه در نوع خود بی نظیر است؛از لحاظ فارسی بودن،چاپ شدن عکس ها و خطوطی که در دسترس مؤلف بوده،به عناوین متعدد نوشته شدن بعضی از اکابر،رعایت ترتیب حروف کامل حتی در مؤلفات صاحبان ترجمه،قید محل بعضی از نسخه های خطی چاپ نخورده و درج مدارک خصوصی هر شرح حالی در ذیل آنکه مؤلف مرحوم این مزایا را در مقدمه یا خاتمه بعضی از مجلدات آن به تفصیل بیان فرموده اند.

اجمالا باید گفت ریحان ظریفی که مؤلف جلیل القدر آن کتاب به عالم علم و دانش اهدا فرموده است،تا جهان هست عطرفشانی خواهد کرد و از نکهت آن فضای روزگار عنبرآگین خواهد بود و همان طور که در مجله(فرهنگ ایران زمین) نوشته شده است(تألیف بسیار مفید است و در مدت کوتاهی مورد استفاده اکثر

ص:1764

اهل تحقیق و تاریخ قرار گرفته است).

و مجموعة فیها علوم کثیرة تقر بما فیها عیون الافاضل

ألذّ من النعمی و احلی من المنی و احسن من وجه الحبیب المواصل

این کتاب مشتمل بر پنج باب و یا خاتمه است باب اوّل شامل شرح حال معروفین به لقب و نسب بوده و چهار باب دیگر نیز در ترجمۀ حال معروفین به کنیه و مصدرین به الفاظ(اب)-(ابن)-(ام)-(بنت)به ترتیب می باشد.پایان و خاتمه هم که شامل دو فصل است،عبارت است از شرح و بیان خانواده ها و قبائل مصدر به لفظ(بنی)و(آل).

باب اوّل(القاب)طی چهار مجلد اولی و تمامی باب دوّم(مصدرین به لفظ «اب»)و یک قسمت از باب سوم(از مصدرین به لفظ«ابن»تا آخر ابن سینا)نیز طی جلد پنجم در زمان حیات مؤلف مرحوم قدّس سرّه به طبع رسیده است.آن مرحوم چنانکه قبلا اشاره شد از این همه زحمات شبانه روزی طاقت فرسا و مواجهه با هزاران مشکلات در شرائط نامساعده زمان هوس جاه و مقام و آرزوی مال و منال نداشت،نمی خواست نتیجه زحمات و حاصل مجاهدات خود را اصلا به روی مردم بکشد و مقام و منصبی تحصیل کند حتی توقع شنیدن«دوتا بارک اللّه و سه تا آفرین»را نیز از هیچ کس و هیچ مقامی نداشت؛یک عمر با مناعت طبع و عزت نفس و سربلندی و سرافرازی زندگی کرد و در دوازده سال آخر عمرش با وجود فراهم بودن همه نوع وسائل آسایش در حجره ای از مدرسه سپهسالار قدیم تهران منزوی شد و به کفاف قناعت کرده و با حداقل وسائل از لحاظ کم و کیف زندگی نمود و به حال صاحبان مقامات ظاهری و ثروت غبطه هم نکرد،همتی بلند و عزمی راسخ و نظری وسیع و روحی بزرگ و زبانی شاکر و قلبی راضی داشت،بر موانع و مشکلات غلبه می کرد؛جامع معقول و منقول و دارای ذوق عرفان بود و در غالب علوم زمان خود از هیئت و نجوم و فلسفه و ریاضیات و تاریخ و جغرافی

ص:1765

و معانی و بیان و بدیع و دیگر علوم ادبی فارسی و عربی مطالعات و تحصیلات کافی داشت و در اکثر این علوم حواشی و تعلیقاتی دارد که ضمن تألیفات ذکر نشده است؛از هر دری که سخن گفته می شد،چون دریا موج می زد و بحر ذخاری بود.

مملو از درر و گوهرهای گرانبهای علوم و معارف متنوعه و با وجود مراتب فضل و کمال بسیار متواضع و فروتن و مؤدب بود.حتی با اولاد و زیردستان خود نیز با نهایت ادب رفتار می کرد و میل آنان را بر میل و ارادۀ خویش ترجیح می داد؛به دانشمندان و ارباب فضیلت احترام فراوان می کرد و دارای سعۀ صدر و حضور ذهن و طبعی کریم و دست ودل باز و عاشق محبت و تقوا و دانش بود؛هرجا صحبت علمی می شد همه چیز را فراموش می کرد،در برابر شدائد و ناملایمات از صابرین و در مقابل نعمت از شاکرین بود.در مدت عمرش هیچ گاه از وضع و قسمت و تقدیر شکایتی از وی شنیده نشد و درست مصداق این کلام حکیم دانشمند جلیل القدر مولانا سبزواری بود:

و بهجة بما قضی اللّه رضا و ذو الرضا بما قضی ما اعترضا

عن عارف عمر سبعین سنه ان لم یقل راسا لاشیا کائنه

یا لیت لم تقع و لا لما ارتفع مما هو المرغوب لیته وقع

یادداشتی از روضاتی

در اینجا بی مناسبت نیست از مقالۀ شیوائی که دانشمند محترم و فاضل ارجمند جناب آقای سید محمّد علی روضاتی(دامت افاضاته)در روزنامه«چهل ستون»اصفهان به مناسبت وفات آن مرحوم درج فرموده اند ضمن سپاسگزاری از این عاطفه عالی ایشان جملاتی را عینا نقل کنم:

اوائل سال 1328 ش بود که آگهی انتشار جلد اوّل و دوّم کتابی نفیس به نام «ریحانة الادب در شرح حال معروفین به کنیه و لقب و نسب»در شماره 9-8 سال پنجم مجله یادگار با تعریف و توصیفی بلیغ از مؤلف بزرگوار آن مشاهده شد.

ص:1766

اینجانب بلافاصله نسخ آن را تهیه کرده پس از مطالعۀ اجمالی،با اعجابی تمام بی نهایت خوشحال شدم ازآن رو که چنین کتابی باآن همه مزایا و شرح و بسط و خصوصیات برای کمتر کسی فراهم آمده و عمری طویل و حوصلۀ فوق العاده باید تا با خون دل مطالب عالی و متفرقات نفیسی در مثل ریحانة الادب گرد آورده و به چاپ رسانید،دوسه ماهی گذشت به تهران رفتم و از فرط ارادت غائبانه که به مؤلف ریحانة الادب پیدا کرده بودم،به سراغ او رفته و در یکی از حجره های مدرسه قدیمۀ سپهسالار(محل سکونت آن مرحوم در تهران)به خدمتش رسیده و مدرس تبریزی را فوق آنچه تصور کرده بودم یافتم؛ملکات و صفات عالی و نیکوی آن مرد بزرگ به قدری مرا جذب نموده بود که غالب ایام توقفم در تهران به خدمتش می رسیدم...صرف نظر از همه جهات کمالی و مقامات علمی که برای وی فراهم شده بود،تواضع و فروتنی بی نظیری که نسبت به علما و فضلا در مرحوم مدرس یافتم،در کمتر کسی دیده ام و حقا بزرگ مردی فوق العاده بود.تمام اوقاتی که در تهران بسر می برد غیر از ساعات ضرورت به کارهای علمی می پرداخت...در هریک از رشته های دانش دارای فضلی جلی و براعتی آشکار بود و از هر مقوله که سخن به میان می آمد،حدیث طویلی میراند و این بنده مواقعی که در محضرش می بودم،از فنون فقه و اصول و حدیث و فلسفه و تاریخ و درایه و تراجم و ادبیات عربی و فارسی و ترکی تکلم می کرد و به خوبی نتیجه زحماتی که در اصناف مختلف علوم و کمالات ظاهری و باطنی تحمل کرده بود آشکار می نمود و مورد تعجب و شگفتی مستمع واقع می شد...).

در کتاب علماء معاصرین چنین می نویسد(عالم بارع جامع ما من علم من العلوم الا و قد حل فی اعماقه و ما من فن من الفنون الا و قد شرب من عذبه و زعاقه...

کتبش حقا از نفایس سفائن علمای عصر و ذخایر افاضل عالم به شمار می آید.در علم معقول و منقول و ادب بهرۀ کامل و نصیب وافر دارد و امروز در حل مشکلات و معضلات مسائل هیئت و حساب از عظمای علمای عصر معدود می گردد الی آخر).

ص:1767

چون اگر سعادتی در این جهات تصور شود و لو بطور نسبی فقط در رضا به قضا و تسلیم شدن به مقدرات و اظهار وجد و شعف و تشکر از خداوند منان در هر حال و مقام است بدین جهت به ضرس قاطع و با کمال اطمینان می توانم بگویم که آن مرحوم سعادتمند بود عاش سعیدا و مات حمیدا.

تنها هدفی که در زندگی داشت و در راه وصول به آن شب و روز آرام نمی گرفت،همانا درس و بحث و افاده و استفاده و مطالعۀ کتاب و تألیف و تصنیف بود که همان اندازه که به زندگی مادی و عادی بی اعتنائی نشان می داد،نسبت به این قسمت ولع و حرص فراوان داشت.شبها مرتبا وقت سحر و قبل از طلوع صبح بیدار می شد،پس از ادای نوافل و فریضۀ صبح با پشتکار عجیب کم نظیری به مطالعه می پرداخت و برای اینکه از تألیف و مطالعه باز نماند،باب معاشرت و رفت و آمد را حتی الامکان به روی خود بسته بود.جز در مواقع ضرورت از منزل و حجره بیرون نمی رفت.چه بسا در همان حجرۀ نیمه تاریک روزها را به شب می آورد و شبها را به روز می پیوست و کسی از حال او و او از حال کسی خبردار نمی شد.

کسانی که در طریق تألیف و تصنیف قدم برداشته اند،بهتر واقفند که سالکان این سبیل پرمشقّت چه مشکلات و موانعی در سر راه دارند و«عاشقان گوهر مقصود که در دریای ریاضت غوطه ورند با چه امواج بی کرانی»مواجه هستند و «راه بردن به سرمنزل عنقا به صرف ادعا و آرزو میسر نیست،بلکه قطع این مرحله را با مرغ سلیمان باید کرد»و در طی منازل کمال و گذشتن از وادی های سیر و ارتقا و جهاد به نفس از ره بینی و رهبری او هدایت طلبید و در ظلمات حیرت برای راه یافتن به آب حیات جاودانی از خضر طریقت همت خواست.

آری ایجاد آثار علمی و معنوی و ارتقا به مقام خدمتگزاری و طیران در آسمان بشریت واقعی با خور و خواب و خوش گذرانی و استفاده مادی و عیش و نوش و هوسرانی و تبعیت از منطق شهوت منافات دارد.بلکه همتی مردانه می خواهد و عزمی راسخ و فتورناپذیر توأم با شب زنده داری ها و فداکاری ها و پشت پا زدن به

ص:1768

لذات فانی و ترک شهوات نفسانی و گذشتن از تمنیات دنیوی.

به هوس راست نیاید به تمنا نشود اندرین راه بسی خون جگر باید خورد

واقعا راست گفته اند:

هرکه سخن با سخنی ضم کند قطره ای از خون جگر کم کند

و به قول بیهقی«مرد آنگاه داند که نبشتن گیرد»و به گفتۀ بعضی از اهل قلم :از صد کلمه معلومات،یکی را نمی توان نوشت و از صد نوشته یکی را نمی توان به چاپ داد و منتشر نمود.

عجب تر اینکه علاوه بر جمع تألیف و تهیه مآخذ و منابع چاپی و خطی و عکس و خط قدما که با نبودن وسائل لازم در تهران خود از مشکلات است.تمامی کارهای منزل و امور مربوطه به چاپ را از تهیه مسوده و پاکنویس و کلیشه و تصحیح و تطبیق و مقابله و مرتب کردن اوراق چاپ شده و غیرها شخصا انجام می داد و حتی الامکان در احتیاجات شخصی جزا و کلا از کسی استمداد نمی کرد.

یکی از اسباب سعادت ظاهری شان هم صحت و استقامت مزاج بود که کمتر مریض می شد و باصره و سامعه و دیگر قوای جسمانی تا آخرین روزهای حیات در اطاعت و اختیار او بودند.اتلاف وقت را گناه عظیم می شمرد و عدم استفاده از آن را خسارت جبران ناپذیر می پنداشت و با اینکه مرض اخیر آن مرحوم مرض قلبی تشخیص داده شد و از مطالعه ممنوع بود از راه دیگری به بحث و تحقیق می پرداخت و آنی بیکار نبود،تا جان خود را هم پروانه وار فدای شمع فروزان دانش و معرفت نمود و آنچه از خود به ارث گذاشت یک دنیا نام نیک و افتخار بود و آنچه با خود برد،توشۀ تقوا و عمل صالح-افاض اللّه علیه شآبیب الغفران-بالاخره کسی که تاریخ حیات بزرگان را می نوشت مقدر شد که بعد از این خود جزو تاریخ قرار گیرد و دیگران برای وی تاریخ حیات نویسند.آری این است حقیقت ناگوار و چنین است راه و رسم روزگار.

ص:1769

لا زلت تکتب فی التاریخ مجتهدا حتی رأیتک فی التاریخ مکتوبا

متأسفانه قلم نگارنده از تحریر فضائل و کمالات و مراتب فضلی و اخلاقی و صفای باطن و صحت عمل و استغنای طبع و سادگی و آزادگی و وارستگی از قید و تکلف و انداختن پرده های عجب و پندار و انزجار شدید از تظاهر،بالاخره از بیان لطائف و اسرار و حقایق و معنویاتی که در زوایای روح آن مرحوم مخفی و مکنون بود عاجز است.

نمی دانم با چه بیانی عشر معشار آنچه را که دیده ام و فعلا در عالم خیال و تصور دارم ادا کنم.زیرا همان اندازه که شرح وقایع زندگی و سوانح حیاتی شخصی از تاریخ تولد و وفات و تحصیلات و امثال آنها آسان است،بیان طرز تفکر و ملکات نفسانی و خصوصیات اخلاقی و اوصاف اختصاصی و معنویات و روحیات و نظائر آنها دشوار قریب به محال است.آن بهتر که به عجز خویش مقر باشم و به قصور خود معترف و از این مقوله بگذرم و از روح پاک و بزرگ ایشان از قصور در انجام وظیفۀ خطیر خود،پوزش طلبم.

من چه گویم یک رگم هشیار نیست شرح آن یاری که او را یار نیست

شرح این هجران و این خون جگر این زمان بگذار تا وقت دگر

مدرس سرانجام در روز دوشنبه اوّل/شعبان1373/ ق مطابق با /16 فروردین1333/ ش در سن 77 سالگی در تبریز درگذشت.پیکرش ابتدا در قبرستان طوبائیه دفن شد،سپس کالبدش به قم حمل و در وسط قبرستان شیخان مدفون گردید.

فرزندانش:

1-استاد علی اصغر مدرس(1332 ق-معاصر)،از اساتید حقوق و فضلای معاصر می باشد.وی در سال 1332 ق مطابق با 1293 ش در تبریز تولد یافت.

ص:1770

مدرس ابتدا دورۀ ابتدائی را سپری کرد،سپس در دبیرستان«متوسطۀ دولتی» تبریز تحصیل نمود.آنگاه در سال 1312 ش(1352 ق)به تهران رفت و در رشته های قضائی و سیاسی به تحصیل خود ادامه داد و در سال 1315 ش فارغ التحصیل گردید.

وی پس از انجام وظیفۀ سربازی در دانشکدۀ افسری،وارد تشکیلات دادگستری گردید و یکی از قضات عالی مرتبه شد.ولی این کار را رها ساخت و از سال 1318 ش به کار اسناد رسمی یک در تبریز پرداخت.

ایشان در دورۀ هفدهم مجلس شورای ملی از سوی مردم تبریز به نمایندگی انتخاب شد و راهی تهران شد.در همین دوره از طرف هیئت وزیران به عضویت شورای عالی شرکت ملی نفت انتخاب و به خدمت اشتغال ورزید.پس از پایان دوره مجددا به تبریز بازگشت و تاکنون در آن دیار دورۀ بازنشستگی را می گذراند.

از آثار او:1-اصول اجتماعی عرب قبل از اسلام،2-پنج گفتار در فطرت، 3-حجیت عقل یا دلیل عقلی،دو جلد،4-حقوق فکری یا مبانی حقوق بشر، 5-عقل از دیدگاه های مختلف،6-هفت گفتار اصولی.

شرح حال استاد علی اصغر مدرس در تاریخ عصر روز پنجشنبه /10خرداد/ 1375 ش در منزل خود ایشان در تبریز یادداشت گردید.

2-شاعر توانا استاد میرزا محمّد مدرس،وی در سال 1344 ق مطابق با 1304 ش در تبریز زاده شد.

در دامان پرمهر و خانوادۀ علمی پرورش یافت.سپس در مدارس جدید مشغول تحصیل شد.آنگاه به کسب و تجارت پرداخت.

وی به ادبیات و اشعار گذشتگان بسیار علاقه مند است و از ادب و کمال بالایی برخوردار می باشد.از سال 1361 ش به طور غیر مستمر در تهران بسر می برد و در سال 1369 ش به طور دایم در جردن سکونت اختیار نمود.و فعلا مشغول پژوهش در زمینۀ«لغات دخیل ترکی در فارسی و ریشه یابی آن»می باشد.

ص:1771

شرح حال ایشان در عصر روز شنبه /29صفر1421/ ق یادداشت گردید.

3 و 4-دو دختر.

-منابع

1-رجال آذربایجان در عصر مشروطیت 204.

2-ریحانة الأدب 506/3.

3-علماء معاصرین 404.

4-فهرست کتابخانۀ آستان قدس رضوی 657/6.

5-مؤلفین کتب چاپی 394/4.

6-نقباء البشر 1457/4.

میرزا محمّد علی مدرس«قراچه داغی»

(ح 1265-1353 ق)

حاج شیخ محمّد علی فرزند ملا علی مدرس قراچه داغی تبریزی،از فضلا و اساتید حوزۀ علمیۀ تبریز به شمار می رفت.

او در حدود سال 1265 ق در «اوانسرا»از توابع تبریز متولد گردید.

وی پس از آموختن مقدمات در سن 14 سالگی همراه پدرش به تبریز رفت و در مدرسۀ طالبیه به تحصیل سطوح اهتمام ورزید و در سن 25 سالگی به تحصیل خارج نزد آیات:

میرزا محمّد علی قراچه داغی«صاحب حدیقة الروضة»و میرزا حسن مجتهد

ص:1772

تبریزی پرداخت،و به دستور اساتید مذکور به تدریس ادبیات،فقه و اصول در حوزۀ تبریز اشتغال نمودند،و عده ای از محضرش تلمّذ کردند.

مدرس در روز شنبه /14رمضان1353/ ق مطابق با اول/دی1313/ ش در تبریز درگذشت،و بنا بر وصیت خود به قم انتقال و در جوار شاهزاده ابراهیم علیه السّلام به خاک سپرده شد.

وی دارای شش فرزند،که از جملۀ آنها:1-میرزا محمود مدرس،اهل منبر 2-میرزا محمّد مدرس،فرهنگی 3-میرزا علی،از فضلا که فعلا مقیم مشهد مقدس می باشد.

-منبع

1-گنجینۀ دانشمندان 240/8.

سیّد محمّد علی مرتضوی لنگرودی

(1354-1416 ق)

زندگینامۀ زیر به درخواست اینجانب به تاریخ روز جمعه /12ذی حجه / 1410 ق به قلم خود ایشان تحریر شده که اینک تقدیم می گردد:

بسم اللّه الرحمن الرحیم

مختصری از شرح حال اینجانب که به درخواست بعضی از فضلای معاصر خواسته شده،به قرار ذیل است:

اینجانب سید محمّد علی مرتضوی لنگرودی فرزند مرحوم آیت الله العظمی حاج سید مرتضی لنگرودی قدّس سرّه.

طبق خط شریف والد معظم که در پشت قرآن مرقوم داشته اند،در شوال 1354 ق برابر با 1314 شمسی متولد گردیدم.پس از طی مراحل مقدماتی در تهران در مدرسۀ حاج ابو الفتح«مدرسۀ فتحیه»واقع در خیابان ری میدان قیام«میدان شاه سابق»که تحت نظارت و سرپرستی مرحوم والد بود،به تحصیل علوم دینیه اشتغال

ص:1773

و قسمتی از لمعه و قوانین را در مدرسۀ مزبور خواندم و در سال 1373 ق در ملازمت والد معظم قدّس سرّه به اعتاب عالیه مشرف شدم و پس از مراجعت با اصرار فرزندان و خواست قلبی معظم له رحل اقامت در قم افکندند،اینجانب سطوح را نزد اساتید وقت به پایان رساندم و در درس پرفایدۀ مرحوم زعیم حوزۀ علمیه و مرجع عالیقدر آیت الله العظمی بروجردی(مرحوم حاج آقا حسین بروجردی)قدّس سرّه به مدت سه 3 سال افتخار حضور داشتم و هم زمان در درس فقه و اصول خارج والد معظم شرکت می نمودم،و پس از رحلت آیت الله العظمی بروجردی اختصاصا در درس فقه و اصول والد معظم شرکت می نمودم و به درس الهیات اسفار مرحوم علامه طباطبائی که در«مسجد سلماسی»می فرمودند شرکت می کردم و بهره مند می شدم.تا اینکه سه سال بعد از فوت آیت الله العظمی بروجردی قدّس سرّه در شب جمعه /19صفر الخیر1383/ ق در بحبوحۀ مبارزات و حکومت نظامی والد معظم دار فانی را وداع نمودند و در روز اربعین حسینی(سلام اللّه علیه)در تربت پاک قم در صحن کوچک نزد ساعت،در یکی از حجرات مدفون گردیدند(رضوان اللّه تعالی علیه و اسکنه بحبوحة جنانه).

پس از فوت والد معظم قدّس سرّه در بحث فقه آیت الله العظمی گلپایگانی(مد ظله)و بحث فقه و اصول آیت الله العظمی حاج میرزا هاشم آملی(مد ظله)حدود 12 سال شرکت نمودم،و از بعضی اساتید مفتخر به اجازۀ اجتهاد گردیدم،و احیانا نه بنحو مستمر در بحث آیات عظام:خمینی،داماد و شریعتمداری شرکت می نمودم،و بعد خود در مدرسه ای که به نام مرحوم والد قدّس سرّه است و اکنون بالغ بر شصت نفر طلبۀ مشتغل دارد،به سرپرستی و تدریس عالی اشتغال دارم و در مسجد عشقعلی که یکی از مساجد با برکت و با سابقه می باشد و سالیانی والد معظم در آن به اقامۀ جماعت و تدریس اشتغال داشتند و مراجع بزرگ چون آیات عظام به ترتیب:

حائری،بروجردی،شیخ ابو القاسم کبیر و شیخ عبد النبی عراقی،و والد معظم حاج سید مرتضی مرتضوی لنگرودی در آن به تدریس و اقامۀ جماعت می نمودند،

ص:1774

امامت می نمایم و به ارشاد و تهذیب اخلاق خصوصا در ایام ماه مبارک رمضان شخصا صحبت می نمایم،و با همت مؤمنین تجدید بنا نمودم،و اکنون یکی از مساجد بزرگ و با عظمت حوزۀ علمیۀ قم به شمار می رود.

اکنون علاوه بر تدریس اشتغال به بعضی از تألیفات دارم،تألیفات اینجانب به قرار زیر است:

1-تقریرات بحث خمس آیت الله العظمی بروجردی.

2-قسمتی از بحث طهارت آن مرحوم.

3-مختصری از کتاب قضاء که موفق به اتمام آن نشدند و اجل مهلت نداد.

4-تقریرات اصول و فقه بعضی از مراجع.

5-رساله ای در عدالت.

6-تعلیقۀ ناتمام بر رسائل.

7-شرح فارسی مکاسب شیخ انصاری.

8-تاریخ را بررسی کنیم در امامت،که به نحو مناظره بدون تعصب به رشتۀ تحریر درآمده.

9-تکه های تاریخی.

10-مجموعه ای از آثار و روایات،که به صورت کشکول است.

11-شرح فارسی بر تجرید الکلام،از علامه حلی.

12-ترجمۀ الطرائف(از ابن طاوس).

13-مجموعۀ اشعار اینجانب و شعرا.

14-جزوات متفرقه در موضوعات مختلف که هنوز تنظیم نشده.

متأسفانه ایشان در روز جمعه /3ربیع ثانی1416/ ق مطابق با /7مهر/ 1374 ش به سن 60 سالگی در پی چند سال بیماری درگذشت،و جسدش عصر روز شنبه در قم تشییع گردید و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

ص:1775

محمّد غفّاری کاشانی«اقبال الدوله»

(1264-1342 ق)

محمّد غفاری فرزند میرزا هاشم امین الدوله و نوۀ میرزا مهدی کاشانی.

آقا محمّد در سال 1264 ق در تهران متولد شد.

وی پس از سپری نمودن تحصیلات،به مشاغل دولتی پرداخت و کم کم جزو رجال بزرگ درآمد.وی در فنون ادب خاصه در نظم اشعار مهارت کامل داشت و خط تحریر را نیز زیبا می نوشت.

ایشان ابتدا در دربار ناصر الدّین شاه قاجار شروع به خدمت کرد و به ترتیب مشاغل زیر را عهده دار نمود:ریاست تفنگداران خاصۀ شاهی،دریافت لقب امین خلوت،ریاست خلوت همایونی،دریافت لقب اقبال الدوله و به دست گرفتن وزارت فلاحت و خالصه جات و حکومت کاشان.

او در دورۀ سلطنت محمّد علی شاه قاجار به حکومت اصفهان رسید و بعدا به حکومت کرمانشاه تعیین گردید.

غفاری در سال 1342 ق مطابق با 1302 ش در سن 78 سالگی درگذشت و جسدش در صحن حضرت معصومه علیها السّلام-آرامگاه فرّخ خان امین الدوله-قم به خاک سپرده شد.وی یک دختر داشت که در سن کودکی درگذشت و اولادی از او باقی نماند.

-منابع

1-تاریخ شیبانی 59.

2-خاندان شیبانی(کاشان)235.

3-خاندان غفاری(کاشان)26.

4-شرح حال رجال ایران 214/3.

ص:1776

شیخ محمّد فاضل قائینی

اشاره

(ح 1315-1405 ق)

آیت اللّه شیخ محمّد فرزند ملا عبد الکریم قائینی معروف به(فاضل)، در روستای«خرمنج»،(که امروزه به فضل آباد موسوم است)از توابع قاین (جنوب خراسان)در حدود سال 1315 ق دیده به جهان گشود.و در دامان پدری بافضل و تقوی پرورش یافت و شروع به تحصیل مقدمات نمود.در سن نوجوانی به شهر قاین رفت و در(مدرسۀ جعفریه)به تحصیل سطوح پرداخت.پس از آن مدتی چند در مشهد مقدس و تهران بسر برد،و سرانجام به عتبات عالیات عزیمت کرد و در نجف اشرف سکونت اختیار نمود و پس از وصلت با صبیۀ آیت اللّه شیخ علی همدانی(داماد آقا رضا همدانی صاحب مصباح الفقیه)به تحصیل خود و تکمیل مبانی نزد آیات:شیخ الشریعۀ اصفهانی، میرزا محمّد حسین نائینی،سید ابو الحسن اصفهانی،و میرزا آقا اصطهباناتی ادامه داد.و اجازات بسیاری در اجتهاد و روایت از سایر اساتید خود دریافت داشت.

از امتیازات فاضل ممارست و جدیت او در حوزۀ علمیۀ نجف اشرف به تدریس فقه و اصول بود،که در خلال سالهای متمادی صبح و عصر به این امر مقدس اشتغال داشته و جمع زیادی از محضرش استفاده نمودند.و در ماه رمضان و شبهای تعطیلی حوزه به تدریس علم کلام و معارف اسلامی اشتغال داشتند.

ص:1777

متأسفانه بعضی از مغرضین و افراد کم خرد از صراحت مترجم له و صلابت و ایمان راسخ او و دفاع از افراد ضعیف و بینوا آنهم در بحبوحۀ هجوم حزب توده (الشیوعیة)در عراق،کمال سوءاستفاده را نموده و سعی بلیغ در انزوای ایشان کردند.البتّه هرچند حقیقت مسأله روشن بود ولی از هیاهو و های وهوی این و آن نمی توان جلوگیری کرد.و شاید به همین علت معظم له عزم سفر به ایران نمود و رحل اقامت خود را در تهران افکند،و تا آخر عمر به اقامۀ جماعت و انجام وظایف دینی اشتغال داشت.

شیخ محمد علی فاضل قائینی/شیخ مهدی فاضل زاده/سید عبد اللّه قاهانی«صدر عراقی»

آثار قلمی ایشان به شرح زیر است:

1-الدرة النجفیة فی الفقه.

2-تعلیقة علی تبصرة المتعلمین.

3-مختصر الدّر الثمین فی اصول الدّین.

4-الوجیزة فی مسألة الضد.

5-کتاب الطهارة.

ص:1778

6-کتاب الصلاة.

7-کتاب المتاجر.

8-کتاب الحج.

9-کتاب الوصیة.

10-کتاب النکاح.

11-کتاب القضاء و الشهادات.

12-رسالة فی الرضاع.

13-کتاب الارث.

14-شرح العروة الوثقی.

15-اصول الفقه،4 جلد.

16-اثبات المبدأ و النبوة و الإمامة و المعاد و العدالة و الاختیار.

17-مبحث الترتب.

18-حاشیة علی زاد المقلدین(کاشف الغطاء).

19-شرح تبصرة المتعلمین.

20-گوهر دین در علم کلام.

21-ناظم الشتات.

لوح مزار شیخ مهدی فاضل در بیرجند

سرانجام در ساعت 3 بعد از ظهر روز جمعه /13ربیع اول1405/ ق در حدود 90 سالگی در قم در اثر کهولت سن درگذشت و در مقبرۀ باغ بهشت مدفون گردید.

هو العلیم الحکیم

انّما القاینی فی العلماء هو کالبدر فی نجوم السماء

عالم فاضل فقیه تقی هو شمس مفیضة بضیاء

برع الفقه زاق مجتهد فیه حجة الدّین افضل الفقهاء

ص:1779

آیة اللّه فی الشریعة حقا جامع العلم مقتدی الفضلاء

الّف(ناظم الشتات)کتابا کاشفا للعلوم کلاّ عطاء

و له فی الکلام(گوهر دین) دافع المعضلات للحکماء

و کذا انشاء الرسائلی ما ذا أشرقت فی قلوبنا ببهاء

بلّغ الشرع جاهدا بکمال فله ینبغی جمیل ثناء

و به تنتهی الفضائل طرا انّما فیه وجهة الصلحاء

و المسمی محمدا خیر الأسماء فسمیّ بخاتم الأنبیاء

تقدیم بحضور مبارک حضرت آیت الله العظمی حجة الاسلام و المسلمین جناب آقای شیخ محمّد القاینی الشهیر بالفاضل(دام ظله العالی)فی ربیع الآخر 1400-اسفند 1358-من الهجرة-النبویة علیه الصلاة و السلام-س-ح-م.

-منابع

1-گنجینۀ دانشمندان 257/9.

2-مستدرک اعیان الشیعة 299/2.

3-معجم المؤلفین العراقیین 225/3.

4-مؤلفین کتب چاپی 568/5.

5-نقباء البشر خطی(تولدش را به سال 1316 ق نوشته است).

سیّد محمّد فاطمی قمی

اشاره

(1293-1364 ق)

حاج میر سید محمّد فرزند سید فاطمی قمی،از فضلای خدمتگذار قم بود.

وی در سال 1293 ق در قم دیده به جهان گشود.

فاطمی در سن کودکی همراه خانواده اش به تهران رفت و پس از رشد و نما به تحصیلات قدیم و جدید پرداخت.و در اوایل تأسیس تشکیلات عدلیه به امر قضاوت مشغول شد و پس از چندی به عالی ترین مقام قضایی یعنی ریاست شعبۀ

ص:1780

چهار دیوان عالی کشور رسید.

ایشان،یک اثر خیری مهمی از خود به یادگار گذاشت که تا ابد مردم قم او را به خوبی و نیکی یاد خواهند کرد و آن احداث«بیمارستان فاطمی»است و این در آن وقتی انجام گرفت که قم فاقد بهداری و بیمارستان بود.متأسفانه در چند سال اخیر -پس از انقلاب-قسمت اعظم ساختمان این بیمارستان در اثر احداث خیابان جدید ویران گردید.

از آثار او

1-اسلام،افکار و اندیشه ها(ترجمه).

2-تحفة الأریب فی ردّ اهل الصلیب(ترجمه).

3-حلّ المواریث(به صورت جدول).

نامبرده در روز یکشنبه /10رمضان1364/ مطابق با /28مرداد1324/ ش در سن 71 سالگی به لقاء اللّه پیوست.پیکرش در قبرستان شیخان قم-کنار مزار زکریا بن آدم-به خاک سپرده شد.

-منابع

1-رجال قم 154.

2-مقالات الحنفاء و مقامات العرفاء 242.

3-مؤلفین کتب چاپی 656/5.

شیخ محمّد فکور یزدی

(1324-1394 ق)

حاج شیخ محمّد(نام کامل ایشان محمّد ناصر است)فرزند آقا حسین احمدآبادی یزدی،معروف به«فکور»،از علمای زاهد و متقی و اساتید گرانقدر حوزه علمیه قم بود.

ص:1781

وی در سال 1324 ق در روستای «احمدآباد»از توابع اردکان-استان یزد -در خانواده ای مذهبی و مستضعف، دیده به جهان گشود.

آقا محمّد در حدود سن هفت سالگی به مکتب راه یافت و در سن جوانی به یزد رفت و در مدرسۀ عبد الرحیم خان به تحصیل مقدمات پرداخت.سپس در حدود سال 1348 ق رهسپار حوزۀ علمیه قم گردید و سطح را نزد حضرات آیات،شیخ محمّد علی حائری قمی،میرزا محمّد همدانی،سید شهاب الدّین مرعشی و سید محمّد رضا گلپایگانی به پایان برد،در ضمن دروس سطح را با شیخ محمّد صدوقی یزدی مباحثه می کرد.

وی دروس خارج را از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد حجت کوه کمری،سید صدر الدّین صدر،سید محمّد تقی خوانساری و سید حسین طباطبائی بروجردی و حکمت متعالیه را از علامه شیخ محمّد علی شاه آبادی استفاده نمود.و خود در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به تدریس فقه و اصول اشتغال داشت و جمعی از چشمۀ فیاض این استوانۀ علمی بهره ها بردند.

مرحوم فکور مردی زاهد،عابد،فاضل و در استخاره شهرت کامل داشت.

استاد علی سپهری در«تاریخ اردکان»خود،درباره اش چنین می نویسد:(فقید سعید بسیار صریح اللهجه و شیرین سخن بود و تواضعی مخصوص به خود داشت،و دیدارش انسان را به یاد خدا می انداخت و زهد و پارسایی او زبان زد خاص و عام بود.در روزهای آخر عمر که براثر عارضۀ سرطان در خانه بستری شده

ص:1782

بود،فضلا و طلاب برای عیادتش می آمدند و از سخنان شیرینش استفاده می کردند).

در مجله«درسهایی از مکتب اسلام»درباره اش چنین آمده است:(فقید سعید،مرد خدا بود و دیدار او انسان را به یاد خدا می انداخت.قلبی پاک و روحی پاک تر از آن داشت،زهد و پارسایی او مشهور همگان و زبان زد خاص و عام بود.فضلا و طلاب حوزه نه تنها از معلومات او استفاده می کردند،بلکه گفتار و رفتار او سراسر آموزنده بود).

نامبرده سرانجام پس از عمری زهد و تقوا در روز جمعه /14ذی قعده 1394/ مطابق با /8آذر1353/ ش در سن 70 سالگی در قم بدرود حیات گفت.پیکرش روز شنبه از مسجد امام حسن عسگری علیه السّلام تشییع و پس از ادای نماز میت توسط آیت اللّه گلپایگانی در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.وی دارای اولاد ذکور نشد و تنها یک دختر از او به جای ماند.

-منابع

1-آثار الحجة 108/2.

2-آینۀ دانشوران 396.

3-تاریخ اردکان 255/1(تاریخ تولدش را در سال 1325 ق دانسته است).

4-گنجینۀ دانشمندان 223/2 و 448/7.

5-مجلۀ درسهایی از مکتب اسلام،سال شانزدهم،شمارۀ اوّل،ص 5.

6-النجوم السّرد بذکر علمای یزد(خطی-سید جواد مدرسی).

سیّد محمّد فیروزآبادی

(1349-1415 ق)

زندگینامۀ دانشمندان معظم و فاضل ارجمند مرحوم فیروزآبادی به قلم خود (اتوبیوگرافی)-با اندکی تصرف-به این شرح است:

سید محمّد بن سید مرتضی بن سید محمّد فیروزآبادی یزدی،که در آخر/ جمادی اول1349/ ق در نجف اشرف پا به عرصۀ وجود گذاشتم،و از طرف مادر

ص:1783

به علیّۀ عالیه دخت مرحوم آیت اللّه مجاهد حاج سید محمّد طباطبایی ارشد اولاد ذکور فقیه الطائفه مرحوم سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی منسوب می باشم.

در شهر نجف اشرف که مهد علم و دانش هزارساله است نزد پدر پرورش یافتم،علوم مقدماتی معهود در حوزه های علمیه را سپری کرده،شروع به سطوح عالیه نزد اساتید معروف حوزه نمودم،که از آن جمله:مرحوم والد عظیم الشأن است و حضرات آیات:مرحوم حاج میرزا حسن یزدی و حاج شیخ محمّد تقی آل راضی،و قدری معقول و سطح نزد حضرت آیت اللّه حاج سید عبد الاعلی سبزواری و پس از آن به دعوت و تشویق مرحوم(سید اسد اللّه)مدنی به خارج اصول سیدنا الاستاد زعیم حوزه های علمیه،مرحوم آیت اللّه آقای(سید ابو القاسم) خوئی که به مقامات عالی در تدریس نائل آمده بودند در سال 1371 ق شتافتم،و یک دوره اصول فقه را طی نمودم و درس ایشان را به رشتۀ تحریر درآوردم،که اخیرا آن را اصول مستقلی قرار دادم،که آن اصول هم اکنون موجود است.

پس از تأهل به درس اصول فقه استادنا المحقق و نابغة الدهر حضرت آیت اللّه آقای میرزا حسن بجنوردی رفتم،و پیش از تأهل و اختیار وصلت با ایشان،در درس فقه خصوصی که صبحها داشتند با جمعی از افاضل حاضر می شدم،و ایشان جهت تشویق کرارا می فرمودند:ذوق فقهی سید محمّد خوب است.و هم زمانی درس آقایان و مراجع مذکور درس استادنا الاعظم مرحوم سید محسن طباطبائی حکیم که از اعاظم و درجۀ اول فقها میرزا حسن بجنوردی

ص:1784

زمان خویش بود حاضر می شدم،چنانکه در درس آیت اللّه مرحوم میرزا عبد الهادی شیرازی هم حاضر می شدم،عجیب تسلطی این مرحوم در فقه داشت،دارای ذوقی سرشار با حافظۀ بسیار عجیب مطالب علمی را به شاگردان می آموخت،حتی در دوران اخیرشان که از ناحیۀ چشم مکفوف البصر بودند.

و به فضل ایزد منّان در همان اوائل سن،عشق فراوان به بحث و تدریس داشتم و شاید روزی پنج یا شش بحث و تدریس داشتم،و در اوائل روی کار آمدن حزب شوم بعث سفری به قصد ایران جهت زیارت ثامن الحجج علیه السّلام نمودم،در یکی از روزنامه های عربی مخالف با رژیم بعث چنین نگاشته شد:(هاجر الی ایران المدرس الرسمی فی النجف الاشرف،معرضا عن جرائم البعث العراقی).البتّه آن غیر از سفر اخیر به ایران بود که همگی خانواده در خدمت حضرت آقای والد آمدیم،و همچنین اشتیاق به تألیف و تقریرات هم زیاد داشتم،و آنچه که تا به حال به دست آمده از این قرار است:

1-تقریرات اصول درس آیت اللّه خویی.

2-اصولی مستقل که هم اکنون در دست می باشد.

3-کفایة المفسرین،که عمدۀ زحمات در آن به کار برده شد.

4-العطف حول الصرف.

5-التکملة فی شرح الامثلة.

6-الفوائد النحویة.

7-ذخایر العقبی فی شرح العروة الوثقی.

8-بحث الاجتهاد و التقلید،من منتهی العنایة فی شرح الکفایة.

9-رساله ایست در منطق.

10-مجموعه ای در فضل علم و آداب تعلیم و تعلم است،و همچنین پاره ای از حواشی و تعلیقات بر کتب فقهی و غیره.

در سال 1391 ق براثر جنایت بعث عراق به عالم روحانیت بلکه به مطلق

ص:1785

عالم تشیع،همراه والد گرامی و جمعی کثیری از علماء و روحانیون و اقشار مختلفۀ ایرانیها به میهن عزیز ایران آمدیم،چندی در قم مشرفه که حرم اهل بیت علیهم السّلام و عش آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم است در خدمت مرحوم والد بودم،سطوح عالیه و شبه خارج فقهی تحت عنوان(صلاة مسافر)در مدرسۀ علمیۀ آیت اللّه مرعشی قدّس سرّه شروع نمودم،پس از مدتی قسمت چنین بود که به حوزۀ علمیه و شهر مذهبی حضرت عبد العظیم علیه السّلام ملحق شوم،مدت ده سال در مسجد معروف(فیروزآبادی)که جنب بیمارستان فیروزآبادی است اشتغال به اقامۀ نماز جماعت لیلا و نهارا در آنجا داشتم،چنانکه اشتغالات دینی که از آن جمله:تدریس ابحاث عدیده باشد قبل از نماز جماعت و بعد از آن داشتم.

تا آنکه در اثر قدری ناراحتی و نقاهت و قدری کسالت مزاج تصمیم گرفتم که مدتی در شمیرانات بسر برم،و مدتی که در آنجا بودم چه در منزل و چه در مسجد المهدی(عج)که در خیابان دیباجی است به ابحاث عدیده اشتغال داشتم،چنانکه بر تفسیر کبیر قرآن به نام(کفایة المفسرین)هم مشغول بودم،و ضمنا اقامۀ نماز جماعت به درخواست بعضی مؤمنین و الحاح فوق العادۀ آنها در مسجد جامع امام صادق علیه السّلام نزدیک میدان اقدسیه می نمودم که لا زال هم ادامه دارد،و گذشته از اقامۀ نماز جماعت به وظائف تبلیغ دین و شرع مبین مفتخرم،و اکنون در«شهرک قدس» منزل شخصی خود پس از مدتی ویلانی سکونت دارم،و عمده به نوشتجات و تألیفات سرگرم هستم،تا خدا چه خواهد از عموم مؤمنین ملتمس دعا هستم،و اللّه المستعان و آخر دعوانا الحمد لله رب العالمین.

سرانجام در روز دوشنبه /22رجب1415/ ق مطابق با /5دی1373/ ش به سن 66 سالگی در اثر بیماری سرطان در بیمارستان قلب تهران درگذشت،و جسدش صبح سه شنبه در قم تشییع و در مقبرۀ باغ بهشت به خاک سپرده شد.

-منبع

1-الهدی الی سیدنا المرتضی بقلم مترجم له ص 32.

ص:1786

میرزا محمّد فیض قمی

اشاره

(1293-1370 ق)

میرزا محمّد فیض قمی فرزند میرزا علی اکبر فیض و نوۀ محمّد بن علی اکبر خوانساری،از فقها و مراجع و اساتید به نام حوزه های علمیه بود.

او در سال 1293 ق در شهر قم دیده به جهان گشود.

فیض پس از فراگیری مقدمات و ادبیات نزد شیخ محمّد حسن علاّمه، بنا به اصرار برادر خویش-که ریاست تلگراف خانۀ همدان را برعهده داشت- به همدان رفت و به تحصیل ریاضی و زبان انگلیسی پرداخت،تا آنکه برادرش کفیل حکومت آن شهر شد و ایشان به عنوان اعتراض همدان را ترک گفت و به قم بازگشت،و نزد حضرات آیات:سید احمد طباطبائی قمی،میرزا محمّد ارباب و میرزا ابو القاسم قمی«کبیر»سطوح را فراگرفت.سپس در سال 1312 ق به تهران عزیمت کرد و فقه و اصول را از محضر میرزا محمّد حسن آشتیانی و شیخ حسن تهرانی«ناظر»و حکمت را از محضر میرزا محمود قمی و شیخ علی نوری و کلام را از محضر شیخ علی رشتی تلمّذ نمود.

هجرت به نجف اشرف

ایشان به سال 1316 ق جهت تکمیل معلومات و اندوخته های خویش به نجف اشرف هجرت کرد و در آنجا ساکن گردید و از محضر عالمان بزرگ و استادان

ص:1787

مشهور آن زمان بهره ها برد،فقه و اصول را از حضرات آیات:1-آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی،2-سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی،3-شیخ الشریعۀ اصفهانی، 4-و علم الحدیث و درایه را از میرزا حسین نوری.

سفر به سامرا

فیض،با اینکه از محضر این اساتید بزرگ بهره مند شده بود،ولی گویا خود را از درس آیت اللّه میرزا محمّد تقی شیرازی بی نیاز ندید.لذا برای سیر در دقایق افکار و بهره گیری از اخلاقیات ایشان،در سال 1325 ق رهسپار سامرا گردید و در شمار اعاظم تلامذۀ میرزای دوّم قرار گرفت و مورد توجه و عنایت استاد واقع گشت،و خود در آنجا حوزۀ درسی تشکیل داده و به تعلیم و تربیت طلاب پرداختند.

بازگشت به زادگاه

در سال 1333 ق فیض بنا به درخواست والده اش-که پیر و ناتوان شده و در بستر بیماری افتاده بود-ناگزیر به ترک حوزۀ سامرا شده و با وجود آنکه استاد معظمش به اقامت دائم ایشان در قم مایل نبودند،وارد قم شده و در اثر استقبال فراوان و مراجعات مکرّر مردم و اصرار مادرش،ناچار در قم رحل اقامت افکنده و برای همیشه در قم سکونت می ورزند.

آیت اللّه سید احمد طباطبائی قمی در نخستین شب ورود فیض،محل نماز خود(صحن بزرگ)را به ایشان واگذار می کنند.فیض در این شهر،حوزۀ درسی دایر می کند،و تمامی سعی خود را برای ایجاد تغییرات جدید در مدرسۀ مبارکۀ فیضیه -که وضع نامطلوبی پیدا کرده بود-به کار می گیرد.

مقدمات تأسیس حوزۀ قم

در آن زمان-سال 1336 ق-برخی از پیشه وران قم،قسمت تحتانی مدرسۀ

ص:1788

فیضیه را اشغال و به عنوان انبار از حجره های آن استفاده می کردند،و برخی از غرفه ها هم مبدل به قهوه خانه شده بود.

فیض،نخست آیت اللّه شیخ محمّد رضا شریعتمدار ساوجی(متوفای سال 1363 ق)را در یکی از حجرات مدرسه سکنی داد،و به تدریج به تخلیۀ حجرات و مرمّت آنها همت گماشت.

فرزندان آن مرحوم

1-مرحوم میرزا عباس فیض،صاحب تألیفات عدیده است.

2-حاج شیخ مهدی فیض،یکی از فضلا و ائمۀ جماعت مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام قم می باشد.وی در /23رجب1340/ ق در قم دیده به جهان گشود و مقدمات را نزد شیخ ابو القاسم نحوی و شیخ ابو القاسم دانش آشتیانی آموخت.

شرح لمعه را نزد سید رضا بهاء الدینی،شیخ عباس صفائی قمی و میرزا علی مشکینی و مکاسب را نزد سید مرتضی علوی فریدنی و شیخ اسد اللّه اصفهانی و کفایة الاصول را نزد شیخ عباسعلی شاهرودی و سید شهاب الدّین مرعشی فراگرفت.ایشان دروس خارج را از محضر آیات:پدر ارجمند خود،سید محمّد حجت کوه کمری،سید حسین طباطبائی بروجردی و سید محمّد رضا گلپایگانی استفاده نمود.از جمله آثار قلمی اش می توان به:«جواهر فیض»که در ترجمۀ احادیث و معارف اهل بیت علیهم السّلام در چند دفتر است،اشاره کرد.

3-دکتر علیرضا فیض،متولد /7رمضان1345/ ق در قم می باشد.وی استاد دانشگاه تهران،دانشکدۀ الهیّات و معارف اسلامی دانشگاه تهران و رئیس گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه تهران و نویسندۀ کتابهای:«مبادی فقه و اصول»، «ترجمۀ لمعۀ دمشقیه»،«حقوق جزای عمومی اسلام»،«مقارنه و تطبیق در حقوق جزای عمومی اسلام»،«حقوق جزای خصوصی»که همه چاپ شده اند،و نیز کتابهای:«انتقاد بر منطق ارسطو»،«تاریخ زندگانی ملا محسن فیض کاشانی»،«شرح

ص:1789

قوانین کیفری مصوب مجلس شورای اسلامی»،«اصطلاحات متداول اصول فقه» که آمادۀ چاپ هستند،به علاوه ایشان در حدود بیست جلد از مجلدات لغت نامۀ دهخدا را تنظیم کرده است.

4-میرزا محمّد تقی معروف به«آقا میرزا»5-حاج حسین.آقای فیض پنج داماد داشتند که تنها حجة الاسلام و المسلمین شیخ عباس مستقیم،از میان آنان در کسوت روحانیت بود.

تألیفات

از فیض،آثار و نوشته های چندی به جای مانده است:

1-کتاب الفیض،در طهارت آب قلیل و عدم تنجیس متنجس که در تاریخ 7 شعبان 1347 ق،تألیف آن به پایان رسیده و در سالهای بعد،چاپ شده است.

2-حاشیه بر عروة الوثقی.

3-مناسک فیض(در مناسک حج).

4-حاشیۀ وسیلة النجاة.

5-تفسیر قرآن.

6-شرحی بر منظومۀ«الدرة النجفیة»در فقه(اثر علامه سید مهدی بحر العلوم).

7-ذخیرة العباد(رسالۀ عملیه).

8-منتخب الاحکام.

وفات و مدفن

در روز یکشنبه /25جمادی الاول1370/ ق مطابق با /13اسفند1329/ ش در سن 77 سالگی،این مرد بزرگوار درحالی که به انجام فریضه مشغول بود،و دستها را به سوی آسمان بلند کرده و عرض می کرد:«الهی عاملنا بفضلک»مرغ روحش به سوی ملکوت اعلی پر گشود و دیده از جهان فروبست.

در تشییع جنازۀ ایشان هزاران نفر درحالی که باران می بارید شرکت کرده و

ص:1790

اکثرا می گریستند.و پس از تشییع،حضرت آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی بر جسد ایشان نماز گذارده و در ایوان طلائی صحن عتیق قم مدفون گردید و تاکنون سنگ مزارش برای دوستان و ارادتمندان آن جناب نمایان است.

در بسیاری از شهرهای کشور برای ایشان مجلس فاتحه گذاشته شد،از جمله مجلس ترحیمی در چهارم/اسفند1329/ ش در مسجد شاه تهران منعقد شد که نخست وزیر وقت سپهبد رزم آرا(که طبق نقل مجلۀ آشفته،ش 4،سال 34 توسط آیت اللّه کاشانی مهدور الدّم شناخته شده بود)در آن مجلس شرکت و به هنگام ورود،هدف تیر یکی از اعضای فدائیان اسلام(خلیل طهماسبی)قرار گرفت و معدوم شد.

-منابع

1-آثار الحجة 138/1.

2-آینۀ دانشوران 146.

3-اطلاعاتی از فرزند ارجمندشان،جناب آقای شیخ مهدی فیض.

4-الاجازة الکبیرة 134.

5-انجم فروزان 138.

6-تاریخ علماء و شعرای گیلان 15.

7-تاریخ قم 282.

8-رجال قم 154.

9-شرح حال رجال ایران 198/6.

10-علمای بزرگ شیعه 397.

11-علماء معاصرین 287.

12-گنجینۀ دانشمندان 341/1.

13-گنجینۀ دانشوران 155.

14-لغت نامۀ دهخدا 365/25.

ص:1791

15-مجلۀ آئین اسلام،شمارۀ 7،سال 4،ص 7.

16-مؤلفین کتب چاپی 669/5.

17-نقباء البشر(قسمت خطی).

میرزا محمّد قاضی بازنه ای اراکی

اشاره

(ح 1285-1366 ق)

میرزا محمّد قاضی بازنه ای فرزند علامه ملا شیخ علی اراکی،از علما و معاریف اراک بود.وی در حدود سال 1285 ق در آستانه«اراک»تولد یافت.

پدرش اصالتا اهل«راهجرد»قم بود که به آستانه رفت و در آنجا می زیست.او مورد توجه ناصر الدّین شاه قاجار قرار داشت و حکمی از او نیز دریافت کرده بود.و به سبب اختلافات ارضی به بازنه منتقل شد.

علامه شیخ مجتبی عراقی دربارۀ میرزا محمّد قاضی چنین می نویسد:

عالم زاهد متقی آقا میرزا محمّد قاضی بازانه ای قدّس سرّه

این عالم بزرگوار در حدود سال 1285 ه.ق.در خانواده علم و فقاهت و تقوی دیده به جهان گشود،تحصیلات اولیه را در خدمت پدرش مرحوم حجة الاسلام و المسلمین آقای ملا علی قدّس سرّه فراگرفت،و به منظور رسیدن به مقامات عالیه عزیمت به اصفهان نمود،مترجم عالیقدر در حوزه علمیه اصفهان با جدیت و کوشش فراوان شروع به بحث و تحصیل علوم دینیه از فقه و اصول و تفسیر نمود و به مدارج عالی علمی نائل گردید،و بودن ایشان در اصفهان مصادف بود با زمان توقف حضرت آیت اللّه آقای حاج آقا حسین طباطبائی قدّس سرّه در اصفهان و بدین مناسبت فی مابین مترجم عالیقدر و مرحوم آیت اللّه بروجردی مراتب آشنایی و مودت و دوستی حاصل گردید.

و مدت زمانی به همین منوال به تحصیل ادامه داد تا آنکه پدر بزرگوارش بدرود حیات گفت،سپس طبق تقاضای اهالی و جدیت و کوشش اهل محل و با تصویب

ص:1792

آقای حاج میرزا محمود فرزند مرحوم آقای حاج محسن عراقی که سمت مالکیت بازنه را داشت،از اصفهان به موطن اصلی بازگشت و رحل اقامت در آنجا گسترانید و به هدایت مردم و بیان احکام و اقامه جماعت اشتغال یافت،و کمر همت نسبت به فریضه ی امر به معروف و نهی از منکر،حتی بالنسبة به وابستگان مالک قریۀ نام برده کوتاهی ننمود،مترجم عالیقدر مرجع حل و فصل امور و رفع نزاع بین مردم، بود،و از قرای هم جوار نیز برای اصلاح و رفع تنازع به ایشان مراجعه می کردند،و مرحوم آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری که در آن زمان در عراق بودند از ترویج و توثیق آقای قاضی دریغ نداشتند.و به هر وسیلۀ ممکن حتی به اقتداء در نماز جماعت کوتاهی نداشتند ارتزاق مرحوم آقای قاضی از مزرعه مختصری که داشت بوده،و در سهم مبارک امام علیه السّلام تصرف نمی کرد.

رحلت مرحوم آقای قاضی

ایشان مختصر کسالتی عارضشان می شود،و برای معالجه به عراق می آیند،و در این هنگام تصمیم حرکت به قم را می گیرند،با آنکه مدتی بود از ایشان تقاضای تشرف به قم را داشتند و قبول نمی فرمودند،مع ذلک به همین تصمیم حرکت به قم و به منزل فرزند بزرگشان مرحوم حجة الاسلام آقای آقا محمّد علی قاضی زاده وارد می شوند و مرحوم آیت اللّه آقای آقا سید محمّد حجت که از کسالت ایشان مطلع می شوند آقای دکتر[محمود طباطبائی]مدرسی را برای معالجه می فرستند،ولی معالجات مؤثر نشده و در شب جمعه بیست و ششم ربیع الثانی سال 1366 ه.ق.

بدرود حیات گفته و دار فانی را وداع گفته و پس از اقامۀ نماز توسط آیت اللّه حجت کوه کمری قدّس سرّه در قبرستان حاج شیخ مدفون می گردد.

فرزندانش:

1-میرزا محمّد علی قاضی زاده،که روحانی مقدس و متقی بود 2-شیخ احمد

ص:1793

3-آقا علی اکبر 4-آقا عباس 5-آقا اسد اللّه و پنج دختر.

-منابع

1-اطلاعاتی از حجة الاسلام و المسلمین آقای شیخ علی اصغر قاضی زاده،ساکن اراک.

2-علماء گمنام 282.

دکتر محمّد قریب اراکی

اشاره

(1327-1395 ق)

دکتر محمّد قریب فرزند علی اصغر گرکانی اراکی،از پزشکان نامی و بنیانگذاران طب نوین اطفال بود.

او در سال 1288 ش مطابق با 1327 ق در تهران دیده به جهان گشود.

وی تحصیلات ابتدایی را در «مدرسۀ سیروس»و دورۀ متوسطه را در «دار المعلمین»به پایان رساند.در سال 1306 ش به فرانسه اعزام شد و به تحصیل خود در«دانشکدۀ پزشکی پاریس»ادامه داد،و در سال 1312 ش کنکور انترنای پاریس را با موفقیت پشت سر گذاشت.از محضر استاد«ریباردو مانوئل»به مدت 6 ماه دربارۀ بیماریهای کودکان و 6 ماه دیگر نزد پروفسور«سزاری»دربارۀ بیماریهای پوستی و مقاربتی نیز 6 ماه نزد دکتر«مونیه وینار»دربارۀ بیماریهای عصبی،استفاده کرد.

رسالۀ دکترایش را تحت عنوان«وقفه های تنفسی شیرخواران»نوشت و درجۀ دکترا را در سال 1317 ش(1938 م)دریافت داشت و در همان سال به ایران

ص:1794

بازگشت و در سال 1319 ش وارد سازمان نوین«دانشکدۀ پزشکی»دانشگاه تهران شد،و به سمت استاد کرسی بیماریهای کودکان راست بخش مربوط منصوب شد.

ایشان بنیانگذار طب نوین اطفال در ایران بود،و ریاست انجمن پزشکان کودکان ایران را برعهده داشت.در ضمن مدیر مسئول مجلۀ«مرکز طبی کودکان» -منتشر سال 1348 ش در تهران-بود.

از آثار او

1-بیماریهای کودکان(سخنرانی).

2-مسایل مشکل طب کودکان،در دو جلد.

3-وقفه های تنفسی شیرخواران،رسالۀ دکترا.

قریب در اثر بیماری سرطان در روز سه شنبه اول/بهمن1353/ ش مطابق با 8 /محرم1395/ ق در سن 66 سالگی در تهران درگذشت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان شیخان-کنار مزار پدر خود که متوفای 1372 ق است-به خاک سپرده شد.

دکتر قریب داماد استاد گرانقدر و زبان شناس و محقق نامی عبد العظیم قریب گرکانی بود.

-منابع

1-راهنمای دانشکدۀ پزشکی 47/2.

2-راهنمای مجله های ایران 381.

3-فهرست کتابهای چاپی فارسی طبی 167/1.

4-فهرست مجله های موجود در کتابخانۀ ملی ایران 230.

5-مؤلفین کتب چاپی 675/5.

6-نامداران اراک 196.

میرزا محمّد قلی زاده اردبیلی

(-ح 1390 ق)

از مشایخ و فضلای معروف اردبیل بود.وی در شهر اردبیل به دنیا آمد.از اوان

ص:1795

جوانی به تحصیل علوم دینی پرداخت.پس از فراگیری مقدمات،دروس سطح را نزد:آیت اللّه میرزا علی اکبر مجتهد اردبیلی و میرزا محمّد توسلی اردبیلی گذراند.

آنگاه رهسپار حوزۀ علمیۀ قم شد و در دروس خارج حضرات آیات:سیّد محمّد حجت کوه کمری و سیّد حسین طباطبائی بروجردی شرکت جست.سپس به زادگاهش مراجعت فرمود و سالها در«مسجد محمدیه»به اقامه جماعت و هدایت عامه اشتغال داشت.

قلی زاده در حدود سال 1390 ق در اردبیل رحلت نمود.پیکرش به قم حمل و در قبرستان ابو حسین دفن نمودند.

-منبع

1-به نقل از حجة الاسلام شیخ هابیل دودرانی(مقیم آستارا).

میرزا محمّد قمی«ارباب»

اشاره

(ح 1276-1341 ق)

میرزا محمّد فرزند محمّد تقی بیک،معروف به«ارباب»،از فقها و اساتید و دانشمندان معروف حوزۀ علمیۀ قم بود.

او در حدود سال 1276 ق در شهر مقدس قم متولد شد.

میرزا محمّد دوران کودکی را در زادگاهش به سر آورد و در همان جا به تحصیلات ابتدائی پرداخت و سپس مشغول تحصیل علوم دینی شد،دروس سطح را از مدرسان آن روز قم فراگرفت

ص:1796

و برای ادامۀ تحصیل و درس خارج به عتبات عالیات رفت،و در سامرا از محضر آیات:میرزا محمّد حسن شیرازی(میرزای بزرگ)و در نجف اشرف از محضر میرزا حبیب اللّه رشتی و آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی و میرزا حسین نوری استفاده کرد،و بعد از آنکه به مدارج عالیۀ علمی نایل آمد و اجتهاد و فقاهت وی مورد تصدیق اساتید قرار گرفت،به شهر قم برگشت و به تدریس و تحقیق و تألیف و انجام امور شرعی پرداخت،حوزۀ درسی او مرجع استفادۀ اکابر و مورد تبجیل و تجلیل علمای وقت خود شد.

از جمله شاگردان آن مرحوم حضرات آیات:

1-میرزا محمّد فیض قمی،2-حاج شیخ عباس قمی،3-میرزا محمّد قمی «کبیر»،4-شیخ محمّد حسن نویسی قمی،5-میرزا علی محمّد باغ پنبه ای قمی، 6-شیخ ابو الحسن فقیهی قمی،7-شیخ احمد فقیهی قمی،8-شیخ محمّد صادق فقیهی،9-سید محمّد صادق طاهری،10-میرزا محمّد تقی اشراقی(فرزند ایشان)11-میرزا محمّد باقر معروف به«ربّانی»،(فرزند دیگر ایشان)،12-سید محمّد فرزند نور الدّین قمی(صدر العلماء)،13-سید فضل اللّه خوانساری،14-میرزا حسن رازینی همدانی،14-سید علی اکبر برقعی قمی(متوفای 1407 ق)،15- سید علی برقعی قمی(متوفای 1394 ق).

تألیفات و آثار علمی ایشان

1-الاربعون الحسینیة،این کتاب در سال 1328 ق تألیف و در سال 1330 ق در تهران در 444 صفحۀ رقعی چاپ شده است.

داستان تألیف این کتاب ارزنده به این صورت نقل شده است:از میرزا حسین نوری«صاحب مستدرک الوسائل»می خواهند که بحار الانوار را برای چاپ،مقابله و تصحیح کند.

ص:1797

ایشان می گویند:به سراغ میرزا محمّد قمی بروید،و چون به ایشان مراجعه می کنند می پذیرد،ولی در اثر انجام این کار بسیار سنگین و طولانی و پرزحمت، بینایی چشم خود را از دست می دهد،در این تاریخ نذر می کند که اگر خداوند او را شفا داده و بینائی چشمش برگردد کتاب«اربعین»را بنویسد که خداوند او را شفا داد،و ایشان هم این کتاب گرانقدر را تألیف می کنند.

این کتاب شرح چهل حدیث است و در آغاز حدیث اول،سلسلۀ سند خود را از حاجی نوری که شیخ اجازۀ او بود تا امام معصوم یاد می کند.

2-شرح کتاب بیان،اثر شهید اول،که یکی از کتابهای فقهی معروف است.

3-شرح قصیدۀ عینیۀ سید اسماعیل حمیری.

4-رساله ای در ردّ فرقۀ ضالۀ بابیّه.

5-حواشی بر کتاب جواهر الکلام(اثر شیخ محمّد حسن نجفی).

6-دیوان اشعار در مرثیۀ امام حسین علیه السّلام.

7-تشیید البنیان لفتاوی البیان.

8-تصحیح و مقابلۀ بحار الانوار،چاپ کمپانی.البتّه چند نفر از علمای بزرگ در تصحیح دورۀ بحار همکاری داشته اند،که یکی از آنها میرزا محمّد قمی است.در پایان جلد سیزدهم بحار می خوانیم:

قد جاء هذا السفر الشریف منطبعا مطبوعا و مصحّحا مقبولا،حسبما أمره عمدة الاعیان و الاعاظم الحاج محمّد حسن الاصفهانی«امین الضرب»بعد ما بذل سیدنا الجلیل و العالم النبیل المیرزا محمّد خلیل الموسوی برهة من دهره فی اصلاح هذا الامر و تیسیر اسبابه و صرف الهمّ فی التصحیح،و هذا الجزء کأغلب اجزاء الکتاب تصحیح العبد الآثم المستمسک بعری رواة الاخبار،المیرزا محمّد القمی.

9-تصحیح کتاب الغیبة،اثر نعمانی،که در سال 1318 ق چاپ شده است.در پایان نسخۀ چاپی آمده است:قد بلغ قبالا و تصحیحا علی نسخ معتمدة...و حرره بیمناه الوازرة محمّد القمی 1317 ق.

ص:1798

10-تصحیح کتاب اثبات الوصیة،اثر مسعودی،که در سال 1320 ق چاپ شده است.

11-تصحیح کنز العرفان،اثر فاضل مقداد.

12-حاشیه علی منهاج النجاة،اثر فیض کاشانی،که به خط قمی و با حواشی از ایشان،و در کتابخانۀ آیت اللّه مرعشی نجفی موجود است.

در راه تأسیس حوزۀ قم

یکی از آثار و باقیات صالحات این مرد بزرگ کمک قابل توجه ایشان به تأسیس حوزۀ علمیۀ قم است.در کتاب«آثار الحجة»آمده است:از کسانی که در تأسیس حوزه،سهم بسزائی دارند حجة الاسلام و المسلمین آقای حاج میرزا محمّد ارباب است که بسیار ساعی و مصرّ بودند در توقف آیت اللّه حائری در قم.بنابراین باید گفت:آن مرحوم از کسانی است که در ثواب این بنیان علمی و دینی تا قیامت سهیم و شریک می باشد.

ستایش علما از آن مرحوم

محدث قمی که از شاگردان او بوده است،در کتاب«فوائد الرضویه»از استاد خود چنین یاد می کند:

«شیخنا العالم الفاضل،الفقیه المحدث،الحکیم المتکلم،الشاعر المنشی، الادیب الاریب،حسن المحاضرة،جید التقریر و التحریر،جامع المعقول و المنقول ادام اللّه بقاه...و کان حفظه اللّه تعالی کمحمّد بن احمد بن عبد اللّه البصری الملقّب بالمفجع المعروف بکثرة بکائه و تفجّعه علی اهل البیت(علیهم السلام)...».

مؤلف«ریحانة الأدب»نیز در حق ایشان چنین نوشته است:

«حاج میرزا محمّد-مجتهد قمی-معروف به«ارباب»،از اکابر علمای امامیۀ قرن حاضر،چهاردهم هجرت می باشد که در اوائل جوانی از قم به عتبات رفت،در

ص:1799

حوزۀ درسی میرزای شیرازی،حاج میرزا محمّد حسن و حاج میرزا حبیب اللّه رشتی و آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی،حاضر و مراتب علوم دینیه را تکمیل نمود.تا آنکه اجتهاد و فقاهت وی مسلم و مورد تصدیق اساتید و حوزۀ درسی او مرجع استفادۀ اکابر و مورد تبجیل تمامی علمای وقت خود شد،و تمامی اوقات او در تدریس و حکومات شرعیه و ترویج دین مصروف بود.در اعمال وظائف نهی از منکر،قلبی قوی داشته و اهتمام تمام به کار می برد...».

و صاحب کتاب«تحفة الفاطمیین»دربارۀ ایشان می نگارد:

میرزا محمّد ارباب صاحب کتاب«اربعین الحسینیة»از آیات الهیّه و از براهین قاطعه طریقۀ حقۀ جعفریّه در فقاهت و اجتهاد مقامی بسیار بلند و رتبه ای بس ارجمند داشت،به مقام بزرگواری و بسط ید و انفاذ حکم و قبول عامه که داشت، کمتر کسی رسیده است.در حفظ و حمایت شریعت مصطفوی دقیقه ای فرونگذاشت ،و در این باب اقدام و اهتمام او را دیگری نداشت...در نهی از منکر و منع اهل فجور قلبی قوی داشت و در حفظ حدود شرعیه دقیقه ای فرونگذاشت و...».

آیت اللّه سید محسن اراکی برای زیارت به قم می آیند و در قم از ارباب دیدن می کنند،یکی از حضار مجلس از اراکی می پرسد اینکه:معروف است در قم جای پای جبرئیل است،یعنی چه؟

ایشان رو به ارباب کرده و می گوید:یعنی ایشان.

فرزندان آن مرحوم

از آن مرحوم فرزندانی به جای ماند که هرکدام به سهم خود خدماتی به اسلام و مسلمین انجام داده اند،که در زیر اسامی آنان یاد می شود:

1-میرزا محمّد باقر ربّانی.

2-میرزا محمّد تقی اشراقی،که مادر ایشان دختر آیت اللّه شیخ حسین قمی (حرم پناهی)است.

ص:1800

3-میرزا محسن اشراقی،که از وعاظ و فرهنگیان قم بود.او در اردیبهشت1329/ ش در سن 62 سالگی درگذشت و در قبرستان شیخان مدفون شد.

4-شیخ محمّد اشراقی،که از اهل علم و به خدمات فرهنگی اشتغال داشت.

5-آقا صالح اشراقی.

6-شیخ سعید اشراقی(متولد 1297 ش).

شیخ سعید اشراقی قمی

نمونه اشعار ایشان

آیت اللّه ارباب طبعی سرشار و ذوقی سلیم داشت،و به عربی و فارسی اشعار زیبائی می سرود که زیبائی لفظ و معنای اشعار او آن قدر زیاد و جالب و جاذب بود که برخی از سروده های او نقل مجلس وعاظ و اهل منبر شده است.

از جمله اشعار معروف او در توسل به حضرت ولی عصر(عجل اللّه فرجه) قصیدۀ زیر است:

ز پیری شکوه ها دارم فراوان گوارا عیش بادا بر جوانان

چنان افسرده دل پژمرده حالم که مرغی در قفس افتاده نالان

مرا تیر حوادث کرد بی تاب چه صیادی غزال اندر بیابان

نبویم گل نجویم طاق سنبل نه در سر شوق باغ و مرغزاران

صفای باغ راغ آب جاری بنفشه زار طرف جویباران

نسیم صبح صوت عندلیبان دهان غنچه لعل گلعذاران

ص:1801

سواد زلف خط خال مشکین می تلخ لب شیرین زبانان

شراب شمع نقل عیش مستی خوش است اما برای شادکامان

دلی کو سوزد از داغ جدائی کجا سودی برد از لاله زاران

همی خواهم که اندر کنج عزلت بگریم همچو ابر اندر بهاران

چه خوش باشد که بعد از انتظاری به امیدی رسند امیدواران

جمال اللّه شود از غیب طالع پدیدار آید اندر بزم یاران

دمد از قرن قدرت نفخۀ صور ببارد ابر رحمت آب باران

اگر اسکندر دوران بیاید چشند آب حیاتی تشنه کامان

به آواز(انا الحق)مرغ توحید کند پرواز اندر شاخساران

همی گوید منم آدم منم نوح خلیل داودم قربان جانان

منم موسی منم عیسی بن مریم منم پیغمبر آخر زمانان

جهان شده تیره چون شبهای تاریک خدایا دررسان خورشید تابان

تو ای جام جهان رخساره بنما که خستند از تعب آئینه داران

جهان ویران ز جور جوفروشان ز سالوسی این گندم نمایان

تو مرآة نکوئی خدائی خدا را سوی من رو کن شتابان

ببین ما را اسیر بند کفار گرفتار شکنج روزگاران

تو موسی وار شمشیر خدائی بکش وانگه بکش فرعون و هامان

تو ای عدل خدا کن دادخواهی ز جا خیز ای پناه بی پناهان

برون کن زاستین دست خدا را بکن خونخواهی از خون نیاکان

قدم در کربلا بگذار و بستان سر پُرخون ز دست نیزه داران

تو ای دست خدا از شصت قدرت بکش تیر از گلوی شیرخواران

خبر داری که از سم ستوران دگر جسمی نماند از شه سواران

شنیدستی چسان دست خدا را جدا کردند از تن ساربانان

ص:1802

وفات و مدفن

ارباب پس از عمری خدمت به اسلام و مسلمین در سال 1341 ق دار فانی را وداع گفت و به سرای باقی شتافت.هنگام مرگ بیش از پنج روز در بستر کسالت نخوابید،و روزهای آخر عمرش یکی از متدینین و محترمین به منزل ایشان می آید و می گوید:شب گذشته در خواب دیدم که نامۀ شما ممهور به دوازده مهر شد،ایشان با شنیدن این خبر خوشحال شده و بعد از مدتی کوتاه به دیدار یار می رود.

در فوت ایشان آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی بسیار متأثر شده،و در تسلیت فرزندان آن مرحوم فرمودند:نه تنها شما یتیم شدید،بلکه برادری هم از دست من رفته است.

آن مرحوم در وسط قبرستان معروف(شیخان)قم مدفون گردید،و مرقدش مورد توجه اهل علم و معرفت قرار گرفت.

-منابع

1-آثار الحجة 220/1.

2-اربعین الحسینیة،چاپ سنگی.

3-الذریعة 425/1.

4-بحار الانوار،جلد 51،ص 382.

5-بشارة المؤمنین در تاریخ قم و قمیین 216.

6-تاریخ تکایا و عزاداری قم.

7-تاریخ قم 279.

8-تحفة الفاطمیین(خطی).

9-تراجم الرجال 550/2.

10-رجال قم 141.

11-ریحانة الأدب 489/4.

12-علمای معاصرین 130.

13-فوائد الرضویه 602/2.

ص:1803

14-گنجینۀ دانشمندان 150/1.

15-مجلۀ نور علم،دورۀ دوم،شمارۀ چهارم،ص 82.

16-مؤلفین کتب چاپی 778/5.

17-نقباء البشر(قسمت خطی).

18-هدیة الرازی الی المجدد الشیرازی 142.

شیخ محمّد قمی«حاج آخوند»

(-1378 ق)

شیخ محمّد فرزند آیت اللّه حاج شیخ غلامرضا قمی معروف به«حاج آخوند»، از فضلا بود.

وی از شاگردان حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سیّد محمّد حجت کوه کمری و سیّد حسین طباطبائی بروجردی بود.

شیخ محمّد،در سال 1378 ق درگذشت و در قم مدفون شد.

-منابع

1-آثار الحجة 108/2.

2-آینۀ دانشوران 339.

3-رجال قم 105.

4-گنجینۀ دانشمندان 122/2.

5-مقدمۀ قلائد الفرائد ص 10،به قلم استاد جعفر سبحانی.

شیخ محمّد قوانینی بروجردی

اشاره

(1318-1360 ق)

حاج شیخ محمّد فرزند آیت اللّه شیخ زین الدّین و نوۀ ملا مهدی بروجردی، ملقب به«قوانینی»،و داماد آیت اللّه ملا عبد اللّه بروجردی(1256-1329 ق)

ص:1804

-نقباء البشر 1201/3-و از فضلای قم بود.

وی در سال 1318 ق در بروجرد دیده به جهان گشود.

پدرش از علمای معروف بروجرد بود.جهت تفصیل به نقباء البشر 794/2 و تاریخ بروجرد 399/2 رجوع شود.

شیخ محمّد پس از سپری کردن مقدمات،سطوح را نزد حضرات آیات:شیخ محمّد حسین غروی بروجردی و سید حسین طباطبائی بروجردی به پایان برد.

آن گاه به نجف اشرف رهسپار شد و دروس عالی را از محضر آیات:میرزا محمّد حسین نائینی و شیخ ضیاء الدّین عراقی بهره مند شد.سپس به ایران مراجعت نمود و در قم سکونت اختیار کرد و در درس آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی شرکت جست.

مرحوم قوانینی علاوه بر تسلط در فقه و اصول،در علوم مختلفی از قبیل:

هیئت،ریاضیات و طب قدیم معلومات کافی و وافی داشت.او در ایام تعطیل به ویژه در تابستانها به سوی بروجرد می رفت و مشغول ترویج احکام و هدایت می شد.

نامبرده در اواخر/صفر 1360 ق مطابق با نوروز1320/ ش در سن 42 سالگی در قم زندگی را بدرود گفت.پیکرش در قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-آقا محمّد تقی 2-دکتر محمّد رضا قوانینی،ساکن شیراز.و سه دختر از او به جای ماندند.

-منابع

1-آینۀ دانشوران 308(نام پدرش را اشتباها محمّد نوشته است).

2-افادات حجة الاسلام شیخ محمّد رضا قوانینی،ساکن بروجرد(برادرزاده صاحب شرح حال).

3-رجال قم 155.

ص:1805

سیّد محمّد کاشانی غروی

اشاره

(-ح 1330 ق)

سید محمّد فرزند آیت اللّه سید حسین و نوۀ میر محمّد علی حسینی کاشانی، ملقب به«غروی».وی برادر بزرگتر آیت اللّه سید مصطفی کاشانی(پدر آیت اللّه سید ابو القاسم کاشانی)می باشد.

پدرش سید حسین از شاگردان آیات:شیخ محمّد ابراهیم کلباسی«صاحب الاشارات فی الاصول»و شیخ محمّد حسین اصفهانی«صاحب الفصول فی الاصول»در اصفهان و سید ابراهیم قزوینی«صاحب ضوابط الاصول»بود.در اواخر عمر به تهران رفت و به امر افتا و قضاوت پرداخت.در سال 1296 ق در تهران درگذشت و در وادی السلام نجف اشرف دفن گردید.به الکرام البررة 412/1 و لباب الألباب فی ألقاب الأطیاب،ص 75 رجوع شود.

سید محمّد در کاشان زاده شد.پس از تحصیل مقدمات و سطوح،رهسپار نجف اشرف گردید و از محضر آیات:آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی و شیخ محمّد طه نجف تبریزی استفاده نمود و موفق به دریافت اجازات از آنان شد.

علامه حاج آقا بزرگ تهرانی وی را:عالمی جلیل و مروج احکام دین،معرفی نموده است.ایشان پس از فراغت از تحصیل،به کاشان بازگشت و به هدایت و ارشاد و نیز اقامۀ جماعت در مسجد«درب یلان»پرداخت.

از آثار او

1-سبیل المؤمنین لتحصیل الزاد لیوم الدّین(رسالۀ عملیه)،چاپ شده.در آخر آن صورت دو اجازه از دو استاد خود آمده که جهت اطلاع و تکمیل فایده متن آنها را نقل می نمائیم:

ص:1806

صورت شهادة حجة الاسلام و المسلمین و آیت اللّه فی العالمین الشیخ محمّد کاظم الخراسانی قدّس سرّه.

بسم اللّه الرحمن الرحیم الحمد للّه الذی رفع درجات العلماء،و جعلهم ورثة الانبیاء و خلفاء الاوصیاء و فضّل مدادهم علی دماء الشهداء،و الصلاة و السلام علی افضل السفراء،محمّد و آله السادة النجباء و لعنة اللّه علی اعدائهم الی یوم الجزاء.

و بعد،فمن البیّن الواضح و الجلیّ اللائح،ان شرف العلم لا ینکر و فضله لا یکاد یستر،إذ به یعرف اللّه و یوحّد و یطاع و یعبد و هو المونس فی الوحشة و المحدث فی الخلوة و المصاحب فی الغربة و الوحدة و الدلیل فی السراء و الضراء و السلاح علی الاعداء.و به ایّد اللّه تعالی دینه القویم و شرعه المستقیم و فرض تحصیله کفایة علی العباد و لو بالنفر عن الموطن الی غیره من البلاد و ندبهم الی ذلک و حث و رغبهم و بعث،اذ جعل النظر الی أهله عبادة و المجالسة معهم سعادة و مدادهم أفضل من دم الشهادة،فبادر الی ذلک فی کل زمان من الأزمان الماضیة و القرون الخالیة جماعة من الازکیاء الاتقیاء الاصفیاء،فصرفوا أعمارهم و أتعبوا ابدانهم و أسهروا أجفانهم و بذلوا جدّهم و جهدهم فی هذا الخطب،بحیث تجاوزوا عن الفرض الی الندب،و للّه درّهم کم عرفوا من قدر العلم ما عرفوا،و کم صرفوا من أعمارهم فی تحصیله ما صرفوا،و کم عزلهم النوم و وصلت لیلتهم الیوم.

و ممّن من اللّه علیه بتوفیقه لاقتفاء آثارهم و اتباع رائق افکارهم،عماد العلماء و سناد الفضلاء محقّق شرایع الاسلام علامة قواعد الاحکام،الفقیه الکافی للتهذیب و الاستبصار و النبیه الوافی للتذکرة لدی أولی الابصار جامع المقاصد و ممهد القواعد، العالم العامل و الفاضل الکامل فخر الاماثل و قرّة عین الافاضل الاوائل،الحاج الممجد الآغا السیّد محمّد الکاشانی الغروی وفقه اللّه اللّه تعالی لما یحبّه و یرضیه،و جعل مستقبل أمره خیرا من ماضیه.

فقد صرف أکثر عمره الشریف فی تحصیل القواعد الفرعیة و اتقان المسائل

ص:1807

الاصولیة،و قرأ علی الاساطین و تلقّی منهم المطالب بالبراهین،الی ان صار بین الاعلام من الاعیان،بحیث یشار الیه بالبنان،و حصلت له الملکة القدسیة،و القوّة القدوسیة،و ترقی بها عن حضیض التقلید الی اوج الاجتهاد،الذی هو غایة المراد للفضلاء المحصلین و سائر المشتغلین،فلجنابه رفع الخصومة بین الانام و العمل بما یستنبطه من الاحکام و غیرهما مما هو وظیفة الحکام.

و المرجوّ من اخلاقه الکریمة مراعاة الاحتیاط،فانه سبیل النجاة و معه لیس بناکب عن الصراط،و أن لا ینسانی من دعاء الخیر فی مظان استجابة الدعوات، خصوصا عقیب الصلوات.

حرّره الآثم الجانی محمّد کاظم الهروی الخراسانی الغروی فی أوائل العشر الثانی من جمادی الثانیة من شهور سنة 1315 بیمناه الداثرة،اوتی کتابه بها فی الآخرة.

محمّد کاظم

صورة شهادة حجة الاسلام و المسلمین و آیت اللّه فی العالمین المرحوم الشیخ محمّد طه نوّر اللّه مضجعه

بسم اللّه الرحمن الرحیم الحمد للّه الذی من علینا بسید رسله،محمّد صلی اللّه علیه و آله افضل السفراء، بحججه المعصومین من عترته اشرف الاوصیاء و الصلاة و السلام علیهم صلاة تبّت بها ید اشانئهم و تتحف بها حضرة قائمهم«عجّل اللّه تعالی فرجه»،شکرا لما لطف بنا و عطف علینا من الدعاء لنا و الرحمة علینا،فمن رحمته ان نصب فی اوان غیبته من یرجع الیه فی الاحکام و یؤخذ منه مسائل الحلال و الحرام،ممن کان من الفقهاء صائنا لنفسه،حافظا لدینه،مخالفا علی هواه،مطیعا لامر مولاه.

و ممن نال بحمد اللّه تعالی هذه المرتبة العلیة و حظی بهذه الخصلة البهیّة و حاز تلک الفضیلة المرضیّة،هو جناب الورع البارع العابد و التقیّ النقی الزاهد الراکع الساجد، سیدنا المعظم الممجّد الآغا الحاج سید محمّد الکاشانی اصلا و الغروی موطنا،فإنه بذل عمره الشریف فی طلب العلی حتی صار علم الهدی،فجاز للناس تقلیده و وجب

ص:1808

علی المسلمین اتباع أحکامه و تأییده،فالراد علیه مأثوم مأزور،و العامل لفتاواه و الآخذ منه المسائل مبرور مأجور.متّع اللّه المسلمین بطول بقائه،و جعل مستقبل أمره خیرا مما مضی من زمانه،و المأمول من احسانه ان لا ینسانی من دعاء الخیر عقیب صلواته.

الراجی عفو ربّه محمّد طه نجف

3 رجب سنة 1319

درگذشت و اعقاب

متأسفانه فوت دقیق ایشان بدست نیامد ولی در حدود سالهای 1330 ق به بعد در کاشان رخ داد.پیکرش به قم حمل و در وسط قبرستان شیخان-کنار مزار زکریا بن آدم-به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-سید فرج اللّه 2-سید نصر اللّه 3-سید شکر اللّه 4-سید احمد مصطفوی،از علما و معاریف کاشان بود.وی در حدود سال 1298 ق تولد یافت.مقدمات را نزد پدرش آموخت.سپس نزد آیات:سید مصطفی کاشانی(عمو و پدرزن خود)، میرزا محمّد حسین نائینی و شیخ ضیاء الدّین عراقی در نجف اشرف به تحصیل فقه و اصول پرداخت.آنگاه به کاشان رفت و از محضر آیات:میرزا حبیب اللّه کاشانی و سید محمّد علوی بروجردی(در ریاضیات و هیئت و عرفان)بهره مند شد.وی در مسجد«درب یلان»به اقامۀ جماعت و هدایت اشتغال داشت.

از آثار او:1-تعلیقات متفرقة علی کتاب جواهر الکلام،2-مصائب سید الشهداء علیه السّلام(مفقود).

سید احمد در روز چهارشنبه /10صفر1359/ ق مطابق با /29اسفند/ 1318 ش در پی بیماری در کاشان درگذشت.پیکرش در قبرستان«دشت افروز»، کنار مزار استاد خود میرزا حبیب اللّه کاشانی به خاک سپرده شد.

از او دو فرزند ذکور باقی ماند:1-مرحوم سید علی مصطفوی 2-آقای سید

ص:1809

محمّد باقر مصطفوی،از علمای معاصر کاشان.

-منابع

1-اطلاعاتی از نواده اش علامه سید محمّد باقر مصطفوی.

2-عزاداری سنتی شیعیان 772/1.

3-نقباء البشر(قسمت خطی).

سیّد محمّد کاظم تبریزی«اهری»

اشاره

(1306-1382 ق)

حاج سیّد محمّد کاظم طباطبائی تبریزی،معروف به«اهری»و«کوه کمری»، از علما و معاریف آذربایجان شرقی بود.

تولدش در سال 1306 ق در تبریز(محله سید لر)اتفاق افتاد.

ایشان پس از کسب مقدمات و سطوح،در سن جوانی رهسپار نجف اشرف شد و از محضر آیتین علمین:آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی و سیّد محمّد کاظم طباطبائی یزدی بهره مند گردد،آنگاه به تبریز بازگشت و سالهای متمادی در شهرستان اهر و حومه به ترویج و هدایت اشتغال داشت.سرانجام به حوزۀ علمیۀ قم رفت و مشغول تدریس و تربیت طلاب گردید.

از آثار او:

1-کفایة الفقه المتعلق بالعروة الوثقی،دو جلد،2-رسالۀ عملیّه.

ایشان در روز سه شنبه /23محرم1382/ ق برابر با /5تیر1341/ ش در سن 76 سالگی در قم بدرود حیات گفت.پیکرش در قبرستان ابو حسین-مقبرة العلماء- مدفون گردید.

-منابع

1-اطلاعاتی از حجة الاسلام شیخ عیسی اهری.

2-مؤلفین کتب چاپی 42/5.

ص:1810

سیّد محمّد کاظم قزوینی

اشاره

(1348-1415 ق)

سید محمّد کاظم قزوینی فرزند سید محمّد ابراهیم که از علمای کربلا و جدش فقیه گرانقدر سید هاشم موسوی (از شاگردان صاحب جواهر)بود.

فقید سعید در /12شوال/ 1348 ق در بیت علم و فضیلت و تقوا، در کربلا دیده به جهان گشود.

وی در سن ده سالگی مادر و در سن دوازده سالگی پدر را از دست داد، و گرد یتیمی بر سرش نشست.اما با همۀ سختیها و دشواریها با همتی عالی به تحصیل علوم دینی روی آورد و پس از فراگیری مقدمات،سطوح را نزد آیات:میرزا هادی بجستانی خراسانی،شیخ یوسف حائری خراسانی تلمّذ کرد،و در دروس خارج آیات:سید مهدی شیرازی،سید محمّد هادی میلانی،سید محمّد حسن قزوینی(آقا میر)،شیخ یوسف خراسانی،شیخ محمّد خطیب حائری،و شیخ جعفر رشتی شرکت جست،و هم زمان با آن به تدریس و آموزش فن خطابه در (مدرسۀ ابن فهد حلّی)پرداخت.

پس از اتمام تحصیلات خویش به تألیف و ترویج علوم اهل بیت علیهم السّلام(از راه وعظ و خطابه)روی آورد،و از این رهگذر بسیاری را به راه راست هدایت نمود.نیز ایشان با تأسیس مؤسسۀ«رابطة النشر الإسلامی»در سال 1380 ق در کربلا،به ارتباط با جهان اسلام و مکاتبه با شخصیتهای اسلامی و ارسال رایگان کتابهای

ص:1811

شیعی به کشورهایی چون:مراکش،لیبی،الجزایر،تونس،یمن،و اندونزی پرداخت،و با سفر به نقاط مختلف مانند:مراکش،مصر،استرالیا،تایلند، هندوستان،پاکستان و سوریه بذر اسلام و تشیع را در قلوب مردمان بسیاری پاشید، و گروهی انبوه را به سوی مذهب اهل بیت علیهم السّلام کشانید.

وی،موفق شد سنت خبیثه و اموی جشن روز عاشورا-در مراکش-را براندازد و پنج کتابخانۀ شیعی در آن دیار تأسیس نماید.همچنین در استرالیا(شهر سیدنی) به بنیان نهادن مسجد فاطمة الزهراء علیها السّلام و قبرستان و غسالخانه ویژۀ شیعیان دست یازید.

در سال 1394 ق به کویت هجرت گزید و در آنجا به اقامۀ جماعت و ارشاد و تألیف و تفسیر قرآن پرداخت و در سال 1400 ق به قم آمد و به وظایف روحانی خویش به ویژه تألیف پرداخت.و مؤسسۀ امام صادق علیه السّلام را در سال 1409 ق تأسیس نمود که هدف آن تألیف موسوعة الامام الصادق علیه السّلام است.

منبرش از شیرینی خاصی برخوردار و مشحون از آیات و روایات بود.بسیار مسلط بر تفسیر،تاریخ و حدیث و دوستدار اهل علم و فانی در ولای اهل بیت عصمت علیهم السّلام بود.

تألیفات آن مرد بزرگ که همه به چاپ رسیده اند عبارتند از:

1-علی علیه السّلام من المهد الی اللحد.

2-الامام الحسین علیه السّلام من المهد الی اللحد.

3-فاطمة الزهراء علیها السّلام من المهد الی اللحد.

4-زینب الکبری علیها السّلام من المهد الی اللحد.

5-الامام المهدی(عج)من المهد الی الظهور.

6-الامام الجواد علیه السّلام من المهد الی اللحد.

7-الامام الهادی علیه السّلام من المهد الی اللحد.

8-الامام العسکری علیه السّلام من المهد الی اللحد.

ص:1812

9-فاجعة الطف او مقتل الحسین علیه السّلام.

10-شرح نهج البلاغة(در 3 جلد).

11-الاسلام و التعالیم التربویة.

12-الاسلام الصحیح یتجلّی فی مذهب اهل البیت علیهم السّلام.

13-الفقه الواضح-شرح توضیحی بر شرایع الاسلام-

14-سیرة الرسول الاعظم صلی اللّه علیه و آله و سلّم.

15-موسوعة الامام الصادق علیه السّلام که بیش از 50 مجلد می شود-زیر نظر ایشان بود-(این کتاب دربرگیرندۀ زندگانی،رجال و یاران،احکام و احادیث امام صادق علیه السّلام است)،20 مجلد آن تاکنون منتشر شده،بقیّۀ مجلّدات در دست چاپ و انتشار است.

سرانجام فقید سعید پس از پشت سر نهادن دو سال بیماری سرطان حنجره،در ظهر روز پنجشنبه /26آبان1373/ ش مطابق با /13جمادی ثانی1415/ ق به سنّ 67 سالگی در بیمارستان آیت اللّه گلپایگانی قم بدرود حیات گفت،و پس از تشییعی باشکوه عصر روز جمعه از مسجد امام حسین علیه السّلام به طرف حرم تا حسینیۀ کربلائیها واقع در(گذر خان)و در زیر زمین حسینیه به خاک سپرده شد.

-منبع

1-زندگینامۀ فقید به قلم استاد گرامی،شیخ ناصر الدّین انصاری.

ملاّ محمّد کاظم کیکله ای ملایری

اشاره

(-ح 1326 ق)

حاج ملا محمّد کاظم فرزند میرزا علی نقی کیکله ای ملایری،از فضلا و روحانیون معروف منطقۀ ملایر بود.

ایشان در روستای«کیکله»-واقع در 18 کیلومتری شهر ملایر-،سکونت و در آن روستا و منطقۀ هم جوار آن به اشتغالات روحانی و مذهبی اهتمام داشت.بیشتر

ص:1813

از این معلومات،از نوادۀ محترم ایشان دستگیرمان نشد.

نامبرده در حدود سال 1326 ق در همان روستا درگذشت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-حاج قاسم،وی پدر آیت اللّه شیخ اسماعیل معزّی ملایری که فعلا در قم سکونت دارند.تولدش در سال 1342 ق(برابر با 1302 ش)در روستای«کیکله» اتفاق افتاد.شیخ اسماعیل پس از رشد و نما به شهر ملایر رفت و سه سال در حوزۀ علمیۀ آنجا به تحصیل مقدمات اشتغال داشت.کتاب«جامع أحادیث الشیعة»از زحمات اوست.

2-حاج بالاخان 3-حاج علی عرب.

-منبع

1-اظهارات نوۀ صاحب شرح حال جناب حاج آقای معزّی،به تاریخ صفر1421/ ق در قم.

سیّد محمّد کاظم مرتضوی اصفهانی

اشاره

(1288-1366 ق)

حاج سید محمّد کاظم فرزند علامه سید حسین موسوی اصفهانی(مرتضوی)، از علما و مفسران قرآن مجید بود.

در سال 1288 ق در روستای(اسفید واجان)بلوک«کرّون»اصفهان دیده به جهان گشود.

در حوزۀ علمیۀ اصفهان

وی در سن چهارده سالگی به اصفهان رفت و در«مدرسۀ جدّۀ کوچک» سکونت نموده،و به تحصیل مقدمات و ادبیات نزد سید محمود دهکردی

ص:1814

پرداخت.آن گاه سطوح را نزد اساتیدی چون:میر محمّد تقی مدرس فرزند سید حسن مدرس و ملا عبد الکریم گزی به انجام رسانید.و دروس خارج را از محضر آیات:سید محمّد تقی مدرس و سید محمّد باقر درچه ای،و فلسفه را خدمت حکمائی چون:میرزا جهانگیر خان قشقائی و ملا محمّد کاشی استفاده نمود.

شیخ محمّد رازی می نویسد:

« معظم له پس از طی مراحل تحصیلی و نیل به مدارج عالیۀ علمی به تدریس و تعلیم پرداختند،و در اصفهان صدها نفر از طلاب علوم دینیه که بعضی از آنها هم اکنون از شخصیت های علمی محسوب می شوند،در مدرسۀ جدّۀ کوچک،مسجد دارالشفا ،مسجد سرخی،مدرسۀ چهار باغ و مراکز دیگر از محضر درس ایشان استفاده می کردند،و پس از هجرت به تهران در سالهای اخیر در مسجد مرحوم حاج سید عزیز اللّه واقع در بازار نیز تدریس می کردند.

تحقیق در معارف الهی

علاوه بر تدریس نسبت به بیان معارف اسلام و حقائق دین و تفسیر قرآن مبین و امر به معروف و نهی از منکر اهتمام زیادی داشتند،و در این راه مجاهدتها نموده و رنجهای فراوان متحمل شدند،و در زمان سابق روزهایی در گوشۀ زندان و پس از آن ماهها به اجبار در زاویۀ خانه بسر می بردند،و پس از آن سنوات اخیر تنها به تفسیر قرآن در محافل و مجالس صالحه می پرداختند،و عده ای از خواص،از

ص:1815

لطائف و دقائق تفسیری وی استفاده می نمودند.که هنوز برخی از آنان در قید حیاتند،و به عقیدۀ کثیری از دانشمندان در عصر خود نسبت به تفسیر آیات و تحقیق در معانی آنها کم نظیر بوده است.

متأسفانه از آن مرحوم تألیفات مرتب و منظم در دست نیست،لکن نسبت به کثیری از آیات قرآن و پاره ای از روایات مشکله تحقیقاتی نموده،و به طور ایجاز و اشاره بر اوراق عدیده مطالبی قابل استفاده یادداشت فرموده است...

ذوالفنون

ضمنا یادآور می شود،مرحوم معظم له غیر از ادبیات و فقه و اصول و حکمت و فلسفه و تحقیقات در آیات و روایات مشکل،کثیری از علوم غریبه و صنعت شیمی و طب قدیم و خواص ادویه مفرده و مرکبه و کیفیت ترکیب آنها نیز، اطلاعاتی وسیع داشتند.به طوری که گاهی بعضی امراض صعب العلاج را با داروهای یونانی درمان می نمودند،چنانکه معالجات ایشان زبان زد عده ای از اهالی تهران و اصفهان می باشد.

اعقاب

اولاد معظم له شش نفرند،پنج پسر و یک دختر که دو تن از فرزندان ذکور ایشان در لباس روحانیت،و در تهران به انجام وظایف علمی و روحانی اشتغال دارند:1-حجة الاسلام آقای حاج سید ابو الحسن مرتضوی 2-حجة الاسلام آقای حاج سید کمال مرتضوی.

درگذشت

وی در روز پنج شنبه /16ذی قعده 1366/ ق مطابق با /9مهر1326/ ش به سن 78 سالگی در تهران به لقاء اللّه پیوست،و جسدش به قم حمل و در یکی از اطاقهای مقبرۀ بیات(مقابل پل آهنچی)مدفون گردید.و از طرف آیت اللّه بروجردی

ص:1816

در مدرسۀ فیضیه مجلس ترحیم باشکوهی منعقد ساختند.

-منبع

1-گنجینۀ دانشمندان 401/2.

شیخ محمّد کاظم معزّی دزفولی

اشاره

(1334-1389 ق)

حاج شیخ محمّد کاظم فرزند علامه شیخ محمّد و نوۀ آیت اللّه شیخ محمّد رضا معزّی دزفولی،از دانشمندان و فضلای معاصر بود.

در 1334 ق مطابق با /25اردیبهشت1295/ ش در دزفول دیده به جهان گشود.

تحصیلات دینی و دانشگاهی

وی در یک خانوادۀ علمی و معروف پرورش یافت و تحت عنایت خاصّ جدّ خود قرار گرفت،و پس از طی مقدمات قسمتی از سطح را نزد آیت اللّه سید اسد اللّه نبوی دزفولی تلمذ کرد،و جهت ادامۀ تحصیل به قم رهسپار شد و در دروس خارج آیات حاضر گردید.

آن گاه به تهران رفت و از دانشگاه تهران فارغ التحصیل شد،و خود در همان دانشگاه به استادی رسید.در ضمن به تدریس فقه و اصول در«مدرسۀ علمیۀ برهان»شهر ری اشتغال داشت،و ادارۀ آن مدرسه را برعهده گرفت.

او به چند زبان خارجی تسلط کامل داشت و از آنها ترجمه می کرد،که از جمله زبانهای:عربی،انگلیسی و فرانسه می دانست.

از آثار او

1-ابو الشهداء الامام الحسین علیه السّلام(ترجمه)،و به نام«پیشوای شهیدان»نیز چاپ شده است.

ص:1817

2-ترجمه قرآن کریم(یکی از صحیح ترین ترجمه های تحت اللفظی فارسی قرآن محسوب است).

درگذشت

ایشان در روز یکشنبه /5رمضان1389/ ق مطابق با /25آبان1348/ ش در سن 55 سالگی در تهران درگذشت،و جنازه اش به قم حمل و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

-منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-فهرست کتابهای چاپی فاسی 147/1 و 989.

3-مؤلفین کتب چاپی 45/5.

شیخ محمّد کلباسی حائری

(1324-1399 ق)

زندگینامۀ زیر بقلم خود ایشان که در کتابش(خاندان کلباسی ها)آمده و تاکنون خطی می باشد تقدیم می گردد:

نگارنده محمّد بن ابو تراب بن محمّد جعفر بن الحاج محمّد ابراهیم الکلباسی که اصغر اولاد ذکور مرحوم والد می باشم،حقیر از قرار مرقومۀ مرحوم والد در ظهر قرآنشان،در شب سوّم/شهر ذی قعدة الحرام/سنۀ 1324 هزار و سیصد و بیست و چهار هجری در نجف اشرف متولد شدم.

حقیر سرتاپا جهل و نادانی فاقد محاسن و مآثر،عادم اخلاق حمیده و صفات پسندیده،عمری را به بطالت و تضیع صرف نموده و بهره از آن نبرده،تقریبا در سن پنج سالگی بودم که والده ام در نجف فوت نمود و در سن دوازده سالگی تقریبا بودم که والد ماجدم را از دست دادم،و پس از فوت مرحوم والد اخوی بزرگم آقای حاج

ص:1818

شیخ محمّد باقر کلباسی(دام بقاه)از اصفهان به نجف اشرف مشرف شده و در مراجعت ایشان به اصفهان حقیر را با خود به اصفهان برده،و در ماه رجب هزار و سیصد و سی و هشت وارد اصفهان شدیم و در تحت تربیت آقای اخوی بودم و به مدرسۀ قدسیه می رفتم،سپس در مدرسۀ صدر حجره گرفتم و مشغول به دروس مقدماتی صرف و نحو و منطق و غیره شدم.

و در ربیع الاول/هزار و سیصد و چهل و چهار به نجف اشرف مشرف شدم و در مدرسۀ بزرگ مرحوم آخوند خراسانی حجره گرفته و مشغول به تحصیل شدم،و در سنۀ 1345 مبتلا به اسهال دموی سختی شدم که از حیات خود مأیوس شدم و مدتی به این مرض مبتلا بودم و خوراکم برحسب دستور اطباء منحصر به ماست و کهرباء سائیده که با ماست مخلوط می کردند و یخ روی آن می گذاشتند بود،و به واسطۀ سختی مرض و گرمی هوای نجف و دستور اطباء به سامره منتقل شدم و مدت یک سال در سامره بودم و در سامره بااین که مزاجم ضعیف و ناتوان بود مع ذلک مباحثه را ترک نکردم و بعدا به نجف بازگشت نمودم،و به واسطۀ عدم مساعدت هوای نجف با مزاجم به کربلا مشرف شدم و در کربلا رحل اقامت انداختم.

حقیر شرح لمعه را نزد مرحوم آقای شیخ شعبان لاهیجی که از فضلای نجف بود و حضرت حجة الاسلام آقای حاج آقا بزرگ طهرانی مؤلف کتاب«الذریعة»در سامره خواندم و قوانین را خدمت حضرت حجة الاسلام آقای حاج شیخ محمّد رضا جرقویه ای اصفهانی،رسائل و مکاسب را خدمت مرحوم آقای میرزا یحیی زرندی و غیره خواندم،و خارج را خدمت آیت اللّه ،آقای حاج آقا حسین قمی قدّس سرّه و آیت اللّه آقای حاج میرزا مهدی شیرازی قدّس سرّه،و اصول را در خدمت آیت اللّه آقای حاج سید محمّد هادی میلانی(دام ظله)دیده ام.

(مدت کوتاهی نیز از محضر آیات:سید زین العابدین کاشانی و شیخ یوسف حائری خراسانی استفاده نموده و تولیت مدرسۀ بادکوبی را برعهده گرفته و به تدریس اشتغال داشته است).

ص:1819

نگارندۀ کتاب(السعة و الرزق)را تألیف نمودم و در آن جمع نمودم،به قدر لزوم اخبار موجبات فقر و رزق را و آن را مشتمل بر یک مقدمه و سه مقصد و خاتمه نمودم،مقدمه اش در تنبیهات لازمه،مقصد اول در موجبات فقر،مقصد دوم در چیزهائی که نفی فقر می کند،مقصد سوم در موجبات رزق،خاتمه در قضاء مطلق حوائج و تاکنون دو مرتبه به طبع رسیده است.

دوم:همین کتاب(خاندان کلباسی ها)است که از جد مرحوم حاجی کلباسی گرفته،فی الجملة شرح حال آنها را الی یومنا هذا نوشتم.

سوم:تاریخچۀ کربلاء یا راهنمای زوار است تاریخ مختصر فارسی است که از قبل واقعۀ کربلا شروع نمودم و اخبار در فضیلت سرزمین کربلا و خاک کربلا و آثاری که بر آن مرتب است،حوادث و وقایعی که اتفاق افتاده و تعمیراتی که نسبت بمرقد مطهر شده و مدارس و مقابر کربلا است

چهارم:تاریخ الملوک و السلاطین.

حقیر در سنۀ 1351 هزار و سیصد و پنجاه و یک در کربلا تأهل اختیار نمودم و اولاد ذکورم منحصر به دو پسرند:

اول:آقای شیخ محمّد صادق کلباسی است که در پنجم ماه ذی حجة الحرام سنۀ 1366 هزار و سیصد و شصت و شش در کربلا متولد شده و فعلا پس از خواندن علوم مقدماتی صرف و نحو و منطق و معانی بیان و فراق از سطوح و مسائل و مکاسب و کفایه به درس خارج علماء وقت می رود و اولادش فعلا منحصر به آقای علاء الدّین کلباسی است که در سنۀ 1391 در ماه شوال متولد شده و از طبقۀ پنجم است.

دوم:آقای شیخ محمّد صالح کلباسی است که در لیلۀ پنجشنبه دهم جمادی الاولی سنۀ 1376 هزار و سیصد و هفتاد و شش هجری متولد شده و فعلا مشغول به خواندن شرح لمعه و معالم و غیره می باشد.

ایدهم اللّه تعالی الی مرضاته و جعلهما من العلماء العاملین...تم هذا الکتاب بعون اللّه الملک الوهاب فی سنۀ 1391 هجری.

ص:1820

سرانجام در سال 1393 ق به قم مهاجرت کرد و در روز یکشنبه نهم/جمادی الثانی/سال 1399 ق مطابق با /16اردیبهشت1358/ ه ش در سن 75 سالگی دعوت حق را لبیک گفتند،و در شهر مقدس قم در قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شدند.

-منبع

1-ماضی النجف و حاضرها 236/3.

سیّد محمّد کماری تبریزی

(1309-1357 ق)

سید محمّد فرزند سید احمد و نوۀ سید عطاء اللّه موسوی کماری تبریزی،در سال 1309 ق در قریۀ(کمار)مرند تبریز متولد گردید.

پس از آموختن مقدمات به تبریز رهسپار شد،و از محضر میرزا محمّد علی مدرس قراچه داغی و میرزا مصطفی تبریزی سطوح را تلمذ کرد.آنگاه به«اردوباد» روسیه رفت و چندی نزد سید مرتضی مدرس تلمّذ کرد.و در سال 1330 ق عازم نجف اشرف گردید،و از محضر میرزا فرج اللّه هشترودی تبریزی و دیگران استفاده نمود و در سال 1335 ق به تبریز مراجعت کرد و به بحث و تحقیق پرداخت.گاهی با اساطین مباحثه می کرد از جمله با آیة اللّه سید ابو الحسن انگجی بحثهای علمی زیادی نموده است.و در سال 1348 ق به قم مهاجرت کرد و از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی بهره مند گردید.و از وی اولادی باقی نماند.

از آثار او:حاشیة علی الرسائل(شیخ انصاری)،که در سال 1347 ق در تبریز به چاپ رسیده است.

سرانجام در سال 1357 ق به سن 48 سالگی درگذشت،و در قبرستان حاج شیخ قم مدفون گردید.

-منابع

1-آثار الحجة 222/1.

ص:1821

2-آینۀ دانشوران 188.

3-مؤلفین کتب چاپی 286/5.

4-نقباء البشر(خطی).

سیّد محمّد کماری تبریزی

(-1380 ق)

حاج سید محمّد کماری فرزند آیت اللّه سید محمّد تقی موسوی تبریزی «کوه کمری»،از علمای معروف تبریز بود که در اواخر عمر در تهران اقامت نمود،و به تدریس و مباحثات علمی و خدمات دینی پرداخت.

او روز جمعه اول/رمضان1380/ ق مطابق با /28بهمن1339/ ش در تهران درگذشت،و در(مسجد موزه)حرم حضرت معصومه علیها السّلام قم مدفون شد.

فرزندش آیت اللّه سید مهدی کماری از علمای تهران بود.

شیخ محمّد گلپایگانی«غروی»

اشاره

(1300-1380 ق)

حاج شیخ محمّد فرزند آیت اللّه شیخ محمّد جعفر گلپایگانی غروی،در سال 1300 ق متولد گردید.

پس از تکمیل تحصیل مقدمات و سطح در تهران به نجف اشرف عزیمت نمود،و از محضر آیات:میرزا محمّد حسین نائینی و سید ابو الحسن اصفهانی در فقه و اصول و از سید ابو تراب خوانساری رجال و درایه استفاده نمود،و موفق به دریافت اجازات اجتهادی و روایی از اساتید خود گردید،و پس از ده سال اقامت به ایران بازگشت و در قم سکونت اختیار نمود،و از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی بهره مند گردید،و به دستور ایشان به(سنقر کلیائی)جهت

ص:1822

تبلیغ و ارشاد عزیمت نمود،و مدت 30 سال به ترویج مذهب پرداخت.

از آثار او:

1-تقریرات رجال خوانساری.

2-هدایت و ضلالت.

3-تفسیر پنج سوره(توحید،نباء،جحد،اعلی،و نصر).این کتاب یکی از اجزای«نور العرفان»است.

4-تفسیر سورۀ حمد.

5-نور العرفان و کشف اسرار القرآن(تفسیر قرآن کریم به فارسی)در چند جلد.

6-کشف الحق و دفع الباطل(در ردّ بهائیان)

7-حجة المنتظر،در ردّ کتاب سؤال جواب(از نعیم بهائی).

8-تفسیر سوره های کوچک(جزو آخر قرآن)،این کتاب نیز یکی از اجزای «نور العرفان»است.

وی در روز شنبه عید فطر1380/ ق مطابق با /27اسفند1339/ ش به سن 80 سالگی درگذشت،و در قبرستان حاج شیخ به کد(10997)مدفون شد.

1-فرزندش حجة الاسلام شیخ عباس غروی می باشد از شاگردان سید شهاب الدّین مرعشی بود.

2-عطاء اللّه غروی(متوفای 1374 ش)مدفون در جوار تربت پدر خود.

-منابع

1-الذریعة 200/25.

2-گنجینۀ دانشمندان 234/8(تاریخ تولدش را 1300 شمسی دانسته،که قطعا اشتباه است).

3-مؤلفین کتب چاپی 702/5.

4-نقباء البشر 277/1.

ص:1823

میرزا محمّد مجاهدی تبریزی

اشاره

(1326-1380 ق)

یکی از وزنه های علمی و تدریسی حوزۀ علمیۀ قم در دوران زعامت مرحوم آیت اللّه بروجردی،آیت اللّه میرزا محمّد مجاهدی بودند که بحقّ استاد توانا و عالم مبارز و شجاع در عرصه های علمی و سیاسی بودند.

مرحوم مجاهدی در مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام قم درس کفایه تدریس می فرمودند و جمع کثیری از فضلا و مشتغلین در دروس ایشان شرکت می جستند.ایشان با بیان رسا و استدلال قویم به تدریس می پرداختند.

وی مردی وقور و وزین و متین و خوش لباس و توأم با صلابت و رشادت،با آرامش گام می سپرد.در حال حرکت و راه رفتن نیز ارسطووش به سؤالات دانشجویان پاسخ می گفت و در حال و هوای خویشتن بود تا مظاهر بیرونی.

ایشان در سال 1326 ق در تبریز تولد یافت و مقدمات را از پدر خود آموخت، در سن 16 سالی به قم رهسپار شد و سطح را نزد میرزا محمّد همدانی به پایان برد و از دروس خارج حضرات آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و سید محمّد حجت کوه کمری استفاده کرد.

اکنون بخشی از متن نوشتاری را که فرزند ارجمند آن مرحوم،شاعر توانا (سرپرست انجمن شعر شهرستان قم)،آقای محمّد علی مجاهدی،متخلص به

ص:1824

«پروانه»در اختیار قرار داده اند،از نظر خوانندۀ گرامی می گذرد:

«مرحوم علاّمه کبیر،حضرت آیت اللّه آقا میرزا محمّد مجاهدی تبریزی،از مدرّسان طراز اوّل و از علمای بنام و نامدار حوزۀ علمیۀ قم بشمار می رفتند.

پدر ایشان،مرحوم حجة الاسلام و المسلمین،مجاهد نستوه و خستگی ناپذیر، مرحوم حاج میرزا علی اکبر مجاهد نیز از علمای بزرگ و نامدار تبریز به شمار می آمدند.به خاطر مجاهدتها و رشادتهایی که در ارتباط با مبارزه با دودمان قاجار و استقرار نظام مشروطه در تبریز از خود نشان دادند،باقر خان و ستّار خان از اوامر او اطاعت می کردند،و به«مجاهد»معروف گردید.ایشان بارها در زمان ستم شاهی رضا خان،به تبعید و زندان محکوم گردید،و چندین بار نیز به همراه مرحوم آیت اللّه سید ابو الحسن انگجی،توسّط عمال حکومتی بازداشت شدند.منزل او محل رتق و فتق امور جاری مردم بود.اهالی آذربایجان نسبت به ایشان اعتماد و اعتقاد قلبی خاصّی داشتند.

مرحوم آیت اللّه مجاهدی تبریزی،علاوه بر مقامات شامخ علمی،در اخلاق و عرفان عملی و متأدّب بودن به آداب اسلامی،شاخص بود و هیچ گونه ستمی را از هر مقام و مرجعی که بود،برنمی تافت،و اقدامات شجاعانۀ او در زمان مرحوم آیت اللّه بروجردی برای استیفای حقوق اهل علم و طالبان علوم دینی،زبانزد عامّ و خاصّ است.

در زمان نخست وزیری دکتر محمّد مصدق که در قم نسبت به تعدادی از محصّلان علوم دینی بی احترامی شده و شایع شده بود که توسّط توده ای ها مورد ضرب و جرح قرار گرفته اند و اجساد آنان را در خاکفرج قم مدفون کرده اند،تلگراف بسیار شدیداللّحنی به مصدق نوشته و پس از تذکّرات مفصّل،یادآور شده بودند که دولت زیر پتوی مصدّق مسئول این خیانت و جنایت است و مصدّق طی نامه ای در پاسخ تلگرام ایشان نوشته بود که نظرات آن جناب صائب و مورد نظر خواهد بود.

در رابطه با همین حادثه،به مدّت یک هفته درس و بحث را تعطیل کرده و در

ص:1825

گورستان خاکفرج قم مستقر شدند و تعداد کثیری از شاگردان ایشان بنا به صلاحدیدشان،اقداماتی در ارتباط به دفن احتمالی جنازه های طلاّب علوم دینی انجام می دادند و مرحوم آیت اللّه بروجردی،ایشان را به عنوان نمایندۀ تام الاختیار خود در این جریان برگزیده بودند.

مرحوم آیت اللّه مجاهدی می فرمودند،بیش از دوسوم حوزه نزد من تلمّذ کرده اند،و شکر خدا به هیچ شهری نرفتم،مگر اینکه شاگردان خود را در آنجا به امر تبلیغ و یا تدریس مشغول دیدم».

از ایشان آثار و تألیفاتی به جای مانده است که مهمترین آنها:

1-العقائد و المواعظ و الاخلاق،در 5 جلد.

2-الهدایة الی رموز الکفایة.

3-تفسیر سورۀ حمد.

4-حاشیة علی ارشاد القلوب.

5-نقد اللئالی فی فروع العلم الاجمالی،تاریخ فراغت از تألیف 1376 ق بود.

ایشان سرانجام پس از یک کسالت ممتد،در روز چهارشنبه /20ربیع الثانی/ 1380 مطابق با /20مهر 1339 ش در سن 54 سالگی به مرض سرطان خون درگذشتند و به هنگام تشییع جنازۀ ایشان از بیمارستان بازرگان تهران،بازار تهران تعطیل گردید و با ورود جنازۀ ایشان به قم،کلیۀ درسها و بحثهای حوزه به مدّت یک هفته تعطیل شد و مرحوم آیت اللّه بروجردی با وجود کسالت و تب،بر جنازۀ ایشان نماز خواندند و پیام داده بودند که می خواهم فرزند ایشان را ببینم.لذا استاد محمّد علی مجاهدی به همراه حجة الاسلام و المسلمین آقا سید محمّد حسین خوئی و تنی چند از بستگان،در اندرون به خدمت ایشان رسیدند و معظم له آن چنان غمگین و ناراحت بودند که پس از شروع صحبت،به گریه افتادند و بر فوت ایشان افسوس خوردند و فرمودند:افسوس!اسلام از سرمایه مصرف می کند!.

ص:1826

پیکرش در قبرستان شیخان مدفون است.

تقیّد به تعبّد

ایشان از افراد ملتزم به مسائل علمی و عملی اسلام بودند و در این راستا رنج و تعب را همیشه بر خود هموار می ساختند.از آشنایان ایشان شنیدم در مدّت چهل سال،زیارت عاشورای او حتّی یک بار هم ترک نشده بود و در خیابان و بیابان، دائم الذکر و نسبت به اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السّلام سخت دلبسته و شیفته و علاقمند بودند.

از آن مرحوم-که داماد آیت اللّه حاج سید آقا(مرتضی)میلانی بود-پنج پسر که اخلاف صالحه هستند به اسامی،آقایان:1-شمس الدّین محمّد علی،متخلص به«پروانه»،2-محمّد رضا،3-دکتر علی اکبر،4-دکتر محمّد جواد،5-مهندس علی اصغر مجاهدی و سه داماد محترم باقی مانده اند.

-منابع

1-آثار الحجة 63/2.

2-اظهارات فرزند ارشد ایشان،آقای محمّد علی مجاهدی به تاریخ صبح دوشنبه /26 اردیبهشت1379/ ش در قم.

3-گنجینۀ دانشمندان 104/2.

4-مفاخر آذربایجان 334/1.

5-مؤلفین کتب چاپی 639/5.

پروفسور محمّد مجدزاده کرمانی

اشاره

(-1382 ق)

پروفسور دکتر محمّد فرزند علامه شیخ احمد«مجد الاسلام»و نوۀ یوسف کرمانی،ملقب به(مجدزاده).

ص:1827

تحصیلات پزشکی

وی پس از تکمیل تحصیلات مقدماتی به هندوستان رفت،و تحصیلات عالی پزشکی خود را در این کشور به پایان رسانید.سپس به ایران بازگشت و در تهران سکونت اختیار نمود.و در ضمن کار طبابت بین سالهای 1306 و 1307 ش هفته نامۀ«کیمای سعادت»را در تهران و یک شماره نیز در کرمان منتشر ساخت.

پروفسور مجدزاده،سالهای متمادی نیز در خدمت وزارت بهداری بود تا این که بازنشسته گردید.

از آثار او

1-اصول طب کیمیای حیات(ترجمه).

2-قانون توالد و تناسل.

درگذشت و اعقاب

ایشان در روز یکشنبه /18رجب1382/ ق مطابق با /25آذر1341/ ش در تهران درگذشت،و جسدش به قم حمل و در وسط قبرستان حاج شیخ با کد (21846)به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-آقا سهراب 2-آقا احمد 3-آقا مجید 4-آقا محمود 5-نورسته.

-منابع

1-تاریخ جراید و مجلات ایران 152/4(نام هفته نامه را فقط«کیمیا»ضبط کرده است).

2-مقدمۀ کتاب تاریخ انحطاط مجلس(از پدرش مجد الاسلام)،به قلم آقا محمود خلیل پور.

3-مؤلفین کتب چاپی 710/5.

ص:1828

شیخ محمّد محفوظی رودسری

اشاره

(1323-1406 ق)

حاج شیخ محمّد محفوظی فرزند شیخ علی اکبر رودسری،از فضلای حوزۀ علمیۀ قم بود.

وی در سال 1323 ق در رودسر گیلان متولد شد(تذکر:در سجل تولدش 1318 و در گنجینۀ دانشمندان 1332 ق آمده که هر دو تاریخ اشتباه اند).

محفوظی پس از خواندن مقدمات رهسپار حوزۀ علمیۀ قم شد و سطح را نزد میرزا محمّد علی ادیب تهرانی و آقا حسین گلپایگانی فراگرفت.سپس در دروس خارج حضرات آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری،سید صدر الدّین صدر و سید حسین طباطبائی بروجردی حاضر گردید.و پس از رحلت این بزرگواران در دروس حضرات آیات:سید کاظم شریعتمداری،سید روح اللّه خمینی،سید شهاب الدّین مرعشی و سید محمّد رضا گلپایگانی شرکت جست.

کتابخانه اش(اعم از کتب خطی و چاپی)پس از ارتحال او به کتابخانۀ آیت اللّه مرعشی اهدا گردید.

نامبرده در شهریور1364/ ش در اثر کهولت سن و سکتۀ قلبی در قم دار فانی را وداع گفت.پیکرش پس از تشییع در قبرستان بهشت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-آقا جعفر 2-آقا حسین 3-آقا حسن 4-آقا محمّد تقی 5-آقا محمّد علی 6-آقا احمد.

-منابع

1-آینۀ دانشوران 414.

ص:1829

2-اطلاعات متفرقه.

3-گنجینۀ دانشمندان 213/5.

سیّد محمّد محقق بهشتی مازندرانی

(1315-1397 ق)

حاج سید محمّد محقق فرزند آیت اللّه سید حسن بهشتی مازندرانی،از دانشمندان و معاریف بابل بود.

وی در 1315 ق مطابق با 1276 ش در بابل مازندران متولد و در مهد علم و تقوا پرورش یافت.

پس از رسیدن به مراحل رشد و کمال،وارد حوزۀ علمیه گردید و در مدرسۀ صدر و مسجد و مدرسۀ مولانای بابل،نزد علمای بزرگی چون:شیخ محمّد صالح حائری(علامۀ سمنانی)،شیخ علی علامه حائری،شیخ احمد فردوس مکان، سید محمّد باقر حجتی،سید احمد استاد،شیخ محسن شریف طبرستانی و سید ابراهیم ثاقبی زانوی ادب بر زمین زد و کسب فیض نمود.

پس از آن عازم شهر مقدس قم گردید و از خرمن پرفیض حضرت آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و آیت اللّه سید محمّد تقی خوانساری و دیگر مراجع عصر استفاده کرد و صاحب فضل و کمال گردید و پس از نیل به مراتب بالای علمی،عازم بابل گردید و بر جای پدر تکیه زد و ضمن اقامۀ جماعت در مسجد مولانا،در مدرسۀ صدر بر کرسی تدریس نشست و شاگردان فراوانی را تربیت نمود.

معظم له از پاکی و صفای روح بالایی برخوردار و به خاطر حسن سلوک با تودۀ مردم و تواضع فوق العاده،مورد ارادت عموم مؤمنین و علاقمندان به خاندان علم و فقاهت،قرار داشتند.

وی پیکری از زهد و تقوا و راستی و درستی بوده و همواره الگویی از ساده زیستی و فضائل انسانی محسوب می شدند و در موعظه و هدایت مردم بسیار تلاش

ص:1830

کرده و از هیچ خدمتی به جامعه دریغ نمی کردند و تا آخر عمر به تدریس و تعلیم و تربیت طلاب اشتغال داشتند.

آن بزرگوار پس از عمری تلاش و خدمات صادقانه،در سال 1397 ق مطابق با 1356 ش و در سن 82 سالگی به رحمت خدا پیوست و پس از انتقال به قم،در قبرستان«بهشت رضوان»مدفون گردید.

خلف صالح ایشان،حضرت آیت اللّه سید حسن بهشتی هم اکنون در قید حیات و ساکن بابل می باشند و در زهد و تقوا و مناعت طبع زبانزد خاص و عام و منشأ خدمات دینی و علمی می باشند.

-منابع

1-آشنایی با فرزانگان بابل 150.

2-گنجینۀ دانشمندان 166/3.

شیخ محمّد محققی لاهیجی

(1328-1389 ق)

حاج شیخ محمّد فرزند میرزا کاظم محققی لاهیجی،از فضلا و اساتید حوزۀ علمیۀ قم و مبلغان به نام اسلام و تشیّع در اروپا بود.

او در سال 1328 ق در لاهیجان متولد شد.پس از اخذ دیپلم به تحصیل علوم دینی پرداخت،و برای تکمیل معلومات ابتدا در مشهد مقدس و پس از آن در سال 1351 ق به قم مهاجرت کرد و سطوح را نزد آیات:میرزا محمّد همدانی و میرزا محمّد علی ادیب تهرانی،سید شهاب الدّین مرعشی و سید محمّد تقی خوانساری فراگرفت،و آنگاه به درس خارج آیت اللّه شیخ عبد الکریم حائری یزدی راه یافت.

پس از فوت ایشان مدتی به دلیل سختی زندگی و فقر مالی به تجارت پرداخت،تا اینکه آیت اللّه حاج شیخ محمّد تقی بافقی یزدی او را از ادامۀ این کار منصرف نمود.

وی در سال 1371 ق به تهران مهاجرت و به تدریس در دانشکدۀ معقول و

ص:1831

منقول پرداخت،و در سال 1375 ق از ناحیۀ آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی به آلمان غربی و هامبورگ سفر کرد و در آنجا خدمات شایانی به اسلام و مسلمین انجام داد.اقامت ایشان در آلمان تا یک سال پس از ارتحال آیت اللّه بروجردی هم ادامه داشت،و در سال 1381 ق به ایران مراجعت کرد و در قم ساکن شد.و از سوی دار التبلیغ-نوبنیاد-جهت تدریس دعوت به همکاری شد و مدتی به تدریس علوم مختلف از جمله:هیئت و ریاضیات گردید،سپس از این کار صرف نظر نمود و کلا کناره گیری را اختیار کرد و مغازۀ کوچک کتابفروشی در خیابان ارم زد و به کسب پرداخت.وی در اخلاق عملی نمونۀ بسیار عالی به شمار می رفت.

ریحان یزدی در«آینۀ دانشوران»زندگینامۀ ایشان را چنین می نویسند:

(آقای محققی پس از رحلت حضرت آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم مدتی در همدان و یزد توقف فرموده،آنگاه به حوزۀ علمیۀ قم مراجعت کردند،و به تدریس فلسفه و علوم طبیعی پرداختند،و جمعیت انبوهی از طلبه و دانشجویان روحانی در مجلس درس ایشان حاضر شده به استفاده می پرداختند،و در نتیجه،طرز تدریس فلسفۀ جدید آقای محققی نظر حضرت آیت اللّه آقای بروجردی را جلب کرده و مورد توجه خاص آن جناب شدند.در این میان به مناسبتی به تهران آمده و در دانشکدۀ معقول و منقول به تدریس پرداختند.سپس استاد بزرگوار به دستور آیت اللّه بروجردی برای امر تبلیغ و ساختمان مسجد عظیمی به«هامبورگ»آلمان رفتند،و تاکنون در این سرزمین مسلمین اروپا از مقام روحانی و فضل و پرهیزکاری

ص:1832

این دانشمند بزرگوار استفاده می کنند...).

و باید دانست که آقای شیخ محمّد محققی از مفاخر مبلغین جهان شیعه و جامع علوم جدید و دانشهای دینی است،به علاوه به اندازه ای در خدمت نوع کوشا و ساعی است که به هر شهر و دیاری که چندی توقف نمود،دیری نمی گذرد که همۀ اهالی از جان و دل او را سپاسگزارند،و از خدمات خدای پرستانه معزی إلیه سخن می گویند.جناب ایشان چنانکه در کتاب آثار الحجة نیز اشاره شده است به مناسبت اینکه دختر حجة الاسلام سید محمّد مدرس سعیدی را که از روحانیین یزد بودند همسر داشتند،چندی در آن دیار رحل اقامت افکندند و در مدت کوتاهی محبوب بودنشان در آن دیار به پایه ای رسید که اهالی متّفقا به وسیلۀ اعلامیه های زیادی آمادگی خود را برای فرستادن ایشان به(مجلس شورای ملی) اعلام داشتند،ولی او این مسئولیت را نپذیرفته و نسبت به دیگری توصیه فرمودند.

فرزندان ایشان عبارتند از آقایان:1-محمّد علی 2-محمّد جواد و دو دختر.

محققی سرانجام در روز سه شنبه /28جمادی الاول1389/ ق مطابق با /21 مرداد1348/ ش به سن 61 سالگی در اثر سکتۀ قلبی و ابتلا به بیماری آسم در قم درگذشت و در قبرستان ابو حسین-مقبرة العلماء-مدفون گشت.

-منابع

1-آثار الحجة 267/2.

2-آینۀ دانشوران 92 و 311.

3-گنجینۀ دانشمندان 257/2 و 456/7.

4-مجلۀ حوزه،شماره های 43 و 44،سال 1370 ش،ص 104.

شیخ محمّد«محمّدی وند»مرندی

اشاره

(1344-1419 ق)

وی در سال 1344 ق مطابق با 1304 ش در«کوشک سرا»مرند واقع در

ص:1833

آذربایجان شرقی دیده به جهان گشود.

محمّدی وند پس از طی مقدمات و تحصیلات ابتدائی جهت کسب علوم دینی عازم حوزۀ علمیۀ قم شد و پس از طی دروس سطح،دروس عالی فقه اصول را از محضر آیات:سید محمّد حجت کوه کمری،سید حسین طباطبائی بروجردی، سید محمّد داماد یزدی و سید روح اللّه خمینی استفاده نمود و به تدریس متون کتب درسی اشتغال ورزید.

ایشان از سال 1361 ش به سمت(امام جمعه مرند)منصوب شد و تا آخر عمر در این سمت بود.

از آثار او

1-اخلاق اسلامی.

2-حاشیة علی العروة الوثقی.

نامبرده در عصر روز چهارشنبه /9محرم1419/ ق مطابق با /16اردیبهشت 1377/ ش براثر بیماری قلبی در سن 75 سالگی در مرند به معبود خویش شتافت.

پیکرش در مرند و تبریز و قم تشییع و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

میرزا محمّد محیط قمی

اشاره

(1250-1317 ق)

میرزا محمّد قمی متخلص به«محیط»و ملقب به«شمس الفصحا»،از شعرای صاحب نام و فضیلت بود.

وی در سال 1250 ق در قم دیده به جهان گشود.پدرش نیز از عالمان دین و دانشمندان زمان خود بود و در ترویج مبانی مذهب جعفری و ارشاد مردم گام برمی داشت.

محیط،علوم ادبی و دینی را در قم و اصفهان از اساتید فن فراگرفت،و چون

ص:1834

دارای طبع شعر و ذوق ادبی بود در اندک زمان مورد توجه ادبا و فضلا قرار گرفت.

دوست علی خان معیر الممالک«وزیر خزانۀ ناصر الدّین شاه»که از وزرای ادب پرور بود و با فضلا و ارباب ذوق و شعر حشر و نشر داشت،ایشان را از قم به تهران فراخواند تا عهده دار تعلیم و تربیت فرزندش«دوست محمّد»باشد.

محیط،از جوانی طبعی روان و قریحه ای تابناک داشت و در دستگاه معیر الممالک به خدمت پرداخت،و سالهای بعد نیز آموزگاری دوست علی ثانی«اعتصام السلطنه»را عهده دار گردید.وی در موقع جلوس مظفر الدّین شاه به امر صدر اعظم سجع مهری جهت پادشاه به نظم درآورد که مقبول طبع واقع گردید،و مورد اکرام و انعام قرار گرفت و به لقب«شمس الفصحا»ملقب گردید.

استاد محیط در /3صفر1317/ ق بدرود حیات گفت،و در قبرستان شیخان قم مدفون گردید.

دیوانش برای اولین بار با تدوین و مقدمۀ میرزا حیدر علی ثریا«مجد الادباء»پدر همسر محیط طبع شد،و ثریا در مقدمۀ دیوان او نوشت:«محیط شاعری عالی قدر و صاحب فضیلت بوده،و عمری را با صداقت و پاک دامنی و دیانت و امانت به سر برده،و شاعران جوان در محضر او کسب علم کرده و معرفت اندوخته اند».و نیز نوشته است:«شخص شریفش شعر او و ادبا را سرانجمن بود،و شعر لطیفش فصحا و بلغا را افسر سخن،دوست و دشمن به فصاحت و بلاغت او معترف بودند،شعر و شاعری و صفات حمیدۀ دیگرش را می ستودند،خیلی سلیم العقیدة بود،و درویش وضع،و فقیر دوست،و بیچاره نواز و سخی الطبع،و بهی الرأی،و ذکی الذهن،مسلکی خوش داشت و مشربی بی غش،حالش همه جا محبوب بود و مقالش همه را مطلوب،هیچ گاه بدگویی نداشت،بدخویی هم،همیشه حق گویی می نمود،حق جویی هم».

در سال 1362 ش دیوان اشعارش مجددا به همت و کوشش آقای احمد کرمی در تهران طبع و نشر گردید.

ص:1835

اشعار زیر نمونه هایی از نظم اوست:

کمند محبّت

بسیار زلف پرشکن و درهم اوفتد امّا به دلربایی زلفت کم اوفتد

درهم شود چو خاطر من وضع روزگار بر روی تو چو طرّۀ تو درهم اوفتد

جز لعل تو که مرهم ریش دل من است هرگز شنیده ای که نمک مرهم اوفتد

برقع فکن که از شرر آتش رخت ترسم شرر به مزرعۀ عالم اوفتد

باشند جاودانه دل و غم قرین هم یک دل ندیده ام که جدا از غم اوفتد

آدم به دام دانۀ حسن تو اوفتاد نبود عجب اگر که بنی آدم اوفتد

با کس مگوی راز دل خود،گمان مدار کز صد هزار دوست یکی محرم اوفتد

روزی اگر به خاک شهیدان گذر کنی شور قیام،در همۀ عالم اوفتد

شد در هوای دانۀ خال تو مرغ دل ترسم به دام طرّۀ خم در خم اوفتد

آزادی از کمند محبّت بود محال هرکس در این کمند فتد محکم اوفتد

هرکس که بوسه زد به لب جام و لعل یار جاوید زنده است و مسیحا دم اوفتد

در ستایش فاطمۀ زهرا علیها السّلام

ای جهر برافروخته ات،لاله زار عمر بازآ که بی رخ تو خزان شد بهار عمر

عمرت دراز باد که آمد طرب فزا با یاد روی و موی تو لیل و نهار عمر

سرو و گلی نیامده چون عارض و قَدَت در گلشن زمانه و در جویبار عمر

صبر و قرار عمر تو بودی و بی تو رفت از کف زمام طاقت و صبر و قرار عمر

هردم که بی تو می گذرد دیده جای اشک خون گریدش به حال من زار و کار عمر

آشفته تر ز طرّۀ تو گشته حال من آشفته تر ز حالت من روزگار عمر

تاری اگر ز طرشۀ تو افتدم به چنگ آید به دولت تو به دست،اختیار عمر

هرکس که دید روز وداع تو واقف است بر بیدلان چه می گذرد از گذار عمر

ص:1836

هردم که بی حضور عزیزان به سر رود انصاف،خواندنش نتوان از شمار عمر

بگرفته دل غبار کدورت ز هستی ام کو نیستی که شویدم از دل غبار عمر...

-منابع

1-تاریخ تکایا و عزاداری قم 265.

2-رجال قم 157.

3-سخنوران نامی معاصر 3192/5.

4-فرهنگ شاعران زبان پارسی 509.

5-مؤلفین کتب چاپی 793/5.

سیّد محمّد مدرسی یزدی

اشاره

(1282-1345 ق)

سید محمّد فرزند سید حسن و نوۀ سید مهدی طباطبائی مدرسی یزدی،از علمای معروف و دانشمندان سرشناس تهران بود.

در سال 1282 ق در یزد متولد شد.

تحصیل در حوزۀ نجف اشرف

وی پس از تحصیل مقدمات،به نجف اشرف مهاجرت و دروس عالی حوزه را نزد آیات:آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی آموخت و از طرف آن دو به اخذ مدرک اجتهاد نایل آمد و به یزد مراجعت نمود.

ویژگیهای علمی و اخلاقی

وی با عسرت و تنگدستی زندگی می کرد،و در اثر فشار زندگی به تهران مهاجرت کرد،و مورد توجه فرزندان آیت اللّه میرزا محمّد حسن آشتیانی واقع شد،و اندک اندک در وضع زندگی اش بهبودی یافت،و یکی از مدرسان مدرسۀ مروی گردید.

ص:1837

نامبرده در دوران مشروطیت و برقراری قانون در دولت به امر قضاوت شرعی پرداخت،و گاهی در ادارۀ عدلیه نیز حاضر می شد،و احکام او مورد توجه سایرین بود.

درگذشت و اعقاب

ایشان به سال 1345 ق مطابق با سال 1305 ش در سن 63 سالگی درگذشت، و در قبرستان شیخان قم به خاک سپرده شد.

فرزندانش:1-علامه سید ابو طالب مدرسی 2-دکتر محمود مدرسی.

-منبع

1-النجوم السرد بذکر علما یزد(خطی-مدرسی).

سیّد محمّد مشکاة بیرجندی

اشاره

(1319-1400 ق)

سید محمّد فرزند سید علی و نوه سید محمّد حسینی بیرجندی،معروف و ملقب به«مشکاة»از دانشمندان و محققان عالیقدر و کتاب شناسان برجستۀ معاصر بود.

او در تاریخ /27شوال1319/ ق در شهر بیرجند واقع در جنوب خراسان متولد گردید.

تحصیلات مقدماتی

وی پس از طی دوران کودکی و عهد صباوت به مکتب خانه راه یافت،و پس از آموختن خواندن و نوشتن به تحصیل علوم دینی روی آورد.نصاب الصبیان و امثله و شرح آن را نزد ملا غلامحسین سورگی آموخت.

در سال 1333 ق وارد«مدرسه معصومیه»بیرجند شد،و علوم ادبی و سایر مقدمات را نزد:میرزا موسی چهکندوکی و شیخ محمّد حسین سرچاهی به انجام رسانید و مرحلۀ سطح مقدماتی را نزد علامه شیخ غلامرضا فاضل،شیخ محمّد

ص:1838

عرب و میرزا محمّد حسین بزرگ تلمذ کرد.

در جوار امام رضا علیه السّلام

ایشان در حدود سال 1336 ق جهت ادامۀ تحصیل به مشهد مقدس عزیمت کرد و سالی چند در آن سامان به تحصیل پرداخت.قوانین را نزد سید جعفر شهرستانی و شیخ حسن خیابانی و شرح لمعه را نزد سید محمّد باقر مدرس رضوی و مطول و مغنی را نزد میرزا عبد الجواد ادیب نیشابوری و شرح میبدی را نزد سید حسن مشکان طبسی و شرح منظومه را نزد شیخ حسن کاشی و شرح اشارات و شرح هدایة ملا صدرا را نزد سید آقا بزرگ شهیدی آموخت.

مرحلۀ سطح عالی را نزد آیات:میرزا محمّد آقازادۀ خراسانی،شیخ آقا بزرگ شاهرودی و شیخ حسین بری و اخلاق علمی و عملی را از محضر شیخ حسنعلی نخودکی اصفهانی،و نیز از دروس شیخ محمّد علی فاضل خراسانی استفاده نمود.

هجرت به تهران

نامبرده در اسفند 1299 ش مطابق با سال 1339 ق به تهران رفت و به فعالیتهای سیاسی و علمی پرداخت و خود را کاندیدای مجلس شورای ملی کرد، اما موفقیت حاصل نکرد و از نماینده شدن بازماند.

به هرحال در تهران دروس عالی حوزه را نزد آیات:شیخ عبد النبی نوری،شیخ محمّد تقی گرکانی،سید محمود حیاط شاهی،سید محمّد امام جمعه تهرانی،ملا علی فرزند محمّد تقی قمی و میرزا محمود قمی طی کرد و درجه اجتهاد را به دست آورد.

مشکاة،در راه علم و ادب پیشرفت چشمگیری حاصل کرد و به تدریس علوم دینی در حوزه و دانشگاه پرداخت.او در دانشگاه تهران به تدریس رشته فقه اسلامی همت گماشت و تقریرات درس او به صورت جزواتی به چاپ رسید،و جنبۀ درسی پیدا کرد.

ص:1839

مشکاة، به جز تدریس در دانشگاه تهران در مدرسۀ عالی سپهسالار نیز به تدریس فلسفه و حکمت اسلامی اشتغال داشت.

ایشان علاوه بر مقام علمی از سوی مراجع حوزه نیز مورد تأیید قرار گرفت،و توانست اجازات علمی و حدیثی از حضرات آیات:شیخ ضیاء الدّین عراقی(در تاریخ 1357 ق)،سید ابو الحسن اصفهانی(به تاریخ 1357 ق)سید محمّد حجت کوه کمری(به تاریخ 1358 ق)و حاج آقا بزرگ تهرانی(به تاریخ 1362 ق)،به دست آورد.

کتابشناس برجسته

استاد ایرج افشار دربارۀ عشق و علاقۀ مشکاة به رشتۀ کتابشناسی و زحماتی که در این راه تحمل نموده،چنین می نویسد:

«اما شهرت علمی و واقعی مشکاة را باید در معرفت کتابشناسی او دانست،او در این راه شوقی و عشقی عجیب داشت و حقّا یکی از نوادر زمان خود در این زمینه بود.

مشکاة،از ابتدای ورود به تهران(در اسفند 1299 ش)به محافل ادبی و محضر علمای مقیم تهران آمد و رفت می کرد و ضمنا چون با کتاب فروشی های کتب قدیمه انس و الفت یافت و به طور کلی در جریان خریدوفروش کتابخانه ها و کتب خطی و نادر بود،طبعا توانست به تدریج مقداری کتابهای خطی را با سختی برای مجموعه شخصی جمع آوری کند.هرگاه ملتفت می شد که عالمی فوت کرده است و کتابهایش فروخته می شود،بدان کتابخانه رو می آورد و با قرض و قوله مقداری از کتابها را می خرید و به خزانۀ کتب خود ملحق می کرد...

مشکاة،در سال 1339 ش کتب خطی کتابخانۀ خود را به دانشگاه تهران بخشید و پایۀ کتابخانه مرکزی با این مجموعه گذاشته شد،تا به کیفیت و کمیت امروزی رسید.پس از اهدای آن کتابخانه آقایان:محمّد تقی دانش پژوه و علی نقی منزوی را به فهرست نویسی بسیار داشت».

ص:1840

مشکاة،مدت کوتاهی نایب التولیۀ آستانۀ قم بود(در عهد دکتر محمّد مصدق) و نیز عضو رسمی شورای عالی دانشگاه تهران در سال 1320 ش شد.و نیز استاد مدرسه عالی سپهسالار در تدریس فلسفه و عضو انجمن تألیف و ترجمه دانشگاه تهران بود.

آثار قلمی مشکاة

از جمله یادگارهای استاد مشکاة،آثار قلمی زیادی است که در رشته های مختلف چون:فلسفه،حکمت،منطق،فقه و ادبیات که به صورتهای گوناگونی چه تألیف،تحقیق،تصحیح و اهتمام از قلم شیوای ایشان تراوش کرده و به جای مانده که اغلب آنها چاپ شده است.

فهرست آثار او به شرح زیر است:

1-ارسطاطالیس حکیم(تصحیح و تحقیق).

2-الشواهد الربوبیة(تصحیح).

3-الفوائد الدریة(از ابن سینا-اهتمام).

4-المحجة البیضاء(از فیض کاشانی-تصحیح و تعلیق).

5-المحرک الاول(از سجستانی-تصحیح).

6-النکت الاعتقادیة(از شیخ صدوق-تصحیح).

7-الوجیزة فی الدرایة(تصحیح).

8-بیع از شرائع الاسلام(درس ایشان در دانشکده حقوق).

9-ترجمۀ أخبار الحکماء(از قفطی-تصحیح).

10-ترجمۀ غنیة النزوع(از ابن زهره).

11-ترجمۀ نه فصل از متن اشارات ابن سینا.

12-تلخیص البیان فی مجازات القرآن(از شریف رضی-تصحیح).

ص:1841

13-دانشنامه علائی(از ابن سینا-تصحیح).

14-درة الاخبار و لمعة الانوار(اهتمام).

15-درة التاج لغرة الدباج.

16-رساله ای در شرح حال بیهقی.

17-رسالۀ تجرد نفس مردمی.

18-رسالۀ ره انجام(از افضل الدّین کاشانی-تصحیح).

19-رگ شناسی(تصحیح).

20-روان شناسی(ترجمۀ رسالۀ عشق ابن سینا-اهتمام).

21-شرح حکمة العین(اهتمام).

22-شرح فارسی بر درایة الحدیث(از شهید ثانی).

23-شرح فارسی بر لمعۀ دمشقیه.

24-شرح و تعلیقات علی تتمة صوان الحکمة.

25-فعلیت و امکان در عقد وضع و آرای فارابی و ابن سینا.

26-کلید بهشت(از قاضی سعید-اهتمام).

27-کلمة التوحید لرفع التردید(فارسی-در فلسفه).

28-مشکاة الاسرار فی حل عقد الاسفار.

29-مفاتیح الجنان(از قمی-تصحیح و تحشیه).

30-مقامات الجنات(از سید نعمة اللّه جزائری-تصحیح).

31-منطق الشفاء(تصحیح).

32-نمونه مختصری از غزل و مثنوی و رباعی.

33-وصیت نامه علامۀ مجلسی(تصحیح).

ارتحال و مدفن

وی سالهای آخر عمر خود را برای مدتی چند در انگلستان زیست و سرانجام

ص:1842

در اثر کهولت سن در تاریخ روز جمعه /30 ذی القعده1400/ ق مطابق با /18مهر 1359/ ش در سن 80 سالگی در لندن درگذشت.

جنازه اش جهت مراسم خاکسپاری از لندن به تهران و از آنجا به شهر مقدس قم انتقال یافت و پس از تشییع باشکوه در یکی از ورودی های حرم مطهر حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

-منابع

1-خاتمه کتاب ارسطاطالیس حکیم،به قلم فرزندش دکتر سید محمّد مشکاة.

2-فرهنگ عمید 808.

3-فهرست کتابهای چاپی فارسی طبی 407/1 و 408 و 887.

4-مجله آینده،سال 6،شماره های(9-12)،سال 1359 ش،ص 918.

5-مقدمۀ فهرست کتابخانه مشکاة،به قلم دکتر علینقی منزوی.

6-مقدمۀ کتاب فهرست کتابخانه اهدائی آقای سید محمّد مشکاة به کتابخانه دانشگاه تهران، جلد اول،به قلم دکتر علینقی منزوی.

7-مؤلفین کتب چاپی 815/5.

8-نقباء البشر(قسمت خطی).

دکتر شیخ محمّد مفتح همدانی

اشاره

(1347-1400 ق)

دکتر شیخ محمّد فرزند شیخ محمود همدانی،معروف به«مفتح»،از فضلا و اساتید گرانقدر حوزه و دانشگاه بود.

وی تحصیلات مقدماتی را نزد پدر خود و در مدرسۀ آخوند ملا علی همدانی فراگرفت،سپس در سن جوانی(سال 1362 ق)رهسپار حوزۀ علمیه قم شد و سطوح را به پایان برد.دروس خارج را از محضر آیات:سید محمّد حجت کوه کمری، سید حسین طباطبائی بروجردی،سید محمّد داماد یزدی،سید کاظم شریعتمداری

ص:1843

و سید روح اللّه خمینی و فلسفه را از محضر سید محمّد حسین تبریزی«علامۀ طباطبائی»بهره مند شد و خود اقدام به تدریس سطح و حکمت پرداخت.

وی جهت انجام تحصیلات دانشگاهی به تهران عزیمت کرد و در دانشکدۀ معقول و منقول در رشتۀ فلسفه به تحصیل پرداخت و موفق به دریافت درجۀ دکترا گردید و به قم بازگشت و به کارهای فرهنگی اشتغال ورزید و بعدا در سال 1388 ق مطابق با 1347 ش به تهران رفت.و ابتدا در دبیرستانها و از سال 1348 ش در دانشکدۀ الهیات به تدریس و تربیت طلاب اشتغال ورزید.و سرانجام به ریاست و استادی دانشکدۀ الهیات دانشگاه تهران برگزیده شد.در ضمن فعالیتهای مذهبی خود را در حسینیۀ ارشاد و مسجد جاوید و نیز مسجد قبا در قالبهای وعظ و ارشاد و ایراد سخنرانی و نیز اقامۀ جماعت،انجام می داد.

از آثار او

1-ترجمۀ تفسیر مجمع البیان(اثر طبرسی-با همکاری شیخ حسین نوری همدانی).

2-حاشیه بر اسفار(اثر ملا صدرا).

3-حاشیه بر منظومه(اثر سبزواری).

4-روش اندیشه(در منطق).

علاوه بر آثار فوق در مجله های:مکتب تشیّع و مکتب اسلام مقالات زیادی دارند.

استاد مفتح در ساعت 9 صبح روز سه شنبه /28محرم1400/ ق مطابق با 27

ص:1844

/آذر1358/ ش در سن 52 سالگی در صحن دانشکدۀ الهیات دانشگاه تهران به ضرب گلوله زخمی شد و ساعت 12 ظهر در بیمارستان امیر اعلم به دیدار حق شتافت.پیکرش صبح روز چهارشنبه از مسجد دانشگاه تهران تشییع و به قم انتقال داده شد و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

شیخ محمود مفتح همدانی

شهید مفتح از زبان همسرش

بسم اللّه الرحمن الرحیم من فاطمه جابری انصاری صبیه مرحوم حجة الاسلام حیدر علی جابری انصاری از نواده های جابر بن عبد اللّه انصاری اولین زائر سرور آزادگان حسین بن علی علیه السّلام،همسر آیت اللّه شهید دکتر مفتح مایۀ افتخار همۀ فامیل،هستم.

این افتخار بزرگ را من برای خود می دانم که مدت 30 سال عمرم را در خدمت مرد بزرگ و مجاهد و ارزشمند و واقعا مرد خدا بودم،که زندگی را برای خدا می خواست و عاقبت هم در راه خدا و راه عشقش و ایده اش و امامش جانش را فدا کرد.

من چون معمولا در خانه بودم کمتر از کارهای ایشان خبر داشتم.از سالی که ترور حسنعلی منصور صورت گرفت،از فعالیت های سیاسی ایشان خبردار شدم که مرتب در حال مبارزه هستند.در مسافرت هایی که به خوزستان می کردند سخنرانی هایی داشتند و فعالیتهایی می کردند که باعث شد در خوزستان ممنوع الورود بشوند و ازآن پس نتوانستند علنا سخنرانی کنند.ولی ایشان بازهم

ص:1845

سخنرانیهای پراکنده ای داشتند تا جایی که عکسشان را چاپ کرده و به تمام خوزستان فرستادند که اگر مأموران او را دیدند بلافاصله تحویل زندان بدهند!

این بود که ایشان دیگر نتوانستند برای ارشاد مردم به خوزستان بروند.ولی ساکت هم ننشستند و چون دبیر دبیرستانهای قم بودند فعالیتهای خود را به صورتی دیگر در دبیرستانها شروع کردند.بازهم طولی نکشید که ایشان را به کرمان تبعید کردند و مدتی هم در کرمان مشغول فعالیت بودند تا وقتی که به تهران تبعیدشان کردند و فعالیت را در تهران شروع کردند.او در دبیرستان و بعد هم در دانشکدۀ الهیات شروع به فعالیت نمودند.مدتی هم در مسجد الجواد فعالیت داشتند.ولی چون امام مسجد جاوید بودند و حسینیه ارشاد را بسته بودند فعالیتهایشان را در مسجد جاوید متمرکز کردند و کلاسهای درس برای دانشجویان گذاشتند و کارهای دیگر هم می کردند تا جایی که رژیم نتوانست طاقت بیاورد و ایشان را گرفت و زندانی کرد و مسجد هم بسته شد.

مدتی ایشان در زندان بودند،ولی بیکار نبودند و مشغول آگاه کردن زندانیها بودند.بعد از مدتی از زندان آزاد شدند و مسجد قبا را تأسیس کردند و مجددا فعالیت را شروع نمودند و در آن دورۀ خفقان مسجد قبا را به صورت کلاسهایی که در مسجد جاوید بود درآوردند.با وجود آنکه خود ایشان ممنوع المنبر بودند به صورت تفسیر قرآن دوباره منبرهای خود را شروع کردند و اولین فریاد از مسجد قبا بلند شد و اولین بار که اسم امام امت برده شد در مسجد قبا بود.

هم زمان با این فعالیتها،در خارج کشور هم فعالیت داشتند و در لبنان و سوریه برای بازماندگان شهدای اسلام زمینی خریدند و مدرسۀ شبانه روزی و دبیرستان درست می کردند که با شهادتشان کارهای خارج نیمه ماند.

در داخل کشور اولین نماز عید فطر چند میلیون نفری را در مسجد قبا بر پا داشت و در سال 56 بود.همین جور فعالیت را ادامه دادند تا ماه مبارک سال 57 که در این ماه بااین که مسجد در محاصره دشمن بود،ولی ایشان مبارزه را در سنگر

ص:1846

مسجد قبا ادامه می دادند.و بازهم نماز عید فطر سال 57 و اولین راهپیمایی را در همان روز از مسجد قبا شروع کردند تا تپه های قیطریه و بعد از نماز هم راهپیمایی از تپه های قیطریه شروع شد.راهپیمایی دوّم را هم در روز پنجشنبه 16 شهریور از تپه های قیطریه شروع کردند که در همان روز در محل قلهک ایشان را مزدوران رژیم کتک زدند و زخمی کردند و به وسیله اسلحه سر و دست و کمرشان را زخمی کردند و بعد هم در روز جمعه 17 شهریور(جمعه خونین)دوباره ایشان را با همان حال مریضی و جراحت دستگیر و به زندان بردند.

مدتی در زندان بودند تا وقتی که دیگر رژیم نتوانست زندانی های سیاسی را در زندان نگهدارد و ایشان را هم آزاد کرد.بعد از آزادی بازهم به فعالیت خودشان ادامه داد.ایشان از مؤسسین جامعۀ روحانیت مبارز تهران بودند و در کمیتۀ استقبال از امام سهم مؤثری داشتند.تا امام از پاریس به ایران بازگشتند و بعد از چند روز انقلاب پیروز شد و ایشان همچنان در کمیته های انقلاب بودند و بعد هم ریاست دانشکده الهیات را به عهده گرفتند و همراه با آن رئیس کمیته منطقه 4 هم بودند.

-منابع

1-روزنامۀ کیهان،به تاریخ /26آذر1359/ ش،ص 10.

2-گنجینۀ دانشمندان 409/2.

3-مستدرک أعیان الشیعة 173/1.

4-مؤلفین کتب چاپی 830/5.

5-هگمتانه تا همدان 174.

شیخ محمّد موحدی قمی

اشاره

(1314-1405 ق)

حاج شیخ محمّد فرزند آیت اللّه شیخ عبد اللّه قمی،ملقب به«موحدی»و متخلص به «موحد»از دانشمندان و فضلای معاصر و داماد آیت اللّه شیخ ابو القاسم قمی(کبیر)بود.

ص:1847

آقا محمّد در سال 1314 ق در قم متولد شد.

تحصیلات عالی

وی پس از طی مقدمات،سطوح را نزد پدر خود به انجام رسانید،آن گاه دروس خارج را ابتدا از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و سپس از محضر آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی استفاده نمود.

ایشان در تشکیلات آیت اللّه بروجردی متصدی امور استفتا و جمع آوری فتاوی آن مرجع عالیقدر بود،و پس از ارتحال ایشان به حلقۀ اصحاب آیت اللّه سید شهاب الدّین مرعشی پیوست،و به کار خود ادامه داد.در ضمن نماز جماعت را در مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام بر پا می نمود.

از آثار او

1-توضیح المسائل.

2-جامع الشتات.

3-جامع الفروع.

4-رسالۀ عملیه.

5-فرائض المناسک.

6-مصابیح الفروع.

7-مناسک حج.

8-مناهج الفروع.

کتابهای فوق از افادات و افاضات آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی و براساس فتاوای ایشان به وسیلۀ مرحوم موحدی تهیه و تنظیم شده است.

9-الغایة القصوی لمن رام التمسک بالعروة الوثقی(تنظیم-دو جلد).

10-الوصل و الفصل.

ص:1848

11-تلفیق الشتات.

12-جنگ.

13-شتاب موحدی.

14-فروع المعاملات.

15-منتهی المسائل.

درگذشت و اعقاب

ایشان در /26جمادی اول1405/ ق در سن 91 سالگی در قم درگذشت،و پیکرش در قبرستان باغ بهشت مدفون شد.از او فرزندی به نام آقا محسن و سه دختر باقی ماند که علامه سید حسین برقعی یکی از دامادهایش بود.

-منابع

1-آثار الحجة 107/2.

2-اطلاعات متفرقه.

3-گنجینۀ دانشمندان 274/2.

سیّد محمّد موسوی اردبیلی

(-ح 1410 ق)

از فضلای معاصر اردبیل بود.

تولدش در اردبیل اتفاق افتاد.در سن نوجوانی همراه برادر خود حجة الاسلام سیّد عزیز در مدرسۀ ملا ابراهیم نزد علمای آن عصر،چون:شیخ مهدی عالم اردبیلی،سیّد جلال محدّث خلخالی و شیخ غفور عاملی اردبیلی،مقدمات و سطوح را به انجام رساند.سپس نیز همراه آن برادر به قم رفت و از محضر آیات:

سیّد محمّد حجت کوه کمری،سیّد صدر الدّین صدر و سیّد حسین طباطبایی بروجردی بهره مند گردید.آنگاه به زادگاهش بازگشت و در مسجد حسینیه به امر

ص:1849

اقامۀ جماعت،تدریس و ارشاد پرداخت.ایشان دارای آثار قلمی نیز بوده است.

سرانجام در حدود سال 1410 ق در اثر ابتلای به بیماری سرطان خون در اردبیل بدرود حیات گفت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان باغ بهشت-مقبرة العلماء-مدفون گشت.

-منبع

1-مفاخر اردبیل(مخطوط-سیّد عبد اللّه مفتی الشیعة).

سیّد محمّد مولوی حیدرآبادی

اشاره

(1329-1416 ق)

سید محمّد مولوی فرزند آیت اللّه سید ابو الحسن میرن و نوۀ آیت اللّه سید نیاز الحسن فرزند غلامحسن حسینی حیدرآبادی.وی از جمله علمای زاهد و متقی و از اساتید حوزۀ علمیۀ نجف اشرف بود.

نامبرده در سال 1329 ق مطابق با 1290 ش در حیدرآباد هند دیده به جهان گشود.

پدری فقیه

پدرش معروف به(میرن)،و یکی از فقها و دانشمندان مقتدر حیدرآباد بود.

نیاکان او ابتدا در قریۀ«برست»از توابع دهلی سکونت داشتند،سپس به حیدرآباد رفتند و در آنجا سکونت اختیار کردند.میرن در حدود سال 1278 ق در حیدرآباد متولد شد.مقدمات را نزد علامه سید اکابر حسین زیدپوری و قسمتی از سطح نزد

ص:1850

علامه سید نثار حسین عظیم آبادی استفاده کرد،آن گاه مدتی به لکنهو رفت و از محضر آیت اللّه مفتی سید محمّد عباس لکنهوی جزائری تعلیم دید و مجددا به حیدرآباد بازگشت و از پدر خود استفادۀ علمی برد.

وی در سال 1299 ق جهت ادامۀ تحصیلات عالی خود به نجف اشرف رهسپار شد و از محضر آیات:میرزا حبیب اللّه رشتی،شیخ محمّد حسن مامقانی، شیخ محمّد فاضل شربیانی و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی استفادۀ شایان نمود و پس از 14 سال تحصیل و نیل به درجۀ رفیعۀ اجتهاد در سال 1313 ق به زادگاه خود مراجعت کرد و به امر تدریس و تربیت طلاب و اقامۀ نماز جمعه و جماعت اشتغال ورزید.مدت دو یا سه سال هم جهت ارشاد و تبلیغ دین حنیف به شرق آفریقا(زنگبار)مهاجرت کرد و در آنجا خدمات شایانی نمود و مجددا به حیدرآباد مراجعت کرد.

سید محمّد مولوی حیدرآبادی میرزا باقر زنجانی شیخ علی اصغر طبرسی

از آثار او

1-ادعیۀ مهمات(در ادعیۀ مجربه و مخصوصه).

ص:1851

2-الکلمة الطیبة(در اصول دین).

3-تقریب الشرع(در مسایل فقه).

4-رسالة فی الصلاة.

5-رؤیة الأهلة.

6-قواعد المواریث(به زبان اردو در احکام ارث).

7-مخزن الطهارة فی الدماء الثلاثة.

8-ورع الصالحین(در اخلاق).

سرانجام این فقیه مجاهد در پی بیماری یرقان در شب دوشنبه /13جمادی الثانی 1363/ ق مطابق با /15خرداد1323/ ش در حدود سن 85 سالگی در حیدرآباد درگذشت و جسدش به عتبات عالیات انتقال داده و در صحن حضرت ابو الفضل العباس علیه السّلام در کربلای معلاّ به خاک سپرده شد.

-منابع

1-ارمغان به ضمیمۀ تاریخ مسجد اثنا عشری،منتشر سال 1392 ق در حیدرآباد،ص 15.

2-اطلاعاتی از فرزندش مرحوم سید محمّد مولوی.

3-مستدرک أعیان الشیعة 66/5.

4-مطلع انوار.

5-مؤلفین کتب چاپی 142/1.

6-نقباء البشر 46/1.

شرح حال مولوی

مرحوم سید محمّد مولوی سالهای آخر عمر خود را در قم سپری کرد و در اثر کهولت و بیماری که بر ایشان غالب گشته،عملا خانه نشین شده بود.نگارنده چند ماه آخر زندگی ایشان را درک نموده و مرتبا خدمتشان می رسیدم و یا تماس تلفنی حاصل می کردم.واقعا او را مردی زاهد،عابد،خلیق و دانشمند یافتم.

ص:1852

در تاریخ روز چهارشنبه /10رمضان1416/ ق بعد از افطار در منزل ایشان حضور پیدا کرده و از زبان مبارکشان احوالات مرحوم پدرشان و بعدا به خواهش مکرر این جانب گوشه ای از زندگانی خود بیان فرمودند،و پس از ارتحال ایشان بود که توانستم فهرست کامل آثار قلمی و اجازات علمی ایشان را بدست بیاورم.

به هرحال شرح حال مذکور به شرح زیر است:

تحصیل در حوزۀ نجف اشرف

ایشان دورۀ مقدماتی را در زادگاهش آموخت و سپس همراه پدر خود در سن 18 سالگی به حوزۀ کهن نجف اشرف رهسپار شد و سطح را نزد آیات:میرزا باقر زنجانی و سید ابو القاسم خوئی به انجام رسانید و دروس عالی حوزه را از محضر آیات:شیخ ضیاء الدّین عراقی(مدت کوتاهی)،سید ابو الحسن اصفهانی(در فقه)، شیخ محمّد علی کاظمی خراسانی،میرزا باقر زنجانی و سید ابو القاسم خوئی استفادۀ شایان فقها و اصولا نمود.آن گاه خود به تدریس متون کتب درسی و سطح اشتغال ورزید و عده ای را از فضلا و طلاب هند و پاکستان تربیت کرد.البتّه دروس خارج را با آیت اللّه شیخ احمد رضوانی زنجانی مباحثه می کرد و این دو بزرگوار تا آخر با یکدیگر دوستی صمیمی داشتند.

ایشان سفرهایی متعدد به کویت و حیدرآباد داشت و در آنجا مورد توجه عامۀ مرحوم قرار گرفت و مشغول وظایف دینی خود شد.

هجرت به قم

در سال 1412 ق در پی قیام مردمی علیه رژیم حاکم بعث و شکست عملی آن قیام توسط آمریکایی ها،او و سایر فرزندانش ابتدا به عربستان سعودی-شهر رفحه- رفت و از آنجا به ایران مهاجرت و در قم سکونت اختیار نمودند و چنان که قبلا ذکر

ص:1853

گردید به علت کهولت سن و بیماری در خانه استراحت می کردند.

ایشان به زبانهای:عربی،فارسی،اردو و انگلیسی تسلط کامل داشتند و از این زبانها چه در نوشتار یا در گفتار استفاده می کردند.

آثار قلمی آن مرحوم به شرح زیر است:

1-اصول الفقه،در دو جلد.

2-الآیات القرآنیة الواردة فی موضوعات مختلفة.

3-البراهین الدالة علی موحدیة أجداد النبی صلّی اللّه علیه و آله الی آدم علیه السّلام(من روایات العامة).

4-المکاسب المحرمة.

5-أحکام حج(به زبان اردو).

6-تقریرات آیت اللّه الخوئی.

7-تقریرات آیت اللّه الزنجانی.

8-جوامع الأخبار،در سه جلد.

9-حرمت ریش تراشی(به زبان اردو).

10-رساله ای در احکام عبید و اماء(به زبان اردو).

11-رسالة فی البرزخ.

12-رسالة فی الشیطان و مکائده.

13-رسالة فی الّذین تکلموا حین ولادتهم أو فی صغر سنهم.

14-رسالة فی النجاسات.

15-رسالة فی صلاة المسافر.

16-شأن نزول آیة التطهیر و أنها نزلت فی الخمسة الطاهرة علیهم السّلام(من روایات العامة).

17-شرح دعای کمیل(به زبان اردو).

18-شکیّات نماز(به زبان اردو).

ص:1854

19-علم الامام.

20-فضائل الأئمة علیهم السّلام(من کتب العامة).

21-کتاب الاجارة.

22-کتاب البیع.

23-کتاب الخمس.

24-کتاب الزکاة.

25-کتاب الصوم.

26-کتاب النکاح.

27-کتاب فی بیان أن الأئمة علیهم السّلام خلقوا أنوارا و أنهم أول مخلوق اللّه(من روایات العامة).

28-وقوع التحریف فی القرآن و عدمه.

البتّه باید این نکته را تذکر داد که سایر آثار فوق فعلا در دست بازماندگان ایشان،در عراق نگهداری می شود.

درگذشت و اعقاب

متأسفانه این عالم ربانی و محقق کوشا در پی شدت بیماری در صبح روز یک شنبه /20ذی قعده 1416/ ق مطابق با /19فروردین1375/ ش در سن 87 سالگی در بیمارستان آیت اللّه گلپایگانی در قم چشم از جهان فروبست و به ملکوت اعلی پیوست.پیکر ایشان عصر روز دوشنبه پس از تشییعی بسیار با شکوه و با حضور روحانیت معظم انجام گرفت،در یکی از اطاقهای قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-سید حسین 2-سید رضا 3-سید مهدی.

ص:1855

شیخ محمّد مهدی امامی مازندرانی«امیر کلائی»

اشاره

(1302-1378 ق)

یکی از چهره های فروزان و فقهای نام آور و علمای برجستۀ حوزه های علمیه و از ستارگان آسمان علم و معرفت حاج شیخ محمّد مهدی امامی «امیرکلائی»بود.

وی در سال 1302 قمری در «امیرکلای»بابل دیده به جهان گشود و در خانواده ای مذهبی پرورش یافت.

او پس از طی دوران کودکی و پشت سر گذاشتن مراحل اولیه تعلیم و تربیت با عشق و علاقه وافر و بخاطر برخورداری از هوش و ذکاوت بالا، راهی حوزۀ علمیۀ بابل گردید تا با تحصیل علوم مقدس دینی،آیندۀ روشنی را برای خود ترسیم نماید.

پس از ورود به بابل در«مدرسۀ آستانه»نزد اساتید والامقامی چون حضرات آیات:شیخ علی اصغر مجتهد مازندرانی و شیخ اسماعیل بن حداد و شیخ محمّد حسین شریعتمدار و سید احمد استاد و همچنین سید حسن پیشنماز دروس مقدماتی را فراگرفت.

آنگاه راهی تهران گردید و در محضر فرزانگانی چون:شیخ فضل اللّه نوری و سید علی اکبر لاهیجانی و آخوند ملا محمّد صاحب حواشی بر شرح شمسیه زانوی ادب بر زمین زد و مقداری از سطوح عالی و چند سالی از دروس خارج فقه و

ص:1856

اصول آن بزرگواران استفاده کرد.

لازم به ذکر است در مقدمۀ شرح«مقدمۀ قیصری بر فصوص الحکم»تألیف استاد،سید جلال الدّین آشتیانی که مدتی افتخار شاگردی معظم له در شرح منظومۀ حکمت و قسمتی از مکاسب و قسمتی از شوارق الالهام را داشتند،ضمن یادآوری از آن بزرگوار به عنوان«حکیم ربانی،فقیه عالیقدر،زاهد و متورع»آمده است:«...

در عقلیات از تلامیذ آقا میرزا هاشم اشکوری،آقا میرزا حسن کرمانشاهی و آقا میر شهاب الدّین نیریزی شیرازی«اعلی اللّه مقامهم»بود...».

وی که روح تشنه اش همواره در تلاطم بوده و جهت رسیدن به کمالات والای علم و حکمت و معرفت در تلاش بود،پس از چند سال اقامت در تهران،راه عتبات عالیات را در پیش گرفت و در حوزۀ علمیۀ هزار سالۀ نجف اشرف از خرمن پرفیض بزرگ مردان علم و فقاهت چون حضرات آیات:آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی، سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی،شیخ عبد اللّه مازندرانی و شیخ الشریعۀ اصفهانی بهره های فراوان برد و از چشمه های جوشان آن فقهای نامدار سیراب گردید و به مقام عالی اجتهاد نائل آمد و از اجلّۀ علمای فوق الذکر به دریافت اجازۀ اجتهاد مفتخر گردید.

ص:1857

به هرحال مدت اقامت ایشان در حوزۀ علمی نجف اشرف که از پربارترین دورۀ زندگی این عالم فرزانه به شمار می رود و دقیقا در همین دوره شخصیت علمی و معنوی وی نیز شکل گرفته و تلاش او به بار نشسته و روح تشنه اش سیراب گردید و به قلّه رفیع اجتهاد دست یافت،به پایان رسید و او با کوله باری از علم و تجربه و معنویت و پس از دوری طولانی از وطن،راهی بابل شده و در امیرکلا ساکن گشتند و به ارشاد مردم و ترویج شریعت مقدس نبوی پرداختند و همواره با هوشیاری و تحمل مشقّات و مرارتها،مردم منطقه را در امور دینی و اجتماعی رهبری می کردند و از این طریق قلوب زیادی را به سوی خود جذب کرده و ضمن پرداختن به امور علمی و اشتغال به تدریس،سرآمد رجال علمی منطقه گردیدند.

هجرتی دیگر

معظم له پس از چند سال اقامت در وطن،یک بار دیگر دست به هجرت زده و در سال 1348 قمری عازم شهر مقدس قم گردید و با بهره گیری از ذخایر سرشار علمی خود،به تدریس دروس عالی در فقه و اصول و همچنین تفسیر قرآن و فلسفه و علوم معقول پرداختند.

مدت چندانی از اقامت آن مجتهد عالی مقدار در قم نگذشت،که طلاقت لسان و جذابیّت بیان و همچنین ورزیدگی و بهره مندی از قدرت ممتاز علمی اش،باعث شد تا مورد توجه علما و فضلا و طلاب قرار گرفته و شاگردان فراوانی در محفل علمی او گرد آمده و پروانه وار به دور شمع وجودش حلقه زنند و از دریای موّاج علم و معرفت او سیراب گردند و از مدرسین حوزۀ علمیه قم به حساب آیند.

نکتۀ برجستۀ آن استاد فرزانه جدیّت و خستگی ناپذیری وی در امر تدریس و همت بلندشان در راه تربیت شاگردانی وارسته و ممتاز بوده است.به طوری که طبق نقل بعضی از تلامذۀ معظم له که در حکمت و علوم معقول افتخار شاگردیشان را داشتند،مرحوم امیرکلائی شاگردان را از مباحث مختلف بهره مند می ساختند.

ص:1858

به هرحال مقام بلند علمی و معنوی آن رادمرد،مورد قبول و عنایت همۀ علما و مجتهدین قم بوده است،به طوری که آیت اللّه سید ابو الحسن حسینی(متوفّای 1376 ق)،حکایت نمودند که:

پس از ارتحال مرجع عالیقدر حضرت آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری، آن بزرگوار بخاطر برخورداری از امتیازات لازم،کانون توجه علمای اعلام برای احراز مقام مرجعیت و زعامت حوزۀ علمیه قم گردید و اعاظم حوزه چون:آیت اللّه سید صدر الدّین صدر و آیت اللّه سید محمّد حجت و دیگران از ایشان دعوت کردند تا زعامت حوزه را به عهده بگیرند،ولی معظم له از قبول این مسئولیت امتناع کرده و تکیه بر کرسی تدریس را ترجیح دادند و از همین راه دانشوران برجسته ای را تربیت نمودند.

ارادت علما

ایشان با وجود کناره گیری از زعامت و مرجعیت عامه،بخاطر علو مقام و منزلت علمی و معنوی،همواره مورد احترام علمای طراز اوّل قم و مراجع تقلید بود،چنانکه بین ایشان و آیت اللّه بروجردی صمیمیت فراوانی وجود داشت و معظم له برای حاج شیخ محمّد مهدی ارزش زیادی قائل بودند و طبق فرمودۀ خود حاج شیخ محمّد مهدی،آقای بروجردی هر ماه به منزل ایشان تشریف فرما می شدند.

همچنین حضرت آیت اللّه میرزا هاشم آملی می فرمودند:«آیت اللّه بروجردی که از درس تا منزل و از منزل تا حرم با درشکه رفت و آمد می کردند،هروقت از چندین متری شیخ محمّد مهدی را می دیدند،از درشکه پیاده شده و از جلوی ایشان سواره ردّ نمی شدند،آنها باهم دوست صمیمی و وصیّ یکدیگر بودند...».

مرحوم آیت اللّه حسینی هم نقل فرمودند که:

«زمانی مرحوم آقای بروجردی جلوی حرم مطهّر حضرت معصومه علیها السّلام، مرحوم آقا محمّد مهدی را دیدند که عبا به سر کشیده و طیّ مسیر می نمودند،آقای بروجردی پیشقدم شده و به ایشان سلام کردند.ولی آقا شیخ محمّد مهدی متوجه

ص:1859

نشدند،و پس از توجه،ضمن عذرخواهی از آقای بروجردی،فرمودند:ببخشید که متوجه نشدم،چون ما از اموات هستیم».آقای بروجردی فرمودند:«نه شما از احیاء هستید و ما از اموات هستیم».

البتّه روشن است که منظور آن دو بزرگوار حیات روحانی و معنوی است و این داستان بیانگر عمق تواضع و فروتنی آنان می باشد.

ویژگی ها

پرداختن کامل به ابعاد وجودی ویژگی های عالمی فرهیخته چون مرحوم حاج شیخ محمّد مهدی کاری است بس مشکل و از توان قلم نارسایی چون قلم نگارنده این سطور خارج است.ولی اشارۀ اجمالی به بعضی از آن ویژگی ها(هرچند ناقص)در این فراز خالی از فایده نیست.

صراحت و قاطعیت

یکی از ویژگی ها،صراحت و قاطعیت ایشان در گفتار بود.وی در بیان حقایق از هیچ چیز و هیچ کس ابایی نداشت و این امتیاز وی زبانزد علما و مردم کهنسال منطقه می باشد.

دوران زندگی ایشان مصادف بود با حکومت رضا خان قلدر که به فرمان اربابان خارجی خود،کیان اسلام و احکام دین را هدف گرفته بود و به رواج فساد و بی بندوباری دامن زده بود،ازاین رو عالمان شجاع و دانشمندان بزرگ به مبارزه با طاغوت و پاسداری از حریم ارزشهای اسلامی و دین و عفاف پرداختند.

در این میان شیخ محمّد مهدی نیز ساکت ننشسته و طبق نقل پیران و ریش سفیدان موثّق، معظم له در سخنرانی ها با قاطعیت و صراحت لهجه،اقدامات رضا خان از قبیل:بی حجابی و طرح متحد الشکل نمودن لباس را محکوم می کرد و بعضا در منابر علنا از گناهان رایجی چون:رباخواری و ریش تراشی افراد،به شدت انتقاد می کرد.

ص:1860

چنانچه در منازل افراد برای صرف غذایی چون افطار،شرکت می جستند و مجلس را خالی از فقرا و مساکین و محل اجتماع اغنیا می یافتند،شدیدا به میزبان اعتراض کرده و می فرمودند:

«چرا فقرا و مساکین را دعوت نکرده ای؟این مهمان ها که همه شان از اغنیا و تأمین هستند.می بایست افرادی را دعوت کنید که محتاج حضور بر سر این سفره ها هستند».

همچنین اگر مرتکب گناهی را می دیدند و لو آنکه شخص مهمی باشد،بی پرده و صریح به او تذکر می دادند،در این رابطه داستان زیر که آن را یکی از علمای بابل نقل فرمودند،خواندنی است:

در یک مجلس بزرگ مهمانی در تهران که شیخ محمّد مهدی حضور داشتند، یکی از صاحب منصبان ارتش درحالی که انگشتری از طلا به دست داشت،در آن مجلس حاضر بود،آن بزرگوار رو به او کرده و با صراحت فرمودند:«مگر نمی دانید انگشتر طلا حرام است؟!چرا بدست گذاشتید؟!».

او هم وقتی که این قاطعیت را دید،بدون درنگ انگشتری را بیرون آورده و در جیب خود نهاد.بعد از صرف غذا و رفتن مهمانان،صاحب منزل رو به آقا کرده و گفتند:«آقا ایشان از صاحب منصبان ارتش بودند،چرا این حرف را زدید؟!آبروی ما را بردید».

معظم له فرمودند:«اگر قبل از ناهار این حرف را می زدی،در منزل شما غذا نمی خوردم،چرا که از«نهی از منکر»جلوگیری می کنی».

نمونۀ دیگر از قاطعیت ایشان،داستانی است که یکی از ملازمین ایشان نقل فرموده اند و آن اینکه:

در زمان ایشان دو تن از روحانیون مبارز را دستگیر و به کلانتری برده بودند.آن بزرگوار شخصا به کلانتری رفته و با عصا به فرمانده پاسگاه اشاره کرده و فرمودند:

«این ها را آزاد کنید و با من بفرستید وگرنه هرچه دیدید،از چشم خودتان دیدید».

فرمانده پاسگاه هم در مقابل این قاطعیت،بدون مقاومت در همان وقت آنها را آزاد کرد.

ص:1861

تبعید

یکی از مسائل مهم در زندگی آن بزرگوار،که خود ناشی از روح قاطع وی و نشان دهندۀ نقش ایشان در مبارزه علما با اقدامات رضا شاه می باشد،تبعید به کاشان می باشد.

پس از ماجرای ننگین کشف حجاب و سایر اقدامات رژیم طاغوتی رضا خان، آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری پیامی اعتراض آمیز خطاب به شاه نوشتند و مراتب انزجار خود را از این اقدامات ضد دین اعلام داشتند.

پیرو آن،رضا خان نیز با بی ادبی چنین پاسخ داد:

«حجة الاسلام حاج شیخ عبد الکریم؛این حرف از اراجیف است و کسانی را که شما را محرّک بوده اند،تعقیبشان می کنیم».

پس از آن،چند نفر به کاشان تبعید شدند،که یکی از آنها حاج شیخ محمّد مهدی مازندرانی بوده اند.یکی از نویسندگان معاصر،ضمن معرفی معظم له به عنوان یکی از«مشروطه خواهان اصیل»به تبعید وی اشاره کرده و می نویسد:

«تعدادی از رجال سرشناس مشروطه خواه اصیل بعد از آنکه پرده از روی واقعه مشروطه به کنار رفت...جمعی از مشروطه خواهان اصیل مانند...حاج میرزا محمّد مهدی مازندرانی یکی از شاگردان به نام مرحوم حاج شیخ فضل اللّه نوری «شهید»،که در ماجرای کشف حجاب نیز به اتّهام تحریک آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری در ارسال تلگراف اعتراض به رضا شاه توسط او،از قم به کاشان تبعید شد و...از همۀ جریانات سیاسی سخیف آن روزگار زده شدند و به نحوی خود را به جریان فکری و فرهنگی مرحوم حاج شیخ عبد الکریم حائری در قم منسوب ساختند».

همچنین آیت اللّه شیخ محمّد علی اراکی در خاطرات خود،ضمن بیان این مطلب می فرمایند:

«نتیجۀ آن(نامه حاج شیخ عبد الکریم حائری)این بود که رضا خان گفته بود:

ص:1862

این حرف اراجیف است،محرّکین شما تعقیب خواهند شد،عده ای از جمله شیخ محمّد مهدی مازندرانی را که در قم ساکن بود و از بزرگان و اساتید محسوب می شد و آدم موقّری بود و عینک هم می زد و از خصّیصین مرحوم شیخ فضل اللّه نوری بوده است که به دارش زدند،او نیز به کاشان تبعید شد.

قدرت سخنوری

یکی دیگر از ویژگی های معظّم له،جذّابیت کلام و اقتدار و توانمندی در سخنرانی بوده است.سخنان وی در اعماق جان مستمع نفوذ می کرد و افراد را به شدّت منقلب می کرد.

علّت این نفوذ کلام یکی همان قاطعیّت و صراحت در گفتار و دیگری طهارت نفس و قداست روح معظم له بوده است،چرا که وی مجسمۀ تقوا و صداقت و پاکی و پایبندی به فضائل انسانی بود و در تهذیب نفس و سیر در میادین عشق و معرفت بی نظیر و الگوی بزرگی برای سالکان و پویندگان طریق هدایت محسوب می گشتند و به خاطر همین عظمت معنوی،سخنانی که از اعماق جانش تراوش کرده و از انفاس قدسی و مسیحایی اش بیرون می آمد،تا اعماق جان شنوندگان نفوذ می کرد.

البتّه قبول مسئولیت سخنرانی و منبر برای عامّۀ مردم با وجود آن مقام شامخ علمی و شهرت عظیم،خود حاکی از روح متواضع و فروتنی آن بزرگوار می باشد، که با قبول آن و تحمّل رنج و مشقّت فراوان،برای ترویج شریعت و تهذیب نفوس مردم،از هیچ کوششی دریغ نمی ورزیدند و آن را به عنوان یک دستور و وظیفۀ شرعی تلقّی کرده و به آن اهمیت زیاد می دادند.

طبق نقل مرحوم آیت اللّه سید ابو الحسن حسینی،پس از فوت مرحوم سید محمّد باقر معروف به«امام جمعه»(در سال 1326 شمسی)که فردی نافذ و مورد توجه حکومت بودند و در مسجد کاظم بیک نماز جمعه و جماعت اقامه می کردند، مردم بابل از شیخ محمّد مهدی دعوت نمودند که بار دیگر به بابل مراجعت کرده و

ص:1863

در مسجد کاظم بیک به اقامۀ جماعت و رتق و فتق امور بپردازند.

پس از این دعوت،ایشان از مراجعت دائمی امتناع کردند.ولی قبول زحمت کرده و در ماه مبارک رمضان به بابل رهسپار گشته و در مسجد کاظم بیک به اقامۀ جماعت و تبلیغ احکام و ترویج معارف دین می پرداختند،البتّه پس از چند سال به اصرار مردم امیرکلا،ماه مبارک رمضان را در«مسجد جامع امیرکلا»به اقامۀ جماعت و احیای شعائر دینی پرداختند.

قدرت خطابه ایشان واقعا بی نظیر و زبانزد خاص و عام بوده است،اهل معرفت پاس سخنان ایشان به شدت می گریستند.شیفتگان معارف دین برای درک حضور ایشان و استفاده از بیانات شیوا و جذّاب وی،از روستاهای دور و نزدیک خود را به«مسجد جامع امیرکلا»می رساندند،تا از انفاس قدسی ایشان بهره مند گردند و معمولا محفل ایشان مملوّ از جمعیت مشتاق بوده است.

آری،نفس قدسی آن مرد خدا در تبلیغ و ترویج شعائر دین و ایجاد روحیۀ دینی و مذهبی در آن منطقه نقش بسزایی داشته است و با وجود سپری شدن بیش از چهل سال از فوت ایشان هنوز هم یاد و سخنان دلنشین وی در بین مردم شریف آن سامان زنده است،چنانکه از زندگی زاهدانه و سلوک عارفانه ایشان،با احترام و عظمت یاد می شود.

زهد و اقامۀ سنتها

دیگر از ویژگی های شیخ محمّد مهدی،زهد مثال زدنی و اهمیت به سنتهای اصیل دینی بوده است.

وی از مناعت طبع بالایی برخوردار بود و با آنکه در موقعیتی بودند که می توانستند از زندگی خوبی بهره مند باشند،ولی هرگز زندگی خود را به مظاهر مادّی نیاراستند و همواره چون فقرا می زیستند و در تنگی معیشت بسر می بردند،و زهد ایشان بین علما و بزرگان قم و بابل مشهور بوده است.

ص:1864

در رابطه با زندگی سخت و عنایت ویژۀ حق تعالی به ایشان،یکی از ملازمین موثق آن بزرگوار نقل نمودند که:

بنده ای از بندگان خدا هرچند وقت،مقداری از ما یحتاج عمومی آنها را به منزلشان می آورد،تا آنکه روزی تقاضای ناروایی از معظم له نمود که ایشان هم از قبول آن امتناع نمودند.همسر مکرمۀ ایشان،ضمن اعتراض گفتند:چرا تقاضای ایشان را برآورده نکردی؟چرا که دیگر همین مقدار ما یحتاج ما را نخواهد آورد.

ایشان فرمودند:«ای زن،این مرد نیست که این ها را می آورد،این ها از جای دیگر می رسد».

چندی نگذشت که از آن شخص خبری نشد و اتّفاقا فرد دیگری می آمد و چیزهایی برای آنها می آورد.

این قضیه از یک طرف بر زندگی ساده وی دلالت می کند و از طرف دیگر حاکی از مراتب بالای توکّل ایشان بر ذات اقدس الهی است.ضمن آنکه نشان می دهد ایشان مورد عنایت و توجّه بوده اند.

آن مرد شریف به سنتهای اسلامی و ادعیه و اذکار و همچنین عرض ارادت و توسلات به محضر اقدس خاندان عصمت و طهارت علیهم السّلام و برپایی و شرکت در مجالس سوگواری اهل بیت علیهم السّلام سخت پایبند بوده و همواره دیگران را به این امور سفارش می فرمودند.چنانکه در ایام مخصوص عزاداری،در بیت شریف خویش مجالسی برگزار کرده و به سوگ می نشستند.

در اهمیت دادن ایشان به سنّتها و دقّت ایشان نسبت به ظرائف،این امر قابل توجه است که به نقل یکی از ملازمین موثّق،هروقت معظم له در ماه مبارک رمضان برای امور تبلیغی وارد بابل می شدند،مقیّد بودند که به منزل بستگان نزدیک و حتی وابستگان درجۀ دوّم و سوم رفته و صلۀ رحم نمایند و این امر نیز از بزرگواری و فروتنی آن شخصیت ممتاز عالم اسلام حکایت می کند.

خلاصۀ کلام آنکه آن عالم سترگ و برجسته،در همۀ فضائل انسانی و حسن

ص:1865

سلوک الگو و در صفا و صمیمیّت و پرهیزگاری و خودسازی بی نظیر بوده است.

تألیفات

از آن استوانۀ فقه و وارستگی و فضیلت،آثار ارزشمندی نزد بازماندگان وی باقی مانده است و تا آنجا که نگارنده اطلاع دارد،هنوز آن تألیفات گرانسنگ به چاپ نرسیده و آن همه میراث ذی قیمت فرهنگی به جامعۀ علمی عرضه نگشته است، غیر از رسالۀ عملیۀ معظم له که در زمان حیات ایشان برای عمل مقلّدین به چاپ رسیده است.

درگذشت

ایشان در اواخر عمر شریف خود به بیماری سختی مبتلا گشته بود و در یکی از بیمارستانهای تهران بستری شدند و سرانجام پس از عمری پرافتخار و سرشار از همت و تلاش و خدمت،در روز یکشنبه /10جمادی الثانی1378/ قمری مطابق با /30آذر1337/ ش دیده از جهان فروبست و به دیار ابدی شتافت.

خبر ارتحال وی به سرعت در بابل پخش شد و هاله ای از غم و اندوه سراسر منطقه را فراگرفت و عدۀ زیادی از مؤمنین و مریدان معظم له برای شرکت در تشییع جنازه راهی قم شدند.

جنازۀ وی با احترام به قم منتقل گردید و پس از تجلیل فراوان و شکوه خاص تا حرم مطهّر حضرت معصومه علیها السّلام تشییع گشت.

در این مراسم باشکوه علما و بزرگان زیادی چون حضرت آیت اللّه بروجردی و حضرت آیت اللّه گلپایگانی حضور داشتند و مرحوم آقای بروجردی آن چنان از این مصیبت تحت تأثیر قرار گفتند که طبق گفتۀ شاهدان موثّق عینی،آن بزرگوار پابرهنه در تشییع حاضر شدند و بر پیکر آن بزرگوار نماز اقامه فرمودند.پیکر پاک آن مرحوم پس از انجام تشریفات مذهبی در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

در پی ارتحال آن عالم فرزانه،مجالس و محافل سوگواری در قم از سوی

ص:1866

مراجع تقلید و علمای اعلام برقرار شد و در بابل و امیرکلا نیز دستجات عزاداری به راه افتاد و مجالس مختلفی از سوی مردم داغدار منعقد گردید.

فرزندانش:

1-آقا علی امامی طبرسی 2-دکتر محمّد حسین طبرسی.

منابع

1-آینۀ دانشوران 176.

2-آثار الحجة 77/2.

3-آشنائی با فرزانگان بابل 230.

4-تاریخ حکماء و عرفاء متأخر بر صدر المتألهین 68.

5-گنجینۀ دانشمندان 254/2.

شیخ محمّد مهدی بیگدلی دزفولی

اشاره

(1288-1370 ق)

شیخ محمّد مهدی ملقب به (کمال الدّین)فرزند علامۀ شیخ محمّد کاظم و نوادۀ علامه شیخ محمّد علی بیگدلی دزفولی،از اجلۀ علما و مقدسین بود.

وی در /27ذی قعده 1288/ ق در دزفول تولد یافت.

پدرش از جمله شاگردان میرزا محمّد حسن شیرازی در نجف اشرف بود و در سال 1322 ق درگذشت.

ص:1867

شیخ محمّد مهدی،چون از مقدمات فارغ گشت،نزد سید حسین موسوی دزفولی(شاگرد شیخ انصاری)قوانین را آموخت و مقداری از سطح را هم نزد پدرش فراگرفت و خارج را از محضر آیت اللّه شیخ محمّد حسن انصاری دزفولی (متوفای 1331 ق)بهره مند گردید و به او اجازۀ اجتهاد داد.

بیگدلی پس از فوت استادش انصاری،اقبال زیادی پیدا کرد و عده ای شاگرد تربیت نمود.و در اواخر عمر روحانی برجستۀ استان خوزستان به شمار آمد و مورد توجه و علاقۀ جمیع طبقات قرار گرفت.

از آثار او:

1-حاشیة علی العروة الوثقی.

2-ذخیرة العباد(رسالۀ عملیه به عربی).

3-طریق النجاة(رسالۀ عملیه-فارسی).

4-اصول الفقه.

5-منزوحات البئر(رسالۀ فارسی)

تنها فرزندی که از ایشان به جای ماند:آیت اللّه شیخ محمّد کاظم بیگدلی است که خود از بزرگان خطۀ خوزستان به شمار می رود.وی در سال 1329 ق در دزفول تولد یافت.

سرانجام در روز شنبه /5شعبان1370/ ق مطابق با /21اردیبهشت/ 1330 ش در سن 82 سالگی در بیمارستان فیروزآبادی شهر ری درگذشت.و در قبرستان شیخان قم مدفون گردید.

منابع

1-زندگانی و شخصیت شیخ انصاری 527.

2-نقباء البشر 598/2.

3-نقباء البشر(قسمت خطی).

ص:1868

شیخ محمّد مهدی ربّانی املشی

اشاره

(1353-1405 ق)

حاج شیخ محمّد مهدی فرزند علامه شیخ ابو المکارم و نوۀ ملا فتح اللّه ربانی املشی گیلانی.

پدرش از جمله علما و بزرگان گیلان،و از شاگردان آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد تقی خوانساری و سید حسین طباطبائی بروجردی بود، که در 1274 ش در املش متولد شده بود و در همان جا به سال 1358 ش درگذشت، و در حیاط«مسجد اعظم املش»مدفون گردید.

شیخ محمّد مهدی ربّانی،در سال 1353 ق مطابق به 1313 ش در قم دیده به جهان گشود.

تحصیل در حوزۀ قم

تحصیلات مقدماتی را نزد پدر خود به انجام رسانید،و پس از طی دورۀ سطح، دروس عالی حوزه را نزد آیات:سید حسین طباطبائی بروجردی،سید محمّد داماد یزدی،و سید روح اللّه خمینی و شیخ نعمت اللّه صالحی نجف آبادی به پایان رسانید،و خود به تدریس اشتغال ورزید.

مبارزات و خدمات سیاسی

وی در اثر فعالیت های انقلابی و سیاسی در رژیم گذشته،چند بار زندانی و به نقاط مختلف تبعید گردید،و پس از پیروزی انقلاب در سال 1357 ش به عنوان یکی از خبرگان قانون اساسی از گیلان انتخاب شد.

همچنین به عنوان:ریاست شعبۀ اول دادگاه عالی،عضو ستاد انقلاب فرهنگی،عضو شورای عالی قضایی،دادستان کل کشور،عضو شورای نگهبان،

ص:1869

نمایندۀ مجلس شورای اسلامی از تهران،و نمایندۀ مجلس خبرگان از خراسان انتخاب و منصوب شد.

نامبرده در روز دوشنبه /19شوال1405/ ق مطابق با /17تیر1364/ ش در اثر بیماری سختی درگذشت،و در حرم حضرت معصومه علیها السّلام مدفون شد.

منبع

1-پیشینۀ تاریخی و فرهنگی لاهیجان و بزرگان آن 881.

میر محمّد مهدی رضوی قمی

اشاره

(-976 ق)

میر محمّد مهدی فرزند علامه میر محسن و نوۀ محمّد بن علی بن حسین رضوی قمی.

وی از سادات و علماء زمان و به کثرت فضائل و کمالات وحید دوران بود،او جامع علوم معقول و منقول و حاوی فروع و اصول بود،و نزد مولانا احمد ابیوردی و پدرش میرزا محسن تلمّذ کرد،و در کاشان به مطالعه اشتغال داشت.خط را نیکو می نوشت مخصوصا خط رقاع و ریحان را مانند اساتید می نوشت.سلیقه اش در انشاء و تفنن عبارات بی نظیر بود.

در خدمت شاه طهماسب اوّل از تمامی افاضل و علماء ممتاز و مستثنی بود،و رتبه و شأنش زیاده از صدور.گرچه به صدارت مائل بود،و در اوائل حال منتظر آن می بود،شاه طهماسب عذرخواهی از او کرد و گفت:من ترا ازبس دوست دارم، نمی خواهم به مناصب دنیا آلوده گردی.

از مصنفاتش:

1-شرح ارشاد.

2-شرح دیباجه الرسالة الجعفریة(عربی-فقه)جعفریه.

ص:1870

3-رساله ای راجع به رعایت صلۀ رحم سادات.

4-الزائریه در مزار،فارسی.

5-ترجمۀ اعتقادات،از شیخ صدوق.

و حواشی و تعلیقات بسیاری بر کتب فقهی دارد.مال و اسباب بی نهایت از او ماند،که به تاراج رفت و توفیق زیارت حج نیافت.

محقق ثانی شیخ علی کرکی اجازۀ غرائی به سید محمّد مهدی داده،و از آن اجازه چنین برمی آید که در سال 936 ق که محقق مزبور از سفر خراسان بازمی گشته عبورش به کاشان افتاده،و سید در این وقت در کاشان اقامت داشته،مدتی نزد محقق تلمذ کرده و مقداری از کتاب قواعد علامه و برخی از مختصر نافع را نزد شیخ قرائت کرده است،و تاریخ این اجازه یازدهم/ذیحجه937/ ق است.

وفاتش روز شنبه یازدهم/ربیع اول976/ ق در قزوین اتفاق افتاد،نعشش به قم نقل شد و در منزل خودش که در جوار حرم معصومه علیها السّلام واقع بود،و آن را وقف نموده بود به خاک سپرده شد.(امروزه قبرش ملاصق مسجد محمّدیه می باشد).از وی فرزندی به نام میر محمّد علی به جای ماند.

اولاد و احفاد امجاد این سید جلیل جماعتی از سادات رضوی اند،که در همدان ساکن اند.

منابع

1-الذریعة 1/12 و 190/26 و 268.

2-خلاصة التواریخ.

3-رجال قم 156.

4-روی سنگ قبرش نام پدر حسین و سال مرگش را 942 ق حک شده که اشتباه است.

5-شجرۀ طیبه در ذکر سلسلۀ سادات علیه رضویه ص 453.

6-فهرست نسخه های خطی کتابخانه مرعشی 176/10 و /14

7-گنجینۀ دانشمندان 115/1.

ص:1871

شیخ محمّد مهدی رئیس نوری

(ح 1295-1355 ق)

شیخ محمّد مهدی فرزند ملا اسد اللّه رئیس نوری،از دانشمندان و فضلا بود.

وی در حدود سال 1295 ق در«نور»مازندران تولد یافت.

در سن جوانی به تهران رفت و مشغول تحصیل علوم دینی شد.دروس عالی فقه و اصول را از محضر آیت اللّه شیخ فضل اللّه نوری استفاده نمود،سپس مشغول ترویج و تدریس گردید.در اواخر عمر در دانشکدۀ معقول و منقول دانشگاه تهران به تدریس پرداخت.

رئیس نوری،در سال 1355 ق در حدود سن 60 سالگی در تهران بدرود حیات گفت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

تنها فرزند ذکور ایشان آقا محمّد علی رئیس نوری که در سال 1420 ق در تهران درگذشت،و دو دختر که در قید حیات هستند.

منبع

1-اطلاعات متفرقه.

سیّد محمّد مهدی ضیائیان دزفولی

اشاره

(-1378 ق)

سید محمّد مهدی فرزند آیت اللّه سید محمّد علی نوۀ سید عبد اللّه موسوی دزفولی(ضیائیان).

سالک الی اللّه

استاد سید محمّد علی امام دزفولی وی را چنین معرفی نموده است:«ایشان از اوتاد بزرگان زمان خود بوده،و در طول عمر مبارکشان همواره طالب حقیقت و علم

ص:1872

و معرفت بوده اند،و به همین سبب از بدو جوانی مسافرتهای چندی به نقاط مختلف،مانند:نجف اشرف،و مشهد مقدس و شیراز داشته اند.

در اوایل پس از بهره مندی از محضر والد معظم شان به خرمشهر و از آنجا به نجف اشرف مشرف و مدتها در آنجا سکونت نمودند،و پس از کسب فیض از محضر بزرگان علم و معرفت بنا بر توصیه های مکرر به تهران عزیمت،و به طور کلی در تهران ساکن شدند.

وی در اواخر عمر بنا به ارتباط بسیار نزدیکی که بین مشار الیه و مرحوم مغفور آقا میرزا احمد نایب الولایة«قطب سلسلۀ ذهبیه»وجود داشت،به شیراز عزیمت و در آنجا سکنا گزیدند.

پس از فوت میرزا احمد با اینکه علاقه مندان و ارادتمندان اصرار داشتند مشار الیه کماکان در شیراز بمانند،ترجیح دادند در کنار مرقد مطهر حضرت مولی الموالی علیه السّلام باشند،لذا مجددا به نجف اشرف مشرف و چند ماهی در آنجا توقف نمودند،تا اینکه عده ای از دوستان و نزدیکان بدانجا عزیمت و سیّد بزرگوار را به تهران مراجعت دادند».

درگذشت و اعقاب

وی در رجب1378/ ق مطابق با بهمن1337/ ش در تهران دعوت حق را لبیک گفت،و در وادی السلام قم به خاک سپرده شد.

فرزندش:

1-سید محمّد رضا 2-سید محمّد کاظم و چهار دختر.

منبع

1-خاندان سادات گوشه ص 345.

ص:1873

شیخ محمّد مهدی کرمانشاهی«فیض»

اشاره

(1287-1346 ق)

حاج شیخ محمّد مهدی فرزند علامه شیخ محمّد تقی فیض و نوۀ علامه شیخ محمّد مهدی فرزند محسن کرمانشاهی،از علمای برجستۀ کرمانشاه و از نوادگان علامه محدّث فیض کاشانی بود.

در سال 1287 ق در کرمانشاه متولد گردید.

پدرش از علمای معروف کرمانشاه بود،و در سال 1308 ق درگذشت.به نقباء البشر 270/1 رجوع شود.

جدّش،از علمای برجستۀ کرمانشاه بود،و در حدود سال 1280 ق درگذشت.

وی از جمله شاگردان آیت اللّه شیخ محمّد تقی اصفهانی(صاحب حاشیه بر معالم) بود،و شرحی بر شرائع الاسلام نوشته است به أعیان الشیعة 77/10 رجوع شود.

در حوزۀ نجف اشرف

نامبرده پس از طی مقدمات و قسمتی از سطوح،در سال 1311 ق به نجف اشرف مهاجرت کرد،و سطوح را به انجام رسانید،و دروس عالی حوزه را از محضر آیتین علمین:میرزا حسین خلیلی تهرانی و ملا محمّد کاظم خراسانی استفاده و در سال 1319 ق به زادگاهش مراجعت نمود،و به رسیدگی امور مردم و حل و فصل خصومات و ریاست امور دینی پرداخت،و در وعظ و ارشاد و هدایت ید طولایی داشت.

درگذشت و اعقاب

ایشان در روز دوشنبه /3جمادی ثانی1346/ ق مطابق با /6آذر1306/ ش در کرمانشاه درگذشت،و جسدش به قم حمل و در قبرستان شیخان-در جوار قبر

ص:1874

علامه میرزا جواد ملکی تبریزی-به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-آقا نور الدّین(نامش محمّد تقی است)2-آقا ضیاء الدّین(نامش محسن است)3-آقا محمّد جعفر 4-آقا رضا.

منابع

1-أحسن الودیعة 65/2.

2-علماء معاصرین 143.

شیخ محمّد مهدی محمّدی گلپایگانی

اشاره

(1300-1361 ق)

آیت اللّه حاج میرزا محمّد مهدی فرزند میرزا محمّد نوۀ حاج رضا اسفرنجانی در سال 1300 ق در قریۀ(اسفرنجان)گلپایگان به دنیا آمد،و بعد از رسیدن به مراحل امکان کسب فضیلت،مقدمات را در گلپایگان فراگرفت.

سپس به منظور تحصیل علم و دانش به اصفهان عزیمت نمود و چند سالی را در خدمت اساتید با فضیلت آن شهر تلمّذ نمود،و بعد از طی مراحلی به گلپایگان مراجعت و سپس به عزم زیارت بیت اللّه به مکۀ معظمه مشرف شد،و در مراجعت از مکه در نجف اشرف رحل اقامت افکند و در خدمت استاد کل آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی و سایر اساتید آن مهد علم و فضیلت اشتغال به تحصیل داشت،تا اینکه به مقام شامخ اجتهاد نائل گردید و با اخذ اجازۀ اجتهاد از محضر آن آیت اللّه بزرگوار به ایران مراجعت فرمود،و یکی دو سال با عموی بزرگوارش مرحوم حاج میرزا عبد الکریم اسفرنجانی که در آن موقع مرجعیت عامه داشت در قسمت انجام اجتماعی و مجاهدات دینی همکاری فرمود،و بعد از رحلت ایشان در حدود سال 1330 زمام امور را در دست گرفت و با قصد قربت و خلوص نیت در انجام وظائف

ص:1875

مرجعیت دینی کوشا و ساعی بود،و چون از نظر معیشت در رفاه بود و احتیاج به کسی نداشت و عموم مردم هم می دانستند که او در کار خود هدفی جز تحصیل رضای خدا ندارد،در بین طبقات مردم محبوبیت خاصی داشت و عمری را با حسن نیت و محبوبیت و نفوذ معنوی گذراند،و در اثر همین نیت پاک و خلوصی که در کارها داشت صرفا به نیت تقرب به خدا انجام وظیفه می نمود.

بعد از رحلتش یکی از صلحاء با فضیلت او را در خواب دید و بدون توجه به اینکه او مرحوم شده است از او احوال پرسی نمود.و ایشان در جواب پرسش او فرموده بود: یٰا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ بِمٰا غَفَرَ لِی رَبِّی وَ جَعَلَنِی مِنَ الْمُکْرَمِینَ.

از آثار او:

1-التوحید المحمّدی(عربی).

2-ردّ بر بابیت.

3-رد بر نصاری.

4-رساله ای در ایمان.

در رمضان1361/ ق مطابق با 1321 ش در تهران درگذشت و در قم مدفون گردید.

منابع

1-گنجینۀ دانشمندان 432/6.

2-نقباء البشر(خطی)

سیّد محمّد میاندهی رامسری

اشاره

(-ح 1330 ق)

سید محمّد فرزند سید جواد حسینی میاندهی،از سادات حسینی میانده است که در آنجا متولد گردید.

ص:1876

تحصیلات مقدماتی را در(میانده)رامسر و مدارس علمیۀ آن شهر گذرانید،و سطوح عالیه را در قزوین طی نمود،سپس به نجف اشرف رهسپار شد و مدارج عالیه را نزد آیت اللّه میرزا حبیب اللّه رشتی و دیگر اساتید پیموده و به درجۀ اجتهاد نائل آمد.

پس از انجام تحصیلات در اوائل قرن چهاردهم به موطن خود بازگشت و در میانده اقامت نمود و به تدریس و قضاء حوائج اشتغال ورزید،و در ضمن از راه کشاورزی امرارمعاش می کرد.

وی فردی زاهد و در زندگی بی آلایش بود.چنانکه جناب حجة الاسلام آقای حاج سید ضیاء الدّین روحانی فرزند سید محمّد هادی از قول جده اش(عیال مرحوم سید محمّد مذکور)نقل می کند که:نامبرده هنگام وفات گفت:(من از مال دنیا ارثی برای فرزندان خود نگذاردم،آنچه که برای آنان باقی گذاشتم دعاهای سحر است).و نیز کراماتی نقل نمود که ملخصا نقل می گردد:

1-پیرمردی از اهالی قاسم آباد(تنکابنی)که از مریدان مرحوم سید محمّد بوده پس از فوت او به منزلش رفت،بسیار ناراحت بود و گریه می کرد و مکرر می گفت:چگونه آن خاطرات را فراموش کنم.

پرسیدند:چه خاطراتی؟

گفت:بسیار است،یکی از آن خاطرات این است که:طبق معمول اوائل فصل گرما آن مرحوم خانواده را به جوردیه می فرستاد،و خود برای رسیدگی به مزارع شالی که داشت می رفت،و تا اوائل تابستان در میانده می ماند و من هم روزها نزدش بودم،باهم به ییلاق جوردیه می رفتیم.

در یکی از سالها یک روز قبل از حرکت به من خبر داد که:فردا باید به جوردیه برویم.

بدو گفتم:آخر توشه لازم است؟

به من جواب داد:ناراحت نباش باهم می رویم کنار رودخانه ماهی صید

ص:1877

می کنیم،و آن را توشۀ راه قرار می دهیم.

گفتم:آقا اکنون وقت ماهی نیست!

در جواب فرمود:باهم می رویم شاید ماهی باشد.

به اتفاق هم به طرف رودخانه حرکت کردیم،در کنار رودخانه قلمدان را از جیب درآورد بر روی کاغذ کوچکی چیزی نوشت و در آب انداخت.چیزی نگذشت که دیدم ماهی آزاد بزرگی در مقابل ما شروع به جست وخیز نمود،فورا آن را با دست صید کردم.بسیار متعجب شدم،زیرا در آن فصل اصلا ماهی آزاد در رودخانه نیست،وانگهی آن رودخانه آبش بسیار کم بود و جای چنان ماهی بزرگی نبود.آنگاه به من سفارش کرد که تا زنده است راز را فاش نسازم.

2-باز روزی با مرحوم سید محمّد به منزل آمدیم،در قفل بود کلید را مرحوم سید در اختیار نداشت،دیدم چیزی خواند فورا قفل باز شد.

3-از سید ضیاء الدّین روحانی نقل است:که قبل از فوتش در جوردیه مریض شد،تب شدیدی کرد برای تسکین حرارت تب تقاضای مقداری یخ نمود.عیالش گفت:اکنون وقت یخ نیست.

وی گفت:بیرون بروید شاید تهیه شد.

همسرش با حالت یأس از منزل خارج شد،مشاهده کرد بچۀ چوپانی صدا می زند:یخ یخ.آن بچه را طلبید مقداری وجه به وی داد و یخ را خرید،سپس پرسید از کجا آوردی؟

آن کودک گفت:در پائین تنگ دره(فاصله اش تا منزل مرحوم سید محمّد حدود سه کیلومتر است)با گوسفندها بودم،زنی نقاب زده به من رسید و این یخ را داد،و گفت:برو حوالی منزل شیخ الاسلام(منزل شیخ الاسلام مجاور منزل مرحوم سید محمّد بود)هرکس بتو مراجعه کرد یخ را به او بفروش.

مرحوم میاندهی در حدود 1330 ق در میانده درگذشت،و جسدش را به قم حمل و در جوار قبر میرزای قمی در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

ص:1878

شایان ذکر است که نامبرده تألیفاتی نیز داشته ولی متأسفانه اکنون در دست نیست.

فرزندانش:

1-علامه سید محمّد هادی روحانی(متوفای 1387 ق در رودسر).

سید محمّد هادی روحانی از علمای معرف مقیم رودسر گیلان بود.در سال 1324 در میانده رامسر متولد شد.

تحصیلات عالی خود را در حوزۀ علمیۀ قم نزد آیة اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی طی نمود آنگاه و موطن خود بازگشت و خرمشهر رودسر اقامت گزید.

در آنجا مدرسۀ روحانیۀ تأسیس کرد و به تدریس و تربیت طلاب علوم دینی اشتغال ورزید.

سرانجام در سال 1387 ق در اثر سکتۀ قلبی در رودسر درگذشت و همان جا به خاک سپرده شد.

جهت تفصیل بیشتر به بزرگان رامسر ص 195 رجوع شود.

2-سید رضی،که از خطباء و ذاکرین حضرت سید الشهداء علیه السّلام بود.

3-سید احمد،از محترمین میانده می باشد.

-منبع

1-بزرگان رامسر 121.

محمّد نصیری قمی

اشاره

(1334-1415 ق)

محمّد نصیری فرزند ابراهیم متخلص به«ناهض»از شعرای معاصر قم بود، نیای ایشان آیت اللّه حسن فاضل قمی است که آیت اللّه طباطبائی بروجردی او را سلمان زمان می دانست.

نصیری در سال 1334 ق در محلۀ«شاد قلی خان»قم به دنیا آمد،پس از دوران

ص:1879

صباوت برای امرار معاش به تهران رفت،در همین زمان بود که مبارزات سیاسی به نحو گسترده ای در مملکت جریان داشت،لذا در سلک یاوران علامه سید محمود طالقانی قرار گرفت،و در راه مبارزۀ صدمات و لطمات زیادی را متحمل گردید،تا آنکه طالقانی و دیگر مبارزان دستگیر و زندانی و تبعید شدند،نامبرده پس از چندی به موطن اصلی خویش مراجعت نمود.

وی در اوایل/آذر1373/ ش مطابق با اواخر/جمادی الثانی1415/ ق در قم درگذشت و در جوار شاه احمد قاسم علیه السّلام مدفون گردید.

ابیات زیر از اوست:

عرفان سید الشهداء علیه السّلام

خوشا به حال محبان سید الشهداء که جان کنند به قربان سید الشهداء

خوشا کسان که به نور ولایت علوی برند بهره ز عرفان سید الشهداء

خوشا کسان که زیارت کنند مرقد او برند غبطه به یاران سید الشهداء

خوشا کسی که مجاور بود به کرب و بلا کنار سفرۀ احسان سید الشهداء

خوشا کسی که کند ناله و بریزد اشک به خاطر لب عطشان سید الشهداء

خوشا کسی که ز غم می زند به سینه و سر به حال زار یتیمان سید الشهداء

تو شیعه ای که ز داغ حسین می گریی ببین غریبی و حرمان سید الشهداء

شدند کشتۀ بیداد جمله یارانش چنانچه تازه جوانان سید الشهداء

کنار نعش علی اکبر جوان بشنو صدای ناله و افغان سید الشهداء

شهید گشت چه عباس،بُد ز غم نزدیک که تا ز جسم رود جان سید الشهداء

شنو تلاوت قرآن به گوش جان و بنال ز نیزه صوت خوش الحان سید الشهداء...

-منبع

1-تاریخ تکایا و عزاداری قم 313.

ص:1880

شیخ محمّد واصف گیلانی

اشاره

(1355-1417 ق)

حاج شیخ محمّد فرزند میرزا ابو القاسم آستانه ای گیلانی،ملقب به «واصف».

در سال 1315 ش مطابق با 1355 ق در گیلان متولد گردید.

وی پس از طی دورۀ متوسطه در سال 1333 ش به عزم فراگرفتن علوم دینی به قم مهاجرت کرد،و پس از طی سطوح نزد آیت اللّه شیخ محمّد لاکانی رشتی-دام ظله-خارج را از محضر آیات:سید حسین طباطبائی بروجردی، سید کاظم شریعتمداری و میرزا هاشم آملی،و فلسفه را از محضر سید محمّد حسین تبریزی«علامۀ طباطبائی»استفاده نمود،و خود به تدریس و تألیف پرداخت.

از آثار او

(که اغلب به صورت جزوه و جیبی می باشد):

1-احراق لانه های فساد،در دو جلد.

2-از چه شخصی باید تقلید کنیم؟

3-اسرار دخترکشی عرب در جاهلیت.

4-اصطلاحات العلوم الشرعیة.

ص:1881

5-اعلال بی نقطه.

6-افیونیه،در مذمت تریاک کشیدن.

7-الانسان و اللحیة.

8-الفلک المستبد.

9-الفیه در اصول فقه.

10-المناجات المنظومة.

11-اندیشه های نوابغ.

12-انقلاب مقدس حسین علیه السّلام.

13-بشر و آزادی.

14-بضعة النبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم،در سه جلد.

15-به مناسبت زمین خواری.

16-پیام قرآن.

17-پیرامون زندگانی امیر المؤمنین علیه السّلام.

18-تاریخ کشفیات و اختراعات،در دو جلد.

19-تأثیر دعا از نظر ابن سینا.

20-تجدد و عوام فریبی.

21-ترجمۀ لمعۀ دمشقیه.

22-تعبیر الرویا،منسوب به امام صادق علیه السّلام.

23-توضیح المراح(در صرف).

24-ثقات الرجال(به صورت مشجرات).

25-چگونه به جهان دیگر راه می توان یافت.

26-چهارده معصوم علیهم السّلام(منظوم).

27-حاشیة بر مبحث قطع از رسائل.

28-حسن و حسین علیهما السّلام.

ص:1882

29-حقایق گفتنی.

30-دروس الاعتقاد.

31-دیوان اشعار.

32-راز فداکاری سالار شهیدان علیه السّلام.

33-راهنمای شرح نظّام.

34-راهنمای علم اعلال.

35-راهنمای علم الکتابة.

36-راهنمای میراث لمعه.

37-رساله ای در توضیح معنای جعل.

38-رساله ای در لبس خز.

39-رساله ای در تحقیق ما وضع له الکل.

40-رسالة فی العقود.

41-رسالة فی المقادیر.

42-زکات در اسلام.

43-شارب ننگین(مظلوم).

44-شرح بحث استصحاب در اصول.

45-شرح بحث برائت در اصول.

46-شمع جمع در نعت ائمه اطهار علیهم السّلام.

47-طب النبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.

48-علل الشرائع(ترجمه-2 جلد).

49-فاطمۀ زهرا علیها السّلام از نظر آیات قرآن.

50-فاطمۀ زهرا علیها السّلام از نظر روایات اهل سنت.

51-فضیلت علم و عالم در اسلام.

52-فی هامش علم الامام.

ص:1883

53-کفایة المیزان در منطق.

54-محرمات النکاح.

55-منظومه ای در منطق.

56-منظومة فی الصرف.

57-منظومة فی الکلام.

58-هامش الحاشیة(در منطق).

59-یادی از گذشته(منظوم).

60-یگانه دختر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.

درگذشت

واصف،سرانجام در پی بیماری به تاریخ چهارشنبه /10جمادی ثانی/ 1417 ق مطابق با /2آبان1375/ ش در قم درگذشت،و جسدش صبح روز پنجشنبه از مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام تشییع و در ابتدای قبرستان ابو حسین به خاک سپرده شد.

-منابع

1-گنجینۀ دانشمندان 298/2.

2-مؤلفین کتب چاپی 875/5.

سیّد محمّد واعظ گیلانی

(-1351 ق)

استاد حسن شمس گیلانی درباره اش می نویسد:(این جلیل القدر از وعّاظ گیلانی و از متعصبین در دین و فوق العاده خون گرم و با حرارت بود.از کثرت عصبانیت همیشه اوقات در منبر با توبیخ و شتم با مردم سخن می گفت و آنها را به راه راست هدایت می فرمود و تمام اهالی شهر از آن جناب ملاحظه می نمودند،

ص:1884

فوق العاده ترویج می نمود.آن جناب از فشار منبر و ازدیاد عصبانیت مبتلا به سکته قلبی گردید و فوت شد).

نامبرده در سال 1351 ق مطابق با 1311 ش در رشت درگذشت و پیکرش به قم حمل و در قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

-منبع

1-تاریخ علماء و شعرای گیلانی 127.

میرزا محمّد وجدانی تفرشی

اشاره

(-1403 ق)

شیخ میرزا محمّد فرزند شیخ عبد الکریم ملقب به(میرزا آقا)و نوۀ عباسعلی تفرشی(وجدانی)

از بزرگان شعراء و گویندگان معاصر که در علم حروف تخصص بسزائی داشت،و شاهد صدق این مدعا کتاب صحیفه و فال نامۀ اوست که مطبوع و در دسترس است.

از آثار او:

1-صحیفۀ فال از صحف وجدانی،چاپ تهران،1322 ش،سربی،رقعی،58 ص.

2-مقدمۀ صحف وجدانی(در علوم غریبه)چاپ تهران،1313 ش،سربی، رقعی،42 ص.

3-ترجمۀ نصحة الیمن(از پدرش-همکاری در ترجمه اشعار این کتاب به فارسی).

متوفای در روز شنبه /9ربیع اول1403/ ق مطابق با /4دی1361/ ش درگذشت و در مقبرۀ باغ بهشت مدفون شد.

-منابع

1-خلد برین تاریخ گویندگان اسلام 280.

ص:1885

2-مؤلفین کتب چاپی 875/5.

3-نقباء البشر 1172/3

شیخ محمّد وحید خورگامی رشتی

(ح 1300-1381 ق)

از علمای گیلان بود.تولدش در حدود سال 1300 ق در رشت اتفاق افتاد.

پس از طی مقدمات و سطوح،به نجف اشرف عزیمت کرد و از محضر آیات:

شیخ ضیاء الدّین عراقی و سید ابو الحسن اصفهانی خارج فقه و اصول استفاده نمود،و به زادگاهش بازگشت و به تدریس مقدمات و سطوح پرداخت،بعدا رحل اقامت خود را در قم افکند و از محضر آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی مستفیض گشت و به تدریس خود ادامه داد.

جناب آقای شمس گیلانی ایشان را چنین معرفی کرده است:

آن جناب نیز از علمای گیلان است،پس از طی مقدمات و سطوح نزد افاضل گیلان حرکت به عتبات عالیات نموده،و مدت زیادی در نجف به محضر علما می رسید و از شاگردان آقا ضیاء الدّین عراقی و پس از مراجعت به گیلان مشغول تدریس مقدمات و سطوح شده،مؤلف گوید:در این اواخر در«مدرسۀ مهدویه» مشغول تدریس طلاب بوده و به تدریس مقدمات و سطح مشغول است.

جناب حجة الاسلام دانشمند محترم آقای شیخ محمّد هادی مقدس رشتی (دامت افاضاته)یکی از شاگردان مترجم له فرمودند:

مرحوم وحید خورگامی در قم به تدریس سطح اشتغال داشت که من هم مدتی،بخشی از رسائل شیخ را نزد ایشان تلمذ کردم،ولی هنگامی که اشکال می کردیم،یا اعتنا به اشکال نمی کرد یا اینکه به تندی جواب می داد.

ایشان در روز پنجشنبه /5ذی حجه 1381/ ق مطابق با /20اردیبهشت/

ص:1886

1341 ش در حدود سن 81 سالگی در قم درگذشت و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام قم مدفون شد.

-منابع

1-افادات آقای مقدس رشتی(متولد 1344 ق).

2-تاریخ علماء و شعرای گیلان 129.

سیّد محمّد وحیدی شبستری

اشاره

(1336-1421 ق)

حاج سیّد محمّد فرزند علامه سیّد رضی الدّین و نوۀ سیّد محمّد حسینی شبستری،ملقب به«وحیدی»از فقها و دانشمندان و مراجع معروف آذربایجان بود.

وی در سال 1336 ق در شبستر -واقع در استان آذربایجان شرقی-تولد یافت.

از سن هفت سالگی به خواندن و نوشتن و در سن دوازده سالگی به فراگیری مقدمات دینی پرداخت.در سال 1351 ق به تبریز رفت و در مدرسۀ دینی«طالبیه»و در مدت دو سال به تحصیل سطح پرداخت.

در سال 1353 ق به حوزۀ علمیۀ قم پیوست و سطح را نزد آیت اللّه شیخ محمّد علی حائری قمی به پایان رساند.خارج را از محضر آیات:سیّد محمّد حجت کوه کمری، سیّد محمّد تقی خوانساری و سیّد حسین طباطبائی بروجردی استفاده نمود.

ص:1887

در سال 1365 ق به نجف اشرف رفت و از محضر آیت اللّه میرزا آقا اصطهباناتی، مدتی کوتاه بهره برد.و مجددا به قم مراجعت فرمود.سپس خود به تدریس سطح اهتمام ورزید.

ایشان پس از مدتی رهسپار آذربایجان شد و سالهای متمادی در«میاندوآب» به هدایت و تأسیس مراکز فرهنگی اشتغال نمود.تا اینکه در سال 1372 ق به قم بازگشت و مشغول تدریس سطح و خارج گردید.

از آثار او:

1-أجوبة المسائل.

2-تحفة الولاة فی أحکام القصاص و الدّیات.

3-تقریرات اصول آیت اللّه حجت.

4-تقریرات فقه آیت اللّه حجت.

5-توضیح المسائل.

6-حاشیة علی العروة الوثقی.

7-رسالۀ منتخب التوضیح.

8-شرح زیارت جامعه(به فارسی).

9-کشف السّترة عن وجه الغیبة.

10-مستمسکات الاحکام.

ایشان در روز چهارشنبه/10/ربیع الثانی1421/ ق برابر با /22تیر1379/ ش در قم بدرود حیات گفت.و در حرم مطهر مدفون شد.

-منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-گنجینۀ دانشمندان 301/2.

3-مقدمۀ کتاب تحفة الولاة،به قلم فرزندش سیّد رضی وحیدی.

ص:1888

سیّد محمّد وزوائی قمی

اشاره

(ح 1279-1342 ق)

حاج سید نور الدّین محمّد فرزند سید حسین و نوۀ سید ابو الحسن حسینی تفرشی وزوائی قمی،از دانشمندان و فضلا بود.

وی در حدود سال 1279 ق در قم دیده به جهان گشود.

از آثار او

1-حاشیة علی الرسائل.

2-المشتقات.

وی در /9شوال1342/ ق در قم بدرود حیات گفت.سید ناصر الدّین حسینی فرزندش بود.

-منبع

1-الذریعة 98/7 و 42/21.

شیخ محمّد هادی حسام گیلانی

(-1400 ق)

حاج شیخ محمّد هادی فرزند شیخ حسن حسام رشتی،معروف به«واعظ گیلانی)از مشاهیر واعظان و خطبای معاصر بود.

وی تحصیلات خود را در شهر رشت-استان گیلان-نزد اساتید نامور حوزۀ آن دیار چون:شیخ علی علم الهدی و شیخ کاظم صادقی به پایان رساند و در وعظ و ارشاد مقامی بس والا و ارجمند بدست آورد.اغلب خطبه های نهج البلاغة، احادیث زیادی و اشعار بسیاری از قدما و متأخرین از برداشت.

حسام در روز سه شنبه /27 ذی القعده1400/ ق برابر با /15مهر1359/ در

ص:1889

اثر سکتۀ قلبی در رشت بدرود حیات گفت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان شیخان مدفون شد.

این ابیات بر روی سنگ مزارش حک شده است:

حسام مرد ابر مرد گیلوایی مرد کلام مرد ادب مرد آشنایی مرد

چه خوب مرد صدایی که هم صدا با خلق صدا نمود ولی خود به بی صدایی مرد

حریف او نتوانست سرب داغ شود بکوری همه آدم کشان خدایی مرد

چه خوب مرد خداوندگار فن و سخن سخن بریده غضب کرد کبریایی مرد

-منبع

1-اطلاعات متفرقه.

سیّد محمّد هادی طباطبائی حکیم

اشاره

(1348-1409 ق)

حاج سید محمّد هادی فرزند میر حکیم و نوۀ سید حسن زوارۀ اصفهانی حائری،از سادات طباطبائی و خانواده شان به«حکیم»معروف هستند.

او در سال 1348 ق در کربلا متولد شد.

و سایر تحصیلاتش را در کربلا نزد آیات:شیخ جعفر رشتی،سید مصطفی اعتماد،شیخ محمّد رئیس اصفهانی،سید اسد اللّه اصفهانی،شیخ محمّد شاهرودی،سید مصطفی شیرازی،و سید محسن جلالی کشمیری به انجام رسانید و در پی فشارهای دولت عراق به ایران مهاجرت و در کاشان می زیست و در آن دیار به وعظ و ارشاد و تدریس و وعظ اشتغال داشت.

از آثار قلمی او

1-کتابی دربارۀ حجاب.

2-تاریخ تولد و سرگذشت فرزندان ائمه علیهم السّلام.

ص:1890

سرانجام در روز جمعه /28رمضان1409/ ق مطابق با /15اردیبهشت/ 1368 ش به سن 61 سالگی در کاشان درگذشت و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.

سیّد محمّد هفته ای عراقی«غروی»

اشاره

(1287-1359 ق)

سید محسن فرزند سید محمّد حسینی هفته ای عراقی،ملقب به «غروی»،از مشاهیر فقها و اساتید بنام حوزه علمیّه اراک بود.

وی در سال 1287 ق در روستای «هفته»واقع در ناحیه کزّاز از توابع استان اراک،متولد گردید.

هفته ای پس از سپری نمودن مقدمات،به تهران رهسپار شد و در مدرسۀ صدر سکونت اختیار نمود و دروس عالی فقه را از محضر علامه میرزا محمّد حسن آشتیانی و حکمت را از سید ابو الحسن جلوه اصفهانی بهره مند شد.سپس در سال 1308 ق به حوزه علمیۀ نجف اشرف عزیمت کرد و دروس خارج را از محضر آیات:میرزا حسین خلیلی تهرانی و آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی استفاده نمود.

وی مدت زمانی در سامرا توقف کرد و از محضر آیتین علمین:آخوند ملا فتحعلی عراقی و میرزا محمّد تقی شیرازی کسب فیض کرد و مجددا به نجف

ص:1891

مراجعت نمود و در مدرسۀ خلیلی مشغول افاضه گردید.

در سال 1346 ق به اراک بازگشت و مشغول تدریس کفایه و متون دیگر در آن حوزه شد،و موقعیت عالی در میان اهل پیدا نمود.

از آثار او

1-تصحیح دورۀ جواهر الکلام.

2-تقریرات درس آخوند خراسانی.

ایشان سرانجام در روز دوشنبه /17شوال1359/ ق مطابق با /28آبان/ 1319 ش در سن 72 سالگی در اراک به دیدار حق شتافت.پیکرش به قم حمل و در یکی از اطاقهای ورودی قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-سید محمّد میرصادقی ،که اهل فضل و شعر بود.

2-سید حسین غروی.

3-حجة الاسلام و المسلمین سید حسن غروی،از تحصیل کرده های نجف اشرف بود و در حوزه های قم و اراک سابقه تدریس داشت و در اواخر عمر در تبریز سکونت اختیار نمود.

و دو دختر که دامادهایش عبارت بودند از:1-علامه سید علی میر یحیی اراکی 2-عزیز سلطانی اراکی.

-منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-أعیان الشیعة.

سید علی میر یحیی اراکی

ص:1892

3-نامداران اراک 161(نام پدرش را علی اکبر و تولدش را در سال 1274 ق دانسته،که هر دو مطلب اشتباه اند).

4-نقباء البشر(قسمت خطی).

میرزا محمّد همدانی«ثابتی»

(1315-1365 ق)

میرزا محمّد فرزند آخوند شیخ محمّد تقی ثابتی همدانی،از علما و اساتید و مفاخر مدرسین حوزۀ علمیۀ قم بود.

وی در سال 1315 ق در قریۀ«وهنده»-واقع در دوازده فرسخی همدان-متولد شد.

میرزا محمّد همدانی آخوند ملا علی همدانی

ایشان در سن هفت سالگی در خدمت پدر خود به تحصیل علوم پرداخت،و با

ص:1893

داشتن استعداد فوق العاده در مدت چهل روز قرآن را ختم کرد و تا حدود قوانین را از محضر ایشان استفاده نمود،و برای ادامۀ تحصیل به همدان رفت و نزد آیت اللّه شیخ علی گنبدی و آیت اللّه شیخ علی دامغانی درس خواند،و در سال 1336 ق به تهران مسافرت و در مدرسۀ سید نصر الدّین(واقع در خیابان خیام)اقامت نمود و نزد آیت اللّه شیخ علی مدرس تهرانی،و آیت اللّه شیخ عبد النبی نوری تلمّذ کرد،و معقول را از ملا محمّد هیدجی استفاده نمود.

وی در سال 1341 ق به ولایت خود برگشت و پس از چند ماه توقف مهاجرت به قم نمود،و از محضر و دروس آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی بهره مند گردید تا جایی که یکی از بزرگترین شاگردان آن مرحوم به شمار آمد،و خود به تدریس سطوح عالی(رسائل و مکاسب و کفایه)پرداخت،و بسیاری از فضلای آن روز که از مراجع و دانشمندان معاصر قم و شهرهای دیگر ایران از بحث و درس ایشان استفاده نموده اند.

آن مرحوم به واسطۀ داشتن فضل و تقوا مورد توجه مخصوص آیت اللّه حائری بودند،و گاهی در غیاب آن مرحوم به جای ایشان نیابت و اقامۀ جماعت نموده و وجوه اهل علم و دیگران در نمازش شرکت می کردند،تا سال 1356 ق که بنا بر تقاضا و دعوت مردم همدان به آنجا منتقل و در مسجد جامع به امامت جماعت داشت و مورد توجه و اقبال اهالی واقع شدند،تا سال 1364 ق که مسافرت به قم و مشهد نمود و در این سفر چندین بار با حضرت آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی ملاقات و مباحثاتی داشته،و توجه آن مرحوم را به خود جلب کرده که پس از مراجعت از مشهد،آیت اللّه بروجردی نامه ای برای ایشان مرقوم داشته که (به نظر من توقف و اقامت شما در قم اصلح است).

بعد از وصول نامۀ بروجردی،بنا را بر حرکت به سوی قم گذارد لکن اجل مهلتش نداد،و در روز جمعه /22محرم1365/ ق مطابق با /7دی1324/ ش در اثر عارضۀ قلبی در همدان در سن پنجاه سالگی-پس از انجام غسل جمعه و

ص:1894

خواندن سورۀ«و الصافات»و فرستادن پانصد صلوات که معمول هر روزشان بود-از دنیا رفت و جنازۀ ایشان با تجلیل بسیار حمل به قم و از مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام با شرکت عموم مراجع و اهل علم حوزه و شهرستان قم و طبقات دیگر تشییع،و بعد از طواف حرم مطهر حضرت معصومه علیها السّلام در قبرستان حاج شیخ مدفون،و تا چند روز از طرف زعمای حوزۀ مجالس ختم منعقد شد،و شیخ محمّد تقی اشراقی-واعظ بزرگ-در پیرامون شخصیت ایشان داد سخن دادند.

تنها اثر قلمی که از ایشان تراجم نگاران یاد می کنند:«رسالة علی الید ما اخذت حتی تؤدی»می باشد.

-منابع

1-آثار الحجة 223/1.

2-آینۀ دانشوران 170.

3-بزرگان و سخن سرایان همدان 228/2.

4-گنجینۀ دانشمندان 402/7.

شیخ محمّد هیدجی«حکیم»

اشاره

(1270-1348 ق)

خاندان ایشان امروزه در هیدج به(عسکری)معروف و مشهورند.که از جمله فضلای معاصر این خانواده شیخ عبد الکریم فرزند عبد الرحیم عسکری از دانشمندان هیدج بود.وی در روز عاشورای حسینی در حدود سال 1405 ق در آن سامان درگذشت و به خاک سپرده شد.

شیخ محمّد از حکمای نامدار قرن اخیر و بزرگان مدرسین بود.وی در سال 1270 ق در هیدج زنجان دیده به جهان گشود.

بهتر است شرح حالی را که خودش نوشته نقل گردد:

باری من بنده حاجی ملا محمّد(متخلص به مغنی و هیدجی)پسر حاجی

ص:1895

معصوم علی هیدجی،آغاز شباب در مدرسۀ واقع در قریۀ مزبور(هیدج)بودم چند گاهی در دارالسلطنۀ قزوین به آموختن علوم رسمیه مانند:نحو و صرف و منطق و معانی و بیان(نزد سید علی خوئینی قزوینی)اشتغال داشته،ازآن پس در دارالخلافۀ طهران از بهشتی روان جناب آقای آقا میرزا حسین سبزواری(که سرآمد شاگردان دانشور یگانه و آموزگار فرزانه حاج مولی هادی سبزواری علیهما رحمة الباری بود)بهری از علوم کلامیه و مسائل ریاضیه استفاضه نموده.

در محضر حکیم بارع و متأله شامخ آقا میرزا ابو الحسن(اصفهانی)متخلص به «جلوه»قدّس سرّه اخذ معارف حقه و تحصیل فنون حکیمه کرده،سایر علوم را از فقه و اصول و حدیث از هرکدام به لیاقت و مناسبت استعداد مظان خود استفاده نموده، مدت بیست و پنج سال است در مدرسۀ منیریه واقع در جنب معصوم زاده (ناصر الدّین)به عنوان تدریس معقول به درس و بحث با طلاب مشغولیم،و الفتی با مردم و کلفتی با کس نداریم.

شعر

من مونسی گزیده ام از بهر خود مرا یک لحظه در مفارقتش صبر و تاب نیست

خوش رو و نغزگو،ادب آموز نکته دان هرگز نیاورد سخنی کان صواب نیست

گویندۀ بی زبان،سرایندۀ بی صدا رأیش به قیل و قال و سؤال و جواب نیست...

برخی از تلامیذ آن بزرگوار عبارتند از حضرات آیات:

1-میرزا احمد آشتیانی.

2-شیخ محمّد تقی آملی.

3-میرزا ابو الحسن شعرانی.

4-آقا جمال نوری.

5-شریعت سنگلجی.

6-میرزا احمد همدانی.

ص:1896

7-آخوند ملا علی همدانی.

8-شیخ نور الدّین شریعتمدار(رفیع گیلانی).

9-شیخ جعفر لنکرانی.

10-سید جعفر مرتضوی.

11-ملا نظر علی هیدجی.

12-شیخ محمّد ثابتی همدانی.

اشعار جالب و پرمغز هیدجی(به زبان ترکی)

اوغلوم آتا اوشاقینه ویرسون گرک امک

هر سوز آتادیور اونا و یرماق قولاق گرک

من امتحان و تجربه ایتدیم هر اول اوغول

اولدی آتا آناسنه عاق،تاپمادی چورک

دانایه اول غلام سنه ئورگدوب ادب

استاده قوللوق ایله و یروبدور سنه امک

حرمت ایله قوجایه قوناقی عزیز دوت

ال دوت بالام یخلمشا،اول عاجزه کمک

اوچ زاد یتوب خبرده اونوتما بو اوچ زادی

یول گیتمه تک،غذا یمه تک،ایوده یاتما تک

عیرانه قیل قناعت اگر یوخ سکنجبن

گی اگنوه پلاس اگر اولمادی ایپک

یی هرنمه قباقه گلور آش یا پلو

گی هر نمه میسر اولور شال یا برک

نفس شریر نوختاسینی سالما بوینونا

ایستر شرارت ایلیه ور باشنه کجک

ص:1897

هر کیمسیه عوکوزکیمی گورستمه بوینوزون

ایت تک یوگورمه هر گوره نی قاپما ای کوپک

اللهه بنده لوق ایله مالک رقاب اول

شیطانه اولما قل سنه قوللوق ایدر ملک

مکر و فساد ریشه سین قلبدن قوپار

مهر و وداد تخمنی جان مزرعنده اک

دنیایه اویما ظاهرینه باخما بو قاری

آلاتماقا سنی ئوزینه ایلیوب بزک

بو سست عهد،کیمسیه هرگز وفاسی یوخ

بو بی وفایه گر کیشی سن باغلاما ئورک

وای حالینه او کس که دیر ایلمز ئوزی

ئوز قولینه عمل یری قطعا اولور درک

اول کیم دیَر سوزی عمل ایتمز بیری منم

بیلمز مثلده وار که گوتورمز فلک هنک

بیر کس گیچن گیجه یوخوما گلدی کای فلان

بیهوده سویلمه سنه اولماز روا دیلک

من باشمه نه کول توکوم ای وای قالمشام

بیچاره،یالواروم کیمه کیمدن دوتوم اتک؟

چوخ هیدجی داروخما غم ایتمه خدایه اول

امیدوار عفو،دگل یاخشی یأس و شک

از آثار او

1-حاشیة علی منظومة السبزواری.

2-مجموعۀ اشعار(نظم و نثر-فارسی،عربی،ترکی).

ص:1898

3-دیوان هیدجی به نام(دانشنامه).

4-حاشیة علی الاسفار.

5-کشکول.

مرگ ایشان را با اختلافهای نه چندان فاحشی سایر مؤرخین و شرح حال نویسان ذکر کردند،که ما آنچه که روی سنگ قبرش حک گردیده نوشتیم.و اما سایر اختلافات به شرح زیر است:

1-1346 ق

2-ربیع ثانی1349/(نقباء البشر)

3-1354 ق(تاریخ زنجان و رجال آذربایجان).

خلاصه آنکه در تهران درگذشت و جسدش در قم تشییع و پس از ادای نماز توسط آیة اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،در جوار مقبرۀ ابن بابویه و در کنار قبر قاضی سعید مدفون گردید.

-منابع

1-الفهرست لمشاهیر علماء زنجان 136.

2-تاریخ حکماء و عرفای متأخر بر صدر المتألهین 170.

3-تاریخ خراسان 281.

4-تاریخ زنجان 85.

5-رجال آذربایجان در عصر مشروطیت 183.

6-ریحانة الأدب 328/4.

7-سخنوران و خطاطان زنجان 362.

8-فهرست کتابهای چاپی فارسی 2393/2.

9-مکارم الآثار 1965/6.

10-مؤلفین کتب چاپی 824/5.

11-نقباء البشر(خطی).

ص:1899

میرزا محمود اصولی ارومیه ای

(1285-1370 ق)

میرزا محمود اصولی فرزند احمد امین الشرع ارومیه ای،از علمای درجۀ اول و مجتهدین بزرگ ارومیه بود.در سال 1285 ق در ارومیه متولد شد.

و پس از اتمام تحصیلات مقدماتی نزد عموی خود میرزا حسین مجتهد در سنین جوانی به تهران رفت و 3 سال از محضر علامه میرزا حسن آشتیانی استفاده نمود،سپس عازم عتبات عالیات گردید،و سالهای متمادی در نجف اشرف از محضر آیة اللّه ملا محمّد کاظم خراسانی به کسب دانش پرداخت.و پس از اخذ درجۀ اجتهاد به زادگاه خود بازگشت،و در مسجد(میرزا حسین آقا مجتهد)به اقامۀ جماعت و ارشاد مردم همت گماشت،و اقدام به تأسیس حوزۀ علمیه در مسجد جامع نمود و عده ای از طلاب علوم دینی تربیت کرد.و نیز به تدریس اشتغال داشت.

وی از علمای روشنفکر بود که اولین کلنگ بنای«پادگان نظامی»ارومیه را به دست خود به زمین زد.و نیز یکی از خیابانهای جدید الاحداث در مسیر آن مقبره ای واقع بود،که به فتوای ایشان و سید حسین عرب باغی تخریب مقبره با موازین شرع مخالف ندانست،که مواجه با اعتراض علمای تبریز شد و عرب باغی چند روزی تبعید گردید.

نامبرده جهت عظمت تشییع حاضر به دادن رساله نشد،و می گفت:مرجع تقلید باید یک نفر باشد،لذا از آیة اللّه سید ابو الحسن اصفهانی که همدورۀ خود بود تبلیغ می کرد و پس از وی از آیة اللّه سید محمّد حجت ترویج می نمود.

وی در اوایل/صفر1370/ ق مطابق با اواخر/آبان1329/ ش به سن 85 سالگی در ارومیه درگذشت،و در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه علیها السّلام قم به

ص:1900

خاک سپرده شد.از وی اولادی باقی نماند و تنها یک برادر به نام آقا اسد اصولی (متوفای 1415 ق)داشت.

-منبع

1-سرزمین زردشت(رضائیه)237 و 627.

میرزا محمود اصولی تبریزی

اشاره

(ح 1236-1314 ق)

میرزا محمود فرزند محمّد خوئی تبریزی مشهور به(اصولی)،از علمای برجسته و متکلمین بزرگ تبریز بود.

در حدود سال 1236 ق در تبریز متولد شد.

تحصیل در حوزۀ نجف اشرف

وی تحصیلات عالی خود را در نجف اشرف نزد آیت اللّه شیخ مرتضی انصاری به انجام رسانید.

در کتاب«علمای معاصرین»دربارۀ ایشان می نویسد:«عالم،فاضل،متبحر، فقیه،اصولی،متکلم،علامه،بحاثه،مجاهد در دفع شبهات،مناظر در رفع زلاّت، منزلش مجمع فضلا و محط رحال علما،از اتقی و اورع مردم،صاحب ید طولی در اصول و لذا اشتهر بالاصولی».

از آثار او

1-التأملیّات،فی وجه التأملات الواقعة فی ریاض المسائل.

2-المقالات التوحیدیة فی الاصول الخمسة(در اصول عقاید-منظومۀ فارسی).

3-رسالة فی مقدمة الواجب.

4-کتاب فی الأخلاق.

5-مثنوی قار دو شاب،در جواب الفیه نیّر تبریزی.

ص:1901

6-مشارق الاصول،المتعلقة بالقوانین و بعض الفصول.

ایشان به سال 1314 ق در تبریز درگذشت،و در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

فرزندان ایشان عبارتند از:

1-میرزا مهدی 2-میرزا محمّد 3-میرزا جعفر.

-منابع

1-أعیان الشیعة 107/10(نام پدرش را نیز«محمود»نوشته که اشتباه است).

2-تاریخ خوی 478(از آقاسی).

3-تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان 205/1.

4-تذکرۀ شعرای آذربایجان 64/4.

5-سخنوران آذربایجان 844/2.

6-علماء معاصرین 381.

7-معجم القبور و وفیات الأعلام(خطی-رازی).

8-مؤلفین کتب چاپی 82/6.

شیخ محمود انصاری قمی

اشاره

(1340-1419 ق)

حاج شیخ محمود فرزند شیخ محمّد حسین انصاری قمی،از فضلا و معاریف تهران بود.

وی در سال 1340 ق در شهر قم دیده به جهان گشود.وی در حدود سال 1361 ق به نجف اشرف عزیمت کرد و ادبیات و قسمتی از سطح را نزد شیخ مرتضی طالقانی فراگرفت.و سایر دروس عالی سطح را از محضر آیات:سیّد یحیی مدرسی یزدی،میرزا حسن یزدی،میرزا محمّد اردبیلی«ظاهری»،شیخ مجتبی

ص:1902

لنکرانی و سیّد محمّد روحانی قمی بهره مند شد.و در دروس خارج حضرات آیات، میرزا عبد الهادی شیرازی،سیّد محسن طباطبائی حکیم،سیّد محمود شاهرودی و سیّد ابو القاسم خوئی شرکت جست.

وی در سال 1381 ق به تهران عزیمت نمود و در مسجد سلیمی-واقع در خیابان ناصر خسرو-به امامت جماعت و رسیدگی به امور محرومان و نیازمندان پرداخت.در بسیاری از مساجد(در تهران)و بیمارستان ثامن الائمه(در مشهد)و تجدید و توسعۀ بنای حرم حضرت رقیه(در دمشق)شرکت فعّال داشت.

از آثار مخطوط او:

1-تقریرات فقه،درس آقای حکیم.

2-تقریرات فقه،درس آقای خویی.

3-تقریرات اصول،درس آقای خویی.

4-تقریرات تفسیر،درس آقای خویی.

سرانجام در سحرگاه روز جمعه /23 ذی القعده1419/ ق برابر با /21اسفند 1377/ ش در سن 79 سالگی در تهران درگذشت.پیکرش به قم حمل و عصر روز شنبه تشییع و پس از ادای نماز توسط آیت اللّه شیخ حسین وحید خراسانی بر پیکر او،در وسط قبرستان شیخان مدفون گردید.

-منابع

1-برگرفته شده از نوشته های آقای شیخ ناصر الدّین انصاری قمی(برادرزادۀ ایشان).

2-گنجینۀ دانشمندان 376/4.

شیخ محمود اوحدی لاهیجی

اشاره

(1287-1357 ق)

شیخ محمود فرزند محمّد اوحدی لاهیجی«بیتن کلائی»از دانشمندان و

ص:1903

فضلای رشت بود.

وی به سال 1287 ق در گیلان دیده به جهان گشود.

تحصیل در حوزه نجف اشرف

نامبرده پس از طی مقدمات و سطوح جهت ادامه تحصیل به نجف اشرف مهاجرت کرد و از محضر آیات:ملا محمّد کاظم خراسانی و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی استفاده نمود و پس از طی تحصیلات به گیلان مراجعت کرد و در رشت اقامت گزید و به انجام وظایف دینی و روحی پرداخت.وی در ادبیات و سرودن اشعار مهارت داشت.

از آثار او

1-تقریرات فقه خراسانی.

2-دقائق الافکار.

3-مشکاة الدقائق.

4-تقریرات اصول خراسانی.

ایشان در روز پنج شنبه /22شوال1357/ ق مطابق با /24آذر1317/ ش در سن 70 سالگی در قم درگذشت.و پیکرش در قبرستان حاج شیخ با کد(36596) به خاک سپرده شد.

-منابع

1-تراجم الرجال 809/2.

2-معجم رجال الفکر و الادب فی النجف 191/1.

محمود تندری قمی«شیوا»

اشاره

(1303-1361 ق)

محمود تندری ملقب به«صمصام السلطان»و متخلص به«شیوا»فرزند احمد

ص:1904

(عماد دیوان)،به سال 1264 شمسی در شهر قم دیده به جهان گشود.علوم ادبیه و عربیه را از افاضل همان شهر فراگرفت،ازآن پس به خدمات دولتی اشتغال،و در سمتهای مختلف مانند:ریاست امنیه(ژاندارمری)،نظمیه(شهربانی)و بلدیه (شهرداری)قم و کاشان و محلات و ورامین انجام وظیفه کرد.

شیوا،ادیبی کامل و شاعری توانا و انسانی آزاده بود و در فنونی چند،مانند:

نقاشی و خاتم کاری و قاب سازی و مشبک کاری استادی و مهارت داشت.دیگر از خصوصیات او مهارت در تیراندازی و شکار صید بود،تا جایی که در این رهگذر کارهایش موجب شگفتی و اعجاب می شد،و داستانها از مهارت او در تیراندازی نقل می کنند.

جناب آقای مهدی عباسی در تاریخ تکایای خود استعداد و خلاقیتهای ایشان را چنین توصیف می کند:

(به قرار معروف او مردی بوده است ذی فنون ،و به هر کاری دست می زد، استعداد عجیبی از خود نشان می داد،تیراندازی ماهر و زبردست،سوارکاری چابک و کم نظیر،شاعری نکته سنج و توانا،خطاطی نیکوقلم ،و نقاشی چیره دست،نمونه ای از نقاشی های آن مرحوم را که در سال 1339 ق قلمی گردیده در منزل پهلوان علیشاهی موجود است،تصویر حکایت می کند از زمانی که حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به عنوان معتمد و پیشکار حضرت خدیجه«س»به تجارت می پرداخت).

شیوا،در سرودن شعر از توانایی کامل برخوردار بود،و در قصیده سرایی از سبک شعرای خراسانی(ترکستانی)و در غزل از شیوۀ شعرای عراقی پیروی کرد،و آثار منظومی نیز از خود به جای گذاشت از جملۀ آنها:

1-تحفة الراغب الی مسجد الصاحب که در سال 1281 شمسی با خط نسخ و چاپ سنگی به طبع رسید.

2-خردنامه تندری در سال 1305 شمسی با خط نسخ و چاپ سنگی به چاپ رسید.

ص:1905

3-جنگنامه،(در تاریخچۀ انقلاب چهارماهۀ آذربایجان).

4-کتاب سیاه،یادگار دوران محبس.

5-دیوان اشعار به همت شادروان تقی رزاقی که در سال 1337 ش طبع و نشر شد.

شیوا از سال 1315 ش تا هنگام مرگ دچار بیماری قلب و ریه و اختلال جهاز هاضمه بود، ازاین روی از مشاغل دولتی خود را کنار کشید و بازنشسته گردید،و انجمن ادبی قم را نیز تأسیس و در تربیت شاعران شهر خود کوشید،و در روز یکشنبه /5رجب1361/ ق بیست و هشتم/تیرماه1321/ ش سن 58 سالگی بدرود حیات گفت،و در صحن اتابکی حضرت معصومه علیها السّلام پایین ایوان آینه به خاک سپرده شد.

از اوست:

طرّۀ دوتا

یک دل مرا و بستۀ آن طرّۀ دوتاست از قید دام سلسلۀ مویان دگر رهاست

الا بتر ز دوست کجا صید می شود مرغی که آشیانۀ او عرش کبریاست

ای خواجه کم مبین به گدایان کوی دوست کاینجا مقام خواجه کم از رتبۀ گداست

از قدسیان بام سماوات هر صباح رندان باده نوش خرابات را صلاست

بر سر برهنگان مزن ای با کلاه طعن کان را که بر کله زده این قوم پشت پاست

غافل مشو که خاک نشین دیار عشق بیرون ز حدّ آب و گلش فقر دل فزاست

در عرض و طول کشور جان پرور سخن «شیوا»بمان که سکۀ دولت به نام ماست

جبر و اختیار

یا رب خوش آن زمان که غم و ماجرا نبود آثاری از عوالم هستی به پا نبود

ز آب و تراب و صرصر و آذر نبُد نشان گردون و ماه و مهر و سپهر و سها نبود

نه نوربخش خاور و نه تیره باختر اثبات و محو نقش صباح و مسا نبود

ص:1906

ناموس نشو روی نمایش عیان نداشت میدان دهر عرصه نشو و نما نبود

نه از ربیع رنگ عیان نز خریف روی حرفی ز رفت و آمد صیف و شتا نبود

طبع جهان منابت ریّان نمی نمود سطح زمین مناظر حیرت فزا نبود

از بهر رهبری جهول و جهود چند عیسی و دم نبود و کلیم و عصا نبود

در عرض و طول کشور امکان به هیچ نام جز ذات بی زوال تو فرمانروا نبود

ما خفته در دیار عدم بی امید و بیم کانجا ز مرگ،نام و نشان از بقا نبود

از ملک نیستی به سوی کشور وجود ما را بجز ارادۀ تو رهنما نبود

ما را تو کوچ داده ای از عرصۀ عدم در عالمی که جز غم و رنج و عنا نبود

جز رحمت و مرارت و سختی و درد و سوز در این سرای یرتع و یلعب به ما نبود

از سوی ما هم از پی ایجاد خویشتن بر درگهت عریضۀ روحی فدا نبود

در این سرایمان چو معذّب بود حیات دیگر روا عذاب به دیگر سرا نبود...

-منابع

1-تاریخ تکایا و عزاداری قم 278.

2-رجال قم 156(تولدش را به سال 1260 ش نوشته است).

3-سخنوران نامی معاصر ایران 2153/3.

4-فرهنگ شاعران زبان پارسی 329.

5-مؤلفین کتب چاپی 20/6.

شیخ محمود جبرئیلی بروجردی

(ح 1301-1376 ق)

شیخ محمود جبرئیلی فرزند حاج محمّد بروجردی،از فضلا و پارسایان معروف بروجرد بود.

وی در حدود سال 1301 ق در بروجرد دیده به جهان گشود.

ایشان جهت تحصیل علوم دینی ابتدا وارد مدرسۀ نوربخش گردید و پس از

ص:1907

تحصیل مبادی و سطوح،مدتی از محضر آیت اللّه شیخ محمّد حسین غروی و شیخ حسین آقا ابو استفاده کرد.سپس از محضر آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی از آن بحر مواج بهره مند شد،و از طرف ایشان به ریاست و مدیریت مدرسۀ نوربخش بروجرد همراه با آیت اللّه شیخ علی جواهری،منصوب شد و نیز از مدرسان و هیئت ممتحنۀ طلاب بود و از ائمۀ جماعت شهر که مورد توجه عامه و خاصه گردید.وی در زهد و تقوی و متانت کم نظیر و مورد اقبال واقع شد.

جبرئیلی در ذی القعده1376/ ق مطابق با خرداد1336/ ش در حدود سن 75 سالگی در بروجرد درگذشت،و جنازه اش به قم حمل و در مقبرۀ شیخان دفن شد.او دارای اولاد ذکوری نشد و فقط سه دختر به جای ماند.که علامه شیخ عبد اللّه مجد فقیهی بروجردی و علامه سید محمّد حسن طباطبائی بروجردی(وی غیر از فرزند آیت اللّه بروجردی است)دامادهای ایشانند.

-منابع

1-اطلاعاتی از یکی از دختران ایشان است.

2-تاریخ بروجرد 571/2.

سیّد محمود خضری قزوینی

اشاره

(1365-1399 ق)

یکی از نویسندگان و مترجمان حوزۀ علمیۀ قم بود،که در سال 1365 ق مطابق

ص:1908

با 1325 ش در یکی از دهات قزوین و رکرور( دودانگه)در یک خانوادۀ کشاورز دیده به جهان گشود.

پس از طی مراحل دورۀ ابتدائی درس خود را در«ضیاءآباد»قزوین به پایان رساند.سپس برای ادامۀ تحصیل به شهرستان قزوین منتقل شد،ابتدا در«مدرسۀ صالحیه»و بعدا در«مدرسۀ سردارین»و سالها در آن حوزه به تحصیل پرداخت.

خضری در میان طلاب به واسطۀ اخلاق نیک،و زندگی بی آلایش و طهارت و پاکی مورد علاقۀ شدید طلاب جوان قزوین بود.پس از این در سال 1348 ش مطابق با 1389 ق برای تکمیل تحصیلات عالی به حوزۀ قم وارد شد،و در مدرسۀ حجتیه به تحصیل علم و معارف جعفری پرداخت،و استعداد و هوش علاقۀ زیادی به درس و بحث داشت.

وی به علاوۀ تحصیل علوم دینی به روش قدیم و با ذوقی که به فراگرفتن علوم جدید داشت،در دبیرستان نیز شرکت کرده و رشتۀ ادبی را تا حد دیپلم فراگرفته، مخصوصا زبان انگلیسی را به نحو احسن یاد گرفته و به خوبی تکلم می کرد.خضری علاقۀ خاصی به مسائل زنده و انقلابی داشت،و در متن جریانات و عملیات انقلابی حوزۀ قم قرار گرفت.

در رمضان سال 1356 ش در قریۀ«عصمت آباد»بوئین زهرا دستگیر و به ساواک منحلۀ قزوین معرفی شد،پس از بازجوئی به زندان منتقل و بعد از مدتی آزاد گردید.

خضری جهت تبلیغات اسلامی همواره به مناطق فقیرنشین و روستاهای جنوب بندرعباس می رفته تا از این راه،بهتر بتواند درد ملت مستضعف را لمس کند.

آثار قلمی اش

1-ترجمۀ کتاب اسلام و مسألۀ نژادپرستی،که به سال 1350 ش منتشر شد.

2-اسلام و سیمای طبقاتی اروپا،ترجمۀ روان و سلیس اثر یکی از دانشمندان الازهر است.

ص:1909

3-فلسفۀ جهاد در اسلام،چاپ شده است.

4-ما و مسائل روز،با همکاری جمعی از دوستانش منتشر ساخت.

در اواخر عمر خود با همۀ دوستان همراهش،جلسات تحقیقی«نهج البلاغة»را اداره می کردند.

وی در روز جمعه /17ربیع الثانی1399/ ق مطابق با /25اسفند1357/ ش در راه انجام وظیفه به اجداد طاهرینش پیوست،و جنازه اش به قم منتقل و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد،از او یک پسر و یک دختر باقی مانده است.

-منبع

1-شهدای روحانیت 379.

سیّد محمود رایگانی بهبهانی

اشاره

(ح 1355-1401 ق)

رایگانی در حدود سال 1355 ق در استان خوزستان تولد یافت.

تحصیلات و خدمات

وی پس از هجرت آیة اللّه سید علی بهبهانی از رامهرمز به اهواز،جهت حل مشکلات امور دینی مردم از مرحوم رایگانی دعوت به عمل آمد تا در آن دیار اقامت کند و به این امر مهم بپردازد.به همین خاطر وی در حدود سال 1386 ق مطابق با 1345 ش به رامهرمز رفت و مدت کوتاهی اقامت نمود.

ایشان در حدود سال 1347 ش جهت ادامۀ تحصیل خود به نجف اشرف رهسپار،و از محضر بزرگان حوزه بهره مند گردید و پس از فراغت از امر تحصیل در حدود سال 1354 ش مجددا به رامهرمز مراجعت کرد و فعالیتهای دینی و اجتماعی خود را از سرگرفت.

ص:1910

درگذشت

وی در اوایل انقلاب برای تأمین نیرو و هزینۀ جنگ مرتبا بین:اصفهان،شیراز و کهکیلویه در حال رفت و آمد بود و سرانجام در اثر سانحۀ رانندگی در اواسط/ ربیع اول1401/ ق مطابق با اوایل/بهمن1359/ ش درگذشت و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

-منبع

1-سیمای رامهرمز،133.

سیّد محمود روحانی رشتی«بحرانی»

اشاره

(1281-1363 ق)

حاج سید محمود فرزند علامه سید محمّد و نوۀ علامه سید عبد اللّه فرزند آیت اللّه سید هاشم بحرانی،ملقب به«روحانی»از اسباط آیت اللّه ملا رفیع شریعتمدار رشتی(متوفای 1292 ق)و داماد آیت اللّه شیخ محمّد خمامی رشتی و یکی از دانشمندان و بزرگان گیلان بود.

وی در شب مبعث سال 1281 ق در شهر رشت-استان گیلان-تولد یافت.

سید محمود مقدمات و بخشی از سطح را در رشت آموخت،سپس در سال 1299 ق همراه برادر خود علامه سید عبد اللّه رشتی بحرانی به نجف اشرف مهاجرت کرد و باقی دروس سطح را به پایان برد و دروس خارج را از محضر آیات:

میرزا حبیب اللّه رشتی،ملا محمّد فاضل شربیانی،آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی و شیخ الشریعۀ اصفهانی استفاده نمود و پس از ده سال اقامت،در سال 1309 ق به رشت مراجعت کرد و حلقۀ تدریس تشکیل داد و با هیئت«اتحاد اسلام»که به همت میرزا کوچک خان جنگلی تأسیس شده بود،همکاری داشت.

نامبرده در نخستین انتخابات مجلس مؤسسان(در سال 1304 ش)از استان

ص:1911

گیلان به عنوان نماینده انتخاب شد.در تأسیس کتابخانۀ ملی رشت از بنیانگذاران اصلی محسوب می شد.نیز در دورۀ هفتم(1307 ش مطابق با 1347 ق)مجلس شورای ملّی از رشت سمت نمایندگی داشت و ریاست سنی اولین جلسه آن دوره را عهده دار بود.

از آثار او

1-الخیارات(تقریرات درس الرشتی).

2-العام و الخاص(تقریرات درس الرشتی).

3-المفاهیم(تقریرات درس الرشتی).

4-تسویۀ حقوق(دربارۀ تنظیم روابط مالک و زارع).

5-حاشیة علی معالم الاصول.

6-حجیة الکتاب(تقریرات درس الرشتی).

7-رسالة فی جواز التوکیل عن الزوج فی الرجوع الی زوجته.

8-شرح الرسائل(تقریرات درس شیخ الشریعة-در چند جلد).

9-شرح الروضة البهیة(شامل بحث های وقت،صلاة خوف و صوم).

10-شرح رسالة الدماء الثلاثة(من کتاب نجاة العباد).

11-مسألتی الصحیح و الأعم و الضد(تقریرات درس الشربیانی).

روحانی رشتی سرانجام در سال 1363 ق مطابق با سال 1323 ش در سن 82 سالگی هنگام بازگشت از زیارت عتبات عالیات در شهر قزوین درگذشت.پیکرش به قم حمل و به خاک سپرده شد.

-منابع

1-کتاب گیلان 703/2.

2-نامها و نامدارهای گیلان 542.

3-نقباء البشر(قسمت مخطوط).

ص:1912

4-نمایندگان مجلس شورای ملی 362.

سیّد محمود روحانی قمی

اشاره

(1307-1381 ق)

حاج سید محمود فرزند آیت اللّه سید صادق روحانی قمی،از دانشمندان و معاریف قم بود.

وی در سال 1307 ق در قم تولد یافت.

ایشان ادبیات را از محضر شیخ حسین علامه آموخت.سطح را از محضر آیات:شیخ غلامرضا قمی «حاج آخوند»،سید احمد طباطبائی قمی و شیخ حسن فاضل استفاده کرد.

در سال 1330 ق به نجف اشرف عزیمت کرد و از محضر آیتین علمین:میرزا محمّد حسین نائینی و سید ابو الحسن اصفهانی در فقه و اصول بهره ها برد.آنگاه به مشهد مقدس رفت و مدتی چند در درس آیت اللّه حاج آقا حسین طباطبائی قمی شرکت جست.سرانجام به زادگاه خود مراجعت فرمود و فقه و اصول را از محضر حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و معقول را از محضر میرزا علی اکبر حکمی یزدی«تجلی»استفاده نمود.

سید محمود با عده ای از فضلا و اساتید قم در سال 1339 ق به اراک رفتند و پس از نه ماه اقامت و مذاکره،توانستند آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری را قانع کنند که به قم رهسپار شود و حوزه را بنیانگذاری کند و همواره تا آخر در کنار ایشان بود.

ص:1913

روحانی در روز جمعه /19شعبان1381/ ق مطابق با /6بهمن1340/ ش در قم دار فانی را وداع گفت.پیکرش در حرم حضرت معصومه علیها السّلام-مسجد بالاسر- مدفون گردید.

فرزندانش:

1-مرحوم آیت اللّه سید محمّد روحانی 2-آیت اللّه سید محمّد صادق روحانی(متولد سال 1343 ق در قم) 3-مرحوم حجة الاسلام سید مهدی روحانی،از روحانیون معروف مقیم پاریس بود.وی در سال 1348 ق در قم تولد یافت.مقدمات را فراگرفت و سطح را نزد برادرش سید محمّد صادق به پایان برد.سپس به تهران رفت و مشغول تحصیلات جدید شد و سرانجام به فرانسه رفت و در پاریس اقامت گزید.

سید محمّد صادق روحانی قمی

-منابع

1-آثار الحجة 72/2.

2-آینۀ دانشوران 204.

3-دایرةالمعارف تشیّع 174/1.

4-رجال قم 156.

5-گنجینۀ دانشمندان 337/1.

ص:1914

سیّد محمود زرندی ساوه ای

(-1392 ق)

سید محمود حسینی زرندی ساوجی،از فضلای معاصر بود.

وی سالهای متمادی در حوزۀ علمیۀ قم کسب فیض نموده،و متون فقه و اصول را از مدرسین حوزه مانند آیت اللّه سید شهاب الدّین مرعشی نجفی و دیگران فراگرفته،سپس به تهران منتقل شده و به خدمات دینی به ویژه تألیف و تصحیح کتب و تفاسیر پرداخته است.

سرانجام در سال 1392 ق در تهران درگذشت،و در قم مدفون شد.

-منبع

1-گنجینۀ دانشمندان 224/5.

سیّد محمود سجاسی قزوینی

اشاره

(-1390 ق)

حاج سید محمود فرزند سید محمّد و نوۀ سید محمّد باقر حسینی سجاسی قزوینی،در تهران مقیم بود.وی علاوه بر فضیلت دینی طبعی سرشار داشته و اشعار را نیک می سروده است.

جدّش از علمای برجستۀ قزوین بود و در سال 1301 ق درگذشت.

از آثار او

قبلة الآفاق(در قبله و اوقات نماز)،دو جلد که به چاپ رسیده است.

نامبرده در روز جمعه /3 ذی القعده1390/ ق مطابق با /11دی1349/ ش درگذشت،و در قبرستان وادی السلام قم به خاک سپرده شد.

-منابع

1-سخنوران و خطاطان زنجان 400(درحالی که کتاب در سال 1388 ق به چاپ رسیده ایشان

ص:1915

را دانسته است).

2-مینو دریا باب الجنه قزوین 381/1 و 857/2(پدرش را سید باقر نوشته که اشتباه است).

3-مؤلفین کتب چاپی 38/6.

شیخ محمود شریعت مهدوی

اشاره

(1333-1417 ق)

بنده در زمان حیات ایشان زندگینامه اش را درخواست نمودم-به وسیلۀ یکی از دوستان قزوینی-که شرح حال زیر به دستم رسید و با اندکی تغییر -تقدیم می شود:

بسمه تعالی الحاج الشیخ محمود شریعت مهدوی فرزند مرحوم آیت الله العظمی الحاج الشیخ فضلعلی القزوینی که متولد 1333 ه ق در قزوین دورۀ مقدماتی را در مدرسه التفاتیه و مقداری ادبیات را در مشهد مقدس درس استاد الادباء شیخ محمّد تقی نیشابوری و بقیه سطح را در دار الایمان قم تکمیل نموده تا در فتنۀ کشف حجاب قادر متعال توفیق تشرف به عتبات عالیات را در خدمت والد ماجد مرحمت فرمود در نجف اشرف از بحث حضرت آیت اللّه زعیم الشیعة السید ابو الحسن اصفهانی قدّس سرّه و حضرت آیت اللّه الشیخ محمّد کاظم الشیرازی قدّس سرّه و آقا ضیاء الدّین عراقی استفاده نمود و موفق به کسب اجازۀ اجتهاد از این دو بزرگوار گردیده ولی دو دوره کامل اصول و معظم دو دوره فقه را از ابحاث سید الاساتید

ص:1916

زعیم الحوزة العلمیة آیت اللّه السید ابو القاسم الخوئی دام ظله العالی با عنایات خاصه معظم له و الطاف بیش شائبۀ ایشان استفاده نمود،و پس از چارده سال اقامت به قصد زیارت حضرت رضا(علیه آلاف التحیة و الثناء)در خدمت والد خود عزیمت نموده و متأسفانه والد ماجد ایشان پس از توقف خیلی کم در قم به رحمت ایزدی پیوست. معظم له ادامۀ اشتغال و عودت به نجف اشرف را ترجیح دادند،لکن پس از کمتر از دو سال اقامت مراجعت نمود و در قزوین حسب الوظیفه در مراجعات شرعی و حسب الامکان در ادارۀ حوزۀ علمیۀ سعی بلیغ داشتند، عده ای از مشتغلین کثر اللّه امثالهم در ابحاث خارج اصول و فقه ایشان حضور داشتند.

وی در روز شنبه /15ربیع ثانی1417/ ق مطابق با /10شهریور1375/ ش در قزوین براثر سکتۀ قلبی دار فانی را وداع گفت و جسدش عصر روز دوشنبه در قم تشییع و در کنار تربت پدرش در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

تولد فوق از روی سنگ مزار ایشان یادداشت شده است.

فرزندانش:

1-مهندس قاسم 2-آقا عباس 3-آقا علی و پنج دختر.

محمود صالحی اردبیلی

(1329-1414 ق)

محمود فرزند محمّد رضا صالحی اردبیلی،از روزنامه نگاران معاصر بود.

وی در سال 1329 ق برابر با 1290 ش تولد یافت.

ایشان روزنامۀ«بهار آذربایجان»را تأسیس و سالها منتشر ساخت.

صالحی در /24آبان1372/ ش در تهران در سن 85 سالگی زندگی را بدرود

ص:1917

گفت.پیکرش به قم حمل و در یکی از اطاقهای ورودی قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

-منبع

1-اطلاعات متفرقه.

شیخ محمود عابدی خلخالی

(1346-1417 ق)

شیخ محمود فرزند اصغر خلخالی (میانجی الاصل)،در سال 1346 ق مطابق با 1306 ش در میانه متولد گردید.

پس از طی مقدمات به قم رفت،و کفایه را نزد سید شهاب الدّین مرعشی نجفی و میرزا محمّد مجاهدی تبریزی، و مکاسب را نزد سید محمّد باقر طباطبائی سلطانی به انجام رسانید.

خارج را از محضر آیات:سید حسین طباطبائی بروجردی(2 سال)،شیخ عباسعلی شاهرودی(8 سال)،و سید محمّد رضا گلپایگانی(4 سال)استفاده نمود.

وی دارای اجازات امور حسبی و روایتی از آیات:مرعشی نجفی،شاهرودی، گلپایگانی،شیخ عبد النبی عراقی،و سید صدر الدّین صدر بوده است،ابتدا در حدود سال 1335 ش از طرف آیة اللّه بروجردی به خلخال اعزام شد و ایام تبلیغ و تعطیلات را در آنجا بسر می برد،و سالهای متمادی در آن خطه مشغول خدمات دینی و اجتماعی،و از لحاظ عمل مردی زاهد و عابد،فاضل،بحّاث و دائم الذکر بود.

ص:1918

از آثار او:تقریرات اساتید خود که از بین رفته است.

وی بامداد روز پنجشنبه /5شوال1417/ ق مطابق با /25بهمن1375/ ش در اثر بیماری سرطان به سن 71 سالگی در خلخال درگذشت،و جسدش عصر روز شنبه /7شوال در قم تشییع و در قبرستان باغ بهشت مدفون گردید.

-منبع

1-برگرفته از نوشتۀ آقای سید محمّد مجتهدی است.

شیخ محمود علمی اراکی

اشاره

(1323-1409 ق)

شیخ محمود فرزند شیخ علی علمی اراکی،از دانشمندان و فضلای معاصر قم بود.

در ربیع اول1323/ ق در اراک متولد گردید.

در حوزۀ علمیۀ قم

ایشان پس از طی مقدمات در زادگاه خود،در سال 1340 ق به قم مهاجرت کرد،و سطوح را نزد آیات:

میرزا محمّد همدانی،آخوند ملا علی همدانی و سید صدر الدّین صدر به پایان رسانید.

دروس خارج فقه و اصول را از محضر آیات:شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد حجت کوه کمری و سید محمّد تقی خوانساری بهره مند گردید،و پس از ورود

ص:1919

آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی به قم نیز از محضر ایشان کسب فیض کرد.

وی پس از ارتحال آیت اللّه بروجردی جزو اصحاب آیت اللّه سید کاظم شریعتمداری شد،و در مباحثات آن جناب شرکت می جست.

از جمله خدمات ایشان:تولیت مدارس علمیه«دارالشفا »و«فیضیه»از طرف آیت اللّه بروجردی،و تربیت طلاب بود.

وی مردی متین،دائم الذکر،باسواد و کم ادعا بود.

درگذشت

ایشان در شب شنبه /3شعبان1409/ ق مطابق با /20اسفند1367/ ش در سن 86 سالگی در قم درگذشت،و جسدش در روز دوشنبه تشییع و در جوار علی بن جعفر علیه السّلام به خاک سپرده شد.

-منابع

1-آثار الحجة 121/2.

2-سیمای اراک 93/4.

3-گنجینۀ دانشمندان 204/2.

شیخ محمود فقهی

اشاره

(-1403 ق)

حاج شیخ محمود فرزند ملا عبد الحمید فقهی،از فضلا و نویسندگان بود.

ایشان در نجف اشرف از جمله شاگردان حضرات آیات:میرزا محمّد حسین نائینی و سید ابو الحسن اصفهانی بود.

از آثار او

1-انوار التنزیل فی التفسیر.

ص:1920

2-تفسیر سورۀ یوسف علیه السّلام.

فقهی در /5آذر1361/ ش درگذشت،و در قبرستان ابو حسین قم در خاک آرمید.

میرزا محمود قمی«مدرس کهکی»

اشاره

(1270-1346 ق)

حاج میرزا محمود مدرس(نام اصلی او عباس بود)کهکی قمی متخلص به (رضوان)،در سال 1270 ق در«کهک»قم دیده به جهان گشود.پس از آموختن مقدمات به قم مهاجرت کرد،و از محضر بزرگان بهره مند گردید.سپس عازم تهران شده،و معقول را از محضر حکیم الهی:آقا محمّد رضا قمشه ای(صهبا)و آقا علی مدرس و فقه و اصول را از محضر میرزا محمّد حسن آشتیانی و میرزا ابو القاسم کلانتری تهرانی شیخ عبد الرحیم نهاوندی به مدت 5 سال استفاده نمود،سپس به تدریس در همین رشته در مدرسۀ صدر پرداخت.

استاد مدرس گیلانی در تذکرةالحکمای خطی خود زندگینامۀ ایشان را نوشته و در آن اضافه نموده است که:کان مع فضله حاد المزاج،لا یخلو من خشونة الطبع،و قد عاش مجردا و کان شاعرا فصیحا.

یعنی:با همۀ فضل و دانشی که داشت کمی تندخو بوده،و همسری اختیار نکرده،و طبع شعر نیز داشته است.

جناب آقای منوچهر صدوقی(سها)در تاریخ حکما و عرفای خود پس از ذکر مطالب فوق چنین بیان می دارد:

ایشان در مدرسۀ صدر و نیز مدرسۀ مروی اقامت داشته،و به تدریس معارف الهی اشتغال نموده،و جزو شاگردان آقا علی مدرس و سید ابو الحسن جلوۀ اصفهانی بوده است.

از آثار او:

1-حاشیه بر منظومۀ سبزواری.

ص:1921

2-حاشیه بر اسفار.

3-حاشیه بر شرح فصوص(قیصری).

4-رساله ای در ولایت.

5-رساله ای در اثبات صانع و نبوت خاصه و امامت امیر المؤمنین علیه السّلام.

6-تفسیر سورۀ توحید.

ایشان در سال 1346 ق به سن 76 سالگی به تهران درگذشت،و در صحن اتابک قم در قسمت شمالی آن دفن گردید.

-منابع

1-تاریخ حکماء و عرفاء متأخر بر صدر المتألهین 61.

2-تاریخ قم 283.

3-تذکرۀ شعرای قم(خطی).

4-تذکرة الحکماء(خطی).

5-گنجینۀ دانشمندان 148/1.

6-مقدمۀ تمهید آشتیانی ص 9.

7-نقباء البشر(خطی).

میرزا محمود کفیل افشاری مراغه ای

(1339-1389 ق)

زندگینامۀ زیر به درخواست این جانب توسط نویسندۀ محترم آقای شیخ محمود طیّار نوشته شده است که تقدیم می گردد:

حجت الاسلام و المسلمین حاج میرزا محمود کفیل افشاری مراغی فرزند میرزا مختار،عالمی فرزانه،خطیبی بلندپایه و فاضلی برجسته بود.در سال 1339 ق مطابق با 1299 شمسی در شهر مراغه دیده بدنیا گشود،جدش از علمای بزرگ«منطقۀ افشار» از توابع زنجان به شمار می رفت که بعدها به مراغه هجرت و در آن سامان مقیم شد.

ص:1922

وی در اوائل کودکی پدر خود را از دست داد،و در ایام نوجوانی برای تحصیل علوم اسلامی در مدرسۀ مسجد جامع شهر حاضر شد،و از مجالس درس و بحث اساتید و علمای آن دوران که از رواج و رونقی بسیاری برخوردار بود استفادۀ شایانی برد.از مهمترین اساتید سطح متوسط و عالی ایشان،می توان از:آیت اللّه حاج میر حبیب مجتهدی حائری(متوفی 1373 هجری)و آیت اللّه حاج میرزا محمّد تقوی مراغی(متوفی 1389 هجری)نام برد.

کفیل افشاری پس از اتمام سطح برای تکمیل تحصیلات عالیۀ خود به شهر مقدس قم مهاجرت کرد،و در دروس خارج فقه و اصول اساتیدی همچون:آیت اللّه سید شهاب الدّین مرعشی نجفی و آیت اللّه حاج سید جواد طباطبائی شرکت جست.وی پس از چند سال اقامت در قم به زادگاه خود بازگشت،و به اشاعۀ معارف دینی و ترویج احکام الهی همت گماشت،و همگام با آن به اقامۀ نماز جماعت و تدریس سطوح مختلف در مدرسۀ مسجد جامع مراغه پرداخت.وی از مدرسین برجستۀ سطح متوسط در مدرسۀ مزبور بود،و بسیاری از شاگردان وی هم اکنون به تدریس و تبلیغ مشغول هستند،مرحوم افشاری در خطابه و فن سخن آوری نیز سرآمد فضلا و علمای دوران خود بود.مطالب نو و بدیعی که در مجالس مختلف ارائه می شد توجه بسیاری از نیروهای جوان و فرهنگی را به خود جلب می کرد،و سخنرانی وی در ماه مبارک رمضان در«مسجد انصاری»از پرشکوه ترین مجالس دینی در آذربایجان به شمار می رفت.

از ویژگیهای ممتاز و برجستۀ مرحوم کفیل افشاری مهارت و تسلط بسیار زیاد وی در خطنگاری و خطاطی بود،وی در یادگیری این فن از استاد گرانمایۀ این فن یعنی عالم بزرگ و دانشور گرانمایه«آقا میرزا احمد جودی مراغی»معروف به (معین الاسلام)و برادر دانشمندش«آقا میرزا محمود جودی»بهره های فراوانی برد،و خود به مقام ممتازی در این فن دست یافت،و در حال حاضر نمونه هایی از خطوط زیبا و جذاب وی در موزه های هنری:سوریه،باکو،و مشهد مقدس نگهداری می شود.

ص:1923

کفیل افشاری مراغی در /11محرم الحرام1389/ ق مطابق با /12فروردین 1348/ ش بدرود حیات گفت،پیکر مطهرش با سفارش مرحوم آیت اللّه مرعشی نجفی به قم انتقال یافت و پس از اقامۀ نماز توسط معظم له،در قبرستان وادی السلام به خاک سپرده شد.

-منبع

1-دانشمندان مراغه،محمود طیّار مراغی(مخطوط).

میرزا محمود مازندرانی قمی«مشاور الملک»

اشاره

(1250-1338 ق)

میرزا محمود فرزند میرزا محمّد علی و نوۀ علامه میرزا محمّد باقر مجتهد مازندرانی،ملقب به«مشیر الوزارة»و نیز«مشاور الملک»و خود و اعقابش به «محمودی»شهرت یافتند،از رجال به نام علمی و اساتید ریاضی و پژوهشگران ستاره شناس عصر خود بود.

میرزا محمود در سال 1250 ق مطابق با 1214 ش هنگامی که پدرش حکومت کاشان را برعهده داشت،در آن دیار دیده به جهان گشود.

تحصیلات عالی

نامبرده در سن کودکی همراه پدر خود به قم رفت و مقدمات را نزد شیخ حسن معروف به«شیخ استاد»و میرزا مهدی ملک الکتّاب فراهانی فراگرفت.در سن 12 سالگی پدر خود را از دست داد و گرد یتیمی بر سرش نشست و کاملا تحت سرپرستی مادری دانا درآمد.در سن هفده سالگی(1267 ق)همراه مادر و برادر خود میرزا خانلر خان اعتصام الملک-پدر دکتر پرویز ناتل خانلری-به مشهد مقدس رهسپار شد و دروس هیئت و کتاب تحریر اقلیدس را نزد علامه متفنن شیخ عبد الرحمن شیخ الاسلام(متوفای 1290 ق)به پایان برد.

ص:1924

وی در سال 1271 ق به تهران مهاجرت کرد و در دار الفنون به تحصیل ادامه داد و مدتی از تعلیمات مسیو«بهلر»فرانسوی که استاد ریاضیات و مهندس به نامی بود-بهره مند شد.او در سال 1275 ق به دستور ناصر الدّین شاه قاجار همراه چهل محصل دیگر به سرپرستی حسنعلی خان«امیر نظام»گروسی به فرانسه اعزام گردید و در پاریس(دانشگاه سوربن)تحصیلات عالی خود را در رشته های ریاضی به پایان رساند و در رصدخانۀ آن شهر و زیر نظر پروفسور«لووریه»-کاشف ستارۀ نپتون-به مطالعه و پژوهش اسرار آسمان پرداخت و پس از چندی از طریق محاسبات دقیق و کمک فورمولهای ریاضی موفق به کشف ستاره ای گردید و در دایرةالمعارف نجومی آن رصدخانه به نام او ثبت و به«ستارۀ محمودیه»معروف شد.

میرزا محمود در سال 1282 ق به ایران بازگشت و در تهران با ناصر الدّین شاه ملاقات کرد و به دستور او در تلگراف خانۀ مرکزی به کار و سپس ریاست آن مرکز را به عهده گرفت.ولی پس از مدتی از کار برکنار شد.

او در سال 1290 ق در کابینه میرزا حسین مشیر الدوله به سمت وزیر امور خارجه و نیز وزیر جنگ انتخاب گردید و تا سال 1298 ق،این دو منصب را حفظ کرد.آنگاه و با سمت کارپردازی روانۀ بغداد-کشور عراق-گشت و سالیانی دراز در این مأموریت انجام وظیفه نمود.

وی در اواخر سال 1307 ق از سمتی که داشت معزول گردید و به تهران بازگشت و چندی بیکار ماند،تا اینکه در سال 1309 ق ریاست یکی از محاکم وزارت دادگستری را برعهده گرفت و تا 1312 ق در این سمت باقی ماند.سپس مجددا در وزارت خارجه خدمت نمود و بار دیگر مأمور بغداد شد و پنج سال دیگر در آن سامان به سمت کارپردازی اوّل منصوب گشت.و پس از مراجعت به تهران در عدلیه و نیز در سمت ریاست ادارۀ تجارت خدمت کرد.

نامبرده در زمان برقراری مشروطیت در دورۀ اوّل مجلس شورای ملّی(1285 مطابق با 1324 ق)از سوی مردم تهران سمت نمایندگی داشت،و پس از تعطیل

ص:1925

مجلس،کارمند وزارت دادگستری شد و سرانجام به عضویت دیوان عالی کشور رسید.

از آثار قلمی او

1-استخراج تقویم سال 1282 ق.

2-تقویم ناصری(در تعیین فصول و بروج سیّارات).

3-جغرافیای عمومی.

4-حسن المآب در هیئت جدید.

5-رساله ای در علم هیئت و نجوم.

علامه و فیلسوف متأله میرزا ابو الحسن جلوۀ اصفهانی،این غزل را در مدح میرزا محمود سروده است:

مشیر الوزاره ز بغداد آمد مبر ظن که دلتنگ بس شاد آمد

نباشد چرا شاد آن بنده ای که از بند این نشئه آزاد آمد

فتوحات قدسی است او را گمانم که این فیض ز انفاس استاد آمد

بلی دست گیرند مردان دلی گر ز رنج طبیعت به فریاد آمد

چه دلهای ویران ز هر نوع مردم که زین مرد حق دوست آباد آمد

نشد سست و طی کرد هر شهر و صحرا اگر برف بارید اگر باد آمد

نبودش طمع چون به کس نیست آگه که آن بخل ورزید و این راد آمد

عروس امور عراق عرب را به از این مپندار داماد آمد

مشاور الملک سرانجام در شب شنبه /23جمادی اوّل1338/ ق در سن 88 سالگی در تهران به دیار باقی شتافت.پیکرش با تجلیل فراوان به قم حمل و در حرم حضرت معصومه علیها السّلام-کنار مسجد بالاسر-به خاک سپرده شد.

او از دو همسری که اختیار کرده بود،دارای نه فرزند پسر و یک فرزند دختر شد.

سید محمّد نعمت شیرازی قطعۀ زیر را دربارۀ ماده تاریخ رحلت او سروده است:

رفت از دنیا چو محمود پسندیده صفات در عزایش دوستان کردند بر تن جامه چاک

ص:1926

آن فلک قدر،مَلک سیرت ز جور آسمان گشت اکنون همچو گنج زر نهان در زیر خاک

با تولای علی علیه السّلام چون کرد رحلت از جهان دیگر از حول قیامت نیست او را هَم و باک

بهر تاریخ وفاتش«نعمت»غم دیده گفت (شد بهشت جاودانی مأمن محمود پاک)

-منابع

1-الذریعة 257/25.

2-زندگانی سردار کابلی 181.

3-شرح حال رجال ایران 45/4.

4-طرائق الحقائق 459/3.

5-فراموشخانه و فراماسونری در ایران 482/1.

6-فهرست کتابهای چاپی فارسی 1751/2 و 5543/6.

7-گنجینۀ دانشوران 200.

8-مجلۀ آینده،سال نوزدهم،شماره های 4-6،ص 394،به قلم آقای کیومرث محمودی.

9-مکارم الآثار 1375/4.

10-مؤلفین کتب چاپی 74/6.

11-نمایندگانی مجلس شورای ملّی 365(نام پدرش را اسد اللّه خان وزیر و سال تولدش را در 1217 ش دانسته که هر دو مطلب اشتباه اند).

سیّد محمود مرعشی شوشتری

اشاره

(1307-1408 ق)

حاج سید محمود فرزند آیت اللّه سید سلطان علی و نوۀ ابراهیم مرعشی شوشتری، از علمای معروف و مجتهدین بزرگ،و داماد علامه سید مرتضی کشمیری بود.

وی به سال 1307 ق در شهر ری(شاه عبد العظیم حسنی علیه السّلام)متولد گردید.

در حوزۀ کهن نجف اشرف

ایشان در سن کودکی همراه پدر بزرگوارش به نجف اشرف مشرف شد،و

ص:1927

صرف و نحو و منطق را نزد پدرش،و معالم را نزد آیت اللّه میرزا آقا اصطهباناتی و سید جعفر فیروزآبادی،و شرح لمعه را نزد شیخ علی محمّد یزدی تلمذ کرد،و دروس سطح را از محضر آیاتی همچون:شیخ ضیاء الدّین عراقی،شیخ علی قوچانی و شیخ علی گنابادی استفاده نمود.

وی سه سال درس آیت اللّه ملا محمّد کاظم خراسانی را درک نمود،و پس از ارتحال ایشان از محضر آیات:شیخ الشریعۀ اصفهانی،سید محمّد فیروزآبادی، میرزا محمّد حسین نائینی و شیخ ضیاء الدّین عراقی،و در رجال از علامه سید ابو تراب خوانساری،و کلام را از علامه شیخ محمّد جواد بلاغی بهره مند و در سن جوانی به درجۀ اجتهاد نایل آمد.

سفرهای تبلیغی

نامبرده چند سالی در سامرّا سکونت داشت،سپس به ایران کوچ نمود و در قم سکونت اختیار نمود،و مدتی هم از طرف آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی در اهواز و رشت اقامت گزیدند و دو سفر هم به آفریقای جنوبی(زنگبار)و اطراف آن جهت تبلیغ داشتند.

از آثار او

1-أعیان المرعشیة.

2-بیداری بشر(در ردّ بهائیت).

3-حاشیة علی الرسائل.

4-حاشیة علی المکاسب.

5-حاشیة علی کتاب الطهارة(از شیخ انصاری).

6-حاشیة علی کفایة الاصول.

ص:1928

7-رساله ای در ردّ صوفیه.

8-رساله ای در وجوب حجاب.

9-رسالة ابقاء الحلیة فی وجوب اعفاء اللحیة.

10-شرح دعاء الندبة.

11-طرق الوصول الی دفائن العقول(در اصول عقاید).

12-لمعة النور فی حل بعض الامور.

13-نفحة الرحمن فی حکمة لقمان.

درگذشت و اعقاب

ایشان در روز یک شنبه /27شوال1408/ ق مطابق با /21خرداد/ 1367 ش در سن 101 سالگی در قم در اثر کهولت سن به دیدار حق شتافت،و جنازه اش روز بعد تشییع و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

حنت له أرض النجف مذ شاد ذکرا للسلف

یا ناعیا طود العلاء أرخ(لمحمود غرف)

فرزندانش:

1-مرحوم سید مهدی(ولادت 1333 ق)2-سید هادی 3-سید ابراهیم 4-سید رضا(جمال الدّین)5-سید صادق 6-سید ابو القاسم 7-سید ابو الحسن 8-سید عبد الرزاق 9-سید ابو طالب و دو دختر.

-منابع

1-شجرۀ خاندان مرعشی(شوشتر-رفسنجان)265/1.

2-گلستان پیغمبر یا خاندان سادات مرعشی شوشتر 81.

3-گنجینۀ دانشمندان 260/2.

4-مستدرک أعیان الشیعة 257/3.

ص:1929

شیخ محمود نجم آبادی

اشاره

(1292-1361 ق)

شیخ محمود فرزند علامه شیخ محمّد باقر و نوۀ ملا مهدی نجم آبادی تهرانی، از فضلا و معاریف تهران بود.

وی در سال 1292 ق متولد گردید.

پدرش از علمای بنام تهران بود.تحصیلات خود را در نجف اشرف نزد اساتید معروف،از جمله علامۀ اخلاقی شهیر ملا حسینعلی همدانی(شوندی)در اخلاق و معارف الهی سپری کرد.تولدش در سال 1264 ق اتفاق افتاد و در ربیع الاوّل/ 1347 ق در تهران درگذشت و در مقبرۀ برادرش حاج شیخ هادی نجم آبادی به خاک سپرده شد.

از او دو اثر علمی به جای ماند که عبارتند از:1-رسالة المشتق،2-حاشیة علی المکاسب،شرح حالش به طور مختصر در نقباء البشر 227/1 و مکارم الآثار 1781/5 آمده است.

آقا محمود پس از طی تحصیلات عالی و درگذشت پدر خود به جای او در مسجد مشیر السلطنه در تهران به اقامۀ جماعت و ارشاد اشتغال ورزید.

از آثار او

1-متاع الوارثین(اشعار)که در سال 1323 ق در تهران به چاپ رسید.

نجم آبادی در سال 1361 ق مطابق با 1321 ش در سن 69 سالگی در تهران درگذشت.پیکرش در یکی از اطاقهای قبرستان حاج شیخ قم به خاک سپرده شد.

-منابع

1-زندگینامۀ آیت اللّه شیخ هادی نجم آبادی 64.

2-مؤلفین کتب چاپی 99/6.

ص:1930

شیخ محمود واعظ قمی«زاهدی»

اشاره

(1266-1351 ق)

حاج ملا محمود فرزند حسین قمی،و پدر علامه شیخ ابو الفضل زاهدی،از وعّاظ معروف و دانشمندان سرشناس قم بود.

وی در سال 1266 ق در قم دیده به جهان گشود.

خدمات اجتماعی

ایشان در جوانی به تحصیل فقه و اصول پرداخت،و چندی هم در مسجد امام حسن عسگری علیه السّلام به اقامۀ جماعت اشتغال داشت.وی دارای ذوقی سلیم و طبعی سرشار بود،و در مراثی خاندان رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به ویژه حضرت سید الشهداء علیه السّلام اشعاری والا داشت.

نامبرده در دورۀ اول مجلس شورای ملی(1324 ق مطابق با 1285 ش)از طرف اهالی قم به نمایندگی انتخاب و راهی تهران شد،و پس از انتهای دوره به قم مراجعت نمود.

از آثار او

1-سفرنامۀ حج(منظوم).

2-فضیلت صلوات.

3-مواعظ و مجالس،در چهار جلد.

درگذشت و اعقاب

ایشان در سال 1351 ق در سن 87 سالگی در قم درگذشت،و در صحن کهنه مقابل بقعۀ محمّد شاه قاجار-به خاک سپرده شد.

ص:1931

فرزند او علامه شیخ ابو الفضل زاهدی،و دامادش علامه شیخ محمّد حسین ناصر الشریعة نویسندۀ کتاب«تاریخ قم»بود.

-منابع

1-تاریخ قم 283.

2-رجال قم 162.

3-گنجینۀ دانشمندان 149/1.

4-مکارم الآثار 1852/5.

5-نقباء البشر(قسمت خطی).

6-نمایندگان مجلس شورای ملی 353.

سیّد محی الدّین علوی طالقانی

اشاره

(1305-1387 ق)

حاج سید محی الدّین علوی فرزند سید کاظم طالقانی،از علمای بزرگ و برجستۀ تهران بود.

تولدش به سال 1305 ق در قریۀ (گلیرد)طالقان اتفاق افتاد.

مقدمات را نزد ملا حسینعلی گورانی آموخت و در سن 16 سالگی به تهران رفت،و ادبیات و سطوح را نزد آیات:میرزا طاهر تنکابنی و ابوالزوجۀ خود سید ابو الحسن طالقانی تلمّذ کرد، در اواخر سال 1342 ق به قم مهاجرت نمود،و از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،و سید محمّد تقی

ص:1932

خوانساری فقها و اصولا و شیخ مهدی حکمی قمی در علم اخلاق بهره مند گردید.

در سال 1351 ق بنا بر درخواست عده ای از اهالی تهران و امر آیت اللّه حائری یزدی به تهران عزیمت،و در«مسجد مقدس»(واقع در نزدیکی میدان اعدام)به اقامۀ جماعت و در(مدرسۀ مروی)به امر تدریس اشتغال ورزید.

از آثار او:

1-شرح زیارت وارث.

2-شرح دعای ندبه(کشف العقده در...).

3-مفتاح السعادة.

4-فضیلة المؤمنین.

5-آثار الأعمال(2 جلد).

سرانجام در روز پنجشنبه /21ذی حجه 1387/ ق مطابق با اول/فروردین/ 1347 ش به سن 82 سالگی در تهران درگذشت،و جسدش به قم حمل و در یکی از اطاقهای قبرستان ابو حسین مدفون گردید.

فرزندانش:

1-سید علاء الدّین علوی 2-سید نور الدّین علوی.

-منابع

1-آثار الحجة 269/2.

2-آشنایی با مشاهیر طالقان 271(تاریخ فوتش را اشتباه نوشته است).

3-آینۀ دانشوران 519.

4-تاریخ و جغرافیای طالقان 102.

5-فهرست کتابهای چاپی فارسی 34/1.

6-گنجینۀ دانشمندان 511/4.

ص:1933

شیخ مراد علی ممدوح اراکی

اشاره

(1323-1408 ق)

حاج شیخ مراد علی فرزند غلامعلی ممدوح اراکی،از فضلا و اساتید حوزۀ علمیۀ قم بود.وی در سال 1323 ق در روستای«سمقاور»بلوک«بزچلو»اراک تولد یافت.

ممدوح پس از سپری کردن مقدمات در سال 1349 ق به حوزۀ علمیۀ قم پیوست و سطح را به پایان برد.دروس خارج را از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد حجت کوه کمری و سید محمّد تقی خوانساری استفاده نمود.در سال 1354 ق از طرف وزارت معارف موفق به دریافت گواهی نامۀ رسمی ششم عالی و مدرسی فقه و اصول گردید.

از آثار او

1-اصول عقاید.

2-الهدایا در بطلان مذاهب ساختگی دوران قاجار.

3-غفران.

نامبرده در /9صفر1408/ ق مطابق با اوّل/آبان1366/ ش درگذشت.

پیکرش در قبرستان ابو حسین قم به خاک رفت.

-منابع

1-آینۀ دانشوران 305.

2-نامداران اراک 229.

ص:1934

جلد چهارم

اشاره

بسم اللّه الرّحمن الرحیم

پاداش معنوی طبع و نشر این اثر ارزشمند را به پدر و مراد و معمار فکری ام شادروان حاج محمّد مهدی انصاریان،که از روز نخست عشق و محبت به خاندان عصمت و طهارت را در مکتب او آموختم،تقدیم می دارم.

او سرانجام در شب جمعه 4 رجب 1423-لیلة الرغائب-از حرم مطهّر کریمۀ اهل بیت به سوی عالم بقا پر گشود و به کاران تربت پاکان قم پیوست،روحش شاد و سایۀ مادر مکرّمه ام،علویۀ فاضله،بر سرم مستدام باد،که هر توفیقی داشتم در پرتو دعای این دو بزرگ بود.

ملتمس دعا

محمّد تقی انصاریان

ناشر

ص:1941

فهرست

اشاره

شیخ مرتضی اخوان خراسانی 1949

شیخ مرتضی انصاری قمی 1950

سیّد مرتضی برقعی قمی«واعظ»1961

سیّد مرتضی پسندیده خمینی 1962

سیّد مرتضی جزائری«علم الهدی»1968

شیخ مرتضی چهرقانی 1972

شیخ مرتضی حائری یزدی 1974

شیخ مرتضی عاملی«نظام الدّین»1987

سیّد مرتضی علوی فریدنی 1988

سیّد مرتضی فیروزآبادی 1989

سیّد مرتضی لنگرودی 1995

سیّد مرتضی مبرقع قمی«حاج داداش»1998

سیّد مرتضی مرعشی تبریزی 2000

شیخ مرتضی مطهری فریمانی 2002

شیخ مزمل حسین میثمی غدیری 2012

ص:1943

شیخ مسعود سلطانی میانه ای 2013

سیّد مسلم محدث خلخالی 2015

سیّد مصطفی اعتماد حائری 2016

مصطفی انتظاری قمی«شاطر»2018

مصطفی ایروانی 2018

سیّد مصطفی برقعی قمی 2019

سیّد مصطفی بهبهانی 2020

شیخ مصطفی جلیلی کرمانشاهی 2021

شیخ مصطفی زمانی نجف آبادی 2022

میرزا مصطفی صادقی قمی 2026

سیّد مصطفی صفائی خوانساری 2028

سیّد مصطفی طباطبائی قمی 2031

سیّد مصطفی علم الهدی جزائری 2032

شیخ مصطفی فائق تهرانی 2036

سیّد مصطفی کاشفی خوانساری 2037

شیخ مصطفی مسجد جامعی 2038

میرزا مصطفی ملکی تهرانی 2040

سیّد مصطفی مهدوی اصفهانی 2041

سیّد مصطفی هاشمی همدانی 2043

شیخ منصور سبط الشیخ انصاری 2044

منصور میرزا قاجار«شعاع السلطنه»2046

شیخ موسی جنابی اهری 2047

شیخ موسی زنجانی«عباسی»2047

سیّد موسی سبط الشیخ دزفولی 2050

ص:1944

شیخ موسی فقیهی«ناظم الشریعة»2052

میرزا مهدی آشتیانی 2054

شیخ مهدی احمدی شاهرودی 2060

شیخ مهدی الهی قمشه ای 2061

سیّد مهدی انگجی تبریزی 2067

مهندس مهدی بازرگان 2069

سیّد مهدی بحر العلوم قزوینی 2076

میرزا مهدی بروجردی 2077

شیخ مهدی حائری یزدی 2078

شیخ مهدی حرم پناهی قمی 2086

شیخ مهدی حکمی«پائین شهری»2088

سیّد مهدی حکیم«طباطبائی»2090

سیّد مهدی روحانی قمی 2092

شیخ مهدی سراج انصاری 2095

شیخ مهدی شاه حمزه ای قمی 2098

شیخ مهدی شریعتمدار تهرانی 2099

میرزا مهدی صادقی تبریزی 2102

سیّد مهدی صدر عاملی 2103

سیّد مهدی طباطبائی مدرسی یزدی 2104

میرزا مهدی عالم اردبیلی 2105

میرزا مهدی عبائی تبریزی 2106

سیّد مهدی علوی بخشایشی 2108

سیّد مهدی قاضی طباطبائی«تبریزی»2109

شیخ مهدی قدسی طالقانی 2110

ص:1945

سیّد مهدی کشفی بروجردی 2111

سیّد مهدی کماری تبریزی 2112

سیّد مهدی گلپایگانی 2114

سیّد مهدی مرعشی تبریزی 2115

شیخ مهدی معز الدوله تهرانی 2116

شیخ مهدی ملک صادقی قمی 2117

شیخ مهدی منصوری قمی 2118

سیّد میرزا جندقی 2119

سیّد ناصر الدّین آرام قمی 2121

سیّد ناصر الدّین قمی«میرزائی»2122

سیّد نصر اللّه تقوی«سادات اخوی»2122

شیخ نصر اللّه لاهوتی اشکوری 2126

سیّد نصر اللّه موسوی تهرانی 2127

شیخ نصرت اللّه بناروانی میانجی 2128

شیخ نعمت اللّه دولتی گرگانی 2129

شیخ نعمت اللّه مهدوی قزوینی 2130

سیّد نور الدّین ابهری 2131

شیخ نور الدّین خلعتبری تنکابنی 2131

سیّد نور الدّین علوی طالقانی 2132

حاج هادی ابهری 2135

سیّد هادی روحانی قمی 2135

میرزا هادی صدر الممالک اردبیلی 2136

شیخ هادی عبادی طالقانی 2137

سیّد هادی موسوی ملایری 2138

ص:1946

شیخ هادی نیّری میانجی 2139

میرزا هاشم آملی 2140

شیخ هاشم تقدیری سبزواری 2145

سیّد هاشم حسینی تهرانی 2146

سیّد هاشم خوئی 2147

سیّد هاشم رضوی بنارسی 2149

سیّد هاشم طباطبائی یزدی 2150

سیّد هاشم نیشابوری 2152

شیخ هدایت اللّه تبریزی«غروی»2152

هدایت اللّه عجمی 2155

هدایت اللّه کاکاوندی لرستانی 2157

میرزا هدایت اللّه وحید گلپایگانی 2157

شیخ یحیی انواری همدانی 2159

میرزا یحیی خلعتبری تنکابنی 2160

شیخ یحیی عبادی طالقانی 2161

شیخ یحیی فاضل همدانی 2163

سیّد یحیی مدرسی یزدی 2164

شیخ یوسف احدی همدانی 2167

میرزا یوسف اعتصام الملک«آشتیانی»2168

شیخ یوسف رحمانیان«عماد»2171

سیّد یوسف فاضلی«رضا هاشمی»2172

شیخ یوسف فومنی گیلانی«فانی»2172

یوسف نجات تبریزی 2179

سیّد یوسف هاشمی«حکم آبادی»2179

ص:1947

سیّد یونس یونسی اردبیلی 2188

اسناد و مدارک2191/

فهرستها2397/

اعلام 2399

اعلام مترجمین«ضمنی»2439

اعلام مؤلّفین یادشده در مقدّمه 2445

اساتید و مشایخ اجازه 2453

نخبگان 2491

نخبگان یادشده در مقدّمه 2497

آثار مکتوب مترجمین 2499

منابع مصحح 2581

امامزادگان مدفون در قم 2591

سلاطین و شاهزادگان مدفون در قم 2593

مقابر 2595

ص:1948

[ادامه حرف میم]

شیخ مرتضی اخوان خراسانی

اشاره

(1321-1404 ق)

شیخ مرتضی فرزند علامه شیخ محمّد حسین روشندل(اخوان خراسانی)،از علمای معاصر بود.

وی در سال 1321 ق در مشهد مقدس متولد گردید.

او پس از طی مقدمات و سطوح،در سال 1344 ق همراه برادر ارشد خود شیخ علی به نجف اشرف مهاجرت کرد،و از محضر آیات:میرزا محمّد حسین نائینی،میرزا علی شیرازی فرزند مجدد شیرازی،سید ابو الحسن اصفهانی و میرزا باقر زنجانی استفاده نمود.

در سال 1391 ق در پی فشارهای دولت عراق به ایران بازگشت،و در قم سکونت اختیار نمود.

از آثار او:

تقریرات میرزای نائینی.

او در روز پنجشنبه /4صفر1404/ ق مطابق با /19آبان1362/ ش به سن 83 سالگی در پی بیماری در قم درگذشت،و در قبرستان باغ بهشت به خاک سپرده شد.

منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-تاریخ زنجان 271.

3-گنجینۀ دانشمندان 59/2.

ص:1949

شیخ مرتضی انصاری قمی

اشاره

(ح 1323-1391 ق)

ولادت

ایشان،در سال 1321 یا 1323 ق در قم،در خانواده ای پرفضیلت-که نسب شان به شیخ الطائفه جناب سعد بن عبد اللّه بن ابی خلف اشعری قمی، صحابی جلیل القدر حضرت امام حسن عسکری علیه السّلام می رسد-زاده شد.

پدرش مرحوم آقا شیخ محمّد حسین زاهد،یکی از عباد و زهاد پایین شهر قم و از معتمدین و ثقات حضرات آیات:آقا شیخ ابو القاسم قمی و آقا شیخ مهدی حکمی قمی بوده است.برادرش مرحوم حاج شیخ علی زاهد،در تابستان های سخت و گرم ماه رجب و شعبان را روزه گرفته و به ماه رمضان متصل می کردند و در دوره عمرشان کمتر اتفاق افتاد که نماز شبشان ترک شده باشد.آنان در امر به معروف و نهی از منکر بسیار کوشا بودند و مرتکبین امور خلاف شرع را شخصا توبه می دادند.

تحصیلات

مرحوم انصاری در اوان تأسیس حوزۀ علمیه قم در سال 1340 ق-1300 ش به تحصیل علوم دینی روی آورد و مقدمات و ادبیات را نزد مرحوم علامه ادیب تهرانی و سطوح را نزد آیات:میرزا محمّد همدانی،آخوند ملا علی همدانی،حاج

ص:1950

شیخ محمّد علی حائری و حاج سید محمّد تقی خوانساری فراگرفت و پس از آن در سال 1347 ق،به درس خارج فقه و اصول آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری حاضر شد و به زودی در زمرۀ یکی از شاگردان مبرّز وی درآمد.او در همان زمان، سخت مورد توجه استادش قرار گرفته بود،داستان زیر گواهی بر این مدّعا است:

پیش از آنکه معمم شود،روزی در تیمچۀ بزرگ بازار،بر فراز منبر بود که مرحوم آیت اللّه حائری وارد مجلس شد و زمانی که منبر شیرین وی را مشاهده کرد،او را به نزد خود طلبید و فرمود:نام شما چیست و چرا تاکنون معمم نشده ای؟

مرحوم انصاری گفت:آقا!نام من شیخ مرتضی است و تاکنون در خودم اهلیت و صلاحیت معمم شدن را ندیده ام.آیت اللّه حائری فرمود: ان شاءاللّه که شیخ مرتضی انصاری بوده باشی(و از همان زمان نام خانوادگی اش در میان علما و مردم به«انصاری»معروف شد)،تو بهترین کسی هستی که شایستگی عمامه نهادن را دارد.فردا من به حجره ات-در مدرسۀ فیضیه-می آیم و عمامه بر سرت می گذارم.

روز بعد که مردم و بازاریان و طلاّب باخبر شده بودند که آقای حاج شیخ به مدرسۀ فیضیه برای عمامه گذاری بر سر شیخ مرتضی می رود همه به مدرسه فیضیه رفته بودند.

هجرت

وی از بنیانگذاران هجرت برای تبلیغ در ماه مبارک رمضان و ماه محرم به همراه دوستانش مرحوم آیت اللّه محقق داماد و آیت اللّه شیخ محمّد رضا طبسی بود.

آیت اللّه طبسی در مصاحبه اش با مجله«حوزه»شمارۀ 34 می گوید:

دهۀ آخر صفر،من به ساوه رفتم و دوستان هم نقاط دیگر را برای امر تبلیغ انتخاب کردند.مثلا مرحوم آقای سید محمّد داماد،آشتیان را انتخاب کردند و مرحوم آقای انصاری،یزد را انتخاب کردند.

مرحوم انصاری،حسب الامر آیت اللّه حائری چندین سال برای اقامه جماعت و ترویج دین به قصبۀ کرگان-دو فرسخی آشتیان-رفت و مردم آن سامان را با

ص:1951

مواعظ و خطابه های خود ارشاد کرد.در حقیقت دین مردم کرگان و آشتیان،مرهون اقامت چندین سالۀ وی و زحمات بی دریغ و شبانه روزی اش بوده است.

تسلط و آگاهی بر روایات

استاد علامه مرحوم حجة الاسلام سید عبد العزیز طباطبائی می فرمودند:

«آقای انصاری در این مدت نهایت بهره و استفاده را از اوقات خویش برد.هم نسلی متدین تربیت کرد و هم با مطالعۀ دقیق بحار الانوار،آن را از حفظ کرد و بر آن مسلط شد،او به اندازه ای در حدیث شناسی متبحّر و چیره دست بود که هر حدیثی را از او می پرسیدند با ذکر منبع آن-که در چه جلد و چه بابی است-پاسخ می داد».

او پس از حدود 10 سال توقف در آن منطقه،به زادگاهش بازگشت و به فعالیت های دینی پرداخت.

او خطیبی رشید و سخنوری فصیح و بلیغ و واعظی دلسوز برای جامعه بود.

محبت و اخلاص وی به ائمه اطهار علیهم السّلام به حدّ کمال و راوی روایات و احادیث آنان بود.او مردی روان شناس بود و اغلب مطالب روز را با احادیث و روایات تطبیق و تلفیق می کرد و با شیرینی و ملاحتی که داشت آنها را به جامعه تفهیم می کرد.

تخصص وی بیشتر در نشر احادیث و اخبار بود،مطلبی را که با آیه ای از قرآن عنوان می کرد دربارۀ آن تا آخر منبر،ده ها حدیث و روایت می آورد و آن را با اشعار و امثال و حکایت های دلنشین می آمیخت.او حافظ بیش از سی هزار حدیث بود و از این گنجینۀ گرانبها،در منبرها به خوبی استفاده می کرد.

آیت اللّه صافی گلپایگانی می فرمودند:«در یک مجلسی شمردم تا هفتاد حدیث در یک موضوع خواند».

منبری گرانقدر و مفید

منبرش به قدری مفید و باارزش بود که همه-از عالی و دانی و از فقیه و مجتهد

ص:1952

تا آدم های عادی-از منبرش استفاده می بردند و منبر او را قدر می دانستند.نمونه ای را در این باره می آوریم:

سالی در کربلا،در منزل مرحوم آیت اللّه حاج آقا حسین قمی منبر می رفت روزی سخنش به درازا کشید و ظهر نزدیک شد،ایشان خواست منبر را خاتمه دهد.

آیت اللّه قمی فرمودند:«به بیانات خود ادامه دهید،امروز نماز نمی رویم».

و این امر از شخصی زاهد و متقی مانند مرحوم آیت اللّه قمی بسیار عجیب بود.

یکی از شاگردان حوزۀ نجف می فرمود:

ایشان سالی در ماه مبارک رمضان،در نجف اشرف در مسجد شیخ انصاری به منبر می رفت.آیت اللّه خوئی هم شب ها در مسجد خضرا درس می فرمود.ما به ایشان می گفتیم:آقا،درس را کمی زودتر تعطیل کند تا به منبر آقای انصاری هم برسیم.ایشان پرسیدند:مگر آقای انصاری در منبر چه می گوید که شما می خواهید از درس من کم کنید؟گفتم:آقا!منبر ایشان گفتنی نیست،دیدنی است.

ایشان،شبی درس را زودتر تعطیل کرد و به مجلس آقای انصاری،حاضر شد و از کثرت نقل در شگفت آمد و فرمود:

آری!شما حق دارید.این مجلس خیلی قابل استفاده است.

و از آن روز به بعد،هر شب درس را کمی زودتر تعطیل می فرمود.

برکات معنوی و مادی موعظه های مرحوم انصاری قمی

او به هرجا قدم می گذاشت منشأ خیر و برکت می شد.چه بسیار گنهکارانی که به محضر ایشان آمده و توبه می کردند و از کارهای زشتشان به یکباره دست می کشیدند.

او خود دراین باره گفته بود:

زمانی در شبهای محرم،در تهران پس از نماز مغرب و عشا سه مجلس را اداره می کردم.طیب خان-رضایی-پیش من آمد و مرا برای مجلس بارفروشان میدان

ص:1953

شوش دعوت کرد عذر آوردم و گفتم:طیب خان!من پس از نماز سه مجلس دارم و دیگر به مجلس شما نمی رسم.وانگهی ساعت از نیمه شب هم می گذرد.او گفت آقای انصاری!ما ده بیست نفر بودیم که همه جور کارهای خلاف انجام می دادیم و در اثر منبرهای پارسال شما از همۀ آنها دست کشیدیم.من شما را-چه دعوت ما را قبول کنی و چه قبول نکنی-می آیم و می برم.من هم قبول کردم و فکر می کردم که مجلسم خلوت است.اما دیدم مجلس مالامال از جمعیت است و از بهترین مجالس من در تهران شد.

مرحوم حجة الاسلام حاج شیخ محمّد علی انصاری می نویسد:

در زمان رضا خان سوادکوهی و پس از آن،رشت و بندر انزلی در اثر استیلای حزب توده،مرکز فحشا و منکرات بود و زن و مرد در انواع تمایلات نفسانی آزاد بودند.در چنین شرایط سختی عده ای از متدینین بندر به فکر افتاده و از مرحوم حاج شیخ مرتضی انصاری دعوت کردند که دو ماه محرم و صفر برای تبلیغ به آن شهر برود.

وی آن سال را بدان شهر رفت و تبلیغات دینی را آغاز کرد.

می گفت:دیدم نامه های زیادی نوشته می شود و از گرانی پول حمام شکایت دارند در منبر پرسیدم:آقایان!گرانی پول حمام به من چه ربطی دارد؟

گفتند:آقا تا وقتی شما به این شهر نیامده بودید،غالب مردم نماز نمی خواندند و برای غسل به حمام نمی رفتند.اکنون مردم اهمیت نماز را یافته و نیازمند حمام و غسل هستند و حمام کم و گران است.

ازاین رو ایشان دو باب حمام ساختند و مساجد متروکه و مخروبه را تعمیر و آباد کردند و دو مسجد جدید نیز ساختند.

پس از شکست خفّت بار رژیم شاه در طرح انجمن ایالتی و ولایتی،شاه به تصویب لوایح ششگانه و رفراندم قلابی 6 بهمن 1341 روی آورد که این بار هم مراجع تقلید به همراه آیت اللّه خمینی به میدان آمدند و مردم مسلمان و غیور ایران

ص:1954

را بر مخالفت و اعتراض بر علیه آن برانگیختند و موج تظاهرات و اعتراضات در کشور به راه افتاد و به دنبال آن بسیاری از مساجد و درس های حوزه های علمیه به تعطیلی کشیده شد و روحانیون و علما به زندان ها و سیاه چالها روانه شدند و در پی آن،عید نوروز سال 1342،از سوی مراجع تقلید و علمای شهرستان ها روز عزا اعلام شد.

با حلول فروردین 1342،که هم زمان با ایام شهادت رئیس مذهب شیعه امام جعفر صادق علیه السّلام بود،رژیم شاه برای حمله به حوزه علمیه قم آماده شده بود.در آن روز،میدان آستانه و خیابان های اطراف حرم حضرت معصومه علیها السّلام مالامال از کماندوها و نیروهای ارتشی بود و کامیون های مملو از سربازان مسلح در خیابان های قم تردد می کردند.در قم یک حکومت نظامی اعلام نشده برقرار شده بود.

نویسندۀ کتاب بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی در این باره می نویسد:

«...عصر روز جمعه دوّم فروردین(25 شوال 1382 ق)به مناسبت سالروز شهادت حضرت امام جعفر علیه السّلام از سوی مرحوم آیت اللّه گلپایگانی در مدرسه فیضیه،مجلس عزاداری برقرار بود.ازدحام جمعیت-که تمام صحن حیاط،بالکن های طبقه دوّم و شبستان های مدرسه آکنده از مردم بود بسیار زیاد و چشمگیر بود.

پس از سخنرانی حجة الاسلام حاج سید محمّد آل طه،مرحوم آقای انصاری بر فراز منبر قرار گرفت و دربارۀ زندگی امام صادق علیه السّلام و کوشش های دامنه دار آن حضرت در آگاه ساختن مردم به حقایق قرآن و مکتب تشیع و کارشکنی های شدید مخالفین و معاندین در مقابل آن حضرت داد سخن داد،آن گاه از حوزۀ علمیۀ قم به عنوان«دانشگاه امام صادق علیه السّلام»و«سربازخانۀ امام زمان علیه السّلام»سخن به میان آورد و رشتۀ سخن را به نقش آن حوزه در حفظ و حراست احکام اسلام و استقلال ایران کشانید که یکباره صدای پرمهیب صلوات در فضای مدرسه پیچید و سخن او را قطع کرد.او بی اعتنا به این صلوات بی مورد خواست به سخنان خود ادامه دهد که بار دیگر صدای صلوات،او را از سخن گفتن بازداشت.در این هنگام آقای سید

ص:1955

رضا موسوی اردستانی-که نزدیک منبر نشسته بود-مرد نابکاری را دید که مرتب صلوات می فرستد،به او حمله کرد و مشت محکمی به دهان او کوبید که یک باره صدها مشت از چپ و راست به سروصورت آن سید روحانی فرود آمد و او را به کلّی گیج و ازخودبی خود ساخت.مردم که متوجه روی دادن حادثه ای در پای منبر شده بودند،از هر طرف سر می کشیدند تا ببینند چه خبر است؟و برخی از جای خود برخاسته می کوشیدند خود را به محل حادثه نزدیک کنند.ولی آقای انصاری که سخت کوشش داشت آرامش مجلس به هم نخورد،کوشید که با شوخی و بذله گویی جریان را به اصطلاح«ماست مالی»نماید ازاین رو مردم را دعوت به آرامش کرد و اظهار داشت:«بنشیند،چیزی نیست،چند نفر پای منبر ما سر یک دانه سیگار کشمکش داشتند،تمام شد»و ازآنجاکه دریافت تمام افرادی که دور منبرش نشسته و با چشمان شرارت بار به او خیره شده اند،به گفتۀ خودش عوضی هستند که برای برهم زدن مجلس و آشوبگری بدانجا آمده اند،لحن سخن خود را عوض کرد و با زبان نرم خواست آن دژخیمان وحشی را آرام ساخته و از شرارت باز دارد،ازاین رو با لحنی ملایم اظهار داشت:

«ما که با کسی سر جنگ نداریم،ما در اینجا جمع شده ایم تا برای ششمین پیشوای شیعیان ذکر مصیبتی بکنیم و اگر حرفی می زنیم،سخنی می گوییم جز نصیحت مشفقانه منظوری نداریم،ما وظیفه داریم خیر و صلاح ملک و ملت را...» که صدای صلوات بار دیگر طنین افکند و یکی از آنها از منبر بالا رفت تا بلندگو را از جلو او بکشد،آقای انصاری هم یک پله پایین آمد و بلندگو را از دست او کشید و فریاد برآورد:

«آی مردم!آی مسلمان هایی که از صدها فرسخ راه به این شهر مقدس آمده اید، به شهر و دیار خود که بازگشتید به همه برسانید که دیگر به روحانیت اجازه ذکر مصیبت برای رئیس مذهب هم نمی دهند...».

که بار دیگر صدای صلوات رشته سخن را از کفش ربود.او که می دید به هیچ وجه

ص:1956

نمی تواند سخن بگوید و اوضاع وخیم تر از آن است که فکر می کرد فورا سروته مطلب را هم آورد و از منبر پایین آمد و رفت کنار آیت اللّه گلپایگانی نشست.اما در همین لحظه صدها کماندوی گارد با دستور سرهنگ مولوی به مردم و روحانیون حمله ور شدند و به قصد کشت،آنان را به سبعیت و درندگی هرچه تمام تر می زدند، حملۀ دژخیمان با شدت هرچه تمام تر تا پاسی از شب ادامه داشت،در حین زدوخورد ،بستگان آیت اللّه گلپایگانی و عده ای از طلاب خرم آبادی و دیگران، معظم له و آقای انصاری را به اتاق دوّم سمت شرقی مدرس بردند.کماندوها-که از منبرهای آقای انصاری در صبح و عصر در مدرسه حجتیه و فیضیه سخت عصبانی بودند و قصد کشتن او را داشتند-که متوجه شدند آیت اللّه گلپایگانی و آقای انصاری در آن اتاق هستند به آنجا حمله بردند و در و پنجره اتاق را درهم شکستند و خرد کردند و به دنبال آن وارد اتاق شدند و با محافظین-که شمارشان بیش از پنجاه نفر-بود به زدوخورد پرداختند.

پس از خروج آیت اللّه گلپایگانی و مردم و روحانیون از مدرسۀ فیضیه،آقای انصاری هم از طریق رودخانه متواری شد و تا مدت 40 روز مخفیانه زندگی می کرد.

بناهای خیریه

مرحوم انصاری همت والایی در تشویق مردم به ایجاد بناهای خیریه داشت از نمونه های مشهود آن در قم،تعمیر مسجد امام حسن عسکری و مسجد جامع می باشد.او هر شب در مسجد امام به منبر می رفت و مردم را برای آبادی مسجد تشویق می کرد.پس از چند شب،به آجرپزها دستور داد تا هر شب چند ماشین آجر و قذافی و نظامی در مدخل ورودی مسجد بریزند و در منبر گفت:هرکس وارد مسجد می شود یک دانه آجر با خود بیاورد و به این ترتیب شبی چند ماشین مصالح ساختمانی وارد مسجد می شد.

یکی از محلات قم به نام کوچۀ حاج زینل،بدون مسجد بود.ایشان در منبر

ص:1957

پرسید:این را چه نام است؟گفتند:کوچۀ حاج زینل.ایشان پسران آن مرحوم را تشویق کرد و آنان مسجدی بزرگ ساختند که اکنون هم بر پا است.

نیز وی،زمانی در ماه مبارک رمضان در مسجد ارک تهران منبر می رفت.کثرت جمعیت شرکت کننده به حدی بود که مسجد با تمام بزرگی اش کوچک می نمود.او در منبر گفت:این درست نیست که خانه خدا(مسجد ارک)کوچک باشد و خانه دولت-ادارۀ رادیو-بزرگ باشد و با پرورش و پیگیری این موضوع و مکاتبات با نخست وزیری،موفق شد تا بخشی از حیاط ادارۀ رادیو و تبلیغات را داخل مسجد ارک کند.

مبارزه با فساد

مرحوم حجة الاسلام انصاری،در مبارزه با فساد و منکرات بسیار می کوشید و هرجا قدم می نهاد در اولین مرحله به تبلیغ علیه مظاهر گناه برمی خاست.و با تشویق مردم این مراکز را از بین می برد و یا بعضا به مراکز فرهنگی تبدیل می کرد.

داستانی را در این باره می آوریم:

در زمان متفقین(1321 ش)چند باب مغازه مشروب فروشی،در خیابان حضرتی باز شده و اشاعه فساد می کردند.از طرفی هم بارندگی بسیار کم و خشکسالی سختی شد و اغلب زراعات مردم قم بی آب ماند.مردم دو قریه محلات و نیماورد به پشتیبانی قدرت نخست وزیر وقت-صدر الاشرف محلاتی-عهدنامه هزارساله قم را نادیده انگاشته و آب رودخانه را به روی مردم قم بستند.فریاد مردم به گوش دولت-که نخست وزیرش مالک آن قرا بود-نرسید.زارعین به ستوه آمدند و ماشین هایی تهیه کردند و با چوب و چماق و تفنگ بر آن شدند تا به محلات رفته و سدها را بشکنند و آب را به اطراف قم جاری کنند،بیم فتنه ای بزرگ و کشتاری بسیار می رفت.آقای انصاری در آن زمان بر فراز منبر،به آیات مبارکه سورۀ واقعه:

أَ فَرَأَیْتُمْ مٰا تَحْرُثُونَ* أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزّٰارِعُونَ* أَ فَرَأَیْتُمُ الْمٰاءَ الَّذِی

ص:1958

تَشْرَبُونَ* أَ أَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنْزِلُونَ* لَوْ نَشٰاءُ جَعَلْنٰاهُ أُجٰاجاً فَلَوْ لاٰ تَشْکُرُونَ استناد کرده و پس از شرح و تفسیر آنها فرمودند:

مردم چرا جماعت ها را به هم می زنید اگر می خواهید انقلاب کنید که نتیجه بگیرید پس بریزید شراب فروشی ها را به هم بزنید که در این شهر دینی و مذهبی علیه قرآن و مقدسات مذهبی اشاعه منکرات نکنند.شما در این مغازه ها را ببندید من از آسمان به شما آب می دهم جنگ کردن لازم نیست.

صبح روز بعد جوانان و روحانیان و مردم همه جمع شدند و با دامن های پر از سنگ و چوب به طرف مشروب فروشی ها روان شده،زدند و شکستند و سوختند و از آنجا به طرف شهر نو رفته و عمده فروشی مسکرات و خانه های فواحش را به آتش کشیدند،شگفت آنکه در کنار مغازه های مشروب فروشی،یک دکان نجاری و یک مغازه لباس فروشی بود و با اینکه شعله های فروزان مشروبات الکلی به آسمان می رفت اما به قدرت الهی به آن دو مغازه زیانی نیامد عصر روز بعد ابرهایی در آسمان پدیدار شد و باران شدید بارید که در رودخانه سیل جاری شد و زراعات و باغات مشروب گردید.

انتقاد از حکام جور

او هماره بر فراز منبر،از اوضاع بد اجتماع و اقتصاد و فرهنگ مملکت و کارهای دولت انتقاد می کرد و حقایق را می گفت ازاین رو چندین بار به کلانتری احضار شد و پرونده برایش ساختند.

از جمله در یکی از سالها،در ماه مبارک رمضان در مسجد اراک تهران منبر می رفت در شب نوزدهم ماه که شب قدر بود وزرای وقت در کاخ گلستان مقابل مسجد مجلس شب نشینی و زیبای اندام تشکیل داده بودند در آن شب،اشرف پهلوی جایزه 200 هزار تومانی را از آن خود کرد روز بعد که مرحوم انصاری باخبر شد از شدت خشم چشمانش سرخ و رنگش برافروخته شد و به منبر رفت و

ص:1959

دودمان کثیف پهلوی را به باد انتقاد گرفت و گفت:

یک مشت فاحشه بی بندوبار از جان این ملت مسلمان چه می خواهند؟شب قدر شب ضربت خوردن امیر المؤمنین رجال دولت مشغول عیش و نوش و بدمستی اند؟

و تا پایان منبر با حرارتی هرچه تمام تر،درحالی که صدایش علاوه بر مسجد، به تمام خیابان های اطراف میر سید و جمعیت زیادی در مسجد و اطرافش اجتماع کرده بودند،این گونه سخن گفت.مجلس که تمام شد،پلیس انصاری را بازداشت کرده و به شهربانی برد.که با اقدامات آیت اللّه میر سید محمّد بهبهانی،آزاد گردید.

تألیفات

از آن مرحوم،یازده دفتر پربرگ در تنظیم احادیث و آیات و روایات و اشعار باقی مانده،که یکی از آنها تفسیر سوره و العصر-به طور کامل-می باشد.

وفات

سرانجام آن خطیب شهیر عالم اسلام،پس از عمری موعظت و ارشاد و پس از یک دوره بیماری در تاریخ چهارشنبه /27مرداد1350/ ش(26 جمادی الاول 1391 ق)در سن 70 سالگی بدرود حیات گفت.پیکر پاکش،صبح روز پنجشنبه 28 مرداد از مسجد رفعت به سوی حرم مطهر حضرت معصومه علیها السّلام،با حضور یکپارچه علما و روحانیون و قاطبه اصناف و اهالی تشییع و پس از نماز آیت اللّه نجفی مرعشی بر آن،در مقابر اشعریین-قبرستان شیخان-روبه روی مرقد جناب زکریا بن آدم اشعری به خاک سپرده و مراسم متعددی از سوی مراجع و بزرگان برای ایشان برگزار شد.

به هنگام تشییع جنازه اش،بازار قصد تعطیلی داشت امام چون روز 28 مرداد بود،شهربانی قم با اعزام پلیس به بازار و تهدید بازاریان،آنان را مجبور به باز کردن مغازه ها و چراغانی کردند.

ص:1960

همچنین تشییع جنازه آن مرحوم،باعث شد تا مراسم جشن و رژه 28 مرداد برهم زده شود.و روز بعد برخی از متصدیان تشییع را به ساواک و شهربانی احضار و تحت بازجویی قرار دادند.

منابع

1-آثار الحجة 144/2.

2-آینۀ دانشوران 331.

3-دیوان اشعار انصاری 138.

سیّد مرتضی برقعی قمی«واعظ»

اشاره

(1332-1408 ق)

حاج سید مرتضی فرزند سید عیسی برقعی قمی،ملقب به «صدر الواعظین»و معروف به«حاج آقا مرتضی واعظ»از مشاهیر خطبا و فضلای معاصر بود.

وی در سال 1332 ق در قم به دنیا آمد.

او مقدمات را نزد شیخ ابو الحسن فقیهی قمی و میرزا محمّد علی ادیب تهرانی آموخت.سطح را خدمت آیات:

میرزا ابو الفضل زاهدی قمی،سید علی اکبر برقعی«کاشف»و سید شهاب الدّین مرعشی به پایان رساند.دروس خارج را از محضر آیات:شیخ محمّد علی حائری قمی،سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری،سید صدر الدّین صدر و سید حسین طباطبائی بروجردی و معقول را از محضر اساتیدی چون:شیخ

ص:1961

محمّد مهدی مازندرانی«امیرکلائی»،میرزا خلیل کمره ای و سید روح اللّه خمینی استفاده نمود.سپس به وعظ و ارشاد پرداخت و از معاریف سخنوران گردید.

از آثار او

1-اسرار الصلاة.

2-تفسیر سوره های:یس،النجم،الضحی و المعوذتین.

3-صحیفة الأبرار.

4-گنجینۀ اسرار.

5-مخزن المصائب.

6-معدن الأبرار.

برقعی واعظ سرانجام در روز سه شنبه /23ربیع الثانی1408/ ق مطابق با /24آذر 1366/ ش در اثر تصادف در سن 76 سالگی در قم درگذشت.پیکرش روز چهارشنبه تشییع و در قبرستان باغ بهشت-مقبرۀ خاندان برقعی-به خاک سپرده شد.

منابع

1-آثار الحجة 145/2.

2-آینۀ دانشوران 402.

3-رجال قم 158.

4-گنجینۀ دانشمندان 344/2.

سیّد مرتضی پسندیده خمینی

اشاره

(1313-1417 ق)

سید مرتضی فرزند علامه سید مصطفی،نوۀ سید احمد موسوی هندی و بزرگترین برادر آیت اللّه سید روح اللّه خمینی.

زندگینامۀ زیر اقتباسی از کتاب خاطرات آیت اللّه پسندیده،فصل چهارم که از زبان

ص:1962

خود ایشان تحریر شده تقدیم می کنیم:

ولادت

من در سال 1313 ق در خمین و در همین عمارتی که اکنون نیز موجود است متولد شدم.پیش از من،خواهر بزرگمان(همسر آقانجفیان)در سال 1305 ق،و یکی دیگر از خواهرانمان در سال 1312 ق متولد شده بودند.بعد از من،آقا نور الدّین هندی در سال 1315 ق،همشیرۀ دیگرمان در سال 1318،و بالاخره«امام»در جمادی الثانی 1320 ق متولد شدند.

تحصیلات

بعد از مجازات قاتل پدرمان که در میدان بهارستان تهران صورت گرفت،ما به خمین برگشتیم.آن موقع من 10 ساله و برادرم آقا نور الدّین 8 ساله بود.در خمین مشغول درس خواندن شدیم.قبلا در مکتب خانۀ«ملا ابو القاسم»درس می خواندیم،و بعد«میرزا محمود افتخار العلماء»را به عنوان معلم سرخانه آوردیم که روزها به ما درس می داد،البتّه سوادش خیلی زیاد نبود.

افتخار العلماء،سالی یک مرتبه برای گرفتن مقرری و مستمری از دربار به اصفهان می رفت،و در غیاب او مادرش به ما درس می داد.(سواد مادرش از او بیشتر بود).من نزد مادرش،هیئت،نجوم و حساب می خواندم.ما به مادرش «آخوند»و به افتخار العلماء،«آقا میرزا»می گفتیم.کلاس ما گاهی در اتاق برج و گاهی اتاق وسطی برج و گاهی هم در راهرو(که الآن یکی از راهروها باقی مانده)تشکیل

ص:1963

می شد.بعد از اینکه درس تمام شد،در سال 1327 ق به اتفاق سید نور الدّین و افتخار العلماء برای ادامۀ تحصیل به اصفهان رفتیم.

«آقا نجفی»،شوهر خواهر بزرگ ما نیز در اصفهان بود،و در«مدرسۀ ملا عبد اللّه»درس می خواند.ما هم آنجا رفته و در مدرسه،آقا میرزا رضا(دامادمان) را صدا زدیم و او آمد و دو حجره برای ما در همان مدرسه گرفت.مدرسۀ «ملا عبد اللّه»آباد نبود و 2 یا 3 طلبه بیشتر نداشت.

دو طبیب هم در آنجا طبابت می کردند که یکی«میرزا علی پوده ای»بود،و دیگری«سید علی».هیچ کدام از این دو نفر تحصیلات دکتری نداشتند.اما مریض زیاد داشتند.آن وقتها در اصفهان یک مریضخانه ای به نام«مرسلین»توسط آمریکاییها ساخته شده بود،و مردم را دعوت می کردند که مسیحی بشوند.عدۀ زیادی هم دروغی رفته و مسیحی شده بودند.از جمله:میرزا علی پوده ای،وی با ما دوست بود و سالی یک ناهار هم در منزلش به ما می داد(ناهار تاس کباب می داد) میرزا علی رفت و مسیحی شد.وی پس از غسل تعمید،اسمش را هم به«لوغا» تغییر داد.تعداد مسلمانان مسیحی شده که زیاد شد،از آمریکا و انگلیس دعوت کرده و جشن گرفتند.در این جشن،یکی از آنها که مسیحی شده بود و اهل فن و بیان نیز بود،پشت تریبون رفت و صدا زد:«یک صلوات بلند بفرستید».به او گفتند:«بس است،لازم نیست سخنرانی کنی».

بعد از مدتی ما برای زیارت به نجف رفتیم.«میرزا علی لوغا»هم برای زیارت به نجف آمد.سوادی هم نداشت و خیلی هم غلط حرف می زد.کلمات عربی را نمی توانست بگوید.در بین راه از کرمانشاه رد شدیم،میرزا علی لوغا با خود تریاک و پول داشت که در بسته ای آنها را پنهان کرده بود.در گمرک همه را تفتیش کردند، تریاک را از او گرفته و گفتند:«جریمه دارد»،او گفت:«من جریمۀ تریاک را هم کنار آن گذاشته ام».(منظور،پول کنار تریاکها بود)تریاکها و پول را از وی گرفته و آزادش کردند.ماشینی که از آنجا به نجف می رفت،اتوبوس بدون صندلی بود و کف آن

ص:1964

فرش پهن کرده بودند.

به ما گفتند:«این ماشین قاچاق است و بایستی به کرمانشاه برگشته با گمرک آنجا تسویه حساب کند»،ما هم به کرمانشاه برگشتیم.

در مسیر کرمانشاه همیشه یک نفر حقه باز بود که تا ماشین می دید،خودش را به غش می زد و کنار جاره می افتاد و وقتی ماشین می ایستاد می گفت:«من پایم زخم شده»و یک تومان یا دو تومان می گرفت.با ما هم این عمل را کرد،خودش را به ماشین زد،ماشین هم ایستاد و یک تومان به او داد.

بعد به گمرک رفتیم،مسئول آنجا«ظلّی»نام داشت که گویا پسر«ظل السلطان» بود.بعد از تسویه حساب اجازه داد برویم.رانندۀ ما هندی بود او هم گمرک می داد، بعد رفتیم به نجف و کربلا و میرزا علی هم که باطنا مسلمان بود،زیارت کرد.

در حوزۀ اصفهان

رفتن ما به عتبات بعد از سال 1330 ق بود.من مجموعا در اصفهان 7 یا 8 سال بودم.در آنجا درس شرایع را نزد دامادمان حاج رضای نجفی و درس«مطوّل»و «صرف»را نزد«میرزا علی یزدی»که از اساتید بسیار بسیار عجیب بود خواندم.

میرزا علی یزدی به قدری قدرت حافظه داشت که از حد خارج بود.بعد درس را نزد«سید مهدی»خواندم که برادر ایشان«اسلام باقر»مرجع تقلید بود.سید مهدی روی صندلی می نشست و درس می گفت.نزد شخص دیگری نیز درس خواندم که اسمش یادم نیست.در مدرسۀ«جدّۀ کوچک»هم نزد کس دیگر درس می خواندم، که وقتی درس می گفت دراز می کشید و می خوابید.

بعد از اتمام این درسها نزد«حاج صادق خاتون آبادی»که اعلم علما بود رفتم.

در اصفهان آن موقع دوتا عالم بزرگ بود،که یکی از آنها همین حاج صادق بود.

ایشان دو برادر هم به نامهای«حاج آقا مرتضی»و«حاج آقا ابو الفضل»داشت،که در «مسجد ملا عبد العلی»درس می گفتند.خود حاج صادق در«مدرسۀ جدّۀ بزرگ»

ص:1965

تدریس می کرد.روبروی در مدرسۀ جدۀ بزرگ،حیاطی بود که در آنجا درس می خواندیم.ایشان درس خارج را به خوبی می گفت.

علاوه بر آن بسیار مؤدب بود،به حدی که بعد از درس دادن،نمی گفت که فهمیدید یا نه؟بلکه می گفت:«خوب درس دادم یا نه؟و هرکس متوجه نشده دوباره درس بدهم».

مدت مدیدی هم به درس«حاج میرزا رحیم ارباب»می رفتیم،ایشان کلاه پوستی به سر داشت و فقط موقع نماز معمم می شد.وی برادری به نام«میرزا عبد العلی دهکردی»داشت که توسط حکومت اصفهان(که یکی از بختیاریها بود و ما با بچۀ او درس می خواندیم)فلک شد و کتک زیادی خورد.نزد میرزا رحیم ارباب،حساب و منطق می خواندیم.

در اصفهان و در کلاس منطق«میرزا رحیم»یک هم کلاسی داشتیم به نام«سید جعفر»که گم شد.وی در یزد«بهایی»شده بود،ولی با لباس روحانیت به گلپایگان آمد و بهایی بودن را انکار کرد.در مسجد گلپایگان نماز جماعت برقرار کرده،و نمازش از همه مفصل تر بود.پشت سر او به قدری جمعیت نماز می خواند که بیرون مسجد هم پر می شد.علما می گفتند:«مردم این بهایی است،مسلمان نیست،پشت سرش نماز نخوانید».ولی مردم باور نمی کردند.بعد معلوم شد بهایی است و در حمام لنگ به سرش کشیدند و او به«سلطان آباد»(اراک کنون)فرار کرد.در اراک از طرف حکومت،محضر دفتر اسناد رسمی به او دادند.

پس از پایان درس در اصفهان،وقتی به خمین برگشتیم از من هم دعوت شد که به سلطان آباد بروم و محضر شرع(رسیدگی به دعاوی)برای رسیدگی به قتل و...

باز کنم که من قبول نکردم.شریعتمدار(پسر دوم آقای نجفی)در اصفهان محضر شرع داشت.وی از نظر علمی زیاد وارد نبود ولی در دستگاهش یک عالم متبحری حضور داشت.آن عالم،محاکمه می کرد و شریعتمدار برحسب دستور وی حد و تعزیر می داد.عالم به دلیل داشتن تبحر در علم و دانش،دستور قتل مجرمان را

ص:1966

صادر می کرد.این رویۀ قضایی آن روز بود تا اینکه با تصویب قانون اساسی،محاکم تشکیل شدند و این محاکم شامل چند محکمه بود:صلحیه،ابتدایی،استیناف و تمیز.

بگذریم،به ادامۀ شرح ماجرای سفر عتبات بپردازیم.

سفر به عتبات عالیات

بعد از اینکه اجازۀ مسافرت در کرمانشاه توسط رئیس گمرک(ظلّی)به ما داده شد،توسط همان اتوبوس که راننده و شاگرد راننده هندی داشت و فارسی خوب نمی توانستند صحبت کنند،به«خانقین»و از آنجا هم به عتبات رفتیم.

یادم می آید بعد از ورود به کربلا،«ضیاء الدّین عراقی»که از مجتهدین بزرگ عتبات بودند،به دیدن ما آمدند و ما با ایشان روابط زیادی پیدا کردیم.یکی دیگر از علمای نجف هم بود(اسمش یادم نمی آید)که پشت سرش نماز می خواندیم،با او هم روابط زیادی داشتیم.پسر ایشان هم در شمیران امام جماعت بود که نه اسم پسرش یادم است و نه اسم خودش.از اعراب بود،عربی صحبت می کرد و در فقه جامعیت کامل داشت.

در بین راه عتبات،همشیرۀ بزرگ ما مریض شد که ایشان را به بیمارستان بغداد بردیم،و در آنجا جهت معالجه بستری شد.یک بار که از نجف می خواستم به ملاقات ایشان بروم،سوار وسیلۀ نقلیه شدم و به کنار شط رفتم،از آنجا تا بغداد هم با قایق رفتم.در بین راه آبی معلوم شد که قایق ران«سنّی»است و او هم فهمید که من «شیعه»هستم.به زبان عربی از من موضوع خلفای راشدین را پرسید؟من گفتم:

«عربی نمی دانم»،هرچه گفت،گفتم:«نمی دانم»،گفت:«چطور است الآن ترا در دریا غرق کنم؟»گفتم:«نفهمیدم»،گفت:«به من پول می دهی؟»یک پول عربی بود 9 برابر پول ما،من آن را به او دادم قایق ران به همان قانع شد و ما را به بیمارستان برد.

بعد همشیرۀ ما در بیمارستان ناراحت بود.در بیمارستان ماندیم تا ایشان مرخص شد و ما به ایران برگشتیم،مسافرت ما در نجف و کربلا زیاد نبود.

ص:1967

در مقدمه کتاب«الرسائل الفقهیة»صفحۀ 47،از شهید سید حسن مدرس به قلم شیخ ابو الفضل شکوری آمده است:آقای پسندیده چند سالی از شاگردان مرحوم مدرس در تهران بود.

درگذشت

سرانجام در پی بیماری به سن 104 سالگی در شمیران تهران(حسینیۀ جماران)به تاریخ سه شنبه /30جمادی الثانی1417/ ق مطابق با /22آبان/ 1375 ش درگذشت.پیکرش به قم حمل و پس از تشییع خوبی در حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

سیّد مرتضی جزائری«علم الهدی»

(-1393 ق)

سید مرتضی فرزند علامه سید محمّد رضا«قدسی»نوۀ سید محمود جزائری شوشتری ملقب به(علم الهدی)اهوازی،از نوادگان محدث گرانقدر سید نعمت اللّه جزائری و از علمای نامی و برجستۀ خطۀ خوزستان بود.تولدش در شوشتر اتفاق افتاد.

پس از طی دورۀ مقدمات،سطوح را از محضر آیات:سید بزرگ آل طیب (پدر آیت اللّه سید محمّد حسن آل طیب)،سید نوری جزائری،و سید ابو القاسم امامزاده(پدر سید مصطفی امامزاده)به انجام رسانید،و در حدود سن

ص:1968

20 سالگی همراه با برادر خود سید جعفر به نجف اشرف عزیمت نمودند،و مجددا سطح کفایه را در محضر آیت اللّه میرزا ابو الحسن مشکینی تلمذ کرد،سپس دروس خارج فقه و اصول را از محضر آیات:میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ علی اکبر خوانساری،شیخ ضیاء الدّین عراقی،شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی،و سید ابو الحسن اصفهانی و رجال و درایه را از درس سید ابو تراب خوانساری استفاده نمود.

پس از انجام تحصیلات به ملازمت و مصاحبت بزرگانی چون حضرات آیات:

سید ابو الحسن اصفهانی،شیخ محمّد کاظم شیرازی،شیخ موسی خوانساری،و شیخ محمّد رضا آل یاسین درآمد و همواره با آنان بحث و جدل و از دانش سرشارشان استفاده می نمود،و جزو اصحاب دفتر استفتای آیت اللّه اصفهانی درآمد،و در ضمن به تدریس سطوح و تربیت شاگردان پرداخت که از جمله آنان:

1-سید محمّد رضا یزدی

2-شیخ محمّد رضا معصومی بروجردی

3-استاد سید جعفر شهیدی بروجردی

و اما آثاری که از رشحات قلمی این فقیه بزرگ به رشتۀ تحریر درآمده،و هم اکنون در اختیار وارث نمی باشد عبارتند از:

1-تقریرات مشکینی.

2-تقریرات عراقی.

3-تقریرات اصفهانی(سید ابو الحسن).

4-رجال و حدیث(شاید تقریرات خوانساری باشد).

5-دفتری در علوم غریبه.

مترجم له در حدود سال 1367 ق نجف را برای همیشه ترک نمود و به ایران بازگشت و رحل اقامت خود را در اهواز افکند،و مجددا فعالیت علمی و اجتماعی خود را آغاز نمود.

ص:1969

به همین خاطر در«مسجد مرعشی»خیابان حافظ به اقامۀ جماعت و تدریس و پرورش طلاب علوم دینی همت گماشت،و در ایام ماه مبارک رمضان در مسجد مذکور به وعظ و ارشاد مردم می پرداخت،و در سایر اسفار خود این فریضۀ الهی و ابحاث علمی را رها ننمود،وی در میان سایر مردم و معاشرین خود به زهد،ورع،و تقوی معروف و مشهور بود.

سید مرتضی علم الهدی جزائری(و فرزندش)سید مصطفی علم الهدی

مترجم له داماد علامۀ بزرگ سید محمّد جواد جزائری از علمای خرم آباد بود، و فرزندان برومندی از وی به یادگار مانند که عبارتند از آقایان:

1-آیت اللّه سید مصطفی علم الهدی متولد سال 1352 ق در شوشتر،و در سن 3 سالگی همراه پدر به نجف اشرف رفت و پس از طی مقدمات،سطوح را نزد آیات:میرزا حسن یزدی،شیخ مجتبی لنکرانی،و سید محمّد جعفر مروج جزائری تلمذ کرد.و خارج را از محضر آیات:میرزا حسن یزدی،و سید ابو القاسم خوئی استفاده نمود و به ایران مهاجرت و در قم سکونت اختیار کرد،و از محضر آیات:

سید حسین طباطبائی بروجردی،سید محمّد داماد،سید کاظم شریعتمداری و

ص:1970

سید روح اللّه خمینی بهره مند گردید.وی دارای آثاری در فقه و اصول و از مدرسین حوزۀ علمیۀ می باشد.

سید محمّد جزائری

سید محمّد جواد جزائری خرم آبادی

2-سید نور الدّین

3-سید محمود

4-سید محمّد

5-سید علی

6-سید کاظم

7-سید حسین

8-سید حمید(حسن)و هفت دختر.

سرانجام در روز یکشنبه /18ربیع اول1393/ ق در اثر سکتۀ قلبی در اهواز درگذشت،جسدش روز دوشنبه در قم تشییع و پس از ادای نماز میت توسط آیت اللّه تبریزی در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

ص:1971

شیخ مرتضی چهرقانی

اشاره

(1293-1381 ق)

شیخ مرتضی فرزند علامه شیخ علی و نوادۀ ملا ابراهیم چهرقانی طسوجی،به سال 1293 ق در قریۀ(چهرقان)از توابع بخش طسوج شهر شبستر دیده به جهان گشود.

ایشان در سال 1319 ق وارد نجف اشرف گردید و معقول را از محضر شیخ محمّد باقر اصطهباناتی و اخلاق را از شیخ رضا تبریزی تلمّذ نمود،و در سال 1332 ق به تبریز بازگشت.

آثار قلمی ایشان عبارتند از:

1-تقریرات شیخ الشریعة(در چند دفتر شامل:فقه و اصول و رجال است).

2-حاشیة علی الرسائل.

3-کتابی دربارۀ امام زمان(عج).

سایر احوالات ایشان را از زبان دو فرزند روحانی اش که بازگو کردند،می شنویم:

شرح حال آیت اللّه شیخ مرتضی چهرقانی از زبان بزرگترین فرزندش شیخ عبد الحسین غروی،که در مجلۀ حوزه درج شده است:

حوزه:خلاصه ای از زندگی تحصیلی علمی مرحوم والدتان را بیان کنید؟

استاد:ایشان پس از مقداری تحصیل و فراگیری علوم حوزوی در تبریز،به نجف اشرف مشرف می شود و در آنجا از محضر بزرگانی همچون:مرحوم سیّد (محمّد کاظم طباطبائی)یزدی(صاحب عروة الوثقی)،مرحوم شریعت اصفهانی، آخوند(ملا محمّد کاظم)خراسانی و...بهره می برد و مورد لطف و توجه آن بزرگان قرار می گیرد.اجازات و تقریرات خوبی از آنان داشت.یک وقتی مرحوم آیت اللّه مرعشی نجفی به من می گفت:«مرحوم پدر شما،نوشته ها و تقریرات خوبی داشتند».

ص:1972

مرحوم شریعت اصفهانی،مرد جامعی بوده است و مرحوم ابوی،کتاب و یادگارهایی از آن بزرگوار داشت.از جمله:کتابی دربارۀ امام زمان«عج»،این کتاب، پاسخی بود به فردی به نام آلوسی که پرسیده بود:«راجع به ولی عصر،چه دلیلی دارید؟»...

دومین فرزند ایشان جناب آقای شیخ محمّد حسین انزابی نمایندۀ سابق مجلس شورای اسلامی و واعظ بلندمرتبه در آذربایجان.

شرح مختصر زندگی والدشان آیت اللّه شیخ مرتضی را این گونه نوشته اند:

معظم له در سال 1293 ق در قریۀ چهرگان از محال انزاب آذربایجان شرقی متولد شده،پدرش مرحوم میرزا علی چهرگانی از علمای خدمتگزار همان قریه بوده اشت.طبق یادداشتی که از والد ماجد قدّس سرّه به ما رسیده،تا دوازده نفر پدرانشان از علمای نجف دیده بوده اند،اما به مناسبت علاقه ای که به محل تولد و نشو و نمایشان داشته اند از نجف اشرف به همان قریه برگشته اند،و مشغول تعلیم و ارشاد شده اند.

این است که اهالی آن قراء بیش از سایر مناطق آشنائی با مبانی اسلامی داشته اند.

والد ماجد پس از گذراندن دورۀ کودکی در همان قریه از والدش مدتی تلمذ کرده و بعدا به بلدۀ خوی برای ادامۀ تحصیل رفته و پس از پنج سال اقامت در آن شهر به تبریز رفته،و از اساتید بزرگ آن زمان مانند:مرحوم آیت اللّه سید ابو الحسن انگجی و میرزا حسن مجتهد تلمذ و پس از اتمام دروس سطح به نجف مهاجرت کرده است.

نوزده سال در نجف اقامت داشته و در فقه و اصول به مراتب والائی رسیده است،و فعلا نوشته هایش در نجف که تقریر درسهای شریعت اصفهانی است موجود است و از خداوند متعال توفیق می خواهم اقدام به چاپ آنها بنمایم.

بالاخره پس از تکمیل دروس خارج و اخذ مدارک اجتهاد از اساتید مبرز حوزۀ نجف به تبریز مراجعت کرده،و تا آخر عمر در تبریز به تدریس طلاب علوم دینیه و ارشاد و موعظه اشتغال داشته است،و الحق زهد و روحانیت را تا آخر عمر مراعات می کرد.در سال 1381 ه ق در سن 88 سالگی در تبریز در خانۀ محقری از دنیا رحلت نمود.

ص:1973

سومین فرزند ایشان آقای غلامعلی انزابی که به تجارت اشتغال دارد.

ایشان در روز پنجشنبه /12رجب1381/ ق مطابق با /30آذر1340/ ش در تبریز درگذشت،و جسدش به قم انتقال داده و در وادی السلام به خاک سپرده شدند.

منابع

1-الاجازة الکبیرة 223.

2-المسلسلات فی الاجازات 230/2.

3-المفصل فی تراجم الاعلام(الاشکوری-مخطوط).

4-مجلۀ حوزه.

5-مشایخ العلامة الشیخ محمّد علی الاردوبادی(خطی).

شیخ مرتضی حائری یزدی

اشاره

(1334-1406 ق)

زندگینامۀ زیر اقتباسی است از کتاب آیت اللّه مؤسس،که بقلم دانشمند محترم آقای کریمی جهرمی به رشتۀ تحریر درآورده،و نظر به اینکه اندکی مفصل است بخشهائی را حذف و اضافه نموده،تقدیم می گردد:

آیت اللّه حاج شیخ مرتضی معروف به آقا مرتضی حائری،خلف صالح و فرزند راستین و وارث مزایای اخلاقی و خصوصیات و صفات مرحوم آیت اللّه مؤسس حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی است.

آن بزرگوار در چهاردهم/ذی

ص:1974

الحرام1334/ قمری در شهر(اراک)دیده به جهان گشودند،و طبق آنچه نقل شده که آیت اللّه مؤسس سنۀ 1332 قمری به اراک آمده و تأسیس حوزۀ علمیه را کرده اند،آقای حاج آقا مرتضی در دومین سال تأسیس حوزۀ علمیۀ اراک،پا به دنیا نهاده اند.

و چون حاج شیخ عبد الکریم در سنۀ 1340 ق به قم آمده و بالمآل تصمیم می گیرند که در این شهر مقدس بمانند،در نتیجه آقای حاج آقا مرتضی تا شش سالگی در اراک بوده اند و در این سنین به قم آمده اند.

اساتید معظم له

اساتید آن بزرگوار در خارج عبارتند از آیات از دست رفته:

1-پدر بزرگوارشان حاج شیخ عبد الکریم حائری.

2-سید محمّد حجت کوه کمری(ابو زوجۀ مترجم له).

3-حاج سید محمّد تقی خوانساری.

4-سید حسین طباطبائی بروجردی.

5-سید محمّد داماد یزدی.

اساتید دوره های سطح و ادبیات

6-سید محمّد رضا موسوی گلپایگانی،که آقای حائری دوم،رسائل را در خدمت معظم له خوانده اند.

مرحوم گلپایگانی می فرمودند:

حاج شیخ به من فرمودند:فرائد را برای ایشان درس بگو،و به او اجازه بده که حرف بزند و مطلبی که به ذهنش می آید بگوید.

7-سید شهاب الدّین مرعشی نجفی(در سطح).

8-سید حسین کوچه حرمی(در لمعه).

9-شیخ علی اصغر صالحی کرمانی(در سطح).

ص:1975

10-میرزا محمّد علی ادیب تهرانی(در ادبیات).

11-شیخ ابو القاسم نحوی(در ادبیات).

12-شیخ علی خوانساری متفقّهی(شرح نظام).

گوشه هائی از اخلاق معظم له

مرحوم آیت اللّه حائری-حاج شیخ مرتضی-فرزند برومند و خلف صالح آیت اللّه مؤسس،علمیت و محامد اخلاق و مکرمتهای انسانی و زهد و اعراض از دنیا و دوری از تشریفات و تبلیغات و نادیده گرفتن دنیا را،از آن مرد بزرگ و عالیقدر به ارث برده بودند.

بنده که از کودکی با علما و بزرگان محشور بوده ام و عدۀ زیادی از علما را در ردۀ بالای روحانیت و در سایر مراحل دیده ام،همچون ایشان با آن خصوصیات اخلاقی ندیده و یا کمتر دیده ام.

مریدبازی و ظاهرسازی و خلاف اعتقادگوئی و تعریف و تملق،در قاموس زندگی ایشان نبود.در کیفیت پوشش و لباسشان سادگی و بساطت و رهائی از قیود ظاهری به خوبی مشهود و محسوس بود،و سزاست که دربارۀ ایشان گفته شود:

بأبه اقتدی عدی فی الکرم و من یشابه أبه فما ظلم

جماعت ایشان از دیرزمان از اولین جماعتهای شهرستان مذهبی قم به شمار می رفت(و همواره خواص به جماعت ایشان حضور می یافتند)،و خلاصه کما و کیفا از جماعتهای طراز اول بود با همۀ این مطالب،ایشان از تشریفات و تبلیغات به دور بودند.

درس ایشان از دروس تحقیقی حوزه بشمار می رفت و حقا درس و تحقیقات

ص:1976

معظم له قابل استفاده بود و تحقیق و نظر در این درس بر منقولات و ذکر مطالب دیگران ترجیح داشت،و عده ای از طلاب مجهز و مستعد در آن شرکت داشتند،و در این اواخر«خیارات»را مباحثه می فرمودند که مع الاسف ناتمام ماند و به پایان نرسید.

وی فقیهی فحل و صریح اللهجه و متصلب در دین بود و اندیشه و فکری بلند و نظری عالی و والا داشت،و هرگز در بند محدودیتهای مادی و ظاهری نبود بلکه به اعتلا و سربلندی اسلام و مسلمین می اندیشید،و روابط دوستانه و عناوین اعتبارات ظاهری او را از هدفش بازنمی داشت.

دو نفر از اهل علم در شهری نسبت به یکدیگر بدبینی داشتند و میان آنها اختلاف بود،روزی معظم له که در جریان بودند از اینجانب پرسیدند که:حالا آن دو نفر باهم چگونه اند؟بنده پاسخ دادم:مثل سابق،بعد اضافه کردم:و با این وضع هر دو شکست می خورند و از انظار مردم،سقوط می کنند.ایشان این عبارت یا قریب به این فرمودند:«به درک که هر دو از بین می روند،عمدۀ اسلام و عقائد مردم است که در این اختلافات ضربه خواهد خورد».

آنچه از زندگی آن بزرگوار بسیار اعجاب انگیز بود زهد پارسائی و بی اعتنائی او به دنیا و تشریفات و عناوین بود او رساله ننوشت،و به کلی دنبال مرجعیت نبود و اندک مقدمه چینی برای آن ننمود،و حتی برای گفتن درس بر منبر نمی نشست.

بلکه نشسته درس می فرمود با آنکه جمعیت تلامذه کم نبود،و علاوه کسالت ایشان ایجاب می کرد که منبر بروند و درس بگویند.از نشستن روی یک پتو در مجلس درسشان ابا داشتند و نیز نمی پذیرفتند که برای ایشان بلندگو بگذارند،مگر چند روز اواخر درس گفتنشان که کسالتشان شدید شده بود و ظاهرا آن هم از سه یا چهار روز تجاوز نکرد که درسشان برای همیشه تعطیل شد،و بعد از آن از دنیا رفتند.خانۀ ایشان همان خانۀ خشت و گلی پدریشان بود و تا آخر عمر در آن زندگی کردند، بدون اینکه حتی همان را نوسازی کنند و یا آن را تغییر دهند.

ص:1977

بعضی از دوستان ما نقل کردند:یک نفر اظهار آمادگی کرد با خرج خود خانۀ ایشان را به کلی به زمین بزند و دوباره دو یا سه طبقه بسازد،که رفع همۀ حوائج مشکلات رفت و آمدهای ایشان را بکند و ایشان قبول نکردند و فرمودند:«پدر ما در همین خانه زندگی کردند».

و راستی خانۀ آن بزرگوار با آن کهنگی و فرسودگی،انسان را به یاد کلام حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام در نهج البلاغة می انداخت که دربارۀ رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می فرمایند:

«ورد الآخرة سلیما لم یضع حجرا علی حجر»بدون آلودگی به دنیا به دار آخرت پا نهاد،او سنگی را بالای سنگی نگذاشت.

وی آن قدر مراعات وجوه و اموال عمومی را می کرد و اجتناب از ولخرجیها می نمود که پاکتهای نامه یا تلگرافاتی که برایشان می آمد دور نمی ریختند،بلکه درس خارج خود را روی آن پاکتها یادداشت می کردند و به همراه می آوردند.

او آن قدر از مراسم ریاست و مقام طلبی به دور بود که روز عید قربانی در صحن مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام نماز عید را خواندند،بعد از فراغت از نماز دعائی خوانده شد و مردم به سجده رفتند ایشان از آن فرصت استفاده کرد درحالی که مردم در سجده بودند برخاستند و از مسجد خارج شدند،تا در معرض هجوم و روی آوردن مردم و دست بوسی آنان قرار نگیرند.

از بعضی از علماء محترم شنیدم که در مسجد بالاسر و اطراف قبر مرحوم آیت اللّه مؤسس،عکسهائی از علمائی که در آنجا مدفون بودند گذاشته بودند و کم کم زیاد شده بود.روزی مرحوم آقا مرتضی آمد و عکس مربوط به پدر بزرگوارش آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم را از جایگاه آن برداشت،و بعد دیگران آمدند و عکسها را برداشتند و مسجد از آن صورت نامطلوب بیرون آمد.

نیز از بعضی از آقایان محترم شنیدم که در عصر سید محمّد حجت(رضوان اللّه علیه)فضلا و طلاب در درس ایشان شرکت می کردند،و درس سید محمّد تقی خوانساری خلوت بود وقتی مرحوم آقا مرتضی متوجه شدند در درس آقای

ص:1978

خوانساری نیز شرکت کردند،تا موجب تشویق دیگران به شرکت در آن درس شوند و درس مرحوم آقای خوانساری نیز خلوت نباشد.

آثار قلمی و علمی معظم له

ایشان دارای آثار قلمی و فکری متعدد هستند از جمله:

1-ابتغاء الفضیلة فی شرح الوسیلة،که محور بحثشان در این کتاب،مکاسب محرمه از کتاب ارزشمند وسیلة النجاة زعیم بزرگ و فقید مسلمین سید ابو الحسن اصفهانی قدّس سرّه است،و تحقیقی و در عین حال،روان تحریر شده،و در چند مجلد که فقط یک جلد از آن چاپ شده است.

2-رسالۀ صلاة الجمعة،که به ضمیمۀ شرح حالی کوتاه از ایشان منتشر گردیده است.

3-شرح العروة الوثقی(در طهارت-3 جلد).

4-رساله ای در صلاة مسافر.

5-رساله ای در خلل صلاة.

6-رساله ای در خمس.

7-پرتوی از انوار آسمانی-این کتاب دربارۀ اعجاز قرآن،با گفتاری از یکجا تحت عنوان(علوم قرآن)چاپ شده است.

8-یادداشتهای ایشان که به صورت یک کتاب است و در بدو ورود در مطالب، و آغاز آن کتاب به عنوان شرح حال مرحوم والد محترمشان وارد می شوند،ولی بعد از چند صفحه ای از این مقصد و هدف منصرف گردیده مطالب را چنانکه خود در آنجا تصریح می کنند به روش کتاب(الکلام یجرّ الکلام)مرحوم آیت اللّه آقای حاج سید احمد زنجانی ادامه می دهند.

9-مجموعۀ چند منبر از منابر شریفشان که در ایام فاطمیه افاضه فرموده اند و نسخۀ زیراکس شدۀ آن در نزد بعضی از آقایان افاضل و دوستان موجود است و حقا

ص:1979

که مطالبی تحقیقی و ارزنده ای می باشد ولی تاکنون به طبع نرسیده است.

10-مباحثی در تفسیر سورۀ حمد،که در مجلۀ کتابخانۀ مسجد اعظم به چاپ رسیده است.

11-حاشیة علی کفایة الاصول.

12-حاشیة علی المکاسب.

13-اصول عقاید.

14-رساله ای در حدیث رفع.

15-رساله ای در تعاقب ایدی.

16-مبانی الاحکام فی اصول شرائع الاسلام،اصول فقه در 3 جلد.

ذوق شعری آن مرحوم

ایشان علاوه بر مقام فقاهت و علمیت بالا،دارای طبع شعر نیز بودند،و اشعاری از سروده ها و اثر طبع سرشارشان در دست است از جمله،ابیاتی به صورت تعلیقه بر اشعار مناجات پرسوز امیر مؤمنان علی علیه السّلام اثر طبع آیت اللّه آقای حاج شیخ لطف اللّه صافی(دام ظله)دارند و آن این است:

یکه تاز غزوات اسلام در،گه نطق فراید ایام

قهرمان احد و بدر و حنین در،گه قرب مقام قوسین

حرب او قرب مقام اعلا یا که مصدوقه ای از«او ادنی»

بود میدان حرابش محراب عزلت او ز حراب عین حراب

بی شماری خودی و بیگانه مدح کردند از آن فرزانه

در ثنایش سخنانی گفتند مدح کردند و چه درها سفتند

شاعری گفت که بود آن شه راد مجمع جمله صفات اضداد

خوی او رشک نسیم سحری گاه دلداری خونین جگری

گاه بنواختن افسرده یا یتیمی که پناهش مرده

ص:1980

تا که بی بال وپری را ز صفا زیر بال وپر خود بدهد جا

چونکه در کوخ فقیران باشد یکی از جمله آنان باشد

الغرض رأفت او گاه صفا نیست در حوصله فکرت ما

لطف آن می رسد از تن به روان شاد و آباد از آن کشور جان

کی نسیم سحری را شاید کی چنین لطف از او می آید

لطف او ظل عنایات خداست اندر آن نور الهی پیداست

این چنین مرد رحیمی،در جنگ آب گردد ز غریوش دل سنگ

آن خطیبی که چو او دهر ندید گوش به خود چو کلامش نشنید

روح جاوید ببخشد به جماد سخنش تا به ابد هست به یاد

بود در عصر رسول برحق سربه سر جمله سکوت مطلق

این ادب در بر آن مرشد کلّ بود مخصوص به مسترشد کلّ

پس علی مرکز اضداد آمد زین سبب والی اوتاد آمد

گوید این بنده،علی را صفتی است و آن صفت واحد و خود موهبتی است

صفتش واحد و در جلوه جداست آن صفت بندگی ذات خداست

چونکه فانی بود اندر واحد واحد و جمله جهان را واجد

روح او در کف خلاق وجود جمله ذرات وجودش به سجود

این چکامه نبود فکر و خیال هست از شخص حقیقت تمثال

حائری او که چنین چامه سرود رخ زیبای حقیقت بگشود

و از جملۀ اشعار ایشان قطعۀ شعری است که در جواب یاوه گوئی سید محمّد رضا عشقی(شاعر معروف زمان پهلوی)سروده اند.

عشقی هرچند با پهلوی هم مخالفت می کرده و در مقابل او که می خواسته جمهوری به وجود بیاورد می گفته:جمهوری مجبوری،جمهوری نیست.لیکن اشعار بیجا و نادرستی نسبت به اعتراض به خلقت خودش دارد که به فرمودۀ ایشان:انسان باشعور را ناراحت می کند،و ابتداء آن این است:

ص:1981

خلقت من در جهان یک وصلۀ ناجور بود

من که خود راضی به این خلقت نبودم زور بود

معظم له همان جا اشعاری بر ردّ او می گویند،و در حاشیۀ شعر فوق در دیوان عشقی می نویسند:

صورتی زیبا و چشمی نافذ و قدی رسا

ذوق سرشاری در این رعنا بدن مستور بود

وان در آن ملیاردها ملیارد حکمتها نهان

چشم تو کور است دید حق سراسر نور بود

آنکه قدر خویش را نشناختی با این وضوح

حق حق،در چشم او بس ضایع و مکفور بود

هرکس چون تو بشد خودخواه و خودبین و به خلق

جمله بدبین شد ز درک خویشتن مهجور بود

عالم دیگر چسان در روح او آید پدید

چونکه انسانیتش با دست خود مقهور بود

دلدادۀ اهل بیت و حضرت رضا علیه السّلام

آن فقیه بزرگوار سخت به خاندان پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم خصوصا به حضرت علی بن موسی الرضا علیه السّلام عشق می ورزید،به طوری که در یک جا نوشته اند:(تا به حال چهل و هفت سفر توفیق تشرف یافته ام و چه برکاتی از این سفرها دیده ام بماند).بعد در جای دیگر مرقوم فرموده اند:(و تا به حال شصت و یک سفر شده است،وفقنا اللّه تعالی لزیارته علیه السّلام و لجمیع مرضاته تعالی).

و براساس همین علاقۀ جدی و دلدادگی کم نظیر به حضرت رضا علیه السّلام قطعۀ شعری دارند که عمق دلبستگی و پیوستگی این عالم ربانی را به آن حضرت نشان

ص:1982

می دهد،و ما آن اشعار جالب و سودمندی که متضمن حدیث و ذکر فضیلت زیارت امام هشتم،و حاوی عرض حاجت و التجاء سوزانی به دربار آن بزرگوار می باشد نقل می کنیم:

در خصال آمد که نور هشتمین آفتاب آسمان علم و دین

لابس خلعت ز خلوتگاه دوست آنکه راز علم الاسماء در اوست

مظهر اسماء خلاق مبین جانشین ذات رب العالمین

گفت هرکس کاو بیاید سوی من ترک کوی خود کند در کوی من

من بدیدارش روم دیگر سرا وارهانم وا رهانم را از بلا

او اگر یک بار آید نزد من من سه بار او را بیابم در محن

اندر آن هنگامۀ پرهیمنه که گهی از میسره گه میمنه

نامه های بندگان از خوب و بد سوی صاحب نامه ها پرّان شود

و اندر آن معبر که می باید عبور از صراط و رفتن از ظلمت به نور

و اندر آن موقف که وقت سنجش است گاه سنجش غیر گاه بخشش است

اندر این هنگامه های پرخطر که نباشد عفو و بخشش در نظر

می دهم سرمایه ای از نور خود از گران سرمایه موفور خود

تا که میزان عمل سنگین شود نامه ها چون بوستان رنگین شود

با همان سرمایه با اذن اله راه را سازم برایش شاهراه

ای علیّ عالی ای نور خدا ای که باشی بر رضای حق رضا

من به دیدارت مکرر آمدم لطفها باید پیاپی دم به دم

هم به دنیا هم به عقبی بایدت لطفهائی که تو را می شایدت

در پناه خود همی گیری مرا با جمیع دوستان و اقربا

در دلم نور معارف افکنی و از خرافات جهان دورم کنی

از تو خواهم ای ولیّ اتقیاء ای مهین سبط امیر الاوصیاء

وقت مردن کلبه ام روشن کنی از قدومت گلخنم گلشن کنی

ص:1983

روی مهر تو بهشت است ای رضا بلکه باشد از بهشت،اکبر،رضا

آنچه گفتم،خواه از رب الوجود آنکه او بود است و غیر او نبود

سیصد و هشتاد و نه بعد از هزار چون شد از هجرت به یاد وصل یار

حائری گفت این چکامه بهر دوست چشم وی همواره در تشریف اوست

سیدی،دعبل ز تو چیزی نخواست خود مشرف شد به خلعت فوق خواست

لیک من خواهم صله بی انتها وین طلب باشد ز مثل تو روا

وین طمع نبود ز موجودی که او با وجود مطلق آمد روبه رو

و خود می فرماید:در جمادی الثانی 1389 هجری قمری در مشهد مقدس سروده شد و در مرقد مطهر قرائت گردید.

درگذشت اندوهبار

حائری یزدی در اواخر عمر دچار کسالت قلبی شده بودند،و این کسالت موجب شده بود که گاهی وقفه ای در کار تدریس ایشان به وجود می آورد، مخصوصا در ماههای اخیر عمرشان که با سختی تدریس می فرمودند،به طوری که یک روز بعضی از تلامذۀ ایشان پیشنهاد دادند که مطالب را بعضی از آقایان بخوانند و هرجا که استاد بزرگوار،نقطه نظری و ردّ و نقدی دارند بفرمایند،اما ایشان فرمودند:(من نمی توانم این گونه درس بگویم).آثار ناراحتی در سیمای ملکوتی و روحانی آن بزرگوار کاملا مشاهده و محسوس بود،و احساس می شد که دارند آمادۀ رفتن به جهان دیگر می شوند.

شنیدم که در دهم جمادی الثانیه-همان ماهی که در شب بیست و چهارم آن دار فانی را وداع کردند-وجهی برای ایشان می رسد،ولی آن بزرگوار از گرفتن آن امتناع می کنند و نمی پذیرند و می فرمایند:(معلوم نیست که من زنده بمانم).و بالاخره کسالت مزبور،قامت استوار آن فقیه بزرگ و آن انسان نمونۀ دل از دنیا برکنده و آن عارف شناخته نشده را از پای درآورد،و در صبح روز پنجشنبه /24

ص:1984

جمادی ثانی1406/ قمری که مصادف با /15اسفند1364/ شمسی بود داعی حق را لبیک گفت،روح پاک و ملکوتی آن بزرگوار از قفس تن نازنینش مفارقت کرده به ارواح طیبه انبیاء و اولیاء پیوست،و به لقاء آن عزیزانی که یک عمر در عشق سوزان آنان می سوخت واصل و نائل گردید.

خبر درگذشت آن فقیه فرزانه و کم نظیر موج غم و اندوه را در دلها برانگیخت.

مسلمانان پاک ضمیر،علما بزرگ و فضلای محترم در عزایش به سوگ نشستند،به ویژه که او یادگار مؤسس حوزۀ عظیم علمی قم بود و مدرسی عالیمقام و محققی نامدار و سالکی دل از مادیات شسته و انسانی خودیافته بود،و تداعی این معنی دردآور بود که عناصر ناسالمی در زیر چتر دین از ایذاء و اهانت به مقام مقدسش فروگزار نکردند.

شرح این هجران و این خون جگر این زمان بگذار تا وقت دگر

صبح آن شب غم بار جنازۀ شریف آن زاهد یگانه از مدرسۀ امام مهدی(عج)که روبروی منزلشان است تشییع شد.جنازه را از کوچۀ تکیه سید حسن به خیابان آذر بردند،از آنجا به سوی چهارراه بازار و بعد از خیابان آستانه به سوی صحن شریف حضرت فاطمه علیها السّلام حمل داده شد.

اجتماع و ازدحام آن روز به راستی شگفت انگیز بود.این تشییع با دعا و مراسم مذهبی و با یک متانت خاصی صورت گرفت.قطرات اشک حسرت در فراقش ریخته شد بدن شریفش را به حرم مطهر بردند،و تجدید عهد با بانوی اسلام کرد و آخرین دیدار را نمود،سپس جنازه را به صحن بزرگ آوردند امواج خروشان جمعیت فشار می آوردند که به جنازه نزدیک تر شوند و در مراسم نماز شرکت کنند، حضرت آیة اللّه گلپایگانی که سخت افسرده و غمگین بودند به جنازه نزدیک شده،و خلاصه نماز بر بدن شریف وی خواندند.آری!استاد بر جنازه شاگرد عزیز و ارزشمند سابق خود نماز گزارد.

و بعد از پایان این مراسم جنازه را به سوی مسجد بالاسر بردند،و پائین پای

ص:1985

پدر بزرگوارش که خود استاد و مرادش نیز بشمار می رفت در دل خاک پنهان کردند.

متن پیام تسلیت حضرت(امام)خمینی بدین شرح است:

رحلت اسف انگیز حضرت آیت اللّه آقای حاج آقا مرتضی حائری(رحمة اللّه علیه)موجب کمال تأثر و تأسف گردید.ایشان در علم و عمل،به حق،خلف بزرگوار مرحوم آیت الله العظمی استاد معظم حضرت آقای شیخ عبد الکریم (رضوان اللّه تعالی علیه)بودند و کفی به شرفا و سعادة.

اینجانب از اوائل تأسیس حوزۀ علمیۀ پربرکت قم که به دست مبارک پدر بزرگوارشان تأسیس شد و موجب آن همه برکات شد،آشنائی با ایشان داشته و پس از مدتی از نزدیک،معاشر و دوست صمیمی بودیم و در تمام مدت طولانی معاشرت،جز خیر و سعی در انجام وظیفۀ علمیه و دینیه از ایشان مشاهده ننمودم.

این بزرگوار علاوه بر مقام فقاهت و عدالت از صفای باطن،به طور شایسته برخوردار بودند و از اوائل نهضت اسلامی ایران از اشخاص پیشقدم در این نهضت مقدس بودند،فجزاه اللّه عن الاسلام خیرا.

اینجانب به ملت محترم ایران به ویژه اهالی وفادار قم،و حضرات علمای اعلام مدرسین معظم حوزۀ علمیۀ قم تسلیت عرض می کنم،و برای خاندان معظم ایشان و فامیل محترمشان خصوصا حضرت حجة الاسلام آقای حاج آقا مهدی حائری(اعزه اللّه)،از خداوند تعالی طلب صبر جمیل و اجر جزیل می نمایم.

امید است عنایت حضرت بقیة اللّه روحی و ارواح العالمین لمقدمه الفداء، شامل حال همۀ آنان و همۀ ملت مسلمان باشد.

و السلام علی عباد اللّه الصالحین.

/15اسفند64/ برابر با /24جمادی الثانی/سال 1406 هجری قمری

روح اللّه الموسوی الخمینی

منابع

1-آثار الحجة 75/2.

ص:1986

2-آیت اللّه مؤسس ص 127.

3-آینۀ دانشوران 301.

4-رجال قم 159.

5-کیهان فرهنگی سال دوم شمارۀ 12 ص 40.

6-گنجینۀ دانشمندان 124/2.

7-مکتب اسلام سال 26 شمارۀ 2 اردیبهشت 1365 ش ص 16.

شیخ مرتضی عاملی«نظام الدّین»

اشاره

(1277-1336 ق)

شیخ مرتضی ملقب به«نظام الدّین»فرزند علامه شیخ حسن«شیخ الاسلام»و نوۀ آیت اللّه شیخ مرتضی«نظام الدّین»فرزند آیت اللّه شیخ جواد عاملی،از علما و بزرگان عصر خود بود.

پدرش از علمای برجستۀ مشهد بود،و دارای آثار قلمی بوده که در«الذریعة» عنوان شده است.

شیخ مرتضی در سال 1277 ق متولد گردید.

تحصیلات عالی

وی از جمله شاگردان آیات:میرزا حبیب اللّه رشتی،شیخ محمّد فاضل ایروانی،شیخ محمّد فاضل شربیانی،شیخ هادی تهرانی و شیخ محمّد حسن مامقانی در نجف اشرف بشمار می رفت،آن گاه به ایران مهاجرت کرد،و در رشت گیلان اقامت نمود.

از آثار او

1-ارشاد الصبیان(فارسی).

ص:1987

2-تشریح الحساب فی شرح خلاصة الحساب(فارسی).

3-حجتیه القطع و الظّن.

4-حیاة الایمان فی الردّ علی الشیخیة.

5-رسالة فی التّجری.

6-هدایة الصبیان.

درگذشت و اعقاب

ایشان در ذی حجه 1336/ ق در رشت درگذشت،و پیکرش در جوار علی بن جعفر علیه السّلام قم مدفون شد.

فرزندانش:

1-شیخ قوام الدّین،ساکن قم بود که در سال 1358 ق درگذشت 2-شیخ شمس الدّین.

منابع

1-الذریعة 187/4 و 117/7.

2-أعیان الشیعة 119/10(تولدش را در سال 1227 ق نوشته اند،که اشتباه چاپی است).

3-فهرست کتابهای چاپی فارسی 227/1.

4-معجم مؤلفی الشیعة 190.

سیّد مرتضی علوی فریدنی

اشاره

(1324-1415 ق)

حاج سید مرتضی فرزند سید موسی فریدنی اصفهانی(علوی)،از دانشمندان معاصر بود.

در سال 1324 ق مطابق با 1285 ش در«فریدن»اصفهان متولد گردید.

ص:1988

در حوزۀ علمیۀ قم

وی پس از آموختن مقدمات،در سال 1344 ق به قم مهاجرت کرد،و سطح را خدمت آیات:شیخ محمّد علی حائری قمی،سید مهدی کشفی،شیخ محمّد علی ادیب تهرانی،میرزا محمّد همدانی،آخوند ملا علی همدانی و سید محمّد رضا گلپایگانی تلمذ نمود،و خارج را از محضر آیات:سید محمّد حجت کوه کمری، سید محمّد تقی خوانساری و سید حسین طباطبائی بروجردی استفاده نمود،و خود به تدریس سطح پرداخت.

وی پس از رحلت آیت اللّه بروجردی به خاطر مصاهرت آیت اللّه گلپایگانی، منحصرا به درس آن جناب حاضر می شد،و از ملازمان نزدیکش بشمار می رفت.

از آثار او

1-تقریرات درس حجت.

ایشان در روز دوشنبه /22ذی حجه 1415/ ق مطابق با اول/خرداد1374/ ش در سن 91 سالگی در قم درگذشت،و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

منابع

1-آثار الحجة 123/2.

2-آینۀ دانشمندان 422.

3-گنجینۀ دانشمندان 205/2(تولدش را 1328 ق نوشته است).

سیّد مرتضی فیروزآبادی

اشاره

(1329-1410 ق)

آنچه پیش رو دارید زندگینامۀ ایشان بقلم فرزندش مرحوم علامه سید محمّد فیروزآبادی است که آن را تقدیم می داریم:

حاج سید مرتضی فرزند آیت اللّه سید محمّد و نوۀ سید محمّد باقر فرزند سید

ص:1989

حسین حسینی فیروزآبادی یزدی،نسب شریف ایشان به چهارمین پیشوای شیعیان سید الساجدین امام زین العابدین علی بن الحسین علیه السّلام منتهی می گردد.

ولادت آن جناب در نجف اشرف آخر/ربیع اول1329/ ق در خانوادۀ علم و فضیلت بوده است،و در دامن والد بزرگوارش بهترین نشأت و تربیت را درک نموده،و به گفتۀ بعضی از بزرگان مترجمین احوال ایشان به زبان عربی چنین آمده است:(ولد سیدنا المترجم له بالنجف الاشرف فی آخر ربیع الاول سنه 1329 ق،و نشأ و تربی فی احضان والده الشریف احسن تربیة و اطیب نشأة،و ظهرت فیه مخایل النجابة و حب العلم من اولی سنیّ حیاته،حیث کان سبّاقا فی الدراسة میّالا الی الهدء و هو لم یزل بعد فی دورة الطفولة المبکّرة)و خلاصه گفتار پس از آنکه مقدمات خواندن و نوشتن را از ارباب فن آن زمان که آقا حسین مشّاق از آن جمله بوده است فراگرفته،شروع به خواندن علوم اسلامی که متعارف در حوزه های علمیه می باشد نموده،و وضع مشق و خط ایشان چنانکه در نوشته های ایشان مشهود است،از لحاظ زیبایی به خود اختصاص دارد.در ادبیات صرف نحو و منطق ذوق سرشاری داشتند،و در میان اقران خویش مشار بالبنان بودند.بالاخره سطوح عالیۀ علم اصول و فقه را نزد اساتید وقت دریافت نمودند و ضمنا به فلسفۀ الهیه و کلام اشتغال داشتند،و ما بین اقران خود به جدّیت و کوشش فوق العاده و دقت و نظر صائب و بردباری در تحصیل علوم اشتهار یافتند.

از منبع موثق شنیده شده است که:کرارا مرحوم آیت اللّه میرزا علی ایروانی به

ص:1990

سید محمّد فیروزآبادی یزدی

فرزند خویش میرزا یوسف ایروانی(که از فضلاء تهران گردید)و به سایر شاگردانشان رو کرده و گفته اند که:

جدّیت در تحصیل و کوشش و پیگیری را از سید مرتضی فیروزآبادی یاد بگیرید.و آن هنگامی بود که(عنایة الاصول)را تألیف می نمود و در همان اوان نظریات خویش را درج می نموده، و جهت اطمینان در اتقان مطلب نوشته های خویش را آورده به ایشان ارائه می نمود،ایشان هم به دقت نظر می نمودند و برای تشویق در سبک تألیف و دقت نظر تحسین فراوان می نمودند.

آری همین عنایة الاصول از آثار این کوشش و جدیت بوده که امروزه از لحاظ به دست آوردن دقتهای کفایه اگر عدیم النظیر نباشد قلیل النظیر است.هیچ حاشیه کفایه ای این مقدار به طبع نرسیده،و چنانکه با خود کفایه به چاپ می رسید از مرز ده چاپ هم تجاوز می نمود.کرارا اساتید حوزه ها و طلاب علوم دینی از ایشان تشکر نموده اند،یکی از روشن فکران قم که اخیرا در نجف اشرف اشتغال داشتند (مرحوم حاج آقا مصطفی خمینی)با ایشان برخورد نمودند و فرمودند:ما را از ریشه های کفایه و دقت آن آگاه ساختید،چه خوب است که از دقت های رسائل و مکاسب هم به همان روش تألیف نمائید و طلاب را مستفید فرمائید،و بالاخره این گفتار از ایشان خالی از نوعی تشویق و تحسین نبوده،چنانکه اخیرا شنیده شده است که بعضی از اعاظم علما،در درس خارج متعرض به قولهای عنایة می شوند.

بازهم یکی از مترجمین گوید:(برز بین اقرانه بما اوتی من الجلد علی التحصیل و الصبر علی الدراسة الحادة و الشوق الی المزید من العلم و المعرفة)آنچه که این

ص:1991

جانب بیاد دارم به طور قطع می توان گفت در شبانه روز دوازده ساعت به تألیف و تدریس و عبادت اشتغال داشتند،البتّه عمدتا تألیف بوده،حتی آنکه ایام تعطیل را به تألیف(فضائل الخمسة)و(سبعۀ سلف)اختصاص داده بودند.سرّ اینکه به این دو کتاب اکثرا روآورده اند این بوده که:کتب اهل سنت و جماعت به طبع های مختلف بولاق و استانبول و مصر و بمبئی به چاپ رسیده،و تحصیل آن از برای ارباب مدارک کار آسانی نبوده و نخواهد بود،ایشان با جدّیت و مشقت فراوان پا در همۀ کتابخانه های نجف اشرف که عمدۀ آنها کتابخانۀ علامه شیخ محمّد سماوی بوده،نهاده حتی احیانا با ودیعۀ پنجاه دینار آن زمان کتاب دریافت می شد که پس از مطالعۀ تام در خانه،با فرصت کامل،به کتابخانه مزبور بازگردانده می شد.پس کتبی که ایشان مدرک قرار داده اند کتابهایی است که به چاپهای معتبر طبع گردیده،لذا ارباب تألیف در مدارک اتکاء به زحمات ایشان نمودند،بازهم ناگفته نماند که جمع کثیری از علماء اعلام و محققین از کتاب فضائل الخمسة تقدیر فراوان نموده اند.

مقام زهد و کسب فیض از عرفاء

مخفی نماند که از جملۀ اساتید ایشان در اخلاق و عرفان به حق عارف خبیر مرحوم حاج سید علی قاضی بودند،که در ایام ماه مبارک رمضان و سایر تعطیلات همانند کثیری از علماء آن زمان چون علامۀ بزرگوار مرحوم آقای علامۀ طباطبایی و غیره کسب فیض و معنویت می نمودند.بیاد دارم که شبهای چهارشنبه و اغلب اوقات جهت خلوت بودن شبهای پنجشنبه در مسجد سهله به دستور ایشان به عبادت و شب زنده داری اشتغال داشتند.گاهی هم اینجانب بنا به درخواست مرحوم والد همراه ایشان می رفتم،و از جمله ملازمین ایشان علامۀ نستوه آقای شیخ علی دوانی نویسندۀ معروف،و جمع دیگر هم بودند تا مسجد سهله پیاده می رفتند و بازمی گشتند.

و گاهی هم از مسجد سهله پای پیاده به مسجد کوفه می رفتند.تا آنکه روزی از

ص:1992

روزها در بازگشت پیاده صبح زود بوده،برخورد به حیوان درنده به نام(کفتار) می نمایند،به فضل الهی و یا از جمله کرامات مرحوم قاضی می توان شمرد که آن هم به فضل الهی است متعرّض ایشان نمی شود،با آنکه خندق معروف در آن مکان جای خلوتی بوده همین که ایشان را می بیند سر بزیر می افکند و می رود،به هر جهت خود شاهد بودم که مرحوم قاضی کرارا به منزل ما آمده اسرارش را با پدر در میان می گذاشت،احیانا هم نامه هایی که در اثر ضعف چشم قدرت خواندن آن را نداشت به پدر محول می نمود.

بازهم گفتار یکی از أعاظم مترجمین به زبان عربی

که متضمن شرح حال تألیفات مرحوم والد است چنین گوید:(تمتاز مؤلفات سیدنا المؤلف بالجدیة فی الموضوع و التحقیق فی مختلف المصادر المهمة،کما تمتاز کتاباته الاصولیة و الفقهیة بعمق البحث و الشمول و طلاوة التعبیر،و هی بصورة عامة تدل علی ذوق جید فی الاختیار و العرض و التنسیق و لذا حضیت باقبال الباحثین و القرّاء علیها و اشتهرت فی الحوزات العلمیة و الاوساط الدینیة و کانت موضع قبول و عنایة لدی کبار العلماء و جهابذة العلم و الیک اسماء المؤلفات:

1)عنایة الاصول فی شرح کفایة الاصول،و هو شرح مهم مقبول فی ستة اجزاء طبع بالنجف الاشرف و طهران و بیروت مکررا.

2)فضائل الخمسة من الصحاح الستة و غیرها من الکتب المعتبرة و هو فی ثلاثة اجزاء طبع بالنجف الاشرف و طهران و بیروت مکررا.

3)السبعة من السلف،جزء واحد طبع فی بیروت و قم.

4)منتخب المسائل فی مسائل فقهیة و فروع الاحکام،طبع بقم.

5)خلاصة الجواهر،شرح استدلالی کبیر للکتاب السابق نجز منه الی مسائل من کتاب الحج،طبع کتاب الطهارة منه بقم فی ثلاثة اجزاء.

6)الفروع المهمة فی احکام الامة،فقه استدلالی مفصل جدا نجز منه کتاب

ص:1993

الطهارة فی ثلاث مجلدات کبار،الی غیر ذلک من الکتابات المبعثرات و من التعالیق و الشروح التی کتبها للکتب الدراسیة المختلفة أو فی موضوعات متفرقة).

بازهم شرح حال و ترجمۀ دیگر اساتید و مربیان عالی قدر ایشان

پس از آنکه سطوح عالیۀ رسائل و مکاسب و کفایه را نزد اعاظم اساتید به انتها رساندند،مهیّای حضور در حلقه های بزرگ درس اصول و فقه شدند پس در اصول حاضر به درس مرحوم آیت اللّه حاج میرزا علی ایروانی(صاحب حاشیه بر مکاسب و کفایه)،و همچنین به درس مرحوم آیت اللّه میرزا ابو الحسن مشکینی(صاحب حاشیۀ معروف کفایه)حاضر می شدند،و یاد دارم که ایشان می فرمودند:در درس علامۀ بزرگوار حضرت آیت اللّه حاج شیخ محمّد حسین غروی کمپانی مدتی هم حاضر شدند،هرچند مدت کمی بود لکن پربرکت بود.پس از درس در صحن مطهر مولی امیر المؤمنین علیه السّلام در خدمت او سؤالاتی می نمودند و کسب فیض کامل پس از درس می نمودم،و به مقتضای جوانی و حرص در استفاده از ایشان الحاح زیادی احیانا جهت کسب فیض می نمودم.استاد بزرگوار می فرمودند:آن وقتی که نشاط بیشتری داشتم کجا بودی.

و از جمله اساتید ایشان که خود در کوچکی ناظر آن بودم:حضور در بحث سید الفقهاء و المجتهدین مرحوم آیت اللّه آقای سید ابو الحسن اصفهانی،و مرحوم شیخ المحققین حضرت آیت اللّه حاج شیخ محمّد کاظم شیرازی است(که از شاگردان طراز اول عارف زاهد مرحوم آیت اللّه میرزا محمّد تقی شیرازی بود،و فوق العاده عنایت به والد ماجد داشت و از مزایای اخلاقی ایشان،تواضع فوق العاده که شیوۀ بزرگان است و همچنین حب مفرط به سادات و ذریة حضرت زهرا(سلام اللّه علیها)داشت،به حدی که در بعض سنین با آن مقام شامخ خم می شد جهت بوسیدن دست سادات اجلالا للائمة الأطهار علیهم السّلام.

مرحوم والد می فرمودند:کرارا این عمل و رفتار را به اینجانب قصد نمودند،و

ص:1994

لکن مورد اجابت واقع نگردید!در عوض برای ارج نهادن به مقام استادی خودم خم می شدم که دست ایشان را ببوسم امتناع می ورزیدند).[در ضمن از آیة اللّه میرزا عبد الهادی شیرازی نیز استفاده کردند].

ایشان در اثر فشارهای دولت عراق در سال 1391 ق به ایران مهاجرت و در قم سکونت اختیار کرد،و به تدریس و اقامۀ جماعت پرداخت.

سرانجام بامداد روز سه شنبه /17ذی حجه 1410/ ق مطابق با /19تیر/ 1369 ش به سن 81 سالگی در پی بیماری و انزوا در منزلش در قم درگذشت،و جسدش عصر همان روز تشییع و در مقبرۀ باغ بهشت به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-علامه سید محمّد.

2-سید علی.

3-سید حسن و سه دختر می باشند.

و داماد ایشان سید عبد الحمید اصفهانی نوادۀ سید ابو الحسن اصفهانی هست.

منابع

1-گنجینۀ دانشمندان 224/2.

2-معجم المؤلفین العراقیین 292/3.

3-مؤلفین کتب چاپی 145/6.

سیّد مرتضی لنگرودی

اشاره

(ح 1306-1383 ق)

سید مرتضی فرزند سید حسین و نوۀ میر سعید حسینی مرتضوی(قاضی محله ای)لنگرودی.

طبق مدارک و اسناد،ایشان از احفاد پلا سیّد علی و از سادات حسینی آخوند

ص:1995

محلۀ رامسر می باشد و جدش به لنگرود مهاجرت نموده است.

مترجم در قریۀ(فتیده)در حدود سال 1306 ق از توابع لنگرود متولد گردید(لذا نامبرده به لنگرودی اشتهار یافت).

مقدمات و ادبیات را در لنگرود فرا گرفت،در حدود سال 1323 ق به رشت رفت و در نزد شیخ یونس رشتی و در قزوین نزد ملا علی طارمی سطوح را تحصیل نمود و به تهران عزیمت کرد.

در تهران نزد سید محمّد تنکابنی(مؤلف ایضاح الفرائد)و شیخ محمّد رضا نوری و شیخ علی نوری(در شوارق)و میرزا هاشم اشکوری(در اسفار)و میرزا حسن کرمانشاهی در فقه و میرزا محمود قمی(رضوان)(در اسفار و شرح اشارات و شرح فصوص).

و اصول و حکمت و عرفان و سایر علوم اسلامی تلمذ نمود.

در سال 1338 ق به نجف اشرف مهاجرت نمود و از بحث آیات:میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ ضیاء الدّین عراقی و سید ابو الحسن اصفهانی و شیخ مهدی مازندرانی و شیخ محمّد جواد بلاغی فقه و اصول و تفسیر و غیره را استفادۀ شایان نمود،و مدارج عالیه کمال را نائل و عده ای از بزرگان،اجتهاد نامبرده را تأیید و تصدیق و در نجف اشرف مشار الیه بالبنان گردید،و تا سال 1361 ق به امر تدریس اشتغال داشت و سپس به ایران بازگشت و در تهران اقامت گزید،و مدت ده سال در تهران به ارشاد و هدایت عامه و امامت و تدریس در مسجد و مدرسۀ حاج ابو الفتح اشتغال داشت،و در سال 1372 ق به قم مهاجرت نمود و به تدریس مشغول گردید

ص:1996

و عده ای از فضلا در نزد او تلمذ نمودند و پس از فوت آیت اللّه حاج آقا حسین طباطبائی بروجردی عده ای از ایشان تقلید کردند.

ایشان در عصر روز پنجشنبه /19صفر1383/ ق مطابق با /20تیر 1342 ش در قم وفات کرد و در یکی از مقابر شرقی صحن قدیم به خاک سپرده شد.

تألیفات او عبارتند از:

1-کتاب الصلاة.

2-کتاب الطهارة.

3-کتاب الخمس.

4-کتاب المتاجر.

5-دورۀ کامل اصول فقه.

(پنج کتاب بالا تقریرات درس استادش مرحوم نائینی است).

6-شرحی بر طهارت عروة الوثقی.

7-رساله در حدوث عالم.

8-رساله در اثبات اصول عقاید.

9-رساله در تفکیک بین ارادۀ استعمالی و جدلی.

10-کتاب القضاء.

11-الأرض الغصبیة.

12-منجزات المریض.

13-کتاب الصوم.

14-مبحث الکرّ.

15-الاجتهاد.

16-ارث الزوجة.

17-حاشیة علی الرسائل.

ص:1997

18-حاشیة علی المکاسب.

19-الرسائل الثلاث.

او دارای چهار فرزند بنامهای:

1-سید محمّد حسین.

2-سید محمّد حسن.

3-سید محمّد مهدی.

4-سید علی،از فضلا و مدرسین و صاحب تألیفات می باشند.

سید محمّد حسن مرتضوی لنگرودی

منابع

1-آثار الحجة 73/2.

2-بزرگان تنکابن 331.

3-تاریخ حکماء و عرفاء متأخر بر صدر المتألهین 68.

4-فرهنگ فارسی معین 1824/6.

5-گنجینۀ دانشمندان 248/2.

6-مؤلفین کتب چاپی 149/6.

سیّد مرتضی مبرقع قمی«حاج داداش»

اشاره

(1321-1413 ق)

حاج سید مرتضی فرزند حجة الاسلام سید عباس مبرقع رضوی قمی،ملقب به «فقیه»و معروف به«حاج داداش»از فضلا و معاریف قم بود.

وی در سال 1321 ق در قم تولد یافت.

سید مرتضی ادبیات را نزد شیخ حسین علامه آموخت.سطح را نزد شیخ ابو القاسم قمی«صغیر»،میرزا محمّد همدانی و آخوند ملا علی همدانی به پایان

ص:1998

برد.دروس خارج را از محضر آیات:

حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی، سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری،میرزا محمّد فیض قمی و سید حسین طباطبائی بروجردی و حکمت را از سید ابو الحسن رفیعی قزوینی و سید روح اللّه خمینی استفاده نمود.ایشان در زمان آیت اللّه بروجردی مدیریت مدرسۀ فیضیه را برعهده داشت و نیز مدتی چند در حرم حضرت معصومه علیها السّلام به اقامۀ جماعت و هدایت اشتغال داشت.

از آثار او

1-تقریرات خمس(درس آیت اللّه حجت).

2-تقریرات درس آیت اللّه بروجردی.

3-تقریرات مکاسب(درس آیت اللّه حجت).

حاج داداش در روز اوّل/محرم1413/ ق در پی بیماری طولانی در سن 91 سالگی در قم دار فانی را وداع گفت.پیکرش در حرم حضرت معصومه علیها السّلام-مسجد بالاسر-مدفون شد.

فرزندانش:

1-سید محمّد 2-سید علی 3-سید حسن و چهار دختر.

منابع

1-آثار الحجة 122/2(سلسله نسب او را طباطبائی دانسته که اشتباه است).

ص:1999

2-آینۀ دانشوران 281.

3-رجال قم 159.

4-گنجینۀ دانشمندان 219/2.

سیّد مرتضی مرعشی تبریزی

اشاره

(1325-1416 ق)

سید مرتضی فرزند علامه سیّد شمس الدّین محمود و نوۀ آیت اللّه سیّد علی حسینی مرعشی تبریزی،از علما و معاریف تبریز بود.وی در /3جمادی الاول1325/ ق در نجف اشرف زاده شد.در سن نه سالگی مادر و در سن چهارده سالگی پدر خود را از دست داد،و تحت کفالت دائی خود علامه سیّد حسن خوئی درآمد و او را به تبریز برد.مقدمات و سطوح را آنجا به پایان برد.و در سال 1346 ق به قم عزیمت نمود و از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و آیت اللّه سیّد محمّد تقی خوانساری بهره ها برد.

او در سال 1350 ق به نجف اشرف عزیمت کرد و از محضر آیات:میرزا محمّد حسین نائینی،میرزا علی ایروانی،میرزا ابو الحسن مشکینی و سیّد ابو الحسن اصفهانی در فقه و اصول و سیّد حسین بادکوبه ای در حکمت عقلی بهره مند گردید.

در سال 1360 ق به تبریز مراجعت نمود و به تدریس و تألیف و اقامۀ جماعت، و هدایت عامه اهتمام داشت.

ص:2000

از آثار او:

1-اصول الفقه(تقریرات میرزای نائینی).

2-الخیارات(تقریرات درس نائینی).

3-القواعد الفقهیة.

4-حاشیة علی العروة الوثقی.

5-حاشیة علی الکفایة.

6-حاشیة علی المکاسب.

7-حاشیة علی حاشیة الایروانی علی کفایة الاصول.

8-رجال الحدیث.

9-روضة الأحباب(کشکول).

10-روضة العارفین(در تهذیب نفس).

11-شمس الضحی فی مناقب النبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و الأئمة الهدی علیهم السّلام،چاپ شده.

سید شهاب الدّین مرعشی نجفی(و برادرش)سید مرتضی مرعشی تبریزی

ص:2001

نامبرده در صبح روز دوشنبه /19 ذی القعده1416/ ق برابر با /20فروردین 1375/ ش در سن 91 سالگی در پی بیماری و کهولت سن در شهر تبریز زندگی را وداع گفت.پیکرش روز بعد در تبریز تشییع و به قم حمل و در صبح روز چهارشنبه تشییع در صحن حضرت معصومه علیها السّلام-اطاقهای سمت قبله-به خاک سپرده شد.

منابع

1-برگرفته از نوشته های شیخ ناصر الدّین انصاری قمی.

2-گنجینۀ دانشمندان 328/3.

شیخ مرتضی مطهری فریمانی

اشاره

(1338-1399 ق)

استاد مطهری را همه می شناسند و ازاین جهت ایشان نیاز به معرفی ندارد، اما برای اینکه یادی از این عالم فاضل شده باشد،فهرستی اجمالی از سیر تکاملی زندگی و تألیفات ارزشمندش را می آوریم.

مطهری در /13جمادی الاول/ 1338 ق در شهرستان فریمان-جنوب استان خراسان-در خانواده ای روحانی به دنیا آمد.

دروس ابتدائی را در مکتب و نزد پدر بزرگوار خود حجة الاسلام شیخ محمّد حسین مطهری آموخت.در سن دوازده سالگی جهت تحصیل علوم دینی به مشهد مقدس رفت و نزد میرزا مهدی شهیدی به فراگیری علوم اسلامی مشغول شد.

ص:2002

برای اینکه بتوانیم از زندگی و حیات علمی و عملی ایشان مطلع شویم،لازم است از دوران کودکی ایشان به قلم خود استاد یاد کنیم.«من که بچه بودم در حدود سال های 1314 و 1315 ش در خراسان زندگی می کردم...در مدرسه ها همه بسته شده بود و تقریبا در مسجدها به یک معنی بسته بود...در آن هنگام که 15 و 16 ساله بودم دربارۀ هر چیزی فکر می کردم و راضی نمی شدم،الا تحصیل علوم دین».

این چنین بود که استاد تمایلی به طلبگی در خود یافت و برای تحصیل علوم اسلامی به قم رفت.«...اما من پا را در یک کفش کرده بودم که باید به قم بروم».

استاد در سال 1315 ش پس از اینکه مقدمات را در حوزۀ علمیۀ مشهد گذراند به قم رفت.از اینجا دوران تازه ای در زندگی استاد آغاز می شود.هرچند که تحولات روحی استاد از خیلی پیشترها آغاز شده بود،اما دوران«تنهایی»استاد با مهاجرت ایشان به قم شکل گرفت.

«در سالهای اوّل مهاجرت به قم که هنوز از مقدمات عربی فارغ نشده بودم، چنان در این اندیشه ها غرق بودم که شدیدا میل به«تنهایی»در من پدید آمده بود.

وجود هم حجره را تحمل نمی کردم...»استاد مطهری،خود از جمله شخصیتهای موفقی بود که در زندگی از ارشاد عالمان ربانی و مربیان الهی برخوردار بوده است.

اگر به حیات پربرکت او که همواره با ذکر خداوندی همراه بوده است،نگاهی بیندازیم.همچنین شهادت و دیدار محبوب که آخرین حدّ حیات انسانی است، متوجه این امر می شویم که استاد مسیر تکاملی خویش را با تزکیه،تهذیب نفس و تلمذ نزد اساتید ربانی طی کرده اند و در این راه از هر تلاشی دریغ نورزیده و دست آخر نیز پیروز از این میدان بیرون رفته است.از نوشته های استاد برمی آید که بنای شخصیت والای ایشان را از همان کودکی پدر پی ریزی کرده.

ایشان،شرح لمعه را نزد شیخ محمّد حسین دزفولی«خادم الشریعة»تلمذ کرد.سپس سطح را نزد سید محمّد داماد یزدی به پایان برد.خارج را از محضر آیات:سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری،سید صدر الدّین

ص:2003

صدر،سید حسین طباطبائی بروجردی و سید محمّد داماد یزدی و حکمت و اسفار را از اساتیدی چون:میرزا مهدی آشتیانی،شیخ محمّد مهدی مازندرانی «امیرکلائی»،سید محمّد حسین تبریزی«علامۀ طباطبائی»و سید روح اللّه خمینی و اخلاق و نهج البلاغة را از علامه میرزا علی شیرازی اصفهانی استفاده کرد.

اشتغال در دانشکده الهیات

در سال 1333 ش از سوی دانشکده الهیات دانشگاه تهران،استخدام یک نفر دانشیار در رشته علوم معقول و منقول آگهی شد و مطهری داوطلب گردید.

پس از اعلام آمادگی استاد و انجام تشریفات اداری،در تاریخ 1334/7/2 ش صلاحیت علمی استاد در شورای دانشگاه تصویب و در تاریخ 1334/11/12 ش حکم ایشان به عنوان استاد پیمانی با حقوق ماهیانه 3000 ریال صادر و تلاشهای دانشگاهی او،ازاین پس آغاز گردید.

به نظر می رسد سخنور نامدار شیخ حسین علی راشد که از اساتید به نام و رسمی آن دانشکده بود،در دعوت از مطهری برای تدریس در دانشگاه،بخصوص که خودش مدیر گروه فلسفه به حساب می آمد،مؤثر بوده است.توان علمی و احساس نیازمندی قشر تحصیل کرده پیرو دین به وجود او خیلی زود نمودار گردید.

جامعۀ مهندسان،معلمان،دانشجویان و همچنین پویندگان طریق سیاست و جستجوگران مبارزه با رژیم سلطنتی و آرمانیان عدالت اجتماعی،نسبت به توان علمی مطهری احساس عمیق نیازمندی داشتند و با استقبال بسیار گرم آنها روبرو شد.

حضور گستردۀ ایشان در محافل علمی و مجالس دینی و استقبال قشر تحصیل کردۀ دانشگاهی از سخنرانی ها و کنفرانس های علمی او،حساسیت سازمان امنیت را برانگیخت و فعالیت های او زیر ذره بین ساواک قرار گرفت.

مطهری روحانی سیاستمدار دین شناس بود،در دو سنگر ایدئولوژیک و

ص:2004

سیاسی با طاغوتیان فکری و سیاسی به ستیز برخاست.او،هم در حوزه اندیشه های اعتقادی نظریه پرداز بود و هم در افکار سیاسی؛زیرک و تیزبین بود.

به همین جهت،هم پویندگان اندیشه و هم جستجوگران سیاست به سوی او جذب شدند.

حسینیه ارشاد

مطهری به منظور ایجاد پایگاه مهم فرهنگی و سیاسی با شماری از دوستان و همفکرانش در حدود سال 1345 ش حسینیه ارشاد را تأسیس نمودند.محل آن در روزهای نخست بالاتر از محل فعلی آن بوده است.

بر این مؤسسه فرهنگی،مذهبی و سیاسی،نام«حسینیه ارشاد»را نهاد،نامی که مفاهیم بلندی را همراه داشت.این نام بدان جهت نهاده شد که هم قشر روشنفکر و تحصیل کرده به حسینیه روی آورد و هم حسینیه از انزوای اجتماعی بیرون بیاید.

«حسینیه»که مفهوم روضه و عزاداری را فقط در چند روز ایام محرم و صفر تداعی می کرد،به صورت یک مؤسسه علمی و فرهنگی جلوه کرد که در آن به تشریح و بیان مفاهیم دینی پرداخته می شد و مطهری با برگزاری سخنرانی، کنفرانس و کلاسهای منظم و متنوع در توضیح مفاهیم دینی،حسینیه را به یک پایگاه مهم فرهنگی و سیاسی تبدیل کرد.

برپایی کاروانهای حج،دعوت از دانشمندان دیگر کشورها،ملاقات و گفتگو با پیشوایان دینی دیگر مذاهب،تلاش در جهت وحدت مسلمانان،هم بستگی با دیگر ملتها،تدوین و چاپ و نشر کتابهای مفید و...از جمله فعالیت های آن شهید، در این مؤسسه بوده است.تدوین کتاب ارزشمند«محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم خاتم پیامبران» یکی از اقدامهای او،در آن مؤسسۀ فرهنگی بوده است.

چنانکه گذشت،از اقدامهای ایشان در حسینیه ارشاد تشکیل کاروان حج بود، که نخست برای تبیین مفاهیم و فلسفۀ حج،کلاس توجیهی برگزار کرد و به استناد گزارش ساواک حدود دو هزار نفر در آن شرکت داشتند.

ص:2005

او کاروان حج را از قشر فرهنگی و تحصیل کرده تشکیل داد و دو هدف را در نظر داشت:نخست،آنکه افراد جستجوگر تشنۀ مذهب را به طور عینی با حج و فلسفۀ آن آشنا ساخته و دوّم در ایام حج با دانشمندان و عالمان دینی دیگر کشورها و مذاهب به گفتگو پردازند و گامی در راستای همفکری و همگامی و اتحاد مسلمانان برداشته باشند.

حسینیه ارشاد،پایگاه مهمی برای نشر اندیشه و افکار استاد مطهری به حساب می آمد.طرح شماری از کتابهای او،از جمله:خدمات متقابل اسلام و ایران، کتاب سوزی ایران و مصر،عدل الهی و جاذبه و دافعۀ علی علیه السّلام در سخنرانی های او در آنجا ریخته شد.

علاوه بر اینکه خود،سخنرانی های فراوان و منظمی در حسینیه داشت،از دیگر اندیشمندان و نظریه پردازان دینی دعوت می کرد که به سخنرانی و تشکیل کلاس بپردازند.

بدین سان حسینیه ارشاد به صورت یک جریان قدرتمند دینی در صحنۀ فکری و فرهنگی حضور پیدا کرد و مفاهیم دینی در میان دانشگاهیان و فرهنگیان به صورت پویا و جریان ساز جلوه کرد و مورد استقبال پرشور جستجوگران حقایق دینی قرار گرفت و حقایق دینی با فلسفه آن برای مردم تبیین گردید.

تصدی برنامه های مسجد الجواد

آن بزرگوار پس از کناره گیری از حسینیه ارشاد،در مسجد الجواد به فعالیت پرداخت،برنامه های فرهنگی آنجا را زیر نظر گرفت و گذشته از سخنرانی های خود، اندیشمندان دیگر را برای سخنرانی دعوت نمود.

او در آنجا به روشنگری و بیدارگری پرداخت.برنامه های سیاسی مذهبی که در حسینیه ارشاد پیاده می شد،در آنجا استمرار یافت.سرانجام ساواک در 1357/8/23 ش آنجا را تعطیل کرد.

ص:2006

مسجد هدایت یکی دیگر از پایگاههای فعالیت او بود و در آنجا به سخنرانی می پرداخت.

در تاریخ 1351/9/9 ش در پی بستن حسینیه ارشاد،مطهری را نیز دستگیر و بازداشت کردند و به مدت 48 روز در شرایط سخت روحی و جسمی قرار داده،به او ناسزا گفته و پس از بازجویی آزاد نمودند.

جمع آوری کمک برای فلسطین

پس از حملۀ گستردۀ اسراییل در سال 1346 ش به کشورهای عربی و اشغال بخشی از سرزمین ها،مبارزات مردم فلسطین با اسراییل وارد مرحلۀ جدیدی شد و اسراییل با خشونت هرچه بیشتر با مردم و رزمندگان فلسطین برخورد کرد و حدود دو میلیون نفر آواره شدند.

مطهری در ایران در جمع آوری کمک به مردم فلسطین پیش قدم بود.او سخنرانی مهیجی در حسینیه ارشاد در ضرورت کمک به ملت فلسطین نمود و از مردم خواست هرگونه که می توانند به آنها کمک کنند.

وی به منظور جمع آوری کمک های نقدی،به همراه علامه طباطبائی و آیت اللّه سید ابو الفضل زنجانی،سه شماره حساب در سه شعبه از بانک های بازرگانی،ملی و صادرات باز نمود و از مردم خواست کمک های نقدی خود را به این حسابها واریز کنند.بخشی از سخنان استاد در آن سخنرانی چنین است:

«اگر پیغمبر اسلام زنده می بود،امروز چه می کرد؟دربارۀ چه مسأله ای می اندیشید؟و اللّه و باللّه قسم می خورم که پیغمبر اکرم در قبر مقدسش امروز از یهود می لرزد.این یک مسألۀ دودوتاچهارتاست.اگر کسی نگوید،گناه کرده است.من اگر نگویم،و اللّه مرتکب گناه شده ام،و هر خطیب و واعظی اگر نگوید،مرتکب گناه شده است.گذشته از جنبۀ اسلامی،فلسطین چه تاریخچه ای دارد؟قضیۀ فلسطین مربوط به دولتی از دولتهای اسلامی هم نیست،مربوط به یک ملت است،ملتی که

ص:2007

او را به زور از خانه اش بیرون کرده اند.تاریخچۀ فلسطین چیست؟

مدعی هستند که در سه هزار سال پیش دو نفر از ما،داود و سلیمان،برای مدت موقتی در آنجا سلطنت کرده اند.تاریخ را بخوانید،در تمام این مدت دوسه هزارساله ،کی بوده است که سرزمین فلسطین به یهود تعلق داشته است؟کی بوده است که بیشتر سرزمین فلسطین مال ملت یهود باشد؟آیا بیشتر سرزمین فلسطین از آن ملت یهود است؟قبل از اسلام هم مال آنها نبود،بعد از اسلام هم مال آنها نبود».

سیری گذرا در نوشته های منتشرشدۀ استاد

مطهری حدودا از سال 1330 ش قلم به دست گرفت و در زمینه های مختلف:

فلسفی،اجتماعی،اخلاقی،فقهی و تاریخی آثار زیادی از خود به جای گذاشت،که البتّه این نوشته ها با وجود اینکه موضوعات متنوعی دارند،ولی همچنان که استاد در اثر جاوید خود«عدل الهی»گفته اند:«تمامی آنها یک هدف را دنبال می کند».

قبل از ذکر فهرست آثار مدون و منتشرشدۀ استاد،تذکر این نکته لازم است که:

برخی از آثار استاد توسط شخص ایشان به رشتۀ تحریر درآمده و در زمان حیاتشان منتشر شده و برخی پس از شهادت.

و قسمتی از آثار ایشان همان سخنرانی ها و درسهای استاد است که از نوار استخراج و چاپ شده است.

اینک فهرست اجمالی از آثار استاد:

1-آشنائی با علوم اسلامی(چهار جلد).

2-آشنائی با قرآن(پنج سخنرانی در دانشگاه صنعتی شریف).

3-احیاء تفکر اسلامی.

4-اخلاق جنسی(7 مقاله).

5-اسلام و مقتضیات زمان.

ص:2008

6-التحصیل بهمنیار،استاد این کتاب را تصحیح و بر آن تعلیق زده اند.

7-الغدیر و وحدت اسلامی(در کتاب یادنامۀ علامۀ امینی).

8-امدادهای غیبی در زندگی بشر(پنج سخنرانی).

9-انسان کامل(یازده سخنرانی).

10-انسان و ایمان،جامعه و تاریخ،جهان بینی توحیدی،وحی و نبوت،انسان در قرآن،زندگی جاوید یا حیات اخروی.

11-انسان و سرنوشت.

این کتاب توضیحی است در باب«قضا و قدر»و علل و عوامل انحطاط جوامع و...

12-بیست گفتار.

13-پاورقی بر اصول فلسفه و روش رئالیسم،تألیف مرحوم علامۀ طباطبائی، سه جلد اوّل این کتاب مباحث الهیات به معنی اعم و در جلد چهارم«الهیات به معنی اخص»مورد بحث واقع شده است.

14-پیامبر امی.

15-پیرامون انقلاب اسلامی(سه سخنرانی و دو مصاحبۀ تلویزیونی).

16-تعلیم و تربیت در اسلام.

17-تکامل اجتماعی انسان.

18-جاذبه و دافعه علی علیه السّلام(چهار سخنرانی).

19-جهاد و موارد مشروعیت آن در قرآن(سه جلسۀ تفسیر و سخنرانی).

20-جهان بینی الهی و جهان بینی مادی.

21-حق و باطل(به ضمیمۀ احیاء تفکر اسلامی).

22-حماسۀ حسینی،3 جلد.

23-ختم نبوت(بطور مستقل و در کتاب محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم خاتم پیامبران،جلد اول چاپ شده است).

24-خدای جهان و جهان(در کتاب سیمای اسلام).

ص:2009

25-خدمات متقابل اسلام و ایران.

26-داستان راستان،2 جلد،این کتاب دربردارندۀ 125 داستان آموزنده و انسان ساز است که در سال 1344 ش به عنوان بهترین کتاب خواندنی سال،برندۀ جایزۀ کمیسیون ملی یونسکو گردیده است.نویسنده،این کتاب را برای نسل جوان نوشته اند.

27-ده گفتار(حاوی نه سخنرانی و یک مقاله).

28-سیر فلسفه در اسلام و سعادت.

29-سیرۀ نبوی.

30-سیری در نهج البلاغة،این کتاب در هفت بخش تنظیم شده که به ابعاد گوناگون نهج البلاغة عنایت دارد و همان طور که از نامش پیدا است،سیری است که استاد در نهج البلاغۀ امام علی علیه السّلام کرده است.

31-شرح منظومه،2 جلد.(درسهای استاد در دانشکدۀ الهیات بین سالهای تحصیلی 40-39 تا 48-47 می باشد).

32-عدل الهی.

33-علل گرایش به مادیگری.

34-قیام و انقلاب مهدی(عج)از دیدگاه فلسفۀ تاریخ(به ضمیمۀ شهید)و موضوع کتاب از عنوان آن به خوبی معلوم است.

35-کتاب سوزی ایران و مصر.

36-گفتارهای معنوی.

37-گفتاری دربارۀ جمهوری اسلامی.

38-ماهیت نهضت امام حسین علیه السّلام.

39-مجموعۀ گفتارها.

40-مسأله حجاب.

41-مشکل اساسی در سازمان روحانیت(در کتاب بحثی دربارۀ مرجعیت و روحانیت).

ص:2010

42-معیارهای اخلاقی،متن دو سخنرانی ایشان در دار التبلیغ اسلامی قم.

43-مقالات فلسفی.

44-نظام حقوق زن در اسلام.

45-نهضتهای اسلامی در صدسالۀ اخیر،مطهری در این کتاب بعد از تشریح واژۀ اصلاح و پرداختن به جریانات اصلاحی جهان اسلام،به بررسی نهضت اسلامی اخیر ایران می پردازد.

46-ولاءها و ولایتها(در کتاب خلافت و ولایت،و به طور مستقل).

47-هدف زندگی(پنج درس).

ویژگی های آثار استاد

مراجعه به کتابهای استاد،نشان دهندۀ ویژگی های خاصی است که در کمتر کتابهایی که در همان زمینه ها نوشته شده،یافت می شود و بطور خلاصه آن ویژگیها عبارتند از:

1-قابل استفاده بودن برای همگان،چون استاد به هنگام تحریر و نگارش، جامعه و استعداد آن را مد نظر داشته و لذا از استعمال الفاظ نامأنوس و اصطلاحات گنگ و تطویل و یا اجمال گوئی پرهیز نموده است.

2-تنوع و گستردگی موضوعات.

3-نوشته های ایشان پاسخی بود به نیازهای جامعۀ بحرانی و در سراشیبی سقوط،که این نیز یکی دیگر از ویژگیهای نوشته های استاد است.

4-ویژگی دیگر آثار استاد این است که نوشته های ایشان با بهترین اسلوب و با نهایت تحقیق نگاشته شده است،بطوری که در کلیۀ کتابهایی که از ایشان در زمان حیاتشان منتشر شده،انسان می بیند که حاوی تمام جنبه های بحث مورد نظر استاد بوده است.

5-مطالبی را که استاد نوشته و یا القاء کرده به عمق معانی آنها رسیده و آنها را

ص:2011

هضم کرده و بعد از بررسی همه جانبه اقدام به پخش آن کرده است.

شهادت

استاد مطهری سرانجام در ساعت 10/5 صبح روز چهارشنبه /5جمادی الثانی1399/ ق مطابق با /12اردیبهشت1358/ ش هنگام خروج از منزل دکتر ید اللّه سحابی،توسط گروه فرقان در تهران ترور شد و به شهادت رسید.پیکرش به قم حمل و در حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

منابع

1-تراجم الرجال 816/2.

2-روزنامه های مختلف.

3-مجلۀ نور علم،شمارۀ 4،سال 1404 ق،ص 60.

4-مؤلفین کتب چاپی 151/6.

شیخ مزمل حسین میثمی غدیری

اشاره

(1334-1420 ق)

شیخ مزمل حسین میثمی غدیری،از فضلا و نویسندگان بود.وی سلسلۀ نسب خود را به حضرت میثم تمار می رساند.

او در سالهای 1334 ق تولد یافت.

سالهای آخر عمر خود را در قم سپری کرد.

از آثار او:

1-نبوءة أبی طالب عبد مناف،چاپ قم،رقعی،160 ص.

2-صفات ابی طالب عبد مناف،مخطوط.

میثمی غدیری در سال 1420 ق در قم وفات کرد و همان جا مدفون گردید.

آقای شیخ حسین رضا میثمی(متولد سال 1372 ق)،نویسندۀ کتابهای:1-

ص:2012

جام غدیر 2-ذکر حسین علیه السّلام 3-زنجیر حیات،فرزند ایشان می باشد.

منبع

1-اطلاعات متفرقه.

شیخ مسعود سلطانی میانه ای

اشاره

(1325-1411 ق)

شیخ مسعود فرزند شیخ حیدر و نوۀ شیخ احمد سلطانی میانه ای،از دانشمندان و اساتید حوزۀ علمیۀ قم بود.

وی در /2ربیع الثانی1325/ ق در روستای«یالقوز آقاج»از توابع شهر میانه-استان آذربایجان شرقی-تولد یافت.

مقدمات را در زادگاه خود فراگرفت و در سال 1349 ق به حوزۀ علمیۀ تبریز پیوست و سطوح را همان جا آموخت.در سال 1353 ق به قم رفت و به تحصیلات عالی پرداخت.در سال 1360 ق به نجف اشرف مهاجرت کرد و از محضر آیات:شیخ محمّد علی کاظمی خراسانی و سید ابو القاسم خوئی بهره مند شد.در سال 1365 ق مجددا به قم بازگشت و از درس آیت اللّه سید محمّد حجت کوه کمری استفاده کرد و خود به تشکیل حلقۀ درسی نمود.

از آثار او

1-أقصی البیان فی آیات الأحکام و فقه القرآن،دو جلد.

ص:2013

2-حاشیة علی العروة الوثقی.

3-ذخیرۀ الصیام فی أحکام ارث الزوج و الزوجة.

4-ذخیرة العباد(رسالۀ عملیه).

5-رسالة فی التعادل و الترجیح.

6-رسالة فی مقدمة الواجب.

7-شرح المکاسب،دو جلد.

8-شرح کفایة الاصول.

9-حبر الریاض فی احکام النکاح و توابعه.

10-فقه الحج،دو جلد.

11-کتاب الصلاة.

12-کتاب الطهارة.

13-کتاب فی احوال الفقهاء و المجتهدین.

14-مستمسک الوسیلة فی شرح وسیلة النجاة،در پنج جلد.

15-معجزات النبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و الائمة الأطهار علیهم السّلام.

16-منهج السالک.

17-منهج العارفین فی تفسیر القرآن،در چهار جلد.

سلطانی سرانجام در روز سه شنبه /6 ذی القعده1411/ ق مطابق با /31 اردیبهشت1370/ ش در سن 86 سالگی درگذشت.پیکرش عصر روز چهارشنبه تشییع و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

منابع

1-فقه الحج،یک صفحه شرح حال ایشان،به قلم آقای نصر اللّه احمدی.

2-گنجینۀ دانشمندان 176/2.

ص:2014

سیّد مسلم محدث خلخالی

اشاره

(ح 1340-1395 ق)

حاج سید مسلم فرزند عباس محدث خلخالی،در اردبیل در حدود سال 1340 ق متولد شد.

وی پس از طی مقدمات و قسمتی از سطح در حوزۀ اردبیل نزد آیات:سید محمّد تقی مفتی الشیعة،سید احمد مرتضوی و سید موسی مرتضوی،به قم مهاجرت کرد و سطوح را به انجام رسانید،خارج فقه و اصول را از محضر آیات:

سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری،سید صدر الدّین صدر، سید حسین طباطبائی بروجردی و سید محمّد داماد یزدی استفاده نمود،پس از کسب اندوختۀ علمی به اردبیل بازگشت و به تبلیغ دین و تدریس طلاب علوم دینی در مدرسۀ ملا ابراهیم و مسجد جامع شهر همت گماشت و رسما ریاست حوزۀ علمیۀ اردبیل را برعهده گرفت،و در مسجد پیر شمس الدّین به اقامۀ جماعت و در سایر مساجد اردبیل به وعظ و ارشاد می پرداخت.

وی دارای آثار قلمی به شرح زیر است:

1-تقریرات درس حجت،2-دیوان اشعار،3-شرحی بر مکاسب.

او در روز یکشنبه /11صفر1395/ ق مطابق با /4اسفند1353/ ش در اردبیل درگذشت،و در قبرستان باغ رضوان(جنب وادی السلام)قم مدفون شد.

منابع

1-تاریخ اردبیل و دانشمندان 376/2.

2-مفاخر الاردبیل(خطی-مفتی الشیعة).

ص:2015

سیّد مصطفی اعتماد حائری

اشاره

(1344-1395 ق)

حاج سید مصطفی اعتماد فرزند علامه سید محسن و نوۀ سید محمّد بن علامۀ شهیر سید حسین بهبهانی حائری،از افاضل دانشمندان و نویسندگان بود.وی در /11شعبان/ 1344 ق در کربلای معلی دیده به جهان گشود.

پس از طی مقدمات،سطوح را نزد علمائی چون:شیخ جعفر رشتی،شیخ علی اکبر نائینی،شیخ علی اکبر سیبویه یزدی،شیخ علی مازندرانی،شیخ محمّد علی سرابی،سید زین العابدین کاشانی و سید اسد اللّه اصفهانی به انجام رسانید.

خارج فقه و اصول را از محضر آیات:میرزا هادی خراسانی بجستانی،سید حسین طباطبائی قمی،میرزا مهدی شیرازی،سید محمّد هادی میلانی،شیخ یوسف حائری خراسانی،شیخ علی عیثان،شیخ محمّد علی سیبویه یزدی،سید علی بهبهانی رامهرمزی،و شیخ محمّد رئیس و کلام و معقول را از محضر شیخ محمّد رضا جرقویه ای اصفهانی استفاده کرد.و در اثر جدیت و کوشش در تحصیل به درجۀ اجتهاد نایل،و موفق به دریافت اجازات اجتهادی و روائی از اساتید خود گردید.

وی در موقع اقامتش در کربلا در حرم مطهر حسینی به اقامۀ جماعت و در صحن مقدس و مدرسۀ هندیه به تدریس سطوح اشتغال داشت،و جمعی از طلاب

ص:2016

از محضر وی بهره مند شدند.به سال 1392 ق در پی فشارهای دولت عراق به ایران مهاجرت کرد،و در تهران اقامت جست و تدریس را رها ننمود.

از آثار او:

1-لمعة من بلاغة الامام الحسین علیه السّلام.

2-من وحی الأخلاق.

3-من وحی الفطرة(در اصول دین).

4-شرح کفایة الاصول.

5-شرح العروة الوثقی.

6-نهضة سید الشهداء علیه السّلام.

7-مقتل الحسین علیه السّلام دراسة و تحلیل.

8-القواعد الفقهیة.

9-شرح تبصرۀ المتعلمین.

10-شرح مناسک الحج(از آیت اللّه خوئی).

11-الروائع من کلمات الامام الحسین علیه السّلام.

12-شرح قصائد مثیر الاحزان(از شیخ شریف جواهری).

13-اصول الفقه.

ایشان در روز دوشنبه /7جمادی اول1395/ ق مطابق با /29اردیبهشت/ 1354 ش به سن 51 سالگی در اثر سکتۀ قلبی در تهران درگذشت،در وادی السلام قم مدفون گردید.

منابع

1-اعلام کربلاء(خطی).

2-گنجینۀ دانشمندان 329/6.

3-مؤلفین کتب چاپی 202/6.

ص:2017

مصطفی انتظاری قمی«شاطر»

(1309-1356 ق)

وی به«شاطر»تخلص می نمود و از شعرای معروف قم بود.

تولدش در سال 1309 ق در قم اتفاق افتاد.

از آثار او:1-غزلیات(اشعار).در سال 1335 ش،به اهتمام آقای سیّد محمّد باقر برقعی در قم به چاپ رسید.

شاطر در سال 1356 ق برابر با 1316 ش در سن 47 سالگی در قم بدرود حیات گفت.پیکرش در جوار ابن بابویه مدفون گردید.

منبع

1-مؤلفین کتب چاپی 221/6.

مصطفی ایروانی

اشاره

(1309-1375 ق)

حاج مصطفی فرزند معاون الممالک ایروانی،از فضلا و نویسندگان بود.

وی در سال 1309 ق تولد یافت.

از آثار او:

1-ترجمۀ کلمات قصار امام علی علیه السّلام(به زبان فرانسوی).

2-تفسیر قرآن کریم،مخطوط.

ایروانی در /30ربیع الاوّل1375/ ق در سن 66 سالگی درگذشت.پیکرش در قبرستان شیخان مدفون شد.

آیت اللّه شیخ مهدی حائری تهرانی(ساکن تهران)،داماد ایشان است.

منبع

1-اطلاعات متفرقه.

ص:2018

سیّد مصطفی برقعی قمی

اشاره

(1335-1416 ق)

حاج سید مصطفی فرزند سید محمّد و نوۀ سید احمد فرزند سید رضی الدّین فرزند میر میران اوّل رضوی برقعی قمی،از فضلا و نویسندگان معروف حوزۀ علمیۀ قم بود.

وی در /18 ذی القعده1335/ ق در قم تولد یافت.

او مقدمات را نزد سید رضا بهاء الدینی،شیخ علی دبیری و شیخ جعفر صبوری آموخت.سطح را نزد حضرات:شیخ ریحان اللّه نجفی گلپایگانی،شیخ عبد الوهاب روحی یزدی و سطح عالی را نزد شیخ ابو القاسم اصفهانی و شرح تجرید را نزد سید علی اکبر برقعی«کاشف»و تفسیر قرآن را نزد میرزا محمّد تقی اشراقی و میرزا ابو الفضل زاهدی قمی استفاده کرد.

نامبرده دروس خارج را از محضر آیات:سید حسین طباطبائی بروجردی،شیخ عبد النبی اراکی و سید محمّد رضا گلپایگانی بهره مند شد و به نویسندگی پرداخت.

از آثار او

1-اندرزهای حکیمانۀ امام علی علیه السّلام در بستر شهادت.

2-انقلاب فرهنگی.

3-پرچم دار آزادی«فلسفۀ قیام امام حسین علیه السّلام».

ص:2019

4-ستارۀ درخشندۀ آسمان ولایت.

5-مدینۀ فاضله دربارۀ حکومت امام زمان(عج).

متأسفانه ایشان در بامداد روز شنبه /6ربیع الثانی1416/ ق مطابق با /11 شهریور1373/ ش در پی بیماری در سن 81 سالگی در قم حیات را بدرود گفت.

پیکرش عصر همان روز تشییع و در قبرستان باغ بهشت مدفون شد.

منابع

1-آینۀ دانشوران 347.

2-اظهارات صاحب شرح حال،به تاریخ /26ذی الحجه 1410/ ق.

3-گنجینۀ دانشمندان 346/2.

سیّد مصطفی بهبهانی

(1304-1367 ق)

سید عبد اللّه بهبهانی

حاج سید مصطفی فرزند آیت اللّه سید عبد اللّه و نوۀ علامه سید اسماعیل موسوی بهبهانی،از فضلا و نمایندگان مجلس بود.

وی در سال 1304 ق در تهران تولد یافت.

پدرش سید عبد اللّه بهبهانی (1256-1328 ق)شهید معروف راه مشروطیت و از علمای معروف تهران بود.وی از جمله شاگردان آیات:سید حسین کوه کمری«ترک»،شیخ راضی نجفی و میرزا محمّد حسن شیرازی در نجف اشرف بود.از آثار او 1-مجموعة الرسائل الفقهیة(25 رسالۀ فقهی از

ص:2020

مسائل مهم آن).به نقباء البشر 1193/3 رجوع شود.

سید مصطفی به تحصیل علوم دینی اشتغال داشت،سپس در تهران سردفتر اسناد رسمی قبول کرد و در دورۀ پنجم(1342 ق مطابق با 1302 ش)مجلس شورای ملّی از سوی مردم قوچان انتخاب و به مجلس راه یافت.

بهبهانی در اوایل/ربیع الثانی1367/ ق مطابق با اواخر/بهمن 1326 ش در سن 63 سالگی درگذشت.پیکرش در قبرستان شیخان قم مدفون گردید.

منابع

1-مکارم الآثار 1685/5.

2-نمایندگان مجلس شورای ملی 310.

شیخ مصطفی جلیلی کرمانشاهی

اشاره

(1319-1414 ق)

حاج شیخ مصطفی فرزند علامه شیخ مرتضی جلیلی کرمانشاهی،از علمای معاصر قم بود.

در ذی قعده 1319/ ق در کرمانشاه دیده به جهان گشود.

در حوزه های نجف اشرف و قم

ایشان پس از طی مقدمات،در سن 20 سالگی به نجف اشرف مهاجرت کرد،و سطوح را به پایان رسانید.و پس از نه سال اقامت در آن سامان،در سال 1348 ق به ایران مراجعت کرد و وارد حوزۀ علمیه قم شد و از محضر آیات:حاج

ص:2021

شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد حجت کوه کمری و سید حسین طباطبائی بروجردی بهره مند گردید،و خود به تدریس فقه و اصول پرداخت.

از آثار او

1-حاشیة علی العروة الوثقی.

2-حاشیة علی شرح المنظومة.

3-حاشیة علی کفایة الاصول.

4-حواشی متفرقة علی جواهر الکلام.

5-قاعدة لا ضرار(تقریرات درس حجت).

ایشان در روز سه شنبه /4رمضان1414/ ق مطابق با /26بهمن1372/ ش درگذشت،و جنازه اش در قبرستان ابو حسین قم به خاک سپرده شد.

منابع

1-آثار الحجة 123/2.

2-گنجینۀ دانشمندان 122/2.

شیخ مصطفی زمانی نجف آبادی

اشاره

(1353-1411 ق)

شیخ مصطفی فرزند باقر زمانی نجف آبادی اصفهانی،در /20شعبان/ 1353 ق در نجف آباد دیده به جهان گشود،دروس ابتدایی را همراه با کسب و کار آموخت،راهنما و آموزگار وی در نجف آباد حضرت آیت اللّه شیخ ابراهیم ریاضی بود.و پس از تکمیل ادبیات به قم رهسپار شد و سطح را از جناب آقایان:شیخ محمّد تقی ستودۀ اراکی،میرزا علی مشکینی اردبیلی،شیخ مصطفی اعتمادی تبریزی،و میرزا حسین نوری همدانی به پایان رسانید.

دروس خارج فقه و اصول را از محضر آیات:سید حسین طباطبائی بروجردی

ص:2022

(به مدت دو سال)،سید محمّد داماد یزدی و سید روح اللّه موسوی خمینی (به مدت 8 سال)استفاده نمود،و رو به نویسندگی و ایجاد رشد فکری در میان طبقۀ جوان،آورد.

زنده یاد زمانی برای نجات جامعه از گمراهی و انحطاط،«قلم»به دست گرفت و مصرانه در این راه مقدس گام برداشت و می توان اعتراف کرد که در اغلب نوشته های او،طیف جوان و نوجوان،حرکت و سیر قلمش را تحت تأثیر شدیدی قرار داده بود.چه،غم و هم زمانی،قشر جوان و نوجوان بود.او به عشق هدایت نوجوانان و جوانان به صراط مستقیم و فلاح،تا جایی که توانست گام برداشت و قلم زد.

زمانی در کار خود:تحقیق،ترجمه و نویسندگی-پرکار بود.و پیوسته با کاغذ و قلم و کتاب سروکار داشت.او طی سالها کار و تلاش،توانست دهها عنوان کتاب عرضه دارد.کتاب هایی مفید،سودمند و باارزش و سازنده و برای تمام قشرها و طبقات،علی الخصوص قشر و طبقۀ نوجوان و جوان،خواندنی و جذاب باشد.

آثار قلمی ایشان

1-شیعه و زمامداران خودسر،ترجمۀ الشیعة و الحاکمون.

2-آیندۀ اسلام و امواج خطرناک،ترجمۀ المستقبل الاسلامی.

3-کودک نیل یا مرد انقلاب(زندگانی حضرت موسی علیه السّلام).

4- به سوی اسلام یا آیین کلیسا(تطبیق قوانین اسلام و تورات و انجیل).

ص:2023

5-ابراهیم علیه السّلام بت شکن یا قهرمان توحید.

6-کنفرانس مذهبی لبنان و ملت فلسطین،ترجمۀ المثل العلیا فی الاسلام لا بحمدون.

7-سلیمان و بلقیس.

8-چرا رفوزه شدم؟

9-طمعکاران کینه ورز،ترجمۀ الاستعمار احقاد و اطماع.

10-قصه های قرآن،ترجمه قصص القرآن.

11-مردان پاک از نظر امام صادق علیه السّلام،ترجمۀ مفاهیم الانسانیة فی کلمات الامام الصادق علیه السّلام.

12-دختر وظیفه شناس.

13-جنایات غربی،ترجمۀ ظلام من الغرب.

14-راه و بیراهه(دربارۀ سرنوشت استعمار در ممالک اسلامی).

15-علی بن ابی طالب علیه السّلام پیشوای مسلمین.

16-اسلام و تمدن جدید.

17-اسلام و خدمات اجتماعی.

18-دوستیهای تلخ و شیرین.

19-داستانهای مصور اسلامی کودکان(10 شماره).

20-فروع دین،ترجمۀ عبادات الاسلام.

21-کارنامۀ سیاسی،اجتماعی و اخلاقی حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم،ترجمۀ الاسلام نشوئه و ابقائه.

22-اعتیادهای خطرناک.

23-رمز ترقی.

24-پیشگوئی های علمی قرآن.

25-پیمان زناشوئی.

ص:2024

26-مرگ سبز(شامل داستانهای آموزنده).

27-مذهب و رهبر ما،ترجمۀ المراجعات.

28-حدود خسارات جهان و انحطاط مسلمین(ترجمه).

29-نقش کلیسا در ممالک اسلامی(ترجمه).

30-مبارزه با خودکشی.

31-سالنامه(8 شماره-زیر نظر).

32-چهل حدیث(ترجمه و توضیح).

33-طوفان جوانی(بررسی عوامل انحراف و گناه در میان جوانان).

34-مجلۀ نرجس(4 شماره-زیر نظر).

35-دیوان امیر المؤمنین علیه السّلام(ترجمۀ).

36-توضیح نهج البلاغة(ترجمه و شرح)در 4 جلد.

37-جوانان چرا؟(بررسی مفاسد استمناء).

38-عروسی تولّدی دیگر.

39-بلوغ و غریزۀ جنسی.

40-وسواس(پیدایش،رشد و درمان).

41-امام موسی کاظم علیه السّلام.

42-نکاتی دربارۀ دستگاه آفرینش.

43-روزه و ماه خدا(ترجمه).

44-نقشه های استعماری و نقشه های شوم.

45-امام علی علیه السّلام صدای عدالت انسانی(ترجمه).

46-اسلام از نظر یک مسیحی.

47-تقریرات مکاسب(آیت اللّه خمینی).

48-حواشی بر کفایة الاصول.

49-مقدمه بر کتاب افکار استاد دکتر مفتح.

ص:2025

50-نردبان ترقی.

51-نور و ظلمت.

52-تاریخ بنی امیه و بنی عباس.

53-نماز گفتگو با خدا.

54-هزار و یک سخن .

55-پیام اسلام.

56-اسلام و بلادهای نوین.

57-با ضعف مسلمین دینا در خطر سقوط.

58-عشق و خودکشی.

سرانجام در روز سه شنبه /30بهمن1369/ ش مطابق با /4شعبان/ 1411 ق در اثر سکتۀ مغزی به سن 58 سالگی در قم صبح روز چهارشنبه تشییع و در درگذشت،پیکر پاکش در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

منابع

1-کتابنامه و یادوارۀ استاد مصطفی زمانی.

2-گنجینۀ دانشمندان 302/7.

3-مؤلفین کتب چاپی 217/6.

میرزا مصطفی صادقی قمی

(1311-1399 ق)

حاج میرزا مصطفی فرزند علامه میرزا ابو الحسن و نوۀ آیت اللّه شیخ ملا صادق قمی،معروف به«صادقی»از فقها و اساتید حوزۀ علمیۀ قم بود.

وی در سال 1311 ق در قم دیده به جهان گشود.

صادقی مقدمات و سطح را در قم آموخت،سپس به نجف اشرف رهسپار شد و از محضر آیات:شیخ الشریعۀ اصفهانی،میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ

ص:2026

ضیاء الدّین عراقی و سید ابو الحسن اصفهانی استفاده نمود و پس از دریافت اجازات اجتهاد و روایت،در سال 1342 ق به قم مراجعت فرمود و از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی بهره ها برد.

استاد شیخ محمّد شریف رازی در «گنجینۀ دانشمندان»ایشان را چنین توصیف می نماید:

(آیت اللّه صادقی عمر پربرکت خود را در راه علم و فقاهت و تدریس و تعلیم علوم و معارف اسلامی در حوزۀ علمیۀ قم به پایان رسانید.

وی نمونه ای عالی از روحانیت و تربیت درخشان مکتب اسلام بود.علم و عمل و زهد و پارسائی در وجود شریفش جمع و ناصیه بلندش را هاله ای از نور معنویت و قداست فراگرفته بود.

آن چنان شخصیتی جذّاب و محبوب داشت که خاطره اش برای همیشه در دل دوستان و ارادتمندانش باقی خواهد ماند).

شیخ علی اکبر صادقی قمی

صادقی در سحرگاه روز شنبه /7 رجب1399/ ق مطابق با /12خرداد 1358/ ش در پی عمل جراحی در سن

ص:2027

88 سالگی در تهران زندگی را وداع گفت.پیکرش به قم حمل و در وسط قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

استاد دکتر شیخ علی اکبر صادقی،متولد سال 1348 ق،استاد دانشگاه تهران فرزند ارجمند ایشان است.

منابع

1-آثار الحجة 76/2(تولدش را در نجف اشرف دانسته است).

2-آئینه دانشوران 245.

3-رجال قم 160.

4-گنجینۀ دانشمندان 188/2 و 78/8.

5-گنجینۀ دانشوران 18(تولدش را در سال 1315 ق دانسته است).

سیّد مصطفی صفائی خوانساری

اشاره

(1321-1413 ق)

حاج سید مصطفی فرزند آیت اللّه سید احمد و نوۀ سید رضا حسینی خوانساری(صفائی)،از علمای متقی و معروف قم بود.

در ربیع الاول1321/ ق در خوانسار متولد گردید.

وی در بیت علم و تقوی و در دامان پدری بزرگوار رشد و پرورش یافت، مقدمات را نزد دائی خود سید علی مهدوی خوانساری آموخت.پس از طی دورۀ سطح نزد پدر خود،در سال

ص:2028

1340 ق به قم مهاجرت کرد و در درس آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،و چندین دورۀ فقه و اصول در محضر آن بزرگ مرد و حضرات آیات:شیخ محمّد علی حائری قمی،سید محمّد تقی خوانساری و سید احمد خوانساری فرا گرفت.هم زمان در درس اسفار سید ابو الحسن رفیعی قزوینی،و کتابهای مصباح الانس و شرح فصوص قیصری را نزد شیخ محمّد علی شاه آبادی و عرفان را نزد ملا علی حکیم ایمانی خوانساری(در خوانسار)تلمذ کرد.

سید احمد خوانساری سید محمّد رضا گلپایگانی سید مصطفی صفائی

از دیگر اساتید ایشان می توان،حضرات آیات:میرزا محمّد حسین نائینی و سید ابو الحسن اصفهانی(چند ماه توقفشان در قم)،میرزا محمّد آقازاده کفائی، سید حسین طباطبائی قمی و شیخ مرتضی آشتیانی(در مشهد مقدس)،و شیخ محمّد رضا مسجد شاهی(ابو المجد)و سید محمّد صادق خاتون آبادی(در اصفهان)،نام برد.

وی از حضرات آیات:پدر خود،حائری یزدی،اصفهانی،طباطبائی بروجردی،عراقی،آشتیانی،مسجدشاهی،شیخ محمّد حسین کاشف الغطاء،سید

ص:2029

محمّد حجت،سید محمّد تقی خوانساری،میرزا محمّد فیض،شیخ عباس قمی، میرزا محمّد عسکری تهرانی،سید جمال الدّین گلپایگانی،سید محسن طباطبائی حکیم،شیخ علی اکبر نهاوندی،شیخ آقا بزرگ تهرانی،سید علی عبد الحسین شرف الدّین،میرزا رضی زنوزی تبریزی،سید شهاب الدّین مرعشی نجفی،سید محمّد مهدی اصفهانی کاظمی و برخی دیگر اجازۀ روایت دریافت کرده است.

از خصوصیات بارز ایشان:تهجد و عبادت،زهد و قناعت،حسن خلق و سخاوت بود،و بیش از 50 سال هر روز صبح بامداد در حرم حضرت معصومه علیها السّلام مسجد بالاسر به اقامۀ جماعت و ارشاد پرداخت و از آثار وجودی ایشان:جمع آوری کتابخانه ای نفیس و باشکوه-خطی و چاپی-و بنای مسجدی بزرگ در خوانسار و مسجدی دیگر در قم،را می توان نام برد.

سید احمد خوانساری«صفائی»

از آثار قلمی و علمی او:

1-الجواهر المودعة.

2-الدیانة الاسلامیة و معتقدات الامامیة(در اصول عقاید).

3-تفسیر آیات مبدا و معاد.

4-تقریرات اصول حائری یزدی.

5-تقریرات فقه حائری یزدی(در صلاة و نکاح).

6-حاشیه بر درر الاصول.

7-حاشیه بر رسائل.

ص:2030

8-حاشیه بر شرح لمعه.

9-حاشیه بر قوانین الاصول.

10-حاشیه بر کفایة الاصول.

11-حاشیه بر مکاسب.

12-حاشیه بر وسیلة النجاة(اصفهانی).

صفائی سرانجام در صبح روز جمعه /18ربیع الثانی1413/ ق مطابق با /24 مهر1371/ ش پس از عمری تلاش و کوشش در راه اعتلای فرهنگ اسلامی در قم در سن 92 سالگی چشم از جهان فروبست،پیکرش پس از تشییعی باشکوه صبح روز شنبه در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

فرزندان ایشان عبارتند از:

1-سید رضا 2-سید احمد و یک دختر به نام خانم طوبی(متوفای رجب/ 1417 ق).

منابع

1-آثار الحجة 76/2 و 291.

2-آینۀ دانشوران 235(سال تولدش را 1317 ق نوشته است).

3-گنجینۀ دانشمندان 138/2.

4-مجلۀ آینۀ پژوهش،سال سوم،1371 ش،شمارۀ 15،صفحه 112،به قلم شیخ ناصر الدّین انصاری.

5-نقباء البشر(خطی)(تاریخ تولدش را سال 1317 ق نوشته است).

سیّد مصطفی طباطبائی قمی

(1327-1404 ق)

حاج سید مصطفی فرزند حجة الاسلام سید جواد و نوۀ سید محمود طباطبائی

ص:2031

قمی،از فضلا و وعّاظ معاصر بود.وی در سال 1327 ق متولد گردید.

او مقدمات و ادبیات را نزد میرزا عبد الجواد ادیب نیشابوری و حاج محقق نوغانی در مشهد مقدس آموخت و پس از سپری کردن سطح،دروس خارج را از محضر میرزا محمّد آقازاده خراسانی و عموی خود حاج آقا حسین طباطبائی قمی استفاده کرد.در سال 1356 ق به کربلای معلا مهاجرت کرد و از محضر ارجمند عموی خود و دیگران بهره ها برد و پس از مدتی به قم عزیمت نمود و به وعظ و هدایت اشتغال ورزید.

طباطبائی در /15رمضان1404/ ق مطابق با /24خرداد1363/ ش در سن 77 سالگی درگذشت.پیکرش در وسط قبرستان شیخان قم مدفون شده است.وی داماد علامه و محدث گرانقدر شیخ عباس قمی«صاحب مفاتیح الجنان»بود.

منبع

1-رجال قم 160.

سیّد مصطفی علم الهدی جزائری

اشاره

(1347 ق 1418 ق)

سید مصطفی فرزند آیت اللّه سیّد مرتضی و نوۀ سیّد محمّد رضا قدسی موسوی جزائری،ملقب به«علم الهدی»از دانشمندان و مبارزان و صابران بر قضا بود.

ایشان در سال 1347 ق برابر با 1307 ش در شوشتر دیده به جهان گشود(اگرچه خودشان اظهار می فرمودند که در سال 1352 ق به دنیا آمدند،ولی تاریخ ثبت شده به دلایلی

ص:2032

صحیح تر است). سه ساله که بود همراه والدین خود به نجف اشرف رفت،از دوران خردسالی با جدیت تمام مشغول تحصیل علوم دینی گشت.مقدمات را نزد آیت اللّه سیّد محمّد جعفر مروج جزائری و آیت اللّه شیخ مجتبی لنکرانی آموخت.

دروس سطح را نزد حضرات آیات:سیّد علی طباطبائی تبریزی،شیخ محمّد تقی بروجردی،شیخ محمّد فاضل قائینی و شیخ مجتبی لنکرانی و هیئت را خدمت استاد شیخ مرتضی مدرس گیلانی استفاده نمود.

سال هایی چند در دروس خارج حضرات آیات:میرزا حسن یزدی،سیّد محسن طباطبایی حکیم و سیّد ابو القاسم خویی حاضر گشت و از دانش این فقها بهره ها برد.

در سال 1372 ق(برابر با 1331 ش)به ایران بازگشت و در حوزۀ علمیۀ قم ماند و از دروس خارج حضرات آیات:سیّد حسین طباطبائی بروجردی،سیّد محمّد داماد یزدی،سیّد کاظم شریعتمداری و سیّد روح اللّه خمینی و دروس حکمت و تفسیر آیت اللّه سیّد محمّد حسین تبریزی«علامۀ طباطبائی»استفاده ها برد و به درجۀ رفیعۀ اجتهاد نایل گشت.وی به اساتید مذکور خود،به ویژه آقایان:

داماد،شریعتمداری و خمینی بسیار مقرّب و مشاور امین،آن بزرگان بود.در سال 1393 ق(برابر با 1352 ش)به دنبال رحلت والد معظم خود،به شهر اهواز -استان خوزستان-و سکونت اختیار فرمود و منشاء خدمات بسیاری گردید.این اقامت تا سال 1402 ق(برابر 1361 ش)ادامه داشت.سپس حسودان و مغرضان سعی و تلاش زیادی کردند،تا ایشان به قم بازگردانده شوند،و تا آخر عمر پربرکت خود در جوار کریمۀ اهل بیت علیهم السّلام زیست.آثار قلمی در فقه و اصول دارد،که به صورت مخطوط مانده است.

اشاره به مبارزات ایشان

الف)از سال 1340 ش تا 1357 ش:ایشان از اولین جرقۀ مبارزات روحانیت

ص:2033

معظم در ایران همراه و همگام بوده،بلکه از پیشتازان این مبارزات بشمار می رفت.سخنرانی ها،اطلاعیه ها مسافرتهای بسیار او در دفاع از اصل نهضت، خود یک جلد کتاب مستند می خواهد.در این دوران بارها بازداشت و تبعید گردید، به طوری که تا پیروزی انقلاب،در شهر قم به حالت تبعید به سر می برد.

ب)از سال 1357 ش تا 1361 ش:جناب ایشان در دوران جنگ تحمیلی در شهرستان اهواز،به عنوان روحانی طراز اوّل شهر،در کنار رزمندگان بود.وعظ و ارشاد،اقامۀ جماعت،سخنرانی های حماسی برای آنان بر پا می نمود.

ج)از سال 1361 ش تا 1367 ش:طفیلی ها بر ایشان تجری نموده،و سعی نمودند ایشان را از شهر اهواز دور نمایند.و همین طور هم شد.تا میدان برای آنان خالی شود و...علم الهدی به قم بازگشت و انزوا اختیار فرمود،ولی کمک به نیازمندان و محرومان را تا آخرین روزهای عمر خود،رها نکرد،کمک به حدی بود که حجة الاسلام شیخ موسی قمی ایشان را«کهف الفقراء و المساکین»می گفتند.

خدمات اجتماعی و فرهنگی

الف)تأسیس بیمارستان و زایشگاه اسلامی اهواز،که نیمه تمام مانده است.

ب)تأسیس مدرسه ای دینی به نام«دار العلم»و مؤسسۀ علوم دینی و تبلیغات اسلامی اهواز.در این مؤسسه دروس حوزوی و کلاسهای اصول عقاید اسلامی، تشکیل،که باعث بیداری و علاقه مندی صدها جوان پاک به مذهب و آئین تشیّع می شد.از جمله محصولات این مرکز دینی،مرحوم حجة الاسلام سخنور توانا شیخ مصطفی خبازیان(که در مشهد مقدس اقامت داشت).

ج)تأسیس صندوق قرض الحسنه اسلامی اهواز.

د)صندوق کمک به محرومان از راه کمک های مالی و نقدی،در سطح بسیار وسیع و بی نظیر بود.

ه)مؤسسۀ جشنهای اسلامی اهواز،که به جهت اقامۀ مراسم شادی در ایام سرور و

ص:2034

تولد معصومین علیهم السّلام،در مسجد و دار العلم،با سطح بسیار گسترده،احداث گردید.

و)مؤسسۀ دار العصمه:این مؤسسه ویژۀ بانوان بود.شاگردان آن تماما از خانمهای دانشجو و دبیرستانی و مدرسان،از اساتید مبرّز قم بودند.

ز)دعوت از مبلغان و واعظان در ماه های:محرم،صفر و رمضان،و اعزام بسیاری از آنان به شهرها و قصبه های مختلف استان خوزستان،جهت آشنایی سایر مردم با احکام الهی و آیین جعفری است.

ح)برپایی مراسم هفتگی دعای ندبه،و آشنایی سایرین با امام زمان(عج).

نماز بر پیکر سید مصطفی علم الهدی جزائری(توسط سید موسی زنجانی«شبیری»)

ویژگی های اخلاقی

آیت اللّه علم الهدی،متخلق به اخلاق اجداد طاهرین خود بود بسیاری از مستحبّات را به جای می آورد و از مکروهات دوری می جست.بر اموری از قبیل:

نماز اوّل وقت،سکوت و پرهیز از پرحرفی،دوری از غیبت دیگران،کتمان رازهای مردم،تأکید داشت.

ص:2035

وی مردی:امین،متین،موقر،باهیبت و عظمت و اصالت و صداقت بود.

صورتی زیبا و خندان و سفره ای گسترده بر روی سایر میهمانان داشت.

رحلت و فرزندان

این مرد ربّانی در سحرگاه روز دوشنبه /16رجب1418/ ق برابر با /26آبان/ 1376 ش در قم در سن 71 سالگی(به طور مرموز)دچار حملۀ قلبی شد و به سوی معبود شتافت.پیکرش عصر روز سه شنبه از مسجد امام حسن عسکری علیه السّلام تشییع و پس از ادای نماز میت توسط آیت اللّه سیّد موسی شبیری زنجانی،در صحن بزرگ حضرت معصومه علیه السّلام-حجرۀ 43-دفن گردید.

فرزندانش:

1-حجة الاسلام سیّد ضیاء الدّین 2-سیّد مجتبی 3-سیّد محمّد علی 4-سیّد محمّد رضا 5-سیّد محمّد جواد(مسعود)6-سیّد محمّد حسین.

منبع

1-اطلاعات شخصی مؤلّف.

شیخ مصطفی فائق تهرانی

(ح 1338-1417 ق)

حاج شیخ مصطفی فرزند علامه شیخ کاظم فائق تهرانی،از علمای معاصر تهران بود.

وی در حدود سال 1339 ق در تهران دیده به جهان گشود.

مقدمات و سطح را در تهران فراگرفت،سپس به قم رفت و از محضر آیتین علمین:سیّد محمّد حجت کوه کمری و سیّد محمّد تقی خوانساری خارج فقه و اصول استفاده نمود.سپس به نجف اشرف رفت و از محضر آیات:سیّد ابو الحسن

ص:2036

اصفهانی و سیّد ابو القاسم خویی بهره ها برد.آنگاه به قم بازگشت و در دروس آن دو بزرگوار مذکور و آیت اللّه سیّد حسین طباطبائی بروجردی نیز حاضر گشت.

سرانجام به تهران مراجعت فرمود و در مسجد پدر خود که به نام«مسجد فائق»معروف است(واقع در خیابان عین الدوله)،به اقامه جماعت و انجام سایر فعالیت های دینی پرداخت.

فائق در /21 ذی القعده1417/ ق برابر با /11فروردین1376/ ش در حدود سن 79 سالگی در تهران زندگی را بدرود گفت.پیکرش روز بعد به قم حمل و در قبرستان حاج شیخ با کد(39211)به خاک سپرده شد.

منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-گنجینۀ دانشمندان 518/4.

سیّد مصطفی کاشفی خوانساری

اشاره

(1344-1412 ق)

حاج سید مصطفی فرزند آیت اللّه سید ضیاء الدّین موسوی خوانساری،ملقب به«کاشفی»از دانشمندان تهران بود.

وی در سال 1344 ق مطابق با 1304 ش در قم متولد گردید.

کاشفی در قم مقدمات و سطح را در مدرسۀ سید صادق روحانی به مدت هفت سال به پایان برد و از بدو ورود آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی به قم در درس ایشان شرکت جست.در ضمن خود حلقۀ درسی تشکیل داد و عضو هیئت تحریریۀ «تهذیب الوسائل»بود.سرانجام به تهران رفت و به فعالیت های مذهبی اهتمام ورزید.

از آثار او

1-ازدواج در اسلام.

ص:2037

2-حاشیة علی شرح اللمعة الدمشقیة.

3-عایشه در صفّی و ام سلمه در صفّی دیگر.

4-علم بدیع.

5-علم صرف.

6-علم منطق.

7-علم نحو.

نامبرده در صبح روز پنجشنبه /16ربیع الاول1412/ ق مطابق با /4مهر/ 1370 ش در سن 68 سالگی در تهران حیات را بدرود گفت.پیکرش به قم حمل و در جوار شاهزاده احمد قاسم-کنار مزار پدر خود-به خاک سپرده شد.وی داماد آیت اللّه میرزا خلیل کمره ای بود.

منابع

1-آثار الحجة 233/1.

2-فهرست کتابهای چاپی فارسی طبی 45/1.

3-مؤلفین کتب چاپی 236/6.

شیخ مصطفی مسجد جامعی

اشاره

(1344-1402 ق)

حاج میرزا مصطفی فرزند علامه میرزا محمود فرزند محمّد حسین فرزند ابراهیم فرزند میرزا مسیح تهرانی ملقب به(مسجد جامعی)یکی از علمای تهران و از بنی اعمام آیت اللّه شیخ حسن سعید و داماد آیة اللّه شیخ محمّد رضا تنکابنی(پدر سخنور توانا شیخ محمّد تقی فلسفی)بود.

او به سال 1344 ق در تهران متولد گردید.پس از خواندن دروس جدید، مقدمات و ادبیات و سطوح را نزد مدرسین تهران همچون:شیخ رضا قاضی و شیخ

ص:2038

محمّد کاظم معزی دزفولی تلمّذ کرد،و دروس خارج را از محضر آیات:شیخ محمّد تقی آملی،سید ابو الحسن رفیعی قزوینی،و میرزا باقر آشتیانی استفاده نمود و یکی از ملازمین آیت اللّه آملی گردید.سپس در(مسجد المصطفی) واقع در جنب میدان حسن آباد به اقامۀ جماعت و نشر معارف و تنویر افکار پرداخت و یکی از خدمات مهم ایشان توسعۀ مسجد مذکور.

از آثار قلمی ایشان:

1-شخصیت حضرت فاطمۀ زهرا علیها السّلام.

2-کلمات قصار حضرت علی علیه السّلام.

3-قواعد عربی(جهت استفادۀ دانشجویان).

4-تقریرات اساتید خود.

وی در روز پنجشنبه /26رجب1402/ ق مطابق با /30اردیبهشت/ 1361 ش به سن 58 سالگی در تهران در پی یک بیماری سختی درگذشت،و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام مدفون گردید.

فرزندانش عبارتند از:

1-شیخ محمّد،سفیر سابق جمهوری اسلامی ایران در واتیکان.

2-میرزا علی،که در مسجد پدر خود به اقامۀ جماعت اشتغال دارد.

3-احمد،وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی.

ص:2039

4-محمّد رضا،دانشجو.

منابع

1-افادات برادر مترجم له،حجت الاسلام شیخ مسیح مسجد جامعی.

2-گنجینۀ دانشمندان 564/4.

میرزا مصطفی ملکی تهرانی

اشاره

(1346-1404 ق)

حاج میرزا مصطفی ملکی شمیرانی فرزند ابو القاسم از فضلا و ائمۀ جماعت تجریش تهران،و داماد آیة اللّه شیخ فاضل لنکرانی بود.

وی در سال 1346 ق در تجریش-شمال تهران-متولد شد.

تحصیل علوم دینی

پس از رشد و خواندن دروس جدید،به تشویق علامه شیخ علی نهاوندی (چیذری)به تحصیل علوم دینی پرداخت،و پس از طی مقدمات و سطوح در آن سامان،به قم مقدس مهاجرت کرد،و از محضر آیات:سید حسین طباطبائی بروجردی،سید محمّد رضا گلپایگانی و سید شهاب الدّین مرعشی دروس خارج را استفاده نمود،و به تجریش مراجعت کرد،و به تبلیغ دین و اقامۀ جماعت و خدمات اجتماعی پرداخت.

ایشان در روز پنج شنبه 1404 ق مطابق با /31خرداد1363/ ش در اثر سکتۀ قلبی درگذشت،و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام-مقبرۀ شمارۀ 11-به خاک سپرده شد.

منابع

1-گنجینۀ دانشمندان 661/4.

2-معجم القبور و وفیات الأعلام(خطی-رازی).

ص:2040

سیّد مصطفی مهدوی اصفهانی

اشاره

(1329-1409 ق)

حاج سید مصطفی فرزند سید مهدی(بحر العطاء)نوۀ سید محمّد موسوی هرستانی ملقب به(مهدوی)، متولد سال 1329 ق در هرستان ماربین اصفهان.

پس از طی مقدمات،سطوح را در مدرسۀ جده بزرگ اصفهان نزد آیات:

شیخ محمّد علی دزفولی،شیخ محمّد حسن نجف آبادی،سید مهدی درچه ای،حاج آقا رحیم ارباب،و سید محمّد نجف آبادی فراگرفته است.

در ضمن فقه و اصول و فلسفه را خدمت آیات:سید علی نجف آبادی و شیخ محمّد رضا ابو المجد(مسجد شاهی)فراگرفته،سپس عزیمت به قم نموده و مدتی در درس حضرات آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید صدر الدّین صدر،سید محمّد تقی خوانساری،و سید محمّد حجت کوه کمری(قدس اللّه اسرارهم)شرکت نموده،و در سال 1362 قمری عزیمت به حج بیت اللّه الحرام مشرف شده و در هنگام مراجعت به مدت هشت سال در نجف اشرف اقامت نموده،و مدت سه سال از محضر آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی استفاده و در جلسات استفتائات آن مرحوم شرکت داشته،و همین طور از محضر آیات دیگر آنجا چون:شیخ موسی خوانساری،شیخ محمّد علی کاظمینی،شیخ محمّد کاظم

ص:2041

شیرازی،سید جمال الدّین گلپایگانی،میرزا عبد الهادی شیرازی،سید محمود شاهرودی،و میرزا آقا اصطهباناتی کسب فیض و علم نموده است.

وی به علت مبتلا شدن شدید«آسم»به امر آیت اللّه میرزا عبد الهادی شیرازی در سال 1370 قمری به اصفهان مراجعت،و مدت چهل سال در مدرسۀ جدّه بزرگ اصفهان و مدرسۀ ملا عبد اللّه به تدریس اشتغال داشتند.و عدّۀ زیادی از فضلاء و طلاب حوزۀ علمیۀ اصفهان از محضر ایشان استفادۀ علمی می نمودند.

مزایای اخلاقی آن مرحوم

آن مرحوم نسبت به علماء بزرگ گذشته و حاضر بسیار تجلیل و تکریم نموده، و آنان را به خوبی و عظمت یاد کرده و در حفظ آثار آنان کوشا بوده است.و نسبت به آنها تواضع می کردند،و همواره به طلاب و محصلین ابراز علاقه کرده و آنها را تشویق به تحصیل می فرمودند.

بسیار کریم و بخشنده بودند و به فقراء و مستمندان و خانواده های بی سرپرست کمکهای فراوان کرده،و به مؤسسات خیریّه خدمات و مساعدتهای بسیاری انجام داده،مانند:مؤسسۀ مهدیّه،مؤسسۀ عسکریّه،بیمارستان معلولین صادقیّه،مؤسسۀ نابینایان،انجمن مددکاری امام زمان(عج)و کمک به ساختن مدارس قدیم و جدید و تعمیر و تکمیل آنها را مخفیانه و دور از تظاهر و سروصدا انجام می دادند.

سرانجام در صبح روز یکشنبه /22شوال1409/ ق مطابق با /7خرداد/ 1368 ش در پی بیماری سرطان در اصفهان درگذشت،و جسدش به قم حمل و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

علامه سید حجت موحد ابطحی در کتاب خود تشیع و حوزۀ علمیۀ اصفهان ایشان را چنین معرفی نموده است:

ص:2042

(مرحوم آیة اللّه مهدوی،تسلط و تبحر کاملی در مسائل و مباحث فقهی و أقوال بزرگان داشتند و حاضر الذهن بودند،و فتاوای مراجع معاصر را همانند أقوال گذشتگان،در ذهن داشتند و به همین جهت،نه تنها عموم مردم مستفید می گشتند، بلکه فضلاء و مبلغین و ائمه جماعات،در حل مشکلات خود،از محضر ایشان بهره مند می گردید.از خصوصیات مرحوم آیة اللّه مهدوی این بود که،برای حل مشکلات مالی و اجتماعی علماء و بزرگان معاصر خود-در اصفهان و دیگر حوزه ها-همت می گماردند،و به شکلی کاملا محرمانه،به یاری بزرگان می شتافتند، و همیشه در تأیید و حمایت از فضلاء و طلاب نقش فعالی داشتند،و در کمک به مستمندان و مؤسسات خیریه بسیار کوشا بودند،و در همۀ موارد،از حالت محرمانه و مخفی بودن،استفاده می نمودند.

و در یک کلام ،مرحوم آیة اللّه مهدوی:فقیهی متبحر و حاضر الذهن،پیشوایی متنفذ و محبوب،یاور و پشتیبانی تلاشگر و فعال برای علماء و بزرگان دین.

نماینده ای مورد توجه و علاقه برای مراجع تقلید،و چهره ای شاخص در حوزه علمیۀ اصفهان بودند).

منابع

1-تشییع و حوزۀ علمیۀ اصفهان 620/1.

2-گنجینۀ دانشمندان 371/9.

3-معجم القبور وفیات الاعلام(خطی).

سیّد مصطفی هاشمی همدانی

اشاره

(ح 1343-1408 ق)

حاج سید مصطفی فرزند سید اسماعیل حسینی هاشمی،از فضلا و مدرسین عالیقدر حوزۀ علمیۀ همدان بود.

ص:2043

وی در حدود سال 1343 ق در بخش«خرقان»قزوین متولد شد.

هجرت به همدان

ایشان جهت انجام تحصیلات دینی به همدان رفت،و از محضر آیت اللّه آخوند ملا علی همدانی استفاده نمود و یکی از نزدیکانش گردید.

شیخ منصور سبط الشیخ انصاری

اشاره

(1307-1392 ق)

شیخ منصور فرزند علامه شیخ محمّد و نوۀ آیت اللّه شیخ محمّد حسن انصاری دزفولی،معروف به(سبط الشیخ)از علمای معروف دزفول بود.

وی در جمادی ثانی1307/ ق در دزفول متولد گردید.

تحصیل در حوزه های علمیه

ایشان پس از طی مقدمات و سطوح،دروس عالی را از محضر آیات:

ص:2044

پدر خود(شاگرد میرزای شیرازی)و جدّ خود شیخ محمّد حسن انصاری و شیخ محمّد مهدی بیگدلی(سطح و خارج)،استفاده نمود.

وی در سال 1361 ق در پی درخواست و دعوت اهالی شهر(عماره)عراق به آن سامان رفت و چند سالی مشغول رتق و فتق امور و حل مشاکل مردم و اقامۀ جماعت و ترویج مذهب اشتغال داشت،ولی در اثر انحراف مزاج در سال 1366 ق به دزفول مراجعت کرد،و به امور مذکور و نیز تدریس و پرورش طلاب اشتغال ورزید.

ایشان دارای اجازاتی از علمای برجسته،که از جمله آنها از حضرات آیات:

طباطبائی یزدی،نائینی،حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،معزّی دزفولی،و پدر خود و شیخ محمّد مهدی بیگدلی بود.

وی مردی:زاهد،عابد،و از مادیات و حب و جاه و منصب دور بود،و همواره در حال تهذیب نفس و پرورش روح و کسب فضائل و کمالات اشتغال داشت،و از اجتماع و مجالس دوری می جست.

از آثار او

1-الوجیزة لعمل المقلدین.

2-حاشیه بر توضیح المسائل(آیت اللّه بروجردی).

3-حاشیه بر ذخیرة العباد(از سید ابو الحسن اصفهانی).

4-حاشیه بر مختصر الاحکام(از شیخ محمّد کبیر قمی).

5-ذخیرة الآخرة(رسالۀ عملیه).

6-مناسک الحج.

درگذشت و اعقاب

نامبرده در روز چهارشنبه /24ربیع الثانی1392/ ق مطابق با /17خرداد/

ص:2045

1351 ش به سن 85 سالگی در تهران درگذشت،و جسدش به قم حمل و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام(زیر ساعت)به خاک سپرده شد.

شیخ علی سبط الشیخ انصاری

فرزندانش:

1-شیخ علی،از علمای معاصر

2-مرحوم شیخ احمد،از علمای ساکن قم بود.

منابع

1-الاجازة الکبیرة 35.

2-المسلسلات فی الاجازات 267/2.

3-زندگانی و شخصیت شیخ انصاری 449.

4-گنجینۀ دانشمندان 144/3.

5-نقباء البشر(قسمت خطی).

منصور میرزا قاجار«شعاع السلطنه»

اشاره

(-1339 ق)

منصور میرزا ملقب به«شعاع السلطنه»فرزند مظفر الدّین شاه قاجار،حاکم شیراز بود.

از آثار او:

1-مقدمات علوم طبیعی.

نامبرده در اواخر/صفر1339/ ق درگذشت.پیکرش در صحن حضرت معصومه علیها السّلام-جنب بقعۀ اتابک-به خاک سپرده شد.

ص:2046

مرحوم ابو الحسن میرزا«ملک منصور»،متوفای اواخر/فروردین/ 1358 فرزند اوست.

منابع

1-راهنمای قم 103.

2-مؤلفین کتب چاپی 299/6.

شیخ موسی جنابی اهری

(ح 1331-ح 1390)

شیخ موسی فرزند میرزا حسین جنابی اهری،از فضلای معاصر بود.

پدرش از علما و ائمۀ جماعت او بود.

شیخ موسی در حدود سال 1331 ق در شهرستان اهر،واقع در استان آذربایجان شرقی دیده به جهان گشود.

او پس از کسب مقدمات و سطح،رهسپار حوزۀ علمیۀ قم شد و دروس خارج را از محضر آیات:سیّد محمّد حجت کوه کمری و سیّد حسین بروجردی استفاده نمود.

سپس در تشکیلات مرجعیت آیت اللّه شریعتمداری درآمد و از مقربان ایشان شد.

مرحوم جنابی پس از رحلت در حدود سالهای 1390 ق،در شهر مذهبی قم مدفون گردید.

منبع

1-از افادات سخنور توانا حجة الاسلام آقای شیخ عیسی اهری.

شیخ موسی زنجانی«عباسی»

اشاره

(1328-1399 ق)

حاج شیخ موسی فرزند علامه شیخ عبد اللّه و نوۀ محمود فرزند عباس زنجانی، ملقب به«عباسی»از فقها و اساتید بنام حوزۀ علمیۀ قم بود.

ص:2047

وی در /11صفر1328/ ق در روستای«گوجه قیا»از توابع(ایجرود- خمسه)-استان زنجان-تولد یافت.

زنجانی مقدمات را نزد پدر ارجمند خود و برادر ارشد خود شیخ مهدی آموخت.

در محرم1348/ ق به حوزۀ علمیۀ قم پیوست و از محضر آیات:میرزا محمّد علی ادیب تهرانی،میرزا محمّد همدانی،شیخ محمّد علی حائری قمی،سید محمّد تقی خوانساری،سید احمد زنجانی و آخوند ملا علی همدانی،سطح را به پایان برد.

شیخ موسی زنجانی«عباسی»

دروس خارج را از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی(به مدت سه سال)،سید محمّد حجت کوه کمری و سید حسین طباطبائی بروجردی استفاده نمود.وی دارای اجازاتی از اساتید خود و نیز از حضرات آیات:سید ابو الحسن اصفهانی،شیخ عباس قمی و شیخ فضل اللّه زنجانی(شیخ الاسلام)بود.

نامبرده سالهای متمادی در حوزۀ علمیۀ به تدریس سطح اشتغال داشت و فضلای زیادی تربیت کرد که بسیاری از آنان در کتب تاریخ زنجان،نام برده شدند.

ص:2048

علامه سید ابراهیم زنجانی از شاگردان ایشان در«تاریخ زنجان»می نویسد:

(شاگردان مکتب امام صادق علیه السّلام را تربیت نمودند،و بیان شیرین و وافی دارند،و خوش بیان و تقریر و حوزۀ درس کفایۀ ایشان،مجمع فضلای حوزۀ قم بود.

وی مردی پاک،متقی و پرهیزکار و اهل عبادت بود.و نویسنده ای توانا،باکمال و رجالی محقق و اصولی مدقق و فقیه متتبع و دانشمندیست روشنفکر و واقعا مصداق حدیث شریف منقول از امام عسکری علیه السّلام در حق رجال الهی و مراجع بیان فرموده است:من کان من الفقهاء صائنا لنفسه،مخالفا لهواه...).

او مورد اعتماد،استناد و وکیل مطلق مرحوم آیت اللّه شریعتمداری بود،که به هنگام تشرّف ایشان به حج(1387 ه.)و مسافرتهای تابستانی معظم له به مشهد مقدس،ادارۀ بیت و تصدی امور مراجعین با ایشان بود.

از آثار او

1-الجامع فی الرجال،در سه جلد.

2-الفهرست لمشاهیر علماء زنجان.

3-الوجیزة فی علم الرجال.

4-تهذیب الوسائل،در چندین جلد.

5-حاشیة علی العروة الوثقی.

6-رسالة عملیه.

7-رسالة فی حکم الزوجة المفقود عنها زوجها.

8-عمل صالح در صلوات بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و آل او علیهم السّلام.

9-الفقه علی آراء فقهاء الاسلام.

10-مدینة البلاغة فی خطب النبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و رسائله و وصایاه،در دو جلد.

11-مناسک الحج و دلیل الحاج.

12-نسیم السحر در ردّ نسیم رستگاری سنندجی.

علامه زنجانی در روز یکشنبه اوّل/رجب1399/ ق مطابق با /6خرداد/

ص:2049

1358 ش در سن 71 سالگی در اثر سکته قلبی در قم زندگی را بدرود گفت.

پیکرش در قبرستان شیخان مدفون شد.

منابع

1-تاریخ زنجان 430.

2-تراجم الرجال 831/2.

3-مؤلفین کتب چاپی 337/6.

4-فهرست علمای زنجان 128.

5-آثار الحجة 126/2.

6-گنجینۀ دانشمندان 168/2.

7-آینۀ دانشوران 413.

سیّد موسی سبط الشیخ دزفولی

اشاره

(1327-1385 ق)

سید موسی فرزند علامه سید محمّد نبی و نوۀ سید موسی دزفولی، مشتهر به«سبط الشیخ»چون مادرش از اعقاب دختری آیت اللّه شیخ مرتضی انصاری می باشد.

وی در /4صفر1327/ ق در نجف اشرف تولد یافت.

پدرش از شاگردان آیت اللّه سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی در نجف اشرف بود.سید موسی در سن نه سالگی همراه او به دزفول رفت تا اینکه

ص:2050

پدرش در سال 1343 ق درگذشت و خود مجددا به نجف اشرف مراجعت نمود.وی از حافظۀ قوی و استعداد زیادی برخوردار بود و همواره به تحصیل علوم دینی اشتغال داشت.چند سالی هم صرف آموختن زبان انگلیسی نمود و آن را به خوبی فراگرفت.در سال 1354 ق به حوزۀ کربلا منتقل شد و از محضر آیات:سید حسین طباطبائی قمی، شیخ محمّد بایگی تربتی،شیخ یحیی زرندی و شیخ یوسف خراسانی بهره مند شد.

نامبرده در سال 1364 ق به ایران مراجعت فرمود و در تهران سکونت اختیار نمود و به تألیف و مباحثات علمی اهتمام ورزید.ایشان علاوه بر فقه و اصول در علوم دیگر از قبیل:کلام،عقاید،تاریخ مهارت و تسلط کامل داشت.

از آثار او

1-الرضا من آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم،حیاة الامام الرضا علیه السّلام.

2-تعلیقات علی شرح نهج البلاغة(تألیف ابن ابی الحدید)،به نام «المقالات»معروف است.

3-شیعه در اسلام،دو جلد.

4-نصاب انگلیسی-فارسی.

سبط،سرانجام در ظهر روز سه شنبه /18جمادی الاول1385/ ق مطابق با 23 /شهریور1344/ ش در سن 58 سالگی در اثر بیماری مهلک زندگی را وداع گفت.

پیکرش به قم حمل و در حرم حضرت معصومه علیها السّلام-مسجد بالاسر-به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-سید علی 2-سید ابراهیم.

منابع

1-زندگانی و شخصیت شیخ انصاری 459.

ص:2051

2-گنجینۀ دانشمندان 476/4.

3-مؤلفین کتب چاپی 338/6(نامش محمّد ذکر شده که اشتباه چاپی است).

4-هدیة الرازی الی المجدد الشیرازی 112.

5-یادداشتی از علامه سید عبد العزیز طباطبائی یزدی در دو صفحه.

شیخ موسی فقیهی«ناظم الشریعة»

اشاره

(1300-1369 ق)

شیخ موسی فقیهی همدانی ملقب به(ناظم الشّریعه)،عالمی کامل خوش ذوق و فاضل بود.وی علاوه بر فقه و اصول و صرف و نحو و ادب فارسی،در علوم ریاضی زبردست بود و از علوم غریبه نیز آگاهی داشت،و در این فنون زحمات زیادی متحمل شده و نتایج مفیدی به دست آورده بود،و یکی از شاگردان آیت اللّه شیخ علی دامغانی بشمار می رفت.

ناظم الشریعة با آنکه در شمار دانشمندان و اهل علم بود گهگاه اشعاری هم می سرود،و به صورتی دلنشین به نظم،درمی آورد.در ابتدا«محزون»تخلّص می کرد،و چون دریافت شاعر همدانی دیگری با این تخلص شعر می سراید به منظور رفع اشتباه از این تخلص صرفنظر کرد،و ازآن پس کلمات«موسی»یا«ناظم» یا«فقیهی»را در تخلّص به کار برد.

از آثار قلمی او:

1-جنگ اشعار.

2-احسن الحدیث.

وفاتش در روز سه شنبه /23محرم1369/ ق مطابق با /24آبان 1328 خورشیدی در سن 68 سالگی در همدان رخ داد،و جسدش در قبرستان حاج شیخ قم به کد(17416)مدفون گردید.

ص:2052

اینک به قسمتی از تضمینی که از غزل معروف«غبار»همدانی کرده توجه فرمایید:

من که در دست تو افتاد ای پسر آخر عنانم

سرور آزادگانم شمع جمع عارفانم

از سر کوی خود ای نامهربان هرگز مرانم

«گرچه سخت افتاده در دام طبیعت مرغ جانم»

«هرگز از خاطر نخواهد شد هوای آشیانم»

می کنی اظهار هردم با رقیبان مرحمت را

بر رخم بربسته ای ای شاه باب مکرمت را

بایدم رفتن ز کویت ترک کردن حضرتت را

«حالیا معذورم از رفتن که چندی مصلحت را»

«گه بتاری بسته پایم گه نجاری خسته نجاری خسته جانم»

با تو هرگز از پی افسانه و افسون نرفتم

بهر تفریج و تفرّج بر سوی هامون نرفتم

نام لیلی را نبردم از پی مجنون نرفتم

«من بگندم خوردن از خلد برین بیرون نرفتم»

«دانۀ خال توره افکند در این خاکدانم»

می زنی هردم بقلبم ناوک مژگان و ابرو

می زنم از هجر تو تا می توانم بر سر و رو

می کشی هر شب مرا از غایت مستی بهر سو

«می کشم بار بلا را با تنی لاغرتر از مو»

«تا اسیر زلف آن سنگین دل لاغرمیانم»

گر شبی آن مه خدا خواهد که با من آشنا شد

بهتر از آن شب شبی در عالم معنی نباشد

ص:2053

خون دل دانی چرا هرگه ز چشم من بپاشد

«غمزه خنجر می زند مژگان به نشتر می خراشد»

«با تماشای تو من فارغ ز کار این و آنم»

تا ابد«موسی»سر از پای جوانان برندارد

دست از ابرو و مژگان غزالان برندارد

هدیۀ موریست جانش چون سلیمان برندارد

«گر صبا خاک(غبار)از کوی جانان برندارد»

«فارغ از عیش جهان و از حیات جاودانم»

منابع

1-افادات دانشمندان محترم آقای شیخ حسین عندلیب همدانی.

2-الذریعة 287/1.

3-هگمتانه تا همدان 249.

میرزا مهدی آشتیانی

اشاره

(1306-1372 ق)

حاج میرزا مهدی فرزند علامه شیخ جعفر(میرزا کوچک)آشتیانی و نوادۀ دختری آیت اللّه میرزا محمّد حسن آشتیانی،از فقها و اساتید به نام حکمت حوزه های علمیه بود.

وی در ذی القعده1306/ ق در تهران زاده شد.

پدرش از عالمان و بزرگان تهران بود و با آیت اللّه میرزا محمّد حسن آشتیانی هم برادرزاده و هم دامادشان بود.وی از شاگردان:عموی خود آشتیانی،میرزا علی زنوزی و سید ابو الحسن جلوه اصفهانی در تهران بود.

در سال 1319 ق درگذشت و در صحن حضرت عبد العظیم حسنی علیه السّلام شهرری مدفون گردید.

ص:2054

میرزا مهدی دوران کودکی و نوجوانی را در تهران گذراند.پس از فراگیری قرآن و اولیات،به تحصیل علوم دینی پرداخت.ادبیات و دروس سطح را از پدر ارجمند خود،شیخ مسیح طالقانی،آخوند ملا عبد الرسول فیروزکوهی و دائی خود شیخ مرتضی آشتیانی و دروس خارج فقه و اصول را از محضر آیات:سید عبد الکریم لاهیجی،شیخ فضل اللّه نوری و شیخ عبد النبی نوری استفاده نمود.

وی مبانی ریاضی را از میرزا عبد الغفار نجم الدوله،شیخ عبد الحسین سیبویه، شیخ محمّد حسین ریاضی و میرزا جان بخش منجم بروجردی و مبانی طب قدیم از میرزا محمّد حسین رئیس الاطباء، میرزا ابو القاسم نائینی و طب جدید از میرزا علی اکبر ناظم الاطباء نفیسی، استوار ساخت.

آشتیانی حکمت و علوم عقلی را از محضر:میرزا حسن کرمانشاهی،میر شهاب الدّین نیریزی و میرزا هاشم اشکوری استفاده کرد و در سال 1327 ق به حوزۀ کهن نجف اشرف رهسپار شد و از محضر آیت اللّه آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی بهره ها برد.

میرزا محمّد حسن آشتیانی

ص:2055

ولی به علت بیماری پس از یک سال اقامت به ایران بازگشت.و در سال 1329 ق مجددا به آن دیار رفت و در دروس آیات:سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی،سید محمّد فیروزآبادی،میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ ضیاء الدّین عراقی و سید ابو الحسن اصفهانی شرکت جست و موفق به کسب اجازات علمی از اساتید خود گردید.سرانجام به ایران بازگشت و در حوزه های علمیۀ مشهد مقدس،اصفهان و قم به تدریس و تربیت طلاب پرداخت و در پایان تهران را برگزید و اشتغالات علمی خود را ادامه داد.

میرزا مهدی،با بسیاری از دانشهای روزگارش آشنا بود و در اکثر این علوم تبحّر داشت.در فقه،اصول،کلام، تفسیر،ادب و ریاضی استاد بود.

بیشترین مهارت او در فلسفه و عرفان بود و تأثیر تربیتی و علمی وی بر شاگردانش از طریق این دو دانش بود.

ازاین رو،او را می توان از پیروان فلسفۀ متعالی صدرایی در دوران معاصر دانست.وی نه تنها یک عالم دینی متبحّر و فیلسوفی بلندپایه و عارفی آشنا به عوالم نظری بود،بلکه انسانی معتقد و عالمی عامل و اهل سیر و سلوک بود و این بر قدر علمی و مرتبت اجتماعی و تأثیرگذاری وی بر شاگردانش می افزود.

میرزا مهدی آشتیانی

از ویژگیهای او این بود که در محدودۀ جغرافیایی ایران و عراق و نیز در دایرۀ کتاب و مدرسه ماندگار نشد و به سیر و سیاحت نیز پرداخت و از این رهگذر

ص:2056

تجربه های فراوان به دست آورد.وی پیش از سفر اوّل به نجف به بخارا رفت و یک سال در آنجا ماند و ضمن آشنایی با مردم و عالمان آن دیار،به تدریس پرداخت و دوبار به مصر سفر کرد.هندوستان و نیز بسیاری از کشورهای اروپایی ماندن فرانسه، ایتالیا،بلژیک و انگلستان را دید و در این جهانگردی با متفکران و فیلسوفان آن کشورها آشنا شد و بحثها و برخوردهای علمی و فکری داشت،در حوزۀ تعلیم و تربیت او شاگردان بسیاری پرورش یافته اند.

از آثار او

1-اساس التوحید یا قاعدة الواحد لا یصدر عنه الا الواحد.

2-تعلیقة علی الاسفار.

3-تعلیقة علی الاشارات.

4-تعلیقة علی الرسائل.

5-تعلیقة علی الشفاء.

6-تعلیقة علی الفصوص(اثر ابن العربی).

7-تعلیقة علی المتاجر.

8-تعلیقة علی المنظومة،دو جلد.

9-تعلیقة علی کفایة الاصول.

10-تعلیقة علی مصباح الانس.

11-تعلیقة علی نصوص الحکمة(اثر فارابی).

12-رسالة فی اثبات المعاد الجسمانی.

13-رسالة فی الجبر و التفویض.

14-رسالة فی الطلب و الارادة.

15-رسالة فی العلم الاجمالی.

16-رسالة فی المعاد.

ص:2057

17-رسالة فی المعراج الجسمانی.

18-رسالة فی حقیقة الکتاب و المیزان.

19-رسالة فی شق القمر .

20-رسالة فی وحدة الوجود.

21-شرح منظومة تحفة الحکیم،(اثر طبع شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی)،ناتمام ماند.

22-شرحی بر مشکلات اشعار حافظ.

عده ای از شاگردان ایشان:

1-میرزا ابو الحسن شعرانی

2-شیخ محمّد تقی جعفری تبریزی

3-شیخ مرتضی مطهری

4-سید جلال الدّین آشتیانی

5-میرزا محمّد رضا ربانی تربتی

6-دکتر مهدی حائری یزدی

7-دکتر محمّد صادقی تهرانی

8-سید موسی مازندرانی

9-دکتر محمّد جعفر جعفری لنگرودی

10-میرزا عبد الرحیم مدرس تبریزی

11-سید محمّد حسن آل طیب جزائری

12-شیخ علی محقق کاشمری

13-میرزا احمد خوشنویس اردبیلی

14-محمّد حسن بدیع الزمان فروزانفر

15-آخوند ملا علی همدانی(معصومی)

16-دکتر جواد فلاطوری اصفهانی

ص:2058

17-سید جواد مدنی کرمانی(بنان الشریعة)

18-شیخ علی اعتماد الواعظین رشتی

19-شیخ علی محمّد جولستانی

20-سید مهدی لاجوردی،ساکن قم

21-شیخ علی اعتماد رشتی

22-سید محمّد تقی افجه ای

23-میرزا ابو طالب تجلیل تبریزی

24-دکتر موسی جوان

علامه آشتیانی در روز پنجشنبه /9شعبان1372/ ق مطابق با 1332/3/2 ش.

در سن 66 سالگی در اثر ابتلا به بیماری یرقان در تهران چشم از جهان فروبست.

پیکرش به قم حمل و در حرم حضرت معصومه علیها السّلام-مسجد بالاسر-به خاک سپرده شد.

منابع

1-آثار الحجة 230/1.

2-اختران فروزان ری و تهران 177.

3-تاریخ حکماء و عرفاء متأخر صدر المتألهین 64.

4-دایرةالمعارف تشیّع 117/1.

5-ریحانة الأدب 272/5.

6-زندگینامۀ رجال و مشاهیر ایران 37/1.

7-علماء معاصرین 257.

8-گلزار معانی 21.

9-گنجینۀ دانشمندان 368/4.

10-مستدرک أعیان الشیعة 262/3.

11-مؤلفین کتب چاپی 358/6.

ص:2059

12-نامداران اراک 11.

13-نقباء البشر(قسمت خطی).

شیخ مهدی احمدی شاهرودی

(1347-1412 ق)

حاج شیخ مهدی فرزند شیخ محمّد تقی احمدی شاهرودی،در سال 1347 ق مطابق با 1307 ش در قریۀ«مغز»شاهرود متولد شد.

وی پس از اخذ مقدمات در شاهرود،در سال 1362 ق به قم رفت و قسمتی از سطوح را نزد آیات:سید رضا صدر،شیخ عبد الجواد سدهی جبل عاملی،میرزا محمّد مجاهدی تبریزی،شیخ یوسف شاهرودی،شیخ مرتضی حائری یزدی،و سید محمّد باقر طباطبائی سلطانی فراگرفت.

در سال 1366 ق همراه برادرش آیت اللّه شیخ علی اصغر احمدی به نجف اشرف عزیمت نمودند،و باقی سطوح را در محضر آیات:میرزا حسن یزدی، میرزا احمد اهری،سید محمود مرعشی،و سید عبد الاعلی سبزواری تلمّذ نمود،و خارج فقه و اصول را از محضر آیات:سید محسن طباطبائی حکیم،سید یحیی مدرسی یزدی،سید محمود شاهرودی،میرزا باقر زنجانی،سید عبد اللّه شیرازی، میرزا هاشم آملی،و سید ابو القاسم موسوی خوئی استفاده نمود،و در سال 1376 ق به ایران مراجعت و در تهران اقامت کرد،و در مدرسۀ مروی به بحث و تدریس اشتغال ورزید.در ضمن در تهران از محضر آیتین علمین:شیخ محمّد تقی آملی و سید احمد خوانساری مستفیض می شد.

احمدی در اواخر/مهر1370/ ش مطابق با اوایل/ربیع الثانی1412/ ق در اثر تصادف درگذشت،و در قم به خاک سپرده شد.

منبع

1-گنجینۀ دانشمندان 73/9.

ص:2060

شیخ مهدی الهی قمشه ای

اشاره

(1320-1393 ق)

حکیم الهی،عارف متشرع،انسان کامل،ادیب اریب،شاعر سخن سنج، مترجم زبردست،الهی قمشه ای،نامش مهدی و لقبش محیی الدّین بود که در شعر به«الهی»تخلص می کرد.تاریخ تولد وی را به تفاوت از سال 1318 تا 1320 هجری قمری نوشته اند.

مولدش شهرستان«قمشه»است که اکنون به«شهرضا»موسوم شده و در 80 کیلومتری جنوب اصفهان قرار گرفته است.نام پدرش ابو الحسن است و نیاکان و اجداد وی اصلا از«سادات بحرین»بوده اند،که در زمان سلطنت نادر شاه افشار به ایران مسافرت کرده،و در قمشه ساکن شده اند.این مطلب هم در دیوان خود مرحوم الهی مذکور است،آنجا که در شرح حال خود می فرماید:

نیاکان بود از سادات بحرین ز حفاظ قرآن قراء دفتر

زمان خواندشان در شهر قمشه به دور نادر،آن مرد دلاور

و هم خود ایشان چند مرتبه به استاد حسن زادۀ آملی فرموده بود که:«اصلا از سادات بحرین است،ولی از تبدیل عمامه سفید به سیاه خودداری می نموده است».

مرحوم الهی علوم مقدماتی را در قمشه فراگرفت،و سطوح عالی علمی را در اصفهان نزد علمای آن شهر از جمله:شیخ هادی فرزانه آموخت.اما روح تشنۀ او سیراب نشد و او را وادار کرد تا نزد امام خود برود که به مشهد مقدس سفر کرد،و در جوار حرم ملکوتی امام علی بن موسی الرضا علیهما السّلام به فراگیری علم پرداخت،و نزد علمای این شهر همچون:سید آقا بزرگ شهیدی،میرزا مهدی اصفهانی،و سید حسین طباطبائی قمی،شیخ اسد اللّه یزدی،آقا حسین فقیه خراسانی،ملا محمّد علی(معروف به حاجی فاضل)و شیخ حسن برسی زانوی تعلم به زمین زد و

ص:2061

گلزار جان خود را سیراب نموده و پس از طی مدارج عالی علمی چون وزنه ای گرانسنگ شد به تهران آمد.ابتدا در مدرسۀ سپهسالار از محضر آیة اللّه شهید سید حسن مدرس اصفهانی در علوم عقلی استفاده نمود،آنگاه به تدریس حکمت و فلسفه پرداخت،و پس از تأسیس دانشکدۀ علوم معقول و منقول در دانشگاه تهران به عنوان استاد فلسفه به تدریس پرداخت،و هم زمان در دانشکدۀ ادبیات به عنوان استاد عربی به تدریس مشغول شد،و حدود 35 سال در دانشگاه تهران به تدریس پرداخت.ایشان در خارج از دانشگاه نیز شاگردان دیگری تربیت کرد.

مقام علمی مرحوم الهی

حکیم الهی قمشه ای پس از مراجعت از خراسان،در تهران در دانشگاه تهران مشغول تدریس حکمت و فلسفه و متون عربی شد.

وی همچنین در تهران کتاب قانون ابو علی سینا را تدریس می کرد.در حکمت و فلسفه و عرفان دریای بیکرانی بود،و شاگردان خود را از این طریق سیراب می کرد.

دکتر امیر محمود انوار در این مورد می فرماید:چون به تدریس حکمت و عرفان می پرداخت،بحری بود مواج و ژرف با حافظه ای قوی و نیرومند،و استدلالی رصین و استوار با جملاتی شیوا و دلربا و ساده مفاهیم مشکل فلسفی را بیان می فرمود،و در تأیید مطالب خود از اشعار فلسفی و عرفانی شاعران بزرگ پارسی و تازی چون:مولوی و حافظ و سعدی و ابن فارض و ابن العربی شاهد می آورد،و در پایان با فروتنی خاص شعر خویش را می خواند».

باری،مقامات معنوی و روحانی او باعث شده بود که در تمام مراحل زندگی علمی خود موفق باشد،در اواخر زندگی با وجود سن زیاد هنوز به تدریس می پرداخت و از حافظۀ قوی خود بهره می گرفت.مطالب بسیار زیاد و گوناگون در ذهن داشت به طوری که در یک مورد جزئی مدت زمان زیادی به بحث و بررسی می پرداخت.

ص:2062

دکتر انوار در این مورد می فرماید:«با وجود کهولت و کبر سن آیات قرآن و اخبار و احادیث و عبارات کتابهای اشارات و اسفار و شرح منظومۀ سبزواری و فصوص الحکم محیی الدّین و کتب دیگر فلسفی و ادبی را به خاطر داشت،و چون به سخن می پرداخت گاه می شد که یک ساعت تنها دربارۀ یک بیت از منظومۀ سبزواری یا یک حدیث،جرّ و بحث را بسط می داد».

از دیگر جنبه های شخصیتی مرحوم الهی تبحر ایشان در شعر و ادب بود.شعر او به روانی ماء معین و زلالی آب چشمه است که می توان افکار گوینده را در ته آن به وضوح مشاهده کرد.شعرش بوی عرفان دارد و در تذکره های معاصر هرجا از او نام برده اند فقط به تبحر او در شعر و ادب اشاره کرده اند.وی تمام افکار خود را در قالب شعر ریخته و چه اشعار دلربایی،که همه زبانزد دوستان و اهل معرفت است.هم افکار عرفانی خود را در قالب شعر ریخته و هم محبت و عشق خود را به اهل بیت علیهم السّلام در قالب شعر بیان کرده است،که نغمۀ الهی و نغمۀ عشاق و نغمۀ حسینی گواه بر این دواند.

علامه حسن زادۀ آملی در مورد مقام شعری استاد خود می فرماید:«از طلعت دیوانش فروغ إن من الشعر لحکمة ساطع است،و از طلاقت دیوانش شروق إن من البیان لسحرا طالع،نازکی،اشعارش خود برهان ناطق است و تقریظ ملک الشعرای بهار که در ابتدای نغمۀ عشاق ثبت است شاهدی صادق».

ایشان همچنین موقعی که در تهران بوده است،به علت تبحر کافی در فن شعرسرایی و تسلط کامل بر علم عروض به تدریس علم عروض نیز پرداخته و خوب است از زبان دکتر انوار بشنویم که محضر او را درک کرده است:«چون به تدریس علم عروض می پرداخت،بر وزنهای گوناگون و تغییراتی که با رخ دادن زحاف و علل در آن وزنها بوجود می آید فی البداهه شعر می گفت،شعری محکم و پرمعنی».

باری،این حکیم و عارف ادیب پس از عمری تلاش و کوشش و به جا گذاشتن آثاری گرانسنگ از خود در روز سه شنبه /12ربیع ثانی1393/ قمری مطابق با 25

ص:2063

/اردیبهشت1352/ ش به سوی جنان پر کشید و روح ملکوتی خود را تقدیم معشوق ازل کرد.

جنازه اش را با احترام زیاد به قم منتقل کردند و در جوار بارگاه ملکوتی حضرت فاطمۀ معصومه علیها السّلام در وادی السلام خاکفرج به خاک سپردند.در هنگام به خاک سپاری وی مرحوم استاد علامۀ طباطبائی قدّس سرّه تشریف آورده،و در کنار قبر آن مرحوم نشست و دستمال در دست گرفت و مشغول گریه شد.علامۀ طباطبائی در جلسۀ ختم این عارف متشرع فرموده است:«در این سال دو فرد روحانی که خیلی به روحانیت آنها ایمان داشتم از دست ایران بدر رفت،یکی مرحوم آقای شیخ محمّد تقی آملی و دیگری مرحوم آقای قمشه ای».

آثار این عالم بزرگوار زیاد است و آنچه که تاکنون نام برده شده است به صورت پراکنده است.اما آثار ذکرشدۀ او عبارت است از:

1-از مهمترین آثار او«ترجمۀ قرآن مجید»است که از موقعی که چاپ شده تاکنون به عنوان روان ترین ترجمه در دسترس است،و ترجمۀ او به زبان فارسی در سراسر ایران منتشر شده و فارسی زبانان خارج از کشور نیز از آن استفاده می کنند که خود مایۀ مباهات است.

2-ترجمه و شرح صحیفۀ سجادیه.

3-ترجمۀ مفاتیح الجنان.

4-ترجمه و تفسیر چند خطبه و کلمات قصار حضرت علی علیه السّلام به نظم و نثر از جمله:خطبۀ توحید.

5-ترجمه و شرح فصوص فارابی،تحت عنوان(توحید هوشمندان)در دو جلد.

6-حکمت الهی عام و خاص،در دو جلد.

7-حاشیه بر کتاب مبدأ و معاد«از ملا صدرا».

8-رساله ای در فلسفۀ کلی.

9-رساله ای در سیر و سلوک.

ص:2064

10-رساله ای در مراتب ادراک.

11-رساله ای در مراتب عشق.

12-تصحیح و تحشیۀ تفسیر ابو الفتوح رازی.

13-تصحیح دوبیتی های بابا طاهر عریان.

14-کلیات دیوان اشعار شامل:(نغمۀ الهی،نغمۀ حسینی،نغمۀ عشاق،نغمۀ لاهوت،مسمطات،اسرار حج و رباعیات).

15-علم کلی و امور عامۀ فلسفه.

16-دروس عرفانی از مکتب علوی(ع).

17-قصیدۀ خاتمیه.

18-قصیدۀ قرآنیه.

19-مناسک حج مشتاقان(اشعار).

در پایان برای شناخت مقام شعری او این غزل را که مرحوم الهی در تحدی با حافظ سروده است تقدیم می نماید:

دوش بر ماه از شکنج طره تاب انداختی

پرده مشکین شب بر آفتاب انداختی

رونق گلزار بردی جلوه مه کاستی

آفتابا هرگه از رویت نقاب انداختی

هرگز امید رهائی نیست صیدی را که سخت

در کمند طره پرپیچ پرپیچ وتاب انداختی

ز آتش عشق آرزوی عقل خامم سوختی

وز شرارش دفتر فکرم در آب انداختی

تا نیفتد بر رخت جز چشم پاک عاشقان

بر رخ و زلف سیه مشکین نقاب انداختی

ص:2065

زاهد اندر رقص و صوفی در سماع انگیختی

واجد و مستی در سر هر شیخ و شاب انداختی

کشتی عشاق بشکستی به دریای فراق

چون شکستی مردم چشم اندر آب انداختی

وه چه سحر انگیختی کز چشم مست دل فریب

چشم بیداران عالم را به خواب انداختی

طایر دل درخور شاهین عشق آمد که دوش

بهر صیدش زلف چون پر غراب انداختی

غنچه را چون عاشقان دلتنگ کردی زان دهان

وز لبت خون در دل لعل خوشاب انداختی

تشنگان را چون الهی گاه در دریای عشق

غرق کردی گه به صحرای سراب انداختی

فرزندانش:

1-حجة الاسلام شیخ محمّد نظام الدّین(متوفای اوایل صفر1418/ ق)2-دکتر حسین الهی.

منابع

1-ادبیات معاصر 18.

2-تاریخ شهرضا 319.

3-چهارصد شاعر برگزیدۀ پارسی گوی 114.

4-سخنوران نامی معاصر 11/1.

5-سخنوران نامی معاصر ایران1/ 334.

6-فرهنگ شاعران زبان پارسی 59.

7-فهرست کتابخانۀ آستان قدس رضوی 340/5.

ص:2066

8-فهرست کتابهای چاپی فارسی طبی 318/1 و 873.

9-گلزار جاویدان 125/1.

10-گنجینۀ دانشمندان 108/8.

11-مقالۀ(سرمست صهبای الهی)بقلم آقای اباذری در روزنامۀ اطلاعات به تاریخ یکشنبه /18 شهریور1375/ ش.

12-منظومۀ معرفت 63.

13-مؤلفین کتب چاپی 368/6(تولدش را در سال 1319 ق نوشته است).

14-هفت هزار روز 549/1.

15-یادگار اهل سخن 82.

سیّد مهدی انگجی تبریزی

اشاره

(1326-1384 ق)

سید مهدی انگجی فرزند آیت اللّه سید ابو الحسن و نوۀ میرزا محمّد شیخ الشریعة حسینی تبریزی،از فضلا و بزرگان بود.

تولدش به سال 1326 ق در تبریز اتفاق افتاد.

پدرش سید ابو الحسن انگجی (1282-1357 ق)از فقها و مراجع متنفذ تبریز بود.نامبرده در تبریز از شاگردان میرزا محمود اصولی و سید عبد الفتاح سرابی بود و در سال 1304 ق به نجف اشرف رهسپار و از محضر آیات:شیخ محمّد حسین کاظمی،ملا

ص:2067

محمّد فاضل ایروانی،میرزا حبیب اللّه رشتی و شیخ محمّد حسن مامقانی استفاده نمود و در سال 1310 ق به تبریز مراجعت نمود و تدریس و تربیت طلاب و مجاهدت در راه اعتلای دین پرداخت.از آثار او:رسالة فی اللباس المشکوک باسم «ازاحة الالتباس»،2-کتاب الحج(فی شرح شرایع الاسلام)،3-رسالۀ عملیه،4- حاشیة علی الریاض،5-حاشیة علی المکاسب،6-حاشیة علی الرسائل.

شرح حال میرزا ابو الحسن در کتابهای زیر آمده است:1-نقباء البشر 43/1،2- آینۀ دانشوران 313،3-رجال آذربایجان در عصر مشروطیت 181،4-علمای معاصرین 178،5-ریحانه الأدب 39/5.

سید مهدی انگجی در بیت فضل و دانش پرورش یافت،و پس از سپری نمودن مقدمات،بخشی از سطوح را نزد پدر ارجمند خود آموخت و در سال 1347 ق به قم مهاجرت کرد و سطوح را نزد میرزا محمّد همدانی و سید کاظم شریعتمداری به پایان برد.دروس خارج را از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و سید محمّد حجت کوه کمری استفاده نمود.سپس به تبریز بازگشت و مشغول تدریس فقه و اصول و اقامۀ جماعت در«مسجد دیکباشی»و هدایت گردید.

سرانجام به تهران مهاجرت کرد و پس از استقرار به وظایف دینی و روحی از قبیل اقامۀ جماعت و ارشاد و تدریس اشتغال ورزید.

از آثار او

1-تقریرات درس آیت اللّه حجت.

2-جامع الأخبار.

3-رسالة فی تنجیس المتنجس و عدمه.

4-کتابی دربارۀ صحابۀ پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.

انگجی پس از عمری تدریس و پژوهش و خدمت،سرانجام در روز دوشنبه /20شوال1384/ ق مطابق با /3اسفند1343/ ش در سن 58 سالگی در تهران

ص:2068

چشم از جهان فروبست.پیکرش به قم حمل و در مسجد طباطبائی حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-سید علی انگجی،از علمای فعلی تهران 2-دکتر سید علی انگجی 3-مهندس سید رضا انگجی.

منابع

1-آثار الحجة 229/2.

2-آینۀ دانشوران 312.

3-افادات فرزندش علامه سید علی انگجی.

4-رجال آذربایجان در عصر مشروطیت 181.

5-گنجینۀ دانشمندان 380/4.

6-مکارم الآثار 2455/7.

مهندس مهدی بازرگان

اشاره

(1327-1415 ق)

استاد بازرگان به سال 1287 شمسی در خانواده ای مذهبی در تهران به دنیا آمد.پدرش حاج عباسقلی بازرگان تبریزی از افراد سرشناس و خیر و روشنفکر متعهد زمان خود و نوۀ کاظم اسلامبولچی بود.

بازرگان تحصیلات ابتدایی خود را در مدرسۀ سلطانی و تحصیلات متوسطه را در«دار المعلمین مرکزی»که از اولین مدارس به سبک جدید بود به پایان رسانید،و پس از خاتمۀ تحصیلات در سال 1306 شمسی برای ادامۀ تحصیلات همراه محصلین ممتاز اعزامی دولت،به کشور فرانسه رفت.

بازرگان ضمن تحصیل در کشور فرانسه،به بررسی زندگی اجتماعی فرانسویان

ص:2069

پرداخت،و ملاحظۀ آزادیهای اجتماعی و وسائل رفاهی و آسایش آن مردم در مقایسه با مردم کشور ایران که در آن زمان از وسائل و آزادیهای اولیۀ زندگی نیز محروم بودند،وی را به تفکر و اندیشه و پیدا کردن تناقضها و یافتن راه حلهای لازم واداشت.بازرگان علی رغم تمدن و پیشرفتی که مشاهده می کرد،برای اسلام و مسلمانان و ایرانیان قائل به شخصیت و ابتکار و خلاقیت بود و به همین دلیل اولین نطق خود را تحت عنوان«مقلد نباشیم»در مقابل گفته های یکی از روشنفکران آن زمان که گفته بود:(ملت ایران برای پیشرفت بایستی سرتاپا مقلد غرب باشند)،برای دانشجویان ایرانی مقیم فرانسه در سال 1306 ش ایراد نمود.و ازاین رو می توان او را از اولین مبارزین علیه«غرب زدگی»دانست.

مهندس بازرگان پس از تحصیلات در رشتۀ ترمودینامیک در سال 1313 ش با آرزوی خدمت به مردم به ایران بازگشت.پس از پایان خدمت نظام وظیفه در سال 1315 ش به عنوان دانشیار در دانشکدۀ فنی به کار مشغول شد.در سال 1319 ش با علامه سید محمود طالقانی در کانون اسلام آشنا شد و دوران جدیدی در زندگی او آغاز گردید،که باید آن را دوران جدیدی در تجدید حیات اسلام نام گذاشت.

دوستی و همکاری در فعالیتهای مذهبی و تفاهم سیاسی که میان بازرگان و طالقانی از این روزها و در کانون اسلام آغاز شد برای همیشه پایدار ماند،و علی رغم بعضی جدائیهای اجباری این دو چه در میدان مبارزه و چه در گرفتاریهای ساواک و زندان و...همراه و همگام یکدیگر بوده اند.خود او در این باره می گوید:(...من و آیت اللّه

ص:2070

طالقانی به ارث و عقیده چنین تربیت شده ایم،که به موازات وظیفۀ فردی و وظیفۀ خانوادگی،خدمت اجتماعی و اسلامی را نیز جزء برنامۀ خود بدانیم.مسافرت به اروپا و مطالعات آنجا ضرورت این طرز تفکر را در بنده تقویت کرد...).

این ضرورت بود که او را به همکاری فعال با کانون اسلام و تأسیس(انجمن اسلامی دانشجویان)و در کنار آن تأسیس کانون مهندسین(1321 ش)و کوشش برای آمیختن مذهب با تکنیک و فنون جدید کشاند.

ید اللّه سحابی مهدی بازرگان تبریزی ابراهیم یزدی

آغاز فعالیتهای سیاسی

در سالهای ملی شدن صنعت نفت با اینکه او مردی نبود که در زمینه های سیاسی فعالیت زایدی داشته باشد،دکتر محمّد مصدق او را برای یکی از مهمترین پستهای تاریخی یعنی نخستین(مدیر شرکت ملی شدۀ نفت ایران)برگزید.بازرگان این مأموریت بزرگ را صادقانه و صمیمانه به انجام رساند،بی آنکه پس از آن توقع مقامی داشته باشد.هنگام کودتای ننگین /28مرداد1332/ ش و سقوط حکومت مردمی دکتر مصدق،سرپرستی سازمان آب تهران را به عهده داشت،و چون دولت

ص:2071

کودتا استفاده از نام نیک و اطلاعات فنی او را مایۀ آبرومندی خود می شمرد، بازرگان نمی توانست خاموش بماند و چون دیگ بر آتش باشد و نجوشد.بنابراین به خاطر امضای نامه ای اعتراض آمیز علیه انتخابات غیر قانونی مجلس از سازمان دولتی کنار گذارده شد(بهمن 1332 ش).

ازاین پس بازرگان وارد فعالیتهای سیاسی شد و با قاطعیت در جناح تندرو جبهۀ ملی مبارزه بی وقفه ای را آغاز نمود،و همراه با دانشجویان مبارز دانشگاه به فعالیتهای مستمر سیاسی وارد گردید.پس از سقوط مصدق،دانشگاه و بازار تهران دو کانون متفاوت بودند که مردم را به ایستادگی در برابر نظامیان تشویق و ترغیب می نمودند،و مهندس بازرگان استاد محبوب دانشکدۀ فنی،همراه یاران دانشگاهی و مذهبی خود چون:طالقانی،سید رضا زنجانی،دکتر ید اللّه سحابی و رحیم عطائی وارد میدان شد،و نهضت مقاومت ملی را پایه گذاری نمود.

دکتر علی شریعتی همراه پدرش استاد محمّد تقی شریعتی نهضت را در مشهد اداره می کردند.

استاد احمد صدر حاج سید جوادی نیز این حرکت را در قزوین هدایت می نمود،و تعدادی دیگر از شاگردان بازرگان چون:معین فر،کتیرائی،عزت اللّه سحابی،طاهری قزوینی،و دکتر ابراهیم یزدی نیز در نهضت فعالیت می نمودند و در پی این هدف بودند تا همۀ هواداران دکتر مصدق و مخالفان رژیم استبدادی پس از او را در یک جبهه متشکل کنند.

در آذر 1332 ش هنگام مذاکرات با کنسرسیوم نفت،بازرگان و ده تن از استادان دانشگاه نامۀ اعتراضی به کمیسیون نفت مجلس فرستادند،که باعث شد همگی آنان از دانشگاه اخراج گردند.

در سال 1333 ش چاپخانۀ مخفی نهضت مقاومت ملی کشف شد،و بازرگان و سحابی و چند تن دیگر دستگیر و زندانی شدند.این نخستین بار بود که بازرگان به زندان می افتاد.او به مدت 8 ماه در زندان لشکر 2 زرهی محبوس ماند،و در همین

ص:2072

زندان بود که کتاب معروف«عشق و پرستش»را به رشتۀ تحریر درآورد.

نهضت مقاومت ملی مبارزۀ خود را به همین شیوه تا سال 1339 ش ادامه داد و دو هدف اصلی را پیگیری می نمود:اول،زنده نگهداشتن روحیۀ مقاومت در مردم.

دوم،جلوگیری از سازش سران جبهۀ ملی با دولتهای برگزیدۀ شاه و با همین هدف مانع شرکت«اللهیار صالح»و رهبر حزب ایران و چند تن دیگر در دولت حسین علاء شدند.

در اردیبهشت سال 1340 ش بازرگان،سید محمود طالقانی،و دکتر ید اللّه سحابی (نهضت آزادی ایران)را که یک سازمان سیاسی اسلامی بود،به وجود آوردند.

خود بازرگان دربارۀ تأسیس نهضت آزادی ایران چنین می گوید:«جبهۀ ملی ایران همان طور که از اسمش پیداست جبهه بود،یعنی اجتماع و اتحادی از واحدها یا مکتب های اجتماعی و بعضی افراد شاخص که دارای مقصد مشترک استقلال کشور و آزادی ملت بودند،ولی مقصد مشترک داشتن ملازم محرک مشترک داشتن نیست.چنین انتظاری نباید داشت.محرک بعضی ممکن است ناسیونالیسم،بعضی دیگر عواطف انسانی یا تعصبهای نژادی و محرک بعضیها مثلا سوسیالیزم باشد...

جبهۀ ملی در همه جای دنیا مجمعی از سنن و افکار و رنگهای مختلف می تواند باشد.ولی برای ما و برای عده ای زیاد از همفکران و شاید اکثریت مردم ایران محرکی جز مبانی و معتقدات مذهبی و اسلامی نمی توانست وجود داشته باشد.

نمی گویم سایرین مسلمان نبودند یا مخالفت با اسلام داشتند،برای آنها اسلام، ایدئولوژی اجتماعی و سیاسی حساب نمی شد،ولی برای ما مبنای فکری و محرک و موجب فعالیت اجتماعی و سیاسی بود...».

فهرست آثار قلمی مهندس بازرگان به صورت زیر می باشد:

از سال 1320 تا 1340 ش:

1-یادداشتهای ترمودینامیک.

ص:2073

2-ترمودینامیک صنعتی،2 جلد.

3-مطهرات در اسلام(ترجمه).

4-راهی طی شده .

5-بی نهایت کوچک ها.

6-مذهب در اروپا.

7-ضریب تبادل مادیات و معنویات.

8-آثار عظیم اجتماع.

9-آموزش قرآن.

10-خداپرستی و افکار روز.

11-عشق و پرستش یا ترمودینامیک انسان.

12-انسان و خدا.

13-از خداپرستی تا خودپرستی(یا اسلام و کمونیسم).

14-احتیاج روز.

15-دل ودماغ .

16-پراگماتیسم در اسلام.

17-خدا در اجتماع.

18-یادداشتهائی از سفر حج.

19-سرچشمۀ استقلال.

20-اسلام جوان.

21-خودجوشی.

22-اختیار.

23-مرز میان دین و سیاست.

24-سازگاری ایرانی.

25-انگیزه و انگیزنده.

ص:2074

از سال 1340 تا 1350 ش:

1-درس دینداری.

2-اسلام،مکتب مبارز و مولد.

3-علی علیه السّلام و اسلام.

4-تبلیغ پیغمبر.

5-دعا.

6-حکومت جهانی واحد.

7-مسلمان اجتماعی و جهانی.

8-کار در اسلام و ایران.

9-آزادی هند.

10-پیروزی حتمی.

11-خانۀ مردم.

12-مسألۀ وحی.

13-ذرۀ بی انتها.

14-خلاصۀ تحلیلی از جنگ شکر در کوبا.

15-نیک نیازی.

16-دفاعیات در دادگاه تجدید نظر نظامی.

17-باد و باران در قرآن.

18-بعثت و ایدئولوژی.

19-پدیده های جوی.

از سال 1350 ش به بعد:

1-دین و تمدن.

2-سیر تحوّل قرآن.

3-بررسی نظریۀ اریک فروم.

ص:2075

4-علمی بودن مارکسیسم.

5-آفات توحید.

6-توحید،طبیعت،تکامل.

7-زمان و انسان.

8-جمله شناسی قرآن.

9-امام و زمان.

10-اسلام و جوانان.

11-بازی جوانان با سیاست.

سرانجام بعد از ظهر روز جمعه /18شعبان1415/ ق مطابق با /30دی/ 1373 ش به سن 88 سالگی در فرودگاه زوریخ سویس در پی بیماری قلبی درگذشت.و جسدش به تهران منتقل گردید،و پس از تشییع مهیب در صبح روز دوشنبه /3بهمن در تهران و مراسم نماز توسط دکتر سحابی جهت خاکسپاری به قم انتقال یافت،پیکر ایشان از خیابان باجک به حرم مطهر تشییع و از آنجا به مقبرۀ بیات(واقع در مقابل پل آهنچی)و در مقبرۀ خانوادگی رأس ساعت 3 بعد از ظهر به خاک سپرده شد.

سیّد مهدی بحر العلوم قزوینی

(-بعد از 1370 ق)

از علمای تهران بود،و با علامه سید محمّد باقر بحر العلوم تهرانی و علامه شیخ ابو الفضل خراسانی و عده ای دیگر از علماء و اتقیاء مراوده داشتند.

وی دارای علوم ظاهری و معنوی و مکاشفات و مقامات باطنی و حافظ قرآن و طرائف و نوادر بود.ایشان بعد از سال 1370 ق در تهران درگذشت،و در قم به خاک سپرده شد.

منبع

1-گنجینۀ دانشمندان 394/4.

ص:2076

میرزا مهدی بروجردی

اشاره

(1300-1388 ق)

میرزا مهدی بروجردی فرزند حاج میرزا محمود،به سال 1300 ق در بروجرد متولد شد.

پس از طی دوران مقدماتی تحصیل،سطح را نزد حاج شیخ محمّد حسین مجتهد بروجردی و ملا عبد العظیم بروجردی گذراند،سپس به اراک رفت و به تجارت و طلبگی اشتغال ورزید.ضمن اینکه در حوزۀ درس آیت اللّه سید نور الدّین عراقی(صاحب تفسیر القرآن و العقل)حاضر می شد،و به تجارت نیز می پرداخت.

پس از ورود آیت اللّه حائری به اراک به سال 1336 ق به حوزۀ درس ایشان پیوست و همراه وی به مشهد رفت و در بازگشت همراه ایشان در قم ساکن شد.و در حقیقت یکی از همکاران آیت اللّه حائری در تأسیس حوزۀ علمیۀ قم محسوب می شد و رتق و فتق امور حوزه را به او واگذار گردید.وی بنیانگذار مراسم اعتکاف در قم در ایام البیض رجب المرجب می باشد.

و پس از فوت آیت اللّه حائری منزوی و گوشه نشین شد،و به تألیف اشتغال ورزید و در جمادی ثانی1388/ ق مطابق با شهریور1347/ ش درگذشت و در کنار قبر حاج شیخ در حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.حضرت آیت اللّه گلپایگانی داماد ایشان بود.

از آثار او:

1-بیان حقیت(در رد کتاب سنجش حقیقت).

2-درد بی درمان یا بدبختی های اجتماع،2 جلد.

3-اسلام و مستمندان.

4-برهان روشن(در عدم تحریف قرآن کریم).

ص:2077

5-تیره بخت.

6-اسرار مقبرۀ سبز.

7-اسرارنامۀ زرد.

8-پایان سرنوشت در دریا.

9-دوشیزۀ قهرمان.

10-عشقهای سلطان عبد الحمید.

11-غمهای زندگی.

12-قصرهای زیرزمینی.

13-کاپیتان راشل.

14-ماجرای دلیر.

منابع

1-آثار الحجة 77/2.

2-آینۀ دانشوران 51.

3-خورشید آسمان فقاهت و مرجعیت 67.

4-رجال قم 163.

5-زندگینامۀ رجال و مشاهیر ایران 60/2.

6-فهرست کتابهای چاپی فارسی 317/1 و 754 و 833.

7-گنجینۀ دانشمندان 86/2.

8-مؤلفین کتب چاپی 435/6.

شیخ مهدی حائری یزدی

اشاره

(1341-1420 ق)

استاد،فیلسوف،فقیه و اصولی گرانقدر زنده یاد حاج دکتر شیخ مهدی حائری یزدی پس از عمری خدمت و تدریس و زهد و تقوی در 79 سالگی در تهران درگذشت.

وی در سال 1341 ق مطابق با فروردین1302/ ش در بیت علم و فقاهت و

ص:2078

زعامت حوزۀ علمیه در شهر مذهبی و تاریخی قم دیده به جهان گشود.پدرش آیت اللّه فقیه نامدار جهان تشیّع حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،مؤسس حوزۀ علمیۀ قم می باشد.

استاد حائری دوران کودکی اش را برخلاف دوران سایر کودکان به تحصیل و آموختن علوم سپری کرد.پس از طی دوران صباوت از سن 9 سالگی با جدیت تمام به تحصیل مقدمات اشتغال ورزید.ادبیات عرب را از محضر اساتیدی چون:علامه شیخ محمّد علی ادیب تهرانی(مطول)و شیخ ابو القاسم نحوی قمی و شرح لمعه را از محضر آیت اللّه سید شهاب الدّین مرعشی فراگرفت.

آنگاه به فراگیری دورۀ سطح پرداخت و دروس مهم آن را نزد اساتیدی چون حضرات آیات:برادر ارجمند و ارشد خود شیخ مرتضی حائری(مکاسب)،سید روح اللّه خمینی(رسائل)و سید محمّد رضا گلپایگانی(کفایة الاصول)استفاده نمود.درس کفایه را با استاد شیخ مرتضی مطهری مباحثه می کرد.

دکتر حائری دروس عالی حوزه-خارج فقه و اصول-را از محضر آیات:سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری و سید حسین طباطبائی بروجردی استفاده نمود و اغلب دروس را به زبان عربی با قلمی بسیار شیوا و روان یادداشت می کرد.

استاد علاوه بر تحصیل درجۀ عالی علمی،در علوم عقلی تحصیل و تحقیق فراوان انجام داد.و در اثر عشق به این علوم سالهای بسیار متمادی در راه کسب و

ص:2079

تعلیم این رشته پرداخت.به همین خاطر پس از فراگیری مقدمات علوم عقلی دروس اسفار-ملا صدرا-را از محضر آیت اللّه حاج آقا روح اللّه خمینی استفاده نمود و این درس را با آیت اللّه مرحوم شیخ محمّد فکور یزدی مباحثه کرد.مدت تحصیل اش نزد آیت اللّه خمینی حدود 12 سال طول کشید.

مؤلف در کنار دکتر شیخ مهدی حائری

استاد حائری از سال 1370 ق در تهران توقف و در مدرسۀ سپهسالار اقامت نمود و از دروس کتاب شفا(اثر ابن سینا)،علامه میرزا مهدی آشتیانی و شرح اشارات آیت اللّه سید احمد خوانساری بهره های بسیار کسب نمود.در ضمن خود به تدریس حکمت در این مدرسه اشتغال پیدا کرد.

ایشان در ضمن مسافرتهای کوتاه خود از محضر دانشمندان و حکمای زیادی به کسب فیض پرداخت که می توان به سفر هفت ماهۀ ایشان و توقف در مشهد مقدس اشاره کرد.در آنجا از دروس عقلی حکیم فرزانه شیخ سیف اللّه ایسی بهره مند شد.و نیز به سفر پنج ماهۀ ایشان به نجف اشرف که در اواخر زندگی آیت اللّه حجت صورت گرفت و استفاده از اساتید آن سامان یعنی،شیخ حسین

ص:2080

حلّی(فقه)،سید محمود شاهرودی(فقه)و سید ابو القاسم خوئی(تنبهات استصحاب)می توان یاد کرد.البتّه وی در نجف به تدریس شرح منظومه اشتغال نمود و جمعیت بسیاری پیدا کرد ولی در اثر احساس بی نیازی از آن حوزۀ بزرگ به قم بازگشت.

استاد در 1379 ق به نمایندگی آیت اللّه بروجردی،رهسپار آمریکا(ایالت واشنگتن)شد و رسیدگی به امور شیعیان پرداخت.

آثار قلمی استاد به شرح زیر است:

1-آفاق فلسفه تفکر(مجموعۀ مصاحبه ها و گفتگوها).

2-آگاهی و گواهی،این کتاب ترجمه و شرح انتقادی رسالۀ تصور و تصدیق ملا صدرا است.

3-الحجة فی الفقه،تقریرات اصول بروجردی،در سه جلد.جلد اوّل این اثر از سوی مؤسسۀ انتشارات رسالت در سال 1419 ق در 277 صفحۀ وزیری در قم منتشر شده است.

4-تقریرات اصول آیت اللّه خوانساری.

5-تقریرات اصول آیت اللّه حجت(دورۀ کامل).

6-تقریرات فقه آیت اللّه بروجردی.

7-تقریرات فقه آیت اللّه حجت.

8-حکمت و حکومت(دربارۀ فلسفۀ سیاسی و تئوری ولایت فقیه).

9-شرح الشفاء-اثر ابن سینا-.

10-علم حضوری(رسالۀ دکترا-به زبان انگلیسی).

11-علم کلی(فلسفۀ مابعدالطبیعه)،این اثر نخستین تألیفات استاد است در علوم عقلی،ابتدا در سال 1337 ش در تهران در 139 صفحه به چاپ رسید و سپس در سال 1373 ش از سوی انتشارات فاخته تجدید چاپ شد.

ص:2081

12-علوم قرآن.

13-کاوشهای عقل نظری،1361 ش،امیر کبیر،262 ص.

14-کودک اندلسی.

15-متافیزیک(مجموعۀ مقالات فلسفی-منطقی)،1360 ش،نهضت زنان مسلمان،226 ص.

16-هرم هستی(مجموعه درس های استاد در انجمن حکمت و فلسفه)، 1361 ش،انتشارات همان انجمن،302 ص.

متأسفانه ایشان در ظهر روز پنجشنبه /24ربیع الاول1420/ ق مطابق با /17 تیر1378/ ش در پی ابتلا به بیماری در تهران درگذشت.پیکرش روز شنبه در تهران و قم تشییع و در حرم حضرت معصومه علیها السّلام-در کنار محراب مسجد طباطبائی-به خاک سپرده شد.

نگاهی به زندگی استاد حائری

یزدی به نقل از روزنامه همشهری

فیلسوف و منطق دان بزرگ استاد دکتر مهدی حائری یزدی در فروردین ماه 1341 ق در شهر قم در خانواده ای عالم و روحانی دیده به جهان گشود.

پدر وی،آیت اللّه عبد الکریم حائری، مرجع تقلید و مؤسس حوزه علمیه قم، یکی از بزرگترین و بانفوذترین علمای زمان خود بود.استاد حائری پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی و متوسطه به حوزه علمیه قم راه می یابد و البتّه در این دوران از محضر پدر بزرگوارشان به

ص:2082

یادگیری و تحصیل علوم دینی می پردازند.دوران اولیه تحصیلات استاد به فراگیری زبان و ادبیات عرب،فقه و اصول،منطق و فلسفه می گذرد و ایشان پس از سه سال تحصیل،دوره سطح را در فقه و اصول طی کرده و برای اخذ درجۀ اجتهاد به دروس خارج که دروس اجتهادی است راه پیدا می کند.از آنجایی که علاقه مندی استاد در دوران تحصیلاتشان بیشتر معطوف به علوم عقلی بود،لذا به جستجوی بهترین اساتید در این زمینه ها پرداخته و دروس خارج را نزد آنان فرامی گیرد.درسهای خارج فقه و اصول را نزد آیت الله العظمی بروجردی و آیت اللّه حاج سید محمّد حجت کوه کمری و آیت اللّه حاج سید محمّد تقی خوانساری می آموزد.وی شرح الهدایۀ ملا صدرا و شرح الاشارۀ خواجه نصیر الدّین طوسی را که تفسیری بر اشارات و تنبیهات ابن سینا است و ریاضیات قدیم را نزد آیت اللّه سیّد احمد خوانساری می خواند.استاد،شفای ابن سینا را نزد فیلسوف عالیقدر میرزا مهدی آشتیانی در مدرسه سپهسالار در تهران و فلکیات شرح منظومه و منطق را نزد سیف اللّه ایسی می آموزد.درس فلسفه که شامل دورۀ شرح منظومه حاج ملا هادی سبزواری و دورۀ کتاب اسفار ملا صدرا است،استاد به مدت دوازده سال نزد امام خمینی تحصیل می کنند.

شیخ عبد الکریم حائری یزدی

استاد حائری پس از گذراندن دوران تحصیلات اجتهادی خود سرانجام به اخذ درجۀ اجتهاد از سوی آیت الله العظمی بروجردی نائل می شوند.در دوران حکومت دکتر مصدق با معرفی آیت الله العظمی بروجردی به عنوان مجتهد به شورای

ص:2083

عالی فرهنگ به انجام وظیفه می پردازند و در سال 1339 به عنوان مجتهد تام الاختیار از سوی آیت الله العظمی بروجردی عازم کشور امریکا می گردند.استاد حائری گرچه به طور نسبی به یادگیری فلسفه اسلامی پرداخت با این حال وی تحصیلات خود را پایان یافته تلقی نکرد.علاقۀ استاد به یادگیری و تحصیل روشها و متدهای جدید مطالعۀ فلسفه اسلامی موجب شد تا ایشان به سال 1332 دکترای خود را از دانشکده الهیات دانشگاه تهران دریافت کند.استاد حائری در امریکا علاوه بر انجام وظایف مذهبی محوله از سوی آیت الله العظمی بروجردی،به تحصیل فلسفه غرب در دانشگاههای امریکا و کانادا می پردازد.ایشان با تحصیل در دانشگاههای جرج تاون و هاروارد به اخذ درجه لیسانس نائل آمده و سپس در سال 1971 به دانشگاه میشیگان راه یافته و پس از گذراندن دروس دورۀ فوق لیسانس در سال 1973 از دانشگاه تورنتو در همین دانشگاه برای دورۀ دکتری ثبت نام کرده و سرانجام پس از هفت سال مطالعه و تحقیق در بهار سال 1979 به اخذ درجه دکتری در رشته فلسفه آنالتیک نائل می شوند.استاد حائری را می توان از چهره های درخشانی دانست که نه تنها با فلسفه اسلامی و متفکرانی چون ابن سینا، سهروردی،ابن عربی،خواجه نصیر الدّین طوسی،ملا صدرا و دیگران به خوبی آشنا هستند بلکه توانسته اند با جهان متفکران غربی همچون کانت،هگل،راسل، ویتگنشتاین آشنا گردیده و دربارۀ مسائل فلسفه غربی با استفاده از منابع دست اوّل به نگارش بپردازند.استاد مهدی حائری یزدی نمایندۀ برجسته سنت فلسفه اسلامی است.او فیلسوف اسلامی متعلق به حیات فلسفه اسلامی است اما مسائل و افقهای جدیدی که ایشان در آثار خویش مطرح کرده اند ناشی از برخورد مستقیم با فلسفه غربی است.این برخورد به دلیل چالشها و دیالوگهای روشنگرانۀ درون فلسفه غربی حائز اهمیت است و استاد توانستند با بهره گیری از دنیای متلاطم اندیشه غربی و با گذر از درون سنت اندیشه غربی،به اندیشۀ فلسفی اسلامی حیات و زندگی نوینی ببخشند.

ص:2084

استاد حائری در خلال عمر پربار خود در دانشگاه ها و مؤسسات علمی مختلف به تدریس پرداخته اند که به بعضی از آنها اشاره می کنیم:

1-تدریس الهیات و فلسفه در دانشگاه تهران از 1323 به بعد.

2-تدریس در مدرسه سپهسالار قدیم(جنب مدرسه مروی)

3-تدریس در مرکز تحقیقات ادیان جهانی دانشگاه هاروارد(5-1964).

4-تدریس فلسفۀ اسلامی و ادبیات فارسی در مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل در خلال سالهای 50-1348.

5-تدریس فلسفه و فقه اسلامی در دانشگاه میشیگان در خلال سالهایی 51- 1350(72-1971).

6-تدریس ادبیات فارسی در زمینه تاریخ بیهقی در رشته فوق لیسانس دانشگاه تورنتو در خلال سالهای 55-1353(75-1974).

7-تدریس در مؤسسه تحقیقات فلسفه قرون وسطا-دانشگاه تورنتو.

8-تدریس در دانشگاه جرج تاون تحت عنوان«مبادی عناصر الهی در جوامع اسلامی»در سال 1358(1979)

9-استاد فلسفه در دانشگاه میل-دانشگاه دولتی نیویورک.

10-تدریس در دانشگاه آکسفورد انگلستان به مدت یک سال.

11-استاد حائری در سالهای اخیر زندگی،در منزل خویش به تدریس فلسفه در دورۀ دکترا مشغول بودند.

تألیفات

1-علم کلی(فلسفه مابعدالطبیعه)نخستین تألیف استاد در مورد برخی مسائل فلسفی،انتشارات فاخته،1373 ش.

2-کاوشهای عقل نظری

3- ecneserP yb egdelwonK no esiterT A تز دکترای استاد در دانشگاه تورنتو

ص:2085

تحت عنوان«علم حضوری».

4-هرم هستی:(مجموعه درس های استاد در انجمن حکمت و فلسفه).

5-آگاهی و گواهی:این کتاب ترجمه و شرح انتقادی رساله تصور و تصدیق ملا صدرا است.

6- yb egdelwonK:yhpsolihP cimalsI ni ygolometsipE fo selpicnirp ehT ecneserp

این کتاب به سال 1992 در دانشگاه دولتی نیویورک به چاپ رسیده است.

7-کاوشهای عقلی عملی.

8-رساله عربی در تفسیر شفای ابن سینا(این اثر هنوز به چاپ نرسیده است).

9-آثار منتشر نشده در علم اصول و تقریرات درس فقه آیت اللّه بروجردی.

از استاد تاکنون مقالات متعددی به زبانهای انگلیسی،عربی و فارسی در زمینه منطق و فلسفه اسلامی در نشریات معتبر علمی به چاپ رسیده است که خوانندگان جهت آگاهی بیشتر از مقالات استاد به مقدمه کتاب متافیزیک ایشان می توانند رجوع کنند.

شیخ مهدی حرم پناهی قمی

اشاره

(1319-1374 ق)

شیخ مهدی فرزند آیت اللّه شیخ حسن و نوۀ آیت اللّه ملا حسین قمی(حرم پناهی).

در /10شعبان1319/ ق در قم دیده به جهان گشود.

تحصیلات عالی

ایشان پس از طی مقدمات،سطوح را نزد:پدر خود و شیخ ابو القاسم قمی «کبیر»تلمذ کرد،و خارج را از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و سید ابو الحسن اصفهانی(در قم)استفاده نمود.

ص:2086

وی دارای تألیفاتی در فقه و اصول بود،ولی متأسفانه در حادثۀ سیل 1353 ق قم از بین رفت،و فقط اشعاری را که گاه گاهی می سرود از او به جای ماند.

از ویژگیهای ایشان این بود که:

رجوع به طاغوت و حکومت وقت را حرام می دانست،و لذا منزل خود را به ثبت نرسانید و شناسنامه نگرفت،و فرزندانش را به مدارس دولتی نفرستاد، و با رضا خان پهلوی مبارزه کرد،و در بحث و جدل و استحضار مطالب علمی معروف بود.

درگذشت و اعقاب

وی در جمادی ثانی1374/ ق مطابق با بهمن1333/ ش در سن 55 سالگی در قم درگذشت،و در ایوان طلای حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

میرزا محسن حرم پناهی

ص:2087

فرزندانش:

1-آیت اللّه شیخ محسن حرم پناهی(متولد سال 1347 ق در قم)2-آقا حسین و یک دختر.

منابع

1-آثار الحجة 77/2.

2-آینۀ دانشوران 191.

3-افادات فرزندش حاج شیخ محسن حرم پناهی.

4-رجال قم 163(وی را نوۀ دختری ملا حسین قمی خوانده،که اشتباه است).

5-گنجینۀ دانشمندان 134/2.

شیخ مهدی حکمی«پائین شهری»

اشاره

(1281-1360 ق)

حاج شیخ مهدی قمی فرزند علامه شیخ علی اکبر و نوۀ محمّد مهدی یزدی، ملقب به(حکمی)و معروف به(پائین شهری)،از علمای طراز اوّل و متقی و زاهد قم بود.

او در سال 1281 ق در قم متولد شد.

تحصیلات در حوزه های علمیه

ایشان پس از طی مقدمات و سطوح در زادگاه خود به تهران رفت،و فلسفه را از محضر میرزا ابو الحسن جلوۀ اصفهانی استفاده نمود،و در حدود سال 1310 ق به سامرّا مهاجرت کرد،و از محضر آیات:میرزا محمّد حسن شیرازی،سید محمّد فشارکی اصفهانی و میرزا محمّد تقی شیرازی کسب فیض کرد،و داماد آیت اللّه سید ابو الحسن طالقانی شد ولی پس از چندی جدا شدند.

ص:2088

در حوزۀ نجف اشرف

وی پس از رحلت میرزای شیرازی به نجف اشرف رفت،و از محضر آیات:

میرزا حسین خلیلی تهرانی و شیخ محمّد کاظم خراسانی در فقه و اصول، و در علوم حدیث از میرزا حسین نوری بهره مند گردید،و یکی از یاران محدّث نوری در کتابش(مستدرک الوسائل)و یکی از مجازین روایت از او بود.

شیخ علی اکبر حکمی زاده یزدی

مراجعت به وطن

پس از انجام تحصیلات عالی خود، در حدود سال 1322 ق به زادگاهش بازگشت،و عظمت زیادی کسب کرد،و همواره مشکلات و دعاوی مردم را حل می نمود،و در همه حال ملجأ و پناه آنان بود،و حدود شرعی را اجرا می ساخت.

وی علاوه بر تسلط بر فقه و اصول،در رشته های:فلسفه،کلام،و علم الحدیث مهارت زیادی داشت،و از لحاظ زهد و تقوا جایگاه والایی کسب کرد،و بعضی کرامات را نیز به وی نسبت می دهند.

ایشان اجازات علمی و روایی از حضرات آیات:میرزا حسین نوری،سید مرتضی کشمیری،میرزا محمّد تقی شیرازی،و شیخ الشریعۀ اصفهانی دریافت کرده بود.

از آثار او

1-حاشیة علی کفایة الاصول.

2-حاشیة علی مطارح الأنظار(که از تقریرات شیخ انصاری است).

ص:2089

3-خوّاص الأعمال.

منابع

1-آثار الحجة 117/1(تولدش را به سال 1208 ق نوشته است).

2-الاجازة الکبیرة 229.

3-المسلسلات فی الاجازات 343/2.

4-المفصل فی تراجم الأعلام(خطی-اشکوری).

5-أعیان الشیعة 153/10.

6-تاریخ قم 284.

7-رجال قم 164(تولدش را به سال 1280 ق نوشته است).

8-مکارم الآثار 2405/7.

9-نقباء البشر(قسمت خطی)و 1608/4.

10-هدیة الرازی الی المجدد الشیرازی 164.

سیّد مهدی حکیم«طباطبائی»

(1354-1408 ق)

سید مهدی فرزند آیت اللّه سید محسن و نوۀ سید مهدی طباطبائی حکیم،از فضلا و مجاهدات معاصر بود.

او در سال 1354 ش مطابق با 1314 ش در نجف اشرف متولد گردید.

پدرش از فقها و مراجع معروف نجف اشرف بود.وی در 1306 ق متولد در سال 1390 ق درگذشت.

سید مهدی حکیم بنا به دستور پدر

ص:2090

خود مقدمات را نزد آیت اللّه شیخ محمّد تقی فقیه عاملی سپری کرد و دروس سطح را از محضر سید محمّد علی حکیم(داماد سید محسن حکیم)به پایان برد و دروس خارج را از محضر آیات:شیخ حسین حلی،سید ابو القاسم خوئی و سید محمّد باقر صدر بهره مند گردید.

وی در سال 1384 ق به بغداد رفت و به وظایف دینی و مبارزۀ سیاسی و تأسیس مساجد دینی و مراکز علمی از جمله(کلیة اصول الدّین)در بغداد نمود و از مدرسان علوم دینی گشت.سرانجام در سال 1390 ق در اثر فعالیتهای سیاسی علیه رژیم بعث،عراق را برای همیشه ترک گفت.

او ابتدا به ایران رفت و پس از چند ماه به سوی کراچی پاکستان کوچ کرد، سپس شهر دبی-امارات متحد عربی،را برگزید و سالی چند اقامت کرد و به فعالیتهای مذهبی و سیاسی خود ادامه داد.در سال 1399 ق دبی را به مقصد لندن ترک گفت و تا آخر عمر خود آنجا زیست و مرکز جهانی أهل بیت علیهم السّلام و حزب الأفواج الإسلامیّة را بنیاد نهاد و خدمات مهمی به مذهب اهل بیت تقدیم نمود.

از راست به چپ:سید ابو القاسم خوئی،سید محسن طباطبائی حکیم،سید محمود شاهرودی،سید علی طباطبائی تبریزی

در زمینه های فرهنگی نیز از فعالان بود و آثار قلمی چندی به رشتۀ تحریر

ص:2091

درآورد که می توان به مقالات مفصل او در مجلۀ«الهادی»منتشر در قم و نیز انتشار کتاب(نکسة الخامس حزیران)اشاره کرد.

حکیم در پی دعوت دولت سودان به آن کشور سفر کرد و در خارطوم-پایتخت سودان-در هتل هلتون به ضرب گلولۀ چند عامل امنیتی عراقی به درجۀ رفیعۀ شهادت رسید.

پیکرش عصر روز /24جمادی الثانی1408/ ق از مسجد قبا-میدان امام- تشییع و در حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

فرزندانش:1-مهندس سید صالح حکیم 2-حجة الاسلام سید علی حکیم.

منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-مستدرک أعیان الشیعة 260/3.

3-معجم المؤلفین العراقین 344/3.

سیّد مهدی روحانی قمی

اشاره

(1354-1411 ق)

شرح حال زیر که به درخواست نگارنده توسط فرزندش تهیه و تنظیم شده، تقدیم می گردد:

بسمه تعالی

مختصری از زندگینامۀ حجة الاسلام و المسلمین دکتر سید مهدی روحانی

حجة الاسلام و المسلمین دکتر سید مهدی روحانی(رحمة اللّه علیه)فرزند فقید سعید آیت اللّه حاج سید احمد روحانی(قمی)قدّس سرّه و سبط مرحوم آیت الله العظمی سید صادق قمی قدّس سرّه.او در سال 1314 ش.دیده به جهان گشود که از همان سنین کودکی مورد توجه و مراقبت خاص پدر بزرگوار خود قرار گرفت.

مادر ایشان هم صبیۀ مرحوم آیت اللّه حاج شیخ فضلعلی قزوینی قدّس سرّه است که از

ص:2092

شخصیت های برجستۀ علمی و سیاسی روزگار خود بود و در قزوین ملجأ و مرجع مردم بوده و به اقامۀ جمعه می پرداخت.بنابراین کانون مناسبی برای رشد و تربیت ایشان فراهم بود پدری از سلسلۀ علما و اهل مراقبت و تهذیب نفس و کمالات معنوی و در دامان مادری متدین و اهل عبادت و تهجّد و شیفتۀ اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السّلام.

زمان تولد ایشان مصادف بود با مبارزۀ رضا خان با علماء دین و همچنین مسألۀ کشف حجاب که در اثر آن عده ای از علما به ناچار جلاء وطن کرده و به عتبات عالیات نجف و کربلا عزیمت کردند از جمله والد ایشان که با خانواده اقدام به مهاجرت به عراق کردند و مرحوم حاج آقا مهدی اوایل کودکی خود را در آنجا سپری کرد.

پس از فتنۀ کشف حجاب به ایران مراجعت کردند و مرحوم آیت اللّه حاج آقا احمد(ره)والدشان به دعوت بعضی از علماء و مردم تهران در آن بلد ساکن شده و در مسجد بنی هاشم واقع در خیابان شهید نام جو(گرگان سابق)به اقامۀ جماعت پرداختند.

مرحوم حاج آقا مهدی(ره)می فرمودند که در همان دوران نوجوانی هم زمان با دروس جدید تحصیل دروس حوزوی را نیز نزد پدر خویش شروع کردند و بعدا سطوح را نزد اساتید و علماء تهران فراگرفته و نیز از محضر مرجع عظیم القدر حضرت آیت اللّه سید احمد خوانساری قدّس سرّه بهره های علمی و معنوی فراوانی بردند

ص:2093

و اساسا ایشان در امر تحصیل علم بسیار مشتاق و جدّی بودند.

پس از اتمام دبیرستان وارد دانشگاه شده در رشتۀ حقوق مشغول تحصیل شدند که در کنار آن به تدریس هم اشتغال داشتند.سطوح عالیه را در دانشگاه بیروت برای اخذ دکترای اقتصاد سپری کردند و در همان ایّام بود که پدر بزرگوارشان دار فانی را وداع گفت و معظم له برای امر تدفین پیکر مطهر آن عالم ربانی به تهران مراجعت کرد.از غرائب این بود که در آخرین ملاقاتی که قبل از سفر با پدر داشتند والدشان پیشاپیش خبر از وفات خود در غیاب وی داده بود.

بعد از مراجعت حاج آقا مهدی به تهران با توجه به سابقۀ تدیّن و علمی ایشان و با پیشنهاد بعضی از علما و روحانیون از جمله واعظ شهیر و مجاهد کبیر حجة الاسلام و المسلمین حاج شیخ عباسعلی اسلامی(ره)مؤسس جامعۀ تعلیمات اسلامی(ابو الزوجة ایشان)احساس وظیفه کرده و ملبّس به لباس روحانیّت شده و در همان مسجد به اقامۀ جماعت و ارشاد و هدایت بندگان خدا پرداخت.

با گذشت اندک زمانی آن مرحوم در دستگیری از مستمندان و رسیدگی به حوائج مؤمنین زبانزد عام و خاص شد و در همین راستا اقدام به تأسیس مؤسسۀ خیریّه ای در همان محل نمود. معظم له التزام به امور مردم و نماز جماعت را از اهمّ مسائل در زندگی خود تلقّی می کرد بطوری که درب منزل ایشان پیوسته باز بود و با گشاده رویی خاصّی از مراجعین استقبال کرده با صفای قلب و صداقت و اخلاص از آنها پذیرایی می کرد.

با پیروزی انقلاب اسلامی و نیاز شدید به چهره های متخصّص و متعهّد در زمینه های مختلف فرهنگی،سیاسی و اقتصادی از ایشان دعوت به عمل آمد و ایشان در زمینۀ اقتصاد اسلامی علاوه بر همکاری با وزارت برنامه و بودجه،به تألیف بعضی آثار درسی و تدریس پرداختند.و با توجه به آشنایی ایشان با مبانی حقوقی و فقهی و تسلّط کامل به زبان انگلیسی و احقاق حقوق ایران در دادگاه بین المللی لاهه در هلند کمک شایانی کردند.

ص:2094

در کنار مسئولیت ها و مشاغل فراوانی که داشتند از توجّه به قشر جوان و تحصیل کرده نیز غافل نبوده و سالهای متمادی در دانشگاه ها و مراکز علمی مختلف مانند دانشگاه شهید بهشتی و علامۀ طباطبائی و مدرسۀ عالی شهید مطهری و غیره به تدریس مشغول بوده علاوه بر آن در منزل نیز به تدریس علوم حوزوی می پرداختند.

از ویژگیهای اخلاقی و حسن معاشرت آن مرحوم خاطرات فراوانی هست که در این مختصر نمی گنجد.در پی کسالتی که در چند سال اخیر به آن مبتلا بودند در چهاردهم/رجب1411/(ه.ق)مصادف با شب وفات حضرت زینب(سلام اللّه علیها)دعوت حق را لبیک گفته به جهان باقی شتافت.رضوان اللّه تعالی علیه.پیکر مطهّرش در مسجد بالاسر کریمه اهل بیت فاطمۀ معصومه علیها السّلام در قم مدفون شد.

از ایشان 9 فرزند که 8 پسر و یک دختر باشند به یادگار باقی ماند که بعضی به تحصیل دروس حوزوی و برخی به دروس دانشگاه اشتغال دارند و در حال حاضر فرزند ارشد ایشان در آن مسجد به اقامه جماعت مشغولند.

و السلام علیکم-قم شب 16 صفر المظفر 1421

سید کاظم روحانی

فرزندانش

1-حجة الاسلام سید احمد،ساکن تهران 2-سید علی 3-حجة الاسلام سید هادی،ساکن تهران 4-سید جواد 5-حجة الاسلام سید کاظم،ساکن قم 6-سید حسین،طلبه 7-سید محمّد 8-سید صادق و یک دختر.

شیخ مهدی سراج انصاری

اشاره

(1313-1381 ق)

حاج شیخ مهدی فرزند آیت اللّه شیخ عبد الرحیم و نوۀ علامه شیخ نصر اللّه انصاری کلیبری،ملقب به«سراج الواعظین»و معروف به«حاج سراج»از فضلا

ص:2095

و مدافعان راستین مذهب تشیّع بود.

وی در روز یکشنبه /7شوال/ 1313 در نجف اشرف پا به عرصۀ گیتی نهاد.

پدرش(ح 1272-1334 ق)از دانشمندان و محققان برجستۀ تبریز و از جمله شاگردان حضرات آیات:میرزا حسین خلیلی تهرانی،آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی و شیخ الشریعۀ اصفهانی در نجف اشرف بود.

از آثار او:1-صراط النجاة فی العقائد،2-مشکاة السالک فی ظلم المسالک فی الأدعیة و الأعمال،3-فرحة الداعی فی الدعاء،4-قاعدة لا ضرر،5-الاجتهاد و التقلید،به نقباء البشر 1110/3 رجوع شود.

شیخ مهدی در سن کودکی همراه پدر ارجمند خود به تبریز رفت و تا سال 1352 ق(1312 ش)به تحصیل علوم و معارف اسلامی پرداخت و مدتی در تبریز به وعظ و ارشاد مردم همت گماشت و امامت مسجد محلۀ«منجم»تبریز را به عهده گرفت.

در سال 1355 ق(1315 ش)به بغداد(عراق)رفت و مشغول تجارت گردید.در ضمن از محضر علامه سید هبة الدّین شهرستانی به کسب معارف و انجام امور دینی در مسجد ترکها در شهر کاظمین اشتغال ورزید.

در سال 1322 ش جهت مبارزه با عقاید کسروی رهسپار تهران شد و از سال 1323 ش ادارۀ امور داخلی مجلۀ«آیین اسلام»را برعهده گرفت.آنگاه«جمعیت مبارزه با بی دینی»را تأسیس نمود.وی از حضرات آیات:حاج شیخ عبد الکریم

ص:2096

حائری یزدی و سید ابو الحسن اصفهانی مجاز بود.

حاج سراج مدیریت مجلۀ«دنیای اسلام»را پذیرفت.در سال 1328 ش مجلۀ«مسلمین»را صاحب امتیازی و مدیری خود در تهران منتشر ساخت.

از آثار او

1-تاریخ اسلام-قبل و بعد از اسلام-مخطوط،دو جلد.

2-خرد چیست و خردمند کیست؟،چاپ شده.

3-در پیرامون ماتریالیسم یا منشاء فساد،در سه جلد.

4-دفاع از شیعی گری.

5-دین چیست و برای چیست؟،1344 ش،تبریز،رقعی،172 ص.

6-رشید در پایتخت رشید.

7-سخنرانی های مذهبی در رادیو ایران.

8-شیعه چه می گوید؟،1327 ش،انتشارات بنی هاشمی تبریز،رقعی،398 ص.

9-قهرمانان میدان های تاریخ اسلام.

10-نبرد با بی دینی«در ردّ کسروی»،1323 ش،انتشارات بنی هاشمی تبریز، رقعی،200 ص،در دو بخش می باشد که بخش دوّم آن مخطوط است.

ایشان در روز چهارشنبه /18ربیع الاول1381/ ق مطابق با /8شهریور/ 1340 ش در سن 68 سالگی در تهران این جهان را وداع گفت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان حاج شیخ-مقبرۀ اتفاق-به خاک سپرده شد.

ص:2097

فرزندانش:

1-حاج بیوک سراج،ساکن تهران 2-مرحوم جواد 3-آقا کاظم،ساکن مشهد مقدس،و چند دختر که در کوچکی مرحوم شدند.

منابع

1-اظهارات فرزند ارشد ایشان آقای حاج بیوک سراج در اواخر/شعبان1420/ ق.

2-نقباء البشر 1110/3(در ذیل شرح حال پدرش).

3-مؤلفین کتب چاپی 401/6.

4-چهرۀ مطبوعات معاصر 314.

5-مقدمۀ کتاب«شیعه چه می گوید؟»،به قلم استاد سید هادی خسروشاهی.

شیخ مهدی شاه حمزه ای قمی

اشاره

(-1388 ق)

حاج شیخ مهدی شاهزاده حمزه ای،تولیت آستانه حضرت شاهزاده حمزه علیه السّلام که پدر در پدر در این مزار کثیر الانوار خدمتگزار بوده اند،از ذاکرین با اخلاص ائمۀ اطهار علیهم السّلام بشمار است،که صیت شهرتش از شهر خود فراتر رفته و به نقاط کشور هم رسیده،نوحۀ سینه زنی و زنجیرزنی معروف او که رنگ جاودانی به خود گرفته زیر به نظر قاریین محترم می رسد،اکثر مدّاحان نامی در مراسم عزاداری می خوانند و از رادیو ایران نیز پخش گردیده است.

وداع حضرت زینب علیها السّلام با حضرت ابا عبد اللّه علیه السّلام

برادر حسین جان فدای سر تو بیا تا ببوسم حسین حنجر تو

بیا تا ببوسم گلوی شریفت وصیت نموده به من مادر تو

قد سرو خود خم نمودی حسینش بگردن درآورد زینب یدینش

ص:2098

بزد بوسه بر حلق آن زیب و زینش بگفتا فدای رخ انور تو

ببوسید نازک تر از گل گلویش تسلی به خود داد زینب ز بویش

شده محو دیدار و هم مات رویش بگفتا فدایت شود خواهر تو

شود جان زینب به قربان جانت چه سازم پس از تو به این کودکانت

اسیر ستم می شوند خواهرانت چه سازم من این عترت مضطر تو

اگر خفته در خون شدت یار و یاور به خون غوطه ور شد علمدار لشکر

و گر کشته شد قاسم و عون و جعفر بجا مانده شاها علی اصغر تو

ز تاب عطش اصغرت در فغان است حرم قحط آب اصغرت نیمه جان است

رخش کهرباسان و خشکش زبانست بپیچد بخود طفل مه منظر تو...

وی در روز چهارشنبه /8ربیع الاول1388/ ق مطابق با /15خرداد/ 1347 ش به سرای باقی رحلت نمود،و در رواق حرم مطهر حضرت شاهزاده حمزۀ قم به خاک سپرده شد.رباعی زیر بر سنگ مزارش نقر گردیده است:

این مرد در امور الهی قیام کرد در نوکری خویش بسی اهتمام کرد

در مجلس عزای شهنشاه تشنه لب عمر عزیز خویش به خدمت تمام کرد

منبع

1-تاریخ تکایا و عزاداری قم ص 54.

شیخ مهدی شریعتمدار تهرانی

(1319-1390 ق)

حاج شیخ مهدی شریعتمدار فرزند علامه شیخ علی اکبر امین الشریعۀ تهرانی، از فضلا و وعاظ نامی تهران بود.

تولدش به سال 1319 ق مطابق با 1280 ش در تهران اتفاق افتاد.مبادی را نزد پدرش آموخت و مدتی از محضر سید علی حائری معرف به(مفسّر)در علوم

ص:2099

قرآنی استفاده نمود و سرانجام در سال 1354 ق مطابق با 1314 ش پس از جریان کشف حجاب به کربلای معلا مهاجرت کرد و از محضر آیات:حاج آقا حسین طباطبائی قمی و میرزا مهدی شیرازی بهره مند شد،سپس به تهران مراجعت کرد و به ارشاد و وعظ اشتغال ورزید.

نامبرده در شب جمعه /13ربیع الثانی1390/ ق مطابق با /28خرداد/ 1349 در سن 71 سالگی در تهران چشم از جهان فروبست.پیکرش به قم حمل و در قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

شرح حال زیر به درخواست نگارنده توسط فرزندش به رشته تحریر درآمده که تقدیم می گردد:

بسم اللّه الرحمن الرحیم

خواسته شد شرح حال مختصری از مرحوم مروج الاحکام ثقةالاسلام حاج شیخ مهدی شریعتمدار رحمه اللّه و حشر مع موالیه را بطور خلاصه نگارش دهم بعون اللّه و توفیقه.

ایشان در سال هزار و دویست و هشتاد هجری شمسی در محله«پاچنار» تهران به دنیا آمد و تا هشت سالگی در خدمت پدرش که مجتهد می بوده به نام حاج شیخ علی اکبر امین الشریعة نصاب الصبیان و مقدمات و سطوح را آموخت و پس از فوت پدرش که هم زمان با شهادت حاج شیخ فضل اللّه نوری بوده و بینشان مراتب مودت می بوده که حاج شیخ علی اکبر اعدام ناجوانمردانۀ مرحوم نوری را تاب نمی آورد و دق می کند.هشت روز پس از آن شیخ مهدی بخاطر معیشت مادر و خواهر و برادرش که تحت کفالت او بودند به کسب و کار رو کرد و در ضمن کار به درس و بحث هم پرداخت از حافظه بسیار قوی برخوردار بود بطوری که خودشان می فرمودند:الفیه ابن مالک را در سه ماه از حفظ کرده بود.تمام قرآن را در حفظ داشت.از اساتید بزرگی کسب فیض می نمود،همچون مرحوم آیت اللّه حاج سید مهدی شیرازی و مرحوم حضرت آیت اللّه حاج آقا حسین قمی اعلی اللّه مقامه در باغ ملک حضرت عبد العظیم تحصن کرده بودند و می خواستند با رضا خان ملاقات

ص:2100

کنند که نیامد و آیت اللّه قمی و چند نفر را به نجف اشرف تبعید کرد و بقیه را به زندان سرپاس مختاری فرستاد،ایشان حدود چهل و چند روز در زندان مختاری بسر برده و بعد از آزادی بدون پاسپورت به عراق عزیمت کردند و در آنجا در درس آیت اللّه قمی و دیگر اساتید حاضر می شدند و کسب کمالات می نمودند.

از خصیصه های بارز ایشان عشق و محبت ایشان به مقام ولایت ائمه معصومین علیهم السّلام خصوصا به آقا امیر المؤمنین علیه السّلام است و چنان عشق می ورزید که در خلوت و جلوت عاشقانه می گریست و می فرمود:تمام تاریخ ائمه علیهم السّلام را زیر رو کرده،شب و روز در سفر و حضر و سجن و سلطنت و در عزلت و فقر و مصیبت همه و همه را به بررسی پرداختم،از امام علی علیه السّلام مظلوم تر نیافتم.

در جریان نفت منبرهای ایشان در منزل حضرت آیت اللّه کاشانی مشهور است.

در شیراز با حضرت آیت اللّه حاج شیخ بهاء الدّین محلاتی قدّس سرّه حشر و نشر داشتند.در سالهای 42 با مراجع قم در منزل آیت اللّه مکرر در مکرر منبر می رفتند و در آیۀ مبارکۀ یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّٰهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ... صحبت می نمود.یکی از نظریات ایشان در آن سخنرانی؛که در نفی انقلاب مشروطه رژیم شاهنشاهی این بود که می فرمود:«انقلاب مشروطه ای که مهدورالدمش حاج شیخ فضل اللّه نوری باشد و مجاهد فی سبیل اللّه اش یپرم خان ارمنی،تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل الی آخره...».هر منبر که می رفت و روضه می خواند خود نیز گریه می کرد.

در شب جمعه 1349/3/28 ش به جوار رحمت حق شتافت و ندای ارجعی را لبیک گفت و در قم،قبرستان حاج شیخ مدفون گردید از ایشان اشعار پراکنده در نزد اشخاص می باشد که در دسترس ما نیست.نمونه ای از دفاع ایشان را به ضمیمه ارسال گردید.قابل ذکر است که ایشان را بانوی بزرگوار و اصیلی که همسرشان بود همراهی می نمود،مثلا در قضیۀ کشف حجاب همسر ایشان چندین سال از خانه خارج نشد و حتی پدرش که مریض شد و از دنیا رفت در مراسم شرکت نکرد و با

ص:2101

فقدان وسائل رفاهی مثل حمام و آشپزخانۀ مدرن و برق و غیره چندین سال تا رفتن رضا خان از خانه خارج نشد.ده فرزند ذکور و اناث از ایشان ماند.

میرزا مهدی صادقی تبریزی

اشاره

(ح 1330-1411 ق)

حاج میرزا مهدی صادقی فرزند علامه شیخ عباسعلی تبریزی و نوۀ دختری آیت اللّه میرزا صادق تبریزی،از دانشمندان و پژوهشگران معاصر حوزۀ علمیۀ قم بود.

وی در حدود سال 1330 ق در تبریز تولد یافت.

میرزا مهدی پس از آموختن مقدمات،دروس سطح را از محضر آیات:میرزا صادق تبریزی(جدّ خود) و سید ابو الحسن انگجی استفاده کرد.

در سال 1349 ق به حوزۀ علمیۀ قم مهاجرت کرد و دروس سطح را نزد میرزا محمّد همدانی به پایان برد.

ایشان خارج فقه و اصول را ابتدا از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و سپس از محضر آیات:سید محمّد حجت کوه کمری و سید محمّد تقی خوانساری و سرانجام از آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی بهره مند گردید.

از بدو ورود آیت اللّه بروجردی از ملازمان و نزدیکان ایشان بشمار آمد و حتی در کارهای علمی اش سهیم گردید.به همین خاطر کتاب تجرید أسانید الکافی اثر

ص:2102

آیت اللّه بروجردی را از نخستین سال ورود او به قم استنساخ و تحقیق نمود.

از آثار او

1-الخلاف(اثر شیخ طوسی)،همکاری در تصحیح و مقابله،چاپ 1370 ق،قطع رحلی.

2-تجرید أسانید الکافی،تحقیق،در سال 1409 ق در قم به چاپ رسید.

3-تخلیص وسائل الشیعة،در چندین جلد.

4-تنقیح أسانید التهذیب،تحقیق،در سال 1411 ق در قم چاپ شد.

علامه صادقی که سالهای آخر عمر خود را کمال عزلت و انزوا سپری می نمود در روز سه شنبه مطابق با /25دی1369/ ش در بیمارستان خاتم الانبیاء تهران درگذشت.پیکرش به قم حمل و صبح روز چهارشنبه تشییع و در قبرستان باغ بهشت به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-آقای عباس علی 2-دکتر محمّد علی،ساکن آلمان 3-حسن علی و سه دختر.

منابع

1-آینۀ دانشوران 399.

2-اطلاعات از فرزند ارشد ایشان.

سیّد مهدی صدر عاملی

(1336-1406 ق)

حاج سید مهدی فرزند سید صدر الدّین واعظ معروف به(آقا میرزا)و نوۀ سید ابو الحسن موسوی عاملی اصفهانی،و داماد آیت اللّه سید صدر الدّین صدر بود.

وی در سال 1336 ق در اصفهان متولد گردید.

ص:2103

سید مهدی تحصیلات جدید و قسمتی از علوم دینی را در اصفهان خواند و جهت ادامۀ تحصیل به قم مهاجرت کرد و به کسب معارف و فضائل و دروس دینی پرداخت و پس از کسب اجازات علمی به تهران عزیمت نمود و به اقامۀ جماعت و وعظ و ارشاد همت گماشت.

از آثار او:1-تفسیر آیة الکرسی،چاپ شده.

وی در روز پنجشنبه /27ربیع الثانی1406/ ق به سن 70 سالگی درگذشت و در قبرستان باغ بهشت قم مدفون گردید.

منابع

1-تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان 302/1.

سیّد مهدی طباطبائی مدرسی یزدی

(ح 1337-1409 ق)

حاج سیّد مهدی فرزند حجة الاسلام سیّد محمّد و نوۀ علامه میرزا محمّد علی طباطبائی مدرسی یزدی،از فضلای معاصر بود.

وی در حدود سال 1337 ق در نجف اشرف تولد یافت.

پدرش سیّد محمّد(1304-1385 ق)از جمله شاگردان میرزا محمّد حسین نائینی و سیّد ابو الحسن اصفهانی بود.سیّد مهدی،پس از سپری نمودن مقدمات و دروس سطح نزد مشاهیر حوزۀ علمیۀ نجف اشرف،دروس خارج را از محضر آیات:سیّد ابو الحسن اصفهانی،میرزا عبد الهادی شیرازی،سیّد محسن طباطبائی حکیم و سیّد ابو القاسم خوئی استفاده نمود.

ایشان در سال 1393 ق و براثر فشارهای دولت عراق به ایرانیان،رهسپار ایران شد و در تهران سکونت اختیار کرد و به وظایف دینی از قبیل:اقامۀ جماعت و ترویج مذهب پرداخت.

ص:2104

سرانجام در سال 1409 ق در اثر کسالت قلبی در تهران زندگی را وداع گفت.

پیکرش به قم حمل و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

منابع

1-النجوم السّرد بذکر علماء یزد(مخطوط-سیّد جواد مدرسی یزدی).

2-معجم القبور و وفیات الأعلام(مخطوط-شیخ محمّد شریف رازی).

میرزا مهدی عالم اردبیلی

(1300-1371 ق)

میرزا مهدی فرزند علامه شیخ علی اکبر و نوۀ محمّد امین اردبیلی ملقب به (عالم)،در سال 1300 ق در اردبیل متولد شد،او اصالتا اهل سرعین اردبیل می باشد).

وی پس از فراگرفتن مقدمات و سطوح،به زنجان همراه با آیت اللّه حاج سید یونس اردبیلی برای ادامۀ تحصیل رفت،آنگاه به سال 1320 ق به نجف اشرف عزیمت و از محضر آیت اللّه شیخ محمّد کاظم خراسانی،میرزا محمّد حسین نائینی و سایرین استفاده نمود،و در سال 1328 ق به ایران مراجعت کرد و در زادگاهش اقامت نمود،و در مسجد پدر خویش(باغمیشه)مشغول اقامۀ جماعت شد،و قسمتی از سطوح را در مدارس علمی اردبیل تدریس داشت

دارای آثار قلمی نیز بوده از جمله«عالم به وظیفه و عامل به وظیفه»که به چاپ رسیده است.

ایشان در روز جمعه /28شعبان1371/ ق مطابق با /2خرداد1331/ ش به سن 71 سالگی در تهران در پی بیماری قلبی درگذشت،و جسدش در قبرستان حاج شیخ قم مدفون گردید.

منبع

1-تاریخ اردبیل و دانشمندان 302/2.

ص:2105

میرزا مهدی عبائی تبریزی

اشاره

(1342-1420 ق)

میرزا مهدی فرزند حجة الاسلام میرزا علی و نوۀ شیخ ملا جواد تبریزی،از واعظان و خادمان ساحت مقدس اهل بیت علیهم السّلام بود.

وی در سال 1342 ق در شهر تبریز دیده به جهان گشود.

پدری فاضل

پدرش(1287-1361 ق)متولد و متوفای تبریز و مدفون در وادی السلام نجف اشرف می باشد.

تحصیلاتش را در تبریز به پایان رساند و مشغول وعظ و ارشاد گردید و از معاریف خطبا بشمار آمد.دارای بیانی بسیار جذّاب و شیرین بود،به همین خاطر موفقیت زیادی بدست آورد.در صدر مشروطیت به صف مخالفان پیوست که پس از پیروزی مشروطه خواهان به عراق رفت و مدت هشت ماه در آن دیار ماند و مجددا به تبریز مراجعت فرمود.

از آثار او چند دفتر در مواعظ و اخبار اهل بیت علیهم السّلام به زبان فارسی می باشد.

وی دارای اجازاتی از علمای نجف اشرف از جمله آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی بود،که وصیت کرده بود هنگام دفن،در کفن خویش قرار دهند تا سندی باشد هنگام پاسخ ملکین.

میرزا مهدی در حوزۀ علمیۀ تبریز تحصیل نمود و از محضر آقایان:میرزا علی

ص:2106

یالقوز آغاجی و میرزا علی اصغر باغمیشه ای استفاده نمود و خود همانند پدر ارجمندش به وعظ و ارشاد پرداخت.سرانجام به تهران منتقل شد و به وظایف دینی خود ادامه داد.

نامبرده دارای یادداشت هایی در مواعظ و اخلاق و حدیث می باشد.

متأسفانه در اواخر/شعبان 1420 ق در تهران دار فانی را وداع گفت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان ابو حسین به خاک سپرده شد.

وی دارای اولاد نبود.

میرزا علی عبائی تبریزی

مؤلّف شیخ مهدی عبائی تبریزی شیخ علی اکبر مهدی پور

منبع

شرح حال فوق از زبان میرزا مهدی عبائی در منزلش در تهران به تاریخ عصر روز یکشنبه 23 فروردین 1377 ش یادداشت گردید.

ص:2107

سیّد مهدی علوی بخشایشی

اشاره

(1350-1419 ق)

حاج سید مهدی فرزند سید ابو القاسم موسوی بخشایشی،که لقب «علوی»را برای خود برگزید،از فضلا و نویسندگان معروف حوزۀ علمیۀ قم بود.

وی در سال 1350 ق مطابق با 1310 ش در«بخشایش»از توابع شهرستان هریس-استان آذربایجان شرقی-تولد یافت.

پس از فراگیری قرآن و خواندن و نوشتن،در سن 15 سالگی به حوزۀ علمیۀ تبریز مهاجرت کرد و در مدرسۀ طالبیه مقدمات را آموخت.سطح را خدمت حضرات آیات:میرزا فتاح شهیدی و سید مرتضی خسروشاهی به پایان برد.

او در سال 133 ش به حوزۀ علمیۀ قم پیوست و از دروس خارج حضرات آیات:

سید حسین طباطبائی بروجردی،شیخ عباسعلی شاهرودی،سید کاظم شریعتمداری، سید روح اللّه خمینی،میرزا هاشم آملی و سید محمّد رضا گلپایگانی استفاده کرد و در کنار تدریس و تعلیم،به تزکیۀ روح و آموزش اخلاق و ادب نیز اشتغال داشت.

از آثار او

1-آئین دوستی از دیدگاه قرآن و حدیث.

2-پنج گفتار(در رازداری).

ص:2108

3-تقریرات اصول آیت اللّه آملی.

4-تقریرات فقه آیت اللّه بروجردی.

5-حاشیة علی العروة الوثقی.

6-حقوق والدین بر فرزندان از دیدگاه اسلام.

7-داستانهای علوی،در چهار جلد.

8-سیمای اخلاق اسلامی،دو جلد.

9-فهرست العناوین و الموضوعات،در چندین جلد.

10-گفتار علوی(موضوعات گوناگون)،در پنج جلد.

وی در روز یکشنبه /3ربیع الاول1419/ ق مطابق با /7تیر1377/ ش در سن 69 سالگی در قم در پی بیماری و سکتۀ قلبی درگذشت.پیکرش روز دوشنبه تشییع و در ابتدای قبرستان ابو حسین به خاک سپرده شد.

فرزندانش:

1-سید محمّد 2-سید احمد 3-سید علی و یک دختر.

سیّد مهدی قاضی طباطبائی«تبریزی»

اشاره

(-1401 ق)

سیّد مهدی فرزند عارف آیت اللّه سیّد علی قاضی طباطبائی تبریزی،از فضلای معاصر بود.وی در نجف اشرف زاده شد و همان جا نزد آیت اللّه سیّد ابو القاسم خویی و دیگران تحصیل نمود.او در عرفان و علوم غریبه و سیر و سلوک از پدر خود و سایرین بهره ها برده بود.

از آثار او:

1-تقریرات درس فقه(آیت اللّه خویی).

2-نوشته هایی در علوم غریبه.

ص:2109

قاضی،در روز شنبه /15ربیع الثانی1401/ ق برابر با /2اسفند1359/ ش در قم در اثر سکتۀ قلبی بدرود حیات گفت.پیکرش در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.از او فرزندی به جای نماند.

منبع

1-اطلاعات متفرقه.

شیخ مهدی قدسی طالقانی

(-1362 ق)

شیخ مهدی فرزند آیت اللّه علی محمّد و نوۀ عین علی سوهانی طالقانی ملقب به«قدسی»،از بزرگان بود.

وی در قریۀ سوهان طالقان متولد شد.

پدرش از شاگردان آیت اللّه شیخ مرتضی انصاری بود،و در قبرستان ابن بابویه شهر ری مدفون است.

تنها مطلبی که از زندگی قدسی یافتیم این است:هنگامی که جمعیت«اتحادیه طالقانیان»در سال 1342 ق در تهران تأسیس شد،مرحوم قدسی یکی از اعضای هیئت مدیره انتخاب گردید،و مرامنامۀ جمعیت توسط ایشان به رشتۀ تحریر درآمد.

برادر ارشد آن مرحوم علامه شیخ محمّد طالقانی(1275 در نجف-اوایل سال 1344 ق)از شاگردان آیات:میرزا حسین خلیلی تهرانی و آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی،و یکی از مجاهدان جنگ شعیبه عراق(در سال 1333 ق)بود.

قدسی در روز یکشنبه /3محرم1362/ ق مطابق با /20دی1321/ ش درگذشت،و جسدش در یکی از اطاقهای قبرستان حاج شیخ قم به خاک سپرده شد.

منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-خاطرات من یا روشن شدن تاریخ صدساله 16/1 و 533.

ص:2110

سیّد مهدی کشفی بروجردی

اشاره

(1314-1367 ق)

حاج سید مهدی فرزند آیت اللّه سید ریحان اللّه نوۀ آیت اللّه سید جعفر موسوی دارابی کشفی بروجردی،از علما و اساتید حوزه ها بود.

وی در /4شعبان1314/ ق در تهران تولد یافت.

پدرش از علمای معروف تهران و جدّش(1189-1267 ق)از بزرگان دانشمندان بود و در بروجرد دارای مسجد و مقبره می باشد.به الکرام البررة 241/1 رجوع شود.

سید مهدی ابتدا به تحصیلات جدید پرداخت.آنگاه به تحصیلات دینی روی آورد و ادبیات و بخشی از سطح را نزد میرزا محمّد علی ادیب تهرانی و شیخ علی رشتی آموخت.در سال 1341 ق به حوزۀ علمیۀ قم پیوست و سطح را نزد شیخ حسن فاضل و سید محمّد تقی خوانساری به پایان برد.دروس اخلاق را از میرزا جواد ملکی تبریزی و حکمت را از میرزا علی اکبر حکمی یزدی«تجلی»و سید ابو الحسن رفیعی قزوینی و خارج را از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی استفاده نمود و خود به تدریس فقه و اصول و علوم ریاضی پرداخت.

او در علوم غریبه از قبیل:جفر،علم نقطه،حروف،اعداد و فلکیات از شاگردان میرزا جان بخش منجم بروجردی در تهران بود.و پس از درگذشت حاج

ص:2111

شیخ عبد الکریم حائری در سال 1355 ق به تهران مراجعت فرمود و مشغول تدریس علوم مذکور و نیز تفسیر قرآن مجید و ترویج و هدایت گردید.

از آثار او:

1-رساله در علم جفر.

استاد کشفی روز شنبه /22محرم1367/ ق مطابق با /14آذر1326/ ش در سن 52 سالگی در تهران زندگی را وداع گفت.پیکرش به قم حمل و در یکی از اطاقهای قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

فرزندانش:1-علامه سید محمّد رضا کشفی و چهار دختر.

منابع

1-آثار الحجة 227/1.

2-آینۀ دانشوران 213.

3-اطلاعات متفرقه.

4-تاریخ بروجرد 297/2.

5-گنجینۀ دانشمندان 532/4.

سیّد مهدی کماری تبریزی

اشاره

(1323-1402 ق)

حاج سید مهدی فرزند علامه سید محمّد و نوۀ آیت اللّه سید محمّد تقی موسوی کماری تبریزی،از دانشمندان و معاریف تهران بود.

وی در /26 ذی الحجه1323/ ق در شهر تبریز دیده به جهان باز نمود.

در خانواده ای علمی پرورش یافت.پدرش از بزرگان و جدّش از علما بود که در سال 1337 ق در تبریز درگذشت.

سید مهدی پس از آموختن مقدمات،سطح را از محضر آیات:سید ابو الحسن

ص:2112

انگجی،سید محمّد مولانا،سید مرتضی خسروشاهی و میرزا علی اصغر ملکی استفاده کرد.

او در سال 1346 ق به حوزۀ علمیۀ قم رفت و سطح را نزد میرزا محمّد همدانی و شیخ محمّد علی حائری قمی به پایان برد.دروس خارج را از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و سید محمّد حجت کوه کمری بهره مند گردید.

در سال 1350 ق به نجف اشرف عزیمت نمود و تحصیلات عالی خود را در خدمت حضرات آیات:میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ ضیاء الدّین عراقی،شیخ محمّد حسین غروی اصفهانی و سید ابو الحسن اصفهانی به انجام رسانید و موفق به دریافت اجازۀ اجتهاد گردید و در سال 1360 ق به ایران بازگشت و در تهران اقامت گزید و در مسجد امامزاده زید علیه السّلام،واقع در بازار تهران به اقامۀ جماعت و ارشاد و نیز تدریس اهتمام ورزید.

از آثار او

1-المباحث العقلیة،دو جلد.

2-رسالة فی الاجارة.

3-شرح وسیلة النجاة(اثر سید ابو الحسن اصفهانی).

4-قاعدة لا ضرر.

5-کتاب الحج.

6-مباحث الألفاظ،دو جلد.

ص:2113

آیت اللّه کماری در روز چهارشنبه اوّل/رمضان1402/ ق در سن 79 سالگی در تهران درگذشت.پیکرش به قم حمل و در ابتدای قبرستان وادی السلام به خاک سپرده شد.

منابع

1-آثار الحجة 272/2.

2-گنجینۀ دانشمندان 533/4.

سیّد مهدی گلپایگانی

(1358-1398 ق)

حاج سید مهدی فرزند حضرت آیت اللّه سید محمّد رضا موسوی گلپایگانی.

در /17شعبان1358/ ق در شهرستان مقدس قم دیده به جهان گشود.

پس از طی دوران کودکی به دبستان و دبیرستان رفته و پس از پایان تحصیلات دبیرستانی به تحصیل علوم دینی در حوزۀ علمیۀ قم پرداخت،و دروس مقدماتی و سطوح عالیه را نزد اساتید فراگرفته و سپس در حوزۀ درس خارج فقه والد گرامیشان شرکت نموده است.

خدمات ایشان:حضرت آیت اللّه گلپایگانی با بینش خاص و نظر واقع بینانه همواره اقدامات و عملیات مؤثری را در پیشبرد مقاصد و اهداف اسلامی و تحرک هرچه بیشتر روحانیت تعقیب داشته اند،و فرزند فقیدشان که از هوش سرشار و استعداد خاصی

ص:2114

برخوردار بود در اجراء منویات و دستورات والد معظم خود کمال کوشش و مجاهدت را داشت،و با وجود موانع بسیار زحمات و کارشکنی افراد مغرض به موفقیتهای چشمگیر نائل آمد،و با حلم و بردباری به کارشکنیهای اشخاص اعتنائی نمی کرد.

و در هنگام کمک به مردم زلزله زدۀ طبس در اثر تصادف ماشین در صبح روز جمعه مطابق با /19شوال1398/ ق مطابق با /31شهریور1357/ ش در راه یزد-طبس درگذشت،و در حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

منبع

1-گنجینۀ دانشمندان 84/8.

سیّد مهدی مرعشی تبریزی

اشاره

(-ح 1330 ق)

سید مهدی فرزند سید رضا و نوۀ سید محمّد حسینی مرعشی تبریزی،از فضلا و شعرای متأخر بود و در شعر به«سید»تخلص می نمود.

سید مهدی برادرزادۀ علامۀ حکیم فقیه متقی سید علی مرعشی«سید الحکماء»-جدّ آیت اللّه سید شهاب الدّین مرعشی-می باشد.

سید مهدی در تهران سکونت داشت و در حدود سال 1330 ق در آنجا درگذشت و پیکرش به قم حمل و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

از آثار قلمی اش

1-مرآة الأرض،در تاریخ و تراجم که به امر میرزا حسن(منشی صدر العظم در عهد ناصر الدّین شاه)تألیف شد.جمعی از فضلا در نگارش آن شرکت داشتند از جمله صاحب همین شرح حال است.

منبع

1-الذریعة 262/20.

ص:2115

شیخ مهدی معز الدوله تهرانی

اشاره

(1317-1402 ق)

حاج شیخ مهدی معزی فرزند آیت اللّه شیخ محمّد باقر معز الدوله و نوۀ علامه شیخ محمّد رفیع تهرانی،از علمای معاصر تهران بود.

وی در سال 1317 ق در تهران به دنیا آمد.

معز الدوله در تهران در مسجد پدر خود،واقع در خیابان نایب السلطنه به اقامۀ جماعت و نشر معارف الهی اشتغال داشت و در علم و تقوا و اخلاق معروف بود.

از آثار او

1-تذکرة الصلاة،چاپ شده.

2-تذکرة الصوم،در سال 1380 ق در تهران به چاپ رسید.

فرزندانش:

حضرات حجج اسلام آقایان:1- میرزا عبد العلی معزی 2-شیخ هادی 3- شیخ حسین 4-شیخ محمّد حسن،که در /26شعبان1417/ ق در قم درگذشت.پیکرش در کنار مزار پدر و مادر خود مدفون گردید.

شیخ محمّد حسن معزی تهرانی

منابع

1-گنجینۀ دانشمندان 566/4.

2-مؤلفین کتب چاپی 375/6.

ص:2116

شیخ مهدی ملک صادقی قمی

اشاره

(1327-1392 ق)

حاج شیخ مهدی فرزند محمّد رضا صادقی قمی،از فضلا و افراد خوش سلیقه بود.

در سال 1327 ق در قم متولد گردید.

تحصیل در حوزۀ قم

ایشان پس از طی مقدمات،سطوح و قسمتی را از دروس خارج از محضر آیت اللّه حاج شیخ مرتضی حائری یزدی استفاده نمود،و همواره یکی از ملازمان و نزدیکانش بشمار می رفت.

وی جهت امرار معاش سردفتری اسناد رسمی و ازدواج برعهده داشت،و فعلا در اختیار فرزندش می باشد.

از آثار او

1-ولایت علی علیه السّلام از کتب عامه،که در سال 1326 ش چاپ شد.

از دیگر خدمات فرهنگی او،اخذ امتیاز هفته نامه«ارمغان قم»که آن را به سال 1331 ش در قم منتشر ساخت.

درگذشت

نامبرده روز یک شنبه /14ربیع ثانی1392/ ق مطابق با /7خرداد1351/ ش در سن 65 سالگی در قم درگذشت،و جنازه اش در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

منابع

1-اظهارات فرزند مرحوم.

2-الذریعة 143/25.

3-چهرۀ مطبوعات معاصر 251.

ص:2117

4-فهرست روزنامه های فارسی 15.

5-مؤلفین کتب چاپی 447/6.

شیخ مهدی منصوری قمی

اشاره

(1323-1406 ق)

حاج شیخ مهدی منصوری فرزند ثقةالاسلام حاج میرزا حسین جهرودی قمی،از علماء و ائمۀ جماعت معاصر تهران و داماد مرحوم آیت اللّه حاج میرزا محمّد ارباب قمی بود.

وی در روز /18رجب1323/ ق در قریۀ«منصورآباد»جهرود قم به دنیا آمد،و از سن هفت سالگی شروع به تحصیل مقدمات و فارسی نموده،تا سال 1343 ق که به قم مهاجرت کرده و سطوح اولیه را خدمت میرزا محمّد علی ادیب تهرانی و مکاسب و کفایه را در محضر آیت اللّه آخوند ملا علی همدانی و میرزا محمّد همدانی خوانده،و فلسفه و معقول را از شیخ محمّد علی شاه آبادی و میرزا خلیل کمره ای استفاده نموده،و هم از محضر آیات:شیخ محمّد فیض قمی و سید محمّد رضا گلپایگانی و سید شهاب الدّین مرعشی نجفی شده،و حدود چهار سال هم در درس آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی شرکت نموده،و بعد از آن مرحوم حدود پانزده سال از محضر آیت اللّه سید محمّد حجت کوه کمری و مقداری از آیت اللّه حاج سید محمّد تقی خوانساری کسب فیض نموده و از موقع ورود آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی به قم نیز افتخار شرکت در محضر و دراسات ایشان را یافته،تا

ص:2118

پس از فوت آن مرحوم چند سالی به امر زعیم بزرگوار شریعتمداری رحل اقامت به تهران افکنده،به اقامۀ جماعت و خدمات دینی اشتغال نمود.

از آثار ایشان است کتب زیر:

1-رساله ای در غنا.

2-تفسیر سورۀ انعام.

3-تفسیر سورۀ عم یتساءلون.

4-رساله ای در عقاید به نام(چرا لازم است خدا را شناخته و معتقد به وجود او شد).

5-جزواتی در تقریرات فقه و اصول اساتید خود.

6-حیاة الست(شرح حال و زندگانی حضرت معصومۀ علیها السّلام قم).

وی در روز پنجشنبه /9صفر1406/ مطابق با /2آبان1364/ ش در سن 83 سالگی درگذشت و در قبرستان ابو حسین قم به خاک

منابع

1-آثار الحجة 125/2.

2-آینۀ دانشوران 371.

3-رجال قم 164.

4-گنجینۀ دانشمندان 68/6.

5-مؤلفین کتب چاپی 449/6.

سیّد میرزا جندقی

اشاره

(1318-1373 ق)

سید میرزا فرزند مجد السادات جندقی،از علما و بزرگان کرج بود.

در سال 1318 ق در روستای«فرّخی»واقع در خور جندق و بیابانک،متولد گردید.

ص:2119

در ارض اقدس رضوی

وی در زمان آشوب حسین کاشانی از زادگاه خود به شهر سبزوار رفت،و قسمتی از ادبیات را آموخت،سپس به مشهد مقدس مشرف و ادبیات را نزد میرزا عبد الجواد ادیب نیشابوری به پایان رسانید،و قسمتی از فقه و اصول را خدمت آیات:شیخ یوسف خراسانی(بیارجمندی)،شیخ حبیب اللّه گلپایگانی،میرزا مهدی شهیدی(فرزند آیت اللّه سید آقا بزرگ شهیدی)،شیخ حسن کاشانی و شیخ محمّد خالصی زاده بهره مند گردید.

در حوزه علمیه قم

ایشان در سال 1350 ق به قم عزیمت کرد،و از محضر آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد حجت کوه کمری و سید محمّد تقی خوانساری استفاده نمود،و خود به تدریس متون پرداخت.

از آثار او

1-الدرر المنثورة فی شرح المنظومة(شرح منظومۀ جلال الدّین شیرازی).

2-قاب پلو و رباعیات(اشعار).

3-کتاب الأربعین.

نامبرده،در پی تقاضای مردم«کرج»و دعوت اهالی در اواخر عمر آیة اللّه حائری به آن سامان عزیمت کرد،و مشغول تبلیغ و ترویج مذهب گردید.

سرانجام در سال 1373 ق در سن 55 سالگی درگذشت،و در قبرستان حاج شیخ-در یکی از اطاقهای شرقی-به خاک سپرده شد.

منابع

1-آینۀ دانشوران 235.

2-برخی از معلومات فوق از سنگ مزار ایشان یادداشت شد.

3-مؤلفین کتب چاپی 377/3.

ص:2120

[ادامه بخش سوم(فرزانگان مدفون در سرزمین قم)]

ن

سیّد ناصر الدّین آرام قمی

(1333-1391 ق)

سید ناصر الدّین(نامش حسین است)فرزند علامه سید نور الدّین تفرشی، ملقب به«آرام»،از فضلا و پژوهشگران معاصر بود.

تولدش در سال 1333 ق مطابق با 1294 ش اتفاق افتاده است.

وی سطوح را نزد اساتیدی چون:سید احمد زنجانی،شیخ عبد الحسین ابن الدّین قمی و شیخ عبد الحسین فقیهی گیلانی به پایان برد،و به امور فرهنگی اشتغال ورزید.به همین خاطر مدیریت کتابخانۀ آستانۀ مقدسۀ قم را برعهده گرفت و سالهای متمادی در این سمت خدمت نمود و امور را به نحو احسن رهنمود کرد.نامبرده در علم انساب و رجال اطلاعات زیادی داشت و گاهی برحسب تفنن اشعاری نیز می سرود.

در سال 1391 ق درگذشت و پیکرش در صحن حضرت معصومه علیها السّلام-زیر ساعت-به خاک سپرده شد.و اصلا در طول زندگی همسری انتخاب ننمود.

منابع

1-آینۀ دانشوران 342.

2-در محفل روحانیان 197.3-رجال قم 165.

ص:2121

سیّد ناصر الدّین قمی«میرزائی»

(1300-1363 ق)

سید ناصر الدّین فرزند سید احمد فرزند سید موسی فرزند سید ابو طالب حسینی(داماد میرزای قمی)،از اسباط فقیه گرانقدر میرزا ابو القاسم قمی و یکی از علمای قم بود.

در آینۀ دانشوران ایشان را چنین معرفی نموده است:(معزی الیه سال 1300 ق در شهر قم به دنیا آمده،و ادبیات را نزد ملا محمّد تقی فراگرفته،و هم خدمت حاج میرزا محمّد ارباب فقه و اصول تدرّس کرده و اینک از محضر آیت اللّه (حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی)استفاده می کنند.

جناب ایشان در نشر احادیث آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کوشش فراوان کرده است، به طوری که غالبا در کوچه و بازار دیده ام هنگام ملاقات با دوستان به صدایی بس رسا و بلند به مناسبت مقام،حدیثی از حضرت نبوی یا اولاد امجاد یاد می کنند.شگفت اینکه این روش مخالف رویۀ امروزی است،و در عین حال به قامت جناب ایشان به قدری زیبا است که درخور شرح و بیان نیست).

در سال 1363 ق در قم درگذشت،و در حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.و اولادی از وی باقی نماند.

منابع

1-آثار الحجة 230/1.

2-آینۀ دانشوران 239.

سیّد نصر اللّه تقوی«سادات اخوی»

اشاره

(1282-1367 ق)

حاج سید نصر اللّه تقوی فرزند سید رضا و نوۀ سید حسین لواسانی که به

ص:2122

(سادات اخوی)معروف است و نسبش به حضرت موسی مبرقع می رسد.

به سال 1242 ش در تهران متولد شد.

پس از طی مقدمات و سطوح،خارج فقه و اصول را نزد:میرزا حسن آشتیانی و حکمت را نزد،سید ابو الحسن جلوۀ اصفهانی آموخت،و چند سالی هم در عتبات نزد آیات:میرزا حسن شیرازی و سید محمّد فشارکی اصفهانی در سامرا تحصیل نمود و از میرزا حسین نوری اجازۀ روایت دریافت داشت.ایشان در ادبیات پارسی و عربی نیز متبحر بود و شعر هم خوب می سرود.پس از اتمام تحصیلات سفری به مکّه کرد و در مراجعت از مکه به اروپا رفت،و در قوانین موضوعۀ اروپا تحقیقاتی انجام داد.

تقوی به هنگام جنبش مشروطه خواهی در ایران،به آزادی خواهان پیوست و به زودی در شمار یکی از سران انقلاب مشروطه درآمد.در سال 1322 ق به اتفاق میرزا محمّد علی نصرة السلطان و شیخ نصر اللّه ملک المتکلمین،اقدام به تأسیس کتابخانۀ ملّی نمود که به زودی این مکان محفل روشنفکران و آزادی خواهان شد.در این باره دکتر مهدی ملک زاده در کتاب خود،تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، می نویسد:«...تا اینکه در 1322 هجری به طوری که تاریخ بیداری ایرانیان متذکر شده،ملک المتکلمین و حاجی سید نصر اللّه تقوی و میرزا محمّد علی خان نصرة السلطان دامن همت به کمر زده به تأسیس کتابخانۀ ملی،که هستۀ کتابخانۀ ملی فعلی است،همت می گمارند و یک دستگاه عمارت فوقانی یا به اصطلاح آن زمان چند بالاخانه در خیابان ناصری تهران اجاره می کنند،و کتابهای شخصی خود را وقف آن مؤسسه می کنند و تا حدی که اوضاع مالی آنها اجازه می داده،کتابهای مورد احتیاج عمومی را با لوازم ضروری کتابخانه خریداری می نمایند.عده ای از معارف پروران هم کتابهایی چند بدان مؤسسۀ ملّی هدیه می کنند،و کتابخانۀ عمومی ملّی برای اوّلین دفعه در ایران تأسیس می شود.

کتابخانۀ ملّی به علاوۀ استفادۀ علمی که از آن می شد،در اندک زمانی کانون

ص:2123

آزادی خواهی و مرکز مهم ترویج افکار نوین گردید.و هر روز عده ای از روشنفکران در آنجا جمع شده به تبادل نظر و اندیشه در اوضاع سیاسی کشور پرداختند.این کانون علمی که در معنی مرکز تجمع اهل دل و روشنفکران آن زمان شده بود و بدان وسیله آزادی خواهان با یکدیگر آشنا شده و به افکار یکدیگر پی می برند،زمینۀ تشکیل کنگرۀ عمومی آزادی خواهان تهران گردید و هستۀ مرکزی حزب مشروطه طلب را در ایران به وجود آورد.با اینکه کتابخانۀ ملّی مورد سوءظن دولت وقت بود و مأمورین نظمیه مراقب اشخاصی که در آن کانون معرفت آمد و شد می کردند،بودند.در اندک زمانی صدها نفر از روشنفکران و محصلین مدارس عضویت آن را پذیرفته و در آنجا به مطالعه می پرداختند و به افکار نوین آشنا می شدند».

پس از صدور فرمان مشروطه و تشکیل اوّلین دورۀ مجلس شورای ملّی (1285 ش مطابق با 1324 ق)او از طرف طلاب تهران به نمایندگی برگزیده شد،و در مجلس بسیار فعال و مخالف اعمال ستمگرانۀ دولت بوده به طوری که پس از فوت مظفر الدّین شاه قاجار و به سلطنت رسیدن محمّد علی شاه قاجار در دعوای بین شاه و مجلس،یکی از خواسته های شاه اخراج و تبعید حاج سید نصر اللّه و چند نفر دیگر بود.

پس از فتح تهران توسط مشروطه خواهان،به عضویت هیئت مدیرۀ عالی ترین مقام تصمیم گیری کشور درآمد،و سپس به عنوان وکیل تهران در دومین دورۀ مجلس شورای ملی(1288 ش مطابق با 1327 ق)شرکت جست.و نیابت ریاست مجلس را نیز برعهده گرفته بود.و در دورۀ سوم مجلس(1293 ش مطابق با 1333 ق)نیز با اینکه رأی چشمگیری آورده بود،اما به علت عضویت در دیوان عالی کشور،از مجلس استعفا کرد و سالهای متمادی عضو و رئیس دیوان عالی کشور و استاد و رئیس دانشکدۀ معقول و منقول و ریاست دادستانی کل کشور بود.

تقوی در روز جمعه /21محرم1367/ ق مطابق با /13آذر1326/ ش به سن 85 سالگی در تهران درگذشت و در قبرستان حاج شیخ قم مدفون گردید.

ص:2124

از او آثاری چند به جای ماند،که عبارتند از:

1-اشارات ابن سینا(ترجمه-با همکاری).

2-اندرزنامۀ امیر نظام گروسی(اهتمام).

3-اوصاف الاشراف(اهتمام).

4-تازیانۀ سلوک(اهتمام).

5-تحفة الوزراء(اهتمام).

6-تفسیر ابو الفتوح رازی،جلدهای 3 و 4 و 5(اهتمام).

7-جاودان نامه(در مبدا و معاد و سلوک-اهتمام).

8-درة التاج لغرة الدیباج(تصحیح).

9-دیوان ناصر خسرو(تصحیح).

10-المفید للمستفید(اهتمام).

11-هنجار گفتار(در بلاغت).

12-عصای موسی علیه السّلام.

13-کتاب سیاست.

منابع

1-تاریخ انقلاب مشروطیت ایران.

2-رجال عصر مشروطیت 117 و 137.

3-ریحانة الأدب 216/1.

4-زندگینامۀ رجال و مشاهیر ایران 269/2.

5-سخنوران نامی معاصر 72/2.

6-شرح حال رجال ایران 315/5.

7-علماء معاصرین 396.

8-فرهنگ شاعران زبان پارسی 129.

9-فرهنگ عمید 315.

ص:2125

10-مؤلفین کتب چاپی 575/6.

11-نقباء البشر(خطی).

12-نمایندگان مجلس شورای ملی 293 و 330.

13-یادگار اهل سخن 151.

شیخ نصر اللّه لاهوتی اشکوری

اشاره

(-1387 ق)

شیخ حسن لاهوتی فرزند شیخ نصر اللّه لاهوتی از بزرگان و دانشمندان بود.

در منطقه«اشکور»واقع در غرب مازندران متولد گردید.

تحصیل در حوزه های علمیه

ایشان مقدمات را در مدرسۀ علمیۀ رامسر نزد علامه شیخ محمّد حسین غریب تنکابنی تحصیل نمود.سپس به تهران عزیمت کرد و مدارج عالی تحصیل را نزد آیات:سید محمّد تنکابنی و شیخ محمّد رضا تنکابنی (پدر شیخ محمّد تقی فلسفی واعظ)و در قم نزد آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی به پایان رسانید.

درگذشت

ایشان در پنج شنبه /23محرم/ 1387 ق مطابق با /14اردیبهشت/

ص:2126

1346 ش درگذشت،و جنازه اش در یکی از اطاقهای قبرستان ابو حسین-کنار علامه سلطان الواعظین شیرازی-به خاک سپرده شد.

مرحوم شیخ حسن لاهوتی که از شاگردان آیت اللّه سید روح اللّه خمینی بود، فرزند اوست.

منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-بزرگان تنکابن 283.

سیّد نصر اللّه موسوی تهرانی

اشاره

(1340-1404 ق)

سید نصر اللّه تهرانی فرزند سید جعفر ملک المحدثین و نوۀ سید محمّد موسوی شیرازی،از فضلا و محققان معاصر تهران بود.

وی در سال 1340 ق در تهران دیده به جهان گشود.

جدّ اعلای ایشان علامه سید محمّد رضا مجابی شیرازی(1223-1308 ق) از علما و بزرگان بود.جهت مطالعه شرح حالش به نقباء البشر 738/2 و مکارم الآثار 772/3 رجوع شود.

سید نصر اللّه پس از طی تحصیلات مقدماتی و سطح،به نجف اشرف رهسپار شد و در دروس عالی حوزه را از محضر آیات:میرزا عبد الهادی شیرازی،میرزا باقر زنجانی و سید ابو القاسم خوئی بهره مند شد و به افتخار دامادی آیت اللّه شیخ عبد الحسین امینی«مؤلف الغدیر»درآمد،ولی صاحب فرزندی نشد.

نامبرده در پی بیماری و اقامت چندین ساله در نجف به تهران بازگشت و در خانه بستری شد.

از آثار او

1-آرایش در اسلام.

ص:2127

2-زن و آینه.

3-گوشه ای از تاریخ ایران.

سرانجام در اثر شدت بیماری در جمادی اوّل1304/ ق در سن 64 سالگی در تهران چشم از جهان فروبست و پیکرش به قم حمل و به خاک سپرده شد.

منبع

1-معجم رجال الفکر و الأدب فی النجف 605/2.

شیخ نصرت اللّه بناروانی میانجی

(1333-1390 ق)

حاج شیخ نصرت اللّه بناروانی میانجی،فرزند محمّد هلال.به سال 1293 ش در قریۀ«قخبلاغ»میانه از مادر متولد شد.خواندن و نوشتن را نزد جدش مشهدی محمود،و دائیش میرزا عبد الحسین خلف فراگرفت.تحصیلات مقدماتی را در میانه خدمت آقا میرزا محمّد حجتی و حاج میرزا حسن انصاری«اشلقی»به پایان رساند.

سپس عازم حوزۀ علمیۀ زنجان گشت،و درسهای سطح را از محضر استادان بزرگ آن دیار حضرات آیات:میرزا احمد حاج رضازاده،شیخ عبد الکریم خوئینی و شیخ فیاض زنجانی تلمذ کرد.آنگاه به شهر مقدس قم هجرت نمود و در حلقۀ درس آیات:سید محمّد حجت کوه کمری،و سید حسین طباطبائی بروجردی،و شیخ عبد النبی اراکی شرکت جست،و از درس فلسفه آیت اللّه شیخ محمّد مهدی مازندرانی«امیرکلائی»هم استفادۀ شایان برد،و در نهایت از دو استاد بزرگوار خود (بروجردی و اراکی)به دریافت اجازۀ اجتهاد مفتخر گردید.وی علاوه بر تسلط کافی بر فقه،اصول،منطق و فلسفه از ذوق شعری خوبی هم برخوردار بود،چنانکه بیان شیوا و گیرای او همگان را زود شیفتۀ خود می کرد،و بدین سبب در منطقۀ قخبلاغ از محبوبیت خاصی در میان مردم برخوردار بود.

تألیفات زیر که حاصل تلاش شبانه روزی این عالم فرزانه محسوب می شود و

ص:2128

همۀ آنها به چاپ نیز رسیده اند به این شرح است:

1-کتاب الصلاة.

2-کتاب الطهارة.

3-رسالۀ علمیۀ«مجمع المسائل».

4-اصول البناروانی(در اصول فقه).

5-مناسک الحج.

6-توسل البناروانی(دیوان اشعار).

وی پس از سالها تلاش و خدمت،در روز شنبه /4ذی قعده 1390/ ق مطابق با /12دی1349/ شمسی چشم از جهان فروبست و در قبرستان شیخان قم برای خود مسکن جاودانی گزید.

منابع

1-سیمای میانه ص 223.

2-مؤلفین کتب چاپی 563/6.

شیخ نعمت اللّه دولتی گرگانی

اشاره

(1355-1400 ق)

ایشان در سال 1355 ق در شرق مازندران متولد گردید.

تحصیل در حوزۀ علمیه

پس از رشد و نمو جهت تحصیل علوم دینی به«کوهستان»بهشهر رفت،و خدمت آیة اللّه شیخ محمّد کوهستانی دروس مقدماتی را آغاز نمود.

سپس به حوزه علمیه نجف اشرف و قم مقدس مهاجرت کرد،و از محضر آیت اللّه سید روح اللّه خمینی بهره مند گردید.و در اوائل انقلاب به سمت«قاضی شرع»منصوب گردید.

ص:2129

وی در روز چهارشنبه /13رجب1400/ ق مطابق با /7خرداد1359/ ش در سن 45 سالگی در قم درگذشت،و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

شیخ نعمت اللّه مهدوی قزوینی

(-ح 1395 ق)

از علمای معاصر قم بود.

تولدش در قزوین اتفاق افتاد.مقدمات را همان جا آموخت.سپس در سن جوانی به قم رهسپار شد و سطح را نزد میرزا محمّد همدانی تلمذ نمود دروس خارج را از محضر آیات،حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سیّد محمّد حجت کوه کمری،سیّد محمّد تقی خوانساری و سیّد حسین طباطبائی بروجردی استفاده کرد و مشار الیه بالبنان گردید.حلقۀ درسی داشت و عده ای از فضلا از محضرش کسب فیض کردند.

نامبرده از نزدیکان و ملازمان و شاگردان آیت اللّه بروجردی بشمار می رفت و در تنظیم رسالۀ ایشان شرکت داشت.در ماه های مبارک رمضان هر سال به قزوین می رفت و علاوه بر اقامۀ جماعت به وعظ و ارشاد و هدایت عامۀ مردم می پرداخت.در وعظ و خطابت مهارت بسزایی داشت.

وی در حدود سالهای 1395 ق در قم درگذشت،و در قبرستان بهشت معصومه مدفون شد.

منابع

1-آثار الحجة 126/2.

2-آینۀ دانشوران 267.

3-اطلاعات متفرقه.

4-گنجینۀ دانشمندان 275/2.

ص:2130

سیّد نور الدّین ابهری

اشاره

(1355-1407 ق)

حاج سید نور الدّین فرزند آیة اللّه سید شمس الدّین نوۀ سید اسد اللّه موسوی ابهری،از فضلای معاصر بود.

در سال 1355 ق در قم متولد گردید.

در حوزه علمیه قم

ایشان مقدمات را در تهران آموخت،سپس به قم رفت و پس از طی سطوح، خارج فقه و اصول را نزد آیات:سید حسین طباطبائی بروجردی،سید کاظم شریعتمداری،سید محمّد رضا گلپایگانی و سید شهاب الدّین مرعشی،و فلسفه را از محضر سید محمّد حسین تبریزی«علامۀ طباطبائی»استفاده نمود،و بنا بر دعوت مردم«شهرآرا»تهران و امر آیة اللّه شریعتمداری به آنجا منتقل و به اقامۀ جماعت و تبلیغ دین مشغول شد.

وی پس از فوت پدر خود در(مسجد باب الحوائج)به انجام وظایف دینی پرداخت.

او در بامداد روز یک شنبه /14صفر1407/ ق مطابق با /27مهر1365/ ش در سن 52 سالگی در تهران درگذشت،و در یکی از اطاقهای باغ رضوان(جنب قبرستان وادی السلام)-در کنار تربت پدر خویش-مدفون شد.

منبع

1-گنجینۀ دانشمندان 43/3.

شیخ نور الدّین خلعتبری تنکابنی

(1292-1354 ق)

حاج شیخ نور الدّین فرزند علامه شیخ محمّد رحیم و نوۀ قاسم بیک خلعتبری

ص:2131

تنکابنی،به سال 1292 ق در روستای(لرز بن)تنکابن متولد گردید.

مقدمات را در زادگاهش فراگرفت،سپس به تهران جهت ادامۀ تحصیل رفت،و از آنجا وارد نجف اشرف شد و از محضر آیات:شیخ محمّد کاظم خراسانی،سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی بهره مند گردید،و به تنکابن بازگشت و قدرت ویژه ای حاصل کرد.

نامبرده در انقلاب مشروطیت شرکت فعالی داشت،و به اتفاق گیلانیها به رهبری محمّد ولی خان سپهسالار خلعتبری در فتح تهران شرکت نموده و نیز به اتفاق آیت اللّه سید حسن مدرس علیه قرار داد وثوق الدوله(1919 م)به مبارزۀ خود ادامه داد،و پشتیبان نهضت جنگلیها بود.مخصوصا با میرزا کوچک رفاقت نزدیکی داشت و ابتدا با رضا شاه پهلوی ملاقات کرد ولی بعدا از کارهایش اعراض نمود،و زبان انتقاد را پیشه گرفت.به همین خاطر در اواخر سال 1310 ش به دستور رضا شاه ابتدا در زندان قصر تهران زندانی گردید،سپس به کاشان تبعید شد و تمام املاکش را مصادره نمود.

در سال 1354 ق مطابق با 1314 ش به سن 62 سالگی در کاشان درگذشت، جسدش به قم حمل و در ایوان نو حضرت معصومه علیها السّلام بخاک سپرده شد.

منابع

1-بزرگان تنکابن 284(سال مرگش را 1353 ق دانسته است).

2-نسبنامۀ دودمان علامۀ تنکابنی 144.

سیّد نور الدّین علوی طالقانی

(1332-1410 ق)

حاج سید نور الدّین فرزند آیت اللّه سید محی الدّین و نوۀ سید کاظم علوی طالقانی،از فضلا و بزرگان معاصر تهران بود.

وی در سال 1332 ق مطابق با 1291 ش در تهران دیده به جهان گشود.

ص:2132

آقا نور الدّین پس از آموختن مقدمات علوم دینی جهت ادامۀ تحصیلات عالی خود به حوزۀ علمیۀ قم رهسپار شد و از محضر علمای آن سامان استفاده کرد،آنگاه به تهران مراجعت نمود و در مسجد مقدس واقع در نزدیکی میدان اعدام به جای پدر خود به اقامۀ جماعت و انجام سایر خدمات مذهبی و اجتماعی اشتغال نمود.

وی در روز /16رجب1410/ ق مطابق با /23بهمن1368/ ش در سن 78 سالگی در تهران درگذشت،پیکرش به قم حمل و در کنار تربت پدر خود در یکی از اطاقهای قبرستان ابو حسین به خاک سپرده شد.

منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-گنجینۀ دانشمندان 512/3.

ص:2133

ه

حاج هادی ابهری

(-1390 ق)

از مردم باایمان و پرهیزکار و سالک«ابهر»و مردی عامی و بی سواد بود ولی روی اخلاص عمل و خلوص نیت و صفا و معنویتی که داشت،کلمات حکمت آمیزی بر زبانش جاری می شد.

جناب استاد آقای شیخ محمّد رازی که ایشان را دیده و بر حقیقت صفایش مطلع شده،بعضی از کرامتهای ایشان را در گنجینۀ خود نوشته،و اظهار می دارد که:

مورد عنایت و توجه آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی و دیگر علماء بوده است.

وی در سال 1390 ق در تهران درگذشت،و در جوار علی بن جعفر علیه السّلام قم به خاک سپرده شد.

منبع

1-گنجینۀ دانشمندان 46/3.

سیّد هادی روحانی قمی

(ح 1355-1420 ق)

حاج سیّد هادی فرزند علامه سیّد ابو الحسن روحانی و نوۀ آیت اللّه سیّد صادق

ص:2135

حسینی قمی،از فضلای تهران بود.

وی در حدود سال 1355 ق در قم تولد یافت.

پدرش از دانشمندان بود.تولدش در سال 1309 ق در قم اتفاق افتاد.پس از سپری کردن مقدمات و سطح،در سال 1330 ق به نجف اشرف رفت و از محضر آیت اللّه سیّد ابو الحسن اصفهانی بهره ها برد.سپس به زادگاهش مراجعت فرمود و از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی در فقه و اصول و آیت اللّه میرزا جواد ملکی تبریزی در اخلاق و عرفان استفاده نمود.از آثار او:1-کتابی مختصر در علم اخلاق.

سیّد ابو الحسن در روز دوشنبه /6 ذی القعده1382/ ق برابر با /12فروردین 1342/ ش در سن 73 سالگی در نجف اشرف بدرود حیات گفت.شرح حالش در آثار الحجة 36/2 و گنجینۀ دانشمندان 336/1،آمده است.

سیّد هادی در قم تحصیل نمود و مدتی از محضر آیت اللّه سیّد صادق فرزند سیّد محمود روحانی استفاده کرد.سپس رهسپار تهران شد و مشغول خدمات دینی و اجتماعی گردید،آثار قلمی نیز دارد.

نامبرده در روز چهارشنبه /27رمضان1420/ ق برابر با /15دی1378/ در تهران در پی بیماری دار فانی را وداع گفت.پیکرش عصر روز پنجشنبه در قم تشییع و به خاک سپرده شد.

منبع

1-اطلاعات متفرقه.

میرزا هادی صدر الممالک اردبیلی

(-ح 1306 ق)

میرزا هادی فرزند میرزا نصر اللّه صدر الممالک اردبیلی.

پدرش از اکابر علما و افاضل عرفا بود،و در علوم عقلی و نقلی ید طولائی داشت.

ص:2136

میرزا هادی نیز عارفی آگاه و فاضلی روشن بود،و در مجالس و محافل عرفانی و ادبی شرکت می جست.

ایشان در حدود سال 1306 ق در سنّ متجاوز از 70 سالگی در قم درگذشت.

منابع

1-طرائق الحقائق 242/3.

2-مکارم الآثار 1973/6.

شیخ هادی عبادی طالقانی

(1340-1389 ق)

شیخ هادی فرزند علامه شیخ محمّد حسن و نوۀ ملا عبد اللّه طالقانی(عبادی)، از فضلای جوان این بیت و داماد آیت اللّه سید صدر الدّین صدر بود.تولدش به سال 1340 ق مطابق با 1300 ش در تهران اتفاق افتاد.

وی پس از فراغت از تحصیلات دبیرستانی،جهت تحصیل علوم دینی به قم عزیمت و مقدمات و سطوح را به انجام رسانید،و خارج را از محضر آیات:سید محمّد حجت کوه کمری،سید صدر الدّین صدر،و سید حسین طباطبائی بروجردی مستفیض گشت و به تهران بازگشت،و از راه مباحثات دینی و ادارۀ جلسات مذهبی خدماتی به انجام رسانید.

وی در روز سه شنبه /19ذی قعده 1389/ ق مطابق با /7بهمن1348/ ش در تهران درگذشت،و در قبرستان شیخان قم مدفون گردید.

منابع

1-آثار الحجة 276/2.

2-آشنایی با مشاهیر طالقان 343.

3-گنجینۀ دانشمندان 509/4(وفاتش را به سال 1388 ق دانسته که اشتباه است).

ص:2137

سیّد هادی موسوی ملایری

(1336-1383 ق)

حاج سید هادی فرزند سید محمود موسوی ملایری،تولدش به سال 1336 ق در ملایر اتفاق افتاد،و پس از طی دوران کودکی به سال 1349 ق به بروجرد رفت و مقدمات را به مدت چهار سال تحصیل کرد،و در سال 1353 ق به قم عزیمت و پس از طی سطوح،خارج را از محضر آیات:

سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری،و سید صدر الدّین صدر استفاده نمود.

وی در اوایل سال 1365 ق به نجف اشرف عزیمت و چند ماهی از محضر آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی بهره مند گردید،و به ایران بازگشت که در همدان توقف نمود و از محضر آیت اللّه آخوند ملا علی همدانی به مدت 3 سال مستفیض گردید،و در پی دعوت اهالی قریۀ«پری»ملایر به آنجا عزیمت کرد،و به ترویج احکام و بنای مساجد در روستاهای اطراف همت گماشت و پس از مدتی مجددا به قم مراجعت نمود و از محضر آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی بهره مند شد و به تدریس سطح پرداخت،و مدتی هم در قریۀ«جوزان»ملایر بسر برد.

ملایری در اوایل/ربیع الاول1383/ ق مطابق با اوایل/مرداد1343/ ش به سن 47 سالگی در اثر سکتۀ قلبی در ملایر درگذشت،و در قبرستان ابو حسین مدفون شد.

ص:2138

فرزندانش:1-سید رضا 2-سید حسین.

منبع

1-گنجینۀ دانشمندان 257/8.

شیخ هادی نیّری میانجی

(1321-1404 ق)

حاج شیخ هادی نیّری فرزند مرحوم حاج میرزا محمّد«افتخار العلماء» میانجی،در خانواده ای روحانی در سال 1321 ق مطابق با 1282 ش در میانه پا به عرصۀ وجود نهاد.تحصیلات مقدماتی را نخست در نزد پدرش فراگرفت.پس از درگذشت پدر،مدتی از محضر آیت اللّه حاج میرزا محمّد حجتی و مرحوم عماد العلماء استفاده برد.در سن بیست سالگی عازم شهر مقدس قم گشت،و در یکی از حجره های مدرسۀ رضویۀ سکونت گزید.دورۀ سطح را در نزد آیات:سید محمّد تقی خوانساری،سید صدر الدّین صدر،و میرزا مهدی بروجردی تلمّذ نمود.درس خارج را هم در حضور آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی آموخت و در ضمن تحصیل به تدریس همت گماشت.

پس از نه سال اقامت در قم بنا به دعوت اهالی میانه به زادگاه خود مراجعت کرد،و از همان روزهای نخست با تشکیل جلسات علمی و دینی،به رشد و شکوفایی اطلاعات مذهبی مردم اهتمام ورزید.

آیت اللّه نیّری از روحی مهذب و قوی برخوردار بود.تهجد،مناجات شبانه و دعاهای روزانه و حتی روزه گرفتنیهای مستحبی وی همچنان تا آخر عمر ادامه داشت.قناعت و احتیاط در مصرف وجوه شرعی پیشۀ همیشگی او بود.

در زمان تسلط دموکراتها بر آذربایجان(در 1324 ش)با شهامت تمام به مخالفت آنان برخاست،و در منزل خود برای نابودی متجاوزان،مجلس دعا برقرار

ص:2139

کرد،تا اینکه جمعی از اطرافیان برای در امان ماندن وی از خطرها،او را به شهر قم انتقال دادند،که بعد از ختم غائله دوباره به شهر میانه بازگشت.

ایشان سرانجام در سال 1404 ق مطابق با 1363 ش به سن 82 سالگی جان به جان آفرین تسلیم کرد.پیکر پاک او با احترام کامل به شهر مقدس قم انتقال یافت،و در جوار مزار علی بن جعفر علیه السّلام به خاک سپرده شد.

میرزا هاشم آملی

اشاره

(1322-1413 ق)

حاج میرزا هاشم فرزند حاج محمّد آملی مازندرانی«لاریجانی»،از فقها و اساتید به نام حوزه های علمی بود.

ایشان در سال 1322 ق در شهرستان آمل متولد شد،و پس از طی تحصیلات ابتدایی نزد ملا احمد آملی،به تشویق یکی از بستگان خود جهت تحصیلات علوم دینی در سن 16 سالگی به تهران عزیمت کرد،و مورد توجه مرحوم سید حسن طباطبائی«مدرس»که متولی مدرسۀ سپهسالار بود،واقع شد.ایشان در فرصت کوتاهی ادبیات،منطق و سطوح عالیه را به پایان رسانید.اساتید وی در این برهه مرحوم سید محمّد تنکابنی و میرزا ید اللّه نظرپاک و میرزا طاهر تنکابنی در فلسفه،شیخ محمّد علی لواسانی،میرزا ابو الحسن شعرانی،شیخ حسین آملی و میرزا محمّد رضا فقیه لاریجانی بوده اند.

در همین ایام که حوزۀ علمیۀ قم با استقرار مرحوم آیت اللّه حاج شیخ

ص:2140

عبد الکریم حائری یزدی شکل گرفته بود،جهت تحصیلات عالیه در سال 1345 به قم عزیمت کرد و با جدیت به فراگیری علوم اسلامی پرداخت.در این دوران علاوه بر حضور در محفل درس مرحوم آیت اللّه حائری،در جلسات درس اساتیدی بزرگ از جمله آیات:میر سید علی یثربی کاشانی،میرزا محمّد علی شاه آبادی،شیخ محمّد علی حائری قمی و سید محمّد حجت کوه کمری نیز شرکت می کرد.

پس از مدت پنج سال تحصیل و تدریس مداوم در قم با اخذ درجۀ اجتهاد از مرحوم آیت اللّه حائری و آیت اللّه حجت،جهت ادامۀ تحصیل و درک محضر اساتید نجف،به دیار ولایت کبری در سال 1350 ق عزیمت و در جوار مولا امیر المؤمنین علی علیه السّلام اقامت گزید،و در محفل دروس آیات:میرزا محمّد حسین نائینی،شیخ ضیاء الدّین عراقی و سید ابو الحسن اصفهانی شرکت کرد.

ایشان موفق شد در این دوره تمامی مطالب دروس اساتید خود را با قلمی روان تقریر نماید و در مدت کوتاهی با توصیۀ اساتید خود،پس از چندین سال تدریس سطوح عالیه برای فضلا و طلاب مشتاق به تدریس«خارج»پرداخت.طولی نکشید که حوزۀ درس ایشان مورد توجه فضلاء عالی مقام قرار گرفت،و موفق شد عدۀ زیادی را در همان ایام تربیت نموده،به مقامات عالیه نائل گرداند.

ص:2141

در سال 1381 ق به قصد معالجه و دیدن ارحام و دوستان و نیز به دعوت جمعی از اساتید و فضلای حوزۀ علمیۀ قم،موقتا در قم اقامت و به تدریس فقه و اصول پرداخت.در همین فرصت عدۀ زیادی از محققین حوزه به شرکت در درس ایشان موفق شدند.

از جملۀ آثار ایشان که به رشتۀ تقریر درآمده و به طبع رسیده است به شرح زیر می باشد:

1-کشف الحقائق،از سید جعفر کریمی که تقریر درس«بیع و خیارات» است و بعضی از مجلدات آن به چاپ رسیده.

2-المعالم المأثورة(در طهارت)از اسماعیل پور.

3-مجمع الافکار،دورۀ اصول فقه در پنج جلد.

4-منتهی الافکار،حاوی مباحث الفاظ اصول فقه از شیخ محمّد تقی مجلسی.

و بسیاری از تقریرات غیر مطبوع دیگر که توسط اساتید حوزه به رشتۀ تحریر درآمده و هنوز به طبع نرسیده است.

همچنین برخی از آثار قلمی ایشان به شرح زیر است:

1-بدائع الافکار،یک دورۀ مباحث اصول فقه تقریر درس مرحوم آیت اللّه شیخ ضیاء الدّین عراقی است که از متفکرین بزرگ قرن معاصر محسوب می شوند.از این دوره«مبحث الفاظ»در 4 جلد به طبع رسیده است.

2-کتاب الرهن.

ص:2142

3-کتاب الاجارة.

4-کتاب الصوم.

5-رسالة النیة.

6-رساله ای در خلل صلات.

7-حاشیه ای بر«التحصیل»بهمنیار،که در زمان تلمذ ایشان نزد مرحوم نظر پاک تألیف شده است.

8-تعلیقة علی العروة الوثقی.

9-تقریرات فقه عراقی.

10-تقریرات صلات حائری یزدی.

11-حاشیة بر شرح چغمنی.

13-مناسک حج.

14-تقریرات اصول اصفهانی.

15-الخیارات.

16-کتاب الغصب.

17-رسالة فی الرضاع.

ایشان همواره مقید بود که دروس خود را قبل از افاضۀ قلمی نماید،و از این رهگذر مکتوبات عدیده ای از ایشان بجای مانده است،از جمله:

1-از آغاز بیع تا آخر مکاسب.

2-دورۀ مباحث طهارت.

3-دورۀ صلات.

4-دوره های متعدد در اصول.

ساده زیستی و اخلاق

ایشان بسیار خلیق،خوش برخورد،خوش عمل و خوش خلق بود از نظر

ص:2143

ملکات و خصائل اخلاقی کمتر کسی را می توان شبیه او دانست.او در موقعیت و مرجعیت تشیع همواره ساده زیست و به دور از هرگونه تکلف زندگی کرد،در خانه اش بر روی همگان باز بود.در بسیاری از موارد دیده شد که شخصا از ارباب رجوع استقبال به عمل آورده،و وی را به حضور پذیرفت-غالبا خود به تلفن ها پاسخ می داد.مزاح حکیمانه و مفاکهة الاخوان او میان علماء از شهرت خاصی برخوردار است.

حال خوشی داشت،به اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السّلام عشق می ورزید و غالبا هنگام ذکر نام اهل بیت علیهم السّلام به ویژه نام مولی الموحدین امیر المؤمنین علیه السّلام اشک می ریخت،حال بکاء و توسل مخصوص به خود داشت.از پند،اندرز، راهنمایی،ارشاد و خیرخواهی نسبت به دیگران بویژه طلاب هیچ گونه مضایقه ای نداشت،همواره در آستانۀ تعطیلات حوزه و نیز در سایر موارد همگان را پدرانه نصیحت می کرد،و البتّه چند مسأله بیش از سایر مسائل در سخنان و سفارشهای او به چشم می خورد از جمله:هیچ گاه به نامحرم نگاه نکنید،همواره با وضو و طهارت باشید،خدا را فراموش نکنید،همیشه به یاد مولی امام زمان(عج)باشید که ناظر بر شماست،نماز شب را از یاد نبرید که همۀ انبیاء علیهم السّلام به مداومت آن سفارش کرده اند.

ابنیۀ علمی و مذهبی

در گوشه و کنار کشور،بناهای مذهبی و علمی فراوان با همت ایشان احداث گشته اند،که مدرسۀ علمیۀ«ولی عصر»(عج)در حوزۀ علمیۀ قم از آن جمله است.

و جالب آن است که ایشان در زمان حیاتشان در ملاقاتی از مرحوم شیخ مرتضی مطهری خواسته بودند،مقداری از اوقاتشان را صرف برنامه ریزی مدرسۀ علمیۀ قم بنمایند و آنجا را به«دار الفقاهه»تبدیل نمایند.

ایشان عصر روز جمعه /4رمضان1413/ ق مطابق با /7اسفند1371/ ش به سن 91 سالگی در قم درگذشت،جسدش بعد از ظهر شنبه از مسجد امام حسن

ص:2144

عسکری علیه السّلام تشییع و در حرم حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

منابع

1-آثار الحجة 367/2.

2-گنجینۀ دانشمندان 53/2.

3-مؤلفین کتب چاپی 744/6.

4-نقباء البشر(خطی).

شیخ هاشم تقدیری سبزواری

(1345-1417 ق)

حاج شیخ هاشم تقدیری سبزواری،از دانشمندان و مدرسین حوزۀ علمیۀ خوانسار بود.

در سال 1345 ق در سبزوار دیده به جهان گشود،و پس از طی دورۀ مقدماتی به مشهد مقدس رهسپار شد و سطوح را به انجام رسانید،و جهت دیدن دورۀ خارج به قم مهاجرت کرد و از محضر آیات:سید حسین طباطبائی بروجردی،سید محمّد داماد یزدی، شیخ مرتضی حائری یزدی،و سید روح اللّه خمینی بهره مند گردید،و جزو ملازمین درس آیت اللّه حائری یزدی و نیز معتمدین نزد ایشان بود.

در سالهای آخر عمر به دعوت آقای ابن الرضا به خوانسار رفته و در(مدرسۀ حضرت ولی عصر عج)به تدریس سطوح پرداخت،و در آن دیار منشاء خدمات و برکات بود و عدۀ زیادی از نوجوانان را تربیت نمود.

ص:2145

سرانجام در روز یکشنبه /5رجب1317/ ق در پی بیماری قلبی در خوانسار درگذشت،جسدش روز دوشنبه در قم تشییع و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام به خاک سپرده شد.

منابع

1-افادات معظم له.

2-گنجینۀ دانشمندان 328/5.

سیّد هاشم حسینی تهرانی

اشاره

(1338-1411 ق)

سید هاشم فرزند سیّد جواد و نوۀ سیّد مهدی حسینی تهرانی،از دانشمندان و مدرسان معروف بود.وی در /17شعبان1338/ ق در تهران متولد شد.

مقدمات را در زادگاه خود آموخت،مقداری از سطح را نیز فراگرفت.آنگاه در سال 1360 ق به نجف اشرف عزیمت و از محضر آیات:شیخ حسین حلّی،میرزا باقر زنجانی و سیّد ابو القاسم خویی استفاده نمود.

در سال 1366 ق به تهران بازگشت و علوم عقلی و نقلی را از محضر آیات:

شیخ ابو الحسن شعرانی،شیخ مهدی الهی قمشه ای،شیخ محمّد تقی آملی و سیّد ابو الحسن رفیعی قزوینی بهره مند گردید.

در سال 1373 ق مجددا به نجف اشرف رفت و تا سال 1380 ق به تدریس و تدرّس از اساتید مذکور اشتغال داشت،و اخیرا به تهران بازگشت و مشغول تدریس و ترویج گردید.

از آثار او:

1-أفضل الأعمال فی فضیلة الصلاة و أحکامها.

2-بوستان معرفت.

ص:2146

3-توضیح المراد فی التعلیق علی تجرید الاعتقاد.

4-شرح التوحید(اثر شیخ صدوق).

5-عقائد انسان،در چند مجلّد.

6-علوم العربیة فی النحو و الصرف،در سه جلد.

استاد تهرانی،در روز شنبه /9 ذی الحجه1411/ ق در سن 73 سالگی در تهران بدرود حیات گفت.پیکرش به قم حمل و در قبرستان باغ بهشت مدفون گردید.

منابع

1-اطلاعات متفرقه.

2-مؤلفین کتب چاپی 750/6.

سیّد هاشم خوئی

اشاره

(1295-1358 ق)

میر سید هاشم فرزند سید عبد اللّه و نوۀ سید محمّد موسوی خوئی،تولدش در (کوشک سرای)مرند به سال 1295 ق اتفاق افتاد.

تحصیلات خود را در مرند نزد فاضل هرزندی و در خوی به انجام رسانید و در نجف اشرف مطلقا تحصیل ننمود.در سال 1320 از مرند به خوی منتقل شد و در جنگ ارامنه با علمای خوی نهایت تشریک مساعی را مبذول داشت و تفنگ بدست با مهاجمین مبارزه نمود.

استاد شیخ محمّد رازی در شرح حال ایشان نوشته:(آن مرحوم از علمای فاضل و دانشمند و در علوم متنوعه صاحب نظر،و مخصوصا در فقه و اصول و حدیث دارای تحقیقات ارزنده و تتبعات کثیره می باشد،و علاوه بر مراتب بالا دانشمند مزبور در ادب و موعظه و خطابه توانا و در حدت ذهن وجودت حافظه فردی کم نظیر بوده است،اشعار عربی،ترکی،و فارسی که از ایشان به یادگار مانده نشانۀ قریحۀ سرشار و طبع لطیف و ذوق سلیم او می باشد).

ص:2147

وی دارای اجازاتی است از آیات:شیخ الشریعۀ اصفهانی،سید ابو الحسن اصفهانی،شیخ عبد الکریم حائری یزدی،میرزا آقا اصطهباناتی.

از آثار او:

1-الاربعون حدیثا.

2-رجوم الشیاطین فی دفع اشتراکی المشرکین.

3-سر الاسرار فی مصائب الابرار.

4-صواب الخطاب در وجوب حجاب.

5-فرائد الدرر فی دفع الغرر،(فارسی-در مواعظ و پند).

6-مجالس الاصول فی المواعظ،(فارسی)

7-مرقاة التقی فی شرح القضاء من العروة الوثقی.

8-مفتاح الکلام فی شرح شرائع الاسلام(کتاب الزکاة و الخمس و الصوم و اما الطهارة و الصلاحة و المتاجر لم تزل مخطوطة).

9-ذخر المساکین در ادعیه.

10-رساله ای در احکام اموات.

11-رساله در ردّ نظریه داروین.

12-شرح الاربعین حدیثا.

13-شفاء الصدور در تفسیر سورۀ قدر.

14-منظومه ای در عقاید(دربارۀ ظهور ولی عصر«عج»).

15-جواب العائب فی مسأله طلاق الغائب.

16-فوائد اسلام.

17-دیوان اشعار.

18-وصلة سلاسل الاخیار الی رواة الاخبار.

19-احسن الکلمات فی ردّ الغلات.

20-ترجمۀ احتجاج(از طبرسی)

ص:2148

21-شرح بر رسائل(شیخ انصاری).

22-فقه القرآن،در 2 جلد

23-رسالۀ علمیه.

فرزندانش:

1-سید عبد اللّه 2-سید محمّد 3-سید حسن 4-سید حسین 5-علامه سید جعفر مرقانی متولد رجب1349/ ق در خوی 6-سید علینقی 7-سید مهدی و 7 دختر که علامه و دانشمند محترم حاج میرزا خلیل قبله ای خوئی دامادش می باشد.

منابع

1-تاریخ خوی(آقاسی)559.

2-تذکرة الفضلاء(خطی).

3-تذکرة شعرای آذربایجان 274/4.

4-سخنوران آذربایجان 1031.

5-فهرست کتابخانۀ آستان قدس رضوی؟؟312/.

6-گنجینۀ دانشمندان 73/5.

7-مؤلفین کتب چاپی 759/6.

8-نقباء البشر(خطی).

سیّد هاشم رضوی بنارسی

(-ح 1410 ق)

سید هاشم فرزند سید علی اکبر و نوۀ سید علی اصغر رضوی بنارسی هندی، از دانشمندان و عرفای معاصر بود.در بنارس هند متولد گردید.

وی در ایالت بنارس از جمله شاگردان آیت اللّه سید علی جواد بنارسی (متوفای 1338 ق)بود،سپس به عتبات عالیات مهاجرت کرد و در نجف اشرف از شاگردان بزرگانی چون:سید عبد الغفار مازندرانی و سید علی قاضی طباطبائی در

ص:2149

عرفان و فقه عالی بود.

وی مدتی هم در کربلا تحصیلاتی داشت و نزد آیت اللّه سید محمّد هادی میلانی تلمذ نمود.

بنارسی،پس از سالهای متمادی اقامت در عتبات مقدس به ایران مهاجرت کرد و در همدان مدتی از انفاس زکیه علامۀ عارف شیخ محمّد جواد انصاری بهره مند گردید،سپس در تهران سکونت اختیار نمود.

وی در حدود سال 1410 ق در تهران در حدود سن 90 سالگی بدرود حیات گفت.پیکرش به قم حمل و در روبروی مقابر گلزار شهدا به خاک سپرده شد.

منابع

1-اظهارات یکی از دوستان ایشان.

2-نقباء البشر 1610/4.

سیّد هاشم طباطبائی یزدی

اشاره

(ح 1320-1395 ق)

سید هاشم فرزند آیت اللّه سید عبد الحی و نوۀ سید ابو القاسم طباطبائی یزدی، از فضلا و نویسندگان بود،تولدش در حدود سال 1320 ق در نجف اشرف اتفاق افتاد.

پدرش سید عبد الحی(1282 در فراشاه یزد-/16محرم1348/ ق در یزد) از فقها و دانشمندان معروف یزد بود.وی پس از سپری مقدمات نزد پدر خود به نجف اشرف رفت و از محضر سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی استفاده نمود.و در سال 1330 ق به یزد بازگشت و مشغول خدمات دینی و اجتماعی گردید.جهت تفصیل بیشتر به نقباء البشر 1093/3 و النجوم السّرد بذکر علماء یزد(اثر سید جواد مدرس-خطی)رجوع شود.

سید هاشم در سال 1330 ق همراه پدر خود به یزد رفت و پس از طی مقدمات و سطح مجددا به نجف اشرف بازگشت و پس از چندی اقامت در اثر ابتلا به

ص:2150

بیماری تنگی نفس به یزد مراجعت کرد و به جای پدر خود در مسجد سرریک به اقامۀ جماعت و ارشاد دینی اشتغال ورزید و دروس دینی را از محضر آیت اللّه سید علی مدرسی یزدی بهره مند شد.

نامبرده در چند سال آخر عمر خود به تهران مهاجرت کرد و در آنجا نیز به اقامۀ جماعت و ارشاد و هدایت پرداخت.

از آثار او:

1-التهذیب لمغنی اللبیب،مکرر چاپ شده است.

2-جامع الشتات فی فتاوی المراجع.

3-چمنزار،1377 ق،یزد،جیبی،220 ص.

4-رسالۀ نوروزیه،1371 ق،یزد،رقعی،74 ص.

5-گلزار نجفی«کشکول».

6-معجون الأدعیة،1380 ق،اصفهان،جیبی،183 ص.

مرحوم سید هاشم در شعبان1395/ ق مطابق با 1354 ش در حدود سن 75 سالگی در تهران دار فانی را وداع گفت و پیکرش به قم حمل و در یکی از اطاقهای قبرستان ابو حسین به خاک سپرده شد.

یکی از برادران آقا سید هاشم،سید مرتضی طباطبائی که از جمله فضلای درس آیت اللّه میرزا عبد الهادی شیرازی در نجف اشرف بود،وی به یزد رفت و به وظایف دینی و روحی اشتغال ورزید و سرانجام در اثر بیماری قلبی در سال 1378 ق در حدود سن 55 سالگی در یزد درگذشت و پیکرش در قبرستان طوبی هرهر به خاک سپرده شد.دامادهایش مرحوم آیت اللّه میرزا حسن یزدی که از علمای مدرس نجف اشرف و شیخ محمّد رضا لبیبی از علمای برجستۀ معاصر کرمان می باشد.

منابع

1-النجوم السّرد بذکر علماء یزد(خطی-سید جواد مدرسی).

ص:2151

2-مجموعۀ وزیری یزدی(خطی).

3-معجم المطبوعات النجفیة 393.

4-مقدمۀ گلزار نجفی.

5-مؤلفین کتب چاپی 759/6.

سیّد هاشم نیشابوری

(-ح 1310 ق)

وی قبل از سال 1300 ق به سامراء مهاجرت کرد و از محضر آیت اللّه میرزا محمّد حسن شیرازی چند سالی استفاده نمود آنگاه به امر استادش به ایران مراجعت داشت ولی در جهرود قم به رحمت الهی پیوست و پیکرش به قم حمل و در آنجا به خاک سپرده شد.

از مهمترین ویژگیهای مترجم له کثرت عبادت و زهد و تقوا و یکی از گریه کنندگان حقیقی بود.

منبع

1-هدیة الرازی الی المجدد الشیرازی 173.

شیخ هدایت اللّه تبریزی«غروی»

اشاره

(1314-1407 ق)

آیت اللّه شیخ هدایت اللّه فرزند علامه شیخ زین العابدین تبریزی مرندی،به سال 1314 ق در نجف اشرف دیده به جهان گشود.

پس از طی مقدمات،سطوح را نزد آیت اللّه شیخ مرتضی طالقانی تلمّذ نموده، و در حدود سن 30 سالگی در پی بیماری و اختلال مزاج به تبریز مهاجرت کرده و جزو شاگردان آیت اللّه سید ابو الحسن انگجی درآمده،و در علوم غریبه از شیخ ابراهیم تبریزی معروف به(آقا بالا)استفاده نموده،و نیز از حاج علی سیاح،و شیخ

ص:2152

حسنعلی نخودکی اصفهانی در مشهد مقدس،در رشتۀ علوم غریبه و معنویات و ریاضیات بهره مند شده،و در تبریز منزل وی محل اهل دل و ماوای صاحبان بصیرت بوده است.

بنده سایر آثار قلمی ایشان را نزد فرزندش حجة الاسلام شیخ ابو القاسم غروی دیدم که از آن معلوم می شود بسیار پرکار و بسیار دقیق بوده،و در فقه و اصول نیز ید طولائی داشته است.

آیة اللّه سید کاظم تبریزی به هنگام انتقال به قم ایشان را به عنوان متصدی مدرسۀ طالبیه تعیین نمود و پس از پذیرفتن این کار از لحاظ نظم و ترتیب امور طلاب و مدرسه بسیار کوشش نمود.و مورد توجه علمای شهر و مردم نیکوکار تبریز گردید.وی این سمت را سالهای متمادی برعهده داشت.در ضمن تدریس بعضی از کتابهای درسی مانند شرح لمعه مشغول بود و نیز امامت مسجد خاله اوغلی جنب مسجد جامع را برعهده داشت.

از آثار او:

1-حاشیة علی المنظومة.

2-مجالس الذکر.

3-تقریرات الانگجی(فی الزکاة و الخمس و الوقف و الاجارة).

4-الکتاب الحمید فی تفسیر سورتی الحمد و التوحید(محرم1355/ ق در تبریز و علیه تقریظ الانگجی عام 1357 ق).

5-کشکول،به زبان عربی.

ص:2153

6-المنظوم و المنثور فی طرائف الامور و حوادث الأیام و الأعوام و الشهور.

7-منتهی التقریب علی حاشیة التهذیب فی المنطق.

8-منتهی التصنیف فی علم التصریف.

9-تفسیر سورة البقرة(ناقص).

10-تفسیر کل من السور:نوح و الجن و المزمل و المدثر و القیامة و هل اتی و المرسلات و النبأ(فی دفتر واحد).

11-رسالة الاحباط فیما اشتهر من الاغلاط.

12-دیوان شعر(اغلبه فی اهل البیت علیهم السّلام و رثاء والده و الشیخ محمّد جواد البلاغی).

13-نهایة الطلب فی الصنعة و الکیمیاء(فارسی).

14-رسالة فی الصنعة و الکیمیاء(عام ق).

15-جدول معرفت اوقات الصلاة خلال عام فی تبریز.

16-عدة دفاتر فی علم الرمل.

17-نیل المشتاق الی معرفة الاعداد و وضع الألواح و الأوفاق.

18-عدة دفاتر فی الطلاسم و الادعیة.

19-رسالۀ چهل اسم و شرح خواص آن.

20-رساله ای در تسخیر و احضار.

21-تسهیل الأمر علی من طلب من قواعد الجفر.

22-مجموعه فی شرح دعای سیفی،شرح دعای جوشن کبیر،شرح خواص سورۀ یس(1362 ق).

23-حاشیة علی المطول.

24-حاشیة علی کفایة الاصول.

25-حاشیة علی اللمعة الدمشقیة.

سرانجام در شب جمعه اول/محرم1407/ ق به سن 92 سالگی در تبریز

ص:2154

درگذشت،و در قبرستانی که چسبیده به قبرستان حاج شیخ قم است مدفون گردید.

از فرزندانش:

شیخ ابو القاسم غروی در کسوت روحانیت می باشد.

هدایت اللّه عجمی

(-ح 1395 ق)

از شعرای معاصر بود که در نارمک تهران می زیست.

فقط نمونه ای از اشعار او به دست ما رسید،که تقدیم خوانندگان گرامی می شود:

به مناسبت فوت حضرت حجة الاسلام و المسلمین آقای حاج شیخ آقا بزرگ نوری قدّس سرّه سروده شد:

تا توانی تخم نیکی در زمین دل بکار

بر نیکو حاصل نیکو دهد در روزگار

بندگی کن تا شوی بر ما سوی اللّه پادشاه

کام مسکینان بده تا آنکه گردی کامکار

گر جبین بندگی بر خاک بگذاری شبی

شهریاران سردرت آرند روی انکسار

جهل بوجهلی بنه،کن پیشه صدق بوذری

شو مسلمان همچو سلمان تا که گردی رستگار

دل منه بر منصب و جاه و مقام دنیوی

زان که دنیا را نباشد ای برادر اعتبار

چون سکندر گر شوی فرمانروای بحر و برّ

چون سلیمان گر نشینی بر سریر اقتدار

ص:2155

هرکه باشی عاقبت جایت بود در خاک گور

گر گدای بینوایی یا همایون شهریار

عاقبت گرگ اجل آرد گریبانت بچنگ

خلق انبوهی نماید در عزایت سوگوار

آنکه بودی چند روز قبل با ما همنشین

حال بنگر ساکت و خاموش خفته بر مزار

بیستمین روز از مه ذی الحجّه چون شد منقضی

سیصد و هشتاد و پنج هجری از بعد هزار

شد بلند از کاروان مرگ بانگ الرّحیل

یعنی ای مرد خدا آماده شو،بربند بار

حجة الاسلام نوری:حاج شیخ آقا بزرگ

اختر علم و ادب فرزانه مرد هوشیار

چون ندای ارجعی بشنید از حق بی درنگ

همچنان مرغ سبک روحی پرید از شاخسار

خطاب به حضرت آیت اللّه آقای حاج سیّد کاظم شریعتمداری در قم:

ای زعیم پاکدل وی آیت عظمای حق ای پناه شیعه وی شرع و شریعت را مدار

ما ز قلهک همره روحانی عالیمقام حجة الاسلام مشکوری:بحال داغدار

بهر عرض تسلیت در پیشگاه حضرتت آمدیم از راه دور ای مرجع والاتبار

گر برفت آن عالم روشن روان از دست ما جان تو بادا سلامت خود تو مانی پایدار

(ای معلّم)شادی روحش طلب کن از خدای آب رفته برنمی گردد دگر بر جویبار

(هدایت اللّه عجمی)

عجمی در حدود سال 1395 ق در تهران بدرود حیات گفت.پیکرش به قم

ص:2156

حمل و در قبرستان باغ رضوان-جنب قبرستان وادی السلام-در خاک فرج آرمید.

منبع

1-اطلاعات متفرقه.

هدایت اللّه کاکاوندی لرستانی

(1305-1399 ق)

هدایت اللّه فرزند نجفعلی مظفری کاکاوندی،از خوانین لرستان و اهل ذوق و شعر بود.

به سال 1305 ق مطابق با 1266 ش در خطۀ لرستان متولد گردید.

از اوست:

امیدم که در روز یوم القیام بگیرد مرا دست خیر الانام

دهد ساقی کوثرم جام می از آهی به فرمان داد ارحی

هرآن کس که می خواند اشعار من نباید فراموش کرد این سخن

او در روز سه شنبه /10رجب1399/ ق مطابق با /15خرداد1358/ ش به سن 94 سالگی درگذشت،و در وادی السلام قم مدفون گردید.

میرزا هدایت اللّه وحید گلپایگانی

اشاره

(1308-1394 ق)

حاج میرزا هدایت اللّه فرزند علامه شیخ محمّد جواد و نوۀ آقا محمّد رضا وحید نخعی گلپایگانی،از علمای معروف و ساکن تهران بود.

پدرش از علمای فارغ التحصیل حوزۀ نجف اشرف،و از شاگردان آیات:شیخ محمّد کاظم خراسانی و سید محمّد کاظم طباطبائی یزدی بود.

آیة اللّه شیخ زین الدّین نخعی گلپایگانی(پدر آقا ریحان اللّه)،عموی حاج میرزا

ص:2157

هدایت اللّه بود.

میرزا هدایت اللّه در /13رجب/ 1308 ق در«گوگد»گلپایگان متولد گردید.

وی دوران کودکی خود را تحت نظارت پدر و عموی خود گذرانید،و پس از طی مقدمات،سطوح را در محضر پدرش تلمذ کرد.

هجرت به اراک و قم

ایشان در سال 1336 ق جهت دیدن دوره های عالی تحصیل به اراک رهسپار شد،و از محضر آیات:سید نور الدّین عراقی،میرزا محمّد علی خان اراکی و حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی استفاده نمود.

در سال 1340 ق در پی مهاجرت استاد خود«حائری یزدی»به قم،نامبرده نیز به آن دیار عزیمت نمود،و همواره از آن استاد گرانقدر و نیز آیة اللّه سید ابو الحسن اصفهانی بهره ها برد.

ص:2158

از آثار او:حاشیۀ علی الرسائل محقق داماد(ناتمام)

او در روز جمعه /21ذی حجه / 1416 ق مطابق با /21اردیبهشت/ 1375 ش در اثر سکتۀ قلبی در قم درگذشت،و جسدش صبح روز شنبه تشییع و در باغ بهشت به خاک سپرده شد.

منبع

1-گنجینۀ دانشمندان 395/7.

شیخ محمود انواری همدانی

میرزا یحیی خلعتبری تنکابنی

(1297-1355 ق)

شیخ یحیی مجتهد فرزند شیخ محمّد رحیم مجتهد و نوۀ قاسم بیگ خلعتبری تنکابنی،از دانشمندان و مشاهیر تنکابن بود.

وی در تنکابن به سال 1297 ق متولد گردید.

پدرش از جمله علمای معروف تنکابن بود.وی از جمله شاگردان میرزا محمّد تنکابنی(صاحب قصص العلماء)که بعدا داماد ایشان شد و در تهران شاگرد معقول و منقول آیات:میرزا محمّد حسن آشتیانی،میرزا علی نوری و سید ابو الحسن جلوه اصفهانی بود.در سال 1309 ق درگذشت.شرح حالش به صورت مختصر در بزرگان تنکابن ص 226 آمده است.

میرزا یحیی مقدمات را در مدارس علمیۀ تنکابن فراگرفت و به قزوین عزیمت

ص:2160

نمود و در قزوین سطوح را تحصیل و به تهران رهسپار گردید،در تهران مدارج عالیه را در معقول و منقول تحصیل نمود و به تنکابن بازگشت.در تنکابن شهرت خوبی کسب نمود.

در روز پنجشنبه /21رجب1355/ ق مطابق با /16مهر1315/ ش درگذشت و جنازه اش به قم حمل و در قبرستان حاج شیخ به شماره(35511)به خاک سپرده شد.

فرزند وی:مرحوم ابو الحسن فصیح خلعتبری(1323-1413 ق در تهران) است.او تحصیلات خود را در قم و در دانشکدۀ حقوق دانشگاه تهران به پایان رساند و به قضاوت در وزارت دادگستری اشتغال نمود.

از آثار او:1-حقوق الهی و بشری،2-قیام عظیم اسلامی امام حسین علیه السّلام، 3-اسلام دین انسان،و مدیر هفته نامه«مکتب آزادی»منتشر سال 1329 ش در تهران و صاحب امتیاز هفته نامه«کیفر روز»منتشر سال 1330 ش در تهران بود.

جهت تفصیل بیشتر به کتاب بزرگان تنکابن ص 32 مراجعه فرمایید.

منبع

1-بزرگان تنکابن 296.

شیخ یحیی عبادی طالقانی

اشاره

(1335-1401 ق)

حاج شیخ یحیی فرزند آیت اللّه شیخ محمّد حسن و نوۀ ملا عبد اللّه طالقانی (عبادی)،از علما و فضلای تهران بود.

در سال 1335 ق مطابق با 1295 ش در تهران متولد گردید.

هجرت به حوزۀ علمیۀ قم

وی در دامان پدری دانشمند و بزرگوار پرورش یافت.و پس از گذراندن علوم جدید در مدارس متوسطه،مقدمات علوم دینی را در تهران آموخت،و در سال

ص:2161

1353 ق با پدرش به قم عزیمت نمود،و بقیۀ دروس ادبی را نزد میرزا محمّد علی ادیب تهرانی،و سطوح را نزد آیات:میرزا آقا ترابی دامغانی،سید احمد زنجانی و سید احمد لواسانی،تلمذ کرد.آن گاه دروس عالی حوزه را نزد آیات:سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری،و سید صدر الدّین صدر استفاده نمود،و چند سالی هم در درس فقه آیت اللّه سید حسین طباطبائی بروجردی شرکت جست،و دروس فلسفه را از محضر سید روح اللّه خمینی استفاده نمود.

وی در سال 1371 ق در پی ارتحال پدرش به تهران بازگشت،و در«مسجد طالقانی ها»به اقامۀ جماعت و ارشاد و هدایت مردم پرداخت.

خدمات و آثار اجتماعی

مرحوم عبادی در زهد و تقوا و عباد کم نظیر بود،و عده ای از بزرگان در حکمت و عرفان و اخلاق از محضر پرفیضش بهره ها جستند.

از آثار خیریه ایشان می توان:تعمیر اساسی«مسجد طالقانی ها»،و تعمیر«مسجد کوچک سراج الملک»واقع در خیابان ملّت،و تکمیل«مسجد حسین آباد»لویزان، و کمک اساسی جهت تأسیس«دبستان اسلامی کنی»در حسین آباد،را نام برد.

از آثار قلمی او

1-تقریرات اصول حجت.

2-رساله ای در جبر و تفویض.

3-رساله ای در لباس مشکوک(تقریرات حجت).

سرانجام در تاریخ اوایل/جمادی اول1401/ ق مطابق با اواخر/اسفند/ 1359 ش در تهران درگذشت،و جنازه اش به قم حمل و در«مسجد طباطبائی»حرم حضرت معصومه علیها السّلام مدفون گردید.

منابع

1-آثار الحجة 276/2.

ص:2162

2-آشنایی با مشاهیر طالقان 345(سال مرگش را اشتباه نوشته است).

3-آینۀ دانشوران 515.

4-گنجینۀ دانشمندان 508/4.

شیخ یحیی فاضل همدانی

اشاره

(-1400 ق)

شیخ یحیی فرزند میرزا علی اکبر همدانی،ملقب به«فاضل»،یکی از دانشمندان و فضلای معاصر بود.وی در روستای«سلیمان آباد»همدان متولد شد.

نامبرده پس از طی مقدمات در سن جوانی به حوزۀ علمیۀ قم رهسپار شد و سطوح را نزد آیاتی چون شیخ ابو القاسم نحوی،آخوند ملا علی همدانی،میرزا محمّد همدانی و شیخ محمّد علی حائری قمی تلمذ کرد.

آنگاه در دروس خارج حضرات آیات:حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و سید محمّد حجت کوه کمری شرکت جست.

از آثار قلمی او:

1-کتاب البیع(از تقریرات آیت اللّه حجت).

ایشان در ذی حجه 1400/ ق در قم درگذشت.

منابع

1-آینۀ دانشوران 373.

ص:2163

2-گنجینۀ دانشمندان 216/2.

3-مستدرک الذریعة(خطی-طباطبائی یزدی).

سیّد یحیی مدرسی یزدی

اشاره

(1321-1383 ق)

سید یحیی فرزند سید علی اصغر و نوۀ سید محمّد تقی مدرسی طباطبائی یزدی،از فقها و دانشمندان نجف اشرف بود.

در سال 1321 ق مطابق با 1282 ش در یزد متولد گردید.

در حوزه های علمیه

وی پس از طی مقدمات،سطوح را نزد آیات:سید احمد فرزند محمّد مدرسی طباطبائی،سید حسین باغ گندمی،سید علیرضا حائری و سید مرتضی مدرسی طباطبائی در زادگاه خود فراگرفت.

در سال 1341 ق(یا 1342 ق)رهسپار حوزۀ علمیۀ قم شد،و دروس سطح را نزد آیت اللّه میرزا محمّد همدانی به انجام رسانید،و دروس خارج را از محضر آیات:

حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد حجت کوه کمری،سید محمّد تقی خوانساری و سید علی یثربی کاشانی استفاده نمود،و خود به تدریس متون کتب درسی پرداخت.

هجرت به نجف اشرف

ایشان در سال 1351 ق به نجف اشرف مهاجرت کرد،و از محضر آیات:میرزا

ص:2164

محمّد حسین نائینی(در فقه)،شیخ ضیاء الدّین عراقی(در فقه و اصول)و سید ابو الحسن اصفهانی(در فقه)بهره مند گردید.و به شدت تحت تأثیر افکار و آراء استادش عراقی قرار گرفت،و علاقه داشت سایر آثار این استاد را به چاپ برساند.

نامبرده در ضمن حضور دروس خارج،خود به تدریس متون کتب درسی و دینی اشتغال داشت،و بعد از فوت استادش«عراقی»از سال 1362 ق به تدریس خارج پرداخت و عده ای از فضلا از خرمن دانش ایشان استفاده کردند،و نماز جماعت را در صحن مطهر علوی بر پا می نمود.

از آثار او

1-الاجتهاد و التقلید.

2-انیس الموحدین فی أحکام الدّین.

3-تقریرات استاذه العراقی فی الاصول.

4-تقریرات استاذه النائینی فی البیع.

5-حاشیة علی العروة الوثقی.

6-رسالۀ عملیه.

7-قاعدة لا ضرر و لا ضرار.

8-منجزات المریض.

درگذشت

وی در سال 1382 ق در اثر ابتلای به بیماری قلبی به ایران بازگشت و مدت کوتاهی در«کرند»کرمانشاه توقف کرد.و سرانجام در بامداد روز دوشنبه /16صفر 1383/ ق مطابق با /17تیر1342/ ش در سن 62 سالگی در«کرند»درگذشت،و جسدش به قم حمل و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

ص:2165

فرزندانش:

سید محمّد علی مدرسی یزدی

1-علامه سید محمّد علی مدرسی(ساکن قم)2-علامه سید عباس مدرسی(ساکن قم).

دامادهای ایشان:1-علامه سید محمّد باقر فرزند محمّد طباطبائی مدرسی،از شاگردان آیات:سید محسن طباطبائی حکیم و سید محمود شاهرودی و یکی از بزرگان یزد بود.وی در سال 1397 ق در یزد درگذشت و در امامزاده جعفر علیه السّلام مدفون شد 2-مرحوم علامه سید غلامرضا واعظی قائینی 3-حجة الاسلام سید حسن ربانی بیرجندی.

تذکر:برخی از منابع زیر تولد ایشان را در سال 1320 ق نوشتند و نیز روی سنگ قبر ایشان،همین تاریخ حک شده است.

منابع

1-آثار الحجة 368/2.

2-آینۀ دانشوران 225.

3-النجوم السّرد بذکر علماء یزد(خطی-مدرسی).

4-تراجم الرجال 867/2.

5-گنجینۀ دانشمندان 286/7.

6-مؤلفین کتب چاپی 854/6.

7-نقباء البشر(قسمت خطی).

ص:2166

شیخ یوسف احدی همدانی

(1326-1401 ق)

حاج شیخ یوسف فرزند ربیع قروه ای همدانی(احدی)،در سال 1326 ق مطابق با 1287 ش دیده به جهان گشود.

تحصیلاتش را در قم نزد آیات:

سید محمّد تقی خوانساری،میرزا محمّد همدانی و سید شهاب الدّین مرعشی در سطح و خارج را نزد آیات:

حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،سید محمّد حجت کوه کمری،و سید حسین طباطبائی بروجردی به انجام رسانید.

وی پس از درگذشت آیت اللّه بروجردی به قروه در جزین همدان برای خدمات دینی و تبلیغات رحل اقامت افکند،که به همت بلند خود توانست آثار ارزنده ای از خود به یادگار بگذارد،و مسجد جامع بزرگی و یک مدرسۀ دینی با یک کتابخانه و مدرس تأسیس نماید.

ایشان پس از انقلاب به عنوان امام جمعۀ(قروه)منصوب شد.

سرانجام در روز پنجشنبه /22ربیع اول1401/ ق مطابق با /9بهمن/ 1359 ش درگذشت،و در حیاط قبرستان ابو حسین قم مدفون شد.

منابع

1-آثار

2-آینۀ دانشوران 407.

3-گنجینۀ دانشمندان 416/7 و 92/8.

ص:2167

میرزا یوسف اعتصام الملک«آشتیانی»

اشاره

(1291-1356 ق)

میرزا یوسف آشتیانی ملقب به(اعتصام دفتر)و(اعتصام الملک)فرزند میرزا ابراهیم،یکی از بزرگترین نویسندگان و ادبای عصر خود بود.تولدش را سال 1291 ق در تبریز نوشته اند.

پس از به توپ بستن مجلس شورای ملی در سال 1326 ق توسط«محمّد علیشاه»وی مدیریت مجلۀ«بهار»را که از پرارزش ترین کارهای اوست برعهده داشت.این نشریه که در سال 1328 ق در تهران منتشر می شد و حاوی قطعات ادبی،شعر،بیوگرافی شخصیتها و مخصوصا ترجمۀ آثار نویسندگان کلاسیک بود و اکثرا توسط خود(اعتصام الملک)تهیه می شد،البتّه در سال 1320 ق مجلۀ «گنجینۀ فنون»را همراه عده ای از دوستانش در تبریز تأسیس و منتشر ساخته بود.

میرزا یوسف با اینکه داخل در امور سیاسی نمی شد،ولی می توان گفت که مسلک«اعتدالی»داشت و در دورۀ دوم مجلس شورای ملی از تهران(1288 ش مطابق با 1327 ق)و دورۀ سوم از تبریز(1293 ش مطابق با 1333 ق)سمت نمایندگی داشت.

تحصیلات عربی و فارسی او بسیار عالی و به ویژه در ترجمه از عربی به فارسی مهارت کامل داشت و زبانهای ترکی و فرانسه نیز می دانست.بعضی از تألیفاتش که به زبان عربی نوشته در مصر چاپ شده است.

از جمله آثار او

1-فهرست کتب خطی کتابخانۀ مجلس،شامل جلد اول و دوم.

2-قلائد الأدب فی شرح اطواق الذهب(اثر زمخشری).

3-داستانی به نام«الثورة الهندیة»ترجمه نموده که در مصر به طبع رسیده است.

ص:2168

4-ترجمۀ کتاب معروف«بینوایان»اثر«ویکتور هوگو»که در سال 1308 خورشیدی به چاپ رسید و تأثیر زیادی در سبک نثرنویسی فارسی به جای گذاشت.

5-تربیت نسوان،ترجمه ای است از«تحریر المرأة»اثر قاسم ایمن مصری که در تبریز 1318 ق چاپ شد.

6-تراژدی«خدعه و عشق»اثر فردریک شیلر.برگردان از ترجمۀ فرانسوی کتاب به قلم«الکساندر دوما»تهران 1325 ق.

7-«تیره بختان»ترجمه ای از«میز رابل»اثر ویکتور هوگو در دو جلد.

8-«سفینۀ غواصه»ترجمه اثر ژول ورن.

9-ترجمۀ حال تولستوی.

10-مقالات آمریکایی.

11-سقوط ناپلئون سوم.

12-کنت دومونگومری.

13-طبیب فقرا.

14-هانری هشتم.

15-عشق و جوانی.

16-خزینۀ مخفی.

17-کارترین هوارد.

18-تولیپ نوار.

19-برج نسل.

20-روکامبول.

21-ایفون مونار.

22-سیاحة تحت البحر(ترجمه).

23-سیاحت نامۀ فیثاغورس در ایران(ترجمه).

24-تاریخ روم.

ص:2169

25-تاریخ خصوصی.

از جمله اقدامات ارزشمند اعتصام الملک آوردن دستگاه چاپ به تبریز است.

او توانست با صرفه جویی در مخارج خود چاپخانه ای خریداری و به تبریز بیاورد،و بدین وسیله کمک بزرگی به صاحبان کتاب و مجلاّت که تا آن روز با چاپخانۀ سنگی کار می کردند بنماید.

در ضمن ایشان عضو کمیسیون معارف بوده،و در اواخر عمر نیز که مصادف با ابتدای تأسیس کتابخانۀ مجلس شورای ملی می شده است،ریاست آن کتابخانه را برعهده گرفت.

سرانجام در غروب روز شنبه /28شوال1356/ ق مطابق با /11دی/ 1316 ش به سن 65 سالگی در تهران درگذشت و در صحن حضرت معصومه علیها السّلام قم مدفون گردید.

منابع

1-از صبا تا نیما 113/2.

2-الذریعة 389/16 و 161/17.

3-تاریخ جراید و مجلات ایران 26/2 و 167/4.

4-تاریخ فرهنگ آذربایجان 229/2.

5-رجال آذربایجان در عصر مشروطیت 17.

6-رجال عصر مشروطیت 24.

7-زندگینامۀ رجال و مشاهیر ایران 203/1.

8-شاهکارهای ادبی معاصر جهان 11.

9-شرح حال رجال ایران 493/4.

10-فرهنگ رجال قاجار 25.

11-فرهنگ شاعران زبان پارسی 47.

12-فرهنگ عمید 167.

ص:2170

13-فرهنگ فارسی معین 155/5.

14-فهرست کتابهای چاپی فارسی طبی 230/1.

15-فهرست مجله های فارسی 25 و 103.

16-مستدرک اعیان الشیعة 327/3.

17-منتخبات آثار 11.

18-مؤلفین کتب چاپی 880/6.

19-نامداران اراک 28.

20-نگین سخن 604/2.

21-یادداشتهای قزوینی 264/8.

شیخ یوسف رحمانیان«عماد»

اشاره

(1321-1378 ق)

حاج شیخ یوسف رحمانیان متخلص به«عماد»و ملقب به«عماد الواعظین»و از فضلا و خطبای باذوق بود.

از آثار او

1-روح الفوائد(اشعار)،که در سال 1338 ش به چاپ رسید.

درگذشت

وی در روز جمعه /10رمضان1378/ ق مطابق با /29اسفند1337/ ش به سن 57 سالگی درگذشت،و جسدش در یکی از اطاقهای قبرستان حاج شیخ قم- در جوار قبر کربلائی کاظم-به خاک سپرده شد.

منابع

1-فهرست کتابهای چاپی فارسی 2665/2.

2-مؤلفین کتب چاپی 889/6.

ص:2171

سیّد یوسف فاضلی«رضا هاشمی»

(1348-1409 ق)

حاج سیّد یوسف فاضلی موسوی معروف به«رضا هاشمی»،از فضلای معاصر بود.

وی در سال 1348 ق برابر با 1308 ش تولد یافت.

از آثار او:1-الفاضلیة(در عقاید و ادیان)،در سه جلد،چاپ شده.

نامبرده در روز جمعه /25رجب1409/ ق برابر با /13اسفند1367/ ش در سن 61 سالگی در قم بدرود حیات گفت.پیکرش در یکی از اطاقهای قبرستان حاج شیخ به خاک سپرده شد.

منبع

1-اطلاعات متفرقه.

شیخ یوسف فومنی گیلانی«فانی»

اشاره

(1291-1368 ق)

تولد و تحصیلات

فرزانه ای از خطۀ گیلان،و دانشوری آگاه و زنده دل،و مردی متعهد به احکام اسلام و قرآن،و محققی برجسته و فقیهی شایسته بود.

او آیت اللّه حاج شیخ یوسف فرزند ملا محمّد و نوۀ یوسف فومنی گیلانی، متخلص به«فانی».تولدش به سال 1291 ق در نجف اشرف رخ داد.

ایشان پس از طی مقدمات علوم دینی،سطوح را نزد آیت اللّه میرزا محمّد علی مدرس چهاردهی گیلانی گذرانید،و در ضمن ایام تعطیل را در گیلان به سر می برد و با میرزا کوچک خان رفاقت و صمیمیت نزدیک داشت.

او اندک زمانی را در سامرا بود و درس آیت اللّه میرزا محمّد حسن شیرازی را

ص:2172

درک نمود،همین طور اندک مدتی در درس آیت اللّه میرزا حبیب اللّه رشتی حاضر گردید.و عمدۀ تحصیلات خود را نزد آیتین علمین:شیخ محمّد حسن مامقانی و شیخ الشریعۀ اصفهانی به انجام رسانید،و به درجۀ رفیعۀ اجتهاد نایل گردید.

مرحوم گیلانی پس از انجام تحصیلات و کسب فیض و کمالات در حدود سال 1331 ق به سوی ایران عزیمت کرد،و گیلان را انتخاب نمود و در شهر رشت سکونت گزید،و به ارشاد و هدایت مردم پرداخت.

ویژگیهای آن مرحوم

نامبرده شدیدا متعهد به احکام اسلام بود،و نظر به شغل روحانیت،خود را مسئول حفظ و ترویج احکام دین مبین می دانست،و امر به معروف و نهی از منکر را به طوری کامل رعایت می نمود.

او علاقۀ وافری به تحقیق و تألیف مطالب دینی و اسلامی از خود نشان می داد، به ویژه امر عفت عمومی و آداب شرعی را توجه خاصی مبذول می داشت.از آثار این ویژگیها اینکه در خلال سالهای متمادی سکونت در گیلان،دائما در مقام تألیف و پژوهش کتاب ها و رساله ها بود.و نظر به داشتن کتابخانۀ مجهز و مرتب و تسلط به زبان عربی و نیز داشتن ذوق و سلیقه،حدود سی و اندی کتاب و رساله تألیف نمود،که اغلب آنها به زیور طبع آراسته گردید.

ص:2173

شیوۀ اشعار مرحوم

شیخ یوسف گیلانی،به فارسی و عربی اشعار می سرود و تخلص خود را «فانی»انتخاب کرده،و اشعار مذهبی بسیاری دربارۀ اهل بیت علیهم السّلام به ویژه نسبت به ساحت مقدس سید الشهداء علیه السّلام سروده بود.

در اشعار سیاسی خود،اوضاع کشور را سخت مورد انتقاد قرار می داد،و به همین خاطر مدتی از عمر خود را در زندان سپری نمود.

دیوان اشعارش در سال 1363 ش به طبع رسید که آراسته به دیباچه ای است به قلم وی که قبلا به تحریر درآورده بود.در این مقدمه که به تحلیل شعر از دیدگاه اسلام و قرآن می پردازد،و با نقل اقوال علمای فقه و صاحبان تفسیر و کتب معتبر و آرا دانشمندان اسلام شناس بیگانه،به آیات قرآن مجید و احادیث شریف استناد می نماید،و نیز روایاتی را به تناسب مقام نقل می کند.

او در اشکال مختلف شعر از جمله:قصیده،غزل مخمس،قطعه،رباعی و دوبیتی طبع آزمایی کرده،و اشعار عربی اش سلیس و روان می باشد.

اشعار زیر نمونه ای است از نظم آن مرحوم که دربارۀ«فلسفه»شهادت امام حسین علیه السّلام سروده است:

باز مستم از می عذب الزّلال تا چشیدم بادۀ سحر الحلال

مست اگر با شور و با سوداستی کشف هر سرّی از او پیداستی

ها منم در حین مستی هوشیار نیست اندر سر من جز عشق یار

لاجرم آمد برم یار عزیز چون مرا پنداشتی اهل تمیز

یعنی آن نظم غلامی را چو من دیدم و گفتم به پاسخ این سخن

به به از این گفته های پربها بخ بخ از این سفته های درّها

تا گرامی نامه آورد آن بشیر گشته روشن چشم این یعقوب پیر

چو بخواندم داد آن مضمون او جان به یوسف پیرو و مفتون او

ص:2174

آری آن موسی بی معجز نمود کرده چوب شه در بلا و از چه زیست

یعنی اسرار شهادت را بیان سازم و عنوان نمایم سرّ آن

سرّ این مطلب نباشد سرسری تا کنم تشریح و درآرم سری

مختصر گویم برایت ای ادیب چون مطوّل نیست مطلوب لبیب

نهی لاٰ تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ در او امرهائی هست نازک تر ز مو

هر عمومی را بود تخصیص ژرف بر اصولی سرّ این معنی است کشف

تهلکه نبود برحقّ خواه خاص فلسفه خواهی بجو هان از خواص

بدعتی هر دور می آید پدید چون بهر عصری حسین است و یزید

چون پلید ابن الطّرید اعنی یزید پردۀ اسلام و هم ایمان درید

زشت و زیبا را به هم درهم نمود نیک و ننگ از هم جدا جدّا نبود

حقّ و باطل را به هم آمیخته بین نار و نور ستر آویخته

گر بدی چندی چنین دین ملتبس تا ابد ماندی دیانت در قفس

بود عصری کاندر و مطلوب بود ناحق و زور و زیان مرغوب بود

مصدر هر کار هر بوزینه بود اسمی از اسلام و از ایمان نبود

بر سر هر شغل بودی هر شقی بود خوار و منزوی هر متّقی...

مبارزات آن مرحوم

نامبرده نظر به رسالت دینی و شغل شریف روحانیت،سکوت و یا سازش با مخالفان دین اسلام را خیانت می دانست،و مبارزه و جهاد در راه اعتلای اسلام را واجب و لازم می شمرد.

از زمانی که رضا خان مقدمات دیکتاتوری خویش را فراهم می آورد،تا سال 1327 شمسی که مرحوم گیلانی حیات داشت،به طور مستقیم و غیر مستقیم با نامبرده و پسرش محمّد رضا و حکّام طاغوتی آن زمان درگیری داشت،و در مقابل

ص:2175

اقدامات رضاخانی در خصوص کشف حجاب و مسألۀ اتّحاد شکل و گذاشتن کلاه پهلوی(شاپو)و در بند افکندن بعضی از روحانیون،آن مرحوم نیز همانند سایر روحانیون متعهّد و مبارز با بیان و قلم در مقام دفاع برآمد،و اوّلین کتاب مذهبی و سیاسی خویش را به نام«طومار عفّت»در پنجاه سال قبل به رشتۀ تحریر درآورد،که دولت وقت نیز آن را ضبط،امّا در سال 1324 شمسی به وسیلۀ حوزۀ علمیۀ قم مجددا طبع و منتشر شد.

کتاب«طومار عفّت»حاوی مطالبی جامع و عمیق و در سطح بالایی از تحقیق بود،و لزوم حجاب بانوان را در همۀ ادیان و ملل جهان با دلایلی منطقی بیان داشته، و در عین حال شامل تعریض و کنایه هایی نسبت به اقدامات طاغوتی ظالمان است.

انتشار کتاب مزبور با داشتن چنان محتویاتی آن هم در آن جوّ سیاسی مخصوص موجب دستگیری و حبس مؤلّف و حتّی شلاّق و تراشیدن ریش آن مجتهد مبارز گردید.

آثار قلمی و رشحات نورانی

چنانکه قبلا اشاره شد،مرحوم گیلانی آثار قلمی بسیاری را از خود به یادگار گذاشت،که تمامی آنها در رشته های مختلف علوم اسلامی نوشت،و در نوشتار خود سعی در ساده نویسی و اختصار داشت،و رساله های مهمی در فقه و اصول و تفسیر در جهت غنای میراث اسلامی بعد از خود باقی گذارد،که عبارت است از:

1-اصول العقائد الدینیة.

2-اصول عقاید و تقویم شرعی.

3-الآیات البینات.

4-بحر الاسرار در ختوم و طلاسم.

5-برهان ارجوان در اثبات جان.

6-تذکرة الصالحین در سیر و سلوک عارفین.

ص:2176

7-تذکرة المؤمنین فی فضائل العالمین.

8-حاشیة علی الحاشیة فی المنطق(از ملا عبد اللّه).

9-حال العقود فی شرح حساب الجمل المعهود.

10-حسن المحاسن در حرمت ریش تراشی.

11-خیّام کیست؟

12-دیوان اشعار فانی.

13-ربیع الأبرار.

14-رساله در ادعیۀ مخصوص.

15-رساله در ارث.

16-رساله در اصول فقه.

17-رساله در بیان.

18-رساله در حرمت شطرنج.

19-رساله در صلاة.

20-رساله در طهارت.

21-رساله در علم صرف.

22-رساله در علم کیمیا.

23-رساله در منطق.

24-رساله در نحو.

25-رساله در هندسه.

26-رسالة فی حرمة نقل الموتی.

27-زبدة المواعظ.

28-طومار عفت یا وسیلة العفاف،در دو جلد.

29-علم الجواهر.

ص:2177

30-کار در اسلام.

31-کشکول،در سه جلد.

32-لایحۀ ملّیۀ اسلامیه در ردّ بهائیت.

33-مختصر المجمل فی حساب الجمل.

34-نزهة الأبرار فیما یضحک الأخیار.

35-هدایة المجتاز فی المعمیّات و الألغاز.

ارتحال ملکوتی

این عالم ربانی و فاضل صمدانی پس از عمری خدمت و مجاهدت در راه اعتلای پرچم اسلام و عظمت قرآن،در سن 77 سالگی در سال 1368 ق مطابق با 1327 ش درگذشت.

و بنا بر اظهارات آیت اللّه شیخ محمّد لاکانی(دام ظله)-ساکن رشت-جنازۀ ایشان در قبرستان شیخان قم مدفون گردید.

فرزندان با فضل و باکمالی هم از خود به یادگار گذاشت،که عبارتند از حضرات آقایان:1-آقا حسن،قاضی بازنشسته 2-حجة الاسلام شیخ محمّد،ساکن رشت 3-آقا علی.

منابع

1-الذریعة 49/4 و 72/7.

2-تاریخ علماء و شعرای گیلان 110.

3-فهرست کتابخانۀ آستان قدس رضوی 248/5 و 555/6.

4-کتاب گیلان 698/2.

5-مقدمۀ دیوان فانی،به قلم فرزندش آقا حسن گیلانی.

6-مؤلفین کتب چاپی 901/6(شرح حال مذکور دارای اشتباهاتی است).

7-نقباء البشر(قسمت خطی).

ص:2178

یوسف نجات تبریزی

(1307-1377 ق)

یوسف فرزند محمّد نجات تبریزی،در سال 1307 ق مطابق با 1268 ش در تبریز متولد گردید.

تحصیلات خود را در«مدرسۀ طالبیه»و«حسن پادشاه»به انجام رسانید.و در سال 1325 ق وارد خدمت وزارت فرهنگ شد،و به سمت معلمی انتخاب گردید، و بعدا به سمت مفتش ادارۀ معارف منصوب شد و پس از آن به مدیریت دبستان ایرانیان مقیم اسلامبول انتقال یافت،و در سال 1346 ق به شغل مفتشی بازگشت.

از آثار او:1-تعلیمات مدنی،2-صرف آسان(برای مدارس ابتدائی).

او در روز یکشنبه /9جمادی اول1377/ ق مطابق با /10آذر1336/ ش به سن 70 سالگی در تهران درگذشت،و در قبرستان حاج شیخ به کد(17625)قم مدفون گردید.

منبع

1-مؤلفین کتب چاپی 905/6.

سیّد یوسف هاشمی«حکم آبادی»

اشاره

(1327-1415 ق)

زندگینامۀ معظم له به قلم فرزند دانشمندش آقای سید ابو الحسن هاشمی تحریر و به چاپ رسیده که آن را تقدیم می داریم:

معظم له در محلۀ«جمشیدآباد»تبریز در سنه 1327 هجری قمری در یک خانوادۀ مذهبی از دودمان پاک و نجیب،سلاله و شجرۀ طیبه،که أَصْلُهٰا ثٰابِتٌ وَ فَرْعُهٰا فِی السَّمٰاءِ است،به مضمون آیۀ شریفۀ أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلاً کَلِمَةً

ص:2179

کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُهٰا ثٰابِتٌ وَ فَرْعُهٰا فِی السَّمٰاءِ تولد یافته است،ایشان بسان بسیاری از بزرگان در اوان کودکی پدر را از دست داد،پس از اندک مدّتی از نعمت مادر نیز محروم گردید،و در تحت تکفّل و حمایت عموهای محترم و بزرگوارشان جناب آقای حاج میر نقی قدّس سرّه،و سپس بعد از فوت او آقای حاج میر محمّد علی تربیت شدند،امّا عشق سوزان او به اهل بیت علیهم السّلام که همیشه در وجودش احساس می کرد از خود بی خود و بی قرار می کرد،خصوصا به مولی علی پناه مظلومان و مادرش حضرت زهرا شفیعۀ روز جزا علاقۀ وافر داشت، به طوری که هروقت اسم حضرت مولی الموحدین و یا حضرت فاطمه دخت پیامبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را می شنید،بی اختیار قطرات اشک به صورتش سرازیر می شد و محاسن شریفش را خیس می کرد.

پدر گرامی اش:مرحوم سید جعفر هاشمی از جهت نسب به حضرت حمزۀ بن موسی بن جعفر علیه السّلام فرزند هفتمین امام شیعیان می رسید،و مادر مکرّمه اش «فاطمه»از خانواده ای شریف و اصیل بود.

بعد از سپری کردن مقدّمات اولیّه،در درس بزرگانی چون حضرت آیت اللّه حاج سید محمّد مولانا که از اعاظم علماء آذربایجان بودند و آیت اللّه سید کاظم شریعتمداری حاضر شدند،و تقریراتی هم از ایشان نوشته اند،و نوشته های دیگری دارند که به طور خطّی یادگار مانده و در کتابخانۀ شخصی خودشان موجود می باشد.

بعد از مسافرت به قم و اقامت در حریم حضرت فاطمۀ معصومه و کریمۀ

ص:2180

اهل البیت علیهم السّلام و کسب فیض از علوم رائج حوزۀ علمیۀ قم،بزرگترین آکادمی علمی جهان تشیّع،از محضر اساتید و بزرگان و لا سیما درس خارج حضرت آیت اللّه سید محمّد حجّت کوه کمری و حضرت آیت اللّه شیخ محمّد فیض قمی،و سید حسین طباطبائی بروجردی و دیگر مراجع بزرگ استفاده های شایان بردند.

بعد به درخواست اهالی محترم تبریز،خاصّه محلّه حکم آباد،جمشیدآباد و حومه عازم شهرستان تبریز شده،به فعالیت های دینی و فرهنگی و اجتماعی مشغول شدند.

فعالیت ها و مبارزات ایشان از«جمشیدآباد»که محل تولد ایشان بود،شروع شد و گسترش پیدا کرد و به دیگر محلاّت شهرستان تبریز،به ویژه محلّۀ«حکم آباد» رسید.آنگاه بنا به درخواست اهالی محل به فعالیت های دینی،از قبیل:تدریس تفسیر،مکاسب،رسائل،کفایة الاصول و عروة الوثقی برای جمعی از طلاّب و علما که از اطراف و اکناف دور وجودش حلقه زده و بهره می بردند،پرداخت.

سالها در مسجد حکم آباد به اقامۀ جماعت پرداخت و در ایّام مبارک رمضان هم سخنرانیهای داغ و پرحرارتی ایراد نمود،بالخصوص شبها کتاب شریف «نهج البلاغة»و«صحیفۀ سجّادیه»را عنوان می کردند بعدا گسترش پیدا کرده بنا به درخواست مؤمنین و بزرگان و رجال شهر،در«مسجد قاری»معروف به«مسجد مرحوم آیت اللّه شهیدی»در قلب بازار تبریز اقامۀ نماز و سخنرانی داشتند،متجاوز از بیست سال در آن مسجد سخنرانی کردند،تفسیر قرآن گفتند و ارشاد کردند،و در آستانۀ پیروزی انقلاب اسلامی هم بر علیه طاغوتیان و استعمارگران سخنرانی های بسیار حادّی ایراد کردند.

مبارزۀ ایشان با منحرفین از خدا بی خبر و اشرار و چپاولگران و یاوه گویان و بالخصوص با فرقۀ ضالّۀ بهائیت که حزب جاسوسی و در خدمت استعمار بود،عدّه و عدّه و مبلّغ و محلّ استقرارشان در حکم آباد زبانزد عام و خاص است،بارها و بارها بزرگ هایشان را دعوت به محاجّه و مباحثه می کرد،ولی آنها طبق معمول شانه

ص:2181

خالی کرده،حاضر به محاجّه با ایشان نبودند.و بالاخره آن مرد بزرگ و مبارز قناعت به این نکرده،جلسه های متعددی در سالیان دراز در آنجا شبها و روزها ترتیب داده، کتاب«گفتار خوش یارقلی»و غیر آن را عنوان کرده،در ردّ بهائیت سخن گفته،که بحمد اللّه و المنّة منکوب و رسوا و مفتضح شده آنجا را از وجود نحس و نجس شان خالی کرده،پا به فرار گذاشتند،و به جای آنها در حکم آباد و همچنین در محله های دیگر اقامۀ نماز جماعت و وعظ و سخنرانی ها در تمام مساجدشان دائر گردید.و الآن حکم آباد و حومه به برکت زحمات فوق العاده و نیّت خالصانه شان جای متدیّنین شده،و در پاکی و سلامتی و خوبی کم نظیر و به محلّ امن و أمان معروف می باشد.

مبارزۀ ایشان با حکومت های عهد ستم شاهی و عوامل منحوس شان زیاد است،که از آن جمله:مبارزه با کشف حجاب و بی حجابی و برداشتن عمامه های علما،به طوری که سالیان متمادی برای اینکه نگذارد کشف حجابی شایع شود، عمامه ها و یا عمامۀ خودش برداشته شود،و به طور کلّی به آستان مقدّس روحانیّت بی ادبی و اهانت شود با رئیس کلانتریها و اوباش های آن زمان مخصوصا با پیشه وریها و بلشویک ها و دیگران مبارزه و دست و پنجه نرم کرده،از ظلم بی حدّ آنها در معیّت و با مساعدت یک فرد غیور و شجاع به اسم«علی محمّد»که مثل شیر ژیان می خروشید،و واقعا هم مثل پدر و بلکه بالاتر در حقّ ایشان نهایت بزرگواری و از خودگذشتگی نشان داده بود(حشره اللّه مع الأئمّة المیامین)پناه بر مغارات و دهات برده،و بالاخره در مخفیگاه ها به سر می برد تا از کید و اذیّت آنها در امان بماند،و غالبا به خوردن قوت لا یموت قناعت می کرد،تا دست بیعت به حکومت های وقت و سلاطین جور و ایادی اش نداده باشد،چنانکه این تعبیر و رد زبان ایشان در منابر در برابر ساواکی ها بود.

اما تلاشهای ایشان در سنگر فرهنگی و اجتماعی لا تعدّ و لا تحصی بود،مثلا در تأسیس بیمارستان و مدارس سعی و کوشش فراوان به خرج می داد و در حکم آباد یک درمانگاه و در محلۀ«عمو زین الدّین»همچنین،و یک مدرسه به نام

ص:2182

«فرقانی»وابسته به«جامعۀ تعلیمات اسلامی»تأسیس فرمود،که شاگردان زیادی در آن مدرسه درس خواندند و مردانی بزرگ از تجّار و کسبه و مدّاحان اهل بیت،و بزرگانی که حلال و حرام را تشخیص می دادند،و مخصوصا علمای اعلام و مدرّسین عالی مقام که الآن مثمر ثمر در حوزه های علمیه و جاهای دیگر می باشند به جامعه اسلامی تحویل داده اند،که امیدواریم موجب برخورداری از نعمت های الهی در بهشت برین باشد که به مؤمنان وعده داده شده است،و در محضر انبیا و ائمّۀ اطهار علیهم السّلام و مراجع عظام،و لا سیّما در حضور مادر بزرگوارشان حضرت زهرای مرضیه علیها السّلام درجاتشان عالی است متعالی گردد.

معظم له زبان گویا و بیان گرمی داشت و در تمام مبارزات و انقلابات حاضر و ناظر بود،بلکه می توان گفت در آن خطّه سرآمد همۀ این ها بود،از عنفوان جوانی تا دوران پیری در خدمت اسلام و خدمتگزار واقعی به دین مبین اسلام و مدافع مذهب اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السّلام و پشتیبان فقه و فقاهت و مرجعیّت بود،و همۀ عمر پربرکت خویش را در راه ترویج و نشر شریعت اسلامی و معارف دینی صرف نموده بود،قبل از انقلاب و بالخصوص بعد از سال 1342 شمسی که نهضت اسلامی شروع شد،تا پیروزی انقلاب و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در محلۀ حکم آباد در مسجد معروف به«مسجد حاج محمّد علی»شبهای شنبه از اطراف و اکناف و محلات مختلف تبریز در آنجا جمع می شدند و به سخنرانی داغ ایشان گوش می دادند،و صدای«هل من ناصر»مراجع تقلید را به گوش مردم می رساند و از جنایات و کثافات بی حدّ حکومت وقت سخن می گفت.و بعد در مسجد معروف به«مسجد آیت اللّه شهیدی»در قلب بازار که محلّ اقامۀ نماز جماعت و درس تفسیر و سخنرانیهایش بود،مبارزات بی امان داشتند،به طوری که اهالی محترم شهرستان تبریز از کوچک و بزرگ می دانند،بلکه زبان زد عام و خاصّ بوده و هست،و الآن شاید در بسیاری از خانه های تبریز نوار سخنرانیهای ایشان موجود می باشد.

ص:2183

دستگیری از ضعفاء و فقراء و بیچارگان و بینوایان،مخصوصا در آستانۀ به ثمر رسیدن انقلاب اسلامی کمال سعی و کوشش را داشتند.

و خلاصه،مصداق بارز یک عالم ربّانی و فقیه وارسته و عارف صمدانی و متّقی و ورع و اسوۀ تقوی و فضل و فضیلت و خدمتگزار واقعی به دین مبین اسلام و مدافع حقیقی مذهب حقّۀ جعفری،و پشتیبان مرجعیّت با تمام ابعاد و مراحل اش بود که به راستی فقدانش یک ضایعۀ بزرگ و جبران ناپذیر و ثلمه و خللی بود که «لا یسدّها شیء»کما اینکه روایت شریف:«اذا مات العالم ثلم فی الاسلام ثلمة لا یسدّها شیء»ناظر به همین معنی است که خداوند منان و بی همتا با اجداد طاهرینش محشور نماید.

امّا اخلاق کریمه و مبادی آداب بودن ایشان بازهم معروف عامّه و خاصّه است به طوری که،اگر کسی دقائق و لحظاتی با آن بزرگوار مأنوس و در خدمتشان می نشست،مجذوب اخلاق حسنۀ ایشان می شد،چنانکه بعضی از حضرات و آقایان علما دربارۀ ایشان می گفتند که:ایشان آقا است هم در فرش و هم در عرش.

مرحوم حکم آبادی از این رهگذر هم خدمات شایان و برجسته ای انجام داده بودند،و در پیشبرد اهداف عالیۀ دینی و علمی و اجتماعی مراحل و مقدماتی را هم طی کرده بودند،و بسیاری از شراب خوارها و قماربازها و ازخدابی خبران را از این راه به راه راست هدایت کرده بودند،و در این سلوک اخلاقی از جدّ بزرگوارش رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم تأسّی نموده بود که قرآن مجید در شأن و مقامش فرموده: إِنَّکَ لَعَلیٰ خُلُقٍ عَظِیمٍ

بعد از پیروزی انقلاب و چند سال خدمت در تبریز،در اثر ناملایمات و فشارهای گوناگون و مریضی،سکته و آنفاکتوس و ضعیف بودن مزاج و نحیف و خسته و کوفته شدن بدن راهی بلدۀ شریفۀ قم(عش اهل البیت)شده،پس از تقریبا یک سال توقّف در قم،در تهران رحل اقامت افکندند،و بعد از یک عمر تلاش و حرکت و فعالیّت در امور دینی و اجتماعی،در یک خانۀ محقّر و ساده در کمال

ص:2184

عزلت و سادگی و انزوا و غریبی و تنهایی و تسلیم به رضای معبودش که تنها منال و آرزو و مقصودش بود زندگی نمودند،و دائما در مقام عبادت و اطاعت به ذات احدیّت و تهجّد و دعا و ثنا بر نصرت و پیروزی اسلام و مسلمین که همه روزه ساعتها طول می کشید زندگی را به آخر رسانیده،در روز پنجشنبه 17 شعبان المکرّم 1415 ق.برابر با 29 دی ماه 1373 شمسی در تهران قلبش از طپش افتاد و دار فانی را وداع فرموده،به ملاء أعلی و عالم ابدیّت پیوست،و در قبرستان ابو حسین قم مدفون گردید.و از خودش چهار پسر و یک دختر به یادگار نهاد،که دو تن از فرزندانش به کسوت و لباس مقدّس روحانیت ملبّس و مفتخر می باشند.

سید محمّد ثقفی تبریزی/سید ابو الحسن هاشمی حکم آبادی/سید فتّاح هاشمی حکم آبادی

در تمام عمر به مال و منال و مقام دنیا اصلا عشق و محبّتی نورزیده،و به هیچ نوع ارتباطی با چک و سفته پیدا نکرده،مالی در بانک نداشته و در هیچ بانکی حسابی باز نکرده بود و هرچه به دستش می آمد مال دیگران بود،و آنا به صاحبان اصلیش مستردّ می شد،و در وقت رحلت و فوتش به جز مقدار زیادی قرض چیزی در بساط نداشتند.

ص:2185

آثار قلمی ایشان

1-تقریرات درس فیض قمی.

2-تقریرات درس مولانا تبریزی.

3-حاشیه بر رسائل.

فرزندانش:

1-سید فتاح هاشمی

2-سید ابو الحسن هاشمی

اینجانب سید ابو الحسن هاشمی،فرزند آیت اللّه حاج سید یوسف هاشمی حکم آبادی قدّس سرّه متولد 1321 هجری شمسی،از هفت سالگی تقریبا تحصیلاتم را در شهرستان تبریز که محل تولد و زادگاه اصلی بنده می باشد،شروع کردم،مراحل اولیۀ درسهای طلبگی را در تبریز به اتمام رساندم بعد با اخوی در معیّت حضرت آیت اللّه ابوی محترم(ره)راهی حوزۀ علمیۀ قم که بزرگترین آکادمی علمی شیعه در جهان است شد،در اواخر سال 1335 هجری شمسی،و بعد از چند ماه توقف در قم و مفتخر به لباس مقدس روحانیت،در اواخر سال 1338 بار دیگر عازم حوزۀ علمیۀ قم،برحسب دستور حضرت آیت الله العظمی آقای بروجردی قدّس سرّه به مدت هفت سال در مدرسۀ خان که تازه به امر معظم له تأسیس شده بود مستقر شدیم و از آن زمان تا حالا مشغول تحصیل و تدریس هستم،کتاب مکاسب و رسائل را از اساتید بزرگی چون آیت اللّه مکارم شیرازی و سبحانی تبریزی و درس کفایۀ آخوند خراسانی(ره)را از محضر آیت اللّه سلطانی طباطبائی قدّس سرّه که آخرین دورۀ تدریس اش بود،حاضر شده و هر دو جلد را به اتمام رساندم و فلسفه را از شهید مفتح و مطهری،استاد جوادی آملی تلمذ کردم.و اما درس خارج فقه را تقریبا پانزده سال بلکه بیشتر از خارج مکاسب بیع تا آخر خیارات کتاب مکاسب شیخ انصاری(ره) و باب شهادات و مقداری هم از کتاب طهارت را از حضرت مستطاب آیت الله العظمی

ص:2186

جناب آقای حاج سید کاظم شریعتمداری قدّس سرّه تلمذ کرده و استفاده های زیاد و شایانی کرده ایم و سالهای متمادی هم بعد از آقا از محضر انور حضرات آیات عظام حاج سید محمّد رضا گلپایگانی،حاج شیخ مرتضی حائری و میرزا کاظم تبریزی(طاب ثراهم)بهره بردم.

اما درس خارج اصول را یک دورۀ کامل از حضرت آیت اللّه آقای حاج میرزا هاشم آملی تغمده اللّه بغفرانه استفاده کرده،باب مفاهیم را هم از حضرت آیت اللّه محقق داماد(ره)استفاده کرده و به رشتۀ تحریر و تقریر درآوردم.و بعد از ایشان مدت مدیدی افتخار شاگردی حضرت آیت اللّه وحید خراسانی حفظه اللّه تعالی عن الآفات و البلایا فقها و اصولا داشتم.

و فعلا هم مشغول تدریس کتاب مکاسب و رسائل مرتضی انصاری(ره)و کفایتین مرحوم آخوند خراسانی را در مدرسۀ شریفۀ حضرت آیت اللّه گلپایگانی(ره)و مدت مدیدی هم از عنفوان جوانی در اوقات تعطیلی حوزۀ علمیه،مثل ایام ماه مبارک رمضان و محرم و تعطیلات تابستان در آن زمان که حضرت آیت اللّه ابوی حیات داشتند،در محلۀ حکم آباد«مسجد ابوی»و در مسجد آیت اللّه شهیدی قدّس سرّه در بازار تبریز و هم در مساجد دیگر به اقامۀ نماز جماعت و سخنرانی اشتغال داشتم.

در خاتمه خداوند بزرگ و منان عاقبت همۀ ما را ختم به خیر فرموده و توفیق خدمت به اسلام و مسلمین را عطا فرماید و قلب نازنین و مقدس حضرت امام زمان بقیة اللّه ولی اللّه الاعظم و تنها واسطۀ فیض بین ما و خداوند بزرگ،روحی و ارواح العالمین لتراب مقدمه الفداء را از ما راضی و خشنود و در ولایت مولی الموحدین امیر المؤمنین علی بن ابی طالب و یازده اولادش علیهم السّلام ثابت قدم بدارد.ان شاءالله تعالی، آمین یا رب العالمین.

و السلام علیکم و علی من اتبع الهدی

77/11/1 مطابق 3 ذی قعدة الحرام 1419

ص:2187

دومین فرزند برومند آیت اللّه حکم آبادی،حضرت حجة الاسلام و المسلمین آقای حاج سید فتاح هاشمی می باشد که در حوزه های علمیۀ تهران به تدریس سطوح عالی مشغول هستند و در مسجد جامع شهرک غرب به امامت،ترویج، ارشاد و دیگر خدمات اجتماعی در سطح شایسته ای موفق هستند.

سیّد یونس یونسی اردبیلی

اشاره

(1330-1394 ق)

حاج سید یونس یونسی فرزند آیت اللّه سید محیی الدّین اردبیلی،در /17ذی حجه /سال 1320 در اردبیل متولد شد.(برخی از مورخین سال تولدش را 1330 ق نوشتند)دوران کودکی و نوجوانی را تحت تربیت پدرش گذرانید،و از والد خود و سایر اساتید وقت مقدمات و قسمتی از سطح را پیمود،و در سال 1349 ق به قم مهاجرت کرد و بقیۀ سطوح را نزد آیات:

میرزا محمّد همدانی،سید احمد زنجانی و سید سجاد علوی گرگانی به انجام رسانید،و خارج را از محضر آیات:

حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی،و سید محمّد حجت کوه کمری استفاده نمود و یکی از شاگردان برجستۀ مرحوم حجت بشمار آمد.در ضمن معقول را از محضر:

شیخ محمّد علی شاه آبادی،و شیخ محمّد مهدی مازندرانی(امیرکلائی)بهره مند شده است.

وی دارای اجازاتی است از آیات:شیخ ضیاء الدّین عراقی،سید ابو الحسن

ص:2188

اصفهانی،شیخ محمّد کاظم شیرازی،و سید محمّد حجت بود.

جناب حجة الاسلام سید فخر الدّین اردبیلی(ننه کرانی)خدمات ایشان را چنین برشمرده است:

سید محی الدّین اردبیلی

(به تاریخ 1370 ق به اردبیل مراجعت کرد،و به مهام امور قیام نمود و به خدمات شایسته دست زد،از جمله:ترمیم مدرسۀ علوم دینی ملا ابراهیم،و باز پس گرفتن مدرسۀ مرحوم آقا میرزا علی اکبر می باشد،و آن مدرسۀ دینی در زمان طاغوتی غصب و به دبستان تبدیل شده بود،و مرحوم صاحب ترجمه خوش مشرب و بشاش و علاقه ای وافر به اهل فضل و دانش داشت،در مسجد خود«مسجد ساول»اقامۀ جماعت می نمود،و به وعظ و ارشاد مردم می پرداخت).

از آثار او:

1-تقریرات اصول حجت.

2-تقریرات فقه حجت.

3-حاشیة علی العروة الوثقی.

4-حاشیة علی المکاسب.

5-رسالة فی قاعدة لا ضرر و لا ضرار.

6-رسالة فی قاعدة لا تعاد الصلاة.

7-رسالۀ عملیۀ توضیح المسائل.

ص:2189

سرانجام در روز پنجشنبه /26رجب1394/ ق مطابق با /24مرداد/ 1353 ش براثر سکتۀ قلبی در اردبیل به رحمت ایزدی پیوست،و جسدش در قم در قبرستان شیخان مدفون گردید.

فرزندانش:

1-سید محمّد 2-سید علی 3-سید عبد الهادی 4-سید عبد الحسین و سه دختر.

منابع

1-آثار الحجة 231/2.

2-آینۀ دانشوران 426.

3-افادات ثقة الاعلام سید جلال یونسی اردبیلی.

4-تاریخ اردبیل و دانشمندان 371/2.

5-گنجینۀ دانشمندان 63/3.

6-مؤلفین کتب چاپی 909( مترجم له را با سید یونس اردبیلی ساکن مشهد اشتباه کرده).

ص:2190

العلم ینعی عالما و معلّما قول الحقیقة فوق کل مجاز

شحم حسینی فقیه مصلح و به تحل مشاکل الاعجاز

للدّین و الإسلام أفنی عمره لسواهما ما کان بالمتهاز

نصر الولاء ببیانه و بنانه مهما اقول فذاک بالایجاز

ارّخ قل کمدا فوا اسفا علی فقد الحبیب محمّد الشیرازی

مادّه تاریخ ارتحال آیة اللّه العظمی سید محمّد شیرازی قدّس سره

توسط شاعر گرانمایه علاّمه ایروانی

14-مربوط به صفحۀ 545

ص:2206

نامه مهندس بازرگان به مراجع عظام

بمناسبت محکومیت آیة ا...طالقانی

بسمه تعالی

سوم شعبان 1397 56/4/29

محضر انور علمای اعلام و مراجع عظام دامت برکاتهم

در این مملکت بی پناه و پایه که امر و قضا و قانون در یک جا جمع شده،نه می توان تظلم بنزد ظالم برد و نه قبول ظلم کرد و ساکت نشست شکوه و درد دل بحضور پیشوایان دین و مامورین دفاع از حق و عدل می آورم.بدین وسیله ندائی و دعائی می طلبم.شاید بگوش دنیا و اجابت خدا برسد.

حضرات عظام بخوبی آقای حاجی سید محمود طالقانی را می شناسند.از فضل و زهد و از مجاهدات دیرینه ایشان در اشاعه قرآن و ارشاد جوانان نیز استحضار دارند.

این سید جلیل القدر را سازمان مدعی امنیت در دو سال قبل معلوم نیست بچه اتهام واهی همراه با عده دیگری از افاضل و علمای روحانیت دستگیر نمود.سپس بدون ملاحظه کبر سن و کسالتهای عدیده مدت مدیدی معظم له را بدون محاکمه در زندانهای طاقت فرسا اسیر کرده است، درحالی که اظهار می شد زندانیان سیاسی ایران تماما مارکسیست هستند.

اخیرا نیز علی رغم ادعای دیگرشان که محاکمات ما قانونی و علنی است آیه الله طالقانی را بدون اطلاع و حضور افراد خانواده در دادگاههای نظامی(شاید بطور غیابی)به ده سال محکوم نموده اند.

186-مربوط به صفحۀ 2069

ص:2378

آخرین سخن

در مقدمۀ کتاب که در آغاز جلد اوّل از نظر خوانندگان گرامی گذشت،پیرامون تراجم نگاری،نخستین تراجم نگار،شیوه های مختلف تراجم نگاری و ویژگیهای این مجموعه به تفصیل سخن گفتیم،در اینجا به چند نکته اشاره می کنیم:

1)این کتاب پیرامون شخصیتهای برجسته و علمای فرهیختۀ مدفون در شهر مذهبی قم،در حریم کریمۀ اهل بیت،حضرت معصومه علیها السّلام،می باشد.

2)در این کتاب منحصرا شرح حال افرادی آمده که تا سال 1422 ه.دیده از جهان فروبسته اند.

3)در این میان عده ای به صورت ضمنی معرفی شده اند،که در فهرستی جداگانه اسامی آنها آمده است.

4)شرح زندگانی تعداد زیادی از شخصیتهای مدفون در قم توسّط مؤلّف محترم نگارش یافته،که متأسّفانه پیش از آنکه مطالب به دست ما برسد از بین رفته است،و تلاش ما برای یافتن آن به جایی نرسید،اگر توفیق الهی نصیب شود در مجلّدات بعدی استدراک خواهد شد.

5)از میان صدها سند که مؤلّف محترم با تلاش طاقت فرسا گرد آورده بود،تنها 200 سند در این مجموعه ارائه گردید.

ص:2393

6)بیش از یک هزار عکس توسط مؤلّف گردآوری شده بود،که همۀ آنها برای مؤلف چهره های آشنا بودند و لذا قسمتی از آنها زیرنویس نشده بود،که بسیاری از آنها شناخته نشد و به ناگزیر در این مجموعه نیامد.

7)اسامی افراد در این کتاب براساس اسم کوچک-به ترتیب الفبا-تنظیم شده و فهرست آنها در آغاز هر مجلّدی آمده که در اینجا تکرار نمی شود.

8)برای دست یابی آسان و صرفه جویی در زمان،فهرست اعلام دیگری براساس القاب و اسم بزرگ اشخاص تنظیم شده،در این بخش از کتاب آورده شده است.

9)برای استفادۀ پژوهشگران،فهرستهای فنی دیگری برای اساتید و مشایخ اجازه،آثار مکتوب مترجمان،نخبگان،امامزادگان و مقابر قم تهیه و تنظیم شده است.

10)به دلیل مهاجرت مؤلّف به کتاب شناختی منابع مؤلّف محترم دسترسی نداشتیم،فهرست منابع نخبگان معرفی شده در مقدمه،به صورت مستقل در اینجا آمده است.

*** در پایان از همۀ دست اندرکاران تهیه و تنظیم و طبع و نشر این کتاب،به ویژه ناشر محترم صدیق مکرّم جناب آقای انصاریان،که 30 سال تمام با خدمات فرهنگی ارزشمند خود،از رهگذر نشر آثار مربوط به اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السّلام به زبانهای زندۀ جهان،خدمات شایان تقدیری به جهان تشیّع نموده،و نور چشم گرامی آقای محمّد جواد اسلامی-مدیر مؤسّسۀ رسالت-که بدون تلاشهای طاقت فرسای ایشان این اثر هرگز به سامان نمی رسید،صمیمانه سپاس گفته،برای همۀ آنان پاداش فراوان از خداوند منان خواهانم.

از خوانندگان فاضل و دردآشنا تقاضامند است که با ارسال نظرات اصلاحی و

ص:2394

1-اعلام

آذری قمی،شیخ احمد،290

آرام قمی،سیّد ناصر الدّین،2121

آرتا،فضل اللّه،1260

آستارائی«قفقازی»،میرزا اسحاق،397،2201، 2204

آشتیانی،میرزا مهدی،2054،2376

آقا باغمیشه ای تبریزی«مدرّس وحید»،165، 2193-2196

آقا برار معتضدی کرمانشاهی،167

آقا بزرگ ساوه ای،168

آقا بزرگ،سیّد علی علوی قزوینی،1150

آقا بزرگ موسوی شوشتری،174

آقا بزرگ نصیری محلاتی،175

آقا ترابی دامغانی،177

آقا حسینی هیدجی،178

آقازاده،شیخ ابو القاسم گلپایگانی،280

آقا فراهانی اراکی،179

آقا نجفی،سید شهاب الدّین،779،2226-2234

آل آقا کرمانشاهی،شیخ ابو تراب،211

آل آقا کرمانشاهی،شیخ احمد،292

آل آقا کرمانشاهی،شیخ عبد اللّه،984

آل آقا کرمانشاهی،شیخ محمّد،1370،1371

آل آقا کرمانشاهی«معتمد العلماء»،شیخ غلامحسین،1216

آل آقا نهاوندی،شیخ احمد،293

آل احمد،سیّد احمد طالقانی،368

آل رسول شمس آبادی،سیّد محمّد،1372

آل شبیر،شیخ محمّد طاهر خاقانی،1711، 2337-2348

آل صادق،شیخ محمّد رضا،1622

آل طعمه حائری،سیّد ابراهیم،183

آل علی شاهرودی،سیّد جواد،468

آل محمّد طالقانی،سیّد رضا،705

ص:2399

آل مهدی،سیّد عبد المطلّب جزائری،1003، 2256-2265

آملی،میرزا هاشم،2140،2390

آیت اللهی زنجانی،میرزا احمد،294

آیت اللهی شیرازی،سیّد فخر الأعلام،1250

آیت بروجردی،شیخ محمّد علی،1714

آیتی بروجردی،شیخ حسن،509

آیتی بیرجندی،دکتر محمّد ابراهیم،1373

آیتی تفتی،عبد الحسین،885،2242

الف

ابراهیم آل طعمه حائری،183

ابراهیم امامزاده زیدی«تهرانی»،184

ابراهیم تهرانی«لاله زاری»،186

ابراهیم خراسانی،187

ابراهیم خلعتبری تنکابنی«آقانجفی»،188

ابراهیم خوشنویس مراغه ای،189

ابراهیم دروازه ای تبریزی،192

ابراهیم سرّی موسوی«اصفهانی»،197

ابراهیم کاظمی هیدجی،198

ابراهیم محقق،200

ابراهیم مروّت عاملی،200

ابراهیم مستوفی آشتیانی«معتمد السلطنه»،202

ابراهیم میلانی،204

ابراهیم نوری تهرانی،204

ابراهیم نوری همدانی،205

ابراهیم وحدت تبریزی،207

ابراهیم همایونی زنجانی«نحوی»،210

ابن الشیخ قمی،شیخ محمّد،1379

ابن جلال«محلاتی»،شیخ محمّد،1378

ابو الأعلی مودودی،2296

ابو الحسن اجتهادی گلپایگانی،214،2197- 2200

ابو الحسن تنکابنی«زاهدی»،215

ابو الحسن رفیعی قزوینی،217

ابو الحسن روحانی شیرازی،221

ابو الحسن شفتی اصفهانی،222

ابو الحسن فاضل بهسودی،223

ابو الحسن فقیهی قمی،226

ابو الحسن فقیهی گیلانی،229

ابو الحسن قمی«صادقی»،231

ابو الفتح میرزا قاجار«مؤید الدوله»،237

ابو الفضل تولیت قمی،239

ابو الفضل حافظیان،2250

ابو الفضل حلال زاده اردبیلی،242

ابو الفضل زاهدی قمی،243

ابو الفضل طهماسبی قمی،246

ابو الفضل مجاهدی بروجردی،246

ابو الفضل نبوی قمی،247

ابو الفضل نجفی اصفهانی«قدسی»،252

ابو الفضل نجفی«مسجد شاهی»،253

ابو الفضل نجم آبادی،254

ابو القاسم اصفهانی،256

ابو القاسم جواهری تهرانی،257

ص:2400

ابو القاسم حجتی گیلانی،259

ابو القاسم خوئی،2292،2298،2300،2373

ابو القاسم روحانی قمی،261

ابو القاسم سحاب تفرشی،262

ابو القاسم شاهنجرینی«ربّانی»،267

ابو القاسم طباطبائی قمی،269

ابو القاسم طهوری همدانی«عمادزاده»،270

ابو القاسم علی مددکنی،270

ابو القاسم قمی«صغیر»،271

ابو القاسم قمی«کبیر»،272

ابو القاسم گلپایگانی«آقازاده»،280

ابو القاسم مجتهدی تبریزی،280

ابو القاسم محمّدی گلپایگانی،282

ابو القاسم مدرس یزدی،284

ابو القاسم مرعشی تبریزی،285

ابو القاسم میرعارفین قمی«عارفی»،285

ابو القاسم نحوی قمی،286

ابو القاسم نراقی کاشانی،287

ابو المجد شیخ الاسلامی بروجردی،289

ابو تراب آل آقا کرمانشاهی،211

ابو تراب جزائری،213

ابو طالب قمی،232

ابو طالب محمودی گلپایگانی،233

ابو طالب مدرسی یزدی،234

ابو طالب مرعشی شهرستانی،235

ابو طالبی اراکی،میرزا احمد،297

ابهری«امام»،شیخ زین العابدین،755

ابهری،حاج هادی،2135

ابهری،سیّد شمس الدّین،774

ابهری،سیّد نور الدّین،2131

اتابکی«مشیر اعظم»،احمد،299

اثنی عشری قمی،شیخ محمّد حسین،1554

اجتهادی اراکی،شیخ محمّد علی،1716

اجتهادی اهری،میرزا احمد،300

اجتهادی گلپایگانی،میرزا ابو الحسن،214

احتشامی خوئی،غلامحسین،1217

احدی همدانی،شیخ یوسف،2167

احسن الحکماء قزوینی،میرزا احمد،301

احمد آذری قمی،290

احمد آل آقا کرمانشاهی،292

احمد آل آقا نهاوندی،293

احمد آیت اللهی زنجانی،294

احمد ابو طالبی اراکی،297

احمد اتابکی«مشیر اعظم»،299

احمد اجتهادی اهری،300

احمد احسن الحکماء قزوینی،301

احمد امینی تبریزی،302

احمد امینی مراغه ای،303

احمد اهری تبریزی،304

احمد بهاور،311

احمد پایانی اردبیلی،312

احمد حائری همدانی،319

احمد حسینی قمی،320

احمد خلخالی،321

ص:2401

احمد خوانساری،322

احمد رحیمی کاشانی،328

احمد رضوانی زنجانی،332

احمد روحانی قمی،335

احمد زنجانی«شبیری»،337

احمد ساوه ای«حجة الاسلام»،346

احمد سبط الشیخ انصاری،346

احمد سرایی تبریزی،349

احمد شاهرودی،357

احمد شریعتی بروجردی،359

احمد شهرستانی،360

احمد شیرازی،365

احمد طالقانی«آل احمد»،368

احمد طباطبائی بروجردی،369

احمد طباطبائی قمی،370

احمد طباطبائی قمی،372

احمد عراقی«محسنی»،372

احمد علی احمدی شاهرودی،374

احمد علی عبد اللهی نگار سیرجانی«نوا»،376

احمد غروی تویسرکانی،378

احمد فردوس مکان مازندرانی،380

احمد کلباسی،381

احمد لواسانی تهرانی،384

احمد مشرف حسینی قمی،385

احمد ناجی قمی،386

احمد نعمت اللهی قمی«شهره»،390

احمد نهاوندی«قدّوسی»،392

احمد هاشمی گلپایگانی،394

احمدیان نجف آبادی،شیخ محمّد علی،1717

احمدی بروجردی،سیّد شمس الدّین،776

احمد یزدی،395

احمدی شاهرودی،شیخ احمد علی،374

احمدی شاهرودی،شیخ مهدی،2060

احمدی طباطبائی بروجردی،سیّد جعفر،450

احمدی فیروزجاهی مازندرانی،شیخ محمّد، 1380

احمدی میانجی،شیخ حسینعلی،602

اخوان خراسانی،شیخ علی،1021

اخوان خراسانی،شیخ مرتضی،1949

ادیب الدّین کسروی«ساسان»،396

ادیب تهرانی،میرزا محمّد علی،1720

اراکی،شیخ محمّد علی،1720

اراکی«کربلائی کاظم»،کاظم کریمی،1313

ارجستانی نائینی،شیخ محمّد علی،1725

ارداقی قزوینی،علی اکبر،1042،2266

اردبیلی،سیّد عبد الغنی،953

اردبیلی(میرزا محمّد ظاهری)،شیخ محمّد طاهر،1706

استادزاده مازندرانی،سیّد حسن،511

استرآبادی،سیّد محمّد،1383

اسحاق آستارائی«قفقازی»،397،2201-2204

اسحاق رضوی قمی،399

اسد اللّه اسماعیلیان دهاقانی،400

اسد اللّه اشکوری،401

ص:2402

اسد اللّه طباطبائی یزدی،402

اسد اللّه عاطفی کرمانشاهی،404

اسد اللّه کریمی اراکی،406

اسد اللّه مدنی آذرشهری،408

اسلامی آبادانی،شیخ عبد الستار،939

اسلامی جاسبی،شیخ قوام،1289

اسلامی خلخالی،شیخ حسین،574

اسلامی سبزواری،شیخ عباسعلی،859

اسلامی،شیخ قاسم،1281،2284،2285

اسماعیل اعلائی ساوه ای،شیخ محمّد،1384

اسماعیل امین الملک،409

اسماعیل بهاری همدانی،411

اسماعیل پور،شیخ محمّد علی،2390

اسماعیل جاپلقی«صادقی»،شیخ محمّد،1387

اسماعیل خلعتبری تنکابنی،413

اسماعیل ظفری نهاوندی«ظفر السلطان»،414

اسماعیل علوی خوئینی،414

اسماعیل غضنفری خوانساری،416

اسماعیل فراهانی«شریف زاده»،417

اسماعیل فقیهی اردبیلی،417

اسماعیل مرعشی«شریف الاسلام»،419

اسماعیل مصباح«نجم الممالک»،420

اسماعیل ناجی بروجردی،421

اسماعیلیان دهاقانی،شیخ اسد اللّه،400

اشتهاردی،شیخ حبیب اللّه،501

اشراقی قمی،شیخ شهاب الدّین،778

اشراقی قمی،شیخ محمّد تقی،1443

اشعری قمی،شیخ محمّد طاهر،1709

اشعری قمی،میرزا علی اصغر،1024

اشعری قمی،میرزا محمّد تقی،1445

اشکوری،سیّد اسد اللّه،401

اشکوری،سیّد علی،1022

اشکوری«معصومی»،سیّد حسن،513

اشکوری معصومی،سیّد محمّد باقر،1393

اصفهانی،شیخ ابو القاسم،256

اصفهانی،میرزا علی شیرازی،1133

اصولی ارومیه ای،میرزا محمود،1900،1901

اعتصام الملک«آشتیانی»،میرزا یوسف،2168

اعتضاد رازانی گرّوسی،شیخ محمّد،1389

اعتماد حائری،سیّد مصطفی،2016

اعلمی حائری،شیخ محمّد حسین،1556

افصحی،علی اکبر قمی،1073

الهامی اسکوئی،میرزا عبد المحمّد،1001

الهیان تنکابنی،شیخ علی اکبر،1044

الهی طباطبایی«تبریزی»،سیّد محمّد حسن، 1525

الهی قمشه ای،شیخ مهدی،2061

الهی نراقی«کاشانی»،شیخ جعفر،452

امام جمعه مازندرانی،سیّد محمّد باقر،1394

امامزاده زیدی«تهرانی»،شیخ ابراهیم،184

امامی الیگودرزی،سیّد محمّد،1390

امامی زنجانی،خانم فاطمه،1247

امامی مازندرانی«امیرکلائی»،شیخ محمّد مهدی،1856

ص:2403

امان اللّه کریمی بابلی،422

امیر اصلان خواجه نوری«نظام الدوله»،425

امیر محمّد قزوینی،426

امین الضرب«مهدوی»،محمّد حسین،1558

امین الملک،میرزا اسماعیل،409

امینی تبریزی،شیخ احمد،302

امینی مراغه ای،میرزا احمد،303

انتظاری قمی«شاطر»،مصطفی،2018

انصاری،شیخ محمّد علی،1726،2350-2353

انصاری قمی،شیخ محمود،1902

انصاری قمی،شیخ مرتضی،1950

انصاری،میرزا حسن،514

انصاری همدانی،شیخ علی،1085

انگجی تبریزی،دکتر محمود،2354

انگجی تبریزی،سیّد حسن،515

انگجی تبریزی،سیّد محمّد علی،1729

انگجی تبریزی،سیّد مهدی،2067،2377

انواری اردبیلی،سیّد عبد الکریم،955

انواری همدانی،شیخ یحیی،2159

اوحدی لاهیجی،شیخ محمود،1903

اهری«باغمیشه ای»،میرزا رضا،706

اهری تبریزی،شیخ احمد،304

اهری،میرزا علی اکبر،1047

اهری نجفی،شیخ حسین،575

ایروانی«تبریزی»،سیّد عبد الحجة،881

ایروانی،مصطفی،2018

ایمانی جهرودی قمی،شیخ عباس،838

بازرگان،مهندس مهدی،2069،2378-2381

باغدرقی خوئی،شیخ محمّد،1392،2305- 2307

باغمیشه ای تبریزی«مدرّس وحید»،میرزا آقا، 165،2193-2196

بافقی یزدی،شیخ محمّد تقی،1446

باقر سعد السلطنه،431

باقر قاضی طباطبائی تبریزی،434

باقر مصدقی،437

باقرمنش قمی«ثابت»،سیّد رضا،708

بحر العلوم قزوینی،سیّد محمّد،1435

بحر العلوم قزوینی،سیّد مهدی،2076

بحر العلوم گیلانی،شیخ محمّد رضا،1624

بحرانی حائری،سیّد عبد اللّه،985

بحرانی حائری،سیّد محمّد صادق،1682

بدری،سیّد علی،1086

براتعلی بزوشائی زنجانی،438

برقعی قمی،سیّد رضا،710

برقعی قمی،سیّد علی،1086

برقعی قمی،سیّد علی اکبر،1049،2207-2209

برقعی قمی،سیّد محمّد،1436

برقعی قمی،سیّد مصطفی،2019

برقعی قمی«واعظ»،سیّد مرتضی،1961

بروجردی،سیّد حسین طباطبائی،596،2207 -2209،2216،2314

ص:2404

بروجردی،شیخ عسکری،1016

بروجردی«صاحب الداری»،شیخ عبد الحسین، 890

بروجردی«غروی»،شیخ محمّد حسین،1559

بروجردی«کسرائی»،شیخ محمّد حسین، 1562

بروجردی،میرزا عبد الرحمن،925

بروجردی،میرزا مهدی،2077

برهان رامسری،شیخ محمّد رضا،1625

بزّاز همدانی،محمّد اسماعیل،1385

بزرگ ساوه ای،شیخ آقا،168

بزوشائی زنجانی،شیخ براتعلی،438

بطحائی گلپایگانی،سیّد علی،1090

بقّال،شیخ عبد الحسین،892

بلاغی بلخی،شیخ غلامرضا،1223

بلاغی،سید صدر الدّین،885،2283

بناروانی میانجی،شیخ نصرت اللّه،2128

بنی هاشمی اهری،سیّد جعفر،453

بوذرجمهری،کریم،1319

بوستانی بلتستانی،شیخ علی،1091

بهاری همدانی،شیخ اسماعیل،411

بهاور،احمد،311

بهاء الدّین نوری،439

بهاء الدینی،سیّد رضا،712

بهبهانی،سیّد عبد المطلّب،1002

بهبهانی،سیّد مصطفی،2020

بهرام طالقانی،441

بیانی گیلانی،شیخ علی،1092

بیگدلی دزفولی،شیخ محمّد مهدی،1867

بیگ قمی«ارباب»،محمّد تقی،1449

پائین شهری،شیخ حسین قمی،612

پایانی اردبیلی،شیخ احمد،312

پایین شهری،شیخ علی قمی،1178

پسندیده خمینی،سیّد مرتضی،1962

پیشوائی یزدی،سیّد علی اکبر،1056

تابش اصفهانی،میرزا علی اکبر،1057

تاج الدّین حائری،شیخ محمّد تقی،1456

تبریزی«علامۀ طباطبائی»،سیّد محمّد حسین، 1563

تبریزی«غروی»،شیخ عبد الحسین،895

تبریزی«غروی»،شیخ هدایت اللّه،2152

تبریزی،میرزا صادق،790

تبریزی،میرزا کاظم،1297،2286

تبریزی نجفی،شیخ راضی،701

تبریزی«نظام العلماء»،میرزا رفیع الدّین،741

تبریزی«واعظ»،شیخ علی اکبر،1058

تحریری«قمی»،میرزا جواد،470

تحصیلی شمیرانی«خیاط»،محمّد،1437

ترابی دامغانی،میرزا آقا،177

تفرشی«دانش»،میرزا تقی،443

ص:2405

تفرشی همدانی،سیّد رضا،721

تقدیری سبزواری،شیخ هاشم،2145

تقوی«سادات اخوی»،سیّد نصر اللّه،2122

تقوی،سیّد جمال الدّین،464

تقوی قزوینی،سیّد عباس،839

تقی تفرشی«دانش»،443

تقی رضوی خرم آبادی«طاهری»،445

تقی زرگر تبریزی،446

تندری قمی«شیوا»،محمود،1904

تنکابنی«زاهدی»،سیّد ابو الحسن،215

تنکابنی،سیّد صدر الدّین،816

تنکابنی،سیّد محمّد،1497

تنگستانی،محمّد باقر،1395

توحیدی تبریزی،شیخ محمّد علی،1731

توسلی مازندرانی،شیخ قنبر علی،1288

تولیت قمی،سیّد ابو الفضل،239

تویسرکانی،شیخ محمّد،1498

تهجدی ساوه ای،سیّد علی،1092

تهرانی،شیخ عباس،839

تهرانی«لاله زاری»،سیّد ابراهیم،186

تهرانی لاله زاری،سیّد محمّد صادق،1683

تهرانی«معجزه»،حیدر،648،2212

تیلی شبستری،میرزا حسن،516

ثقةالاسلام بروجردی،سیّد محمّد تقی،1456

ثقةالاسلام تبریزی،میرزا فتح اللّه،1248

جابری انصاری،شیخ حیدر علی،652

جاپلقی،سیّد رضا،722

جاپلقی،سیّد علی اصغر،1026

جاپلقی،شیخ علی،1204

جاپلقی«مصدر الامور»،شیخ محمّد،1498، 2320-2327

جبّار مضطر اردبیلی،449

جبرئیلی بروجردی،شیخ محمود،1907

جزائری«آل مهدی»،سیّد عبد المطلّب، 1003،2256-2265

جزائری،سیّد ابو تراب،213

جزائری شوشتری،سیّد حسین،577

جزائری شوشتری،سیّد علی،1094

جزائری«علم الهدی»،سیّد مرتضی،1968، 2363،2369

جزائری«ناشر الاسلام»،سیّد محمّد حسین،1571

جعفر احمدی طباطبائی بروجردی،450

جعفر الهی نراقی«کاشانی»،452

جعفر بنی هاشمی اهری،453

جعفر حسینی شاهرودی،454

جعفر سلیمانی بهبهانی،455

جعفر شهرآبی آشتیانی،456

جعفر لنکرانی،457

جعفر نهاوندی،458

جعفری اشکوری،شیخ محمّد صادق،1684

ص:2406

جعفری همدانی،شیخ غلامحسین،1218

جلال شریفی همدانی،459

جلال(طاهر شمس)گلپایگانی،461

جلال محدّث اردبیلی،462

جلالی رامسری،میرزا حسین،578

جلالی سردرودی،میرزا محمّد رفیع،1644

جلیل طباطبائی یزدی،463

جلیلی کرمانشاهی،شیخ شجاع الدّین،769

جلیلی کرمانشاهی،شیخ مصطفی،2021

جمال الدّین تقوی،464

جمال الدّین خوئی،465

جمال الدّین فقیه،466

جمال الدّین مجد دماوندی،467

جنابی اهری،شیخ موسی،2047

جندقی،سیّد میرزا،2119

جواد آل علی شاهرودی،468

جواد تحریری«قمی»،470

جواد حسینی تنکابنی،472

جواد سدیدی خلخالی،473

جواد قمی،474

جواد کبیر قمی،475

جواد کره رودی اراکی«مشایخی»،476

جواد ملکی تبریزی،481

جواد نجومی کرمانشاهی،489

جواد والا ناصر سردرودی،494

جوادی ابهری،شیخ ضیاء الدّین،827

جوادی ابهری،شیخ عبد اللّه،986

جواهرکلام،شیخ عبد الحسین،2223،2268، 2243-2248

جواهری«آل صاحب جواهر»،شیخ محمّد حسن،1526

جواهری تهرانی،سیّد ابو القاسم،257

جهانگیر ناظم الملک«ضیائی»،495

جهانگیری ارستانی،شیخ محمّد تقی،1457

چال حصاری«افضل»،شیخ محمّد رضا،1627

چرندابی تبریزی،میرزا محمّد علی،1735

چهرقانی،شیخ مرتضی،1972

حائری تنکابنی،سیّد حسین،580

حائری قمی،شیخ محمّد علی،1735

حائری کرمانی،شیخ محمّد علی،1738

حائری گلپایگانی،سیّد محمّد،1510

حائری مازندرانی،شیخ محمّد،1511

حائری همدانی،میرزا احمد،319

حائری یزدی،شیخ عباس،843

حائری یزدی،شیخ عبد الکریم،955

حائری یزدی،شیخ مرتضی،1974،2370

حائری یزدی،شیخ مهدی،2078،2382-2384

حاج اعتماد،شیخ علی شمس گیلانی،1130

حافظیان،شیخ ابو الفضل،2250

حامد واعظی کاظمی«سبزواری»،499

ص:2407

حبیب اللّه اشتهاردی،501

حبیب اللّه سمامی رامسری،502

حبیب اللّه شهاب،505

حبیب اللّه فقیه مازندرانی،506

حجت،سیّد عبد الحجة بلاغی نائینی،882

حجت کوه کمری،سیّد حسن،518

حجت کوه کمری،سیّد محسن،1357

حجت کوه کمری،سیّد محمّد،1513،2328 -2330

حجت همدانی«دریائی»،میرزا محمّد،1521

حجتی کرمانشاهی،شیخ محمّد حسن،1529

حجتی گیلانی،شیخ ابو القاسم،259

حجتی میانجی،میرزا محمّد،1524

حجة الاسلام،میرزا احمد ساوه ای،346

حرم پناهی قمی،شیخ حسن،519

حرم پناهی قمی،شیخ مهدی،2086

حسام الاسلام رشتی«دانش»،شیخ حسن،520

حسام الدّین میرزائی قمی،507

حسام گیلانی،شیخ محمّد هادی،1889

حسن آیتی بروجردی،509

حسن استادزاده مازندرانی،511

حسن اشکوری«معصومی»،513

حسن انصاری،514

حسن انگجی تبریزی،515

حسن تیلی شبستری،516

حسن حجت کوه کمری،518

حسن حرم پناهی قمی،519

حسن حسام الاسلام رشتی«دانش»،520

حسن خاتمی بروجردی،524

حسن رازینی همدانی،527

حسن رسولی آذرشهری،528

حسن رشدیّه تبریزی،530

حسن رضوی قمی،537

حسن سعید تهرانی،539

حسن شریعتمداری،542

حسن شیرازی،545،2206

حسن صالحی لاهیجی،551

حسن طبرسی ساروی،552

حسن طلائی،561

حسن فرید اراکی«هزاوه ای»،562

حسن کاشانی،563

حسن کزازی کرمانشاهی،564

حسن مجتهدزاده تبریزی،565

حسن مدرسی یزدی،565

حسن مدرسی یزدی«سریزدی»،567

حسن موسوی دهسرخی،568

حسن نبوی بیرجندی،569

حسن نجفی بلتستانی،570

حسن نصرتی نیا سردرودی،571

حسن نوری همدانی،571

حسن وثوق الدوله آشتیانی،572

حسین اسلامی خلخالی،574

حسین اهری نجفی،575

حسین جزائری شوشتری،577

ص:2408

حسین جلالی رامسری،578

حسین حائری تنکابنی،580

حسین حسینی قمی،581

حسین خلخالی،584

حسین دادگر،585

حسین ربانی میانجی،591

حسین رضوی همدانی«غبار»،593

حسین سلطان گودرزی ملایری،595

حسین طباطبائی بروجردی،596

حسین علی احمدی میانجی،602

حسینعلی طوبائی شیرازی،603

حسین غفّاری آذرشهری،605

حسین فارغ دزفولی،606

حسین فاطمی ابهری،606

حسین فاطمی قمی،608

حسین قاضی تبریزی«طباطبائی»،609

حسین قمی«پائین شهری»،612

حسین قمی«حاج آخوند»،613

حسین قمی«کوچه حرمی»،614

حسین کریمان،616

حسین کوچه حرمی قمی،620،2230

حسین لیچائی گیلانی،622

حسین محمّدی لائینی«مازندرانی»،623

حسین مفلس قمی«ارده شیره»،634

حسین مکّی،636،2210،2211

حسین موسوی قمصری،637

حسین نبوی قمی،643

حسین نجّارزاده بروجردی«کاوسی»،645

حسین نظمی اصفهانی،647

حسینی ارومیه ای،سیّد خلیل،665

حسینی تنکابنی،سیّد جواد،472

حسینی تهرانی،سیّد هاشم،2146

حسینی رشتی،سیّد صادق،804

حسینی شاهرودی،سیّد جعفر،454

حسینی قمی«دشتی»،سیّد علی،1095

حسینی قمی،سیّد احمد،320

حسینی قمی،سیّد احمد مشرف،385

حسینی قمی،سیّد حسین،581

حسینی هیدجی،سیّد آقا،178

حق نویس قمی،میرزا علی،1098

حقّی سرابی،شیخ محمّد علی،1739

حکم آبادی،سید یوسف،2179،2392

حکمت شیرازی«سردار فاخر»،میرزا رضا،723

حکمی«پائین شهری»،شیخ مهدی،2088

حکمی یزدی«تجلی»،میرزا علی اکبر،1060

حکیم«طباطبائی»،سیّد مهدی،2090

حکیمی یزدی،شیخ علی اکبر،1066

حلال زاده اردبیلی،میرزا ابو الفضل،242

حیدر تهرانی«معجزه»،648،2212

حیدر علی جابری انصاری،652

حیدر علی قلم داران قمی،653

حیدر علی مدرسی بهسودی،654

حیدر مهدوی شیادهی مازندرانی،658

حیدری ایلامی،شیخ عبد الرحمن،926

ص:2409

حیدری کاشانی،شیخ علی،1099

خائف قمی،شیخ عبد الرزاق،936

خاتمی بروجردی،شیخ حسن،524

خاقانی«آل شبیر»،شیخ محمّد طاهر،1711، 2337-2348

خاقانی،شیخ سلمان،766

خاقانی،شیخ عبد المنعم،1007

خراسانی«پائین خیابانی»،شیخ محمّد حسین، 1573

خراسانی،سیّد ابراهیم،187

خراسانی«محولاتی»،شیخ محمّد جواد،1501

خردمند تهرانی،سیّد عبد الحسین،901

خرسان،سیّد طالب،831

خرم آبادی«بروجردی»،شیخ علی محمّد،1193

خرم آبادی،صادق جوادی،803

خسروی همدانی،سیّد عبد الحسین،903

خسروی همدانی،سیّد محمّد علی،1743

خضری قزوینی،سیّد محمود،1908

خلخالی،سیّد احمد،321

خلخالی،سیّد حسین،584

خلعتبری تنکابنی«آقانجفی»،میرزا ابراهیم،188

خلعتبری تنکابنی،اسماعیل،413

خلعتبری تنکابنی،شیخ نور الدّین،2131

خلعتبری تنکابنی،میرزا یحیی،2160

خلیل حسینی ارومیه ای،665

خلیل فهیمی«فهیم الملک»،666

خلیل کمره ای«فرنقی»،667

خلیل محمّدی بهشهری،674،2213-2220

خمیرانی رشتی،شیخ رضا،725

خمینی،سیّد مرتضی پسندیده،1962

خوئی،سیّد ابو القاسم،2292،2298،2300، 2373

خوئی،سیّد جمال الدّین،465

خوئی،سیّد هاشم،2147

خوئی،شیخ محمّد صادق،1687

خوئی«صادقی»،سیّد علی اصغر،1027

خوئینی زنجانی،شیخ عبد الکریم،963

خواجه نوری«نظام الدوله»،امیر اصلان،425

خوانساری،سیّد احمد،322

خوانساری،سیّد فضل اللّه،1260

خوانساری،سیّد محمّد تقی،1458،2311- 2314

خوانساری«کاشفی»،سیّد ضیاء الدّین،828

خوانساری«متفقّهی»،شیخ علی،1101، 2269-2277

خوانساری«معلّم»،شیخ غلامرضا،1224

خورگامی رشتی،شیخ محمّد وحید،1886

خوشنویس حائری،شیخ عیسی،1212

خوشنویس مراغه ای،شیخ ابراهیم،189

دادگر،حسین،585

ص:2410

دارابی«شرعی»،شیخ غلامحسین،1220

داعی الاسلام همدانی«دعوتی»،سیّد عباس، 844،2237،2238

داماد یزدی،سیّد محمّد،1613

دانش،شیخ حسن حسام الاسلام رشتی،520

دانش،میرزا تقی تفرشی،443

دربانی قمی(حاجب التولیه)،سیّد علی اصغر، 1030

دروازه ای تبریزی،سیّد ابراهیم،192

دزفولی«خادم الشریعة»،شیخ محمّد حسین، 1576

دعوتی،سیّد عباس داعی الاسلام همدانی، 844،2237،2238

دعوتی همدانی«داعی»،سیّد علی،1102

دولتشاهی«کرمانشاهی»،عماد الدّین،1211

دولتی گرگانی،شیخ نعمت اللّه،2129

دهاقانی«خرد»،شیخ محمّد حسین،1578

ذکاوتی قراگوزلو«همدانی»،شیخ علی اصغر، 1031

ذو القدر زنجانی،شیخ قربانعلی،1287

رئیس نوری،شیخ محمّد مهدی،1872

رازانی بروجردی،شیخ محمّد حسین،1580

رازینی همدانی،شیخ حسن،527

راسخی لنگرودی،شیخ شعبان،772

راضی تبریزی نجفی،701،2221-2223

رایگانی بهبهانی،سیّد محمود،1910

ربّانی املشی،شیخ محمّد مهدی،1869

ربّانی،شیخ ابو القاسم شاهنجرینی،267

ربّانی شیرازی،شیخ عبد الرحیم،928

ربانی میانجی،شیخ حسین،591

ربیع همدانی«شفیعی»،شیخ محمّد،1618

ربیعی بهشتی همدانی،محمّد،1620

رحمانیان«عماد»،شیخ یوسف،2171

رحمت اللّه قاضی،2315-2318

رحیمی کاشانی،احمد،328

رسولی آذرشهری،میرزا حسن،528

رشتی«شریف العلماء»،سیّد عبد الباقی،877

رشتی،شیخ محمّد،1621

رشدیّه تبریزی،میرزا حسن،530

رضا آل محمّد طالقانی،705

رضا اهری«باغمیشه ای»،706

رضا باقرمنش قمی«ثابت»،708

رضا برقعی قمی،710

رضا بهاء الدینی،712

رضا تفرشی همدانی،721

رضا جاپلقی،722

رضا حکمت شیرازی«سردار فاخر»،723

رضا خمیرانی رشتی،725

رضا روزبه،725،2224

رضا صدر،730،2225،2391

ص:2411

رضا علما قمی،735

رضوانی زنجانی،شیخ احمد،332

رضوی بنارسی،سیّد هاشم،2149

رضوی خرم آبادی«طاهری»،سیّد تقی،445

رضوی قمی،سیّد اسحاق،399

رضوی قمی،سیّد حسن،537

رضوی قمی«قدرت»،سیّد علی،1118

رضوی قمی،میر محمّد مهدی،1870

رضوی هشترودی،شیخ عبد الحسین،903، 2243-2248

رضوی همدانی،سیّد محمّد باقر،1396

رضوی همدانی«غبار»،سیّد حسین،593

رضی الدّین وحیدی شبستری،739

رضی زنوزی تبریزی،737

رفیع الدّین تبریزی«نظام العلماء»،741

رفیعی طالقانی،شیخ محمّد،1646

رفیعی قزوینی،سیّد ابو الحسن،217

روح اللّه کمالوند خرم آبادی،744

روحانی رشتی«بحرانی»،سیّد محمود،1911

روحانی،سیّد محمّد علی،2295

روحانی شیرازی،شیخ ابو الحسن،221

روحانی قمی،سیّد ابو القاسم،261

روحانی قمی،سیّد احمد،335

روحانی قمی،سیّد صادق،806

روحانی قمی،سیّد محمّد،1647

روحانی قمی،سیّد محمود،1913،2360

روحانی قمی،سیّد مهدی،2092

روحانی قمی،سیّد هادی،2135

روحانی نجف آبادی،میرزا علی،1122

روحی اصفهانی،محمّد علی،1746

روحیان بهبهانی،شیخ غلامعلی،1240

روحی یزدی،شیخ عبد الوهاب،1008

رودباری گیلانی،سیّد محمّد تقی،1464

روزبه،استاد رضا،725،2224

رهامی زنجانی،میرزا علی،1125

ریحان اللّه گلپایگانی«نخعی»،746

زاهد رشتی،شیخ محمّد،1649

زاهدی قمی،میرزا ابو الفضل،243

زرگر تبریزی،میرزا تقی،446

زرندی ساوه ای،سیّد محمود،1915

زرندی ساوه ای،شیخ محمّد باقر،1397

زکریا قزوینی،753

زمانی نجف آبادی،شیخ مصطفی،2022

زنجانی«شبیری»،سیّد احمد،337

زنجانی«شیخ الاسلام»،میرزا فضل اللّه،1262

زنجانی«عباسی»،شیخ موسی،2047

زنوزی تبریزی،میرزا رضی،737

زهرائی خوانساری،دکتر محمّد،1650

زیبا قمی،میرزا علی اصغر،1031

زین الدّین شریعتی زنجانی،754

زین العابدین ابهری«امام»،755

زین العابدین،شیخ کاظم،1300

ص:2412

زین العابدین،شیخ محمّد،1654

زین العابدین کاشانی،758

زین العابدین یثربی قمی،761

سادات گوشه دزفولی،سیّد محمّد تقی،1467

ساسان،ادیب الدّین کسروی،396

ساعد الملک تبریزی،میرزا شفیع،773

سام میرزا شاه صفی اول،763

ساوه ای«حجة الاسلام»،میرزا احمد،346

ساوه ای،شیخ محمّد ابراهیم،1375

سبحانی تبریزی،شیخ محمّد حسین،1582

سبزواری،سیّد محمّد،1657

سبزواری«عزیزی»،شیخ محمّد،1658

سبط الشیخ انصاری،شیخ احمد،346

سبط الشیخ انصاری،شیخ منصور،2044

سبط الشیخ دزفولی،سیّد موسی،2050

سبط شیرازی،میرزا محمّد تقی،1468

ستوده اراکی،شیخ محمّد تقی،1469،2315- 2318

سجاسی قزوینی،سیّد محمود،1915

سحاب تفرشی،ابو القاسم،262

سدیدی خلخالی،سیّد جواد،473

سرابی،میرزا عبد اللّه،994،2255

سراج انصاری،شیخ مهدی،2095

سراجی قزوینی،شیخ محمّد حسن،1529

سرایی تبریزی،میرزا احمد،349

سربندی بروجردی،شیخ صادق،808

سریزدی«حاج میرزائی»،سیّد محسن،1359

سرّی موسوی«اصفهانی»،سیّد ابراهیم،197

سعادت کرمانشاهی،فیض اللّه،1278

سعد السلطنه،باقر،431

سعید تهرانی،شیخ حسن،539

سعیدی بیرجندی،سیّد غلامرضا،1225

سعیدی یزدی«ریحان»،سیّد علیرضا،1108

سلام فایز تبریزی،عبد العلی،949

سلامی اهوازی،شیخ محمّد،1661

سلطان العلماء اردکانی،شیخ محمّد،1662

سلطان العلماء نائینی،میرزا محمّد سعید،1659

سلطان المحقّقین کجوری،شیخ محمّد،1663

سلطان الواعظین شیرازی،سیّد محمّد،1665

سلطانی میانه ای،شیخ مسعود،2013

سلمان خاقانی،766

سلیمانی بهبهانی،شیخ جعفر،455

سمامی حائری،شیخ عبد اللطیف،978،2252 -2254

سمامی رامسری،شیخ حبیب اللّه،502

سمامی،شیخ محمّد،2252،2253

سیاسی،دکتر علی اکبر،1067

سیّدی قمی،سیّد عبد الحسین،911

شاه چراغی نهاوندی،سیّد علی،1127

ص:2413

شاه حمزه ای قمی،شیخ مهدی،2098

شاهرودی،شیخ احمد،357

شاهرودی،شیخ عباسعلی،861

شاهنجرینی«ربّانی»،شیخ ابو القاسم،267

شبستری،سیّد عبد اللّه موسوی،996

شبستری،میرزا کاظم،1300

شبیری،سیّد احمد زنجانی،337

شجاع الدّین جلیلی کرمانشاهی،769

شربیانی تبریزی،میرزا محسن،1360

شرع الاسلام نجفی،شیخ عبد الحسین،912

شرف الدّین طالقانی،771

شریعتمدار تهرانی،شیخ مهدی،2099،2385

شریعتمدار مازندرانی،شیخ محمّد تقی،1484

شریعتمداری،سیّد حسن،542

شریعتمداری،سیّد کاظم،1306،2225، 2287-2301،2335،2372،2377، 2380،2381

شریعت مهدوی،شیخ محمود،1916

شریعتی بروجردی،شیخ احمد،359

شریعتی دهاقانی،شیخ محمّد باقر،1398

شریعتی زنجانی،شیخ زین الدّین،754

شریف العلماء لنگرودی،شیخ محمّد تقی،1484

شریف تقوی شیرازی،سیّد محمّد،1673

شریف رازی،شیخ محمّد،1676

شریف طبرستانی مازندرانی،شیخ محمّد علی، 1747

شریف همدانی،شیخ محمّد،1681

شریفی زنوزی،میرزا لطف علی،1325

شریفی کابلی،شیخ عبد العلی،950

شریفی همدانی،سیّد جلال،459

شعبان راسخی لنگرودی،772

شفتی اصفهانی،سیّد ابو الحسن،222

شفیع ساعد الملک تبریزی،773

شفیعیان همدانی،شیخ علی اصغر،1033

شمس الدّین ابهری،774

شمس الدّین احمدی بروجردی،776

شمس الدینی قمی«پویان»،سیّد علی،1128

شمس گیلانی«حاج اعتماد»،شیخ علی،1130

شوکی،سیّد عبد الرحیم،931

شهاب الدّین اشراقی قمی،778

شهاب الدّین مرعشی«آقا نجفی»،779،2226 -2234

شهاب الدّین مصطفوی همدانی،783

شهاب الدّین نراقی کاشانی،785

شهاب الدّین نیریزی،786

شهاب،پروفسور حبیب اللّه،505

شهرآبی آشتیانی،شیخ جعفر،456

شهرستانی،سیّد احمد،360

شهره،احمد نعمت اللهی قمی،390

شهیدی خوئی،میرزا علی قلی،1178

شهیدی قزوینی،شیخ عبد اللّه،988

شهیدی قزوینی،شیخ فتح اللّه،1249

شهیدی گلپایگانی،سیّد محمّد باقر،1399

شیخ الاسلامی بروجردی،شیخ ابو المجد،289

ص:2414

شیخ نیا«اراکی»،دکتر غلامعلی،1241

شیرازی«اصفهانی»،میرزا علی،1133

شیرازی رفسنجانی،شیخ عباس،853

شیرازی،سیّد حسن،545،2206

شیرازی،سیّد عبد المطلب،1005

شیرازی،شیخ صادق،811

شیرازی،محمّد تقی،2200

شیرازی،میرزا احمد،365

صابر کره رودی اراکی،789

صاحب الزمانی«خراسانی»،شیخ محمّد ابراهیم،1376

صاحب الزمانی،شیخ محمّد تقی،2221

صاحب الزمانی،شیخ محمّد رضا،2222

صاحب نسق قمی،میرزا محمّد صادق،1689

صادق تبریزی،790

صادق جوادی خرم آبادی،803

صادق حسینی رشتی،804

صادق روحانی قمی،806

صادق سربندی بروجردی،808

صادق شیرازی،811

صادق طاهباز تبریزی،812

صادق فراحی خوئی،813

صادق نصیری سرابی،814

صادقی تبریزی،میرزا مهدی،2102

صادقی قمی،میرزا مصطفی،2026

صادقی لاهیجانی«رئیس العلماء»،شیخ عبد الحسین،913

صادقی«لسان المحققین»،شیخ محمّد رضا،1629

صالحی اردبیلی،محمود،1917

صالحی کرمانی،شیخ علی اصغر،1034

صالحی کشمیری،شیخ غلامحسن،1215

صالحی لاهیجی،شیخ حسن،551

صالحی لرستانی،شیخ عبد الرّحمن،927

صبوری قمی،شیخ علی اکبر،1070،2267، 2268

صدر الدّین بلاغی،885،2283

صدر الدّین تنکابنی،816

صدر الدّین صمدی لنکرانی،824

صدر العلماء قمی،سیّد محمّد،1705

صدر الممالک اردبیلی،میرزا هادی،2136

صدر دزفولی،سیّد علی،1125

صدر،سیّد رضا،730،2225،2391

صدر،سیّد صدر الدّین،816،2234-2236

صدر عاملی،سیّد مهدی،2103

صدقی مازندرانی،شیخ محمّد حسین،1586

صغیر،شیخ ابو القاسم قمی،271

صفائی حائری«قمی»،شیخ علی،1137

صفائی خوانساری،سیّد مصطفی،2028

صفائی قمی«حائری»،عبد الصاحب،941

صفائی گلپایگانی،شیخ محمّد علی،1749

صفاری،علی اکبر،1071

صفاء السلطنه نائینی(صفا)،میرزا عباس،855

ص:2415

صمدی لنکرانی،شیخ صدر الدّین،824

ضیائیان دزفولی،سیّد محمّد مهدی،1872

ضیاء الدّین جوادی ابهری،827

ضیاء الدّین خوانساری«کاشفی»،828

طالب خرسان،831

طالقانی«آل احمد»،سیّد احمد،368

طالقانی،سیّد شرف الدّین،771

طالقانی،سید محمود،2338،2339،2378، 2379

طالقانی،شیخ بهرام،441

طالقانی،شیخ محمّد حسن،1531،2331-2333

طالقانی،شیخ محمّد رضا،1629

طالقانی،شیخ مرتضی،2331،2332

طاهباز تبریزی،میرزا صادق،812

طاهر شمس گلپایگانی،شیخ جلال،461

طاهری،سیّد تقی رضوی خرم آبادی،445

طاهری قمی،سیّد عبد الحسین،914

طاهری قمی،شیخ محسن،1361

طباطبائی بروجردی(سلطان العلماء)،سیّد علی اصغر،1038

طباطبائی بروجردی،سیّد احمد،369

طباطبائی بروجردی،سیّد حسین،596

طباطبائی بروجردی،سیّد محمّد حسن،1537

طباطبائی بروجردی،سیّد محمّد حسین،1588

طباطبائی حکیم،سیّد محمّد حسین،1589

طباطبائی حکیم،سیّد محمّد هادی،1890

طباطبائی،سیّد حسین قاضی تبریزی،609

طباطبائی،سیّد محمّد حسین تبریزی،1563

طباطبائی قمی،سیّد ابو القاسم،269

طباطبائی قمی،سیّد احمد،370،372

طباطبائی قمی،سیّد مصطفی،2031

طباطبائی مدرسی یزدی،سیّد مهدی،2104

طباطبائی یزدی،سیّد اسد اللّه،402

طباطبائی یزدی،سیّد جلیل،463

طباطبائی یزدی،سیّد عبد العزیز،943،2249- 2251

طباطبائی یزدی،سیّد هاشم،2150

طبرسی ساروی،شیخ حسن،552

طبسی،شیخ محمّد رضا،1630

طبسی،شیخ محمّد علی،1750

طسوجی،شیخ عباس،856

طلائیان،عباس،857

طلائی،حسن،561

طوبائی شیرازی،شیخ حسینعلی،603

طهماسبی قمی،میرزا ابو الفضل،246

طهوری همدانی«عمادزاده»،میرزا ابو القاسم،270

ظفر السلطان،اسماعیل ظفری نهاوندی،414

ظفری نهاوندی«ظفر السلطان»،اسماعیل،414

ص:2416

عابدی خلخالی،شیخ محمود،1918،2361

عابدی قمی،شیخ غلامحسین،1221

عارف بروجردی،سیّد علی اصغر،1039

عارفی،سیّد ابو القاسم میرعارفین قمی،285

عارفی قمی،علی،1139

عاطفی کرمانشاهی،اسد اللّه،404

عالم اردبیلی،میرزا مهدی،2105

عاملی،شیخ عبد الحسین نعمه،2278،2279

عاملی«علیکم السلام»،شیخ علی،1141

عاملی«نظام الدّین»،شیخ مرتضی،1987

عبائی تبریزی،میرزا مهدی،2106

عباد علی هندی،837

عبادی طالقانی،شیخ هادی،2137

عبادی طالقانی،شیخ یحیی،2161،2391

عباس ایمانی جهرودی قمی،838

عباس تقوی قزوینی،839

عباس تهرانی،839

عباس حائری یزدی،843

عباس داعی الاسلام همدانی«دعوتی»،844، 2237،2238

عباس راسخی نجفی«گیلانی»،851

عباس شیرازی رفسنجانی،853

عباس صفاء السلطنه نائینی(صفا)،855

عباس طسوجی،856

عباس طلائیان،857

عباس عشقی بحرینی،858

عباس علی اسلامی سبزواری،859

عباسعلی شاهرودی،861

عباسعلی محقق خراسانی،863

عباسعلی نجفی ارومیه ای،865

عباس فقیه مبرقع قمی،866

عباس فیض قمی،867

عباس کتابدار قمی«خادم»،870

عباس مستقیم قمی،870

عباس ملکی طسوجی،871،2239،2240

عباس مهری،873

عباس میرزاده اهری،875

عباس میرزا ملک آرا قاجار،876

عباسی،شیخ موسی،2047،2374،2375

عبد الباقی رشتی«شریف العلماء»،877

عبد الجواد کلباسی اصفهانی،879

عبد الحجة بلاغی نائینی«حجت»،882

عبد الحجة ایروانی«تبریزی»،881

عبد الحسین آیتی تفتی،885،2242

عبد الحسین بروجردی«صاحب الداری»،890

عبد الحسین بقّال،892

عبد الحسین تبریزی«غروی»،895،2354

عبد الحسین،جواهرکلام،2223،2268

عبد الحسین خردمند تهرانی،901

عبد الحسین خسروی همدانی،903

عبد الحسین رضوی هشترودی،903،2243- 2248

ص:2417

عبد الحسین سیّدی قمی،911

عبد الحسین شرع الاسلام نجفی،912

عبد الحسین صادقی لاهیجانی«رئیس العلماء»،913

عبد الحسین طاهری قمی،914

عبد الحسین فقیهی گیلانی،914

عبد الحسین معین الشعراء قمی،917

عبد الحسین نائینی«بقائی»،918

عبد الحسین نزهتی قمی،919

عبد الحسین نعمه عاملی،2278،2279

عبد الحسین وکیلی قمی،921

عبد الرحمن بروجردی،925

عبد الرحمن حیدری ایلامی،926

عبد الرّحمن صالحی لرستانی،927

عبد الرحیم ربّانی شیرازی،928

عبد الرحیم شوکی،931

عبد الرحیم مدرس تبریزی،931

عبد الرحیم نهاوندی،933

عبد الرحیم نیّری بروجردی،934

عبد الرزاق خائف قمی،936

عبد الرسول قائمی اصفهانی،937

عبد الستار اسلامی آبادانی،939

عبد الصاحب صفائی قمی«حائری»،941

عبد العزیز طباطبائی یزدی،943،2249-2251

عبد العلی سلام فایز تبریزی،949

عبد العلی شریفی کابلی،950

عبد العلی مشایخی اراکی«حاج آقا»،951

عبد العلی نطنزی«صدر العلماء»،952

عبد الغنی اردبیلی،953

عبد القدوس کرمانشاهی،954

عبد الکریم انواری اردبیلی،955

عبد الکریم حائری یزدی،955

عبد الکریم خوئینی زنجانی،963

عبد الکریم غیرت کرمانشاهی،967

عبد الکریم کریمی اصل هشترودی،968

عبد الکریم کشمیری،969

عبد اللطیف سمامی حائری،978،2252-2254

عبد اللطیف مجد الواعظین اردبیلی،982

عبد اللّه آل آقا کرمانشاهی،984

عبد اللّه بحرانی حائری،985

عبد اللّه جوادی ابهری،986

عبد اللّه شهیدی قزوینی،988

عبد اللّه قاهانی«صدر عراقی»،989

عبد اللّه قمی،991

عبد اللّه گشایشی اهری،992

عبد اللّه لنکرانی،992

عبد اللّه مجتهدی سرابی،994،2255

عبد اللّه موسوی شبستری،996

عبد اللّه مهدوی شاهرودی،999

عبد اللّه واعظ طالقانی،1000

عبد اللهی نگار سیرجانی«نوا»،احمد علی،376

عبد المحمّد الهامی اسکوئی،1001

عبد المطلّب بهبهانی،1002

عبد المطلّب جزائری«آل مهدی»،1003، 2256-2265

ص:2418

عبد المطلب شیرازی،1005

عبد المطلب فقیه اردوبادی،1005

عبد المنعم خاقانی،1007

عبد الوهاب روحی یزدی،1008

عبد الهادی قمی«حاج آخوند»،1009

عجمی،هدایت اللّه،2155

عدنانی مازندرانی،سیّد محمّد تقی،1485

عراقی«محسنی»،سیّد احمد،372

عز الدّین نجفی اصفهانی«مسجد شاهی»،1010

عزیز اللّه علی مرادیان نهاوندی،1013

عزیز موسوی اردبیلی،1015

عسکری بروجردی،1016

عشقی بحرینی،میرزا عباس،858

علامۀ فانی اصفهانی،سیّد علی،1141

علاء الدّین علوی طالقانی،1017

علما قمی،سیّد رضا،735

علما کرمانشاهی دامغانی«واعظ»،شیخ علی، 1148

علم الهدی جزائری،سیّد مصطفی،2032

علم الهدی،سید مرتضی،1968،2363،2369

علم الهدی فومنی،شیخ علی،1148

علم الهدی کابلی«ملایری»،1018

علمی اراکی،شیخ محمود،1919

علمی تنکابنی،شیخ علی اکبر،1072

علوی بخشایشی،سیّد مهدی،2108

علوی خوئینی،سیّد اسماعیل،414

علوی طالقانی،سیّد علاء الدّین،1017

علوی طالقانی،سیّد محی الدّین،1932

علوی طالقانی،سیّد نور الدّین،2132

علوی فریدنی،سیّد مرتضی،1988

علوی قزوینی«آقابزرگ»،سیّد علی،1150

علوی قزوینی،سیّد علی،1149

علوی کاظمی،سیّد علی،1153

علی اخوان خراسانی،1021

علی اشکوری،1022

علی اصغر اشعری قمی،1024

علی اصغر جاپلقی،1026

علی اصغر خوئی«صادقی»،1027

علی اصغر دربانی قمی(حاجب التولیه)،1030

علی اصغر ذکاوتی قراگوزلو«همدانی»،1031

علی اصغر زیبا قمی،1031

علی اصغر شفیعیان همدانی،1033

علی اصغر صالحی کرمانی،1034

علی اصغر طباطبائی بروجردی(سلطان العلماء)،1038

علی اصغر عارف بروجردی،1039

علی اصغر فقیهی قزوینی،1040

علی اصغر وثوق،1041

علی اکبر ارداقی قزوینی،1042،2266

علی اکبر الهیان تنکابنی،1044

علی اکبر اهری،1047

علی اکبر برقعی قمی،1049،2207-2209

علی اکبر پیشوائی یزدی،1056

علی اکبر تابش اصفهانی،1057

ص:2419

علی اکبر تبریزی«واعظ»،1058

علی اکبر حکمی یزدی«تجلی»،1060

علی اکبر حکیمی یزدی،1066

علی اکبر سیاسی،1067

علی اکبر صبوری قمی،1070،2267،2268

علی اکبر صفاری،1071

علی اکبر علمی تنکابنی،1072

علی اکبر عماد تبریزی،1072

علی اکبر قمی«افصحی»،1073

علی اکبر گلستانۀ اصفهانی،1077

علی اکبر مجتهدی تبریزی،1079

علی اکبر مجتهدی تبریزی،1080

علی اکبر مظهر همدانی،1081

علی اکبر ملک زاده آملی،1084

علی اکبر ملکی طسوجی،2241

علی اکبر مهدی پور،2233،2255،2286، 2290،2336

علی انصاری همدانی،1085

علی بدری،1086

علی برقعی قمی،1086

علی بطحائی گلپایگانی،1090

علی بوستانی بلتستانی،1091

علی بیانی گیلانی،1092

علی تهجدی ساوه ای،1092

علی جزائری شوشتری،1094

علی حسینی قمی«دشتی»،1095

علی حق نویس قمی،1098

علی حیدری کاشانی،1099

علی خوانساری«متفقّهی»،1101،2269- 2277

علی دعوتی همدانی«داعی»،1102

علیرضا سعیدی یزدی«ریحان»،1108

علیرضا کاشفی قمی،1113

علی رضا مدرسی یزدی،1115

علیرضا هدایتی قمی«خاموش»،1116

علی رضوی قمی«قدرت»،1118

علی روحانی نجف آبادی،1122

علی رهامی زنجانی،1125

علی سیّد صدر دزفولی،1125

علی شاه چراغی نهاوندی،1127

علی شمس الدینی قمی«پویان»،1128

علی شمس گیلانی«حاج اعتماد»،1130

علی شیرازی«اصفهانی»،1133

علی صفائی حائری«قمی»،1137

علی عارفی قمی،1139

علی عاملی«علیکم السلام»،1141

علی علامۀ فانی اصفهانی،1141،2350

علی علما کرمانشاهی دامغانی«واعظ»،1148

علی علم الهدی فومنی،1148

علی علوی قزوینی،1149

علی علوی قزوینی«آقابزرگ»،1150

علی علوی کاظمی،1153

علی غروی علیاری،1156

علی قاضی زاهدی گلپایگانی،1172

ص:2420

علی قاضی طباطبائی«تبریزی»،1174

علی قدوسی نهاوندی،1175

علی قدیری اصفهانی،1177

علی قلی شهیدی خوئی،1178

علی قمی(پایین شهری)،1178

علی قمی تهرانی،1179

علی قوانینی بروجردی،1180

علی کاشانی«فریدة الاسلام»،1181

علی کفائی خراسانی،1182

علی کنی تهرانی،1184

علی کوه کمری تبریزی،1186

علی گنبدی«لطیفی»،1187

علی لاهیجی حائری،1190

علی محدث زاده قمی،1191

علی محمّد خرم آبادی«بروجردی»،1193

علی محمّد مجد قزوینی،1194

علی محمّد موحد قمی،1195

علی مخصوص«کاتب الخاقان»،1196

علی مددکنی،میرزا ابو القاسم،270

علی مرادیان نهاوندی،شیخ عزیز اللّه،1013

علی منظوری حقیقی تفرشی،1197

علی مولانا تبریزی،1199

علی مهدوی قائینی،1203،2280-2282

علی میرزا جاپلقی،1204

علی ناسوتی یزدی،1205

علی نحوی رامسری،1206

علی نورمحمّدی تهرانی،1207

علی هاشمی سنجانی«اراکی»،1208

علی هسته ای اصفهانی«واعظ»،1209

عماد الدّین دولتشاهی«کرمانشاهی»،1211

عماد تبریزی،میرزا علی اکبر،1072

عمادزاده،میرزا ابو القاسم طهوری همدانی،270

عمید الاسلام تبریزی،میرزا محمّد جواد،1503

عندلیب همدانی،شیخ محمّد تقی،1487

عیسی خوشنویس حائری،1212

عیسی لواسانی تهرانی،1212

غروی تویسرکانی،شیخ احمد،378

غروی،شیخ عبد الحسین تبریزی،895

غروی علیاری،میرزا علی،1156

غریب تنکابنی،شیخ محمّد حسین،1590

غضنفری خوانساری،شیخ اسماعیل،416

غفّاری آذرشهری،شیخ حسین،605

غفّاری«صاحب اختیار»،غلامحسین،1222

غفّاری کاشانی«اقبال الدوله»،محمّد،1776

غلامحسن صالحی کشمیری،1215

غلامحسین آل آقا کرمانشاهی«معتمد العلماء»، 1216

غلامحسین احتشامی خوئی،1217

غلامحسین جعفری همدانی،1218

غلامحسین دارابی«شرعی»،1220

غلامحسین عابدی قمی،1221

غلامحسین غفّاری«صاحب اختیار»،1222

ص:2421

غلامرضا بلاغی بلخی،1223

غلامرضا خوانساری«معلّم»،1224

غلامرضا سعیدی بیرجندی،1225

غلامرضا قمی«حاج آخوند»،1231

غلامرضا کسائی تبریزی،1232

غلامرضا گل سرخی کاشانی،1233،2283

غلامرضا مطهری نجف آبادی،1237

غلامرضا واعظی قائینی،1237

غلامعلی روحیان بهبهانی،1240

غلامعلی شیخ نیا«اراکی»،1241

غلامعلی کماری تبریزی،1242

غیرت کرمانشاهی،سیّد عبد الکریم،967

فائق تهرانی،شیخ کاظم،1312

فائق تهرانی،شیخ مصطفی،2036

فاخر موسوی آبادانی،1243

فارغ دزفولی،سیّد حسین،606

فاضل بهسودی،سیّد ابو الحسن،223

فاضل تونی،شیخ محمّد حسین،1594

فاضل قائینی،شیخ محمّد،1777

فاضل لنکرانی«قفقازی»،1245

فاضل همدانی،شیخ یحیی،2163

فاضلی«رضا هاشمی»،سیّد یوسف،2172

فاطمه امامی زنجانی،1247

فاطمی ابهری،سیّد حسین،606

فاطمی قمی،سیّد حسین،608

فاطمی قمی،سیّد محمّد،1780

فانی اصفهانی،سید علی علامه،1141،2350

فتح اللّه ثقةالاسلام تبریزی،1248

فتح اللّه شهیدی قزوینی،1249

فخر الأعلام آیت اللهی شیرازی،1250

فخر الدّین فیض دزفولی،1251

فخر الدّین قمی«سیّدی»،1254

فخر الدّین محسنی بروجردی،1257

فخر الدّین نراقی کاشانی،1257

فخر داعی گیلانی،سیّد محمّد تقی،1487

فراحی خوئی،شیخ صادق،813

فراهانی اراکی،میرزا آقا،179

فراهانی«شریف زاده»،شیخ اسماعیل،417

فرج اللّه کاظمی«هرسینی»،1258

فردوس مکان مازندرانی،شیخ احمد،380

فرزانه،میرزا آقا باغمیشه ای،165،2193- 2196

فرنقی،میرزا خلیل کمره ای،667

فروزش خوانساری،محمّد علی،1752

فرید اراکی«هزاوه ای»،سیّد حسن،562

فریدنی اصفهانی،شیخ محمّد جواد،1505

فضل اللّه آرتا،1260

فضل اللّه خوانساری،1260

فضل اللّه زنجانی«شیخ الاسلام»،1262

فضل اللّه محلاتی،1265

فضل اللّه ناصری الیگودرزی،1266

فضل اللّه نوری،1267

ص:2422

فضل اللّه هاشمی طالخونچه ای،1274

فضل علی قزوینی،1275

فقهی،شیخ محمود،1920

فقیه اردوبادی،میرزا عبد المطلب،1005

فقیه،دکتر جمال الدّین،466

فقیه مازندرانی،شیخ حبیب اللّه،506

فقیه مبرقع قمی،سیّد عباس،866

فقیهی اردبیلی،سیّد اسماعیل،417

فقیهی قزوینی،شیخ علی اصغر،1040

فقیهی قمی،شیخ ابو الحسن،226

فقیهی گیلانی،شیخ ابو الحسن،229

فقیهی گیلانی،شیخ عبد الحسین،914

فقیهی گیلانی،شیخ محمّد علی،1753

فقیهی«ناظم الشریعة»،شیخ موسی،2052

فکور یزدی،شیخ محمّد،1781

فومنی گیلانی«فانی»،شیخ یوسف،2172

فهیمی«فهیم الملک»،خلیل،666

فیروزآبادی،سیّد محمّد،1783

فیروزآبادی،سیّد مرتضی،1989

فیض اللّه سعادت کرمانشاهی،1278

فیض دزفولی،سیّد فخر الدّین،1251

فیض قمی،شیخ عباس،867

فیض قمی،میرزا محمّد،1787

فیضی بروجردی،شیخ محمّد جواد،1506

قائمی اصفهانی،شیخ عبد الرسول،937

قاجار«شعاع السلطنه»،منصور میرزا،2046

قاجار«مؤید الدوله»،ابو الفتح میرزا،237

قاسم اسلامی،1281،2284،2285

قاضی بازنه ای اراکی،میرزا محمّد،1792

قاضی تبریزی«طباطبائی»،سیّد حسین،609

قاضی،رحمت اللّه،2315-2318

قاضی زاهدی گلپایگانی،شیخ علی،1172

قاضی طباطبائی تبریزی،سیّد باقر،434

قاضی طباطبائی«تبریزی»،سیّد مهدی،2109

قاضی طباطبائی«تبریزی»،میرزا علی،1174

قاضی طباطبائی«تبریزی»،میرزا کاظم،1313

قاضی طباطبائی،سیّد محمّد علی،2351- 2353

قاهانی«صدر عراقی»،سیّد عبد اللّه،989

قدرت اللّه وجدانی فخر سرابی،1284

قدسی،شیخ ابو الفضل نجفی اصفهانی،252

قدسی طالقانی،شیخ محمّد جواد،1507

قدسی طالقانی،شیخ مهدی،2110

قدّوسی،شیخ احمد نهاوندی،392

قدوسی نهاوندی،شیخ علی،1175

قدیری اصفهانی،شیخ علی،1177

قربانعلی ذو القدر زنجانی،1287

قریب اراکی،دکتر محمّد،1794

قزوینی،سیّد امیر محمّد،426

قزوینی،سیّد زکریا،753

قزوینی،سیّد محمّد باقر،1401

قزوینی،سیّد محمّد کاظم،1811

ص:2423

قزوینی،شیخ فضل علی،1275

قفقازی،میرزا اسحاق آستارائی،397

قلم داران قمی،حیدر علی،653

قلی زاده اردبیلی،میرزا محمّد،1795

قمی«آقاسی»،شیخ محمّد حسن،1538

قمی«آقا نجفی»،شیخ محمّد حسن،1540

قمی«ارباب»،میرزا محمّد،1796

قمی«افصحی»،علی اکبر،1073

قمی«باوزئیری»،شیخ محمّد تقی،1489

قمی«پائین شهری»،شیخ حسین،612

قمی(پایین شهری)،شیخ علی،1178

قمی تهرانی،شیخ علی،1179

قمی«حاج آخوند»،شیخ حسین،613

قمی«حاج آخوند»،شیخ عبد الهادی،1009

قمی«حاج آخوند»،شیخ غلامرضا،1231

قمی«حاج آخوند»،شیخ محمّد،1804

قمی،سیّد جواد،474

قمی«سیّدی»،سیّد فخر الدّین،1254

قمی،شیخ عبد اللّه،991

قمی،شیخ محمّد جواد،1508

قمی،شیخ محمّد صادق،1690

قمی«صادقی»،میرزا ابو الحسن،231

قمی«صغیر»،شیخ ابو القاسم،271

قمی«کبیر»،شیخ ابو القاسم،272

قمی«مدرس کهکی»،میرزا محمود،1921

قمی«میرزائی»،سیّد ناصر الدّین،2122

قمی،میرزا ابو طالب،232

قمی«نادی»،شیخ محمّد حسن،1540

قمی«نجّار»،شیخ محمّد حسین،1597

قمی«نعیمی»،شیخ محمّد صادق،1702

قنبر علی توسلی مازندرانی،1288

قوام اسلامی جاسبی،1289

قوام الدّین موسوی زنجانی،1291

قوام الدّین وشنوه ای قمی،1292

قوانینی بروجردی،شیخ علی،1180

قوانینی بروجردی،شیخ محمّد،1804

کابلی«ملایری»،سیّد علم الهدی،1018

کاشانی،سیّد حسن،563

کاشانی،سیّد زین العابدین،758

کاشانی غروی،سیّد محمّد،1806

کاشانی«فریدة الاسلام»،شیخ علی،1181

کاشانی«نجفی»،شیخ محمّد حسن،1544

کاشفی خوانساری،سیّد مصطفی،2037

کاشفی،سیّد ضیاء الدّین خوانساری،828

کاشفی قمی،علیرضا،1113

کاظم تبریزی،1297،2286

کاظم تبریزی«اهری»،سیّد محمّد،1810

کاظم زین العابدین،1300

کاظم شبستری،1300

کاظم شریعتمداری،1306،2225،2287- 2301،2335،2372،2377،2380،2381

کاظم فائق تهرانی،1312

ص:2424

کاظم قاضی طباطبائی«تبریزی»،1313

کاظم کریمی اراکی«کربلائی کاظم»،1313

کاظم گلپایگانی«کوشا»،1316

کاظم ناصح یزدی،1318

کاظمی«هرسینی»،شیخ فرج اللّه،1258

کاظمی هیدجی،سیّد ابراهیم،198

کاکاوندی لرستانی،هدایت اللّه،2157

کامران میرزا نایب السلطنه قاجار،1318

کبیر،شیخ ابو القاسم قمی،،272

کبیر قمی،شیخ جواد،475

کتابدار قمی«خادم»،عباس،870

کرگیلی،شیخ محمّد علی،1755

کرمانشاهی،شیخ عبد القدوس،954

کرمانشاهی«فیض»،شیخ محمّد مهدی،1874

کرودی طالقانی،شیخ محمّد علی،1755

کره رودی اراکی،شیخ صابر،789

کره رودی اراکی«مشایخی»،شیخ جواد،476

کریمان،دکتر حسین،616

کریم بوذرجمهری،1319

کریمی اراکی،شیخ اسد اللّه،406

کریمی اصل هشترودی،شیخ عبد الکریم،968

کریمی بابلی،شیخ امان اللّه،422

کزازی کرمانشاهی،سیّد حسن،564

کزّازی کرمانشاهی،سیّد محمّد علی،1756

کسائی تبریزی،سیّد غلامرضا،1232

کسروی«ساسان»،ادیب الدّین،396

کشفی بروجردی،سیّد محمّد علی،1757

کشفی بروجردی،سیّد مهدی،2111

کشفی،سیّد محمّد رضا،1635

کشمیری،سیّد عبد الکریم،969

کفائی خراسانی،میرزا علی،1182

کفیل افشاری مراغه ای،میرزا محمود،1922

کلباسی اصفهانی،میرزا عبد الجواد،879

کلباسی حائری،شیخ محمّد،1818

کلباسی،شیخ احمد،381

کماری تبریزی،سیّد محمّد،1821،1822

کماری تبریزی،سیّد مهدی،2112

کماری تبریزی،شیخ غلامعلی،1242

کمال الدّین مرتضوی اصفهانی،1320

کمال الدّین موسوی شیرازی،1320

کمالوند خرم آبادی،شیخ روح اللّه،744

کمره ای«فرنقی»،میرزا خلیل،667

کنی تهرانی،دکتر علی،1184

کوچه حرمی،شیخ حسین قمی،614

کوچه حرمی قمی،سیّد حسین،620،2230

کوه کمری تبریزی،سیّد علی،1186

کیکله ای ملایری،ملاّ محمّد کاظم،1813

گروسی،شیخ محمّد حسن،1547،2334

گشایشی اهری،شیخ عبد اللّه،992

گلپایگانی«آقازاده»،شیخ ابو القاسم،280

گلپایگانی«امامی»،شیخ محمّد باقر،1404

گلپایگانی«امامی»،شیخ محمّد سعید،1660

ص:2425

گلپایگانی،سیّد محمّد رضا،1636،2335

گلپایگانی،سیّد مهدی،2114،2386-2389

گلپایگانی،شیخ جلال«طاهر شمس»،461

گلپایگانی«غروی»،شیخ محمّد،1822

گلپایگانی«کوشا»،سیّد کاظم،1316

گلپایگانی«نخعی»،شیخ ریحان اللّه،746

گلستانۀ اصفهانی،سیّد علی اکبر،1077

گل سرخی کاشانی،شیخ غلامرضا،1233،2283

گنبدی«لطیفی»،شیخ علی،1187

گودرزی ملایری،حسین سلطان،595

گوگدی گلپایگانی،شیخ محمّد تقی،1490

لاهوتی اشکوری،شیخ نصر اللّه،2126

لاهیجی حائری،شیخ علی،1190

لطف علی شریفی زنوزی،1325

لطف علی محقق اردبیلی،1326

لنکرانی،شیخ جعفر،457

لنکرانی،شیخ عبد اللّه،992

لنکرانی،شیخ مجتبی،1348

لنکرانی«قفقازی»،شیخ فاضل،1245

لنگرودی،سیّد محمّد علی،1773،2356

لنگرودی،سیّد مرتضی،1995

لواسانی تهرانی،سیّد احمد،384

لواسانی تهرانی،سیّد محمّد صادق،1703

لواسانی تهرانی،شیخ عیسی،1212

لواسانی،شیخ محمّد علی،1758

لیچائی گیلانی،شیخ حسین،622

مازندرانی قمی«مشاور الملک»،میرزا محمود، 1924

مبرقع قمی«حاج داداش»،سیّد مرتضی،1998

مبین وفسی اراکی«همدانی»،1347

مجاهدی بروجردی،سیّد ابو الفضل،246

مجاهدی تبریزی،میرزا محمّد،1824

مجتبی لنکرانی،1348

مجتبی نواب صفوی،1350،2302-2304

مجتهدزاده تبریزی،میرزا حسن،565

مجتهدزاده تنکابنی،شیخ محمّد حسن،1546

مجتهد گروسی«بیجاری»،شیخ محمّد حسن، 1547،2334

مجتهدی تبریزی،دکتر علی اکبر،1080

مجتهدی تبریزی،میرزا ابو القاسم،280

مجتهدی تبریزی،میرزا علی اکبر،1079

مجتهدی سرابی،میرزا عبد اللّه،994

مجد الواعظین اردبیلی،شیخ عبد اللطیف،982

مجد دماوندی،سیّد جمال الدّین،467

مجدزاده کرمانی،پروفسور محمّد،1827

مجد قزوینی،سیّد علی محمّد،1194

مجیر سرتیپی«مجیر السلطان»،محمّد جعفر، 1500

محدّث اردبیلی،سیّد جلال،462

محدث خلخالی،سیّد مسلم،2015

ص:2426

محدث زاده قمی،شیخ علی،1191

محسن حجت کوه کمری،1357

محسن سریزدی«حاج میرزائی»،1359

محسن شربیانی تبریزی،1360

محسن طاهری قمی،1361

محسن مشکینی،1362

محسن میرغفاری آذرشهری،1363

محسنی بروجردی،شیخ فخر الدّین،1257

محسنی ملایری،شیخ محمّد باقر،1404، 2309،2310

محفوظی رودسری،شیخ محمّد،1829

محقق،ابراهیم،200

محقق اردبیلی،شیخ لطف علی،1326

محقق بهشتی مازندرانی،سیّد محمّد،1830

محقق تهرانی،شیخ محمّد رضا،1642

محقق خراسانی،شیخ عباسعلی،863

محقق خلخالی،محمّد حسن،1549

محقق کاشانی،شیخ محمّد تقی،1492

محققی لاهیجی،شیخ محمّد،1831

محلاتی،شیخ فضل اللّه،1265

محمّد آل آقا کرمانشاهی،1370

محمّد آل آقا کرمانشاهی،1371

محمّد آل رسول شمس آبادی،1372

محمّد ابراهیم آیتی بیرجندی،1373

محمّد ابراهیم ساوه ای،1375

محمّد ابراهیم صاحب الزمانی«خراسانی»،1376

محمّد ابراهیم مقدس رشتی،1378

محمّد ابن الشیخ قمی،1379

محمّد ابن جلال«محلاتی»،1378

محمّد احمدی فیروزجاهی مازندرانی،1380

محمّد استرآبادی،1383

محمّد اسماعیل اعلائی ساوه ای،1384

محمّد اسماعیل بزّاز همدانی،1385

محمّد اسماعیل جاپلقی«صادقی»،1387

محمّد اعتضاد رازانی گرّوسی،1389

محمّد امامی الیگودرزی،1390

محمّد«امیر امنع»یاراحمدی بروجردی،1391

محمّد باغدرقی خوئی،1392،2305-2307

محمّد باقر اشکوری معصومی،1393

محمّد باقر امام جمعه مازندرانی،1394

محمّد باقر تنگستانی،1395

محمّد باقر رضوی همدانی،1396

محمّد باقر زرندی ساوه ای،1397

محمّد باقر شریعتی دهاقانی،1398

محمّد باقر شهیدی گلپایگانی،1399

محمّد باقر قزوینی،1401

محمّد باقر گلپایگانی«امامی»،1404

محمّد باقر محسنی ملایری،1404،2309،2310

محمّد باقر ملکی میانجی،1407

محمّد باقر مولوی عربشاهی«سبزواری»،1433

محمّد بحر العلوم قزوینی،1435

محمّد برقعی قمی،1436

محمّد تحصیلی شمیرانی«خیاط»،1437

محمّد تقی اشراقی قمی،1443

ص:2427

محمّد تقی اشعری قمی،1445

محمّد تقی بافقی یزدی،1446

محمّد تقی بیگ قمی«ارباب»،1449

محمّد تقی تاج الدّین حائری،1456

محمّد تقی ثقةالاسلام بروجردی،1456

محمّد تقی جهانگیری ارستانی،1457

محمّد تقی خوانساری،1458،2311-2314

محمّد تقی رودباری گیلانی،1464

محمّد تقی سادات گوشه دزفولی،1467

محمّد تقی سبط شیرازی،1468

محمّد تقی ستوده اراکی،1469،2315- 2318

محمّد تقی شریعتمدار مازندرانی،1484

محمّد تقی شریف العلماء لنگرودی،1484

محمّد تقی شیرازی،2200

محمّد تقی صاحب الزمانی،2221

محمّد تقی عدنانی مازندرانی،1485

محمّد تقی عندلیب همدانی،1487

محمّد تقی فخر داعی گیلانی،1487

محمّد تقی قمی«باوزئیری»،1489

محمّد تقی گوگدی گلپایگانی،1490

محمّد تقی محقق کاشانی،1492

محمّد تقی مصدر الامور جاپلقی،1493

محمّد تقی واحدی«بدلا»،1494

محمّد تقی هرندی،1496

محمّد تنکابنی،1497

محمّد تویسرکانی،1498

محمّد جاپلقی«مصدر الامور»،1498،2320 -2327

محمّد جعفر مجیر سرتیپی«مجیر السلطان»،1500

محمّد جواد خراسانی«محولاتی»،1501

محمّد جواد عمید الاسلام تبریزی،1503

محمّد جواد فریدنی اصفهانی،1505

محمّد جواد فیضی بروجردی،1506

محمّد جواد قدسی طالقانی،1507

محمّد جواد قمی،1508

محمّد حائری گلپایگانی،1510

محمّد حائری مازندرانی،1511

محمّد حجت کوه کمری،1513،2328-2330

محمّد حجت همدانی«دریائی»،1521

محمّد حجتی میانجی،1524

محمّد حسن الهی طباطبایی«تبریزی»،1525

محمّد حسن جواهری«آل صاحب جواهر»،1526

محمّد حسن حجتی کرمانشاهی،1529

محمّد حسن سراجی قزوینی،1529

محمّد حسن طالقانی،1531،2331-2333

محمّد حسن طباطبائی بروجردی،1537

محمّد حسن قمی«آقاسی»،1538

محمّد حسن قمی«آقا نجفی»،1540

محمّد حسن قمی«نادی»،1540

محمّد حسن کاشانی«نجفی»،1544

محمّد حسن مجتهدزاده تنکابنی،1546

محمّد حسن مجتهد گروسی«بیجاری»، 1547،2334

ص:2428

محمّد حسن محقق خلخالی،1549

محمّد حسن میانه ای،1550

محمّد حسن نجفی«مسجدشاهی»،1551

محمّد حسن نویسی قمی«الهی»،1552

محمّد حسن وزوائی قمی،1554

محمّد حسین اثنی عشری قمی،1554

محمّد حسین اعلمی حائری،1556

محمّد حسین امین الضرب«مهدوی»،1558

محمّد حسین بروجردی«غروی»،1559

محمّد حسین بروجردی«کسرائی»،1562

محمّد حسین تبریزی«علامۀ طباطبائی»،1563

محمّد حسین جزائری«ناشر الاسلام»،1571

محمّد حسین خراسانی«پائین خیابانی»،1573

محمّد حسین دزفولی«خادم الشریعة»،1576

محمّد حسین دهاقانی«خرد»،1578

محمّد حسین رازانی بروجردی،1580

محمّد حسین سبحانی تبریزی،1582

محمّد حسین صدقی مازندرانی،1586

محمّد حسین طباطبائی بروجردی،1588

محمّد حسین طباطبائی حکیم،1589

محمّد حسین غریب تنکابنی،1590

محمّد حسین فاضل تونی،1594

محمّد حسین قمی«نجّار»،1597

محمّد حسین موحد حججی نجف آبادی،1599

محمّد حسین نجفی کلباسی،1600

محمّد حسین واسعی قائینی،1611

محمّد حسین وفائی قمی،1612

محمّد داماد یزدی،1613

محمّد ربیع همدانی«شفیعی»،1618

محمّد ربیعی بهشتی همدانی،1620

محمّد رشتی،1621

محمّد رضا آل صادق،1622

محمّد رضا بحر العلوم گیلانی،1624

محمّد رضا برهان رامسری،1625

محمّد رضا چال حصاری«افضل»،1627

محمّد رضا صاحب الزمانی،2222

محمّد رضا صادقی«لسان المحققین»،1629

محمّد رضا طالقانی،1629

محمّد رضا طبسی،1630

محمّد رضا کشفی،1635

محمّد رضا گلپایگانی،1636،2335

محمّد رضا محقق تهرانی،1642

محمّد رضا وجدانی،1644

محمّد رفیع جلالی سردرودی،1644

محمّد رفیعی طالقانی،1646

محمّد روحانی قمی،1647

محمّد زاهد رشتی،1649

محمّد زهرائی خوانساری،1650

محمّد زین العابدین،1654

محمّد سبزواری،1657

محمّد سبزواری«عزیزی»،1658

محمّد سعید سلطان العلماء نائینی،1659

محمّد سعید گلپایگانی«امامی»،1660

محمّد سلامی اهوازی،1661

ص:2429

محمّد سلطان العلماء اردکانی،1662

محمّد سلطان المحقّقین کجوری،1663

محمّد سلطان الواعظین شیرازی،1665

محمّد سمامی،2252،2253

محمّد شریف تقوی شیرازی،1673

محمّد شریف رازی،1676

محمّد شریف همدانی،1681

محمّد صادق بحرانی حائری،1682

محمّد صادق تهرانی لاله زاری،1683

محمّد صادق جعفری اشکوری،1684

محمّد صادق خوئی،1687

محمّد صادق صاحب نسق قمی،1689

محمّد صادق قمی،1690

محمّد صادق قمی«نعیمی»،1702

محمّد صادق لواسانی تهرانی،1703

محمّد صادق مقدس رشتی،1704

محمّد صدر العلماء قمی،1705

محمّد طاهر اردبیلی(میرزا محمّد ظاهری)،1706

محمّد طاهر اشعری قمی،1709

محمّد طاهر خاقانی«آل شبیر»،1711،2337- 2348

محمّد علی آیت بروجردی،1714

محمّد علی اجتهادی اراکی،1716

محمّد علی احمدیان نجف آبادی،1717

محمّد علی ادیب تهرانی،1720

محمّد علی اراکی،1721،2329

محمّد علی ارجستانی نائینی،1725

محمّد علی اسماعیلی پور،2390

محمّد علی انصاری،1726،2350-2353

محمّد علی انگجی تبریزی،1729،2354

محمّد علی توحیدی تبریزی،1731

محمّد علی چرندابی تبریزی،1735

محمّد علی حائری قمی،1735

محمّد علی حائری کرمانی،1738

محمّد علی حقّی سرابی،1739

محمّد علی خسروی همدانی،1743

محمّد علی روحی اصفهانی،1746

محمّد علی روضاتی،2295

محمّد علی شریف طبرستانی مازندرانی،1747

محمّد علی صفائی گلپایگانی،1749

محمّد علی طبسی،1750

محمّد علی فروزش خوانساری،1752

محمّد علی فقیهی گیلانی،1753،2355

محمّد علی قاضی طباطبائی،2351-2353

محمّد علی کرگیلی،1755

محمّد علی کرودی طالقانی،1755

محمّد علی کزّازی کرمانشاهی،1756

محمّد علی کشفی بروجردی،1757

محمّد علی لواسانی،1758

محمّد علی مدرس افغانی،1759

محمّد علی مدرس تبریزی،1761

محمّد علی مدرس«قراچه داغی»،1772

محمّد علی مرتضوی لنگرودی،1773،2356

محمّد غفّاری کاشانی«اقبال الدوله»،1776

ص:2430

محمّد فاضل قائینی،1777

محمّد فاطمی قمی،1780

محمّد فکور یزدی،1781

محمّد فیروزآبادی،1783

محمّد فیض قمی،1787

محمّد قاضی بازنه ای اراکی،1792

محمّد قریب اراکی،1794

محمّد قلی زاده اردبیلی،1795

محمّد قمی«ارباب»،1796

محمّد قمی«حاج آخوند»،1804

محمّد قوانینی بروجردی،1804

محمّد کاشانی غروی،1806

محمّد کاظم تبریزی«اهری»،1810

محمّد کاظم قزوینی،1811

محمّد کاظم کیکله ای ملایری،1813

محمّد کاظم مرتضوی اصفهانی،1814

محمّد کاظم معزّی دزفولی،1817

محمّد کلباسی حائری،1818

محمّد کماری تبریزی،1821،1822

محمّد گلپایگانی«غروی»،1822

محمّد مجاهدی تبریزی،1824

محمّد مجدزاده کرمانی،1827

محمّد محفوظی رودسری،1829

محمّد محقق بهشتی مازندرانی،1830

محمّد محققی لاهیجی،1831

محمّد«محمّدی وند»مرندی،1833

محمّد محیط قمی،1834

محمّد مدرسی یزدی،1837

محمّد مشکاة بیرجندی،1838،2357

محمّد مفتح همدانی،1843

محمّد موحدی قمی،1847

محمّد موسوی اردبیلی،1849

محمّد مولوی حیدرآبادی،1850،2358،2359

محمّد مهدی امامی مازندرانی«امیرکلائی»،1856

محمّد مهدی بیگدلی دزفولی،1867

محمّد مهدی رئیس نوری،1872

محمّد مهدی ربّانی املشی،1869

محمّد مهدی رضوی قمی،1870

محمّد مهدی ضیائیان دزفولی،1872

محمّد مهدی کرمانشاهی«فیض»،1874

محمّد مهدی محمّدی گلپایگانی،1875

محمّد میاندهی رامسری،1876

محمّد نصیری قمی،1879

محمّد واصف گیلانی،1881

محمّد واعظ گیلانی،1884

محمّد وجدانی تفرشی،1885

محمّد وحید خورگامی رشتی،1886

محمّد وحیدی شبستری،1887

محمّد وزوائی قمی،1889

محمّد هادی حسام گیلانی،1889

محمّد هادی طباطبائی حکیم،1890

محمّد هادی میلانی،2287،2288

محمّد هفته ای عراقی«غروی»،1891

محمّد همدانی«ثابتی»،1893

ص:2431

محمّد هیدجی«حکیم»،1895

محمّدی بهشهری،سیّد خلیل،674،2213- 2220

محمّدی گلپایگانی،شیخ ابو القاسم،282

محمّدی گلپایگانی،شیخ محمّد مهدی،1875

محمّدی لائینی«مازندرانی»،شیخ حسین،623

«محمّدی وند»مرندی،شیخ محمّد،1833

محمود اصولی ارومیه ای،1900

محمود اصولی تبریزی،1901

محمود انصاری قمی،1902

محمود انگجی،2354

محمود اوحدی لاهیجی،1903

محمود تندری قمی«شیوا»،1904

محمود جبرئیلی بروجردی،1907

محمود خضری قزوینی،1908

محمود رایگانی بهبهانی،1910

محمود روحانی رشتی«بحرانی»،1911

محمود روحانی قمی،1913،2360

محمود زرندی ساوه ای،1915

محمود سجاسی قزوینی،1915

محمود شریعت مهدوی،1916

محمود صالحی اردبیلی،1917

محمود طالقانی،2338،2339،2378،2379

محمود عابدی خلخالی،1918،2361

محمود علمی اراکی،1919

محمود فقهی،1920

محمود قمی«مدرس کهکی»،1921

محمود کفیل افشاری مراغه ای،1922

محمود مازندرانی قمی«مشاور الملک»،1924

محمود مرعشی شوشتری،1927

محمود نجم آبادی،1930

محمود واعظ قمی«زاهدی»،1931

محمودی گلپایگانی،سیّد ابو طالب،233

محی الدّین علوی طالقانی،1932

محیط قمی،میرزا محمّد،1834

مخصوص«کاتب الخاقان»،علی،1196

مدرس افغانی،شیخ محمّد علی،1759

مدرس تبریزی،شیخ عبد الرحیم،931

مدرس تبریزی،میرزا محمّد علی،1761

مدرس«قراچه داغی»،میرزا محمّد علی،1772

مدرسی بهسودی،شیخ حیدر علی،654

مدرس یزدی،سیّد ابو القاسم،284

مدرسی یزدی«سریزدی»،سیّد حسن،567

مدرسی یزدی،سیّد ابو طالب،234

مدرسی یزدی،سیّد حسن،565

مدرسی یزدی،سیّد علی رضا،1115

مدرسی یزدی،سیّد محمّد،1837

مدرسی یزدی،سیّد یحیی،2164

مدنی آذرشهری،سیّد اسد اللّه،408

مراد علی ممدوح اراکی،1934

مرتضوی اصفهانی،سیّد کمال الدّین،1320

مرتضوی اصفهانی،سیّد محمّد کاظم،1814

مرتضوی لنگرودی،سیّد محمّد علی،1773

مرتضی اخوان خراسانی،1949

ص:2432

مرتضی انصاری قمی،1950،2362

مرتضی برقعی قمی«واعظ»،1961

مرتضی پسندیده خمینی،1962

مرتضی جزائری«علم الهدی»،1968،2363، 2369

مرتضی چهرقانی،1972

مرتضی حائری یزدی،1974،2370

مرتضی طالقانی،2331،2332

مرتضی عاملی«نظام الدّین»،1987

مرتضی علوی فریدنی،1988

مرتضی فیروزآبادی،1989

مرتضی لنگرودی،1995

مرتضی مبرقع قمی«حاج داداش»،1998

مرتضی مرعشی تبریزی،2000

مرتضی مطهری فریمانی،2002،2371-2373

مرعشی«آقا نجفی»،سیّد شهاب الدّین،779، 2226-2234،2380

مرعشی تبریزی،سیّد ابو القاسم،285

مرعشی تبریزی،سیّد مرتضی،2000

مرعشی تبریزی،سیّد مهدی،2115

مرعشی«شریف الاسلام»،سیّد اسماعیل،419

مرعشی شوشتری،سیّد محمود،1927

مرعشی شهرستانی،سیّد ابو طالب،235

مروّت عاملی،شیخ ابراهیم،200

مزمل حسین میثمی غدیری،2012

مستقیم قمی،شیخ عباس،870

مستوفی آشتیانی«معتمد السلطنه»،ابراهیم،202

مسجد جامعی،شیخ مصطفی،2038

مسجدشاهی،شیخ ابو الفضل نجفی،253

مسجدشاهی،شیخ عز الدّین نجفی اصفهانی، 1010

مسعود سلطانی میانه ای،2013

مسلم محدث خلخالی،2015

مشایخی اراکی«حاج آقا»،شیخ عبد العلی،951

مشرف حسینی قمی،سیّد احمد،385

مشکاة بیرجندی،سیّد محمّد،1838،2357

مشکینی،میرزا محسن،1362

مصباح«نجم الممالک»،شیخ اسماعیل،420

مصدر الامور جاپلقی،شیخ محمّد،2320-2327

مصدر الامور جاپلقی،شیخ محمّد تقی،1493، 2319

مصدقی،باقر،437

مصطفوی همدانی،شیخ شهاب الدّین،783

مصطفی اعتماد حائری،2016

مصطفی انتظاری قمی«شاطر»،2018

مصطفی ایروانی،2018

مصطفی برقعی قمی،2019

مصطفی بهبهانی،2020

مصطفی جلیلی کرمانشاهی،2021

مصطفی زمانی نجف آبادی،2022

مصطفی صادقی قمی،2026

مصطفی صفائی خوانساری،2028

مصطفی طباطبائی قمی،2031

مصطفی علم الهدی جزائری،2032

ص:2433

مصطفی فائق تهرانی،2036

مصطفی کاشفی خوانساری،2037

مصطفی مسجدجامعی،2038

مصطفی ملکی تهرانی،2040

مصطفی مهدوی اصفهانی،2041

مصطفی هاشمی همدانی،2043

مضطر اردبیلی،جبّار،449

مطهری فریمانی،شیخ مرتضی،2002،2371 -2373

مطهری نجف آبادی،شیخ غلامرضا،1237

مظهر همدانی،میرزا علی اکبر،1081

معتضدی کرمانشاهی،آقا برار،167

معتمد السلطنه،ابراهیم مستوفی آشتیانی،202

معجزه،حیدر تهرانی،648،2212

معز الدوله تهرانی،شیخ مهدی،2116

معزّی دزفولی،شیخ محمّد کاظم،1817

معصومی،سیّد حسن اشکوری،513

معین الشعراء قمی،شیخ عبد الحسین،917

مفتح همدانی،دکتر شیخ محمّد،1843

مفلس قمی«ارده شیره»،شیخ حسین،634

مقدس رشتی،شیخ محمّد ابراهیم،1378

مقدس رشتی،شیخ محمّد صادق،1704

مکّی،سیّد حسین،636،2210،2211

ملایری،سیّد علم الهدی کابلی،1018

ملایری،شیخ محمّد باقر محسنی،1404، 2309،2310

ملک آرا قاجار،عباس میرزا،876

ملک زاده آملی،میرزا علی اکبر،1084

ملک صادقی قمی،شیخ مهدی،2117

ملکی تبریزی،میرزا جواد،481

ملکی تهرانی،میرزا مصطفی،2040

ملکی طسوجی،سیّد جلیل،872

ملکی طسوجی،سیّد عباس،871،2239،2240

ملکی طسوجی،سیّد علی اکبر،2241

ملکی میانجی،شیخ محمّد باقر،1407

ممدوح اراکی،شیخ مراد علی،1934

منصور سبط الشیخ انصاری،2044

منصور میرزا قاجار«شعاع السلطنه»،2046

منصوری قمی،شیخ مهدی،2118

منظوری حقیقی تفرشی،علی،1197

موحد حججی نجف آبادی،شیخ محمّد حسین، 1599

موحد قمی،شیخ علی محمّد،1195

موحدی قمی،شیخ محمّد،1847

مودودی،ابو الأعلی،2296

موسوی آبادانی،سیّد فاخر،1243

موسوی اردبیلی،سیّد عزیز،1015

موسوی اردبیلی،سیّد محمّد،1849

موسوی تهرانی،سیّد نصر اللّه،2127

موسوی دهسرخی،سیّد حسن،568

موسوی زنجانی،سیّد قوام الدّین،1291

موسوی شبستری،سیّد عبد اللّه،996

موسوی شوشتری،سیّد آقا بزرگ،174

موسوی شیرازی،سیّد کمال الدّین،1320

ص:2434

موسوی قمصری،سیّد حسین،637

موسوی ملایری،سیّد هادی،2138

موسی جنابی اهری،2047

موسی زنجانی«عباسی»،2047،2374،2375

موسی سبط الشیخ دزفولی،2050

موسی فقیهی«ناظم الشریعة»،2052

مولانا تبریزی،سیّد علی،1199

مولوی حیدرآبادی،سیّد محمّد،1850، 2358،2359

مولوی عربشاهی«سبزواری»،سیّد محمّد باقر، 1433

مهدوی اصفهانی،سیّد مصطفی،2041

مهدوی شاهرودی،شیخ عبد اللّه،999

مهدوی شیادهی مازندرانی،شیخ حیدر،658

مهدوی قائینی،سیّد علی،1203،2280-2282

مهدوی قزوینی،شیخ نعمت اللّه،2130

مهدی آشتیانی،2054،2376

مهدی احمدی شاهرودی،2060

مهدی الهی قمشه ای،2061

مهدی انگجی تبریزی،2067،2377

مهدی بازرگان،2069،2378-2381

مهدی بحر العلوم قزوینی،2076

مهدی بروجردی،2077

مهدی پور،علی اکبر،2233،2255،2286، 2290،2336

مهدی حائری یزدی،2078

مهدی حرم پناهی قمی،2086

مهدی حکمی«پائین شهری»،2088

مهدی حکیم«طباطبائی»،2090

مهدی روحانی قمی،2092

مهدی سراج انصاری،2095

مهدی شاه حمزه ای قمی،2098

مهدی شریعتمدار تهرانی،2099،2385

مهدی صادقی تبریزی،2102

مهدی صدر عاملی،2103

مهدی طباطبائی مدرسی یزدی،2104

مهدی عالم اردبیلی،2105

مهدی عبائی تبریزی،2106

مهدی علوی بخشایشی،2108

مهدی قاضی طباطبائی«تبریزی»،2109

مهدی قدسی طالقانی،2110

مهدی کشفی بروجردی،2111

مهدی کماری تبریزی،2112

مهدی گلپایگانی،2114،2386-2389

مهدی مرعشی تبریزی،2115

مهدی معز الدوله تهرانی،2115

مهدی ملک صادقی قمی،2117

مهدی منصوری قمی،2118

مهری،سیّد عباس،873

میاندهی رامسری،سیّد محمّد،1876

میانه ای،شیخ محمّد حسن،1550

میثمی غدیری،شیخ مزمل حسین،2012

میرزائی قمی،سیّد حسام الدّین،507

میرزا جندقی،2119

ص:2435

میرزاده اهری،سیّد عباس،875

میرعارفین قمی«عارفی»،سیّد ابو القاسم،285

میرغفاری آذرشهری،سیّد محسن،1363

میلانی،سیّد ابراهیم،204

میلانی،سیّد محمّد هادی،2287،2288

نائینی«بقائی»،میرزا عبد الحسین،918

ناجی بروجردی،میرزا اسماعیل،421

ناجی قمی،سیّد احمد،386

ناسوتی یزدی،میرزا علی،1205

ناصح یزدی،شیخ کاظم،1318

ناصر الدّین آرام قمی،2121

ناصر الدّین قمی«میرزائی»،2122

ناصری الیگودرزی،شیخ فضل اللّه،1266

ناظم الملک«ضیائی»،سیّد جهانگیر،495

نایب السلطنه قاجار،کامران میرزا،1318

نبوی بیرجندی،سیّد حسن،569

نبوی قمی،سیّد ابو الفضل،247

نبوی قمی،سیّد حسین،643

نجات تبریزی،یوسف،2179

نجّارزاده بروجردی«کاوسی»،میرزا حسین،645

نجفی ارومیه ای،میرزا عباسعلی،865

نجفی اصفهانی«قدسی»،شیخ ابو الفضل،252

نجفی اصفهانی«مسجدشاهی»،شیخ عز الدّین،1010

نجفی بلتستانی،شیخ حسن،570

نجفی تبریزی،سیّد شهاب الدّین،779،2226- 2234

نجفی کلباسی،شیخ محمّد حسین،1600

نجفی«گیلانی»،عباس راسخی،851

نجفی«مسجدشاهی»،شیخ ابو الفضل،253

نجفی«مسجدشاهی»،شیخ محمّد حسن،1551

نجم آبادی،شیخ محمود،1930

نجم آبادی،میرزا ابو الفضل،254

نجم الممالک،شیخ اسماعیل مصباح،420

نجومی کرمانشاهی،سیّد جواد،489

نحوی رامسری،شیخ علی،1206

نحوی قمی،شیخ ابو القاسم،286

نراقی کاشانی،شیخ ابو القاسم،287

نراقی کاشانی،شیخ شهاب الدّین،785

نراقی کاشانی،میرزا فخر الدّین،1257

نزهتی قمی،عبد الحسین،919

نصر اللّه تقوی«سادات اخوی»،2122

نصر اللّه لاهوتی اشکوری،2126

نصر اللّه موسوی تهرانی،2127

نصرت اللّه بناروانی میانجی،2128

نصرتی نیا سردرودی،شیخ حسن،571

نصیری سرابی،شیخ صادق،814

نصیری قمی،محمّد،1879

نصیری محلاتی،شیخ آقا بزرگ،175

نطنزی«صدر العلماء»،شیخ عبد العلی،952

نظام الدوله،امیر اصلان خواجه نوری،425

نظمی اصفهانی،میرزا حسین،647

ص:2436

نعمت اللّه دولتی گرگانی،2129

نعمت اللّه مهدوی قزوینی،2130

نعمت اللهی قمی«شهره»،احمد،390

نعمه عاملی،شیخ عبد الحسین،2278،2279

نوا،احمد علی عبد اللهی نگار سیرجانی،376

نواب صفوی،سیّد مجتبی،1350،2302-2304

نور الدّین ابهری،2131

نور الدّین خلعتبری تنکابنی،2131

نور الدّین علوی طالقانی،2132

نورمحمّدی تهرانی،میرزا علی،1207

نوری تهرانی،شیخ ابراهیم،204

نوری،شیخ بهاء الدّین،439

نوری،شیخ فضل اللّه،1267

نوری همدانی،شیخ ابراهیم،205

نوری همدانی،میرزا حسن،571

نویسی قمی«الهی»،شیخ محمّد حسن،1552

نهاوندی،شیخ جعفر،458

نهاوندی«قدّوسی»،شیخ احمد،392

نهاوندی،میرزا عبد الرحیم،933

نیّری بروجردی،شیخ عبد الرحیم،934

نیریزی،میر شهاب الدّین،786

نیّری میانجی،شیخ هادی،2139

نیشابوری،سیّد هاشم،2152

واحدی«بدلا»،سیّد محمّد تقی،1494

واسعی قائینی،شیخ محمّد حسین،1611

واصف گیلانی،شیخ محمّد،1881

واعظ،شیخ علی اکبر تبریزی،1058

واعظ طالقانی،ملاّ عبد اللّه،1000

واعظ قمی«زاهدی»،شیخ محمود،1931

واعظ گیلانی،سیّد محمّد،1884

واعظی قائینی،سیّد غلامرضا،1237

واعظی کاظمی«سبزواری»،شیخ حامد،499

والا ناصر سردرودی،میرزا جواد،494

وثوق الدوله آشتیانی،میرزا حسن،572

وثوق،میرزا علی اصغر،1041

وجدانی تفرشی،میرزا محمّد،1885

وجدانی فخر سرابی،شیخ قدرت اللّه،1284

وجدانی،محمّد رضا،1644

وحدت تبریزی،شیخ ابراهیم،207

وحید گلپایگانی،میرزا هدایت اللّه،2157

وحیدی شبستری،سیّد رضی الدّین،739

وحیدی شبستری،سیّد محمّد،1887

وزوائی قمی،سیّد محمّد،1889

وزوائی قمی،شیخ محمّد حسن،1554

وشنوه ای قمی،شیخ قوام الدّین،1292

وفائی قمی،محمّد حسین،1612

وفسی اراکی«همدانی»،سیّد مبین،1347

وکیلی قمی،شیخ عبد الحسین،921

هادی ابهری،2135

هادی روحانی قمی،2135

ص:2437

هادی صدر الممالک اردبیلی،2136

هادی عبادی طالقانی،2137

هادی موسوی ملایری،2138

هادی نیّری میانجی،2139

هاشم آملی،2140،2390

هاشم تقدیری سبزواری،2145

هاشم حسینی تهرانی،2146

هاشم خوئی،2147

هاشم رضوی بنارسی،2149

هاشم طباطبائی یزدی،2150

هاشم نیشابوری،2152

هاشمی«حکم آبادی»،سیّد یوسف،2179

هاشمی سنجانی«اراکی»،میرزا علی،1208

هاشمی طالخونچه ای،سیّد فضل اللّه،1274

هاشمی گلپایگانی،سیّد احمد،394

هاشمی همدانی،سیّد مصطفی،2043

هدایت اللّه تبریزی«غروی»،2152

هدایت اللّه عجمی،2155

هدایت اللّه کاکاوندی لرستانی،2157

هدایت اللّه وحید گلپایگانی،2157

هدایتی قمی«خاموش»،علیرضا،1116

هرندی،شیخ محمّد تقی،1496

«هزاوه ای»،سیّد حسن فرید اراکی،562

هسته ای اصفهانی«واعظ»،میرزا علی،1209

هفته ای عراقی«غروی»،سیّد محمّد،1891

همایونی زنجانی«نحوی»،شیخ ابراهیم،210

همدانی«ثابتی»،میرزا محمّد،1893

همدانی،شیخ اسماعیل بهاری،411

هندی،سیّد عباد علی،837

هیدجی«حکیم»،شیخ محمّد،1895

یاراحمدی بروجردی،محمّد«امیر امنع»،1391

یثربی قمی،سیّد زین العابدین،761

یحیی انواری همدانی،2159

یحیی خلعتبری تنکابنی،2160

یحیی عبادی طالقانی،2161،2391

یحیی فاضل همدانی،2163

یحیی مدرسی یزدی،2164

یزدی،شیخ احمد،395

یوسف احدی همدانی،2167

یوسف اعتصام الملک«آشتیانی»،2168

یوسف رحمانیان«عماد»،2171

یوسف فاضلی«رضا هاشمی»،2172

یوسف فومنی گیلانی«فانی»،2172

یوسف نجات تبریزی،2179

یوسف هاشمی«حکم آبادی»،2179،2392

یونسی اردبیلی،سیّد یونس،2188

یونس یونسی اردبیلی،2188

ص:2438

2-اعلام مترجمین«ضمنی»

آقا محمّد امامی،1404

ابراهیم تبریزی،1080

ابراهیم حکیم افضل،301

ابراهیم میرغفاری،1370

ابو الحسن انگجی،2067

ابو الحسن حسینی روحانی قمی،808

ابو الحسن روحانی،2135

ابو الحسن فصیح خلعتبری،2161

ابو الحسن میرن،1850

ابو الحسن هاشمی،2186

ابو القاسم اشکوری،513

ابو القاسم رازینی،528

ابو عبد اللّه زنجانی،1263

ابو محمّد آیتی،510

احمد الهی نراقی،452

احمد جواهرکلام،77

احمد خردمند،902

احمد خوانساری،1464

احمد دعوتی،851

احمد علی خسروی همدانی،1744

احمد قاضی،610

احمد کریمی اصل،969

احمد مصطفوی،1809

احمد نجّار،1598

اسد اللّه کره رودی اراکی،476

اسد اللّه مجتهدی،1375

اسماعیل تبریزی مرندی،1654

اسماعیل کجوری،1663

اسماعیل معزّی ملایری،1814

اسماعیل نجومی،490

جعفر اجتهادی،300

جعفر شیرازی،1580

جعفر موسوی،1613

جعفر موسوی دارابی کشفی بروجردی،2111

ص:2439

جلال الدّین جزائری،1095

جلال الدّین کره رودی،477

جواد حائری،544

جواد طباطبائی،944

جواد عارفی بیرجندی،957

جواد عاملی،1141

جواد قاضی،436

جواد میرلوحی،1351

حاجی آخوند،1707

حبیب اللّه یاراحمدی«محبوب»،1391

حسن بحر العلوم،878

حسن جواهری تهرانی،258

حسن حجتی،260

حسن سیّدی،1255

حسن فاضل قمی،1879

حسن قاضی طباطبائی،1174

حسن مهدوی،1559

حسن واعظ شیرازی،1665

حسین(آقا میر)بحر العلوم،878

حسین آل علی،468

حسین احمدی،1380

حسین تبریزی(نظرلوئی)،1402

حسین جواهرکلام،77

حسین خسروی همدانی،1744

حسین رضا میثمی،2012

حسین رودباری،1466

حسین شرف الدّین عاملی،821

حسینعلی حسینی دشتکی،831

حسین فرزند میرزا احمد طباطبائی تبریزی «قاضی»،609

حسین کاشانی،760،1806

حسین وجدانی،201

حسین وفائی،1612

رحمت اللّه ستوده،1469

رضا زهرائی،1654

زین الدّین نخعی گلپایگانی،2157

زین العابدین خوانساری،1709

زین العابدین مجتهد گلپایگانی،747

زین العابدین مرندی،1654

سریه خانم،542

شریف جواهری،1527

شعبان گیلانی،229

صادق شریعتمداری،543

صدر الدّین جزائری،577

ضیاء الدّین جزائری،1095

ضیاء الدّین رفیعی،221

عباس مصباح زاده،421

عبد الباقی حسینی تنکابنی،472

عبد الحسین اصفهانی،252

عبد الحسین جواهرکلام،77

عبد الحسین حائری،319

عبد الحمید شربیانی،1361

عبد الحی طباطبائی،2150

عبد الرحیم انصاری،2095

ص:2440

عبد الرحیم کلباسی،381

عبد الظاهر اردبیلی،1706

عبد العلی دیبا،743

عبد العلی مشایخی کره رودی اراکی،951

عبد الغنی اهری،1049

عبد الکریم عسکری،1895

عبد اللّه بهبهانی،2020

عبد اللّه سرابی،1740

عبد اللّه مراغی،398

عبد اللّه واعظ طالقانی،441

عبد المجید تقوی،1675

عبد النبی نوری،439

عبد الوهاب شهیر به«فرید»،1594

عطاء اللّه امام جمعه،756

علی اشرف شبستری،1301

علی اصغر شهرستانی،360

علی اصغر علوی،1402

علی اصغر فقیهی،226

علی اصغر مدرس،1770

علی اکبر«اشرف الواعظین»،1666

علی اکبر امین الشریعة،2100

علی اکبر تقوی قزوینی،839

علی اکبر خوانساری،1260

علی اکبر صادقی،2028

علی اکبر مجاهد،1825

علی ایروانی،881

علی جان شرف رازی،1676

علی جواهری،79

علی حسینی،831

علیرضا فیض،1789

علی زاهد،1950

علی زنوزی،738

علی عبائی،2106

علی علیاری،1159

علی غروی،621

علی قاضی،610

علی کاشانی،760

علی محمّد رازانی بروجردی،1580

علی محمّد سوهانی،2110

علی محمّد سوهانی طالقانی،1507

علی مرعشی«سیّد الحکماء»،2115

علی«معین الشرع»تیلی تبریزی،516

علی وجدانی،201

غیاث الدّین جزائری،1095

فخر الدّین احمد بروجردی،776

فخر الدّین جزایری،1095

فخر الدّین مصدر الامور،1499

فضل اللّه زهرائی،1653

فیاض زنجانی،754

محمّد آل صادق،1622

محمّد ابراهیم کلباسی،382

محمّد باقر حسینی سجاسی قزوینی،1915

محمّد باقر خوانساری،1463

محمّد باقر فرزند محمّد طباطبائی مدرسی،2166

ص:2441

محمّد باقر موسوی گلپایگانی،1636

محمّد باقر میرزا کامرانی«امیر ارفع»،1319

محمّد باقر نجم آبادی،1930

محمّد تقی انصاریان،25

محمّد تقی سمامی،1045

محمّد تقی شریعت باقری،810

محمّد تقی فیض،1874

محمّد تقی گلستان،1675

محمّد تقی محلاتی«حاج آخوند»،176

محمّد تقی میر ابو القاسمی،772

محمّد«جمال الدّین»اشعری،1025

محمّد جواد شاه آبادی،1649

محمّد جواد وحید نخعی گلپایگانی،2157

محمّد حسن شاهرودی،374

محمّد حسن شیرازی،1468

محمّد حسن علیاری،1158

محمّد حسن کشمیری،970

محمّد حسن نجفی«صاحب جواهر الکلام»،78

محمّد حسین اشعری،1025

محمّد حسین زاهد،1950

محمّد حسین موسوی زنجانی،1291

محمّد حسینی بروجردی،1306

محمّد«حمیّد»،77

محمّد رحیم مجتهد،2160

محمّد رضا خادم الشریعة،1578

محمّد رضا کلباسی،1600

محمّد رضا مجابی شیرازی،2127

محمّد رضا نجفی اصفهانی،1010

محمّد سمامی،982

محمّد شهیر به«غریب»،1594

محمّد صادق کلباسی،1820

محمّد صالح کلباسی،1820

محمّد صالح کلهر،493

محمّد طالقانی،2110

محمّد علوی،1402

محمّد علی«آقا کوچک»،168

محمّد علی انصاری،625

محمّد علی اهری،706

محمّد علی بحر العلوم،878

محمّد علی خوانساری،1464

محمّد علی گنبدی،1188

محمّد علی نجفی کلباسی،1605

محمّد فاطمی،607

محمّد فتوحی،1248

محمّد فقیهی،418

محمّد کاظم بیگدلی،1867

محمّد کاظم خراسانی،77

محمّد مجتهد نائینی،855

محمّد مجتهدی شبستری،1306

محمّد مدرس،1771

محمّد مدرسی،2104

محمّد مهدی فرزند محسن کرمانشاهی،1874

محمّد نراقی«صاحب»،1258

محمّد هادی روحانی،1879

ص:2442

محمود دعوتی،850

محمود وحدت،209

مرتضی شبستری،740

مرتضی طباطبائی،2151

مصطفی علم الهدی،1970

مصطفی مجتهدی،280

مهدی دروازه ای،197

مهدی روحانی،1914

مهدی شهیدی،1250

مهدی فیض،1789

ناصر الدّین لطیفی،1189

نصر اللّه طباطبائی دیبا،744

نصر اللّه فرزند محمّد رضا اشکوری،1684

واسع کاظمی ترکی،1409

هادی تبریزی،1300

هادی سینا استاد،197

هاشم کلباسی،879

ص:2443

3-اعلام مؤلّفین یادشده در مقدّمه

آغا بزرگ تهرانی،38،43،55،56

آقایانی چاووشی،39

ابراهیم زنگنه،66

ابراهیم موسوی زنجانی،64

ابن ابی طی،39،43

ابن اثیر جزری،34

ابن الأبّار،61

ابن تغری بردی،42

ابن جزری،40

ابن حجر،40

ابن حجر عسقلانی،34،35،43،60

ابن خلّکان،34

ابن سبکی،42

ابن سعد،43

ابن شهرآشوب،38

ابن صوفی،46

ابن عبد البر،34

ابن عساکر،61

ابن عنبه،46

ابن فرحون،43

ابن قاضی شهبه،42

ابن مسکویه،39

ابن منظور،61

ابن نجار،46

ابن ندیم،29،31

ابن هشام،45

ابو الحجاج یوسف المزی،35

ابو الحسن اشعری،46

ابو الفرج اصفهانی،46

ابو القاسم جنید شیرازی،64

ابو القاسم خوئی،36

ابو القاسم لاهوری،34

ابو الهدای کلباسی،36

ابو جعفر بغدادی،45

ص:2445

ابو جواد حسینی،49

ابو سعید صنع اللّه،40

ابو سعید عبد الرحمن بن احمد بن یونس،61

ابو طالب تجلیل،60

ابو عبد اللّه الحجاج،36

ابو عبد اللّه الحسنی،39

ابو علی حائری،38

ابو مخنف،30

ابو نعیم اصفهانی،63

ابو یعلی،43

اجلح بن عبد اللّه کندی،62

احمد اشکوری،61

احمد بن محمّد کوفی،60

احمد بهشتی،58

احمد قبیس،49

احمد قدسی،56

اسدی نسابه،46

اسماعیل بن محمّد الطلحی،35

اسماعیل پاشا بغدادی،39

افضل الملک،65

الجزری،39

المستنصر باللّه الأموی،45

المصری،47

ام الحسنین اللکهنوی،57

انباری،46

انجمن آثار و مفاخر فرهنگی،38

انصاری تلمسانی،46

ایاد موسی محمود،49

بارون کارا دو وو،40

بدوی،47

برقی،39

بغدادی،57

بلاذری،45

پطرس حرفوش،34

تاج الدّین سبکی،43

تقی خان سپهر،34

ثعالبی،40

جعفر آل محبوبه،42

جعفر الخلیلی،65

جعفر سبحانی،37

جعفر ولی پور،56

جلال الدّین سیوطی،39،40

جلال الدّین همائی،41

جمال الدّین زواره ای،38،61

حازم الخاقانی،57

حازمی،46

حجت موحد ابطحی،47

حرّ عاملی،40

حسن ابطحی،58،59،63

حسن احمدی نژاد،50

حسن امین،48

حسن انصاری،54

حسن بن زین الدّین،37

حسن بن علی بن داود حلّی،36

ص:2446

حسن بن محمّد قمی،68

حسن تاجری،48

حسن صحفی،64

حسن صدر،38

حسن طارمی،53

حسن فاطمی،51

حسن موسوی اصفهانی،60

حسین دوستی،42،56

حسین شاکری،50

حسین صبوری،52

حسین عارف نقوی،41

حسینعلی راشد،53

حسین کریمان،53

حسین مدرسی طباطبائی،64،65

حسین نوری،37،63

حشمت الواعظین،48

حمید المطبعی،44

خان بابا مشار،38

خطیب بغدادی،61

خیر الدّین زرکلی،33

داود الهامی،55

داود نعیمی اراکی،52

ذبیح اللّه محلاّتی،58،64

ذهبی،39

رسول جعفریان،44،48،61

رضا یعقوبی،48

رضی،29

رضی الدّین قزوینی،42

رکن زادۀ آدمیت،41

زبیر بن بکار،45

زین العابدین تهرانی،40،43

سعد بن عبد اللّه اشعری،39

سعید بابائی،52

سعید عباس زاده،47

سلمة بن مسلم العوتبی الصحاری،45

سلیمان ماحوزی،41

سمعانی،45

شبانکاره ای،46

شمس الدّین داودی،40

شمس الدّین ذهبی،33

شمس الدّین سامی افندی،34

شمس الدّین سخائی،44

شیخ الاسلام رازی،60

شیروانی،34

صادق حسن زاده،49

صدر الحفاظ همدانی،40

صفدی،33

صلاح الدّین الصفدی،34

ضیاء الدّین سبط الشیخ،50

طباطبائی(سید عبد العزیز)،61

طبرسی،ابو نصر حسن بن فضل،28

طوسی،35،36

عادل العلوی،54

عایشه بنت الشاطی،57

ص:2447

عباس اقبال آشتیانی،45

عباس بن المالک،46

عباس حاجیانی دشتی،53

عباس عبیری،51

عباس فیض،65

عباس قمی،37

عبد الحسین الشبستری،36

عبد الحسین دستغیب،64

عبد الحسین صالحی مزده،65

عبد الحسین مجید کفائی،55

عبد الرحمن شیرازی،41

عبد الرحیم اباذری،48،55

عبد الرحیم بن حسن بن محمّد حربی،64

عبد العزیز بقال،39

عبد العزیز جلودی،39

عبد العظیم مهتدی بحرانی،59

عبد الکریم رافعی،41

عبد الکریم گزی اصفهانی،65

عبد اللّه افندی،37

عبد اللّه نعمه،40

عبد المجید واعظی،58

عبیدلی نسابه،46

عزیز اللّه عطاردی،35

عقیقی بخشایشی،40،42

علامه حلی،31

علامه مامقانی،35

علامۀ امینی،61

علامۀ حلّی،35

علی آلپ ارسلان،53

علی اصغر بروجردی،39

علی اکبر شیرازی،54

علی اکبر محدّث،50

علی الفاضل القائینی،38

علی بلادی،40

علی بن الحسین الهاشمی الخطیب،65

علیخان شیرازی،42

علی دوانی،50

علی دوانی،38،51،56،59،62

علی ربانی خلخالی،43

علیرضا ریحان یزدی،69

علی رضا سید کباری،51

علیرضا ریحان یزدی،43

علی رفیعی،52

علی سلیمانی بروجردی،42

علی علیاری،37

علی علیزاده،53

علی کرمی،63

علی کریمی جهرمی،47

علی محمّد علی دخیّل،35

علی مرهون،41

علی مقدادی،56

علی نمازی شاهرودی،36

علی واعظ خیابانی،44

عمران علیزاده،34

ص:2448

عمر رضا کحاله،38،57

غلامرضا اسدی،53

غلامرضا باهر،57

فاضل موسوی صفوی،46

فرج اللّه کاشانی،39

فضیلت شامی،43

قاضی زاهدی،63

قاضی مهذّب،45

قاضی نور اللّه شوشتری،37

قرشی،43

قرطبی،46

کاظم موسوی بجنوردی،33

کامل سلمان،31،32

کریم آقا داودی،63

کریم فیضی،50،54

لخمی،45

لطف اللّه صافی(آیة اللّه)،59

ماجد بن هاشم بحرانی،41

مبرّد،46

مجتبی سپاهی،52

مجتهدی(آیة اللّه)،58

محب الدّین طبری،35

محدّث قمی،29

محسن امین جبل عاملی،36

محمّد اصغرنژاد،54

محمّد اصغری،55

محمّد اصغری نژاد،51،55

محمّد باقرپور امینی،49

محمّد باقر موسوی،37

محمّد بن احمد قمی،60

محمّد بن اسعد الجوانی،39،40

محمّد بن أسعد حسینی،46

محمّد بن رضوان،46

محمّد بن عبد اللّه کرخی،60

محمّد بن علی اردبیلی،35

محمّد بن عمر واقدی،39،42

محمّد تقی ابو القاسمی،49

محمّد تقی تستری،36

محمّد تقی مجلسی،39

محمّد تنکابنی،37

محمّد جعفر کرمانی،34،59

محمّد جواد پیچان،54

محمّد جواد مغنّیه،59

محمّد حائری کلباسی،45

محمّد حرز الدّین،37

محمّد حسن امانی،52

محمّد حسن خوانساری،41

محمّد حسن ضرابی،63

محمّد حسن مظفر،60

محمّد حسین بن حسین بخش،41

محمّد حسین جلالی،64

محمّد حسین کاشف الغطاء،45

محمّد حسین مشکوری،49

محمّد خیر بن رمضان یوسف،58

ص:2449

محمّد دهلوی،41،60

محمّد رضا جلالی،49

محمّد رضا حکیمی،52،55،57

محمّد رضا فاضلی،51

محمّد ریاض،47

محمّد زاهد نجفی،54

محمّد سمامی حائری،40

محمّد شریف رازی،36،37،43،64،69

محمّد شفیق غربال،28

محمّد شیرازی(آیة اللّه)،64

محمّد صحّتی سردرودی،54

محمّد طاهر بورسوی،38

محمّد طبرسی،45

محمّد علامه،59

محمّد علی آل کشکول،60

محمّد علی ابطحی،35

محمّد علی امام،44

محمّد علی تربیت،41

محمّد علی رحیمیان،54

محمّد علی روضاتی،41،46،49،50،54

محمّد علی صفوت،41

محمّد علی کچوئی،40

محمّد علی کشمیری لکهنوی،44

محمّد علی گلریز،42

محمّد علی مدرسی،37

محمّد علی معلم حبیب آبادی،44

محمّد علی موحد ابطحی،44

محمّد علی یزدی،41

محمّد فرید وجدی،33

محمّد گلبن،54

محمّد مختاری،53

محمّد معین،34

محمّد موسوی،50

محمّد مهدوی،41

محمّد مهدی جعفری،50

محمّد مهدی جلالی گیلانی،64

محمّد مهدی لکهنوی،44

محمّد هادی امینی،38

محمّد یوسف کاندهلوی،34

محمود ارگانی،44

محمود افتخارزاده،47

محمود حسن التونکی،38

محمود حکیمی،49

محمود دریاب نجفی،61

محمود عراقی،62

مرتضی حائری،50

مرتضی فیروزآبادی،35

مرزبانی،44

مرزوقی،62

مصطفی تفرشی،60

مصطفی صدوقی،53

مصطفی قلی زاده،52

مصعب بن عبد اللّه زبیری،46

مصلح الدّین مهدوی،41،48،50،65

ص:2450

منتجب الدّین رازی،37

موسی عباسی زنجانی،35،42

موسی نجفی،49

مهدی حائری،56

مهدی رجائی،63

مهدی فقیه ایمانی،41

مهدی قرقابی،50

مهدی مجتهدی،41

ناصر الدّین انصاری،47

نجاشی،31

هادی نجفی،45

هادی هاشمیان،48

هاشم بحرانی،62

هشام بن محمّد بن سائب،46،62

هشام عثمان،65

همدانی،45

یاقوت حموی،33،40

یوسف الیان سرکیس،38

یوسف بن اسماعیل نبهانی،63

ص:2451

4-اساتید و مشایخ اجازه

آقا اصطهباناتی(ابراهیم)،259،423،660، 675،780،980،982،1097،1161، 1298،1348،1378،1501،1505، 1602،1678،1760،1777،1888، 1928،2042،2148،2213،2326،2365

آقا بزرگ تهرانی،230،348،628،703، 940،944،982،1071،1678،1754، 1762،1819،1840،2030،2249، 2252،2253

آقا بزرگ حکیم شهیدی،1405

آقا بزرگ شاهرودی،1374،1839

آقا بزرگ شهیدی،177،212،397،864، 1574،1839

آقا بزرگ(محمّد حسن)ساوجی،1720

آقا ترابی دامغانی،2162

آقا جهرمی،786

الف

ابراهیم اردبیلی،257

ابراهیم بادکوبه ای،996

ابراهیم بقال اوغلی تبریزی،1364

ابراهیم تبریزی(آقا بالا)،2152

ابراهیم ثاقبی،1747،1830

ابراهیم حکمی،438

ابراهیم حکمی زنجانی،340

ابراهیم حکمی«مسگر»،415

ابراهیم دروازه ای،969

ابراهیم ریاضی،1264،2022

ابراهیم ریاضی زنجانی،217

ابراهیم سرخه دیزجی،295

ابراهیم قزوینی،1806

ابراهیم لاری،1056

ابراهیم محلاتی شیرازی،956

ابراهیم مدرس رشتی،230

ص:2453

ابراهیم مهریزی،1056

ابو الحسن اصفهانی،194،212،226،230، 255،257،259،282،294،302،305، 320،336،361،367،394،423،427، 452،454،458،459،472،501،519، 553،560،580،585،660،702،703، 717،735،747،769،775،780،808، 817،860،861،864،872،902،914، 938،939،940،968،979،982،995، 999،1004،1014،1021،1028،1050، 1093،1115،1143،1152،1160، 1200،1203،1212،1219،1224، 1252،1259،1262،1264،1298، 1308،1349،1381،1398،1400، 1406،1407،1412،1459،1466، 1467،1494،1496،1497،1501، 1505،1506،1510،1516،1557، 1565،1571،1574،1576،1584، 1603،1632،1645،1648،1650، 1655،1671،1677،1685،1703، 1705،1708،1712،1735،1739، 1748،1755،1760،1777،1822، 1840،1853،1886،1913،1916، 1920،1969،1994،1996،2000، 2027،2029،2037،2041،2048، 2056،2086،2097،2104،2106، 2113،2136،2138،2141،2148، 2165،2189،2201،2203،2244، 2257،2270،2282،2321،2322، 2358،2367

ابو الحسن اصفهانی«جلوه»،1590،1896

ابو الحسن انگجی،193،207،209،305، 351،515،516،517،610،706،897، 932،1006،1307،1582،1762،1821، 1973،2102،2113،2152

ابو الحسن جلوه اصفهانی،341،786،1061، 1149،1179،1546،1549،1891، 1921،2054،2088،2123،2160

ابو الحسن جلوۀ زواره ای،1595

ابو الحسن حسینی انگجی تبریزی،1729

ابو الحسن رفیعی،754،772،839

ابو الحسن رفیعی قزوینی،336،668،997، 1317،1379،1614،1631،1635، 1999،2029،2039،2111،2146

ابو الحسن زنوزی،1325

ابو الحسن شعرانی،544،1635،2140،2146

ابو الحسن شمس آبادی،1373

ابو الحسن شیخ الرئیس قاجار،1035

ابو الحسن طالقانی،1932

ابو الحسن عراقی،747

ابو الحسن فقیهی قمی،923،1961

ابو الحسن مشکینی،211،230،282،361، 779،896،902،1161،1192،1219، 1300،1399،1703،1711،1969،

ص:2454

1994،2000 2364،2366

ابو الحسن معتمد الشریعة،968

ابو الفضل زاهدی،711

ابو الفضل زاهدی قمی،1961،2019

ابو الفضل سرابی،969

ابو القاسم اثنی عشری،456

ابو القاسم اشکوری،1650

ابو القاسم اصفهانی،769،2019

ابو القاسم امامزاده،1968

ابو القاسم حکمی،397

ابو القاسم حکیم الهی،1574

ابو القاسم حکیم باشی،1651

ابو القاسم خوئی،187،209،212،224،242، 248،290،333،347،351،400،408، 456،461،468،507،511،519،540، 604،628،636،655،676،766،827، 926،940،944،973،980،1004، 1008،1015،1070،1071،1086، 1090،1097،1123،1152،1183، 1215،1238،1241،1242،1274، 1285،1298،1301،1321،1325، 1358،1407،1463،1493،1499، 1528،1530،1589،1599،1622، 1635،1648،1655،1657،1685، 1718،1731،1741،1760،1784، 1853،1903،1917،1970،2013، 2033،2037،2060،2081،2091، 2104،2109،2127،2146،2195، 2265،2275،2308

ابو القاسم خوانساری،1565

ابو القاسم دانش آشتیانی،1789

ابو القاسم روحانی قمی،1292

ابو القاسم زفره ای،256

ابو القاسم شاهنجرانی،1745

ابو القاسم طباطبائی،1158

ابو القاسم طباطبائی غروی تبریزی،1670

ابو القاسم فاضل تفرشی،262

ابو القاسم قمی«صغیر»،1998

ابو القاسم قمی«کبیر»،244،286،367،5174، 714،702،773،837،959،1010، 1024،1050،1087،1288،1290، 1405،1443،1702،1736،1787،2086

ابو القاسم قمی(میرزای قمی)،1398

ابو القاسم قوچانی،1471

ابو القاسم کاشانی،499،1285

ابو القاسم کبیر،1756

ابو القاسم کلانتری تهرانی،1066،1921

ابو القاسم کوکبی تبریزی،79،353،400، 1059

ابو القاسم لشت نشائی،1754

ابو القاسم ملایری،1405

ابو القاسم موسوی دزفولی،1252

ابو القاسم موسوی زنجانی،339

ابو القاسم نائینی،2055

ص:2455

ابو القاسم نحوی،379،1050،1205،1789، 1976،2163

ابو القاسم نحوی قمی،370،1717،2079

ابو المعالی کلباسی،597،722،809

ابو الهدی کلباسی،252

ابو تراب ترابی دامغانی،1625

ابو تراب جزایری،744

ابو تراب خوانساری،512،610،1161،1166، 1348،1400،1514،1516،1602، 1928،1969

ابو تراب دربندی،990

ابو طالب زنجانی،1736

احمد آشتیانی،423،1161،1166،1219

احمد آملی،2140

احمد آیت اللّهی،211

احمد ابیوردی،1870

احمد استاد،423،1747،1830،1856

احمد امین،832،1153

احمد اهری،311،465،2060

احمد بن محمّد مدرس طباطبائی،1008

احمد بهمنیار،227

احمد بهمنیار کرمانی،616

احمد پایانی اردبیلی،79

احمد جادّه ای،667

احمد جودی مراغی،1923

احمد حاج رضازاده،2128

احمد حسن آشتیانی،1546

احمد حسینی اشکوری،74

احمد حسینی شهرستانی،1239

احمد خسروشاهی،208

احمد خلخالی،207

احمد خوانساری،324،383،460،912، 994،997،1013،1014،1035،1101، 1126،1172،1221،1261،1361، 1463،1472،1722،2029،2060، 2080،2093

احمد خوشحالت حائری،75

احمد درب امامی،937

احمد دواسبی زنجانی،341

احمد رضوانی زنجانی،607

احمد زنجانی،518،815،824،992،1717، 1739،2048،2121،2162،2188

احمد شانه ساز شیرازی،257

احمد شبستری،1158

احمد شیرازی،1758

احمد صفایی،922

احمد طباطبائی،1509

احمد طباطبائی قمی،1787،1913

احمد علومی یزدی،1360

احمد علی خسروی،1745

احمد فردوس مکان،1830

احمد فرزند محمّد مدرسی طباطبائی،2164

احمد فقیهی قمی،922

احمد فیضی،1506

ص:2456

احمد کاشف الغطاء،200،438،610،1200، 1259،1516

احمد کافی الملک تبریزی،333

احمد کافی الملکی،905

احمد کربلایی،1401،1446

احمد کفائی،1374،1574

احمد کفائی خراسانی،375

احمد لواسانی،518،2162

احمد مدرس،1317،1613

احمد مدرس طباطبائی،567

احمد مدرسی،1109

احمد مدرس یزدی،1317

احمد مدرسی طباطبائی یزدی،1360

احمد مرتضوی،2015

احمد ناظرزاده کرمانی،377

احمد نجفی کرمانشاهی،769

احمد یزدی،711

احمد یزدی«نهنگ العلماء»،375،979،1239

ادیب تهرانی،1950

ادیب نیشابوری میرزا عبد الجواد،553

اسحاق آستارائی،607

اسحاق لنکرانی،333

اسد اللّه اشکوری،1465،1650

اسد اللّه اصفهانی،1789،1890،2016

اسد اللّه بروجردی،373،933

اسد اللّه پاقلعه ای،1039

اسد اللّه زنجانی،1160،1166،1514،1516

اسد اللّه فرزند محسن تبریزی،302

اسد اللّه فقیه دزفولی،1252

اسد اللّه مدنی،400،636

اسد اللّه نبوی دزفولی،1817

اسد اللّه نور اللهی نجف آبادی،568

اسد اللّه یزدی،1205،1245

اسماعیل بروجردی،759

اسماعیل بن حداد،1485،1856

اسماعیل تنکابنی،230

اسماعیل حجة الاسلام،1001

اسماعیل صدر،204،759،1044،1153، 1213،1666

اسماعیل صدر اصفهانی،1660

اسماعیل عقدائی یزدی،1537

اسماعیل قمی،614

اسماعیل گلپایگانی،777،1193

اسماعیل محلاتی،840

اسماعیل قراباغی،435

اشرف الدّین کیائی طالقانی،75

اکابر حسین زیدپوری،1850

امان اللّه گینکانی،1011

امیرزاده اردبیلی،315

انصاری،442

باقر آشتیانی،2039

باقر زنجانی،187،230،242،290،333،

ص:2457

351،394،465،655،766،827،896، 926،1021،1192،1239،1298،1358، 1466،1530،1635،1648،1657، 1718،1740،1853،2060،2127،2146

باقر معز الدوله تهرانی،262

بروجردی،314،922

بزرگ آل طیب،1968

بشیر مدرس،315

بهاء الدّین جندقی،886

بهاء الدّین محلاتی،2101

بیوک ششگلانی،706

پ-ت

پولارک،1651

تقی شیرازی،1715

تقی گلپایگانی،747

جان بخش منجم بروجردی،2055

جعفر آشتیانی(میرزا کوچک)،2054

جعفر اراکی،1722

جعفر اشراقی،969

جعفر انصاری،2259

جعفر رشتی،546،843،926،1682،1811، 1890،2016

جعفر سبحانی،526،875،969،1437،2186

جعفر شهرستانی،1631،1839

جعفر صبوری،2019

جعفر صبوری قمی،778،1235،1647

جعفر طباطبائی حائری،1190

جعفر غفرانی،1050

جعفر فیروزآبادی،1928

جعفر کشفی دارابی،373

جعفر مرعشی،1153

جلال اصحابی،333

جلال الدّین آشتیانی،1857

جلال الدّین همایی،616

جلال طاهر شمس گلپایگانی،1472

جلال محدّث خلخالی،1849

جمال الدّین گلپایگانی،253،747،990، 1143،1463،1493،1496،1574، 1718،2030،2042

جمال الدّین محمّد کرمانی،1035

جمال شیروانی،737

جمال گلپایگانی،2319

جمال نسائی طالقانی،442

جواد آقا ملکی تبریزی،184،385،386،395، 454،608،716،808،840،990،1006، 1246،1307،1620،1631،1703، 1722،2111،2136

جواد افتخاری گلپایگانی،1754

جواد بن علی عاملی،771

جواد تبریزی،79،353،668

جواد خطیبی،969

ص:2458

جواد سلطان القراء،1307

جواد طباطبائی،1923

جواد فرزند میرزا صادق تبریزی،350

جواد قسّام،1002

جواد مدرسی طباطبائی یزدی،75

جوادی آملی،2186

جهانگیر خان قشقائی،597،776،809،1060، 1134،1470،1532،1595،1651،1815

حائری یزدی(آیت اللّه )،364،747

حامد حسین نقوی لکنهوی،1019

حامد واعظی سبزواری،1153

حبیب اللّه اشتهاردی،926

حبیب اللّه ذوالفنون عراقی،562

حبیب اللّه رشتی،168،230،358،371،381، 392،435،521،577،620،722،725، 756،792،804،806،810،811،878، 1094،1141،1186،1231،1255، 1267،1511،1522،1588،1590، 1621،1654،1660،1666،1673، 1707،1797،1851،1877،1911، 1987،2068،2173

حبیب اللّه شریف کاشانی،452

حبیب اللّه کاشانی ساوجی،786

حبیب اللّه گلپایگانی،375،2120

حبیب اللّه ملکی تبریزی،209

حبیب اللّه مهدوی،607

حبیب مجتهدی حائری،1923

حبیب موسوی،875

حجت،314،922

حسن آشتیانی،1900،2123

حسن انصاری«اشلقی»،2128

حسن بجنوردی،212،394،400،675،980، 1183،1239،1784

حسن برسی،177،297،864،1245،1574

حسن پائین خیابانی،1373،1642

حسن پیشنماز،1856

حسن تویسرکانی،292

حسن تهرانی«ناظر»،1787

حسن حسن زاده آملی،258

حسن خوئی،165،2000

حسن خیابانی،1839

حسن رشتی،1759

حسن زنجانی،341

حسن«شیخ استاد»،1924

حسن شیرازی،1044،1456،2123

حسن صدر،362،364،1019،1516،1736

حسن صدر کاظمی،1262

حسن طباطبائی بروجردی،1256

حسن طباطبائی قمی،1192،1587

حسن طباطبائی«مدرس»،2140

حسن عارف تهرانی،990

حسنعلی اصفهانی نخودکی،184،1409،

ص:2459

1574،1839،2153

حسنعلی تهرانی،1383

حسنعلی راشد تربتی،383

حسنعلی سحاب،1102

حسن فاضل،286،705،1013،1050،1913، 2111

حسن فاضل برسی،1405

حسن فرید اراکی،249

حسن فرید عراقی،1025

حسن فرید گلپایگانی،1463

حسن فرید محسنی،1208

حسن قزوینی(حاج آقا میر)،1647

حسن کاشانی،1245،2120

حسن کاشف الغطاء،740،878،1468

حسن کاشی،1631،1839

حسن کربلائی،759،769،817

حسن کرمانشاهی،217،292،1488،1857، 1996،2055

حسن کوچصفهانی،1130

حسن لبنانی،655

حسن مجتهد تبریزی،193،1048،1079، 1762،1773،1973

حسن محمودآبادی یزدی،1008

حسن مخدوم،1130

حسن مدرس،1539،1968

حسن مدرس بیدآبادی،1468

حسن مشکان طبسی،1839

حسن موسوی بجنوردی،2215

حسن نحوی،701

حسن نهاوندی،292

حسن یزدی،290،624،626،628،636، 1070،1123،1784،1902،1970،2033، 2060

حسین آقا ابو،1908

حسین آقا ابو(ابن الشیخ)،777

حسین آملی،2140

حسین اردکانی،567

حسین اصفهانی،735

حسین العمی،1510

حسین اهری،701،896،979

حسین بادکوبه ای،1028،1565،1602، 1712،2000

حسین باغ گندمی،567،1614،2164

حسین بحر العلوم،792

حسین بختیاری اصفهانی،212

حسین برقی،311

حسین بروجردی،936،1183

حسین بری،1839

حسین بزرگ سبزواری،1056

حسین تبریزی(نظرلوئی)،518

حسین تونی،1595

حسین حائری فشارکی،211

حسین حسینی گیلانی غروی،1497

حسین حلی،248،540،926،944،1528،

ص:2460

1589،1599،1603،1655،2081، 2091،2146

حسین حمامی،427،827،980،982،1097، 1215،1463

حسین خلیلی تهرانی،168،231،271،273، 381،577،1094،1141،1188،1213، 1255،1467،1522،1527،1560، 1590،1666،1874،1891،2089، 2096،2110

حسین دین محمّدی،725

حسین راستی کاشانی،1097

حسین سبزواری،1896

حسین سلماسی،230

حسین شنب غازانی ،996

حسین شهشهانی،1109

حسین طباطبائی بحر العلوم،1622

حسین طباطبائی بروجردی،189،213،222، 230،234،247،248،258،260،287، 289،290،298،300،303،320،333، 359،367،375،379،386،398،415، 416،418،446،451،460،461،467، 473،511،515،517،518،525،566، 567،568،570،572،574،592،605، 607،611،613،616،628،644،702، 703،705،706،711،715،722،730، 735،738،745،748،754،759،761، 777،778،810،815،824،856،867، 870،912،915،929،932،935،951، 953،982،984،989،993،1009، 1010،1014،1015،1024،1041، 1070،1090،1091،1099،1110، 1125،1134،1152،1172،1176، 1180،1181،1193،1195،1205، 1208،1216،1220،1221،1237، 1251،1261،1265،1285،1291، 1292،1321،1327،1361،1363، 1379،1385،1389،1407،1457، 1458،1463،1472،1492،1493، 1563،1577،1581،1599،1611، 1624،1626،1646،1677،1702، 1705،1715،1717،1735،1739، 1741،1754،1757،1774،1782، 1789،1796،1804،1805،1829، 1832،1834،1843،1848،1849، 1869،1881،1886،1887،1908، 1918،1920،1961،1970،1975، 1989،1999،2004،2015،2019، 2022،2033،2037،2047،2048، 2079،2102،2108،2118،2128، 2130،2131،2137،2138،2145، 2159،2162،2167،2181،2216،2258

حسین طباطبائی قمی،336،610،759،859، 979،1205،1212،1245،1405،1407، 1501،1557،1587،1642،1648،

ص:2461

1658،1738،1913،2016،2029، 2032،2051،2100

حسین عارف رشتی،915

حسین علامه،1913،1998

حسینعلی تویسرکانی،322

حسینعلی راشد تربتی،772

حسینعلی گورانی،1932

حسینعلی همدانی(شوندی)،1930

حسین فاضل اردکانی،521،791،970

حسین فشارکی،817،2322

حسین فقیه،1035

حسین فقیه(امام)،1611

حسین فقیه سبزواری،1374

حسین قاضی تبریزی،706،1740

حسین قاضی طباطبائی تبریزی،997

حسین قاضی عسکر،1651

حسین قراچه داغی،1582

حسین قلتوقی،199،211

حسینقلی همدانی،482

حسینقلی همدانی«شوندی»،184،386

حسین قمی(حاج آقا)،1819

حسین کلامی،333

حسین کوچه حرمی،1975

حسین کوچه حرمی قمی،1317

حسین کوه کمری،298،804،1094،1159، 1521،1654،1673

حسین کوه کمری«ترک»،77،791،2020

حسین گلپایگانی،1829

حسین گل گلاب،227

حسین گیلانی،1465

حسین مجتهد،1900

حسین مجتهد مراغه ای،303

حسین محدّثی،1284

حسین مدرس مراغه ای،189

حسین موسوی دزفولی،1868

حسین نائینی،1021،1655

حسین نجّار،1705

حسین نوری،482،538،805،1011،1019، 1267،1446،1490،1512،1788، 1797،2089،2123

حسین نوری همدانی،353،969،2022

حسین وامق،956

حسین وحید خراسانی،636،902،969

حسین هشترودی،518،904

حسین همدانی،990

حسین یزدی،178

حکیم شیرازی،1635

حیدر،1008،1115

حیدر ساکن مصلای صفدر خان،1109

حیدر قلی سردار کابلی،1514

خان علی خواتی،224

خضر دجیلی،972

ص:2462

خلیل کمره ای،1034،1035،1962،2118

خلیل مجتهد تبریزی،603

خلیل محمّدی بادابسری،624

خوانساری،551

ذ-ر

ذبیح اللّه حائری،1239

راضی تبریزی،972

راضی نجفی،403،1159،1267،1507،2020

رجبعلی خیاط،990

رحیم ارباب،252،282،2041

رحیم ارباب،1707

رحیم ارباب،1496،1966

رحیم قراملکی،969

رسول جعفریان اصفهانی،75

رسول شاهدی،875

رسول هریسی،996

رضا ابن الرضا،1101

رضا بهاء الدینی،461،1789،2019

رضا بهاء الدینی قمی،1647

رضا تبریزی،1972

رضا صدر،2060

رضا قاضی،2038

رضا قافله باشی،978

رضا مرندی،875

رضا همدانی،273،435،482،1010،1019

رضا همدانی،737،1255،1736

رضای نجفی،1965

رضی زنوزی،165،706،932،1325

رضی زنوزی تبریزی،2030

رضی طاهری خرم آبادی،445

روح اللّه خمینی،233،290،298،363،375، 408،461،473،572،592،605،607، 628،655،711،731،735،778،815، 840،926،929،951،953،989،993، 1025،1031،1090،1091،1097، 1152،1176،1177،1181،1209، 1215،1221،1237،1238،1265، 1285،1321،1646،1676،1741، 1829،1834،1844،1869،1962، 1971،1999،2004،2023،2033، 2079،2108،2129،2145،2159، 2162،2204،2211،2276

روح اللّه کمالوند،1457

روح اللّه کمالوند خرم آبادی،1748

ریباردو مانوئل،1794

ریحان اللّه نجفی گلپایگانی،2019

زین الدّین العابدین مازندرانی،1511

زین العابدین زنجانی،340

زین العابدین شهرستانی،985

زین العابدین کاشانی،1233،1647،1819، 2016

ص:2463

زین العابدین مازندرانی،791،805،1186، 1666،1674

زین العابدین مرندی تبریزی،1301

زین العابدین نخعی،280

سجاد علوی گرگانی،2188

سریه خانم شریعتمداری،1307

سزاری،1794

سعید نفیسی،617

سلطان محمّد،1688

سلطانی طباطبائی،2186

سلیم افندی-مفتی اهل سنت،347

سیف اللّه ایسی،2080

شریعت اصفهانی،1972

شریعتمداری،922

شریعۀ اصفهانی،1758

شعبان گیلانی،259،472،1022،1465

شعبان لاهیجی،1819

شفیع جاپلقی،373،1026

شکر اللّه حسینی بهبهانی،456

شکر اللّه لواسانی،1758

شمس الدّین،1759

شمس الدّین بادکوبه ای«عشق آبادی»،230، 394،463،979

شمس الشعرای گواری،562

شمس تبریزی،1215

شهاب الدّین مرعشی نجفی،188،227،248، 298،333،350،386،446،451،467، 476،518،519،526،529،568،570، 605،607،628،644،706،735،761، 815،870،905،923،935،936،940، 969،982،989،992،993،997،1004، 1014،1085،1099،1151،1154، 1172،1251،1285،1290،1291، 1292،1325،1381،1407،1530، 1547،1578،1579،1625،1676، 1678،1718،1745،1782،1789، 1829،1831،1848،1915،1918، 1923،1961،1975،2030،2079، 2118،2131،2159،2167،2217، 2245،2254

شهاب الدّین مصطفوی همدانی،1745

شهاب الدّین نیریزی،2055

شهاب الدّین نیریزی شیرازی،1857

شهید مطهری،2186

شهید مفتح،2186

شیخ الشریعۀ اصفهانی،214،259،280،305، 323،435،439،477،524،538،584، 597،737،740،756،759،914،964، 1010،1011،1019،1134،1188، 1210،1213،1249،1255،1262،

ص:2464

1264،1276،1301،1372،1383، 1401،1457،1459،1485،1514،1527، 1546،1583،1584،1649،1666،1715، 1777،1788،1857،1911،1928،2026، 2089،2096،2148،2173،2199

صادق آقا تبریزی،737،1524

صادق تبریزی،515،932،1079،1307، 1762،2102

صادق حسینی قمی،1736

صادق خاتون آبادی،1965

صادق روحانی،1254،2136

صادق طاهباز،706،1740

صادق فراحی خوئی،607

صادق متشکری،315

صالح مجتهد اردبیلی(عطار)،1707

صدرا بادکوبه ای،224،258،333،465،655، 944،972،1657،1685،1759

صدر الدّین جزائری،1192

صدر الدّین صدر،176،222،248،320،350، 375،383،386،401،453،463،529، 551،567،616،735،856،891،905، 932،997،1009،1013،1031،1085، 1172،1194،1216،1220،1221، 1235،1315،1577،1626،1643، 1646،1739،1754،1782،1829،1849، 1918،1919،1961،2004،2015،2041، 2137،2138،2139،2162،2322

صدر کوپائی،1099

ضیاء الدّین عراقی،194،211،253،255، 282،294،305،323،336،361،403، 452،454،518،553،560،610،660، 702،769،780،817،840،872،879، 902،938،939،995،999،1022، 1028،1093،1115،1160،1200، 1203،1218،1252،1262،1264، 1300،1308،1349،1398،1400، 1459،1465،1466،1494،1501، 1505،1506،1508،1514،1516، 1556،1574،1576،1583،1584، 1602،1632،1655،1671،1703، 1708،1712،1739،1748،1760، 1762،1805،1840،1853،1886، 1916،1928،1969،1996،2027، 2056،2113،2141،2165،2188، 2239،2281،2365

ضیاء الدّین عراقی زانوی،1381

طاهر اصفهانی،256

طاهر تنکابنی،178،1434،1932،2140

ص:2465

طباطبائی بروجردی،745

طباطبائی یزدی،2045

عباد اللّه ترکی،1409

عباس دارابی،786

عباس رحیمی،856

عباس سیبویه یزدی،759

عباس شاهرودی،1383

عباس صفائی قمی،1789

عباسعلی ادیب،568،1274

عباسعلی شاهرودی،189،248،375،476، 815،932،997،1172،1207،1754، 1789،1918،2108،2361

عباسعلی فاضل،177

عباس قمی،668،717،1544،2030،2048

عباس قوچانی،656،1657

عبد الاعلی سبزواری،320،333،400،944، 973،1015،1657،1784،2060

عبد الجواد ادیب نیشابوری،397،472،1130، 1433،1595،1631،1707،1759، 1839،2120

عبد الجواد جبل عاملی اصفهانی،1471

عبد الجواد سدهی اصفهانی،1099

عبد الجواد سدهی جبل عاملی،476،1463، 2060

عبد الحجة ایروانی،165،932

عبد الحسین ابن الدّین،227

عبد الحسین ابن الدّین قمی،923،2121

عبد الحسین ابو فاضلی،1485

عبد الحسین امینی تبریزی،944

عبد الحسین خسروی،1745

عبد الحسین خلف،2128

عبد الحسین ذو الرئاستین،883،990

عبد الحسین رشتی،259،779،944،972، 1022،1028،1215،1466،1602، 1685،1718،1720،1762

عبد الحسین سیبویه،2055

عبد الحسین شرف الدّین،201

عبد الحسین فقیهی گیلانی،233،1754،2121

عبد الحسین فیلسوف الدوله زنوزی،737

عبد الحسین قفقازی،914

عبد الحکیم سبزواری،1509

عبد الحمید،1208

عبد الرحمن،384

عبد الرحمن شیخ الاسلام،1924

عبد الرحیم دماوندی،262

عبد الرحیم فقاهتی،340

عبد الرحیم فیض گنابادی،972

عبد الرحیم قره آغاجی،438

عبد الرحیم قمی،546

عبد الرحیم کلیبری،305

عبد الرحیم نوۀ صاحب الفصول،990

عبد الرحیم نهاوندی،1179،1921

ص:2466

عبد الرزاق قائینی،1718

عبد الرسول اصفهانی،926

عبد الرسول جواهری،1528،1718

عبد الرّسول صدرایی،1288

عبد الرسول فیروزکوهی،223،1546،2055

عبد الرضا شهرستانی،1682

عبد الستار محمّدی،592

عبد الصمد صمدی،423

عبد الظاهر اردبیلی،418،1245

عبد العزیز طباطبائی یزدی،74

عبد العظیم بروجردی،2077

عبد العظیم قریب گرکانی،616

عبد العلی اخوی تبریزی،932

عبد العلی منجم،1761

عبد العلی منجم تبریزی،1582

عبد الغفار مازندرانی،2149

عبد الغفار نجم الدوله،2055

عبد الغنی اهری،575

عبد الفتاح سرابی،2067

عبد الکریم حائری یزدی،175،178،189، 201،209،212،217،222،226،244، 253،257،258،286،289،300،303، 323،336،338،342،359،367،373، 379،385،395،398،407،412،417، 418،446،452،453،454،457،467، 507،508،514،515،528،535،551، 560،566،567،580،608،610،613، 668،702،705،714،722،735،745، 769،773،774،780،784،808،816، 824،829،837،861،867،870،872، 891،897،901،911،912،915،923، 937،984،986،994،999،1009، 1010،1013،1024،1031،1033، 1035،1045،1050،1087،1093، 1115،1125،1131،1150،1151، 1179،1194،1195،1203،1208، 1220،1246،1256،1261،1266، 1276،1288،1290،1292،1305، 1307،1317،1362،1363،1364، 1379،1385،1388،1392،1405، 1443،1447،1461،1467،1492، 1498،1499،1514،1516،1553، 1576،1581،1584،1614،1620، 1624،1626،1631،1646،1667، 1670،1702،1703،1705،1715، 1720،1730،1748،1756،1782، 1804،1805،1821،1822،1824، 1829،1830،1831،1848،1869، 1879،1894،1913،1919،1932، 1934،1951،1975،1999،2000، 2022،2027،2029،2041،2045، 2048،2068،2077،2086،2097، 2102،2111،2113،2118،2120،2122، 2126،2130،2136،2139،2141،2148،

ص:2467

2158،2163،2164،2167،2188،2306، 2315،2316،2321،2325

عبد الکریم خوئینی،333،415،2128

عبد الکریم خوئینی زنجانی،341

عبد الکریم زنجانی،1349

عبد الکریم گزی،256،323،637،1651، 1707،1815

عبد الکریم لاهیجی،538،573،2055

عبد الکریم مدرس لاهیجی،292

عبد الکریم مسگر،886

عبد اللّه اردبیلی،397

عبد اللّه اشتهاردی،1726

عبد اللّه برقعی رضوی،866

عبد اللّه بروجردی همدانی،1618

عبد اللّه بهبودی لنکرانی،74

عبد اللّه تبریزی،1750

عبد اللّه ثقةالاسلام ،1143

عبد اللّه جوادی آملی،258،707،969

عبد اللّه حائری مازندرانی،1688

عبد اللّه حقّی،1284

عبد اللّه زنجانی،2047

عبد اللّه زنجانی(کاوندی)،1262

عبد اللّه شیرازی،526،1463،2060

عبد اللّه گلپایگانی،1595

عبد اللّه مازندرانی،230،1249،1465،1467، 1488،1707،1857

عبد اللّه مازندرانی(دیوشلی)،1465

عبد اللّه مامقانی،1516،1671،1672،1708

عبد اللّه مجتهد سرابی،2255

عبد اللّه مجتهدی،969

عبد اللّه مجتهدی تبریزی،208

عبد اللّه مدرس،578

عبد اللّه مفتی الشیعة اردبیلی،75

عبد المجید زنجانی(حکمی)،1262

عبد المجید مجیدی،422

عبد المحسن محسنی،377

عبد المحمّد یزدی،443

عبد المنعم خاقانی،1243

عبد المنعم فرطوسی،1622

عبد المهدی داعی،1252

عبد النبی اراکی،997،2019،2128

عبد النبی عراقی،248،519،607،644،856، 1285،1358،1407،1754،1918

عبد النبی نوری،217،292،1839،1894،2055

عبد الوهاب بهشتی،229

عبد الوهاب روحی یزدی،2019

عبد الوهاب شریعت،817

عبد الوهاب شعار،701

عبد الوهاب فرید تنکابنی،978

عبد الوهاب قائینی،1745

عبد الهادی شیرازی،209،248،320،347، 351،408،511،636،926،935،936، 944،973،980،982،1004،1014، 1070،1071،1097،1123،1143،

ص:2468

1215،1357،1398،1399،1493، 1506،1528،1530،1599،1603، 1648،1658،1712،1715،1718، 1785،1903،1995،2042،2104، 2127،2151،2256،2274،2327

عبد الهادی مازندرانی،1249

عدنان غریفی خرمشهری،1019

علی آذرشهری،605

علی آزاد قزوینی،79

علی آقا ایروانی،1166

علی آقا شیرازی،1099

علی آیتی،1239

علی اراکی،1792

علی اصغر باغمیشه ای،706،1740،2107

علی اصغر حکمت،617

علی اصغر خطائی،305

علی اصغر صالحی کرمانی،1975

علی اصغر مجتهد مازندرانی،1856

علی اصغر ملکی،610،932،2113

علی اکبر اردبیلی،824

علی اکبر امین الشریعۀ تهرانی،2099

علی اکبر اهری،305

علی اکبر برقعی«کاشف»،1961،2019

علی اکبر بیدهندی خوانساری،667

علی اکبر حکمی یزدی«تجلّی»،244،286، 324،412،668،716،745،1050،1087، 1307،1443،1631،1736،1913،2111

علی اکبر حکیم یزدی،1063

علی اکبر خوئی،165

علی اکبر خوانساری،323،1969

علی اکبر سجادی،262

علی اکبر سعیدی سیرجانی،377

علی اکبر سیادهنی،1707

علی اکبر سیبویه یزدی،2016

علی اکبر فلکی،978

علی اکبر فیکوهی،1753

علی اکبر لاهیجانی،1856

علی اکبر لنگرودی،772

علی اکبر مجتهد اردبیلی،983،1796

علی اکبر مرعشی،932

علی اکبر مهدی پور تبریزی،74

علی اکبر نائینی،546،2016

علی اکبر ناظم الاطباء،1651

علی اکبر ناظم الاطباء نفیسی،2055

علی اکبر نحوی،706

علی اکبر ندوشنی،886

علی اکبر نهاوندی،940،1678،2030

علی ایروانی،302،384،458،610،660، 779،914،1028،1161،1325،1348، 1571،1994،2000

علی بحر العلوم،792

علی بفروئی،1511

علی بفروئی یزدی،758،817،1190،1249

علی بن باقر جواهری،1527

ص:2469

علی بهبهانی،348

علی بهبهانی رامهرمزی،348،1004،1143، 1552،2016،2261

علی بهشتی،380،423

علی بیان،772

علی ثقةالاسلام ،1001،1288

علی جان واعظی کره رودی،1471

علی جواد بنارسی،2149

علی جواهری،1908

علی حائری(مفسّر)،2099

علی حائری یزدی،1056

علی حجت هاشمی،655

علی حکمی«ناسوتی»،248

علی حکیم ایمانی خوانساری،2029

علی خوئینی قزوینی،1896

علی خوانساری،1471

علی دامغانی،1894

علی دبیری،2019

علی دوانی،875

علی رشتی،217،1787،2111

علیرضا حائری،2164

علیرضا فیروزآبادی،1614

علی زنوزی،2054

علی سیاح،2152

علی سیستانی،2248

علی شاهرودی،1510،1715

علی شرع،1527

علی شوشتری،184،1468

علی شهرستانی،1667

علی شیرازی،302،305،580،1005،1469

علی شیرازی اصفهانی،2004

علی شیرازی فرزند مجدد شیرازی،1021

علی صدرائی خوئی،75

علی طارمی،1996

علی طباطبائی،1001

علی طباطبائی تبریزی،348،2033

علی عبد الحسین شرف الدّین،2030

علی علامه حائری،1830

علی علامه فانی اصفهانی،400،944،1274، 1685،2278،2279

علی علم الهدی،1889

علی عیثان،1682،2016

علی فرزند محمّد تقی قمی،1839

علی فلسفی تنکابنی،1685

علی قارپوزآبادی،339

علی قاضی طباطبائی تبریزی،972،1574، 1712،2149

علی قزوینی،229،1758

علی قزوینی(صاحب حاشیة القوانین)،1707

علی قلی شهیدی،1392

علی قمی«زاهد»،740

علی قوچانی،1459،1514،1928

علی کاشانی«یثربی»،1131

علی کاشف الغطاء،1516

ص:2470

علی کاظمی،1682

علی کتانی،592

علی کرکی«محقق ثانی»،1871

علی کنی،519

علی گنابادی،1514،1928

علی گنبدی،205،1894

علی لنکرانی،1584،1761

علی مازندرانی،1466

علی مازندرانی،2016

علی محمّد آزاد،1102

علی محمّد بروجردی،403،973،1192

علی محمّد طالقانی،442

علی محمّد نجف آبادی،1249

علی محمّد یزدی،201،1928

علی مدد بدل آبادی خوئی،1028

علی مدرس،955،1467،1921

علی مدرس تهرانی،997،1894

علی مدرس زنوزی،786

علی مدرس طباطبائی،1056

علی مدرس یزدی،1317

علی مدرس یزدی«لب خندقی»،1446

علی مدرسی یزدی،2151

علی مسگر یزدی،256،1056

علی مشکینی،969،1189،1265،1789، 2022

علی مولانا،208

علی مولانا تبریزی،996

علی مهدوی،1239

علی میر یحیی اراکی،1471

علی ناسوتی یزدی،370

علی نجف آبادی،937،1035،1143،1177، 1317،1372،1496،1595،2041

علی نخستین سنجانی،562

علی نقی زنجانی،756

علی نوری،216،262،292،573،979، 1509،1546،1759،1787،1996،2160

علی نهاوندی،280،292

علی ورامینی،412

علی همدانی،386،412،459،514،544، 774،850،867،923،1017،1033، 1150،1207،1218،1276،1290، 1777،1919،1950،1989،1998، 2048،2118،2138،2163

علی همدانی(معصومی)،566،715،1085، 1745

علی یالقوزآغاجی،2107

علی یثربی،769،1492

علی یثربی کاشانی،178،336،412،453، 528،567،668،784،1035،1281، 1317،1379،1510،1614،1631، 2141،2164

علی یزدی،252،434،937،1965

عماد العلماء،2139

عنایت اللّه زنجانی،338

ص:2471

عیسی خاقانی،1711

عیسی لواسانی،1758

غفور عاملی،315،953،1015

غفور عاملی اردبیلی،574،1849

غلامحسین زرگر،1574

غلامحسین سورگی،1838

غلامحسین غروی،315

غلامحسین غروی اردبیلی،463،574،1327، 1677

غلامحسین مرندی،817،1667

غلامحسین یزدی،1205

غلامرضا باقری نجف آبادی،400

غلامرضا طبسی،1218

غلامرضا فاضل،1373،1838

غلامرضا قمی«حاج آخوند»،226،866، 1508،1726،1913

غلامرضا یزدی،1614

غلامعلی قمی،454

فاضل تفرشی،1488

فاضل رازی،217

فاضل عراقی،254

فاضل لنکرانی،248،350،815،824،993

فاضل لنکرانی«مقیم کاظمین»،500

فاضل هرزندی،2147

فتاح سرابی،434

فتاح شهیدی تبریزی،165،208،259،968، 1363،2108

فتح اللّه شریعت اصفهانی،1516

فتحعلی عراقی،184،1891

فخر الدّین امامت کاشانی،1678

فخر الدّین طباطبائی احمدی،745

فخر الدّین علوی،1205

فخر الدّین قمی(شیخ الاسلام)،1205

فخر الدّین نراقی،637

فرج اللّه،1297

فرج اللّه درّی،1011

فرج اللّه شریعت،937

فرج اللّه کاظمی هرسینی،644

فرج اللّه هشترودی تبریزی،1821

فضل اللّه زنجانی(شیخ الاسلام)،2048

فضل اللّه نصیر الاسلامی،1471

فضل اللّه نوری،184،419،956،1148، 1210،1856،1872،2055

فیاض زنجانی،211،341،473،955،1534، 2128

فیض قمی،551

قدرت اللّه وجدانی فخر سرابی،79

قربانعلی زنجانی،295،340،341،415

ص:2472

قنبر رفیعی،1471

ک-گ

کاشانی،769

کاظم تبریزی،456،935،969،1233،1285، 1685،2159،2187

کاظم خراسانی،480

کاظم دزفولی،777

کاظم شریعتمداری،208،353،398،517، 545،572،605،607،707،778،815، 839،875،982،1004،1216،1237، 1285،1370،1497،1624،1741، 1774،1829،1843،1881،1920، 1970،2033،2047،2068،2108، 2119،2131،2156،2180،2187، 2194،2254،2295

کاظم شمشاد،893

کاظم صادقی،1889

کاظم مجتهد شبستری،996

کاظم مرعشی(اخوان مرعشی)،258

کمال آقا،208

کوچک ساوجی،1720

گلپایگانی،840،922،936

گنج علی،438

لطف اللّه اسکی لاریجانی،1094،1550

لطف اللّه اسکی مازندرانی،373

لطف اللّه فقیهی،777

لطف اللّه لاریجانی،1522

لطف اللّه مازندرانی،1673

لطف اللّه زنوزی،592،593

لطف علی صورتگر،617

لطف علی محقق،1015

لووریه،1925

مجتبی قزوینی،375،1409

مجتبی لنکرانی،224،400،456،463،926، 939،944،972،1096،1239،1685، 1903،1970،2033

مجتبی میرصادقی زنجانی،546

مجدد شیرازی،269

مجید گنجه ای،914

محسن امین عاملی،2323،2324

محسن جلالی کشمیری،546،1890

محسن حکیم،400،1152،1298،1741

محسن رضوی،1870

محسن سجادی«صدر العلماء»،184

محسن شریف طبرستانی،1830

محسن طباطبائی حکیم،187،209،212، 248،253،320،333،347،351،408، 427،519،540،604،628،636،656، 676،703،926،940،968،973،980،

ص:2473

1015،1097،1123،1153،1212، 1215،1238،1239،1241،1285، 1358،1407،1463،1528،1530، 1589،1661،1718،1731،1740، 1760،1784،1903،2030،2033، 2060،2104،2166،2193،2196، 2254،2262،2317

محسن عراقی،478

محسن قمی،1509

محسن کشمیری،843

محسن کوه کمری،257

محسن میرغفاری،408،605

محسن نجفی،315

محسن هشترودی،227

محسن نوغانی،1573

محمّد آصفی،875

محمّد آقازاده،341

محمّد آقازاده خراسانی،610،859،1205، 1405،1409،1574،1642،1738، 1839،2032

محمّد آقازاده کفائی،2029

محمّد آقا مولانا،1199

محمّد آملی،292

محمّد آیت اللّه زادۀ خراسانی،1245

محمّد ابراهیم انجدانی،179

محمّد ابراهیم بروجردی،524

محمّد ابراهیم تویسرکانی،509

محمّد ابراهیم کلباسی،1468،1806

محمّد ابراهیم مدرس،777،1193

محمّد ادیب گلپایگانی،572

محمّد ارباب،508،1050،1552،1705، 1787،2122

محمّد ارباب قمی،226،1087،1443،1736

محمّد اردبیلی،1655

محمّد اردبیلی«ظاهری»،248،1902

محمّد اسماعیل تهرانی،1056

محمّد اسماعیل صادقی جاپلقی،1320

محمّد اسماعیل محلاتی،501،1249

محمّد«افتخار العلماء»،2139

محمّد امام جمعه،262

محمّد امام جمعه تهرانی،1839

محمّد امامی خوانساری،461،1471

محمّد انصاری،2044

محمّد باقر آشتیانی،383

محمّد باقر اصطهباناتی،435،737،1972

محمّد باقر اصفهانی،412،1521

محمّد باقر اصفهانی«مسجدشاهی»،402،637، 1673

محمّد باقر بیرجندی،1373،1516

محمّد باقر پیشنماز دامغانی،1148

محمّد باقر تونی،1595

محمّد باقر حجت حائری،759

محمّد باقر حجتی،1288،1830

محمّد باقر حکیم باشی،1134

ص:2474

محمّد باقر خازنی،1025

محمّد باقر خوانساری،637

محمّد باقر درچه ای،1532

محمّد باقر درچه ای،256،382،524،597، 879،1035،1134،1707،1815

محمّد باقر زند کرمانی،1099

محمّد باقر سلطانی بروجردی،568

محمّد باقر سلطانی طباطبائی،1740

محمّد باقر شفتی،474

محمّد باقر شفتی«حجة الاسلام»،216

محمّد باقر شهیدی گلپایگانی،1471

محمّد باقر صدر،224،655،1622،2091

محمّد باقر طباطبائی سلطانی،526،778، 839،969،1285،1287،1472،1578، 1918،2060

محمّد باقر قزوینی،367،705،1718

محمّد باقر کره رودی،477

محمّد باقر کلباسی،1819

محمّد باقر محلاتی،873

محمّد باقر مدرس،1631

محمّد باقر مدرس رضوی،864،1839

محمّد باقر ملکی میانجی،592،840،1741

محمّد باقر نصیر الاسلامی،1472

محمّد بایگی تربتی،2051

محمّد بحر العلوم،1186،1213

محمّد بروجردی،668

محمّد بن محمّد جعفر گورجی رشتی،1759

محمّد بهاری،1620

محمّد بهاری همدانی،1189،1401

محمّد ترکی،1409

محمّد تقوی مراغی،1923

محمّد تقی،1245،2122

محمّد تقی آل راضی،187،394،1784

محمّد تقی آملی،997،2039،2060،2146

محمّد تقی ادیب،774

محمّد تقی ادیب نیشابوری،375،569،655، 979،1373،1759

محمّد تقی اشراقی،778،1625،2019

محمّد تقی اصفهانی،474،1468،1691، 1874

محمّد تقی اصفهانی(آقا نجفی)،809،1188، 1404

محمّد تقی امینی املشی،1754

محمّد تقی ایروانی،892

محمّد تقی بافقی یزدی،714،1831

محمّد تقی بحر العلوم،873،1755

محمّد تقی بروجردی،2033

محمّد تقی بهار،616

محمّد تقی بهجت فومنی،972

محمّد تقی خوانساری،176،248،258،287، 289،320،375،384،398،401،412، 418،460،461،467،515،528،529، 566،567،605،613،616،702،703، 705،717،730،735،773،774،784،

ص:2475

827،829،891،905،911،923،932، 993،994،997،1009،1010،1013، 1017،1035،1041،1085،1101، 1115،1125،1150،1172،1194، 1195،1204،1208،1216،1220، 1251،1256،1261،1265،1281، 1288،1292،1362،1398،1492، 1510،1563،1577،1579،1614، 1626،1631،1643،1667،1703، 1722،1745،1748،1754،1756، 1782،1829،1830،1831،1869، 1887،1919،1933،1934،1951، 1961،1975،1978،1989،1999، 2000،2003،2015،2029،2030، 2036،2041،2048،2079،2102، 2111،2118،2120،2130،2138، 2139،2162،2164،2167،2273،2325

محمّد تقی ستودۀ اراکی،2022

محمّد تقی شیرازی،380،501،509،759، 956،1255،1259،1262،1301،1560، 1584،1660،1666،1683،1736، 1788،1891،2088،2089

محمّد تقی طباطبائی حکیم،893

محمّد تقی عدنانی،1288

محمّد تقی علومی یزدی،165

محمّد تقی فقیه عاملی،703،2091

محمّد تقی قمشه ای،1571

محمّد تقی گرکانی،990،1839

محمّد تقی گوگدی گلپایگانی،1636

محمّد تقی مدرس،1815

محمّد تقی مدرس اصفهانی،597

محمّد تقی مدرس رضوی،616

محمّد تقی مطهری،526

محمّد تقی مطهری بروجردی،370

محمّد تقی مفتی الشیعة،2015

محمّد تقی نیّر«حجة الاسلام»،1001

محمّد تقی نیشابوری،1916

محمّد تقی هراتی،970

محمّد تقی هروی،1709

محمّد تنکابنی،178،217،254،840،1996، 2126،2140،2160

محمّد توتونچی،996

محمّد توسلی اردبیلی،1796

محمّد جان علامه،1288

محمّد جعفر آباده ای،402

محمّد جعفر کاشانی،759

محمّد جعفر مروج جزائری،468،1004، 1970،2033

محمّد جواد انصاری،2150

محمّد جواد بلاغی،767،915،1008،1349، 1602،1928،1996

محمّد جواد طباطبائی تبریزی،465،1528

محمّد جواد قاهانی،990

محمّد جواد قمی،273

ص:2476

محمّد جواد محولاتی خراسانی،1587

محمّد حجت،519،1978،2030،2189

محمّد حجت کوه کمری،176،178،189، 209،248،258،286،289،300،303، 320،333،350،375،379،383،386، 398،401،408،412،418،446،453، 460،461،463،467،514،515،517، 529،551،566،567،572،574،605، 611،613،616،705،715،722،730، 738،740،754،761،773،774،784، 813،815،824،827،856،870،872، 891،897،905،911،929،932،951، 953،968،982،984،989،993،994، 997،1009،1010،1013،1014،1015، 1028،1033،1041،1085،1115، 1125،1150،1161،1172،1194، 1195،1200،1208،1216،1220، 1221،1251،1256،1261،1285، 1291،1292،1316،1327،1361، 1362،1363،1385،1392،1409، 1463،1492،1547،1563،1565، 1576،1614،1624،1626،1643، 1667،1677،1702،1703،1730، 1731،1735،1742،1745،1756، 1762،1782،1789،1796،1804، 1824،1829،1834،1840،1843، 1849،1887،1919،1934،1961، 1975،1989،1999،2003،2013، 2015،2022،2036،2041،2047، 2048،2068،2079،2102،2113، 2118،2120،2128،2130،2137، 2138،2141،2162،2163،2164، 2167،2181،2188،2202،2241، 2243،2257،2307

محمّد حجتی،2128،2139

محمّد حسن آشتیانی،273،419،538،786، 1066،1094،1148،1179،1212، 1254،1375،1509،1736،1787، 1891،1921،2054،2160

محمّد حسن انصاری،2045

محمّد حسن انصاری دزفولی،1158،1868

محمّد حسن بدیع الزمان فروزانفر،227،616

محمّد حسن جولائی،2237

محمّد حسن خوانساری،323،1636

محمّد حسن رشتی،840

محمّد حسن سنگلجی،383

محمّد حسن شاکریان،1101

محمّد حسن شیرازی،186،204،216،298، 340،380،392،403،439،748،612، 753،791،806،956،1125،1159، 1231،1255،1260،1267،1489، 1539،1560،1654،1660،1666، 1673،1797،1867،2020،2088،2172

محمّد حسن قاضی عسکر،1602

ص:2477

محمّد حسن قزوینی،1811

محمّد حسن قمی،2229

محمّد حسن قمی«نادی»،273

محمّد حسن کبیر مازندرانی،1394

محمّد حسن کشمیری،1190

محمّد حسن مامقانی،230،292،380،435، 529،791،1094،1141،1158،1186، 1550،1851،1987،2068،2173

محمّد حسن محقق خلخالی،771

محمّد حسن منطقی،605

محمّد حسن نادی،1736

محمّد حسن نجف آبادی،2041

محمّد حسن نجفی،614،933،1141،1347، 1468،1507،1539،1664،1691

محمّد حسن نجفی«صاحب جواهر»،615، 740،878

محمّد حسن نویسی،1220

محمّد حسن وزوائی،1736

محمّد حسین آیتی،1373

محمّد حسین ابراهیمی دینه کبودی اراکی، 1472

محمّد حسین اصفهانی،1806

محمّد حسین اصفهانی(غروی)،1565

محمّد حسین الغروی النائینی،1303

محمّد حسین بروجنی اصفهانی،1501

محمّد حسین بزرگ،1839

محمّد حسین تبریزی«علامه طباطبائی»،242، 248،290،333،461،592،607،644، 707،929،1099،1125،1172،1176، 1237،1265،1288،1327،1361، 1463،1472،1844،1881،2004، 2033،2131

محمّد حسین تهرانی،972

محمّد حسین حجة الاسلام،1001

محمّد حسین دزفولی«خادم الشریعة»،2003

محمّد حسین رئیس الاطباء،2055

محمّد حسین رخ شاد«آقا نجفی»،1321

محمّد حسین ریاضی،2055

محمّد حسین سرچاهی،1838

محمّد حسین شریعتمدار،1394،1856

محمّد حسین شهرستانی،1190،1511، 1631،1674

محمّد حسین صدقی مازندرانی،843،926

محمّد حسین علامه،386،867

محمّد حسین علامه اردستانی،1205

محمّد حسین غروی،247،423،524،744، 1180،1193،1389،1715،1908

محمّد حسین غروی اصفهانی،184،194، 230،305،361،384،427،459،580، 766،879،881،902،914،990،995، 1005،1028،1200،1218،1301، 1304،1308،1325،1349،1398، 1506،1557،1574،1632،1648، 1685،1712،1969،2113

ص:2478

محمّد حسین غروی بروجردی،1257،1581، 1805

محمّد حسین غروی کمپانی،1994

محمّد حسین غریب تنکابنی،578

محمّد حسین فاضل تونی،617،850

محمّد حسین فخیمی،774

محمّد حسین فشارکی،1035،1372،1595

محمّد حسین قاجار تهرانی،780

محمّد حسین کاشف الغطاء،438،1071، 1200،1516،1661،1760،1762،2029

محمّد حسین کاظمی،1133،1301،1527، 2067

محمّد حسین مجتهد بروجردی،2077

محمّد حسین مرعشی شهرستانی،1019

محمّد حسین مطهری،2002

محمّد حسین نائینی،211،255،259،267، 294،305،323،336،361،423،454، 457،501،553،668،717،740،817، 840،879،914،938،939،986،999، 1028،1050،1093،1218،1252، 1264،1300،1301،1308،1325، 1349،1388،1400،1459،1465، 1494،1510،1514،1516،1527، 1556،1565،1574،1631،1645، 1685،1708،1712،1738،1748، 1759،1777،1805،1822،1913، 1920،1928،1969،1996،2000، 2026،2029،2056،2104،2105، 2113،2141،2165،2322

محمّد حسین نائینی غروی،1160

محمّد حسین ناصر الشّریعه،85،161

محمّد حسین نجفی اصفهانی،1010

محمّد حسین نحوی اردبیلی،1015

محمّد حسینی تنکابنی،1497

محمّد حکیم خراسانی،1143،1595

محمّد خالصی زاده،2120

محمّد خراسانی،1317

محمّد خطیب حائری،843،1811

محمّد خوئی،1028

محمّد خوانساری،738

محمّد داماد،1970

محمّد داماد یزدی،248،258،290،461، 570،572،592،707،730،778،902، 929،953،1025،1096،1285،1287، 1472،1717،1834،1843،1869،1975، 2003،2004،2015،2023،2033،2145

محمّد دهکی،1373

محمّد رئیس،2016

محمّد رئیس اصفهانی،1890

محمّد رجائی اصفهانی،1097

محمّد رضا آل یاسین،427،1298،1528، 1712،1969،2260،2368

محمّد رضا(ابو المجد)مسجدشاهی،1177، 2041

ص:2479

محمّد رضا اصفهانی«جرقویه ای»،979

محمّد رضا اصفهانی«مسجدشاهی»،398، 668،1631،1637

محمّد رضا تنکابنی،2126

محمّد رضا جرقویه ای اصفهانی،546،1587، 1819،2016

محمّد رضا حائری،1614

محمّد رضا خراسانی،937

محمّد رضا دزفولی،1715

محمّد رضا فقیه لاریجانی،2140

محمّد رضا قمشه ای،786،1060،1066، 1590

محمّد رضا قمشه ای(صهبا)،1921

محمّد رضا گلپایگانی،234،258،298،348، 353،363،375،379،461،514،592، 607،628،722،902،929،935،951، 1004،1013،1014،1033،1041، 1090،1091،1154،1172،1189، 1196،1209،1221،1233،1287، 1321،1361،1398،1407،1472، 1530،1578،1579،1625،1676، 1717،1718،1745،1782،1789، 1829،1918،1989،2019،2079، 2108،2118،2131،2159،2187، 2220،2265،2277

محمّد رضا مازندرانی،840

محمّد رضا مرعشی رفسنجانی،512

محمّد رضا مسجدشاهی(ابو المجد)،2029

محمّد رضا معزّی،323،1126

محمّد رضا معزی دزفولی،1019،1252، 1576

محمّد رضا موسوی گلپایگانی،1975،2114

محمّد رضا نجفی اصفهانی،341

محمّد رضا نجفی مسجدشاهی،1496

محمّد رضا نوری،217،1996

محمّد رضا واحدی قمی،1494

محمّد رفیع جلالی سردرودی،571

محمّد روحانی،2247

محمّد روحانی قمی،79،1578،1685، 1903،2336

محمّد زنجانی،217

محمّد سبط الشیخ انصاری،606

محمّد سبط الشیخ انصاری دزفولی،1252

محمّد سرور واعظ،224

محمّد سعید تنکابنی،926

محمّد سعید خوئی،760

محمّد سعید فارسی،985

محمّد سلطان العلماء،461،1208،1388، 1722

محمّد سمامی حائری،75

محمّد شاهرودی،626،843،1090،1682، 1890

محمّد شبستری،1301

محمّد شریف رازی،74

ص:2480

محمّد شیرازی،1456،2206،2246

محمّد صاحب حواشی بر شرح شمسیه،1856

محمّد صاحب ضوابط،1347

محمّد صادق اصفهانی،323،1317

محمّد صادق خاتون آبادی،256،341،1035، 1399،1595،1602،2029

محمّد صادق سعیدی کاشمری،1657

محمّد صادقی تهرانی،79

محمّد صالح حائری«علامۀ سمنانی»،423، 1747،1830

محمّد صالح حائری مازندرانی،348

محمّد صالحی هیدجی،199

محمّد صحتی سردرودی تبریزی،75

محمّد صدوقی یزدی،1265،1285،1717

محمّد طالقانی،1488

محمّد طاهر اردبیلی«ظاهری»،1357

محمّد طاهر بحرانی،546،985،1682

محمّد طاهر خاقانی،427

محمّدطه کرمی،1003

محمّد طه نجف تبریزی،620،792،805، 1019،1213،1522،1806

محمّد عالمی،315

محمّد عباس لکنهوی جزائری،1851

محمّد عراقی،373

محمّد عرب،1839

محمّد عسکری تهرانی،519،1516،1677، 2030

محمّد علمی،1015

محمّد علی ادیب تهرانی،189،386،451، 514،544،715،815،905،979،984، 1013،1017،1041،1290،1361، 1380،1547،1625،1676،1703، 1718،1829،1831،1961،1976، 1989،2048،2079،2111،2118،2162

محمّد علی اراکی،461،1013،1070،1285، 1463،1472

محمّد علی انصاری،434

محمّد علی بحرانی،1682

محمّد علی تویسرکانی،323

محمّد علی ثقةالاسلام ،809

محمّد علی چهاردهی،1649

محمّد علی حائری،1951

محمّد علی حائری قمی،379،716،774، 784،870،1013،1033،1292،1398، 1646،1756،1782،1887،1961، 1989،2029،2048،2141،2163

محمّد علی حائری کرمانی،248،320،777

محمّد علی حکیم،2091

محمّد علی خان،747

محمّد علی خان اراکی،2158

محمّد علی خان عراقی،890،1388

محمّد علی خسروی،845،903

محمّد علی خلیق شیرازی،1456

محمّد علی دزفولی،2041

ص:2481

محمّد علی ربانی،1373

محمّد علی روضاتی،1766

محمّد علی سرابی،1587،1741،2016

محمّد علی سنقری،1233

محمّد علی سیبویه،604

محمّد علی سیبویه یزدی،2016

محمّد علی شاه آبادی،702،716،739،774، 784،995،1256،1261،1307،1625، 1631،1643،1668،1703،1762، 1782،2029،2118،2141،2188

محمّد علی طبسی حائری،75،832

محمّد علی غروی اردوبادی،944

محمّد علی فاضل،864

محمّد علی فاضل خراسانی،1205،1433، 1839

محمّد علی قراچه داغی،1772

محمّد علی قزوینی،217

محمّد علی کاظمی خراسانی،403،915، 1298،1760،1853،2013،2359

محمّد علی کاظمینی،2041

محمّد علی کاظمینی خراسانی،766،1648

محمّد علی لواسانی،2140

محمّد علی مدرس چهاردهی،521،580، 1650

محمّد علی مدرس چهاردهی گیلانی،805، 1465،2172

محمّد علی مدرس قراچه داغی،1821

محمّد علی معزی،348

محمّد علی معزی دزفولی،347

محمّد علی معلّم حبیب آبادی،568

محمّد علی موسوی دزفولی،606

محمّد علی میانجی،1524

محمّد علی«میرزا جعفر»،1631

محمّد علی نصرة السلطان،2123

محمّد غروی،893

محمّد فاضل ایروانی،230،791،1094، 1186،1522،1550،1673،1987،2068

محمّد فاضل شربیانی،230،373،380،435 737،743،791،1125،1158،1186، 1550،1851،1911،1987

محمّد فاضل قائینی،187،400،676،1239، 1530،2033

محمّد فاضل کاشانی،637

محمّد فاضل لنکرانی،353،832،1137

محمّد فاطمی قمی،254

محمّد فشارکی اصفهانی،186،204،216، 956،1010،1255،1560،1660،2088، 2123

محمّد فیروزآبادی،257،1252،1262،1301، 1304،1514،1516،1584،1928، 1989،2056

محمّد فیروزآبادی یزدی،520

محمّد فیض،2030

محمّد فیض قمی،178،289،300،367،

ص:2482

460،515،528،529،605،613،717، 735،761،784،870،911،923،932، 997،1010،1013،1031،1041،1195، 1208،1220،1292،1362،1547، 1626،1999،2118،2181

محمّد قمی«کبیر»،528،997،1261

محمّد قوچانی،292

محمّد کاشانی،760

محمّد کاشانی«مصطفوی»،637

محمّد کاشفی تبریزی،75

محمّد کاشی،256،597،1134،1188، 1707،1815

محمّد کاظم خراسانی،213،214،257،271، 273،280،294،295،321،323،340، 358،360،373،392،435،439،458، 477،482،509،513،520،521،524، 538،597،620،622،637،652،722، 737،759،785،810،817،914،956، 964،1010،1045،1056،1127،1134، 1158،1179،1188،1210،1213، 1249،1255،1276،1313،1372، 1383،1394،1401،1435،1436، 1446،1457،1458،1484،1485، 1488،1491،1504،1509،1522، 1546،1548،1552،1560،1629، 1650،1704،1736،1788،1797، 1806،1810،1837،1857،1874، 1875،1891،1900،1904،1911، 1928،1972،2055،2089،2096، 2105،2110،2132،2157،2197،2205

محمّد کاظم خرم آبادی،779

محمّد کاظم خلخالی،512

محمّد کاظم دامغانی،375،1631،1642

محمّد کاظم شیرازی،362،872،979،982، 1070،1143،1298،1357،1496، 1574،1603،1648،1731،1916، 1969،1994،2042،2189،2240،2363

محمّد کاظم طباطبائی،637،1383

محمّد کاظم طباطبائی یزدی،77،213،214، 257،269،271،273،280،294،295، 321،323،392،435،439،458،509، 512،513،520،575،597،620،622، 652،737،756،759،810،817،879، 944،956،964،970،1010،1045، 1056،1127،1134،1179،1188، 1210،1249،1255،1262،1264، 1276،1301،1372،1378،1394، 1401،1446،1457،1458،1484، 1485،1509،1514،1522،1546، 1552،1560،1583،1598،1629، 1650،1666،1704،1705،1715، 1736،1788،1810،1837،1851، 1857،1904،1972،2050،2056، 2132،2150،2157

ص:2483

محمّد کاظم عصّار،616،850،1466

محمّد کاظم معزی دزفولی،2039

محمّد کاظم نحوی یزدی،230

محمّد کاظم یزدی،1158

محمّد کرمی،2263

محمّد کوهستانی،558،624،626،675، 2129

محمّد کوه کمری،258

محمّد گلی،1245

محمّد لاکانی رشتی،1881

محمّد مازندرانی،1511

محمّد مجاهدی،706،905

محمّد مجاهدی تبریزی،473،529،568، 607،706،839،856،929،1285، 1472،1717،1740،1918،2060

محمّد مجتهدی کاشانی،75

محمّد محقق،314

محمّد محقق داماد،1099

محمّد محققی لاهیجی،248،644

محمّد مدرس،844

محمّد مشکاة بیرجندی،383

محمّد مصطفوی قائینی،1239

محمّد مظفری قزوینی،1097

محمّد معروف به سرسر،1120

محمّد مفتح،969

محمّد مفتی الشیعة اردبیلی،832

محمّد موسوی بحرانی حائری،985

محمّد مولانا،193،932،2113،2180

محمّد مولانا تبریزی،517

محمّد مهدی اصفهانی کاظمی،2030

محمّد مهدی بیگدلی،2045

محمّد مهدی بیگدلی دزفولی،1252

محمّد مهدی مازندرانی«امیرکلائی»،375، 735،932،1148،1281،1362،1962، 2004،2128،2188

محمّد نجف آبادی،937،1035،1143، 1317،1372،1496،2041

محمّد وحید خورکامی،1753

محمّد هادی شریعت زاده،233

محمّد هادی میلانی،546،628،979،1004، 1071،1233،1314،1325،1407، 1557،1587،1647،1731،1811، 1819،2016،2150،2264

محمّد هادی همدانی،845

محمّد هاشم چهارسوقی خوانساری،637

محمّد هاشم ذاکر،1205

محمّد هجری أحسائی،546

محمّد همدانی،300،379،386،412،451، 457،515،517،567،702،715،738، 773،774،813،815،867،911،923، 984،994،1033،1041،1085،1110، 1115،1207،1218،1256،1276، 1292،1363،1381،1614،1703، 1782،1824،1831،1919،1950،

ص:2484

1989،1998،2048،2068،2102، 2163،2164،2167،2188

محمّد همدانی خوانده،2118

محمّد هیدجی،217،1894

محمود ابن الرضا،1101

محمود اردبیلی،1245

محمود اردکانی،1614

محمود اصفهانی،546

محمود اصولی،434،2067

محمود افتخار العلماء،1963

محمود اهری،257

محمود جودی،1923

محمود حسینی زنجانی،726

محمود حکمی قمی،1509

محمود حیاط شاهی،1839

محمود دوزدوزانی،996،1200

محمود دهکردی،1814

محمود شاهرودی،212،248،253،320، 333،347،348،351،468،604،624، 628،636،675،873،902،926،980، 982،1015،1041،1123،1215،1238، 1239،1298،1398،1499،1501، 1505،1530،1599،1731،1740، 1741،1755،1903،2042،2060، 2081،2166،2219،2369

محمود شکری آلوسی بغدادی،1262

محمود شهابی،227،617

محمود شیرازی،501،779،926

محمود طباطبائی،1026،1521

محمود علمی اراکی،1472

محمود قمی،217،1787،1839،1996

محمود مجد اردکانی،1703

محمود محسنی،377

محمود مرعشی،2060

محمود مفید،1372

محمود همدانی،1843

محی الدّین مامقانی،1153

محی الدّین یونسی اردبیلی،397

محیی الدّین اردبیلی،2188

مرتضی آشتیانی،859،1245،2029،2055

مرتضی انصاری،77،298،399،474،614، 753،806،933،1026،1159،1231، 1301،1468،1507،1539،1664، 1901،2110

مرتضی ایروانی،518

مرتضی تألهی،903

مرتضی حائری یزدی،258،320،544،902، 1025،1287،1471،1740،2060، 2117،2145،2079،2187

مرتضی حسینی فیروزآبادی،843

مرتضی خراسانی،1143

مرتضی خسروشاهی،996،1006،2108، 2113

مرتضی خلخالی،1239

ص:2485

مرتضی شبستری،996

مرتضی طالقانی،212،769،972،979،990، 1219،1292،1602،1902،2152

مرتضی علوی فریدنی،1718،1789

مرتضی فیروزآبادی،950،1123

مرتضی قلی ستوده نیا،377

مرتضی کشمیری،1011،1019،1189،2089

مرتضی لنگرودی،1773

مرتضی مدرس،1821

مرتضی مدرس طباطبائی،1056

مرتضی مدرس گیلانی،74،2033

مرتضی مدرسی طباطبائی،2164

مرتضی مطهری،258،1288

مرتضی هندی،1249

مرتضی یزدی،1631

مرعشی نجفی،1285

مروج خراسانی،1205

مسلم محدّث خلخالی،953،1015

مسلم ملکوتی سرابی،400

مسیح سمنانی،1488

مسیح طالقانی،177،217،254،2055

مسیو«بهلر»فرانسوی،1925

مشکور حولاوی،1468

مشهدی محمّد حسن خیاط،990

مصطفی اعتماد،843،1890

مصطفی اعتماد بهبهانی،1682

مصطفی اعتمادی تبریزی،2022

مصطفی تبریزی،1821

مصطفی شیرازی،1890

مصطفی صادقی،1025

مصطفی صادقی قمی،1739

مصطفی کاشانی،580

مصطفی کاشانی یزدی،1383

مصطفی محسنی،1469

مصطفی مولانا،208

مصطفی نورانی اردبیلی،79،832

معزّی دزفولی،2045

معصوم قهستانی،1239

معین الشریعة،189

مقدس اشرفی،1394

مقیم زنجانی،527،721،784

منصور سبط الشیخ،348

منیر الدّین،1254

منیر بروجردی،1435

موسی تبریزی،1048

موسی ثقةالاسلام تبریزی،1248

موسی چهکندوکی،1838

موسی خوانساری،1101،1298،1496، 1574،1712،1969،2041،2271

موسی زرآبادی،1045

موسی زنجانی«عباسی»،333،459،1740

موسی مازندرانی،380

موسی مرتضوی،2015

موسی نثری،1102

ص:2486

مونیه وینار،1794

مهدی آشتیانی،850،932،979،1130، 2004،2080

مهدی اصفهانی،375،423،610،754،859، 1374،1405،1409،1413،1643،1677

مهدی الهی قمشه ای،363،1635،2146

مهدی انگجی،905

مهدی بحر العلوم،184،1141

مهدی بروجردی،2139

مهدی بن کریم شیرازی،956

مهدی جدیدی،592

مهدی حائری قزوینی،75

مهدی حائری یزدی،1472

مهدی حکمی(پائین شهری)،959،1205، 1705،1756

مهدی حکمی قمی،1933

مهدی درچه ای،256،2041

مهدی رشدیّه تبریزی،530

مهدی روحانی قمی،1137

مهدی سیبویه یزدی،567

مهدی شهیدی،1374،2002،2120

مهدی شیرازی،604،1212،1233،1557، 1587،1811،1819،2016،2100

مهدی عالم،315،953،1015

مهدی عالم اردبیلی،463،1849

مهدی علوی،578

مهدی قزوینی حلی،791

مهدی کاشف الغطا،403،878،1159

مهدی کشفی،1013،1989

مهدی کشفی بروجردی،511

مهدی کشفی تهرانی،386

مهدی مازندرانی،1099،1996

مهدی مازندرانی(امیرکلائی)،1625

مهدی ملک الکتّاب فراهانی،1924

نائینی،2045

ناصر الدّین انصاری قمی،75

ناصر باقری بیدهندی قمی،76

ناصر مکارم شیرازی،353،875،2186

نثار حسین عظیم آبادی،1851

نجف قلی خان ملایری،845

نصر اللّه جویباری،1485

نصر اللّه رشتی،1759

نصر اللّه شبستری،208،969

نصر اللّه مستنبط،212،400

نصر اللّه مستنبط تبریزی،1635

نصر اللّه ملک المتکلمین،2123

نصرت اللّه بناروانی،1189

نصرت اللّه بناروانی میانجی،1137

نصیری،626

نظر علی طالقانی،442

نعمت اللّه صالحی نجف آبادی،1869

نعمت اللّه قزوینی،1745

ص:2487

نعمت اللّه مهدوی قزوینی،518

نور الدّین جزائری،1557

نور الدّین عراقی،890،1388،1469،1499، 1715،2077،2158

نور الدّین علوی،772

نور اللّه اصفهانی«مسجدشاهی»،883

نوری جزائری،1968

و-ه.

واسع کاظمی ترکی،1409

وحید خراسانی،2187

ولی اللّه عامره ای،715

هادی بجستانی خراسانی،1811

هادی تهرانی،791،1504،1524،1527، 1590،1736،1987

هادی خراسانی«بجستانی»،1557،2016

هادی زین العابدین،1655

هادی سینا،165

هادی فرزند فرج اللّه طالقانی،368

هادی معرفت،1456

هادی نیّری،592

هادی هادوی،958

هاشم آملی،258،290،353،624،626، 628،675،902،969،980،982،1287، 1774،1881،2060،2108،2187، 2214،2218،2254

هاشم اشکوری،217،573،1179،1546، 1595،1857،1996،2055

هاشم حسینی تهرانی،944

هاشم خوئی«مرقاتی»،872

هاشم رشتی،292

هاشم قزوینی،

هاشم قزوینی،375،397،1181،1183، 1190،1409،1511،1642

هاشم همدانی،784

هبة الدّین شهرستانی،1019،1762،2096

هدایت اللّه شهیدی،1249

هدایت اللّه ملایری(آقا نجفی)،1405

هدایت اللّه وحید گلپایگانی،461

یحیی ابو طالبی،298

یحیی امامزاده قاسمی،990

یحیی جواهری،892

یحیی زرندی،1819،2051

یحیی مجتهد یزدی،1446

یحیی مدرس،1056

یحیی مدرس بیدآبادی،198

یحیی مدرسی یزدی،290،711،1070، 1239،1635،1902،2060

یحیی مفیدی قزوینی،772

یحیی واعظ احمدآبادی،1614

یحیی یزدی،956

ید اللّه دهقان،875

ص:2488

ید اللّه طبرسی،552

ید اللّه نظرپاک،227،2140

یعقوب سجادی،578

یعقوب طبرسی،553

یوسف،1284

یوسف حائری خراسانی،546،1811،1819، 2016

یوسف خراسانی،926،1233،1587،1682، 1811،2051

یوسف خراسانی(بیارجمندی)،2120

یوسف شاهرودی،248،2060

یونس اردبیلی،569

یونس افتخار السادات،953

یونس رشتی،1996

ص:2489

5-نخبگان

آقا بزرگ تهرانی،787

آقا جمال نوری،1896

ابراهیم خسروشاهی،1474

ابراهیم شیرازی،759

ابراهیم علم الهدی سبزواری،759

ابراهیم علی زاده ارومیه ای،1420

ابراهیم منزوی خوانساری،862

ابراهیم موسوی زنجانی،2049

ابو الحسن ایازی رستم کلائی،676

ابو الحسن شعرانی،1896،2058

ابو الحسن فقیهی قمی،1797

ابو الخیر احمدی خمینی،863

ابو الفضل زاهدی قمی،277

ابو الفضل صدیقی سرابی،1412

ابو الفضل علمائی سرابی،863

ابو القاسم خوئی،1533

ابو القاسم فروغی شاهرودی،862

ابو القاسم کبیر بن محمّد تقی قمی،1541

ابو القاسم نحوی،277

ابو طالب تجلیل تبریزی،2059

احمد آشتیانی،787،1896

احمد ارجمند مشکینی،1420

احمد اهری،1048

احمد خوشنویس اردبیلی،2058

احمد رمزی،185

احمد زاهدی لنکرانی،862

احمد زنجانی،277

احمد سرائی تبریزی،306

احمد فالی،759

احمد فرزند نقی سرچمی زنجانی«رشوندی»، 306

احمد فقیهی قمی،1797

احمد لواسانی،487

احمد مشرف حسینی،278

ص:2491

احمد همدانی،1896

اسد اللّه ربانی سرابی،1420

اسلام چاووشی،1645

اسماعیل معزی ملایری،1474

ایّوب گرمرودی،1420

باقر فقهی،676

بدیع الملک میرزا دولتشاه،1061

بهاء الدّین علوی هشترودی،1420

بهلول سجّادی مرندی،1420

تجلیل تبریزی،1474

جعفر شاهرودی،487

جعفر شهیدی بروجردی،1969

جعفر لنکرانی،1897

جعفر لواسانی،169

جعفر مرتضوی،1897

جلال الدّین آشتیانی،2058

جلال طاهری اصفهانی،1616

جواد آقا تهرانی،1411

جواد بن محمّد مجتهد قمی(کبیر)،862

جواد خندق آبادی،1474

جواد فلاطوری اصفهانی،2058

جواد مدنی کرمانی(بنان الشریعة)،2059

حبیب اللّه فقیه مازندرانی،278

حبیب اللّه قمی،1541

حسن احمدی ترکی،1420

حسن رازینی همدانی،1797

حسن شجاعی قمی،863

حسنعلی اصفهانی(نخودکی)،1253

حسنعلی مروارید،1411

حسن فرهنگ سردرودی،1645

حسن لنکرانی،487

حسن مدرس،1533

حسن معینی،277

حسن موسوی،185

حسن نصرتی نیا سردرودی،1645

حسین آستانه ای،1253

حسین آهنگری ساروی،676

حسین بدلا قمی،278

حسین بن آقا محمّد کبیر قمی،862

حسین حائری کرمانی،1474

حسین حجازی یزدی،862

حسین راستی کاشانی،1236

حسین ربّانی میانجی،1420

حسین ظهیر الاسلام دزفولی،1253

حسین عشقی کمره ای،862

حسین عین الدینی آذربایجانی،863

حسین غفاری،1366

حسین فاطمی قمی،487

حسین لنکرانی،808

حسین نوری همدانی،1474

حلیمی،1236

حیدر راثی،863

خداداد صابر،185

داود قزوینی،185

ص:2492

ذبیح محمّدی کلائی،676

ربانی شیرازی،1474

رضا برنجکار،1420

رضا توحیدی تبریزی،306

رضا حسینی مرندی،1420

رضا زنجانی،2072

رضا سقازادۀ واعظ،1059

رفعت اللّه حامدی،1420

روح اللّه خمینی،277،487

زین العابدین انواری،278

سجاد علوی گرگانی،278

شریعت سنگلجی،1896

ضیاء الدّین استرآبادی،278

ضیاء الدّین طباطبائی،808

عباس تهرانی،487

عباس قمی،1797

عباس کاشانی،759

عبد الحسین آگهی،185

عبد الحسین رشتی،787

عبد الحسین غروی تبریزی،306

عبد الحمید بنابی،307

عبد الرحمن کلائی،676

عبد الرحیم قمی،759

عبد الرحیم مدرس تبریزی،2058

عبد الرحیم نوری بروجردی،1474

عبد الرضا شهرستانی،759

عبد الستار میانجی،278،862

عبد الکریم حائری یزدی،971

عبد الکریم موسوی اردبیلی،306

عبد الکریم هاشمی نژاد،676

عبد اللّه بهبهانی،1270

عبد اللّه تهرانی«چهل ستونی»،278

عبد اللّه جوادی آملی،1616

عبد اللّه شالچیلار تبریزی،488

عبد اللّه شبستری،325

عبد اللّه مسجدجامعی،169

عبد المهدی زیدی،185

عبد النّبی نوری،1533

عبد الهادی قمی،277

علی اصغر اشعری قمی،277

علی اصغر باغمیشه ای،1048

علی اصغر وحید تهرانی،1388

علی اعتماد الواعظین رشتی،2059

علی اعتماد رشتی،2059

علی اکبر برقعی قمی،1797

علی اکبر تقوی قزوینی،1420

علی اکبر قاری،306

علی اکبر موحدی تبریزی،863

علی اکبر نحوی اهری،1048

علی برقعی قمی،1797

علی بلورفروش،278

علی پناه اشتهاردی،1474

علی سقطفروش«خداپرست»،278

علی شیخ الاسلامی تبریزی،863

ص:2493

علی محقق کاشمری،2058

علی محمّد باغ پنبه ای قمی،1797

علی محمّد جولستانی،2059

علی محمّد نائینی،1474

علی ملکی میانجی،1420

علی میرغفاری آذرشهری،306

علی همدانی،277،1897

علی همدانی(معصومی)،487،2058

عمران علیزاده تبریزی،306

عیسی اهری،306

عین اللّه حسنی ارومیه ای،1420

غلامرضا صلواتی،1473

غلامرضا کسائی تبریزی،759

غلامرضا گل سرخی،1236

فاضل لنکرانی،487

فتاح شهیدی،1412

فخر الدّین قمی،1541

فضل اللّه حسینی باداب سری،676

فضل اللّه خوانساری،1797

فضل اللّه نوری،1270

قاسم گرگری،1048

کاظم تبریزی،306

کاظم شریعتمداری،487

کاظم صمدانی تبریزی،862

کاظم(میرزا)اصفهانی،1541

کمال مرتضوی،1388

محسن حرم پناهی،1474

محمّد ابراهیم یزدی(اعرافی)،862

محمّد امامی کاشانی،1236

محمّد باقر علم الهدی،1420

محمّد باقر معروف«ربّانی»،1797

محمّد بهشتی،1388

محمّد بیابانی اسکویی،1420

محمّد تسلطی،1236

محمّد تقی آملی،1896

محمّد تقی اشراقی،277،1797

محمّد تقی افجه ای،2059

محمّد تقی جعفری،1356

محمّد تقی جعفری تبریزی،306،2058

محمّد تقی شهرستانی،364

محمّد تقی فلسفی تنکابنی،185

محمّد تقی کلباسی سردرودی،1645

محمّد ثابتی همدانی،1897

محمّد ثقفی،169

محمّد جعفر جعفری لنگرودی،2058

محمّد جواد مناقبی،1388

محمّد حسن آل طیب جزائری،2058

محمّد حسن بدیع الزمان فروزانفر،2058

محمّد حسن نویسی قمی،1797

محمّد حسین درچه ای،1474

محمّد حسین شمس الدّین،185

محمّد حسین ناصر الشریعة،278

محمّد رضا ربانی تربتی،2058

محمّد رضا کازرونی شیرازی،185

ص:2494

محمّد رضا معصومی بروجردی،1969

محمّد رضا موسوی گلپایگانی،277

محمّد رضا نائینی،862

محمّد رضا یزدی،1969

محمّد شیرازی،759

محمّد صادق طاهری،1797

محمّد صادق فقیهی،1797

محمّد صادق قمی«نعیمی»،278

محمّد صادق تهرانی،2058

محمّد طباطبائی،1270

محمّد عبایی خراسانی،1420

محمّد علوی قزوینی،277

محمّد علی بحرانی،759

محمّد علی جلیلی،1420

محمّد علی حائری قمی،1541

محمّد علی حقی سرابی،1420

محمّد علی خان نصرة السلطان،2123

محمّد علی شیخ زادۀ قمی،1474

محمّد علی صدرائی اشکوری،862

محمّد علی عراقی،487

محمّد علی علوی گرگانی،1617

محمّد غروی قزوینی،306

محمّد فرزند نور الدّین قمی«صدر العلماء»،1797

محمّد فیض قمی،277،1797

محمّد قمی«کبیر»،1797

محمّد کاشفی دارانی تبریزی،306

محمّد کاظم انوشیروانی،1420

محمّد کاظم عصّار تهرانی،787

محمّد لواسانی،169

محمّد موحدی قمی،278

محمّد مهدی مازندرانی«امیرکلائی»،787

محمّد مؤمن قمی،1616

محمّد نصیری،676

محمود انواری همدانی،277

محمود روحانی قمی،277

محمود صلاحیان،1236

محمود طالقانی،2070

محمود یزدی،487

مرتضی مطهری،2058

مسلمی،1236

مصطفی اعتماد،759

مصطفی صفائی خوانساری،277

مصطفی مسجدجامعی،1388

مصطفی مولانا،306

ملک المتکلمین،2123

منتظری،1474

موسی تهرانی،169

موسی جوان،2059

موسی مازندرانی،2058

مهدی آشتیانی،787

مهدی حائری تهرانی،1474

مهدی حائری یزدی،2058

مهدی حرم پناهی قمی،277

مهدی خراسانی بجستانی،759

ص:2495

مهدی دامغانی،185

مهدی ششگلانی،1048

مهدی کشفی بروجردی،487

مهدی لاجوردی،2059

ناصر مکارم شیرازی،1616

نصر اللّه تقوی،2123

نظر علی هیدجی،1897

نور الدّین شریعتمدار(رفیع گیلانی)،1897

هادی عظیمی ترکی،1420

هادی ورامینی،169

یحیی سجادی،185

ید اللّه سحابی،2072

ص:2496

6-نخبگان یادشده در مقدّمه

آخوند خراسانی،55

آقا ضیاء عراقی،52

ابراهیم صهبا،48

ابو القاسم خوئی،53،55

بهاء الدّین محلاتی،55

جهانگیر خان قشقائی،50

حاج آقا حسین قمی،53

حسنعلی اصفهانی(نخودکی)،55

حسین اهری،56

حمید مولانا،50

رضا روزبه،48

سراج انصاری،48

صاحب مکیال،47

عباس تربتی،53

عباس خاتم یزدی،49

عباس مشکوری،49

عبد اللّه شیرازی،48

علامۀ طباطبائی،47،51

علی بهبهانی،48

علی علیاری،48

علی غروی،55

فضل اللّه نوری،55

کاظم تبریزی،51

مجتبی قزوینی،54

محقق اردبیلی،48

محقق طباطبائی،49،54

محمّد باقر زند کرمانی،54

محمّد تقی آملی(آیة اللّه)،49

محمّد تقی شوشتری،50

محمّد حسین شهریار،52

محمّد حسین مصباح،52

محمّد رضا حکیمی،54

محمّد سلطانی سمنانی،53

محمّد شیرازی،49،55

ص:2497

7-آثار مکتوب مترجمین

(1)

آئین جاویدان یا روش زندگانی،654

آئین دوستی از دیدگاه قرآن و حدیث،2108

آئین دین اسلام یا احکام اسلام،654

آئینۀ اسلام،1374

آتش انقلاب،در ردّ کسروی،1282

آتشکدۀ یزدان،888

«آتورپاتکان »آذربایجان و نهضت ادبی،466

آثار الأعمال،1933

آثار الحجة،1678

آثار الرحمة فی علائم الظهور،288

آثار المعاصی،1200

آثار عظیم اجتماع،2074

آثار مقدس احادیث و اخبار علم الحدیث و طبقاته الکبری،672

آخرین قانون،198

آداب الاطفال،1627

آداب الحرمین،469،1090

آداب الملوک در شرح عهدنامۀ مالک اشتر،742

آداب جمعه،263

آداب معاشرت در اسلام،1286

آداب و اخلاق از نظر اسلام،1224

آذرکدۀ حسینی،514

آرامش،1137

آرایش در اسلام،2127

آراء الاصول،1145

آراء الذّریین(حول الذرة و الحرکة)،225

آراء حول الاجارة،1146

آراء حول الارادة،1146

آرمان آفریقا،850

آزادی هند،2075

آشنائی با علوم اسلامی،2008

ص:2499

آشنائی با قرآن،2008

آغاز جنگ خانوادگی در اسلام،1282

آفات توحید،2076

آفاق فلسفه تفکر،2081

آفاق کعبه،671

آگاهی و گواهی،2081

آلاء الرحیم فی الرّد علی تحریف القرآن الکریم، 932

آل بویه و اوضاع زمان ایشان،228

آموزش دین،850

آموزش استحکامات،437

آموزش قرآن،2074

آهی سوزان برای منتظرین امام زمان،1502

آیا اینان مسلمانند؟،654

آیات توحید،1071

آیات قرآن قابل ایراد است؟،576

آیات منتخبۀ قرآن،1597

آیندۀ اسلام و امواج خطرناک،2023

آینۀ حق نما،در ولایت،1509

آینۀ دانشوران یا قصص العلماء،1111

آیین جهانداری،1728

آیینه دل،1728

الف

ابتغاء الفضیلة فی شرح الوسیلة،1979

ابراهیم بت شکن یا قهرمان توحید،2024

ابواب الرحمه،321

ابو الشهداء الامام الحسین،1817

ابو ذر الغفاری،400

اتحاد وحوش بر علیه آدمیزاد در جنگل،1105

اثبات المبدأ و النبوة و الإمامة و المعاد و العدالة و الاختیار،1779

اثبات المعلوم فی نفی المفهوم،245

اثبات الولایة در امامت،903

اثبات امامت و ولایت،770

اثبات خلافت بلافصل علی،852

اثبات رجعت،1632

اثبات عدم تحریف القرآن الکریم،930

اثبات وجود خدا،1081

اثر و شرائط دعا،1025

اجازۀ روایت،343

اجتهاد در اسلام،1286

اجتهاد و تقلید،862

اجساد جاویدان،112،140

اجوبة المسائل،343

أحادیث المسلمین فی فضائل امیر المؤمنین، 1632،1752

احادیث المسلمین فی فضائل الحسن و الحسین، 1752

احتیاج روز،2074

احراق لانه های فساد،1881

احسن الحدیث،2052

احسن الکلمات فی ردّ الغلات،2148

احکام الاراضی و اقسامها،317

ص:2500

احکام الجمعة،1545

احکام الصلاة،1583

احکام العیدین،1545

احکام النیروز،1545

احکام بانکداری و تحلیل مسألۀ ربا،1147

احکام خیار،677

احکام دین،712

احوالات علما،657

احیاء تفکر اسلامی،2008

اختران ادب،1728

اختران فروزان ری و تهران،1678

اختر لنفسک،1154

اختیار،2074

اخلاق،536

اخلاق از نظر قرآن کریم،383

اخلاق اسلامی،1834

اخلاق جنسی،2008

اخلاق علوی،1282

اخلاق و آداب،1217

اخلاق و کردار محمّد،654

اخلاق و مواعظ،757

اخلاقیات،935

اداء المفروض فی شرح ارجوزة العروض،1011

ادعیۀ مسافر و مناسک حج،599

ادعیۀ مهمات،1851

ادعیة سریعة الاجابة،1655

ادلۀ عقلیه(تقریرات نائینی)،255

اذان و اقامه،987

اربعمائة،576

اربعین،343،393

اربعینیات،1502

ارث،1250

ارث الزوجة،1997

ارث الزوجة عند الامامیة،732

ارجوزه یا جنگ زاهد،1173

ارجوزة فی العروض،280

ارسطاطالیس حکیم،1841

ارشاد الصبیان،1987

ارشاد الطالب الی الحجة الغائب،1502

ارشاد الطالب الی حقایق المکاسب،318

ارشاد المسلمین فی أحکام الدّین،1191

ارشاد المؤمنین،519

ارشاد المؤمنین الی احکام الدّین،1517

ارض النبوة جسر عظیم و هی جسر العباد للمعبود،673

ارغام الکفرة فی تفسیر سورة البقرة،245

ارغام المبارز فی اثبات المعاجز،249

ارمغان آسمانی،654

ارمغان الهی،654

ارهاصات الاعجاز،923

ازاحة الالتباس،2068

ازاحة الشبهة،459

ازاحة الشبهة فی الاعتراض علی النذر للمشاهد المشرفة،1293

ص:2501

ازاحة الشکوک فی اللباس المشکوک،1632

ازاحة الشین عن تارکی الجمعة و العیدین،362، 364

ازالة الاوهام فی جواب ینابیع الاسلام،358

از بعثت تا رحلت،1282

از چه شخصی باید تقلید کنیم؟،1881

از خداپرستی تا خودپرستی،2074

ازدواج در اسلام،2037

از رحلت تا شهادت،1282

از زلال ولایت،1138

از قاف تا قاف،851

از یاد رفته،860

اسئلة و اجوبة،349

اساتید و مشایخ شیخ طوسی،947

اساس التوحید یا قاعدة الواحد لا یصدر عنه الا الواحد،2057

اسامی مزینه،343

اسامی مزیّنه و وفیات علما،80

استاد و درس،1138

استحکامات مصالح،437

استخراج الأهلة،420

استخراج تقویم سال 1282 ق،1926

استقامت،732

استقلال پاکستان،867

اسرار الحج،218

اسرار الصلاة،483،1575،1962

اسرار حج،263،671

اسرار دائمیۀ قرآن،1626

اسرار دخترکشی عرب در جاهلیت،1881

اسرار طبیعت،850

اسرار عشق یا دریای محبت،230

اسرار کمیتۀ مجازات،1042

اسرار مقبرۀ سبز،2078

اسرارنامۀ زرد،2078

اسلام از نظر یک مسیحی،2025

اسلام،افکار و اندیشه ها،1781

اسلام به زبان ساده،1229

اسلام جوان،2074

اسلام دین آزادی نه بردگی،210

اسلام دین انسان،2161

اسلام صراط مستقیم،1081

اسلام مذهب رسمی ما،712

اسلام،مکتب مبارز و مولد،2075

اسلام و بلادهای نوین،2026

اسلام و تمدن جدید،2024

اسلام و جاهلیت،1229

اسلام و جوانان،2076

اسلام و خدمات اجتماعی،2024

اسلام و دانش در علم الاجتماع،1572

اسلام و سیمای طبقاتی اروپا،1909

اسلام و شیعه،900

اسلام و طب جدید،1229

اسلام و عقاید،375

اسلام و غرب،1229

ص:2502

اسلام و مسألۀ نژادپرستی،1909

اسلام و مستمندان،2077

اسلام و مقتضیات زمان،2008

اشارات ابن سینا،2125

اشعه ای از سورۀ نجم،249

اشعۀ حیات،889

اشک ملت،583

اشک و آه،1154

اشکی بریز،1282

اصحاب امام صادق،1192

اصحاب پیامبر در غزوۀ صفین از طرق اهل سنت،1294

اصطلاحات العلوم الشرعیة،1881

اصطلاحات تاریخی و جغرافیائی و ادبی،228

اصطلاحات متداول اصول فقه،1790

اصلاح المزاج،419

اصول اجتماعی عرب قبل از اسلام،1771

اصول اخلاق پزشکی،1081

اصول اعتقادات،1142

اصول الاسلام و فروعه،1123

اصول البناروانی،2129

اصول الشیعة و فروعها،427

اصول العقائد الدینیة،2176

اصول الفقه،230،268،333،813،1465، 1539،1779،1854،1868،2001،2017

اصول المعارف،427

اصول بطحائی،1090

اصول دین،540،785

اصول دین و احکام برای خانواده،712

اصول روان شناسی،1068

اصول طب کیمیای حیات،1828

اصول عقاید،1194،1934،1980

اصول عقاید و تقویم شرعی،2176

اصول عقاید یا اتحاد بشر،536

اصول فقه،276،1597

اصول فلسفه(روش رئالیسم)،1568

اصول کلام،1627

اصول محاکمات جزائی،1644

اصول محاکمات حقوقی،1644

اصول منظوم،514

اصولی مستقل،1785

إضاءة السراج فی اثبات المعراج،249

اضواء علی الذریعة،948

اعتیادهای خطرناک،2024

اعراب سورة الفاتحة،1761

اعلال بی نقطه،1882

اعمال حج،343

اعیان المرعشیین،782

افاضات عظیمیّه در آداب شرعیه،382

افاضة العوائد فی التعلیق علی درر الفوائد،1640

افشای اعمال حزب بعث عراق،1456

افق اعلی نگاهی به چهرۀ محمّد،669

افق وحی،669

افکار جاوید محمّد،1374

ص:2503

افواه الرجال،343

افیونیه،در مذمت تریاک کشیدن،1882

اقبال سیّد ابن طاوس،1268

اقبال شناسی،1229

اقرار المریض و منجزاته،519

اقوال اروپائیان دربارۀ قرآن،263

الأبحاث اللاهوتیة،1282

الابداع فی حسم النزاع،427

الأثر الحمید فی ذریة زید الشهید،833

الاجارة،1168

الاجتهاد،1997

الاجتهاد و التقلید،334،731،833،1553، 2096،2165

الأحادیث النبویة،1294

الأدب الفارسی،742

الأدب الموجه،547

الأدب و الدّین،1434

الأدعیة و التهلیلات من الآیات البینات،1400

الاربعون الحسینیة،1797

الأربعون العلویة،1282

الاربعون المنتقی من مناقب المرتضی،947

الاربعون الناشریة،1572

الأربعون حدیث،941

الأربعون حدیثا،1294،1444،1575،1632، 1718،2148

الأربعون فی حیاة سلمان الفارسی،1358

الاربعون فی فضائل قم و القمیین،634

الأرض الغصبیة،1997

الاستصحاب،236،403

الاستعمار احقاد و اطماع،2024

الأسرار الالهیة فی الأذکار و الأوراد و الأدعیة السریة،883

الأسرار الرحمانیة فی الأدعیة و الأذکار،1655

الاسلام السعودی الممسوخ،832

الاسلام الصحیح یتجلّی فی مذهب اهل البیت، 1813

الاسلام نشوئه و ابقائه،2024

الاسلام واقع المسلم المعاصر،427

الاسلام و الآلوسی،427

الاسلام و التعالیم التربویة،1813

الاسلام و المبدأ الشیوعی،1750

الاسلام و تأثیره علی الأخلاق،833

الاسلام و شبهات الاستعمار،427

الاسلوب الأمثل فی خدمة المذهب،893

الاشتقاق،547

الاصول الجدیدة،1299

الاصول السامیة،1655

الاصول اللفظیة و العملیة،1713

الاصول الواضحة،1655

الاصول من مباحث الالفاظ،1168

الاقتباس فی العقائد الاسلامیة،1755

الاقتصاد الاسلامی،547،1713

الاقتصاد العالمی،547

الألطاف الالهیة فی الخطابات القرآنیة،998

ص:2504

الامام الجواد من المهد الی اللحد،1812

الامام الحسین من المهد الی اللحد،1812

الامام الحسین و مناوئوه،1123

الامام السید موسی الصدر،محطات تاریخیة،823

الامام العسکری من المهد الی اللحد،1812

الامام الغائب،1632

الامام المنتظر،427

الامام المهدی(عج)من المهد الی الظهور،1812

الامام المهدی(عج)و ظهوره،469

الامام الهادی من المهد الی اللحد،1812

الامام علی فی صفین،1123

الامامة حتی ولایة الفقیه،893

الامامة عند الشیعة،1502

الأمجدیة فی أعمال شهر رمضان،1011

الامر بالمعروف و النهی عن المنکر،1145

الأمر یقتضی النهی عن ضده أم لا،923

الانسان الملکوتی،1282

الانسان فی المراحل السّت،469

الانسان و اللحیة،1882

الإنصاف فی حذف الأنصاف،516

الأنوار اللامعة فی تاریخ سیدة النساء فاطمة، 1632

الأوامر،1553

الأولیات من الکافی،1599

الآیات البینات،2176

الآیات القرآنیة الواردة فی موضوعات مختلفة، 1854

الإیضاح فی الطلاق و النکاح،1286

الایمان الصحیح فی الاسلام الصحیح،427

البدائیة فی مسألة البداء،786

البدعة و التحریف یا آئین تصوف،1502

البراهین الباهرة فی ذم الدنیا و مدح الآخرة،833

البراهین الدالة علی موحدیة أجداد النبی الی آدم، 1854

البرکات،1200

البرهان القوی فی الردّ علی احمد الخصیبی،427

البرهان فی اعجاز القرآن،1123

البهائیة فی المیزان،427

البیان الاوفی فی شرح العروة الوثقی،1655

البیان الثاقب فی شرح المکاسب،1655

البیان المعقول فی شرح کفایة الاصول،1656

البیع،915،1168

البیع و الخیارات،792

التأملیّات،فی وجه التأملات الواقعة فی ریاض المسائل،1901

التحصیل بهمنیار،2009

التحفة الطالبیة فی مناظرات علماء الشافعیة،833

التحفة العلویة،1632

التحفة المحمّدیة،1632

التحقیقات العلویة،742

التحقیق فی الاجتهاد و التقلید،291

التحکیم بین الحکمین الصدوق و المفید،1623

التذکرة العظیمیّة،382

التذکرة فی الفوائد النحویة النادرة،833

ص:2505

التربیة،893

التعادل و التراجیح،403

التعریف و الاعلام بما فی الامامیة من الأعلام، 833

التعلیقة علی العروة الوثقی،733

التفسیر الأمثل،1623

التقلید الصحیح،427

التکملة فی شرح الامثلة،1785

التنبه الجمیل فی الفلسفة و الأخلاق،1656

التوجیه الدینی،547

التوحید المحمّدی،1876

التهذیب لمغنی اللبیب،2151

الثورة الهندیة،2168

الجامع فی الرجال،2049

الجبر و التفویض،420

الجدید فی تفسیر القرآن المجید،1659

الجزایر پیروز،1229

الجزایر خونین،1229

الجفر،نفی التحریف،782

الجنسان،1154

الجوابات لبعض المسائل الصرفیة المشکلة،1707

الجواهر الفخریّة فی شرح الروضة البهیّة،1286

الجواهر المودعة،2030

الجوهر الفرید فی مناقب السبط الشهید،833

الجهاد و الثورة،733

الحاشیة علی الرسائل،1707

الحجاب فی الاسلام،1123،1294

الحجج الباهرة فی الامامة و حکم المتعة،427

الحجة البالغة،1123

الحجة فی الفقه،2081

الحدیقة الناشریة فی الاخلاق و الآداب و السنن، 1572

الحسین«ع»و السنة،947

الحقوق،819

الحکمة العملیة الکمالیة،703

الحکمة و الأدب عند الفرس و العرب،1434

الحیاة الثّقافیّة فی صور،822

الخالصی و امیر المؤمنین،427

الخلاف،2103

الخلفاء الراشدون،1123

الخلود،1282

الخمس،259

الخیارات،236،738،1168،1912،2001، 2143

الخیارات و اقسامها و احکامها،436

الخیر و السعادة،1154

الدر الثمین او دیوان المعصومین،1763

الدّر الثمین فی المنتخب من البیان و التبین،940

الدّر الثمین فی فضل التختم بالیمین،1632

الدّر المنضود فی شرح زیارة العاشور،166

الدرر التنظیم،1268

الدرر الحسان فی معرفة أنباء أبناء الزمان،1527

الدرر الغرویة فی الفوائد العلمیة،436

الدرر الفقهیة،تقریرات فقه اصفهانی به نام،770

ص:2506

الدرر المنثورة فی شرح العوامل المنظومة،1196

الدرر المنثورة فی شرح المنظومة،2120

الدرر النجفیة،تقریرات اصول عراقی،770

الدرر النجفیة فی مبحث النیة،348

الدرر و اللآلی فی تلخیص الامالی،1715

الدرة الباهرة فی أحکام العترة الطاهرة،474

الدرة الفاخرة،1061

الدرة النجفیة فی الفقه،1778

الدرة النضرة فی شرح التبصرة،427

الدّمعة الساکبة،به فارسی دربارۀ امام زمان،253

الدیانة الاسلامیة و معتقدات الامامیة،2030

الذکر الحکیم فی تفسیر القرآن الکریم،703

الذکری لمدارک العروة الوثقی،427

الرافد،1154

الرحلة الاصفهانیة،781

الرحلة الشیرازیة،781

الردّ علی الشیخیة،1527

الردّ علی الفلاسفة فی الواحد البسیط،1263

الردّ علی القیصمی،343

الرّد علی الوهابیة،1755

الرد علی تفسیر ابی الفتوح الرازی،995

الرسائل الثلاث،1998

الرسالة الاعلانیة،288

الرسالة السعدیة فی اصول الدّین و فروعه،893

الرسالة الغرابیة،607

الرسالة الکمالیة فی الحقائق الالهیة،1434

الرسول و الشیعة،541

الرسول یحدّثنا،541

الرسول یدعوکم،541

الرشاد فی المعاد،1431

الرضاع،1168

الرضا من آل محمّد،حیاة الامام الرضا،2051

الرعایة فی علم الدرایة،894

الروائع من کلمات الامام الحسین،2017

الروح،236

الروض الأریض فی الجبر و التفویض،833

الروض المنی،1053

الرهن،1168

الریاض المستطابة فی الصحبة و الصحابة،833

الزائریه در مزار،1871

الزبدة فی النحو،971

الزکاة،1168

الزورق و الریاح،1623

السبعة من السلف،1993

السراج الوهاج فی أسرار المعراج،1053

السعة و الرزق،1820

السیر الی اللّه،1147

السیر و السلوک،782

السیرة الامویة،1123

السیرة الوهابیة،1123

السیف المشتهر،1632

السیف المشتهر فی المصدر و اسم المصدر،1299

السؤال و الجواب،403

الشبهات حول المعتقدات،225

ص:2507

الشخصیة بین التکامل و الانحلال،1623

الشروط،1169

الشعائر الحسینیة،547

الشواهد الربوبیة،1841

الشواهد المنتخبة من السیوطی،1761

الشهاب الثاقب،288

الشهاب المنیر فی تواتر حدیث الغدیر،832

الشهادات و الحدود،1641

الشهید الصدر،894

الشیخ البهائی عمید الفقهاء و فقیه الادباء،894

الشیخ المفید و عطاؤه الفکری الخالد،947

الشیخ و الشیخة فی أحکامهما،1213

الشیعة،1623

الشیعة فی عقائدهم و احکامهم،427

الشیعة و اصولها،1123

الشیعة و الحاکمون،2023

الشیعة و الرجعة،1632

الشیعة و فتاوی الخالصی،427

الشیعة و هجمات الخصوم،947

الشیوعیة مسیرها و مصیرها،1750،1752

الصحابة الکرام،1719

الصحیفة الحسینیة،236

الصراط الاقوم،362

الصراط المستقیم فی معرفة بعض ما یتعلق بالدین القویم من اصول الدّین،1509

الصلاة،1169

الصلاة و الأدعیة و القرآن،930

الصلح،1169

الصلة بین التصوف و التسنن،833

الصوت و الأصداء،1623

الصوفیة المبتدعة،1632

الطهارة،1169

العام و الخاص،1912

العترة الطاهرة،1123

العدالة فی الفقه،732

العروة الوثقی،403

العشرات الناشریة فی الاحادیث الدینیة و الاخلاقیة،1572

العشرة الکاملة،1591

العطف حول الصرف،1785

العفاف علی مذبح التبرج،1154

العقائد و المواعظ و الاخلاق،1826

العقائد الحقة،325

العقد الباهر فی وصیتی لقرة العین ولدی یاسر، 833

العقد الثمین فی أحوال العلامة أحمد أمین،833

العقل البشری فی تفسیر القرآن الکریم،1713

العقیلة الهاشمیة،1123

العلم و القدرة فی ردّ المادیین،1469

العمل الأدبی،547

العمل الجهادی،1154

العناوین فی الاعتقادات،1650

الغایة القصوی لمن رام التمسک بالعروة الوثقی، 1848

ص:2508

الغدیر فی التراث الاسلامی،947

الغدیر و وحدت اسلامی،2009

الغدیریة،236

الغصب،1169

الغفران مع التوبة،428

الفاضلیة،2172

الفبای مصور قرآن،850

الفتحیة فی ترجمة السید ابو الفتح عربشاهی،782

الفرائد الغوالی فی شرح شواهد الأمالی،1527

الفرقان فی تفسیر القرآن،1123

الفرق بین العقد الدائم و المنقطع،792

الفرق بین العلم و الارادة،420

الفرق بین النبی و الرسول،420

الفروع المحمّدیّة فی الفقه،960

الفروع المهمة فی احکام الامة،1993

الفروق بین المرء و المرأة فی الاحکام،1200

الفروق بین النافلة و الفریضة،1256

الفصل فی الرقص،301

الفصول فی ترتیب مباحث الاصول،1027

الفقه،1169،1250

الفقه الاستدلالی،1539،1736

الفقه المیسّر،1299

الفقه الواضح،1813

الفقه(دورة کاملة)،1664

الفقه علی آراء فقهاء الاسلام،2049

الفقه علی مذهب اهل البیت،733

الفقه فی تشریعه و تبینه و استنباطه،541

الفقه و الاجتهاد من وجهة نظر الشیعة،1686

الفکر الشیوعی و النزعات الصهیونیة،832

الفلسفة العلیا،732

الفلک المستبد،1882

الفوائد الدریة،1841

الفوائد الرجالیة،781،1147

الفوائد الرضویة فی المسائل الاصولیة،1632

الفوائد السنیّه فی الفقه،382

الفوائد العسکریة،1045

الفوائد القرآنیة فی الأدعیة و الأذکار،1656

الفوائد المرضیة فی شرح القواعد النحویة و الصرفیة،1716

الفوائد المنتخبة،703

الفوائد النحویة،1785

الفوائد النظامیة،742

الفوائد فی اصول الفقه،965

الفوائد فی المسائل المتفرقة،755

الفوائد فی مسائل فقهیة،792

الفهرس الوصفی للمنتخب من المخطوطات العربیة فی مکتبات ترکیا،949

الفهرست لمشاهیر علماء زنجان،2049

الفهرسة فی بدایاتها و تطوراتها،894

الفیوضات الربانیة فی توضیح الآیات القرآنیة،428

الفیه در اصول فقه،1882

الفیه فی مدح اهل البیت،1655

القرآن فی کل موضوع،1494

القرآن و العترة،1123

ص:2509

القصة فی القرآن الکریم،833

القصیدة الموسویة،1244

القضاء،1169،1641

القضاء و الشهادات،1628

القضاء و القدر،420

القلائد الغرر فی امامة الاثنی عشر،1527

القواعد الثلاث،733

القواعد الفقهیة،80،570،1299،1648، 2001،2017

القول الفصیح فی اصول الدّین الصحیح،1632

القول الموجز فی شأن زکریا بن آدم القمی،1294

الکتاب الحمید فی تفسیر سورتی الحمد و التوحید،2153

الکشکول،1020،1347،1682

الکشکول فی الفوائد و الحکم،1656

الکلام المفید للمدرس و المستفید فی شرح الصمدیة،1761

الکلام یجر الکلام،343

الکلم الطیب،1713

الکلمة الطیبة،1154،1852

الکلمة الوجیزة،428

الکواکب الدریة فی المآثر البهائیة،887،889

الکوکب الدّری،1282

الکوکب الدری فی شرح حدیث عنوان البصری، 249

اللئالی المخزونه،1159

اللئالی المنتظمة و الدرر الثمنیة،782

اللباس المشکوک،375،813،1024

اللطائف الأدبیة و الحکایات الاصمتیة،196

اللؤلؤ الفرید،منظومة فی المنطق،1716

اللؤلؤة البیضاء فی فضائل فاطمة الزهراء،832

المباحث العقلیة،2113

المبدأ و المعاد،428

المبعث النبوی،1750

المتعة بین الاباحة و الحرمة،428

المتعة مشروعة،1146

المتفق و المفترق،733

المثانی الشعریة،1623

المثل الاعلی فی الفلسفة،1713

المثل العلیا فی الاسلام لا فی بحمدون،2024

المثل النوریّة فی فنّ الحکمة،1713

المثل فی القواعد الاصولیة،1713

المثنیات فی اللغة،1097

المجالس الحسینیة،742،1004

المجالس النظامیة،742

المجموعة الواردة یا دستۀ گل،644

المحاضرات فی التاریخ و الحدیث،469

المحاکمات بین الاعلام فی الحج،334

المحاکمات بین الکفایة و الاعلام،1713

المحاورات الاصولیة الضروریة أو واقع الاصول اللفظیة،703

المحجة البیضاء،1159،1841

المحرک الاول،1841

المختارات فی الاصول،1737

ص:2510

المختار فی الجبر و الاختیار،1145

المدرس الأفضل فیما یشار الیه فی المطول،1760

المراجعات،2025

المراصد فی اصول الفقه،1258

المراقبات فی اعمال الجمعة،469

المراقبات یا اعمال السنة،484

المرأة بین المادیة و الاسلام،833

المرتقی الی الفقه الارقی،1686

المسائل التداخلیة،703

المسائل المختلفة الفقهیة،1553

المستغفرون بالأسحار،1623

المستفاد فی الاصول،212

المستقبل الاسلامی،2023

المسلسلات فی مشایخ الاجازات،781

المسلک العالی فی فروع العلم الاجمالی،260

المسیح فی القرآن،732

المشتقات،536،1889

المصطلحات الفقهیة،782

المطرز فی شرح اقسام اللغز،1159

المعارف الاسلامیة،1123

المعارف العلویة،1147

المعالم المأثورة،2142

المعجم الجغرافی،در چند جلد،894

المعجم الرجالی،894

المعجم المجمعی،894

المعجم المفهرس فی مفردات تفعال،894

المعجم المفهرس فی مفردات یفعول،894

المعجم المفهرس لما فی اللغة من صیغ فعللة، 894

المعجم المفهرس لمجامع الحدیث الشریف،894

المعمرون،1719

المفاهیم،1912

المفاهیم من مباحث الالفاظ،1024

المفصّل فی تراجم الأعلام،74

المفید للمستفید،2125

المقالات التوحیدیة فی الاصول الخمسة،1901

المقالات الغریة فی تحقیق المباحث الاصولیة، 792

المقالات النبویة فی جواب بعض الشبهات الدینیة،249

المقالات النظامیة،742

المقلة العبراء فی تظلم فاطمة الزهراء،833

المکاسب،218

المکاسب المحرمة،915،1719،1724،1854

المکاسب و المعاملات،1468

الملاحم،1200

المناجات المنظومة،1882

المناسک الغرویة،1027

المناظرات بین عالمین،428

المناظرات فی الحرمین،1091

المنظوم و المنثور فی طرائف الامور و حوادث الأیام و الأعوام و الشهور،2154

المنظومة البهیة،المحتویة علی النکت الفقهیة، 638

ص:2511

المنیة فی تحقیق حکم الشارب و اللحیة،1632

المواسعة و المضایقة،1550

المواعظ و الاخلاق،1583

المواعظ و النصائح،771

المواهب السنیة،1159

المواهب الغرویة فی شرح شرائع الاسلام،878

المواهب القدسیة،1435

المواهب فی ایمان أبی طالب،1124

المهجة فی شرح حال الحجة،1169

المهدی،818

المهدی(عج)الامام الثانی عشر،935

المهدی(عج)و صفاته،940

الناسخ و المنسوخ،1675

الناقد الخبیر فی الردّ علی المادیین،428

النجاسات،915

النجعة فی الرجعة،1632

النجم الزاهر فی أعلام آل الجواهر،80

النجوم السّرد بذکر علماء یزد،75

النصیر الأول للإسلام،547

النظام العلوی فی شرح العهد لمالک الاشتر،1713

النظر فی الجبر و القدر،1361

النظریة الجوهریة،218

النکاح،1169

النکاح و الطلاق،998

النکت الاعتقادیة،1841

النور الساطع فی أحوال الامام جعفر الصادق، 1294

النور الشعشعانی فی أحوال العلامة السید عباس الکاشانی،833

النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی،1434

الوافیة فی شرح لغز الکافیة،1159

الوجیزة فی الاجازة،703

الوجیزة فی الدرایة،1841

الوجیزة فی علم الرجال،2049

الوجیزة فی مسألة الضد،1778

الوجیزة لعمل المقلدین،2045

الوسیط بین الوجیز و البسیط فی الاصول،348

الوصف عند النحویین و الاصولیین،1623

الوصل و الفصل،1848

الوصول الی مناقب آل الرسول،1124

الوصیة،1169

الوعی الاسلامی،547

الوقف،1169

الولایة الشرعیة و انواعها،792

الولایة(یا رحیق الکوثر فی ولایة حیدر)،833

الهادی الی امامة علی الهادی،834

إله الکون،547

الهدایا در بطلان مذاهب ساختگی دوران قاجار، 1934

الهدایة،1641

الهدایة الی تواریخ الهداة السادة،1173

الهدایة الی رموز الکفایة،1826

الهدایة لطالب الهدایة،428

الهدی الی الفرق بین الرجال و النساء،343

ص:2512

الهیات،1597

الهی نامه،1087

الی ابراهیم الجبهان،428

الیاقوتة الحمراء فی ایمان أبی طالب سیّد البطحاء،834

الی علماء الاسلام،541

امامت امام زمان،900

امامت در اسلام،1282

امامزاده عبد اللّه(در ری)،672

امام علی صدای عدالت انسانی،2025

امام موسی کاظم،2025

امام و زمان،2076

امتیازات اسلام،644

امتیازات انسان،644

امثال فارسی،444

امثال و حکم ترکی آذربایجانی،1763

امدادهای غیبی در زندگی بشر،2009

امرای هستی در ولایت تکوینی،249؟؟؟

امر به معروف و نهی از منکر،1641

انباء السماء برزیة کربلاء،948

انتخابی از معجزات چهارده معصوم،935

انتقادات تاریخی،1728

انتقاد بر منطق ارسطو،1789

إنجازات الرسول،547

انجم فروزان،867

اندرزنامه،391

اندرزنامۀ امیر نظام گروسی،2125

اندرزهای حضرت محمّد«ص»به ابو ذر غفاری، 1025

اندرزهای حکیمانۀ امام علی در بستر شهادت، 2019

اندلس یا حکومت مسلمین در اروپا،1374

اندیشه های اقبال،1229

اندیشه های من یا دامنه های خیال،391

اندیشه های نوابغ،1882

انساب خاندانهای مردم نائین،884

انسان بر سر دوراهی،1025

انسان در دو فصل،1138

انسان کامل،2009

انسان و ایمان،2009

انسان و خدا،2074

انسان و سرنوشت،2009

انشاء عالی یا چهارفصل آیتی،889

انصاف در امامت،1463

انفاق،1138

انقاذ البصیر،428

انقلاب بی رنگ هفتگی،331

انقلاب فرهنگی،2019

انقلاب مقدس حسین،1882

انگیزاسیون یا محکمۀ تفتیش عقاید،1229

انگیزه و انگیزنده،2074

انگیزۀ حق،376

انوار التنزیل فی التفسیر،1920

انوار التوحید فی الحکمة الالهیة،1258

ص:2513

انوار الحقائق فی شرح القصیدة المنشأة فی مدح اشبه الناس بخیر الخلائق،792،795

انوار الشیعة فی الاخلاق،878

انوار الوحی فی تفسیر سورة الحمد و الاخلاص، 1713

انوار الوسائل،1712

انوار الهدی فی التعلیق علی العروة الوثقی،995

انوار بیان،592

انوار بیان در معارف قرآن،840

انوار سهیلی،1113

انوار منطقیّه،1286

انیس الادباء و سمیر السعداء،742

انیس المقلدین،599

انیس الموحدین فی أحکام الدّین،2165

اوصاف الاشراف،2125

اوفی البیان در شرح قصیدۀ منجیه،1349

اوّل اخلاق،1229

اولیات علی،1002

اهل البیت فی الکتاب و السنة،428

اهل البیت فی المکتبة العربیة،947

ایران در تماس با مغرب زمین،1068

ایران در جنگ گذشته،228

ایضاح الاحوال،343

ایضاح الاشتباه فی ضبط تراجم الرجال،894

ایضاح الغوامض فی تفسیر الفرائض،1159

ایضاح الفوائد،935

ایضاح المطالب فی شرح المکاسب،1282

ایفون مونار،2169

ایقاظ الأنام عن خرافات العوام،940

ایقاظ البشر،1399

ایقاظ النائمین،358

ای قامت بلند امامت،1138

إیماءات فی معرفة التقویم،1708

ایمان و رجعت،343

ایمان،یا نبردمان ترقی و سعادت،852

أجوبة المسائل،1888

أجوبة المسائل البصریة،428

أحکام الخلل،230

أحکام صلاة المسافر،915

أخلاقیات المجتمع الاسلامی،834

ادلۀ عقلیه در اصول،1384

أربعون و مأتا مسألة،733

أسرار الحروف،419

أسرار العوالم فی مصاحبة موسی علیه السلام مع العالم،249

أشعة الفوائد فی قانون لا تعاد،1494

أصل البراءة،933

أعلام النساء،1557

أعلام من کربلاء،75

أعیان المالکیة،834

أعیان المرعشیة،1928

أغلاط محمود دهدار،420

أفضل الأعمال فی فضیلة الصلاة و أحکامها،2146

ص:2514

أقسام الدّین،245

أقصی البیان فی آیات الأحکام و فقه القرآن،2013

ألف سؤال،1627

أنفاس الشباب،1623

أنوار البدرین،1750

أنوار المشعشعین فی أخبار قم و القمیین،1726

أنیس العارفین،1213

أوراق نقدیة،1623

أول ما خلق اللّه،1327

أهداف الاسلام،547

أین الهیئة و الاسلام فی نقد کتاب الهیئة و الاسلام،1708

باد و باران در قرآن،2075

بارقة البصر فی حوادث القرن الثالث عشر،1632

بازرگانی محمّد در جهان،1110

بازگشت خورشید،1728

بازگشت شهید در رجعت،1503

بازی جوانان با سیاست،2076

با ضعف مسلمین دنیا در خطر سقوط،2026

باغ ارم در اخلاق،635

بامداد روشن در صلح امام حسن،1052

بانکداری در اسلام،850

بانوی کربلا،732

باء بسمله،1154

بحث اجتماع امر و النهی،1024

بحث الاجتهاد و التقلید،1785

بحث الاستصحاب،1719

بحث امامت،1686

بحث رشوه،291

بحث و تحقیق حکم ریش تراشی از نظر اسلام، 1282

بحثهای محرّم،1138

بحر الاسرار در ختوم و طلاسم،2176

بحران فعلی جهان،1229

بحر محیط،444

بحوث فی التفسیر،741

بحیره،444

بدا،1145

بدائع الکلام فی تفسیر آیات الاحکام،1431

بدائع الافکار،2142

بدایة التعلیم،536

بدر الدجی فی شرائط الدعاء،249

بدر فروزان،867

بدر مشعشع،134

بدر و هلال،1173

بذل الحبا فی فضل آل العبا،834

برج نسل،2169

برخی آثار بازمانده از ری قدیم،619

بررسی،1138

بررسی انجیل،465

بررسی تاریخ عاشورا،1374

بررسی تورات،465

ص:2515

بررسی نظریۀ اریک فروم،2075

برگ هایی از تاریخ انقلاب،545

برنامه های انقلاب اسلامی،1229

برهان ارجوان در اثبات جان،2176

برهان الایمان در دعا،1319

برهان الشیعة فی اثبات الرجعة،862

برهان روشن،2077

برهان صدیقین،734

برهان قویم در طب قدیم،903

برهان ما،1678

بزرگان معاصر،80

بزرگترین مرد تاریخ و اسلام و غرب،1229

بستان الرازی،1678

بستان نیاز،403

بشارة الامة،1664

بشارة المصطفی لشیعة المرتضی،1528

بشارة المؤمنین در تاریخ قم و قمیین،1290

بشر و آزادی،1882

بشری الطّالبین فی الأدعیة و الختومات و بعض العلوم الغریبة،1605

بشنو از نی،1138

بضاعت مزجات،1083

بضعة النبی،1882

بطل الاسلام الخالد،547

بطون خمسه در خداشناسی،1087

بطون سته،1087

بعثت و ایدئولوژی،2075

بعض مباحث اصول و معانی و بیان و بدیع،761

بغیة الطالب فی شرح المکاسب،513

بغیة النبلاء فی من استبصر من العلماء،834

بقای روح،301

بقیة الأوصیاء،852

بلاد الانبیاء،850

بلغة العقلاء فی غربة سیّد الشهداء،1627

بلغة القصوی میالید العلیاء،1627

بلوغ و غریزۀ جنسی،2025

بلوهر،1111

بنیاد تمدن آریایی در بین النهرین،396

بوستان،1198

بوستان اسلام در اخلاق،1572

بوستان معرفت،2146

بهارستان وحی،644

بهجة الآمال فی شرح زبدة المقال،1159

به سوی اسلام یا آیین کلیسا،2023

به مناسبت زمین خواری،1882

بیاض،1268

بیان الأئمة للوقائع الغریبة و الأسرار العجیبة، 1656

بیان الاوزان فی تطبیق الاوزان المتداولة فی الهند و العراق،1513

بیان الخیانة،1146

بیان حقیت،2077

بیان حقیقت،444

بیت المقدس و تحوّل قبله،670

ص:2516

بیداری امت در اثبات رجعت،263

بیداری بشر،1928

بیست گفتار،2009

بیع از شرائع الاسلام،1841

بیع الفضولی،318

بیماریهای کودکان،1795

بین الحق و الباطل،767

بین السیّدین،الطباطبائی الیزدی و الاصفهانی، 344

بینش کلی امام،1146

بینوایان،2169

بی نهایت کوچک ها،2074

بیوت الشیعة،600

بیوگرافی وکلای دورۀ چهاردهم مازندران،942

پاسخ اندیشه های جوانان،1154

پاسخ به بداندیشان،1728

پاسخ به پیام نهضت آزادی،1138

پاسخ به مشکلات اقتصادی اسلام،291

پاسخ دکتر علی شریعتی،1282

پاسداران وحی،778

پاکستان،1229

پاورقی بر اصول فلسفه و روش رئالیسم،2009

پایان سرنوشت در دریا،2078

پدر،مادر پوزش می طلبیم،1282

پدیده های جوی،2075

پدیدۀ شوم احتکار،291

پراگماتیسم در اسلام،2074

پرچم دار آزادی«فلسفۀ قیام امام حسین»،2019

پردیس نامه،851

پرسش و پاسخهای مذهبی،سیاسی،اجتماعی، 291

پژوهشی در شاهنامه،619

پنج آیت در امامت و خلافت،852

پنج رساله در حج و قبله،671

پنج گفتار،2108

پنج گفتار در فطرت،1771

پنجۀ خونین استعمار در آستین پاپ،331

پیام اسلام،2026

پیام ایران به نجد و حجاز و مصر،672

پیامبر امی،2009

پیام به فرزندان،1139

پیام سالار شهیدان،1018

پیام فاطمه،541

پیام قرآن،1882

پیام مجاهدین اسلام،1224

پیام میلاد امیر المؤمنین به سلاطین اهل قبله،673

پیرامون انقلاب اسلامی،2009

پیرامون زندگانی امیر المؤمنین،1882

پیرامون مصباح الشریعة،166

پیر معارف،رشدیه،537

پیروز،1138

پیروزی حتمی،2075

ص:2517

پیشرفت سریع اسلام،1229

پیشگوئی های علمی قرآن،2024

پیشوای شهیدان،732،1817

پیک رحمت،1154

پیمان جوان مردان،1229

پیمان زناشوئی،2024

پیوند اشک و خون،ناگسستنی است،1282

تاج الأشعار فی رثاء أبی الأحرار،834

تاج مأمون الرشید،672

تاریخ آداب و رسوم اهالی زنجان و ابهر در عصر متقدم،757

تاریخ ادبیات عمومی،263

تاریخ ادیان جهان،465

تاریخ اسلام،191،2097

تاریخ الاسلام،1294

تاریخ الأعلام،844

تاریخ الروضة الحیدریة،1750

تاریخ القرآن،1264

تاریخ الکوفة فی القرن الأول،1002

تاریخ الملل الثلاث،1632

تاریخ ام المصائب،1664

تاریخ ایران،937،1488،1557

تاریخ ائمه،775

تاریخ بنی امیه و بنی عباس،2026

تاریخ پزشکی،1081

تاریخ پیامبر اسلام،1374

تاریخ تصوف،930

تاریخ تمدن اسلام و عرب،526،1488

تاریخ تولد و سرگذشت فرزندان ائمه،1890

تاریخ تهران،884

تاریخچۀ پیامبر،1502

تاریخچۀ روزنامه نگاری در قم،331

تاریخچۀ زندگانی شاه عباس کبیر،263

تاریخ حبشه،263

تاریخ خصوصی،2170

تاریخ خلفا،1728

تاریخ دار الایمان قم،1455

تاریخ را بررسی کنیم،1775

تاریخ روم،2169

تاریخ ری،867

تاریخ ری و تهران،1680

تاریخ زنجان،757،2049

تاریخ زندگانی ملا محسن فیض کاشانی،1789

تاریخ سامرا،868

تاریخ شخصی،757

تاریخ طبس،1750،1752

تاریخ عصر جعفری،263

تاریخ علم کلام،1488

تاریخ عمومی جهان،265

تاریخ فلاسفه،889

تاریخ قدیم قم،134

تاریخ قرآن،263

ص:2518

تاریخ قم،85،161

تاریخ کاظمین و بغداد،868

تاریخ کربلا،868

تاریخ کشفیات و اختراعات،1882

تاریخ مختصر احزاب سیاسی،942

تاریخ مختصر انبیاء و ائمه،569

تاریخ مختصر ایران،1217

تاریخ مختصر پیامبران اولو العزم،884

تاریخ مدرسۀ عالی سپهسالار،263

تاریخ مذهبی قم،228

تاریخ مصر قدیم و خدایان مصر و کلده و آشور، 1689

تاریخ مقابر اصفهان،884

تاریخ ملوک ایران،1557

تاریخ منظوم زندگانی رسول خدا،1103

تاریخ نائین«مدینة العرفاء»،884

تاریخ نجف،868

تاریخ نجف و حیره،884

تاریخ نقاشی در ایران،263

تاریخ و جغرافیای بحرین،228

تاریخ و جغرافیای کاشمر،884

تاریخ و عقاید وهّابیان،228

تاریخ همدان،1106

تاریخ هند،1488

تازیانۀ سلوک،2125

تأثیر دعا از نظر ابن سینا،1882

تأدیب البنات،536

تأصل الماهیات فی التحقق،1263

تبصرۀ معلمان،در نحو،1053

تبصرة الصبیان،536

تبصرة المتعلمین فی عقائد المؤمنین،1632

تبصرة الناظرین،1674

تبلیغ پیغمبر،2075

تتمۀ رسالۀ رشد المسترشد،1627

تجارت در اسلام،850

تجدد و عوام فریبی،1882

تجرید اسانید الاستبصار،600

تجرید اسانید الامالی،600

تجرید اسانید الخصال،600

تجرید اسانید الفهرست،600

تجرید اسانید الکافی،600،2103

تجرید اسانید رجال الکشی،600

تجرید اسانید علل الشرائع،600

تجرید اسانید من لا یحضره الفقیه،600

تجرید رجال النجاشی،600

تجلیگاه ولایت،876

تجوید القرآن الکریم،1020

تجوید نافع،1224

تحدید الکر و زنا و مساحة،1583

تحشیه زاد المعاد،1136

تحشیه مراقبات السنة،672

تحشیۀ رسالۀ لقاء اللّه،672

تحفۀ خاقانیه،742

تحفۀ فاطمیه،1247

ص:2519

تحفۀ قدسی،1678

تحفة الأحباب،1213

تحفة الاخیار فی علائم آخر الاعصار،196

تحفة الأریب فی ردّ اهل الصلیب،1781

تحفة الأمثال و الحکم،742

تحفة الأمجاد فی مسند الامام السجاد،834

تحفة الجواهر،1146

تحفة الراغب الی مسجد الصاحب،1905

تحفة الزائر،137،1268

تحفة الفاطمی،252

تحفة الفاطمیین،635،1800

تحفة الفقیه،428

تحفة الکملاء فی تراجم علماء کربلاء،834

تحفة الوزراء،2125

تحفة الولاة فی أحکام القصاص و الدّیات،1888

تحقیق الاصول المفیدة،291

تحقیق عن اسانید الصحیفة السجادیة،600

تحقیق فروق اللغات،401

تحقیق کتاب خصایص زینبیه،1456

تحقیق و تعلیق علی الفرائد الغوالی فی شرح شواهد الأمالی،1528

تحقیق و تعلیق علی وسائل الشیعة،930

تحلیل العروة الوثقی،703

تحلیل الکلام فی شرح قضاء شرائع الاسلام،703

تحلیل و نمایش غزل معاصر،405

تخلیص وسائل الشیعة،2103

تخمیس الکواکب الدریة فی مدح خیر البریة،923

تخمیس تائیة دعبل الخزاعی،923

تخمیس موش و گربه،471

تدبیر منزل،263

تذکر المتذکرین،1275

تذکره نون و القلم،444

تذکرۀ آش کشکیان،444

تذکرۀ صدر اعظمی،444

تذکرۀ مبتکران،1052

تذکرۀ معلمان،در صرف،1053

تذکرة الأحبة فی الأدعیة و الزیارات،1633

تذکرة الحکماء،74

تذکرة الصالحین در سیر و سلوک عارفین،2176

تذکرة الصلاة،2116

تذکرة الصوم،2116

تذکرة العلوم،743

تذکرة الغافل و ارشاد الجاهل،1268

تذکرة الفضلاء،75

تذکرة المسلمین فی تهیج العامة،1674

تذکرة المؤمنین فی فضائل العالمین،2177

تذکرة الواعظین،382

تراژدی«خدعه و عشق»،2169

تراش ریش،348

تربت پاکان در قم،80

تربیت از نظر قرآن،1229

تربیت از نظر قرآن و سنت،1154

تربیت نسوان،2169

تربیة البنات،536

ص:2520

ترجمه قرآن کریم،1818

ترجمه قصاید شیخ احمد احسائی،1001

ترجمه نهج البلاغة،1727

ترجمه و تفسیر چند خطبه و کلمات قصار حضرت علی به نظم و نثر،2064

ترجمه و شرح اخبار اهل بیت،511

ترجمه و شرح صحیفۀ سجادیه،2064

ترجمه و شرح فصوص فارابی،2064

ترجمۀ احتجاج،2148

ترجمۀ اشعار مراثی سیّد مهدی بحر العلوم،1001

ترجمۀ اعتقادات،1871

ترجمۀ البلدان،1374

ترجمۀ الحسن و الحسین،948

ترجمۀ الطرائف،1775

ترجمۀ الغدیر،1356،1679

ترجمۀ أخبار الحکماء،1841

ترجمۀ تاریخ یعقوبی،1374

ترجمۀ تفسیر مجمع البیان،1679،1844

ترجمۀ تقویم المحسنین،1145

ترجمۀ تلخیص البیان عن مجازات القرآن،1434

ترجمۀ جامع السعادات،376

ترجمۀ جدول ارث،852

ترجمۀ حال تولستوی،2169

ترجمۀ خطبۀ حضرت زهرا،1146

ترجمۀ صحیفۀ سجادیه،884

ترجمۀ غرر الحکم و درر الکلم،1727

ترجمۀ غنیة النزوع،1841

ترجمۀ فنون سماع طبیعی شفا،1597

ترجمۀ قرآن کریم،1124،2064

ترجمۀ قصیدۀ النّبی محمّد،672

ترجمۀ کتاب ارث لمعه،230

ترجمۀ کتاب البراهین،1434

ترجمۀ کتاب المراجعات،255

ترجمۀ کتاب الیقین فی امرة امیر المؤمنین،852

ترجمۀ کلمات قصار امام علی(به زبان فرانسوی)،2018

ترجمۀ لمعۀ دمشقیه،1789،1882

ترجمۀ لهوف،580

ترجمۀ مجمع البحرین،421

ترجمۀ مصباح الهدی فی الردّ علی القادیانیة، 1633

ترجمۀ معالم الاصول،421

ترجمۀ مفاتیح الجنان،2064

ترجمۀ مناقب ثلاثه،852

ترجمۀ منتخب الأثر،941

ترجمۀ منظوم نهج البلاغة،757

ترجمۀ موسی مبرقع و اعقاب او،1664

ترجمۀ نصائح الهدی،1145

ترجمۀ نصحة الیمن،1885

ترجمۀ نهج البلاغة،228،495

ترجمۀ نه فصل از متن اشارات ابن سینا،1841

ترجمة الأدب،742

ترجمة السید ابو الفضل الیمانی،783

ترجمة السید محمّد بن عبد الکریم الطباطبائی،600

ص:2521

ترجمة المنیة فی حکم الشارب و اللحیة،428

ترجمة امیر المؤمنین،948

ترجمة أجوبة مسائل جار اللّه،1124

ترجمة رسالة الحقوق،734

ترک دنیا،868

ترمودینامیک صنعتی،2074

ترورچیان عقاید از شین تا شین،1282

تروک الاحرام،916

تسبیح موجودات یا راز آوازها،1025

تسلیة المریض،336

تسویۀ حقوق،1912

تسهیل الأمر علی من طلب من قواعد الجفر، 2154

تسهیل الأمر فی بحث الأمر،245

تسهیل الدلیل فی الفقه،288

تشریح التقویم،742

تشریح الحساب فی شرح خلاصة الحساب، 1988

تشریح و کالبدشکافی و مسایل مستحدثه،291

تشکیل پاکستان،1229

تشیّع یا مکتب نهایی انسان ها،1282

تشیید البنیان لفتاوی البیان،1798

تصحیح التبیان فی تفسیر القرآن،1136

تصحیح تفسیر دانشگاه،672

تصحیح جمال الاسبوع،277

تصحیح دوبیتی های بابا طاهر عریان،2065

تصحیح دورۀ جواهر الکلام،1892

تصحیح«دیوان شمس»،619

تصحیح کتاب اثبات الوصیة،1799

تصحیح کتاب الغیبة،1798

تصحیح کتاب جامع الرواة،318

تصحیح کتاب«مجمع الفرائد»،298

تصحیح کنز العرفان،1799

تصحیح مفاتیح الجنان،1720

تصحیح و تحشیه تجربة الاصرار و تسلیة الابرار، 1174

تصحیح و تحشیۀ تفسیر ابو الفتوح رازی،2065

تصحیح و شرح دیوان ابن الخیّاط الدمشقی،1527

تصحیح و مستدرک رجال الطوسی،600

تصحیح و مقابلۀ بحار الانوار،1798

تطبیقات الوسائل،1299

تطبیقات کریمی در حدیث،407

تطبیق الادیان،1406

تطهیر با جاری قرآن،1138

تعادل و ترجیح،677

تعارض الأخبار،1553

تعاریف العلوم،1656

تعالیق بر کتاب نان و دوغ،236

تعالیق علی العروة الوثقی،548

تعالیق علی بحار الأنوار،930

تعالیق علی جواهر الکلام،245

تعالیق علی رجال المامقانی،1517

تعالیق علی کفایة الاصول،975

تعالیم قرآن مجید،712

ص:2522

تعبیر الرویا،1882

تعدیل المیزان،1200

تعریف البیع و الفرق بین الحق و الحکم،1583

تعقیبات نماز،1071

تعلیقات احقاق الحق،781

تعلیقات علی تضاریس الأرض،218

تعلیقات علی شرح نهج البلاغة،2051

تعلیقات علی«طبقات اعلام الشیعة»،948

تعلیقات علی معطیات اقلیدس،218

تعلیقات متفرقة علی کتاب جواهر الکلام،1809

تعلیق علی«بحار الأنوار»،1679

تعلیق علی«معادن الحکمة فی مکاتیب الأئمة»، 1679

تعلیق علی«وسائل الشیعة»،1679

تعلیقه ای بر متاجر شیخ انصاری،520

تعلیقه بر شرح فصوص الحکم،1596

تعلیقه بر کتاب انوار البدرین فی علماء البحرین، 1752

تعلیقه بر کتاب قاعده لا ضرر،1752

تعلیقۀ ناتمام بر رسائل،1775

تعلیقة علی اقبال الأعمال،1020

تعلیقة علی الاسفار،600،2057

تعلیقة علی الاشارات،2057

تعلیقة علی الحاشیة فی المنطق،782

تعلیقة علی الرسائل،621،1100،1124، 1181،2057

تعلیقة علی الشفاء،2057

تعلیقة علی العروة الوثقی،738،1238،2143

تعلیقة علی الفصوص،2057

تعلیقة علی القانون،419

تعلیقة علی القضاء من العروة الوثقی،1641

تعلیقة علی القوانین،782

تعلیقة علی المتاجر،621،961،2057

تعلیقة علی المطول،782

تعلیقة علی المکاسب،302،1124

تعلیقة علی المنظومة،2057

تعلیقة علی اوائل المقالات،1263

تعلیقة علی تبصرة المتعلمین،1778

تعلیقة علی تفسیر الصافی،277

تعلیقة علی«تنزیه القمیین»،1679

تعلیقة علی حاشیة البهبهانی علی منهج المقال، 1263

تعلیقة علی شرح اللمعة،621،782،1124

تعلیقة علی عمدة الطالب،782

تعلیقة علی فرائد الاصول،419،782

تعلیقة علی کتاب الفقه علی المذاهب الأربعة، 344

تعلیقة علی کفایة الاصول،277،738،862، 1436،1527،2057

تعلیقة علی متاجر الانصاری،1517

تعلیقة علی مصباح الانس،2057

تعلیقة علی مغنی اللبیب،1720

تعلیقة علی مناسک الحج،218

تعلیقة علی منهج المقال،600،1020

ص:2523

تعلیقة علی نصوص الحکمة،2057

تعلیقة علی وسائل الشیعة،600

تعلیقة علی وسیلة النجاة،1641

تعلیمات مدنی،2179

تعلیم و تربیت در اسلام،2009

تعهدات،1250

تفریح الفوائد،288

تفسیر،1627

تفسیر آیات الکون،1004

تفسیر آیات مبدا و معاد،2030

تفسیر آیة التطهیر،421

تفسیر آیة الکرسی،2104

تفسیر ابو الفتوح رازی،2125

تفسیر الامام الصادق،1154

تفسیر الآیات،288

تفسیر الآیات الباهرة بأخبار العترة الطاهرة،1550

تفسیر القرآن الکریم،548،1501،1599

تفسیر القرآن المجید،218

تفسیر المیزان،1568

تفسیر اوائل سور القرآن المجید،1358

تفسیر پنج سوره،1823

تفسیر جزء سی ام قرآن مجید،1018

تفسیر حروف مقطعۀ قرآن،218

تفسیر ریحان،1111

تفسیر سوره و العصر،1960

تفسیر سوره های کوتاه قرآن،592

تفسیر سوره های کوچک(جزو آخر قرآن)،1823

تفسیر سوره های:یس،النجم،الضحی و المعوذتین،1962

تفسیر سورۀ آل عمران،1139

تفسیر سورۀ الأعراف،1173

تفسیر سورۀ انعام،609،2119

تفسیر سورۀ بقره،1139

تفسیر سورۀ توحید،1922

تفسیر سورۀ جمعه،1146

تفسیر سورۀ حجرات،732،741

تفسیر سورۀ حمد،609،741،1146،1823، 1826

تفسیر سورۀ علق و قدر،1139

تفسیر سورۀ عمّ،1633،2119

تفسیر سورۀ فاتحة الکتاب،810

تفسیر سورۀ فتح،1147

تفسیر سورۀ لقمان،1173

تفسیر سورۀ محمّد،1146

تفسیر سورۀ مدثّر،1139

تفسیر سورۀ نساء،741

تفسیر سورۀ نور،671

تفسیر سورۀ و العصر،495

تفسیر سورۀ یوسف،260،953،989،1921

تفسیر سورة الاسراء،834

تفسیر سورة الاعلی،1444

تفسیر سورة البقرة،2154

تفسیر سورة البلد،249

تفسیر سورة التّین،249

ص:2524

تفسیر سورة الضحی،250

تفسیر سورة العصر،250

تفسیر سورة الفجر،250

تفسیر سورة المائدة،1173

تفسیر سورة سجده،1173

تفسیر سورة ن و القلم،1444

تفسیر سورة یس،1444

تفسیر سورة یوسف،250،1443

تفسیر شریف لاهیجی،1374

تفسیر شفای ابن سینا،2086

تفسیر فاتحة الکتاب،1431

تفسیر قرآن،884،1683،1790

تفسیر قرآن سیّد احمد خان،1488

تفسیر قرآن کریم،415،592،673،1686، 1732،2018

تفسیر قرآن مجید،283،1169

تفسیر کل من السور:نوح و الجن و المزمل و المدثر و القیامة و هل اتی و المرسلات و النبأ،2154

تفسیر مختصر قرآن کریم،609

تفسیر مناهج البیان،1431

تفسیر موضوعی،225

تفسیر و معانی لغات قرآن کریم،382

تقدیم الاحرام علی المیقات،792

تقریب الشرع،1852

تقریرات،1626

تقریرات آخوند خراسانی،538

تقریرات آیت اللّه الخوئی،1854

تقریرات آیت اللّه الزنجانی،1854

تقریرات آیت اللّه حجت،953،1085،1363

تقریرات اساتید،1216

تقریرات اساتید خود،2039

تقریرات استاذه الخراسانی،548

تقریرات استاذه العراقی فی الاصول،2165

تقریرات استاذه النائینی فی البیع،2165

تقریرات اصفهانی،1969

تقریرات اصول،243،318،379،1169، 1176،1502

تقریرات اصول آیت اللّه آقا ضیاء الدّین عراقی، 1605

تقریرات اصول آیت اللّه آملی،2109

تقریرات اصول آیت اللّه بروجردی،451،930، 1173

تقریرات اصول آیت اللّه حائری،1724

تقریرات اصول آیت اللّه حجت،1888،2081

تقریرات اصول آیت اللّه خوئی،975

تقریرات اصول آیت اللّه خوانساری،2081

تقریرات اصول آیت اللّه سید ابو الحسن اصفهانی، 1605

تقریرات اصول اصفهانی،2143

تقریرات اصول الخوئی،334

تقریرات اصول بجنوردی،1239

تقریرات اصول حائری یزدی،1388،2030

تقریرات اصول حجت،2162،2189

تقریرات اصول خراسانی،738،1250،1904

ص:2525

تقریرات اصول خوئی،465،1015

تقریرات اصول،درس آقای خوئی،1903

تقریرات اصول درس آیت اللّه حائری،1499

تقریرات اصول درس آیت اللّه خوئی،1785

تقریرات اصول سیّد ابو القاسم خوئی،981

تقریرات اصول عراقی،250

تقریرات اصول فشارکی،960

تقریرات اصول فقه،1592

تقریرات اصول مدرسی یزدی،1239

تقریرات اصول مرعشی نجفی،570

تقریرات اصول میرزا باقر زنجانی،334

تقریرات اصول میرزا حسن بجنوردی،676

تقریرات اصول میرزا هاشم آملی،981

تقریرات اصول میرزای شیرازی،1045

تقریرات اصول نائینی،1685

تقریرات اصول و فقه،1775

تقریرات اصولی حجت،519

تقریرات الاصول،1071

تقریرات الاصول(درس آیت اللّه خراسانی)،1737

تقریرات الاصول(درس داماد)،259

تقریرات اصول(درس عراقی)،1300

تقریرات الاصول فی مباحث الالفاظ،1358

تقریرات الانگجی،2153

تقریرات الحلی،1599

تقریرات الخوئی،1599

تقریرات الشاهرودی،1599

تقریرات الشیرازی،1599

تقریرات الفقه،306

تقریرات الفقه(درس بروجردی)،1625

تقریرات الفقه(درس حجت)،1625

تقریرات الفقه(درس نائینی)،1300

تقریرات بحث آیت اللّه سلطان العلماء،1724

تقریرات بحث بیع،318

تقریرات بحث خمس،1775

تقریرات تفسیر،درس آقای خوئی،1903

تقریرات خارج درس کفایه حجت،398

تقریرات خراسانی،1384

تقریرات خمس،1176

تقریرات خمس(درس آیت اللّه حجت)،1999

تقریرات درس آخوند خراسانی،1189،1394، 1553،1892

تقریرات درس آقای بهبهانی،1004

تقریرات درس آیت اللّه بروجردی،777،1999

تقریرات درس آیت اللّه حجت،517،813،2068

تقریرات درس آیت اللّه خوانساری،1282

تقریرات درس آیت اللّه یثربی،1282

تقریرات درس آیة اللّه حجت،824

تقریرات درس اصطهباناتی،1505

تقریرات درس اصول،543

تقریرات درس اصول آیت اللّه خوئی،470،1686

تقریرات درس اصول آیت اللّه روحانی،1687

تقریرات درس اصول خوئی،225

تقریرات درس اصول صدر،225

تقریرات درس اصول عراقی،1219،1739

ص:2526

تقریرات درس اصول غروی اصفهانی،1219

تقریرات درس اصول مشکینی،1219

تقریرات درس حائری یزدی،398

تقریرات درس حاج شیخ عبد الکریم حائری،720

تقریرات درس حجت،1989،2015

تقریرات درس حجت در فقه و اصول،900

تقریرات درس خراسانی،514

تقریرات درس درچه ای،382

تقریرات درس شیخ عبد النبی عراقی،1287

تقریرات درس صاحب جواهر،1507

تقریرات درس عراقی،1505

تقریرات درس فقه آیت اللّه خوئی،225،470، 1299،1686،2109

تقریرات درس فقه آیت اللّه روحانی،1686

تقریرات درس فقه آیت اللّه شاهرودی،470

تقریرات درس فقه اصفهانی،1219

تقریرات درس فقه صدر،225

تقریرات درس فقه مشکینی،1219

تقریرات درس فقه میرزا عبد الهادی شیرازی،981

تقریرات درس فقه و اصول،1617

تقریرات درس فیض قمی،2186

تقریرات درس مازندرانی،1465

تقریرات درس مکاسب حجت،398

تقریرات درس مولانا تبریزی،2186

تقریرات درس میلانی،1588

تقریرات درس نائینی،1093،1219،1389، 1633

تقریرات دروس الاصفهانی،1708

تقریرات دروس العراقی،1708

تقریرات دروس النائینی،1708

تقریرات دروس حجت کوه کمری،463

تقریرات در ولایت فقیه،1358

تقریرات دورۀ اصول،1079

تقریرات رجال،1169

تقریرات رجال خوانساری،1823

تقریرات سیّد ابو الحسن اصفهانی،1633

تقریرات شاهرودی،1015

تقریرات شیخ الشریعة،538،1972

تقریرات شیخ انصاری،1507،1541

تقریرات شیرازی،1496

تقریرات صلاة،1176

تقریرات صلاة نائینی،1685

تقریرات صلات حائری یزدی،2143

تقریرات طهارت انگجی،1007

تقریرات عراقی،255،1023،1583،1969

تقریرات علامۀ رشتی،513

تقریرات فقه آیت اللّه بروجردی،451،930، 1173،2081،2109

تقریرات فقه آیت اللّه حائری،1724

تقریرات فقه آیت اللّه حجت،1029،1888، 2081،2189

تقریرات فقه آیت اللّه خوئی،657،975

تقریرات فقه آیت اللّه میرزا عبد الهادی شیرازی، 1605

ص:2527

تقریرات فقه حائری یزدی،1389،2030

تقریرات فقه خراسانی،1904

تقریرات فقه،درس آقای حکیم،1903

تقریرات فقه،درس آقای خوئی،1903

تقریرات فقه درس آیت اللّه حائری،1499

تقریرات فقه شاهرودی،1240

تقریرات فقه عراقی،2143

تقریرات فقه کبیر قمی،1756

تقریرات فقه مرعشی نجفی،570

تقریرات فقه مکاسب آیت اللّه حائری،1444

تقریرات فقه میرزا باقر زنجانی،334

تقریرات فقه میرزای شیرازی،1045

تقریرات فقه و اصول بروجردی،222،250

تقریرات فقه و اصول حائری یزدی،1756

تقریرات فقه هروی،1710

تقریرات فقهی حجت،519

تقریرات فقه یزدی،1250،1384

تقریرات قاعدة الید،1358

تقریرات قاعدة لا ضرر و لا ضرار،1358

تقریرات کامل درس اصول آیت اللّه میرزا مهدی اصفهانی،1431

تقریرات کتاب القضاء،1717

تقریرات کتاب طهارت،379

تقریرات گلپایگانی،1496

تقریرات مشکینی،1969

تقریرات مکاسب،608،2025

تقریرات مکاسب آیت اللّه خمینی،657

تقریرات مکاسب آیت اللّه شیخ صدرا بادکوبه ای، 657

تقریرات مکاسب(درس آیت اللّه حجت)،1999

تقریرات مکاسب محرمه بجنوردی،676

تقریرات مکاسب محرمه و بیع،1176

تقریرات مکاسب نائینی،1685

تقریرات منجزات مریض،1176

تقریرات میرزا حبیب اللّه رشتی،522

تقریرات میرزای رشتی،807،1231،1621

تقریرات میرزای شیرازی،807

تقریرات میرزای نائینی،1021،1949

تقریرات یزدی در فقه،1189

تقریظی بر تحفة الاخوان،1029

تقریظی بر منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، 1029

تقلید اعلم،1282،1502

تقلید الأعلم،376

تقویم،1159

تقویم الزکاة،344

تقویم ناصری،1926

تکامل اجتماعی انسان،2009

تکملة المواریث،1627

تکه های تاریخی،1775

تلامذة الشیخ الانصاری،1750

تلخیص احکام الحج،1641

تلخیص الاصول فی علم الاصول،570

تلخیص البیان فی مجازات القرآن،1841

ص:2528

تلخیص التراجم و تنقیح المعاجم،1435

تلخیص الذریعة الی مکارم الشریعة،1347

تلخیص الریاض النضرة،1294

تلخیص الکلام فی تفسیر سورة الأنعام،1173

تلخیص بحار الأنوار،1550

تلخیص کنوز الحقائق،1294

تلخیص نهج الحق،465

تلخیصی لمعتین،1646

تلفنی از برزخ،1282

تلفیق الشتات،1849

تناقض العهدین،428

تنبیه الامة فی اثبات الرجعة،1633

تنبیه الغافلات،فی الأحادیث حول النساء،1020

تنبیه الغافلین،358

تنبیه الغافلین یا ارشاد الطالبین،536

تندرستی یا نامۀ نیک بختی،1369

تنزیه الصفوة،1146

تنظیم و تشکیل حزب اللّه،665

تنقیح المقال فی شرح وسیلة النجاة،1124

تنقیح أسانید التهذیب،2103

تواریخ الانبیاء،1655

توتیای چشم،ترجمۀ کحل البصر فی سیرة سیّد البشر،1680

توحید الامامیّة،1431

توحید،طبیعت،تکامل،2076

توحید قمی،در اصول عقاید،1509

توسل البناروانی،2129

توضیح الحاشیة،657

توضیح الکفایه،362

توضیح المراح،1882

توضیح المراد فی التعلیق علی تجرید الاعتقاد، 2147

توضیح المسائل،245،348،519،608،673، 1641،1724،1848،1888

توضیح المطالب فی الحواشی علی المکاسب، 1656

توضیح المقال فی ثقات الرجال،1358

توضیح نهج البلاغة،2025

توطئۀ خاورشناسان،1229

توقف الاجتهاد علی العلم بالرجال،1583

توقیعات حضرت مهدی،210

تولیپ نوار،2169

تهذیب الخراج لکتاب الخراج،1294

تهذیب الوسائل،2037،2049

تهران در گذشته و حال،619

تیره بخت،2078

تیره بختان،2169

تیسیر الوصول فی شرح کفایة الاصول،1283

تیمور لنگ،1456

ثقات الرجال،1882

ثلاثة رسائل قزوینیة،80

ثمرۀ هستی،868

ص:2529

ثنائیات،1623

ثورة الطّف،833

جاذبه و دافعه علی،2009

جاذبۀ اسلامی،1229

جامع احادیث الشیعة،462،600،1474، 1814

جامع الأثر فی احادیث الامام الثانی عشر،857

جامع الاحادیث و الاصول أو مجمع الاحادیث، 1516

جامع الأخبار،2068

جامع الأشعار«در مراثی آل اطهار»،1224

جامع الانوار فی اثبات التوحید،250

جامع التفاسیر،1362

جامع السعادة،1159

جامع الشتات،1848

جامع الشتات فی فتاوی المراجع،2151

جامع الفروع،1848

جامع المدارک فی شرح المختصر النافع،325

جامع المقاصد در اصول فقه،1026

جام غدیر،2013

جاودان نامه،2125

جبر و اختیار،1145

جدول معرفت اوقات الصلاة خلال عام فی تبریز،2154

جدی فروزان،868

جذباتی از شرارۀ عشق امام حسین،852

جذب القلوب الی دیار المحبوب،782

جزوات متفرقه،1775

جزواتی در تفسیر،196،735

جزواتی در تقریرات فقه و اصول،2119

جزواتی در مواعظ و توحید،1085

جزوۀ اشعاری دربارۀ حضرت امام عسکری،918

جغرافیای آسیا،263

جغرافیای شهر قم،619

جغرافیای عالم،1435

جغرافیای عرب ایران یا کوههای ناشناخته اوستا، 1211

جغرافیای عمومی،1926

جغرافیای کشورهای اسلامی و تاریخ اسلام،228

جلاء الأبصار فی آداب الأدعیة و الأذکار،1213

جلاء القرآن در ردّ کتاب«اعجاز قرآن»(از نیازمند شیرازی)،250

جلوۀ حق در اندونزی،1229

جلوۀ حق در سیرت امام علی،1053

جلوۀ ولایت،1680

جمال عبد الناصر،1229

جمعه یا عید با عظمت مسلمین،263

جمله شناسی قرآن،2076

جنان الجنان،288

جنایات غربی،2024

جنت عدن،444

جنگ،344،1849

ص:2530

جنگ اشعار،2052

جنگل مولا،344

جنگنامه،1906

جنگ و صلح در قانون اسلام،1229

جنة النعیم،88،136

جوائز السلطان،1147

جواب العائب فی مسأله طلاق الغائب،2148

جواز نقل میت بعد از دفن،1169

جوامع الأخبار،1854

جوامع الکلم،1591

جوانان چرا؟،2025

جواهر اعتقادات،464

جواهر الأخبار،635

جواهر الحکم و نفائس الکلم،80

جواهر العقول فی شرح فرائد الاصول،512

جواهر الفقه،1650

جواهر الکلام و نفائس الکلم،823

جواهر فیض،1789

جهاد اکبر،1627

جهاد و موارد مشروعیت آن در قرآن،2009

جهان بینی الهی و جهان بینی مادی،2009

چارلز دیکنز رمان نویس،850

چرا آینه ها نشان نمی دهند،1635

چرا از مرگ بترسیم،1053

چرا رفوزه شدم؟2024

چرا شیعه شدم،1679

چرب و شیرین در کلمات قصار امیر المؤمنین، 1555

چکامۀ شمشیر،889

چگونگی فرمانروائی عضد الدولۀ دیلمی،228

چگونه بازمی گردیم؟،1283

چگونه به جهان دیگر راه می توان یافت،1882

چمنزار،2151

چند شخصیت برجسته از علمای شیعه،852

چند مرحله از زندگانی امام حسین،670

چهارده معصوم،416،1882

چهره های درخشان،778

چهرۀ اسلام،850

چهل حدیث،569،1133،1173،1200،2025

حاشیه ای بر«التحصیل»بهمنیار،2143

حاشیه بر اسفار،733،1299،1597،1844، 1922

حاشیه بر انیس المقلدین،819

حاشیه بر بحث قطع رسائل،707

حاشیه بر تاریخ وصّاف،191

حاشیه بر تبصرة المتعلمین،1170،1189

حاشیه بر تمهید القواعد،787

حاشیه بر توضیح المسائل،856،2045

حاشیه بر حاشیۀ مکاسب،981

حاشیه بر حاشیۀ ملا عبد اللّه،1299

ص:2531

حاشیه بر خلاصة الحساب،1299

حاشیه بر درر الاصول،344،1724،2030

حاشیه بر ذخیرة العباد،2045

حاشیه بر رجال وحید بهبهانی،1170

حاشیه بر رسائل،344،462،1080،1159، 1299،2030،2186

حاشیه بر رسائل مخزن الفوائد،436

حاشیه بر رساله عسر و حرج،250

حاشیه بر رسالۀ عملیه چهاردهی،1650

حاشیه بر رسالۀ عملیه،344،882

حاشیه بر ریاض المسائل،436،1049

حاشیه بر شرح باب حادی عشر،1299

حاشیه بر شرح فصوص،1922

حاشیه بر شرح لمعه،2031

حاشیه بر صراط النجاة،1146

حاشیه بر عروة الوثقی،325،344،707،862، 1724،1790

حاشیه بر فصول،436،1048

حاشیه بر قبسات میرداماد،1299

حاشیه بر قوانین الاصول،1048،1299،2031

حاشیه بر کتاب عین الاصول،1045

حاشیه بر کتاب مبدأ و معاد،2064

حاشیه بر کشف المراد و وسیلة النجاة،1299

حاشیه بر کفایة الاصول،344،362،462، 514،819،1299،2031

حاشیه بر مختصر الاحکام،2045

حاشیه بر مطول،1048،1299

حاشیه بر معالم،1299

حاشیه بر مکاسب،250،436،462،707، 1299،2031

حاشیه بر مناسک حج،325

حاشیه بر منتخب الرسائل،738

حاشیه بر منتخب اللغات،1710

حاشیه بر منظومۀ سبزواری،250،653،1884، 1921

حاشیه بر نجاة العباد،1045

حاشیه بر نخبۀ کلباسی،738

حاشیه بر وسیلة النجاة،344،862،2031

حاشیه علی المکاسب،206،738

حاشیه علی أسرار الحکم،218

حاشیه علی تعلیقات ملا صدرا علی الشفاء،218

حاشیه علی توضیح المسائل،218

حاشیه علی شرح اصول الکافی،218

حاشیه علی شرح الاسماء الحسنی،218

حاشیه علی شرح التجرید،218

حاشیه علی شرح الملخص فی الهیئة،218

حاشیه علی شرح حکمة الاشراق،219

حاشیه علی شوارق الالهام،219

حاشیه علی کتاب الکرة المتحرکة،219

حاشیه علی کتاب المساکر،219

حاشیه علی کتاب المناظر،219

حاشیه علی منهاج النجاة،1799

حاشیه علی نجاة العباد،738

حاشیه علی وسیلة النجاة،235،738

ص:2532

حاشیۀ رسالۀ تقویم الصلاة،1462

حاشیۀ عروة الوثقی،819،2160

حاشیۀ مناسک حج،1462

حاشیۀ وسیلة النجاة،819،1790

حاشیة الروضة البهیة،1159

حاشیة الطهارة من العروة الوثقی،1007

حاشیة العروة الوثقی،1145

حاشیة القوانین،1159

حاشیة المعالم،1159

حاشیة بر شرح چغمنی،2143

حاشیة بر مبحث قطع از رسائل،1882

حاشیة تذکرة القبور،782

حاشیة تشریح الافلاک،1159

حاشیة حل الالغاز،349

حاشیة ریاض المسائل،1159

حاشیة علی ارشاد القلوب،1826

حاشیة علی الاسفار،219،1065،1569، 1742،1899،

حاشیة علی الاشارات و التنبیهات،219،738

حاشیة علی الحاشیة فی المنطق،2177

حاشیة علی الرسائل،196،212،219،298، 306،382،403،600،805،934،1024، 1066،1186،1242،1466،1491، 1522،1583،1821،1889،1928، 1972،1997،2068،2160

حاشیة علی الریاض،2068

حاشیة علی الشفاء،218

حاشیة علی الشواهد الربوبیة،218،1066

حاشیة علی العرشیة،218

حاشیة علی العروة الوثقی،218،230،245، 250،600،607،760،856،865،965،1358، 1462،1641،1746،1834،1888،2001، 2014،2022،2049،2109،2165،2189

حاشیة علی العروة الوثقی،230،250،600، 1641،1868،2189

حاشیة علی الفصوص،1065

حاشیة علی القبسات،219

حاشیة علی القوانین،933،1065

حاشیة علی اللمعة الدمشقیة،197،1710،2154

حاشیة علی المبسوط،600

حاشیة علی المشاعر،219

حاشیة علی المطول،197،2154

حاشیة علی المکاسب،197،212،219،298، 306،403،805،916،987،1024،1066، 1187،1242،1466،1648،1928، 1930،1980،1998،2001،2068،2189

حاشیة علی المنظومة،1263،2153

حاشیة علی النهایة،600

حاشیة علی انیس المقلدین،1633

حاشیة علی أسرار الآیات،218

حاشیة علی بدائع الاصول،1066

حاشیة علی بدائع الافکار،1522

حاشیة علی تشویق السالکین،881

حاشیة علی جوامع الکلم،219

ص:2533

حاشیة علی جواهر الکلام،543،1522

حاشیة علی حاشیة الایروانی،2001

حاشیة علی درر الاصول،987

حاشیة علی رسالة حدوث العالم،1263

حاشیة علی زاد المقلدین،1779

حاشیة علی شرح التجرید،334

حاشیة علی شرح السیوطی،916

حاشیة علی شرح اللمعة،1024،1435،2038

حاشیة علی شرح المنظومة،219،334،1149، 2022

حاشیة علی شوارق الالهام،1263

حاشیة علی طریق النجاة،1633

حاشیة علی فصوص الحکم،1742

حاشیة علی فهرست منتجب الدّین،600

حاشیة علی کتاب الخلاف،599

حاشیة علی کتاب الزکاة من مصباح الفقیه،219

حاشیة علی کتاب الطهارة،1583،1928

حاشیة علی کتاب الطهارة من ریاض المسائل، 703

حاشیة علی کتاب الوافی،1687

حاشیة علی کفایة الاصول،212،219،226، 257،281،543،600،916،932،1024، 1242،1491،1516،1568،1732، 1737،1746،1928،1980،2001، 2022،2089،2154

حاشیة علی کفایة الاصول(نکت الکفایة)،1583

حاشیة علی گوهر مراد،219

حاشیة علی لسان الخواص،280

حاشیة علی لوامع الأسرار،219

حاشیة علی مصباح الانس،219

حاشیة علی مصباح الفقیه،785

حاشیة علی مطارح الأنظار،2089

حاشیة علی معالم الاصول،1912

حاشیة علی مغنی اللبیب،197

حاشیة علی مفاتیح الغیب،219

حاشیة علی مقالات کتاب الاکر،219

حاشیة علی مقدمة فصوص الحکم،219

حاشیة علی منظومة السبزواری،1898

حاشیة علی منهج الرشاد،792

حاشیة علی نجاة العباد،1468

حاشیة علی وسیلة النجاة،219،566،792، 856،1633

حاشیة علی وقایة الاصول،1177

حاشیة مختصر الاحکام،1462

حاشیة وسیلة النجاة،1145

حاشیة و مستدرک علی نقد الرجال،1719

حال العقود فی شرح حساب الجمل المعهود،2177

حبر الریاض فی احکام النکاح و توابعه،2014

حج آن طور که من رفتم،228

حجاب در اسلام،1283

حج استدلالی،1026

حجت قوی در ابطال مثنوی،1502

حجیّة القطع و الظّن،1988

حج در نظر حضرت سجاد،285

ص:2534

حج نامه،1200

حجة اللّه و بلغة الالباب،1627

حجة المنتظر،1823

حجیت عقل یا دلیل عقلی،1771

حجیة الظنّ الخاص و الردّ علی منکریه،288

حجیة الکتاب،1912

حجیة المظنة،236

حدود خسارات جهان و انحطاط مسلمین،2025

حدیث الاهلیلجه،1502

حدیث الثقلین،1294

حدیث الکساء،782

حدیث رمضان،548

حدیث سلسلة الذهب،782

حدیث متواتر رایه،1294

حدیثی از حذیفۀ یمانی،860

حدیقة الأحباب،575

حدیقة الذاکرین،1224

حرمت ریش تراشی،1854

حسد،732

حسن المآب در هیئت جدید،1926

حسن المحاسن در حرمت ریش تراشی،2177

حسن و حسین،1882

حسن یوسف،732

حسین از دیدگاه وحی،541

حشرات محشر،868

حضرت بقیة اللّه(عج)و نود و دو تن از نجات یافتگان،852

حضرت عیسی،850

حقائق الفقه،1643

حق المبین،358

حقایق گفتنی،1883

حقایقی از گفتنی هایی که در سقیفه رخ داد،852

حق و باطل،2009

حقوق العامل و الفلاح فی الاسلام،428

حقوق الهی و بشری،2161

حقوق جزای خصوصی،1789

حقوق جزای عمومی اسلام،1789

حقوق دول و ملل،742

حقوق زن در اسلام،1124

حقوق زن و مرد در اسلام،250

حقوق فکری یا مبانی حقوق بشر،1771

حقوق ملت ها در نظام اسلامی،665

حقوق نظامیه در شرح رسالۀ حقوق،742

حقوق والدین بر فرزندان از دیدگاه اسلام،2109

حقیقت نامه،495

حقیقة الأمر فی الجبر و التفویض،742

حکایت المعصومین،1200

حکم الاسلام فی القومیة،834

حکمت الهی عام و خاص،2064

حکمت قدیم،1596

حکمت و حکومت،2081

حکم حکومتی،291

حکومت از دیدگاه قرآن و عترت،541

حکومت اسلامی،666

ص:2535

حکومت جهانی واحد،2075

حکومت در اسلام،654

حلّ المشاکل،666

حلّ المشکلات،868

حلّ المواریث،1781

حل بندی،1435

حل مشکلات الاخبار،1170

حلّ مشکلة الصعود الی السماء،1656

حلی الدهر العاطل فی من أدرکته من الأفاضل، 1011

حلیة الوسمة فی حقیقة العصمة،250

حماسۀ حسینی،2009

حوادث الأیام،843

حوادث الایام فی بیان وقایع الایام،1435

حوار حول المهدی الفاطمی،225

حواشی بر تجارب السلف،1174

حواشی بر سطوح دوایر و اقطاب،219

حواشی بر عروة الوثقی،1616

حواشی بر کتاب جواهر الکلام،1798

حواشی بر کفایة الاصول،2025

حواشی عروة الوثقی،1517

حواشی علی جامع المقدمات،1761

حواشی علی شرح التذکرة النصیریة،فی علم الهیئة،1517

حواشی علی کتب السنگلجی،250

حواشی علی مجمع البحرین،1719

حواشی متفرقة علی جواهر الکلام،2022

حواشی مختصری بر رسائل،1547

حواشی مختصری بر مکاسب،1547

حواشی وسیلة النجاة،1517

حول القرآن،1146

حول عقائد الامامیة،220

حویشة الکفایة،1708

حیاض الزلائل فی ریاض المسائل،1762

حیاة ابو طالب،1750

حیاة الایمان فی الردّ علی الشیخیة،1988

حیاة الست،2119

حیاة الشیخ یوسف البحرانی،947

حیاة الفاطمة(سلام اللّه علیها)،دربارۀ حضرت معصومه،1358

حیاة الفؤاد فی اثبات المعاد،250

خاطرات،228

خاطرات دوران جهاد،225

خاطرات و نوادر شریف،1680

خاندان کلباسی ها،1820

خانۀ مردم،2075

ختم نبوت،2009

خداپرستی و افکار روز،2074

خدا در اجتماع،2074

خداشناسی،712،846

خدا نه طبیعت،1200

خدا و اولو الامر،541

ص:2536

خدا و مهدی(عج)،541

خدای جهان و جهان،2009

خدمات متقابل اسلام و ایران،2010

خرد چیست و خردمند کیست؟،2097

خرد داوری کند،1283

خردنامه،889

خردنامه تندری،1905

خروج خر دجّال،1283

خزائن المراثی یا آذرستان،1728

خزینۀ مخفی،2169

خستوی،1082

خصائص عباسیه،382

خط امام،291

خطبه های رسول اکرم،1374

خطر یهود برای جهان اسلام و ایران،1229

خلاصۀ تحلیلی از جنگ شکر در کوبا،2075

خلاصۀ مناسک حج،1071

خلاصة الاصول،428،1575

خلاصة البیان فی تفسیر القرآن،1633

خلاصة الترتیل،1224

خلاصة الجواهر،1993

خلاصة العربیة،237

خلاصة الفصول،818

خلاصة القوانین،348

خلاصة القول فی مبدئیات الکون،81

خلاصة الکلام فی فقه الاسلام،703

خلاصة المقال فی أحوال الأئمة و الآل،868

خلاصة بحار الأنوار،1399

خلاصة حقائق الفقه،1643

خلاصة رجال النجاشی،1557

خلاصة علائم الظهور،1502

خلد برین،868

خلفای بعد از پیامبر،230

خلل الصلاة،255،268

خلیفة رسول اللّه،733

خمس استدلالی،1146

خمسون مسألة،1145

خواب دیدن ائمۀ اطهار،672

خواجه بده رسان،331

خواجه نصیر الدّین طوسی،733

خواصّ الأعمال،2090

خودآموز قرآن مجید،711

خودآموز کفایه،965

خودجوشی،2074

خورشید روشن،1728

خوشنویسی یا هنر خط،859

خیارات،255

خیّام کیست؟،2177

خیر الامور،344

دائرةالمعارف القرآن،541

داروهای تندرستی،1744

داستان راستان،2010

ص:2537

داستانهای علوی،2109

داستانهای مصور اسلامی کودکان،2024

داستان هایی از زندگی پیامبر ما،1230

داماد کربلا،1111

دانستنی های تاریخ،1221

دانستنی هایی از اسلام،778

دانشکده،263

دانشنامه علائی،1842

داوری وجدان،704

دایرةالمعارف تشیّع،241

دثار المؤمنین و شعار المتقین،919

دختر وظیفه شناس،2024

درایة الحدیث،998،1020

دربار شاهی،1043

در پیرامون ماتریالیسم یا منشاء فساد،2097

درج گهر در سخنان سیّد البشر،1053

درج گهر یا دریای نور،1728

درد بی درمان یا بدبختی های اجتماع،2077

درد و درمان یا امراض جامعه و علاج آن،1400

درر الاخبار،609

درر الأخبار فیما یتعلق بحال الاحتضار،1633

درر الأشعار،635

درر الصرف،1625

درر الفوائد فی اصول الفقه،961

درر الکلم در کلمات قصار امام علی،1053

درر النحو،1625

در راه نهضت ملی ایران،332

درس انشاء یا علم بیان،1110

درست و نادرست،733

درس دینداری،2075

درس زندگی از قرآن،1025

درس سخنوری،250

درسهایی از انقلاب،1138

در کلاس درس مکاسب،318

در محضر شیخ انصاری،318

درّ منظوم،1200

دروس اخلاقیة،1623

دروس الاعتقاد،1883

دروس عرفانی از مکتب علوی،2065

دروس فی علم الأخلاق،975

دروس متون احادیث،671

دروس و حلول فی شرح کفایة الاصول،1154

دروغ،732

در هندوستان متجاوز کیست،1230

درۀ فروزان،868

درة الاخبار و لمعة الانوار،1842

درة التاج لغرة الدیباج،1842،2125

درّ یتیم،382

دریچۀ اخلاق یا مقالۀ خصوص،1197

دژخیمان شاه و مدرسۀ فیضیه،1646

دستور العمل اصول محاکمات حقوقی،1513

دستور العمل للنساء،1020

دستور حکمت،742

دستور زبان فارسی،228

ص:2538

دستورهای املاء و انشاء،228

دعا،2075

دعوت محمّدیه،1007

دفاع از اسلام و روحانیت،1728

دفاع از حسین شهید،1728

دفاع از شیعی گری،2097

دفاعیات در دادگاه تجدید نظر نظامی،2075

دفتر اشعار،545

دفتر ثبت معاملات،1213

دفتری در علوم غریبه،1969

دفع الشبهة،288

دقائق الافکار،1904

دلائل الاحکام فی شرایع الاسلام،1160

دلائل الأعراض،301

دلائل الولایة،519

دلایل العروة الوثقی،1463

دلبند نفس،1154

دلنامه،967

دل ودماغ ،2074

دلیل العروة الوثقی،541

دلیل الوراثة،987

دور الصادق فی امامة الاسلام و المسلمین،894

دو رساله در ولایت و حکومت اسلامی،1568

دورۀ اصول،1616

دورۀ کامل اصول فقه،1997

دوزخ نامه،868

دوستیهای تلخ و شیرین،2024

دو شرح گسترده بر کفایة الاصول،1299

دوشیزۀ قهرمان،2078

دو طب فقاهت،673

دو ماه در پاریس یا از یونسکو تا سوربن،1068

دومین جنگ خانوادگی در اسلام،1283

ده گفتار،850،2010

دیباجۀ اخلاق،1197

دیداری تازه با قرآن،1138

دیرین شناسی،1241

دین الاسلام،1545

دین چیست و برای چیست؟،2097

دین حنیف در حرمت ریش تراشی،1071

دین و تمدن،2075

دین و وجدان،842

دیوان اشعار،198،250،263،378،421، 495،511،514،522،538،573،580، 596،622،736،757،819،842،851، 855،884،923،928،937،1008، 1014،1074،1082،1103،1318، 1350،1392،1502،1728،1835، 1883،1906،2015،2148

دیوان اشعار حجة الاسلام نیّر،1073

دیوان اشعار در مرثیۀ امام حسین،1798

دیوان اشعار غبار،593

دیوان اشعار فانی،1146،2177

دیوان السید طالب الخرسان،834

دیوان العلوی،1154

ص:2539

دیوان الموسوی،1244

دیوان امیر المؤمنین،2025

دیوان بینۀ رحمت در مراثی قتیل امامت،1502

دیوان چهارده معصوم،950

دیوان حسنی،510

دیوان خیاط،1440

دیوان دانش،444

دیوان رضویه،742

دیوان شعر،197،465،548،635،704، 734،760،793،1011،1435،1456، 1528،2154

دیوان شعر الشیخ محسن الجواهری،1528

دیوان شیخ جاسم خاقانی،767

دیوان صفی صفوی،765

دیوان غزلیات و رباعیات و قطعات،889

دیوان فکاهیات،444

دیوان فی المدائح و المراثی،742

دیوان فی حق النبی و الآل،1623

دیوان قدرت،1120

دیوان قطره،270

دیوان کامل اشعار مجمع،1386

دیوان مدایح و مراثی اهل بیت،925

دیوان ناصر خسرو،2125

دیوان هیدجی به نام،1899

ذخائر القیامة فی النبوة و الامامة،428

ذخایر العقبی فی شرح العروة الوثقی،1785

ذخر المساکین در ادعیه،2148

ذخیره،868

ذخیرة الآخرة،2045

ذخیرة الصالحین فی شرح تبصرة المتعلمین،1633

ذخیرة الصیام فی أحکام ارث الزوج و الزوجة، 2014

ذخیرة العباد،1462،1790،1868،2014

ذخیرة العباد فیما یتعلق بالمعاد،1633

ذرائع البیان فی عوارض اللسان،1633

ذرۀ بی انتها،2075

ذریعة العاصین،1664

ذکر حسین،2013

ذکری شیخنا الانصاری،1750

ذهنیت و زاویۀ دید،1138

ذیل مفتاح التفاسیر،344

رابطۀ عالم اسلامی و هم بستگی مسلمین،671

رابطة العالم الاسلامی قبس من ولاء علی،671

رابنسون گروزو،1488

راز فداکاری سالار شهیدان،1883

راه خداشناسی یا خلاصۀ توحید مفضل،228

راه سعادت،237

راه علی،732

راه قرآن،732

راه محمّد،732

ص:2540

راه مهدی،734

راهنمائی قرآن کریم،1155

راهنمایان توحید در حالات پیامبران،868

راهنمای ایران،868

راهنمای دانشوران،1053

راهنمای دین،358

راهنمای دینداران،1053

راهنمای زمین شناسی،1242

راهنمای سعادت،1400

راهنمای شرح نظّام،1883

راهنمای علم اعلال،1883

راهنمای علم الکتابة،1883

راهنمای قم،1053

راهنمای متوسلین و مستشفعین،1173

راهنمای معلم برای تعلیم قرآن مجید،712

راهنمای میراث لمعه،1883

راه نو در جهان شناسی،1053

راه و بیراهه،2024

راه و چاه در تفسیر معوذتین،1742

راهی طی شده ،2074

ربا،291

رباعیات،1198

ربا و بانکداری،291

ربیع الأبرار،2177

رجال الحدیث،2001

رجال فیض،868

رجال و حدیث،1969

رجعت،220

رجوم الشیاطین فی دفع اشتراکی المشرکین،2148

ردّ الجبهان،767

ردّ الجمعة الی اهلها،428

ردّ الحنفاوی،767

ردّ الخطوط العریضة،767

ردّ بر بر بابیت،1876

ردّ بر نصاری،1876

ردّ بهائیت،576

ردّ رسالۀ حجاب خالصی زاده،1294

ردّ رسالۀ حجاب سروان ملایری،1294

ردّ شیخیه،1541

ردّ علی ردّ السقیفة،428

ردّ مادیگری یا توحید نجم آبادی،255

رسائل حکمیه،1065

رسائل فی العلوم الغریبة،611

رسائل فی الفقه،257

رسائل فی النحو،257

رسائل فی علم الکلام،1650

رسائلی در جفر،1744

رسائلی در رمل،1744

رسالتان فی ارث و نفقة الزوجة،1725

رسالت تشیع در دنیای امروز،1569

رساله ای در اثبات توحید،738

رساله ای در اثبات ذات،1567

رساله ای در اثبات صانع و نبوت خاصه و امامت امیر المؤمنین،1922

ص:2541

رساله ای در اجاره،382

رساله ای در احکام اموات،2148

رساله ای در احکام حج،352

رساله ای در احکام صلاة،352

رساله ای در احکام عبید و اماء،1854

رساله ای در احکام میّت،1431

رساله ای در اخلاق،1327

رساله ای در اسماء و صفات،1567

رساله ای در اصول دین،382

رساله ای در اعتباریات،1567

رساله ای در اعجاز قرآن،592

رساله ای در افعال،1568

رساله ای در ایمان،1876

رساله ای در بداء،376

رساله ای در بیع،382

رساله ای در تحقیق ما وضع له الکل،1883

رساله ای در ترکیب،1567

رساله ای در تسخیر و احضار،2154

رساله ای در تعاقب ایدی،1980

رساله ای در تعبیر خواب،382

رساله ای در تعلیم و تربیت،1327

رساله ای در توحید،1726

رساله ای در توحید و نبوت و امامت،1133

رساله ای در توضیح معنای جعل،1883

رساله ای در جبر و تفویض،1484،1575،2162

رساله ای در حبط و تکفیر،1431

رساله ای در حجّ،484

رساله ای در حدیث رفع،1980

رساله ای در حدیث غدیر،938

رساله ای در حق و حکم،755

رساله ای در خلل صلاة،1979

رساله ای در خلل صلاة،2143

رساله ای در خمس،1431،1979

رساله ای در ردّ داروین،1327

رساله ای در ردّ صوفیه،755،1929

رساله ای در ردّ فرقۀ ضالۀ بابیّه،1798

رساله ای در ردّ مشروطیت،419

رساله ای در ردّ وهابیت،1737

رساله ای در زندگی نامۀ فاضل شربیانی،1360

رساله ای در سیر و سلوک،2064

رساله ای در شرایط اجتهاد،382

رساله ای در شرح حال بیهقی،1842

رساله ای در شق القمر ،1133

رساله ای در صلاة،1646

رساله ای در صلاة مسافر،1979

رساله ای در صلاة مسافر و حمل جنائز و سجده بر تربت،981

رساله ای در عدالت،1775

رساله ای در عقاید،2119

رساله ای در علم اقتصاد،1327

رساله ای در هیئت و نجوم،1926

رساله ای در علوم غریبه،1173

رساله ای در غصب،1537

رساله ای در غنا،2119

ص:2542

رساله ای در غیبت،755

رساله ای در فلسفۀ کلی،2064

رساله ای در قاعدۀ ضمان ید،1268

رساله ای در قاعدۀ لا ضرر،1287

رساله ای در لباس خزّ و سنجاب و سمور،1294

رساله ای در لباس مشکوک،412،987،1537، 2162

رساله ای در لبس خز،1883

رساله ای در مبحث استصحاب،1036

رساله ای در مراتب ادراک،2065

رساله ای در مراتب عشق،2065

رساله ای در مشتق،1268

رساله ای در معراج،1133

رساله ای در منازل الآخرة،1328

رساله ای در منطق،1785

رساله ای در نبوات و منامات،1567

رساله ای در نبوت،902،1568

رساله ای در وجوب حجاب،1929

رساله ای در وجه تأمّلات مکاسب،260

رساله ای در وسائط میان خدا و انسان،1568

رساله ای در وصیّت،382

رساله ای در ولایت،1568،1922

رساله ای راجع به رعایت صلۀ رحم سادات،1871

رساله ای مختصر در هندسه،1065

رساله تحریم استطراق حاجیان از راه جبل به مکۀ معظمه،1268

رساله توضیح المسائل،1145

رساله در اثبات اصول عقاید،1997

رساله در اثبات عدم تحریف قرآن،819

رساله در اثبات وجوب حجاب در دین مبین اسلام،864

رساله در ادعیۀ مخصوص،2177

رساله در ارث،2177

رساله در اصول،1011

رساله در اصول دین،793،819

رساله در اصول فقه،2177

رساله در اعجاز،1569

رساله در امر به معروف و نهی از منکر،819

رساله در برهان،1567

رساله در بیان،2177

رساله در پیدایش موسیقی و تعریف آن،1103

رساله در تحلیل،1567

رساله در تربت،1170

رساله در تقیه،819

رساله در حج،819

رساله در حجیت ظن،810

رساله در حدوث عالم،1997

رساله در حرمان زوجه از عقار،1170

رساله در حرمت شطرنج،2177

رساله در حقوق زن در اسلام،819

رساله در حقیقت تجری،1358

رساله در حکم ماء غساله،819

رساله در خلل،1170

رساله در درایه،1011

ص:2543

رساله در ربا،1170

رساله در ردّ شبهات وهابیه،819

رساله در ردّ صوفیان،1726

رساله در رد طایفۀ وهابیت،1675

رساله در ردّ نظریه داروین،2148

رساله در شجره و نسب امامزاده داود،1679

رساله در شرح حالات حضرت ستی فاطمه،635

رساله در صرف،1011

رساله در صلاة،2177

رساله در صلح،1170

رساله در طهارت،2177

رساله در عدالت،1686

رساله در عدم شرطیه رجوع یومیه مسافر،1170

رساله در علم جفر،2112

رساله در علم صرف،2177

رساله در علم کیمیا،2177

رساله در فروع سنیه،1170

رساله در فروع نقلیه،1170

رساله در فقه،1011

رساله در قاعده لا ضرر،1170

رساله در قاعده من ملک،1170

رساله در قاعدة لا تعاد،1686

رساله در قضاء،810

رساله در کلام،1011

رساله در لباس مشکوک،1170،1358،1686

رساله در مجازات الرجل و المرأة،1170

رساله در مسائل فروع علم اجمالی،1358

رساله در معنی حرفی،1358

رساله در مغالطه،1567

رساله در مقدمۀ واجب،810

رساله در ملازمه،1170

رساله در منجسیة المتنجس،1170

رساله در منطق،1012،2177

رساله در مواعظ،1170

رساله در نحو،1012،2177

رساله در نکاح،819

رساله در نماز جمعه،1686

رساله در نماز جمعه در زمان غیبت،1170

رساله در وضع،1170

رساله در وقف و موقوفات،1103

رساله در ولایت،810

رساله در هندسه،2177

رساله علم امام،1147

رساله عملیه،811،1170،1300

رساله مفردات قرآن،1170

رساله هائی در جفر،1746

رساله هائی در رمل،1746

رساله هایی در ردّ بهائی ها و تصوف،1322

رسالۀ آدمیت،1103

رسالۀ اجتماع امر و نهی،815

رسالۀ استدلالی در بیع کلی،810

رسالۀ استدلالی در خیارات،810

رسالۀ استدلالی در وجوب صلوات بر پیغمبر،810

رسالۀ استفتائات،1724

ص:2544

رسالۀ افطسیة،782

رسالۀ انسان بعد الدنیا،1568

رسالۀ انسان فی الدنیا،1568

رسالۀ انسان قبل الدنیا،1568

رسالۀ تجرد نفس مردمی،1842

رسالۀ ترتب،815

رسالۀ تمیزیه،1513

رسالۀ توضیح المسائل،601

رسالۀ چهل اسم و شرح خواص آن،2154

رسالۀ حی بن یقظان پسر طبیعت،263

رسالۀ در عدم تحریف قرآن،259

رسالۀ ردّ بر تناسخ و احوال بعد از مرگ،1485

رسالۀ رضاعیه،344

رسالۀ رضوان اللّه اکبر،1502

رسالۀ ره انجام،1842

رسالۀ شریفۀ ولایت،1435

رسالۀ شعریه در جبر و تفویض،884

رسالۀ صفوت،1199

رسالۀ صلاة الجمعة،1979

رسالۀ علمیه،1029

رسالۀ عمادیّه،1062،1065

رسالۀ عملیه،220،230،277،296،325، 334،455،657،781،793،862،965، 1268،1287،1309،1361،1505، 1522،1529،1675،1810،1848، 1866،2068،2149،2165

رسالۀ عملیه حاشیه بر مجمع المسائل،1189

رسالۀ عملیۀ توضیح المسائل،2189

رسالۀ عملیۀ«مجمع المسائل»،2129

رسالۀ عملیۀ منتخب الأحکام،1359

رسالۀ قاعدۀ لا ضرر،815

رسالۀ قبله،344

رسالۀ لباس مشکوک،815

رسالۀ لقاء اللّه یا السیر الی اللّه،483

رسالۀ محرمات ابدیه،344

رسالۀ معراج،220

رسالۀ مناسک حج،325

رسالۀ مناسک و مسائل حج و عمره،671

رسالۀ منتخب التوضیح،1888

رسالۀ موقوفه و وقف در اسلام،1105

رسالۀ نفلیه،1675

رسالۀ نوروزیه،2151

رسالة ابقاء الحلیة فی وجوب اعفاء اللحیة،1929

رسالة الاحباط فیما اشتهر من الاغلاط،2154

رسالة الاشتراک فی اللغة،436

رسالة الأمر بین الامرین،760

رسالة الامضاء فی القدر و القضاء،1361

رسالة التقوی و ما أدراک ما التقوی،1679

رسالة الحقوق حضرت امام سجاد،819

رسالة المحرمات بالنسب،1641

رسالة المشتق،1930

رسالة النهی فی المعاملات،1309

رسالة النیة،2143

رسالة الهدی،1713

ص:2545

رسالة ایران الثورة فی عید میلاد المسیح،894

رسالة در اتحاد عاقل و معقول،220

رسالة در حقیقت عقل،220

رسالة در مبدا و معاد،220

رسالة عملیه،306،2049

رسالة فی اثبات اصالة الماهیة،1263

رسالة فی اثبات المعاد الجسمانی،2057

رسالة فی اجتماع الامر و النهی،403،1309، 1468

رسالة فی احکام الطبابة و الصیدلیة،1656

رسالة فی ارث الزوجة من الثمن أو العقار،403

رسالة فی استحباب لبس السواد فی ایام عزاء الامام الحسین الشهید،1359

رسالة فی اصالة البراءة،961

رسالة فی اعتبار قول العدل الواحد،334

رسالة فی اعتراف الاعداء بعظمة الاسلام،250

رسالة فی اعتراف المخالفین بفضائل علی،250

رسالة فی اعجاز القرآن،1742

رسالة فی أفعل و ما افعل،245

رسالة فی الاجارة،2113

رسالة فی الاجتهاد و التقلید،1656،1724، 1737،1742

رسالة فی الاجزاء،733

رسالة فی الارث،961،1256

رسالة فی الاستصحاب،621،760،1359،1516

رسالة فی الاستصحاب،1283

رسالة فی الاسطرلاب،1716

رسالة فی الأغسال،916

رسالة فی الأمر بین الأمرین،455،975

رسالة فی البداء،1145

رسالة فی البرزخ،1854

رسالة فی البیع،376،704

رسالة فی البیع و الخیارات،784

رسالة فی التّجری،1988

رسالة فی التعادل و الترجیح،1737،2014

رسالة فی التیمم،1633

رسالة فی الجبر و التفویض،2057

رسالة فی الجفر الجامع،421

رسالة فی الحج،1633

رسالة فی الخمس،236،1100،1719،1732

رسالة فی الدیات،1719

رسالة فی الذکر و الدعاء،1656

رسالة فی الّذین تکلموا حین ولادتهم أو فی صغر سنهم،1854

رسالة فی الربا،611

رسالة فی الرجعة،1170

رسالة فی الرشوة،1742

رسالة فی الرضاع،334،932،961،1468، 1737،1779،2143

رسالة فی الرهن،1100

رسالة فی الشبهة العبائیة،733

رسالة فی الشرط و آثاره،245

رسالة فی الشیطان و مکائده،1854

رسالة فی الصلاة،1852

ص:2546

رسالة فی الصنعة و الکیمیاء،2154

رسالة فی الطب و الارادة،975،2057

رسالة فی الطهارة،1732

رسالة فی العدالة،1737،1742

رسالة فی العصیر العنبی،334

رسالة فی العقود،1883

رسالة فی العلم الاجمالی،1732،2057

رسالة فی الغسالة و احکامها،220

رسالة فی الغنیمة،916

رسالة فی القبلة،1648

رسالة فی القضاء،1719

رسالة فی القطع،975

رسالة فی الکنی و الألقاب،738

رسالة فی اللباس المشکوک،344،1181، 1309،2068

رسالة فی المتنجس،334

رسالة فی المشتق،1468

رسالة فی المشتقات،793

رسالة فی المعاد،2057

رسالة فی المعاد الجسمانی،1397

رسالة فی المعاطات،1633

رسالة فی المعراج الجسمانی،2058

رسالة فی المفاهیم،1100

رسالة فی المقادیر،1883

رسالة فی الملاقی لأحد أطراف الشبهة المحصورة،733

رسالة فی النجاسات،1854

رسالة فی النفاس،1633

رسالة فی الوجود و الماهیة و نقد نظریة وحدة الوجود،1742

رسالة فی الوقت،1517

رسالة فی الوقف،1737

رسالة فی الوقف الذری،760

رسالة فی الولایة،1724

رسالة فی الیانصیب،1656

رسالة فی الید،236

رسالة فی اوزان البلاد،1435

رسالة فی أحکام البسملة و أسماء اللّه تعالی،1742

رسالة فی أحکام الصلح،1717

رسالة فی أحکام القضایا البسائط و المرکبات،1707

رسالة فی أعظم کل شیء فی العالم،1435

رسالة فی أن الواحد لا یصدر عنه الواحد،1263

رسالة فی أهمیة علم الاخلاق،1742

رسالة فی بطلان الترتب،1737

رسالة فی بعض مسائل الصلاة،793

رسالة فی بیان العیوب الموجبة لردّ النکاح،215

رسالة فی تحقق الوطن الشرعی،334

رسالة فی ترجمة السید عبد الحسین الخاتون آبادی،782

رسالة فی ترجمة الفتال النیسابوری،783

رسالة فی تفسیر آیات الصوم،1742

رسالة فی تنجیس المتنجس و عدمه،2068

رسالة فی تنقیح المطالب المهمة فی عمل الصور المجسمة،1516

ص:2547

رسالة فی جریان الاستصحاب،1170

رسالة فی جمع أخبار الطینة و الخلقة من الأرواح و الأبدان،611

رسالة فی جواز التوکیل عن الزوج فی الرجوع الی زوجته،1912

رسالة فی حجیة الخبر الواحد،1283

رسالة فی حدیث لا تعاد،334

رسالة فی حرمة نقل الموتی،2177

رسالة فی حقوق الاخوان،1020

رسالة فی حقیقة الکتاب و المیزان،2058

رسالة فی حقیقة الوجود،787

رسالة فی حکم الزوجة المفقود عنها زوجها،2049

رسالة فی حکم الفقّاع،334

رسالة فی حکم نجاسة الباطن،733

رسالة فی شرائط العوضین،793

رسالة فی شرکة التأمین،1656

رسالة فی شق القمر ،2058

رسالة فی صلاة الجمعة،212،1641،1656

رسالة فی صلاة المسافر،1231،1854

رسالة فی طهارة و نجاسة اهل الکتاب،334

رسالة فی عدم توقف حجیة الخبر الواحد علی حصول الظن،250

رسالة فی عقد البیع،436

رسالة فی علم الجفر،334

رسالة فی علم الحروف و الجفر،1656

رسالة فی عموم حجیة البینة،334

رسالة فی قاعدة الید،1656

رسالة فی قاعدة لا تعاد الصلاة،2189

رسالة فی قاعدة لا ضرر،1283

رسالة فی قاعدة لا ضرر و لا ضرار،2189

رسالة فی قول ذی الید،334

رسالة فی لباس المصلّی،1742

رسالة فیما یعلم به البلوغ،1517

رسالة فی مباینة صفات اللّه تعالی لصفات مخلوقاته،1742

رسالة فی مجهول المالک و اللقطة و ردّ المظالم، 1656

رسالة فی معاملات البنوک،1656

رسالة فی معنی التفسیر و التأویل،1742

رسالة فی مقدمة الواجب،733،1901،2014

رسالة فی منجزات المریض،260،403

رسالة فی نسب سادات طغرود القمیین،782

رسالة فی نفی الضرر،245

رسالة فی وحدة الوجود،2058

رسالة مختصرة،793

رسالة مسألة الکرّ و الجمع بین الروایات فی تحدیده،1263

رسالة معرفة النفس و معرفة الرب،1065

رسالة مفرج الکروب فی ترجمة صاحب ارشاد القلوب،783

رسائل فلسفی،220

رستگاران،1155

رسم المشق،1199

رسول اکرم،1230

ص:2548

رسول الحیاة،548

رشد المسترشد،1627

رشید در پایتخت رشید،2097

رضاعیات،1066

رفع الغاشیة عن غوامض الحاشیة،1761

رگ شناسی،1842

رمز العرفان فی معرفة الحقوق،1191

رمز ترقی،2024

رمز سعادت یا معارفی از اسلام،1189

رمز نیک بختی جوانان،852

رنگارنگ،1073

روان شناسی،1842

روان شناسی پرورشی،1068

روان شناسی جدید،1068

روان شناسی جنائی،1068

روح الفوائد،2171

روحانیت،1283

روح فرهنگ اسلام،1230

روزنامه«رعد امروز»،1098

روزنامه«کوکب غرب»،1278

روزنامه«گنجون»،1211

روزنامۀ«انقلاب بی رنگ»،330

روزنامۀ«بهار آذربایجان»،1917

روزنامۀ«پیکار مردان»،330

روزنامۀ«توحید افکار»،1081

روزنامۀ«تهران»،537

روزنامۀ«جامع»،883

روزنامۀ«رعد»،1098

روزنامۀ«روش خلق»،301

روزنامۀ«سعادت ایران»،1278

روزنامۀ«صدای قم»،1074

روزنامۀ«غرب ایران»،967

روزنامۀ«گلستان»،1675

روزنامۀ«لسان الغیب»،536

روزه و ماه خدا،2025

روش اندیشه،1844

روش برداشت از قرآن،1138

روش خوش بختی،1124

روش نقد،1138

روش نگارش یا موضوع نویسی،889

روض الریاحین،782

روضة الأحباب،2001

روضة البهیّة،1026

روضة العارفین،2001

روکامبول،2169

رهبانان اروپا با مبلغ اسلام،868

رهبر دانشوران،1053

رهبری پرچمدار مبارزه با کفر و استکبار،291

ریاحین الاشراق فی بساتین الاذواق،522

ریاض الجنان،1545

ریاض المقاصد فی شرح قصیدة الشیخ حسن بن راشد(فی مدح صاحب الزمان(عج)،1160

ریاض یا مجموعۀ دل فریب،1173

ری باستان،619

ص:2549

ریحان المجالس و تحفة المؤانس،834

ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة او اللقب،1763،1799

ریشه های دین،1578

ریشۀ خیانت های اموی،1283

رؤیة الأهلة،1852

ز-ژ

زاد المعاد علامه مجلسی،1268

زبدة الأحادیث،838،1348

زبدة الأحکام،998

زبدة الأدعیة،635

زبدة الاسرار،375

زبدة التفاسیر،1173،1719

زبدة المآثر فی ترجمة المولی باقر،1665

زبدة المواعظ،2177

زکات،654

زکات در اسلام،1883

زکاة الفطرة،1155

زلال المقال،1159

زمان و انسان،2076

زنادقه در اسلام،981

زن از دیدگاه شریعت اسلام،1146

زنان بزرگ اسلام،1754

زنجان فی التاریخ،1263

زنجیر حیات،2013

زندگانی آیت اللّه سیّد ابو القاسم کاشانی،1679

زندگانی ابو علی سینا،263

زندگانی امام حسین،266

زندگانی امام صادق،1192

زندگانی چهارده معصوم،1173،1530

زندگانی حضرت خامس آل عبا،263

زندگانی حضرت عبد العظیم حسنی،1679

زندگانی حضرت علی بن موسی الرضا،263

زندگانی حضرت فاطمه،935

زندگانی حضرت محمّد،1230

زندگانی حضرت موسی بن جعفر،263

زندگانی عسکریین و تاریخچۀ سامرا،263

زندگانی علی بن سهل اصفهانی،884

زندگانی محمّد،1264

زن و آزادی،732

زن و آینه،2128

زیارتنامۀ حضرت رضا،732

زید الشهید،834

زیر درختان سدر،733

زیف التوحید الوهابی،834

زینب الکبری من المهد الی اللحد،1812

زیور زنان،868

ژاپن سومین دورۀ مسابقات آسیایی توکیو، 1185

ساختمان بشر در شرح حدیث نبوی،1572

سازگاری ایرانی،2074

ص:2550

سازمان فرهنگی ایران،1185

سالنامه،2025

سانتی مانتالیسم،850

سبد،733

سبعۀ سلف،1992

سبیل الرشاد فی شرح نجاة العباد،236

سبیل الرشد لأهل الزهد،1627

سبیل المؤمنین لتحصیل الزاد لیوم الدّین،1806

ستارۀ درخشان،923

ستارۀ درخشندۀ آسمان ولایت،2020

سجع البلابل فی ترجمة صاحب الوسائل،782

سخنان سران کمونیسم دربارۀ خدا،733

سخنان ماه مبارک،1155

سخن حق در تفسیر قرآن،779

سخنرانی رادیو،1018

سخنرانی های آیتی،1374

سخنرانی های مذهبی در رادیو ایران،2097

سخنی چند با علی شریعتی،1283

سراج المؤمنین،635

سراجۀ اخلاق،1197

سر الاسرار فی مصائب الابرار،2148

سر السعادة،336

سر الصدور فی بطلان العبادة بالاجور،923

سرّ تشابه القرآن،834

سرچشمۀ استقلال،2074

سرگذشت شیخ طوسی،344

سرگذشت یک ساله،344

سرمایۀ سخن،1374،1434

سرور الفؤاد یا زندگانی امام جواد،264

سروش مقدس وادی ایمن مکه و مدینه،671

سعادت بشر در اثبات نبوت مطلق و نبوت سیّد بشر،1509

سعادت چیست و سعادتمند کیست،255

سفرنامه،1217

سفرنامه ای خطی،1512

سفرنامۀ حج،1018،1931

سفرنامۀ رضوی،743

سفرنامۀ سیّد محمود و علی آقا،850

سفرنامۀ غروی،743

سفرنامۀ کار پنتر،264

سفرنامۀ کار پنتر،266

سفیر الحسین،مسلم بن عقیل،834

سفینۀ غواصه،2169

سفینة النجاة،819

سقوط تعهدات،1250

سقوط ناپلئون سوم،2169

سقیفه و اختلاف در تعیین خلیفه،264

سقیفۀ سخیفه یا بطلان اجماع و شوری،852

سلسلة الذهب در انساب،868

سلیمان و بلقیس،2024

سمبولی از شعر و ادب معاصر،583

سموم قتاله در اخلاق،1469

سنن النبی،1569

سوانح،344

ص:2551

سوانح حیات،998

سوانح عمری یا آثار تاریخی،1249

سوانح مولوی،1488

سوداگران،1155

سورۀ فلق،اعجاز قرآن،852

سورۀ کوثر،جلالت حضرت فاطمه،852

سورۀ و العصر،امام زمان،852

سورة المنتهی،576

سومین جنگ خانوادگی در اسلام،1283

سوی خدا برود،376

سهام نافذة،288

سیاحت نامۀ دکتر ژاک آمریکایی،889

سیاحت نامۀ فیثاغورس در ایران،2169

سیاحة تحت البحر،2169

سیاست روز،583

سیاست نامه،495

سیاست نامۀ حضرت علی،1053

سیاه مشق ها،1199

سیّد جمال اسدآبادی،285،1230

سیّد حسین طباطبائی بروجردی،401

سیر القاب و عناوین در اسلام و ایران،229

سیر تحوّل قرآن،2075

سیر فلسفه در اسلام و سعادت،2010

سیره و قیام زید بن علی،619

سیرۀ حسنه،1200

سیرۀ نبوی،2010

سیرة الامام علی،935

سیرة الرسول الاعظم،1813

سیرة النبی،1294

سیری در زندگی،328

سیری در زندگی و مقایسۀ اعمال معدود رهبران ملل،332

سیری در نهج البلاغة،1135،2010

سیل اشک،449

سیمای اخلاق اسلامی،2109

سیمای زن در نظام اسلامی،291

سؤال و جواب،232،576

شارب ننگین،1883

شالودۀ علوم جدید در اسلام،1230

شاهنامۀ فردوسی و فرهنگ ایران،396

شأن نزول آیة التطهیر و أنها نزلت فی الخمسة الطاهرة،1854

شبهای پیشاور،1668،1669

شتات موحدی،1849

شجرۀ طوبی،576

شخصیات عایشتها،834

شخصیت،1068

شخصیت حضرت فاطمۀ زهرا،2039

شخصیت فردوسی،1105

شخصیة المسلم،469

شذرات الذهب،1124

شذرات من الاقتصاد الاسلامی،428

ص:2552

شرائط الاحکام،344

شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام،894

شرح اجرومیه در علم نحو،349

شرح احوال ائمه،260

شرح اربعین حدیثا،1171

شرح ارشاد،1870

شرح استدلالی بر ملحقات عروة الوثقی،1171

شرح استدلالی عروة الوثقی،1171

شرح اسفار،1299

شرح اصول الکافی،1397

شرح اعتقادات مجلسی،1210

شرح الاربعین حدیثا،2148

شرح الارشاد،288

شرح البدایة فی علم الدرایة،894

شرح البهجة المرضیة،500

شرح التوحید،2147

شرح الخیارات من المکاسب،1097

شرح الدّرة الفاخرة،1063

شرح الرسائل،1912

شرح الروضة البهیة،1912

شرح الشفاء،2081

شرح الصحیفة السجادیة،1623

شرح العروة الوثقی،212،1686،1779، 1979،2017

شرح العروة الوثقی،1242،1656،1732

شرح الفیۀ بحر العلوم،1283

شرح القطع من الرسائل،1097

شرح اللمعة الدمشقیة،1283

شرح المکاسب،1171،2014

شرح المنظومة،212،1263

شرح المواریث من کتاب الحدائق،1713

شرح بحث استصحاب در اصول،1883

شرح بحث برائت در اصول،1883

شرح بخشی از منظومه،465

شرح برخی از خطب نهج البلاغة،938

شرح بر رسائل،2149

شرح بر صحیفه سجادیه،720

شرح بر کفایة الاصول،1605

شرح بر نهج البلاغة،526

شرح بر وصیت نامۀ سیاسی الهی آیت اللّه خمینی،291

شرح بیع مکاسب،412

شرح تبصرۀ المتعلمین،2017

شرح تبصرة المتعلمین،349،500،793، 1171،1737،1779

شرح تجرید الاعتقاد،1742

شرح تحریر الوسیلة،349

شرح چغمینی،1160

شرح حال،1189

شرح حال پیامبر اسلام،526

شرح حال شاگردان شیخ انصاری،1752

شرح حال شیخ صدوق،930

شرح حال صدر المتألهین و حرکت جوهریه،220

شرح حال محمّد بن ابو بکر،672

ص:2553

شرح حال ملا صدرا شیرازی،1264

شرح حال ملا صدرا و حرکت جوهریه،259

شرح حال 200 نفر از شعرا،401

شرح حدیث کسا،210

شرح حدیثی از کافی،344

شرح حدیثی از من لا یحضره الفقیه،344

شرح حضرت امیر المؤمنین در نهج البلاغة،1171

شرح حکمة العین،1842

شرح خطبه لمّه،1277

شرح خطبۀ حضرت صدیقۀ کبری فاطمۀ زهرا، 1277

شرح خطبۀ حضرت فاطمه،166،1053

شرح خطبة الصدیقة الزهراء،1713

شرح دعای ابو حمزه ثمالی،1171

شرح دعای افتتاح،1171،1742

شرح دعای السمات،1171

شرح دعای صباح،230

شرح دعای عرفه،1575

شرح دعای کمیل،166،1171،1854

شرح دعای مکارم الاخلاق،166،1742

شرح دعای ندبه،1018،1933

شرح دعاء السحر،220

شرح دعاء الصباح،260،1171

شرح دعاء الندبة،1929

شرح دیباجه الرسالة الجعفریة،1870

شرح دیوان الامام زین العابدین،834

شرح دیوان رضی،466

شرح دیوان ناصر خسرو،466

شرح رسائل،1171،1359

شرح رسالة الدماء الثلاثة،1912

شرح زندگانی مرحوم داعی الاسلام همدانی، 1103

شرح زندگانی و وفات حضرت علی بن موسی الرضا،285

شرح زندگی علی اکبر،1728

شرح زیارت وارث،1933

شرح زیارة الجامعة الکبیرة،1171،1888

شرح«سبیکة الذهب»،348

شرح شرائع الاسلام،760

شرح شرایع،1145

شرح صمدیه،230،1708

شرح عروة الوثقی،1299،1605

شرح عقاید شیخ بهائی،1205

شرح علی الرسائل،576

شرح علی المکاسب،576

شرح علی المنظومة،932

شرح علی حاشیة ملا عبد اللّه،1466

شرح علی کفایة الاصول،466،760

شرح علی وسیلة النجاة،1171

شرح فارسی بر تجرید الکلام،1775

شرح فارسی بر درایة الحدیث،1842

شرح فارسی بر لمعۀ دمشقیه،1842

شرح فارسی مکاسب شیخ انصاری،1775

شرح فرمایش حضرت ختمی مرتبت،1171

ص:2554

شرح قصائد مثیر الاحزان،2017

شرح قصیدۀ سادسۀ عینیه،166

شرح قصیدۀ عینیۀ سیّد اسماعیل حمیری،1798

شرح قصیدۀ لام عمر و باللوی مربع به فارسی، 345

شرح قصیدة ابن عبدون الحضرمی،1528

شرح قصیدة کعب بن زهیر،288

شرح قواعد الأحکام،1258

شرح قوانین کیفری مصوب مجلس شورای اسلامی،1790

شرح کتاب الطهارة من الشرائع،704

شرح کتاب المیراث من اللمعة،1097

شرح کتاب بیان،1798

شرح کتاب رسائل،657

شرح کتاب طهارت از عروة الوثقی،779

شرح کتابی الطهارة و الصلاة من العروة الوثقی، 1648

شرح کفایة الاصول،225،318،412،1171، 1300،1359،2014،2017

شرح کلمات قصار مولی امیر المؤمنین،635

شرح لغات بدیعی،1173

شرح لغز به نام ابراهیم،345

شرح مزجی بر باب حادی عشر،1605

شرح مشاهد مشرفه،1105

شرح مشکلات دیوان سیّد رضی،1189

شرح معالم الاصول،1004،1283

شرح مفصل عروة الوثقی،1725

شرح مناسک الحج،2017

شرح منظومه،2010

شرح منظومۀ سبزواری،1283

شرح منظومة الاصول،1502

شرح منظومة الشهاب الثاقب فی الامامة،1527

شرح منظومة تحفة الحکیم،2058

شرح نامۀ همایون،166

شرح نجاة العباد،298،1527

شرح نهج البلاغة،166،220،673،720،1813

شرح نهج البلاغة به نظم و نثر،644

شرح و ترجمۀ کتاب المشاعر،1063

شرح و ترجمۀ نهج البلاغة،1005

شرح و تعلیقات علی تتمة صوان الحکمة،1842

شرح وجود ذهنی از اسفار،466

شرح و حاشیه بر منطق التجرید،1592

شرح وسیلة النجاة،2113

شرح وقت و قبله از لمعه،362

شرح هیئت چغمینی،1299

شرحی بر ارشاد،580

شرحی بر ارشاد قلوب،1024

شرحی بر اشارات،301

شرحی بر رسائل،1283

شرحی بر رسالۀ مسألة الوجود،1065

شرحی بر طهارت عروة الوثقی،1997

شرحی بر قانون،301

شرحی بر مشکلات اشعار حافظ،2058

شرحی بر مکاسب،2015

ص:2555

شرحی بر منازل السائرین،1087

شرحی بر منظومۀ«الدرة النجفیة»،1790

شرحی بر نجاة العباد،459

شرط و جزاء،1200

شرع مؤبد در خاتمیت محمّد،250

شرعیات ابتدایی،536

شصت مقاله،1268

شطرنج العرفاء،884

شطرنج و دیه از دیدگاه احکام فقهی،291

شعائر حسینیه،1145

شعب المقال فی أحوال الرجال،288

شعر العجم یا تاریخ ایران منظوم،1488

شعر فارسی،1068

شعرهای شهادت،1138

شفاعت،1283

شفاء الصدور در تفسیر سورۀ قدر،2148

شفاء المریض فی الجبر و التفویض،1469

شقایق،868

شکوفه های معطر،1728

شکیّات نماز،1854

شمس الضحی فی مناقب النبی و الأئمة الهدی، 2001

شمشیر بران یا خیبر،376

شمع انجمن،736

شمع جمع در نعت ائمه اطهار،1883

شناخت امام زمان،981

شناخت شیعه،541

شناسائی هفت تن در صدر اسلام،852

شهادت و ولایت،987

شهدای اسلام،1374

شیخ انصاری محقق و مؤسس،462

شیعتنا،541

شیعه چه می گوید؟،2097

شیعه در اسلام،1569،2051

شیعه و زمامداران خودسر،2023

شیعه یا پدیدآورندگان متون اسلام،1053

صحائف فی الفلسفة،733

صحابة الرسول الاکرم و الائمة،1359

صحت و سعادت،1201

صحنه های خوش منظر در تفسیر سورۀ کوثر، 1742

صحو المعلوم فی ردّ کتاب محو الموهوم،250

صحیفۀ فال از صحف وجدانی،1885

صحیفۀ قائمیه،1268

صحیفة الأبرار،1962

صحیفة المتهجد،469

صد درس،536

صدق الخبر فی خوارج القرن الخامس عشر،834

صراط النجاة،1159

صراط النجاة فی العقائد،2096

صراط مستقیم،868

صراط مستقیم در شرح رسالۀ حقوق،1290

ص:2556

صراف الصرف در علم صرف،1720

صرف آسان،2179

صرف،صرف و نحو و قرائت،1596

صرف فارسی،536

صرف و نحو،666

صفات ابی طالب عبد مناف،2012

صلاة الجماعة،268

صلاة الجمعة،259

صلاة الجمعة،916

صلاة المسافر،230،259،268،334

صنعت مرغداری،332

صواب الخطاب در وجوب حجاب،2148

صورت رقبات موقوفۀ آستانۀ قم،635

صورت مجلس یکی از محاضر حضرت امیر مؤمنان علی،345

صید و ذباحه،345

صیغ العقود،998،1173

ضجۀ بینوایان،868

ضریب تبادل مادیات و معنویات،2074

ضمنیات در رجال،738

ضوابط بررسی و تدوین تاریخ اسلام،1686

ضوء الرشد فی احکام النبی الامجد،761

طب الامام أمیر المؤمنین علی،81

طب الامام موسی الکاظم،81

طب النبی،1883

طبرسی و مجمع البیان،619

طبقات الرجال،600

طبقات الرواة،1027

طبقات المفسرین،1719

طبقات النسابین،781

طبیب فقرا،2169

طرائف المقال فی معرفة طبقات معرفة طبقات الرجال،1027

طرز دادرسی و مسئولیت کیفری در حقوق اسلام،850

طرق الجنة،704

طرق الوصول الی دفائن العقول،1929

طریق المعرفة،767

طریق النجاة،793،1868

طریقۀ تست،1068

طلب الثار فی احوال المختار،1572

طلب و اراده،1502

طلوع الفجر فی شهادة الامام الحسین،704

طلیعه سعادت،868

طمعکاران کینه ورز،2024

طوفان جوانی،2025

طول عمر طبیعی انسان،850

طومار عفت یا وسیلة العفاف،2177

طهارة اهل الکتاب،1264

ظلام من الغرب،2024

ص:2557

ظلمتکدۀ خرافات،869

ظواهر الآثار در اخلاق،1502

ظهور و جهان،853

عاشورا،1138

عالم انتقام،391

عالم به وظیفه و عامل به وظیفه،2105

عایشه در صفّی و ام سلمه در صفّی دیگر،2038

عایشه همسر پیامبر،1230

عبادات الاسلام،2024

عبد اللّه بن عباس،1146

عبقریة الامام علی،1124

عدل الهی،2010

عدم تحریف قرآن،1641

عدة دفاتر فی الطلاسم و الادعیة،2154

عدة دفاتر فی علم الرمل،2154

عذر تقصیر به پیشگاه محمّد،1230

عربی آسان،729

عرفان و فلسفه،1124

عروسی تولّدی دیگر،2025

عشق و پرستش یا ترمودینامیک انسان،2074

عشق و تجدید،1069

عشق و جوانی،2169

عشق و خودکشی،2026

عشق وطن،1069

عشقهای سلطان عبد الحمید،2078

عصای موسی،2125

عظمت حسین بن علی،1264

عظمت قرآن در سورۀ اخلاص،853

عفریت جهل،869

عقائد الغلاة،428

عقائد انسان،2147

عقاید النجفی،1545

عقد الدرر فی اخبار المهدی المنتظر،948

عقد الفرائد فی مختصر العقائد،1633

عقد اللقاح فی عقد النکاح،704

عقد الدّرر فی اخبار المنتظر،1604

عقل از دیدگاه های مختلف،1771

عقیلة بنی هاشم،834

علائم دورۀ آخر الزمان،1503

علل الشرائع،1883

علل الشرائع و الاحکام،1171

علل الغیبة،1369

علل پیروزی انقلاب ایران،657

علل قیام امام حسین،853

علل گرایش به مادیگری،2010

علم اخلاق نظری و عملی،1068

علم الامام،1855

علم الجواهر،2177

علم الکلام و تاریخه فی الاسلام،1263

علم النفس ابن سینا و تطبیق آن با روان شناسی جدید،1068

علم النفس یا روان شناسی از لحاظ تربیت،1068

ص:2558

علم بدیع،2038

علم بدیع فارسی،444

علم بلاغت،666

علم حضوری،704،2081،2086

علم رجال،1597

علم صرف،2038

علم کلام جدید،1488

علم کلی،2081

علم کلی و امور عامۀ فلسفه،2065

علم منطق،2038

علم نحو،2038

علمی بودن مارکسیسم،2076

علوم العربیة فی النحو و الصرف،2147

علوم غریبه،757

علوم قرآن،2082

علی بن ابی طالب پیشوای مسلمین،2024

علی خلیفة رسول اللّه،428

علی در قرآن،1680

علی ضفاف الغدیر،948

علی من المهد الی اللحد،1812

علی و اسلام،2075

علی و الزّهراء سرچشمۀ آب حیات،669

علی و الفلسفة الالهیة،1569

عماد الحکمة،1061

عمار یاسر پرچمدار علی،1230

عمدة الطالب،144

عمل صالح در صلوات بر پیامبر و آل او،2049

عنایة الاصول،1991

عنایة الاصول فی شرح کفایة الاصول،1993

عنایة الحق فی اصول الفقه،297

عنصر شجاعت یا هفتاد و دو تن و یک تن ،669

عهد الامام امیر المؤمنین الی حذیفة بن الیمان، 834

عهدنامۀ مالک اشتر،229

عید الغدیر،1751

عید مسلمین،1018

غالیة الدرر فی مصبّ قاعدة الضرر،250

غایة البیان فی عدم تحریف القرآن،1147

غایة المسئول و نهایة المأمول فی علم الاصول، 236

غایة المنی فی تحقیق الکنی،1762

غدیر،1138

غدیر یا پیوند ناگسستنی رسالت و امامت،541

غرائب و قصار الکلم من الکتاب و السّنّة،1605

غراف الحبر الملتقط من وسائل الشیعة،704

غروب آفتاب در اندلس،671

غروب آفتاب در کربلا،1754

غریب الحدیث،1605

غریب القرآن،1605

غزاله،869

غزلیات،2018

غزوة خیبر من طرق العامة،1294

ص:2559

غسل الجنابة و احکامها،677

غصب(تقریرات نائینی)،255

غفران،1934

غمهای زندگی،2078

غوغای سقیفه،853

غوغای نافرجام«پاسخ میزگرد»،1283

غیث الربیع فی وجوه البدیع،345

فاتحه و معنای آن،853

فاجعة الطف او مقتل الحسین،1813

فاجعة کربلاء،1124

فاطمۀ زهرا،دژ شکست ناپذیر،541

فاطمۀ زهرا از نظر آیات قرآن،1883

فاطمۀ زهرا از نظر روایات اهل سنت،1883

فاطمة الزهراء من المهد الی اللحد،1812

فتاوی العلمین ابن ابی عقیل و علی بن بابویه، 935

فتاوی صحابی کبیر سلمان فارسی،671

فتح مکه،673

فتنه های آخر الزمان،1503

فتوحات نظامیه در غیبت امام زمان،743

فرائد الدرر فی دفع الغرر،2148

فرائد السمطین فی فضائل المرتضی و البتول و السبطین،948

فرائض المناسک،1848

فرانسه،1068

فرحة الداعی فی الدعاء،2096

فرد و اجتماع،1230

فردوس برین،444

فرق بین مرد و زن در احکام،345

فروع العلم الاجمالی،259،1309،1517

فروع المعاملات،1849

فروع دین،2024

فروق الاحکام،345

فروق اللغة،345

فرهنگ آیتی در لغت فارسی،889

فرهنگ بهارستان،1763

فرهنگ تاریخ نائین،884

فرهنگ جامع انگلیسی،850

فرهنگ خاورشناسان،264

فرهنگ سمات در شرح دعای سمات،884

فرهنگ نگارستان،1763

فرهنگ نوبهار،1763

فرهنگ و علم و دانش،1124

فریاد فلسطین و خطر جهود،1230

فریدة الأحکام،1258

فریدة الزمن فی مناقب الامام الحسن،834

فضائل الأئمة،1855

فضائل الخمسة،1992

فضائل الخمسة من الصحاح الستة،1993

فضائل السادات،464

فضائل المعجم الصغیر،1294

فضائل امیر المؤمنین،1294

ص:2560

فضائل امیر المؤمنین و ادلۀ خلافت،464

فضائل اهل البیت،1605

فضائل فاطمة الزهراء من کتب العامة،1233

فضائل قرآن و عترت،253

فضیلت صلوات،1931

فضیلت علم و عالم در اسلام،1883

فضیلة المؤمنین،1933

فعلیت و امکان در عقد وضع و آرای فارابی و ابن سینا،1842

فقر،1138

فقه استدلالی،297

فقه استدلالی دربارۀ کسبهای حرام،1287

فقه الحج،2014

فقه الرجال،1147

فقه القرآن،2149

فلاح الفاعل،738

فلتات اهل ایمان،1627

فلسفه دو حکم اسلامی،902

فلسفه و اسرار حج،266

فلسفه و تربیت،1230

فلسفه و راه زندگانی،757

فلسفۀ آزاد،732

فلسفۀ اتحاد مسلک الحق،297

فلسفۀ احکام عبادات و معاملات،251

فلسفۀ جهاد در اسلام،1910

فلسفۀ حجاب،1264

فلسفۀ شهادت،1087

فلسفۀ متافیزیک یا جهان پس از ماده،1494

فلسفۀ مخصوص،1197

فلسفۀ نماز،1545

فلسفۀ نوین یا نجات بشر،383

فنون اسلامی،264

فوائد الرضویه،1192،1799

فوائد الفلسفة،1656

فوائد شریفه و فرائد لطیفه،514

فوائد اسلام،2148

فهارس شرح نهج البلاغۀ ابن ابی الحدید،401

فهرس الکتب الحدیث فی مکتبة الامام الرضا، 948

فهرس المختارات من مخطوطات ترکیه،949

فهرس المخطوطات العربیة فی مکتبة امیر المؤمنین،948

فهرس المخطوطات الفارسیة فی مکتبة امیر المؤمنین،948

فهرس المسائل المکررة لکتاب الخلاف،345

فهرس المنتخب من مخطوطات تبریز،949

فهرس المنتخب من مخطوطات لندن،949

فهرس المنتقی من مخطوطات الحجاز،949

فهرست ابواب و فصول اشعار،1374

فهرست الاصول الستة عشر،1719

فهرست العناوین و الموضوعات،2109

فهرست أمالی الشیخ الطوسی،1719

فهرست پنج اثر رجالی،345

فهرست ترتیب رجال الکشی و النجاشی و

ص:2561

الخلاصة،738

فهرست جامع الشتات،318،345

فهرست جعفریات و اشعثیات،345

فهرست جواهر الکلام،1399

فهرست حاشیة المکاسب،1719

فهرست شیخ طوسی،948

فهرست شیخ منتجب الدّین،948

فهرست قرب الاسناد،345

فهرست کتابخانۀ علامه طباطبائی،947

فهرست کتب اربعه،345

فهرست کتب خطی کتابخانۀ مجلس،2168

فهرست مخطوطات مکتبة«الحسینیة التستریة»، 401

فهرست مقامع الفضل،293

فهرست وفیات الأعیان،345

فهرس کتب الفقهیة فی مکتبة الامام الرضا،949

فی حمی الاسلام،1623

فی رحاب نهج البلاغة،947

فیض الباری فی الطعن بأحادیث مسلم و البخاری،835

فیض الرحمن فی العلوم المکتسبة من القرآن،251

فیض نامه،869

فی نادی آل الخاقانی،767

فی هامش علم الامام،1883

قاب پلو و رباعیات،2120

قاعدۀ الید،677

قاعدة التجاوز و الفراغ،1309

قاعدة القرعة،1147

قاعدة الید،987،1522

قاعدة لا ضرر،220،607،785،813،932، 1648،1719،2022،2096،2113

قاعدة لا ضرر و لا ضرار،306،707،760،770، 987،1025،1250،1522،2165

قاموس المعارف،1762

قانون اساسی اسلام،666

قانون الهی،1675

قانون توالد و تناسل،1828

قانون مرور زمان،942

قبسات العقول فی مختصر علم الاصول،1124

قبسات العقول من الفروع و الاصول،1145

قبلۀ اسلام کعبه یا مسجد الحرام،670

قبلة الآفاق،1915

قرآن در اسلام،1569

قرآن شناسی،732

قرآن کریم به صد زبان،850

قساطیس الایمان فی تفسیر القرآن،638

قسمتی از بحث طهارت،1775

قسیم النّار فی فضائل الامام علی من طرق العامة، 835

قصار الکلمات فی الاحکام الصادرة عن النبی، 1359

قصران(کوهساران)،619

ص:2562

قصرهای زیرزمینی،2078

قصص العلماء،1546

قصص القرآن،2024

قصص یا داستان های شگفت انگیز قرآن مجید، 1173

قصه های قرآن،2024

قصیدۀ خاتمیه،2065

قصیدۀ عالم افروز وطنیه،444

قصیدۀ غدیریه،820

قصیدۀ قرآنیه،889،2065

قصیدۀ مولودیه،495

قصیدۀ مولودیۀ نیمۀ شعبان،709

قضایا اسلامیة،844

قضاء الأحکام فی شرح قضاء شرائع الاسلام،1717

قضاء الفطرة فی برهان امامة العترة،704

قضاء(تقریرات نائینی)،255

قلائد الأدب فی شرح اطواق الذهب،2168

قلائد الفرائد فی التعلیق علی الفرائد،1231

قلعۀ فولادین،869

قم در گذشته و حال،229

قم و روحانیت،869

قواعد ارث،666

قواعد الاصول،1231

قواعد المواریث،1852

قواعد عربی،2039

قهرمانان میدان های تاریخ اسلام،2097

قیام عظیم اسلامی امام حسین،2161

قیام و انقلاب مهدی(عج)از دیدگاه فلسفۀ تاریخ،2010

قید الاوابد،948

قید شرق و آزادی غرب،1545

کاپیتان راشل،2078

کاخ دلاویز یا تاریخ شریف رضی،1053

کارترین هوارد،2169

کار در اسلام،2178

کار در اسلام و ایران،2075

کارنامۀ سیاسی،اجتماعی و اخلاقی حضرت محمّد،2024

کارنامۀ شانزده سالۀ آموزشگاه ملی مسعود،332

کار و کوشش،1287

کانون احساسات در واقعۀ کربلا،1053

کاوشهای عقل نظری،2082

کتابات فی التاریخ،1682

کتاب احیاء الموات،334

کتاب افضل،1627

کتاب الاجارة،334،916،1855،2143

کتاب الاجتهاد و التقلید،306

کتاب الأربعین،998،2120

کتاب الارث،470،1779

کتاب البیع،1516،1725،1855،2163

کتاب البیع،از تقریرات درس مرحوم آیت اللّه حجت،191

ص:2563

کتاب الجعفر و المذهب،1277

کتاب الحج،220،335،916،1147،1171، 1616،1779،2068،2113

کتاب الحدود،1147

کتاب الخمس،220،462،814،1855،1997

کتاب الخیارات،1725

کتاب الدعاء،1348

کتاب الذباحة،1147

کتاب الرجال،1299

کتاب الرهن،2142

کتاب الزکاة،220،1147،1855

کتاب الزوجین،415

کتاب الشهادات،268

کتاب الصلاة،197،220،260،335،793، 814،961،1231،1517،1539،1722، 1779،1997،2014،2129

کتاب الصلاة در فقه،793

کتاب الصوم،814،916،1147،1171، 1517،1855،1997،2143

کتاب الطلاق،220،1283،1713

کتاب الطهارة،738،814،916،1171،1468، 1539،1778،1997،2014،2129

کتاب الطهارة،تقریر بحث آیت اللّه خوانساری، 1725

کتاب العتق،933

کتاب الغصب،2143

کتاب الفیض،1790

کتاب القضاء،215،268،335،1147،1232، 1309،1713،1997

کتاب القضاء فی الاسلام،230

کتاب القضاء و الشهادات،738،1522،1779

کتاب المتاجر،230،1779،1997

کتاب المعراج،989

کتاب المکاسب،814

کتاب المواریث،961

کتاب المواعظ،1550

کتاب المیراث،220

کتاب النکاح،220،484،961،1713،1779، 1855

کتاب الوصایا،1147

کتاب الوصیة،916،1779

کتاب الوقف،933،1517

کتاب الهادی فی الثواب و العقاب من الاعمال، 510

کتاب بیداری،755

کتاب پرستاری بیماران،673

کتاب جواب به سؤالهای شیخ جابر فاضلی خوئی،673

کتاب خاطرات،336

کتابخانه،1155

کتابخانۀ اسکندریه،1488

کتاب خود و خدا،1087

کتاب در علم اخلاق،206

کتاب سفر عمرۀ مفرده ایام نوروز،673

ص:2564

کتاب سوزی ایران و مصر،2010

کتاب سیاست،2125

کتاب سیاه،1906

کتاب شرعیات،252

کتاب صلاة،1616

کتاب فی احوال الفقهاء و المجتهدین،2014

کتاب فی الأخلاق،1004

کتاب فی الأخلاق،1901

کتاب فی الأدعیة و الأذکار،975

کتاب فی المواعظ،1683

کتاب فی المواعظ و الاحادیث،382

کتاب فی بیان أن الأئمة خلقوا أنوارا و أنهم أول مخلوق اللّه،1855

کتاب کنگرۀ شیخ طوسی،673

کتاب کیمیا،1509

کتاب لغت از فارسی به فرانسه،1690

کتاب مقتل،1277

کتاب نبی یا ترجمه و تفسیر مختصر قرآن،889

کتابهائی که خواندم،1111

کتابی النکاح و الطلاق،1725

کتابی به قلم امیر المؤمنین،673

کتابی در اخلاق،808

کتابی در اخلاق اسلامی،840،900

کتابی دربارۀ امام زمان،1007،1972

کتابی دربارۀ حجاب،1890

کتابی دربارۀ صحابۀ پیامبر،2068

کتابی دربارۀ وحی،840

کتابی در توحید،770

کتابی در دعا،1217

کتابی در شرح حال خود،877

کتابی در صلاة،1650

کتابی در علم اخلاق و تهذیب نفس،1189

کتابی در فلسفه،1525

کتابی در مجالس و مواعظ،199

کتابی در معاد،1541

کتابی در ولایت،644

کتابی مختصر در علم اخلاق،2136

کتابی مفصل در طب،1744

کتب النبی الی الملوک و غیرهم،1294

کرامات حضرت معصومه،1290

کرامات صالحین،1679

کریمۀ اهل بیت،86

کشتی طوفانی،869

کشف الارتیاب فی أدلة الحجاب،251

کشف الآیات،1501

کشف البیان فی تربیة الانسان،1674

کشف الحجاب عن علم الحساب،382

کشف الحجاب فی علم الکلام،297

کشف الحقائق،2142

کشف الحق و دفع الباطل،1823

کشف الحیل،887

کشف الحیل در ردّ بهائیت،889

کشف السّترة عن وجه الغیبة،1888

کشف اللغات،1501

ص:2565

کشف المرام فی قانون الاسلام،1674

کشف مطالب الآیات،1503

کشکول،197،255،782،857،916،1012، 1149،1299،1717،1899،2153،2178

کشکول بدیع،941

کشکول بلاغی،884،1224

کشکول راسخی،853

کشکول ناشریه،1572

کشکول نمونه،1221

کفایت یک آیت در امامت،853

کفایة التعلیم،536

کفایة العروض،743

کفایة العلاج،1744

کفایة الفقه،1810

کفایة المحصلین فی تبصرة احکام الدّین،1763

کفایة المفسرین،1785

کفایة المیزان در منطق،1884

کفایة النحو،336

کلام الملوک،1193

کلمات قصار امام جعفر صادق،1053

کلمات قصار حضرت امیر المؤمنین،850

کلمات قصار حضرت علی،2039

کلمات قصار حضرت محمّد و خاندان او،285

کلمة الاسلام،548

کلمة الامام الباقر،548

کلمة الامام الجواد،548

کلمة الامام الحسن،548

کلمة الامام الحسین،548

کلمة الامام الرضا،548

کلمة الامام الصادق،548

کلمة الامام العسکری،548

کلمة الامام الکاظم،548

کلمة الامام المهدی،548

کلمة الامام الهادی،548

کلمة الامام زین العابدین،548

کلمة الامام علی،548

کلمة التوحید لرفع التردید،1842

کلمة الرسول الأعظم،548

کلمة العلماء و الحکماء،548

کلمة اللّه،548

کلمة فاطمة الزهراء،548

کلیات آثار غیرت،967

کلیات حکیم سوری،444

کلیات دیوان اشعار،2065

کلید امن جهان،671

کلید بهشت،1842

کلید نظم بشر،529

کمال الانسان و میزان الایمان،1087

کمال الایمان فی اثبات وجود صاحب الزمان،251

کمونیزم و اخلاق،1230

کمونیسم از نظر عقل و اسلام،251

کنت دومونگومری،2169

کنز العرفان فی کشف الأسرار،1124

کنز الغرائب،1159

ص:2566

کنز یا گنجینۀ ادب،1074

کنفرانس مذهبی لبنان و ملت فلسطین،2024

کنگاش عقل نظری،1635

کنوز الجواهر،1232

کنوز السعادة و رموز الشهادة،743

کنیاز(دالگورکی)،285

کواکب حسینیه،1171

کودک اندلسی،2082

کودکان سخنور،569

کودک نیل یا مرد انقلاب،2023

کیف اصبحت،1201

کیف و نحن صامتون،894

گذشتۀ خوزستان،229

گزارش یک زندگی،1069

گفتار آیتی،889

گفتار عاشورا،1374

گفتار علوی،2109

گفتار ماه،1374

گفتارهای معنوی،2010

گفتاری دربارۀ جمهوری اسلامی،2010

گلچین شعرای آذربایجان،449

گلچینی از آثار بزرگان علم و ادب،332

گلزار بلاغی،884

گلزار نجفی«کشکول»،2151

گلستان،1199

گلستان معنویت،1124

گل نرگس،884

گلوبند عصمت در راه فدک،671

گلهای پرپر در کنار شریعۀ فرات،1224

گلهای لاله از صحرای کربلا،1224

گناه و کیفر،1146

گنجینۀ آثار تاریخی قم،869

گنجینۀ اسرار،1962

گنجینۀ الجوامع،1690

گنجینۀ دانشمندان،1679

گنجینۀ دانشوران،332

گوشه ای از تاریخ ایران،2128

گوهر دین در علم کلام،1779

گوهر وزین،ترجمۀ الدّر الثمین،1679

لئالی الفقهاء،923

لئالی شاهوار،444

لآلی پراکنده در مسائل متفرقه،869

لآلی منثور در تفسیر سورۀ طور،251

لایح سرمدیّه،495

لایحۀ قصاص،850

لایحۀ ملّیۀ اسلامیه در ردّ بهائیت،2178

لباب معالم الدّین،1155

لب الحساب،743

لب اللباب در امر حجاب،1053

لب اللباب فی حکم المعاشرة مع أهل الکتاب،251

ص:2567

لسان الصدق،1627

لسان المسلمین فی ردّ المبلغین من المسیحیین و الکلیمیین،912

لطائف الاخبار،1201

لغات عرب،916

لقاء اللّه،1321

للباذلین دم الورید،1623

لمحات عن سیرة أطغی الطغاة،835

لمحة من حیاة الامام علی،1751

لمعة النور فی تفسیر آیة النور،529

لمعة النور فی حل بعض الامور،1929

لمعة من بلاغة الامام الحسین،2017

لوامع الانوار الغرویة فی مرسلات الآثار النبویة، 1517

لواء محمّد اخبار خاصه و عامه،819

لوح القلم،923

لیلی و مجنون،1199

لؤلؤة البحار فی منقبة الأئمة الأطهار،743

ماجرای دلیر،2078

ماجرای سقیفه،1230

مادر،وظایف زن در اسلام،672

ما ذا تقضون؟،1283

مالکیت در اسلام،291

مانیفست یا منشور جهانی اسلام،1230

ما و مسائل روز،1910

ماهنامۀ پیکار مردان،330

ماهنامۀ(دعوت اسلامی)،1495

ماهیار،1069

ماهی الصلاة؟،1623

ماهیت نهضت امام حسین،2010

ماهیت و اهمیت فلسفۀ اقبال،1230

ما ینبغی نشره من التراث،947

مباحث الألفاظ،2113

مباحث البسملة،835

مباحث الفاظ(تقریرات نائینی)،255

مباحث اوامر،677

مباحث مختلفة من الصلاة،215

مباحثی در تفسیر سورۀ حمد،1980

مباحثی در تفسیر قرآن،720

مبادی اسلام و فلسفۀ احکام،1230

مبادئ الوصول الی علم الاصول،895

مبادی فقه و اصول،1789

مبارزه با خودکشی،2025

مبارزه با نفس امّاره،1071

مبانی اخلاق برای جنبش اسلامی،1230

مبانی الاحکام فی اصول شرائع الاسلام،1980

مبانی الاصول،1713

مبانی دین و مذهب شیعه،902

مباهله از طرق اهل سنت،1294

مبحث الترتب،348،1779

مبحث الکرّ،1997

متاع الوارثین،1930

ص:2568

متافیزیک،2082

متعه در اسلام،1283

مثالی نامه،1087

مثنوی،1650

مثنوی اکسیر اعظم،444

مثنوی امثال و حکایات،757

مثنوی صاحب،1258

مثنوی عشق و دل،1397

مثنوی قار دو شاب،1901

مثنوی مقامات الابرار،1374

مثیر الأحزان فی أحوال الأئمة الاثنی عشر امناء الرحمن،1527

مجالس الاصول فی المواعظ،2148

مجالس الذکر،2153

مجالس الهدی لأرباب التقی،1369

مجالس رمضان و عاشوراء،770

مجالس وعظ و ارشاد،251

مجالس و مواعظ،706

مجلس مباحثۀ رضا،672

مجله«پرتوی از اسلام»،400

مجلۀ«آیین اسلام»،2096

مجلۀ«الهادی»،2092

مجلۀ«بهار»،2168

مجلۀ«تربیت بدنی و پیشاهنگی»،1185

مجلۀ«دنیای اسلام»،2097

مجلۀ«شهاب»،506

مجلۀ«غذای فکری برای نسل جوان»،876

مجلۀ«فروغ علم»،1231

مجلۀ«گنجینۀ فنون»،2168

مجلۀ«مرکز طبی کودکان»،1795

مجلۀ نرجس،2025

مجلۀ«نسل نو»،876

مجمع الافکار،2142

مجمع الدلائل فی شرح الرسائل،638

مجمع الفروع،599

مجمع الفضائل،743

مجمع الفوائد فی الاصول،1181

مجمع المسائل،1641

مجموعه ای از آثار و روایات،1775

مجموعه ای در احادیث متفرقه،811

مجموعه ای در شرح مصائب حضرت سیّدالشّهدا،1562

مجموعه ای در فقه استدلالی،1562

مجموعه فی شرح دعای سیفی،شرح دعای جوشن کبیر،شرح خواص سورۀ یس،2154

مجموعۀ اشعار،198،1650،1775،1898

مجموعۀ اصطلاحات علمی،1242

مجموعۀ جغرافیا،266

مجموعۀ چند منبر،1979

مجموعۀ سخنرانیهای اخلاقی،1322

مجموعۀ فتاوی ابن الجنید،935

مجموعۀ گفتارها،2010

مجموعۀ مقالات شبلی نعمانی،1488

مجموعة اشعار،934

ص:2569

مجموعة الأدعیة،1348

مجموعة الرسائل الفقهیة،2020

مجموعة المسائل الفقهیة،428

مجموعة شعریة فی ما قیل باسرة صاحب الجواهر،1528

مجنون نامه،967

محاسبة النفس،1020

محاضرات فی اصول الدّین،1155

محرمات النکاح،1884

محرم و عاشوراء،1545

محکمات و متشابهات قرآن کریم،1744

محمّد پیغمبر شناخته شده،1728

محمّد فی القرآن،732

محن العلماء،835

محنت اسلام،673

مختار بن ابی عبیده ثقفی،1572

مختصر الاحکام،607،1641

مختصر الدّر الثمین فی اصول الدّین،1778

مختصر المجمل فی حساب الجمل،2178

مختصر تاریخ الإسلام،819

مختصر تاریخ زندگانی صاحب شرع الاسلام،1545

مختصر تفسیر الجدید،1659

مختصری از حالات حضرت معصومه،1277

مختصری از کتاب قضاء،1775

مخزن الاسرار فی اثبات النبوة،251

مخزن الأشعار یا کنز المراثی،1191

مخزن الطهارة فی الدماء الثلاثة،1852

مخزن الفوائد فی اصول العقائد،1191

مخزن المصائب،1962

مخطط فی کتاب الارث،1155

مخطوطات اللغة العربیة فی مکتبات ایران،949

مدائن الظلال،1623

مدامع العین فی مصیبة الحسین،1715

مدایح و مراثی،271،459

مدایح و مراثی ائمه هدی،761

مدایح و مراثی اهل بیت،677

مدخل علم التفسیر،739

مدیریت اسلامی،259

مدینۀ فاضله،869

مدینۀ فاضله دربارۀ حکومت امام زمان،2020

مدینة الاسلام و روح التمدن،358

مدینة البلاغة فی خطب النبی و رسائله و وصایاه،2049

مدینة العلم در اخبار اهل بیت،819

مذهب در اروپا،2074

مذهب و رهبر ما،2025

مرآة الحقائق،519

مرآة العارفین فی دفع شبهات المبطلین،358

مرآة الأرض،2115

مرآة الاصول،1675

مرآة الحج،1201

مرآة الفقیه،429

مراتب الوجود و کیفیة ظهور الکثرة فیها،220

مراسم تاج گذاری،1105

ص:2570

مراقبات السنه،1321

مرتع الافکار فی تفسیر انا انزلنا،251

مرجعیت و روحانیت،1375

مردان پاک از نظر امام صادق،2024

مرد وفا،733

مرز میان دین و سیاست،2074

مرغابیه،198

مرقاة التقی فی شرح القضاء من العروة الوثقی، 2148

مرگ سبز،2025

مزارات البلدان،1680

مزارات العلویین و الانبیاء و الصحابة فی اقطار العالم،782

مژده های شیعه،704

مسائل فی اجتماع الأمر و النهی،1100

مسائل فی التوفیق بین قاعدة التجاوز و قاعدة الفراغ،1100

مسائل فی الرضاع،1100

مسائل فی الطهارة،1100

مسائل فی الوقف،1100

مسائل فی أحکام القضاء،1100

مسائل فی بعض أحکام الصلاة،1100

مسائل متفرّقۀ تفسیر و معارف،1432

مسارح الأفکار فی حل مطارح الانظار،782

مسالک الافهام،1719

مسالک الحج،511

مسایل حج،916

مسایل مشکل طب کودکان،1795

مسایلی از فلسفۀ نوین،466

مسألتان ملحقتان بفریضة الصلاة،1628

مسألتی الصحیح و الأعم و الضد،1912

مسأله حجاب،2010

مسألۀ کشمیر و حیدرآباد،1230

مسألۀ وجود،1061

مسألۀ وحی،2075

مسألة فی بیع من له نصف الدّار،895

مستثنیات الأحکام،345

مستحبات و مکروهات احکام شریعت اسلام،935

مستدرک الذریعة،948

مستدرک المستدرک فی استدراک ما فات عن صاحب المستدرک،1517

مستدرک الوسائل،2089

مستدرک شهداء الفضیلة،781

مستمسکات الاحکام،1888

مستمسک الوسیلة فی شرح وسیلة النجاة،2014

مستنبطات الأعلام فی شرح مستثنیات الأحکام، 345

مستند العروة،519

مسقطات الخیار،1171

مسلمان اجتماعی و جهانی،2075

مسلم بن عقیل،1124

مسند سلیمان بن مهران الأعمش،835

مسیر حضرت امام رضا،884

مسئول اخذ و صرف خمس کیست؟،291

ص:2571

مسئولیت و سازندگی،1138

مشارق الأحکام فی الفقه،1258

مشارق الاصول،المتعلقة بالقوانین و بعض الفصول،1902

مشاهداتی فی ایران،835

مشاهیر دانشمندان اسلام،1679

مشجرات آل الرسول،781

مشکاة الاصول،1159

مشکاة الانوار،1159

مشکاة الدقائق،1904

مشکاة السالک فی ظلم المسالک فی الأدعیة و الأعمال،2096

مشکل اساسی در سازمان روحانیت،2010

مشکاة الاسرار فی حل عقد الاسفار،1842

مشکاة الوصول الی علم الاصول،1160

مصائب سیّد الشّهداء،1809

مصابیح الأنوار و مفاتیح الأسرار،743

مصابیح الفروع،1848

مصابیح در فقه،1045

مصاحبه های سال 1338 ش با پروفسور کربن مستشرق فرانسوی،1569

مصباح الاستیعاب و الاصابة،1294

مصباح الظلام فی هدایة الأنام،1633

مصباح الغابة لکتاب أسد الغابة،1294

مصباح الفقاهة،1732

مصباح المسند از مسند احمد بن حنبل،1294

مصباح المقلدین،1643

مصباح الناسکین،781

مصباح الوارثین،1225

مصباح الهدایة فی حل معضلات الکفایة،782

مصباح الهدایة یا مفتاح السعادة،998

مصباح کفعمی،1268

مصلح جهان از دیدگاه قرآن،853

مطالب الاصول،288

مطهرات در اسلام،2074

معاد،220

معاد از دیدگاه قرآن،592

معارف الأئمة،1502

معارف الشیعة،1502

معارف دینی،462

معارف محمّدی،654

مع الدکتور علی احمد السالوس،429

معالم الدّین و ملاذ المجتهدین،895

معالی الدرر فی رثاء النبی و آله المیامین الغرر، 1244

معجزات النبی و الائمة الأطهار،2014

معجم اعلام الشیعة،948

معجم القبور و وفیات الأعلام،74،1680

معجون الأدعیة،2151

معدن الأبرار،1962

معدن الآثار فی ضبط الحکم و الاخبار،251

معراج،1283

معراج پیامبر،1221

معراج پیغمبر اسلام،251

ص:2572

معرفة الامام،1545

معنی شناسی در مکتب آخوند خراسانی،1686

مغیث الخلق فی اختیار الحق،835

مفاتیح احادیث الشیعة،782

مفاتیح الجنان،1842

مفاخر اردبیل،75

مفاهیم الانسانیة فی کلمات الامام الصادق،2024

مفتاح الجنة فی أعمال مسجدی الکوفة و السهلة،1633

مفتاح الجنة فی أحادیث المعصومین و علمهم و فضائلهم،510

مفتاح السعاده یا کلید خوشبختی،383

مفتاح السعادة،1933

مفتاح الکلام فی شرح شرائع الاسلام،2148

مفتاح الکنوز در مراثی،743

مفردات لغویة،895

مقارنه و تطبیق در حقوق جزای عمومی اسلام، 1789

مقاصد فکریه،1553

مقاطیس العقول فی علم المعقول و المنقول،638

مقالات آمریکایی،2169

مقالات اصولیة،1650

مقالات الحنفاء فی مقامات شمس العرفاء،884

مقالات سعید یا افکار پریشان،541

مقالات فلسفی،2011

مقال فی فدک،916

مقاله در اراده و مشیت،220

مقاله در مسح رأس و وضو از حیث عقل،221

مقاله در وجود رابطی.،221

مقالة فی الارشاد،916

مقالید الأحکام،474

مقامات الجنات،1842

مقامات العرفاء یا زندگانی شمس العرفاء،884

مقایسۀ حق و باطل،1578

مقتبس الأثر و مجدد ما دثر،1557

مقتطفات العلوی،1155

مقتل الامام الحسین،1502،1527،1575

مقتل الحسین،833،1633

مقتل الحسین دراسة و تحلیل،2017

مقتل امام حسین،1295

مقتل امیر المؤمنین،948

مقتل حضرت سیّد الشّهداء،635

مقدمات علوم طبیعی،2046

مقدمه ای مفصل بر بحار الانوار،930

مقدمه بر کتاب افکار استاد دکتر مفتح،2025

مقدمه و پاورقی«اسئلة القرآن المجید و اجوبتها»،1728

مقدمۀ صحف وجدانی،1885

مقدمۀ غایة المرام،732

مقدمۀ منطق،1545

مقدّمۀ مواقع النجوم،672

مقدمۀ نامۀ دانشوران،733

مقدمة فی علم التفسیر،785

مقدمة نهج الحق،732

ص:2573

مقصد الابرار فی اثبات الامامة،251

مقصد الحسین،245

مقلاد الرشاد فی المؤنثات السماعیة و الأضداد، 884

مقولات و آراء مربوط به آن،1375

مقیاس آداب المتعلمین و میزان اخلاق المحصلین،1369

مکاتبات الائمة،1359

مکارم الأخلاق فی أخلاق الأئمة الأطهار،1295

مکاسب محرمه،291،1147

مکاشفات سرّی،198

مکتبة العلامة الحلّی،948

مکررات المدرس فی شرح السیوطی،1761

ملاقی الشبهة المحصورة و حکم المضطر الی ارتکابها،1583

ملحقات کتاب تقویم الصلاة،345

ملخص خمسه،1199

ملکۀ اسلام«فاطمۀ زهرا،669

ملکۀ عقل و عفریت جهل،889

ملمع الطهور،270

مناسک الحج،576،760،1300،1713، 2045،2129

مناسک الحج و دلیل الحاج،2049

مناسک النجفی،1545

مناسک جامع،519

مناسک حج،608،775،781،916،1146، 1171،1310،1517،1641،1724، 1848،2143

مناسک حج مشتاقان،2065

مناسک فیض،1790

مناقب امیر المؤمنین،948

مناقب اهل البیت،464

مناهج الاحکام فی اصول الفقه،1160

مناهج التقی فی الحاشیة علی العروة الوثقی، 1310

مناهج الفروع،1848

منتخبات الحسنی فی البلاغة،510

منتخبات من الکتب،فی علم الاخلاق و معرفة النفس،510

منتخب الاحکام،607،1462،1517،1790

منتخب الاخلاق،635

منتخب الأشعار و المطالب،1719

منتخب القصائد،635

منتخب المسائل،1993

منتخب المواعظ،1399

منتخب تفسیر منظوم صفی علی شاه ،1199

منتخب حوادث الأیام فی الاسلام،1155

منتخب کلیله و دمنه،1596

منتخب نهج البلاغة،1596

منتهی الافکار،2142

منتهی الآمال فی علم الرجال،1160

منتهی التصنیف فی علم التصریف،2154

منتهی التقریب علی حاشیة التهذیب فی المنطق، 2154

ص:2574

منتهی المسائل،1849

منتهی المطالب فی شرح المکاسب،225

منجزات المریض،600،916،1100،1169، 1201،1550،1997،2165

من روح الفرج بعد الشدة،672

منزوحات البئر،1868

منطق،666،1596

منطق الحسین،245

منطق الشفاء،1842

منطق المثل الاعلی،1713

منطق و روش شناسی،1069

منظومات الشیخ،1545

منظومه ای در تاریخ امام حسن مجتبی،918

منظومه ای در عقاید،2148

منظومه ای در منطق،1884

منظومه در حج،819

منظومه در صوم،819

منظومۀ ارده شیره،635

منظومۀ چهارده معصوم،1146

منظومة فی الارث،1393

منظومة فی الاصول،1181،1502،1625

منظومة فی التجوید،1527

منظومة فی الرجال،1502

منظومة فی الصرف،1884

منظومة فی الفقه،1625

منظومة فی الکلام،1181،1884

منظومة فی المنطق،704

منظومة فی المواریث و شرحها،1527

منظومة فی النحو،1181

منظومة فی علم الکلام،1527

من معالم الاسلام و آدابه،470

من وحی الأخلاق،2017

من وحی الفطرة،2017

منور القلوب،1726

منهاج الرشاد،1171

منهاج السالکین،880

منهاج العارفین،1126

منهاج العباد،1654

منهاج الملة فی تعیین الوقت و القبلة،1160

منهج السالک،2014

منهج العارفین فی تفسیر القرآن،2014

منهج المقال،154

منیة الراغب فی ایمان ابی طالب،1633

منیة الرجال فی شرح نخبة المقال،781

مواد التاریخ،97

موازین الکلام،1628

مواعظ و اخبار اهل بیت،2106

مواعظ و مجالس،1931

«مواقع النجوم»،در نظم کفایة الاصول،622

مواقف بطولیة لرجال الشیعة،1002

موجز الرسالة،1713

موجز أحکام الاسلام،429

موسوعة الامام الصادق،1813

موسوعة المکاسب،541

ص:2575

موقف الاسلام الفاضل،549

مولد النور فی 15 شعبان،1751

مولودیۀ حضرت امام زمان(عج)،1031

مهدی منتظر،1502

مهر تابان در تفسیر قرآن،1284

مهر تابان در سیرت علی،1053

مهمات الاصول،215

میزان الاخوة،فی العشرة مع الاخوان،1213

میلاد القیادة الاسلامیة،549

مؤسس پاکستان محمّد علی جناح،1230

ناخدای کشتی رستگاری،1754

ناسیونالیسم و انترناسیونالیسم،1230

ناظم الشتات،1779

نامۀ کودک در مسجد،673

نان و پنیر،1592

نان و خرما،1224

نان و دوغ،236

نان و ماست،635

نبرد با بی دینی«در ردّ کسروی»،2097

نبرد با شایعه سازی،1284

نبوءة أبی طالب عبد مناف،2012

نتائج الاسفار،948

نتایج الأفکار،704

نتایج الافکار فی الصلاة،1246

نتیجة الاصول،429

نثر اللئالی،1494

نثر اللئالی در شرح نظم اللئالی،1763

نجاة البشر،382

نجاة الصائمین،1545

نجم لایح در جواب برهان واضح،987

نخب المناقب،835

نخبة الأزهار فی بحث الخیار،1583

نخبة القضاء،1502

نخبة الکلام فی معرفة الامام،1575

نخبة المقال فی تهذیب کتاب الأموال،1295

ندای آسمان،1155

ندای آسمان در احادیث اذان،671

ندای حقیقت در حقایق دین اسلام،869

ندایی از سرزمین بیت المقدس،670

نردبان ترقی،2026

نزهة الأبرار فیما یضحک الأخیار،2178

نسرین و آزاد،391

نسیلة الأدب فی شرح سبیکة الذهب،638

نسیم السحر،1675

نسیم السحر در ردّ نسیم رستگاری سنندجی،2049

نسیم الصباح در ترجمه و شرح دعای صباح،1400

نشأة التشیّع،833

نشأة الخوارج،835

نشأة المذاهب و الفرق،835

نصاب انگلیسی،2051

نصاب به سه زبانه ،346

نصائح المعصومین،1201

ص:2576

نظام حقوق زن در اسلام،2011

نظام روحانی و سیاسی در اسلام،1284

نظم حدیث کسا،1217

نغمۀ دل،889

نفائس الاصول،733

نفحات الرحمن،934

نفحة الرحمن فی حکمة لقمان،1929

نفحة الصور فی یوم عاشور،923

نقد الروضات،884

نقد الفرائد،1634

نقد اللئالی فی فروع العلم الاجمالی،1826

نقد فلسفة داروین،1011

نقد کتاب الحقائق،429

نقش اسلام در برابر غرب،1230

نقش کلیسا در ممالک اسلامی،2025

نقشه های استعماری و نقشه های شوم،2025

نقض الصواعق المحرقة،429

نکاتی دربارۀ دستگاه آفرینش،2025

نکسة الخامس حزیران،2092

نگاهی به آثار فقهی شیخ طوسی،732

نگاهی به رسائل اخوان الصفا،466

نگاهی به علوم قرآنی،1431

نگرشی کوتاه به زندگانی پیامبر اسلام،850

نگهبان مکتب توحید،541

نماز،الصلاة عمود الدّین،673

نماز شب،998

نماز گفتگو با خدا،2026

نمکدان،888

نموداری از حکومت علی،541

نمونه در علم صرف،348

نمونه مختصری از غزل و مثنوی و رباعی،1842

نواب اربعه،853

نوادر تاریخ،1729

نور الابرار،541

نور الآفاق فی مباحث الاخلاق،251

نور الشهادة،743

نور العرفان و کشف اسرار القرآن،1823

نور الهدایة در احکام فقه،1572

نور و ظلمت،2026

نوشتاری در احکام،1431

نوشته هایی در علوم غریبه،2109

نوشین روان در سلطنت انوشیروان،444

نوید اسلام در فلسفۀ غیبت امام زمان،670

نهایة التعلیم،536

نهایة الطلب فی الصنعة و الکیمیاء،2154

نهایة القصوی فی التعلیق علی العروة الوثقی،781

نهایة المأمول فی شرح کفایة الاصول،1717

نهج البلاغة چیست؟،876

نهج البلاغة منظوم،1727

نهج البلاغة و جنگ،669

نهج البلاغة و خلقت آسمان و جهان،669

نهج البلاغة،672

نهج الطالب فی الحاشیة علی المکاسب،1359

نهضتهای اسلامی در صدسالۀ اخیر،2011

ص:2577

نهضة سیّد الشهداء،2017

نهیب پیغمبر،671

نیابة الحج،916

نیک نیازی،2075

نیل المشتاق الی معرفة الاعداد و وضع الألواح و الأوفاق،2154

واجبات الاحکام،793

وارث النبی،835

واقعنا المعاصر،895

و با او نگاه فریاد می کردیم،1138

و جاء دور الحجّاج،835

وجود تسامی،444

وجوه المله،869

وحی یا شعور مرموز،1568

وداع،1138

ورع الصالحین،1852

وسائل الشیعة،1557

وسواس(پیدایش،رشد و درمان)،2025

وسواس خنّاس،1284

وسیله ناشریه در عقاید،1572

وسیلة الزائرین،743

وسیلة الوصول الی حقایق الاصول،1605

وصایا الی الشباب المسلم فی الخارج،835

وصف دوست،644

وصلة سلاسل الاخیار الی رواة الاخبار،2148

وصیت نامه،346

وصیت نامه علامۀ مجلسی،1842

وصیت نامۀ نبوی به امام علی،495

وظائف المکلّفین فی الاصول و الفروع من الدّین،1287

وظیفۀ روشنفکران مسلمان،1230

وفیات الاعیان،1596

وفیات أعلام الحق،1527

وفیات علما،346

وقایع شهادت حضرت سیّدالشّهدا،1455

وقایة الأذهان،1011

وقایة الجسد،419

وقفه های تنفسی شیرخواران،1795

وقوع التحریف فی القرآن و عدمه،1855

ولایت علی«ع»از کتب عامه،2117

ولایت فقیه،541

ولایت فقیه از دیدگاه شیخ انصاری،291

ولایت فقیه از دیدگاه فقهای اسلام،291

ولایت فقیه از دیدگاه قرآن کریم،291

ولایة الفقیه،916

ولاءها و ولایتها،2011

وهّابیان،229

وهابیت چیست؟،1221

هامش الحاشیة،1884

هانری هشتم،2169

ص:2578

هدایا العقول فی المأثور عن آل الرسول،1053

هدایت و ضلالت،1823

هدایة الاصول،657

هدایة الامة فی شرح منظومة معارف الأئمة، 1502

هدایة الانام،221

هدایة التعلیم،536

هدایة الداعین الی اعراب صحیفة سیّد الساجدین،349

هدایة الصبیان،1988

هدایة العباد،1641

هدایة المجتاز فی المعمیّات و الألغاز،2178

هدف زندگی،2011

هدف من در زندگی،1561

هدیۀ فاطمیه،1247

هدیة الرازی الی المجدد الشیرازی،1468

هرم هستی،2082

هزار کلمه از کلمات قصار حضرت امیر المؤمنین، 1295

هزار لغت«گیلانی»،1754

هزار مسأله در علوم ریاضی،1173

هزار و یک سخن ،2026

هستی بخش جهان،902

هفتاد و سه تن از متوسلین،853

هفت گفتار اصولی،1771

هفته نامه«ارمغان قم»،2117

هفته نامه«کیفر روز»،2161

هفته نامه«مکتب آزادی»،2161

هفته نامۀ«استوار»،246

هفته نامۀ«سرچشمه»،286

هفته نامۀ«صفا»،942

هفته نامۀ«فصاحت»،1278

هفته نامۀ«قیام لر»،1391

هفته نامۀ«کیمای سعادت»،1828

همه در انتظار اویند،541

هنجار گفتار،173،2125

هوش و خرد،1069

هوگوی ایرانی یا نخستین پرواز بشر،889

یادآوری،1155

یادداشت مطالب تفسیری،545

یادداشتها،1979

یادداشتهائی از سفر حج،2074

یادداشتهائی دربارۀ تاریخ معاصر ایران،591

یادداشتهائی در طب قدیم،375

یادداشتهای ترمودینامیک،2073

یادداشت های عرفانی،1526

یادداشت هایی در علوم غریبه،1526

یادداشت هایی در فقه،938

یادداشتهایی در فقه،1706

یادداشت هایی در مبحث دیالکتیک،930

یادداشت هایی در مواعظ و اخلاق،2107

یادگار مضطر،449

ص:2579

یادی از گذشته،1884

یا قائم آل محمّد،خورشید ولایت،271

یاقوت،در ردّ مادیین و طبیعین،1509

یک دورۀ فقه فارسی،1675

یک شب و روز،673

یک قربانی دیگر،1069

یگانه پرستی،تفسیر مفصّل سورۀ توحید،1742

یگانه دختر رسول خدا،1884

ینابیع الحکم،474

یوسف کنعانی،869

یوم الانسانیة،732

ص:2580

8-منابع مصحح

(1)

آئینه ی دانشوران،69

آثار الحجّة،36،43،69

آشنائی با زندگی و شخصیت دلباختۀ امام زمان، 47

آفتاب فقاهت،47

آیا شما سرگذشت سفر مرا می دانید؟،58

آیة اللّه گلپایگانی،فروغ فقاهت،47

آیة اللّه میلانی،مرجع بیدار،47

آیة اللّه مؤسس،حاج شیخ عبد الکریم حائری،47

آیینۀ دانشوران،43

آیینۀ مهر،47

اثرآفرینان،38

اجازات الحدیث،60

اجساد جاویدان،63

احوال و آثار میر سید علی همدانی،47

اخبار البرامکة،44

اخبار الخریت بن راشد،32

اخبار المختار بن ابی عبیدة الثقفی،32

اخبار النساء المحمودات،57

اخبار محمّد بن ابی بکر،32

اخبار محمّد بن ابی حذیفه،32

اخبار من قال بالتفضیل من الصحابة،60

اختران تابناک،64

اختران فروزان ری و تهران،64

ارمغان اصفهان،48

از تو آموختیم،48

أسد الغابة فی معرفة الصحابة،34

اسرة المجدد الشیرازی،44

اسنادی از خاندان روضاتیان،44

اسوۀ فقیهان آزاداندیش،48

اصحاب النبی الممدوحین،59

اعلام النساء،57

ص:2581

اعیان الشیعة،36

اعیان النساء،57

اکمال منتهی المقال فی بیان المجاهیل من الرجال،60

الاستیعاب فی معرفة الأصحاب،34

الاصابة فی تحقیق حال بعض الصحابة،34

الاصابة فی تمییز الصحابة،34

الأصحاب،34

الأعلام،33

الإفصاح عن أحوال روات الصحاح،60

الإکلیل فی أنساب حمیر و ایّام ملوکها،45

الأنساب،45

التحریر الطاووسی،37

التدوین فی ذکر اخبار قزوین،41

الجامع فی الرجال،35

الجرح و التعدیل،60

الجمهرة،46

الجوهرة فی نسب الامام علی،46

الجوهرة فی نسب النّبی و أصحابه العشرة،46

الدرجات الرفیعة فی طبقات الشیعة،42

الدرر الکامنه،43

الریاض النضرة،35

الشجرة الطیّبة،46

الشجرة فی الأنساب،46

الشیعة و فنون الاسلام،38

الصدر الثانی،53

الضوء اللامع لأهل القرن التّاسع،44

الطبقات،42

الطبقات الکبری،42،43

الطود الشامخ فی طبقات المشایخ،40،43

العبقات العنبریّة فی الطبقات الجعفریّة،45

الغدیر فی التراث الاسلامی،61

الفائق فی رواة و اصحاب الامام الصادق،36

الفوائد الرّضویة،37

الفهرست،29،31،36

القصد و الامم الی أنساب العرب و العجم،46

اللباب الی معرفة الأنساب،46

المجدی،46

المحقق الطباطبائی،54

المرأة الکردیة فی التاریخ الاسلامی،58

المرجع الکبیر،55

المرشد،55

المعجم فی اصحاب القاضی ابی علی الصدفی، 61

الممدوحین و المذمومین،60

المنبر،55

المنجد فی الأعلام،34

الموسم،55

النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهره،42

الوافی بالوفیات،33،34

امام موسی صدر امید محرومان،48

امل الآمل،40

امهات الائمّه،57

انوار البدرین،40

ص:2582

انوار المشعشین،40

انوار پراکنده،64

اهل الدار و الایمان،64

ایضاح الاشتباه،35

أخبار الشعراء،39

أخبار المحدثین،39

أنساب آل ابی طالب،45

أنساب الأشراف،45

أنساب الرشاطی،45

أنساب الشّعراء،45

أنساب الطالبیّین و العلویّین القادمین الی المغرب،45

أنساب المحدّثین،46

أنساب حمیر و ملوکها،45

أنساب قریش،45

بحران آذربایجان،58

بررسی زندگی نامۀ علامه علی اکبر دهخدا،48

برگ هایی از تاریخ حوزۀ علمیۀ قم،48

برگی از تاریخ ادبیات معاصر ایران،48

بزرگان رامسر،40

بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النّجاة،39

بغیة ذوی الهمم فی معرفة أنساب العرب و العجم،46

بقیة السّلف،48

بلوغ الأمانی فی حیاة الشیخ علی الایروانی،48

بهجة الآمال فی شرح زبدة المقال،37

پرواز روح،63

تاج الأنساب،46

تاریخ آل زراره،44

تاریخ ابی مخنف،31،32

تاریخ الحکماء،39

تاریخ الفقهاء،39

تاریخ بغداد،61

تاریخ تشیع اصفهان،41

تاریخ دمشق،61

تاریخ زیدیه،43

تاریخ علماء البحرین،41

تاریخ علماء خراسان،41

تاریخ علماء هند،41

تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان،41

تاریخ قم،68

تاریخ مشاهد و قبور واقعه در بلدۀ قم،65

تاریخ مصر،61

تاریخ من دفن فی العراق من الصحابة،65

تأسیس الشیعة الکرام لفنون الاسلام،38

تبصرة الولی فیمن رأی الامام المهدی،62

تجارب محمّد جواد مغنیه،58

تدوین الآثار فی احوال علماء خوانسار،41

تذکره علمای امامیه پاکستان،41

تذکرة الاعیان،37

تذکرة الحفاظ،39

تذکرة الصحابیات،57

تذکرة القبور،65

تذکرة المصنفین من العلماء،38

ص:2583

تذکرة المعمّرین،61

تراجم اعیان گیلان و دیلمان،41

تراجم الرجال،61

تراجم سیدات بیت النبوة،57

تراجم وزراء الاسلام،39

تربت پاکان،64،65

تکملة اعلام النساء،58

تلامذة العلامة المجلسی،61

تنبیه اهل الکمال و الانصاف،60

تنقیح المقال،35

تهذیب التهذیب،35

تهذیب الکمال،35

تهذیب المقال،35

ثقات الرواة،60

جامع الأنساب،46

جامع الرواة،35

جامع کرامات الاولیاء،63

جریانها و سازمانهای مذهبی،61

جنة المأوی فی ذکر من فاز بلقاء الحجة«عج»،63

جولة فی الاماکن المقدسه،64

چشم و چراغ مرجعیت،آیة اللّه بروجردی،48

چهره ای پرفروغ،48

چهره هایی که در جستجوی قائم«عج»پیروز شدند،62

حاج آقا حسین قمی،قامت قیام،49

حکم نافذ آقا نجفی،49

حلیة الاولیاء،63

حیات طیبه،49

حیاة الامام شرف الدّین،49

حیاة الصحابة،34

خاتم معرفت،49

خاطرات 60 سال خدمت گزاری،59

خاطرات سفر،58

خاندان ارگانی بهبهانی،44

خاندان سادات کوشه،44

خاندان کلباسی،45،69

خاندان نوبختی،45

خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال،31،35

دائرةالمعارف القرن العشرین،33

دائرةالمعارف بزرگ اسلامی،33

دارالسلام ،63

دار السلام فی ذکر من فاز بسلام الامام،62

داستان دوستان،41

داستانهای جالب،64

داستانهای شگفت،64

داستانهایی از زندگی مدرّس،49

دانشمندان آذربایجان،41

دانشمندان اصفهان،41

دانشمندان خوانسار،41

دانشمندان و سخن سرایان فارس،41

دراسات فی فکر الامام الشیرازی،49

در امتداد فقاهت،49

در بیان احوال و آثار ملا محمّد علی تونی خراسانی،49

ص:2584

در جستجوی استاد،49

در محضر دوست،63

دکتر حشمت و اندیشۀ اتحاد اسلام در جنبش جنگل،49

دو گفتار،41

دیدار با امام زمان،63

دیدار با امام زمان در مکه و مدینه،63

دیدار یار،63

دیوان العرب و جوهرة الأدب فی ایضاح النسب، 46

ذکری السید الطباطبائی،49

راویان امام رضا،35

ربع قرن مع العلامة الامینی،50

رجال،31

رجال آذربایجان،41

رجال آذربایجان در عهد مشروطیت،41

رجال ابن الغضائری،60

رجال ابن داود،36

رجال شیخ طوسی،36

رجال علامه مجلسی،60

رجال نجاشی،36

رسالة فی أحوال الصحابة،34

رسالة فی تراجم علماء بحرین،41

رقعة الاحزان،65

روضات الجنات،37

ریاحین الشریعة،58

ریاض العلماء،37

ریحانة الادب،37

زنان قهرمان،58

زندگانی آیة اللّه سید حسن چهارسوقی،50

زندگانی حکیم جهانگیر خان قشقائی،50

زندگانی زعیم بزرگ عالم تشیع،آیة اللّه بروجردی،50

زندگانی کریمۀ اهل بیت،68

زندگی نامۀ آیة اللّه کاشانی،50

زندگی نامۀ استاد شیخ انصاری،50

زندگی نامۀ علامۀ مجلسی،50

سبعة من السلف،35

ستارگان حرم،65

ستارۀ درخشان شوشتر،50

سردار کابلی،50

سرّ دلبران،50

سفرنامۀ حج،59

سفیر صداقت،50

سفینة البحار،29

سماء المقال،36

سید ابو الحسن اصفهانی،شکوه مرجعیت،51

سید رضی-علم الهدی-،50

سید عبد الحسین لاری،پیشوای تنگستان،51

سید علیخان کبیر،51

سید محسن امین ستارۀ لبنان،51

سید محسن حکیم،مرزبان حوزه نور،51

سیر السلف،35

سیر أعلام النبلاء،33

ص:2585

سیرۀ آیة اللّه خراسانی-سید محمّد هادی-،51

سیرة الحسین،31

سیری در آثار شهید مرتضی مطهری،51

سیری در آراء و اندیشه های آیة اللّه میرزای نائینی، 51

سیمای مهر در آیینۀ تصویر،51

سینای معرفت،51

شبهای مکّه،59

شخصیتهای اسلامی،37

شدّ الازار،64

شرح حال،افکار و آثار آیة اللّه بهبهانی،51

شرح حال و اقدامات شیخ محمّد خیابانی،51

شرف الدّین،52

شرف الدّین عاملی،52

شعراء القطیف،41

شمس الفقهاء،52

شناخت نامۀ علامۀ مجلسی،52

شهاب شریعت،52

شهدای روحانیت شیعه،43

شهداء الفضیلة،61

شهریار ما،52

شهید اول،فقیه سربداران،52

شیخ صدر،52

شیخ محمّد خیابانی،52

شیفتگان حضرت مهدی«عج»،63

شیمی دانان نامی اسلامی،39

صاحب بن عباد،وزیر دین پرور،52

صاحب حدائق،باغبان فقه،52

صحیفۀ اخلاص،52

صفحاتی از زندگانی آیة اللّه سید محمّد کاظم قزوینی،53

ضیافة الاخوان و هدیة الخلان،41

طبرسی و مجمع البیان،53

طبقات الامامیة،43

طبقات الحنابلة،43

طبقات الحنفیة،43

طبقات الرجال،39

طبقات الرواة،39

طبقات الشافعیة،43

طبقات الشیعة،39

طبقات الطالبیین،39

طبقات القراء،39،40

طبقات المالکیه،43

طبقات المدلّسین،40

طبقات المفسرین،40

طبقات النّسابین،40

طبقات أعلام الشیعة،43

طبقات مفسران شیعه،40

طلایه دار آفتاب،53

عبد الباقی گلپنارلی،53

عثمانلی مؤلّفلر،38

عجالة المبتدی،46

علامه بلاغی،روایت رویش،53

علامۀ صدوقی(مازندرانی)رادمرد علم و

ص:2586

ایمان،53

علامۀ مجلسی،53

علمای ایران در شهرهای آذربایجان،42

علمای ایران در شهرهای لرستان،42

علمای بزرگ اسلام،37

علمای معاصرین،44

عمدة الطالب،46

عنصر فضیلت و تقوا،53

غایة النّهایه،40

غروب خورشید فقاهت،53

فدائی اهل بیت،53

فرهنگ معین،34

فضیلتهای فراموش شده،53

فطرت بیدار زمان،54

فلاسفه الشیعة،40

فهرست اسماء علماء الشیعة،37

فهرست لمشاهیر علماء زنجان،42

فیض الباری فی ترجمة الامام الانصاری،54

فیلسوف عدالت،54

قاموس الأعلام،34

قاموس الرّجال،36

قبسات من حیاة آیة اللّه السید شهاب الدّین المرعشی،54

قبیلۀ عالمان دین،45

قصص العلماء،37

کبیر کوهستان،54

کتاب التوّابین،32

کتاب الجمل،31

کتاب الحکمین،32

کتاب الردّة،32

کتاب السقیفة،31

کتاب الشوری،31

کتاب الصفّین،32

کتاب الغارات،32

کتاب المعمّرین،32

کتاب المغازی،32

کتاب اهل النهروان،32

کتاب وقعة الحرّة،32

کتاب یحیی بن زید،32

کرامات الصالحین،64

کرامات معصومیّه،64

گنج پنهان،54

گنجینۀ آثار قم،65

گنجینۀ دانشمندان،37،69

لسان الارض یا تاریخچۀ تخت فولاد اصفهان، 65

لسان المیزان،60

ماضی النجف و حاضرها،42

متألّه قرآنی،54

متفکران اسلام،40

مجالس المؤمنین،37

مجمع الأنساب،46

محدث نوری،54

محقق ثانی،مقتدای شیعه،54

ص:2587

محمّد مهدی خالصی،خصم استعمار،54

مدرس در تاریخ و تصویر،54

مدرسة الرسول الأعظم،35

مذکرات الشیخ بهلول،59

مردی بزرگ از خطه فارس،55

مرگی در نور،55

مزارات اهل البیت و تاریخها،64

مستدرکات علم رجال الحدیث،36

مشاهد و مزارات و مقامات آل البیت فی سوریا، 65

مشاهیر دانشمندان اسلام،37

مشاهیر مدفون در حرم رضوی،66

مشیخة النجاشی،61

مصفّی المقال فی مصنفی علم الرجال،38

مظلومی بر بالای دار،55

معارف الرجال،37

معالم العلماء،38

معجم اعلام الشیعة،37

معجم الادباء،33،40

معجم الثقات،60

معجم المصنّفین،38

معجم المطبوعات العربیة،38

معجم المؤلّفین،38

معجم رجال الحدیث،36

معجم رجال الفکر و الأدب فی النجف،38

معجم مؤلّفی الشیعة،38

مفاخر آذربایجان،42

مفاخر اسلام،38

مقتل الامام حسین بن علی،31

مقتل الحسن،31

مقتل امیر المؤمنین،31

مقتل اولاد مسلم بن عقیل،31

مقتل حجر بن عدی،31

مقتل محمّد بن ابی بکر،31

مکارم الآثار،44

مکارم الأخلاق،28

ملاقات با امام زمان«عج»،63

ملا مهدی نراقی،منادی اخلاق،55

منتهی المقال،38

من دفن بالمدینة المنورة من الصحابة،66

من روی الحدیث من آل أعین،36

من شهد الجمل مع علی،62

من شهد صفین مع علی من الانصار،62

من شهد صفین مع علی من البدرین،62

من شهد صفین مع علی من الصحابة،62

من شهد مع علی بن ابی طالب من اصحاب الرسول،62

من کرامات الاولیاء،64

من هنا و هناک،59

موسوعة العتبات المقدسه،65

موسوعة العربیة المیسّرة،28

موسوعة أعلام العراق فی القرن العشرین،44

موسوعة مؤلّفی الشیعة،38

میر حامد حسین،55

ص:2588

میرزا محمّد تقی شیرازی،سروش استقلال،55

میرزای شیرازی،55

مینودر،42

مؤلّفین کتب چاپی،38

نامداران تاریخ،34

نجوم السماء،44

نساء زاهدات،58

نسب آل ابی طالب،46

نسب القطب النبوی و الشریف العلوی،47

نسب عبد الشمس،46

نسب عدنان و قحطان،46

نسب قریش،46

نشان از بی نشانها،55

نصوص من تاریخ أبی مخنف،32

نقد الرجال،60

نقد عمر،59

نهایة الارب فی معرفة أنساب العرب،47

نهج البلاغة،29

نهضت دوماهۀ روحانیون،62

نهضت روحانیون ایران،62

نیم قرن خدمت به مکتب اهل بیت،56

نیم نگاهی به آفتاب،56

وفیات الأعیان،34

ویژه سی امین سال درگذشت آیة اللّه بروجردی،56

هدیة الرازی الی الامام المجدّد الشیرازی،56

هدیة العارفین،38

هزارۀ شیخ طوسی،56

یادمان نخستین سالگرد فلسفی،56

یادمان هزارۀ شیخ مفید،56

یادنامۀ استاد سید محمّد علی صغیر،56

یادنامۀ استاد شهید مرتضی مطهری،56

یادنامۀ حضرت آیة اللّه خوئی،56

یادنامۀ علامۀ امینی،56

یادنامۀ علامۀ طباطبائی،56

یادنامۀ مجلسی،57

یادنامۀ مرحوم حاج آقا رضا عمادزاده،57

یادنامۀ مفسر کبیر علامه طباطبائی،57

یادنامۀ میرزا جعفر سلطان القراء،57

یادوارۀ صدمین سال درگذشت میرزای بزرگ،57

یادها و یادگارها،57

یتیمة الدّهر فی شعراء اهل العصر،40

یک صد تن از ستارگان درخشان اهر و ارسباران،42

ص:2589

9-امامزادگان مدفون در قم

اشاره

آمنه خاتون،161

ابراهیم بن محمّد بن حسن بن ابراهیم بن احمد بن موسی بن ابراهیم بن موسی بن جعفر،148

ابراهیم بن محمود بن محمّد بن علی الصفی،156

ابراهیم بن موسی بن جعفر،148

ابو احمد بن محمّد بن علی بن عبد اللّه بن جعفر بن عبد اللّه بن جعفر بن محمّد حنفیه بن امیر المؤمنین،150

ابو جعفر موسی بن محمّد بن علی بن موسی بن جعفر،141

ابو علی محمّد بن احمد بن موسی بن محمّد بن علی الرضا،141

ابی عبد اللّه احمد بن محمّد بن احمد بن موسی مبرقع،142

احمد بن محمّد بن علی بن عمر بن حسن افطس بن علی بن امام زین العابدین،146

اسحاق بن موسی بن اسحاق بن ابراهیم بن موسی بن ابراهیم بن موسی بن جعفر،159

اسماعیل بن احمد بن الحسین الجذوعی ابن احمد صاحب السجادة ابن حسن احمد بن علی العریضی،156

امامزاده ابراهیم،139

امامزاده اسماعیل،140

امامزاده حاجی صفر،153

امامزاده خاک فرج،146

امامزاده در قبرستان کهک،158

امامزاده زید،142،143

امامزاده سکینه خاتون،160

امامزاده سلطان محمّد شریف،143

امامزاده شاه احمد،144

امامزاده شاه اسماعیل،156

امامزاده شاهپور علی،161

امامزاده شاه جمال،153

امامزاده شاهزاده اسحاق،159

ص:2591

امامزاده شاه طاهر،154

امامزاده شاه طیب،154

امامزاده علی،139

امامزاده علی رضا،153

امامزاده علی موسی رضا،153

امامزاده فاضل،159

امامزاده محسن،160

امامزاده محمّد،157

امامزاده مدفون در قریۀ بیدهند،161

امامزاده مهدی،151

امامزاده هادی،151

امّ سلمه بنت محمّد بن احمد بن موسی بن محمّد بن علی الرضا،142

امّ کلثوم بنت محمّد بن احمد بن موسی بن محمّد بن علی الرضا،142

امّ محمّد،133

امّ محمّد بنت احمد بن ابو علی محمّد بن احمد بن موسی بن محمّد بن علی الرضا،142

امین الدّین،161

بابا مسافر،154

بریهه بنت محمّد بن احمد بن موسی مبرقع،142

بریهه زوجۀ موسی بن محمّد،141

جعفر الدقاق ابن محمّد بن احمد بن هارون بن موسی بن جعفر،148

چهار امامزاده،150

چهل اختران،141

حسین بن حسن بن حسین بن حسن افطس بن علی بن امام زین العابدین،150

حلیمه خاتون،161

حمزة بن موسی بن جعفر،133

خدیجه خاتون،154،161

رقیه خاتون،154،161

زینب،133

زینب بنت موسی مبرقع،142

زینب خاتون،154،161

سکینه بنت حسین بن محمّد بن علی بن قاسم بن عبد اللّه بن موسی الکاظم،160

سکینه بنت موسی بن جعفر،160

سکینه خاتون،152

سلطان حیدر،161

سید معصوم،149

شاه ابراهیم،147

شاه جعفر،148

شاه جعفر غریب،152

شاه جمال،152

شاه حمزه،135

شاهزاده ابراهیم،150،158،161

شاهزاده احمد،136،161

شاهزاده تاج الدّین،161

شاهزاده جعفر،150،152،161

شاهزاده حسن،150

شاهزاده حسین،150،161

شاهزاده صالح،161

شاهزاده عباس،158،161

ص:2592

شاهزاده عبد الرحمن،154،161

شاهزاده عبد اللّه،149،154

شاهزاده قاسم،161

شاهزاده محمّد،161

شاهزاده ناصر الدّین،145،151

شاهزاده هادی،160

شاه سید ابو احمد،150

شاه سید علی،150

شاه سید علی بن ابراهیم بن جعفر بن عباس بن امیر المؤمنین،150

شاه محمد،147

شیخ ابا صلت بن عبد القادر بن محمّد،149

شیخ ابا صلت هروی،149

شیخ جمال الدّین،161

صفوراء،147

عبد اللّه بن عباس بن عبد اللّه الشهید بن حسن افطس بن علی بن امام زین العابدین،149

علی بن جعفر،133،137

علی بن مهدی بن محمّد بن حسین بن زید بن محمّد بن احمد بن جعفر بن عبد الرحمن بن محمّد البطحانی،145

علی رضا بن محمّد بن رضی الدّین محمّد بن محمّد بن زید بن علی بن حسین بن حسن بن علی،153

فاطمه خاتون،154

فاطمه دختر محمّد بن احمد بن موسی بن محمّد بن علی الرضا،142

قبور باغ گنبد سبز،155

محمّد بن حسن بن احمد بن اسحاق بن ابراهیم بن احمد بن موسی بن ابراهیم بن موسی بن ابراهیم بن موسی بن جعفر،148

محمّد بن موسی بن جعفر،148

محمّد بن موسی بن محمّد،142

محمّد جمال بن جعفر بن حسین بن علی بن محمّد دیباج بن امام جعفر صادق،153

مریم خاتون،154

مطهر و طاهر ابنا احمد بن محمّد بن طاهر بن احمد بن محمّد بن جعفر بن عبد الرحمن الشجری،154

معصومه کهک،158

معین الدّین،161

موسی مبرقع،133

میمونه،133

سلاطین و شاهزادگان مدفون در قم

شاهزادگان صفوی،112

شاه سلطان حسین،111

شاه سلطان حسین صفوی،111

شاه سلیمان،111

شاه صفی،109

شاه عباس ثانی،110

فتحعلی شاه قاجار،112

محمّد شاه قاجار،114

ص:2593

10-مقابر

ایوان آینه،186،539،866،1120،1232

ایوان طلا،1030،1706،1791،2087

ایوان نو،2132

صحن اتابکی،457،573،1042،1906، 1922

مسجد طباطبائی،977،1261،2069،2082، 2162

مسجد موزه،551،1029،1822

ابن بابویه،452،542،1485،1551،1899، 2018

ابن قولویه،505

امامزاده ابراهیم،200،708،1049،1773

امامزاده احمد بن موسی،1266

امامزاده سیّد سربخش،1240

امامزاده شاه حمزه،762،2099

باغ بهشت،166،207،222،252،258،290، 299،383،391،512،570،658،677، 705،722،814،824،828،835،865، 870،885،895،932،941،986،988، 989،993،999،1002،1016،1021، 1071،1077،1091،1097،1100، 1124،1196،1221،1224،1238، 1290،1301،1399،1445،1503، 1529،1613،1623،1717،1749، 1755،1761،1779،1786،1849، 1850،1885،1919،1949،1962، 1995،2020،2103،2104،2147،2160

باغ رضوان،402،775،872،1004،1012، 1291،1389،1552،2015،2131،2157

بقعه شاه عباس ثانی،111

بقعۀ فتحعلی شاه،115

بقعۀ محمّد شاه،115

بقعۀ محمدیه،156

بقعۀ مهد علیا،115

ص:2595

بقیع،574،637،652،666،838،844،876، 980،1023،1086،1125،1241،1244، 1456،1530،1683،1855،1891،1910

بهشت رضوان،425،1831

بهشت معصومه،399،454،476،571،903، 951،955،1150،1829،2130

بیات،167،216،286،436

حرم حضرت معصومه،221،327،362،374، 395،412،421،429،458،466،496، 577،586،745،765،823،854،882، 930،961،991،1025،1095،1178، 1213،1266،1397،1449،1512، 1570،1642،1659،1683،1704، 1725،1737،1739،1870،1888، 1968،2012،2077،2092،2115، 2122،2145

حسینیۀ کربلائیها،1813

دارالسلام ،209،1370

رواق حضرت موسی مبرقع،1674

روضۀ حضرت معصومه،110

شاهزاده احمد بن قاسم،829،2038

شیخان،175،176،177،201،223،226، 232،233،245،246،257،260،261، 269،283،288،335،336،346،368، 370،371،376،386،399،403،451، 455،475،478،479،488،502،507، 525،542،561،585،609،613،653، 712،760،786،790،807،849،863، 869،912،913،914،953،966،992، 1007،1010،1016،1034،1056، 1061،1066،1080،1091،1092، 1115،1136،1142،1174،1188، 1193،1209،1210،1220،1246، 1258،1277،1284،1289،1317، 1348،1360،1375،1379،1432، 1490،1494،1495،1499،1511، 1539،1540،1541،1553،1554، 1578،1597،1621،1680،1687، 1688،1691،1702،1705،1710، 1719،1726،1736،1743،1770، 1775،1781،1783،1795،1801، 1803،1809،1814،1818،1827، 1834،1835،1838،1866،1868، 1874،1878،1890،1903،1908، 1911،1917،1960،1989،2018، 2021،2028،2032،2050،2117، 2129،2130،2137،2165،2178،2190

صحن امامزاده موسی مبرقع،566

صحن حضرت معصومه،178،188،192، 203،239،254،272،284،287،292، 294،300،349،372،379،409،413، 414،426،434،445،472،500،506، 520،522،568،572،581،593،604، 624،634،674،704،723،734،743،

ص:2596

752،768،777،812،816،857،859، 861،871،877،878،917،926،931، 934،936،937،939،942،949،985، 1006،1009،1014،1036،1039، 1083،1084،1086،1089،1145، 1177،1179،1187،1191،1208، 1218،1223،1237،1273،1295، 1319،1320،1350،1371،1384، 1455،1457،1469،1489،1497، 1507،1511،1528،1538،1545، 1555،1558،1576،1579،1589، 1610،1617،1625،1629،1634، 1644،1658،1714،1749،1776، 1782،1845،1887،1929،1931، 1971،2002،2014،2026،2036، 2039،2040،2042،2046،2105، 2110،2115،2121،2146،2170

صحن کهنه،112،114،115،116

علی بن بابویه،1044،1079،1093،1396

علی بن جعفر،296،378،460،464،593، 596،613،642،785،924،954،993، 1251،1362،1598،1635،1657، 1661،1757،1920،1988،2135،2140

قبرستان ابو حسین،221،231،237،243، 281،304،307،321،353،359،368، 398،407،417،418،467،493،517، 528،530،576،591،607،646،737، 755،758،837،853،910،984،991، 995،998،1018،1041،1112،1133، 1140،1195،1201،1205،1206، 1217،1231،1249،1250،1288، 1300،1311،1328،1360،1363، 1370،1372،1375،1383،1390، 1394،1493،1505،1526،1586، 1647،1649،1672،1709،1735، 1753،1756،1796،1810،1833، 1884،1921،1933،1934،2022، 2107،2109،2119،2127،2133، 2138،2151،2167،2185

قبرستان بابلان،144

قبرستان حاج شیخ(قبرستان نو)،174،179، 181،182،186،199،204،206،214، 215،247،258،270،280،285،300، 302،311،332،359،381،393،417، 420،442،450،459،467،472،473، 510،536،551،565،610،612،623، 664،740،773،805،810،811،816، 839،888،913،925،928،936،952، 966،1000،1020،1031،1040،1057، 1059،1069،1128،1129،1149، 1152،1174،1180،1182،1185، 1197،1211،1225،1242،1248، 1263،1279،1291،1306،1313، 1314،1377،1378،1385،1390،

ص:2597

1395،1400،1404،1434،1435، 1466،1487،1491،1504،1522، 1525،1547،1549،1550،1588، 1591،1619،1621،1626،1653، 1660،1681،1711،1721،1734، 1744،1746،1793،1805،1821، 1823،1828،1872،1885،1892، 1904،1918،1930،2037،2052، 2097،2100،2101،2105،2110، 2112،2120،2124،2155،2161، 2171،2172،2179

قبرستان قدیم قم،39

قبرستان مالون،144

کتابخانه آستانۀ حضرت معصومه،266،267

گلزار شهدا،1139،2150

مدرسۀ حجتیه،1359،1520

مسجد اعظم،601

مسجد بالاسر،234،235،256،278،293، 385،409،508،516،621،738،779، 842،875،892،1256،1401،1407، 1436،1444،1463،1498،1509، 1515،1563،1590،1665،1690، 1730،1900،1902،1914،1926، 1999،2031،2051،2059،2095

مسجد علوی،1155

مسجد محمّدیه،1871

مقابر خاک فرج،441،605،788

مقبره بابلان،86،87

مقبرۀ بیات،437،865،1816،2076

مقبرۀ شاه صفی،110

مقبرۀ فاطمیه،415،770

وادی السلام،212،269،271،321،440، 446،463،476،494،528،569،603، 606،610،706،756،771،918،950، 969،1081،1095،1101،1233،1253، 1318،1379،1393،1441،1467، 1486،1573،1630،1645،1751، 1752،1873،1924،1974،2017، 2064،2114،2157

ص:2598

تربت پاکان قم : شرح حال مدفونین در سرزمین قم

مشخصات کتاب

اشاره

جلد اول

اشاره

فهرست

سخن ناشر

معرفی انتشارات انصاریان و مدیر محترم آن

پیشگفتار

اشاره

رسالت قلم

تراجم نگاری

نخستین تراجم نگار

شیوه های مختلف تراجم نگاری

اشاره

1-فراگیر

2-اصحاب

3-راویان حدیث

4-علمای شیعه

5-مؤلّفان

6-فرهیختگان از هر صنفی

7-فرهیختگان از هر منطقه ای

8-فرزانگان قرون و اعصار

9-فرزانگان مقطع خاص

10-فرزانگان از هر خاندان

11-فرزانگان تیره ها و نژادها

12-تک نگاران

13-بانوان

14-از درون خاطره ها

15-ممدوحین و مجروحین

16-به دنبال اهداف خاص

17-باریافتگان

18-ارباب کرامت

19-مزارات

20-مدفونین در یک سرزمین

جایگاه کتب تراجم و سرگذشت کتاب حاضر

مقدمۀ مؤلّف

شرح حال نویسندۀ کتاب

اشاره

خاندان علمی

ولادت و آغاز تحصیل

هجرت به ایران

اقامت در حوزۀ علمیۀ قم

فعالیت های فرهنگی

هجرت به لبنان

تألیفات و آثار قلمی او

بخش اوّل: در حریم کریمۀ اهل بیت حضرت معصومه سلام اللّه علیها

اشاره

ورود حضرت فاطمه معصومه سلام اللّه علیها به قم

پادشاهان مدفون در قم

اشاره

کتیبه سردر ایوان شمالی داخل صحن طرف باغ ملی

کتیبۀ سردر صحن شمالی طرف باغ ملی(از خارج)

کتیبه شرقی سردر صحن از طرف خیابان ارم(از خارج)

کتیبۀ سردر ایوان جنوبی صحن طرف خیابان موزه(از خارج)

صحن زنانه یا موزه

بخش دوّم: امامزادگان مدفون در سرزمین قم

اشاره

امامزاده موسی مبرقع

امامزاده شاه حمزه

شاهزاده احمد

علی بن جعفر علیه السّلام

امامزاده ابراهیم

امامزاده علی

امامزاده اسماعیل

چهل اختران

امامزاده زید

امامزاده سلطان محمّد شریف

امامزاده شاه احمد

شاهزاده ناصر الدّین

امامزاده خاک فرج

شاه ابراهیم و شاه محمد

شاه جعفر

سید معصوم

امامزاده شاهزاده عبد اللّه

شیخ ابا صلت

شاه سید علی

شاه سید ابو احمد

چهار امامزاده

امامزاده هادی و مهدی