ص :2

حج و تعالی جهان اسلام

مروری بر کارکردهای بین المللی حج با تمرکز بر بیداری اسلامی

محسن محمدی

ص :3

ص :4

فصل دوم: انقلاب اسلامی، بیداری اسلامی و حج 41

مقدمه 41

تأثیر انقلاب اسلامی بر بیداری اسلامی 42

عناصر و مؤلفه های انقلاب اسلامی و حج 43

1. خدامحوری 47

2. مردم محوری 48

3. رهبری 51

4. وحدت کلمه و همبستگی 53

5. قیام و مبارزه 54

6. دشمن شناسی 56

عرصه ها و زمینه های حج در صدور انقلاب 58

1. شناساندن اسلام واقعی 61

2. شناساندن دشمن و برائت از آن 62

3. معرفی انقلاب 64

4. انتقال تجربه ها 67

موانع صدور گفتمان انقلاب اسلامی در حج 68

1.تعصبات فرقه ای و مذهبی 68

2. انحصار در ابعاد فقهی حج 69

3. حکومت آل سعود 70

الف) تفکر وهابی 70

ب) نگرش نسبت به غرب 71

4. ایران هراسی 73

5. تفاوت نظام سیاسی تشیع و تسنن 76

الف) ویژگی های حاکم 76

ب) نظام روحانیت 77

6. ناکارآمدی جمهوری اسلامی 78

ص:6

فصل سوم: فلسطین، بیداری اسلامی و حج 81

مقدمه 81

جایگاه مسئله فلسطین در بیداری اسلامی 83

ظرفیت های حج در تقویت آرمان فلسطین در بیداری اسلامی 84

1. ظرفیت های دانشی (آگاهی بخشی) 84

الف) توجه به نقش دولت ها 85

ب) ارائه راهکار 86

یک - ایمان و معنویت گرایی 86

دو - وحدت 87

سه - استفاده از ظرفیت های امت اسلامی 87

ج) دشمن شناسی 88

د) معرفی الگوهای مبارزه در جهان اسلام 90

ه) بیان آسیب های مبارزه و قیام 91

و) پیوستگی منافع امت اسلامی با فلسطین 92

2. ظرفیت های گرایشی (احساسی) 93

الف) برانگیختن احساسات مسلمانان 93

ب) روحیه دادن به مسلمانان 94

3. ظرفیت های کنشی (رفتاری) 96

الف) ایجاد وحدت 97

ب) محکومیت تجاوزات اسرائیل 98

فصل چهارم: ابعاد اقتصادی حج و بیداری اسلامی 101

مقدمه 101

ابعاد اقتصادی بیداری اسلامی 103

ظرفیت های اقتصادی حج و بیداری اسلامی 105

ص:7

1. اقتصاد و سیاست 105

2. اقتصاد و توسعه 108

الف) توسعه گردشگری دینی 108

ب) تشکیل بازار مشترک اسلامی 111

یک - ایجاد زمینه و بستر مناسب 112

دو - رفع موانع 113

ج) تشکیل اتحادیه های همکاری اقتصادی 114

زمینه های فرهنگی - اجتماعی همگرایی اقتصادی مسلمانان و حج 115

بخش دوم: ظرفیت های حج در تقویت بیداری اسلامی

فصل اول: حج و تقویت وحدت جهان اسلام 121

مقدمه 121

بیداری اسلامی و وحدت جهان اسلام 122

فرایند حج در تقویت وحدت جهان اسلام در راستای بیداری اسلامی 124

1. همگرایی سیاسی (تقویت نقاط مشترک) 125

الف) حج و تقویت هویت تمدنی 126

ب) تمرکز بر دشمن مشترک 128

2. همگرایی ارتباطی (تقویت روابط بین مسلمانان) 129

الف) تقویت هویت دینی 130

ب) تقویت سرمایه اجتماعی 132

3. همگرایی فقهی (مناسک وحدت بخش) 133

الف) جمعی بودن 135

ب) ساختارشکن بودن 137

4. همگرایی اخلاقی (زمینه های اخلاقی وحدت اسلامی) 139

ص:8

5. همگرایی اقتصادی (وحدت آفرینی ابعاد اقتصادی حج) 140

آثار تقویت وحدت اسلامی در حج 143

1. تقویت قدرت 143

2. ارتقای امنیت 144

3. تشخص هویتی و کنشگری فعال در عرصه بین الملل 147

4. تقویت ایده امت اسلامی 148

فصل دوم: تقویت جامعه مدنی جهان اسلام در حج 151

مقدمه 151

جنبه های مردمی بیداری اسلامی 153

حج و ارتقای جایگاه ملت های مسلمان در عرصه بین الملل 154

جایگاه ملت ها در عرصه جدید بین الملل 154

ظرفیت حضور ملت ها در حج در بیداری اسلامی 156

1. کنشگری جامعه مدنی جهانی در عرصه بین الملل 157

الف) تحت فشار قرار دادن دولت ها 158

ب) تأثیرگذاری بر سیاست جهانی 160

2. ایجاد و تقویت جنبش های اجتماعی 161

الف) تقویت باورهای مشترک 162

ب) اعمال فشار به نهادهای رسمی قدرت 164

ج) جهان شمولی و تقویت همبستگی اجتماعی 167

فصل سوم: حج، رسانه اسلامی و بیداری اسلامی 171

مقدمه 171

حج، رسانه اسلامی 173

1. امپریالیسم رسانه ای و ضرورت توجه به ابعاد رسانه ای حج 173

2. ابعاد رسانه ای حج 176

ص:9

ظرفیت های رسانه حج در بیداری اسلامی 178

1. کارکردهای رسانه ای حج و بیداری اسلامی 179

الف) کارکرد اطلاع رسانی 179

ب) کارکرد آموزشی یا انتقال فرهنگ 181

ج) کارکرد همگن سازی 183

د) کارکرد راهنمایی و رهبری 184

ه ) کارکرد بحران زدایی 185

2. دیپلماسی رسانه ای حج و بیداری اسلامی 187

الف) ارتقای قدرت 188

ب) کسب منافع و ارتقای جایگاه بین المللی 189

فصل چهارم: حج و جهانی شدن بیداری اسلامی (صدور بیداری اسلامی) 191

مقدمه 191

اهمیت و عرصه های جهانی شدن 192

حج و جهانی شدن 193

جهانی شدن، بیداری اسلامی و حج 194

1. تضعیف دولت ها و افزایش حضور و قدرت ملت ها 196

2. افزایش اتحاد و انسجام و کمرنگ شدن هویت های قومی و فرقه ای 197

3. کنشگری در عرصه بین الملل 199

فصل پنجم: ابعاد تمدنی بیداری اسلامی و حج 203

مقدمه 203

ابعاد تمدنی بیداری اسلامی 204

ابعاد تمدنی حج 207

1. نقش حج در شکل گیری تمایلات تمدنی 207

ص:10

2. نقش حج در شکل گیری اندیشه های تمدنی 208

3. نقش حج در شکل گیری هویت تمدنی 210

4. نقش حج در شکل گیری سبک زندگی اسلامی و محصولات تمدنی 211

تقویت بعد تمدنی بیداری اسلامی در حج 213

کتابنامه 219

ص:11

ص:12

هرچند در طول این مدت، حکومت ها یا دولت های مقتدری مانند «صفویه» یا «عثمانی» روی کار آمدند، ولی با وجود این، نتوانستند خط سیر نیرومندی را در مقابل تمدن غرب ایجاد کنند. در این مدت، علمای مبارز و روشنفکران متعهد دینی، سعی در زنده کردن دوباره تفکر دینی داشتند. مجموع این فعالیت ها را در دو سده اخیر، می توان در بیداری اسلامی خلاصه کرد.

شکوفایی انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی(رحمه الله)، جرقه رعدآسایی در غفلت زدایی اسلامی بود که امواج بیداری آن، به سرعت به سراسر جهان اسلام رسید. امام خمینی(رحمه الله) با ارائه تفسیر و دیدگاهی جدید از دین و کارکردها و مبانی آن، به نظریه بیداری اسلامی در قالب انقلاب اسلامی، جلوه ای خارجی و تحققی عینی بخشید. بدین ترتیب، می توان گفت که امام خمینی(رحمه الله)، نقطه عطفی در روند بیداری اسلامی بود که با تحلیل جدیدی که از تعالیم دین داشت، همه مسلمانان جهان را به هویت مشترک اسلامی فراخواند.

این باور و رویکرد به دین که انقلاب اسلامی ایران را طراحی کرد و به پیروزی رساند، قرائت جدیدی را از مناسک دینی ارائه می داد. این قرائت از دین، تعالی جهان اسلام و زندگی عزت مندانه مسلمانان را مد نظر داشت. یکی از مهم ترین مناسک دینی در این فضا که با قرائت نوین و فعالی ارائه شد، حج بود. امام خمینی(رحمه الله)، حج را با ظرفیت ها و کارکردهای اخلاقی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در سطح فردی، ملی و بین المللی، مطرح کرد. ایشان توجه مسلمانان را به کارکردها و ظرفیت های حج در راستای تعالی بخشی جهان اسلام جلب کرد؛ به طوری که می توان ایشان را احیاگر حج ابراهیمی(ع) نامید.

ص:14

نوشتار حاضر که با مطالعه و تلاش های حجت الاسلام والمسلمین، آقای «محسن محمدی» تهیه شده، جایگاه حج را در تعالی بخشی به جهان اسلام بررسی کرده است. با این منظر، مباحث بر اساس کارکردهای بین المللی حج، با تمرکز بر بیداری اسلامی تنظیم شده است. امید است که زائران، روحانیان و مبلغان حج از آن بهره کافی برده و این اثر، در تقویت بیداری اسلامی مفید واقع شود.

انه ولی التوفیق

پژوهشکده حج و زیارت

گروه مطالعات اجتماعی

ص:15

ص:16

پایه ریزی کرد و نظام تک قطبی غرب را به چالشی جدی کشاند؛ آن هم در زمانی که غرب در حال تحمیل تفکر لیبرالیستی خود به جهان بود.

انقلاب اسلامی، اهداف جهانی و بین المللی خود را پی گرفت و از تمام امکانات و توانمندی های مکتب اسلام، برای به پا کردن خیمه اسلام در مقابل اردوگاه استعمار و استکبار جهانی بهره جست. این جهاد عظیم با استفاده حداکثری از تعالیم اسلامی و ارائه تفسیر نوینی از مناسک دینی بود که کارکردهای سیاسی و اجتماعی دین را در عرصه ملی و بین المللی افزایش می داد.

در این بین، تعریفی جدید از «حج» ارائه شد و در فضای بازآفرینی تفکر دینی، حج ابراهیمی(ع) احیا گردید. امام خمینی(رحمه الله) و در ادامه، مقام معظم رهبری با پیام ها و سخنرانی های خود به مناسبت روزهای حج - که روح آنها بیداری اسلامی بود - ، تلاش نمودند تصور و تفکر جهان اسلام را در مورد حج تغییر دهند و با ارائه تفاسیر سیاسی و اجتماعی حج، از ظرفیت های بی نظیر آن در بیداری و تعالی جهان اسلام بهره ببرند. به نظر می رسد مهم ترین ویژگی این نگرش به حج، همه جانبه دیدن حج و انحصاری نبودن آن در ابعاد فقهی، مناسکی، فردی و اخلاقی بود.

در این اثر، سعی کرده ایم نگرشی جامع و عمیق در مورد کارکردهای بین المللی حج در راستای بیداری اسلامی ارائه کنیم و از این طریق، کارکرد حج در تعالی جهان اسلام بیان شود. بدین ترتیب، در پایان به نظامی معرفتی و اندیشه ای دست خواهیم یافت که بر اساس آن، می توان جنبه های فقهی، اخلاقی و سیاسی و اجتماعی حج، در ارتباط با پدیده اجتماعی «بیداری اسلامی» را در قالب یک نگرش سیستمی، مطالعه و بررسی کرد؛ به طوری که هر یک از اجزای این نظام معرفتی و اندیشه ای، ضمن اینکه معطوف به عمل است، بر یکدیگر تأثیر دارند و در یک ارتباط نظام مند، تعریف پذیر هستند.

ص:18

این اثر به دو بخش کلی تقسیم شده است: بخش اول که مبتنی بر عوامل درونی و بیرونی بیداری اسلامی است، این ایده را دنبال می کند که کارکردهای حج، علل بیداری اسلامی را پوشش می دهد. به عبارت دیگر، حج درون مایه و جوشش درونی جهان اسلام است که تحقق بجا و همه جانبه آن، مانع از بروز شرایط ضعف و انحطاط جامعه اسلامی می شود که برای برون رفت از آن، نهضت و شرایطی به نام بیداری اسلامی لازم است. به عبارت دیگر، تحقق اهداف و کارکردهای جامع بیداری اسلامی، اقدامی پیش دستانه در جلوگیری از شرایط ضعف و انحطاط جوامع اسلامی است. از این جهت، حج عاملی مقدم و آغازین در تعالی جهان اسلام است.

در بخش دوم کتاب، به شرایط پسینی جهان اسلام توجه شده است؛ یعنی شرایط کنونی جهان اسلام که نهضت های اسلام گرایانه، تعالی جهان اسلام را دنبال می کنند؛ شرایطی که از آن به بیداری اسلامی تعبیر می شود. در این شرایط نیز، حج ظرفیت بالایی در تقویت بیداری اسلامی دارد.

به این ترتیب، حج با نقش آفرینی پیشینی و پسینی در بیداری اسلامی، تعالی جهان اسلام را مد نظر دارد. البته طبیعی است که همه این موارد در صورت تحقق همه جانبه و کامل حج در ابعاد سیاسی و اجتماعی، در کنار ابعاد اخلاقی و مناسکی است.

امید است اثر حاضر، مورد توجه پژوهشگران، روحانیان کاروان و زائران گرامی قرار گیرد و بتواند ادبیات علمی حج را قدمی پیش برد.

محسن محمدی

خرداد 1393

ص:19

ص:20

ص:22

مواردی را مد نظر دارد که کل جهان اسلام را تحت تأثیر قرار داده و سبب ایجاد این خیزش شده است؛ مانند استعمار غرب و رویارویی جهان اسلام با غرب. دلایل داخلی نیز به رویدادها و تحولات سیاسی - اجتماعی خاص آن کشورها مربوط می شود.

بنابراین یکی از مهم ترین مسائل بیداری اسلامی، بررسی عوامل ایجاد و تحقق آن است که در تحلیل آینده و مسائل پیش رو، بسیار مؤثر است. در این مورد تحلیل های گوناگونی با رویکردهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در سطح ملی و بین المللی انجام شده است.

وقتی این عوامل را بررسی می کنیم، آشکار می شود که کارکردهای گوناگون سیاسی، اجتماعی و اقتصادی حج، در راستای این عوامل و تقویت آنها تحلیل پذیر است. به عبارت دیگر کارکردهای حج، در راستای علل رویداد بیداری اسلامی است و از این جهت می توان گفت، حج همان اعتلای فرهنگی، سیاسی و اجتماعی را دنبال می کند که جریان بیداری اسلامی به دنبال آن است. بنابراین جریان بیداری اسلامی، باید حج را به عنوان ظرفیت و پتانسیل بومی و درون زای دین اسلام، برای عزت و اعتلای جوامع اسلامی ببیند و حداکثر استفاده را از این استعداد خدادادی جهان اسلام ببرد.

در این بخش، کارکردهای حج را با توجه به علل بیداری اسلامی بررسی می کنیم تا نشان دهیم که حج در بستر بیداری اسلامی قرار دارد و می توان حج را عامل مولد و درون زای بیداری اسلامی دانست؛ یعنی حج خود عاملی پویا و پایا در بیداری اسلامی است که در صورت تحقق کامل و همه جانبه آن، هیچ گاه جوامع اسلامی از دوران عزت و اقتدار خود فاصله نمی گیرند.

به عبارت دیگر با توجه به هم پوشانی علل بیداری اسلامی و کارکردهای حج، می توان گفت، حج عامل پویایی و تعالی اسلامی است و اگر حج با تمام کارکردها و اصولش فعال باشد، دیگر جامعه در حالت خواب، رخوت و غفلت قرار نمی گیرد تا لازم باشد بیداری اسلامی برای برون رفت از آن محقق شود. بر این اساس، حج خود یک بیداری درون سیستمی در نظام اسلامی است که شادابی و طراوت و چالاکی دین را به دنبال دارد.

ص:24

جرجیس، (1) امین صیقل، (2) گراهام فولر، (3) فرد هالیدی و شیرین هانتر.

بر این اساس برخی بر این باورند که یکی از علل بیداری اسلامی، رشد آمریکاستیزی در جهان اسلام است (4) که حاکی از گسترش و تقویت جریان و روند غرب ستیزی در جهان اسلام می باشد.

مسلمانان پس از رویارویی با تمدن غرب و ضعف تمدنی خود در مقابل آن، یاد روزهای عزت و اقتدار خود در قرن های پیش افتادند و عزمشان را برای دستیابی به آن دوران جزم کردند؛ به این ترتیب مواجهه مسلمانان با غرب، آنها را از خواب غفلت بیدار کرد. (5) جستارهای تاریخی نیز نشان می دهد حضور قدرت های استعماری شرق و غرب در جهان اسلام، با گسترش و نوع حرکت ها و جنبش های اسلامی رابطه مستقیم دارد. (6)

افزون بر اینکه بیداری اسلامی همچون یک نهضت سیاسی و فرهنگی، در صحنه روابط بین الملل تلاش می کند تا جایگاه جدیدی را برای اسلام به ارمغان آورد و قدرت

ص:26

آن را به عنوان یک کنشگر فعال ارتقا دهد، نظام داخلی اسلام نیز زمینه های ذاتی و مناسکی خود را برای تقویت این جریان در راستای انسجام جبهه داخلی جهان اسلام در تعامل های بین المللی دارد. این ظرفیت های ذاتی را می توان در برخی مناسک اسلامی با جنبه های بین المللی یافت. یکی از این مناسک مهم، حج است.

حج در عین برخورداری از ابعاد اخلاقی و تربیتی و جنبه های سیاسی و فرهنگی در سطح جهان اسلام، با توجه به اینکه هویت یکسان، تعمیم یافته و منسجمی را از اسلام ترسیم می کند، می تواند اسلام را در جایگاه یک بازیگر فعال در عرصه بین الملل قرار دهد. از اینجا نقش و آثار بین المللی حج در تعامل جهان اسلام با غرب، در راستای بیداری اسلامی مشخص می شود.

به عبارت دیگر حج علاوه بر جنبه های اخلاقی و معنوی و همچنین ابعاد سیاسی، اجتماعی و فرهنگی درون تمدنی که به تعاملات داخلی جهان اسلام باز می گردد، برخی ابعاد و کارکردهای بین المللی و بیرونی نیز دارد که همه جهان اسلام را در بر می گیرد و به نوعی در مدیریت اقتدارآفرین روابط بین المللی اسلام، در تعامل با سایر کنشگران بین المللی مؤثر است.

با توجه به اینکه یکی از مهم ترین علل برون زای بیداری اسلامی، غرب و عملکرد استثماری آن در مورد جهان اسلام است، در این بخش کارکردهای برائت از مشرکان در حج را در راستای بیداری اسلامی و تعامل جهان اسلام با غرب بررسی می کنیم.

هویت اسلامی را نشان می دهد.

با توجه به حضور فعال دین در عرصه روابط بین الملل، گفتمان اسلام سیاسی که گفتمانی ایدئولوژیک است، چالشی برای سازمان ها و نهادهای سیاسی و اجتماعی معارض تلقی می شود؛ زیرا خواستار کنار زدن سلطه غرب و احیای ارزش های اسلامی در جامعه است. این احیاگری آگاهی دینی، در حوزه امنیتی و سیاسی روابط بین الملل نیز می تواند تبیین شود. این گفتمان ایدئولوژیک، با مبانی و مفاهیم خود، در پی الغای چیزی است که آن را رشد مدرنیته غربی می نامند و به دنبال جایگزین کردن دیدگاه غالب خود از دنیا به جای تفسیر غربی از مدرنیته است. (1) این گفتمان به منازعه ای بین المللی وارد شده و هدف سیاسی آن، ایجاد دینی است که در سیاست حاکم باشد.

یکی از نظریاتی که به خوبی می تواند ابعاد و کارکردهای بین المللی برائت از مشرکان را نشان دهد، نظریه «دشمن مشترک» است. تبیین نظریه دشمن مشترک در مورد برائت از مشرکان در راستای بیداری اسلامی، بر این است که در حج و در مراسم برائت از مشرکان، این ایده تقویت می شود که همه مسلمانان بر اینکه غرب دشمن مشترک آنهاست، متحد شوند و برای اعتلای تمدن اسلامی تلاش کنند. این نکته، قرائتی دیگر از این واقعیت است که بیداری اسلامی، پاسخی به زیاده طلبی و استعمارگری غرب است. به عبارت دیگر برائت از مشرکان، مسلمانان را بر یکی از مهم ترین عوامل بیداری اسلامی، متحد و منسجم می کند.

افزون بر این، بیداری اسلامی برای تداوم و تحقق اهداف بلند خود، به وحدت و همدلی همه مسلمانان نیاز دارد. در این مسیر باید گرایش قومی و نژادی را کنار گذاشت و اسلام را محور جنبش و نهضت قرار داد. یکی از عواملی که سبب وحدت و تقویت

ص:28

انسجام جبهه داخلی می شود، وجود دشمن مشترک است. (1) چنانچه همه مسلمانان، قرائت و تصور یکسانی از رویارویی با دشمن در بیداری اسلامی داشته باشند، به یک عامل وحدت بخش دست یافته اند. برائت از مشرکان در حج، توجه همه مسلمانان را به این نکته جلب می کند که آنها، همگی دشمن مشترکی دارند و همه آنها از این جهت یکسان هستند.

با این بیان، نظریه دشمن مشترک در تبیین کارکرد برائت از مشرکان در حج، کارایی زیادی دارد.

فرضیه دشمن مشترک در شکل های متفاوت و مصداق های گوناگون نقش آفرین می شود. (1) در تاریخ اسلام نیز نظریه دشمن مشترک را می بینیم. (2)

در سطح تحلیل نظام بین الملل نیز فرضیه «دشمن مشترک»، به قوی ترین وجه در رفتار سیاسی ایالات متحده آمریکا (3) و اسرائیل (4) مشاهده می شود. به عبارت دیگر دو دشمن اصلی و دیرینه اسلام، یعنی آمریکا و اسرائیل، جامعه ای با فرهنگ های متعدد و فاقد سابقه فرهنگی و تمدنی هستند و از «دشمن مشترک» به عنوان عامل وحدت بخش و هویت آفرین خود استفاده کرده اند و هم اکنون اسلام را به عنوان دشمن مشترک خود معرفی کرده اند که با تحقق جریان بیداری اسلامی، دشمنی آنان با اسلام، شدت یافته است.

برائت از مشرکان در اعمال و مناسک حج که مدار و روح آن توحید و یکتاپرستی است، مسلمانان را به این نکته عظیم فرامی خواند که با وجود همه تفاوت های فرهنگی، زبانی، نژادی و سیاسی، یک دشمن مشترک را برای خود قرار دهند و با کمک به «اسلام و ایمان»، «کفر و کافران» را دشمن مشترک خود قرار دهند و بر این محور متحد شوند و هویت یکسان اسلامی خود را شدت بخشند.

ص:30

اسلامی، به اسرائیل با دیدی امنیتی می نگرند، ولی برخی چنین نظری ندارند؛ چون مبانی نظری و هویت اسلامی آنها بر محور مقاومت و مبارزه نیست.

امنیتی شدن، نوعی سامانه نظم درجه دوم را پدید می آورد که بر پایه کارکردهای کنشگران حوزه امنیتی است. در واقع کنشگران، مسائل امنیتی را به وجود می آورند و امنیتی شدن نتایج سیاسی دارد. (1)

بر این اساس می توان گفت برائت از مشرکان، جهان اسلام را که مجموعه ای با سابقه تاریخی، فرهنگی و جغرافیایی و هویتی مشترک است، به یک مجموعه امنیتی تبدیل می کند تا با تلقی دشمن مشترک از کفر و کافران، نیروها و امکانات خود را برای مقابله با دشمن و حفظ وجود و کیانش به کار گیرد.

سازه انگاران، منشأ امنیت و ناامنی را در شیوه تفکر بازیگران، نسبت به فرصت ها و تهدیدها جست وجو می کنند و معتقدند، هر اندازه ادراک و نحوه نگرش بازیگران نسبت به پدیده ها متناقض تر و نامتجانس تر باشد، به همان اندازه، درجه بی اعتمادی میان آنان افزایش می یابد. اگر بتوان میان کنشگران ساختاری، دانش و بینش مشترک ایجاد کرد، می توان آنها را به سوی جامعه امنیتی صلح آمیزی هدایت کرد. (2)

حج با تمرکز بر مناسک دینی، سعی می کند اصول دینی یکسان و یکپارچه را در ذهن مسلمانان تقویت کند و بر اساس روحیه ایمانی، در ضمن مراسم برائت از مشرکان، کفر و کافران را دشمن مشترک همه مسلمانان معرفی نماید. از این طریق با یکسان سازی هویت ها، تلقی آنها را از تهدیدها، به یک دشمن معطوف می کند تا موضع گیری آنها در این خصوص، یکدست تر و هماهنگ تر شود.

ص:33

2. به دنبال ایجاد وحدت در جامعه، عنصر «مقاومت» در دل مردم به وجود می آید. اگر جامعه تهدیدشونده بتواند به دستاوردهای خود ادامه دهد و زمان را بخرد، برنده است و می تواند خودش را تکثیر کند. در واقع زمان در رابطه بین مقاومت و تهدید، عامل کاستن شدت تهدید و افزایش قوت مقاومت است. پیروزی مقاومت در یک نقطه، سبب می شود که توانمندی عامل تهدیدکننده در سایر نقاطی که عمل تهدید را بر دیگر افراد اعمال کرده است، کاهش یابد.

3. قدرت و توان مردمی که به خاطر تهدید، تسلیم شده اند، با دیدن نشانه های پیروز جریان «مقاومت» بالا می رود. به عبارت دیگر «ایستادگی، ایستادگی می آفریند». (1) افزون بر این عامل، «شرایط» به نفع جریان مقاومت برخواهد گشت و به این نحو، جریان «مقاومت» می تواند به جریان «سلطه» غلبه کند.

بنابراین اگر کشورهای مسلمان نشین، بخواهند بر مبنای دشمن مشترک به اتحاد یا ائتلاف برسند، باید چنین تهدید یا احساس تهدیدی نسبت به جریان بروز تمدنی و غیر اسلامی داشته باشند؛ اما متأسفانه واقعیت این است که در دنیای اسلام، بیشتر نگرانی های امنیتی کشورهای مسلمان، از ناحیه دیگر کشورهای مسلمان نشین است. (2)

به این ترتیب نظریه دشمن مشترک، توجیه گر نبود وحدت در جهان اسلام نیز هست و این مسئله، چنان که بر لزوم توجه بیشتر به برائت از مشرکان در وحدت بخشی تأکید دارد، غنای نظام سیاسی حج را نشان می دهد.

در تبیین بهتر این بعد از مراسم حج، توجه به این نکته مفید است که چنان که دشمن واقعی، چنین کارکردهایی را در انسجام بخشی، هویت بخشی و مقاومت بخشی دارد،

ص:35

وجود دشمن فرضی و انتزاعی - که وجود خارجی ندارد، ولی واقعیت مفهومی و معنایی دارد - نیز چنین کارکردی دارد. (1)

دین از مهم ترین عناصر هویتی است که جامعه بر اساس آن شکل می گیرد. به دنبال هویتی شدن عنصر دین، موضوعات دینی در گفتمان امنیتی سهیم می شود. (1) بحث ما در این است که حج می تواند امنیت فرهنگی - اجتماعی مسلمانان را در مقابل غرب تأمین کند و حتی از جهتی می تواند تهدیدی برای غرب باشد؛ غربی که رقیب تمدنی و مانع جهان اسلام در جریان بیداری اسلامی است و رفتار تحقیرآمیز، تبعیض گونه و استعمارگرانه او، از علل مهم بیداری اسلامی است.

یکی از مهم ترین دستاوردهای مطالعات امنیت پسااثبات گرایان (سازه انگاران) مفهوم «امنیت هستی شناختی» است. این دیدگاه که بر اساس نظریه اجتماعی هویت شکل گرفته، معتقد است فرایند هویت یابی از طریق روابط با دیگران انجام می شود. (2) امنیت هستی شناختی، به حفظ موقعیت و هویت یک بازیگر در میان سایر بازیگران اطلاق می شود که به نوبه خود در نتیجه تعاملات و روابط مستمر و طولانی مدت با دیگران حاصل شده است. (3)

بنابراین بخشی از تهدیدهای امنیتی، به نوع روابط و تعاملات سایر کشورها با بازیگر مورد نظر در عرصه بین الملل برمی گردد که می تواند سبب انزوا یا پویایی و اقتدار بین المللی آن کشور شود. براین اساس حج دو کارکرد در راستای امنیت اجتماعی جهان اسلام در سطح بین الملل دارد:

دهد و از این جهت، امنیت هستی شناختی و هویتی مسلمانان را تأمین کند.

افزون بر این با توجه به اینکه کشورهای اسلامی، بخش مهمی از جهان هستند، امنیت هستی شناختی حاصل از حج می تواند تهدیدهای هستی شناختی غرب علیه اسلام را از بین ببرد. به عبارت دیگر «قطع ارتباط سایر بازیگران با بازیگران مورد نظر» و «تلاش دیگر بازیگران برای تغییر موقعیت تعاملی بازیگر در نظام بین الملل»، امنیت هستی شناختی را تهدید می کند.

حج با توسعه نظام ارتباطات و تعاملات بین الملل جهان اسلام، مانع از این می شود که پایایی و پویایی کشورهای اسلامی در نظام بین الملل از بین برود و در مقابل، اسلام را به عنوان یک قدرت بین الملل و بازیگری فعال در عرصه روابط بین الملل، مطرح می کند.

به این ترتیب ضمن تقویت و ارتقای هویت اسلامی در نظام بین الملل و تأمین امنیت هستی شناختی جهان اسلام، تهدیدهای غرب در این خصوص را نیز از بین می برد.

برداشت کنشگران مسلمان از گسترش گفتمان لیبرالیسم در دنیای اسلام است و از سوی دیگر، فارغ از وجه گفتمانی آن، محصول اقدامات کنشگران مادی دنیای لیبرال علیه امت اسلامی است. (1)

حج به ویژه در قالب برائت از مشرکان، تجلی گفتمان اسلام در حفظ موجودیت خود و مبارزه با هرگونه تهدید ارزشی و تهاجم فرهنگی است. به عبارت دیگر، حج با توجه به ابعاد و جهات معنوی و تربیتی، بیانگر نظام ارزشی اسلام است و وقتی در قالب ابعاد سیاسی خود در برائت از مشرکان بروز می کند، ضمن اینکه سعی در حفظ و تمیز مرزهای ارزشی و گفتمانی خود با غیر دارد، اراده خود را برای پاسخ به هرگونه تهدید امنیتی نرم افزارانه که هویت و نظام ارزشی اسلام را هدف قرار دهد، نشان می دهد.

افزون بر این ابعاد تقابل گرایانه برائت از مشرکان را می توان در قالب تهدیدی علیه امنیت گفتمانی غرب نیز مطرح کرد.

نتیجه گیری

بیداری اسلامی علاوه بر عوامل داخلی، عوامل بیرونی نیز دارد؛ یکی از این عوامل مهم، عملکرد استعمارگرانه و خصمانه غرب در رویارویی با جهان اسلام است. مسلمانان برای ارتقای عزت و هویت تمدنی خود، نهضت فراگیری را در دو سده اخیر آغاز نمودند.

البته بیداری اسلامی علاوه بر اینکه نهضتی سیاسی و اجتماعی است، از جهت ظرفیت های درون دینی نیز تحلیل پذیر است. بر این اساس مناسک دینی را می توان بررسی کرد. در این بین حج که از مناسک جهان شمول و بین المللی اسلام است، ظرفیت زیادی در تحقق برنامه های بیداری اسلامی دارد. برائت از مشرکان، مسلمانان

ص:39

جهان را در این نکته که همگی دشمنی مشترک دارند، متحد و منسجم می کند. به این ترتیب برائت از مشرکان در راستای جنبه های ضد غربی بیداری اسلامی قرار می گیرد و یکی از علل مهم بیداری اسلامی را پوشش می دهد.

ص:40

مجموعه ای این چنین فراگیر و همگانی، با انگیزه های بسیار والای معنوی، در دنیا بی نظیر است. افسوس که مسلمانان هنوز قدرت عظیم حج را درنیافته اند. گلادستون، نخست وزیر سیاستمدار انگلستان در گفتار معروفی در مجلس عوام آن کشور گفت: «مادام که نام محمد در مأذنه به عظمت یاد می شود و قرآن برنامه زندگی مسلمانان است و حج برگزار می گردد، جهان مسیحیت در خطر بزرگی است». یا یکی از رجال مسیحیت و غرب می گوید: «وای بر مسلمانان اگر معنی حج را نفهمند و وای بر دیگران اگر مسلمانان، معنی حج را بفهمند». (1)

دولت های مستبد، سکولار و وابسته غربی - حتی در کشورهای اسلامی - مخالف آن بودند، ولی ملت ها، به ویژه ملت های مسلمان، با توجه به ماهیت مردمی انقلاب ایران، به شدت از آنان استقبال کردند؛ به خصوص که در عرصه بین الملل نیز، پیروزی و استقرار انقلاب اسلامی، در به چالش کشیدن غرب گرایی مسلط بر نظام بین الملل بود. (1)

رهبر معظم انقلاب، تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر بیداری اسلامی را چنین بیان می کند:

امروز شما چه بخواهید چه نخواهید، چه خودتان بدانید چه ندانید، چه تصدیق بکنید یا نکنید، برای بسیاری از ملت ها، الگو و اسوه شده اید. این بیداری اسلامی که مشاهده می کنید، چه بگویم و چه نگوییم، چه به رو بیاوریم چه نیاوریم، چه دیگران به رو بیاورند چه نیاورند، اثر گرفته از حرکت عظیم ملت ایران است. (2)

از این جهت می توان امام خمینی(رحمه الله) را با طراحی انقلاب اسلامی بر اساس تعالیم دینی، احیاگر دین و تفکر دینی نامید. امام خمینی(رحمه الله) بر اساس همین اصول و دیدگاه، حج را احیا کرد و به شدت از دیدگاهی که حج را در ابعاد فردی خلاصه می کرد، انتقاد نمود. به این ترتیب امام خمینی(رحمه الله) بر اساس اصول و مؤلفه های انقلاب اسلامی، با تمرکز بر ابعاد سیاسی و اجتماعی حج در عرصه بین الملل اسلامی، احیاگر حج ابراهیمی شد که مبارزه گر با طاغوت بود.

برای شناخت اندیشه امام باید به مبانی نظری اندیشه ایشان نیز توجه کرد. (1) احیاگری دینی امام خمینی(رحمه الله)، با نگاهی جامع گرایانه به دین سنتی و معطوف به بهره گیری از عناصر دینی در نوسازی جهان بود. (2)

امام خمینی(رحمه الله) در مسیر احیاگری دینی، اصالت هایی را که در سیر تحول تاریخی به خرافات و افسون های ذهنی و داوری های غیرواقعی آلوده شده بودند، بازسازی کرد. به این ترتیب با اتصال حال و آینده به پیشینه تاریخی، به بازسازی تاریخی پرداخت و از فقر تاریخی گری تفکر مدرن (3) و ضد پیشرفت بودن جریان های بنیادگرای سلفی، فاصله گرفت. (4) از این رو احیاگری امام خمینی(رحمه الله) نه به معنای عقب ماندگی و نبود بهره مندی و بروز تمدن بود و نه با ایمان دینداران در تضاد بود. (5)

ص:44

امام خمینی(رحمه الله) با طرح ابعاد واقعی اسلام، به مسلمانان فهماند که اسلام علاوه بر ابعاد مناسکی، منبع قوی و پرتحرک در زمینه های مختلف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است. (1)

امام خمینی(رحمه الله) با اینکه در رویارویی با اندیشه توسعه غربی، بسیار محتاط و دقیق بود و بر وارداتی و غیر بومی بودن فضا، زمینه ها و نحوه نگرش اندیشه تجدد تأکید داشت (2)، ولی دستاوردها و تکنولوژی غربی را طرد نمی کرد و به ایدئولوژی زدایی می پرداخت؛ یعنی مبانی مادی گرایانه آن را زدوده و از آن به عنوان ابزاری در افق چشم انداز تمدن اسلامی استفاده می کرد. (3)

از نظر امام خمینی(رحمه الله) سیاست از دیانت جدا نیست (4)، بلکه «اسلام، تمامش سیاست است» (5) و جدایی دین از سیاست، از توطئه های استعمار است. (6) از نظر امام بین دیانت و سیاست، رابطه تعاملی (تأثیر و تأثر) برقرار است. (7) به عبارت دیگر بنا به تفسیر فلاسفه سیاسی، اخلاق به سیاست تعیّن می دهد و سیاست به اخلاق تحصّل می بخشد. (8) تفسیر عالمانه و جامع نگر امام(رحمه الله) از سیاست و دیانت، به گونه ای است که دین و

ص:45

سیاست را در نفس الامر، هم نشین می بیند. بنابراین از دیدگاه ایشان، مسائل عبادی اسلام، در عین عبادی بودن، جنبه اجتماعی نیز دارند؛ یعنی عموم احکام و دستورات اسلامی، ابعاد، مراتب و لایه های متعدد و منسجم دارند. (1)

در اندیشه امام خمینی(رحمه الله)، حج با ظرفیت ها و کارکردهای اخلاقی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی خود در سطح فردی، ملی و بین المللی، جایگاه ویژه ای دارد. ایشان با پیام ها و سخنرانی های خود به مناسبت حج - که روح آنها بیداری اسلامی بود -، سعی داشت تا تصور و تفکر جهان اسلام را در مورد حج تغییر دهد تا مسلمانان با نگرشی جامع به حج بنگرند و آن را در ابعاد فقهی، مناسکی، فردی و اخلاقی منحصر نکنند. و با ارائه تفاسیر سیاسی و اجتماعی از حج، از ظرفیت های بی نظیر آن در بیداری اسلامی بهره ببرند. (2)

به این ترتیب می توان گفت امام خمینی(رحمه الله)، با احیای حج ابراهیمی، از ظرفیت های آن در راستای صدور انقلاب اسلامی استفاده کرد. به عبارت دیگر مبانی و مؤلفه های حج ابراهیمی، همان اصولی است که انقلاب اسلامی بر اساس آن به پیروزی رسید و به دنبال تحقق آن است و از این جهت هر دو در یک مسیر تحلیل پذیر است.

به عبارت دیگر انقلاب اسلامی در عرصه های گوناگون سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، از مبانی و اصولی برخوردار است که آن را از سایر انقلاب ها جدا می کند. دقت در این مبانی و اصول، شباهت های بسیاری آن با اصول و مبانی حج را نشان می دهد و از این جهت است که رهبر و معمار انقلاب ایران، پس از به پیروزی رساندن انقلاب اسلامی ایران، ایده های تحول آفرین خود را در مورد حج بیان داشت.

ص:46

در این بخش برخی از اصول و مؤلفه های انقلاب اسلامی در راستای فرهنگ حج را بیان می کنیم؛ اصولی که در پایایی و پویایی بیداری اسلامی، جایگاه ویژه ای دارد.

امام خمینی(رحمه الله) در مصاحبه با روزنامه «السفیر» در پاسخ به این سئوال که «در اذهان مردم، درباره برنامه انقلاب به عنوان یک انقلاب اسلامی، اشتباهی وجود دارد. مضامین فکری، اقتصادی و بین المللی انقلاب اسلامی ایران چیست؟» چنین جواب می دهد:

انقلاب اسلامی بر مبنای اصل توحید استوار است که محتوای این اصل، در همه شئون جامعه سایه می افکند. در اسلام، تنها معبود انسان و بلکه کل جهان، خداست که همه انسان ها باید برای او، یعنی برای رضای او عمل کنند. هیچ چیز و هیچ کس را نپرستند. در جامعه ای که شخص پرستی ها و شخصیت پرستی ها، نفع پرستی ها و لذت پرستی ها و هر نوع پرستش محکوم می شود و فقط انسان ها دعوت می شوند به پرستش خدا، در آن صورت همه روابط بین انسان ها، چه اقتصادی یا غیر اقتصادی، در داخل چنین جامعه ای و در رابطه این جامعه با خارج، تغییر می کند و ضوابط عوض می شود؛ همه امتیازات لغو می شود. فقط تقوا و پاکی، ملاک برتری است. زمامدار با پایین ترین فرد جامعه برابر است. ضوابط و معیارهای متعالی الهی و انسانی، مبنای پیمان ها یا قطع روابط است. (1)

اساس ایدئولوژی انقلاب اسلامی و حج ابراهیمی، نفی طاغوت (نفسانی، مستبدان داخلی و مستکبران خارجی)، نفی شخص، شخصیت و لذت پرستی و تحقق بخشیدن به حاکمیت الله و مردم، از طریق آگاهی، اجتماع و قیام به شیوه انسانی و با لغو تمامی امتیازات است.

مقصود این نیست که خانه ای در عالم نبود، بلکه کعبه نخستین خانه، به نام خدا و به سود عموم مردم تأسیس گردیده است. هر ساختمانی که به دست آدمی ساخته شده، به نفع فرد یا جمع و به زیان دیگران است. کاخ های ساخته شده به دست بشر، ملت ها را قربانی، ولی خانه ای که به نام خدا باشد، همه را تسلیم حق می گرداند. (1)

کعبه محل اجتماع مردم و مرکز خیر و برکت است. بزرگ ترین خیر و برکت آن، عدالت، مردمی بودن و نبود تبعیض است. خانه ای که در آن حق، عدالت و مردم باشد، امنیت کامل برقرار است. تبعیض قومی، نژادی، مذهبی، حاکمیت انسان های مستبد و ظالم، کفر، نفاق، فسوق و خودپرستی، تهدید و درگیری در آن وجود ندارد. در واقع بنیان خانه خدا، بنیان مبارزه با باطل، به معنی تام کلمه است. انقلاب عقیدتی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی، با بنیان گذاری خانه آغاز گشت و ابراهیم(ع) رهبر انقلاب بود.

در حج، ما فیه الحرکه، مردم است. یک خانه در روی زمین، با صراحت بین خدا و مردم مشترک است. چون به طور خالص خانه خداست، خانه مردم نیز هست یا برعکس، چون خانه مردم است، خانه خدا نیز هست. کعبه را هم بیت الله می نامند و هم ( أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّٰاسِ ) گویند. از امام علی(ع) نقل شده است:

«کانَتِ الْبُیُوتُ قَبْلَهُ وَ لکِنةُ کانَ أَوَّلُ بَیْتٍ وُضِعَ لِعِبادَةِ اللهِ». (2)تنها خانه ای که فقط برای بندگی خدا بنا شده و از تجملات دنیا به دور است؛ البته اگر دست دنیاطلبان کوتاه باشد. دل خدایی، خانه خداست و خانه خدا، خانه مردم است. عبارت شریعتی در این زمینه زیبا است:

بیت عتیق است... عتیق: آزاد. خانه ای که از مالکیت شخصی، از سلطنت جباران و حکام آزاد است؛ کسی را بر آن دستی نیست، صاحب خانه، خداست، اهل خانه، مردم. (3)

ص:49

فاصله انسان و خدا چیست؟ آیا زمان است یا مکان؟ هیچ کدام، فاصله انسان و خدا، خودیت و منیت انسان است. خدا در نزد قلب های شکسته است. مردم در خانه ای هستند که کسی احساس مالکیت نمی کند.

همه در مسجدالحرام برابرند و فرقی میان حضری و سفری و دور و نزدیک نیست: ( وَ الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ الَّذِی جَعَلْنٰاهُ لِلنّٰاسِ سَوٰاءً الْعٰاکِفُ فِیهِ وَ الْبٰادِ )؛ «و مسجدالحرام که برای مردم، چه مقیم و چه غریب، یکسان نیست».(حج: 25).

امام خمینی(رحمه الله) انقلاب ایران را انقلاب مربوط به مردم می داند، نه قشری خاص:

این نهضت ایران، نهضت مخصوص به خودش نبوده و نیست؛ برای اینکه اسلام، مال طایفه خاصی نیست. اسلام برای بشر آمده است، نه برای مسلمین و نه برای ایران. انبیا مبعوث اند بر انسان ها و پیغمبر اسلام، مبعوث بود بر انسان ها. خطاب به ناس [است:] ( یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ ). ما که نهضت کردیم، برای اسلام نهضت کردیم. جمهوری، جمهوری اسلامی است. نهضت برای اسلام نمی تواند محصور باشد در یک کشور و نمی تواند محصور باشد در حتی کشورهای اسلامی. نهضت برای اسلام، همان دنباله نهضت انبیاست. نهضت انبیا برای یک محل نبوده است. پیغمبر اکرم، اهل عربستان است؛ لکن دعوتش مال عربستان نبوده؛ محصور نبوده به عربستان؛ دعوتش مال همه عالم است. (1)

از نظر امام انقلاب متکی به قشر خاصی نیست، اما نقش عمده را طبقه مستضعف، مستمندان، فقرا، زاغه نشینان، حاشیه نشینان و محرومان ایفا کردند. (2) در واقع خاستگاه انقلاب، مانند خاستگاه اسلام است؛ اما جهت گیری آنها، جهت گیری عام و انسانی است و منافع مردم را تأمین می کند. از نظر امام خمینی(رحمه الله) آیه ( أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّٰاسِ ) دلیلی بر همگانی بودن

ص:50

دعوت خدای تبارک و تعالی به اسلام است و این خانه را برای تمام عالم قرار داده است. (1)

مخاطب امام خمینی(رحمه الله)، مردم بود. محل تجمع انقلابیان، مکان هایی بود که به هیچ کس تعلق نداشت. مساجد، خانه های متعلق به مردم هستند. مشروعیت و اعتبار یک حرکت انقلابی و استمرار آن، به متکی بودن بر مردم وابسته است. (2)

ابراهیم(ع) معنی می یابد. حج بدون امامتِ انسان صالح، نمی تواند محل خیزش عمومی و قیام علیه طاغوت های داخلی و بین المللی باشد. امام باقر(ع) به مردمی که بر گرد کعبه طواف می کردند، نگاه کرد و فرمود: در جاهلیت، این گونه طواف می کردند. همانا به آنان دستور دادند که بر گرد کعبه طواف کنند، سپس به سوی ما کوچ کنند و با ما اعلام همبستگی و دوستی کنند و یاری خود را بر ما عرضه بدارند. (1)

فرهنگ سازی و دعوت مردم به حج و آشنا ساختن مردم به اسرار و منافع آن، وظیفه ابراهیم زمان است. گردهمایی بدون رهبری، نه تنها به امنیت ختم نمی شود، بلکه به درگیری و نزاع می انجامد؛ چون همه، ادعای بزرگی و منیت دارند. جریان سازی اجتماعی و سیاسی در گردهمایی حج، بدون رهبری شکل نمی گیرد. امام خمینی(رحمه الله) تبلیغ و تعلیم را دو فعالیت مهم در راستای قیام امت اسلامی و تأسیس حکومت می دانست. (2) امام خمینی(رحمه الله) نظیر خلیل الرحمن، حج را احیا و اقامه کرد. (3)

رهبری انقلاب اسلامی هم یک رهبر مردمی بود. روحانیت شیعه در میان مردم زندگی کرده و ارتباط بسیار نزدیکی با آنها دارند. (4) حضرت ابراهیم(ع) بعد از بنای کعبه، یک دعای آینده نگرانه درباره امت اسلامی می کند:

پروردگارا، در میان ایشان پیامبری از آنان برانگیز که آیات تو را بر ایشان بخواند و آنان را کتاب و حکمت- اندیشه درست و گفتار و کردار درست- بیاموزد و پاکشان سازد، که تویی توانای بی همتا و دانای استوارکار. (بقره: 129)

اجتماع گروه مؤمنان در حج و انقلابیان در انقلاب، نیازمند رهبری است. کسی

ص:52

می تواند رهبری گروهی را به عهده گیرد، که از جنس آن گروه و هم ارزش با آن گروه باشد و در جهت تأمین و پیگیری اهداف آن، از محبوبیت و توانایی لازم برخوردار باشد. آیه پیش گفته، همه این صفات را بیان می کند. در واقع مهم ترین ضوابط رهبری، از میان گروه و مردم بودن، هم ارزش بودن و نیازهای مشترک داشتن است (1)

حج ابراهیمی، فرایند شکل گیری رهبری و امامت جامعه را در ابراهیم(ع) به نمایش گذاشت تا هر کسی در هر زمانی، بداند که رهبری جامعه اسلامی و هدایت امت اسلامی به سوی خدا، کار هر کسی نیست و دشواری های زیادی را باید تحمل کرد.

مناسک و مواقف حج، از این جهت بیشترین تأثیر را در ایجاد وحدت اجتماعی و تنظیم روابط مسلمانان و کشورهای اسلامی، برای تأمین خیر عمومی آنها خواهد داشت.

تحقق جامعه شناختی حج، منوط به وحدت کلمه است. حج کارکرد خود را بدون همفکری، همدلی، همگرایی و درک عمیق شرایط و تفاهم بین الملل اسلامی؛ ایفا نمی کند.

گذشته گرایی، استثمار، استعمار و هرگونه تسلیم در برابر طاغوت های زمان است. (1) خداگرایی «لله»، مردم نگری «للناس» و آینده نگری «اذن...یاتوک»، از اصول اساسی حج ابراهیمی است. قیام به یک ملت هویت می بخشد. «خداوند کعبه را خانه و مرکز قیام مردم قرار داد» (مائده: 97).

امام خمینی(رحمه الله) تحقق مظاهر آیه ( لِیَشْهَدُوا مَنٰافِعَ لَهُمْ ) (حج: 28) را منوط به تحقق مفهوم آیه ( قِیٰاماً لِلنّٰاسِ ) (مائده: 97) می داند. (2) قیام برای آزادی، قسط و عدل، پاکسازی جامعه از تمامی انحراف ها، پستی ها و آلودگی ها، قیام برای منافع انسان ها و کوتاه کردن دست جباران و ستمگران عالم و سلطه آنان بر کشورهای مظلوم و قیام برای ساختن جامعه متکامل توحیدی است (3). این بیت، احکام و مناسکش مایه قوام و حیات مردم است؛ (4) قوام و حیات یک ملتی در قیام برای حفظ مصالح و منافع خود است. اطلاق «قِیاماً لِلنَّاسِ»، نشان دهنده عامل پایداری بودن کعبه از تمام جهات است. یک چنین قیام و یک چنین وحدت و یگانگی و ازدحامی، در هم شکستنی نخواهد بود. (5)

مقام معظم رهبری، حج ابراهیمی، محمدی، علوی و حسینی را توجه به قدرت خدا و پشت کردن به قدرت طاغوت ها و جباران می داند. (6) هر قیامی دو وجه دارد، وجه ایجابی آن که گردهمایی مردم، امنیت، تأمین منافع مادی و معنوی و تمامی منافع فردی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و احیای هویت انسانی است و وجه سلبی آن که برائت از همه طاغوت ها و جباران داخلی و خارجی است. به عبارت دیگر وجه نفی

ص:55

وضع موجودِ نامطلوب و وجه اثباتی وضع مطلوب است. شاید از همین روی، برائت رکن سیاسی حج محسوب می شود.

از طرف دیگر مبانی فقهی بیداری اسلامی در جواز خروج بر حاکم جائر (1) و امر به معروف و نهی از منکر (2) (با لحاظ فقه حکومتی و در عرصه کلان) که از مهم ترین مباحث فقه سیاسی است، در رفتار سیاسی اعضای جامعه تأثیر دارد.

انقلاب اسلامی با طرح و نگرشی که امام خمینی(رحمه الله) مطرح کرد، این مبانی فقهی را در عرصه سیاست عملی نمود. در حج نیز می توان تحلیلی کاملاً سیاسی از مناسک حج ارائه کرد که با این مبانی تطبیق دارد. طواف گرد خانه خدا به پذیرش ولایت و حاکمیت الهی و طرد هرگونه طاغوت و حاکمیت غیرالهی است. امام خمینی(رحمه الله) تحلیلی سیاسی و انقلابی از مناسک حج ارائه کرد و مسلمانان را چنین خطاب قرار داد:

گردش به دور خانه خدا، نشان دهنده این است که به غیر از خدا، گِرد دیگری نگردید و رجم عقبات، رجم شیاطین انس و جن است. شما با رجم با خدای خود عهد کنید تا شیاطین انس و ابرقدرت ها را از کشورهای اسلامی عزیز برانید. امروز جهان اسلام به دست آمریکا گرفتار است. شما برای مسلمانان قاره های مختلف جهان، پیامی از خداوند ببرید؛ پیامی که به غیر خدا، بردگی و بندگی هیچ کس را نداشته باشید. (3)

می کند: «از خود پرسیدم که برای موضع گرفتن در مقابل غرب، این مراسم حج، خود نوعی سکوی پرش نیست؟». (1) در واقع وی راه برون رفت از وضع اسف بار کشورهای اسلامی را احیای حج می داند.

آل احمد از بی نظمی های حج در سال 1343 گله می کند و می گوید، سالی یک میلیون نفر در این مراسم شرکت می کنند که اگر نظم، تسهیلات و نوجویی هایی داشت، چه قدرتی می توانست باشد. آل احمد تنها راه احیای حج را بین المللی کردن مدیریت آن می داند. (2) مدیریت صحیح حج، باعث فراموشی تمام حقارت های تاریخی مسلمانان در برابر دنیای غرب خواهد شد.

قدرت دنیوی جهان اسلام، در حج نهفته است. حاجیان مشغول آداب ظاهری حج و داد و ستد در بازارهای مکه و مدینه هستند. ولی «آخر در این اجتماع، باید معنایی باشد! معنایی برتر از این داد و ستد و بازار و سیاحت و ادای دین و آداب و اقتصاد و حکومت و هزار الزام دیگر». (3) هویت این اجتماع بزرگ بشری را باید جست وجو کرد و برای به دست آوردن، باید قیام نمود. حج همراه با برائت، به عنوان حج انقلابی در ادبیات سیاسی جای گرفته است. (4)

هویت در پاسخ به دو سؤال اساسی مشخص می شود: من کی هستم؟ و من کی نیستم؟ (5) غیریت سازی در عرصه اعتقادی، اجتماعی و سیاسی و حوزه های دیگر زندگی، بخشی از هویت جوامع و گرایشات را تبیین می کند. (6) مواقف حج، سراسر مملو از خودی سازی و غیریت سازی است، انقلاب در عرصه سیاسی و اجتماعی، خودی ساز و غیریت ساز است.

ص:57

ویژگی های اصلی و اساسی حج می دانست تا با استفاده از آن، بیداری اسلامی و انقلاب علیه زورگویان، همواره در جهان اسلام در جریان باشد.

آن حجی که خدای تبارک و تعالی می خواهد و آن حجی که اسلام از ما خواسته است، آن است که وقتی می روید حج، این مسلمین بلاد را بیدار کنید، متحد کنید با هم، بفهمانید به آنها که چرا باید بیش از یک میلیارد مسلمین تحت فشار دو تا قدرت چند صد میلیونی باشند. (1)

طبیعی است این مهم، با حضور و همکاری همه دولت ها و ملت های اسلامی محقق خواهد شد. ولی امام، با توجه به ماهیت این امر، برای علما و نخبگان، نقش ویژه ای قائل بود:

اکنون بر علمای اسلام و نویسندگان و دانشمندان و هنرمندان و فیلسوفان و محققان و عارفان و روشنفکرانی که به حال اسلام و مسلمین تأسف می خورند، در هر منطقه و دارای هر مذهب و مسلکی که هستند، لازم است ... مسلمانان را هشدار دهند و از آنان غفلت زدایی نمایند و آنان را برای یک نهضت عمومی اسلامی مهیا کنند. (2)

حج که با اجتماع رودررو و بی واسطه مسلمانان در مدت زمان نسبتاً طولانی همراه است، فرصت بسیار خوبی برای گفت وگو و تبادل اطلاعات و آرا و اندیشه ها در عرصه های گوناگون سیاسی و اجتماعی است. از این جهت فرصت گفت وگو در حج، زمینه بسیار مساعدی برای صدور انقلاب است.

در زمینه فرهنگی، یکی از ویژگی ها و زمینه هایی که می توان برای پیشبرد انقلاب اسلامی و صدور آن نام برد، «گفت وگو» است. حج می تواند به عنوان مظهر تفاهم و گفت وگو درآید و منجر به اتحاد و همکاری و همدلی شود. در این زمینه مقام معظم رهبری به لزوم و ضرورت گفت وگوی میان فرهنگ ها و عقاید مختلف در بین مسلمانان اشاره می کنند:

ص:59

حج باید مظهر اتحاد باشد؛ باید مظهر تفاهم باشد؛ باید مظهر گفت وگو باشد؛ باید مظهر همدلی و همکاری و نزدیک شدن مسلمانان با یکدیگر باشد؛ باید حج را این جوری پیش برد؛ باید این جوری حرکت داد. (1)

ظرفیت های گفت وگو در حج که میعادگاهی جهانی برای مسلمانان در راستای صدور گفتمان انقلاب است، از جنبه های ذیل قابل توجه است: (2)

1. گفت وگو، زمینه ای برای تعامل افکار و آشناسازی دیگران با اندیشه ها و بنیان های فکری و ارزشی خود، در عین شناخت رویکردها و بنیان های ارزشی با سایر مذاهب و فرهنگ ایجاد می کند.

2. گفت وگو موجب تغییر و تحول فرهنگ انسانی از رهگذر ساز وکار اصلاح و خودتصحیح و دگرتصحیح می شود.

3. موجب اهتمام به پدیده هایی همچون مشارکت، تعاون، صلح، همکاری، مردم سالاری، باورمداری، اعتقادگرایی، اخلاق محوری و... می شود.

4. گفت وگو به طرفداران مذاهب، چگونه گفتن و چگونه ارتباط برقرار کردن را بر اساس تعامل دوسویه می آموزد.

5. گفت وگو موجب دستیابی به وفاق جمعی و تلاش برای وصول به اجماع نظر بر سر اصول و قواعد عمل جمعی عام می شود.

مهم ترین موضوعات و عرصه های روشنگری در حج، در راستای صدور انقلاب اسلامی عبارت اند از: (3)

ص:60

آیند و این مقصد بزرگ، زمانی میسر است که ابعاد مختلفه احکام اسلام را بتوانند به ملت های زیر ستم ارائه دهند و ملت ها را با اسلام آشنا کنند و فرصت را برای این امر بزرگ سرنوشت ساز مغتنم شمرده و از دست ندهند و چه فرصتی بالاتر و والاتر از کنگره عظیم حج که خداوند متعال برای مسلمانان فراهم آورده است. (1)

ایشان در جایی دیگر، آشنا نبودن مسلمانان با همه ابعاد اسلام را بزرگ ترین مشکل جامعه اسلامی می داند که بسیاری از مسائل دیگر نیز از آن ناشی می شود:

بزرگ ترین درد جوامع اسلامی، این است که هنوز فلسفه واقعی بسیاری از احکام الهی را درک نکرده اند و حج با آن همه راز و عظمتی که دارد، هنوز به صورت یک عبادت خشک و یک حرکت بی حاصل و بی ثمر باقی مانده است. (2)

از دید امام، حج علاوه بر جنبه های فردی و معنوی، جنبه های اجتماعی و سیاسی نیز دارد. از این رو، برائت از مشرکان، از نظر امام(رحمه الله) در تحقق حج واقعی، جایگاه ویژه ای دارد؛ چنان که می فرماید: «مسلّم، حج بی روح و بی تحرک و قیام، حج بی برائت، حج بی وحدت و حجی که از آن هدم کفر و شرک برنیاید، حج نیست». (1)

در تبیین رابطه گفتمان انقلاب اسلامی و برائت از مشرکان، باید بگوییم که مراسم اعلان برائت از مشرکان در حج، آغاز و اعلام مبارزه ای است (2) که انقلاب اسلامی، آن را به مسلمانان جهان آموخت. این بیدارگری از سرزمین وحی - که مبارزه با طاغوت و بت شکنی از آن آغاز شد - شروع می شود و نمایندگان مسلمانان، آن را به سراسر جوامع اسلامی گسترش می دهند.

دیدگاه امام(رحمه الله) درباره برائت از مشرکان، همان روح گفتمان انقلاب اسلامی است که به فریب و افسون گری استعمار و دشمنان اسلام، در به غفلت کشیدن جوامع اسلامی اعتراض می کند. انقلاب اسلامی، نوعی اعتراض و انتقاد رفتاری در عرصه ملی و جهان اسلام به نظم جهانی و روابط قدرت در عرصه سیاست بین المللی، با هدف احقاق حق و جایگاه اصیل و رفیع تمدن اسلامی است. در این مسیر مبارزه، توجه به هویت مشترک جهان اسلام و مبارزه با ظالمان و استعمارگران، از شرایط لازم و تعیین کننده در این مسیر است.

امام خمینی(رحمه الله) این نکته را به زیبایی و ظرافت در پیام های حج بیان نمودند:

امروز فریاد برائت از مشرکان و کافران، فریاد از ستم ستمگران و فریاد امتی است که جانشان از تجاوزات شرق و غرب و در رأس آنان آمریکا و اذناب آن به لب رسیده است و خانه و وطن و سرمایه اش به غارت رفته است....فریاد برائت ما، فریاد

ص:63

امتی است که همه کفر و استکبار به مرگ او در کمین نشسته اند و همه تیرها و کمان ها و نیزه ها به طرف قرآن و عترت عظیم نشانه رفته اند. (1)

چنانچه انتظار می رود با رفتار شایسته و اخلاق اسلامی و انقلابی خود، نظر همگان را جلب کرده و چهره انقلاب اسلامی را آن گونه که هست به نمایش ملت های جهان می گذارید و توجه آنان را با برخوردهای برادرانه و محبت آمیز به انقلاب بزرگ ایران جلب می نمایید و عملاً تبلیغات فاسد مغرضانه بوق های تبلیغاتی را خنثی می نمایید که در این صورت، حج شما مقبول و اجر شما مضاعف خواهد بود یا خدای نخواسته بعضی از بی خبران، بر خلاف آنچه ذکر شد، عمل می نمایند که امید است ننمایند که در این صورت، در محضر خدا و خانه او و قبله مسلمانان، مرتکب گناهی عظیم شده و از صف حجاج بیت الله الحرام و زائران قبر رسول خدا و ائمه معصومین در بقیع، خارج می شوند و با کوله باری از گناه به منازل خود برمی گردند. (1)

امام(رحمه الله) در پیام مبسوطی، رفتار و گفتار زائران ایرانی را حساس می داند؛ زیرا زائران سایر کشورها، بر اساس همین رفتار و گفتار آنها، در مورد انقلاب اسلامی قضاوت می کنند. بنابراین، زائران باید به فکر خنثی کردن توطئه ها و حفظ آبرو و صدور انقلاب باشند. (2)

امام خمینی(رحمه الله)، به زائران ایرانی توصیه می کنند که در مواجهه با زائران سایر کشورها، ضمن پرهیز از هرگونه غرور و عجبی که از پیروزی انقلاب به آنها دست می دهد، پیوندهای خود را با آنها استوار سازند و انقلاب ایران را حامی آنها و صدور انقلاب را صدور اسلام راستین و بیان احکام محمدی معرفی کنند. (3)

صدور انقلاب در حج، فقط به عهده عموم زائران نیست، بلکه با توجه به ماهیت موضوع، علما و اندیشمندان نیز در این مورد وظیفه مهمی دارند تا مبانی انقلاب را به خوبی تبیین کرده و توطئه های دشمنان اسلام را خنثی کنند و از این طریق، در صدور بیداری اسلامی سهمی داشته باشند.

ص:65

امام، در این مورد می فرماید:

در این سال (1) که ایران در آستانه جمهوری اسلامی است و به واسطه تبلیغات ناروای اجانب، ممکن است مسلمین بلاد از عمق نهضت اسلامی ایران مطلع نباشند، لازم است آقایان علما و خطبا و دانشمندان محترم، با وسایل ممکن، این نهضت مقدس را معرفی نمایند و مقصد مسلمانان ایران را که همان برقراری حکومت اسلامی تحت پرچم اسلام و هدایت قرآن کریم و پیغمبر مکرم اسلام است، گوشزد نمایند که برادران اسلامی ما بدانند ما به جز اسلام و برقراری حکومت عدل اسلامی، فکر نمی کنیم. (2)

ایشان در پیام دیگری نیز از روحانیون, نویسندگان و کویندگان می خواهند چهره واقعی انقلاب را در مقابل تبلیغات مسموم غرب به جهانیان معرفی نمایند. (3)

افزون بر موارد پیش گفته، حج محل مناسبی برای تبیین شعارهای انقلاب است. شعارهای انقلاب یکی از عناصر هویتی انقلاب است که اهداف و برنامه های آن را نشان می دهد. شعارهای انقلاب اسلامی ایران، گنجینه فشرده و پرمعنایی از مفاهیم و آرمان های بنیادی انقلاب هستند. (4)

مراسم برائت از مشرکان، فرصت خوبی است که مسلمانان جهان با محتوای شعارهای انقلاب اسلامی آشنا شوند. از این جهت می توان شعارهای انقلاب را به دو بخش تقسیم بندی کرد:

1. ایجابی: این شعارها بر وحدت و انسجام درونی جهان اسلام تأکید دارد.

2. سلبی: بخش مهمی از ماهیت انقلاب اسلامی که در طرد دشمنان بیرونی و استعمارگران جهان اسلام است، در این بخش نمود پیدا می کند.

ص:66

امام خمینی(رحمه الله) نیز در پیام خود به زائران خانه خدا، همه آنها، به ویژه فرهیختگان را به الگوگیری از انقلاب اسلامی ایران دعوت می کند و می گوید.

ای حجاج محترم خانه خدا به خود آیید و ای مسلمانان در همه بلاد و اقطار عالم بپاخیزید و ای علمای اعلام جهان اسلام به داد اسلام و بلاد مسلمین و مسلمانان برسید و در هر گوشه و کنار، همچون ملت ایران و دولت آن و علما و بزرگان این سامان، دست رد به سینه ستمکاران غرب و شرق زنید و عمال و کارشناسان دروغین و مستشاران نفت خوار آنان را از بلاد خود بیرون بریزید و همچون سلحشوران ایران، شهادت را بر ذلت و شرف اسلام و انسانی را بر رفاه و عیش چندروزه توأم با خواری و شرمساری ترجیح داده و در میدان نبرد سیاسی و نظامی بر آنان چیره شوید و از هیاهوی تبلیغاتی آنان، باک نداشته باشید که خداوند متعال با شماست: ( إِنْ تَنْصُرُوا اللّٰهَ یَنْصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أَقْدٰامَکُمْ ). (1) (محمد: 7)

از سوی دیگر تأکید و تلاش بر حفظ هویت فرهنگی- عقیدتی و فقدان تأثیرپذیری و گفت وگو با سایر فرقه ها، عقاید و نحله های اسلامی و سایر فرهنگ ها، مانعی در تبادل فرهنگی بین ملت ها به شمار می رود. (1)

در این زمینه مقام معظم رهبری به چالش و مانعی اشاره می کند که امت اسلامی را دچار انشقاق و تشتت کرده است، آن، همانا گذر نکردن از «من قومی و نژادی» به «مای اسلامی و قرآنی» است که حج می تواند در گذر از «من قومی و نژادی» به «مای اسلامی و قرآنی» مؤثر باشد. (2)

افزون بر این، انعطاف ناپذیری عقیدتی نیز مانع از برقراری تعامل سازنده و انتقال ایده ها و تفکرات می شود؛ زیرا سبب نوعی تعصب کور می شود که جلوی هرگونه گفت وگوی سازنده را می گیرد. به این ترتیب تعصب عقیدتی و حتی فقهی، مانع از تعامل و اتحاد سیاسی می شود.

هرچند حج محلی برای حضور همه مسلمانان است، ولی وجود مذاهب گوناگون در حج، به نوعی بروز تفاوت ها نیز هست که اگر همراه نوعی تعصب شود، در کنار اختلافات فرهنگی، به مانع بزرگی در مسیر صدور انقلاب تبدیل می شود. این، همان عاملی است که دشمنان انقلاب، همواره مد نظر دارند و سعی می کنند تفاوت ها و تمایزات فرهنگی و دینی مسلمانان را به تعصبات کور تبدیل کنند.

بر این اساس می توان حج را آوردگاهی برای مسائل و چالش های سیاسی جهان اسلام و از جمله انقلاب و نهضت های اجتماعی در جهان اسلام دانست. در این فضا صدور انقلاب اسلامی ایران، معنا و مفهوم پیدا می کند. طبیعی است در صورتی که رویکردهای سیاسی را از حج حذف کنیم و آن را در ابعاد فردی فقهی و اخلاقی خلاصه کنیم، مجالی برای مباحث و فعالیت های سیاسی در حج باقی نمی ماند (1) و نمی توان از ایده صدور انقلاب در حج سخن گفت.

ابعاد گفتمانی ظاهر می شود. مبنای مشروعیت سیاسی در عربستان، برگرفته از وهابیت است؛ ولی مبنای مشروعیت و نظام فکری انقلاب اسلامی، تشیع می باشد. به نظر می رسد وهابیت و تشیع، تقابل محتوایی و سیاسی بسیار بالایی دارند و از این جهت، دو ایدئولوژی متفاوت هستند که برونداد و استراتژی های متفاوتی را در پیش می گیرند.

رگه های اندیشه ضد شیعی و شیعه ستیزی را می توان در پیشینه افکار وهابیان، از ابن تیمیه و محمد بن عبدالوهاب دید که امروزه همین دیدگاه در میان وهابیان وجود دارد. نقش تهاجمی نیروهای وهابی سعودی در تخریب اماکن مقدس و بی حرمتی آنان به مکان های مقدس شیعی که سیری تاریخی دارد، به نوعی بر خصلت پرشور و بنیادگرا و تندرو اسلام وهابی دلالت نمود و موجب به مبارزه طلبیده شدن ایران و تفکر شیعه از سوی وهابیان و گروه های سلفی همسو و مخالف با اندیشه شیعه گردید و متأسفانه تا به امروز، این مبارزه طلبی با تبلیغ حکومت سعودی هر روز بیشتر شده است. (1)

نقطه کلیدی فعالیت های عربستان، شیعه ستیزی و مقابله با تفکر شیعی انقلاب اسلامی ایران بوده است و به همین دلیل، حکومت عربستان و رژیم های دیگر عربی و در نهایت آمریکا، از آن حمایت و تلاش می کردند آن را به عنوان آلترناتیو اندیشه انقلاب اسلامی مطرح کنند و به همین دلیل سعی در تزریق اندیشه جهادی در آن داشتند تا جوانان مسلمان تشنه مبارزه با دشمنان را در مسیر دلخواه، هدایت و نگاهداری نمایند. (2)

دنیای اسلام، خواهان و مدعی رهبری و مرکزیت باشد. (1) از سوی دیگر ساختار سیاسی حاکم بر آن در طیف همگرایان با غرب قرار داشته است.

این طیف تلاش می کند تا با استفاده از ابزارهای فرهنگی، سیاسی و اقتصادی، اهداف مهم ایالات متحده و غرب، از جمله به قدرت رسیدن عناصر همسو با غرب، حفظ منافع حیاتی غرب در کشورهای منطقه، به انزوا کشاندن و جلوگیری از توسعه و نشر اندیشه و ایدئولوژی اسلام سیاسی، حفظ امنیت و ثبات رژیم صهیونیستی را تأمین کنند و اهداف سلطه گرایانه خویش را محقق نمایند. (2)

عربستان سعودی از سویی خود را پاسدار اماکن مقدس اسلامی و یک دولت سنی به تمام معنا می داند و از سویی دیگر، رقیب ایدئولوژیک اصلی ایران شیعی محسوب می شود. ایران همواره کشوری بوده است که ایدئولوژی مذهبی و اعتبار مذهبی خود را همواره در مبنای مشروعیت و سیاست خارجی خود به کار برده است. (3)

فرصت انقلاب اسلامی در طرح نظریه استکبارستیزی در حج، در نوع خود جالب توجه می نماید؛ اما در عین برخورداری از این فرصت، چالش هایی که از سوی طیف ها و گروه های سلفی و وهابی شکل گرفته، به این صورت است که مشکل کنونی جامعه مسلمانان را در وهله اول، ناشی از استعمار نمی دانند؛ بالعکس مشکل مسلمانان را درونی می دانند. در ابتدا به نظر می رسید که هدف این گروه ها در وهله اول، سرنگونی نظام های استبدادی است، اما از افکار و اندیشه های چنین گروه های منحرف مدعی حق مداری که به سوی افراطگرایی بی حد و حصر سوق پیدا کرده اند، هرگونه انحراف و کجی از افکار و عقاید، منجر به کفر طرف مقابل گردیده و راهی جز از بین بردن طرف مقابل باقی نمی ماند. (4)

ص:72

خاورمیانه جدید روابط خارجی آمریکا دانست. او در این مقاله عنوان کرد که عصر جدیدی در خاورمیانه آغاز شده است که مهم ترین ویژگی آن، پایان تسلط آمریکا بر این منطقه و تغییر آشکار موازنه قدرت به سود ایران است که باید از گسترش آن جلوگیری کرد. (1)

این ادبیات در مقالات دیگری همچون خیزش شیعه (2) و بعدها در کتاب ها و مقالات سایر مراکز فکری در ایالات متحده، اروپا و اسرائیل پیگیری شد. در بیشتر این آثار، یک دیدگاه مسلط بود و آن اینکه ایران در پی هژمونی منطقه ای است و باید از تحقق آن جلوگیری کرد. این ادبیات به تدریج به گفتمان سیاست خاورمیانه ای آمریکا راه یافت و از اواخر دوران بوش، همواره تکرار شده است. قرارداد بیست میلیارد دلاری فروش اسلحه به عربستان در سال 2007، با توسل به افزایش خطر ایران و هژمونی طلبی این کشور توجیه شد.

آنچه با عنوان ایران هراسی مطرح می شود، بر بستر برخی واقعیت ها در منطقه و وارونه نمایی برخی دیگر شکل گرفته است تا در پرتو آن، هزینه قدرت یابی ایران به نحوی افزایش یابد که انتقال قدرت، غیرممکن شود. قدرت و موقعیت استراتژیک ایران، به ویژه مجاورت آن با منابع انرژی، واقعیت هایی هستند که دستاویز ایران هراسی قرار می گیرد. (3)

قابلیت ایران برای تبدیل شدن به هژمون منطقه ای، از مهم ترین علل ترویج گفتمان ایران هراسی از سوی غرب است؛ قابلیتی که غرب با توسل به ابزارهای مختلف، تلاش دارد از بالفعل شدن آن جلوگیری کند. تلاش غرب با محوریت ایالات متحده در این راستا، ریشه در یک منطق نظری پراهمیت در سیاست بین الملل دارد و آن منطق، جلوگیری از ظهور هژمون های منطقه ای است.

ص:74

بر اساس این منطق، دولت هایی که به هژمونی منطقه ای دست می یابند، هدفی دیگر نیز در سر دارند و آن جلوگیری از تسلط سایر دولت ها بر دیگر مناطق جغرافیایی است. به عبارت دیگر، هژمون های منطقه ای، علاقه مند به داشتن رقبایی همتراز نیستند، بلکه تمایل دارند سایر مناطق را صحنه رقابت قدرت های بزرگ و منطقه ای و تقسیم شده میان آنان ببینند. میرشایمر به عنوان واضع نظریه واقع گرایی تهاجمی، معتقد است این هدف در استراتژی امنیت ملی آمریکا، همواره وجود داشته است. (1)

غرب، اعراب و اسرائیل، به دلایلی مشترک و متفاوت، ایران را تهدیدی برای خود می دانند و با هراس، به کنش های آن می نگرند. از همین روست که ائتلافی علیه ایران شکل داده اند.

مهم ترین پیامد ایران هراسی، شکل گیری یک ائتلاف ضد ایرانی در منطقه، با مدیریت قدرت های فرامنطقه ای است. ائتلاف یک تعهد رسمی یا غیر رسمی، به همکاری امنیتی میان دو یا چند دولت با نیت افزایش قدرت، امنیت و نفوذ هر یک از آنان است. عنصر کلیدی در معنادار ساختن یک ائتلاف، تعهد به حمایت متقابل در برابر تهدیدات ناشی از یک یا چند بازیگر خارجی است. (2)

این ائتلاف در مقابل هژمونی ایران، از دو استراتژی موازنه سخت (ابعاد نظامی و تسلیحاتی) و موازنه نرم (تحریم های سیاسی، اقتصادی و علمی) استفاده کرده است. (3)

این ائتلاف، بی گمان هزینه پیگیری اهداف سیاست خارجی کشور و تأمین منافع ملی را بسیار بالا می برد.

گسترش این فضای ایران هراسی، زمینه تعامل بین ایران و سایر مسلمانان را در عرصه های گوناگون از بین می برد و سبب می شود مسلمانان با نوعی ذهنیت و حتی

ص:75

قضاوت منفی از پیش تعیین شده، با ایرانیان مواجه شوند. این فضای تیره و لرزان ارتباطی، مانع از تعامل سازنده ایرانیان با سایر مسلمانان در عرصه های سیاسی و فرهنگی می شود. البته حج از این جهت فرصتی برای نشان دادن تصویر واقعی انقلاب و رفع هرگونه سوءتفاهم در این عرصه است. به عبارت دیگر حج مانند یک رسانه جامع انسانی است که در فضایی اخلاقی، زمینه ارتباط مسلمانان مختلف را فراهم می کند تا در این ارتباط بی واسطه، نقش تخریبی رسانه های غربی خنثی شود.

مسلمانان در معرض خطر قرار می گیرد. به این ترتیب، «امنیت» بر «عدالت» ترجیح داده شد و اصل امر به معروف و نهی از منکر، تغییری رو به انزوا یافت. (1)

البته بیداری اسلامی نشان داد که رویکرد عدالت محور و آزادی محور، در چارچوب منطق جهادگرا، در حال جایگزینی با رویکرد امنیت محور در اندیشه سیاسی اهل سنت است. به این ترتیب فقه سیاسی اهل سنت، در حال تغییر از نگاه امنیت محور - که بر اطاعت محض از حاکم تأکید داشت - به قاعده عدالت محور - که قیام در برابر حاکم ظالم را تجویز می کند- است. بر این اساس می توان پیش بینی کرد، فقه سیاسی اهل سنت با تأثیر از وضع سیاسی بیرونی و با فراهم شدن زمینه فکری، سیاسی و اجتماعی لازم، در آینده دچار تحولات مهمی شود. (2)

اما محیط غالباً سنی بیشتر کشورهای عربی و ویژگی های اجتماعی- سیاسی آنها، می تواند مانع تکرار انقلاب به شیوه ایران باشد. عامل مهم، وجود نداشتن یک پیشتاز روحانی و کاملاً سیاسی رادیکال و دارای اقتدار بنیادی مذهبی - سیاسی و اخلاقی است. در واقع بیشتر علمای سنی، نفوذ معنوی و سیاسی همتایان شیعه خود را ندارند؛ علاوه بر این، اقتدار فقهی برای اجرای اصل اجتهاد را نیز ندارند. مهم تر اینکه علمای سنی، در متن یک شبکه سازمانی سلسله مراتبی، همانند شیعیان از انسجام برخوردار نیستند. (1)

با وجود این، نشانه هایی در دست است که علمای سنی، در برابر رادیکالیزه شدن و سازمان یافتن مصون نیستند؛ به طوری که مثلاً برخی علمای وعاظ در مصر، به عنوان کسانی شناخته شده اند که در جریان ها و جنبش های اسلام گرایانه، شرکت دارند. (2)

ضمن اینکه طبقه جدید روحانیان اهل سنت، از سه دهه قبل، فضای جدیدی را در روحانیت اهل سنت ایجاد کردند که می تواند نظام و روابط قبلی روحانیت اهل سنت را تغییر دهد؛ به طوری که انتظار می رود، ظهور طبقه روحانی بزرگ و فراگیر آینده، همانند ایران، پیکارطلبی درازمدت اسلامی با قدرت سیاسی را شدت بخشد.

اسلامی، یک کشور ضعیف از نظر اقتصادی و سیاسی باشد، مردم مسلمان و مستضعف را دچار یأس و ناامیدی می کند.

رفاه اقتصادی و اجتماعی، حفظ حریم و آزادی های سیاسی و مدنی مردم، استقرار یک نظام مردمی و بر سر کار آمدن مسئولان اخلاقمند و مردمی، موج بیداری و اقبال عمومی را سرعت و شدت خواهد بخشید. غلبه جمهوری اسلامی بر گسست های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در دو قلمروی داخلی و خارجی، (1) می تواند کارآمدی نظام را شفاف تر نماید. بی توجهی به این شکاف ها، نظام را از درون تهی می کند و قدرت دفاعی خود را در حوزه های چهارگانه اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی از دست می دهد.

حج، عرصه تعامل انقلاب اسلامی و مسلمانان است. زمانی آنها به انقلاب میل می کنند و انقلاب در آنها تأثیر می گذارد که کردار، رفتار و اعمال جمهوری اسلامی، الگو و سرمشق باشد. (2) اگر جمهوری اسلامی بتواند یک نوع موفق از توسعه سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و یک مدلی از توسعه و پیشرفت و تکامل و معنویات اسلامی را ارائه دهد، آن گاه حج برای انقلاب اسلامی، عرصه صدور خواهد بود. در غیر این صورت، نمی توان جذابیتی در انقلاب اسلامی برای سایر مسلمانان ترسیم کرد تا آنها را به پذیرش این الگو رهنمون ساخت. به عبارت دیگر کارآمدی، بهترین و مؤثرترین عامل برای جلب توجه مسلمانان جهان و در نتیجه صدور انقلاب است.

ص:79

ص:80

باید توجه داشته باشید که این اجتماع بزرگ ... شما ملت های مسلمان را مکلف می سازد ... در راه استقلال و ریشه کن کردن سرطان استعمار، همفکر و هم پیمان شوید. گرفتاری های ملل مُسْلم را از زبان اهالی هر مملکت شنیده و در راه حل مشکلات آنان از هیچ گونه اقدامی فروگذار نکنید... برای آزادی سرزمین اسلامی فلسطین از چنگال صهیونیسم، دشمن سرسخت اسلام و انسانیت، چاره اندیشی کنید. از مساعدت و همکاری با مردان فداکاری که در راه آزادی فلسطین مبارزه می کنند، غفلت نورزید. (1)

ایشان در پیام های خود به کنگره حج، نوع مسائلی را که می توان در حج مطرح کرد، نیز بیان می کنند. (2) ایشان در جایی دیگر فلسفه حج را در پاسخگویی به مسائل امت اسلامی و پاسخ به فریاد مسلمانان فلسطین تبیین می کنند. (3) البته دشمنان در از بین بردن این بعد مهم و حساس حج، بسیار تلاش می کنند تا حج تنها در ابعاد فردی و مناسکی، صرف خلاصه نشود. (4)

مقام معظم رهبری نیز بر اینکه در حج باید مسائل جهان اسلام مطرح شود، تأکید می کنند و مسئله فلسطین را در راستای تقویت امت اسلامی، بسیار مهم می دانند:

در حج باید مسائل جهان اسلام بررسی شود. بزرگ ترین مسئله عمومی مسلمین پس از لزوم آمادگی برای دفاع از اسلام و هویت جمعی مسلمین، مسئله ملت های زیر ستم و مبارزی است که دست طغیان و کفر و استکبار، آنان را مقهور و مظلوم ساخته و سخت ترین شرایط زندگی را بر آنان تحمیل کرده است. ملت مظلوم فلسطین، نمونه بارزی از این گونه ملت هاست. (5)

ص:82

ایشان در جایی دیگر، علت لزوم بررسی مسائل جهان اسلامی در حج را بیان می کند و سپس مهم ترین مسئله جهان اسلام را فلسطین می داند. (1)

مسئله فلسطین علاوه بر بعد مذهبی و سیاسی، به مسئله حیثیت و هویت مسلمانان تبدیل شده است؛ به طوری که ناتوانی رهبران عرب در پایان دادن به اشغال اسرائیل، عامل تضعیف مشروعیت فرمانروایی حاکمان عرب و سرخوردگی، اضطراب، ناامیدی گسترده و احساس حقارت مسلمانان در مقابل سلطه اروپا، آمریکا و اسرائیل شده است. (1) بر همین اساس برنارد لوئیس، از مسئله فلسطین به عنوان سرشکستگی تحمل ناپذیر برای دنیای عرب و اسلام یاد می کند. (2) از این رو برخی مسئله فلسطین را سرآغاز موج دوم بیداری اسلامی (1945- 1979م) می دانند (3) و از مسئله فلسطین به عنوان دومین اولویت جنبش های اسلامی یاد می کنند. (4) مقام معظم رهبری نیز در اجلاس جهانی علما و بیداری اسلامی فرمودند: «درستی مسیر نهضت های بیداری اسلامی را از جمله باید در موضع گیری آنان در قبال مسئله فلسطین جست وجو کرد». (5)

ناآگاهی، دچار تشتت شده اند. دشمنان اسلام نیز از این رهگذر، بسیاری از توطئه های خود را پیش برده اند. در این بخش نقش آگاهی رسانی حج در تقویت جایگاه فلسطین در بیداری اسلامی را مرور می کنیم.

کار. اینها برای اینکه جمهوری اسلامی، اسم «اسلام» را دارد و می خواهد به اسلام عمل کند، همه با آن مخالفت کردند. (1)

- و من کراراً تذکر داده ام که اسرائیل از نیل تا فرات را از خود می داند و شما را غاصب سرزمین های خویش می شمرد؛ گرچه اکنون جرئت اظهار صریح آن را ندارد. چنانچه صدام، برادر اسرائیل نیز برای سلطه بر منطقه تلاش می کند و بر فرض باطل، با به قدرت رسیدن، آرامش را از همه سلب می نماید. (2)

مقام معظم رهبری در بیان توطئه های اسرائیل می فرمایند:

امروز صهیونیست های غاصب و آمریکا به عنوان حامی همه جانبه آنها تا آنجا پیش رفته اند که حتی ملیت فلسطینی را هم انکار می کنند و حقیقتی به نام ملت فلسطین را نمی شناسند. در حالی که ملت فلسطین، ملتی است با ریشه های عمیق تاریخی و پیوندهای انکارناپذیر جغرافیایی و آنکه نه ریشه تاریخی دارد و نه رابطه جغرافیایی، ملت جعلی و دروغین اسرائیلی است. (3)

ایشان همچنین نسبت شیعی گری یا ایرانی گری به مبارزان را از دیگر توطئه های دشمن برای سست کردن جبهه امت اسلامی می دانند (4)و مقابله با فلسطینان به بهانه مبارزه با تروریسم و حقوق بشر را نیرنگ و نفاق دشمنان معرفی می کنند و مسلمانان را از این خدعه برحذر می دارد:

مهم ترین ابزار این ددمنشان آدمی خوار، پرده نفاق و فریبی است که بر چهره خود کشیده اند. جوخه های تروریستی را تجهیز و به قصد جان بیگناهان روانه می کنند و دم از مبارزه با تروریسم می زنند. از دولت تروریست و جلادی که فلسطین را

ص:89

غصب کرده، علناً پشتیبانی می کنند و مدافعان جان به لب رسیده فلسطینی را تروریست می نامند. (1)

ایشان در جای دیگر، پس از بیان جنایات تروریستی اسرائیل و آمریکا، خطاب به زائران خانه خدا می فرماید:

- طعنه زنی وقیحانه به حقیقت است که کشتار زن و مرد و کودک فلسطینی و خراب کردن خانه فلسطینیان بر سرشان و بیرون راندن آنان از میهن آباء و اجدادیشان، طرفداری و دفاع از صلح نام گیرد. (2)

- اشغالگران از سویی نهضت های مقاومت مردمی در فلسطین و لبنان و دیگر نقاط را تروریست می نامند و از سویی تروریسم وحشی فرقه ای و قومی را میان ملت های این منطقه، سازماندهی و رهبری می کنند. (3)

- حماسه مردم فلسطین یک پدیده تصادفی نیست... آیا تنها آوای وطن گرایی است که از وجود آنان دنیایی از صلابت آفریده است؟ ... شکی نیست که این آوای «الله اکبر» است؛ این، همان فریاد ملت ماست که در ایران، شاه را و در بیت المقدس، غاصبین را به نومیدی کشاند و این تحقق همان شعار برائت است. (4)

تفکر در امور کشورهای تحت ستم فرا می خواند، از آنها می خواست:

در حال ملت و دولت ایران مطالعه کنند که خود را از زیر بار قلدری های هر دو قطب خارج کرده و پرتو پیروزی آن و اسلام عزیز در سراسر جهان نورافشانی می کند و در راه شرف اسلام و عزت میهن اسلامی خویش بپاخاسته ... است. (1)

حیثیت و اعتبار و شرافت ملت قهرمان فلسطین [را] خدشه دار کنند، که این انقلابی نماهای کم شخصیت و خودفروخته، به اسم آزادی قدس، به آمریکا و اسرائیل متوسل شده اند. (1)

- حالا مثلاً به اصطلاح، مذاکرات صلح راه انداخته اند، برای اینکه قیام مسلمانان فلسطین را خاموش کنند! مگر توانستند؟ مگر می توانند؟ اسمش را گذاشته اند «صلح»! این صلح است یا ظلم است؟ ... می خواهند یک ظلم را تثبیت کنند؛ می خواهند یک ظلم را قانونی و رسمی کنند... همه مسلمانان باید مخالف باشند. (2)

ایشان توجه زائران خانه خدا را به این نکته جلب می کنند که سازشکاران در رفاه و آسایش نیستند. (3)

فلسطین، در حقیقت حمایت دنیای اسلام از یک یک کشورهای مسلمان است؛ این ضامن و حامل منفعت همۀ آنهاست. (1)

بیاید و فلسطینی ها را آن طور کند؟ در لبنان آن جنایت ها را بکند و یک میلیارد جمعیت مسلمین بنشینند تماشاچی باشند؟ از چی می ترسند اینها؟ چرا باید این قدر بی عرضه باشند؟ (1)

- الآن اسرائیل در مقابل همه کشورهای اسلامی ایستاده، می گوید غلط نکنید. این تأسف ندارد؟ انسان نیستند اینهایی که در رأس امور هستند که اسرائیل در مقابلشان ایستاده، می گوید فضولی موقوف! آمد و بیروت را گرفت و آن همه جنایات وارد کرد و سازمان آزادی بخش را به هم زد اوضاعش را و همه را متفرق کرد و بعد هم بدانید که شماهایی که ساکت بودید و در این جنایات مقابله نکردید، همین نشستید و یک کلمه ای گفتید، آن هم کلمه ای که گاهی موافق با آنها بوده، نوبت شما هم می رسد. اسرائیل به خدمت شما هم می آید. (2)

مقام معظم رهبری نیز در این خصوص می فرمایند:

امروز شما ببینید از تفرقه دنیای اسلام و همدل نبودن دست اندرکاران کشورهای اسلامی، بخشی از دنیای اسلام چه می کشد. امروز فلسطین با سبعانه ترین روش ها لگدکوب می شود و مردم فلسطین در سخت ترین روزهای ممکن برای یک ملت، دارند روزگار می گذرانند. دنیای اسلام با همه امکاناتی که دارد، با وجود میل و علاقه ای که بسیاری از مردم جهان اسلام برای کمک دارند، عملاً کمکی به این قضیه نمی شود؛ این خیلی دردناک است. (3)

هان ای مسلمانان جهان، و مستضعفان تحت سلطه ستمگران، بپاخیزید و دست اتحاد به هم دهید و از اسلام و مقدرات خود دفاع کنید و از هیاهوی قدرتمندان نهراسید که این قرن به خواست خداوند قادر، قرن غلبه مستضعفان بر مستکبران و حق بر باطل است. (1)

مقام معظم رهبری نیز در این خصوص می فرمایند:

ما شک نداریم که در آینده نه چندان دور، عاقبت ملت فلسطین در سایه فداکاری خود و آگاهی دنیای اسلام، به حق مغصوب خود دست خواهد یافت و بیگانه متجاوز و ستمگر را از خانه خود بیرون خواهد افکند؛ ولی تصمیم و اراده دولت ها و ملت های مسلمان، به فضل الهی خواهد توانست این آینده را تسریع کند و از محنت های آن بکاهد. (2)

مقام معظم رهبری در ترسیم اوضاع بین الملل، پس از بیان مشکلات و بحران های تمدن غرب، آغاز روند رشد و شکوفایی امت اسلامی را بیان می کند و سپس خطاب به زائران خانه خدا، نقش و جایگاه فلسطین در این عرصه را بیان می کنند و مسلمانان را به همکاری در این عرصه فرا می خواند:

- دنیای اسلام، نسیم بیداری اسلامی را بر چهره ملتهب و رنج کشیده خود حس می کند و نشانه های آن را در جای جای جهان اسلام، به ویژه در ایران مجاهد و سربلند و نیز در فلسطین و لبنان به چشم می بیند. فروغ امید، دل های جوانان را در همه جا روشن کرده و طلسم تحقیر و تحکّم غرب، دَرهَم شکسته است. (3)

- قیام خونین ملت فلسطین و پرچم پرافتخار انتفاضه، طراحان سیاسی استکبار را خشمگین و سراسیمه کرده و آنان را به اعمال گستاخانه و قدرت نمایی دیوانه وار وسوسه می کند. (4)

ص:95

- در مناطقی از دنیای اسلام که نقطه اوج آن، کشور مظلوم فلسطین است، مردان و زنان بی شماری با بذل جان، در زیر پرچم اسلام و با شعار استقلال و عزت و آزادی، حماسه ای دایمی و همه روزه پدید آورده و قدرت های مادی مستکبر را در برابر دلیری خود، زبون ساخته اند. آری، بیداری اسلامی، محاسبات استکباری را به هم ریخته و معادلات جهانی مطلوب مستکبران را تغییر داده است. (1)

- شدت عمل دشمن، غالباً نشانه ضعف و بی تدبیری اوست. به صحنه فلسطین و به ویژه غزه بنگرید. حرکات بی رحمانه و دژخیمانه دشمن در غزه که نظیر آن در تاریخ ظلم های بشری کمتر دیده شده است، نشانه ضعف او در فائق آمدن بر اراده مستحکم آن مردان و زنان و جوانان و کودکانی است که با دست خالی، در برابر رژیم غاصب و پشتیبانش یعنی ابرقدرت آمریکا، ایستاده و خواسته آنها را که رویگردانی از دولت حماس است، زیر پای خود افکنده اند. (2)

- پیروز نهایی در این کارزار حق و باطل، جز حق نیست و این ملت مظلوم و صبور فلسطین است که سرانجام بر دشمن، پیروز خواهد شد ( وَ کٰانَ اللّٰهُ قَوِیًّا عَزِیزاً ). (3)

حقایق فراوانی از این قبیل - که به برکت معرفت اسلامی و هدایت اسلامی در اختیار ما ملت مسلمان ایران است - در اختیار افکار عمومی مردم دنیا گذاشته شود و آنها بیدار شوند. (1)

ایشان پس از اینکه حمایت از مسلمانان فلسطین را وظیفه مسلمانان معرفی می کنند، می فرمایند: «منظره شکوهمند حج، زمینه های مساعد برای انجام دادن این وظایف را به ما نشان می دهد و ما را به تلاش مضاعف و همت مضاعف فرا می خواند». (2)

علمی خود را به تبادل نظر با یکدیگر فراخوانید؛ حمایت عمومی خود را از ملت مظلوم فلسطین و طلبکاری خود را نسبت به مسئله فلسطین، به گوش دشمن برسانید. (1)

مقام معظم رهبری نیز بر اهمیت وحدت در حج برای برطرف کردن مشکلات جهان اسلام تأکید دارند:

- همبستگی اسلامی، برای دشمنان جهان اسلام و دشمنان ملت های این منطقه و غارتگران بین المللی، کار را مشکل می کند و اجازه نمی دهد آنها طبق میل خود، هرطور خواستند و انتخاب کردند و مصلحت دیدند، به یک کشور و ملت اسلامی تعرض کنند... حج، این معرفت و وحدت و عزم و تصمیم را به آنها می دهد. بنابراین مسئله حج و استفاده از همه ظرفیت های این واجب عظیم الهی، برای بهبود حال مسلمین جهان و همه کشورهای اسلامی، بسیار مهم است. هرچه بتوان در این زمینه، کار و تلاش و خدمت کرد، باارزش است. (2)

- امروز دنیای اسلام، احتیاج به وحدت دارد. باید یک صدا، در دنیای اسلام بلند شود. این است که می تواند جلوی این ستم بر مردم فلسطین را بگیرد؛ این است که می تواند جلوی دخالت های مستکبرانه آمریکا در خاورمیانه و در کشورهای اسلامی را بگیرد. (3)

- دنیای اسلام، امروز به حج، به اجتماع مسلمین، به وحدت کلمه، احتیاج دارد. شما ببینید با مسلمین چه می کنند: در فلسطین، در عراق، در نقاط دیگر؛ ببینید سیاست های اعلام شده استکبار علیه اسلام چیست؛ صریحاً علیه اسلام اعلام موضع می کنند. (4)

امام خمینی(رحمه الله) برائت از مشرکان را با چنین رویکردی تبیین می کنند:

و نیز فریاد برائت ما، فریاد مردم مسلمان آفریقا است؛ فریاد برادران و خواهران دینی ما که به جرم سیاه بودن، تازیانه ستمِ سیه روزان بی فرهنگِ نژادپرست را می خورند. فریاد برائت ما، فریاد برائت مردم لبنان و فلسطین و همه ملت ها و کشورهای دیگری است که ابرقدرت های شرق و غرب، خصوصاً آمریکا و اسرائیل به آنان چشم طمع دوخته اند و سرمایه آنان را به غارت برده اند و نوکران و سرسپردگان خود را به آنان تحمیل نموده اند و از فواصل هزاران کیلومتر راه، به سرزمین های آنان چنگ انداخته و مرزهای آبی و خاکی کشورشان را اشغال کرده اند. (1)

مقام معظم رهبری در بیان کارکرد اجتماعات اعتراض گونه در مقابل عملکرد دشمنان اسلام، به زائران خانه خدا می فرمایند:

شک نیست که بی تفاوتی ملت های مسلمان در برابر این وضع، دشمن را تشویق می کند و صحنه را هر روز بر مؤمنین به اسلام تنگ تر می سازد. مسلمانان باید نشان دهند، که جهان اسلام دارای قدرت برخورد است و می تواند در برابر تجاوز و دشمنی آمریکا و هر متجاوز دیگری بایستد. تاکنون همۀ لطمات جبران ناپذیری که به امت اسلامی از سوی استعمارگران دیروز و مستکبران امروز وارد شده، عمدتاً ناشی از ضعف نفس و ضعف روحیه دولت ها یا ملت ها بوده است. ایستادگی ملت ها، دشمن را به ستوه می آورد و او را در رسیدن به هدف های متحیرانه اش ناکام می سازد. اگر رهبران و ملت فلسطین، همین شجاعت فداکارانه ای را که امروز انتفاضه اسلامی در برابر صهیونیست ها از خود نشان می دهد، در آغاز تشکیل دولت غاصب صهیونیست نشان می دادند، این سرنوشت مرارتبار و زهرآگین برای فلسطین رقم نمی خورد و اگر امروز سران نهضت های اسلامی و مردم مؤمن، سختی های مبارزه را بر خود هموار کنند، بی گمان امت اسلامی، آینده شیرینی را به دست خواهد آورد. (2)

ص:99

جمع بندی

حج در مقام عبادتی فراملّی، هرساله نمایندگانی از سراسر جهان اسلام را در سرزمینی واحد، در زمانی مشخص جمع می کند تا همگی با پوششی یکسان، اعمال یکسانی را انجام دهند. این تجمع بزرگ، فقط در ابعاد مناسکی و اخلاقی خلاصه نمی شود، بلکه فراتر از ابعاد فردی، از جهت سیاسی و اجتماعی نیز ظرفیت بزرگی برای تقویت بیداری اسلامی دارد و می تواند عناصر هویتی جهان اسلام را بازتولید و تقویت نماید.

فلسطین، یکی از مهم ترین عناصر هویتی امت اسلامی است که در فضای بیداری اسلامی، اهمیت و کارکرد بیشتری یافته است. حج، از ظرفیت بالایی در افزایش نقش آفرینی فلسطین در تقویت امت اسلامی برخوردار است.

اجتماع پرشکوه حج، چنان که از سخنان و پیام های امام خمینی(رحمه الله) و رهبر معظم انقلاب برمی آید، در ابعاد گوناگون شناختی، احساسی و عملیاتی، می تواند فلسطین را در جایگاه یکی از مهم ترین عرصه های بیداری اسلامی تقویت کند و از این جهت، نهضت های اسلامی را بر محوری هویتی در مقابل دشمن متحد کند و از جهت دیگر، بر هدایت و کنترل آنها در مسیر نهضت های اسلامی تأثیرگذار باشد.

ص:100

مبادی و توجیهات و تشریعات و احکام، نظام اقتصادی ممتازی (1) را پدید می آورد و به فهم رفتار اقتصادی کمک می کند. (2) اسلام، نظام اقتصادی خاص خود را دارد که بر پایه دیدگاه های فلسفی آن بنا شده و با سازماندهی اسلامی دیگر جنبه های رفتارهای بشری، یعنی نظام های اجتماعی و سیاسی سازگار (3) است. (4)

حج یکی از مهم ترین مناسک دینی است که با گرد هم آوردن نمایندگانی از جهان اسلام در مکان و زمان مشخص، تبلوری عملی از امت اسلامی است. حج علاوه بر ابعاد اخلاقی، فقهی و سیاسی - اجتماعی، از جنبه های اقتصادی ژرفی برخوردار است. در آیات و روایات متعددی، ابعاد و کارکردهای اقتصادی حج در سطح فردی، ملی و بین الملل جهان اسلام بیان شده است (5) که حاکی از نقش آفرینی حج در تعالی اقتصادی جهان اسلام است. ابعاد بین المللی حج، این نقش آفرینی را پررنگ تر می کند.

ص:102

اجتماعی و جمعیتی در این قیام ها نقش داشته که این کشورها را وارد دوره ای از پویایی های جدید و بی قاعده کرده است. بر این اساس باید به عواملی مانند نقش توزیع ثروت و درآمد، در تحقق مفاهیمی مانند «عدالت» و «کرامت»، بیشتر توجه کرد. (1)

در پایان تذکر این نکته ضروری است که ابعاد اقتصادی نهضت های اسلامی، دلیلی بر سکولار و غیردینی بودن آن نیست. (2)

با مطالعه آخرین وضعیت اقتصادی این کشورها، این نتیجه حاصل می شود که گرچه عوامل اقتصادی را می توان یکی از انگیزه های خیزش های اسلامی در چند دهه اخیر دانست، اما عوامل و بنیان های این خیزش را باید فراتر از عوامل اقتصادی در تغییر ارزش های جامعه به سوی ارزش های دینی جست وجو کرد. (3)

بابی سعید پس از ذکر عوامل پنج گانه اسلام گرایی، خود اعتراف می کند که این عوامل بازگوکننده همه حقیقت نیست. (4)

به عبارت دیگر توصیف مهاجرت روستایی - شهری، رشد سریع و نابرابری اقتصادی و غیره، به خوبی نشانگر برخی از دلایل فروپاشی نظام سیاسی در جهان اسلام هستند. اما این فروپاشی نمی تواند روشن کند که چرا اسلام گرایان به نیروهای سیاسی مهمی تبدیل شده اند. (5)

بابی سعید برای پاسخ به این پرسش، با توجه به قواعد زبان شناختی دوسوسور، در

ص:104

تبیین ماهیت دینی خیزش ها و جنبش ها در کشورهای اسلامی، اسلام را «دال» مرکزی گفتمان اسلامی می داند که درون همه جوامع اسلامی وجود دارد. (1)

این ویژگی در ابعاد بیداری اسلامی به خوبی دیده می شود؛ به طوری که نمی توان ابعاد سیاسی و اقتصادی آن را به راحتی از هم جدا کرد. این نوع نگاه به مسائل اقتصادی، بر اساس نگرش سیستمی (1) و در نظر گرفتن کلیت پدیده و توجه به ابعاد گوناگون آن و ارتباط بین اجزای تشکیل دهنده آن است. (2)

یکی از مهم ترین اثرگزاری های اقتصادی حج در بیداری اسلامی با رویکرد سیاسی، در بحث برائت از مشرکان خود را نشان می دهد.

امام خمینی(رحمه الله) به زیبایی و ظرافت، ابعاد سیاسی و اقتصادی حج را در برائت از مشرکان تبیین کرده است:

راهپیمایی های مکه و مدینه است که بسته شدن شیرهای نفت عربستان را به دنبال دارد. راهپیمایی برائت در مکه و مدینه است که به نابودی سرسپردگان شوروی و آمریکا ختم می شود... و در پناه همین برائت از مشرکان است که حتی ساده دلان می فهمند که نباید سر بر آستان شوروی و آمریکا نهاد. (3)

ایشان در جای دیگر، واقعیت و ماهیت برائت از مشرکان را یادآوری می کند تا ارتباط آن با ابعاد اقتصادی حج مشخص شود:

امروز فریاد برائت از مشرکان و کافران، فریاد از ستم ستمگران و فریاد امتی است که جانشان از تجاوزات شرق و غرب و در رأس آنان، آمریکا و اذناب آن به لب

ص:106

رسیده است و خانه و وطن و سرمایه اش به غارت رفته است.

و نیز فریاد برائت ما، فریاد مردم مسلمان آفریقاست... فریاد برائت ما فریاد برائت مردم لبنان و فلسطین و همه ملت ها و کشورهای دیگری است که ابرقدرت های شرق و غرب، خصوصاً آمریکا و اسرائیل، به آنان چشم طمع دوخته اند و سرمایه آنان را به غارت برده اند.

فریاد برائت ما، فریاد برائت همه مردمانی است که دیگر تحمل تفرعن آمریکا و حضور سلطه طلبانه آن را از دست داده اند.

فریاد برائت ما، فریاد دفاع از مکتب و حیثیات و نوامیس، فریاد دفاع از منابع و ثروت ها و سرمایه ها، فریاد دردمندانه ملت هایی است که خنجر کفر و نفاق، قلب آنان را دریده است.

فریاد برائت ما، فریاد فقر و تهی دستی گرسنگان و محرومان و پابرهنه هایی است که حاصل عرق جبین و زحمات شبانه روزی آنان را زراندوزان و دزدان بین المللی به یغما برده اند.

فریاد برائت ما، فریاد امتی است که همه کفر و استکبار به مرگ او در کمین نشسته اند و همه تیرها و کمان ها و نیزه ها به طرف قرآن و عترت عظیم، نشانه رفته اند. (1)

برای درک بهتر ارتباط کارکردهای سیاسی - اقتصادی برائت از مشرکان در راستای تعالی جهان اسلام، توجه به این نکته مفید است که امروزه بسیاری از مشکلات اقتصادی جوامع اسلامی، از رابطه حاکمان سرسپرده جوامع اسلامی با ابرقدرت ها و اجانب سرچشمه می گیرد که در صورت برائت و دوری مسلمانان از این دشمنان اسلام، زمینه هرگونه سوءاستفاده آنها از سرمایه ها و منابع مسلمانان از بین می رود. به این ترتیب تحلیل سیاسی - اقتصادی برائت از مشرکان در حج، به مسلمانان جهان این نکته کلیدی را یادآوری می کند که رابطه استعمارگونه و غفلت انگیز با دشمنان اسلام، اثری

ص:107

جز تداوم مشکلات اقتصادی و به یغما رفتن سرمایه های مسلمانان ندارد. بنابراین مسلمانان برای دستیابی به عزت از دست رفته خود و اقتدار اقتصادی، در قدم اول باید روابطی عزتمندانه و مستقلانه با مستکبران ایجاد کنند و از روابط سازش کارانه بپرهیزند.

بر این اساس می توان گفت یکی از شاخه های مهم گردشگری، گردشگری دینی است که بازدید از اماکن مقدس نظیر زیارتگاه ها، قبور، معابد و نظایر آن را شامل می شود. (1)

گردشگری دینی که حج نمونه بارز آن است، عنصر مهمی در روابط میان فرهنگی به حساب می آید. (2) به عبارت دیگر گردشگری از نظر چیستی، قبل از اینکه پدیده ای اقتصادی باشد، پدیده ای فرهنگی است و حتی فرهنگ، خود جاذبه اصلی گردشگری محسوب می شود. (3)

گردشگری مذهبی، از دیرباز یکی از انواع مهم گردشگری بوده است. گرچه حج مورد توجه سایر ادیان نیز بوده است، وجوب یک باره حج در عمر و توجه مؤکد به انجام مکرر عمره در اسلام، سبب شده سالیانه افراد بسیاری بدون تبلیغات، با علاقه فراوان برای شرکت در مراسم حج هزینه زیادی را صرف کنند. به این ترتیب تقاضای حضور در حج و برخورداری از خدمات، شکل می گیرد؛ با شکل گیری عرضه خدمات و تعادل بازار عرضه و تقاضا، مبادله رخ می دهد. (4)

به این ترتیب جدای از ابعاد معنوی، حج یکی از پدیده های مهم گردشگری در جهان اسلام است. حج با دارا بودن جاذبه های تاریخی منحصربه فرد، پذیرای هزاران زائری است که از سراسر جهان برای انجام فرایض دینی به آن روی می آورند.

شناخت گردشگری مذهبی، می تواند یکی از بخش های مهم اقتصاد اسلامی را روشن کند؛ چرا که بخشی از آنچه در مقام اقتصاد اسلامی مطرح است، تحت تأثیر

ص:109

اعمال عبادی است. وجود زیارتگاه ها، مساجد و اماکن مذهبی، بازار خدمات مذهبی را رقم می زند و این بازار، از مواردی است که در درون دین شکل گرفته است.

اگر حج واجب نمی شد، مردم این چنین مشتاقانه به سوی آن حرکت نمی کردند، مکه و مدینه توسعه زیادی پیدا نمی کرد و درآمد زیادی هم برای حج پس انداز نمی شد. (1)

حج با توجه به جاذبه هایی که دارد، از استعداد فراوانی برای جذب گردشگران برخوردار است. استفاده بهینه از آنها و تجربیات موجود در مورد گردشگری، می تواند سبب کاهش بیکاری و در نتیجه کاهش فقر در جهان اسلام شود و زمینه بهبود این شاخص ها را در منطقه ایجاد کند. به عبارت دیگر آثار اقتصادی ظرفیت های گردشگری حج، تنها به عربستان ختم نمی شود، بلکه زمینه پویایی اقتصادی را در سایر کشورهای اسلامی فراهم می کند. علاوه بر بهره هایی که بازار مشترک اسلامی برای مسلمانان سایر کشورها دارد، سبب رونق و تکاپوی اقتصاد داخلی نیز می شود؛ چرا که سفرهای زیارتی به نوعی به رونق بازار کسب و کار و گردش سرمایه نیز کمک می کند. (2)

حج از لحاظ پتانسیل کلی جهانگردی، ظرفیتی دارد که می تواند اقتصاد محدود خود را به اقتصادی متنوع با بهره گیری از اشتغالات موجود در بخش گردشگری و صنایع وابسته به آن تبدیل کند و از این جهت با صنعت نفت جهان اسلام رقابت کند. (3)

یکی از شرایط و زمینه های توسعه و ترویج گردشگری، همگرا کردن فرهنگ ها و ایجاد یکپارچگی است. کشورهای اروپایی با ایجاد اتحادیه اروپا، شاهد مناسبی برای این موضوع هستند که امروزه 79 درصد جریان های گردشگری میان این کشورهاست. (4)

ص:110

کارکردهای فرهنگی حج در همگرایی فرهنگ های مختلف در حج، در بستر انجام مناسک حج، در تحقق این بعد از گردشگری نیز بسیار مهم است.

کالا و خدمات، برای تأمین نیازهای متقابل اسلامی است. در اولین قدم، بازار بزرگ حج که با حضور بیش از سه میلیون زائر برگزار می شود، باید در اختیار کالاهای تولیدشده مسلمانان قرار گیرد که علاوه بر برکات اقتصادی، آثار فراوان فرهنگی نیز دارد. در سطح گسترده تر، تمام کشورهای اسلامی می توانند با شناخت امکانات بالقوه اقتصادی خویش و تولید کالاها و خدمات متناسب با سطح استاندارد و کیفیت لازم، نیازهای یکدیگر را تأمین کنند و مازاد بر مصرف داخلی را به سایر کشورها صادر کنند.

بدیهی است برای رسیدن به این هدف، وحدت و پایمردی کشورهای اسلامی برای مبارزه با توطئه و کارشکنی دشمنان اسلام، ضروری و لازم است. (1)

حج در تحقق عملی بازار مشترک اسلامی به دو نحو تأثیر دارد:

اقتصادی و جغرافیایی، امکان استفاده از زمینه وسیع اشتراک فرهنگی را کاهش می دهد.

با وجود همه این مشکلات که حج زمینه مناسبی برای رفع آنهاست، هرچند ممکن است ایجاد بازارهای فیزیکی، در عمل با مشکلاتی مواجه باشد، اما با استفاده از ابزارهای نرم افزاری مانند استفاده از «برند»، می توان به ایجاد بازار مشترک در بین کشورهای مسلمان اقدام نمود؛ بدون اینکه حتی بازار فیزیکی و مشترکی وجود داشته باشد. (1) «نشان تجاری حلال»، نمونه بسیار مناسبی برای این ایده است که توانسته است موانع جغرافیایی و اقتصادی ایجاد بازار مشترک اسلامی را پشت سر بگذارد. (2) البته هر چند برخی از غیر مسلمانان نیز به کالاهای «حلال» علاقه مندند، ولی متأسفانه بسیاری از کالاهای حلال، از سوی غیر مسلمانان تولید می شود. (3)

توانمندی اقتصادی و رسیدن به وحدت کلی امت اسلامی، مورد توجه قرار گرفته است.

حج یک بازار بزرگ جهانی و یک اتحادیه بزرگ اسلامی است که خداوند به امت اسلام موهبت نموده تا قوام خود را بازیابد (1) و با همفکری و همیاری، راهکارهای پیشرفت اقتصادی را بررسی کند و از طریق ( وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّٰهِ جَمِیعاً ) (آل عمران: 103)، وحدت و عزت خود را حفظ کنند.

از این رو می توان گفت، حج مناسب ترین فرصت برای شکل گیری اتحادیه های همکاری های اقتصادی در امت اسلامی است تا در پرتو ارتباطات منطقی و مداوم و پیگیری فعالیت های اقتصادی و تجاری، بتوان از مشکلات و کمبودهای کشورهای اسلام آگاه شد و برای حل آنها چاره اندیشی کرد.

کشورها در آسیا و به ویژه منطقه خاورمیانه قرار دارند که به صورت نسبی از مزیت نزدیک بودن نیز برخوردارند که هزینه داد و ستدهای اقتصادی را کاهش می دهد.

شرایط و تشابه های فرهنگی، دینی و اقتصادی پیش گفته، زمینه را برای همگرایی اقتصادی فراهم می کند. حج ظرفیت بالایی برای تقویت این عوامل جهت تعامل اقتصادی در سطح بین الملل اسلامی دارد. به این ترتیب حج به لحاظ ظرفیت های بالای معنوی و فرهنگی که برای ایجاد اتحاد و وحدت در امت اسلامی دارد، ابزار بسیار مناسبی در جهت تحقق همگرایی اقتصادی است. (1)

هدف عمده در همگرایی اقتصادی، هم افزایی امکانات و توانایی های اقتصادی و دستیابی به امکان رفع نواقص و رسیدن به توسعه اقتصادی و در صورت امکان، تبدیل شدن به قدرت واحد اقتصادی است. این همگرایی اقتصادی، بدون همگرایی سیاسی محقق نمی شود.

برای تأسیس بازارهای بزرگ یا به تعبیری بازار مشترک، تاریخ نشان می دهد که همبستگی و همگرایی سیاسی و اقتصادی، لازم و ملزوم یکدیگرند و هر کدام، شرط وجود دیگری است. در حقیقت حصول همبستگی سیاسی، به تنهایی و بدون برنامه های منظم اقتصادی، عملی نیست و برنامه های اقتصادی، در صورتی شکل واقعی به خود می گیرند که دولت ها برای تحقق آن، اقدامات سیاسی انجام دهند. (2)

علامه طباطبایی ذیل تفسیر آیه ( لِیَشْهَدُوا مَنٰافِعَ لَهُمْ ) (حج: 28)، ضمن اینکه منافع حج را فراتر از منافع اخروی و شامل مواردی مانند تجارت می داند، بر لزوم تعاون برای تحقق آنها تأکید می کند. ایشان تفاهم دینی در حج را بهترین مقدمه و زمینه برای تحقق

ص:116

این تعاون می داند. (1)

به این ترتیب اشتراکات معنوی و اعتقادی، موجب اتحاد و اتفاق معنوی و دینی شده و اتفاق روحی و معنوی، باعث گرایش به اتحاد، همگرایی، تعاون و همکاری مادی و در نتیجه بهره گیری از منافع عظیم مادی حج می شود.

نتیجه گیری

جهان اسلام برای پویای و پایایی، باید از همه نظام های اجتماعی برخوردار باشد. بر این اساس نمی توان انتظار داشت امت اسلامی بر اساس مبانی و رویه های علوم و جهان بینی غربی، بتواند جامعه ای بر اساس تعالیم و ارزش های دینی به عنوان امت اسلامی بنا گزارد. در نتیجه امت اسلامی، باید با توجه به مبانی و ظرفیت های خود و بر اساس تعالیم اسلامی، نظام سازی کند تا بتواند بنیان های سیاسی و اجتماعی لازم را ایجاد کند. در این صورت امت اسلامی، با ماهیتی اسلامی و متمایز از نظام غربی شکل خواهد گرفت.

جهان اسلام برای رسیدن به این هدف باید به همه نظام های سیاسی و اجتماعی توجه کند؛ از جمله اقتصاد و در این توجه، باید توان خود را بر ظرفیت های داخلی و اسلامی بگذارد. بر این اساس امت اسلامی، تنها مقوله ای سیاسی یا نظری و مفهومی نیست.

در این بین حج با توجه به ابعاد فراملیتی و کارکردهای انسجام بخشی در سطح امت اسلامی، از جهت اقتصادی نیز مهم است. حج در تعامل بین نظام های سیاسی و اخلاقی، نظام اقتصای خود را طراحی کرده است که هم پوشانی زیادی با نظام های امت اسلامی دارد.

ص:117

ص:118

ص:120

مشترک هویتی مسلمانان و تقویت و تعمیق آنها، تفاوت های فرهنگی و مرزهای جغرافیایی را از بین می برد تا همه مسلمانان را با ملاک هویتی جدیدی در مفهوم متعالی «امت اسلامی» منسجم کند. به عبارت دیگر حج از مناسک و آیین مذهبی به عنوان نمادی برای مرزبندی اجتماعی (1) استفاده می کند و مسلمانان را متوجه این ویژگی و ملاک هویتی می کند.

بنابراین اولین مسئله جنبش های اسلامی، حداقل از جهت فکری، اتحاد و انسجام اسلامی است. (1) بر این اساس باید هدف نهایی بیداری اسلامی را که بشارت دهنده تجدید حیات اسلام و تفکر اسلامی است، «امت واحد اسلامی و ایجاد تمدن اسلامی جدید» (2) بر پایه دین و عقلانیت و علم و اخلاق دانست. (3)

با نگاهی به وحدت اسلامی، (4) ضرورت، اهمیت و جایگاه آن در مراحل مختلف بیداری اسلامی، رو به رشد و تکامل است و در هر مرحله، متناسب با شرایط داخلی و تهدیدات بیرونی جهان اسلام، ابعاد تازه ای پیدا می کند و راهکارهای جدیدی برای آنها پیشنهاد می شود.

بررسی مفاهیم استفاده شده برای تبیین وحدت اسلامی در قرون اخیر نشان می دهد دیدگاه نظری و مفهومی و اصول و خط سیر ثابتی در بین اندیشمندان در موج اول بیداری اسلامی (مانند سید جمال الدین اسدآبادی، علامه شرف الدین، کاشف الغطاء، شیخ شلتوت (5) آیت الله بروجردی (6)) دنبال می شود. این اصول ثابت و مشترک در بین اندیشمندان در موج دوم بیداری اسلامی (امام خمینی(رحمه الله) (7) و مقام معظم رهبری) هم دنبال می شود، اما ابعاد بسیار گسترده تری به آن افزوده شده است. (8)

ص:123

بنابراین می توان گفت تقویت وحدت اسلامی، یکی از آمال و برنامه های جریان بیداری اسلامی در جهان اسلام است و از سوی دیگر، تحقق اهداف و برنامه های بیداری اسلامی، بازتولید و هم افزایی ایده امت اسلامی است و از این جهت رابطه ای دوسویه و تعاملی و حتی تلازمی بین بیداری اسلامی و وحدت اسلامی برقرار است.

فرامی خواند. به این ترتیب، وحدت ایدئولوژیک شکل می گیرد.

صاحب نظران، ایدئولوژی را عامل بسیار مهمی در ایجاد پیوند میان «ما» و ایجاد تمایز بین ما و «دیگران» می دانند. این امر در اثراتی که ایدئولوژی مذهبی در وادار کردن افراد در توجه به منافع دیگران دارد، آشکار است. (1) به این ترتیب حج به عنوان یک امر ایدئولوژیک مذهبی، تأثیر زیادی در تقویت وحدت اسلامی دارد.

همگرایی سیاسی در حج را می توان در دو بعد ایجابی (تقویت هویت تمدنی) و سلبی (تمرکز بر دشمن مشترک (2)) مطرح کرد:

مستدلی دست می زند. نبود «هویت تمدنی»، زمینه ساز تأثیرپذیری منفعلانه از تمدن های موجود است. سطوح گسترده هویت تمدنی، به معنای داشتن آگاهی بیشتر درباره تفاوت های تمدنی و ضرورت حفظ اموری است که «ما» را از «غیر ما» متمایز می کند. با این بیان اهمیت و ضرورت هویت تمدنی در امت اسلامی مشخص شد.

انجام مناسک حج در سرزمین وحی و مشاهده مشاعر مقدسه، زمینه ساز آشنایی حج گزار با ریشه های فرهنگی تمدن اسلامی است؛ او می تواند ریشه های تاریخی پیدایش تمدن خود را بشناسد، به ویژگی های بارز و برجسته تمدن اسلامی آگاهی یابد و با شخصیت های تمدن ساز، بیشتر آشنا شود.

کعبه که اساسی ترین نماد حج است، محور توحید است؛ توحیدی که زیربنای اصلی دین اسلام است. مناسک حج نیز در راستای تقویت دینداری و هویت دینی مسلمانان است. به این ترتیب فضای کالبدی حج که سعی در ایجاد تجربه تاریخی یکسان در سیر هویت تمدن اسلامی دارد، در کنار مناسک یکسان ساز و همگرای حج، هویت دینی مسلمانان را در سطح بین المل اسلامی تقویت می کند.

به این ترتیب حج این توان را دارد تا هویتی واحد از مسلمانان ایجاد کند که از مرزهای ملی فراتر می رود و می تواند همیشه این سؤال را پیش روی مسلمانان زائر قرار دهد که چگونه است که وقتی همه در حضور خداوند، با وجود تفاوت های نژادی، طبقاتی و فرهنگی، یکسان هستند، در قلمروی دینی، متفرق و در کشورهایی با سیاست های ملی متفاوت و حتی متعارض زندگی می کنند. از این جهت حج می تواند مناسکی برای زیر سؤال بردن مرزهای دینی، نژادی و فرهنگی شود که سال ها وجود آنها، مفروض گرفته شده است.

تجربه حج به مثابه تجربه نزدیکی و همسانی مسلمانان، می تواند بهترین نمایشگر و مروج وحدت اسلامی باشد. این چیزی است که بسیاری از رهبران ملی گرای کشورهای

ص:127

مسلمان، به ویژه پس از جنگ جهانی دوم همچون ناصر (مصر)، سوکارنو (اندونزی) و تونکو عبدالرحمن (مالزی) به آن توجه داشته اند؛ ولی در عین حال این رهبران، بهتر از هر کسی می دانستند که حج، همیشه به طور کامل با تمایل ایشان برای حفظ حاکمیتشان در کشورهای مجزا سازگار نیست. (1)

به عبارت دیگر حج در پی ایجاد وحدت سیاسی در بین مسلمانان است تا بر اساس اصول و اولویت های سیاسی، با وجود اختلافات فقهی در عرصه سیاسی و اجتماعی، بر اساس اصول و هویت دینی، موضعی مشترک آغاز کنند.

خود استفاده می کنند. بازتاب این نگرش در نظریاتی مانند «پایان تاریخ» فوکویاما و یا «برخورد تمدن ها»ی (1) هانتینگتون، ظاهر می شود.

برائت از مشرکان در حج، این پیام را برای مسلمانان دارد که آنها باید با وجود همه اختلافات، بر محور توحید و کعبه متحد شوند و همگی، کفر و کافران را به عنوان دشمن مشترک خود بدانند. یعنی علاوه بر اینکه قبله، پیامبر و کتابِ همه مسلمانان یکی است، دشمن آنها نیز یکی است؛ چرا که دشمن مشترک همه مسلمانان، با وجود تفاوت های سیاسی و جغرافیای آنها، در کفر و کافر بودن یکسان است.

وقتی مسلمانان کافران را دشمن خود بدانند، آن گاه از جانب آنها، احساس تهدید می کنند و روابط خود را با سایر مسلمانان و غیرمسلمانان، به گونه دیگری تنظیم می کنند که در راستای عزت یابی و حفظ منابع و منافعشان باشد، نه آن چیزی که در چند قرن اخیر، در استعمار کشورهای اسلامی و خودباختگی آنها در برابر غرب گذشته است.

به این ترتیب مراسم برائت از مشرکان، این زمینه را فراهم می کند که مسلمانان در سطح بین الملل، رویه ای مبتنی بر اصول اسلامی اتخاذ کنند و از این طریق، به سوی تشکیل و تقویت امت اسلامی حرکت کنند.

اساساً یکی از علائم حیات یک جامعه، این است که همبستگی میان افرادش بیشتر است. خاصیت مردگی (مرده بودن)، متلاشی شدن، متفرق شدن و جدا شدن اعضا از یکدیگر است و خاصیت زندگی (زنده بودن) یک اجتماع، وحدت و همبستگی بیشتر اعضا و جوارح آن اجتماع است. (1)

روابط بین مسلمانان در حج، از دو جهت در تقویت وحدت اسلامی مؤثر است:

سفیدپوست و نژادگرایانه از اسلام را تبلیغ می کرد، پس از تجربه فضای برادرانه حج، به درک جدیدی از اسلام نائل آمد و از عشق، تواضع و برادری حقیقی در حج سخن گفت. (1)

سفیدی (پوست) در نظر او، نماینده قدرت، سلسله مراتب اجتماعی و برتری جویی است و آنجا که سفیدی از «ذهن»، «رفتار» و «نگرش» انسان ها زدوده شده است، باید عاری از قدرت و سلسله مراتب اجتماعی و برتری باشد. این همان تجربه یگانگی و اتحاد برابرگرایانه در موجودیتی بزرگ تر است.

اساساً اسلام با نفی ویژگی های اصلی حج جاهلی، محتوای توحیدی حج را بر قالب مناسک حج بازگرداند و هرگونه تبعیض و امتیاز طلبی را در مراسم حج لغو و حتی اختلافات ظاهری را نیز برانداخت. همه با یک شکل و لباس و با یک نوع عمل و همسو و همسان، مطیع در برابر خدا و در یک فرم، باید به انجام مناسک بپردازند.

شیوه ای که اسلام برای حج گزاری انتخاب کرده است، شیوه مورد نظر طبقات اجتماعی بالا و حتی متوسط نیست، بلکه شیوه طبقات فرودست است که ممکن است تضعیف و تحقیر شده باشند، اما اکنون همه، این شیوه را در برابر خدا اتخاذ کرده اند تا ضمن خارج شدن از امتیازطلبی و روح تبعیض، مشکلات طبقه پایین جامعه را تجربه و با آن زندگی کنند.

سادگی جامه احرام و محو هویت های شخصی در این همایش، خط بطلانی است بر تفکر نظام طبقاتی که طبقه بندی اجتماعی را بر اساس ملاک های اعتباری و مادی انجام می دهد، نه ملاک های اصیل انسانی و معنوی. بنابراین یکسانی زائران در پوشش و اعمال را می توان عامل مبارزه با تعصبات ملی و نژادپرستی و محدود شدن در حصار مرزهای جغرافیایی دانست. (2)

ص:131

میشل مالرب، مورخ دین، درباره کارکرد یکسان نگری و یکسان سازی حج می گوید: «این پوشش یکدست و یکسان که رده بندی اجتماعی را از میان برمی دارد، نماد برابری آدمیان است در برابر خدا». (1)

کعبه تعبیر و نمایش بسیاری از آیات قرآن مانند( إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ ) (حجرات: 10) است و می تواند برای تحکیم پیوند قلبی و اجتماعی و بالا بردن قدرت اجتماعی مسلمانان کاربرد داشته باشد. (1) علاوه بر این روابط اجتماعی، رهاورد مناسبی برای کسب اطلاعات است که سبب رفع ابهام ها و تقویت سرمایه و اعتماد اجتماعی می شود. (2)

بنابراین در حج، با تقویت ارتباطات اجتماعی، زمینه وحدت و همگرایی افزایش می یابد و از این طریق با افزایش اعتماد اجتماعی، سرمایه های نرم افزارانه مسلمانان نیز افزایش می یابد و حج گزاران با مشاهده نمایندگان جهان اسلام، قدرت خود را با وحدت افزایش می دهند.

یگانه ارزیابی می کنند. (1)

به عبارت دیگر حج با ایجاد پیوستگی در تاریخ ادیان توحیدی در مکه و کعبه - که نماد و تجسم توحید است - و همچنین در معرض قرار دادن سابقه تمدنی تاریخ اسلام، تلاش می کند مسلمانان را در بستر تاریخ اسلام متوجه تشابهات اساسی و بنیادین کند و هویت تمدنی آنها را تقویت نماید. (2) همین مرزبندی و تقویت ایده های هویت دینی است که جریان بیداری اسلامی را قوی تر و منجسم تر از همیشه در مسیر اعتلای هویت و تمدن اسلامی پیش می برد.

در اسلام، حج مهم ترین و بزرگ ترین اجتماع انسانی است که هر سال اتفاق می افتد و در این گردهمایی بزرگ دینی، مردم از کشورها و فرقه های مختلف اسلامی، در کنار هم به انجام مراسم مذهبی می پردازند. مراسم حج خصوصیاتی از جمله تعامل مسلمانان با هم و تبادل نظر در مسائل اساسی اسلام، تمرین مدارا و رفتارهای محبت آمیز و برائت از استعمار و استکبار را دارد. (3)

در فرایند انجام اعمال و مناسک حج، سه اصل را می توان جست وجو کرد: اصل اول، اصل «اتصال» است؛ اصل دوم، اصل «اجتماع» است و اصل سوم نیز اصل «حرکت منظم یا مهاجرت برای یک آرمان» می باشد. اصل اتصال یعنی، در حج همیشه و هر سال، اتصال مجدد انسان ها به سرشت و سرنوشت تاریخی و رسالت عظیم انسانیشان مشاهده می شود. اصل اجتماع یعنی در مناسک حج، همه مکان خود را ترک کنند و در جایی با هم تصادم فکری داشته باشند. من وضعیت اجتماعی خودم را بگویم و او

ص:134

وضعیت اجتماعی خودش را بگوید. تصادم این جامعه های دور از هم، روح اجتماعی زنده و اندیشه اجتماعی آگاه پدید می آورد. تجمع، عامل تحرک انسانی، آگاهی و رشد جهان بینی اعتقادی بشری است.

در دنیا، «کنگره» خیلی فراوان است. اما این «کنگره عظیم حج» با همه تجمع ها و کنگره های دیگری که در دنیا بوده و هست، فرق دارد. در تجمع ها و کنگره های دیگر، نمایندگان طبقات و ملت ها که انتخاب و دست چین شده اند، می آیند و جمع می شوند؛ اما در اینجا، ملت ها و توده ها، بی نماینده و مستقیم، خودشان به میعادگاه می آیند. هر انسانی به نمایندگی خود و جامعه اش، اینجا دعوت خدایی شده و حاضر می شود. اصل حرکت و مهاجرت نیز یعنی، از وقتی که مناسک حج شروع می شود، هیچ توقّفی (نظری و عملی) نیست. نه آدم می تواند توقّف کند و نه هم باید توقّف کند. تمام مناسک حج در حرکت و تغییر، معنا می یابد؛ از تغییر لباس گرفته تا تغییر انجام مناسک در شب و روز. (1)

اساساً حج و عمره، مناسکی دکترینال هستند. یعنی مناسکی با برانگیختگی عاطفی اندک و تواتر نسبتاً بالا که یک مرکزیت ایجاد می کنند و قدرت انتقال شبکه پیچیده ای از مفاهیمی را دارند که در خاطره معنایی ذخیره شده و مؤلفه های هویتی یک گروه مفروض، مثل یک امت را پدید می آورند. (2)

مناسک حج دو ویژگی دارد که به تقویت وحدت اسلامی بسیار کمک می کند:

حفظ همبستگی را ایفا می کند. (1) همه عوامل همبستگی و کارکردهای آن در حج، در قالب مناسک، خود را نشان می دهد؛ زیرا مسلمانان در حج، اعمال دینی یکسانی را در زمان و مکان مشترک، به صورت دسته جمعی انجام می دهند. بر این اساس در همه ادیان، تشکیل انجمن اخوت برای رسیدن به آرمان مذهبی و اجتماعی متدینان رواج دارد؛ این حرکت برای همبستگی پیروان، جهت اعتراض به وضع موجود و وصول به آرزوی مشترک و تجدید و تشدید اعمال دینی بنیادی است. (2)

تنظیم کنندگی روابط برای خیر همگان و برانگیزانندگی احساس مشترک و وحدت اجتماعی، از کارکردهای اجتماعی مناسک دینی است که تأثیر مناسک حج را در تقویت وحدت اسلامی نشان می دهد. از این روی گناه (کنش برهم زننده روابط داخلی گروه و مناسک) عامل حفظ وحدت اجتماعی و احساس مشترک محسوب می شود. (3) مناسک و مواقف حج، از این جهت بیشترین تأثیر را در ایجاد وحدت اجتماعی و تنظیم روابط مسلمانان و کشورهای اسلامی، برای تأمین خیر عمومی آنها خواهد داشت.

جمعی بودن مناسک حج، از جهت دیگر نیز در تقویت وحدت اسلامی مؤثر است. مناسک حج از منظر جامعه شناختی جمعی است و نه اجتماعی؛ یعنی مناسک حج به این شکل نیست که با مساعی یکدیگر و زنجیره وار انجام شود؛ به طوری که اگر کسی حاضر به تقبل بخشی از آن نشود، مسئولیت خود را به درستی انجام ندهد و فعالیت های دیگران را مخدوش یا مختل سازد؛ بلکه همه باید به صورت فردی، مناسک حج را همراه با دیگران و در یک زمان و مکان مشخص و البته به شکل یکسان انجام دهند.

ص:136

تفاوت کارگروهی در حج، با فریضه عبادی دیگری مانند جهاد، در این است که در جهاد، با تقسیم وظیفه و کمک همگانی، کار به انجام می رسد و اگر یک فرد، کارش را درست انجام ندهد، به همه لطمه می خورد. در اینجا هر یک از افراد، به تنهایی مهم هستند و هر یک در کنار دیگری، تشکیل یک مجموعه را می دهند و با نبود هر کدام، مجموعه دچار نقض می شود. اما در حج، هر یک از حجاج، دارای تعیین و تشخیص نیست تا به شکل گیری مجموعه کاملی منتهی شوند و با نبود یکی، مجموعه مختل شود. به عبارت دیگر در حج، افراد موضوعیت ندارند؛ بلکه وجود آنها در کنار وجود دیگران، معنا و ارزش اثر پیدا می کند و به هم افزایی منجر می شود. آنان می فهمند که وجود یافتنشان در پیوستن به دیگران است و همگی در عین تکثر و تفاوت های فردی، در ابعاد انسانی دارای نیازها، انگیزش ها، احساسات، اهداف، اعمال و رفتار مشترک بوده و اساساً یگانه اند. به این ترتیب در حج، مفهوم «امت واحده»، به خوبی متجلی می شود. (1)

ویکتور ترنر (1) با اتخاذ مدل سه لایه مناسک گذار، به توسعه آن می پردازد و این مناسک را به مثابه حرکتی از ساختار به ضد ساختار و بازگشت مجدد به ساختار می نگرد. او با طرح مفهوم جماعت واره، زائر را در هنگام انجام مناسک زیارتی، در شرایط ضد ساختار یا حداقل ساختار می داند که از شبکه سلسله مراتب اجتماعی خارج شده و با دیگر زائران، روابط اجتماعی جماعت وارگی را ایجاد می کنند. شاخصه روابط اجتماعی در این فضای متفاوت، همسانی ظاهری و اعتزال دنیوی از لذت هایی است که در دوره احرام با هم شکلی در پوشش و نمادگرایی های قدرتمند مرگ، به اوج خود می رسد. (2)

حج امکان ورود به فضایی خارج از ساختار زندگی دنیوی را ایجاد می کند که در آن، زائران گونه ای از روابط اجتماعی برابرگرایانه را می آزمایند. آنها در این فضا در هدفی مشترک وحدت می یابند و نوعی نزدیکی و همدلی را ورای تفاوت های دینی، قومی و نژادی تجربه می کنند. زائران در این فضا، نوعی از روابط اجتماعی را تجربه می کنند که ناقض ساختار معمول زندگی دنیوی است و با خصایص برابر گرایانه ای که دارد، تجربه ای وحدت بخش را به زائران ارائه می دهد. (3)

ص:138

قرار دارد و مسلمانان، اعضای حزب الله هستند و فردیت و انزوا در نظر اسلام مردود است. (1) حتی عبادت و خودسازی، نباید به فردیت و انزوا کشیده شود.

به عبارت دیگر در اسلام، عبادت فقط در ارتباط با خدا خلاصه نمی شود، بلکه بخشی از فرایض دینی، در نوع و کیفیت ارتباط و رویارویی با مردم تعریف می شود و دینداری کامل، هیچ گاه با صرف ارتباط فردی با خدا - بدون توجه به جامعه و سایر مسلمانان - حاصل نمی شود. حتی اسلام برای عبادت فردی نیز شئون اجتماعی قرار داده است؛ مانند نماز جماعت. به این ترتیب اخلاق و عرفان در اسلام، کاملاً جنبه اجتماعی دارد.

در حج نیز هرچند ابعاد قوی اخلاقی، تربیتی و عرفانی وجود دارد، ولی این ابعاد به صورت بسیار واضح و گسترده ای به صورت دسته جمعی و با ذیل اجتماعی همراه است. به عبارت دیگر یکی از کارکردهای حج، این است که ابعاد اخلاقی، به سالم سازی و ارتقای روابط اجتماعی بپردازد. بر این اساس ابعاد معنوی حج در راستای تقویت و تعالی ابعاد سیاسی و اجتماعی مسلمانان و ساماندهی نظام ارتباطات اجتماعی مسلمانان، بر اساس اصول اخلاقی و دینی تحلیل شدنی است. در این مناسک و تعالیم اخلاقی، حج به بهترین شکل، زمینه همگرایی و وحدت اسلامی را فراهم می کند تا با تقویت هویت دینی، زمینه وحدت مسلمانان در فضایل اخلاقی و با انگیزه های معنوی را فراهم کند.

به نظر می رسد این فرصت های اقتصادی حج، زمینه بسیار مناسبی برای وحدت مسلمانان باشد؛ چنان که اتحادیه اروپا که بر مدار همکاری اقتصادی شکل گرفت، در ادامه به تعاملات سیاسی و فرهنگی و ایجاد نوعی هویت فراملی منجر شده است.

کشورهای اسلامی به دلیل وجود نظام های سیاسی گسترده و یکپارچه در قرون گذشته، از پیشینه تاریخی و فرهنگی مشترکی برخوردارند. افزون بر این، دین مشترک، قدرت بسیاری در ایجاد اتحاد و همگرایی بین کشورهای اسلامی ایجاد کرده است.

از نظر اقتصادی نیز وجوه مشترک در این کشورها زیاد است. بیشتر این کشورها، نفت خیز، تولیدکننده نفت و دارای نیروی کار فراوان هستند و از نظر جغرافیایی نیز بیشتر این کشورها در آسیا و به ویژه منطقه خاورمیانه قرار دارند که به صورت نسبی، از مزیت نزدیکی مسافت برخوردارند که هزینه داد و ستدهای اقتصادی را کاهش می دهد.

حج ظرفیت بالایی برای تقویت این عوامل، در راستای تعامل اقتصادی در سطح بین الملل اسلامی دارد. به این ترتیب حج به لحاظ ظرفیت های بالای معنوی و فرهنگی خود در ایجاد اتحاد و وحدت مسلمانان، ابزار بسیار مناسبی برای تحقق همگرایی اقتصادی است. (1)

در راستای تأسیس بازارهای بزرگ یا به تعبیری بازار مشترک، تاریخ نشان می دهد که همبستگی و همگرایی سیاسی و اقتصادی، لازم و ملزوم یکدیگرند و هر کدام، شرط وجود دیگری است. در حقیقت حصول همبستگی سیاسی، به تنهایی و بدون برنامه های منظم اقتصادی عملی نیست و برنامه های اقتصادی در صورتی شکل واقعی به خود می گیرند که دولت ها برای تحقق آن، اقدامات سیاسی انجام دهند. (2) از این رو ناهمگونی

ص:141

سیاسی، مانع همگرایی اقتصادی است. (1)

علامه طباطبایی ذیل تفسیر آیه لِیَشْهَدُوا مَنٰافِعَ لَهُمْ (حج: 28)، ضمن اینکه منافع حج را فراتر از منافع اخروی و شامل مواردی مانند تجارت می داند، بر لزوم تعاون برای تحقق آنها تأکید می کند. ایشان تفاهم دینی در حج را بهترین مقدمه و زمینه برای تحقق این تعاون می داند. (2)

به این ترتیب اشتراکات معنوی و اعتقادی، موجب اتحاد و اتفاق معنوی و دینی شده و اتفاق روحی و معنوی، باعث گرایش به اتحاد، همگرایی، تعاون و همکاری مادی و در نتیجه بهره گیری از منافع عظیم مادی حج می شود.

ابعاد اقتصادی و سیاسی حج از هم جدا نیست. از این رو می توان از کارکردهای اقتصادی حج، برای تقویت ابعاد سیاسی حج بهره برد. حج فرصت خوبی برای حمایت مالی از نهضت های اسلامی و تقویت بیداری اسلامی است. حمایت سیاسی و اقتصادی از جنبش های اسلامی، از مبانی فقهی نیز برخوردار است.

حمایت اقتصادی از جنبش های اسلامی، بر اساس «تألیف قلوب» (3) و حمایت سیاسی آن بر مبنای اصل «مبارزه با ظلم و ستم و حمایت از محرومان» (4) و اصل «تولی و تبری» (5) انجام می شود. (6)

ص:142

«مایکل من» پس از اینکه با نگاه جامعه شناختی تاریخی به سامانه بین الملل، قدرت را به چهار نوع گسترده، فشرده، اقتدارگرایانه و پراکنده تقسیم می کند، معتقد است می توان دین را گونه ای از قدرت به شمار آورد که هم پراکنده است و هم گسترده که به نوعی نمونه سازمانی قدرت اقتدارگرانه و فشرده نیز هست. او با نگاه جامعه شناسانه تاریخی، دین را با تاریخ قدرت هم نوا می داند و آن را نوعی ایدئولوژی فرض می کند که در مرزهای اجتماعی جای گرفته است و درون جامعه های چندگانه رخنه می کند. (1)

با تغییر در عرصه مؤلفه ها و نمادهای قدرت است که مسلمانان می توانند با اتکا بر شاخص های جدید قدرت، بر اندیشه، گفتمان و هنجارهای خود اعتماد کنند و با تکیه بر هویت دینی، قدرت خود را در عرصه بین الملل تقویت نمایند. بر این اساس حج که مظهر حضور ملت هاست، به یک کنشگر جدید و فعال جهان اسلام مبدل می شود که با تکیه بر هویت دینی، می تواند در مقابل دولت های خودفروخته، مستبد و وابسته به استعمارگران، فضای جدیدی را برای قدرت نمایی مسلمانان باز کند.

مسلمانان برای تحقق اهداف و برنامه های خود در بیداری اسلامی، به چنین قدرتی نیاز مبرم دارند. این نوع قدرت، روحیه و توان ایستادگی مبارزان و بیدارگران اسلامی را ارتقا می دهد و جنبش ها و نهضت های اسلامی را برای دستیابی به اهداف و برنامه هایشان خوش بین و امیدوار می کند. البته در ادامه این قدرت بازآفرینی می شود؛ یعنی تداوم و تحقق روند بیداری اسلامی، بر قدرت مسلمانان و جهان اسلام می افزاید. به این ترتیب قدرت نرم، زمینه تحقق قدرت سخت را نیز فراهم می کند.

نمی شود، بلکه امنیت جنبه های هویتی، اجتماعی و نرم افزارانه نیز یافته است و در کنار دولت ها، بازیگران دیگری نیز در عرصه امنیت بین الملل، مؤثر و فعال هستند. بر این اساس حج نیز می تواند به عنوان یک کنشگر غیر رسمی، کارکرد امنیتی داشته باشد. البته منوط به اینکه با وحدت و همگرایی، این کارکرد حج به فعلیت برسد.

با دگرگونی در محیط امنیتی نظام بین الملل، مفهوم امنیت، عمیق تر و گسترده تر (1) از سطح دولت به جوامع و افراد و از موضوعات نظامی به موضوعات غیر نظامی و از هستی شناسی مادی به هستی شناسی معنایی تغییر کرد. با تغییر فضای روابط بین الملل و ورود کنشگران جدید، ماهیت مرزها و منافع ملی تغییر کرده است و از این رو بیشتر تهدیدها و خشونت ها، فرادولتی شده است. (2)

در پیوند گفتمان اسلام سیاسی با گفتمان جهانی شدن، هسته اصلی منازعات در خاورمیانه، خشم و غضب مسلمانان است. مسلمانانی که در اروپا زندگی می کنند، از طریق عصر ارتباطات، خودشان را با برادران ستم دیده شان در خاورمیانه بزرگ تر (امت اسلامی) تعریف می کنند. (3)

به این ترتیب اجتماع مسلمانان در حج به عنوان یک کنشگر غیر رسمی (غیر دولتی)، می تواند در عرصه بین الملل نقش آفرینی کند و در عرصه های اجتماعی و سیاسی، کارکرد امنیتی داشته باشد. تحقق این کارکرد مهم و سرنوشت ساز حج، در گرو وحدت و همبستگی مسلمانان در حج است.

کارکردهای امنیتی وحدت در حج را می توان در دو سطح جهان اسلام و نظام بین الملل

ص:145

بررسی کرد. وحدت در حج که نمایندگان جهان اسلام در آن حضور دارند، زمینه سوءتفاهم هایی را که امروز سبب اختلاف و برادرکشی در جهان اسلام است، از بین می برد.

سازه انگاران که به خاستگاه اجتماعی امنیت توجه بسیار دارند و امنیت را با خاستگاه اجتماعی هویت تحلیل می کنند (1)، تحصیل امنیت از طریق موازنه قوا و بازدارندگی را نامناسب می دانند و در مقابل بر اطمینان، اعتماد و همکاری برای تحصیل امنیت تأکید می کنند. این امر از اعتقاد آنها به بستر اجتماعی امنیت نشأت می گیرد. (2) این امر مهم با توجه به زمینه های مشترک اعتقادی، هنجاری و مناسکی در حج، به خوبی فراهم می شود.

چنان که گذشت، حج در بستر تقویت هویت مشترک دینی، هم سویی های هنجاری و همبستگی های سیاسی و اجتماعی مسلمانان را ارتقا می دهد و آنها را متوجه منافع و دشمنان مشترک می کند تا تفرقه ها را کنار بگذارند. این فرایند وحدت بخشی، به خوبی در راستای تأمین امنیت جهان اسلام تحلیل پذیر است.

شکل گیری امنیت در سطح جهان اسلام، زمینه اتحاد بزرگ تری است که مسلمانان را در سطح بین الملل با هم متحد می کند. وقتی مسلمانان بر اساس امتثال اصول و ارزش های اسلامی و تقویت هویت دینی، نقاط مشترک خود را تقویت نمودند و تعامل های بین خودشان را تقویت کردند، می توانند با تعریف یکسان از تهدیدها، تردیدهای همکاری و اتحاد در عرصه بین الملل را کاهش دهند.

سازه انگاران معتقدند طرح مفهوم هویت، در نحوه شکل گیری تهدیدها و نیز اتحادها مؤثر است. سازه انگاران بر این باورند که هویت ها با فراهم کردن معنا و مفهوم واحد، از

ص:146

تردیدها می کاهند و می توانند با توانمندسازی کشورها، برای شناخت دشمنان خود از دامنه تردیدها در قبال مسائل امنیتی بکاهند. (1) به این ترتیب دفاع هماهنگ و مشترک مسلمانان در برابر دشمنان اسلام، یکی از مصادیق وحدت سیاسی مسلمانان می شود. (2)

تشخص هویتی است که در پرتو تقویت وحدت مسلمانان، ذیل ایده امت اسلامی برای جهان اسلام ایجاد می شود. این موضوع در ادبیات نوین روابط بین الملل که مفاهیمی مانند هویت و کنشگر در آن تغییر یافته است، کاملاً توجیه پذیر و تحلیل شدنی است.

اول، دین اسلام و در درجه دوم، زبان عربی در مقام دو مؤلفه اصلی، سبب می شود مسلمانان، وابستگی به امتی واحد را احساس کنند. جهان عرب، نمونه کامل و بارز تأثیر اسلام در ایجاد انسجام اجتماعی در سطح کلان و چشم انداز امت اسلامی است. (1)

هرچند عواملی مانند تجزیه کشورهای اسلامی و کشف نفت که رابطه دولت های اسلامی با مردم و همچنین سایر کشورهای اسلامی را تحت تاثیر قرار داد (2)، سبب شد، امت اسلامی در قرن اخیر با چالش مواجه شود، اما امروزه اسلام گرایی، بزرگ ترین چالش پیش روی برداشت سکولار، تاریخی و اروپامحور از روابط بین الملل است و مفهوم امت اسلامی که خود از نشانه های اسلام سیاسی در سطح بین الملل است، نمونه ای از اجتماع پساوستفالیایی است که جوامع اسلامی را حول ارزش های مشترک جمع می کند. (3) به نظر می رسد تعبیر پروفسور اچ زیگمن صحیح باشد که می گوید: «در قلب دکترین سیاسی اسلام، امت و جامعه اسلامی جای دارد» (4) نه دولت و حکومت.

حج از ظرفیت های درونی اسلام برای تقویت امت اسلامی است. حج هرساله بر اساس الزامی فقهی و مناسکی، مسلمانانی را از سرزمین های اسلامی در زمان و مکان مشخص، گرد هم جمع می کند. به این ترتیب می توان گفت حج، مکانیسمی است درون دینی و ذاتی در اسلام برای تقویت ایده امت اسلامی، بر اساس تقویت هویت دینی فراتر از مرزها و تشخص های ملی و فرهنگی.

ص:149

بیت عتیق که از اسامی کعبه است، معنایی «قدیمی» نیز دارد و با دقت در این معنا، روشن می شود که بیانگر مفهوم امت واحد است. هدف پروردگار این است که همه بندگان و امت های اسلامی را در حکم امت واحد و به مباثه اعضای یک خانواده یا اجزای یک ساختمان که به هم مرتبط بوده و یکدیگر را نگاه می دارند، معرفی نماید. (1)

جمع بندی

حج عبادتی فراملی و فرامرزی است که در مهد تمدن و تاریخ اسلامی انجام می شود و از این جهت، توجه مسلمانان را به این نکته جلب می کند که آنها فراتر از همه هویت های فرهنگی و ملی و حتی مذهبی و فرقه ای، در یک هویت دینی فرادینی مشترک اند و از تاریخ و تمدن یکسانی برخوردارند. به این ترتیب در حج، هویت دینی در سطح تمدنی و فراملی تقویت و از این جهت، امت اسلامی تقویت می شود. همه ارکان سیاسی، فقهی، ارتباطی، اقتصادی و اخلاقی حج، در این راستا تحلیل شدنی است. رهاورد ارزشمند این نظام دینی در حج، تقویت قدرت، امنیت و کنشگری فعال کشورهای اسلامی در نظام بین الملل است.

از آنچه گذشت می توان گفت حج در بستر هویت دینی، وحدت را در جهان اسلام تقویت می کند و از این طریق، سه رهاورد ارزشمند را به دنبال دارد: قدرت، امنیت و امت. به عبارت دیگر حج را می توان به یک هرم تشبیه کرد که قاعده ذیل آن، هویت دینی است و در رأس هرم، وحدت قرار دارد. رأس هرم با سه مؤلفه قدرت، امنیت و امت، با قاعده هرم در ارتباط است.

ص:150

بورژوازی ملی - بومی تأسیس شده، در کشورهای جهان سوم، این بنیاد سیاسی به دست بورژوازی استعماری- خارجی تحقق یافته است. این فرایند سبب شده که مؤسسات حکومتی در جهان سوم، در حقیقت در بروکراسی مدنی - نظامی بزرگی در خدمت منافع استعماری باشند و رابطه ای با گروه های بومی جوامع خویش نداشته باشند. به عبارت دیگر، دستگاه های حکومتی در جهان سوم، از استقلال و قدرت سیاسی زیادی در مقابل نیروهای بومی، اجتماعی و اقتصادی جوامع خویش برخوردارند. (1)

این حکومت ها از بنیان و پایگاه مردمی بهره مند نیستند و برای بقای خود، «وابستگی نظام جهانی و قدرت های مسلط»، «اتکا به نیروی نظامی» و «حمایتگری گروه های خاص» (2) را دنبال می کنند. (3)

با توجه به اینکه حج عرصه بی نظیری در تعاملات بین الملل اسلامی است که با حضور ملت ها رقم می خورد، ظرفیت بالایی را در تقویت بیداری اسلامی فراهم می کند. حج تجسمی از حضور ملت های مسلمان است که با گرد هم آوردن نمایندگانی از کشورهای اسلامی، قدرت نمایی امت اسلامی را ظاهر می کند. در این بخش ابتدا از طرفی، مردمی بودن بیداری اسلامی و سپس در مقابل، غیر مردمی بودن حکومت ها را در برخی کشورهای اسلامی بیان می کنیم. در ادامه با بیان جایگاه ملت ها در عرصه بین الملل، نقش حج را در تقویت بیداری اسلامی بیان خواهیم کرد.

ص:152

این حرکت که توجیه کننده و تقویت کننده جنبش های مردم باشد، همه و همه با وجود یک رهبر جامع الاطراف میسر خواهد بود. (1)

در سده ی اخیر جنبش های اسلامی، حرکت هایی مردمی و سازمان یافته بوده اند که خواهان جایگزینی و تغییر وضع موجود بر اساس دستورات شرع اسلام در همه ابعاد فکری - عقیدتی و سیاسی - اجتماعی هستند. (2)

پس از سال 2000، سازمان های غیر دولتی مردم محور در کشورهای عربی، به شدت رو به افزایش بوده است که می توان از آن به توسعه جامعه مدنی تعبیر کرد. این مسئله، پویایی های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و همچنین ساز و کارهای تراکنش میان گروه های گوناگونی را نشان می دهد که می کوشند بر تغییر، تأثیر بگذارند و آن را مدیریت کنند. (3) روی آوردن مسلمانان به چنین سازمان های واسطۀ بین دولت و توده جامعه، زمینه ساز نهضت های اسلامی و نشانگر دوری و جایگاه ضعیف دولت ها نزد مردم است. (4)

در عرصه بین الملل، دیگر دولت ها، تنها کنشگر سیاست و حکومت در عرصه داخلی و بین المللی نباشند. (1) این تحول را می توان فراملی گرایی نامید.

به طور سنتی وقتی از سیاست و روابط بین الملل سخن گفته می شد، منظور روابط میان دولت ها بود، اما فراملی گرایی بر روابطی ورای روابط دولت ها و میان کنشگرانی غیر از دولت ها تأکید می کند. این روابط و کنشگران، بر کنشگران دولتی و رابط میان آنها نیز تأثیر می گذارند. (2)

همچنین در تعاملات معاصر بین کنشگران غیر دولتی و دولت ها، گاهی می شود که کنشگران فراملی از طریق اعمال نفوذ، می توانند بر روابط کنشگران دولتی نیز تأثیر بگذارند. (3)

جهانی شدن بدون اینکه در تعریف آن اتفاق نظر حاصل شده باشد، عمدتاً فرآیندی است که طی آن مناسبات بین کنشگران در کشورهای مختلف، از محدودیت هایی که مرزبندی های سنتی، جغرافیای روابط بین الملل ایجاد می کند، فراتر می رود.

با توسعه و گسترش حقوق بین الملل، اعمال حاکمیت (4) در بعد خارجی (حاکمیت دولت ها) و بعد داخلی (حاکمیت در دولت) از اراده مطلق دولت ها خارج شده و تابع

ص:155

اراده مشترک دولت ها و سایر کنشگران بین المللی، نهادهای مردم نهاد داخلی و بین المللی و افکار عمومی و مجموعه ای از اصول، هنجارها و الزامات وابستگی متقابل کشورها قرار گرفته است. (1)

حاکمیت، بیان کننده درجه قدرت است. درجه قدرت، جوهری است که وزن حاکمیت را تعیین می کند و در مجموع، صلاحیت ها و توانایی هایی ظاهر می شود که محدوده قدرت را بیان می کند. هرچند اعمال حاکمیت، مستلزم وجود قدرت است و بدون قدرت نمی تواند کارکردهای اساسی خود را انجام دهد، حاکمیت فقط قدرت نیست. (2)

از آنچه گذشت افزایش اثرگذاری و امکان نقش آفرینی کنشگران غیر رسمی در عرصه بین الملل مشخص شد که توجیه گر حضور و کارآیی «ملت ها» و «نهادها و تشکل های غیر دولتی»، در عرصه فراملی است. این شرایط، ظرفیت عظیم اجتماع حج را نشان می دهد و ابعاد مترقیانه اسلام را برای تبدیل شدن به قدرتی اثرگذار در عرصه بین الملل در مقابله با استعمار و استبداد نشان می دهد؛ استعمار و استبدادی که بیداری اسلامی برای غلبه بر آن و عزت بخشی به اسلام است.

امروزه دین یا همان قدرت دینی و به معنای دقیق تر، کنشگران دیندار، در سامانه بین الملل و سیاست بین المللی، یک واقعیت اند. سکولاریست های قدرتمند در روابط بین المللی، به عناصر معنایی و جریان های پساسکولار در این حوزه توجه دارند؛ بنابراین در مقابل چیرگی طرفداران جدایی دین از سیاست در سامانه بین المللی که لیبرال ها و واقع گراها آن را نمایندگی می کنند، جریان دینی متأخری در حال شکل گیری است که در قالب قواعد و کنش های خویش، به سرعت به تولید و بازتولید گفتمان خود دست زده اند. (1)

اثرگذاری حج در بیداری اسلامی بر اساس کنشگری جامعه مدنی جهانی در عرصه بین الملل را می توان از دو طریق بررسی کرد:

این ویژگی جامعه مدنی را نیز می توان به خوبی در حج اجرا کرد؛ چنان که یکی از مؤلفه های مهم امام خمینی(رحمه الله) در احیای حج ابراهیمی، بیان مشکلات و مسائل جهان اسلام و مسلمانان در حج و اعمال فشار به دولت های خودفروخته و استعمارگران بود. امام خمینی(رحمه الله) تأکید داشتند در حج، باید مسائل جهان اسلام مطرح شود (1) تا هویت بین المللی مسلمانان (امت واحده) تقویت شود و بیداری اسلامی، علاوه بر ابعاد سیاسی، به جنبه های سازندگی عملی نیز وارد شود.

از این رو بیشترین بخش از پیام های امام خمینی(رحمه الله) در ایام حج، به بیان و تشریح اوضاع و مسائلی که مسلمانان جهان با آن روبه رو بودند، اختصاص داشت. بخشی از پیام های امام خمینی(رحمه الله) در ایام حج، به بیان مسائل مسلمانان جهان (2) همچون: «فلسطین» (3) و «لبنان» (4) و برخی هم به تمام مسلمانان جهان مربوط بود.

جامعه مدنی از دو طریق می تواند بر دولت ها اعمال فشار کند:

1. نهادها و سازمان های بین المللی، با گستره عمل فراملی و ایجاد قواعد و هنجارهای عام در محیط بین المللی، می توانند نقش مثبتی را در تسهیل مذاکره میان تنشگران دولتی ایفا کنند. (5)

بر این اساس حج به عنوان جامعه مدنی جهان اسلام، می تواند روابط بین دولت های اسلامی را تسهیل و حتی مدیریت کند.

2. بخش مهمی از اثرگذاری کنشگران غیر رسمی (نهادها و سازمان های بین المللی) از طریق تحت تأثیر قرار دادن افکار عمومی است. آنها از این طریق می توانند کنشگران

ص:159

رسمی (دولت ها) را تحت تأثیر قرار دهند. (1)

از آنجا که امروزه غرب سعی می کند از طریق رسانه ها، افکار عمومی جهان را به گرایش های ضد اسلامی سوق دهد (اسلام هراسی) و با واژه هایی مانند بنیادگرایی و تروریسم، فضای منفی و سنگینی را علیه اسلام در عرصه بین الملل ایجاد کند، حج می تواند با مدیریت افکار عمومی جهانیان، نقش بی بدیلی را در هدایت فضای بین الملل، برای کاهش تهدیدها و افزایش فرصت ها داشته باشد.

خودشان رابطه ایجاد می کنند. آنها در این مسیر، شیوه های تعامل را به وجود می آورند و پیوندهایی را ایجاد می کنند که تشکیل دهنده شبکه های فراملی غنی هستند.

بر این اساس می توان حج را یک جامعه مدنی جهان اسلام نامید که فراتر از مرزهای سیاسی و جغرافیایی و بدون دخالت دولت ها و بلکه با حضور ملت های مسلمان، در بستر مناسک و تعالیم دینی شکل گرفته است. در این اجتماع، مسلمانان می توانند به دنبال عزت سیاسی و هویت بخشی فرهنگی خود، عرف بین الملل را تحت فشار قرار دهند و با نمایشی از اقتدار اسلامی، بر مطالبات خود پافشاری کنند. بهترین نمود این ویژگی جامعه مدنی جهانی مسلمانان، در مراسم برائت از مشرکان بروز پیدا می کند.

برائت از مشرکان، تجمعی از مسلمانان است که در محیطی دینی و فراملی و با حضور ملت ها تشکیل شده و بر طرد ظلم و استعمار کافران و عزت مسلمانان تأکید دارد و می کوشد سیاست های تبعیض گرایانه و استثمارگونه غرب نسبت به جهان اسلام را زیر سؤال ببرد. مسلمانان در مراسم حج، در سرزمینی که اسلام از آن آغاز و جهانی شده و در مکه که یادآور تلاش های انقلابی حضرت ابراهیم(ع) است، ضمن تأکید بر هویت دینی و تمدنی در بستر بروز اقتدار مسلمانان در حج، عزت نفس خود را بالا می برند و تلاش می کنند با تقویت روابط درونی خود، همبستگی و وحدتشان را برای مقابله با دشمنان اسلام افزایش دهند.

ناظر به فعالیت های فراگیر اجتماعی است که با حضور عموم مردم انجام می شود و حاکی از نوعی درخواست عمومی برای تغییر اجتماع و اصلاح امور است.

یکی از جنبه های مهم تأثیرگذاری حج در بیداری اسلامی را می توان در قالب زمینه های حج در جنبش های اجتماعی بررسی کرد. برای بررسی ظرفیت های حج در ایجاد جنبش های اجتماعی در سطح جهان اسلام، ویژگی های آن را بررسی می کنیم:

در آن، نه تنها سیاست و دیانت از هم جدا نیستند، بلکه لازمه یکدیگرند؛ اسلامی که در آن، معنویت و اخلاق، زیربنای شکل گیری جامعه و شخصیت همه افراد جامعه است. نتیجه طبیعی چنین اسلامی، صلابت و پویایی همیشگی جامعه است که به هیچ وجه، غفلت و خمودی در آن جایی ندارد.

بنابراین، آشنا کردن مسلمانان با اسلام واقعی، به خودی خود، بیداری اسلامی را در پی خواهد داشت و حج، بهترین فرصت برای این امر خواهد بود.

امام نیز که خود با چنین قرائت جامعی از اسلام ناب، بزرگ ترین احیاگر تفکر دینی در قرن حاضر شد و با همین ایده و مبنا، انقلاب اسلامی را رهبری کرد و به پیروزی رساند، ضمن اینکه آشنا نبودن مسلمانان با همه ابعاد اسلام را بزرگ ترین مشکل جامعه اسلامی می دانست (1)، در پیام های خود به کنگره عظیم حج، با تأکید بر این نکته فرمود:

عید سعید و مبارک، در حقیقت آن روزی است که با بیداری مسلمین و تعهد علمای اسلام، تمام مسلمانان جهان از تحت سلطه ستمکاران و جهان خواران بیرون آیند و این مقصد بزرگ، زمانی میسر است که ابعاد مختلفه احکام اسلام را بتوانند به ملت های زیر ستم ارائه دهند و ملت ها را با اسلام آشنا کنند ... و چه فرصتی بالاتر و والاتر از کنگره عظیم حج که خداوند متعال، برای مسلمانان فراهم آورده است. (2)

در این بین حج از مهم ترین احکام دینی است که در عین ابعاد و کارکردهای سیاسی و اجتماعی، در ابعاد مناسکی محدود شده است. (3) بنابراین حج باید در مقام یکی از عبادت های سیاسی اسلامی، احیا شود.

ص:163

امام، در پیام خود به مناسبت سالگرد کشتار خونین مردم در مکه، تفکری که حج را در سطح یک عبادت دست جمعی و سفری زیارتی -سیاحتی تنزل می دهد، به شدت رد می کند و در مقابل، کارکردهای سیاسی و اجتماعی حج را مبارزه با دشمنان اسلام و عامل تقویت همبستگی مسلمانان معرفی می کند. (1) امام خمینی(رحمه الله) حتی از مناسک حج نیز تفسیری سیاسی دارد و آن را با مفاهیمی همچون مبارزه با شیاطین، بت ها و طاغوت های زمان همراه می کند و در مقابل همبستگی بین مسلمانان، گره می زند. (2)

با این اوصاف، از دید امام:

یکی از وظایف بزرگ مسلمانان، پی بردن به این واقعیت است که حج چیست و چرا برای همیشه باید بخشی از امکانات مادی و معنوی خود را برای برپایی آن صرف کنند. (3)

نیستند. گرایش نداشتن به خشونت و قدرت سیاسی، سبب می شود جنبش های اجتماعی، تهدیدی علیه همبستگی اجتماعی نباشند و حتی ممکن است به پیوندهای اجتماعی در جامعه کمک کنند؛ زیرا نوعی پیام عمومی را به نظام سیاسی مستقر ارسال می کنند. (1)

از این جهت حج، اجتماعی پرشور از ملت های اسلامی است که می تواند دولت های کشورهای اسلامی را تحت فشار قرار دهد. حضور مسلمانان در حج می تواند به یک جنبش اجتماعی فراگیر در جهان اسلامی تبدیل شود که مطالبات و نظرات سیاسی و اجتماعی خود را مطرح و پیگیری نماید. از این جهت جنبش اجتماعی در حج و بیداری اسلامی، نوعی هم پوشانی دارند.

در حال حاضر یکی از مشکل ها و موانع بیداری اسلامی، وجود دولت های دست نشاندۀ به اصطلاح اسلامی است؛ به طوری که یکی از ابعاد بیداری اسلامی، به مبارزه با این دولت ها و نفی آنها اختصاص می یابد.

از دید امام، یکی از مسائل اساسی جهان اسلام، وجود دولت هایی به ظاهر اسلامی است:

این خطری است برای مسلمین. من اعلام خطر می کنم برای مسلمین و برای اسلام، با این وضعی که دولت ها دارند... . مشکل مهم، دولت های اسلامی هستند. باید دولت ها بیدار بشوند. اگر دولت ها بیدار بشوند، مشکلات مسلمین رفع می شود؛ با هم تفاهم می کنند؛ لکن دست هایی در کار است که نمی گذارد. (2)

به طور کلی امام خمینی(رحمه الله)، برای سران و دولت های کشورهای اسلامی، مسئولیت

ص:165

بسیار سنگینی قائل بود؛ هرچند که انتقادهای بسیاری به آنها می کرد و آنها را مسلمان واقعی نمی دانست (1) و حتی در پیام هایشان راجع به حج نیز، این انتقادها بسیار به چشم می خورد. (2)

امام خمینی(رحمه الله)، خطاب به زائران خانه خدا، از سرسپردگی سران کشورهای اسلامی و از اینکه از منافع کشور اسلامی خود حمایت نمی کنند، به شدت انتقاد می کرد و می فرمود:

ما اکنون از بسیاری از دولت های به اصطلاح اسلامی، مأیوس هستیم و امیدی به هدایت آنان نداریم؛ مگر آنکه خداوند متعال، نظر عنایتی فرماید و خود و کشور خود را از چنگال گرگان جهان خوار نجات دهند. (3)

امام، پس از بیان توطئه های استعمار در تسلط بر سرمایه ها و منابع مسلمانان و وابستگی کشورهای اسلامی به آنها، یکی از علت های این درد مهلک را وجود دولت های اسلامی می داند که البته اگر با ملت ها همراه شوند، مشکل حل خواهد شد:

... و دولت های ملت های اسلامی نیز اگر با توده های محروم همگام و همراه شوند، از این پیوستگی و وابستگی ذلت بار که هزار بار مرگ بهتر از آن است، نجات پیدا می کنند و با عزت و ارزش های انسانی هم آغوش می شوند... . (4)

در پیام دیگری هم می فرماید: اگر وحدت کلمه اسلامی بود و اگر دولت ها و ملت های اسلام، به هم پیوسته بودند، معنا نداشت که قریب یک میلیارد جمعیت مسلمین، زیر دست قدرت ها باشند. (5)

ص:166

بنابراین، از دید امام، وجود دولت های سرسپرده اسلامی، یکی از مشکل های بیداری اسلامی است. از نظر ایشان، این دولت ها باید به ملت ها بپیوندند و در مقابل، ملت ها نیز وظیفه دارند، دولت ها را اصلاح و کنترل کنند.

امام، در پیامی به زائران خانه خدا می فرماید:

مسلمانان جهان، باید به فکر تربیت و کنترل و اصلاح سران خودفروخته بعضی کشورها باشند و آنان را با نصیحت یا تهدید، از این خواب گرانی که هم خودشان و هم منافع ملت های اسلامی را به باد فنا می دهد، بیدار نمایند و به این سرسپردگان و نوکران هشدار بدهند و خودشان هم با بصیرت کامل از خطر منافقین و دلالان استکبار جهانی غافل نشوند و دست روی دست نگذارند و نظاره گر صحنه شکست اسلام و غارت سرمایه ها و منافع و نوامیس مسلمین نباشند. (1)

جریانی خاص اختصاص داشته باشد، بلکه بر اساس ایده امت واحد اسلامی، کل کشورهای اسلامی را در برمی گیرد؛ چنان که یکی از شعارها و آرمان های مهم طلایه داران بیداری اسلامی، همبستگی جهان اسلام بود.

بیداری اسلامی نهضتی فراگیر است که با تعصب های قومی و نژادی تناسبی ندارد؛ زیرا گفتمان بیداری اسلامی برای کشورهای اسلامی، یک هویت فراگیر دینی ایجاد می کند که بر اساس آن، هویت ها و منافع فردی، ملی و قومی، در مقابل اعتبار و آبروی یکپارچه جهان اسلام، جایی ندارد. بر این اساس، جوامع اسلامی در مقام ایجاد یک تمدن عظیم و در مقابل دشمنان اسلام، همه تمایزها و تفاوت ها را رها می کنند تا با تحقق امت واحد اسلامی، توانایی ها و استعدادهای خود را برای دستیابی به جایگاه بالا و ممتاز فرهنگی و تمدنی در عرصه بین المللی باز یابند.

وجود چنین بینشی در بیداری اسلامی، مانع از تمایز مسائل مسلمانان می شود و مشکل های مسلمانان در هر بخش از جهان اسلام، به سراسر جهان اسلام مربوط می شود.

عناصری مانند «تقویت برادری و همبستگی»، «تحکیم وحدت و وفاق» و «ایجاد تفاهم و هماهنگی» که هر یک از مؤلفه های سیاسی و فرهنگی بیداری اسلامی در سطح بین الملل است، از دیگر دستاوردهای طرح و بررسی مسائل مسلمانان در جریان حج است.

امام خمینی(رحمه الله) که در عمل با رهبری و پیروزی انقلاب اسلامی، بزرگ ترین معمار و ایدئولوگ بیداری اسلامی در قرن حاضر بود، با همین دید حج را می نگریست و سعی داشت توجه مسلمانان را به هویت فراملی و حیثیتی جهانی اسلام جلب کند. از این رو ایشان بر این باور بود که باید مسائل جهان اسلام، در حج مطرح شود تا مسلمانان به احوال و اوضاع یکدیگر پی برده و به نوعی هویت جمعی مسلمانی دست یابند.

در راستای تحقق این امور، امام خمینی(رحمه الله) با دیدی جامع درباره حج، در پیام های خود، زائران خانه خدا را متوجه این ظرفیت عظیم می کند:

ص:168

بر شما ملت عزیز اسلام که برای ادای مناسک حج در این سرزمین وحی اجتماع کرده اید، لازم است از فرصت استفاده کرده، به فکر چاره باشید و برای حل مسائل مشکله مسلمین، تبادل نظر و تفاهم کنید. (1)

امام، خطاب به ملت ها، آنها را به اموری غیر از مناسک نیز مکلف می کنند:

یک- کوشش در راه ترقی و تعالی مسلمانان و اتحاد و پیوستگی جامعه اسلامی؛

دو- همفکری و هم پیمانی در راه استقلال و ریشه کن کردن سرطان استعمار؛

سه- چاره جویی برای گرفتاری های ملل مسلمان؛

چهار- توجه به فقرا و مستمندان کشورهای اسلامی؛

پنج- چاره اندیشی برای آزادی سرزمین فلسطین از چنگال صهیونیسم. (2)

از نظر امام خمینی(رحمه الله):

نکته مهم این اجتماعات (حج)، این است که... آن چیزهایی که در بلاد مسلمین در طول سال گذشته است، به اطلاع هم برسانند و برای رفع اشکالات مسلمین فکر کنند و اجتماع بزرگ میلیونی اسلامی در حجاز برای همین نکته است، در عین حالی که عبادت است. (3)

بدین ترتیب، درمی یابیم که امام خمینی(رحمه الله) با در نظر گرفتن هویت تمدنی جهان اسلام و امت واحد اسلامی، حج را زمینه ای برای تحقق اهداف بین المللی و شخصیت فراملی مسلمانان می داند. این موارد، همان مؤلفه های بیداری اسلامی اند که بر اموری مانند: مبارزه با استعمار، حفظ استقلال و هویت مسلمانان، نگرش عام به دین و خلاصه نکردن آن در امور فردی مناسک گرایانه و تلازم دین و سیاست، تکیه دارند.

ص:169

ص:170

آنها قابلیت رسانه ها را احساس می کنند و گاهی می کوشند آن را سرکوب کنند. (1)

البته این فضای رسانه ای هرچند زمینه و عامل بسیار مساعدی برای پیشبرد و اهداف و برنامه های نهضت های اسلامی است، ولی به تنهایی نمی تواند کشورهای استبدادی را تبدیل به دموکراسی کند؛ زیرا رسانه ها به حمایت توده مخاطبان نیاز دارند تا به دولت هایشان فشار بیاورند. اکنون به عهده شهروندان مسلمان است که تصمیم بگیرند چگونه از این رسانه های نو، برای تجربه و ایجاد دموکراسی نهادینه تر در هر بعد استفاده کنند.

ابوزید، مدیر تحریریه مجله النهار یمن، با دیدگاهی جامعه شناسانه معتقد است جوانان عرب، امروزه برای به دست آوردن وجود اجتماعی و هستی شناختی خود و همچنین ایفای نقش فعال در زندگی سیاسی و اجتماعی، به فضای مجازی و دنیای اینترنت رو آورده اند و این به معنای به چالش کشیدن دولت های عرب در این فضا است. او معتقد است جوانان عرب، به خوبی از عصر جهانی شدن و شبکه های اجتماعی برای به بار نشاندن این ایده استفاده می کنند. (2)

با توجه به ظرفیت های نوین رسانه ها در روزگار حاضر و تأثیر آن در بیداری اسلامی، به نظر می رسد ابعاد و کارکردهای رسانه ای حج، فضای جدیدی را در ظرفیت های حج در بیداری اسلامی تداعی می کند. حج، فضای عمومی جهان اسلام است که همه مسلمانان در آن حضور دارند و از این جهت می توان حج را رسانه بین المللی جهان اسلام دانست.

ص:172

در این گفتار ابتدا تحلیلی از ابعاد رسانه ای حج ترسیم می کنیم و سپس تأثیر این ابعاد را در بیداری اسلامی مرور خواهیم کرد.

می شود و کارکرد آن علاوه بر بیرون راندن رقیبان، اثرگذاری بر مخاطبان جهانی و القای آرا و نظرات خاص است.

به گفته ادوارد سعید:

ما در عصر اطلاعات زندگی می کنیم و این رسانه های مدرن اند که این اطلاعات را تفسیر کرده و از صافی اراده سیاسی خود می گذرانند. از این رو کسانی که کنترل رسانه ها را در دست دارند، قادر به کنترل ما نیز می شوند؛ چرا که آنها کنترل کننده اطلاعات اند و کسانی که اطلاعات را کنترل می کنند، کنترل کننده دانش اند و دانش، قدرت است. (1)

از همین رو در چند دهه اخیر، شاهد شکل گیری «غول های بزرگ رسانه ای» در غرب، به ویژه در آمریکا هستیم؛ غول هایی که می کوشند با تکیه بر ابزارهای ارتباطی، نبض اخبار، فرهنگ، سیاست و اقتصاد جهانی را در دست گیرند. (2)

در سال 1983، بن باگدیکیان، کتابی با عنوان «انحصار رسانه ای» منتشر کرد. (3) او در این کتاب به خوانندگانش هشدار می داد که با چنگ انداختن گروهی کم شمار از مؤسسات اقتصادی بر بخش رسانه ای، اطلاع رسانی در آمریکا از اصول کثرت گرایی - که ادعای پیروی از آنان را دارد - فاصله می گیرد.

شیلر که از سردمداران مکتب اقتصاد سیاسی رسانه هاست، با طرح «امپریالیسم و سلطه فرهنگی- اطلاعاتی»، نقش شرکت های فراملیتی و رسانه های بین المللی را در تحکیم سلطه آمریکا، اشاعه اقتصاد بازار و استعمار جهان سوم تشریح می کند. (4)

ص:174

می توان گفت امروز، استعمار چهره خود را عوض کرده و به جای حملات نظامی و مستقیم که سرزمین و جسم دیگران را تهدید می کرد، تیرهای سهمگین امواج، قلب ها و مغزها را تهدید می کند. به این ترتیب امپریالیسم رسانه ای، تداعی گر نوعی جنگ رسانه ای است که از برجسته ترین جنبه های جنگ نرم و جنگ های جدید بین المللی است. (1) رسانه های غربی بعد از پایان جنگ سرد، کلیت اسلام را مورد هجمه تبلیغاتی قرار داده و اسلام را با همان ویژگی های چهارگانه ای معرفی می کنند که در دوره جنگ های صلیبی ساخته و پرداخته شد. (2)

ادوارد سعید در مقدمه مفصلی بر کتاب خود، اسلام رسانه ها در سال 1996، به نقل از جف هینس، سیمای جهان اسلام در رسانه های غربی در دوران پس از جنگ سرد را چنین معرفی می کند:

برای بسیاری از مردم در غرب، اسلام به صورت یکپارچه با عنوان دارالاسلام، یعنی امت متحد اسلام و سایر مناطق جهان، با عنوان دارالحرب معرفی می شود؛ به این معنا که اسلام با هر چیز بیرون از اسلام در جنگ است. (3)

به دنبال این تصویرسازی منفی و خشن رسانه های غربی از اسلام (4)، بیشتر نظرسنجی های اخیر در جوامع غربی، نشان می دهد که مردم غرب دین اسلام را دومین خطر بعد از کمونیسم می دانند؛ به طور مثال هشتاد درصد مردم انگلیس، چنین اعتقادی داشتند. (5)

البته مباحث امپریالیسم خبری، فقط به ابعاد و مباحث فرهنگی، ارتباطی و رسانه ای محدود نمی شود، بلکه رسانه ها و کارکرد اطلاعاتی و خبری آنها در توسعه

ص:175

کشورها نیز بسیار مهم است. (1) بر این اساس نظریه وابستگی، یکی از نظریات مهم توسعه نیافتگی است. (2)

در امان ماندن از عوارض این تکنولوژی ها مانند توده شدن جوامع، کرختی اجتماعات و بی تفاوتی انسان ها در مقابل اتفاقات روز، بسیار مهم است. بنابراین برای در امان ماندن از این آسیب های فرهنگی این رسانه ها، به ویژه در امور مذهبی، استفاده از ارتباطات چهره به چهره، اهمیت فراوانی دارد. تکنولوژی های جدید ارتباطی نیز در مقام رسانه مشوق، اهمیت ویژه ای پیدا می کنند. (1)

پروفسور حمید مولانا با تأکید بر این وسایل ارتباطی سنّتی، به نظریه وحدت گرا رهایی بخش رسیده و مسئله پیش گفته را در این نظریه تبیین کرده است. (2) او انقلاب اسلامی را نمونه ای برجسته و مناسب برای توضیح و تطبیق این نظریه می داند که نشان می دهد چگونه یک تحرّک اجتماعی در عصر نوگرایی، از کانال های سنتی صورت گرفته است. (3)

اسلام در جایگاه کامل ترین و خاتم ادیان که اداره تمام شئون زندگی بشر را در برنامه های خود دارد، نظام هایی را برای اداره جامعه در نظر گرفته است. در میان این نظام ها، نظام اجتماعی با توجه به ارتباطی که با شئون فرهنگی و تمدنی جامعه دارد، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در بین نظام های اجتماعی، نظام ارتباطی، اهمیت ویژه و در عین حال پنهانی دارد که با توسعه جوامع و پیچیده شدن شبکه ارتباطی در جوامع، آثار آن بیشتر نمود پیدا می کند. اسلام در نظام سازی با رویکردی کاملاً تمدنی، دین را در صحنه اجتماع گنجانده است. نمونه بارز این موضوع را می توان در نظام ارتباطی یافت. اسلام ضمن توجه به این مسئله، نظام ارتباطی را در تمام سطوح فردی و اجتماعی در نظر گرفته است.

ص:177

در این بین حج در مقام اجتماعی ترین عبادت اسلامی، از ابزارهای مهم ارتباطی و اطلاعاتی است که با ماهیتی اخلاقی - عرفانی، ابعاد سیاسی و اجتماعی بسیار مستحکمی دارد. این رسانه عظیم، دقیق و کهن اسلامی مبتنی بر روابط و حضور انسانی، هر سال تجمعی از نمایندگان مسلمانان برگزار می کند. این تجمع، فرصت بی نظیری را در اختیار جهان اسلام قرار می دهد تا علاوه بر ابعاد معنوی، از لحاظ سیاسی و اجتماعی نیز اسلام را تقویت کنند. به این ترتیب اسلام، نظامی ارتباطی را ایجاد می کند که در یک فضا و رویکرد دینی و معنوی، کل جهان اسلام با هم ارتباط برقرار کنند و از مسائل هم مطلع شوند.

این کنگره عظیم که از نمایندگان سراسر جهان اسلام تشکیل شده، تمام ویژگی های خبررسانی سالم و دقیق را دارد؛ چرا که حج، ابعادی کاملاً سیاسی - اجتماعی دارد و در یک فضای سالم معنوی، آنچه در مباحث اخلاق حرفه ای خبرنگاری مطرح است، رعایت می شود؛ ضمن اینکه در این اطلاع رسانی، به دلیل چهره به چهره بودن و حذف واسطه ها، دقت و سلامت اطلاع رسانی بسیار بالاست. در این بین باید ویژگی های ذاتی رسانه های مدرن را در نظر گرفت که در انتقال واقعیت بیرونی، با محدودیت هایی مواجه هستند؛ چه برسد به اینکه اخلاق حرفه ای را رعایت نکنند.

بنابراین اسلام در 1400 سال پیش، حج را همچون رسانه ای پویا و پایا قرار داده است که تمام ویژگی های یک رسانه مدرن پاک را دارد. از این جهت باید اسلام را دینی بسیار مترقی و به روز دانست که در بستر سنت، ابزاری با کارکردهای فوق مدرن را در اختیار جامعه اسلامی قرار داده است.

اسلامی دارند. در این بخش سعی می کنیم ظرفیت های حج را در مقام رسانه بین المللی جهان اسلام، در بیداری اسلامی بررسی کنیم.

اطلاع رسانی و روشنگری بهتری صورت گیرد.

امام خمینی(رحمه الله)، حج را مانند یک رسانه قدرتمند بین المللی جهان اسلام می دانست و با چنین رویکردی، همواره از این رسانه قدرتمند اسلام، برای بیداری مسلمانان استفاده کرد. ایشان کعبه و حج را منبر بزرگی می دانست که می تواند بر بلندای بام انسانیت، صدای مظلومان را در همه عالم منعکس سازد. (1)

ایشان معتقد بودند: «نکته مهم این اجتماعات (حج) این است که... آن چیزهایی که در بلاد مسلمین در طول سال گذشته است، به اطلاع همه برسانند». (2) از این رو بخش مهمی از پیام های امام خمینی(رحمه الله) در ایام حج، به بیان و تشریح اوضاع و احوال و مسائلی که مسلمانان جهان با آن روبه رو بودند، اختصاص داشت که برخی از آنها به کشورهای خاص مثل فلسطین (3) و لبنان (4) و برخی به همه مسلمانان جهان مربوط بود. (5) مثلاً یکی از مسائل مطرح در آن زمان، جنگ ایران و عراق بود که امام در پیام های خود، آن را مطرح می کرد و به روشنگری نسبت به واقعیت جنگ و موقعیت ایران و دخالت کشورهای بیگانه پرداخت. (6) این امر حاکی از آن است که در اندیشه امام، در حج، ظرفیت و ضرورت پرداختن و بررسی مسائل جهان اسلام و آگاهی از آنها وجود دارد.

ایشان خطاب به زائران بیت الله الحرام، کارکرد اطلاع رسانی رسانه حج را چنین بیان می فرمود:

ص:180

در اجتماع مقدس حج، اولاً در مسائل اساسی اسلام و ثانیاً در مسائل خصوصی کشورهای اسلامی، تبادل نظر کرده، ببینید که در داخل کشورها با دست استعمار و عمال آن، بر برادران مسلمان آنان چه می گذرد. اهالی هر کشوری باید در این اجتماع مقدس، گرفتاری های ملت خود را به مسلمین جهان گزارش دهند. (1)

با توجه به سانسورها و حتی تحریف های شدید خبری و اطلاع رسانی دولت های وابسته در کشورهای اسلامی در مورد جریان ها و نهضت های اسلامی، می توان گفت حج، رسانه بسیار گسترده و فراگیری برای تعامل اطلاعاتی جنبش های اجتماعی است.

حج ابزاری برای شکستن سانسورها و از بین بردن خفقان های نظام های استثمارگری حکمفرما در کشورهای اسلامی را فراهم می کند. حج بستری است برای انتقال اخبار سیاسی کشورهای اسلامی از هر نقطه به نقطه دیگر. (2) بر این اساس اطلاع رسانی مسلمانان در حج، سبب جلب حمایت های سایر مسلمانان نیز می شود که با توجه به موقعیت جغرافیایی و ارتباطات فرهنگی، می توان وقوع مسائل در سطوح گوناگون حمایت های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی را تصور کرد.

فراهم آورنده دانش و شکل دهنده ارزش ها هستند و مردم همواره از آنها تأثیر می پذیرند و می آموزند. جامعه شناسان معتقدند که وسایل ارتباطی، با پخش اطلاعات و معلومات جدید، به موازات کوشش معلمان و اساتید، وظیفه آموزشی انجام داده و دانستنی های عملی، فرهنگی و اجتماعی دانش آموزان و دانشجویان را تکمیل می کنند. (1)

علاوه بر این رسانه بین المللی حج، نقش زیادی در انتقال فرهنگ مبارزه و تقویت روحیه ایستادگی در مقابل دشمن دارد؛ روحیه ای که شرطی اساسی در تداوم و پیروزی بیداری اسلامی است. لازمه بیداری اسلامی، مبارزه با دشمنانی است که برای دستیابی به اقتصاد و منابع کشورهای اسلامی، دست به هر کاری می زنند و عزت و اقتدار اسلامی به ضررشان است؛ زیرا آنها با استفاده از سرمایه های مالی و انسانی و حتی هویتی مسلمانان، به دنبال تأمین منافع خود هستند.

حج، مناسک و کالبد آن، ماهیت و هویتی ویژه و راسخ در بت شکنی و مبارزه با طاغوت دارد. به فرض که به دلیل شرایط سیاسی و اجتماعی حاکم بر اجرای حج و متولیان آن، نتوان از ظرفیت بالای حج در مقام کانون مبارزه علیه استکبار بهره جست، ولی هیچ گاه نمی توان حج را از تاریخچه مبارزاتی آن جدا ساخت و مناسک آن را تغییر داد. هویت تمدنی حج، با نوعی طاغوت گریزی همراه است و طواف گرد خانه توحید، همه حکومت ها و قدرت های غیر توحیدی را نفی می کند. از این رو حج سبب ایجاد روحیه مبارزاتی حاجیان و خُلق جهادی زائران خانه خدا می شود.

امام خمینی(رحمه الله) با داشتن چنین نگرشی به حج، «رمی جمرات» در سرزمین «مِنا» را نماد و تمرینی برای مبارزه با شیطان های بیرونی در عرصه اجتماعی می داند و به حاجیان می گوید:

ص:182

بیت الله الحرام و کعبه معظمه، زائران عزیزی را در آغوش می کشد که حج را از انزوای سیاسی و انحراف اساسی، به سوی حج ابراهیمی- محمدی سوق داده و حیات آن را تجدید می نمایند و بت های شرق و غرب را در هم می شکنند و معنای قیام ناس و حقیقت برائت از مشرکان را عرضه می دارند. (1)

است، ولی همه این تفاوت ها، برای نشان دادن و تقویت مؤلفه های تفاهم و اشتراک جهان اسلام است. حج تجسم و نمودی از جهان اسلام است که همگی، خدا، پیامبر، قرآن، قبله، تاریخ و هویت تمدنی یکسانی دارند.

حج، برای جهان اسلام، فرصت بی نظیری است تا ضمن تبیین و تثبیت مبانی نظری و اندیشه ای خود در بیداری اسلامی، همبستگی لازم برای ادامه مقتدر و پرصلابت این مسیر را نیز کسب کند. (1) حج، تجمعی باشکوه از انسان های مؤمن است که از سراسر جهان اسلام، نمایندگانی را در خود جای داده است. تجمع حج، یک گرد هم آمدن ساده و سطحی نیست، بلکه در این مکان، باید مسائل جهان اسلام، طرح و بررسی و نسبت به آن راهکار مفیدی اتخاذ شود.

بدین ترتیب مسلمانان باید مبارزه با طاغوت و نفی هر حکومت غیر الهی را با تقویت توحید و طواف کعبه، برائت از مشرکان و رمی جمرات بیاموزند و آن را تمرین عملی کنند. در این مکان، حضور نمایندگان متفاوت از سراسر جهان اسلام، فرصت مناسبی برای انتقال تجربه ها و بررسی فرصت ها و تهدیدهای جهان اسلام است.

به عبارت دیگر مناسک حج، در عین برخورداری از جنبه های فقهی و اخلاقی، جنبه های سیاسی و اجتماعی نیز دارد. بدین ترتیب، وحدت آفرینی مناسک حج که از طریق یکسان سازی، تشابه آفرینی و رفع هرگونه دوگانگی در پوشش و رفتار است، کارکرد و محصولی سیاسی دارد که در راستای بیداری اسلامی تحلیل پذیر است.

ارتباط جمعی می توانند در راه گسترش ارتباط میان رهبری کنندگان و رهبری شوندگان، خدمات مهمی را انجام داده و در مقام آیینه تمام نمای افکار عمومی، در جلب همکاری مردم و شرکت دادن آنها در امور اجتماعی، تأثیر فراوانی به جای بگذارند. (1)

البته رسانه های گروهی با انگیزه سازی در مخاطب، می توانند ایجاد مشارکت اجتماعی - که از عمده ترین نقش های رسانه هاست - را به دنبال داشته باشند. این مهم، یعنی انگیزه سازی برای مشارکت، نیازمند شناخت درست نیازهای مخاطبان است. توجه به فرهنگ های محلّی مناطق گوناگون یک کشور نیز در انگیزه سازی مهم است. (2)

یکی از بهترین نمودهای کارکرد راهنمایی و رهبری رسانه حج در موضوع بیداری اسلامی را می توان در مراسم برائت از مشرکان مشاهده کرد. روابط استعماری غرب با جهان اسلام، از علل مهم بیرونی بیداری اسلامی است که مسلمانان را برای اعاده عزت و هویت دینی، به نهضتی فراگیر فراخوانده است. برائت از مشرکان، از مراحل حساس مناسک سیاسی حج است که در این راستا تحلیل پذیر است. (3) بر این اساس رسانه حج با برگزاری باشکوه برائت از مشرکان، می تواند کارکرد راهنمایی و رهبری جهان اسلام را در خیزش آگاهانه و هدفمند در مقابل غرب ایفا کند. اینکه حج با حضور نمایندگانی از سراسر جهان اسلام برگزار می شود، این کارکرد رسانه ای، حج را بسیار تقویت می کند.

ثبات اجتماعی، کارکرد مؤثری داشته باشند. (1)

یکی از علل مهم بیداری اسلامی در مباحث فرهنگی و اجتماعی با عنوان بحران هویت بیان شده است. هرایر دکمجیان در این خصوص می گوید:

یکی از نتایج انحطاط و زوال اسلامی، ایجاد بحران هویت فردی و جمعی در میان مسلمانان بود... . عظمت بحران هویت، اسلام را در مقابل قدرت نظامی غرب و تأثیر و نفوذهای ایدئولوژیک، به حالت تدافعی در آورد. (2) از آنجا که هویت تمدنی، هویتی فرازمانی و فراسرزمینی است که ملیت ها و فرهنگ های مختلف را در خود جای می دهد، حج ظرفیت عظیمی در تقویت این هویت دارد. حج آوردگاه مسلمانانی است که از سرتاسر جهان، در زمان و مکان مشخصی برای انجام مناسک دینی، دور هم جمع شده اند و این، یعنی وحدت در عین کثرت؛ در اینجا فرهنگ ها و ملیت های گوناگون، ذیل دین واحد تجمع می کنند. به این ترتیب آموزه ها و هویت دینی، سبب ایجاد کنگره عظیم انسانی می شود.

افزون بر این، حج خاستگاه و بستر رویدادهای مهم تاریخی است و هر فرد زائر، پس از حضور در سرزمین وحی، خود را با این سابقه تاریخی همراه می بیند و از این جهت خود را به تمدنی اصیل، کهن و پویا متعلق می داند؛ تمدنی که او هم اکنون خود را در متن آن مشاهده می کند. حاجی، مکان ها و رویدادهایی را مشاهده می کند که ریشه هویت دینی امروز او را می سازد؛ ریشه و بنیانی که همه مسلمانان، خود را در آن یکسان می دانند و به آن احساس تعلق می کنند.

علاوه بر اسلام، حج یادآور دینداران بزرگی همچون ابراهیم و اسماعیل است که بنیان عمیق و اصیل هویت دینی را در بستر تمدن بشری به رخ می نمایاند. با توجه به

ص:186

جنبه های سلبی هویت، برائت از مشرکان و طرد هر نوع طاغوت نیز که در مناسک حج، به ویژه طواف وجود دارد، حاکی از صلابت و عزت تمدن امت اسلامی در مقابل غرب و استعمارگران است. از این جهت تشخص هویت تمدنی اسلام در مقابل تمدن های رقیب، نشان داده می شود که قصد دارند استیلا و سیطره خود را بر تمدن اسلامی تحمیل کنند.

در هم می نوردد و نمودی از ترکیب قدرت نرم و سخت جهان اسلام را به نمایش درمی آورد؛ زیرا حج از یک سو بروز و نمودی عینی از اقتدار جهان اسلام است که با حضور میلیونی حج گزاران محقق می شود (قدرت سخت) و از سوی دیگر این اجتماع عظیم انسانی، بر محور ایمان و توکل به خدای یگانه شکل گرفته است؛ وگرنه در هیچ کجای دنیا، هیچ دولتی بر اساس اصول سیاست و قدرت سخت نتوانسته است چنین اجتماع پرشوری را فراهم کند. ایمان به خدای یگانه است که دشواری سفر را آسان می کند و مسلمانان آزاده را در سرزمین ابراهیم، گرد هم می آورد (قدرت نرم).

ارائه تصویری موجه و عزت مندانه مؤثر هستند، حج نیز در مقام رسانه جهان اسلام، می تواند تصویری مناسب و قدرتمندانه از اسلام ارائه دهد. این بعد دیپلماسی رسانه ای حج، با توجه به تلاش های استعمار و غرب در اسلام هراسی و ارائه چهره غیرواقعی از اسلام، اهمیت ویژه ای می یابد.

اسلام هراسی معضلی است که در اشکال مختلف تبعیض، خشونت، طرد و توهین، نمایان می شود (1) که شاهد گسترش روزافزون این معضل و بروز شِکل های نهادینه شده و ساختمند آن هستیم. (2) اسلام هراسی امروزه به جنگ سردی بین اسلام و غرب تبدیل شده است (3) که رسانه ها، نقش مهمی در آن بازی می کنند. به این ترتیب اسلام هراسی به اسلام ستیزی تبدیل می شود. از این رو امروزه اسلام هراسی به چالشی در مقابل جنبش های اسلامی و اهرمی برای مقابله با بیداری اسلامی تبدیل شده است. غرب با ایجاد فضای رسانه ای و تبلیغات منفی، بر موج اسلام هراسی سوار می شود و به بهانه حفظ منافع خود، مفهوم جدیدی به نام «مبارزه با تروریسم» را برای مبارزه با اسلام و نهضت های اسلامی مطرح می کند.

ص:190

طرف دیگر حج در ابعاد و جنبه های فقهی و اخلاقی (فردی) خلاصه نمی شود، بلکه روح تعالیم حج، ابعاد و پیام های سیاسی و اجتماعی فراوانی در عرصه ملی و بین المللی دارد که در راستای ایجاد و تقویت بیداری اسلامی، تحلیل شدنی است. از این جهت می توان گفت جهانی شدن، بستر بسیار مناسبی است تا حج کارکردهای سیاسی و اجتماعی خود را در راستای تقویت بیداری اسلامی توسعه دهد؛ به عبارت دیگر جهانی شدن، زمینه را برای صدور شعارهای سیاسی - اجتماعی حج، مانند همگرایی و وحدت امت اسلامی، مبارزه با طاغوت و نفی پذیرش حکومت غیر الهی، دوری از مشرکان و دشمنان و پذیرش ولایت الهی فراهم می کند. این شعارها در ایجاد، تعمیق و پیروزی بیداری اسلامی بسیار مؤثر است.

کردن شیوه زندگی غربی شکل گرفته است. (1) بر این اساس سه جریان تقابل گرا (2)، تسلیم گرا و تعامل گرا (3)، در مقابل جهانی شدن ایجاد شده است. (4)

تأثیر جهانی شدن بر کشورهای اسلامی بیشتر است؛ به دلیل اینکه بیشتر کشورهای اسلامی، در حال توسعه یا توسعه نیافته هستند؛ به ویژه اینکه از بعد فرهنگی و سیاسی، جهان غرب به رهبری آمریکا، عزم خود را جزم ساخته تا با اسلام گرایی و اسلام مقابله کند و آن را در مقابل آموزه های غرب، ملایم و انعطاف پذیر نماید. (5)

به اصل آن و وجوب آن اشاره کرده است.

علاوه بر اینکه یک سوره در قرآن با نام حج آمده است، معمولاً آیاتی که در مورد این فریضه نازل شده نیز، جنبه عمومی دارد و با خطابات عام ذکر شده است. (1) بر این اساس حج بر خلاف دیگر عبادت ها، برای عموم مردم، حتی کفار تشریع شده است و اگر حج کافران قبول نمی شود، نه بدان جهت است که مکلف نیستند، بلکه بدان دلیل است که فاقد شرط قبولی اند. (2) البته از آنجا که این مکان، مکان توحید است، ورود غیر موحدان به این خانه ممنوع شده است. (3)

علاوه بر این در حج، نمایندگانی از همه نقاط جهان و با فرهنگ ها و قومیت های گوناگون، در زمان و مکانی واحد جمع می شوند تا مناسکی را انجام دهند که در سایر ادیان نیز وجود دارد. از این جهت مناسک حج، مناسکی جهان شمول است.

بر این اساس برخی اندیشمندان بر این باورند که یکی از اهداف عمده غرب، به ویژه آمریکا، از جریان جهانی شدن، تضعیف دین اسلام است که از طریق تضعیف ساختارهای عینی و ذهنی صورت می گیرد. تضعیف ساختارهای عینی دینی، بر ایجاد نظام های سیاسی و اجتماعی استوار است که جایگاه دین را در حوزه اقتدار سیاسی و اجتماعی کمرنگ کند و این مسئله از طریق سکولار کردن جوامع اسلامی انجام می شود.

تضعیف ساختارهای ذهنی نسبت به دین، از طریق تغییر در نگرش های پیروان ادیان و جوامع درباره دین و نهادهای دینی تأمین می شود. تغییر ذهنی در برخی موارد، ماهیت معرفتی و شناختی دارد؛ مانند تصویر چهره خشن از اسلام و مسلمانان (اسلام هراسی) که هم مانع توسعه اسلام در غرب می شود و هم موجب فروپاشی مسلمانان از درون می گردد. تغییر ذهنی، گاهی نیز ماهیت رفتاری و تبلیغاتی دارد؛ مانند مصرفی شدن زندگی با روندهای نظام سرمایه داری. (1)

از این جهت جهانی شدن، مانعی در مقابل اسلام گرایی و نهضت های اسلامی است؛ ولی جهانی شدن، ظرفیت هایی را نیز برای بیداری اسلامی فراهم می کند. فرصت یا تهدید بودن جهانی شدن برای بیداری اسلامی، به همان بحث جهانی شدن و جهانی سازی برمی گردد که در بخش قبل مطرح و بررسی شد.

در این بین به نظر می رسد حج در مقام عبادتی جهان شمول، در این اثرگذاری بسیار مؤثر و نقش آفرین است. حج در جایگاه رسانه بین المللی جهان اسلام که با حضور نمایندگانی از سرتاسر جهان نمود و بروزی از جهان شمول بودن اسلام است، می تواند کارکردهای بین المللی و رسانه ای جمعی را در بیان مسائل جهان اسلام و همچنین ایجاد

ص:195

فضای تبلیغاتی و سیاسی در راستای مطالبات جهان اسلام، بر عهده بگیرد.

در این بخش تأثیر حج بر بیداری اسلامی را در فضای جهانی شدن بررسی می کنیم.

حیطه اختیارات آن، باعث ایجاد گسست میان دولت و ملت در جوامع اسلامی و تضعیف حاکمیت ملی در این کشورها می شود که همین مسئله، می تواند برای برخی از دولت های اسلامی بحران آفرین باشد. (1)

به طور کلی در فرایند جهانی شدن، ویژگی های اصلی دولت ملی، همانند اهمیت و نقش مرزها، رو به زوال قرار می گیرد. (2)

امام خمینی(رحمه الله) با چنین نگرشی، حج را محلی برای کنشگری ملت های مسلمان برای اصلاح دولت های اسلامی می دانستند. از دید امام، وجود دولت های سرسپرده اسلامی، یکی از مشکل ها و موانع بیداری اسلامی است. (3) حتی در پیام های ایشان راجع به حج نیز این نکات بسیار به چشم می خورد. (4)

اهمیت و تأثیر نکات پیش گفته در تأثیر حج بر بیداری اسلامی، با توجه به موضع و جایگاه دولت های اسلامی در مورد بیداری اسلامی مشخص می شود؛ زیرا یکی از مهم ترین علل داخلی بیداری اسلامی، عملکرد ضعیف دولت های اسلامی است که سبب ایجاد نوعی خودباختگی هویتی در جوامع اسلامی شده است. از این جهت بیداری اسلامی، قیام و نهضتی در مقابل عملکرد حاکمان خودفروخته ای است که برای حفظ قدرت، فریفته غرب شده اند و استعمار فرانو را تسهیل می کنند.

همچنین اهمیت همگرایی جهان اسلام در تحقق بیداری اسلامی را برشمردیم.

جهانی شدن با متراکم کردن زمان و مکان، مرزهای جغرافیایی را کمرنگ می کند و با تسهیل ارتباطات میان فرهنگی، تأثیر اختلافات فرقه ای و نژادی و همچنین تمایزات مذهبی، فرهنگی و ملی را کاهش می دهد. از این جهت جهانی شدن، به انسجام فرهنگی کمک می کند. افزون بر این، تسهیل ارتباطات میان فرهنگی، شناخت میان فرهنگی را تقویت می کند و از این جهت با کاهش سوءتفاهم ها، زمینه های اختلاف و واگرایی کاهش می یابد و انسجام میان فرهنگی افزایش می یابد.

از سوی دیگر جهانی شدن که به دنبال اعمال و ایجاد هژمونی فرهنگ غرب بر جهان اسلام است، به تهدیدی برای بیداری اسلامی تبدیل می شود؛ زیرا به دنبال حذف خرده فرهنگ ها و تعمیم فرهنگ غربی در جهان است. ولی به دلیل تنوع و تکثر فرهنگی و امکانی که فناوری ارتباطی و اطلاعاتی در ارزیابی فرهنگ ها ایجاد کرده است، حتی خود سردمداران جهانی سازی نیز بر این باورند که فرهنگ جهانی غربی، نمی تواند همه فرهنگ ها را در خود جذب کند.

بر این اساس برخی اندیشمندان معتقدند که جهانی شدن به دلیل نادیده گرفتن فرهنگ های دیگر، روندی معکوس داشته است. برای نمونه برادل، معتقد است که اگر فکر کنیم «موفقیت یک تمدن به تنهایی، نقطه پایانی بر کثرت فرهنگی خواهد بود که قرن ها در تمدن های عظیم جهانی تبلور یافته است»، دچار اندیشه ای ساده لوحانه شده ایم. وی می گوید:

بسیاری از جوامع غیر غربی، شاهد بازگشت به فرهنگ آبا و اجدادی خود هستند. چنین جوامعی معمولاً به قالب مذهبی فرو می روند و بنابراین دستاورد بی درنگ فرایند نوسازی، احیای فراگیر مذهب بوده است. در جوامع غیر غربی، این احیای مذهبی در بیشتر مواقع، لزوماً حالت ضد غربی به خود می گیرد. در برخی موارد، فرهنگ غرب

ص:198

به بهانه مسیحی و مخرب بودن، پس زده می شود و در پاره ای موارد، به سبب بی دینی و انحطاط، رستاخیز اسلامی بار دیگر در همه کشورهای مسلمان بالیده و تقریباً در بیشتر جاها در مسائل سیاسی، اثری ژرف داشته است... مردم در سرتاسر جهان اسلام، در برابر آلوده شدن جوامع خود به غرب زهرآگین به پا خاسته اند. (1)

اقتدارگرا را می دهد، (1) حج نیز در مقام رسانه امت اسلامی، می تواند جامعه ای شبکه ای در سطح بین الملل اسلامی ایجاد کند که مسلمانان در ضمن آن، ارتباطات خود را گسترش دهند، اطلاعات خود را به روز کنند و بر قدرت چانه زنی خود بیفزایند.

جمع بندی

یکی از مهم ترین مفاهیم در تحلیل و تبیین مسائل اجتماعی و سیاسی بین الملل، جهانی شدن است که در عرصه های گوناگون سیاسی، رسانه ای، اجتماعی، اقتصادی و امنیتی، تأثیرات شگرفی داشته است. از طرفی جهانی شدن درصدد تحمیل ارزش ها و فرهنگ غربی به جهان است و سعی دارد با یکسان سازی فرهنگی در جهان، خرده فرهنگ ها را در خود حل کند. از سوی دیگر بیداری اسلامی برای تقویت هویت دینی اسلامی، به دنبال عزت طلبی هویتی خود در مقابل جهان غرب است. نهضت های اسلامی، غرب را عامل و مجری استعمار سیاسی، فرهنگی و اقتصادی جهان اسلام می دانند. امروزه حاصل این استعمار را می توان در هژمونی تمدنی غرب بر جهان اسلام مشاهده کرد.

از این جهت جهانی شدن و بیداری اسلامی، دو مؤلفه متخاصم و در مقابل هم تعریف می شوند که هر یک درصدد حذف دیگری و از بین بردن کارکرد آن است.

در این شرایط، حج در مقام عبادتی جهان شمول که نمایندگانی از سرتاسر جهان اسلام را برای انجام مناسکی واحد، در زمان و مکانی واحد گرد هم جمع می کند، ظرفیت های زیادی را برای تقویت بیداری اسلامی در شرایط جهانی شدن فراهم می کند.

افزون بر این، هرچند جهانی شدن، به دلیل ایجاد سیطره فرهنگ غربی، تهدیدی برای فرهنگ اسلامی است، ولی در عمل، این ایده با مشکلات زیادی مواجه شده است. از طرفی با توجه به بسترهای تعاملی و ارتباطی جهانی شدن، زمینه مستعدی

ص:200

برای ترویج و توسعه فرهنگ دینی و همچنین تعامل گسترده و بدون مرز نیروهای اسلامی ایجاد می شود. از این جهت جهانی شدن فرصت خوبی برای بیداری اسلامی است. حج آوردگاه بسیار مناسبی برای استفاده بیداری اسلامی از این فرصت جهانی شدن است.

ص:201

ص:202

تمدنی آن پیش روی امت اسلامی نیست. بنابراین لازم است با رویکردی تمدنی، تمامی آموزه ها و ظرفیت های جهان اسلام، بازخوانی شود و نقشه ای جامع برای تحقق تمدن اسلامی طراحی گردد تا حرکت و پتانسیل جهان اسلام، در مسیر واقعی خود قرار گیرد.

بنابراین از طرفی بیداری اسلامی، خود را در مقابل استیلای فرهنگی، سیاسی و اقتصادی غرب تعریف می کند و از این جهت بیداری اسلامی در لایه های تمدنی، به مصاف غرب می رود و از طرف دیگر، حج در مقام عبادتی فراگیر، با کارکردهای سیاسی و اجتماعی ژرف، ابعاد تمدنی نوینی را برای جهان اسلام فراهم می کند.

در این فصل قصد داریم پس از بیان اهمیت ابعاد تمدنی، جنبه های تمدنی حج و بیداری اسلامی را مرور کنیم و در پایان، تأثیر ابعاد تمدنی حج در بیداری اسلامی را مرور نماییم.

هرچند میراث فکری اسلامی، در مورد جامعه و نظام های سیاسی و نیز مفاهیم مرتبط با آنها، در آثار بزرگان و اندیشمندانی همچون فارابی (1)، ابن خلدون (2)، ماوردی (3)، غزالی (4)، ابن قتیبه (5) و قاضی عبدالجبار (6)، بسیار غنی و پربار است، ولی اندیشمندان اسلامی، از زمانی نگارش و تحقیق در مورد پدیده های مرتبط با جامعه و نظام های سیاسی را آغاز کردند که جامعه و حکومت اسلامی، رو به ضعف و سستی نهاده بود (از آغاز قرن چهارم هجری به بعد)؛ حال آنکه همتایان اروپایی آنها، از آغاز قرن پانزدهم میلادی، یعنی همزمان با اوج گرفتن و ترقی جوامع و نظام های سیاسی خود، چنین فرایندی را آغاز کردند. (7)

در نتیجه، این پشتوانه غنی فکری، نمود عینی و عملیاتی کمتری داشت؛ بنابراین برخی اندیشمندان معتقدند، تفکرات سیاسی اسلامی، تنها بعد از تلاش های کاربردی مسلمانان در مورد ایجاد امپراطوری اسلامی به ثمر نشست. (8)

احیای تمدن اسلامی در دوران معاصر، با توجه به روند پرشتاب بیداری اسلامی، اهمیتی دوچندان می یابد و می توان بیداری اسلامی را در افق احیای تمدن اسلامی، تفسیر و تحلیل کرد. (9) بر این اساس جنبش های اسلامی را می توان تجدید حیات یک

ص:205

جهان بینی تمدنی مبتنی بر نظم نوین جهانی اسلامی دانست که با نظم جهانی سکولار مخالف است. (1)

بر این اساس اهمیت دستیابی به مرحله تمدنی در بیداری اسلامی را در دو نکته می توان یافت:

1. جنبش های انقلابی موفق، دربرگیرنده دو مرحله تخریبی و تأسیسی هستند. از این منظر، مرحله بنیادی و اصلی هر انقلاب، آفرینش و نهادمندی سامان سیاسی نوین است و انقلاب پیروزمند، نیازمند ایجاد نظم سیاسی نوین یا دولتی نوین است. (2) بنابراین بیداری اسلامی برای حضور پایا و پویا، باید علاوه بر موضع سلبی و انتقادی نسبت به وضع موجود، در مورد آینده پس از قیام نیز برنامه های ایجابی و عملیاتی داشته باشد.

2. برای حفظ دستاوردهای نهضت، رسیدن به مرحله تمدنی لازم است؛ زیرا نهضت سازی و جنبش، اولین مرحله بیداری اسلامی است که با هدف نظام سازی سیاسی و تکامل بیداری اسلامی - منوط به ورود به مرحله دوم - است. به عبارت دیگر بیداری اسلامی در مرحله اول، با استعمار خارجی در مقابل غرب و مدرنیته و در مرحله دوم با استبداد داخلی در مقابل حاکمان وابسته، ایستادگی و مبارزه می کند. اما توقف در این مرحله، به شکست بیداری اسلامی و از بین رفتن دستاوردهای بیداری اسلامی منجر می شود؛ زیرا بالاتر از نظام لیبرال دموکراسی غرب، تمدن غرب وجود دارد که این نظام را حمایت می کند. اگر بیداری اسلامی با ارائه نظام سیاسی اسلام، فقط با نظام لیبرال دموکراسی مقابله کند، در صورت فقدان نظام تمدنی، برای تداوم خود پشتیبانی ندارد؛ در نتیجه نظام سیاسی، شکست خواهد خورد. (3)

ص:206

ظاهری و قومی و قبیله ای، همایشی عظیم را طرح ریزی می کنند.

آنان از هر مذهبی که باشند و فارغ از رنگ و نسب و هرگونه برتری، یک صدا و یک دل، در یک زمان و مکان، به سوی معبود خود می شتابند و یک صدا، ندای «اللهم لبیک» را سر می دهند و حج، مرکزی می شود برای قیام همه مسلمانان جهان که پروانه وار به گرد نماد توحید می چرخند و از برکات آن، بهره ها می برند.

قرآن یکی از حکمت های وجوب حج را منافعی می داند که مسلمانان آن را مشاهده می کنند: لِیَشْهَدُوا مَنٰافِعَ لَهُمْ . به نظر مرحوم علامه طباطبایی، مهم ترین منافع مورد نظر در این آیه، استحکام هرچه بیشتر پیوند برادری و همبستگی میان مؤمنان و نشان دادن قدرت آنان در صورت حفظ این یگانگی است و برای تحقق چنین هدف والایی در ایام حج، جدال و منازعه حرام شده است. (1)

چهره دین بزدایند و در مراجعت به دیار خود، اخبار و آثار وارثان وحی را به سراسر جهان ببرند و برای خویشان و آشنایان و مردم شهر و دیار خود بازگویند.

در سایر عصرها نیز این بهره عملی، کم و بیش در دسترس است؛ زیرا مسلمانان و نمایندگان امت و عالمان دین، از هر ناحیه به حج می آیند و فرصتی دست می دهد که از تضارب آرا و تبادل افکارشان، حق و باطل بازشناخته شود و پیام آن به گوش جان ها برسد.

سنت عملی پیامبر اکرم(ص) در حجة الوداع، در جای جای مشاعر و مواقف، بر این قرار گرفته بود که از اجتماع مردم بهره برداری نموده، مناسکِ حج، مسائل فقهی، اخلاقی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی دین را به آنان تعلیم نماید. خطبه های آن حضرت در این سفر، در مواضعی همچون مسجد خیف در منا (1)، در صحرای عرفات و خطبه حضرت در پایان حجة الوداع در غدیر خم، همه بیانگر این معناست.

در زمان امامان معصوم(علیهم السلام) و در سیره همه اصحاب هم، این سیره نبوی دنبال شد. امام باقر(ع) از مراسم حج، برای گفت وگو با مسلمانان مناطق مختلف اسلامی، بهره فراوان می برد. مجلسی (2) و احمد بن علی طبرسی (3)، شماری از مناظرات آن حضرت را گرد آورده اند. در میان مناظرات امام باقر(ع)، از مناظره با پیشوای مسیحیان شام، قتادة بن دعامه، عمر بن ذَرّ قاضی و نافع مولی ابن عمر می توان نام برد. (4)

توجه به این بعد از حج در این زمان، ضرورتی بیش از پیش پیدا می کند. رسیدن به اندیشه تمدنی و تولید نرم افزارهای مناسب شکل دهی تمدن اسلامی، نیازمند آن است که همفکری وسیع و عمیقی در امت اسلامی شکل گیرد و موسم حج، به دلیل ایجاد همدلی،

ص:209

می تواند زمینه مناسبی برای این امر مهم باشد و کانون اصلی ایجاد همفکری گردد. باید از این فرصت طلایی به نحو احسن استفاده کرد و تمامی همایش ها و جلسات علمی، به صورت دقیق برنامه ریزی شود و از تمامی توان و ظرفیت فکری جهان اسلام، در شکل دهی امت اسلامی استفاده نمود. پرواضح است که این فعالیت ها، نباید تنها به این ایام خلاصه شود، بلکه کارها باید مستمر، عمیق، کاربردی و ناظر به تحقق تمدن نوین اسلامی باشد.

هویتی مناسب با هویت جامعه داشته باشد و هر دو از منابع هویتی یکسانی تغذیه شوند. شکل گیری این هویت، سبب تعامل میان فرد و جامعه و همبستگی میان آنها می شود.

از سوی دیگر هویت تمدنی «دیگربود» (1)، خود را نیز تعریف و تعیین می کند که این «دیگربود»، در اثر تعامل با محیط پیرامونی شکل می گیرد. (2) این امر هم در درون گستره تمدنی و هم در بیرون از آن و در تعامل با سایر حوزه های تمدنی رخ می دهد و بر اساس آن، دوست و دشمن مشخص می شوند.

در حج هر دو بعد سلبی و ایجابی هویت تمدنی وجود دارد:

1. بعد ایجابی: حج بروزی از وحدت و انسجام جهان اسلام است که با حضور یکپارچه نمایندگانی از سرتاسر جهان اسلام، برای انجام اعمالی یکسان در زمان و مکانی واحد تحقق می یابد. به این ترتیب حج نظام ارتباطات جهان اسلام را در بستر اشتراک هویتی سامان می دهد و با استفاده از خاطرات و حافظه تاریخی یکسان، همه مسلمانان را به هویت تمدنی یکسان فرا می خواند.

2. جنبه سلبی: برائت از مشرکان از بهترین بروزهای غیریت ساز اسلام است که ضمن بروز وحدت هویتی مسلمانان بر محور توحید، وجود دشمن و هویت مغایر با ارزش های اسلامی را نیز بیان می کند. به عبارت دیگر در برائت از مشرکان، توجه به تفاوت های هویتی نیز در راستای ایجاد انسجام و همگرایی هویتی تعریف می شود.

و محلّی، برای طرح سبک زندگی و فرهنگ اصیل اسلامی، در همه زمینه های زندگی باشد. نمایندگان و رهبران مذاهب اسلامی، باید با استفاده از این فرصت، آثار، اخبار و سیره پیامبرخدا را در زمینه های مختلف اعتقادی، سیاسی، اخلاقی، اقتصادی و اجتماعی بازگو کنند.

در روایات اسلامی، یکی از فواید حج، نشر اخبار و آثار پیامبر خدا(ص) به تمام بلاد اسلامی ذکر شده است. هشام بن حکم، یکی از یاران امام صادق(ع) می گوید: از آن حضرت درباره فلسفه حج و طواف کعبه سؤال کردم؛ ایشان فرمود:

انَّ الله خَلَقَ الخلقَ ... وَاَمَرَهُمْ ونَهاهم ما یکون مِنْ امْرِ الطّاعَةِ فی الدین و مصلَحتِهم مِنْ امْرِ دُنْیاهُم، فَجَعَلَ فیه الاجتماعَ مِنَ المشرقِ والمغَرب لیتعارفوا ولیتربّح کُلُّ قوم مِنَ التِّجاراتِ مِنْ بَلَد الی بلد . . . وَلِتُعرَفَ آثارُ رسولِ الله(ص) و تُعْرَفَ اخْبارُه وَیُذْکَر وَلایُنسی. (1)

خداوند این بندگان را آفرید ... و دستوراتی در طریق مصلحت دین و دنیا به آنها داد؛ از جمله اجتماع مردم شرق و غرب را در آیین حج مقرّر داشت تا مسلمانان یکدیگر را به خوبی بشناسند و از حال هم آگاه شوند. هر گروهی سرمایه های تجاری را از شهری به شهر دیگر منتقل کند ... و برای اینکه آثار پیامبر9 و اخبار او شناخته شود و مردم آنها را به خاطر آورند و هرگز فراموششان نکنند.

رسوخ سبک زندگی غربی در جهان اسلام و بیگانه شدن از سیره نبوی، از موانع جدی بر سر راه تحقق امت اسلامی است. از مشخصه های بارز هر امتی، تحقق سبک زندگی است و اسلام به عنوان دینی جامع، خود منادی سبک زندگی خاص خود است.

روح حاکم بر سبک زندگی اسلامی، تحقق عبودیت تام انسانی در همه شئون حیات است و عبودیت یعنی تحقق توحید عملی. تحقق توحید، خواست تمامی پیامبران الهی است و این همان، غایت و مقصدی است که انسان باید به آن راه پیدا کند و به آن مقام برسد. توحید یعنی جریان ولایت حضرت حق در همه شئون حیات انسانی (فردی و

ص:212

اجتماعی) و تسلیم شدن اراده انسان در همه حوزه های ارادی خود و در تمامی لایه های آن (روحی، ذهنی، عملی). با این نگاه ایام حج به دلیل آماده بودن دل ها، زمینه مناسبی است تا سبک زندگی توحیدی، به خوبی به سفیران تمامی ملت ها، آموزش داده شود تا به عنوان تحفه ارزشمند حج، به دیار خود ببرند.

محرمات و واجبات مناسک حج و همچنین فضای کلی اعمال حج، روایتگر سبکی از زندگی اسلامی است که بر کانون خدامحوری و تعاطف اجتماعی است. مسلمانان در حج، نوعی از زندگی مبتنی بر اخلاق را در زندگی محبت آمیز در کنار هم تمرین می کنند که کسی حق نزاع، ناسزا و جدال را ندارد و برای جلوگیری از فخرفروشی، هرگونه مظاهر تفاوت و برتری از بین می رود؛ زیرا زائران از لباسی یکسان برخوردار و حتی با تراشیدن موی سر، بیشترین تشابه و یک رنگی را به دست می آورند و از هرگونه ابزار زینت و تفاخر به دورند. حاصل این زندگی، مهرورزی اجتماعی و احترام به حقوق دیگران است.

نظام تمدنی غرب، به نظریاتی مثل نظریه پایان تاریخ فوکویا یا جنگ تمدن های هانتینگتون منجر می شود که تمدن غرب را تمدن برتر و آخرین حد پیشرفت و کمال بشر معرفی می کند. در مقابل، در اسلام نظریه مهدویت، این نظر را رد می کند و با ارائه پایان معنوی و آسمانی برای خلقت، بر نظریات مادی گرایان غرب خط بطلان می کشد. (1)

در حقیقت تمدن غربی، به سخن بزرگان خود مانند اشپنگلر، هانتینگتون، فوکویاما و نیچه، به پایان خود رسیده است. در این میان اسلام هویت جو، در صورت بازگشت به پارسایی و معنویت و گذر از چنبره های مادیت، می تواند آماده گر ظهور بقیة الله باشد و آینده تمدنی را از آن خود کند. (2)

برخی اندیشمندان پس از اینکه قیام تحریم تنباکو را نقطه عطف موج اول و مشروطه را امواج دوم بیداری اسلامی در ایران می دانند، انقلاب اسلامی را موج سوم بیداری اسلامی معرفی می کنند که بر اساس نظریه اسلامی ناب سنتی- تاریخی ولایت فقیه، شکل گرفته است. تفصیل این موج، موج چهارم بیداری اسلامی است که همان تفصیل آرمان تاریخی تشیع، یعنی مهدویت است. به این ترتیب در تشیع، مهدویت در تداوم ولایت مطرح می شود. (3) بر این اساس می توان مهدویت را در راستای افق ایده آینده بیداری اسلامی تحلیل کرد. (4)

یکی از تعالیم و معارف مهم حج، پیوند و تقویت ارتباط با امام زمان(عج) است. (5) به این ترتیب حج و انتظار و اعتقاد به موعود (مهدویت) با یکدیگر گره می خورد.

ص:214

موعدگرایی ابعاد گوناگون سیاسی و اجتماعی دارد که بیداری اسلامی را تقویت می کند.

مبارزه با ظلم، قیام و انقلاب، تشکیل حکومت جهانی اسلامی و در نتیجه امید به آینده و تلاش برای اصلاح، از تعالیم و دستاوردهای مهم گفتمان مهدویت است که دستاوردهای کلان و چشم انداز انحصارطلبانه غرب، در جهان شمول کردن لیبرالیسم را به چالش جدی می کشد.

به عبارت دیگر یکی از کارکردهای مدرنیسم غربی، گسستگی بین تاریخ گذشته، اکنون و آینده است؛ ولی بیداری اسلامی در برابر این گسست، نوعی پیوستگی ایجاد می کند؛ یعنی بین گذشته اسلامی (سنت)، وضعیت فعلی و آینده، «پیوست» برقرار می کند. (1)

حج بستری فرهنگی و تمدنی است که این پیوستار تاریخی- تمدنی را به خوبی اجرا می کند:

گذشته: حج علاوه بر اینکه به نوعی تاریخ ادیان توحیدی و ابراهیمی را تداعی می کند، مهد تاریخ و تمدن اسلامی است. نزول وحی و تثبیت و گسترش اسلام و خاطرات سرنوشت ساز و ماندگار اسلام، با کعبه پیوندی ناگسستنی دارد. به عبارت دیگر حج هویت تمدنی زائران را تقویت می کند.

حال: حج نمایشی از اقتدار سیاسی و دینی مسلمانان است که با نیم نگاهی به گذشته، منبع عظیم قدرت دینی در عرصه بین الملل را نشان می دهد. این فضا ضمن روحیه بخشی و انسجام آفرینی، حاکی از پتانسیل زیاد اسلام در خلق تمدنی پایا و پویاست.

آینده: آینده نگری تمدن گرایانه، از جهتی به برنامه و تدبیر و از جهتی به شوق، انگیزه و امید نیاز دارد. تجمع مسلمانان در حج به علاوه الگوی مهدویت که حکومتی جهانی را در خود جای داده است، برنامه و امید را در مسلمانان برای خلق تمدنی جدید ایجاد می کند؛ تمدنی مبتنی بر حضور دین در عرصه سیاسی و اجتماعی.

ص:215

افزون بر رویکرد و ماهیت تمدنی حج که در نگرشی کلان نگر، آینده نگرانه و امیدبخش به هستی - که در ارتباط حج با ولایت و ظهور منجی آخرالزمان بروز پیدا می کند - حج در هر چهار بعد تمدنی، در ارتباط با بیداری اسلامی تحلیل پذیر است:

1. تمایل تمدنی، اولین مرحله بیداری اسلامی است که سبب انقلاب درونی و احساس نیاز برای تغییر وضع موجود در مسلمانان می شود. این روحیه است که مسلمان را برای بازیابی عزت تاریخی مسلمانان در مقابل غرب و استعمار به پا می خواند.

2. پس از شکل گیری تمایل تمدنی و ایجاد مطالبه عمومی در جهان اسلام، وقتی وارد مبارزه می شویم، به یک نظام اندیشه ای سیاسی نیاز است تا بر اساس آن، قیام و نهضت پیش برود. این نظام فکری و اندیشه ای است که برنامه های بیداری اسلامی و چشم انداز آن را تدوین می کند.

3. بحث هویت تمدنی نیز از ارکان مهم تمدنی بیداری اسلامی است. یکی از مهم ترین علل داخلی بیداری اسلامی، احساس سرخودردگی و تحقیر تاریخی و در نتیجه تلاش برای بازگشت به هویت و عزت اسلامی بود که در بخش دوم کتاب به تفصیل بیان شد.

4. کارکردهای اقتصادی حج، رهاورد بسیار مناسبی برای مباحث دستاوردهای تمدنی حج محسوب می شود که در بخش دوم کتاب گذشت.

جمع بندی

تمدن، از مباحث مهم در تحلیل های کلان اجتماعی و سیاسی جهان اسلام است که دیدی جامع را پدید می آورد. جهان اسلام پس از فراز و نشیب های تمدنی، هم اکنون در ایستگاه بیداری اسلامی، در تکاپوی دستیابی به عزت و اقتدار تمدنی خود است. در مقابل جریان بیداری اسلامی، غرب داعیه انحصار تمدنی دارد و خود را در مقام آخرین

ص:216

حد پیشرفت و الگویی تمام عیار و انحصاری، برای کشورهای در حال توسعه و اسلامی معرفی می کند. طبیعی است بیداری اسلامی برای باقی ماندن در این میدان مبارزه و تحقق اهداف خود، باید چنین رویکردی داشته باشد و از همه ظرفیت های خود برای تحقق این مهم بهره ببرد و حتی در صورت ضعف اقتصادی و نظامی، با بهره گیری از نقاط فرهنگی و هویتی، بر اعتبار تمدنی خود بیفزاید. (1)

در این میان حج که در بستری کاملاً نرم افزارانه جریان دارد، نمودی شکوفا از قدرت نرم جهان اسلام است که ضمن برخورداری از جنبه های مختلف تمدنی، در راستای اعتبار تمدنی جهان اسلام نیز حرکت می کند. تجمع عظیم مسلمانان در حج، آنها را متوجه نکات مشترک و قدرت عظیم انسانی و ایمانی آنها می کند و با برپایی مراسم برائت از مشرکان، ضمن تقویت انسجام هویت تمدنی آنها در مقابل غرب، دشمن مشترک را عامل دیگری در انسجام جهان اسلام معرفی می کند.

ص:217

ص:218

12. ارزیابی تحول دیپلماسی در قرن بیستم، محمدرضا البرزی، تهران، انتشارات سفیر، 1368.

13. استراتژی وحدت در اندیشه سیاسی اسلام، سید احمد موثقی، مقدمه محمدتقی جعفری، چ2، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1375.

14. اسلام در انقلاب: جنبش های اسلامی معاصر در جهان عرب (بررسی پدیده بنیادگرایی اسلامی)، هرایر دکمجیان، ترجمه حمید احمدی، چ3، تهران، کیهان.

15. اسلام رسانه ای، ادوارد سعید، ترجمه اکبر افسری، انتشارات طوس، 1379.

16. اسلام، سیاست و حکومت، محمدتقی مصباح یزدی، تهران، دفتر مطالعات و بررسی های سیاسی، 1377.

17. اسلام هراسی در غرب: جنگ سرد جدید فرهنگی علیه مسلمانان در آمریکا و انگلستان، ترجمه و تألیف محمدرضا دهشیری، تهران، انتشارات بین المللی الهدی، 1392.

18. اصول و مبانی جهانگردی، کوپر و همکاران، ترجمه اکبر غمخوار، تهران، فراماد، 1380.

19. اطلاعات سیاسی اقتصادی، «بهار عربی: شورش بر مدرنیته وارداتی»، حسین دهشیار، 1390، ش283.

20. اقتصاد اجتماعی با برداشتی از اقتصاد اجتماعی اسلام، حسن توانایان فرد، میلاد، تهران، 1357.

21. اقتصاد بین الملل، علیرضا رحیمی بروجردی، تهران، سمت، 1390.

22. الاقتصاد فی الاعتقاد، ابوحامد محمد غزالی، تهران، شمس تبریزی، 1382.

23. امام خمینی و اندیشه های اخلاقی - عرفانی (اخلاق، عرفان و جامعه)، «حکیم وحدت و زعیم کثرت (امام خمینی متفکر دوران گذار به جامعه توحیدی)»، مظفر نامدار طالشانی.

24. امام خمینی و همگرایی جهان اسلام، سیدمحمد هاشمی، نشر نیایش، 1382.

25. الامامة و السیاسة، ابی عبدالله بن مسلم بن قتیبه الدینوری، تهران، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1388.

26. انحصار رسانه ها، بن. اچ بگدیکیان، ترجمه داود حیدری، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها، 1374.

27. اندیشه تقریب، «ضرورت همراهی بیداری اسلامی با وحدت اسلامی»، ش29، 1390.

28. اندیشه سیاسی امام خمینی(قدس سره)، محمدحسین جمشیدی، چ3، تهران، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی (وابسته به مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی)، 1388.

ص:220

29. اندیشه سیاسی امام خمینی(قدس سره)، یحیی فوزی، تهران، دفتر نشر معارف، 1388.

30. اندیشه های اهل مدینه فاضله، ابونصر محمد فارابی، ترجمه و تحشیه جعفر سجادی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1379.

31. اندیشه های سیاسی در اسلام و ایران، حاتم قادری، تهران، سمت، 1385.

32. انسان و ادیان نقش دین در زندگی فردی و اجتماعی، ترجمه مهران توکلی، تهران، نشر نی.

33. انقلاب اسلامی ایران و امام خمینی(قدس سره)، راشد الغنوشی، ترجمه و توضیحات: سید هادی خسروشاهی، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1390.

34. انقلاب اسلامی ایران؛ علل، مسائل و نظام سیاسی، عباسعلی عمید زنجانی، چ1، قم، نشر معارف، 1381.

35. انقلاب اسلامی و نظریه پایان تاریخ، محمد مددپور، قم، بضعة الرسول، 1381.

36. انقلاب ایران و بازتاب جهانی آن، جان ال اسپوزیتو، ترجمه محسن شانه چی، چ2، تهران، انتشارات باز، 1386.

37. انقلاب در کشورهای عربی، واکاوی ریشه ها و عوامل، گردآوری: بهجت قرنی، ترجمه الهام شوشتری زاده، تهران، مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر، 1391.

38. انقلاب فرامدرن و تمدن اسلامی (موج چهارم بیداری اسلامی)، موسی نجفی، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1387.

39. انقلاب و بسیج سیاسی، حسین بشیریه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1374.

40. انقلاب های رنگی و انقلاب اسلامی ایران، شعیب بهمن، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1389.

41. الایدئولوجیة الصهیونیة دراسة حالة فی علم اجتماع المعرفة، عبدالوهاب محمد المسیری، کویت، عالم المعرفة، 1982م.

42. ایران در حکومت روحانیون، دیلیپ هیرو، ترجمه محمدجواد یعقوبی دارابی، چ1، تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران، 1386.

43. بازار مشترک اسلامی، غلام حسین خورشیدی، تهران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، 1367.

44. بازاندیشی درباره رسانه، دین و فرهنگ، استوارت هوور و نات لاند بای، ترجمه مسعود آریایی نیا، تهران، سروش، 1382.

ص:221

45. بازتاب جهانی انقلاب اسلامی، منوچهر محمدی، چ2، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1386.

46. بازتاب مفهومی و نظری انقلاب اسلامی در روابط بین الملل، محمدرضا دهشیری، چ2، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1390.

47. بازخوانی تأثیرات انقلاب اسلامی ایران بر بیداری مسلمانان، سیدمهدی طاهری، قم، مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی، 1388.

48. بحار الانوار، محمدباقر مجلسی، بیروت 1403ه. ق.

49. بررسی فرصت ها و چالش های ایجاد وحدت در سایه بیداری اسلامی با تکیه بر دیدگاه حضرت امام خمینی و مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای، علیرضا امینی، تهران، نهضت نرم افزاری (وابسته به انتشارات انقلاب اسلامی)، 1391.

50. برهه انقلابی در ایران، علیرضا شجاعی زند، تهران، مؤسسه چاپ و نشر عروج تهران، 1382.

51. بنیادهای نظریه اجتماعی، جیمز کلمن، ترجمه صبوری، تهران، نشر نی، 1377.

52. بنیان مرصوص، عبدالله جوادی آملی، قم، مرکز نشر اسراء، 1378.

53. بولتن ماهنامه اسلام و غرب، «پدیده اسلام ترسی»، فادی اسماعی، ترجمه پرویز شریفی، پیش شماره دوم، 1376.

54. به سوی خدا می رویم، سید محمود طالقانی، تهران، مشعر، 1381.

55. «بیداری اسلامی بر پایه امر به معروف و نهی از منکر»، محمدامین مبلغ.

56. بیداری اسلامی در جهان عرب، مطالعات نظری و موردی، به اهتمام فرزاد پورسعید، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1392.

57. بیداری اسلامی در گستره سیاست جهانی (درآمدی تحلیلی بر اسلام سیاسی)، گردآوری و تدوین (زیر نظر) غلامرضا خواجه سروی، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)، 1390.

58. بیداری اسلامی در نظر و عمل، به کوشش (ویراستار علمی) اصغر افتخاری، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)، 1391.

59. بیداری اسلامی و تأثیر آن بر معادلات منطقه ای و بین المللی، امین بنایی بابازاده، تهران، نهضت نرم افزاری (وابسته به انتشارات انقلاب اسلامی)، 1391.

ص:222

60. بیداری اسلامی، چشم انداز آینده و هدایت آن، معاونت فرهنگی مجمع تقریب مذاهب اسلامی.

61. بیداری اسلامی، علی اکبر ولایتی، تهران، بی نا، 1390.

62. پایان نظم سرمایه اجتماعی و حفظ آن، فرانسیس فوکویاما، ترجمه غلام عباس توسلی، تهران، جامعه ایرانیان، 1379.

63. «پدرسالاری جدید؛ تأملاتی در تعامل دولت و شهروندان در قیام های 2011 جهان عرب»، محمدعلی قاسمی.

64. پژوهش و تحقیق پدیده اسلام هراسی: مصادیق، روندها و ریشه ها، محمودرضا گلشن پژوه، تهران، ابرار معاصر، 1390.

65. پست مدرنیسم و اسلام، اکبر احمد، ترجمه فرهاد فرهمندفر، چ1، تهران، نشر ثالث، 1380.

66. پوشش خبری اسلام در غرب، ادوارد سعید، ترجمه عبدالرحیم گواهی، چ1، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1378.

67. پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران (از رکود تا بیداری اسلامی)، علی اکبر ولایتی، تهران، 1382

68. پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران (از رکود تا بیداری اسلامی)، علی اکبر ولایتی، تهران، مرکز چاپ و انتشارات، وزارت امور خارجه، 1386.

69. پیامبر و فرعون، ژیل کپل، ترجمه حمید احمدی، چ3، تهران، انتشارات کیهان، 1382.

70. تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر کشورهای اسلامی، محمدباقر حشمت زاده، چ4، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1387.

71. تاریخ خلافت عباسیان، از آغاز تا پایان آل بویه، احمدرضا خضری، تهران، سمت، 1379.

72. تاریخ عرب قبل از اسلام، عبدالعزیز سالم، ترجمه باقر حیدری نیا، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1380.

73. تاریخ قریش، حسین مؤنس، العصر الحدیث، النشر و التوزیع، 1423ه.ق.

74. تاریخچه بازار مشترک، ژان فرانسوا دونیو و ژرار دروئسن، ترجمه محمد اسفندیاری، چ1، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1375.

75. تأملاتی سیاسی در تاریخ تفکر اسلامی (مجموعه مقالات)، به اهتمام موسی نجفی، «مدخلی بر تاریخ اندیشه سیاسی در اسلام و ایران»، موسی نجفی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1377.

ص:223

76. تأملی بر نهضت بیداری اسلامی، عباسعلی حیدری، تهران، نهضت نرم افزاری (وابسته به انتشارات انقلاب اسلامی)، 1391.

77. تحلیل مردم شناختی حج بر اساس مناسک گذار، علی سادئی، تهران، انتشارات شلاک، 1386.

78. تحلیلی بر انقلاب اسلامی، منوچهر محمدی، تهران، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، 1382.

79. تحول در نظریه های روابط بین الملل، حمیرا مشیرزاده، تهران، سمت، 1384.

80. تحول مفاهیم در روابط بین الملل، حمیرا مشیرزاده و نبی الله ابراهیمی، «پویایی های روش شناختی در روابط بین الملل و مطالعات امنیتی»، مهدی میرمحمدی، پژوهشکده مطالعات راهبری، 1389.

81. تحول مفاهیم در روابط بین الملل، حمیرا مشیرزاده و نبی الله ابراهیمی، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبری، 1389.

82. ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، محمدتقی جعفری، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1359.

83. «تروریسم به جای کمونیسم؛ استراتژی دشمن سازی در آمریکا»، عبدالعلی قوام، 1381/5/27، ش656.

84. تروریسم مقدس اسرائیل، لیویا روکاچ، ترجمه مرتضی اسعدی، تهران، کیهان، 1365.

85. تصور و واقعیت، مرکز اطلاعات سازمان ملل متحد در تهران، تهران، 1378.

86. تغییرات اجتماعی، گی روشه، ترجمه منصور وثوقی، تهران، نشر نی، 1380.

87. تفسیر المیزان، محمدحسین طباطبایی، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1374.

88. تفسیر آسان، محمدجواد نجفی خمینی، تهران، انتشارات اسلامیه، 1398ه.ق.

89. تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تهران، دارالکتاب الاسلامیه، 1371.

90. تکنولوژی های جدید ارتباطی در کشورهای در حال توسعه، جریس هنسون و اومانا نارون، ترجمه داوود حیدری، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1388.

91. التکوین التاریخی للامة العربیة: دراسة فی الهویة والوعی، عبدالعزیز الدوری، بیروت، مرکز دراسات الوحدة العربیه، 1984م.

92. تمدن برتر: نظریه تمدنی بیداری اسلامی و طرح عالم دینی، موسی نجفی، چ1، اصفهان، نشر آرما، 1390.

93. توسعه در مکاتب متعارض، احمد ساعی، تهران، نشر قومس، 1384.

ص:224

94. جامعه مدنی و دولت: کاوش هایی در نظریه سیاسی، نیراچاندوک، ترجمه فریدون فاطمی و وحید بزرگی، تهران، مرکز، 1377.

95. جامعه شناسی ارتباطات، باقر ساروخانی، چ23، تهران، اطلاعات، 1388.

96. جامعه شناسی توسعه اصول و نظریه ها، تقی آزاد ارمکی، تهران، علم، 1386.

97. جامعه شناسی دین، همیلتون ملکم، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، مؤسسه فرهنگی انتشارات تبیان،1381.

98. جامعه شناسی دین، یواخیم واخ، ترجمه جمشید آزادگان، تهران، سمت، 1387.

99. جامعه شناسی سیاسی اسرائیل، اصغر افتخاری، تهران، مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه، 1380.

100. جامعه شناسی سیاسی جنبش های اسلامی، حمید احمدی، تهران، دانشگاه امام صادق، 1390.

101. جامعه شناسی سیاسی معاصر، جهانی شدن، سیاست و قدرت، کیت نش، ترجمه تقی دلفروز، تهران، کویر، 1380.

102. جامعه شناسی شعارهای انقلاب اسلامی، محمدحسین پناهی، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1383.

103. جامعه شناسی، آنتونی گیدنز، ترجمه منوچهر صبوری، چ13، تهران، نی، 1376.

104. جنگ نرم ویژه جنگ رسانه ای، حمید ضیایی پور، تهران، مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر، 1383.

105. جوان و بحران هویت، محمدرضا شرفی، تهران، سروش،1381.

106. جهان شمولی اسلام و جهانی سازی (2)، به کوشش سید طه مرقاتی، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1382.

107. جهانگردی و چشم اندازی جامع، وای چاک گی، ترجمه: علی پارساییان و محمد اعرابی، تهران، دفتر پژوهش های فرهنگی، 1382.

108. جهانی شدن سیاست: روابط بین الملل در عصر نوین، اسمیت استیو و جان بیلیس، ترجمه ابوالقاسم راه چمنی و دیگران، تهران، انتشارات مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر، 1383.

109. جهانی شدن فرهنگ هویت، احمد گل محمدی، تهران، نشر نی، 1381.

ص:225

110. جهانی شدن و نظریه روابط بین الملل، یان کلارک، ترجمه فرامرز نقی لو، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، 1382.

111. جهانی شدن یا استعمار مجدد: جهان اسلام در قرن بیست ویکم، محمداحسان علی محمدی، لندن، انتشارات طاها، 2002م.

112. جهانی شدن، تئوری های اجتماعی و فرهنگ جهانی، رابرتسون، ترجمه کمال پولادی، تهران، نشر ثالث، 1380.

113. جهانی شدن، مالکوم واترز، ترجمه اسماعیل گیوی و سیاوش مریدی، تهران، سازمان مدیریت صنعتی، 1379.

114. چالش های اجتماعی- فرهنگی سنت و مدرنیته در ایران، محمدعلی محمدی، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی، 1389.

115. چکیده مقالات همایش عملیات روانی، مهندسی و آینده پژوهی، «دیپلماسی عمومی یا براندازی نرم: نبرد بین گفتمانی»، مهدی میرمحمدی، ستاد کل نیروهای مسلح، 1387.

116. حج از نگاه حقوق بین الملل، سید محمد خامنه ای، تهران، سازمان انتشارات کیهان، 1371.

117. حج تجلی معنویت و کانون دیپلماسی فرهنگی جهان اسلام، به کوشش ابراهیم حاجیانی، تهران، پژوهشکده تحقیقات راهبردی مجمع تشخیص مصلحت نظام، 1391.

118. حج در آیینه روان شناسی، محمدرضا احمدی، چ1، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1390.

119. حج و بیداری اسلامی در اندیشه امام خمینی، محسن محمدی، قم، پژوهشکده حج و زیارت، 1391.

120. حج و مهدویت، حسینی الهی نژاد، تهران، مشعر، 1391.

121. حج، علی شریعتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1360.

122. حرکة الفتح الاسلامی فی القرن الاول، شکری فیصل، بیروت، دارالعلم للملایین، 1974م.

123. حرکت امام خمینی و تجدید حیات اسلامی، راشد الغنوشی، ترجمه هادی خسروشاهی، چ1، تهران، اطلاعات، 1372.

124. خاورمیانه، (ویژه اسلام گرایی و بیداری اسلامی در خاورمیانه)، «انقلاب های عربی و فلسطین: بازگرداندن بعد ملی یا تحکیم بعد اسلامی؟»، ابراهیم ابراش، ترجمه ابراهیم شوشتری زاده، مؤسسه

ص:226

فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر تهران، ش8، 1390.

125. خسی در میقات، جلال آل احمد، تهران، جامه داران، 1387.

126. دارالصفدی، دمشق، 1994م؛ پرونده اسرائیل و صهیونیسم سیاسی، روژه گارودی، ترجمه نسرین حکمی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1369.

127. دانش سیاسی (دو فصلنامه علمی پژوهشی علوم سیاسی)، «زمینه های رشد اسلام هراسی ساختمند در بریتانیا»، کاووس سیدامامی و سید محمدمهدی حسینی فائق، ش14، دانشگاه امام صادق، 1390.

128. درآمدی بر نظریه ارتباطات جمعی، دنیس مک کوئیل، ترجمه پرویز اجلالی، تهران، دفتر مطالعات و توسعه رسانه ها، 1385.

129. درآمدی بر نظریه سیاسی امام خمینی، محمدرضا ده شیری، چ2، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1380.

130. دولت و حکومت در اسلام، سیری در نظریه سیاسی فقهای مسلمان از صدر اسلام تا اواخر قرن سیزدهم، آن. کی. اس. لمبتون، تهران، مؤسسه چاپ و نشر عروج، 1374.

131. دیپلماسی رسانه ای، علی محمد اسماعیلی، تهران، مؤسسه جام جم، 1388.

132. دیپلماسی عمومی ایالات متحده در قبال ایران، فواد ایزدی، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق، 1390.

133. دین و اقتصاد، دانشگاه امام صادق(ع)، ترجمه محمدمهدی عسکری و دیگران، دانشگاه امام صادق، 1390.

134. دین و روابط بین الملل، یورگن هابرماس و دیگران، «اسلام و غرب، صدای گفت و گوی مسلمانان»، جان لی اسپوزیتو و جان اوول، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، 1386.

135. رسانه، «ارتباطات و توسعه؛ چهار دهه نظریه پردازی ... و امروز؟»، محمدمهدی فرقانی، ش46، 1380.

136. «رسانه های عربی در بیست سال گذشته: فرصت ها و چالش ها»، رشا عبدالله.

137. رسانه ها و دین: از رسانه های سنتی تا تلویزیون، ناصر باهنر، تهران، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، 1385.

138. رسانه ها و راه های تقویت مشارکت مردم در صحنه های سیاسی و اجتماعی، سعید کریمی، چ1، قم، بوستان کتاب، 1382.

ص:227

139. روابط بین الملل و جامعه شناسی تاریخی، استفن هایدن، ترجمه جمشید زنگنه، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین الملل، 1379.

140. رویارویی تمدن ها، ساموئل هانتینگتون، ترجمه مجتبی امیری، تهران، مرکز چاپ و انتشارات امور خارجه، 1381.

141. رویکردها و طرح های آمریکایی درباره ایران، علی عبدالله خانی، تهران، مؤسسه ابرار، 1385.

142. رهبری و انقلاب، حسین حسینی، تهران، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، 1381.

143. سامان سیاسی در جوامع دستخوش دگرگونی، ساموئل هانتینگتون، ترجمه محسن ثلائی، تهران، علم، 1375.

144. سخن نامه حج، محمد محمدی ری شهری، قم، دارالحدیث، 1390.

145. سرشت نمادین اجتماع، آنتونی پل کوهن، ترجمه عبدالله گیویان، تهران، دانشکده صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، 1390.

146. سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران؛ بازبینی نظری و پارادایم ائتلاف، محمود سریع القلم، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک، 1379.

147. سیاست خارجی و روابط بین الملل از دیدگاه امام خمینی، علی بیرکی داستانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1381.

148. سیر اعلام النبلاء، محمدبن احمد ذهبی، بیروت، 1402-1409ه.ق.

149. «شکل دادن مجدد به اقتصاد مالیه و بانکداری اسلامی در سیاست جهانی»، بیل مائورر، ترجمه رضا سیمبر، دانشگاه امام صادق، 1389.

150. شرایع الاسلام، شیخ صدوق، قم، انتشارات اسماعلیان، 1376.

151. شیخ محمد شلتوت آیت شجاعت، علی احمدی، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1383.

152. صحیفه حج، چ2، مشعر، تهران، 1387.

153. صدور انقلاب از دیدگاه امام خمینی (تبیان، دفتر ششم).

154. صهبای حج، عبدالله جوادی آملی، قم، مرکز نشر اسراء، 1385.

155. عدالت در اندیشه سیاسی اسلام، بهران اخوان کاظمی، قم، بوستان کتاب، 1382.

156. علل پیشرفت اسلام و انحطاط مسلمین، زین العابدین قربانی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی،

ص:228

1361.

157. غربی سازی جهان، سرژلاتوش، ترجمه فرهاد مشتاق صفت، سمت، تهران، 1379.

158. فرهنگ و اندیشه، «موج چهارم امنیتی و پارادوکس های امنیت ملی در ایران امروز»، محمدرضا تاجیک، ش14 و15، 1384.

159. فصلنامه 15 خرداد، «غفلت غربی و بیداری اسلامی: دو حرکت متعارض در دنیای معاصر»، مصطفی امه طلب، سال 4، دوره 3، 1386.

160. فصلنامه اسلامی «ایران هراسی در آمریکا: بازنمایی شرق شناسانه در برنامه هسته ای ایران در مستند ایرانیوم»، فواد ایزدی و دیگران، ش35، 1392.

161. فصلنامه اقتصاد اسلامی، «ابهام در اهداف نظام اقتصادی اسلام و ساماندهی آن»، احمدعلی یوسفی، سال6، 1385

162. فصلنامه اقتصاد اسلامی، «علم اقتصاد اسلامی، تعریف و روش»، منذر کهف، ترجمه سید حسین میرمعزی، سال6، 1385.

163. فصلنامه امنیت ملی، «تأثیر بیداری اسلامی بر گفتمان جدید قدرت منطقه ای»، سعدالله زارعی و همکاران، ش4، 1391.

164. فصلنامه بین المللی روابط خارجی، «ایران هراسی: دلایل و پیامدها»، محسن شریعتی نیا، ش6، 1389.

165. فصلنامه پژوهش فرهنگی، «مناسک حج در نگارگری اسلامی و نقش آن در همبستگی ملی و وحدت اسلامی»، مهناز شایسته فر، ش12، 1389.

166. فصلنامه تحقیقات فرهنگی، «رسانه و فرهنگ سازی»، محمدرضا دهشیری، ش8، 1388.

167. فصلنامه سیاست خارجی، «پیچیدگی و تناقض های جهانی شدن»، جیمز روزنا، ش13، 1378.

168. فصلنامه سیاست خارجی، «علل تحول تروریسم در عصر پست مدرن»، عنایت الله یزدانی و محمد خدابنده، ش4، 1386.

169. فصلنامه علمی- پژوهشی علوم سیاسی، «نقش انقلاب اسلامی و الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت در ایجاد تمدن اسلامی- ایرانی»، رسول نوروزی، دانشگاه باقرالعلوم، ش60، 1391.

170. فصلنامه علوم سیاسی، «اسلام، غرب و رسانه ها»، کریم خان محمدی، ش36، 1385.

171. فصلنامه قبسات، «عبادت و سیاست تاروپود حج»، محمد محمدی اشتهاردی، ش21، 1384.

ص:229

172. فصلنامه مطالعات امنیتی، «ابعاد اجتماعی برنامه امنیتی اسرائیل: دستور کاری برای قرن بیست ویکم»، اصغر افتخاری، ش1، 1372.

173. فصلنامه مطالعات امنیتی، «ابعاد اجتماعی برنامه امنیتی اسرائیل؛ دستور کای برای قرن بیست ویکم»، اصغر افتخاری، ش1، 1372.

174. فصلنامه مطالعات انقلاب اسلامی، «ارکان امت واحده و تمدن اسلامی از منظر امام خمینی و مقام معظم رهبری»، مسعود معینی پور و رضا لک زایی، ش28، 1391.

175. فصلنامه مطالعات راهبردی، «تحلیل امنیت در پارادایم های حاکم بر روابط بین الملل»، مجید عباسی اشلقی، ش3، 1383.

176. فصلنامه مطالعات راهبردی، «دگرگونی در نظریه ها و مفهوم امنیت بین المللی»، محمود یزدان فام، ش4، 1386.

177. فصلنامه مطالعات راهبردی، «رهیافت های شناخت شناسی امنیت»، محمود عسگری، ش2، 1382.

178. فصلنامه مطالعات ملی، «تحلیل سازه انگارانه از هویت ملی در دوران جنگ تحمیلی»، بهاره سازمند، ش22، 1384.

179. فصلنامه مطالعات ملی، «جهانی شدن و هویت ملی»، محمدرضا دهشیری، ش5، 1379.

180. فصلنامه مطالعات منطقه ای جهان اسلام، «اصلاحات سیاسی در عربستان سعودی: حال و آینده»، عمرو حمزاوی، ترجمه محمدرضا بلوردی، ش25، 1385.

181. فضا و نابرابری اجتماعی، عماد افروغ، تهران، دانشگاه تربیت مدرس، 1377.

182. فقر تاریخی گری در حوزه فرهنگ و تمدن غربی، کارل ریموند پوپر، ترجمه احمد آرام، تهران، انتشارات خوارزمی، 1350.

183. فقه الزکاة، یوسف قرضاوی، بیروت، مؤسسه الرسالة، 1397 ه.ق.

184. فقه سیاسی، عباسعلی عمید زنجانی، تهران، امیرکبیر، 1373.

185. القاعده از پندار تا پدیدار، حمیدرضا اسماعیلی، تهران، اندیشه سازان نور، 1386.

186. قبله عالم؛ ژئوپلتیک ایران، گراهام فولر، ترجمه عباس مخبر، چ5، تهران، نشر مرکز، 1390.

187. قدرت در عصر اطلاعات، از واقع گرایی تا جهانی شدن، جوزف نای، ترجمه سعید میرترابی، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1387.

188. کاربرد اندیشه سیستمی، درک هیچنز، ترجمه رشید اصلانی، تهران، مرکز آموزش مدیریت دولتی،

ص:230

1376.

189. الکافی، محمدبن یعقوب کلینی، بیروت، چاپ علی اکبر غفاری، 1401ه.ق.

190. کالبد شکافی تهدید، اصغر افتخاری، تهران، دانشگاه امام حسین، 1385.

191. کتاب بیداری اسلامی (المجتمع والدولة فی الوطن العربی)، سعدالدین ابراهیم، ترجمه کمال باغجری، تهران، مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر، 1390.

192. کتاب بیداری اسلامی (ویژه مطالعات موردی)، تهران، مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر، 1391.

193. کنزالعمال فی سنن القوال و الافعال، علی بن حسام الدین متقی، بیروت، مؤسسه الرسالة، 1409ه. ق.

194. کیهان فرهنگی، «جهان اسلام و رسانه های جهانی»، حمید مولانا، ش189، 1381.

195. گذار به دموکراسی ملاحظات نظری و مفهومی، ساموئل پی. هانتینگتون، ترجمه و تألیف محمدعلی کدیور، تهران، گام نو، 1386.

196. گردشگری و توسعه در جهان سوم، جان لی، ترجمه علیرضا افتخاری و دیگران، تهران، شرکت چاپ و نشر بازرگانی، 1378.

197. گفتمان آیت الله خامنه ای، شبکه های مجازی و تغییرات راهگشا در جریان بیداری اسلامی، محمدسجاد نجفی، تهران، نهضت نرم افزاری (وابسته به انتشارات انقلاب اسلامی)، 1391.

198. ماهنامه علمی- ترویجی معرفت، «مقایسه فضای تبلیغی تلویزیون و مسجد»، حسن خیری، ش8، 1387.

199. مبانی ارتباطات جمعی، محمد دادگران، چ9، تهران، مروارید، 1385.

200. مبانی مشروعیت حکومت، نظریه ابوالحسن ماوردی، غلامرضا ذاکر صالحی، قم، بوستان کتاب، 1389.

201. مبانی نظری بیداری اسلامی در قرن اخیر با تأکید بر اندیشه های حضرت آیت الله العظمی سید علی خامنه ای رهبر معظم انقلاب اسلامی، بتول یوسفی، تهران، نهضت نرم افزاری (وابسته به انتشارات انقلاب اسلامی)، 1391.

202. متن کامل گزارش ریاست دبیرخانه نشان حلال، عبدالحسین فخاری، تهران، دبیرخانه نشان حلال، 1386.

ص:231

203. متین، «پیوند اخلاق و سیاست در تفکر اسلامی»، دانیل اچ.فرانک، ترجمه مسعود صادقی علی آبادی، ش9.

204. مجله الدراسات الفلسطینیة، «الثورات العربیة والفلسطین، استعاد البعد القویم ام تعزیر البعد الاسلامی؟»، ابراهیم ابراش، 2011م.

205. مجله حضور، «دستاوردهای انقلاب اسلامی در جهان امروز»، احمد هوبر، ش1، 1370.

206. مجله خیمه، «ضرورت های توسعه گردشگری مذهبی در ایران»، ساناز عرب خدری، ش46، 1387.

207. مجله علمی پژوهشی راهبرد، «بنیادهای فکری القاعده»، عباس نجفی فیروزجانی، ش27، 1382.

208. مجله فقه (کاوشی نو در فقه اسلامی)، «دلایل فقهی ضرورت تشکیل بازار مشترک اسلامی»، احمد مبلغی، ش39، 1389.

209. مجله نامه اتاق بازرگانی، «تولید فرآورده های غذایی حلال صنعتی رو به گسترش و تجارتی رو به توسعه»، مهرآفرین، ش339، 1375.

210. مجمع الفائدة والبرهان، احمد اردبیلی، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1413 ه.ق.

211. مجموعه مقالات اولین همایش حج و اقتصاد، قم، پژوهشکده حج و زیارت، 1391.

212. مجموعه مقالات چهاردهمین جشنواره بین المللی شیخ طوسی: بیداری اسلامی، «بیداری اسلامی و مبانی فقهی آن»، عبدالرحیم اخلاقی، مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی، 1390.

213. مجموعه مقالات چهاردهمین جشنواره بین المللی شیخ طوسی: بیداری اسلامی، «نقش مطالبات اقتصادی در انقلاب و خیزش کشورهای عربی»، محسن معارفی، مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی، 1390.

214. مجموعه مقالات چهارمین کنگره بین المللی جغرافی دانان جهان اسلام، «نقش گردشگری در فرایند همگرایی فرهنگی کشورهای اسلامی»، حمید جلالیان و دیگران، 1389.

215. مجموعه مقالات دیپلماسی رسانه ای، رضا صالحی امیری، تهران، مجمع تشخیص مصلحت نظام پژوهشکده تحقیقات استراتژیک، 1387.

216. مجموعه مقالات نخستین همایش جهانگردی و جمهوری اسلامی ایران، «جهانگردی و ارتباط میان فرهنگی»، محمدهادی همایون، 1376.

217. مجموعه مقالات همایش اندیشه های سیاسی و اجتماعی امام خمینی، چ1، قم، مرکز بین المللی

ص:232

ترجمه و نشر المصطفی (وابسته به جامعه المصطفی العالمیه)، 1389.

218. مجموعه مقالات همایش اندیشه های سیاسی و اجتماعی امام خمینی(قدس سره)، «اخلاق و سیاست در اندیشه امام خمینی»، اکرم نامور، چ8، قم، مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی (وابسته به جامعه المصطفی العالمیه)، 1389.

219. مجموعه مقالات همایش رسانه ها و ثبات سیاسی - اجتماعی جمهوری اسلامی ایران، گروهی از نویسندگان، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1381.

220. مجموعه مقالات، جهانی شدن: فرصت ها و چالش ها...، تهران، مؤسسه مطالعات راهبردی و آموزش و پرورش، 1382.

221. مجموعه مقاله های سمینار بررسی سیاست ها و برنامه های توسعه جهانگردی در جمهوری اسلامی ایران، «زمینه های فرهنگی توسعه جهانگردی»، ابوالحسن فقیهی و مهدی کاظمی، 1382.

222. مدرس علوم انسانی، «مقدمه ای بر نظریه وابستگی در جامعه شناسی توسعه»، تقی آزادارمکی، ش5، 6 و 7، 1370 -1371.

223. مرآة العقول فی شرح خبار آل الرسول، محمدباقر مجلسی، چ2، تهران، دارالکتب الاسلامیه 1404 ه .ق.

224. «مدیریت گردشگری فرهنگی»، پریسلا بونی فیس، ترجمه محمود عبدالله زاده، نشر دفتر پژوهش های فرهنگی، 1376.

225. مردم، دولت و هراس، باری بوزان، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1378.

226. مروری بر صنعت گردشگری، سیمین تولایی، تهران، دانشگاه تربیت معلم، 1386.

227. مشکل از کجا آغاز شد؟ تأثیر غرب و واکنش خاورمیانه، برنارد لوئیس، ترجمه شهریار خواجیان، چ1، تهران، نشر اختران، 1384.

228. المغنی فی ابواب التوحید و العدل، قاضی عبدالجبار، بیروت، داراحیاء التراث، بی تا.

229. مقالات برگزیده همایش بیداری اسلامی در اندیشه سیاسی حضرت آیت الله العظمی امام خمینی و حضرت آیت الله العظمی خامنه ای.

230. مقالات برگزیده همایش نظریه بیداری اسلامی در اندیشه سیاسی حضرت آیت الله العظمی امام خمینی و حضرت آیت الله العظمی خامنه ای، تهران، نهضت نرم افزاری (وابسته به انتشارات انقلاب اسلامی)، 1391.

231. مقدّمه ابن خلدون، ابن خلدون، ترجمه محمدپروین گنابادی، چ8، تهران، علمی و فرهنگی، 1375.

ص:233

232. موج سوم بیداری اسلامی، عبدالله گنجی، تهران، مؤسسه مطالعات اندیشه سازان نور، تهران، 1388.

233. مؤلفه های اندیشه سیاسی امام خمینی، «امام خمینی و نقد تجدد و ترقی در جامعه دینی و غیردینی»، مظفر نامدار.

234. مؤلفه های اندیشه سیاسی امام خمینی(قدس سره)، «امام خمینی و نقد مدرنیزاسیون در اندیشه ترقی (بر اساس اصول اندیشه تعالی)»، موسی نجفی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، 1379.

235. المیزان فی تفسیر القران، محمدحسین طباطبایی، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، 1417ه.ق.

236. المیزان فی تفسیر القرآن، محمدحسین طباطبایی، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی، 1363.

237. میعاد با ابراهیم، علی شریعتی، تهران، انتشارات مونا، 1361.

238. نشریه پژوهش و سنجش، «مخاطب شناسی رسانه»، حسام الدین آشنا، ش26، 1380.

239. نظریه اجتماعی سیاست بین الملل، الکساندر وفت، ترجمه حمیرا مشیرزاده، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین الملل، 1384.

240. نظریه بیداری اسلامی بر اساس اندیشه سیاسی حضرت آیت الله العظمی خامنه ای، موسی نجفی، تهران، نشر نهضت نرم افزاری، 1391.

241. نظریه های ارتباطات، جیمز تانکارد و ورنر سورین، ترجمه علیرضا دهقان، چ3، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1386.

242. نظریه های انقلاب: وقوع، فرایند و پیامدها، محمدحسین پناهی، تهران، سمت، 1389.

243. «نظریه وحدت آفرینی دشمن مشترک و کشورهای مسلمان نشین»، ابراهیم برزگر، معاونت فرهنگی مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1384.

244. نوسفلی گری و جهانی شدن امنیت خاورمیانه، بنی الله ابراهیمی، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1392.

245. نه شرقی نه غربی (رابطه خارجی ایران با آمریکا و شوروی)، نیکی کدی و مارک گازیوروسکی، ترجمه ابراهیم متقی و الهه کولایی، تهران، نشر مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1379.

ص:234

246. وحدت از دیدگاه امام خمینی (تبیان، آثار موضوعی، دفتر یازدهم)، آیت الله سید روح الله خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نثر آثار امام خمینی، 1386.

247. وحدت از دیدگاه امام خمینی (تبیان، دفتر پانزدهم)، معاونت پژوهش مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چ1، قم، 1376.

248. وحدت اسلامی: مبانی، عرصه ها، موانع و راهکارها، محمدرسول حسینی، قم، جامعه المصطفی العالمیه، 1388.

249. وسایل ارتباط جمعی و امپراتوری آمریکا، هربرت شیلر، ترجمه احمد میرعابدینی، تهران، سروش، 1377.

250. وسایل ارتباط جمعی، کاظم معتمدنژاد، چ5، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، 1385.

251. ولایت فقیه، امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1380.

252. هراس بنیادین (اروپامداری و ظهور اسلام گرایی)، بابی سعید، ترجمه غلامرضا جمشیدی ها و موسی عنبری، تهران، دانشگاه تهران، 1389.

253.

" Swords Into Plow Shares: The Problems and Progress of International Organization " , Inis L. Claude, New York, Random House, 1971. 254. A Terrible Beauty (also pubished as Modern Mind: An intellectual history of the 20th century), Peter Watson, Weidenfeld Nicolson Ltd, 2001.

255. A World Without Islam, Graham Fuller, Hachette Book Group USA, 2010.

256. Alqade in the west as a youyth Movment, the Power a Narrative, Oliver Roy, Microcon Policy Working Paper 2, Brighton, Microcon, 2008.

257. America Embatted, R. Crockatt, Rrouledge, 2003

258. Anthropology of Religion: An Introduction, Fiano Boowie, oxford Massachusetts: black well, 2006.

259. Autobiography of Malcolm x, X Malcolm, New York: Grove press, 1966.

ص:235

260. Bringin Religion in to International Relations, Jonathan Fox, shmuel sandler, Macmillian New york 2004.

261. Current History, "China Unpeaceful Rise

" , Mersheimer J. J., 2000. 262. Ed, visions of Internal Rclations: Assesing an Academic Field, Richard w.Mansbach,

" Deterriotori alizing Global Politics " , South Carolina: unersity of south Carolina press, 2002. 263. European Journal of International Relation, "Ontological Security in Word Politics: State Identity and Security Dilemma", Jennifer Mitzen, 2006.

264. Foreign Affairs,

" When the Shiites Rise " , Nasr, V.R, 2006. 265. Globalization, M. Waters, New York: Routledge, 1995.

266. Gommunications Power, Manuel Castells, Oxford University Press, 2009.

267. Guests of God: pilgrimage and politics in the Islamic world, Bianchi Robert R, Oxford and New york: oxford university press, 2004.

268. IISS, "Egypt, Tonisia

... and Iran", shibly Telhami, Febrary, 2011. 269. Image and pilgrimage in Christian culture: anthropological perspectives, Turner, victor, New York: Columbia university press, 1978.

270. Image and pilgrimage in chritian culture: anthropological perspectives, Turner, vector Turner, Edith, New York: Columbia university press, 1978.

271. in: John L. Eslosito (ed), Voice of Resurgent Islam, "The nature of The Islamic Resurgence", Khurshid Ahmad, New York: oxford university, 1983.

272. In: Politics and the Third World, "The State in Post-Colonial Societies: Pakistan and

Bangladesh", Haruza Alavi, Harry Goulbourne, ed, London, Macmillan, 1989.

273. Institute for Policy Studies,

" Iran in the Crosshairs How to Prevent Washingtons Next War " , Bennis Phyllis, 2008. 274. Interantional Organization,

" Anarchy and The limits of Cooperation: A Realist Critique

ص:236

of the Newcst Liberal Institutio nalism

" , Joseph M.Grieco, Vol 42, No 3, 198??. 275. Interantional Studies Association,

" Constructivist Security Studies of a Research Program " , Tho Farrell, Blackwell Publishing, 2002. 276. International Affaires, "Sovereignty an Interoduction and Brief History", Daniel Philpott, vol.48, No.2, Winter 1995.

277. International Journal of Politics, Culture and Society, "Theorizing religion in a globalizing world", Karner Christian and Aldridge Alan, Vol 18, No 1, 2004.

278. International Politics, "Thy Will Be Done: The New Foreign of Americas Christian Right", Stuart Croft, No 44, 2007.

279. International Studies Review,

" Toward a post-Western IR: The Umma, Khalsa, and Critical International Relations Theory " , Giorgio Shani, No 10, 2008. 280. Islam and the west: Conplict or Cooperation, Amin Saikal, Palgrave Macmillan, New York, 2003.

281. Journal of humanities and Social Sciences, "International Migration and the politics of Identity and security", Yannis A. Stivachtis, 2008.

282. Journal of International Affairs,

" Cyber politik: The Changing Nature of Power in The In Pormation Age " , David J. Rothkopf, Vol 51, No 2, Columbia university, New York, Spring 1988. 283. Journal of International Affairs,

" Cyber politik: The Changing Nature of Power in The In Pormation Age " , David J. Rothkopf, Vol 51, No 2, Columbia university, New York, Spring 1988. 284. Mass Media, Politics and Society in the Middle Est, "Introduction: Mass Media in the

Middle Est: Patterns of Political and Social Change", Kai Hafer, Cresskill and NewJersy, Hampton Press Inc, 2001.

285. Modern Islamic Political Thought, Hamid Enayat, Austin: University of texas press, 1982.

ص:237

286. New Challengcs, New Tools for Defence Decision Making, Stuart E. Johnson, Martin Libicki F.Treverton, New York, Rand, 2003.

287. Non-governmental Organizations in United Nations system: The Emerging Role of International Civil society, Otto D, 18 Hum, Rts, Q. 107, 1996.

288. Norwood, "News Media and Foreign Relations: A Multyfaceted Perspective", Malek, Abbas, New Jersey: Ablex Publishing Corporation, p79-89.

289. Political Islam world Political and Europe, Democratic Peace and Euro-Islam Versus Global Jihad, Bassam Tibi, Newyork, Routiledge, 2008.

290. Principled World Politics, "The Normative Promise of Nonstate Actors: A Theoretical Account of Global Civill Society", in P. Wapner and L. Ruiz eds, Wapner, Paul, Lanham, Rowman and Littlefield, 1999.

291. Security: A New Framefork for Analysis, Waver Buzan, J. Dewilde, Boulder, Co. Lynne, Reinner, 1998.

292. Survival, "Amerrica Egept after the Uprisings", Marc Lynch, vol.53, No.2, April May 2001.

293. The Blackwell Companion to Globalization, Ritzer George, ed, London, Blackwell, 2007.

294. The Capitalist World-Economy, Immanuel Maurice Wallerstein , Cambridge University Press, 1979.

295. the center out there: pilgrims Goal, Turner, victor, History of religions, 12(3), 1973.

296. The cultural Morph space of ritual form: Examining modes of religiosity cross-culturally, Atkinson, Quentin Whitehouse, Harvey, Evolution, and human behavior (32), 2011.

297. The Information Age: Economy Society and Culture, Manuel Castells, Blak well, Wiley 2010.

298. The Media Monopoly, Ben Bagdikian, sixi

ف me ق dition, Beacon Press, Boston, 2000.

ص:238

299. the ritual process: structure and anti-structure, Turner, victor, Ithaca and New York: Cornell university press, 1966.

300. The state in Global perspective, especially chap: paradigms of Modern state Formation in the periphery, Kazancigil ed, London, Macmillan 1979.

301. The USA, ILO, UNESCO and IAEA: Politicization and Withdrawal in The Specialized Agency, Mark Imber, New York: St. Martins Press, 1989.

302. Theory and Society, "Clientelism and Conceptual Stretching differentiating among concept and among analytical levels", Tina Hilgers, No.40(5), 2011.

303. World Politics,

" Alliance in Unipolar World " , Wallt, 2009.

ص:239