تذکره انجمن قدس : مجموعه اشعار در مدح حضرت ولی عصر و بزرگداشت نیمه شعبان در اواخر دوره قاجار

تألیف محمّد علی عبرت نائینی

تحقیق، تصحیح و تکمیل: ابوالفضل مرادی

با مقدمه دکتر غلامعلی حداد عادل

جلد اوّل

ص: 2

تقدیم به پدر و مادرم که بوستان و گلستان وجود پرمهرشان، چشم انداز گل نرگس است.

ابوالفضل مرادی

ص: 3

در پایان از همه عزیزانی که در راستای به ثمر رسیدن این اثر زحماتی متقبل شده به ویژه حضرت آیت اللّه وافی تولیت محترم مسجد مقدّس جمکران که با پشتیبانی خود از این انتشارات زمینه فعالیت هر چه بیشتر را فراهم نموده اند و برادران دکتر فرید حداد عادل و امیرسعید سعیدی و دیگر عزیزان و همکاران در انتشارات مسجد مقدّس جمکران کمال تشکر و قدردانی را داریم.

ارشاد و راهنمایی اهل فرهنگ و ادب را بر دیده منّت می نهیم و امید است در آینده هم بتوانیم احیاگر آثار ارزشمند دیگری باشیم. إن شاء اللّه.

27 / مرداد

1387

مصادف با 15 شعبان المعظم 1429

مدیر مسؤول انتشارات

مسجد مقدّس جمکران

حسین احمدی

ص: 5

اشاره می کرده اند، چنان که شاعری با تخلص ثریا می گوید:

گیرد این عید همه ساله به شادی و طرب

حاج سیّد علی آن مهتر پاکیزه نسب

آن که میزان نسب باشد و عنوان حسب

در عجم گیرد این عید به آیین عرب

انجمن سازد هرساله ز ارباب ادب

برگشایند در این جشن به پیروزی، لب

تهنیت گویان در منقبت هشت و چهار

بانی فاضل و ادب پرور این مجلس نسخه ای از این اشعار را نزد خود نگه می داشته و از شاعران می خواسته تا شرح حال مختصری از خود نیز بنویسند و ضمیمه کنند. در سال هزار و دویست و سی و نه مرحوم حاج سیّد میرحسین، مجموعه اشعار چهل ساله را به شادروان «عبرت نائینی» می سپارد تا او که خود شاعری درجه اول و خوشنویسی توانا و مردی مؤمن و عارف مشرب و سلیم النفس بوده، آن همه را در دفتری باز نویسد و مدون و مرتب کند و «عبرت» چنان که خود می گوید:

«...همّ خود را مصروف بدین کار داشته، به طور تذکره به ترتیب تهجّی، اسامی شعرا را نوشته، پس از آن هرکدام که ممکن شد شرذمه ای [خلاصه ای] از حالاتشان را نگاشته و از اشعارشان نوشتم».(1)

این تذکره را که به «تذکره انجمن قدس» موسوم شده، در حقیقت می باید کارنامه چهل ساله یک انجمن ادبی دینی معتبر در پایتخت کشور ایران محسوب کرد، که از بیست و پنج سال قبل از مشروطیت تا چهل سال بعد از آن برقرار بوده است.

باری، اکنون می باید خوشوقت و خوشحال بود که تنها نسخه خطی این مجموعه، که سال ها در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می شده،(2) به همت مرکز انتشارات مسجد مقدّس جمکران» به کوشش علمی و ادبی آقای ابوالفضل مرادی، چاپ و منتشر شده و در دسترس محققان و ادب دوستان

ص: 7

و محبان اهل بیت قرار گرفته است.

این تذکره از چند جهت واجد اهمّیت است که به اختصار بدان ها اشاره می کنیم. نخست آن که محور و موضوع اصلی اشعار، حضرت صاحب الزمان علیه السلام و مهدویت است و شرافت موضوع و مقام و منزلت پیامبر و خاندان او بدین مجموعه شرف می بخشد. دیگر آن که بانی انجمن، مردی ادیب و شعر شناس بوده و کار تدوین مجموعه را به عبرت نایینی سپرده که در آن سال ها مناسب ترین فرد برای این مأموریت بوده است. جهت دیگر اهمیت این مجموعه کثرت تعدد شاعران و فراوانی اشعار است که یکصد و سی شاعر را در مجموعه ای هزارو چند صفحه ای در بر می گیرد.

انتشار این تذکره برای دو گروه مغتنم است که سزاوار است از آن بهره جویند. نخست مداحان و مرثیه خوانان اند که باید این مجموعه را «گنجی نویافته» تلقی کنند و اشعار فصیح و بلیغ و بلندی را که در آنست انتخاب کنند و در مجامع و محافل مذهبی بخوانند. بسیاری از اشعار این تذکره می تواند از لحاظ ادبی الگوی مناسبی برای پایه و مایه شعر مذهبی محسوب شود. مقایسه این اشعار با بعضی از شعرهایی که امروزه در محافل و مجالس دینی ما خوانده می شود، می تواند موجب آن شود که مداحان اهل بیت علیهم السلام در انتخاب اشعاری که می خوانند مشکل پسند و سخت گیر شوند و مدح و منقبت را در خور مقام ممدوح ارتقا دهند و مداحی را از آفت خطرناک عوامزدگی و عوام پسندی مصون بدارند.

گروه دیگری که باید از این گنجینه سود جویند پژوهشگران تاریخ ادبیات اواخر دوران قاجارند. آنان اینک تذکره ای در اختیار دارند که چونان معدنی غنی بهترین اشعار شاعران یک دوره عمدتا به فراموشی کشانده شده را در دست و دسترس آن ها قرار می دهد. حقیقت این است که با کودتای رضاخان و انقراض قاجاریه و مخالفت گسترده و علنی وی با اعتقادات و مراسم و شعائر دینی، دیگر جایی برای بررسی واقع بینانه دوره قاجار، به ویژه آنچه به دین و آیین تعلق داشت، باقی نماند. بنای سیاست پهلوی ها آن بود که همه چیز متعلق به دوران قبل از خود را سیاه و منفی جلوه دهند تا روی کارآمدنشان به دست اجانب،

ص: 8

توجیه شود. دینی بودن موضوع اشعار این انجمن نیز با جهت گیری های فرهنگی دوران پهلوی سازگار نبود. علاوه بر این، موج تجدد که پس از مشروطیت ایران را فراگرفت، چه از حیث صورت و چه از حیث معنی، با نوع فعّالیّت این انجمن ادبی مطابقت و موافقتی نداشت. با ظهور و گسترش اندیشه تجدد در ایران، مفاهیم سیاسی و اجتماعی تازه ای در شعر و ادب جانشین مفاهیم و مضامین کهن شد و ذائقه مردم تغییر کرد. در پی پیدایش «شعر نو» قالب های کهن نیز در هم شکست و وزن و قافیه اهمیت و معنای قدیم خود را از دست داد. موج انتقاد به مضمون های یکنواخت و تکراری و ملالت آور شعر کلاسیک که چندان هم نابجا نبود عرصه را بر اشعاری از آن قبیل که در انجمن تذکره قدس خوانده می شد، تنگ کرد. در مجموع باید گفت در دوران حکومت پهلوی، به جهاتی که گفته شد، باد به پرچم این انجمن و اشعار شاعران آن نمی خورد و «حوالت تاریخی» چیز دیگری بود. بی سبب نیست که در مفصل ترین و جدی ترین کتاب تاریخ ادبیات متعلق به این دوره، یعنی «از صبا تا نیما»ی یحیی آرین پور، از میان همه شاعران اواخر قاجاریه تنها به ذکر دو تن، یعنی ادیب پیشاوری و ادیب الممالک، اکتفا می شود.

اکنون که روز و روزگاری دیگر فرارسیده و دیگر نه از حکومت پهلوی اثر به جا مانده و نه تجدد مثل گذشته، گفتمان حاکم و مسلط برفضای جامعه است و تب و تاب شعر نو نیز فرو نشسته، می توان محققان و پژوهشگران را به بررسی واقع بینانه و بدور از تعصب و پیشداوری واقعیات دوران قاجار دعوت کرد. بی شک شعر یکی از این واقعیات است و تذکره انجمن قدس در کنار دو تذکره دیگر «نامه فرهنگیان» و «مدینة الادب» که اتفاقا آن هر دو نیز به انتخاب عبرت و به خط او توسط کتابخانه مجلس شورای اسلامی به چاپ رسیده،(1) مواد و مصالح کافی در اختیار محققان قرار داده است.

ص: 9

با نظری اجمالی در مجموعه اشعار این سه تذکره به ویژه «تذکره انجمن قدس» می توان گفت که شعر اواخر دوران قاجار و خصوصا شعر دینی این دوران، از قید و بند عناصر کهنه شعر کهن رهایی نیافته است و هنوز با تغزل و تشبیب بر پاشنه خط و خال و بوس و کنار و زلف و قامت معشوق، که نوعا خیالی و مجازی است می چرخد و جهان و جهان بینی شاعران این مجموعه، همان است که طی هزار سال گذشته بوده و نشانه ای جدی از تحول در ابزارهای بیان شاعرانه دیده نمی شود. در کنار این جنبه منفی، جهت مثبتی نیز وجود دارد و آن این است که جریان «بازگشت ادبی» که در اواخر دوران زندیه و اوایل دوران قاجار به همت شاعرانی مانند مشتاق و صبا و نشاط و سحاب و مجمر و وصال و فروغی و سروش و قاآنی و شیبانی برای احیای سبک خراسانی و ترکستانی در شعر آغاز شده بود، در این دوران، به کمال می رسد. با بررسی شعر در این دوره، به روشنی معلوم می شود که شعر فارسی پروانه وار، سر از پیله تنگ و درهم تنیده سبک هندی بیرون آورده و شاعران توانسته اند خود را از آن مسابقه نفس گیر مضمون سازی و مضمون بازی رها سازند و بار دیگر پژواک شعر فخیم و فاخر قرن های ششم و هفتم را مخصوصا در قالب قصیده در فضای جامعه ادبی ایران طنین افکن سازند. شعر در اواخر دوران قاجار، هرچند از نظر مفاهیم و معانی شاعرانه در همان راه طی شده قدما درجا می زند از نظر سبک و زبان توانسته است به شکوه و استواری بنای رفیع شعر فارسی که در قصاید شاعرانی مانند فرخی و منوچهری و ناصرخسرو و خاقانی و سنایی و انوری مشهود است تا حدّ زیادی نزدیک شود.

علاوه بر شعر شاعران معروف، تذکره انجمن قدس با اشعاری پخته و سَخته از شاعران گمنام و یا مشاهیری که به شاعری مشهور نبوده اند، مانند آیت اللّه میرزا محمّد تقی شیرازی و حکیم نامور میرزا ابوالحسن جلوه و سیّد نصراللّه تقوی و میرزا علی اصغر خان امین السلطان و وثوق الدوله و ناصرالدین شاه و حاج میزرا ابوالفضل نوری تهرانی (پدر بزرگ همسر ارجمند امام خمینی رحمه الله) و محمّد حسین فروغی (ذکاءالملک) و محمّد علی فروغی، فرصتی به دست می دهد تا محققان و مورخان تاریخ ادبیات، جایگاه شعر را در این دوره با حوصله و دقت

ص: 10

بیشتری معلوم و معیّن سازند و رابطه شعر اواخر قاجار را با شعر و نثر دوران بعد تبیین کنند و فایده آن را برای شاعران امروز بیان نمایند.

تحقیق دیگری که می توان با استفاده از این مجموعه صورت داد مقایسه اندیشه ها و مفاهیم و مضامین شعر مهدوی یکصد سال پیش با اشعاری است که امروزه حول محور مهدویت سروده می شود. این مقایسه می تواند ما را به بحث در تحول پدید آمده در گفتمان مهدویت و جست و جو در علل و عوامل فکری و اجتماعی و سیاسی آن برانگیزد.

جا دارد از این مجموعه مفصّل گرانسنگ، منتخبی سنجیده با هوشمندی و ظرافت گلچین شود و با شرح و توضیح بعضی دشواری های لفظی و ادبی، در اختیار مداحان و منقبت خوانان ائمه هدی علیهم السلام قرار گیرد تا دسترسی آنان به اشعار ادیبانه و سخن والا بیشتر شود و شعر مذهبی جایگاهی در خور پیدا کند.

با نگاهی به اشعار این مجموعه، مواردی مشاهده شد که محتاج مختصر توضیح و تصحیحی است. چون صفحات کتاب قبل از مقدمه، به چاپ رسیده بود و اعمال این توضیحات و تصحیحات ممکن نبود، مناسب دیدیم آن موارد را در اینجا ذکر کنیم.

1 . ص 52، سطر 5:

از حق به غیر خیر نیاید که گفته اند:

«از ما بود هر آنچه که ببینی به ما رود»

روشن است که در مصرع دوم «ببینی» غلط و «بینی» درست است.

2 . ص 60، سطر 9:

جمله به آمین و نور، لب بگشایند

زان که دعایی بدیع در نظر آمد

با توجّه به سیاق شعر و مراجعه به مدینه الادب، مصرع اول بدین صورت اصلاح می شود: «جمله به آمین، رنود لب بگشائید»

3 . ص 254، سطر 9:

به عشق آن رخ نیکو و قد دلجو بود

که گل به باغ رویید و سرو در چمنی

پیداست که در مصرع دوم به جای «رویید»، «برویید» درست است.

4 . ص 307، سطر 8:

اگر نخندی دندان نما، شگفتی نیست

از آن که رسم بود داشتنِ گهر پنهان

ص: 11

در مصراع دوم «داشتنْ گهر پنهان» درست است.

5 . ص 324، سطر 8:

خود زنگی وقت وضع حمل بنالید

وایِ فلانم به ناله کردی مقرون

در مصرع اوّل «زنگی» غلط و «زَنَکی» درست است.

6 . ص 918، سطر 7:

عبرت درین غزل رفت آن در پی که گوید:

«دیشب به رقص برخاست آن فتنه نشسته»

مصراع اول با مراجعه به دیوان عبرت به صورت زیر اصلاح می شود:

«عبرت درین غزل رفت آن را ز پی که گوید:»

که اشاره به اقتفای عبرت از شاعری دیگر است.

7 . ص 945، سطر 9:

از این حکمت بذلک که گفته تا به ابد

به ننگ نام برد کافر و مسلمانش

اگر دو بیت قبل از این بیت را در نظر بگیریم و بخوانیم که :

که هرکسی که درین کار کرده است اقدام

دگر نجات نباشد ز خشم یزدانش

شنیده ام که به فتوای مفتیی بوده است

اگر نباشد آلودگی به بهتانش

و توجّه کنیم که سخن از اقدام تزار روس در به توپ بستن گنبد رضوی در مشهد است و فتوای یک مفتی به جواز این کار، در آن صورت بیت بعدی را باید به این صورت بنویسیم تا خواندن و فهمیدنش آسان تر باشد:

از این «حَکَمْتُ بذلک» که گفته تا به ابد

به ننگ نام برد کافر و مسلمانش

8 . ص 1061، سطر 9:

قوم دگر ز راه تعصب، کفر

دانند رسم و دیدن عرفان را

در مصرع دوم، مراد از «دَیْدَن» خوی و عادت و شیوه و روش است که گاه همراه با «دأب» (به همین معنی) به صورت «دأب و دیدن» به کار می رود.

پیداست که توضیح ذیل صفحه بلاوجه است.

9 .ص 1099، سطر 11:

بی زاد و توشه گوهری آمد به سوی تو

در راه عشق تو به زر و زیور، چه حاجت است

ص: 12

مصرع دوم هم به اقتضای وزن شعر و هم با مراجعه به دستویس عبرت، به صورت زیر اصلاح می شود: «در راه عشق بر زر و زیور چه حاجت است»

10 . ص 1128، سطر 12:

کلک دُرپاش وفا کرد رقم تاریخش

داعی حقّ به ابوالفضل ندارد به بقا

در مصرع دوم که ماده تاریخی در وفات مرحوم حاج میرزا ابوالفضل نوری تهرانی است، «ندارد» غلط و «ندازد» درست است.

11 . ص 1172 سطر 2:

حوالتم به می ناب و لعل یار کنید

علاج درد دل خود ز هر که می جویم

پیداست که در مصرع اول «کند» درست است.

12 . ص 1241، سطر 6:

گرچه ضحاک است خسرو، بر سرش زن لالکا

لالکایش به، به سر از گوهرین افسر مرا

درین بیت «لالکا» به معنی کفش و پای افزار است و لالکایی نیز چنان که در لغت نامه دهخدا نیز آمده به معنی کفشگر است. شاعری نیز به طنز گفته است:

چون بیرون در می نهی لالکا

لَهُم باشد آن لالکا، لا، لکا!

13 . ص 1268، سطر 8:

همان کز گفته های دارُوَن خواست

به کار این جهان دستور اعمال

در مصرع اول مراد از «دارون» داروین دانشمند معروف علوم طبیعی و صاحب نظریه تکامل است. عبرت نیز متوجه این نکته نبوده و برای این کلمه اعراب گذاشته است.

14 . ص 1294، سطر 9:

شعر را گرچه بر لب بنده خدا آسان کرد

لیک در مدح تو این آسان دشوار شود

وزن مصرع اول خراب است و به صورت زیر اصلاح می شود:

«شعر را گرچه بر این بنده خدا آسان کرد»

15 . ص 1296، سطر12:

گر تندخوی و فتنه جو، هرزه درای و یاوه گو

....... زشت رو، وز آدمی تمثال ها

با مراجعه به دیوان وثوق الدوله، این بیت به صورت زیر اصلاح می شود:

ص: 13

گه تندخوی و فتنه جو، هرزه درای و یاوه گو

اهریمنانی زشت خو، در آدمی تمثالها

16 . ص 1293، سطر 11:

با آن که از تو بُد مرا فخر و اعتبار

بشکستی افتخار من و اعتبار من

در مصرع اول «بُد» غلط و «بود» درست است.

17 . ص 1302، سطر 8:

گفتمش هشدار دلدارا که نبود وقت عیش

مست و بی خود تا به کی..... هشیار شد

مصرع دوم را می توان به صورت زیر کامل کرد:

«مست و بیخود تا به کی، باید دمی هشیار شد»

18 . ص 1304، سطر 11:

ارجو فردا به پیشگاه قیامت

او صلت من بگیرد ز تو فراوان

مصرع دوم باید چنین باشد: «او صلت من بگیرد از تو فراوان»

19 . ص 1305، سطر 1:

سخت شد امروز ز جبر و کسر زمانه

دست خدایی تو، پاگذار به جبران

مصرع اول به صورت زیردرست است: «سخت شد امروز جبر و کسر زمانه»

20 . ص 1311، سطر 8:

ای خط قطب و استوا کرده ز فرط مرتبت

چرخ جلالت تو را..... به طوع....

مصرع دوم به صورت زیر کامل می شود:

چرخ جلالت تو را سجده به طوع و چاکری

21 . ص 1313، سطر 5:

هم ز کف مطیر تو مایه کف سحاب را

هم ز ضمیر انورت یافته مهرِ انوری

«مهرِ انوری» غلط و «مهرْ انوری» درست است.

22 . ص 1344، سطر 7:

کرمک شب تاب شد همسر با آفتاب

طاهر عیسی شده همای گردون وکن

در مصرع دوم «وَکَن» کلمه ای عربی و به معنی آشیانه پرنده است.

23 . ص 1353، سطر 5:

هست از بقای تو، هستی هر آنچه هست

هستی است همچو جان، هستی تو همچو تن

مصرع دوم، با عنایت به معنای مصرع اول، علی القاعده باید چنین باشد:

ص: 14

هستی تو همچو جان، هستی است همچو تن

24 . ص 1385، سطر2:

از پی مصرع از مدیح تو صدبار

می گرد از شرم مادح تو زبان را

هر دو مصرع به صورت زیر اصلاح می شود:

از پی یک مصرع از مدیح تو صدبار

می گزد از شرم مادح تو زبان را

25 . ص 1391 سطر 1:

ز حسرت می نابم بمرد جام، هیهات

عدوی در طلب نشئه مدام من است

مصرع اول بدین صورت است: «ز حسرت می نابم بمرد جم، هیهات»

26 . ص 1395، پاورقی شماره 4:

بس که چون مرغ زدم فریاد

در غم روزگار هجرانش

مصراع اول باید که «بس که چون مرغ شب زدم فریاد» باشد.

27 . ص 1402، سطر 8:

کجاست ساقی نسرین عذار و گو که بیا

بیار باده که فصل بهار می گذرد

در مصرع اوّل «واو» زائد است.

پدید آمدن لغزش هایی از این دست در یک مجموعه مفصل، امری عجیب نیست و این اشارات را نباید به معنی نادیده گرفتن زحمات مصحح محترم دانست.

حسن ختام این مقدمه، سپاسگزاری از ناشر و مصحح محترم تذکره انجمن قدس است و درود و سلام بر ارواح بانیان بزرگوار و بلند همت آن انجمن و شاعر ارجمند مرحوم عبرت نائینی که حاصل کار آنان سبب شده است تا نسل امروز بتواند با نمونه ای دیگر از هزاران جلوه از فرهنگ و تاریخ گذشته خود آشنا شود.

غلامعلی حداد عادل

5/5/87

ص: 15

خاقانی، انوری و دیگران، نام مهدی (عج) زینت سخن بوده است. در شعر شاعران با مشرب های گوناگون، چه صاحب نام، همچون حافظ و سعدی و یا گمنامان پهنه ادب، چه در عرصه ادبیات تعلیمی و یا شعر غنایی، چه سخن سرایان شیعی و یا غیر شیعی، درخشش و زیبایی نام مهدی (عج) گلگشت دیده را صفا می بخشد. بررسی بسامد و سیر این کاربرد در شعر و ادب فارسی از آغاز تا کنون می تواند بسیار سودمند باشد.

انجمن حجتیه سادات اخوی(1) جشن بسیار با شکوهی را به مناسبت زادروز خجسته حضرت ولی عصر برپا می کرد و طبقه مختلفه مردم از شخصیت های دینی و سیاسی (حتی شاه) گرفته(2) تا توده مردم با شور و اشتیاق در آن شرکت می جستند».(3)

یکی از رجال و دولتمردان عصر قاجاریه،مرحوم سدیدالسلطنه، که خود بارها در این جشن حضور داشته، چگونگی جشن را چنین توصیف می کند:

«روز سه شنبه 15 شعبان 1314 قمری ، بعد از ناهار به منزل سادات اخوی رفتیم سادات اخوی چند برادر هستند که اکبر آن ها سید علی است. هر سال به مناسبت مولود حضرت قائم، شب و روز چهاردهم و پانزدهم، در خانه خود صلای عام داده، هر کس از وضیع و شریف آنجا می رود. بعضی با قلیان و چای، بعضی به اضافه شیرینی، اکتفا می کنند.

جماعتی به اصرار، دو شاهی نقره عیدانه می گیرند. شب هرکس حاضر باشد، شام می دهند. تمام علما و رجال و تجار، تیمنا آنجا می روند. هرکس از اعاظم به فراخور حال خود هدیه ای جهت سادات می فرستد. سنه ماضیه در چنین وقتی شاه (ناصرالدین شاه)... آنجا رفته بود».(4)

«امروز از طرف بازار چون گذشته بیشتر دکان ها را برای حضرت صاحب الزمان محمد بن حسن، امام دوازدهمین (عج) زینت کرده بودند و این عید مخصوصاً برای رقابت با بهایی ها گرفته می شود.سادات اخوی یک خانواده هستند از اعیان تهران، که هر سال جشن عید صاحب الزمان (عج) را مفصلاً می گیرند. امسال جشن چهل و نهمین دفعه آن هاست».(1)

شاید از طرف همین گروه بوده است که مشکلات و موانعی برای میرسید علی در برگزاری جشن فراهم می گردید. تا جایی که این جشن از سوی بعضی گمراهان بدعت خوانده می شده است. این واقعه را در شکوه و شکایتی که در شعر اوست؛ می بینیم:

وان کس که خواند جشنِ مرا بدعت

حقش به خود گذارد دیوان را

آری ز نعمت آن که نداند قدر

کیفر کند خدایش کفران را(2)

آنچنان که از اسناد تاریخی و قرائن بر می آید، این جشن تا سال 1364 قمری برابر 1324 شمسی ادامه داشته است. عین السلطنه در خاطرات خویش از جشن نیمه شعبان در بخش مربوط به رویدادهای سال 1324 شمسی چنین می آورد:

«روزی است مبارک و میمون. دیشب شهر تهران و شمران چراغان مفصلی بود. ایران در این عید خیلی نمایش می دهد و تجلیل می کند. در تمام کشور جشن است و چراغان. تیمچه ها، کاروانسراها، همه بازار چراغان بی نظیری شده بود. یعنی در تمام کشور مرسوم است. بیشتر به رغم بابی ها مخصوصاً دیشب در خانه سادات اخوی و بعضی تیمچه ها، خیابان ها شیرینی، شربت داده و از مردم دعوت شده بود. بسیار بسیار باشکوه جشن گرفته بودند».(3)

حضور گروهی از علما و دانشمندان دینی همچون حکیم ابوالفضل نوری تهرانی، بزرگ خاندان ثقفی تهران، حکیم ابوالحسن جلوه، علامه محمّد تقی شیرازی مرجع عالیقدر جهان اسلام در آن عهد(4) و دیگران در جشن نیمه شعبان و حمایت آنان از انجمن قدس، گواه اهمیت این جشن در آگاه گردانیدن مردم،

ص: 19

نسبت به انحرافات بابیت و بهائیت درباره حضرت ولی عصر (عج) می باشد.

گواهی تاریخ در مورد رضاخان این است که او در دوران حکومت خود، مانع برگزاری این جشن می شد. عین السلطنه در خاطرات خود مربوط به نیمه شعبان 1363 قمری مطابق با 14 مرداد 1323 شمسی (سال ها پس از کناره گیری رضاخان از قدرت) می نویسد:

«رضاشاه مانع از این جشن عمومی بود. پارسال و امسال در تمام شهرها خصوصاً تهران در همه جا حتی خانه، دو شب چراغانی و جشن بر پا بود».(1) و این در حالی است که خود رضاخان نیز قبل از به قدرت رسیدن، در جشن قدس شرکت می نموده است. علی اکبر کوثری از مقامات عصر پهلوی به یاد دارد که نخستین بار رضاخان را در زمان سردار سپهی وی، در جشن سادات اخوی دیده است و هنگام رفتن و خروج از جشن، صاحب مجلس در آن زمان (سیّد رضا اخوی) به رضاخان و او چند سکه نازک نقره ای که به سکّه شاهی مشهور بوده و روی آن عبارت یا صاحب الزمان حک شده بود، هدیه داده است.(2)

توجّه بود که گاهی سرایندگان از کسوت علمای دینی و مراجع تقلید که در نجف اشرف مشغول به تحصیل بودند، بنابر رسم معهود هرساله، اشعار خویش را برای انجمن می فرستادند. از جمله میرزا محمدتقی شیرازی مرجع عالیقدر سیاسی- دینی جهان تشیع متخلص به «داعی» در عداد نام آوران این انجمن دیده می شود. شاید این اشعار ثبت شده تنها اشعار فارسی ایشان است که تاکنون به زیور طبع آراسته می گردد. آوازه و شهرت انجمن به فراتر از مرزهای ایران به ویژه عتبات عالیات کشیده شده بود. به همین دلیل بعضی از شعرا که هیچگاه مجال شرکت در انجمن را نیافته اند، اشعاری را برای جشن نیمه شعبان فرستاده اند. از آن جمله می توان به خاموش یزدی اشاره کرد که سال های متمادی در نجف اشرف در کنسولگری و امور گمرکات ایران مشغول به کار بوده است. او نیز سروده های خویش را برای شرکت در این جشن معنوی برای انجمن فرستاده است.

به هرحال از رویدادهای فرهنگی که بااقبال و رویکرد تمام اقشار جامعه با محوریت بزرگداشت جان جهان، امام زمان (عج) هر ساله در تهران به وقوع می پیوست، جشن بزرگ انجمن قدس بود. این جشن از نیمه شعبان 1299قمری آغاز گشت و تا پس از سال های 1364 هجری نیز برقرار بوده است.

روزگار با وی مساعدت نکرد تا بدورد حیات گفت».(1)

بعد از وفات میرسید علی در سال 1316هجری قمری ریاست انجمن به فرزند هنرور و شاعر وی میرسید حسین واگذار شد. وی گام های استوار خویش را در مسیر گرامیداشت نام اهل بیت علیهم السلام همچون پدر هرچه محکم تر به پیش برد.او نیز بر این اوراق پراکنده افزود و آنچه که از سال 1299 تا سال 1339 هجری قمری طی سال های متمادی در مراسم جشن نیمه خوانده شده بود، به استاد محمد علی عبرت سپرد تا آن ها را در تذکره ای گرد آورد.عبرت در مقدمه این کتاب چنین می نویسد:

«در این اوان سعادت نشان که عبارت است از سال سیصد و سی و نهم هجری فرزند ارجمند ایشان و هو السّید السّند آقای میر سید حسین دامت برکاته العالی همّم خود را مقصور داشتند بر اجرای خیالات مرحوم والد خود و بر آ ن شدند که آن نسخ پراکنده گرد آورند. من بنده عبرت را به کتابت آن نامزد فرمودند».(2)

قطعاً به همین دلیل است که مرحوم گلچین معانی، معاصر و همنشین عبرت که خود این کتاب را ندیده است و از زبان مؤلف، آن را توصیف می کند نیز این تذکره را با عنوان «انجمن قدس» به ثبت رسانده است.(1) بنابراین ما نیز در این تحقیق، نام «انجمن قدس» را برای این کتاب برگزیدیم.

35 نفر از شاعران همزمان با عبرت در سال 1377 توسط انتشارات کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی به صورت عکس از روی نسخه به خط مؤلف در تهران به چاپ رسیده است.

3 - تذکره مدینة الادب مشتمل بر شرح حال بیش از 107 تن از شاعران در متن و تعداد بسیاری از شاعران و اطلاعات ارزشمندی در پاورقی در 3 جلد که در سال 1376 توسط انتشارات کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی به صورت عکس از روی نسخه به خط مؤلف در تهران به چاپ رسیده است.

4 - «آیة القصوی» که نسخه خطی آن در کتابخانه نوربخش خانقاه نعمت اللهی نگهداری می شود. اگرچه تألیف این اثر توسط عبرت بعید می نماید.(1)

5 - «دیوان اشعار» در بردانده قصاید غرّای عبرت در مدح اهل بیت علیهم السلام و غزلیات شیوا و جانسوز وی که برای اولین بار در سال 1313 با انتخاب و گزینش مرحوم عبرت و اهتمام مرحوم محمدعلی ناصح به صورت چاپ سنگی از روی نسخه به خط مؤلف در تهران به چاپ رسیده است.

علاوه بر آثار فوق، از آنجا که شغل عبرت خوشنویسی و نسخه برداری از روی کتاب ها بوده، نسخه های بسیاری به خط مرحوم عبرت به جای مانده است که به علت تعداد زیاد آن ها از ذکر نام آن ها خودداری می شود.

«از عبرت دو اثر گرانبهای به جای مانده، یکی این مجموعه مدینة الادب و دیگر نامه فرهنگیان است».(1)

با کمال شگفتی می بینیم که هیچ توجهی به تذکره «انجمن قدس» که اولین اثر عبرت نیز می باشد؛ نشده است. این تعجب زمانی افزون می گردد که می بینیم، نام این اثر در همان کتاب، در مقدمه ای به قلم خود عبرت، چنین مورد تصریح قرار گرفته است: «...به تشویق یکی از دوستان تذکره ای نوشتم موسوم به انجمن قدس و آن ویژه شعرایی بود که در جشن میلاد ائمه اطهار که مؤسس آن مرحوم حاج میر سید علی تقوی اخوی بود قصیده در تبریک و تهنیت می خواندند و به فرزند ارجمندش مرحوم میرسیّد حسین تقدیم می داشتند».(2)

علی رغم تصریح آشکار عبرت، نام تذکره انجمن قدس از دید نویسنده پیشگفتار، پنهان مانده است.مؤلف سخنوران نامی معاصر نیز چنین می آورد:

«از عبرت دو اثر گرانبها به جا مانده است. یکی به نام مدینه الادب و دیگری به نام نامه فرهنگیان که هر دو کتاب در باره شعرای معاصر نگارش یافته».(3)

مرحوم رشید یاسمی نیز در «ادبیات معاصر» ضمن شرح کوتاهی بر زندگی عبرت و آثار او، توجهی به اولین اثر عبرت ننموده و می نویسد:

«اکنون در تهران مقیم و مشغول تدوین تذکره مبسوطی از شعرای معاصر است به نام مدینة الادب. شیوه او غزل سازی است و در نوشتن انواع خط، خاصه نسخ مهارتی کامل دارد. منتخب غزلیاتش به طبع رسیده است».(4)

استاد فقید،مرحوم گلچین معانی که زحمات طاقت فرسایی در عرصه ثبت تذکره های فارسی متحمل گشته اند و از سوی دیگر عبرت را در اواخر عمر درک کرده است. با وی همدم بوده، ذیل نام تذکره «مدینة الادب» شرح حال ویژه ای بر زندگی عبرت نوشته است که حاکی از دوستی و همنشینی بسیار استاد با مرحوم عبرت می باشد.

ص: 25

آنچنان که از قراین بر می آید استاد گلچین معانی نام تذکره «انجمن قدس» را از مؤلف آن شنیده است و بی آن که آن را مشاهده کند، بنابر نقل و توصیف عبرت آن را در بخش الف با عنوان انجمن قدس به ثبت رسانده است. وی علت در دسترس نبودن تذکره را چنین می نویسد: «در تراجم شعرایی که در انجمن سادات اخوی که مؤسس آن مرحوم حاج میر سید علی تقوی اخوی بود، قصیده در تبریک و تهنیت میلاد ائمه اطهار می خواندند. این کتاب را مرحوم عبرت به پسر حاج میر سید علی، مرحوم میرسید حسین سادات اخوی داد و در قلیل مدتی او و پدرش همچنین پسرش در گذشتند و اکنون معلوم نیست که این تذکره در ملکیت کدام یک از افراد خاندان سادات اخوی است. چندان که جستجو کردم، نشانی از آن نیافتم».(1)

در اثر آفرینان ضمن عدم ذکر «تذکره انجمن قدس»، به اشتباه دو کتاب مستقل عبرت یعنی «نامه فرهنگیان» و «مدینة الادب» یک اثر قلمداد شده است به طوری این خطا جدی است که نظر صحیح محقق محترم، محمدباقر برقعی صاحب «سخنوران نامی معاصر» به اشتباه مورد انتقاد قرار گرفته است. در کتاب «اثرآفرینان» ذیل نام عبرت نایینی چنین آمده است: «مدینة الادب یا نامه فرهنگیان مشتمل بر شرح حال 35 شاعر معاصر خود، در سخنوران نامی معاصر اثر فوق دو کتاب مستقل از هم در یک زمینه معرفی شده است».(2)

حضرت مهدی علیه السلام، صمیمانه نجوا می کردند؛ علاوه بر مدح و اظهار اشتیاق به آن حضرت از اوضاع نابسامان روزگار نیز گله و شکایت نموده اند. از این رو، تذکره «انجمن قدس» بازتاب و آینه ای خوش نمای، برای مطالعه اوضاع اجتماعی و سیاسی آن دوره است. آزاد عراقی در مسمطی، ضمن مدح حضرت ولی عصر(عج) از زشتکاری قدرت های جهانی آن روز می نالد و بیان می کند که تا چه حد، ملت ایران از ظلم و ستم آنان به جان آمده اند و دست نجاتی می جویند. او خطاب به آن حضرت چنین می سراید:

«ایا شهی که فلک داده درگهت را بوس

به غیبت تو همه در تأسّفیم و فسوس

گرفت روی زمین را سپاهِ روس و پروس

گه انگلیس به ما لطمه می زند گه روس

رواست گر تو به این قومِ زشت تر ز مجوس

همان کنی که علی کرد با سرانِ یهود»(1)

ادیب الممالک نیز در قصیده ای زیبا، گزارشی از پریشانی اوضاع ایران می دهد و علت نابسامانی را روی گردانی این قوم از کعبه و پشت کردن به قرآن و نشناختن راه یزدان می داند. وی از مطلع قصیده چنین شکوه سر می دهد:

«خراب کردند این قوم ملکِ ایران را

به باد دادند آیین و دین و ایمان را

کجا رسد به مراد آن که باز گردانید

ز کعبه روی و به دل، پشت کرد قرآن را

درِ صفا چه زنی؟ راهِ راست چون پرسی؟

ز مردمی که ندانند راهِ یزدان را»(2)

میر سید علی تقوی (قدسی) در قصیده ای که در مدح حضرت صاحب الزمان،

روحی له الفدا، سروده است؛ با اشاره به قوای نظامی دشمنان و انتقاد از سوء مدیریت حکومت قاجار و بی خبری و غفلت سرکردگان اشاره لطیفی به حاتم بخشی خواجه شیراز در بخشیدن بخارا نموده و سپس به ظرافت و زیبایی از پریشانی اوضاع کشور و غارت دارایی ملت از سوی غارتگران، می سراید:

«نتوان جلو ز توپِ فرنگستان

بگرفت ازدحامِ فراوان را

الّا زبانِ تیغ که بادا تیز

نبود جواب فرقه نادان را

ترسم که رایگان ببرد دشمن

گنجینه های لؤلؤ و مرجان را

حافظ که داشت این همه همّت کو

تا بنگرد ترقیِ اکوان را

در این خجسته قرن، سبق سلطان

برده است مر اماثل و اقران را

ص: 27

داد او به خالِ دوست بخارا را

این رایگان ببخشد ایران را

گر قافیه ز قاعده بیرون رفت

خرده مگیر طبعِ پریشان را»(1)

است به پیامدهای مختلف جنگ جهانی اشاره ای دارد و این چنین شکایت سر می دهد که تحفه اروپا چیزی جز جنگ و کشتار نیست و از وجود مبارک آن حضرت می خواهد که با ظهور خویش این نابسامانی ها را به پایان برد و صلح و آرامش را بر جهان حکم فرما نماید. او انتظار دارد آنچه را که با عنوان خلع سلاح و صلح جهانی گفته می شود با قدوم حضرت مهدی (عج) محقّق شود:

«آلت ناریّه را کیست در آب افکند؟

سلاحِ جبریّه را کیست به جبران برد؟

تحفه خاک اروپ چیست؟ تفنگ است و توپ

هلا که این تحفه را باز به آنان برد

از سرِ صلح و صلاح وز رهِ خیر و فلاح

مژده نزعِ سلاح به خلقِ دوران برد

عدل جهاندار شد، ظلم نگونسار شد

ازین بشارت زمین کلاهِ کیوان برد»(1)

ز قهر زاده موسی به رود نیل فنا

کنند غرقه چو فرعون شوم و هامانش

چنان خراب شود ملک روس سرتا بن

که نه رعیّت ماند به جا نه سلطانش

خدایگانا عبرت کمین ثناگر تو

گرفتم این که بود پایه کم ز حسّانش»(1)

کاین شه دوست نواز این ولی دشمن سوز

پسر شیر خدا باشد و پور زهراست

سیّد و صدر جهان است و جهان تازه بدوست

این چنین فخر و شرافت که مر او راست کراست

فخرها آل عبا راست بر او گر چه کنون

چون شماریش خود او خامس از آل عباست

تا همی از ملکان و ز شهان در گیتی

ماندن نام نکو باز ز شعر شعراست

به حضوری نظر مرحمتت افزون باد

که به دل مدح تو ورزد به زبان مدح سراست»(1)

طلوعی نیز ضمن توصیف جامع اموی و عظمت و زیبایی هایی که توسط صنعت گران در آن خلق شده و اشاره به جایگاه شریف و معزّز رأس الحسین به این واقعه چنین اشاره می کند:

«بزرگ معجزه ای خوش همی کنم اظهار

در این قصیده من از سبطِ احمدِ مختار

سلیلِ حیدرِ کرّار زاده زهرا

حسین آن که به دوشِ رسول گشت سوار

به شام بود یکی جامعی قوی بنیاد

که داشت پا به فراتر ز گنبد دوّار

به جامع اموی شهره گشته بود از آنک

بنی امیّه در آن کرده کیدِ خویش اقرار

ز سنگِ خاره ستون ها در آن نهاده چنانک

ز ثقلِ آن همه گاوِ زمین بدی افکار

یکی بنایی والاتر از رواقِ سپهر

چو کوه پایه و بنیادِ آن همی ستوار

ز نیشِ تیشه فرهادپیشگان در وی

هزار صنعتِ شیرین و نغز رفته به کار

ز نوکِ خامه مانی فنان به هر طرفش

چو کارخانه مانی هزار نقش و نگار

در آن ز بقعه رأس الحسین عزّ و شرف

فزوده نام حسینش شرافت و مقدار

چو چشم مردمک و چون صدف، دُرِ مکنون

گرفته بقعه راس الحسین را به کنار

که ناگهان به شبی در رواق و منظرِ او

تو گفتی آتشِ قهرِ خدا نمود گذار

و یا ز آهِ یتیمانِ کربلا شرری

بجست و سوخت به یکباره اش در و دیوار

ز سنگِ خاره به کردار چوبِ نفط اندود

همی زبانه کشید آهن و بجست شرار

و لیک بقعه راس الحسین در آتش

چنان بزیست که جسمِ خلیل اندر نار

گزند زآتشِ سوزنده اش به جان نرسید

هر آن که جُست در آن بقعه زان بلا زنهار»(2)

ص: 32

میرزا حسین خان حضوری نیز در قصیده «فی اعجاز رأس الحسین فی الشّام» که در جمادی الاول سال 1311 قمری سروده است، به طور گذرا اشاره ای به حکایت میرزا رضای بادکوبه ای دارد:

«شبِ عاشورا گر کرد دو فاجر ملصق

معجزش بین که هم اکنون به جمادی الاولی است»(1)

شاعران هیچ توجهی نداشته است؛ به طوری که به عنوان مثال « عالی» بعد از عبرت و عنقا آورده شده است. این نقیصه تقریباً در کیفیت ثبت نام و نمونه شعر شاعران در هریک از بخش های حروف الفبا مشاهده می گردد. در حرف «ی» نیز هیچ شاعری در این تذکره نوشته نشده است.

ثبت زندگینامه شاعران از زبان خودشان:

مرحوم عبرت به منظور مستند کردن اطلاعات تذکره، گاهی شرح حال خودنوشت شاعران را که در اختیار داشته، عینا نقل کرده است. از آن جمله است؛ شرح حال مرحوم رضوانی فصیح الزمان ، عمید نوری، غافل مازندرانی و حاجی ملا محمد هیدجی.

استناد به نظر افراد آگاه:

گاهی نیز بیان شرح حال افراد به قلم دیگران است. عبرت برای افزودن اعتبار تذکره نقل قول ها را نیز به طور دقیق با ذکر نام گوینده و یا نویسنده آن به ثبت رسانده است؛ آنچنان که شرح حال میرزا محمدرضا صفای کاتب را از زبان افضل الملک می آورد. و ترجمه حال سودائی دستگردی را از قلم وحید دستگردی، صاحب مجله ارمغان می نویسد. ترجمه حال میرزا محمدحسین خان فروغی را از قول شیخ محمد مهدی عبدالرب آبادی ملقب به شمس العلما و ترجمه حال میرزاابوالفضل نوری تهرانی را از قلم فرزندش می نگارد.

از همه مهمتر این که عبرت اغلب شاعران را از نزدیک دیده و با آن ها معاشرت داشته است. به این ترتیب، خیلی از آگاهی های این تذکره در شرح حال شاعران، مطمئن و دست اول می باشد. از سوی دیگر زندگینامه بعضی از شاعران منحصرا در این تذکره یافت می شود. چنین است که این تذکره در نوع خود کم نظیر است و با دقت، حوصله و تعهد عبرت در نگارش، ارزش صدچندان می یابد.

آوردن القاب وکنیه های طولانی:

از آنجا که عبرت با بسیاری از شاعران و صاحبان شرح حال ارتباط نزدیک داشته، آنان را به خوبی می شناخته و احترام زیادی برای آنان قائل بوده است. به همین دلیل در هنگام ذکر نام آنان به شیوه تذکره نویسان قدیم به ویژه عطار در تذکرة الاولیا آنان را با لقب ها و کنیه های گوناگون و پی در پی یاد می کند. به

ص: 35

عنوان نمونه در ذکر نام میرزا ابوالفضل عنقای طالقانی چنین می آورد:

«قدوه اصحاب عقل و دانش، زبده ارباب فهم و بینش، بحرالحقایق والمعارف، معدن الکرامة واللّطایف، شریعت رفتار، طریقت دثار، حقیقت آثار، عنقای قاف قدرت وعقل، جلال الدّین ابوالفضل بن المولی علیّ بن هاشم الطالقانی القزوینی التهرانی المتخلّص بالعنقا قدّس سرّه درسنه 1266 هجری....». (ص 794)

نمونه دیگر در باره حضرت آیة الله میرزا محمدتقی شیرازی متخلص به «داعی» چنین با احترام می نویسد:

«حضرت مستطاب، ملاذ الانام، مروّج الاحکام، حاوی الفروع و الاصول، جامع المعقول و المنقول آیة اللّه فی الارضین، مرجع المسلمین، آقا میرزا محمدتقی شیرازی، طاب ثراه...». (ص 461)

استفاده از تاریخ هجری قمری:

مرحوم عبرت در ثبت تاریخ وقایع و اتفاقات در این تذکره از تاریخ هجری قمری، استفاده کرده است و اگر جایی از تاریخ هجری شمسی استفاده شده، باقید شمسی و یاخورشیدی، مشخص نموده است. بنابر این در تمامی تاریخ هایی که بدون قید آورده شده، تاریخ هجری قمری مورد نظر بوده است.

تاحد ممکن از آوردن جمله های مرکب نیز خودداری می کند. به عنوان مثال در نوشته کوچک زیر بیش از هشت جمله آورده شده است:

«اسمش میرزا جواد است. در فن قصیده سرایی سرآمد همگنان بود. غزل و ترجیع و مسمّط را نیز نیکو می سرود. من بنده دو هزار بیت از اشعار او را دیده ام و خوانده ام. خود او را در اواخر ایّام زندگانی نیز ملاقات کردم. با تنگدستی، گشاده روی بود و هرگز شکوه از روزگار، در بر یاران نمی کرد». (ص 213)

درشرح حال سینای سپاهانی دریک نوشته ای کوچک بیش از هفت جمله دیده می شود:

«اسمش مصطفی خان؛ وی از اهالی کروند است؛ که از مضافات اصفهان است. غزل و قصیده را نیکو می سراید. در سنه هزار و سیصد و بیست و دو که من بنده به اصفهان رفتم، صحبت وی را دریافتم. مردی ظریف طبع و نیکو مشرب است. این هنگام نیز در اصفهان است». (ص 179)

ب) آوردن صفت مفعولی و وجه وصفی فعل به صورت پیاپی

در نثر عبرت سبک خاصی در استفاده از وجه وصفی فعل وجود دارد. وی چند جمله کوتاه را به صورت صفت مفعولی همراه با «واو» ربط پی در پی می آورد و سرانجام یک فعل تام، حلقه افعال را کامل می نماید. به عنوان نمونه:

«مسقط الرّاسش کاشان بوده و از شاگردان مرحوم میرزای قمی رحمة الله علیه بوده و از وی اجازه فتوا داشته و در کاشان مرجع انام بوده، مرقدش در صحن سلطان محمد باقر بن موسی بن جعفر علیهم السلام است». (ص 164)

در زندگی نامه میرزا حیدرخان ثریا، می نویسد:

«مجدالادبا در سنه یکهزار و دویست و پنجاه هجری در قرمسین متولّد شده، در عنفوان جوانی به دار الخلافه تهران اندر آمده، به تحصیل علوم نقلیّه و تکمیل فنون عقلیه پرداخته، غالبا در آغاز به پیشگاه مسند قضا، نگارش می کرد». (ص 236)

هنگامی که به مناسبت شرح حال راقم طوسی به زندگی نامه اختر طوسی می پردازد؛ جمله های با فعل وصفی را چنین پی درپی می آورد:

«اختر را مشرب و مذاق درویشی و انزوای از خلق بوده و خلوت و مراقبت به یاد یزدان را بر صحبت ابنای زمانه ترجیح می داده. ولی میرزا ابوالقاسم راقم بر خلاف وی با اعیان و اشراف و علما و محترمین طوس خلطه و آمیزش داشته،

ص: 37

معمّم بوده و لباس های نظیف قیمتی می پوشیده و شغل عمده وی وکالت بوده، این اشعار از اوست..». (ص 495)

ج) آوردن سجع بسیار کمیاب و نادر:

اگرچه سبک اصلی نثر ساده و مرسل است، اما بسیار کم مواردی مسجع آورده شده است:

- «شاه بیت دیوان بزرگواری را ناظم مهام ممکلت هستی فرمود و فرد انتخاب دفتر سالاری را راقم ارقام کشور خداپرستی نمود». (ص 1)

- «اسمش ابوالقاسم مسقط الرّأسش تهران است. پدرش حیدرعلی خان است. آبای پدرش اهل افغانستان است». (ص 1049)

د)کاربرد عبارات عربی در فارسی:

عبرت در نثر فارسی خویش بسیاری از موارد از عبارات عربی استفاده می کند. این کاربرد در هنگام بیان کنیه و لقب شاعران بیشتر است. نمونه های زیر توجه کنید:

- «و مؤسس آن مرحوم مغفور، سلیل الاطیاب وقبلة الاحباب، قدوة الفضلاء و المتبحرین و زبدة الفصحاء و المتکلمین، وحید عصره وفرید دهره، الزّاهد التّقی و العارف النّقی، السّید السّند الحاج میر سید علی تقوی الاخوی، طاب ثراه بود». (ص 1)

- «هو السید السند و الحبر القمقام المؤید و المتألهین، وحید الدّوران، فرید الزمان السید ابوالحسن بین السید محمد الطباطبایی...». (ص 278)

- «السید المحققین و السند المدققین، فخر الحکماء و متألهین و ذخر الفضلاءو المجتهدین، حاج میرزا مهدی اصفهانی، طاب ثراه...». (ص 167)

ه) حذف فعل به قرینه لفظی:

گاهی جمله های پی در پی با فعل یکسان به صورت حذف فعل آورده می شود. نمونه زیر با ذکر فعل های حذف شده در قلّاب در شرح حال شهدی است:

«اسمش میرزا زین العابدین بود. شاعری شیرین زبان[بود.] و از فنون شعر و شاعری و نکات معانی بیان آگاه[بود.] و در علم بدیع صاحب مقامی منیع[بود.] و در وصف اطعمه چون بسحاق بلکه در این شیوه طاق بود». (ص 615)

ص: 38

و) تکرار فعل ربطی در جمله های پی درپی:

«اسمش ابوالقاسم مسقط الرّأسش تهران است پدرش حیدر علی خان است آبای پدرش اهل افغانستان است و شیعی مذهب که از دیرگاه باز در اصفهان متوطّن و مصدر امورات دیوانی بوده اند». (ص 1049)

ز) آوردن فعل در شکل تاریخی و کهن:

- در شرح حال حاجب: «جز وی کسی بدان سبک و روش نتوانستی سخن گفتن هر گونه شعری را نیکو می سراییدی». (ص 335)

- در شرح حال حضوری: «شاه ماضی را با وی عنایتی خاص و ملاطفتی بالاختصاص بود از آن رو که اهل سخن را نیکوداشتی». (ص 391)

- در شرح حال میرزا ابوالقاسم ذوقی: «وی فن شعر و شاعری و انشای نظم و نثر را در خدمت والد ماجد خود همی آموخت و به تکمیل آن همی پرداخت». (ص 475)

- در شرح حال ناصر الدین شاه: «در انجمن قدس مرحوم حاج میرسید علی در نیمه شعبان همی آمد». (ص 1226)

ح) استفاده مکرّر از "را" فکّ اضافه

- «وی را سروش تخلّص بود». (ص 542)

- «مدرسه موسوم به مدرسه سلطانی را مدیر بوده». (ص 566)

- «پس از چند روز مرا هوای سیاحت در سر افتاده». (ص 905)

- «اسمش میرزا حبیب اللّه والد ماجدش را غلامرضا نام». (ص 1178)

- «اختر را مشرب و مذاق، درویشی و ا نزوای از خلق بوده». (ص 495)

ط) آوردن "را" حرف اضافه و تبدیل فعل

- «سلسله جلیله علویه ولویّه رضویّه معروفیّه را از قبیل حاجی آخوند مراغه ای و آقا سیف الله همدانی ملازمت داشته». (ص 794)

- «وی را مصنّفات عدیده است». (ص 1028)

- «گاهی به مناسبت مقام به شعر شعرا ضرب المثل را تمسک می جست». (ص 1178)

ی) گاهی آوردن "مر" در نثر

- «در ظهر ترجیعی که در مدح حضرت زهرا سلام اللّه علیها مر شناساندن

ص: 39

خود را نگاشته عینا در اینجا می نویسم...». (ص 498)

- «نتایج طبع گوهر بار ایشان در این تذکره نگارش می رود تا طرز سخنشان مر ادبا و اهل سخن را واضح و آشکارا گردد». (ص 1156)

- «این کتاب مستطاب یادآورنده است مر بینندگان آینده را از نام آن گذشتگان». (ص 1417)

ناشدنی. ولی این کتاب مستطاب یادآورنده است مر بینندگان آینده را از نام آن گذشتگان که چون بینند به دعای خیر یادشان کنند و دریغ و فسوس بر گذشتنشان خورند. زیرا دوره تاریکی ادبیات است و دیگر همانند این رفتگان را آیندگان نخواهند دید. اگرچه نومید نشاید بود؛ شاید باز دوره تجدید ادبیات و بروز و ظهور سخن به طرز باستان بازگردد و ادب رونقی گیرد. اکنون که ناامیدی را بر امیدواری برتری است؛ تا خدای چه خواهد و همّت خاصان چه کند».(1)

در ذیل نام و شعر صفای صفاهانی غزلی در مدح امام جواد علیه السلام آورده شده است که در دیوان چاپ شده حکیم صفای صفاهانی، دیده نشد.(1) مطلع غزل:

«گدای عشق ندارد ز ملک و مال غمی

به کنج میکده عشق هر گداست جمی»

د) بنابر سنت مألوف و طریق معروف، رویکرد شاعران آیینی و مناقبی بیشتر به ذکر مصایب اهل بیت علیهم السلام بوده است. شعر جشن و مولودی در سرور و شادی آل محمد صلی الله علیه و آلهبسیار نایاب است. این کتاب شاید بتواند کمبود را در این عرصه، هرچند بسیار ناچیز جبران نماید.

ه) این تذکره به بیان سرگذشت عده ای از علما و مراجع عالیقدر زمان که در سرودن شعر دستی داشته و به ویژه با این انجمن مرتبط بوده اند پرداخته است. احیای این اثر بیانگر حضور ایشان در عرصه سیاسی اجتماعی آن دوره است. برای نمونه می توان به افراد ذیل اشاره نمود:

1- مجتهد مشهور عصر، مرجع عالیقدر جهان اسلام، مرحوم علامه محمد تقی شیرازی، متخلص به "داعی" که نقشی به سزا در انقلابات و خیزش های سیاسی علیه استعمار انگلیس در منطقه و جهان اسلام داشته است. لازم به ذکر است که با پژوهش بسیار در این زمینه مشخص شد؛ تذکره قدس تنها منبعی است که در آن، نمونه شعر فارسی ایشان آورده شده است و تمام آثاری که به ذکر سرگذشت علامه میرزا محمدتقی شیرازی در منابع فارسی اشاره کرده اند، هیچیک نمونه ای از سروده های فارسی وی را نیاورده اند.

2- مجتهد مشهور زمان در تهران مرحوم میرزاابوالفضل نوری تهرانی، بزرگ خاندان ثقفی در تهران و نیای همسر حضرت امام خمینی رحمه الله. دیوان اشعار عربی وی به کوشش استاد فقید سید جلال الدین حسینی ارموی ملقب به محدث به چاپ رسیده است.(2)

و) تعداد شعرایی که در انجمن قدس از آن ها یاد شده و نمونه شعر آنان آورده شده است؛130 نفر می باشد. در حالی که تعداد شاعران که در متن «مدینة

ص: 42

الادب» مورد توجه قرار گرفته اند، 107 نفر و در نامه فرهنگیان این تعداد 35 نفر است. با دقت در موارد اختلاف این سه تذکره، شایانی تحقیق و پژوهش را در این اثر گرانقدر روشن می سازد.برای نمونه در ذکر شاعرانی که در تذکره انجمن قدس در ذیل حرف «س» نمونه شعر و سرگذشت آنان آمده است این اسامی وجود دارد:

1) سلطانی کلهر2) سروش ثانی (محمّد حسن فرزند علی محمد خان سروش)

3) سمایی4) سینا ( مصطفی خان)

5) سلیمان6) سحاب

7) سمر8) سودایی

9) سیّد10) سالک

از گروه شاعران فوق در آثار دیگر عبرت نایینی فقط افراد ذیل مورد توجه قرار گرفته است:

1) سالک

2) سلطانی کلهر

3) سمایی

4) سینا

وانگهی تاکنون هیچ گونه تحقیق و پژوهش و تصحیح مستقلی در آثار عبرت به طبع نرسیده است و فقط به نشر تصویر نسخه های خطی آثار عبرت بسنده شده است. بنابراین، کتاب حاضر نخستین پژوهش و تصحیح فنی در یکی از آثار عبرت به حساب می آید. و از این جهت امید است که مورد عنایت و استفاده حوزه تحقیق و پژوهش در کتابخانه ها و مجامع علمی قرار گیرد.

و نمونه اشعار یکصد و سی تن از شاعرانی که به نحوی با انجمن قدس مرتبط بوده و در میلاد حضرت ولی عصر (عج) شعر سروده اند.

ب) بخش ملحقات: از صفحه 704 تا پایان صفحه 736، شامل اشعار فارسی و عربی که سرایندگان آن برای مؤلف معلوم نبوده است. عبرت خود در این باره چنین می نویسد:

«پاره ای از قصاید در نسخه های گرد آورده، دیده شد؛ که گوینده آن ها را ندانستیم و نخواستیم از ردیف اشعار شعرای معلوم الاسم او الرسم خارج و در طاق بی اعتنایی یا نسیان گذارده شود. لهذا پس از اتمام تذکره، آن ها را نیز نگاشته، ملحق به آخر آن کردیم».(1)

این مجموعه گرانبها در بردارنده بیش از 18000 بیت است که بیشتر آن به زبان فارسی و اندکی نیز به زبان عربی است. قالب های شعری موجود در این مجموعه؛ قصیده، غزل، مسمط، ترکیب بند، ترجیع بند، مثنوی و دو مورد قطعه می باشد. در بعضی از موارد در ذیل نام شاعران، هیچ توضیح و شرح حالی نیامده است.زیرا بعضی از این شخصیت ها برای «عبرت» شناخته شده نبود. یکی از تفاوت های این اثر با دو تذکره دیگر عبرت این است که در تذکره قدس هیچ عکسی از شاعران مورد نظر وجود ندارد.خط نسخه همانند آثار دیگر «عبرت» خط نسخ خوش زیبا و خواناست. در برخی موارد به علت آب خوردگی کلماتی از خطوط پاک شده است.

ص: 44

ص: 45

صفحه نخست تذکره انجمن قدس

ص: 46

صفحه دیگر از تذکره انجمن قدس

ص: 47

صفحه دیگر از تذکره انجمن قدس

ص: 48

مقابله نسخه ها

از آنجا که مقداری اندکی از این اشعار را مرحوم عبرت در دو اثر گرانقدر خویش یعنی؛ مدینة الادب و نامه فرهنگیان آورده است، لذا آن دو اثر که به خط خود عبرت می باشد، به عنوان نسخه بدل در نظر گرفته شد. سپس با بررسی و مقابله دقیق، اختلافات نسخه ها در پاورقی درج گردید. این خود یکی از ویژگی های این تصحیح به حساب می آید که نسخه های متعدد از یک کاتب که در یک دوره زمانی 20 ساله بازنویسی شده، مقابله شده است. علامت های اختصاری که برای هریک از نسخه های دیگر انتخاب شده است به شرح زیر می باشد:

الف) مدینة الادب با علامت اختصاری «مد».

ب) نامه فرهنگیان با علامت اختصاری «فر».

ج) جایی که از نسخه اساس تصحیح گردید و ذکر آن در پاورقی ضروری بود؛ با علامت «نسخه» آورده شد.

لازم به ذکر است به جهت سهولت تطبیق و مقابله، نشانی هریک از اشعاری که در مدینه الادب و نامه فرهنگیان وجود داشته، در ابتدای شعر با ارجاع در پاورقی آورده شده است. تا خواننده در شروع هر شعر بداند که آن شعر در آثار دیگر عبرت آمده است؛ یا خیر.

تحقیق

در این پژوهش سعی شده است تا حد ممکن آیات، احادیث، و یا اشعاری که از شاعران دیگر آورده شده است، مأخذیابی شود. در بسیاری از موارد، مفهوم لغات و اصطلاحات، نیز در پاورقی، مطابق با لغت نامه دهخدا نوشته شده است. از آن جهت که این اثر گرانبها در بردارنده شعر و شرح حال یکصد و سی تن از شاعران دوره قاجاریه است، لذا برای آشنایی دقیق تر با آنان، سعی شد که با مراجعه به کتاب های مرجع و تذکره ها و کتاب هایی که در باره تاریخ ادبیات همان دوره وجود دارد، مآخذ و منابع ذیل هر نام در پاورقی درج گردد؛ تا امکان مطالعه و بررسی بیشتر را برای علاقه مندان فراهم نماید.در مواردی که قرینه ای برای تشخیص دقیق شاعر مورد نظر وجود نداشته است، تمام تخلص های مشابه در پاورقی ذکر گردید؛ تا کمکی هر چند ناچیز برای اهل تحقیق باشد.

ص: 50

تجلی میرزا جواد··· 213

ثریا میرزا حیدر مجد الادبا··· 236

ثریا محمدحسین آقاسی هروی··· 256

ثاقب میرزا عبدالکریم··· 266

جلوه ابوالحسن··· 278

حاجب شیرازی··· 334

حکمت··· 367

حشمت··· 388

حضوری حسین خان··· 391

حسابی سیّد عبدالحسین··· 427

خلیل ساوجی··· 432

خسروی محمّد حسین میرزا··· 449

خاوری فخرالواعظین··· 452

خرد··· 455

خاموش یزدی میرزا علی··· 457

خائف ابوالحسن··· 460

داعی محمّد تقی شیرازی··· 461

دانش تهرانی ضیاء لشگر··· 465

ذوقی میرزا ابوالقاسم··· 475

ربّانی گرکانی میرزا محمّدحسین··· 491

راقم طوسی··· 495

رضوانی فصیح الزمان··· 498

رضوان··· 502

سلطانی کلهر··· 504

سروش ثانی میرزا حسن خان··· 542

سمائی··· 550

سینای اصفهانی··· 563

سلیمان قاجار··· 566

ص: 53

سحاب تهرانی··· 575

سمر··· 588

سودایی دستگردی··· 597

سیّد··· 600

سالک کرمانشاهی اللّه دوست··· 602

شهاب حاجی جناب··· 606

شهدی میرزا زین العابدین··· 615

شارق··· 629

شمس الادبا میرزا سیّد محمّد··· 632

شیخ آقا بزرگ شیخ محمدحسن··· 635

شوکت··· 641

شوقی ابوالحسن خان··· 650

شاکر··· 658

شکوهی··· 659

شیوا··· 661

شمس الادبا ثانی میرزا محمّد··· 663

صفای اصفهانی محمّد حسین··· 667

صفی علیشاه··· 674

صدرالدین··· 684

صبوری میرزا نصراللّه خان··· 688

صولت··· 728

صدری شیخ محمدحسن··· 734

صبا محلاتی··· 739

صفای کاتب محمدرضا··· 741

صفایی محمّد حسین بن محمّد جعفر··· 744

صهبا··· 747

صنعی میرزا حسن خان··· 750

صبوری حاجی عبدالغفار··· 757

ص: 54

ضیاء الدین مرعشی··· 759

طلوع ابوالقاسم··· 770

طلوعی··· 776

طرفه محلاتی علیرضا··· 785

طوبی··· 790

عنقای طالقانی ابوالفضل··· 794

عبرت نایینی··· 904

عالی غلامعلی خان··· 991

عمید نوری محمدرضا··· 995

عمان نایینی مرتضی قلی خان··· 1000

عندلیب··· 1007

عشرت··· 1010

غافل مازندرانی··· 1012

حاج میرزا غلامعلی شیرازی··· 1027

فروغی ذکاء الملک محمدحسین خان··· 1027

فانی··· 1045

فرهی ابوالقاسم··· 1049

قدسی میرزا سیّد مهدی··· 1052

قدسی مرحوم حاج میر سیّد علی تقوی اخوی··· 1054

قائم محمّد مهدی میرزا··· 1085

قدسی اتابک اعظم میرزا علی اصغر خان··· 1091

گوهری محمّد حسین··· 1096

گلستانه··· 1104

گلچین··· 1105

کیوان محمد رضوی··· 1108

مهندس عبداللّه ··· 1110

میرزا سید حسین··· 1119

حاجی میرزا ابوالفضل نوری تهرانی··· 1124

ص: 55

محمد حسین··· 1150

معرب محمود··· 1152

محیط قمی شمس الفصحا··· 1154

مایل میرزا حبیب اللّه ··· 1177

مشرقی صفوة الملک اسداللّه ··· 1194

منزوی شیخ علی··· 1210

محنتی··· 1220

معصوم··· 1222

مظهر··· 1223

ناصرالدّین شاه··· 1225

سیّد نصر اللّه تقوی اخوی··· 1235

ناصر وثوق الدوله حسن··· 1281

نجم میرزا جواد خان مؤتمن الممالک··· 1331

نامی میرزا حسن ساوجی··· 1356

نعمت فسایی··· 1372

نظام··· 1376

نصرت··· 1381

ناطق··· 1383

نوری میرزا علی··· 1386

وحدت حاج سید علی قطب··· 1390

وفا حاج حسینعلی خان··· 1394

وجدی··· 1397

هیدجی··· 1400

همایون میرزا علی نقی··· 1409

همدم آقا محمد جعفر··· 1412

هادی موسوی··· 1414

خاتمه··· 1416

ملحقات··· 1417

ص: 56

فهرست اشخاص··· 1465

فهرست مکان··· 1480

فهرست پیامبران و امامان··· 1486

فهرست کتاب ها··· 1491

فهرست آیات قرآن··· 1493

فهرست روایات و احادیث··· 1496

فهرست مطلع های شعر فارسی··· 1497

فهرست مطلع های شعر عربی··· 1516

منابع و مآخذ··· 1517

ص: 57

میرزا سید حسین··· 1119

حاجی میرزا ابوالفضل نوری تهرانی··· 1124

محمد حسین··· 1150

معرب محمود··· 1152

محیط قمی شمس الفصحا··· 1154

مایل میرزا حبیب اللّه ··· 1177

مشرقی صفوة الملک اسداللّه ··· 1194

منزوی شیخ علی··· 1210

محنتی··· 1220

معصوم··· 1222

مظهر··· 1223

ناصرالدّین شاه··· 1225

سیّد نصر اللّه تقوی اخوی··· 1235

ناصر وثوق الدوله حسن··· 1281

نجم میرزا جواد خان مؤتمن الممالک··· 1331

نامی میرزا حسن ساوجی··· 1356

نعمت فسایی··· 1372

نظام··· 1376

نصرت··· 1381

ناطق··· 1383

نوری میرزا علی··· 1386

وحدت حاج سید علی قطب··· 1390

وفا حاج حسینعلی خان··· 1394

وجدی··· 1397

هیدجی··· 1400

همایون میرزا علی نقی··· 1409

همدم آقا محمد جعفر··· 1412

هادی موسوی··· 1414

خاتمه··· 1416

ملحقات··· 1417

ص: 59

فهرست اشخاص··· 1465

فهرست مکان··· 1480

فهرست پیامبران و امامان··· 1486

فهرست کتاب ها··· 1491

فهرست آیات قرآن··· 1493

فهرست روایات و احادیث··· 1496

فهرست مطلع های شعر فارسی··· 1497

فهرست مطلع های شعر عربی··· 1516

منابع و مآخذ··· 1517

ص: 60

غم، دامنِ دلِ من و دل، دامنِ غمش

بگرفته اند هر دو، به چنگ اندر، استوار

دل می رود پذیره چو آید غمش ز راه

بر حکمِ آن که گویند: «القادم یزار»

بوید غبارِ کوی تو از جامه ام رقیب

گر آن که آبِ دیده نشوید مرا، غبار(1)

دریای بی کنار ندیدی اگر به چشم

بنگر ز گریه، تیره شب اندر مرا کنار

بالای تو به کشّی، بس دلفریب تر

من دیده ام به چشم، بسی سروِ جویبار

خطّت بر آن صحیفه سیمین، فرو نگاشت

عذرِ کسی که داد دل و دین، بدان عذار

شادان زیاد و خرّم آن باغبان که اوست

بر برگِ سرخِ لاله، به صنعت، بنفشه کار

آن(2) ساحری که چشمِ تو با دل همی کند

نرگس نکرد هرگز با چشمِ پرخمار

آسان گرفت آهوی چشمت دلم ز کف

زان سان که شیرِ شرزه کند آهویی شکار

گر ماه، بچّه زاید، تو زاده مهی

ور مهر، عشق بازد، تو شاییش نگار

22- یک دیدنِ رخِ تو، به چندین هزار ناز

ارزد به پیشِ عاشق، صد ساله انتظار

ص: 3

گفتی: «به دردِ هجر نیازارمت دگر»

گفتم که «جان کنم به رهت اندرون، نثار»

کردم من(1) آنچه آمد از من به وسعِ خویش

تو صد یکی نبردی زان گفته ها به کار

زین پس، به شعر یاد کنم نامِ خویش و تو

مهرآزمای عاشق و زنهار خوار یار

آن داستانِ دور و درازِ دو زلفِ تو

با این دلِ نژند و تنی همچو مو، نزار

زین سان که برنگاشت به خون، بر رخم مژه

در نامه کس نداند، کردن چنین نگار

جز مهرِ تو نریزد آب از جگر مرا

اینم جگر به پیش تو، می گیر و می فشار

گر دست سوی زلفِ تو یازیدمی شبی

بگشودمی هزار گره، زین دلِ نزار

ای کاش اگر سپهر بگشتی به(2) آرزو

تا دادیم به کامِ دل این قدر و اقتدار

این خونِ گرمِ دل که ز مژگانِ من چکید

افسرد و گشت از دمِ سردم، عقیق وار

چون بر کفیده نار، دلی دارم از درون

کاین مژّه برفشاند برون، دانه های نار

خارِ طریقِ عشق همه سوسن است و گل

گر شد فرو به پایت منشین و سر مخار(3)

ص: 4

یا چشمِ خویش در بن دریای خون، فشان(1)

یا چشم از نظاره خوبان، نهفته دار

ای لاله رخ چَمانی(2) کاندر هوای تو

دارم دلی چو لاله، خونین و داغدار

بشکن سبوی و شیشه و جام از مغانه می

کاسلام تازه کرد کهن رندِ دُرد خوار

زین آب های تلخ مرا تیره گشت چشم

خیز و ز کوثرم قدحی پرکن و بیار

روشن رخیّ و باده روشن بیار پیش

وین جانِ تیره گشته فرو شوی ز انکدار

آبی فشان ز لطف بر این خشک هیزمم

تا چون درخت بالم و خوش آورم ثمار

بر منهلی(3) که «مِنْهُ الابرار یشربون»(4)

برکش مرا چو تشنه جگر بُختیان،(5) مهار

با صد هزار عیب همینم(6) هنر که من

هستم کمین ثناگرِ(7) سلطانِ روزگار

پورِ حسن، ودیعتِ ایزد که دستِ اوست

نایب منابِ دستِ خداوندِ ذوالفقار

ص: 5

ای محتجب به ذات و پدیدار از اثر

زانی چنین که نیک مثالی ز کردگار

مستند از میِ تو چه کافر چه پاکدین

مجلس تمام خفته و بیدار میگسار

در باغِ هستیت نوزد باد نیستی

در پیشگاهِ خور نکند تیره شب گذار

دور است از تباهی، طبعِ سپهر از آنک

برده است از لقات بقایی به مستعار

23- در پیشگاهِ قدرِ تو پوینده بنده ای است

کز ماه یاره دارد و از مهر، گوشوار

آنجا حصارِ توست که از دورباشِ او

مرغِ عدم نپرّد برگردِ آن حصار

وین جامه ثبات که دهر از قضا گرفت

هم از تو بوده(1) پودش و هم از تو بوده(2) تار

عقلِ مجرّدی که ز شوقِ کمالِ تو

یازد سپهر سوی تو، دانش پژوه وار

گویی که کودکی است سبق می کند ز بر

زین روی می بجنبد بر خویش بی قرار

در نشو از تو روحِ نباتی گرفت، فیض

وندر میان، بهار و صبا گشت دستیار

زان(3) پیشتر که عیسی بخشید جان به دم

زان(4) پیشتر که موسی از چوب کرد مار

ص: 6

آموخت این ز مکتبِ تو علمِ خلع و لبس

وان(1) از نسیمِ(2) تو نفسی برد مستعار

شد با خجسته نام تو اندر شرر خلیل

تا گشت پر گل و سمنش دامن و کنار

گفتی مگر بنفشه همی رویدش ز دود

گفتی مگر که لاله همی بالدش ز نار

در چَه ز دلوِ یوسف بگسیختی رسن

هم نامدی ز زندان بر مصر، استوار

آنجا اگر ز حبلِ تو ناویختی دو دست

اینجا اگر نه لطفِ تو می بودیش زَوار(3)

این اطلسِ کبود برآموده با گهر

وین سُندسینه بیرمِ آژیده با نگار

خواهد به آرزوی که تا درزی قضا

بر دوشِ چاکرانِ تو دوزد از آن دثار

خاص از پیِ بقای تو در حیِّز جهات

روز از پیِ شب آید و شب از پیِ نهار

نی نی که در حمای تو خاص از پیِ دوام

بگزیده خود به رسمِ موالی فلک جوار

یک سوی از سریرِ تو بر دوشِ «لم یزل»

بر دوشِ «لایزال» دگر سوی را قرار

ص: 7

آن پلّه جای توست بر این سلّم(1) وجود

کش کرسی است پایه زیرین، گهِ شمار

صحرای ملکِ تو به فراخی از آن گذشت

کاندیشه گرد آن(2) بکشد خطِّ انحصار

بزمِ وجود را تو چو شمعی وزان گرفت

پروانه وش به گردِ تو هر اختری، دوار

شخصِ تو معدنِ خرد و دانش است و دین

وین(3) گوهران ز کان تو تأیید، خواستار

در زیرِ روزگار بود هر فناپذیر

زینِ تو بر نهاده ابر پشتِ روزگار

بر خاکِ آستانه تو از حیا بریخت

آبی که خضر داشت از آن چشمه یادگار

زان سوی تر ز چنبرِ امکان گذشته ای

کاندیشه از پی تو به ره برفکند(4) بار

با فرّه جلالِ تو کالیوه شد خرد

نشگفت گر مدیحِ تو راند به اختصار

24- این است علمِ شبپره از هور، کَش، دو چشم

باشد زبون ز دیدنِ خورشیدِ کامکار

بر لوحِ صنع خامه فیضِ تو، ابروار

بفشاند رشحه رشحه، گهرهای آبدار

هر گوهری به خوبی، همرنگِ آفتاب

بر گرد او جهانی، پویان و رهسپار

ص: 8

چندان هم از فزونی، کاختر شمارشان

گیرد اگر شمار، فروماند از شمار

در جدولِ مَجَسْطی و اندر شمارِ زیج

یادی از آن نکرده بَطَلْیوس(1) و گوشِیار(2)

آبی دگر ستاند هر روزه از تو بحر

تا میغ بر دواند از کوششِ بخار

وآن میغ بر فشاند آبی به روی خاک

تا خاک بر دماند صد گونه خار و بار

و آن خار و بار گردد سرمایه حیات

تا نگسلد سلاسلِ انواع را قطار

نشگفت گر نسیمِ تو بخشد ز لطفِ یار

از بید، بیدمشک دمد و ز چنار، نار(3)

گردی که سُمِّ خنگ تو انگیزد از زمین

در چشمِ اختران کشدش چرخِ خنگسار(4)

نامِ تو فی المثل چو ستاره یمانی است

کز زاده حرام بر آرد همی دمار

در جانِ دوستانِ تو آرد فروزشی

چونان که با ادیم دهد رنگِ احمرار

از عهده مدیحِ تو گر نامدم برون

از کس درین قضیّه، نیم نیز شرمسار

ص: 9

زیرا که از درِ تو نیاراست کس سخن

تا فخر، زانِ وی بود و آنِ بنده عار

گر آن که(1) بر ستاره، لگام افکنم و گر

بر پشت آفتابِ درخشان، شوم سوار

هم اندرین طریق که می بسپرم به جِد

عاجز فرو بمانم، نادیده غورِ کار

وین خود نه در خورِ تو مدیح است بلکه من

نالم همی به پیش تو پوزش گذار، زار

دارم دلی ز کارِ بدِ خویش، غرقِ خون(2)

کز خونِ دیده گشت رخم، همچو لاله زار

از جزر و مدِّ طبع که دریای مظلم است

شاید که دستِ لطفِ توام، افکند کنار

در سینه جز که تخمِ وفایت نکاشتم

کاندر وی از نخست به مهرت زدم شیار(3)

هر دل که از ولای تو رخشندگی نیافت

روزِ شمار خیزد با گونه ای چو قار

برکش که دستِ من گروِ ریسمانِ توست

زین چاهِ ناپدید بُنم سوی اوج آر

در راهِ تو ز گنجِ تو افشانده ام گهر

نز کوه بهره بردم نه مایه از بحار

زین بیشتر عطیّه چه خواهم که چون صدف

دارم دهن به یادِ تو پُر درِّ شاهوار

ص: 10

سیمرغ وار گیر مرا زیرِ پرّ خویش

کاین سامِ چرخِ پیر فکندم چو زال، خوار

25- - با هر قفا که دارد آزرده(1) گردنم

با هر جفا که یارد کرده(2) تنم فکار

بازارِ اهرمن نشود کاسد از رواج

تا دستِ ناقدت نزند سکّه بر عیار

گو برنشین فریدون بر باره کز جهان

دوشْ اژدها، دمار بر آورد از(3) دو مار

یا چون سوارِ رخش پرستنده ای فرست

تا بیژنانِ هشته بر آرد ز چاهسار

یأجوجِ فتنه در بنِ سد، رخنه می کند

اسکندرا بیا و عمارت کن این جدار

دیوان گسیختند ز بندِ تو پای خویش

ای دستِ جم برآی و مجدّد کن این اسار(4)،

(5)

بر بام دادِ داد بچربید شامِ جوریا شمس انجلاءً یا بدر البدار(6)

دوشینه شرح رمزِ «عَلی العرش استوی»(7)از بنده باز جست قرینی بزرگوار

گفتم چو عزمِ خواجه به منبر گذارد پایتا خطبه بر گزارد در روزِ گیر و دار

ص: 11

تأویلِ این کریمه ببینی به چشمِ خویش

گر گردش زمانه بماندت پایدار

ای دیوسوز اخترِ گردونِ دین و داد

بفکن به جانِ دیوان اندر یکی شرار

یا لیت اگر ببینم آن دورِ جورْ سوز

ای کاش(1) اگر بیابم آن عهدِ عدلْ بار

شبرنگِ شه که طرّه شب عکسِ موی اوست

برجیس و تیر و زهره بیارایدش عذار

هم کشتی نجاتی و هم نوح کشتیی

طوفانِ «لاتذر»(2) ز بلارک(3) فرو ببار

با زخمِ ذوالفقار که میراث از نیاست

پالوده کن زمانه ز ابنای ذوالخمار(4)

زان پرچمت که تاخته بر سایه(5) همای

بر نسر(6) و بر عقابِ فلک کن به تک مطار

یکباره شُست گیتی روی از حفاظ و شرم

بی شرم مردمان را زان کرده اختیار

گفتی مگر مشیمه گیتی، عقیم گشت

ز آبستنیّ یُمن و ز زاییدن یسار

آبستن است لیک به صد گونه داغ و درد

زاید همی و لیک به هر طلق صد هزار

ص: 12

جز تخمِ فتنه سبزه نمی بالد از زمین

جز بارِ کینه می ندهد میوه، شاخسار

کستیّ(1) اهرمن به میان بسته اند خلق

خُردم چنین که کستیش اندر زدم به نار

عیدانه ای خورم مگر از خوانِ دولتت

زانم چنین ز مائده دهر، روزه دار

تا دانه ای ز خرمنِ اکرامِ تو برم

بگذشته ام ز ضیعت و بگذاشتم عقار

زین بادِ سهمگین که فلک می وزاندش

بزدوده خاطرم را گیرد همی غبار

گه همچو دود بر رودم از رهِ دماغ

گه بر چراغم آید و محفل کندم تار

26- - بایدش جای منطقه نعلِ سمند تو

تا مستقیم پوید این چرخِ کج مدار

اقطاعِ بندگان تو یعنی بسیطِ خاک

چندین به دستِ غارتیان در، روا مدار

اجری خورانِ خوانِ تو بیگانه اند و خویش

بیگانه گرگِ چیره شد و خویش میشِ زار

بر ماربچّگانِ جهانِ فسون سگال

گیتی پر اژدهای ستم(2) کن به دستوار

از دستِ دیو شیشه از آن پیش وارهان

کش برزند به دستِ جفا سنگِ انکسار

ص: 13

یا دیو را به شیشه درون چون پری نشان

تا فتنه پای خویش برون نارد از جدار

مپسند ای به دستِ تو، سامانِ کاینات

بر ما زمانه را دی و بر دیگران بهار

تلک الّتی تطیر علی طول لیلتی

عن جنبی القرار و عن عینی القرار(1)

دستی که هست بادِ مسیحش در آستین

بهر علاجِ سوختگان زآستین بر آر

زیر از میانه می رود(2) از چرخ کارمان

گردد مگر به عاطفتِ شاه راهوار

گردون که کرد جلوه طاوس پیشِ خصم

با ویژگانِ تو شده چون پشتِ سوسمار

گیتی به جادوی دژِ بهمن شد و گشاد

آن گه بود که آید خسرو به کارزار

جز آن رطب که نخلِ تو آرد به کامِ ما

تلخی فرو نشوید شکّر هزار بار

در عهد پور عمران آشفت قوم را

زرّینه گاو یعنی: «عجلا له خوار»(3)

اکنون نگر که لاند(4) فرعون وار ریش

صد ریشِ گاو لیک سفالینه گاوخوار

ص: 14

آل و تبارِ دیوند اینان شگفت نیست

پیوند اگر گسستند از احمد صلی الله علیه و آله و تبار(1)

کرده ز چوب تیغی و ز کاغذی مجن(2)

هشتند پای پیش به رزمِ سفندیار

ناپاک تر ز خشتک خشنی(3) ازارشان

با آن که پاکتر بود از جانشان ازار

هزلِ زمانه چندان اشگرفِ تازه نیست

کامد زمانه ز اوّل هزّال و بادسار

بفروخته است جای زلال و غزال نیز

بس پارگینِ تیره و بس لاشه حمار

ای بس عوارها که شد از مکرِ او هنر

وی بس هنر که گشت ز نیرنگِ او عوار

ای گشته حسّتان خدر از کوکنارِ(4) جهل

وی مغزتان گرفته ز بی دانشی خمار

آخر نه حس جدا کند اسپید از سیاه

آخر نه حس فرق کند سرمه از شخار(5)

کس ناکند(6) چو سرمه شخار اندرون چشم

کس خود سپیده دم نکند نام، شامِ تار

ای اژدهای جهل فرو بردتان به دم

این زهرِ جان گزای چرا گشتتان گوار

ص: 15

27- انباشته به خاکِ سیه چشمه حیات

وز گمرهی به چشمِ خرد درخلانده خار

بر ژاژِ اهرمن ز چه بنهاده اید گوش؟

در دیرِ اهرمن ز چه بنهاده اید بار؟

آنگه(1) چگونه ژاژ؟ که از ننگِ تهمتن

طیّان(2) اگر شنیدی کردی همی فرار

آنگه(3) چه برهمن؟ که ز ننگ تماثلش

هندو نموده صورتِ بوزینه اختیار(4)

این طَمْعِ بیهده به دلت در فکنده، دیو

ورنه کسی نه میوه نه گل چیند از چنار

وین سست رشته ها که به خرْ مهره درکشید

بر گردن ای خران ز چه بستید چون فسار

از خمرِ پروریده به میخانه بلیس

مستیّ و هرگزت نشود مغز، هوشیار

چون بسته ای به لوحِ نظر، باژگون صور

دیوت فرشته آمد و افرشته دیوسار

زین بیهشی اگرت به هوش آورد قضا

گردد ز شرم بسته زبانت در اعتذار

بنشین قرینِ آصف در پیشگاهِ جم

عفریت را مباش هواخواه و دوستدار

ص: 16

تا چند برگزافه کنی آرزوی شیر

از مفلسی که هست ز دوغش تهی تغار

برفاب، کس نیافته از کوهِ آتشین

دیبا کسی نبافته از تیغ پشت خار

بادافره است ورنه به عمدا کسی عنان

در دستِ راهزن ندهد ویژه در قفار

آخر به قولِ غول چرا دل سپرده ای؟

آخر به دست دیو چرا داده ای مهار؟

داروی تن مجوی جز از تن شناس مرد

دولت مکن طلب مگر از مردِ بختیار

عِرْقی ز دیو در تو نهفته است لاجرم

زان سوی بر گرایی هنگامِ اختیار

چون کرکست دلیل بود، زاغ رهنمون

دانند عاقلان که کجا باشدت گذار

این تخم دیو و دد که پراکند بر زمین؟

وین بیخِ مزدکان که نشانید در دیار؟

طهمورثِ خجسته و نوشین روان کجاست؟

تا دیو و دد نشاند و مزدک زند به دار

آن مارِ حمیری که بر آهیخت از ستم

مغز از سرِ صغارِ جهان و ز سرِ کبار

چون دیوِ مفتری به در آمد کنون و باز

در مغزتان گرفته(1) به جای خرد، قرار

ص: 17

زین یاوه گفته ها که ز سرسامِ جهل خاست

این دیو بچّه بین که همی آورد فخار

بر گیر ای نتیجه افسونِ سامری

زین دستِ موسوی که بر آوردم اعتبار

طبعم که گردِ کعبه دل گشت از صفا

یازید دست سوی بلیسان بدین جمار

زین نو شکفته غنچه بستانِ طبعِ من

شد مشتری شمیده درین سبز مرغزار

28- زه بر تو ای بهار شکن خامه ادیب

کاین چامه گشت از تو موّشح چو نوبهار

در هر صنایعی که نکو بنگری سپهر

آرد به نوبه تازه یکی مردِ نغزکار

اکنون مرا سپرد عنانِ سخن به دست

بر من رسید در سخن از دور چرخ دار

این هشتمین ستاره آن هفت اختر است

کاویختندش از درِ کعبه به افتخار

آنان پی مفاخرت و من پی نیاز

آویختم ز کعبه ایوانِ شهریار

این چند شعر از قیصر نامه وی نیز در اینجا نگارش می رود:

پی صبحِ پیروزیت آسمان

شتاب آورد در گذشتِ زمان

که تا صبحِ فتحِ تو از باختر

شود زودتر در جهان جلوه گر

ص: 18

سماطی است گسترده میدانِ کین

به فرمانِ شه در بسیطِ زمین

اجل میزبان است بر خوانِ شاه

همی دشمن آرد به مهمانِ شاه

مهیّا کنِ نزلِ این سرخ پوست

هلاهل فشاننده شمشیر اوست

نبندد به فرمانِ شه هر که کار

ز تختش فرو افکند روزگار

به گفتارِ شه هر که نامد فرود

زیان بر فزود و بفرسود سود

تو از بامِ بد خواه شه تا اثیر

هوا گشته بر طبعِ گوگرد گیر

اثیرش چنان آذر اندر زده

که در قصرِ بدخواه آذر زده

چو در روزِ کین سنجقت برکشند

که تا بر سرش مهچه زر کشند

پی پرچمش شب ز دامانِ خویش

بیارد یکی طاقِ مشگین به پیش

بدان گه که خورشیدِ گیتی فروز

ز خرچنگ نبود برون رفته نوز

ز دم سردیِ دشمنانت شها

چنان بفسرد در فضاشان هوا

که نبود به حکمِ طبیعت شگرف

که بارد به جای نم از ابر برف

ص: 19

وز این سو هوا سوز تیرت اگر

به آذر مه آرد بدان سو گذر

نم اندر تنِ ابر گردد شرار

که در وی سمندر نگیرد قرار

شدی گر بدین گونه آتش درون

سیاوش نجستی ز آتش برون

به دوزخ در آن روز باور کنند

کز آتش نهالین و بستر کنند

قضا خواست کندن ز خصم تو پی

پرند تو گفت: «الضّمان علیّ»

ص: 20

والیِ ملکِ ولایت، شهِ دین، حجّتِ عصر علیه السلام

که ثنایش به سما، خالقِ یکتا می کرد

گر نبودی به جهان، ذاتِ شریفش مقصود

کی خدا خلقت این گنبد خضرا می کرد؟

ما را چه غم ز دوزخ وز هول روز محشر

مهرگیاهِ(1) شاهی از جان ما دمیده

30- سلطانِ انس و الجان، مهدی صاحب الامر علیه السلام

کز بهر نورِ پاکش عالم شد آفریده

هست دو خالِ سیه به کنجِ لبِ او

بر لبِ آبِ بقا نشسته دو هندو

چشمِ من از فرقتِ جمالِ تو باشد

غیرتِ جیحون ز اشک و عبرتِ آمو

گوهرِ تر هر زمان ز جزع بریزم

چون بنمایی ز لعل سیّ دو لولو

عکسِ قدِ سرو، اوفتاده به چشمم

زان که بود جای سروبن به لبِ جو

31- - دی به گذرگاه با دو چشم و دو گیسو

شیردلان را فکند و بست به یک مو

با تو نیارد نبرد چرخِ مشعبد

رخشِ جدال ار در آوری به تکاپو

از تو گریزم کدام طاقت و قدرت؟

با تو ستیزم کدام قوّت و نیرو؟

جور روا بیش ازین مدار تو بر من

ورنه ز جورت برم به درگهِ شه، رو

شاهِ همه ممکنات آن که ز بأسش

شیر بود پاسبانِ بچّه آهو

حجتِ قائم علیه السلام خدیوِ خطّه امکان

آن که بود ماسوا وظیفه خورِ او

بنده حقّی و بر دو کون، خداوند

مهرِ تو ورزند بندگانِ خداجو

ص: 25

از تو به جا و به گشت، چرخِ مدور

از تو به پا و به سیر، گنبد نُه تو

چاردهم رهبریّ و تابعِ امرت

پنج حواس و چهار عنصر و شش سو

غیرِ تو مقصود نی ز خواندنِ قرآن

غیر تو منظور نه ز گفتنِ «یا هو»

داد به خلدم نوید و بیم ز دوزخ

زاهد لیکن «اخاف منک و ارجو»

در صفِ محشر که انبیا همه مضطر

هست مرا کار با ولای تو نیکو

هر که به محشر به دامنی بزند دست

من به تولاّیت «استغیث و ادنو»

زخمِ مرا نیست جز عطای تو مرهم

دردِ مرا نیست جز ولای تو دارو

دارد امید اختری ز لطف پذیری

مدحش و جایش دهی به حشر به مینو

ص: 26

تبارک اللّه از لطف و دلربایی باغ

وزین نکویی و کشّی که هست اندر راغ

به هر طرف ز شقایق بود هزار چراغ

رسید وقت که گیریم از زمانه فراغ

به یادِ لعلِ لبِ دوست در کشیم ایاغ(1)

که نیست ما را جز دوست در جهان مقصود

دی و سپاه وی از بوستان بشد سپری

کنارِ جوی نکو شد ز لاله های طری

به کوهسار شنو قهقه ز کبک دری

چمن ز عیب به لطفِ بهار گشت بری

چمان به طرفِ چمن لعبتانِ همچو پری

چمانه بر کف و مستانه گرمِ گفت و شنود

جوان شد از سرِ نو باز عالمِ فرتوت

ظهور کرد به ناسوت جلوه ملکوت

خرد شود ز تماشای بوستان، مبهوت

به کودکان چمن داده اند مرجان، قوت

که زآب [و] رنگ سبق می برند از یاقوت

کدام یاقوت این گونه لطف دارد و سود؟

ز بطنِ خاک برون کرد طفلِ سبزه، سرا

سحاب دایه او گشت و باغبان پدرا

33- چگونه دایه ز مادر بسی رئوف ترا

چسان پدر همه کارش حراستِ پسرا

که دیده است چنین دایه و چنین پدرا؟

که نیستند دمی بی خبر ازین مولود

مگر ز برجِ حمل، آفتاب رفت به ثور

که راغ گشت دگرگون و باغ دیگر طور

من ای نگار خیانت نمی کنم در شور

دو روزه ای که زند چرخ بر مرادت دور

یکی به حال و به کارِ جهانیان، کن غور

یکی نظر در حالِ فاقد و مفقود

بیار باده و گر صاف نیست می ده دُرد

خورد فسوس درین فصل هر که باده نخورد

برای گوهر اگر خواجه راهِ بحر سپرد

دلِ مرا دهنِ تو ز راه بیرون برد

ص: 28

ندیده لؤلؤ خوشاب کس ز چشمه خرد

به جز دهانِ تو کان راست لؤلؤ منضود

سحاب گشت دُرافشان هوا عبیرآمیز

فضای باغ طرب زا شد و نشاط انگیز

نه مانده کوهکن اندر زمانه نه پرویز

به یادِ آن لبِ شیرین پیاله کن لبریز

چنین غمین منشین ساقیا ز جا برخیز

سپند ریز به مجمر به دفعِ چشمِ حسود

مراد اگر ز یمن رفتن است بهرِعقیق

مرو، برو به چمن، بین به دیده تحقیق

که بر عقیق زند طعنه آب و رنگِ شقیق

وجود ماست چو فُلک و جهان چو بحرِ عمیق

میِ رحیق بده بر من ای رفیقِ شفیق

بریم پی مگر از می به ساحلِ مقصود

رسید فصلِ بهار و گذشت دورِ خریف

بهار و بستان مستغنی است از تعریف

چرا به بیهده ضایع کنیم عمرِ شریف

درین بهارِ مصفّا درین هوای لطیف

شرابِ کهنه به دست آوریم و تازه حریف

کشیم می به سپاسِ سلامتیِّ وجود

به ویژه نیمه شعبان مهِ خجسته صفات

مهی که نیمه آن هست غرّه برکات

مهی که عرش از او کسب می کند درجات

نهاد نام، خداوند از آنش ماهِ برات

34- که شد تولّد شاهنشهِ عقول و ذوات

امامِ قائمِ بالحق، ولیّ ربّ ودود علیه السلام

شهی که شد لقبش صاحب الزّمان از حق

شهی که گیرد ازو دینِ احمدی صلی الله علیه و آله رونق

ازو بگیرد کارِ زمانه نظم و نسق

ز نامِ ایزدِ پاک است نامِ او مشتق

شهی که چون بفرازد وزیر او بیرق

شوند مات، شهان و نهند رخ به سجود

به دوستانِ تو شاها مبارک است این عید

که چشمِ انجم، عیدی چنین ندید سعید

ص: 29

که آشکار در او گشت نکته توحید

هماره هست سزاوار و درخورِ تمجید

نزول کرده در او رحمتِ خدای مجید

کدام روز است اندر جهان چنین مسعود؟

سزد که از بنِ هر خار بردمد صد گل

که آشکار شد امروز نورِ مظهرِ کل

امامِ هادیِ مهدی علیه السلام و رهنمای سبل

شهِ دوازدهم، پورِ صاحبِ دلدل

ولیّ ایزدِ مطلق، وصیّ ختمِ رسل

که بی ولایش هر طاعتی بود مردود

ایا شهی که فلک داده درگهت را بوس

به غیبتِ تو همه در تأسّفیم و فسوس

گرفت روی زمین را سپاهِ روس و پروس

گه انگلیس به ما لطمه می زند، گه روس

رواست گر تو به این قومِ زشت تر ز مجوس

همان کنی که علی کرد با سرانِ یهود

گذشت خیلِ بداندیشت از شمار و حسیب

به شیعیانِ تو دیگر نماند صبر و شکیب

زهی سعادت اگر شد زیارتِ تو نصیب

خوش آن زمان که نهی پای عرش سا به رکیب

کند سروش تو با کافران به بانگِ نهیب

همان که کرد غریوِ فلک به قومِ ثمود

قضای دهر پر است از فسانه ارژنگ

امیرِ کفر بر افراخت رایتِ نیرنگ

فراخنای جهان شد به دوستانت تنگ

چرا به عرصه میدانِ کین نتازی خنگ؟

که جای اسلحه پوشی به دشمنان در جنگ

به بر ز تیر، زره بر سر از تبرزین، خود

35- در این زمانه به غیر از تو نیست دادرسی

تویی که غافل ازین خلق نیستی نفسی

ز عمرِ خلق جهان و جهان گذشت بسی

که درکِ فیضِ حضورِ تو را نکرد کسی

به روزگار بود هر که را به دل هوسی

مرا هوای درت بر سر است و خواهد بود

ص: 30

دلم به دوستیت نیست از عدو عاجز

که سنگ می نشود هرگز از سبو عاجز

منم که هست ز من چرخِ فتنه جو، عاجز

منم که نیست زبانم ز گفتگو عاجز

ولی به وصفِ تو باشد زبان چنو(1) عاجز

که مردِ نادان از وصف و مدحتِ معبود

تو قلبِ عالمِ امکانی ای ستوده خصال

جهانیان را بی قلب، زندگی است محال

توجّهِ تو اگر یک نفس کند اهمال

جهان و هرچه در او هست می شود پامال

به انتظارِ تو دل ها ز غصّه مالامال

خوش آنکه گردد از غیب چهره ات مشهود

مهین سلاله ای از دوده ابوطالب

جهانیان همه مغلوب و تو بُوی غالب

مشیّت تو اگر می نبودشان جالب

چگونه روح تعلق گرفت بر قالب

کسی که درکِ حضورِ تو را نشد طالب

به روی اوست درِ رحمتِ خدا مسدود

همیشه تا به جهان آفتاب تابد و ماه

همیشه تا که سپید است روز و شام، سیاه

همیشه تا دمد از باغ، گل ز راغ، گیاه

همیشه تا که بود نام از صواب و گناه

همیشه تا که بود صحبتِ تو در افواه

همیشه تا که بود بر تو از خدای درود

معاندینِ تو را باد مو به تن شمشیر

پناهشان همه کامِ نهنگ و پنجه شیر

زمینِ گرسنه از خونشان نگردد سیر

به دوستانِ تو دشمن مباد چیر و دلیر

همای همّتشان را عقابِ چرخ به زیر

بدِ زمانه چو عنقا ز کویشان مطرود

ای آن که عار، گدای تو را بود ز شهی

به دست نیست مرا غیر خطِّ روسیهی

36- منم که جز رهِ عشقت نمی روم به رهی

بکن به جانب آزادت از کرم نگهی

ص: 31

شمار گاهِ ظهورش ز چاکرانِ رهی

اگر چه کرده بود این زمانه را بدرود

اگر که قافیه گردید دال و ذال همی

من آن نیم که ندانم ز ذال، دال همی

مر این مسمّط، فضلِ مراست دال همی

که می نباشم بی بهره از کمال همی

فصیح در همه قولم ولیک لال همی

بُوَم به مدحتِ آن شهریارِ غیب و شهود

تمام روی زمین پر ز صدق و عدل نما

نوشته آیت «تمّت»(1) به بازویت داور

زهی بزرگ خدیوی که حق تعالی کرد

به دست و رایِ تو جاری همی قضا و قدر

رهینِ منّتِ جودِ تو ذرّه تا خورشید

گدایِ دستِ جوادِ تو لعل تا به حجر

نپرورد خلفی این چنین دگر ایّام

نیاورد پسری این چنین دگر مادر

کنم دعا که ندارم زبانِ مدحتِ تو

که بهرِ آمین روح الامین گشاید پر

کریم بار خدایا ز بهر یکتاییت

بکن مخالفِ دین را به روزگار، ابتر

به حقِّ جاهِ نبی باشدت به وقتِ ظهور

خدا معین و فلک ناصر و ملک چاکر

طلب نمای که جان های خود کنیم نثار

به دشمنان بده از دستِ دوستان کیفر

شفیع باش ز آزاد و اهلِ مجلسِ ما

به نزد حیدرِ صفدر علیه السلام به پیش پیغمبر صلی الله علیه و آله

ص: 33

رسول گفت که «گر بوذر آگهی یابد

ز رازِ سلمان خواهد بکشت سلمان را»

شنیدم این و شگفتم که ناشنوده رموز

ز روی جهل مسلمان کشد مسلمان را

نه آدمی است کسی کو به سانِ گرگ و پلنگ

به خونِ بی گنهان تیز کرده دندان را

مخوانش انسان کو خوی جانور دارد

که حق ز انس جدا کرده نامِ انسان را

چرا به شیطان لعنت کند کسی که نمود(1)

نهفته در بنِ هر مو، هزار شیطان را

نمک حرامیِ آن شوربختِ بی مزه بین

که بشکند به نمک خوارگی، نمکدان را

«و هل نجازی الاّ الکفور»(2)

در قرآنبخوان و منشأ هر بد شمار، کفران را

کفور اگر نبدی کافری نبد زین است

که اهلِ کفران دورند عفو و غفران را

بسوخت دامنِ پیراهن آستینِ قبای

ز بس بر آتشِ عدوان زدند دامان را

به تیغِ قهر بریدند عقدِ صحبت را

به سنگِ غدر شکستند عهد و پیمان را

به پیش خصم نهادند خوانِ نعمت و ناز

به جای باده کشیدند خوانِ اخوان را

ص: 35

کجاست عاقله دورِ مهر و مه که کند

به تازیانه، ادب آفتاب و کیوان را

کجاست قائمه خیر و مکرمت که دهد

خورش ز مائده فضل، آل عمران را

کجاست حجّتِ یزدان علیه السلام که روزِ میلادش

ربیعِ اوّل کرده است ماه شعبان را؟

ایا(1) شهی که به دستِ تو بر نهاده خدای

ز عدل و داد فرستون(2)، ز قسط میزان را

ز زیتِ دوده هاشم جمالت افروزد

چراغِ قیصر و قندیلِ کاخِ ساسان را

38- در این مفازه(3) خدا را رها کن از کفِ خویش

زمامِ آن شترِ صعبِ کوه کوهان را

خرِ مسیح لگدزن شده است و از مستی

فسار کنده و بگسسته بند پالان را

فرار کرده ز اصطبل و جَسته از ین(4) باغ

بسوده سبزه و فرسوده شاخِ بستان را

به نعل بندت گو تا کند لواشه(5) حمار

به کفشگر گو بر فرقِ سگ زن، انبان را

ببین ز صاعقه توپ و دودِ فتنه خصم

خراب و تیره، رواقِ شهِ خراسان را

ص: 36

ببین ز زلزله کفر، منهدم ارکان

عمارتی که ستون است چار ارکان را

تو همچو یوسف و خیر البشر به چاه و به غار

گرفته تنگ به خویش این فضای(1) میدان را

موالیان تو آن گونه در مضیقستند

که از عنا به گلستان خرند زندان را

اگر ستاره شود ابر و آسمان، دریا

خموش که کند این کوه آتش افشان را؟

(ادیب الممالک)

ص: 37

شیطانِ لعین ز راهِ نیرنگ

گردید چو تیره مارِ ارقم

پای تو گزید او به دندان

اصلاً نشدی تو زار و درهم

آمد لقبِ تو زینِ عبّاد

گشتی تو بدین لقب، مکرّم

39- احیای نفوس کرد عیسی علیه السلام

این فیض بُدش نهفته در دم

روزی صد بار زنده گردد

از یک دمِ تو مسیحِ مریم

با مهر تو عیسی از سرِ دار

بر چرخ بزد لوا و پرچم

نوح ار نبدی تو را چو بنده

کی یافتی او خلاصی از یم؟

موسی علیه السلام نبُدی اگر غلامت

کی رسته شدی ز تیه و بلعم؟

پیش جودِ کفِ کریمت

در یوزه کند هزار حاتم

موری است به همّتت سلیمان

کمتر خدمی است بر درت جم

خود خواستی از ازل بلا را

گردن دادی به محنت و غم

ص: 39

ورنه تو کجا و بند و زنجیر؟

ورنه تو کجا و درد و ماتم؟

ای معنیِ هفت بطنِ قرآن

ای مظهرِ تامِ اسمِ اعظم

هر چند به دوره ای مؤّر

هستی تو به انبیا مقدّم

چل سال ز بعدِ قتلِ بابت

بودی توأم به غصّه و غم

کارِ تو نبود غیر زاری

بودی همواره زار و درهم

کیفر یابند دشمنانت

زان کو شهیش بود مسلّم

آن مهدی منتظر(عج) که از چرخ

آید به درش مسیح در دم

غمگین شود از ظهورِ او خصم

گردد دلِ دوست، شاد و خرّم

از عدل بیاکند جهان را

آسایش را کند فراهم

تیهو گیرد مقامِ شهباز

آهو گردد ندیمِ ضیغم

شاها اخضر، سگِ درِ توست

گر چه بود از گناه، درهم

ص: 40

دارد امیدِ عفو از تو

ای زبده دودمانِ آدم

دریابش کز گناهِ بسیار

با روسیهی شده است توأم

از کیدِ زمانه اش تو برهان

وز کینه روزگار دون هم

تا هست به پا نظامِ گیتی

تا هست به جا بقای عالم

احبابِ تو در بهشت، خندان

اعدای تو حبس، در جهنّم

در خراباتِ عشق ما مستیم

نیست از خویش گشته و هستیم

فانی از خویش و باقییم به عشق

تا که از قیدِ جسم و جان رستیم

غوطه در خونِ خویشتن خوردیم

دستِ دل زار، زو فروشستیم

ببریدیم الفت از همه کس

عهدِ الفت بدان صنم بستیم

از سرِ هر دو کون در قدمش

زود برخاستیم و بنشستیم

بشکستیم عهد پیمان ها

وانگهی ما به دوست پیوستیم

در لگد کوبِ خیلِ محنت و درد

استخوان های خویش بشکستیم

ساقیِ عشق داد باده شوق

ما از آن باده، بیخود و مستیم

زانچه گنجد به وهم بالاتر

گر چه در چشمِ جاهلان پستیم

تا شنیدیم این ترانه نغز

گوش از هر ترانه بر بستیم

که ز سرّ خدا کسی آگاه

نیست غیر از علی ولی اللّه علیه السلام

41- - ما گدایانِ کوی دلداریم

که ز شاهیّ کون بیزاریم

پای بست کمند طرّه یار

بسته تار موی دلداریم

ساقیِ ما ستاده باده به دست

ما به بزمش تمام میخواریم

مستِ چشمانِ پرخمارِ وییم

گرچه مستیم لیک هشیاریم

در طریق طلب گران سنگیم

در رهِ عاشقی سبکباریم

دامِ دل های ماست آن خمِ زلف

ما در آن دام خوش گرفتاریم

به طلبکاری بتِ ترسا

همه سرگشته همچو پرگاریم

جمعِ عشاق را به راهِ طلب

پیش آهنگ و میر و سالاریم

هر چه گوییم می کنیم آن نیز

نیک رفتار و نیک گفتاریم

از سروش این ترانه می شنویم

زین ترانه همیشه در کاریم

ص: 42

که ز سرّ خدا کسی آگاه

نیست غیر از علی ولیّ اللّه علیه السلام

تا بر افراختیم رایتِ عشق

رو نهادیم در ولایتِ عشق

پیش آهنگ عاشقان گشتیم

مشعلِ راه بود آیتِ عشق

پرتوِ نورِ قلبِ پیرِ طریق

رهنما بود با هدایتِ عشق

چند گویی فلان روایت کرد

از فلان در بود درایتِ عشق

در بیابانِ کعبه تشنه لبیم

خضر کو تا کند سقایت عشق؟

هست ما را همی به راهِ طلب

سوزِ غم در دل از سرایتِ عشق

زورق خلق را زمامِ مهام(1)

باشد اندر کفِ کفایتِ عشق

در طلب، عمرِ نوح اگر باشدنرسی باز بر نهایتِ عشق

می نماید به تو نهایت رارهنمای تو در بدایتِ عشق

به من این نکته مو به مو گفتندراویان جمله از روایتِ عشق

که ز سرِّ خدا کسی آگاهنیست غیر از علی ولی اللّه علیه السلام

رهسپارانِ دشتِ حیرانی

باقی از دلبر و ز خود فانی

42- همگی ره سپارِ کویِ نگار

پای سرکرده در سرافشانی

گر ز ابرِ بلا ببارد تیر

کرده جان ها سپر به آسانی

پیشِ چوگان زلفِ آن دلبند

دل بود همچو گو به غلطانی

هست زیبنده در سراچه دهر

عاشقان را لباسِ عریانی

در ره عشق بهر عاشق نیست

بهتر از بی سری و سامانی

خیز و همچون صدف دهان بگشای

از برای زلالِ نیسانی

ص: 43

باش هشیار کز کفت نبرد

اهرمن، خاتمِ سلیمانی

باش خالص ز غلّ و غش [و] خطا

تا دهندت مقامِ سلمانی

گوشِ جان باز کن که هاتفِ غیب

گویدت فاش نی به پنهانی

که ز سرّ خدا کسی آگاه

نیست غیر از علی ولی اللّه

تا شهِ عشق گشت عالم گیر

در کمندش دو کون گشت اسیر

لشگرش شرق و غرب را بگرفت

عشقِ آن پادشاهِ عالمگیر

شد سلیمانِ عشق خسروِ دهر

کرد ملکِ جهان همه تسخیر

شاهدِ دلربای حضرتِ عشق

پادشاهان کشیده در زنجیر

پرده برداشت تا که از رخسار

عالمی گشت ماتِ آن تصویر

خوبرویانِ روزگار، برش

سرِ خجلت همه فکنده به زیر

همه در بندِ الفتش پا بست

همه در دامِ مهرِ او زنجیر

عاشقانِ جمالِ آن معشوق

می ندارند گوشِ پند پذیر

کارشان روز و شب بود دایم

آهِ جانسوز و ناله شبگیر

گوشِ جان باز کن که تا شنوی

این نوا را به نغمه بم و زیر

که ز سرّ خدا کسی آگاه

نیست غیر از علی ولی اللّه

شاهدِ عشق تا نمود ظهور

گشت گیتی ز روی او پر نور

نورِ رویش جهان گرفت تمام

شاهدِ عشق تا نمود ظهور

43- کشورِ دل که گشته بود خراب

شد ز تعمیرِ او دگر، معمور

دام افکنده در رهِ عشّاق

رفت دل ها به دامِ او مسرور

گشت پابستِ موی او دلِ خلق

شد به عشقش جهانِ جان مجبور

ص: 44

بر درش خلق راکع و ساجد

جمله گردیده ذاکر و مذکور

عشقبازانِ آن صنم گشتند

همچو خورشید در جهان، مشهور

روز از عشقِ او به سوز و گداز

شب به یادش نشسته تا به سحور

گشته مشغولِ ذکر و فکرِ حبیب

تا سحر گاه در شبِ دیجور

گوشِ دل را گشوده بر این رمز

با نوا و ترانه تنبور

که ز سر ّ خدا کسی آگاه

نیست غیر از علی ولیّ اللّه

عاشقانِ جمالِ آن دلبند

جمله آسوده اند از چه و چند

عهد بستند تا به طرّه دوست

برگسستند از جهان، پیوند

آن که شد پای بستِ طرّه او

نبود در غمِ زن و فرزند

وان که شد در کمندِ عشق اسیر

باد باشد به گوشِ جانش پند

هر که خو کرد با غمِ عشقش

در غم و دردِ او بود خرسند

بهر بیمارِ عشق دارویی

نبود جز لبانِ شکّرخند

طوطیِ جان که شکّر افشان شد

نخورد از لبانِ او جز قند

رهروِ کعبه وصالش را

خار باشد به زیر پای، پرند

مردمِ چشمِ عاشقان گردید

بهر دفعِ گزندِ او اسپند

عاشقان روز و شب ز پرده غیب

این ندا آشکار می شنوند

که ز سرّ خدا کسی آگاه

نیست غیر از علی ولیّ اللّه

دیده ما به روی منظور است

از تماشای دهر، معذور است

دلِ ما تا گرفته خوی به غم

با غمِ عشق، شاد و مسرور است

هر که از جامِ عشق شد سرمست

تا به یوم النّشور مخمور است

ص: 45

44- بر سرِ دارِ عشق «انا الحق» زن

واله روی او چو منصور است

صوفیان درسماع برجستند

مطربِ عشق، گرمِ تنبور است

ما خرابیم از شرابِ صفا

مستی ما نه ز آبِ انگور است

هر که در کوی او گزید مقام

کی به یادِ بهشت یا حور است؟

موی او رمزِ آیه «والّلیل»(1)

روی او شرحِ آیه «نور»(2) است

از تجلّیِ طلعتِ دلداردلِ ما رشکِ وادی طور است

ما گدایانِ بی سر و پا راوردِ لب تا به نفخه صور است

که ز سرّ خدا کسی آگاهنیست غیر از علی ولیّ اللّه

خیز و غوغای عشق بر پا کن

وز لبِ لعل مرده احیا کن

ای فلاطونِ عشق از رهِ لطف

دلِ بیمار را مداوا کن

رفته احبابِ تو همه از دست

فکرِ حالِ دلِ احبّا کن

کن اشارت به تیغِ ابرویت

جان سپاریّ ما تماشا کن

نیست شاهد شهیدِ عشقِ تو را

قتلِ او را به حشر حاشا کن

چون غذا بهر عاشقان خواهی

خونِ دل بهرشان مهیّا کن

تو ز دارِ بلا ز چنگِ یهود

جای بر چرخ همچو عیسی علیه السلام کن

خیز و بر دفعِ ساحرانِ هوا

یدِ بیضاب سان موسی کن

تا بدانی که می دهیم به نقد

دل و دین را ز ما تمنّا کن

پرده عاشقان بدر به نوا

شور از این ترانه بر پا کن

که ز سرّ خدا کسی آگاه

نیست غیر از علی ولیّ اللّه

ص: 46

می شدم دوش، سوی میخانه

تا بنوشم یکی دو پیمانه

دیدم آنجا به کاسه گردانی

ساقیِ عشق، مست و دیوانه

باده خواران همه به گردش جمع

همچو بر گردِ شمع پروانه

جمله از باده صفا سرمست

مست امّا ز عشقِ جانانه

45- همه دیوانگانِ حلقه عشق

در جنون، شهره لیک فرزانه

آشنا با خیالِ حضرتِ دوست

از همه کاینات، بیگانه

همچو پروانه جان سپرده ز شوق

پیش شمعِ جمالِ جانانه

پیش تیرِ بلا به عرصه عشق

جان سپر کرده مرد و مردانه

کرده از بهر صید دل، دلدار

زلف را دام و خال را دانه

عشقِ ما و حکایتِ حسنش

اندر آفاق، گشته افسانه

کر شده گوشِ آسمان از بس

ناله ها کرده ایم مستانه

دوش ساقی بگفت در گوشم

ریخت چون باده ام به پیمانه

که ز سرّ خدا کسی آگاه

نیست غیر از علی ولیّ اللّه

ما همان جمعِ باده نوشانیم

که چو خمّ شراب، جوشانیم

بر لب آورده کف چو بُختیِ مست

از میِ عشقِ او خروشانیم

از کفِ ساقیِ ازل دایم

تا ابد ما پیاله نوشانیم

لبِ ما پر ز گفتگوی حبیب

گرچه دم بسته و خموشانیم

معتکف صبح و شام در مه و سال

بر سرِ کوی می فروشانیم

سست عنصر نه ایم در رهِ عشق

اندر این راه، سخت کوشانیم

به شهان، کسوتِ شهی بخشم

گر چه در سلکِ ژنده پوشانیم

دو جهان خانقاهِ ماست ولی

لامکانیم و خانه دوشانیم

ص: 47

پرده از کارِ خلق می ندریم

پرده داریم و پرده پوشانیم

بر درِ دوست، حلقه آساییم

حلقه بندگی به گوشانیم

نغمه عشقِ دوست تا شنویم

گوش بگشوده بر سروشانیم

این سخن را صریح می گوییم

که نکو رتبه و نکو شانیم

که ز سرّ خدا کسی آگاه

نیست غیر از علی ولیّ اللّه

(فقیر اخضر)

ص: 48

پنداشتم آفتاب سر برزدکز دیده فکند ماهِ تابان را

گفتا چه نشسته ای که عید آمدفردا نیمه است ماهِ شعبان را

بیدار شدم ز خواب و در ساعتبسرودم این مدیحِ شایان را

47- تو حجّتِ ناطقی و قرآن هم

باید ز تو فهم کرد قرآن را

خوشبخت کسی که سر فرود آورد

فرمانِ جهانْ مطاع سلطان را

بدبخت کسی که روی برتابید

احکامِ خدایِ فردِ سبحان را

ای با تو قرارِ عالم امکان

کی بی تو بود قرار، کیهان را؟

وقت است که رو به ما تو بنمایی

تا روی نما دهیم ما جان را

تا دیده دوستان شود روشن

زان نور که در خور است انسان را

تا بر خر خود نشانی از شمشیر

آن کورِ سپاهیِ سپاهان را

امروز که پِشک و مشک(1) یک نرخند

عطّار بگو «ببند دکّان را»

حق جای گرفت چون که بر مرکز

در دایره جای نیست شیطان را

ای امرِ تو، امرِ ایزدِ داور

وقت است صلا دهند فرمان را

خصم از تو اگر که خواهدی برهان

شمشیرِ تو قاطع است برهان را

ص: 51

تا زهدِ اباذر است در افواه

مشهور چنان که صدقِ سلمان را

این خوانِ کرم هماره گسترده

زان بهره بود امیر اصلان را

ما را گداییِ درِ تو ننگ و عار نیست

گر پادشه به کوی تو آید، گدا رود

درویش کی رود به درِ خلق و پادشاه؟

درویش آن که بر درِ او پادشا رود

48- - ماییم پادشاه و گدایانِ درگهی

کز آستانش فیض به ارض و سما رود

قائم، محمّد بن حسن(عج) آن که حکمِ او

بی چون و بی چرا به همه ما سوا رود

جایی که از یگانگیش می رود سخن

آنجا نه لایق است که چون و چرا رود

حق آفتاب و مهدی موعود(عج) سایه اش

از آفتاب سایه او کی جدا رود؟

چون حق یگانه باشد و بیجا و بی مکان

لیکن به هر کجا که بود و هر کجا رود

پیدا به چشمِ سرّ و نهان از دو چشمِ سر

اوصافِ حق ز ممکنِ واجب نما رود

حکمِ مطاعِ محکم و امرِ نبیلِ اوست

هر جا که نام از قدر و از قضا رود

هر کس که رو نهاد به درگاهِ او به صدق

روی گشاده بیند و حاجت روا رود

میلادِ حجّت آمد و میرِ جلیلِ ما

باد دستِ پر نشیند و با نقل ها رود

ص: 53

ارجو که سال ها بود این جشن برقرار

تا آبِ چشمه آید و بادِ صبا رود

نیّر چو آسمانِ تو شد آستانِ دوست

زان در مرو اگربه سرت آسیا رود

(پانزدهم شهر شعبان 1317 امیر اصلان الملقب

به نیّر همایون محض شگون؟ و یادگار انفاد داشت)

از آن شراب که گر جرعه ای بنوشی از آن

تو را کشاند از مایی و منی دامن

از آن شراب که چون قطره ای به کار بری

تو را رهاند یکبارگی ز مایی و من

از آن شراب به من ده که چون خراب شوم

ز دوست پر کند و خالیم کند از من

به من رسان که شوم(1) مست و همچو اشترِ مست

زبان در آوردم جای شقشقه ز دهن

49- زبانِ مست نکوتر بیانِ حال کند

شود پدید که او دوست است یا دشمن

منم که دوستیِ خاندان، شعار من است

به هوشیاری و مستی به غربت و به وطن

به شادمانیِ این جشن، شعرِ تر باید

که خشک مغز نگوید به جز «من» و «عن» و «لن»

خلاصه شادی باید به نیمه شعبان

به هر طریق که آید به پیشِ طبع سخن

اگر چه هست زبانِ فصاحتم جاری

ولی به مدحِ امامِ زمان بود الکن

به یک دو بیت کنم ختم و پس دعا گویم

که یک دو بیت بگیرم به خلد، پاداشن

زهی وجود که از جودِ او به پا باشد

به آسمان و زمین هر چه هست سرّ وعلن

ص: 55

سپهر و مهر و ملک، ماه و ثابت و سیّار

زمین و آدم و حیوان و نامی و معدن

همیشه تا که بگیرند مایه، کوه و زمین

ز برف و باران در موسمِ دی و بهمن

به پای باد ز میرِ جلیلِ ما این جشن

دلش منیر و سرش سبز و خاطرش روشن

(هشتم جدی، پانزدهم شعبان 1316 هجری،

دی ماه جلالی، امیر اصلان دنبلی نیّر همایون(1))

زاغ که خنیاگری به باغ نمودی

رفت و همی عندلیبِ خوش خبر آمد

راغ که بُد سرد و خشک طبعش چون پیر

همچو مزاجِ شباب، گرم و تر آمد

باغ که او را نبُد به دست، جز از باد

خرّم و سرسبز گشت و با ثمر(1) آمد

شاخِ شجر آن که بود بی سر و سامان

با سر و سامان شد و به برگ و بر آمد

شامِ غم و صبرِ تلخ رفت و به شادی

باز یکی روزگار چون شکر آمد

نوبتِ شدّت گذشت و وقتِ فرج شد

دیو برون شد ز در فرشته در آمد

50- "صبر و ظفر هر دو دوستان قدیمند

بر اثرِ صبر نوبت ظفر آمد"(2)

کوری دجّال چشمِ حاسد و منکر

مهدیِ موعود(عج) و عهدِ منتظر آمد

نیمه شعبان به فرّخی و سعادت

باز به یک ساله راه از سفر آمد

دیده احباب، روشن است که امروز

نورِ خدا آشکار و جلوه گر آمد

ص: 57

نورِ خدا بود و زو جدا شد اگرچه

صورتِ ظاهر ز مادر و پدر آمد

فخر به آبایِ سبعه می کند آری

آن پدری را که این چنین پسر آمد

دوش بر آمدند از عالمِ امکان

مژده که اینک امامِ بحر و بر آمد

جمله ذرّات، این ندا بشنیدند

وای بر آن گوش کز نخست کر آمد

مهدیِ امت سمیّ(1) احمدِ مرسل صلی الله علیه و آله

حجّتِ داور، ولیِّ دادگر آمد

آن که به هنگام جود و وقتِ(2) عطایش

حاصلِ دریا و کان به مختصر آمد

آن که قلیل و کثیر نعمتِ دو جهان

سفره او را قلیل ماحضر آمد

بود چنان چون رسولِ ختم رسولان(3)

خوبتر آمد اگر چه دیرتر آمد

ختمِ امامان و نورِ چشمِ پیمبر صلی الله علیه و آله

حجّتِ یزدان و شاهِ با ظفر آمد(4)

آن که به عونِ ولای حضرتش آسان

کشتیِ نوحِ نبی ز آب در آمد

ص: 58

آتشِ سوزان خلیل را که چو گل شد

روی نکویش بُد آن که در نظر آمد

وادیِ ایمن، کلیم را به شبِ تار

نورِ جمالش بُد آن که(1) از شجر آمد(2)

عصمتِ او شد عفافِ(3) یوسفِ صدّیق

تا ز پسِ هفت پرده بی خطر آمد

از پیِ سرداریِ سپاهش اینک

عیسیِ مریم از آسمان به سر آمد

ای که ز بهر اطاعتت به مه و سال

همچو دو خادم قضا شد و قدر آمد

روزِ سپید و شبِ سیه پیِ امرت

همچو دو عبد از قفای یکدگر آمد

بود مزاجِ جهان به علّت و فاسد

بهر علاجش، مسیحِ نامور آمد

از پسِ خیرالبشر به عترت و امّت

فتنه از آن هر سه خاصه از عمر آمد

پیرو آنان از آن زمانه الی حال

سعی نمودند فتنه تا به بر آمد

این همه اختلافِ شیعه و سنّی

باعثِ این شد که دین به صد صور آمد

ص: 59

قوّتِ اسلام شد به ضعف، مبدّل

کفر، جهان را گرفت و داد، بر آمد

51- کیست که گوید به روبهان و محیلان؟

«یکسو از راه دین» که شیر نر آمد(1)

حدِّ بشر نیست مدح گفتنش ایرا(2)

از(3) شرف و قدر، فخرِ بوالبشر آمد

ذرّه کجا ز آفتاب وصف نماید؟

قطره چسان از بحار مدحگر آمد؟

ختم کنم بر دعا از آن که دعاها

وقتِ چنین مستجاب و با اثر آمد

تا که فزون تر بود بهای زر و(4) سیم

تا که ز معدن به دست، سیم و زر آمد

میر دهد جای سیم، جایزه مان زر

زر بود آری که نورِ هر بصر آمد

در عوضِ نان و آبگوشت چه گویم

برّه بگو راحت دل و جگر آمد(5)

جمله به آمین و نور، لب بگشایند

زان که دعایی بدیع(6) در نظر آمد

(به جهت یادگار و شکون همه ساله

امیر اصلان(7) دنبلی عرض کرد 1311)

ص: 60

هلا برخیز ای ماهِ دو هفته

که جانم رنجه گشت و جسم، فرسود

بده از آن شرابِ بُسّدین رنگ

که کامم زان بگردد شکّر آلود

بود خوش می به میلادِ تو، آری

که گردد زو جنودِ کفر، نابود

52- - شهی همنام با ختمِ رسولان

از او بگرفت هستی، صورتِ بود

از او آدم مکرّم گشت و با عز

وز او ابلیس کافر گشت و مردود

به پیشِ قدرِ او خورشیدِ رخشان

یکی خفّاش وش با چشمِ مرمود(1)

کمین چاکر مر او را خضر و یوشع

کهین خادم مر او را شیث و داود

به جیبِ او یدِ بیضای موسی علیه السلام

دم عیسیش اندر کام، معقود

به نزد علمِ او ایّوب، گمنام

به پیش صبرِ او یعقوب، مفقود

کرم از دستِ او بگرفته هستی

عطا از فیضِ او گردیده موجود

جهان از عدلِ او سرسبز گردد

چنان کز ظلم و عدوان بود محدود

ص: 62

عدو از بیم او در چاهِ حیرت

ولی از مهر او بر جاه مسعود

وعیدِ دشمنش هر هفت دوزخ

نصیبِ دوستش فردوسِ موعود

ز فرّ او فلک را شأن و شوکت

ز بیمش نارِ دوزخ گشته مخمود(1)

از او اسرارِ حکمت گشته ظاهر

از او آثارِ قدرت گشته مشهود

نه واجب بود لیک از وی جدا نیست

نه معبود او ولیکن هست معبود

نه صانع لیک صنعِ اوست عالم

ز هستی صورتِ اوی است مقصود

مرا معذور دارند اهلِ دانش

اگر دال آمده با ذال منضود(2)

الا تا بحر باشد در تموّج

الا تا پاک یزدان است معبود

ولیّش را به دل بر، عیش و شادی

حسودش را به تن بر، نارِ اخدود

ص: 63

بیشی و کمّی بهل در این تلِ خاکی

کت به سوی آخرت، همه سر و کار است

پوست رها کن ز خود که مغز بیابی

تنت رها کن که جانت ناصر و یار است

جانت یکی گوهری است در صدفِ تن

گوهر زی عاقلان، هگرز نه خوار است

چندت بر سر هوای روزِ جوانی؟

چندت در دل امیدِ بوس و کنار است؟

گاه ز(1) روی نگار و ساغرِ باده

دلت پر از مهر و سرت پر ز خمار است(2)

راهِ خرد برگزیده دار ازیراک

خواب و خور اندر زمانه کارِ حمار است

چندی آلوده عصیره(3) انگور؟

کان(4) همه اصلِ فساد و مایه عار است

چند ببالی به خویشتن ز زر و سیم؟

کان ز تو در روزِ مرگ رو به فرار است(5)

گرچه به صورت من و تو هر دو قرینیم

لیک به معنی نگر که کارِ تو زار است(6)

ص: 65

تو همه اندر خورِ هجای زمانی(1)

لیک مرا مدح و عزّ و فخر و وقار است

روز و شبم علم و طاعت است همه کار

کار تو اندر سرِ ضیاع و عقار است

جان تو مرکوبِ نفس گشته به خواری

لیک مرا بر دو کف ز نفس مهار است

حکمتِ یزدان بود حصاری محکم

تند زبان مر مرا کلیدِ حصار است(2)

من شرفِ(3) پورِ پاکِ گوهرِ خویشم

گوهرِ ذاتم برون ز عیب و عوار است

من پدرِ عقل و علم و طاعتِ خویشم

عقل مرا بهترین مشیر و مشار است

گرت(4) بود آرزوی خوردنِ خرما

نخلِ امل را به جای خرما، خار است

شعر خردمند راست مخزنِ حکمت

مخزنِ نغزی که پر ز نقش و نگار است

تا کی بهر دو نان به درگهِ دونان

از پی تدلیس شاعریت شعار است

پیشه خود ساز مدحِ حجّت قائم(عج)

کو را جان و خرد، مدیح سپار است

ص: 66

مهدی موعود علیه السلام کز نسیمِ ولایش

جان و دلِ ما به فرّ فصلِ بهار است

ذرّه ای از روی اوست مهرِ درخشان

لامعه نور ایزدیش نثار است

نخل وجودش برای قوت خردمند

معرفت ایزدش شکوفه و بار است

قامت چون طوبیش چو بارور آمد

علم و عمل زان به جای برگ و ثمار است(1)

54- بادا دایم دل ولیّ تو خرّم

تا که چمن خرّم از نسیمِ بهار است(2)

یا بنت خیر الوری سیّد الامم

کلامُهُ اصلُ انذارٍ و تبشیر

یا زوجة السّیّد الغطریف ذی شرف

حسامه اسّ ایعاد و تدمیر

لنا البشارة فی المیلاد فانکشفت

همومُنا وصفت من بعد تکریر

ففی ولادتک الایّام قدسعدت

نال السّعادة من اضحی بتکبیر

فالیوم یا صاحبی عیدٌ لاوّلنا

الیّ و اخِرِنا من حسن تقدیر

تُدْعی بِفاطِمة الزّهراءِ فاطمة

اشیاعها مِن لظَی نارٍ و تسعیر

انَا الغلام و عبدٌ لابنها شرفا

فصرتُ حرّاً و هذا لوحُ تحریری

(قد انشائها العبد، غلامحسین الملقّب بادیب

فی بلدة تهران، شهر جمادی الاخره 1308)

مالی و مالک فی هوی من وصلُهُ

من کان مقسوما سوی الحرمان

قد ملت عن طرق التغزّل و الهوی

فی مدح مولود عظیم الشّان

یا راکبا فوق المطایا للسّری

مرّالمذاقة ناهل الابدان

یا قاطِتا لطوافِ بیتٍ شُرِّفت

اثاره بتشّرف الارکان

ان رمتَ سامرّاء حین بلغتها

بلّغ تحیّاتی الی السّکان

55- من لی الی السّرداب عند طوفه

و لها امام القدس و العرفان

قد غاب فیها ذوالماثر و العلی

خیر البریّة غایة الامکان

فَکَاَنَّه رمزٌ لاسماء سمت

فکانّه کنز من الرّحمان

در غایت استعجال عرض شد.

(غلامحسین المعروف بادیب)

ص: 69

از برودت عجب مدار اگر

شود از سنگ سخت تر روغن

وای بر حالِ خستگانِ فقیر

بستگانِ کمند و بندِ محن

یادِ فصلِ بهار و آن ایّام

یادِ گل، یادِ لاله، یادِ سمن

56- یادِ آن مشک بیزی ریحان

وآن همه طورهای مستحسن

یادِ آن سبزه ها که می پوشید

پرنیان جامه ها به دشت و دمن

بوستان ها ندانم از چه کنون

تنگ تر گشته است از دلِ من

دلگشایی طلب بباید کرد

مایه خرّمیّ و دفعِ حزن

دلگشا می رسد در این هفته

عیدِ مولودِ حجّة بن حسن(عج)

حضرتِ صاحب الزّمان که بود

آسمان نِعَم، سپهر منن

مظهرِ کردگار و مهبطِ علم

باعثِ صحّتِ اصول و سنن

ملجاء و مرجعِ صغیر و کبیر

راحتِ جان و ساکن و مسکن

عَلَمِ عدل و رایتِ انصاف

گوهرِ شاهوارِ سنگ شکن

گوهری آنچنان که سینه اوست

دُرّ علمِ قدیم را مخزن

گوهرش خواندم و خجل گشتم

چه کنم نطق چون بود الکن

معذرت را یکی سخن گویم

گر بود هیچ عذر خواه سخن

گوهر است او ز معدنی که بود

خاکِ او کحلِ چشم دُرّ عدن

به رسول و بتول نسبتِ او

نسبتِ گوهر است با معدن

گوهرِ احمدی چو بنماید

باز زینت دهد زمین و زمن

زنده گردد دوباره پیکرِ دین

شرع را روح در دمد به بدن

کارها را نظامِ نو آید

از پسِ این همه فتور و فتن

حدِّ من نیست مدحِ آن سرور

کارِ انجم نیاید از ارزن

قصدِ من عرضِ چاکری باشد

نه دُرِ نعت و منقبت سفتن

زو جهان باد خرّم و زنده

تا به جان زنده است و خرّم، تن

ص: 71

مهرِ او در روان ابن ذکا

آن بود شمع و این به جای لگن

(العبد محمّد علیّ ابن ذکاء الملک)

همچو آن شاخِ گل از باد بهار

حرکت هرچه کند مستحسن

تارِ آن گیسوی پرحلقه و تاب

بسته بر پای دلِ خسته رسن

تنِ او زنده کند جانِ همه

گر همه زنده به جان باشد تن

چاه را می نشناسم از راه

تا دل افتاده در آن چاهِ ذقن

برِ او نرم تر است از دیبا

دلِ او سخت تر است از آهن

آشکارا و پدیدار و عیان

معنیِ حُسن در آن وجهِ حسن

مختصر آمد و گفتا امشب

شبِ عید است چه خواهی کردن

عیدِ مولودِ مهین حجّتِ حق

آن که از وی شود احیای سنن

گفتم این شربت و آن شیرینی

شمع و شمّامه، عبیر و لادن

بهتر از این همه گر می خواهی

مدحتِ مظهرِ حیّ ذوالمن

صاحب الامر، خداوندِ عطا

مالک الملکِ اقالیمِ منن

ص: 73

مهرِ او در دلِ اربابِ صفا

همچو ساکن بود اندر مسکن

خرمنِ دولتِ او روی زمین

خوشه چین نیز فلک زان خرمن

مخزنِ علمِ ازل، سینه اوست

نیز اسرار ابد را مخزن

حامیِ قاعده دانش و داد

ماحیِ غائله جور و فتن

سبب رحمت و اکمال نوال

دافعِ زحمت و آسیبِ محن

همه از حضرتِ وی جودِ وجود

جمله در سینه او سرّ و علن

این سرایی که همه تاریکی است

گشته از نورِ جمالش روشن

58- نیست جز ساحتِ با رفعت او

غرض از وادی و بزمِ ایمن

صاحب الامرا در غیبتِ تو

می زند جوش، دل ما چون دَن(1)

بی حضورِ تو جهان را نبود

غیر اندیشه تیمار و حزن

نه رواجِ شعفی در بازار

نه نوای طربی در برزن

ص: 74

غِشّ شده صافی و غالب گشته

ناسره قلب به نیرنگ و به فن

از وفا نیست نشان یک ذرّه

از صفا نیست اثر یک ارزن

مالک الملکا جز مهر مخواه

زین تهی دستِ گرفتارِ شجن(1)

من نیم فارسِ میدانِ ثنا

طبعِ من قاصر و نطقم الکن

ای همه جود و سخا لطف و کرم

عفو فرما و ببخشای به من

تا چو از برف شود دشت سپید

نبود سبزه به صحرا و چمن

دوستانِ تو به هر فصل همه

پر کنند از گل و ریحان دامن

دشمنانِ تو ز بی برگی زار

خاصه در ماه دی و در بهمن

وآن غلامِ درِ تو ابن ذکا

بر سر از لطفِ تو بیند گرزن(2)

ص: 75

داری دهان چو حلقه میم امّا

بنهاده ای ز ثغر(1) بر آن سین را

59- میمِ تو بر به سین بشود منظم

سم گردد او به عکس رتعیین را(2)

یعنی که ای جماعتِ مشتاقان

سمّ است خاصیت لب نوشین را

خواهم کنی به گردنِ من آونگ(3)

از راهِ مهر، ساعدِ سیمین را

سازی سپس تو زینتِ آغوشم

آن طاق جفت ساقِ بلورین را

مگمار بر تنم المِ دوری

بزدای از دلم غمِ دیرین را

از سربنه کمی ز کرم نخوت

از دل بهل دمی ز ستم، کین را

منمای روی ترش و مفرما تلخ

بگشا به خنده آن لبِ شیرین را

ساقی تو نیز جامِ جمت گر نیست

پر کن بیار جامِ سفالین را

وجهِ می ار نماند توانی کرد

مرهونِ باده، خرقه پشمین را

من در هوای یار و می و ساقی

عقلم به گوشِ هوش بخواند این را

ص: 77

چندت حدیث لهو و لعب؟ کن شرم

مفکن به جهل، عقلِ خرد بین را

بر گو ثنا خلاصه طاها را

می جو ولا سلاله یاسین را

بر درگهِ امام زمان علیه السلام نِه روی

خواهی اگر نجات تو سجّین را

شادان نما ز مهر و ولای او

این خاطرِ فسرده غمگین را

آن حجّتِ خدا که ز امرِ حق

شوید بر آب، دفترِ پیشین را

علمش که رشحه ای است ز علمِ هو

تکمیل کرده دینِ نبییّن را

از عکسِ رای اوست اگر نوری است

مهر و مه و ثوابت و پروین را

حکمش به ممکنات همه جاری است

نگذاشت در میان حدِ تعیین را

پا را ز درکِ عقل، فراتر نه

بنگر مقامِ پادشهِ دین را

ای حجّتِ خدا ز بلایِ عام

حاجت به حضرتِ تو نه تبیین را

البته عالِمی که وبا در ملک

هر دم فزوده عدّه تکوین را

ص: 78

از بس که کشت مرد و زن از هر سو

شد بسته ره شماره و تخمین را

با عجز، رو به درگهت آوردیم

بخشی بر این بلای، تو تسکین را

بر خلق جز درِ تو پناهی نیست

برهان ازین بلیّه، تمامین را

گر گشت شایگان ز قوافی، تو

بخشای شایگانِ من مسکین را

60- بر بند لب ز مدح و ثنای او

مدّاح دانش ختم نبیّین را(1)

وصفش نه حدّ کس به دعا کن ختم

بشنو ز جبرئیل تو آمین را

(العبد اسمعیل آجودان باشی کل)

به سانِ دلبران چشمک زنان شد

سهیل و فرقدان پروین و مُرزِم(1)

ز زنجیرِ دُم عقرب مگر چرخ

بخواهد بست بر ساووسِ مجرم

عصا بر دست دارد شکلِ جبّار

یقین از کلبِ اکبر گشته موهم

من اندر صنعِ باری گشته حیران

دو چشمم بر فلک همچون منجم

که ابری از زمین بر خاست و پوشید

فلک را یکسره نقش و مراسم

نه پیدا نجمی از سیّار و ثابت

نه پیدا اسمی از ماه و نعایم

درخشان برق و غرّان رعد و پیچان

سحاب و بر زمین گرینده دایم

در این شب بهرِ طوفِ کوی جانان

شدم چون زایرانِ کعبه، محرم

کمیتِ خویش را کردم مخاطب

که ای پولاد سم، آهن قوائم

شبِ تاریک روزِ عاشقان است

اوانِ عشق بازی راست موسم

هلا وقت است کز روی حمیّت

نوردی کوی و پیمایی لهاسم(2)

ص: 80

کمر بستم به عزم و بر نشستم

بر آن صرصر تک و گردیده عازم

همه راندم ندانستم چه مقدار

بپیمودم ز ره اللّه عالم

به صحرایی رسیدم پر دد و دام

که جای رهزنان بود و لهازم(1)

من آنجا خضرآسا راه جویان

شب تاریک از ابرِ تراکم

که ناگه سر نمود ابرِ سیه کار

تگرگی که بدی چون خاره مولم

به صحنِ آبنوسیّ زمین ریخت

فلک لولوی لالا با دراهم

61- چنان بپراکند در تیر مه، باد

به کهساران همی گل های هاشم(2)

و یا در بوستان برگِ شکوفه

و یا در گلستان اوراقِ باسم(3)

ز صحرا سیل ها برخاست هر سو

غدیران(4) شد پدیدار از غدارم(5)

در آن وادی شدم از ترس لرزان

ز بانگِ غول و آوازِ بهایم

ص: 81

گهی از خوف می گفتم که «لاحول»

گهی از هول می خواندام عزایم(1)

نهیبم عقل زد گفتا: «سبکتر

در این وادی بترس از لومِ لایم

ازین صحرای پرخوف و خطر چون

بری بیرون تو جان خویش سالم؟»

بر آن گشتم عنان بر تابم از راه

که گردیدم به حکمِ عشق، ملهم

که راهِ عشق را صد منزل انگار

به گام اوّلینش عقل ملزم

ز جان ترسی منه پا در رهِ عشق

مکش زحمت نیی عاشق چه لازم؟

بجستم زین نهیبِ عشق و گشتم

ز رای عقل و قصدِ خویش نادم

ز عقلم شد عزیمت فسخ، آری

«عرفت اللّه بالفسخ العزایم»(2)

فرس راندم در آن وادیّ پرخوف

ز جان بگذشته و بر عشق جازم

همی راندم تکاور تا رسیدم

به پای قصرِ جانان همچو قادم

به آهنگی که ما را بد نشانی

صفیری برزدم نرم و ملایم

ص: 82

صدا بشناخت جانان بهر شوخی

بگفتا: «کیستی این لیلِ فاخم؟»

به پاسخ گفتمش: «برخیِّ(1) جانت

سر و جانم تو را عبد و ملازم»

دوان آمد به رویم در ز جنّت

ز روی خود گشود آن ماهِ عارم(2)

ز اسب پیلتن کردم پیاده

به رخ رشکِ بنان شاهِ میاشم

و قالت اذ رءانی «بخٍّ اهلاً

بضیف قد وردنی و هو عاتم»

گذر کرد از دلم مژگانش چونان

که از قوسِ تهمتن، سهمِ شارم(3)

به لب کوثر، به رخ جنّت، به قد سرو

به رو مهر و به مو چون شامِ قاحم(4)

ببردم سجده در پیش جمالش

چو بت کاندر برِ عزّی و عائم(5)

گرفتم در برش گفتم: «غنیمت

بود وصل امشبم از هر غنایم»

بگفت: «آری به ویژه این که باشد

شب عید ولیّ اللّه خاتم»

ص: 83

62- بود مولودِ مسعودِ امامی

که حکمش هست جاری بر عوالم

خلیفه عصر و ناموسِ الهی

امامِ انس و جن، مهدی¨ِّ قائم

الا یاسیّدی یا حجة اللّه

منِ الاثام فرّجنا و ارحم(1)

و لا للعبد الاّ انت مولا

و لا للخلق الاّ انت راحم(2)

یداللّهی و اندر لوحِ قدرت

به کان و ما یکون دستِ تو راقم

ز تو گلشن، روانِ آل طاها

به تو روشن، چراغِ آل هاشم

تو ختمِ چارده معصومِ پاکی

سلام اللّه علیک و علیهم

علی صولت، حسن صورت، حسین صبر

به علمی جعفر و در حلم کاظم

ز تو دارد شرف، مجد و معالی

ز تو بالد به خود، عزّ و مکارم

تو را روح و سرافیلند چاکر

تو را میکال و جبریلند خادم

ص: 84

بود برگردنِ کفر و ضلالت

ز خوف و خشیتت شاها اداهم(1)

برند از مطبخِ جودِ تو هر روز

دد و دام و طیور و وحش راخم(2)

چه جای این و آن کز خوانِ لطفت

تمام ما سوی اللّه است طاعم

تویی بر امرِ مخلوقات، آمر

تویی بر رزقِ مرزوقات، قاسم

سرِ خاری نجنبد شرق تا غرب

مگر برقصد آن هستی تو عالم

بنگذارد اگر لطفت میان، پای

نبخشد ذرّه ای حق از مآثم(3)

تولاّی تو و اجدادِ پاکت

ز دوزخ خلق را باشند عاصم

بر این وزن و روی کمتر قصیده

سروده در عجم کس از افاخم

به مدحِ حضرتت گفتم من این شعرنمایی گر قبول از عبدِ آثم(4)

(چاکر آستانه مقدسّه امام، ذرّه بی مقدار، اسماعیل)

ص: 85

صد سال بر نوای سپهر ار نهی تو گوش

ننیوشیش به غیرِ مخالف ز لحن، ساز

بگداخت پیکرم همه در بوته تعب

چون زر شدم خلاص فکندم دهانِ گاز(1)

گویندت ار که فاعلِ مختار، دم مزن

کس را نکرده اند به اکشافِ سر مُجاز(2)

اوّل نصیحتی که کند پیرِ می فروش

این است کای پسر منما هیچ کشف راز

منصور گفت نکته ای از سرّ و داد سر

اینش جزاست(3) آن که نماید زبان دراز

از جورِ روزگار به هر در که می رویم

کس در به روی ما نکند از کرم فراز

غیر از درِ ولیِّ خدا حجّتِ زمان

بر روی عاصیان در دیگر نمانده باز(4)

باید پناه برد(5) به آن در که کاینات(6)از عجز سوده اند بر آن(7) جبهه نیاز

64- گر نامه ات پر از حسنات است در صراط

ندهند راه تا ندهد او خطِ جواز

پایم ز پیش و کار ز دستم شها برفت

دستم بگیر از کرم و کارِ من بساز

اسماعیل آجودان باشی(8)

ص: 88

در هزیمت شد سپاه زنگبار از خیلِ روم

زد چو بر طرف افق، خرگاه و چادر آفتاب

خیمه و خرگاه بیرون زد ز مشرق، صبحدم

پادشاهِ عالم آرا جرمِ اکبر آفتاب

آفتابی طالع از چرخِ هویت شد که هست

پیش مهرِ روی او از ذرّه کمتر آفتاب

ذرّه ای از مهرِ رویش تافت بر چارم فلک

تا از آن یک ذرّه پرتو شد منوّر، آفتاب

65- - آفتابِ فضل و رحمت، آسمانِ جاه و قدر

کاسمان او راست از جان بنده چاکر آفتاب

پادشاهِ دین و دنیا، خسروِ دنیا و دین

حکمفرما بر فلک، فرمانروا بر آفتاب

آن که از فیضِ وجودش نُه فلک ایجاد شد

آن که از بهرِ سجودش سر زد از سر آفتاب

زبده اولاد آدم قدوه اخیارِ ناس

آن که بوسد آستانش را مکرر آفتاب

هست مانا یک سوار از خیل او کاورده است

زیر حکم از باختر تا حدّ خاور آفتاب

خواجه «لولاک» آن مهرِ سپهرِ سروری

کز سپهرِ قدر او باشد فروتر آفتاب

احمدِ مرسل، نبیِّ امّیِّ مکّی صلی الله علیه و آله که زد

از شعف هر صبح او را بوسه بر در آفتاب

ص: 90

مقصدِ ایجادِ عالم، عقل کل ختمِ رسل

کز ضمیرش بهره ور گردیده بی مر آفتاب

بودی او را گرنه از رای منیرش پرورش

کی بپروردی به کان یاقوتِ احمر، آفتاب

دست هر کوهی که بر دامانِ مهرش وصل شد

تاج بنهادش به سر از سیم و از زر آفتاب

گر نگشتی بهره ور از طبعِ گوهر زای او

کی بپروردی به دریا درّ و گوهر آفتاب

آسمان بی امرِ او هرگز نبارد بر زمین

وز زمین با نهی او نارد گلِ تر آفتاب

سایه گستر بر سرِ احباب او گردد ملک

بر تنِ اعدای او تابد به محشر آفتاب

جبرئیلش خادم و میکال، دربانِ درش

پاسبانِ آستانش این معمّر آفتاب

هیچ دیدی ثابتی سیار گردد غیر آن

کامده سیّار در کوی پیمبر آفتاب

آفتابِ آسمان از نورِ رویش پرتوی است

خلق کرد از نورش آری حیِّ داور آفتاب

تا وزد باد و فروزد آتش و بارد سحاب

تا به آب و خاک گردد نور گستر آفتاب

دوستانت همچو احیا در پناهِ کردگار

دشمنانت را بریزد خاک بر سر آفتاب

ص: 91

از عطرِ این رحیق به جنّت همی برد

رضوان برای گیسوی حوران گلابدان

از بوی این رحیق، ملایک تمام مست

وز بانگِ این نشید، خلایق در افتتان

در گوشِ دوست بانگش پیغام روح بخش

بر جسمِ خصم لیکن آوای جان ستان

مر دوست را به سینه رساند همی سرور

مر خصم را به دیده نشاند همی سنان

آنجا فرشته از درِ شادی فشانده پر

وینجا فکنده رحمتِ حق، فرشِ پرنیان

آنجا پیمبران و ملایک، ثنا طراز(1)

اینجا موالیان و صدیقان، مدیح خوان

آن جشن را به قدرتِ یزدان نگاهدار

وین را به عدل، سایه یزدان نگاهبان

خلقی در این بساط ازین باده شادخوار

جمعی در آن بساط از آن داده، شادمان

در محفلی که خادمِ آن است جبرئیل

غبطت برند صدرنشینان به پاسبان

نی نی که جبرئیل کند فخر از این که هست

خدمتگزارِ جشنِ شهنشاهِ انس و جان

دارای دهر، مهدیِ قائم، امامِ عصر(عج)

سلطانِ کل، سلیل(2) حسن، صاحب الزّمان

ص: 94

شاهی که گر نبود طفیلِ وجودِ او

نی ز آسمان اثر بد و نی از زمین، نشان

شاها به پیش چرخِ جلالِ تو گویِ چرخ

ماند بر آن مثل که برِ چرخ، گردکان

67- از پرتوِ وجودِ تو موجود گشته اند

املاک در زمین و ملایک در آسمان

بهر ادایِ حقِّ ثنای جلالِ تو

چون عرش سینه باید و چون آسمان دهان

بهرِ غزای خصمِ تو از مصدرِ قضا

دارد هماره ترکِ فلک، تیر در کمان

پس پس رود که مهر ز مغرب کند طلوع

گر رایضت ز توسنِ گردون کشد عنان

هر کس ز خاکِ پای تو گردید روسپید

خاکِ سیه کند به سرِ گنجِ شایگان

دستِ طلب گشود جهان، پیشِ همتت

او را بداد خازنِ جودِ تو بحر و کان

دیری است خسروا که دلِ دوستانِ تو

در انتظارِ رویِ [تو] باز است چشمِ جان

دستوری از خدای جهان خواه و دستِ فضل

بگذار ای تو دستِ خدا بر سرِ جهان

آزاد از کجا و هوای ثنای تو

شهباز را چه ماند پرواز ماکیان

(افراسیاب صفازاده شهر شعبان 1334)

ص: 95

در شبِ نیمه شعبان چو عیان کرد جمال

ماه و خورشید گرفتند ضیا از وی و نور

بنهاده است خداوندِ جهان درکفِ او

از ثری تا به ثریا همه انجامِ امور

تا نه باز آید و بر عدل کند ظلم، بدل

نکند امر خدا تا بدمد نفخه صور

آنچه در غیبت و هجرانِ امامِ قائم(عج)

بکشیدم نتوان گفتش الاّ به حضور

68- شاعری پیشه احمد نبود گر به مراد

شعرِ مدح تو نگفته است بدارش معذور

ای مهین حجّت قائم به خدا مادح تو

صله می خواهد از جودِ تو افزون ز کرور

تا به مهرِ تو ببخشند همی روزِ حساب

تا به بغضِ تو بگیرند همی روزِ نشور

روز عیشِ تو بود باقی تا روز قیام

دوستانت همه با حور نشسته به قصور

ص: 97

وان شکن ها که به هم برزده اندر سرِ زلف

هست معلوم که بس فتنه به زیر سرِ اوست

آیتِ آبِ بقا و دمِ عیسیِ به عیان

جرعه جامِ وی و لعلِ روان پرورِ اوست

اصلِ هر چیز بدانستم و معلومم نیست

کز کدامینِ گل و آب اصلِ وی و گوهرِ اوست

لعلِ یاقوتِ روان، عقدِ گهر یا دندان

سیم یا طرفِ بناگوش، سمن یا برِ اوست

آشنا گشت لب وی به لبِ ساغرِ می

زان سبب آبِ بقا موج زن از ساغر اوست

خود بهشتی است سراپا به عیان نی به بیان

قدِ او نخله طوبی، لبِ او کوثر اوست

چون چراغی که فروزند به پیش خورشید

شمعِ خورشید خَمُش پیش رخِ انور اوست

نیشکر بهر غلامی به میان بسته کمر

برِ اندامِ لطیف و لبِ چون شکّر اوست

در شگفتم که نیفتد ز چه در زیر و زبر

دل که اندر شکنِ طرّه بازیگر اوست

69- ورقِ مدحِ شهی کرده دلِ من تعویذ

که به هر حال نگهدار وی و یاور اوست

صاحبِ عصر و زمان، خسروِ اقلیمِ وجود

که یکی دهکده هفت اقلیم از کشور اوست

ص: 99

دلِ او نقطه امر است و همه امرِ قضا

خطّی از مرکزِ او گردشی از پرگر اوست

رشته ای هست ابر گردنِ چرخ و مه و مهر

که نهاده ز دو جانب به کفِ وی، سر اوست

سود ندهد به جز از راهِ نفس، کردن تنگ

آن که را دغدغه سرکشی از چنبر اوست

پرسش از قلبِ عدو آنچه کند نیزه وی

بوسه بر حنجرِ خصم آن که زند خنجر اوست

گرزش اندر سرِ دشمن بنشیند چونانک

کس نداند سرِ خصم است و(1) یا مغفر اوست

نقطه انجم و افرادِ فلک در میزاننقطه ای از قلم و فردی از دفتر اوست

خسروا کفر گرفته است جهان را یکسرتیغ بر گیر و برون شو که گهِ کیفر اوست

خوش بیارای جهان از رخ خود کز دوریت(2)

دی و بهمن همه مهر و همه شهریور اوست

هم شهنشاه مظفّر ز پی نصرتِ(3) تو

حاضرِ درگه و از پی حشم و لشگر اوست

آن شهنشاهِ جهاندار که در چاکریت

طعنه زن بر مه و خورشیدِ فلک، افسر اوست

پهلوی شرع قوی از کمرِ همّت وی

پیکرِ کفر نزار از قلمِ لاغر اوست

ص: 100

خود برون تاز و بدو بذل کن از روی کرم

آنچه اندر خورِ احسان تو وندر خور اوست

هم ببین بنده درگاه بقا را که خبر

نیست در جشن تو از سرش که بر پیکر اوست

مگر به حکمِ رضایش نیفکند یکره

به فرق هیچ تنی سایه گنبد ازرق

به بُطؤُ و سرعت رفتارِ انجمِ سیّار

مطیعِ امرش بر این دوازده جوسق(1)

70- جهان اگر همه نمرودزار بس باشد

پی هلاکتِ ایشان به امر او یک بق(2)

ایا سلاله اعقابِ خواجه لولاک

ایا نتیجه اخلافِ فارسِ خندق

بیا به عرصه جولان که از غمت دل هاست

به سان چشمه سوزن ز ضیق بل اضیق

چنان که نیک و بد آمیخته به یکدیگر

بیا و هر یک از آن ها به اصل کن ملصق

هرآن که نیک به خلدِ نعیم ده مسکن

هر آن که بد به سرای جحیم کن ملحق

به پویه پای نفاق است بشکن از زانو

گشوده دست عناد است بفکن از مرفق

تو هستی آن کلماتی که یاد در تنزیل

از او به نصِّ متین کرده است ربّ فلق

که شرح آن نتوان بحرها شوند اگر

مداد و هم قلم اشجار و نُه سپهر ورق

تمام روی زمین لاله زار گردد اگر

ز جبهت تو بر آن قطره ای چکد ز عرق

ص: 102

به پویه توسنِ امرِ تو و هنوز نبود

به گردش این فلکِ پیر و توسنِ ابلق

به کنه مدح تو کی فکر من رسد؟ هیهات

چراغ پایه بَرِ آفتاب، لایُبْرَق(1)

اگر چه موری بس دست و پا زند نرسد

به جایی او چو درافتد به بحر مستغرق

شها به همّتِ والای تو شهِ والا

بر آسمان برین برفراشته بیرق

برای یاری تو داده لشگری ترتیب

که از صوارمشان(2) است برق، مستشرق

چنان سپاه که در موج خیزِ رزم روند

نکرده فرق سر از پا به سرعت زورق

خدایگانِ سلاطین، مظفّر الدّین شاه

که زیب یافت از او تخت و افسر و سنجق(3)

محیطِ جود ز طبعِ کریمِ او موّاج

نهالِ فضل ز آبِ عطای او مورق(4)

کرا که تخمِ خلافش به دل نهان خود هست

ز بیمِ خنجر او دل کفیده(5) چون جوزق(6)

ایا شهی که در آری به زورِ بازوی خویش

ز چرخِ پنجم مرّیخ را به خمّ وهق(7)

ص: 103

ز خوی و طبعِ تو مبعوث، رسمِ عدل و امان

چو فعل ها که ز مصدر همی شود مشتق

مگر به کشته شدن یابد او قرار که هست

ز بیمِ تیغِ تو بر تنش لرزه چون زیبق(1)

سخن طراز بباید چنین که سهل و سلیس

سخن به پایان آرد به قافیه مغلق(2)

همیشه طرزِ ادای کلام تا باشد

دلیلِ عقل که او کیّس است یا احمق

هر آن که خواست کند جز به مدحت تو حدیث

دمش بریده و بادش فرو به کام نطق(3)به سر کسی که نپوید به خدمتت چو قلم

ز تیغِ حادثه تا سینه، فرق او منشق(4)

(والسّلام خیر ختام)

اگر غلط نکنم روزگارِ ما مردم

به حال آن رمه ماند ز عالی و سافل

چنان که از رمه صاحب فتند دور اغنام

همی نهیم به هر سوی روی، لایعقل

چریم خوش خوش و بس گرگ ها که از اطراف

پی ربودن مایند و ما از آن غافل

غریقِ بحرِ بلاییم حاکم و محکوم

دچار موجِ بلاییم صاعد و نازل

نه آن امید که گیریم حبلِ کشتیبان

نه آن نوید که آریم رخت بر ساحل

ایا(1) امامِ زمان وقت شد که باز آیی

به فرقِ این رمه از فضل گسترانی ظل

به یک اشارت ابرو به یک کشیدن تیغ

کنی ز نور جدا ظلمت و ز حق باطل

مهل تو این رمه را بیشتر ازین حیران

منه تو این گله را بیشتر از این عاطل

چه باعث است که دیدار خویشتن از ما

نهفته داری ای میرِ معطیِ باذل

چه واقع است که در پرده دیر ماندی رخ؟

چه مانع است که بر هجر دیر بستی دل؟

و لیک از طرف ما بود قصور که جهل

ورای دیده ما کرده پرده ای حایل

ص: 105

به مهر نتوان دیدن به چشمِ خفّاشی

ز غیث، بهره نگیرد کویرِ ناقابل

مشعشع است خور امّا چه سود آنان را

که جهل ریخته در چشم سوده پلپل

ایا تو خالقِ انوار هم تو نوری بخش

مگر شویم به دیدارِ حضرتت نایل

چو نورِ رب تویی آن نور می ببخش از آنک

به شأنت «اشرقت الارض»(1) آمده نازل

بیا و فصل بنه بین فاضل و مفضول

بیا و فرق بنه بین عالم و جاهل

نگار کن به جبین حال مؤن و مشرک

پدید کن به هنر شأنِ مدبر و مقبل

برآر دستِ فروبستگانِ ظلم از بند

برآر پای فروماندگانِ جهل از گل

به خشک سالِ حوادث بمانده ایم زبون

چه باشد ابر عطایت اگر شود شامل

درآوری همگان را به مسلکِ توحید

بر آوری همگان را ز ورطه هایل

همه معالمِ اسلام را کنی بر پا

همه مصالحِ جمهور را شوی کافل

72- و گر زمان را گویی نه اقتضاست هنوز

ز جاهلان نبود اعتراض بر کامل

ص: 106

ولیک هست در اینجا یکی سخن که در آن

نه شکّ و ریب توان ره برد نه غشّ و نه غل

زمامِ مقتضیاتِ زمان تو راست به کف

بس است این سخن از بهر حلّ این مشکل

کنون ظهورِ تو را ای خدایگانِ امید

ز پیش بیش دلِ ماست راجی و آمل

که چون سپهبدِ اعظم برای نصرتِ تو

کشیده صفّ مجاهد ز راکب و راجل

چو روزِ بدر، ملایک برای قهرِ عدو

شدند گویی اینان از آسمان نازل

خدای او را یاری دهاد در هر حال

همش مساعد، سالار اسپه(1) عادل

دو میرِ راد که با فرّ ایزدی دامان

زدند بر به میان مردوار و مستعجل

دو ابر رحمت برخاست از جنوب و شمال

به یکدگر متوجّه به یکدیگر مایل

سپس یکی شده و آنگاه ملک را کردند

سقایت از چه ز بارانِ رحمتِ وابل(2)

هجومِ حادثه را سدّی آنچنان بستند

که نه ز خارجشان ره بماند و نه داخل

گذشته شان همه آینده را بشارت بخش

ز فعل ماضی پیداست حالِ مستقبل

ص: 107

به عکس سابقیان متّفق به قول و به فعل

قدم به کژّی هرگز نمی نهد عاقل

بهین اماما نعت تو را چنان که سزد

چسان کنم به لسانِ کلیل و طبعِ کسل

کراست حد که ثنای تو را تواند گفت؟

و گر کند به سخن دَرج، سحرِ صد بابل

برِ کلیم علیه السلام چه پاید مکایدِ سحّار؟

برِ رسول صلی الله علیه و آله چه زیبد مناقب باقل(1)؟

کجا به مقصد جاهت رسد کُمیت خیال؟

که نعل افکند از پی در اولین منزل

من ار فنون بلاغت در آورم به بیان

ز کنهِ مدح تو باشم هنوز خوار و خجل

خدای مدحِ تو گفته است در کتابِ مبین

به جنب آن چه تواند بیان کند قائل؟

همیشه تا به عبارت بود معانی دَرج

همیشه تا به لآلی صدف بود حامل

خدای ناصر آن کو تو را بود ناصر

به صدرِ عز، متمکّن به قربِ حقّ واصل

عزیزِ مصرِ سعادت قرینِ فوز و فلاح

ولیّ نصر چه در عاجل و چه در آجل

گشوده باد به کردار نیک دستِ مُمِدّ

شکسته باد ز رفتارِ زشت پای مُخِلّ

ص: 108