بسم الله الرحمن الرحیم

ص :2

لذت و شادکامی

درآمدی بر لذت از دیدگاه اسلام با رویکرد روانشناسی مثبت گرا

مهدی عباسی

زیرنظر عباس پسندیده

ویراستار سیدمحمد دلال موسوی

پژوهشکده اخلاق و روانشناسی اسلامی پژوهشگاه قرآن و حدیث.

ص :3

سرشناسه:عباسی، مهدی، 1356 -

عنوان و نام پدیدآور:لذت و شادکامی [کتاب]: درآمدی بر لذت از دیدگاه اسلام با رویکرد روانشناسی مثبت گرا/ مهدی عباسی ؛ زیرنظر عباس پسندیده؛ ویراستار سیدمحمد دلال موسوی؛ [برای] پژوهشکده اخلاق و روانشناسی اسلامی پژوهشگاه قرآن و حدیث.

مشخصات نشر:قم : موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، سازمان چاپ و نشر، 1391.

مشخصات ظاهری:184ص.؛ 14×21 س م.

فروست:مطالعات حدیث و روانشناسی؛ 11.

شابک:40000 ریال 978-964-493-637-1 :

وضعیت فهرست نویسی:فاپا

یادداشت:عنوان روی جلد: لذت و شادکامی از دیدگاه اسلام.

یادداشت:کتابنامه: ص. [179] - 184؛ همچنین به صورت زیرنویس.

عنوان دیگر:لذت و شادکامی از دیدگاه اسلام.

موضوع:لذت -- جنبه های مذهبی -- اسلام

موضوع:لذت

موضوع:شادی -- جنبه های مذهبی -- اسلام

شناسه افزوده:پسندیده، عباس، 1348 -، ناظر

شناسه افزوده:موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث. سازمان چاپ و نشر

شناسه افزوده:پژوهشگاه قرآن و حدیث. پژوهشکده اخلاق و روان شناسی اسلامی

رده بندی کنگره:BP232/88/ع2ل4 1391

رده بندی دیویی:297/637

شماره کتابشناسی ملی:3007897

ص :4

فهرست مطالب

ص :5

فهرست مطالب

ص :6

فهرست مطالب

ص :7

فهرست مطالب

ص :8

حجّة الإسلام مهدی عبّاسی،ضمن دقّت و پشتکار خود،تلاش نموده است تا روش بررسی خود را نیز تا حدودی بیان نماید.از پژوهشگر محترم و همچنین از جناب آقای دکتر محمود گلزاری که ارزیابی این پژوهش را بر عهده داشته اند،صمیمانه سپاس گزاریم.از عموم پژوهشگران و اساتید محترم درخواست می کنیم که با ارائۀ نظارت و راه نمایی های خود،این گروه را در انجام مسئولیتش یاری دهند.

گروه روان شناسی اسلامی

پژوهشکد اخلاق و علوم رفتاری

دار الحدیث

ص:10

کرده اند.در لغت عرب،لذّت،اسم مصدر است از مادّۀ«لذذ»،در مقابل«الم»،به معنای درد (1).در مجمع البحرین،در معنای لذّت آمده:

اللّذة:الأکل و الشرب بنعمة و کفایة. (2)

در این تعریف،از دو واژۀ کلیدی«نعمة»و«کفایة»استفاده شده است.نَعمت،در لغت،به معنای آسودگی،شادمانی،فراخی،و نِعمت،به معنای برکت،فراوانی و خیر ثابت،آمده است.کفایت نیز به حدّ رضایت بخش و به اندازۀ کافی از هر جهتی که باعث بی نیازی شود،معنا شده است.لذا با در نظر گرفتن معانی واژه های به کار گرفته شده برای لذّت در مجمع البحرین می توان گفت:

لذّت،از قبیل خوردن و نوشیدنی است که با شادمانی و آسودگی،همراه است و در عین حال،در حدّ رضایت بخش و موجب احساس بی نیازی در چیزی می گردد.

روشن است که انسان،هیچ یک از این حالات را در«درد»،تجربه نمی کند؛بلکه دقیقاً نقیض آنها وجود دارد،به این صورت که از احساس درد،غمگین می شود،آسایشِ تن ندارد،از حالتی که دارد،راضی نیست و نیازی شدید در جهت رفع این حالات،در خود احساس می کند.لذا درد،در تمام این خصوصیات،مخالف لذّت است.

البته لذّت،از نوع خوردن و نوشیدن نیست،بلکه حالت خوشایندِ حاصل از خوردن و نوشیدنی است که دارای چنین ویژگی هایی است و

ص:12

این گونه تعریف،در حقیقت،شناساندن مفهوم با مصادیق تجربی آن است.وجه تعریف لذّت،به چیزهایی از قبیل خوردن و نوشیدن،با بیان زیر،روشن خواهد شد:

این که مفهومی مانند لذّت،با مصادیق عینی و تجربی آن (مثل:حالت خوشایندِ حاصل از خوردن و نوشیدن) راحت تر تعریف می شود،به این دلیل است که چیزهایی از قبیل لذّت،به گونۀ«علم حضوری»درک می شوند؛یعنی مفهوم آن برای هر کسی،بدیهی است و نیاز به تعریف ندارد.

به عبارت دیگر،هنگامی که شخصی،حالتی مانند لذّت را درک می کند،حالت درک شده،هیچ ارتباطی با خارج از وی ندارد تا برای شناخت آن،به واژه ها و مفاهیم روشنگر،نیاز داشته باشد؛بلکه در آن هنگام،عین لذّت را در خود،یافته است.از این رو،مشخّص کردن مصادیق معلومات حضوری،در شناساندن و رساندن منظور،آسان تر از تعریف کردن مفاهیم مرتبط با آنهاست.در این جا نیز سعی شده که از همین منظر (بیان خصوصیات)،به چیستی لذّت،پرداخته شود.

باشد»، (1)به این معنا که انسان،وقتی چیزی را دوست داشت و رسیدن به آن را اراده نمود و به آن رسید،حالت خوشی در خود،احساس می کند که این حالت،«لذّت»نامیده می شود.در این تعریف،«موافقت با طبع»واژه های محوری است.

در توضیح عبارت یاد شده،جرجانی می گوید:لذّت،حالتی است که موافق میل و طبع آدمی باشد،البته از آن جهت که مطابق با میل و طبع است؛مانند مزۀ شیرینی در حسّ چشایی یا نور،در حسّ بینایی یا تصوّری که از آرزوها در قوّۀ وهم انسان،ایجاد می شود یا خاطرات شیرین گذشته که در قوّۀ حافظه،یادآوری می شوند.این که در تعریف لذّت،قیدِ«از آن جهت که مطابق با میل و طبع است»،آورده شده،به این دلیل است که چیزهایی وجود دارند که ادراک آنها،مفید است؛امّا در لحظات اوّلیه،موافق و مطابق با میل و طبع آدمی نیستند؛مانند داروی تلخی که انسان،به خوردن آن،میل دارد،نه به جهت این که به خوردن آن،مایل است و از مزۀ آن،خوشش می آید-چرا که اصلاً تلخی دارو با طبع،سازگار نیست؛بلکه از این جهت که خوردن این داروی تلخ،برای او مفید است.لذا به حالتی که در لحظۀ خوردن داروی تلخ،به امید بهبود در انسان پدیدار می گردد،لذّت گفته نمی شود. (2)

ص:14

بنا بر آنچه از کلام حکما و فلاسفۀ اسلامی استفاده می شود،چنین حالات خوشایندی را می توان،لذّت هایی بالاتر از سطح قوای حسّی به حساب آورد.با این توضیح که انسان،مجهّز به قوایی است که به وسیلۀ آنها،به چیزها،گرایش می یابد،احساس می کند که مفاهیم را درک می کند و در بارۀ آنها به تفکّر می پردازد.برای هر یک از این قوا،لذّت و دردی وجود دارد و لذّت ها،بر اساس قوایی که آنها را درک می کنند،به حسّی،خیالی،وهمی و عقلی،تقسیم می شوند.

لذّت حسّی،حالت هایی در حواسّ بدنی هستند که به خاطر احساس کیفیتی که انسان به آن تمایل دارد،درک می شوند.لذا در هر یک از حواسّ بدنی (از قبیل:لامسه،بویایی،چشایی،بینایی و شنوایی)،لذّت مخصوص به آن وجود دارد.لذّت،در قوّۀ خیال،لذّت ناشی از اموری مانند احساس پیروزی و انتقام گرفتن را شامل می شود و لذّت قوّۀ واهمه،ناشی از اموری مانند آرزوهای شیرین است؛امّا برای قوّۀ عاقله نیز لذّتی وجود دارد (1)و از آن جا که«لذّت،خیر و کمالی است که برای هر یک از قوای نفسانی،در سطح حواس و تخیلات و...وجود دارد»، (2)لذّتی که در سطح عقل،یعنی عالی ترین قوّۀ انسانی درک می شود،عالی ترین لذّت،خواهد بود.

ص:15

بنا بر این،با توجّه به آنچه گفته شد،می توان حالت خوشایندی را که در لحظۀ خوردن داروی تلخ،به امید بهبود در انسانْ پدیدار می گردد،لذّت نامید،با این تفاوت که افق این لذّت،نسبت به لذّت های جسمانی یا حسّی (مانند:خوردن غذایی خوش مزه یا رفتارهای جنسی)،بالاتر است؛چرا که این نوع لذّت،در سطحی بالاتر از قوّۀ حسّی،درک می شود.از این رو،در برخی مباحث، (1)از این نوع لذّت ها،با عنوان«لذّت های عالی»،یاد کرده اند.

لذّت های جسمانی،از طریق حواس،حاصل می شوند.احساس هایی که از رفتارهای جنسی،عطرهای خوش و چاشنی های خوش مزه،بروز می کنند،در این مقوله قرار می گیرند.برعکس،لذّت های عالی تر از فعّالیت های پیچیده تر به دست می آیند و احساس هایی،مانند:سعادت،شَعَف،راحتی،سرخوشی و شادمانی را شامل می شوند. (1)برای این که جایگاه لذّت به عنوان یک هیجان مثبت،روشن گردد،لازم است به هیجانات مثبت،نظری دقیق تر داشته باشیم.

میل جنسی،نه فقط انگیزه ای است نیرومند؛بلکه منبع بالقوّۀ هیجانی برای شادی نیز هست،با این تفاوت که هیجانات را غالباً رویدادهای بیرونی،بر می انگیزند و جلوه های هیجانی نیز معطوف همان رویدادهاست،درحالی که انگیزه ها،منشأ درونی دارند. (1)

از دیگر ویژگی های هیجانات،تغییرات فیزیولوژیایی در سطح اعصاب است.مثلاً یکی از انواع هیجانات اصلی در علم روان شناسی،«شادی»است که از خصوصیات آن،کاهش سریع سرعت شلّیک عصبی است و این حالت،دقیقاً در مقابل هیجانی دیگر به نام«ترس»قرار دارد.رهایی از درد جسمی،رهایی از نگرانی ها،حل کردن مسئله ای دشوار و پیروز شدن در رقابتی اضطراب انگیز،نمونۀ الگوی کاهشی برانگیختگی عصب شناختی شادی است.از جمله در شادی بر اثر حالتی ناشی از احساس های خوشایند،نظیر نوازش شدن،حالت های پس از ارضای نیاز نیز برانگیخته می شوند. (2)

علاوه بر این که هیجانات بر اساس میزان تحریک عصبی،در دامنه ای از برانگیختگی بسیار (افزایش تحریک عصبی) تا برانگیختگی کم،متغیر هستند،از لحاظ مطلوبیت یا عدم مطلوبیتِ حالات ادراکی ناشی از این فعل و انفعالات در سطح بدن،در دو بعد مثبت و منفی نیز قرار دارند (3)که دامنۀ تغییر این دو بُعد ارزشی،ظاهراً بر مبنای میزان

ص:18

خوشایندی آن هیجان،تغییر می کند.بنا بر این،هیجان مثبت،می تواند با افزایش انگیختگی عصبی یا کاهش آن،همراه باشد.این افزایش یا کاهش انگیختگی عصبی،در حالاتی که احساس خوشایند لذّت را به همراه دارند،به خوبی قابل مشاهده هستند.لذا در برخی موارد،احساس لذّت با رَخوت و سستی،همراه است؛مانند نشئگی حاصل از مصرف موادّ مخدّر و بالعکس،در مواردی دیگر،مانند شادی حاصل از بازی های مهیج با فعّالیت و تحریک عصبی همراه است.بنا بر این،می توان با توجّه به مطالب بیان شده،تعریف لذّت را به این صورت بیان کرد:لذّت،حالت خوشایندی است که با تغییرات افزایشی یا کاهشی برانگیختگی عصبی در سطح بدن،همراه است و فرد،در تجربۀ سطحی از هیجانات مثبت،مانند ابراز شادی،تعجّب،علاقه و...،آن را درک می کند.

3.لذّت،در علم روان شناسی،هیجانی مثبت،محسوب می شود که در عین ارتباط با زمان حال،به دو سطح لذّت های جسمانی و لذّت های عالی،تقسیم می شود.این،در حالی است که در نظر حکما،لذّت های عالی تر در سطح عقل،درک می شوند.

4.از آن جا که مجرای درک لذّت،قوای نفس هستند،لذا تمام این قوا،از قوای مدرکۀ حسّی،خیال،وهم و عقل گرفته تا شهوت و غضب،شامل موضوع لذّت و بحث های ارزشی مرتبط با آن هستند.

ارضای شهوات،سخن به میان آمده است و در گروهی دیگر که لذّت رانی،مورد مذمّتْ قرار گرفته است،از تعابیری مانند هوا و هوس،یاد شده است.لذا مناسب است این اصطلاحات کلیدی و نحوۀ ارتباط آنها با موضوع لذّت،بررسی شوند.از این رو،در این مجال،به بررسی سه واژۀ رایج در این موضوع،یعنی«شهوت»،«هوا»،«هوس»و ارتباط آنها با«لذّت»،می پردازیم.

توقان،به معنای غلبۀ شهوت است و بر این اساس،شهوت،حرکت هیجانی نفس است که همراه با انگیزش درون-تنی،به سوی چیزی است که حالت لذّت را به دنبال دارد و باعث سرور می شود؛امّا لذّت،آن حالتی است که نفس،اصطلاحاً هوای آن را می کند و اشتیاق و آرزوی رسیدن به آن را دارد.

بر اساس این تعبیر،می توان گفت:لذّت،نتیجۀ حرکت شهوت است.اساساً تحریک قوّۀ شهوت،زمانی است که این قوّۀ به سوی امری لذیذ یا آنچه در تخیل برای فرد سودی دارد،می گراید و به آن چیز،نزدیک می شود.

سرازیری،شیب،کجی و انحراف،آمده است.اگر معانی دوستی،خواهش،توجّه و بستگی در این جا مدّ نظر قرار گیرد،این حدیث می تواند شاهد خوبی بر تعریف هوا به«میل النفس إلی الشهوة»باشد؛چرا که در این تعریف،جنس هوا،میل در نظر گرفته شده است.

گاهی اوقات،هوا به معنای چیزی به کار می رود که نفس،بدان میل و محبّت دارد.بر این اساس،در مجمع البحرین،هوای نفس،بدین صورت بیان شده است:

هوای نفس،یعنی آنچه نفس،آن را دوست دارد و به آن،میل نشان می دهد...در این کلام خداوند-تبارک و تعالی-،معنای هوا از این قبیل است که:)...خوشایند شما نیست...(؛یعنی:نفس شما،بدان میل ندارد،)یا پس آیا دیدی کسی را که هوای نفسش را خدای خود قرار داد...؟(.هوا،در این جا یعنی آنچه نفسش،بدان تمایل دارد.... (1)

آنچه آمد،مختصری بود در بارۀ معنای هوا و مواضع کاربست آن.امّا در بخش پیشین،در بیان نسبت میان واژه های شهوت و لذّت،ملاحظه کردید که نسبت این دو اصطلاح را نسبت فعل و غایت فعل،بیان کردیم.بنا بر این،می توان رابطۀ دو واژۀ هوا با لذّت را نیز در اینجا با توجّه به نسبت هوا با شهوت،استنتاج نمود.

از طرف دیگر،علاوه بر این که تمایلی فطری بر تأمین نیازها و خواسته های نفسانی،در وجود آدمی قرار دارد،یکی از انگیزه های محرّک در انسان،

ص:23

یادآوری حالت های خوشایندی است که قبلاً بر اثر ارضای آن،نیازها و خواسته ها درک شده است.لذا هنگامی که فرد از ارضای شهوات،تجربۀ خوشایندی را درک می کند،با یادآوری این تجربه،این میل به گونه ای دیگر در وی پدید می آید.از این رو،امام صادق(علیه السلام) در حدیثی می فرماید:

قوّة الهوی من الشهوات. (1)

نیروی هوا،از شهوات،تأمین می شود و همان طور که در بخش پیشین بیان شد،شهوت،نیرویی است که قوّه،یعنی ابزار را کاربردی می کند.هوا (میل نفس به سوی شهوت)،نیرویش را از خود شهوت می گیرد.از این رو،هوا،صفت نفس است؛چرا که این نیرو،نیروی نفس است که به شهوت،تمایل دارد.

می شود.از این گونه،در این گروه از احادیث نیز به چشم می خورد.لذا توضیح مفهوم هوس را همانی می دانیم که در بارۀ هوا آمد؛لیکن علاوه بر آیات و احادیثی که حاوی واژۀ هوس هستند،کاربرد آن در دیگر متون،از وجود بار ارزشی منفی در این اصطلاح،حکایت می کنند،همان طور که واژۀ هوا نیز غالباً این گونه است.پس،از آن جا که در مباحث آینده،بحث مستقّلی در موضوع ارزش گذاری لذّات،خواهد آمد،سخن را در بارۀ مفهوم هوا و هوس و بار ارزشی آن،به همان جا موکول می کنیم.

ص:25

ص:26

یکی از تمایلات و گرایش های وجودی ما،توجّه به احساس حالت های خوشایند و لذّت بخش و کشش به سوی آنهاست که البته بنا بر مصالح و دلایل حقیقی،در وجود آدمی،قرار داده شده است.نگرش اسلام به ارضای این گرایش،مثبت است و در برخی موارد،توصیۀ مؤکّد بر بهره مندی از مواهب لذّت بخش دنیایی است.پیامبر عظیم الشأن اسلام،خطاب به گروهی که تصمیم به کناره گیری از دنیا،دوری از لذائذ آن و پرداختن به عبادت گرفته بودند،فرمود:

...إنّ لأنفسکم علیکم حقاً.فصوموا وافطروا وقوموا وناموا.فإنّی أصوم وأفطر،وأقوم وأنام،وآکل اللّحم والدسم،وآتی النّساءفمن رغب عن سنّتی،فلیس منّی. (1)

نفس شما هم حقّی به گردن شما دارد.پس ناگزیر،برای این که هم حقّ خدا و هم حقّ نفس خود را ادا کرده باشید،گاهی افطار کنید.پاره ای از شب را بخوابید و در پاره ای از آن،به عبادت بپردازید.می بینید که من نیز چنین می کنم:هم عبادت می کنم،هم می خوابم،هم روزه می گیرم و هم افطار می کنم،گوشت و چربی می خورم و به سراغ زنان می روم.هر کسی از سنّت من روی بگرداند،از من نیست.

به هر حال،این نوع نگرش اسلام،به دلیل وجود یک سری علل یا حکمت های حقیقی است که در برخی احادیث،بدانها اشاره شده و می توانند نقش لذّت در زندگی را روشن سازند.لذّت،دستِ کم دو نقش انگیزشی و تنظیمی دارد که در ادامه،بدانها می پردازیم.

ص:28

همان گونه که پیش تر بیان شد،بخشی از متون دینی به بیان نقش لذّت در زندگی اختصاص یافته اند؛امّا در درون این مجموعه،شاهد تقسیمات ریزتری هستیم.لذا هنگام پژوهش،باید بر اساس تفاوت های روایات انگیزشی،به طبقه بندی جزئی تری دست یابد و یافته های بیشتری را به دست دهد.به نظر می رسد که دست کم،دو بحث در روایات بخش انگیزش،وجود داشته باشد که در ادامه،به آنها می پردازیم.

خود را به خوشی بگذرانَد.لذّت جویی،گرایشی است که گسترۀ وسیعی دارد و جلوه های متنوّعی پیدا می کند.تعدادی از جلوه ها و مظاهری که این گرایش در سایۀ آنها بروز می یابد،عبارت اند از:غرائز،جمالْ دوستی،احساسات،عواطف و انفعالات (1).

صور مختلف لذّت جویی،یکی از انگیزه های اصلی نفس،با تحریک قوّۀ شهوت،مرتبط است،بدین صورت که قوّۀ شهوت،بلافاصله پس از درک یکی از این صور توسّط قوای مُدرکۀ نفس،منبعث و تحریک می شود و به سوی امر لذیذ یا آنچه در تخیل،منفعت دارد،گرایش پیدا کرده،به طرف آن چیز،جلب می شود و بدین صورت،مظاهر مختلف انگیزۀ لذّت جویی،منشأ حرکت می گردند. (2)

ص:31

______________

ص:32

در بخشی از حدیث مشهور«توحید مفضّل»امام صادق(علیه السلام)،چنین برداشت می شود که امام(علیه السلام) ضمن تأکید بر برخی نیازهای انسان،وجود محرّک های ناشی از چنین نیازهایی را که عمدتاً نیروی آنها از شهوت است و تأمین آنها با احساس لذّتْ همراه است،عامل حفظ سلامت بدن می داند:

...فکّر،یا مفضّل،فی الأفعال الّتی جعلت فی الإنسان من الطعم و النوم و الجماع و ما دبّر فیها،فإنّه جعل لکل واحد منهما فی الطباع نفسه محرّک یقتضیه و یستحث به.فالجوع یقتضی الطعم الذی به حیاة البدن و قوامه،والکری یقتضی النوم الذی فیه راحة البدن و اجمام قواه و الشبق یقتضی الجماع الذی فیه دوام النسل و بقاؤه،و لو کان الإنسان إنّما یصیر إلی أکل الطعام لمعرفته بحاجة بدنه إلیه و لم یجد من طباعه شیئاً یضطرّه إلی ذلک کان خلیقاً أن یتوانی عنه أحیانا بالتثقّل و الکسل،حتّی ینحلّ بدنه فیهلک،کما یحتاج الواحد إلی الدواء لشیء ممّا یصلح به بدنه فیدافع به حتّی یؤدیه ذلک إلی المرض و الموت:و کذلک لو کان إنّما یصیر إلی النوم بالتّفکر فی حاجته إلی راحة البدن و اجمام قواه کان عسی أن یتثاقل عن ذلک فیدفعه حتّی ینهک بدنه.و لو کان إنّما یتحرّک للجماع بالرغبة فی الولد کان غیر بعید أن یفتر عنه حتّی یقل النسل أو ینقطع.فإنّ من الناس من لا یرغب فی الولد و لا یحفل به.فانظر کیف جعل لکلّ واحد من هذه الأفعال الّتی بها قوام الإنسان و صلاحه محرّک من نفس الطبع یحرّکه کذلک و یحدوه علیه. (1)

...ای مفضّل! در کارهایی که در انسان قرار داده شده است،

ص:34

بیندیش:خوردن و خوابیدن و جماع کردن،و بیندیش در آنچه که در این کارها تدبیر شده است؛چرا که برای هر یک از این افعال،در سرشت آدمی،نیروی محرّکی قرار داده شده که او را به انجام آنها،تحریک می کند.

گرسنگی،مقتضی غذا خوردن است که زندگی و قوام بدن،به آن است و بی خوابی،محرّک بر خوابیدن است که راحت بدن و استراحت قوای بدن،به آن است و شهوت ]جنسی[،محرّک بر جماع است که دوام نسل و بقای نوع انسانی به آن بستگی دارد.

اگر گرسنگی نبود و غذا خوردن،برای آن بود که آدمی می دانست که بدن او،به آن محتاج است و در طبع آدمی،نیرویی نبود که او را به خوردن،مجبور کند،در بسیاری از اوقات،در خوردن،سهل انگاری و سستی می ورزید و در نتیجه،بدنش تحلیل می رفت و بیمار و هلاک می شد،چنان که گاهی انسان برای اصلاح بدن خود،به دارویی نیازمند می شود و سهل انگاری می کند تا به بیماری های مهلک و خطرناک،منجر می شود.همچنین اگر خواب رفتن به آن بود که انسان می دانست که بدن و قوای آن برای استراحت،به آن نیازمند است،ممکن بود که به دلایل متفاوت،از جمله حرص،در خوابیدنْ مسامحه کند و در نتیجه،بدنش ضعیف شود.اگر عمل زناشویی هم برای تولید نسل و به هم رسانیدن فرزند بود،بعید نبود که سستی ورزد و به خاطر مشکلات مربوط به آن،ازدواج نکند تا نسل ]انسانی[ کم یا منقطع گردد؛زیرا بعضی از مردم،به فرزند،رغبتی ندارند و به آن،اعتنایی نمی کنند.پس بنگر که ]خداوند متعال[ برای هر یک از

ص:35

این افعال که صلاح و قوام حیات انسان به آنهاست،محرّکی از نفس طبیعت،مقرّر کرده است تا وی را تحریک نماید و به سوی انجام دادن آن بکشد.

تشنگی و گرسنگی تمایل به رفتارهای جنسی و دیگر حالاتی که انسان در مواقع متعدّد احساس می کند،حکایت از نیاز او دارند.نیاز،نشان دهندۀ حالتی در موجود زنده است که به سبب آن حالت،تعادل موجود زنده به هم می خورد. (1)عدم تعادل،باعث ایجاد تنش و فشار در سطح بدن و روان است.در صورتی که نیازها،برطرف شوند،این تنش،از بین می رود و فرد،حالت خوشایندی را تجربه خواهد کرد.اگر انسان ها،دائماً دغدغۀ رفع نیازهای جسمی و روانی خود را دارند،به این دلیل است که از تنش و فشار حاصل از نیاز،فراری اند و لذّت را بر درد،ترجیح می دهند.

به طور کلّی،مطالعۀ انگیزش،به فرآیندهایی مربوط می شود که به رفتار،انرژی و جهت می دهند.این فرآیندها،یا از نیروها و کشاننده های درونی فرد،ناشی می شوند و یا مربوط به محیط اند.همان طور که در نمودار زیر،نشان داده شده است،یکی از این فرآیندها،«هیجانات»هستند که با انگیزه،به عنوان تجربه ای درونی،مرتبط اند؛یعنی به گرایش های نزدیک یا دور افراد،نیرو می بخشند.به همین گونه،تجربۀ درونی لذّت،به عنوان فرآیندی هیجانی،به گرایش های جذب یا دفع فرد در جهت تولید رفتاری خاص،نیرو می دهد. (1)

ص:37

احساس خوشایند لذّت نیز حالتی به انسان می بخشد که برای تجربه کردن مجدّد آن حالت،تلاش می کند. (1)امّا همان طور که در تبیین روان شناختی لذّت بیان شد،هیجانات،پدیده هایی چندوجهی هستند.از یک طرف،با تجربۀ حالتی درونی،شادمان می شویم و از طرف دیگر،شادی به عنوان یک تجربۀ خوشایند،باعث تقویت هر کشانندۀ خاص می شود. (2)

همان گونه که پیش از این اشاره شد،غالباً احساس لذّت،زمانی تجربه می شود که نیازی در ساختمان تنی-روانی آدمی،ارضا شود،و نیاز کمبودی است که به سبب آن،تعادل موجود زنده،بر هم می خورد.حال اگر این نیازها برطرف شوند،حالات عاطفی و احساسی،جانشین حالات برانگیختگی حاصل از بر هم خوردن تعادل می گردد.

از طرف دیگر،عواطف و احساسات،نزدیکی فراوانی با افکار دارند،به این معنا که طرز فکر افراد،معمولاً تحت تأثیر احساسات و عواطف،قرار می گیرند.از این جهت،میزان تجربۀ برخی حالات هیجانی منفی،بر چگونگی تصمیم گیری ها،تأثیر منفی دارند.

تحقیقات،نشان می دهند که هیجانات مثبت،مثل لذّت یا خشنودی،به ما می گویند که اتّفاق خوبی می افتد.هیجانات مثبت،به توجّه ما،وسعت می بخشند و ما را از محیط فیزیکی و اجتماعی گسترده تری آگاه می سازند.این توجّه گسترش یافته،ما را برای پذیرش اندیشه ها و اقدامات تازه،آماده می کند و بیش از مواقع عادی،خلّاق می شویم (آیزن (3)،2000).به این ترتیب،هیجانات مثبت،فرصت هایی را در

ص:39

اختیارمان می گذارند تا روابط بهتری را ایجاد کنیم و بهره وری بیشتری از خود بروز دهیم. (1)

از این رو،بر اساس تحقیقاتی که اسپینوال (2)و همکارانش (2001م) انجام داده اند،افراد شاد،از مهارت های خود،برآوردهای بسیاری،ارائه می کنند و رویدادهای مثبت را بیش از رویدادهای منفی به یاد می آورند و برای برنامه ریزی زندگی بهتر،تصمیم می گیرند؛زیرا راهبردهای مهمّی مانند کسب اطّلاعات در مورد خطرپذیری سلامت را جستجو می کنند. (3)

مناجات با خدا؛ساعتی برای امرار معاش ]و کسب و کار[؛ساعتی برای رفت و آمد با برادران و افراد مورد اطمینان؛]یعنی[ کسانی که ]در جهت اصلاح شما،[ اشکالاتتان را به شما می فهمانند و از دل،به شما اخلاص نشان می دهند؛و ساعتی را هم برای درک لذّت های حلال،خلوت کنید؛چرا که به وسیلۀ این بخش از زندگی تان،بر انجام دادن وظایف سه بخش دیگر زندگی و موفّقیت در آنها،توانایی می یابید.

معمولاً افراد موفّق،در تمامی ابعاد زندگی،کارآمد هستند.این کارآمدی،حاصل تفکّر و تدبیری است که فرد در امور زندگی خود به کار می گیرد.همان طور که بیان شد،آرامش روانی،در سایۀ تجربۀ سطحی از هیجانات مثبت،مانند شادی و لذّت،فرد را در تفکّر،شناخت و تصمیم گیری و عمل،آماده تر می سازد.

این جاست که فرد با احساس چنین حالاتی در خود،نیرو و توانایی ویژه ای می یابد و از کار و تلاش،خسته نمی شود و در عین حال،فردی موفّق در عرصۀ امور فردی،اجتماعی،خانوادگی و...خواهد بود.

البته برای این که بهره بردن از لذّت های دنیا،بتواند نقش تنظیمی و ایجاد آرامش در زندگی انسان داشته باشد،باید به دور از هر گونه افراط و تفریط باشد؛چرا که اصل افراط و تفریط،یعنی خارج شدن از تنظیم.از این رو،امام کاظم(علیه السلام) در ادامۀ حدیث یاد شده می فرماید:

لا تحدّثوا أنفسکم بفقر و لا بطول عمر،فإنّه من حدث نفسه بالفقر بخل،و من حدثها بطول العمر یحرص.

]در بهره برداری از نعمت های دنیا،[ کُندْروی نکنید و خود را به فقر نیندازید.]از طرف دیگر،[ زیاده روی نکنید و در صدد طلب طول

ص:41

عمر نیز نباشید؛زیرا نتیجۀ چنین فقری،خساست است و نتیجۀ این زیاده روی،حرص است ]و هر دو،از حدّ تعادل،خارج اند[.

از این رو،امام(علیه السلام) در عبارات بعدی این حدیث،می فرماید:

اجعلوا لأنفسکم حظّاً من الدنیا بإعطائها ما تشتهی من الحلال و ما لا یثلم المروؤة یحرص و ما لا سرف فیه،و استعینوا بذلک علی أمور الدین.

برای خود،بهره ای از دنیا قرار دهید،در حدّی که حلال باشد ]؛امّا با این دو شرط که[:بر خلاف جوان مردی نباشد و در این مسیر،به اسراف،کشیده نشوید.از اینها برای [رسیدن به] امور دین،بهره گیری کنید.

آری! اموری موجبات تعادل و تنظیم زندگی انسان را فراهم می آورند که خود،از کُندْروی و زیاده روی،برکنار بوده،از میانه روی برخوردار باشند.چنین اموری می توانند برای انجام امور دین که هدف است،وسیله قرار گیرند؛زیرا دست یافتن به این لذّات،هدف نیستند؛بلکه ابزاری برای رسیدن به تعادل و آرامش روانی در جهت گام برداشتن در مسیر دین هستند.

امام کاظم(علیه السلام) در آخر حدیث یاد شده،به نقل از پدران بزرگوارش می فرماید:

لیس منّا من ترک دنیاه لدینه أو ترک دینه لدنیاه. (1)

کسی که دنیایش را برای دینش وا گذارد و یا دینش را برای دنیایش از دست بدهد،از ما نیست.

ص:42

تشتهیه أنفسهم و تلذّه أعینهم،و الترهیب لا یکون إلّا بضدّ ذلک،ثم خلقهم فی داره و أراهم طرفاً من اللذّات لیستدلّوا به علی ما ورائهم من اللذّات الخالصة التی لا یشوبها ألم،ألا و هی الجنّة:و أراهم طرفاً من الآلام لیستدلّوا به علی ما ورائهم من الآلام الخالصة التی لا یشوبها لذّة،ألا و هی النار:فمن أجل ذلک ترون نعیم الدنیا مخلوطاً بمحنها،وسرورها ممزوجاً بکدرها و غمومها. (1)

...ای مردم! همانا خداوند-تبارک و تعالی-،هنگامی که انسان را خلق کرد،اراده نمود که بر اساس آداب گران مایه و اخلاق شریف زندگی کند،و برای این که انسان،این آداب را رعایت کند و متخلّق به این اخلاق باشد،باید سود و زیان خویش را بشناسد.از این رو،]خدای متعال[،سود و زیان آدمی را در قالب تکالیفی که شامل یک سری از اوامر و نواهی است،تعریف نمود.از طرف دیگر،طبع آدمی به گونه ای است که امر و نهی خدا،امتثال نمی یابد،مگر این که در او انگیزه ای در جهت این فرمان پذیری،ایجاد شود.]خداوند،[ انسان را با وعده ]به بهشت[،به سوی انجام دادن اوامر ]الهی[،ترغیب نموده و با تهدید ]به جهنّم[،او را از انجام دادن محرّمات،ترسانده است.

وعده،همان نتیجۀ ترغیب است؛یعنی وعده،محقّق نمی شود،مگر این

که انسان به سوی چیزی ترغیب شود،مانند تطمیع،نشان دادن خوشایندی بخشی از چیزی که باعث ایجاد تمایل به آن گردد؛و تهدید ]به جهنّم[،همان نتیجۀ ترساندن است؛یعنی تهدید ]به جهنّم[ محقّق نمی شود،مگر این که انسان،از چیزی ترسانده شود و ترساندن،نشان دادن بخشی از درد و ناراحتی مربوط به چیزی است که باعث اجتناب از آن شود.

ص:44

از این رو،]خدای خالق،برای تحقّق این وعده ها[،سطح بسیار ناچیزی از لذّات خالص ]بهشتی[ را به انسان،نشان داد.از این رو،لذّات دنیا را به او چشاندْ و برای تحقّق آن تهدیدها،سطح بسیار ناچیزی از دردهای خالص [جهنّم] را به وی،نشان داد.لذا [ناراحتی ها و] دردهای دنیا را به او چشانْد.این امر،از آن جهت بود که انسان،به وسیلۀ درک لذّات دنیا،به لذّات پایدار بهشت که با هیچ درد و سختی ای درآمیخته نیست،راه نمایی شود و با درک دردهای دنیایی نیز به چگونگی دردهای خالص و دردناک [آتش] جهنّم که با هیچ خوشی ای در نیامیخته است،راه نمایی شود.

به همین خاطر،می بینیم که نعمت ها و بهره های دنیایی،همیشه با سختی،و خوشی های آن،با اندوه همراه اند؛چرا که لذّت های دنیا،هدف نیستند.اگر چه نعمت ها و بهره های سالم دنیایی،بخشی از سعادت بشر محسوب می شوند،امّا وسیله ای برای راه نمایی شدن به لذّت ها و سعادت پایدارند.

پس معلوم می شود لذّتی که انسان،آن را درک می کند،ذرّه ای ناچیز از لذائذ ناب سرای دیگر است.لذا معقولانه این است که به این امور ناچیز،سرگرم نشود.مهم،این است که با درک آن،از چگونگی این حالت خوشایند،آگاهی پیدا می کند تا از مسیر شادکامی در زندگی دنیا،به شادکامی و لذائذ پایدار،نائل شود.

ص:45

ص:46

بزرگ یا داشتن شغلی مناسب،فرزندان صالح،سلامت دین و بدن و عاقبت به خیری در دنیا؟برای روشن شدن این مطلب،ببینیم معنای خوش بختی چیست؟و احساس خوش بختی،چگونه است؟

در بارۀ این که مصداق سعادت انسان چیست،تا آن اندازه که مربوط به کلّ نظام های فکری می شود و قرآن هم به طور کلّی از آن سخن می گوید،می توان گفت:این هدف نهایی،همان چیزی است که بالفطره،برای انسان،مطلوب است و چون مطلوبیت آن،ذاتی است،چون و چرا بردار نیست و نمی توان آن را به چیز دیگری،تعلیل و در پرتو مطلوبیت هدف دیگری توجیه کرد.اگر از کارگری که کار می کند،پرسیده شود:«چرا کار می کنی؟»،در پاسخ،خواهد گفت:«برای گرفتن پول»؛و اگر پرسیده شود:«چرا پول می گیری؟»،خواهد گفت:«برای این که خوراکی بخرم»،و اگر پرسیده شود:«چرا خوراکی می خری؟»،می گوید:«برای این که بخورم،سیر شوم و لذّت ببرم»؛ولی دیگر در این جا نمی توان از وی پرسید که چرا می خواهد لذّت ببرد؛زیرا لذّت،خود به خود،مطلوب انسان و خواستۀ اوست و نه تنها انسان،بلکه هر موجود ذی شعوری،طالب لذّت خویش است و انسان،با علم حضوری و شهودی،این حقیقت را درک می کند.هیچ کس را به خاطر این که طالب لذّت و سعادت خویش است،نمی توان سرزنش کرد و یا به خاطر آن،او را تشویق نمود؛چون این حقیقتی فطری است که در وجود انسان،قرار داده شده است. (1)

زندگی» (1)و«نبود هیجانات منفی» (2)است.لذّت،بخش عاطفی شادکامی است،در مقابل رضایتمندی که بخش شناختی شادکامی است. (3)از این رو،می بینیم که تجربۀ لذّت،یکی از مشهورترین شیوه هایی است که مردم،شادکامی را با آن تعریف می نمایند.

تا به این جا می توان گفت:لذّت،یکی از خصائص اصلی سعادت است؛زیرا آن چیزی که در سعادت،نصیب می شود،رسیدن به برکت،خیر و سُرور در امور است و این،همان مفهومی است که از جمله حکمای بزرگ اسلامی،مانند بو علی سینا و ملّا صدرا،در تبیین معنای لذّت آورده اند که لذّت،خیر و کمالی است که برای هر یک از قوای نفسانی در سطح حواس و تخیلات و امیال،وجود دارد؛ (4)لیکن هیچ گاه در بارۀ کسی که غذای لذیذی را می خورد یا در چند لحظه،تجربۀ هیجانی شادی و نشاط را تجربه می کند و یا برای لحظاتی در رفتارهای جنسی،لذّت می برد،مفهوم«رسیدن به سعادت»را به کار نمی برند؛بلکه می گویند که از خوردن غذا،تجربۀ شادی و رفتار جنسی،لذّت برد،و هیچ وقت به خاطر این کارهای خوشایند نمی گویند:«او،

ص:50

سعادتمند است»؛بلکه لذّتی که در سعادت وجود دارد،چیزی ورای اینهاست.

در این مقوله قرار می گیرند. (1)اینها حالت هایی هستند که در اعضای مختلف بدن،به خاطر احساس کیفیتی که بدان کشش و تمایل وجود دارد،ایجاد می گردند،امّا حالت خوشایندی که در چیزهایی مانند انتقام گرفتن از دشمن وجود دارد،لذّتی است که مربوط به قوّۀ خیال است و لذّتی که در پیروزی و رسیدن به آروزها وجود دارد،لذّت مربوط به قوّۀ واهمه است. (2)به هر حال،کلّیۀ لذّت های حسّی یا جسمانی و بسیاری از حالت های خوشایند-که از جمله در انتقام و رسیدن به آرزوها،درک می گردند-،همه،محدود به زمان هستند.

برخی در این خیال اند که خوش بختی،فقط در گرو لذّت هایی است که انسان،در سطح قوای حسّی،شامل:لامسه،بویایی،چشایی،بینایی و شنوایی احساس می کند؛احساس هایی که در خوردن غذاهای لذیذ،گوش دادن به صداهای خوش،بوییدن معطّرات،رفتارهای جنسی و دیدن صحنه های لذّت بخش وجود دارند.این افراد،سعادت دائمی ای را که برای نفس انسان وجود دارد،به طوری که بعد از مرگ هم جاری بوده و ادامه خواهد داشت،انکار می کنند. (3)امّا این گونه نیست؛چرا که در این صورت،حیوانات،به سعادتی که از آن سخن گفته می شود و انسان را متحیر خود ساخته،لایق تر خواهند بود و به غیر از حیوانات-که دائماً به دنبال چیزی برای خوردن و جایی برای لمیدن و جفتی برای بقای نسل هستند-،موجود دیگری،سعادتمند نخواهد بود.

ص:52

پیداست که افق لذّتی که در سعادت و شادکامی انسان،مورد توجّه است،بسیار بلندتر از لذّت هایی است که در سطح حواس،درک می شوند و حیوانات نیز از آن،بهره مندند و این،همان چیزی است که ما را به ملاک لذّت مطلوب،ره نمون می گردد.

است که در حوزۀ اسلام،بسیاری از مفاهیم-که ماهیت بازدارندگی دارند-،از چنین ساز و کاری برخوردار هستند؛مانند چشم پوشی از محرّمات که عمدتاً به خاطر آثار درازمدّت و پاداش های اخروی آن است و مؤمن واقعی،هیچ گاه از این که موقعیت دسترسی به محرّمات را داشته و این کار را انجام نداده است،ناراحت نمی شود؛زیرا می داند شهوتی که مانند تندباد می آید و می رود و از خود،چیزی جز خرابی به جای نمی گذارد،نمی تواند لذّتبخش باشد.امیر مؤمنان علی(علیه السلام) می فرماید:

لا لذّة فی شهوة فانیة. (1)

در شهوتی که پایدار نیست،لذّتی وجود ندارد.

حال اگر فرض کنیم که دو لذّت،از نظر زمان،برابر،ولی از نظر کیفیت یا شدّت و ضعف،متفاوت باشند،و یا یکی،توأم با درد و رنج باشد و دیگری،خالص و بی شائبه،طبعاً انسان،لذّت بیشتر و عمیق تر را بر لذّت کم تر و سطحی تر،و لذّت خالص و بی درد و رنج را بر لذّت آمیخته با آن،ترجیح می دهد.

این،مطلبی است که نیاز به استدلال ندارد و هر کسی با مراجعه به وجدان خویش،آن را می یابد،اگر چه این فرمودۀ امیر مؤمنان(علیه السلام) نیز بر این مطلب،دلالت روشن دارد که:

لا تقوم حلاوة اللذّة بمرارة الآفات. (2) [1]

شیرینی لذّت،به وسیلۀ تلخی آفات ]آن[،پایدار نمی مانَد.

آیا تحریکات شهوانی ای که درد روحی پشیمانی و درد جسمی ای مانند ایدز را به دنبال داشته باشد،لذّت بخش است؟این پیامدها،جایی برای

ص:55

مطلوبیت شهوترانی برای انسان،باقی نمی گذارد.امیر مؤمنان،در حدیثی دیگر می فرماید:

لا خیر فی لذّة توجب ندماً و شهوة تعقب ألماً. (1)

هیچ خیری در لذّتی که موجب پشیمانی باشد و شهوتی که درد ]و رنج[ به دنبال دارد،وجود ندارد.

همان گونه که گذشت،انسان،فطرتاً به لذّت و چیزهای خوشایند،تمایل دارد و درک حالات لذّت بخش،برایش مطلوب است.اگر قرار باشد چیزهای خوشایند با درد و رنج،همراه باشند و به دلیل موقّتی بودن،آه و افسوس به جا بگذارند،چه خیر و مطلوبیتی خواهند داشت؟صفایش را به لقایش ببخشیم،بهتر است.

و امّا گروهی از افراد،به کار و تلاش،به دید رنج و سختی نگاه نمی کنند؛بلکه از کار کردن و سختی های آن،ارزیابی مثبتی دارند و می دانند که زندگی بدون کار و تلاش،دل پذیر نیست و در نهایت،مشقّت کار را نه تنها مزاحم راحتی و خوش بختی خود نمی دانند،بلکه این زحمت و مشقّت،در مسیر شادکامی،برایشان لذّت بخش است.برخی از اینها،واقعاً از کار سخت،لذّت می برند. (1)

در چنین دیدگاهی،شادکامی در زندگی،دو رو پیدا می کند،دقیقاً مانند دو روی سکّه.با قبول واقعیات این نوع زندگی،چیزهایی که در ظاهر،رنج و زحمت دارند،برای انسانْ لذّت بخش می شوند؛امّا چیزهای لذّت بخشی که خود به سوی لذّت های پایدار،ره نمون هستند.

از مراحل مهم تحقیق در این موضوع،این است که برای روشن شدن دیدگاه اسلام در بارۀ نسبت لذّت و سعادت (شادکامی)،باید روایات در بارۀ سعادت را نیز بررسی نمود.بررسی خانوادۀ احادیث سعادت،به درستی نشان می دهد که اسلام،در کنار سعادت اخروی،سعادت دنیوی را نیز به رسمیت شناخته است.لذا بررسی مجموع روایات این موضوع،به خوبی اثبات می کند که سعادت از دیدگاه اسلام،به سعادت اخروی محدود نمی شود.

ص:57

انسان،سعادت را در زندگی دنیا،دست یافتنی و سازنده می داند و حتّی برای رسیدن به آن،ملاک و معیار،ارائه می کند و افراد را نسبت به کناره گیری از مواهب دنیا،بر حذر می دارد و بهره مندی از لذائذ را مایۀ توانمندی در امور اساسی زندگی،معرّفی می نماید.از این رو،شادکامی در دنیا،یک روی این سکّه است.در ادامه،به دو روی این سکّه می پردازیم:

در این باره مطرح شده اند،عبارت اند از:

1.دارایی های دنیایی،مانند تشکیل خانواده، (1)داشتن همسر زیبا و دیندار (2)و سازگار...،داشتن فرزندان صالح، (3)مسکن، (4)وسیلۀ نقلیه، (5)همسایگان (6)و دوستان شایسته، (7)کار (8)و امنیت روانی-اجتماعی؛

ص:59

2.فضائلی،مانند خوش خُلقی (1)و...؛

3.برخی صفات،خصوصاً صفات مرتبط با دارایی های دنیوی،مانند قناعت،بخشش،حرص نزدن و عدم دلْ بستگی نسبت به دنیا؛

4.علم و آگاهی:اجتناب از زمینه های جهل و غفلت؛

5.ایمان:داشتن اعتقاد صحیح،ضایع نکردن حدود الهی،معصیت نکردن،پیروی نکردن از هوای نفس،دین به دنیا نفروختن،ریاکار نبودن،ظلم نکردن،راضی بودن به قضای الهی،آمرزش خواهی،خشیت از خدا،پرهیزگاری،اخلاص و.... (2)

شادکامی،نتیجۀ داشتن نگاه مثبت به زندگی است و در فضای روان شناسی مثبت نیز رشد کرده است و یکی از عناصر مهم و کلیدی این گرایش در روان شناسی به شمار می رود.از جمله چیزهایی که در روان شناسی مثبت نیز به عنوان موجبات شادکامی مطرح شده،عبارت اند از:لذّت و هیجانات مثبت دیگر،رضایت مندی،خنده و شوخ طبعی،روابط اجتماعی،کار و شغل،اوقات فراغت،درآمد،طبقه،تحصیلات،شخصیت،سن،جنسیت،مذهب و خُلق مثبت.

لذا می توانیم بگوییم که فی الجمله،موضوع شادکامی در روان شناسی با مصادیق سعادت دنیوی-که در تعالیم اسلام آمده است-همخوانی دارند،و این نیست،مگر به خاطر فطری بودن دین مبین اسلام؛دینی که تعالیم بلند آن بر مقتضای فطرت بشر،نازل شده است و یافته های صرف

ص:60

علمی بر آن تطبیق می کند.دین،چیزی نیست،جز شنا کردن در جریان زلال زندگی،برای رسیدن به شادکامی در دنیا،و سعادت و رستگاری در آخرت.اسلام،دین را صرفاً بخشی از زندگی نمی داند؛بلکه دین را روح زندگی می داند.اسلام،خود را در لحظه لحظۀ زندگی ما،در آنچه که می اندیشیم،آنچه انجام می دهیم و آنچه احساس می کنیم،جاری می داند.از این رو،احکامش هیچ گاه خلاف حرکت اندیشه،فعل و احساس واقعی بشر،جاری نمی شود.

نماز،جمع شوند.سپس بالای منبر رفت و پس از حمد و ثنای الهی فرمود:

...ما بال أقوام حرّموا النّساء و الطّیب و النّوم و شهوات الدنیا؟! أمّا إنّی لست آمرکم أن تکونوا قسة و رهباناً،فإنّه لیس فی دینی ترک النساء و اللّحم و لا اتّخاذ الصوامع،و إنّ سیاحة امّتی الصوم و رهبانیّتهم الجهاد.

چه شده است که گروهی،زنان و طعام و عطریات و خواب و شهوات دنیا را بر خود،حرام کرده اند؟امّا من،شما را به چنین روشی که روش کشیشان و رهبانان است،دعوت نمی کنم؛زیرا دوری کردن از زنان و ترک خوردن گوشت و گوشه گیری و انتخاب صومعه[برای عبادت]،در دین من نیست.جهانگردی امّت من،همان روزه داری آنها و رهبانیتشان،همان جهاد است. (1)

وقتی آنها به پیامبر(صلی الله علیه و آله) گفتند که قصد ما از این گونه کارها،خیر بوده،ایشان فرمود:«من به در پیش گرفتن چنین روشی،مأمور نیستم».

آری! اسلام،دین تعادل و توازن است و از این جهت،به سان روح برای بدن،تمامی ابعاد زندگی ما را در بر گرفته است.انسان در بهره مندی از لذائذ و مواهب دنیا،نباید دچار این گونه تفریطها شود.در بخشی دیگر از این حدیث،پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرموده است:

إنّ لأنفسکم علیکم حقّاً،فصوموا و افطروا و قوموا و ناموا،فإنّی أصوم و أفطر،و أقوم و أنام،و آکل اللّحم و الدسم،و آتی النساء.فمن رغب عن سنّتی،فلیس منّی. (2)

ص:62

نفس شما به گردن شما حقّی دارد.پس ناگزیر برای این که هم حقّ خدا و هم حقّ نفس خود را ادا کرده باشید،گاهی افطار کنید،پاره ای از شب را بخوابید و در پاره ای از آن به عبادت بپردازید؛زیرا می بینید که من نیز چنین می کنم.هم عبادت می کنم،هم می خوابم،هم روزه می گیرم و هم افطار می کنم،گوشت و چربی می خورم و به سراغ زنان می روم.هر کس از سنّت من دوری کند،از من نیست.

همچنین در حدود اوایل قرن دوم هجری،دسته ای در میان مسلمانان به وجود آمدند که خود را زاهد و صوفی می نامیدند.این دسته،روش خاصّی در زندگی داشتند و دیگران را نیز به همان روش،دعوت کرده،چنین وانمود می کردند که راه دین نیز همین است.آنها مدّعی بودند که از نعمت ها و لذّات دنیا،باید دوری جست و انسان مؤمن،نباید جامۀ نرم و زیبا بپوشد،غذای مطبوع بخورد و یا در خانۀ مجلّل بنشیند.اینها وقتی می دیدند که دیگران،احیاناً این مواهب را مورد استفاده قرار می دهند،سخت تحقیر و ملامت می کردند و آنان را اهل دنیا و دور از خدا می خواندند.از جملۀ اینان،فردی به نام سفیان ثوری بود که بر اساس همین طرز فکر،بر امام صادق(علیه السلام) اشکال و ایراد گرفت.در پی این جسارت،جلسۀ بحثی در بارۀ این موضوع بین امام(علیه السلام) و گروهی از متصوّفه،شکل گرفت.آنچه در پی می آید،بخشی از آن مناظره است که شهید مطهّری،آن را به نقل از اصول الکافی،در کتاب داستان راستان،نقل می کند:

سفیان ثوری که در مدینه می زیست،بر امام صادق(علیه السلام) وارد شد.امام را دید جامه ای سپید و بسیار لطیف (مانند پردۀ نازکی که

ص:63

میان سفیدۀ تخم مرغ و پوست آن است و آن دو را از هم جدا می سازد) پوشیده است.به عنوان اعتراض گفت:«این جامه،سزاوار تو نیست.تو نمی بایست خود را به زیورهای دنیا،آلوده سازی.از تو انتظار می رود که زهد بورزی و تقوا داشته باشی و خود را از دنیا،دور نگه داری».

امام فرمود:«می خواهم سخنی به تو بگویم.خوب گوش کن که برای دنیا و آخرت تو،مفید است.اگر [به] راستی اشتباه کرده ای و حقیقت نظر دین اسلام را در بارۀ این موضوع نمی دانی،سخن من برای تو بسیار سودمند خواهد بود؛امّا اگر منظورت این است که در اسلام،بدعتی بگذاری و حقایق را منحرف و وارونه سازی،مطلب دیگری است و این سخنان،به تو سودی نخواهد داد.ممکن است تو وضع ساده و فقیرانۀ رسول خدا و صحابۀ آن حضرت را در آن زمان،پیش خود مجسّم سازی و فکر کنی که یک نوع تکلیف و وظیفه ای برای همۀ مسلمین تا روز قیامت هست که عین آن وضع را نمونه قرار دهند و همیشه،فقیرانه زندگی کنند؛امّا من به تو بگویم که رسول خدا،در زمانی و محیطی بود که فقر و سختی و تنگ دستی بر آن،مستولی بود.عموم مردم از داشتن وسایل اوّلیۀ زندگی،محروم بودند.وضع خاص زندگی رسول اکرم و صحابۀ آن حضرت،مربوط به وضع عمومی آن روزگار بود؛ولی اگر در عصری و روزگاری،وسائل زندگی فراهم شد و شرایط بهره برداری از موهبت های الهی،موجود گشت،سزاوارترین مردم برای بهره بردن از آن نعمت ها،نیکان و صالحان اند،نه فاسقان و بدکاران؛مسلمانان اند نه کافران.

ص:64

تو چه چیز را در من عیب شمردی؟! به خدا قسم،من در عین این که از نعمت ها و موهبت های الهی استفاده می کنم،از زمانی که به حدّ رشد و بلوغ رسیده ام،شب و روزی بر من نمی گذرد،مگر آن که مراقب هستم که اگر حقّی در مالم پیدا شود،فوراً آن را به صاحبش برسانم.

سفیان نتوانست جواب منطق امام را بدهد،سرافکنده و شکست خورده،بیرون رفت و به یاران و هم مسلکان خود پیوست و ماجرا را برایشان،تعریف کرد.آنها تصمیم گرفتند که دسته جمعی بیایند و با امام(علیه السلام) مباحثه کنند.

جمعی به اتّفاق آمدند و گفتند:رفیق ما نتوانست خوب،دلائل خودش را ذکر کند.اکنون ما آمده ایم با دلائل روشن خود،تو را محکوم سازیم.

امام(علیه السلام) از دلایل آنها سؤال کرد.این گروه،با بی توجّهی به حقایق کلام خدا،دلایل خود را با استناد به چند آیۀ قرآن،بیان کردند.امام(علیه السلام) با متانت و منطق در کلام،حقّ مطلب را برایشان توضیح فرمود و اشتباه فاحش ایشان را گوشزد کرد تا این که فرمودند:«من به شما،این حدیث را که پدرم،از پدر و اجدادش،از رسول خدا نقل کرده اند،اخطار می کنم.رسول خدا فرمود:

«عجیب ترین چیزها،حالی است که مؤمن پیدا می کند،که اگر بدنش با قیچی،قطعه قطعه شود،برایش خیر و سعادتْ خواهد بود،و اگر هم ملک شرق و غرب به او داده شود،برایش خیر و سعادت است».

خیر مؤمن،در این نیست که حتماً فقیر و تهی دست باشد.خیر

ص:65

مؤمن،ناشی از روح ایمان و عقیدۀ اوست؛زیرا در هر حالی از فقر و تهی دستی یا ثروت و بی نیازی واقع گردد،می داند.در این حال،وظیفه ای دارد و آن وظیفه را به خوبی انجام می دهد.این است که عجیب ترین چیزها،حالتی است که مؤمن به خود می گیرد،که همۀ پیشامدها و سختی و سستی ها برایش خیر و سعادت می شود».

در آخر امام(علیه السلام)،این گروه را چنین نصیحت فرمود:«ای گروه! از این راه ناصواب (صوفیگری) دست بردارید و خود را به آداب واقعی اسلام،متأدّب کنید.از آنچه خدا،امر و نهی کرده،تجاوز نکنید و از پیشِ خود،دستور نتراشید.در مسائلی که نمی دانید،مداخله نکنید.علم آن مسائل را از اهلش بخواهید...جهالت را رها کنید که طرفدار جهالت،فراوان است،بر خلاف دانش که طرفداران کمی دارد».خداوند فرموده است:)بالاتر از هر صاحب دانشی،دانشمندی است(. (1)

-که موجبات سعادت یا شقاوت آنان را فراهم نموده است-،در آیه ای،احوال و جایگاه مردم سعادتمند در کسب لذّت پایدار،و احوال و جایگاه مردم در رنج و عذاب،توصیف شده است:

)فمنهم شقی و سعید،فأمّا الذین شقوا ففی النّار لهم فیها زفیر و شهیق خالدین فیها ما دامت السماوات و الأرض إلاّ ما شاء ربک إن ربک فعال لما یرید و اما الذین سعدوا ففی الجنة خالدین فیها ما دامت السموات و الارض الا ما شاء ربک عطاء غیر مجذوذ.

مردم،دو دسته اند:بدبخت و خوش بخت.بدبختان،تا آسمان و زمین هست،در آتش [دوزخ]،جاودان می مانند،مگر آنچه پروردگار تو بخواهد،که او هر چه بخواهد،می کند؛و سعادتمندان،مادام که آسمان ها و زمین هستند،در بهشت،جاودان می مانند،مگر آنچه خدای تو بخواهد که این،بخششی قطع نشدنی است(.

بنا بر این،بهشت،این بخشش قطع نشدنی،جایگاه افراد سعادتمند است.این جایگاه،ویژگی هایی دارد که در آیات دیگری نیز بیان شده است:

مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِیها أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَیْرِ آسِنٍ وَ أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ یَتَغَیَّرْ طَعْمُهُ وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشّارِبِینَ وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّی وَ لَهُمْ فِیها مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ وَ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ. (1)

بهشتی که به پرهیزگاران وعده داده شده،در آن،نهرهایی از آب

ص:67

گوارا و نهرهایی از شیر است که هیچ گاه مزۀ آنها دگرگون نمی شود و جوی هایی از شراب است برای لذّت بردن کسانی که می آشامند.

و در آیه ای دیگر آمده:

وَ فِیها ما تَشْتَهِیهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ. 1

در بهشت،هر آنچه انسان ها بخواهند و چشم ها لذّت ببرند،وجود دارد.

همان طور که می بینید،لذّت بردن،از ویژگی های خاصّ بهشت است؛زیرا بهشتی که به صالحان وعده داده شده،این چنین توصیف شده است:بهشتی که به شما وعده می دهیم و پاداش کارهای نیک شماست،جایی خواهد بود که هر چه اشتها دارید،هر چه دوست دارید و هر آنچه که چشم هاتان از آن لذّت ببرد،در آن جا،فراهم و در دسترس است.

این خصوصیات،همان چیزهایی هستند که مطابق میل انسان است.پذیرش محلّی به نام بهشت با چنین ویژگی هایی،به مسلمانان یا پیروان دین یا مذهبی خاص،اختصاص ندارد؛بلکه تمام انسان ها،بهشت را نماد خوش بختی و شادکامی می دانند.از همین رو،داستان سرایان نیز در افسانه های خود،افراد خوش بخت را در باغ های وسیع و سرسبز که همه چیز در آن،مطابق میل است،توصیف می کنند.پس معلوم می شود که فقط بهشت است که ظرفیت تأمین کامل رغبت ها و امیال انسان را دارد.هر کسی در جستجوی این کمال باشد،باید قدم در

ص:68

راهی بگذارد که به فردوس بَرین منتهی می شود.از همین رو،امیر مؤمنان(علیه السلام) می فرماید:

إن کنتم راغبین لا محالة فارغبوا فی جنّة عرضها السماوات والأرض. (1)

شما که ناگزیر،[میل و] خواهش دارید،پس خواهش خود را متوجّه بهشتی کنید که به پهنای آسمان ها و زمین است.

این بهشت،همان است که به پرهیزگاران،وعده داده شده است.مواهب آن،چنان لذّت بخش هستند که انسان ها در این دنیا،آنها را مجاری کامل ترین لذّت ها می شناسند و حتّی با تصوّرش هم لذّت می برند.

که از پیش طرّاحی شده،آشکار می شود.آن چیزی که در این بازی،همگان را به وجد می آورَد،ریخته شدن مهره هاست؛ولی برای چند لحظه،و بعد،تمام! جالب این که همین چند لحظه هیجان،آن قدر در افراد،انگیزه ایجاد می کند که ساعت ها برای چیدن مهره ها،وقت صرف می کنند.

بیایید با این مثال،به واقعیات زندگی برخی،نگاهی دقیق بیندازیم.عجیب این جاست که این گروه،درست برعکس این بازی،عمل می کنند.اوقات لذّت بخش را می جویند؛ولی برای رهایی از پیامدهای منفی شهوت رانی نمی توانند از لذّتی گذرا و فانی،چشم پوشی کنند تا چه رسد به این که در این راه،آن هم برای رسیدن به لذّتی پایدار،دچار سختی و مشقّتی لذّت بخش شوند.که البته،همچنان که امام باقر(علیه السلام) می فرماید،ارزش آن را دارد:

الجنّة محفوفة بالمکاره و الصبر،فمن صبر علی المکاره فی الدنیا دخل الجنّة،و جهنّم محفوفة باللذات و الشهوات فمن أعطی نفسه لذّتها و شهوتها،دخل النار. (1)

بهشت،به امور ناخوشایند و شکیبایی بر این امور،پیچیده شده است.پس هر کس در دنیا،بر این امور،شکیبایی کند وارد بهشت می شود؛و جهنّم،با شهواتْ پیچیده شده است.پس هر کس،نفسش را در رسیدن به لذّت ها و شهوت هایش رها کند،وارد آتش ]دوزخ[ خواهد شد.

ص:70

پس اصل این قانون،یک قانون عقلایی است که«برای دستیابی به لذّت برتر و پایدارتر،باید گاهی بخشی از لذّت های آنی را به تعویق انداخت».همۀ عقلای جهان،این عبارت را درک می کنند.از طرف دیگر،شناسایی عواملی که به شادمانی انسان منجر می شود،کار آسانی نیست،به این معنا که لذّت و دنبال کردن آن،گاه ممکن است به شادکامی بینجامد؛امّا همیشه چنین نیست.برای مثال،لذّت های کوتاه مدّت حاصل از لذّت سیگار کشیدن مکرّر یا مصرف سایر مواد به ناشادکامی بلندمدّت همراه با بیماری منجر می شود.اقدامات انتقام جویانۀ همراه با خشونت و برخی رفتارهای جنسی نامشروع،ممکن است با خشنودی آنی یا لذّت کوتاه مدّت،همراه باشد؛امّا از پیامدهای اجتماعی،روانی یا جسمانی بلندمدّت،خالی نخواهد بود. (1)

به هر حال،این نکته را نیز نباید فراموش کنیم که بخشی از لذّت جویی های ما که در سطح اجتماعی محقّق می شود،در گرو گروهی از محدودیت هایی است که به عنوان قانونمندی در جامعه،حکم فرماست.بنا بر این،رعایت قوانین شرعی و مدنی،مانند حفظ حجاب و چشم فرو بستن از نگاه های آلوده،زمینه را برای تحقّق لذّت جویی عاری از آلودگی ها،فراهم می سازد.

بنا بر این،این بحث،حامل این پیام است:ببین حالتی که الآن در آن شادمان هستی،نتیجۀ مقدّماتی است که قبلاً مهیا شده است و این مقدّمات،اجزا و شرایط مختلفی داشته است.تو الآن به نتایج این مجموعه شاد هستی.بنا بر این،اگر به تو گفته می شود که:«از لذّت آنی امروز بپرهیز و به فکر تهیۀ زمینه شادکامی پایدار فردا باش»،کلامی غیر منطقی به نظر نمی رسد!

ص:71

امّا آنچه مؤمنان را از غیر مؤمنان در لذّت طلبی متمایز می کند،در بیان مصادیق لذّت آنی و لذّت پایدار و تفسیر این مصادیق است.مؤمنان،بنا بر اعتقادشان،تفسیر مصادیق آنها را به راحتی قبول می کنند و نسبت به آنها،رضایت کامل دارند.لذا این مطلب که«رسیدن به لذّت های آنی را به از دست دادن لذّت های پایدار،یا دچار شدن به پیامدهای منفی آن نمی ارزد»،در حوزۀ اخروی،برای مؤمنان،کاملاً روشن است.امام علی(علیه السلام) می فرماید:

لا توازی لذّة المعصیة فضوح الآخرة و ألیم العقوبات. (1)

لذّتی که از معصیت،حاصل می شود با رسوایی آخرت و عذاب های دردناک،برابری نمی کند.

لذا دیدگاه مبتنی بر ایمان،در درازمدّت،نفس را چنان تربیت می کند که فرد،در پایبندی به شرع و عمل به آن،احساس ناراحتی نیز نمی کند و بویژه با توجّه به ابعاد تشویقی ای که اسلام،مدّ نظر قرار داده است،حالت رضایت و خرسندی نیز برای آنها حاصل می شود.این ویژگی،در حیات طیبه ای که اسلام،آن را بر مبنای بهره مندی از لذّت های پایدار،به انسان عرضه داشته است،وجود دارد.

ما عِنْدَکُمْ یَنْفَدُ وَ ما عِنْدَ اللّهِ باقٍ وَ لَنَجْزِیَنَّ الَّذِینَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ. مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ. 2

آنچه نزد شماست،فانی می شود؛امّا آنچه نزد خداست،باقی می ماند؛و به کسانی که شکیبایی پیشه کنند،مطابق بهترین اعمالی که انجام

ص:72

داده اند،پاداش خواهیم داد.هر کس،کار شایسته ای انجام دهد،مرد مؤمن باشد یا زن مؤمن،او را به حیاتی پاک،زنده می داریم؛و پاداش آنها را به بهترین اعمالی که انجام داده اند،خواهیم داد.

حیات طیبه،نظام هماهنگی است که لذّت های دنیوی در آن،بخشی از همان لذّت های خالص و پایداری هستند که ادامۀ آن،در سرای دیگر،نصیب انسان خواهد شد.از این رو،همان طور که در حدیثی از امیر مؤمنان(علیه السلام) آمد،لذّتی که انسان در دنیا تجربه می کند،از نوع همان لذّت های خالص اخروی است،با این تفاوت که برای نمونه،ذرّه ای بسیار ناچیز از آن را در این دنیا،جهت هدایت و راه نمایی به انسان داده اند.

چیزی به حساب نمی آید.آیا روزهایی که مقدار آن طبق بیان قرآن کریم،برابر پنجاه هزار سال دنیاست،قابل مقایسه با روزهای دنیا و یا حتّی قابل مقایسه با عمر هفتاد،هشتاد سالۀ دنیاست؟! خداوند متعال می فرماید:

تَعْرُجُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ إِلَیْهِ فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ. 1

البته در این آیه،منظور از روزی که مقدارش پنجاه هزار سال است،به طوری که از سیاق آیات بعدی بر می آید،روز قیامت است و مراد از این مقدار،این است که اگر آن روز با روزهای دنیا و زمان جاری در آن تطبیق شود،معادل پنجاه هزار سال دنیا می شود.بنا بر این در آن جا از گردش خورشید و ماه و سال های شمسی و قمری،خبری نیست. (1)

حال ببینید،اگر دنیای انسان،همواره همراه با آلام و پُر از درد و رنج باشد،باز هم در مقایسه با یک روز همراه با لذّت وی در جهان دیگر،چیزی به حساب می آید؟لذا اگر کسی بتواند حتّی در ازای آلام دنیوی،آخرت را به دست بیاورد،سعادتمند خواهد بود و برعکس،اگر در زندگی دنیوی اش،غرق در لذّت باشد؛ولی به قیمت بدبختی و عذاب یک روزۀ او در آخرت،تمام شود،به هیچ وجه،نمی توان وی را سعادتمند نامید،مگر این که به طور کلّی،آخرت و زندگی ابدی را فراموش کند که در این صورت،مسئله را برای خود،حل نکرده است،بلکه صورت مسئله را پاک نموده است.

قرآن،در مقایسۀ بین لذّت های دنیوی و اخروی،به منظور دعوت به سوی جهان آخرت و تشویق مردم به حرکت در مسیر سعادت دنیوی،با

ص:74

تعبیراتی نظیر: وَ الْآخِرَةُ خَیْرٌ وَ أَبْقی، 1 بر دو ویژگی کیفیت برتر و دوام،تأکید دارد و پیوسته،این حقیقت را گوشزد می کند که لذّت آخرت از لذّت دنیا از نظر کیفی،بهتر و به لحاظ کمّی،پایدارتر است. (1)

در مقابل،حقیقت دنیا را به مثابۀ سینه مادر،معرّفی می کند که کودک شیرخواره،خود را غافل از روزهای جدایی به شیرینی شیرش،وابسته کرده است.پیامبر(صلی الله علیه و آله) در این باره،خطاب به مردم دنیا،هشدار می دهد که:

یا أیّها النّاس إنّ هذه الدنیا دار التواء لا دار استواء،و دار ترح لا دار فرح،فمن عرفها لم یفرح لرجاء،و لم یحزن لشدّة.ألا و إنّ الله تعالی خلق الدنیا دار بلوی و الآخرة دار عقبی فجعل یلوی الدنیا لثواب الآخرة.إحذروا حلاوة رضاعها لمرارة فطامها و احذروا لذیذ عاجلها لکربة آجلها. (2) [1]

ای مردم! همانا این دنیا،سرای دشواری است،نه سرای آسودگی،و سرای غم است،نه سرای شادی.پس هر کسی آن را شناخت،با امید ]به آن[ شاد نگشت و با سختی ]آن نیز[ اندوهگین نشد.آگاه باشید که خداوند متعال،دنیا را سرای آزمایش و آخرت را سرای عاقبت کار،آفریده است و آزمایش دنیا را به خاطر پاداش آخرت،قرار داده است.از شیرینی شیرش بپرهیزید؛چرا که جدا شدن از آن ]مانند جدا شدن نوزاد از سینۀ مادر[،تلخ است و از لذّت کنونی اش به خاطر دشواری پایان آن بپرهیزید!

ص:75

نوزاد شیرخواره،هیچ گاه نمی داند که روزی باید با سینۀ مادر و شهد شیرین و گوارای شیر آن،خداحافظی کند.شاید عدم توانایی در درک این موضوع باشد که مسئله جدایی از سینۀ مادر را برای نوزاد،مشکل تر می سازد.چه بسا توجّه به مدّت دار بودن و محدود بودن خوشایندی یک موضوع،بتواند دستِ کم از اندوه و غم جدایی از آن،بکاهد.از این رو،در تعالیم اسلامی،در بارۀ ماهیت لذّت های دنیا و در کمین بودن مرگ،این چنین هشدار داده شده است.

اگر پیامدهای منفی و خانمانسوز لذّت رانی و شهوت رانی نباشد،در اصل لذّت جویی،هیچ مانعی وجود ندارد؛زیرا همان طور که گفته شد،تجربۀ هیجانات مثبت،بخشی از احساس شادکامی در انسان است.

خلاصۀ سخن،این که اسلام،با لذّت،هیچ مخالفتی ندارد و بلکه به آن،توصیه نیز می کند و رابطۀ تنگاتنگی میان آن با سعادت،برقرار می داند.سعادت را نیز هم در بُعد دنیوی به رسمیت می شناسد،و هم در بُعد اخروی.آنچه مهم است،این که اسلام،اصلی عقلانی را مبنای خود،قرار داده است و آن،این که لذّت پایدار را فدای لذّت زودگذر نمی کند.لذا از یک سو به لذّت های دنیوی که تأمین کنندۀ شادکامی دنیوی و نیز سعادت اخروی اند،توصیۀ جدّی دارد و از سوی دیگر،لذّت های تهدید کنندۀ شادکامی پایدار را نیز به شدّت،رد می کند تا به سعادت پایدار و لذّت همیشگی،زیانی وارد نشود.

ص:76

باید با طبقه بندی درست این روایات و بررسی دقیق آنها،قواعد حاکم بر آنها را استخراج نماید تا منطق دین در توصیه به لذّت ها یا تحریم آنها روشن شود.قبل از این که وارد این بحث شویم،لازم دیدیم که بیان مختصری را در بارۀ ارتباط لذّت جویی با مفاهیمی ارزشی مانند پسندیده یا نکوهیده،و خوب یا بد،ارائه کنیم؛یعنی به چه دلیل،اسلام از برخی لذّت جویی ها نهی کرده و برخی دیگر را تأیید نموده است و یا حتّی بهره مندی انسان را از آنها،لازم دانسته است؟

همان طور که بیان شد،هر عملی را که انسان به اختیار خود انجام می دهد،مانند همۀ پدیده های دیگر،نتایج واقعی خود را دارد.بنا بر این،اگر صحبت از نکوهش یا ستایش لذّتی می شود،این ارزش گذاری،بر اساس آثار واقعی رفتارهای مرتبط با احساسات درک شده،صورت می گیرد؛و گر نه تمام حالات و احساساتی که درک می کنیم،موهبتی از طرف خالق حکیم اند،در جهت اهداف معلومی که بر آنها مترتّب می شود و البته یکی از این اهداف،بهره مندی از خودِ این حالات است.لذا بخشی از چیزهایی که انسان،بدانها تمایل پیدا می کند،در ضمن تأمین نیازهای روانی-جسمانی،حالتی خوشایند از احساس لذّت را به دنبال دارد.

بنا بر این،در مقام ارزش گذاری این لذّات و تقسیم آنها به نکوهیده و پسندیده،معلوم شد که همۀ آنچه که نفس به آن تمایل پیدا می کند،نکوهیده نیست و در مقابل،هر آنچه که نفس به آن تمایل پیدا نمی کند،ممدوح نیست.در بخش اوّل،یعنی آن چیزهایی که نفس به آنها تمایل دارد،بنا بر آنچه پیش از این گذشت، (1)در برخی موارد،تأمین آنها برای ادامۀ حیات،ضرورت دارد و در مواردی دیگر هم پاسخ گویی به امیال و خواسته های نفسانی،می تواند جایگاه انگیزشی و تنظیمی در تولید و تنظیم رفتارهای هدفمند داشته باشد.از این رو،در برخی سخنان معصومان(علیهم السلام)،بهره مندی از لذّات حلال دنیا،مورد تأکید قرار گرفته است.

در بارۀ بخشی از چیزهایی که انسان،بدانها تمایل پیدا نمی کند،این پرسش ها مطرح است که:آیا اینها ممدوح هستند یا نه؟و آیا اصولاً

ص:79

طلب لذّت،می تواند ممدوح،واقع شود؟اینها سؤالاتی هستند که در موضوع ملاک مدح و ذمّ لذّات،به بررسی آنها می پردازیم.

لذّت بردن کسی که به نیت عدم ابتلا به معصیت خدا،ازدواج می کند،در زمرۀ لذّات پسندیده،محسوب می شود.آیا کسی که به نیت برخورداری از اولاد صالح یا برای این که به حرام نیفتد یا به دلیل تبعیت از سنّت نبوی،ازدواج می کند،از این کار،لذّت نمی برد؟قطعاً ازدواج،بهترین لذّت ها را در پی دارد؛امّا لذّتی پسندیده،محسوب می شود؛چنان که مرحوم مجلسی،آورده است:

فهؤلاء و إن حصل لهم الإلتذاذ بهذه الأمور لکن لیس مقصودهم محض اللّذة،بل لهم فی ذلک أغراض صحیحة. (1)

اگر چه این امور،برای انسان،لذّت بخش است،ولی هدف فرد در رفتارهای مرتبط،صرفاً لذّت رانی نیست؛بلکه اغراض ]عقلایی و[ درستی بر آنها وجود دارد.

ایشان در ادامه آورده که این اغراض صحیح،وقتی حاصل می شود که سه شرط در آنها رعایت شود:

الف) نفس در بهره مندی از لذّت ها،در جهت رسیدن به اهداف و اغراض صحیح،صداقت داشته باشد («إن صدقتهم أنفسهم»)؛

ب) لذّت ها و هوس ها،از اموری نباشند که نفس،آنها را به گونه ای موجّه و درست،تزیین کرده باشد،در حالی که در واقع،از تخیلات و شُبهات شیطانی هستند: («و لم تکن من التسویلات النفسانیة،و التخییلات الشیطانیة»)؛ چرا که وقتی آتش شهوت نفس،شعله ور می شود و

ص:81

انگیزه های درونی فرد برای ارتکاب عمل مرتبط با آن،تحریک می گردد،بصیرت در انسان،کور می شود.امیر مؤمنان علی(علیه السلام) در این باره می فرماید:

الهوی،شریک العمی. (1)

هوای نفس،شریک کوری است.

و در حدیثی دیگر می فرماید:

اوصیکم بمجانبة الهوی،فإنّ الهوی یدعو إلی العمی و هو الضّلال فی الآخرة و الدنیا. (2)

شما را به دوری گُزیدن از هوای نفس،سفارش می کنم؛زیرا هوای نفس،انسان را به کوری می کشانَد ]و بصیرت را از وی،سلب می کند[ و این کوری،نتیجه ای جز گم راهی در آخرت و دنیا ندارد.

ج) این که غرض فرد از ارتکاب رفتار لذّت آور،صرفاً طلب لذّت نباشد.لذا اگر هدف از پاسخ گویی به تمایلات نفسانی،چنین نباشد و اگر اعمال مرتبط با آنها از امور حلال باشند،روا نیست که کسی به خاطر انجام رفتارهای منتهی به احساس های خوشایند،مؤاخذه گردد («و لو لم یکن غرضهم من إرتکاب تلک اللذّات هذه الاُمور،فلیسوا بمعاقبین فی ذلک إذا کان حلالاً»)؛

البته برخی نفس به برخی امور،هیچ تمایلی ندارد؛امّا آنها به جهت این ملاک،نمی توانند،پسندیده باشند.در بارۀ این موضوع به خوردن

ص:82

کثافات و فضولات،مثال زده اند.هیچ کس با داشتن کمترین بهرۀ عقلی،به انجام چنین کاری تمایل ندارد؛زیرا ملاک صحیح در این جا،تمایل و عدم تمایل نفس و یا درک لذّت و عدم آن نیست،بلکه ملاک صحیح،همان طور که بیان شد،آثار واقعی و حقیقی پدیده ها و اعمال است. (1)

پس معلوم می شود هر آنچه که نفس،بدان تمایل پیدا می کند،به طور کلّی بد نیست که بگوییم:«باید از آنها اجتناب شود».از این رو،بیش از آن مقدار که فاسقان از فسقشان لذّت می برند،دانشمند،از علم آموزی و تحقیقات،و بندۀ واقعی خدای متعال،از عبادت معبودش لذّت می برد.از این رو،بندۀ واقعی خدا،چنان به عبادت و راز و نیاز،اُنس و الفت پیدا کرده،و از نماز خواندن،بویژه در دلِ شب،چنان لذّتی را درک کرده است که هیچ غمی برایش بالاتر از این متصوّر نیست که آن را از دست بدهد.در یک کلام،شهوت و لذّت آنها در چیزی غیر از سودای دیگران است.پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله)،خود را مصداق کامل این موضوع،معرّفی می کند و می فرماید:

إنّ الله تعالی جعل لکلّ نبی شهوة و إنّ شهوتی فی قیام اللّیل. (2) [2]

خداوند متعال،به هر پیامبری،شهوتی عطا فرمود و شهوت من،در شب زنده داری است.

ص:83

لیکن چون قصدی غیر از وصول به سعادت و کامیابی از لذائذ پایدار دارد،نصیبش،جز همان لذّت گذرا نخواهد بود. (1)

وقتی هدف غایی برای اعمال انسان،رسیدن به لذّت های آنی شد،استفاده از هر ابزاری برای رسیدن به مقصود،مباح می شود.این جاست که انسان،دچار افراط و مطیع نفس امّاره می شود و راه های درک لذّت،دچار انحرافاتی می گردد که به دلیل خارج شدن از مسیر طبیعی خود،آلوده به یک سری ویژگی ها و آثار،منفی،آلوده می شود که ضرر و زیانش،متوجّه خود انسان است.چه ضرری بالاتر از این که عقل،از زندگی انسان،رخت بر بندد؟امیر مؤمنان در این باره می فرماید:

ذهاب العقل بین الهوی و الشهوة. (2)

غوطه ور شدن در میان هوای نفس و شهوات،باعث از بین رفتن عقل (قدرت تفکّر و تدبّر) می شود.

بنا بر عارض شدن چنین خصوصیاتی،لذّت طلبی،تبدیل به امری ضدّ ارزش و نکوهیده می گردد.

بنا بر این،آنچه از مذمّت هوای نفس و لذّات دنیوی می شنویم،منصرف به مواردی است که همراه با خصوصیات،آثار و پیامدهای

ص:85

منفی،در مباحث آینده،ضمن بیان کلمات وحی و احادیث معصومان(علیهم السلام)،به بررسی آنها می پردازیم.

قرار دارد،چرا که هوا و هوس صاحبش را در دنیا به سوی هر بلای سخت،و در آخرت،به طرف آتش جهنّم می کشاند.

راغب،در این باره،آورده است:

وقیل:سمّی بذلک لأنّه یهوی بصاحبه فی الدنیا إلی کلّ داهیة و فی الآخرة إلی الهاویة و الهوی:سقوط من علوّ إلی أسفل. (1)

گفته شده:چون هوا،صاحبش را در دنیا به سوی هر بلای سختی و در آخرت،به سوی آتش ]جهنّم[ می کشانَد،این گونه نامیده شده است،چرا که هوا،یعنی:«سقوط از بالا به پایین».

لذا اگر غالباً هوا،در معنای نکوهیدۀ خود به کار برده می شود،به این جهت است که فرد با هوای نفس،به طرف چیزی کشانده می شود که سقوط را به دنبال دارد.

پاسخ را باید در وضعیت یا بُعد امّارۀ نفس انسان،جستجو کرد.همان طور که در مباحث پیشین بیان شد،نفس،دارای قوایی است که تحریک آنها،میل را به وجود می آورد.در جهت تأمین این امیال،حالت بر انگیختگی نفس،وقتی خاموش می شود که به خواستۀ خود برسد.این جاست که اگر نفس امّاره،به وسیلۀ عقل،کنترل نشود،این قدرت را دارد که فرد را از دیدن واقعیات و حقایق،عاجز کند.به عبارت دیگر،نفس بر اساس تمایلاتی که دارد،در راه رسیدن به مقصود خود،از ساز و کارهایی استفاده می کند.از جملۀ این ساز و کارها،آراستن و ظاهرسازی اوهام غیر واقعی به جای واقعیات است و مانند فرد منافق،از درِ مکر و نیرنگ،وارد می شود و این چنین،بصیرت و واقع بینی را از

ص:87

فرد،سلب می کند.امیر مؤمنان علی(علیه السلام)،ساز و کار عمل نفس امّاره را در جهت فریب دادن انسان،بدین گونه بیان می دارد:

النفس الأمّارة المسولة تتملّق تملّق المنافق،و تتصنّع بشیمة الصدّیق الموافق،حتّی إذا خدعت و تمکّنت تسلّطت تسلّط العدو،و تحکّمت تحکم العتو،فأوردت موارد السوء. (1)

نفس امّاره که به بدی ها فرمان می دهد و ظاهر چیزها را می آراید،همچون منافق،چاپلوسی می کند و خود را دوستی سازگار و دلسوز،جلوه می دهد و همین که فریب داد و بر انسان دست یافت،مانند دشمن بر او مسلّط می شود و با خودخواهی و قلدری،فرمان می راند و فرد را به جایگاه های بدی ]و هلاکت[ می کشانَد.

این کارکرد نفس،همان چیزی است که شیطان می خواهد.لذا زمانی که با جلب اعتماد نفس،زمینه برای حضور او فراهم شد با وسوسه های خود،وارد می شود و کار را تمام می کند:

إنّ نفسک لخدوع،إنّ تثق بها یقتدک الشیطان إلی إرتکاب المحارم. (2)

همانا نفس تو،بسیار فریبکار است.اگر به آن اعتماد کنی،شیطان،تو را به سمت ارتکاب حرام ها می کشانَد.

و به این صورت،نفس امّاره،در کنار وسوسه های شیطانی،تخیلات و اوهام ساختگی خویش را موجّه جلوه می دهد.از این رو،اطاعت نفس،در بیشتر چیزهایی که هوای آن را می کند،ممکن است منجر به

ص:88

مبتلا شدن به شُبهات و مکروهات و پس از آن،وارد شدن به محدودۀ خطّ قرمز محرّمات شود.

مَثَلی که مرحوم مجلسی،در ضمن بیان حدیثی (1)،آورده در این باره،بسیار به این مطلب،نزدیک است:شتری که بیشتر اوقات،گِرد آتش می گردد و نزدیک است که در آن بیفتد:

لکن إطاعة النّفس فی أکثر ما تشتهیه قد ینجرّ إلی إرتکاب الشُّبهات و المکروهات،ثمّ إلی المحرّمات،و من حام حول الحمی أو شک أن یقع فیه. (2)

نتیجه این که،طبق بیان مرحوم مجلسی،نکوهش مطلقِ هوا و هوس،به سه جهت می تواند باشد:

1.این که غالباً آنچه نفس،بدان تمایل و اشتها پیدا می کند،با چیزهایی که عقل می پسندد و انتخاب می کند،مخالف است.

2.این که مراد از نفس،در این جا،نفسی است که به بدی ها عادت کرده است؛همان نفسی که به فساد و بدی فرا می خواند.در قرآن کریم،از آن به«نفس امّاره»،تعبیر شده است. (3)

(إِنَّ النَّفْسَ لَأَمّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاّ ما رَحِمَ رَبِّی إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَحِیمٌ.) 4

نفس خود را تبرئه نمی کنم؛چرا که نفس،همواره به بدی فرمان

ص:89

می دهد،مگر آن جا که پروردگارم رحم کند.همانا پروردگار من،آمرزندۀ مهربان است(.

3.این که اصلاً مفهوم«هوی»،از معنای لغوی اش به گناه و امور ناپسندی که نفس امّاره،فرد را بدانها می کشانَد،منتقل شده باشد.البته در این صورت،این گناهان و امور ناپسند،شامل نظریات و عقاید دینی و مذهبی باطل نیز می شود (1)که در جای آن،از این موضوع،سخن خواهیم گفت.

بنا بر این،می توان گفت:اگر فرد،از امیال و کشش های کور شهوت که بدون آن که فکر نتیجۀ بعدی آن چه می شود،فقط ارضای خود را می طلبد و غرضش صرفاً لذّات آنی باشد،این،هوای نفس است.

ص:90

شدّت های مختلف،بهترین،شدیدترین و عمیق ترین لذّت ها را در محدودۀ گزینش خود قرار دهد؛ولی متأسّفانه،او گاهی در این انتخاب،دچار اشتباه و لغزش می شود و معیارهای درست عقلانی را در گزینش خود رعایت نمی کند؛بلکه بر اساس معیارهای غیر عقلانی،غیر منطقی و نادرست و یا حتّی بدون توجّه به هیچ معیاری و به خاطر انس با لذّت های احساسی و مادی صرف،به گزینش برخی از لذّت ها می پردازد که نتیجۀ برخی از این انتخاب ها ممکن است وی را از رسیدن به لذّتِ عمیق تر و والاتر باز دارد و از این گذشته،او را دچار پیامدهای مشقّت زا کند.از این رو،این لذّت جویی به دلیل ایجاد مانع در مسیر کمال جویی،نزد عقلا مطلوب نخواهد بود و-همان گونه که در فصل پیشین گذشت-منشأ ارزش منفی خواهد شد.

لذا جای طرح این پرسش است که:با وجود دید مثبت اسلام،چرا گاهی از لذّت طلبی،نکوهش شده است؟آیا وجود این گونه نکوهش ها با آن دیدگاه مثبت،قابل جمع هستند یا نه؟

در جایگاه جمع میان این دو موضوع،گفتنی است که تجربۀ این حالت خوشایند و مطلوب،از دو جهت با رفتارهای اختیاری ما ارتباط دارند.جهت اوّل،این که:تجربه های لذّت بخش،نتیجۀ تحریک قوای نفسانی،اراده کردن و انجام دادن اعمالی است که به آنها می انجامد (1).جهت دوم،این که:مجموعۀ کارهایی که انسان با اختیار و ارادۀ خود (از جمله،با هدف لذّت بردن) انجام می دهد،به علاوۀ حالات نفسانی (اعم از احساس لذّت)،آثاری حقیقی دارند که به خاطر وجود ارتباط واقعی میان این آثار و رفتارهای اختیاری،پیامدهای مثبت و منفی آنها متوجّه خود فرد است.از این رو،گروهی از لذّتجویی ها به دلیل پیامدهای شومشان محکوم به نکوهش می شوند؛چرا که لذّت طلبی همراه با آثار و پیامدهای منفی،از مسیر اصلی و مفید خود خارج شده است و اصلاً مطلوب نخواهد بود.

لذا باید توجّه داشت که نکوهش هایی که در احادیث نیز وارد شده،از این جهت (جایگاه لذّت طلبی در حیات بشر)،به اصل لذّت طلبی مربوط نمی شوند و منشأ آنها چیز دیگری خواهد بود.به عبارت دیگر،منشأ این نکوهش ها و سرزنش ها اصل طلب لذّت نیست؛بلکه تعدادی از عوامل منفی و مضر،عارض بر آن هستند که با وجود این عوارض،مطلوبیتی برای این لذّت ها باقی نمی مانَد.بر همین اساس،امیر مؤمنان علی(علیه السلام) می فرماید:

ص:93

لا تقوم حلاوة اللذّة بمرارة الآفات. (1)

شیرینی لذّت،به واسطۀ تلخی آفات [آن]،پایدار نمی مانَد.

اصل لذّت برای انسانْ مطلوب است و هر کسی،از درد و رنج دوری می کند؛امّا لذّتی که آفت به دنبال دارد،نمی تواند مطلوب باشد و به بیان امیر مؤمنان(علیه السلام)،شیرینی آن موقّتی است و فقط حسرتش را به دل می گذارد.لذا در بخشی از لذّت طلبی ها،خصوصیتی بر آنها عارض شده که موجب گردیده مورد نکوهش قرار گیرد و این،مطلبی است که هر عقل سلیمی بدان حکم خواهد کرد.

با توجّه به احادیث این باب،عوارضی که از آنها یاد شد،همان عوامل انحراف،پیامدهای منفی و خطراتی هستند که لذّت جویی را در معرض نابودگری قرار می دهند.اگر چه لذّت،حالت خوشایندی است که در کنار تأمین برخی نیازهای ضروری زندگی هم درک می شود،لکن ممکن است که فردی به هر آنچه نفسش از لذّت ها و شهوات طلب می کند،بدون توجّه به پیامدهای منفی آنها،چراغ سبز نشان دهد.در این صورت،فرد،هیچ خدمتی به خود نکرده است؛بلکه تنها در خدمت جسم خود بوده است.باید توجّه داشته باشیم که انسان،موجودی است فراتر از جسم خویش و آنچه به او تعالی می بخشد،این جسم خاکی نیست.چیزی که در انسان،پایدار و ماندنی است،غیر از جسم اوست.بنا بر فرمایش امیر مؤمنان(علیه السلام) معطوف شدن تمامی زندگی در خدمت به جسم،هلاکت را به دنبال خواهد داشت؛زیرا:

خدمة الجسد إعطاؤها ما یستدعیه من الملاذ و الشهوات و المقتنیات و فی

ص:94

ذلک هلاک النفس. (1)

خدمت کردن به تن،این است که لذّت ها و خواهش ها و خوشی هایی را که می خواهد،برایش برآورده سازی و این،خود،موجب نابودی نفس است.

از این رو می توان گفت:لذّت رانی،درخواست لذّت و خواهش های نفسانی است که به واسطۀ وجود مجموعه ای تهدیدات و پیامدهای منفی در آنها،عاقبت،انسان را به نابودی منتهی می کند.این شاخص می تواند معیاری برای تشخیص لذّت مطلوب از نامطلوب باشد.با داشتن این ملاک،کلمات گوهربار معصومان(علیهم السلام) نتایج ارزشمندی را در جهت تعیین مصادیق لذّت مطلوب یا نامطلوب،به دست ما می دهند.

است و از این رو با ورود همان مقدار مواد به بدن نمی تواند از خود عکس العملی نشان دهد که به حالتی لذّت بخش منجر شود.لذا فرد،غافل از این پدیده،میزان مصرف بعدی را برای رسیدن به حالت دفعات اوّل،افزایش می دهد.این فرآیند،به همین گونه ادامه پیدا می کند تا این که فرد،به یک شخص معتاد تبدیل می شود.

امّا اکنون،در بارۀ مصرف مواد مخدّر چه چیزی به ذهنتان خطور می کند؟بعد از این مراحل،نوبت به چیزهایی می رسد که هیچ مناسبتی با حالات خوشایند ندارند:رنج و سختی،شر و بدی،تنگی و ضیق،آفت و فساد و در آخر،هلاکت.هنگامی که ابعاد مختلف این پدیده را بر مطالب پیشین تطبیق می کنید،ملاکی را که از آن سخن گفتیم،به دست خواهید آورد که:اگر چه مصرف مواد مخدّر،لذّت بخش است،با این حال،به دلیل پیامدهای منفی اش ملاک مطلوبیت را ندارد و نزد عقلا چنین لذّت طلبی ای مردود است.ممکن است بیان این ملاک در قالب پیامدهایی مانند:رنج و سختی،شر و بدی،تنگی و ضیق،آفت و فساد و در آخر،نابودی،تا حدی در طرف مقابل،تأثیرگذار باشد؛امّا زمانی که یک رفتار،چنین پیامدهای منفی و کلّی ای مانند رنج و سختی و...داشته باشد،می تواند تأثیرگذاری بیشتری داشته باشد.

به عبارت ساده تر،وقتی از مراحل این هلاکت،مثلاً درد،طرد شدن از جامعه،مبتلا شدن به اختلالات روانی-اجتماعی،دچار شدن به بیماری های جسمی،مشکلات اقتصادی ناشی از مصرف مواد مخدّر و...یاد می شود،این مسئله برای افراد،ملموس تر خواهد بود.

در احادیثی که برای بیان پیامدهای منفی لذّت های نامطلوب آمده اند،همین روش،قابل مشاهده هست.با مراجعه به این احادیث،می بینیم که

ص:96

برخی از این پیامدها به صورت کلّی بیان شده اند،مانند:رنج و سختی،تنگی وضیق،شر و بدی،آفت و فساد و در آخر،هلاکت؛امّا توجّه به گروه دیگری از سخنان معصومان(علیهم السلام)،فرایندی را به دست می دهد که می تواند چگونگی منتهی شدن برخی لذّت جویی ها را به این پیامدهای منفی،روشن سازد.مثلاً امیر مؤمنان(علیه السلام) در روایتی فرموده اند:

من أطاع نفسه فی شهواتها فقد أعانها علی هلکها. (1)

هر کس در شهوت هایش،از نفس خود پیروی کند،همانا او (نفسش) را در نابودی اش کمک کرده است.

در ضمن این حدیث،احادیث دیگر با دقّت خاصی،سرانجام لذّت جویی نامطلوب به نابودی را در موضوعاتی مانند:محرومیت از سلامت جسمی و روانی،محرومیت از درک معنای زندگی،محرومیت از درک لذّات واقعی و محرومیت از آرامش اجتماعی بیان کرده اند.نوع این محرومیت ها خود،مراحلی دارند که فرایند یاد شده را به روشنی بیان می کنند که شرح آن را به جایگاهش موکول خواهیم کرد.

لذا بحث را بر مبنای دو گروه از احادیث گوهربار معصومان(علیهم السلام)،در دو عنوان کلّی،ادامه خواهیم داد:

القا می شود،گوشزد کردن پیامدهای منفی رفتار است که از جمله چیزهای ناخوشایند هستند.در احادیث فراوانی،خطرات و پیامدهای منفی لذّت جویی نامطلوب بیان شده اند که عبارت اند از:رنج و سختی،تنگی و ضیق،شر و بدی،آفت و فساد و در آخر،هلاکت.

کسی که همدم شهوات باشد،گرفتار تبعات [این همنشینی] خواهد بود.

این ضرب المثل قدیمی را حتماً به یاد دارید که«هر کس خربزه می خورَد،پای لرزش می نشیند».به هر حال،خوردن خربزه،ممکن است که انسان را دچار برخی مشکلات کند.پیامدهای منفی شهوترانی نیز لرزهایی هستند که پس از لذّت شهوترانی،به سراغ انسان می آیند و آدمی را اسیر خود می کنند.آیا آبروهایی که در راه شهوترانی ریخته می شوند و حیثیت هایی که بر باد می روند،ذلّت آور نیستند؟ذلّتی که به فرمایش امیر مؤمنان(علیه السلام) فرد با دست خویش،به خود می بخشد:

أزری بنفسه من ملکته الشهوة و استعبدته المطامع. (1)

کسی که [اجازه می دهد] شهوت،مالکش شود و طمع ها و آزمندی ها او را به بندگی بگیرند،خودش را کوچک و خوار کرده است.

طبق گفتۀ دیگر ایشان،این ذلّت،بدتر از ذلّت بندگی کردن برای دیگری است:

مملوک الشهوة،أذل من مملوک الرق. (2)

بندۀ شهوت،ذلیل تر از کسی است که بنده و غلام دیگری است.

حتی گاهی اوقات،شهوترانی چنان ذلّتی را به دنبال دارد که اگر فرد،بندگی غُلام خود را بکند،بهتر است از این که این چنین،پیروِ شهواتش باشد؛ (3)زیرا پاسخ دادن به ندای شهوت،پیامدهایی را به دنبال دارد که

ص:99

فرد برای محو کردن آثار آن،مانند یک بنده،حاضر است که هر کاری انجام دهد.به این ترتیب،وارد مرداب فتنه ای خواهد شد که با دست خود،رنج و فساد و هلاکت خود را رقم زده است.

امّا وقتی اوج لذّت را پشت سر گذاشت،درّه ای را رو به روی خود می بیند که پایین آمدن از آن،بسیار دشوار است.امام کاظم(علیه السلام) در حدیثی به عبد الرحمان بن حجّاج فرمود:

اتق المرتقی السهل إذا کان منحدره وعراً.... (1)

از بلندی ای که بالا رفتن از آن،آسان است و پایین آمدنش دشوار،بپرهیز!

امام صادق(علیه السلام) نیز می فرمود:

لا تدع النفس و هواها،فإن هواها فی رداها،و ترک النفس و ما تهوی أذاها.... (2)

نفس را با هوسش وامگذار؛زیرا هوای نفس،باعث نابودی آن است و رها کردن نفس با آنچه هوس می کند،برای آن،مایۀ درد و رنج است....

کودکی که نردبانی را در مقابل خود می بیند،بدون توجّه به خطر ارتفاع،تمایل پیدا می کند که از آن بالا رود.هنگام بالا رفتن،نگاهش فقط متوجّه پلّه های رو به رویش و فاصله های کوتاه پلّه هاست.در حالی که از پشت سر گذاشتن پلّه ها یکی پس از دیگری لذّت می بَرَد،ناگهان در بالای نردبان،نگاهش به کلّ ارتفاع زیر پایش می افتد.این جاست که هراسان،به گریه و زاری می افتد.

آن نیرویی که انسان را دعوت می کند تا از بلندی های آسان نما،بالا برود،هوای نفس است.پاسخ دادن به آن،مواجه شدن با پرتگاه لذّترانی است؛پرتگاهی که در هنگام بالا رفتن از بلندی لذّترانی،هیچ اثری از آن

ص:101

نیست.دقیقاً مانند بیماری پنهان سرطان که تا فساد و عوارض آن منتشر نشود،آشکار نخواهد شد.این معنا،فرمایش امیر مؤمنان(علیه السلام) در بارۀ هوای نفس است:

الهوی داء دفین. (1)

هوای نفس،دردی پنهان است.

لذا گاهی اوقات،انسان در زندگی،با دردها و سختی هایی رو به رو می شود،غافل از این که سرچشمۀ این رنج ها،شیرینی چند لحظه ای بوده که هوس کرده است؛زیرا نفس،دارای قوایی است و این قدرت را دارد که فرد را از دیدن واقعیات و حقایق،عاجز کند.به عبارت دیگر،همان طور که پیش از این بیان شد،نفس با تزیین و ظاهرسازی اوهام غیر واقعی به جای واقعیات،مانند یک منافق،از در نیرنگ وارد می شود و هوایش را به مقصود می رسانَد و این چنین بصیرت و واقع بینی ای را از فرد سلب می کند و بلندی شهوترانی را چنان شیرین و لذّتبخش نشان می دهد که فرد،اصلاً مشقّت بالا رفتن از آن را درک نمی کند.لذا مبتلا شدن به این سختی،همراه با گم راهی است.همراهی این دو در حدیث امیر مؤمنان(علیه السلام) ممکن است به همین مطلب اشاره داشته باشد:

إن طاعة النفس و متابعة أهویتها أس کل محنة و رأس کل غوایة. (2)

فرمان برداری از نفس و پیروی از هوس های آن،شالودۀ هر رنج و سرچشمۀ هر گم راهی است.

آری،پیروی از هوای نفس،اساس هر رنج و سختی است.رنج هایی که انسان در زندگی با آن رو به رو می شود یا از جهت عمل خودِ

ص:102

شخص است و یا از سوی دیگران بروی بار می شود.در هر دو صورت،شالودۀ این رنج و محنت،در پیروی از هوای نفس انسانی است.

با این مقدّمه می توان گفت که بزرگ ترین فتنه ها می توانند بیشترین خطر را برای انسان داشته باشند.لذا ضروری است که انسان نسبت به شهوت-به عنوان بزرگ ترین فتنه-احساس خطر بیشتری داشته باشد.امیر مؤمنان(علیه السلام) در بارۀ این خطر می فرماید:

لا فتنة أعظم من الشهوة. (1)

هیچ فتنه ای،بزرگ تر از فتنۀ شهوت نیست.

امّا نیرویی که آدمی را به سوی این فتنه می کشانَد،همان هوای نفس است؛میلی که فرد را به سوی خواهش های نامشروع شهوت می کشانَد.اگر فتنه،زمینۀ ابتلای انسان به محنت و عذاب را فراهم می سازد،امیال و گرایش های نفسانی،مسیر وارد شدن او به گرداب فتنه ها را هموار می سازد.از این رو علی(علیه السلام) می فرماید:

الهوی مطیة الفتنه. (2) [1]

هوس،مَرکب فتنه است.

در حقیقت،دیگر خطراتی که در این باره گوشزد شده اند،به نوعی،پیامدهای وارد شدن به فتنۀ شهوترانی هستند.

می افتد،سلامت آن را به خطر می اندازد و باعث گندیدگی،پوسیدگی،خرابی،تباهی و از بین رفتن آن می شود.

انسان نیز در معرض آفت قرار دارد.آفاتی که جسم انسان را تهدید می کنند،همان بیماری های جسمی هستند که انسان با دچارشان به آن،جسمش معیوب می شود،تحلیل می رود و در برخی موارد،به نابودی وی منجر می شود.به همین گونه،هر آنچه باعث فساد و پوسیدگی در روان آدمی شود،آفت روح به شمار می رود.یکی از آفاتی که ممکن است هم روح و هم جسم انسان را به فساد و تباهی بکشاند،افتادن در دام شیفتگی به لذّات یا شهوترانی است.امیر مؤمنان(علیه السلام) در این باره می فرماید:

رأس الآفات الوله باللذّات. (1)

سرآمد آفت ها،شیفتگی به لذّت هاست.

کسی که شیفتۀ لذّت است و با سرعت به سوی شهوتش می رود،باید بداند که آفات شهوترانی نیز با همان سرعت،به سویش در حرکت اند. (2)این آفات،همان عوامل فساد و پوسیدگی هستند که وقتی در جایی رسوخ پیدا کنند،ریشه کن کردن آنها،آسان نیست و چه بهتر این که منشأ آفت ها،یعنی شیفتگی به لذّت،شناخته شود و زمینۀ نفوذ آن برطرف گردد.

همان گونه که در معنای شیفتگی (وَلَه) (3)بیان شده،وقتی انسان،شیفتۀ چیز خوشایندی می شود،از شدّت میل به آن،عقل خود را از

ص:105

دست می دهد و دچار تحیّر و سرگردانی می شود.از این رو،از هوای نفس به عنوان«جهالت کودکی» (1)یاد شده است.

به هر حال،این پیامد،همان چیزی است که به روشنی در لذّت جویی های نکوهیده وجود دارد.در برخی انحرافات اجتماعی،مانند اعتیاد به مواد مخدّر و قرص های روان گردان یا انحرافات جنسی،آنچه شخص مبتلا به این امور را از آفات و پیامدهای نابودگر آنها غافل کرده،شیفتگی نسبت به لذّت جویی در این امور است.این انحرافات،نه تنها باعث تحلیل جسم فرد می شود بلکه روح او را نیز خراش می دهد و سلامت و آرامش را از وی سلب می کند.

زمانی که آفتی در گیاهی نفوذ می کند و زمینۀ رشد آن آفت فراهم می شود،تا فرا رسیدن زمان فساد و نابودی کامل آن گیاه،مراحلی باید پشت سر گذاشته شود.همین طور نیز از زمان ورود آفت لذّترانی به کالبد جسمی و روانی فرد تا فساد و تباهی کامل او،مدّتی طول می کشد و در عین حال،اتفاقاتی رخ می دهد.یکی از این پیش آمدها،فساد در دین است که اطاعت از شهوات به دنبال دارد.امیر مؤمنان(علیه السلام) می فرماید:

طاعة الشهوة تفسد الدین. (2)

اطاعت از شهوت،دین را فاسد می کند.

دین،نه فقط به عنوان مجموعه ای از واجبات،محرّمات،مکروهات و مستحبّات،رفتار انسانها را تنظیم می کند،بلکه روح زندگی است و به سادگی،اثر وجود این روح در زندگی افراد،قابل مشاهده است.انسان

ص:106

دیندار،بر اساس دین و آیینش،اعتقاد دارد،رفتار می کند،درآمد کسب می کند،غذا می خورَد،ازدواج می کند و....عاملی که باعث می شود انسان در حوزۀ دین مداری،معتقد باشد و رفتار کند،نیروی«خویشتنداری»است.آفت این نیروی کنترل کننده-که همان تقواست-،شیفتگی به لذّات است و به وسیلۀ غلبۀ شهوت،فاسد می شود. (1)این معنا،همان فرمایش پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله)است که می فرماید:

حرام علی کل قلب متوله بالشهوات أن یسکنه الورع. (2)

بر هر دلی که شیفتۀ شهوت ها باشد،حرام است که خویشتنداری،در آن منزل کند.

این جاست که اگر این عامل،از زندگی انسان رخت بربندد،اعتقادات او،رفتار و کردار او،همه و همه آفت زده می شوند و در یک کلام،دین او فاسد می شود.

پیش از این دربارۀ ارتباط دو مفهوم لذّت و شهوت،گفتیم که شهوت،تحریک هیجانی نفس است به سوی آنچه حالت لذّت را به دنبال دارد؛امّا لذّت،آن حالتی است که نفس اصطلاحاً،هوای آن را می کند،و اشتیاق و آرزوی تجربۀ آن حالت را دارد. (1)از این رو می توان گفت که مرکب لذّت جویی های نکوهیده،هوای نفس و شهوت،نکوهیده هستند.لذا آنچه در برخی احادیث نسبت به لذّت طلبی نامطلوب،تحذیر و انذار شده است،متوجّه هوا و هوس است.لذا در روایات آمده است که:هوا و هوس،انسان را نابود می کند. (2)مهلک ترین چیزها هوای و هوس است. (3)کسی که از هوایش پیروی کند،خودش را به نابودی افکنده است. (4)

هوای نفس،میلی است که فرد را به سوی شهوات دعوت می کند،شهوت را برای فرد تزیین می نماید و آن را لذّت بخش نشان می دهد،غافل از این که در پس این زیبایی ها،نابودی در انتظار است.از این رو،امیر مؤمنان(علیه السلام) در بارۀ آغاز و پایان شهوترانی می فرماید:

أوّل الشهوة طرب و آخرتها عطب. (5) [1]

اوّل شهوت،خوشی است و آخرش هلاکت.

بنا به فرمایش امیر مؤمنان(علیه السلام)،کمتر پیش می آید که کسی آزمند و شیفتۀ لذّت ها شود و به واسطۀ آنها نابود نشود؛ (6)زیرا هوای نفس،این قدرت را

ص:108

دارد که با شیفته کردن صاحبش،و سپس اسیر کردن او در فتنه ها،وی را به هلاکت نزدیک کند.لذا هر کس از نفس خود در شهوت هایش فرمان برد،در حقیقت،او را در راه هلاکتش کمک کرده است. (1)

هوای نفس،همه جا و همه وقت،آدمی را به ارضای شهوات دعوت می کند.ماهیت این دعوت،از نوع تمایلی است که همگی ما به تجربۀ لذّت داریم.با این تفاوت که اگر این میل،حالت افراطی به خود بگیرد و پای خویش را فراتر از هنجارها بگذارد،نشان از دعوت هوای نفس دارد.اگر دعوت هوای نفس،اجابت شود،زمینۀ تحریک شهوت فراهم می شود.شهوت،به مانند یک غارتگر و ویرانگر، (2)وارد می شود.از آن جا که زوال عقل،بین هوای نفس و شهوت است، (3)نیروی کنترل رفتار غارت می شود و از بین می رود.عادت های ناپسند،سراسر وجود فرد را فرا می گیرد.فرد پس از هر بار ارتکاب رفتار لذّت بخشِ ویرانگر،تصمیم بر ترک عادت می گیرد؛امّا نمی تواند! زیرا قدرت خویشتنداری اش به علّت فرمان برداری از هوای نفس،تحلیل رفته و اعتماد به نفسش را از دست داده است.این پدیده،نه این که فقط به تحلیل قدرت خویشتنداری منجر شود؛بلکه در حقیقت،جان فرد را ضعیف و ضعیف تر می کند.امیر مؤمنان(علیه السلام) می فرماید:

ضرام الشهوة تبعث علی تلف المهجه. (4) [2]

برافروخته شدن شهوت،باعث تلف شدن جان می شود.

ص:109

امّا چگونه مقدّمات نابودی می توانند لذّت بخش باشند،در حالی که آفات را به زندگی فرد سرازیر می کنند؟امام زین العابدین(علیه السلام) می فرماید:

کیف تهنأ بالشهوات،و هی مطیه الآفات؟! (1)

چگونه از شهوات لذّت می بری،در حالی که شهوات،مرکبی هستند به سوی آفات؟!

این است آغاز و پایان مَرکب لذّترانی و پیروی از شهوات؛اوّلش وارد شدن در فتنه و بدی،و بعد اسیر شدن در دام پیامدهای آن و تحمّل رنج و سختی،و آخرش،مبتلا شدن به آفات مفسد و ویرانگر و سرانجام،افتادن در دام هلاکت.شایسته است برای رهایی از این سرانجام خطرناک،مراقب افسار گسیختگی مَرکب لذّترانی و غلبۀ شهوات باشیم؛همچنان که مولای متّقیان این موضوع را گوشزد می کنند:

إیّاکم و غلبة الشهوات علی قلوبکم،فإن بدایتها ملکة و نهایتها هلکة. (2) [1]

آگاه باشید نسبت به غلبۀ شهوات بر دل هایتان؛چرا که ابتدای آن،اسیر شدن [در دام پیامدهای آن] است و سرانجام آن،هلاکت.

سایۀ اینها،از هر آنچه که برترین و پایدارترین لذّت را عطا می کند،حالات خوشایندی را تجربه کنیم.حال اگر چیزی،محرومیت از نعمت های ارزشمندی را موجب شود،نسبت به آن،چه واکنشی باید انجام داد؟اتفاقاً هوای نفس و شهوات چنین جایگاهی دارند و با توجّه به احادیث،به این نتیجه می رسیم که پرداختن به لذّت های پست و ناپایدار-که مرکبشان هوای نفس و شهوترانی است-،عامل و باعث محرومیت هستند.از این رو،امام زین العابدین(علیه السلام) در بخشی از دعای خود،از هوای نفس و شهوات،این چنین شکایت می کنند:

...عملی أهلکنی و هوای أردانی و شهواتی حرمتنی.... (1)

...عملم مرا هلاک کرد و هوای نفسم مرا به هلاکت افکند و شهواتم مرا محروم کرد....

خطراتی که در آموزه های اسلامی نسبت به شهوترانی گوشزد شده است،به همین محرومیت ها اشاره دارند.البته برخی از این محرومیت ها متوجّه همین دنیا هستند:محرومیت از شناخت واقعیت؛محرومیت از سلامت جسمی و روانی؛محرومیت از درک لذّات واقعی؛محرومیت از آسایش زندگی؛محرومیت از امنیت اجتماعی؛و سرانجام،محرومیت از آسایش اخروی.

عامل اصلی حرکت بدانیم؛یعنی به منزلۀ موتوری است که انرژی لازم را برای حرکت تولید می کند.قدرت،به منزلۀ دیگر ابزار این ماشین است؛یعنی ابزاری که انرژی را می گیرند و به حرکت تبدیل می کنند.علم و آگاهی نیز چراغی است که راه و مسیر حرکت را روشن می سازد. (1)

در حوزۀ عنصر میل،لذّت به عنوان یکی از ارکان شادکامی،اساس انتخاب انسان است.با این که گاهی منشأ انتخاب انسان،مصلحت،منفعت یا سعادت شمرده می شود،با نگاه دقیق تر روشن می شود که همه به لذّت بر می گردد؛زیرا همان طور که پیش از این بیان کردیم،شادکامی به صورت فطری برای انسان مطلوب است و هدف نهایی برای آدمی شمرده می شود.نیازهای انسان در سایۀ شادکامی تأمین می شود و این به نوبۀ خود،لذّتی در انسان پدید می آورد که ملایم با طبع اوست.از این رو،لذّت،اساساً مطلوب انسان است و می تواند اساس گزینش های وی قرار بگیرد.

گرچه انسان می تواند هر لحظه که بخواهد،برای ارضای امیال،از قدرت خود استفاده نماید و به لذّت دست یابد-چرا که مایه های این دو،در وجودش محقّق است-،با این حال برای این که به هدف بزند و به پیامدهای منفی این حرکت دچار نشود،نیاز دارد که در ضمن شناخت ملاک و معیار شادکامی،مصادیق را هم شناسایی نماید.پیش از این بیان کردیم که معیار انتخاب لذّت«برتری»و«پایداری»است.لذا ضرورت وجود عنصری احساس می شود که بتواند بهترین گزینه را برای تأمین امیال خویش انتخاب نماید.این عنصر،همان شناخت و هدایت

ص:112

است.مصداق کامل لذّت و شادکامی را کسی می تواند بیابد که مجهّز به این چراغ باشد.

چارچوب شناخت،با وجود اجزایش،به دست می آید.فقدان هر یک از این اجزا،لطمه ای است به اصل شناخت.عمل به فکر،بهره مندی از عقل و فهم،حکمت و...،ابزاری هستند که ساختار شناخت را تشکیل می دهند.آدمی به هر میزان که از این ابزار برخوردار باشد،به همان اندازه هم در درستی گزینش موفّق تر خواهد بود و صاحبِ نَفسی متعادل و متوازن می شود.این جاست که بنا به فرمایش امام صادق(علیه السلام) شهوت انسان در مسیر محبّت معبودِ معشوق قرار می گیرد:

إن اولی الالباب الذین عملوا بالفکرةحتی ورثوا منه حب الله فإن حب الله إذا ورثه القلب و استضاء به أسرع إلیه اللطف،فإذا نزل (منزلة) اللطف صار من أهل الفوائد،فإذا صار من أهل الفوائد تکلم بالحکمة فصار صاحب فطنة فإذا نزل منزلة الفطنة عمل فی القدرة،فإذا عمل فی القدرة عرف الأطباق السبعه،فإذا بلغ هذه المنزلة صار یتقلّب فی فکره بلطف و حکمة و بیان،فإذا بلغ هذه المنزلة جعل شهوته و محبّته فی خالقه.... (1)

همانا صاحبان خرد،کسانی هستند که بر مبنای فکر عمل می کنند تا این که محبّت خدا از این تفکّر نصیبشان می شود.هنگامی که محبّت خدا در دلشان افتاد و دلشان به آن،نورانی گردید،شریان لطف (2)الهی به سرعت به سویشان جریان می یابد.در این صورت،از جمله صاحبان مخازن علم و فضیلت خواهند بود.پس

ص:113

هنگامی که صاحب علم و فضیلت شدند،از روی حکمت صحبت می کنند.سپس صاحب ادراک قوی می شوند.در این حال،با قدرت [و خارج از تأثیر هر ناخالصی] عمل می کنند.هنگامی که در قدرت و اختیار عمل کردند،بر اطباق هفت گانه (کنایه از:ماورای طبیعت) شناخت پیدا می کنند.پس هنگامی که به این مقام رسیدند،تفکّرشان بر مبنای لطف و حکمت و بیان شکل می گیرد.این جاست که با رسیدن به این جایگاه،شهوت و محبّتشان در مسیر خالق یکتا قرار می گیرد....

همان گونه که در حدیث آمده،عمل به فکر،به عنوان یکی از ابزار شناخت،محل شروع این حرکت است.شناخت و هدایت،چراغی هستند که موجبات رشد و تعالی انسان را فراهم می سازند و هوا و هوس،دشمن آنها محسوب می شوند.کسی که از هوایش پیروی می کند،با هدایت خویش مخالفت کرده است؛ (1)هدایتی که باعث رشد و تعالی انسان می شود.طبیعی است که ضعیف شدن چراغ راه،مانعی در مسیر حرکت به سمت هدف است و این مانع،بنا به فرمایش امام علی«شهوت»است:

کم من شهوة منعت رتبة. (2) [1]

چه بسا شهوتی که مانع پیشرفت انسان می شود.

شهوت،نه تنها می تواند در مسیر پیشرفت به سوی سعادت اخروی مانع باشد،بلکه چه بسا انسان را از تعالی و پیشرفت رتبه در امور دنیوی نیز باز می دارد.چه کسی در دنیا به فضایل علمی و فنی دست یافته،در

ص:114

حالی که در دام شهوترانی اسیر بوده است؟امیر مؤمنان(علیه السلام ) این امر را بسیار مشکل می داند تا حدی که از آن،محال بودن این امر فهمیده می شود.لذا می فرماید:

ما أصعب علی من استعبدته الشهوات أن یکون فاضلاً. (1)

فاضل شدن (2)بر کسی که شهوات،او را به بندگی خود درآورده اند،چه قدر مشکل است!

فاضل شدن،مقدّماتی نیاز دارد که به واسطۀ ابزار شناخت،به دست می آید و اگر کسی نسبت به آنها محروم باشد،قطعاً رسیدن به فضایل،برایش بسیار مشکل و حتّی محال خواهد بود.

با توجّه به احادیث،پیروی از شهوات،انسان را در بهره گیری از قوّۀ عقل و فهم،ضعیف می کند و در وادی غفلت وارد می سازد.و شخص از نیروی شناخت حق و حقیقتْ محروم می شود و سرانجام،علاوه بر این که در مسیر کامیابی خود،راه را گم می کند،سعادت کلّی جامعه را نیز به بی راهه می کشانَد.علّامه طباطبایی(رحمه الله ) در این باره می گوید:

...این قضیه،صرف حدس نیست؛بلکه تجربه نیز آن را تصدیق کرده،برای این که نمونه های این انحراف را با چشم خود در افراد اسرافگر و مُترف و همسوگندان شکم و شهوت و افراطگران در طغیان و ظلم و فساد می بینیم که چگونه امر زندگی را در مجتمع انسانی به تباهی کشاندند و اگر از خود بپرسیم مگر اینها انسان نیستند؟مگر نمی فهمند که شکم بارگی و مستی و شهوت رانی و

ص:115

ظلم و فسادشان چه بر سر جامعه آورده؟راستی چرا این طبقه که این چنین شیفته و فرو رفته در لجنزار شهوات و اسیر دام لذایذ شراب و رقص و عشق و وصال اند و در بارۀ مسائل مهم زندگی که دیگران بر سر آن مسائل جانبازی نموده و در تحصیل آنها از یکدیگر پیشی می گیرند،این قدر بی تفاوت اند؟آیا به راستی اینها انسان نیستند،و اگر هستند،چرا این مسائل را که از واجبات زندگی انسانی است نمی فهمند؟جوابی که دریافت می کنیم جز این نیست که روح شهوت در دل آنان جایی برای هیچ فکر دیگری نگذاشته،و لحظه ای آنان را فارغ نمی گذارد تا به مسائل غیر شهوانی بیندیشند؛بلکه در همۀ احوال،بر آنان مسلط است،و همچنین طاغیان مستکبر و سنگ دل که حتّی هیچ صحنۀ رقّت آور و تکان دهنده ای،دل آنان را نرم نمی کند و اصلاً نمی توانند در رأفت و شفقت و رحمت و خضوع و تذلّل،تصوّری داشته باشند،و سراسر زندگی شان یعنی تکلّمشان،سکوتشان،نگاهشان،چشم پوشیشان،اقبالشان،ادبارشان،همه و همه،خبث باطنشان را نشان می دهد.پس همۀ اینها در علومی که دارند،راه خطا را طی می کنند،و هر طایفه ای از آنان،سرگرم و فرو رفته در نتایج افکار تحریفی و علوم منحرفۀ خویش اند،و از بیرون دایرۀ معلوماتشان غافل اند،و نمی دانند که در بیرون آن دایرۀ تنگ،علومی نافع و معارف حقّه و انسانی وجود دارد. (1)

ص:116

بلکه طبق معانی ذکر شده، (1)کششی مبهم،شبیه جذب و انجذاب مغناطیسی است.امیال شهوانی،انسان را چشم بسته نسبت به عواقب و پیامدها،به سویی می کشد که برای وی لذّت آور و خوشایند است. (2)به عکس،عقل،با آگاهی محاسبه می کند و می سنجد که این کار،ما را به کجا می کشانَد و نسبت به آیندۀ ما چه تأثیری خواهد داشت و به تناسب این آگاهی و محاسبه و سنجش،تصمیم می گیرد و به دنبال آن،اقدامی می کند که نتیجۀ مطلوبی داشته باشد. (3)عقل،اصلاً از سنخ کشش نیست؛کارش راه نشان دادن است؛چراغی است که می تابد و راه را روشن می کند.

از این رو،زمانی که انسان،در روشنایی چراغ درخشندۀ عقل،چشمانش را ببندد و از امیال و کشش های کور شهوت-که فقط ارضای خود را می خواهند-،پیروی کند،بدون این که به پیامدهای بعدی آن توجّه کند و غرضش تنها لذّات آنی باشد،این،هوای نفس است.

بنا بر این در بارۀ این عبارت که:«هوای نفس،ضد عقل است» (4)می توان گفت:عقل،مرتبه ای از نفس است که به هدف کمالجویی،عواقب کار را در نظر می گیرد و سرانجام،قوّۀ تصمیم گیری را-که

ص:118

مرتبه ای دیگر از نفس است-،تحت تأثیر قرار می دهد و طرفِ صحیح را انتخاب می کند.هوای نفس نیز برای ارضای امیال و کشش های شهوت،این قوّه را تحت تأثیر قرار می دهد.به عبارت دیگر،بُعدِ تصمیم گیری نفس نسبت به عقل و شهوت،خنثاست.این عقل و شهوت اند که نظرشان با یکدیگر متضاد است.عقل می گوید:لذّت آنی را برای رسیدن به لذّت برتر و پایدار رها کن.شهوت،نفس را به سوی لذّت آنی می کشانَد و بیانش این است که لذّت نقد هر چه باشد،بهتر از نسیه است.در این تضاد،هر کدام که برنده شوند،نفس،جانب او را خواهد گرفت.

امام علی(علیه السلام ) می فرماید:

العقل و الشهوة ضدّان،و مؤیّد العقل العلم و مزیّن الشهوة الهوی،و النفس متنازعة بینهما،فأیهما قهر کانت فی جانبه. (1)

عقل و شهوت،ضد یکدیگرند،و تقویت کنندۀ عقل،علم است و تزیین کنندۀ شهوت،هوا و هوس است.و نفس،بین این دو در کشمکش است.پس هر یک از عقل و شهوت پیروز شود،نفس،جانب او را خواهد گرفت.

اگر فرد،طرف هوای نفس را بگیرد و قوّۀ تصمیم گیری،بدون در نظر گرفتن نظر عقل،لذّت جویی نامطلوب و آنی را انتخاب کند،در حقیقت،عقل،به کناری زده می شود و تصمیماتش از حیطۀ اختیار انسان خارج می گردد.این است معنای فرمایش امیر مؤمنان(علیه السلام ) در بارۀ تملّک و اختیار عقل که فرموده است:

ص:119

من لم یملک شهوته لم یملک عقله. (1)

کسی که اختیار شهوتش را نداشته باشد [و از آن پیروی کند]،صاحب اختیار عقلش نخواهد بود.

دلیل وجود عقل،به آثار بیرونی آن بستگی دارد.بدین ترتیب که وجود عقل در فرد،آثاری دارد که آنها را در رفتارهای او مشاهده می کنیم.اگر این رفتارها،به مقتضای عقلْ شکل گرفته باشند،به عاقل بودن فرد حکم می کنیم.همان گونه که در بارۀ افراد مجنون،بر اساس رفتارهای عجیب و غریبشان،چنین قضاوتی نخواهیم داشت و به زوال عقل آنها اذعان می کنیم.

هنگامی که در میدان رویارویی عقل و شهوت،به نظر عقل،هیچ ترتیب اثری داده نشود،باید دست کم،به فقدان عقل ظاهری،حکم بدهیم.به علاوه،در آن زمان که نفس،هوای لذّترانی می کند،کشش ها و امیال شهوت،چنان با قدرت وارد می شوند که تمامی وجود آدمی را تحت تأثیر خود قرار می دهند و چیزی غیر از فکر رسیدن به لذّت،در ذهن فرد باقی نمی گذارند.این جاست که«عقل،این چراغ روشنگر،میان هوای نفس و شهوت،از بین می رود». (2)

عقل،پیام آور حق و حقیقت است. (3)کسی که پیام و نشانی از حق نداشته باشد،در مسیر حقیقت،دچار گم راهی می شود.لذا با زوال عقل،قدرت شناخت از آدمی سلب می شود؛زیرا کسی می تواند به شناخت

ص:120

برسد که از روی عقل عمل کند. (1)بنا به فرمایش پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) چنین کسی،مسیر سعادت و شادکامی خود را در دنیا گم می کند و آن را در چیزی می جوید که خالی از آن است:

الدنیا دار من لا دار له،و مال من لا مال له،و لها یجمع من لا عقل له و شهواتها یطلب من لا فهم له.... (2)

دنیا سرای کسی است که سرایی ندارد،و مال کسی است که مالی ندارد،و لوازم دنیا برای کسی جمع می شود که عقل ندارد،و شهوات دنیا کسی را طلب می کنند که فهم (3)ندارد....

لا یدرک العلم براحة الجسم. (1)

علم،با راحت طلبی،درک نمی شود.

لذا یکی از پیامدهای شهوترانی«محرومیت از علم آموزی»است؛علمی که بازوی عقل است و قدرت شناخت و انتخاب صحیح را در انسان تقویت می کند.در این صورت،عقل،بدون ابزار باقی می مانَد و هیچ رشدی پیدا نمی کند.نیروی عقل در میدان هایی که انسان برای پیروزی در آنها نیاز روزافزون به عقل ورزی دارد باید با علم تقویت شود.لذا محرومیت از بازوی علم،دست کم در تضعیف نسبی عقل در این میدان،تأثیر خواهد داشت.از این رو،بنا به گفتار امام علی(علیه السلام )،شهوات،افراد نادان را به بندگی و اسارت می گیرند. (2)حضرت در حدیثی دیگر می فرماید:

الجاهل عبد شهوته. (3) [1]

نادان،بندۀ شهوتش است.

هوای نفس،امیال شهوانی را تزیین می کند.نزد نفس،آن چنان از لذّت نامطلوب،تملّق و چاپلوسی می کند که گاهی اوقات،افرادی فریب هوای نفس را می خورند که اصلاً از آنها انتظار نمی رود.بی دلیل نیست که امام علی(علیه السلام ) می فرماید:

الهوی صبوة. (4) [2]

هوای نفس،[جهالت] کودکی است.

ص:122

در بارۀ جایگاه علم و هوا،نسبت به عقل و شهوت باید بدانیم،همان گونه که علم،از راه پرورش افکار و عقاید افراد وارد می شود و به تقویت عقل انتخابگر می پردازد،هوای نفس نیز در بسیاری از اوقات از همین شیوه استفاده می کند.لذا در کتاب معجم الفروق اللغویه،در بارۀ فرق میان هوا و شهوت آمده است:

الفرق بینهما بأن الهوی یختصّ بالآراء و الاعتقادات،و الشهوة تختصّ بنیل المستلذات،و یدلّ علیه قوله تعالی: «وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوی فَیُضِلَّکَ» أی لا تتّبع ما یمیل إلیه طبعک و یقتضیه رأیک من غیر أن یسند إلی دلیل شرعی.... (1)

فرق میان این دو،در این است که هوا،به آرا و اعتقادات افراد اختصاص دارد،در حالی که شهوت،به میل به سوی چیزهای لذّت بخش اختصاص دارد.بر این مطلب،فرمودۀ خدای متعال دلالت دارد که می فرماید:)از هوای نفس،پیروی نکن؛چرا که تو را گمراه می کند( (2)؛یعنی از آنچه که طبع تو بدان میل دارد و نظر تو آن را تأیید می کند،در حالی که مستند به هیچ دلیل شرعی ای نیست،پیروی نکن!

به همین جهت،می بینیم که برخی افراد،حتّی حرام خدا را حلال می شمارند و برای شهوترانی های خود،هزاران توجیه می تراشند.به عنوان مثال،برخی از پزشکان بی خبر و روان شناسان غیر محقّق-که در اسارت هوای نفس در آمده اند-،سعی دارند که عمل زشت و شوم

ص:123

«استمنا»را در نظر برخی از نوجوانان و جوانان،بی ضرر جلوه دهند و برای نظر خویش،دلیل تراشی هم می کنند.در حالی که غیر از آموزه های دین اسلام،تحقیقات زیادی در بارۀ ضررها و پیامدهای خانمان سوز این معضل،ارائه شده است.

یذکر إلا أولوالألباب. (1)

خداوند،به هر کس که بخواهد (و شایسته بداند) حکمت می دهد؛و به هر کس که حکمت داده شود،خیر فراوانی به او عطا شده است.و جز خردمندان،(حقایق را درک نمی کنند و) متذکّر نمی شوند(.

طبق این آیه،حکمت،به خودی خود،منشأ خیر بسیار است.هر کس آن را داشته باشد،سعادتمند است و به شادکامی رسیده است؛چرا که در معنای سعادت گفته شد:«سعادت،برکت و خیر و سرور در امور است».لذا می توان گفت که حکمت،مستقیماً به سوی سعادت و شادکامی رهنمون است.از این رو،علّامه طباطبایی ذیل آیۀ یاد شده،در تفسیر حکمت می گوید:

حکمت،عبارت است از قضایای حقّه ای که مطابق با واقع باشد؛یعنی به نحوی مشتمل بر سعادت بشر باشد،مثلاً معارف حقّۀ الهیه در بارۀ مبدأ و معاد باشد و یا اگر مشتمل بر معارفی از حقایق عالم طبیعی است،معارفی باشد که باز با سعادت انسان سر و کار داشته باشد،مانند حقایق فطری که اساس تشریعات دینی را تشکیل می دهد. (2)

حکمت،مانند علم که چراغ عقل است، (3)نیرویی است در کنار عقل که در گزینش راه درست،به او یقین و اطمینان می بخشد.بر اساس برخی احادیث،منظور از این«حکمت»،معرفت و بصیرت و آگاهی از

ص:125

دین است. (1)در حدیث دیگری،حکمت،اطاعت از خدا و شناختن امام معرفی شده است. (2)همچنان که آمده است:«حکمت،گلزاری برای خردمندان و گردشگاهی برای فرزانگان است». (3)پایگاه حکمت-به معنای شناخت امام و پیروی از دستورهای الهی-،عقل است؛چرا که عقلِ برخاسته از فطرت پاک بشر،او را به سوی دین حنیف رهنمون است.لذا چراغ این حکمت با آفتی،تهدید به خاموشی می شود که عقل با همان آفت،تهدید می شود.شهوترانی همچنان که آفت عقل و موجب خاموشی چراغ عقل است،با حکمت نیز تضاد دارد و در یک قلب جمع نمی شوند. (4)از این رو،قلبی که آلوده به شهوت است،جایی برای حکمت نخواهد داشت.امیر مؤمنان(علیه السلام ) می فرماید:

حرام علی کلّ عقل مغلول بالشهوة أن ینتفع بالحکمة. (5) [1]

عقلی که در غُل و زنجیر شهوت اسیر شده است،ابداً از حکمت بهره مند نخواهد شد.

امّا کسی می تواند از حکمت بهره مند شود که چشم بر روی لذّت ها،نکوهیده بسته و با هرچه که با پایداری و ماندگاری مخالف است،دشمن باشد.امیر مؤمنان(علیه السلام ) در این باره می فرماید:

أول الحکمة ترک اللذّات،و آخرها مقت الفانیات. (6) [2]

ص:126

نخستین گام حکمت،وانهادن لذّت هاست و آخرین گام آن،دشمن داشتن هر آنچه فانی می شود.

قلبی که اوّلین قدم خود را با ترک لذّات دنیا،در مسیر سبز حکمت قرار دهد و آخرین گام خویش را با فنا و نابودی بردارد،همان شرایطی را فراهم آورده که در سعادت و شادکامی وجود دارد.از این رو گفته اند:«حکمت،مسیر مستقیم به سوی سعادت است».

در حالی که آدمی با داشتن اختیار و قوّۀ عاقله،قابلیت رسیدن به مقام ملائکه را دارد.مهمْ این است که انسان،نظر کدام یک از عقل یا شهوت را انتخاب می کند.از عبد الله بن سنان روایت شده که:از امام صادق(علیه السلام ) در بارۀ مقام انسان و ملائکه سؤال کردم که ملائکه مقام بالاتری دارند یا بنی آدم؟ایشان از قول امیر مؤمنان(علیه السلام ) فرمود:

إنّ الله عزو جل رکب فی الملائکة عقلاً بلا شهوة و رکب فی البهائم شهوة بلا عقل.و رکب فی بنی آدم کلیهما،فمن غلب عقله شهوته فهو من الملائکة و من غلبت شهوته عقله فهو شرّ من البهائم. (1)

خداوند عزوجل در ملائکه،عقل بدون شهوت قرار داد،و در چارپایان،شهوت بدون عقل،و در فرزندان آدم،هر دو را قرار داد.پس هر کس عقلش بر شهوتش غلبه کند،از ملائکه خواهد بود و هر کس شهوتش بر عقلش غلبه پیدا کند،پس،از چارپایان بدتر خواهد بود.

حال باید دید که شهوت چگونه عمل می کند که توانایی دارد انسان را به جایگاهی بدتر از چارپایان بکشاند؟هنگامی که شهوت تحریک می شود،توجّه فرد در موضوع لذّت آور،متمرکز می شود.در حال لذّترانی،شناخت وی تحت تأثیر قرار می گیرد و توجّه به ابعاد دیگر زندگی،تحلیل می رود،از جمله،واقعیات زندگی را فراموش می کند و پرده ای از غفلت و بی خبری،بر تمامی ابزار شناختی او کشیده می شود.اتّفاقاً قرآن کریم از این گروه،با عنوان«غافلان»یاد می کند و آنها را گم راه تر از چارپایان می خوانَد،آن جا که می گوید:

ص:128

وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ کَثِیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا یَسْمَعُونَ بِها أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ. 1

به یقین،گروه بسیاری از جن و انس را برای دوزخ آفریدیم.آنها دل ها(عقل ها)یی دارند که با آن [اندیشه نمی کنند و] نمی فهمند،و چشم هایی که با آن نمی بینند،و گوش هایی که با آن نمی شنوند.آنها همچون چارپایان اند؛بلکه گمراه تر از چارپایان.اینها همان غافلان اند؛[چرا که با داشتن همه گونه امکاناتِ هدایت و شناخت،بازهم گم راه اند].

چارپایان،بر اساس همان قوایی که دارند،همۀ همّت خود را در خوردن و جهیدن صرف می کنند و این،تحصیل هدفی است که برایشان تعیین شده است.لذا در مسیر زندگی خود،گم راه نیستند.برخلاف انسان های کر و کوری که با مجهّز بودن به وسائل تحصیل سعادت والای انسانی و با داشتن چشم و گوش و عقلی که راهنمای آن سعادت است،با این حال،آن وسائل را در این مسیر به کار نمی بَرَند؛بلکه مانند حیوانات،تنها در لذّات شکم و شهوت استعمال می کنند. (1)در غفلت زدگی،راه های شناختی ای که خداوند برای انسان قرار داده است،مسدود و ناکارآمد می شوند.دل نمی فهمد،چشم نمی بیند و گوش نمی شنود.

در احادیث،عامل این ناکارآمدی،هوای نفس معرفی شده است.بیان این دسته از احادیث،به این صورت است که هوای نفس،باعث کوری

ص:129

و کری و سرانجام گم راهی می شود. (1)بنا بر این می توان«غفلت زدگی»را به عنوان یکی از پیامدهای ناگوار شهوترانی دانست.

امّا در غفلت زدگی ناشی از شهوترانی،چگونه انسان کور و کر می شود؟پاسخ روشن است.خداوند،قلب و چشم و گوش را در اختیار انسان قرار داده تا در مسیر شناخت،از آنها استفاده نماید؛ولی شخصی که مغلوب شهوت شده است،در تشخیص درست از نادرست،نمی تواند از آنها استفاده کند؛چرا که لذّت،هیجانی جذّاب و خوشایند طبع انسان است و او را سرگرم و حیران خود می کند. (2)انگیزه های شهوانی،توجّه فرد را به سوی خود می کشانند و فرصتی را باقی نمی گذارند تا فرد در بارۀ پیامدهای ناگوار رفتارش تفکّر کند (3)و به راه های دیگر شادکامی توجّه نماید.لذا کسی که سرگرم هوای نفس شود،در آن لحظات،از ابزار شناخت بی بهره است؛گویی اصلاً چیزی نمی شنود و چیزی نمی بیند.آیا حالاتی که یک انسان مست تجربه می کند و یا حالاتی که از مصرف مواد و داروهای روان گردان در فرد ایجاد می شود،نتیجه ای غیر

ص:130

از این دارد؟نسبت چنین شخصی در آن حالاتْ با حیوان،چگونه خواهد بود؟

چندانی ندارد.روزها و ماه ها و سال ها،حرکت طبیعی خود را دارند؛امّا کسی که از گذر زمان عقب می افتد،نه به دلیل شتاب زمان است،بلکه طبق فرمایش امیر مؤمنان(علیه السلام )،به دلیل وارد شدن در تاریکی غفلتِ ناشی از شهوترانی است.ایشان در برخی وقایع آخر الزمان می فرماید:

إذا وقع الموت فی الفقهاء و العلماء،و عمرت الأشرار و السفهاء،وضیعت أمّة محمّد(صلی الله علیه و آله) الصلوات و اتبعت الشهوات...و قل الحیاء...وکثر اللواط...و تکافأ الرجال بالرجال و النساء بالنساء...فحینئذ تصیر السنة کالشهر و الشهر کالاُسبوع و الاُسبوع کالیوم و الیوم کالساعة و الساعة لا قیمة لها. (1)

هنگامی که مرگ در بین فقها و علما می افتد و اشرار و بی خردان،همچنان به زندگی خود ادامه می دهند و امّت محمّد(صلی الله علیه و آله) نماز را سبک می شمارند و از شهوات پیروی می کنند...و حیاورزی کم می شود...و انحرافات جنسی و همجنس بازی زیاد می شود...در این زمان،سال مانند یک ماه،و ماه به اندازۀ یک هفته،و هفته مانند یک روز،و روز به اندازۀ یک ساعت می گذرد،در حالی که یک ساعت در میان مردم،ارزشی ندارد.

زمان،ظرفی نیست که ما در آن قرار داشته باشیم؛بلکه گذر زمان،در امتداد حرکت موجودات قرار دارد. (2)بنا بر این،زمان،امری است که از حرکت زندگی انسان فهمیده می شود.لذا احساس گذر زمان نیز از میزانِ بودن در این حرکت پدید می آید.طبیعی است کسی که به دلیل ورود به

ص:132

تاریکی غفلت،در حرکت و فعالیت های جدّی زندگی قرار ندارد،سال برایش به اندازۀ ماه،و ماه به اندازۀ روز،و روز هم به اندازۀ ساعتی احساس نمی شود.لذا شایسته است که نسبت به جدّیت زندگی،بیدار باشیم.پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) خطاب به عبد الله بن مسعود،در این باره می فرماید:

یابن مسعود! فلا تلهینک الدنیا و شهواتها فإن الله تعالی یقول: أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ. 1

ای ابن مسعود! دنیا و شهوات آن،تو را به بازی نگیرد؛چرا که خداوند بزرگ می فرماید:) آیا خیال کرده اید که بیهوده آفریده شده اید و به سوی ما بر نمی گردید؟[قطعاً چنین نخواهد بود!]

یکی از جنبه های جدّی زندگی،عمل به دستورها و احکام دینی است که به فرمایش امام رضا(علیه السلام ) بر اساس مصالح و مفاسد اشیا،تشریع شده است.البته،غفلت نسبت به این موضوع نیز نشان از پیروزی هوای نفس دارد.امام صادق(علیه السلام ) در این باره می فرماید:

والهوی عدو العقل،و مخالف الحق،و قرین الباطل،و قوّة الهوی من الشهوات،وأصل علامات الهوی من أکل الحرام،و الغفلة عن الفرائض،و الاستهانة بالسنن،و الخوض فی الملاهی. (1)

و هوای نفس،دشمن عقل و مخالف حق و همدم باطل است.قدرت هوای نفس،از شهوات است و از نشانه های اصلی هوای

ص:133

نفس،خوردن مال حرام و غفلت کردن از واجبات و سبک شمردن مستحبّات و فرو رفتن در سرگرمی های بیهوده است.

که پیامدهای کارهای نیک و بد،طوری یادآوری شود که قلب شنونده،از شنیدن آن بیان،رقت پیدا کند و در نتیجه تسلیم گردد. (1)لذا نتیجۀ عبرت و موعظه،این می شود که شنونده را نسبت به انجام دادن کارهای نیک ترغیب می کند و از گناهان دور می سازد.

امّا قلبی که با شهوات تسخیر شده است،نمی تواند از موعظه بهره مند شود و پندهای بزرگان را در مسیر شادکامی به کار گیرد.امام علی(علیه السلام ) می فرماید:

غیر منتفع بالعظات،قلب متعلّق بالشهوات. (2)

چیزی که از موعظه ها بهره مند نمی شود،قلبی است که به اسارت شهوات در آمده است.

شایان ذکر است که عدم توانایی در بهره گیری از عبرت ها و مواعظ،به نشانه های غفلت،همچون:اشتباه در زندگی،آلوده شدن به سرگرمی های بیهوده و فراموشی بر می گردد.به عبارت دیگر،افراد،عمدتاً به دو دلیل از توفیق موعظه،محروم هستند:

اوّل این که:میان قلبی که اسیر شهوت است و پند و اندرز،پرده ای از بی خبری آویخته شده است. (3)هوای نفس،انسان را چنان سرگرم می کند (4)که فرصتی برای اعتنا به موعظه و عبرت نداشته باشد.در این

ص:135

صورت،اگر شنوای عبرت ها و موعظه ها هم باشد،هیچ اثری در او نخواهد داشت و به دست فراموشی خواهد سپرد.از این روست که می فرماید:«هر کس تابش نور عبرت را به وسیلۀ توفان شهوت خاموش سازد،به نابودی عقل خویش کمک کرده است».پس این دلیل،به نشانۀ دوم و سوم بر می گردد.

دوم این که:گاهی اوقات،ممکن است عدم اعتنا و توجّه برخی افراد به عبرت آموزی و موعظه،به علّت اشتباهات ناشی از عشق ناروایی باشد که ریشه در شهوات دارد.علی(علیه السلام )،ساز و کار تأثیر این نوع عشق را به زیبایی بیان نموده است:

من عشق شیئاً أعشی بصره،و أمرض قلبه،فهو ینظر بعین غیر صحیحة و یسمع بأذن غیر سمیعة.قد خرقت الشهوات عقله،و أماتت الدنیا قلبه،و ولهت علیها نفسه.فهو عبد لها،و لمن فی یده شیء منها.حیثما زالت زال إلیها و حیثما أقبلت أقبل علیها.و لا یزدجر من الله بزاجر،و لا یتعظ منه بواعظ. (1)

هر کس به چیزی،عشق ناروا ورزد،نابینایش می کند،و قلبش را بیمار کرده،با چشمی بیمار می نگرد و با گوشی بیمار می شنود.خواهش های نفس،پردۀ عقلش را دریده و دوستی دنیا دلش را میرانده است.شیفتۀ بی اختیار دنیا و بردۀ آن است و بردۀ کسانی است که چیزی از دنیا در دست دارند.دنیا به هر طرف بر گردد،او نیز برمی گردد،و هر چه به او هشدار می دهند،از خدا نمی ترسد و از هیچ پند دهنده ای،شنوایی ندارد.

ص:136

عشق ناروا،نه تنها گوش و چشم و قلب فرد را با پردۀ غفلت می پوشانَد،بلکه معیارهای سنجش آنها را نیز مختل می کند.این جاست که فرد عاشق،زشت ترین ها چهره ها را جذّاب می بیند و گوش خراش ترین صداها را دلنوازترین می شنود.چنین کسی،با دلی بیمار،خود را به دست نااهلان می سپارد و می رود.

قوای نفسانی ای مانند شهوت،ابزار و وسیله ای هستند در اختیار انسان که سیستم حیاتی وی را هدایت می کنند و همان طور که پیش از این بیان شد،احساس خوشایند لذّت در جهت هدایت این سیستم،نقش ترغیب و تنظیم را به عهده دارد؛امّا گاهی اوقات،به این وسیله،به عنوان«هدف»نگاه می شود و به جای استفاده از آن در مسیر رسیدن به شادکامی،تمامی ابعاد زندگی به پای آن ریخته می شود،غافل از این که لذّتی که من و شما احساس می کنیم،ذرّۀ ناچیزی از لذّت های برتر،خالص و پایداری است که در منزلگاه سعادت و شادکامی نصیبمان می شود.این مقدار لذّتی که از آن بهره مند می شویم،خود برای راهنمایی و ترغیب به سوی آن لذّت پایدار است.به این ترتیب،شهوت،به عنوان یک ابزار،منشأ گم راهی قرار می گیرد.امام علی(علیه السلام ) می فرماید:

ضلال النفوس بین دواعی الشهوة و الغضب. (1)

نفس ها میان تحریکات شهوت و غضب،دچار گم راهی می شوند.

شهوت،قوّه ای است از قوای نفس که اصل آن،نکوهیده نیست؛امّا زمانی که سایۀ هوای نفس بر آن افکنده می شود،به نیرویی برای هوا و هوس (2)و دامی برای شیطان تبدیل می شود.از این رو،یکی از مواقعی که شیطان برای گم راه کردن بندگان خدا از راه مستقیم،اطراف انسان پرسه می زند،زمانی است که شهواتْ برانگیخته می شوند.از این رو،امیر مؤمنان(علیه السلام ) می فرماید:

ص:138

الشهوات مصائد الشیطان. (1)

شهوات،دام های شیطان است.

از آن جا که گم راهی در هر سطحی،نشان از کفر دارد، (2)خطر گم راهی در دام شهوات نیز از این جهت است.از این رو،طبق فرمایش امیر مؤمنان(علیه السلام ) شهوات،از«ارکان کفر»معرفی شده اند:

أرکان الکفر أربعة:الرغبة و الرهبة و الغضب و الشهوة. (3)

پایه های کفر،چهار چیز است:خواهش نفسانی،رهبانیت،غضب و شهوت.

امّا پرسشی در این جا مطرح می شود که:«چگونه شهوت منشأ کفر قرار می گیرد،در حالی که هیچ جایگاهی پست تر از کفر نیست؟».پاسخ در خطراتی است که هنگام تحریک شهوت،انسان را تهدید می کند.یکی از پایه های کفر،شبهه است؛یعنی چیزی که شبیه حق است. (4)زمانی که

ص:139

شهوت برانگیخته می شود،هوا و هوس از یک سو و وسوسه های شیطان از سویی دیگر،وارد میدان می شوند و انسان را آزمند می کنند. (1)به این صورت که آن چیزهایی را که در باطن،زشت هستند،تزیین می کنند و زیبا جلوه می دهند،به طوری که خوشایند طبع انسان شوند.در این صورت،هیچ دلیل و حجّتی برای او کارگر نمی افتد.فرد،از ادراک حقایق محروم می گردد.گویی هیچ نمی شنود و نمی بیند و نمی فهد و در این آزمندی،حاضر به انجام دادن هر کاری می شود. (2)امیرمؤمنان علی(علیه السلام ) در بارۀ ساز و کار این گم راهی می فرماید:

بنی الکفر علی أربع دعائم:الفسق والغلووالشک،والشبهة...والشبهة علی أربع شعب:اعجاب بالزینة،وتسویل النفس،وتأول العوج ولبس الحق بالباطل،وذلک بأن الزینة تصدف عن البینة وأن تسویل النفس تقحم علی الشهوة،وأن العوج یمیل بصاحبه میلا عظیما،وأن اللبس ظلمات بعضها فوق. (3)

کفر،بر چهار پایه استوار است:فسق،غلو،شک و شبهه....شبهه،بر چهار قسم است:خوشایند شدن به زیبایی چیزی،زیبا جلوه دادن نفس،بیان سخنان ناراست و مشتبه شدن حق با باطل.اینها به خاطر این است که زینت و زیبایی چیزی،انسان را از حجّت و دلیل محکم دور می کند و تزیین چیزها به وسیلۀ نفس،بر اساس شهوت و هیجان زدگی است و کجی ها میل شدید را در

ص:140

انسان ایجاد می کنند و اشتباهات ناشی از اینها،تاریکی هایی هستند یکی تاریک تر از دیگری!

با توجّه به این مطالب،راز برخی از حقایق در این جا روشن می شود که شهوت،مخلوق باری تعالی و نسبت به کفر و ایمان،خنثاست.این انسان است که به اختیار خود،زمینه را برای تحریک شهوت ایمان یا شهوت کفر فراهم می سازد و از این طریق،به صراط حق یا باطل،گرایش پیدا می کند.امام صادق در پاسخ به سؤالی در بارۀ خلقت معرفت و انکار،فرمود:

همانا شناخت حق،مخلوقی است در قلب انسان که خدا آن را [به شکل شهوت ایمان] قرار داده،همچنان که انکار حق را [به شکل شهوت کفر] در قلب انسان خلق نموده است.در این جهت،بندگان خدا هیچ دخالتی ندارند و فقط می توانند با اختیار خود،آنها را انتخاب کنند و به دست آورند.لذا به وسیلۀ شهوت ایمان،شناخت حق را کسب می کنند و به واسطۀ آن،در زمرۀ مؤمنان و عارفان قرار می گیرند.و با شهوت کفر،انکار حق را انتخاب می کنند و به این طریق،در زمرۀ کفّار و منکران حق و گم راهان قرار می گیرند.البته توفیق هدایت یا گم راهی ای که نصیب ایشان شده،به واسطۀ ابزار [شهوت ایمان و شهوت کفر]ی است که خدای متعال در اختیار آنان قرار داده است.لذا به خاطر اختیار و اکتساب یکی از این دو راه است که خداوند،بندگان را مجازات می کند و یا ثواب می بخشد. (1)

ص:141

اتفاق،به دلیل تمرکز و غرق شدن در لذایذ آنی و زودگذر و توجّه بیش از حد به هوس های کم ارزش شکل می گیرد.

انسان وقتی لذّتی را درک کرد،خوشایندی آن حالت،توجّهش را به طرف خود جلب می کند و در مراحل بعد،به دلیل جاذبیت حالت لذّت بخش،میلش به این که از آن شیء لذیذ،بیشتر استفاده کند،به تدریج شدت می یابد و در نتیجه،اوّلاً،از لذایذ دیگری که هست و می تواند از آنها بهره مند شود،غافل می مانَد و ثانیاً،در حالی که غرق در هوس ها و لذّت های حیوانی است،به دلیل محرومیت از برخی توانایی های روحی و جسمی،نمی تواند مقدّمات رسیدن به لذّات معنوی برتر و پایدار را فراهم آورد.پس چگونه کسی که اسیر هوای نفس شده،می تواند در ملکوت آسمان ها پرواز نماید و از لذّت هایی برخوردار گردد که اهل زمین از درک آن بی بهره اند؟پیامبر(صلی الله علیه و آله) در این باره می فرماید:

حرام علی کل قلب غری بالشهوات أن یجول فی ملکوت السموات. (1)

بر هر قلبی که آزمند و اسیر شهوات شده،حرام است که در ملکوت آسمان ها سیر کند.

سیر در ملکوت آسمان ها،اوج لذّتی است که برای انسان،قابل تصوّر است.از آن جا که این لذّت،آسان به دست نمی آید،معمولاً انسان ها،حتّی به فکر دستیابی به آن هم نمی افتند؛امّا جایگاهی است عالی و برای کسی مهیا نمی شود مگر به واسطۀ مجاهده و تلاشی که در آن راه انجام دهد.

ص:143

انسان برای حیاتی ماورای زندگی دنیا آفریده شده است.قرار گرفتن در فضای آن زندگی،نیاز به استعدادها و ظرفیت های ویژه ای دارد که در وجود هیچ موجودی غیر از انسان قرار داده نشده است.از جملۀ این استعدادها،توانایی اتّصال معنوی وی با ماورای طبیعت است که از مسیر ایمان به خدا و عبادت او،شکوفا می شود.همچنان که ادراک برخی لذّت ها پس از شکوفایی امیال مربوط به آن،برای انسان میسّر می شود،درک شیرینی ایمان و لذّت عبادت نیز پس از شکوفایی استعدادهای مربوط به آن،امکان پذیر است.با توجّه به برخی احادیث،افرادی که به محض طلب کردن هوا و هوس،در مسیر شهوترانی قرار می گیرند،در اثر غفلت نسبت به شکوفایی این استعداد و ظرفیت،از تجربۀ لذّت آن محروم می مانند.محرومیت از شیرینی ایمان،محرومیت از درک لذّت عبادت و سرانجام،محرومیت از نزدیکی به خداست.

انگیزۀ ایمان یک فرد سؤال نمود.طبیعی است،امری که مسبوق به انگیزه باشد،در میدان جنگ انگیزه ها و گرایش ها نیز وارد می شود.نور ایمان برای تابیدن در دل انسان،به نیرویی نیاز دارد که همان انگیزۀ ایمان است.اگر این انگیزه،به واسطۀ انگیزه ها و گرایش های آلوده به شهوات در فرد ضعیف باشد،شیرینی ایمان را درک نخواهد کرد.پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) در این باره می فرماید:

...من کان أکثر همّه نیل الشهوات نزع من قلبه حلاوة الایمان. (1)

کسی که بیشتر توجّهش،گرایش به شهوات باشد،شیرینی ایمان از دلش رخت بر می بندد.

درک لذّت ایمان،به انگیزه ای قوی نیاز دارد تا بتواند در برابر قدرت هوای نفس،توان رویارویی داشته باشد؛زیرا همان طور که گفته شد،هوا و هوس نیرویش را از شهوتی می گیرد که از هر جهت،تزیین شده و زیبا جلوه می کند و به ابزار فراوانی مجهّز است:از زن و فرزند و مال و ثروت و...گرفته تا ابزار آلوده ای که از هر درِ آن،شهوترانی می بارد:

(زُیِّنَ لِلنّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنِینَ وَ الْقَناطِیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَ الْأَنْعامِ وَ الْحَرْثِ ذلِکَ مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ اللّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ ) (2)

محبّت امور مادی،از زنان و فرزندان و اموال هنگفت از طلا و نقره و اسب های ممتاز و چارپایان و زراعت (کسب و کار)،در

ص:145

نظر مردم جلوه داده شده است.[در حالی که] اینها سرمایۀ زندگی پست است و سرانجام نیک نزد خداست.

إن الله تعالی جعل لکل نبی شهوة و إن شهوتی فی قیام اللیل. (1)

همانا خدای متعال برای هر پیامبری،شهوتی قرار داد و امّا شهوت من،در شب زنده داری [به عبادت] است.

از آن پیروی نکنید؛چرا که شما را چنان مشغول می کند که از خدا غافل می شوید.

پس به این دلیل که زمینه برای رشد هر گونه آفت در شهوات فراهم است،تأثیر پیروی از شهوات در آلوده شدن به معصیت خدا نیز بسیار قوی است.

خوردن امنیت فضای زندگی می گردد که در آخر،به محرومیت از آسایش و آرامش منتهی خواهد شد.

لذّت جویی هایی،مصادیق حدیث بالا هستند و هیچ خیری در آنها نیست،جز درد و پشیمانی.

در احکام و آموزه های اسلام،دستورهایی در قالب حلال،حرام،مستحب،مکروه و مباح آمده است.علاوه بر این که تمام این احکام بر اساس دلیل و حکمتی جعل شده اند،بخش عمده ای از آنها-که مربوط به بهره مندی انسان از مواهب دنیوی است-،دلیل و حکمتی بر مبنای فواید و ضررهای این مواهب است.محمّد بن سنان در نامه ای به امام رضا(علیه السلام ) می نویسد:«مردم مکّه،گمان می کنند آنچه اسلام حلال کرده،تعبّدی محض نیست؟».یعنی در واقع،دستورهای اسلام،بدون دلیل است.امام در بخشی از فرمایش های خود می فرماید:

...ما آگاهی کامل داریم و می دانیم که آنچه خداوند-تبارک و تعالی-حلال کرده،صلاح و سعادت و بقای مردم در آن نهفته،و مردم به آن اشیاء حلال،نیاز دارند و چیزهای حرام،هیچ نیازی از سوی بندگان خدا نسبت به آنها وجود ندارد؛چراکه موجب فساد هستند و مردم را به فنا و نابودی می کشانند...پس چگونه احکام اسلام،بدون دلیل باشد؟! در حالی که خداوند حکیم،چیزی را حلال نکرد مگر آن که به مصلحت انسان و برای بدن او مفید بود،و حرام کرد آنچه را حرام شده،به خاطر آن که در آن،فساد و ضرر وجود دارد. (1)

ص:150

مَرکب لذّت جویی های نامطلوب،هوای نفس و شهوترانی است و از آن جا که هوای نفس نیز مَرکب آفات است،چنین لذّت هایی در حوزۀ محرّمات قرار می گیرند؛امّا شخصی که برای چند لحظه لذّت جویی،به سوی مواد مخدّر و مشروبات الکلی و رفتارهای منحرف جنسی رو می آورد،باید بداند که بنا به فرمایش علی بن ابیطالب(علیه السلام) این هوس،دردی پنهان (1)و بدترین دردهاست (2)که علاوه بر روان،جسم او را در کام خود فرو برده است.این در حالی است که خود فرد،متوجّه نیست و زمانی به این موضوع پی می بَرَد که این درد،ظاهر و آشکار شود و سراسر تن و روانش را دردناک کند.

شاید چاقی را بتوان از جمله معضلاتی دانست که امروزه در مجامع علمی و پزشکی،منشأ بسیاری از امراض،معرفی شده است؛امّا اصلی ترین موجب این معضل،پُرخوری است که طبق حدیث پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله) مصداق شهوترانی بیان شده است.این مورد را حتّی می توان به عنوان یکی از موارد کم اهمیت شهوترانی،نسبت به معضلات خانمان سوز دیگر مطرح کرد.پیامبر(صلی الله علیه و آله) نسبت به پرخوری فرموده است:

إیاکم و البطنة من الطعام،فان العبد لن یهلک حتی یؤثر شهوته علی آخرته. (3) [1]

از پُرخوری (پر کردن شکم با غذا) بپرهیزید؛چرا که هیچ گاه بندۀ خدا هلاک نمی شود مگر به واسطۀ ترجیح دادن شهوتش بر آخرتش.

ص:151

به هر حال،شیفتگی به لذّت ها،می تواند در هر نوع لذّت جویی،حتّی در پُرخوری،منشأ آفت قرار گیرد.برخی افراد از خوردن،بسیار لذّت می برند.زمانی که بوی غذا به مشامشان برسد،دیگر هیچ چیز جلودار آنها نیست.به سرعت به طرف غذا می دوند و با حرص و ولع عجیبی،غذا می خورند و لذّت می برند.آیا در ورای این گونه پُرخوری ها،چیزی غیر از لذّت قرار دارد؟این افراد،با آفت چاقی و سختی های مربوط به آن،رو به رو خواهند بود؛امّا پیامدهای چاقی کجا و آفات شهوترانی هایی،از قبیل:اعتیاد به مواد مخدّر و مسکرات الکلی و رفتارهای جنسی منحرف و...کجا!

می دهند و به شهوات،چراغ سبز نشان می دهند،از سلامت روانی برخوردارند؟پاسخ،در این فرمایش امام علی(علیه السلام ) است:

قرین الشهوة مریض النفس معلول العقل. (1)

کسی که همواره با شهوتْ همدم است،در حقیقت،نفسش مریض و عقلش بیمار است.

این افراد،درک درستی از واقعیت دارند و لذا در علم روان شناسی،برچسب«سایکوز»نمی خورند و دچار ترس های مبهم و اضطراب دائمی نیستند و از دردهای خیالی و یا حتّی واقعی که علّت آنها روان-تنی است،رنج نمی برند.امّا رفتار آنان از نظر دیگران عجیب و غیر معمول،و از نظر دین،نابه هنجار است.دست کم شاید،این افراد در طبقۀ اختلالات شخصیت ضد اجتماعی قرار بگیرند.در ضمن،این طبقه،مربوط به گروهی است که تمایلات مجرمانۀ خود را آشکارا ابراز می کنند؛ولی بسیاری از افراد،با داشتن چنین حالاتی،به دلیل محدودیت های اجتماعی در بین اطرافیان،دست کم جرایم خود را آشکار نمی سازند.اما به هر حال،نفس آنها مریض است؛زیرا دائماً تحت سیطرۀ شهوتشان قرار دارند.امام علی(علیه السلام ) در حدیثی دیگر می فرماید:

من غلبت علیه شهوته لم تسلم نفسه. (2) [1]

کسی که شهوتش بر او غلبه کند،نَفْسش سالم نیست.

مراد از نَفس،همان بُعدی از انسان است که به واسطۀ آن،با حیوانات-که بر اساس شهوت و غریزه سرشته شده اند-،متفاوت است.بنا بر

ص:153

این،طبق فرمایش امام علی(علیه السلام ) وجود انسانی انسان،بر اثر غلبۀ شهوات،در معرض مرض و بیماری قرار می گیرد.

امّا به خطر افتادن سلامت نفس،از جمله محرومیت های ناشی از شهوترانی و لذّت جویی نامطلوب است که در این جا به بررسی چند حوزۀ آن می پردازیم.

خوردن نسبت به چیزهایی است که هوایش را کرده؛امّا نتوانسته بدانها برسد.از این رو،آرامش روانی در جامعۀ امروزی-که در یک جریان رقابت قدرت و زیاده خواهی قرار گرفته-،گوهری است که همگان را در اضطرابش،دوباره ناآرام ساخته است.

ناکامی در کنار دیگر عوامل،قسمتی از الگوی کلّی استرس برای افراد محسوب می شود.هنگامی که موانعی،جلوی انگیزه ها و تمایلات فرد را برای رسیدن به هدف دلخواه می گیرند،و هدف مناسبی برای فرد وجود ندارد،ناکامی توسط وی تجربه می شود. (1)گفتیم که لذّت هایی که علاوه بر نداشتن دو ویژگی برتری و پایداری،آلوده به پیامدهای منفی و مفسدند،مطلوب بشر نیستند.از این رو،اگر این لذّت ها هدف تأمین امیال کسی قرار بگیرند،قابلیت ارضای وی را ندارند.در نتیجه،فرد احساس شکست می کند؛احساس شکستی که منشأ آن احساس،نیاز کاذب و یا به عبارت دیگر،هوا و هوس بوده است.از این رو بیشتر شهوترانی هایی که مَرکب ارتکاب گناه و معصیت نیز هستند،چیزی جز اندوهی طولانی را به ارمغان نخواهند آورد. (2)در این باره نیز پیامبر(صلی الله علیه و آله) می فرماید:

ألا رب شهوة ساعة قد اورثت حزناً طویلاً. (3)

آگاه باشید! چه بسا شهوتی که اندوهی طولانی را به ارمغان خواهد آورد.

ص:155

چنین احساساتی که در سطحی،نشانۀ افسردگی فرد هستند-،اغلب پس از شکست ها یا فقدان هایی در زندگی پدید می آیند؛افسوس خوردن بر گذشته ها و بر آنچه که فرد دوست داشت بدان برسد یا امید آن را داشت که بدستش آورد،امّا نشد! طبق بیان شریف امام علی(علیه السلام )،این حسرت،ویژگی شهوترانی است:

عجباً للعاقل کیف ینظر إلی شهوة یعقبه النظر إلیها حسرة. (1)

تعجب از عاقل! چگونه به شهوت توجّه می کند،در حالی که نتیجۀ این توجّهش،چیزی جز حسرت خوردن نیست.

تعجّب از شخص عاقل،ناظر به این مطلب است که عاقل،به دلیل رفتار کردن بر اساستعقّل و تفکّر صحیح،پیامدهای حسرت انگیز شهوترانی را در نظر می گیرد و با این فرض،خود را از افتادن در دام هوا و هوس حفظ می نماید.لذا هر نوع نظر به هوا و هوس،ناشی از روش تفکّر و تعقل فرد است.در فرآیند شکل گیری اندوه ناشی از ناکامی در شهوترانی،نوعی خطای در تفکّر و تعقّل وجود دارد،وگرنه شخصی که در تفکّراتش دچار چنین خطایی نمی شود،هرگز به هوس هایش به عنوان نیازهای کاذب اعتماد نمی کند،به خلاف افرادی که به هوس های خود اعتنا می کنند؛گرچه در پاسخ به هوس ها،آن هم در بعضی مواقع،لذّت می برند،امّا به دلیل عدم ظرفیت مناسب در این نوع لذّت جویی،هر چه قدر به آنها توجّه می کنند،به همان میزان،دچار اندوه ناشی از ناکامی می گردند.امیر مؤمنان(علیه السلام ) می فرماید:

بقدر اللذّة یکون التغصیص. (2) [2]

ص:156

به میزان لذّت [طلبی]،غصّه خوردن وجود دارد.

اتفاقاً این خصوصیت،بر ویژگی افراد افسرده نیز تطبیق می کند.آرون بک،معتقد است که افراد افسرده بدین دلیل افسرده اند که در نحوۀ فکرشان خطا می کنند یا به راه مبالغه می روند.شخص افسرده،نظری منفی در بارۀ خود،دنیا و آینده اش دارد.طبق نظر بک،این شناخت های منفی و نه سایر چیزهای پیرامون شخص،علّت افسردگی اند.ممکن است برای یک حمله افسردگی،حوادث بیرونی،عامل تشدید کننده ای باشند،ولی حتی در آن صورت نیز آنچه شخص در بارۀ آن حادثه فکر می کند و نه آن حادثه به خودی خود،می تواند عامل ایجاد کنندۀ افسردگی باشد.

روند این تغییرات به این شکل است که شخص افسرده،خود را به عنوان یک«بازنده»،یک«نامناسب»می بیند،و همواره تصوّر می کند که کمترین مقدار چیزی را به دست آورده است و شایستگی بهتر از آن را نیز ندارد.اتّفاقاً عقیدۀ بک،بر این است که احساس بازنده بودن،اغلب نتیجۀ هدف ها و خواسته های بلند غیر منطقی است و این،عامل اصلی این احساس محسوب می شود. (1)

و در آخر،جالب است بدانید که افراد افسرده،به دلیل مبتلا بودن به این نوع اختلال،در پاسخ به موقعیت های لذّت بخش،از توانایی طبیعی برخوردار نیستند.مثلاً در برابر فعالیت های دل خواهی که در حالت طبیعی لذّت بخش اند،پاسخشان بی حوصلگی است.و در برابر انگیزه های

ص:157

لذّت بخش که در حالت طبیعی،احساس کشش لذّت جویانه وجود دارد،پاسخشان پرهیز از آن محرّک هاست. (1)

تقوا یا این نیروی خودکنترلی،به واسطۀ غلبۀ شهوت بر فرد،فاسد می شود و از بین می رود:

لا یفسد التقوی الّا غلبة الشهوة. (1)

تقوا را از بین نمی بَرَد،مگر غلبۀ شهوت.

در حقیقت،هنگامی که شهوت بر فرد غلبه پیدا می کند،بر نیروی خودکنترلی فرد،فائق آمده است.این نیرو با هر بار شکست،ضعیف و ضعیف تر شده و به واسطۀ آفت شهوت،سرانجامِ آن به فساد و تباهی منجر می شود.لذا می توان گفت:فساد تقوا به عنوان نیروی خودکنترلی فرد،به صورت تدریجی شکل می گیرد و فرد،به مرور و مرحله به مرحله،به دام شهوت گرفتار می شود.از این رو،می بینید که افراد جانی،از روز اوّل،جنایتکار نبوده اند.چنان که جرم اوّل را به آسانی مرتکب نشده اند و چه بسا پس از آن،بسیار پشیمان و آزرده خاطر شده اند.در حالی که با تکرار رفتارهای ناهنجار،راه جرم و جنایت برایشان هموار شده است.در هر صورت،سیر افزایشی جرم و گناه،ریشه در غلبۀ شهوت دارد.امام علی(علیه السلام ) می فرماید:

من مطاوعة الشهوة تضاعف الآثام. (2) [1]

از نتایج پیروی از شهوت،زیاد شدن گناهان است.

گناه،زنگاری است بر آینۀ صاف و صیقل آدمی.هر گناه،مانند لکّۀ بدرنگی است که بر روی آینۀ فطرت انسان ایجاد می شود.آینۀ فطرت،

ص:159

دارای هاله ای از عصمت (1)است که انسان را از لغزش و خطا دور نگه می دارد.ارتکاب گناه باعث می شود که این هالۀ نورانی،از فرد سلب گردد.امام علی(علیه السلام ) نیز بیان فرموده اند که این محرومیت،پیامدی جز وارد شدن به دام هلاکت نخواهد داشت:

غلبة الشهوة تبطل العصمة و تورد الهلک. (2) [1]

غلبۀ شهوت،عصمت را از بین می بَرَد و انسان را به هلاکت می کشانَد.

همین ترتیبی که در آلوده شدن انسان به جرم و گناه ذکر شد،دقیقاً در شکل گیری عادت های نکوهیده وجود دارد و یک بار غلبۀ شهوت،می تواند راه را برای تکرار یک رفتار ناهنجار،برای مدّتی طولانی فراهم سازد.اگر چه برخی از این عادت ها مربوط به خلوت شخص هستند و در سطح جامعه،نمای ظاهری ندارند؛با این حال،کاملاً نشان از فساد و فقدان برخی صفات شخصیتی،مانند جوان مردی دارد که باز ناشی از زیادی توجّه به شهوت است.امام علی(علیه السلام ) می فرماید:

زیادة الشهوة تزری بالمروءة. (3) [2]

پرداختن بیش از حد به شهوت،مروّت را از بین می بَرَد.

در معنای جوان مردی آمده که حالتی است که بر اثر آن،فرد،کاری را که در میان مردم به دلیل حیا انجام نمی دهد،در خلوت نیز از آن

ص:160

پرهیز می کند (1).این صفت بنا بر میزان توانایی خودکنترلی در افراد،شدّت و ضعف دارد.شدت و ضعف این صفت نیز طبق بیان امیر مؤمنان(علیه السلام ) به زیادی شهوت بستگی دارد؛یعنی کسی که شهوترانی اش زیاد باشد،مروّتش کمتر خواهد بود. (2)به هر حال،ضعف چنین مَنِشی در فرد می تواند منشأ مشکلات مهلکی شود.یکی از این معضلات-که پیامدهای منفی جسمی،روانی و شخصیتی وخیمی به دنبال دارد-،اختلال خودارضایی است که به تناسب بحث،مختصری در باره اش بحث خواهیم کرد.

روزنامه ها و داستان های سرگرم کنندۀ منحرف،در بیدار کردن و برانگیختن و تحریک شهوت جنسی،اثر فوق العاده ای دارند و نوجوانان در زندگی جدید،با تمایلات شدید و طغیانگر جنسی دست به گریبان اند.

در این گیر و دار که نوجوان به سبب پیشامدی،با ارائۀ راه کارهایی به وسیلۀ هم سن و سال ها،یا در خواب و مانند آن،دچار انزال می شود،به یک باره لذّت آن را درک می کند و با یادآوری تجربۀ آن لذّت،در صدد تجدید عوامل آن بر می آید و کم کم به«استمناء»مبتلا می شود که مشکل بزرگ،از این به بعد وارد زندگی نوجوان می شود.اگر این کار تکرار شود و به دفعاتی چند در هفته برسد،باعث زیان ها و مشکلات جسمی و روانی در نوجوان خواهد شد.متأسفانه معمولاً این عادت،تدریجاً شکل می گیرد و چون وسیلۀ آن به آسانی در دسترس نوجوان قرار دارد،زود به آن معتاد می شود و به دفعات متعدّدی در فواصل کوتاه مدّت می انجامد.

در این جا قصد نداریم به تمامی پیامدهای شوم این عادت ناپسند بپردازیم؛امّا غیر از مشکلات جسمی،مانند اختلال در رشد کامل جنسی،لاغری و احساس ضعف فراگیر،پیامدهای روانی جدّی ای نیز به دنبال خواهد داشت که از جملۀ آنها ضعف شخصیت،ضعف اراده،کمی قدرت خودکنترلی،حجب بسیار و کم رویی و کاهش نیروی روانی است.

غالب کسانی که به این معضل اعتیاد دارند،از آفت آن آگاهی دارند.لذا پس از انجام دادن این کار،پشیمان می شوند و با خود عهد و پیمان مؤکّد می بندند که این عمل را تکرار نکنند؛امّا متأسفانه پس از فراهم

ص:162

شدن موجبات این کار،به دلیل فوران آتش شهوت،آن را تکرار می کنند.این توالی و تکرار«پشیمانی»و«اقدام به آن عمل»،روان آنها را به شدّت آزار می دهد و سبب می شود که نوجوان،به سستی اراده،و شک و تردید در بارۀ خود دچار گردد.

کوتاه سخن این که:عمل استمناء،با منحرف ساختن سیستم انعکاس روانی در مسائل جنسی،احساس لذّت و توانایی را مختل می سازد و به سرافکندگی و عقدۀ حقارت در رفتارهای جنسی مشروع،پس از ازدواج و از این گذشته،به رشد جسمی جوانان نیز ضربه وارد می سازد و در یک کلام می توان گفت:کامیابی برتر و مؤثّر را از فرد سلب می کند (1).

نابرده رنج،گنج،میسّر نمی شود مزدْ آن گرفت جان برادر که کار کرد

قرآن نیز بر این مسئله تأکید می کند و در یکی از آیات خود،با تعبیری جالب از این همراهی و آمیختگی زندگی با رنج و زحمت خبر می دهد:

لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی کَبَدٍ. 1

به راستی که انسان را در رنج آفریدیم.

بنا بر این انسان نمی تواند دنبال گنج بی رنج و زندگی بی زحمت باشد؛ولی می تواند از میان لذّت هایی که همگی،مقدّمات رنج آوری دارند،آنهایی را برگزیند که برتر و پایدارتر باشند.

در این میان،گروهی از انسان ها نمی خواهند به این مقدّمات-که بیشتر رنگ صبر و بردباری دارد-،تن در دهند.از این رو،لذّت هایی را می طلبند که سهل الوصول و دم دست هستند،غافل از این که بر مرکب هوای نفس سوار شده اند و به سوی رنجی عظیم سرازیر می شوند.لذا امام علی(علیه السلام ) از چنین خطری گوشزد می کند و می فرماید:

إیاک و طاعة الهوی،فإنّه یقود إلی کلّ محنة. (1) [1]

زنهار از فرمانبری هوس؛زیرا این کار،تو را به سوی هر رنجی می کشانَد.

هوای نفس،علاوه بر این که انسان را بر لذّت جویی آنی و فانی ترغیب می کند،هزینه های هنگفتی را نیز از وی می ستانَد.چنین افرادی به خاطر ضعف خویشتنداری،حاضرند که هر مقدار هزینه ای را

ص:164

پرداخت نمایند تا به لذّت مورد نظرشان برسند.هر چه در کیسۀ شهوتشان دمیده می شود،بزرگ و بزرگ تر می گردند،تا جایی که ناگهان متوجّه می شوند تمام زندگی شان را صرف شهوت و لذّت کرده اند و تازه می فهمند چنین هزینۀ سنگینی را از سوی شهوت پرداخته اند.امیر مؤمنان(علیه السلام ) در این باره می فرماید:

من کثرت شهوته ثقلت مؤنته. (1)

آن کس که خواهش هایش بسیار باشد،خرجش سنگین خواهد بود.

البته این،قاعدۀ زندگی است که هر کس خواهش و خواستش زیاد است،هزینه های بیشتری را باید بپردازد و در صورتی که درآمد وافی به این هزینه ها را نداشته باشد،نسبت به دیگران،بیشتر در تنگ دستی معیشت قرار خواهد گرفت،هر چند خواستش در امور حلال و مشروع باشد.از این رو،امیر مؤمنان(علیه السلام ) در حدیثی دیگر می فرمایند:

أضیق الناس حالاً من کثرت شهوته و کبرت همّته و زادت مؤنته و قلت معونته. (2)

آن کس از همه بیشتر در تنگ حالی است که خواهش های او بسیار باشد و خواست و آرمانش بزرگ و خرجی اش زیاد،و کمک [خرج] او اندک باشد.

فردی که آمال و آرزوهای بلندی دارد و در راه رسیدن به اهدافش کمر همّت را می بندد،باید خود را برای وارد شدن به میادین طاقت فرسا آماده کند.

ص:165

بنا بر این،بستر تمام لذّت های انسان،در زندگی فردی وی خلاصه نمی شوند؛بلکه تجربۀ برخی لذّت ها،در فضای امنی محقّق می شود که بخشی از آن،مربوط به محیط اجتماع است.از این رو،هر لطمه ای که به این فضا وارد شود،در حقیقت،لذّت زندگی را تهدید کرده است.لیکن متأسّفانه جوامع بشری،همیشه با وارد شدن این لطمات به آن،مختل شده است که اتفاقاً منشأ آن،شهوترانی برخی افراد بوالهوس بوده است.

امنیت اجتماعی،نیاز به روح جوان مردی در سطح جامعه دارد.مروّت،حالتی است که به فرد،اجازۀ تجاوز به حقوق دیگران را نمی دهد،چه در خلوت و چه آشکارا و در میان مردم؛امّا همچنان که امیر مؤمنان(علیه السلام ) فرمود،این روح،با شهوترانی افراد،از محیط زندگی بشر،دور خواهد شد:

من زادت شهوته،قلّت مروّته. (1)

کسی که شهوتش زیاد باشد [و شهوترانی کند]،جوان مردی اش کم می شود.

اگر چه برخی احکام اجتماعی،مانند حجاب و حفظ حریم مرد و زن از سوی دین یا قانون جامعه،الزامی است،لکن تا زمانی که شهواتْ کنترل نشوند،زمینه برای پذیرش چنین احکامی هم فراهم نخواهد شد و نتیجۀ شهوترانی این خواهد شد که فواحش و زشتی ها سراسر جامعه را فرا خواهند گرفت،زن ها برهنه در محیط بیرون از خانه حاضر می شوند،قُبح و زشتی شرب خمر شکسته می شود و....در چنین محیطی،چگونه می توان از لذّتی سالم،خالی از هر ناخالصی،برتر و پایدار

ص:167

بهره مند گردید؟مع الأسف اینها بلاهایی هستند که به فرمایش پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) برخی امّت های بعد از ایشان را تهدید کرده است.پیامبر(صلی الله علیه و آله) در این باره می فرماید:

یا بن مسعود،سیأتی من بعدی أقوام یأکلون طیب الطعام وألوانها،ویرکبون الدواب،ویتزینون بزینة المرأة لزوجها،ویتبرجن النساء،وزیهن مثل زی الملوک الجبابرة،وهم منافقو هذه الاُمّة فی آخر الزمان،شاربون القهوات،لاعبون بالکعاب،تارکون الجماعات،راقدون عن العتمات،مفرطون فی العداوات،یقول الله تعالی:( فخلف من بعدهم خلف أضاعوا الصلاة واتبعوا الشهوات فسوف یلقون غیا ).یا بن مسعود:مثلهم مثل الدفلی زهرتها حسنة وطعمها مر،کلامهم الحکمة،وأعمالهم داء لا یقبل الدواء (أفلا یتدبرون القرآن أم علی قلوب اقفالها). (1)

انحرافات در روابط زنان و مردان،مشروب خواری،قماربازی و صدها نمونۀ شهوترانی که بذر نفاق را هم در میان جامعه می پراکند،آیا جایی باقی خواهد گذاشت که فرزندان بشر در امنیت روانی و اجتماعی،آمد و شد کنند و پرورش یابند؟ (2)

ص:168

امروز،ذرّه ای ناچیز از لذّت های پایدار آینده هستند و...،برای چنین فردی،برخی رنج ها و کناره گیری از لذّت های آنی،قابل تحمّل و حتّی شیرین خواهد بود.

به هر حال،گروهی از انسان ها که توان انتظارشان برای رسیدن به این لذّاتْ ضعیف است،در برابر تزیین و فریب شهوات،دل از کفشان می رود و حاضر به معامله ای زیان بار می شوند.این معامله،بنا به فرمایش امیر مؤمنان علی(علیه السلام ) مبادلۀ زندگی لذّت بخش و پایدار آخرت است در برابر دروازۀ ورودی آن؛یعنی دنیا:

من أطاع هواه باع آخرته بدنیاه. (1)

کسی که از هوای نفس اطاعت کند،آخرتش را به دنیایش فروخته است.

البته فروختن آخرت در برابر ثمن دنیا-که از نظر ارزشی،فاصلۀ بسیار زیادی دارند-،چیزی جز ضایع کردن آخرت نیست.از این رو،چنین کسانی در حدیثی دیگر از ایشان،بدبخت ترین انسان ها شمرده شده اند:

أشقی الناس من غلبه هواه فملکته دنیاه و أفسد أخراه. (2)

بدبخت ترین مردم کسی است که هوای نفسش بر او چیره شود.در نتیجه،دنیایش مالک او شود و آخرتش تباه گردد.

همان گونه که دیدیم،عامل این معاملۀ سراسر خُسران و زیان،پیروی از هوای نفس است.هوای نفس،با ابزار و روش مخصوص به

ص:170

خود از سویی،و با نیرویی که از شهوت می گیرد از سوی دیگر،زمینه را برای آلودگی به گناه،آماده می سازد.به این صورت که با نابودی نیروی عقل و فهم،ابتدا انسان را از شناخت حقیقت و درک لذّات برتر محروم می سازد و سپس با فریبکاری،از راه تزیین اجناس خود و به اشتباه انداختن،فرد را آزمند خود می سازد و با این شیوه،او را برای انجام دادن هر کاری آماده می کند.

از آن جا که هوای نفس،نیرویش را از شهوت می گیرد،مولی الموحدین علی(علیه السلام )،یکی از عمده ترین راه های رویارویی با هوای نفس را محدود کردن توان و قدرت شهوات،می داند.ایشان در این باره می فرماید:

اهجروا الشهوات،فإنّها تقودکم إلی رکوب الذنوب،و التهجم علی السیئات. (1)

از شهوت ها دور شوید؛زیرا شهوت،شما را به سوی ارتکاب گناهان و هجوم آوردن به سوی بدی ها می کشانَد.

اگر شهوت،این منبع قدرت هوا و هوس،کنترل شود،ابزار فریب هوا و هوس نیز از کار می افتد.در این صورت،انسان می تواند در میان انواع و اقسام مظاهر هوا و هوس،در کوچه و خیابان،در محیطهای مختلط و...دامن عفّت خود را حفظ نماید.این جاست که اطاعت از دستور خدا کاری مشکل نخواهد بود.حجاب،محدودیت و مشقّت نخواهد داشت و بیزاری از ارتباط بی حساب پسران و دختران در سطح جامعه،برای جوانان،سهل و آسان خ-واهد شد.

ص:171

امام علی(علیه السلام ) فرمود:

إن رسول الله(صلی الله علیه و آله) کان یقول:«إن الجنّة حفت بالمکاره و إن النار حفت بالشهوات»و أعلموا أنّه ما من طاعة الله شیء إلّا یأتی فی کره.و ما من معصیة الله شیء إلّا یأتی فی شهوة.... (1)

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) می فرمود:«به درستی که بهشت به امور ناخوشایند پیچیده شده است و آتش جهنّم،به شهوات».پس بدانید هیچ طاعتی از خدا نخواهد شد مگر این که اجتنابی [نسبت به شهوات] وجود داشته باشد و هیچ گناهی نسبت به خدای تعالی انجام نمی شود مگر این که در بستر شهوت صورت می گیرد....

آری.بهشت،با امور ناخوشایند طبع آدمی،گره خورده است،به این معنا که برای رسیدن به آن باید تلاش کرد و در برابر خواهش های نفس،صبر پیشه نمود.از سویی دیگر،اگر چه شهوت و لذّت،خوشایند طبع انسان است،لکن به آتش دوزخ گره خورده است.از این رو،شهوترانی این چنینی،ارتباط انسان را با محرومیت از آسایش اخروی برقرار می سازد و شهوات،بستر گناه را فراهم می سازد و گناه نیز بلاهایی از قبیل آتش دوزخ،ابتلا به حسرت و رسوایی در روز قیامت را.

کس نفسش را در رسیدن به لذّت ها و شهوت هایش رها کند،وارد آتش دوزخ خواهد شد. (1)پیامبر گرامی اسلام در حدیثی دیگر می فرماید:

إن النّار سهل بشهوة. (2) [3]

همانا آتش جهنم،به وسیلۀ شهوتْ فراهم شده است.

در حدیثی آمده:هنگامی که خدای-عزّوجّل-بهشت را آفرید،فرمود:«ای جبرئیل! برو و نگاه کن به بهشت».جبرئیل رفت و به بهشت نگریست و گفت:«پروردگارا! به عزّتت قسم که هیچ کسی از کیفیت بهشت خبر دار نخواهد شد مگر این که واردش شود و خود مستقیماً آن را درک کند!».سپس خداوند بهشت را به ناخوشایندی بیزاری از شهوات در هم آمیخت.سپس فرمود:«برو و نگاه کن به سویش».پس جبرئیل رفت و بدان نگاه کرد و گفت:«پروردگارا! به عزّتت قسم،به خاطر پیچیده بودن بهشت به اجتناب از شهوات و لذّات،می ترسم که هیچ کس وارد آن نشود!

و هنگامی که جهنّم را آفرید،فرمود:«ای جبرئیل! برو و نگاه کن به سوی آتش جهنّم».جبرئیل رفت و به آن نگاه کرد و گفت:«پروردگارا! به عزّتت قسم که هیچ کسی از چگونگی آتش جهنّم،خبردار نخواهد شد مگر این که واردش شود و خود مستقیماً آن را ببیند».سپس خداوند،آتش را به شهوات در هم آمیخت.سپس فرمود:«برو و نگاه کن به سویش».پس جبرئیل رفت و بدان نگاه کرد و گفت:«پروردگارا! به عزّتت قسم،به خاطر پیچیده بودن جهنّم به شهوات،می ترسم که

ص:173

کسی باقی نماند مگر این که بدان وارد شود». (1)این چنین کنترل شهوت و پرهیز از هوای نفس،در آسایش اخروی مؤثّر است و از طرف دیگر،شهوترانی،در رنج و عذاب آخرت.

اگر چه خود را از آلودگی گناه حفظ کردند،با این حال،به همان لذّات دنیا راضی شدند و بیش از این برای کسب آسایش آخرت،اقدام نکردند.فعالیت در راه کسب آسایش آخرت،در گرو کنترل امیال شهوانی و صبر کردن در این راه است.حضرت عیسی(علیه السلام ) می فرماید:

بحقّ أقول لکم:یا عبید الدنیا کیف یدرک الآخرة من لا تنقص شهوته من الدنیا و لا تنقطع منها رغبته. (1)

به حق به شما می گویم:این بندگان دنیا چگونه کسی [راحتی و آسایش] آخرت را درک می کند در حالی که شهوتش را نسبت به دنیا کم نمی کند و از آن دل نمی کَنَد.

یمنعون حقّ الله تعالی فی أموالهم.... (1)

...گروهی که با بدترین بو [در روز قیامت] محشور می شوند،کسانی هستند که غرق در شهوترانی و لذّات [نکوهیده] هستند و [از جمله،] حق خدا را از اموالشان پرداخت نمی کنند.

این حالت،نتیجۀ اعمالی است که در دنیا انجام دادند.هر عملی که ما انجام می دهیم،محکوم به یک سری پیامدهاست.از جملۀ این پیامدها،آثار حقیقی اعمال ما در روز قیامت است که به گونه های مختلف در پیشگاه خداوند متعال ظاهر خواهند شد.

از آنچه از ابتدای این فصل به عنوان«ملاک های لذّات نامطلوب»بیان شد،می توان نتیجه گرفت که شهوترانی،هم در زندگی دنیا و هم در آخرت،دارای پیامدهای منفی و ناگواری است.اتفاقاً یکی از ویژگی هایی که در آموزه های اسلامی برای شهوترانی و لذّت های نامطلوب بیان شده،این است که در دنیا مذموم و نکوهیده اند و در آخرت،وضع ناگواری را برای انسان موجب خواهند شد.این مطلب،از فرمایش امیرمؤمنان(علیه السلام ) استفاده می شود که می فرماید:

إیّاکم و تحکم الشهوات علیکم،فإن عاجلها ذمیم و آجلها وخیم. (2)

مراقب باشید از حاکم شدن شهوت ها بر شما؛زیرا شهوات در دنیا،مذموم هستند و در آخرت،حالشان وخیم است.

ولی گاهی اوقات،انسان چنان توجّهش به لذّت های پیش رویش معطوف می شود که فرصت تفکّر به سرانجام امر را پیدا نمی کند.البته بخش عمده ای

ص:176

از این غفلت و بی توجّهی،به دلیل ضعف شناختش نسبت به جایگاه خویش است.اتفاقاً حالتی که عموماً در هنگام ارتکاب گناه به سراغ انسان می آید،همین غفلت و بی خبری است.لذا اگر از شخص گناهکار بپرسید که چرا مرتکب گناه می شود؟پاسخ می دهد:این عمل،لذّت بخش است و به خاطر لذّتش مرتکب آن می شود.امّا اگر سؤال کنید که مگر به پیامدهای این لذّت جویی آگاه نیست؟و مگر کناره گیری از این لذّت،آرامش و لذّت برتر و پایداری را به دنبال ندارد؟پاسخش مثبت است.پس چرا او این لذّت گذرا و مضر به آسایش و لذّت پایدار را ترجیج می دهد؟او در برابر این سؤال،پاسخی منطقی و قانع کننده نخواهد داشت و حتی ممکن است خودش را محکوم کند.

غالباً کسانی که دچار پیامدهای ناگوار شهوترانی می شوند،از قبل می دانسته اند که لذّترانی چنین آثاری را دارد و به همین دلیل،پشیمانی خرد کننده تری را احساس می کنند.لذا در بیشتر مواقع،جز اعتراف به حقیقت،چیز دیگری آرامشان نمی کند،همچنان که در روز قیامت،به این حقیقت اعتراف

می کنند.امام صادق(علیه السلام ) می فرماید:

یؤتی بعبد یوم القیامة ظالم لنفسه فیقول الله له:ألم آمرک بطاعتی؟ألم أنهکعن معصیتی؟فیقول:بلی یا ربّ ولکن غلبت علی شهوتی،فإن تعذّبنی فبذنبی لمتظلمنی.... (1)

روز قیامت،بنده ای را حاضر می کنند که [به واسطۀ شهوترانی] به خود ظلم کرده است.پس،از طرف خدا ندا می آید:«مگر من تو را به اطاعت خودم امر نکردم؟مگر تو را از گناه نسبت به خود نهی نکردم [پس چرا مرتکب گناه شدی]؟».این بنده در جواب می گوید:بله ای

ص:177

پروردگار! لکن شهوتم بر من غلبه کرد و لذا اگر مرا عذاب کنی،به واسطۀ گناهم مرا عذاب کرده ای و این،ظلم به من نیست....

امّا کسانی می توانند از عذاب و پیامدهای ناگوار شهوترانی نجات یابند که لطف و مغفرت الهی،شامل حالشان شود.لذا در ادامه حدیث آمده که خداوند امر می کند که او را به سوی آتش ببرند.در حالی که به سوی آتش برده می شود،می گوید:چنین ظن و گمانی نسبت به خدا نداشتم.از طرف خدای مهربان ندا می آید:«پس در بارۀ من چه فکر می کردی؟».بنده پاسخ می گوید:ظن و گمان من بر اساس آنچه از لطف و مغفرتت شنیده بودم،بهتر از این و مغفرت از سوی تو بود.این جا،خداوند دستور می دهد که به سوی بهشت بُرده شود.پس خدای متعال می فرماید:«همانا حسن ظن تو به من باعث شد که از عذاب،نجات پیدا کنی». (1)

ص:178

8.انگیزش و هیجان،جان مارشال ریو،ویراست سوم،ترجمه یحیی سید محمدی،تهران،نشر ویرایش،1381.

9.بحار الأنوار،محمد باقر مجلسی،بیروت،مؤسسه الوفاء،1403.

10.بهداشت روانی،سعید شاملو،تهران،رشد،1380.

11.پاسخ به پرسشهای مذهبی،ناصر مکارم شیرازی و جعفر سبحانی،قم،مدرسه الامام علی بن ابیطالب(علیه السلام)،1381.

12.تحف العقول عن آل الرسول،حسن بن علی الحرانی،تحقیق:علی اکبر غفاری،قم،مؤسسه النشر الاسلامی،1404.

13.ترجمه تفسیر المیزان،سید محمدباقر موسوی همدانی،قم،دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه،1374 ش.

14.ترجمة نهج البلاغة،محمد دشتی،قم،خوشرو،1381.

15.تفسیر العیاشی،محمدبن مسعود السلمی السمرقندی العیاشی،تحقیق:هاشم الرسولی المحلاتی،تهران،المکتبة العلمیة،1380.

16.تفسیر نورالثقلین،عبد علی بن جمعه العروسی الحویزی،قم،اسماعیلیان،1415.

17.تنبیه الخواطر و نزهه النواظر،ورام بن ابی فراس الحمدان،بیروت،دارالتعارف و دارصعب.

18.التوحید،محمدبن علی بن بابویه الصدوق،قم،جامعه مدرسین حوزه علمیه،1398.

19.جستارهایی در روان شناسی اخلاق،منصور نصیری، قم،معارف،1384.

20.الجعفریات (الأشعثیات)،محمد بن محمد بن الاشعث الکوفی،تهران،مکتبه النینوی (طبع شده در ضمن:قرب الإسناد).

ص:180

21.الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة،صدرالدین محمد الشیرازی،بیروت،دارالاحیاء التراث العربی،الطبعة الرابعه،1410 ه-.ق.

22.الخصال،محمد بن علی بن بابویه القمی الصدوق،قم المقدسه،جامعه مدرسین حوزه علمیه،1403.

23.روان شناسی شادی،مایکل آرگایل،ترجمۀ مسعود گوهری انارکی،اصفهان،جهاد دانشگاهی،1382.

24.روان شناسی مثبت:علم شادمانی و نیرومندی های انسان،آلان کار،ترجمه حسین پاشاشریفی و جعفر نجفی زند،تهران،سخن،1385.

25.روان شناسی مثبت،آلان کار،ترجمه حسین پاشا شریفی و جعفر نجفی زند،تهران،سخن،1385.

26.شرح الاشارات و التنبیهات (الفخر الرازی)،فخرالدین الرازی.(1384).تصحیح نجف زاده،تهران:انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

27.شرح الإشارات و التنبیهات بوعلی سینا،نصیر الدین محمد بن حسن طوسی،تهران،دفتر نشر الکتاب،1403 ق،ص 338.

28.شرح نهج البلاغة،عبدالحمید بن محمد المعتزلی (إبن أبی الحدید)،تحقیق:محمد ابوالفضل ابراهیم،بیروت،دار احیاء التراث،1387.

29.الشفاء (الهیات)،ابن سینا،قم،مکتبة آیةالله المرعشی،1404.

30.الصحیفه السجادیه،الامام علی بن الحسین،تصحیح:علی انصاریان،دمشق،المستشاریه الثقافیه للجمهوریه الاسلامیه الایرانیه،1405.

31.الطبقات الکبری،محمد بن سعد الواقدی،بیروت،دار صادر.

32.علل الشرائع،محمد بن علی ابن بابویه القمی الصدوق،بیروت،دار احیاء التراث،1408.

ص:181

33.علم النفس از دیدگاه دانشمندان اسلامی،شکوه السادات و احدی،حسن بنی جمالی،تهران،دانشگاه علامه طباطبایی،1380.

34.غررالحکم و درر الکلم،عبد الواحد تمیمی آمدی،تحقیق:میر جلال الدین محدث ارموی،قم،دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم،1366.

35.قرب الاسناد،عبدالله بن جعفر الحمیری القمی،تحقیق:مؤسسه آل البیت(علیهم السلام)،قم،مؤسسه آل البیت،1413.

36.کتاب التعریفات،السید الشریف علی بن محمد الجرجانی،تهران،ناصر خسرو،1370.

37.الکافی،محمد بن یعقوب الکلینی الرازی،تحقیق:علی اکبر غفاری،بیروت،دار صعب و دار التعارف،1401.

38.الکافی،محمدبن یعقوب الکلینی،تصحیح وتعلیق:علی أکبر الغفاری،تهران:دارالکتب الإسلامیه،1367.

39.کتاب من لایحضره الفقیه،محمد بن علی ابن بابویه القمی الصدوق،تحقیق:علی اکبر غفاری،قم،مؤسسه النشر الاسلامی.

40.کنز العمال،المتقی الهندی،تحقیق:الشیخ بکری حیانی،تصحیح و فهرست:الشیخ صفوة السقا،بیروت،مؤسسة الرسالة،1409.

41.کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال،علی المتقی بن حسام الدین الهندی،بیروت،مکتبه التراث الاسلامی،1397.

42.لسان العرب،جمال الدین محمد بن مکرم ابن منظور الافریقی المصری،قم،ادب الحوزه،1363.

43.لغت نامه دهخدا،علی اکبر دهخدا.

44.مجمع البحرین،فخرالدین طریحی،تحقیق سید احمد حسینی،تهران،کتابفروشی مرتضوی،1375.

ص:182

45.مجموعه آثار،مرتضی مطهری،تهران،صدرا،1377.

46.مستدرک الوسائل،میرزا حسین النوری،بیروت،مؤسسة آل البیت(علیهم السلام) لإحیاء التراث،1408.

47.المستدرک علی الصحیحین،محمدبن عبدالله الحاکم النیسابوری،تحقیق:مصطفی عبدالقادر عطا،بیروت،دارالکتب العلمیه،1411.

48.مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل،میرزا حسین نوری طبرسی،بیروت،مؤسسه آل البیت(علیهم السلام ) لاحیاء التراث،1408.

49.مسند ابن حنبل،احمد بن محمد الشیبانی (ابن حنبل)،تحقیق:عبدالله محمد الدرویش،بیروت،دارالفکر،1414.

50.مسندالشهاب،محمدبن سلامة القاضی القضاعی،بیروت،مؤسسة الرسالة.

51.مشکاة الأنوار فی غررالأخبار،علی بن الحسن الطبرسی،تحقیق:مهدی هوشمند،قم،دارالحدیث،1418.

52.المصباح المنیر،احمدبن محمد فیومی،معجم عربی-عربی،لبنان،مکتبة لبنان ناشرون،2001.

53.معجم الفروق اللغویه،حسن بن عبدالله عسکری،قم،جامعه مدرسین حوزه علمیه،مؤسسه نشر اسلامی،1370.

54.معجم مقاییس اللغه،ابی الحسین احمدبن فارس بن زکریا الرازی،لبنان،بیروت،دارالکتب العلمیه،1420.

55.المفردات فی غریب القرآن،حسین راغب اصفهانی،تحقیق صفوان عدنان داودی،دمشق-بیروت،دارالعلم-دارالشامیه،1412.

56.مقالات فلسفی،مرتضی مطهری،قم،صدرا،1376.

57.میزان الحکمة،محمد محمدی ری شهری،قم،دار الحدیث،1416.

ص:183

58.المیزان فی تفسیر القرآن،طباطبایی،سید محمدحسین،قم،دفتر انتشارات اسلامی جامعة مدرسین حوزه علمیه قم،1417 ه-.

59.نظریه های شخصیت،دوان شولتز،ترجمه:یوسف کریمی و همکاران،تهران،ارسباران،1383.

60.وسائل الشیعة،محمد بن حسن حرعاملی،قم،مؤسسه آل البیت(علیهم السلام )،1409.

ص:184