ص: 2

اقتصاد خانواده

اخلاق معیشتی در قرآن و سنّت

سید محمد شفیعی مازندرانی

ص: 3

ص: 4

فصل دوم

انگیزه ها و ریشه های ثروت اندوزی

الف: خصلت های نکوهیده··· 41

ب: ترس از فقر و ناامنی های اقتصادی··· 41

خصلت های نکوهیده:··· 41

1- بخل··· 41

2- حرص··· 43

3 - طمع:··· 45

4 - قساوت:··· 46

5 - استکبار پیشگی:··· 47

6- حس بقا طلبی و انتظار افراطی از مال:··· 47

7- «عشق به مال»··· 48

8 - ترس از تنگدستی:··· 49

9 - احساس نا امنی اقتصادی··· 49

10 - خوف از تنگدستی··· 49

11 - احساس حقارت··· 50

12 - فخر فروشی··· 50

13 - الگوهای غلط··· 51

مستی مال:··· 52

حسرت مالداران:··· 53

در کدام مرحله از عمر، تکاثر، بیشتر صورت می گیرد؟··· 54

جمع بندی:··· 55

ص: 6

فصل سوم

راه های مبارزه با ثروت اندوزی

اول: رشد و بیداری خصلت های انسانی··· 59

1 - ایثار:··· 59

2 - مروّت:··· 60

مروّت چیست: (ملاک مروت)··· 60

عوامل تضعیف مروّت:··· 62

نتیجه:··· 62

3 - انصاف:··· 63

انصاف از مکارم الاخلاق··· 63

دستور العمل امیرمؤمنان علیه السلام به مالک اشتر··· 65

4 - زهد پیشگی:··· 65

نتیجه:··· 67

5- سخاوت:··· 67

ریشه سخاوت:··· 68

1 - ایمان:··· 68

2 - عقل:··· 68

3 - زهد:··· 69

4 - مروت:··· 69

5 - شجاعت:··· 69

نتیجه:··· 69

6 - احسان پیشگی:··· 69

ص: 7

تحریص و تشویق به ایثار مالی··· 70

احسان گر (نکوکار) کیست؟··· 70

7 - توکّل:··· 71

8 - خوشنود ساختن مؤمنان··· 72

9 - میانه روی··· 72

پاداش خوشنود کردن مؤمنان··· 72

دوّم: حقّ معلوم··· 73

محروم و سائل کیست؟··· 75

سوم: ماعون··· 76

چهارم: قرض الحسنه··· 78

قرض (تعریف قرض)··· 78

ویژگی های مهمّ قرض الحسنه··· 79

اهمیّت قرض الحسنه··· 81

تصمیم به پرداخت وام··· 82

پنجم: صدقه جاریه وقف و...:··· 82

آثار صدقه:··· 84

1- فقر زدائی و طولانی شدن عمر··· 84

2- مداوای مریضان··· 84

3- دفع مرگ رنج آور (پر محنت)··· 84

4- دفع بلا··· 84

5- درمان بخل··· 85

6- برکت··· 85

ص: 8

7- گشایش رزق و روزی··· 85

8- بیمه نمودن اموال··· 85

9- بر طرف شدن غم ها··· 85

اهمیت صدقه··· 85

صدقه جاریه (وقف):··· 86

جایگاه وقف در فرهنگ اسلامی··· 86

وقف چیست؟··· 87

ششم: مهمان نوازی:··· 89

هفتم: انفاق واجب:··· 90

شرائط انفاق خدا پسند در قرآن:··· 92

اخذ زکات بگونه اجباری:··· 93

مسؤولان جمع آوری زکات··· 94

ثعلبه انصاری:··· 95

هشتم: صله ارحام:··· 99

توجه:··· 99

نهم: نهی از تجمع ثروت بیش از نیاز··· 100

دهم: تقویت روحیه آخرت گرائی و تحقیر دنیا و دنیا گرائی:··· 100

تقویت روحیه آخرت گرایی··· 100

د: زندگی اخروی بهتر و ماندگارتر است.··· 101

تأثیر یاد قیامت:··· 101

تحقیر دنیا:··· 102

و: توجه به زوال پذیری مال و ثروت:··· 104

ص: 9

آخرت گرایی، تشویق های معنوی و وسعت دید:··· 104

آثار منفی مال دوستی:··· 105

1- مبدء شرور:··· 105

2 - فتنه ورزی:··· 105

3 - حوادث سازی:··· 105

4 - احباط و فساد اعمال:··· 105

5 - دین گریزی:··· 105

6 - درازتر شدن آرزوها:··· 105

7 - شهوت انگیزی:··· 106

8 - تهییج آرزوها:··· 106

9 - ایجاد دردسر:··· 106

10 - حقارت آفرینی:··· 106

11 - دشمن تراشی، کینه و دشمن آفرینی:··· 106

داستان ها:··· 106

یازدهم: ترک حرام خواری:··· 109

حرام ذاتی و حرام عارضی:··· 109

نکوهش از کسب حرام:··· 110

رشوه چیست؟··· 110

مسائل اساسی در باب رشوه:··· 111

ربا خواری:··· 113

حرمت ربا··· 114

و: اداء مالیات واجب··· 114

ص: 10

1- زکات:··· 115

جلوه های اهمیت زکات:··· 115

ه: اداء زکات، یکی از عوامل افزایش رزق و روزی است.··· 116

آداب پرداخت زکات:··· 116

برداشت محصول در برابر چشم مردم باشد··· 120

شرائط مصرف کنندگان زکات:··· 120

اخذ زکات:··· 123

شیوه جمع آوری زکات··· 124

محرومان از زکات:··· 125

زکات در زمان حضور:··· 127

مصادیق مختلف زکات:··· 128

2- خمس:··· 129

3- زکات فطره··· 131

4- اداء حقوق واجب النفقة··· 132

بر الوالدین:··· 132

5- کفارات:··· 132

فصل چهارم

فلسفه تحریم ثروت اندوزی

1- پیشگیری از نادیده گرفتن قوانین اقتصادی اسلام··· 135

نتیجه: عمل به رهنمودهای الهی در باب انفاق های مالی اعم از واجب··· 136

2- پیشگیری از توّرم ثروت و ایجاد جامعه طبقاتی··· 136

3- مبارزه با فقر··· 136

ص: 11

راز تعدیل ثروت:··· 139

4- غفلت از خدا:··· 140

5- گرایش به سرگرمی کاذب:··· 140

6- ترک طاعت:··· 141

7- بروز آرزوهای خطرناک:··· 141

نتیجه:··· 143

فهرست منابع··· 145

ص: 12

خداپسندانه و همچنین در سایه رعایت اخلاق معیشتی مخصوص به خود، مجاز می باشد؛ زیرا آدمی آزاد نیست که از هر راهی کسب ثروت کند پس به ناچار باید در پرتو مجوزهای اخلاقی اسلامی به عملیات اقتصادی و کسب ثروت دست بزند. «اخلاقی» که ریشه در مبادی وحیانی و مسائل اسلامی دارد و ندای آسمانی «اَلْفِقْهُ ثُمَّ الْمَتْجَرُ»(1) اول فقه آموزی و سپس انجام عملیات مالی و تجاری، این مطلب را تأیید می کند. آن حضرت (پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله) فرمود: «طلب الحلال فریضة علی کل مسلم و مسلمه» یعنی طلب مال حلال فریضه ای برای هر مرد و زن مسلمان است.(2) این حدیث بار فرهنگی خاصّی را تداعی کرده و فقه اسلامی، حلال و حرام و همچنین اخلاق اسلامی، بایدها و نبایدها و نیز مورد تأیید و یا تکذیب بودن نوع مصرف به اندازه مجاز جمع ثروت را بازگو و همچنین فرهنگ خاصّ مربوط به عرصه کسب ثروت را ترویج می نماید که مجموع این گونه احکام و مسائل را اخلاق معیشتی گویند.

در این مجموعه، دو مسأله دارای اهمیت ویژه ای است که عبارت اند از:

الف: اهمیت معیشت و ضرورت رفع نیازمندی های اقتصادی زندگی.

ب: اهمیت اخلاق و ضرورت اهتمام به آن، در همه ابعاد زندگی بویژه در عرصه های عملیات اقتصادی.

و نکته قابل ذکر آن است که درجه اهمیت رفع نیازمندی های زندگی، از درجه اهمیّت اخلاق و مسائل زندگی انسان بیشتر نیست؛ زیرا وجود این دو، از ضروریات زندگی ما می باشد و در این باره نمی توان یکی را فدای دیگری نمود

ص: 14

گرچه بعضی می گویند: درجه اهمیّت نیازمندی های مالی - چنان که در صدر این مقدمه در کلام ابوذر غفاری گذشت - می تواند از درجه اهمیّت اخلاق بیشتر باشد ولی باید توجه داشت که این دیدگاه از اهمیّت ضرورت رعایت اخلاق در عرصه های کسب ثروت بی خبر است؛ زیرا:

اهمیّت اخلاق به گونه ای است که پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله فرمود: «الاسلام حسن الخلق» و در بیانی دیگر فرمود: «حسن الخلق نصف الدین»(1) چنانکه در کلامی از امیرمؤمنان علیه السلاممی خوانیم: «حسن الخلق رأس کل بِرّ » همچنین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله تأکید فراوان داشت که: «من کان یسی ء الجوار فلا یصاحبنا»(2) و نیز فرمود: «الق اخاک بوجه منبسط».(3)

نکته قابل ذکر آن است که حدیث معروف پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله که فرمودند: «الفِقْهُ ثم المَتْجَر» که از فراگیری وظایف اسلامی باب تجارت و آداب کسب ثروت سخن می گوید، به نوبه خود دارای عمومیت است و مسائل اخلاقی در این عرصه ها را نیز شامل می شود.

بنابراین برخی از مواردی را که دو مسأله فوق [اخلاق و مسائل معیشتی]

در آنها از تجلی بیشتری برخوردار می باشند در این جزوه مورد توجّه قرار می دهیم.

این مجموعه که با نام اخلاق معیشتی انتظام یافته، دارای فصول مختلف است که عبارت اند از:

1- فصل اول: مهمّ ترین راه های پیشگیری از تکاثر، کنز و احتکار.

ص: 15

2- فصل دوم: انگیزه های ثروت اندوزی.

3- فصل سوم: راه های مبارزه با ثروت اندوزی.

4- فصل چهارم: فلسفه تحریم ثروت اندوزی.

ص: 16

ص: 18

کسب ثروت و پرداختن به عملیات اقتصادی در چند صورت ممدوح می باشد:

الف: از راه مشروع به دست آید.

ب: در چرخه تولید و خدمت به همنوع قرار گیرد.

ج: در باب کسب ثروت و جمع آن، باید موازین اخلاقی - اسلامی را کاملاً رعایت نمود.

و در غیر این صورت، یعنی آنجا که:

الف: از طریق نامشروع بدست آید.

ب: از چرخه تولید و خدمت به هم نوع خارج گشته، «راکد» بماند و یا آنکه فقط در چارچوب سودجویی و بهره کشی و استثمار از دیگران دستمایه قرار گیرد، «مال اندوزی» (ثروت اندوزی) خواهد بود و این عمل ممدوح نبوده، چه بسا که غیر مجاز و حرام نیز به حساب آید.

تفاوت اساسی میان ثروتمند و ثروت اندوز آن است که:

آدم ثروتمند، از راه ثروت خود، در عرصه خدمت به همنوع خود عمل می کند، ولی آدم ثروت اندوز فقط به تجمع ثروت می اندیشد و از راه های

ص: 19

مختلف از جمله بهره کشی و استثمار از دیگران بر اساس هواها و امیال دنیاپرستانه خود، به افزایش و انباشت اموال خود سرگرم است.

دهخدا، در لغت نامه، «ثروت» را عبارت از کثرت مال و نیز دارائی و توانگری می داند. وی همچنین ثروتمند را عبارت از: دارا و توانگر، مالدار، معنی می کند.(1)

او ذیل کلمه «اندوز»، یکی از موارد آن را «سیم اندوز» می داند و می نویسد: اندوز عبارت است از: اندوزنده، جمع کننده، حاصل کننده... به معنی اندوخته... سیم اندوز، مال اندوز... نیز می آید.(2)

وی (دهخدا) در اینجا اشاره ای به تفاوت اساسی میان ثروتمند و ثروت اندوز ندارد امّا از دقّت میان بکارگیری این واژه، می توان استظهار کرد ثروتمند کسی است که ثروت فراوانی به چنگ آورد ولی ثروت اندوز کسی است که ثروت فراوانی را اندوخته کرده، خرج نمی کند و راکد می گذارد و اگر بخواهد آن را راکد نگذارد فقط در موردی که بر ثروتش افزوده می گردد سرمایه گذاری می کند و هرگز به خدمت به جامعه، رشد کار، اشتغال، تولید و حل مشکلات جامعه، نمی اندیشد.

ثروت اندوزی، همان است که در حدیث نبوی آمده است: «جمعها من غیر حقّها و منعها من حقّها و سدّها فی الأوعیة»؛(3) از راه نامشروع، آن (ثروت) را به دست آورد و از خرج کردن و مصرف در راه حقّ، خودداری ورزد و آن رادر صندوق ها و خزانه ها نگهداری می کند.

ص: 20

کلمه تکاثر، در قرآن، دوبار بیشتر، بچشم نمی خورد:

1 - سوره حدید آیه 20: «وَتَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَتَکاثُرٌ فِی الْأَمْوَالِ وَالْأَوْلاَدِ».

2 - سوره تکاثر آیه 1: «أَلْهاکُمْ التَّکاثُرُ * حَتّی زُرْتُمُ الْمَقابِرَ».

این واژه دارای معانی مختلفی است از جمله:

1 - تفاخر و فخر فروشی(1)

2 - ثروت اندوزی

3 - کوتاهی در اداء حقوق مالی

در نورالثقلین (ج 5، ص 662، ح 8) آمده است: «التکاثر (فی) الاموال، جمعها من غیر حقها و منعها من حقها و سَدُّها فی الاوعیة».

تکاثر، جمع آوری اموال از طرق نامشروع و خودداری از ادای حقّ آن و بستن آنها در خزانه ها و صندوق ها است.

افزون طلبی

علامه طباطبایی، در ذیل سوره تکاثر یادآور می شود:

«توبیخ شدید للنّاس علی تلهّیهم بالتکاثر فی الأموال و الأولاد و الأعضاء و غفلتهم عمّا وراءه من تبعة الخسران و العذاب».

وی سپس از راغب اصفهانی نقل می کند که: «و المکاثرة و التکاثر: التباری فی کثرة المال و العزّ».

مکاثرت، همان، فزون طلبی و جمع آوری ثروت است.

... وی سپس می نویسد: «فالمعنی علی ما یعطیه السیاق:... شغلکم

ص: 22

التکاثر فی متاع الدنیا و زینتها و التسابق فی تکثیر العِدّة و العُدّة».(1)

تکاثر در اصطلاح:

«تکاثر» به معنی ثروت اندوزی و «فزون طلبی» استعمال می شود، که از منظر روایات عبارت است از: [چنانکه در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

می خوانیم:]

«التکاثّر، (فی) الأموال جمعها من غیر حقّها و منعها من حقّها و سدّها فی الأوعیة»:

تکاثر، جمع آوری اموال از طرق نامشروع و خودداری از ادای حق آن و اندوختن آنها در خزینه ها و صندوق هاست.(2)

و نیز آن حضرت فرمود: «ما أخشی علیکم الفقر و لکن أخشی علیکم التکاثر»:

من از فقر بر شما نمی ترسم ولی از تکاثر بر شما بیم دارم.(3)

و این نکته ای است بسیار جالب که بهره هر کس از اموال فراوانی که جمع آوری می کند و گاه کمترین دقّتی در حلال و حرام بودن آن ندارد، چیزی جز همان مختصری که می خورد و می نوشد و می پوشد و یا در راه خدا انفاق می کند، نیست و می دانیم: آنچه را که شخصا مصرف می کند، ناچیز است و چه بهتر که از طریق انفاق، بهره خود را بیشتر کند. بنابراین، ثروتمند با ایمان از هرگونه تکاثر، پرهیز می کند تا مورد نکوهش و خشم خدا قرار نگیرد.

ص: 23

صاحب نظران در باب حقیقت «کنز» می گویند: مخفی بودن شی ء با ارزش به عنوان «ذخیره» کنز به حساب می آید، صاحب جواهر یاد آور می شود:

«الکنوز: جمع الکنز المسمی بالرکاز، من الرکز بمعنی الخفاء، الکنز: هو کلّ مال مذخور تحت الأرض».(1)

کنوز جمع کنز است، چیزی که آن را رکاز نیز می گویند. رکاز از رکز به معنی اختفاء می باشد. پس کنز عبارت است از مالی که در زیر زمین ذخیره شده باشد.

وهبه زحیلی نیز در «الفقه الاسلامی و ادلته» می نویسد: کنز، عبارت است از مالی که توسط کفّار در دل زمین دفن شده باشد. [المعدن و الرکاز و الکنز بمعنی واحد و هو کلّ مال مدفون تحت الأرض إلاّ أنّ المعدن هو خلقة اللّه تعالی فی الأرض، یوم خلق الأرض و الرکاز أو الکنز هو المال المدفون بفعل الناس الکفار].(2)

وی همچنین در تعریف کنز، بدین نکته اشاره دارد که «کنز» آن است که توسط آدمی مدفون شده باشد؛ یعنی اگر بر اثر زلزله یا... اموالی زیر خاک دفن شده باشد، آن را کنز نمی گویند در حالی که بعضی دیگر از اهل نظر در باب کنز چنین محدودیتی را شرط نمی دانند. [و اما الکنز فهو ما دفنه الناس سواء فی الجاهلیة أم فی الاسلام].(3)

دیگران (جامعه) را در پی داشته باشد و اموال مورد نیاز جامعه را از عرصه تولیدی جامعه به دور داشته، و «راکد» سازد. بنابراین هرگونه کنزی را نمی توان مشمول ادله حرمت یا کراهت و در مجموع مورد نکوهش دانست، وانگهی کنز در امور معنوی مورد ستایش است.

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «لا کنز کالقناعة، لا کنز انفع من العلم،(1) انفع الکنوز محبة القلوب(2)، افضل الکنوز حرّ یدّخر، افضل الکنوز معروف تودعه الاحرار، المعروف انمی زرع و افضل کنز، الصدقة کنز».(3)

آنچه در اسلام ممدوح بوده و از اسباب سعادت به حساب می آید، اندوختن امور معنوی و همچنین اندوختن زاد و توشه اخروی است که در رهنمودهای فوق به آن اشاره شده است، بنابراین هرگونه اندوختن و «کنز» کردن ثروت که به راکد شدن اموال منجر گردد ممنوع و گاهی حرام است.

زمخشری ذیل آیه «وَالَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ»(1) یادآور می شود: «و ما بلغ أن یزکّی فلم یزکّ فهو کنز و إن کان ظاهراً».(2) چنانکه در حدیثی آمده است:

«و کلّ ما لا یؤدّی زکاته فهو کنز و إن کان ظاهراً».(3)

2- اموالی که اندوخته باشند، اعم از پنهان یا ظاهر و اعم از آنکه زکاتش را داده باشند یا خیر.

3- اموالی که در زمین دفن (پنهان) کرده باشند.

معیار و ملاک تحقق کنز، آیه «وَالَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ...»(4) می باشد، که صریحا ثروت اندوزی و گنجینه سازی اموال را تحریم کرده است و به مسلمانان دستور می دهد که اموال خویش را در راه خدا و در طریق بهره گیری بندگان خدا به کار اندازند و از اندوختن و ذخیره کردن و خارج ساختن آنها از گردش معاملات به شدّت بپرهیزند، در غیر این صورت باید منتظر عذاب دردناکی باشند. امّا در اینجا این سؤال پیش می آید که آیا هرگونه گردآوری ثروت، افزون بر نیازمندی های زندگی، «کنز» محسوب می شود؟

در پاسخ به پرسش فوق، باید توجه داشت که بعضی از روایات دلالت دارند: هرگاه انسان اموالی را جمع آوری کند و هر سال مالیات اسلامی آن را بپردازد، مشمول آیه (کنز) نخواهد بود.

مثلاً در حدیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله می خوانیم: «هر مال که زکات آن را بپردازی کنز نیست».(5)

ص: 27

ولی روایات دیگر از جمله حدیثی در «مجمع البیان» از علی علیه السلام نقل شده که فرمودند: «هر چه از چهار هزار (درهم) - که ظاهرا اشاره به مخارج یک سال است - بیشتر باشد و ذخیره کرده باشند، «کنز» است، خواه زکاتش را بپردازند یا نه و آنچه کمتر از آن باشد نفقه و هزینه زندگی محسوب می شود، بنابراین ثروت اندوزان را به عذاب دردناک بشارت ده».(1)

امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: «امسک من المال بقدر ضرورتک».(2)

به قدر نیاز خود، ثروت خود را پیش خود نگاهدار.

و نیز فرمود: «لا یزیده إن أمسکه و لا ینقصه إن أهلکه».(3)

اگر بخل بورزد چیزی بر مالش افزوده نمی شود و اگر در راه خدا انفاق کند چیزی از مالش کاسته نمی شود (زیرا برایش ذخیره می گردد و توشه آخرت اوست). چنانکه آن حضرت فرمود: «إیاک و الإمساک فإنّ ما أمسکته فوق قوت یومک کنت فیه خازنا لغیرک».(4)

از بررسی مجموع احادیث فوق به ضمیمه خود آیه، می توان چنین نتیجه گرفت که در شرایط عادی و معمولی، یعنی در مواقعی که جامعه در وضع ناگوار و خطرناکی نیست و مردم از زندگانی عادی بهره مندند، پرداختن زکات کافی است و باقیمانده، کنز محسوب نمی شود. ( البته باید توجه داشت که اصولاً با رعایت موازین و مقررات اسلامی، اموال متراکم نمی شود. و اما در شرائط خاص و هنگامی که حفظ مصالح جامعه اسلامی ایجاب کند که کسی به ذخیره سازی از ثروت نپردازد، در آن صورت، حکومت اسلامی می تواند محدودیتی برای ذخیره کردن اموال قائل شود و یا بکلی همه اندوخته ها و ذخیره های مردم را برای حفظ موجودیت جامعه اسلام مطالبه کند.(5)

ص: 28

آذرنوش در ذیل کلمه «حکر» می نویسد: احتکار، اندوختن، انباشتن، در ذخیره نگهداشتن، انبار کردن، منحصر به خود کردن و به تملک انحصاری خود درآوردن است.(1)

فیومی در «مصباح المنیر» می نویسد: «إحتکر زید الطعام، إذا حبسه إرادة الغلاء و الاسم الحکرة... و الحَکَر - بفتحتین و اسکان الکاف، لغة بمضاه».(2) از کلام لغت آن سال در باب واژه احتکار، به دست می آید که در معنای احتکار چند نکته نهفته است، نخست اندوختن، خزینه کردن و دیگر آنکه این اندوختن به منظور بالا رفتن قیمت اجناس مورد احتکار است.

گرچه بعضی از فقهای اسلامی، اعم از شیعه و سنی به مورد احتکار اقوات (جمع قوت) عنایتی خاص دارند ولی بسیاری از صاحب نظران، اخبار مورد احتکار را مختص به اقوات نمی دانند.

احتکار درباره هرگونه اجناس و اموالی صدق می کند که مورد نیاز مردم باشند.

وهبه زحیلی که از منظر فقهای بزرگ اهل سنت به ارزیابی مسائل فقهی می پردازد، در باب احتکار می نویسد:

«الاحتکار: و هو تخزین البضائع التی هی أقوات الناس و انتظار غلاء أسعارها مع حاجة الناس الیها»(3) احتکار یعنی انبار کردن اجناسی که «قوت» مردم را تشکیل می دهد، جهت بالا رفتن قیمت، در حالی که مردم بدان نیازمندند. باید توجه داشت که از دیدگاه بسیاری از اهل نظر هرگونه حبس «مایحتاج عمومی» که باعث به «فلاکت» افتادن و «فلج شدن» جامعه باشد حرام است.

ص: 30

فقیه نامور «شیخ محمّد حسین نجفی»، در جواهر الکلام در باب موضوع احتکار می نویسد: موضوع احتکار اختصاص به اجناس خاصّی ندارد گر چه بعضی از فقها به مسأله طعام انسان توجّه کرده اند و احتکار اجناس مورد نیاز حیوان را بدان افزوده اند لکن با توجه به نصوص مختلفی که از شارع مقدّس اسلام در اختیار است ثابت می شود که احتکار، یکی از راه ها، جهت آشفته کردن بازار مسلمین و ایجاد دشواری برای مؤمنان است و بدین جهت مورد نهی و نکوهش قرار گرفته است و در این باره اختصاص به جنس خاصّی ندارد؛ چنانکه در کلامی از صاحب جواهر آمده است:

«بل هو کذلک فی کلّ حبس لکلّ ما تحتاجه النفوس المحترمة و یضطرّون إلیه و لا مندوحة لهم عنه من مأکول أو مشروب أو ملبوس أو غیرها من غیر تقیید بزمان دون زمان و لا أعیان دون أعیان و لا انتقال بعقد و لا تحدید بحدّ بعد فرض حصول الاضطرار».(1)

وی همچنین پس از ذکر عرصه شمول احتکار یاد آور می شود «بل الظاهر تسعیره حینئذ بما یکون مقدوراً للطالبین إذا تجاوز الحدّ فی الثمن».(2)

اعم از طعام مردم، طعام حیوانات و طعام ابزار زندگیشان (مثلاً بنزین ماشین یا گازوئیل ابزار کشاورزی و غیره) و غیر طعام، بویژه آنجا که قیمت آنها بالا رفته و باعث ایجاد سختی و دشواری در زندگی مردم شود.

4- عدم نیت (قصد) اذیت و آزار مردم(1) و اگر قصد اضرار در کار باشد،گرچه مردم متضرر نشوند نیز کار او حرام است.

دقت در موارد فوق می تواند احتکار مورد نهی اسلام را تبیین کندامّا اگر حبس و راکدگذاری سرمایه در کار نباشد یا کسی سرمایه خود را راکد می گذارد امّا بازار مسلمانان جنس مورد نیاز او را فراوان در اختیار دارد و مشکلی پدید نمی آید در آن صورت، عمل او حرام نیست. البته اگر کردار او همراه با نیت ایجاد مشکل در بازار مسلمین باشد گرچه بدان، احتکار حرام صدق نمی کند، ولی عمل او به خاطر قصد اضرار به مؤمنان، حکم تحریمی دارد. بنابراین حکم تحریمی از ناحیه احتکار، هنگامی ثابت است که همه ارکان احتکار محقق باشند.

است و آدمی از راه احتکار خیر خواه مردم نبوده، بلکه علیه مصالح آنان گام برمی دارد و جامعه بر اثر وجود احتکار، زیان دیده، و زندگی مردم دچار مشکل می شود. بنابراین عقلاً و شرعا، احتکار حرام است. فقیه نامور، معروف به نجفی، صاحب جواهر یادآور می شود:

از حیث عقل، باید گفت: عقل آدمی به قبح چنین عمل (احتکار) حکم می کند «مؤیّدا بالقبح العقلی المستفاد من ترتّب الضرر علی المسلمین» و از حیث شرع نیز نصوص فراوانی در اختیار است که دلالت بر نهی از احتکار دارد.

و البته قبح عقلی که حکم به تحریم احتکار را باعث می گردد، آنجاست که در سایه احتکار، مشکل جدی برای جامعه ایجاد شود؛ یعنی اضرار جامعه را به همراه داشته باشد و اگر احتکار چنین پیآمدی را برای جامعه نداشته باشد، آن را نمی توان محکوم به حرمت دانست.(1) و قابل ذکر است که:

فقها غالبا از احادیث زیر در باب حکم احتکار استفاده می کنند.

1 - عن النّبیّ صلی الله علیه و آله: «لا یحتکر الطعام إلاّ خاطی ء».(2)

2 - عن أبی عبداللّه علیه السلام: «الحُکْرَةُ فی الخصب أربعون یوما و فی الشدة و البلاء ثلاثة أیام، فما زاد علی الأربعین یوماً فی الخصب فصاحبه ملعون و ما زاد فی العسرة فوق ثلاثة ایام فصاحبه ملعون».(3)

3 - عن أبی عبداللّه علیه السلام: «نفد الطعام علی عهد رسول اللّه صلی الله علیه و آله فأتاه المسلمون فقالوا: یا رسول اللّه قد نفد الطعام و لم یبق منه شیء إلاّ عند فلان، فَمُرْهُ ببیعه، قال: فحمد اللّه و أثْنی علیه ثمّ قال: یا فلان إنّ المسلمین

ص: 33

ذکروا أنّ الطعام قد نفد إلاّ شیئاً عندک فأخْرِجْهُ و بِعْهُ کیف شئت و لا تحبسه».(1)

4 - عن النبی صلی الله علیه و آله: «الجالب مرزوق و المحتکر ملعون».(2)

5 - نهی أمیرالمؤمنین علیه السلام: «عن الحکرة فی الأمصار».(3)

6 - عن علی علیه السلام: «أنّ رسول الله صلی الله علیه و آله مرّ بالمحتکرین فأمر بحکرتهم أن

تخرج الی بطون الأسواق و حیث تنظر الابصار الیها، فقیل لرسول اللّه صلی الله علیه و آله: لو قوّمت علیهم فغضب رسول اللّه صلی الله علیه و آله حتّی عرف الغضب فی وجهه فقال: أنا اُقوِّم علیهم إنّما السعر الی اللّه [عزّ و جلّ] یرفعه إذا شاء و یخفضه إذا شاء».(4)

7 - عن ابی جعفر علیه السلام: «قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله، أیما رجل اشتری طعاما فکبسه أربعین صباحاً یرید به غلاء المسلمین ثم باعه فتصدّق بثمنه، لم یکن کفّارة لما صنع».(5)

دقت در احادیث و سایر احادیث این باب در این سیاق، حکم تحریم را برای احتکار اثبات می کند؛ چنانکه بسیاری از فقهاء نامدار از این احادیث، حکم تحریم احتکار را استنباط کرده اند.

الاحتکار و ما نوع المحتکر؟» می نویسد: فقهاء اتفاق نظر دارند که احتکار و حبس اشیاء در ایام ضرورت و نیازمندی شدید جامعه به چیز مورد احتکار، صدق می کند و گرنه احتکار به حساب نمی آید و هم چنین در محیط کوچک و شهر کوچک صدق می کند نه در شهرهای بزرگ که غالباً حبس برخی از اجناس تأثیر ندارد و هم چنین حبس اجناس بدست آمده از کشتزار خود، موجب احتکار نخواهد بود، زیرا این اجناس حق شخصی اویند و نیز آنچه از شهر دیگری به شهر خود آورده است احتکار صدق نمی کند، زیرا حقّ مردم در چیزی است که در همان شهر وجود دارد نه آنچه را که کسی از شهر دیگر آورده است. فقهای مذهب حنفی می گویند: اگر آنچه را که معمولاً در شهری مورد خرید و فروش قرار می گیرد حبس کند حرام است؛ زیرا حق مردم بدان تعلق گرفته است «لأن حق الناس تعلق به».

وی همچنین می نویسد: فقهاء اتفاق نظر دارند که در حبس همه گونه طعام ها (اقوات)، احتکار حرام صدق می کند. یعنی آنچه که مورد نیاز بدن آدمی است.... «مما یقوم به البدن».

«و کذلک یحرم الاحتکار عند الحنفیة و الشافعیة و الحنابلة فی طعام البهائم و...». و از منظر فقهاء مالکی، احتکار حرام در امور طعام و نیز در غیر طعام، آنجا که مورد نیاز جامعه و زندگی مردم باشد صدق می کند. حرمت احتکار به خاطر اضرار به مردم است؛ بنابراین اگر از راه احتکار ضرری به مردم نمی رسد حرام نیست امّا مکروه است «... و اذا لم یکن ضرار فلا یخلو احتکار الاقوات من کراهة».

ص: 35

وی همچنین خارج کردن اجناس مختلف از طعام را به شهر دیگر، در صورتی که موجب اضرار به اهالی آن شهر گردد، حرام می داند.

و سپس یاد آور می شود: «ان الجمهور خصّوا الاحتکار بالقوتین (قوت الناس و قوت البهائم) نظر للحکمة المناسبة للتحریم و هی دفع الضرر عن الناس و الاغلب فی ذلک انما یکون فی القوتین و منعه المالکیة مطلق... فامّا اذا کان لا یضر فلا بأس به...».

وی سپس در باب استدلال بر تحریم احتکار می نویسد:

«... الاحتکار حرام و ادلة التحریم کثیرة... و منها قوله: «لا یحتکر إلاّ خاطی ء»(1) (و) «من احتکر حکرة یرید ان یغلی بها علی المسلمین فهو خاطی ء»(2) «من دخل فی شی ء من أسعار المسلمین لیغلیه علیهم کان حق علی اللّه ان یقعده بعظم من النار - (عظیم من النار) - یوم القیامة»،(3) «من

احتکر علی المسلمین طعاماً ضربه اللّه بالجذام و الافلاس».(4)

وی همچنین در باب چگونگی برخورد با محتکران می نویسد: فقهاء

حنفیه می گویند، قاضی دستور می دهد که او (محتکر) اموال بیش از حد مورد نیاز خود و خانواده خود را بفروشد (در بازار عرصه کند) و اگر تخلف کرد و به حرف قاضی گوش نداد، حاکم شرع وی را نصیحت کرده و نیز تهدید می کند، ولی اگر او دست از احتکار نکشیده و بار احتکار شده را عرضه نکرد قاضی دستور می دهد تا اجناس احتکار شده را بفروشند و «قیمت مثل» را برای او منظور می دارند.... مالکیه می افزایند: اگر قیمت اشیاء احتکار شده را نمی دانند،

ص: 36

به قیمت روزی که احتکار کرده بفروش می رسد... و حنفیه می افزایند: قاضی اموال احتکار شده را در معرض فروش قرار می دهد حکم می کند که قیمت آن را ضامن است و باید به مالک آن باز گرداند. «لان الاضطرار لا یبطل حق الغیر».

در صدق حصول احتکار، عدّه ای از فقهاء روی عدد خاصی، عنایت ندارند و می گویند: حبس اجناس مورد نیاز جامعه که این حبس موجب زیان جامعه شود، احتکار است اگر چه بعضی سه روز، بعضی بیشتر و بعضی چهل روز حبس و راکد گذاری اجناس را در صدق احتکار دخیل می دارند.

وی (وهبه) زحیلی، همچنین در باب ملاک صدق احتکار می نویسد: «اذا

قصرت الاحتباس لا تکون احتکاراً لعدم الضرر و اذا طالت تکون الاحتکار لتحقق الضرر و قیل بقدر طول المدة باربعین لیلة للحدیث السابق: من

احتکر طعاماً اربعین لیلة فقدر بری ء من اللّه و بری ء اللّه منه(1) و قیل بالشهر لأن ما دونه قلیل عاجل و الشهر و ما فوقه کثیر عاجل و قیل المدة للمعاقبة فی الدنیا و اما ألاثم و ان قلت المدة».(2)

تذکر:

در فرهنگ اسلامی، احتکار در برابر ایثار مالی قرار داشته و از رذائل اخلاقی به حساب می آید، چنانکه دومی (ایثار) از فضائل به شمار می آید. امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: «الایثار، فضیلة و الاحتکار رذیلة»(3) همچنین آن حضرت فرمود: «الاحتکار شیمة الفجار»(4) البته، عمل احتکار در زندگی شخص محتکر، عاقبت ناخوشایندی را برایش رقم می زند و از آن جمله اند:

ص: 37

1- احتکار، عامل محرومیّت صاحب خود است.

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «الاحتکار داعیة الحرمان»(1) و نیز فرمود: «المحتکر محروم نعمته».(2) احتکار سبب محرومیت عامل خود است.

2- اموال مورد احتکار، عامل ستایش مالک خود نیست؛ بلکه او برای کسانی می اندوزد که در برابر او ناسپاسی روا می دارند. حضرت امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: «المحتکر البخیل جامع لمن لا یشکره و قادمٌ لمن لا یعذره»:(3) آدم احتکارگر بخیل، جمع می کند برای کسی که از او تشکر نمی کند و پیشرو است برای کسی که او را سپاس نمی گوید.

نتیجه:

دقت در دیدگاه اسلام در باب ثروت، نشان می دهد که ثروت باید بسان خون، در شریان اندام جامعه، جهت حلّ معضلات زندگی آدمیان در جریان باشد نه آنکه «راکد» بماند و از نفع رسانی به مردم باز ماند که در آن صورت، مایه اندوه و غم فرد و جامعه خواهد بود.

چنانکه، امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: «القنیة ینبوع الاحزان»:(4) نگاه داشتن و «راکد» گذاشتن اموال، چشمه سار اندوه و حزن است؛ بر این اساس تکاثر، کنز، و احتکار اموال و ثروت، ممنوع است.

ص: 38

ص: 40

عوامل و ریشه های عمل نکوهیده مال اندوزی را در چند مساله می توان جویا شد که عبارتندتز:

الف:خصلت های نکوهیده

ب:ترس از فقر و ناامنی های اقتصادی

خصلت های نکوهیده:

خصلت های نکوهیده عبارتند از:

و نیز آن حضرت فرمود: «من بخل بماله ذلّ»:(1)

کسی که در امور مالی، بخل بورزد، ذلیل می گردد.

چنانکه فرمود: «عجبت للبخیل یستعجل الفقر الذی منه هرب و یفوته الغنی الذی ایّاه طلب فیعیش فی الدنیا عیش الفقراء و یحاسب فی الاخرة حساب الاغنیاء». و البتّه زشت ترین بخل ها بخلی است که آدمی در باب اداء واجبات مالی خود بروز می دهد که بفرموده امیرمؤمنان علیه السلام: «البخیل باخراج ما افترضه اللّه سبحانه فی الاموال، من اقبح البخل».(2)

همچنین حضرت امیرمؤمنان علیه السلام می فرمود: «بئس الخلیفة البخل»:(3) بخل، از اخلاق بد و نکوهیده است. آدم بخیل، در مواردی که احساس کند در سایه قرار دادن ثروت به چرخه تولید جامعه، دیگران از آن سود می برند، عکس آن را عمل می کند و به ثروت اندوزی می پردازد که نهایتا چه بسا خود از آن بهره مند نمی گردد؛ چنانکه امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «البخیل خازن لوارثه»:(4)

آدم بخیل، برای وارثان خود خزینه داری می کند.

دیگر آنکه بخل، نشان جهل و نادانی است «الحرص و الشره و الشح، نتیجه الجهل».(5)

قابل ذکر است که بخل، باعث رکود بازار اقتصاد می گردد «آفة الاقتصاد،البخل».(6) در هر صورت، بخل ورزی در باب انفاق مالی و... زشت ترین بخل

ص: 42

است که به فرموده امیر مؤمنان علیه السلام: «اقبح البخل منع الاموال من مستحقیها»:(1) زشت ترین بخل، خودداری از قرار دادن ثروت در اختیار مستحقین است.

و نیز قابل ذکر است که: بعضی از آدم ها بخیل اند و از بذل و بخشش اموال خود، بخل ورزیده و اهل امساک اند ولی بعضی از آدم ها از این مرحله پای خود را فراتر نهاده، از بذل و بخشش دیگران نیز رنجیده خاطر گشته و تلاش می کنند تا این بذل و بخشش صورت نپذیرد که در معارف اسلامی، اولی را «بخیل» و دومی را «شحیح» گویند.

اندوختگی ثروت نیست و انسان حریص بدبخت و مورد مذمّت است؛ البته او [آدم حریص ]به اندوختن مقدار مورد نیاز سالانه یا بیشتر خود و خانواده خود اکتفا نمی کند؛ چنانکه امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «الحریص لا یکتفی».(1)

همچنین آن حضرت فرمود: «شدة الحرص من قوة الشّره و ضعف الدین»:(2) شدت حرص به خاطر شدت دلبستگی (به دنیا) و ضعیف بودن دین داران است.

ثروت اندوزی صورت نمی گیرد مگر بر اثر حرص ورزی در جمع ثروت و آدم اهل حرص، بدبخت و مورد نکوهش خواهد بود.

در کلامی از امام هشتم علیه السلام آمده است: «لا یجتمع المال إلاّ بخمس خصال: بخل شدید و أمل طویل و حرص غالب و قطیعة رحم و إیثار الدنیا علی الآخرة»:(3) مال اندوزی صورت نمی پذیرد جز در سایه پنج خصلت که عبارتند از:

بخل شدید، آرزوی دراز، حرص غالب بر آدمی، ترک انجام صله های مالی و روی آوردن به دنیا و پشت کردن به آخرت. کسی که بر اثر حرص، مروت خود را از دست داده است، بدین خاطر از این که بخشی از ثروت جامعه از چرخه تولید، خارج می شود احساس مسئولیت نمی کند همچنانکه امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «الحرص یزری بالمروّة».(4)

از سوی دیگر، راه های رهایی از چنگال حریص را نیز آن حضرت معرفی

ص: 44

کرده اند؛ از جمله ایشان فرمود: «خیرالناس من أخرج الحرص من قلبه».(1)

و نیز فرمود: «ضادّوا الحرص بالقنوع».(2)

مولوی می گوید:

مال را گر بهر دین، باشی حمول

«نِعْمَ مالٌ صالِحٌ» خواندش رسول

آب، در کشتی، هلاک کشتی است

ور بُوَد در زیر کشتی، پشتی است

آری: حرص، صفت نکوهیده است امّا در یک مورد قابل ستایش است؛

چنانکه در کلامی از امیر مؤمنان علیه السلام آمده است: «إن کنت حریصا علی طلب المضمون لک فکن حریصا علی أداء المفروض علیک».(3) و نیز فرمود:

«المؤمن علی الطاعات حریص».(4)

چنانکه امیر المؤمنین علیه السلام فرمودند: «الشّره اول الطمع».(1)

آری: یکی از اسباب ثروت اندوزی، طمع است. طمع در بسیاری از موارد

می تواند آدمی را وادار سازد که جهت افزون طلبی دست به انباشتن و اندوختن ثروت و خارج ساختن آن از چرخه تولید بزند تا بتواند از این راه به ثروت بیشتر دست یابد و غالبا؛ ثروت اندوزان از اهالی این رذیله اند؛ وانگهی طمع می تواند،(2) حرص و شره را در آدمی زیاد کند که این صفات نیز از عوامل ثروت اندوزی می باشند.

مال اندوزان می پندارند که، مال، مایه بقا است و می تواند آنان را جاودانگی ببخشد و البته مسأله اعتماد به مال، باعث ایجاد غرور گشته، از عمل به دستورات خدا سرباز می زنند و در اداء فرامین حقّ اللّه کوتاهی می ورزند.

شیخ طوسی ذیل آیه: «یَحْسَبُ أَنَّ مَالَهُ أَخْلَدَهُ » می نویسد: «یظن هذا الذی جمع المال و لا یخرج حق اللّه منه انه سیخلده (و قوله - اخلده - یخلده)... و قیل لیس المراد انه یظن انه لا یموت ولکن یجب أنّه یبقی من ماله الی ان یموت و معناه: قیل معناه انه یعمل عمل من یحسب أن ماله أخلده. و قال الحسن: معناه، یحسب ان ماله اخلده حتی یفنیه».(1)

طبری ذیل آیه «جَمَعَ مَالاً وَعَدَّدَهُ» می نگارد: «الذی جمع مالاً و احصی عدده و لم ینفقه فی سبیل اللّه و لم یؤدّ حق اللّه فیه و لکنه جمعه فأوعاه و حفظه».(2)

سپس به دیدگاه دیگری که در این باره به چشم می خورد اشاره کرده،

می نویسد: «و قیل: المراد ان الانسان لشدید الحّب للمال و یدعوه ذالک الی

الامتناع من اعطاء حق اللّه و الانفاق فی اللّه».(1)

وی همچنین در تفسیر آیات: «و تَأکُلُونَ التّراثَ اکلاً لَمّا - و تُحِبّونَ الْمالَ حُبَا جَمّا»، یادآور می شود:.. «و منشأئه حب المال».(2)

مربوط به کسی که: «جمع المال و ضبط عدده و أحصاه... و نوائب الدهر و مخافة الفقر».(1)

در کلامی از امیر مؤمنان علیه السلام آمده است: «أهلک الناس اثنان خوف الفقر و طلب الفخر».(2)

غالبا ابلیس، عامل پیدایش خوف از فقر است؛ در قرآن کریم می خوانیم:

«إِنَّمَا ذَلِکُمْ الشَّیْطَانُ یُخَوِّفُ أَوْلِیَاءَهُ فَلاَ تَخَافُوهُمْ وَخَافُونِ إِنْ کُنْتُمْ مُّؤْمِنِینَ».(3)

یکی از اسباب ثروت اندوزی خوف از فقر است، خوف از کاهش قیمت،

خوف از رده خارج شدن اموال، خوف از نمونه برداری و نمونه سازی توسط دیگران و در نتیجه اشباع شدن بازار توسط دیگران از کانال نمونه سازی. در هر صورت خوف از فقر دارای جلوه های گوناگونی است که بعضی از آنها می توانند از عوامل ثروت اندوزی باشند.

جالب اینکه «اخلده» در اینجا به صورت «فعل ماضی» آمده؛ یعنی او گمان می کند اموالش او را به صورت یک موجود جاودانه درآورده است، نه مرگ می تواند به سراغ او آید و نه بیماریها و حوادث جهان مشکلی برای او ایجاد می کند؛ چرا که مشکل گشا در نظرش تنها مال و ثروت است. لذا آنگاه که امام صادق علیه السلام، ذهب و فضه (طلا و نقره) را مورد لعن و نفرین قرار داد، یکی از یاران تعجب کرد و در این مورد سؤال نمود امام علیه السلام فرمود: «لیس حیث تذهب الیه إنما الذهب الذی ذهب بالدین و الفضة الذی أفاض الکفر»: منظور از ذهب چیزی است که دین را از بین می برد و منظور از فضه چیزی است که سرچشمه کفر و بی ایمانی می شود.(1)

فالبخل لماذا؟!»: اگر حسنات حق است و به آن ایمان داریم، جمع مال برای چیست؟ (چرا در راه خدا انفاق نکنیم؟) و اگر پاداش و جبران الهی حق است، بخل برای چیست؟(1)

زندگی می باشد. ثروت در دست چنین آدمی، باعث غرور، تفاخر، طغیان و هزاران نوع مشکل آفرینی های دیگر است امّا، ثروت در دست انسان های الهی، با تقوی و زاهد چنین سرانجامی را در پی نخواهد داشت.

هشت سال از عمر انسان را می گیرد و مجموعا به چهل سال بالغ می شود.(1)

ص: 56

ص: 58

مهمّ ترین راه های مبارزه با ثروت اندوزی عبارت اند از:

الف: راه های پیشگیری از ثروت اندوزی؛

ب: راه های حل مشکل در برابر کسی که دست به ثروت اندوزی زده است؛

راه های مبارزه با تورم ثروت از منظر دین اسلام، دو گونه اند:

1) راه های اخلاقی 2) راه های عملی اخذ مالیات و تشویق به انفاق ها.

و نیز فرمود: «الإیثار شیمة الأبرار».(1)

چنانکه در قرآن، ذیل آیه: «وَیُؤْثِرُونَ عَلَی أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ»(2) به این مطلب اشاره شده است.

و نیز فرمود: «ملاک المروّة صدق اللسان و بذل الاحسان»:(1)

ملاک مروّت، راست گوئی و احسان گری است.

چنانکه حضرت فرمود: «المروّة بث المعروف و قری الضیوف»:(2)

مروّت گسترش معروف و پذیرایی کردن از میهمانان می باشد.

و نیز آن حضرت فرمود: «اول المروّة طاعة اللّه و اخرها التنره عن الدنایا»:(3)

اساس مروّت فرمان پذیری از خدا و ثمره آن منزه بودن از زدائل اخلاقی است.

و نیز فرمود: «المروّة اجتناب الدنیة»:(4)

حقیقت مروّت پرهیز از زشتی ها است.

و نیز فرمود: «المروّة تعهد الجیران»:(5)

مروّت عبارت است از آنکه آدمی خود را در برابر همسایگان مسئول بداند.

آن حضرت (امیرمؤمنان علیه السلام) می فرمود: «مع الثروة تظهر المروّة»:(6)

مروّت آدمی هنگام مال داری، معلوم می گردد.

و نیر فرمود: «الضیافة رأس المروّة»:(7)

مهمان نوازی اساس مروّت است.

ص: 61

- «افضل المروّة مواساة الأخوان بالأموال»:(1)

برترین مروّت عبارت است از مواسات مالی با برادران دینی خود.

- «من افضل المروّة صلة الرحم»:(2)

برترین مروّت عبارت از صله رحم (بویژه صله رحم مالی) است.

2 - پیوند و رفت و آمد با کسی که از تو بریده است.

3 - بخشش به کسی که تو را محروم کرده است.

4 - حقگویی گرچه به ضرر تو باشد.

همچنین آن حضرت فرمود: «من واسی الفقیر وأنصف الناس من نفسه فذلک المؤمن حقّا»:(1) کسی که با فقیر (مواسات را از نظر دور ندارد) و همدردی کند و درباره مردم با انصاف باشد مؤمن واقعی است.

چنانکه امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: «... من ینصف الناس من نفسه لم یزده اللّه إلاّ عزّا»:(2) ... هرکس با مردم با انصاف رفتار کند خداوند متعال بر عزتش بیفزاید.

در کلامی از امام صادق علیه السلام آمده است: «سید الاعمال ثلاثة: إنصاف الناس من نفسک حتی لا ترضی بشیء إلاّ رضیت لهم مثله و مواساتک الأخ فی المال و ذکر اللّه علی کل حال لیس سبحان اللّه والحمد للّه و لا اله الا اللّه

واللّه اکبر فقط ولکن إذا ورد علیک شیء أمر اللّه عزوجل به أخذت به أو إذا ورد علیک شی ء نهی اللّه عز و جل عنه ترکته»:(3)

بالاترین اعمال سه چیز است:

1 - رعایت انصاف نسبت به مردم تا آنجا که هرچه برای خود دوست داری برای آنان نیز دوست بداری.

2 - مواسات با برادرت در مال.

3 - یاد خدا در هر حال.

ص: 64

[سپس فرمود]: یاد خدا تنها گفتن سبحان اللّه... نیست؛ بلکه مقصود این است که اوامر خدا را اطاعت کنی و از نواهی او اجتناب ورزی.

دستور العمل امیرمؤمنان علیه السلام به مالک اشتر

علی علیه السلام در فرمان خود به مالک اشتر نوشت:

«... انصف اللّه وانصف الناس من نفسک و من خاصّتک و من اهلک و من لک فیه هوی من رعیتک فانک ان لا تفعل تظلم و من ظلم عباد اللّه کان اللّه خصمه دون عباده و من خاصمه اللّه أدحض حجّته و کان للّه حربا حتی ینزع و یتوب...»:(1) ... نسبت به خدا و بندگانش انصاف را از دست مده و نسبت به اطرافیان و خانواده و زیر دستانت انصاف داشته باش، که اگر انصاف را پیشه خود نسازی ستم کرده ای و کسی که به بندگان خدا ستم کند، خدا دشمن اوست و کسی که خدا دشمن او باشد دلیلش را باطل می سازد [عذرش را نمی پذیرد] و چنین شخصی با خدا در جنگ است مگر آنکه دست از ستم بردارد و توبه کند... .

آنگاه که انصاف را رعایت کنیم و اهل انصاف باشیم با توجه به مشکلات مالی جامعه، هرگز دست به ثروت اندوزی نخواهیم زد.

وادار می کند؛ زیرا ثروت اندوزی میوه حرص ورزی است و درمان این بیماری (حرص) همان است که از آن به عنوان زهد و زهد ورزی، یاد می شود که یکی از اسباب مهمّ راحتی و آرامش زندگی است.

حضرت علی علیه السلام می فرمایند: «الراحة فی الزهد»:(1) راحتی در زهد است.

آن حضرت در بیانی دیگر از «زهد» به عنوان، ثروت یاد می کنند:] الزهد

ثروة(2)]

«عن أبان بن طفیل قال: سمعت علیا یقول للحسن: کن فی الدنیا ببدنک و فی الاخرة بقلبک»:(3) ابوطفیل می گفت: خودم شنیدم از امیرمؤمنان علیه السلامکه می فرمود: از حیث بدن خود، در دنیا باش ولی از حیث قلب خود، در آخرت زندگی کن.

امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: «الزهد اساس الیقین»:(4) زهد، ریشه یقین است [زهد ورزی عامل تقویت یقین است].

و نیز فرمود: «الیقین افضل الزهادة»:(5) یقین، برترین، زهد ورزی است.

[اینکه از یقین به نام برترین زهدورزی یاد شده است به خاطر آن است که یقین صاحب زهد هرچه قوی تر باشد، زهد او نیز برتر خواهد بود]. و این نکته قابل ذکر است که بسیاری از مشکلات زندگی و پدیده ناامنی های روحی و دردسرهای فردی و اجتماعی از بی زهدی افراد سرچشمه می گیرد.

ص: 66

4 - «السخاء یزرع المحبة».(1)

5 - «سبب المحبة السخاء».(2)

6 - «السخاء یثمر الصفاء».(3)

7 - «السخاء ستر العیوب».(4)

8 - «بالسخاء تزان الأفعال».(5)

9 - «رفق المرء و سخاؤه یحبّبه الی اعدائه».(6)

10 - «عادة النبلاء، السخاء والکظم والعفو والحلم».(7)

«علیک بالسخاء فإنّه ثمرة العقل».(1)

«لا فضیلة أجلّ من الإحسان»:(1)

«جمال الإحسان ترک الإمتنان»:(2)

«من أحسن الإحسان، الإیثار»:(3)

«أحسن الناس عیشا مَن عاشَ الناس فی فضله»:(4)

«المحسن مَن عمّ الناس بالإحسان»:(5)

«أحسن المکارم، الجود»:(6)

«خیرالکرم جود بلا طلب مکافأة»:(7)

«الجود فی اللّه عبادة المقرّبین»:(8)

«إتباع الإحسان بالإحسان، من کمال الجود»:(9)

تحریص و تشویق به ایثار مالی

آری: در اسلام، انسان ها به ایثار مالی دعوت شده اند؛ زیرا عمل بدان از هرگونه ثروت اندوزی پیشگیری می نماید از جمله:

«ینبغی للعاقل ان یکتسب بماله المحمدة...»:(10)

«الجود، عزّ موجود»:(11)

احسان گر (نکوکار) کیست؟

در قرآن 33 بار کلمه «محسنین» (احسان گران - نیکوکاران) به چشم می خورد که

ص: 70

پنج نوبت آن، درباره حضرت یوسف پیامبر است. امام صادق علیه السلام درباره راز این لقب (محسن) فرمود: «کان یوسّع المجلس و یستقرض للمحتاج و یعین الضعیف»:(1) او کسی بود که در مجلس برای دیگران جای منظور می کرد و جهت کارگشائی و وام گیری نیازمندان تلاش می نمود و اهل حمایت از ضعیفات بود. (ضعیف مالی، بدنی، دینی، علمی، هوشی و...)

خوشا آنان که خورشید زمین اند

به ملک زندگی از محسنین اند

در این سو یاور و غمخوار خلقان

در آن سو طایر جنت نشین اند(2)

* * *

خوشا احسان گرانِ آسمان خوی

خوشا درد آشنایان گران روی

خوشا آنان که از منت بدوراند

که منت، گرگ و احسان است آهوی(3)

محبوب ترین اعمال نزد خدا، مسرور کردن قلب مؤمن است؛ اینکه او را سیر کرده و یا بدهی او را ادا کنی.(1)

حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله است که می خوانیم: «من عال أهل بیت من المسلمین یومهم ولیلتهم غفر اللّه ذنوبه»:

کسی که خانواده ای از مسلمین را یک شبانه روز پذیرایی کند، خداوند گناهانش را می بخشد.(2)

جمعة و إن شاء فی کلّ شهر»:(1) فقیه نامور شیخ محمد حسین نجفی در کتاب گرانسنگ خود «جواهر الکلام» یادآور می شود:

«... نعم یستحبّ مؤکّدا الإنفاق ممّا أنعم اللّه به علیه، بل ینبغی أن یلزم نفسه بشیء معلوم علی حسب وسعه و طاقته ینفقه فی کل یوم او فی کلّ اُسبوع أو فی کلّ شهر»:(2)

این آیه «فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ * لِّلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ»(3) در سوره مبارکه معارج است که سوره های مکّی است و هنوز حکم وجوب زکات ابلاغ نگشته بود - و حکم وجوب زکات در مدینه ابلاغ شد - آنگاه که از امام صادق علیه السلام سؤال شد آیا حقّ معلوم، چیزی غیر از زکات است؟

امام پاسخ داد: آری (و افزود) این حقّ، (حقّ معلوم) درباره کسی است که خدا به او ثروتی داده است و او مقدار هزار، دو هزار سه هزار و یا بیشتر یا کمتر از آن را جدا می کند و با آن صله رحم انجام می دهد «هوالرجل یؤتیه اللّه الثروة من المال فیخرج منه الألف، والألفین، والثلاثة آلالاف و الأقلّ والأکثر، فیصل به رحمه و یحمل به الکلّ عن قومه».(4) و در رهنمودی دیگر آمده است:(5) «و لکنّ اللّه فرض فی الأموال حقوقا غیر الزکاة و قد قال اللّه تبارک و تعالی و ینفقوا مما رزقناهم سرّاً و علانیة».(6)

رحمان انصاری می گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرمود: مردی پیش علی بن الحسین آمد و گفت: آیه «فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ * لِّلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ» را تفسیر کن و منظور از حق «معلوم» چیست؟

ص: 74

امام (علی بن الحسین علیه السلام) فرمود: «الحقّ المعلوم الشیء یخرجه من ماله

لیس من الزکاة و لا من الصدقة المفروضتین». آن مرد گفت: اگر حق معلوم، از نوع زکات و صدقه های واجب نیست، پس چیست؟ امام پاسخ داد: «هو الشیء یخرجه الرجل من ماله ان شاء اکثر و ان شاء اقل علی قدر ما یملک». آن مرد گفت: با این مال چه کاری باید صورت گیرد (در چه راهی باید مصرف گردد؟) امام علیه السلامپاسخ داد: «یصل به رحماً و یقوّی به ضعیفاً و یحمل به کلاًّ أو یصل به أخاً له فی اللّه او لنائبة تنوبه فقال الرجل: اللّه أعلم حیث یجعل رسالاته».(1)

زمخشری ذیل آیه فوق، از قول ابن مسعود در تفسیر ماعون یاد آور می شود: «ما یتعاون فی العادة من الفأس والقدر والدلو... و قد یکون منع هذه الأشیاء محظورا فی الشریعة إذا استعیرت عن اضطرارٍ و قبیحا فی المروّة فی غیر حال الضرورة».(1)

همچنین علامه طباطبائی در تفسیر آیه «وَ یَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ» می نویسد: «الماعون کل ما یعین الغیر فی رفع حاجة من حوائج الحیاة کالقرض تقرضه و المعروف تصنعه و متاع البیت تعیره و الی هذا یرجع متفرقات ما فسر به فی کلماتهم».(2)

در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است که در تفسیر ماعون فرمود: «ماعون وامی است که انسان به دیگری می دهد و وسایل زندگی است که به عنوان عاریه در اختیار دیگران می گذارد و کمک ها و کارهای خیری که انسان انجام می دهد»(3) و در روایت دیگری از آن حضرت آمده است که راوی گفت: ما همسایگانی داریم که وقتی وسایلی را به آنها عاریه می دهیم، آن را می شکنند و خراب می کنند، آیا گناه است که دیگر به آنها چیزی ندهیم؟ حضرت فرمود: در این صورت مانعی ندارد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که وسایل ضروری و کوچک را از همسایه اش دریغ دارد، خداوند او را از خیر خود در قیامت منع می کند و او را به حال خود وامی گذارد و هرکس خدا او را به خود واگذارد، چه حالی دارد!».(4)

ص: 77

نوعی جداسازی و بریدن را با خود به همراه دارد؛ زیرا کاستن از دلبستگی خود نسبت به بخشی از اموال و آن را برای مدتی کوتاه یا بلند، در اختیار دیگران قرار دادن، به نوبه خود دل بریدن از سودخواهی را تداعی می کند نه دل بریدن از اصل مال، لذا در تعریف قرض گفته اند: «ما یُدفع الی الإنسان من المال بشرط رد بدله قرضا و نیز گفته اند: فهو قطیعة من مالک باذنه علی ضمان رد مثله».(1) و اهمیت قرض دادن در نگاه اسلامی تا بدان اندازه است که در قرآن، در جایگاه یکی از موارد مجاز «نجوی» مورد توجه قرار گرفته است.

در کتاب معروف «من لا یحضره الفقیه»، ذیل تفسیر آیه 114 سوره نساء «لا خَیْرَ فِی کَثِیرٍ مِنْ نَجْواهُمْ إِلاَّ مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاحٍ بَیْنَ النَّاسِ...»، آمده است که امام صادق علیه السلامفرمود: منظور از کلمه معروف، وام

دادن است [یعنی بالمعروف القرض].(2)

همچنین می توان گفت: قرض الحسنه همان انفاق خالصانه است که از هر گونه منّت گذاشتن و اذیّت و آزار روحی نسبت به وام گیرنده بدور است و پاداش الهی آن بسیار می باشد که از هفت برابر تا هفتصد برابر پاداش دارد.

علامه طریحی در کتاب وزین «مجمع البحرین» ذیل کلمه قرض یادآور می شود: «...أی طیبة نفسه فیضاعفه له فی الجزاء ما بین سبع أو سبعین الی سبعمأة»: قرض الحسنه عبارت است از قرضی که با رضایت کامل و خالصانه؛ یعنی فقط جهت جلب رضایت خدا انجام می پذیرد که پاداش دو چندان؛ از هفت برابر یا هفتاد برابر تا هفتصد برابر را در پی دارد. [وی همچنین یادآور می شود که: «استقرض» به معنای قرض خواستن و «اقترض» به معنای دریافت قرض است].(1)

به قول علامه زمخشری در تفسیر کشّاف، این گونه از وام دادن به قدری پاداش الهی آن زیاد است که کسی نمی تواند آن را حدس بزند «لا یعلم کنهها الا اللّه».(2)

و همچنین، عدم هرگونه چشم داشت از قرض گیرنده، یکی از پایه های اساسی این عمل خداپسند است. یکی از فقهای نامدار اسلامی، علاّمه در کتاب «قواعد» یادآور می شود : « ویکره لصاحب الدین النزول علیه فإن فعل فلا یقیم اکثر من ثلاثة ایّام وینبغی الاحتساب ما یهدیه الیه ».

ص: 80

مکروه است که وام دهنده، مهمان وام دار خود شود و اگر بر او وارد شد بیش از سه روز در منزل او توقف نکند . اگر چیزی از وام دار به او هدیه داده شود، سزاوار است که از اصل مال « وام » چیزی کم کند ( محاسبه نماید ) .(1)

محقق کرکی، یکی دیگر از فقهای برتر، در جامع المقاصد در شرح عبارات فوق می نویسد : « هذا الحکم للإستحباب، لأمر علیّ علیه السلام بذلک(2) وهو للاستحباب قطعاً لأنّ الهدیّة یجوز قبولها مطلقاً»:(3) حکم فوق ، از احکام استحبابی است؛ چون امیرالمؤمنین علیه السلام بدان دستور داده بود و به طور قطع حمل بر استحباب می شود؛ زیرا هدیه را مطلقا می توان قبول کرد.

ماله فی زکاة وکان هو فی صلاة من الملائکة علیه حتی یقبضه »:(1)

کسی که به کسی قرض می دهد و تا هنگام حصول گشایش ، وی را مهلت می دهد ، اموالی از او که در دست انسان مقروض است پاداش زکات را دارد و مورد سلام و درود فرشتگان است تا حق او اداء گردد .

فقراء، با انگیزه های مختلف خداپسند صورت می گیرد و می تواند در باب حق معلوم و انفاق و نیز در باب ماعون ذکر شود ولی جهت اهمیت مسأله، هرکدام را به گونه ای جداگانه ذکر کردیم.

پرداختن به صدقات و احسان های مالی، یکی از اسباب پیشگیری از مال اندوزی است که در زندگی انسان اهل صدقه، اثرات مثبت فراوانی دارد، که امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: «برکة المال فی الصدقة»:(1) برکت و فزونی اموال در پرتو صدقه دادن میسر است.

آری: یکی از راه های مبارزه با مال اندوزی، سوق دادن آدم ثروتمند به انجام «صدقه جاریه» است؛ صدقه جاریه همان است که موجب می شود تا پس از مرگ آدمی، پرونده اعمال، باز مانده و پاداش و ثواب ها در آن واریز گردد، در واقع هر گونه عمل صالح را، که یادگار خیر صاحب خود پس از مرگش باشد صدقه جاریه گویند.

در حدیثی آمده است: «اذا مات المؤمن انقطع عمله الّا من ثلاث: صدقة جاریة أو علم ینتفع به أو ولد صالح یدعوله »:(2)

یک درم کان دهی به درویشی

بهتر از گنج های مدخر است

ز آنچه داری تمتعی بر دار

کان دگر روزی کسی دیگر است

ص: 83

به چند نمونه از روایات اشاره می کنیم:

امام باقر علیه السلام می فرمایند: «ما من شیء إلاّ و کلّ به ملک إلاّ الصدقة فإنّها تقع فی ید اللّه تعالی»: خداوند به هرکاری فرشته ای گمارده مگر صدقه که خود خداوند متعال آن را می گیرد.(1)

نیز امام سجاد علیه السلام می فرمایند: «ضمنت علی ربّی أنّ الصدقة لا تقع فی ید العبد حتّی تقع فی ید الربّ»: در درگاه خدا ضمانت می کنم که صدقه قبل از آنکه به دست فقیر برسد به دست پروردگار می رسد.(2)

همچنین از امام باقر علیه السلام روایت شده است: «کان أبی إذا تصدّق بشیء وضعه فی ید السائل ثمّ ارتجعه منه فقبّله و شمّه، ثم ردّه فی ید السائل و ذلک أنّها تقع فی ید اللّه قبل أن تقع فی ید السائل»: هرگاه پدرم چیزی را صدقه می داد، آن را در دست سائل قرار می داد سپس از او می گرفت، آن را می بوسید و می بوئید. و پس از آن به سائل بر می گرداند؛ این بدان جهت بود که صدقه قبل از آنکه به دست سائل برسد به دست پروردگار می رسد.(3)

مال مخیرق و هی الحوائط السبع التی ذکرناها فی حوط».(1)

در «بحارالانوار»، ج 43، ص 235 می خوانیم: «أوقافها و صدقاتها صلوات اللّه علیها». در همین صفحه آمده است که از امام علیه السلام راجع به حوائط سبع سؤال کردند ایشان پاسخ دادند: «انما کانت وقفاً فکان رسول اللّه صلی الله علیه و آله یأخذ الیه منها ما ینفق علی أضیافه والتابعة تلزمه فیها فلما قبض صلی الله علیه و آله جاء العباس یخاصم فاطمة علیهاالسلام، فیها فشهد علیّ علیه السلام و غیره اَنها وقف علی فاطمة علیهاالسلام»(2)، البتّه در همین باب آمده است که حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام

حوائط سبع مسئولیت وقف و مصارف لازم را طبق وصیت نامه ای به امیرالمؤمنین علیه السلام واگذار نمود(3) و یکی از شهود این مسأله، عبارت اند از مقداد و زبیر بن عوام.

در قرآن کریم می خوانیم: «وَالْبَاقِیَاتُ الصَّالِحَاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَوَابا وَخَیْرٌ أَمَلاً»: و نیکی های ماندگار از نظر پاداش، نزد پروردگارت بهتر و امیدوار کننده تر است.(4)

و منظور از باقیات صالحات، عبارت است از وقف.

و در احادیث آمده است:(5)

امام علی علیه السلام می فرمود: «الصَّدَقَةُ والحَبسُ ذَخیرَتانِ فَدَعوهُما لِیَومِهِما»:

صدقه و وقف دو ذخیره اند، آنها را برای روز خودشان (قیامت) وانهید.(6)

امام صادق علیه السلام فرمود: «تصدّق رسول اللّه صلی الله علیه و آله بأموالِ جعلها وقفا»:

ص: 88

پیامبر خدا اموالی را صدقه داد و آنها را وقف کرد.(1)

امام صادق علیه السلام فرمود: «قسّم رسول اللّه صلی الله علیه و آله الفیء فأصاب علیّا أرض فاحتفر فیها عیناً فخرج منها ماء... فقال: بشّر الوارث هی صدقة بتّاً بتلاً فی حجیج بیت اللّه و عابر سبیله لا تباع و لا توهب و لا تورث...»:(2) پیامبر خدا غنایم را تقسیم کرد. پس قطعه زمینی به علی علیه السلام رسید. علی علیه السلام در آن زمین چشمه هایی حفر کرد و چشمه به آب رسید... حضرت فرمود: این صدقه (و وقفی) است که آن را به طور قطعی (از ملک خویش) جدا کردم و به حاجیان خانه خدا و در راه ماندگان حج، مخصوص گردانیدم؛ نه فروختنی است، نه بخشیدنی و نه ارث بردنی.

کفاره گناهان سنگین عبارت است از: دستگیری بی نوایان.

در تفسیر پرارج «نمونه» ذیل آیه فوق آمده است: «وَأَنْفِقُوْا فِی سَبِیلِ

اللّهِ وَلاَ تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ»: و در راه خدا انفاق کنید (و با ترک انفاق) خود را با دست خود به هلاکت نیفکنید.(1)

انفاق مانع هلاکت اجتماع می شود، گرچه آیه مورد بحث در ذیل آیات جهاد آمده؛ ولی یک حقیقت کلی و اجتماعی را می توان از آن استفاده کرد و آن اینکه انفاق به طور کلی سبب می شود افراد اجتماع از هلاکت رهایی یابند و به عکس، هنگامی که مسأله انفاق فراموش شود و ثروت ها در یک قطب اجتماع جمع شود، اکثریتی محروم و بینوا به وجود می آیند و دیری نخواهد گذشت که یک انفجار عظیم در اجتماع به وجود آمده و نفوس و اموال سرمایه داران در آتش این انقلاب خواهد سوخت. از اینجا ارتباط مسأله انفاق و «پیشگیری از هلاکت» روشن می شود.

بنابراین انفاق قبل از آنکه به حال محرومان مفید باشد به نفع سرمایه داران خواهد بود؛ یعنی تعدیل ثروت، حافظ ثروت است.

بعضی از مردم عادت کرده اند که همیشه از اموال بی ارزش و آنچه تقریبا از مصرف افتاده است و قابل استفاده نیست انفاق کنند؛ این گونه انفاق ها نه موجب تربیت معنوی و پرورش روح انسانی در انفاق کننده است و نه سود چندانی به حال نیازمندان دارد، بلکه یک نوع اهانت و تحقیر نسبت به آنها محسوب می شود و قرآن مردم را از این کار نهی می کند و می گوید: «چگونه از

ص: 91

این گونه اموال انفاق می کنید در حالی که خودتان حاضر به پذیرش آن نیستید مگر از روی کراهت»(1) زیرا انفاق هایی که در راه خدا می شود یک طرف آن مستمندان هستند و طرف دیگر خداوند متعال است، در این حال اگر اموال پست و بی ارزش انتخاب شود؛ از یک سو توهین به مقام شامخ پروردگار است که او را شایسته اجناس خوب و طیب نشمرده و از سوی دیگر تحقیری است نسبت به نیازمندان که روح آنها بر اثر چنین انفاقی آزرده می شود.

شیطان در هنگام انفاق یا ادای زکات، شما را از فقر و تنگدستی می ترساند، بخصوص اگر از اموال خوب و قابل توجه بخواهید انفاق کنید(2) و چه زیاد این وسوسه شیطانی مانع از انفاق و بخشش می شود! بدیهی است خودداری از انفاق به جهت ترس از تهیدستی، فکر غلط و از وسوسه های شیطان است و وسوسه های شیطانی برخلاف قوانین آفرینش و سنت الهی است و فرمان های پروردگار، هماهنگ و همدوش با آفرینش و فطرت است؛ چرا که انفاق، ضامن بقای اجتماع، تحکیم عدالت اجتماعی و سبب کم کردن فاصله طبقاتی و پیشرفت همگانی و عمومی می باشد.

4- انفاق اگر مکتوم باشد بهتر است.(1)

5- هرگز منّت و آزاری با آن همراه نباشد.(2)

6- انفاق باید توأم با اخلاص و خلوص نیّت باشد.(3)

7- آنچه را که انفاق می کنید کوچک و کم اهمیّت بشمارید، هر چند ظاهرا بزرگ باشد.(4)

8- از اموالی باشد که به آن دل بسته اید و مورد علاقه شماست.(5)

9- هرگز خود را مالک حقیقی تصوّر نکنید؛ بلکه خود را واسطه ای میان خالق و خلق بدانید.(6)

10- قبل از هر چیز باید انفاق از اموال حلال باشد؛ چرا که خداوند فقط این گونه انفاق ها را می پذیرد.(7) و در حدیثی آمده است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «خداوند هیچ گاه انفاقی را که از طریق خیانت است نمی پذیرد».

اوصاف ده گانه فوق را مرحوم طبرسی در «معجم البیان» و فخر رازی در «تفسیر کبیر» و الوسی در «روح المعانی» آورده اند که ما با مختصری تغییر و تکمیل در بالا ذکر کردیم.(8)

و النوائب» امام فرمود: «مَن هذا الغلام معک؟» او پاسخ داد: «هذا ابنی» امام پرسید: نامش چیست؟ او پاسخ داد: «همام» (و افزود) او را با اشعار و کلام عرب آشنا ساختم و شاعر خوش قریحه ای خواهد شد. امام علیه السلام فرمود: «لو

أقرأته القرآن فهو خیر له»: اگر او را با قرآن آشنا می کردی، برایش خیر، بود. فرزذق در ضمن خاطرات خود می گفت: کلام امام علیه السلام راجع به قرآن همواره در زندگی و ذهن من می درخشید و خورد را مقید ساختم که قرآن را از بر (حفظ) کنم و اینچنین شد.(1)

علامه خوئی در شرح نهج البلاغه، کلام فوق را در شماره «424» مورد توجّه قرار داده و نوشته است: «غالب»، شتران فراوانی داشت، هنگامی که از او زکات شتران را اخذ کردند، پیش آن حضرت آمد و شکایتی سرداد، که حضرت با گفتن جمله «ذلک احمد سبلها» کار او؛ یعنی پرداخت زکات را ستود.(2)

او چند بار دیگر تقاضای خود را تکرار کرد و پاسخ پیامبر صلی الله علیه و آله همان بود که در گوش او جای گرفت.

ولی هنگامی که او بیش از حد اصرار ورزید و به تکرار تقاضای خود پرداخت، پیامبر فرمود: من اگر از خدا تقاضا کنم تا کوهی از طلا در اختیار من قرار دهد، چنین خواهد شد؛ ولی من این چنین تقاضایی را نمی کنم. او بار دیگر به آن حضرت گفت: اگر ثروت فراوانی در اختیارم قرار گیرد، جداً حق آن را اداء خواهم کرد (لئن اتانا مالاً لاُوتیننّ کلّ ذی حقّ حقّه) پس از آن، پیامبر صلی الله علیه و آله این چنین دعا کرد: «اللهم ارزق ثعلبة مالاً»؛ ثعلبه گوسفندی خرید و این گوسفند به قدری زاد و ولد نمود که او به سرعت یکی از دامداران بزرگ شد.

اطراف مدینه ثعلبه را کفاف نداد، به بیابان دوردست کوچ کرد و فقط روز آخر هفته در نماز جمعه شرکت می جست؛ ولی کثرت دام حتی وی را از شرکت در نماز جمعه نیز باز داشت. تا اینکه ماهی یک بار به مدینه سری می زد و کار به جایی رسید که سالانه به مدینه می آمد و به محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله می شتافت... آیه اخذ زکات از مؤمنان نازل گردید، پیامبر صلی الله علیه و آله هیئتی را جهت جمع آوری زکات پیش ثعلبه فرستاد.

آنان نامه پیامبر صلی الله علیه و آله را برایش قرائت کردند او گفت: از دیگران جمع آوری نمایید و در پایان به من سری بزنید. آنان چنین کردند و هنگامی که مجدداً به وی مراجعه کردند او گفت: «واللّه ما هذه إلاّ أخت الجزیة»:(1) به خدا سوگند! این زکات خواهی، همان باج خواهی و جزیه گیری است.

ص: 96

و از پرداخت زکات خودداری نمود، مأمورین به محضر پیامبر صلی الله علیه و آله برگشته و جریان را بازگو کردند پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: وای بر ثعلبه، وای بر ثعلبه!] یا ویح ثعلبة یا ویح ثعلبة(1)]، پس از آن این آیه نازل شد:

«وَمِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللّهَ لَئِنْ آتانا مِن فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ...».(2)

پس از نزول آیه، یکی از صحابه به سرعت جریان نزول آیه را که درباره ثعلبه بود به او گزارش داد، او پشیمان شد و اشک ریزان به خدمت پیامبر رسید، رمه ای را به عنوان زکات به پیش آورد و آمادگی خود جهت پرداخت زکات را اعلام کرد، ولی پیامبر صلی الله علیه و آله نپذیرفت؛ زیرا عبادت باید بخاطر خدا انجام گیرد نه بخاطر حفظ آبروی دنیوی.

چیزی نگذشت که آن حضرت از دنیا رفت، ثعلبه رمه را پیش ابوبکر آورد و تقاضا کرد تا زکات را از وی بپذیرد ابوبکر گفت: چیزی که پیامبر صلی الله علیه و آله نپذیرفت من نمی توان بپذیرم! او برگشت و زمان عمر نیز رمه را به حرکت در آورد و تقاضای خود را تکرار کرد او نیز آن را نپذیرفت. هنگامی که عثمان فرا رسید، ثعلبه رمه را پیش عثمان آورد و عثمان از او قبول کرد.(3)

آری! بعضی فقط برای حفظ آبروی دنیایی خود، عبادت می کنند و در اداء زکات بخاطر خدا همت نمی گمارند.

سعدی می گوید:

زکات مال بده کاغبان نخله رز

چو بیشتر ببرد بیشتر دهد انگور

* * *

ص: 97

یکی از علمای اهل ساری می گفت: پدرم دامدار بود و در کنار جنگل زندگی می کرد، روزی دیدم پلنگی وارد گله گشت، بسیار ترسیدم ولی با کمال تعجب دیدم با گوسفندان، مشغول بازی است و گویا به حراست گله، از شرّ گرگان می پردازد. وقتی به پدرم جریان را خبر دادم پدرم گفت: صلوات بفرست و مطلب را جایی نقل نکن؛ من بهترین گوسفندان را به عنوان زکات پرداخت می کنم؛ بدیهی است که پلنگ از گوسفندان من به امر خدا دفاع خواهد کرد.

* * *

وقتی آیه وجوب زکات نازل شد، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مردم را که در ماه رمضان روزه بودند مورد خطاب قرار داده و فرمود:

«أنَّ اللّه َ فَرَضَ عَلَیْکُمُ الزَّکَاةَ کَما فَرَضَ عَلَیْکُمُ الصَّلاةَ...».

و سپس موارد تعلّق زکات را توضیح داد. پس از آن فرمود: ای مسلمانان! زکات اموال خود را پرداخت کنید تا نماز شما قبول شود (أیّها المسلمون زکّوا أموالکم تقبل صلاتکم): و سپس کارگزاران خود را جهت جمع آوری زکات به سوی مردم گسیل داشت.(1)

«من زعم أنّ الإمام یحتاج إلی ما فی أیدی النّاس فهو کافر، إنّما النّاس یحتاجون أن یقبل منهم الإمام»، قال اللّه عزّوجلّ: «خُذْ مِنْ

أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِم بِهَا...».

آن حضرت فرمود: «إنّی لآخذ من أحدِکم الدرهم و إنّی لمن أکثر أهل المدینة مالاً، ما ارید بذلک إلاّ أن تطهّروا».(2)

ص: 98

امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: «من بذل فی ذات اللّه ماله عجّل له الخلف».(1)

«وَمَا هذِهِ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا إِلاَّ لَهْوٌ وَلَعِبٌ وَإِنَّ الدّارَ الاْخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوانُ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ».(1)

با توجه به آیه فوق، زندگی دنیوی، حیات واقعی مورد نظر آفرینش و مورد خواست فطرت ما نیست؛ بلکه حیات واقعی در آخرت است بر این اساس مالداران غافل از خدا، وقتی که در پرتو مرگ به خود آمدند، بانگ بر می آوردند: «یَا لَیْتَنِی قَدَّمْتُ لِحَیَاتِی»(2). تردیدی نیست که منظور از حیات در اینجا حیات راستین اخروی است؛ چنانکه صاحب تفسیر المیزان در ذیل همین آیه می نویسد: «...أی لحیاتی هذه و هی الحیاة الآخرة أو المراد الحقیقیة و هی الحیاة الآخرة».(3) در بسیاری از موارد، پرداختن به تکاثر به خاطر «حسّ بقا طلبی» است و اگر برای شخص متکاثر تبیین شود که تکاثر بقا و جاودانگی پدید نمی آورد، از آن دست می کشد. علامه طباطبائی رحمه الله در ذیل آیه: «اَلَّذِی جَمَعَ مَالاً وَعَدَّدَهُ یَحْسَبُ أَنَّ مَالَهُ أَخْلَدَه» می نویسد: «...أن یری أنّ المال یخلّده و لحبّه الغریزی للبقاء یهتم بجمعه و تعدیده».(4)

د: زندگی اخروی بهتر و ماندگارتر است.

«قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَکَّی* وَذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی* بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَیَاةَ

الدُّنْیَا* وَالاْخِرَةُ خَیْرٌ وَأَبْقَی».(5)

تأثیر یاد قیامت:

اگر آدم ثروتمند و مال اندوز بداند که راجع به اصل ثروت اندوزی و... مورد

ص: 101

بازجوئی قرار گرفته و باید پاسخ بدهد، در آن صورت چه بسا در کار خود تجدید نظر کند و طبق دستور الهی عمل کرده و دست از مال اندوزی بکشد.

«طلاق الدنیا مهر الجنة».(1)

«طلب الدنیا رأس الفتنة».(2)

عاقبت مال دوستی و تکاثر

نکوهش از دنیا پرستی، به طور غیر مستقیم آخرت گرائی را در ذهن انسان تقویت می کند.

بسیاری از تمایلات ناروا در انسان، به خاطر داشتن دارائی و ثروت است؛ بر این اساس امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:

«إذا أراد اللّه بعبدٍ شرّاً حبّب إلیه المال».(3)

«إذا جمعت المال فانت فیه وکیل لغیرک».(4)

از طرف دیگر امکان دارد نگرش افراد نسبت به اشخاص تفاوت کند و بین افراد غنی و فقیر برخورد متفاوت صورت گیرد؛ چنانچه تواضع و فروتنی در برابر ثروتمندان به امید برخورداری از امکانات مادّی آنها، زایل کننده بخشی از ایمان است؛ همانطوری که مولای متقیان، علی علیه السلامفرمودند: «من تواضع لغنیّ طلبا لما عنده ذهب ثلثا دینه»: هر کسی که به انسان غنی به خاطر مال و ثروتش احترام بگذارد یک سوم دینش بر باد فنا رفته است.(5)

به طور کلی تفاوت برخورد بین انسان های کم درآمد و ثروتمندان، باعث شکاف طبقاتی در جامعه می شود که مورد سرزنش اسلام است. حضرت رضا علیه السلام می فرماید: «من لقی فقیراً مسلماً فسلّم علیه خلاف سلامه علی

ص: 103

الغنیّ لقی اللّه عزّ و جلّ یوم القیامة و هو غضبان»: هر کس در سلام کردن

به مسلمان کم بضاعت به گونه ای غیر از سلام کردن به افراد مرفه عمل کند، روز قیامت خدا را در حالی که بر او خشمگین است ملاقات می کند.(1)

در باب انفاق به دیگران و ایثار مالی یکسان نیستند که دو داستان زیر در تأیید همین حقیقت است.

1- شاخه درخت خرمای یکی از مسلمانان، بالای خانه مرد فقیر عیالمندی قرار گرفته بود، صاحب نخل هنگامی که بالای درخت می رفت تا خرماها را بچیند، گاهی چند دانه خرما در خانه مرد فقیر می افتاد و کودکانش آن را بر می داشتند، آن مرد از نخل فرود می آمد و خرما را از دستشان می گرفت.

مرد فقیر در این باره به پیامبر صلی الله علیه و آله شکایت آورد و آن حضرت صاحب نخل را ملاقات کرد و فرمود: این درختی که شاخه هایش بالای خانه فلان کس آمده است به من می دهی تا در مقابل آن، نخلی در بهشت از آن تو باشد. مرد گفت: من درختان نخل بسیاری دارم و خرمای هیچ کدام به خوبی این درخت نیست (و حاضر به چنین معامله ای نیستم).

شخصی از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله این سخن را شنید، عرض کرد: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله!

اگر من بروم و این درخت را از این مرد خریداری و واگذار کنم، شما همان چیزی را که در بهشت به او می دادید به من عطا خواهید کرد؟ حضرت فرمود: آری.

آن مرد رفت و صاحب نخل را دید و با او گفتگو کرد، صاحب نخل گفت: آیا می دانی که محمّد صلی الله علیه و آله حاضر شد درخت نخلی در بهشت در مقابل این نخل به من بدهد (و من نپذیرفتم)؟

خریدار گفت: آیا می خواهی آن را بفروشی یا نه؟ گفت: نمی فروشم مگر آنکه مبلغی را که گمان نمی کنم کسی بدهد به من بدهی؛ گفت چه مبلغ؟ گفت چهل نخل.

ص: 107

خریدار تعجب کرد و گفت: عجب بهای سنگینی! برای نخلی که کج شده چهل نخل مطالبه می کنی!

سپس به آن معامله رضایت داد، او پس از انجام آن معامله پیش پیامبر صلی الله علیه و آلهآمد و اختیار آن «نخل» را بر عهده آن حضرت گذارد و آن حضرت نیز آن را به آن خانواده فقیر بخشید.(1) توجه به این داستان نشان می دهد که: الف: کسی که به زندگی پس از مرگ اعتقاد راسخ دارد، از ثروت دنیوی خود به عنوان تأمین توشه آنجا بهره مند می شود و قهراً تکاثر و تجمع و ثروت اندوزی ندارد. ب: کسی که به زندگی اخروی اعتقاد چندانی ندارد، به مسائل عاطفی انسانی و رسیدگی به همنوع خود نیز نمی اندیشد؛ بنابراین اگر به تقویت روحیه آخرت گرائی در انسان های جامعه بپردازیم، جامعه ای بدور از ثروت اندوزی خواهیم داشت. ج: مسأله آخرت گرائی و تحقیر دنیا، گاهی فقراء و یا افراد کم بضاعت را به انفاق وا می دارد.

اسلام همواره از افراط و تفریط، نهی می کند و چنانکه مال اندوزی را ممنوع می داند، انفاق مسرفانه را نیز نمی ستاید.

یکی از مسلمانان، در یکی از جنگ ها بیضه ای (یکی از ابراز دفاعی) از جنس طلا به دست آورده بود و با آنکه خود آدم، مستمند و نیازمندی بود آن را پیش رسول خدا صلی الله علیه و آله آورد و اظهار داشت: «خذها مِنّی صدقة»: این را به عنوان صدقه، از من بپذیر! پیامبر آن را از او نپذیرفت و در حالی که خشمگین شده بود به گونه ای اعتراض آمیز فرمود: «یجی ء أحدکم بماله کله فیتصدق به

ص: 108

و یجلس یتکفّف الناس انما الصدقة عن ظهر غنی»:(1) یکی از شما مجموعه آنچه در اختیار دارد را در راه خدا انفاق می کند و خود با دستی خالی، خانه نشین می گردد که مردم به عنوان گدا به او چیزی بدهند؛ در حالی که صدقه دادن، به هنگام غنا و ثروتمندی اختصاص دارد.

دقت در مورد فوق نشان می دهد که:

1- داشتن اموال، ممدوح است.

2- انفاق در محدوده ای مطرح است که زندگی شخص روی پا خود باقی بماند و انفاق موجب ایجاد مشکل و پدید آمدن فقر در زندگی انفاق کنند، نگردد.

امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه: «و آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ وَ لا تُسْرِفُوا...»

فرمودند: شخصی از یاران پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله تمام اموال خود را در راه خدا داد ولی خود و همسر و فرزندانش محروم ماندند، بدیهی است که: خدا این گونه انفاق کردن را اسراف می داند.(2)

2- لقمه هایی که بخاطر عدم پرداخت حقوق لازم، با حکم خاص در شمار حرام قرار دارند.

بدیهی است که پرهیز از لقمه حرام خود اداء حقوق الهی و حقوق دیگران (حقّ اللّه و حقّ الناس) را به همراه دارد و عمل بدان به نوبه خود مایه توزیع ثروت گشته، از انباشتگی و تکاثر ثروت (ثروت اندوزی) پیشگیری خواهد کرد و طبیعی است که بسیاری از موارد انباشت ثروت، به دلیل عدم رعایت اداء حقوق لازم صورت می پذیرد واگر حقوق لازم اداء می شد، ثروت اندوزی صورت نمی گرفت.

«الوصلة الی الحاجة بالمصانعة و الراشی: من یعطی الذی یعینه علی الباطل و المرتشی: الآخذ و الرایش: الذی یسعی بینهما یستزید لهذا و یستنقص لهذا».

و در «مفتاح الکرامة» آمده است: رشوه از دیدگاه صاحب نظران عبارت است از چیزی که جهت انشاء حکمی اعمّ از حکم حقّ یا باطل پرداخت می گردد؛ گرچه بعضی از اهل نظر فقط هرگونه بذل چیزی در باب حکم باطل را رشوه می دانند.(1)

«الرشوة عند الأصحاب ما یعطی للحکم حقا و باطلاً».

رشوه مقدمه ای باشد برای انشاء حکم حقّ، در آن صورت عمل رشوه دهنده حرام نیست ولی اخذ رشوه حرام است(1) و همچنین: اگر کسی را اجبار کنند تا رشوه پرداخت کند، عقلاً و نقلاً کار پرداخت کننده مجاز است(2)؛ چنانکه فقیه نامور، صاحب جواهر می نویسد: «لا بأس بالرشوة علی الراشی مع الإکراه عقلاً و نقلاً».(3)

2- همچنین آیا رشوه اختصاص دارد به صورت پرداخت اموال یا خیر؟ باید گفت: حتّی کارکردن برای رشوه گیرنده و یا به مدح و ستایش از او پرداختن و نیز برآورده ساختن حوائج او و غیره، رشوه بر آنها صدق می کند.

«و تعمّ الأعمال بل و الأقوال کمدح القاضی والثناء علیه والمبادرة الی حوائجه و إظهار تبجیله و تعظیمه و نحو ذلک و تعمّ البذل و عقد المحاباة و العاریة و الوقف و نحو ذلک».

3- آیا رشوه اختصاص به مورد حکم دارد یا اعم از آن؟ بعضی از اهل نظر، رشوه در مورد غیرِ حکم را جایز می دانند و معتقدند که این گونه از موارد در عرف، رشوه به حساب نمی آید؛ ولی بسیاری از اهل نظر هدیه برای قاضی را، جهت دوست شدن با او و سوء استفاده از این گونه دوستی ها در موارد لازم رشوه می دانند؛ همچنین هدیه دادن به کسی جهت اداء شهادت و نیز هدیه دادن جهت مهیا کردن زمینه های لازم برای رسیدگی به پرونده و نیز هدیه دادن جهت همکاری لازم برای غلبه مظلوم بر ظالم را رشوه می دانند.

4- تردیدی نیست که رشوه را گیرنده آن، مالک نمی شود و در ملکیت

ص: 112

مالک اصلی آن باقی است و عقدی که واقع شده باطل خواهد بود.

5- گیرنده رشوه، ضامن است و باید آن اموال را به صاحب آن پس بدهد و اگر آن اموال پیش از آن از بین برود ضامن است.

6- بدون تردید، هدیه دادن به قاضی، نوعی رشوه است و نمی توان آن را از عرصه رشوه، بدور دانست البته بعضی از اهل نظر می گویند اگر هدیه، طبق عرف نباشد، رشوه است و اگر معمولاً آن را برای قاضی می فرستاد و الآن نیز فرستاده است و ارتباطی به قاضی گری او ندارد آن را رشوه نمی گویند.(1)

امیرمؤمنان فرمود: «بئس الکسب الحرام».(2)

«من اکتسب حراماً احتقب آثاماً».(3)

«احفظ بطنک و فرجک من الحرام».(4)

«بئس الطعام الحرام».(5)

«أصل الورع تجنّب الآثام والتنزّه عن الحرام».(6)

2 - خمس

3 - زکات فطره

4 - نفقات

5- کفارات

3- زکات را باید با احترام خاصی به فقیر داد؛ زیرا این خداوند است که زکات را دریافت می کند.(1)

آری: پیامبر، امام و فقیر (واجد شرائط)، نماینده و دست خدا هستند.

امام صادق علیه السلام از یکی از یاران خود (اسحاق) پرسید: زکات مال خود را چگونه ادا می کنی؟ گفت: فقراء به نزد من می آیند و من به آنها پرداخت می کنم؛ امام فرمود: این کار تو سبب ذلّت فقرا است و هر کس دوست خدا را ذلیل کند، گویا در کمین جنگ با او نشسته است.(2)

و افزود: به جای آنکه فقراء برای دریافت زکات به خانه تو آیند، تو باید زکات را به منزل آنان ببری؛ چنانکه در حدیث دیگری می خوانیم: اگر گیرنده زکات از کلمه زکات رنج می برد، زکات را به او بدهید ولی نگوئید که این زکات است و مؤمن فقیر را ذلیل نکنید.(3)

در حدیث دیگری می خوانیم: اگر شخصی احساس کند که بهتر است برای فقراء لباس و جنس دیگری خریداری کند، می تواند به جای پرداخت نقدی، لباس و... را برای فقراء فراهم نماید.(4)

امام خمینی رحمه الله می فرماید: اگر شخصی (فقیر) از گرفتن زکات شرمنده می شود، مستحب است هنگام پرداخت در قلب خود نیت زکات کنید، ولی در عمل آن را به عنوان هدیه قلمداد نمایید.(5) نه تنها هنگام پرداخت زکات، باید حفظ آبروی مردم را مراعات کرد، بلکه

ص: 117

بعد از پرداخت آن نیز نباید با منت گذاشتن، زکات گیرنده را تحقیر نمود؛ زیرا قرآن می فرماید: منت و آزار، سبب بطلان پاداش می شود.(1)

احترام گذاشتن به فقراء به قدری مهمّ است که در تاریخ می خوانیم: جنس اندکی را پیش پیامبر صلی الله علیه و آله آوردند. حضرت آن مقدار کم را به بعضی از فقراء داد، ولی نگران شد که مبادا در دل دیگران کدورتی ایجاد شود، نزد سایر فقراء آمد و رسماً عذر خواهی کرد که چون مال اندک بود به همه نرسید و فرمود: به کسانی دادم که نیازمندی آنان بیشتر بود: «اُتی النبی صلی الله علیه و آله بشیء فقسّمه فلم

یسع أهل الصفّة جمیعاً فخصّ به اُناساً منهم فخاف رسول اللّه صلی الله علیه و آله أن یکون قد دخل قلوب الآخرین شیء فخرج إلیهم فقال: معذرةً إلی اللّه عزّ و جلّ و إلیکم یا أهل الصفّة! إنّا أوتینا بشیء فأردنا أن نقسّمه بینکم فلم یسعکم فخصصت به أناساً منکم خشینا جزعهم و هلعهم».(2)

4- تعجیل در اداء: رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: از اخلاق مؤمنین، سرعت در پرداخت زکات است.(3)

امام صادق علیه السلام درباره این آیه از قرآن «و آتُوُا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ»، فرمودند:

اگر پیش از آنکه محصولات را به خانه ببرید، زکاتش را بدهید به سخاوت نزدیک تر می باشید.(4)

[در دوران رسول خدا صلی الله علیه و آله محصولات زراعی هر کس که به مقدار نصاب می رسید، زکاتش را به مسجد می آوردند و پیامبر صلی الله علیه و آله آن را میان فقراء تقسیم می کرد].(5)

ص: 118

5- اداء زکات به گونه ای آشکار: امام صادق علیه السلامفرمود: هرچه را خداوند واجب نموده است، علنی انجام دهید: [کل ما فرض اللّه عزّ و جلّ علیک فإعلانه أفضل من إسراره...].(1)

6- بوسیدن دستی که به اداء زکات می پرداخت: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: هرگاه با دست خود به فقیری کمک کردید، همان دست را ببوسید؛ چون در حقیقت خداوند کمک شما را دریافت کرده است: [إذا ناولتم السائل فلیرد الذی یناوله یده الی فیه فیقبّلها فإنّ اللّه تعالی یأخذها قبل أن تقع فی یده].(2)

7- تقاضای دعا: در حدیثی آمده است که چون دعای فقیر در حقّ کسی که به او کمک می کند مستجاب می شود، از فقیر تقاضا کنید تا در حق شما دعا کند.(3)

8- از جنس مرغوب جهت اداء زکات باید انتخاب شود.

در قرآن می خوانیم: «لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ»: به نیکی نمی رسید مگر آنکه از چیزی که دوست دارید، در راه خدا انفاق کنید.

و در آیه ای دیگر می خوانیم: از اجناس دل پسندی که به دست آورده اید و آنچه ما برای شما از زمین بیرون آورده ایم، به دیگران انفاق کنید و هرگز به فکر انفاق از مال نامرغوب نباشید. «أَنفِقُوا مِنْ طَیِّباتِ مَا کَسَبْتُمْ وَمِمّا أَخْرَجْنا لَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَلاَ تَیَمَّمُوا الْخَبِیثَ مِنْهُ».(4)

در حدیثی آمده است: در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله گروهی بدترین نوع خرما(5).

ص: 119

را به فقراء می دادند و قرآن با جمله «وَلاَ تَیَمَّمُوا الْخَبِیثَ» آنان را از این عمل بازداشت.(1)

إن کانوا لا یوسّعون علیه فی کلّ ما یحتاج إلیه؟ فقال: لا بأس».(1)

در حدیث دیگری می خوانیم: انسان نیازمند برای ازدواج کردن می تواند زکات بگیرد.(2)

در حدیث دیگر آمده است که آدم نیازمند می تواند به قدری زکات بگیرد که بتواند صدقه نیز بدهد.(3)

از امام باقر علیه السلام پرسیدند: زکات خود را که به فقراء می دهم با چه ملاکی بعضی از آنها را بر بعضی دیگر ترجیح دهم؟ امام علیه السلام فرمود: بر اساس هجرت به خاطر دین آموزی، عقل و فقه به آنها عطا کن، [قلت لأبی جعفر علیه السلام: إنّی ربّما قسّمت الشیء بین أصحابی أصِلُهم به فکیف أعطیهم؟ فقال: أعطهم علی الهجرة فی الدین والعقل والفقه].(4)

عالمان دینی که برای تحصیلات علمی به شهرهای دیگر هجرت می کنند و نیز کسانی که در شهر خود به تحصیل علوم دینی مشغولند و همچنین کسانی که دارای خردمندی کامل و مدیریت صحیح می باشند و در جامعه تأثیرگذار هستند را هنگام ادای زکات باید مقدّم داشت.

امام صادق علیه السلام فرمود: به فقرایی که در جامعه عزیزتر و دارای آبرو و اعتبار هستند، گاو و گوسفند و شتر را (به قصد زکات) هدیه کنید، امّا به فقرای معمولی درهم و دینار را به منظور زکات بدهید.

همچنین از امام صادق علیه السلام پرسیدند: دلیل این تفاوت چیست؟

امام علیه السلام فرمود: در جامعه فقرایی هستند که زندگی آبرومندانه ای داشته اند

ص: 121

و از گرفتن صدقه خجالت می کشند، بنابراین در پرداخت زکات به آنان، باید شخصیّت و عزّت آنان را منظور داشت و به زیباترین نوع با آنان برخورد شود، «یدفع الیهم أجمل الأمرین عند الناس».(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله عطاهای خود را بر اساس نیاز افراد در نظر می گرفتند.

در روایات آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: زکات اعراب برای اعراب حلال است، نه زکات اعراب برای مهاجرین، «کان رسول اللّه یقسم صدقة أهل البوادی فی أهل البوادی و صدقة أهل الحضر فی أهل الحضر».(2)

امام صادق علیه السلام فرمود: «إذا لم تجدوا أهل الولایة فی المصر تکونون فیه فابعثوا بالزکاة المفروضة الی أهل الولایة من غیرأهل مصرکم»:(3) اگر در آبادی خود، نیازمند نداشتید زکات خود را به آبادی دیگر انتقال دهید؛ از این رهنمود به دست می آید که:

الف: زکات هر منطقه باید در خدمت نیازمندان همان منطقه باشد و برای رفع نیازمندی همان منطقه مصرف شود.

ب: پس از رفع نیازمندی های هر منطقه، می توان زکات آن منطقه را به دیگر مناطق نیازمند انتقال داد.

اخذ زکات:

آیه معروف «خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً»، در مورد وجوب اخذ زکات است که در سال دوم هجرت مورد توجه قرار گرفت؛ گرچه این مسأله ربطی به داستان پناهنده شده گان به ستون مسجدالنبی و از جمله ابولبابه ندارد.

ص: 122

بعضی می نویسند: «ابولبابه انصاری» و چند نفر دیگر از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله از شرکت در جنگ «تبوک» خودداری کردند؛ امّا هنگامی آیاتی را که در مذمت متخلفین از جنگ وارد شده بود شنیدند، بسیار ناراحت و پشیمان گشتند و پس از آن به خاطر اظهار ندامت، خود را به ستون های مسجد پیغمبر صلی الله علیه و آله بستند و هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله از جنگ تبوک بازگشت و از حال آنها جویا شد خبردار شد که آنان سوگند یاد کرده اند ریسمان خود را از ستون باز نکنند تا اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله آنان را آزاد سازد؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من نیز سوگند یاد می کنم

که چنین کاری را نخواهم کرد مگر اینکه خداوند متعال به من اجازه دهد.(1) تا آنکه آیات مربوط نازل شد، خدا توبه آنها را پذیرفت و پیامبر صلی الله علیه و آله ریسمان آنها را از ستون مسجد باز کرد.

آنان به شکرانه قبولی این توبه و آزادی خود، همه اموال خود را به پیامبر صلی الله علیه و آله تقدیم کردند و گفتند: این همان اموالی است که به خاطر دلبستگی به آنها از شرکت در جهاد خودداری کرده ایم، همه اینها را از ما بپذیر و در راه خدا انفاق کن.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: هنوز دستوری در این باره بر من نازل نشده است، چیزی نگذشت دستوری رسید که پیامبر صلی الله علیه و آله قسمتی از اموال آنها را بگیرد و در بعضی از روایات آمده است یک سوم از اموال آنها را پذیرفت.

در پاره ای دیگر از روایات می خوانیم که آیه فوق درباره «ابولبابه» و راجع به داستان «بنی قریظه» است بنی قریظه گروهی از یهود بودند با او مشورت

ص: 123

کردند آیا تسلیم حکم پیامبر صلی الله علیه و آله بشوند یا خیر؟ او گفت: اگر تسلیم شوید همه شما را گردن می زند! سپس از این کار خود پشیمان شد، توبه کرد و خود را به ستون مسجدالنبی بست تا آنکه خدا توبه او را پذیرفت.(1)

همچنین در نهج البلاغه می خوانیم: «و من عهد علیه السلامالی بعض عمّاله و قد بعثه علی الصدقة».(1) و نیز آمده است: «و من وصیة له علیه السلامکان یکتبها لمن یستعمله علی الصدقات».(2)

امام علی علیه السلام به مأمور جمع آوری زکات خود می فرمود: به مردم بگو! ای بندگان خدا، ولیّ خدا مرا نزد شما فرستاده است تا حقّ خدا را که در اموال شماست بگیریم؛ پس آیا برای خداوند در اموال شما حقی هست تا آن را به ولی خود برسانم یا نه؟ «أرسلنی إلیکم ولیّ اللّه و خلیفته لاِخذ منکم حقّ اللّه فی أموالکم فهل للّه فی أموالکم من حقّ فتؤدّوه الی ولیّه؟».(3)

المتصدّق علی أعدائنا کالسارق فی حرم ربّنا عزّ و جلّ و حرمی].(1)

4- در روایت می خوانیم: به افراد ناصبی نیز زکات ندهید، مگر آنکه از زبان او بترسید و از طریق زکات بتوانید دین و آبروی خود را حفظ کنید، [فإذا عرفته بالنصب فلا تعطه إلاّ أن تخاف لسانه فتشتری دینک و عرضک منه].(2)

در روایات، کمک به نااهلانی که از طریق شعر و تهمت و امثال آن آبروی دیگران را مخدوش می کنند، نیز سفارش شده است، [کالشعراء و الوقاعین فی الأعراض تکفّونهم فهو محسوب لکم فی الصدقات].(3)

5- امام رضا علیه السلام فرمود: به کسانی که انحراف آنان نسبت به اهل بیت روشن و شناخته شده است، زکات ندهید:] و لا یجوز أن یعطی الزکاة غیر أهل الولایة المعروفین].(4)

6- به کسانی که واجب النفقه هستند، زکات نمی رسد:] و کلّ من هو فی نفقتک فلاتعطه].(5)

7- به افراد غنی، زکات پرداخت نمی شود: [لا تحلّ الصدقة لغنی].(6)

8- به صاحبان حرفه زکات نمی رسد: [إن الصدقة لا تحلّ لمحترف].(7)

9- به کسانی که انحرافات عقیده دارند، مثلاً برای خداوند جسم قائل شده اند، یا مردم را در اعمال خود مجبور می کنند و یا واقفیه و هفت امامی هستند، زکات پرداخت نمی شود.(8)

ص: 126

«العفو زکاة الظفر».(1)

«زکاة العلم نشره».(2)

«زکاة العلم بذله».(3)

«المعروف زکاة النعم».(4)

«العفو زکاة القدرة».(5)

«التواضع زکاة الشرف».(6)

«زکاة الجاه بذله».(7)

«زکاة المال الإفضال».(8)

«زکاة الجمال العفاف».(9)

«زکاة البدن الصیام و الجهاد».(10)

«زکاة الشجاعة الجهاد فی سبیل اللّه».(11)

«زکاة السلطان إغاثة الملهوف».(12)

«زکاة الیسار برّ الجیران و صلة الأرحام».(13)

«زکاة الصحة السعی فی طاعة اللّه».(14)

«زکاة النعم إصطناع المعروف».(15)

«زکاة العقل احتمال الجهال».(16)

ص: 128

می شود؛ البتّه به ابن السبیل شان نیز داده می شود البتّه دیدگاه مذاهب چهار گانه از اهل سنت را می توانید در کتاب الفقه الاسلامی و ادلته ج 8، ص 5902 مطالعه فرمائید که در آن آمده است: «سهم ذوی القربی و هم بنو هاشم من أولاد فاطمة و غیرها».

مفسران، ذیل آیه: «وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُم مِن شَیْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ إِن کُنتُمْ آمَنتُم بِاللّه وَمَا أَنْزَلْنا عَلَی عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ وَ اللّه ُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ».(1)

«و بدانید هرگونه غنیمتی که به شما رسد، خمس آن برای خدا و برای پیامبر و برای ذی القربی و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه است، اگر شما به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدایی حق از باطل، روز درگیری دو گروه (با ایمان و بی ایمان؛ یعنی روز جنگ بدر) نازل کردیم، ایمان آورده اید و خداوند بر هر چیزی قادر و تواناست».

موضوع مهمّی که در این آیه باید مورد بررسی دقیق قرار گیرد، این است که آیا لفظ «غنیمت» که در آیه آمده است تنها شامل غنایم جنگی می شود یا هرگونه درآمدی را در بر می گیرد؟

در پاسخ باید گفت که: آیه غنیمت معنی وسیعی دارد و هرگونه درآمد، سود و منفعتی را شامل می شود؛ زیرا معنی لغوی این لفظ عمومیت دارد و دلیل روشنی بر تخصیص آن در دست نیست. تنها چیزی که جمعی از مفسران اهل تسنّن روی آن تکیه کرده اند این

ص: 130

است که آیات قبل و بعد، در زمینه جهاد وارد شده است و همین موضوع قرینه می شود که آیه غنیمت نیز اشاره به غنایم جنگی باشد؛ در حالی که می دانیم شأن نزول و سیاق، عمومیّت آیه را تخصیص نمی زنند و به عبارت روشن تر هیچ مانعی ندارد که مفهوم آیه یک معنی کلی است بوده باشد(1)؛ آری اگر خمس درآمد سال داده شود، ثرمایه کلانی در خدمت بیت المال قرار می گیرد.

نیست: «لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ».(1)

یکی از انفاق های لازم، نیکی نسبت به پدر و مادر است به فرموده امیر المؤمنین علیه السلام: «بر الوالدین اکبر فریضة»:(2)

نیکی کردن به پدر و مادر بزرگ ترین فریضه است.

در باب افراد واجب النفقه، باید توجه داشت که آنان عبارت اند از:

پدر، مادر، فرزندان و همسر.

ص: 134

بازخواست قرار خواهد داد. در کلامی دیگر منسوب به آن حضرت آمده است: «ما رأیت نعمة موفورة إلاّ وإلی جانبها حقّ مضیع»:(1)

هیچ نعمتی انباشته و ذخیره نمی گردد مگر آنکه در کنار آن حقوقی پامال گشته است.

نتیجه: عمل به رهنمودهای الهی در باب انفاق های مالی اعم از واجب و مستحب، باعث می گردد تا حقوق دیگران اداء گردد و در نتیجه ثروت اندوزی صورت نگیرد و اگر در جائی ثروت اندوزی صورت گرفت نشان از تحقق خلاف است.

الف: حمایت مالی از فقراء در جهت دسترسی به امکانات کار و درآمد صحیح.

ب: حمایت مالی از فقراء در جهت تأمین معاش روزانه از راه بیت المال (به طور مستقیم).

ج: حمایت مالی از فقراء از راه پرورش علمی و عقلانی آنان در جهت دسترسی به روش صحیح کسب درآمد سالانه و تأمین ما یحتاج زندگی فردی و اجتماعی از راه فعالیت های اقتصادی.

د: تشویق و تحریص فقراء به کار و تلاش و پرهیز از تن پروری.

ه: هشدارهای لازم نسبت به عوامل فقر؛ از جمله پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهفرمود: «اللهمّ إنّا نعوذ بک... من الفقر و دواهیه».(1)

آری: یکی از طرق مبارزه با فقر، تشویق مردم به کار و تلاش و رونق بخشیدن صحیح به زندگی از راه های اسلامی است؛ آن حضرت فرمود: «نعم المال الصالح للرجل الصالح»: چه خوب است که مال صالح در اختیار آدم صالح باشد.(2)

علی بن شعیب می گوید: امام صادق علیه السلام از من پرسید: «من أحسن الناس معاشاً؟ قلت یا سیّدی أنت أعلم به منّی - فقال علیه السلام: یا علیّ من حسن معاش غیره فی معاشه، یا علی! من أسوأ النّاس معاشاً؟ قلت: أنت أعلم، قال: من لم یعش غیره فی معاشه.

یا علی! أحسنوا جوار النعم فإنّها وحشیّة...»:(3) چه کسی صاحب

ص: 137

بهترین زندگی است؟! گفتم ای سرور من! شما داناترید؛ آن حضرت فرمود: ای علی! کسی که زندگی دیگران در سایه زندگی او سامان یابد و سپس پرسید: چه کسی دارای زندگی بد است؟ گفتم شما داناترید؛ آن حضرت فرمود: کسی که دیگران در سایه زندگی او زندگی سامان یافته ای نداشته باشند و سپس فرمودند: ای علی! آنگاه که نعمت ها نصیب شما شد قدر آنها را بدانید و در بهره برداری صحیح (خدا پسندانه) از آنها بکوشید که اگر از دست برود (به علّت کفران و ناسپاسی) باز نخواهد گشت.

در کلامی از امام صادق علیه السلام آمده است: «إنّ من بقاء المسلمین و بقاء الإسلام أن تصیر الأموال عند من یعرف فیها الحق و یصنع فیها المعروف فإنّ من فناء الإسلام و فناء المسلمین أن تصیر الأموال فی أیدی من لا یعرف فیها الحقّ و لا یصنع فیها المعروف».(1)

چنانکه آن حضرت درباره تلاش گران در عرصه کار، زحمت و فعالیّت خداپسند فرمود: «التاجر الصدوق، مع السفرة الکرام البررة یوم القیامة».(2)

«من طلب الدّنیا حلالاً استعفافاً عن المسألة وسعیاً علی عیاله و تعطّفاً علی جاره، لقی اللّه و وجهه کالقمر لیلة البدر».(3)

* * *

آری: دقّت در زندگی مال اندوزان نشان می دهد که اگر مال اندوزی آزاد باشد، خطرهای بسیاری زندگی فرد و جامعه را تهدید می کند؛ رهنمودی از

ص: 138

امیرمؤمنان علیه السلام آمده است: «ان اعطاء هذا المال قنیة و ان امساکه فتنه»:(1)

انفاق مال و ثروت در راه خدا ذخیره و اندوخته اخروی است وخودداری از انفاق.

مصادیق مال اندوزی نخواهد بود و این چنین ثروتی در صورتی که دارای شرائط لازم دیگر باشد مایه سعادت دنیا و آخرت آدمی خواهد بود و در غیر این صورت (یعنی آنجا که دیگران در سایه زندگی آدمی به نوائی نرسند) آن زندگی بدترین زندگی است و صاحب آن از مصادیق مال اندوز خواهد بود.

ج: عدم استفاده خداپسند از ثروت، به نوبه خود ندامت و تأسف را به دنبال دارد.

می کردند بگمان آنکه پیش بینی مورد استثنائی را داشته باشند. [و عدّده ففیه وجوه أحدها أنّه مأخوذ من العدة و هی الذخیرة یقال أعددت الشیء لکذا و عددته إذا أمسکته و جعلته عدة و ذخیرة لحوادث الدهر].(1)

و به راستی از مهم ترین عوامل حرص و بخل و دنیاپرستی و رقابت های مخرّب و بسیاری از مفاسد اجتماعی همین ترس بی دلیل از فقر و تفاخر و برتری جوئی در میان افراد و قبائل و امت ها است.

و لذا در حدیثی از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله می خوانیم که فرمود: «ما أخشی علیکم الفقر و لکن أخشی علیکم التکاثر»: من از فقر بر شما نمی ترسم ولی از ثروت اندوزی بر شما بیم دارم.(2)

و نیز فرمود: «التکاثر (فی) الأموال، جمعها من غیر حقّها و منعها من حقّها و سدّها فی الأوعیة»: تکاثر، جمع آوری اموال از طرق نامشروع و خودداری از ادای حق آن و بستن آنها در خزینه ها و صندوقها است.(3)

در تفسیر نمونه می خوانیم، مفسران ذیل آیه «الَّذِی جَمَعَ مَالاً وَعَدَّدَهُ» بر این نکته تأکید دارند که؛ منظور از «عدّد» همان ذخیره کردن و اندوختن مال برای روز مبادا است که از راه امساک و نگهداری ثروت حاصل می گردد.

... آیه ناظر به فرد ثروت اندوزی است که مال را نه یک «وسیله»؛ بلکه در جایگاه یک «هدف»، می نگرد و در جمع آوری آن، هیچ گونه قید و شرطی را مدّ نظر ندارد؛ از راه حلال، حرام، تجاوز به حقوق دیگران، از راه رذیله و یا

ص: 142

شرافتمندانه، برای او فرقی ندارد؛ او فقط به تجمع ثروت می اندیشد و شخصیت خود را در آن می بیند... آنها مال را برای رفع نیازمندی نمی خواهند لذا هر چه بر مقدار اموالشان افزوده گردد، حرص شان بیشتر می شود.(1)

به نظر ما آنجا که آدمی چیزی را پیش خود نگاه می دارد و در آرزوی تورّم قیمت یا جنس آن می باشد در صورتی که از موارد مجاز شرعی نباشد مشمول آیه فوق خواهد بود.

پی آمدهای خطرناک آنها و همچنین از آثار حیات بخش طرق تعدیل ثروت از نگاه دین اسلام و نیز از فوائد و ثمرات تحقق تعدیل سخن می گوید.

4. اخلاق معیشتی از جلوه های اخلاقی ای که با حلّ مشکلات اقتصادی و راه های حصول ثروت ارتباط دارند سخن می گوید؛ بنابراین بسیاری از مباحث حیات بخش و سعادت آفرین اخلاقی را مورد توجّه خود دارد و ازا ین راه جامعه را به یک زندگی نوین و مورد نظر اسلام آشنا می سازد.

5. در نگاه اسلام، دنیا را باید برای آخرت، آباد داشت: [الدنیا مزرعة الآخرة] و از راه این آبادسازی هست که می توان آخرت را آباد کرد.

ص: 144

12. تفسیر طبری، محمد بن جریر طبری، (310 ه)، دارالفکر، بیروت، سال 1415 ه.

13. تفسیر مجمع البیان، فضل بن الحسن طبرسی، (548 ه)، مؤسسة الاعلمی، بیروت، چاپ اول، سال 1415 ه.

14. تفسیر نمونه، زیر نظر آیت اللّه مکارم شیرازی، دارالکتب الاسلامیة، تهران، چاپ شانزدهم، 1362 ش.

15. تفسیر یبضاوی، بیضاوی، (682 ه)، دارالفکر، بیروت.

16. تکلمة حاشیة ابن عابدین، علاء الدین ابن عابدین، (1306 ه)، دارالفکر، بیروت، سال 1415 ه.

17. تهذیب الاحکام، شیخ طوسی، (460 ه)، دارالکتب الاسلامیة، تهران، چاپ چهارم، 1365 ش.

18. جامع الاحادیث الشیعه، آیت اللّه العظمی سید حسین بروجردی، المطبعة العلمیة، قم، 1399 ه.

19. جامع الصغیر، جلال الدین سیوطی، (911 ه)، دارالفکر، بیروت، چاپ اول، سال 1401 ه.

20. جامع المقاصد، شیخ علی بن حسین کرکی، (940 ه)، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، چاپ اول، سال 1408 ه.

21. جواهر الکلام، محمد حسن جواهری، (1266 ه)، دارالکتب الاسلامیة، تهران، چاپ دوم، سال 1365 ش.

22. خصال، شیخ صدوق، (381 ه)، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، 1403 ه.

ص: 146

23. در المنثور، جلال الدین سیوطی (911 ه) دارالفکر، بیروت.

24. دروس الشرعیه، شهید أول محمد بن مکی عاملی، (786 ه)، مؤسسه النشرالاسلامی، قم، چاپ اول، سال 1412 ه.

25. دستور معالم الحکم، ابو عبداللّه محمد بن سلامة قضاعی، (454 ه)، مکتبة المفید، قم.

26. دعائم الاسلام، النعمان بن محمد بن منصور تمیمی مغربی، (363 ه)، دارالمعارف، مصر، 1383 ه.

27. روائع نهج البلاغه، جورج جرداق، مرکز الغدیر، قم، چاپ دوم، سال 1417 ه.

28. سنن ابن ماجه، محمد بن یزید قزوینی، (275 ه)، دارالفکر، بیروت.

29. سنن الدارمی، عبداللّه بن عبدالرحمن بن بهران دارمی، (255 ه)، مطبعة الاعتدال، دمشق، سال 1394 ه.

30. سیرة العلمیة، علی بن برهان الدین حلبی، (1044 ه)، دارالمعرفة، بیروت، سال 1400 ه.

31. شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید معتزلی، (656 ه)، دار احیاء الکتب العربیة، بیروت، چاپ اول، 1378 ه.

32. شرح نهج البلاغه، میرزا حبیب اللّه خویی، المکتبة الاسلامیة، تهران، چاپ سوم، 1397 ه.

33. عیون الحکم و المواعظ، علی بن محمد اللیثی الواسطی، (قرن 6 هجری)، دار الحدیث، قم، چاپ اول، 1376 ش.

ص: 147

34. غررالحکم و دررالکلم، عبد الواحد آمدی تمیمی، (505 ه)، دارالکتاب الاسلامی، قم، چاپ اول، 1426 ه.

35. فرهنگ لاروس، دکتر خلیل جرّ، ترجمه سیّد حمید طبیبیان، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، تهران، چاپ ششم، سال 1375 ش.

36. فرهنگ معین، دکتر محمد معین، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، تهران، چاپ نهم، سال 1375 ش.

37. فقه الاسلامی و ادلته، وهبه الزحیلی، دارالفکر دمشق، چاپ سوم، 1409 ه.

38. فیض القدیر، محمد عبدالرؤوف المناوی، (1331 ه)، دارالکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، 1415 ه.

39. کافی، محمد بن یعقوب کلینی رازی، (329 ه)، دارالکتب الاسلامیة، تهران، چاپ سوم، 1388 ه.

40. کشاف، جار اللّه محمد بن عمر زمخشری، (538 ه)، مکتبة المصطفی البابی الحلبی، مصر، سال 1385 ه.

41. کشف الغمه، علی بن عیسی اربلی، (693 ه)، دارالأضواء، بیروت، چاپ دوم، سال 1405 ه.

42. کنز العرفان، مقداد سیوری، (826 ه)، المکتبة المرتضویة، 1384 ه.

43. لغت نامه، علی اکبر دهخدا، سازمان لغت نامه، تهران، چاپ سوم، سال 1362 ش.

44. مبسوط، شیخ طوسی، (460 ه)، المکتبة المرتضویة، تهران، سال 1387 ه.

ص: 148

45. مجمع البحرین، فخر الدین طریحی، (1085 ه)، مکتب نشر الثقافة الاسلامیة، چاپ دوم، سال 1408 ه.

46. مجمع الفائدة والبرهان، مولی أحمد اردبیلی، (993 ه)، جامعه مدرسین حوزه علمیه، قم.

47. محجة البیضاء، مولی محسن فیض کاشانی، (1091 ه)، مؤسسة الاعلمی، بیروت، چاپ دوم، 1403 ه.

48. مسند احمد، احمد بن حنبل، (241 ه)، دار صادر، بیروت.

49. مصباح المنیر، أحمد بن محمد بن علی مقری فیومی، (770 ه)، انتشارات دار الهجرة، قم، چاپ اول، سال 1405 ه.

50. معجم الکبیر، سلیمان بن احمد بن ایوب لخمی طبرانی، (360 ه)، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم.

51. مغازی، الواقدی محمد بن عمر بن واقد، (207 ه)، نشر دانش اسلامی، سال 1405 ه.

52. من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، (381 ه)، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، 1404 ه.

53. میزان الحکمه، محمد محدی ری شهری، دارالحدیث، قم، چاپ اول.

54. نور الثقلین، عبد علی بن جمعه عروسی حویزی، (1112 ه)، مؤسسه اسماعیلیان، قم، چاپ چهارم، 1412 ه.

55. وافی، فیض کاشانی، (1091 ه)، مکتبة الامام أمیر المؤمنین علیه السلام،

اصفهان، چاپ اول، سال 1406 ه.

56. وسائل الشیعه، حرّ عاملی، (1104 ه)، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم،چاپ دوم، 1414 ه.

ص: 149