ص: 2

میثاق منتظران: شرحی بر زیارت آل یس جلد 1

مولف مهدی حائری (واصلی) قزوینی.

ص: 3

شَرِیکَ لَهُ، وَ أَنَّ مُحَمَّدا عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ لا حَبِیبَ إِلاّ هُوَ وَ أَهْلُهُ، وَ أُشْهِدُکَ یا مَوْلایَ أَنَّ عَلِیّا أَمِیرَ المُؤْمِنِینَ حُجَّتُهُ، وَ الحَسَنَ حُجَّتُهُ، وَ الحُسَیْنَ حُجَّتُهُ، وَ عَلِیَّ بْنَ الحُسَیْنِ حُجَّتُهُ، وَ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ حُجَّتُهُ، وَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ حُجَّتُهُ، وَ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ حُجَّتُهُ، وَ عَلِیَّ بْنَ مُوسی حُجَّتُهُ، وَ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ حُجَّتُهُ، وَ عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدٍ حُجَّتُهُ، وَ الحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ حُجَّتُهُ، وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ حُجَّةُ اللّه ِ، أَنْتُمُ الأَوَّلُ وَ الآخِرُ، وَ أَنَّ رَجْعَتَکُمْ حَقٌّ لا رَیْبَ فِیها یَوْمَ لا یَنْفَعُ نَفْسا إِیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْرا، وَأَنَّ المَوْتَ حَقٌّ، وَأَنَّ ناکِرا وَنَکِیرا حَقٌّ، وَأَشْهَدُ أَنَّ النَّشْرَ حَقٌّ، وَالبَعْثَ حَقٌّ، وَأَنَّ الصِّراطَ حَقٌّ، وَالمِرْصادَ حَقٌّ، وَالمِیزانَ حَقٌّ، وَ الحَشْ-رَ حَقٌّ، وَ الحِسابَ حَقٌّ، وَ الجَنَّةَ وَ النّارَ حَقٌّ، وَ الوَعْ-دَ وَالوَعِیدَ بِهِما حَقٌّ. یا مَوْلایَ شَقِیَ مَنْ خالَفَکُمْ وَ سَعِدَ مَنْ أَطاعَکُمْ، فَاشْهَدْ عَلی ما أَشْهَدْتُکَ عَلَیْهِ، وَ أَنَا وَلِیٌّ لَکَ بَرِیءٌ مِنْ عَدُوِّکَ، فَالحَقُّ ما رَضِیتُمُوهُ، وَ الباطِلُ ما أَسْخَطْتُمُوهُ، وَ المَعْرُوفُ ما أَمَرْتُمْ بِهِ، وَ المُنْکَرُ ما نَهَیْتُمْ عَنْهُ، فَنَفْسِی مُؤْمِنَةٌ بِاللّه ِ وَحْدَهُ لا شَرِیکَ لَهُ، وَ بِرَسُولِهِ وَ بِأَمِیرِ المُؤْمِنِینَ وَ بِکُمْ یا مَوْلایَ أَوَّلِکُمْ وَ آخِرِکُمْ، وَ نُصْرَتِی مُعَدَّةٌ لَکُمْ، وَمَوَدَّتِی خالِصَةٌ لَکُمْ، آمِینَ آمِینَ.

* * *

ص: 5

لِدِینِکَ، وَ انْصُرْ بِهِ أَوْلِیآئَکَ وَ أَوْلِیآئَهُ وَ شِیعَتَهُ وَ أَنْصارَهُ، وَ اجْعَلْنا مِنْهُمْ. اَللّهُمَّ أَعِذْهُ مِنْ شَرِّ کُلِّ باغٍ وَ طاغٍ، وَ مِنْ شَرِّ جَمِیعِ خَلْقِکَ، وَ احْفَ-ظْهُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْ-فِهِ وَ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمالِهِ، وَ احْرُسْهُ وَ امْنَعْهُ مِنْ أَنْ یُوصِلَ إِلَیْهِ بِسُوءٍ، وَ احْفَ-ظْ فِیهِ رَسُولَکَ وَ آلَ رَسُولِکَ، وَ أَظْهِرْ بِهِ العَدْلَ، وَ أَیِّدْهُ بِالنَّصْرِ، وَ انْصُرْ ناصِرِیهِ، وَ اخْذُلْ خاذِلِ-یهِ، وَ اقْصِ-مْ قاصِمِیهِ، وَ اقْصِمْ بِهِ جَبابِرَةَ الکُفْرِ، وَ اقْتُلْ بِهِ الکُفّارَ وَ المُنافِقِینَ وَ جَمِیعَ المُلْحِدِینَ، حَیْثُ کانُوا مِنْ مَشارِقِ الأَرْضِ وَ مَغارِبِها، بَرِّها وَ بَحْرِها، وَ امْ-لَأْ بِهِ الأَرْضَ عَدْلاً، وَ أَظْهِ-رْ بِهِ دِینَ نَبِیِّ-کَ صَلَّی اللّه ُ عَلَ-یْهِ وَ آلِهِ. وَ اجْعَلْنِی اللّهُمَّ مِنْ أَنْص-ارِهِ وَ أَعْ-وانِهِ وَ أَتْباعِهِ وَ شِیعَ-تِهِ وَ أَرِنِی فِی آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهِمُ السَّلامُ ما یَأْمُلُونَ، وَ فِی عَدُوِّهِمْ ما یَحْذَرُونَ، إِلهَ الحَقِّ آمِینَ یا ذَاالجَلالِ وَ الإِکْرامِ، یا أَرْحَمَ الرّاحِمِینَ.

* * *

ص: 7

اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا بابَ اللّه ِ وَدَیّانَ دِینِهِ

درِ [علم و معرفت] خداوند··· 64

تبلیغ سوره برائت··· 67

آنقدر در می زنم این خانه را··· 72

دادگر دین خداوند··· 74

اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا خَلِیفَةَ اللّه ِ وَناصِرَ حَقِّهِ

خلیفه خداوند··· 76

خلافت و امامت··· 76

خلافت در احادیث··· 78

چهارمین خلیفه··· 79

خلافت حضرت مهدی علیه السلام··· 81

گستره خلافت حضرت مهدی علیه السلام··· 81

غانم هندی··· 82

جوان خیبری··· 86

یاری گر حقّ خداوند··· 93

اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا حُجَّةَ اللّه ِ وَدَلِیلَ إِرادَتِهِ

حجّت خداوند··· 97

گفتگو ... آنگاه هدایت··· 99

ویژگی های حجّت خدا··· 103

خواست خداوند··· 106

اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا تالِیَ کِتابِ اللّه ِ وَتَرْجُمانَهُ

تلاوت گر کتاب خدا··· 110

تلاوت در نهج البلاغه··· 112

چه خوش است صوت قرآن··· 115

روشنگر حقایق قرآن··· 116

خانگی داند که اندر خانه چیست··· 116

اَلسَّلامُ عَلَیْکَ فِی آنآءِ لَیْلِکَ وَأَطْرافِ نَهارِکَ

ساعت های شب و روز··· 119

اقسام عبادت··· 121

نماز و دعای فَرَج··· 122

ص: 9

اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا بَقِیَّةَ اللّه ِ فِی أَرْضِهِ

حضرت بقیّة اللّه علیه السلام··· 126

امام باقر علیه السلام در سفر شام··· 128

تنها راه نجات··· 130

اعتنای تو··· 132

اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا مِیثاقَ اللّه ِ الَّذِی أَخَذَهُ وَوَکَّدَهُ

پیمان محکم خداوند··· 133

میثاق در قرآن··· 136

پیمان در ملکوت··· 137

پیمان ولایت در غدیر··· 139

اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا وَعْدَ اللّه ِ الَّذِی ضَمِنَهُ

وعده بزرگ خداوند··· 141

سعادت کامل جهانی··· 142

مهدی موعود علیه السلام··· 146

خیز که جان ها همه بر لب رسید··· 148

اَلسَّلامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا العَلَمُ المَنْصُوبُ وَالعِلْمُ المَصْبُوبُ

نشانه عظمت حق··· 150

شرط قبولی اعمال··· 151

دعای غریق··· 153

دانش فرو ریخته··· 154

علم سودمند··· 156

وَالغَوْثُ وَالرَّحْمَةُ الواسِعَةُ وَعْدا غَیْرَ مَکْذُوبٍ

دادرس درماندگان··· 160

نجات مردم بحرین··· 161

رحمت فراگیر··· 165

پرتوی از رحمت··· 169

وعده حتمی··· 171

وعده های توخالی··· 173

اَلسَّلامُ عَلَیْکَ حِینَ تَقُومُ

آن گاه که بپاخیزد··· 175

چرا قائم نامیده شد؟··· 177

ص: 10

بسم اللّه الرحمن الرحیم

مَنْ ماتَ وَلَمْ یَعْرِفْ إِمامَ زَمانِهِ ماتَ مِیتَةً جاهِلِیَّةً

هر کس امام زمان خویش را نشناسد و بمیرد،

پس به مرگ جاهلیت مرده است.

بسم اللّه الرحمن الرحیم

الحمد للّه واهب النعمة، والصلوة والسلام علی نبیّ الرحمة

وشفیع الأمّة، محمّد وآله الأئمّة، سیّما مولانا الإمام المنتظر

المهدیّ طاووس أهل الجنّة، وکاشف الکرب والمحنة

ومزیل الظلم والفتنة

و بیماران را رهایی و بهبود می بخشد، و به طور کلّی جامعه را به سوی خوبی ها وشایستگی ها سوق می دهد و از کجروی ها وپستی ها بازمی دارد.

علمای گرانقدر شیعه از دیرباز این زیارت شریف را در آثار خود نقل کرده اند، و پیوسته به حفظ و خواندن آن سفارش نموده اند، لذا شیفتگان حضرت بقیة اللّه الاعظم - عجّل اللّه فرجه الشریف - همواره به تلاوت آن مداومت داشته و دارند و از آثار و برکات بی پایان آن بهره ها یافته اند، و در بسیاری از بلاد شیعه، مجالسی به منظور خواندن آن برگزار می شود.

نسخه ای که مبنای این شرح قرار گرفته به روایت شیخ جلیل ابومنصور احمد بن علی بن ابی طالب طبرسی قدس سره (از علمای قرن پنجم هجری) در کتاب پُر ارج «الاحتجاج»(1)

می باشد که با اثر جاودانه «بحار الانوار»(2)

علاّمه شیخ محمّد باقر مجلسی قدس سره مراجعه و مقابله شده است.

شایان تذکّر است که سعی کرده ام تمامی مطالب این شرح مستند به دلایل عقلی و نقلی و در عین حال ساده و روان باشد، و از مباحثی که قابل فهم همگان نیست و اثبات آنها دشوار است، پرهیز نموده ام.

از درگاه خداوند عاجزانه مسئلت دارم که این کمترین خدمت را از بنده حقیر سراپا تقصیر خود بپذیرد و آن را ذخیره آخرتم قرار دهد، و خوانندگان عزیز را مشمول نظر و عنایت خاصّ حضرت ولی عصر - عجّل اللّه فرجه الشریف - سازد، و همه ما را در شمار یاران و خدمتگزاران حضرتش مقرّر بدارد و به سعادت دیدار آن چهره تابناک نایل فرماید.

چنانکه از خوانندگان محترم انتظار دارم مرا از دعای خیر فراموش ننمایند و از نقطه نظرهای سودمند خود بهره مندم سازند.

12 ربیع الاوّل/ 1420 ه-.ق

سید مهدی واصلی حائری

ص: 14

و حضرت امام رضا علیه السلام فرمودند: «هر امامی را به گردن دوستان و پیروانش پیمانی است که وفای به این پیمان، هنگامی به حدّ تمام و کمال می رسد که قبرهایشان را زیارت کند، پس هر که امامان را از روی علاقه زیارت نماید و به آنچه مورد خواست و رغبت آنان بوده تصدیق داشته باشد، روز قیامت شفیع او خواهند بود».

و احادیث بسیار دیگر که این وظیفه در آنها تأکید و آثار اخروی آن بیان گردیده است.

امّا آثار دنیوی: با توجّه به اینکه معصومین علیهم السلام الگوی مردم هستند، پس زیارت و دیدار ایشان در زمان حیاتشان و تشرّف به مزارشان بعد از وفاتشان، یکی از مهم ترین وسایل پرورش فکر و تصحیح و تکمیل اعتقاد و تهذیب نفس و تعدیل عمل است، و چه بسیار کسانی که در فکر یا عمل آنها خللی بوده و بر اثر زیارت یکی از معصومین، دگرگونی در آنها حاصل گردیده و از کارهای ناپسند و یا اندیشه های نادرست رهایی یافته اند، و از پرتو عنایت معصومین بهره گرفته در زندگی آنان تحوّلی پدید آمده است.

علاوه بر اینکه در زیارت معصومین علیهم السلام زمینه استجابت دعا و قضاء حوائج و شفای بیماران کاملاً فراهم است، حکایتهای بی شمار از این آثار و نتایج در کتاب ها و بر سر زبان ها بسی رایج است.

شایان ذکر است که زیارت معصومین علیهم السلام در صورتی که رفتن کنار قبورشان مقدور نباشد، از راه دور نیز انجام می گیرد، یا این که می توان دیگری را به نیابت از خود به زیارت فرستاد، چنانکه این امور بین مردم مؤمن و ملتزم به آداب دینی پیوسته معمول بوده است، و فقهای بزرگوار در بیان احکام زیارت نایب، فصلی را اختصاص داده اند.

گردیده. در مقدمه این زیارت چنین آمده است: «...هر گاه خواستید به وسیله ما به سوی خداوند توجه کنید و به ما روی آورید، پس همان گونه که خداوند فرموده است، بگویید: سَلامٌ علی آلِ یس...».

این زیارت با بیست و سه سلام آغاز شده که سلام اوّل به آل یس - یعنی عترت پاک پیامبر علیهم السلام - و سلام های بعدی هر یک با القاب و عناوین خاصّ حضرت مهدی علیه السلام می باشد، سپس با اظهار و اقرار اصول اعتقادی صحیح و گواه گرفتن امام عصر - عجّل اللّه فرجه الشریف - بر آنها و تجدید عهد وفاداری نسبت به اولیای دین، زیارت به پایان می رسد.

بعد از زیارت، دعایی است برای نورانیت زائر به انواع نورهای الهی که ترجمه بخشی از آن چنین است: «خداوندا! از تو می خواهم که درود فرستی بر محمّد، پیامبر رحمتت و [درود فرستی بر] کلمه نورت (آل محمّد علیهم السلام)، و دلم را به نور یقین و سینه ام را به نور ایمان و اندیشه ام را به نور نیّتهای خوب و تصمیمم را به نور دانش و نیرویم را با نور کار (شایسته) و زبانم را به نور راستگویی و... آکنده سازی...». آنگاه درخواست درود بر امام عصر - ارواحنا فداه - با توجّه به صفات حمیده آن بزرگوار، و دعا برای نصرت و حفاظت و تعجیل فرج و قیام آن حضرت، و پر شدن زمین از عدل و داد، و نابودی کفّار و منافقین و دشمنان دین.

این زیارت به تصریح بعضی از علماء، جامع و کامل و از بهترین زیارت های آن حضرت است که در همه اوقات و در هر مکان می شود آن را خواند، سندهای این زیارت را صحیح و معتبر دانسته اند و در مجامیع مهمّ حدیث و دعا نقل گردیده است.(1)

خداوند به ما توفیق دهد که به خواندن آن مداومت کنیم.

ص: 17

جواب سؤالات، امام زمان - ارواحنا فداه - عنایت فرموده اند و این ارمغان سعادت را مرقوم داشته اند، و شیعیان را به آن افتخار بخشیده اند.(1)

از خداوند منّان مسئلت دارم که روح شیخ حمیری و تمامی اصحاب و یاران ائمه اطهار علیهم السلام که واسطه رسیدن کلمات نورانی ایشان به نسلهای بعدی بوده اند را شاد گرداند و پاداش آنها را فزونی بخشد.

علی علیه السلام؛ توقیعی از امام کاظم علیه السلام؛ توقیعاتی از حضرت رضا علیه السلام؛ و چندین توقیع از حضرت جواد و حضرت هادی و حضرت عسکری علیهم السلام.(1)

مقاله نسبتا مبسوطی راجع به توقیعات طی ده بخش، در کتاب دایرة المعارف تشیّع نوشته ام که در اینجا فقط فهرست مطالب آن را یاد می کنم: رابطه اعجاز با توقیعات؛ استدلال به توقیعات؛ خطّ توقیعات؛ همه توقیعات توسّط نوّاب خاص ظاهر شده؛ مدّت خروج توقیع؛ مطالب مطرح شده در توقیعات؛ دفع خطر از شیعیان؛ بیزاری از منحرفان؛ توقیعات در کتابها و آثار بزرگان (منابع توقیعات)؛ نمونه ای از توقیعات.(2)

2 - همچنین رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: «لا یُرَدُّ دُعاءٌ أوَّلُهُ بِسْمِ اللّه ِ الرَّحْمنِ الرّحِیمِ، فَإِنَّ أُمَّتِی یَأْتُونَ یَوْمَ القِیامَةِ وَهُمْ یَقُولُونَ: بِسْمِ اللّه ِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، فَتُثْقلُ حَسَناتُهُمْ فِی المِیزانِ، فَیَقُولُ الأُمَمُ: ما أَرْجَحَ مَوازینَ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وسلم! فَیَقُولُ الأَنْبِیآءُ: إِنَّ ابْتِدآءَ کَلامِهِمْ ثَلاثَةُ أَسْمآءَ مِنْ أَسْمآءِ اللّه ِ تَعالی لَوْ وُضِعَتْ فِی کَفَّةِ المِیزانِ وَوُضِعَتْ سَیِّئآتُ الخَلْقِ فِی کَفَّةٍ أُخْری، لَرُجِحَتْ حَسَناتُهُمْ(1)

؛ هر دعایی که اوّل آن بسم اللّه الرّحمن الرحیم باشد، بازگردانده نمی شود [ و به طور مسلّم به اجابت می رسد ]، و به راستی که امّت من روز قیامت [ به محشر ] می آیند در حالی که بسم اللّه الرحمن الرحیم می گویند، پس حسنات آنان در ترازوی عمل سنگین می شود، امّتان دیگر گویند: چقدر ترازوهای امّت محمّد صلی الله علیه و آله وسلم سنگین است! پیامبران فرمایند: البته سرآغاز سخنان ایشان سه اسم از اسماء خداوند متعال است که اگر در یک کفّه ترازو نهاده شود و بدی های تمامی خلق در کفّه دیگر نهاده شود، به طور مسلّم حسنات ایشان [ به برکت این سه اسم مقدّس ] افزون تر [ و سنگین تر ] خواهد بود».

3 - امام صادق علیه السلام به صفوان جمّال فرمودند: «ما أَنْزَلَ اللّه ُ مِنَ السَّمآءِ کِتابا إِلاّ وَفاتِحَتُهُ: بِسْمِ اللّه ِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، وَإِنَّما کانَ یُعْرَفُ انْقِضآءُ السُّورَةِ بِنُزُولِ بِسْمِ اللّه ِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اِبْتِدآءً لِلأُخْری(2)

؛ خداوند هیچ کتابی از آسمان فرو نفرستاد، مگر اینکه سرآغاز آن بسم اللّه الرحمن الرحیم بود، و پایان یافتن سوره

فقط بدین گونه شناخته می شد که بسم اللّه الرحمن الرحیم به عنوان آغاز سوره دیگر نازل می گشت».

4 - همچنین امام صادق علیه السلام فرمودند: «لا تَدَعْ بِسْمِ اللّه ِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَإِنْ کانَ بَعْدَهُ شِعْرٌ(3)؛ بسم اللّه الرحمن الرحیم را وا مگذار، هرچند که پس از آن شعری باشد [ یعنی بخواهی شعری بخوانی یا بنویسی ].

ص: 22

5 - از امام صادق و امام رضا علیهماالسلام روایت آمده که فرمودند: «إِنَّ بِسْمِ اللّه ِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أَقْرَبُ إِلَی اسْمِ اللّه ِ الأَعْظَمِ مِنْ سَوادِ العَیْنِ إِلی بَیاضِها(1)؛ در حقیقت نزدیکی بسم اللّه الرحمن الرحیم به اسم اعظم خداوند، از سیاهی چشم به سفیدی آن بیشتر است.

امّا مردم نسبت به این مربّیان بزرگوار و هدایتگران شایسته و امانتدار بر دو دسته تقسیم گردیده اند: دسته ای به مخالفت و عناد و تمسخر و لجبازی و عصیانگری پرداخته اند و از آنان روی برتافتند و چه بسیار از داعیه های حق را به شهادت رساندند.

دسته دیگر - که همیشه در اقلّیت بوده اند - به امر خداوند تسلیم شده، و از اولیای حق پیروی کرده اند و به سعادت دنیوی و اخروی رسیده اند.

ریشه اصلی هرگونه بدبختی و گمراهی همین است که آدمی به راهنمایی مصلحان و خیرخواهان بی اعتنایی کند و به دلخواه خود، یا به تقلید از مفسدان و فریبکاران عمل نماید.

البته ما معتقدیم که در هر کار - ریز و درشت؛ دنیا و آخرت - شناخت صحیح و مهارت و خبرگی کامل مربوط به اولیای خدا است، و چنین نیست که امور دنیا و عمران و سیاست و تدبیر آن را از افراد یا احزاب انتظار داشته باشیم و تعالیم دینی را تنها به امور معنوی و اخلاقی و اخروی محدود بدانیم.

خداوند می فرماید: «وَکُنْتُمْ أَزْواجا ثَلاثَةً * فَأَصْحابُ المَیْمَنَةِ ما أَصْحابُ المَیْمَنَةِ * وَأَصْحابُ المَشْئَمَةِ ما أَصْحابُ المَشْئَمَةِ * وَالسّابِقُونَ السّابِقُونَ * أُولئِکَ المُقَرَّبُونَ»(1)

؛ و شما سه گروه باشید: [ یکی ] اصحاب یمین [ راستان و سعادتمندان ] که چقدر حالشان نیکو است، و [ دیگری ] اصحاب شمال [ اهل شومی و شقاوتمندی ] که چقدر احوالشان بد و ناخوشایند است، و [ یکی هم ] سابقین که از همه جلوترند، اینان در حقیقت مقرّبان [ درگاه الهی ] هستند.

چنانکه می بینید عدّه ای به عنوان سابقین نامیده شده اند، اینان از همه جلوترند و نزد خداوند مقرّب تر و نزدیک تر می باشند، به همین جهت خداوند ایشان را پیشوای مردم قرار داده، و الگوی بشر ساخته تا در همه اموربه آنان اقتدا کنند، و روش آنها را پیش گیرند. و کسانی که در مسیر سابقین (پیامبران و امامان علیهم السلام) گام برمی دارند اصحاب یمین هستند، آنان به همان نسبت که از سابقین پیروی کنند در دنیا و آخرت سعادتمند و رستگار خواهند بود و به درجات بلند ارتقا می یابند.

امّا گروه سوم - که قرآن مجید آنان را اصحاب شمال نامیده است - برخلاف سابقین رفتار می کنند، این گروه یا به طور کلّی منکر مقام و مسؤولیت سابقین هستند که کافر نامیده می شوند، و یا اینکه به زبان و به صورت ظاهر آنان را تصدیق می کنند، ولی در دل قبول ندارند و در باطن

ص: 25

مخالفت می نمایند که منافق خوانده می شوند، و یا اینکه از شناخت سابقین دور افتاده و بی بهره مانده اند که ضالّ و گمراه می باشند.

امیر مؤمنان علی علیه السلام نیز مردم را به سه گروه تقسیم کرده است. آن حضرت به یار بزرگوار خود کمیل بن زیاد نخعی رحمه الله فرمودند: «اَلنّاسُ ثَلاثَةٌ: فَعالِمٌ رَبّانِیٌّ، وَمُتَعَلِّمٌ عَلی سَبِیلِ نَجاةٍ، وَهَمَجٌ رِعاعٌ أَتْباعُ کُلِّ ناعِقٍ یَمِیلُونَ مَعَ کُلِّ رِیحٍ لَمْ یَسْتَضِیئُوا بِنُورِ العِلْمِ، وَلَمْ یَلْجَأُوا إِلی رُکْنٍ وَثِیقٍ(1)

؛ مردم سه دسته اند: [ نخست ] عالم ربّانی [ که پروردگارش به او علم آموخته است ] و طالب علمی که بر کناره راه نجات [ از جهل و نادانی دوری گزیده است ] و [ دسته سوم بسان ] مگسهای کوچک و ناتوان [ از همه جا بی خبر و آلوده به پلیدی ها ] پیروان هر آواز دهنده اند و به هر بادی که می وزد [ به این سوی و آن سوی ] متمایل می شوند، از نور دانش روشنی نگرفته اند و به پایه استواری پناه نجسته اند.

علمای ربّانی همان سابقین - یعنی انبیاء و اولیای خداوند - می باشند که خداوند آنان را به علم خود مجهّز نموده، و مسؤولیت سنگین رهبری خلق را برعهده ایشان نهاده است. بقیه مردم راهی جز این ندارند که از ایشان پیروی کنند و از طریق آنان به سوی حق روی آورند، که هرگاه از این حریم بیرون روند، به گرداب بلا و گرفتاری دچار گردند.

به همین جهت امام عصر - ارواحنا فداه - در مقدّمه زیارت با هشدار و تأکید، و با لحنی گلایه آمیز می فرمایند: «نه امر او [خداوند] را درمی یابید و می فهمید، و نه از اولیای او می پذیرید!»؛ یعنی باید به فرمان اولیای خدا گوش دل بسپارید ودر عمل به دستوراتشان بکوشید، تابه رستگاری نایل شوید.

چنانکه از حضرت امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمودند: «بَلِیَّةُ النّاسِ عَلَیْنا عَظِیمَةٌ، إِنْ دَعَوْناهُمْ لَمْ یَسْتَجِیبُوا لَنا، وَإنْ تَرَکْناهُمْ لَمْ یَهْتَدُوا بِغَیْرِنا(2)؛

ص: 26

گرفتاری [ و آزمون ] مردم بر ما سخت است که اگر آنان را فراخوانیم، اجابتمان نکنند، و چنانچه آنان را واگذاریم به غیر ما رهنمون نشوند.

همچنین مرحوم علاّمه مجلسی رحمه الله فرموده: حکمت، علوم حقّ یقینی است که مقرون به عمل باشد، چنانکه گفته اند: حکیم راست گفتار و درست کردار است، لهذا حضرت تفسیر فرمود به معرفت امام که سرمایه همه سعادت ها است و علوم یقینی را از او باید کسب نمود، و به طاعت خدا که عمل کردن علوم است.

و از اینجا معلوم می شود که حکمت آن علوم باطله نیست که جمعی از ارباب ضلالت به عقلهای قاصر خود استنباط کرده اند و حکمت نام نهاده اند، و اکثر شرایع انبیاء و کتب الهی را به آن برهم زده اند، و مردم را از معرفت کتاب الهی و احادیث رسول خدا و ائمّه هدی علیهم السلام محروم داشته اند، بدون علم به شرایع و دانستن مسایل ضروری، به سبب چند مسأله باطله خود را عالم و حکیم نام کرده اند.(1)

در قسمت بعدی اقتباس از دو آیه قرآن مجید صورت گرفته است:

در سوره مبارکه قمر آمده: «حِکْمَةٌ بالِغَةٌ فَما تُغْنِی النُّذُرُ»(2)؛ این حکمتی است رسا، امّا هشدارها [ یا هشدار دهندگان ] کفایت نکنند.

و در سوره مبارکه یونس آمده: «وَما تُغْنِی الآیاتُ وَالنُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ»(3)؛ امّا این آیات [ و نشانه ها ] و هشدارها [ و انذار کنندگان ] گروهی را که ایمان نمی آورند [ و لجاجت می کنند ] چه نتیجه دهد؟

گویی امام علیه السلام در اینجا توجّه می دهد که گفتنی ها گفته شده و دلایل استوار برای مردم بیان گردیده، اکنون وظیفه سنگینی برعهده آنها است که عصیان و عناد را واگذارند، و به پند و اندرز حکیمانه اولیای حق روی آورند و دستورات ایشان را به کار بندند، تا از تنگناها رهایی یابند، و گرنه

ص: 28

عذابهای الهی بر آنها نازل می شود و انذار کنندگان (انبیاء و ائمه علیهم السلام) عذاب را از آنها دفع نکنند، و نتیجه ای برای آنها نخواهند داشت.

اوّلین گرفتاری مردم به کیفر روی گرداندن از امام علیه السلام و نپذیرفتن پند حکیمانه او، همان کناره گیری و غیبت او از آنها است، که بر اثر آن انواع فتنه ها و سختی ها و کشتارها و جنایت ها و... بشر را احاطه کرده و جهان را به زندانی بزرگ و شکنجه گاهی همگانی مبدّل نموده است، از هر گوشه فریادمظلومی به گوش می رسد واز هرسوی دود فتنه ای به چشم می خورد.

امّا کسانی که ایمان نیاورند، دلهایشان تاریک و مرده است و هشدارهای اولیاء را نمی شنوند، همان گونه که فرعون و نمرود و عاد و ثمود به عصیانگری ادامه دادند، تا اینکه خداوند آنها را نابود کرد و مؤمنان را نجات بخشید، همین برنامه تکرار خواهد شد و این بار برای همیشه ستمکاران و بدکاران از بین می روند و مؤمنان شایسته دنیا را به علم و تقوی و درستکاری آراسته خواهند ساخت. به امید آن روز!.

از امام صادق علیه السلام روایت شده: «هر آنچه خدای - عزّوجلّ - را به آن یاد کردی و پیامبر را نام بردی، از نماز می باشد، و هرگاه بگویی: اَلسَّلامُ عَلَیْنا وَعَلی عِبادِ اللّه الصّالِحِینَ؛ در حقیقت از نماز خارج شده ای».(1)

و در حدیث دیگر است که ابوکهمس از آن حضرت علیه السلام پرسید: هرگاه در رکعت دوم نماز برای تشهد بنشینم و در آن حال بگویم: اَلسَّلامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا النَّبِیُّ وَرَحْمَةُ اللّه ِ وَبَرَکاتُهُ، آیا از نماز بیرون [ و منصرف ] شده ام؟ امام صادق علیه السلام فرمود: «خیر، ولی اگر بگویی: اَلسَّلامُ عَلَیْنا وَعَلی عِبادِ اللّه الصّالِحِینَ از نماز بیرون شده و آن را پایان داده ای».(2)

در غیر نماز نیز این ترتیب سلام گفتن وارد شده است، چنانکه در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده که فرمودند: «هنگامی که به منزل خود وارد شوی بگو: بِسْمِ اللّه ِ وَبِاللّه ِ و بر خانواده ات سلام کن، و اگر در منزل کسی نباشد، بگو: بِسْمِ اللّه ِ وَسَلامٌ عَلی رَسُولِ اللّه ِ وَعَلی أَهْلِ بَیْتِهِ، وَالسَّلامُ عَلَیْنا وَعَلی عِبادِ اللّه الصّالِحِینَ، که هرگاه چنین بگویی، شیطان از منزل تو فرار خواهد کرد».(3)

آنان ایمن نبود، و این شیوه در عرب ثابت و برقرار است و لذا سلام گفتن نشانه بیرون شدن از نماز و حلال شدن سخن گفتن، و مایه ایمنی از داخل شدن چیزی که نماز را باطل می کند، به درون آن است».

همچنین سلام از نامهای خداوند می باشد و از سوی نمازگزار بر دو فرشته که بر او موکّل هستند، واقع می گردد.(1)

یکی از علمای معاصر در حاشیه این حدیث شریف گفته است:

«حدیث یاد شده سرّ سلام در نماز و غیر آن را دربر گرفته است، و اینکه سلام اسم بابرکت خداوند است و حقیقت آن همچون سایبانی است که روی سرها سلامتی قرار می دهد و آنها را حفظ می کند، به همین جهت است که با «علی = بر» متعدّی شده است.

و هنگامی که حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلم در معراج نماز گزارد و پیامبران و فرشتگان به آن حضرت اقتدا کردند، پس از انجام سایر افعال نماز دستور یافت که تشهد بگوید، آنگاه خداوند بر آن حضرت چنین سلام داد: اَلسَّلامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا النَّبِیُّ وَرَحْمَةُ اللّه ِ وَبَرَکاتُهُ.

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم از روی فروتنی [ و درخواست سلام برای تمامی بندگان شایسته ] چنین گفت: اَلسَّلامُ عَلَیْنا وَعَلی عِبادِ اللّه الصّالِحِینَ.

خداوند فرمود: اَلسَّلامُ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَةُ اللّه ِ وَبَرَکاتُهُ.

و سلام حضرت مهدی علیه السلام بر خودش و بندگان شایسته، دعا و طلب و انشاء است، و هم ممکن است که خبر باشد [ از سلامتی و ایمنی خاص ] که آن حضرت در آنچه خبر دهد صادق است، و جز این نیست که آن بزرگوار حقیقت اصلی سلام است، و سایر افراد شایسته، فرع و شاخه ای از آن وجود شریف می باشند.

ص: 31

و سلام در مورد معصوم، همان عصمت است و نسبت به دیگران پاکی باطن و خلوص نیّت و صدق و صفا می باشد.(1)

بوی گل خود به چمن راهنما شد ز نخست

ورنه بلبل چه خبر داشت که گلزاری هست!

همچنین باید توجّه داشته باشیم که روی آوردن به غیر اولیاء - چنانکه مشرکین به بت ها رو کنند و آنها را مقرّب پندارند یا گمراهان که سران باطل ونفاق را به درگاه حق واسطه آورند - آدمی را از مسیر سعادت دورتر می سازد و بر تاریکی هایش می افزاید، و در وادی حیرت وا می گذارد.

در اینجا بی تناسب نیست که حکایت یکی از نیکبختان را بیاورم که در عصر غیبت کبری به دیدار مولایش تشرّف یافته و به عنایت آن حضرت به مذهب حق گرویده است.

ولی مادرم از اهل ایمان، من نیز مذهب آنها را داشتم، امّا به برکت حضرت حجّت صاحب الزمان - عجّل اللّه فرجه الشریف - شیعه شدم.

از علّت و نحوه تشیّع او سؤال کردم، جواب داد: اسم من یاقوت و شغلم روغن فروشی کنار پل حلّه است. در یکی از سالها برای خریدن روغن از شهر حلّه بیرون رفتم تا از صحرانشینان روغن تهیه کنم. چند منزل رفتم تا آنچه می خواستم خریدم و به اتفّاق عدّه ای از اهالی حلّه بازگشتم و در یکی از منزل ها که فرود آمدیم و خوابیدیم، وقتی بیدار شدم دیدم همه رفته اند و من در صحرای بی آب و علفی که درندگان بسیاری هم داشت تنها مانده ام. از آن جا تا نزدیک ترین آبادی چند فرسنگ راه بود، برخاستم و به راه افتادم ولی راه را گم کردم و متحیّر ماندم، از طرف دیگر از تشنگی و درندگان ترسان بودم. درمانده شدم و در آن حال به خلفا و مشایخ استغاثه کردم و از آنها کمک و شفاعت خواستم تا خداوند برایم فرج کند، ولی نتیجه ای نداد.

با خود گفتم: از مادرم شنیده ام که می گفت: ما امام زنده ای داریم که کُنیه اش اباصالح است، به فریاد گم شدگان می رسد و درماندگان و ضعیفان را کمک می کند، با خداوند پیمان بستم که به او پناهنده شوم اگر نجاتم داد به مذهب مادرم درآیم، پس او را صدا کردم و استغاثه نمودم، یک مرتبه کسی را دیدم عمامه سبزی بر سر داشت مانند این - به علفهای کنار نهر اشاره کرد - با من راه می رود، به من دستور داد که به مذهب مادرم درآیم و کلماتی فرمود (که مؤلّف کتاب آنها را فراموش کرده است).

آنگاه فرمود: به زودی به آبادی می رسی که آنجا همه شیعه هستند.

گفتم: ای آقای من! شما با من به آن آبادی تشریف نمی آورید؟

فرمودند: خیر! چون هزار نفر در اطراف بلاد به من پناهنده شده اند،

ص: 34

می خواهم آنان را خلاص کنم. سپس از نظرم غایب شد، کمی راه رفتم به آن آبادی رسیدم، مسافت زیادی تا آن جا بود که همسفرهایم روز بعد به آن جا رسیدند، از آن جا به حلّه بازگشتم و به نزد سیّد الفقها سیّد مهدی قزوینی - که قبرش پر نور باد - رفتم، و سرگذشت خودم را به او گفتم و احکام و مسائل دینی را از او آموختم، و از او پرسیدم: به چه عملی می شود بار دیگر آن حضرت را ببینم؟

فرمود: چهل شب جمعه به زیارت امام حسین علیه السلام برو. من هم شبهای جمعه به زیارت حضرت سید الشهداء علیه السلام می رفتم، یک نوبت از چهل بار باقی مانده بود. روز پنج شنبه از حلّه به کربلا رفتم ولی وقتی به دروازه شهر رسیدم، دیدم مأمورین ظالم از مردم گذرنامه می خواهند و خیلی هم سخت می گیرند. من نه گذرنامه داشتم و نه مبلغ آن را. چند بار خواستم به طور قاچاق از میان جمعیّت بگذرم، ولی نشد. در همین اثنا حضرت صاحب الامر - عجّل اللّه فرجه الشریف - را دیدم که در لباس طلبه های ایرانی با عمامه سفیدی بر سر داخل شهر است، به آن حضرت استغاثه کردم و کمک خواستم، آن حضرت بیرون آمد و مرا همراه خود به داخل شهر برد و دیگر او را ندیدم و با حسرت و تأسف بر فراقش ماندم.(1)

و از احمد بن ابراهیم روایت شده که گوید: به جناب ابوجعفر محمّد بن عثمان رحمه الله [دومین نایب خاص حضرت بقیّة اللّه علیه السلام ] اشتیاقم را به دیدار مولایمان بیان کردم. فرمود: با اشتیاق مایل هستی که آن حضرت را ببینی؟

گفتم: آری، فرمود: خداوند پاداش شوق تو را عنایت فرماید، و دیدن رویش را به آسانی و عافیت به تو روزی کند. ای ابوعبد اللّه! التماس مکن که او را ببینی زیرا در ایّام غیبت به دیدارش اشتیاق داری، و درخواست

ص: 35

مکن که با او همنشین گردی که این از عزائم الهی است و تسلیم بودن به آن بهتر است، ولی با زیارت به سوی او توجه کن.(1)

مرحوم آیت اللّه موسوی اصفهانی در توضیح جمله: «ای ابوعبد اللّه! التماس مکن که او را ببینی...» چنین فرموده: منظور دیدن آن حضرت به گونه امامان گذشته علیهم السلام است، یعنی هر وقت خواسته باشی این امر برایت فراهم باشد، و امّا اینکه درخواست دیدن آن حضرت به طور مطلق چیزی نیست که منع شده باشد، بلکه از وظایف متدیّنین است و رسیدنشان به این سعادت بسیار اتّفاق افتاده است. و شاهد بر آنچه گفتم، اینکه فرموده: «زیرا در ایّام غیبت به او اشتیاق داری، و درخواست مکن که با او همنشین گردی که این از عزائم الهی است...».

چون اگر دیدن آن جناب و همنشین شدن با حضرتش هرچند دربعضی از اوقات، از عزائم الهی و خواسته حتمی خداوند در مورد صاحب الزمان علیه السلام بود، برای هیچ کس از مؤمنین این امر اتفاق نمی افتاد، و این برخلاف چیزی است که مشاهده می شود، زیرا روایات وحکایات درمورد مؤمنین رستگار به دیدار آن بزرگوار علیه السلام سبب باور اهل یقین می باشد...(2)

بر آستان بنشین گر به خانه راهی نیست

کجا روی که جز این آستان پناهی نیست

اگر به شهد نوازد و گر به زهر کُشد

به غیر خوان عطایش حواله گاهی نیست

سراغ مشرق و مغرب نپرس در ره عشق

که هر طرف گذری جز به دوست راهی نیست(3)

ص: 36

النّاسِ»(1)؛ در بسیاری از رازگویی های ایشان خیری نیست مگر آنکه کسی به صدقه یا نیکوکاری یا اصلاح بین مردم وادارد.

و هم فرموده است: «وَلا تُؤْتُوا السُّفَهآءَ أَمْوالَکُمُ الَّتِی جَعَلَ اللّه ُ لَکُمْ قِیاما»(2)؛ و اموالتان را به افراد سفیه [ و کم خرد ]ندهید که خداوند شما را سرپرست آنها قرار داده است.

و [نیز] فرموده: «لا تَسْأَلُوا عَنْ أَشْیآءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ»(3)؛ از چیزهایی سؤال [ و پرس و جو ] نکنید که چون برایتان آشکار گردد، شما را اندوهگین سازد.(4)

2 - احمد بن محمّد بن ابی نصر بزنطی گوید: به حضرت ابوالحسن امام رضا علیه السلام عرض کردم: حسن بن محبوب زرّاد، از سوی شما نامه ای [ و پیامی ] آورد. امام علیه السلام فرمود: راست است [ آن پیام از ما است ] و مگو زرّاد

بلکه بگو: سرّاد، خداوند متعال فرموده است: «وَقَدِّرْ فِی السَّرْدِ»(5)؛ و در زره ساختن اندازه گیری دقیق انجام ده.(6)

توضیح اینکه: زرّاد و سرّاد هر دو به معنی زره ساز است که یکی از صنایع مهم در زمان قدیم بوده و از حضرت داود علیه السلام به یادگار مانده است.

حضرت امام رضا علیه السلام تعلیم فرمودند: کلمه ای را که در قرآن کریم به کار رفته است همان را به کار بریم.

و احادیث بسیار دیگر که در آنها ائمّه اطهار علیهم السلام از آیات قرآن کریم بهره گرفته اند و سخنان خود را به کلام ربّانی مستند نموده اند، که از جهت رعایت اختصار به همین مقدار اکتفا کردم.

از سوی دیگر در مجموعه ای از احادیث، خبرها بدون واسطه از خداوند متعال نقل شده است که در اصطلاح علم حدیث شناسی از این

ص: 38

قبیل احادیث به عنوان (حدیث قُدسی) یاد می کنند. این نامگذاری - که حاکی از طهارت و پاکی و عظمت این احادیث است - ، از جهت انتساب آنها به خداوند متعال می باشد که آن مفاهیم را فرموده است.(1)

برای تبرّک، یکی از احادیث قدسیه را در اینجا می آورم:

امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند می فرماید: «هیچ چیزی نیست مگر اینکه غیر خودم را وکیل قرار داده ام که آن را برگیرد به جز صدقه را، که خودم با دو دست [ قدرت و عنایتم ] آن را به سرعت می گیرم، تا آن جا که شخصی یک دانه خرما و یا نیمی از خرما را صدقه می دهد و من آن را برایش پرورش می دهم [ و بزرگ می کنم ] همان طور که کسی بچّه اسب و بچّه شتر خود را می پروراند، روز قیامت به او می رسد در حالی که همچون کوه اُحد و بزرگتر از کوه اُحد باشد».(2)

پس از این مقدّمه باید عرض کنم: کلام امام زمان - عجّل اللّه فرجه الشریف -که: «فَقُولُوا کَما قالَ اللّه ُ تَعالی...» شاید اشاره باشد به آیه کریمه: «سَلامٌ عَلی آل یس»(3)

و در این صورت گویی فقط همین جمله، کلام خداوند متعال است و بقیه جملات زیارت شریف، انشاء حضرت ولی عصر - ارواحنا فداه - می باشد.

احتمال دیگر اینکه: «قالَ اللّه ُ تَعالی» به همه جملات زیارت اشاره باشد که بلافاصله بعد از «سَلامٌ عَلی آلِ یس» به سلامهای دیگر و...

می پردازد، بنابراین می توان گفت: زیارت آل یس نیز از احادیث قدسیه است که توسط حضرت بقیة اللّه الاعظم - عجّل اللّه فرجه الشریف - برای شیعیان صادر گردیده است.

ص: 39

ابن شهرآشوب راجع به آیه کریمه: «سَلامٌ عَلی آلِ یس»(1)

فرموده است: گفته اند: الیاسین [ قرائت شود ] که مقصود الیاس و همراهان او باشند. نافع گوید: این قول باطل است، زیرا در مصحف (قرآن مکتوب) لام جدای از یاسین نوشته شده است. و [ برخی ] گفته اند: یاسین معنایش یا رجل (ای مرد) می باشد، و توضیح این قول آن است که [ پس از آن فرماید ]: «البته تو از فرستادگان خداوند هستی».

آنگاه اختلاف کرده اند [ که مقصود از آل چیست؟ ] بعضی گفته اند: کسانی هستند که پیرو دین کسی باشند، و به این آیه تمسّک نموده [ و استدلال کرده اند ]: «أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ العَذابِ»(2)؛ [ روز قیامت فرمان رسد: ] آل فرعون را به سخت ترین عذاب داخل کنید.

[ امّا این نظر را نمی توان پذیرفت، چنان که ] امام صادق علیه السلام فرموده است: «وَاللّه ِ ما عَنی إِلاّ أَبْنَتَهُ»(3)؛ به خدا سوگند که جز دختر فرعون، در این آیه منظور نیست.

و ابومحمّد نوبختی گفته است: شاید مقصود از آل فرعون کسانی از خاندان او باشند که بر کفر او بوده اند، و اگر آل محمّد علیهم السلام را پیروان آن حضرت بدانیم که نسبشان به آن حضرت نمی رسد، پس باید کسی که از جبرئیل علیه السلام پیروی کند، هم آل جبرئیل باشد. بنابراین حضرت محمّد صلی الله علیه و آله وسلم نیز از آل جبرئیل است! و نیز مسلمانان از آل نوح و ابراهیم و موسی و عیسی باشند، چون مسلمانان پیروان انبیاء هستند. همچنین هر کس در فقه از ابوحنیفه پیروی کند، باید از آل او به شمار آید!

و هم ابن عبّاس و مجاهد و ابن جبیر و اعمش و کلبی و نافع و یعقوب و ابوحازم و ابن مردویه و قشیری گفته اند: یاسین محمّد صلی الله علیه و آله وسلم است، و آل آن

ص: 41

حضرت، اهل اویند. و همین معنی از امیر المؤمنین و امام باقر و امام صادق علیهم السلام و زید بن علی قدس سره روایت شده است.

«إِنَّ اللّه َ اصْطَفی آدَمَ وَنُوحا وَآلَ إِبْراهِیمَ وَآلَ عِمْرانَ عَلَی العالَمِینَ * ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ»(1)؛ به راستی که خداوند آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برگزید، ذرّیه [ و دودمانی ] که بعضی از بعض دیگر به وجود آمده اند.

و اختلافی نیست در اینکه صدقه بر امّت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم حرام نمی باشد. [ بنابراین آل محمّد به کسانی که از نسل آن حضرت نیستند گفته نمی شود ]. و چون بر پیامبر و آلش علیهم السلام درود فرستند در کنار آن بر آل ابراهیم علیه السلام

درود می فرستند، پس جایز نیست که معصیت کاران در آنها داخل باشند.

و نیز [ فقها گویند: ] هرگاه مردی وصیّت کند که دارایی من برای آل من باشد. دارایی او را به خویشاوندانش می دهند. و اگر بگوید: مال من برای آل فلان و آل فلان باشد، مال او را به خویشاوندان [ و دودمان ] آن دو می دهند. و چنانچه بگوید: دارایی من از برای آل رسول علیهم السلام باشد، اموال او را به اصحاب انفال باید داد... .(1)

نتیجه این که: آل فقط بر فرزندان و دودمان شخص گفته می شود و در مورد پیروان و یاران و امّت و... به کار نمی رود.

شیخ طبرسی رحمه الله فرموده است: «و نیز گفته اند: یس معنایش ای انسان است که از ابن عباس و اکثر مفسّرین نقل شده است. و گویند: معنایش یا رَجُل (ای مرد) می باشد. [ این قول ] از حسن و ابوالعالیه منقول است، و گفته شده: معنایش یا محمّد صلی الله علیه و آله وسلم است. از سعید بن جبیر و محمّد بن الحنفیه روایت آمده.

و به قولی: معنایش یا سیّد الأوّلین والآخرین است. و گویند: این نام پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم است که این سخن از امیر المؤمنین و حضرت ابوجعفر [امام باقر] علیهماالسلام رسیده است... ».(1)

نام مقدّس یس از اسم هایی است که به رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم اختصاص دارد، چنانکه در حدیثی از امام باقر - یا امام صادق - علیهماالسلام آمده است که فرمودند: این [ نام شریف ] محمّد است که اذن داده شده تا به آن نام گذاری کنند، [ اما ] چه کسی به آنان رخصت داده که در خصوص یس نیز چنین کنند - یعنی به آن نام گذاری نمایند - در حالی که آن اسم پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم است.(2)

مرحوم علاّمه مجلسی رحمه الله در توضیح این حدیث شریف فرموده است: و می توان گفت: نام گذاری به اسم های اصلی ایشان ( پیامبران علیهم السلام ) جایز است، اما به القاب مخصوص آنان که به منظور تعظیم و تکریم بر آنان اطلاق گردیده، روا نیست. مانند: نبی، رسول، بشیر، نذیر، طه و یس. و این حدیث با اخباری که قبلاً گذشت که در آنها تأکید شده: (بهترین نام ها، اسم های پیامبران است) منافاتی با هم ندارند [ زیرا مقصود اسم های اصلی پیامبران است نه القاب مخصوص که اشاره به مقامات و شؤون پیامبری دارد ].(3)

ص: 45

و در آیه 130 سوره مبارکه صافّات، اکثر قرّاء «سَلامٌ عَلی آلِ یس»

خوانده اند، و رسم الخط قرآنی نیز گواه آن است، و چند تن از قرّاء «سَلامٌ عَلی إِلْ یس» به سکون لام خوانده اند و گفته اند: مقصود جمع الیاس می باشد که حضرت الیاس علیه السلام و امّت مؤمن او را شامل گردد.

وجوه دیگری نیز در این باره گفته اند، از جمله اینکه: الیاس پسر یاسین است، یا اینکه: یس نام قرآن است.(1)

ولی هیچ یک از این اقوال دلیل محکمی ندارد، نتیجه اینکه قرائت اکثر قرّاء که موافق رسم الخط قرآنی نیز هست صحیح می باشد، که در حدیث مناظره امام رضا علیه السلام با علمای عامّه در حضور مأمون چنین آمده است:

حضرت ابوالحسن امام رضا علیه السلام فرمودند: به من بگویید اینکه خداوند می فرماید: «یس * وَالقُرْآنِ الحَکِیمِ * إِنَّکَ لَمِنَ المُرْسَلِینَ * عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»(2)؛ یس؛ سوگند به قرآن حکمت بیان که تو البته از فرستادگان خداوند هستی، که به راه راست فرستاده شده ای. منظور از کلمه «یس» کیست؟

علماء گفتند: مقصود از «یس» حضرت محمّد صلی الله علیه و آله وسلم است، و هیچ کس در این باره تردیدی ندارد.

حضرت ابوالحسن علیه السلام فرمودند: بنابراین خدای - عزّوجلّ - به محمّد و آل محمّد علیهم السلام از این جهت فضیلت و امتیازی داده است که احدی نمی تواند به حقیقت توصیف آن دست یابد، مگر آنکه آن را تعقّل کرده و با میزان خرد سنجیده باشد، زیرا خداوند بر هیچ کس غیر از پیامبران سلام نکرده است. چنانکه فرموده: «سَلامٌ عَلی نُوحٍ فِی العالَمِینَ»(3) ؛ سلام باد بر نوح علیه السلام [ سلامی پیوسته ] در عالمیان. و هم فرموده: «سَلامٌ عَلی

ص: 46

اِبْراهِیمَ»(1) ؛ سلام بر ابراهیم علیه السلام. و نیز فرماید: «سَلامٌ عَلی مُوسی وَهارُونَ»(2) ؛ سلام بر موسی و هارون. امّا نفرمود: سلام بر آل نوح و آل ابراهیم و آل موسی و هارون، ولی فرموده است: «سَلامٌ عَلی آلِ یس»(3) ؛ سلام بر آل یس. - یعنی: آل محمّد علیهم السلام - .

مأمون گفت: البته من می دانستم که در کانون نبوّت شرح و بیان این مطلب هست... .(4)

و از ابن عبّاس روایت شده که در بیان آیه کریمه: «سَلامٌ عَلی آلِ یس»

فرموده است: سلام [ و درود ] از پروردگار عالمیان بر حضرت محمّد و آل محمّد علیهم السلام است و سلامتی [ و ایمنی ] در قیامت برای هر که ولایتشان را داشته باشد و از آنان پیروی کند.(5)

و روایات دیگر از طریق خاصّه و عامّه در این باره وارد شده، که به علت طولانی شدن بحث از آوردن آنها خودداری می کنیم.

لازم به تذکر است که آیه کریمه: «سَلامٌ عَلی آلِ یس» از آیاتی است که بر امامت مولای متقیان علی علیه السلام و فرزندان معصوم آن حضرت دلالت می کند، و تأکیدی است بر رشته محکم ولایت که به وجود شریف پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم متّصل است، چنانکه مرحوم علاّمه حلّی رحمه الله فرموده: «هفتاد و سوم [ از آیاتی که بر امامت حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام دلالت دارد ] «سَلامٌ عَلی آلِ یس» است. از ابن عبّاس آمده: [ یعنی ] آل محمّد علیهم السلام».

شهید قاضی نور اللّه تستری در توضیح کلام علاّمه حلّی و ردّ بعضی از ناصبیان فرموده است: «خداوند متعال در چند آیه از این سوره، شماری از

ص: 47

پیامبران را به سلام اختصاص داده و فرموده است: «سَلامٌ عَلی نُوحٍ فِی العالَمِینَ»(1)؛ «سَلامٌ عَلی اِبْراهِیمَ»(2)؛ «سَلامٌ عَلی مُوسی وَهارُونَ»(3) سپس فرموده: «سَلامٌ عَلی آلِ یس»(4). آنگاه سوره را چنین پایان داده: «سَلامٌ عَلَی المُرْسَلِینَ وَالحَمْدُ للّه ِِ رَبِّ العالَمِینَ»(5).

و پُر واضح است که سلام بر ایشان (آل یس) به طور جداگانه در اثنای سلام بر پیامبران و رسولان علیهم السلام، با صراحت تمام دلالت دارد که ایشان علیهم السلام در همان درجه آنان هستند، و کسی که در مرتبه و درجه آنان باشد جز امام معصوم نخواهد بود، پس این سخن نصّ (کلام صریح غیر قابل تأویل) است در امامت، و یا حداقل نصّ است در افضلیت.

و مؤیّد آن است آنچه ابن حجر در صواعق خود، به نقل از فخر الدین رازی آورده که او گفته است: اهل بیت پیامبر علیهم السلام در پنج چیز با آن حضرت مساوی هستند:

- در سلام، خداوند فرمود: «اَلسَّلامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا النَّبِیُّ». و نیز فرمود: «سَلامٌ عَلی آلِ یس».

- در صلوات و درود فرستادن بر آن حضرت و اهل بیتش علیهم السلام در تشهّد.

- در طهارت که [خطاب به آن حضرت] فرمود: «طه»(6)یعنی یا طاهر (ای پاک). و فرمود: «وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرا»(7).

- در تحریم صدقه [ صدقه بر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم جایز نیست، بر آل آن حضرت نیز حرام است ].

ص: 48

- و در محبّت، خداوند فرموده: «فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللّه ُ»(1). و فرموده است: «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرا إِلاَّ المَوَدَّةَ فِی القُرْبی»(2).(3)

مرحوم علاّمه شیخ محمّد حسن مظفّر، پس از نقل این گفتار چنین فرموده: البته موارد عمده و مهمّی که آل پیامبر با آن حضرت مساوی می باشند را واگذاشته است، از جمله اینکه: ایشان همچون پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم حجّت های الهی بر خلق می باشند، زیرا که ایشان خلفای دوازده گانه آن حضرت از قریش هستند، و (فخر رازی) فراموش کرده مباهله ایشان را همراه پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم، و عصمت ایشان را، و بسیاری از فضایل را که با آن حضرت مشارکت دارند، مانند: علم به آنچه در کتاب خدا هست و... .(4)

بی آلایش گردد - یعنی در زمین خصومت و اختلافی نخواهد ماند - و آنچه دوست دارند برایشان فراهم خواهد بود. و رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم این پیمان را از همه امامان و شیعیان گرفت، و سلام بر آن حضرت یادآوری این پیمان و تجدید آن با خداوند است، به امید آنکه خداوند در رسیدن وقت این پیمان تعجیل کند و سلامت [ و گشایش ] را با همه برکاتی که در آن پیمان بوده است، را برای شما زودتر رساند».(1)

بنابراین سلام به آل یس، درخواست تحقق یافتن پیمان الهی است که عالم را به ظهور حضرت ولی عصر - عجّل اللّه فرجه الشریف - از هرگونه آلودگی پاک سازد، و کاملاً سالم و بی آلایش گرداند، به امید آن روز.

ص: 50

داعی اللّه کسی است که به امر خداوند به سوی او دعوت می کند، زیرا هر کسی این اجازه را ندارد که مردم را به سوی خداوند دعوت نماید، به دلیل آیه کریمه که خداوند خطاب به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید: «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنّا أَرْسَلْناکَ شاهِدا وَمُبَشِّرا وَنَذِیرا * وَداعِیا إِلَی اللّه ِ بِإِذْنِهِ...»(1)؛ ای پیامبر! ما تو را فرستادیم گواه و مژده دهنده و هشدار دهنده و دعوتگر به سوی خداوند به فرمان او... .

گفتم: این مطلب را برایم بیان فرمایید، خداوند بر شما رحمت آرد! امام علیه السلام فرمودند: خداوند متعال دعوت به خودش را در کتابش به پیامبرش صلی الله علیه و آله وسلم خبر داده است، و دعوتگران به خودش را توصیف نموده و آن را چند درجه قرار داده که هر یک دیگری را معرّفی می کند، و از بعضی به بعض دیگر راه می یابند، و خداوند اوّل خودش به سوی خویش دعوت نموده و به طاعت و پیروی از فرمان خود فراخوانده است که فرموده: «وَاللّه ُ یَدْعُو إِلی دارِ السَّلامِ وَیَهْدِی مَنْ یَشآءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»(1)

؛ و خداوند فرا می خواند به سرای سلامت و هر که را خواهد به راه راست رهنمون می شود. در مرحله دوم رسول خود را به دعوت خوانده که فرموده است: «أُدْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالحِکْمَةِ وَالمَوْعِظَةِ الحَسَنَةِ وَجادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ»(2)

؛ به راه پروردگارت با حکمت و اندرز نیکو دعوت کن، و با آنان (= مخالفین) به بهترین روش مناظره بنمای.

یعنی: با قرآن [ که سراسر حکمت است و بهترین روش دعوت کن ] و

کسی که با فرمان خداوند مخالفت دارد و به غیر آنچه در کتاب خود امر کرده به سوی او دعوت می نماید، چنین کسی داعی اللّه نیست، و [نیز] درباره پیامبرش صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید: «وَإِنَّکَ لَتَهْدِی إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»(3)

؛ و به درستی که تو به راه راست هدایت می کنی. یعنی: دعوت می کنی.

آنگاه در مرحله سوم نیز دعوت به خودش را به وسیله کتابش بیان کرد و فرمود: «إِنَّ هذَا القُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ وَیُبَشِّرُ المُؤْمِنِینَ»(4)

؛ البته که آیه قرآن به استوارترین شیوه ها هدایت می کند. - یعنی: دعوت می کند - و مؤمنان

را مژده می دهد.

ص: 53

سپس یاد فرموده کسانی را که [ در مرحله ] بعد از خودش و پیامبرش صلی الله علیه و آله وسلم اذن داده تا به او دعوت کنند، آن جا که فرماید: «وَلْتَکُنْ

مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالمَعْرُوفِ وَیَنْهَونَ عَنِ المُنْکَرِ وَأُولئِکَ هُمُ المُفْلِحُونَ»(1)

؛ و باید که جمعی از شما به نیکی دعوت کنند و امر به معروف و نهی از منکر نمایند، و آنان همان رستگارانند.

در آیات دیگر، این جمع را شناسانده که کیستند و از کدام خاندان، خبر داده که ایشان از نسل ابراهیم و از دودمان اسماعیل، از ساکنان حرم الهی (مکّه مکرّمه) می باشند، از کسانی که هرگز غیر خداوند را نپرستیدند، آنان که دعا درباره ایشان مستجاب گردیده، دعای ابراهیم و اسماعیل علیهماالسلام، از اهل مسجد که خداوند راجع به ایشان در کتاب خود اعلام فرموده است: «إِنَّما یُرِیدُ اللّه ُ لِیُذْهِبَ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَیُطَهِّرَهُمْ تَطْهِیرا»(2)

همانا خداوند اراده کرده است که [ هر گونه ] پلیدی را از آنان دور ساخته و آنان را به طور کامل پاک گرداند. کسانی که پیش از این در وصف امّت ابراهیم علیه السلام توصیف نمودیم، همان جمعی هستند که مقصود ازقول خداوند می باشند آنجا که می فرماید: «أُدْعُوا إِلَی اللّه ِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَمَنِ اتَّبَعَنِی»(3)

؛ به خداوند دعوت می کنم من و هر آنکه پیروی از من نموده با بینش و بصیرت.

مقصود نخستین کسی است که بر ایمان به خداوند و تصدیق آن حضرت صلی الله علیه و آله وسلم به آنچه از سوی خداوند آورده است پیروی اش نمود، از امّتی که در میان آنها از بین آنها و به سوی آنها برانگیخته شد، [ نخستین کسی که از این امّت ] پیش از سایر خلق از او پیروی کرد، آنکه هرگز به خداوند شرک نورزید و ایمان خود را به ظلم - شرک - نیالود.

ص: 54

سپس خداوند پیروان پیامبرش صلی الله علیه و آله وسلم و پیروان این جمع را - که در کتاب خویش به امر به معروف و نهی از منکر توصیف نموده و آنان را دعوتگر به سوی خود قرار داده است - یاد فرمود و به آنان اذن داد که به او دعوت کنند و می فرماید: «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللّه ُ وَمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ المُؤْمِنِینَ»(1)

؛ ای پیامبر! خداوند و هر که از مؤمنان از تو پیروی کرد، برایت کافی است.

آنگاه پیروان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم از مؤمنین را چنین توصیف کرد که فرمود: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّه ِ وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدّآءُ عَلَی الکُفّارِ رُحَمآءُ بَیْنَهُمْ تَریهُمْ رُکَّعا سُجَّدا یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللّه ِ وَرِضْوانا سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْریة وَمَثَلُهُمْ فِی الإِنْجِیلِ»(2)

؛ محمّد رسول خداوند است و آنان که با اویند بر کافران سرسخت با یکدیگر مهربان هستند، آنان را پیوسته در حال رکوع و سجود می بینی که فزونی ثواب از خداوند و خشنودی او را خواستارند، در چهره هایشان از آثار سجده نشانه است، این توصیف آنان در تورات و توصیف ایشان در انجیل می باشد... .

پس از آن خبر داد که از این مؤمنان و هر کسی که چنین اوصافی دارد جان ها و اموالشان را خریداری نموده است، تا [ در ازای آن ] بهشت برای آنان باشد که در راه خدا مقاتله نمایند، پس [ دشمنان دین را ] بکشند و [ در راه خدا ] کشته شوند، وعده حقّی است که در تورات و انجیل و قرآن اعلام نموده است.

بعد از آن وفاداری ایشان را به عهد و پیمان خویش یادآور شده و فرموده است: «وَمَنْ أَوْفی بِعَهْدِهِ مِنَ اللّه ِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بایَعْتُمْ بِهِ وَذلِکَ هُوَ الفَوْزُ العَظِیمُ»(3)

؛ و چه کسی به پیمان خود از خداوند وفادارتر است؟ پس به این داد و ستد خود شادمانی کنید و همین است رستگاری بزرگ.

ص: 55

وقتی این آیه نازل شد: «إِنَّ اللّه َ اشْتَری مِنَ المُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الجَنَّةَ»(1)

؛ همانا خداوند از مؤمنان جان ها و اموالشان را خریداری نموده است، تا [ در ازای آن ] بهشت برای آنان باشد که در راه خدا مقاتله نمایند.

مردی از جای برخاست و به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم عرضه داشت: یا رسول اللّه! اگر مردی شمشیر خود برگیرد و به نبرد پردازد تا اینکه کشته شود جز اینکه این گناهان [ بزرگ ] را مرتکب می شود، آیا چنین کسی شهید است؟

خداوند - عزّوجلّ - [ آیه بعدی را ] بر رسول خود نازل فرمود: «اَلتّآئِبُونَ العابِدُونَ الحامِدُونَ السّآئِحُونَ الرّاکِعُونَ السّاجِدُونَ الآمِرُونَ بِالمَعْرُوفِ

وَالنّاهُونَ عَنِ المُنْکَرِ وَالحافِظُونَ لِحُدُودِ اللّه ِ وَبَشِّرِ المُؤْمِنِینَ»(2)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم جهادگران از مؤمنین را که چنین وصف و زیور دارند به شهادت و بهشت مژده داد و فرمود: «التّآئِبُونَ»؛ توبه کنندگان از گناهان، «العابِدُونَ»؛ آنان که جز خداوند را نپرستند و هیچ گونه به او شرک نورزند. «الحامِدُونَ»؛ کسانی که در هر حال در سختی و راحتی خداوند را حمد می کنند. «السّآئِحُونَ»؛ روزه دارانند. «الرّاکِعُونَ السّاجِدُونَ»؛ کسانی که نمازهای پنج گانه را مواظبت دارند و آنها را رعایت می کنند و رکوع و سجود آنها را به درستی انجام می دهند و در نمازها خشوع دارند و اوقات آنها را اهمیت می دهند. «الآمِرُونَ بِالمَعْرُوفِ»؛ پس از انجام عبادت ها دیگران را به کارهای شایسته وا می دارند و خود نیز عمل می کنند. «وَالنّاهُونَ عَنِ المُنْکَرِ»؛ دیگران را از کارهای ناپسند بازمی دارند و خود از آن کارها اجتناب می ورزند.

پس کسی که به این شرایط پایبند بوده و بر این حال کشته شده به شهادت و بهشت مژده داد، و خداوند متعال خبر داد که دستور جنگ نفرموده مگر افرادی را که واجد این شرایط باشند، آن جا که می فرماید:

ص: 56

«أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللّه َ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ * الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلاّ أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللّه ُ»(1)

به کسانی که مورد نبرد قرار گرفته اند أذن [ جهاد ] داده شده است و البته خداوند بر یاری [ و پیروزی ] آنان قطعا توانا است، آنانکه از شهرهایشان بیرون رانده شدند، چرا که می گفتند: پروردگار ما خداوند است... .

و فقط به مؤمنانی اذن داده شده که شرایط ایمان را که توصیف نمودیم، به پا داشتند، زیرا که رخصت جنگیدن داده نشده، مگر برای کسی که مظلوم و ستمدیده باشد، و ستمدیده نخواهد بود مگر آنکه مؤمن باشد، و مؤمن [ حقیقی ] نخواهد بود جز آنکه شرایط ایمان را به پای دارد، شرایطی را که خداوند بر مؤمنین و مجاهدین قرار داده است، پس اگر آن شرایط و اوصاف در او به حدّ کمال رسید، مؤمن خواهد بود، و اگر مؤمن باشد مظلوم است، و هرگاه مظلوم باشد اذن جهاد به او داده شده است، به دلیل فرموده خداوند: «أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَأَنَّ اللّه َ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ».

و چنانچه شرایط ایمان را به طور کامل نداشته باشد پس او ظالم است و از کسانی که ستمکارند و جهاد با چنین کسی واجب است تا اینکه توبه کند، و چنین کسی اذن جهاد و دعوت به خداوند - عزّوجلّ - ندارد، زیرا که او در شمار مؤمنان مظلوم نیست که در قرآن به آنان اجازه جنگ داده شده است... . و هر آنکه آن شرایط را برپای دارد مؤمن است و ستمدیده و مأذون به جهاد به آن معنی است، و هر که برخلاف آن باشد ظالم است و از ستمدیدگان نیست و به چنین کسی اذن قتال و نهی از منکر و امر به معروف داده نشده است، زیرا که برای این کارها شایستگی ندارد.

ص: 57

و نیز به چنین کسی اجازه داده نشده به سوی خداوند دعوت کند، چون نمی تواند با مثل خودش جهاد کند و مأمور شود که به خداوند دعوت نماید! چطور می تواند کسی مجاهد باشد در صورتی که مؤمنین به جهاد علیه او مأمورند، و جهاد برای او ناروا و ممنوع است؟ و نمی تواند به سوی خداوند دعوت کند کسی که دعوت دیگری به او متوجّه است که او را به توبه و پیروی از حق و امر به معروف و نهی از منکر فرا می خواند، و نشاید امر به معروف کند کسی که دیگری مأمور است تا او را به معروف فرا خواند، و روا نیست نهی از منکر نماید کسی که دیگری مأمور است تا او را از منکر بازدارد، [ خلاصه اینکه کسی سزاوار است به سوی خداوند دعوت کند که خودش از هر جهت فرمان الهی را به کار بسته است ]... .(1)

سدیر گوید: امام باقر علیه السلام به مسجد الحرام وارد می شدند و من در حال بیرون رفتن بودم که دستم را گرفتند، سپس به خانه کعبه رو کردند و فرمودند: ای سدیر! جز این نیست که مردم دستور دارند تا به سوی این سنگ ها بیایند و دور آنها طواف کنند، سپس به سوی ما روی آورند و ولایتشان را نسبت به ما اظهار نمایند، و چنین است قول خداوند: «وَإِنِّی لَغَفّارٌ لِمَنْ تابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صالِحا ثُمَّ اهْتَدی»(1)

؛ و من به طور حتم آمرزنده ام، هر آنکه توبه کند و ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد، آنگاه هدایت شود.

سپس امام علیه السلام با دست به سینه خود اشاره کرد: به ولایت ما [ هدایت شود ]. آنگاه فرمود: ای سدیر! کسانی که مردم را از دین خداوند بازمی دارند به تو نشان می دهم. پس به ابوحنیفه و سفیان ثوری نظری افکند که در آن زمان حلقه هایی در مسجد داشتند و گروهی را دور خود جمع کرده بودند، فرمود: اینان بازدارندگان از دین خداوند هستند که نه هدایتی از خداوند و نه کتاب روشنی دارند، این اشخاص پلید اگر در خانه های خود می نشستند، مردم به جستجو می پرداختند و کسی را نمی یافتند که از خداوند و رسول او برایشان خبر دهد تا اینکه به ما می رسیدند، ما به آنها از خدا و رسول خبر می دادیم [ و ایشان را به حق رهنمون می شدیم ].(2)

راجع به دعوت امام عصر - ارواحنا فداه - مطالب دیگری نیز باید بیان گردد، ولی چون بحث طولانی شده، سایر مباحث را به جای دیگر موکول می نمایم و در خاتمه این فصل به نقل عبارتی از مرحوم نهاوندی می پردازم: و از جمله اسامی آن حضرت داعی است، چنانکه در «هدایة» نیز از القاب شمرده، و در زیارت مأثوره آن جناب است: «اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا

ص: 59

داعِیَ اللّه ِ»، و آن جناب داعی است از جانب خداوند خلایق را، برای خداوند به سوی خداوند، و انجام این دعوت را به آن جا رساند که نگذارد در دنیا دینی مگر دین جدّ بزرگوار خود صلی الله علیه و آله وسلم، و به وجود و دعوت او ظاهر شود، صدق وعده صادق الوعد که: «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ...».(1)

شیخ فخر الدین طریحی گوید: «والربّانیّون» یعنی کاملان در علم و عمل. ابوالعبّاس احمد بن یحیی گفته است: بدین جهت فقها را ربّانیّون خوانده اند که علم را برپای می دارند.(1)

واژه ربّانی به صیغه جمع: «ربّانیّون -ربّانیّین» در قرآن کریم سه بار آمده است، (سوره آل عمران: آیه 80؛ سوره مائده: آیات 44 و 63).

مولای متّقیان علی علیه السلام فرمودند: «اَلنّاسُ ثَلاثَةٌ: فَعالِمٌ رَبّانِیٌّ، وَمُتَعَلِّمٌ عَلی سَبِیلِ نَجاةٍ، وَهَمَجٌ رُعاعٌ، أَتْباعُ کُلِّ ناعِقٍ»(2)

؛ مردم سه دسته اند: عالم ربّانی، و علم آموزی که به راه نجات گام نهاده است، و مگسان کوچک و ناتوانند که هر آواز کننده ای را پیرو هستند.

از مقابله متعلّم (علم آموز) با عالم ربّانی به دست می آید که ربّانی وصف عالم است و به معنی مربّی به کار رفته است.

در احادیث عنوان ربّانی بر ائمّه اطهار علیهم السلام اطلاق گردیده، چنانکه از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم روایت شده که در خطاب به امیر المؤمنین علیه السلام فرمودند: «تو ربّانی این امّت هستی». و در روایت دیگر آمده: «یا علی! تو هشدار دهنده امّت منی و تو ربّانی آنهایی، و تو یا علی ذوالقرنین ایشان می باشی».(3)

و از محمّد بن الحنفیه روایت است که گفت: هنگامی که پدرم حضرت امیر المؤمنین علیه السلام وفات یافت، ابن عبّاس فرمود: «اَلیَوْمَ ماتَ رَبّانِیُّ النّاسِ وَالأُمَّةِ(4)

؛ امروز مربّی خلق و امّت و برپای دارنده علم درگذشت».

ابوعمرو زبیری گوید: امام صادق علیه السلام فرمودند: راستی که از [ مهمترین ] شرایط استحقاق امامت طهارت و پاکی از گناهان و زشتی هایی است که

ص: 61

مایه عذاب دوزخ می باشند، سپس [ شرط مهم دیگر ] علم روشنگر نسبت به تمامی آنچه امّت به آن نیاز دارند از حلال و حرام، و آگاهی از کتاب [ آسمانی ] امّت از عامّ و خاصّ و محکم و متشابه آن و دقایق علم و غرایب تأویل و ناسخ و منسوخ قرآن.

من پرسیدم: چه دلیلی دارد که امام باید این شرایط را داشته باشد؟

امام علیه السلام فرمود: قول خداوند نسبت به کسانی که اذن داده [ در امور دینی ] حکمرانی کنند، و آنان را سزاوار این کار دانسته است که فرماید: «إِنّا أَنْزَلْنَا التَّوْراةَ فِیها هُدیً وَنُورٌ یَحْکُمُ بِهَا النَّبِیُّونَ الَّذِینَ أَسْلَمُوا لِلَّذِینَ هادُوا وَالرَّبّانِیُّونَ وَالأَحْبارُ...»(1)

؛ البته ما تورات را فرو فرستادیم که در آن هدایت و نور است، پیامبرانی که تسلیم امر خداوند می باشند و ربّانیون و احبار برای یهود به آن داوری کنند.

و ایشان «ربّانیّون» امامان هستند که مردم را به علم خود پرورش می دهند و تربیت می کنند، و «احبار» علما هستند که در مرتبه پایین تر از ربّانیّون قرار دارند، آنگاه خداوند خبر داد که: «بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ کِتابِ اللّه وَکانُوا عَلَیْهِ شُهَدآءَ»(2)

؛ بر وفق آنچه از کتاب الهی به ایشان سپرده شده [ و حفاظت آن از ایشان خواسته شده ] و بر آن گواهند، داوری کنند. و نفرمود: به وسیله آنچه از کتاب الهی بر ایشان نهاده شده است.(3)

نکته ای که در پایان حدیث شریف بیان شده این است که حفاظت کتاب الهی از ربّانیّون - یعنی امامان - خواسته شده، و این کار از کسی ساخته است که از جهت لفظ و معنی بر کتاب الهی آگاه باشد و تمامی احکام آن را بداند، و اگر می فرمود: «بِما حُمِّلُوا» این مرتبه از آن استفاده نمی شد.

ص: 62

خلاصه اینکه ربّانیّون امامان علیهم السلام هستند که خود عالم کامل می باشند و مردم را به علم و عمل خویش پرورش می دهند.

و امّا خصوص حضرت بقیّة اللّه - ارواحنا فداه - بیش از سایر ائمّه، مردم را پرورش می دهد و به مسیر کمال رهنمون می گردد، بلکه در پرورش و کمال همه موجودات نقش عمده ای دارد، لذا در این فراز می خوانیم: «وَرَبّانیَّ آیاتِهِ» و هر یک از مخلوقات الهی خود آیتی و نشانه ای از او است.

وَفِی کُلِّ شَیْءٍ لَهُ آیَةٌ

تَدُلُّ عَلی أَنَّهُ واحِدُ

و در هر چیزی او را نشانه ای است که بر یگانگی او دلالت می کند.

تربیت آن حضرت - عجّل اللّه فرجه الشریف - از جهت کیفیت نیز فوق العاده است، زیرا که در زمان ظهور آن بزرگوار به دست عنایت او خردهای مردم کامل می شود و علم و دانش آنان توسعه می یابد تا آن جا که زنان پرده نشین هم به درجه بلند فقاهت نایل می شوند و از معارف دین آگاه خواهند بود، و حتّی حیوانات به یکدیگر آسیب نخواهند رسانید. به امید آن روز.

ص: 63

و از حضرت امیر المؤمنین علی علیه السلام وارد شده فرمودند: «نَحْنُ الشِّعارُ وَالأَصْحابُ وَالخَزَنَةُ وَالأَبْوابُ، وَلا تُؤْتَی البُیُوتُ إِلاّ مِنْ أَبْوابِها، فَمَنْ أَتاها مِنْ غَیْرِ أَبْوابِها سُمِّیَ سارِقا(1)؛ ماییم [همچون] جامه به تن چسبیده و اصحاب حقیقی و گنجینه داران و درها [ ی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ] که به خانه ها درنیایند مگر از درهای آنها، و هر آنکه از غیر درهای آنها وارد آید، دزد خوانده می شود».

و شیخ طبرسی رحمه الله به نقل از اصبغ بن نباته آورده که گوید: در محضر امیر المؤمنین علی علیه السلام نشسته بودم که عبد اللّه بن الکَوّا وارد شد و عرضه داشت: یا امیر المؤمنین! معنی قول خداوند - عزّوجلّ - چیست که فرماید: «وَأْتُوا البُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها(2)؛ و خانه ها را از در وارد شوید.؟

امیر المؤمنین علیه السلام فرمودند: ماییم آن خانه ها که خداوند دستور فرموده وارد آنها شوید [ و در پناه آنها قرار گیرید ] و ماییم باب [ علم و معرفت و رحمت و قرب ] الهی، پس هر که با ما بیعت کند و به ولایت ما اقرار نماید، از آن در وارد شده و کسی که با ما مخالفت دارد و دیگران را بر ما ترجیح دهد، از پشت خانه ها و از غیر راه آنها وارد شده است.(3)

ابوحمزه ثمالی گوید: حضرت امام زین العابدین علیه السلام فرمودند: «بین خداوند و حجّت او حایل و مانعی نیست، و خداوند را نسبت به حجّتش پرده و حجابی نمی باشد، ماییم درهای خداوند و...».(4)

و از حضرت امام باقر علیه السلام در توضیح معنی مقصود از عنوان «بابُ اللّه ِ» روایت آمده است: «معنایش این است که خداوند توسط پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و جانشینان پس از او، از آفریدگانش پوشیده و مستور است [ که پیامبر و ائمّه علیهم السلام همانند حجاب و دری بین خدا و خلق قرار دارند ] و هر علمی را

ص: 65

که می دانست آفریدگانش به آن نیازمند هستند، به ایشان (پیامبر و ائمّه علیهم السلام) عطا کرد و هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم تمامی آن علوم و حکمت را به علی علیه السلام سپرد، چنین فرمود: «أَنَا مَدِینَةُ العِلْمِ وَعَلِیٌّ بابُها(1)؛ من شهر علم هستم و علی علیه السلام در [ ومدخل ] آن است».

و خداوند بر خلق خود واجب ساخت که در برابر علی علیه السلام اظهار تذلّل و درماندگی کنند [ و دست نیاز به سوی او بگشایند ] با این فرمان که: «أُدْخُلُوا البابَ سُجَّدا وَقُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَکُمْ خَطایاکُمْ وَسَنَزِیدُ الُمحْسِنِینَ»(2)

؛ از در با فروتنی و به خاک افتادن وارد شوید و حِطّه (خداوندا گناهانمان را بیامرز) بگویید، که خطاهایتان را می پوشانیم [ و می آمرزیم ] و نیکوکاران را می افزاییم.

یعنی: کسانی که راجع به فضیلت و مزیّت و بلندی مرتبه آن در، تردید نمی کنند. [ عنایت خود را می افزاییم ].(3)

همچنین امام صادق علیه السلام فرمودند: «خداوند ابا دارد [ و نمی خواهد ] که کارها را بدون اسباب فراهم آورد، پس برای هر چیزی سبب و وسیله ای قرار داد، و برای هر سببی شرح و تفسیری نهاد و بر هر شرح نشانه ای ساخت و برای هر نشانه ای دری گویا مقرّر داشت که جمعی آن را شناختند و عدّه ای نسبت به آن جهل ورزیدند، آن در گویا رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم است و ما».(4)

روند علل و اسباب سعادت و نیک بختی بشر در این حدیث شریف تشریح گردیده است، خداوند تنها وسیله سعادت را معرفت و پیروی از خدا و رسول مقرّر داشته، و برای این وسیله شرح و آیین نامه ای ساخته که آن قوانین و مقرّرات دینی است، و برای این شرح نشانه - یا دانشی - قرار داده که آن قرآن کریم است، و برای قرآن درِ گویایی نهاده که آن پیغمبر و

ص: 66

ائمّه اطهار علیهم السلام می باشند، بنابراین هر که سعادت و رستگاری را می جوید لازم است از این راه وارد شود و روی به این در آورد.

و در حدیث دیگر از امام صادق علیه السلام آمده که فرمود: «خدای - عزّوجلّ - ما را آفرید و خلقت ما را نیکو قرار داد، و ما را صورت گری نمود و صورتمان را نیکو ساخت، و ما را دیده بینای خویش میان بندگانش قرار داد، و زبان گویایش بین خلایق مقرّر داشت [ تا معارف و حلال و حرام او را بیان سازیم ] و دست مهر و رحمت گسترده او بر سر بندگانش، و هم وجه خود که از طریق آن به سوی او روی آورند و دری که او را نشان دهد قرار داد، و...».(1)

و نیز از آن حضرت روایت شده که فرمودند: «اوصیای پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم درهای خداوند هستند که از طریق آنها به [حریم قرب ]او می توان راه یافت، و اگر آنان نبودند، خدای - عزّوجلّ - شناخته نمی شد، و به وسیله آنها خداوند بر آفریدگانش احتجاج نموده [ و حجّت و برهان آورده است ]».(2)

آری، امامان علیهم السلام تنها درِ علم و معرفت خداوند و شناخت احکام و دستورات الهی هستند و هر چه از غیر طریق ایشان است، باطل و مردود می باشد، امّا افسوس که امروز عموم مردم از محلّ استقرار این باب اللّه بی خبرند و در انتظار زمانی به سر می برند که خداوند او را آشکار سازد و در دعای ندبه می خوانند: «أَیْنَ بابُ اللّه ِ الَّذِی مِنْهُ یُؤْتی؟!؛ کجاست آن درِ [ علم و معرفت و رحمت و عنایت ] خداوند که از آن وارد شوند؟».

در پایان این فصل به منظور بیان نقش مهم باب اللّه در تمامی شئون دین، یکی از قضایای تاریخی حسّاس را در اینجا می آورم:

«هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم بخش نخستین سوره برائت را توسط ابوبکر به سوی اهل مکّه فرستاد، جبرئیل علیه السلام بر آن حضرت فرود آمد و عرضه داشت: ای محمّد صلی الله علیه و آله وسلم! خداوند به تو فرمان می دهد که این شخص - ابوبکر - را نفرستی، و باید علی بن ابی طالب علیهماالسلام بر این کار

برانگیزی که غیر او احدی نمی بایست از سوی تو ابلاغ رسالت نماید.

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به علی علیه السلام دستور فرمود که خود را به ابی بکر برساند و سوره را تحویل بگیرد و آن حضرت از مدینه حرکت کرد و به سرعت خود را به ابی بکر رسانید و سوره را از او گرفت و به او فرمود: به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بازگرد. ابوبکر پرسید: آیا راجع به من چیزی وارد شده؟ علی علیه السلام فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم تو را خبر خواهد داد.

ابوبکر به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بازگشت و عرضه داشت: یا رسول اللّه! در من نمی دیدی که بتوانم این پیغام را از سوی تو به جای آورم؟ پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: خداوند امتناع داشت که غیر از علی بن ابی طالب علیهماالسلام آن را ادا کند. ابوبکر در این باره سخن بسیار گفت [ و اعتراض را ادامه داد ]. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم به او فرمودند: چگونه آن پیغام می رساندی در حالی که تو همراه من در غار بودی؟! [ یعنی آن قدر در غار واهمه داشتی و بی قرار بودی تا اینکه من تو را آرام کردم و حال آنکه هنوز با مشرکین روبرو نبودی و به من تأسی ننمودی، پس حالا چطور می توانستی این فرمان را به تنهایی اجرا کنی؟ ].

پس علی علیه السلام به راه خود ادامه داد تا به مکّه وارد شد و از آن جا به عرفات رفت و مناسک را به جای آورد تا قربانی کرد و سر بتراشید، و بر دامنه کوه معروف به شعب بالا رفت و سه بار اعلام کرد: ای مردم! نمی شنوید؟! من فرستاده رسول خدا به سوی شمایم، سپس قرائت کرد:

ص: 68

«بَرآءَةٌ مِنَ اللّه ِ وَرَسُولِهِ إِلَی الَّذِینَ عاهَدْتُمْ مِنَ المُشْرِکِینَ * فَسِیحُوا فِی الأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللّه ِ وَأَنَّ اللّه َ مُخْزِی الکافِرِینَ * وَأَذانٌ مِنَ اللّه ِ وَرَسُولِهِ... إِنَّ اللّه َ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(1)

؛ فرمان بیزاری است از سوی خداوند و رسول او به کسانی از مشرکین که با آنها پیمان بسته اید، پس چهار ماه [ شما مشرکین می توانید ] در زمین [ یعنی سرزمین مکّه ] سیر کنید، و بدانید که شما نمی توانید خداوند

را به عجز آورید و خداوند خوار کننده کافران است، و این اعلامی است از خداوند و رسول او... البته که خداوند آمرزنده مهربان است.

تا نُه آیه از اول سوره را خواند، آنگاه با شمشیر کشیده قرائت و ابلاغ کرد و به گوش مردم رسانید و آیات را تکرار نمود. مردم از یکدیگر پرسیدند: این کیست که اعلام می کند؟ کسانی که می شناختند، در جواب گفتند: این شخص علی بن ابی طالب علیهماالسلام است، کسانی که بیشتر می شناختند، گفتند: این پسر عموی محمّد صلی الله علیه و آله وسلم است و هیچ کس بر چنین کاری جرأت نداشت مگر عشیره و خویشاوند محمّد صلی الله علیه و آله وسلم باشد.

علی علیه السلام ایام تشریق (سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم ماه) سه روز را همانجا ماند و هر سه روز صبح و عصر این مطالب را اعلام کرد و آیات را قرائت نمود. مشرکین ندا کردند: به پسر عمویت خبر ده که نزد ما جز ضربت شمشیر و نواختن نیزه چیزی برای او نیست.

سپس حضرت علی علیه السلام به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم با میانه روی رهسپار شد، و بر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم راجع به خبر و گزارش کار علی علیه السلام وحی نیامد، لذا آن حضرت صلی الله علیه و آله وسلم به شدّت غمگین شد به طوری که در چهره آن جناب آثار غم و اندوه نمایان گشت... تا آن جا که بعضی مردم به یگدیگر گفتند: خبر وفات آن حضرت به او داده شده یا بیمار گردیده!

ص: 69

آنگاه به ابوذر گفتند: منزلت و حرمت تو را نزد پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم می دانیم و

تو می بینی که حال آن حضرت چگونه است، می خواهیم جهتش بر ما معلوم گردد. ابوذر از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم علّت غمناکی آن حضرت را پرسید، پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: خبر مرگ من نرسیده ودر امّت خود جز خیر نمی بینم، بیماری هم ندارم، ولی شدّت ناراحتی من به خاطر [ دیر کردن ] علی علیه السلام است، وحی هم درباره او بر من نیامده [ که از سلامتی او اطمینان یابم ]... .

برنامه پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم چنین بود که وقتی نماز صبح را به جای می آورد، روی به قبله تا طلوع خورشید می نشست و ذکر خدا می گفت و علی بن ابی طالب علیهماالسلام که پشت سر پیامبر نماز می گزارد، پس از نماز روی به مردم می کرد و مردم در کارهای خود از آن حضرت کسب تکلیف می نمودند و دستور می گرفتند، این کار به فرمان رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم بود، وقتی که علی علیه السلام به مکّه رفت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم کسی را به جای علی علیه السلام قرار ندادند و بعد از نماز همچنان روی به قبله می نشستند و هر کس کاری داشت بدون واسطه با آن حضرت سخن می گفت.

ابوذر عرض کرد: کاری دارم [ اجازه می فرمایید؟ ] پیامبر فرمودند: در پی کار خود برو. ابوذر به منظور خبر گرفتن از علی علیه السلام از مدینه بیرون رفت، مسافتی طی کرد، ناگاه از دور شتر سواری دید به سوی مدینه می آید، او علی بن ابی طالب علیهماالسلام بود، به استقبالش شتافت و دست به گردنش درآورد و او را بوسید و گفت: پدر و مادرم به قربانت! به ملایمت راه پیمای، تا من پیامبر را [ به آمدنت ] مژده بدهم که آن حضرت از جهت شما به شدّت نگران و غمگین است.

علی علیه السلام پذیرفت و ابوذر به سرعت روان شد، تا به محضر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم رسید و عرض کرد: مژده! پیامبر فرمود: مژده ات چیست ای ابوذر؟ عرضه

ص: 70

داشت: علی می آید. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: به این مژده دادنت، پاداش بهشت خواهی داشت. آنگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم برمرکب نشست، مردم نیزبرمرکبها سوار شدند و به استقبال علی علیه السلام از مدینه بیرون رفتند تا به علی رسیدند، علی از شتر خود فرود آمد، رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم نیز از مرکب فرود آمد و علی را دیدار کرد و دست به گردن او درآورد و صورت خود را بر شانه علی نهاد و از خوشحالی آمدن علی گریه کرد، علی علیه السلام نیز با آن حضرت گریه کرد.

سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به او فرمود: پدر و مادرم به قربانت! چه کردی؟ وحی درباره تو تأخیر کرده [ هنوز گزارش کار تو از طریق وحی نرسیده ] است. علی علیه السلام آنچه انجام داده بود برای پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بیان کرد، پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: خداوند تو را بهتر از من می شناخت که به من دستور فرمود تا تو را بفرستم.(1)

سید علی ابن طاووس پس از نقل روایات مربوط به تبلیغ سوره برائت چنین فرمود: پیش از آنکه ابوبکر سوره برائت را ببرد، خداوند می دانست که او صلاحیت این کار را ندارد، لذا جبرئیل را بر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرستاد تا امر کند که ابوبکر را بازگرداند و او را از تبلیغ سوره برائت عزل نماید.

از اینجا معلوم می شود: هنگامی که خداوند این مطلب را آشکار می سازد که ابوبکر برای این کار جزئی شایستگی ندارد، پس چگونه برای امر کلّی و ریاست بر عموم مردم شایستگی خواهد داشت؟! و هرگاه گزینش صاحب امر رسالت - پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم - نسبت به ابوبکر سودی برایش نداشته باشد، بنابراین گزینش بعضی از اهل سقیفه چه سودی

ص: 71

برای او خواهد داشت [ چگونه می توان حکومت او را مشروع دانست ]؟!

دیگر اینکه خداوند او را برای برگرفتن چند آیه از کتابش صالح و شایسته ندانست، پس چگونه او را برای فراهم آوردن کارهای پراکنده شایسته داند؟! و خداوند به طور یقین او را از این کار عزل فرمود، پس چگونه روا باشد که امارت او را از طریق گمان بعضی مسلمین تصحیح کرد؟! و نیز او شایسته نبود که برای گروهی از مردم از سوی خدا و رسول او پیغام برساند، پس چگونه شایستگی داشت که برای همه مردم این کار را انجام دهد؟! ابوبکر صلاحیت نداشت که برای یک شهر تبلیغ رسالت کند، برای همه شهرها چطور؟! و از این حدیث معلوم می شود که فقط حضرت علی علیه السلام می توانست جایگزین پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بوده باشد، و نیز تصریح دارد که ولایت علی علیه السلام از سوی خداوند بوده است...(1)

آمدم تا بر تو افتد چشم من

آمدم تا با تو گردم هم سخن

آمدم تا درد من درمان کنی

در خور لطفت بمن احسان کنی

آمدم تا در برویم وا کنی

آمدم خود را بمن اعطا کنی

آمدم تا محو در رویت شوم

آمدم خاک سر کویت شوم

بس بود با غیر تو گفت و شنود

بستن با غیر تو عهد و قیود

بس بود با دوری تو ساختن

پس کی آید تا به تو پرداختن

در کمند خود اسیرم کرده ای

از خلایق جمله سیرم کرده ای

حال می خواهی مرا بیرون کنی؟!

دیده ام را چون دلم پر خون کنی؟!

حاش للّه تو کریمی، سروری

مونسی، جانی، عزیزی، دلبری

مهربانی، مشفقی، بخشنده ای

بلکه بر اوصاف حق زیبنده ای

ای انیس و مونس دیرینه ام

می زنم سنگ تو را بر سینه ام

تا بیفتد عقده ای در کار من

دست تو آید به استنصار من

من گدایم در گدائیم مُصِرّ

هم به فقر محض خود هستم مُقِرّ

بر نمی دارم ز دامان تو دست

بسته ام عهد گدائی در الست

بر سر پیمان خود استاده ام

آنچه خواهی امر کن آماده ام

ای پناه انبیاء دستم بگیر

ای امید اصفیاء دستم بگیر

بی پناهم بی پناهم بی پناه

پر گناهم پر گناهم پر گناه

یک نگاهی گر به روی من کنی

قلب تاریک مرا روشن کنی

عشق تو آخر مرا بیچاره کرد

در میان کوچه ها آواره کرد

با وصال خویش دلشادم نما

از قیود هجر آزادم نما

با دلت قلب مرا پیوند ده

پاسخم را با یکی لبخند ده

ارتباطم را بُبر از هر چه غیر

آنچنان کن تا کنم سوی تو سیر

ای تن و جانم بلا گردان تو

کی کشم دست از تو و دامان تو

شوق دیدارت به من جان می دهد

کی خدا بر هجر پایان می دهد

وای اگر عمر گرانم طی شود

با فراقت نو بهارم دی شود

گر شفیع من تو باشی روز حشر

وحشتی نبود مرا از حشر و نشر

«ملتجی» را بیش از این آگاه کن

دائم او را با خودت همراه کن(1)

ص: 73

محمّد بن مسلم گوید: از امام محمّد باقر علیه السلام شنیدم که می فرمود: هر آنکه برای خداوند دینداری کند به وسیله عبادتی که خود را در آن به زحمت افکند، ولی امام و پیشوایی که خداوند تعیین فرموده نداشته باشد، سعی و زحمتش ناپذیرفته است و خود او گمراه و سرگردان است و خداوند کارهایش را دشمن می دارد، وضعیت او شبیه آن گوسفندی است که از چوپان و رمه خود کنار مانده و گم شده است که تمام روز می رود و باز می گردد، هنگامی که شب فرا می رسد گلّه ای با چوپان فرا رسد، به سوی آن گراید و به آن گلّه دل خوش کند و شب را در خوابگاه آن بماند، امّا وقتی چوپان آن گلّه را حرکت دهد، گوسفند گمشده گلّه و چوپان را ناشناس بیند و باز متحیّر به جستجوی شبان و گلّه خود پردازد که گوسفندان دیگری را همراه چوپان خود بنگرد، به سوی آن رود که چوپان بر او نهیب زند: به شبان و گلّه خود بپیوند که تو سرگردانی و از چوپان و رمه خود گم گشته ای. آنگاه ترسان و سرگردان و گمراه حرکت کند و چوپانی که او را به چراگاه خود فراخواند و یا به جایگاهش بازگرداند، نباشد، در این میان گرگ، گمشدن او را غنیمت شمارد و او را بخورد.

ای محمّد! به خدا سوگند! کسی که از این امّت باشد، ولی امامی که از سوی خداوند تعیین شده و آشکار و عادل است نداشته باشد، به همین گونه است گم گشته و گمراه به سر می برد، و اگر در این حال بمیرد با کفر و نفاق مرده است. و بدان ای محمّد! که پیشوایان ستمگر از دین خداوند برکنارند، خود گمراهند و مردم را گمراه کنند، اعمالشان همچون خاکستری است که در روز طوفانی در مسیر تند بادی قرار دارد، از آنچه تلاش و کسب کرده اند چیزی عایدشان نشود. این است گمراهی دور.(1)

ص: 75

خدا و رسول است، و خلیفه خدا و رسول همان امام می باشد، با این تفاوت که عنوان خلافت متضمن معنی نیابت و جانشینی شخصی است که پیش از او بوده، ولی امام از تقدّم و جلوتر بودن گرفته شده که باید به او اقتدا کرد و اطاعتش بر آنان که در پی اویند، لازم و واجب است.(1)

بعضی گفته اند: واژه خلیفه در قرآن به کار رفته، ولی مقصود از آن خلیفه رسول خدا نیست، و در حدیث رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم نیز به کار رفته و مقصود از آن راویان حدیث آن حضرت می باشند... در نتیجه این نام گذاری - به گمان ایشان - از اصطلاحات متشرّعه و مسلمین است، و اصطلاح شرعی نیست.(2)

این ادّعا از بعضی مستشرقین نیز نقل شده است.(3)

ولی این سخن کاملاً سست و بی اساس است، زیرا:

اوّلاً: در تفسیر قسمتی از آیات که در آنها ماده استخلاف به کار رفته، روایات متعددی وارد شده که مقصود خلافت امیر المؤمنین علیه السلام یا حضرت ولی عصر - عجّل اللّه فرجه الشریف - می باشد. (مانند آیه 56 سوره نور)

ثانیا: در تفسیر اصطلاح اولی الامر از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم حدیث آمده که مقصود خلفای آن حضرت می باشد، چنانکه شیخ ابوالقاسم علی بن محمّد خزّاز قمی - از علمای قرن چهارم هجرت - به سند خود از جابر بن عبد اللّه انصاری روایت کرده که گوید: هنگامی که خداوند متعال این آیه را بر پیامبرش صلی الله علیه و آله وسلم نازل فرمود: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّه َ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الأَمْرِ مِنْکُمْ»(4)

؛ ای کسانی که ایمان آورده اید خداوند را اطاعت کنید و از رسول خدا و اولی الامر از خودتان فرمانبری نمایید.

ص: 77

عرض کردم: ای رسول خدا! خدا و رسول را شناختیم، اولی الامر از خودتان کیانند که خداوند طاعتشان را قرین طاعت شما قرار داده است؟

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: خلفای من و امامان مسلمین بعد از من می باشند، اوّل آنها علی بن ابی طالب است، سپس حسن، بعد از او حسین، بعد از او علی بن الحسین، سپس محمّد بن علی که در تورات به باقر معروف است و تو به [دوران خلافت و امامت] او خواهی رسید، پس هرگاه او را ملاقات کنی، سلام مرا به او برسان. سپس صادق جعفر بن محمّد، آنگاه موسی بن جعفر، بعد از او علی بن موسی، بعد محمّد بن علی، پس علی بن محمّد، سپس حسن بن علی و بعد از آن همنام و هم کنیه من، حجّت خداوند در زمین و بقیة اللّه در بندگانش، فرزند حسن ( علیهم السلام)، همان که خداوند بر دست او خاورها و باخترهای زمین را می گشاید، آن که از دیده شیعیان ودوستانش چنان غیبت خواهد کرد که بر اعتقاد به امامتش پایدار نمی ماند، مگر کسی که خداوند دلش را به ایمان آزموده باشد.(1)

ثالثا: روایات بسیار از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم از طریق شیعه و سنّی وارد شده که در آنها این کلمه ها و ترکیب ها به کار رفته است: الخلافة، خلیفتی، خلیفة اللّه، خلفائی و خلفاء اللّه، و مقصود از آنها امیر المؤمنین و ائمه اطهار علیهم السلام و به خصوص حضرت مهدی - عجل اللّه فرجه الشریف - می باشد.(2)

و نیز فرمودند: «مَنْ ناصَبَ عَلِیّا الخِلافَةَ بَعْدِی فَهُوَ کافِرٌ(1)

؛ هر کس در مورد خلافت پس از من با علی علیه السلام درآویزد ودشمنی کند کافر است».

[و در روایت دیگر: ]مَنْ قاتَلَ عَلِیّا عَلَی الخِلافَةِ فَاقْتُلُوهُ(2)

: هر آن که برای رسیدن به خلافت با علی علیه السلامجنگ کند او را بکشید».

و حضرت امیر المؤمنین علیه السلام فرمودند: «واعَجَبا! أَتَکُونُ الخِلافَةُ بِالصَّحابَةِ وَلا تَکُونُ بِالصَّحابَةِ وَالقَرابَة؟؛ شگفتا! آیا خلافت به [ سبب ] صحابی بودن می شود، امّا به صحابی بودن و قرابت [ با پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ] نمی شود؟».

و دراین باره شعری از آن حضرت علیه السلام روایت شده است [ که خطاب به

ابوبکر فرمودند ] :

فَإِنْ کُنْتَ بِالشَّوْری مَلَکْتَ أُمُورَهُمْ

فَکَیْفَ بِهذا وَالمُشِیرُونَ غُیَّبُ

وَإِنْ کُنْتَ بِالقُرْبی حَجَجْتَ خَصِیمَهُمْ

فَغَیْرُکَ أَوْلی بِالنَّبِیِّ وَأَقْرَبُ(3)

اگر تو بر اساس شورا [ و با تکیه بر آراء مردم ]

اداره امورشان را تصاحب کرده ای، چگونه ممکن است و حال آنکه رأی دهندگان [ واجد شرایط در صحنه نبودند و در این رأی گیری و شورا ] حضور نداشتند؟!

و اگر به سبب قرابت و نزدیکی [ به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ] با مخالفین استدلال نمایی، [ جواب خود را بدان که ] غیر تو به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم سزاوارتر و نزدیک تر است.

و از حضرت امام رضا علیه السلام روایت است که فرمودند: «امامان خلفای خداوند در زمین می باشند».(4)

علی بن ابی طالب علیهم السلام روایت است که فرمود: ای پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم! در یکی از گذرگاه های شهر مدینه راه می رفتم که پیرمردی بلندقامت و چهارشانه با محاسنی انبوه را دیدیم، او بر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم سلام کرد و مرحبا گفت، سپس روی به سوی من نمود و چنین اظهار داشت: سلام بر تو ای چهارمین خلفا و رحمت و برکات خداوند بر تو باد! آیا چنین نیست یا رسول اللّه؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به او فرمودند: آری [ همین طور است ]. آنگاه پیرمرد رفت.

من به آن حضرت گفتم: یا رسول اللّه! [ معنی ] این سخن چیست که این پیرمرد به من گفت و شما او را تصدیق کردید؟

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: تو بحمد اللّه چنین هستی، خداوند متعال در کتاب خود فرموده است: «إِنِّی جاعِلٌ فِی الأرْضِ خَلِیفَةً»(1)

؛ البته که من در زمین خلیفه و جانشینی گمارنده ام. [ نخستین ] خلیفه ای که در زمین قرار داده شد، آدم علیه السلام بود.

و خداوند فرموده است: «یا داوُدُ إِنّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النّاسِ بِالحَقِّ»(2)

؛ ای داود! ما تو را در زمین خلیفه قرار دادیم، پس بین مردم به حق داوری نمای. او دومین خلیفه است.

و هم خداوند متعال از قول حضرت موسی علیه السلامخطاب به هارون علیه السلام

فرموده است: «اُخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَأَصْلِحْ»(3)

؛ خلیفه و جانشین من در قومم باش و اصلاح کن. این خطاب به هارون است هنگامی که موسی او را به جانشینی و خلافت خود میان قومش گماشت، و او سومین خلیفه است.

و خداوند متعال فرموده است: «وَأَذانٌ مِنَ اللّه ِ وَرَسُولِهِ إِلَی النّاسِ یَوْمَ الحَجِّ الأَکْبَرِ»(4)

؛ و این اعلامی است از سوی خداوند و رسول او به سوی مردم روز حجّ اکبر.

ص: 80

2و تو بودی که از سوی خداوند و رسول او پیام رساندی، و تو وصیّ و وزیر منی، و ادا کننده وام منی و رساننده [ حقایق دین ] از سوی من می باشی، و تو نسبت به من به منزله هارون نسبت به موسی هستی، جز اینکه بعد از من پیغمبری نیست، بنابراین تو چهارمین خلفا می باشی، چنانکه پیرمرد بر تو سلام کرد، نمی دانی او کیست؟

گفتم: خیر. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: او برادرت خضر علیه السلام است.(1)

می توان گفت: آن بزرگوار - ارواحنا فداه - از لحاظ صورت و معنی و ظاهر و باطن خلیفة اللّه است. از جهت صورت و ظاهر به این بیان: همان طور که ساختمان دلالت بر بنّا و سازنده اش دارد، همچنین ذات و صفات آن حضرت - عجّل اللّه فرجه الشریف - نیز بر ذات و صفات خداوند دلالت دارد، زیرا که لا مکان و لا جهت بودن آن حضرت بر لا مکان و لا جهت بودن خداوند دلالت می کند، و زنده بودن آن حضرت نمایانگر حیات الهی است، و قدرت آن جناب حاکی از قدرت اوست، و اراده اش نشانه اراده خداوند، و سمعش از سمیعیت و بصرش از بصیریت حق، و گفتارش به نیابت از کلام خدا، و علم او نمودار علم خدای تعالی است، و همین طور سایر اوصاف کمالیه آن حضرت که خلیفه و نایبی از صفات کمالیه الهی است. و امّا از جهت معنی: چون در جهان هیچ چراغی جز آن وجود انور نیست که بتواند از نور الهی روشنی کامل بگیرد و نمایندگی از خداوند آن را در زمین آشکار سازد، بنابراین مقام خلیفة اللهی به آن حضرت اختصاص یافته است... .(1)

در پایان این بخش دو حکایت از تشرّفات را که در آن عنوان خلافت یاد گردیده می آورم:

می خواندیم و از مضامین آنها آگاه بودیم، بین مردم قضاوت می کردیم و احکام دینی را به آنان می آموختیم، در مسائل حلال و حرام برایشان فتوی می دادیم، حاکم و سایر مردم در شؤون دینی به ما مراجعه داشتند.

روزی در جمع ما از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم سخن به میان آمد و درباره آن حضرت گفتگو کردیم که این پیامبری که نامش در کتاب ها یاد شده است، راجع به او اطلاعی نداریم، پس باید که از او جستجو کنیم و دنبالش برویم، آنگاه همگی رأی دادند که من به کنجکاوی و بررسی احوال آن حضرت سفر کنم.

از کشمیر بیرون رفتم در حالی که مال بسیار همراه داشتم، نزدیک کابل مردمی تُرک راه بر من بریدند و اموالم را گرفتند و مجروحم ساختند و به کابل بردند، سلطان کابل که ماجرای مرا دانست، به شهر بلخ روانه ام کرد، حاکم بلخ در آن زمان داود بن عبّاس بن ابی الأسود بود، به او گزارش دادند که هدف من از مسافرت چه بوده و برای پژوهش در امر دین سفر کرده ام و زبان فارسی آموخته ام و با فقها و متکلمین بحث وگفتگو داشته ام.

داود بن عبّاس مرا به مجلس خود فراخواند و دانشوران را به منظور مباحثه با من گرد آورد، آنها با من گفتگو کردند، به ایشان گفتم: من از دیار خود بیرون آمده ام، به جستجوی پیامبری هستم که نامش را در کتاب ها خوانده ام.

پرسیدند: آن پیامبر کیست و نامش چیست؟

گفتم: نامش محمّد صلی الله علیه و آله وسلم است.

گفتند: این پیامبر که در جستجویش هستی پیامبر ما می باشد.

از شرایع دین او پرسیدم، برایم بیان کردند.

به آنها گفتم: من می دانم که محمّد صلی الله علیه و آله وسلم پیغمبر است، ولی نمی دانم او همین است که شما معرّفی می کنید یا شخص دیگری است، شما محلّ

ص: 83

اقامت او را به من نشان دهید، تا نزد او بروم و از نشانه ها و دلایلی که خود می دانم از او بپرسم، اگر همان بود که او را می جویم، به او ایمان می آورم.

گفتند: آن حضرت صلی الله علیه و آله وسلم از دنیا رفته است.

پرسیدم: وصیّ و خلیفه او کیست؟

گفتند: ابوبکر بوده است.

گفتم: این کنیه او است، نام و نسبش را بگویید.

گفتند: عبد اللّه بن عثمان - و نسب او را به قریش بیان کردند - .

گفتم: نسب پیامبرتان را بیان نمایید. نسب آن حضرت را بیان کردند، گفتم: پیامبری که من می جویم این شخص نیست، زیرا که آن پیامبر که در کتاب هایمان معرفی شده است، خلیفه و جانشین او عموزاده و شوهر دخترش و پدر فرزندانش می باشد، آن پیامبر را روی زمین نسل و فرزندی جز از همین شخص که خلیفه او است، نمی باشد.

تا این سخنان را اظهار داشتم، برآشفتند و همگی علیه من شوریدند و گفتند: ای امیر! این شخص از شرک بیرون آمده، به سوی کفر رفته و خون او حلال است، باید گردنش را بزنی.

به آنها گفتم: من به دین خود پایبند می باشم و جز به بیان روشن و دلیل محکم تر، از آن دست برنمی دارم... .

حاکم آن دیار شخصی را فراخواند که او را حسین بن اشکیب می گفتند، او را به گفتگو با من ترغیب کرد.

حسین بن اشکیب گفت: دانشوران و فقیهان اطراف تو را گرفته اند، بگو آنها با وی گفتگو کنند!

حاکم گفت: هر چه به تو پیشنهاد می کنم بپذیر، تو در خلوت با او گفتگو و مهربانی کن.

ص: 84

در جلسه خصوصی حسین بن اشکیب به من گفت: محمّد صلی الله علیه و آله وسلم همان پیامبر است که آنها برایت گفته اند، ولی خلیفه و جانشین او پسر عمویش علی بن ابی طالب علیهماالسلام است که شوهر دختر آن حضرت فاطمه علیهاالسلام و پدر فرزندانش حسن و حسین علیهماالسلام می باشد.

گفتم: این همان است که در جستجویش بودم، أشهد أن لا إله إلاّ اللّه وأنّ محمّدا رسول اللّه. سپس نزد امیر رفتم و اسلام آوردم، او مرا تکریم کرد و هدایایی عطا نمود و باز هم به حسین بن اشکیب سفارش کرد که امور دین را به من بیاموزد... .

به او گفتم: در کتاب هایمان خوانده ام که حضرت محمّد صلی الله علیه و آله وسلم آخرین پیامبر است، هیچ پیامبری بعد از او نیست و امر دین پس از او به عهده وصیّ و وارث و خلیفه او است و خلیفه ای از دنیا نرود، مگر اینکه جانشینی داشته باشد، بنابراین جانشین علی علیه السلام کیست؟

حسین بن اشکیب گفت: جانشین آن حضرت، حسن و سپس حسین فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم بوده اند، - سپس امامان را یکایک نام برد تا به حضرت صاحب الزمان - عجّل اللّه فرجه الشریف - رسید و ماجرای غیبت امام علیه السلام را بیان کرد، از آن هنگام هیچ خواسته ای غیر از جستجوی ناحیه مقدّسه حضرت صاحب الزمان - عجّل اللّه فرجه الشریف - را نداشتم.

راوی گوید: آنگاه غانم به بغداد رفت و پس از آن برایمان نقل کرد که همسفری از دیار سند داشتم که به مذهب من گرویده بود، ولی از اخلاق او خوشم نیامد، از او جدا شدم و روزی به عبّاسیه رفته بودم، مهیّای نماز شده و در خواسته خود اندیشه می کردم که ناگاه شخصی به سراغم آمد و گفت: تو فلانی هستی؟! - نام هندی مرا برد - گفتم: آری. گفت: بیا که مولایت تو را فرا می خواند.

ص: 85

همراه او رفتم از محلّی به محلّ دیگر مرا می برد، تا به خانه و بوستانی وارد کرد، دیدم مولایم - عجّل اللّه فرجه الشریف - آن جا نشسته است، با من به زبان هندی سخن گفت و فرمود: خوش آمدی، حالت چطور است؟ فلانی و فلانی و... در چه حال بودند - تا چهل نفر رفقایم را نام برد و تفقّد کرد و هرچه بین ما گذشته بود، همه را به زبان هندی بیان نمود - سپس فرمودند: می خواستی با اهل قم به حج بروی؟

گفتم: آری، مولای من!

فرمود: امسال با آنان به حج مرو، به خراسان بازگرد و سال آینده حج به جای آور. آنگاه کیسه پولی که در مقابلش بود، نزد من افکند و فرمود: این پول را هزینه کن و در بغداد نزد فلانی مرو [ در بغداد به خانه احدی وارد نشو، و به هیچ کس چیزی مگو ] .

راوی گوید: سپس همراه ما به قم آمد و از آنجا به خراسان رفت، بعد معلوم شد که حجّاج قم از عقبه برگشته اند و حجّ نصیب آنها نشده، سال بعد غانم به حجّ رفت و در مراجعت هدایایی برای ما فرستاد و به قم وارد نشد، مدّتی در خراسان اقامت کرد تا وفات یافت، خدایش رحمت کند.(1)

طالقانی گوید: تعجّب کردم و از شیخ محمّد حسن پرسیدم: این شیخ کیست و زبان عبرانی را از چه رو می داند؟

گفت: این شخص تازه مسلمان است و قبلاً یهودی بوده. گفتم: بسیار خوب، حتما قصّه ای دارد باید بگوید، شیخ تازه مسلمان گفت: قضیه من طولانی است، چون حرکت کردیم در بین راه مفصّلاً بیان خواهم کرد.

راه افتادیم، از وی سؤال کردم، گفت: من از یهود «خیبر» که سه منزلی مدینه است بودم و درب خیبر معروف اکنون موجود است، ولی زیر خاک رفته، به طوری که اگر قدری خاک را کنار بزنند نمایان می شود، وی گفت: در چند دِه و قریه ای که در حوالی خیبر است، یهودیان از زمان حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلم تاکنون هستند، در یکی از همین قریه ها محلی برای کتابخانه مهیّا می باشد و در آن منزل اطاقی است قدیمی، در آن اطاق تورات بسیار قدیمی است که بر پوست نوشته شده و همیشه درب آن اطاق بسته و قفل است و از پیشینیان سفارش شده که در را باز نکنند و کسی آن تورات را مطالعه نکند، و مشهور است که هر کس نظر به آن تورات کند، مغزش عیب می کند و دیوانه می شود، مخصوصا جوان ها که نباید به آن نگاه کنند، شیخ به گفتار خود ادامه داد و گفت: ما دو برادر بودیم، به فکر این افتادیم که آن تورات قدیمی را زیارت کنیم، نزد کلیددار آن حجره مخصوص رفتیم و خواهش باز کردن درب اطاق را نمودیم، ولی او به شدّت امتناع کرد، ما به مقتضای «الانسان حریصٌ علی ما مُنِع»(1)

اشتیاق و رغبت ما افزوده گردید، پول قابلی به او دادیم راضی شد که پنهانی ما را راه دهد، وعده گذاشتیم، در ساعت معین داخل اطاق شدیم و با کمال آرامی تورات قدیمی را که روی پوست نوشته شده بود، زیارت و مطالعه

ص: 87

نمودیم، در میان آن، یک صفحه به طور مخصوصی نوشته شده بود که جلب نظر می کرد، چون دقّت نمودیم، دیدیم نوشته است: پیغمبری در آخر الزمان در میان اعراب مبعوث می شود و تمام خصوصیات و اوصاف او را با ذکر نام و نشان و نسب و حسب بیان نموده بود و نیز اوصیاء آن پیغمبر را دوازده نفر به اسم و رسم نوشته، من به برادرم گفتم: خوب است این یک صفحه را رونوشت کنیم و جستجوی حال این پیغمبر کنیم، رونویس کردیم و دلباخته آن پیغمبر شدیم.

یگانه فکر و خیالمان پیدا کردن این فرستاده خدا بود، ولی چون سرزمین ما از راه عبور و مرور مردم دور و با خارج کمتر تماس داشتیم، چندی بدین منوال گذشت. تا آنکه چند نفر از تاجران مسلمان از مدینه برای خرید و فروش به شهر ما وارد شدند، از نزدیک با یکی دو نفر آنها محرمانه پرسشهایی نمودیم، آنچه از احوالات و نشانی های حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلم بیان کردند، همه را مطابق با نوشته آن تورات سابق الذکر می دیدیم، رفته رفته به حقّانیت دین اسلام یقین کردیم، ولی جرأت اظهار مطلب نداشتیم، فقط یگانه امیدمان فرار از آن آبادی و دیار بود، من با برادرم دو به دو پیرامون فرار گفتگو کردیم، گفتم: مدینه نزدیک است و ممکن است ما را گیر بیآورند و اسباب زحمت فراهم شود، بهتر این است به یکی دیگر از شهرهای مسلمان نشین برای پیروی از اسلام فرار کنیم، اسم «موصل» و «بغداد» را شنیده بودیم.

پدرمان تازه مرده و برای اولاد خود وصیّ و وکیل تعیین کرده بود، نزد وکیل رفتیم و دو مادیان با مقداری پول نقد از او گرفتیم، سوار شده به سرعت به سوی عراق طیّ مسافت می کردیم، سپس از «موصل» سراغ گرفتیم، راه را نشان دادند وارد شهر شدیم و در کاروانسرا شب را ماندیم،

ص: 88

صبح شد چندنفر از همان اهالی شهر آمده گفتند: مادیان ها را می فروشید؟ گفتیم: نه، هنوز وضع ما در این شهر معلوم نیست، چون مادیان ها از حیث چاقی و سلامت تحفه ای بود، اصرار در فروش کردند، ما هم به کلّی خواهش آنها را رد کردیم، بالاخره گفتند: اگر نفروشید به زور خواهیم گرفت، مجبور شدیم مرکوب را فروختیم، با خود گفتیم: این شهر جای ماندن نیست، برویم «بغداد».

ولی اشکالی در این بود و آن وجود دایی یهودیمان که از تجّار بااعتبار «بغداد» بود، می ترسیدیم خبر فرار ما به او برسد و ما را پیدا کند، به هر حال وارد «بغداد» شدیم و باز در کاروانسرایی منزل کردیم و باز هم صبح شد، این مرتبه دیگر چیزی نداشتیم که مورد طمع صاحب کاروانسرا باشد، از این رو پیرمردی که بعد از چند کلمه احوالپرسی معلوم شد همان صاحب کاروانسرا است، وارد اطاق ما شد و از جریان حال ما سؤال کرد، قصّه را مختصر برای او تعریف کردیم و گفتیم: از یهود خیبر هستیم، دین اسلام را اختیار نموده ایم، ما را نزد عالم مسلمین ببر تا به آیین اسلام هدایت شویم، پیرمرد نورانی گویا مژده ای به او دادیم، تبسّم بر لب های او نقش بسته و با شوق و شعف دست بر دیدگان خود گذاشت وگفت: چشم! بفرمایید برویم منزل قاضی بغداد، سه نفری بر قاضی که پیرمردی خوش سیما و با خنده نرمی محبت گرمی در دل دیدار کننده می کاشت، وارد شدیم، پس از تعارف معمولی بیان حال نمودیم و از او خواستیم که ما را ارشاد به احکام اسلام نماید، گفت: بسیار خوب، شمّه ای از توحید و گوشه ای از اثبات صانع بیان نمود، آنگاه بیان رسالت حضرت ختمی مآب و سپس شرح حال خلفاء و اصحاب آن سرور نمود، گفت: بعد از پیغمبر، عبد اللّه بن ابی قحافه «ابوبکر» خلیفه آن حضرت است.

ص: 89

من گفتم: عبد اللّه کیست؟ این نام مطابق با آنچه من در تورات خوانده ام و از روی آن نوشته ام نیست!

قاضی گفت: او کسی است که دخترش زوجه پیغمبر است. گفتم: چنین نباشد، من در تورات خوانده ام که خلیفه پیغمبر کسی است که دختر پیغمبر زوجه او است، به مجرّد شنیدن این گفتار رنگ صورت قاضی تغییر کرده، با خشم و غضب برخاست و گفت: این رافضی را بیرون کنید، زدند من و برادرم را بیرون کردند، برگشتیم به کاروانسرا. صاحب منزل هم از این جریان دلگیر شده، به ما کم اعتنایی می کرد.

از این ملاقات و گفتگوی با قاضی و رفتار اخیر او حیران و سرگردان شدیم، به علاوه نمی دانستیم کلمه «رافضی» چیست و به چه کسی خطاب می کنند و چرا قاضی ما را به این کلمه نامیده و از مجلس بیرون رانده؟ این گفتگوها و چراچراها بین من و برادرم تا نیمه شب طول کشید، چند ساعتی با حالتی مهموم خوابیدیم، بامداد صاحب کاروانسرا را صدا کردیم، گفتیم: ما را از این واقعه و ابهام نجات بده، شاید ما درست مطلب را نفهمیدیم و یا قاضی سخن ما را نفهمیده، کاروانسرادار گفت: اگر شما واقعا و از روی حقیقت طالب و خواستار دین اسلام هستید، هر چه قاضی می گوید، قبول کنید.

گفتم: این چه سؤالی است؟ ما برای اسلام از خویشان و مال و خانه دست کشیدیم و هیچ غرض و مرضی نداریم، گفت: بیایید برای مرتبه دوم شما را نزد قاضی ببرم، ولی مبادا خلاف رأی او حرفی بزنید، باز به منزل قاضی رفتیم. رفیقمان گفت: اینها اطاعت دارند، آنچه شما بگویید، قبول می کنند، قاضی هم سر التفات آمد و بنا کرد نصیحت کردن و موعظه نمودن، من گفتم: ما دو برادر از همان دهکده خودمان مسلمان شدیم و از

ص: 90

دیار دور خود به اینجا آمدیم برای دانستن احکام اسلام، ابدا غرضی نداریم و اگر اذن بدهید ما چند سؤالی داریم؟ قاضی گفت: بفرمایید هر چه می خواهید بپرسید.

گفتم: ما تورات صحیح قدیمی را خواندیم و این مطلب را که می خواهیم بگوییم از آن رونوشت کردیم تمام صفات و نام و نشان پیغمبر آخر الزمان و خلفاء و جانشینان آن حضرت را یادداشت کرده ایم و همراه داریم، ولی نام عبد اللّه بن ابی قحافه در آنها نیست. قاضی گفت: پس چه اشخاصی در آن تورات نوشته شده است؟

گفتم: خلیفه اول داماد پیغمبر است و نیز پسر عموی اوست، هنوز حرفم تمام نشده بود که طبل بدبختی ما را زدند و قاضی از شنیدن این کلام از جای خود برجست و کفش خود را از پای بیرون آورد و بر صورت و سر من تا توانست زد، به زحمت خودم را از زیرِ دست او فرار دادم، برادرم در همان دقیقه اول فرار کرده بود. در کوچه های بغداد راه را گم کردم با سر و صورت خونین، خودم نمی دانستم کجا می روم، پاهایم قوّت ایستادن نداشت، نشستم و بر گرفتاری و غربت و گرسنگی از طرفی، ترس و تنهایی از طرف دیگر گریه می کردم و تأسف می خوردم.

ناگاه جوانی که عمامه سفید بر سر و دو کوزه خالی به دست داشت و می خواست از نهر آب بردارد، نزدیک من لب آب نشست، وضع مرا که دید، پرسید: تو را چه می شود؟ گفتم: غریب هستم و مبتلا گشتم. فرمود: قصه خود را بگو، گفتم: از یهود خیبر بودم، اسلام آوردم، با برادرم با هزار زحمت و مشقّت به اینجا آمدم، می خواستم احکام اسلام را بیاموزم، مرا چنین جزایی داده اند، سپس اشاره به خون های سر و صورت نمودم، فرمود: از تو می پرسم یهود چند فرقه هستند؟

ص: 91

گفتم: فرقه های بسیار. فرمود: هفتاد و یک فرقه شدند، آیا همه بر حق هستند؟ گفتم: نه. فرمود: نصاری چند فرقه شدند؟ گفتم: آری، فرقه های مختلف باشند، فرمود: هفتاد و دو فرقه، آیا همه برحق می باشند؟ گفتم: نه. فرمود: ملّت اسلام نیز فرق مختلفه هستند، هفتاد و سه فرقه شده اند، ولی فقط یک فرقه بر حق می باشد!

گفتم: من در جستجوی همین فرقه هستم. چه باید بکنم؟ فرمود: از این طرف برو کاظمین - و اشاره فرمود به جانب غربی - سپس فرمود: برو خدمت شیخ محمّد حسن آل یاسین، حاجت تو برآورده خواهد شد. حرکت کردم و در همان اثنا جوان هم از نظرم غایب شد، هرچه این طرف و آن طرف نگاه کردم ابدا اثری از او ندیدم. تعجّب من زیادتر شد، به خود گفتم: این جوان کی بود و چه شد؟! زیرا در ضمن صحبت و حکایت حال خویش و اینکه در تورات اوصاف پیغمبر و خلفای آن سرور را دیدم و نوشتم. می فرمود: می خواهی من برای تو بخوانم؟ عرض کردم: بفرمایید! شروع به خواندن فرمود به طوری که در دل خویشتن گمان کردم آن تورات خطّی که در خیبر دیدم، گویا همین بزرگوار نوشته است. چون از نظرم غایب شد، دانستم این شخص الهی بوده و از مردم عادّی نبوده، لذا یقین به هدایت کردم.

سپس قوّتی در خود یافتم، به جستجوی برادرم کوشش کردم، پیدایش نمودم و برای اینکه نام کاظمین و شیخ محمّد حسن آل یاسین را فراموش نکنم، مکرّر بر زبان می راندم. برادرم پرسید: این چه دعایی است می خوانی؟ گفتم: دعا نیست، چنین و چنان است، او هم خوشحال شد. پس از سؤال و پرسش به کاظمین رسیدیم و به منزل شیخ وارد شدیم، قصّه را از اوّل تا پایان برای او بیان نمودم، شیخ برخاست ایستاد و به

ص: 92

شدّت گریه کرد، مرا نزدیک طلبید و مرتّب بر چشم من بوسه زد، یک ساعت همی گریه می کرد و چشم مرا می بوسید و می گفت: با این چشم نظر به جمال والا جلال حضرت ولی عصر - ارواحنا فداه - نمودی؟! مدّتی مهمان شیخ بودیم، خبر ما منتشر شد، خویشان ما از «خیبر» به دایی ما در «بغداد» نوشتند، او در جستجوی ما آمد، شیخ ما را به «سامرّا» فرستاد، (آقای حاجی میرزا ابوالحسن طالقانی فرمودند: مدّتی این دو برادر در «سامرّا» بودند، تا آنکه دایی آنها ملتفت شد، به حکومت شکایت کرد که دو پسر از خانواده ما اموال پدر را دزدیده به «سامرّا» رفته اند. حکومت تعقیب می نمود.)

مرحوم آیت اللّه میرزای بزرگ به آن دو برادر فرمود: دایی شما خیلی اسباب زحمت فراهم کرده، می ترسم به شما ضرری برساند. خوب است شما به «حلّه» بروید و خود را مخفی کنید، مخارج برای ما معیّن فرمود.

به «حلّه» رفتیم. میرزای طالقانی فرمود: چندی پس از نقل این حکایت او را در نجف دیدم. گفت: ساکن حلّه شدیم و کمال آسایش را داریم.(1)

گردد یا به شخصی نسبت داده شود، یکی از دو مفهوم ازآن بدست می آید:

اوّل: ثبوت و اختصاص شی ء مورد نظر به مضاف إلیه، که دیگری در آن نسبت شریک نیست، چنانکه گویند: این پیراهن حقّ علی است، یعنی به او اختصاص دارد و برای او ثابت است که شخص دیگری در آن پیراهن سهم و بهره ای ندارد، و نیز در مقام نفی گویند: حقّ فلانی نبود که او را بزنند، یعنی: چنین کیفری برای او ثابت نیست.

دوم: ثبوت و لزوم حکم برای مضاف إلیه، هر چند که دیگری هم در آن شریک باشد، چنانکه گویند: حقّ فلانی است که احترام گردد، یعنی: احترام او لازم و واجب است، گرچه دیگران نیز در این حکم با او شریک هستند و احترام آنها هم واجب و لازم است.(1)

در این عبارت کلمه حق به خداوند اضافه شده است، و حقّ بزرگ خداوند بر بندگان، اطاعت و فرمان برداری همه جانبه از او است که هرگز برای او شریک و انبازی قرار ندهند و نافرمانی او نکنند و در برابر دستورات او تسلیم باشند.

امام زین العابدین علیه السلام در این باره چنین فرموده است: «فَأَمّا حَقُّ اللّه ِ الأَکْبَرِ عَلَیْکَ فَأَنْ تَعْبُدَهُ لا تُشْرِکَ بِهِ شَیْئا، فَإِذا فَعَلْتَ ذلِکَ بِإِخْلاصٍ جَعَلَ لَکَ عَلی نَفْسِهِ أَنْ یَکْفِیَکَ أَمْرَ الدُّنْیا وَالآخِرَةِ، وَیَحفَظَ لَکَ ما تُحِبُّ مِنْهُما(2)؛ پس حقّ بزرگ خداوند بر تو آن است که او را پرستش کنی، به هیچ وجه به او شرک نورزی، که هرگاه با خلوص نیّت چنین کنی، خداوند برای تو بر خودش لازم می نماید که امر دنیا و آخرت تو را کفایت کند و هر خواسته ای که نسبت به آنها داری برآورده سازد».

سایر حقوق بی شمار خداوند بر بندگان از شاخه های همین حق است، چون خداوند در تمامی شؤون فکری و عملی انسان حقوقی دارد که

ص: 94

رعایت همه آنها لازم است و کوتاهی و سهل انگاری نسبت به هر یک از آنها مایه گرفتاری دنیوی و کیفر اخروی خواهد بود.

در امور اعتقادی حقّ خداوند است که مردمان آنچه را می دانند، باز گویند و معتقد شوند و از آنچه نمی دانند، خاموش بمانند و توقف کنند، چنانکه به چند طریق از زراره از امام باقر و امام صادق علیهماالسلام روایت آمده که گوید: به آن حضرت عرض کردم: حقّ خداوند بر آفریدگانش چیست؟ فرمود: «حقّ خداوند بر آفریدگانش این است که آنچه می دانند بگویند و از آنچه نمی دانند باز ایستند، که هرگاه چنین کنند، به خدا سوگند حقّ او را ادا نموده اند».(1) و از مهم ترین حقوق الهی بر بندگان حقوق مالی است که برای خداوند ثابت و لازم است و بر عهده بندگان است.

امام صادق علیه السلام در نامه ای خطاب به یاران خود چنین فرمودند: «و ای گروه مورد رحمت و برتری بر دیگران! مبادا حقوقی را که خداوند نزد شما دارد، روز به روز و ساعت به ساعت تأخیر اندازید، زیرا که هر کس در پرداخت حقوقی که خداوند نزد او دارد شتاب نماید، خداوند تواناتر است که به سرعت در دنیا و آخرت به او خیر برساند، و هر آن که پرداخت حقوقی را که خداوند نزد او دارد به تأخیر اندازد، خداوند تواناتر است که روزی او را تأخیر اندازد، و هرکه خداوند روزی اش را بازدارد، نخواهد توانست به خود روزی دهد، بنابراین حقّ خداوند را در آنچه به شما روزی داده بپردازید، تا خداوند باقیمانده آن را بر شما پاکیزه و لذّت بخش سازد و آنچه وعده فرموده که - آن را چندین برابر خواهد ساخت - تحقّق بخشد و چنان آن را فزون تر نماید که احدی جز او که پروردگار جهانیان است، شماره و حقیقت فضل و مزیّت آن را نمی داند...(2)

ص: 95

و اینکه امام زمان - عجّل اللّه فرجه الشریف - یاری گر حقّ خداوند است نیازی به استدلال ندارد، زیرا که آن حضرت در زمان ظهور همه جهانیان را به پرستش و اطاعت خداوند خواهد رسانید و کفر و شرک و باطل را از بیخ و بن براندازد و احکام الهی را به طور کامل اجرا می کند، و این بالاترین حدّ یاری حقّ خداوند است.

خداوند هم آن حضرت را یاری خواهد کرد و بر تمامی دشمنان پیروز خواهد ساخت، چنانکه یکی از القاب آن حضرت منصور است. بنابراین او هم یاری گر است و هم یاری شده است.

ص: 96

این شخص بنگرد. بنابراین کسی که عملش برخلاف اسلام باشد نمی توان به او حجّة الاسلام گفت، زیرا که نمی شود آن را دلیل اسلام گرفت و نماد دین شمرد.(1)

نتیجه اینکه: حجّت خداوند کسی است که وجود او زبان گویای دلایل الهی و نمایانگر تمامی حقایق دین است، و خداوند در هر زمان حجّتی برای مردم قرار داده است.

چنانکه امام باقر علیه السلام فرمودند: به خدا سوگند! خداوند از آن هنگام که آدم علیه السلام را قبض روح نموده، زمین را بدون امامی که به وسیله او به خداوند رهنمون شوند، وا نگذاشته است، و او است حجّت خداوند بر بندگانش، و زمین بدون امامی که حجّت خداوند بر بندگانش باشد بر جای نمی ماند.(2)

و اگر حجّت نباشد، مردم برای شناخت خداوند و احکام و دستورات او هیچ راهی ندارند و این حقیقت در احادیث بسیار تأکید شده است، از جمله:

1 - هشام بن الحکم گوید: امام صادق علیه السلام به زندیقی که پرسید: از چه راهی [ لزوم و ضرورت وجود ] پیامبران و رسولان را ثابت می کنید؟

امام علیه السلام فرمود: «وقتی ثابت کردیم که ما آفریدگار و صانعی داریم که از ما و هر چه آفریده برتر است، و آن صانع حکیم و بلندمرتبه و ارجمند است که نشاید آفریدگانش او را ببینند، یا لمس کنند و بی واسطه با هم برخورد و گفتگو نمایند، ثابت شد که باید او را سفیرانی در آفریدگانش باشند، تا [ عظمت و خواسته و فرمان ] او را برای مخلوق و بندگان او بیان و تفسیر کنند و ایشان را به مصالح و منافع و موجبات تباهی و نابودیشان رهنمون گردند...».(3)

ص: 98

امام علیه السلام فرمودند: من که گفته ام وای بر آنها، در صورتی است که سخن مرا واگذارند و به آنچه می خواهند روی آورند [ و به دلخواه خود بدون دلیل سخن بگویند ]. آنگاه فرمودند: برو بیرون و هر یک از متکلّمان را ببینی، نزد من بیاور.

یونس گوید: من حمران بن اعین، احول(1)

و هاشم بن سالم را که علم کلام را خوب می دانستند، آوردم و نیز قیس بن ماصر را - که به نظر من کلام را از همه بهتر می دانست و از حضرت علی بن الحسین علیهماالسلام فنّ کلام را آموخته بود - به محضر امام وارد ساختم، هنگامی که همگان جمع شدیم در خیمه ای که پیش از موسم حجّ کنار کوهی در ناحیه حرم برای امام صادق علیه السلام برپای می داشتند - امام صادق علیه السلام سر از خیمه خود بیرون کردند، شترسواری به سرعت پیش می آمد، امام فرمود: به پروردگار کعبه سوگند! که این هشام است. ما گمان کردیم مقصود هشام از فرزندان عقیل است که او را بسیار دوست می داشت، ناگهان هشام بن حکم وارد شد در حالی که موی رخسارش تازه روییده بود و همه ما از جهت سن و سال از او بزرگ تر بودیم.

امام صادق علیه السلام برای او جا باز کرد و فرمود: به دل و زبان و دستش یاور ما است. سپس فرمود: ای حُمران! با این مرد گفتگو کن. حمران با او به بحث پرداخت و بر او پیروز شد. آنگاه فرمود: ای طاقی! با او به گفتگو پرداز. مؤمن الطاق نیز با او به بحث پرداخت و بر او چیره شد. پس از آن امام علیه السلام فرمود: ای هشام بن سالم! با او گفتگو کن. او با شامی گفتگو کرد و برابر شدند [ هر دو بر اثر طولانی شدن بحث عرق کردند ].

ص: 100

آنگاه امام صادق علیه السلام به قیس بن ماصر فرمود: با او گفتگو کن. قیس هم به مباحثه پرداخت و امام علیه السلام از گفتگوی ایشان می خندید، زیرا که مرد شامی گیر افتاده بود.

پس از آن به مرد شامی فرمود: با این نوجوان - یعنی هشام بن الحکم - گفتگو کن. مرد شامی اظهار تمایل کرد و به هشام گفت: ای جوان! راجع به امامت این مرد از من بپرس، هشام [ از بی ادبی آن شامی نسبت به امام علیه السلام ] خشمگین شد تا آن جا که می لرزید، سپس [ بر خود مسلّط شد ] به مرد شامی گفت: آیا پروردگار تو به آفریدگانش مهربان تر است یا خود آفریدگان نسبت به خودشان؟

مرد شامی گفت: پروردگارم به آفریدگانش خیرخواه تر است.

هشام گفت: خداوند در مقام خیرخواهی نسبت به آفریدگانش چه کرده است؟

شامی گفت: برای ایشان حجّت و راهنمایی بپاداشته تا پراکنده نشوند و با یکدیگر اختلاف نکنند و آن حجّت خدا ایشان را الفت دهد و نابسامانی ها را سامان بخشد و از دستورات پروردگارشان آگاهی دهد.

هشام گفت: او کیست؟

شامی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم.

هشام گفت: پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم کیست؟

مرد شامی گفت: کتاب خدا (قرآن) و سنّت پیامبر است.

هشام گفت: آیا قرآن وسنّت برای رفع اختلاف امروز ما سودمنداست؟

شامی گفت: آری.

هشام پاسخ داد: پس چطور من و تو با هم اختلاف داریم و بر اثر آن، تو از شام به اینجا آمده ای؟

ص: 101

مرد شامی خاموش ماند. امام علیه السلام به او فرمود: چرا سخن نمی گویی؟

جواب داد: اگر بگویم کتاب و سنّت از ما رفع اختلاف کرده اند، بی جا گفته ام، زیرا که وجوه متعدّد را احتمال دارند، و اگر بگویم اختلاف داریم و هر یک از ما دو گروه مدّعی حقّانیت خویش است، بنابراین کتاب و سنّت برای [ رفع اختلاف ] ما سودمند نبوده اند، ولی همین اشکال را به هشام برمی گردانم و با او احتجاج می کنم.

امام علیه السلام فرمود: از او بپرس که او را سرشار [ از علم ] خواهی یافت.

مرد شامی به هشام گفت: ای شخص! چه کسی به آفریدگان مهربان تر و خیرخواه تر است؟ پروردگارشان یا خودشان؟

هشام گفت: پروردگارشان نسبت به آنان خیرخواه تر است.

شامی پرسید: آیا پروردگارشان برای آنان کسی را بپاداشته که گفتارشان را یکی سازد و نابسامانی های آنان را سامان دهد و حقّ و باطل را برایشان بیان نماید؟

هشام پاسخ داد: در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم یا این زمان؟

شامی گفت: در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم که (معلوم است) خود رسول اللّه بوده است، اما امروز کیست؟

هشام گفت: همین آقا که بر مسند نشسته است - اشاره به امام صادق علیه السلام - و از اطراف جهان به سوی او سفر می کنند و ما را از خبرهای آسمان و زمین اطلاع می دهد و این علم را از پدر و نیای خویش به ارث گرفته است.

شامی پرسید: از چه راهی می توانم به این نتیجه برسم؟

هشام گفت: هر چه می خواهی از آن حضرت بپرس.

شامی گفت: عذری برایم باقی نگذاشتی، بر من است که بپرسم.

ص: 102

امام صادق علیه السلام فرمودند: ای مرد شامی! تو را آگاه سازم که سفرت چگونه بود و از کدام راه آمدی؟ چنین و چنان بود... .

مرد شامی با خرسندی اظهار داشت: درست فرمودید، اکنون به خدا اسلام آوردم.

امام صادق علیه السلام فرمود: نه. بلکه به خداوند ایمان آوردی، اسلام پیش از ایمان است، بر مبنای اسلام مردم از یکدیگر ارث می برند و با هم ازدواج می کنند و به وسیله ایمان پاداش می برند.

مرد شامی عرضه داشت: درست فرمودید! من گواهی می دهم که جز خداوند سزاوار پرستش نیست و اینکه محمّد صلی الله علیه و آله وسلم رسول خداوند است و شما جانشین اوصیا هستید... .(1)

اطلاق حجّت بر ائمّه معصومین علیهم السلام به جهت آن است که خداوند به وسیله ایشان - که اعمال و اخلاق و رفتارشان راهنمای سعادت مردم است - حجّت و دلیل خود را تمام کرده است.

در عقیده امامیه وجود حجّت از دو جهت لازم است: هم از جهت تشریع، یعنی باید حافظ و نگهبان امور تکوینی و فطری عالم بوده باشد که آن را ولایت تکوینی گویند و هم حامل و حافظ و رساننده احکام جعلی و تشریعی.

بالاتر و داناتر باشد و علم او از طرف خداوند به او تفویض شده باشد، نه اینکه از بشر دیگری گرفته و کسب کرده باشد، و عقل و علم او بر تمام عقول و علوم بشری احاطه داشته و قوای عقلی و علمی مخلوق در برابر عقل و علم حجّت مغلوب و تحت انقیاد او قرار گیرند.

2 - قوه عملی حجّت است؛ و آن باید به حدّی باشد که بتواند هرگونه تصرفی بخواهد در عالم تکوین بنماید.

3 - قوه حاسّه حجّت است؛ که باید در هر یک از شاخه های آن سرآمد تمامی مخلوق روی زمین باشد، مثلاً در بینایی چنان باشد که آن چیزی را که او می بیند دیگران عاجز باشند، چنانکه رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «طُوِیَتْ لِیَ الأَرْضُ فَأُرِیتُ مَشارِقَها وَمَغارِبَها؛ زمین برای من درنوردیده شد که خاورها و باخترهای آن را به من نشان دادند».

و در نیروی شنوایی فرمود: «أَطَّتِ السَّمآءُ وَحَقَّ لَها أَنْ تَئِطَّ ما فِیها مَوْضِعُ قَدَمٍ إِلاّ وَفِیها مَلَکٌ راکِعٌ أَوْ ساجِدٌ؛ آسمان به صدا درآمد و سزاوارش بود

که به صدا درآید، که هیچ جای پایی نیست مگر اینکه در آن فرشته ای در حال رکوع یا سجود است».

و در قوّه بویایی فرمود: «إِنِّی أَجِدُ نَفَسَ الرَّحْمنِ مِنْ قِبَلِ الَیمَنِ؛ من بوی رحمانی از سوی یمن استشمام می کنم».(1)

عنوان حجّة اللّه در خصوص حضرت ولی عصر - عجّل اللّه فرجه الشریف - ویژگی خاصی دارد، به طوری که این لقب شریف از مشهورترین القاب آن حضرت است، چنانکه بسیاری از مردم با عنوان: حجّة بن الحسن یا حضرت حجّت، آن جناب را یاد می کنند، در احادیث و ادعیه و زیارات نیز به این وصف بسیار یاد شده است، از جمله در حدیثی شیخ صدوق رحمه الله

ص: 104

از عثمان بن سعید عَمْری آورده که فرمود: در محضر امام ابومحمد حسن بن علی علیهماالسلام بودم، از آن بزرگوار سؤال شد خبری که از پدرانش روایت شده: «زمین از حجّت الهی بر مخلوق تا روز قیامت خالی نخواهد ماند، هرکه در حالی بمیرد که امام زمانش را نشناخته باشد، به مرگ جاهلیت مرده است»؟ امام علیه السلام فرمود: «البته این حدیث درست است و حق، همان طور که روز حق است».

عرض شد: یابن رسول اللّه! امام و حجّت بعد از شما کیست؟

فرمود: «فرزندم محمّد که امام و حجّت بعد از من است، هر که بمیرد و او را نشناخته باشد، به مرگ جاهلیّت مرده است. بدانید که او را غیبتی طولانی است که افراد نادان در آن سرگردان شوند و به هلاکت مبتلا گردند و وقت گذاران دروغ می گویند، سپس خروج می کند، گویا می بینم پرچم های سپیدی که در نجف کوفه بالای سرش به اهتزاز است».(1)

مرحوم نهاوندی در این باره چنین فرموده است: «با آنکه در این لقب، سایر ائمّه علیهم السلام شریکند و همه حجّت هایند از جانب خداوند بر خلق، لکن چنان اختصاص به آن جناب دارد که در اخبار، هر جا بی قرینه و شاهدی ذکر شود، مراد آن حضرت علیه السلام است.

و بعضی گفتند: لقب آن جناب حجّة اللّه است، به معنی غلبه یا سلطنت خدای بر خلایق؛ چه این هر دو به واسطه آن حضرت به ظهور خواهد رسید.

و نقش خاتم (مُهر دستی) آن جناب: «أَنَا حُجَّةُ اللّه ِ»، و به روایتی: «أَنَا

حُجَّةُ اللّه ِ وَخالِصَتُهُ» است، و به همین مُهر روی زمین حکومت کند.(2)

و قلمرو حجّت بودن ائمّه اطهار علیهم السلام تمامی جنّ و انس و فرشتگان و... می باشد، چنانکه در حدیثی از سلیمان بن خالد آمده که گوید: از حضرت

ص: 105

امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: «هیچ پیامبر یا آدمی یا انسان یا جنّ یا فرشته ای در آسمان ها نیست، مگر اینکه ما [ امامان ] بر آنان حجّت ها هستیم، و خداوند هیچ مخلوقی پدید نیاورده، مگر اینکه ولایت ما را بر آنان عرضه نموده و به وسیله ما بر آنان حجّت آورده، که دسته ای نسبت به ما مؤمن هستند و عدّه ای منکر می باشند، حتی آسمان ها و زمین و کوه ها».(1)

و بیان اینکه حضرت ولی عصر - عجّل اللّه فرجه الشریف - نشانگر اراده الهی است، در خصوص اراده تکوینی: بوجود آوردن آن حضرت علیرغم تمام سعی و تلاش ستمگران و دشمنان دین است.

همان طور که سعی و تلاش فرعون با سر بریدن کودکان و دریدن شکم زنان و بسیج کردن تمام نیروهای اطلاعاتی خود به جایی نرسید و خداوند متعال حضرت موسی علیه السلام را پدید آورد و بر دامان فرعون پرورش داد، تا قدرت و اراده خویش را نمایان سازد.

همچنین حضرت ولی عصر - عجّل اللّه فرجه الشریف - را با وجود سعی و تلاش همه جانبه بنی امیّه و بنی عبّاس و کشتن و تبعید کردن و زندان و محاصره نمودن پدران گرامی اش بوجود آورد و در مرکز قدرت حکومت عبّاسیان - سامرّا - در سنّ پنج سالگی بر مسند امامت نشانید و هنگام تشییع و نماز بر بدن شریف پدر بزرگوارش امام حسن عسکری علیه السلام برای عموم آشکار ساخت و آنگاه در برابر چشمان حیرت زده مأمورین دولتی به پشت پرده غیبت برد و محفوظ داشته و سرانجام اراده خویش را تحقق می بخشد که فرموده است: «وَنُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الوارِثِینَ * وَنُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الأَرْضِ وَنُرِیَ فِرْعَوْنَ وَهامانَ وَجُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ»(1)

؛ و ما اراده داریم بر آنان که در زمین ناتوان شمرده شدند، نعمت دهیم و آنان را پیشوایانی گردانیم و ایشان را وارثان [ زمین ]سازیم و به آنان در زمین مکنت و اقتدار دهیم و به فرعون و هامان و سپاهیانشان از آنان آنچه را پروا داشتند، بنمایانیم.

امیر مؤمنان علی علیه السلام فرمودند: «دنیا پس از سرکشی و بدرفتاری بر ما [ آل محمد ] به کمال مهربانی و سازگاری روی خواهد آورد، همان گونه که ماده شتر

ص: 107

بدخوی به مهربانی بر بچّه خویش باز می گردد، سپس این آیه را خواندند: «وَنُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الوارِثِینَ»».(1)

و شیخ طوسی رحمه الله از آن حضرت علیه السلام روایت کرده که راجع به آیه کریمه فرمودند: «ایشان آل محمد علیهم السلام می باشند، خداوند مهدی ایشان را پس از تلاش [ و رنجشان ] برمی انگیزد و آنان را عزّت بخشد و دشمنشان را خوار و زبون گرداند».(2)

و از امام باقر و امام صادق علیهماالسلام روایت آمده که فرمودند: «فرعون و هامان در اینجا دو نفر از جبّاران قریش می باشند، خداوند متعال آن دو نفر را هنگام قیام قائم آل محمد علیهم السلام در آخر الزمان زنده خواهد ساخت، و به خاطر جنایاتی که مرتکب شده اند از آنها انتقام می گیرد».(3)

و در حدیث ولادت امام زمان - عجّل اللّه فرجه الشریف - از حکیمه دختر امام جواد علیه السلام آمده: بامداد آن شب [ ولادت ] آمدم که بر حضرت ابومحمد - امام عسکری علیه السلام - سلام دهم، پرده برداشتم تا از حال سرورم (امام زمان - عجّل اللّه فرجه الشریف - ) آگاه شوم، او را ندیدم، به حضرت امام عسکری علیه السلام عرض کردم: قربانت شوم! سرورم کجاست؟!

فرمود: عمّه جان! او را به کسی سپردیم که مادر موسی علیه السلام فرزندش را به او سپرد.

حکیمه گوید: روز هفتم [ از ولادت امام عصر علیه السلام ] به محضر امام عسکری علیه السلام رفتم و سلام کردم و نشستم. امام فرمود: پسرم را نزد من بیاور. سرورم را در حالی که در پارچه ای بود، به محضر آن حضرت بردم، همان رفتار که روز اوّل انجام داده بود، تکرار کرد و زبان خود را در دهانش

ص: 108

گذاشت، گویی شیر و عسل به وی می دهد! آنگاه فرمود: پسرم سخن بگو.

حضرت بقیّة اللّه گفت: أشهد أن لا إله إلاّ اللّه و بر پیامبر اکرم و امیر المؤمنین و ائمّه طاهرین تا پدرش - صلوات اللّه علیهم اجمعین - درود فرستاد، سپس چنین تلاوت کرد: «بِسْمِ اللّه ِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ * وَنُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الوارِثِینَ * وَنُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الأَرْضِ وَنُرِیَ فِرْعَوْنَ وَهامانَ وَجُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ».(1)

و اینکه حضرت بقیّة اللّه - عجّل اللّه فرجه الشریف - نشانگر اراده تشریعی خداوند است، نیازی به توضیح ندارد، زیرا تمام رفتار و کردار آن حضرت نمودار فرمان الهی است و آن وجود نورانی الگوی کامل مؤمنان است.

ص: 109

خداوند: «یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ»(1)

؛ آن را چنانکه باید و شاید تلاوت می کنند. مقصود آن است که علم و عمل را در پی قرائت آوردند.

و اینکه مادّه تلاوت در آیه: «وَاتَّبَعُوا ما تَتْلوا الشَّیاطِینُ عَلی مُلْکِ سُلَیْمانَ»(2)

؛ و از آنچه شیاطین در عهد سلیمان تلاوت می کردند، پیروی نمودند. بکار رفته از این جهت است که شیاطین می پنداشتند که آنچه می خوانند از کتاب های الهی می باشد.(3)

تلاوت و مشتقّات آن بیش از شصت بار در قرآن کریم به کار رفته است، در درجه اوّل خداوند خود تلاوت گر آیاتش می باشد، چنانکه فرماید: «ذلِکَ نَتْلوُهُ عَلَیْکَ مِنَ الآیاتِ وَالذِّکْرِ الحَکِیمِ»(4)

؛ آن است که بر تو تلاوت می کنیم از آیات [ و نشانه های حقانیّت تو ] و یادآوری حکیمانه.

سپس دستور تلاوت به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم داده(5)

و این منصب شریف را به آن حضرت واگذار نموده و او را به این سِمَت معرفی کرده و فرموده است «یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ»(6)

؛ بر آنان آیات او را تلاوت می کند.

و در مرحله سوم ائمّه اطهار علیهم السلام را تلاوت گر کامل و به جای آورندگان حقّ تلاوت معرفی نموده است، که فرموده: «اَلَّذِینَ آتَیْناهُمُ الکِتابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ»(7)

؛ کسانی که کتاب را به ایشان داده ایم، آن را چنانکه باید و شاید تلاوت می کنند، آنان به آن ایمان کامل دارند.

ص: 111

چنانکه در حدیث صحیح از ابوولاد آمده که امام صادق علیه السلام راجع به این آیه کریمه فرمودند، ایشان امامان علیهم السلام هستند.(1)

علاّمه مجلسی رحمه الله در بیان این حدیث شریف فرموده: زیرا تلاوت قرآن چنانکه باید و شاید عبارت است از فهمیدن مطالب پیچیده و عمیق آن و عمل به تمامی مضامین آن، و چنین کاری به ائمه علیهم السلام اختصاص دارد و نیز ایمان کامل به آن از غیر ایشان ساخته نیست.(2)

و نیز از حضرت امام صادق علیه السلام روایت آمده که در بیان مقصود از حق تلاوت چنین فرمودند: آیات آن را به تدبّر و تأنّی (ترتیل) می خوانند و در آن تفقّه می کنند، و احکام آن را به کار می بندند و نویدهایش را امیدوارند و از هشدارهایش بیمناکند و از حکایتهای آن پند می گیرند و فرمان هایش را گردن می نهند و از نواهی آن خودداری می ورزند، به خدا سوگند! حقّ تلاوت حفظ آیات و آموختن حروف و پیاپی خواندن سوره ها و یادگیری اعشار و اخماس(3)

آن نیست، حروف آن را حفظ کردند و حدود آن را ضایع ساختند! همانا [ تلاوت کامل و چنانکه باید و شاید ] تدبّر آیات

قرآن و عمل به احکام آن است، خداوند متعال فرماید: «کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ مُبارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیاتَهُ»(4)

؛ این کتابی که بر تو فرو فرستادیم بابرکت است تا در آیات آن اندیشه کنند.

القَصَصِ...(1)

؛ و قرآن را بیاموزید که بهترین سخنان است، و در آن تفقه نمایید [ و به ژرفای آن وارد شوید ] که بهار دلهاست، و به نور آن شفا جویید که شفابخش سینه ها است، و آن را خوب تلاوت کنید که سودمندترین حکایت ها است».

و هم از اوصاف تقوا پیشگان برشمردند: «أَمَّا اللَّیْلُ فَصافُّونَ أَقْدامَهُمْ تالِینَ لِأَجْزآءِ القُرْآنِ یُرَتِّلُونَهُ تَرْتِیلاً، یُحَزِّنُونَ بِهِ أَنْفُسَهُمْ وَیَسْتَثِیرُونَ بِهِ دَوآءَ دآئِهِمْ...(2)

؛ شبانگاهان گامهای خویش بر زمین کوبیده به تلاوت أجزاء قرآن پرداخته اند، آن را با تدبّر و اندیشه می خوانند، جان خویش را به وسیله آن محزون کنند و درمان دردشان را به آن همی کوشند».

و گاهی نااهلانی را که از حقایق قرآن و تلاوت شایسته آن روی گردانند نکوهش نمودند: «إِلَی اللّه ِ أَشْکُو مِنْ مَعْشَرٍ یَعِیشُونَ جُهّالاً، وَیَمُوتُونَ ضُلاّلاً، لَیْسَ فِیهِمْ سِلْعَةٌ أَبْوَرُ مِنَ الکِتابِ إِذا تُلِیَ حَقَّ تِلاوَتِهِ، وَلا سِلْعَةٌ أَنْفَقُ بَیْعا، وَلا أَغْلی ثَمَنا مِنَ الکِتابِ إِذا حُرِّفَ عَنْ مَواضِعِهِ...(3)

؛ به درگاه خداوند شکوه می کنم از گروهی که به نادانی زندگی می کنند و در گمراهی می میرند، بین آنان هیچ کالایی بی اعتبارتر از قرآن نیست، در حالی که آن طور که باید و شاید تلاوت شود، و هیچ کالایی پُر فروش تر و گرانبهاتر نیست از قرآن، هرگاه تحریف و [ از معانی حقیقی ] جا به جا گردد.

آری، بیشتر مردم در هر زمان از تدبّر در معانی قرآن و توجّه به تلاوت گران حقیقی آن - ائمّه اطهار علیهم السلام - روی گردان بوده و هستند، و ظواهر قرآن از لحنهای زیبا و آوازهای دلربا، و تفسیر به رأی و تطبیق مضامین قرآن بر نظریه های نادرست و... رونق بسیار دارد، چرا که با

ص: 113

هوس های مردم کاملاً سازگار است، امّا شناخت واقعیت قرآن و تلاوت درست آن و بکار بستن احکام و دستورات آن بسیار کم مشتری است، به همین جهت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: «رُبَّ تالِ القُرْآنِ وَالقُرْآنُ یَلْعَنُهُ(1)

؛ بسا تلاوت کننده قرآن هست که قرآن او را لعنت می کند».

لعنت خدا بر کسانی که ظاهر قرآن را بسی حرمت می نهادند، امّا تلاوت گر قرآن را شهید کردند و سر مبارک او را بالای نیزه زدند و بالای نیزه هم قرآن خواند.

سر بی تن که شنیده است به لب سوره کهف؟!

یا که دیده است به مشکات تنور آیه نور؟!

لعنت خدا بر کسانی که تلاوت گر قرآن را در زندان تاریک شکنجه کردند. و لعنت خدا بر کسانی که به ظاهر قرآن با تلاوت گر قرآن مخالفت خواهند کرد، چنانکه از امام صادق علیه السلام روایت آمده که فرمودند: «هرگاه

حضرت قائم - عجّل اللّه فرجه الشریف - بپاخیزد، از جاهلانِ مردم بیشتر از آنچه رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم از جاهلان جاهلیت صدمه کشید، محنت می بیند».

فضیل گوید: عرض کردم: این چگونه است؟ فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم

در حالی به سوی مردم آمد که سنگ و کلوخ ها و چوب های تراشیده را می پرستیدند، ولی هنگامی که حضرت قائم علیه السلام بپاخیزد، در حالی با مردم مواجه می شود که همه آنان کتاب خدای را علیه او تأویل و توجیه می کنند و با آن بر او احتجاج می نمایند».(2)

البته امام عصر - ارواحنا فداه - پس از ظهور، تلاوت صحیح و کامل قرآن را آشکار خواهد ساخت، از امام محمّد باقر علیه السلام روایت آمده که فرمودند:

«هنگامی که حضرت قائم - عجّل اللّه فرجه الشریف - بپاخیزد، خیمه هایی نصب می شود

ص: 114

برای کسانی که قرآن را به همان گونه که خداوند - جلّ جلاله - آن را نازل فرموده، به مردم بیاموزند، پس دشوارترین چیزی که خواهد بود برای کسانی است که آن را حفظ کرده اند، زیرا با این تألیف اختلاف دارد».(1)

فرمودند: فقیه اهل بصره تویی؟ قتاده گفت: مردم چنین پندارند.

امام باقر علیه السلام فرمودند: به من خبر رسیده که تو قرآن هم تفسیر می کنی؟

قتاده عرضه داشت: آری.

امام باقر علیه السلام فرمود: آیا دانسته آن را تفسیر می کنی یا ندانسته؟

قتاده گفت: هرگز [ ندانسته تفسیر نمی کنم، بلکه ] دانسته و از روی علم [ قرآن را تفسیر می کنم ] .

امام باقر علیه السلام فرمودند: اگر چنین است که دانسته قرآن را تفسیر می کنی پس تو شخصیّت یکتایی هستی! و من از تو پرسش دارم.

قتاده عرض کرد: بپرسید.

امام علیه السلام فرمود: خبرم ده از قول خداوند - عزّوجلّ - در سوره سبأ: «وَقَدَّرْنا فِیهَا السَّیْرَ سِیرُوا فِیها لَیالِیَ وَأَیّاما آمِنِینَ»(1)

؛ و فاصله و مسیر بین آنها (= منزلگاه ها و آبادی ها) را متناسب قرار دادیم، پس در آنها شبها و روزهایی را با ایمنی رهسپار شوید.

قتاده گفت: این آیه مربوط به کسی است که به قصد زیارت خانه کعبه از خانه خویش حرکت کند، توشه ای حلال با خود بردارد و مرکب حلال داشته باشد و از مال حلال کرایه اش را بپردازد، چنین کسی ایمن خواهد بود، تا اینکه به خانه اش بازگردد.

امام باقر علیه السلام فرمودند: ای قتاده! تو را به خدا سوگند می دهم! آیا می دانی که بسا شخصی با توشه ای حلال و مرکب و کرایه ای حلال به قصد زیارت و طواف خانه کعبه از منزل خویش بیرون می آید و دچار راهزن گردد و خرجی سفرش را ببرند، به علاوه اینکه او را چنان مورد ضرب و جرح قرار دهند که به حدّ هلاکت رسد؟

ص: 117

قتاده گفت: آری، به خدا سوگند!

امام علیه السلام فرمود: زنهار ای قتاده! اگر تو قرآن را پیش خود تفسیر کنی، هم خود تباه گشته ای و هم دیگران را به تباهی افکنده ای، و چنانچه این تفسیرها را از دهان مردان گرفته ای، باز هم خود را تباه ساخته ای و دیگران را نیز به تباهی انداخته ای، زنهار ای قتاده! این آیه راجع به کسی است که از خانه خویش با توشه و مرکب و کرایه حلال به مقصد خانه کعبه بیرون آید و به حقّ [ و ولایت ] ما معرفت داشته باشد و دلش به هوای ما بتپد، چنانکه خداوند فرماید: «وَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النّاسِ تَهْوی إِلَیْهِمْ»(1)

؛ و دلهای عدّه ای از مردم را هوادار ایشان ساز.

و خانه کعبه را منظور نکرد که بفرماید: به سوی آن مشتاق ساز.

بنابراین ماییم - به خدا سوگند - مقصود از دعای حضرت ابراهیم علیه السلام، که هر کس دلش هوای ما داشته باشد، حجّ او پذیرفته است و گرنه هرگز. ای قتاده! هر آنکه چنین باشد روز قیامت از عذاب جهنّم ایمن خواهد بود.

قتاده عرضه داشت: به خدا سوگند! من این آیه را جز به همین گونه [ که شما تفسیر فرمودید ] تفسیر نخواهم کرد.

امام باقر علیه السلام فرمودند: زنهار ای قتاده! قرآن را فقط کسی می شناسد که مورد خطاب آن قرار گرفته باشد.(2)

ص: 118

3) «أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آنآءَ اللَّیْلِ ساجِدا وَقآئِما یَحْذَرُ الآخِرَةَ وَیَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ»(1)

؛ آیا کسی که ساعت های شبانه را به عبادت می پردازد، گاهی به حال سجده و گاهی بپا ایستاده [ و در حال نماز است ] از عذاب آخرت بیمناک است و به رحمت پروردگارش امید دارد [ بهتر است یا شخص غافل مشرک ]؟

در این سه آیه، برنامه های شبانه روزی بندگان راستین خداوند بیان گردیده است، به خصوص در آیه دوم که خطاب به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلماست امّا به صورت دستور الزامی برای همه پیروان و امّت آن حضرت می باشد، تا به نمازهای واجب و مستحبّ اهتمام کنند.

عبادت خداوند، تنها راه سعادت و ترقّی بشر است، عبادت مایه پرورش فکر و طراوت جان و کمال انسان است. زندگی بدون عبادت پوچ و بی ارزش و شبیه ترین صورت به گذران چهارپایان است که برنامه همیشگی آنها از بامداد تا شامگاه تمایل شدید به چراگاه و علاقه وافر به یونجه و کاه، و انس و گرایش به جفت خویش است.

آنها از لذتهای روحی بی بهره اند و با فرهنگ و فضیلت انسانی بیگانه، و از علم و معرفت دور افتاده. ارزش و اعتبار این قبیل افراد، به مقدار همان لقمه نانی است که می خورند و همان جامه ای که می پوشند و همان هوس هایی که آنها را در بند خود محصور نموده است.

گر در طلب لقمه نانی، نانی

ور در طلب گوهر جانی، جانی

من فاش کنم حقیقت مطلب را

اندر طلب آنچه که هستی، آنی

اینان هرگز از خود نمی پرسند که ما را برای چه به این جهان آورده اند؟ و سرنوشت ما آخر کار چه خواهد بود؟ روزها را چگونه باید بگذرانیم و شبها را چگونه به سر بریم؟ این همه نعمت را چه کسی به ما داده و توسّط

ص: 120

چه کسانی به ما رسیده است؟ و در برابر آنها چه وظایفی برعهده داریم و چه کار باید بکنیم؟

امّا روش مردان حق در هر شب و روز توجّه به سعادت اخروی و کمال معنوی است. آنان رستگاری خویش را در پرستش خالصانه خداوند و اطاعت کامل از دستورات او می دانند و در این راه نهایت کوشش را به کار می برند، در عین حال عبادت خود را در پیشگاه عظمت حق ناچیز می بینند و بی ارزش و اندک می شمارند.

جهان و هر چه در آن است، همه را نعمتهای الهی می دانند و با رعایت حدود و مقرّرات خداوند و پرهیز از حرام و خودداری از زیاده روی از نعمت ها استفاده می کنند و شبانه روز به ذکر و مناجات و تسبیح و تلاوت قرآن و نماز می پردازند. دنیا را وسیله رسیدن به لذّتهای حقیقی و پایدار اخروی می گیرند و رسیدن به آن را هدف نهایی خود قرار نمی دهند و به این امور ناپایدار دل نمی بندند.

و اینکه در این بخش از زیارت عرضه می داریم: «اَلسَّلامُ عَلَیْکَ فِی آنآءِ لَیْلِکَ وَأَطْرافِ نَهارِکَ». گویی اشاره به نحوه زندگی امام عصر - عجّل اللّه فرجه الشریف - و چگونگی رفتار و برنامه شبانه روزی آن حضرت علیه السلام است که پیوسته آن شیوه را باید در نظر بگیریم و الگوی خویش سازیم و به پیروی از شیوه و سیره آن جناب بکوشیم.

وَاجْتَنِبُوا الطّاغُوتَ»(1)

؛ و به راستی که ما در هر امّتی فرستاده ای برانگیختیم که خداوند را بپرستید و از پرستش [ و پیروی ] طاغوت بپرهیزید.

بخشی از عبادتهای آنان به صورت نماز و روزه و حج و جهاد و... است و بخش دیگر آن در رابطه با مخلوق است که در تغذیه مادّی و معنوی نیازمندان می کوشیدند، شبهای تار مخفیانه وبه صورت ناشناس کیسه های نان و غذا به در خانه مستمندان می بردند و به ناتوانان یاری می رساندند. روزها به ارشاد گمراهان و پرورش افکار مردمان و توجیه ناآگاهان و تعلیم و تربیت دانش پژوهان و پاسخ گویی به شبهات باطل جویان می پرداختند و با گفتار و رفتار خویش، افراد جامعه را به سوی راستی و درستی سوق می دادند.

از جمله برنامه های مهمّ ایشان در شبانه روز، یادآوری خاطره جانسوز عاشورا و گریستن بر مصائب حضرت سید الشّهداء علیه السلام و لعن و نفرین بر قاتلان و دشمنان آن حضرت بوده است، که این کارها را به عنوان یکی از بهترین عبادات و طاعات شمرده و بر آن تأکید نموده اند، به خصوص حضرت ولی عصر - عجّل اللّه فرجه الشریف - که در زیارت ناحیه مقدّسه اظهار می دارد: «فَلَأَنْدُبَنَّکَ صَباحا وَمَسآءً وَلَأَبْکِیَنَّ عَلَیْکَ بَدَلَ الدُّمُوعِ دَما(2)

؛ پس هر صبح و شام بر تو ندبه و زاری می کنم، و بر تو به جای اشک، خون گریه می نمایم.

زیارت اعتاب مقدّسه نیز از برنامه های مهمّ ایشان است که به عنوان حسن ختام این فصل یکی از تشّرفات را در این رابطه می آوریم:

برعهده گرفتم، ولی بین من و او اختلافی پیش آمد که از بیم او خود را مخفی نمودم و او در جستجوی من بود، مدّتی با ترس و هراس گذرانیدم، تا اینکه شب جمعه ای تصمیم گرفتم کنار مرقد منوّر امام کاظم علیه السلام بروم و شب را برای دعا و نیایش در حرم مطهّر بمانم.

آن شب باد و باران شدید بود، و من از ابوجعفر قَیّم - متولّی آستانه مقدّسه کاظمین - خواهش کردم درهای حرم را ببندد و آن مکان مقدّس را برای من خالی بگذارد که با خاطری آسوده به دعا و تضرّع بپردازم و از ورود کسی که بیمناک بودم، ایمن بمانم.

ابوجعفر خواسته ام را اجابت کرد و درها را بست، نیمه شب آن قدر باران و باد تندتر شد که رفت و آمد مردم به کلّی قطع گردید و من تنها بودم و دعا می کردم و زیارت می نمودم و نماز می خواندم که ناگهان صدای پایی از سمت ضریح امام موسی کاظم علیه السلام شنیدم و مردی را دیدم که زیارت می کرد، پس بر آدم علیه السلام سلام داد، سپس بر انبیاء اولو العزم علیهم السلام، آنگاه بر ائمّه علیهم السلام یک به یک سلام داد، تا به صاحب الزمان علیه السلام رسید، امّا آن حضرت را نام نبرد، از کار او تعجّب کردم و با خود گفتم: شاید او را فراموش کرده یا آن حضرت را نمی شناسد، یا این مذهب خاصّی است که این مرد دارد، پس از آنکه زیارت کرد، دو رکعت نماز گزارد، آنگاه به سوی مرقد مطهّر حضرت ابوجعفر امام جواد علیه السلام روی آورد و به همان ترتیب زیارت و سلام کرد و نماز خواند و من از او بیم داشتم زیرا که او را نمی شناختم.

او جوانی در حدّ کمال بود و جامه های سفیدی در بر و عمامه ای بر سر داشت که بر یک طرف آن حنک آویخته و ردایی بر شانه اش بود، پس روی به من کرد و فرمود: ای ابوالحسین بن ابی البغل! چرا از دعای فرج

ص: 123

غافل هستی؟ گفتم: ای سرور من! آن دعا کدام است؟ فرمود: دو رکعت نماز می گزاری و می گویی: «یا مَنْ أَظْهَرَ الجَمِیلَ وَسَتَرَ القَبِیحَ، یا مَنْ لَمْ یُؤآخِذْ بِالجَرِیرَةِ وَلَمْ یَهْتِکِ السِّتْرَ، یا عَظِیمَ المَنِّ، یا کَرِیمَ الصَّفْحِ، یا حَسَنَ التَّجاوُزِ، یا واسِعَ المَغْفِرَةِ، یا باسِطَ الیَدَیْنِ بِالرَّحْمَةِ، یا مُنْتَهی کُلِّ نَجْوی وَغایَةَ کُلِّ شَکْوی، یا عَوْنَ کُلِّ مُسْتَعِینٍ، یا مُبْتَدِئا بِالنِّعَمِ قَبْلَ اسْتِحْقاقِها. ده بار: یا رَبّاهُ؛ [ده بار: یا

سَیِّداه، ده بار: یا مَوْلاه، ده بار: یا غایَتاه]، ده بار: یا مُنْتَهی رَغْبَتاهُ [ یا غایَةَ رَغْبَتاهُ ]، أَسْئَلُکَ بِحَقِّ هذِهِ الأَسْمآءِ وَبِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَآلِهِ الطّاهِرِینَ إِلاّ ما کَشَفْتَ کَرْبِی وَنَفَّسْتَ هَمِّی وَفَرَّجْتَ غَمِّی وَأَصْلَحْتَ حالِی. سپس هر چه خواهی دعا کن و حاجت خویش را درخواست بنمای، آنگاه گونه راست خود را بر زمین بگذار و صد بار در سجده ات بگو: یا مُحَمَّدُ یا عَلِیُّ [ یا عَلِیُّ یا مُحَمَّدُ]

اِکْفِیانِی فَإِنَّکُما کافِیایَ وَانْصُرانِی فَإِنَّکُما ناصِرایَ. سپس گونه چپ خود را بر زمین بگذار و [ دست کم ] صد بار بگو: أَدْرِکْنِی [ یا صاحِبَ الزَّمانِ] و آن را بسیار تکرار کن و آن قدر بگو: اَلغَوْثَ الغَوْثَ الغَوْثَ تا اینکه نفس قطع شود، آن گاه سر بردار که خداوند ان شاء اللّه به کرم خود حاجتت را برآورده می سازد.

ابوالحسین گوید: وقتی من مشغول نماز و دعا شدم، آن جناب بیرون رفت و هنگامی که دعا و دستور را به پایان بردم، به نزد ابوجعفر - متولّی آستانه - بیرون رفتم، تا از آن مرد جویا شوم که چگونه داخل شد، دیدم درها به همان حال بسته و قفل است! از این وضع تعجّب کردم و با خود گفتم: شاید درِ دیگری باشد که من نمی دانم، بالاخره خود را به ابوجعفر رساندم که از اتاق زَیت (= جایگاه ویژه روغن چراغ که در قدیم مورد استفاده بوده است) به سوی من بیرون آمد، از حال آن مرد و کیفیت دخول او جویا شدم، جواب داد: چنان که می بینی همه درها قفل است و

ص: 124

هیچ دری را باز نکرده ام، وقتی قصّه ام را خبر دادم، ابوجعفر گفت: این شخص مولایمان صاحب الزمان است که من بارها در چنین شبهایی آن جناب را مشاهده نموده ام، هنگامی که حرم مطهر خالی از مردم است.

بر آنچه از من فوت شده بود، افسوس خوردم و نزدیک سپیده دم از حرم بیرون شدم و به محلّه کرخ - محلّی که در آن پنهان بودم - رفتم، روز به نیمه نرسیده بود که یاران ابن صالحان جویای ملاقات من شدند و امان نامه ای به خطّ وزیر همراه داشتند، من به همراه یکی از دوستان مورد اعتمادم نزد او حاضر شدم، چنان به گرمی از من استقبال کرد که سابقه نداشت، مرا در آغوش کشید و گفت: کارت به جایی رسیده که از من به حضرت صاحب الزمان علیه السلام شکایت کنی؟!

گفتم: دعا و درخواستی بوده که انجام دادم.

گفت: من دیشب مولایم صاحب الزمان - عجّل اللّه فرجه الشریف - را در خواب دیدم که به من دستور هرگونه نیکی نسبت به تو فرمود و هشدارم داد که از آن ترسیدم.

من گفتم: لا إله إلاّ اللّه! گواهی می دهم که ایشان حق و نهایت درجه حقّند، من دیشب در بیداری مولایم را دیدم که به من چنین و چنان فرمود، و آنچه را در حرم مطهّر کاظمین دیده بودم شرح دادم، از این قضیه تعجّب کرد و نسبت به من کارهای بزرگی انجام داد و به جایگاه بلندی دست یافتم که انتظارش را نداشتم، همه اینها به برکت مولایمان حضرت مهدی - عجّل اللّه فرجه الشریف - بود.(1)

خداوندا به ما هم توفیق عبادتهای شبانه و حال توجّه و توسّل عنایت فرمای و از لطف و عنایت مولایمان صاحب الزمان علیه السلام برخوردار ساز.

ص: 125

ترکیب «بقیة اللّه» در قرآن کریم وروایات خاندان عصمت وطهارت علیهم السلام به کار رفته است. در قرآن این اصطلاح فقط یک بار در داستان حضرت شعیب علیه السلام یاد شده، پس از آنکه شعیب علیه السلام قوم خویش را از کم فروشی و فساد در زمین نهی می کند، چنین می فرماید: «بَقِیَّةُ اللّه ِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ

مُؤْمِنِینَ»(1)

؛ آنچه را که خداوند [ در ازای چشم پوشی از منافع دنیوی نامشروع ] برایتان باقی می گذارد، برای شما بهتر است - یا خیر محض است - [ نسبت به آنچه بر اثر کم فروشی یا فساد به دست می آورید] اگر ایمان داشته باشید.

و بعضی در تفسیر آیه چنین گفته اند: اینکه خداوند نعمتش را برایتان پاینده سازد، از کم فروشی شما بهتر است.

و برخی گفته اند: اطاعت خداوند از گردآوری دنیا بهتر است.

امّا در احادیث و ادعیه و زیارات عنوان «بقیة اللّه» بسیار به کار رفته که مقصود از آن خلفای الهی و انبیاء و ائمّه علیهم السلام هستند که خداوند آنان را در زمین باقی و پایدار ساخته تا مردمان را هدایت کنند، بلکه ایشان خود سبب بقای دنیایند.

یا اینکه مقصود اوصیاء و ائمّه اند که بازماندگان و یادگاران انبیاء در امّت هایشان می باشند، چنانکه در یکی از زیارت های آن حضرت است: «اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا بَقِیَّةَ اللّه ِ مِنْ أَوْلِیآئِهِ وَحُجَجِهِ»(2)

و شاید وجه این تسمیه آن است که امامان علیهم السلام از نور خداوند آفریده شده اند و آیینه تمام نمای صفات اویند، و سایه حضرت حق بر زمین می باشند که گویی بخش باقیمانده از او هستند، جز اینکه او خالق است و ایشان مخلوق، و او منزّه از صفات و حالات ممکنات است.(3)

ص: 127

اکنون به چند نمونه از احادیث و ادعیه و زیارات را که در آنها ترکیب «بقیة اللّه» به کار رفته است، توجه کنید:

1 - امیر مؤمنان علی علیه السلام در پاسخ به پرسش های یکی از منکران نسبت به آیاتی از قرآن از جمله راجع به آیه کریمه: «بَقِیَّةُ اللّه ِ خَیْرٌ لَکُمْ» فرمودند: آنان (اولیای خداوند) بقیّة اللّه می باشند، یعنی حضرت مهدی علیه السلام که هنگام پایان یافتن این مهلت خواهد آمد، آن گاه زمین را پر از عدل خواهد ساخت، چنان که لبریز از ظلم و جور گردیده است.

بازارها بر روی این مرد نگشایید، از بالای سر و زیر پایتان گرفتار عذاب خواهید شد، همین یک بار مرا تصدیق کنید و فرمان برید و در آینده تکذیبم کنید، من خیرخواه شمایم. مردم شتاب کردند و بازارها به روی آن حضرت و همراهانش گشودند، گفتار آن پیرمرد را به هشام گزارش دادند، پیرمرد را نزد هشام بردند و کسی ندانست که کارش به کجا رسید.(1)

3 - عمر بن زاهر گوید: شخصی از امام صادق علیه السلام پرسید: آیا بر امام قائم - عجّل اللّه فرجه الشریف - می توان با عنوان «امیر المؤمنین» سلام کرد؟ امام صادق علیه السلام فرمودند: خیر. خداوند این نام را به امیر المؤمنین علیه السلاماختصاص داده است، پیش از او کسی این نام بر خود ننهاده و پس از او نیز - مگر کافر - این نام به خود نبندد.

راوی گوید: من پرسیدم: فدایت شوم پس چگونه بر آن حضرت سلام کنند؟ فرمود: می گویند: سلام بر تو ای بقیة اللّه! سپس این آیه را تلاوت کرد: «بَقِیَّةُ اللّه ِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ».(2)

4 - علی بن میثم از پدرش روایت کرده که گفت: از مادرم شنیدم که از نجمه مادر امام رضا علیه السلام چنین نقل کرد: هنگامی که به پسرم علی علیه السلام آبستن شدم، سنگینی حمل را احساس نمی کردم و موقعی که می خوابیدم از شکم خود صدای تسبیح و تهلیل و ستایش خداوند را می شنیدم، به طوری که بیم وهراس مرا می گرفت، چون بیدارمی شدم چیزی نمی شنیدم، وقتی که فرزندم به دنیا آمد، بر زمین قرار گرفت در حالی که دستهایش را بر زمین نهاده و سر به سوی آسمان برداشته بود، لبهایش را حرکت می داد، گویی چیزی می گفت.

ص: 129

آنگاه پدرش حضرت موسی بن جعفر علیهماالسلام بر من وارد شد و به من فرمود: گوارایت باد ای نجمه، کرامت پروردگارت! من نوزاد را که در پارچه سفیدی پیچیده شده بود، به دستش دادم، پس در گوش راست او اذان و در گوش چپ او اقامه گفت، و آب فرات طلبید و کامش را با آن برداشت، سپس او را به من بازگردانید و فرمود: او را بگیر که بقیة اللّه در زمین است.(1)

5 - در دعای ندبه می خوانیم: «أَیْنَ بَقِیَّةُ اللّه ِ الَّتِی لا تَخْلُو مِنَ العِتْرَةِ الهادِیَةِ(2)

؛ کجاست آن بقیّة اللّه که از عترت هدایتگر بیرون نیست؟».

6 - و در زیارت جامعه کبیره عرضه می داریم: «اَلسَّلامُ عَلَی الأَئِمَّةِ الدُّعاةِ وَبَقِیَّةِ اللّه ِ وَخِیَرَتِهِ(3)

؛ سلام بر امامان دعوت گر و بقیة اللّه و برگزیدگان خداوند».

پرسیدم: یابن رسول اللّه! پس امام و خلیفه بعد از شما کیست؟ برخاست و باعجله به اندرون خانه رفت و سپس بیرون آمد در حالی که کودکی سه ساله که صورتش مانند ماه شب چهارده بود، بر شانه داشت، آنگاه فرمود: «ای احمد بن اسحاق! اگر بر خداوند - عزّوجلّ - و حجّت هایش عزیز نبودی این فرزند را به تو نشان نمی دادم، او همنام رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و هم کنیه آن جناب است که زمین را پر از قسط و عدل کند در حالی که از جور و ظلم پر شده باشد، ای احمد بن اسحاق! مَثَلِ او در این اُمّت، مَثَلِ خضر و ذوالقرنین است. به خدا سوگند! او غیبتی خواهد داشت که در آن از هلاک نجات نمی یابد مگر کسی که خداوند - عزّوجلّ - او را به اقرار و اعتقاد به امامتش ثابت بدارد و به دعا کردن برای تعجیل فرجش توفیق دهد».

احمد بن اسحاق می گوید: عرضه داشتم: آیا نشانه ای هست که قلبم به آن اطمینان و آرامش یابد؟ پس آن کودک با زبان عربی فصیح سخن گفت و فرمود: «من بقیه اللّه در زمین او و انتقام گیرنده از دشمنان او هستم، پس از دیدن عین، دنبال اثر و نشانه مَگرد. ای احمد بن اسحاق!».

احمد بن اسحاق گوید: پس خوشحال و مسرور بیرون آمدم، چون روز بعد شد، دوباره به خدمت آن حضرت رسیدم و عرض کردم: یابن رسول اللّه! من به آنچه بر من منّت گذاشتی خیلی خوشحالم، پس روشی که در او از خضر و ذی القرنین جاری است، کدام است؟ فرمود: ای احمد! طول غیبت. گفتم: یابن رسول اللّه! حتما غیبت او طولانی خواهد شد؟ فرمود: «آری. سوگند به پروردگارم! تا جایی که بیشتر کسانی که معتقد به این امر هستند، از آن برگردند و باقی نمی ماند مگر کسی که خداوند - عزّوجلّ - از او برای ولایت ما پیمان گرفته باشد و ایمان را در قلبش بنویسد و او را به روحی از جانب خود تأیید فرماید. ای احمد بن اسحاق! این امری از امور الهی و سرّی از اسرار خداوند و غیبی از

ص: 131

غیب اللّه است، پس بگیر آنچه به تو آموختم و آن را مخفی بدار و از شاکرین باش که فردای قیامت با ما در علّیین خواهی بود».(1)

پسندیده و لازم است و پیمان شکنی نزد همه اقوام و ملّتهای جهان کاری زشت و ناپسند می باشد، چنانکه در حکایات آموزنده آورده اند که: یکی از بزرگان در ابتدای امر برای تحصیل کمالات به سفری می رفت، مادر وی چهل دینار که از پدر او به وی میراث رسیده بود، به لباس وی دوخت و گفت: فرزندم! تورا سفارش می کنم که در هرحالی صدق وراستی از دست مدهی، برو که تا قیامت روی تو را نخواهم دید و تو را به خدا سپردم.

آن بزرگ گوید: وقتی از همدان گذشتیم، ناگهان شصت سوار آمدند و جلو قافله را گرفتند و همه اثاث و اموال اهل آن قافله را به یغما بردند، امّا کسی متعرّض من نگردید، تا اینکه یکی از آن سواران نزد من آمد و گفت: ای جوان! با خود چه داری؟

گفتم: چهل دینار زر سرخ دارم.

پرسید: کجاست؟

گفتم: در جامه ام زیر بغلم دوخته است.

او گمان کرد که من او را مسخره می کنم، راه خود را گرفت و رفت، دیگری آمد همان سؤال کرد و همان پاسخ را شنید، او نیز رفت و هر دو نفر جریان را به رئیس خود گزارش کردند. او مرا احضار نمود، مرا بالای تپّه ای بردند که در آن جا اموال کاروان را قسمت می کردند. رئیس آنها از من پرسید: با خود چه داری؟

گفتم: چهل دینار. گفت: کجاست؟

گفتم: در جامه ام نزدیک زیر بغلم دوخته است.

دستور داد جامه ام را شکافتند و آنچه را که گفته بودم یافتند، پس رئیس دزدان از من پرسید: ای جوان! چه چیز تو را واداشت که به ضرر خود اعتراف کنی؟

ص: 134

گفتم: مادرم از من پیمان گرفته که جز صدق و راستی سخن نگویم و من نسبت به عهد و پیمان او خیانت نکنم.

رئیس آن گروه گریه کرد و گفت: چندین سال است من در عهد و پیمان پروردگارم خیانت کرده ام. آنگاه چهل دینار مرا و تمامی اموال اهل کاروان را به من و ایشان بازگردانید و توبه کرد.

پیروانش نیز گفتند: تو در راهزنی مهتر ما بودی، در توبه هم رئیس و مهتر باش. سپس همگی توبه کردند.(1)

وفاداری به پیمان خداوند، از هر پیمانی لازمتر و پیمان شکنی با خداوند از شکستن هرگونه پیمانی نکوهیده تر است. خداوند با عموم مخلوق خود عهد بسته و از همه افراد بشر پیمان گرفته که او را بپرستند و از پرستش غیر او بپرهیزند، و از فرستادگان و رسولان حق پیروی کنند و به ولایت امیر المؤمنین و ائمّه معصومین علیهم السلام اقرار نمایند و حقوق پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان و مستمندان را پاس دارند، و نماز را برپا کنند و زکات بپردازند و... و بعضی از این پیمان ها را بیشتر تأکید و سفارش نموده است که از مهم ترین آنها قضایای مربوط به حضرت ولی عصر - عجّل اللّه فرجه الشریف - می باشد.

این پیمان یک بار در عالم ذرّ و یک بار توسّط حضرت آدم علیه السلام و یک بار هم توسّط انبیاء علیهم السلام از مردم گرفته شده است. خداوند متعال در عالم ملکوت وپیش از ورود ارواح به کالبدها از تمامی ارواح عهدها و پیمانهای مکرّر و شدید گرفته که: اوست پروردگار یکتا و بی شریک و نیز نسبت به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و ولایت امیر المؤمنین و ائمّه اطهار علیهم السلام اقرار گرفته است.(2)

ص: 135

آیا من پروردگارتان نیستم؟ گفتند: چرا، گواهی دادیم [ و اقرار کردیم که تو پروردگار مایی وچنین گواهی گرفت ] تا مبادا روزقیامت بگویید: ما ازاین [ حقیقت ] غافل بودیم.

گفتند: پروردگارا! اقرار دادیم و گواه هستیم. و آدم علیه السلام انکار نکرد و اقرار هم ننمود، لذا عزیمت (و مقام اولوالعزمی) برای این پنج تن در مورد حضرت مهدی - عجّل اللّه فرجه الشریف - ثابت ماند، و برای آدم علیه السلام عزم [ و تصمیمی ] بر اقرار به آن حضرت نبود، و همین است [ مقصود از ] قول خدای - عزّوجلّ - : و البته به سوی آدم پیش از آن

عهد [ و پیمان ] بنهادیم، پس او فراموش کرد و برای او عزم استواری نیافتیم.

امام باقر علیه السلام فرمود: همانا [ فراموش کرد ] یعنی: ترک کرد و واگذاشت.

در توضیح این حدیث شریف گفته اند: شاید سرّ اینکه آدم علیه السلامدر اقرار نسبت به حضرت مهدی - عجّل اللّه فرجه الشریف - عزم استواری نیافت، چنین باشد که: بعید می دانست نوع انسانی بر یک موضوع همگی اتّفاق کنند [ و یک حکومت جهانی به سرپرستی حضرت مهدی - عجّل اللّه فرجه الشریف - تشکیل دهند ] .

و علاّمه مجلسی رحمه الله فرموده: ظاهرا مقصود از نداشتن عزم، عدم اهتمام و جدّیت نسبت به آن و عدم تذکّر و یادآوری آن حضرت علیه السلام است، یا تصدیق زبانی انجام نداد، زیرا که تصدیق زبانی واجب نبود، نه اینکه مطلقا تصدیق نکرده باشد که چنین چیزی با منصب نبوّت - بلکه پایین تر از آن هم - سازگار و مناسب نیست.(1)

2 - امام صادق علیه السلام ضمن حدیثی فرمودند: «کانَ المِیثاقُ مَأْخُوذا عَلَیْهِمْ للّه ِِ بِالرُّبُوبِیَّةِ، وَلِرَسُولِهِ بِالنُّبُوَّةِ، وَلِأَمِیرِ المُؤْمِنِینَ وَالأَئِمَّةِ بِالإِمامَةِ، فَقالَ: أَلَستُ بِرَبِّکُمْ وَمُحَمَّدٌ نَبِیُّکُمْ وَعَلِیٌّ إِمامُکُمْ وَالأَئِمَّةُ الهادُونَ أَئِمَّتُکُمْ؟! فَقالُوا: بَلی...(2)

؛ پیمان محکم بر آنان گرفته شده بود برای خداوند به ربوبیّت و پروردگاری، و برای رسول خدا به پیامبری، و برای امیر المؤمنین و ائمّه اطهار علیهم السلام به امامت [ پیمان گرفته شد و خداوند ]فرمود: آیا من پروردگارتان نیستم و محمّد صلی الله علیه و آله وسلم پیامبرتان و علی علیه السلام

ص: 138

امامتان و امامان هدایت گر پیشوایان شما نیستند؟! پس [ همگی خلایق ] گفتند: چرا [ همین طور است ].

3 - امام باقر علیه السلام به جابر جعفی فرمودند: «خداوند بدین جهت جمعه را جمعه نامید، که در آن روز اوّلین و آخرین و تمامی آفریدگان از جنّ و انس و آسمان ها و زمین ها و دریاها و بهشت و دوزخ و... را جمع کرد، آن گاه از آنها پیمان گرفت برای خودش به خداوندی و برای حضرت محمّد صلی الله علیه و آله وسلم به پیامبری، و برای حضرت علی و ائمّه معصومین علیهم السلام به ولایت و امامت، و در آن روز به آسمان ها و زمین ها فرمود: به طوع و رغبت یا به کراهت بیایید! گفتند: به طوع و رغبت آمدیم. پس خداوند آن روز را جمعه نامید، به سبب اینکه در آن روز اوّلین و آخرین را جمع کرد...».(1)

میثاق ولایت و امامت امیر المؤمنین و ائمّه معصومین علیهم السلام به خصوص حضرت ولی عصر - عجّل اللّه فرجه الشریف - بارها تأکید گردید، از جمله: در روز غدیر توسط پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم.

زنده می شویم و بیعت خود را تغییر و تبدیل نمی دهیم وشک نمی آوریم و مردّد نمی شویم و از عهد خود برنمی گردیم. و پیمان شکن نمی باشیم و از خدا اطاعت می نماییم و مطیع تو هستیم و فرمان بر امیر مؤمنان و فرزندان او می باشیم و اطاعت می کنیم امامانی را که اعلام نمودی از فرزندان تو و از صلب علی بعد از حسن و حسین خواهند بود، و تو مقام حسن و حسین را به ما معرّفی کردی و منزلت آنها را در پیشگاه خداوند بیان داشتی و آنها بزرگواران و آقایان جوانان اهل بهشت می باشند و بعد از پدر، پیشوایان امّت خواهند بود.

ای مردم! باز هم بگویید: اطاعت می کنیم خدا و رسول را و علی و حسن و حسین و امامانی را که یاد کردی، عهد و پیمانی برای علی امیر المؤمنین علیه السلام می بندیم با دل های خود و جان های خود و زبان های خود، و بیعت می نماییم با کسی که با علی علیه السلام بیعت نموده است و اقرار می نماییم که هرگز این بیعت را تبدیل نکنیم و هرگز از آن سرپیچی ننماییم و در این بیعت خدای را شاهد می گیریم...».(1)

5 - و همه ائمّه اطهار علیهم السلام بر این پیمان محکم الهی تأکید داشتند و به آن سفارش می نمودند، چنانکه در زیارت جامعه کبیره می خوانیم: «وَوَکَّدْتُمْ مِیثاقَهُ(2)

؛ و پیمان محکم او را تأکید نمودید.

ص: 140

عمل نکردن به نوید و مژده) - که یا به علّت جهل و نادانی و یا به سبب عجز و ناتوانی و یا بر اثر پستی فطرت و بیهودگی انجام می شود - بر خداوند محال است؛ زیرا ساحت مقدس الهی از همه اینها مبرّا و منزّه می باشد و آنچه خداوند وعده دهد، قطعی و حتمی و تخلّف ناپذیر است، چنانکه در علم کلام به اثبات رسیده است.

2 - «وَلَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصّالِحُونَ»(1)

؛ و به راستی که ما در زبور، پس از ذکر ثبت کردیم که البته زمین را بندگان شایسته من به ارث خواهند برد.

بر اساس بعضی از احادیث، ذکر: - در این آیه کریمه - لوح محفوظ است و زبور: جنس کتابهای آسمانی است که بر پیامبران علیهم السلام نازل شده است. و یا مقصود از ذکر: تورات می باشد، و زبور: کتابی است که بر حضرت داود علیه السلام فرود آمده است.(2)

و این وعده - که بندگان صالح و شایسته خداوند زمین را به ارث خواهند برد - مربوط به زمان ظهور حضرت مهدی - عجّل اللّه فرجه الشریف - و حکومت جهانی آن جناب می باشد.(3)

یعنی: خداوند وعده داده که سراسر زمین را به بندگان شایسته خویش خواهد سپرد، و این وعده را در تمامی سندهای رسمی و معتبر خود ثبت کرده است و این ثبت کردن و اعلام نمودن ضمانت قولی و عملی وعده است.

3 - «حَتّی إِذا رَأَوْا ما یُوعَدُونَ إِمَّا العَذابَ وَإِمَّا السّاعَةَ فَسَیَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ شَرُّ مَکَانا وَأَضْعَفُ جُنْدا»(4)

؛ تا آنگاه که آنچه وعده شده اند را به چشم خود ببینند که یا عذاب [ و کیفر ] دنیاست و یا فرا رسیدن ساعت [ قیامت ] به زودی خواهند دانست که کدام یک [ از مؤمنان و کافران ] جایگاهش بدتر و سپاهش ناتوان تر است.

شیخ کلینی رحمه الله از امام صادق علیه السلام روایت آورده که فرمودند: «قول خداوند: «تا آنگاه که آنچه وعده شده اند را به چشم خود ببینند« خروج حضرت قائم علیه السلام است و همان ساعت است، در آن روز [ کافران ] خواهند دانست که از سوی

ص: 143

خداوند، به دست ولیّ و قائم او علیه السلام، چه بر سرشان خواهد آمد، و قول خداوند: «کدام یک جایگاهش بدتر است» یعنی نزد قائم علیه السلام...».(1)

4 - بانوی گرانقدر شیعه، حکیمه علیهاالسلام دختر گرامی امام جواد علیه السلام، ضمن حدیث مفصّلی که ولادت باسعادت امام زمان - عجّل اللّه فرجه الشریف - را شرح داده است، می فرماید: آن حضرت را دیدم که در حال سجده است و بر دو زانو تکیه نموده و دو انگشت سبّابه اش را بالا برده و می گوید: «أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللّه ُ وَأَنَّ جَدِّی مُحَمَّدا رَسُولُ اللّه ِ، وَأَنَّ أَبِی أَمِیرُ المُؤْمِنِینَ...؛ گواهی می دهم که هیچ معبود حقّی جز اللّه نیست، و اینکه نیای من حضرت محمّد صلی الله علیه و آله وسلم رسول خداست، و پدرم [ علی علیه السلام ] امیر مؤمنان است. آنگاه یک به یک امامان علیهم السلام را بر شمرد تا به خودش رسید، سپس گفت: «اَللّهُمَّ أَنْجِزْ لِی ما وَعَدْتَنِی، وَأَتْمِمْ لِی أَمْرِی، وَثَبِّتْ وَطْأَتِی، وَامْلَأِ الأَرْضَ بِی عَدْلاً وَقِسْطا ...؛

خدایا آنچه را به من وعده داده ای وفا کن [ و به انجام برسان ] و کارم را به پایان رسان و گامم را استوار ساز و زمین را توسّط من پُر از عدل و داد کن...».

5 - در حدیثی که حضرت امام رضا علیه السلام از پدران گرامی اش نقل کردند، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم به امیر مؤمنان علی علیه السلام فرمودند: «و هنگامی که مرا به معراج به آسمان بردند، جبرئیل دو به دو اذان گفت [ هر یک از جملات اذان را دو بار تکرار کرد ] و دو به دو اقامه گفت.

آنگاه به من گفت: جلو بایست ای محمّد!

به او گفتم: ای جبرئیل! از تو پیش تر باشم؟!

جبرئیل گفت: آری، زیرا خداوند - که نامش مستدام و بلند است - پیامبرانش را بر همه فرشتگان برتری داده و تو را به خصوص برتر ساخته است. من جلو ایستادم و به نمازشان امامت نمودم، و این فخرفروشی نیست.

ص: 144

وقتی به حجاب های نور رسیدیم، جبرئیل علیه السلام به من گفت: پیش برو. خود در دنبال ماند.

گفتم: ای جبرئیل! در چنین جایی از من جدا می شوی؟

جبرئیل گفت: اینجاست آن آخرین حدّی که خداوند برایم قرار داده است، که اگر از آن بگذرم، پرهایم خواهد سوخت، که از حدود پروردگارم فراتر رفته ام.

آنگاه خداوند مرا در نور به طور نگفتنی فرو برد، تا به جایی که خداوند خواسته بود از ملکوتش رسیدم. ندا رسید: یا محمّد!

عرض کردم: «لَبَّیْکَ رَبِّی وَسَعْدَیْکَ! تَبارَکْتَ وَتَعالَیْتَ!».

باز ندا آمد: ای محمّد! تو بنده منی و من پروردگار توأم، تنها مرا پرستش کن و بر من توکّل بنمای، که تویی نور من در بندگانم و فرستاده ام به سوی آفریدگانم، و حجّت من در میان خلایق، برای کسی که از تو پیروی کند، بهشتم را آفریده ام و برای کسی که نافرمانی تو نماید، دوزخم را قرار داده ام، و کرامتم را برای اوصیای تو لازم ساختم و پاداشم را برای شیعیان

تو واجب نمودم.

عرض کردم: پروردگارا! اوصیای من کیانند؟

ندا رسید: اوصیای تو آنهایند که بر ساق عرش نوشته شده اند. درحالی که در پیشگاه پروردگارم بودم، به ساق عرش نظری افکندم، دوازده نور دیدم، در هر نور سطری سبز رنگ، نام هر یک از اوصیای من نوشته شده بود، اوّل آنها علی بن ابی طالب و آخر آنها مهدی امّت من ثبت شده است.

گفتم: پروردگارا! اینان اوصیای من بعد از من می باشند؟

ندا رسید: ای محمّد! اینان اولیای من و دوستان [ مخصوص ] من و برگزیدگان من و حجّتهای من بعد از تو بر آفریدگانم می باشند، و هم

ص: 145

ایشان اوصیای تو و جانشینان تو، و بهترین آفریدگانم بعد از تو می باشند، به عزّت و جلالم سوگند! به واسطه ایشان دینم را آشکار خواهم ساخت و کلمه خویش را به آنان بلند می نمایم، و زمین را به آخرین آنها از دشمنانم پاک می کنم، و خاورها و باخترهای زمین را به تصرّف او در می آورم، و بادها را برایش مسخّر می نمایم و گردن های گردن کشان را برای او رام می سازم، و وسایل پیشرفت را برایش فراهم می کنم، و به سپاهیانم او را نصرت می دهم و توسط فرشتگانم به او مدد می رسانم، تا دعوتم را بلند سازد و همه آفریدگانم را بر توحید من فراهم آورد، و سپس حکومت او را مستدام خواهم ساخت و روزگار را بین اولیای خود تا روز قیامت دست به دست خواهم داد».(1)

جاودانی است، چنانچه طعام را در آیه شریفه: «فَلْیَنْظُرِ الإِنْسانُ إِلی طَعامِهِ»(1)

؛ باید که انسان به غذای خود بنگرد. تفسیر فرمودند به علم و آنچه بعد از آن ذکر شده از دانه و انگور و زیتون و نخل و بساتین و چراگاه و غیره به انواع علوم.

و در غیبت نعمانی مروی است از امام باقر علیه السلام که فرمود: «در زمان آن حضرت - عجّل اللّه فرجه الشریف - حکمت داده می شود به خلق، تا آن جا که زن در خانه خود حکم می کند به کتاب خداوند و سنّت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم».

یا آن که مقصود تفسیر: «وَما تُوعَدُون» باشد یعنی: آن موعودی که به شما داده شده و جمیع انبیاء امّت های خود را به آمدن او وعده داده اند آمدن آن جناب است که: «اَلسَّلامُ عَلَی المَهْدِیِّ الَّذِی وَعَدَ اللّه ُ بِهِ الأُمَمَ أَنْ یَجْمَعَ بِهِ الکَلِمَ...». و در یکی از زیارات جامعه است در اوصاف آن جناب، چنانکه در زیارت آن جناب است: «وَالیَوْمِ المَوْعُودِ وَشاهِدٍ وَمَشْهُودٍ».(2)

آری، این وعده ای است که خداوند به قول و فعل ضامن شده که خود آن را وفا خواهد کرد و تحقّق خواهد بخشید، چنانکه در باب دعا و توبه و صدقه نظیر همین ضمانت از سوی خداوند انجام گرفته است که در آیات قرآن کریم آنها را خبر داده و فرموده است: «أُدْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ»(3)

؛ مرا بخوانید که دعایتان را مستجاب نمایم. «أَلَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللّه هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ

وَیَأْخُذُ الصَّدَقاتِ»(4)

؛ آیا ندانستند که خداوند خود توبه از بندگانش می پذیرد و صدقات را می گیرد؟! و این قبیل تعبیرها بیانگر وعده و ضمانت الهی است، چنانکه در دعای کمیل می خوانیم: «وَأَمَرْتَهُمْ بِدُعآئِکَ وَضَمِنْتَ لَهُمُ الإِجابَةَ؛ و بندگانت را به دعایت دستور فرمودی و اجابت دعا را برای آنان ضامن شدی».

ص: 147

برای حسن ختام حدیثی از امام باقر علیه السلام می آوریم که وعده الهی در این باره تأکید شده است.

امام باقر علیه السلام فرمود: «هنگامی که جدّم حسین علیه السلام کشته شد، فرشتگان به درگاه خداوند - عزّوجلّ - صدا به گریه وناله بلند کردند و عرضه داشتند: اِلها! صاحب اختیارا! آیا غفلت می ورزی از کسی که برگزیده تو و فرزند برگزیده ات و بهترین خلق را به قتل رسانیده است؟! پس خداوند - عزّوجلّ - به آنها وحی فرمود: ای ملائکه من! آرام باشید. به عزّت و جلالم سوگند! حتما از آنها انتقام خواهم گرفت، هرچند پس از مدّتها

باشد. سپس خداوند - عزّوجلّ - برای فرشتگان از روی امامان از فرزندان حسین علیه السلام پرده برداشت. ملائکه خوشحال شدند و دیدند یکی از آنها ایستاده نماز می خواند، خداوند فرمود: به این قائم - عجّل اللّه فرجه الشریف - از آنها انتقام می گیرم».(1)

روی زمین پر کند از عدل و داد

برفکند ز ظالمین دست و سر

پرچم توحید نماید بپا

پر کند از نام علی بحر و بر

زنده کند دین خدای جلیل

شاد کند خاطر جدّ و پدر

برآرد از کنار قبر رسول

لاشه ... خبیث و ...

به امر حق آتششان می زند

إنّهما المُنافِقان الأَشرّ

العجل ای صاحب ما العجل

جلوه نما ای مه ما زودتر

ما که بشستیم ز غیر تو دست

ما نسپاریم به غیر از تو سر

بیا که ما منتظران توایم

چشم براهیم به شام و سحر

جز تو کسی لایق این امر نیست

مدّعیان را به دهان زن حَجَر

جز تو کسی نیست امام به حق

امام باطل ز عدد بیشتر

خیز که جانها همه بر لب رسید

آتش هجر تو کشیده شرر

چشم به راهند همه مؤمنان

تا ز پس پرده برآیی به در

شاد کنی قلب محبّان خویش

هم بِکَنی ریشه هر ظلم و شر

گوش جهان منتظر جبرئیل

تا بزند نعره: الحقْ ظَهَر

چهره گشا رهبری خلق کن

تا نشود گرگ به ما راهبر

مهدی «حائر» به امید وصال

از تو کند یاد به شام و سحر

* * *

ص: 149

امام صادق علیه السلام فرمود: «ماییم آن علامت ها و منظور از ستاره، رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم می باشد».

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: «إِنَّ اللّه َ جَعَلَ النُّجُومَ أَمانا لِأَهْلِ السَّمآءِ وَجَعَلَ أَهْلَ بَیْتِی أَمانا لِأَهْلِ الأَرْضِ(1)

؛ خداوند ستارگان را مایه ایمنی اهل آسمان قرار داد، و خاندان مرا مایه ایمنی اهل زمین مقرّر داشت».

مرحوم علاّمه مجلسی رحمه الله پس از نقل قسمتی از کلام شیخ طبرسی و اشاره به معنی تأویلی آیه کریمه چنین گوید: و این معانی بطون آیات می باشند و منافاتی ندارد که ظواهر آیات نیز مقصود باشد، چون همان طور که برای اهل زمین کوه ها و نهرها و ستاره ها و علامت هایی هست که به وسیله آنها مردم به راه های ظاهری خود هدایت و رهنمون می گردند و به سبب آنها امور زندگی آنان سامان می یابد، همچنین وجود پیامبران و امامان علیهم السلام و نیز علماء برای اهل زمین، مانند کوه های استوار و افراشته است که توسّط آنان زمین قرار گرفته و پایدار می ماند و ایشان سرچشمه های علوم و معارف می باشند، که زندگی معنوی مردم به وجود ایشان وابسته است. و اهل زمین را خورشید و ماه و ستارگانی است از وجود شریف انبیاء و ائمه علیهم السلام، به وسیله آنان مردم به مصالح دنیوی و اخروی خویش هدایت می گردند، و آیات کریمه از جهت معنی ظاهری و باطنی هر دو وجه را متضمن می باشند.(2)

می نمود، برای او سودی نداشت و خداوند از او نمی پذیرفت، تا اینکه به همان ترتیب که خداوند فرمان داده بود، سجده کند.

همچنین است این امّت گناه کاری که پس از پیامبر خود به فتنه افتادند و آن امام و رهبری را که خداوند برای آنان نصب کرده بود، واگذاشتند. پس خداوند عملی از ایشان نپذیرد و حسنه ای از آنان بالا نبرد، تا از همان راهی که خداوند - عزّوجلّ - برای آنها مقرّر داشته، به درگاه او روی آورند و از آن امامی که به متابعت او مأمور شده اند، پیروی نمایند و از همان دری که خدا و رسول او به روی آنها گشوده اند، وارد شوند.

ای ابومحمد! البته خداوند پنج فریضه بر امّت محمّد صلی الله علیه و آله وسلم مقرر ساخته: نماز، زکات، روزه، حجّ و ولایت ما، و در مواردی از آن چهار تکلیف ایشان را رخصت داده [ که به عللی آنها را بجا نیاورند ] . امّا به هیچ یک از مسلمانان رخصت نداده که ولایت ما را رها کنند، به خدا سوگند! هیچ رخصتی در آن نیست.(1)

3 - امام زین العابدین علیه السلام در دعای روز عرفه به منظور توجّه دادن مردم به نقش حیاتی ائمّه اطهار علیهم السلام، و بیان اینکه ایشان از سوی خداوند تعیین و نصب شده اند، چنین اظهار داشتند: «اَللّهُمَّ إِنَّکَ أَیَّدْتَ دِینَکَ فِی کُلِّ أَوانٍ بِإِمامٍ أَقَمْتَهُ عَلَما لِعِبادِکَ وَمَنارا فِی بِلادِکَ بَعْدَ أَنْ وَصَلْتَ حَبْلَهُ بِحَبْلِکَ وَجَعَلْتَهُ الذَّرِیعَةَ إِلی رِضْوانِکَ(2)

؛ خداوندا! راستی که تو دینت را در هر دوره ای به امامی پشتیبانی نموده ای، که او را نشانه و علامتی برای بندگانت و مرکز نورافشانی در شهرهایت قرار دادی، پس از آنکه رشته [ ولایت و پیمان ] او را به رشته خود پیوستی و او را وسیله رسیدن به رضوان و خشنودی ات قرار دادی...».

گفتنی است: تشبیه امام علیه السلام به عَلَم کنایه از بلندی مقام و منزلت امام علیه السلام

ص: 152

است که خداوند او را شاخص قرار داده و نشانه راه حق نموده است که شناختن او برای هر کسی مقدور باشد. یا همچون مشعلی فروزان انوار علوم و هدایت از او آشکار و درخشان است، و یا به جهت استواری و پایداری چنین تشبیه گردیده که امام علیه السلام مانند کوه ثابت و برافراشته و پاینده است.

راوی گوید: عرضه داشتم: دعای غریق چگونه است؟ فرمود: چنین بگوید: «یا اَللّه ُ یا رَحْمنُ یا رَحِیمُ یا مُقَلِّبَ القُلُوبِ! ثَبِّتْ قَلْبِی عَلی دِینِکَ؛ ای خداوند! ای رحمان! ای مهربان! ای دگرگون کننده دل ها! دل مرا بردینت پایدار کن.

راوی گوید: من گفتم: «یا اَللّه ُ یا رَحْمنُ یا رَحِیمُ یا مُقَلِّبَ القُلُوبِ وَالأَبْصارِ - ای دگرگون کننده دلها و دیده ها - ثَبِّتْ قَلْبِی عَلی دِینِکَ». امام صادق علیه السلامفرمودند: خداوند دگرگون کننده دل ها و دیده هاست، ولی همین طور که من می گویم، تو نیز بگو: «یا مُقَلِّبَ القُلُوبِ! ثَبِّتْ قَلْبِی عَلی دِینِکَ».(1)

5 - در دعای ندبه می خوانیم: «أَیْنَ أَعْلامُ الدِّینِ وَقَواعِدُ العِلْمِ؟!؛ کجایند نشانه های دین و پایه های علم؟!».

صُبَّتْ عَلَیَّ مَصآئِبٌ لَوْ أَنَّها صُبَّتْ عَلَی الأَیّامِ صِرْنَ لَیالِیا(1)

مصیبت هایی بر من ریخته شد، که اگر بر روزها ریخته می شد، به شبها تبدیل می شد.

ترکیبهای دیگری نیز همچون: معدن علم، خُزّان علم، عیبه علم و... در احادیث و زیارات آمده است و حاکی از آن است که ائمه اطهار علیهم السلام کانون های علم و گنجوران و محل حفظ و نگهداری دانش می باشند.

امّا دو واژه: «العِلْم» و «المَصبُوب»، ویژگیهای علم امام علیه السلام را به طور خلاصه و دقیق بیان نموده است که بخشی از نکات آن را یادآور می شویم:

- ریخته شدن علم، اشاره و تأکیدی بر ریزنده علم یعنی خداوند متعال است.

- کلمه «العِلْم» نشانگر این است که تمام علم به امام عصر - عجّل اللّه فرجه الشریف - داده شده است.

- علم امام علیه السلام از طریق تحصیل و فراگیری از استاد نیست.

- همه حقایق و اسرار علمی یک جا برای امام علیه السلام بیان شده است.

- با علم عادّی که سایر مردم تحصیل می کنند و از کتاب و استاد و تجربه فرا می گیرند، قابل مقایسه نیست.

در این رابطه به نقل بعضی از آیات و احادیث تبرّک می جوییم:

در آیات کریمه قرآن، علم به خداوند نسبت داده شده است از جمله:

1 - «وَزادَهُ بَسْطَةً فِی العِلْمِ وَالجِسْمِ»(2)

؛ و او (= طالوت) را در علم و [ قدرت ] جسم فزونی داده است.

2 - فرشتگان گفتند: «لا عِلْمَ لَنا إِلاّ ما عَلَّمْتَنا»(3)

؛ هیچ علمی برای ما نیست مگر آنچه تو به ما تعلیم فرموده ای.

ص: 155

3 - «الرَّحْمنُ * عَلَّمَ القُرْآنَ * خَلَقَ الإِنَسانَ * عَلَّمَهُ البَیانَ»(1)

؛ خداوند رحمان، قرآن را تعلیم فرمود، انسان را آفرید، به او بیان را آموخت.

4 - «یَرْفَعِ اللّه ُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَالَّذِینَ أُتُوا العِلْمَ دَرَجاتٍ»(2)

؛ خداوند کسانی از شما که ایمان آورده اند و کسانی که علم به آنان داده شده را به درجات [ بلندی ] رفعت می بخشد.

5 - «اِقْرَأْ وَرَبُّکَ الأَکْرَمُ * الَّذِی عَلَّمَ بِالقَلَمِ * عَلَّمَ الإِنْسانَ مَا لَمْ یَعْلَمْ»(3)

بخوان که پروردگارت گرامی ترین است، آنکه به وسیله قلم تعلیم فرموده، انسان را آنچه نمی دانست، بیاموخت.

بنابراین علوم پیامبران و امامان و فرشتگان از خداوند است، و به مردم دستور داده شده که علم را از ایشان تحصیل کنند و از مطالبی که دیگران به حدس و گمان اظهار می دارند و نام علم بر آن می نهند، کاملاً بپرهیزند.

فرمودند: «علم [ سودمند ] فقط سه چیز است: آیتی استوار، و فریضه ای عادلانه، و سنّتی پابرجا، و جز اینها فضل است».(1)

گفته اند: آیت استوار: اشاره به علم اصول دین است که در آن شناخت خداوند و باور داشتن قیامت و عقیده به پیامبران و امامان علیهم السلام با دلایل محکم به دست می آید. فریضه عادلانه: علم اخلاق است که در آن شیوه میانه ای - به دور از حدّ افراط و تفریط - تحصیل می گردد. و سنّت پابرجا: شناخت احکام شرعی و آگاهی از حلال و حرام است.

و در حدیثی از ابوحمزه ثمالی آمده که گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرمود: «به خدا سوگند که هرگز عالمی جاهل نباشد، (یعنی: عالمی که اطاعت او را خداوند واجب ساخته - پیغمبر یا امام - لازم است آنچه مردم نیاز دارند، بداند و نشاید که) چیزی را بداند و چیز دیگری را نداند». سپس فرمود: «خداوند برتر و گرامی تر از آن است که فرمانبری از بنده ای را واجب سازد که علم آسمان و زمینش را از وی نهان داشته است». آنگاه فرمود: «[هرگز] آن علم را از او نهان نمی سازد».(2)

و از حضرت موسی بن جعفر علیهماالسلام روایت شده که فرمود: «رسیدن علم به ما بر سه گونه [ و از سه راه ] است: گذشته و آینده و پدید شونده. امّا گذشته برای ما تفسیر گردیده، و آینده: برای ما نوشته شده است، و پدید شونده: به دل های ما افکنده [ و الهام ] می شود و در گوش ها تأثیر می کند، و این بهترین دانش ماست. [ با این همه عنایات الهی ] هیچ پیامبری پس از پیغمبر ما نیست».(3)

این علوم بی پایان در زمان ظهور آن حضرت علیه السلام آشکار خواهد شد، چنانکه سعد بن طریف از اصبغ بن نباته نقل کرده که گفت: امیر المؤمنین علیه السلام چنان بود که هرگاه مردی در پیشگاه حضرتش قرار

ص: 157

می گرفت، به او می فرمود: فلانی! آماده سفر آخرت باش و برای خودت هرچه می خواهی مهیّا کن که در فلان روز، فلان ساعت بیماری تو فرا می رسد و سبب بیماری تو چنین و چنان است و در فلان ماه، فلان روز، فلان ساعت خواهی مرد.

سعد می گوید: این سخن را برای امام باقر علیه السلام تعریف کردم.

فرمود: همین طور است.

عرض کردم: فدایت شوم! پس چرا شما برای ما این خبرها را نمی فرمایید تا آماده سفر آخرت شویم؟

فرمود: این در را علی بن الحسین علیهماالسلام بست، تا زمانی که قائم ما - عجّل اللّه فرجه الشریف - بپاخیزد.(1)

و از امام صادق علیه السلام روایت آمده که فرمودند: «علم بیست و هفت حرف (= بخش) است، تمام آنچه پیغمبران آورده اند، دو حرف است که مردم تا به امروز جز دو حرف ندانسته اند، و چون قیام کننده ما - عجّل اللّه فرجه الشریف - بپا می خیزد، بیست و پنج حرف دیگر را برآورد و به ضمیمه آن، دو حرف دیگر را در میان افراد بشر آشکار و پراکنده سازد».

و در حدیثی طولانی از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام است که فرمودند: «و علم در دل های مؤمنین واقع می شود، پس هیچ مؤمنی به علمی که نزد برادرش هست، احتیاج نخواهد داشت» و تأویل این آیه: «یُغْنِی اللّه ُ کُلاًّ مِنْ سَعَتِهِ»(2)

؛ خداوند هر یک را به رحمت واسعه خویش بی نیاز فرماید.

مراد آن روز است و زمین در آن روز، گنجینه های خود را برای آنان بیرون می آورد و قائم - عجّل اللّه فرجه الشریف - خطاب به آنان می فرماید: «کُلُوا

ص: 158

وَاشْرَبُوا هَنِیئا بِما أَسْلَفْتُمْ فِی الأَیّامِ الخالِیَةِ»(1)

؛ بخورید و بیاشامید، گوارایتان باد

پاداش آنچه در روزگار گذشته پیش فرستاده اید.(2)

همچنین از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمودند: «علم به کتاب خدای - عزّوجلّ - و رسول او صلی الله علیه و آله وسلم در قلب مهدی ما علیه السلام رشد می کند، همچنان که گیاه به بهترین وجه می روید. پس هرکدام از شما که باقی بماند تا هنگامی که [ در زمان ظهور ] او را دیدار نماید، هنگام دیدنش عرضه بدارد: سلام بر شما ای اهل خانه رحمت و نبوّت و کانون علم و جایگاه رسالت».(3)

و احادیث بسیار دیگری در این خصوص وارد شده که بعضی از آنها را در ابواب دیگری از همین کتاب آورده ایم.

ص: 159

از مطالب را اشاره نموده ایم، در اینجا به نقل یک رویداد مهم تاریخی در فریادرسی آن حضرت علیه السلام نسبت به جمعی از شیعیانش، بسنده می کنیم:

مخیّر گردان: یا حاضر شوند با خواری و ذلّت - مثل یهود و نصاری - جزیه بدهند. یا جوابی برای این دلیل روشنی که نمی توان آن را نادیده گرفت، بیاورند. یا اینکه مردان آنها کشته شوند و زنان و اولاد ایشان اسیر گردند و اموالشان را به غنیمت گیریم.

والی رأی وزیر را مورد تحسین قرار داد و فرستاد علما و افاضل و نیکان و نجبا و بزرگان شیعه بحرین را احضار نمود و انار را به آنها نشان داد و گفت: اگر جواب کافی و قانع کننده ای نیاورید، یا باید کشته شوید و اسیر گردید و اموالتان ضبط شود و یا همچون کفّار جزیه بپردازید.

آنها چون انار را دیدند، سخت متغیّر گشتند و نتوانستند جواب شایسته ای بدهند، رنگ صورتشان پرید و بدنهایشان به لرزه افتاد.

سپس بزرگان آنها به والی گفتند: سه روز به ما مهلت بده، شاید بتوانیم جوابی که مورد پسند واقع شود، بیاوریم و گرنه هر طور می خواهی میان ما حکم کن.

رجال بحرین در حالی که هراسان و مرعوب و متحیر بودند، از نزد والی بیرون آمده، مجلس گرفتند و به مشورت پرداختند. آنگاه بنا گذاشتند از میان صلحا و زهّاد بحرین، ده نفر و از میان آن ده نفر، هم سه نفر را انتخاب کنند.

چون چنین کردند، به یکی از آن سه نفر گفتند: تو امشب را برو بیابان وتا صبح مشغول عبادت باش و از خداوند به وسیله امام زمان - عجّل اللّه فرجه الشریف - یاری بخواه. او هم رفت و شب را به صبح آورد و چیزی ندید، ناچار برگشت و جریان را به آنها اطلاع داد. شب دوم، نفر دوم را فرستادند و او نیز مانند شخص نخست برگشت و خبری نیاورد و بر اضطراب و پریشانی آنها افزود.

ص: 162

آنگاه نفر سومی را که مردی پاک سرشت و دانشمند بود و نامش محمّد بن عیسی بود، خواستند. او شب سوم را با سر و پای برهنه روی به بیابان نهاد. آن شب، شب تاریکی بود. محمّد بن عیسی تمام شب را مشغول دعا و گریه و توسّل به خدا بود که شیعیان را از آن بلیّه رهایی بخشد و حقیقت مطلب را برای آنها روشن سازد و برای تأمین منظور به حضرت صاحب الزمان علیه السلام متوسّل گردید.

در آخر شب، ناگاه دید مردی او را مخاطب ساخته و می گوید: ای محمّد بن عیسی! چه شده که تو را به این حالت می بینم و برای چه به این بیابان آمده ای؟

گفت: ای مرد! مرا به حال خود واگذار! من برای کار بزرگ و مطلب مهمّی بیرون آمده ام، که آن را جز برای امام خود نمی گویم و شکوه آن را نزد کسی می برم، که این راز را بر من آشکار سازد.

فرمود: ای محمّد بن عیسی! صاحب الأمر من هستم، مقصودت را بگو.

گفت: اگر تو صاحب الأمر می باشی، داستان مرا می دانی و نیازی نداری که من آن را شرح بدهم.

فرمود: آری، تو به خاطر مشکلی که انار برای شما ایجاد کرده و مطلبی که بر آن نوشته شده و تهدیدی که والی نموده است، به بیابان آمده ای!

محمّد بن عیسی وقتی این را شنید، به طرف او رفت و عرض کرد: آری ای آقای من! شما می دانید که ما چه حالی داریم، شما امام و پناهگاه ما می باشید و قادر هستید این خطر را از ما برطرف سازید. به داد ما برس!

حضرت فرمود: ای محمّد بن عیسی! وزیر ملعون درخت اناری در خانه خود دارد، قالبی از گِل به شکل انار در دو نصف ساخته و توی هر

ص: 163

نصفی از آن قسمتی از آن کلمات را نوشته است، آنگاه آن قالب گِلی را روی انار نهاده. وقتی انار کوچک بوده، توی آن گذاشته و آن را محکم بسته است. آنگاه به مرور که انار بزرگ شده آن نوشته در پوست انار تأثیر بخشیده تا به این صورت درآمده است. فردا می روی نزد والی و به وی می گویی: جواب تو را آورده ام، ولی حتما باید در خانه وزیر باشد.

وقتی به خانه وزیر رفتید، به سمت راست خود نگاه کن که غرفه ای می بینی. آن گاه به والی بگو: جواب تو در همین غرفه است. وزیر می خواهد از نزدیک شدن به غرفه سرباز زند، ولی تو اصرار کن و سعی کن از آن بالا بروی. وقتی دیدی وزیر خودش بالا رفت، تو هم با او بالا برو و او را تنها نگذار، مبادا از تو جلو بیفتد!

هنگامی که وارد غرفه شدی، در دیوار آن سوراخی می بینی که کیسه سفیدی در آن است، آن را بردار، که خواهی دید قالب گِلی انار که برای این نقشه ساخته است، در آن کیسه است. سپس آن را جلو والی نهاده و انار معهود را در آن بگذار، تا حقیقت مطلب برای او روشن گردد.

و نیز به والی بگو: ما معجزه دیگری هم داریم و آن اینکه: داخل این انار جز خاکستر و دود چیزی نیست، اگر می خواهی صحّت آن را بدانی، به وزیر بگو آن را بشکند. وقتی وزیر آن را شکست، دود و خاکستر آن به صورت و ریش او می پرد.

وقتی محمّد بن عیسی این سخنان را از امام علیه السلام شنید، بسیار مسرور گردید و دست مبارک امام علیه السلام را بوسید و با مژده و شادی مراجعت نمود. چون صبح شد، رفتند به خانه والی و همان طور که امام دستور داده بود، عمل کرد. سپس والی رو کرد به محمّد بن عیسی و پرسید: چه کسی این را به تو خبر داد؟

ص: 164

گفت: امام زمان ما و حجت پروردگار.

پرسید: امام شما کیست؟

او هم یک یک ائمه علیهم السلام را به وی معرفی کرد تا به امام زمان - صلوات اللّه علیه - رسید.

والی گفت: دستت را دراز کن تا من گواهی دهم که نیست خدایی مگر خداوند یگانه و محمّد صلی الله علیه و آله وسلم بنده و پیامبر اوست، خلیفه بلافصل بعد از او امیر المؤمنین علیه السلام است. آنگاه به تمام ائمه علیهم السلام تا آخر آنها اقرار نمود و ایمانش نیکو گشت. سپس دستور داد وزیر را به قتل رساندند و از مردم بحرین معذرت خواست ونسبت به آنها نیکی نمود و آنهارا گرامی داشت.

ناقل حکایت گفت: این حکایت نزد اهل بحرین مشهور و قبر محمّد بن عیسی در آنجا معروف و زیارتگاه مردم می باشد.(1)

؛ خدایا! درخواست می کنم از تو، از رحمتت! و به حق وسیع ترین مراتب آن [ در حالی که می دانم ] تمام مراتب رحمت تو گشاده و پهناور است [ به طوری که همه چیز را در عالم فرا گرفته است ]. خدایا! از تو خواهانم به حق تمام مراتب و انواع رحمتت».

به گفته محقّقان رحمت الهی دو گونه است:

اوّل: رحمت ذاتی؛ که آن را رحمت مطلق امتنانی گویند، و آن رحمتی است که همه چیز را فرا گرفته و نتیجه آن اعطای ازلی بی سابقه سؤال، چنانکه در دعا آمده: «یا مَنْ یُعْطِی مَنْ لَمْ یَسْأَلْهُ وَمَنْ لَمْ یَعْرِفْهُ تَحَنُّنا مِنْهُ وَرَحْمَةً(1)

؛ ای خدایی که عطا می کنی به کسی که از او درخواست ننموده و آنکه او را نمی شناسد، از روی مهربانی و رحمت».

این رحمت به مؤمن و کافر همه می رسد، آب و هوا و غذا برای همه است، حتّی کسانی که برخلاف احکام الهی رفتار می کنند و حدود شرع را زیر پا می گذارند.

دوم: رحمت وجوبی مقیّد؛ این رحمت مقیّد به استحقاق بنده است که به سبب تقوا و فضیلت، شایستگی دریافت چنین رحمت مخصوص را خواهد یافت. نام مقدّس «رحمان»، بیان گر بخشندگی مطلق و رحمت بی قید و شرط الهی است و نام مقدّس «رحیم» نمایان گر مهربانی مطلق و رحمت مخصوص خداوند است که بندگان مؤمن را شامل می گردد.

البته برای دریافت هر یک از مراتب رحمت الهی قابلیت لازم است، مانند آفتاب که همه جا می تابد، امّا هر چه موجودی به آفتاب نزدیک تر و موانع کمتر باشد، از آن بهتر استفاده می کند.

مرتبه اوّل رحمت واسعه الهی حقیقت محمّدیه صلی الله علیه و آله وسلم است که در دعای توسّل می خوانیم: «یا رَسُولَ اللّه ِ یا إِمامَ الرَّحْمَةِ». و پیوستگی این

ص: 166

رحمت فراگیر به وجود مقدّس امام زمان - عجّل اللّه فرجه الشریف - است، چنانکه در زیارت جامعه کبیره می خوانیم: «وَالرَّحْمَةُ المَوْصُولَةُ».

خداوند می فرماید: «وَما أَرْسَلْناکَ إِلاّ رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ»(1)

؛ و ما تو را جز رحمت برای عالمیان نفرستادیم.

و رحمت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم شامل همه عوالم وجود و تمامی خلایق بوده و هست، اعم از سایر پیامبران و فرشتگان گرفته، تا انسان و جن و شیاطین و جانوران و زمین و آسمان و... حتی دشمنان آن حضرت، از کفّار و مشرکین و منافقین از رحمتش برخوردار گردیده اند، که جان و مال آنان محفوظ ماند و کیفر و عقوبت آنها به احترام آن حضرت به تأخیر افتاد، و با اینکه آزارهای بسیار بر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و عترتش وارد نمودند، امّا رحمت عالمیان هرگز بر آنها نفرین نکرد، با اینکه باطن پلید آنها را می شناخت و مقاصد شوم آنها را می دانست، ولی آنها را از میان نبرد، چنانکه مدارک و اسناد تاریخی بسیار بر این مطلب دلالت دارد که برای پرهیز از طولانی شدن بحث از آوردن آنها خودداری می کنیم.(2)

امّا در خصوص رحمت واسعه بودن حضرت بقیة اللّه - عجّل اللّه فرجه الشریف - ، آقای سید مجتبی بحرینی چنین گفته است: «در اینجا ممکن است بگوییم: همه حضرات معصومین علیهم السلام مظاهر رحمت حقّ متعال هستند و از آنها به عنوان «اهل بیت الرحمة» تعبیر شده است، ولی هر کدام از آنان در مدّت کوتاه زندگی خود برای رحمت حق مظهریت داشتند، حال آنکه آن وجود مقدّس، با توجّه به استمرار دوران امامت و طول عمر شریفش، «رحمة اللّه الواسعه» است. مظهریت آن حضرت برای رحمت حضرت رحمان وسعت و گسترش دارد. اگر این معنی مورد نظر

ص: 167

باشد، بیان گر رحمت واسعه بودن حضرتش در عصر غیبت می باشد. آقایی که از سال 260 هجرت تا به حال، و از حالا تا هر وقت که خدا اراده دارد، مظهر اتمّ رحمت واسعه اوست...».(1)

این گفتار خالی از مناقشه نیست، زیرا که رحمت بودن ائمّه اطهار علیهم السلام منحصر و محدود به زمان خاصّی نیست، تا گفته شود: «هر کدام از آنان در مدّت کوتاه زندگی خود، برای رحمت حق مظهریت داشتند» و اگر چنین بود، در زیارت جامعه نمی خواندیم: «وَبِکُمْ یُنَزِّلُ الغَیْثَ» تعبیر به مضارع در زیارت جامعه و نیز دلایل دیگری که در دست است، نشان گر فراگیر بودن رحمت ایشان در همه زمان ها و دوران هاست، و برای همه اشخاص و اشیائی که وجودشان آماده دریافت رحمت و قابل درک فیض است که ائمه علیهم السلام کانون رحمت می باشند و کانون (=معدن) جایی است که اشیاء گرانبها در آن پرورش و تکوین می یابد.

گستره رحمت الهی را کجا می توان توصیف کرد و آثار آن را برشمرد؟! این رحمت فراگیر از مرز زمان و مکان فراتر است، هر موجودی به برکت و بر اثر رحمت امام عصر - ارواحنا فداه - پدید آمده و ادامه هستی او نیز به عنایت آن حضرت بستگی دارد. و هر فایده که بر هستی مترتب است، از آثار رحمت او به شمار می آید. آیا این آثار را می توان شمارش کرد؟

باش تا صبح دولتش بدمد

کین هنوز از نتایج سحر است

در عصر ظهور آن حضرت که جهان در طلعت شریفش کمال روشنی و خرّمی خواهد یافت و سراسر گیتی پر از عدل و داد خواهد گشت، آثار رحمت پهناور آن قلب عالم امکان برای همگان کاملاً نمایان می گردد.

ص: 168

در پایان این فصل در بیان بخشی از آثار رحمت آن حضرت - عجّل اللّه فرجه الشریف - در عصر غیبت و ظهور، به نقل عباراتی از کتاب «مکیال المکارم» می پردازیم:

نوع اوّل: شامل خلایق و موجودات می شود، مثل انتشار نور، ظهور عدل، امنیت راه های بلاد، ظهور برکات زمین، مسالمت و سازگاری درندگان و چارپایان، آزار نرساندن هیچ نیش داری به کسی و برکات فراوان و منافع بی کران دیگر... چنانکه در بحار در وصف حضرت قائم علیه السلام از امیر المؤمنین علیه السلام منقول است که فرمود: «و آسمان بارانش و درختان میوه ها و زمین گیاهان را بر می آورند و برای اهل آن زینت می کنند، و درندگان ایمن شوند، تا جایی که مانند چارپایانشان در اطراف زمین چرا می کنند...».(1)

نوع دوم: مخصوص مؤمنین است، آن بر دو گونه است:

اوّل: برای زندگان آنها؛ و آن انتفاع و بهره وری از شرف حضور آن حضرت و استفاده از نور آن جناب و فراگرفتن از علوم آن بزرگوار، و برطرف شدن بیماریها و گرفتاریها و بلاها از بدنهای ایشان است. چنانکه در بحار و غیر آن از امام صادق علیه السلام آمده که فرمود: «هرگاه قائم علیه السلامبپاخیزد، خداوند از هر مؤمن ناگواری ها را دور می سازد و نیرویش را به او بازگرداند».(2)

و از آن منافع، زیاد شدن نیروی آنهاست، و طولانی شدن عمرشان، و مشاهده کردن نحوه انتقام حضرت قائم علیه السلام از دشمنانشان، [ و بی نیازی آنان و تکمیل عقول ایشان ] و منافع فراوان دیگر... .

دوم: برای مردگان ایشان؛ از جمله خوشحالی و فرح ظهور آن حضرت به قبرهایشان داخل می شود، و زنده شدن جمعی از آنان... .(3)

«وَامْنُنْ عَلَیْنا بِرِضاهُ وَهَبْ لَنا رَأْفَتَهُ وَرَحْمَتَهُ وَدُعآئَهُ وَخَیْرَهُ ما نَنالُ بِهِ سَعَةً مِنْ رَحْمَتِکَ وَفَوْزا عِنْدَکَ...(4)

؛ [ خداوندا ] و بر ما منّت بگذار به رضایت و خشنودی آن بزرگوار از ما، و رأفت و مهر و دعا و خیر آن جناب را به ما موهبت فرمای، تا به وسیله آن به رحمت پهناور تو دست یابیم و نزد تو رستگار شویم...».

ص: 170

3. متعلّق به همه سلام های گذشته از آغاز زیارت باشد که متضمّن اوصاف آن وجود مقدّس باشد؛ یعنی آن داعی اللّه، آن ربّانی آیات خدا، آن خلیفة اللّه، ...، آن بقیّة اللّه، آن میثاق اللّه و... وعده ای است قطعی که هیچ احتمال کذب در آن داده نمی شود.

4. آخرین احتمال در این جمله این است که بگوییم: پیوندی با فقرات سابق ندارد و جمله ای است مستقل، و بیان گر صفتی دگر برای آن حضرت همانند سایر صفات».(1)

4 - این وعده بزرگ الهی به هیچ وجه دروغ شدنی نیست، برخلاف وعده های حکّام ستمگر و احزاب و گروه های سیاسی دنیا که در طول تاریخ دروغ بودن وعده ها و توخالی بودن شعارهایشان به اثبات رسیده و بر همگان معلوم گردیده است.

چه بسیار حکّام و حکومت هایی، که پیش از دستیابی به قدرت خود را نجات بخش مردم و دلسوز فقرا و ضعفا قلمداد می کنند، امّا پس از به قدرت رسیدن، تمام گفته ها و وعده ها را نادیده می گیرند و فقط به چپاول اموال و تحکیم دستگاه ریاست خود می پردازند.

از وعده ها و ادّعاهای دروغین فرعون گرفته، که وقتی تصمیم گرفت موسی علیه السلام را به قتل رساند به مردم مصر گفت: من می ترسم که او دین شما را تغییر دهد یا در زمین فساد کند!(2)

چنین وانمود می کرد که برای دین و دنیای مردم دلسوزی دارد و می ترسد که حضرت موسی علیه السلام دین و آیین آنها را تغییر دهد و یا در دنیای مردم ناامنی و خرابی ایجاد کند!

ص: 172

و امام رضا علیه السلام فرمود: «هرگاه قائم علیه السلام بپاخیزد، جز خون و عرق ریختن و رنج

کشیدن چیزی نیست، مردم سوار بر اسب ها هر سوی خواهند تاخت، لباس قائم علیه السلام زبر و غذایش سخت خواهد بود».(1)

آری، همان طور که داوود و سلیمان علیهماالسلام با آن همه قدرت و حکومت شکوهمند، از دسترنج خود - از راه زره سازی و زنبیل بافی - زاهدانه زندگی می کردند، تا همدردی خود را با فقرا نشان دهند و از سرکشی ثروتمندان جلوگیری نمایند، و همان طور که یوسف علیه السلام هنگام به دست

گرفتن قدرت در مصر به زهد و پارسایی زندگی می کرد، و همان طور که امیر مؤمنان علی علیه السلام به دو قرص نان جو و دو جامه خشن و وصله دار بسنده نمود. همچنین امام زمان - ارواحنا فداه - خود و یارانش با زهد و پارسایی زندگی خواهند کرد، تا فقر و تنگدستی را از جامعه بشری بزدایند. او به عدل و داد حکومت خواهد کرد و سعادت و آسایش را به ارمغان خواهد آورد، تا ظلم و ستم و خودکامگی و تجاوزگری به حقوق ضعفا را از میان ببرد و فساد و گناه را ریشه کن سازد. به امید آن روز!

ص: 174

محمّد بن حسن بن عمّار گوید: من دو سال نزد علی بن جعفر علیهماالسلام - عموی گرامی حضرت امام رضا علیه السلام - بودم و آنچه از برادرش حضرت موسی بن جعفر علیهماالسلام روایت داشت، می نوشتم. یک روز در مدینه در مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم از او حدیث می نوشتم، که ناگاه ابوجعفر - امام جواد علیه السلام - بر او وارد شد، علی بن جعفر از جای جست و بدون کفش و عبا به سوی آن حضرت شتافت و دستش را بوسید و نهایت احترام را به جای آورد. امام جواد علیه السلام به او فرمود: ای عمو! بنشین، خدایت رحمت کند!

علی بن جعفر گفت: سرورم! چگونه بنشینم حال آنکه شماایستاده اید؟!

هنگامی که علی بن جعفر علیهماالسلام به مسند خود بازگشت، یارانش به سرزنش او پرداختند. آنها می گفتند: شما عموی پدر او هستید و با او این گونه رفتار می کنید؟!

علی بن جعفر علیهماالسلام دست به محاسن گرفت و فرمود: خاموش باشید! اگر خداوند - عزّوجلّ - این ریش سفید را [ برای امامت خلق ] سزاوار ننمود،

ولی این جوان را شایستگی بخشید، من فضیلت او را انکار کنم؟! از آنچه شما می گویید، به خدا پناه می برم. من بنده [ کاملاً مطیع و تسلیم ]اویم.(1)

چنانکه می بینیم این شاگرد ممتاز مکتب ائمّه علیهم السلام موقع بپا ایستادن امام زمانش همچنان می ایستد، و هنگامی که امام علیه السلام با نهایت لطف او را به نشستن دعوت می کنند، عرضه می دارد: چگونه بنشینم در حالی که شما ایستاده اید؟! بنابراین ما هم می بایست از حالت امام علیه السلام جستجو و پیروی کنیم و پیوسته منتظر قیام آن حضرت علیه السلام باشیم.

اکنون بی تناسب نمی بینم که در این فصل راجع به لقب مشهور و مخصوص آن حضرت، قائم - عجّل اللّه فرجه الشریف - بپردازم و مطالبی در این باره بیاورم:

ص: 176

و از وظایف شیعیان - مستحب و احیانا واجب - بپاخاستن هنگام یاد شدن نام یا القاب شریفه آن حضرت علیه السلام و یا خصوص لقب شریف قائم می باشد، و این شیوه بین تمامی شیعیان دوازده امامی در همه عصرها شیوع داشته و هست.

و از روایاتی که در این باره وارد شده، اینکه: روزی در مجلس امام صادق علیه السلام نام حضرت صاحب الزمان - عجّل اللّه فرجه الشریف - برده شد، امام صادق علیه السلام به احترام اسم آن حضرت بپا ایستادند.(1)

و در خبری دیگر راجع به سبب بپاخاستن هنگام یاد نمودن لفظ قائم، از القاب حضرت حجّت - عجّل اللّه فرجه الشریف - سؤال شد، آن حضرت فرمود: «زیرا که او را غیبتی است طولانی و از مهربانی شدیدی که نسبت به دوستانش دارد، به هر کسی که او را به این لقب - که به دولت او و حسرت خوردن از جهت غربتش اشعار دارد - یاد کند، نظر می فرماید. از گونه های تعظیم او این است که غلام به حال تواضع برای ارباب خود بپاخیزد، [ به خصوص ] هنگامی که مولای جلیلش به دیده شریفش به او نظر می کند، باید که بپاخیزد و از خداوند - جلّ ذکره - تعجیل فرجش را طلب نماید».(2)

عالم جلیل مرحوم فقیه ایمانی گفته است: برخاستن در وقت ذکر اسم مبارک حضرت صاحب الامر علیه السلام، هرچند موافق با تعظیم و احترام از ایشان است، لکن حکمت مهم تری است برای برخاستن. و آن امر این است که برای نصرت و یاری آن حضرت علیه السلام، باید همیشه عزم قلب و نیّت صدق مؤمن این باشد که هر وقت آن حضرت علیه السلام ظاهر شوند، او در قیام برای نصرت و اطاعت امر ایشان حاضر باشد، بدین ترتیب با برخاستن در موقع ذکر اسم ایشان، اظهار عزم قلبی خود را می کند و می گوید: خداوندا

ص: 178

شاهد باش من الان حاضرم، اگر آن حضرت علیه السلام ظاهر شوند، در نصرت و اطاعتش قیام به امر ایشان نمایم.

بنابراین مهم است که وقت برخاستن، متذکّر چنین معنایی باشد و در همان حال مسألت تعجیل فرج ایشان را از خداوند نماید، به وجهی که عمل حضرت رضا علیه السلام بیانگر حکمت و استحباب این عمل گردید.(1)

و حدیث بپاخاستن حضرت رضا علیه السلام چنین است: وقتی دعبل خُزاعی قصیده معروف خود را بر حضرت رضا علیه السلام خواند و امام قائم - عجّل اللّه فرجه

الشریف - را یاد کرد، امام رضا علیه السلام دست خود را بر سر نهادند و به عنوان تواضع بپا ایستادند و برای فرج آن جناب علیه السلام دعا کردند.(2)

ص: 179

ص: 2

میثاق منتظران: شرحی بر زیارت آل یس جلد دوم

مولف: سید مهدی حائری (واصلی) قزوینی

ص: 3

ص: 4

حمد خداوند··· 51

گونه های حمد··· 52

استغفار امام علیه السلام··· 54

استغفار معصومین··· 56

سلام در هر صبح و شام··· 60

اهمّیت صبح و شام··· 60

هنگام عرضه اعمال··· 63

سلام در شام تا و روز آشکار··· 66

از اسرار آفرینش شب و روز··· 68

سلام بر امام علیه السلام در شب و روز··· 68

گردش افلاک در آن حضرت تأثیر ندارد··· 71

پیشوای امانتدار··· 75

مفهوم امامت··· 75

ضرورت وجود امام علیه السلام··· 77

نشانه های امام··· 82

مفهوم امانت··· 85

برترین امید··· 87

1) مقدّم··· 87

2) مأمول··· 89

یگانه آرزوی اهل ایمان··· 92

سلام های فراگیر··· 94

از معانی سلام··· 94

موارد سلام··· 96

مفهوم شهادت··· 100

ص: 6

مولای من··· 102

امام زمان علیه السلام شهادت می دهد··· 103

زیارت امام حسین علیه السلام··· 107

برترین زیارت··· 111

گواهی به یگانگی خداوند··· 113

1) معنی تهلیل··· 113

2) فضیلت و اهمیت تهلیل··· 114

3) آثار دنیوی و ثواب های اخروی تهلیل··· 116

4) شرایط تهلیل··· 117

5) از اسرار تهلیل··· 119

نام شریف محمّد صلی الله علیه و آله وسلم··· 120

بنده برگزیده خداوند··· 121

رسالت بزرگ··· 123

زندگی نامه پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم··· 125

از رویدادهای مهم··· 127

دوستان واقعی خداوند··· 131

رتبه اوّل حبیب اللّه ··· 132

محبّت اهل البیت علیهم السلام··· 134

حضرت زهرا علیهاالسلام از ولادت تا شهادت··· 137

از فضایل صدیقه کبری علیهاالسلام··· 140

مولای متقیان علی علیه السلام··· 143

نام مقدس علی علیه السلام··· 143

لقب امیرالمؤمنین··· 146

2) حدیث منزلت··· 149

ص: 7

5) حدیث علیُّ مع الحق··· 150

امام دوّم··· 151

سیره امام مجتبی علیه السلام··· 153

دلایل امامت··· 154

حجّت و امام سوّم··· 159

فضایل و دلایل امامت··· 160

زینت آسمان و زمین··· 162

حماسه جاودانی··· 164

سرور اهل وفا··· 166

حضرت امام سجّاد علیه السلام··· 168

پرتوی از دلایل··· 170

از آثار بی شمار··· 173

پنجمین امام معصوم··· 176

سلام پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم··· 177

نگاهی به فضایل و دلایل امامت··· 179

حدیث لوح··· 181

حجّت و امام ششم··· 185

سرو امامت··· 186

از مناظرات··· 191

امام و حجّت هفتم··· 195

مسلمان شدن راهب بزرگ··· 197

بر مسند امامت··· 199

حجّت هشتم امام رضا علیه السلام··· 204

شکوه امامت··· 204

ص: 8

نهمین امام معصوم··· 214

اعجاز امامت··· 214

در مجلس معتصم··· 220

امام دهم حضرت هادی علیه السلام··· 222

عظمت امامت··· 222

هجرت به سامرا··· 227

امام یازدهم حضرت عسکری علیه السلام··· 229

از دلایل و معجزات··· 229

تفسیر امام علیه السلام··· 232

حدیث شهادت··· 234

آخرین امام··· 237

غیبت خورشید··· 239

ص: 9

ص: 10

قیام و طولانی شدن دوران غیبت و قعود را در کردارمان جست و جو کنیم.

پیاده شویم و نماز بگزاریم، سپس فرمود: این زمین شوره زار است و نماز در آن روا نیست، پس به راه افتادیم تا به زمینی رسیدیم که خاکش سرخ رنگ بود، امام علیه السلام به جوانی که بزغاله می چرانید نظری افکند و به من فرمود: ای سدیر: به خدا قسم اگر شیعیانم به شماره این بزغاله ها می بودند، خانه نشینی برایم روا نمی بود. سپس پیاده شدیم و نماز خواندیم، هنگامی که از نماز فراغت یافتیم به طرف بزغاله ها رفتم و آن ها را برشمردم، هفده رأس بود!(1)

عمر بن حنظله گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: پنج نشانه پیش از قیام حضرت قائم عجّل اللّه فرجه الشّریف خواهد بود: صیحه آسمانی؛ خروج سفیانی؛ فرو رفتن [ سپاه سفیانی در بیداء]؛ کشته شدن نفس زکیّه؛ و خروج یمانی.

من عرضه داشتم: قربانت گردم، اگر یکی از خاندان شما پیش از این نشانه ها خروج نماید با او بپا خیزیم؟ فرمود: خیر.

فردای آن روز این آیه را بر آن حضرت تلاوت کردم:«إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَیْهِمْ آیَةً مِنَ السَّماءِ فَظَلَّتْ أعْناقُهُم لَها خاضِعینَ»(2)

چنان چه بخواهیم بر آنان نشانه ای از سوی آسمان فرود آوریم که گردن هایشان در برابر آن خاضع بماند.

پرسیدم: آیا این نشانه همان صیحه آسمانی است؟

فرمود: آگاه باش که هر گاه آن نشانه تحقق یابد گردن های دشمنان خدای عزّ و جلّ در برابر آن خاضع خواهد ماند.(3)

و از امام زین العابدین علیه السلام روایت است که فرمود: به خدا سوگند که

ص: 14

هیچ یک از ما پیش از خروج حضرت قائم عجّل اللّه فرجه الشّریف خروج ننماید جز این که همچون جوجه ای باشد که پیش از در آمدن [ و کامل شدن] بالهایش از آشیانه خود پرواز کند، که در نتیجه کودکان او را بگیرند و با او بازی کنند.(1)

هارون مکی اطاعت کرد و همان دم داخل تنور شد، امام صادق علیه السلام با خراسانی به سخن گفتن پرداخت و از اوضاع بازارها و خصوصیات خراسان چنان شرح می داد که گویا چندین سال در آنجا به سر برده است! سپس امام علیه السلام فرمود: برخیز و ببین وضع تنور چگونه است. سهل گفت: کنار تنور رفتم، دیدم آن مرد آسوده و آرام در میان خرمن آتش نشسته است! هارون از تنور بیرون آمد. امام صادق علیه السلام به خراسانی فرمودند: چند نفر مانند این هست؟ عرضه داشت: به خدا سوگند که یک نفر هم یافت نمی شود! امام علیه السلامفرمود: [ آری] به خدا سوگند یک نفر هم یافت نمی شود! آن گاه فرمود: هر گاه پنج نفر همدست و همدل نیابیم قیام نخواهیم کرد، ما موقعیّت خود را بهتر می دانیم.(1)

ص: 16

خداوند فرماید: «وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیانا لِکُلِّ شَئ»(1)

و ما بر تو کتاب (قرآن) را فرو فرستادیم بیانگر همه چیز.

امیرالمؤمنین علیه السلامفرموده است: فِی الْقُرآنِ نَبَأُ ما قَبْلِکُمْ، وَ خَبَرُ ما بَعْدِکُمْ، وَ حُکْمُ ما بَیْنَکُم.(2)

در قرآن خبرهای مهم [ روزگاران و مردمان] پیش از شما، و گزارش رویدادهای بعد از [ مرگ] شما، و حکم [ و تعیین وظیفه] شما آمده است.

لذا به اختصار سه مبحث مهم را درباره قرائت و تبیین قرآن کریم مرور می کنیم:

اوّل: لزوم و اهمیّت قرائت قرآن.

دوّم: ضرورت تفسیر و بیان قرآن.

سوّم: قرائت و تبیین امام عصر عجّل اللّه فرجه الشریف.

خداوند فرماید: «فَاقْرَأُوا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرآنِ»(1)

پس هر آنچه که مقدور باشد از قرآن بخوانید.

و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: أَفْضَلُ الْعِبادَةِ قِرائَةُ الْقُرآنِ(2)

برترین عبادت قرائت قرآن است.

و نیز فرمودند: إِنَّ هذِهِ الْقُلُوبُ لَتَصْدَأُ کَما یَصْدَأُ الْحَدِیدُ، وَ إِنَّ جَلاءَها قِرائَةُ الْقُرآنِ(3)

البته این دل ها زنگ می زند همان طور که آهن زنگ می زند، و در حقیقت زدودن زنگ دل ها به خواندن قرآن است.

و به جناب سلمان فرمودند: یا سَلْمانُ عَلَیْکَ بِقِراءَةِ الْقُرآنِ، فَإِنَّ قِراءَتَهُ کَفّارَةٌ لِلذُّنُوبِ، وَ سِترٌ فِی النّارِ وَ أمانٌ مِنَ الَعذابِ...(4)

ای سلمان! بر تو باد به خواندن قرآن که قرائت آن کفاره گناهان و سپر آتش و ایمنی از عذاب است.

و امام صادق علیه السلام فرمود: امیرمؤمنان علیه السلام فرمودند: البَیتُ الَّذی یُقرَأُ فِیهِ القُرآنُ وَ یُذْکَرُ اللّه ُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ تَکْثُرُ برکَتُهُ وَ تَحْضُرُهُ المَلا ئِکَةُ وَ تَهْجُرُهُ الشَّیاطینُ وَ یَضِئُ لأهْلِ السَّماءِ کَما تُضِئُ الکَواکِبُ لأَهْلِ الأرْضِ وَ إنَّ البیتَ الَّذی لا یُقْرأُ فیهِ القُرآنُ وَ لا یُذْکر اللّه ُ عزَّ و جَلَّ فِیهِ تَقِلُّ بَرَکَتُهُ وَ تَحْضُرُهُ الشَّیاطینُ(5)

سرایی که در آن قرآن خوانده شود و خداوند یاد گردد، برکت آن فراوان باشد و فرشتگان در آن حضور یابند و شیاطین از آن دور شوند، و برای اهل آسمان درخشان گردد همان طور که ستارگان برای اهل زمین می درخشند، و خانه ای که در آن قرآن خوانده نشود و خدای عزّ و جلّ در آن یاد نگردد برکتش اندک باشد و فرشتگان از آن دور شوند و شیاطین در آن حضور یابند.

ص: 19

و امام صادق علیه السلام فرمود: الْقُرآنُ عَهْدُ اللّه ِ الی خَلْقِهِ فَقَدْ یَنْبَغی لِلْمَرْءِ المُسْلِمِ أنْ یَنْظُرَ فی عَهْدِهِ وَ أنْ یَقْرَأ مِنْهُ فی کُلِّ یومٍ خَمسینَ آیَةً(1).

قرآن؛ فرمان خداوند به آفریدگانش می باشد، و در حقیقت برای فرد مسلمان شایسته است که [ همواره] در این عهد و فرمان الهی نظر کند و روزی پنجاه آیه از آن را بخواند.

و در خبری آمده که امیرالمؤمنین علیه السلام مردی را در راه دیدند که آوازه خوانی می کرد، به او فرمودند: ای جوان! اگر قرآن می خواندی برایت بهتر بود.

مرد عرضه داشت: چیزی از آن نمی دانم، و خیلی دوست داشتم که بخشی از قرآن را نیکو می خواندم.

امیرمؤمنان علیه السلام به او فرمودند: نزدیک من بیا. جوان نزدیک رفت و آن حضرت آهسته در گوش او سخنی گفتند، ناگهان خداوند تمامی قرآن را در دل او تصویر کرد که همه آن را حفظ شد.(2)

البته قرائت قرآن آدابی دارد که تدبّر و خوب اندیشیدن در مفاهیم آیات، و درک معانی و عمل به دستورات آن، و سرمشق گرفتن از پندها و هشدارهای آن در برنامه های زندگی، و خواندن قرآن به لحن ها و آهنگ های متعارف در بین عرب ها و پرهیز از لحن ها و شیوه های اهل گناه و موسیقی و غنا، از اهم عناوین در آداب قرائت است.

ص: 20

دوّم: بر خلاف دیدگاه اوّل گفته شده: استفاده از قرآن و درک معانی آن فقط برای راسخین در علم - یعنی معصومین علیهم السلام - رواست، و هر تفسیری که از معصوم رسیده باشد مورد قبول و عمل است وگرنه تفسیر به رأی می باشد و جایز نیست.

این قول را به بعضی از اخباریان نسبت داده اند، و این رأی هم باطل است و بر خلاف سیره عموم مسلمین از صدر اسلام تاکنون می باشد، بلکه با آیاتی از قرآن و احادیث معتبر و قطعی منافات دارد. از جمله آیاتی که در آن ها تدبّر در قرآن تأکید شده است (سوره انعام، آیه 98؛ سوره زمر، آیه 27؛ سوره زخرف، آیه 3؛ سوره محمّد صلی الله علیه و آله وسلم، آیه 26؛ و...).

و در سنّت: خبرهای متعددی در هر یک از این مضامین وارد شده است: هر گاه احادیثی با هم معارض بودند آن ها را بر قرآن عرضه کنید، پس هر آنچه با کتاب خدا موافق باشد آن را بپذیرید، و هر چه با آن مخالف بود واگذارید؛ هر چه با کتاب خدا مخالف باشد باطل است؛ ما (ائمه علیهم السلام) آن را نگفته ایم؛ آن را به دیوار بزنید؛ و...

و بی گمان اگر کسی غیر از معصوم حق استفاده از قرآن و راهی به تفسیر و شناخت معانی آن نداشته باشد، از کجا می تواند تشخیص دهد که روایتی با کتاب خدا موافق است تا آن را بپذیرد، یا مخالف است تا آن را واگذارد؟

سوّم: این که نه چنان است که همه آیات قرآن را هر کس بتواند تفسیر کند و تمامی معانی آن را دریابد، چرا که قرآن کلام خداوند است و مشتمل بر محکم و متشابه و ظاهر و باطن و عام و خاص می باشد، و اسراری در آیات آن نهفته که فقط گنجوران علم الهی آن ها را می شناسند.

ص: 22

و نه چنین است که هیچ بخشی از آیات را احدی نتواند دریابد، بلکه قسمتی از آیات را با تدبّر در سایر آیات و توجّه به معانی آن ها و دلالت آیات محکم بر آیات متشابه می توان دریافت، و بخش دیگر را با مراجعه به علوم ادبی و عقلی و نقلی می توان تفسیر کرد.(1)

امّا علم کامل قرآن نزد پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و ائمه اطهار علیهم السلام است و هیچ احدی غیر از آنان نمی تواند ادعا کند که همه علوم قرآن را به طور کامل دانسته است.

و احکام و حقایق قرآن به طور صحیح و همه جانبه، جز از طریق ائمه اطهار علیهم السلام امکان پذیر نیست.

امام باقر علیه السلام فرمودند: ما یَسْتَطیعُ أَحَدٌ أنْ یَدَّعِیَ أنَّ عِنْدَهُ جَمِیعُ القُرْآنِ کُلِّهِ ظاهِرِهِ وَ باطِنِهِ غَیْرَ الأوصیاءِ(1)

هیچ احدی - جز اوصیای پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم - نمی تواند ادعا کند که تمامی [ علوم] ظاهر و باطن قرآن نزد اوست.

و نیز فرمودند: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم برترین راسخ [ و ریشه دار] در علم است، خداوند تمامی آنچه از تنزیل و تأویل فرو فرستاده به آن حضرت آموخته است، و چنین نیست که خداوند چیزی بر پیامبرش نازل کند که تأویل آن را به او تعلیم ننماید، اوصیای بعد از آن حضرت نیز تمامی آن را می دانند.(2)

و هم راجع به علم حضرت بقیة اللّه عجّل اللّه فرجه الشّریف چنین فرمودند: علم به کتاب خدای - عزّ و جلّ - و سنّت رسول او صلی الله علیه و آله وسلم در دل مهدی ما علیه السلام رشد می کند، هم چنان که گیاه به بهترین وجه می روید، پس هر یک از شما باقی بماند تا او را دیدار نماید، هنگام دیدنش عرضه بدارد: اَلسَّلامُ عَلَیْکُمْ یا اَهْلَ بَیْتِ الرَّحْمَةِ وَ النُّبُوَّةِ وَ مَعْدِنَ

الْعِلْمِ وَ مَوْضِعَ الرِّسالَةِ.

سلام بر شما ای اهل خانه رحمت و نبوّت و کانون علم و جایگاه رسالت.(3)

ص: 24

الزَّکاةِ وَ کانُوا لَنا عابِدینَ»(1)

و ما به آنان انجام نیکی ها و برپایی نماز و ادای زکات را وحی نمودیم و ایشان تنها مارا می پرستیدند.

و نیز تأکید فرموده است: «إنَّ الصَّلاةَ کانَتْ عَلَی الْمُؤمِنینَ کِتابا مَوْقُوتا»(2)

در حقیقت نماز همواره بر مؤمنان واجب موکد [ و ثبت شده] زماندار بوده است.

و آیا نمازی که آمیخته به کارهای دوران جاهلیّت و بدعت های دشمنان اسلام باشد پذیرفته است؟

هرگز! نماز را باید مطابق با موازین شرع و دستور خداوند انجام داد و آن نمازی است که به تعبیر قرآن کریم آدمی را از زشتی ها و بدی ها باز می دارد.(1)

آری آن نماز، کامل است که دل را از پلیدی ها پاک می سازد و زبان را به راستگویی و حکمت آراسته می نماید و عمل را شایسته و نیکو می گرداند، و بسا که در جامعه اسلامی دگرگونی و تحوّلی عمیق پدید می آورد، و اوضاع زندگی مردم را به سوی سعادت و فضیلت تغییر می دهد، به گونه ای که هیچ نیرویی نتواند با آن مقابله کند.

جلوه نماز کامل کاخ ظلم و ستم را می لرزاند، و بنیاد کفر و شرک را ویران می سازد، و تاریکی جهالت و پستی و گناه را می زداید.

نمونه این آثار معجزه آسا در حرکت امام رضا علیه السلام برای برگزاری نماز عید آشکار گردید، چنان که در روایت آمده است:

مأمون گفت: هر طور که خواهید بیرون روید، سپس به فرماندهان و سپهداران و سایر مردم فرمان داد که همگی بامداد عید به در خانه امام حضور یابند.

مردم در خیابان ها و پشت بام ها نشستند، زنان و کودکان نیز در انتظار بیرون آمدن امام رضا علیه السلام اجتماع کردند، و تمام فرماندهان و سپاهیان به در خانه امام رفتند، و سوار بر مرکب ها منتظر بیرون آمدن امام علیه السلامبودند تا این که خورشید طلوع کرد.

امام رضا علیه السلام در حالی که غسل کرده و جامه های خود را پوشیده و عمامه سفیدی بر سر نهاده و عطر زده و عصایی به دست گرفته بودند آماده حرکت شدند، به غلامان خود نیز فرمودند: به همان ترتیب آماده شوند، و در حالی که آن ها پیشاپیش آن حضرت حرکت می کردند و امام علیه السلام با پای برهنه دامن لباس ها را تا نزدیک زانو بالا زده بود اندکی راه رفت و سر به سوی آسمان برداشت و تکبیر گفت، غلامانش هم تکبیر گفتند تا کنار در خروجی رسیدند، هنگامی که سرهنگان و سپاهیان، امام علیه السلام را به آن کیفیت دیدند همگی پیاده شدند و هر کدام کاردی همراه داشت فوری بندهای کفش خود را برید و پای برهنه به راه افتاد، امام علیه السلام بار دیگر بیرون در، تکبیر گفت، همه مردم یکباره با او تکبیر گفتند، به طوری صدای تکبیر بلند بود که گویی آسمان و در و دیوار با او هم صدا شده اند، و شهر مرو از شدت صدای گریه و غوغا به لرزه در آمد.

مأمون از شنیدن این خبر به وحشت افتاد و بیمناک شد که: هر گاه حضرت امام رضا علیه السلام با این حال به مصلّی برسد مردم چنان شیفته او شوند که سر از پا نشناسند، و یک باره شورش کنند و همه ارکان دولت را بکشند، و حکومت را به دست امام بسپارند.

ص: 28

لذا فوری پیغام داد: ما بی جهت شما را به زحمت افکندیم، و خوش نداریم بیش از این به شما مشقتی رسد، شما مراجعت کنید که مراسم نماز طبق معمول همه ساله برگزار خواهد شد.

امام رضا علیه السلام همان جا کفش های خود را پوشیدند و بر مرکب نشستند و به منزل بازگشتند، و مردم پراکنده شدند و اجتماعی در آن روز صورت نگرفت.(1)

این که مردم در نماز امام علیه السلام چه می دیدند که یکباره دگرگون می شدند و علیه ظلم و استبداد می شوریدند شایان دقت و اندیشیدن است.

برای نمازهای عادی یک اذان و اعلام است، امّا آن نماز را در طول تاریخ نوید داده اند و اهمیت برپایی آن را اعلام نموده اند، و اذان گویان؛ انبیاء و اولیاء بوده اند، که آن نماز حرکت اصلاحی همه جانبه ای را در سراسر عالم به دنبال خواهد داشت.

خداوند فرماید: «الَّذینَ إنْ مَکَّناهُم فِی الأرْضِ أقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أمَرُوا بِالمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ للّه ِ عاقِبَةُ الاُمُورِ»(1)

کسانی که هر گاه در زمین، آنان را توانایی دهیم، نماز را به پای دارند و زکات [ به مستحق ]برسانند، و امر به معروف و نهی از منکر نمایند، و عاقبت کارها به دست خداوند است.

در احادیث تأکید شده که این آیه درباره حضرت مهدی عجّل اللّه فرجه الشریف و یاران اوست(2)

و نیازی به توضیح ندارد که اولین برنامه آن حضرت: برپایی نماز در زمین است.

ارزنده ترین گوهر مقصود نماز است

زیبنده ترین هدیه به معبود نماز است

کوبنده ترین اسلحه مکتب توحید

کز ریشه کند خصم تو نابود نماز است

ای آن که تویی منتظر مهدی موعود

رمزی که نماید فرجش زود نماز است

آن روز که آید ز پس پرده غیبت

اول هدف مهدی موعود نماز است

ص: 30

رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلمفرمودند: أطْوَلُکُمْ قُنوتا فی دار الدُّنْیا أطْوَلُکُمْ راحةً

یَوْمَ القِیامَةِ فی المَوْقِفِ(1)

هر کدام از شما که قنوتش در سرای دنیا طولانی تر باشد راحتی او در ایستگاه روز قیامت بیشتر خواهد بود.

و از ابوذر غفاری روایت شده که از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم پرسید: کدام نماز برتر است؟ فرمود: آن که قنوتش طولانی تر باشد.(2)

و روایات بسیار دیگر که در اهمیت قنوت و نهی از ترک آن وارد شده و این که سیره پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و ائمه اطهار علیهم السلام بر این بوده که در همه نمازها قنوت به جای می آوردند، و قنوت های طولانی داشتند و دعاهایی که متضمن معانی بلند و حوایج دنیوی و اخروی مهم است در قنوت ها می خواندند و بعضی از دعاهای قنوت را به طور خاص به پیروان خود تعلیم و سفارش نموده اند.

سزاوار است که شیعیان و دوستان اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلامدر تمامی قنوت ها بیش از هر خواسته ای به دعا برای تعجیل در ظهور امام عصر عجّل اللّه فرجه الشریف اهتمام داشته باشند.

لِکَیْدِکَ بأیْدِکَ وَ وَسَعْتَهُ حِلْما لِتْأخُذَهُ عَلی جَهْرَةٍ أَوْ تَسْتَأصِلَهُ عَلی غِرَّةٍ فَانَّکَ اللّهُمَّ قُلْتَ وَ قَوْلُکَ الحَقُّ: «حَتّی إذا أخَذَتِ الأرْضُ زُخْرُفَهَا وَ ازَّیَّنَتَ وَ ظَنَّ أهْلُهَا أنَّهُمْ قَادِرُونَ عَلَیْهَا أتَیها أمْرُنَا لَیْلاً أوْ نَهارا فَجَعَلْنَاهَا حَصِیدا کَأنْ لَمْ تَغْنَ بِالأمْسِ کَذَلِکَ نُفَصِّلُ الآیاتِ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» وَ قُلْتَ: «فَلَمّا آسَفُونَا انْتَقَمْنَا مِنْهُمْ» وَ إنَّ الغایَةَ عِنْدَنَا قَدْ تَنَاهَتْ وَ إنَّا لِغَضَبِکَ غَاضِبُونَ وَ إنَّا عَلَی نَصْرِ الحَقِّ مُتَغَاضِبُونَ وَ إلی وُرودِ أمْرِکَ مُشْتَاقُونَ وَ لاِءنْجازِ وَعْدِکَ مُرْتَقِبُونَ وَ لِحُلُولِ وَعِیدِکَ بأعْدائِکَ مُتَوَقِّعُونَ اللّهُمَّ فَأْذَنْ بِذَلِکَ وَافْتَحْ طُرُقَاتِهِ وَ سَهِّلْ خُرُوجَهُ وَ وَطِّأ مَسالِکَهُ وَاشْرَعْ شَرایِعَهُ وَ أیِّدْ جُنُودَهُ وَ أعْوانَهُ وَ بَادِرْ بَأسَکَ القَومَ الظّالِمینَ وَابسُط سَیْفَ نَقِمَتِکَ عَلی أعْدائِکَ المُعانِدینَ وَ خُذْ بِالثَّارِ إنَّکَ جَوَادٌ مَکّار.(1)

خدایا بر محمّد و آل محمّد درود فرست و اولیائت را با منجز نمودن وعده ات گرامی بدار، و آن ها را به آنچه از یاریت امید دارند برسان، و زیان کسانی را که بر خلاف تو برخیزند از ایشان دور گردان، و اذیت کسی را که بر ممنوعیت ارتکاب مخالفتت سرکشی نموده، و با کمک عنایات و نعمت های تو درصدد از هم گسستن حدتو برآمده، و با همان نعمت های تو قصد نیرنگ با تو کرده، از آن ها بازدار، که تو او را با بردباری فرا گرفته ای تا او را آشکارا برگیری یا در حالی که مغرور شده باشد از ریشه برآوری، که البته ای پروردگار تو فرموده ای و فرموده ات حق است: (تا این که زمین سبزی و زینت به خود گرفت و اهل آن پنداشتند که بر آن توان دارند امر ما در شب یا روز آن را فرا رسید پس آن را درو کردیم انگار که دیروزش هیچ سبزه ای نداشته، این چنین آیات را برای قومی که

ص: 33

اندیشه کنند تفصیل می دهیم) و نیز فرموده ای: (پس چون ما را به خشم آوردند از آن ها انتقام گرفتیم) و به راستی که آخرین فرصت نزد ما به سرآمده و ما برای خشم تو غضبناک هستیم، و ما بر یاری حق همداستانیم و به آمدن فرمانت مشتاقیم و برای تحقق یافتن وعده ات در انتظاریم، و حلول عذابت را بر دشمنانت متوقعیم، بار الها پس در آن امر ما را اذن بده و راه هایش را بگشای و نحوه بیرون شدنش را آسان کن، و زمینه های پیمودنش را فراهم ساز، و راه های آیینهایش را بگشای و سپاهیان و یاورانش را تایید فرمای و عذابت را به ستمگران زودتر برسان و شمشیر نقمتت را بر دشمنان معاندت بگستران و خونخواهی کن که تو بخشنده بسیار مکر کننده ای.

اللّهُمَّ مالِکَ المُلْکِ تُؤْتِی المُلْکَ مَنْ تَشَآءُ وَ تَنْزِعُ المُلْکَ مِمَّنْ تَشَآءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشَآءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشَآءُ بِیَدِکَ الخَیْرُ إنَّکَ عَلَی کُلِّ شَی ءٍ قَدِیرٌ یَا مَاجِدُ یا جَوَادُ یَا ذالجَلالِ وَ الإکْرامِ یَا بَطَّاشُ یَا ذا البَطْشِ الشَّدِیدِ یَا فَعّالاً لِمَا یُریدُ یَا ذَالقُوَّةِ المَتینِ یَا رَؤُفُ یَا رَحِیمُ یَا لَطیفُ یَا حَیُّ حِینَ لاَ حَیَّ أسَأَلُکَ بِاسْمِکَ المَخْزُونِ المَکْنُونِ الحَیِّ الْقَیُّومِ الَّذی اسْتَأثَرْتَ بِهِ فی عِلْمِ الغَیْبِ عِنْدَکَ لَمْ یَطَّلِعْ عَلَیْهِ أحَدٌ مِنْ خَلْقِکَ وَ أسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی تُصَوِّرُ بِهِ خَلْقَکَ فِی الأرْحامِ کَیْفَ تَشاءُ وَ بِهِ تَسُوقُ إلَیْهِمْ أرْزاقَهُمْ فی أطْباقِ الظُّلُماتِ مِنْ بَیْنِ العُرُوقِ وَالْعِظامِ وَ أسئَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذی ألَّفْتَ بِهِ بَیْنَ قُلُوب أوْلِیائِکَ و بِهِ أَلَّفتَ بَیْنَ الثَّلْجِ وَ النّارِ لا هذا یُذیبُ هذا وَ لا هذا یُطْفِی ءُ هذا وَ أسْئَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذی کَوَّنْتَ بِهِ طَعْمَ المِیاهِ وَ أسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذی أجْرَیتَ بِهِ المآءَ فِی عُرُوق النَّبَاتِ بَیْنَ أطْبَاقِ الثَّری وَ سُقْتَ المَاءَ إلی عُرُوقِ الأشْجارِ بَیْنَ الصَّخْرَةِ الصَّمَّاءِ وَ أسْئَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذی کَوَّنْتَ بِهِ طَعْمَ الثّمارِ وَ الوانِها وَ أسْئَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذی بِهِ تُبْدِی ءُ وَ تُعیدُ وَ أسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الفَرْدِ الَواحِدِ

ص: 34

المُتَفَرِّدِ بِالوَحْدانِیَّةِ المُتوَحِّدِ بِالصَّمَدانِیَّةِ وَ أسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذی فَجَّرْتَ بِهِ المَاءَ مِنَ الصَّخْرَةِ الصَّمَّاء وَ سُقْتَهُ مِنْ حَیْثُ شِئْتَ وَ أَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذی خَلَقْتَ بِهِ خَلْقَکَ وَ رَزَقْتَهُمْ کَیْفَ شِئْتَ وَ کَیْفَ شآؤا یَا مَنْ لا تُغَیِّرُهُ الأیّامُ وَ اللَّیالی أدْعُوکَ بِمَا دَعَاکَ بِهِ نوحٌ حینَ نادَاکَ فَأنْجَیْتَهُ وَ مَنْ مَعَهُ وَ أهْلَکْتَ قَوْمَهُ وَ أدْعُوکَ بِمَا دَعَاکَ إبْراهِیمُ خَلِیلُکَ حِینَ نَادَکَ فَأَنْجَیْتَهُ وَ جَعَلْتَ النّارَ عَلَیْهِ بَرْدا وَ سَلاما وَ أدْعُوکَ بِمَا دَعَاکَ بِهِ مُوسی کَلِیمُکَ حِینَ نَادَاکَ فَفَلَقْتَ لَهُ الْبَحْرَ فَأنْجَبْتَهُ وَ بَنی إسْرائیلَ وَ أغْرَقْتَ فِرْعَونَ وَ قَوْمَهُ فِی الْیَمِّ وَ أدْعُوکَ بِمَا دَعَاکَ بِهِ عِیسی رُوحُکَ حِینَ نَادَاکَ فَنَجَّیْتَهُ مِنْ أعْدَائِهِ وَ إلَیْکَ رَفَعْتَهُ وَ أدْعُوکَ بِمَا دَعَاکَ بِهِ حَبِیبُکَ وَ صَفِیُّکَ وَ نَبِیُّکَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللّه ُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَاسْتَجَبْتَ لَهُ وَ مِنَ الأحْزابِ نَجَّیْتَهُ وَ عَلی أعْدائِکَ نَصَرْتَهُ وَ أسْألُکَ بِاسْمِکَ الَّذی إذا دُعیتَ بِهِ أَجَبْتَ یَا مَنْ لَهُ الخَلْقُ وَ الاَمْرُ یَا مَنْ أحَاطَ بِکُلِّ شَی ءٍ عِلْما وَ أحْصی کُلَّ شَی ءٍ عَدَدا یَا مَنْ لا تُغَیِّرُهُ الأیّامُ وَ اللَّیالِی وَ لا تَتَشابَهُ عَلَیْهِ الأصْواتُ وَ لا تَخْفی عَلَیْهِ اللُّغاتُ وَ لا یُبْرُمُهُ إلْحاحُ المُلِحّینَ أسْأَلُکَ أنْ تُصَلِّیَ عَلی مُحَمّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ خِیَرَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ فَصَلِّ عَلَیْهِمْ بِأفْضَلِ صَلَواتِکَ وَ صَلِّ عَلی جَمِیعِ النَّبِیِّینَ وَ المُرْسَلینَ الَّذینَ بَلَّغُوا عَنْکَ الهُدی وَ أعْقَدُوا لَکَ المَواثیقَ بِالطّاعَةِ وَ صَلِّ عَلی عِبَادِکَ الصّالِحینَ یَا مَنْ لا یُخْلِفُ المِیعادَ أنْجِزْ لِی مَا وَعَدْتَنِی وَ اجْمَعْ لِی أصْحَابِی وَ صَبِّرهُمْ وانْصُرْنی عَلَی أعْدائِکَ وَ أعْداءِ رَسُولِکَ وَ لا تُخَیِّبْ دَعْوتی فَإنّی عَبْدُکَ ابنُ عَبْدِکَ ابنُ أمَتِکَ أسِیرٌ بَیْنَ یَدَیْکَ سَیِّدِی أنْتَ الَّذی مَنَنْتَ عَلَیَّ بِهَذا المَقامِ وَ تَفَضَّلْتَ بِهِ عَلَیَّ دُونَ کَثِیرٍ مِنْ خَلْقِکَ أَسْأَلُکَ أنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أنْ تُنْجِزَ لِی مَا وَعَدْتَنی إنَّکَ أنْتَ الصّادِقُ لا تُخْلِفُ المِیعادَ وَ أنْتَ عَلَی کُلِّ شَی ءٍ قَدیرٌ.(1)

ص: 35

ترجمه قنوت: پروردگارا ای صاحب ملک هستی ملک و سلطان به هر کس بخواهی می دهی، و جامه ملک از هر که خواهی بیرون می کنی و هر کس را بخواهی عزیز می گردانی و هر آن که را خواهی ذلیل سازی، خیر و نیکی در دست تو است، به راستی که تو بر هر چیزی توانایی، ای بزرگوار، ای جواد، ای صاحب جلال و عظمت و احسان و کرامت، ای بسیار سخت گیرنده و صاحب بطش شدید ای آن که هر چه اراده کند انجام دهد، ای صاحب قدرت و نیروی ابدی، ای رئوف و ای مهربان، ای زنده هنگامی که هیچ زنده ای نباشد، از تو می خواهم به آن اسم پنهان و مستور زنده پاینده ابدی که در عالم غیب نزد خودت قرار داده ای که هیچ کس از خلقت بر آن اطلاع نیافته، و از تو می خواهم به آن اسم تو که به آن خلایقت را هر طور که خواهی در رحم ها شکل می دهی و به آن اسم روزی هایشان را در چند طبقه تاریکی از میان رگ ها و استخوان ها می فرستی، و از تو می خواهم به آن نامت که با آن میان دل های دوستانت الفت داده ای، و بین یخ و آتش الفت داده ای که نه این آن را آب می کند و نه آن این را خاموش می سازد، و تو را می خوانم به آن اسمت که با آن مزه آب ها را ایجاد کرده ای، و تو را می خوانم به آن نامت که با آن آب را در ریشه های گیاهان میان طبقه های زمین (خاک) جاری ساخته ای، و آب را به رگ و ریشه درختان در میان سنگ خارا فرستاده ای، و از تو درخواست دارم به حق آن نامت که به آن مزه میوه ها و رنگ های آن ها را پرداخته ای، و از تو می خواهم به آن نامی که با آن ایجاد نموده و باز می گردانی، و تو را می خوانم به آن

ص: 36

اسم یکتای بی همتای تو که در وحدانیت یکتا است و در بی نیازی بی همتا، و تو را می خوانم به آن نامت که با آن آب را از سنگ سخت شکافته و از هر جا که خواسته ای جاری ساخته ای، و تو را می خوانم به آن اسمت که با آن خلقت را آفریدی و هر گونه که خواسته ای و هر طور که خواسته اند روزیشان داده ای، ای کسی که روزها و شب ها او را تغییر ندهند، تو را می خوانم به آنچه نوح تو را به آن خواند هنگامی که ندایت کرد پس او و هر که با او بود نجات دادی، و قومش را هلاک کردی، و دعایت می کنم به آنچه ابراهیم خلیلت تو را به آن دعا نمود هنگامی که تو را خواند پس او را نجات دادی و آتش را بر وی سرد و سلامت ساختی، و تو را می خوانم به آنچه موسی کلیمت تو را به آن خواند پس دریا (رود نیل) را شکافتی آن گاه او و بنی اسرائیل را نجات دادی، و فرعون و قومش را در دریا غرق ساختی، و تو را می خوانم به آنچه عیسی روح تو به آن تو را خواند آن گاه که به درگاهت ندا کرد پس از دشمنانش نجاتش دادی و به سوی خودت بالایش بردی، و تو را می خوانم به آنچه حبیب تو و برگزیده و پیامبرت محمّد صلی الله علیه و آله وسلم تو را به آن خواند پس دعایش را به اجابت رساندی و از حزب ها نجاتش دادی و بر دشمنانت یاریش دادی، و از تو می خواهم به آن اسمت که هر گاه به آن خوانده شوی اجابت می فرمایی، ای کسی که خلق و امر از آن تو است، ای آن که علمش همه چیز را فرا گرفته، ای آن که شماره همه چیز را می داند، ای آن که روزها و شب ها او را تغییر ندهند و صداها بر او مشتبه نگردد و لغت ها بر او پوشیده نماند، و اصرار اصرارکنندگان او را به ستوه نیاورد، از تو درخواست می کنم که درود بفرستی بر محمّد و آل محمّد برگزیدگان از خلقت پس با برترین درودهایت بر آن ها درود فرست، و بر تمام پیغمبران و فرستادگان درود فرست که

ص: 37

هدایت را از جانب تو تبلیغ کردند و پیمان های اطاعتت را محکم بستند، و بر بندگان صالحت درود فرست ای آن که وعده خلافی نمی کنی وعده ای که به من داده ای تحقق بخش و اصحابم را برایم جمع گردان و صبرشان ده، و مرا بر دشمنانت و دشمنان فرستاده ات یاری بخش، و دعایم را ناامید مگردان که من بنده تو فرزند بنده ات فرزند کنیزت هستم، اسیر درگاه توام، ای آقای من تو هستی، که این مقام را بر من منت نهاده ای و از میان بسیاری از خلایقت بر من تفضّل فرموده ای، از تو درخواست دارم که بر محمّد و آل محمّد درود فرستی و آنچه به من وعده کرده ای تحقق بخشی به درستی که تو راستگوی هستی و خلف وعده نداری و تو بر هر چیزی توانایی.

ص: 38

بنابراین رکوع و سجود گونه هایی از عبادت است، اما این که رکوع را جداگانه می توان انجام داد یا لازم است ضمن نماز باشد، محل بحث است و باید در فقه مورد بررسی قرار گیرد، ولی سجده به طور مسلم عبادتی مستقل به شمار آمده است.

الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ»(1)

همانا ولیّ و سرپرست شما فقط خداوند و فرستاده او و مؤمنان است آنان که نماز را برپای می دارند و در حال رکوع زکات می پردازند.

این آیه مبارکه درباره امیرمؤمنان علی علیه السلام نازل شده، و همین نعمت بزرگ برای فرزندان معصوم آن حضرت نیز جریان یافته است که هر یک از آنان هنگام نزدیک شدن به دوران امامت، در رکوع صدقه پرداخته اند.(2)

سجده را بیشتر کن که البته گناهان را پاک می سازد همان گونه که باد، برگ درختان را می ریزد.

2) امام صادق علیه السلام فرمود: گروهی به محضر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم شرفیاب شدند و درخواست کردند: یا رسول اللّه! برای ما بهشت را نزد پروردگارت ضامن شو. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: عَلی اَنْ تُعینُونِی بِطُول

السُّجُود.(1)

به شرط آن که با طولانی کردن سجده مرا یاری دهید.

3) هم چنین امام صادق علیه السلام فرمودند: خداوند بدین جهت ابراهیم علیه السلامرا خلیل خود گردانید که بسیار بر زمین سجده می کرد.(2)

البته همه بزرگان دین - انبیاء و ائمه معصومین علیهم السلام - به رکوع و سجده اهتمام داشته اند، و گاهی ساعت ها در حال سجده به سر می بردند، از جمله: امام چهارم زین العابدین علیه السلام که با القاب: سجاد و سید الساجدین (بسیار سجده کننده و سرور سجده کنندگان) شهرت یافته است، و نیز امام هفتم حضرت موسی بن جعفر علیهماالسلام که در زندان های هارون، سجده های طولانی داشته است.

و شایسته است در حال سجده برای تعجیل فرج و ظهور حضرت بقیة اللّه ارواحنا فداه دعا کنیم که مهم ترین خواسته های بندگان صالح همین است، به خصوص در سجده شکر، زیرا که هر نعمتی به برکت آن حضرت به ما عنایت شده است، و این کار اقتدا کردن و پیروی نمودن از خود آن جناب است که به هنگام ولادت در حال سجده برای فرج خویش دعا کرد، چنان که در حدیث طولانی از جناب حکیمه دختر امام جواد علیهاالسلام آمده: ناگهان او (نرجس والده امام

ص: 42

عصر علیهاالسلام) را دیدم آن چنان نوری او را فرا گرفته بود که دیدگانم را پوشانید، و ناگهان دیدم نوزاد - که بر او و پدرانش سلام باد - صورتش را به حالت سجده بر زمین نهاده و بر زانو تکیه نموده و دو انگشت سبابه اش را بلند کرده و می گوید: گواهی می دهم که جز اللّه خدایی نیست و این که جدم محمّد رسول خداست و پدرم امیر مؤمنان است. سپس یکایک امامان را بر شمرد تا به خودش رسید، آن گاه گفت: خدایا آنچه به من وعده داده ای انجام ده، و کار و برنامه ام را به مرحله تمام برسان، و گامم را استوار گردان، و زمین را به [ ظهور] من پر از عدل و داد فرمای...(1)

و در حدیثی از یحیی بن الفضل نوفلی نقل شده که گوید: در بغداد بر حضرت ابوالحسن موسی بن جعفر علیهماالسلام وارد شدم هنگامی که نماز عصر را پایان داده بود، آن گاه دست ها را به سوی آسمان بلند کرد و شنیدم که می گفت:أنْتَ اللّه ُ لا اِلهَ اِلاّ أنْتَ الأوَّلُ وَ الآ خِرُ وَ الظّاهِرُ وَ الباطِنُ و... أسْأَلُکَ بِاسْمِکَ المَکْنُونِ المَخْزُونِ الْحَیِّ القَیُّومِ الَّذی لا یَخِیبُ مَنْ سَأَلَکَ بِهِ أنْ تُصَلِّیَ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أنْ تُعَجِّلَ فَرَجَ الْمُنْتَقِمِ لَکَ مِنْ اعْدائِکَ وَ أَنْجِزْ لَهُ ما وَعَدْتَهُ یا ذَالجْلالِ وَالإکْرامِ.(2)

تویی خداوند هیچ حقی غیر از تو نیست، اول و آخر و ظاهر و باطن هستی و... از تو می خواهم به نام در پرده نگهداشته شده حی قیومت که هر کس تو را به آن بخواند ناامید نمی شود؛ این که بر محمّد و آل او درود فرستی و فرج انتقام گیرنده برای تو از دشمنانت را به

ص: 43

زودی برسانی، و آنچه به او وعده کرده ای وفا فرمایی، ای صاحب جلال و اکرام.

راوی گوید: از امام کاظم علیه السلام پرسیدم: این دعا برای چه کسی بود؟ فرمود: او مهدی آل محمّد علیهم السلام است. سپس فرمود: پدرم قربان آن فربه شکم، پیوسته ابرو، باریک ساق باد که شانه هایش ستبر است، گندم گونی که با وجود آن از اثر شب زنده داری به زردی آمیخته است، پدرم فدای کسی که شب خود را با رکوع و سجود به شمارش ستارگان می گذراند، پدرم فدای کسی که در راه خدا هیچ ملامت کننده ای بر او اثر نمی گذارد، آن چراغ تاریکی، پدرم فدای کسی باد که قیام کننده به فرمان خداوند است.

عرضه داشتم: خروج آن حضرت چه وقت خواهد بود؟ فرمود: هر گاه سپاهیان را در انبار در کرانه فرات و دجله مشاهده کردی، و پل کوفه منهدم گشت، و بعضی از خانه های کوفه سوزانده شد، پس هر گاه آن ها را دیدی خداوند آنچه خواهد انجام دهد، هیچ چیز بر امر خداوند غالب و چیره نگردد، و هیچ حکم او را تأخیر نیندازد.

ص: 44

آن است که هر عملی که خداوند از آسمان به زمین فرو فرستد، او دریافت کند، و سر به سوی آسمان برداشتن او بدان جهت است که: ندا دهنده ای از دل عرش، از جانب پروردگار عزت و از افق اعلی وی را به نام خودش و نام پدرش فرا می خواند و چنین می گوید: ای فلان فرزند فلان! پایدار [ و استوار] باش که تو را برای کاری بزرگ آفریده ام، تویی برگزیده من از خلق من، و رازدار و صندوق علوم من، و امین بر وحی من و خلیفه ام در زمین هستی، برای تو و هر آن که از تو پیروی کند رحمت خویش لازم ساخته ام، و بهشت هایم را بخشیده ام، و شما را در جوار خود جای دهم، آن گاه به عزت و جلالم سوگند که هر که با تو دشمنی کند را به بدترین عذاب ها به کیفر رسانم، هر چند که در دنیا روزی گسترده ام را بر او فراخ گردانم هنگامی که سخن منادی پایان یابد، امام علیه السلام با همان حال که دست ها بر زمین نهاده و سر به سوی آسمان برداشته است او را پاسخ دهد و بگوید:«شَهِدَ اللّه ُ أَنَّهُ لا إلهَ إلاّ هُوَ وَ المَلائِکَةُ وَ أولُوا الْعِلْمِ قائما بِالقِسْطِ لا إلهَ إلاّ هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ»(1)

خداوند [ با قرار دادن دلایل وحدانیت خویش در نظام هستی] و فرشتگان و صاحبان علم [ هر یک به گونه ای] گواهند که هیچ شایسته پرستشی جز او نباشد، در حالی که به دادگری برخاسته، معبود حقی جز او نیست که توانای حکیم است.

آن گاه خداوند علوم اولین و آخرین را به او عطا فرماید، و سزاوار گردد که روح در شب قدر با او ملاقات نماید...»(2)

در احادیث دیگری نیز بیان شده که مقصود از اولوالعلم در این آیه

ص: 46

کریمه ، انبیاء و اوصیاء علیهم السلام می باشند،(1)

و ایشان در تهلیل و تسبیح و تکبیر الگوی دیگرانند، چنان که در حدیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم آمده است: «...سپس فرشتگان را آفرید، و چون ارواح ما را یک نور مشاهده کردند امور ما را عظیم شمردند، پس ما تسبیح گفتیم تا فرشتگان بدانند که ما هم مخلوق هستیم، و آفریدگار از صفات ما بر کنار و منزه است، از تسبیح ما ملائکه نیز تسبیح گفتند و خدای را از صفات ما منزّه دانستند، و چون عظمت مقام ما را مشاهده کردند، ما تهلیل گفتیم تا ملائکه بدانند که إله و معبود حقّی به جز اللّه نیست، پس هنگامی که بزرگی محل [ و مقام] ما را دیدند، خداوند را تکبیر گفتیم تا بدانند که خداوند بزرگ تر از آن است که درک شود، و موقعیت او عظیم است، و ما خدایانی نیستیم که واجب باشد در عرض خدا، یا در مرتبه پایین تری عبادت شویم...»(2)

و در خصوص حضرت بقیة اللّه عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف، از محمّد بن عثمان عمری قدس سره روایت آمده که: وقتی حضرت مهدی علیه السلام متولد گشت، نوری از بالای سرش تا بر فراز آسمان درخشید، آن گاه روی بر زمین نهاد و برای پروردگارش به سجده افتاد، و بعد سر برداشت در حالی که می گفت: «شَهِدَ اللّه ُ أنَّهُ لا الهَ إلا هُوَ وَ المَلائِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِما بِالقِسْطِ لا إله الا هُوَ الَعزیزُ الْحَکِیمُ * إنَّ الدّینَ عِنْدَ اللّه ِ الاسْلامُ» خداوند [ با قرار دادن دلایل وحدانیت خویش در نظام هستی] و فرشتگان و صاحبان علم [ هر یک به گونه ای] گواهند که هیچ شایسته پرستشی جز او نباشد، در حالی که به دادگری برخواسته، هیچ معبود حقی

ص: 47

جز او نیست که توانای حکیم است، دین نزد خداوند همان اسلام است...(1)

و از امیرمؤمنان علی علیه السلام روایت است که فرمود: گویا او (حضرت قائم عجّل اللّه فرجه) را می بینم که از وادی السلام به طرف سراشیبی سهله عبور کرده، در حالی که بر اسبی سیاه نشسته که میان پیشانیش از سفیدی درخشان است دعا می کند و می گوید: «لا إلهَ الاّ اللّه ُ حَقّا حقّا، لا الهَ الاّ اللّه ُ ایمانا وْ صِدْقا، لا الهَ الاّ اللّه ُ تَعَبُّدا وَ رِقّا، اللّهُمَّ مُعِزَّ کُلِّ مؤمِنٍ وَحیدٍ، وَ مُذِلَّ کُلِّ جَبّارٍ عنیدٍ»(2)

و آن حضرت - عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف - کلمه طیبه لا الهَ إلاّ اللّه را در سراسر عالم منتشر خواهد کرد، و حقیقت توحید را در همه جهان گسترش خواهد داد به طوری که هر گونه شرک و کفر ریشه کن گردد، وندای خداشناسی برپهنه گیتی طنین انداز شود، به امید آن روز.

در شرح مفهوم و حقیقت تکبیر فرموده اند: با گفتن این ذکر شریف به خاطر بیاورد که: خداوند برتر از آن است که عظمت او به حواسّ ظاهری و قوای درونی درک شود؛ و هرگز خدای را به نیروی فکر و خیال نتوان شناخت؛ و با عقل و خرد نیز بزرگی و عظمت حق را نمی توان یافت، و حتی دل و روح اولیاء هم از معرفت کنه ذات و صفات او عاجز است، و خداوند برتر از آن است که در وصف آید.(1)

مطالعه سیره پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و ائمه اطهار علیهم السلام نشانگر اهتمام ایشان به گفتن تکبیر به خصوص در مواقع فتح و ظفر بر دشمنان و آشکار شدن بعضی حقایق و رسوایی مخالفان است، و تکبیر گفتن آنان احیانا آثار مهمی در پی داشته که از درک حقیقت آن ها عاجز هستیم، در اینجا به نمونه هایی از احادیث بسنده می کنیم:

1) إنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وسلم لَمّا أُسْرِیَ بِهِ الَی السَّماءِ قَطَعَ سَبْعَ حُجُبٍ فَکَبَّر عِندَ کُلِّ حِجابٍ تَکْبِیرةً فَأوصَلَهُ اللّه ُ عَزَّ وَ جلَّ بِذلِکَ إلی مُنْتَهی الکَرامَةِ(2)

هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به سوی آسمان [ به معراج] برده شدند هفت حجاب را پیمودند [ و در قرب معنوی] هر حجابی که برداشته می شد یک تکبیر می گفتند، بدان سبب خداوند آن حضرت را به آخرین مرحله گرامی داشت خود رسانید.

2) در غزوه احزاب هنگام حفر خندق، پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم سه بار تکبیر فتح گفتند، و روح امید را در دل مؤمنان دمیدند، و آینده درخشان رونق اسلام و پیشرفت مسلمین و غلبه آنان بر حکومت های بزرگ را نوید دادند.(3)

ص: 49

3) امیر مؤمنان علی علیه السلام هنگام کشتن هر یک از دشمنان دین با صدای بلند تکبیر می گفتند که دل دشمن را به لرزه می آورد و دوستان را خرسند می نمود، و از نام مقدس خداوند مدد می گرفتند و به پیروزی می رسیدند.(1)

4) تکبیر گفتن حضرت امام رضا علیه السلام هنگام رفتن به نماز عید چنان در شهر مرو تأثیر گذاشت که مأمون و دستگاه دولت او به خود لرزیدند، و از بیم شورش و هیجان عمومی علیه حکومت بنی العباس، از برگزاری نماز عید به امامت آن حضرت علیه السلام مانع شدند، چنان که در شرح جمله اَلسَّلامُ عَلَیْکَ حینَ تُصَلّی... گذشت.

و تکبیر امام عصر عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف تحولی بزرگ در جهان پدید خواهد آورد، و کاخ های پوشالی اهل ضلال و باطل را ویران خواهد ساخت، و سراسر زمین به انوار تابناک معرفت و عظمت خداوند روشنی و خرّمی خواهد گرفت. به امید آن روز.

ص: 50

اعمال نزد خداوند محبوب تر است؟ امام صادق علیه السلامفرمود: این که او را حمد گویی.(1)

و مفضّل به آن حضرت عرضه داشت: فدایت شوم! دعای جامعی به من بیاموزید امام علیه السلام فرمودند: خدای را حمد کن که هیچ نمازگزاری نماند جز این که برایت دعا نماید، و می گوید: سَمِعَ اللّه ُ لِمَنْ حَمِدَهُ،(2)

خداوند دعای هر حمد کننده را به اجابت رساند.

و در حدیث دیگر آمده است که: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم هر روز سیصد و شصت بار - به شمار رگ های بدن - خداوند را حمد می کرد و چنین می گفت: اَلْحَمْدُ للّه ِِ رَبِّ الَعالَمِینَ کَثِیرا عَلی کِلّ حالٍ.(3)

سایر معصومین نیز همواره حمد الهی را به جای می آوردند، و در هیچ حالی از راحتی و رنج، و نعمت و مصیبت از سپاس خداوند غفلت نداشتند.

و حالت حمد: به دل است که در برابر خداوند تسلیم و به تقدیر او راضی باشد، و به صفات کمال آراسته گردد.(1)

با توجّه به دعای افتتاح تجلّی گونه های مختلف حمد را در کلام امام عصر عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف در می یابیم،(2)

و به بخشی از

شرح و تفسیر جمله: حین تحمد پی می بریم، در حدیثی آمده است که آن حضرت علیه السلام هنگام ولادت بر زانو قرار گرفت و دو انگشت سبابه اش را به سوی آسمان بلند کرد، و عطسه ای زد و گفت: اَلْحَمْدُ للّه ِِ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ صَلّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، ستمگران پنداشته اند که حجّت الهی باطل و نابود است و حال آن که اگر در سخن گفتن به ما اجازه داده شود شک و تردید از بین می رود.(3)

و راجع به حمد امام عصر عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف در موقع ظهورش از امام صادق علیه السلام چنین روایت شده است: ای مفضّل! او تنها ظاهر می شود، و به سوی خانه خدا به تنهایی می رود، و یک تنه وارد کعبه می گردد، و در حال تنهایی شب بر او فرا می رسد، پس چون دیدگان به خواب رود، و سیاهی شب سایه افکند، جبرئیل و میکائیل و فرشتگان در صف های متشکل بر او فرود آیند، آن گاه جبرئیل عرضه می دارد: یا سَیِّدی قَوْلُکَ مَقْبُولٌ وَ اَمْرُکَ جَائِزٌ؛ سرورم! فرمانت پذیرفته است و دستورت اجرا می شود.

پس آن حضرت دست به صورتش کشد و بگوید: «اَلْحَمْدُ للّه ِِ الَّذی

ص: 53

صَدَقَنَا وَعْدَهُ وَ أوْرَثَنَا الاَْرْضَ نَتَبَوَّءُ مِنَ الْجَنَّةِ حَیْثُ نَشاءُ فَنِعْمَ اَجْرُ الْعامِلینَ»(1).صَدَقَنَا وَعْدَهُ وَ أوْرَثَنَا الاَْرْضَ نَتَبَوَّءُ مِنَ الْجَنَّةِ حَیْثُ نَشاءُ فَنِعْمَ اَجْرُ الْعامِلینَ»(2)

حمد خدای را که به وعده خویش درباره ما وفا کرد و زمین را میراث ما ساخت، هر جای بهشت که خواهیم منزلگاه خود قرار دهیم، پاداش عمل کنندگان چه نیکو است.

آن گاه بین رکن و مقام می ایستد و فریاد می کشد و می فرماید: ای نقبای من؛ (سرکردگان ارتش آن حضرت عجّل اللّه فرجه) و ای وابستگان خاص من؛ و ای کسانی که خداوند شما را - پیش از ظهورم - برای یاری من بر روی زمین ذخیره کرده است! با خواست و رغبت نزد من آیید.

پس فریاد آن حضرت به گوش آن ها می رسد، در حالی که در محراب ها و بر رختخواب های خود در شرق و غرب زمین قرار دارند، و همان یک صدا به گوش همه آنان می رسد، و به آن حضرت پاسخ مثبت می دهند و به سوی آن صدا می شتابند و در یک چشم به هم زدن در پیشگاه او بین رکن و مقام حاضر می شوند...(3)

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و ائمه اطهار علیهم السلام بر آن تأکید گردیده و آثار و نتایج بسیارش اشاره شده است، از جمله:

امیرمؤمنان علی علیه السلام فرموده است: کانَ فِی الأرْضِ أمانانِ مِنْ عَذابِ اللّه ِ وَ قَدْ رُفِعَ أحَدُهُما فَدُونَکُم الآخَرُ، أمّا الأمانُ الَّذی رُفِعَ فَهُوَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله وسلم، وَ امّا الأمانُ الباقی فَالاسْتِغْفار(1)

در زمین دو وسیله ایمنی از عذاب خداوند بر جای بود که البته یکی از آن ها برداشته شد بر شما باد آن وسیله ایمنی دوم را از دست ندهید، آن مایه ایمنی که برداشته شده رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم بوده است، و مایه ایمنی بر جای مانده استغفار است.

و نیز روایت شده که مردی به محضر مولای متقیان علی علیه السلام شرفیاب شد و عرضه داشت: یا امیرالمؤمنین! گناه بسیار کرده ام و صحیفه اعمال خویش را سیاه نموده ام، دعا کنید خداوند مرا بیامرزد. امیرمؤمنان علیه السلام فرمودند: برو استغفار کن. شخص دیگری آمد و گفت: زمین کشاورزی من از جهت کم آبی خشک شده است، دعا کنید تا خداوند باران فرستد، امام علیه السلام فرمود: برو استغفار کن. مرد دیگری آمد و عرض کرد: یا امیرالمؤمنین! مردی فقیر هستم، و از شدت فقر بی طاقت شده ام، دعا کنید که خداوند مرا از لطف عام خویش برخوردار سازد. امام علیه السلام فرمود: برو استغفار کن. نفر چهارمی آمد و عرضه داشت: یا امیرالمؤمنین! ثروت بسیار دارم اما فرزندی ندارم دعا کنید که خداوند به من فرزندی عنایت نماید. آن حضرت علیه السلامفرمود: برو استغفار کن. شخص دیگری بپا خاست و گفت: یا امیرالمؤمنین! باغ و بستان من میوه کم می دهد دعا کنید

ص: 55

میوه های آن فراوان شود. فرمود: برو استغفار کن. شخص دیگری اظهار داشت: در ناحیه ما چشمه ها خشک شده و آب قنات ها فرو رفته است. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: برو استغفار کن.

ابن عباس گوید: من که شاهد این سؤال و جواب ها بودم عرضه داشتم: یا امیرالمؤمنین! در خواست های مختلف و سؤال های گوناگون از شما صورت گرفت اما همه را یک پاسخ گفتید؟!

امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: ای پسر عباس! مگر نشنیده ای که خداوند فرماید: «فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إنَّهُ کانَ غَفّارا * یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْرارا * وَ یُمْدِدکُمْ بِأموالٍ وَ بَنینَ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ جَنّاتٍ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ اَنْهارا»(1)

[ نوح علیه السلام گوید] به آنان گفتم: از پروردگارتان آمرزش بخواهید [ و به درگاه او استغفار کنید] که او بسی آمرزنده است، باران های پر برکت آسمان را پی در پی بر شما فرو فرستد، و به اموال و فرزندان، شما را یاری رساند و برایتان بوستان ها قرار خواهد داد و نهرها جاری خواهد ساخت.(2)

قله های بلند تقرب و محبت و معرفت و یقین بوده اند، و بسا که هر روز هفتاد بار یا بیشتر به درجات بالاتر صعود کنند، پس هر گاه به درجه فراتر بالا روند از درجه پایین تر خود استغفار نمایند، هر چند که فوق تصور و برترین آرزوی همه عارفان و ره یافتگان بوده باشد.

2) ممکن الوجود به هر جایگاهی از علم و عمل که صعود کند باز هم کاستی و نقص دارد، و هر کمالی که در او هست از فیوضات ربانی است.

و چون معصومین علیهم السلام در مراتب بلند معرفتی که دارند از یک سوی به عظمت الهی نظر می کنند و از سوی دیگر خود را از انجام آنچه سزاوار ذات اقدس خداوند است عاجز و ناتوان می بینند، خویشتن را در معرفت و عبادت مقصر می دانند، و بدین سبب به درگاه خداوند عرضه می دارند: سُبْحانَکَ مَا عَرَفْناکَ حَقَّ مَعْرِفَتِکَ وَ مَا عَبَدْنَاکَ حَقَّ عِبَادَتِکَ؛ خداوندا تو پاک و منزهی، به حقیقت معرفت تو دست نیافتیم، و آن گونه که شایسته و سزاوار است تو را پرستش ننمودیم.

و نفوس کامله خود را در حد تقصیر قرار می دادند، و پوشانیدن کاستی ها را از پروردگارشان مسئلت می نمودند و استغفار می کردند(1)

3) هر گونه دوری و باز ماندن از حضور محفل انس و خلوت با خداوند را - هر چند به سبب اشتغال به گره گشایی از کار خلق، و تعلیم احکام به آنان، و یا پرداختن به امور مباح همچون خوردن و آشامیدن و خوابیدن - که از لوازم بشریت و طبیعت است، در نظر معصومین علیهم السلاممقتضی استغفار و پوزش طلبی می باشد، اگر چه آن اعمال هم از اعظم طاعات به شمار آید.

ص: 57

4) پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و اوصیای گرامی او علیهم السلام نسبت به همه موجودات علیا و سفلی مقام ولایت کلیه را دارند، لذا متمّم و مقوّم تمامی مخلوقات و قلب عالم امکان می باشند، و سایر بندگان - چه فرمانبردار و چه معصیت کار - همانند اعضا و جوارح ایشانند، بدین جهت گویی معصیت آن ها را به خود نسبت می دهند، و خود را گناهکار فرض می کنند، و در حقیقت استغفار آنان از گناهان پیروان و شیعیانشان می باشد.

همان گونه که بزرگ هر قوم و گروه از تقصیرها و کارهای ناپسند زیردستان خود عذرخواهی و پوزش طلبی دارد.

مثلاً اگر فرزند شخصی نسبت به بزرگی بدزبانی کند یا به سبب پرتاب سنگ به کسی صدمه بزند و خسارتی وارد سازد، پدرش به جای او اظهار شرمساری و عذرخواهی دارد، و احیانا می گوید: من معذرت خواهی می کنم؛ من شرمنده ام؛ مرا ببخشید و...

هم چنین معصومین علیهم السلام از گناهان و بدی های شیعیان و پیروان خود به درگاه خداوند با این قبیل الفاظ استغفار می کنند.(1)

5) برخی از دانشوران با اشاره به قراین و شواهدی عقلی فرموده اند:

مقصود معصومین علیهم السلام از طلب مغفرت: درخواست حفظ و پایداری بر مقام عصمت و پیشگیری از ارتکاب گناه و معصیت و ایجاد حایل و مانع است، زیرا که انسان به حسب ذات و به طور غریزی قابل ارتکاب معاصی می باشد، و قدرت انجام و ترک معصیت

ص: 58

هر دو را دارد، و چنین نیست که معصومین نتوانند گناه کنند، و مجبور باشند که مطیع و فرمانبردار احکام الهی باشند.

پس معنای استغفار ایشان این است که: خداوندا مرا از آلوده شدن به گناه حفظ کن و در اطاعت خود پایدار ساز.(1)

نظیر همین در «إهْدِنَا الصِّراط َالْمُسْتَقیمَ»(2)

ما را به راه راست هدایت فرمای، بیان شده است که در خواست پایداری و ثبات قدم بر صراط مستقیم است.

البته وجوه دیگری نیز در این باره گفته شده که از ذکر آن ها خودداری می کنیم،(3)

و شاید بتوان گفت که همه این وجوه صادق است و هر یک اشاره به گونه ای استغفار دارد.

در خاتمه این فصل از محضر انور آن حضرت عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف عاجزانه تقاضا داریم که هنگام استغفار ما را در نظر آورد، و آن پدر مهربان برای ما طلب آمرزش نماید، و عرضه می داریم:«یَا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا اِنَّا کُنَّا خطِئین»(4)

ص: 59

این دو هنگام نیز می باشد، و مرحوم علامه مجلسی قدس سره علل اهتمام به این دو هنگام را چنین آورده است:

اول: شکرگزاری نعمت هایی که روز یا شب قبل بر انسان گذشته است، مانند: سلامتی؛ عافیت؛ ایمنی از بلاها؛و توفیق طاعت و غیره...

دوم: این که روز یا شبی را در پیش دارد که هم ممکن است بلاها و رویدادهای ناگواری در آن ها واقع شود، و هم ممکن است اقسام رویدادهای خوب و توفیق کارهای نیک و صحت و سلامتی و انواع فواید دنیوی و اخروی برای او فراهم آید و تحقق یابد، زیرا که این دو هنگام - طبق روایات - از مواقعی است که در آن ها سرنوشت انسان تقدیر می شود، بنابراین لازم است هر کسی برای جلب سرنوشت خوب و دفع آفات و بدی ها اقدام و زمینه سازی کند.

سوم: در این دو هنگام فراغت انسان برای عبادت و ذکر و دعا بیش از سایر اوقات است، زیرا که در اول بامداد هنوز به کارهای روز نپرداخته، و در ابتدای شب از کارهای روزانه فراغت یافته و هنوز به کارهای شب مشغول نشده است.

چهارم: در این دو هنگام قدرت بزرگ الهی نمایان می گردد که پرده شب را بر چیده و بساط روز را گسترده و بالعکس، با منافع فراوان و فواید مهمی که بر کمال حکمت و لطف الهی نسبت به بندگانش دلالت دارد و بدین جهت سزاوار ثنای بیشتر و شکر تازه و مکرر است.

پنجم: در این دو وقت این حقیقت بسیار واضح و روشن معلوم می گردد که تمامی ممکنات در معرض تغییر و تبدیل و فنا و نیستی

ص: 61

قرار دارند، و همه آن ها به اراده پروردگار آسمان و زمین مسخر می باشند، و خداوند سبحان را هرگز زوال عارض نمی شود، و تبدیل حالتی بر او حاصل نمی گردد، چنان که حضرت ابراهیم خلیل علیه السلام گوید: «لا أُحِبُّ الافِلینَ»(1) ناپدید شوندگان را دوست ندارم.

لذا شخص آگاهی که به درجه یقین ترقی نموده این نکته را متذکر می شود که فقط خداوند سبحان است که سزاوار تسبیح و تهلیل و تحمید و تمجید است.

ششم: در این دو ساعت تمامی مخلوقات در زمین ها و آسمان ها بانگ می زنند که: همگی آفریده شده و پرورش یافته الهی هستند، و به آفریدگار و صانع حکیمی که از صفات حدوث و امکان و نشانه های عجز و نقصان بر کنار و منزّه و مبرّاست، نیاز دارند، چنان که خداوند فرماید: «وَ إنْ مِنْ شی ءٍ إلاّ یُسْبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ»(2)

و هیچ موجودی نیست جز این که با حمد و سپاس او را تسبیح می گوید، ولی شما تسبیح آن ها را در نمی یابید.

پس سزاوار است که انسان هم با آن ها موافقت نماید، بلکه روح و جان و بدن و تمامی اعضا و سلول های آن به زبان حال همین سخن را دارند، که واجب است با زبان و گفتار خویش هم در تمامی احوال با آن ها همراهی کند، به خصوص در این دو هنگام که ظهور این تسبیح و تقدیس آن ها بیشتر است.

هفتم: شایسته است که انسان هر روز بلکه هر ساعت به حسابرسی خود برخیزد پیش از آن که در قیامت مورد حساب قرار

ص: 62

گیرد، چنان که از ائمه اطهار علیهم السلام وارد شده: حاسِبُوا أنْفُسَکُمْ قَبْلَ أنْ تُحاسَبُوا وَزِنُوها قَبْلَ أنْ تُوزَنوا خودتان را حسابرسی کنید پیش از آن که مورد حساب قرار گیرید، و خودتان را بسنجید پیش از آنکه مورد سنجش واقع شوید.

به خصوص در این دو هنگام که وقت صعود و نزول ملائکه شب و روز است، پس سزاوار است که در وقت شب تأمّل و دقت کند و اندیشه نماید، که روز گذشته اش را چه کار کرده، و چقدر در عبادت پروردگارش کوتاهی نموده و چه بدی ها انجام داده که استغفار کند و آمرزش بخواهد، و از جهت استدراک حسناتی که از او فوت شده است حمد و ثنای الهی به جای آورد و به ذکر و دعا و استغفار، گذشته را اندکی جبران نماید.(1)

گرفت، در حالی که از جنازه جدا نمی شد همان گونه که بزغاله از مادرش جدا نمی شود، سپس روی به من کرد و فرمود: ای موسی بن سیّار! هر آن که پیکر یکی از دوستان ما را تشییع کند از گناهان خود بیرون می رود، همچون روزی که از مادر زاده شده، و هیچ گناهی بر او نیست.

هنگامی که جنازه آن مرد را نزدیک قبرش بر زمین نهادند سرورم را دیدم که مردم را از اطراف آن کنار زد و دست بر سینه او قرار داد و فرمود: ای فلان بن فلان! - نام او و پدرش را برد - مژده ات باد به بهشت که پس از این ساعت بر تو ترسی نیست!

به امام رضا علیه السلام عرضه داشتم: فدایت گردم، آیا این مرد را می شناسی؟ چون این جا سرزمینی است که تاکنون قدم بر آن ننهاده بودی!

فرمود: ای موسی بن سیّار! مگر نمی دانی که هر صبح و شام اعمال شیعیانمان بر ما عرضه می شود، پس هر تقصیری که در اعمال آنان باشد عفو و گذشت از آن را از خداوند خواستار می شویم، و هر کار خوب و پیشرفت در برنامه های دینی باشد از خداوند برای صاحب آن عمل پاداش خواهیم خواست(1)

احادیث دیگری نیز در این باره وارد شده که برای پرهیز از طولانی شدن بحث از ذکر آن ها خودداری می کنیم.(2)

به هر حال فیوضات ربانی در این دو هنگام بیش از سایر اوقات شبانه روز بر بندگان نازل می شود، و امام علیه السلام واسطه صدور و وصول

ص: 64

رحمت و فیض و عنایت الهی است، که می بایست به سوی او روی آوریم، و از سلام و عرض ادب و درخواست دعا به ساحت مقدس او غفلت نورزیم.

و از جمله برنامه های امام علیه السلام در هر صبح و شام: دفع بلاهای سنگین و عذاب های فراگیر الهی از مردمان؛ و اهتمام به شئون مسلمانان؛ و ارشاد ظاهری و باطنی برخی از گمراهان؛ و ندبه کردن و اشک خونین ریختن در مصایب سالار شهیدان؛ و کمک به عده ای از بی نوایان؛ می باشد.

از خداوند متعال عاجزانه مسئلت داریم که فرمان قیام و ظهور آن حضرت را صادر فرماید، و ما را از پیروان و یاران با اخلاصش قرار دهد.

ص: 65

السلام ضمن مواعظ خود به حواریین فرمود: شب به منظور سه خصلت و روز برای هفت جهت آفریده شده است پس هر آن که شبانه روز در حالی بر او بگذرد که به غیر این خصلت ها پرداخته باشد، روز قیامت شب و روز با او مرافعه و دادخواهی خواهند کرد و محکوم خواهد شد: شب آفریده شده تا رگ های سست که در روز آن ها را خسته نمودی آرام گیرند، و برای گناهی که در روز انجام داده ای آمرزش بخواهی سپس آن را تکرار نکنی، و به شیوه صابران خداوند را پرستش کنی، آن گاه یک سوم شب را استراحت نمایی، و یک سوم آن را به پا خیزی، و در یک سوم آن به درگاه پروردگارت زاری کنی، که شب برای این ها آفریده شده است.

و روز بدین جهت آفریده شده که نمازهای واجب را که نسبت به آن ها مسؤول هستی در آن به جای آوری، و درباره والدین خود احسان نمایی، و در زمین به طلب روزی تلاش کنی، و به دیدار یکی از اولیای خدا بروید که خداوند شما را به رحمت خود بپوشاند، و جنازه ای را تشییع کنید تا آمرزیده شده باز گردید، و امر به معروف و نهی از منکر نمایید که قله ایمان و ستون دین است، و در راه خدا جهاد کنید که (بهشت) در بارگاه حضرت ابراهیم خلیل علیه السلام به سر برید، و هر آن که شب و روزش در غیر این برنامه ها و کارها بگذرد، شب و روز در قیامت نزد خداوند توانا علیه او طرح دعوی و محکوم خواهند ساخت.(1)

ص: 67

که پرده سیاه و تاریک خود را که در دولتش فراهم آمده بر حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام قرار داده است، و امیرالمؤمنین علیه السلام در دولت [ سیاه و تیره] آن ها صبر می کند تا هنگامی که به پایان رسد.

و نهار (روز)، همان قائم از ما خاندان علیهم السلام است که هر گاه به پا خیزد، حکومت حقه او بر باطل چیره خواهد شد، و مثل هایی در قرآن برای مردم یاد شده که خداوند آن ها را برای پیامبرش صلی الله علیه و آله وسلم و ما، خطاب فرموده است که جز ما کسی آن ها را نمی داند.(1).که پرده سیاه و تاریک خود را که در دولتش فراهم آمده بر حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام قرار داده است، و امیرالمؤمنین علیه السلام در دولت [ سیاه و تیره] آن ها صبر می کند تا هنگامی که به پایان رسد.

و نهار (روز)، همان قائم از ما خاندان علیهم السلام است که هر گاه به پا خیزد، حکومت حقه او بر باطل چیره خواهد شد، و مثل هایی در قرآن برای مردم یاد شده که خداوند آن ها را برای پیامبرش صلی الله علیه و آله وسلم و ما، خطاب فرموده است که جز ما کسی آن ها را نمی داند.(2)

و در حدیث دیگر از حضرت امام صادق علیه السلام آمده که به جابر بن یزید جعفی راجع به آیه کریمه: «وَ اللّیلِ اذا یَغْشی»فرمودند: دولت ابلیس است تا روز قیامت - که همان روز قیام حضرت قائم علیه السلام است - «و النّهارِ اذا تَجَلّی» همان حضرت قائم عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف است آن گاه که به پا خیزد...(3)

توجّه کنید که در این سوره و نیز سوره والشمس بیان حالت روز با فعل ماضی آمده: «تجلی؛ جلاها» اما وصف شب با فعل مضارع یاد شده است: «یغشی؛ یغشیها».

گویا این تعبیر اشاره به آن است که خمیر مایه اصلی سرشت بشر پاکی و نیکی و روشنایی است، و نور ایمان و معرفت در فطرتش نهاده شده است، و باید که عدل و داد و پاکی و فضیلت بر او حاکم باشد، و تاریکی کفر و گمراهی و پلیدی عارضی است، و حکومت تیره و تار ستمگران و ناپاکان، غاصبانه و تحمیلی است.

و سلام بر آن حضرت در زمان های ظلمانی و تیره و تار حکومت

ص: 69

ابلیس و رهروان شیطان صفت او یعنی غاصبان خلافت که با کنایه: شب از آن یاد شده است.

و سلام بر آن حضرت در عصر نور و روشنایی حکومت الهی خود آن بزرگوار است که از آن به روز تعبیر گردیده است.

گفتنی است که این سلام با همه سلام های گذشته و آینده - به جز:اَلسَّلامُ عَلَیْکَ فِی آناءِ لَیْلِکَ وَ... - تفاوت دارد، زیرا که در آن ها سلام

بر آن حضرت به اعتبار صفات ممتاز و شئون و مقامات والای آن وجود مقدس می باشد، اما در اینجا سلام در ظرف زمان خاص (هنگام تاریکی شب و روشنایی روز) است، همان گونه که در سلام بر حضرت یحیی و حضرت عیسی علیهماالسلام در قرآن کریم چنین آمده است: «وَ السَّلامُ عَلَیهِ یَوْمَ وُلِدَ وَ یَوْمَ یَمُوتُ وَ یَوْمَ یُبْعَثُ حَیَّا»(1)

«وَالسَّلامُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُ وَ یَوْمَ أمُوتُ وَ یَوْمَ أُبْعَثُ حَیّا»(2).

و در تفسیر آن، حضرت امام رضا علیه السلام فرمودند: البته

وحشتناک ترین حالات این خلایق در سه جا می باشد: روزی که شخصی متولد می شود و از رحم مادر خود بیرون می آید و دنیا را می بیند، و روزی که می میرد و آخرت و اهل آن را مشاهده می کند؛ و روزی که برانگیخته می شود و مقرّراتی تازه می بیند که در دنیا ندیده بود، خداوند در این سه مورد بر یحیی علیه السلام سلام داده و نگرانیش را برطرف ساخته و ایمن نموده است که فرموده: «وَ سَلامٌ عَلَیهِ یَوْمَ وُلِدَ وَ یَوْمَ یَمُوتُ وَ یَوْمَ یُبْعَثُ حَیّا» و سلامی [ فراگیر از سوی حق] بر او باد روزی که زاده شد و روزی که می میرد و روزی که زنده برانگیخته می شود.

ص: 70

و حضرت عیسی بن مریم علیهماالسلام در این سه مورد بر خود سلام نموده [ و ایمنی و سلامت جسم و جان خویش را اعلام کرده است] «وَالسَّلامُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُ وَ یَوْمَ أَمُوتُ وَ یَوْمَ أُبْعَثُ حَیّا» و سلام [ کامل و همه جانبه از سوی خداوند] بر من بوده است روزی که زاده شدم و روزی که خواهم مرد و روزی که زنده برانگیخته خواهم شد.(1)

بنابراین؛ سلام در ظرف زمان های پیاپی شبانه روز، تصدیق ایمنی کامل و بیان سلامت همه جانبه جسم و جان آن حضرت علیه السلام از گزند و شرارت شیطان و حوادث و رویدادهای ناگوار است، به گونه ای که هنگام ظهور به صورت جوانی چهل ساله و نیرومند آشکار می گردد(2)

یعنی که گردش افلاک و تغییر اوضاع در آن حجّت خداوند تأثیر ندارد، با یک نمونه از تشرفات که نشانگر این ویژگی است سخن را به پایان می بریم:

و باران و غیره مانع از کارم نمی شد، تا این که نزدیک به یک سال از مداومت من می گذشت که پس از انجام اعمال مسجد سهله مطابق معمول به مسجد کوفه می رفتم.

عصر روز سه شنبه ای بود که به حسب عادت پیاده راه افتادم، ایام زمستان، و هوا خیلی تاریک، و ابرهای تیره آسمان را پوشانیده بود و باران نم نم می بارید.

من با اطمینان به این که مردم به عادت همیشگی خواهند آمد حرکت کردم، ولی هنگامی که به در مسجد رسیدم آفتاب غروب کرده و هوا کاملاً تاریک شده و رعد و برق شدت یافته بود. خیلی ترسیدم چون اصلاً هیچ کس نبود، حتی خادمی که هر شب چهارشنبه می آمد هم نبود، بسیار وحشت کردم ولی بعد با خود گفتم: لازم است نماز مغرب را بخوانم و مراسم مخصوص را به جای آورم و زودتر به مسجد کوفه بروم، خودم را دلداری دادم و برای نماز مغرب برخاستم، پس از نماز مغرب به انجام مراسم مخصوص پرداختم، در اثنای نماز به مقام شریف معروف به مقام صاحب الزمان علیه السلام - که در قبله جایگاه نمازم بود - متوجّه شدم، روشنایی کاملی در آن دیدم و قرائت نمازگزاری را شنیدم، دلم خوش و خاطرم کاملاً آسوده و مطمئن گشت، و چنین گمان کردم که در آن مقام گروهی از زائرین بوده اند و من هنگام آمدن به مسجد مطلع نشده ام، پس برنامه ام را با کمال اطمینان به پایان بردم.

سپس به سوی مقام شریف رفتم، هنگامی که داخل شدم روشنایی عظیمی دیدم ولی هیچ چراغی به چشم نخورد، اما از اندیشیدن در این باره غفلت داشتم، سید جلیل با هیبتی در لباس اهل

ص: 72

علم دیدم که ایستاده نماز می خواند، دلم به وجود او آسایش یافت، پنداشتم از زائرین غریب باشد، و با اندک تأمّلی چنین دانستم که او از ساکنان نجف اشرف است.

به زیارت حضرت حجّت علیه السلام پرداختم و نماز زیارت را خواندم، وقتی فراغت یافتم خواستم درباره رفتن به مسجد کوفه با او سخن بگویم، ولی هیبت و بزرگی او مرا گرفت، به بیرون مقام نگاه می کردم و تاریکی شدید و صدای رعد و برق را می دیدم و می شنیدم.

چهره گرامی اش را با رأفت و تبسم به سویم گرداند و به من فرمود: دوست داری به مسجد کوفه بروی؟ عرض کردم: آری سرورم! عادت ما اهل نجف این است که هر گاه مراسم این مسجد را انجام دهیم به مسجد کوفه می رویم و شب را در آن می مانیم، چون ساکنین و خادم و آب دارد.

برخاست و فرمود: برخیز با هم به مسجد کوفه برویم، با او بیرون رفتم در حالی که به او و نیکی صحبتش خوشحال بودم، در روشنایی و هوای خوش و زمین خشک راه می رفتیم، و من از وضع باران و تاریکی که پیش تر دیده بودم غفلت داشتم، تا این که به آن مسجد رسیدیم، و آن حضرت - روحی فداه - با من بود و من در نهایت خوشحالی و ایمنی در خدمتش نه تاریکی دیدم و نه باران.

در خروجی مسجد را - که قفل بود - کوبیدم، خادم گفت: کیست کوبنده در؟ گفتم: در را باز کن. گفت: در این تاریکی و باران شدید از کجا آمدی؟! گفتم: از مسجد سهله.

وقتی خادم در را گشود به سوی آن سید جلیل رو کردم ولی او را ندیدم و ناگهان همه جا تاریکی شدید بود و سخت باران خوردم.

ص: 73

شروع کردم صدا زدن: آقای ما؛ مولانا، بفرمایید، در باز شد، و به پشت سر به جست و جوی او برگشتم و صدا می زدم، اما هیچ احدی را ندیدم، و در همان مقدار کم هوای سرد و باران ناراحتم کرد.

داخل مسجد شدم، آن وقت از غفلت بیرون آمدم گویی خواب بودم و بیدار شدم، به خاطر عدم تنبّه با آن معجزاتی که می دیدم، خودم را ملامت کردم که چه غفلتی مرا گرفته بود! آن روشنایی عظیم را که در مقام شریف دیدم با این که چراغی نبود و اگر بیست چراغ هم می بود آن روشنایی را نداشت، و یادم آمد که آن سید جلیل مرا به اسم خواند با این که من او را نمی شناختم و قبلاً ندیده بودم، و نیز به یاد آوردم که من در مقام که بودم به فضای مسجد نگاه می کردم تاریکی شدیدی می دیدم و صدای باران و رعد می شنیدم، ولی وقتی در مصاحبت با او از آن جا بیرون آمدم در روشنایی راه می رفتم به طوری که جای پایم را می دیدم و زمین خشک بود و هوا خوش، تا این که به در مسجد رسیدیم، و از وقتی که او از من جدا شد تاریکی و باران و سختی هوا را دیدم و امور عجیب بسیار دیگری که برایم یقین آورد که او حضرت صاحب الزمان علیه السلام است که از فضل الهی تمنا داشتم به دیدارش مشرف شوم و مشقت های انجام مراسم را در شدت گرما و سرما به خاطر لقای طلعتش متحمل شدم، پس شکر خداوند متعال را بر این توفیق بزرگ به جای آوردم و الحمدللّه.(1)

ص: 74

و واداشتن مردم به احکام اسلام و اجرای حدود و نهی از منکر با حقیقت امامت متفاوت است، بر خلاف آنچه زیدیّه پنداشته اند.(1)

البته جمعی از امامان، هر دو مقام - ظاهری و باطنی - را با هم داشته اند، مانند: حضرت موسی، و حضرت یوشع بن نون، و حضرت داوود، و حضرت سلیمان، و حضرت پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و علیهم اجمعین، که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلمبعد از هجرت به مدینه منوره حکومت عامه را یافت.

و گاهی یکی از دو ریاست و زعامت برای شخصی مقرر شده است، مانند: طالوت که خداوند حکومت و ریاست دنیوی را به او تفویض کرد، و زمامداری عادل و درستکار و مورد تأیید خداوند بود، اما مقامات معنوی نبوّت و رسالت و امامت را نداشت.

چنان که خداوند جمعی را به مقام نبوت و رسالت شرافت بخشید اما زعامت و حکومت ظاهری را نداشتند، مانند: آدم و نوح و هود و صالح و لوط و زکریا و شعیب و یحیی و عیسی علیهم السلام که ریاست و غلبه ظاهری نداشتند، با این که همگی آنان پیامبران و فرستادگان و برگزیدگان خداوند و خلفای او در زمین بوده اند.

همین عنوان در مورد ائمه اطهار علیهم السلام نیز صادق است که پیشوایان حقیقی مردم بوده اند، و اطاعت و پیروی ایشان از سوی خداوند فرض و لازم گردیده است، هر چند که همواره مورد ظلم و ستم زورمندان و غاصبان خلافت به سر برده اند.(2)

ص: 76

- یکی از اصحاب امام صادق و امام کاظم علیهماالسلام - ضمن گفت و گویی در مجلس یحیی بن خالد برمکی خطاب به ضرار - از دانشوران عامه - چنین گفت:

تو باور داری که خداوند عادل است و ستمکار نیست؟

ضرار: آری؛ او عادل است و ستم روا نمی دارد.

هشام: اگر خداوند به شخص زمین گیر و معلول فرمان دهد که: به مسجد رود یا در راه خدا جهاد کند، و یا نابینا را مکلّف سازد که قرآن و کتاب بخواند، آیا عادل باشد یا ستمکار؟

ضرار: خداوند هرگز چنین تکلیفی نداشته.

هشام: من می دانم که خداوند چنین تکلیفی ندارد اما از جهت بحث و مناظره و جدل از تو می پرسم که اگر خداوند به بندگان خود چنین تکلیفی داشته باشد که نتوانند آن را انجام دهند، آیا ستمکار باشد یا نه؟

ضرار: در صورتی که چنین تکلیف کند ستمکار است.

هشام: اکنون بگو که آیا خداوند بندگان خود را به یک دین و آیین مکلّف ساخته که هیچ اختلافی در آن نباشد و جز آن دین را از ایشان نپذیرد یا خیر؟

ضرار: آری؛ چنین است.

هشام: آیا دلیل و راهنمایی هم برای آنان نسبت به دین معین نموده است یا آن ها را بدون راهنما مکلّف ساخته است مثل آن که نابینا را به خواندن قرآن و زمین گیر را به راه رفتن تکلیف کرده باشد؟

ضرار ساعتی مکث کرد و به فکر فرو رفت سپس گفت:

- دلیل و راهنما لازم است امّا او امام تو نیست!

ص: 78

هشام لبخندی زد و گفت: نیمی از تو شیعه شد و به ناچار به حق گراییدی و دیگر میان من و تو جز در نام گذاری اختلافی نیست.

ضرار گفت: اما من سؤالات را در این باره به تو متوجه می سازم.

هشام: هر چه خواهی بپرس.

ضرار: امامت چگونه منعقد می شود؟

هشام: همان گونه که خداوند نبوت را منعقد می سازد.

ضرار: بنابراین او (امام) پیغمبر است!

هشام: خیر؛ او پیغمبر نیست، زیرا که پیامبری توسط اهل آسمان منعقد می شود و امامت توسط اهل زمین، یعنی: پیامبری به وسیله فرشتگان برگزار می گردد، و امامت به وسیله پیامبر شناسانده می شود و تحقق می یابد، البته هر دو قرار داد به فرمان خداوند بسته می شود، با این تفاوت که واسطه نبوت، فرشتگانند، و واسطه امامت پیامبر است.

ضرار: دلیل این گفتار چیست؟

هشام: به حکم ضرورت.

ضرار: چطور؟

هشام: زیرا که در اینجا یکی از سه فرضیه را باید پذیرفت:

اول: این که خداوند بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم تکلیف را از عموم بشر برداشته است، و امر و نهی نسبت به آن ها نباشد، یعنی آن ها همچون درندگان و چهارپایان شده اند که هیچ مسئولیتی بر عهده ندارند! ای ضرار آیا تو چنین احتمالی را می پذیری که بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم تکلیف از مردم برداشته شده است؟

ضرار گفت: هرگز چنین چیزی نمی گویم.

ص: 79

هشام گفت: فرض دوم این است که: همه مردم بعد از زمان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به منزلت خود آن حضرت رسیدند و دارای علم لدنی شدند که هیچ کدام به دیگری نیازی نداشته باشد، تا آنجا که در شناخت حق و دانستن معارف دین به درجه آن حضرت شدند که از دیگران بی نیاز بوده اند.

ضرار گفت: خیر؛ چنین سخنی را هم قبول ندارم، بلکه آنان به دیگران نیاز دارند.

هشام گفت: فقط احتمال سوم باقی است که به ناچار باید دانشمندی در میان مردم بوده باشد که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلماو را به پای

دارد و تعیین نماید که از سهو و خطا برکنار باشد و ستمکار نیست، از گناهان معصوم و از خطاها مبرّا باشد، مردم به او نیازمند هستند و او به کسی احتیاج ندارد.

ضرار پرسید: چنین شخصی را چگونه می توان شناخت؟

هشام گفت: هشت نشانه دارد، چهار نشانه مربوط به نژاد و نسب اوست، و چهار علامت در رابطه با اوصاف خودش می باشد، آن چهار نشانه که راجع به نژاد و نسبت اوست این که:

1) ویژگی نژادی او شناخته شده باشد.

2) قبیله و دودمان او معروف باشند.

3) خاندان و خانواده او به نیک نامی معروف باشند.

4) از سوی صاحب آیین و شریعت و دعوت اشاره ای نسبت به وی رسیده باشد.

در بین جوامع بشری هیچ جنس و نژادی از جنس عرب معروف تر نیست که صاحب آیین و دعوت اسلام از آنان برخاسته است همان

ص: 80

بزرگواری که روزانه پنج نوبت بر فراز مساجد و معابد نام او را اعلام کنند که:

اَشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ اِلاَّ اللّه ُ؛ وَ اَنَّ مُحَمَّدا رَسُولُ اللّه.

و دعوتش به گوش هر نیک و بد و عالم و جاهل و تصدیق کننده و منکر در شرق و غرب زمین می رسد، و اگر روا می بود که حجتی از سوی خداوند بر این مردم از غیر این جنس - عرب - بوده باشد، می بایست هر جوینده ای دورانی را به جست و جوی او بگذراند، و بسا که او را نیابد و نشناسد و ممکن بود که در نژادهای دیگر همچون عجم به جست و جو پردازد، نتیجه این که از همان راهی که خداوند مصلحت جویی کرده بود برای بشر فساد و نابسامانی به وجود می آمد! و چنین چیزی از حکمت و عدل الهی روا نیست که مردم را فرمانی دهد که یافت نشود.

و چون این امر روا نیست، نشاید که امام مردم در غیر این جنس بوده باشد، زیرا که اینان به صاحب دین و آیین وابسته اند، و در میان عرب هم هیچ قبیله ای از جهت نسب و ارتباط به پیامبر از قریش نزدیک تر نیست، پس باید که آن عالم از همین قبیله باشد، در این قبیله هم خاندانی نزدیک تر از خاندان پیامبر به آن حضرت نیست.

و بدین جهت که افراد این خاندان هم بسیارند، و در امر امامت به سبب بلندی مقام و شرافت آن با یکدیگر مناقشه نمودند به ناچار می بایست از سوی صاحب دعوت و شریعت - یعنی رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم - اشاره ای به او بوده باشد و شخص او و نام و نشان و نسبش را بیان سازد تا دیگری در آن طمع نکند.

ص: 81

هشام پاسخ داد: زیرا که او مرجع و پناهگاه مسلمانان است که در جنگ ها به او بازگشت دارند و پناه برند، خدای عزّ و جلّ فرماید:«وَ مَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إلا مُتَحَرِّفا لِقِتالٍ أوْ مُتَحَیّزا إلی فِئَةٍ فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللّه ِ»(1)

و هر آن که در چنین روزی (هنگام کارزار با کافران) به آن ها پشت کند - مگر آن که منظورش جا به جایی در حالت نبرد یا روی بردن به گروهی [ و پناهی] باشد - به غضبی [ سنگین] از سوی خداوند روی کرده است.

و چنان چه امام شجاع نباشد خود از جهاد گریزان شود و به خشم و غضب خداوند دچار گردد، و هر آن که مورد غضب الهی است نمی تواند حجّت خداوند بر خلقش بوده باشد.

عبداللّه بن یزید عرضه داشت: از چه جهت گفتی که امام باید سخاوتش از همگان بیشتر باشد؟

هشام فرمود: زیرا که امانتدار مسلمانان است [ که اموال آنان به دست او سپرده شده است] و اگر او سخاوتمند و بخشنده نباشد دلش به اموال آنان مایل گردد، و ثروت های ایشان را تصاحب کند، و خیانتکار شود، و بر خداوند روا نیست که خیانتکاری را حجّت خود سازد.

در این هنگام ضرار پرسید: در این زمان چه کسی این اوصاف را دارد؟

هشام [ از روی تقیّه] گفت: صاحب این کاخ امیرالمؤمنین!

هارون که در اتاق مجاور نشسته و همه این سخنان را شنیده بود

ص: 83

گفت: از انبان نوره به ما بخشید! ای جعفر (مقصود جعفر بن یحیی برمکی است که با هارون عباسی هم نشین بود) بگو ببینم منظور او از چنین امامی کیست؟

جعفر بر مکی گفت: منظورش حضرت موسی بن جعفر است.

هارون گفت: البته جز شایسته این مقام را منظور نداشت. سپس لب های خود را گزید و گفت: چنین کسی (یعنی هشام) زنده باشد و برای من حکومتی بر جای بماند؟! هرگز یک ساعت هم باقی نیست، به خدا سوگند که زبان این شخص از صد هزار شمشیر در دل های مردم نافذتر است!

در این هنگام یحیی برمکی دانست که جان هشام به خطر افتاده است، لذا نزد هارون شتافت، هارون گفت: ای عباسی عزیز! این شخص کیست؟

یحیی گفت: ای امیر المؤمنین! همین اشاره بس است، حتما شرّ او کوتاه خواهد شد. سپس نزد هشام رفت و آهسته به او علامت داد که جانت در خطر است. هشام متوجه شد که مورد پیگرد قرار گرفته است، فوری از جا برخاست و چنین وا نمود کرد که به قصد تطهیر بیرون می رود، کفش های خود را پوشید و متواری شد، مخفیانه به منزل خود رفت و به خانواده خود هشدار داد که متواری شوند، و خود فوری به سمت کوفه گریخت، و در کوفه به منزل بشیر نبّال - از محدثان گرانقدر اصحاب امام صادق علیه السلام - وارد شد و داستان خود را بیان کرد، و پس از چندی به بیماری سختی دچار گردید.

میزبان او بشیر به وی گفت: برایت پزشک بیاورم؟

هشام گفت: خیر؛ من به زودی خواهم مرد. آن گاه به بشیر وصیت

ص: 84

کرد که: پس از مردنم هر گاه از تجهیز من فراغت یافتی نیمه شب جنازه ام را به کناسه کوفه منتقل کن و نوشته ای به این مضمون بر آن قرار ده: «این پیکر هشام بن الحکم است که مورد پیگرد خلیفه بوده و به مرگ طبیعی از دنیا رفته است».

هارون جمعی از دوستان و یاران هشام را دستگیر کرده بود که پس از مرگ او قاضی و معاون و حاکم و عدول کوفه جمع شدند و فوت او را گواهی و گزارش کردند، هارون گفت: خدای را شکر که او را از میان برداشت بی آن که ما در مرگ او دخالت داشته باشیم! و کسانی را که به خاطر او دستگیر کرده بود آزاد ساخت.(1)

با این اشاره کوتاه می توان به اهمیت لقب «مأمون» در این سلام پی برد. با توجه به این که امام عصر عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف را خداوند متعال امانتدار دانسته و این مسئولیت سنگین را به او سپرده است.

گفتنی است که: شخصی درستکار و امانتدار، امین نامیده می شود، و مأمون به کسی گویند که دیگری او را به امانت و درستکاری شناخته و پذیرفته باشد.(1)

بدیهی است که خداوند متعال ائمه اطهار علیهم السلام را امین خود نامیده و بر ایشان اعتماد کرده و اسرار خویش را به آنان سپرده است، چنان که در برخی از زیارات با عنوان امین اللّه یاد شده اند، و در زیارت جامعه کبیره این تعبیرها و ترکیب ها آمده است: أُمنَاءُ الرَّحْمانِ؛ آمَنَکُمْ مِنَ الفِتَنِ؛ الامانة المحفوظة؛ فبحقِّ من ائتمنکم علی سرّه.

و تعبیر به مأمون در حدیثی از امیرالمؤمنین علی علیه السلام یاد گردیده که فرمودند: لا یَزالُ فِی وُلْدِی مَأمُونٌ مَأمُول.(2)

همواره در فرزندان من امانتداری مورد اعتماد و مایه امید خواهد بود.

و این اشاره به وجود مقدس امامان معصوم علیهم السلام است که همه از فرزندان و از نسل پاک آن حضرت می باشند.

و مأمون به طور مطلق همان مقام عصمت و ایمن بودن از هر گونه لغزش و گناه و سهو و اشتباه، و خیانت در انجام وظیفه دینی و تبلیغ معارف الهی است. به همین توضیح کوتاه بسنده می کنیم و تفصیل مطلب را به فرصت مناسب موکول می نماییم.

ص: 86

دوم: برتری منزلت و مقامی است که از سوی خداوند برای آن حضرت عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف مقرّر شده است.

بی شک حضرات چهارده معصوم علیهم السلام در عالی ترین مراتب و بلندترین مقامات معنوی و ربانی قرار دارند، که خداوند به مقتضای حکمت بالغه خود برترین درجه و منزلت را به ایشان عنایت فرموده است، و اوست مقدِّم و مؤخِّر - یعنی هر که را لایق ببیند برتری می دهد و هر که نالایق است پست و پایین می گذارد -.(1)

سوم: از جهت پیشوایی و راهبری خلق، چنان که در دعای روز عرفه از امام زین العابدین علیه السلام چنین آمده است:أللّهُمَّ إنَّکَ أیَّدتَ دینَکَ

فی کلِّ اوانٍ بِإمامٍ أقَمتَهُ عَلَما لِعِبادِکَ، وَ مَنارا فی بِلادِکَ، بَعْدَ أنْ وَصَلْتَ حَبْلَهُ بِحَبْلِکَ وَ جَعَلْتَهُ الذَّرِیعَةَ الی رِضْوانِکَ، وَافْتَرَضْتَ طاعَتَهُ، وَ حَذَّرْتَ مَعْصِیَتَهُ، وَ أَمَرْتَ بِامْتِثالِ أوامِرِهِ، وَ الإنتهاء عِنْدَ نَهْیِهِ، وَ ألاّ یَتَقَدَّمَهُ مُتَقَدِّمٌ، وَ لا یَتَأَخَّرَ عَنْهُ مُتَأَخِّرٌ(2)

خداوندا؛ تو در هر دورانی دین خود را به وسیله

امامی پشتیبانی نموده ای که او را نشانه ای برای بندگانت به پا داشته ای، و بر قله نور افشانی در شهرهایت قرار داده ای، پس از آن که رشته [ ولایت ]او را به رشته خویش پیوستی، و او را وسیله خوشنودی خود ساختی، و اطاعت او را واجب نمودی، و از نافرمانیش هشدار دادی، و دستور فرمودی که فرمان های او را به کار بندند و از آنچه نهی کند باز ایستند، و این که هیچ کس از او پیشی نگیرد، و احدی از او باز نماند.

یعنی: امام در همه صفات پسندیده و کارهای نیک از سایر مردم برتر و پیشتر است، و دیگران می بایست در گفتار و کردار او را راهبر و الگوی خود بدانند، و به وی اقتدا کنند.

ص: 88

در صلوات روزهای ماه شعبان نیز از امام سجاد علیه السلام روایت شده است: المُتَقَدِّمُ لَهُمْ ما رِقٌ، وَالمُتَأَخِّرُ عَنْهُمْ زاهِقٌ، وَ اللازِمُ لَهُمْ لاحِقٌ(1)

هر که بر آنان (آل محمّد علیهم السلام) پیشی گیرد از دین خارج شده [ و به گمراهی افتاده] است، و آن که از ایشان باز بماند، از بین رفته [ و نابود شده] است، و هر آن که همراه آنان [ پایدار] بماند به حق رسیده است.

و در زیارت جامعه کبیره عرضه می داریم: وَ مُقَدِّمُکُمْ أمامَ طَلِبَتی وَ حَوائِجی وَ إرادَتی فی کُلِّ أحوالی وَ أمُوری(2)

و شما را مقدم می دارم پیشاپیش خواسته ها و نیازمندی ها و تصمیم گیری هایم در همه احوال و کارهایم.

بستن و امید داشتن به غیر خداوند مایه واماندگی و ناامیدی یاد گردیده است، امیدوار بودن به رحمت الهی و کارهای ماندگار شایسته، از جمله آرزوی دیدار امام عصر عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف، از نشانه های ایمان و باورهای اساسی مسلمانان و بهترین عبادت به شمار آمده است.

خداوند فرماید:«وَالباقیاتُ الصّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَوابا وَ خَیْرٌ أمَلاً»(1)

؛ و ماندگارهای شایسته نزد پروردگارت پاداش بهتری دارند و امید بخش ترند.

امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمودند: إنَّما أخافُ عَلَیْکُمْ أثْنَتَیْنِ؛ إتّباعَ الهَوی، وَ طُولَ الأمَلِ، فَأمّا اتّباعُ الهَوی فَإنَّهُ یَصُدُّ عَنِ الحَقِّ، وَ أمّا طُولُ الأمَلِ فَیُنْسِی الآخِرَةَ(2)

جز این نیست که من بر شما از دو چیز بیمناکم، پیروی از هوای نفس، و درازی آرزو، که پیروی از هوا و هوس [ آدمی را] از حق باز می دارد، و اما دور و دراز بودن آرزو آخرت را از یاد می برد.

پس از نقل دو نمونه مثبت و منفی مفهوم امل، به دو لقب مؤمل و مأمول از القاب حضرت بقیة اللّه عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف می پردازیم:

مرحوم حاج میرزا حسین نوری قدس سره در باب اسماء شریفه آن جناب گفته است: «صد و چهل و یکم: مؤمّل؛ شیخ کلینی و طوسی از حضرت امام حسن عسکری علیه السلام روایت کرده اند که در آن وقت که حضرت حجّت علیه السلام متولد شد چنین فرمود: ظالمان گمان کردند که مرا می کشند تا این نسل را قطع نمایند، پس قدرت خداوند را چگونه دیدند و او را مؤمّل نامید.

ص: 90

و ظاهر آن است که به فتح میم دوم باشد، یعنی آن که خلایق آرزوی او را دارند، و در دعای ندبه اشاره به این مضمون شده: بِنَفْسی انْتَ أُمْنِیَّةُ شائِقٍ یَتَمَنّی مِنْ مؤمنٍ وَ مؤمِنَةٍ ذَکَرا فَحَنّا [ جانم فدایت باد؛ ای آرزوی مشتاقان، هر مرد و زن مؤمنی که ] دیدار] تو را تمنا کند به یاد تو آه و ناله سر دهد]»(1).

هم چنین در دعای ندبه آمده است: أینَ المُؤَمَّلُ لإحیاءِ الکِتابِ وَ حُدودِهِ(2)

کو آن که برای زنده کردن کتاب [ خداوند] و حدود آن، مورد آرزوست.

و در دعای افتتاح است: اللّهُمَّ وَ صَلِّ عَلی وَلیِّ اَمْرِکَ القائِمِ المُوَمَّلِ وَ العَدْلِ المُنْتَظَرِ(3)

خداوندا؛ درود فرست بر ولی امر خودت آن قائم آرزو شده و عدل [ مجسم] که مورد انتظار است.

و راجع به لقب مأمول، مرحوم محدث نوری قدس سره چنین گوید: «مأمول؛ [ هم] چون مؤمّل یعنی: آن که آرزو و امید او را دارند، چنان که در غیبت نعمانی از حضرت صادق علیه السلام مروی است که بعد از ذکر جمله ای از علامات فرمود: آن گاه برمی خیزد قائم مأمول و امام مجهول... و در غیبت فضل [ بن شاذان] فرمود: سلطان مأمول، و در زیارت مأثوره آن جناب است:اَلسَّلامُ عَلَیْکَ اَیُّهَا الاِْمامُ الْمَأْمُول...»(4)

ص: 91

ثبات آسمانی و زمینی

تو بر انگشتر عالم نگینی

نمی گردد عدالت بی تو برپا

تو بر گنجینه هستی امینی

ز هجر تو همه عالم خراب است

دل احباب تو از غم کباب است

ص: 93

و قبرستان بزرگ نجف اشرف وادی السلام است که اموات آن به برکت مجاورت قبر مطهر مولای متقیان حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام از عذاب قبر سالم و محفوظند.

و به طور کلی سلامت و آسایش و امنیت در همه مشتقات سلام جاری است.(1)

و جوامع، جمع جامع و جامعه است، و ظاهرا مقصود از جوامع السلام؛ سلام هایی است که همه معانی و معارف وسیع سلام، و تمامی گونه های صحت و درستی و کمال و عافیت را در بر گرفته باشند.

گویا ترکیب: جوامع السلام فقط در همین زیارت یاد شده است، اما شبیه این تعبیر، عنوان: جوامع الکلم (فراگیرترین کلمات)، می باشد که راجع به قرآن کریم و احادیث پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم به کار رفته

است، و آن حضرت با عبارت های کوتاه و کلمات اندک، معانی بسیاری را بیان می فرمود.(2)

سلام، از مفاهیم بلند و سنت های زیبا و ارجمند اسلام است که از آیین ها و روش هایی که دیگران به هنگام ملاقات با یکدیگر به کار می برند کامل تر و دلپذیرتر و پربارتر است.

ص: 95

عذری ندارد، چه صریح جمله خبریّه سلامتی مسلَّم علیه است از مسلِّم، و در صورت تخلّف، دروغگو خواهد بود صریحا نه ضمنا، متفطّن باش.(1)

5) دعای سلامت و عافیت و مصون ماندن از بیماری ها و ناگواری ها.

6) اعلام ایمنی از شرّ و گزند سلام کننده، پیام صلح و مسالمت و رفتار دوستانه «چون رسم جاهلیت این بود که گاهی بی هنگام بر یکدیگر می تاختند یا به حیله و غدر بر یکدیگر دست می یافتند، و آن تحیّت های مرسومه در تأمین خاطر و تسکین قلب به خصوصیّت و صراحت لفظ سلام نبود که مایه آسایش دل ها و آرام قلوب شود، و اول وارد بر سمع و مبدأ تلاقی که لفظ سلامت باشد بشارتی است که مایه بشر و طیب نفس خواهد بود، و ایمنی از همه خیالات حاصل می کند»(2)

7) ایمنی یافتن از ناحیه پاسخ دهنده سلام.

8) درخواست تحقق یافتن پیمان الهی - که عالم را به ظهور حضرت ولی عصر عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف، از هر گونه آلودگی و پلیدی پاک سازد، و همه مفاسد را بزداید، و جهان را کاملاً سالم و بی آلایش گرداند.

9) اقرار و گواهی سلامت کامل - اعتقادی و عملی و اخلاقی - نسبت به مخاطب سلام که در مورد معصوم شهادت دادن به عصمت است، و نسبت به دیگران، مدح و ستودن به پاکی باطن و درستکاری و خلوص نیت و صدق و صفا می باشد.

ص: 97

10) بهترین سرآغاز و ساده ترین وسیله آشنایی.

11) پیروی از آداب و سنت های پیامبران و امامان و فرشتگان.

12) نشانگر فروتنی و نوع دوستی و حسن معاشرت.

13) مایه زدودن کینه توزی ها و از میان برداشتن ناسازگاری ها و ناگواری ها

14) سلام وداع و خداحافظی و عافیت خواهی در وقت جدایی.(1)

و آثار بسیار و عناوین پر بار دیگری که در آیات و احادیث بیان گردیده است.

و با توجه به این که اصل معنی سلام اعلام و یا در خواست سلامتی و آسایش فراگیر نسبت به مخاطب، و ایمن داشتن اوست که از جانب سلام کننده هیچ شرّ و ضرری به او نخواهد رسید، و از وی ناگواری نخواهد دید و صدمه و گزندی نخواهد کشید، پس شخص زایر می بایست هنگام عرض سلام بر امام علیه السلام - که شاهد حال و وضع

اوست - به خاطر آورد که در همه احوال خویش به گونه ای باشد که هیچ صدمه و آزار و آسیبی از ناحیه او به امام علیه السلام نرسد، و از اقسام گناهان و زشتی ها و کجروی ها خود را پاک و بر کنار بدارد، و زبان و رفتارش را در مسیر خشنودی امام علیه السلام به کار بندد، و از آنچه مایه ناراحتی آن حضرت است بپرهیزد.

پس باید دل را به آب توبه شستشو کند، و اشک ندامت از دیده فرو ریزد، آن گاه به سلام امام علیه السلام اقدام نماید، و گرنه در ابتدای سخن

ص: 98

با امام خویش دروغ گفته و غَدر کرده است، و این معنی بی توفیق خداوند و خلوص نیّت محال می باشد.(1)

از خداوند متعال خواستاریم که ما را به سعادت سلام خالصانه بر مولایمان صاحب الزمان عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف نایل سازد، و به پاسخ مشفقانه آن حضرت افتخارمان بخشد.

ص: 99

هم چنین خداوند فرماید: «فَکَیْفَ إذا جِئنا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ بِشَهیدٍ وَ جِئنا بِکَ عَلی هؤلاء شهیدا»(1)

، پس حال آن ها چگونه خواهد بود روزی که از هر امتی گواهی بیاوریم و تو را نیز بر آنان گواه خواهیم آورد؟

و نیز فرموده است: «وَ یَوْمَ نَبْعَثُ فی کُلِّ أُمَّةٍ شَهِیدا علیهم مِنْ أنْفُسِهِمْ وَ جِئْنا بِکَ شَهِیدا عَلی هؤُلاءِ»(2)

، و روزی که در هر امتی شاهدی از خودشان بر آنان برانگیزیم و تو را گواه بر آنان بیاوریم.

البته شهادت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم درباره امامان خواهد بود که مسئولیت امامت و خلافت به عهده آنان قرار داده شده است، و برای آنان شهادت دهد که وظیفه خود را به خوبی انجام داده اند.

امامان هم به همین ترتیب شاهد آن حضرت هستند، و نیز برای مردم زمان خود شاهد و گواه می باشند.

و کیفیت اطلاع و آگاهی امامان علیهم السلام از عقاید و اعمال مردم به دو گونه در روایات بیان شده است.

اول: قسمتی از احادیث دلالت دارد که خداوند متعال برای امام ستونی از نور قرار داده است که در آن اعمال بندگان را می نگرد همان طور که شخص در آینه اشیاء را نظر می کند. چنان که از امام صادق علیه السلام روایت آمده که فرمود:

إنَّ الإمامَ یَسمعُ الصَّوتَ فی بَطْنِ أُمّهِ، فاذا بَلَغَ أربعةَ أشهُر کُتِبَ عَلی عَضُدِهِ الأیمن: «وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدقا وَ عَدْلاً لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ»(3)

؛ فَإذا وَضَعَتْهُ أمُّهُ سَطَعَ لَهُ نورٌ ما بینَ السَّماءِ وَ الارْضِ، فَإذا دَرَجَ رُفِعَ لَهُ عَمودٌ من نورٍ یَری بِهِ بینَ المَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ(4)

، البته امام صدا را در شکم مادرش

ص: 101

می شنود، و هنگامی که به چهار ماه می رسد بر بازوی راست او نوشته می شود: کلمه پروردگارت به راستی و عدل پایان یافت، هیچ دگرگون کننده ای برای کلمات او نیست.

و هنگامی که مادرش او را به دنیا آورد نوری میان آسمان و زمین برایش بدرخشد، و چون به راه افتد [ و پرورش یابد] ستونی از نور برایش بپا داشته شود که به وسیله آن بین مشرق و مغرب را بنگرد.

دوم: روایات عرضه کردن اعمال بندگان بر پیامبر اکرم و ائمه اطهار علیهم السلام است که در قرآن کریم نیز یاد شده است. و خداوند فرماید: «وَ قُلْ اعْمَلُوا فَسَیَری اللّه ُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ المُؤمِنُونَ وَ سَتُرَدُّونَ الی عالِمِ الغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعمَلون»(1)

، و بگو: عمل کنید که البته خداوند و رسول او و مؤمنان عمل شما را می بینند، و به زودی به سوی دانای پنهان و آشکار باز گردانده خواهید شد که شما را به آنچه انجام می دادید آگاه خواهد ساخت.

از طریق معلّی بن خنیس از امام صادق علیه السلام روایت شده که در تفسیر آیه شریفه فوق فرمودند: مقصود رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و ائمه علیهم السلام می باشد که اعمال بندگان هر پنج شنبه بر آنان عرضه می شود.(2)

الشّریف است. و مولا در لغت بر قرب و نزدیکی دلالت دارد و نشانگر اولویت شخص نسبت به دیگری است که در شئون او تصرف کند و کارهایش را تدبیر نماید.(1)

و خداوند متعال ولایت امیرالمؤمنین و فرزندان معصومش علیهم السلام را در آیه ولایت تصریح فرموده است: «إنّما وَلِیُّکُمُ اللّه ُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنوُا الَّذینَ یُقیمونَ الصَّلاةَ وَ یُؤتُونَ الزّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ»(2)

، سرپرست و ولی شما، فقط خداوند و رسول او و مؤمنانی هستند که نماز را بر پای می دارند و در حال رکوع، زکات می پردازند.

و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در حدیث شریف غدیر فرمودند: «مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاهُ»(3)

، هر آن که مولا [ و سرپرستش] منم پس علی علیه السلام مولا [ و سرپرست] اوست.

تفصیل بحث وبسط سخن دراینجا باشیوه کارسازگار نیست، لذا به همین اشاره بسنده می کنیم، و این بخش را به نقل حکایت حاج علی بغدادی - از نیک بختانی که به دیدار مولایش حضرت صاحب الزمان عجّل اللّه تعالی فرجه الشّریف - نایل آمده است به پایان می بریم:

حاج علی گوید: هشتاد تومان مال امام علیه السلام بر عهده ام آمده بود، لذا به نجف اشرف سفر کردم، و بیست تومان به جناب علم الهدی و التقی شیخ مرتضی انصاری، و بیست تومان به جناب شیخ محمّد حسین مجتهد کاظمینی، و بیست تومان به جناب شیخ محمّد حسن شروقی پرداختم، و بیست تومان در ذمّه ام باقی ماند که قصد داشتم هنگام مراجعت به بغداد به جناب شیخ محمّد حسن کاظمینی آل یس تقدیم نمایم.

وقتی به بغداد بازگشتم مایل بودم در پرداخت آنچه در ذمّه ام بود تعجیل کنم، همان روز - که پنجشنبه بود - به زیارت امام موسی کاظم و امام جواد علیهم السلام شرفیاب شدم سپس بخدمت جناب شیخ محمّدحسن رفتم و مقداری از بیست تومان را تحویل دادم و بقیه آن را وعده کردم که بعد از فروختن بعضی اجناس، حواله کنند تا به تدریج بپردازم.

عصر آن روز تصمیم گرفتم به بغداد بازگردم، جناب شیخ خواهش کرد که [ در کاظمین نزد او] بمانم، من عذر آوردم که باید بروم و مزد کارگران کارخانه شعربافیم را بدهم، چون برنامه ام این بود که مزد هفته را عصر پنجشنبه می پرداختم.

به سوی بغداد حرکت کردم، حدود یک سوم راه را پیموده بودم که دیدم سید جلیلی از طرف بغداد به سوی من می آید، و هنگامی که نزدیک شد برای مصافحه و معانقه با من دست های خود را گشود و فرمود: اهلاً و سهلاً. و مرا در بغل گرفت و معانقه کردیم و یکدیگر را بوسیدیم، او عمامه سبز روشنی به سر داشت و خال سیاه بزرگی بر رخسار مبارکش بود. ایستاد و فرمود: حاج علی خیراست بکجا می روی؟

ص: 104

گفتم: کاظمین علیهماالسلام را زیارت کرده ام و حالا به بغداد باز می گردم.

فرمود: امشب شب جمعه است؛ برگرد.

گفتم: ای سید (و سرور) من، متمکن نیستم.

فرمود: هستی! برگرد تا برای تو شهادت دهم که از موالیان جدّ من امیرالمؤمنین علیه السلام و از موالیان مایی، و شیخ شهادت دهد، زیرا که خداوند امر فرموده که دو شاهد بگیرید.

- این سخن اشاره به مطلبی بود که در نظر داشتم از جناب شیخ خواهش کنم که نوشته ای به من دهد که من از موالیان اهل بیت علیهم السلام می باشم و آن را در کفن خود بگذارم -.

من گفتم: تو چه می دانی و چگونه شهادت می دهی؟!

فرمود: کسی که حق او را به او می رسانند چگونه آن رساننده را نمی شناسد؟

گفتم: چه حقی؟

فرمود: آن که به وکیل من رساندی.

گفتم: وکیل تو کیست؟

فرمود: شیخ محمّد حسن.

گفتم: او وکیل تو است؟

فرمود: وکیل من است.

- در خاطرم خطور کرد که این سید جلیل با آن که او را نمی شناسم مرا به اسم خواند! آن گاه به خود گفتم: شاید او مرا می شناسد و من او را فراموش کرده ام! باز با خود گفتم: این سید از حق سادات چیزی از من می خواهد و خوش دارم که از مال امام علیه السلام چیزی به او بپردازم -.

به او گفتم: ای سید من! از حق شما مقداری نزد من مانده بود که

ص: 105

راجع به آن به جناب شیخ محمّد حسن مراجعه کردم تا حق شما - یعنی سادات - را به اذن او ادا نمایم.

به چهره من تبسمی کرد و فرمود: آری! بعضی از حقوق ما را به وکلای ما در نجف اشرف رساندی.

گفتم: آنچه ادا کردم قبول شد؟

فرمود: آری.

در این هنگام به ذهنم آمد که این سید، علمای اعلام را وکلای خود می خواند، و این سخن به نظرم بزرگ آمد و با خود گفتم: علماء وکلایند در گرفتن حقوق سادات، و غفلت مرا گرفت.

آن گاه فرمود: برگرد جدّم را زیارت کن!

پس بازگشتم در حالی که دست راست او در دست چپ من بود، و چون به راه افتادیم دیدم در طرف راست ما نهر آب سفید صاف جاری است و درختان لیمو و نارنج و انار و انگور و... همه میوه دار با آن که موسم آن ها نبود بالای سر ما سایه افکنده اند.

گفتم: این نهر و این درخت ها چیست؟

فرمود: هر کس از موالیان ما که جد ما و خود ما را زیارت کند این ها با او هست.

گفتم: می خواهم سؤال بکنم؟

فرمود: سؤال کن.

گفتم: مرحوم شیخ عبدالرزاق مدرس بود، روزی نزد او رفتم شنیدم که می گفت: کسی که همه عمر خود روزها روزه باشد، و شب ها را به عبادت به سر برد، و چهل حج و چهل عمره به جای آورد، و در میان صفا و مروه بمیرد، و از موالیان امیرالمؤمنین علیه السلام نباشد، برای او چیزی نیست.

ص: 106

فرمود: آری واللّه برای او چیزی نیست.

آن گاه از حال یکی از خویشان خود پرسیدم که او از موالیان امیرالمؤمنین علیه السلام است؟

فرمود: آری؛ او و هر کس متعلق به تو است.

گفتم: سیدنا برای من مسئله ای است؟

فرمود: بپرس.

فرمود: آری واللّه - و اشک از چشمان مبارکش جاری شد و گریست.

گفتم: سیدنا سؤالی دارم؟

فرمود: بپرس.

گفتم: در سال هزار و دویست و شصت و نه، حضرت رضا علیه السلام را زیارت کردیم، و در درّود یکی از عرب های شروقیّه را که از بادیه نشینان طرف شرقی نجف اشرفند، ملاقات نمودیم، و او را مهمان کردیم، و از او پرسیدیم که ولایت حضرت رضا علیه السلام چگونه است؟

گفت: بهشت است، امروز پانزده روز است که من از مال مولای خود حضرت رضا علیه السلام خورده ام، منکر و نکیر چه حق دارند که در قبر نزد من بیایند! گوشت و خون من از طعام آن حضرت و در مهمانخانه آن حضرت روییده است.

این صحیح است؟ و حضرت علی بن موسی الرضا علیهماالسلام می آید و او را از دست آن دو ملک نجات می دهد؟

فرمود: آری واللّه جد من ضامن است.

گفتم: سیدنا مسئله کوچکی است می خواهم بپرسم؟

فرمود: بپرس.

گفتم: زیارت حضرت امام رضا علیه السلام را که من انجام داده ام قبول است؟

فرمود: قبول است ان شاء اللّه.

گفتم: سیدنا سؤالی دارم؟

فرمود: بسم اللّه.

گفتم: حاج محمّد حسین بزّاز باشی پسر مرحوم حاج احمد بزّاز

ص: 108

باشی - که با من در راه مشهد حضرت رضا علیه السلام رفیق و شریک خرج بود - زیارتش قبول است؟

فرمود: عبد صالح زیارتش قبول است.

گفتم: سیدنا سؤالی دارم؟

فرمود: بسم اللّه.

گفتم: فلانی - که از اهل بغداد و همسفر ما بود - زیارتش قبول است؟

اینجا سکوت فرمود!

گفتم سیدنا سؤالی دارم؟

فرمود: بسم اللّه.

گفتم: این کلمه را شنیدید یا نه؟ زیارت او قبول است یا نه؟

جوابی نداد!

- البته شخص مورد سؤال یکی از چند نفری بود که از مترفین بغداد به شمار می رفتند، و در بین سفر پیوسته به لهو و لعب سرگرم بودند، و آن شخص بالخصوص مادر خود را کشته بود.

آن گاه به جاده گسترده ای رسیدیم که دو طرف آن باغ ها قرار دارد، و مواجه با شهر مقدس کاظمین است، قسمتی از آن جاده متعلق به بعضی از ایتام سادات بود که حکومت آن را به زور گرفته و به جاده افزوده بود، افراد متدین و پرهیزگار از ساکنین بغداد و کاظمین همیشه از این قسمت کناره می گرفتند و از آن عبور نمی کردند، ولی دیدم آن حضرت از آن راه می روند.

گفتم: ای سید من، اینجا مال بعضی از ایتام سادات است و تصرف در آن روا نیست.

ص: 109

فرمود: این موضع مال جد ما امیرالمؤمنین علیه السلام و ذریّه او و اولاد ما است، تصرف در آن برای موالیان ما حلال است.

در نزدیکی آن مکان سمت راست باغی است معروف به باغ حاج میرزا هادی که از متمولین معروف عجم و ساکن بغداد بود، گفتم: سیدنا راست است که می گویند: زمین باغ حاج میرزا هادی مال حضرت موسی بن جعفر علیهماالسلام است؟

فرمود: چه کار داری به این؟ و از جواب اعراض فرمود.

پس به نهر آبی رسیدیم که برای مزارع و باغ های آن خطه از شط دجله کشیده اند و از میان جاده می گذرد، و آن جا به طرف شهر کاظمین دو راه می شود یکی راه سلطانی است و دیگری راه سادات، و آن جناب به راه سادات میل کرد، من گفتم: از این راه سلطانی برویم؟ فرمود: نه، از همین راه خود می رویم. چند قدمی نرفتیم که خود را در صحن مقدس کنار کفشداری دیدیم، و هیچ کوچه و بازاری را ندیدیم، پس از طرف باب المراد که از سمت شرقی و طرف پایین پا است داخل ایوان شدیم، و در رواق مطهر مکث نفرمود و اذن دخول نخواند و داخل شد و بر در حرم ایستاد و فرمود: زیارت بکن.

گفتم: من خواندن نمی دانم!

فرمود: برای تو بخوانم؟

گفتم: آری. پس فرمود: ءأَدْخُلُ یا اللّه ُ، السّلامُ علیکَ یا رَسُولَ اللّه ِ السَّلامُ عَلَیکَ یا امیرالمؤمنین... و هم چنین بر هر یک از ائمه علیهم السلامسلام کردند تا به حضرت عسکری علیه السلام رسیدند و فرمود: السلام علیک یا ابا محمّد الحسن العسکری، آن گاه فرمود: امام زمان خود را می شناسی؟ گفتم: چرا نمی شناسم! فرمود: سلام کن بر امام زمان خود.

ص: 110

گفتم: اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یَا حُجَّةَ اللّه ِ یَا صاحِبَ الزَّمانِ یَا بْنَ الْحَسَنِ. پس تبسم نمود و فرمود: عَلَیْکَ السَّلامُ وَ رَحْمَةُ اللّه ِ وَ بَرَکاتُهُ.

پس داخل شدیم، در حرم مطهر و به ضریح مقدس چسبیدیم و بوسیدیم، آن گاه به من فرمود: زیارت کن. گفتم: من خواندن نمی دانم! فرمود: برای تو زیارت بخوانم؟ گفتم: آری.

فرمود: کدام زیارت را می خواهی؟

چون فارغ شدم او را ندیدم، پس از مسجد بیرون آمدم و در حرم تفحص کردم او را ندیدم، و قصد داشتم او را ملاقات کنم و چند قرانی به او بدهم و شب او را نگاه دارم که مهمان باشد.

آن گاه به خاطرم آمد که این سید چه کسی بود؟! و ملتفت آیات و معجزات گذشته شدم، و این که با آن شغل مهم که در بغداد داشتم چطور انقیاد امر او را کردم و نرفتم و دیگر این که مرا به اسم خواند، با آن که او را ندیده بودم، و دیگر این که تعبیر می کرد به: موالیان ما، و می فرمود: شهادت می دهم! و دیگر آن نهر جاری و درختان میوه دار در غیر موسم! و غیر این ها از آنچه که گذشت و این ها سبب شد که من یقین پیدا کنم که او حضرت مهدی علیه السلام است، خصوص در فقره اذن

دخول و این که بعد از سلام به حضرت عسکری علیه السلام از من پرسیدند که امام زمان خود را می شناسی؟ و چون گفتم: می شناسم، فرمود: سلام کن، و چون سلام کردم تبسم فرمود و جواب داد.

نزد کفشدار رفتم و از حال آن جناب پرسیدم، گفت: بیرون رفت، و پرسید: این سید رفیق تو بود؟ گفتم: آری. پس به خانه مهماندار خود رفتم و شب را به سر بردم، چون صبح شد نزد جناب آقا شیخ محمّد حسن رفتم و آنچه دیده بودم نقل کردم، دست خود را بر دهان گذاشت، و از اظهار این قصه و افشای این سر نهی نمود و فرمود: خداوند تو را موفق کند.(1)

ص: 112

بخش دوم این جمله، اذعان و اعتراف به الهیّت بر حق خداوند یکتا و پذیرش عبودیت و بندگی ذات اقدس اوست، و این کلمه مقدس بهترین و رساترین تعبیر از معنی و حقیقت توحید است، توضیح این که در علم سلوک الی اللّه ثابت است که توحید حقیقی و اخلاص مطلق، جز به نفی غیر خدا و منزه دانستن او از هر گونه پیرایه و صفت مخلوق، ممکن نیست، که اهل عرفان آن را مقام تخلیه و نفض و تفریق خوانند، و این کلمه طیبه مشتمل بر این ترتیب و ترکیب دقیق است که بخش اول آن مشتمل بر سلب و نفی غیر حق تعالی است، و مستلزم شستن و زدودن هر گونه تعلق خاطری به غیر اوست، و این مقام تنزیه و تخلیه است، و چون زمینه فکر از تمامی اغیار خالی گشت، وجود انسان مهیای زیور یافتن و تحلیه به نور او خواهد شد، و همین معنی است که بخش دوم این کلمه بر آن مشتمل است.(1)

آمرزیدم. و آن مرغ را هفتاد زبان دهد که برای صاحب خود تا قیامت آمرزش خواهد و استغفار کند، و روز قیامت به سوی بهشت راهنمای او باشد.(1)

و در حدیثی از امام باقر علیه السلام آمده که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: مردگان خود (یعنی کسانی که در حال احتضار هستند) را لا اِله الاّ اللّه تلقین نمایید، زیرا که این کلمه طیبه گناهان را در هم می شکند و نابود می کند.

عرض کردند: یا رسول اللّه اگر کسی در حال تندرستی آن را بگوید چطور؟

فرمود: خیلی بیشتر مایه در هم شکستن و از بین رفتن گناهان است، همانا لا اِله الاّ اللّه در زندگی و هنگام مرگ و روز رستاخیز انیس مؤمن است.(2)

و از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام روایت شده که فرمودند: هر بنده مسلمانی که لا اِله الاّ اللّه بگوید، البته آن کلمه بالا می رود و هر سقفی را بشکافد، و به هر گناهی از گناهان که برسد محو نماید، تا چون به حسنات رسد قرار گیرد.(3)

و از امام صادق علیه السلام روایت آمده که فرمودند: لا اِله الاّ اللّه بهای بهشت است.(4)

ص: 115

است، و هر آن که به دروغ این جمله را بگوید خون و مالش را مصون نموده است، و سرانجامش آتش است.

و در خبر است که جبرئیل به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم عرضه داشت: یا رَسُولَ

اللّه ِ کُلُّ شَی ءٍ یُحْصی حِسابُهُ إلاّ قَولُ الرَّجُلِ لا إلهَ الاّ اللّه ُ وَحْدَهُ لا شَریکَ لَهُ، فَإنَّهُ لا یُحْصی ثَوابَهُ الاّ اللّه ُ تَعالی.

ای رسول خدا! همه چیز حسابش قابل اندازه گیری و تعیین است مگر این که کسی بگوید: لا اله الاّ اللّه وَحده لا شَریکَ لَه، که ثواب آن را هیچ کس جز خداوند نتواند به شمار آورد.

اللّه صلی الله علیه و آله وسلمإنَّما تُقْبَلُ شَهادَةُ أنْ لا إله الاّ اللّه مِنْ هذا وَ مِنْ شِیعَتِهِ الّذینَ أخَذَ رَبُّنا مِیثاقَهُمْ.

فَقالَ الرَّجُلانِ: فَنَحْنُ نَقُولُ لا إلهَ إلاّ اللّه ُ، فَوَضَعَ رَسُولُ اللّه صلی الله علیه و آله وسلم یَدَهُ عَلی رَأس علیٍّ علیه السلام ثُمَّ قالَ: عَلامَةُ ذلِکَ أنْ لا تُحِلاّ عِقْدَهُ وَ لا تَجلِسا مَجْلِسَهُ وَ لا تُکَذِّبا حَدِیثَهُ.(1)

روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم با جمعی از اصحاب خود نشسته بودند که حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام نیز در میان آنان حضور داشت، در این هنگام رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: هر کس لا اله الا اللّه بگوید داخل بهشت می شود.

دو تن از اصحاب آن حضرت عرضه داشتند: پس ما لا اله الا اللّه می گوییم! رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: جز این نیست که گواهی به لا اله الا اللّه از این - اشاره به حضرت علی علیه السلام - و از شیعیانش پذیرفته است که پروردگارمان از آنان پیمان گرفته است.

بار دیگر آن دو نفر گفتند: ما که لا اله الا اللّه می گوییم!

در این موقع رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم دست خود را بر سر حضرت علی علیه السلام نهاد سپس فرمود: نشانه اش آن است که عقد [ بیعت] او را از هم نگسلید و در جایگاه او ننشینید و سخنش را تکذیب نکنید.

و از حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام روایت آمده که فرمود: انّ للا اله الا اللّه شُروطا وَ انّی وَ ذُرّیتی مِن شُروطِها.(2)

البته که لا اله الا اللّه را شرایطی است، و به راستی که من و فرزندان [ معصوم] من از شرایط آن هستیم.

ص: 118

سَمَّیْناهُ محمدا، فَإذا مَضی سَبْعَةُ أیّامٍ فَإن شِئْنا غَیَّرنا وَ إلاّ تَرَکْنا(1)

هیچ پسری برای ما متولد نشود مگر این که او را محمّد می نامیم، و چون هفت روز بگذرد اگر خواهیم نامش را تغییر دهیم وگرنه همان را واگذاریم.

3) از حضرت امام رضا علیه السلام از پدران گرامیش از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم روایت شده است که فرمودند: إذا سَمَّیتُمُ الوَلَدَ محمدا فَأکْرِمُوهُ وَ أوسِعُوا لَهُ فِی المَجلِسِ، وَ لا تُقَبِّحُوا لَهُ وَجْها، وَ ما مِنْ قَوْمٍ کانَ لَهُمْ مَشْوَرَةٌ فَحَضَرَ مَعَهُمْ مَنْ إسْمُهُ محمد أو أحمد فَأدخَلُوهُ فی مَشْوَرَتِهِمْ إلا خُیِّرَ لَهُمْ، وَ ما مِنْ مائِدَةٍ وُضِعَتْ فَحَضَرَها مَنْ إسمُهُ محمد أو أحمد إلاّ قُدِّسَ فِی کُلِّ یَوْمٍ ذلِکَ المَنْزِلُ مَرَّتین.(2)

هر گاه فرزند را محمّد نام نهادید پس او را گرامی بدارید و در مجلس برای او جای باز کنید، و مبادا نسبت به او چهره درهم کشید [ یا به او مگویید: چهره ات زشت باد] و هر گروهی که مشورتی داشته باشند و در میان آن ها کسی که نامش محمد یا احمد است حضور یابد، و او را در مشورت خود وارد سازند، جز این نیست که خیر آن ها فراهم آید، و هیچ خوانی گسترده نشود که شخصی که نامش محمّد یا احمد است بر آن حضور یابد مگر این که هر روزی دو نوبت آن منزل مورد قداست و پاکی قرار گیرد.

زیرا که به حسب تکوین و خلقت مؤمن یا کافر، همه بنده خدایند، اما در آیات قرآن کریم، افراد برجسته و رجال بزرگ دین - به خصوص پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم - عبد خداوند توصیف شده اند، خداوند فرماید: «وَ

اذْکُر عَبْدَنَا داوُد»(1)

و یاد آور بنده ما داوود را...؛ «وَ اذکُر عَبْدُنا ایّوب»(2)

و یاد آور بنده ما ایوب را...؛ «سُبْحانَ الّذی اَسری بِعَبْدِهِ»(3)

منزه است آن [ خداوندی] که بنده خویش را شبانه از مسجد الحرام به مسجد «اقصی» برد...؛ «فَأَوحی اِلی عَبْدِهِ مَا أَوحی»(4)

پس به بنده اش هر آنچه وحی شدنی بود وحی فرمود...؛ و آیات بسیار دیگر...

و در تفسیر واژه عبد گفته اند: این کلمه مشتمل بر سه حرف، عین و باء و دال است، عین: علم او به خداوند [ و معرفتش نسبت به ذات

اقدس الهی] است.

باء: بینونت (جدایی) از خلق خداست.

دال: دنو (نزدیک بودن) به خداوند است بدون اشاره و چگونگی [ که خداوند منزه از مکان و اشاره و کیفیت است].

توضیح این که: عبد به کمال عبودیت و بندگی حق نایل نمی شود مگر در صورتی که عارف باللّه باشد و پروردگار خود را به درستی بشناسد، و به قرب معنوی به او نزدیک باشد، و هم از خلق بریده و جدا گردد - یعنی با وجود زیستن در میان خلق از آنان به شمار نیاید - و چنین مقامی لازمه اش این است که شخص غرق در اطاعت معبود باشد، و گرنه مقام تقرب نخواهد یافت و حقیقت عبودیت برایش حاصل نخواهد شد.(5)

ص: 122

به همین اشاره در شرح عنوان عبودیت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بسنده می کنیم، زیرا که مقام عبودیت آن حضرت - که بر بالاترین درجات قرب صعود نموده و بر مسند قاب قوسین او أدنی تجلی یافته - از توصیف فراتر است، و اندیشه بشر از درک آن مقامات عاجز می باشد.

[ نیز] هر یک به خداوند و فرشتگان و کتاب ها و رسولانش، ایمان آورده اند [ آنان می گویند] بین هیچ کدام از رسولانش فرق نمی گذاریم

[ همگی را باور داریم و به رسالتشان معتقد هستیم].

اما رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم آخرین و برترین و کامل ترین رسالت هاست.

حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام راجع به چگونگی و علل رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم چنین فرموده است: وَ أشهدُ أنَّ محمَّدا عبده وَ رسولهُ، أرسَلهُ بِالدیِّنِ المَشهُورِ، وَ العِلمِ المأثور، وَ الکتابِ المسطورِ، وَ النُّور

السّاطع، و الضِّیاءِ اللامعِ، وَ الامرِ الصّادِع، ازاحَة للشُّبُهاتِ، وَ احتِجاجا

بِالبیِّنات، وَ تَحذِیرا بالایاتِ، وَ تخویفا للمثلات.(1)

و گواهی می دهم که البته حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم بنده [ پسندیده و برگزیده] خداوند و فرستاده اوست، او را به دیانت مشهور، و علم نبوّتی که [ برتر و ماندگار و پایدار است] برانگیخت، و با کتابی که [ در لوح محفوظ و بر اوراق جاودانه] ضبط و نوشته شده، و نوری درخشان، و روشنایی تابان، و امری آشکار و نمایان فرستاد، بدین منظور که شبهه های باطل و تردیدهای فاسد را بزداید، و با معجزات روشن و دلایل محکم حجّت آورد، و به نشانه های بزرگ و آیه های قرآن هشدار دهد، و از عواقب سخت و کیفرهای شدید - همچون عقوبت هایی که بر ملل گذشته واقع گشت - بیمناک سازد.

دانشوران برای اثبات صحت و تبیین عظمت رسالت جهانی و ماندگار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم به دو دلیل استناد کرده اند:

1) پیشگویی های پیامبران گذشته که در کتب مقدّس آسمانی - با

ص: 124

همه تحریف هایی که در آن کتاب ها صورت گرفته - مسطور است.(1)

2) معجزه بزرگ و غیر قابل انکاری که همواره نورافشانی دارد، و اندیشمندان جهان را به خضوع و تسلیم و حیرت و تعظیم واداشته است - یعنی قرآن کریم که محکم ترین سند حقانیّت و روشن ترین نمایه رسالت آن حضرت است.

و سایر معجزات آن حضرت که به نقل های متواتر و روایات معتبر به دست ما رسیده است.

این است که ساسان به دساتیر خبر داد

جاماسب به روز سوم تیر خبر داد

بر بابک برنا پدر پیر خبر داد

بودا به صنم خانه کشمیر خبر داد

مخدوم سرائیل به ساعیر خبر داد

و آن کودک ناشسته لب از شیر خبر داد

ربیّون گفتند و نیوشیدند احبار(1)

آن حضرت صلی الله علیه و آله وسلم را چند روز پس از ولادتش به حلیمه سعدیه سپردند تا شیر دهد، و در هوای آزاد بیابان پرورش یابد، و پس از چهار سال همراه مادرش جناب آمنه بنت وهب به مدینه آمد، در بازگشت به سوی مکه مادرش در ابواء وفات یافت، پس از آن تا هشت سالگی در کفالت جدش عبدالمطلب و پرستاری ام ایمن به سر برد، و بعد از آن که جناب عبدالمطلب در گذشت، عمویش ابوطالب او را تکفل نمود.

همراه عمویش ابوطالب سفری به شام رفت، در این سفر بَحیرای راهب آن حضرت را ملاقات کرد، و آینده درخشانش را - که در کتاب های آسمانی خوانده بود - مژده داد.

در بیست و پنج سالگی نیز به منظور تجارت به ثروت خدیجه علیهاالسلام

بار دیگر به شام رفت، و سود فراوان به دست آورد، و پس از آن با حضرت خدیجه علیهاالسلام ازدواج کرد، و بعد از آن همواره در مکه به سر می برد تا در سن چهل سالگی به رسالت برانگیخته شد.

ص: 126

در تمامی این مدت آن حضرت را به درستکاری و امانت می شناختند.

پس از بعثت سیزده سال در مکه سپری کرد، و پیوسته مردم را به دین مبین اسلام فرا می خواند، و در این راه رنج های بسیار متحمل گردید، تا این که به ناچار به سوی مدینه هجرت نمود، و روز دوشنبه دوازدهم ربیع الاول به آن دیار وارد شد، و ده سال در آنجا اقامت کرد.

با ورود به مدینه منوره روزگار شوکت و عظمت اسلام آغاز گردید، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم به ساختن مسجد پرداختند و بین مهاجرین و انصار عقد اخوت بستند، و بیشتر احکام فرعی دین به تدریج بر آن حضرت وحی می شد، و در تطبیق و تبیین آن ها اهتمام نمودند.

علی رغم شرارت ها و نقشه های مشرکین و منافقین و یهود، و با وجود جنگ های پیاپی دشمنان، هرگز نتوانستند دین حق را شکست دهند، بلکه قهرمان های بزرگ قریش به خاک هلاکت افتادند، و سران مشرکین خوار و زبون گشتند، و مددهای غیبی همواره برای پیامبر صلی الله علیه و آله وسلمو مؤمنان می رسید.

و انصار عقد برادری بست، و امیرالمؤمنین علیه السلام را برادر خود قرار داد و به او فرمود: انت أخی فی الدنیا و الاخرة تو در دنیا و آخرت برادر منی.

سال دوم هجرت: قبله مسلمین از بیت المقدس به سوی کعبه معظمه تغییر یافت.

و روزه ماه مبارک رمضان در آخر ماه شعبان واجب شد.

و فرمان جهاد و نبرد با مشرکین صادر گردید، و غزوه بدر کبری - اولین نبرد خونین و سرنوشت ساز اسلام - در ماه رمضان رخ داد.

و آغاز ماه ذی الحجة الحرام، ازدواج فرخنده امیرمؤمنان علی علیه السلام

و حضرت زهرا علیهاالسلام انجام گردید.

سال سوم هجرت: ولادت با سعادت حضرت امام حسن مجتبی علیه السلامدر نیمه ماه مبارک رمضان.

غزوه احد و شهادت حضرت حمزة بن عبدالمطلب، عموی گرامی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و نیز غزوه حمراء الاسد واقع گشت.

سال چهارم هجرت: ولادت با سعادت حضرت امام حسین علیه السلام در سوم ماه شعبان.

ازدواج پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم با جناب ام سلمه علیهاالسلام، و دفع شر یهود بنی النضیر و بیرون راندن آن ها از نواحی مدینه.

نزول و تنفیذ فرمان حرمت خمر.

درگذشت جناب فاطمه بنت اسد مادر گرامی امیرالمؤمنین علیه السلام.

سال پنجم هجرت: ازدواج پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم با زینب دختر جحش به فرمان خداوند متعال، که با این ازدواج آیین هایی از دوران جاهلیت در هم شکست، و سنت های اسلام تحکیم یافت، و آیه کریمه حجاب (سوره احزاب، آیه 59) نازل گشت.

ص: 128

نبرد مهم و سرنوشت ساز احزاب (غزوه خندق) و غزوه بنی قریظه و بنی المُصطلق و دومة الجندل در این سال بوده است.

سال ششم هجرت: وجوب حج بر مسلمین، و حرکت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم با جمع کثیری از مسلمین به سوی مکه برای انجام عمره، و جلوگیری مشرکین و جریان بیعت رضوان و صلح حدیبیّه.

و فرستادن نامه ها و پیام هایی از سوی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم به خسرو پرویز پادشاه خودکامه ایران، و نجاشی پادشاه حبشه و هرقل قیصر روم، و دعوت آنان به اسلام.

سال هفتم هجرت: انجام عمرة القضاء و نمودار شدن شوکت و عظمت اسلام در مکه مکرّمه.

فتح خیبر و سایر قلعه های یهود، و رشادت و شجاعت امیرالمؤمنین علیه السلام در این غزوه و بعضی معجزات پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم

وامیرالمؤمنین علیه السلام.

بازگشت حضرت جعفر بن ابی طالب علیهماالسلام از حبشه و استقبال پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و تعلیم نماز جعفر.

سال هشتم هجرت: ولادت ابراهیم فرزند پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم از مادرش جناب ماریه قبطیّه.

جنگ مؤته و شهادت جانسوز سردار بزرگ اسلام حضرت جعفر بن ابی طالب علیهماالسلام و هم رزمان او زید بن حارثه و عبداللّه بن رواحه.

فتح مکه مکرّمه در بیستم ماه مبارک رمضان و در هم شکستن سران کفر و الحاد و تسلیم شدن ابوسفیان.

و غزوه حنین از غزوات مشهور اسلام.

سال نهم هجرت: دستور جمع آوری زکات توسط عاملان و کارگزاران پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم.

ص: 129

و نزول آیاتی از سوره برائت، و تبلیغ آن توسط امیرمؤمنان علی علیه السلام

به فرمان خداوند و عزل ابی بکر - چنان که تفصیل آن در دفتر اول گذشت.

و غزوه تبوک، و توطئه سوء قصد نافرجام به جان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم از سوی منافقین در راه بازگشت به مدینه.

و فرمان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به تخریب و سوزاندن مسجدی که منافقین ساخته بودند که پایگاهی علیه اسلام و مسلمین بوده باشد.

و جریان مباهله با نصارای نجران که در ماه ذی الحجة سال نهم - و به قولی سال دهم - اتفاق افتاد.

و نیز در سال نهم هجرت، نجاشی پادشاه حبشه وفات یافت، و پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: امروز مردی صالح از دنیا برفت، برخیزید تا بر وی نماز گزاریم، و گفته می شود جنازه نجاشی برای پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نمایان گردید که اصحاب با آن حضرت بر او نماز گزاردند.

سال دهم هجرت: وفات جناب ابراهیم فرزند عزیز پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در هجدهم ماه رجب، در حالی که هجده ماه داشت، و قبر شریفش در بقیع معروف است.

سفر تاریخی و بسیار مهم حجه الوداع، و آموزش آداب حج توسط پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم، و رویداد عظیم غدیر خم و فرمان محکم خداوند درباره خلافت و ولایت امیرالمؤمنان علیه السلام و بیعت گرفتن از مردم.

سال یازدهم هجرت: در اوایل این سال دوشنبه بیست و هشتم ماه صفر مصیبت بزرگ و جانکاه رحلت و شهادت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم واقع گردید.

سن شریف پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم هنگام ارتحال: شصت و سه سال بوده است و آن حضرت را مسموم کردند.(1)

ص: 130

و محبت بنده نسبت به خداوند همان حالتی است که در دل می یابد، و به سبب آن خدای را بزرگ می داند، و به یاد او مأنوس می گردد، و هنگامی که محبت خداوند در دل بنده ریشه دار شد او را به پرستش و اطاعت هر چه بیشتر برمی انگیزد، و در پی خشنودی خداوند برمی آید.

«امام جعفر صادق علیه السلام را پرسیدند که: حق تعالی ابراهیم علیه السلام را خلیل خود خواند و این معنی در قرآن است که: «وَ اتَّخذَاللّه ابراهیم خلیلاً»(1)

گفت: حق تعالی سرّی پیدا (آشکار) کرده است در قرآن که بدان معلوم می شود که درجه محبت حضرت محمّد صلی الله علیه و آله وسلم در غایت کمال

است و آن، این است که چاکران محمد را خلعت محبت پوشانیدند که: «یحبُّهم وَ یُحِبُّونَهُ»(2)

پس بنگر که درجه محبت محمّد صلی الله علیه و آله وسلم تا کجاست؟»(3)

آورده اند که: چون موسی کلیم اللّه علیه السلام به مقامات حضرت خاتم الانبیاء صلی الله علیه و آله وسلم آگاه گردید، عرضه داشت: خداوندا مرا کلیم خویش خواندی و حضرت محمّد را حبیب خود نامیدی! فرق میان حبیب و کلیم چیست؟

خطاب رسید! ای موسی! کلیم کسی است که کاری کند که رضای ما در آن باشد، و حبیب کسی است که ما آن کنیم که رضای او در آن باشد، ای موسی! کلیم کسی است که ما را دوست دارد و حبیب کسی است که ما او را دوست داریم، ای موسی! کلیم کسی است که روز صائم و شب قائم باشد و چهل روز به این طریق بگذراند و بعد به طور سینا آید و با من تکلم کند، و حبیب کسی است که در فراش خود به فراغت بال خوابیده و من جبرئیل را به طلب او بفرستم و به کمتر از

ص: 133

چشم به هم زدنی او را به جناب قدس خود حاضر کنم، و او را به مرتبه ای رسانم که فهم هیچ یک از مخلوقات من درک حقیقت آن نتواند کند.(1)