ص: 2

در منابع (شیعه و سنی)

سیّد محمّد شفیعی مازندرانی

ص: 3

نام کتاب:امام علی علیه السلام از زبان پیامبر صلی الله علیه و آله در منابع (شیعه و سنی)

مؤلف:سید محمد شفیعی مازندرانی

ناشر:انتشارات مسجد مقدّس جمکران

تاریخ نشر:تابستان 1386

نوبت چاپ:اوّل

چاپ:پاسدار اسلام

شمارگان:2000 جلد

قیمت:400 تومان

شابک:7 - 096 - 973 - 964 - 978

مرکز پخش:انتشارات مسجد مقدّس جمکران

فروشگاه بزرگ کتاب واقع در صحن مسجد مقدّس جمکران

تلفن و نمابر:7253700 ، 7253340 - 0251

قم - صندوق پستی:617

«حق چاپ مخصوص ناشر است»

ص: 4

نشان کفر··· 29

تقاضای پیامبر صلی الله علیه و آله··· 31

اصل و فرع··· 32

حق با علی است··· 33

یک ضربت تاریخ ساز و یکتا··· 34

بهشت در اشتیاق دیدار چهار تن··· 35

میزان و معیار··· 36

نشانه محبت به رسول خدا صلی الله علیه و آله··· 37

ملاک حسب به پیامبر··· 37

موقعیت اهل بیت علیهم السلام··· 38

علی علیه السلام و مهدی علیه السلام··· 39

ذوالفقار و جوانمرد روزگار··· 40

بهترین بشر··· 40

صراط مستقیم··· 41

همه خواهان اویند··· 41

حسادت نسبت به علی··· 42

منافق شناسی··· 43

اهل بیت شناسی··· 43

سه مسأله در حق علی علیه السلام در شب معراج··· 44

هرکجا هستم تو هستی··· 45

زینت علی علیه السلام از زبان پیامبر صلی الله علیه و آله··· 45

اعجاز ولایت علی··· 46

عامل قبولی عبادت··· 46

ص: 6

مودت به علی علیه السلام عبادت است··· 48

ملاک سعادت و شقاوت··· 49

اعجاز حب علی علیه السلام··· 50

عاقبت درگیری با علی علیه السلام··· 53

کسی که در فضل علی علیه السلام تردید می کند··· 54

به من دشنام داد و مرا آزرد··· 54

کسی که از بیعت با علی علیه السلام بیرون رود··· 55

قاتل علی علیه السلام··· 56

در عزای علی··· 57

فهرست منابع··· 59

ص: 7

ص: 8

ص: 10

* اشاره:

علی علیه السلام در کلام رسول خاتم صلی الله علیه و آله جایگاهی خاص و بیش از دیگران مطرح می باشد و این بسیار معنی دار است چرا که اگر این گونه توجّه از ناحیه رسول خدا صلی الله علیه و آله برای کسی غیر از امیرمؤمنان علیه السلام مطرح بود. بدون تردید، آن شخص در چشم انداز جامعه به عنوان:

الف) محبوب قلب پیامبر صلی الله علیه و آله

ب) فرد مورد نظر پیامبر صلی الله علیه و آله

ج) اسوه و الگوی امت پیامبر صلی الله علیه و آله و امام و پیشوای مسلمانان

د) وصی و جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله

مطرح می شد و بدون تردید مجموعه آن چه در اینجا می خوانید و نیز آن چه در سایر منابع شیعه و سنی آمده است. در حق هیچ کسی جز امیرمؤمنان علیه السلام مشاهده نمی شود و همین مسأله از موارد تمایز اساسی میان آن حضرت با سایرین می باشد.

خاطر نشان می کند تا بدانند که تفسیر چهره ربانی پیامبر صلی الله علیه و آله را باید در امیر مؤمنان علیه السلام و سایر اهل بیت او بیابند.

پیامبر صلی الله علیه و آله به عناوین مختلف به حقیقت مورد نظر خود یعنی معرفی علی علیه السلام و توجه دادن امّت و فراخوان آنها به سوی اهل بیت علیهم السلام می پرداخت.

راز اصلی این توجّه، سوق دادن جامعه به سوی اهل بیت علیهم السلام و همواره بیان فضایل آنان است که جامعه به خود آید و بیندیشد که اگر شخصی یا جمعیتی مورد توجّه و ستایش پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله می باشد. بدون شک (آن کس یا آن جمعیت) لیاقت اسوه بودن و پیشوایی مردم را دارد و بر امت تکلیف است تا چنین فرد یا جمعی را به رهبری و اسوه گی خود برگزینند و با انتخاب چنین اسوه ای، «حجت» بر انتخاب کننده تمام بوده و در پیشگاه خدا در قیامت با خاطری آسوده می تواند اظهار بدارد که خدایا من از کسی پیروی کردم که مورد ستایش پیامبر عظیم الشأن اسلام صلی الله علیه و آله بود.

آری! پیامبر اعظم به عناوین مختلف از جمله با عبارت یادگار خود، علی علیه السلام را در کنار قرآن قرار داده است آنجا که فرمود:

می سپارم؛ و علی برای شما از قرآن برتر است زیرا علی کسی است که معنای قرآن را بیان می کند و مفسر قرآن است.(1)

4. «سَتکونُ بَعدِی فتنهٌ: فَاِذا کَانَ ذلِکَ فَالْزَمُوا عَلِیَّ بْنَ أبی طالِبِ: فَإنَّهُ أوَّلَ مَنْ یَرَانِی، وَ أوَّلَ مَنْ یُصافِحُنی یَوْمَ الْقِیامَةِ، هُوَ الصِّدِّیقُ الْأکْبَرَ وَ هُوَ فَارُوقُ هذِهِ الاُمَّةِ، یُفَرِّقُ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْباطِلِ، وَ هُوَ یَعْسُوبُ الْمُؤْمِنینَ وَالْمَالُ یَعْسُوبُ الْمُنافِقِین»؛

به زودی بعد از من فتنه و آشوب به پا می گردد. در آن زمان علی را رها نکنید و به هر طرف که علی بایستد، با همان طرف باشید. زیرا علی در قیامت کسی است که مرا می بیند و اول کسی است که با من روبوسی می کند علی همان راست کردار بزرگ است. او نقطه امتیاز این امت است و به وسیله علی حق از باطل جدا می شود علی پیشوای بزرگ مؤمنان است در حالی که پول و ثروت همه چیز و پیشوای منافقین است».(1)

«وَ قَدْ رُوی مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدُاللّه ِ بْنِ أَبِی رَافِعْ، عَنْ أبِیه، قال اتیت اباذر بالربذة اودعه، فلما اردت الانصراف، قال لی و لا ناس معی ستکون فتنة، فاتقوا اللّه، و علیکم بالشیخ علی بن أبی طالب، فاتبعوه، فانی سمعت رسول اللّه صلی الله علیه و آله یقول (له انت اوّل من آمن بی، و اوّل من یصافحنی یوم القیامة، و انت الصدیق الاکبر، وانت الفاروق الّذی یفرق بین الحق و الباطل، و انت یعسوب المؤمنین، والمال یعسوب الکافرین، و انت اخی و وزیری، و خیر من اترک بعدی، تقضی دینی و تنجز موعدی».(2)

«أوّل من آمن بی و اوّل من یصافحنی یوم القیامة، و هذا الصدیق

ص: 14

الاکبر، و هذا فاروق هذه الامة یفرق بین الحق و الباطل و هذا یعسوب المؤمنین، والمال یعسوب الظالمین - قاله لعلی. (طب عن سلمان و أبی ذر معا، هق، عد- عن حذیفة».(1)

«عن علی قال: أنا یعسوب المؤمنین و المال یعسوب الظلمة (أبو نعیم) عن أبی مسعر قال: دخلت عَلی عَلیٍ و بین یدیه ذهب فقال: أنا یعسوب المؤمنین و هذا یعسوب المنافقین، و قال: بی یلوذ المؤمنون و بهذا یلوذ المنافقون (أبو نعیم)».(2)

8. قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله لعلی بن ابی طالب علیه السلام: «یا علی أنت صاحب حَوْضِی وَ صَاحِبُ لِوائی وَ مَنْجِزُ عِداتِی وَ حَبِیبُ قلبِی و وارِثُ عِلْمی وَ أنْتَ مُستَوْدَعُ مَوارِیثِ الأنْبِیاءِ وَ أنْتَ أمِینُ اللّه ِ فی أرْضِهِ و أنْتَ حجَّةُ اللّه ِ عَلی بَرِیَّتِهِ و أنتَ رُکْنُ الإیمانِ وَ أنْتَ مِصْبَاحُ الدَّجِی وَ أنْتَ مَنارُ الْهُدی و أنتَ الْعَلَمُ الْمَرْفُوعُ لِأَهْلِ الدُّنْیَا مَنْ تَبِعَکَ نَجی وَ مَنْ تَخَلَّفِ عَنْکُ هَلَکَ وَ أنْتَ الطَّرِیقُ الواضِحِ وَ أَنْتَ الصِّرَاط المُسْتَقِیمِ وَ أَنْتَ قَائِدَ الغُرِّ الُمحَجلین وَ أنْتَ یَعْسُوبُ الْمُؤْمِنین وَ أنْتَ مولی مَن أَنَا مَوْلاَهُ وَ أَنَا مَولَی کلِ مُؤمِنٍ وَ مُؤمِنَةٍ لا یُحِبُّکَ إِلاّ طَاهِرُ الْوِلاَدَةِ و لاَ یَبْغِضُکَ إلاّ خَبیثُ الوِلادَةِ وَ مَا عَرج بِی عزّوجلّ إلَی السَّماءِ قَطَّ وَ کَلَّمَنِی رَبّی إلاّ قَالَ یَا مُحَمّد أقرأ علیاً مِنی السلام و عَرَّفْه أنه إمام أولیائی و نورُ أهل طاعتی، فهنیئا لک هذه الکرامة»؛

علی جان تو سرپرست حوض کوثری و پرچم رهبری امت اسلام به دست توست، تو همان انجام دهنده تعهداتی که من در مکه داشته ام هستی، تو وارث علم منی، تو امانت دار میراث پیامبرانی، تو امین خداوند در زمینی، تو حجت خدا بر بندگان خدایی، تو ستون اصلی ایمانی، تو چراغ هدایت در شب تاریک ابری هستی، تو برج دیدبانی هدایت بشری، تو همان پرچم بر افراشته برای پیشرفت و ترقی همه موجودات دنیایی. هرکس از او پیروی کرد نجات یافته است و هرکس از تو روی گردان شد هلاک گردید. تویی آن راه روشن و تویی آن صراط مستقیم به سوی پیشرفت. تو رهبر همه

ص: 17

الگوهای درخشنده ای، تویی همان پیشوای دینی مردمان، تو مولا و سرپرست همه کسانی هستی که من مولی و سرپرست آن هایم و من هم مولی و سرپرست همه مردان مؤمن و زنان مؤمنه هستم. جز حلال زاده (یا کسی که در پاکی متولد شد) هیچ شخص دیگری تو را دوست نمی دارد و به جز حرام زاده هیچ کس دشمن تو نمی شود، آن گاه که به معراج به سوی آسمان ها رفتم خداوند هیچ سخنی با من نگفت مگر در آن سخن از تو نامی میان آورد و فرمود: سلام مرا به علی برسان و برای مردم روشن کن و بگو که علی پیشوا و مهمترین دوستان خداست و روشنی بخش راه همه روندگان مسیر اطاعت پروردگار است. علی جان این عظمت و بزرگواری گوارایت باد.(1)

حُجَّتِی وَ بَابُ اللّه و بَابِی وَ صَفِیّ اللّه ِ وَ صَفِیّی وَ حَبِیبُ اللّه وَ حَبِیبِی وَ خَلِیلُ اللّه ِ وَ خَلِیلِی وَ سَیْفُ اللّه ِ وَ سَیْفِی وَ هُوَ أَخِی وَ صَاحِبِی وَ وَزِیرِی وَ وَصِیِّی مُحِبَّهُ مُحِبِّی وَ مُبْغِضَهُ مُبْغِضِی وَ وَلِیُّهُ وَلِیِّی وَ عَدُوُّهُ عَدُوِّی وَ حَرْبُهُ حَرْبِی وَ سِلْمُهُ سِلْمِی وَ قَوْلُهُ قَوْلِی وَ أمْرُهُ أمْرِی و زَوجَتُهُ اِبْنَتِی وَ وُلْدُهُ وَلْدِی وَ هُوَ سَیدُ الوَصیین وَ خَیْرُ اُمتی أجمعین»؛

علی بن ابی طالب جانشین خدا در زمین و جانشین من است و حجت خدا در زمین و حجت من بر روی زمین است و دروازه ارتباط با خدا و دروازه ارتباط با من است و برگزیده خداوند و برگزیده من است. و دوست خداوند دوست من است و یار مهربان و صادق (دوست ویژه) خداوند و یار مهربان و صادق (دوست ویژه) من است و شمشیر خدا و شمشیر برنده من است او برادر من و ملازم و همراه من، و وزیر و وصی من است. دوستدار او دوستدار من است، کینه دار از او کینه دار از من است و مددکار و یاری دهنده او مددکار و یاری دهنده من است. جنگ با او جنگ با من است و صلح با او صلح با من است و گفتار او گفتار من است و دستورش دستور من است و همسرش دختر عزیز من است و فرزندان او فرزندان من هستند و او سرور بزرگ همه جانشینان من است و از همه امت من بهتر است.(1)

تأثیرگذار است که برخی از جلوه های اعجاز آن عبارت اند از:

حلال زادگی افرادی که ولایت را نپذیرند بچه هایشان «خبیث الولاده اند» و لذا حلال زادگی را از طریق قبول ولایت می توان کشف کرد.

1. پذیرفته شدن ایمان آدمی در بارگاه الهی

2. دست یابی به حکمت

3. دست یابی به سعادت و گریز از شقاوت

4. تجارت از مهالک

5. مبتلا نشدن به خسران ها

6. دست یابی به غفران الهی (مورد عفو قرار گرفتن برخی از گناهان)

7. عاقبت به خیر شدن و خشنود گشتن

12. قال صلی الله علیه و آله: «اَلنَّظَرُ إِلی علی بن أبی طالب علیه السلام عِبَادَةُ وَ ذِکْرُهُ عِبَادَةُ وَ لاَ یُقْبَلُ إیمانُ عبدٍ إلاّ بِوِلاَیَتِهِ وَ البَرائَةِ مِنْ أعْدائِهِ»؛

نگاه به چهره علی بن ابی طالب عبادت است و بر زبان آوردن نام او عبادت است، و بدون پذیرش ولایت علی و بیزاری جستن از دشمنان علی، خداوند ایمان هیچ کس را نمی پذیرد.(1)

13. قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: «یَا عَلِیّ أنَا مَدِینَةُ الْحِکْمَةِ وَ أنْتَ بَابُها، وَ لَنْ تُؤتَیَ الْمَدِینَةُ إِلاّ مِنْ قِبَلِ الْبَابِ، وَ کَذِبَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یُحِبُّنِی [و هُوَ] یُبْغِضُکَ لِأَنَّکَ مِنّی وَ أنَا مِنْکَ، لَحْمُکَ مِنْ لَحْمِی وَ دَمُکَ مِنْ دَمِی وَ

ص: 22

رُوحِکَ مِنْ رُوحِی، وَ سَرِیرَتِکَ سَرِیرَتِی وَ عَلاَنِیَتُکَ مِنْ عَلاَنِیَتِی، وَ أَنْتَ إِمَامُ اُمَّتِی، وَ خَلِیفَتِی عَلَیْهَا بَعْدِی، سَعِدَ مَنْ أطاعَکَ وَ شَقِیَ مِنْ عَصَاکَ وَ رَبِحَ مَنْ تَوَلاّکَ وَ خَسِرَ مَنْ عَادَاک، وَ فَازَ مَنْ لَزِمَک، وَ هَلَکَ مِنْ فَارَقَکَ مَثَلَکَ وَ مَثَلُ الأَئِمَةِ مِنْ وُلْدِکَ بَعْدِی مَثَلُ سَفِینَةِ نُوحِ مَن رَکِبَها نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرَقَ وَ مَثَلَکُمْ مَثَلُ النُّجُومَ کُلَّمَا غَابَ نَجْمُ طَلَعَ نَجْمُ إِلَی یَوْمَ القِیَامَةِ»؛

علی جان من شهر دانش و حکمت هستم و تو دروازه ورود به آن شهری و هرگز نمی توان وارد شهر شد مگر با عبور از دروازه شهر. دروغ گوست کسی که نسبت به تو کینه دارد امّا مدعی است دوستدار من است. زیرا تو از من می باشی و من از تو هستم. گوشت و خون تو از گوشت و خون من است و روح تو از روح من است و پنهانی های تو (در ارتباط با خدا) همانند رفتار علنی من است تو پیشوای امت من هستی و جانشین من بعد از من در بین امت من هستی. خوشبخت است کسی که مطیع فرمان تو باشد و بدبخت است کسی که از فرمان تو سرپیچی کند، آن کس که ولایت تو را پذیرفت سود کرده است و آن کس که با تو دشمنی کند زیان برده است. هرکس که همواره ملازم رکاب و همراه تو باشد رستگار است. و هر کس از تو جدا شود هلاک شده است. جایگاه تو و امامان یازده گانه از فرزندانت بعد از من...».(1)

ص: 23

14. قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: «أَلا أَدَلَّکُم عَلیَ مَا إِنْ اِسْتَدْلَلْتُمْ بِهِ لَمْ تهلکوا وَ لَمْ تَضِلّوا (لَنْ تَهلکوا و لن تضلوا) قَالوا بلی یا رسول اللّه قال: إنَّ إِمَامَکُمْ وَ وَلِیُّکُمْ عَلی بْنِ أبِی طَالِبِ فَوازِروه وَ نَاصِحُوهُ وَ صَدِّقُوهُ فَإِنَّ جبرائِیلَ أَمَرَنِی بِذلِکَ»؛

آیا مایلید شما را بر چیزی راهنمایی کنم که اگر به آن برسید هرگز گمراه و هلاک نمی گردید. اصحاب عرض کردند: آری ای پیامبر خدا.

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله فرمود: امام و پیشوای شما علی بن ابی طالب است پس در کنارش باشید و به او کمک کنید و او را تصدیق کنید (یا به او خیانت نکنید) البته که برادرم جبرئیل به من دستور داده است این سفارش را به شما داشته باشم.(1)

15. قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: «إِذَا کَانَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یُؤْتِی بِکَ یَا عَلِیّ عَلی نَاقَةٍ مِن نور و عَلی رَأْسِکَ تَاجُ لَهُ أَرْبَعةَ أَرْکَانَ عَلی کُلِّ رُکْنِ ثَلاَثَة أسْطِرُ لاَ إِلهَ إلاَّ اللّه ِ مُحَمَّد رسولِ اللّه ِ عَلی مِفاتِیحُ الجَنَّةِ ثُمَّ وُضِعَ لَکَ کرسیُ یُعْرَفُ بِکَرْسِیِّ الْکِرَامَةِ فَتَقْعُدَ عَلَیهِ یَجْمَعُ لَکَ الأَوَّلُونَ وَ الآخِرونَ فِی صَعیدِ وَاحِدٍ فَتَأْمُرُ بِشیعَتِکَ إِلَی الْجَنَّةِ وَ بِأَعْدَائِکَ إِلَی النّارِ فأنتَ قسیمُ الجَنَّة وَ أَنْتَ قَسیمُ النّار، وَلَقَدْ فاز مَنْ تَوَلاّکَ وَ خَسِرَ مَنْ عَادَاکَ، فَأَنْتَ فِی ذَلِکَ الْیَوْم أَمینُ اللّه ِ وَ حجةُ اللّه ِ الْوَاضِحَةِ وَ صَلَّی اللّه ُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ»؛

هنگامی که قیامت فرا برسد تو را در حالی بر مرکبی از نور سوار وارد

ص: 24

محشر می کنند و تاجی چهار پهلو روی سر، که بر پهلوی آن سه جمله نوشته است. (خدایی جز خدای یکتا نیست، محمد پیامبر خداست، علی ولیّ خداست) و کلیدهای بهشت را به دست تو می دهند سپس تخت و جایگاهی که به جایگاه کرامت معروف است برایت آماده می کنند و تو بر آن جایگاه مستقر می شوی و همه مخلوقات را در یک سطح و به صورت مساوی در برابرت حاضر می کنند و تو دستور می دهی که شیعیانت به سوی بهشت راهنمایی شوند و دشمنانت را به سوی آتش جهنم برانند. علی جان تو تقسیم کننده بهشت و جهنمی، هرکس که ولایت تو را بپذیرد رستگار شده است و هرکس که با تو دشمنی کند زیان دیده است. در آن روز تو از طرف خداوند امین بر همگان و حجت روشن خداوندی. و درود بر محمد و آل پاکش باد.(1)

وَ مَنْ نَظَرَ إلی کِتَابَةٍ مِنْ فَضَائِلِهِ غَفَرَ اللّه ُ لَهُ الذُّنُوبَ الَّتِی اِکْتَسَبَها بِالنَّظَرِ»؛

خداوند نیکو و بلند مرتبه برای برادرم علی بن ابی طالب خصلت ها وفضیلت های فراوانی قرار داده است که جز خدا کسی توان مشخص کردن شمارگان آن را ندارد. و هرکس با اعتقاد و اقرار یک فضیلت از فضیلت های حضرت علی علیه السلام را برای دیگران بیان کند خداوند گناهان و آینده او را می آمرزد گرچه گناهانش در مقیاس، برابر همه زمین و آسمان باشد و هرکس یک فضیلت از فضایل حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام را بنویسد خداوند فرشتگان را مأمور می کند تا آن نوشته باقی است برای نویسنده آن طلب مغفرت کنند.

هرکس به بیان یک فضیلت از فضیلت های حضرت علی علیه السلام گوش فرا دهد خداوند همه گناهانی را که او از طریق گوش انجام داده است می آمرزد. هرکس به نوشته ای که در آن یک فضیلت از فضائل علی بن ابی طالب مکتوب باشد نگاه کند، خداوند همه گناهانی که او از طریق چشم انجام داده است را می آمرزد.(1)

مردن من باشد و در بهشت «عدن» که پروردگارم آماده کرده است ساکن شود، باید بعد از من ولایت و سرپرستی علی را بپذیرد.(1)

هرکس از علی جدا شود همانند این است که از من جدا شده است. هرکس خود را بر علی ترجیح دهد و خود را از علی بهتر بداند همانند این است که خود را بر من ترجیح دهد و بهتر بداند. من در صلح و آرامشم با کسی که با علی در صلح و آرامش باشد و می جنگم با کسی که با علی در جنگ باشد و دوستدار کسی هستم که ولایت علی را بپذیرد و دشمنی دارم با کسی که دشمن علی باشد.(1)

و می گویند ای دوست ؛ ای راهنما؛ ای عبادت کننده، ای هدایتگر، ای هدایت شده، ای جوان، (و در نهایت) ای علی؛ هم اکنون تو و پیروانت بدون این که برای حساب رسی معطل شوند به سوی بهشت حرکت کنید.(1)

22. فقال النبی صلی الله علیه و آله: «إذَا کَانَ یَوْمَ القِیامَةِ یُعطِی اللّه ُ عَلِیاً مِن القوّة مثلَ قوَّةِ جبرئیل، وَ مِنَ النُّور مثل نورِ آدم، وَ مِنَ الْحِلْمِ مِثْلَ حِلمِ رِضوانَ، وَ مِنَ الْجَمالِ مثلِ جَمَالِ یُوسفِ، وَ مِنَ الصَّوْتِ مَا یَدَانِی صَوْتَ دَاود،

و لولا أنْ یَکُونَ دَاودَ خطیباً فی الجَنان، لاَُعْطِیَ مَثلُ صَوْتِهِ، وَ إِنَّ عَلِیاً أَوَّلَ مَنْ یَشْرَبُ مِنَ السَّلسبیل وَ الزَّنْجَبِیل لا یَجوزُ لِعَلِیٍّ قدمُ عَلَی

الصِّرَاط إلاّ وَثْبَتَتْ لَهُ مَکَانِهَا اُخْری، وَ إِنَّ لِعَلیٍّ وَ شِیعَتِهِ مِنَ اللّه ِ مکاناً یَغْبَطَهُ بِهِ الْأَوَّلُون و الآخرون»؛

وقتی قیامت بر پا شود خداوند قدرتی همانند قدرت جبرئیل به حضرت علی علیه السلام عنایت می کند و نوری هم چون نور ساطع از چهره حضرت آدم به علی علیه السلام می دهد و بردباری و حلمی همانند حلم فرشته رضوان به علی علیه السلام می دهد و زیبایی ای هم چون زیبایی حضرت یوسف به حضرت علی علیه السلام می دهد و از صوت خوش صدایی نزدیک به زیبایی صدا و صوت حضرت داوود به حضرت علی علیه السلام می دهد. (البته این که صدایش در درجه مساوی با صوت حضرت داوود نیست به این دلیل است که بهشت برای اشتباه نشدن دو صدا، حضرت علی یک درجه با صوت داوود تفاوت دارد). علی علیه السلام اول

ص: 30

کسی است که از آب سلسبیل(1)

و زنجیل می نوشد هیچ جای پایی از علی بر پل صراط از بین نمی رود مگر این که در عوض آن جای پای دیگری آماده می شود. برای علی و شیعیانش در قیامت جایگاهی است که به خاطر آن جایگاه همه مخلوقات از اولین و آخرین آرزو می کنند که ای کاش مقامی همطراز مقام علی بن ابی طالب داشتند.(2)

من در مورد تو ویژگی هایی را از خدا خواستم و به من عنایت کرد.

1. از خداوند خواستم هنگام صور اسرافیل و برخاستن از خاک در حالی زمین بشکافد و من خاک را از رویم پاک کنم و در محشر حاضر شوم که تو همراه من باشی و خداوند این درخواستم را پذیرفت.

2. از خداوند خواستم در حالی در پای میزان عمل برای حساب پس دادن حاضر شوم که تو همراه من باشی، و خداوند در خواستم را پذیرفت.

3. از خداوند خواستم پرچم من که همان پرچم بزرگ خداست و در بهشت همه رستگاران و نجات یافته ها زیرا آن پرچم جمع می شوند را در دست با کفایت علی قرار دهد و خداوند درخواستم را پذیرفت.

4. از خداوند درخواست کردم که در کنار حوض من، حوض کوثر برای آب دادن به امت من، علی ساقی باشد و خداوند درخواست مرا پذیرفت.

5. از خداوند خواستم که راهنما و ساربان امت من به سوی بهشت علی باشد و خداوند درخواستم را پذیرفت. خدای را ستایش می کنم از این که بر من منت نهاد و این درخواست ها را پذیرفت.(1)

این طریق و کانال می باشد و جز این راهی نیست. آن حضرت فرمود:

24. قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: «یَا عَلِیَّ خَلَقَ اللّه ُ النَّاسَ مِنْ أشْجارِ شَتِّی وَ خلقَنی وَ أَنْتَ مِنْ شَجَرةٍ وَاحدةٍ، أَنَا أَصْلُها وَ أَنْتَ فَرعُها فطوبی لِعَبْدٍ تَمَسَّکَ بِأَصْلِها وَ أَکَلَ مِنْ فرعها»؛

خداوند همه مردمان را از شجره ها و نسل های گوناگون آفرید ولی من و تو را از یک شجره و ریشه خلق کرد. به گونه ای که من اصل آن درختم و تو شاخه آن درختی. پس خوشا به حال کسی که به اهل درخت ایمان بیاورد و از میوه های شاخه درخت بهره ببرد.(1)

علی را یاری کند یاری شده و پیروز است و هرکس که خوار کند خوار شده و ذلیل است، آگاه باشید که حق همیشه و پیوسته با علی و همراه علی است، آگاه باشید که نه تنها حق همراه علی است بلکه حق تابع علی یعنی معیار تشخیص حق است، آگاه باشید و به علی تمایل نشان دهید و به طرف علی بروید.(1)

و در پی آن روحیه سربازان کفر آسیب پذیر گشت به گونه ای که ابوسفیان رهبر فتنه جویان فرمان عقب نشینی را صادر نمود و با ذلت از مدینه راهی مکه گشتند و دیگر نتوانستند آرایش رزمی تهاجمی بگیرند. این پیروزی باعث شد که اسلام نجات یابد و مسلمانان تا روز قیامت مدیون فداکاری امیرمؤمنان می باشند و رسول اعظم اسلام صلی الله علیه و آله درباره این

ضربت تاریخ ساز فرمود:

26. «مَبارَزَةُ عَلِیٍ علیه السلام لِعَمْرِو بْنِ عَبْدَوَدْ یَوْمَ الخندق أَفْضلُ مِنْ عَمَلَ اُمَّتِی إِلی یَومِ القیامة».

نبرد علی با عمرو بن عبدود در روز جنگ خندق فضیلت و عظمتش از عبادت همه امت من (که تا روز قیامت عبادت کنند) برتر و بالاتر است.(1)

در برخی از احادیث آمده است که: «ضربة علی یوم الخندق افضل من عبادة الثقلین».(2)

است که بهشت مشتاق دیدار و چشم انتظار آن ها است. در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده است:

27. «اَلجَنَّةُ تَشْتَاقُ اِلَیْکَ وَ اِلی عَمَّارٍ وَ [اِلی] سَلْمَانَ وَ أبی ذَرِّ وَالمِقْدادِ»؛ بهشت با بی صبری در آرزوی دیدار تو؛ و عمار و سلمان و ابوذر و مقداد است.(1)

کانال کدام حبّ است که می توان به حبّ پیامبر رسید و از کانال کدام دشمنی است که از حبّ پیامبر محروم می شویم؟ در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله می خوانیم:

30. قال: سمعت رسول اللّه صلی الله علیه و آله یقول: «مَنْ أَحَبَّ عَلِیّاً فَقَدْ أَحَبَّنِی، وَ مَنْ أَبْغَضَ عَلِیّاً فَقَدْ أَبْغَضَنِی»؛

هرکس علی را دوست بدارد مرا دوست داشته است و هرکس نسبت به علی کینه داشته باشد همانند این است که نسبت به من کینه ورزیده است.(1)

غرق شد، علی جان هرکس دوستدار شما بود نجات پیدا کرد و هرکس نسبت به شما کینه داشت و دوستی شما را رها کرد در آتش جهنم فرو افتاد.(1)

حضرت فرمود: هرکس علی را بهترین انسان بداند و این مسأله را نپذیرد کافر خواهد بود.

34. قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: «عَلِیُّ خَیْرَ الْبَشَرِ مَنْ أبی فَقَدْ کَفَرَ»؛

علی بهترین افراد از نسل بشر است و هرکس این را انکار کند کافر گردیده است.(1)

حق هیچ کسی جز «علی بن ابی طالب علیه السلام» چنین مطلبی از زبان رسول خدا صلی الله علیه و آله جاری نشده است و رسول اعظم صلی الله علیه و آلهاین خبر را بسیار حساب شده به امت داد تا در زندگی خود پیرو چه کسی باشند آن حضرت فرمود:

36. قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: «ما مَرَرْتُ بِسَماءٍ إِلاّ وَجَدْتُ اَهْلَها مُشْتَاقُونَ إِلَی عَلِیّ بن أبی طالب علیه السلام وَ ما فِی الْجَنّة نَبِیُّ إِلاّ وَ هُوَ مُشْتَاقُ إِلی عَلِیِّ

بن أبِی طَالِب علیه السلام»؛

در هنگامی که به معراج رفتم در هیچ آسمانی گشت نزدم، مگر این که یافتم همه اهل آن آسمان مشتاقانه در انتظار دیدار علی هستند و در بهشت هیچ پیامبری را ندیدم مگر این که احوال علی را می پرسید و مشتاقانه در انتظار دیدار علی بود.(1)

أنَّ اللّه تعالی - جَعَلَ ذُرّیّة مُحَمَّدٍ مِنْ صَلْبِ عَلِیٍّ»؛

خداوند فرزندان (نوه ها و نبیره ها) هر پیامبری را از نسل و صلب خودشان قرار داده بود اما فرزندان (نوه و نبیره ها) محمد را از صلب و نسل علی و فاطمه قرار داده است.(1)

بِزینَةِ أَحَبُّ إِلَی تعالی مِنها، هِیَ زِینَةُ الأبْرار عنداللّه عزوجل الزُّهدُ فِی الدُّنْیَا فَجَعَلَکَ لاَ تَرْزَأُ مِنْهَا شیئا وَ لاَ تَرْزَأُ الدُّنیا مِنْکَ شَیْئا وَ وَهَبَ لَکَ حُبَّ الْمَساکین فَجَعَلَکَ تَرْضی بِهِمْ أَتْبَاعَاً وَ یَرْضَونَ بِکَ إمَاما»؛

خداوند به تو زینتی داد که دوست داشتنی تر از این زینت را به هیچ یک از بندگانش نداد و آن همان زینت خوبان در نزد پروردگار؛ یعنی زهد و پارسایی در دنیا است. علی جان خداوند تو را آن گونه قرار داد که هیچ چشم داشتی به مال دنیا ندادی و دنیا هم نمی تواند ذرهّ ای از وجود تو را به خودش متعلق کند، خداوند به تو علاقه و محبت به مستمندان را عنایت کرد و تو را آن گونه قرار داد که پیروانت از تو و تو از آنها راضی هستی و آنان هم به داشتن پیشوایی چون تو خشنودند.(1)

ولای مرتضی علی، چه ها کند چه ها کند

در جنان بسته را به روی خلق وا کند

نماز بی ولای او عبادتی است بی وضو

به دشمن علی بگو، نماز خود قضا کند

در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله می خوانیم:

43. قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: «اَوَّلَ مَنْ اِتَّخَذَ عَلیّ ابن أبی طالب اَخا مِنْ أَهْلِ السَّمَاءِ حَمَلَةُ الْعَرْشِ ثُمَّ رِضوانٌ خَازِنُ الجِنَان ثُمَّ مَلَکُ الْمَوْتِ، وَ انَّ مَلَکُ الْمَوْتِ یَتَرَحَّمُ عَلَی مُحِبِّی عَلِی ابن أبی طالب علیه السلام کَمَا یَتَرَحَّمُ عَلَی الانْبِیاءِ وَ لَوْ أَنَّ عَبْداً عَبْدَاللّه َ اَلْفَ عام مِنْ بَعْدِ اَلْفِ عَامٍ بَیْنَ الرکنِ وَالْمَقام ثُمَّ لَقَی اللّه َ مُبْغِضاً لِعَلِیٍّ لأَکَبَّهُ اللّه ُ یَوم القیامة عَلَی مِنخَرَیْهِ فِی النار»؛

اولین فرشتگان آسمانی که علی بن ابی طالب را به عنوان برادر خود انتخاب کردند حاملان عرش خدا بودند. پس از آنان رضوان خزانه دار بهشت، علی را به عنوان برادر خود انتخاب کرد و پس از آن ملک الموت عزرائیل، علی را به عنوان برادر خود انتخاب کرد. البته عزرائیل با دوستان علی در هنگام جان کندن با ترحم برخورد می کند. او جان پیامبران الهی را نیز با ترحم می ستاند. و اگر بنده ای از بندگان خدا هزار سال ما بین رکن و مقام ابراهیم نماز بخواند و دوباره همان هزار سال را در همان مکان تکرار کند و بعد در حالی که نسبت به علی کینه در دل دارد بمیرد روز قیامت

ص: 47

خداوند او را با کشیدن سوراخ بینی در آتش جهنم خواهد افکند.(1)

44. قال النبی صلی الله علیه و آله: «مَنْ أَحَبَّ عَلیا قَبِلَ اللّه منه صلاتَهُ وَ صِیَامَهُ وَقِیَامَهُ وَاسْتَجاب دعاءَهُ»؛

هر کس علی را دوست بدارد خداوند نماز و روزه و عبادات شبانه (نافله شب) او را قبول می کند و دعاهایش را مستجاب می نماید.(2)

قال: «نَعَم، قُلت: وَ ما هُوَ؟ قال: حُبّ علیّ بن أَبِی طالِب»؛

ابن عباس گوید از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پرسیدم آیا هیچ گونه جواز آزادی از آتش جهنم برای گناهکاران وجود دارد؟ پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله فرمود: بلی، عرض کردم آن جواز آزادی چیست؟ پیامبر اعظم صلی الله علیه و آلهفرمود: دوستی علی بن ابی طالب جواز آزادی از آتش جهنم است.(1)

50. قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: «حُبُّ عَلِی بن أبی طالب یَأْکُلُ السَّیِّئآت کَما تَأْکُلُ النَّارُ الحَطَبَ»؛

دوستی با علی بن ابی طالب گناهان را نابود می کند و از بین می برد همان گونه که آتش هیزم را نابود کرده و به خاکستر تبدیل می کند.(2)

51. قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: «یَا عَلِی طوبی لِمَنْ أَحَبَّکَ وَ صَدَّقَ بِکَ وَ وَیلٌ لِمَنْ أَبْغَضَکَ وَکَذَّبَ بِکَ یا علی مُحِبُّوکَ مَعْروفون فِی السَّمَاءِ السَابِعَةِ،

وَالأرضِ السَّابِعَةِ السُّفْلی و مَا بَیْن ذلک. هُمْ أَهْلَ الیَقِینِ وَالْوَرَعِ،

وَالسَّمْتِ الحَسَنِ وَالتَّوَاضُعِ للّه ِِ تعالی خَاشِعَةً أبْصارُهُم وَجِلَةً قُلُوبُهُمْ

لِذِکْرِ اللّه ِ، وَقَدْ عَرَفُوا حَقَّ وِلاَیَتِکَ، وَأَلْسِنَتُهُمْ ناطِقَةٌ بِفَضْلِکَ وَأَعْیُنهُم ساکِبَةٌ تَحَنُّنا عَلَیْکَ وَ عَلی الأَئمة مِنْ وُلْدِکَ، یَدِینُونَ اللّه َ بِمَا أَمْرَهُمْ بِهِ فِی کِتَابِهِ وَجَاءَهُمْ بِهِ الْبُرْهَانِ مِنْ سُنَّةِ نَبِیِّه، عَامِلُونَ بِمَا یَأْمُرُهُمْ بِهِ اُولُو

ص: 51

ألأمْرِ مِنْهُمْ، مُتَواصِلُونَ غَیْرَ مُتَقَاطِعِینَ، مُتَحَابّون غیرُ مُتَباغِضِینِ إنّ المَلاَئِکَةَ لِتَصَلِّی علَیَهْمِ وَتُؤَمِّنُ عَلی دُعَائِهِمْ وَتَسْتَغْفِرُ لِلمُذْنِبِ مِنْهم،

وَتَشْهَدُ حَضْرَتَهُ وَ تَسْتَوْحِشُ لِفَقْدِهِ إِلی یَوْمِ القِیامَةِ»؛

خوشا به حال کسی که تو را دوست بدارد و تو را تصدیق کند و وای به حال کسی که از تو کینه در دل داشته باشد و تو را تکذیب کند علی جان دوستداران تو در آسمان هفتم و در طبقه هفتم زیرین زمین و ما بین این طبقات به خوبی و دوستی با تو شناخته شده اند آنان اهل یقین به خدا و اهل پارسایی هستند. در مسیر دین، راه و رسم نیکو دارند و در برابر خدا فروتن و متواضع هستند و چشمانشان از ترس اشکبار است و دل هایشان از عظمت خدا هراسان برای ذکر خداست آنان آن گونه که شایسته است حق سرپرستی تو را شناختند، و زبان های آنان همواره در حال بیان فضایل توست و چشمانشان از عشق به تو و امامان بعد از تو اشک شوق دارد. همان گونه خداوند در قرآن به آنان دستور داده است از سنت پیامبرشان به آنان رسیده است دینداری می کند به همه دستورات اولو الامر و امامان معصوم و پیشوایان به نحو شایسته عمل می کنند همواره در صدد وصل و اتحاد و اتفاقند و از تفرقه و اختلاف گریزانند. اهل دوستی هستند و از کینه ورزی دوری می کنند. فرشتگان بر آنان درود می فرستند و هرگاه آنان در درگاه خداوند دست به دعا بردارند فرشتگان آمین می گویند و فرشتگان همواره برای آن دسته از دوستدارانت که اهل گناه و معصیت باشند

ص: 52

استغفار می کنند و از خدا برای آنان طلب آمرزش می نمایند. در تشییع جنازه آنان حاضر می شوند و تا قیامت از فقدان هر یک از دوستدارانت در دلهره و هراسند.(1)

52. قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: «لَوْ اِجْتَمَعَ النّاسُ عَلی حُبِّ عَلِی بن أبی طَالب لَما خَلَقُ اللّه ُ النارَ»؛

اگر همه افراد بشر دوستدار علی بن ابی طالب می شدند، خداوند هرگز آتش جهنم را نمی آفرید.(2)

55. و قال صلی الله علیه و آله: «یَا علی مَنْ سَبَّکَ فَقَدْ سَبَّنِی وَ مَنْ سَبَّنِی فَقَدْ سَبَّ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ وَمَنْ سَبَّ اللّه َ أَکَبَّهُ اللّه ُ علی مِنْحَزَیْهِ فِی النار»؛

علی جان، هرکس به تو دشنام دهد، همانند این است که به من دشنام داده است و هرکس به من دشنام دهد، همانند این است که به خداوند ناسزا بگوید و دشنام دهد و هرکس به خداوند ناسزا بگوید و دشنام دهد، خداوند او را به صورت و بینی در آتش جهنم می افکند.(1)

56. قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: «یَا أیُّهَا النَّاسُ مَنْ اذّی عَلِیّا بُعِثَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَهُودِیّا أوْ نَصْرَانِیّا»؛

ای گروه مردمان هرکس به علی آزار برساند، خداوند او را در روز قیامت در صف یهودی یا نصرانی (مسیحی) محشور خواهد کرد».(2)

کَافِرٌ فِی النَّارِ»؛ خداوند به من وعده و تعهّد داده است که هرکس بر علیه علی علیه السلام قیام کند و بر او بشورد، کافر محسوب شده و جایگاهش در آتش جهنم باشد.(1)

ص: 58

10. بحارالانوار، محمد باقر مجلسی، (1111 ه)، مؤسسة الوفاء، بیروت، چاپ دوم، 1403 ه.ق.

11. بشارة المصطفی، عماد الدین محمد بن علی طبری، (525 ه)، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، چاپ أوّل، 1420 ه.ق.

12. تاریخ بغداد: خطیب بغدادی، (643 ه)، دار الکتب العلمیة، بیروت، چاپ اوّل، 1417 ه.ق.

13. تحف العقول: ابن شعبة حرّانی، (قرن 4 هجری)، موسسة النشر الاسلامی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، 1404 ه.ق.

14. تذکرة الخواص، سبط ابن الجوزی، مکتبة نینوی الحدیثة، تهران.

15. ترجمة الامام العلی علیه السلام من تاریخ دمشق، ابوالقاسم علی بن الحسن بن هبة اللّه شافعی معروف به ابن عساکر، (571 ه.ق) مؤسسة المحمودی، بیروت، چاپ اوّل.

16. تفسیر البرهان، سید هاشم بحرانی، (1107 ه.ق)، بنیاد بعثت، قم.

17. تفسیر الدر المنثور، جلال الدین سیوطی (911 ه.ق) دارالمعرفة، بیروت، چاپ أوّل، 1365 ه.ق.

18. تفسیر العیاشی: محمد بن مسعود عیاشی، (320 ه.ق)، المکتبة الاسلامیة، تهران.

19. جامع الاخبار: محمد بن محمد شعیری سبزواری، (قرن 7 ه.ق)، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، چاپ اول، 1414 ه.ق.

ص: 60

20. جواهر المطالب، محمد بن أحمد دمشقی باعونی (871 ه.ق) مجمع إحیاء الثقافة الاسلامیة، قم، چاپ أوّل، 1415 ه.ق.

21. حلیة الابرار، سید هاشم بحرانی، (1107 ه.ق)، بنیاد معارف اسلامی، قم، چاپ أوّل، 1411 ه.ق.

22. حلیة الأولیاء، أبو نعیم اصفهانی، (430 ه.ق).

23. خصائص الائمة، شریف رضی، (406 ه.ق)، مجمع البحوث الاسلامیة، مشهد، 1406 ه.ق.

24. خصائص أمیر المؤمنین علیه السلام، أحمد بن شعیب نسائی، (303 ه.ق)، مکتبة نینوی الحدیثه، تهران.

25. الخصال، شیخ صدوق، (381 ه.ق)، جامعه مدرسین حوزه علمیه، قم، 1403 ه.ق.

26. ذخائر العقبی، محب الدین طبری، (694 ه.ق) مکتبة القدسی، مصر، 1356 ه.ق.

27. سنن ابن ماجه، محمد بن یزید قزوینی، (275 ه.ق)، دارالفکر، بیروت.

28. سنن الترمذی: محمّد بن عیسی بن سوره ترمذی، (279 ه.ق)، دارالفکر، بیروت، 1403 ه.ق.

29. السیرة النبویة، عبدالملک بن هشام بن ایوب حمیری، (218 ه.ق)، مکتبة محمد علی صبیح، مصر، 1383 ه.ق.

30. شرح نهج البلاغه: ابن ابی الحدید معتزلی، (656 ه.ق)، داراحیاء الکتب العربیة، بیروت، چاپ اوّل، 1378 ه.ق.

ص: 61

31. شواهد التنزیل، عبیداللّه بن أحمد، معروف به حاکم حسکانی، (قرن پنجم ه.ق)، مجمع احیاء الثقافة الاسلامیة، تهران، چاپ اوّل، 1411 ه.ق.

32. صحیح البخاری، محمد بن اسماعیل بخاری، (256 ه.ق)، دارالفکر، بیروت، 1401 ه.ق.

33. صحیح مسلم، مسلم بن الحجاج نیشابوری، (261 ه.ق) دارالفکر، بیروت.

34. الطرائف، سید ابن طاووس، (664 ه.ق)، مطبعة الخیام، قم، چاپ اوّل، 1371 ه.ش.

35. عوالی اللئالی: ابن ابی جمهور احسائی، (880 ه.ق)، مطبعة سید الشهداء علیه السلام، قم، چاپ اوّل، 1403 ه.ق.

36. عیون اخبار الرضا علیه السلام: شیخ صدوق، (381 ه.ق)، مؤسسة الاعلمی، بیروت، چاپ اوّل، 1404 ه.ق.

37. فرائد السمطین، ابراهیم بن محمد بن المؤید حموینی، (722 ه.ق) مؤسسة المحمودی، بیروت، چاپ أوّل.

38. الکافی: محمد بن یعقوب کلینی رازی، (329 ه)، دار الکتب الاسلامیة، تهران، چاپ سوم، 1388 ه.ق.

39. کشف الغمة: علی بن عیسی اربلی، (687 ه.ق)، دار الکتاب الاسلامی، بیروت، چاپ اوّل، 1401 ه.ق.

40. کشف الیقین، الحسن بن یوسف بن المطهر، علاّمه حلی، (726 ه.ق) تحقیق حسین درگاهی، 1411 ه.ق تهران.

ص: 62

41. کفایة الطالب، محمد بن یوسف قرشی گنجی، (658 ه.ق) المکتبة الحیدریة، نجف أشرف.

42. کمال الدین، شیخ صدوق، (381 ه.ق) مؤسسه النشر الاسلامی، قم، 1405 ه.ق.

43. کنزالعمال، متقی هندی، (975ه.ق) مؤسسه الرسالة، بیروت، 1409ه.ق.

44. کنز الفوائد، ابوالفتح محمد بن علی کراجکی، (449 ه.ق) مکتبة المصطفوی، قم، چاپ دوم، 1410 ه.ق.

45. لسان المیزان، ابن حجر عسقلانی، (852 ه.ق)، مؤسسة الاعلمی، بیروت، چاپ دوم، 1390 ه.ق.

46. المحاسن، احمد بن محمد بن خالد برقی، (274 ه.ق)، دارالکتب الاسلامیه، تهران.

47. مختصر تاریخ دمشق، ابوالفضل جمال الدین محمد بن مکرم ابن منظور افریقی، (711 ه.ق) دار الفکر، بیروت، 1414 ه.ق.

48. مروج الذهب، علی بن الحسین بن علی مسعودی، (345 ه.ق)، دارالهجرة، قم.

49. مستدرک علی الصحیحین، محمدبن محمدحاکم نیشابوری، (405ه.ق) دارالمعرفة، بیروت، 1406 ه.ق.

50. المسترشد، محمد بن جریر بن رستم طبری، (310 ه.ق)، مؤسسه الثقافه الاسلامیه، قم، چاپ اوّل.

51. مسند أحمد، أحمد بن حنبل، (241 ه.ق) دار صادر، بیروت.

ص: 63

52. المعیار والموازنة، ابو جعفر محمد بن عبداللّه اسکافی، (220 ه.ق) تحقیق شیخ محمّد باقر محمودی، قم.

53. المناقب، الموفق بن أحمد بن محمد مکی خوارزمی، (568 ه.ق) مؤسسة النشر الاسلامی، قم، چاپ دوم، 1411 ه.ق.

54. مناقب ابن شهر آشوب، محمد بن علی بن شهر آشوب، (588 ه.ق) المطبعة الحیدریة، نجف اشرف، 1376 ه.ق.

55. نهایه العقول

56. وسائل الشیعة: حرّ عاملی، (1104 ه.ق)، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، چاپ دوم، 1414 ه.ق.

57. واقعه صفین، نصر بن مزاحم منقری، (212 ه.ق)، المؤسسة العربیة الحدیثه، بیروت، چاپ دوم، 1382 ه.ق.

58. ینابیع المودة، سلیمان بن ابراهیم قندوری حنفی، (1294 ه.ق)، داراسوه، چاپ اوّل، 1416 ه.ق.

ص: 64