سلسله درس های حضرت آیت ا... حاج شیخ عباس ایزدی

تحقیق و تدوین: محمد علی خزائلی

ص:2

ص:3

تفسیر آیات قیام و زندگی عبرت آموز حضرت موسی علیه السلام

عباس ایزدی

تحقیق و تدوین: محمد علی خزائلی

ص:4

تولّد حضرت موسی علیه السلام 42

داستان حضرت موسی علیه السلام 43

ایجاد تفرقه 44

تبعیض و گروه بندی 44

فرق تفاوت و تبعیض 45

برتری جوئی فرعون و استضعاف مردم 47

افساد، به هم زدن نظم جامعه 48

قدر ناشناسی دنیا 50

پیروزی مستضعفان 51

فصل دوم

* درس سوم 55

اراده خداوند، حاکمیت مستضعفان 55

قوای مشترک انسان و حیوان 57

وجدان (نفس سرزنش گر) 59

غلبه ی معنویات 60

* درس چهارم 63

غلبه معنویات بر جسمانیت 63

غلبه طالوت بر لشگر جالوت 64

برتری فکر مطلق بر فکر شخصی 68

عملی شدن تدریجی وعده ی حق 69

* درس پنجم 73

زمین ارث صالحان 73

ص:6

خوبیها اثر انبیاء 75

قانون واحد ملاک امت واحد 76

خداوند دلها را آماده پذیرش حق می کند 77

وجدان (نفس لوامه) شعبه ای از روح 77

* درس ششم 81

غلبه دین توحیدی و قانون الهی 81

ضرب المثل برای بهانه های بنی اسرائیلی 85

نقش انبیاء بذر افشانی خوبی ها 86

تفاوت انبیاء و مخترعان 86

* درس هفتم 91

علم، ویژه ی انسان 91

گفت و گوی گربه و پلنگ 92

غرائز نامنتهای انسان و پوشش دینی و عدالت خواهی 93

اقسام وحدت (حقیقی، اعتباری، صناعی و فرهنگی) 94

وحدت فرهنگی جامعه ی اسلامی 95

ملاک برتری و فضیلت در اسلام 96

تقوا ملاک برتری 97

بینش صحیح ملاک امتیاز جامعه ها 98

قانون خوب کدام است؟ 99

* درس هشتم 101

وحدت فرهنگی، وحدت جامعه اسلامی 101

عقیده صحیح ملاک امت برتر 102

توحید دعوت جهانی پیامبر 104

ص:7

پیروزی حق بر باطل و هماهنگی دستگاه هستی باحق 106

وجدان، قاضی عادل 108

فصل سوم

* درس نهم 111

به فرزندی گرفتن موسی علیه السلام 111

داستان موسی نمونه ای از امداداهای غیبی 116

جهان اسباب و مسببّات 117

عدو شود سبب خیر اگر خدا خواهد 119

* درس دهم 121

بازگشت موسی علیه السلام به آغوش مادر 121

آفت غرور و رفیق مغرور 123

اراده ی خداوند و امدادهای غیبی 125

فصل چهارم

* درس یازدهم 129

مقام علم و فرمانروائی موسی علیه السلام 129

بازگشت نتیجه ی اعمال 130

مقام نبوت پاداش زحمات حضرت موسی علیه السلام 132

علم تعبیر خواب پاداش تقوای ابن سیرین و موسی علیه السلام 133

جزای خودداری از انفاق 135

* درس دوازدهم 139

ص:8

توحید حضرت موسی علیه السلام قبل از نبوت 139

درگیری حضرت موسی علیه السلام با ظلم و تجاوز 140

قصّه ی دعوا (چنگ بهم زدن و پنهان شدن خوبیها و زیبائیها) 142

توحید پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم قبل از نبوت 143

ارزش ایمان علی علیه السلام در کودکی 144

مسئولیت سنگین و تواضع انبیاء 146

فصل پنجم

* درس سیزدهم 151

نشانه های ظالم در کلام امیرالمؤمنین علیه السلام 152

علامت اول ظالم، ظلم به مافوق 152

علامت دوّم ظالم، اهانت و برتری به زیردستان 153

علامت سوّم ظالم، کمک به ظلم 154

درخواست استفاده از نعمت در راه خدا 154

کمک خواستن سبطی و فاش شدن قتل مرد فرعونی 155

توسل به خدا، جلالت اولیاءالله 157

ورود حضرت موسی علیه السلام به مدین و آشنائی با حضرت شعیب علیه السلام 158

آب کشیدن حضرت موسی علیه السلام و عفت دختران شعیب 159

نیرومند و امانت داری دو ویژگی موسی علیه السلام 161

پیشنهاد ازدواج به حضرت موسی علیه السلام 161

* درس چهاردهم 163

ربوبیت خداوند و مقام پیامبری حضرت موسی علیه السلام 163

دو معجزه حضرت موسی علیه السلام 166

معجزه چیست و دلیل آن کدام است؟ 167

ص:9

خداوند قادر بر ممکنات است 168

تولّد حضرت عیسی علیه السلام 170

* درس پانزدهم 173

چرا انبیاء معجزه می آورند؟ 174

انبیاء برای چه مطالبی معجزه می آورند؟ 174

امامت و نبّوت از مراتب کمال بشریت 179

هر بشری نمی تواند پیامبر باشدت 180

* درس شانزدهم 183

مأموریت موسی علیه السلام و درخواست وزیر 183

گفتگوی موسی و فرعون 185

معرفی خداوندتوسط موسی علیه السلام 187

عقل محدود به ذات نامحدود پی نمی برد 188

امتیاز انسان از موجودات 189

* درس هفدهم 193

مأموریت حضرت موسی علیه السلام 193

زمامداران فاسد منشاء فساد جامعه 194

تقصیر مستضعفان 195

خود داری از خشونت در تربیت 197

مبارزه با فرعون و نجات بنی اسرائیل 198

بت پرستی بنی اسرائیل و ادعای خدائی فرعون 199

* درس هیجدهم 205

فلسفه ی تکرار سرگذشت های قرآن 205

ص:10

نبوت مقام عالی بشریت 206

مخالفت فرعون با حضرت موسی علیه السلام 208

وعده حضرت موسی با فرعون 209

خیرخواهی صفت خوب انبیاء 210

احترام ساحران به حضرت موسی علیه السلام 212

سحر در قوّه ی خیال 213

مقابله علی علیه السلام با عمرو بن عبدود در جنگ احزاب 214

* درس نوزدهم 217

جمع کردن ساحران 217

قضاوت درباره ی خوبی و بدی اعمال و اشخاص فقط با خداست 219

* درس بیستم 223

تهمت ساحر و کذّاب به حضرت موسی علیه السلام 223

مؤمن آل فرعون 225

* درس بیست و یکم 231

برتری جوئی فرعون 231

جهالت و بی خبری عامل سلطه 233

* درس بیست و دوّم 237

استجابت دعای حضرت موسی علیه السلام 237

تاج و تخت سلاطین از اشک چشم یتیمان 238

فقر و تهی دستی نباید عامل تحقیر شود 241

ارزش انسان به علم و معنویت 242

توجه و عنایت به فقر 243

ص:11

فصل ششم

* درس بیست و سوّم 247

عمل صالح و تقوا عامل تقرب بیشتر به خدا 247

حکومت و فرمانروائی ذاتی مخصوص خداوند 248

فرمانروائی و حکومت خداوند در پرتو مالکیت حقیقی 248

اعطاء سمت فرمانروائی به پیامبران توسط خداوند 249

مقام و منزلت ما نزد خداوند 251

* درس بیست و چهارم 253

انتخاب طالوت به فرماندهی و بهانه ی بنی اسرائیل 253

حکومت تنظیم اراده ها است 255

جهات پنج گانه محدودیت خواسته ها و آزادی 257

* درس بیست و پنجم 261

حکومت و آزادی 261

محدودیت از ناحیه جامعه 262

آینده نگری محدود کننده ی آزادی مطلق 263

نظارت خداوند عامل محدودیت آزادی انسان 264

* درس بیست و ششم 267

حکومت عادله ناظر بر اراده ی جامعه 267

گوش و دل سپردن به موعظه 270

ص:12

* درس بیست و هفتم 273

ادب، زمینه ی هدایت ساحران 273

وحی نوعی تفهیم است 274

ساحران در مقابل عظمت حق به سجده افتادند 275

چند نکته اخلاقی 276

توبه فضیل بن ایاز 277

داستان بشر حافی 277

قضاوت خوبی و بدی اشخاص با خدا است 278

کارهای قبلی ها را خراب جلوه ندهیم 279

* درس بیست و هشتم 283

سحر و خطای باصره 283

ترس موسی از غلبه جاهلان و دولت گمراهی 285

شکست و پیروزی صحنه های امتحان 286

بی حقیقت رسوا خواهد شد 289

موعظه: کار امروز را به فردا نینداز 290

* درس بیست و نهم 293

ایمان ساحران و تهدید فرعون 293

نکات اخلاقی: 294

1 - ظاهر اشخاص ملاک خوبی و بدی نیست 294

2 - ساحران فرعون و جرقّه معرفت 295

3 - هر چیز به جنس خود تمایل دارد 296

4 - راه تسلیم و معرفت الهی 298

ص:13

* درس سی ام 301

معنای اسلام و تسلیم 301

فلسفه و روحیه ی خوش بینی 303

تسلیم و رضا 304

مردن از بین رفتن نیست 305

* درس سی و یکم 307

حاشیه نشین ها و مشاوران حکومت 307

هدایت ساحران 309

به کارگیری نعمت در کمک به مظلوم 310

توجیهِ ظلم، منطق دستگاه ظالم 311

* درس سی و دوّم 315

انواع مالکیّت 315

زندگی اجتماعی چیست؟ 316

افزایش احتیاجات در پرتو پیشرفت علم 317

اجتماعی بودن انسان 318

مالکیت حقیقی خداوند 319

کِبر و کوچک شمردن گناهان 319

* درس سی و سوّم 323

شکایت بنی اسرائیل و دستور موسی علیه السلام به صبر 323

خوف و فتنه فرعون 324

جنگ تا رفع فتنه یعنی چه؟ 325

جنگ تا رفع فتنه یعنی رفع موانع خداپرستی نه کشور گشائی 326

ص:14

توکل برخدا نه به اسباب ظاهری 328

توکل حضرت موسی علیه السلام 330

فصل هفتم

* درس سی و چهارم 335

گرفتاریها، درس عبرت برای بنی اسرائیل 335

فال بد به آمدن پیامبر 336

سرنوشت بد انسان به دست خود اوست 337

گفتگوی گرگ و بره 341

چرا دین اکراه بردار نیست؟ 341

* درس سی و پنجم 343

توکل قوم موسی 343

آزمایش الهی چیست؟ 344

به بندگان خدا به کوچکی نگاه نکن 345

آزمایش افراد با یکدیگر 345

همه پیش آمدها امتحان است 346

تغییر قبله و امتحان مسلمانان 347

* درس سی و ششم 351

خشم و غضب وسیله ی امتحان 351

هدایت و امتحان خدا به چه معنی است 353

امتحان الهی چیست؟ 355

* درس سی و هفتم 357

ص:15

حوادث و دستورات الهی سبب امتحان الهی 357

تربیت و به کمال رساندن خداوند 358

صنعت گر از طبیعت نقشه می گیرد 359

* درس سی و هشتم 361

آزمایش الهی برای چیست؟ 361

ثواب و عقاب بر عمل است نه خوبی و بدی 362

امتحان برای ظاهر شدن باطن است 363

* درس سی و نهم 367

نتایج امتحان الهی 367

علم در مقام ذات و فعل 371

* درس چهلم 373

نتیجه ی آزمایشهای الهی 373

تأثیر متقابل بین اعتقاد و عمل 375

محق، اثر سوّم امتحان الهی 376

* درس چهل و یکم 377

تمییز خوب و بد نتیجه امتحان الهی 377

صلح حدیبیّه 378

چه چیزی مانع شد حضرت علی از حق خود دفاع نکند 380

* درس چهل و دوّم 383

وحی و معجزه 384

درخواست و نفرین حضرت موسی علیه السلام 385

ص:16

سخت دلی نتیجه ی گناه 386

اجابت دعای موسی و هارون علیه السلام 386

عوام فریبی فرعون 387

* درس چهل و سوّم 389

تربیت و مجازات ثمره ی بلاها 389

انتقام بشری و الهی 393

خوی الهی و حیوانی انسان 393

عذابهای تأدیبی 394

خشم خداوند به چه معنی است؟ 396

همبستگی اهل ایمان و تقویت یکدیگر 397

ترغیب به نیکی 398

فصل هشتم

* درس چهل و چهارم 403

مراحل زندگی حضرت موسی علیه السلام 403

مأموریت حضرت موسی علیه السلام 404

پیامبران طبیبان در گردش 405

پیامبران به باطن انسان ها می نگرند 407

حکومت پیامبران و ولایت فقیه 408

* درس چهل و پنجم 411

پیاده کردن احکام تدریجی اسلام 411

ابلاغ تدریجی حرمت شراب 412

نجات سبکباران 414

ص:17

سلمان و نجات سبکباران 415

* درس چهل و ششم 417

بنی اسرائیل و عذابهای الهی 417

انتقام، مقتضای عدالت خداوند 418

معاد، اقتضای عدالت خداوند 419

سئوالهای خداوند برای اقرار گرفتن است 420

وجدان بیدار بهترین قاضی 420

فلسفه معاد در ثواب و عتاب 423

خداوند شاهد و حاکم است 424

* درس چهل و هفتم 427

خروج موسی از مصر و جمع آوری نیرو توسط فرعون 427

عامل خشم فرعون 428

غرق شدن فرعونیان و نابودی زندگی آنها 429

سرنوشت اموال و گنج های فرعونیان 431

دریائی که فرعونیان در آن غرق شدند 431

توکل و روحیه ی توحیدی موسی علیه السلام 433

هدایت انبیاء از راه وحی 434

فهرست اهمّ منابع و مآخذ 437

ص:18

این همه فیلسوف و متکلم و عارف در طول تاریخ آمده اند و همه ریزه خوار سفره قرآن بوده و هستند و همه در برابر آن سر تعظیم فرود آورده اند.

پژوهشکده علوم و معارف قرآنی علامه طباطبائی رحمه الله با فضل و عنایت خداوند متعال و با استعانت از حضرت ولی عصر علیه السلام و در پرتو کرامات حضرت فاطمه معصومه علیها السلام که با هدف جذب محققان، مولفان و مترجمان و صاحب نظران در زمینه های مختلف علوم و معارف قرآنی جهت استفاده از ظرفیت های موجود انقلاب شکوهمند جمهوری اسلامی به منظور پژوهش و تحقیق در علوم قرآنی، ترویج و تبیین معارف والای قرآن کریم، تدوین کتب و پژوهش های علمی و تحقیقی و تربیت محققان و مدرسان در حوزه های مختلف علوم قرآنی توسط آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه علیها السلام در سال 1388 تأسیس گردید و پژوهش های روز آمد را وجهه همّت خود قرار داده است.

پژوهشکده

علوم و معارف قرآنی علامه طباطبائی رحمه الله

ص:20

آن عالم بزرگوار و متعهد در سال 1338 با ارمغان ارجمندی از علم، تقوا و اخلاص، به انگیزه خدمت، به زادگاه خود، نجف آباد بازگشت و تا پایان عمر، به تدریس و تعلیم و ارشاد اشتغال داشت.

استاد مجاهد در این ایام طولانی و پر زحمت و مخاطره با متانت و شجاعت و شوقِ خدمت، در غمها و شادی های مردم شریک بود و همراه آنان در مبارزات اسلامی علیه حکومت جبّار پهلوی شرکت داشت و بارها به زندان و تبعید به شهر زابل افتاد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز در متن حوادث به ویژه در جریان جنگ تحمیلی رژیم بعثی عراق حضور فعّال داشت تا جایی که بارها با لباس رزم در میادین نبرد حق علیه باطل به تشویق و ترغیب رزمندگان پرداخت. فرزند عزیز خود، حجت الاسلام احمد ایزدی را در جبهه های جنگ تقدیم اسلام و انقلاب نمود و هنگام دریافت خبر شهادتش فرمود:

«اخلاقی را که از احمد می دیدم چنین اقبالی را برایش پیش بینی می کردم».

اساتید و مقام علمی آیت الله رحمه الله

اخلاص و توکل، همراه با استعداد خارق العاده و حافظه ی قوی و شور و شوق پایان ناپذیر ایشان به کسب علم و فضیلت، باعث شد از محضر اساتید بزرگ و والامقام بهره جوید و مورد توجه آنان قرار گیرد.

در دروسی که طلاب علوم دینی کمتر می توانند از اساتید مجرّب استفاده کنند این عالم فرزانه موفّق به درک محضر اساتید بزرگی شد و مغنی و مطوّل را در محضر مرحوم آیت الله حاج شیخ عبدالرزاق قائینی از علمای بزرگ آن عصر فرا گرفت. دوره ی سطح، از جمله شرح لمعتین را نزد استاد بزرگوار مرحوم آیت الله العظمی نجفی مرعشی فرا گرفت و در فرصتی که به اصفهان مسافرت کرده

ص:22

بود، در مدرسه جدهّ اقامت گزید و بخشی از مکاسب شیخ اعظم انصاری رحمه الله را نزد آیت الله حاج آقا رحیم ارباب، عالم شهیر اصفهانی، تلمّذ نمود در طول تحصیل و مبارزات با شخصیت هایی چون آیات؛ بهشتی، مطهری، منتظری، دکتر مفتح، شبیری زنجانی، هم بحث و همراه بود.

از اساتید بزرگ دیگری که در آن زمان، به دلیل سنگینی درس و مشکل بودن مباحث مطروحه، شاگردان خاص می توانستند از درسشان استفاده کنند، مرحوم آیت ا... محقق داماد بود که درس کفایه و خارج فقه ایشان بسیار عمیق و سنگین بود و نیاز به کار فراوان داشت، بیان خاص استاد و سطح بالای درس برای همه قابل تحمل نبود و شاگردان پرکار و اندکی، موفق به استفاده از محضر ایشان می شدند که مرحوم آیت الله ایزدی از این جمله بود.

امّا موفقیت بزرگ مرحوم آیت الله ایزدی کسب فیض از محضر آیت الله العظمی بروجردی و آیت الله العظمی گلپایگانی مخصوصا درک ملازمت استاد بی نظیر حوزه های علمیه، حضرت امام خمینی رحمه الله بود. وی یک دوره فلسفه یعنی تمام منظومه را مدّتی در جمع هم بحث های خود به طور خصوصی در منزل حضرت امام آموخت. ضمن آن که در درسهای اخلاق معظّم له فعالّانه نیز شرکت داشت و مباحث فکری و عرفان عملی را که منطبق بر کتاب و سنت است، همراه با یک دوره حکمت از ایشان آموخت و در درس اصول و خارج فقه ایشان شرکت می کردند.

در سالهای 1326 تا 1340 که اوج تلاش علمی محقّق بزرگوار، علّامه گرانقدر، فیلسوف شهیر شرق، مرحوم علّامه طباطبائی بود، مرحوم آیت الله ایزدی همراه بزرگان معاصر خود در درس های فلسفه و تفسیر ایشان شرکت می کرد.

ص:23

او با حافظه ی سرشار و استعداد فراوان و نیروی فعّال فکری و توفیق بزرگ درک محضر حضرت امام خمینی رحمه الله و مرحوم علّامه طباطبائی، فقه و تفسیر و اخلاق و فلسفه را با آمیزه ای از عرفان اصیل، در فکر و عمل پیاده کرد.

اظهار نظر بزرگانی که دوران تحصیل خود را با آیت الله ایزدی گذرانده اند و با ایشان ارتباط فکری و علمی داشته اند می تواند ما را در شناخت ایشان یاری دهد قبل از نقل اقوال بزرگان، نظر استاد بزرگ و رهبر کبیر انقلاب اسلامی، حضرت امام خمینی رحمه الله را درباره آیت الله ایزدی نقل می کنیم که فرموده اند:

«شرائط فقاهت را در ایشان مجتمع می بینم، فله التصدی لما للفقیه فیه التصدی، پس برای ایشان است عهده داری اموری که شأن فقیه است».

شخصیتهای بزرگ در پیام تسلیتشان به مناسبت رحلت ایشان فرمودند:

آیت الله ایزدی فردی بزرگ و جامع بود بیش از یک فاضل مدرس تدریس و مطالعه داشت. مردی خوش فکر و با استعداد بود. در فقه، اصول، فلسفه و مسائل عقلی مخصوصاً در تفسیر مجتهد و اهل نظر بود. در قرآن خیلی کار می کرد و در تفسیر و ارجاع بعضی آیات به بعضی دیگر واقعاً تخصّص داشت.

آیت ا... ایزدی عمر شریف خویش را در خدمت به اسلام و مسلمین سپری کرد و از سابقون در مبارزه و مشتاقان خدمت به مردم و پر مغز و کم حرف و با فضیلت و از ذخائر الهی و مفاخر اسلام بودند و مراتب و علمی و فلسفی و روش جدید ایشان در تفسیر قرآن کریم و احیاء فلسفۀ اعلی در حوزه های علمیه بر کسی پوشیده نیست.

ص:24

ص:26

ص:28

*

بود و به آن دل بسته بودند جدا شدند و در دیار غربت (دور از علائق مادی و دنیوی) منزل کردند

(و کَانَّک عَن قَلِیل قد صِرت کَاَحَدِهِم)(1)

طولی نمی کشد که تو هم مثل یکی از همان ها می شوی، در دنیا جا گرم نکن به دنیا محکم نچسب و لذا می بینیم که دنیا همه اش درس عبرت است، درس آموزندگی است.

در قم امامزاده ای است به نام علی بن جعفر علیه السلام که معروفست برادر امام موسی بن جعفر علیه السلام است و آلان شهدا در آنجا دفن اند و گلزار شهدا نام گرفته است یکبار که من رفته بودم قم در بالای سر قبر یک جوان، قبرش اطراف امامزاده بود عکس جوانی بود که نشان می داد ورزشکار بوده و بسیار رعنا و زیبا بود و روی قبرش هم عکس تخته شنا و سایر وسایل ورزشکاری بود و در زیر عکس جوان این شعر نوشته شده بود:

بهار بود و جوانی و عشق بود و امید بهار رفت و تو رفتی و هر چه بود گذشت

در این شعر به تمام چیزهایی که آدم به آن دل بستگی پیدا می کند اشاره کرده است، بهار جوانی، عشق، هزارها امید ولی (آخرچه) ناگهان بانگی برآمد و خواجه مرد، آدم در جوانی خواب های خوش زیاد می بیند (برای خود آرزوهای دور و دراز دارد). امّا یک تصادف موتور یا ماشین همه را از بین می برد. لذا ما باید عبرت بگیریم. خاقانی شاعر معروف وقتی از مدائن عبور می کند، ایوان کسری را می بیند،

ص:32

ایوان انوشیروان را می بیند که مخروبه شده است قصیده ای می گوید که معروف است:

هان ای دل عبرت بین از دیده نظر کن هان ایوان مدائن را آئینه عبرت دان

یک ره ز ره دجله منزل به مدائن کن وز دیده دوم دجله بر خاک مدائن ران

دندانه ی هر قصری پندی دهد نو نو پند سر دندانه بشنو ز بُن دندان

می گوید: ای دلی که عبرت بین هستی از راه دیده ی دل، به ایوان کسری نظر کن و این ایوان را که اکنون مخروبه شده است آئینه عبرت دان. از راه دجله برو به ایوان کسری و آن قدر گریه کن تا یک دجله دیگر جاری شود.

این است همان ایوان کز نقش رخ مردم خاک در او بودی ایوان نگارستان(1)

این همان ایوانی است که ایوان نگارستان خاک پای او هم نمی شد، تا آنجا که می گوید: دندانه های قصر انوشیروان (این کنگره های ویران شده) که حوادث روزگار آنها را ویران و خراب کرده است. همین دندانه های خراب پندهای نو نو به تو می دهد، این تو هستی که باید پند سر دندانه را از بن دندانه بشنوی (یعنی با گوش جان رازهای نهفته و پیام های نهفته در این کنگره ی ویران را بشنوی و هر کدام را مایه عبرت خود و مایه عبور ذهن خود قرار دهی و درس بیاموزی و متنبه شوی).

به هر حال قصه های انبیاء علیهم السلام که خداوند در قرآن شریف ذکر می کند؛ برای عبرت است رمان نویسی، داستان سرائی، سرگرمی و خیالی نیست.

ص:33

بودم»

«الْیَوْمَ عِبْرَةٌ لَکُمْ؛ و امروز هم مایه عبرت شما هستم» یعنی شما باید از همین وضع من عبرت بگیرید.

«وَ غَداً مُفَارِقُکُم؛ و فردا از بین شما خواهم رفت این یک نکته ای است که باید توجه کرد». (و مورد دقت بسیار قرار داد).

بنابراین قرآن شریف داستان انبیاء علیهم السلام را به عنوان عبرت ذکر می کند و یکی از داستان های بسیار آموزنده ی قرآن شریف داستان حضرت موسی علیه السلام است در تمام ابعاد و قسمت های آن، چه برخورد حضرت موسی علیه السلام با فرعون یا حوادث مربوط به حضرت موسی علیه السلام و بنی اسرائیل و عبور دادن آنها از دریای قلزم و ماندن آنها مدتی در صحرای تیه، تمام این حوادث عبرت انگیز و آموزنده است. آیاتی که در ابتدای کلام تلاوت شد مربوط به داستان حضرت موسی علیه السلام است اما لازم می دانم یاد آوری کنم که: انسان باید از همه چیز عبرت بگیرد. از بعضی فریشات حضرت علی علیه السلام استفاده می شود ما نباید این طور تصور کنیم که مصون از گناه هستیم، این طور حساب کنیم که روی خط خودمان هستیم و آلوده به گناه نیستیم. بسا ممکن است دیگری مبتلا بگناهی باشد و لذا ما باید از این جهت عبرت بگیریم (که ممکن است ما هم آلوده شویم) نکند خدای نخواسته شیطان (نفس امّاره) ما را بگناه بکشد (بخودمان مغرور شویم و یک بادی بکنیم و بگوییم) ما محفوظ ماندیم، ما لغزش نداریم و پایمان را بگذاریم در کفش دیگران. این خیلی خلاف احتیاط است و ما باید از این جهت خیلی مواظب باشیم.

ص:35

نظر داشته باشیم ما جزو بندگان خدا هستیم ممکن است گناه پیش بیاید و ممکن است اشتباه بشود نکندکه فقط به دیگران به چشم بدبینی نگاه کنیم و بار دیگران را به آسیاب بریزیم در عوض باید وقتی که دیدیم کسی مبتلا به گناه شد پناه به خدا ببریم، نکند خدای نخواسته ما هم مبتلا به گناه و آلوده شویم».

که:

«أَنْ یَرْحَمُوا أَهْلَ الذُّنُوبِ وَ الْمَعْصِیَةِ» به اهل گناه و معصیت ترحم کنند، یعنی غیبت او را نکنند

«وَ یَکُونَ الشُّکْرُ هُوَ الْغَالِبَ عَلَیْهِمْ» و شکر الهی بر آن ها غلبه کند برای این که از گناه مصون و محفوظ مانده اند

«وَ الْحَاجِزَ لَهُمْ عَنْهُم» و این شکر (شکر این که پاکدامن بوده و گناه نکرده اند) مانع بشود از این که غیبت اهل گناه را بکنند. آنهایی که محفوظ از گناهند سزاوار است که به شکرانه این نعمت به اهل گناه ترحم کنند. تا چه رسد به اشخاصی که خودشان مرتکب گناه می شوند حضرت در دنباله ی خطبه ی 140 می فرمایند

«فَکَیْفَ بِالْعَائِبِ الَّذِی عَابَ أَخَاهُ وَ عَیَّرَهُ بِبَلْوَاه» سرزنش می کند او را که پایش را در کفش دیگری می گذارد و گناه او را اینجا و آنجا می گوید و یادش نیست که خداوند چقدر پرده ی ستاریت روی عیب های خود او کشیده است. این را یادش باشد که اگر خدای نخواسته عیب های او رو بیفتد مفتضح است

«أَ مَا ذَکَرَ مَوْضِعَ سَتْرِ اللَّهِ عَلَیْهِ مِنْ ذُنُوبِهِ مِمَّا هُوَ أَعْظَمُ مِنَ الذَّنْبِ الَّذِی عَابَهُ بِه» آیا یادش نیست موقعی را که خداوند گناهان او را پوشاند، گناهانی که بزرگتر است از آن گناهی که دیگری مرتکب شده است و او با آن از دیگران عیب می گیرد؟ گناهانی که او کرده بزرگتر است ازآن گناهی که دیگری کرده و عیب می گیرد

«وَ کَیْفَ یَذُمُّهُ بِذَنْبٍ قَدْ رَکِبَ مِثْلَه» چگونه مذمت می کند (گناه) دیگری را که خودش مثل او را مرتکب شده، این آدم غیبت کن بر فرض این که عین گناه او را نکرده باشد که شاید هنرش را نداشته است. هنر بالا رفتن از دیوار مردم، هنر چاقوکشی یا حتی هنر این را که سر یک مرغ را ببرد نداشته است، امّا تنها هنرش

ص:38

بی تحقیق حرف زدن است. این گناه است می فرماید:

«فَإِنْ لَمْ یَکُنْ رَکِبَ ذَلِکَ الذَّنْبَ بِعَیْنِه» اگر آن کسی که عیب می گیرد، عین گناه را نکرده

«فَقَد عَصَی اللهُ فِیما سِواهُ ممّا هو اعظم منه» امّا عصیان خدا را کرده در غیر آن گناه. و گناهان دیگری را مرتکب شده که از گناه آن شخص بزرگتر است

«وَ ایْمُ اللَّهِ لَئِنْ لَمْ یَکُنْ عَصَاهُ فِی الْکَبِیر» قسم به خدا کسی که غیبت می کند اگر معصیت خدا را در گناه کبیره نکرده

«وَ عَصَاهُ فِی الصَّغِیرِ» ولی این حتمی است که در گناه صغیره معصیت خدا را کرده است

«لَجُرَاَتُهُ عَلَی عَیْبِ النَّاسِ أَکْبَر» همین که آدم به خود جرأت بدهد که عیب این و آن را بگوید این خودش بزرگتر از گناه دیگری است

«یَا عَبْدَ اللَّهِ لَا تَعْجَلْ فِی عَیْبِ أَحَدٍ بِذَنْبِهِ فَلَعَلَّهُ مَغْفُور لَهُ» ای بنده ی خدا شتاب نکن در عیب گرفتن و غیبت کردن شاید آن گناه آمرزیده شود و آن گناه اسباب توبه و پشیمانی شود

«وَ لَا تَأْمَنْ عَلَی نَفْسِکَ صَغِیرَ مَعْصِیَةٍ فَلَعَلَّکَ مُعَذَّبٌ عَلَیْهِ» از آن طرف اگر خودت یک گناه صغیره کردی، این باید تو را ناراحت کند، شاید تو به واسطه همین گناه کوچک عذاب شوی

«فَلْیَکْفُفْ مَنْ عَلِمَ مِنْکُمْ عَیْبَ غَیْرِهِ لِمَا یَعْلَمُ مِنْ عَیْبِ نَفْسِه» پس هر کدام از شما باید از عیب دیگران خودش را باز دارد (سرش به عیب های خودش بند و مشغول باشد)

ص:39

«وَ لْیَکُنِ الشُّکْرُ شَاغِلًا لَهُ عَلَی مُعَافَاتِهِ مِمَّا ابْتُلِیَ بِهِ غَیْرُهُ»(1) و باید شکر از اجتناب گناهی که دیگران مبتلا به آن هستند او را مشغول سازد و سپاس گزاری از این نعمت به او مجال ندهد که عیب دیگری را بگوید.

*

یوسف علیه السلام و دیگری بنیامین نام داشت. بر طبق داستانی که در قرآن شریف در سوره یوسف آمده سرانجام حضرت یوسف علیه السلام علاوه بر رسیدن به مقام نبوت، عزیز مصر و زمامدارآن مملکت شد و سپس پدر و مادر و برادرانش نیز از کنعان به مصر آمدند و در آنجا ساکن شدند و زاد و ولد کرده قوم بنی اسرائیل یعنی فرزندان حضرت یعقوب را در سرزمین مصر بوجود آوردند. در بعضی از تواریخ آمده، چون پدر و برادران حضرت یوسف علیه السلام و فرزندانشان بیشتر رُعات یعنی گوسفند دار بودند. حضرت یوسف علیه السلام سرزمینی را در مصر در اختیار آنها گذاشت که بتوانند گوسفندانشان را در آنجا بچرانند.

ولی بعضی گفته اند: فرعون زمان حضرت موسی علیه السلام چون کاهنان و ستاره شناسان به او خبر داده بودند که پسری از این بنی اسرائیل بوجود خواهد آمد که سلطنت تو را از بین خواهد برد. لذا مأموران را دستور داده بود که هر زنی از بنی اسرائیل پسری به دنیا آورد بلافاصله کشته شود.

تقویت شوند که حامی و نگهدار تاج و تخت آنها باشند، زیر بغل آنها را بگیرند و سلطه آنها را بر باقی مردم (که معمولاً اکثریت مردم نیز هستند) برقرار کنند. البته این کار را تحت عناوین مختلفی مانند عرب یا عجم و غیره انجام می دهند و این ها می خواهند سلطه جهنمی در جامعه برقرار نمایند. لذا تبعیضی قائل می شدند بین مردم و تقویت می کردند کسانی را که دستگاه سلطه آنها را حفظ کنند. این شیوه و روش تمام فرعون ها و فرعون صفتان است و این خلق و خوی ممکن است در خیلی از افراد و اشخاص باشد (لازم نیست این معنی حتماً در وجود سلاطین و زمامداران باشد، بلکه ممکن است در انسانی که مسئولیت کوچکی هم دارد باشد و این انسان برای حفظ مقام و موقعیت چند روزه و حقیر خود در محدوده مسئولیت خود یک چنین تبعیضی را بین زیر دستان خود برقرارنماید) خدا نکند که این صفت درما هم باشد و خدای نخواسته بندگان خدا را با یک چشم نبینم و بین آنها بی جهت تفاوت بگذاریم، این خیلی بد و زشت است (این که گفته شد تفاوتِ بی جهت ممکن است این توّهم را ایجاد کند: که مگر تفاوتِ با جهت هم داریم) لذا برای این که این مطالب بیشتر روشن شود، فرق بین تفاوت و تبعیض را با استفاده از مرحوم شهید مطهری (1)(در عدل الهی و جاهای دیگر) نقل می کنیم که می فرماید:

نگه داشتن کلاس در زمستان؛ این امکانات باید در اختیار تمام جوان هایی که شرایط لازم برای ثبت نام را دارا هستند گذاشته شود و کسانی که از نظر سنّی و سایر مقررات واجد شرایط هستند وارد کلاس می شوند و از این امکانات استفاده می کنند. معلم برای همه درس می گوید و اگر بناست کتاب توزیع بشود به همه ی آنها می دهند و نیمکتها را طوری قرار می دهند که همه بتوانند از تخته سیاه استفاده کرده و حرف های استاد را بشنوند. حالا اگر بیاییم بدون جهت این امکانات را در اختیار بعضی بگذاریم و در اختیار عده ای دیگر قرار ندهیم این تبعیض می شود. یا مثلاً اگر کمبودی وجود دارد و ممکن است چیزی به همه نرسد باز بی جهت عده ای را مقدم بر دیگران کنیم: این بد است و می شود تبعیض. چون این امکانات و وسایل برای این است که همه بیایند و درس بخوانند و اگر کمبودی هم هست همه بطور یکسان باید تحمل بکنند، باید از این لحاظ همه را با یک چشم دید ولی از آن طرف تمام کسانی که پذیرفته می شوند و به کلاس درس می آیند دارای استعدادهای یکسان نیستند، اخلاقشان هم متفاوت است و چه بسا که از نظر کوشش و جدیت در امر تحصیل هم با هم تفاوت دارند یکی با استعداد است و دیگری کُند ذهن، یکی دقت می کند و کوشش و تلاش می کند و یکی نمی کند، در نتیجه موقع امتحان که شد یکی خوب از عهده بر می آید و ارتقاء د اده می شود و لیاقتش برای کلاس بعدی محرز است و آن یکی نه. در اینجا ما اولی را به کلاس بالاتر می بریم و آن دیگری را می گذاریم در همان کلاس بماند، این تبعیض نیست و تفاوت است (و باید این تفاوت وجود داشته باشد و اگر بین این دو نفر تفاوت گذاشته نشود آن وقت این خود تبعیض است). هر کدام از ما از نظر استعداد، اخلاق و از نظر شکل و قیافه و سایر جهات با هم تفاوت داریم و روی این اصل بایستی برطبق این تفاوت ها که داریم با ما رفتار شود و این عیب و ایرادی ندارد. اما آنچه همیشه در دنیا حکم فرما بوده و حالا هم است (و امیدواریم با پیشرفت و گسترش اسلام و انقلاب اسلامی انشاءالله رفع

ص:46

گردد) تبعیض قائل شدن به این صورت است که می بینیم که یک عده گردن کلفت و زورگو زمام امور جامعه را در دنیا در دست گرفته اند (و برای بقای سلطه ی خود) در جامعه شکاف ایجاد می کنند، مانند تبعیض نژادی و به عنوان این که ما سفید پوست هستیم برای خودشان امتیاز قائلند و رنگین پوستان را نژاد پست می دانند و بر آنها فخر فروشی می کنند و چه بسا ثروت ها و معادن و ذخایر همان رنگین پوستان را به یغما می برند در صورتیکه خود رنگین پوستان از گرسنگی تلف می شوند. شما شاید در فیلم ها دیده باشید که چقدر کودکان سیاه از گرسنگی و سوء تغذیه می میرند با این که روی معادن عظیم طلا، الماس و غیر ذالک قرار دارند. اما گردن کفت ها و زرو گویان و مستکبران (یا ابر قدرت ها) ثروت آنها را تصاحب می کنند و آنها را به فقر و استضعاف می کشند. این همان خلق و خوی فرعونی است که متاسفانه کم و بیش در جامعه وجود دارد، مگر جامعه ای که کاملاً ایمان آورده باشد.

ضعیف قرار می داد که همان سبطی ها بودند «یُذَبِّحُ أَبْناءَهُمْ وَ یَسْتَحْیِی نِساءَهُمْ» از جمله کارهای دیگری که فرعون بر سر قوم بنی اسرائیل می آورد این بود که پسران آنان را می کشت و زنهایشان را زنده می گذاشت. «إِنَّهُ کانَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ»1 حقا که این فرعون مفسد بوده است.

(نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً) این ها را پیشوا و پیشرو قرار دهیم (وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ) و این ها را وارثان روی زمین قرار دهیم. گویا این که خداوند می خواهد بفرماید: فرعون و فرعونیان و مستکبرین اراده ای دارند که در آن جهت حرکت می کنند و در حقیقت خطشان این است ولی ما که خدا هستیم ما هم یک اراده ای داریم و آن این است که برخلاف میل مستکبرین نعمت را بر مستصعفین سنگین قراردهیم؛

(نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ) ما به این مستضعفین روی زمین تَمَکُن می دهیم و این ها را مسلطشان می کنیم

(وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ) به فرعون و وزیرش هامان و به لشگریان بنمایانیم (مِنْهُمْ) از ناحیه همین مستضعفین (ما کانُوا یَحْذَرُونَ) از آنچه می ترسیدند بسرشان بیاوریم آنها از چه می ترسیدند؟ می ترسیدند که بدست این ضعیف شدگان تسلط و حکمرانیشان از بین برود و از قضا ما که خدا هستیم می خواهیم همین را که آنها از آن می ترسیدند به آنها بنمایانیم و این وعده ی الهی که خداوند می دهد. می خواهد بفرماید علی رغم آن که استکبار جهانی همواره استضعاف بشر را می خواهند و سلطه خودشان بر انسان ها را خواهانند ولی ما خلاف آن را که قدرت پیدا کردن مستصعفین است، می خواهیم و آن را به مرحله ی عمل می رسانیم و این چیزی است که فرعون و مستکبرین از آن می ترسند از آنجایی که خداوند قدرت و توانایی دارد و هر کاری را خواست می تواند انجام دهد و بر تمام جهان هستی تسلط دارد. لذا می تواند مستضعفین را بر مستکبرین تسلط بدهد.

ص:49

(چموشگری). دنیا بعد از آنی که با ما ناسازگاری کرد بما علاقه پیدا می کند (آن هم چه علاقه ای، آن قدر زیاد) مثل علاقه ضروس به ولدش حضرت می خواهد بفرماید: خواهد شد زمانی که دنیا ما را خیلی دوست بدارد و به ما توجه کند این یک نمونه از کارهایی است که خداوند علی رغم میل و اراده مستکبرین، انجام می دهد به خلاف میل آنهایی که نمی خواهند حق در جامعه پیاده شود و می خواهند مردم از حق دور شوند و از بین بروند ولی خداوند به یک وسیله و ترتیبی کار خودش را می کند کم کم مستضعفین بالا می آیند و در جامعه مطرح می شوند و مورد علاقه دنیا و جامعه خواهند شد (برای مثال مردم ایران را در نظر بگیرید که در زمان شاه زیر سلطه آمریکا و نوکران او بودند و اگر نامی هم از ایران در دنیا مطرح بود محدود و بخاطر چیزهایی غیر مردم ایران وارزش های انسانی آنها بود، ولی خدا خواست که این مردم تحت سلطه نجات پیدا کنند و بر شاه و آمریکا پیروز شوند و امروز نام ایران و مردم آن و رهبر آن امام خمینی رحمه الله در اقصی نقاط دنیا برای مردم آزادی خواه جهان آشناست و از آن با احترام و تقدیس و امید یاد می کنند و این نیست جز این که اراده ی خدا بر این قرار گرفته بود که برخلاف خواست تمام ابر قدرت ها اسلام پیروز شود).

ملائکه از آسمان می آیند و مستکبرین را از بین می برند یا نه از ناحیه خودمان باید شروع شود؟ عاملش چیست؟ دوم این که خداوند بشارت می دهد یعنی تا حالا نشده است که یک دفعه مردم شب بخوابند و صبح بلند شوند و مشاهده کنند که تمام مستکبرین کشته شده اند و مستضعفین جای آنها را گرفته اند. موسی علیه السلام مردم را به حق دعوت کرد، و این مردم خیره هم حرف او را نشنیدند ولی بعداً همین حضرت موسی علیه السلام و مرام او بر دنیا تسلط پیدا کرد حضرت نوح علیه السلام و سایر پیامبران هم همین طور یعنی بتدریج دعوت و ایده آنها عالم گیر شد که انشاءالله در آینده بیشتر روی این دو موضوع بحث خواهد شد و در این رابطه کلام حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام بیان گردید. بالاخره با همه ی تبلیغات و سر و صداها مردم می فهمند که علی علیه السلام دوست داشتنی است، نه معاویه، امّا کی؟.

سال ها باید که تا صاحبدلی پیدا شود بو سعیدی در خراسان یا اویسی در قرن

خداوند در درون جامعه و در درون هر انسانی یک وجدانی قرار داده اگرچه هر انسانی شهوت و غضب دارد و در اثر شهوت و غضب خود گناه می کند ظلم می کند، و چه بسا دنیایی را آتش می زنند ولی انسان ها یک وجدانی هم دارند که طبق آن می توانند قضاوت بی طرفانه ای بکنند و بالاخره مردمی که اهل حقند بتدریج در جامعه شناخته می شوند. در اثر همان وجدان که قرآن کریم نامش را نفس لوّامه گذاشته است آن قدر دنیا بیدار می شود که می فهمد علی علیه السلام کیست و آن وقت است که انسان به علی علیه السلام عاطفه پیدا می کند، آن هم آن قدر شدید مثل علاقه شتر ضروس (تازه زا) به بچه اش. علی علیه السلام دنبال کلام خود این آیه را تلاوت می فرماید:

(وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ) .

ص:52

ص:54

*

و بعد حضرت آیه ی: (وَ نُرِیدُ أَنْ...) را تلاوت فرمود که خداوند وعده بزرگ گردانیدنِ نعمتِ خود بر مستضعفین را داده است و فرمود: این بلایی را که فرعون و هامان از آن می ترسیدند بر سر آنها آمد. امیرالمؤمنین علیه السلام می خواهد بفرماید: دنیا بعد از چموشی های خود بر ما عاطفه پیدا می کند و چه علاقه شدیدی. وعده ی خداوند این طوری است. دل هایی که روزی زیر بار مردان حق و انبیاء و اوصیاء از جمله حضرت علی علیه السلام نمی روند و با برخورد خشن با او روبه رو می شوند، خداوند این دل ها را طوری قرار داده است که بالاخره اثر خودش را می بخشد و حق را می پذیرد. چرا دنیا و مردم آن در مقابل شخصی چون علی علیه السلام چموشی می کنند. چون امیرالمؤمنین علیه السلام دعوت به توحید می کرد، دعوت به کارهای نیک و دوری از کارهای زشت می نمود. اگر علی علیه السلام به معاویه روی خوش نشان می داد و دعوت به حق نمی نمود (و مهم تر از آن، در راه پیاده نمودن حق قیام نمی کرد) دنیا هم در مقابل او چموشی نمی نمود. چون چموشی دنیا و مردم آن در مقابل حق است، ولی کم کم اوضاع تغییر می کند و دل ها پذیرای حق می شود، ولی مرور زمان لازم دارد در قرآن آیات زیادی داریم که وعده ی غلبه حق بر باطل را می دهد جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً، حق آمد و رفت باطل بدرستی که باطل رفتنی است حق پیش می رود و باطل از بین می رود.

بزرگان می فرمایند:

غلبه ی حق بر باطل و غلبه ی طرفداران حق بر باطل از قبیل غلبه ی معنویات است نه غلبه ی جسمانیات. دو نوع غلبه وجود دارد یکی غلبه جسمانی است، مثلاً یک پهلوان قوّی با یک انسان ضعیف کشتی می گیرد و بر او غلبه پیدا می کند و یا یک لشگر به علت قدرتِ ظاهریِ

ص:56

بیشتر به لشگر دیگر پیروز می شود این غلبه جسمانی است. امّا نوع دوّم، غلبه معنوی است که حسابش کاملاً با اولی جداست. غلبه معنویات یعنی: غلبه ی مطالب درست، راه های صحیح، حرف های حق و عقاید درست بر عقاید باطله، بر روش های ناپسند. وسیله پیروزی در غلبه جسمانی قدرت های ظاهری است، ولی وسیله غلبه ی معنویات توپ و تفنگ و عدد زیاد یا زور بازو نیست بلکه دل ها و وجدان مردم است، وسیله اش حق بودن حق است، دل های مردم را با زور نمی شود باوراند.

انسان ها با دشمنان وطن خود مبارزه کنند و این قوه در سایر حیوانات هم وجود دارد. اما همان طورکه در علم اخلاق گفته شده قوای غضب و شهوت گاهی دچار انحراف می شوند. این دو قوه در انسان بی حد و بی نهایت است، اگر این قوا به جوش آیند و تحریک شوند و انسان وسیله هم داشته باشد چه بسا دنیایی را به آتش خواهد کشید این قوا را حیوان هم دارد ولی غیر از این ها یک قوّه ی ربانی الهیه هم در انسان هست که به قول ما طلبه ها بالقوه است یعنی استعدادش در انسان هست. انسان استعداد این را دارد که حق را بفهمد. ولی حیوانات این استعداد را ندارند. گرگ قوه غضبیه و شهوت دارد ولی نمی شود که از گرگ بودن خود توبه کند (تا هست گرگ است اگر نخواهد گرگ باشد باید نباشد) همان مثل معروف «توبه گرگ مرگ است» که در عرفیات آمده که یک گرگ را پیش قاضی بردند تا قسم بخورد دیگر گوسفندان را پاره نکند، همان لحظه که قاضی مشغول فراهم کردن مقدمات قسم بود گله گوسفندی عبور می کرد و گرگ آنها را دید و گفت زود مرا قسم بدهید و رهایم کنید که گوسفندان رفتند. غرض این که در حیوانات استعداد فهمیدن حق و یا حسی که بتوانند روی سایر قوا قضاوت کنند وجود ندارد. اما در انسان چنین حسی وجود دارد، غضب یا شهوتِ انسان باعث می شود کاری را انجام دهد ولی به محض فروکش کردن هوس این حس می گوید: عجب!!

«استغفر الله، لا اله الا الله» بخاطر وجود این حالت در انسان است که انسان توبه می کند. این حس درونی مانند یک قاضی عادلی است که حق را به انسان می گوید و اهل رشوه و رودربایستی هم نیست.

ص:58

قرآن شریف می فرماید:

لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوّامَةِ1

«قسم به روز قیامت، قسم به نفس اللَّوَّامَهِ».

می گویند ابو هریره گفته:

«الصّلوة خَلف علّی اقوم و طعاُم معاویة اسَم(1) ؛ نماز پشت سر علی خواندن بیشتر فضیلت دارد، ولی سفره معاویه چرب تر است».

به هر حال معلوم نیست که اگر ما در زمان حضرت علی علیه السلام بودیم مثل حالا قضاوت می کردیم، ولی حالا چون خوبی و بدی علی علیه السلام و معاویه در نفع و ضرر مادی فعلی ما اثری ندارد و در اینجا هوای نفسانی نیست حق را صریحاً می فهمیم و اصولاً ما در قرآن کریم آیات زیادی داریم که می فریاید خداوند بنده های خود را آزمایش می کند و معنای آزمایش این است که پیش آمدی را پیش می آورد که در اثر آن پیش آمد آنچه در باطن ما وجود دارد رو می افتد و شناخته می شویم اگر چه. برای خداوند آشکار بوده و ما را او می شناخته و می شناسد ولی برای جامعه شناخته می شویم (و گاهی اوقات هم برای خودمان، معرّفی می شویم چون گاهی اوقات آن قدر هوای نفسانی بر ما غلبه می کند که خودمان هم خودمان را نمی شناسیم و در اثر یک امتحان و آزمایش می فهمیم که چه موجودی هستیم).

قرآن می فریاد:

(ما کانَ اللّهُ لِیَذَرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلی ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ حَتّی یَمِیزَ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ) .(2)

این است که مؤمن و کافر و منافق و مخلص مخلوط هستند. این کار را خود خداوند عهده دار است و چنین نیست که بگذارد وضع همین طور باشد، گذشت زمان خوب ها را از بدها جدا خواهد کرد. حوادث گذشته علی علیه السلام و معاویه را به ما شناساند. پس بطور طبیعی کم کم حق برای مردم مورد پذیرش واقع می شود و باطل دیگر حنایش رنگی ندارد و سِّر طبیعی آن، داشتن وجدان است و به عبارت دیگر قلب های آماده ی پذیرش حق، حق را پذیرا می شوند و این را غلبه معنویات می گویند و آیات زیادی در قرآن شریف است که گاهی از پیروزی حق بر باطل و گاهی هم از پیروزی اهل حق بر اهل باطل صحبت می کند و ا ینها از باب غلبه جسمانیات نیست و همانطور که گفته شد از موارد غلبه ی معنویات است.

ص:61

ص:62

*

امر و دستور پیامبر وقت آنها اشموئیل بود و حضرت داود علیه السلام نیز جزو لشگریان طالوت بود، خداوند این داستان را در سوره ی بقره چنین بیان می فرماید: بعد از حضرت موسی علیه السلام بنی اسرائیل مغلوب قوم عمالقه شدند و در خواست کردند که یک فرمانده برای آنها معین شود که به پیروی از او در راه خدا نبرد کنند و قرآن از قول پیامبرشان می فرماید:

(إِنَّ اللّهَ قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طالُوتَ مَلِکاً)1 خداوند طالوت را معین کرده که مَلِک و فرمانروا باشد تا بالاخره لشگر فراهم شد به راه افتاد، وقتی که بنی اسرائیلی ها زیادی لشگر را دیدند گفتند: (لا طاقَةَ لَنَا الْیَوْمَ)2 مقابل این لشگر نمی توانیم مقاومت کنیم، ولیکن مَلِکشان گفت: (کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اللّهِ)3 چه بسا طایفه های کم که بر طائفه زیاد پیروز شدند.

«خداوند شما را به یک نهر آبی آزمایش می کند هر کس از آن نهر خورد از ما نیست و هر کس از آن نخورد از ماست».

دنباله آیه می فرماید:

(فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلاّ قَلِیلاً) ؛ «همه (از آن نهر) آشامیدند مگر عده کمی».

فقط آن عده اندک که می گویند 313 نفر بودند، مستقیم ماندند (و از آزمایش سربلند بیرون آمدند) که یکی از آنها حضرت داود بود که برای آوردن آذوقه برای برادرش که در جنگ شرکت داشت، آمده بود و موقعی که جالوت فرمانده لشگر دشمن، مبارز طلب می کرد، حضرت داود به جنگ او رفت و او را کشت و لشگر دشمن فرار کردند.

(فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللّهِ وَ قَتَلَ داوُدُ جالُوتَ) (1)

«بخواست خدا (همین عدّه ی کم) لشگر دشمن را فراری دادند و داود جالوت را کشت».

در این قصه این جمله هست که:

(کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اللّهِ وَ اللّهُ مَعَ الصّابِرِینَ)

«چه بسیار طایفه ای کم، که بخواست خدا بر جمعیت های زیاد غلبه کردند».

در جاهای دیگر قرآن شریف نیز آمده که: بالاخره حق بر باطل پیروز می شود یا به تعبیر دیگر اهل حق بر اهل باطل پیروز می شود.

ص:65

خداوند در سوره ی نور می فرماید:

(وَعَدَ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ)1

«خداوند بر مؤمنین و آنهایی که عمل صالح می کنند وعده داده است که آنها را خلیفه روی زمین قرار دهد (خلیفه یعنی عده ای می روند و این ها جانشین آنها می شوند).

معلوم می شود وعده خدا شامل حال (الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ) اهل ایمان و عمل صالح، می شود این عده هستند که خلیفه و جانشین می شوند وقتی دنیا به آنها اجازه نمی داد و فشار و اختناقِ موجود نمی گذاشت که این ها به دینشان عمل کنند و حق در جامعه ظاهر شود، خداوند به آنها تمکّن می دهد (کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ) و در اختیار آنها قرار می دهد دینی را که پسندیده است (وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً) بعد از این که جوّ ناآرام و خفقان این ها را به وحشت انداخته بود، خداوند آن وضع را از بین می برد و عوض آن امنیت می دهد که آزادنه عبادت خدا را انجام دهند و شرکی اطراف آنها نباشد خداوند بعد از این که وعده می دهد کسانی را که ایمان آورده و عمل صالح انجام می دهند خلیفه قرار دهد، نمونه بیان می کند (کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ) خداوند این وعده را که به مؤمنین می دهد نمونه اش را قبلاً عمل کرده است هم چنان که می خواهد

ص:66

بفرماید ما جلوترها این کارهایم را می کرد. اما این کار دفعی و یک مرتبه نبوده است بتدریج بوده (کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ) از این جمله دو نکته فهمیده می شود: یکی این که اهل حق بر اهل باطل غلبه می کند و حساب روی اشخاص نیست، بلکه حساب (به قول ما) روی فرد نیست روی نوع است. به عنوان مثال حضرت نوح علیه السلام آن بنده ی موحد را در نظر بگیرید که طرفدار حق بود و دعوتش هم به جانب حق، قدمی را که بر می داشت برای حق بود، کسانی را که به خود می پذیرفت طرفدار حق بودند امّا مطابق آیه:

(وَ مَنْ آمَنَ وَ ما آمَنَ مَعَهُ إِلاّ قَلِیلٌ)1 ؛ «کمی از مردم به او ایمان آوردند».

به حضرت نوح ایمان نمی آوردند مگر عدّه ی کمی، باقی دنیا همه کفر ورزیدند و در نتیجه به طوفان غرق شدند. بعد از حضرت نوح نوبت ابراهیم خلیل رسید، وی هم آن قدر بازارش کساد بود که طبق آیات قرآن مثل این که دنیا یک طرف و حضرت ابراهیم هم یک طرف.

(إِنَّ إِبْراهِیمَ کانَ أُمَّةً)2 ؛ «ابراهیم به تنهایی یک امت بودند (چه یک مرد جنگی چه یک دشت مرد)».

خودش بود و خواهر زاده اش حضرت لوط و چند نفر دیگر و در مقابل او باقی نمرودیان که حضرت ابراهیم را در آتش انداختند. امروز هیچکدام از آنها نیستند نه حضرت ابراهیم و نه حضرت لوط و پیروانشان اما خداوند می فرماید:

(کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ)3 ؛

ص:67

«ما آنها را خلیفه قرار دادیم و این نیست مگر بر حسب طرحشان».

گرچه در زمان حضرت ابراهیم علیه السلام آن قهرمان توحید و مبارزه برعلیه بت و بت پرستی، نمرود و نمرودیان با او مخالفت می کردند و دعوت او را نپذیرفتند، ولی دنیا بعداً حرف او را پذیرفت و دعوت او را لبیک گفت آنچه نمرودیان نمی خواستند بشود به خواست خدا شد. در زمان پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم یهودیان با آن حضرت مخالفت می کردند، اینگونه مخالفت ها مربوط به شخص خاص و زمان خاص نیست، این ها نظرشان مطلق است، آنها تقریباً یک فکر اجتماعی می کنند، تنها حساب روی خودشان نیست، این ها این قدر با حق عناد دارند که می خواهند حق نباشد یعنی هیچ کس زیر پوشش حق نباشد حتی خودشان.

شخص و اشخاص نیست بلکه به اعتبار دو نظریه است. مبارزه انبیاء و اولیاء و طرفداران آنها با کفار در هر زمانی هم مبارزه اشخاص نیست، حساب روی مطلق حق و مطلق باطل است.

لذا خدا می فرماید:

کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ هم چنان که خدا خلیفه قرار داد آنهایی را که از قبل شان بودند، در صورتی که آنهایی که از قبل بودند اشخاصشان از بین رفته اند مثلاً حضرت ابراهیم و پیروان اندکش و نیز نمرود و نمرودیان همه از بین رفتند ولی عاقبت دنیا، توحید را پذیرفت. خداوند وعده می دهد: کسانی را که ایمان آورده و عمل صالح انجام می دهند خلیفه روی زمین قرار دهد و نمونه ذکر می کند که: این کار را خداوند جلوترها هم کرده است.

که قبلاً گفته شد غلبه معنویات است و حضرت علی علیه السلام در کلمه قصار 209 می فرماید:

«

وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ؛ قسم به خدایی که دانه را شکافت و انسان را خلق کرد؛

لَتَعْطِفَنَّ الدُّنْیَا عَلَیْنَا؛ عاطفه و توجه پیدا می کند بر ما دنیا».

چرا حضرت در این جمله تعبیر عَلَّیَ (برمن) بکار نبرده وَ عَلَینا (برما) بکار برده است ضمیر (نا) متکلم مع الغیر است یعنی (ما) مثلاً وقتی پدری در خانواده ای می گوید ما (به معنی جمع خانواده) یا وقتی کسی از طرف یک نهاد صحبت می کند و می گوید: ما چنین مقرراتی داریم این (ما) به اعتبار آن نهاد است. اگر حضرت علی علیه السلام را به اعتبار شخصی آن حضرت نگاه کنیم: یعنی علی بن ابی طالب بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبد مناف و اهل بیت ایشان حضرت زهرا علیها السلام و فرزندانش اما این که می فرماید: علینا یعنی بر ما جمعیتی که شعارمان لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّه است ما که عملمان، تماسهایمان رفت و آمدمان و جنگ وصلحمان در رابطه با این حقیقتی است که به آن معترفیم. این دنیا نسبت به ما عاطفه پیدا می کند بعد از آن همه چموش گری، دنیا با علی بن ابی طالب به اعتبار شخص وی به عنوان یک آدم با شکل و رنگ و کذا علاقمند نیست، زیرا اگر علی علیه السلام نعوذبالله مثل آن شخصی بود که به بت علاقه داشت و این قدر دقیق و سخت کوش نبود و به قول ما (مته روی خشخاش نمی گذاشت) معاویه، عمر و عاص، علمای درباری بنی امیّه و کعب الاحبارهم به اسم دین او را تکذیب نمی کردند. ناسازگاری دنیا با اهل حق خلاصه می شود، در ناسازگاری مردم زمان با سمبل و نمونه حق یعنی علی بن ابی طالب، حضرت می فرماید: گرچه دنیا الآن این جور

ص:70

است و با ما ناسازگار، ولی مأیوس نیستم، همین دنیا بر ما عاطفه پیدا می کند و این عاطفه را ما الآن در ارادت و دوستی به علی علیه السلام می بینیم که ان شاءالله این ارادت و ولایت هر روز زیادتر شود، گرچه امروز نه حضرت علی هست که به ما خوبی بکند و نه معاویه که نسبت به ما بدی روا دارد ولی به اعتبار طرفداری از حق و این که علی سمبل حق است، ما به او ارادت می ورزیم و این امر به تدریج حاصل می شود و این از غلبه معنویات است غلبه حق بر باطل که بسا نیروهای جسمی را هم به استخدام خود در می آورد، رزمنده ای که شاید از نظر جسمی از یک بعثی ضعیف تر باشد ولی بدلیل ایمانش وادارمی شود که جسم خود را هم قوی سازد.

می گویند امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

«مَا قَلَعْتُ بَابَ خَیْبَرَ بِقُوَّةٍ جِسْمَانِیَّةٍ بَلْ بِقُوَّةٍ رَبَّانِیَّةٍ(1)؛ درب خیبر را که من کندم بقوه جسمانی نبوده بلکه بقوه ی الهی و خدا بوده است».

ملای رومی می گوید:

قوّت جبریل از مطبخ نبود بود از دیدارخلّاق ودود

اینکه جبرئیل چهار شهر لوط را ویران کرد از خوردن نبود، چون از قضا این ها که از مطبخ ارتزاق می کنند خیلی هم شل و بی عار هستند. قوت جبرئیل از خداوند بود، این غلبه معنویات است بر جسمانیات و غلبه معنویات به تدریج واقع می شود با آن مقدماتی که گفته شد.

ص:71

ص:72

*

(وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصّالِحُونَ)1

«در کتاب زبور بعد از تذکرات و یادآوری ها نوشتیم که زمین را بندگان صالح من به ارث خواهند برد».

و آیه:

(وَعَدَ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ)2

تا آخر آیه که ترجمه اش این بود: خداوند وعده داده است مؤمنین و کسانی را که عمل صالح انجام می دهند خلیفه روی زمین قرار دهد هم چنان که خداوند این کار را در گذشته کرده است و با استفاده از حدیثی از علی علیه السلام مطرح شد که این وعده ی غلبه ی اهل حق براهل باطل که خداوند می دهد از قبیل غلبه جسمانی نیست و نیز بیان شد که: این غلبه که از نوع معنویات است دفعاً نیست و تدریجاً است به این معنا که: اول یک دین حق، یک دستور حق به مردم پیشنهاد می شود. ابتدا با مخالفت و مبارزه ی مردمِ ضد حق روبه رو می شود ولی بتدریج آنها نابود می شوند و حق بتدریج نفوذ خود را پیدا می کند و آیه ی:

(لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ)3

«که خداوند وعده داده است به مؤمنین و کسانی که عمل صالح کردند، این ها را روی زمین خلیفه و وارث کند معنایش این است که آنها (مستکبرین) می روند و این ها (مستضعفین) می آیند کما این که جلوتر هم خداوند این کارها را کرده است».

ص:74

مانند: حضرت ابراهیم و پیروان اندکش، حضرت لوط، خواهر زاده اش و فرزندش اسماعیل. حضرت ابراهیم آن قدر در راه حق تنها بود که قرآن می فرماید «إِنَّ إِبْراهِیمَ کانَ أُمَّةً» ابراهیم به تنهایی یک امت بود کانّه همه ی دنیا یک طرف و ابراهیم خلیل هم یک طرف. ابراهیم نماند ولی توحیدی که دعوت می کرد و بت پرستی را که نکوهش می کرد یعنی مرامش در بین جامعه ماند و کم کم نفوذ کرد. انبیای دیگر هم در ابتدای دعوتشان با مخالفت های زیاد روبه رو می شدند امّا کم و بیش دعوت انبیاء باقی ماند. این نمونه کارهای خداوند است. به قول شاعر که می گوید:

بس کاخ ها خراب شد و بیستون به جاست بنیاد عشق بین که چه سان محکم افتاد

کاخ ها که آثار مستکبران بود همه خراب شد ولی آثار خیر باقی ماند. اساساً در دنیا اگر صحبت خیری باشد و کار پسندیده ای وجود داشته باشد و یا اشخاصی به فکر افتادند که کارهای خوب بکنند، همه اثر دعوت انبیاء علیهم السلام است و رنجهایی که برده اند.

ملّای رومی می گوید:

سعیها بسیار کردند انبیاء تا که گردان شد بر این سنگ، آسیا(1)

برقرار شود و از نظر ما که منتظر فَرَج حضرت ولی عصر علیه السلام هستیم این قیام دولت حقّه قائم به شخص مهدی موعود است اگر تا حالا حق بتدریج پیش رفته است ولی دنیا حسرت به دل نمی ماند و ظهور حق و عدل عملی خواهد شد این انتظار ماست، مطلب دیگری که از آیات ذکر شده می توان فهمید این است که مطالبی که راجع به پیروان حق گفته شد مربوط به شخصشان نیست و این که گفته می شود حق بر باطل پیروز می شود و حق روی زمین مستقر می شود

را کار نداریم بلکه افراد به اعتبار زیر پوشش آن دین و آن عقیده مورد نظر هستند، یعنی: این مرام به تدریج غلبه می کند و منافاتی هم با برپایی دولت حقه بطور ناگهانی ندارد و نیز این غلبه به اعتبار اشخاص نیست بلکه به اعتبار جامعه ی زیر پوشش آن مرام حق است.

و پشیمان شود. گرگ هیچگاه از صفت گرگی پشیمان نمی شود. اگر گرگی گوسفندی را پاره کرد و چوپان او را به تله انداخت، گرگ از کار خود پشیمان نمی شود، ولی انسان گاهی پشیمان می شود و این بخاطر آن است که در کنار غضب و شهوت یک و جدانی هم دارد که شعبه ای از وجود روح انسان است. یک دادگاهی و یک مسند قضاوتی هست ولو خود انسان ظاهراً هزار عذر می آورد و آخرش قلبش به بدی خودش اقرار دارد و این همان نفس لوّامه است که قرآن می فرماید:

(لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ * وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوّامَةِ)1

«قسم به روز قیامت و قسم به روحی که آدم را ملامت می کند».

اگر یک آدم در اثر انحراف در قوای غضب و شهوت به بچه یتیمی ظلم کند بعداً به خود نهیب می زند و در فکر است که: (لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّه استغفرالله) چرا این کار را کردم این خاصیت در انسان وجود دارد و بزرگان گفته اند علت این که حق بتدریج نفوذ می کند این است که قلب ها آماده ی پذیرش حق است و این معنا در همان حدیثی است که علی علیه السلام فرمودند:

«قسم به خداوندی که دانه را می شکافد و انسان را خلق می کند، دنیا به ما عاطفه پیدا خواهد کرد بعد از آن چموشی».(1)

چون عاطفه جایش روی قلب انسان است وقتی وجدان ها آگاه و دل ها بیدار می شوند و حرف های ما اهلبیت را مطالعه می کنند، روش ما را بررسی و رسیدگی می کنند، آن وقت ما را می پسندند. چرا ما امروز حضرت ابراهیم علیه السلام را می پسندیم و معاویه را لعنت می فرستیم، امیرالمؤمنین علیه السلام الآن زنده نیستند که مثلاً

ص:78

ذوالفقارش را کشیده باشد و از او بترسیم، بلکه این حق است که به تدریج دل ها و قلب های ما آماده پذیرش آن شده است و این کار دل است. پس یکی از علل پیشرفتِ حق بطور تدریجی. آمادگی دل ها و قلب ها است. در حقیقت این لطیفه ی الهی که اصل انسانیّت است و آن بعد انسانیّت انسان را از حیوانات دیگر جدا می کند، همین معنی است غیر از شهوت و غضب که انسان یک جهت دیگری هم دارد که پذیرش حق بخاطر آن جهت دیگر است و آن همان وجدان است.

ص:79

ص:80

*

خداست که رسولش (نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم) را فرستاده است با هدایت و دین حق که این دینش را پیروز کند و هدف خدا این است که دینش را بر همه ی ادیان غلبه دهد اگرچه مشرکان نمی خواهند ولی خدا می خواهد و آن کار را خواهد کرد.

و در جای دیگر می فرماید: وَلَوْ کَرِهَ الکافِرُونَ(1).

مضمون آیات فوق چنین است:

«دین حق غلبه می کند، اهل حق به اعتبار دینی که دارند زیر پوشش یک قانون هستند و دینشان توحیدی و قانونشان الهی است. بر اهل باطل غلبه می کنند آن هم غلبه ی معنوی. گرچه دنیا این جور نشان داده است که به حسب ظاهر باد به بیرق اهل کفر بوده است ولی بنا بر وعده الهی دنیا این اقبال را دارد که بالاخره حق بر باطل پیروز است».

در مورد حضرت نوح خداوند می فرماید:

(وَ ما آمَنَ مَعَهُ إِلاّ قَلِیلٌ)2 ؛ «به نوح ایمان نیاوردند مگر یک عدّه کمی».

وقتی که نوح به امر الهی مشغول ساختن کشتی شد، کافران می آمدند و مسخره می کردند، یکی می گفت ادعای پیغمبریت نگرفت حالا نجار شده ای، دیگری با حالت تمسخر می گفت ما را آب نَبَرَد. این مردم گرچه حق را نمی خواستند ولی از طرف دیگر مسخره کردن را خوب بلد بودند و در آن استاد بودند.

قرآن می فرماید: (وَ کُلَّما مَرَّ عَلَیْهِ مَلَأٌ مِنْ قَوْمِهِ سَخِرُوا مِنْهُ) 3 (ملأ یک جمعیت چشم گیر را می گویند مثل این که چشم ها را پر می کردند) هر دسته از قوم نوح که

ص:82

عبور می کردند مسخره می کردند. دعوت حضرت نوح اگرچه در زمان خودش این طور بود، اما بعدها نفوذ کرد و ماند و دل ها آن را پذیرفتند. و نیز حضرت ابراهیم آن قدر تنها بود که خداوند در قرآن می فرماید: مثل اینکه دنیا یکطرف و حضرت ابراهیم هم یکطرف. حضرت موسی هم اول گرفتار فرعون و فرعونیان بود تا اینکه آنها غرق شدند و حضرت موسی بنی اسرائیل را از دریا عبور داد و بعد از آن برخورد حضرت با بنی اسرائیل لجباز، شروع می شود، هنوز از دریا عبور نکرده اند که قرآن می فرماید:

(فَأَتَوْا عَلی قَوْمٍ یَعْکُفُونَ عَلی أَصْنامٍ لَهُمْ قالُوا یا مُوسَی اجْعَلْ لَنا إِلهاً کَما لَهُمْ آلِهَةٌ قالَ إِنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ)1 .

با یک قومی برخورد کردند که بت می پرستیدند، به موسی می گویند چه چیز ما از آنها کمتر است، برای ما یک بت درست کن ما عبادت کنیم و بعد هم وقتی حضرت موسی علیه السلام برای عبادت به کوه رفت و هارون را به جای خود گذاشت، گوساله پرست شدند شخصی به نام سامری، زینت آلات آنها را جمع آوری کرد و با فنون زرگری و ریخته گری که بلد بود گوساله ای ساخت (فَأَخْرَجَ لَهُمْ عِجْلاً جَسَداً لَهُ خُوارٌ)2 گوساله ای برایشان بیرون آورد که جسمی بیشتر نبود و جان نداشت امّا لَهُ خُوَارٌ صدای خوری (گوساله) می کرد، بنی اسرائیل تمام دستورات و

ص:83

راهنماییهای حضرت موسی علیه السلام را فراموش کرده و گوساله پرست شدند. حضرت موسی علیه السلام در کوه بود که خداوند این خبر را به او داد.

بعد می گوید: (إِنْ هِیَ إِلاّ فِتْنَتُکَ)1 این امتحان و آزمایش توست، حضرت موسی علیه السلام وقتی به نزد قوم خود بر می گشت (أَلْقَی الْأَلْواحَ) .

لوح هایی را که در دست داشت به زمین زد و ریش برادرش را گرفته و به طرف خود می کشید، برادرش عرض می کند:

(یَا بْنَ أُمَّ لا تَأْخُذْ بِلِحْیَتِی وَ لا بِرَأْسِی) ؛ «ریش مرا رها کن و سرم را مگیر».

(إِنِّی خَشِیتُ أَنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَیْنَ بَنِی إِسْرائِیلَ) ؛ «من این ترس را هم داشتم که وقتی بر گردی بگویی وحدت و توحید مردم را بهم زدی. لذا با آنها برخورد نکردم».

این است برخورد بنی اسرائیل با حضرت موسی علیه السلام آن همه محبت به آنها کرد، آن همه کرامات از او دیدند، از دست فرعون نجاتشان داد، وقتی از بیابان سوزان عبور می کردند ابری بر سرشان سایه می انداخت. از آسمان برای آنها مَنّ و سلوی می آمد شاید چاره ای نبود که این قوم با خرق عادت اداره بشوند که مثلاً سنگ به دنبالشان بیاید هر وقت آب می خواهند عصای موسی به آن سنگ زده شود و دوازده چشمه از آن جاری شود.

همه ی این ها را دیدند ولی وقتی نزدیک آن شهر می شوند می گویند یا موسی (إِنَّ فِیها قَوْماً جَبّارِینَ) در این شهر یک جمعیت گردن کلفتی هست و ما طاقت

ص:84

نداریم (فَاذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّکَ فَقاتِلا إِنّا هاهُنا) ،(1): «تو با خدایت برو و با آنها جنگ کنید ما همین جا نشسته ایم».

کشف کرد کار مهمی را انجام داد، اما نیروی عظیم اتم بدست کسانی افتاد که از راه انبیاء منحرف شده بودند و از این کشف سوء استفاده کردند و فاجعه هیروشیما را بوجود آوردند. ادیسون قوه برق را کشف کرد، که بوسیله آن ابزار و آلات زیادی درست شد و امروز نیاز بشر را رفع می کند، یک مورد آن همین ضبط صدا که اثر برق است و مفید می باشد هرچند ممکن است کسانی از نیروی برق سوء استفاده کنند. اما کدام قوه است که به ما می گوید از نیروی برق در راه ضرر و زیان جامعه استفاده نکنیم و برای مردم گرفتاری و مصیبت درست نکنیم یا به طور متعادل از آن استفاده کنیم تا همه بهره مند شوند این جور فهم ها از کجاست؟ مگرنه این که این فهمی است که انبیاء به ما داده اند، استعدادش را داریم ولی حیوانات ندارند، خداوند این استعداد را در وجود ما قرار داده است.

(وَ نَفْسٍ وَ ما سَوّاها * فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها)1

«قسم به نفس و تسویه و تعدیل نفس که خدا به او الهام کرد، فجورش را و تقوایش را».

این استعداد خدا دادی است انبیاء هم آمدند و تذکر دادند و کم کم دل ها پذیرفتند. اگر مستکبرین بخواهند یک دانشمند میکروب شناس را به استخدام خود در آورند که از دانش او جهت هلاکت بشر استفاده کنند و او بگوید نه دانش من حیف است که در این راه صرف شود، دانش من بایستی در جهت سالم سازی محیط زندگی انسان ها و رفاه حال جامعه مورد استفاده قرار گیرد این طرز فکر از کجاست این چه قوه ای است که به آدم می گوید که در راه هلاکت بشر نیرویت را بکار نبر و در راه سعادت جامعه قدم بردار، این از بود آن قوه خاص و آثار وجودی

ص:87

انبیاء علیهم السلام است که اگر در دنیا صحبت از خُلق خوب و عدالت و انصاف است اصلش از انبیاء است.

مکتب های مادی و ماتریالیسم که می گویند جهان و هستی در ماده و مادیات خلاصه می شود این من و این جهان، ماده این اقتضا را ندارد که بگوید این حق انسان بیچاره است، بیچاره یعنی چه، آن کسی که بیچاره را مشخص می کند می گوید: نباید ظلم کرد که اولاً استعدادش در انسان ها هست. ثانیاً معلم آن را هم که انبیاء علیهم السلام باشند خداوند فرستاده است. آثار انبیاء به مرور زمان کم کم باقی ماند و نفوذ کرد. کلاً بذر اخلاق نیکو و رفتار پسندیده را در زمینه ی دل ها انبیاء افشاندند.

امیرالمؤمنین علیه السلام در خطبه اول نهج البلاغه می فرماید:

«فَبَعَثَ فِیهِمْ رُسُلَهُ وَ وَاتَرَ إِلَیْهِمْ أَنْبِیَاءَهُ لِیَسْتَأْدُوهُمْ مِیثَاقَ فِطْرَتِهِ وَ یُذَکِّرُوهُمْ مَنْسِیَّ نِعْمَتِهِ وَ یَحْتَجُّوا عَلَیْهِمْ بِالتَّبْلِیغِ وَ یُثِیرُوا لَهُمْ دَفَائِنَ الْعُقُول؛(1) خداوند این بشر را رها نگذاشت انبیایش را در بین آنها برانگیخت، انبیاء را یکی پس از دیگری فرستاد تا این ها را که نعمت های خداوند را فراموش کرده اند یادشان بیاورد، یعنی به مردم گوشزد کنند که هر چه داری از خداست.

وَ یُثِیرُوا لَهُمْ دَفَائِنَ الْعُقُول؛ انبیا گنجینه های عقول را ظاهر می کنند».

این دل، این قلب و این وجدان که استعداد دارد حق را از باطل بفهمد این مثل یک گنجی است که در او جواهرات ذخیره شده است، انبیاء این ها را ظاهر

ص:88

می کنند و برمی انگیزانند و در این راه رنج های بسیار بردند تا آسیای عدل و انصاف را بگردش انداختند و به قول ملای رومی:

حیله ها بسیار کردند انبیاء تا که گردان شد بر این چرخ، آسیا

وعده خداست که اهل حق بر اهل باطل غلبه کنند یا به تعبیر دیگر دین حق بر دین باطل غلبه کند، غلبه ای که، غلبه یک قوه جسمانی بر قوه جسمانی دیگر نیست. غلبه معنویات است بر مادیات، غلبه ای که تدریجی است، گرچه پیامبری در زمان خودش در اغلب اوقات بازارش کساد بود ولی دنیا گذشت و مطالبشان فراموش نشد و عاقبت دل های آماده آن را پذیرفت.

ص:89

ص:90

*

وجود دارد، این همان اثر وجودی انبیاست. اگر پیامبران نیامده بودند و بشر به غرایز خودش واگذار شده بود غرایزی که شبیه به غرایز حیوانات است، معلوم نبود که کارش به کجا می کشید. انسان مانند حیوانات هم شهوت دارد و هم غضب، اما یک خاصیت دیگر هم دارد که می تواند علم پیدا بکند. این که می تواند علم پیدا کند نه این که همیشه بتواند دردی را دوا کند. یعنی اگر هدایت نشود علم هم دردی را دوا نمی کند بلکه باعث دردسر هم می شود. علم پیدا کردن انسان با هدایت صحیح می تواند جبران ضعف های بی شمار او را نیز بنماید.

محکم که خورد فهمید آدمی زاده چه موجودی است و گفت: اگر از گربه کوچکتر شوم مرا آزاد می کنی بروم؟. گفت بله.

بله انسان اگرچه ازنظر قوای جسمی تا حدی ناقص تر از سایر حیوانات است و چنگ و دندان او مثل پلنگ نیست اما با نیروی علم همه چیز را زیر بار خودش می آورد. این علم است که این چنین دنیا را تحت سلطه قرار داده است. بوسیله همین علم است که اگر ابر جنایتکاران جنونشان بیشتر بشود ممکن است در یک لحظه دنیا را آتش بزنند این آثار آن علمی است که همراهش دین نباشد. به قول ملای رومی:

بدگهر را علم و فن آموختن

انبیاء از میان مردم رفته است ولیکن آثارشان باقی مانده و این همان است که خداوند می فرموده:

(وَعَدَ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ) ،(1)

«خداوند وعده فرموده که مؤمنین را خلیفه قرار دهد هم چنان که این کار را هم قبلاً کرده است».

حرف ها ومرام انبیاء بتدریج در قلب ها نفوذ یافت و از راه دل ها در قلب مردم گسترش پیدا نمود و اهل حق بر اهل باطل پیروز شدند و این پیروزی به اعتبار پیروزی فرد بر فرد نیست، بلکه به اعتبار غلبه یک جامعه است بر جامعه دیگر. از آن ابتدا که پیغمبر اکرم به رسالت مبعوث شد، خود ایشان یک فرد، امیرالمؤمنین علیه السلام یک فرد حضرت زهرا علیها السلام یک فرد، حضرت خدیجه علیها السلام هم یک فرد. این ها اهل حق بودند، بعد بتدریج اضافه شدند اکنون که حدود یک میلیارد نفر یا بیشتر مسلمان وجود دارد. این که بگوییم پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به اعتبار شخص خودش بر ابوجهل غلبه کرد و علی علیه السلام هم بر معاویه و بعدیها هم همین طور. نه این طور نیست بلکه همه این ها به اعتبار این که عضو جامعه ای بودند زیر یک پوشش دینی، برامت های دیگر غلبه کرده اند.

کتاب در مقابل دو کتاب. یک در اینجا یکِ حقیقی است. گاهی وحدت اعتباری است: ما که در اینجا جمع شده ایم یک جمعیت هستیم، وعدّه ای دیگر در جای دیگر یک جمعیت دیگری را تشکیل می دهند، با این که اگر ما را شمارش کنند صد نفر یا بیشتر هستیم، سپاه یک نهاد است، جهاد یک نهاد است. سپاه با جهاد با هم می شوند دو نهاد. این وحدت در مقابلِ دو، یک وحدت اعتباری است به اعتبار این که هر کدام از این نهادها در یکی بودن مقابل دو، یک اعتباری هستند با اعتبار این نکته که هر کدام از این نهادها، در یک هدف بسیج می شوند. گرچه افراد هر یک از نهادها، زیادند و هر کدام کاری را عهده دار هستند ولی مجموع کارهایشان یک هدف را تأمین می کند و گاهی که یک مجموعه ای را یک واحد اعتبار کرده اند وحدت صناعی است مثل یک کارخانه با این که در کارخانه تعداد زیادی وسایل و ابزار و ماشین آلات و دستگاه های مختلف است ولی می گوییم یک کارخانه به اعتبار این که این ها با هم در وضعی قرار گرفته اند که اثر یکدیگر را کنترل می کنند این وحدت صناعی است. مانند یک ساعت که با همه اجزائی که دارد، از قبیل: عقربه ها چرخ دنده ها، شیشه، قاب و غیره ولی همه جمع شده اند و یک ساعت را بوجود آورده اند.

استثمار عده ای انسان بوسیله عده ای دیگر. این ملاک از نظر اسلام مُلغی است و اعتبار ندارد.

مخرج شین هم نداشت، شاید لباس هایش هم کهنه بوده و در علوم روز هم چیزهائی که ما می دانیم او نمی دانسته اما چون زیر یک پوشش، فلسفه و جهان بینی هستیم، می شویم یک جامعه. چند برادر و خواهر را در نظر بگیرید که حرف پدرشان را واجب الاطاعه می دانند اما یک نفر دیگر که فرزند این خانواده نیست اطاعت از فرمان این پدر را بر خود لازم نمی داند، این یک حقیقت است. آن چند فرزند چون واقعاً فرزند این پدر هستند چه بخواهند یا نخواهند وجود خود را از این پدر می بینند اگر فرزندان معقولی باشند، روی این حقیقت عمل می کنند. چون فرزند این پدر بودن در روحشان اثر می گذراد.

*

ص:100

بینی بوده و یک قانون ثابت الهی بر آنها حکم فرماست و این ها امت واحده اند که دارای مرزهای زمینی و زمانی نیستند ابوذر غفاری آن مرد موحد خدا که در زمان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم زندگی می کرد با مؤمن متدین زمان ما هر دو عضو یک جامعه هستند. ابوذر غفاری دیدش این بود: خالقش خداوند است و ما بنده او هستیم و محمد صلی الله علیه و آله و سلم فرستاده خداست و مقرارت اسلامی باید حاکم بر ما باشد و هر فعالیت و حرکتی که می نمود روی اعتماد به این اصول بود اگر با فقر و تهیدستی ساخت و اگر با معاویه و حکومت بنی امیه مبارزه کرد تا آنجا که جانش را هم روی آن گذاشت و در بیابان ربذه از گرسنگی و تشنگی جان داد، همه به این خاطر بود که یک مسلمان مؤمن کامل بود. بنابراین از نظر اسلام اعضای یک جامعه را، دید، بینش و جهان بینی افراد آن جامعه مشخص می کند. اما عده ای دیگر روی مبنای نژادی صحبت می کنند و به اسم هائی مانند: عربیسم، ایرانیسم و غیره اعتقاد دارند که تماما این ها از نظر اسلام ملغی و مردود است. از نظر اسلام توحید، اصول دین و کلیه ی قوانینی که بر پایه توحید بر جامعه حکم فرما باشد ملاک وحدت است. عضو ملت و امت اسلامی بودن ملاکش مرز جغرافیائی نیست که: مثلاً کسانی را که در حجاز یا ایران زندگی می کنند در محدوده باشند. میزانش سیاه یا سفید بودن نیست، بلکه میزانش عقیده و مرام است.

خداوند در سوره آل عمران می فرماید:

(کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ)1

«شما بهترین امتی هستید که در روی این زمین پیدا شدید».

در اینجا مقایسه بین اشخاص نیست، در اینجا خداوند امت را در نظر می گیرد یعنی به نظر کلّی چون: فرهنگ حاکم بر مسلمانان فرهنگ توحیدی است و خودشان را بنده خدا می دانند با این ملاک می فرماید: شما بهترین امت هستید.

(تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ) ؛

«که امر به معروف و نهی از منکر می کنید»

یکی از برتری های امت اسلام بر دیگران این است که دعوتشان به خیر است و از زشتی مردم را نهی می کنند.

گرچه اگر مسلمانان آن زمان را در نظر بگیریم تعدادی از آنها پست و بد هستند. اما عده ای هم مانند امیرالمؤمنین علیه السلام و حضرت زهرا علیها السلام در میان آنها هستند. این که اشاره به (خَیْرَ أُمَّةٍ) یعنی بهترین، امّت نمی خواهد بگوید فقط پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم، علی علیه السلام و حضرت زهرا علیها السلام شما سه چهار نفر بهترید گرچه این طور هم هست و این ها از همه ی دنیا بهترند و اشرف مخلوقاتند اما این آیه امت را می گوید که: این امت بر پایه توحید حرکتشان در جهت امر به معروف و نهی از منکر است. به این اعتبار هر امتی امر به معروف و نهی از منکر داشت این بهترین امت هاست. منتها حقیقت و واقعیت آن در این سه چهار نفر خلاصه شده است. به هر حال وحدت این امت به اعتبار عقیده یکسان آنهاست مرز جغرافیائی

ص:103

و نژاد و رنگ ملاک نیست: (إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاکُمْ) و برتری امت ها بر یک دیگر ملاکش تقوای آنهاست.

و این که خدا وعده داده است که اهل حق را بر اهل باطل پیروز کند به اعتبار امت حق است. آن امتی که دیدشان توحیدی و قانون حاکم بر آنها روی ملاک توحید باشد. دقت کنید وقتی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم می خواهد کسانی را به اسلام دعوت کند با چه ملاک هائی آنها را به سوی دین خدا می خواند. وقتی که صلح حدیبیه برقرار شد و یکی از مواد آن این بود که تا ده سال با شرایط خاصی بین مسلمانان و مشرکین متارکه جنگ باشد پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم فرصت پیدا کرد انقلاب اسلامی را صادر کند و از محیط حجاز و عربستان بیرون ببرد، بعضی ازمسلمانان ناراحت بودند که صلح برقرار شد ولی خدا خطاب به پیامبرش آیه (إِنّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً)1 را که در سوره ی فتح است نازل فرمود (ای پیامبر) ما فتحی آشکار را نصیب تو کردیم یعنی صلح حدیبیه که فتح آشکاری بود و نتایج زیادی داشت. یکی از آنها فرصت پیدا کردن پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم برای صدور اسلام بود. ایشان اسلام را به دیگران عرضه نمود و زمینه فراهم شد تا دیگران اسلام را بفهمند و بعد قبول کنند و مبنای صدور انقلاب هم همین است.

(قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا إِلی کَلِمَةٍ سَواءٍ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ أَلاّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللّهَ وَ لا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً وَ لا یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنّا مُسْلِمُونَ) .(1)

بگو ای اهل کتاب بیاید سراغ یک کلمه که آن کلمه ای است مساوی بین ما و شما (أَلاّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللّهَ) این که غیر از خدا را عبادت نکنیم و هیچ شرکی به خدا نیاوریم (وَ لا یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللّهِ) .

هیچ کدام از ما دیگری را ربّ خودمان قرار ندهیم (رب همه ما خداست) (فَإِنْ تَوَلَّوْا) پس اگر ای پیامبر دعوت کردی و آنها روی برگرداندند (فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنّا مُسْلِمُونَ) به آنها بگو حالا دیگر خودتان شاهد باشید: که ما مسلم و تسلیم خدا هستیم. این دعوت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم است، همه باید زیر این پوشش باشند: که الهی و ربی غیر از او نیست، همه ی ما بنده ی خدا هستیم. زیر بنای وحدت اسلامی (أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُول الله صلی الله علیه و آله و سلم ه) است.

نتیجه ی این وعده الهی نصرت اهل حق بر باطل یا دین حق بر دین باطل است فکر نکنیم که روزی فرا می رسد که آن کسانی که اهل حق بودند و در زمان خودشان بازارشان کساد بود آنها می آیند و غلبه می کنند خیر، این چنین نیست بلکه مرام حق است که بر مرام باطل غلبه می کند، بعد از این که (إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا

ص:105

فِی الْأَرْضِ) فرعون در روی زمین علو کرد و اهل زمین را طبقه بندی نمود و ضعف یک عده ای را می خواست (وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ) (1) خداوند می فرماید: ما اراده کرده ایم که نعمتمان را بر آن هایی که مستضعف شمرده شده اند سنگین کنیم و این ها را وارثان روی زمین قرار دهیم و به مثل فرعون، هامان و لشگریانشان، از ناحیه ی این ستمدیدگان آن چیزی را که از آن می ترسیدند. برسانیم وقتی زمین به ارث مستضعفین دربیاید، دیگر مستکبرین یا نیستند یا اگر هم باشند تصرفی در زمین ندارند و این وعده الهی به اعتبار نوع است.

پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم وقتی در فتح مکّه بت ها را می شکست این آیه را تلاوت می فرماید: حق آمد و باطل رفت باطل به اعتبار این که باطل است رفتنی است (و کاری از او نمی آید). خاصیت حق این است که حق است، با جهان هماهنگ است، جزء جهان هستی است و اگر غیر از این در فکر و سخن باشد از توپ پنبه ای هم کم ارزش تر است و واقعیت ندارد.

ملای رومی مثالی می زند:

«یک لاف زن خیال کرده بود پلو خوردن هنر است پوست دنبه ای را در خانه گذاشته بود و صبح ها وقتی از خانه خارج می شد سبیل هایش را چرب می کرد و هر جا وارد می شد پز می داد که سبیلمان چرب است و بچه های خود را می ترساند که اگر پوست دنبه را گربه بخورد گوش شما را می برم».(1)

اگر می شد که این لاف زن همه ی دنیا را به چنگ بگیرد کاری می کرد تا تمام گربه ها بمیرند این شخص فقط دروغش بدست خودش است باقی چیزها به دست او نیست و با واقعیت جور نیست نمی شود که همه دنیا را بهم زد تا حرف او درست شود این است که مفتضح می شود، چون بر باطل است، اما حقیقت یعنی آن چیزی که با واقعیت جهان هستی جور بیاید و از خواص حق این است که دل ها با او موافق است. قبلاً گفته شد انسان در یک سری قوا با حیوانات شریک است مانند حس غذا طلبی، حس شهوت و غضب که خاصیت انسان این است که اگر غضب کرد و وسیله هم در اختیار او بود دنیا را به آتش می کشد. حیوانات اگرچه غضب دارند ولی نمی توانند بمب اتم اختراع کنند ولی این انسان است که می تواند علم و فن خود را به همه عالم سرایت دهد. و این انسان علاوه بر ابعاد

ص:107

فوق یک بعد دیگری دارد به نام بعد انسانیت که همان وجدان یا نفس لوامه است، همان روحیه ای که وقتی انسان کار بدی می کند ناراحت می شود و آن حس او را سرزنش می کند.

ص:110

*

از آیه (وَ أَوْحَیْنا إِلی أُمِّ مُوسی) معلوم می شود که ممکن است از ناحیه خداوند به بنده ای وحی شود که مربوط به نبوت نباشد. یک قسمت از وحی های الهی، مربوط به نبوت است که این وحی به انبیاء الهی می شود و قسمتی دیگر از وحی الهی به بندگان در غیر مسأله نبوت است مانند همین دستوری که خداوند به مادر موسی از طریق وحی ابلاغ می کند (وَ أَوْحَیْنا إِلی أُمِّ مُوسی أَنْ أَرْضِعِیهِ) ما به مادر موسی وحی کردیم تو این بچه را شیر بده و هنگامی که ترسیدی او را به دریا بینداز. نه خوف داشته باش و نه غصه دار باش.

(إِنّا رَادُّوهُ إِلَیْکِ وَ جاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ) ما او را به سوی تو بر می گردانیم و او را از انبیاء قرار می دهیم. مطابق بعضی از آیات دیگر قرآن، مادر موسی هم این کار را کرد و او را در صندوقی گذاشت و به دریا انداخت.

(فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِیَکُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَناً إِنَّ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما کانُوا خاطِئِینَ)1 التقاط یعنی این که یک بچه بی سرپرست باشد و او را بگیرند تا سرپرستی کنند. آل فرعون این بچه را از دریا گرفتند و زن فرعون وقتی چشمش به این بچه افتاد به او محبت پیدا کرد و از فرعون درخواست نمود که او را نکشید از آنجائی که خداوند می خواست و اراده داشت دشمن شان را بدست خودشان بزرگ کردند، او را سرپرستی کردند تا ناخواسته دشمن آنها و سبب غم و غصه آنها باشد.

ص:112

(إِنَّ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما کانُوا خاطِئِینَ) بدرستیکه فرعون و هامان و لشگریان شان در اشتباه بودند. و کسی که خیال می کند می تواند جلوی تقدیر الهی را بگیرد در خطاست.

(وَ قالَتِ امْرَأَتُ فِرْعَوْنَ قُرَّتُ عَیْنٍ لِی وَ لَکَ)1 در اینجا یکی از موهبت های الهی ظاهر می شود وقتی فرعون و زنش بچه را دیدند علی القاعده شاید فرعون به فکرِ این بود چون بچه پسر است باید کشته شود ولی زن فرعون مثل این که بی اختیار به این بچه یک علاقه خاص پیدا می کند می گوید: که این بچه نور چشم من و تو باشد.

(لا تَقْتُلُوهُ عَسی أَنْ یَنْفَعَنا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ)2 ؛

«امید این است که این بچه سودمند و مفید باشد یا او را به منزله فرزندمان بگیریم»

می گویند فرعون عقیم بود و بچه دار نمی شد وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ این ها متوجه نبودند که چکار می کنند. این ها خیال می کردند که دشمنان خودشان را از بین برده اند و فکر می کردند که بچه در خانه خودشان و زیردست خودشان (و شاید با اخلاق و عقاید خودشان) بزرگ می شود و رشد می کند ولی نمی دانستند که تقدیر الهی به چه چیز تعلق گرفته است (وَ أَصْبَحَ فُؤادُ أُمِّ مُوسی فارِغاً إِنْ کادَتْ لَتُبْدِی بِهِ لَوْ لا أَنْ رَبَطْنا عَلی قَلْبِها لِتَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ)3 مادر موسی علیه السلام دل واپس بود ولی وقتی این اتفاق افتاد و آنها بچه اش را نکشتند. دلش آرام گرفت و از دل واپسی

ص:113

بیرون آمد و صبح کرد قلب مادر موسی علیه السلام در حالی که فارغ بود و اگر خداوند دلش را محکم نگه نمی داشت آن زن نزدیک بود که وضعش را ظاهر و آشکار کند.

(لِتَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ) ؛ «دلش را محکم کردیم تا باشد از مؤمنین».

اکنون این بچه که در دربار فرعون جای گرفته است شیر می خواهد، مادر موسی خواهر موسی علیه السلام را فرستاد تا به ببیند چه می شود و فرعونیان دنبال کسی می گشتند تا به این بچه شیر بدهد و همین طور که آیات قرآن ذکر می کند، هر زنی را آوردند این بچه پستان آن زن را نگرفت، خواهر موسی که برای کسب خبر از حال برادرش آنجا بود گفت: من زن مهربانی را سراغ دارم ممکن است او را شیر بدهد و به این ترتیب همان طور که خداوند وعده فرموده بود بچه را پیش مادرش برگرداند: (وَ قالَتْ لِأُخْتِهِ قُصِّیهِ) مادر موسی به خواهر موسی گفت: که دنبال او برو (فَبَصُرَتْ بِهِ عَنْ جُنُبٍ وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ)1 خواهر موسی این بچه را از آن کناره می دید و آنها متوجه نبودند (وَ حَرَّمْنا عَلَیْهِ الْمَراضِعَ مِنْ قَبْلُ)2 ما مرضعه ها (زنان شیرده) را بر این بچه حرام کردیم. (فَقالَتْ هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی أَهْلِ بَیْتٍ یَکْفُلُونَهُ لَکُمْ وَ هُمْ لَهُ ناصِحُونَ)3 خواهر موسی علیه السلام که آنجا بود گفت می خواهید شما را راهنمایی کنم به یک خانواده ای که این بچه را سرپرستی کنند برای شما و خیرش را هم بخواهند و آنها قبول کردند. (فَرَدَدْناهُ إِلی أُمِّهِ کَیْ تَقَرَّ عَیْنُها وَ لا تَحْزَنَ وَ لِتَعْلَمَ أَنَّ وَعْدَ

ص:114

اَللّهِ حَقٌّ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ)1 این بچه را به مادرش برگرداندیم که چشمش روشن باشد و محزون نشود و بداند که وعده ی خداوند حق است. چون خدا به او وحی کرده بود که غصه ات نشود و بچه ات را بدریا بینداز ما او را به تو بر می گردانیم و پیامبرش قرار می دهیم. وعده الهی عملی شد و این بچه به آغوش مادرش برگشت ولکن اکثر مردم نمی دانند.

این قسمتی از داستان حضرت موسی علیه السلام بود از روز تولد تا هنگامی که جهت شیرخوردن به آغوش مادرش برگشت.

در مورد وعده های الهی قبلاً نیز بحث شد از جمله در همین داستان موسی که خدا می فرماید:

(وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا) تا آخر آیه، مستضعفین بر اهل باطل پیروز می شوند و این وعده خداوند به بیان های مختلف در قرآن کریم آمده است این پیروزی از نوع غلبه جسمانیات نیست، این پیروزی ملت حق بر ملت باطل است و این وعده ای است که بطور تدریجی واقع می شود تا آنجا که بنا به اعتقاد ما دولت حق ظهور می کند که همان ظهور ولی عصر عجل الله تعالی فرجه است، گفته شد که پیروزی حق بر باطل از دو جهت است. اول این که اساساً حق رویش نوشته، حق؛ و باطل هم رویش نوشته باطل. و باطل یعنی: آن که واقعیت ندارد، آن که دروغ است و با عالم وجود جور در نمی آید و خودِ این عالَم، دروغ را ظاهر می کند. و دوم آن که: خداوند دل ها را برای قبول حق آماده می کند و آمادگی دل ها یک سِرّ عمومی است. خداوند امدادهای غیبی دارد، یعنی: به غیر از وسایل ظاهری گاهی از یک راهی که به هیچ وجه به فکر ما نمی رسد مددهائی دارد.

ص:115

شود و غیر از آنچه که پیش بینی می کردیم اتفاق بیفتد، این ها همه از قدرت خداوند است. خداوندی که این دستگاه هستی بدست قدرت او می چرخد همان طورکه قدرت دارد اسبابی را فراهم کند تا یک نتیجه ای بدهد، قدرت دارد اسبابی را بیاورد که این ها را خنثی کند. موقعی که خیلی خوشبین هستیم اسبابی فراهم کند که غیر توقع ما حاصل شود و موقعی که دلهره داریم و بدبین هستیم سببی فراهم گردد و کار خوب شود، این کار خداوند است زیرا خداوند در عالم تصرف دارد. در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم یهودیان به این اصل قائل بودند که خداوند دیگر در عالم تصرف ندارد مانند این که ما وقتی به ماشه ی اسلحه فشار آوردیم و گلوله خارج شد دیگر نمی توانیم گلوله را به اسلحه برگردانیم. یهودیان هم قدرت خداوند در رابطه با جهان خلقت را این گونه تصور می کردند.

آیه قرآن در جوابشان می فرماید:

(یَدُ اللّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَیْدِیهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا بَلْ یَداهُ مَبْسُوطَتانِ یُنْفِقُ کَیْفَ یَشاءُ)1

یهودیان می گفتند دست های خدا بسته شده نفرین به آنها بسته باد دست های خودشان. دست های خدا باز است و هر جوری بخواهد انفاق می کند، در سوره الرحمن می فرماید:

(یَسْئَلُهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ)2

«همه آنچه در آسمان و زمینند دست حاجتشان به طرف خداوند دراز است، از خدا می خواهند و خدا هم حاجتشان را برمی آورد».

ص:118

(کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ) : هر روز و هر زمان خدا در شأن و کاری است، چنین نیست که خدا بیکار باشد خدا بر عالم تصرف دارد و به هرحال خداوند قدرت دارد که اسبابی بیاورد بر خلاف آنچه که ما پیش بینی می کردیم و این مایه امیدواری ماست، آن وقتی که به نظرمان اوضاع خیلی بد می آید ولی چون مشیت بدست خداست ممکن است بر عکس تصور ما اوضاع خوب شود. به قول حافظ:

شهر خالی است زعشاق مگر از طرفی دستی از غیب برون آید وکاری بکند

گرچه بر حسب ظاهر شهر از اهل معنی خالی است و لی ناامید نیستیم از آنجائی که خداوند در عالم تصرف دارد و می تواند قضایا را برخلاف آنچه که ما پیش بینی می کنیم پیش بیاورد، ما چون احاطه نداریم بر طبق یک اسبابی قضاوت می کنیم ولی از یک راهی که ما به آن علم نداشتیم وسیله ای پیش می آید و خلاف توقع ما واقع می شود. و آن گاه این پیش آمد غیر منتظره برای اشخاص نا امید موجب امیدواری است و برای اشخاص متکبر و مغرور مانند فرعون که به سلطنت خود مغرورند، باید درس عبرت باشد گرچه عبرت نمی گیرند ولی باید به آنها تفهیم کرد که کار بدست خداست و ممکن است عکس آنچه آنها وسائلش را فراهم می کنند واقع شود به قول ملای رومی:

از سبب سازیش من سودائیم وزسبب سوزیش سوفسطائیم(1)

علمی ما در نمی آید و علم ما به آن احاطه ندارد. فرضاً اگر ما در زمان حضرت موسی علیه السلام بودیم می گفتیم عجب این بچه هم کشته خواهد شد ولی غافل از این که خداوند از چه راهی و چگونه او را برای پیامبری خودش حفظ می کند. چوب خدا صدا ندارد، خدا از راهی وارد می شود مثل این که دشمنان حضرت موسی علیه السلام بدست خودشان او را بزرگ می کنند و او قدرت پیدا می کند تا قوم بنی اسرائیل را بر فرعونیان پیروز گرداند. یا در حقیقت حق را بر باطل پیروز کند. حقی که حق است بر باطلی که عاقبت ندارد. خد اوند دل ها را آماده پذیرش حق می کند. و سپس با یک امداد غیبی حذف یعنی اسباب و وسایلی که ما پیش بینی نمی کنیم، حق غلبه می کند و باطل شکست می خورد.

ص:120

*

جهت شیر دادن برای او دایه بگیرند، بچه پستان هیچ زنی را نگرفت و خواهر موسی که به امر مادرش از دور ناظر قضیه بود آنها را راهنمایی کرد و گفت من زنی را می شناسم که کفالت این بچه را می کند و مهربان هم هست و بدین ترتیب خداوند بچه را به مادرش برگرداند تا چشمش روشن بشود و غُصّه نداشته باشد و برایش مسلّم گردید که وعده ی خداوند حق است اگرچه مردم نمی دانند و عرض شد که این یکی از مددهای غیبی خداوند بود، و در این مورد گفته شد که این عالم هستی عالم اسباب و مسبّباب است گرچه هر چیز در صفحه وجود بوجود آید و یا نابود شود بر طبق خواسته و مشیّت الهی است. اما همه ی این ها بر طبق اسباب و مسبّبات اتفاق می افتد و این از کلمات امام صادق علیه السلام است که

«اَبَی الله ان یجری الاَشیاء الا باسبابها؛(1) خداوند ابا دارد که امور را جاری کند مگر بر طبق اسبابش»، این یک حکم کلّی است که هر چه بوجود می آید و یا محو و نابود می شود بر طبق جریان اسباب و مسبّبات است. این جزء اعتقادات ماست. اما از طرف دیگر برخلاف نظر یهود که از قرآن بر می آید، می گفتند: خداوند بعد از خلق عالم دیگر در آن تصرف ندارد، ما معتقدیم که:

«بَلْ یَداهُ مَبْسُوطَتانِ؛(2) دست های خداوند باز است» و یا

«کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ؛(3) خدا در هر روز و هر زمانی در کاری است»، یعنی خداوند: هر روز و هر لحظه در کارها تصرف دارد، یعنی گاهی یک سلسله افعال می آید و اثر یک سلسله اسباب دیگر را خنثی می کند برای مثال:

ص:122

فرض کنیم ما یک چراغ نفت سوز را روشن می کنیم و وسط سالن قرار می دهیم و بر طبق اسبابی که فراهم کرده ایم؛ چراغی بوده و نفتی داخل آن است و بوسیله کبریت فتیله آن را روشن کرده ایم و بطور معمول بایستی ده ساعت روشن باشد ولی چون مقابل درب گذاشته شده، سر چهار ساعت هوا طوفانی شده و درب را باز می کند و چراغ خاموش می شود بنابراین نتیجه عوض شد: بر طبق اسباب اولی چراغ باید ده ساعت روشن باشد. اما اگر اسباب دیگر را در نظر بگیریم بیش از چهارساعت روشن نیست. قسمت دوّم اسباب از نظرما غایب بود ولی اگر کسی هر دو قسمت را می دانست گرچه این چراغ اقتضایش ده ساعت روشن بودن است ولی می گوید چهار ساعت بیشتر روشن نیست. اسباب دوّمی آمد و اسباب اوّلی را خنثی کرد. جریان عالم هم این طور است که اسبابی فراهم می شود و یک اسبابی هم خلافش پیدا می شود و ما می گوییم هر دوی آن تنظیمش بدست خداوند است.

ثروت زیادی داشت ولی ایمان به خدا نداشت و دیگری مالی نداشت امّا به خدا مؤمن بود. این دو نفر با هم گفت وگوئی دارند که قرآن نقل می کند: آن که مال و ثروت داشت دیگری را غصه می داد که: (أَنَا أَکْثَرُ مِنْکَ مالاً وَ وَلَداً)(1) من مال و اولادم از تو بیشتر است و وقتی وارد باغ خود شد گفت: (ما أَظُنُّ أَنْ تَبِیدَ هذِهِ أَبَداً) گمان نمی کنم این باغ و این ثروت های من هیچگاه از بین برود (وَ ما أَظُنُّ السّاعَةَ قائِمَةً) و گمان نمی کنم که قیامتی هم در کار باشد، بر فرض هم که باشد در قیامت معلوم می شود که من آدم خوبی هستم (وَ لَئِنْ رُدِدْتُ إِلی رَبِّی لَأَجِدَنَّ خَیْراً مِنْها مُنْقَلَباً) اگر برگردانده شوم پیش خدا آنجا را برای خودم بهتر می دانم (قالَ لَهُ صاحِبُهُ وَ هُوَ یُحاوِرُهُ) آندیگری در حال محاوره و گفتگو گفت: (أَ کَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوّاکَ رَجُلاً) فلانی تو نگاه کن که چی بودی، تو کافر شدی به آن خدائی که تو را از خاک آفرید و پس از آن از نطفه و حالا یک مردی شده ای و این حرفها را می زنی و در ضمن به دوستش می گوید بهتر نبود وقتی داخل باغ رفتی (و آنهمه نعمت خداوند را دیدی) میگفتی: ماشاء الله (وَ لَوْ لا إِذْ دَخَلْتَ جَنَّتَکَ قُلْتَ ما شاءَ اللّهُ)2 ؛ «آن وقتی که وارد باغ شدی چرا نگفتی هر چه خدا بخواهد همان می شود».

ص:124

قرآن بیان می کند که آن باغ از بین رفت بخاطر غروری که صاحب آن پیدا کرد بنابراین با درنظر گرفتن این مطلب که کارها بدست خداست، ما نباید غرور پیدا کنیم و از آنطرف یأس هم نباید در ما پیدا شود، چون کار بدست خداست، باید امیدوار باشیم.

قرآن می فرماید:

(یُنَزِّلُ الْغَیْثَ مِنْ بَعْدِ ما قَنَطُوا)1 ؛ «خداوند باران می فرستد بعداز آن که مردم ناامید هستند».

بنابراین اگر دیدیم که اوضاع بد می نماید نباید ناامید باشیم که به قول حافظ:

شهر خالی است زعشاق مگر از طرفی دستی از غیب برون آید و کاری بکند

خود را به دست خود پرورش دهد آن هم با آن تفاسیری که بیان شد که همه از مددهای غیبی خداوندی بود و به قول مثنوی:

جمله ذرّات زمین و آسمان

این ها همه از کارهای خداست. موقعی که مادر موسی نگران حال فرزندش می باشد و فرعونیان در اوج قدرت بچه ها را می کشتند.

خداوند به این مضمون می فرماید: «تو چکار داری بگذارش داخل صندوق و او را به دریا انداز»؛ إِنَّا رَادُّوهُ إِلَیْکِ وَ جاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِین(1).

ما نه تنها بچه ات را به آغوش تو بر می گردانیم، بلکه از پیامبران هم قرارش می دهیم. وحی به مادر موسی یک امر غیبی است. و محبّت زن فرعون نسبت به او هم یک امر غیبی دیگر.

در جای دیگر خداوند به حضرت موسی علیه السلام می فرماید:

«

أَلْقَیْتُ عَلَیْکَ مَحَبَّةً مِنِّی؛ یک محبّتی از ناحیه ی من بود که در وجود تو بود».

همان علاقه ای که زن فرعون پیدا کرد که مانع از کشته شدن تو شد و تو را بچه خود قرار دادند. و پستان نگرفتن موسی و راهنمائی خواهرش و بازگشت به آغوش مادرش. این ها همه یک سلسله اسباب و امدادهای غیبی بود که از نظر ما پنهان بود و یکی پس از دیگری وارد عمل شد.

ص:126

ص:128

*

حکم همان مقام نبوت است. چون شخص نبی از طرف خداوند بر مردم حکومت دارد و منظور از علم، در آیه فوق، همان وحی است یعنی مطالبی که از طرف خداوند به انبیاء وحی می شود.

می دهیم. از این آیات بر می آید که نتیجه اعمال خوب انسان در دنیا برکت در رزق و فراوانی نعمت و این قبیل چیزها است و گاهی بالاتر از این ها یعنی معنویت ها باعث منشأ معنویت های دیگر می شود. تاریخ نشان می دهد زندگی حضرت موسی همواره با سختی همراه بود و نشد وقتی که یک آب و نان حسابی داشته باشد، چه وقتی که در مصر بود و چه آن وقت که برای دفاع از یک مظلوم و دفع ظالم مجبور به ترک مصر شد و در بیابان ها سرگردان بود، تا نزد حضرت شعیب رسید و آنجا دست به دعا برداشته می گوید:

(رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ)1

«خدایا، من نسبت به خیراتی که به این بنده ات نازل می کنی خیلی فقیر و نیازمند هستم».

در کلمات حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در نهج البلاغه آمده است که:

«حضرت موسی علیه السلام آن وقت دو نان جوی خواست تا گرسنگی خودش را رفع کند و در بیابان ها آن قدر دویده بود که پاهایش آبله کرده بود و آن قدر از علف های بیابان خورده بود که اثر سبز علف از پوست بدنش نمودار بود».(1)

تا آنجا که تاریخ نشان می دهد بعد از این که به پیامبری مبعوث شد و بنی اسرائیل را برداشت و از مصر بیرون برد، در بیابان ها در آن حال هم زندگی خوشی نداشت، ولی مقام نبوت که پیدا کرد همان جزایش بود (وَ کَذلِکَ نَجْزِی

ص:131

اَلْمُحْسِنِینَ) در مقابل آن همه صدماتی که کشیده بود، به او حکم و علم دادیم. خداوند می فرماید:

«(قماش کار ما این است)، و ما این جور نیکوکاران را جزاء می دهیم».

نبی زیادتر می شود. مقام روحانیت و معنویت هم مقام بسیار ارجمندی است ولی دنباله دارد، ارجمندیش برای این است که فیضش به دیگران برسد. به هرحال خداوند مقام نبوت را به عنوان پاداش به حضرت موسی علیه السلام داد، و این پاداش در مقابل فدارکاری ها و نیکو کاری های موسی علیه السلام بود.

این سیرین هم مثل یوسف فرار کرد اما چگونه؟ به آن زن گفت: من بروم دستشوئی، زن هم موافقت کرد، ابن سیرین بیرون رفت و خود را آلوده به نجاست کرد و بدین وسیله باعث تنفّر زن شد و... از گناه فرار کرد. بخاطر همین مبارزه با گناه و نفس اماره، خداوند این نور باطن را به او عنایت کرد یا بُشرحافی(1) که به علت تأثیر موعظه ی حضرت امام موسی علیه السلام در او کراماتی پیدا شد بنابراین نتیجه خوب راه رفتن و کار خوب انجام دادن این می شود که معنویاتی شامل حال انسان می شود.

خداوند خطاب به حضرت یوسف علیه السلام به خاطر همین نیکوکاریش و تحمل سختی ها می فرماید:

(وَ کَذلِکَ یَجْتَبِیکَ رَبُّکَ وَ یُعَلِّمُکَ مِنْ تَأْوِیلِ الْأَحادِیثِ) (2)

«بدین سان پروردگارت تو را بر می گزیند و از حقیقت سخنها (تعبیر خواب ها) به تو می آموزد».

این خطاب، بشارتی است برای اهل خیر. جوان چون قوایش بطور طبیعی در نهایت اوج خود است اگر پاکدل شد و از گناه پرهیز کرد معنویاتی عایدش می شود. عکس این مسأله و جود دارد، یعنی اگر اعمال انسان بد شد چه بسا در همین دنیا هم انسان به پاداش اعمال بد خواهد رسید. در بعضی آیات خداوند راجع به منافقان یا مسلمانانِ ضعیف، می فرماید: این ها وعده می کردندکه: اگر خدا به ما مال داد ما چه می کنیم و صدقه می دهیم بعد که خداوند به آنها مال داد به وعده شان عمل نکردند.

ص:134

آیه 75 سوره ی توبه می فرماید:

(وَ مِنْهُمْ مَنْ عاهَدَ اللّهَ لَئِنْ آتانا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَ لَنَکُونَنَّ مِنَ الصّالِحِینَ)1 .

ورزیدند (وَ تَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ فَأَعْقَبَهُمْ نِفاقاً فِی قُلُوبِهِمْ)1 و اعراض کردند (و این اعراض آنها) بدنبال آورد نفاقی را در دل ها یشان.

یعنی به علت اعراض آنها از انفاق، خداوند نفاق را در دل هایشان آورد. بعضی ها گفته اند (أَعْقَبَهُمْ) ضمیر مسترش، به بخل بر می گردد و بخل فاعل است و فاعلش خداوند نیست. یعنی: این که بخل کردند و حقوق واجبشان را ندادند این بخل یک اثر بد بدنبال آورد و آن اثر ایجاد نفاق در دل هایشان بود. ولو این که مالشان هم از بین نرفت و اوضاعشان هم بر حسب ظاهر خوب بود.

می گویند شخصی بدرگاه خدا مناجات می کرد که: تا کی من معصیت تو را بکنم و مرا عقوبت نکنی تا جواب رسید: تا کی تو را عقوبت کنیم و نفهمی، عرض می کند: کدام عقوت؟ جواب می رسد: همین که از مناجات و عبادت با خدا لذت نمی بری، این همان عقاب است ولی تو نمی فهمی. به هر جهت گاهی اوقات می شود که پی گیر عمل انسان دنباله عمل بد انسان است آن طرف قضیه هم صادق است که اعمال خوب انسان نتیجه ی خوبش معنویات خوب است.

چنان که راجع به حضرت موسی علیه السلام است:

(لَمّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوی آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ) ؛(1)

«موسی که به شدت رسید و قوی شد به او حکم و علم دادیم. ما به این نحو نیکوکاران را جزاء می دهیم».

ص:136

این نتیجه نیکوکاریهای موسی علیه السلام است در دوران جوانیش حتی وقتی که در مصر به دفاع از یک مظلوم ظالمی را کشت در حالی که آن هم از دشمنان خدا بود اما با خدا مناجات می کند:

(رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَیَّ فَلَنْ أَکُونَ ظَهِیراً لِلْمُجْرِمِینَ)1

«خدایا نکند با این نعمت هائی که به من داده ای، من پشتیبان ظالمین باشم».

یعنی موسی علیه السلام در آن وقت در این فکر است که خطا و گناهی مرتکب نشود. و در این دنیا نتیجه اعمالش را با معنویات می بیند، وقتی هم که از دینا رفت می رود سراغ اعمال و رفتارش که در دنیا انجام داده. از طرف دیگر آنها که عمر خود را به آلودگی و بدی گذرانده اند اگرچه در دنیا وضعشان از جهات ظاهری هم خوب باشد اما آلودگیهای روحی پیدا می کنند که بسیار بدتر است.

چنانچه دیدیم قرآن درباره آنها می فرماید:

«بخل آنها باعث می شود که در دلشان نفاق قرار دهیم».

بعد می فرماید:

(إِلی یَوْمِ یَلْقَوْنَهُ)2 ؛ «تا روزیکه همین عمل را می بینند».

زیرا در قیامت و بعد از مرگ انسان اعمال خود را می بیند (فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ * وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ)3 مطابق آنچه که آیات قرآن نشان می دهد

ص:137

(إِلی یَوْمِ یَلْقَوْنَهُ) که این نفاق در قلب بخیلان باقی می ماند و همیشه هست تا آن روزی که عملشان مجسم می شود و آن را مشاهده می کنند. لازم به یادآوری است که یک احتمال دیگر هم برای (فَأَعْقَبَهُمْ نِفاقاً فِی قُلُوبِهِمْ) هست که (أَعْقَبَهُمْ اللَّهُ) خدا مجازات آن عملشان را که بخل بود این قرار داده است که یک نفاقی در دل این ها قرار داده است تا یوم یلقونه تا روز لقاءالله.

ص:138

*

زمانی که برای فروش بت ها می رفت در راه سوار بت ها می شد و مردم برای این که بت ها را از توهین این بچه نجات دهند آنها را زود می خریدند. پیامبر و ائمه اطهار نیز چنین بودند یعنی از قبل موحّد بودند. در زیارتشان می خوانیم

«لَمْ تُنَجِّسْکَ الْجَاهِلِیَّةُ بِأَنْجَاسِهَا»(1) جاهلیت تو را به آلودگی هایش آلوده نکرد. حضرت موسی علیه السلام هم همین طور بود ایشان بزرگ شد و از وضع مردم ناراحت بود از یک طرف عقاید خرافی قبطی ها و سبطی ها و از طرف دیگر ظلم و اجحافات دستگاه حکومتی فرعون به مردم ستمدیده.

معلوم می شود اولاً حضرت موسی علیه السلام خارج شهر بوده و زمان غفلت اهل شهر بود یا ظهر بوده که مردم برای صرف غدا یا عبادت بازارشان تعطیل بوده یا به جهت دیگر، به هر صورت شهر خلوت بوده (فَوَجَدَ فِیها رَجُلَیْنِ یَقْتَتِلانِ) دو مرد را دید که کتک کاری و مقاتله می کردند (هذا مِنْ شِیعَتِهِ وَ هذا مِنْ عَدُوِّهِ) یکی از پیروانش بود و دیگری از دشمنانش، این اختلاف قبیله ای یا نژادی بود یا همان تحقیری که یک طائفه نسبت به دیگری روا می د اشت به هر جهت آن شخص با حضرت موسی علیه السلام دشمنی نداشت، بلکه این یکی (مرد سبطی) از طایفه حضرت موسی بود و آن دیگری (مرد قبطی) از طائفه ای بود که با طائفه حضرت موسی دشمن بود (فَاسْتَغاثَهُ الَّذِی مِنْ شِیعَتِهِ عَلَی الَّذِی مِنْ عَدُوِّهِ) غوث یعنی کمک و استغاثه یعنی طلب کمک کردن، آن که از شیعیان موسی بود بر علیه کسی که از دشمنانش بود طلب کمک کرد (فَوَکَزَهُ مُوسی فَقَضی عَلَیْهِ) حضرت موسی مشت گره کرده ی خود را نثار آن دشمن کرد و با همین یک مشت کارش را خاتمه داد. (قالَ هذا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ) 1 «موسی گفت این عمل شیطان است». یکی از خصوصیات بندگان خوب خدا این است که هیچ گاه از خدا غفلت ندارند، اکنون که حضرت موسی به داد مظلومی رسیده و شر ظالمی را از سر او کم کرده به یاد خداست و می گوید این اختلافات و درگیریها از طرف شیطان است، و شیطان است که انسان را به چنین کارهائی تحریک می کند. تحریک می کند تا بر روی هم پنجه بکشند. و آبروی هم را بریزند و رخسار یک دیگر را زشت کنند.

ص:141

معنای این قسمت از آیه وجود دارد و آن این که بندگان خوب خدا از جمله انبیاء و اولیاء اعمالشان هر چقدر هم خوب باشد خود را لایق نمی بینند با این که معصوم هستند گاهی استغفار می کنند و عملشان را کوچک می شمارند. حضرت موسی علیه السلام هم ممکن است اینجور بگوید: ما هم آمدیم و کمک دادیم حیف است که آدم عمرش را به بیهودگی و آلودگی بگذراند. نکند عمل من با انگیزه ی شیطان باشد و شاید هم استغفارش برای این بود که دفاع او از مظلوم ناخواسته منجر به کشته شدن ظالم شد. دنباله اش می فرماید: (إِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُبِینٌ) بدرستی که این شیطان دشمن گمراه کننده واضحی است. این نشان دهنده این موضوع هم هست که حضرت موسی از قصور و عمل ناخواسته خود استغفار می کند. چنان که گفته شد حضرت موسی علیه السلام با این که در این موقع هنوز پیامبر نشده بود ولی از آلودگی بدور بوده است.

مانع از کار او شد و سئوال کرد برای چه می خواهی این را به گردن من ببندی؟ حلیمه عرض کرد برای این که تو محفوظ بمانی. حضرت فرمود: من خدائی دارم که مرا حفظ می کند(1). این طرز فکر یک بچه چهار ساله است در آن محیطی که پیرمردان هفتاد و هشت ساله اش بت پرست هستند. به قول حافظ: این طفل یک شبه ره صد ساله می رود. این از علامات نبوغ و بلند فکری حضرت است. امام رضا می فرماید: موقعی که حضرت یحیی ابن زکریا در سن شش یا هفت سالگی بچه های هم سن و سالش به او می گویند بیا با هم بازی کنیم. می فرماید:

«مَا لِلَّعِبِ خُلِقْنَا»(2) ما که برای بازیچه خلق نشده ایم. این کلامی است که یک فیلسوف که حدود 70 سال در حکمت بحث کرده باید بگوید که عالَم بازیچه نیست و از خلقت آفرینش، هدف در کار است. این افکار یک انسان است قبل از نبوت. حال وقتی که پیامبر می شود به قول حافظ:

حریف مجلس ما خود همیشه دل می برد علی الخصوص که پیرایه ای بر او بستند

موقعی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم این گونه فکر و عمل می کند که هنوز برحسب اراده ی الهی پیرایه ی نبوت به او عنایت نشده است. از فضائل امیرالمؤمنین این است که آن حضرت 8 یا 10 ساله بود که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به رسالت مبعوث شد.

است این حرف را معنی کنیم: در رساله ها در باب طهارت و نجاسات گفته می شود که یکی از نجاسات کفر است و در مقابلش مسلمان پاک است. و مسلمان به کسی گفته می شود که به خدای واحد و رسالت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم اقرار داشته باشد:

«الْإِسْلَامُ شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ التَّصْدِیقُ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله و سلم» اسلام از نظر فقه این است. اما می گویند بچه تابع اشرف الوالدین است. یعنی بچه ای که به حد بلوغ نرسیده اگر چنانچه موقع منعقد شدن نطفه اش پدر یا مادر و جدّ پدری، یک کدام این ها مسلمان بودند این بچه مسلمان حساب شده و پاک است و این تا قبل از بلوغ اگر صد تا کلمه کفر هم بگوید پاک است. چون این خلقتش در موقع انعقاد نطفه براساس اسلام بوده است. اما اگر بچه ای خلقتش بر کفر باشد یعنی موقع منعقد شدن نطفه اش هیچکدام پدر یا مادرش مسلمان نبوده اند این بچه وقتی بدنیا آمد نجس است و تا وقتی بالغ نشده اگر هزار مرتبه شهادتین را هم بگوید اعتبار ندارد و پاک نمی شود و اگر هنگام بلوغ اقرار کرد آن وقت قبول است بخاطر این مسأله فقهی است که هل تسنن می گویند علی بن ابی طالب در آن سنّ کودکی اگر هزار مرتبه هم شهادتین را بگوید از نظر فقهی اعتبار ندارد. هر چند بر حسب فطرت و تبعیت از پدر و مادر، پاک است. لذا بعضی ها در جواب می گویند ما به این جهت فقهی کار نداریم. ما به آن روحیه بلند و آگاه این طفل و نبوغ او توجه داریم. ما زیر بنای این مطلب را می گوییم این ها نشانه ی روح والا و فکر بالا بوده است که بلافاصله به پیامبر ایمان می آورد و این خاصیت انبیاء علیهم السلام و ائمّه است، که جاهلیت حول وجود آنها نگشته است.

نگار من که به مکتب نرفت و خط ننوشت به غمزه مسأله آموز صد مدرس شد

ص:145

مسئولیت سنگین و تواضع انبیاء

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم معلم ندیده و خط ننوشته رسماً بوسیله جبرئیل از طرف خدا به پیامبری مبعوث می شود (اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ) (1) بعد پیامبر در خود احساس سرما می کند گلیم به خود می پیچد کمی گرم می شود. فوری جبرئیل ابلاغ می کند: (یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ قُمْ فَأَنْذِرْ)2 ای گلیم به خود پیچیده برخیز و انذار کن، وقت استراحت گذشته است. انبیاء این بندگان خوب خدا به خاطر آن ضمیر روشن و آن فکر بلندی که داشتند منصب نبّوت خلعت خوب و برازنده ای برای آنهاست اما تازه اوّل دردسر آنهاست. تازه اول این است که مردم بریزند اطرافشان و بجانشان بیفتند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وقتی این وظیفه سنگین به او محول شد و آن را شروع کرد. خطاب به بت پرستان فرمود: شما بی خود می گوئید پدران ما این چنین بودند. بلافاصله همین ها بنا کردند بگویند دروغگو است، جادوگر است. حضرت موسی علیه السلام هم حالا که به کمک مظلومی آمده و ظالمی را کشته است در عین حال بخاطر آن روح پاک و قلب صاف که از مختصر چیزی ناراحت می شود از این قضیه ناراحت است و می گوید:

(هذا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُبِینٌ)3 ؛ «این شیطان دشمن و گمراه کننده ی آشکاری است» (قالَ رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی فَغَفَرَ لَهُ)4 گرچه انبیاء و

ص:146

اولیاء گناه ندارند ولی اعمال خوب را هم به چشم خریداری نگاه نمی کنند و نالایق و کوچک می دانند لذا استغفار می کنند،

سعدی:

عذر تقصیر خدمت آوردم که ندارم به طاعت استظهار

عاصیان از گناه توبه کنند عارفان از عبادت استغفار

زاهدها و مؤمنین معمولی اگر یک وقت غیبتی از دهانشان خارج شود فوری می گویند: (أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ رَبِّی وَ أَتُوبُ إِلَیْه) خداوندا ما را از شرّ شیطان حفظ کن و خوب است که انسان این طوری باشد. آنها که عارف به خدا هستند و او را به عظمت شناخته اند خودشان را در مقابل خدا چیزی نمی گیرند و مرتب استغفار می کنند.

حضرت سید الشهدا علیه السلام در دعای عرفه عرض می کند:

«إِلَهِی مَنْ کَانَتْ مَحَاسِنُهُ مَسَاوِیَ فَکَیْفَ لَا تَکُونُ مَسَاوِیهِ مَسَاوِیَ؛(1) خدایا کسی که محاسن و خوبیهایش، بدی است پس چگونه زشتی و بدیهایش بد نخواهد بود».

نقل می کنند یکی از مردمان عارف گفته بود؛ سی سال است راجع به یک الحمدلله گفتن استغفار می کنم. می گویند: در بازار بغداد دکانی داشته یک شب بازار بغداد آتش می گیرد، وقتی با خبر می شود به طرف بازار می رود یکی به او

ص:147

می رسد و می گوید دکان تو نسوخته است و او می گوید الحمدلله دکانم سالم مانده بعد پشیمان می شود و می گوید مگر آدم همیشه باید خودش را ببیند چطور من به فکر بندگان خدا نبودم این لازمه محبت به خدا و معرفت است این که بگویی، الحمدلله ما سالم در رفتیم، دلمان آرام باشد گرچه رفقایمان لت و پاره شدند ما یکی که سالم هستیم. برای کسی که محبت به خدا و بندگان خدا دارد این خوب شکری نیست. بندگان خدا همیشه در کارهایشان به چشم عیب نگاه می کنند عوض این که در کارهای دیگران چشم عیب بینی داشته باشند.

(قالَ رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی) حضرت موسی علیه السلام عرض می کند خدایا من حتی تو را نشناختم و به خودم ظلم کردم: (فَاغْفِرْ لِی فَغَفَرَ لَهُ) خدایا مرا بیامرز و خدا هم او را آمرزید. (إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ)1 خداست که غفور است، آمرزنده و رحیم است.

ص:148

ص:150

*

آوری غنایم مشغول شدند، آن گروه که مأمور حفظ گردنه ی احد بودند دستور فرمانده را اطاعت نکرده و پست های خود را رها نمودند. و فقط دوازده نفرشان با عبدالله باقی ماندند، از آن طرف مشرکین به فرماندهی خالد بن ولید که هنوز مسلمان نشده بود و منتظر چنین فرصتی بودند از پشت آمده و پس از کشتن عبدالله، آن 12 نفر را کشته و با حمله به مسلمین آنها را شکست دادند، و در این جنگ بود که حمزه عموی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به شهادت رسید و تعداد زیادی از مسلمانان به شهادت رسیدند و به وجود پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هم آسیب رسید. و پیامبر دستور داد که خانواده ی شهداء دور هم جمع بشوند و برای حمزه عزاداری نمایند و به او لقب سید الشهداء یعنی: آقای شهیدان را داد و این لقب مخصوص حمزه بود تا واقعه کربلا پیش آمد و لقب سید الشهداء به امام حسین علیه السلام داده شد. به هر جهت شهادت هفتاد دو تن از جمله حمزه در این جنگ و شکستن پیشانی و دندان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و جراحت برداشتن علی علیه السلام همه به علت نافرمانی و بی نظمی آن گروه محافظِ درّه بود که با نافرمانی خود نسبت به مافوق ظلم روا داشتند. امروز هم در ارگان های نظامی ما مثل سپاه و ارتش بایستی نظم و انضباط حاکم بوده و کسانی که زیر نظر یک نفر کار می کنند باید دستورات مافوق را اطاعت نموده و تابع نظم و انضباط باشند.(1)

انقلاب اسلامی ارتش و قوای انتظامی نگه دارنده، تاج و تخت سلطنت و بازوی ستمگران بودند و به تبع آن مقام سلطنت جامعه را کوچک و سبک می شمرد. این خاصیت در ارتش نیز وجود داشت و هر که مافوق بود نسبت به زیر دستان خود با بدی و حقارت رفتار می کرد و به زیردست خود به دیده کوچکی می نگریست و این علامت ظالم است. ولی امروز بحمدلله چون تمام نیروها قوای اسلام هستند، از این جهت مبرّا هستند و باید هم مبّرا باشند که خدای نکرده تحت عنوان این که سلسله مراتب باید رعایت شود نسبت به زیر دستان اهانت روا ندارند. وجود سلسله مراتب و اطاعت از مافوق برای ایجاد نظم و انضباط ضروری است و این یک برتری اعتباری است. والا کسی نزد خدا مقرب تر است که با خداتر باشد.

1 - ما، مای موصوله باشد که معنای آیه این می شود: خدایا به حق انعامت بر من، تو را قسم می دهم که من یاور ظالمین نباشم، پشتیبان گناهکار نباشم و نکند نعمتی را که تو به من دادی از آن در یاری ظالم استفاده کنم.

2 - خدا نکند این نعمت های تو یعنی زور بازو را در راه کمک به ظالم خرج کنم این یکی از مواردی است که انسان خیلی باید به آن توجه کند که این نعمت ها برای چه به او داده شده است. به قول شاعر:

تو را تیشه دادم که هیزم کنی ندادم که بنیاد مردم کنی

به هر حال حضرت موسی علیه السلام عرض می کند: خدایا به حق این انعامی که تو به من داده ای هیچ گاه من یاور و پشتیبان گناه کار نباشم.

مردی استغاثه می کرد به حضرت موسی که به دادم برس، حضرت موسی دید همان مرد دیروزی است که حضرت با یک مشت دشمنش را کشت. فکر کرد پس معلوم می شود این آدم ماجراجوئی است که هر لحظه با یکی گل آویز می شود.

آیه می فرماید:

(فَإِذَا الَّذِی اسْتَنْصَرَهُ بِالْأَمْسِ) ناگهان برخورد با آن مردی که دیروز طلب یاری می کرد (یَسْتَصْرِخُهُ) دوباره صدا می زند به دادم برس (قالَ لَهُ مُوسی إِنَّکَ لَغَوِیٌّ مُبِینٌ) حضرت موسی علیه السلام ابتداء به مرد سبطی روی ترش کرد و به او گفت: عجب آدم ماجراجوئی هستی، تو آدم ناراحت و گمراه واضحی هستی. حضرت موسی خواست دوباره به دادش برسد و آن دشمن را از پای در آورد. اما چون ابتداء ترش روئی کرده بود آن مرد از خودش بدگمان شد و فکر کرد: این بار حضرت موسی علیه السلام می خواهد سروقت خودش بیاید و حساب خود او را برسد. لذا گفت: تو دیروز یک آدم کشته ای حالا می خواهی دوباره آدم بکشی و به این ترتیب حضرت موسی علیه السلام را لو داد. قتل یک مرد فرعونی در شهر صدا می کند که چه کسی جرأت کرده است یکی از فرعونیان را به قتل برساند؟ آیات قصّه را چنین بیان می کنند: (فَلَمّا أَنْ أَرادَ أَنْ یَبْطِشَ بِالَّذِی هُوَ عَدُوٌّ لَهُما قالَ یا مُوسی أَ تُرِیدُ أَنْ تَقْتُلَنِی کَما قَتَلْتَ نَفْساً بِالْأَمْسِ إِنْ تُرِیدُ إِلاّ أَنْ تَکُونَ جَبّاراً فِی الْأَرْضِ وَ ما تُرِیدُ أَنْ تَکُونَ مِنَ الْمُصْلِحِینَ)1

ص:156

وقتی موسی خواست به آن کسی که دشمن هردوی آنها بود ضرب شست نشان دهد (آن مرد دیروزی) گفت ای موسی آیا می خواهی مرا بکشی چنان که کسی را دیروز، کشتی تو اراده نداری ای موسی مگر این که آدم زورگوئی در روی زمین باشی و نمی خواهی که از اصلاح کنندگان باشی. و به این ترتیب حضرت موسی علیه السلام را لو داد، و معلوم شد که قاتل مرد فرعونی که دیروز به قتل رسیده، حضرت موسی بوده است، لابد سرو صدای قضیه به گوش مقامات می رسد و فرعونیان می خواهند درباره حضرت موسی تصمیم گیری کنند، که یک مرد خیرخواهی (آنطور که قرآن می فرماید) حضرت موسی علیه السلام را خبر می کند:

(وَ جاءَ رَجُلٌ مِنْ أَقْصَی الْمَدِینَةِ یَسْعی قالَ یا مُوسی إِنَّ الْمَلَأَ یَأْتَمِرُونَ بِکَ لِیَقْتُلُوکَ فَاخْرُجْ إِنِّی لَکَ مِنَ النّاصِحِینَ)1

مردی از آخر شهر باشتاب آمد و گفت: ای موسی یک جمعیت چشم گیر (اعیان و اشراف) دارند درباره تو مشورت می کنند که تو را به قتل برسانند. پس ای موسی صلاح نیست که تو در شهر باشی و من خیر تو را می خواهم در اینجا حضرت متوجه می شود که فعلاً جای ماندن نیست.

(فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً یَتَرَقَّبُ) پس از شهر بیرون رفت در حالی که ترسناک بود و منتظر، که چطور می شود، در عین حال دست به دامان خداست.

می شود: (قالَ رَبِّ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظّالِمِینَ)1 با خدا مناجات می کند می گوید: خدایا مرا از دست این قوم ستمگر نجات بده و همین طور می رفت تا به شهر مدین رسید یعنی جائی که حضرت شعیب پیغمبر زندگی می کرد.

(وَ لَمّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْیَنَ قالَ عَسی رَبِّی أَنْ یَهْدِیَنِی سَواءَ السَّبِیلِ)2 و هنگامی که به سوی مدین روی آورد گفت: امید است پروردگار من مرا به راه راست در موقع گرفتاری هایم رهبریم کند.

امام زین العابدین علیه السلام در دعای مکارم اخلاق می فرماید:

«و اجْعَلْنِی أَصُولُ بِکَ عِنْدَ الضَّرُورَةِ، وَ أَسْأَلُکَ عِنْدَ الْحَاجَةِ، وَ أَتَضَرَّعُ إِلَیْکَ عِنْدَ الْمَسْکَنَة؛(1) خدایا مرا این جور قرار بده که در موقع گرفتاری به تو پناه آوردم و هنگام نیاز از تو در خواست کنم و وقت احتیاج از تو مسئلت نمایم».

نیز هستند که گوسفندان خود را عقب نگه داشته اند بعد از آن که همه گوسفندان شان را آب دادند و رفتند این دو دختر جلو می آیند، و گوسفندان خود را آب می دهند. حضرت موسی سئوال می کند که چرا شما بعد از همه گوسفندان خود را سیراب می کنید؟ می گویند: ما زن هستیم و پدرمان هم نابیناست، تاریخ نویسان می گویند: چاه دیگری غیر از این چاه عمومی بود که سنگ بزرگی دهانه آن را مسدود کرده بود که مردان زیادی می خواستند تا آن سنگ را بردارند(1). موسی با آن که مدتی در بیابان ها راه رفته و غذائی هم نخورده بود آن سنگ را برداشت و گوسفندان آن دو دختر را سیراب کرد و آن دو دختر به خانه بازگشتند. پدرشان چون دید زودتر از روزهای دیگر مراجعت کرده اند، علت را سئوال نمود آنها هم داستان کمک حضرت موسی علیه السلام را در آب دادن برای پدرشان بیان کردند، شعیب گفت: بروید و او را به این جا بیاورید و آنها هم رفتند و او را نزد شعیب آوردند تا بالاخره قضیه به اینجا رسید که حضرت موسی علیه السلام داماد شعیب شد.

(قالَ ما خَطْبُکُما) حضرت موسی فرمود: شما چکاره هستید؟

(قالَتا لا نَسْقِی حَتّی یُصْدِرَ الرِّعاءُ وَ أَبُونا شَیْخٌ کَبِیرٌ)1 گفتند ما گوسفندانمان را آب نمی دهیم تا این چوپانان گوسفندان شان را آب بدهند و پدر ما پیرمردی بزرگ است.

(فَسَقی لَهُما) حضرت موسی برای این ها آب کشید؛ (ثُمَّ تَوَلّی إِلَی الظِّلِّ) و بعد رفت زیر سایه پناهنده شد.

(فَقالَ رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ) 2 «در اینجا حضرت موسی با خدا مناجات می کند. در فرمایشات حضرت امیر علیه السلام است که: حضرت موسی علیه السلام از خدا پول نمی خواست، از بس در بیابان گرسنگی کشیده بود و به علت خوردن علف رنگ پوست بدنش سبزه شده بود»(1) فقط دو عدد نان جو می خواهد که سیر شود. می فرماید: خدایا من به این خیراتی که برای بندگانت نازل می کنی محتاجم همین جا بود که فوراً دعایش مستجاب شد به این صورت که (فَجاءَتْهُ إِحْداهُما تَمْشِی عَلَی اسْتِحْیاءٍ) یکی از آن دو دختر (در حالی که با حیاء راه می رفت) نزد حضرت موسی آمد: (قالَتْ إِنَّ أَبِی یَدْعُوکَ لِیَجْزِیَکَ أَجْرَ ما سَقَیْتَ لَنا) پدرم تو را می خواهد تا برای این کاری که برای ما انجام دادی و آب کشیدی مزد و پاداش دهد (فَلَمّا جاءَهُ وَ قَصَّ عَلَیْهِ الْقَصَصَ قالَ لا تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظّالِمِینَ)4

ص:160

وقتی که حضرت موسی به نزد آن پیرمرد بزرگ یعنی شعیب آمد و داستان خودش را برای او نقل کرد، شعیب گفت: ترس نداشته باش از دست آن قوم ستمگر نجات پیدا کرده ای.

در مقابل آن تو هشت سال برای ما کار کنی. حجج جمع حجّ است، هشت حجّ یعنی: این که هشت حجّ سپری شود که همان هشت سال می شود. چون حجّ از زمان حضرت ابراهیم متداول بوده و بعد از آن هم مورد توجه مردم بوده است. لذا بجای این که بگوید هشت سال، می فرماید: باید بجای قباله ی دختر، هشت حجّ برای ما کار کنی.

(فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْراً فَمِنْ عِنْدِکَ) و بعد از پایان هشت سال اگر خواستی ده سال را تمام کن، و این میل خودت است (که هشت سال کار کنی یا ده سال). (وَ ما أُرِیدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَیْکَ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللّهُ مِنَ الصّالِحِینَ)1 و من قصد ندارم که به تو سخت بگیرم و انشاءالله تو مرا از نیکوکاران خواهی یافت. (خواهی دید که: این حرفی را که می زنم درست می گویم) (قالَ ذلِکَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ أَیَّمَا الْأَجَلَیْنِ قَضَیْتُ فَلا عُدْوانَ عَلَیَّ وَ اللّهُ عَلی ما نَقُولُ وَکِیلٌ)2 موسی گفت این قرار داد بین من و تو باشد هر کدام از این دو مدّت را به پایان رساندم (هشت یا ده سال) پس تعدّی و زورگوئی بر من نباشد. و خداوند بر سخنی که می گویم وکیل است.

ص:162

*

وَ سارَ بِأَهْلِهِ) همین که آن مدت به پایان رسید موسی به همراهی اهلش (که حداقل همسرش همراهش بوده) کوچ کرد از ناحیه کوه طور آتشی را مشاهده می کند که آیا راستی آتش بود یا یک حقیقتی بود بصورت آتش، در ادراک حضرت موسی، آن را اهل معرفت می دانند:

(فَقالَ لِأَهْلِهِ امْکُثُوا إِنِّی آنَسْتُ ناراً) ؛ به اهلش گفت: شما یک کمی صبر کنید من آتشی دیدم

(لَعَلِّی آتِیکُمْ مِنْها بِخَبَرٍ) ؛ شاید من بروم و از ناحیه آتش برای شما خبری بیاورم

(أَوْ جَذْوَةٍ مِنَ النّارِ لَعَلَّکُمْ تَصْطَلُونَ) ؛ یا کمی آتش بیاورم تا گرم شوید.

(فَلَمّا أَتاها نُودِیَ مِنْ شاطِئِ الْوادِ الْأَیْمَنِ فِی الْبُقْعَةِ الْمُبارَکَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ)1

وقتی سراغ آن آتش آمد از طرف وادی ندائی به گوشش رسید (وادی زمین گودی است که به هنگام جاری شدن سیل و زیادی باران، آب در آن جمع می شود و به گذرگاه سیل گفته می شود) ندا از جانب راست آن سرزمین مبارک (بقعه سرزمین مبارک را گویند) به گوش موسی رسید. که این ندا از درخت به گوش او رسید. آن سرزمین جائی است که انبیاء زیاد در آن مبعوث شدند و سرزمین پر خیر و برکتی نیز هست. اما این که آن ندا از درخت آمد بحث های عرفانی و علمی زیاد درباره ی آن وجود دارد که یک عده ای می گویند: خداوند در خود درخت تکلم ایجاد کرد که فعلاً از بحث آن صرف نظر می کنیم.

ص:164

ندا چنین بود:

(إِنِّی أَنَا اللّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ) ؛ ای موسی همانا منم خدا، پروردگار جهانیان. یکی از اسم های خداوند ربّ است و ربّ به معنی تربیت کردن است و معنای تربیت این است که یک چیزی یا یک کسی این قابلیت را دارد که به کمال می رسد، باید حوصله صرف آن نمود و نیز وسایلش را هم فراهم کرد. مثلاً شما تخم یک گل را در زمین مناسب می کارید و مواظب او هستید و به موقع آبش می دهید و وقت صرفش می کنید تا تبدیل یه یک گل زیبا شود. این تخم گل بود قابلیت این را داشت که یک گل بشود. یا دانه ی گندم قابلیت آن را دارد که سبز شود و هر دانه ی آن هفتاد دانه بدهد و گندمش هم به گندم بودن باقی نمی ماند، غذا می شود خون انسان می شود، نطفه می شود و از آن یک انسان به وجود می آید و انسان هم قابلیت دارد علم فرا گیرد و قابلیت دارد پیامبر بشود. تمام موجودات این طور هستند هر موجودی علاوه بر این که هست قابلیت به کمال رسیدن را هم دارد. در این عالم یک اموری است که با وجود این که هست قابلیت به کمال رسیدن را هم دارد. در این عالم یک اموری هست که با موجودات جفت و بند می شوند و موجودات به کمال می رسند مثلاً: دانه ی گندم، زمین مناسب، آفتاب و آب دست بدست هم می دهند تا این گندم تربیت شده خوشه گردد وغذای انسان شود و همین طور تکامل پیدا می کند. بنابراین بطور کلی موجودات هم موجود می شوند و هم تربیت می یابند لذا می گوییم:

(الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ) ؛ «حمد و ستایش خدائی را است که تربیت کننده ی جهانیان است» معلمی که شاگردش را تربیت می کند پدری که نسبت به فرزندش مهربان است و هم چنین مادر، استادی که جوان های با استعداد را درس می دهد و درختی

ص:165

که در دامان زمین و زیر نور خورشید و در هوا تربیت می شود، همه ی این ها شعبه ای از الطاف خداوندی است که تربیت می کند و این ندا به گوش حضرت موسی علیه السلام رسید که: (إِنِّی أَنَا اللّهُ) که این ندا از طرف کس دیگری نیست از طرف خداست، تربیت کننده جهانیان. ربوبیت خداوند اقتضایش این است که یک فرد قابلی هست باید به او مأموریت داد، مقام نبوت داد تا برود سر وقت بندگان خدا.

(اسْلُکْ یَدَکَ فِی جَیْبِکَ تَخْرُجْ بَیْضاءَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ) دست خود را در گریبانت فرو ببر که این دست وقتی بیرون می آید سفید و نورانی و بی عیب و نقص است. بعضی ها از جمله یهودیان این توهم را کردند که این سفیدی مریضی بوده است ولی خداوند می فرماید:

این حرف ها نیست دستت بدون عیب از گریبانت خارج می شود (وَ اضْمُمْ إِلَیْکَ جَناحَکَ مِنَ الرَّهْبِ) دست های خود را به خودت بچسبان، یا روی سینه بگذار یعنی با دست های جدا از بدن و باز راه نرو (فَذانِکَ بُرْهانانِ مِنْ رَبِّکَ) این دو یعنی انداختن عصا و خزیدن آن و دیگری نورانی شدن دست پس از خارج کردن از گریبان، این ها دو دلیل است از ناحیه پروردگارت (إِلی فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِ) به سوی فرعون و اطرافیانش، آن اشراف و مشاورین سیاسی که (إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً فاسِقِینَ) (1) این ها از همان ابتداء قوم فاسق بودند یعنی آن کسی که از اطاعت خدا بیرون است.

نیروی انسانی فراوانی صرف شود تا این زمین گلستان گردد. این راه عادی مسأله است. اما اگر یک بیابان آتش روشن کرده اند وحضرت ابراهیم علیه السلام داخل آن می رود و این آتش بر او گلستان می شود این یک معجزه است و خرق عادت. خرق یعنی پاره کردن و به هم زدن و خرق عادت یعنی: به هم زدن و پاره کردن جریان عادی و معمولی یک کار. مثلاً: تبدیل یک چوب خشک به یک مار محال و نشدنی نیست زمان های طولانی و فرصت می خواهد تا با یک سلسله تغییر و تحولات سلول های موجود در یک چوب و گیاه به یک موجود زنده تبدیل شود (همان گونه که مثلاً سلول های موجود در یک دانه گندم غذای انسان را تأمین می کند و از این انسان انسانی دیگر بوجود می آید. و یا یک حیوان با خوردن گیاه رشد می کند و سلول های گیاهی جزء سلول بدن او می شود و بعد انسان از گوشت این حیوان می خورد و...) اما جریان غیر عادی یا خرق عادت این است که چوب خشک یک مرتبه تبدیل به ماری شود. یا حضرت عیسی علیه السلام که خود آیه ای برای مردم بود، تولدش خرق عادت و معجزه است. طریقه عادی مسأله این است که یک مرد و زن با هم ملابست کنند و نطفه تشکیل شود و پس از طی دوران حمل کودکی متولد گردد. اما اگر کودکی بدون پدر متولد شود این معجزه و خرق عادت است. و اسبابی که باید بطور تدریجی در زمان طولانی تأثیر کند به اراده خداوند سریع عمل می کند.

کن در این کتاب مریم را وقتی که از اهل خود جدا شد در یک مکان (برای غسل یا عبادت) و ما روحمان را که همان جبرئیل باشد به سوی او فرستادیم (فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِیًّا)1 جبرئیل برای حضرت مریم به صورت یک بشر مستقیم و معتدلی نمودار شد. (قالَتْ إِنِّی أَعُوذُ بِالرَّحْمنِ مِنْکَ إِنْ کُنْتَ تَقِیًّا)2 حضرت مریم که یک زن با عفت و پاکدامنی است می بینید روح القدس به صورت یک جوان روبه روی او ایستاده است می گوید: به خدا پناه می برم از دست تو، ای کاش متقی و پرهیزکار باشی، روح القدوس در جواب او می گوید:

(إِنَّما أَنَا رَسُولُ رَبِّکِ لِأَهَبَ لَکِ غُلاماً زَکِیًّا)3 من فرستاده خدا هستم و مأموریت دارم که یک پسر زکی و پاکیزه به تو ببخشم

(قالَتْ أَنّی یَکُونُ لِی غُلامٌ وَ لَمْ یَمْسَسْنِی بَشَرٌ وَ لَمْ أَکُ بَغِیًّا) مریم می گوید: چطور می شود من پسری داشته باشم و حال آن که بشری با من تماس نداشته و من هم بد عمل نبوده ام.

(قالَ کَذلِکَ قالَ رَبُّکَ هُوَ عَلَیَّ هَیِّنٌ) روح القدوس گفت اما خدا گفته است برمن آسان است و ما این را می خواهیم

(وَ لِنَجْعَلَهُ آیَةً لِلنّاسِ)4 ولی این گونه خلقت برای حضرت عیسی بخاطر نبوّتش نیست بلکه این آیتی است برای مردم که بدین ترتیب خدا را بشناسند گرچه

ص:170

جریان عادی هم دلیل خدا شناسی است. اما انسان اگر چیزی برایش به صورت عادی بود از آن غافل می شود و اگر جور دیگری شود یک تکانی می خورد که چگونه: (مِنْ غَیْرِ أَبٍ) بدون پدر هم فرزندی بوجود می آید؟ پس خلقت حضرت عیسی یک معجزه و خرق عادت است. یعنی نقض جریان عادی اما اعجاز دلیل بر چیست ان شاءالله در جلسات بعد.

ص:171

*

ص:172

بِإِذْنِ اللّهِ وَ أُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ أُحْیِ الْمَوْتی بِإِذْنِ اللّهِ)1 من برای شما از گل مرغی می سازم و در آن می دمم آن وقت به اذن پروردگار پرنده ای می شود. شاید این تغییر و تحول به صورت عادی ممکن باشد ولی انجام آن به صورت ناگهانی خرق عادت و معجزه است.

مطالب دیگر، زیرا آن مطالب اگر امور عقلی باشد که دلیلش عقل است و اگر دستورات عملی باشد وقتی پیامبری آن پیامبر ثابت شد، معلوم می شود هر چه می گوید از طرف خدا می گوید. اما این مطلب که معجزه دلیل بر نبوت انبیاء است بایستی توضیح داده شود و اساساً باید دید نبوت چه مقامی است و آیا نبوت دلیل می خواهد یا خیر؟ مثلاً یکی مجهتد است و خود مجتهد بودن یک مقامی است و چون مجتهد است فتوی می دهد. یک قاضی یک فرمانده هر کدام دارای یک مقامی هستند و بر طبق این مقام مسئولیتهائی دارند و دیگران باید به دستورات آنها ترتیب اثر دهند. نبوت هم یک مقام است اما چه مقامی، آیا از مقامات بشریت است یعنی یک بشر است که به سر حد کمال که رسید مقام نبوت را پیدا می کند؟ هم از تاریخ و هم از قرآن شریف استفاده می شود که تا بشر روی زمین بوده است گاه و بیگاه کسانی می آمدند و ادّعای پیامبری می نمودند، خیلی از آنها حق می گفتند و پیامبر بودند و خیلی از آنها هم فرصت طلب بودند. وقتی کسی ادّعای پیامبری می کرد از آن طرف مردم هم ساکت نمی نشستند و ایرادهائی می گرفتند و انبیاء هم جواب می دادند، مثلاً یک عده ای به انبیاء ایراد می گرفتند تو پول نداری و آیا پیامبر بی پول هم پیامبر است؟ خداوند در سوره ی بنی اسرائیل می فرماید:

(لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً أَوْ تَکُونَ لَکَ جَنَّةٌ مِنْ نَخِیلٍ وَ عِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الْأَنْهارَ خِلالَها تَفْجِیراً)1 از جمله ایرادهائی که می گرفتند (ایراد بنی اسرائیلی) می گفتند: ما به تو ایمان نمی آوریم مگر این که از این زمین یک چشمه برای ما جاری کنی. مثل این که پیامبر آمده بگوید من چاه کن هستم که آن وقت بگوئیم

ص:175

این بیل و این هم کلنگ برای ما از زمین آب در بیاور. یا می گفتند یا باید برای تو یک باغ انگور باشد که در میان آن نهرهائی بجوشد آن هم چه جوشیدنی. یا مثلاً باید گنجی داشته باشی.

«أَوْ تَرْقی فِی السَّماءِ» یا بتوانی به آسمان به پری. جواب همه ی این ها را قرآن شریف این گونه می دهد:

(قُلْ سُبْحانَ رَبِّی هَلْ کُنْتُ إِلاّ بَشَراً رَسُولاً) 1 (کسروی لعنة الله علیه) این آیه را دلیل گرفته بود که پیامبر معجزه نمی خواهد و می خواست شأن پیامبر را آنقدر پایین بیاورد تا بتواند بگوید من پیامبر قرن اتم هستم.

آیه می فرماید: بگو ای پیامبر، پاک است خدای من. من نیستم مگر بشری که فرستاده خدا هستم. من نیامده ام که به شما انگور بدهم که بگوئید باغ انگورت کو، یا خرما بدهم که بگوئید نخلستان خرمایت کو؟ یا پول بدهم تا بگویید پولهایت کو؟. یا مثلاً ایراد و اشکالی که به حضرت نوح علیه السلام می کردند از این قبیل بود:

(ما نَراکَ اتَّبَعَکَ إِلاَّ الَّذِینَ هُمْ أَراذِلُنا بادِیَ الرَّأْیِ)2 ما نمی بینیم از تو پیروی کرده باشند مگر مردم ژنده پوش و لباس کهن؟ حضرت نوح هم در جواب می فرمود:

(لا أَقُولُ لَکُمْ إِنِّی مَلَکٌ)3 من نیامده ام که بگویم فرشته ام، خزینه های خداوند پیش من است و راجع به اینهائی که از من پیروی کرده اند و شما به چشم عیب

ص:176

جوئی به آنها نگاه می کنید، به شما می گویم که من چنین قضاوتی دربارۀ آنها نمی کنم.

نظیر این اعتراض را به پیامبر اسلام هم داشتند.، در سوره زخرف می فرماید: (وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ)1 می گفتند چرا خدا این قرآن را بر یکی از آن دو مرد بزرگ که اهل آن دو شهر بزرگ هستند نازل نکرد. می گویند: یکی از این دو مرد عروه بن مسعود ثقفی بوده است اهل طائف که مرد عاقل و محترمی بوده و ظاهراً ثروتمند هم بوده که هرگاه می خواستند از حجاز سفیری به دربار پادشاه روم و ایران بفرستند عروه را انتخاب می کردند. این بعداً هم مسلمان شد، و می گویند جدّ مادری علی اکبر هم بوده است. دوم: ولید بن مغیره است که از فئودال های قریش و ثروتمندان و ملاکین قریش بود که قرآن درباره ی مال او می فرماید: (وَ جَعَلْتُ لَهُ مالاً مَمْدُوداً)2 یکی مال زیادی به او داده بودیم، و این شخص کسی است که خیلی با پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم مخالفت می کرد. درسوره زخرف است که فرعون وقتی می خواست مردم، را علیه حضرت موسی علیه السلام بشوراند و بر علیه او تبلیغ کند به بی پولی او اشاره می کرد.

حضرت علی علیه السلام می فرماید:

وقتی حضرت موسی علیه السلام و هارون پیش فرعون رفتند

«علیهما مدارع الصوف و بایدیهما العصی؛ بر آنها لباس پشمینه و در دستشان عصائی بود» و حتماً صورتشان آفتاب خورده و پایشان ترک خورده. این ها پیش فرعون آمدند و

ص:177

به او گفتند تو بیا و به خدا ایمان بیاور، ما ضمانت سلطنت تو را می کنیم یعنی: اگر بر فرض یک پادشاه طاغوتی دست از طاغوت بودن خودش بردارد، همان پیامبر می گوید روی کار باش و به دستور خدا عمل کن وقتی موسی این حرف را به فرعون زد که به خدا ایمان بیاور و ما سلطنت تو را ضمانت می کنیم به فرعون بسیار برخورد(1) ، آنطور که در سوره زخرف می فرماید:

(وَ نادی فِرْعَوْنُ فِی قَوْمِهِ قالَ یا قَوْمِ أَ لَیْسَ لِی مُلْکُ مِصْرَ وَ هذِهِ الْأَنْهارُ تَجْرِی مِنْ تَحْتِی أَ فَلا تُبْصِرُونَ * أَمْ أَنَا خَیْرٌ مِنْ هذَا الَّذِی هُوَ مَهِینٌ وَ لا یَکادُ یُبِینُ)2

فرعون در قوم خود ندا کرد که مگر سلطنت مصر به دست من نیست و مگر این قصر باشکوه را نمی بینید که مسلط بر رود نیل و نهرها از پای آن جاریست آیا من بهتر از این موسی نیستم که خوار و ذلیل است و نمی تواند مطلب خود را خوب بیان کند.

و از دیگر ایرادهائیکه می گرفتند این بود: که خدا که ملائکه را می فرستد چرا برای ما بشر فرستاده است.

در سوره انعام می فرماید:

(وَ لَوْ جَعَلْناهُ مَلَکاً لَجَعَلْناهُ رَجُلاً وَ لَلَبَسْنا عَلَیْهِمْ ما یَلْبِسُونَ)3

بر فرض که پیامبر در باطن ملک باشد اما این مردم نمی توانند با ملک انس بگیرند ناچار باید به صورت بشر باشد.

و در جای دیگر می فرماید:

(لَوْ کانَ فِی الْأَرْضِ مَلائِکَةٌ یَمْشُونَ مُطْمَئِنِّینَ لَنَزَّلْنا عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ مَلَکاً رَسُولاً)4

ص:178

اگر جمعیت روی زمین را ملائکه تشکیل می دادند ما هم ملک می فرستادیم. اما چون مردم روی زمین بشرند ناچار پیامبر آنها باید بشر فرستاده شود.

در بعضی آیات می فرماید:

(یَوْمَ یَرَوْنَ الْمَلائِکَةَ لا بُشْری یَوْمَئِذٍ لِلْمُجْرِمِینَ)1

یک روزی فرا می رسد که ملائکه را رؤیت کنید و آن روز مرگ است، آن وقت برای مجرمین دیدن ملک بشارت نیست.

نکنیم که نبی بودن چیز دیگری است، خیر، آن هم کمال بشریت است. از تاریخ و قرآن استفاده می شود: از همان ابتداء که انبیاء پیدا شدند یک عده دروغ گو هم می گفتند ما پیامبریم و بالاخره مردم هم ایرادهائی می گرفتند که بیان شد (و معجزه یکی ازدلایل اثبات نبوت آنها بود و البته به اذن خداوند، آنجا که اراده می فرمود) پس نتیجه این می شود که نبوت از مراتب کمال بشریت است و وقتی بشر کامل شد به مقام نبوت می رسد.

مُرِیبٍ)1 ؛ ما در این چیزهائی که شما ما را به آن دعوت می کنید شک داریم. (قالَتْ رُسُلُهُمْ أَ فِی اللّهِ شَکٌّ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ) ؛ رسولان آنها گفتند: آیا سزاوار است درباره خدا شک کنید، خدایی که خالق آسمانها و زمین است (یَدْعُوکُمْ) ؛ این خدا از روی لطفش شما را می خواند (لِیَغْفِرَ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ؛) که گناهانتان را بیامرزد. (وَ یُؤَخِّرَکُمْ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی) ؛ و شما را مهلت می دهد تا یک مدت معینی (قالُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلاّ بَشَرٌ مِثْلُنا) ؛ می گفتند شما بشری مثل ما هستید (تُرِیدُونَ أَنْ تَصُدُّونا عَمّا کانَ یَعْبُدُ آباؤُنا) ؛ شما اراده دارید که ما را از آنچه پدران ما عبادت می کردند منع کنید (فَأْتُونا بِسُلْطانٍ مُبِینٍ)2 ؛ برای ما دلیل واضح و روشن بیاورید (قالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ إِنْ نَحْنُ إِلاّ بَشَرٌ مِثْلُکُمْ) ؛ رسولانشان می گفتند قبول داریم که ما بشری مثل شما هستیم (وَ لکِنَّ اللّهَ یَمُنُّ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ) ؛ لکن خداوند بر هر کدام از بندگانش که خواست نعمت را تمام می کند (وَ ما کانَ لَنا أَنْ نَأْتِیَکُمْ بِسُلْطانٍ إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ) ؛ و در اختیار ما نیست که معجزه بیاوریم مگر خداوند اذن و اجازه بدهد (وَ عَلَی اللّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ)3 ؛ و باید بر خدا توکل کنید. چنانچه از این آیات بر می آید از صحبتی که بین انبیاء و مردم رد و بدل شد: نتیجه می گیریم که: رسالت و نبوت یک مقام بشری است (قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ

ص:181

یُوحی إِلَیَّ) ؛ ما بشری هستیم مثل شما با یک تفاوت که تمام تفاوت ها در این یک کلمه است: (یُوحی إِلَیَّ) به ما وحی می شود و می خواهیم بگوئیم که اعجاز دلیل این مطلب است که به پیامبران از جانب خدا وحی می شود (و آنها با معجزه می خواهند ثابت کنند که از جانب خدا برای هدایت انسان ها مأموریت دارند)

به قول ملای رومی:

همسری با انبیاء برداشتند

این ندانستند ایشان از عَمی

ص:182

*

ترس از این دارم که زیر بار نروند و تکذیبم کنند، خدایا سینه ام تنگ می شود و زبانم هم رسا نیست (فَأَرْسِلْ إِلی هارُونَ) خدایا کسی را به نزد برادرم هارون بفرست که کمک من باشد. و در آیات دیگر حضرت موسی علیه السلام عرض می کند. (وَ اجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی هارُونَ أَخِی)1 : خدایا از اهل خودم یک وزیر برای من قرار بده. وزر به معنی سنگینی است. و وزیر یعنی آن که سنگینی کاری را به عهده می گیرد. و در اینجا حضرت موسی علیه السلام عرض می کند کسی را برای کمک به من معین فرما که سنگینی کار را تحمل کند، ضمناً موسی از خدا درخواست می کند که: این وزیر از اهل خودش باشد، و برادرش هارون باشد (وَ لَهُمْ عَلَیَّ ذَنْبٌ فَأَخافُ أَنْ یَقْتُلُونِ)2 : خدایا برای آنها به گردن من یک گناهی است و می ترسم که مرا بکشند. در اینجا حضرت موسی علیه السلام به قضیه ای که قبل از رفتن خویش از مصر اتفاق افتاده اشاره می کند که یکی از فرعونیان در دفاع از مظلوم بدست او کشته شد و آنها تصمیم داشتند که او را بکشند. «قالَ کَلاّ» : خداوند می فرماید: نه چنین است، من تو را حفظ خواهم کرد. (فَاذْهَبا بِآیاتِنا إِنّا مَعَکُمْ مُسْتَمِعُونَ)3 خداوند خطاب به حضرت موسی و هارون می فرماید: که حرکت کنید. مطابق بعضی از نقل ها موسی یک دفعه دید که هارون هم در پیش اوست. لذا خداوند می فرماید: همراه با آیات ما براه بیفتید (یعنی همراه معجزاتی که به شما دادیم) ما با شمائیم حرف های شما را می شنویم، یعنی دلگرم باشید که خداوند به همراه

ص:184

شماست (فَأْتِیا فِرْعَوْنَ) : بروید سر وقت فرعون (فَقُولا إِنّا رَسُولُ رَبِّ الْعالَمِینَ أَنْ أَرْسِلْ مَعَنا بَنِی إِسْرائِیلَ)1 بگوئید: مائیم فرستاده پروردگار جهانیان، بنی اسرائیل را با ما بفرست (برای اینجانب روشن نیست که دین حضرت موسی آیا برای تمام جهان امروز بوده یا خصوص بنی اسرائیل) در عین حال حضرت موسی علیه السلام امید چندانی به این که فرعون و فرعونیان دین او را بپذیرند نداشته است.

می فرماید: بله این کار انجام شد و من این کار را کردم در حالی که متحیّر و سرگردان بودم. ضالّ و مادّه ی ضلالت به معنی گمراهی است، اما در اینجا به معنی سرگردانی و تحیّر است چون انیباء هیچ گاه حتّی قبل از نبوتشان هم اهل شرک و بت پرستی نبودند. حضرت موسی قبل از این که به پیامبری برسد از وضعِ موجود جامعه ی زمان خود و ظلم فرعونیان نسبت به بنی اسرائیل ناراحت بود و آرزو داشت که ای کاش خداوند به یک راهی هدایت می کرد و او می توانست این وضع را تغییر دهد و حالت حضرت موسی یک سرگردانی بود که به عنوان ضال از آن نامبرده شده. (فَفَرَرْتُ مِنْکُمْ لَمّا خِفْتُکُمْ فَوَهَبَ لِی رَبِّی حُکْماً وَ جَعَلَنِی مِنَ الْمُرْسَلِینَ)1 از آنجا که دیدم اوضاع خطری است (بعد از آن واقعه) از دست شما فرار کردم پس خدا به من مقام حکم (مقام نبوت) داد و مرا از مرسلین قرار داد. (انبیاء علاوه بر این که نبی هستند حکومت و فرمانروائی بر مردم را نیز از نظر حکم خداوند دارند) (وَ تِلْکَ نِعْمَةٌ تَمُنُّها عَلَیَّ أَنْ عَبَّدْتَ بَنِی إِسْرائِیلَ)2 در اینجا حضرت موسی علیه السلام یک صحبت بسیار عمیق دارد، می فرماید: ای فرعون تو بدوش من منت می گذاری که ترا بزرگ کرده ام، این درست امّا این هم از بد روزگار بود که زیر سر خودت بود. تو زور می گفتی و برای ترس از دست دادن قدرت و حکومت بنی اسرائیل را ذلیل می کردی و بچه ها را می کشتی و چون این وضع را پیش آوردی مادرم ناچار شد که بخاطر حفظ جانم مرا به دریا بسپارد، و من در خانه شما بزرگ شوم والا چرا نباید من آزادانه در آغوش خانواده خودم بزرگ شوم و

ص:186

حالا هم تو به سر من منت میگذاری و این نعمتی است که منت آن را بر سر من میگذاری که بنی اسرائیل را بنده گرفتی؟

مشرق و مغرب و آنچه بین آنهاست. یعنی تمام عالم بالا و پائین، آسمان و زمین، مشرق و مغرب و هر چه بین آنهاست متعلق و مخلوق خداست. بعد حضرت موسی یک حرف عالمانه ای خطاب به فرعون می زند که جواب توهین اوست می فرماید: (إِنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ)1 اوست خدایی که برای شما وصف کردم (اگر شما عاقل باشید) یعنی اگر این خدا را نمی فهمید دیوانه هستید. (قالَ لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلهَاً غَیْرِی لَأَجْعَلَنَّکَ مِنَ الْمَسْجُونِینَ) فرعون از روی قدرت صحبت می کند و می گوید:

«اگر خدائی غیر از من برگزیدی ترا زندانی می کنم»: (قالَ أَ وَ لَوْ جِئْتُکَ بِشَیْءٍ مُبِینٍ)2 حضرت موسی علیه السلام می فرماید حتی اگر دلیل آشکار و واضحی داشته باشم؟

پی ببرد، در حالی که پی به کنه ذات سایر موجودات می برد بخاطر این است که موجودات وجودشان حدّ دارد و محدود است از این جهت عقل به آن احاطه دارد. اما وجود ذات حق بی نهایت است و نامحدود و عقل که خود محدود است نمی تواند پی به نامحدود ببرد چون برآن احاطه ندارد. بلکه اوست که بر عقل انسان محیط است و به قول شاعر:

به کنه ذاتش خرد برد پی اگر رسد خس به قعر دریا

اگر یک آشغال بی مقدار می تواند خود را به قعر دریا برساند عقل هم قادر است کنه ذات حق تعالی را درک کند. ذات حق به عقل ما نمی گنجد. سئوال از این که ذات حق چیست، سئوال بیجائی است. اگر از ما سئوال شود که انسان چیست؟ این سئوال بجاست و ما پاسخ می دهیم: انسان حیوانی است ناطق زیرا موجودات سه قسم اند: جمادات، نباتات و حیوانات.

گیاه یا درخت را پس انداز کرده بکاریم، منشاء گیاهی مثل خودش می شود. دسته سوم: که به آنها موجودات زنده یا حیوانات گفته می شود، نیز این سه کار: یعنی تغذیه، تنمیه، تولید مثل را انجام می دهند. اما به طریقی دیگر علاوه بر آن دارای خاصیت دیگری هم هستند. و آن: درک است. اگر یک نوک سوزن به یک پشه فروکنی درک می کند، که این را اسمش را زنده بودن (به عربی حیات) می گذارند موجودات به این شکل حی و زنده هستند: پشه، انسان، فیل، موش همه این ها حیوان هستند. اما انسان حیوانی است که می تواند فکر هم بکند و نفس ناطقه دارد، یا قوه ی سخن گفتن. ما طلبه ها می گوییم:

«الانسان حیوان ناطق» انسان حیوان ناطق است، ما به ذات اشیاء تا حدّی پی می بریم زیرا عقل ما به وجود آنها احاطه پیدا می کند ولی به وجود حق این چنین نیست. عقل ما چون مخلوق خداوند است، بنابراین به ذات او احاطه ندارد. لذا پی بردن به کنه ذات او محال است و این یکی از مشکلات بزرگ انبیاء علیهم السلام در پاسخ به مردم در مورد ذات حق تعالی است. باید جوری به مردم بگویند: تو نمی توان ذات حق را بفهمی که بدشان هم نیاید ذات حق چیست. سئوال از ذات خداوند سئوال درستی نیست و جواب هم ندارد و بعضی وقت ها در جواب یک سئوال می گوییم پیرت می داند یا مرشدت می داند. اما این سئوالی است که حتی پیرت هم نمی داند کنه ذات حق به عقل در نمی آید. البته ما به مقام عرفان کار نداریم. این از ناحیه هر کس باشد چه فرعونِ با غرض، چه یک انسان بی غرض، جواب ندارد، و انسان در محذور می افتد که چه پاسخ دهد تا طرف قانع شود، مخصوصاً اگر مثل فرعون لجباز هم باشد. لذا وقتی سئوال می کند: (وَ ما رَبُّ الْعالَمِینَ)1 چیست پروردگار جهانیان چون حضرت موسی نمی تواند پاسخ گوید، به اثر ذات حق و صفات او اشاره می کند:

ص:190

«اوست پروردگار آسمان و زمین و آنچه بین آنهاست اگر اهل یقین باشید». لذا فرعون که این پاسخ را با سئوال مطابق ندید با تمسخر روی به اطرافیان کرده و می گوید (او دیوانه است) نمی شنوید که چه می گوید (یعنی ما چه سئوال کردیم و او چه جوابی می دهد) این مثل این است که از شما به پرسند گندم چیست یعنی ذات گندم مورد سئوال است و شما جواب بدهید گندم را آرد می کنند و با آن نان می پزند و می خورند که این جواب از اثر و خاصیت گندم است، سئوال فرعون هم مربوط به ذات خداست و جواب موسی از صفات و اثر ذات خداوند. گاهی اوقات سئوالات از روی نادانی است و گاهی برای گیر انداختن طرف و از روی لجاجت و سئوال فرعون هم از چنین قبیل بود. لذا وقتی موسی را بخاطر پاسخش مسخره می کند، موسی باز هم بیان می کند:

(رَبُّکُمْ وَ رَبُّ آبائِکُمُ الْأَوَّلِینَ)1 : خداوند پروردگار شما و پدرانتان است. که در اینجا فرعون توهین خود را شدیدتر می کند

(قالَ إِنَّ رَسُولَکُمُ الَّذِی أُرْسِلَ إِلَیْکُمْ لَمَجْنُونٌ)2 می گوید این پیغمبری هم که آمده «نعوذبالله» دیوانه است (یعنی ما از ذات پروردگار می پرسیم و او صفاتش را بیان می کند). ولی حضرت موسی علیه السلام هم ول کن نیست می خواهد تا جمعی نشسته اند ولو مغرضانه هم گوش بدهند، رسالت خود را انجام دهد. لذا خالقیت عموم خداوند را تذکر می دهد، آنچه ما الهیون می گوییم که خالقیت خداوند عمومیت دارد و نسبت به همه موجودات است، بالاها، پائین ها، وسطها و مشرق و مغرب و آنچه بین این دو است همه از خداست.

ص:191

(قالَ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ) در اینجا فرعون که از راه منطقی نمی تواند پاسخ دهد می گوید:

(لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلهَاً غَیْرِی لَأَجْعَلَنَّکَ مِنَ الْمَسْجُونِینَ) ای موسی اگر دست از این حرفهایت بر نداشته و خدائی غیر از من انتخاب کنی تو را جزو زندانیان قرار می دهم در اینجا باز هم حضرت موسی علیه السلام جواب تهدید فرعون را با منطق می دهد:

(قالَ أَ وَ لَوْ جِئْتُکَ بِشَیْءٍ مُبِینٍ) (1) می فرماید: حتی اگر من برحرف هایم دلیل آشکار بیاورم (باز هم تو چنین خواهی کرد)؟

فرعون گفت: اگر از راست گویانی معجزه ی خود را بیاور که در اینجا حضرت موسی علیه السلام عصای خود را افکند و اژدها شد و دو دستش را از گریبان بیرون آورد که ناگهان برای بینندگان روشن و تابان بود و فرعون رو به درباریانش کرد و گفت این ساحری داناست.

ص:192

*

آیات قبلاً بررسی شد ولی آیات مذکور نکاتی دارند که در مورد آن گفت وگو می کنیم.

خداوند می فرماید: (اذْهَبْ أَنْتَ وَ أَخُوکَ بِآیاتِی) ؛ ای موسی تو و برادرت به همراه این معجزاتی که به شما دادم بروید.

(وَ لا تَنِیا فِی ذِکْرِی) ؛ و مواظب باشید در این که در یاد من سستی نکنید.

(اذْهَبا إِلی فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغی) ؛ بروید به سوی فرعون برای این که او طغیان کرده است.

رسالت حضرت موسی فعلاً این بود که: بنی اسرائیلیان را از چنگال فرعون نجات بدهد. اما دعوت ایشان عمومی هم بوده است و غیر بنی اسرائیلیان را هم شامل می شده یا نه، فعلاً برای بنده روشن نیست و اما هر کدام باشد اکنون قاصدی و رسالت موسی این است که برود و به یک طریقی یا فرعون را هدایت کند و یا شرش را از سر جامعه کم کند، زیرا کلّاً فساد در جامعه از ناحیه سردمداران و پادشاهان پیدا می شود.

قرآن می فرماید:

(وَ إِذا أَرَدْنا أَنْ نُهْلِکَ قَرْیَةً أَمَرْنا مُتْرَفِیها فَفَسَقُوا فِیها)1 .

وقتی اراده و مشیت قرار گرفت که یک جمعیتی (یک قریه ای) را هلاک کنیم این هلاک از اینجا شروع می شود که مترفین و گردن کلفت ها به فسق و نادرستی می روند و فساد این ها جامعه را می گیرد. (لذا سزاوار هلاک می شوند).

«مستکبرین به مستضعفین می گویند: آیا ما مانع تان شدیم از رهبری و هدایت بعد از آن که هدایت سوی شما آمد، بلکه شما خود از گناه کاران هستید».

می گویند آیا شما می خواستید بروید مسجد و ما نگذاشتیم؟ شما می خواستید نماز بخوانید و ما نگذاشتیم؟. تقصیر خودتان بود. خودتان آمدید و مثلاً جاوید شاه گفتید و یا ظلم ظالمان را بپذیرفتید مستضعفین دوباره جواب می دهند (وَ قالَ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا بَلْ مَکْرُ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ) می گویند: درست است ما هم تقصیر داریم. اما شما نقشه کشیدید و مکر و حیله، و طرح هائی که شب و روز می کشیدید مردم خرده پا را به انحراف کشاند. غرض این است که گرچه فساد و نابسامانیهای جامعه بیشتر از طبقه مستکبران است ولی مستضعفان هم اگر فداکار نباشند و پشتکار نداشته باشند و در مقام رفع فساد نباشند و آنها را تقویت کنند، آنها هم در امر فساد با آنها شریکند.

به هرحال خداوند به حضرت موسی و هارون می فرماید: (اذْهَبْ إِلی فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغی) «بروید به سوی فرعون که طغیان و گردن کشی نموده» آن کسی که فساد جامعه زیر سر اوست (یکی از اهل منبر قم که منبری زبر دستی بود) می گفت: در راهی می رفتم کشاورزی را دیدم که چند تا الاغ را خاشاک بار کرده و به صحرا می برد، این حیوانها به صف حرکت می کردند، و آن الاغی که جلوتر از همه بود ایستاده و سرش را آورده بود روی زمین تا ادرار یک الاغ دیگری را که روی زمین بود بو بکشد و الاغ های دیگر هم پشت سرش ایستاده بودند، کشاورز هم با چوب الاغ آخری را می زد. من جلو رفتم و گفتم تو باید بیائی خر رانی را هم از من یاد بگیری، آن الاغ جلوئی نمی گذارد این ها بروند، برو و چوب را به او بزن. حالا

ص:196

اینجا هم قضیه همین طور است فرعون آن الاغ جلوئی است، مستکبر آن الاغ اوّلی است. اوست که به شهوت ها و هوس های حیوانی و ظلم خودش مشغول است و مانع راه دیگران می باشد اول باید او را اصلاح کرد و ثانیاً اگر شخص اصلاح نمی شود باید با شرائط شرعی از بینش برد تا از جامعه رفع مانع شود

عصا و ید بیضاء) و سلامتی برکسی باد که پیرو هدایت است. به فرعون تملق نمی گویند که: قبله عالم سلامت باشد، یا سایه تان مستدام باد، بلکه سلامتی بر کسی باد که از هدایت پیروی کند، اگر فرعون هم پیرو هدایت باشد و دست از تفرعن و تکبر بردارد او را هم دعایش می کنیم. در نامه هائی هم که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به سلاطین می نوشت: چه خسرو پروز، یا قیصر روم، یا پادشاه مصر: در همه نامه ها می نوشت (وَ السَّلامُ عَلی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدی) ما خواهان سلامتی کسی هستیم که دنبال هدایت باشد و غیر از این اصل جایز نیست اگر کسی خواهان سلامتی ظالم و عصیان گر باشد. مثل این است که می خواسته ظلم و ستم او بر سر بندگان خدا دوام داشته باشد.

می گویند یک جمّال یعنی ساربان و شترداری که نامش صفوان بود، شترهائی را به هارون الرشید کرایه داده بود. او نزد حضرت امام موسی بن جعفر علیه السلام می خواست عذر بیاورد که من هیچ کمکی به دستگاه ظلم هارون الرشید نکردم. حضرت موسی بن جعفر علیه السلام به او فرمود: آیا تو همین قدر دلت نمی خواهد که این شخص زنده بماند تا کرایه شترهای تو را بدهد؟. گفت بله. فرمود: همین قدر که تو طول عمر شخص ستمگر و ظالم را می خواهی، این کمک به ظالم و ستمگر است.(1)

است که عذاب بر کسی است که تکذیب بکند و زیر بار دستورات خدا نرود و اعراض کند: «قالَ فَمَنْ رَبُّکُما یا مُوسی» در این جا فرعون می گوید: ای موسی پروردگار شما دو نفر کیست. گرچه می گوید رب شما دو نفر، چون می داند این دو نفر دعوت کننده اند ولی از بین این دو نفر فرمانده و فرد بزرگتر، موسی است. لذا خطاب فرعون به موسی علیه السلام است. بزرگان گفته اند فرعون و پیروانش و ثنی بودند و بت می پرستیدند.

بت پرست ها و وثنی ها که یک خدا را به عنوان (خالِقُ کُلِّ شَیْءٍ) قبول داشتند ولی می گفتند آن خدا را نمی شود عبادت کرد و لذا یک دیگری را پذیرفته و آن ها را عبادت می کردند و معتقد بودند که آن آنها را به خدای بزرگ که خالق کل شیئ است نزدیک می کند. در این میانه فرعون مدعی بوده است که بین این الهه ها و رب ها، من رب بزرگتر هستم و مردم باید مرا به خدائی انتخاب کنند، از این جهت موسی و هارون به فرعون و پیروانش می گویند: رب شما کیست؟ چون فرعون می خواهد بگوید ربّی و خدائی غیر از من نیست، شما باید مرا عبادت کنید و آخر سر تهدید می کند که: اگر الهی و معبودی غیر از من اتخاذ کردید، من شما را زندانی خواهم کرد. و شما بگوئید این ربی که معرفی می کنید و مردم را از راه بدر می کنید کیست؟ (قالَ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطی کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی) موسی گفت: آن پروردگاری که ما دعوت به عبادت او می کنیم کسی است که به هر چیزی خلقت مناسب او داده، اوست که همه اشیاء عالم را خلق کرده است و هدایت نموده است.

به قول شاعر:

دهنده ای که به گُل نکهت و به گِل جان داد به هر که هرچه سزا دید حکمتش، آن داد

ص:200

خداوند هر کدام از موجوداتش را یک جور خلق می کند، انسان ها را یک جور، حیوانات را یک جور و درخت ها را هم یک جور دیگر. اما کار خداوند فقط به خلقت موجودات ختم نمی شود (ثُمَّ هَدی) خداوند بعد از خلقتِ موجودات آنها را هدایت می کند زیرا خداوند دو جور هدایت دارد: یکی هدایت تکوینی و دیگری هدایت تشریعی. هدایت تکوینی مثل این که: انسان ابتدا به صورت نطفه در رحم مادر قرار می گیرد و کم کم تکمیل می شود، تا وقتی که خلقتش تمام شد به دنیا می آید در دنیا کم کم چشم هایش باز می شود، گوشش شنوا می گردد و ادراک پیدا می کند. یا مثلاً وقتی که دانه در داخل زمین قرار گرفت با استفاده از ذخیره ی داخل خودش شروع به رشد کرده و ریشه پیدا می کند، بعد این ریشه ها با جذب آب و موادّ غذائی از دل زمین بیشتر رشد کرده و ساق گیاه سر از خاک بر می دارد و کم کم تبدیل به یک گیاه کامل یا یک درخت می شود. طی تمام این مراحل با هدایت تکوینی الهی صورت می گیرد. و هدایت تشریعی این است که خداوند با دادن عقل به انسان و فرستادن انبیاء و کتاب قانون انسان را به سوی کمال هدایت می کند. وقتی که حضرت موسی علیه السلام خدا را این چنین که گذشت وصف می کند، فرعون می فهمد که همه مردم گذشته و حال و آینده باید آن خدا را عبادت کنند ایرادی می گیرد و آن این است: (قالَ فَما بالُ الْقُرُونِ الْأُولی) فرعون می گوید: خوب موسی بگو ببینم این همه مردم از اول دنیا آمده اند و مرده اند و رفته اند و تا حالا که تو آمده ای با یکتاپرستی مخالفت کردند، چطور می شود این ها را که مرده اند و بدنشان پاشیده شد و هر ذره ای از آن یک جا پرت شده و افتاده جمع آوری کرد؟. در اینجا جوابش این است که اگر تو می خواستی آنها را جمع آوری کنی نمی توانستی زیرا ذرات آنها از نظر تو غایب هستند و تو به آن علم

ص:201

نداری (قالَ عِلْمُها عِنْدَ رَبِّی فِی کِتابٍ) حضرت موسی می فرماید: علمش نزد پروردگار من است در کتاب یعنی ثابت است.

خداوند به همه چیز احاطه دارد و می داند که هر ذره از آنها که نابود شدند کجا هستند (لا یَضِلُّ رَبِّی وَ لا یَنْسی)1 پروردگار من نه گمراه می شود ونه فراموش می کند (الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَ سَلَکَ لَکُمْ فِیها سُبُلاً)2 به نظر می آید که این آیه قول خداوند است برای تأیید گفته های حضرت موسی. می فرماید همان خدایی که زمین را برای شما به منزله گهواره ای قرار داد و در این زمین برای شما راه هایی قرار داده است. راه های معیشت برای شما و راه های مسافرت برای شما (وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْ نَباتٍ شَتّی)3 و فرستاد آسمان برای شما باران را و به واسطه باران زوج هائی یا انواعی از گیاهان گوناگون رویانید (کُلُوا وَ ارْعَوْا أَنْعامَکُمْ) تا هم خودتان از آنها بخورید هم دام های شما در آن چرا کنند. (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِأُولِی النُّهی)4 می فرماید: در این وضعی که می بینید (آمدن باران و روئیدن گیاهان برای ارتزاق شما و حیواناتتان) این ها نشانه و آیاتی است. اما برای کسانی که صاحبان عقل هستند.

ص:202

(مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فِیها نُعِیدُکُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَةً أُخْری)1 در اینجا خداوند با ما صحبت می کند. می فرماید:

«ای بنی آدم از همین زمین که روی آن قرار دارید شما را خلق کردیم و یک وقتی شما را به همین زمین بر می گردانیم و یک وقت دیگر هم که روز قیامت باشد از همین زمین بیرون می آوریم».

سپس خداوند دنباله داستان حضرت موسی علیه السلام می فرماید:

(وَ لَقَدْ أَرَیْناهُ آیاتِنا کُلَّها فَکَذَّبَ وَ أَبی)2

«ما به این فرعون تمام آیات و نشانه های خودمان را به وسیله حضرت موسی ارائه دادیم لیکن او را تکذیب نمود و از پذیرش حق ابا کرد».

ص:203

ص:204

فرعون ساحران را جمع نمود و با آنها وعده ی مزد و پاداش و مقام و منصب داد و این قضیه بعد از بازگشت موسی از پیش شعیب اتفاق افتاده حضرت موسی که در راه باز گشت به مقام نبوّت رسید و خداوند همان جا معجزه به او عنایت فرمود دلیل بر نبوتش باشد تا هنگامی که نزد فرعون می آید تا اظهار کند من از طرف خدا هستم، شاهد و دلیل می خواهد و این معجرات نشانه و دلیل ادعای او باشد.

قرآن می فرماید:

(قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی إِلَیَّ)1 ای پیامبر بگو من بشری هستم مثل شما با این تفاوت که از طرف خدا به من وحی می شود. یعنی من نه ملکم و نه فرشته ام بلکه انسانی هستم مانند شما. اما این که کسی بگوید: من پیامبرم دلیل می خواهد و نشانه اش همان اعجاز است. بزرگان می گویند: اعجاز دلیل تصرف عالم غیب در عالم ماده است و به عبارت ساده تر وحی این است که نبی چیزی را ز عالم غیب درک می کند که ما نمی توانیم درک کنیم یعنی وحی تصرفی است از عالم غیب در عالم شهادت. حضرت موسی علیه السلام وقتی به رسالت مبعوث شد خداوند به او دو معجره اعطاء فرمود، یکی این که عصایش را می انداخت و اژدها می شد. دوم این که دستش را در گریبانش می کرد و وقتی خارج می نمود از آن نور صادر می شد و در بعضی از آیات(1) آمده است ضمن این دو معجزه نه (9) معجزه وجود دارد. که مرحوم علامه طباطبایی احتمال داده است.

(وَ أَدْخِلْ یَدَکَ فِی جَیْبِکَ تَخْرُجْ بَیْضاءَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ فِی تِسْعِ آیاتٍ إِلی فِرْعَوْنَ وَ قَوْمِهِ إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً فاسِقِینَ)

و دستت را در گریبانت کن، هنگامی که خارج می شود و احتمال دارد اشاره باشد به این که اینها عصا و دست دو معجزه از نه معجزه ی حضرت موسی هستند (یعنی: طوفان، آفات گیاهان، ملخ خوردگی، فزونی غورباغه، دگرگون شدن رنگ رود نیل به شکل خون).

ص:207

می خواهی ما را از سرزمینمان بیرون کنی و به وسیله سحرت این مملکت حاصل خیز را از دستمان بگیری، مگر ما گول تو را می خوریم.

این هم پیشنهاد حضرت موسی است و بدین ترتیب این قرار مسجّل شد (فَتَوَلّی فِرْعَوْنُ) و فرعون از مجلس بیرون رفت (فَجَمَعَ کَیْدَهُ ثُمَّ أَتی)1 فرعون می خواهد تمام عِدّه و عُدّه اش را آماده کند. رفت و جمع آوری کرد تمام کید و تمهیداتش را و آمدند و در صحرا جمع شدند. در این موقع حضرت موسی علیه السلام شروع به نصیحت کردن مردم نمود.

حال شما که این وای به حال شما نفرین نیست بلکه می خواهد بگوید: این راهی را که شما در پیش دارید عاقبت خوبی ندارد و پیش بینی بدی درباره اش می شود، به خدا افتراء و دروغ نبندید، این کار خدائی است و بدست هر کسی جاری نمی شود این که شما اسم معجزه را سحر می گذارید دروغ بستن به خدای تعالی است.

دروغ بستن به یک انسان معمولی بد و مذموم است اما بدتر از آن این که کسی به پیامبر و اولیاء خدا و مهم تر از آن این که به خدا دروغ ببنندد که:

(فَیُسْحِتَکُمْ بِعَذابٍ) ؛ خدا ریشه ی شما را در می آورد به یک عذابی.

(وَ قَدْ خابَ مَنِ افْتَری)1 ؛ و به راستی نا امید شد کسی که افترابست.

حضرت موسی علیه السلام به شرط و ادب نصیحت، عمل کرد و به قول شاعر:

من آنچه شرط بلاغست با تو می گویم تو خواه از سخنم پند گیرو خواه ملال

مثل این که نصیحت حضرت موسی در این ها اثر گذاشت چون با هم شروع به نجوی کردند (فَتَنازَعُوا أَمْرَهُمْ بَیْنَهُمْ وَ أَسَرُّوا النَّجْوی)2 تنازع همان است که ما در زبان فارسی به آن این بکش و آن بکش می گوئیم. به هر حال بعد از صحبت های حضرت موسی در مورد امرشان بین آنها نزاع شروع شد و صحبت در گوشی آغاز گردید ولی سر انجام (قالُوا إِنْ هذانِ لَساحِرانِ) گفتند: این هردو (حضرت موسی و برادرش) جادوگرند (یُرِیدانِ أَنْ یُخْرِجاکُمْ مِنْ أَرْضِکُمْ بِسِحْرِهِما) و اراده دارند به واسطه

ص:211

جادویشان شما را از سرزمینتان بیرون کنند و بدتر از آن (یَذْهَبا بِطَرِیقَتِکُمُ الْمُثْلی)1 می خواهند این راه و طریقه شما را که بهتر است از دستتان بگیرند. کدام طریقه؟ آن طریقه ای که فرعون می گفت (أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی) طریقه ای که نتیجه آن، ذلیلِ فرعون بودن است. آن وقت می خواهی فرعون با این مردم ادعای الوهیت نکند؟. وقتی این مردم چنین طرز تفکری دارند که باور می کنند موسی و هارون آمده اند تا آنها را از مملکت بیرون کنند و باور می کنند که طریقه آنها بهترین طریقه است. سرانجام با شور و مشورت به این نتیجه می رسند که: موسی و هارون جادوگرند و دکان باز کرده اند (فَأَجْمِعُوا کَیْدَکُمْ) و به یک دیگر سفارش می کنند که کوتاه نیایند و هر چه نقشه و تمهید دارند جمع کنند و صف به صف بیایند (وَ قَدْ أَفْلَحَ الْیَوْمَ مَنِ اسْتَعْلی)2 می گویند امروز روز حساسی است و هر کس امروز برنده شود تا آخر برنده است امروز هر کس برتری پیدا کند رستگار خواهد شد و با این نیت تصمیم گرفتند بعد از تصمیمی دیگر و سر انجام ساحران برای نبرد به میدان آمدند.

است می خواهید شما اول سحرتان را بیندازید، می خواهید ما (قالَ بَلْ أَلْقُوا) حضرت موسی فرمود: شما بیندازید.

خیال حضرت موسی آمد که این ها دارند حرکت می کنند (فَأَوْجَسَ فِی نَفْسِهِ خِیفَةً) در اینجا حضرت موسی در دلش خوف یا ترس کوچکی را احساس کرد. حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه می فرماید حضرت موسی از این که این ها مار هستند و ممکن است او را بگزند ترس نداشت. بلکه چون اصرار داشت که مردم به راه راست هدایت شوند خوف داشت که اگر خداوند سحر اینان را باطل نکند راه هدایت بسته می شد و جاهلان غلبه می کنند.

لذا امیرالمؤمنین در خطبه چهارم نهج البلاغه می فرماید:

«لَمْ یُوجِسْ مُوسَی خِیفَة فِی نَفْسِهِ؛ حضرت موسی از جان خودش ترسی نداشت بلکه ترس او از این بود که آنها در این صحنه پیروز شوند».

میدان برود و به او فرمود یا علی هذا عمرو این عمرو است و از آن آدم های معمولی نیست و به او فارس یل یل می گفتند که در بیابان یل یل با هزار نفر روبه رو شده و همه را تار و مار کرده بود. علی علیه السلام درجواب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هم عرض کرد: «

وَاَناَعَلِیٌ» (1) و اگر او عمرو است من هم علی هستم که این خود ستائی و تعریف از خود نیست.

در این مورد ملک الشعراء می گوید:

سرودش پیامبر که عمرو است این که دست یلی آخته از آستین

این عمرو است که دست شجاعت از آستین او بیرون آمده و علی علیه السلام در جواب گفت:

علی گفت شاها که اینک منم که یک بیشه شیراست در جوشنم

علی علیه السلام به طرف میدان حرکت کرد و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«بَرَزَ الْإِیمَانُ کُلُّهُ إِلَی الشِّرْکِ کُلُّهُ؛(2) امروز ایمان با تمام معنی در مقابل شرک با تمام معنی قرار گرفته».

آن روز جنگ بین اسلام و کفر در این دو نفر خلاصه می شد و این طرف علی بن ابی طالب و آن طرف عمرو بن عبدود. وقتی علی علیه السلام با آن کیفیتی که می دانید عمرو را از پای در آورد.

ص:215

حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«لضربة علی یوم الخندق أفضل من عبادة الثقلین(1)؛ ضربت علی علیه السلام در روز خندق از عبادت جن و انس افضل است».

بعضی ها می گویند: موقعیت حساس آن روز مانند موقعیت حضرت موسی علیه السلام در مقابل ساحرها بوده است که صحنه پیروزی حق و باطل بود لذا اهمیت داشت. ولی بزرگانی مانند حضرت امام خمینی رحمه الله معنای دیگری هم گفته اند و آن این که ارزش ضربت علی علیه السلام در آن روز بخاطر نیت پاک و خالص اوست که برتر از عبادت انس و جن است. یعنی حسن فاعلی داشت که ارزش آن بیشتر از حسن فعلی است. در مورد حضرت موسی علیه السلام هم امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: موسی از جان خود نمی ترسید

«بَلْ أَشْفَقَ مِنْ غَلَبَةِ الْجُهَّالِ وَ دُوَلِ الضَّلَالِ»(2) ترس از این داشت که نکند این جاهل ها غالب شوند و دولت ضلالت و کفر پیروز گردد که این صدمه بزرگی برای جهان بشریت است.

ص:216

*

موسی را جادوگر دانائی می دانستند و می گفتند معلوم نیست چه فکری در سر دارد، شاید سرش برای سلطنت درد می کند و اراده دارد که شما را از سر زمینتان بیرون کند. فرعون و اطرافیانش به جامعه این طور القاء می کنند که خطری شما را تهدید می کند و منافع شما در خطر قرار گرفته است.

(فَما ذا تَأْمُرُونَ) رأی و نظر شما درباره این شخص چیست؟: (قالُوا أَرْجِهْ وَ أَخاهُ وَ أَرْسِلْ فِی الْمَدائِنِ حاشِرِینَ) گفتند غصه ندارد فعلاً بگذار موسی و برادرش باشند و بفرست در شهرها تا نیرو جمع آوری کنند.

(یَأْتُوکَ بِکُلِّ ساحِرٍ عَلِیمٍ)1 تا هر ساحر متخصصی را برای تو بیاورند (حاشرین) از حشر به معنی جمع کردن از تفرق است و به همین علت روز قیامت را که خداوند بندگان خود را از گوشه و کنار در یک جا جمع می کند، روز حشر می گویند (وَ جاءَ السَّحَرَةُ فِرْعَوْنَ قالُوا إِنَّ لَنا لَأَجْراً إِنْ کُنّا نَحْنُ الْغالِبِینَ)2 ساحران همه جمع می شودند و به نزد فرعون می آیند و می گویند آیا اگر ما غالب شدیم و موسی را مغلوب کردیم: پاداش هم داریم؟ (قالَ نَعَمْ) فرعون گفت: بله علاوه بر این که پاداش دارید درجه و مرتبه شما هم بالا می رود (وَ إِنَّکُمْ لَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ)3 شما از این به بعد مقرب دستگاه ذات ملوکانه خواهید بود و چنان که قبلاً گفته شد وعده نیز روز عید در صحرا گذاشته شد که مقابله در حضور مردم انجام شود.

ص:218

حافظ:

بر عمل تکیه مکن خواجه که از روز ازل توچه دانی قلم صنع بنامت چه نوشت

نمی دانیم که قلم صنع الهی به نام ما سعادت نوشته یا شقاوت. پس نباید به عمل خود بنازیم و با آن مغرور شویم و به قول قرآن:

(هُوَ أَعْلَمُ بِکُمْ إِذْ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ إِذْ أَنْتُمْ أَجِنَّةٌ فِی بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ فَلا تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقی) ،(1)

خدای شما داناتر است به شما آن وقتی که شما جزء خاک بودید و شما را از خاک گرفت و آن وقت که به صورت جنین در رحم مادر بودید. خداوند می داند که سرنوشت شما چه چیز است. پس خودتان را نستائید که او است داناتر به این که چه کسی پرهیزکارتر است این تذکر به این مناسبت داده شد که همین ساحرانی که اکنون برای مبارزه با حضرت موسی دارند نرخ طی می کنند و فرعون هم وعده پاداش و نزدیکی به خود را به آنها می دهد و ظاهراً یار و یاور ظالم هستند، چون باطناً نوری از ایمان و آگاهی در قلبشان وجود دارد. لذا بخاطر احترامی که به حسب ظاهر به حضرت موسی دارند تعارف کرده و می گویند: اول شما سحرتان را می اندازید یا ما. این نشان دهنده معرفتی است که در وجود آنهاست. و از کوزه همان برون تراود که در اوست. مَثَل ما مانند کوزه است و عقائد و معنویاتمان محتویات کوزه است.

ص:220

آیه می فرماید:

(قالُوا یا مُوسی إِمّا أَنْ تُلْقِیَ وَ إِمّا أَنْ نَکُونَ نَحْنُ الْمُلْقِینَ)1 گفتند: ای موسی آیا شما ابتدا سحرتان را می اندازید یا ما سحرمان را بیندازیم: قالَ الْقْوْا حضرت موسی فرمودند: شما بیندازید (فَلَمّا أَلْقَوْا سَحَرُوا أَعْیُنَ النّاسِ وَ اسْتَرْهَبُوهُمْ وَ جاؤُ بِسِحْرٍ عَظِیمٍ)2 .

ص:221

ص:222

*

بِآیَاتِنَا وَسُلْطَانٍ مُبِینٍ ما موسی را با آیات خودمان (که شاید همان معجزات حضرت موسی باشد) و با دلایل آشکار فرستادیم إِلَی فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَقَارُونَ موسی را به سوی فرعون و (وزیرش) هامان و قارون فرستادیم. (فَقالُوا ساحِرٌ کَذّابٌ) اما این ها گفتند که این موسی جادوگر دروغ گوئی است (فَلَمّا جاءَهُمْ بِالْحَقِّ مِنْ عِنْدِنا قالُوا اقْتُلُوا أَبْناءَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ وَ اسْتَحْیُوا نِساءَهُمْ) وقتی که موسی با حق به نزد این ها آمد، گفتند: باید فرزندان اینان را کشت و زنهایشان را زنده نگه داشت (وَ ما کَیْدُ الْکافِرِینَ إِلاّ فِی ضَلالٍ) اما اینان باید بدانند که کید و نقشه کافرین رو به نابودی است (قالَ فِرْعَوْنُ ذَرُونِی أَقْتُلْ مُوسی) در اینجا کار بجائی می رسد که فرعون می گوید: مرا رها کنید تا موسی را بکشم و بعد با تمسخر می گوید: (وَ لْیَدْعُ رَبَّهُ) و او پروردگارش را بخواند (و بعد از روی دلسوزی می گوید): (إِنِّی أَخافُ أَنْ یُبَدِّلَ دِینَکُمْ أَوْ أَنْ یُظْهِرَ فِی الْأَرْضِ الْفَسادَ)1 می ترسم که موسی دین شما را از دست شما بگیرد و یا روی زمین فساد ظاهر کند. دینی که فرعون می ترسد موسی آن را از دست مردم بگیرد، بت پرستی و پرستیدن مجسمهً فرعون است، همان دینی که فرعون می گوید (أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی) من خدای برتر شما هستم، مردم را به پرستش خود وادار نموده و اینک خوف دارد که موسی آن را عوض کند. وقتی که فرعون این گونه سخن می گوید موسی علیه السلام چنین پاسخ

ص:224

می دهد: (إِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَ رَبِّکُمْ مِنْ کُلِّ مُتَکَبِّرٍ لا یُؤْمِنُ بِیَوْمِ الْحِسابِ)1 من از هر متکبری که به روز حساب ایمان ندارد به خدا پناه می برم.

آل فرعون در دنباله سخنانش می گوید: ای قوم من مُلک و سلطنت ظاهری شما را فریب ندهد اگر در این چند روز دنیا غلبه و سلطنت دارید اما در مقابل آن، بأس خدا اگر بخواهد عذابی نازل کند این سلطنت ها و قدرت های ظاهری نمی تواند از عذاب خدا جلوگیری کند، از خدا بترسید و این چند روزی را که براریکه قدرت تکیه زده اید به خودتان اجازه ندهید زیاده روی کنید:

(قالَ فِرْعَوْنُ ما أُرِیکُمْ إِلاّ ما أَری وَ ما أَهْدِیکُمْ إِلاّ سَبِیلَ الرَّشادِ)1 فرعون می گوید: من آنچه پیشنهاد می کنم شما رد می کیند، من رأی صحیحی دارم و آن رأی را به شما ارائه می دهم و شما را به دین خودم هدایت می کنم.

(وَ قالَ الَّذِی آمَنَ یا قَوْمِ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ مِثْلَ یَوْمِ الْأَحْزابِ)2 مؤمن آل فرعون گفت ای قوم، من می ترسم بر شما مثل روزگارهای قبل و مانند احزاب و جمعیت های گذشته (مِثْلَ دَأْبِ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ)3 قوم نوح به طوفان هلاک شدند و قوم عادبه گردباد و قوم ثمود به زمین لرزه مبتلا شدند و اقوامی هم که بعد از آنها بودند هر کدام به طریقی محو و نابود گشتند و آیات و عذاب الهی به وسیله این عوامل بر سر آنها نازل شد.

مثنوی:

جمله ذرات زمین و آسمان

ص:226

شما باید از گذشتگان درس عبرت بگیرید (وَ مَا اللّهُ یُرِیدُ ظُلْماً لِلْعِبادِ) و این را بدانید خداوند اراده ندارد به مردم ظلم کند (وَ یا قَوْمِ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ یَوْمَ التَّنادِ)1 ای قوم من بر شما می ترسم از روز تناد.

تناد یعنی: ندا کردن و فریاد زدن. فریادِ این که امروز چه کسی بداد من خواهد رسید که شاید منظور روز قیامت باشد که هر کس فریاد رسی می طلبد، روزی که آدم می فهمد بیچاره و ناتوان است (یَوْمَ تُوَلُّونَ مُدْبِرِینَ) روزیکه که می خواهید باشتاب فرار کنید ولی نمی شود (ما لَکُمْ مِنَ اللّهِ مِنْ عاصِمٍ) روزیکه می فهمید از خدا برای شما عاصم و نگهبانی نیست. (وَ مَنْ یُضْلِلِ اللّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ)2 کسی را که خداوند از او سلب توفیق نموده و او را به واسطه عملش گمراه می نماید هدایتی برای او نخواهد بود و اگر خدا نخواهد هیچکس دیگری قادر نخواهد بود برای او کاری انجام بدهد. (وَ لَقَدْ جاءَکُمْ یُوسُفُ مِنْ قَبْلُ بِالْبَیِّناتِ)3 در این قسمت چون اینان مصری هستند مومن آل فرعون به حضرت یوسف علیه السلام اشاره می کند. و می گوید یوسف علیه السلام با دلیل های روشن سراغ شما آمد. حضرت یوسف علیه السلام بعد از این که به وسیله آن تعبیر خوابها از زندان آزاد شد و ملک مصر گردید از این آیه بر می آید که به مقام نبوت هم رسیده. چون عده ای گفته اند معلوم نیست حضرت یوسف پیغمبر بوده. اما از این آیات بر می آید که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم

ص:227

بوده. مؤمن آل فرعون می گوید وقتی که قبل از این یوسف با بیّنات و دلایل اشکار آمد (فَما زِلْتُمْ فِی شَکٍّ مِمّا جاءَکُمْ بِهِ) همواره از آنچه حضرت یوسف برای شما آورده بود در شک و تردید بودید (حَتّی إِذا هَلَکَ) تا آن که یوسف از دنیا رفت (قُلْتُمْ لَنْ یَبْعَثَ اللّهُ مِنْ بَعْدِهِ رَسُولاً) گفتید بعد از او خداوند دیگر رسولی. نخواهد فرستاد، در صورتی که رسولانی آمدند از جمله: حضرت موسی ولی اینان زیر بار نرفتند تا اینجا سخنان مؤمن آل فرعون با فرعون و طرفدارانش تمام می شود. (کَذلِکَ یُضِلُّ اللّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُرْتابٌ)1 این قول خداوند است که می فرماید: این است وضع کسانی که زیر بار حق نمی روند و نصیحت ها را نمی شنوند. خداوند گمراه می کند و بی توفیق می گذارد کسی را که مسرف و تجاوز کار است (إِنَّ الَّذِینَ یُجادِلُونَ فِی آیاتِ اللّهِ بِغَیْرِ سُلْطانٍ أَتاهُمْ کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ وَ عِنْدَ الَّذِینَ آمَنُوا) بحث بی جا و مجادله می کنند درباره آیات، بدون دلیلی که برای ایشان آمده باشد و این کار سبب غضب خداوند و کسانی که ایمان آورده اند می شود (کَذلِکَ یَطْبَعُ اللّهُ عَلی کُلِّ قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبّارٍ)2 این چنین خداوند قلب هر متکبر جباری را مهر می کند، آن چنان مهر بر دلش زده می شود که حرف دیگران در آن نفوذ ندارد.

این یکی از پاداش های بد اعمال انسان است که دلش قساوت پیدا می کند، یک حالتی که دل انسان از پذیرفتن حق ابا دارد و از قابلیت می افتد.

ص:228

مؤمن آل فرعون که بود؟

از آیات قرآن برداشت می شود مؤمن آل فرعون از فرعونیان بود و ایمان خود را مخفی می داشت و علاقمند به موسی بود و مردی زیرک و هوشیار موقعیت شناس و بسیار نیرومند بود و بعضی گفته اند او پسر عمو یا پسر خاله فرعون بود بعضی او را از پیامبران خدا به نام جزبیل یا حزقیل دانسته اند و نیز گفته شده طبق بعضی روایات او خزانه دار گنجینه های فرعون بود.(1)

ص:229

ص:230

*

بوده افراد می توانند، مثلاً به عنوان این که ما کاخ مجلل داریم، در جامعه مال و مقام پیدا نموده و بر مردم حکومت نمایند، مالی را که حتی از خود فرد هم نیست و از جامعه است که او چپاول نموده زینت خود قرار داده و برای خود کاخ می سازد و تازه از مردم هم متوقع باشد. فرعون قومش را خفیف می داشت و آنها را وادار کرد که از امر او اطاعت کنند. تاریخ نشان می دهد از اول دنیا تاکنون این جور رسمها بوده است که: عده ای به نام پادشاه، سلطان، قیصر یا فرعون بر سر مردم مسلّط بوده اند و جامعه را در راه هوس های خود به کار می گرفته اند. می خواستند اراده خودشان را برجامعه تحمیل کنند ولی همین قدر که مردم آگاه و بینا شدند (آن طور که از قرآن استفاده می شود انبیاء عامل آگاه شدن جوامع بوده اند) به این فکر افتادند که آنها هم اراده دارند. اگر شخصی به نام قیصر یا فرعون یا کسری دارای اراده اند و همچنان که آنها جماد و سنگ نیستند ما هم انسانیم ما کار خانه نیستیم چرا باید اراده یک شخص بر اراده های ما مسلط باشد. چهل یا چهل و پنج میلیون ایرانی قبل از انقلاب اسلامی در اثر راهنمائیها و رهبری های امام بزرگوار و علمای مجاهد که مبلّغ تعالیم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بودند به این نتیجه رسیدند که چرا باید یک نفر با تکیه بر پول و زور بر ما مسلّط باشد، بر فرض که پول ها هم از خودش باشد و از عرق جبین و کد یمین خودش هم بدست آمده باشد، گرچه همه می دانستند این ثروت ها متعلق به آحاد ملت بوده است چرا باید اراده ی او بر جامعه حاکم باشد. این فکر در جامعه ما پیدا شد. در تاریخ مشروطیت می نویسند فکر حکومت مردم بر مردم ابتدا در فرانسه پیدا شد و گفتند که سلطنت باید مشروطه باشد. این فکر در جامعه رشد کرد و نهضت ها و جنبش های آزادی خواهانه پیدا شدند. از آنجائی که افراد جامعه دارای اراده هستند و جماد نیستند و درخت نیستند و انسانند و فکر دارند باید مقدرات خویش را خودشان در دست بگیرند و سرنوشت

ص:232

خود را رقم بزنند و به دنبال این فکر سلطنت استبدادی به سلطنت مشروط مبدل شد و جامعه مجلس مقننه پیدا نمود تا افراد گردهمائی داشته باشند و در مورد سرنوشت جامعه خود تصمیم بگیرند. خداوند در وجود ما عقلی قرار داده است و با تعقل، فردی را که از نظر بینش و آگاهی و عدالت خواهی و غیره مورد اطمینان باشند انتخاب می کنیم و گویا عقل خود را به مجلس می فرستیم. نمایندگان جامعه به منزله عقل منفصل جامعه هستند و نمایندگان قسمت های مختلف جامعه در یک مقطعی دور هم جمع می شوند و سرنوشت جامعه را تعیین می کنند.

که من نتوانم آزادانه در دامان خانواده ام بزرگ شوم و مادرم مرا به دریا بیندازد و به قصر تو بیایم. حضرت موسی علیه السلام با صحبت های خود فکر آزادی طلبی را در مردم القاء می کند و مردم می فهمند که نباید زیر بار حکومت جابرانه بروند و وقتی فرعون می بیند که مردم دارند آگاه می شوند و به دور حضرت موسی جمع شده اند شروع به تبلیغ برعلیه او می کند و با جرأت تمام می گوید ببینید کاخ مرا و دستبندهای طلای مرا و آن طرف فقر و بی پولی موسی را هم مشاهده کنید، ولی کسی نیست که به او بگوید تو هرچه می خواهی داشته باش، این دلیل نمی شود که بزور بر ما حکومت کنی.

امام خمینی رحمه الله در کشف الاسرار می فرماید:

«هر یاغی و طاغی اگر کم کم بر سر مردم مسلط شد آن وقت مردم می گویند این واجب الاطاعه است».(1) در همین شهرها افرادی یاغی و گردنه بند بوده اند و چند نفری هم همراه داشته اند. این ها دزدی می کردند و مالی بدست می آوردند و کم کم دزدی هایشان بیشتر شد و افراد و اسلحه شان افزایش پیدا کرد و اگر به این گروه یاغی می گفتیم: قدر قدرتا، قوی شوکتا، آسمان رفتعا، ملک حشمتا و این قبیل القاب را می بافتیم و در مقابل آن ها سر تعظیم فرود می آوردیم از روی نادانی بود فکر می کنید این حرف ها از کجا در می آید و چرا زده می شود؟ این ها از کمی عقل و نفهمی بشر است. قبایل بیابان نشین و عشایر هم که زیر نفوذ حکومت ها نبودند چون برای حکومت صرف نمی کرد که بخواهد آنها را زیر سلطه خود در آورد، زیرا ثروت و مسکنی نداشتند که حکومت بخواهد آنها را تصرف کند. ولی اینان هم برای خود رئیس قبیله داشتند که بر سر آنها مسلط بود و یک نیمچه

ص:234

حکومتی تشکیل داده بود و به خودشان حق می دادند که از نظر خوراک و سایر وسایل زندگی نسبت به سایر افراد قبیله در رفاه بیشتری بسر برند. در حکومت ها و در بین سلاطین مسئله تاج گذاری که یکی از خصوصیت های سلطنتی بوده است برایشان اهمیت بسیار داشته و به عنوان برتری خود بر دیگران سعی می کردند آن را بسیار پر خرج برگزار نمایند. چرا این گونه بوده است؟ غیر از این که اینان از جهالت بشر سود می برده اند. وضع ظاهری و به اصطلاح شکوه و جلال دربار سلاطین از جیب همین مردم بوده است، این ها ذخایر و ثروت مردم را چپاول می کردند و تازه آن را به رخ مردم هم می کشیدند این است که فرعون می گوید: قصر من، طلای من و از آن طرف نداری و فقر موسی را به عنوان نقطه ی ضعف او به رخ می کشد، حتی اگر این طلا و جواهرات از خودش هم باشد این موضوع چه ربطی دارد که مقدّرات جامعه را در دست بگیرد. اما چون مردم جاهلند این برنامه ها عملی می شود.

حکومت جزو دین است

یکی از خصوصّیاتی که مخصوص دین اسلام است این است که به عقیده ما حکومت جزء دین است. خداوند به پیامبر حکومت داده است به امام حکومت داده است. اما این چنین نبوده است که پیامبر و امام از نظر وضع زندگی نسبت به مردم زندگی عالی تری داشته باشند. پیامبر و تا زمان خلیفه دوم و آن زمانی که امیرالمؤمنین زمام امور مسلمین را در دست داشت زندگی آنها بسیار ساده و بی آلایش بود. یکی از انحرافات اصلی که در اسلام پیدا شد در اثر خلافت دودمان بنی امیه بود که ابتدا بدست عثمان و بعد به وسیله معاویه واقع شد و اینان وضع ساده حکومت اسلامی را به سلطنت و امپراطوری مبدل کردند و این انحراف عمیق را در اسلام بوجود آوردند. که حاکم و کار گزاران حتماً زندگیشان مرّفه

ص:235

باشد. اما این ها این انحراف را بوجود آوردند. مردم را زیر فشار قرار دادند و مردم خون دل خوردند تا تجملات حکومتی فراهم شود و حاکم این تجملات را به رخ مردم بکشد. حکومت های دینی سروساده و بی آلایش بودند و به مردم فخر نمی فروختند. اما حاکمانی چون فرعون ثروت ها را از گوشت و پوست و خون مردم فراهم نمودند و این را سبب برتری خود نسبت به مردم و پیامبر خدا، حضرت موسی علیه السلام قرار دادند. فرعون می گفت: حضرت موسی شایستگی ندارد. چرا؟ چون فقیر و بی چیز است و شاید عده ای هم این را باور می کردند و این نبود جز از جهالت و بی خبری مردم.

ص:236

*

می کند (وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِی * یَفْقَهُوا قَوْلِی)1 خدایا گره از زبانم بردار تا مردم سخنم را به خوبی بفهمند.

و خداوند جواب می فرماید. (قَدْ أُوتِیتَ سُؤْلَکَ یا مُوسی)2 ای موسی آنچه خواستی به تو داده شد و طبق این آیات عقده و گره از زبان او برداشته شد و دیگر لکنت زبان نداشت ولی از آیات سوره زخرف بر می آید در هنگامی که موسی با فرعون روبه روشد، هنوز دارای لکنت زبان بوده و اگر رفع شده باشد بعد از این زمان بوده است.

می کردند یا به صورت تاج بر سر او می گذاشتند ولی به هر شکل که بوده همیشه این ها حاصل دسترنج مردم فقیر و تهی دست بوده است که سلاطین آنها را تصاحب می کردند و با آن ها بر مردم فخر می فروختند.

به قول شاعر:

آن شنیدستی که روزی زیرکی با ابلهی گفت کین والی شهر ما گدائی بی حیاست

یکروز شخص زیرکی به یک آدم نادانی گفت می دانی که این پادشاه ما یک گدای بی حیا است.

گفت چون باشد گدا آن کز کلاهش تکمه ای صد چو ما را روزها بل سال ها برگ و نو است

آن ابله در جواب گفت زبانت را گاز بگیر این چه حرفی است که می زنی. این چه گدایی است که اگر تکمه ای از کلاهش را بدهد می تواند هزارتای ما را با آن روزی دهد.

گفت ای مسکین غلط اینک از اینجا کرده ای آن همه برگ و نوا آن جا تو دانی از کجاست؟

درّ و مروارید طوقش اشک طفلان من است لعل و یاقوت سنامش خون طفلان شماست

آن که تا آب سبو پیوسته از ما خواسته است گر بجوئی تا مغز استخوانش از نان ماست

آن زیرک در جواب گفت اشتباه کرده ای آن همه دارائی و ثروت را می دانی از کجا به چنگ او آمده است. دُر و مرواریدی که روی طوقش می بینی از اشک طفلان ماست و لعل و یاقوت کمر بندش از خون طفلان شماست. این که حتی

ص:239

آب سبویش را هم از ما خواسته و گرفته اگر دقت کنی گوشت و پوست و مغز استخوانش هم از قوت و روزی ما رشد و نمّو نموده است. به هر حال در تمال دنیا رسم چنین بوده است که مال و منال و ثروت و تاج و کلاه حکام و سلاطین از اشک ایتام و بیچارگان و محرومان بوده است: (فَلَوْ لا أُلْقِیَ عَلَیْهِ أَسْوِرَةٌ مِنْ ذَهَبٍ)1 از نظر فرعون کسی که پیامبر می شود باید طلا و جواهرات داشته باشد. لذا می گوید اگر موسی راست می گوید و از طرف خداست. پس چرا دستبندهای طلا ندارد (أَوْ جاءَ مَعَهُ الْمَلائِکَةُ مُقْتَرِنِینَ) یا اگر این پیامبر است چرا ملائکه صف کشیده قرین و همراه با اونیستند. اما چرا فرعون این گونه پوچ و بی معنی صحبت می کند، آیا واقعاً نمی فهمند یا علت ودلیل دیگری دارد. قرآن می فرماید: (فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَأَطاعُوهُ) فرعون قومش را سبک عقل دید، او مشاهده کرد که این ها خوب نفهم هائی هستنداگر مردم رشید بودند و فکرشان رسا بود افرادی مانند فرعون و فرعونیان نمی توانستند ادعای خدائی بکنند. فرعون وقتی مردم را تا این حد بی فکر یافت جرئت پیدا کرد که بگوید: (أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی) و مردم هم این ادعا را پذیرفتند. از طرفی دیگر فرعون فقر و تهیدستی حضرت موسی علیه السلام را به رخ مردم می کشید. در دنیا تاکنون این جور مشاهده شده است که مردم فقیر و تهی دست از دو جهت لطمه می خوردند و ضربه می دیدند. یکی اصل تهیدستی آنها که چون ثروت پیش یک عده ای سود جو و زالو صفت جمع می شد اسباب و وسایل تهیدستی فقرا فراهم می گردید زیرا اگر آن چنان که دین و قوانین الهی اقتضا می کند ثروت بدست می آمد وضع به اینجا نمی کشید که در هر جامعه ای عده ای معدود ثروتمند

ص:240

شوند و در کمال رفاه و آسایش زندگی کنند و در مقابل عده ای در محرومیت بسر برند. بنابراین فقرا و مستضعفین از یک جهت تحت فشار بودند که فقیر بودند و از یک طرف هم به چشم کوچکی و حقارت به آنها نگریسته می شد چه مانعی دارد انسان فقیر و تهی دست باشد اما در عین حال عزتش محفوظ بماند و تو سری خور نبوده و به چشم کوچکی به او نگاه نکنند.

خود را روی غذا و مرغ پخته گرفته و به او تعارف می کرد که غذا بخورد حضار تعجب کرده و گفتند آقا چی می فرمائید؟ در جواب فرمودند: به کی قسم که من همان شخص آن شبی هستم و معلوم می شود که از صدقه سر این آستین نو است که این همه مورد لطف و مرحمت قرار گرفته ام. لذا حق اوست که به او تعارف شود و می گویند این شعر را هم ایشان گفته است که:

مرا به تجربه معلوم شد در آخر کار که قدر مرد به علم است و قدر علم به مال

إِلاَّ الَّذِینَ هُمْ أَراذِلُنا بادِیَ الرَّأْیِ)1 ای نوح ما نمی بینیم که از تو به غیر از این افرادی که بانگاه به لباس و سرو وضع آنها می فهمیم پست هستند پیروی کرده باشند و اشراف مکه به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم می گفتند که فقرا دور تو را گرفته اند شما مجلس این ها را جدا کن و وقتی برای فقرا باشد و یک وقت جداگانه ای برای ما اعیان چون کسر شأن ماست با فقرا نشست و برخاست کنیم.

لذا خداوند خطاب به پیامبرش در سوره ی انعام می فرماید:

(وَ لا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ ما عَلَیْکَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَیْءٍ وَ ما مِنْ حِسابِکَ عَلَیْهِمْ مِنْ شَیْءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَکُونَ مِنَ الظّالِمِینَ)2 ای پیامبر نکند این فقرائی را که دستشان از مال دنیا کوتاه است، اما دل آنها از ایمان پر است از خودت برانی و دور کنی آنهائی را که در هر صبح و شام خدا را می خوانند و قصدشان هم خداست و تاجر و کاسب نیستند که دور پیامبر جمع شوند، طرد نکن چون اینان اگر دور پیامبر جمع می شوند بخاطر خداست. اما پولدارها نوعاً اگر دور پیامبر یا یک آیت اللهی جمع شوند (البته نه همه آنها) معمولاً در فکر کسب و کاسبی خود و بدست آوردن پول و اعتبار هستند. غرض این که خداوند خطاب به پیامبرش می فرماید: این فقرا که به سوی تو می آیند نه فکر تجارت دارند و نه فکر کسب و کاسبی که بخواهند از در کنار تو بودن در جهت آن استفاده کنند، این گونه نیست آنها نیت و قصدشان خداست و اعمالشان برای خدا.

ص:243

ص:244

ص:246

*

نمی شود که از خداوند به ما وحی بشود. این امر موکول به انبیاء علیه السلام شده است وکلیه وظایف ما از طریق انبیاء به ما القاء می شود و این یکی از سمت های انبیاء از حضرت آدم علیه السلام تا حضرت خاتم صلی الله علیه و آله و سلم بوده است که مبّین دستورات خداوندی هستند.

در قرآن آمده است:

(وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاّ لِیُطاعَ بِإِذْنِ اللّهِ)1 ما هیچ رسولی را نفرستادیم مگر این که این رسول باید اطاعت شود، مردم بدون چون و چرا حرفش را بپذیرند، چون خداوند این گونه خواسته است و اگر کسی از فرمان پیامبر اطاعت نکند معصیت کرده است. مثلاً همان افرادی که در جنگ احد پیامبر به آن ها فرمان داد که از آن نقطه حساسی که امکان حمله دشمن از آن جا می رفت محافظت نمایند و در هر شرایطی آن جا را ترک ننمایند ولی آنها وقتی دیدند مسلمان ها دارند پیروز می شوند برای جمع غنایم، پست خود را رها نمودند و همین کار آنها سبب شد دشمن از پشت حمله کند و مسلمانان را شکست دهد. اینان به علت سرپیچی از فرمان پیامبر معصیت نمودند گرچه این کار آنها نماز یا روزه یا واجب دیگری نبود که ترک آن موجب گناه شود اما چون از امر پیامبر تخلف نمودند مرتکب گناه شدند چون اطاعت از امر پیامبر نیز واجب بود. منظور ما این است که انبیاء از یک طرف مانند یک مسئله گو که فتوای مجتهد را نقل می کند فتاوای خداوند را برای مردم نقل و بیان می کنند و از طرف دیگر، حاکم بر مردم هم هستند و این حاکمیت آنها بر حق است، چرا؟ چون آنها طبق فرمان خداوند که بالذات حاکم بر مردم است حاکم مردم شده اند. در درجه اوّل غیر از خداوند هیچ کس حق فرمانروایی ندارد و در درجه دوم انبیاء و امامان علیهم السلام و در زمان غیبتِ امام، فقیه جامع الشرایط اعلم. ولی امر است. لذا کسانی که با قدرت زور یا پول حاکم بر مردم شده اند حکومتشان بناحق است مثلاً آنهائی که روزی یک یاغی بوده اند و به کمک یاغیگری بر مردم مسلّط شده اند یا آنهائی که با پول و ثروت و یا آنان که با

ص:250

حمایت دولت های استعمارگر بیگانه و برای مسلّط کردن آنها، بر سر مردم مسلط شده اند حکومتشان بر حق نبوده و قانونی هم نیست و عقلاً و شرعا حاکم بر مردم نیستند و از آنها هم نباید اطاعت کرد. ولی متأسفانه وقتی به تاریخ جهان نگاه می کنیم اکثر حکومت ها چه در گذشته و چه اکنون از همین قبیل بوده است و مردم هم بخاطر جهالتی که داشتند از آنها اطاعت می نمودند و چنان که ذکر شد در گذشته با راهنمائی های پیامبران و اکنون با الهام از دستورات آزادی بخش آنها مردم کم کم بیدار شده و می شوند، که چرا باید افرادی به نام: فرعون، شاه و یا عناوین دیگری که امروز در جهان متداول است اراده خود را برمردم حاکم کنند، در صورتی که اگر آنها اراده دارند مردم هم دارای اراده هستند.

حدیث دیگری است که راوی می گوید:

«قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَنْ أَرَادَ مِنْکُمْ أَنْ یَعْلَمَ کَیْفَ مَنْزِلَتُهُ عِنْدَ اللَّهِ فَلْیَنْظُرْ کَیْفَ مَنْزِلَةُ اللَّهِ مِنْهُ عِنْدَ الذُّنُوبِ کَذَلِکَ مَنْزِلَتُهُ عِنْدَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی؛(1) هر کدام از شما اراده دارد که بداند منزلتش نزد خداوند چقدر است فکر کند منزلت و ارزش خداوند نزد او وقتی که زمینه گناه پیش می آید، چقدر است».

هر کدام از ما دلمان می خواهد منزلت خداوند را نزد خود مورد توجه قرار دهیم، باید ببینیم وقتی در معرض گناه قرار می گیریم چقدر خود دار هستیم. اگر در مجلسی قرار گرفتیم که باب تهمت و غیبت باز است ما چه خواهیم کرد و یا در موقع انجام وظیفه آیا شانه از زیر بار خالی می کنیم یا خیر؟ وقتی که شهوت، غضب و سایر هواهای نفسانی می خواهد ما را به طرف گناه بکشد و از طرف دیگر دستور و دعوت خداوند دوری از آن گناه است ما بیشتر به گفته و خواسته کدام طرف اعتماد می کنیم آیا از هوای نفس اطاعت می کنیم یا از دستور و امر خداوند، اگر به حرف خداوند اعتماد و اعتناء داریم در نتیجه خداوند هم به ما اعتماد دارد، ولی اگر حرف و دستور خداوند را سبک شمردیم دلیل بر آن است که آدم سبکی هستیم و در نزد خداوند هم ارزشی نداریم.

حضرت علی علیه السلام می فرماید:

«کَذَلِکَ مَنْزِلَتُهُ عِنْدَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی؛ اگر زمینه گناه پیش آمد و تو چون برای خدا منزلت قائلی مرتکب گناه نشدی بدان و آگاه باش که تو هم در نزد خدا دارای منزلت هستی».

ص:252

*

أَنّی یَکُونُ لَهُ الْمُلْکُ عَلَیْنا وَ نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْکِ مِنْهُ وَ لَمْ یُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمالِ)1 گفتند: چگونه می شود او بر ما فرمانروائی و فرماندهی داشته باشد و حال آن که ما از او سزاوارتریم و او هیچ گونه مال و منالی هم ندارد. به طوری که از ظاهر امر بر می آید نبوت در یک تیره از بنی اسرائیل بوده و حکومت و فرمانروائی در تیره ای دیگر یعنی: نبی شخصی بوده است از یک تیره ی بنی اسرائیل و مُجری امور، شخص دیگری از تیره دیگری بوده است. لذا بزرگان و یک جمعیت چشمگیری از بنی اسرائیل به پیامبرشان گفتند برای ما یک فرمانده کل قوا معین کن تا تحت فرماندهی او در راه خدا جهاد کنیم و پیامبرشان هم طالوت را برای آنها انتخاب نمود و آنها شروع کردند از او ایراد بنی اسرائیلی گرفتن مثل این که طالوت از تیره خود پیامبر نبوده است و از تیره دیگر بوده و لذا چون بنی اسرائیل این گونه فکر می کردند که حکومت و نبوت یک چیز ارثی است. لذا خود را که از تیره نبی می دانستند لایق تر به حکومت می پنداشتند. و می گویند ما از طالوت به این امر سزاوارتریم و ایراد دوم آنها به طالوت این است که او مردی فقیر و تهیدست است. این ایراد آنها مانند همان ایرادی است که فرعون به حضرت موسی می گرفت. پیامبرشان در جواب این ایراد می فرماید. (إِنَّ اللّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ)2 این شخص را خدا بر شما برگزیده است. حکومت و حکمرانی علم و بینائی و اطلاع از اوضاع جامعه می خواهد. و دیگری شجاعت و

ص:254

توان که این طالوت هر دوی این ها را دارد. خداوند علم، شجاعت و توان را در وی گسترش داده است.

این که فکر کنیم امروز به فلان جا برویم یا نرویم دلیل بر این است که ما اختیار داریم.

گر نبودی اختیار این شرم چیست این دریغ و خجلت و آزرم چیست؟

زجر استادان به شاگردان چراست خاطر از تدبیر سر گردان چراست؟

این ها همه چیزهائی است که در خودمان وجدان می کنیم و می فهمیم که ما اختیار داریم و آزاد خلق شده ایم.

امیرالمؤمنین علیه السلام در سفارشات خود به فرزندش امام حسن علیه السلام می فرماید:

«وَ لَا تَکُنْ عَبْدَ غَیْرِکَ وَ قَدْ جَعَلَکَ اللَّهُ حُرّا؛(1) ای پسر من! بنده ی دیگران مباش در حالی که خداوند تو را حر و آزاد خلق کرده است».

بعضی می خواهند از این حرف ها نتیجه ی سوء بگیرند، می خواهند برای بی بند و باری و شهوترانی خودشان برای این که هر کاری خواستند بکنند، توجیه داشته باشند و کسی هم نتواند به آنها اعتراض کند. آنها در جواب هر اعتراضی بگویند: آزادی است، انسان آزاد خلق شده و باید آزاد باشد و عده ای بالاتر از این می گویند: دین هم خلاف آزادی است، امر به معروف و نهی از منکر خلاف آزادی است و این موضوعی است که ما بایستی در مورد آن تحقیق کنیم که آیا واقعاً زیر بار قانون رفتن خلاف آزادی است آیا سرپرستی یک مقامی از جامعه گرفتن آزادی آنها است آیا دین با مقررات و احکام خود می خواهد جلو آزادی ما را بگیرد؟

ص:256

پس از گوش دادن چرتمان می برد این ها همه محدودیت است. اما این نوع محدودیت ها همه از درون وجود ماست.

2. نوع دیگر از محدودیت ها به نام و مقررات است که خارج از وجود ماست، مثلاً فرض کنیم ما می توانیم بالای یک کوه برویم و از دیدن مناظر اطراف کوه لذت ببریم. امّا راه رفتن ما بالای کوه محدودیت دارد و سر راه ما دره وجود دارد، اگر بخواهیم روی کوه راه برویم جائی می رسیم که اگر یک قدم دیگر برداریم به قعر دره سقوط می کنیم حال اگر یک نفر به ما بگوید فلانی جلوتر نرو که پرت می شوی آیا می توان گفت که این شخص می خواهد آزادی ما را سلب کند و به قول سعدی:

چاه است و راه و دیده ی بینا و آفتاب تا آدمی نگاه کند پیش پای خویش

چندین چراغ دارد و بیراهه می رود بگذار تا بیفتد و بیند سزای خویش

اگر ما بدون برنامه و طرح به طرفی حرکت کنیم و یک نفر به ما طرح بدهد و بگوید فلانی این راه که تو داری می روی بن بست است بیشتر از این نرو نباید ناراحت شویم چون ما جزو این دنیا هستیم و این دنیا هم کوه و دره و پرتگاه دارد و جسم ما هم چدن نیست و گوشت و پوست و استخوان هستیم و اگر از جائی سقوط کنیم از بین می رویم. پس باید برنامه داشته باشیم و این برنامه مانند یک تابلو راهنمائی ما را هدایت کند و یا درجائی جلو عبور ما را سد نماید. این نیز یک نوع محدودیت است که در خارج از وجود ما قرار دارد.

3. جهت سوم از محدودیت از ناحیه اجتماع است، که ان شاءالله درآینده توضیح داده خواهد شد. اکنون در پایان حدیثی اخلاقی گفته می شود:

«قَالَ

ص:258

مُعَاوِیَةُ بْنُ عَمَّارٍ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ» شخصی به نام معاویة بن عمار می گوید از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرماید:

«کَانَ فِی وَصِیَّةِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله و سلم لِعَلِیٍّ علیه السلام أَنْ قَالَ یَا عَلِیُّ أُوصِیکَ فِی نَفْسِکَ بِخِصَالٍ فَاحْفَظْهَا» پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به علی علیه السلام فرمود که ای علی تو را درباره خودت به چند صفت وصیت و موعظه می کنم این صفات را حفظ کن یعنی آنها را بخاطر بسپار و در عمل هم آنها را به کار ببر

«ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ أَعِنْهُ» سپس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم عرض کرد: خدایا علی را بر این وصیت ها کمک کن.

«الْأُولَی الصِّدْقُ وَ لَا تَخْرُجَنَّ مِنْ فِمکَ کِذْبةٌ أَبَداً» صفت اول، راستگوئی است نگذار حتی یک دروغ از دهانت خارج شود.

«الثانیه الورع لَا تَجْتَرئَنّ عَلَی خِیَانَةٍ أَبَداً» نصیحت دوم این که هیچ گاه به خودت جرأت خیانت نده. خیانت به مال و یا حیثیت افراد، فرق نمی کند. هر کس نسبت به مسولیت هایش اگر کوتاهی ورزد خیانت نموده است. خیانت به اسلام و خون شهدا، یک کشاورز که در تقسیم آب قدری از آب همسایه را بدزدد این هم نوعی خیانت است

«والثَّالِثَةُ الْخَوْفُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ کَأَنَّکَ تَرَاهُ» سوم ترس از خدای عز وجل است آن چنان از خدا بترس گویا تو خدا را می بینی خیال نکن خدا از تو دور است و تو از خدا دور هستی

«وَ الرَّابِعَةُ کَثْرَةُ الْبُکَاءِ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ عَزَّوْجَّلَ» چهارم از ترس خدای عزّ و جّل زیاد گریه کن که

«یُبْنی لَکَ بِکُلِّ دَمْعَةٍ أَلْفُ بَیْتٍ فِی الْجَنَّة» برای تو در مقابل هر اشکی هزار خانه در بهشت بنا

ص:259

می شود

«والخامِسة بَذْلُکَ مَالَکَ وَ دَمَکَ دُونَ دِینِکَ»(1) نصیحت پنجم این است که مالت و خونت را برای دینت بذل کنی. «

والسادسة الاخذ بسنّتی فی صلاتی و صومی و صدقتی»؛ ششم این که سنت مرا در نماز و روزه و صدقه ام اخذ کنی.

و سه مرتبه فرمود بر تو باد به نماز شب و نماز ظهر و بر تو باد به تلاوت قرآن و مسواک هنگام هر وضوئی و بر تو باد به اخلاقهای نیکو و دوری از اخلاقهای زشت.

ص:260

*

جبر معتقدند و می گویند ما مجبوریم، خلاف علم حرف می زنند و حرف آنها علمی و اصولی نیست. ملای رومی می گوید:

مذهب جبر از قَدَر رسواتر است زان که جبری حس خود را منکر است

آنهائی که می گویند ما مجبوریم و از خودمان اراده نداریم یعنی جبریون از قَدَرِی ها رسواتر هستند. قدری ها پیرو مذهب باطل دیگری بوده اند که می گفتند خداوند در کارهای ما دخالت ندارد. ولی ما شیعیان می گوئیم: اختیار در کار است و خدا نقش اساسی دارد اکنون که ما اینجا جمع شده ایم قلبمان ضربان دارد و معده مان هم مشغول هضم غذاست ولی ما توجه نداریم و کار قلب و معده از اختیار ما خارج است ولی می توانستیم اینجا نباشیم و جای دیگر جمع شویم. در درس قبل گفته شد گرچه ما آزاد خلق شده ایم و آزادیم ولی از سه جهت نمی توانیم آنچه را دلمان می خواهد انجام دهیم و به عبارت دیگر از سه جهت محدودیت داریم که راجع به محدودیت از ناحیه وجودمان و محدودیت از ناحیه خارج از خودمان بحث کردیم.

زمین به کس دیگری واگذار شده باشد و من بگویم آزادی است و می خواهم این ملک را تصرف کنم این نمی شود و من باید به وسیله ای محدود شوم. لذا در جامعه بودن و با جامعه زندگی کردن هم محدودیت است. یک قانون الهی یا مدنی یا چیزی از این قبیل، ناظر به روابط افراد جامعه با یک دیگر است. آزادی ما جزء آزادی جامعه است و ناچار باید محدود شویم. ممکن است کسی نسبت به امور بهداشتی وسواس داشته باشد و بهداشت را خوب رعایت کند. اما به علت جهالت نسبت به حقوق اجتماعی بی بند و بار باشد و به این کار نداشته باشد که این مال یتیم است یا این مال حق چه کسی است به این گونه امور توجهی ندارد. در این جاست که قوانین الهی نظارت بر او می کند.

داشته باشد. قوانین الهی هم روی همین مبناست. که دنیائیست و جنبه ی آخرتی هم دارد. ممکن است دید کسی این طور باشد که ما هستیم و این دنیا ولی دید انسانِ دیگری این است که ما از طرف خدا آمده ایم و باز گشت و معادی داریم. لذا باید روی برنامه های دنیا قوانین و مقرراتی وضع بشود و محدودیت هائی روی برنامه های دنیا باشد.

أَوْصِنِی بِوَصِیَّةٍ یَنْفَعُنِی اللَّهُ بِهَا» خلوت بودن مسجد را غنیمت دانسته عرض کردم یا رسول الله پدر و مادرم فدای شما باد وصیتی با من بکنید، خداوند با این وصیت شما به من سود برساند

«فَقَالَ نَعَمْ وَ أَکْرِمْ بِکَ» حضرت فرمود بسیار خوب. ای ابوذر تو چقدر گرامی هستی. (ابوذر نزد پیامبر مقام زیادی داشت. و می گویند در زمان عثمان، امیرالمؤمنین در مجلسی راجع به ابوذر فرمود: از رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: این آسمان سایه بر سر کسی نینداخته و این زمین تیره رنگ، بدوش خود نکشیده است راستگوتر از ابوذر، و باز پیامبر فرمود:

«و داک منّا»؛ یعنی، او (ابوذر) از ما است.(1)

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم راجع به سلمان فارسی نیز فرمود:

«اَلَسّلمان مِنّا اهْلَ الْبْیتِ» (سلمان هم از اهل بیت ماست).

به هرجهت پیامبر این گونه ابوذر را وصیت می نماید:

«إِنِّی مُوصِیکَ بِوَصِیَّةٍ فَاحْفَظْهَا فَإِنَّهَا جَامِعَةٌ لِطُرُقِ الْخَیْرِ وَ سُبُلِه» پیامبر می فرماید: تو را یک وصیت می کنم آن را حفظ کن و این نصیحت جامع است و طُرُق خیر را در بر دارد و اگر حفظ کردی برایت نصیب و بهره است

«یَا أَبَاذَرٍّ اعْبُدِ اللَّهَ کَأَنَّکَ تَرَاهُ» خدا را آنگونه عبادت کن که گویا او را می بینی

«فَإِنْ کُنْتَ لَا تَرَاهُ فَإِنَّهُ یَرَاک»(2) اگر خدا را نمی بینی اما او تو را می بیند.

ص:265

به قول حافظ:

بنده ای در همه اوقات خدا با او بود او نمی دیدش و از دور خدایا می کرد

یار نزدیک تر از من به من است این عجب بین که من از وی دورم

در حقیقت دوری ما از خداوند همان توجه به خودمان و غفلت مان می باشد.

میان عاشق و معشوق هیچ حایل نیست تو خود حجاب خودی حافظ از میان برخیز

خداوند به اعمال و نیات ما آگاه بوده و هست. مرحوم فیض کاشانی مثالی می زند او می گوید: اگر کسی یک بچه سر راهی را بر دارد و تکفل کند و بزرگ نماید و بعد هم به او سرمایه دهد تا با آن تجارت کند. ولی این بچه سر راهی پنهانی به صاحب خود خیانت نماید و یک وقت متوجه شود که ارباب او را می بیند و متوجه خیانت های اوست، از خجالت و شرم می خواهد که زمین دهان باز کند و او را به بلعد در قیامت هم ما می فهمیم که نه تنها این اعمالی که به وسیله اعضاء و جوارح ما انجام شده خداوند به آن آگاه بوده است. بلکه به نیت های دل ما هم آگاه بوده است و نزد او آشکار بوده است. حتی اگر خداوند هیچ عذابمان هم نکند همین عذاب خجالت برایمان از هر عذابی سخت تر و دردناک تر است.

شاعر:

خدایا در آتشم بسوز و مبر نام معصیت که آتش به گرمی عرق انفعال نیست

ص:266

*

که اگر حتی عقلمان هم به آنها می رسید بخاطر امیال و خواسته هایمان با آن عمل نمی کردیم. لذا در اینجا نیاز است که خداوند به وسیله پیامبران برای ما مقررات بیاورند و اگر هم نخواستیم زیر بار برویم به گردن ما بیندازند. خداوند در آیه 72 سوره ی احزاب می فرماید: (إِنّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولاً) ما امانت خود را بر آسمان و زمین و کوه ها عرضه داشتیم ولی آنها از تحمل آن ابا کردند و از قبول این امانت ترسیدند ولی انسان این امانت را حمل کرد. به قول حافظ شیرازی:

آسمان بار امانت نتوانست کشید قرعه ی فال به نام من دیوانه زدند

در تفسیر این که این امانت چیست، روایت دارد که این امانت همان دین است آن گاه بحسب ظاهر این ایراد گرفته می شود که در پایان آیه، ذکر گردید «إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولاً» این انسان خیلی ظالم و خیلی جاهل است، امانتی را که آسمان و زمین و کوه نتوانستند قبول کنند، انسان قبول کرد که ظالم و جهول است اگر ما ظلوم و جهول نبودیم در حفظ امانت دین و عمل به آن،(1) یعنی مانند درخت بودیم که مقررات را به طور اتوماتیک و خودکار عمل می کند، نیاز به حکومت نداشتیم یا بر عکس اگر درختان هم مانند ما بودند محتاج حکومت می شدند. البته قسمتی از زندگی ما مانند درختان است. زمانی جزء خاک بودیم کم کم نبات شدیم و از راه غذا نطفه ی پدر شدیم و بعد در رحم مادر قرار گرفتیم و

ص:268

جنین شدیم و اعضاء و جوارحمان رشد کرد و شکل گرفت تا بالاخره متولد شدیم این گونه موارد در زندگی ما شبیه درختان است و خداوند آن را به عهده خودمان واگذار ننموده و خود در آن دخالتی نداشته ایم قرآن می فرماید:

(ما أَشْهَدْتُهُمْ خَلْقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لا خَلْقَ أَنْفُسِهِمْ وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً)1

«این انسان ها را برای خلقت آسمان ها و زمین حاضر نکردیم که به آنها بگوئیم: ما می خواهیم آسمان و زمین را خلق کنیم».

خیر به ما انسان ها نمی برازد که خداوند بخواهد در خلقت با ما مشورت کند و حتی می فرماید در خلقت خودشان هم خودشان را گواه نگرفتم. پس قانون خواستن و حاکم خواستن یعنی تحت برنامه های خاصی اراده های ما جفت و بند بشود. مثلاً همین سپاه را افرادی تشکیل می دهد. و این نهاد مقرراتی دارد که باید در اینجا اراده ها هماهنگ شود و این نهاد می شود جزئی از نظام جمهوری اسلامی که آن هم روی پایه قانون اساسی و آن هم روی پایه اعتقاد به قرآن و قیامت است. لذا می بینیم با این توضیحات نتیجه این می شود که شرط حکومت داشتن مال و جواهرات نیست و ایرادی که فرعون نسبت به موسی می گیرد یا ایراد بنی اسرائیل نسبت به طالوت که فقر و تهیدستی دارد و آنها را به رخ می کشند، بی مورد و نابجاست. در اینجا از این قسمت داستان حضرت موسی علیه السلام می گذریم و ان شاءالله بقیه قضایا را بعداً مورد بررسی قرار می دهیم در خاتمه ی این بحث حدیثی به عنوان تذکر اخلاقی گفته می شود.

ص:269

به هر حال از صفات منافقین این بوده است که در مجالس مؤمنین شرکت می کردند ولی گوششان بدهکار نبوده است.

در فرمایشات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است که می فرماید:

«نَضَّرَ اللَّهُ عَبْداً سَمِعَ مَقَالَتِی فَوَعَاهَا وَ بَلَّغَهَا مَنْ لَمْ تبلغه»(1) خداوند خرّم و خندان گرداند آن کسی را که گفتار را بشنود و به دل به سپارد و به کسانی که حاضر نیستند ابلاغ کند که رساندن پیام از طرف حاضرین به غائبین خود یک وظیفه است.

حضرت در دنباله حدیث می فرماید:

«یَا أَیُّهَا النَّاسُ لِیُبَلِّغِ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ فَرُبَّ حَامِلِ فِقْه» ای مردم حاضرین شما باید مطلب را به غائبین برساند

«فَرُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ لیس بفقیه» چه بسا کسانی که حامل فقه هستند یعنی علم فقه را همراه خود می برند ولی خودشان فقیه نیستند. این همه علوم اسلامی که به دستمان رسیده است آن اصحابی که در درجه اول آن را می گفتند نه می توانستند بنویسند و نه بخوانند و نه چاپ وجود داشته است. ولی آنها این علوم را به دل سپردند و برای دیگران نقل کردند تا استفاده کنند. من گاهی اوقات پیر مردی را که سنش بیشتر از ماست می بینم که می گوید: خدا بیامرزد مرحوم حاج شیخ احمد نجف آبادی را که این جور می فرمود یعنی این پیر مرد گفته ی حاج شیخ احمد را بدل سپرده است و نقل می کند ولی همین گفته را ممکن است ما بیشتر از خود آن پیر مرد بفهمیم که چیست ولی این پیرمرد یک قاصد بوده است که به وظیفه خود یعنی ابلاغ شنیده ها به دیگران، عمل کرده است و ما هم این وظیفه را به عهده داریم، که ان شاءالله به آن عمل کنیم.

ص:271

*

ص:272

به شخص سعادت می دهد. و این ریزه کاری در حرف زدن نمونه ای از باطن پاک است. بالاخره ساحران دربار فرعون سحر خود را انداختند، و صحنه پر از مار و افعی و غیر ذالک شد، و همه ی چشم ها را خیره کرد.

خداوند می فرماید (وَ أَوْحَیْنا إِلی مُوسی أَنْ أَلْقِ عَصاکَ)1 به موسی وحی کردیم که عصایت را بیانداز.

می کرد مأموران دور او را گرفتند که چرا باروت حمل می کند، آن شخص اظهار داشت که این ها سیاه دانه است، کمی از آنها را کف دست او ریخته و زیر ریشش آتش زدند و ریش او را سوزاندند، آن شخص دوباره گفت: نگفتم سیاه دانه است. در اینجا هم ممکن است وقتی ساحران گفته اند: (آمَنّا بِرَبِّ الْعالَمِینَ) با توجه به این که فرعون هم خود را خدا می خوانده است، عده ای مطلب را لوث کرده و بگویند دیدید که این ساحران هم به فرعون ایمان آوردند. لذا در آیه بعد از قول ساحران می فرماید: (رَبِّ مُوسی وَ هارُونَ) یعنی به همان ربی که موسی و هارون می گویند ایمان آوردیم نه به فرعون.

دوید تا به او رسید و از اعمال گذشته خود توبه نمود و از آن روز از زهاد شد.(1) و از آن روز به بُشر حافی یعنی پا برهنه معروف گردید. و می گویند از هر کوچه ای که عبور می کرد بوی عطر او به مشام می رسید.

و به قول سعدی:

می آید و اعمال ظاهرش بد است یک دل صافی داشته باشد که ما آن را نداریم، او حسود و کینه توز نیست، او ممکن است مشروب بخورد که البته بد غلطی کرده است و باید مجازاتش کرد. اما ممکن است یک معنویتی داشته باشد که ما نداریم. ممکن است عاقبتش به خوبی بکشد و ما خدای نخواسته عاقبتمان به بدی منتهی شود بله این ساحرها: گرچه در ابتدا بد بودند و یاور ظالم. و آمده بودند که حضرت موسی علیه السلام را شکست دهند و فرعون را تقویت کنند ولی جذبه الهی آنها را گرفت و آنان را منقلب نمود، و اینان که چند لحظه قبل از این حادثه، فرعون، فرعون می کردند در یک لحظه عوض شدند و به حقایقی اعتراف کردند که کاملاً از روی علم و عرفان و معرفت بود.

می رود پیش یک پزشک دیگر و دکتر جدید می گوید: تمام معالجاتی که دکتر قبلی انجام داده است همه اشتباه بوده است. ممکن است درست هم بگوید اما این روحیه بسیار بدی است که کارهای قبلی ها را خراب جلوه دهیم. این اخلاق در دولت ها هم دیده می شود وقتی یک دولت جدید روی کار می آید می گوید: که کارهای دولت قبلی درست نبوده است و چه بسا در راه برنامه ای دولت قبلی میلیون ها خرج نموده و دولت جدید می آید و همه برنامه ریزهای قبلی را خراب و غیر مفید دانسته و به هم می زند. نباید این جور باشد، باید بیائی و کارهای گذشته را تکمیل کنی نه این که خراب کنی. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرموده

«انَّی بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ» (1). «من مبعوث شدم که پسندیده های اخلاق را تکمیل کنم». انبیاء قبلی هر کدام به نوبه خودشان معماری بودند که آمدند و هر کدام بنای این جامعه را بجائی رساندند، و پیامبر اسلام آمده است آن را کامل کند و نمی گوید که تمام روش های گذشته خطا و غلط بوده است در نتیجه ما نیز باید متمم و تکمیل کننده باشیم نه خراب کننده، امیرالمؤمنین علیه السلام به مالک اشتر می فرماید:

«وَ لَا تَنْقُضْ سُنَّةً صَالِحَةً عَمِلَ بِهَا صُدُورُ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ اجْتَمَعَتْ بِهَا الْأُلْفَةُ وَ صَلَحَتْ عَلَیْهَا الرَّعِیَّة»(2) سنت های صالحی را که قبلی هایِ این امت عمل کردند نقض مکن، مثل یک استخری که آب آرام دارد انسان درآن سنگ بیندازد که در آن موج ایجاد شود. و بعد می فرماید: یک روشی نداشته باش که به خیال خودت نوآور باشد یعنی این که بخواهیم کاری بکنیم که دیگران نکرده باشند. مگر هر چیز تازه ای خوب است و هر چیز قدیمی بد است؟ این یک دستوالعمل است که حضرت می دهد و در همه جهات زندگی انسان باید رعایت شود.

ص:280

*

می کنند که: بیابان و درختان در حال حرکت اند. اینجا هم سحر ساحران در چشم مردم واقعی آمد ولی حضرت موسی با فکر بالا و آن ایمان و یقینی که به خدا داشت می دانست که این چشم بندی است. لذا مطابق بعضی آیات (آیه 81 سوره یونس) حضرت موسی به ساحرها فرمود: (ما جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ إِنَّ اللّهَ سَیُبْطِلُهُ) آنچه آورده اید سحر است و حقیقت ندارد و خداوند زود ابطالش می کند، یعنی: این توطئه به نتیجه نمی رسد. در آیات سوره طه که به آیات سوره اعراف شبیه است آمده چون قبلاً ساحران به خاطر این که اظهار شجاعت کرده باشند و هم اظهار ادب، عرض کرده بودند: شما سحرتان را می اندازید یا ما؟. حضرت موسی در جواب فرمود شما اول سحرتان را بیندازید. در اینجا کلمه حِبال آمده که جمع حبل است به معنی ریسمان که وقتی روی زمین افتادند به حرکت در آمدند که شاید به آنها جیوه مالیده بودند که وقتی در آفتاب گرم قرار گرفتند حرکت کردند و به چشم مردم و در قوه خیال آنها مارها و افعی ها متصور شد. مثلاً شاید بارها مشاهده کرده اید که وقتی دانه های باران به سرعت پائین می آیند، به نظرما چنین می رسد که: یک نخ بلند است که از طرف بالا به پائین کشیده شده است و یک دلیل فیزیکی دارد و آن این که وقتی ما جسمی را رؤیت می کنیم تا لحظه ی بعد از کنار رفتن آن جسم از جلو دید ما، باز هم تصویر آن باقی می ماند و اگر قبل از پاک شدن تصویر جسم قبلی جسم دیگری مقابل دید ما قرار گیرد، این دو تصویر که از دو جسم مختلف یا دو حالت مختلفِ یک جسم است، پشت سرهم متصل به هم دیده می شود (علت این که ما در سینما اشخاص و اجسام را به صورت متحرک مشاهده می کنیم همین پدیده فیزیکی است) پس یک علت و جهت فیزیکی این کار و هم قوه خیال مردم است که باعث شد طناب ها را مار واقعی خیال کنند. (سَحَرُوا أَعْیُنَ النّاسِ) و چشم مردم را سحر کردند.

ص:282

پاره های جگر مکه مثل ابولهب، ابوجهل و سایر سرکردگان به این جنگِ ناخواسته کشیده شده بودند و در این نبرد بود که بیشتر سران مشرکین و گردن کلفت های قریش کشته شدند و مسلمانان اجساد آنها را در چاه انداخته و روی آن خاک ریختند. چون در این جنگ مسلمانان با عده کم بر مشرکین با قوای زیادشان پیروز شدند و خیال کردند در همه صحنه ها برد با آنهاست، ولی با فاصله چند ماه بعد جنگ احد پیش آمد که مسلمانان شکست خوردند و چه عزیزانی را از دست دادند مثل حمزه سیدالشهدا عموی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و این یک آزمایش بود که خداوند می فرماید:

«تِلْکَ الْأَیَّامُ نُداوِلُها بَیْنَ النَّاس»(1) ما هستیم که روزگارها را پیش می آوریم که شاعر می فرماید:

چنین است رسم سرای درشت گهی پشت به زین و گهی زین به پشت

غرض این که در صحنه های درگیری ظاهری گاهی اهل ایمان به ظاهر شکست می خورند امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: که ما با رسول خدا بودیم در جنگ ها و درگیری ها

«نَقْتُلُ آبَاءَنَا وَ أَبْنَاءَنَا وَ إِخْوَانَنَا وَ أَعْمَامَنَا» به روی پدران و فرزندان و برادران و عموها و دائی هایمان شمشیر می کشیدیم هر کسی می خواست باشد، گاهی که ما استقامت می کردیم و خداوند از ما صبر و حسن نیت می دید

«أَنْزَلَ عَلَیْنَا النَّصْرَ وَ عَلَی عَدُوِّنَا الکبت»، (2)«برما نصرت و پیروزی می فرستاد و بر دشمنان ما ذلت و خواری نازل می کرد» صحنه جنگ

ص:285

خندق یکی از این صحنه هاست، جنگی که در قرآن به نام جنگ احزاب نامیده شده، و سوره احزاب هم به همین جهت است: انبوه لشگر مشرکین با کمک یهود و سایر گروه ها یعنی: تمام احزاب مخالف اسلام آمده اند تا بر اسلام غالب شوند و مسلمانان با راهنمائی سلمان فارسی و دستور پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم برای دفاع دور مدینه خندق حفر کرده اند و بالاخره آن قهرمان عرب یعنی: عبدود و همراهش از محل باریک خندق با اسب عبور کرده و مبارز می طلبد. و می گویند پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود

«بَرَزَ الْإِیمَانُ کُلُّهُ إِلَی الشِّرْکِ کُلِّه»(1) ایمان به تمام معنی با کفر به تمام معنی مقابل شده است. این صحنه خیلی مهم است و اگر انسان دلهره داشت که: اگر تقدیر الهی در این قضیه این باشد که: مسلمانان شکست بخورند آیا چه خواهد شد این یک جور خوف است اما خوف از جان نیست. اولیاء خدا چون بندگان خدا را دوست می دارند، می خواهند اوضاع جوری پیش برود که پیروزی باشد تا سبب تقویت ایمان گردد. و آن روز نیز که فرعون و ساحران آن را بوجود آوردند و با چه تشریفاتی از تمام شهرها آمدند و حتی خود حضرت موسی علیه السلام نیز نظر داشته که این قضیه باید منتشر شود که می فرماید: وعده گاه یوم الزنیة یعنی روز عید باشد حال اگر با این همه تبلیغ، حضرت موسی علیه السلام برحسب ظاهر شکست می خورد شاید اثر نامطلوبی روی مردم می گذاشت، این است که در قلبش خوف داشت امّا (لَمْ یُوجِسْ مُوسَی خِیفَةً عَلَی نَفْسِه) موسی ترس برجان خودش نداشت بلکه به فکر این مردم بیچاره ای بود که تمام عقلشان به چشمشان است

«أَشْفَقَ مِنْ غَلَبَةِ الْجُهَّالِ وَ دُوَلِ الضَّلَال» ترس و خوف حضرت موسی از غلبه جهال است

ص:286

و این که ظلالت و گمراهی شوکت و عزت پیدا کند. و در این جاست که خداوند می فرماید: نترس همانا تو برتر هستی. (وَ أَلْقِ ما فِی یَمِینِکَ تَلْقَفْ ما صَنَعُوا إِنَّما صَنَعُوا کَیْدُ ساحِرٍ) آنچه در دست راست توست یعنی عصایت را بینداز که می بلعد آنچه کید و بی حقیقت است. (وَ لا یُفْلِحُ السّاحِرُ حَیْثُ أَتی)1 ساحر و جادوگر رستگار نمی شود.

وقت آن است، این کار را به فردا میفکن و باز می گوید: ای ابوذر

«لَوْ نَظَرْتَ إِلَی الْأَجَلِ وَ مَصِیرِهِ لَأَبْغَضْتَ الْأَمَلَ وَ غُرُورَه» «ای ابوذر اگر به مدت عمر و عاقبت آن نظر کنی از آرزو و غرور آن بدت می آید». عمرِ وجود ما مانند یک کشتی است که روی دریا حرکت می کند. روی کشتی که هستیم بنظر می رسد: آب در حال حرکت است، در حالی که این کشتی است که می رود. هر نفسی که ما می کشیم یک قدم به طرف مرگ نزدیک می شویم و چنان که در کتاب های دبستانی است:

تک تک ساعت چه گوید گوش دار گویدت بیدارباش ای هوشیار

در ادامه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:

ای ابوذر! اگر به اجل نظر کنی آن وقت از این که آرزوهای دور و دراز داشته باشی از آرزو و فریب آن بدت می آید.

اگر متوجه شویم که مرگ شتابان پیش می آید و عمر سریع به پایان خود می رسد از قید و بند آرزوهای خود بیرون می رویم.(1)

ص:289

ص:290

*

و نامه هائی برای او نوشت و او را با وعده پول و حکومت به سوی خود دعوت نمود. اما زیاد با جواب های تندی به او پاسخ داد. ولی کم کم به جانب معاویه متمایل شد، بالاخره به طرف او رفت و به علی علیه السلام پشت نمود، و چون یاران و شیعیان خالص امیرالمؤمنین را می شناخت سبب شد که بسیاری از آنها به دست معاویه از بین بروند. و بعد هم پسرش عبیدالله از طرف یزید حاکم کوفه شد و فاجعه کربلا را آفرید. شاید زیاد آن موقع که از طرف امیرالمؤمنین علیه السلام والی فارس بود به نظرش می رسید که آدم خوبی است ولی نمی دانست که حوادث آینده او را به کجا خواهد کشاند ما هم همین طور هستیم و باید به خدا پناه ببریم، چون چه می دانیم که حوادث روزگار با ما چگونه بازی می کند (وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ ما ذا تَکْسِبُ غَداً)1 هیچ کس نمی داند فردا چه خواهد کرد.

(قالُوا إِنّا إِلی رَبِّنا مُنْقَلِبُونَ)1 ما به سوی پروردگارمان منقلب شده ایم و به قول شاعر:

جان چه باشد که نثار قدم دوست کنم این متاعی است که هر بی سروپائی دارد

این جسم چه ارزشی دارد که از دست برود، ما به سوی پروردگار خویش می رویم که به قول حافظ

مرغ باغ ملکوتم نیم از عالم خاک چند روزی قفسی ساخته اند از بدنم

خرّم آن روز که زین منزل ویران بروم راحت جان طلبم از پی جانان بروم

دلم از وحشت زندان سکندر بگرفت رخت بر بندم و تاملک سلیمان بروم

افلاطون خیلی ناراحت شد. آن شخس چون دید افلاطون ناراحت است عذر خواهی نمود. افلاطون گفت از دست تو ناراحت نشدم، بلکه ناراحتی من از این جهت است که من چه کار جاهلانه ای کرده ام که این جاهل از من خوشش آمده است و از من تعریف می کند.

به قول ملای رومی:

جمله ذرات که در ارض و سماست جنس خود را همچو کاه و کهرباست

نوریان مرنوریان را طالبند ناریان مرناریان را جاذبند

یک حکم عمومی در این جهان هستی می باشد که: هر ذره ای به جنس و قماش خودش تمایل دارد. اگر نیکان ما را دوست بدارند آن کمال ماست. ساحران می گویند: ای فرعون درست است که تو از دست ما ناراحت شده ای ولی خوشبختانه آن عاملی که در وجود ماست وتو از آن ناراحت هستی عین خوبی ماست و آن این است که: ما به خدا ایمان آورده ایم و به سوی حق رفته ایم و این سبب غضب و ناراحتی تو نسبت به ما شده است. در بعضی روایات هست که أئمّه فرمودند: آن که محبت ما را قبول کند باید خود را برای گرفتاریها آماده نماید. در راه حق قدم برداشتن آسان نیست باید در راه حق بلاها و مصیبت ها کشید و به قول شیخ بهائئ در کتاب نان و حلوا:

ایّها القلب الحزین المبتلی

ای قلب غمناک مبتلا در راه عشق انواع بلاها وغم های مختلف وجود دارد.

رنج راحت دان چو شد مطلب بزرگ گَردِگله، توتیای چشم گرگ

ص:295

غیر ناکامی در این راه کام نیست راه عشق است این ره حمام نیست(1)

و به قول حافظ:

تا شدم حلقه بگوش در می خانه عشق هر دم آید غمی از تو به مبارک بادم

اما به این نکته توجه شود: این که گفته می شود ما باید در مقابل حوادث جهان تسلیم باشیم روی یک منطقی است. این منطق با منطق آن

شاعر تفاوت دارد که می گوید:

در کف شیر نر خونخواره ای غیر تسلیم و رضا کو چاره ای

این شاعر که: به خیال خود یک شعر عرفانی گفته از حقیقت خیلی دور است و تسلیم شدن در مقابل خدا را طور دیگری معنا کرده است که این عرفان نیست از عرفان خیلی دور است، منظور تسلیم شدن در مقابل خدا این است که این دنیا زیر نظر خداوند اداره می شود آن خدای عالم و قادر هرچه خیر است پیش می آورد:

در طریقت هر چه پیش سالک آید خیر اوست در صراط المستقیم او کسی گمراه نیست

جهان بینی شخص مومن این است که اعتقاد دارد اگرچه این عالم ماده آفت دارد، مرگ و میر دارد، زلزله و سیل دارد، ظالم دارد. اما جهان در کف قدرت حق از ناحیه ی آن علم ازلی خداوند اداره می شود، و این گونه امور از نظر ما دیده می شود به قول شاعر:

جهان چون خط خال و چشم و ابروست که هر چیزی به جای خویش نیکوست

در عالم هرچه پیش آید خوش آید و هر چه از دوست رسد نیکو است به قول سعدی:

به جهان خرم از آنم که جهان خرم از اوست عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست

و معنای تسلیم و اسلام این است که انسان نسبت به دستورات الهی روح پذیرش داشته باشد. روح قبول کردن دستورات اسلام را تسلیم و اسلام گویند.

ص:297

مردن ما بدست ما نیست، اما مسلم بودن ما بدست خودمان است. آن وقتی که فقیر هستیم یا غنی و یا در هر شرایط دیگری باید مسلم باشیم و تسلیم قضا و قدر و رضای پرودگار.

ص:298

*

امیرالمؤمنین علیه السلام در یکی از حکمت های نهج البلاغه فرمود:

«الْإِسْلَامَ هُوَ التَّسْلِیم؛(1) اسلام همان تسلیم است».

در بیشتر جاهای قرآن هرگاه کلمه اسلام و یا مسلم به کار رفته به همین معنی است. مثلاً حضرت عیسی علیه السلام وقتی به حواریون فرمود: «

مَنْ أَنْصارِی إِلَی اللَّه» انصار و یاران من به سوی خدا چه کسانی هستند؟.

(قالَ الْحَوارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللّهِ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ)2 حواریون گفتند: ما انصار خدا هستیم و ما برای او مسلم هستیم معنای دیگر اسلام این است که در این دنیای پر از حوادث و اتفاقات که همیشه بر طبق میل و کام ما در جریان نیست. تلخ و شیرین دارد، غم و شادی و نیش و نوش در این دنیا هست ولیکن دید ما باید نسبت به جهان یک دید خوش بینانه باشد اگر فقر و پریشانی پیش آید همان خوب است و اگر غنا و ثروت هم پیش آید همان هم خوب است یک زمان مورد احترام جامعه هستیم و زمانی جامعه نسبت به ما بی اعتنائی می کند در هر صورت نباید برای ما تفاوت داشته باشد و نباید ما غم و اندوه از این جهت داشته باشیم. در زندگیمان یک لباس ساده می پوشیم و غذای ساده ای هم می خوریم و ماشین لوکس نداریم حال نباید زندگی خود را با دیگران مقایسه کنیم و ناراحت بشویم یا برای آینده نگران باشیم که نکند روزی بیچاره و تهی دست شویم و جامعه نسبت به ما بی توجه شود. این ها اصول و پایه های غم است که به قلب انسان راه پیدا می کند. بزرگ و کوچک ندارد، هر کسی ممکن است برای حال و آینده و گذشته

ص:300

ناراحت باشد. چه کنیم که ناراحت نباشیم و غصه نخوریم راهش چیست؟ راه آن این است که این اعتقاد را پیدا کنیم که: آن وقت که داشتیم همان خوب بود آن وقتی هم که از ما گرفته شد همان خوب است از روی اعتقاد به خدا و این که عالم یک پیشتوانه ای دارد و هر چه را پیش می آورد خیر بنده خود را می خواهد.

باباطاهر می گوید:

یکی درد و یکی درمان پسندد

به صاحب دنیا یعنی خدا نمی شود اعتراض کرد جهان زیر نظر و اراده خداست و اوست آن ذات خیر که لطف او شامل حال تمام عالم است. و راستی هر چه پیش آید خوش آید.

عارفی می گوید:

افسانه حیات (یابد نامی حیات) دو روزی نبود بیش آن هم کلیم با تو بگویم که چون گذشت

یک روز صرف بستن دل شد به این و آن روز دگر به کندن دل زین و آن گذشت

طبعی بهم رسان که بسازی به عالمی یا همت که از سر عالم توان گذشت

آری باید طبعی برای خود پیدا نمائی که هم سرد به تو بسازد و هم گرم بایستی یک طبع سازگار با عالم هستی پیدا کنی و به این دید به جهان نگاه کنی که هرچه می آید از طرف خدا می آید.

در طریقت هر چه پیش سالک آید خیر اوست در صراط المستقیم ای دل کسی گمراه نیست

قرآن می فرماید:

(أَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ)1

«به یاد حق دل ها آرام می گیرد. و مطمئن می شود».

می گویند وقتی حضرت علی اصغر علیه السلام روی دست سیدالشهدا علیه السلام تیر به گلویش خورد، حضرت به خدا عرض می کند

«هَوَّنَ عَلَیَّ مَا نَزَلَ بِی أَنَّهُ بِعَیْنِ اللَّهِ»(1) یعنی خدایا این مصیبت بر من آسان می شود که می بینم در مقابل دید خداست، این چنین حالی را می گویند اسلام و تسلیم و خوشبینی نسبت به گذشته و حال را رضا می گویند

رضا به داده ده و از جبین گره بگشای که بر من و تو درِ اختیار نگشوده است

یعنی به آنچه حق در گذشته و حال به تو داده خشنود باش. علامت این که خدا از بنده راضی باشد این است که بنده از خدا راضی باشد، خدایا این ما و این هم اراده تو، این می شود تسلیم و اسلام. لذا ساحران می گویند (تَوَفَّنا مُسْلِمِینَ) خدایا ما را مسلمان بمیران و برای حفظ دین خدا اگر جان خود را هم از دست بدهیم مانعی ندارد.

برای مردن این کلمه را به کار برده می خواهد بفهماند که مردن نابود شدن و تمام شدن نیست که خیال کنیم با مرگ نابود می شویم خیر این طور نیست بلکه با مرگ، ما توسط خداوند تحویل گرفته می شویم. ماهیت مرگ این طور است که حقیقت انسان یعنی روح او را خداوند تحویل می گیرد. در قرآن آمده بعضی ها که به روز قیامت شک داشتند می گفتند: چطور می شود ما که مردیم و در زمین گم شدیم دوباره زنده می شویم؟ خداوند در جواب این عده می فرماید:

(قُلْ یَتَوَفّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ)1 بگو ملک الموت (عزرائیل) شما را به تمام معنی تحویل می گیرد مثلاً بنده که 65(1) سال دارم گرچه از بچگی تاکنون اجزای بدنم چقدر عوض شده و آن چنان که در بدو تولد بوده نیست. اما در عین حال آن کسی که بودم حالا هم هستم، یکی از حقایقی که برای ساحران مکشوف شد همان تَوَفّی است که اعتقاد پیدا کردند: مردن از بین رفتن نیست. لذا گفتند باکشته شدن سوی پروردگارمان باز می گردیم.(2)

ص:304

*

تحریک فرعون ریشه موسی و بنی اسرائیل را بکنند، آن وقت فرعون می گوید: (سَنُقَتِّلُ أَبْناءَهُمْ وَ نَسْتَحْیِی نِساءَهُمْ) دیر نشده به همین زودی شرع می کنیم، پسرهایشان را می کشیم و زنهایشان را نگه می داریم (یعنی: همان شکنجه هائی که قبلاً اعمال می کرد و پسرها را می کشت و دخترها را زنده نگه می داشت ادامه می دهد)، و بعد می گوید: (وَ إِنّا فَوْقَهُمْ قاهِرُونَ) ما فوق این ها یعنی فوق بنی اسرائیل هستیم و غلبه به دست ماست. در این میان که اوضاع بسیار حساس شده و بخصوص با تهدیدات فرعون، موسی علیه السلام شروع می کند به دلداری دادن قومش: (قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ اسْتَعِینُوا بِاللّهِ) می گوید: شما از خدا طلب یاری کنید و از او کمک بخواهید و صبر کنید برای این که زمین مال خداست، فرعون و فرعونیان هر چه می خواهند بگویند شما اعتنا نکنید زیرا زمین مال خداست و خدا آن را به هر کدام از بندگانش که خواسته باشد می دهد و عاقبت خوب برای کسانی است که تقوا پیشه گان هستند این ترجمه دو آیه بود که در ابتدا تلاوت شد و اکنون مطالبی در این مورد عنوان خواهیم نمود.

«مَلأ» یعنی سران قوم، به کسانی گفته می شود که حاشیه نشین حکومت ها هستند هر حکومتی که روی کار است خواه یک نفر باشد یا عده ای. در اطراف آن حکومت کارگزاران و ریاست مدارانی وجود دارند که اساس دستگاه حکومت را ولو جابرانه و ظالمانه باشد نگه می دارند یعنی اگر این عده نبودند آن اشخاص به نام فرعون یا قیصر یا کسری بر سر مردم مسلط نبودند، حکومت به تنهائی صدا ندارد اگرچه معمولاً رأس آن مانند فرعون و امثال آنها باشد بلکه در حقیقت زیر بغلش را این حاشیه نشینها و مشاورین می گیرند تا آنها حکومتشان را نگه دارند. گاهی حتی اشخاص عالم و دانشمند هم یار و یاور حکومت جابرانه می شوند و اگر ظلم و ستم فراگیر جامعه می شود بیشتر گناهانش بدوش اینهاست و اینان هستند که مزدور دستگاه های ظلم و ستم هستند و نان ظلم آن دستگاه را می خورند. لذا باید آن حکومت روی کار باشد تا این ها بتوانند مردم را بچاپند و به ذلت بکشند اینان

ص:306

خیلی شریک جرم حکام هستند. در روایات است شخصی نزد حضرت صادق علیه السلام یا یکی از ائمه دیگر می آید و عرض می کند: می خواهم توبه کنم در دستگاه بنی امیه بوده ام از پرتو آن دستگاه پول زیادی جمع کرده ام. حضرت می فرماید: بله این شماها هستید که یکی تان منشی می شود و دیگری را اختیار می کند، اگر شماها نبودید بنی امیه نمی توانستند حق ما را بگیرند(1) ، اگر کسانی به نام شاه یا قیصر یا فرعون در رأس دستگاه ظلم بر مردم مسلط می شوند بواسطه این عده ای است که آنها را حفظ می کنند و نگه می دارند و ظلمشان مستمر می شود و این است که اعانت ظالم و ولایت از قِبل سلطان جابر یکی از گناهان کبیره است. حکومتی که تسلّط ظالمانه و بنا حق دارد اگر کسی در آن حکومت از پرتو آن مقام و منصبی داشته باشد این هم یک گناه است البته استثناء هم دارد مانند: علی بن یقطین که از اصحاب حضرت موسی بن جعفر علیه السلام بود ولی در دستگاه بنی عباس هم بود و اساساً به دستور و سفارش حضرت در آن دستگاه مانده بود تا آن جا که می توانست خیلی از ظلم و ستم ها را از سر شیعیان رفع کند این خوب است، اگرچه در دستگاه ظلم است ولی نرفته تا به آنها کمک کند بلکه مقداری جلو ظلم و ستم آنها را می گیرد.

(بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ إِنّا لَنَحْنُ الْغالِبُونَ) «قسم به عزّت و جلال فرعون و به راستی ما پیروزیم»(1) با یاد فرعون غلبه خود را طالبند. اما همین ها جذبه الهی جذبشان نمود و روحیه شان منقلب شد. زیرا بشر از نظر روحی قابلیت درک حقایق را دارد، فطرت توحید در همه انسان ها هست منتها مشغول شدن به دنیا و امورات آن حجاب روح انسان می شود و اگر حق جرقه بزند و توجه به عالم غیب پیدا شود به طور کلی وضعش عوض می شود وضع ساحران هم این چنین بود، اول می گفتند (بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ) ولی آن گاه که عنایت الهی شامل حالشان شد به فرعون گفتند (لَنْ نُؤْثِرَکَ عَلی ما جاءَنا مِنَ الْحَق)(2) ای فرعون هرچه می خواهی بگو ما برایمان حق معلوم گردید و نمی آئیم تو را به جای حق انتخاب کنیم. و در سوره اعراف دیدیم وقتی فرعون شروع به تهدید کرد که: می بندم و می کُشم، ساحران می گفتند: بکن فکر می کنی وقتی ما را کشتی جای بدی می رویم:

(إِنّا إِلی رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ)

«ما به سوی پرودگار باز می گردیم»(3)

فرعونیان و یکی از بنی اسرائیلی ها دخالت نمود و با یک مشت آن فرعونی را چون زور می گفت کشت. بعد از این حادثه موسی با خدای خود مناجات می کند که در سوره قصص آیه 17 عرض می کند. (رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَیَّ فَلَنْ أَکُونَ ظَهِیراً لِلْمُجْرِمِینَ) یک احتمالش این است که قسم باشد. یعنی خدایا قسم به آن نعمتی که به من داده ای، خدایا تو را به حق نعمت خودت که به من دادی قَسمت می دهم که نکند من پشتیبان گناهکار باشم. احتمال دیگر در معنای آیه این است که: خدایا نکند این نعمتهائی را که به من داده ای مثل چشم، گوش، دست و فکر، این نعمت ها را ببرم و با آن به ظالم کمک بدهم.

این است که امر به منکرات کرده و از خوبی ها نهی می کنند. امروز هم در دنیا چنین است مثلاً می شنوید که در مصر از اقامه ی جماعات دینی و غیر ذالک مانع می شوند.

قرآن می فرماید:

(وَ لَوْ لا دَفْعُ اللّهِ النّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِیَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللّهِ کَثِیراً)1

اگر لطف خداوند نبود که بعضی از مردم را به وسیله ی بعضی دیگر دفع می کند مساجد و صومعه ها از بین می رفت. بارها گفته ایم کسانی که خیال می کنند اگر ما مسلمانان فقط مسجدمان را داشته باشیم و نمازمان را بخوانیم و روزه مان را بگیریم، آنها یعنی دستگاه ظلمه با ما کاری ندارند. این ها کاملاً در اشتباه هستند، و قرآن می گوید و نمونه اش را هم در دنیا مشاهده می کنیم، آنها وقتی فهمیدند که: مساجد و این گونه مراکز مردم را می سازد و آگاهی می دهد که با دستگاه ظلم و ستم مبارزه کنند، دیگر نمی گذارند این مراکز سالم باقی بمانند. اکنون فرعونی ها می خواهند طرحی بریزند که موسی و قومش را از بین ببرند. لذا می گویند: این ها فساد می کنند. و فساد آنها این است که به فرعون و آل فرعون اعتقاد ندارند مثل این که صلاح جامعه در این است که فرعون باشد و آن همه ظلم کند و بین مردم تبعیضات قائل شود، و هر کس خلاف این را بگوید این فساد است.

خود فرعون هم می گفت: (ذَرُونِی أَقْتُلْ مُوسی وَ لْیَدْعُ رَبَّهُ إِنِّی أَخافُ أَنْ یُبَدِّلَ دِینَکُمْ أَوْ أَنْ یُظْهِرَ فِی الْأَرْضِ الْفَسادَ)2 بگذارید من این موسی را بکشم، من

ص:310

می ترسم که دین شما را از دستتان بگیرد مثل این است که دین حسابی آن است که فرعون می گوید، و باز می گوید: (أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی)1 بلی از دید و منطق فرعون حضرت موسی در روی زمین فساد می کند و سران قوم می گفتند: که نباید موسی را رها کرد، و فرعون هم در جواب می گفت: (سَنُقَتِّلُ أَبْناءَهُمْ)2 سَنُقَتِّلُ به قول ما طلبه ها از باب تفعیل است که برای تکثیر استعمال شده یعنی خیلی می کشیم یک کشتاری می کنیم که آن سرش ناپیدا.

در این جا نکته ای است که بعداً درباره آن صحبت می کنیم و آن این که فرعون و اساساً دستگاه های ظلم مایلند که: مردم را در جهالت نگه دارند، چون آگاه شدن جامعه به ضرر آنها تمام می شود لذا فرعون غیر از آن که خود را خدای برتر آنها می دانسته یک بتهایی را هم داشته که مردم را به پرستش آنها وادار می کرده و از بت پرستی حمایت می کرده است که بتواند بگوید آنها خدایان کوچک و من هم خدای بزرگ شما هستم.

ص:311

*

ص:312

این اعتباری و قراردادی است و حقیقت ندارد. زندگی اجتماعی یعنی یک نوع زندگی که همه ناچارند باهم باشند و با هم کار کنند و نتیجه کار هم عاید همه شود. این که می گوئیم همه کارکنند کار یا تولیدی است یا خدماتی، کار تولیدی مانند کشاورزی یا سنگ تراشی که سنگ را از کوه می آورند و روی آن کار می کنند و قابل بهره برداری می نمایند و کار خدماتی مانند کار نیروهای مسلح که امنیت داخلی را حفظ می کنند یا مملکت را از هجوم دشمن حفظ می کنند، این خدمت است مانند: قضات شرع یا پرسنل ژاندارمری که کارشان خدماتی است.

لذا به دنبال کشف آتش به دنبال سایر صنایع و غیره رفت و با پیشرفت علم و استفاده از آن احتیاجات او هم پیوسته اضافه شد. افسانه ای می گویند که انسان هنوز نمک را نمی شناخت، روزی یک نفر مشغول خوردن تکه ای گوشت بود، گوشت از دست او رها شد و روی زمین شوره زار زیر پای او افتاد، تکه گوشت را برداشت و خورد و دید که خوشمزه تر شده است و بدین ترتیب نمک کشف شد و جزء یکی از احتیاجات زندگی انسان گردید. در سایر موارد نیز وضع به همین منوال است که انسان علم پیدا می کند از علم خود در برآوردن احتیاجات زندگی استفاده می نماید و به دنبال این استفاده شرایط جدید نیز به زندگی او اضافه می شود. مثلاً اگر انسان بخواهد لباسی را فقط برای حفظ خود از سرما و گرما بپوشد مشکل زیادی ندارد. می بینیم که انسان های اولیه برای حفظ خود از سرما و گرما از برگ درختان یا پوست حیوانات استفاده می کردند، یا به شکاف کوه ها و غارها پناه می بردند. اما امروز لباس پوشیدن علاوه برخاصیت اصلی خود هدف های دیگری را هم دنبال می کند، مثلاً باید زیبا و در شأن پوشنده ی آن باشد و سایر موارد.

این منبع طبیعی را شناخت و آن را بدست آورد چقدر نزاع و کشمکش در دنیا بر سر این ماده روی داده است و در اثر این جدال ها چقدر احتیاجات انسان اضافه شده است بنابراین با این همه احتیاجات مختلف که انسان برای ادامه زندگی خود دارد و به تنهائی هم قادر به رفع آن نیست باید به صورت اجتماعی زندگی کند. هر کسی باید یکی از احتیاجات را بر آورد و رفع نماید تا انسان قادر به ادامه زندگی خود باشد.

امیرالمؤمنین علیه السلام در نامه ی خود به مالک اشتر می فرماید:

«فَالْجُنُودُ بِإِذْنِ اللَّهِ حُصُونُ الرَّعِیَّةِ وَ زَیْنُ الْوُلَاة؛(1) لشگریان (نیروهای مسلح) دژهای رعیت و اعتبار و زینت حکومت ها هستند».

مالکیت حقیقی خداوند

اکنون در این زندگی اجتماعی که همه باید کار کنند تا اجتماع و زندگی افراد آن اداره شوند، گاهی ناچار می شویم که ملکیت را اعتباری کنیم. این که حضرت موسی علیه السلام به بنی اسرائیل می فرماید:

«إِنَّ الْأَرْض للَّهِ» در اینجا در ادبیات عرب، حرف لام را لام ملکیت می گویند یعنی: زمین مال و ملک حقیقی خداست مالکیت خدا حقیقی است و اگر می گوئیم این کتاب مال من است. این مال و ملک بودن قراردادی و اعتباری است و ملک خدا بودن زمین از این قبیل نیست. همان طور که وقتی می گوئیم ما مالک چشم خودمان هستیم. این چشم از وجودمان جدا نیست و طفیلی و جزئی از وجود ماست و مالکیت ما نسبت به آن، حقیقی این. (گرچه آن هم متعلق به خداست) عالم هستی همه و همه ملک خداست و طفیلیِ وجود حق است.

می شود یک شخصی کار خوبی انجام می دهد ولی از آن نتیجه بد می گیرد، و تکیه اش به این کار خوبش است و بسا ممکن است نسبت به دیگران کبر ورزد و تکبر کند و به رخ دیگران بکشد و خود را طلبکار جامعه بداند و لذا به فکر اصلاح عیوب دیگر خود نباشد. این یکی از خطراتی است که انسان را تهدید می کند و گاهی می شود انسان گناهانی را سبک و حقیر می شمارد و لذا آنها را انجام می دهد و این هم برای انسان خطر است. در بعضی روایات از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم آمده که

:«إِیَّاکُمْ وَ الْمُحَقَّرَاتِ مِنَ الذُّنُوب»(1) بپرهیزید از گناهانی که حقیر و کوچک شمرده می شوند. گاهی انسان می گوید: این گناه صغیره است و اشکالی ندارد، یا گاهی اوقات آن گناهانی را که نمی توانیم مرتکب شویم گناه می دانیم و سایر گناهان را خیر. مثلاً نمی توانیم از دیوار مردم بالا رویم، یا هنر چاقوکشی و این قبیل کارها را نداریم و لذا انجام هم نمی دهیم این ها را گناه محسوب می کنیم. اما خدای نخواسته در حرف زدن مراعات مسائل شرعی را نمی کنیم، به دیگران توهین می کنیم و حرفی می زنیم که آبروی مسلمانی ریخته شود، این نوع گناه را چیزی نمی گیریم گاهی ممکن است در سیاست بافتن بار این و آن را به آسیاب بریزیم و متوجه نباشیم که این هم گناه است و خطری عظیم برای انسان است. لذا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در این جمله می فرماید: بسا انسان گناهان کوچک شمرده را انجام می دهد، آن وقت هنگامی که به ملاقات خداوند می آید خداوند بر او غضبناک است از یک طرف به کار خوب خود مغرور شدیم و از طرف دیگر گناهان کوچک را سبک شمردیم و انجام دادیم آن وقت در قیامت که لقاء الله حاصل می شود خدا بر ما غضبناک است و در مقابل آن می فرماید:

ص:318

«

وَ إِنَّ الرَّجُلَ لَیَعْمَلُ [السَّیِّئَةَ] فَیَفْرَقُ مِنْهَا فَیَأْتِی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ آمِناً یَوْمَ الْقِیَامَةِ»(1) چه بسا ممکن است کسی گناه بکند ولی دائماً ناراحت باشد و دلهره و خوف و اضطراب داشته باشد که چرا مرتکب گناه شده است، آن وقت چنین شخصی وقتی روز قیامت به ملاقات خدای بزرگ می آید ایمن است لذا اگر انسان احیاناً مرتکب گناه شد نباید در مقابل آن بی تفاوت باشد، باید ناراحت باشد و خود را سر زنش نماید اگر این گونه بود دیگر گناه نمی کند و در مقام جبران گذشته خود هم خواهد بود و این برخلاف کسی است که عمل صالحی انجام می دهد و تکیه و اعتمادش بر آن عملش است.

ص:319

*

ص:320

عاقبت از آنِ تقواست یعنی: روشی که عاقبت خوب و پسندیده دارد تقواست که هرکس در زندگی آن چنان رفتار نماید که نخواهد آلوده باشد کارش عاقبت و نتیجه خوب دارد. پس از این جریانات یعنی تهدیدات فرعون و دلداریهای حضرت موسی علیه السلام به بنی اسرائیل تا زمانی که حضرت موسی مأمور بردن بنی اسرائیل به سرزمین اصلی خودشان می شود قضایائی اتفاق افتاده است که بیشتر آن قضایا حول و حوش شکنجه بیش از حد بنی اسرائیل به وسیله فرعونیان است. آنچه از آیات قرآن بر می آید حضرت موسی علیه السلام خسته شده و دست به دامان خدا می شود و با حالتی که صورتا گلایه آمیز است ولی در حقیقت گلایه به خداوند نیست می فرماید: خدایا تو به این فرعون و فرعونیان قدرت و مال داده ای و این ها از قدرت و مال خدا دادی سوء استفاده می کنند. خدایا پاداش آنها این است که مالشان نابود شود و قدرتشان در هم شکسته شود و هم چنین از آیات قرآن شریف استفاده می شود، در ضمن این که فرعونیان نسبت به بنی اسرائیل فشار می آوردند، خداوند برای بیدار کردن آنها، آنها را دچار گرفتاریهائی می نمود که: سرشان به سنگ بخورد. و وقتی یک گرفتاری پیش می آمد دست به دامان حضرت موسی می شدند که از خدا بخواهد گرفتاری آنها رفع شود و قول می دادند که راه و روش خود را عوض کنند و خوب بشوند. ولی به محض رفع گرفتاریشان کارهای زشت خود را دوباره از سر می گرفتند.

موسی علیه السلام ایمان نیاورد مگر یک ذریه ای از قوم خودش با ترس از فرعون و فرعونیان که این ها را به فتنه بیندازند».

فتنه در اصطلاح قرآن یعنی شکنجه ای که بی دین ها یعنی آنان که دین حق را قبول نمی کردند به مؤمنین می دادند که چرا ایمان آوردید و مؤمن شدید؟ جرم آنها این بود که: مؤمن بودند و راه حق را طی می کردند.

قرار است. خداوند ما را خلق فرمود و به این هم قناعت نکرده لطفش را نسبت به ما تکمیل نمود با عطا نمودن عقل به ما که پیامبر باطنی است و نیز با فرستادن انبیاء ما به حقایق عالم پی می بریم که پی بردن به حقایق این عالم کمال انسان است و وقتی حقایق را درک کردیم می توانیم تصمیمات صحیح بگیریم چون تصمیم صحیح گرفتن در صورتی است که اول صحیح تشخیص داده باشیم مانند مثالی که زدم، علت این که ما اینجا آمدیم و راه را گم نکردیم و به خطری هم برخورد ننمودیم برای این بود که بحمدالله هم چشم بود و هم نور. لذا ما درست انتخاب کردیم، در زندگی انسان این سیر باید به یک عاقبت خوبی بکشد. هر کس می خواهد در دنیا عاقبتش خوب باشد باید صحیح فکر کند، شما نمی توانید انسانی را بیابید که بگوید: من نمی خواهم عاقبتم خوب باشد. اگر کسی به زبان هم این را بگوید ولی در باطن به آن اعتقاد ندارد و دروغ می گوید. این دعای خوبی است که به شعر خوانده می شود:

خدایا چنان کن سرانجام کار تو خشنود باشی و ما رستگار

قاتِلُوهُمْ حَتّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ) بجنگید تا فتنه رفع شود. جهاد در اسلام این نیست که سرزمین کسی را بگیریم و بلکه جهاد دفاع از حقی است که بشریت دارد. همین طور که: گوسفندان حقشان این است که به آنها آب، و علف داده شود و به موقع هم خداوند اجازه داده از گوشت آنها استفاده شود و نظیر یک درخت جنگلی که مقاوم رشد می کند و ما آن را ارّه می کنیم و در کارخانه های نجاری به صورت های مختلف قابل استفاده می شود و بدین ترتیب حقش ادا می شود. انسان نیز از جهت انسانیت حق دارد در عین این که از مواهب این دنیا استفاده می کند و غذا و لباس و مسکن و سایر نیازهایش را از این دنیا می گیرد. از طرف دیگر عقل دارد و در عالم خارج وسیله فهم هم دارد خداوند هم خواسته است انسان بفهمد و در اثر فهمش روش پسندیده ای انتخاب کند و وقتی از این دنیا رفت و آن را گذراند، تازه باید برود سروقت کارش. این حق انسانیت است و حق دارد بگوید چرا عده ای خودشان دلالت و هدایت را نپذیرفته اند تازه مزاحم دیگران هم می شوند. در این هنگام لطف به بشریت این است که این عناصر فساد از بین بروند. معنای جهاد در ادیان الهی این است و این حساب نیست که مثل هیتلر به ممالک دیگران بتازند، یا مثل ناپلئون فرانسوی به کشور گشائی بپردازند. ان شاءالله هم ریشه صدام کنده شود و هم مردم عراق اختیارات خود را در دست گیرند و هم ریشه فساد از بین برود.

(وَ إِنَّ فِرْعَوْنَ لَعالٍ فِی الْأَرْضِ)1 همانا فرعون در زمین علو می کرد.

ص:325

در ابتدای داستان حضرت موسی از سوره قصص خواندیم که (إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی الْأَرْضِ)1 فرعون سرشت و خمیر مایه اش این است که در روی زمین علو کند (وَ إِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِینَ)2 فرعون زیاده روی می کرد: (قالَ مُوسی یا قَوْمِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللّهِ فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُوا)3 موسی خطاب به قومش می فرماید: ای قوم اگر به خدا ایمان آورده اید باید به او توکل کنید نباید مانند پسر نوح باشیم که وقتی طوفان شروع شد و حضرت نوح علیه السلام به او امرفرمود داخل کشتی شو، او گفت: (سَآوِی إِلی جَبَلٍ یَعْصِمُنِی مِنَ الْماءِ) به این کوه پناه می برم که مرا از آب نجات دهد. حضرت نوح می فرماید: (لا عاصِمَ الْیَوْمَ مِنْ أَمْرِ اللّهِ إِلاّ مَنْ رَحِمَ) (1) در مقابل خواست و اراده خدا پناهی نیست مگر کسی که مورد ترحم قرارگیرد اگر مشیت خداوند به مجازات او تعلق گرفت کوه و محکم تر از کوه هم قابل اعتماد نیست.

(فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُسْلِمِینَ)1 اگر شما تسلیم حقید تنها به خدا توکل کنید، خودتان را به خدا سپرده اید باید توکلتان هم به خدا باشد معنای توّکل این است که انسان یا به حسب دستور دینش یا حکم عقلش باید کاری را انجام بدهد. لذا باید تمام وسایل انجام آن کار شرعی یا عقلی را فراهم کند، آن گاه برای انجام آن به خدا توکل نماید. مثلاً ما امروز تصمیم گرفته ایم که شما اینجا جمع شوید و بنده هم بیایم و درس بدهم و چون این آشنائی به وظایف دینی است شرع و عقل آن را تأیید می کند و بواسطه عقل خود این عمل را انتخاب کرده ایم و من باید به وسیله ماشین اینجا بیایم، انجام این تصمیم که یک وظیفه عقلی و شرعی است، این اسباب ظاهری را نیاز داشت و توکل بر خدا را هم می خواهد، زیرا: ممکن است به این اسباب ظاهری تکیه کنیم و از خدا غافل شویم و اتفاقی غیر قابل پیش بینی رخ بدهد و نتوانیم تصمیم خود را عملی کنیم. بنابراین در انجام هر وظیفه چه عقلی یا شرعی، باید به خدا توکل کرد. غیر خدا توخالی و پوچ است به قول فیض کاشانی:

به اندک التفاتی زنده دارد آفرینش را اگر نازی کند در هم فرو ریزند قالب ها

می گوید: خداوند باکمی از التفات و توجه خودش عالم را به پا می دارد که اگر اندکی لطف حق، از جهان سلب شود همه چیز فرو می ریزد و عالم هیچ در هیچ است. در قرآن آمده (إِنَّ اللّهَ یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا)2 خداست که آسمان و زمین را نگه می دارد که زایل و جاکن نشودند. اگر از خدا بگذریم هیچ چیز و

ص:327

هیچ کس دیگر قابل اعتماد نیست. خداوند درسوره ی بنی اسرائیل می فرماید: (وَ إِذا مَسَّکُمُ الضُّرُّ فِی الْبَحْرِ ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ إِلاّ إِیّاهُ فَلَمّا نَجّاکُمْ إِلَی الْبَرِّ أَعْرَضْتُمْ وَ کانَ الْإِنْسانُ کَفُوراً)1 از دست شما انسان ها گلایه است وقتی در دریا کشتی شما طوفانی شد خدا، خدا می کنید و فطرت توحیدی شما بیدار می شود، ولی، همین که نجاتتان داد و به خشکی رسیدید خدا را فراموش می کنید. پسر نوح به کوه پناه برد. و غرق شد شما هم فکر می کنید در خشکی در امان هستید، مگر خشکی جای امنی است: (أَ فَأَمِنْتُمْ أَنْ یَخْسِفَ بِکُمْ جانِبَ الْبَرِّ) 2 «ایمن هستید از این که خدا خسف کند و شما را بر زمین فرو برد و شما به خشکی رفته اید». بنا بر این معنای توکل این است که عقل و شرع می گویند کاری را انجام بده. لذا باید به دنبال اسباب آن برویم و یک تکیه گاهی هم می خواهیم که باید آن تکیه گاه خداوند باشد. اگر هم می بینید بر حسب ظاهر وضع جور نیست. اما به هر حال چون خدا گفته است باید به دنبال آن کار رفت و خدا آن را درست خواهد کرد.

زمان کانال نبود، عبور کند و به سرزمین اصلی بنی اسرائیل برود. ولی فرعونیان مهلت نداده و به تعقیب آنها پرداختند. موسی و قومش به لب دریا رسیدند و فرعون هم پشت سر آنها قرار گرفت، به طوری که دو گروه هم دیگر را می دیدند و بر حسب ظاهر اوضاع خیلی خطرناک شده بود. آیه قرآن می فرماید: (فَلَمّا تَراءَا الْجَمْعانِ) همین که این دو جمع هم دیگر را دیدند: (قالَ أَصْحابُ مُوسی إِنّا لَمُدْرَکُونَ)1 اصحاب موسی عرض کردند یا موسی دیگر به چنگ آنها افتادیم، چون جلو رویشان دریا و پشت سرشان فرعونیان بودند. حضرت موسی علیه السلام می فرماید (کَلاّ إِنَّ مَعِی رَبِّی سَیَهْدِینِ) ، (1) نه چنین است خدای من با من است. و بزودی مرا راهنمایی می کند این را می گویند: توکل، و چون توکل بر خدا کرد، خدا هم او را راهنمائی کرد (اضْرِبْ بِعَصاکَ الْبَحْرَ)3 عصایت را به دریا بزن. موسی علیه السلام عصایش را به دریا زد و دریا شکافته شد، بنی اسرائیل به آن طرف آب رفتند و فرعونیان وقتی کاملاً وسط آب قرار گرفتند، آب آنها را گرفت و غرق شدند. انسان باید دنبال کار برود و اسبابش را هم فراهم کند و برای رفع دلهره توکل برخدا نماید.

ملّای رومی می فرماید:

گفت پیغمبر به آواز بلند با توکل زانوی اشتر ببند

ص:329

رمزالکاسب حبیب اله شنو با توکل در سبب کاهل مشو

می گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: در حفظ شتر خودت، به خدا توکل کن ولی برای این که شتر فرار نکند زانوبند بیاور و زانوی او را ببند و این که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود کاسب حبیب خداست رمز آنرا بشنو و با توکل در فراهم کردن سبب کار، سست مشو.

حضرت موسی علیه السلام به قومش می فرماید:

(إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللّهِ فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُسْلِمِینَ)1

«اگر ایمان به خدا دارید و حقیقتاً مسلمان و تسلیم خدا هستید بر او توکل کنید».

ص:330

*

ص:332

قرآن در آیه 131 سوره ی اعراف می فرماید:

(فَإِذا جاءَتْهُمُ الْحَسَنَةُ قالُوا لَنا هذِهِ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ یَطَّیَّرُوا بِمُوسی وَ مَنْ مَعَهُ أَلا إِنَّما طائِرُهُمْ عِنْدَ اللّهِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ) .

آن وقت خداوند می فرماید: (أَلا إِنَّما طائِرُهُمْ عِنْدَ اللّهِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ) آگاه باشید که فال بد پیش خداست (و باید از خدا پرسید که: شومی (گرفتاری) انسان در چیست و سرنوشت بدانسان برای چیست؟) ولی اکثر آنها نمی دانند.

قومش. بعضی از مفسرین گفته اند این (ذُرِّیَّةٌ مِنْ قَوْمِهِ) یعنی ذریه قوم فرعون که از قوم فرعون هم یک عده ای بودند که ضعیف شمرده می شدند و به آنها ستم می شد، اینان ایمان آوردند مثل: مؤمن آل فرعون، همان مؤمنی که خداوند در سوره ی مؤمن ذکر می کند که از حضرت موسی علیه السلام دفاع کرد یکی هم آسیه زن فرعون بود و بعضی دیگر از اولاد قبطی ها که قبطی سکنه اصلی مصر را می گفتند و سبطی به بنی اسرائیلی ها گفته می شد و می گویند این دسته از قبطی ها که ایمان آوردند مادرانشان از بنی اسرائیل بودند، ولی عده ای از مفسرین می گویند: (ذُرِّیَّةٌ مِنْ قَوْمِهِ) یعنی یک عده ضعیف و خرده پا از قوم خود حضرت موسی نه آن افراد گردن کلفت از بنی اسرائیل مانند: قارون که خیلی ثروت داشت و این قدر ثروتمند بود که خداوند می فرماید (وَ آتَیْناهُ مِنَ الْکُنُوزِ ما إِنَّ مَفاتِحَهُ لَتَنُوأُ بِالْعُصْبَةِ أُولِی الْقُوَّةِ)1 آن قدر گنج به او داده بودیم که مفاتح آن یعنی کلیدهای آن گنج ها را مردان تنومند در حمل آن خسته می شدند و اگر مفاتح را جمع مفتح بگیریم یعنی: گاوصندق های او را یک عصبه یعنی: یک قوم هم نمی توانستند بکشند و برای آنها سنگینی می کرد. غرض این گونه فئودال ها و ثروتمندان در هر قومی هستند ولو بنی اسرائیلی ها که تحت شکنجه فرعونیان بودند. اما ثروتمندان آنها با دستگاه فرعون ساخت و پاخت داشتند و اصولاً دعا گوی فرعون هم بودند. این عده می خواهند که فرعون روی کار باشد. لذا اگر ایمان هم بیاورند ایمانشان ظاهری است و به موقع زهر خود را می ریزند، کما این که همین شخص یعنی: قارون وقتی حضرت موسی بنی اسرائیل را نجات داد، چون می خواست دستورات الهی را

ص:336

بین آنها پیاده کند مثلاً آنها باید زکاه بدهند، مالیات بدهند، قارون قبول نمی کند و به فکر تهمت زدن به حضرت موسی هم می افتد. و چنین افرادی در میان بنی اسرائیل بودند که در سایه حکومت ظالمانه فرعون توانسته بودند این قدر ثروت اندوزی کنند. بعضی وقت ها عده ای در سایه بدی دیگران به نان و نوا و یا به خیری می رسند همانطور که مولوی در مثنوی در مورد بخیر رسیدن واعظ در سایه شر دیگران می گوید.

آن یکی واعظ چو بر منبر بدی

نکند انسان دنیا پسند شود که دست به پست ترین کارها هم می زند. یک وقتی چند شعر از دانشگاه فرستاده بودند که بنده آن شعرها را از فارسی به عربی برگردانیم آن شعر این است:

آن شنیدستی که روزی زیرکی با ابلهی گفت کاین والی شهر ما گدائی بی حیاست

گفت چون باشد گدا آن، کز کلاهش تکمه ای صد چو ما را روزها بل سال ها برگ و نواست

ص:337

گفت چگونه می گوئی این گداست در صورتی که اگر یک نشانِ کلاهش را بفروشد می تواند هزار تا مثل ما را بخرد و در راه خدا آزاد کند:

گفت ای مسکین غلط اینک از اینجا کرده ای آن همه برگ و نوا آن جا تو دانی از کجاست؟

گفت درست است که خیلی چیز دارد و یک مهره تاج او خراج یک مملکت است اما می دانی این همه از کجاست؟

درّ و مروارید طوقش اشک ایتام من است لعل و یاقوت سنامش خون طفلان شماست(1)

آن که تا آب سبو پیوسته از ما خواسته است گر بجوئی تا به مغز استخوانش از نان ماست

رفاه طلب ها و خوش گذران ها در نهایت ثروت و پولداری و یک عده هم در نهایت ضعف و ستم بسر می برند. در میان بنی اسرائیل هم چنین کسانی بودند که اگر ایمان می آوردند نفاق آمیز بود.

و لذا بعضی آیه شریفه ی (فَما آمَنَ لِمُوسی إِلاّ ذُرِّیَّةٌ مِنْ قَوْمِهِ) را چنین معنی کرده اند که: ایمان نیاوردند به موسی مگر همان مردم معمولی و خرده پای قومش که از یک طرف از فرعون و فرعونیان خوف داشتند که: با آنها چه می کنند و از طرف دیگر گردن کلفت های خودشان چه می کنند و نکند آنها را به فتنه بیندازند قبلاً مورد فتنه را توضیح دادیم و گفتیم که خاتمه جنگ تا کی؟. آیه شریفه پاسخ ما را می دهد (وَ قاتِلُوهُمْ حَتّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ) جنگ تا وقتی که فتنه نباشد یعنی تا و قتی که تمام موانع و سدها که در مقابل پرستش خدای بزرگ به وسیله حکام جور و ایادی آنها بوجود آمده از بین برود. جنگ ما کشور گشائی نیست. بخاطر غارت دیگران و ثروتمند شدن نیست. خداوند ما را خلقت فرموده و به ما عقل و

ص:338

اراده داده و پیامبران را هم فرستاده که ما آزادانه فکر کنیم و دین را انتخاب کنیم، حالا عده ای مانع می شوند و می گویندکه شما اصلاً چرا می فهمید و چرا این جور فکر می کنید. این ها فتنه و جنگ ما برای از بین بردن این فتنه هاست.

روی کنندگان بود و در این حال موسی قوم خود را دلداری می داد که اگر به راستی به خدا ایمان دارید: (فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُسْلِمِینَ)1 پس به او توکل و تکیه کنید اگر مسلم هستید، که یک معنای تسلیم همان قبول دین اسلام است و معنای دیگر آن تسلیم بودن به او امر الهی که مثلاً اگر در زمان حضرت ابراهیم علیه السلام هم بودیم باید به دستورات او عمل می کردیم. که گفتیم اگر حضرت امیرالمؤمنین هم در زمان حضرت ابراهیم بود به دستورات او عمل می کرد، این می شود تسلیم و یک معنای دیگر تسلیم این که در مقابل پیشامدهای روزگار بگوئیم: خدایا این من و این هر چه می خواهی بکن:

خواهی به لطف بنوازم

خدایا می خواهی به لطفت مرا نوازش کن و می خواهی به قهرت مرا گداخته کن این بالاترین مقام توحید است.

موسی علیه السلام می فرماید (فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُسْلِمِینَ) و آنها در جواب می گویند (عَلَی اللّهِ تَوَکَّلْنا رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظّالِمِینَ)2 که بحث در مورد این آیه می ماند برای جلسه ی دیگر ان شاءالله.

ص:340

*

مورد بحث قرار می گیرد و آن: مسئله آزمایش الهی است امتحان الهی از اموری است که مکرر شنیده اید: خداوند بندگانش را آزمایش می کند.

اَلظّالِمِینَ) تو که پیامبری هم از ظالمین خواهی بود اگر مال ندارند ولی ایمان دارند آن وقت دنباله اش در این آیه می فرماید: روش کار ما این است که بعضی از این مردم را به وسیله بعضی دیگر امتحان می کنیم.

می گوئیم امتحان الهی به نظرمان می آید که: فقط پیشامدهای سخت مثل تشنگی در میدان جنگ یا حادثه های استثنائی که چند سال یکبار اتفاق می افتد برای امتحان ماست. ولی اینطور نیست.

یَنْقَلِبُ عَلی عَقِبَیْهِ)1 سئوال این است که خدایا ما تا حالا بد کاری می کرده ایم که به سوی بیت المقدس نماز می خوانده ایم جواب این است که اولاً (وَ لِلّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ)2 مشرق و مغرب همه عالم وجه خداست. به هرجا رو کردید همان جا وجه حق است و وسواس نداشته باشید. و ثانیاً قبلاً بیت المقدّس را قبله قرار دادیم و برای این بود که معلوم شود چه کسی از رسول پیروی می کند و چه کسی نمی کند. و این امتحان و آزمایشی بود برای پیروان حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم، گاهی اوقات انسان از روی تقدس بی جا یک عصبیتی که خیال می کند دینداری است به خرج می دهد و این نماز بطرف بیت المقدس هم طبق آیه کریمه، آزمایشی است برای دیندارها که اگر می گفتند ما به طرف قبله یهود نماز نمی خوانیم معلوم می شد که تابع حضرت رسول نیستند. اگر مثلاً دستور دینی این باشد که به طرف بیت المقدس که جزو اسرائیل است نماز بخوانیم ممکن است که خیلی هم ناراحت شویم که به طرف دشمن خود یعنی اسرائیل نماز بخوانیم. اما اگر راستی این یک دستور الهی باشد با این که زمان جنگ و درگیری است و دشمن شاد می شویم. اما در عین حال اگر دیندار باشیم باید بگوئیم دستور الهی است و اطاعت کنیم. غرض، یکی از موارد آزمایش الهی این است از آیات تلاوت شده این نتیجه بدست می آید که: در یک قانون کلی خداوند ما را به وسیله هر خیر و شری که پیش می آورد، یا مال و اولاد یا دستورات دینی که می دهد و ممکن است موافق میل ما نباشد، ما را آزمایش می کند مثلاً حاجی ها وقتی برای انجام عمل حج محرم می شوند 24 یا 25 چیز است که برای آنها حرام می شود که قبل از احرام پوشیدن بر آنها حرام نبوده است. مانند وقتی که انسان می خواهد نماز بخواند و تکبیرة الاحرام می گوید، کارهائی مانند خوردن و آشامیدن که قبل

ص:346

از شروع نماز برایش حلال بوده اکنون حرام می شود. در مورد محرمات در حال احرام قرآن می فرماید: لَیَبْلُوَنَّکُمُ اللّهُ بِشَیْءٍ مِنَ الصَّیْدِ تَنالُهُ أَیْدِیکُمْ وَ رِماحُکُمْ1 ما بسا شما را به وسیله صید آزمایش می کنیم، مثلاً انسانِ حریص می بیند الان در بیابان است و خوب می شود، صید به تور انداخت اما حیف که احرام دست و پایمان را بسته است. مثل بنی اسرائیل که روز شنبه تعطیلی داشتند و می توانستند در آن روز خیلی ماهی بگیرند ولی حرام است و این آزمایش است به هر حال از این آیات استفاده می شود که هرچه در این دنیا پیش می آید آزمایش و امتحان است، من برای شما شما برای من، انبیاء برای مردم و مردم برای انبیاء امتحان هستند هر خیر و شری و هر مرگ و حیاتی امتحان است. اما حادثه های استثنائی مثل جنگ آن هم آزمایش است ولی امتحان الهی منحصر به این نیست آیه 155 سوره ی بقره زیاد زبان زد است (لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصّابِرِینَ اَلَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قالُوا إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ) می فرماید: گاهی شما را آزمایش می کنیم به خرده ای از ترس و گرسنگی وکم شدن مال (فشار اقتصادی) و ضرر جانی و کم شدن میوه و یا ثمرات دیگر و در این حال بشارت بده آن گروه را که صبر و استقامت می کنند که این روح توحید است که نقل شده امیر المومنین علیه السلام، می فرماید: این که می گوئیم

«إِنَّا لِلَّهِ فَإِقْرَارٌ مِنْکَ بِالْمُلْک، «این اقراری است از تو به فرمانروائی خداوند» ما از خودمان چیزی نداریم همه از خداست. «

وَ إِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ فَإِقْرَارٌ مِنْکَ بِالْهَلَاکِ»(1) و این کلمه ی استرجاع اقرار به این است که ما همه فانی هستیم. و بسوی خدا برمی گردیم به مناسبت آیه ای که راجع به سختی ها و گرفتاریهای بنی اسرائیل بود قدری راجع به آزمایشات الهی صحبت شد.

ص:347

*

ص:348

ملای رومی می گوید:

از علی آموز اخلاص عمل

ص:350

دو کشتی متساوی الاساس را در بحر

خدای متعال خلقت مناسب به هر موجودی داده و بعد هدایت هم می کند درخت ریشه در زمین می دواند و غذای مناسب خود را از زمین جذب می کند و تقسیم بندی می کند، ریشه، ساقه، تنه و برگ های درخت هر کدام سهمشان را می برند که حرکت و عبور غذا از قسمت های مختلف درخت هدایت تکوینی است. انسان نیز جزء موجودات و یکی از آنهاست. موجودی است که یک قسمت از زندگی اش به دست خودش نبوده و علم و اراده اش در آن نقش نداشته است ابتدا خاک بوده، بعد غذا شده، بعد نطفه شده و در رحم مادر قرار گرفته و بدنیا آمده. این مراتب را طی کرده ولی به اراده خودش نبوده است و باید هم خوشحال باشیم که به دست خودمان نبوده و به اراده خودمان واگذار نکرده اند وگرنه خراب می کردیم.

خداوند می فرماید:

(ما أَشْهَدْتُهُمْ خَلْقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لا خَلْقَ أَنْفُسِهِمْ وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً) ،(1)

«ما این انسان ها را بر خلق آسمان و زمین شاهد نگرفتیم و نه برخلقت خودشان و این چنین نبودم که گمراهان را مدد کار بگیرم».

ص:352

اگر اجازه دست خودمان بود شاید می خواستیم مثلاً شکل فلان زن هرزه آمریکائی باشیم، پس خوب است که خلقتمان به دست خودمان نیست. اما قسمت دیگری از زندگی ما بدست خودمان است. از وقتی که شعور پیدا کردیم و می توانیم خوبی و بدی را تشخیص بدهیم، اگر مرد کوشش شدیم و دنبال فعالیت رفتیم سربلند هستیم، و اگر بی عارو بیکار شدیم توسری خور و بی خود هستیم. لذا در یک قسمت از زندگی خودمان اراده مان نقش دارد. این جاست که آن خدائی که از قبل لطفش اقتضا کرده بود ما را تا اینجا برساند تا خوبی و بدی را تشخیص بدهیم، باز هم ما را رها نکرده و ما را به فیض هدایت تشریعی می رساند. ما از یک طرف در دنیای پر از حوادث قرار داریم و از طرف دیگر دستورات الهی هم هست، از یک طرف پیشامد رخ می دهد و از سوی دیگر وظایف الهی تا از خود چگونه رفتاری بروز دهیم و از نهان ما چه چیز بیرون آید.

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود

«هَکَذَا تَصْنَعُ الْمَوْعِظَةُ الْبَالِغَةُ بِأَهْلِهَا»(1) موعظه رسا به اهلش این گونه اثر می کند؟ شخص دیگری آن جا بود گفت ای علی چرا در خودت اثر نمی کند در اینجا مشاهده کنید: سخن و گوینده آن یکی (حضرت علی علیه السلام) است ولی در دو نفر چگونه اثر می کند؟ به قول ملای رومی:

مه فشاند نور و سگ عوعو کند هرکسی بر خلقت خود می تند

هر کسی را خدمتی داده قضا در خور آن گوهرش در ابتدا(2)

همام آن چنان سخنان علی علیه السلام در او اثر می کند که قالب تهی می کند و آن دیگری ایراد می گیرد. این یک ابتلائی بود برای آن دو نفر که در مقابل حضرت علی علیه السلام به دو گونه متفاوت از خود عکس العمل نشان می دهند. بنا بر این معنای امتحان الهی این است که از یک طرف حوادث مختلف جهان و از طرف دیگر دستورات الهی سبب می شوند که ما استعدادها و قابلیت های خود را بروز دهیم. مثل تخم گل که در زمین می افتد و سبز می شود و گل می دهد و تخم علف هرز هم از همین زمین می روید و علف هرز می شود.

ص:354

*

حوادث مختلف است و از سوی دیگری دستورات الهی و بین این دو سنگ آسیاست که توانائی ها و قابلیت های انسان رشد می کند و شکوفا می شود و این شکوفا شدن و بروز دادن استعداها نتیجه ی آزمایش است. به عنوان مثال دو نفر را در نظر بگیرید: یکی شجاع و دیگری بزدل و ترسو. حوادثی پیش می آید که انسان از نظر شرعی باید قیام کند. یکی می ترسد و اقدامی نمی کند. اما دیگری برخاسته و انجام وظیفه می نماید. آن وقت از یکی روحیه ی ترس و بزدلی و از دیگری روحیه قوت قلب و شجاعت و ایمان به خدا ظاهر می شود. به طور کلی در این عالم کار خداوند بر این قرار است که هر موجودی را که خلقت فرموده علاوه بر خلقت آن دارای یک قابلیت و استعدادی هم هست که اگر اسباب و وسائل آن فراهم شود آن استعداد بروز می کند و موجود به کمال خود می رسد و مانند یک دانه گندم که استعداد 70 دانه گندم شدن و غذای انسان شدن را دارد که اگر اسباب و وسائلش یعنی: زمین مناسب و آب و هوای مناسب فراهم گردد، رشد می کند. ولی یک دانه سنگ سبز نمی شود.

می شود اگر دانه گندم بگوید: دست به ترکیب من نگذارید کم کم فاسد می شود. موجودات اگر بخواهند به کمال برسند باید دست به ترکیبشان بخورد. دانه گندم ترکیبش به هم می خورد و غذای انسان می شود و از این به بعد مراحل دیگری را طی می کند که این مراحل نمود دیگر و پرده دیگری از ربوبیت خداوندی است که به این صورت در می آید. البته همان هوش و استعداد کشاورز که دانه ی گندم را در زمین می پاشد و آن را کشت می کند به تعلیم خداوند است. یک دستوری است که از عالم گرفته است چون حکم جهان این جوری است و در حقیقت کشاورز خاصیتی را فهمیده است که در طبیعت است ما طلبه ها در کتاب هایمان در منطق می خوانیم: بدان که آدمی را قوّه ایست درّاکه که منتقش گردد در وی صور اشیاء همچون آینه. انسان یک قوه ادراکی دارد که اشیاء در آن مثل آینه پیداست. ذهن انسان مانند آینه است. مخترعین، مکتشفین و صنعت گران در آینه ذهن خود از عالم طبیعت نقشه برداری می کنند. این فرمولی است ک در طبیعت هست، منتها انسان به وسیله آینه وجودش که همان ذهن اوست از آن استفاده می کند.

و اگر استراحت را بر کوشش و تلاش مقدم دانستیم وابسته می شویم در این حالت که بررسی شد رسیدیم به این که خداوند ما را رها نمی کند و به سر وقتمان می آید و لطف خدا و راهنمائی هایش که ما اسمش را وحی و نبوت می گذاریم شامل حالمان می شود. لطف خدا اقتضا می کند که ما را راهنمائی کند. انبیاء و کتاب های آسمانی را می فرستد تا راه را از چاه تشخیص دهیم و بتوانیم در این میان استعدادها و لیاقت های خود را بروز دهیم، از یک طرف حوادث و از طرف دیگر دستورات الهی و راهنمائی های او دست به دست هم می دهند تا:

گندم از گندم بروید جو ز جو

هر کدام در مسیر اسباب و علل خودشان حرکت می کنند و آنچه که از ما رو می افتد نتیجه امتحان الهی است.

ص:358

*

می گیرند و به طرف جهنم می برند برای خودمان روشن باشد که چرا به جهنم می رویم می گویند تو خودت می دانستی که اعمالت چیست. نامه عملت را خودت مطالعه کن. می فرماید (اقْرَأْ کِتابَکَ کَفی بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسِیباً)1 خودت برای حساب کفایت می کند. خدا امتحان می کند تا آن روز که خدای نخواسته بخواهند ما را به جهنم ببرند جای ایراد نداشته باشد و پرونده مان برایمان گواهی بدهد که لیاقتمان بیشتر از این نبوده است طبق این آیه امتحان برای اتمام حجت بر خودمان است. درست است که ما اعتقاد داریم پاداش خوبی، ثواب و کیفر بدی، عقاب است. اما باید برایمان روشن شود که آدم خوبی هستیم یا آدم بدی.

ثواب و عقاب مربوط به حکومت است. مثلاً ارگان سپاه رئیس و مرئوس دارد، و اگر تخلفی از او سرزد او را گوشمالی بدهند. در اینجا به اصطلاح حاکم و محکوم در کار است. به هر حال این پاداش و کیفر که مربوط به حکومت است، این آیا بر خوب بودن یا بد بودن است؟ یا نه بر خوب عمل کردن و بد عمل کردن است؟. اگر ثواب برخوب بودن آدمی است، پس باید به یک سپاهی که خوب آدمی است سالی دو یا سه میلیون پول بدهند: چون خوب آدمی است، ولی این طور نیست. بلکه اولاً ثواب و عقاب مربوط به دایره حکومت است و ثانیاً بر خوب عمل کردن و بد عمل کردن است. یک قصه ای است می گویند: ملانصرالدین دو تا گوساله داشت یکی از آنها از دست ملا فرار کرده و می دوید و ملا گوساله دیگر را کتک می زد. به او گفتند: ملا این چه کاری است که می کنی؟ گفت: اگر این را هم رها کنم مثل همان یکی می دود و فرار می کند. خنده دار بودن این حرف برای این است که مجازات برای بی جا دویدن است نه بربد بودن و آن گوساله که هنوز فرار نکرده اگرچه رهایش کنیم فرار می کند برایش مجازات معنی ندارد.

باطناها در آزمایشات و فتنه ها امیرالمونین علیه السلام می فرماید:

«لَا یَقُولَنَّ أَحَدُکُمُ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ الْفِتْنَةِ» هیچ کدام از شما این حرف را نزند که: خدایا به تو پناه می برم از امتحان که معنایش این است که از خدا توقع بی جا داشته باشیم که خدا مرا امتحان نکن، چرا؟.

«لِأَنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا وَ هُوَ مُشْتَمِلٌ عَلَی فِتْنَة» چون هیچ کس نیست الا این که مشتمل بر یک جور آزمایش می باشد. بنده، شما و همه در زندگی مان بالاخره یک جور آزمایش وجود دارد

«وَ لَکِنْ مَنِ اسْتَعَاذَ فَلْیَسْتَعِذْ مِنْ مَضَلَّاتِ الْفِتَنِ»(1) می فرماید: اگر می خواهید راجع به امتحان به خدا پناه ببرید از مضلات امتحان به خدا پناه ببرید. یعنی: امتحانی پیش بیاید و موجب گمراهی شما شود و شما راه خود را کج کنید. ابتدا یک در باغ سبزی نشان دهیم ولی حادثه پیش بیاید و ما را همان را عوض کنیم. می گویند زیاد بن ابیه پدر عبیدالله بن زیاد که پدرش معلوم نبود و بعد ابوسفیان او را از خودش دانست. و معاویه هم جشنی گرفت و شیرینی داد و او را برادر خودش دانست. این زیاد ابتدا طرفدار علی علیه السلام بود و در فارس از طرف امیرالمؤمنین مأمور حکومت بود. معاویه نامه های زیادی برای زیاد نوشت و او را به سوی خودش فراخواند. ابتدا زیاد به او جواب های خشنی می داد، ولی کم کم به طرف معاویه متمایل شد، و چون اکثراً اصحاب علی علیه السلام را می شناخت فجایع زیاد به بار آورد و باعث آزار و اذیت اصحاب علی علیه السلام شد. خلاصه این زیاد راه خود را کج کرد و راه ضلالت را پیش گرفت.

ص:362

قرآن می فرماید:

ما تَدْرِی نَفْسٌ ما ذا تَکْسِبُ غَداً1 هیچ کس نمی داند فردا چه خواهد شد و چه خواهد کرد مثلاً بنده فکر کنم امروز که نماز صبح را خواندم فردا هم حتماً می خوانم، ولی معلوم نیست که چه بشود و حوادث زندگی ما را به کجا بکشاند.

و به قول شاعر:

بر عمل تکیه مکن خواجه که از روز ازل تو چه دانی قلم صنع به نامت چه نوشت

از مضلات آزمایش به خدا پناه برید. بعد حضرت علی علیه السلام می فرماید

«فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ یَقُولُ وَ اعْلَمُوا أَنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ» خداوند سبحان می فرماید: بدانید که مال ها و اولادتان فتنه است:

«وَ مَعْنَی ذَلِکَ أَنَّهُ یَخْتَبِرُهُمْ بِالْأَمْوَالِ وَ الْأَوْلَادِ لِیَتَبَیَّنَ السَّاخِطُ لِرِزْقِه» خداوند مردم را به مال و اولادشان آزمایش می کند تا روشن و آشکار شود آن کسی که نسبت به رزقش عصبانی است

«وَالّراضِیْ بِقِسْمِه» و آن که به آنچه خداوند تقسیم کرده راضی است:

«وَ إِنْ کَانَ سُبْحَانَهُ أَعْلَمَ بِهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِم» اگرچه خدا به مردم از خودشان داناتر است که من چه هستم:

«وَ لَکِنْ لِتَظْهَرَ الْأَفْعَالُ الَّتِی بِهَا یُسْتَحَقُّ الثَّوَابُ وَ اْلعِقابِ» ولکن تا افعالی که با آنها استحقاق ثواب و عقاب حاصل می شود. ظاهر شوند. عرض کردیم ثواب و عقاب به عمل خوب یا عمل بد است، نه به آدم خوب یا آدم بد بودن. در کارگزینی از قبل، امتحانی کردیم و خوب ها را از بدها جدا کردیم این در اثر خوب بودن یا بد بودن است. حال اگر شخصی کار خوب بکند

ص:363

پاداش دارد و اگر کار بد بکند کیفر می بیند. حضرت می فرماید: خدا امتحان می کند که عمل ظاهر بشود که: بواسطه این افعال استحقاق ثواب دارد یا کیفر

«لِأَنَّ بَعْضَهُمْ یُحِبُّ الذُّکُورَ وَ یَکْرَهُ الْإِنَاثَ وَ بَعْضَهُمْ یُحِبُّ تَثْمِیرَ الْمَالِ وَ یَکْرَهُ انْثِلَامَ الْحَالِ»(1) زیرا بعضی از این مردم پسر دوست هستند و از دختر بدشان می آید و بعضی از این مردم دوست می دارند مالشان خیلی ثمر بدهد و از اوضاع بد بدشان می آید. پس به طور خلاصه ما این نظر را که امتحان برای این است که ما بدانیم خوب هستیم یا بد، نپذیرفتیم، و گفتیم ثواب و عقاب بر خوب بودن و بد بودن نیست بلکه برخوب و بد عمل کردن است. پس نتیجه امتحان چیست؟. ان شاءالله بعداً مشروحاً در این مورد صحبت خواهیم کرد.

ص:364

*

نگفته ایم، پس نتیجه امتحان چیست؟. خدا می خواهد به وسیله امتحان دانا بشود؟. گفتیم که این نیست و خدا می داند. خدا می خواهد حجت را تمام کند؟. که این هم نیست. آن طور که از آیات قرآن بر می آید نتایج امتحان عبارتند از: 1 - تمحیص 2 - محق 3 - تمییز. که این سه لفظ را معنی می کنیم. یکی از نتائج امتحان الهی تمحیص یعنی: خالص کردن مانند طلا که گرچه ظاهر فریبنده ای دارد ولی در باطن ممکن است فلز دیگری مانند مس هم با آن مخلوط باشد و باید این طلا را خالص کرد. خداوند به وسیله پیشامدهایی که به وسیله تقدیر از یک طرف برای ما پیش می آید و از طرف دیگر به وسیله انبیاء اوامر و نواهی خود را ابلاغ می فرماید تا هر چه در باطن داریم رو افتد. هر کدام از ما در جوهر ذاتمان اشکالاتی هست، این پیشامدها و اوامر و نواهی باعث از بین رفتن ناخالصی های وجود ما و خالص شدن ما می شود که به این تمحیص می گویند و به قول شاعر:

به سختی شود پخته مرد سفر به آتش مصفّا شود سیم و زر

کسی که طریق و سفر به سوی خدا را می خواهد باید با سختی ها روبه رو شود، ولی در مقابله با این سختی ها پختگی پیدا می کند.

نتیجه ی دوّم آزمایش، محق است: محق یعنی به تدریج از بین رفتن و کم شدن تدریخی به همین مناسبت شب پایان ماه را محاق می گویند چون روشنی ماه کم کم از بین می رود. در قرآن شریف آمده که: ما امتحان می کنیم و (وَ یَمْحَقَ الْکافِرِینَ)1 ؛ «تا کافران محق و نابود شوند».

ص:366

بزرگان می گویند: محق هم در مورد افراد مومن است و هم کافر، بدین ترتیب که هر کدام از ما که مومن معمولی هستیم داخل ایمانمان یک چیزهائی هست و خالص خالص نیستیم چون به درجه انبیاء و اولیاء نیستیم آن وقت با سختی ها کم کم کفرهایمان بیرون می آید و ناخالصی هایمان تبدیل به خالصی می شود نظیر این که عسل را از ناخالصی ها تصفیه می کنند این محق است و در نتیجه آن مسلمان های ناخالص، خالص می شوند و بسا کافران هم اگر سعادتمند باشند توفیق شامل حالشان می شود و به تدریج کفرشان زایل گشته و در صف مسلمین در می آیند و این محق است.

نتیجه ی سوّم آزمایش تمییز است: دو چیز که غیر هم هستند ولی با هم مخلوط شده اند، جدا کردن آنها را از هم تمییز گویند مانند: جو و گندم که مخلوط شده باشند جدا کردن گندم را از جو تمییز گویند. اگر گندم را از جو جدا نکنیم به گندم لطمه می خورد، چون از قیمت آن کاسته می شود. گندم از جو گران تر است، و جوها جازنی کرده و بیشتر از آن چیزی که ارزش دارند خودشان را نشان می دهند. مثلا یک ماشین خربزه وارد می کنند و چون خربزه های خوب و بد قاطی هستند آنها را کیلویی 5 تومان می فروشند که اگر خربزه بد جدا بود کیلویی یک تومان ارزش داشت و خربزه های خوب کیلویی ده تومان بود. به عبارت دیگر وقتی خوب و بد با هم قاطی می شو ند حق هر دو ضایع می شود، بدها ارزشی بیش از ارزش واقعی خود پیدا می کنند و خوب ارزشی کمتر از ارزش واقعی خود می یابند. یکی از نتایج آزمایشات الهی که تمییز است این است که: خوب ها از بدها جدا می شوند. این از نظر دنیا هم ارزش دارد. چون حوادث روزگار وزنه اشخاص را معین می کند باید آزمایش پیش بیاید و افراد روی صحنه در میدان کار بیاید. و آنچه در باطن دارند رو بیفتد این یکی از کارهای خداوند است که حوادث

ص:367

را پیش می آورد و این حوادث همچون غربال است که عمل جدا سازی را انجام می دهد. پیشامدها خوب و بد را جدا می کنند و ارزش و وزنه اشخاص را معین می کند. مثلاً وقتی همه دنیا، تاریخ زندگی علی بن ابیطالب علیه السلام و معاویه را مطالعه می کنند، نسبت به امیرالمؤمنین علیه السلام ارادت پیدا می کنند و معاویه را لعن و نفرین می کنند و از سرگذشت زندگی آنها می فهماند چه کسی خوب است و چه کسی بد. به قول حافظ، می گوید:

صالح و طالح متاع خویش نمودند تا چه قبول افتد و چه در نظرآید

اکنون آیات مربوطه را که در مورد جنگ احد است که مسلمان ها در آن شکست خوردند و شهدائی هم چون حمزه سیدالشهداء را تقدیم اسلام کردند در سوره ی آل عمران می خوانیم (إِنْ یَمْسَسْکُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ وَ تِلْکَ الْأَیّامُ نُداوِلُها بَیْنَ النّاسِ وَ لِیَعْلَمَ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ یَتَّخِذَ مِنْکُمْ شُهَداءَ وَ اللّهُ لا یُحِبُّ الظّالِمِینَ)1 ای مسلمانان درست است که شما زخم خورده اید قوم مخالف شما زخمی مانند شما خورده اند. (ما عرض می کنیم که مسلمانی رویش ننوشته که همیشه سالم در برود) به دشمنان هم زخم خورد (ایام جمع یوم است و در عربی یک شبانه روز را یوم می گویند. وگاهی نیز کلمه یوم به دورانهای مختلف گفته می شود.

حدیث می گوید:

«الدَّهْرَ یَوْمَانِ یَوْمٌ لَکَ وَ یَوْمٌ عَلَیْکَ»(1) روزگار دو روز است یک روز به نفع تو و یک روز به ضرر توست. یک روز روزگار پیروزی است. و یک

ص:368

روز روزگار صدمه است) خداوند در آیه 141 آل عمران می فرماید ما این ایام را تداول می کنیم، یعنی: دست به دست می گردانیم برای این که خدا بداند (معلوم شود تا مومن حقیقی کیست).

بهشت می شوید در حالیکه هنوز خدا نسبت به مجاهدان و صابران علم پیدا نکرده است، این علم در مرتبه فعل است یعنی: باید مجاهد پشت کار داشته باشد، باید حوادث را دیده باشد تا ساخته شود. گمان کرده اید که وارد بهشت می شوید در حالیکه هنوز خداوند ندانسته (معلوم نشده) است مجاهدین صبور، یعنی آنها هنوز در مقام فعل حق ظهور نکرده اند. اگر خواستید وارد بهشت شوید باید در مسیر حوادث ساخته شوید پس اگر از اول بی صبری و ناپختگی و یا بی اعتقادی به خدا بوده است کم کم کفر شخص بیرون می آید و یقین او بیشتر شده درجه ایمانش بالا می رود. چنانچه ملاحظه کردید در این سه آیه(1) شریفه سه نتیجه آزمایش را که یکی (تمحیص (خالص کردن) و یکی محق اندک اندک کفر را از بین بردن) و سومی تمییز را بیان می کند که ادامه بحث برای جلسه ی بعد، ان شاءالله.

ص:370

*

رو می گردانید. در آیه 179 سوره آل عمران می فرماید: (ما کانَ اللّهُ لِیَذَرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلی ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ حَتّی یَمِیزَ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ) این آیه شأن نزول دارد (شأن نزول یعنی: علتی یا واقعه ای که آیات بخاطر آن نازل شده. در طول 23 سال دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از سال بعثت که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم 40 ساله بوده تا موقع رحلت ایشان که سن مبارکشان 63 سال بوده، قرآن به تدریج نازل گردیده. هنگامی که از ایشان سؤالی می شد یا اتفاقی می افتاد آیه نازل می شد). چون گاهی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم اظهار می فرمودند: در جامعهّ مسلمانان افراد منافقی وجود دارند که مشغول نفاق هستند عده ای از مسلمانان انقلابی می گفتند آنها را به ما معرفی کن تا حساب آنها را برسیم. خداوند در این آیه می فرماید: نه، خداوند کاری خواهد کرد که مسلمانان خالص از منافق جدا شوند و خواهد شد. از این نکته نباید غفلت کرد که اگر گاهی یک کسی را از صحنه بیرون کردند و مفسد شناخته شد، در تاریخ اسلام روشن باشد که علت دور انداختن او از صحنه چه بوده و هر کس دلیل این کار را سؤال کرد به او بگویند: عملش باعث شده است و اینهم کیفر او است می فرماید: این را بدانید که خدا اهل این نیست که مؤمنین را بر این وضعی که دارند واگذارد تا این که خبیث را از طیب جدا کند (تمییز) باطن های مردم را همه بدانند درست نیست. بعد می فرماید: (وَ ما کانَ اللّهُ لِیُطْلِعَکُمْ عَلَی الْغَیْبِ وَ لکِنَّ اللّهَ یَجْتَبِی مِنْ رُسُلِهِ مَنْ یَشاءُ)1 و خدا اهل این نیست که شما را از غیب آگاه کند، بلکه خدا هر که از رسلش را بخواهد بر می گزیند. خداوند کسانی را انتخاب می کند و اسراری را با آنها در میان می گذارد. در صدر این آیه، موضوع سوم از نتایج امتحان الهی یعنی تمییز بیان شده است و راجع به تمحیص یعنی خالص کردن ایمان باید گفت ابتدا ممکن است ایمان انسان خالص نباشد و داخلی داشته باشد در اثر حوادث و

ص:372

اتفاقات آن ایمان مختصر قدری پاک تر می شود. بین علمای اخلاق این مسلم است که روحیه انسان روی عمل او اثر می گذارد به عنوان مثال: ممکن است ما بیجا از یک چیزی بترسیم، مثلاً شخصی از مرده می ترسد یا از تاریکی وحشت داشته باشد، این شخص ابتدا کمی فکر می کند که در و دیوار ترس ندارد، یک وقت نور است و روشنایی و یک وقت تاریکی و این ترس ندارد. و این باعث می شود که این روحیه، او را وادار کند که نسبت به آن چیزی که از آن می ترسید بی پروائی نشان دهد و تکرار این موصوع سبب می شود که دیگر ترس او تمام شود،

خوی همنشین روی انسان اثر می گذارد. و اول ممکن است ایمان انسان ضعیف باشد و خیلی خالص نباشد ولی به عمل که وادار شد کم کم خالص می شود که این همان تمحیص است. بعضی ها منافق بودند ولی آنها را در جمعیت مسلمانان راه می دادند و به روی آنها نمی آوردند که تو منافق هستی. کم کم نفاقش رفع می شد. چون قابل اصلاح و تربیت بودند. آزمایشهای الهی که پیش می آید کم کم ایمان ضعیف به سوی کامل شدن پیش می رود. همین ملت ایران قبلاً به این درجه ی ایمان که حالا هستند نبودند ولی حوادث، آنها را وادار به عمل کرد و مردم خالص شدند.

*

أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ) کافران به سوی جهنم حشر می شوند (حشر جمع شدن بعد از تفرق است) اما چرا خدا این کار را می کند: برای این که پلید و ناپاک از پاک و پاکیزه جدا شوند و خبیث ها را در یک جا انباشته می کند و آنها را دسته جمعی در جهنم قرار می دهد. و اینان زیانکاران هستند. دو جور تمییز دیگر هم داریم که از نظر دنیاست. یکی از آنها از نظر اجتماع و احکامِ مربوط به آن است که خوب ها و بدها در دنیا با هم مخلوط هستند، و خوب ها به واسطه مخلوط بودن با بدها و بدها به واسطه مخلوط بودن با خوب ها حقشان ضایع می شود مانند: این که خداوند در آیه 179 سوره آل عمران می فرماید: خدا اهل آن نیست که مؤمنین را بر این وضعی که هستند باقی بگذارد (مخلوط بودن مومنین با منافقین) تا این که خبیث را از طیب جدا کند، و تمیز دوم در دنیا این است که می فرماید: خدا اهل این هم نیست که شما را از غیب آگاه سازد (هر رازی را به هر کسی بگوید) ولیکن خداوند از رسولانش هر که را بخواهد انتخاب می کند(1) و برمی گزیند.

هر آینه باخواست خدا با امنیت داخل مسجدالحرام می شوید این بود که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به مردم فرمود: آماده شویم، می خواهیم به مکه برویم. مردم مشتاق جمع شدند و مشرکین مکه تصمیم گرفتند از ورود پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و مسلمانان به مکه جلوگیری کنند و مدت زیادی در یک بیابان خشک به نام حدیبیه ماندند تا بالاخره قرار داد صلحی بین مسلمانان و مشرکین به امضاء رسید و به صلح حدیبیه معروف گشت و بعضی از مسلمانان از این قرار داد ناراحت شدند.(1) اما این قرار داد آن قدر آثار خوب داشت که قران از آن به عنوان فتح یاد کرده، و إِنَّا فَتَحْنَا لَکَ فَتْحاً مُبِینا(2) در این رابطه نازل گردید یکی از مواد قرار داد این بود که در مکه جنگ نشود (چون گرچه اهل مکه کافر بودند و با مسلمانها خیلی بدی می کردند ولی بین آنها مومنینی هم بودند) بنابراین یکی از دستاوردهای این صلح محفوظ ماندن مؤمنینی بود که در مکه و بین کفار زندگی می کردند. و شأن نزول سوره ی فتح همین صلح حدیبیه بود که فتح المبین شد.

آیه 25 این سوره می فرماید: (وَ لَوْ لا رِجالٌ مُؤْمِنُونَ وَ نِساءٌ مُؤْمِناتٌ لَمْ تَعْلَمُوهُمْ...) اگر نبودند مردان و زنان مومنی که شما نمی شناختید آنها را و آنها را در جنگ از بین می بردید، یک عار و ننگی بود برای شما، اگر این ها جدا بودند ما کافرانِ این ها را عذابی دردناک می دادیم (البته عذاب دنیائی). اینجا مشرکین مکه از صدقه سر مؤمنین مکه از بین نرفتند بنابراین اینجا از نظر اجتماعی خوب و بد باهم مخلوط بودند.

ص:377

از آیات قرآن بر می آید تمییزی که خدا در همین دنیا می دهد این است که حوادثی را پیش می آورد تا اشخاص و لو کافر چون نطفه شان پاک است در کوران این حوادث پاک می شوند.

بی خاصیت هستند، و) از آنها هم متولد نمی شود مگر نا سپاس و کفار، مانند باغی که پر از درخت باشد ولی همه وبائی و آفت زده شده اند و چاره ای نیست مگر این که تمام درختها را ببرند، گاهی بشریت به اینجا می رسد که دیگر هیچ امیدی به یک فرزند صالحی نیست. انشاء الله در جلسه بعد دنباله داستان حضرت موسی علیه السلام را از سوره یونس می خوانیم.

ص:379

*

ص:380

هارون و بقیه بنی اسرائیلی ها. می فرماید: خانه هایتان را پهلوی هم و روبه روی هم قرار دهید و نماز بپا دارید. (وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ) به مؤمنان بشارت بده. شاید در اینجا خطاب به پیامبر اسلام باشد و لابلای داستان حضرت موسی که برای پیامبر نقل می شود مناسب بود که خداوند به پیامبر بفرماید به مومنین بشارت بده که آینده خوبی دارند و حالا را نگاه نکنند. و ممکن است دستور به حضرت موسی باشد که به مومنین بشارت بده.

است که مرد و زنی با هم ازدواج کنند تا فرزندی به وجود آید. اما تولد حضرت عیسی علیه السلام بدون پدر یک کار خارق عادت و یک اعجاز بود این که یک بیابان تبدیل به یک گلستان شود نشدنی نیست. اما سالهای زیاد و علل و اسباب لازم دارد. انبیاء معجزه داشتند و غیر انبیاء هم داشتند. اعجاز انبیاء برای اثبات نبوتشان است ولی گاهی اولیاء الهی اعجاز می کنند که به آن کرامت می گویند. به قول حافظ:

فیض روح القدس ارباز مدد فرماید دگران هم بکنند آنچه مسیحا می کرد

(طمس یعنی: فرو بردن در زمین و از بین بردن) می فرماید خدایا اموال این ها را از بین ببر (وَ اشْدُدْ عَلی قُلُوبِهِمْ) قلبهایشان را سخت گردان. این را حضرت موسی به عنوان پاداش گناهانشان از خدا می خواهد.

می فرماید: شما مواظب خودتان باشید که در این صورت گمراهی دیگران به شما ضرر نمی رساند. (عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ لا یَضُرُّکُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ)1 نمی خواهد بگوید امر به معروف و نهی از منگر نکن، بلکه می خواهد بگوید در صورتی که ما وظیفه مان را انجام بدهیم بر فرض این که همه هم گمراه شوند برای ما طوری نیست. در اینجا هم به حضرت موسی و هارون چنین خطابی است، می فرماید: «دعوت شما اجابت شد، مستقیم باشید و از راه و روش کسانی که جاهل هستند پیروی نکنید». ما چه در کارهای شخصی و چه در کارهای اجتماعی مان باید طوری رفتار کنیم که خودمان ناجور نرویم. در عین این که اگر مشاهده کردیم که دیگری راه را کج می رود. البته باید سعی کنیم او را به راه بیاوریم که به قول شاعر:

اگر بینی که نابینا و چاه است اگر خاموش بنشینی گناه است

فرعون است. و قسمت دیگر عوام فریبی های فرعون است برای جلوگیری از بیداری مردم که به عنوان مثال به وزیرش دستور می دهد یک قصر خیلی بلند بسازد که فرعون بالای آن برود تا آیا خدائی را که موسی می گوید می تواند ببیند یا نه؟.

در سوره قصص می فرماید:

(وَ قالَ فِرْعَوْنُ یا أَیُّهَا الْمَلَأُ ما عَلِمْتُ لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرِی)1 فرعون می گوید: ای مردم من معبودی غیر از خودم برای شما سراغ ندارم و به هامان وزیرش می گوید: به گِل، آتش بِدَم و برای من قصری قرار بده شاید بر خدای موسی آگاه شوم، اگر فرعون نمی دانسته است خدای موسی جسمانی نیست خیلی جاهل بوده است و اگر هم می دانسته پس خیلی عوام فریب بوده است.

ص:386

*

را به جنگ و سختی و شدت ها اخذ می کردیم که شاید متضرع و نالان شوند در نهج البلاغه آمده است امیر المؤمنین قبل از این که نماز استسقا بخوانند. خطبه ای خواند که در آن می فرماید:

«اَلا وَ انّ الارض الّتی تحملکم و السماء التی تُظلّکم مطیعتانِ لربّکم؛ آگاه باشید، زمین که شما را به دوش می کشد و آسمانی که بر شما سایه می افکند فرمانبر پروردگارتان هستند (و چنین نیست این ها برکتی را که به شما می دهند برای این است که از شما می ترسند، (بلکه)) این ها از طرف خدا مأمور شدند (و یک جوری در گردش و حرکت هستند که به نفع شما تمام بشود)».

به قول سعدی:

ابرو بادو مه و خورشید و فلک در کارند تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری

سپس امیرالمؤمنین می فرماید:

«إِنَّ اللَّهَ یَبْتَلِی عِبَادَهُ الْمُؤْمِنِینَ؛ خداوند بندگان مؤمنش را مبتلا می کند، (وقتی مبتلا به معصیت شدند درهای خیر به رویشان حبس و بسته می شود. شاید یکی از آنها متذکر شده و از گناه دست بردارد)»(1).

بنابراین خدا نخواسته است که از ما انتقام بگیرد بلکه لطف خداوندی اقتضاء می کند یک گرفتاریهائی پیش بیاورد تا شاید بیدار و آگاه شویم. در این آیات می فرماید: ما آل فرعون را مؤاخده کردیم به سال سختی و قحطی و نقصان در میوه هایشان، چرا؟. شاید که این ها متذکر شوند. اما اینان مردمی ناقابلند عوض

ص:388

این که از گرفتاری ها پند گیرند از آن بد استفاده می کردند. هر موقع یک خوبی برایشان پیش می آمد می گفتند: این قابلیت خودمان است و اگر بدی به آنها می رسید، می گفتند: این از بد قدمی موسی است در سوره فجر آمده است که این خوی انسان است که وقتی به او نعمت بدهد می گوید: من مورد نظر خدا بودم و خدا مرا پسندیده است. و وقتی خداوند او را مبتلا کند و رزقش را یک کمی سخت بگیرد می گوید: خدا به من توهین کرده است(1) ، خوبی را از لیاقت خود می داند و بدی را به دیگران نسبت می دهد. اما بدی های روزگار همه اش زیر سر خودمان است. به قول ناصر خسرو:

نکوهش مکن چرخ نیلوفری را

خداوند به قوم موسی می فرماید: فال بد شما با خود شما است ولی اکثرشان نمی دانند. این گرفتاریهائی که در این سالها برای مردم بنی اسرائیل پیش می آمد برای تنبه این ها بود و لطف خداوندی آن را اقتضاء می کرد ولی اینان اگر خوب می شد از خودشان می دانستند و اگر بد می شد از بد قدمی موسی می دانستند و در ضمن توهین دیگری که می کردند می گفتند: ای موسی خودت را معطل نکن. هر چه از این سحرها بیاری ما به تو ایمان نمی آوریم. (فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الطُّوفانَ...) در اینجا خداوند می فرماید: که بر آنها بادهای تند فرستادیم و ملخ و شپش و خون که هرجای زمین را می کندند به جای آب خون بیرون می آمد، این ها نمونه هایی از عذاب الهی بود که به طور جدا برای آنها نازل می شد.

ص:389

اما (فَاسْتَکْبَرُوا) این ها باز هم تکبر ورزیدند. (وَ کانُوا قَوْماً مُجْرِمِینَ)1 و این ها قوم مجرم و گناهکار هستند و یکی دیگر از خصوصیات این ها این بود که وقتی عذاب الهی برایشان نازل می شد می گفتند: ای موسی برای خاطر ما پروردگارت را بخوان به آن قولی که به تو داده است و اگر این عذاب را از ما بر طرف کردی ما به تو ایمان می آوریم و بنی اسرائیل را با تو می فرستیم. (معلوم می شود زمزمه بوده است که حضرت موسی می خواسته بنی اسرائیل را جمع کند و از آن جا برود ولی فرعون نمی گذاشته).

(فَلَمّا کَشَفْنا عَنْهُمُ الرِّجْزَ إِلی أَجَلٍ هُمْ بالِغُوهُ إِذا هُمْ یَنْکُثُونَ فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْناهُمْ) اما همین قدر که عذاب را از آنها برطرف می کردیم تا یک مدتی عهد را می شکستند پس ما هم از آنها انتقام کشیدیم و آنها را غرق کردیم. (بِأَنَّهُمْ کَذَّبُوا بِآیاتِنا) چون این ها آیات ما را تکذیب کردند. (وَ کانُوا عَنْها غافِلِینَ)2 و از آیات ما در غفلت بودند.

بیاوریم، این عفو نیست و بسا آن حلم اولیه هم حلم نباشد و یک شیطنت مخصوصی بوده است و به قول فضلاء این از یک طرف آدم دنده پهنی بوده که ابتداء عکس العمل نشان نداده و سیاست باز هم بوده تا خود را حلیم نشان دهد و بعد انتقام بگیرد. می گویند در عفو لذتی است که در انتقام نیست. آدم از انتقام کشیدن لذت می برد، اما این لذتی است که حیوانات می برند. اما انسان هم بعد حیوانی دارد و هم بُعد انسانی. شاعر می گوید:

نا فرمانی ها و معصیت های ما خدا را ناراحت کند و خدا بخواهد بدین علت از ما انتقام بکشد. پس انتقام خدا چیست؟. این را می گذاریم برای بعد. در دنبال آیات می فرماید: (وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِینَ کانُوا یُسْتَضْعَفُونَ مَشارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغارِبَهَا الَّتِی بارَکْنا فِیها)1 و به ارث دادیم همان قومی را که مستضعف شمرده می شدند شرقها و مغرب های زمینهایی را که مبارک قرار داده بودیم. کلاً سرزمین فلسطین مبارک است یا به اعتبار این که انبیاء در این منطقه برانگیخته شده اند و از نظر معنویت و دیگر جهات و یا این که از نظر آب و هوا و نعمتهایی که دارد جزء بهترین مناطق روی زمین است.

قاعده اش این است که انسان آدم طبیعی و خوبی باشد، پند پذیر باشد نخواهد که با کتک ادب شود خوب کم کسی است که این طور باشد، بعضی اشخاص با فشار کمی متذکر می شوند و به خود می آیند. اما عده ای دیگر مانند فرعون هیچ گاه سر عقل نمی آیند و آن وقت خداوند از آنها انتقام می گیرد. اگر عذابهای تأدیبی کارگر نیفتاد، آخر سر غذا به استیصال فرود می آید یعنی آن عذاب اصلی که عذاب ریشه کن کردن است. خداوند در سوره سجده می فرماید: (وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ * وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُکِّرَ بِآیاتِ رَبِّهِ ثُمَّ أَعْرَضَ عَنْها إِنّا مِنَ الْمُجْرِمِینَ مُنْتَقِمُونَ)1 به این مردم از عذاب پائین تر می چشانیم نه آن عذاب بزرگتر. چرا این کار را می کنیم شاید این مردم برگردند و بازگشت کنند. اما همه این جور نیستند که باز گشت کنند چه کسی است که ظالم تر و ناعادل تر است از کسانی که به واسطه آیات پروردگار به آنها تذکر داده می شود و در عین حال اعراض می کنند، ظالم تر از آنها کیست که با این که خداوند می خواهد بیدار شوند توجّهی نمی کنند، بعد می فرماید: ما از مجرمین انتقام می گیریم این انتقام پائین تر از عذاب ریشه کن، کُن است.

در آیه 55 سوره زخرف می فرماید:

(فَلَمّا آسَفُونا انْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْناهُمْ أَجْمَعِینَ)

«همین که این ها ما را به خشم و به تأسف در آوردند ما هم تمام آنها را در دریا غرق کردیم».

ص:393

بعضی دیگر برای تقویت ساختمان ترکیب می شوند تا همدیگر را نگه دارند مؤمنین هم نسبت به همدیگر چنین حالتی دارند، باید همدیگر را تقویت کنند و نگه دارند. همین طور در یک ساختمان اگر ستونها نباشند سقف پابرجا نمی ماند اگر طاق و سقف هم نباشد ستونها خواهند افتاد. مؤمنین هم باید این چنین همدیگر را نگه دارند. اکنون که اجتماع ما از افرادی تشکیل شده و برای اداره آن نهادهایی به وجود آمده، نهادها جامعه را نگه می دارند و حفظ می کنند و جامعه نهادها را نگه می دارد همچنان که افراد نباید نسبت به هم نظر عیب جویی داشته و به دنبال عیب جویی و تخریب همدیگر بروند بلکه باید نسبت به هم نظر عیب جویی نداشته باشند و باید همدیگر را حفظ کنند، نهادها هم نباید نسبت به همدیگر نظر تخریبی داشته و به دنبال عیب جوئی و تخریب همدیگر بروند بلکه باید حامی و نگه دارنده هم باشند. ممکن است افرادی در لباس یک نهادی بخواهند آبروی آن نهاد را بریزندما نباید خودمان خدای نخواسته چنین باشیم جامعه و نهادها باید هوشیار باشند و همدیگر را داشته باشند که اگر این طور نباشد طولی نخواهد کشید که آبروی همه می رود و همه از هم می پاشند و فرو می ریزند.

«تو را در احسان و نیکی بی رغبت نگرداند کسی که سپاس نیکی ات را نگزارد».

شما در هر کار خیری که از شما بر می آید چه آنها که مربوط به سمت شماست و چه آنها که مربوط به امور اجتماعی و غیره است نکند اگر از شما قدردانی نشود زاهد یعنی به کار خود بی رغبت شوید به خاطر این که قدر شما را نمی دانند و سپاس کار خیر شما را بجا نمی آورند. این را بدان کسی که شکر تو را بجای می آورد و قدر تو را می داند که از این کار تو ذره ای هم استفاده نمی کند او ذات مقدس پروردگار است اگر دیگران یک آفرین گفتند، این آفرین را در حقیقت به خودشان گفته اند چون از خیر تو یک عایدی به آنها می رسد. بنابراین آنها از تمجیدشان از تو به خاطر کار خیرت چندان اخلاص ندارند. اما خدایی که از کارهای خیر تو هیچ بهره ای نمی برد خدایی که اگر جمله کاینات کافر گردند بر دامن کبریائیش ننشیند گرد، شکر تو را بجای می آورد و بدان که خداوند نیکوکاران را دوست می دارد.

شاعر می گوید:

تو نیکی می کن و در دجله انداز که ایزد در بیابانت دهد باز

به هر حال برادران در هر سمتی که هستیم، ما که طلبه و حدیث گو هستیم و شما که وضعی و سمتی دارید، در کارهای مربوط به سمت خودتان و هم در کارهایی که مربوط به سمت شما نیست اگر می توانیم زیر بغل یکی را بگیریم، اگر می توانیم یک کار خوب بکنیم. اصلاً خوب را برای این که خوب است باید انجام داد نه برای این که کسی آن را خوب می داند یا نه که معنای برای خدا کار کردن همین است. انشاءالله موفق باشید.

ص:396

ص:398

*

مسئله جلوگیری نماید. لذا دستور داد هر پسری که در بنی اسرائیل متولد گردید بقتل برسد ولی خداوند با آن طرحی که داشت حضرت موسی را محافظت نمود و حتی او را زیر دست و زیر گوش خود فرعون، بزرگ نمود تا بالاخره یکی از فرعونیان بدست موسی بقتل رسید و موسی فرار کرد. فصل دوّم آن است که حضرت موسی داماد حضرت شعیب می شود و مدتی در آن جا زندگی کرده و ظاهرا بازن و فرزند برمی گردد و در راه باز گشت از مدین به مقام نبوت و رسالت می رسد و گفت گوی خداوند با حضرت موسی مطرح می شود. فصل سوّم در مورد دعوت از فرعون و فرعونیان است که ایمان بیاورند و ماموریت حضرت موسی در نجات بنی اسرائیل از چنگ فرعون است.

فصل چهارم مربوط است به مدت زمانی که بین پیروزی حضرت موسی بر ساحران تا خروج بنی اسرائیل از مصر واقع شد و در این مدت حوادثی روی داده و از جمله درجه ظلم فشار فرعون و فرعونیان بر بنی اسرائیل فزونی یافته است. در این مدت حضرت موسی از دو طرف تحت فشار قرار گرفته بود. یکی: از طرف فرعون و دستگاه ظالم او که مرتب برای او نقشه می کشیدند و طرح می ریختند. و یکی هم از طرف قوم خودش که مرتب ناله می کردند و نق می زدند که ای موسی یک فکری بکن. می گفتند آن وقت که تو نبودی ما در رنج و عذاب بودیم حالا هم که آمده ای وضعمان بدتر شده است. و فصل پنجم مربوط است به خروج حضرت موسی و پیروانش از مصر و غرق شدن فرعون و فرعونیان.

اصول دین است (در مورد قیامت و وضع آخرت و صفات خداو...) به مردم ابلاغ کنند و برسانند و یک قسمت دستورات اخلاقی و قسمتی هم دستورات عملی را به مردم ابلاغ کنند.

بالاخره سراغ دکتر می رود تا او را معالجه کند. اما بدتر از بد، این است که انسان بیمار باشد و نداند که بیمار است، آن وقت یک دکتر چقدر باید مهربان و دوستدار او باشد که سراغ او بیاید و به او بگوید تو از چشمهایت معلوم است که بیمار و کسل هستی بیا تا معالجه ات کنم انبیاء این جوری بودند که دنبال بیماران خود می گشتند و دوا و درمان را خودشان می آورند. حضرت علی علیه السلام می فرماید: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مرهمهایش را خوب درست کرده و وسیله داغ کردنش را همراه آورده است. انبیاء گاهی اوقات برای درمان بیماران خود آنها را داغ می کردند، یعنی آنها را تأدیب می کردند گاهی با سختی و شدت و گاهی با خوش خلقی و ملایمت و باید دانست که همیشه خوش خلقی و نرمی کار را پیش نمی برد به قول سعدی:

وقتی به لطف گوی و مدارا و مردمی باشد که در کمند قبول آوری دلی

گاهی به قهر گوی که صد کوزه نبات گه گه چسان به کار نیاید که حنظلی(1)

گاهی با خوبی و ملایمت حرف بزن که ممکن است یک نفر با این زبان در کمند قبول تو گرفتار شود و گاهی از طریق قهر و خشونت می توان کسی را به راه آورد که در مواقعی آن قدر که حنظل (یک نوع هنداوانه بسیار تلخ است) به کار می آید صد کاسه نبات موثر واقع نمی شود. امیرالمؤمنین علیه السلام راجع به پیامبر می فرماید: او هم مرهمهایش را خوب درست کرده بود و هم وسایل داغ کردنش را، اگر مریضی با مرهم مداوا می شد او را مداوا می نمود و اگر معالجه او جز با داغ کردن میسر نبود او را داغ می کرد. پیامبران این اطباء الهی که با عالم غیب در ارتباط بودند و آنچه به مردم ابلاغ می کردند از ناحیه خداوند بود، به قول ملای

ص:402

رومی، شاگردان حق بودند که دریای قلزم وقتی آنها را می دید از هم شکافته می شد (اشاره است به داستان حضرت موسی علیه السلام و گذشتن از رود نیل).

می آورند، آنها را کتک می زنند و روی ریگهای داغ مکه می خوابانند و تخته سنگ روی سینه آنان قرار می دهند. در این زمان وظیفه پیامبر به عنوان سرپرست امت سنگین تر می شود. دستور می دهد عده ای از مسلمانان برای در امان ماندن از این همه ظلم و ستم به حبشه هجرت کنند و پیامبر از این قبیل تدابیر برای نجات مسلمانان و اسلام می اندیشد و یا همان طوری که در داستان حضرت موسی علیه السلام خواندیم، حضرت موسی از ناحیه خداوند به عنوان سرپرست بنی اسرائیل به آنها دستور می دهد که خانه هایتان را نزدیک و کنار هم بنا کنید تا از حال هم خبردار باشید و مورد هجوم دشمن قرار نگیرید.

این یک وعده دروغ و سر بند کن نیست اگر وظیفه انبیاء و از جمله حضرت موسی اداره مردم است. این اداره و سر پرستی مانند طاغوت ها نیست که با کلک و دروغ و نیرنگ بازی که به آن نام سیاست و رمز و راز کشور داری می دهند، مردم را اداره کنند یا به عبارت دیگر زیر سلطه خود قرار دهند، شخصیت هائی را بشکنند و به اشخاصی دیگر بدون جهت شخصیت بدهند. کار انبیاء از روش طاغوتها و حاکمان جور کاملاً جداست، آنها به جز حرف راست که آن هم از ناحیه خداوند است به مردم نمی گویند. حضرت موسی علیه السلام برای نجات قومش از چنگال فرعون و فرعونیان، ابتدا به فرعون پیشنهاد می کند: (فَأَرْسِلْ مَعِیَ بَنِی إِسْرائِیلَ)1 دست از سر این بنی اسرائیل بردار، ما می رویم به سرزمین خودمان ولی فرعون به این زودی دست از سر بنی اسرائیل بر نخواهد داشت و می خواهد که آنها زیر سلطه و زیر بار ذلت او باشند. و این جاست که خداوند شروع می کند فرعون و فرعونیان را دچار عذاب کردن که در ابتدا عذاب آنها جنبه تربیتی دارشت و برای این بود که پیروان فرعون سر عقل بیاید و دست از ظلم و ستم خود بردارند اما چون به خود نمی آیند خداوند می فرماید: (فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْناهُمْ فِی الْیَمِّ) (1) از آنها انتقام گرفتیم و آنها را در دریا غرق کردیم. البته برای بنده از آیات قرآن روشن نیست که آیا حضرت موسی، قبل از نجات بنی اسرائیل از چنگال فرعون دستوراتی برای آنها داشته است (از قبیل دستوراتی که هر پیغمبری می آورد) و یا در ابتدا وظیفه داشته که فقط بنی اسرائیل را از سرزمین مصر خارج کند و بعد دستورات را ابلاغ نماید.

ص:405

*

ص:406

روشن تر بیان شده و بعد از دین در زمانی دیگر حکم را واضح تر بیان می فرماید: (لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُکاری حَتّی تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ) 1 «در حال مستی نزدیک نماز نروید تا بفهمید چه چیزی می گویید» به این آیه هم کفایت نکرد تا آنان دست از عادتشان بردارند. می گویند در جنگ بدر که هنوز بعضی از مسلمانان عادت داشتند شراب بخورند وقتی پیامبر دستور فرمودند که اجساد مشرکین را در چاه بیندازند و رویش خاک بریزند یکی از مسلمانان منافق در حال مستی چون عقلش کار نمی کرد که نفاقش را مخفی کند، شروع کرد، طبع شعرش گل کند و برای مشرکین مرثیه بخواند پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به خدا عرض می کند:

«أَمْسِکْ عَلَی لِسَانِهِ» خدایا جلو زبان این را بگیر چون صلاح نیست پوستین ها وارونه شود و این بود که این آیه نازل شد (إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ) ، (1)«به تحقیق (همین است که می گوئیم) شراب و قمار و انصاب و ازلام که (این ها دو گونه قمار و برد و باخت هستند) پلید است و از عمل شیطان است بر شماست که از آنها اجتناب و دوری کنید». این دستور اکید بود که می گویند پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مامور فرستاد یا مسلمانان خودشان به خانه ها ریختند و ظرفهای شراب را شکستند. به هر جهت احکام به تدریج می آید مثل همین چهار آیه که بطور تدریجی می فهماند شراب، قمار، برد و باخت پلید و عملی شیطانی است. و سّر آن هم این است که مردم بایستی آماده شوند تا بشود برایشان احکام را گفت. حضرت موسی در مدتی که در مصر بود دستوراتی به بنی اسرائیل می داد. در مورد این که مثلا خانه های خود را چگونه بسازند و چگونه رفت و آمد کنند. اما آیا در

ص:409

این بین دستوراتی هم از دینش بوده است یا خیر؟ این برای بنده روشن نیست تا این که با مشکلات فراوان بنی اسرائیل را از دریا عبور داد و چقدر ایرادهائی از طرف قوم خودش به او گرفته شد (ایرادهای بنی اسرائیلی) تا جایی که حضرت موسی خطاب به خدا عرض می کند رَبِّ إِنِّی لا أَمْلِکُ إِلاّ نَفْسِی وَ أَخِی ؛ «خدایا من فقط اختیار خود و برادرم را دارم» فَافْرُقْ بَیْنَنا وَ بَیْنَ الْقَوْمِ الْفاسِقِینَ ،(1) ؛ «خدایا بین من و این قوم فاسق جدائی بینداز» و گاهی می بینیم آنچه موسی از دست قوم خودش می کشد بیشتر است از آنچه از دست فرعونیان می کشید تا قضایائی بعد از عبور از دریا اتفاق می افتد و در چهل شبانه روزی که موسی برای گرفتن دستورات به کوه طور می رود. از جمله سامری مردم را اغوا کرد و زحمات حضرت موسی علیه السلام را خراب کرد.

عَاشِرٍ فَنَظَرَ فِی إِحْدَاهُمَا» مثلش مانند دوکشتی است در این دو کشتی دو نفر سوارند، این دو کشتی از محل یک بازرسی یا ده یک بگیر که مالیات می گیرد عبور می کنند آن بازرس به یکی از دو کشتی نگاه می کند

«فَلَمْ یَرَ فِیهَا شَیْئاً» در آن چیزی نیافت

«فَقَالَ أَسْرِبُوهَا» پس می گوید این را ترخیص کنید برود

«وَ نَظَرَ فِی الْأُخْرَی فَإِذَا هِیَ مَوْفُورَة» و وقتی به دومی نگاه می کند می بیند پر از محموله است «

فَقَالَ احْبِسُوهَا» «می گوید این را نگه بدارید».(1)

آری برادران امام حسن علیه السلام فرمود:

«فِی حَلَالِهَا حِسَابٌ وَ فِی حَرَامِهَا عِقَابٌ وَ فِی الشُّبُهَاتِ عِتَابٌ»، (2)«حلال دنیا حساب دارد که از چه راهی بدست آورده و در چه راهی خرج شده و حرام دنیا عقاب دارد و اگر از شبهات است عتاب و سرزنش دارد». پس خوشا به حال سبکباران، کسانی که به اندازه کمترین چیزی که دارند قناعت می کنند، به کم می سازند و عزت و شرافت نفسشان را نگه می دارند و خود را نزد دیگران سبک نمی کنند. عزت انسان به این نیست که خوب بخورد، خوب بپوشد بلکه عزت به این است که همین قوت مختصر خودش را که دارد بخورد و تملق کسی را نگوید و بی جهت و به خاطر امور دنیائیش به کسی احترام نگذارد و اگر احترام می گذارد به جهت ایمان اوست.

جا نمازش بود برداشت و بالای یک تپه ای رفت (و آنها که مال و منال زیادی داشتند ماندند) سلمان فرمود «

نجی المخففّون» «سبکبارها نجات پیدا کردند»، همیشه سبکبارها زود نجات پیدا می کنند.

باباطاهر می گوید:

دلا راهت پر از خارو خسک بی

اگر انسان بتواند پوست بدنش را هم بکند سبکبارتر می شود و راستی خوشابه حال سبکباران.

ص:412

*

که این پلیدی و عذاب بر آنها واقع می شد می گفتند: ای موسی از خدای خودت بخواه تا این عذاب و پلیدی از ما برطرف شود، چون تو نزد پروردگارت آبرو داری و اگر این بلا یا را از ما برطرف کردی ما ایمان می آوریم و بنی اسرائیل را با تو می فرستیم. اما همینکه عذاب از آنها بر طرف می شد عهدشان را می شکستند و قول خود را فراموش می کردند. و وقتی این رفتارها را خداوند از آنها مشاهده فرمودند از آنها انتقام گرفته و آنان را در دریا غرق نمود. چون آنها آیات الهی را تکذیب می نمود و در غفلت بودند.

می کشیم ولی گاهی انتقام کشیدن مقتضای عدالت است مثلاً چون در جامعه آدمهائی هستند که وظیفه شناسند و اهل حسابند و عده ای وجود دارند که یاغی و طاغی هستند و به حقوق دیگران و اموال دیگران تجاوز و ظلم و دست درازی می کنند. اکنون کسی که اداره امور جامعه در دست اوست اگر بخواهد با هر دو دسته یکسان رفتار کند و معامله اش با آنها یکسان باشد به او به عنوان کسی که در رأس کار بوده ایراد وارد است که برخورد یکسان تو با این دو دسته خلاف عدالت است و ما در اینجا می گوئیم عدالت اقتضا می کند که نیکو کار باید به پاداش عمل نیکش برسد و جنایتکار باید به کیفر جنایتش برسد و این حکم عقل است. و اگر آن کسی که جنایتکار است کیفر جنایتهایش کف دستش گذاشته شد این انتقام از اوست. اما این انتقام کار به این ندارد که آن مسئول مملکت و یا قاضی دلش از دست آن جنایتکار پر باشد و از او عقده داشته باشد و بخواهد عقده گشائی کند. خیر این جور نیست این انتقام به مقتضای عدالت است.

کَالْفُجّارِ)1 آیا ما کسانی را که ایمان آوردند و اعمال شایسته انجام دادند مانند تبهکاران روی زمین قرار می دهیم؟ و آیا پرهیزکاران را مانند گنهکاران قرار می دهیم؟ در این آیه خداوند مطلب را به صورت سئوال مطرح می کند.

این گونه باشیم ما که بشر را خلق کرده ایم نیکوکاران را ما خلق کرده ایم و گنهکاران را هم ما خلق کرده ایم و ما آزادشان کردیم که نیکوکاران به اختیار خودشان کارخوب بکنند و گناهکاران هم به اختیار خود کار بد بکنند، آیا باور می کنید که ما با این ها یک جور رفتار کنیم؟. آیا باور می کنید که یک فرد هرچه می خواهد خوب باشد و نیکی کند و فرد دیگر هرچه می خواهد بدی کند و قانون شکنی نماید آیا هیچ فرقی نمی کند و هیچ طور نمی شود و آب هم از آب تکان نمی خورد. یک فردی مانند امیرالمؤمنین علیه السلام که در طول زندگی خود ذره ای خلاف نکرد و بحقوق دیگران تجاوز ننمود و محرومیتها را هم متحمل شد در مقابلش افرادی مانند معاویه با آن جنایتهایش و چنگیزخان که سربازانش به ممالک آسیائی و از جمله ایران حمله کردند، در نیشابور حتی به حیوانات هم رحم نکردند و سگ و گربه را هم کشتند. آیا با هم یکسانند؟ می گویند چنگیزخان در مواقعی هم که جنگ نبود لشگریانش را نمی گذاشت به تنبلی و سستی کشیده شوند و آنها را به گشتن وا می داشت روزی از لشگریانش سئوال کرد که آیا در تمام این جنگها، شده است که دلتان بسوزد؟ یکی از آنها گفت: بلی من یک روز دلم سوخت و آن این بود که با اسبم به خانه ای هجوم بردم که زنی مشغول شیر دادن بچه اش بود مرا دید هراسان بچه اش را گذاشت و فرار کرد من بالای سر بچه رسیدم و نیزه ام را در دهان بچه گذاشتم به خیال این که پستان مادر است شروع به مکیدن کرد لبخند زد و در همین حال که او لبخند می زد من او را کشتم و در اینجا دلم سوخت، پس چنگیز دستور داد او را بکشند و گفت یک چنین آدم دل رحمی به درد نمی خورد. اکنون آیا فردی در دنیا مانند علی علیه السلام و شخصی هم مانند معاویه و چنگیز هر دو در نزد خدا یکسان باشند؟. خداوند سوال می کند شما بگوئید ما این جور هستیم که با این ها یکسان رفتار کنیم؟ مسلماً هر وجدان

ص:417

بیداری می گوید خیر، خداوند عدالتش اقتضا می کند که نیکوکاران را پاداش دهد و بدکاران را به کیفر برساند. و این کیفرها همان انتقام الهی است و اکنون هم که فرعون و فرعونیان با آن همه پند و اندرزها و بلاهائی که برای هشدار آنها بود به خود نیامده و همچنان در زمین فساد می کنند عدالت خداوندی اقتضا می کند که از آنها انتقام بگیرد و در دریا غرقشان سازد. این دنیای آنها و آخرتشان هم معلوم است.

در سوره جاثیه می فرماید:

(أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ کَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ سَواءً مَحْیاهُمْ وَ مَماتُهُمْ ساءَ ما یَحْکُمُونَ)1

در این آیه هم یک مطلب در مورد معاد و انتقام الهی به صورت سئوالی مطرح است که جواب آن در وجدان همه ما هست و خداوند می خواهد از ما اقرار بگیرد. آیا کسانی که مرتکب گناه می شوند و کسانی که ایمان می آورند و عمل صالح انجام می دهند ما مرگ و زندگیشان را یکسان قرار می دهیم و با آنها یک جور رفتار می کنیم؟ بدقضاوت می کنید یعنی اگر فکر کنید که رفتار ما با آنها یکسان است بد قضاوت کرده اید خداوند بدکاران را چه در این دنیا و چه در آخرت به عذاب گرفتار خواهد کرد. و این انتقام الهی است و مقتضای عدالت الهی. و این انتقام از نوع انتقامهائی که انسان ها از یک دیگر می گیرند و از روی خوی حیوانیت است نیست.

ص:418

کارت با خدای عادل است و زمانی مجازاتت کف دستت گذاشته می شود. آن وقتی که نفس اماره می خواهد بگوید اطاعت و عبادت نکن آن وقت کمی فکر کن که اگر حالا کمی هم محرومیت بکشیم و رنج عبادت را تحمل کنیم و به وظیفه عمل کنیم در عوض نزد خداوند اجر داریم و خداوند مزد ما را ورود به بهشت خود قرار داده است.

بترسید چون در این مورد آن کسی که شاهد است و باید شهادت بدهد همان خداوند است که قضاوت هم با اوست. ما ممکن است در خلوت بیشتر دل و جرأت گناه کردن پیدا کنیم و این برای این است که اگر در جمعیت گناه نمی کنیم چون می خواهیم در میان مردم زندگی کنیم و بین آنها آبرو و اعتبار داشته باشیم و اگر متوجه شوند که ما مرتکب گناه می شویم دیگر پشمی به کلاهمان نمی بینند. مثلاً اگر بنده در میان شما مرتکب گناه شوم دیگر نمی گویید بیا و برایمان تفسیر بگو اگر خدای نخواسته پنهانی مرتکب گناه شویم این هم یک نوع شرک است که انسان آشکارا در میان مردم به خاطر این که آبرویش نریزد گناه نکند ولی در آنجائی که کسی نیست به خود دل و جرأت گناه کردن را بدهد. ما باید متوجه این نکته باشیم که درست است اینجا مردم نیستند و گناه ما را نمی بینند اما خدا می بیند و می داند و شاهد است و این جاست که باید ایمانمان محکم باشد و البته آن هم که در میان جمع، ما را از گناه باز می دارد ایمانمان و ترس از خدا باشد و نه ترس از آبرویمان که فکند بین مردم بریزد باید ترسمان از گناه برای خدا باشد تا مشرک نباشیم.

حضرت علی علیه السلام می فرماید:

«اتَّقُوا مَعَاصِیَ اللَّهِ فِی الْخَلَوَات؛(1) از نافرمانی های خداوند در پنهانی ها پروا کنید».

ص:421

*

ص:422

لَشِرْذِمَةٌ قَلِیلُونَ) فرعون به وسیله مأموران اعزامی خود به شهرها این پیام را ابلاغ می کند که: این بنی اسرائیلی ها یک جمعیت کم و قلیلی هستند، در صورتی که وقتی حضرت موسی آنها را از دریا عبور داد و سرشماری کرد غیر از بچه ها ششصد هزار نفر بودند در حالی که در کنار قوه و قدرت فرعونی ها کم و قلیل حساب می شدند.

«وَإِنَّهُمْ لَنَا لَغَائِظُونَ» فرعون می گوید: این ها ما را به غیظ و خشم آورده اند.

که ابتکار عمل بدست ماست یا این که اگر حاذر را از «حَذَر» بدانیم یعنی ما از شر این ها ترسناکیم یعنی این ها قوم خطرناکی هستند و باید از آنها برحذر بود و دشمن را نباید حقیر و کوچک شمرد. به هرحال این گفتار، پیام فرعون است که به مردم شهرها به وسیله مأموران خود ابلاغ می کند.

«کَذلِک» یعنی البته این نقشه الهی است و نقشه الهی به دست خودشان عملی گردید، مثل این که می گوئیم گورشان را بدست خودشان کندند. این ها این جور فکر می کردند که تا حالا بنی اسرائیلی میان ما بوده اند و از آنها کار کشیده ایم و به آنها ظلم کرده ایم و حالا می خواهند بروند بیرون و ما نباید بگذاریم بروند، باید باشند و برای ما مزدوری و بیگاری کنند و یا نباید بگذاریم سالم از اینجا خارج شوند. این فکر در سر آنها آمد چون ذاتشان خبیث بود. لذا با خرج زیاد تمام نیروهای خودشان را جمع آوری کردند و دسته جمعی خود را به دست امواج دریا سپردند که اگر می خواستی همه این ها را جمع کنی شاید امکان پذیر نبود ولی فکر تجاوز و ظلم اینان را به دور هم جمع نمود تا وسیله نابودیشان به دست خودشان فراهم شود اینان همه بد جنس و بد طینت بودند و هدف بد، ولی مشترک، آنان را به دور هم جمع نمود و آن هدف مشترک نابود کردن حضرت موسی علیه السلام و بنی اسرائیلی بود به قول مثنوی:

جمله ذراتی که در ارض و سماست جنس خود را همچو کاه و کهرباست

نوریان مر نوریان را طالبند ناریان مرناریان را جاذبند

تمام ذراتی که در آسمان و زمین هستند مانند کهربا که کاه را جذب می کند هر جنسی به طرف همجنس خود می رود آنهائیکه اهل نور و معرفت هستند با هم جمع می شوند و طالب یک دیگر هستند و آنانیکه اهل آتش و دوزخی هستند به طرف هم جذب می شوند. فرعونیان هم همه دور هم جمع شدند و به هدف تعقیب بنی اسرائیلی ها با پای خودشان روانه قتلگاهشان که دریا بود شدند، گرچه این

ص:426

عمل به اراده خود آنها انجام شد ولی جزء نقشه های الهی بود و خدا نقشه کشیده بود این ها را این گونه هلاک نماید و از آنان انتقام بگیرد.

بزرگی است می شود به آن دریا گفت. لذا در قرآن کلمه ی «یَم» آمده است و یَم به محلی که در آن آب زیاد وجود دارد گفته می شود وَ رودخانه نیل آن قدر بزرگ است که تمام مملکت مصر از آن مشروب می شود و حضرت موسی علیه السلام برای خروج از مصر ابتدا باید این رودخانه را پشت سر بگذارد و همین جا گیر می افتد و در بن بست قرار می گیرد چون فرصت کافی نیست و روبه روی سپاه موسی علیه السلام رود عظیم نیل است و در پشت سرشان سپاهیان انبوه فرعون. عده ای دیگر گفته اند: این دریا همان بحر قلزم یعنی دریای سرخ است که این دریا در شرق کشور مصر واقع است که در گذشته بین این دریا و دریای مدیترانه در شمال مصر در محلی که اکنون کانال سوئز واقع است خشکی قرار داشته و حضرت موسی قصد داشته بعد از عبور از کنار دریا از این خشکی عبور کند و به سرزمین فلسطین برود و فرصت رسیدن به این خشکی را پیدا نکرده و ناچار خود را در مقابل دریای سرخ از یک طرف و سپاهیان فرعون از طرف دیگر یافته است.

فَلَمَّا تَراءَا الْجَمْعانِ قالَ أَصْحابُ مُوسی إِنَّا لَمُدْرَکُون(1) خداوند در این آیه می فرماید: وقتی فرعونیان آن قدر نزدیک شدند که دو جمعیت یعنی بنی اسرائیل و فرعونیان همدیگر را می دیدند. در اینجا اصحاب و یاران موسی گفتند ای موسی الان است که ما بچنگ آنها بیفتیم چون دریا در مقابل آنها قرار گرفته بود و به اصطلاح راه گریزی نداشتند. قالَ کَلّا(2) موسی گفت: نه چنین است ظاهر قضیه نشان می دهد که آنها به چنگ فرعونیان افتاده اند یا باید به دریا ریخته و غرق

ص:428

شوند و گرفتار چنگال فرعونیان خواهند شد. اما موسی اطمینان دارد که نجات پیدا خواهند کرد، این اطمینان از همان روحیه توحیدی که در موسی هست سرچشمه می گیرد. که به قول شاعر:

اگر خداوند من آنست که من میدانم شیشه را در بغل سنگ نگه میدارد

است که عن قریب در این مشکل یک راه حلی جلو پایمان می گذارد. این دلگرمی موسی علیه السلام از موقعی بود که از پیش شعیب برگشته بود و در راه به مقام نبوت رسید، آن وقت به خدا عرض می کند: که ما یک نفر از این فرعونیان را کشته ایم و می ترسیم که ما را سالم نگذارند.

خداوند در جواب می فرماید: (إِنَّنِی مَعَکُما أَسْمَعُ وَ أَری)1 من با شما هستم هم می شنوم چه می گوئید و هم می بینم که چه می کنید. خدا آن جا این وعده ی همراهی را به موسی علیه السلام داده بود و در واقع اصلِ روحِ توحید و ایمان به خدا این جور اقتضا دارد. و لذا حضرت موسی علیه السلام با اطمینان کامل می فرماید که خداوند به زودی این مشکل را حل خواهد کرد. و در این هنگام منتظر هدایت الهی است.

مطابق بعضی دیگر از آیات قرآن، دوازده راه در دریا پیدا شد که مانند راههائی بود که در میان کوه های بزرگ پیدا شده باشد و هر دسته ای از بنی اسرائیل از یکی از راهها عبور کرد و به آن طرف دریا رسیدند وَ أَزْلَفْنا ثَمَّ الْآخَرِین(1) و وقتی فرعونیان به لب دریا رسیدند آنها هم به میل خودشان وارد این راه های ایجاد شده در وسط دریا شدند (وَ أَنْجَیْنا مُوسی وَ مَنْ مَعَهُ أَجْمَعِینَ * ثُمَّ أَغْرَقْنَا الْآخَرِینَ)2 موسی و کسانی را که با او بودند نجات دادیم و پس از نجات این ها، دیگران را که همان فرعون و فرعونیان بودند غرق نمودیم إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً وَ ما کانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ3 می فرماید: حتماً در این ماجرا و داستان، آیات و نشانه هائی از قدرت خداوند است و خداوند همیشه یار و یاور مومنین است و این هم یک نمونه است که اگر خداوند وعده داد که شما دنبال فلان کار بروید و من نجاتتان خواهم داد و عده های خدا عملی خواهد شد و به این گونه وعده هائی الهی، باید اعتماد و باور داشت همانطور که حضرت موسی با ایمان و توکل بر خداوند مسئولیت خطیر مبارزه با فرعون را عملی ساخت و پیروز شد. این بود تفسیری از آیات مربوط به قیام حضرت موسی علیه السلام انشاءالله نکات آموزنده ی اخلاقی، تربیتی، و سیاسی اجتماعی آن برای همه ی ما درس عملی باشد.

والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته

ص:431

ص:432

6 - تفسیر القمی، قمی، ابوالحسن علی بن ابراهیم، تصحیح، تعلیق و تقدیم: سید طیب موسوی جزائری، جلد 2، بی جا: کتابفروشی علامه، بی تا.

7. تفسیر نمونه، جمعی از نویسندگان، زیر نظر: مکارم شیرازی، ناصر، جلد 20، 22، بیست و نهم، تهران: اسلامیه، 1385.

8. تفسیر نور الثقلین، عروسی حویزی، ابوعلی بن جمعه، تصحیح، تعلیق و اشراف: سید هاشم رسولی محلاتی، جلد 4، قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، بی تا.

9. الجامع لأحکام القرآن، انصاری قرطبی، محمد بن احمد، جلد 9، اول، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1408، ه -. ق.

10. السیرة الجلبیة، ج 3.

11. شرح و تفسیر دعای افتتاح، ایزدی، عباس، به اهتمام: خزائلی، محمد علی، اول، قم: آفتاب خوبان، 1383.

12. صحیفه کامله سجادیه، به انضمام 50 صفحه ملحقات، امام سجاد علیه السلام، ترجمه و شرح فارسی، شعرانی، میرزا ابوالحسن، تهران: اسلامیه، بی تا.

13. کلیات مفاتیح الجنان، قمی، عباس، دوم، قم: مؤسسه مطبوعاتی امین، 1376.

ص:434

14. کلیات، شیخ بهائی، بهاءالدین محمد عاملی، سوم، بی جا: کتابفروشی محمودی، 1372.

15. مثنوی معنوی، با هفت کتاب نفیس دیگر، مولوی، جلال الدین محمد بلخی رومی، تصحیح و مقابله: رمضانی، محمد، تهران: کلاله خاور، 1315.

16. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن، تصحیح، تحقیق و تعلیق: سید هاشم رسولی محلاتی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1379 ه -. ق.

17. مستدرک حاکم.

18. المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبائی، سید محمد حسین، جلد 12 و 15، دوم، تهران: اسلامیه، 1350 ه -. ق.

ص:435