ص :2

اهل بیت علیهم السلام در تفاسیر اهل سنت (نقش، جایگاه و میراث اهل بیت علیهم السلام در روایات تفسیری اهل سنت )

حسین خاکپور، احمد عابدی.

ص :3

ص :4

ج) حدیث ام سلمه 59

د) حدیث زید بن ارقم 62

برخی مؤیدات حصرآیه در خمسه طیبه 65

1. روایت سلام کردن پیامبر صلی الله علیه و آله به اهل بیت علیهم السلام 65

2. احتجاجات ائمه و دیگران به اختصاص آیه در شأن خمسه طیبه 69

عصمت و امامت در آیه تطهیر 72

1. دلالت آیه بر عصمت اهل بیت علیهم السلام 72

الف) دلالت ظاهر آیه 73

ب) روایاتی از منابع اهل سنت، مؤید بر عصمت ائمه اطهار 75

ج) پاسخ به یک شبهه 76

2. آیه تطهیر و امامت 79

نتایج کلی 82

بخش دوم: نقش أهل بیت علیهم السلام در تفسیر 87

اهل بیت 89

اختصاص فهم قرآن به اهل بیت علیهم السلام 91

جایگاه اهل بیت در تفسیر قرآن 101

1. از منظر قرآن 102

2. از منظر پیامبر 103

3. از منظرامت اسلامی 106

الف) علی علیه السلام 106

ب) امام علی از نگاه صحابه و تابعین و اندیشمندان 110

ج) دانش قرآنی امام علی علیه السلام از نگاه مفسران 119

4. امام حسن و امام حسین علیهماالسلام 122

5. سایر اهل بیت 125

بخش سوم: امامان أهل بیت علیهم السلام از دیدگاه محدثان علما و مفسران أهل سنت 135

علی علیه السلام از دیدگاه صحابه و تابعین 138

الف) صحابه و تابعین 142

امام علی از دیدگاه عمر، اعترافات 148

ب) امام علی از دیدگاه محدثان و علمای اهل سنت 168

ص:6

امام حسن مجتبی علیه السلام در کلام اهل سنت 174

امام حسین علیه السلام در کلام صحابه و تابعین 184

برخی اخبار مربوط به عاشورا 195

امام زین العابدین علیه السلام در کلام بزرگان اهل سنت 197

امام محمد باقر علیه السلام در کلام بزرگان اهل سنت 211

امام محمد بن جعفر الصادق علیهماالسلام در کلام بزرگان اهل سنت 224

امام موسی الکاظم علیه السلام از دیدگاه علمای اهل سنت 235

امام رضا علیه السلام از دیدگاه علمای رجال و بزرگان اهل سنت 247

امام جواد علیه السلام از دیدگاه بزرگان اهل سنت 260

امام محمد بن علی الهادی علیهماالسلام از دیدگاه بزرگان اهل سنت 268

امام حسن عسکری علیه السلام در کلام بزرگان اهل سنت 277

امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف 284

فصل دوّم:

فضایل و کرامات أهل بیت علیهم السلام

بخش اول: آیات ناظر به فضایل أهل بیت علیهم السلام 299

1. اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ 301

2. پذیرفته شدن توبه حضرت آدم به واسطه اهل بیت 305

3. آیه حطه 305

4. آیه امامت حضرت ابراهیم علیه السلام 306

5. آیه اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاةِ 308

6. آیه لیله المبیت 308

7. آیه ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ 310

8. آیه فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ 311

9. آیه انفاق 312

10. آیه إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَی آدَمَ 313

11. آیه:... یا مَرْیمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاکِ وَطَهَّرَکِ 314

12. آیه مباهله 316

ص:7

13. آیه اکمال 321

14. آیه فَسَوْفَ یأْتِی اللَّهُ 322

15. آیه ولایت 323

16. آیه تبلیغ 329

17. آیه صراط مستقیم 331

18. آیه یعْرِفُونَ کُلا بِسِیمَاهُمْ 331

19. آیه وَإِذْ یمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا 333

20. خواندن سوره برائت 333

21. آیه سقایة الحاج 334

22. آیه رَضُوا بِأَنْ یکُونُوا مَعَ الْخَوَالِفِ... 336

23. آیه وَالسَّابِقُونَ الأوَّلُونَ 346

24. آیه وَیتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ 346

25. آیه هادی 348

26. آیه وَحُسْنُ مَآبٍ 349

27. آیه مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ 350

28. آیه سَبْعَةُ أَبْوَابٍ 352

29. آیه جَاءَ الْحَقُّ 353

30. آیه وَآتِ ذَا الْقُرْبَی 353

حدیث «نحن معاشر الانبیاء لانورث» در ترازوی نقد 356

فدک و امامان اهل بیت علیهم السلام 363

31. آیه سَیجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا 367

32. آیه وَأْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَیهَا 370

33. آیه أَهْلَ الذِّکْرِ 371

34. آیه سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنَی 373

35. آیه ثَانِی عِطْفِهِ لِیضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ 373

36. آیه هَذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُوا 375

37. آیه وَإِنَّ اللَّهَ لَهَادِ الَّذِینَ آمَنُوا إِلَی صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ 376

38. آیه انذار خویشاوندان 376

39. آیه مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ 378

40. آیه مَا کَانَ لَهُمُ الْخِیرَةُ 379

41. آیه بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَی 380

ص:8

42. آیه أَفَمَنْ کَانَ مُؤْمِنًا 381

43. آیه وَکَفَی اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتَالَ 383

44. آیه تطهیر 386

اثبات عصمت اهل بیت در تعدادی از آیات 391

45. کیفیت صلوات بر محمد و آل محمد 392

46. آیه امام مبین 396

47. آیه وَالَّذِی جَاءَ بِالصِّدْقِ 397

48. آیه سؤال از ولایت علی علیه السلام 397

عبور از پل صراط فقط به اذن علی علیه السلام 399

49. آیه إِلْ یاسِینَ 399

50. آیه مودة 400

شأن نزول آیه مودت 403

مصداق قربی 404

51. آیه فَکَذَّبُوهُ فَعَقَرُوهَا 408

52. آیه وَمَنْ یقْتَرِفْ حَسَنَةً 409

53. آیه فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ 410

54. آیه وَإِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ 411

55. آیه وَاسْأَلْ مَنْ أَرْسَلْنَا 412

56. آیه فَمَا بَکَتْ عَلَیهِمُ السَّمَاءُ وَالأرْضُ 412

امام حسن و حسین علیهماالسلام در تفاسیر 413

57. آیه أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُوا السَّیئَاتِ 415

58. آیه سِیمَاهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ 416

59. آیه یا أَیهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَأُنْثَی 416

60. آیه معراج 418

61. آیه مَرَجَ الْبَحْرَینِ 422

62. آیه وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ 424

درنگی در وثاقت «الحسین بن حسن الاشقر» 426

63. آیه نجوی 426

64. آیهلا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَعَدُوَّکُمْ 430

65. آیه صَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ 432

66. آیه أُذُنٌ وَاعِیةٌ 433

ص:9

67. آیه سَأَلَ سَائِلٌ 434

68. نزول سوره دهر (هل اتی) در وصف اهل بیت علیهم السلام 436

69. آیه النَّبَإِ الْعَظِیمِ 441

70. آیه إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا کَانُوا مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا یضْحَکُونَ 442

71. آیه هَلْ أَتَاکَ حَدِیثُ الْغَاشِیةِ 442

72. آیه وَلَسَوْفَ یعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضَی 445

73. آیه خَیرُ الْبَرِیةِ 445

74. آیه سؤال از نعیم 447

75. سوره کوثر 448

76. سوره نصر 449

بخش دوم: گوشه ای از کرامات أهل بیت علیهم السلام در تفاسیر و منابع دیگر أهل سنت 453

اعترافات بزرگان اهل سنت درباره کرامات اولیا 455

کرامات حضرت علی علیه السلام در منابع اهل سنت 457

کرامات حضرت فاطمه الزهرا سلام الله علیها در منابع اهل سنت 472

کرامات امام حسن مجتبی علیه السلام در منابع اهل سنت 474

کرامات امام حسین علیه السلام در منابع اهل سنت 476

کرامات امام زین العابدین علیه السلام در منابع اهل سنت 487

کرامات امام باقر علیه السلام در منابع اهل سنت 493

کرامات امام صادق علیه السلام در منابع اهل سنت 496

کرامات امام موسی بن جعفر الکاظم علیهماالسلام در منابع اهل سنت 504

کرامات امام رضا علیه السلام در کلام بزرگان اهل سنت 512

کرامات امام جواد علیه السلام در کلام علمای اهل سنت 517

کرامات امام هادی علیه السلام در منابع اهل سنت 520

کرامات امام حسن عسکری علیه السلام در کلام بزرگان اهل سنت 524

ص:10

اما آنچه در اینجا مهم است مرجعیت علمی اهل بیت علیهم السلام در تفسیر قرآن نزد علمای اهل سنت است. کتابی که اکنون پیش روی شماست، تلاش دارد نقش بی بدیل اهل بیت علیهم السلام را در تفسیر قرآن از منظر مفسران و علمای اهل سنت نشان دهد، تا معلوم شود که دین خدا و کتاب آسمانی و احکام شریعت الهی را باید از آن مفسران واقعی کتاب خدا فرا گرفت و مراجعات و ارجاعات گوناگون بزرگان اهل سنت شاهد این باور قلبی آنان است و حتی اگر کسی به زبان به آن اعتراف نداشته باشد، عمل و سیره آنان در تفسیر گویای این حیقیقت است که قرآن بدون تفسیر اهل بیت علیهم السلام قابل فهم نیست.

امید است این اثر گامی هر چند کوتاه در خدمت به آستان قرآن کریم و اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام و تبیین عدم انفکاک این دو ثقل و میراث رسول خاتم صلی الله علیه و آله باشد.

مدیریت پژوهشی آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها وظیفه خود می داند از مؤلفان این اثر وزین و ارزنده صمیمانه تشکر و قدردانی نماید.

وآخر دعوینا ان الحمدلله رب العالمین

اول رمضان المبارک 1433

مدیریت پژوهشی آستان مقدس

ص:12

اهل زمین اند؛ زمین به اذن آنها از باریدن باز می ایستد و به اذن آنان خیرات خود را به سوی زمینیان سرازیر می سازد.

راقم این سطور، با بضاعتی اندک، به تحقیق و پژوهش پیرامون یکی از مسائل بنیادین و راهگشا؛ یعنی نقش، جایگاه و میراث تفسیری اهل بیت در روایات اهل سنت پرداخته است. چه آنکه به اعتقاد ما تنها راه نجات مسلمین از طوفان های جدایی و حیرت، بازگشت به قرآن و عترت است و هیچ راهی جز این وجود ندارد؛ چرا که صادق مصدق قطب عالم هستی، محمد مصطفی صلی الله علیه و آله و سلم مکرر فرمودند: «انی تارک فیکم الثقلین، کتاب الله و عترتی...»(1).

با سپری شدن عصر طلایی حضور پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله وسلم، اولین رخداد غم باری که در تاریخ بروز کرد، حذف رسمی اهل بیت علیهم السلام از جایگاه الهی خود در صحنه علمی و اجتماعی جامعه اسلامی بود. این رویداد غم انگیز که شاید در بدو امر برای طراحان آن، چندان هم بزرگ و مهم به نظر نمی آمد، در واقع مصیبت سهمگینی بود که نه تنها بخش عظیمی از امت اسلامی را از چشمه سار معارف الهی اهل بیت علیهم السلام - یگانه آگاهان به معارف الهی و قرآن - محروم ساخت، بلکه قرآن، ثقل اکبر و رکن اصلی هدایت مسلمانان را نیز از روح و جان و فروغ روشنی بخش خود جدا، و در بند ظواهر، قرائت، لغت و... رها ساخت.

تفکر مبتنی بر حذف اهل بیت علیهم السلام - که از همان ابتدا اندیشه غالب به حساب می آمد - در تفسیر و فهم مفاهیم قرآن، صحابه را مرجع اصلی خود قرار داد. این مرجعیت جعلی به علت فقدان ملاک و میزان معین، به مرور زمان، سبب بروز و ظهور اختلافات گسترده در روایات تفسیری گردید، همچنانکه شهرستانی تحریف معنوی قرآن و به وجود آمدن اختلافات بسیار در تفسیر آن را، نتیجه بی توجهی به دیدگاه ها و تأویلات عترت پیامبر می داند. اگر مفسرین، تأویل و معانی آیات را از صادقین، راسخان در علم و وارثین انبیا؛ یعنی اهل بیت دریافت می نمودند، کلامشان یکسان بود و مقاصدشان مختلف نمی شد.

این مسئله در عصر تابعین، برای فرصت طلبان زمینه ای فراهم ساخت تا با مغتنم دانستن این غفلت، بسیاری از اندیشه های نادرست خود را در قالب اسرائیلیات به عرصه تفسیر وارد سازند.

ص:14

اختلافات تفسیری و ورود اسرائیلیات به عرصه تفسیر، بعدها مشکلات بسیاری را برای جامعه مسلمین به وجود آورد، از جمله اینکه حذف اهل بیت علیهم السلام علاوه بر آنکه به لحاظ علمی، مسلمانان را از فیض معلمان و مفسران راستین قرآن محروم ساخت، نظام سلطنتی، جای نظام ولایی مبتنی بر امامت را غصب کرد و به تبع آن بسیاری از احکام و هدایت های اجتماعی و سیاسی قرآن از صحنه جامعه حذف گردید.

این روند مصیبت بار، قرن های متمادی، سایه شوم خود را بر سرتاسر جهان اسلام گسترانیده بود. طراحان این نقشه با حذف ظاهری اهل بیت علیهم السلام اقدام به مرجع تراشی نمودند و سپس ندای ساختگی «اصحابی کالنجوم» سر داده، به جعل و تحریف احادیث پرداختند. گاهی نیز با جعل فضیلت برای دیگران کوشیدند تا مقام شامخ اهل بیت علیهم السلام و فضایل بی شمار آن بزرگواران را کم رنگ جلوه دهند.

اما وارثان حقیقی قرآن هر فرصتی را مغتنم دانسته، با تربیت شاگردان سعی در ترویج احکام ناب اسلام واقعی نمودند. بدین ترتیب در گذر زمان، عده ای از مفسران و بزرگان اهل سنت متوجه حرکت مخالفان قرآن و عترت شدند و سعی نمودند در آثار خود از روایات معصومین علیهم السلام هم استفاده نمایند. برخی هم در بازشناسایی آن بزرگواران به جامعه اسلامی تلاش کردند.

از این رهگذر، تأمل در مسئله مورد نظر و بازگشت به قرآن و عترت جایگاه ویژه ای دارد. تعیین میزان تأثیرپذیری مفسران اهل سنت از اندیشه امامان معصوم علیهم السلام، میزان نقل روایات تفسیری از آنها، نقل کرامات و امور خارق العاده اهل بیت علیهم السلام، بیان فضایل بی شمار اهل بیت علیهم السلام، ترجیح روایات اهل بیت بر دیگر اقوال، به خصوص در بحث عصمت انبیا و ده ها مورد دیگر، ضرورت پرداختن به این موضوع را دوچندان می کند.

اهل بیت علیهم السلام در تفسیر از همه نکات کلی و قواعد تفسیر استفاده کرده اند. با دقت در اقوال آن بزرگواران به خوبی معلوم می شود که آنان چگونه از روش قرآن به قرآن، قرآن به سنت و لغت و ادب بهره برده اند. و البته این تفسیرها غیر از تأویل است.

مهم ترین نکاتی که می تواند متمایز کننده روش کلی اهل بیت علیهم السلام در تفسیر باشد عبارتند از: ویژگی اتصال به وحی، احاطه علمی و مقام عصمت آنان که روی هم رفته می تواند برجستگی گفته ها و تفسیرهای ایشان را بر دیگران نشان دهد.

ص:15

دردمندانه باید گفت که آنچه در نخستین سده های تاریخی اسلام بر منابع روایی گذشت سبب شد تا آن مقدار از میراث گران بهایی که با دشواری های فراوان بر جای مانده بود، به آسانی ثبت و ضبط نشود.

در علل ناکافی بودن روایات تفسیری، به اجمال می توان گفت مطالعه شرایط سیاسی و اجتماعی حاکم بر عصر اهل بیت علیهم السلام تا اندازه زیادی پرده از این راز می گشاید. بدین معنا که حساسیت حاکمان زمان نسبت به خاندان عصمت و طهارت و تلاش برای ناشناخته ماندن ایشان در میان افراد جامعه از یک سو و تعصب های قومی و رکود فرهنگی جامعه از سویی دیگر، سبب شد تا زبان گویای معارف وحی، آنگونه که باید بروز و ظهور پیدا نکند.

با این همه با تلاش طاقت فرسای عالمان و حافظان، برخی از این میراث گران بها به دست ما رسیده است. اما متأسفانه این میراث ارزشمند گاه با احادیث نا استوار، اسرائیلیات، احادیث ساختگی یا بی سند، در هم آمیخته و نتوانسته نقش و جایگاه مورد انتظار خود را بیابد.

با این حال نمی توان به این بهانه، همه روایات تفسیری را که در لابه لای آن احادیث درست و استوار نیز دیده می شود کنار گذاشت. از این رو بر دوستداران عترت است که به ارائه ملاک ها و ضوابطی متقن و پالایش روشمند این منابع همت گمارند و سره را از ناسره جدا سازند و از این رهگذر به چشمه های زلال و جوشان تفسیری معصومین علیهم السلام راه یابند.

از طرفی باید غالب تفاسیر و دیگر کتب اهل سنت را مورد بررسی قرار داده، جایگاه و میراث اهل بیت علیهم السلام را استخراج نماییم. امید است مقبول درگاه حق تعالی و ائمه اطهار علیهم السلام واقع شود.

والسلام علی من اتبع الهدی

حسین خاکپور

ص:16

ص:18

ص:20

آیه تطهیر از مهم ترین ادله قرآنی در خصوص فضیلت و برتری اهل بیت عصمت و طهارت است. مفسران در طول تاریخ، در مورد این آیه بسیار سخن گفته اند و برخی از دانشوران هم به طور مجزا در خصوص آن، کتاب تألیف نموده اند که از آن نمونه می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

1. مجمع الانوار یا آیه تطهیر و حدیث کساء، نوشته سید حسین موسوی کرمانی؛

2. آیة التطهیر فی احادیث الفریقین، نوشته آیت الله سید علی موحد ابطحی؛

3. اهل البیت یا چهره های درخشان در آیه تطهیر، نوشته آیت الله شهاب الدین اشراقی و آیت الله محمد فاضل لنکرانی؛

4. اهل البیت فی آیه التطهیر، نوشته علامه سید جعفر مرتضی عاملی؛

5. آیه تطهیر در کتب دو مکتب، نوشته علامه سید مرتضی عسکری.

آیه شریفه: إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً1 از آیات محکم کلام الله مجید است که علاوه بر روایات فراوان شیعه، به گواهی احادیث بی شمار منقول از طریق اهل سنت نیز در شأن پنج تن آل عبا نازل شده است. این آیت روشن الهی که به «آیه تطهیر» نامبردار شده، تجلی گر حقیقت انسان های والایی است که با گذر از عوامل مادی و خاکی، به عالی ترین مرزهای عصمت و طهارت دست یافته، گوهر انسانیت را تنها به بهای رضوان الهی و خشنودی خداوند معامله کردند. به گونه ای که اگر فضیلت و تقوای همه انسان ها یک جا جمع شود، قطره ای بیش در برابر دریای بی کران فضائل آنها نخواهد بود. اینان همان مفسران حقیقی کلام الهی اند که در بیان منزلت رفیع و جایگاه بس بلندشان فرمود: إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ * فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ * لا یَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ 2 .

ص:21

در این نوشته تلاش می کنیم دیدگاه اهل سنت را مورد ارزیابی قرار داده، از رهگذر آن مصادیق واقعی آیه؛ یعنی اهل بیت علیهم السلام را معرفی نماییم.

به طور کلی، آنچه از دیدگاه واژه شناسان قرآن و زبان عربی به دست می آید، این است که واژه اراده در مورد انسان ها به معنای طلب کردن، اختیار و قصد نمودن و درباره خداوند متعال به معنای اراده، حکم و دستور به کار می رود.

اراده الهی را می توان به سه نوع تقسیم کرد:

الف) اراده تکوینی که به فعل خود مرید؛ یعنی به تکوین، تحقیق و ایجاد آن تعلق می گیرد.

ب) اراده تشریعی که به فعل دیگری تعلق می گیرد؛ بدین اعتبار که وی آن را به اختیار خود انجام می دهد.(1)

ج) اراده لطیفه که بر دو رکن اساسی مبتنی است که یک رکن آن به بنده و رکن دیگر آن به خداوند مربوط می شود. این نوع اراده را می توان با این آیه قرآنی بهتر تبیین نمود.

خداوند در قرآن کریم می فرماید:

وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ 2

«و آنها که در راه ما] با خلوص نیت [جهاد] و تلاش [کنند، قطعاً به راه های خود هدایتشان خواهیم کرد».

بدون شک اگر جهاد و تلاش آنها نبود، خداوند هم آن ها را به راه های خود هدایت نمی کرد. بنابراین، منظور از اراده الهی در آیه تطهیر، اراده لطیفه است که از طرفی لیاقت و تلاش اهل بیت علیهم السلام و از طرف دیگر عنایات خاص الهی این تطهیر را محقق می سازد.

به بیان دیگر، منظور از اراده الهی در آیه تطهیر، نه اراده تشریعی صرف و نه اراده تکوینی صرف است. چون هر دو نوع اراده مذکور اشکالاتی را در خصوص آیه تطهیر ایجاد می کند که در جای خود قابل تأمل است. به نظر ما منظور از اراده الهی در آیه تطهیر، اراده «لطیفه» است و این نوع اراده، مبتنی بر دو رکن اساسی است:

الف) شایستگی افراد در رعایت تقوای الهی، کسب هدایت الهی و تلاش مخلصانه در راه خداوند متعال؛

ص:23

ب) فیوضات و الطاف و کمک های خداوند و هدایت هر چه بیشتر آنان.

در قرآن کریم می خوانیم:

وَ الَّذِینَ اهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدیً وَ آتاهُمْ تَقْواهُمْ 1

«و کسانی که هدایت یافته اند، [خداوند] بر هدایت آنها می افزاید و به آنان روح تقوا می بخشد».

در جای دیگر نیز می فرماید:

وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ 2

«و آنها که در راه ما] با خلوص نیت [جهاد و تلاش کنند، قطعاً به راه های خود، هدایتشان خواهیم کرد و خداوند با نیکوکاران است».

آنچه در این آیات شریفه ملاحظه می شود، از یک طرف بیانگر شایستگی افراد و تلاش مخلصانه آنان و از سوی دیگر بهره مندی از عنایات و فیوضات الهی است که به جهت همان شایستگی و تلاش مخلصانه شامل آنها می شود و مراد از اراده الهی در آیه تطهیر نیز همین گونه است. با این وصف، شایستگی و لیاقت اهل بیت مورد خطاب در آیه و البته عنایات هر چه بیشتر الهی، تطهیر آنها از همه گناهان و پلیدیها و بدیها را مهیا نموده است. با این حساب، دیگر شبهه یا سؤال اساسی در خصوص اراده الهی و نوع آن در آیه تطهیر باقی نمی ماند.

در پاسخ به اینکه چرا خداوند چنین شایستگی و مقامی را نه به دیگران، بلکه تنها به اهل بیت عنایت نموده و آیا در این مورد جبری وجود ندارد، باید بگوییم که اصل آفرینش انسان (مرد یا زن بودن او و...) نیز حاکی از نوعی جبر است و به همین سبب نمی توانیم در خصوص مقام برتر اهل بیت علیهم السلام اشکال تراشی نموده، سخنان سست و بی پایه را به زبان برانیم.

ص:24

3. رجس

احمد بن محمد الفیومی می گوید:

«الرجس: القذر، و قال النقاش: الرجس: النجس؛(1) رجس به معنای پلیدی است، و نقاش می گوید: رجس به معنای نجس است».

همچنین راغب اصفهانی در مفردات خود می نویسد:

«رجس، چیز پلید است، و آن بر چهار گونه است: رجس طبعی، رجس عقلی، رجس شرعی و رجسی که جامع همه اینهاست، مانند میته».(2)

در آیات نورانی قرآن کریم نیز واژه رجس در معانی متفاوت به کار رفته است که در اینجا به برخی اشاره می کنیم:

الف) رجس در معنای شراب، قمار، بت ها و ازلام (نوعی بخت آزمایی)، (سوره مائده، آیه 90)؛

ب) رجس در معنای نفاق، (توبه، آیه 95)؛

ج) رجس در معنای کفر و بی ایمانی، (انعام، آیه 125؛ اعراف، آیه 71)؛

د) رجس در معنای مردار، خون بیرون ریخته و گوشت خوک. (انعام، آیه 145).

ابوحیان اندلسی پس از نقل نظر ابن جوزی،(3) در تفسیر خود می افزاید:

«الرجس یقع علی الاثم و علی العذاب و علی النجاسه و علی النقائص، فاذهب الله جمیع ذلک عن اهل البیت؛(4) رجس، بر گناه، عذاب، نجاست و نقص اطلاق می شود، پس خداوند تمام اینها را از اهل بیت دور نموده است».

طبری، رجس را سوء و فحشا دانسته، به نقل از ابن زید می نویسد:

«مراد از رجس در این آیه، شیطان و در باقی موارد شرک است».(5)

ص:25

آلوسی پس از نقل مطالب ابن جوزی و ابوحیان می نویسد:

«و لا یخفی علیک ما فی بعض هذه الاقوال من الضعف؛(1) مخفی نیست که برخی از این اقوال ضعیف هستند».

برخی نیز بدون اشاره به مصادیق معین، بر این باورند که: «استعار للذنوب الرجس و للتقوی الطهر».(2)

همان طور که ملاحظه شد, بسیاری از این اظهار نظرها - همچنانکه آلوسی می گوید - با تکیه بر دلایل عقلی و نقلی مقتضی ارائه نشده است.

به نظر نگارنده, سخن حق، کلام مرحوم علامه است که می فرمایند:

رجس به کسره «راء» به معنای قذارت است و قذارت عبارت از وضعیت و حالتی در شیء است که باعث تنفر و انزجار از آن می شود. این پلیدی و قذارت یا به حسب ظاهری است؛ مانند پلیدی خوک، چنانکه خداوند می فرماید أَوْ لَحْمَ خِنزِیرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ 3 و یا به حسب باطن شیء است؛ یعنی همان پلیدی معنوی؛

مانند شرک و کفر و اثر عمل زشت, همان گونه که قرآن می فرماید:

وَ أَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلَی رِجْسِهِمْ وَ ماتُوا وَ هُمْ کافِرُونَ . (3) در این دیدگاه، رجس، عبارت از یک نوع ادراک نفسانی یا اثر شعوری ناشی از تعلق و وابستگی قلب به اعتقاد باطل یا عمل زشت و ناستوده است.(4)

دیگران نیز با تعمیم و توسعه در معنای رجس، آن را شامل تمامی انواع پلیدی ها دانسته, بر این عقیده اند که همه اقسام ناپاکی ها نظیر شرک، کفر, ضلالت، جهالت، اخلاق زشت و همه معاصی, اعم از کبائر یا صغائر از موارد رجس به شمار می آید و اذهاب تمامی اینها عصمت است و آن به اهل بیت اختصاص پیدا کرده است.(5)

ص:26

با توجه به آیات مذکور می توان نتیجه گرفت که واژه «رجس» از دیدگاه قرآن کریم در دو مورد مادی (مانند خوک، شراب) و غیر مادی (مانند کفر، نفاق) به کار رفته است.

بدون شک، با توجه به اطلاق آیه شریف تطهیر، و نیز «الف و لام» همراه کلمه رجس، این واژه انواع پلیدی های مادی و معنوی و عیوب ظاهری و باطنی و حتی نواقص و کمبودهای آشکار و پنهان را در بر می گیرد.

4. اهل بیت

گرچه ترکیب اضافی فوق به معنای خانواده و خاندان است، اما هرگاه به طور مطلق و بدون هیچ قیدی به کار رود، به دلیل آیه تطهیر، به خاندان پیامبر اختصاص می یابد. بنابراین توجیه تکلف آمیز مؤلف محقق کتاب «التحقیق فی کلمات القرآن» در نفی سخن مذکور و اثبات عدم اختصاص واژه اهل بیت - آنگاه که مطلق به کار رود - به خاندان پیامبر، بر تحقیق عمیقی استوار نبوده، چندان قابل اعتماد نخواهد بود. به ویژه این که پیامبر پس از نزول آیه تطهیر، ماه ها پیش از نماز صبح به در خانه حضرت فاطمه می آمد و با صدای بلند می فرمود:

«السلام علیکم اهل البیت و رحمة الله و برکاته»(1)

به علاوه، در حدیث قریب به تواتر «ثقلین»، پیامبر با صراحت، اهل بیت را در کنار قرآن قرار داد و چنین فرمود:

«انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی اهل بیتی...».(2)

آری پس از چنین تأکیدهای فراوان بود که اصطلاح مذکور به تدریج به عنوان نامی خاص، بلکه صفتی ممتاز برای جماعتی مخصوص؛ یعنی پنج تن آل عبا گردید.

یاد آور می شود که اصطلاح اهل بیت سه بار در قرآن به کار رفته است:

1. در سوره هود آیه هفتاد و سوم: رَحْمَتُ اللّهِ وَ بَرَکاتُهُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ که مقصود از آن حضرت ابراهیم و همسر اوست؛

ص:27

2. در سوره قصص آیه دوازدهم: فَقالَتْ هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی أَهْلِ بَیْتٍ یَکْفُلُونَهُ لَکُمْ که مراد از آن، پدر و مادر حضرت موسی است؛

3. در سوره احزاب، که به آیه تطهیر - آیه مورد بحث - معروف گشته است.

نکته قابل توجه در کاربرد سه گانه فوق، آن است که تنها در سومین مورد، واژه اهل بیت معنای اصطلاحی خاصی به خود گرفته و مصادیق مشخصی یافته است.

5. تطهیر

ابو عبدالرحمن خلیل بن احمد الفراهیدی می نویسد:

«تطهّر به معنای پاکی و تنزه و خویشتن داری از گناه و معصیت است».

راغب اصفهانی در مفردات خود چنین می نویسد:

«طهارت دو گونه است: طهارت و پاکی جسم، و طهارت و پاکی نفس که عامه آیات قرآن کریم بر این دو معنا حمل می شود».(1)

6. تطهیراً

کلمه «تطهیراً» که در پایان آیه تطهیر به صورت مصدر ذکر شده، طبق قواعد زبان عربی بیان کننده نوعی تأکید است و به تطهیر اهل بیت علیهم السلام اختصاص دارد. بنابراین، منظور از یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً در آیه مورد بحث، تطهیر جسمی و روحی کامل اهل بیت علیهم السلام مورد خطاب است.

1. دخول زنان در مراد از کلمه «اهل البیت» یا به طور مستقل یا با اصحاب کساء یا با سایر بنی هاشم یا با افرادی که دایره شمول گسترده تر یا تنگ تری دارد.

2. دخول خویشاوندان پیامبر صلی الله علیه و آله؛ یعنی بنی هاشم، غیر از اصحاب کساء؛ یعنی کسانی که صدقه بر آنان حرام است و با پیامبر صلی الله علیه و آله خویشاوندی نسبی دارند. بعضی نیز زنان پیامبر صلی الله علیه و آله را بر این مراد می افزایند و بعضی هم در نفی آنان اصرار دارند.

3. اختصاص اهل البیت به اصحاب کساء. گروهی با استناد به روایات چندی که در این باره تصریح دارد، سایرامامان دوازده گانه را هم بدان می افزایند.

لازم به توضیح است قولی که زنان پیامبر را داخل اهل البیت می داند به عکرمه، غلام ابن عباس،(1) و عروة بن زبیر، مقاتل بن سلیمان، و ابن عباس به (روایت عکرمه) و سعید بن جبیر(2) نسبت داده شده است.

در بین مفسران اهل سنت، بیشترین روایات این باب را محمد بن جریر طبری در تفسیر خود و حافظ جلال الدین سیوطی در «الدر المنثور» گرد آورده اند. اما نکته قابل توجه این است که طبری از حدود پانزده روایتی که در شأن نزول آیه تطهیر ذکر کرده، تنها یک روایت و آن را هم از عکرمه در اثبات ادعای اهل سنت آورده است. سیوطی نیز از میان نزدیک به 25 روایت، تنها پنج حدیث را در تأیید نظریه عامه نقل کرده است.(1)

ابوبکر احمد بن موسی ابن مردویه (م 410 ه -) می گوید:

«به بیش از صد طریق روایت رسیده است که آیه (تطهیر) درباره محمد، علی، فاطمه، حسن، حسین علیهم السلام (نازل شده) است».(2)

محدث مشهور، مولی محسن فیض کاشانی (1007-1091 ه -) می گوید:

«روایات مربوط به نزول آیه (تطهیر) درباره پنج تن آل عبا، از طریق (مذهب اهل بیت) و اهل سنت بیش از آن است که شمرده شود».(3)

سید هاشم بن سلیمان البحرانی (م 1107 ه -) در کتاب «غایة المرام و حجة الخصام» در اختصاص آیه تطهیر به پنج تن آل عبا علیهم السلام حدود هشتاد حدیث و روایات نقل می کند که 41 حدیث آن از طریق برادران اهل سنت و 34 حدیث آن از طریق مذهب اهل بیت علیهم السلام می باشد.(4)

اکنون جای این پرسش باقی است که علی رغم کثرت و فزونی روایاتی که شأن نزول آیه تطهیر را خاص پنج تن آل عبا می داند و از نظر حجیت و اعتبار اگر از روایات مخالفش محکم تر و قوی تر نباشد، لااقل در حدّ و اندازه آن است و اگر در کتاب های اهل سنت بیش از کتب شیعه نقل نشده باشد، مطمئناً کمتر از آن نخواهد بود، آیا باز هم باید چشم و گوش بسته از منقولات جعلی تابعین معلوم الحالی همانند عکرمه یا دیگران پیروی کرده، زنان پیامبر را هم در شمول آیه جای داد؟!

ص:30

از آنجایی که در این زمینه مقالات و کتاب های بسیاری نوشته شده فقط به نقد دیدگاه های مخالف در میان اهل سنت - که اندک اند - می پردازیم.

جناب حاکم نیشابوری در ذیل این حدیث شریف چنین می گوید:

«هذا حدیث صحیح علی شرط البخاری و لم یخرجاه؛ (1) این حدیث با شرط بخاری [برای صحت حدیث] موافق و صحیح است؛ ولی وی آن را نیاورده است».

گفتنی است که در کتب ذیل که همگی از منابع معروف اهل سنت به شمار می آیند، تقریباً همین مضمون یاد شده در خصوص نزول آیه تطهیر و اختصاص آن به پنج تن آل عبا علیهم السلام موجود است:

1. جامع البیان عن تأویل آی القرآن، طبری (م 310 ه -)، ج 12، جزء 22، صص 6-8.

2. تفسیر تفسیر القرآن العظیم، ابن ابی حاتم (م 327 ه -)، ج 9، ص 3132، حدیث 17677 و 17679.

3. تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر الدمشقی (م 774 ه -)، ج 3، ص 494.

4. اسباب النزول، الواحدی النیشابوری (م 468 ه -)، ص 295.

5. سنن الترمذی، محمد بن عیسی الترمذی (209-297 ه -)، ج 5، ص 663، ج 3787 و ج 5، ص 351، ج 3205.

6. الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، جلال الدین سیوطی (م 911 ه -)، ج 6، صص 603-604.

7. المستدرک علی الصحیحین، حاکم نیشابوری (م 405 ه -)، ج 3، ص 147، و ج 2، ص 416.

8. شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، حاکم حسکانی (م 471 ه -)، ج 2، ص 21، حدیث 655 و ص 22، حدیث 657.

9. مناقب علی بن ابی طالب علیه السلام، علی بن محمد بن مغازلی شافعی (م 483 ه -) ص 304، ح 348.

10. خصائص امیر المؤمنین علیه السلام، احمد بن شعیب النسائی (215-303 ه -)، صص 33-35، ح 11.

11. مناقب علی بن ابی طالب علیه السلام، احمد بن موسی ابن مردویه (م 410 ه -)، ص 303، ح 483.

ص:32

12. المناقب، الموفق بن احمدالمکی الخوارزمی (م 568 ه -)، ص 61، ح 30.

13. کتاب التفسیر (ترمذی)، ج 5، ص 663.

14. مسند احمد، ج 6، ص 92.

15. صحیح مسلم، ج 4، ص 1874، رقم 27.

16. کتاب المعجم الکبیر، الطبرانی، ج 3، صص 46-47 و 49، ج 23، ص 281، ج 23، صص 233-234 و 236 و 296.

17. مشکل الآثار، ج 1، ص 333.

و مصابیح السنه، ج 2، ص 277؛ جامع الاصول، ج 10، ص 100؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 167؛ کنز العمال، ج 13، ص 163؛ ترجمه الامام الحسین علیه السلام فی تاریخ دمشق - تحقیق المحمودی، صص 17-61، حدیث 83-111؛ تاریخ بغداد، ج 10، ص 278؛ ابن حبان فی الحدیث، 6976 عن صحیحه، ج 15، ص 432، تحت این عنوان «ذکر الخبر المصرح بان هولاء الاربع هم اهل بیت المصطفی»؛ تذکرة الخواص، ج 2، ص 122؛ ذهبی در تلخیص المستدرک، صححه علی شرط مسلم، ج 3، ص 147، الحاکم در تفسیر سوره احزاب (کتاب التفسیر عن المستدرک)، ج 2، ص 416 و صححه علی شرط مسلم، ابویعلی، مسند، ج 13، ص 470، ح 7486.

مؤلف محرر الوجیز می گوید:

وقالت فرقه: هی الجمهور (اهل البیت) علی و فاطمه و الحسن و الحسین، و فی هذا احادیث عن النبی صلی الله علیه و سلم، قال ابوسعید الخدری: قال رسول الله صلی الله علیه و سلم: «نزلت هذه الایه فی خمسه فی و فی علی و فاطمه و الحسن و الحسین» رضی الله عنهم، و من حجه الجمهور قوله (عنکم) و (یطهرکم) بالمیم، و لو کان النساء خاصه لکان عنکن.(1)

ابن عطیه، این قول را نظر جمهور اهل سنت می داند (اختصاص در خمسه طیبه) و سپس می افزاید از جمله استدلال جمهور، ضمائر خطاب در عَنْکُمُ و یُطَهِّرَکُمْ است و اگر زنان داخل بودند باید می گفت: «عنکن».

ص:33

محب طبری می گوید:

«این عمل از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم مکرر صادر شده است؛ یک دفعه در خانه ام سلمه و یک مرتبه در خانه فاطمه سلام الله علیها».(1)

عده زیادی از اهل سنت حدیث اختصاص اهل البیت به پنج تن آل عبا را صحیح دانسته اند، از آن جمله:

احمد بن حنبل، مسلم بن حجاج، ابن حیان، حاکم نیشابوری، ذهبی، ابن تیمیه «اما حدیث الکساء فهو صحیح» رواه احمد و الترمذی من حدیث ام سلمه و رواه مسلم فی صحیحه من حدیث عائشه.(2)

ب) عن صفیه بنت شیبه

قالت عائشه: «خرج النبیّ علیه السلام غداه و علیه مرط مرحل من شعر اسود، فجاء الحسن بن علی فادخله، ثم جاء الحسین فدخل معه، ثم جائت فاطمه فادخلها، ثم جاء علی فادخله، ثم قال: إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً ؛ صفیه، دختر شیبه، نقل می کند که عایشه گفت: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم هنگام بامداد با عبایی از پشم سیاه بیرون شد. حسن بن علی رسید، او را داخل عبا کرد. سپس حسین آمد و همراه او داخل (عبا) شد. سپس فاطمه آمد، او را داخل فرمود. پس از آن علی آمد و او را نیز داخل عبا کرد. سپس گفت: خدا فقط می خواهد پلیدی را از شما اهل بیت دور کند و شما را کاملاً پاک سازد».

بررسی و جمع بندی روایات

1. فراخوانی امام علی، حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین علیهم السلام و قرار دادن آنها در زیر کسا، نشان دهنده اختصاص آیه تطهیر به خمسه طیبه است.

2. در هیچ یک از روایات صحیح و متواتر نقل نشده که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم چنین رفتاری را با یکی از همسران و یا سایر خویشاوندان خود (غیر از خمسه طیبه) انجام داده و یا آیه تطهیر را به آنها ارتباط داده باشد.

3. قرائت آیه تطهیر یا دعا برای اهل کسا با استفاده از واژگان آیه تطهیر، به معنای اختصاص آیه به خمسه طیبه از سویی و تفسیر و تبیین اهل بیت مورد اشاره در آیه تطهیر توسط پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم از سوی دیگر است.

الف) حدیث واثله بن الاصقع

الحاکم النیشابوری، مستدرک (ج 2، ص 416، ط حیدرآباد)؛

ابوالمحاسن یوسف بن موسی الحنفی، المعتصر (ج 2، ص 267، ط حیدر آباد)؛

ثعلبی، الکشف و البیان، ذیل آیه؛

البیهقی، السنن الکبری (ج 2، ص 152، ط حیدرآباد)؛

محب الدین الطبری، ذخائر العقبی (ص 24، ط مکتبه القدسی بمصر)؛

اسماعیل بن کثیر الدمشقی در تفسیرش (المطبوع بهامش فتح البیان، ج 8، ص 72، ط بولاق مصر)؛

علامه قسطلانی، المواهب اللدنّیة (ج 7، ص 3 ط، مصر)؛

حافظ نورالدین علی بن ابی بکر، مجمع الزوائد (ج 9، ص 167، ط مکتبه القدسی بالقاهره)؛

علی بن عبدالعال الکرکی، نفحات اللاهوت (ص 52، ط الغری)؛

الذهبی سیر اعلام النبلاء (ج 3، ص 212، ط مصر) و ج 3، ص 258؛

السید احمد زینی دحلان، السیرة النبویة مطبوع بهامش سیرة الحلیة (ج 3، ص 329، ط مصر)؛

الحنفی القندوزی، ینابیع المودة (ص 229، ط استامبول)؛

الشیخ حسن العدوی الحمزاوی، مشارق الانوار (ص 113، ط مصر)؛

الشیخ احمد بن عبدالرحمن الساعاتی بدایع السنن (ج 2، ص 495، ط قاهره)؛

الشیخ عبدالله الحنفی الامر تسری ارجح المطالب (ص 325، ط لاهور)؛

علامه سید علوی بن طاهر الحداد، القول الفصل (ج 2، ص 203، ط جاوا)؛

سید محمد عبدالغفار الهاشمی، ائمه الهدی، (ص 145، ط القاهره).

ب) حدیث عمر بن ابی سلمه

ابوعیسی الترمذی، صحیحه (ج 13، ص 200، ط التازی مصر)؛

ابن جریر طبری، جامع البیان (ج 22، ص 8، ط الحلبی، مصر)؛

شیخ خضر بن عبدالرحمن الازدی، التبیان (ص 125، مخطوط)؛

علامه ملا علی القاری، الاربعین حدیثا، ص 61؛

الشیخ سعید بن محمد بن مسعود الشافعی، المنتقی فی سیرة، المصطفی، ص 188؛

المیرزا محمد خان البدخشی، مفتاح النجا، ص 14؛

ص:36

حنفی قندوزی، ینابیع (صص 107 و 299، ط استامبول)؛

سید علوی بن طاهر الحداد الحضرمی، القول الفصل (ج 2، ص 233، ط جاوا)؛

علامه الامر تسری، ارجح المطالب (ص 52، ط لاهور)؛

احمد بن سوده الادریسی، رفع اللبس و الشبهات (ص 65، ط مصر).

ج) حدیث عایشه

البیهقی، المحاسن و المساوی (ص 297، ط بیروت)؛

جمال الدین الزرندی الحنفی، نظم دررالسمطین (ص 123، ط مطبعه القضاء)؛

السید علوی بن طاهر القول الفصل (ج 2، ص 215، ط جاوا)؛

البیهقی، سنن، (ج 2، ص 149، ط حیدرآباد الدکن)؛

ابن جریر طبری، جامع البیان (ج 22، ص 6، ط الحلبی بمصر)؛

العلامه البغوی در تفسیر معالم التنزیل (ج 5، ص 213، ط قاهره)؛

العلامه محب الدین طبری، ذخائر العقبی (ص 24، ط مکتبه القدسی بمصر)؛

ابن کثیر الدمشقی، البدایه و النهایه، (ج 8، ص 34، ط السعاده بمصر)؛

الشیخ عبدالقادر بن احمد بدران الدمشقی، تهذیب تاریخ ابن عساکر؛

الشیخ علاء الدین البغدادی الشهیر بالخازن، تفسیر خازن (ج 5، ص 213، ط قاهره)؛

ابن تیمیه الحنبلی، منهاج السنه (ج 3، ص 4 و ج 4، ص 20، ط قاهره)؛

الشیخ خضر بن عبدالرحمن، التبیان (ص 125، مخطوط)؛

الشیخ سعید بن محمد بن مسعود الشافعی، المنتقی فی سیرة المصطفی، ص 188؛

الخطیب التبریزی العمری، مشکوة المصابیح (ص 568، ط الدهلی)؛

الذهبی، المنتقی من منهاج الاعتدال (صص 168 و 304، ط المغرب الاقصی بالقاهره)؛

القاضی المیر حسین المیبدی الیزدی، شرح دیوان امیرالمؤمنین، ص 185؛

ابن حجر الهیتمی، الصواعق المحرقه، (ص 227، ط عبداللطیف، مصر)؛

عبدالغنی بن اسماعیل النابلسی، ذخائر المواریث (ج 4، ص 277، ط القاهره)؛

الحنفی القندوزی، ینابیع الموده (صص 107 و 167 و 229، ط اسلامبول)؛

السید محمد صدیق حسنخان، فتح البیان (ج 7، ص 277، ط بولاق مصر) و در «حسن الاسوه» (ص 115، ط آلاستانه)؛

ابن ربیع الشیبانی، تیسیر الوصول (ص 160، ط نول کشور)؛

ص:37

ابن ذبیح یوسف النبهانی، الشرف الموبد (ص 9، ط مصر)، و جواهر البحار (ج 4، ص 82، ط قاهره)؛

علامه الحضرمی، القول الفصل (ج 2، ص 210، ط جاوا)؛

السید ابوبکر العلوی الحضرمی الشافعی، رشفه الصاوی (ص 15، ط القاهره)؛

علامه سید محمد یوسف التونسی، السیف الیمانی المسلول (ص 9، ط الترقی الشام)؛

شیخ عبیدالله الامر تسری، ارحج المطالب (ص 52، ط لاهور)؛

علامه السید احمد بن سوده الحسنی الادریسی، رفع اللبس والشبهات (ص 65، ط مصر)؛

علامه الشیخ منصور بن علی ناصف المصری، التاج الجامع للاصول (ج 3، ص 308، ط قاهره)؛

العلامه الملا علی بن سلطان الهروی الحنفی، جمع الوسائل فی شرح الشمائل (ج 1، ص 147، ط الادبیه، قاهره).

د) حدیث سعد

ابن جریر طبری، جامع البیان (ج 22، ص 8، ط مصطفی الحلبی)؛

علامه البیهقی، السنن الکبری (ج 7، ص 63، ط حیدرآباد الدکن ج 2، ص 150)؛

علوی بن طاهر الحداد، القول الفصل (ج 2، ص 218، ط جاوا و ج 2، ص 217)؛

شیخ عبید الله الحنفی الامر تسری، ارحج المطالب (ص 53، ط لاهور)؛

احمد بن حنبل، المسند (ج 1، ص 185، ط مصر و ج 6، ص 298، ط المیمنیه مصر)؛

مسلم بن حجاج، صحیح (ج 2، ص 119، ط محمد علی صبیح، مصر)؛

ترمذی، صحیح (ج 13، ص 171، ط العادی، مصر و ج 13، ص 248، ط التازی مصر)؛

عبدالعال الکرکی، نفحات اللاهوت، (ص 52، ط الغری صص 53 و 59)؛

نسائی، خصائص (ص 4، ط التقدم مصر، ص 16)؛

حاکم نیشابوری، المستدرک، (ج 3، ص 108، ط حیدر آباد)؛

علامه خوارزمی، المناقب (ص 64، ط تبریز)؛

ابن الاثیر، اسد الغابه (ج 4، ص 25، ط مصر)؛

سبط ابن جوزی، تذکره الخواص (ص 22، ط الغری)؛

ذهبی، تلخیص المستدرک (در حاشیه مستدرک، ج 3، ص 108، ط حیدرآباد)؛

محمد یوسف الزرندی، نظم دُررالسمطین، (ص 107، ط مطبعه القضاء)؛

محمد عبدالله بن اسعد الشافعی، مراة الجنان (ج 1، ص 109، ط حیدرآباد)؛

ص:38

ابن حجر عسقلانی، الاصابه، (ج 2، ص 503، ط مصر)؛

ابن حجر عسقلانی، فتح الباری، (ج 7، ص 60، ط مصر)؛

ابن کثیر، البدایه و النهایه (ج 7، صص 338-339، ط القاهره)؛

المتقی الهندی، منتخب کنز العمال (در حاشیه مسند ج 5، ص 53، ط المیمنیه مصر)؛

محمد خان البدخشی الحنفی، مفتاح النجاة (ص 64، مخطوط)؛

عبدالقادر الوردیفی، سعد الشموس و الاقمار (ص 209، ط التقدم بالقاهره)؛

ابن جریر طبری، جامع البیان، (ج 22، ص 7، ط مصطفی الحلبی، ج 22، صص 6 و 8)؛

بخاری، التاریخ الکبیر، (ج 1، قسم 2، ص 70، رقم 1719، ط حیدرآباد الدکن)؛

ابن ثابت الشافعی، تاریخ بغداد، (ج 9، ص 126، ط القاهره)؛

الطبرانی، المعجم الکبیر، ص 134؛

عبدالرحمن محمد بن حیان الاصبهانی، اخلاق النبی، (ص 116، ط مطابع الهلالی)؛

علامه النبهانی، الانوار المحمدیه (ص 434، ط بیروت)؛

واحدی نیشابوری، اسباب النزول (ص 267، ط المطبعه الهندیه)؛

حافظ ابونعیم، اخبار اصبهان، (ج 1، ص 108، ج 2، ص 253)؛

علامه بغوی، معالم التنزیل (ص 213، ط القاهره)؛

احمد بن علی بن ثابت الشافعی، موضع اوهام الجمع والتفریق (ج 2، ص 281، ط حیدرآباد)؛

ابن اثیر، اسدالغابه (ج 4، ص 29، ط مصر)؛

محب الدین طبری، ریاض النضره (ج 2، ص 188، ط الخانجی، مصر)؛

محب الدین طبری ذخائر العقبی (ص 23، ط القدسی، قاهره)؛

ذهبی، تاریخ الاسلام، (ص 6، ط مصر)؛

ذهبی، سیر اعلام النبلاء (ج 2، ص 89، ط مصر)؛

ابن عساکر، تاریخ دمشقی، (ج 4، ص 204، ط روضه الشام)؛

علامه النابلسی، ذخائر المواریث (ج 4، ص 293، ط القاهره)؛

علامه الزرندی، نظم در السمطین (ص 238، ط مطبعه القضاء)؛

القاضی یوسف بن موسی الحنفی، المعتصر من المختصر (ج 2، ص 266، ط حیدرآباد)؛

جلال الدین سیوطی، مفحمات الاقران فی مبهمات القرآن (ص 32، ط قاهره)؛

ابوالحسن الکازرونی، و شرف النبی (ص 224)؛

علامه القسطلانی، المواهب اللدنّیه (ج 7، ص 4، ط مصر)؛

ص:39

ابن حجر عسقلانی، الاصابه (ج 4، ص 366، ط دارالکتب المصریه)؛

ابن حجر عسقلانی؛ تهذیب التهذیب (ج 2، ص 297، ط حیدر آباد)؛

ابن حمزه الحسینی نقیب دمشقی البیان والتعریف (ص 149، ط حلب)؛

الشیخ حسن الحمزاوی مشارق الانوار (ص 113، ط مصر)؛

الشیخ احمد بن یوسف مشهور به القرمانی، اخبار الدول (ص 120، ط بغداد)؛

السید احمد زینی دحلان، السیره النبویه، (ج 3، ص 329، ط مصر)؛

علامه ملاعلی القاری، الاربعین حدیثا، ص 61؛

علامه شیبانی معروف به ابن البدیع، تیسیر الوصول، (ص 160، ط نول کشور)؛

ابن حمزه الحسینی، البیان و التعریف، (ج 1، ص 150، ط حلب)؛

السید ابوبکر العلوی الحضرمی، رشفه الصاری، (ص 14، ط القاهره)؛

الذهبی، المننقی من منهاج الاعتدال، (ص 168، ط المغرب الاقصی بالقاهره)؛

احمد الحنفی ابی محمد کرام القنائی، الجواهر الحسان، (ص 294، ط بولاق)؛

علامه قندوزی، ینابیع الموده (صص 106، 107، 294، 228، ط استامبول)؛

العلامه شیخ عبدالهادی (نجا، حالیه الکدر فی شرح منظومه البرزنجی)، (ص 196، ط مصر)؛

العلامه سید محمد صدیق حسن خان حسن الاسوه (ص 115، ط الاستانه)؛

العلامه سید محمد صدیق حسن خان، فتح البیان (ج 7، ص 276، ط ولاق مصر)؛

العلامه السید علوی بن طاهر، القول الفصل (ج 2، صص 164-165، 177، 183-184، 187، 192-195 و 197، ط جاوا)؛

آلوسی بغدادی، جلاء العینین (ص 39، ط بغداد)؛

الشیخ یوسف النبهانی، الشرف الموبد، (ص 18، ط مصر، صص 7 و 9)؛

الشیخ حسن النجار المصری، الاشراف، (ص 10، ط مصر)؛

ه -) حدیث ابی سعید الخدری

ابن جریر طبری، الجامع البیان، (ج 22، ص 6، ط القاهره)؛

الطبرانی، المعجم الکبیر، (ص 134، نسخه جامعه طهران)؛

نورالدین علی بن ابی بکر، مجمع الزوائد، (ج 9، ص 167، ط القاهره)؛

جمال الدین الزرندی، نطم دُررالسمطین، (ص 238، ط مطبعه القضاء)؛

ابن حجر هیتمی، صواعق المحرقه، (ص 227، ط عبداللطیف مصر)؛

ابن عساکر، و تاریخ، (ج 4، ص 204، ط روضه الشام)؛

ص:40

ابن حسنویه الحنفی، در بحر المناقب، ص 5؛

واحدی، اسباب النزول، (ص 266، ط قاهره)؛

قندوزی حنفی، ینابیع الموده، (ص 108، ط استامبول و صص 230 و 294)؛

علامه الامر تسری، ارجح المطالب، (صص 44 و 53-54، ط لاهور)؛

علامه قسطلانی، المواهب اللدنیه، (ج 7، ص 4، ط مصر)؛

البنهانی، الشرف الموبد، (ص 706، ط مصر)؛

ابن طاهر، القول الفصل، (ج 2، صص 206-207، ط جاوا)؛

الذهبی، تاریخ الاسلام (ج 3، ص 6، ط مصر)؛

خوارزمی، المناقب (ص 24، ط تبریز، ص 34)؛

السید محمد صدیق، فتح البیان، (ج 6، ص 105، ط ولاق)؛

الشیخ حسن النجار، الاشراف، (ص 9، ط مصر)؛

و) حدیث علی علیه السلام

علامه حنفی قندوزی، ینابیع الموده، (ص 174، ط استامبول)؛

احمد بن عبدالحمید العباسی، عمده الاخبار، (ص 78، ط السید اسعد طرابزونی)؛

المولی حسین الکاشفی، المواهب العلیه؛

علامه السمهودی و تاریخ المدینه المنوره (ج 1، ص 331، ط مصر)؛

ابوبکر بن الحسین بن عمرالمراغی، تحقیق النضره، (ص 75، ط مصر).

ز) حدیث جعفر بن ابی طالب

علوی بن طاهر، القول الفصل (ص 185، ط جاوا).

ح) حدیث ابی برزه

نور الدین علی بن ابی بکر، مجمع الزوائد (ج 9، ص 169، ط مکتبه القدسی، قاهره).

ط) حدیث صبیح

ابن حجر عسقلانی، الاصابه، (ج 2، ص 169، ط مطبعه مصطفی محمد، مصر)؛

حنفی قندوزی، ینابیع الموده، (ص 13، ط استامبول).

ی) حدیث ابن عباس

اسماعیل بن عبدالله النقشبندی، (مناقب العشره، ص 194)؛

علامه الامر تسری، ارجح المطالب، (ص 54، ط لاهور).

ص:41

ک) حدیث انس

ابن حنبل، مسند، (ج 3، ص 259، ط المیمینه مصر)؛

ابوالطیب السید نقی الدین محمد بن احمد بن علی الفاسی، شفاء الغرام باخبار البلد الحرام (ج 2، ص 359، ط داراحیاء التراث العربیه، القاهره)؛

الطبرانی معجم الکبیر (ص 134)؛

ابن جریر طبری، جامع البیان، (ج 22، ص 6، ط قاهره)؛

ابن اثیر الجزری اسد الغایه، (ج 5، ص 521، ط مصر)؛

الذهبی، تاریخ الاسلام، (ج 2، ص 97، ط مصر)؛

النبهانی، الشرف الموبد، (ص 7، ط مصر)؛

متقی هندی، منتخب کنز العمال، (ج 5، ص 96، ط المیمینه مصر)؛

ابن کثیر، تفسیر القرآن، (حاشیه فتح البیان، ج 8، ص 72، ط بولاق، مصر)؛

ابن کثیر، البدایه و النهایه (ج 8، ص 205، ط القاهره)؛

السید محمد صدیق حسن خان، فتح البیان (ج 7، ص 277، ط بولاق، مصر)؛

عبدالغنی بن اسماعیل بن عبدالغنی، ذخائر المواریث، (ج 1، ص 38، ط قاهره)؛

علامه الحمزاوی، مشارق الانوار، (ص 113، ط مصر)؛

علامه الشیخ حسن النجار، الاشراف، (ص 9، ط مصر)؛

علامه سید محمد صدیق حسن خان، حسن الاسوه، (ص 115، ط آستانه)؛

ابن الربیع، تیسیر الوصول، (ص 160، ط نول کشور)؛

الشیخ احمد بن عبدالرحمن البنّاء (ساعاتی) بلوغ الامانی (ج 18، ص 238 ذیل حدیث 283)؛

عبدالرحمن الصفوری، نزهه المجالس؛ (ج 2، ص 222، ط قاهره)؛

حنفی قندوزی، ینابیع (صص 193 و 108 و 260، ط استامبول)؛

النبهانی، اشرف الموبد (ص 706، ط مصر)؛

علوی بن طاهر، القول الفصل، (ج 2، ص 227، ط جاوا)؛

علامه الامر تسری، ارحج المطالب، (ص 54، ط لاهور).

ل) حدیث ابی الحمراء

محمد بن اسماعیل البخاری، الکنی، (ص 25، ط حیدر آباد)؛

علامه طبری، منتخب ذیل المذیل، (ص 83، ط الاستقامه، مصر)؛

ص:42

الطبرانی، المعجم الکبیر، ص 134؛

ثعلبی، الکشف و البیان، ذیل آیه؛

ابن اثیر الجزری، اسدالغابه، (ج 5، ص 174، ط مصر)؛

الذهبی، تاریخ اسلام، (ج 2، ص 97، ط مصر)؛

الذهبی، میزان الاعتدال، (ج 2، ص 17، ط قاهره)؛

ابن کثیر، البدایه و النهایه، (ج 5، ص 321، ط القاهره)؛

شیخ فتح الدین ابوالفتح، عیون الاثر، (ص 2، ط القدسی، قاهره)؛

شیخ فتح الدین ابوالفتح (عیون الاثر)، تفسیر، در حاشیه فتح البیان، (ج 7، ص 277، ط بولاق، مصر)؛

ابن جریر طبری، جامع البیان، (ج 22، ص 6، ط قاهره)؛

نور الدین علی بن ابی بکر، مجمع الزوائد، (ج 9، صص 121 و 168، ط قاهره)؛

علامه السمهودی، تاریخ مدینه المنوره، (ج 1، ص 319، ط مصر)؛

علوی بن طاهر، القول الفصل، (ص 229، ط جاوا)؛

علوی الامر تسری، ارحج المطالب، (ج 54، ص 335، ط لاهور)؛

علامه القاضی یوسف الحنفی، المعتصر من المختصر، (ج 2، ص 267، ط حیدر آباد)؛

م) حدیث عطیه

ابن اثیر، اسد الغابه، (ج 3، ص 413، ط مصر)؛

ابن حجر عسقلانی، الاصابه، (ج 2، ص 479، ط مصر).

به نقل جمعی از صحابه

ابن عبدالبر، استیعاب (ج 2، ص 460، ط حیدر آباد الدکن)؛

السید علوی بن طاهر، قول الفصل، (ج 1، ص 48، ط جاوا)؛

علامه بهجت افندی، تاریخ آل محمد، (ص 42، ط آفتاب)؛

الترمذی، صحیح (ج 13، ص 248، ط التازی، مصر)؛

الذهبی، سیراعلام النّبلاء، (ج 3، ص 190، ط مصر)؛

علامه القندوزی، الینابیع، (ص 15، ط استامبول)؛

ثعلبی، الکشف و البیان، همان حدیث ینابیع.

ص:43

2. بحث از تناسب آیات و ارتباط میان بخش های مختلف کلام الهی به ویژه آن دسته آیاتی که به یکباره نازل گردیده، امری قابل قبول و مورد اعتناست، اما نباید فراموش کرد که نظم فعلی آیات، بر اساس ترتیب نزول آن نبوده، بلکه به دستور پیامبر انجام پذیرفته که اصطلاحاً به آن «توقیفی» می گویند، بنابراین صرف قرار گرفتن آیه ای در ضمن آیات یا آیه ای دیگر، به تنهایی نمی تواند وابستگی صد در صد آن را با آیات قبل و بعد به اثبات رساند.

تنها نکته ای که می توان از سیاق قبل و بعد آیه تطهیر به دست آورد، این است که آیه مذکور در ضمن آیات مربوط به زنان پیامبر قرار دارد؛ اما در اینکه حتماً باید با آن در ارتباط باشد، امری نیست که به راحتی قابل اثبات بوده یا بتوان بر آیه تحمیل کرد. به ویژه اگر بر این واقعیت اعتقاد داشته باشیم که در پاره ای موارد، صدر آیه در خصوص یک مطلب است و میانه آن درباره مطلبی دیگر و ذیل آن بیانگر نکته ای سوم است.

3. با تدبر در ظاهر آیه تطهیر، این حقیقت به دست می آید که در خود آیه، قرینه صارفه و معارضی موجود است که مانع از ورود زنان پیامبر یا دیگر نزدیکان حضرت، در شمول اهل بیت می شود؛ زیرا تمامی ضمایری که در آیات مورد بحث به زنان پیامبر بر می گردد، به صیغه جمع مؤنث آمده است؛ حال آنکه همه ضمایر جمله إِنَّما... به صورت جمع مذکر است. اگر واقعاً این آیه، زنان پیامبر اسلام را هم شامل می شد، چه انگیزه ای سبب شده است همه ضمیرها به یکباره از جمع مؤنث به صیغه جمع مذکر برگردانده شود؟

4. در مواردی از قرآن پیش آمده که به هنگام بیان مطلبی، خداوند استطراداً یا به صورت جمله ای معترضه، مطلب دیگری را بیان فرموده است که به عنوان نمونه، تنها به ذکر دو آیه بسنده می شود:

الف) در داستان حضرت یوسف آمده است:

فَلَمّا رَأی قَمِیصَهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ قالَ إِنَّهُ مِنْ کَیْدِکُنَّ إِنَّ کَیْدَکُنَّ عَظِیمٌ * یُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هذا وَ اسْتَغْفِرِی لِذَنْبِکِ إِنَّکِ کُنْتِ مِنَ الْخاطِئِینَ 1.

چنانکه ملاحظه می شود، در اثنای سخن از کید زلیخا و مکر زنانه وی، جمله معترضه یُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هذا آمده است که به قبل و بعد خود ارتباطی ندارد، بلکه خود، جمله ای مستقل و مجزا به شمار می آید.

ص:45

ب) صریح تر و روشن تر از مورد فوق، آیه سوم سوره مائده است که می فرماید:

حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِیرِ وَ ما أُهِلَّ لِغَیْرِ اللّهِ بِهِ وَ الْمُنْخَنِقَةُ وَ الْمَوْقُوذَةُ وَ الْمُتَرَدِّیَةُ وَ النَّطِیحَةُ وَ ما أَکَلَ السَّبُعُ إِلاّ ما ذَکَّیْتُمْ وَ ما ذُبِحَ عَلَی النُّصُبِ وَ أَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلامِ ذلِکُمْ فِسْقٌ الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ دِینِکُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً فَمَنِ اضْطُرَّ فِی مَخْمَصَةٍ غَیْرَ مُتَجانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ 1.

علامه طباطبایی می فرمایند:

اگر در صدر و ذیل آیه با دقت و تأمل ژرف تری نظر شود، این حقیقت به دست می آید که در افاده معنا، خود کلامی تام است و کامل شدن معنایش متوقف بر اَلْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا... یا اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ... نیست. و اساساً به هیچ وجه نمی توان میان آغاز و انجام این آیه و آنچه در میانه آن قرار گرفته است، ارتباطی از جهت معنا پیدا کرد. بلکه باید گفت «الیوم یئس الذین کفروا..» خود، آیه کامل و مستقلی است که به عنوان یک جمله معترضه در وسط آیه مذکور قرار گرفته است و در دلالت و بیان خویش ابداً نیازمند قبل وبعد خود نیست، بنابراین چه بگوییم این آیه به یکباره نازل گردیده، یا گفته شود که آیه اَلْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا... نزولی مستقل داشته و به دستور پیامبر در این بخش از آیه سوره مائده قرار گرفته است، از یک حقیقت نمی توان غافل ماند و آن این که دو جمله مذکور آیه ای مستقلی به شمار می آید و هیچ یک در افاده معنا به دیگری وابسته نیست.

دلیل بارز این مدعا هم روایات فراوانی است که از طرق شیعه و سنی در شأن نزول خاص آیه «اکمال دین» نقل شده است.(1)

در بسیاری از این روایات بدون هیچ اشاره ای به قبل و بعد آیه اَلْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا... به شان نزول اختصاصی آن پرداخته شده است.(2)

ص:46

5. ادعای نزول یکباره آیه تطهیر و آیات قبل و بعد آن مطلبی است که در هیچ یک از روایات مربوط به شأن نزول آن ذکر نگردیده است. گرچه بر فرض پذیرش نزول یکباره آن هم، باز نمی توان وجود جمله های معترضه را، همان گونه که مشاهده کردیم، در اثنای آیات انکار کرد. آنچه در این زمینه بیان می شود، پیش از آنکه به دلیل متقن عقلی یا نقلی مستند باشد، به اجتهاد شخصی و اعمال سلیقه فردی مفسرانی استناد دارد که خود با تکیه بر سیاق آیات و حبّ و بغض نسبت به خاندان پیامبر چنین نتیجه گیری نموده اند. آنچه به حقیقت نزدیک تر می نماید، این است که آیه تطهیر نزولی خاص داشته و به دستور شخص پیامبر در این بخش از آیات قرار گرفته است.(1)

6. همان گونه که برخی مفسران اهل سنت نیز یادآور شده اند، صرف قرار گرفتن آیه تطهیر در ضمن آیات مربوط به زنان پیامبر و نیز صرف اعتماد و استناد به معنای لغوی واژه اهل، نمی تواند جواز دخول آنها در زمره اهل بیت آن حضرت باشد.

این حقیقت را علاوه بر آنچه اشاره شد، می توان از داستان حضرت نوح هم استنباط کرد؛ آنجا که ایشان به حکم عواطف و احساسات پدرانه، از خداوند نجات فرزند خویش را از هلاکت حتمی طلب می کند، لکن ذات اقدس اله به صراحت می فرماید:

یا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ 2-3.

7. نصّ صریح قرآن کریم شمول آیه تطهیر بر همسران پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم را شدیداً انکار می کند. در برخی از آیات قرآن، بعضی از همسران رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم مورد سرزنش و تهدید قرار گرفته اند که در اینجا به دو نمونه اشاره می شود:

الف) سوره تحریم، آیات چهارم و پنجم:

إِنْ تَتُوبا إِلَی اللّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُما وَ إِنْ تَظاهَرا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِیلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمَلائِکَةُ بَعْدَ ذلِکَ ظَهِیرٌ * عَسی رَبُّهُ إِنْ طَلَّقَکُنَّ أَنْ یُبْدِلَهُ أَزْواجاً خَیْراً مِنْکُنَّ مُسْلِماتٍ مُؤْمِناتٍ قانِتاتٍ تائِباتٍ عابِداتٍ سائِحاتٍ ثَیِّباتٍ وَ أَبْکاراً.

ص:47

«اگر شما] دو تن از همسران پیامبر [از کار خود توبه کنید،] کاری از پیش نخواهید برد [، زیرا خداوند یاور اوست و همچنین جبرئیل و مؤمنان صالح و فرشتگان بعد از آنان پشتیبان او هستند. امید است اگر او (پیامبر) شما را طلاق گوید، پروردگارش به جای شما همسرانی بهتر برایش قرار دهد».

بر اساس روایات و اعترافات دانشمندان فریقین، این آیات درباره عایشه دختر ابوبکر، و حفصه دختر عمر، نازل شده است؛ در جایی که آنها به آزار و اذیت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم روی آوردند و با نزول آیات فوق، مورد تهدید و سرزنش قرار گرفتند.(1)

ب) سوره حجرات، آیه یازدهم:

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا یَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسی أَنْ یَکُونُوا خَیْراً مِنْهُمْ.

«ای کسانی که ایمان آورده اید! نباید گروهی از مردان شما گروه دیگر را استهزا کنند... و نه زنانی از زنان دیگر] به استهزا یاد کنند [شاید آنان بهتر از اینان باشند».

همچنین بر اساس روایات موجود و اعتراف مفسران فریقین، قسمت مربوط به نهی از استهزای زنان در این آیه، درباره عایشه و حفصه نازل شده است؛ زیرا آن دو، ام المؤمنین و ام سلمه را به خاطر لباس یا به جهت کوتاهی قدش مورد استهزا قرار می دادند که خداوند متعال این آیه را نازل نمود و آنها را از این کار نهی فرمود.(2)

ص:48

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید:

«انّ علی کل حقّ حقیقه و علی کل صواب نوراً، فما وافق کتاب الله فخذوه و ما خالف کتاب الله فدعوه؛(1) همانا برای هر حقی و برای هر صوابی نوری است. پس آن چه را با کتاب خدا (کتاب) موافق بود، بگیرید و آن چه را با کتاب خدا مخالف است، ترک کنید».

آیه تطهیر از عصمت و بی گناهی اهل بیت مورد خطاب سخن می گوید.

از طرف دیگر برخی از همسران رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم مورد سرزنش و تهدید قرآن کریم قرار گرفته اند. حتی در آیه سوره تحریم، همسران مورد خطاب بهتر از زنان دیگر شناخته نشده اند، لذا روایات منقول یا منسوب به افرادی همچون عبدالله بن عباس، عکرمه، عروه بن زبیر، سعید بن جبیر چنان اهمیتی ندارد و حتی در صورت صحیح و مورد اعتماد بودن سند آنها - که چنین هم نیست - در برابر صریح آیات نورانی، تضعیف و کنار گذاشته می شوند.

8. حقایق انکار ناپذیر تاریخی که مورد قبول فریقین است، مانع می شود که آیه تطهیر همسران پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم را شامل گردد که ذکر یک نمونه در این خصوص کافی است.

همان گونه که می دانید، در زمان خلافت امام علی علیه السلام در شهر بصره و در سال 36 ه - جنگی به نام جمل رخ داد. این جنگ به رهبری یکی از همسران پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم؛ یعنی ام المؤمنین عایشه بنت ابی بکر، اتفاق افتاد و در جای خود، موجب خون ریزی و تلفات بسیاری شد.(2)

9. ابوحیان اندلسی در تفسیر البحر المحیط در رد نظریه اختصاص آیه به زنان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم می گوید:

ص:49

لیس بجیّد، اذ لو کان کما قالوا لکان الترکیب: (عنکنّ، و یطهرکن) و إن کان هذا القول مرویّاً عن ابن عباس فلعّله لا یصحّ عنه، ثمّ قال: و قال ابو سعید الخدری: هو خاصّ برسول الله و علیٍ ّ و فاطمة و الحسن و الحسین (علیهم السلام)، وروی نحوه عن انس وعائشه واُمّ سلمه» و مثله فی تفسیر ابن جزی الکلبی (ج 2، ص 561)، و قد أُشیر لهذا الوجه ایضاً فی تفسیر التبیان (ج 8، ص 340).(1)

این روایت به صراحت می رساند که «اهل بیت» خاص خمسه طیبه است. ترجمه روایت نیز چنین است: «از ابو سعید خدری روایت شده که آیه، خاص رسول الله و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام است. شبیه این روایت از انس، عایشه و ام سلمه روایت شده است».

روایات مربوط به نزول خاص آیه، مرجح است؛ زیرا حداقل ترجیح این است که ابن عباس از صحابه و شاهد نزول آیه بود، و این دسته روایات از نظر کمیت و تعداد به مراتب بیشتر از آن چیزی است که از عکرمه نقل شده، ولی عکرمه از تابعین است و روایات ادعایی او از نظر تعداد، کمتر از احادیثی است که از ابن عباس نقل گردیده است.(1)

حال به صورت گذرا احوال این سه تن را از نظر می گذرانیم:

پسر برادرم! ما نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله بودیم و آن را نفاق می شمردیم، ولی نمی دانم که از نظر شما چگونه است؟(1)

یک نکته

این مسئله که زنان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم هم داخل در آیه تطهیر هستند به ابن عباس و سعید بن جبیر هم نسبت داده شده، اما در خصوص روایات منقول و یا منسوب به ابن عباس و سعید بن جبیر، باید گفت که این دو راوی بزرگوار در واقع، بی گناهانی متهم به حساب می آیند که دیگران جهت رسیدن به هدف شوم خود به نام آنها دست به جعل روایت زده اند. چون عبدالله بن عباس از جمله اصحابی به حساب می آید که درباره اختصاص آیه تطهیر به خمسه طیبّه علیهم السلام روایات بسیاری را نقل کرده است.(2)

همچنین سعید بن جبیر نیز از بی گناهان متهم به شمار می آید و تنها در روایتی با عنوان «من طریق سعید بن جبیر عن ابن عباس» آمده است که گویا ابن عباس، آیه تطهیر را مخصوص زنان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم دانسته است.(3) بنابراین، نمی توان سعید بن جبیر را دارای چنین عقیده یی دانست و بدون شک این روایت هم از روایات جعلی است.

حروری است. نجده از سردمداران خوارج و دشمن ترین آنان با علی علیه السلام بود. عکرمه به مغرب رفت و اولین کسی است که عقیده حروریه را در میان آنان نشر داد.(1) بنابراین، مذهب خوارج در مغرب از او گرفته شده است.(2)

در متن دیگری آمده که عکرمه بر در مسجد ایستاد و گفت: کسی در مسجد نیست، مگر کافران. او پیرو عقیده اباضیه (فرقه ای از خوارج) بود.(3) از سوی دیگر، عکرمه ادعا کرده که ابن عباس هم معتقد به رأی خوارج بود.(4) همچنین او متهم به کذب بود.(5)

برخی هم درباره او گفته اند: «به حدیث او احتجاج نکنند و مورد انتقاد مردم باشد».(6) مهم تر اینکه دروغ سازی وی از زبان ابن عباس معروف و مشهور است.(7)

روزی به پسر ابن عباس گفتند: آیا از خدا نمی ترسی؟ پاسخ داد: «این خبیث بر پدرم دروغ می بندد».(8) عکرمه حتی انگشتر طلا به دست می کرد؛ آواز می خواند و به بی نمازی و بازی نرد نیز متهم است.

ص:53

ابوحنیفه درباره او می گوید: «مقاتل در اثبات تشبیه، راه افراط را در پیش گرفته و پروردگار را همچون خلق پنداشته است.(1)

ذهبی نیز می گوید: «لا نعلم احداً من علماء عصره ناله مثل ما ناله من الطعن و التجریح...»(2).

آیا جای شگفتی نیست که عده ای از این سه تن حدیث نقل می کنند و به آنها استناد نموده، چشم بر انبوه احادیث صحیح، آن هم با راویان ثقه می پوشند؛ این نیست مگر دیده بر حقیقت بستن و دست در دست های آلوده شیطان نهادن و حقیقت را ندیدن.

با آنچه به طور خلاصه بیان شد می توان نتیجه گرفت که بر این گونه روایات، اعتمادی نیست و باید گفت اهل بیت رسول الله همان خمسه طیبه هستند.

در مورد آنچه که ابن جوزی از قول ضحاک در خصوص اشتمال اهل بیت بر همسران پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نقل می کند نیز ذکر این نکته کفایت می کند که ابن جوزی ضحاک را در زمره ضعفا برشمرده است و عقیلی نیز در «کتاب الضعفاء» و ذهبی در «المغنی فی الضعفاء» از او یاد کرده اند.

ابن جوزی ملاقات او را با ابن عباس نفی نموده و عقیلی در الضعفاء، نیز این قول را آورده و ذهبی هم در «المغنی فی الضعفاء» آن را تأیید می کند. همچنین یحیی بن سعید او را ضعیف می داند و می گوید: «کان الضحاک عندنا ضعیفا»(1).

این، همان نکته ای بود که عباسیان آن را دریافته بودند و می کوشیدند در روند شکل گیری حکومت خود به خوبی از این موضوع سود جویند.

لازم به ذکر است که در این دوره، مفهوم آل محمد صلی الله علیه و آله وسلم چیزی جز همان مصادیق آل علی علیه السلام در صحنه اجتماع نیست که در آن شرایط زیر فشار بنی امیه و حکام ایشان قرار داشتند؛ به نحوی که بعد از واقعه خونبار کربلا امکان کوچک ترین حرکت سیاسی یا نظامی معارض با حاکمیت اموی بر آنها بسته شده بود و از هر سو در حصر شدید امنیتی و سیاسی قرار گرفته بودند.

به هر حال، این بهترین فرصتی بود که عباسیان در شعله ور کردن قیام خویش از آن سود جستند و با توجه به شرایط خاص سیاسی و امنیتی اهل بیت و ائمه علیهم السلام و تمرکز بیش از حد امنیتی امویان بر ایشان یا حرکت های منسوب به آنان، همچون قیام توابین و مختار، این امکان به عباسیان داده شد تا با تکیه بر شعار کلی «الرضا من آل محمد» از ضعف خلفای آخر اموی و همین طور در حاشیه قرار گرفتن اهل بیت، نهایت استفاده را بکنند و خود را به سوی قله حاکمیت سوق دهند و خلافت خود را تأسیس کنند.

عباسیان اگر چه حاکمیت را در دست گرفتند، اما این حاکمیت، تنها قدرت ظاهری بود که در مبارزه با امویان از چنگ ایشان درآمد و در اختیار بنی عباس قرار گرفت؛ زیرا در دست داشتن قدرت مسلّماً به تنهایی نمی توانست به وجود آورنده مشروعیت مذهبی برای حاکم باشد. اگرچه امویان تمامی تلاش خود را به کار بسته بودند تا نظام ملوکیت را به صورت کامل، جایگزین و جانشین مفهوم خلافت کنند. اما بنی عباس - حداقل در ظاهر امر - داعیه بازگشت قدرت و حاکمیت را به خاندان رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به عنوان مرجع اصلی سیاسی و مذهبی آن مطرح می کردند. شعار «الرضا من آل محمد» نیز دقیقاً بر این مبنا دلالت می کرد و در حقیقت نشان دهنده مشروعیت مذهبی و دینی حاکمیت با اتصاف آن به بیت نبوی بود.

از سوی دیگر، آل علی علیه السلام به عنوان میراث داران اصلی بیت نبوی، هنوز در جامعه آن روز اهمیت و جایگاه خود را حفظ کرده بودند. هر چند بنی امیه تمام تلاش خود را برای محو ایشان از صحنه اجتماع به کار بست، ولی فاجعه کربلا به تنهایی کافی بود تا این خاندان در میان جامعه اسلامی برای همیشه مطرح شود. ضمن آنکه این بار این آوازه از سرزمین حجاز به سرزمین عراق کشیده شده بود و حداقل در این دو منطقه، به عنوان حساس ترین مناطق دنیای اسلام در این خاندان کاملاً شناخته شده بودند. در چنین فضایی

ص:57

بود که دستگاه حاکمیت عباسی هر چه بیشتر این نیاز را حس می کرد تا به تبیین رابطه و نسبت خود با بیت رسالت و نبوت بپردازد و این امر ممکن نبود مگر اینکه بسیاری از مفاهیم و مصادیق تغییر یافته، به گونه ای دیگر تبیین شوند.

در همین راستا ضمن اینکه فشارها بر ائمه علیهم السلام ادامه می یافت، همچنان این تلاش وجود داشت که ایشان چه از لحاظ فیزیکی - در صورت امکان - و چه صورت های دیگر، در جامعه وجود نداشته باشند. از طرفی تلاش گسترده برای جعل احادیث و روایات، مطابق با خواسته های هیئت حاکمه صورت گرفت. این تلاش به صورت هدفمند و از همان روزهای آغازین خلافت عباسی شروع شد. چنانکه خطبه «سفاح» در آغاز خلافت، خود به تنهایی بهترین گواه بر این مدعاست:

«و خصنا برحم رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم و قرابته و استقنا من نبعته جعله من انفسنا عزیزاً علیه ما عنتنا حریصا علینا بالمؤمنین رئوفا رحیماً و وضعنا من الاسلام و اهله بالموضع الرفیع و انزل بذلک علی اهل الاسلام کتابا یتلی علیهم، فقال عز من قائل فیما انزل من محکم القرآن إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً وقال لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی و قال وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ و قال: ما أَفاءَ اللّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُری فَلِلّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وقال: وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی فاعلمهم جل ثناوه فضلنا و اوجب علیهم حقنا و مودتنا واجزل من الفیء و الغنیمه نصیبنا تکرمة لنا... و زعمت السبائیه الضّلّال ان غیرنا احق بالرئاسه و السیاسه و الخلافه منا فشاهت وجوههم... ایها الناس و بنا هدی الله الناس بعد ضلالتهم و بصرهم بعد جهالتهم و انقذهم بعد ملکتهم... و ما توفیقنا اهل البیت الا بالله...».

این عبارات برای هر پژوهنده آگاهی به تنهایی کافی است تا به جعل و وضع روایات از سوی خلفای عباسی در انتقال فضائل خاصه، اهل بیت نبوت صلوات الله علیهم به نفع خود پی ببرد.

هنگامی که سفاح به عنوان اولین خلیفه بنی عباس در اولین نطق حکومتی اش چنین بی محابا خود را در زمره اهل بیت قرار داد و همه اختصاصات ایشان را به نفع خود تفسیر کرد،

ص:58

به راحتی می توان تصور کرد که ادامه این رویه تا چه حدی توانسته است در جعل و وضع تاریخ و حدیث مؤثر باشد و تا چه حد در مراجعه به مصادر حدیثی وتاریخی این دوره باید جانب احتیاط را در پیش گرفت.(1)

2. پاسخ پیامبر صلی الله علیه و آله به ام سلمه در روایتی که هم اکنون مورد بحث است. یعنی عبارت «ان شاءالله»، شک در صدق عبارت «اهل بیت» بر زنان پیامبر صلی الله علیه و آله را تقویت می کند، زیرا اگر آنان داخل در مدلول آیه بودند، تعلیق آن بر مشیت خداوند بی معنا بود. این گفته که «ان» به معنای «اذ» است، هیچ توجیهی ندارد، مگر تمایل شدید آنان مبنی بر اینکه زنان پیامبر صلی الله علیه و آله از اهل بیت باشند.

اگر بپذیریم که «ان» به معنای «اذ» است، باز دلالت دارد که آنان در حال حاضر از اهل بیت نیستند، بلکه هنگامی که مشیت الهی بدان تعلق گیرد چنین اتفاقی خواهد افتاد. بنابراین دست کم دلالت دارد که اگر مشیت الهی تعلق نگیرد، کلمه «اهل البیت» بر ورود زنان آن حضرت در دایره آن دلالت نمی کند.

3. این حدیث، معارض احادیث فراوانی است که تصریح دارد زنان پیامبر صلی الله علیه و آله از دایره اهل بیت خارج اند. این مطلب از چندین طریق صحیح از ام سلمه روایت شده است، پس این حدیث قادر به معارضه با احادیث نفی کننده نیست، زیرا بین این حدیث و آن احادیث، هیچ گونه تناسبی، چه از جهت سند و چه از جهت دلالت وجود ندارد.

4. این حدیث با زیادتی روایت شده که دلالت دارد پیامبر صلی الله علیه و آله ام سلمه را زیر پارچه وارد نکرد تا او را در آنچه که خداوند به اهل بیت اختصاص داده شریک سازد، بلکه منظورش خشنودی ام سلمه و طیب خاطر او بود. آمده است که ام سلمه پس از فرموده پیامبر صلی الله علیه و آله در پاسخ او که فرمود: چرا، گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله وقتی او (ام سلمه) را زیر پارچه برد که دعایش برای پسر عمو، دختر و دو نواده اش تمام شده بود.

5. اگر وارد کردن ام سلمه در اهل بیت درست باشد، باز اخص از مدعای آنان است، زیرا تنها بر این دلالت دارد که ام سلمه از اهل بیت است نه سایر همسران پیامبر، چرا که ممکن است ام سلمه خصوصیتی داشته که به واسطه آن، مستحق ورود به دایره اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله شده است. در این صورت، وضعیت ام سلمه به سلمان فارسی می ماند که به علت خصوصیتی که داشت، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: سلمان از ما اهل بیت است. آنچه که دلالت می کند این کار به سبب خصوصیتی بود که در ام سلمه وجود داشت، روایتی است که می گوید: «پیامبر صلی الله علیه و آله عایشه و زینب را از ورود به دایره اهل بیت خود منع کرد». داشتن این خصوصیت از ام سلمه، آن زن با اخلاص و مجاهد، بعید نمی نماید.

6. از بررسی روایات ام سلمه نکته جالبی به دست می آید که نشان می دهد آنچه بدان استدلال نموده اند تار عنکبوتی بیش نیست.

ص:60

در کتب معتبر حدیثی، روایت ام سلمه به یکی از اشکال زیر نقل شده است:

الف) قالت ام سلمه: «الست من اهللک یا رسول؟ قال: انک الی خیر».

ب) قالت ام سلمه: «یا رسول الله! و انا من اهلک؟ قال: و انت الی خیر».

ج) قالت ام سلمه: «یا رسول اللهً! و انا؟ قال: انت الی خیر».

د) قالت ام سلمه: «یا رسول الله! انا منهم؟ قال: انک الی خیر».

ه -) قالت ام سلمه: «یا رسول الله! او لست من اهل بیتک؟ قال: و انت فی خیر و الی خیر».

و) قالت ام سلمه: «فرفعت الکسا، لا دخل معهم، فجذبه من یدی و قال: انک الی خیر».

ز) قالت ام سلمه: «یا رسول الله! الست من اهل البیت؟ قال: انک علی خیر، و إلی خیر».

ح) قالت ام سلمه: «فقلت: فانا یا رسول الله؟ فقال: انک علی خیر ان شاء الله».

ط) قالت ام سلمه: «یا رسول الله! الست من اهل البیت؟ قال: انک علی خیر، انک من ازواج النبی».

ی) قالت ام سلمه: «اجعلنی معهم؟ قال رسول الله صلی الله علیه (و آله) و سلم: انت مکانک و انت علی خیر».

ک) قالت ام سلمه: «فقلت: این انا یا رسول الله؟ قال: انت فی خیر و الی خیر».

ل) قالت ام سلمه: «و انا یا نبی الله؟ فقال: انک بخیر و الی خیر».

م) قالت ام سلمه: «ما انا من اهل البیت؟ قال: انک اهل خیر، و هولاء اهل بیتی، اللهم اهلی احق».(1)

ص:61

لذا باید گفت بر فرض صحت آن حدیث، خبر واحد بوده و با انبوهی از خبرهای ثقه از خود ام سلمه تعارض دارد، لذا صحیح نیست و به نظر می رسد جعلی و ساختگی باشد.

به هر حال، پرسش ام سلمه از پیامبر صلی الله علیه و آله که آیا او هم از اهل بیت است و یا اینکه از پیامبر صلی الله علیه و آله خواست تا او را هم از اهل بیت قرار دهد، مؤید عدم صدق این عبارت بر زنان پیامبر صلی الله علیه و آله است، وگرنه شک و پرسش یا درخواست ام سلمه از پیامبر صلی الله علیه و آله موجه نبود.

به این نکته هم اشاره می کنیم که بر حسب تصریح روایات، پیامبر صلی الله علیه و آله پذیرفت که ام سلمه از اهل و از همسران او باشد، اما این را که ام سلمه از اهل بیت او باشد رد کرد.

بدین ترتیب روشن می شود که این ادعا بی مورد است که وقتی که ام سلمه دید پیامبر صلی الله علیه و آله اهل بیت خود را زیر پارچه جمع کرده، در این باره به شک افتاد و همین شک او را بر آن داشت تا از آن حضرت پرسش کند. مگر اینکه فهمیده باشد که مراد، خانه مسکونی خاصی است که پیامبر صلی الله علیه و اله اهل بیتش را در آن جمع کرد و ام سلمه، خود را از آن بیرون دید و رسول خدا صلی الله علیه و اله او را از ورود بدان بازداشت. این مطلب در رد کلام و نیز ادعای آنان مبنی بر دخول زنان پیامبر صلی الله علیه و آله در حکم آیه، تأکید بیشتری دارد.

ما در پاسخ می گوییم:

این استدلال به چند دلیل نادرست است. گذشته از متون صحیح و صریحی که بیان می دارد، اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله، آل عبا وامامان دوازده گانه علیهم السلام هستند، دلایل زیر را بیان می کنیم:(1)

1 - این تفسیر زید بن ارقم اجتهاد اوست، لذا در مقابل نص وارد از رسول خدا صلی الله علیه و آله - که در آن اهل بیت خویش را در اهل کساء وامامان دوازده گانه محدود کرده - اعتباری ندارد.

2 - ما در صحت انتساب این روایت به زید بن ارقم تردید داریم، زیرا خواهد آمد که وی منکر این بود که زنان پیامبر صلی الله علیه و آله از اهل بیت باشند و بر این انکار خود استدلال می کرد. ما انکار زید را - به هنگام بحث پیرامون اینکه اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و اله بنی هاشم هستند که صدقه بر آنان حرام شده است - بیان کردیم.

3 - از سیاق عبارت منقول از زید در این استدلال به دست می آید که زید، این عقیده را - که زنان پیامبر صلی الله علیه و آله از اهل بیت آن حضرت باشند - نفی کرده است. دلیل آن این است که وی بیان داشته بود که مراد از اهل بیت کسانی اند که پس از پیامبر صلی الله علیه و آله صدقه بر آنان حرام شد، در حالی که زنانش از صدقه محروم نشدند، بلکه فقط بنی هاشم بودند که از صدقه محروم گشتند.

4 - ظاهرا زید کلامش را با صیغه استفهام انکاری آورده و ادات استفهام را حذف و آن را در تقدیر گرفته است. گویا گفته است: آیا زنانش از اهل بیت او هستند؟

آنچه بدین مطلب اشاره دارد این است که عبارت (ولکن) را به دنبال آن آورده است. معنای این عبارت آن است که آنچه پس از آن آمده درست است. در غیر این صورت، مناسب تر این بود که عبارت این گونه باشد: زنانش از اهل بیت اویند و همین طور (کذا) کسانی که پس از او از صدقه محروم شدند.

5 - کسانی پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله از صدقه محروم شدند، منحصر به کسانی که زید نام برده نیستند، زیرا بنی عبدالمطلب هم در محرومیت با آنان شریکند.(2)

ص:63

6. بنابر نظر صحیح، آل (خاندان) مرد غیر از خود اویند، بنابراین، پیامبر صلی الله علیه و آله از دایره اهل بیت خارج می شود.(1)

این خلاف عقیده محققان و نیز مخالف مدلول صریح روایات فراوانی است که پیش از این آوردیم. همچنین با این سخن علی علیه السلام هم از شمول اهل بیت خارج می شود، چرا که آن حضرت هم بنابر نص آیه مباهله نفس پیامبر صلی الله علیه و آله است. و معلوم است که علی علیه السلام داخل در آل است پس باید شامل خود پیامبر صلی الله علیه و آله نیز بشود.

7. عجیب این است که در صحیح مسلم همین روایت به صورت دیگری نقل می شود. در آنجا طبق روایت «یزید بن حیان» آنها از معنای اهل البیت می پرسند که آیا همسران، اهل بیت آن حضرت هستند. زید بن ارقم در پاسخ آنها قسم می خورد که همسران از اهل بیت نیستند، چون زن، مدتی با مرد زندگی می کند و سپس مرد، او را طلاق می دهد و بدین ترتیب نزد پدر و قوم خود می رود. اهل بیت (پیامبر) اصل و عصبه او هستند که پس از آن حضرت از صدقه محروم شدند.(2)

بنابراین، می توان چنین نتیجه گرفت که این سخن، اجتهاد و نظر شخصی زید بن ارقم بوده و چنانکه قبلاً گفته شد، اجتهاد و قول صحابه تا زمانی که کاشف از قول، فعل و تقریر معصوم نباشد، هیچ گونه حجیتی نخواهد داشت.

8. اگر منظور از اهل البیت در حدیث ثقلین و آیه تطهیر نزدیکان نسبی پیامبر باشد، امت اسلامی در سر درگمی و حیرت فرو می رود. چون آل عباس با آل علی علیه ااسلام اختلاف داشتند و تعدادی از فرزندان آل علی علیه السلام به دست عباسیان به شهادت رسیدند. از طرف دیگر، در میان آل عباس، آل جعفر و آل عقیل افراد بسیاری منحرف شدند و دست به گناه و ظلم و ستم زدند که همه اینها بر عدم دلالت آیه تطهیر به نزدیکان نسبی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم تأکید می ورزد.

بنابراین دیدگاه زید بن ارقم در برابر این همه ادله روشن و متقن، کنار گذاشته می شود.

ص:64

(الدرر المنثور، ج 5، ص 199؛ مناقب خوارزمی، ص 23؛ وفاء الوفا، ج 2، صص 45 و 467؛ شواهد التنزیل، ج 27 و 28 و 51. البرهان فی تفسیر القرآن، ج 3، صص 313-314؛ امالی صدوق، ج 1، ص 256؛ بحارالانوار، ج 35، صص 145 و 209 و 213 و 216).

د) پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم مدت یک ماه سلام فرستادند.

(مسند طیالسی، ص 274؛ اسد الغابه، ج 5، ص 66).

ه -) مدت هفت ماه سلام فرستادند.

(جامع البیان، ج 22، ص 6؛ فتح القدیر، ج 4، ص 280؛ شواهد التنزیل، ج 2، صص 50 و 91؛ نور الابصار، ص 112؛ البدایه و النهایه، ج 5، ص 321).

و) مدت هشت ماه سلام فرستادند.

(شواهد التنزیل، ج 2، ص 28 و صص 50-51؛ کفایه الطالب، ص 376؛ ینابیع الموده، ص 260؛ نور الابصار، ص 112).

ز) مدت ده ماه سلام فرستادند.

(شواهد التنزیل، ج 2، ص 50؛ ینابیع الموده، ص 260).

ح) مدت هفده ماه سلام فرستادند.

(مجمع الزوائد، ج 9، ص 169؛ شواهد التنزیل، ج 2، ص 50).

ط) مدت نوزده ماه سلام فرستادند.

(مجمع الزوائد، ج 9، ص 169؛ الصراط المستقیم، ج 1، ص 188).

ی) بدون ذکر مدت.

(الدر المنثور، ج 5، ص 199؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج 3، ص 313؛ نورالابصار، ص 112؛ امالی مفید، ص 318؛ امالی طوسی، ج 1، ص 88؛ اسد الغابه، ج 5، ص 174).

ک) رسول الله تا آخر عمر این کار را ادامه دادند.

(البرهان فی تفسیر القرآن، ج 3، ص 317؛ بحار الانوار، ج 35، ص 207؛ تفسیر قمی، ج 2، ص 67).

ینابیع الموده، ص 260؛ (با استناد به سی تن از صحابه، برخی هجده و برخی ده ماه گفته اند).(1)

ص:66

روشن است که اختلاف در مدت، نه موجب سستی روایت می شود و نه موجب شک در اصل واقعه. آنچه می توان در اینجا بیان کرد و به حقیقت نزدیک می نماید، این است که هر یک از ناقلان آنچه را خود دیده اند، نقل کرده اند. شاید بعضی یک ماه، بعضی دیگر شش ماه یا هشت ماه و یا تا آخر زندگانی رسول اکرم صلی الله علیه و آله مراقب این کار بوده اند. در مورد سایر ارقامی هم که بیان شد، وضعیت همین گونه است. بر این اساس، هر کدام از راویان مشاهدات شخصی خود را بیان کرده است.

اکنون زمان آن فرا رسیده تا به برخی از این احادیث اشاره کنیم.

1. عن انس بن مالک:

ان رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم کان یمر بباب فاطمه سته اشهر اذا خرج الی صلاة الفجر: یقول: الصلاة یا اهل البیت. إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً ؛ (1)انس بن مالک نقل می کند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم به مدت شش ماه، هنگام رفتن به نماز صبح بر در (خانه) فاطمه گذر می کرد و چنین می گفت: نماز، (ای) اهل بیت! خدا فقط می خواهد پلیدی را از شما اهل بیت دور کند و شما را کاملاً پاک سازد.

ابوعیسی محمد بن عیسی ترمذی در ذیل این حدیث، آن را «حدیث حسن» معرفی کرده است.(2) ابوعبدالله حاکم نیشابوری نیز پس از نقل این حدیث می نویسد: «هذا حدیث صحیح علی شرط مسلم و لم یخرجاه؛(3) این حدیث، طبق شرط [صحت حدیث] مسلم (نیشابوری) موافق و صحیح است، ولی آن را نیاورده است».

2. عن ابی الحمراء، قال:

رأیت النبی صلی الله علیه و آله وسلم اذا طلع الفجر جاء الی باب علی و فاطمه فقال: الصّلاة، الصلاة، إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً4 ، ابوحمراء نقل می کند: پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را

ص:67

دیدم که هنگام طلوع فجر در (خانه) علی و فاطمه آمده، چنین گفت: نماز، نماز، خدا فقط می خواهد پلیدی را از شما اهل بیت دور کند و شما را کاملاً پاک سازد.

3. عن ابی سعید الخدری قال:

جاء رسول الله اربعین صباحاً الی باب علی بعد ما دخل بفاطمه فقال: السلام علیکم اهل البیت و رحمة الله و برکاته، الصلاة رحمکم الله، إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً1 ؛ ابوسعید خدری می گوید: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم چهل صبح در (خانه) علی آمده، پس از دیدن فاطمه چنین می گفت: سلام بر شما ای اهل بیت و رحمت و برکات خداوند بر شما باد، نماز، رحمت خداوند بر شما فرو بارد. خدا فقط می خواهد هرگونه پلیدی را از شما اهل بیت دور کند و شما را کاملاً پاک سازد.

بررسی و جمع بندی روایات

1. روایات تسلیم که جزئی از روایات مربوط به آیه تطهیر است، از اصحاب نامداری همچون عبدالله بن عباس، ابوسعید الخدری، انس بن مالک، ابوالحمراء و نیزامامان معصوم مانند امام علی علیه السلام و امام صادق علیه السلام نقل شده و اسناد تعدادی از آنها از نظر فریقین صحیح و قابل قبول است. بنابراین، با وجود اختلاف در تعداد دفعات این کار، می توان گفت که این کار اصولاً از حوادث مسلّم و غیر قابل انکار است.

2. آمدن به در خانه ای که در آن تنها امام علی و حضرت فاطمه و امام حسن و امام حسین علیهم السلام بودند و تلاوت آیه تطهیر پس از فراخواندن اهل خانه به نماز، به خوبی منظور از اهل بیت را در آیه تطهیر و نیز آیه 132 سوره طه روشن می سازد.

3. در هیچ یک از روایات صحیح و قابل قبول نیامده که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم چنین رفتاری را با دیگری داشته باشد. بنابراین، روایات تسلیم نیز بر اختصاص آیه تطهیر به خمسه طیبه دلالت و تأکید روشنی دارند.

ص:68

حنفی قندوزی می گوید:

پس باید این همه اخبار و احادیث وارد از رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم برامامان دوازده گانه از عترت و اهل بیت طهارت حمل شود و جز آنها مصداق خارجی ندارد «و لانهم کانوا اعلم اهل زمانهم و اجلهم و اورعهم و اتقاهم و اعلاهم نسبا و افضلهم حسبا و اکرمهم عندالله و کان علومهم من آبائهم متصلا بجدهم و بالوراثه واللدنّیه کذا عرفهم اهل العلم و التحقیق و التوفیق؛(1) برای آنکه آنها داناترین و بزرگوارترین و با تقواترین اهل زمانشان بودند و بالاتر از آنها از حیث نسب و افضل آنها از حیث حسب و گرامی ترین آنها نزد پروردگارند و علوم آنها ارث و موهبتی از طریق پدرانشان متصل به جدشان بوده و اهل علم و تحقیق و توفیق آنها را این چنین معرفی کرده اند.

دوم - باز آن حضرت در احتجاج با ابوبکر چنین فرمود:

«فانشدک بالله ألی و اهلی و ولدی آیه التطهیر من الرجس، ام لک و لأهل بیتک»؟

قال: بل لک و لاهل بیتک.(1)

ب) امام حسن علیه السلام

اول - احتجاج امام حسن بن علی علیه السلام به آیه تطهیر در منابع اهل سنت نقل شده است. ابو عبدالله حاکم نیشابوری در کتاب «المستدرک علی الصحیحین» نقل می کند که آن حضرت پس از شهادت امام علی علیه السلام خطبه ای خواند و چنین فرمود:

ایها الناس! من عرفنی فقد عرفنی و من لم یعرفنی فانا الحسن بن علی و انا من اهل البیت الذی اذهب الله عنهم الرجس و طهرهم تطهیراً؛(2) ای مردم، هر کس مرا شناخت، همانا مرا شناخته است و هر کس مرا نمی شناسد، من حسن پسر علی هستم و من از اهل بیتی هستم که خداوند پلیدی را از آنها دور کرده و آنان را کاملاً پاک گردانیده است.

دوم - حافظ عبدالرحمن بن ادریس بن ابی حاتم و دیگر مفسران و محدثان اهل سنت نقل می کنند که حضرت امام حسن علیه السلام پس از به خلافت رسیدن، هنگام خواندن نماز، با خنجر مردی زخمی شد. آن حضرت پس از آن حادثه منبر رفت و چنین فرمود:

«یا اهل العراق! اتقوا الله فینا، فانا امراوکم وضیفانکم و نحن اهل البیت الذی قال الله: إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً قال (ابوجمیله): فما زال یقولها حتی ما بقی احد من اهل المسجد الا هو یحن بکاء؛(3) ای اهل عراق، درباره ما از خدا بترسید. همانا ما رهبران و میهمانان شما هستیم و ما اهل بیتی هستیم که خداوند فرمود: «خدا می خواهد

ص:70

پلیدی را فقط از شما اهل بیت دور کند و شما را کاملاً پاک سازد» (ابوجمیله) گفت: آن حضرت علیه السلام پیوسته این سخنان را می گفت تا اینکه در مسجد همه، گریان شدند.

ج) احتجاج امام زین العابدین علیه السلام

احتجاجات آن حضرت به آیه تطهیر نیز در منابع اهل سنت آمده است. محمد بن جریر طبری، ابوالفدا اسماعیل بن کثیر و دیگران چنین نقل می کنند:

عن ابی الدیلم قال: قال علی بن الحسین رضی الله عنهما لرجل من اهل الشام: اما قرات فی الاحزاب: إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً ، قال: نعم و لانتم هم؟ قال (رضی الله عنه): نعم؛(1) ابوالدیلم می گوید: علی بن الحسین - رضی الله عنهما - به مردی از اهل شام گفت: آیا در سوره احزاب خوانده ای: «خدا فقط می خواهد پلیدی را از شما اهل بیت دور کند و شما را کاملاً پاک سازد» آن مرد گفت: آری [خوانده ام] آیا شما آنان هستید؟ حضرت گفت: آری.

د) احتجاج ام المؤمنین ام سلمه (رض)

این بانوی بزرگوار جهت اثبات برتری امام علی، حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین علیهم السلام خطاب به عمره همدانیه به آیه تطهیر احتجاج نموده است.(2)

ه -) احتجاج واثله بن الاسقع لیثی

احتجاج این فرد به آیه تطهیر، جهت اثبات برتری امام علی علیه السلام در حضور تعدادی از مسلمانان، نمونه ای دیگر است.(3)

و) احتجاج عبدالله بن عباس

احتجاج این صحابی بزرگ به آیه تطهیر جهت اثبات برتری امام علی، حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین علیهم السلام هنگام مناظره با گروهی از مردم نیز در منابع اهل سنت آمده است.(4)

ص:71

ز) احتجاج سعد بن ابی وقاص

استدلال او به آیه تطهیر جهت اثبات برتری امام علی، حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین علیهم السلام هنگام سخن گفتن با معاویه، هم موردی دیگر از این گونه احتجاجات برشمرده می شود(1)

بررسی و جمع بندی روایات

آنچه از روایات مذکور به دست می آید، این است که در طول تاریخ، احتجاج کنندگان به آیه تطهیر یا خود اهل بیت علیهم السلام بوده اند و یا دیگران به این آیه شریفه احتجاج کرده اند و بدین ترتیب جهت اثبات برتری و فضلیت اهل بیت علیهم السلام تلاش نموده اند. پس همه اینها نشان دهنده اختصاص آیه تطهیر به اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام است.

از طرفی در تاریخ اسلام غیر از اهل بیت علیهم السلام کسانی را سراغ نداریم که پس از نزول آیه تطهیر خود را مصداق آن معرفی کرده باشند.

لازم به ذکر است که این گونه احتجاج ها در منابع شیعی هم بسیار نقل شده است.(2)

پنجم - الاثبات بالماهیته التی یستلزم نفیها فی جمیع الجزئیات؛(1) اثبات با ماهیتی که رجس را در تمامی جزئیاتش از اهل بیت نفی می کند.

ششم - فعل «یذهب» دال بر استمرار است؛ یعنی این اذهاب الرجس از اهل بیت، خاص زمان یا مکان مشخصی نیست، بلکه تمامی احوال را شامل می شود.

هفتم - تقدیم لفظ «عنکم» بر رجس، نهایت «عنایت» خداوندی را به این مسئله می رساند.

هشتم - آوردن صفتی که بر آنها (ائمه) دلالت دارد؛ یعنی اصطلاح «اهل البیت» و به سبب تعظیم آنان، تصریح به اسامی ننموده است.

نهم - اهل البیت ندا بر وجه تخصیص است. دلیل این سخن، نصب اهل یا ندا یا مفعول به باب اختصاص است که می رساند این عمل، خاص آنهاست و کس دیگری را شامل نمی شود.

دهم - تأکید با لفظ تطهیر که دلالت بر تنزیه از تمام ذنوب دارد. جالب اینکه عده ای از بزرگان اهل سنت نیز بر این مطلب اقرار نموده اند؛ از جمله احمد بن فارس در مجمل اللغه (ج 2، ص 588، طهر)، فخر رازی (التفسیر الکبیر ج 25، ص 209)، ابی اسحاق الشیرازی در اللمع (ج 2، ص 719، رقم 844) بیضاوی در انوار التزیل (ج 2، ص 245) قال: «و استعارة الرجس للمعصیة و الترشیح بالتطهیر». روح البیان برسوی حقی (ج 7، ص 171)، ابن عطیه در محرر الوجیز (ج 2، ص 83) «الرجس، هو کل مستفکر و مستقذر»، تفسیر المظهری (ج 7، ص 343) وی گرچه در ظاهر، آیه را دال بر عصمت نمی داند، اما در تعریف رجس می گوید: «الرجس عمل الشیطان من الاثم و القبائح الشرعیه و الطبیعه الذی لیس فیه مرضاة الله تعالی».

یازدهم - تأکید لفظ «تطهیر» با مصدر. ابو جعفر نحاس می گوید: «مجیء المصدر بعد فعله یفید معنی «التوکید».(2)

و علامه حلی نیز می افزاید:

کما ان مجیء المصدر نکره فی آیة التطهیر یکشف عن سعته و عدم محدودیته باذهاب رجس دون آخر، بل یفید اذهاب کل مصادیق الرجس

ص:74

علی الاطلاق؛ نکره بودن لفظ «تطهیراً» دامنه وسعت و فراگیری آن را می رساند؛ به این معنی که تمام مصادیق رجس را به طور مطلق شامل می شود.(1)

حال با این همه تأکیدی که در آیه مشاهده می شود، آیا مجالی برای طرح مباحث غرض ورزانه می ماند؟!

بر هر قرآن پژوه آگاهی پوشیده نیست که وقتی قرآن مطلبی را با این همه تأکید و تأیید بیان می کند و سنت قولی و فعلی رسول الله و سجایای والای ائمه اطهار، آن را تأیید می کند و بزرگان اهل سنت، دیگر جای هیچ شبهه ای برای کسی باقی نمی ماند، جز تعصبات بی جا و پیروی از سنت شیطانی که رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ 2 است.

بررسی و جمع بندی روایات

1. اگر به کتب حدیثی و تفسیری فریقین نگاه کنیم، خواهیم دید که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم تنها خود و اهل بیت خود را که شامل حضرت فاطمه علیهاالسلام وامامان دوازده است - معصوم و مطهر از همه گناهان معرفی می کند و این بر اختصاص آیه تطهیر به اهل بیت علیهم السلام و ویژگی عصمت آنان دلالت دارد.

2. همان گونه که از روایات مذکور به دست می آید، عصمت، یک ویژگی شخصی نیست، بلکه برای به دست آوردن آن، علاوه بر استعداد شخص به عنایت الهی نیز احتیاج است.

3. برای رهبری همه جانبه امت اسلامی کسانی لایق تر و مقدم اند که علاه بر دارا بودن ویژگی الهی عصمت، از هرگونه عیوب ظاهری و باطنی و نقصان و کمبود، پاک و منزه باشند. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم و اهل بیت علیهم السلام آن حضرت، چنین ویژگی الهی را دارا بودند.

نقد و بررسی

ادعای منافات عصمت با طبیعت بشری و عدم دلالت آیه تطهیر بر عصمت امامان علیهم السلام، از شخصی مانند جناب سالوس بسیار شگفت انگیز است. چون در مورد مسئله عصمت، ادله محکم عقلی، قرآنی، روایی و نیز سایر شواهد و قراین تاریخی وجود دارد. در اینجا به صورت خلاصه، دو دلیل عقلی را ارائه می کنیم:

دلیل اول

1. خداوند متعال برای هدایت انسان ها پیامبرانی را فرستاده و برای آنها جانشینانی قرار داده است.

2. اگر یکی از پیامبران یا جانشینان آنها کاری را بر خلاف دستور الهی انجام دهد یا دچار اشتباه و خطایی شوند، اعتماد مردم از آنها سلب می شود.

3. اگر یکی از پیامبران یا جانشینان آنها دچار خطا، اشتباه یا فراموشی شوند، در رساندن دستور واقعی الهی به مردم خلل پدید می آید، در نتیجه، مردم به جای هدایت، گمراه می شوند که این هم با فلسفه ارسال رسل و انزال کتب الهی کاملاً منافات دارد.

بنابراین، عصمت پیامبران و جانشینان آنها کاملاً ضروری و لازم است.

دلیل دوم

1. انسان موجودی اجتماعی و دارای ویژگی هایی همچون شهوت و غضب است.

2. هر زندگی اجتماعی نیازمند قانون و مجری شایسته است و نبود این دو، موجب هرج و مرج و فساد در جامعه انسانی خواهد شد.

3. بدون شک، تعیین قانون و رهبر شایسته از عهده انسان ها خارج است و تنها خالق انسان که از نیازهای مادی و معنوی او آگاهی کامل دارد، قادر به تعیین آن دو است، بنابراین اصل نبوت و رسالت اثبات می شود

4. برای دریافت این قانون کامل از طرف خداوند متعال، باید شخصی وجود داشته باشد که از هر گونه گناه، خطا و فراموشی، پیراسته و در دریافت و ابلاغ آنها به مردم نیز معصوم باشد. همچنین لازم است جانشینان واپسین پیامبر نیز همچون او، دارای ویژگی عصمت باشند، چون آنها ادامه دهنده راه پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم هستند.

5. تعدادی از آیات نورانی قرآن کریم نیز بر عصمت پیامبران الهی دلالت دارد که در اینجا به طور گذرا به آنها اشاره می کنیم:

ص:77

الف) در سوره حجر، (آیات 34-42)، خداوند متعال از سرکشی شیطان در برابر دستور خود و عدم سجده به آدم علیه السلام و اخراج او و فرصت دادن به شیطان تا روز معین و اعتراف شیطان به فریب بندگان الهی - به جز افراد «مخلص» - سخن می گوید. در سوره یوسف، آیه 24، سوره مریم، آیه 51 و سوره ص، آیات 45-46، خداوند متعال، حضرت یوسف علیه السلام، موسی علیه السلام، ابراهیم علیه السلام، اسحاق علیه السلام و یعقوب علیه السلام را بندگان مخلص و خالص شده معرفی می کند.

در قرآن کریم واژه «مخلص» تنها در مورد پیامبران الهی به کار رفته و می دانیم که گناه، خطا، اشتباه و مانند آن هم از مصادیق فریب شیطان به شمار می آید، بنابراین، وصف پیامبران با کلمه «مخلص» به این معنی است که شیطان، قادر به فریب پیامبران نیست.

ب) در سوره بقره، آیه 124، خداوند متعال از نصب ابراهیم علیه السلام به عنوان امام، سخن گفته و بر عدم واگذاری این پیمان الهی به افراد ظالم تأکید می ورزد. این در حالی است که در آیه سیزدهم سوره لقمان، «شرک» و در آیه 229 سوره بقره، «تعدی و تجاوز از حدود الهی» از مصادیق ظلم و ستم کاری معرفی شده است، بنابراین، عصمت رهبران الهی خود به خود ثابت می شود.

6. در روایات فریقین هم با احادیثی مواجه می شویم که به روشنی بر عصمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و اهل بیت آن حضرت صلی الله علیه و آله وسلم دلالت آشکار دارد.

7. بدون شک، سخن جناب سالوس، برداشت اشتباه از آیاتی است که از ظاهر آنها گناهکار و خطاکار بودن تعدادی از پیامبران الهی فهمیده می شود، در حالی که همه این آیات توجیهات و تفاسیر منطقی و مورد قبولی دارد که در کتب مختلف، بحث و بررسی شده است.(1)

8. همچنین آیه تطهیر نیز با توجه به مباحث و مطالب مطرح شده در بخش اول، به روشنی بر عصمت اهل بیت مورد خطاب در آیه دلالت دارد.

با وجود این همه دلیل آشکار، با کدام دلیل و قرینه اساسی می توان ادعا کرد که آیه تطهیر بر عصمت اهل بیت دلالت ندارد و مسئله عصمت با طبیعت بشری منافات دارد؟ بنابراین، شبهه مذکور نیز اهمیت و استحکام ندارد و از بین می رود.

ص:78

به عبارت دیگر، وقتی که رسول خدا صلی الله علیه و آله اهل بیت علیهم السلام را همتای قرآن قرار داد و فرمود: «انی تارک فیکم الثقلین ما ان تمسکتم بهما لن تضلوا بعدی ابدا؛ کتاب الله و عترتی اهل بیتی»، منظور آن این بود که اینان کسانی هستند که باید قرآن را برای مردمان تفسیر کنند و دین خدا را به پای داشته، احکام و تعالیم آن را انتشار دهند. این، همان چیزی است که از امامت و خلافت پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله اراده شده و خداوند سبحان آن را در اهل بیت علیهم السلام منحصر کرده است.

برخی عدم ذکر اسامی امامان علیهم السلام را در آیه تطهیر بهانه نموده اند. در پاسخ به این اشکال می گوییم:

1. قرآن کریم بر پیامبر عظیم الشأن اسلام صلی الله علیه و آله وسلم نازل شده و آن حضرت صاحب شریعت اسلامی است؛ با وجود این، نام آن حضرت صلی الله علیه و آله وسلم در قرآن کریم، تنها پنج مرتبه ذکر شده است.

2. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم دارای همسران متعددی بود و حضرت خدیجه سلام الله علیها بهترین آنان به شمار می آمد، ولی نام هیچ یک از آنها حتی یک بار هم در قرآن کریم ذکر نشده است.

3. همچنین آن حضرت، صلی الله علیه و آله وسلم هزاران صحابه داشتند، ولی در قرآن کریم، جز نام زید بن حارثه فرزند خوانده آن حضرت صلی الله علیه و آله وسلم - و آن هم تنها یک بار، ذکر نشده است.

از این موارد می توان نتیجه گرفت که روش قرآن کریم، ذکر نام اشخاص نیست؛ بلکه ذکر نام اشخاص از جزئیاتی است که آن نیز توسط مفسر حقیقی قرآن کریم، رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم، انجام گرفته و روایات متواتر و صحیح فریقین است که در مورد آیه تطهیر و مصادیق آن سخن می گویند.

4. خداوند متعال در قرآن کریم، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم را به عنوان مبین و روشن گر آیات قرآنی(1) معرفی نموده است و در جای دیگر در تبعیت از دستورهای پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم تأکید می ورزد.(2) آن حضرت صلی الله علیه و آله وسلم نیز

ص:80

علاوه بر تفسیر و تبیین مصادیق اهل البیت در آیه تطهیر، اهل بیت خود را بر اساس آیات نورانی قرآن کریم و روایات متعدد معرفی نموده و در این خصوص؛ هیچ شبهه و مسئله پنهانی باقی نمانده است.

در خصوص آیات قرآنی می توان به آیات وَ أُولِی الْأَمْرِ (نساء، آیه 59)؛ آیه مباهله (آل عمران، آیه 61)؛ مَعَ الصّادِقِینَ (توبه، آیه 119)؛ أَهْلَ الذِّکْرِ (نحل، آیه 43)؛ آیه مودت (شوری، آیه 23)؛ آیه تبیلغ و اکمال (مائده، آیات 3 و 67)؛ آیه ولایت (مائده، آیه 55).(1) از میان احادیث نیز می توان احادیث «ثقلین»، «تعداد امامان»، «لزوم شناخت و بیعت با امام زمان»، «سفینه»، «امان» و «منزلت» نام برد. این احادیث علاوه بر اینکه در منابع فریقین موجودند، دارای سند صحیح و احیاناً متواترند و در آنها به امامت و رهبری امامان معصوم از اهل بیت علیهم السلام تصریح شده است.

حال این مشکل امت اسلامی است که با وجود این همه ادله و شواهد روشن، مقام مفسری پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم را فراموش نموده درباره سخنان آن حضرت در خصوص معرفی اهل بیتش سهل انگاری کرده اند.

5. جالب تر اینکه در تعدادی از احادیث شریف که در منابع فریقین موجود است، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم امامان پس از خود را دوازده تن و همگی آنها را معصوم و مطهر از گناهان و پلیدی ها معرفی کرده که در اینجا دو روایت را می آوریم:

الف) قال رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم:

الائمه بعدی إثنا عشر عدد نقباء بنی اسرائیل کلهم أمناء أتقیاء معصومون؛(2) پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: امامان پس از من، به عدد نقبا و رهبران بنی اسرائیل، دوازده نفرند که همگی آنها امین، با تقوا و معصوم هستند.

ب) قال رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم:

انا و علی و الحسن و الحسین و تسعه من ولد الحسین مطهرون معصومون؛(3) پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: من و علی و حسن و

ص:81

حسین و نه [امام] از فرزندان حسین [از همه گناهان و پلیدی ها] مطهر و معصوم هستیم.

مهم ترین دلیل اثبات عصمت اهل بیت علیهم السلام آیه شریف تطهیر است. همچنین معرفی شدن امامان دوازده گانه با ویزگی «مطهر» و «عصمت» در این روایات، نشان دهنده آن است که آیه «تطهیر» علاوه بر «پنج تن آل عبا» علیهم السلام سایرامامان دوازده گانه را نیز شامل می شود.

6. احتجاج امامان علیهم السلام به آیه تطهیر و معرفی خود به عنوان یکی از مصادیق آن، قرینه محکم دیگری است که تعلق آیه تطهیر به سایرامامان از اهل بیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم را تأیید می کند.(1)

7. همچنین شهادت تاریخ نیز، امامان علیهم السلام را پاکیزه، معصوم و مطهر معرفی می کند. براساس اعتراف علمای مذهب اهل بیت و برادران اهل سنت، امامان دوازده گانه اهل بیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم، برترین، با تقواترین، داناترین و زاهدترین اشخاص زمان خود بوده اند.(2)

از طرفی اهل بیت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم، شامل امام علی علیه السلام، حضرت فاطمه سلام الله علیها، امام حسن علیه السلام، امام حسین و نه تن از اولاد معصوم آن حضرت علیهم السلام می شود. بنابراین، کلمه «اهل البیت» اصطلاحی قرآنی و حدیثی است و به هیچ وجه نباید معنای آن را با معانی عرفی و لغوی اشتباه گرفت.

2. روایاتی که زنان پیامبر را داخل در آیه تطهیر می داند، اشکالات فراوانی دارند، از جمله:

الف) این روایات از اشخاصی نظیر عکرمه، عروه، ضحاک نقل شده که از دیدگاه علمای رجال اهل سنت، قابل اعتماد نبوده، بلکه متهم می باشند.

ب) تنها روایت ام سلمه که خودش را داخل در آیه تطهیر می داند، با انبوهی از روایاتی که خودش نقل نموده و همگی با سند صحیح و توسط راویان ثقه نقل شده تعارض دارد و با دیگر روایات او از جمله روایت احتجاج ام سلمه به اینکه «اهل بیت» تنها پنج تن آل عبا هستند سازگار نیست.

ج) جمهور اهل سنت، اعتقاد دارند که منظور از این آیه، فقط خمسه طیبه اند.

د) در تاریخ، هیچ گاه نقل نشده که همسران پیامبر از این آیه به نفع خود احتجاج نموده یا حداقل به آن اشاره کرده باشند.

ه -) آیا ام سلمه اگر می دانست مشمول آیه قرار گرفته، باز هم از پیامبر درخواست می کرد که او را هم در زمره آنها جای دهد؟!

و) سنت عملی و قولی پیامبر در تبیین آیه به مدت شش یا نه ماه یا بنابر اقوالی تا آخر عمر مبارکشان، نشان می دهد که این آیه، تنها شامل پنج تن آل عبا می شود.

ز) یا - به لحاظ بررسی رجال و علم درایه - روایت عکرمه و عروه - که با اهل بیت دشمنی داشتند - آیا در درجه اول اهمیت قرار دارد یا روایت ام سلمه، ابن عباس و دیگران؟ که جزء بهترین اصحاب بودند؟!

ح) روایات اختصاص آیه تطهیر در مورد خمسه طیبه، خاص شیعه نیست تا عده ای آن را بهانه کنند؛ بلکه نظر جمهور اهل سنت نیز همین است و چنانکه دیدیم ترمذی و دیگران پس از نقل آن و مختص دانستن آیه به اهل بیت (خمسه طیبه) می گویند:

«هذا حدیث حسن صحیح و هواحسن شیء روی فی هذا الباب»، (ترمذی، ج 5، ص 361)؛ «هذا حدیث صحیح علی شرط الشیخین»، (مستدرک، ج 3، ص 147) و....

ص:83

3. دلالت صریح آیه تطهیر بر عصمت اهل البیت علیهم السلام

آیه تطهیر با توجه به واژه ها و ادات به کار رفته در آن و نیز بر اساس روایات متواتر و صحیح و شواهد و قراین دیگر، به طور صریح بر عصمت اهل البیت مورد اشاره در آیه دلالت دارد و به معنای دوری و پاکی اهل البیت از هر گونه گناهان بزرگ و کوچک و اشتباه و فراموشی، چه عمدی و چه سهوی است.

بنابراین، در آیه تطهیر دو نوع انحصار وجود دارد؛ یکی انحصار اراده الهی در دفع پلیدی ها و نقصان ها از اهل البیت علیهم السلام. دیگری انحصار و اختصاص این عصمت در اهل البیت علیهم السلام.

4. استمرار اراده خداوند در تطهیر اهل البیت علیهم السلام

اراده الهی در آیه تطهیر، شامل یک زمان خاص نیست، بلکه همواره استمرار و تداوم دارد. همچنین سایر اراده های الهی مانند اراده نکردن ظلم و ستم به بندگان خود، اراده بیان حقیقت و هدایت همه انسان ها نیز مختص به یک زمان خاص نبوده، بلکه شامل همه زمان ها و دوران هاست. بنابراین، زمانی که حتی یکی از اهل بیت علیهم السلام در قید حیات است، این اراده الهی تداوم و استمرار خواهد داشت.

5. اهل بیت علیهم السلام، یگانه آشنایان واقعی با قرآن کریم

خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید:

إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ * فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ * لا یَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ 1 .

«همانا آن، قرآنی کریم است که در کتابی محفوظ جای دارد و جز پاکان (تطهیر شدگان) نمی توانند به آن دست زنند] دست یابند [».

غالب مفسران گفته اند مراد از آن تطهیر شدگان از گناهان و پلیدی ها، کسانی مانند پیامبران، فرشتگان و بندگان مقرب الهی اند. در این صورت، منظور از مسّ قرآن، دستیابی به حقایق قرآنی و درک واقعی مراتب عالی آن است.

با توجه به اینکه در برخی روایات در اثبات این دیدگاه تأکیداتی وجود دارد(1) و از طرف دیگر آیه تطهیر از تطهیر شدن اهل البیت علیهم السلام خبر می دهد، نتیجه می گیریم که اهل

ص:84

البیت علیهم السلام یگانه آشنایان و درک کنندگان واقعی قرآن کریم در میان امت اسلامی به شمار می آیند، اما در عین حال، ممکن است منظور از آیه، شامل همه معانی مذکور نیز باشد.

6. برتری اهل بیت علیهم السلام در رهبری و امامت همه جانبه امت اسلامی

اهل بیت علیهم السلام که از همه گناهان و پلیدی ها و اشتباهات و نواقص دور و پاکیزه اند، و غیر از آنها کسی در میان انسان ها دارای چنین ویژگی الهی نیست، برای رهبری و امامت همه جانبه امت اسلامی و حتی امت ها و ملت های دیگر لیاقت و برتری ویژه دارند. در این صورت، آیا عقلانی و منطقی است که این گروه پاک و معصوم کنار گذاشته شوند و برای رهبری امت، حاکمیت، قضاوت و تفسیر قرآن و مانند آن به سراغ افراد غیر معصوم و فاقد چنین ویژگی الهی برویم؟

این پرسشی است که پاسخ آن را باید افراد و عالمان منصف و آگاه در زمان های حال و آینده ارائه نمایند.

از آنجا که در این زمینه کتاب ها و مقالات زیادی نگارش و تدوین شده، به همین مقدار بسنده می کنیم.

برای مطالعه بیشتر در مورد اهل بیت می توان به این منابع مراجعه نمود: محمد مهدی آصفی، آیه تطهیر؛ عبدالزهرا عثمان محمد، آیه تطهیر؛ سید حفاظت حسین ملقب به سلیم بهیکپوری، آیة التطهیر (اردو)؛ سید محمد جعفر زیدی، آیة التطهیر (اردو)؛ سید امیر حسین نجفی، آیه تطهیر (اردو)؛ آیه التطهیر یکی از فضلاء هند؛ آیه تطهیر رویه المتبکره؛ اهل بیت یا چهره های درخشان در آیه تطهیر، محمد فاضل لنکرانی و شهاب الدین اشراقی؛ آیه تطهیر و حدیث کساء، سید حسین موسوی کرمانی؛ اذهاب الرجس عن حظیره الانس؛ ملا عبدالکریم بن محمد طاهر قمی (خطی؛ کتابخانه آیه الله گلپایگانی)؛ اقطاب الدوائر فی تفسیر آیه التطهیر؛ عبدالحسین بن مصطفی قم؛ اهل بیت (در تفسیر آیه تطهیر)، سید محمد صالح عرشی بنارسی؛ اهل البیت فی آیه التطهیر؛ (اهل بیت در آیه تطهیر)؛ سید جعفر مرتضی عاملی (محمد سپهری)؛ اهل البیت فی آیه التطهیر، دارالامسیر؛ پژوهشی در آیه تطهیر؛ مصونیت تکوینی رهبران عقیدتی اسلام (فارسی، عنوان اصلی آیه تطهیر محمد مهدی آصفی، مترجم: محمود رضا افتخار زاده)؛ تفسیر آیه تطهیر؛ عبدالشکور لکهنوی؛ رساله آیه التطهیر، نورالله بن شریف الدین شوشتری؛ تفسیر تطبیقی آیه تطهیر از دیدگاه مذهب آل البیت و اهل سنت، اسماعیل زاده، ایلقار، مجله طلوع، شماره 8 و 9؛ مصداق اهل بیت کیانند،

ص:85

نشریه درس هایی از مکتب اسلام، شماره 299؛ اهل بیت در قرآن، نشریه درس هایی از مکتب اسلام، شماره 298؛ اهل بیت به روایت ابن عباس، ساغر واینام، مجله زائر، شماره 82؛ کاوشی در مفهوم اهل بیت، سید محمد مرتضوی، مجله زائر، شماره 49؛ اهل بیت چه کسانی هستند، سید محمد مرتضوی، مجله زائر، شماره 54؛ آیه تطهیر فی احادیث الفریقین، سید علی موحد ابطحی؛ آیت تطهیر در دو مکتب، عسکری، سید مرتضی؛ آیه تطهیر، مجله ترائنا، شماره 43 و 44؛ معاد شناسی اهل بیت علیهم السلام با نگاهی تفسیری، روایی و تاریخ، اشرفی جمال، فصلنامه فروغ وحدت، شماره 3؛ السحاب المطیر فی تفسیر آیه التطهیر، شهید ثانی، تحقیق هدی جاسم محمد ابوطیره، مجله تراثنا، شمارگان 38 و 39؛ مصداق شناسی اهل بیت در قرآن و سنت، محمد رضا کیخا، مجله الهیات دانشگاه س و ب؛ حدیث کساء، حسین استاد ولی؛ تطهیر و عصمت اهل بیت، علی ربانی گلپایگانی، ماهنامه اسوه، شماره 86، (قسمت اول)؛ شماره 87، (قسمت دوم)؛ شماره 89، (قسمت سوم)؛ شماره 90، (قسمت چهارم)؛ شماره 91، (قسمت پنجم)؛ شماره 92، (قسمت آخر).

ص:86

ص:88

پیوند قرآن و اهل بیت به عنوان دو عنصر ارزشمند در ساحت هدایت دینی، پیوندی ژرف، عمیق و ناگسستنی است. قرآن کریم به عنوان آخرین کتاب آسمانی، رسالت هدایت نسل های بشری تا انتهای عالم را به دوش می کشد و اهل بیت از این جهت که مفسر، مبین، حافظ و نگهدارنده قرآن اند، نقش مکمل را ایفا می نمایند. پیوند و ارتباط این دو آنچنان تنگاتنگ است که اگر یکی رها شود، دیگری مؤثر نخواهد بود، زیرا قرآن، زمانی می تواند نقش هدایت گری خود را به درستی ایفا نماید که درست، تفسیر و تبیین شود و این همان امری است که به عهده اهل بیت گذاشته شده است.

در هر زمانی، بهره برداری از قرآن، منوط به تفسیر وتبیین درست آن است و قرآن بدون تفسیر، مانند چراغی است در دست انسان نابینا. از اینجاست که بررسی میراث تفسیری اهل بیت ضرورت می یابد، زیرا این میراث گران بها زمینه بهره گیری از قرآن را در تمام جنبه های زندگی فراهم می کند و به انسان های طالب هدایت، بینایی می بخشد.

متأسفانه شرایط سیاسی و اجتماعی حاکم بر عصر و زمان زندگی اهل بیت سبب شد حجم بزرگی از روایات تفسیری آنان به دست ما برسد، ولی همین مقداری که در دسترس ما قرار دارد نیز بسیار راهگشا و قابل استفاده است و تحقیق و پژوهش پیرامون آن خالی از فایده نیست.

«همانا خداوند اراده کرده است تا ناپاکی ها را از شما اهل بیت دور، و شما را پاک و پاکیزه گرداند».

همچنانکه در بخش گذشته بیان کردیم از دیدگاه بسیاری از مفسران بزرگ، منظور از اهل بیت در آین آیه، رسول خدا، حضرت علی، حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین علیهم صلوات الله می باشند. این نظریه را بسیاری از صحابه و همسران پیامبر نیز پذیرفته اند که از این میان می توان به ابوسعید خدری، انس بن مالک، واثله بن اسقع، ام سلمه، عایشه، ابن ابی سلمه ربیب پیامبر، سعد بن ابی وقاص،(1) ابوبرزه، ابو الحمراء، ابولیلی انصاری، براء بن عازب، ثوبان، جابربن عبدالله، زید بن ارقم، عبدالله بن جعفر، عبدالله بن عباس و عمر بن الخطاب اشاره کرد.(2)

همچنین بسیاری از مفسران و محدثان بزرگ اهل سنت این نظریه را قبول کرده اند، از جمله: فخر رازی در تفسیر کبیر، زمخشری در کشاف، قرطبی در جامع احکام القرآن، شوکانی در فتح القدیر، طبری در جامع البیان، سیوطی در الدر المنثور، ابن حجر عسقلانی در اصابه، حاکم در مستدرک، ذهبی در تلخیصش و امام احمد بن حنبل در مسند.(3)

بنابراین اصطلاح اهل بیت ابتدا به پنج وجود مقدس؛ یعنی پیامبر خدا، امام علی، حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین علیهم السلام اطلاق می شد، اما به مرور زمان، شخص پیامبر دایره استعمال این واژه را توسعه داد و آن را درباره همه امامان دوازده گانه شیعه به کار برد.

پس منظور از اهل بیت در این تحقیق، همان اهل بیت در اصطلاح قرآن و پیامبر اسلام؛ یعنی ائمه اثنی عشرند که درباره شان گفته اند

هم صدور ایوان الاصطفاء و بدور سماء الاجتباء و مفاتیح ابواب الکرم و مجاریح هواطل النعم و لیوث غیاض البساله و غیوث ریاض الایاله و سباق مظاهر السمامه و خزان نقود الرحاله و الاعلام سوامخ فی الارشاد و الهدایه و الجبال الرواسخ فی الفهم و الدرایه؛(4)

ص:90

آنها بلندای ایوان برگزیدگان و ماه های آسمان انتخاب شدگان، کلیدهای درهای کرم، بخشندگان دریای نعمت، شیران بیشه زار شجاعت و جوانمردی... پیشی گیرندگان بخشندگی، خزائن رحمت و مایه تعالی، کوه ها و ستیغ های ارشاد و هدایت، و کوه های سر به فلک کشیده فهم و درایت اند.

دو جانشنین و دو چیز گرانبها در میان شما به یادگار خواهم گذاشت: کتاب خدا (قرآن) که ریسمانی است که از آسمان تا زمین کشیده شده و خاندانم (اهل بیتم) و این دو هرگز از یکدیگر جدا نخواهند شد تا آنکه کنار حوض کوثر بر من در آیند.

ائمه اطهار، یکّه تازان میدان فهم قرآن بودند و بارها و بارها مردم را به این امر آگاه می نمودند. قندوزی حنفی می نویسد:

امام جعفر صادق رضی الله عنه می فرمود: من فرزند رسول خدایم صلی الله علیه و آله وسلم به کتاب خدا داناترم و در آن کتاب، شرح ابتدای خلق و آنچه که تا روز قیامت واقع می شود وجود دارد. و در اوست خبر آسمان و زمین و ذکر بهشت و دوزخ و آنچه که بوده است و می شود و خواهد بود. و من به تمام آنها دانایم مثل آنکه در کف دستم نگاه کنم. خدا در آن کتاب، بیان هر امری را نموده و می فرماید: ما کتاب را به کسانی که از بندگان خود برگزیدیم، ارث دادیم.

آنها که خدا برگزیده ماییم. ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا1 ما هستیم آن بندگان برگزیده خدا و وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ2 در مناقب ما است.

ایشان در جای دیگر می فرمایند:

خدای متعال دین خود را به وسیله پیشوایان راهنما از خاندان پیمبر خود صلی الله علیه و آله وسلم روشن ساخت، و باطن چشمه های دانش خود را به ایشان نورانی فرمود.

کسی که واقعیت و شخصیت واجب امام را بشناسد، شیرینی ایمان را درک می کند و فضل و برتری بهجت اسلام را می فهمد، چون خدای سبحان امام را عَلَم و شاخص خلق و دلیل و حجت بر اهل زمین قرار داده است. تاج وقار بر امام پوشانیده و نور خداوندی او را فراگرفته است.

ص:92

امام به وسیله سببی از آسمان که مواد آن پاره و گسیخته نمی شود و نزد خدا می باشد مدد می رسد به کسی [چیزی] نمی رسد، جز به اسباب آن و خدا معرفت آن را مگر به معرفت امام به آنچه بر او از مشتبهات وحی و اخبار و اشتباهات فتنه ها وارد می شود، عالم و داناست. پس خدای تبارک و تعالی ایشان را جهت خلق خود، از فرزندان پشت سر هر امامی که اختیار می کرد، برای این امر برگزید.

و هر زمان که امامی بگذرد و فوت نماید خداوند حجت از عقب و پشت او به نشانه آشکار و محل و مکانی درخشنده [امامی دیگر] نصب می کند امامان و هادیان از طرف خدا راهنمای حق اند و عدالت کنند به حق و بهترین مردم از فرزندان آدم و نوح و ابراهیم و اسماعیل علیهم السلام، و برگزیدگان حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم هستند. خداوند کریم، ایشان را در عالم و دنیای ذر پیش از خلقت دیگران پدید آورده در طرف راست عرش خود در علم غیب نزد او پنهان و فرو رفته در حکمت. و خدا آنها را حیات و زندگی مردم و پایه های اسلام قرار داد.

قندوزی حنفی پس از این دو روایت می گوید:

امیرالمؤمنین علی علیه السلام در خطبه خود (از خطبه 2) در نهج البلاغه بعد از برگشتن آن جناب از صفین می فرماید: آل محمد صلی الله علیه و آله وسلم اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم، محل راز نهان و علوم پنهان خدایند. پناهگاه امر و جایگاه علم اویند و محل و مرجع حکمت ها و مصالح دین اویند و مقر فرایض و سنن اویند و کوه ها و اوتاد دین اویند.

خداوند به سبب ایشان کجی کمر دین را به پا داشت و لرزش قدم های دین را نگاه داشته و زایل کرده است.

کسی از این امت با آل محمد صلی الله علیه و آله وسلم قیاس نمی شود و هیچ وقت کسی که به او نعمت داده با آنها مساوی نیست. اساس دین و ستون اعتقادات یقینی به سوی ایشان بر می گردد. تعالی گران بهای علم یعنی عمل به ایشان بازگشت و ملحق می شود. ایشان دارای خصوصیت و امتیاز وراثت و وصایت در ایشان است.(1)

ص:93

شهرستانی، مؤلف تفسیر «مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار» در جای جای تفسیر خود، فهم قرآن و تفسیر و تأویل آن را ویژه اهل بیت می داند و بر همین اساس، بارها صحت دیدگاه های سایر فرقه های اسلامی را زیر سوال برده و تاویل ها و تفسیرهای آنان را، مردود می داند.

او در تأویل آیات قرآن که با عنوان «الاسرار» انجام می گیرد، از اهل بیت با عناوین دیگری نیز یاد می کند. در جایی می گوید:

واذا قلت: قال اهل القرآن، و اصحاب الاسرار أو الذی شققت له أسماء من معنی الایه، فلا أرید به نفسی عیاذ بالله و إنما أرید الصدیقین من أهل بیت النبی صلی الله علیه و آله وسلم، فهم الواقفون علی الاسرار و هم من المصطفین الاخیار...؛(1) هرگاه گفتم اهل القرآن، اصحاب الاسرار یا کسی که از معانی آیه بر او نامهائی مشتق ساخته ام، عیاذ بالله خودم نیستم، بلکه مرادم پاکان اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم هستند که بر اسرار نهفته آگاهند و برگزیدگان اخیاراند.

شهرستانی از کسانی که مسئولیت جمع آوری قرآن را بر دوش داشتند و به اهل بیت علیهم السلام مراجعه نکردند و از آنها رهنمود نخواستند، - با اینکه می دانستند قرآن و علم آن، مخصوص ایشان است و آنها یکی از دو ثقلی هستند که پیامبر بر جای گذاشت - در شگفت است:

ومن المعلوم إن الذین تولوا جمعه کیف خاضوا فیه و لم یراجعوا اهل البیت فی حرف بعد اتفاقهم علی أن القرآن مخصوص بهم و أنهم أحد الثقلین فی قول النبی: انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی... و فی روایه اهل بیتی ما ان تمسکتم بهما.(2)

در نگاه او، افزون بر علی علیه السلام که سرآمد صحابه در فهم و درک آیات وحی بود، اهل بیت علیهم السلام نیز بهرۀ وافری از فهم قرآن داشتند و این فهم به آنان اختصاص داشت:

ص:94

وخص الکتاب بجملة من عترته الطاهرة و نقله من اصحاب الزاکیه الزاهره، یتلونه حق تلاوته و یدرسونه حق دراستة، فالقرآن ترکته وهم ورثته و هم احد الثقلین و بهم مجمع البحرین و لهم قاب قوسین و عندهم علم الکونین و العالمین»؛ (1)«و ما السر، فی تقدیم اسم الله علی اسم الرحمن و علی اسم الرحیم، ومن ذاالذی یقدر علی الوقوف علی هذه الاسرار دون هدایة من اهل القرآن الذین هم اهل الله و خاصته علیهم السلام؛(2) قرآن به تمامه، به عترت پاک رسول الله اختصاص دارد و از اصحاب پاک و بارز آن حضرت (ائمه اطهار) منتقل شده، آنها که قرآن را آن گونه که حقّ آن است تلاوت می کنند، و آن چنان که شایسته است می آموزند و آنها وارثان قرآن و یکی از ثقلین هستند. مجمع البحرین، قاب قوسین و علم دو جهان و جهانیان در نزد آنهاست.

او در جای دیگر می گوید:

«بسم الله الرحمن الرحیم» سرّ تقدیم اسم الله بر رحمن، و رحمن بر رحیم چیست؟ چه کسی می تواند این سر را بیان کند، جز کسی که اهل قرآن باشد، کسانی که اهل خداوندند و خواص اویند (علیهم السلام).

شهرستانی بر این باور است که صحابه نیز مانند او علم قرآن را مخصوص اهل بیت می دانسته اند. به همین جهت وقتی از علی علیه السلام درباره علوم اهل بیت پرسش می کنند، گویا علم به قرآن را مخصوص خاندان وحی می گیرند و از اختصاص سایر چیزها به آنها سخن می گویند:

ولقد کانت الصحابه متفقین علی ان علم القرآن مخصوص بأهل البیت علیهم السلام: اذ کانوا یسالون علی بن ابی طالب علیه السلام: هل خصصتم اهل البیت دوننا بشیء سوی القرآن؟ و کان یقول: لا والذی فلق الحبه و برأ النسمه، الا بما فی قراب سیفی هذا، الخبر.

ص:95

فاستثناء القرآن بالتخصیص دلیل علی اجماعهم بأن القرآن و علمه، تنزیله و تأویله مخصوص بهم؛(1)

صحابه پیامبر، بر آنکه علم قرآن، مختص اهل بیت است، اتفاق نظر داشتند. از علی علیه السلام می پرسیدند: آیا شما اهل بیت پیامبر به چیزی اختصاص داده شده اید که برای ما نباشد، به جز قرآن؟ پس امام فرمود: «نه، سوگند به آنکه دانه را شکافت و جان را آفرید، جز به آنچه در پوشش شمشیر من است، (اشاره به کتابی است که در آن جای داده بود)».

شهرستانی آنگاه می افزاید:

اینکه صحابه، قرآن را به خصوص استثنا می کردند و ناآگاهی خود را از آن اقرار داشتند، دلیل بر این است که بر این اجماع و اتفاق داشته اند که قرآن و علم آن و تنزیل و تأویل آن، ویژۀ اهل بیت علیهم السلام است.

آری، به راستی ایشان وارثان پیامبرند و قرآن، میراث پیامبر است. و هم ایشان اهل ذکر و اهل قرآن اند که خدای تعالی دیگران را به سؤال از ایشان مأمور کرده و به اقتدا و تمسک به آنان دستور داده است.(2)

همو در بحثی دیگر، پس از ذکر حدیث ثقلین، عترت را مصداق «الذین اتینا هم الکتاب یتلونه حق تلاوته» می خواند و برای «حق تلاوته» وجوهی بر می شمارد که نشان از آشنایی کامل اهل بیت با علوم قرآنی دارد:

وحق التلاوه علی وجوه: منها، صحة اخراج الحروف من مخارجها، و منها صحة وضع الالفاظ علی مواضعها، و منها صحة نظم المعانی علی طرائقها، و منها الوقوف علی اسرارها من الحروف والأصوات اولاً و من الالفاظ و الکلمات ثانیاً و من المعانی و الایات ثالثاً، فیمیزون بین المحکمات منها و المتشابهات، و بین العمومات منها والخصوصات، و بین المفروغات منها و المقیدات، و بین المشروعات منها ظاهراً والمقدرات باطنا.(3)

ص:96

بر اساس این باورها، نویسنده «مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار» تفسیر بایسته و شایسته را خاص اهل البیت می داند و تنها راه فهم قرآن را آموختن تفسیر از آنان معرفی می نماید:

قالت العترة الطاهرة الذین هم احد الثقلین و ثانی اثنین: ان الذین فسّروا القرآن بآرائهم انما تبوءوا مقعدهم من النار، لأنهم لم یسندوا تفاسیر هم إ لی صادق قد عرفوا صدقه اولا ثم صدقوه فی التفسیر، فاختلفت أ قاویلهم فی کلّ آیه، بل فی کلّ کلمه، بل فی کلّ حرف، و هم الذین حرّفوا الکلم عن مواضعها و الحروف عن مواقعها، و تعرّضوا للوقوف علی أسرار القرآن، و آسترقوا السمع فأتبعهم شهاب ثاقب، فمن قال: انها عبارات عن أسماء الله و أسماء الحروف أو السور أو اسماء اشخاص أو اقسام بها فقد اختطف خطفه مما تناجت به ملائکة الله، أو تناغت علیه اولیاء الله، و ان الناجی منهم من و کل علمها الی الله تعالی والی رسوله صلی الله علیه و آله وسلم و الی الصادقین عن الله، و هو قول من قال ان لکل کتاب سرّاً و صفوة استاثر الله تعالی بعلمها و اثر أولیاه و أصفیاه بالوقوف علیها...؛(1) عترت طاهره یکی از ثقلین و دومین آن می گوید: کسانی که قرآن را به آرای خودش تفسیر می کنند، جایگاهشان جهنم است، زیرا آنها تفسیرشان را مستند به قول صادقی از (اهل بیت) نمی کنند، پس اقوالشان در هر آیه، کلمه و حرف پراکنده گشته و آنان اند که کلام را از موضع و حرف را از جایگاه خودش تحریف می کنند و به اسم اسرار قرآن بیان می کنند. آنها کسانی اند که شهابی آتشین نابودشان خواهد کرد،... نجات یافته کسی است که علمش مستند به خدا و رسول صلی الله علیه و آله وسلم و صادقین علیه السلام باشد. این همان قولی است که می گوید برای هر نوشته سرّ و رمزی است که اولیاء و اصفیای خداوند آن را می فهمند....

درست به همین خاطر است که شهرستانی در جای جای تفسیر خود از اقوال ائمه به خصوص امام صادق علیه السلام استفاده نموده است. با تأمل در افکار و اظهارات ابوحنیفه هم مشخص می شود که او نیز قائل به مرجعیت اهل بیت علیهم السلام بود.

ص:97

برخی اظهارات ابوحنیفه در خصوص صحابه، رویکرد وی را از عقیده عمومی اهل سنت دور می کند و به دیدگاه شیعه نزدیک می سازد. وی تمامی صحابه را عادل نمی دانست و قائل به تفصیل بود.

ابوجعفر اسکافی معتزلی به نقل از ابوحنیفه می گوید که او برخی از اصحاب چون ابوهریره و انس بن مالک را از عدول صحابه نمی دانسته است.(1) فخر الاسلام بزودی حنفی که اصول استنباط را نزد حنیفه تقریر نموده می گوید: «ابوحنیفه و شاگردانش در نظریات خود با گفتار صحابه مخالفت کرده اند.(2)

امام سرخسی از دیگر علمای حنفی نیز معتقد است، در جایی که مجال رأی و اجتهاد وجود دارد، ابوحنیفه با نظریات صحابه مخالفت نموده است.(3)

به هرحال، ابوحنیفه خود را به پیروی تمام و کمال از صحابه و تابعین ملزم نمی دانست و با رویکرد و اعتقادی که به لزوم اجتهاد داشت، در برابر آنان که قائل به لزوم پیروی تمام عیار از صحابه و تابعین بودند، به اجتهاد خود اهمیت می داد و می گفت: «هم رجال و نحن رجال».(4)

منظور او این بود که صحابه و تابعین، تافته جدا بافته ای نبودند و اگر آنان مردان صاحب رأی بودند، ما نیز مردانی صاحب خرد و اندیشه ایم، پس چرا خود اجتهاد نکنیم و بر برهانی قاطع، چشمانمان را ببندیم و فقط از فهم سلف پیروی کنیم؟

با توجه به رویکردها و سخنان ابوحنیفه در مورد اهل بیت علیهم السلام، می توان به این نتیجه رسید که وی در مقابل اعتقاد به عدالت و مرجعیت صحابه و تابعین، به اهل بیت علیهم السلام بیشتر اتکا و اعتماد داشته، اما در عین حال، برای اجتهاد خود نیز ارزش ذاتی و استقلالی قائل بوده است.

چنانکه از روایات متعدد بر می آید، اهل بیت بر خلاف بسیاری از عالمان صدر اسلام و سده های نخستین، راه را بر هیچ پرسشی نبسته اند، بلکه دشوارترین پرسش را که دیگران از

ص:98

پاسخ آن ناتوان مانده و سکوت پیشه ساخته بودند یا براساس پندار پاسخ می دادند، با استدلال های قرآنی و استفاده از آیات مختلف، آن گونه که عقل بیابد و قلب، مطمئن شود توضیح می داده اند.

ابن تیمیه از جمله کسانی است که این تفاوت در شیوه تفسیری اهل بیت و اصحاب را به خوبی دریافته و اقرار کرده است که بسیاری از صحابه، از جمله خلفا در قبال تفسیر برخی از آیات قرآن، مانند آیات مربوط به اصول اعتقادی و صفات الهی، موضع منفی داشته اند؛ در حالی که اهل بیت از تفسیر و پرسش در این نوع آیات استقبال کرده، به فراخور درک مخاطبان خویشتن به تبیین حقایق قرآنی و پیرایش باورهای مسلمانان می پرداختند.

البته ابن تیمیه به دلیل دل بستگی سخت به شخصیت خلفا، سعی می کند تا توجیهی پسندیده برای توانمندی تفسیری اهل بیت و ناتوانی دیگران جست وجو کند و موضوع را دقیق بنماید. از این رهگذر، داستانی را نقل می کند که تفسیر علی علیه السلام از یک آیه قرآن با تفسیر خلیفه دوم تفاوت داشته و در تجزیه و تحلیل این تفاوت به این نتیجه می رسد که میان دو تفسیر، فرق ماهوی و اساسی نبوده، بلکه شیوه تفسیر علی علیه السلام همان شیوه تفسیری عمر بوده، ولی بر سر راه علی علیه السلام موانعی وجود داشته است.(1)

ابن تیمیه می نویسد:

از عمر درباره معنای وَ الذّارِیاتِ ذَرْواً می پرسند، ولی او به جای پاسخ، تنبیه و تهدید می کند و فرد سؤال کننده را در جامعه اسلامی منزوی و بی آبرو می سازد. ولی وقتی «ابن کواء» همین سؤال را از علی علیه السلام می پرسد، با اینکه علی علیه السلام می داند ابن کواء در پی شناخت حق نیست و پرسش او از سرِفتنه جویی است، باز هم به او پاسخ می دهد. فرق شیوه علی علیه السلام با عمر در این بود که مردم از علی علیه السلام فرمان نمی بردند، برخلاف عمر که خلیفه بود و پیروی از وی واجب. بدین جهت، علی نتوانست شیوه عمر را عملی سازد و ابن کواء را با تنبیه و تهدید ساکت کند، پس ناگزیر به او پاسخ منطقی داد!(2)

ص:99

به راستی که سخنان ابن تیمیه، انسان را به شگفتی وا می دارد. گویی که اصل نخست و وظیفه عالم دینی این است که اگر قدرت دارد، مخاطبان را با زور ساکت کند و اگر ناچار شد، پاسخ منطقی و علمی بدهد!

بلی، ابن تیمیه می خواهد بگوید که به طور معمول این پرسش ها از سوی افراد مسئله دار مطرح می شده و هدف آنان فتنه انگیزی بوده و پاسخ فتنه انگیز چوب است و تهدید و این کار از دست خلیفه دوم برمی آمد، ولی علی علیه السلام چنین توانی نداشت!

البته ابن تیمیه از این نکته غفلت کرده که در منطق دانش و دین و خرد، پرسش عقیدتی به هر حال نباید بی پاسخ بماند، زیرا پرسش کننده چه حق جو باشد و چه فتنه انگیز، به هر صورت، پرسشی که از دهان فرد بیرون آمد، در میان مردم پراکنده می شود و برای آنان شبهه و تردید پدید می آورد از این رو ارعاب و تهدید نمی تواند دهان ها را ببندد، زیرا اگر بنا به طرح شبهه باشد، فتنه انگیزان ده ها راه آشکار و نهان برای آن می جویند. از طرفی بر فرض که پرسش از سر فتنه انگیزی باشد، باز هم باید بدان پاسخ گفت یا تدابیر دیگری برای زدودن فتنه در نظر گرفت.

به تعبیر دیگر، فتنه انگیزی گونه های مختلف دارد. اگر از گونه سیاسی و نظامی باشد، پاسخ آن باید همسان و در خور باشد، زیرا شورش و توطئه را همیشه با منطق نمی توان خاموش کرد. حال اگر فتنه از گونه فرهنگی و فکری باشد، مهم ترین چاره آن، پاسخ منطقی و رویارویی فرهنگی است، زیرا برخورد خشن و بی منطق با پرسش های عقیدتی، در واقع توان درست اندیشی پرسش گر را می نمایاند و ذهن مردم را برای فهم ایراد او حساس تر می کند.(1)

خلاصه اینکه برای ابن تیمیه دشوار بوده که بگوید، علی علیه السلام تفسیر آیه را می دانسته، ولی خلیفه دوم نمی دانسته است!

جا داشت که او به این موضوع از زاویه دانش برتر علی علیه السلام می نگریست و ندای «سلونی قبل ان تفقدونی» او را در زمینه دانش قرآن مورد توجه قرار می داد و اذعان می کرد که نه تنها خلیفه دوم که هیچ یک از صحابه به پای علی علیه السلام نمی رسیدند.

ص:100

چه زیباست حق گویی ابن المسیب که می گفت:

لم یکن احد من اصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم یقولها الا علی بن ابی طالب؛ هیچ کس غیر علی بن ابی طالب ندای «سلونی قبل از تفقدنی و سلونی عن طرق السموات فانی اعرف بها من طرق الارضیین»(1) را سر نداده است.

ژرف نگری ها و دریافت لایه ها و بطون و حقایق و کشف تأویلات و سرّ اسرار است، نه در فهم معانی از ظواهر که فهم ظواهر قرآن (اصولا) همگانی است.

مهم ترین نکته ای که می تواند متمایز کننده روش کلی اهل بیت در تفسیر باشد، ویژگی اتصال به وحی، احاطه علمی و مقام عصمت آنان است که می تواند برجستگی گفته و تفسیرهایشان را بر دیگران نشان دهد.

به هر حال این جایگاه رفیع را می توان از جنبه های گوناگون بررسی نمود که به گوشه ای از آنها اشاره می کنیم.

بنابراین اهل بیت به عنوان انسان های پاک و مطهر، شایستگی دسترسی به معارف و حقایق قرآن را دارند. بدیهی است چنین کسانی که به فرموده خود قرآن، توان و لیاقت درک و فهم قرآن را دارند، در تفسیر این کتاب مقدس نسبت به دیگران شایسته ترند و دیگران باید یا تفسیر را از آنان بگیرند یا اگر خود به تفسیر می پردازند، باید در چارچوب معین شده از سوی آن بزرگواران، حرکت کنند؛ در غیر این صورت به بیراهه می روند.

آیه دیگری که در این زمینه قابل بررسی است، این آیه شریفه است:

وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ إِلاّ رِجالاً نُوحِی إِلَیْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ 1.

«پیش از تو نفرستادیم مگر مردانی را که به آنها وحی کرده بودیم، پس اگر نمی دانید از اهل ذکر سؤال کنید».

در اینکه منظور از «اهل الذکر» چه کسانی هستند، دیدگاه های متفاوتی مطرح شده است. اهل علم و آگاهان به اخبارامت های گذشته، اهل کتاب و اهل قرآن از مهم ترین مصادیقی است که در این دیدگاه ها ارائه شده اند. اما به اعتقاد بسیاری از مفسران، منظور از اهل الذکر، اهل قرآن است، زیرا در آیه بعدی قرآن، ذکر نامیده شده و این می رساند که در این آیه هم مراد از ذکر، قرآن بوده است.

اگر منظور از اهل الذکر، اهل قرآن باشد، به طور قطع، آن عده ای هستند که نسبت به معارف و حقایق قرآن آگاهی کامل و جامع دارند، نه کسانی که هیچ آگاهی و دانشی در این زمینه ندارند. بر اساس استنتاجی که ما از دو آیه مطهرون و تطهیر داشتیم و همچنین روایات فراوانی که در این زمینه وجود دارد و دیدگاه بسیاری از بزرگان تفسیری، اهل بیت، تنها کسانی هستند که آگاهی کامل و جامعی در مورد قرآن و علوم مربوط به آن دارند، پس در زمینه تفسیر قرآن از همه شایسته ترند.

معروف ترین حدیث در این زمینه حدیث ثقلین است:

قال رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم:

«إنّی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی اهل بیتی و انهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض... و قال: ما ان تمسکتم بهما لن تضلوا ابدا...(1) ؛ من دو چیز گرانبها برای شما می گذارم، کتاب خدا و اهل بیتم. این دو از همدیگرجدا نمی شوند تا اینکه در حوض کوثر به من ملحق شوند... و فرمود: تا وقتی به این دو تمسک کنید هرگز گمراه نمی شوید.

این حدیث در منابع روایی اهل سنت و شیعه با تعابیری گوناگون آمده است. به ویژه این قسمت از حدیث که فرمود «کتاب الله و عترتی» که در بعضی منابع «کتاب الله و اهل بیتی» آمده و در برخی هم «کتاب الله و عترتی اهل بیتی» و در منابع دیگر هم با اختلافاتی در تعبیر، ولی روی هم رفته در صحت طرق و سندهای این حدیث شکی نیست، زیرا 33 نفر از اصحاب این حدیث را نقل کرده اند؛ کسانی مانند: ابو ایوب انصاری، ابوذر غفاری ابورافع مولی رسول خدا، ابوسعید الخدری، ابوشریح الخزاعی، ابوقدامه الانصاری، ابولیلی انصاری، ابوالهیثم بن تیهان، ابوهریره، ام سلمه، ام هانی، انس بن مالک، براءبن عازب، جابربن عبدالله انصاری، جبیر بن مطعم، حذیفه بن اسید الغفاری، حذیفه بن الیمان، خزیمه بن ثابت ذوالشهادتین، زیدبن ارقم، زید بن ثابت، سعد بن ابی وقاص، سلمان فارسی، سهل بن سعد، ضمره بن عبیدالله التمیمی، عامر بن لیلی، عبدالرحمان بن عوف، عبدالله بن حنطب، عبدالله بن عباس، عدی بن حاتم، عقبه بن عامر، عمر بن الخطاب و عمرو بن العاص

علاوه بر اینها، ائمه نیز در طول زمان زندگی شان این حدیث را از پیامبر نقل فرموده اند. صاحب عبقات، اسامی 19 نفر از تابعین و بیش از سی صد نفر از علما و حافظان حدیث اهل سنت را ذکر کرده که همگی این حدیث را نقل نموده اند.(2)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم در این حدیث، اهل بیت را عدل و هم تراز قرآن دانسته، هم ترازی در هدایت گری، عصمت، دوام و پایداری تا قیامت، حجت بودن سخن و

ص:104

واسطه بودن بین خدا و مردم. تمام این جهت ها بیانگر این واقعیت است که هر گونه فرمایش آنان در هر زمینه ای از اعتبار و حجیت برخوردار است. بنابراین نتیجه می گیریم که سخنان آنان در زمینه تفسیر قرآن نیز مانند دیگر سخنان آن حضرات از حجیت برخوردار است.

یک نکته را در مورد این حدیث نباید نادیده گرفت و آن اینکه عدل بودن قرآن و اهل بیت به معنای مستقل بودن این دو از یکدیگر نیست؛ بلکه به معنای مکمل بودن این دو برای همدیگر است؛ یعنی قرآن در صورتی کتاب هدایت است که اهل بیت در کنارش باشند و آنان آن را برای مردم تبیین و تفسیر نمایند. همچنین اهل بیت در صورتی انوار هدایتند که قرآن باشد. مکمل بودن این دو برای همدیگر، شاهد دیگری است بر حجیت سخن اهل بیت در تفسیر و گرنه مکمل بودن معنا پیدا نمی کند.

در ادامه به ذکر حدیثی از ابن عباس از رسول الله اکتفا می کنیم.

عن ابن عباس قال:

«قال رسول الله من سره ان یحیی حیاتی و یموت مماتی، و یسکن جنة عدن غرسها ربی فلیوال علیاً بعدی و لیوال ولیه و لیقتد بالائمة من بعدی فانهم عترتی خلقوا من طینتی رزقوا فهما وعلماً و ویل للمکذبین بفضلهم من امتی القاطعین فیهم صلتی لا انالهم الله شفاعتی؛(1) رسول خدا فرمود: هر که دوست می دارد مثل من زندگی کند و مثل من بمیرد و در بهشت عدن که پروردگارم آن را به ید قدرت خود کاشته منزل گزیند، بعد از من باید علی را دوست بدارد و دوستان علی را دوست بدارد؛ به ائمۀ بعد از من اقتدا کند که آنان عترت من هستند و از سرشت من خلق شده اند و از علم و فهم فوق العاده بهره برده اند. وای بر کسی از امت من که فضائل ایشان را تکذیب کند و صله مرا با آنان قطع نماید، خداوند ایشان را مشمول شفاعت من نگرداند.

ص:105

حکمتش خواند و منزلت او را نسبت به خود، همانند منزلت هارون نسبت به موسی اعلام فرمود.(1)

لازم به ذکر است که حضرت در خطبه قاصعه تصریح می کند که پیامبر، مرا از کودکی پرورش داد. آن هنگام، روشنایی وحی و پیامبری را می دیدم و بوی نبوت را می شنیدم.

چنان که از شواهد تاریخی و کتب تفسیری به دست می آید، علی علیه السلام اعلم مردم پس از رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم به تفسیر قرآن و معارف اسلام بود و سنی و شیعه هر دو این معنی را در کتاب های تفسیری و تاریخی خود نقل کرده اند. چرا که آن حضرت در دامن پیامبر بزرگ شده و همیشه در کنار آن حضرت، هم در حضر و هم در سفر حاضر بود. او حتی در دوران تهجد و عبادت رسول خدا صلی الله علیه و آله در کوه حراء نیز همراه او بود و از پیامبر خدا جدا نمی شد.

در این مورد ابن ابی الحدید می گوید:

«در کتب صحاح روایت شده که وقتی جبرئیل برای نخستین بار بر پیامبر نازل گردید، و او را به مقام رسالت مفتخر ساخت، علی علیه السلام در کنار پیامبر صلی الله علیه و اله بود».(2)

گاه پیامبر سر بر دامن علی علیه السلام می نهاد و آیات وحی را فرا می گرفت.(3) و هر آنچه

ص:107

خدایش تعلیم فرموده بود به او نیز می آموخت و در هزار باب از علم و دانش را بر او گشود.(1) آیه ای از قرآن بر پیامبر خدا فرود نیامد، جز آن که بر علی علیه السلام خواند و املا کرد و تاویل و تفسیر و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابهش را به او تعلیم داد(2) و چنین بود که امام علیه السلام بر فراز منبر خطابه می فرمود:

سلونی فوالله لا تسالونی عن شیء الا اخبرتکم، سلونی عن کتاب الله فوالله مامن آیه الا و انا اعلم بلیل نزلت ام بنهارام فی سهل ام فی جبل؛(3) بپرسید مرا، پس سوگند به خدا نمی پرسید از چیزی، جز آنکه شما را خبر می دهم. بپرسید از کتاب خدا، پس به خدا قسم آیه ای نیست جز آنکه می دانم در شب نازل شده است یا در روز، در دشت فرود آمده است یا درکوه.

یا در جایی دیگر، قسم یاد می کرد:

والله مانزلت آیه الا و قد علمت فیم انزلت و أین انزلت ان ربی وهب لی قلباً عقولاً ولساناً سوولاً؛(4) سوگند به خدا آیه ای فرود نیامد، جز اینکه دانستم درباره چه و کجا نازل شده است. همانا خدای من دلی اندیشمند و زبانی پرسش گر به من بخشیده است.

روزی در مسجد کوفه خطاب به مردم فرمود:

«بپرسید از من، پیش از آنکه مرا از دست دهید. بپرسید درباره کتاب خدا که سوگند به خدا آیه ای از قرآن نازل نشده جز آنکه پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بر من خواند و تأویلش را به من آموخت.»

ص:108

از عایشه نیز روایت شده که گفت: «علی داناترین اصحاب پیامبر است، نسبت به آنچه بر پیامبر نازل شده است».(1)

آری علی علیه السلام با پیامبر بود و صحابت و قرابت را با حضرتش به نهایت حدّ کمال رسانید و با قرآن بود، زیرا حامل و حافظ قرآن و عالم و عارف به آن بود.

عبدالله بن مسعود گفت:

«همانا قرآن بر هفت وجه (حرف) نازل شده و هر حرفی پشت و رویی دارد (ظهر و بطن) و علی بن ابی طالب، علم ظاهر و باطن نزد اوست».(2)

ابن عباس، این دانشمند امت و مفسر قرآن و داناترین مردم به کتاب خدا (به تعبیر قوم) علم خود و صحابه را در برابر علم علی علیه السلام چونان قطره ای از هفت دریا می داند.(3)

علی علیه السلام با قرآن بود و همان گونه که پیامبر فرموده بود هرگز از قرآن جدا نشد.

جلوه این معیت و جدایی ناپذیری، آن گاه نمودار شد که پس از فرمان پیامبر با همه توش و توان و با تمام جسم و جان خویش در کنار قرآن ایستاد و به دفاع از کیان آن پرداخت و از حدودش پاسداری کرد.

او بود که در آغاز ردا بر دوش نیفکند تا آنکه گردآوری و تدوین قرآن را به انجام رسانید.(4) سپس بر تبیین آن همت گمارد و بدین سان راه را بر تحریف دست اندازان و بازیگری باطل پردازان بست و در راه برپایی حدود و احکام و سنن و آداب قرآن کوشید و در جهت دفع فتنه ها و شبهه ها و تحریفات غالیان و تأویلات مبطلان و انتحالات جاهلان تا پای جان ایستاد و آن گونه که پیامبر خدا فرموده بود بر اساس تاویل قرآن به قتال پرداخت.(5)

ص:109

گاه در صف صفین تیغ به روی مصحف دروغین آخته و بر جبهه دروغ پردازان تاخته و دیگر زمان در مسجد پیامبر به تبیین معالم قرآن می نشست. او بود که همساز و همنوا با قرآن به هدایت مؤمنان همت گمارد و امت پیامبر را امامت کرد.

قرآن، بیان بود و علی علیه السلام مبین. قرآن هدایت بود و علی علیه السلام هادی. آن قرآن صامت بود و آن حضرت قرآن ناطق. قرآن، کتاب مبین بود و حضرت علی علیه اسلام امام مبین. و این چنین اند قرآن و اهل بیت، دو یادگار و خلیفه پیامبر، دوشادوش یکدیگر و پهلو به پهلو، تا آن گاه که در میعادگاه کوثر برپیامبر درآیند.(1)

«قرأت علی رسول الله سبعین سوره و ختمت القرآن علی خیر الناس علی بن ابی طالب؛(1) هفتاد سوره از قرآن را نزد رسول خدا خواندم و حفظ کردم و بقیه را نزد بهترین مردم؛ علی بن ابی طالب به پایان بردم».

و نیز می افزاید:

ان القرآن أنزل علی سبعه احرف ما منها حرف، الا وله ظهر و بطن و ان علی بن ابی طالب عنده منه الظاهر و الباطن؛(2) قرآن بر هفت حرف نازل شده و برای هر کدام از آنها ظاهر و باطنی است و علم ظاهر و باطن تمامی آنها پیش علی بن ابی طالب است.

علی گفت:

«یابن عباس ما تفسیر الالف من الحمد؟» گفتم: تو بِهْ دانی ای علی! پس در سخن آمد و یک ساعت از ساعات شب در تفسیر الف «الحمد» سخن گفت. آنگه گفت: «فما تفسیر اللام من الحمد؟» جواب، همان دادم و یک ساعت دیگر در تفسیر حرف «لام» سخن گفت. پس در «حا» همچنان و در «میم» همچنان و در «دال» همچنان. چون از تفسیر این حروف فارغ گشت برق عمود الفجر صبح صادق از مشرق سربر زد علی علیه السلام گفت: «لو شئت لا و قرت سبعین بعیراً من تفسیر سوره «الفاتحه».

ابن عباس گفت:

«علم خود در جنب علم علی علیه السلام چنان دیدم «کالغدیر الصغیر فی البحر»، ابن عباس در علم تفسیر چنان بود که علی فرمود:

«کانه ینظر الی الغیب من وراء ستر رقیق من جودة رأیه و کثرة اصابته»(3).

ص:111

قال ابن عباس:

«علم النبی من علم الله و علم علی من علم النبی و علمی من علم علی و ما علمی و علم الصحابه فی علم علی الا کقطرة فی سبعه ابحر؛(1) ابن عباس گفت: علم پیامبر از علم خدا و علم علی از علم پیامبر و علم من از علم علی سرچشمه می گیرد. علم من و علم تمام صحابه نسبت به علم علی، مانند یک قطره در برابر هفت دریاست».

در جای دیگر نیز آمده است:

«لو ان الشجر اقلام و البحور مداد و الانس والجن کتاب، ما احصوا فضائل امیرالمؤمنین علی؛ (2) هرگاه درختان، قلم و دریاها مرکب و انس و جن نویسنده باشند، هرگز نمی توانند فضائل امیرمؤمنان علی را بشمارند».

ابن عباس شاگرد امام علی علیه السلام که استاد در تفسیر قرآن بود. او به این مقام، افتخار می کرد و با همه شهرت و اعتباری که در این باره داشت می گفت: «من در مقابل علم علی همچون قطره ای از دریا هستم». همچنین می گفت: «کسی پس از رسول خدا داناتر از علی به قرآن نبود».(3)

نیز از همین ابن عباس است که می گوید: «من تمام تفسیرم را از علی گرفتم و از غیر او چیزی نگرفتم».(4)

حاکم حسکانی در روایت های جداگانه ای از «عطاء» و «عمیر بن عبدالله» آورده که عامر شعبی، عایشه، عبدالله بن عمر و عطاء بن ابی ریاح، علی علیه السلام را آگاه ترین مردم به قرآن می دانستند.(5)

ص:112

شهرستانی می گوید:

تمام صحابه متفق بودند بر اینکه علم قرآن، مخصوص اهل بیت است، زیرا از علی می پرسیدند: شما به چیزی غیر از قرآن هم اختصاص دارید؟ امام می فرمود: نه، قسم به خدایی که هسته را شکافت و مردم را خلق نمود، مگر به اندازه گرد و غباری که بر روی شمشیرم نشسته است.

شهرستانی می افزاید:

اینکه صحابه، قرآن را به آنها تخصیص داده اند، نشانه این است که آنان بر اینکه قرآن، علم قرآن، تنزیل قرآن و تأویلش مخصوص اهل بیت است اجماع داشتند. عبدالله بن عباس که از بزرگان امت به شمار می آمد و مصدر تفسیر تمام مفسران است و پیامبر در حقّ او دعا کرد که خداوند او را فقیه در دین نماید و علم تأویل را به او بیاموزد، خدمت علی شاگردی نمود تا فقیه در دین شد و علم تأویل را آموخت.(1)

ابن ابی الحدید، شارح نهج البلاغه و از آگاه ترین علمای تسنن و متفکر در کلام و تاریخ نوشته است:

امتیازات انسانی علی علیه السلام از لحاظ عظمت و جلال و شهرت در حدی است که شرح و تفصیل آنها ناروا و بیهوده است. من چه بگویم در حق مردی که دشمنانش نتوانستند عظمت ها و فضایل او را منکر شوند و همه آنان به برتری شخصیت او اعتراف کرده اند. من چه بگویم درباره مردی که همه فضیلت ها به او منتهی می شود و هر مکتب و گروهی خود را بدو منسوب می سازد. آری اوست پیشوا و رئیس همه فضیلت ها...(2).

ابن ابی الحدید در آغاز سخنان خود در شرح نهج البلاغه، ابتدا به سجایا و فضایل اخلاقی آن حضرت علیه السلام اشاره کرده، امام علیه السلام را از نظر زهد و تقوا، عبادت و شب زنده داری، حسن خلق، رأی و تدبیر، شجاعت، جود و بخشش، حلم و صفا و فصاحت کلام، برجسته ترین افراد دانسته و او را سید الزهاد، اعبدالناس، سید المجاهدین، امام الفصحا و سید البلغا معرفی کرده است.

ص:113

وی آنگاه به توصیف ابعاد علوم پرداخته و از احاطه حضرت علیه السلام بر آنها سخن به میان آورده و نوشته است:

اشرف علوم، علوم الهی است که امام علیه السلام بر ابعاد این علم، تسلط دارد. همچنین امام علی علیه السلام مرجع شیعه در علم فقه است و فقهای اسلام همگی از علم او بهره می برند. از فقهای صحابه، عمر بن خطاب و عبدالله بن عباس بوده اند که هر دو، دانش خود را از محضر آن حضرت علیه السلام برگرفته اند. از طریق شیعه و سنی از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نقل شده که «اقضاکم علی».

آنگاه ایشان قضا را به فقه معنا کرده است. تسلط امام علیه السلام بر علم نحو و زبان، علم طریقت، تصوف و غیره زبانزد عام و خاص است و امام علیه السلام برترین مرجع تفسیر قرآن به شمار می رود.

وی درباره مرجعیت امام علی علیه السلام در تفسیر قرآن گفته است:

«دانش تفسیر از او سرچشمه گرفته و از وجود با برکت او گسترده گردیده است. با مراجعه به کتب تفسیر، درستی این سخن را به خوبی درمی یابی، زیرا بیشترین نقل های تفسیری از آن اوست».(1)

به اتفاق همه صحابه و محققان اسلامی، علی علیه السلام آگاه ترین اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در فهم قرآن بوده است. وی علاوه بر مهارت در قضا و داوری و فتوا بر طبق کتاب خدا، به اسرار و رموز و معانی قرآن واقف بوده و در حدّ وسیعی به اسباب نزول و تفسیر و تأویل آن آگاه و اعلمیت او در این امر، محرز بوده است.(2)

ابن اثیر گفته است: «اگر کسی داوری ها و سخنان علی علیه السلام را با دقت بررسی کند، در می یابد که او دارای خردی سرشار، هوشی عمیق، بصیرتی نافذ و بهره وافری از دانش بوده است».(3)

امام علیه السلام در پاسخ به هر پرسشی، حاضرالذهن و آماده بود و برای حل مشکلات دینی و اجتماعی، توانایی کامل داشت. آن حضرت علیه السلام به برکت دعای فرستاده خدا،

ص:114

در مشکلاتی که برای مسلمانان پیش می آمد، بهترین ملجأ و پناهگاه به شمار می رفت تا آنجا که برای حلّ قضایای پیچیده، نام وی به عنوان ضرب المثل بر زبان ها بوده است و همه می گفتند: «قضیه ولا اباالحسن لها»؛ (1) آیا مشکلی در عالم هست که ابوالحسن علیه السلام نتواند آن را حل کند».

ائمه اطهار علیهم السلام نیز همواره به دانش حضرت علی علیه السلام اشاره داشته اند و آن حضرت را باب خداشناسی(2) و آگاه بر حلال و حرام و دانش قرآن می دانستند و بر طریق و روش آن امام عظیم الشأن حرکت می کردند.(3)

همچنین امام علیه السلام باب مدینه علم و امیرمؤمنان(4) است و به مؤمنان طعام علمی می دهد و خوراک معنوی مؤمنان از جانب اوست.(5)

آن حضرت نه تنها از بعد مادی، اطعام دهنده نیازمندان و صاحب جود و بخشش کثیر بوده و مصداق آیه وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً6 است، بلکه از بعد معنوی نیز به مؤمنان حظ و بهره فراوان می بخشد.

ص:115

اعلمیت علی علیه السلام و جایگاه او در شناخت قرآن مورد گواهی صحابه و تابعان نیز بوده است، لذا اگر در تفسیر قرآن و یا درباره مسائل مربوط به امر دین و دنیای مردم رأی علی علیه السلام به دست می آمد آن را رد نمی کردند.

سعید بن جبیر به نقل از ابن عباس گفته است:

«اذا ثبت لنا الشیء عن علی لم نعدل عنه الی غیره؛(1) وقتی مطلبی از قول علی علیه السلام برای ما محرز می شد از آن عدول نمی کردیم».

پس از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم اصحاب در تفسیر قرآن از مکتب علی علیه السلام بهره های زیادی می بردند و آن حضرت علیه السلام از مصادر و مراجع تفسیری آنان به شمار می آمد. علی علیه السلام آگاه به بواطن امور و داناترین فرد به تنزیل و تأویل قرآن کریم بود. آن کسی که لقب ترجمان القرآن به او داده اند؛ یعنی ابن عباس، سر سپرده مکتبش بود و می گفت:

«ما اخذت من تفسیر القرآن فعن علی بن ابیطالب؛(2) آنچه از تفسیر قرآن آموختم از علی علیه السلام است».

این صحابی در مقامی دیگر در بیان فضائل علی علیه السلام، آن حضرت را آمر به معروف، ناهی از منکر و حکم کننده بر اساس احکام کتاب خدا معرفی و اعتراف کرده که مناقب و فضایلی که برای علی علیه السلام نقل شده، درباره دیگر افراد این امت گزارش نشده است.(3)

از عطاء بن ابی ریاح پرسیدند:

أکان فی اصحاب محمد صلی الله علیه و آله وسلم أعلم من علی؟ قال: و الله ما اعلمه؛(4) آیا در بین اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم داناتر از علی علیه السلام وجود دارد؟ پاسخ داد: به خدا سوگند، داناتر از او کسی را نمی شناسم.

ص:116

به گواهی روایات و شواهد متعدد، پس از حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلم، کسی عالم تر از علی علیه السلام به کتاب خدا نبوده است؛ چنان که «عامر شعبی» به این حقیقت اعتراف کرده و گفته است: «ما اعلم بکتاب الله بعد نبی الله من علی بن ابیطالب علیه السلام»(1).

«ابی سخیله» نقل کرده، روزی خدمت ابوذر رسیدم و به او گفتم:

می بینم که فتنه هایی رخ می دهد و جریاناتی اتفاق می افتد و من نگرانم که مردم در مواجهه با این مسائل و مشکلات، دچار اختلاف شوند، اگر چنین شد چه کنیم؟

ابوذر پاسخ داد: «الزم کتاب الله عز و جل و علی بن ابیطالب؛ به کتاب خدا و علی بن ابی طالب روی آورید و به آن دو متمسک شوید، زیرا من از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فضایل بی شماری را درباره علی علیه السلام شنیده ام، آنگاه در پایان سخن، به بیان برخی از آن فضائل پرداخت».(2)

در این روایت، قرآن و علی علیه السلام در کنار یکدیگر قرار گرفته اند و اگر اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم، علی علیه السلام را به خوبی نمی شناختند، این گونه یکدیگر را به تمسّک و توسل به محضرش توصیه نمی کردند.

اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به فضایل و شایستگی های علمی و معنوی امام علی علیه السلام اعتراف داشتند و در مشکلات و معضلات دنیوی و فکری، به کتاب خدا و علی علیه السلام مراجعه و دیگران را نیز به این امر ترغیب می کردند. به راستی چگونه است که ابوذر، علی علیه السلام را در کنار قرآن به عنوان ملجأ و پناهگاه معرفی می کند؟ آیا این امر به دلیل همراهی و ملازمت علی علیه السلام با مفاهیم و معانی کتاب خدا و نقش مشترک این دو در راهنمایی و هدایت مردم نیست؟

از اباذر در مقامی دیگر سخنی مشابه نقل شده است؛ بنگرید:

ابو رافع نقل کرده است: به هنگام تبعید اباذر، به ربذه رفتم. چون آهنگ وداع کردم به من و کسانی که در آنجا بودند، گفت: به زودی فتنه ای سر بر خواهد آورد، تقوا پیشه کنید و با بزرگ این روزگار، علی بن ابی طالب باشید و از او پیروی

ص:117

کنید. از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم شنیدم که بدو فرمود: تو اولین کسی هستی که به من ایمان آوردی و اولین کسی خواهی بود که در قیامت، دست در دست من خواهی نهاد. تو «صدیق اکبر» و «فاروق امت» هستی که حق را از باطل جدا خواهی کرد...(1).

سلمان از دیگر کسانی است که گستره علم و دانش علی علیه السلام را تبیین کرده است. «زربن حبیش» گوید:

علی بن ابی طالب علیه السلام سوار بر مرکب رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم از محلی عبور می کرد. بر گروهی گذشت که سلمان در میان آنان نشسته بود. سلمان گفت: آیا بر نمی خیزید تا دامان این مرد را بگیرید و از او پرسش کنید. به خدایی که دانه را شکافت و جانداران را آفرید، کسی جز او، شما را به راز پیامبرتان خبر ندهد. او عالم روی زمین و موجب قوام و استواری آن است و زمین به او آرامش می یابد و اگر او را از دست بدهید، علم را از دست داده، مردم را نشناخته اید (که مؤمن اند یا کافر، زیرا دوستی آن حضرت علیه السلام ملاک ایمان و کفر است).(2)

از طرفی، علی علیه السلام به اعتراف همگان، کسی است که صاحب «علم الکتاب» است.(3)

ص:118

مناوی صاحب کتاب «فیض القدیر» به نقل از غزالی می گوید:

قد علم الأولون و الاخرون ان فهم کتاب الله منحصر الی علم علی و من جهل ذلک فقد ضل عن الباب الذی من ورائه یرفع الله عن القلوب الحجاب، حتی یتحقق الیقین الذی لا یتغیر بکشف الغطاء؛(1) متقدمان و متأخران، همه می دانند که فهم کتاب خدا منحصر به علم علی (علیه السلام) است و اگر کسی این حقیقت را نفهمیده باشد، درِ خانه ای را که خدا از آن در پرده ها را از روی دل ها بر می دارد، گم کرده است.

گرچه در حال حاضر کتاب مدونی به عنوان تفسیر از امیرمؤمنان علیه السلام به چشم نمی خورد، اما مطالب تفسیری علی علیه السلام در کتاب های حدیثی و در لابه لای روایات پراکنده است. چون اوضاع سیاسی و اجتماعی آن روز به نحوی نبود که هر کسی بتواند در گرداگرد وجود امام حلقه بزند و تفسیر قرآن را بیاموزد، بلکه عده خاصی از یاران آن حضرت سینه خود را سپر کرده، توانستند تفسیر قرآن را از مولی الموحدین مستقیما فرا گرفته، به نسل های بعد از خود انتقال دهند. این کار به صورت نقل روایت بود که بعدها آرام آرام توسعه یافت و روایت را با درایت در هم آمیختند و اخبار و احادیث تفسیری را به صورت مدون در آوردند.

سمرقندی در «بحرالعلوم»، نام خلفا و چند تن از صحابه را ذکر کرده که به تفسیر قرآن شهرت داشته اند و در بین آنان، علی علیه السلام را صاحب بیشترین روایات تفسیری دانسته و نوشته است: «أما علیّ، فهو اکثر هم تفسیراً للقران».(1)

او این امر را معلول عواملی چون عدم اشتغالات حکومتی و پیوند و ملازمت علی علیه السلام با حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلم دانسته و بر این باور است که این عوامل موجب گردید علی علیه السلام به جایگاه بلندی از علم و دانش دست یابد تا آنجا که عایشه همسر رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم در تبیین این جایگاه، می گوید:

«انه اعلم الناس بالسنه فی زمن الصحابه؛ علی علیه السلام در بین اصحاب، آگاه ترین مردم به سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم است».

سمرقندی، صاحب تفسیر بحرالعلوم، پس از ذکر این موارد، به گزارش روایات متعددی از اصحاب و تابعان در فضایل علی علیه السلام پرداخته است.

یکی دیگر از مفسران، ابن کثیر دمشقی است که در مقدمه تفسیر خود در بحث «نشأة التفسیر و تطوره» علی علیه السلام را در شمار اصحابی دانسته که پس از رحلت حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلم به تفسیر قرآن مشهور گشتند.(2)

جمال الدین قاسمی هم از دیگر تفسیرنویسانی است که اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را مفسران قرآن به شمار آورده و در بین آنان، از ابن عباس و علی علیه السلام یاد کرده و آنان را ستوده است.(3)

مراغی نیز در تفسیر خود در معرفی طبقات مفسران، در طبقه اول نام ده تن از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم را گزارش کرده و نوشته است:

«اکثر من روی عنه التفسیر من الخلفاء علی بن ابیطالب علیه السلام و الروایه عن الثلاثه الباقین نادره»(4) در میان خلفا، بیشترین روایات تفسیری از آن علی بن ابیطالب علیه السلام است و به خلفای سه گانه، روایات تفسیری اندکی منسوب است.

ص:120

این مفسر در ادامه سخن افزوده، ابن مسعود، بیشترین روایات علی علیه السلام را نقل کرده است.

فخر رازی در تفسیر خود ذیل آیه:

إِنَّ اللّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ.

در اوایل سوره آل عمران، روایت کرده که، علی علیه السلام فرمود:

«رسول خدا هزار باب علم به من آموخت که خودم نیز از هر بابی هزار باب دیگر استنباط کردم».(1)

زرکشی در شمارش صحابۀ آگاه به تفسیر، امام علی علیه السلام را در صدر آنان می داند و می گوید: «صدر المفسرین من الصحابه علی».(2)

در نگاه شهرستانی، پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در برابر موسی علیه السلام که علم به تنزیل داشت و عیسی علیه السلام که تأویل می دانست، هم به تأویل آشنا بود و هم به تنزیل:

«ثم ان موسی علیه السلام کان مخصوصاً بالتنزیل و کان عیسی علیه السلام مخصوصاً بالتأویل و کان محمد علیه الصلوة و السلام مخصوصاً بالجمع بین التنزیل و التأویل»(3).

سپس شهرستانی، علی علیه السلام را نخستین مفسر قرآن و سرآمد صحابه در تفسیر قرآن به شمار می آورد.(4)

ابن عباس که مصدر تفسیر تمامی مفسران قرآن شناخته می شود شاگرد علی علیه السلام بود و از آن حضرت تأویل قرآن را آموخته بود:

ولقد کان حبرالائمه مصدر تفسیر جمیع المفسرین و قد دعا له رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم بان قال: اللهم فقهه فی الدین و علمه التاویل، فتلمذ لعلی رضی الله عنه حتی فقهه فی الدین و علمه التأویل.(5)

ص:121

علی بن ابی طالب شایسته ترین فرد برای جمع آوری قرآن بود و هیچ یک از صحابه پیامبر خدا، ویژگی ها، خصوصیات و امتیازات آن حضرت را نداشتند:

ودع هذا کله کیف لا طلبوا جمع علی بن ابی طالب، أو ما کان اکتب من زید بن ثابت، أو ما کان اعرب من سعید بن العاص، أو ما کان اقرب الی رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم من الجماعه، بل ترکوا باجمعهم جمعه و اتخذوه مهجوراً و نبذوه ظهریاً و جعلوه نسیاً منسیاً...(1).

با مطالعه تفاسیر و کتب تاریخ تفسیر، این حقیقت، نمایان می شود که برخی از قرآن پژوهان و شرح حال نویسان در معرفی طبقات مفسران و بیان ویژگی های آنان، از سر حقد و حسد، نامی از علی علیه السلام نبرده اند، در حالی که برخی از شاگردان آن حضرت علیه السلام را در شمار مفسران قرآن معرفی کرده اند و نه از روی نادانی و ناآگاهی، بلکه به عمد از بیان فضایل علی علیه السلام خودداری کرده اند.

آری به شهادت روایات فراوان و سخنان صحابه رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم، علی علیه السلام عالم ترین فرد در میان اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم، قیم قرآن و آگاه بر کتاب خدا، امتیاز دهنده میان حق و باطل و سرآمد و پیشوای مفسران قرآن است.

ابن الصباغ سپس به نقل جریان زیر پرداخته تا شخصیت علمی امام حسن مجتبی علیه السلام و جایگاه والای آن حضرت را در امت اسلامی بیان کرده باشد:

علی بن احمد واحدی در تفسیر خود آورده که مردی وارد مسجد رسول الله شد و ملاحظه کرد که شخصی مشغول نقل حدیث از پیامبر است؛ مردم، اطراف او را گرفته، به سخنانش گوش می دادند. پس آن شخص به نزد وی آمده، گفت: مراد از «شاهد و مشهود» که در آیه شریفه آمده چیست؟ ایشان پاسخ داد: اما شاهد، که روز جمعه است و اما مراد از مشهود، روز عرفه می باشد.

پس از او گذشته به دیگری برخورد کرد که همانند اولی به نقل حدیث پرداخته بود، سوال خود را تکرار کرده از او پرسید که: مراد از شاهد و مشهود چیست؟ وی پاسخ داد: اما شاهد که روز جمعه است واما مشهود، روز عید قربان است. آنگاه از کنار آن دو نفر گذشته، گذرش به نوجوانی افتاد که چهره اش همانند طلا می درخشید که او هم در مسجد، کلاس درس تشکیل داده بود. پس از او درباره شاهد و مشهود پرسید. وی در پاسخ گفت: آری. اما شاهد، حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم است و اما مشهود، روز قیامت می باشد.

آنگاه برای گفته خود، این چنین استدلال کرد: آیا سخن پروردگار را نشنیده ای که می فرماید: یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً1 ؛ «ای پیامبر! ما تو را به عنوان شاهد و بشارت دهنده و بیم دهنده فرستادیم».

ذلِکَ یَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النّاسُ وَ ذلِکَ یَوْمٌ مَشْهُودٌ2 ؛ «روز قیامت، روزی است که همه مردم برای آن جمع می شوند و آن روز، روزی است که مشهود همگان است».

طبق نقل علامه مجلسی در بحار الانوار، این شخص، تفسیر امام را از شاهد و مشهود، بر دیگر تفسیرها که از عبدالله بن عباس و عبدالله بن عمر شنیده بود، ترجیح داده، آن را پسندیده بود.(1) شاید دلیل این پذیرش، استدلال قوی امام حسن به دو آیه شریفه بوده است.

ص:123

ابن روزبهانی این امام همام را که والایی او بر هیچ کس پوشیده نیست چنین می ستاید:

اللهم و صل و سلم علی الامام الثانی، صاحب آیات المناقب من المثانی، کاشف اسرار الحقایق و المعانی؛(1) و سلام و درود بر امام دوم، صاحب مناقب و آیات آشکار از قرآن کریم، آگاه بر رمز و اسرار حقایق عالم و معانی....

در جایی دیگر می خوانیم، اعرابی وقتی جود و کرم امام حسین علیه السلام را دید چنین سرود.

هم الاکرمون هم الانجبون نجوم السماء بهم تشرق(2)

این خاندان هستند که از همه برتر و بالاتر و بزرگوارترند و ستارگان آسمان به نور آنها می درخشد....

عبدالله بن اسعد الیافعی، درباره مناقب و جایگاه آن حضرت پس از بیانی چنین می گوید:

«ریحانه رسول الله و سبطه و سلالة النبوه، مقر المحاسن و المناقب...؛(3) ریحانه و سبط رسول الله، و فرزند نبوت و قرارگاه محاسن و مناقب و جوانمردی...».

حافظ حسین کربلایی از علمای قرن دهم اهل سنت اشعاری منسوب به امام حسین علیه السلام می آورد که حضرت در این اشعار خودش را به انبوه سپاه یزید (لعنه الله علیه) چنین معرفی می کند.

وفینا کتاب الله انزل صادقاً و فینا الهدی و الوحی بالخیر یذکر

ونحن ولاه الارض نسقی ولاتنا بکاس رسول الله ما لیس ینکر

وشیعتنا فی الناس اکرم شیعه و مبغضنا یوم القیامه یخسر(4)

کتاب خداوند درباره ما نازل شده است و هدایت و وحی در ماست و ماییم که به سوی خیر می خوانیم ما والیان زمین هستیم که زمینهایمان را با جام گوارای و

ص:124

دلنشین (دانش) رسول الله سیراب می کنیم. پیروان ما در میان مردم، بهترین پیروان هستند و روز قیامت، مبغض ما در خسران است.

و در جای دیگر نیز می گوید:

دقائق علوم و معارف رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم در دوران امامت آن حضرت تازه شد و مردم از آن فایده ها بردند، چنانکه گفته اند از ائمه تابعین هیچ کس را آن مقدار روایت و درایت نیست که آن حضرت را بود. آن حضرت، صاحب میراث امامت است، از بزرگ به بزرگ؛ یعنی آن حضرت میراث امامت را از پدران بزرگ به ارث برده. به بیان دیگر پدران آن حضرت همه امام بوده اند.(1)

منصور دوانیقی دومین خلیفه عباسی می گوید:

جعفر بن محمد [امام صادق] از کسانی است که خداوند درباره او فرمود: ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا 2 (سپس این کتاب (آسمانی) را به گروهی از بندگان برگزیده خود به میراث دادیم). او از کسانی است که خداوند او را برگزیده است. و از سبقت گیرندگان در امور خیرات، از خاندان نبوت حتماً باید یک محدَث باشد و جعفر بن محمد علیه السلام محدَث زمان ماست.

شهرستانی پس از اینکه در جای جای «مفاتیح الاسرار» از اندیشه های امام صادق علیه السلام بهره می گیرد، در بحث شروط تفسیر می گوید:

وغایتی ان أقول: لا أعدل عن الظاهر و لا أعول علی التأویل و المعطل یترک الظاهر و یتاول العبارات کلها علی رجال و المخطورات علی رجال و الدین معرفه ذلک الرجل، وقد تبرأ منهم الصادق جعفر بن محمد علیه السلام و من الواقفه من یقول: انی اقف و اکل علمه الی الله فاقول: کل من عندالله و ذلک هو طریق السلامه و هو کما قال بعض السلف فی الإستواء علی العرش، الإستواء معلوم و الکیفیه مجهوله و الایمان به واجب و السؤال عنه بدعه؛(2)

در نهایت اعلام می کنم که از ظاهر قرآن تجاوز نخواهم کرد و به سوی تأویل نمی روم، زیرا معطل، کسی است که ظاهر را رها نموده، به تأویل عبارات و

ص:126

خطورات بر افراد، خود را دل مشغول کند، چنین کسی دینش شناخت آن فرد است. اما امام صادق (جعفر بن محمد علیهماالسلام) از این قاعده مستثنی است. و کسی که می گوید: من می ایستم و از قسمتی از علمش بهره می گیرم، می گویم: تمام علم او از جانب خداست این طریق و راه سلامت است (یعنی راه امام صادق علیه السلام به سوی خدا و علم تأویل و فهم قرآن) چونان است که بعضی از گذشتگان در مورد «استواء علی العرش» گفته اند، «استواء» (والایی)؛ معلوم است، اما کیفیت آن مجهول، ایمان به آن واجب و سؤال از آن بدعت است.

شهرستانی چه زیبا علم امام را وصف می کند، زیرا فهم بشر از کنه علم امام عاجز است. ما همین قدر می فهمیم که باید به آن ایمان آوریم و سؤال از آن بدعت است.

ابوحنیفه، صاحب یکی از مکاتب چهار گانه اهل سنت، علم خود را وامدار امام صادق می داند.

در منابع شیعی و سنی آمده که ابوحنیفه بسیار تحت تأثیر شخصیت و مقام علمی امام صادق علیه السلام بوده و در این خصوص می گفت:

«والله ما رأیت أفقه من جعفر بن محمد الصادق».

علاوه بر منابع شیعی، بسیاری از منابع اهل سنت نیز امام صادق علیه السلام را از استادان ابوحنیفه می دانند.(1) ابوزهره جمله «لولا السنتان لهلک النعمان» را در مورد امام صادق علیه السلام می داند و می گوید: «احتمالاً این دو سال، همان دو سالی است که ابوحنیفه از نزد ابن هبیره به حجاز مهاجرت و فرار نمود و در آنجا دو سال نزد امام صادق علیه السلام شاگردی کرد».(2)

آلوسی در مورد او می گوید:

«هذا ابوحنیفه و هو من اهل السنه یفتخر و یقول بافصح لسان: لولا السنتان لهلک النعمان»(3).

ص:127

لازم به ذکر است در منابع شیعی علاوه بر روایات فضایل اهل بیت که ابوحنیفه نقل نموده در برخی روایات دیگر نیز در سلسله روایت اهل بیت علیهم السلام قرار گرفته است. در این روایت، ابوحنیفه برای یافتن حکم مسئله ای به اهل بیت علیهم السلام مراجعه می کند که خود حاکی از پذیرش مرجعیت علمی اهل بیت علیهم السلام است.(1)

محمد بن طلحه شافعی، امام را چنین وصف می کند:

جعفر بن محمد از علمای اهل بیت و بزرگان آنها و دارای علوم بسیاری بود. عباداتش فراوان، اوراد و اذکار او دائم بود و زهد فوق العاده ای داشت. قرآن زیاد تلاوت می فرمود و در معانی آن تتبع می نمود و از دریای عمیق کتاب الهی گوهرهای گرانبهایی استخراج می فرمود و عجایب آن را روشن می ساخت.(2)

این عبارت می رساند که بر همگان مسجل بوده که امام صادق از اهل بیت رسول الله است و پذیرش مرجعیت عام این امام همام و اختصاص فهم قرآن و استخراج عجایب و بطون آن، از اختصاصات امام صادق علیه السلام و ائمه اطهار می باشد.

شهرستانی در ملل و نحل می گوید:

هو ذو علم غزیر و ادب کامل فی الحکمة و زهد فی الدنیا و...؛(3) دانش و آگاهی او در فرهنگ و مذهب، فوق العاده زیاد بود. او اطلاعات وسیعی پیرامون مسائل حکمت داشت و دوستانش را از سرچشمۀ علوم غیبی بهره مند می ساخت.

شیخ فرید الدین عطار نیشابوری کتاب «تذکرة الاولیاء» خود را با وصف امام صادق علیه السلام متبرک ساخته می گوید:(4)

«آن سلطان ملت مصطفوی، آن برهان حجت نبوی، آن عامل صدیق، آن عالم تحقیق، آن میوه دل اولیاء، آن جگر گوشه انبیاء، آن ناقد علی، آن وارث نبی، آن عارف عاشق، جعفر الصادق».

ص:128

از این سخنان که بگذریم، ابن روزبهان در شأن امام رضا علیه السلام می گوید:

انوار رسول اکرم بر سیمای مبارک آن حضرت ظاهر است (اشاره است به اینکه آثار جمال و انوار کمال حضرت نبی اکرم از صفحات و وجنات آن حضرت ظاهر و نمایان بوده) آن حضرت، بلند کننده نشانه های توحید و نصب کننده پرچم های ایمان است.

آن حضرت بالا رونده بر بالاترین درجات علم و عرفان است.

چنانچه روایت کرده اند که جمیع طوائف از ارباب علم و معرفت از آن حضرت استفاده می کرده اند و مشکلات خود را از آن حضرت می پرسیدند. فقها مشکلات فقه و دقائق آن را از آن حضرت می آموخته اند و اطبا معضلات علم ابدان را از آن حضرت اندوخته و حکما معارف الهی را از انوار آن حضرت استکشاف می کرده اند، و عارفان آداب طریق حقیقت و اسرار و مکاشفات را از اطوار سلوک آن حضرت می یافته اند و مقتدای جمیع طوائف آن حضرت بوده است.(1)

ابن خلکان می گوید:

به ابونواس گفتند: علی بن موسی، هم عصر توست که درباره او چیزی نگفتی؟ ابونواس گفت: قسم به خدا، من مدح او را جز به عنوان تعظیم و بزرگداشت او ترک نکردم. در شأن مثل من نیست که درباره مثل او چیزی بگوید و پس از ساعتی این ابیات را انشا کرد: (ابونواس اشعار دیگری هم در مدح امام رضا سروده است).

مطهرون نقیات جیوبه

تجری الصلاة علیهم اینما ذکروا

من لم یکن علویا حین تنسبه

فما له فی قدیم الدهر مفتخر

الله لما برا خلقاً فاتقنه

صفاکم و اصطفاکم آیها البشر

فانتم الملاء الاعلی و عندکم

علم الکتاب و ماجاءت به السور

ص:129

آنها پاکان و پاک دامنانی هستندکه هر جا نامی از ایشان برده شود، درود و سلام بر آنان فرستاده می شود.

هرگاه از نسب کسی که علوی نباشد ذکری به میان آید چیز شایستۀ افتخاری در آن نسب پیدا نمی شود.

خدا وقتی آفریدگان را بر اساس محکمی آفرید، از میان همه آنها شما را برگزید.

شما جماعت عالی رتبۀ خلقت هستید و علم کتاب خدا و آنچه سوره های قرآن حامل آن است پیش شماست.(1)

در این شعر، ابونواس به صراحت، علم کتاب و آنچه را در قرآن آمده مختص این خاندان و امام رضا علیه السلام می داند.

ابوذرعه رازی و محمد بن اسلم هنگامی که امام علیه السلام وارد نیشابور می شوند، این دو بزرگوار که از علمای والای اهل سنت هستند در تقاضای خود از امام رضا علیه السلام برای بیان حدیث، مؤدبانه چنین می گویند:

«ایها السید ابن السیده، أیها الامام و ابن الائمه، أیها السلالة الطاهرة الرضیه، أیها الخلاصة الزاکیة النبویه، بحق آبائک الاطهرین و اسلافک الاکرمین الا اریتنا وجهک المبارک المیمون...»(2) و در ادامه برای ساکت نمودن مردم می گویند: «معاشر الناس، انصتوا، دعوا و لا توذوا رسول الله فی عترته...».

«ای سید پسر سادات، ای امام پسر امامان، ای سلاله طاهره مرضیه، ای خلاصه زاکیه نبویه تو را به حقّ پدران پاک و پاکیزه و گذشتگان بزرگوارت، قسم می دهیم که چهره مبارکت را به ما بنمایی...».

این دو سخن به اندازه خود، در بیان جایگاه والای ائمه اطهار در میان امت و در پیشگاه خداوند، واضح و روشن است.

ص:130

امام رضا علیه السلام در میان مردم به «عالم آل محمد» مشهور گشت، امامی که فرهیختگان و دانشمندان تمام ادیان در برابر ستیغ علم او سرکرنش فرود می آوردند و به عجز خود اعتراف می نمودند.

حافظ حسین کربلایی از علمای قرن دهم اهل سنت می گوید:

ولایت، علم باطن است و وراثت، علم ظاهر و امامت، علم باطن و ظاهر و وصایت، حفظ سلسله باطن و خلافت، حفظ سلسله ظاهر و به حضرات ائمه معصومین علیهم السلام جمیع این مراتب به کمال و تمام از حضرت رسول و سایر آباء و اجداد عظام کرام ایصال و اتصال یافته و از هر یک از ایشان این مراتب به یکی از اولاد امجاد رسیده و او را امام و وصی و وارث و خلیفه گویند.(1)

قندوزی حنفی در «ینابیع الموده» روایات بسیاری درباره جایگاه والای امام رضا علیه السلام نقل می کند که به ذکر یک مورد بسنده می کنیم.

در عیون اخبار از ابی صلت هروی روایت شده که گفت:

امام علی بن موسی علیه السلام که امام یگانه روزگار خود است، کسی به مقام او نرسید و دانا و عالمی هم سنگ و هم وزن او نمی شود. نه بدلی از او و نه مثلی برای او یافت می شود. به تمام فضایل مخصوص است، بدون کسب و طلب و آموزش، بلکه خاصه ای است از جانب بخشنده فضائل و کرامات. پس چه کسی می تواند به شخصیت امام معرفت پیدا کند و او را آزمایش کند. این مطلب [برای هر کسی] دور است.

عقل ها در این مرحله گمراه اند و دانش و علم ها سرگردانند؛ بزرگان کوچک شده اند و حکما به کوچکی و قصور خود اعتراف دارند و علمای بلاغت از وصف شأنی از شئون آنها یا فضیلتی از کمالات آنها کور شدند.

ذات امام، چگونه توصیف یا نعت و بیان شود یا چیزی از امر او دانسته گردد. پس چه مکان و چه زمان آزموده می شود و عقول، کجا و کی آن را مانند آن [آنگونه که هست] ادراک کند و کجا یافت می شود.(2)

ص:131

عمرو بن بحر جاحظ در وصف اهل بیت می گوید:

هر یک از آنان، عالم، زاهد، عبادت پیشه، شجاع، بخشنده، پاک و پاک نهاد و... آنها عبارتند از: حسن بن علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی...» هیچ یک از خانوادۀ عرب و عجم دارای چنین نسب شریفی نیست.(1)

ابن روزبهان درباره امام جواد علیه السلام می گوید:

بحر از عطای او قطره، و باران از کرم او بهره داشت، آن حضرت محو کننده گمراهی و عناد، و برکننده ظلم و فساد است، آن حضرت صاحب نشانه های راهنمایی و ارشاد به راه های راستی و صلاح است و اقتباس کننده از نور علوم او، افراد از ابدال و اوتاد است.(2)

ایشان «وارث علوم الائمه و مقتدی اهل السداد و...»(3) خوانده شده اند و کرامات و فضایل و برتری ایشان در میدان علم و فقاهت بر هیچ کس پوشیده نیست.

امام هادی نیز همیشه مأمن و مرجع سؤالات همگان بود. حتی متوکل نیز در مشکلات خود به آن امام همام متوسل می شد.

متوکل نذر نمود اگر از مرضی که گرفتار آن شده رهایی یابد «مال کثیر» بخشد. چون بهبود یافت از همگان کمک گرفت، ولی راه به جایی نبرد تا اینکه به امام هادی علیه السلام متوسل شد. و امام با توجه به آیه لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللّهُ فِی مَواطِنَ کَثِیرَةٍ 4 و اینکه رسول الله در مجموع 82 غزوه و سریه داشته، اظهار نمودند که همین مقدار صدقه بده. در اینجا بود که همگان از این اتقان در گفتار و درستی و صحت آن، مات و مبهوت شدند.(4)

برای وارثان علم محمدی، اوصای خاتم الانبیاء، ذریه پاک رسول الله، اهل بیت نبوت، ائمه اطهار اوصاف بسیاری نقل شده و همگان، از دوست و دشمن، بر کمال و شرف آنها

ص:132

اعتراف نموده اند. از آنجایی که بخش مفصلی را به اعترافات بزرگان اهل سنت درباره ائمه دوازده گانه اختصاص داده ایم، به همین مقدار بسنده می کنیم.

نتیجه و جمع بندی

از آنچه درباره ائمه اطهار علیهم السلام و اعتراف بزرگان اهل سنت نسبت به آن حضرات بیان کردیم نتایج زیر حاصل می شود:

1. در طول تاریخ شواهد بسیاری وجود دارد که ائمه اطهار را به عنوان اهل بیت پیامبر می شناختند. غالبا وقتی می خواستند آن بزرگواران را وصف نمایند عباراتی مانند «احد ائمه ساداتنا آل البیت»، یا «من علماء اهل البیت» یا «من سادات اهل البیت» را ذکر می نمودند که خود نشانگر پذیرش این واقعیت است.

2. اختصاص علم قرآن به اهل البیت؛ آن حضرات صاحب علم واقعی کتاب، عالم به اسرار مکنون الهی و رموز کتاب خدا، آگاه به بطون نهفته قرآن و مانند آن معرفی شده اند.

3. اثبات اینکه اهل بیت وارث علم پیامبران، بودند، داشتن کرامات بسیار و اینکه آنان، یگانه انسان های وارسته تاریخ اند نیز از کلام بزرگان اهل سنت در حقّ ائمه اطهار فهمیده می شود.

برای مطالعه بیشتر در مورد جایگاه اهل بیت می توان به منابع ذیل مراجعه نمود:

اهل البیت و قرآن کریم، معرفت، محمد هادی قم؛ علی در منظر قرآن و روایات تفسیری، علی مختاری، پیام حوزه، شمارگان 28 و 29؛ جایگاه میراث تفسیری اهل بیت، علی اکبر رستمی، پژوهش های قرآنی، شمارگان 23 و 24؛ جایگاه اهل بیت در تفسیر قرآن، ایازی، سید محمد علی، مجله بینات، شماره 37 و 38؛ اهل البیت فی روایات الصحابه، جهاد مفتی، رسالة الثقلین، شماره 45 - شماره 47؛ تفسیر راسخان در علم، محمد هادی معرفت، مجله پاسداران اسلام، پیاپی 182، 1375 ش، پیاپی 183، 1375؛ تحقیقی پیرامون راسخان در علم و آگاهی از تأویل، درس هایی از مکتب اسلام، شماره 281؛ جایگاه امام علی علیه السلام در تفسیر و علوم قرآنی، مهسا فاضلی؛ نقش برجسته علی علیه السلام در تفسیر قرآن، فرج الله فرج اللهی، نشریه درس هایی از مکتب اسلام، شماره 489؛ جایگاه اهل بیت از دیدگاه ابوحنیفه، محمد شفق خواتی، مجله طلوع، شماره 17؛ جایگاه امام هشتم در منابع عرفانی اهل سنت، غلامرضا جلالی نائینی، مجله زائر، شماره 109؛ نقش اهل بیت در تفسیر تابعین، حسین علوی مهر، مجله معرفت، شماره 71؛ اهل بیت مفسران آگاه به تمام قرآن، علی اکبر بابایی، مجله معرفت، شماره 73؛ جایگاه علمی امام صادق علیه السلام در تمدن اسلامی، محمد

ص:133

رضا پاک، مجله اسوه، شماره 72؛ شخصیت علمی امام حسن مجتبی علیه السلام، محمد جواد مروّجی طبسی، نشریه فرهنگ کوثر، شماره 55؛ امام صادق از منظر دانشوران اهل سنت، حسن آشوری، فرهنگ کوثر، شماره 40؛ رسائلی پیرامون تفسیر و علوم قرآنی منسوب به اهل بیت، موسوی، کیهان اندیشه، شماره 28؛ نقش اهل بیت و صحابه در تفسیر، حسین محمدیان، رواق اندیشه، شماره 20؛ مرجعیت علمی اهل بیت، ابراهیم امینی، کیهان هوایی، شماره 906؛ دانشمندان اسلامی و مرجعیت اهل بیت، کیهان فرهنگی، عبدالکریم بی آزار شیرازی، شماره 184؛ سنجش تطبیقی اهل بیت و صحابه، هاشم اسلامی، پژوهش های قرآنی، شماره 5 و 6؛ امام رضا علیه السلام و رسالت تبیین قرآن، مجله الهیات و حقوق؛ حسن خرقانی، شماره 14.

اهل بیت و علم تفسیر قرآن، نصرالله انصاری؛ علی علیه السلام پیشوای مفسران، مهسا فاضلی، کیهان اندیشه، شماره 83؛ جلوه علم آل محمد و جهل معاندان در مناظرات امام رضا علیه السلام، شهرکی فلاح، غلام رضا، نشریه زائر، شماره 55-56؛ مناظرات امام نهم علیه السلام، یعقوبی قشمه ای، درس هایی از مکتب اسلام، شماره 297؛ امام علی سرآمد مفسران، محمد مرادی، بینات، سال هفتم، شماره 28.

مرجعیت دینی و علمی اهل بیت، فصلنامه معارف اسلامی، شماره 64؛ مرجعیت اهل بیت در فقه اهل سنت، عبدالکریم بی آزار شیرازی، ماهنامه اسوه؛ شماره 90-92؛ نقش اهل بیت در تفسیر قرآن، حسین علوی مهر، فصلنامه فرهنگ کوثر، شماره 58-59؛ جایگاه اهل بیت در قرآن، حفیظ الله قدسی زاده، ماهنامه تسنیم، شماره 4.

امام سجاد علیه السلام در ذهن و زبان اهل سنت، سعید طاووس سرور، فصلنامه فروغ وحدت، شماره 5؛ شخصیت علمی امام صادق علیه السلام از دیدگاه اهل سنت، زائر، شماره 125؛ امام باقر علیه السلام از دیدگاه اندیشمندان شماره 92؛ امام سجاد علیه السلام از نگاه اهل سنت، محمد حسن طیبی، فصلنامه فرهنگ کوثر، شماره 58؛ اهل بیت در روایات اهل سنت، مجله زائر، شماره 92؛ اهل بیت مفسران آگاه به تمام قرآن، علی اکبر بابائی، ماهنامه معرفت، شماره 72.

ص:134

ص:136

هر مکتب رهایی بخش تلاش می کند انسان های اسوه ای را به پیروان خود معرفی نماید.

این انسان اسوه در مکتب اسلام، جانشین خداست و با ویژگی های حقیقت، نیکی و زیبایی مشخص شده است. در تعالیم اسلام، تمام ملاک های ثابت و قراردادی در ارزش های انسانی نفی شده و تنها، ویژگی «تخلقوا باخلاق الله» که گرفتن خُلق و خوی خداست، به مردم معرفی گردیده و این گونه است که اسلام، انسان را به سوی کمال بی نهایت سوق می دهد.

در مکتب اسلام، انسانهای کامل، برجسته و نمونه زیادند. همه آنها «واقعیت خارجی» دارند و دارای وجودی قابل ملموس و عینی اند. در قرآن مجید، تمام پیامبران الهی و مردان و زنان پاک، تجسم عینی «انسان کامل» و «الگوی» انسانیت معرفی شده اند. از تربیت یافتگان اسلام که قرآن و حدیث، طهارت و عصمت آنان را تضمین کرده اند، «اهل بیت» پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم هستند. این خانواده، آشکارترین «حقیقت» و «مترقی ترین مکتبی» هستند که در شکل موجودات انسانی تجسم یافته اند و سیرت آنان همان سیرت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و از هر نوع پلیدی پاک شده اند و نیروی عصمت از آنان نگهبانی می کند، همچنان که قرآن بدان ناطق است:

إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً1

آنان دارای مقام عصمت و طهارت اند. این بزرگواران، شکوه رسالت، وقار بعثت، جاذبه عصمت، کمال شجاعت، موهبت پایمردی و عظمتی آسمانی دارند و به مقتضای این مقام هرگز گناه و نافرمانی از آنان سر نمی زند.

البته بر اهل بصیرت پوشیده نیست که فضائل و مناقب امامان معصوم در هیچ بیان و زبان و قلم، دفتر و کتاب نگنجد. در حقیقت، شمردن فضائل آنان همچون پیمانه کردن آب

ص:137

اقیانوس هاست. در حدیث وارد شده که: «ماییم کلمات پروردگار که نمی توان فضائل ما را برشمرد».

در اینجا منظور ما اشاره به اعترافات برخی از بزرگان اهل سنت است که به اندازه درک و فهم خودشان در فضائل و مناقب امامان ما سخن گفته اند.

اگر کسی با دید انصاف، امامان دوازده گانۀ شیعه را با سایر رهبران مذاهب اسلامی، مقایسه کند، به یقین خواهد دانست که تاریخ اسلام، امامانی چون امامان معصوم شیعه به خود ندیده و نخواهد دید و فرزندان تیزهوش آدم هرگز، سخنانی چون سخنان پربار آنان نخواهد شنید. به اعتراف بعضی از علما و دانشمندان مذاهب مختلف، امامان معصوم شیعه به هیچ وجه قابل مقایسه با دیگران نیستند.

گرچه این بزرگواران نیز در طول تاریخ از بدگویی، اتهام حسودان و مزدوران و کوته نظران مصون نمانده اند، ولی فضل و عظمت و بزرگی اعجاب انگیزشان در نظر افراد بی غرض، دستخوش شکّ و تردید قرار نگرفته و کتاب های اهل تسنن از فضائل و مناقب آنان انباشته است. برخی از بزرگان اهل سنت در ستایش ائمه اطهار اشعار نغز، زیبا و تعابیر دقیق و پرمعنای بسیاری گفته اند و گاهی آنچنان با صداقت، ارادت و محبت خودش را به خاندان رسالت اظهار کرده اند که خود را تا مرز تشیع رسانده اند و این نشانه بزرگی وعظمت امامان ماست.

در این فصل، برخی از اعترافات صحابه، تابعین، محدثان و بزرگان اهل سنت را که درباره عظمت خاندان رسالت ابراز داشته اند، ذکر می کنیم. آنها نه تنها منکر فضایل و مناقب ائمه اطهار نیستند، بلکه با صراحت تمام به آن اعتراف کرده اند.

هدف نگارنده از بیان این بخش - هر چند به تفصیل - این بود که مشاهده نمودم در میان اهل سنت کنونی، جمع زیادی حتی نام ائمه دوازده گانه شیعه را نمی دانند، چه رسد به آنکه این بزرگواران را بشناسند و به جایگاه آنها در جامعه اسلامی واقف باشند.

یعنی این مطلب چندان واضح و عیان است که از شرح و بیان مستغنی است؛ بلکه از وضوح به مرتبه ای رسیده که اگر کسی به مقام معرفی آن برآید، در نظرها زشت آید و نیکو ننماید.

چه گویم درباره کسی که تمام فضائل، منسوب به وی و سلسلۀ تمام کمالات به او منتهی می گردد. او رئیس همه فضیلتها و سرچشمۀ همه مکرمت ها و معدن تمام فضائل بوده و گوی سبقت را از میدان همه فضائل ربوده است و بعد از او هر کسی که نصیب و بهره ای از فضیلت و کمال دارد، از او اخذ کرده است.(1)

ابن ابی الحدید در شرح خطبه هشتاد و سوم می گوید:

... بدان که توحید و عدل و مباحث شریف الهی شناخته نشده است، جز از طریق کلام این مرد (علی) و گفتار دیگران از اکابر صحابه، اصلاً متضمن چیزی از معارف و علوم الهی نیست و آنها مرد این میدان نبودند تا این معارف و مباحث را تصور کنند، زیرا اگر تصور می کردند به زبان می آوردند و این فضیلت، نزد من، بزرگ ترین فضیلت علی علیه السلام است.

اللهم و صلّ و سلّم علی الامام الوصی الهمام الولی اخ النبی و وزیره الامین الانزع البطین، الاشرف المکین، الاشجع المتین، الاورع المبین، الاعلم الرزین، اسدالله الغالب الکرار و حیدر العرین؛(2) پروردگارا! بر امام وصی و سید بزرگ و مقصد که ولی، برادر پیغمبر و وزیرامین آن حضرت است درود و سلام بفرست. آن حضرت به اتفاق، شریف ترین و شجاع ترین فرد امت و صاحب متانت و قوت است. زاهدترین و صاحب ورع تر از همه، و امر آن حضرت روشن است؛ با آنکه گرداننده فضائل و کمالات است. آن حضرت از همه کس داناتر، و در علم و دانش در غایت رزانت و احکام بوده است. آن حضرت، شیر خدا و غالب، و حمله کننده بر دشمنان، و شیر بیشه شجاعت و مردانگی است، و

ص:139

اسدالله کرار و حیدر از القاب آن حضرت است، چنانچه فرمود: «انا الذی سمتنی امی حیدره».

المنشعب نوره من نور سید المرسلین. المتولد فی الحرم داخل الحطیم و الرکن الرکین السابق بالاسلام و هو ابن عشر سنین، القائم بشد ازر النبی فی اقامة شعائر الدین المتشرف بمنصب الوصایه یوم انزل الله تعالی وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ 1 الراقد فی فراش الرسول الامین حتی باهی الله به الملائکه المقربین، المشهر لذی الفقار علی الکفره المتمردین. الکاسر لجیش قریش یوم بدر بقتل ثلث المشرکین، الفالق بفتح (فرق) کبش الکتیبه یوم احد بسیفه الرصین، الفارق (لهامّة) عمروبن عبدود یوم الخندق بالاید المتین؛ نور او منشعب از نور سیدالمرسلین بوده و در حرم، در اندرون محلی که آن را «حطیم» گویند و آن میان حجرالاسود و در کعبه است و رکن رکین که حجر الاسود است، پا به جهان نهاد. او به قبول دین اسلام، گوی سبقت از همگان ربود؛ در حالی که پسر ده ساله ای بیش نبود. او به محکم گردانیدن قوت بازوی نبی در قائم گردانیدن نشانه های دین، ایستاده است. او مشرف به منصب وصایت بود؛ در روزی که خدای تعالی این آیه را فرستاد که «ای محمد، صلی الله علیه و آله وسلم نزدیکان خود را از عذاب خدای تعالی بترسان» او در فراش پیغمبر امین خوابید چنان که حضرت حق تعالی بدان حضرت، به ملائکه مقربین خود که جبرئیل و میکائیل بودند، مباهات فرمود. ذوالفقار او بود که همواره بالای سر متمردین به رسول خدا می درخشید. آن حضرت در روز بدر با کشتن ثلث مشرکان، لشگر قریش را از هم پاشید و فرق فرمانده لشگر دشمن را در روز احد با شمشیر محکم خود بشکافت و سر عمرو بن عبدود را در روز خندق با قدرت محکم خود از تن جدا کرد.

ص:140

القالع لباب خیبر بعد قتل مرحب بلا توهین، المظهر للعجائب و المظهر للغرائب بنوره المستبین، المنزل فی مناقبه جلائل الآیات من الکتاب المبین، محارب الناکثین و مقاتل القاسطین و قاتل المارقین، الشهید بسیف ابن ملجم الفاجر اللعین؛ پس از کشتن مرحب یهودی، در خیبر را از جای خود برکند، بی آنکه کشتن مرحب به قدرت بازوی وی صدمه ای زده باشد. او محل ظهور عجائب و به نور روشن خود ظاهر کننده غرائب است. و در مناقب او آیات زیادی از آسمان فرود آمده است. با ناکثین، قاسطین و مارقین به فرمان رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به نبرد پرداخته و بالاخره به شمشیر ابن ملجم ستمکار لعین شربت شهادت نوشیده است.

آدم الاولیاء و خاتم الاوصیاء و صاحب اللواء یوم الدین الذی کان حبّه علامة ایمان المسلمین، الشاهد له الطیر بدعاء النبی انه احب الخلق الی رب العالمین، ابی الحسن علی بن ابی طالب المرتضی المقتدی امیرالمؤمنین، صاحب الکرامة و العز و الشرف، المقبور بالغری من النجف؛(1) آن حضرت، آدم اولیا و خاتم اوصیا و صاحب علم در روز قیامت است. او کسی است که دوستی اش نشانه ایمان مسلمانان است؛ و کسی که به دعای پیامبر، پرنده برای او گواهی داده که او محبوب ترین خلق، نزد پروردگار عالمیان است. کنیت او ابوالحسن است، زیرا بزرگ ترین اولاد آن حضرت حسن بود و از القاب آن حضرت مرتضی است، زیرا که خدای تعالی از او راضی بوده و دیگر [لقب آن حضرت] مقتداست؛ زیرا تمام امت را بدان حضرت اقتداست. [لقب] دیگر، امیرالمؤمنین است، زیرا کسی که خلیفه به حق پیامبر است امیرالمؤمنین همو باشد و آن حضرت صاحب کرامت و عزت و شرف و بزرگی است و قبر شریف او در «غری» در صحرای نجف است.

ص:141

پنجم. ابن عبدالبر به سند خود از عبدالله بن عباس روایت کرده که گفت:

قسمت الحکمة عشره اجزاء فاعطی علی تسعه اجزاء والناس جزء واحداً وعلی اعلم بالجزء الواحد منهم؛(1) حکمت به ده بخش تقسیم شده که نه قسمت آن به علی اختصاص یافته و یک قسمت آن به سایر مردم واگذار شده است و علی علیه السلام در آن یک بخش نیز داناتر از همگان است.

ششم. اولین کسی که نماز خواند و اولین کسی که اسلام آورد علی علیه السلام بود.(2)

هفتم. «اذا ثبت لنا الشی عن علی لم نعدل عنه الی غیره(3)، اگر مطلبی از علی علیه السلام برای ما ثابت می شد، از او به دیگری عدول نمی کردیم.

هشتم. ضمن روایتی معاویه از ابن عباس می پرسد: در حقّ علی بن ابی طالب چه می گویی؟ گفت:

خدا بیامرزد ابوالحسن را، به خدا که او پرچم هدایت و قرارگاه تقوا و گنجینه عقل، و کوه به فلک کشیده و استوار عقل و اندیشه و چراغ راه شبروان در تاریکی های شبانگاهان بود. او دعوت کننده به شاهراه عظیم هدایت و دانا به رازها و معارف کتاب های آسمانی گذشته و اقدام کننده به تأویل قرآن و آموزندۀ اسرار آن و قائم به تاویل و ذکری بود. او از ستم و اذیت دیگران سخت دوری می جست و از راه ها و روش های پستی و نابودی کناره می گرفت. بهترین فردی بود که ایمان آورد و بهترین فردی بود که حج و سعی کرد. ابن عباس همچنان به ذکر فضائل علی علیه السلام ادامه داد تا آنجا که گفت: او پدر سبطین (حسنین) بود که چشم عالم مثل او را به خود ندید و تا روز قیامت هم نخواهد دید، هر که او را لعن کند، لعنت خدا و خلق خدا بر او باد.(4)

ص:143

نهم. عن ابی مقدم صالح قال:

لما حضرت عبدالله بن عباس الوفاه قال: اللهم انی اتقرب الیک بولایة علی بن ابیطالب؛(1) ابو مقدم صالح گفت: چون عبدالله بن عباس در شرف مرگ قرار گرفت، گفت: خدایا من به ولایت علی بن ابی طالب به تو تقرب می جویم.

برای مطالعه بیشتر اقوال ابن عباس در مورد حضرت علی می توان به منابع ذیل رجوع کرد:

طبقات الکبری، ج 2، ص 365؛ کنز العمال، ج 6، ص 405؛ حلیه الاولیاء، ج 1، ص 84؛ المعجم الکبیر، ج 5، ص 194؛ المستدرک، ج 3، ص 128 و 465؛ اخبار قزوین، ج 2، ص 485؛ شرح نهج البلاغه ابی الحدید، ج 9، ص 168؛ کفایه الطالب، ص 82؛ ترجمه امیرالمؤمنین من تاریخ دمشق، ج 2، ص 95؛ الاستیعاب، ج 3، ص 27؛ الاربعین المنتقی، ص 112؛ ریاض النضره، ج 2، ص 218؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 111؛ کشف الاسرار و عده الابرار، ج 10، ص 686؛ ینابیع الموده، ص 70؛ الفتوحات الاسلامیه، ص 510؛ مودة القربی، ص 249؛ فرائد السمطین، ج 1، ص 364؛ لسان المیزان، ج 5، ص 62؛ تذکرة الخواص، ج 1، ص 16؛ انساب الاشراف، ج 2، ص 100؛ الجرح و التعدیل، ج 2، ص 27؛ مسند احمد، ج 1، ص 330؛ خصائص (نسائی)، ص 62؛ شواهد التنزیل، ج 1، ص 381؛ تفسیر طبری، ج 13، ص 72؛ نظم دررالسمطین، صص 97-98؛ نورالابصار، ص 78؛ الفضائل (احمد بن حنبل)، صص 167 و 178؛ مختصر تاریخ دمشق، ج 17، ص 379؛ مناقب سیدنا علی، ص 23؛ الصواعق المحرقه، ص 154، و....

ب) ابوبکر

ابوبکر نیز در مواضع گوناگونی به عظمت امام علی علیه السلام اعتراف کرده است؛ از جمله:

اول. رأی ابوبکر علیا، فقال:

من سره ان ینظر الی اعظم الناس منزله من رسول الله و اقربه قرابة واعظم غناء عن نبیه، فلینظر الی هذا؛(2) روزی ابوبکر علی علیه السلام را دید و

ص:144

گفت: هر کس دوست دارد به مردی بنگرد که نزد رسول خدا از عظیم ترین منزلت برخوردار است و از نظر قرابت به آن جناب نزدیک تر از همه است و دخالتش در رفع حوائج او و بی نیازی خودش از دیگران بیشتر بود، به این مرد نگاه کند.

دوم. جاء ابوبکر و علی علیه السلام یزوران قبر النبی صلی الله علیه و آله وسلم بعد وفاته بسته ایام. قال علی علیه السلام لابی بکر:

تقدم فقال ابوبکر: ما کنت لا تقدم رجلاً سمعت رسول الله یقول: علی منی بمنزلتی من ربی؛(1) ابوبکر و علی شش روز پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به زیارت آن جناب آمدند. علی علیه السلام به ابوبکر گفت: جلو بیفت، ابوبکر گفت: من هرگز از مردی که از رسول خدا شنیدم درباره اش می فرمود: «علی نسبت به من به منزله من است نسبت به خدا» جلوتر نمی افتم.

سوم. عن انس بن مالک قال:

لما حضرت وفاة ابی بکر... الی ان قال: قال - لی ابوبکر - سمعت رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم یقول: ان علی الصراط لعقبه لا یجوزها احد الا بجواز من علی بن ابیطالب؛(2) انس بن مالک روایت کرده هنگامی که واپسین لحظات زندگی ابوبکر سپری می شد گفت: از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم شنیدم که می فرمود: در صراط، عقبه ای است که کسی از آن نمی تواند عبور کند، مگر اینکه از علی بن ابی طالب جواز عبور داشته باشد.

چهارم. عن عایشه قالت:

رأیت ابابکر یکثر النظر الی وجه علی، فقلت: یا ابه، رأیتک تکثر النظر الی وجه علی؟ فقال: سمعت رسول الله یقول: «النظر الی وجه علی

ص:145

عباده»؛(1) عایشه گفت: ابوبکر را می دیدم که زیاد به صورت علی نگاه می کند، گفتم: ای پدر، می بینمت که زیاد به صورت علی نگاه می کنی؟ گفت: «از رسول خدا شنیدم که می فرمود نگاه کردن به صورت علی عبادت است».

ت) عمربن خطاب

عمر نیز از کسانی است که زبان به ستایش امام متقیان گشوده اند؛ از جمله:

اول. عن عمر بن الخطاب انه قال:

اشهد علی رسول الله لسمعته و هو یقول: لو انّ السماوات السبع وضعت فی کفه و وضع ایمان علی فی کفه، لرجح ایمان علی؛(2) عمر بن خطاب از رسول خدا نقل می کند که فرمود: اگر تمامی آسمان ها و زمین در یک کفه ترازو و ایمان علی در یک کفه دیگر آن قرار گیرد، ایمان علی سنگینی می کند.

دوم. وعن عمر و قد جاءه اعرابیان یختصمان فقال لعلی اقض بینهما یا ابالحسن فقضی علی بینهما فقال احدهما: هذا یقضی بیننا؟ فوثب الیه عمر و أخذ بتلبیبه قال ویحک ما تدری من هذا؟ هذا مولای و مولی کل مؤمن و من لم یکن مولاه فلیس بمؤمن؛ (3) از عمر روایت شده که دو نفر عرب بیابانی برای حلّ خصومت نزد وی آمدند، عمر به علی گفت: یا ابالحسن!، میانۀ این دو قضاوت کن. علی در میان آن دو قضاوت فرمود. یکی به عنوان اعتراض گفت: این میان ما قضاوت می کند؟ عمر، یقۀ او را گرفت و گفت: وای بر تو، هیچ می دانی این کیست؟ این مولای من و مولای هر زن و مرد با ایمان است و هر کس که این مولای او نباشد، ایمان ندارد.

ص:146

سوم. «و عن عمر و قد نازعه رجل فی مسئلة فقال: بینی و بینک هذا الجالس و اشار الی علی بن ابی طالب فقال الرجل: هذا الابطن؟ فنهض عمر عن مجلسه و أخذ بتلبیبه حتی شاله من الأرض ثم قال: اتدری من صغرت؟ هذا مولای و مولی کل مسلم».(1) عمر در رابطه با مسئله ای که در میان او و مردی پیش آمده بود، علی علیه السلام را حکم قرار داد. نقل شده که آن مرد گفت: این مرد شکم گنده؟ عمر از جای خود بلند شده و یقه آن مرد را گرفت و چنان کشید که از زمین کنده شد، سپس گفت: هیچ می دانی چه کسی را کوچک شمردی؟ این مولای من و مولای همه مسلمانان است.

چهارم. عن سالم قیل لعمر: «انک تصنع بعلی شیئاً ما تصنعه بأحد من اصحاب رسول الله قال: انه مولای»؛(2) از سالم روایت شده که شخصی به عمر گفت: «تو با علی چنان رفتار می کنی که با هیچ یک از اصحاب رسول خدا آن چنان رفتار نمی کنی؟ گفت: چون او مولای من است».

پنجم. و عن عمر انه قال: «علی مولی من کان رسول الله مولاه»؛ (3) از عمر روایت شده که گفت: «علی مولای هر کسی است که رسول خدا مولای او بود».

ششم. روایت غدیرخم و گفتن عبارت: «اصحبت مولای و مولی کل مسلم فانزل الله الیوم اکملت لکم...»(4) از زبان عمر به حضرت علی علیه السلام.

هفتم. در مسئله ای که عمر از چاره اندیشی بازمانده بود و کسی هم نمی توانست به او یاری دهد گفت:

ص:147

ما والله انی لاعرف ابا بجده و ابن بجدتها و ابن مفرعها و ابن منزعها، فقالوا کانک تعنی ابن ابی طالب فقال عمر الله هو؛ عمر گفت: من کسی را سراغ دارم که می تواند از پس مشکلات برآید، و استاد کل و پناهگاه و مرجع همه است. اصحاب گفتند: گویا مقصودت پسر ابوطالب است. گفت: به خدا قسم بله....(1)

هشتم. در جای دیگری عمر به حضرت می گوید: «لقد نظرت بنورالله».(2)

نهم. عمر می گوید من و ابو عبیده و ابوبکر و جماعتی دیگر نزد رسول الله بودیم که رسول الله بر شانه علی زد و گفت:

یا علی انت اول المؤمنین ایماناً و اول المسلمین اسلاماً و انت منی بمنزله: هارون من موسی؛(3) ای علی! تو اولین مؤمن و اولین مسلمانی، تو نسبت به من، به مثابه هارون نسبت به موسی هستی.

دهم. عن عمر بن الخطاب قال:

قال رسول الله ما اکتسب مکتسب مثل فضل علی یهدی صاحبه الی الهدی؛(4) عمر بن خطاب گفت: رسول خدا فرمود: هیچ جوینده ای چیزی بهتر و گرانبهاتر از فضل علی نمی تواند به دست آورد، چرا که او، همراه خود را به راه راست رهنمون می شود.

نظر به اینکه عمر در موارد مختلف، لب به اعتراف می گشود و در حل مشکلات خودش از امام کمک می گرفت، به اختصار برخی کلماتی را که عمر بر زبان جاری ساخته ذکر می کنیم.

حاضر نباشی باقی نگذارد. (کنز العمال، ج 5، ص 832؛ مصباح الظلام جردانی، ج 2، ص 56؛ الغدیر، ج 6، ص 173).

2. اعوذبالله ان أعیش فی قوم لست فیهم یا اباحسن؛ به خدا پناه می برم از به سر بردن در بین قومی که تو ای ابا حسن در بین آن ها نباشی.

(مستدرک حاکم، ج 1، ص 457، چ حیدرآباد)

(اخبار مکه و ماجاء فیها من ال آثار، ج 1، ص 323، چ مکه)

(القری لقاصدام القری محب طبری، ص 246، چ مصر)

(تاریخ دمشق، ج 3، ص 50، بلفظ: نعوذ بالله، چ بیروت)

(تبیین الحقایق، فخر الدین عثمان زیلعی، ج 2، ص 16، چ مصر)

(ذخائر العقبی، محب طبری، ج 2، ص 197؛ ریاض النضره، ج 2، ص 197، چ مصر) و ص 146، چ بیروت)

تلخیص مستدرک ذهبی، ج 1، ص 457

کنز العمال، ج 5، صص 177-178

فیض القدیر، شرح جامع صغیر سیوطی، ج 4، ص 356 به نقل از دارقطنی، (چ مصر)

روض الازهر، قلندر هندی، ص 266، (چ حیدرآباد)

ارجح المطالب، امر تسری، ص 122، از پنج مصدر حدیثی (چ لاهور)

3. اعوذ بالله ان اعیش فی قوم لیس فیهم ابوالحسن.

فیض القدیر، شرح جامع صغیر، ج 4، ص 357، به نقل از دارقطنی.

4. اعوذ بالله من معظله لا علی لها؛ به خدا پناه می برم از مشکلی که علی برای حل آن نباشد.

(مناقب خوارزمی، فصل 7، ص 51 (چ نجف)، نورالابصار، شبلنجی، ص 79)

5. اعوذ بالله من معضله لیس لها ابوالحسن؛ به خدا پناه می برم از مشکلی که اباالحسن برای حل آن نباشد.

(فضائل امیرالمؤمنین، احمد بن حنبل به نقل از الغدیر، ج 6، ص 247)

زین الفتی عاصمی (به نقل از الغدیر، ج 6، ص 247)

تذکرة الخواص، سبط ابن جوزی، ص 87، چاپ نجف، ص 144.

تاریخ دمشق، ابن عساکر، ج 3، ص 51.

ص:149

6. اعوذ بالله من معضله و لا ابوالحسن لها؛ به خدا پناه می برم از مشکلی که ابوحسن برای حلّ آن نباشد.

تاریخ ابن کثیر، ج 7، ص 359، چ بیروت.

فتوحات الاسلامیه، زینی دحلان، ج 2، ص 306 (چ مصر)

7. الله اعلم حیث یجعل رسالته؛ خداوند خود آگاه تر است که بار نبوت را کجا قرار دهد و بر دوش چه خانواده ای نهد.

الطرق الحکمیه، ابن قیم، ص 46 (به نقل از الغدیر، ج 6، ص 105).

8. اللهم لا تبقنی لمعضله لیس لها ابن ابی طالب حیا، بارالها! مرا در برابر مشکلی که علی ابن ابی طالب برای حل آن - زنده نباشد، باقی مگذار.

فضائل احمد، حدیث شماره 216 (چ بیروت)

مقتل خوارزمی، ج 1، ص 45، مناقب خوارزمی، ج 7، ص 51.

تذکره، سبط ابن جوزی، ص 148.

قوة القلوب، ج 2، ص 246.

ینابیع الموده، ص 86 (چ استامبول)

ملحقات احقاق الحق، ج 8، ص 211.

9. اللهم لا تنزل بی شدیده الا و ابوالحسن الی جنبی؛ بارالها کار سختی را بر من فرود نیاور، مگر آنکه ابوالحسن (برای حل آن) در کنار من باشد.

ذخائر العقبی ص 82؛ ریاض النضره، ج 2، صص 50 و 194 و در چاپ بیروت ص 142، کنز العمال، ج 5، ص 257 به نقل از ابن عساکر

فرائد السمطین، ج 1، ص 343 (چ بیروت)

نظم درر السمطین، زرندی، ص 130 (بلفظ اللهم لا ترانی شده) (چ نجف) کفایه شنقیطی، ص 57 (چ مصر).

10. انت (یا علی) خیر هم فتوی؛ تو ای علی بهترین صحابه در امر فتوا هستی.

طبقات ابن سعد، ج 2، بخش 2، ص 102 (چ بیروت)

سنن دارقطنی، ج 2، کتاب الصائم باب القبله، ص 181 (چ بیروت)

ص:150

11. بابی انتم، بکم هدانا الله، و بکم اخرجنا الله من الظلمات الی النور؛ پدرم به فدای شما خاندان (نبوت) باد، که خداوند ما را هدایت با شما کرد و با شما ما را از عالم تاریکی (شرک) به (صحنه) نور و روشنایی اسلام در آورد.

ربیع الابرار، زمخشری، ج 3، ص 595 (افست بغداد)

مناقب خوارزمی، فصل 7، صص 51-52.

شرح ابن ابی الحدید، ج 4، ص 133 (چ 4 جلدی، قاهره)

فرائد السمطین، ج 1، ص 349، شماره 273.

مستطرف ابشیهی، ج 1، ص 91 (چ مصر)

نزهة المجالس، صفوری، ج 2، ص 211 (چ مصر)

وسیلة النجاة، محمد مبین هندی، ص 139 (چ لکهنو)

مراة المؤمنین، ولی الله لکهنوی، ص 87 (چ لکهنو)

12. ثلاث کنت فی طلبهن، فالحمدالله الذی اصبتهن قبل الموت؛ سه چیز بود که من در پی آن بودم و حمد خدای را که قبل از مرگم به واسطه علی بدان دست یافتم.

کنزالعمال، ج 13، صص 170-169 به نقل از دیلمی و معجم اوسط طبرانی.

منتخب کنزالعمال (چ حاشیه مسند احمد) ج 5، ص 56.

13. ردوا الجهالات الی السنه و ردوا قول عمر الی علی؛ نادانی ها را به سنت برگردانید، و گفته عمر را هم به علی.

احکام القرآن، جصاص، ج 1، ص 504 (چ مصر)

سنن بیهقی، ج 7، صص 441-442 (چ حیدرآباد)

مناقب خوارزمی، ص 50.

کتاب العلم ابوعمر، ج 2، ص 187.

تذکرة الخواص، سبط ابن جوزی، ص 87 (چاپ نجف، ص 147)

14. ردوا قول عمر الی علی، لولا علی لهلک عمر؛ قول عمر را به علی برگردانید، اگر علی نبود، عمر هلاک شده بود.

تذکرة سبط ابن جوزی، ص 147

15. صدقت اطال الله بقائک؛ راست گفتی (ای علی) خداوند، بقایت را طولانی کند.

جامع العلوم و الحکم، عبدالرحمن سلامی بغدادی، ج 1، ص 106 (چ مصر)

ص:151

16. عجزت النساء ان تلدن مثل علی بن ابی طالب و لولا علی لهلک عمر؛ همانا که زن ها از زاییدن همانند علی ناتوان باشند و چنانچه علی نبود، عمر هلاک شده بود.

اربعین فخر رازی، ص 466.

مناقب خوارزمی، فصل 7، ص 93.

فرائد السمطین حموینی، ج 1، ص 351 (چ بیروت)

مطالب السئول ابن طلحه شافعی، ص 130 (چ تهران)

ینابیع الموده قندوزی، صص 75 و 373 (چ استامبول) و صص 85 و 448 (چ نجف به نقل از فصل الخطاب خواجه پارسا)

17. علی اعلم الناس بما انزل الله علی محمد؛ علی بدانچه خدا بر محمد نازل فرموده، یعنی قرآن و اسرارش، آگاه ترین مردم است.

شواهد التنزیل، حاکم حسکانی، ج 1، ص 29.

18. فرج الله عنک لقد کدت اهلک فی جلدها؛ خداوند مشکلت را بگشاید، بدون شک، نزدیک بود به سبب اجرای حد بی جای این زن، هلاک شوم.

مناقب ابن شهر آشوب، ج 2، ص 366 (چهار جلدی) و ج 1، ص 497 دو جلدی) به نقل از شش نفر راویان و حدیث آوران اهل تسنن.

19. کاد یهلک ابن الخطاب لولا علی بن ابی طالب؛ اگر علی بن ابی طالب نبود، نزدیک بود ابن خطاب (عمر) هلاک شود.

طرق الحکمیه ابن قیم، ص 46، (چ مصر)

کفایه الطالب، گنجی، جاول، باب 57 (چ مصر)

فصول المهمه، ابن صباغ مالکی، ص 18 (چ ایران و نجف)

20. کان عمر یتعوذ من معضله لیس لها ابوحسن؛ عمر، پیوسته به خدا پناه می برد و از پیشامد مشکلی که ابوالحسن (علی بن ابی طالب) برای حل آن نباشد، اعوذبالله می گفت.

استیعاب قرطبی، ج 8، ص 157 (چ مصر)

اسدالغابه، ابن اثیر، ج 4، ص 22 (چ مصر)

اصابه ابن حجر، ج 7، ص 59 (چ مصر)

اعلام الموقعین، ابن قیم جوزی، ج 1، ص 15 (چ قاهره)

تاریخ الاسلام ذهبی، ج 2، ص 199 (چ بیروت)

ص:152

تاریخ الخلفاء، سیوطی، صص 66 و 171 (چ مصر)

تاریخ دمشق، ابن عساکر، ج 3، ص 51 (چ بیروت)

تأویل مختلف الحدیث، ابن قتیبه دینوری، ص 202 (چ مصر)

تذکرة الخواص، سبط ابن جوزی، ص 144.

تهذیب التهذیب، عسقلانی، ج 1، ص 337 و ج 7، ص 327، چ مصر.

ذخائر العقبی، محب طبری، ص 82، چ مصر.

ریاض النضره، ج 2، ص 142، به نقل از احمد حنبل و استیعاب (چ بیروت و مصر)

صفوة الصفوه، ابن جوزی، ج 1، ص 121 (چ حیدر آباد)

صواعق المحرقه، ابن حجر، ص 76 (چ قاهره)

طبقات الکبرا، ابن سعد، ج 2، ص 339 (چ مصر)

طرح التثریب، ابوزرعه عراقی، ج 1، ص 86 (چ مصر)

علی ابن ابی طالب امام العارفین، احمد بن صدیق غماری، ص 70 (چ مصر)

فتح الباری شرح صحیح بخاری، ج 17، ص 105 (چ مصر)

فرائد السمطین، حموینی، ج 1، ص 345، شماره 267.

فضائل الصحابه، احمد حنبل، ج 2، ص 647، شماره 1100.

فیض القدیر، مناوی، ج 4، ص 357 (چ مصر)

قضاة الاندلس، ص 23 (چ قاهره)

کفایة الطالب، گنجی شافعی، باب 57، ص 217 (چ نجف) و ص 95 (چ غری)

مجمع بحار الانوار، صدیقی فتونی، ج 2، ص 396 (چ نولکشور)

نورالابصار، شبلنجی، ص 74.

21. لا ابقانی الله الی ان ادرک قوما لیس فیهم ابوالحسن؛ خدا مرا وقتی که قومی را درک کنم که ابوالحسن در بین آن نباشد، باقی نگذارد.

حاشیه حفنی بر شرح جامع صغیر عزیزی، ج 2، ص 417؛ مصباح الظلام، جردانی، ج 2، ص 56 (به نقل الغدیر، ج 3، ص 98 از هر دو مصدر مذکور)

22. لا ابقانی الله بأرض لیس فیها ابولحسن؛ خدا مرا در سرزمینی که ابوالحسن در آن نباشد، باقی نگذارد.

ارشاد الساری، ج 3، ص 195 (چ مصر)

ص:153

23. لا ابقانی الله بعد ابن ابی طالب؛ خدا بعد از فرزند ابی طالب (علی) مرا باقی نگذارد.

اخبار الظراف، ابن جوزی، ص 19.

ازکیاء ابن جوزی، ص 18 (به نقل الغدیر، ج 6، ص 126 از دو مصدر مذکور)

تذکره سبط ابن جوزی، ص 148، چ نجف و ص 157 (چ غری)

مناقب خوارزمی، ص 60.

طرق الحکمیه، ابن قیم، ص 36 (چ مصر)

ذخائر العقبی، ص 80.

ریاض النضره، ج 2، ص 197.

وسیله النجاه، محمد مبین لکهنوی، ص 150.

24. لا ابقانی الله بعدک یا علی؛ ای علی! خدا مرا بعد تو باقی نگذارد.

مناقب خوارزمی، فصل 7، ص 54.

فرائد السمطین، ج 1، ص 349، شماره 274.

ذخائر العقبی، محب طبری، ص 82.

ریاض النضره، ج 2، ص 146.

ارجح المطالب، ص 122.

25. لا ابقانی الله لمعضله لیس لها ابوحسن؛ خدا در برابر مشکلی که ابوحسن - علی - برای حل و فصلش نباشد، مرا باقی نگذارد.

انساب الاشراف، بلاذری، ج 2، ص 99.

26. لا احیانی الله لمعضله لا یکون فیها ابن ابی طالب حیا؛ خدا در پیشامد مشکلی که (علی) ابن ابی طالب - به هنگام وقوعش - زنده نباشد، مرا زنده نگذارد.

الجامع اللطیف، محمد جار الله قرشی، ص 35 (چ 1393 مصر)

27. لا بقیت فی قوم لست فیهم یا ابالحسن؛ ای ابوالحسن، در بین قومی که تو در بین آنها نباشی، باقی نمانم.

تاریخ دمشق، ج 3، صص 53-52، شماره 1082.

تفسیر امام فخر رازی، ذیل آیه وَ التِّینِ وَ الزَّیْتُونِ

28. لا بقیت لمعضله لیس لها ابوالحسن؛ در برابر مشکلی که ابوالحسن برای حل آن نباشد، باقی نمانم.

ص:154

ترجمه علی بن ابی طالب، ص 79 (به نقل از الغدیر، ج 3، ص 98)

29. لا خیر فی عیش قوم لست فیهم یا ابالحسن؛ ای ابوالحسن در زندگانی مردمی که تو در بین آنها نباشی، خیری نباشد.

الجامع اللطیف، محمد جارالله قرشی، ص 35 (چ مصر 1392 م)

30. لا عشت فی قوم لست فیهم یا اباالحسن؛ در بین قومی که تو ای ابوالحسن در بین آن نباشی، زندگانی نکنم.

تاریخ دمشق، ابن عساکر، بخش امام علی، ج 3، ص 53.

31. لو لا علی لضل عمر؛ اگر علی نبود، عمر گمراه شده بود.

تمهید باقلانی، ص 199 (به نقل از الغدیر، ج 6، ص 327)

32. لو لا علی لهلک عمر؛ اگر علی نبود عمر هلاک شده بود.

اخبار الظرائف، ابن جوزی، ص 19.

الازکیاء، ابن جوزی، ص 18 (چ مصر)

اربعین، فخر رای، ص 466.

ارجح المطالب، امر تسری، ص 123.

ارشاد الساری، شرح صحیح بخاری، ابن حجر قسطلانی، ج 10، ص 9 به نقل از بغوی، ابوداود، نسائی و ابن حبان، (چ مصر)

استیعاب، ابن عبدالبرقرطبی، ج 3، ص 39 و در چاپ ذیل اصابه، ج 8، ص 157.

اهل البیت، توفیق ابوعلم مصری، ص 207 (چ قاهره)

بریقه المحمودیه، ابوسعید خادمی، ج 1، ص 211 (چ حلبی قاهره)

تاریخ آل محمد، بهجت افندی، ص 125 (چ مطبعه آفتاب)

تأویل مختلف الحدیث، ابن قتیبه دینوری، ص 202 (چ مصر)

تذکرة الخواص، سبط ابن جوزی، ص 147.

تفریح الاحباب فی مناقب الآل و الاصحاب، محمد بن عبدالله قرشی هاشمی، ص 325 (چ دهلی)

تفسیر امام فخر رازی، ج 7، ص 484.

تفسیر نیشابوری، ضمن سوره احقاف.

حاشیه حفنی بر شرح جامع صغیر، عزیزی، ج 2، ص 417 (الغدیر، ج 6، ص 102)

ص:155

بحر المناقب، ابن حسنویه حنفی، ص 23، نسخه خطی (ملحقات احقاق، ج 8، ص 198)

ذخائر العقبی، محب الدین طبری، ص 82.

ریاض النضره، محب الدین طبری، ج 2، ص 142 (به نقل از حافظ عقیلی و حافظ ابن سمان)

سنن، ابن ماجه قزوینی (ج 2، چ مصر)

سنن، ابوداود سجستانی، ج 2، ص 227 (چ مصر)

شرح تائیه ابن فارض، قاضی سعید الدین محمد بن احمد فرغانی (ملحقات احقاق ج 8، ص 184)

شرح تجرید، علاء الدین قوشجی، بخش امامت (چ آستانه ترکیه)

شرح جامع صغیر، سیوطی از شیخ محمد حنفی (چاپ حاشیه سراج المنیر، ج 2، ص 417)

شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 1، ص 18 و ج 12، ص 205.

علی بن ابی طالب امام العارفین، احمد بن صدیق غماری، ص 71.

عمدة القاری - شرح صحیح بخاری - عینی، ج 11، ص 151 (چ آستانه ترکیه)

عون المعبود - شرح سنن ابی داود - عظیم آبادی، ج 12، ص 76 (چ دهلی هند)

فتح الباری - شرح صحیح بخاری - عسقلانی، ج 12، ص 101 (چ مصر)

فتح الملک العلی - بصحه حدیث باب مدینه العلم علی - احمد بن محمد غماری، ص 42.

فرائد السمطین، حموینی، ج 1، ص 351، حدیث 276.

فصل الخطاب خواجه پارسا (به نقل ینابیع الموده، چ هند)

فصول المهمه، ابن صباغ مالکی، ص 18.

فضائل امیرالمؤمنین، از احمد حنبل، حدیث 327.

فیض القدیر - شرح جامع صغیر - عبدالرئوف مناوی، ج 4، ص 357.

قرة العینین فی تفضیل الشیخین، شاه ولی الله دهلوی، ص 182 (چ پیشاور)

قضاه الاندلس، قاضی علی بن عبیدالله مالقی، ص 73 (چ دارالکتابت، قاهره)

کفایة الطالب، گنجی شافعی، پایان باب 59، ص 227 (چ نجف)

اللمع فی التصوف، ابونصر عبدالله بن علی طوسی سراج شافعی، ص 181 (چ مصر)

مختصر - سنن ابی داود - منذری، ج 6، ص 230 (چ مصر)

مراة المؤمنین، ولی الله لکهنوی، ص 67.

ص:156

مصباح الظلام، جردانی دمیاطی، ج 2، ص 56 (الغدیر، ج 6، ص 102)

مطالب السئول، ابن طلحه شافعی، ص 13.

مطول تفتازانی، بحث «لو» شرطیه، ص 136 (چ ایران)

الملفوظات و الامالی العرفانیه، شیخ نظام الدین اولیاء چشتی حنفی هندی (ملحقات احقاق الحق، ج 8، ص 158)

مناقب خطیب خوارزمی، ص 39 (چ نجف) و ص 48 (چ استامبول)

مناقب سیدنا علی عینی حنفی، ص 46.

مواقف قاضی عضد الدین ایجی شیرازی، بخش امامت.

نظم دررالسمطین، زرندی حنفی، صص 130-129 و 132.

وسیله المآل باکثیر، حضرمی، ص 127، مخطوط (ملحقات احقاق الحق، ج 17، ص 444)

وسیله النجاة، محمد مبین هندی، ص 139 (چ لکهنو)

ینابیع الموده، قندوزی، صص 70 و 75 و 448 (چ نجف) و صص 80 و 85 و 373 (چ استامبول) به نقل از فصل الخطاب خواجه پارسا.

33. لولاک لا فتضحنا؛ (یا علی) اگر تو نبودی، هر آینه ما مفتضح و رسوا می شدیم.

صحیح بخاری، ج 3، ص 81 (کتاب الحج باب کسوة الکعبه و باب الاعتصام)

سنن ابی داود، ج 1، ص 317.

سنن ابن ماجه، ج 2، ص 269.

سنن بیهقی، ج 5، ص 159.

فتوح البلدان، بلاذری، ص 55.

ربیع الابرار، زمخشری، ج 4، ص 26.

شرح ابن ابی الحدید، ج 19، ص 158.

ریاض النضره، ج 2، ص 20 (چ مصر)

تیسیر الوصول ابن دیبع شیبانی (به نقل الغدیر، ج 6، ص 177) فتح الباری، ج 3، ص 358.

34. ما اجد لک الا ما قال ابن ابی طالب

عمر (در رابطه با سؤالی که از وی شد و به امیرمؤمنان علیه السلام ارجاع داده بود و پرسش کننده پاسخ امام را برای وی بازگو کرد و گویا مجدداً نظر خواهی نموده بود) گفت:

جز آنچه را که فرزند ابوطالب پاسخ داده چیزی در جواب پرسش تو سراغ ندارم.

ص:157

محلی، ابن حزم اندلسی، ج 2، ص 76 (چ بیروت)

استیعاب، قرطبی، ج 2، ص 463 (چ مصر)

ریاض النضره، ج 2، ص 195 (چ مصر)

35. مازلت کاشف کل کرب و موضح کل حکم؛ (ای علی) پیوسته زدایندۀ هرگونه غم و غصه ای باشی و واضح کننده هر حکمی.

کنزالعمال، متقی هندی، ج 5، ص 834.

36. نعوذبالله من ان أعیش فی قوم لست فیهم یا اباحسن؛ از به سر بردن خود در میان قومی که تو ای پدر ابوالحسن در بین آنها نباشی، به خدا پناه می بریم.

تاریخ دمشق، ج 3، ص 50.

37. هذا اعلم بنبینا و بکتاب نبیّنا؛ این - علی بن ابی طالب - اعلم و آگاه تر (از صحابه) به پیامبر ما و به کتاب پیامبر ماست.

زین الفتی در تفسیر سوره هل اتی، عاصمی، به نقل از گروه رستگاران، ص 105.

38. هیات، هناک شجنه من بنی هاشم و شجنه من الرسول و اثره من علم یؤتی لها و لایأتی، فی بیته یؤتی الحکم؛ دریغا، همانا که علی، برخوردار از قرابت و نزدیکی با بنی هاشم و نزدیکی با رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم ونشانه ای از علم است که باید به سراغش رفت، نه اینکه او بیاید، و در خانه و محل او، حکمت جامه عمل می پوشد و بس.

کنز العمال، ج 5، ص 831 (به نقل از علی بن کاتب)

39. یا اباالحسن انت لکل معضله و شده تدعی؛ ای ابوالحسن تو - یگانه کسی هستی - که برای حل و فصل هر مشکل و سختی - آماده ای و - دعوت می شوی.

قصص الانبیاء، ثعلبی، ص 566، ذیل آیه إِذْ أَوَی الْفِتْیَةُ إِلَی الْکَهْفِ 1 - به نقل از فضائل الخمسه، ج 2، ص 290، عرائس، ثعلبی، صص 232-239 (به نقل از الغدیر، ج 6، صص 155-148)

ص:158

40. یابن ابی طالب، فمازلت کاشف کل شبهه و موضح کل حکم (علم)؛ ای فرزند ابوطالب همانا که پیوسته، از هر شبهه پرده می افکنی و توضیح دهنده هر حکمی (علمی) هستی.

کنز العمال، ج 5، ص 834.

ث) عثمان بن عفان

عثمان نیز همچون خلفای گذشته، مکرر به حضرت علی علیه السلام برای حل مشکلات قضایی ودینی رجوع می کرد.(1)

ج) معاویه بن ابی سفیان

اول. از ابی حازم روایت شده که مردی نزد معاویه آمد، و از او مسئله ای پرسید. معاویه گفت:

از علی بپرس، مرد گفت: ای امیرالمؤمنین جواب تو را بیشتر از جواب علی دوست می دارم. معاویه گفت: چه بد گفتی، از مردی کراهت ورزیدی که رسول خدا او را با علم بار آورده و درباره اش فرمود: تو نزد من به منزله هارون از موسی، جز اینکه بعد از من پیغمبری نخواهد بود، و عمر، هر وقت امری برایش مشکل می شد، از او کمک می گرفت.(2)

«مناوی» در «فیض القدیر»(3) از «کلابازی» روایت کرده که گفت:

مردی از معاویه مسئله ای پرسید، گفت: از علی بپرس که او اعلم از من است. آن مرد گفت: جواب تو را می خواهم. معاویه گفت: وای بر تو از مراجعه به مردی که رسول خدا سرشار از علمش کرده اکراه داری؟

وقد کان اکابر الصحابه یعترفون له بذلک، و کان عمر یسئله عما اشکل علیه و جاءه رجل فسأله فقال: هاهنا علی فقال: أرید أسمع منک یا امیرالمؤمنین. قال: قم لا اقام الله رجلیک و محا اسمه من الدیوان؛

ص:159

علی، مردی است که بزرگان صحابه به اعلمیت او اعتراف داشتند و عمر هر وقت مسئله ای برایش پیش می آمد، به او مراجعه می کرد. آمده است که مردی پیش معاویه آمد و از او چیزی پرسید. گفت: علی علیه السلام اینجاست، از او بپرس. مرد گفت: می خواهم از تو بشنوم یا امیرالمؤمنین. معاویه گفت: برخیز، خدا پاهایت را خشک کند و دستور داد نامش را از دیوان محو کردند.

نظیر این روایت در فتح الباری فی شرح البخاری (جلد 17، ص 50) به نقل از «اسماعیل بن ابی خالد» از «قیس بن ابی حازم» آمده است.

دوم. وکان معاویه یکتب فیما ینزل به لیسال له علی بن ابی طالب فلما بلغه قتله قال: ذهب الفقه والعلم بموت ابن ابی طالب. فقال له اخوه عتبه: لا یسمع هذا منک اهل الشام، فقال له: دعنی عنک.(1)

معاویه مسائلی را که برایش پیش می آمد می نوشت تا برایش از علی علیه السلام بپرسند، و چون شنید که آن حضرت را کشتند، گفت:

فقه و علم با مرگ پسر ابوطالب از میان رفت. برادرش عتبه به او گفت: اهل شام این حرف را از تو نشنوند. گفت: مرا به خودم واگذار.

سوم. اعتراف «ضرار بن ضمره» به فضائل علی علیه السلام (پس از شهادتشان) نزد معاویه و تصدیق او.

او (علی علیه السلام) مردی بود که فهم و درک هیچ انسانی به مقام بلندش احاطه نمی یافت. بسیار قوی و نیرومند و سخنش بسیار کوتاه و پرمعنا بود، به عدل حکم می فرمود. علم از جوانبش سرازیر بود و حکمت از سراپایش می بارید. از دنیا و فریبندگی های آن سخت وحشت داشت و با شب و تاریکی آن مأنوس بود. به خدا سوگند، اشک چشمش مدام سرازیر و فکرش همیشه مشغول بود، دستهایش را به هم می مالید و به نفس خود خطاب می کرد.

ص:160

از لباس ها کوتاه ترینش را می پسندید و از غذاها، ناگوارترینش را. به خدا سوگند در میان ما چون یکی از ما بود. چون به خدمتش وارد می شدیم، ما را در کنار خود می نشاند و چون سؤال می کردیم جوابمان می داد. با اینکه همواره به او نزدیک و با وی خودمانی بودیم، ولی از هیبتی که داشت جرأت سخن گفتن با او را نداشتیم. چون تبسمی می کرد لب ها را از روی دندان هایش کنار می زد و آنها چون لؤلؤ می درخشید.

دین داران را بسیار بزرگ می شمرد و مسکینان را دوست می داشت. هیچ نیرومندی برای اینکه او را به باطل بکشد، طمع نمی کرد و هیچ ضعیفی از عدالتش ناامید نبود. من خدا را شاهد می گیرم که او را در بعضی از مواقفش دیدم - هنگامی که تاریکی شب بر جهان چیره می شد - در محراب عبادت دست به ریش خود گرفته به خود می پیچید و چون مارگزیده تاب می خورد و مانند دردمندان می گریست و...

اشک از چشمان معاویه سرازیر شد و پس از سکوتی گفت: آری چنین بود ابوالحسن، خدا رحمتش کند.(1)

چهارم. معاویه گفت:

علی علیه السلام کسی بود که انبار بیت المال را جارو می کرد و پس از تقسیمش در آن نماز می خواند. او کسی بود که خطاب به زر و سیم گفت: غیر من را فریب بدهید و او کسی بود که میراثی از خود باقی نگذاشت، با اینکه تمام دنیای اسلام - به جز شام - در دست او بود.(2)

ح) سعد بن ابی وقاص

اول. سعد بن ابی وقاص روایت کرده که معاویه در بعضی از سفرهای حج خود به مدینه آمد. سعد از او دیدن کرد و در آنجا از علی علیه السلام صحبت به میان آمد و معاویه از آن

ص:161

حضرت بدگویی کرد. سعد خشمگین شد و گفت: درباره کسی حرف می زنی که من از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم شنیدم که می فرمود:

هر که من مولای اویم، علی مولای اوست. و شنیدم که می فرمود: تو از من به منزله هارون از موسی هستی، جز اینکه بعد از من پیغمبری نخواهد آمد، و در جنگ خیبر شنیدم که می فرمود: امروز پرچم را به مردی می دهم که خدا و رسول را دوست می دارد.(1)

دوم. ضمن روایتی از رسول الله خطاب به علی علیه السلام که فرمود: «اما ترضی ان تکون منی بمنزله هارون من موسی، الا انه لا نبوه بعدی».(2)

برای آشنایی با اعترافات سعد بن ابی وقاص به مقام والای علی علیه السلام می توان به این منابع رجوع کرد: عسقلانی، فتح الباری، ج 8، ص 76؛ ترجمه امیرالمؤمنین من تاریخ دمشق، ج 1، ص 71؛ المطالب العالیه، ج 4، ص 64، حیاة الصحابه، ج 2، ص 235؛ الریاض النضره، ج 2، ص 162؛ مسند الطیالسی، ص 28؛ مسند الامام زید، ص 364؛ مسند ابن الجعد، ص 301، رقم 2040؛ الطبقات الکبیر، ج 3، ص 15؛ المصنف، ابن ابی شیبه، ج 7، ص 496؛ المصنف، عبدالرزاق، ج 5، ص 406؛ خصائص، نسائی، ص 4؛ صحیح ابن ماجه، باب فضائل اصحاب، ص 12؛ مستدرک الصحیحین، ج 3، ص 499.

خ) ابو ایوب انصاری

جهت مطالعه اقوال این صحابی بزرگ می توان به منابع ذیل مراجعه نمود:

تاریخ بغداد، ج 13، ص 187؛ کنز العمال، ج 6، ص 155؛ اسدالغابه، ج 4، ص 32؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 235؛ مناقب الخوارزمی، ص 63؛ مناقب ابن المغازلی، ص 101؛ ذخائر العقبی، ص 136.

ص:162

د) ابوذر غفاری

اول. عن ابی ذر قال:

قال رسول الله: من اطاعنی فقد اطاع الله و من عصانی فقد عصی الله، و من اطاع علیاً فقد اطاعنی و من عصی علیاً فقد عصانی؛(1) رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: هر که مرا اطاعت کند خدای را اطاعت کرده و هر که مرا نافرمانی کند، خدای را نافرمانی کرده و هر که علی علیه السلام را اطاعت کند، مرا اطاعت نموده و هر که علی را نافرمانی کند، مرا نافرمانی کرده است.

دوم. و عن ابی ذر قال:

ما کنا نعرف المنافقین علی عهد رسول الله الا بثلاث: بتکذیبهم الله و رسوله و التخلف عن الصلاة و بغضهم علی بن ابیطالب؛(2) ابوذر غفاری گفت: در زمان رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم منافقان را با سه چیز می شناختیم:

با تکذیب خدا و رسولش از سوی آنها؛ و تخلفشان از نماز؛ و عداوتشان با علی علیه السلام.

ذ) انس بن مالک

اول. روایتی که ضمن آن انس از رسول الله روایت می کند:

«علی علیه السلام، امیرالمؤمنین، پیشوای مسلمانان، راهنمای روسفیدان و خاتم اوصیاست».(3)

ص:163

دوم. عن انس بن مالک، قال:

کنت عندالنبی فرأی علیا مقبلا. فقال: یا انس، قلت: لبیک. قال: هذا المقبل حجتی علی امتی یوم القیامه؛(1) انس بن مالک می گفت: روزی در محضر پیامبر بودم، چون علی را دید که می آید فرمود: این شخصی که می آید روز قیامت حجت من، بر امت من است.

ر) عبدالله بن عمر:

عن ابن عمر قال:

سمعت رسول الله فی حجة الوداع و هو علی ناقته فضرب علی منکب علی و هو یقول: اللهم اشهد اللهم قد بلغت هذا اخی و ابن عمی و صهری و ابو ولدی اللهم کب من عاداه فی النار؛(2)

از ابن عمر روایت شده که گفت:

رسول خدا در حجة الوداع در حالی که بر ناقه ای سوار بود به شانه علی زد و چنین فرمود: بارالها گواه باش من آنچه را که بر ذمه خود داشتم ابلاغ کردم، این برادر من، و پسر عم و داماد من و پدر فرزندان من است. خدایا، دشمنانش را به رو در آتش جهنم انداز.

ز) زبیربن عوام

سخنان زبیر را می توان در این منابع مشاهده نموده:

کنز العمال، ج 6، ص 82؛ مستدرک، ج 3، ص 366؛ اسدالغابه، ج 2، ص 199، اصابه، ج 3، ص 6؛ تهذیب التهذیب، ج 6، ص 325؛ فتح الباری، ج 16، ص 165.

ص:164

س) سلمان فارسی

اول. عن سلمان قال:

قلت: یا رسول الله ان لکل نبی وصیا فمن وصیک؟ فسکت عنی فلما کان بعد رانی فقال: یا سلمان، فاسرعت الیه قلت: لبیک. قال: تعلم من وصی موسی قال: نعم یوشع بن نون قال: لم؟ قلت: لانه کان اعلمهم یومئذ (قال) فان وصیی و موضع سرّی و خیر من اترک بعدی و ینجز عدّتی و یقضی دینی علی بن ابی طالب؛(1)

از سلمان روایت شده که گفت: از رسول خدا پرسیدم: همه پیغمبران برای خود وصیی داشتند، وصی تو کسیت؟ جواب ندادند. بعد از مدتی مرا صدا زد، به خدمتش شتافتم و گفتم: لبیک. فرمود: بگو ببینم چه کسی وصی موسی بود؟ عرض کردم: یوشع بن نون، فرمود: چرا؟ گفتم: برای اینکه یوشع عالم ترین بنی اسرائیل بود. فرمود: پس وصی من و حافظ سرّ من و بهترین بازماندگانم و آن کسی که وعده هایم را وفا می کند و دین مرا به مردم می رساند، علی بن ابیطالب است.

دوم. قال رجل لسلمان:

ما اشد حبک لعلی؟ قال: سمعت رسول الله یقول: من احبّ علیا فقد احبنی و من ابغض علیا فقد ابغضنی؛(2)

مردی به سلمان گفت: این همه علی را دوست می داری؟ گفت: از رسول خدا شنیدم که می فرمود: هر کس علی را دوست بدارد، مرا دوست داشته و هر کس علی را دشمن بدارد، مرا دشمن داشته است.

ش) عمار یاسر

کنز العمال، ج 8، ص 315 حدیث «انت منی بمنزله»، حدیث محبت به علی: مستدرک، ج 3، ص 135 (قال هذا صحیح الاسناد) تاریخ بغداد، ج 9، ص 71؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 132،

ص:165

ریاض النضره، ج 2، ص 215. «یا علی، طوبی لمن احبک و ویل لمن ابغضک و کذب فیک».

ص) جابر بن عبدالله الانصاری

اول. عن جابر، قال: «قال رسول الله علیّ خیرالبشر، فمن امتری فقد کفر؛(1) جابر روایت می کند که رسول خدا فرمود: علی، بهترین فرد بشر است هر که تردید به خود راه دهد، کافر است».

دوم. خطیب بغدادی در روایتی آورده است: «من لم یقل علی خیر الناس فقد کفر» (2) رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «هر کس باور نداشته باشد که علی بهترین فرد مردم است، کافر شده است».

ض) عبدالله بن مسعود

عبدالله بن مسعود در آخر روایتی که در آن، اسلام آوردن جنیان را ذکر می کند، می گوید:

رسول خدا ضمن سخنانش به من فرمود که اجل من نزدیک شده، عرض کردم: ای رسول خدا، آیا ابوبکر را خلیفه خود نمی کنی؟ از من روی برگردانید. فهیمدم که با این امر موافقت ندارد. عرض کردم: عمر را چطور؟ باز از من روی برگرداند. پرسیدم: ای رسول خدا علی را جای خود نمی نشانی؟ فرمود: به خدایی که معبودی جز او نیست، خلافت حق اوست، اگر با او بیعت نموده، اطاعتش کنید، همه شما را داخل بهشت می کند. (هیتمی، این حدیث را به طبرانی نسبت داده است).(3)

ص:166

ط) ابن ابی ربیعه

اقوال او را می توان در این مآخذ جست و جو کر د:

(الریاض النضره، ج 2، ص 221؛ مستدرک الصحیحین، ج 3، ص 116؛ خصائص، نسائی، ج 5، ص 116؛ تاریخ بغداد، ج 17، ص 112؛ کفایه الطالب، ص 285؛ مختصر تاریخ دمشق، ج 17، ص 332؛ البدایه و النهایه، ج 7، ص 341، او این سه حدیث، یعنی غدیر خم، روز خیبر و بستن تمام درها به مسجد، مگر در خانه امام علی علیه السلام را نقل نموده است.)

ظ) بریده بن حصین

(روایت «من کنت مولاه» در مستدرک، ج 3، ص 110؛ مسند ابن حنبل، ج 5، ص 347؛ کنز العمال، ج 6، ص 397. با همین مضمون: مستدرک، ج 2، ص 129؛ حلیة الاولیاء، ج 4، ص 23؛ فیض القدیر، ج 6، ص 8؛ مسند احمد، ج 5، ص 350؛ الفضائل احمد، ص 45، رقم 70؛ سنن ترمذی، ج 5، ص 6432؛ خصائص نسائی، ص 48؛ معجم کبیر طبرانی، ج 5، صص 166 و 18)

ع) ابوالطفیل

حدیث «سلونی فو الله لا تسألونی عن شیء الا اخبرکم» در این منابع:

(الاتقان فی علوم القرآن، ج 2، ص 589؛ التفسیر و المفسرون، ذهبی، ج 1، ص 90؛ سیره ابن اسحاق، ص 205؛ الجرح والتعدیل، ابن ابی حاتم، ج 6، ص 192؛ الاغانی، ابوالفرج اصفهانی، ج 13، ص 166)

غ) عایشه

حدیث «ذکر علی عباده» در این منابع:

الصواعق المحرقه، ص 74؛ فیض القدیر، ج 3، ص 482؛ کنز العمال، ج 6، ص 152؛ الاصابه، ج 4، ص 2.

حدیث «النظر الی وجه علی عباده» حلیة الاولیاء، ج 2، ص 184.

موارد دیگر: فتح الباری، ج 16، ص 168؛ المعجم الکبیر، ج 18، ص 110؛ مستدرک، ج 3، ص 41؛ تاریخ بغداد، ج 2، ص 51؛ مناقب، ابن المغازلی ص 206 رقم 244؛ الفردوس دیلمی، ج 4، ص 294؛ الاربعین، المنتقی، ص 116، رقم 34؛ الاستیعاب، ج 2، ص 469؛ الریاض النضره، ج 2، ص 180؛ ذخائر العقبی، ص 72؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 112؛ الاصابه، ص 8، رقم و ج 1، ص 183؛ مختصر تاریخ دمشق، ج 17، ص 308؛ میزان الاعتدال، ج 4، ص 217؛ اسعاف الراغبین، ص 150؛ الامامه، دینوری،

ص:167

ج 1، ص 73 (علی مع الحق و الحق مع علی)

ف) ام سلمه

حدیث «علی مع الحق و الحق مع علی» در این منابع:

مستدرک، ج 3، ص 119 و ج 3، ص 124، قال الحاکم: صحیح علی شرط الشیخین؛ الامامه، ج 1، ص 78؛ المعیار و الموازنه، ص 119؛ مسند ابی یعلی، ج 20، ص 318؛ المعجم الکبیر، ج 23، ص 33؛ المطالب العالیه، ج 4، ص 66؛ الجامع الصغیر، ج 2، ص 23؛ فیض القدیر، ج 2، ص 236 و ج 4، ص 356؛ نزل الابرار، ص 56؛ اسعاف الراغبین، ص 167؛ تاریخ بغداد، ج 14، ص 31؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 134

احادیث دیگر (مستدرک، ج 3، ص 121؛ کنز العمال، ج 6، ص 201؛ الامالی الشجریه، ج 1، صص 136 و 134؛ کفایة الطالب، ص 83؛ الریاض النضره، ج 3، ص 122؛ المصنف ابن ابی شیبه، ج 7، ص 503؛ مختصر تاریخ دمشق، ج 17، ص 366؛ مودة القربی، ص 246؛ مشکاة المصابیح، ج 3، ص 1722؛ خصائص نسائی، ص 40؛ المعجم الکبیر، ج 1، ص 319؛ الجوهره فی نسب علی، ص 66؛ الوافی بالوفیات، ج 21، ص 271؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 127؛ روضة الشهداء، ملا حسین کاشفی، ص 151)

دوم. قال احمد بن حنبل و اسماعیل بن اسحاق القاضی:

لم یرو فی فضائل احد من الصحابه بالاسانید الحسان ما روی فی فضائل علی بن ابیطالب؛(1)

احمد بن حنبل و اسماعیل بن اسحاق قاضی گفتند: «در فضائل هیچ کدام از اصحاب رسول خدا به میزانی که درباره علی وارد شده، حدیث با اسناد حسن به دست ما نرسیده است».

ب) حاکم نیشابوری

«فقد تواترت الاخبار ان فاطمه بنت اسد ولدت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب فی جوف الکعبه».(2)

ت) امام محمد غزالی

از وی نقل شده که گفت: «فهم کتاب خدا منحصر به علی است».(3)

ث) زمخشری

ذیل آیه مباهله می گوید: «این آیه، قوی ترین دلیل بر فضیلت اصحاب کساء است و هیچ دلیلی به قوت آن نمی رسد».(4)

ج) ابوالفضل رشید الدین میبدی

کشف الاسرار و عدة الابرار، معروف به «تفسیر خواجه عبدالله انصاری» تألیف دانشمند صوفی مشرب «امام السعید رشیدالدین ابی الفضل بن ابی سعید احمد بن محمد بن محمود

ص:169

میبدی» است که آن را در سال 520 هجری تألیف نموده و در پایان جلد دهم این تفسیر آمده است:

بدان که بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم ایشان که در تفسیر قرآن سخن گفته اند معروف چهار کس اند: علی بن ابی طالب، ابن عباس، ابن مسعود و ابی بن کعب و علی در علم تفسیر از همه فائق و فاضل تر بود. قال ابن عباس: علی علیه السلام علم علماً علمه رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم و رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم علمه الله عز و جل، فعلم النبی من علم الله و علم علی من علم النبی و علمی من علم علی علیه السلام و ما علمی و علم اصحاب محمد صلی الله علیه و آله وسلم فی علم علی علیه السلام الا کقطره فی بحر.

ابن عباس گفت: شبی از شب ها، علی مرا گفت: «چون نماز خفتن گزارده باشی، نزدیک من حاضر شو، تا تو را فایده ای دهم. گفتا: «و کانت لیله مقمره» شبی سخت روشن بود. از نور ماهتاب. علی علیه السلام گفت: «یابن عباس ما تفسیر الألف من «الحمد»: تفسیر الف «الحمد» چیست؟ گفتم: تو به دانی، ای علی! پس در سخن درآمد و یک ساعت از ساعات شب در تفسیر الف «الحمد» سخن گفت. آنگه گفت: «فما تفسیر اللام من «الحمد»؟ جواب، همان دادم و یک ساعت دیگر در تفسیر حرف لام سخن گفت.

پس در «حا» همچنان و در «میم» همچنان و در «دال» همچنان. چون از تفسیر این حروف فارغ گشت، برق عمود الفجر صبح صادق از مشرق سر بر می زد از اینجا گفت: علی «لو شئت لاوقرت سبعین بعیراً من تفسیر سوره «الفاتحه».(1)

ح) محمد بن طلحه شافعی

وی ذیل حدیث «انت منی بمنزلة هارون من موسی...» می گوید:

اثبت رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم لنفس علی بهذا الحدیث ما هو ثابت لنفسه علی المؤمنین عموماً فانه اولی بالمؤمنین و ناصر المؤمنین و سید المؤمنین و کل معنی امکن اثباته مما دلّ علیه لفظ المولی لرسول

ص:170

الله فقد جعله لعلی علیه السلام و هی مرتبه سامیه و منزله سامعه و درجه علیه و مکانه رفیعه خصصه بها دون غیره فلهذا صار ذلک الیوم عیدا و موسم سرور لاولیائه...؛(1)

رسول خدا با این حدیث، هر آن چیزی را که بر نفس خود نسبت به مؤمنین ثابت بود، برای نفس علی علیه السلام ثابت نمود؛ یعنی رسول خدا به تصرف در امور مؤمنین اولی و یاور و سرور آنان است، و هر معنی که اثبات آن از لفظ «مولی» برای رسول خدا ممکن باشد، آن را در این حدیث شریف برای علی قرار داده است و این مرتبۀ بلند و منزلت عالی و درجه و مکان رفیعی است که منحصراً برای آن حضرت تخصیص داده شده است؛ به همین دلیل، آن روز (غدیر) روز عید و موسم سرور و شادمانی برای دوستان آن حضرت شد.

خ) محمد بن یوسف گنجی شافعی

از قول وی چنین آمده است:

علمای صحابه و تابعین و اهل بیت پیامبر به برتری و زیادی علم علی و حدّت فهم و فراوانی حکمت و نیکویی قضاوت ها و صحت فتوای او اقرار و اعتراف کرده اند، و ابوبکر و عمر و عثمان و سایر علمای صحابه با آن حضرت در احکام دین مشورت می کردند و قول او را می پذیرفتند؛ زیرا به علم و کثرت فضل و عقل و صحت حکم آن حضرت، اقرار و اعتراف داشتند. البته این حدیث

(انا مدینة العلم...) درباره آن حضرت، تجاوز از حد محسوب نمی شود، چرا که رتبه و مقام او در پیش خدا و پیغمبر و مؤمنان از بندگان خدا از این هم بزرگ تر و بالاتر است.(2)

د) ابن ابی الحدید

او در شرح نهج البلاغه، پس از ذکر فضایل آن حضرت می گوید:

چه بگویم در شأن کسی که در هدایت بر همه مردم سبقت گرفته و زمانی که او به خدا ایمان آورده بود، همگان مشغول عبادت سنگ ها بودند و هیچ کس بر او

ص:171

در توحید سبقت نداشته، مگر رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم که رایت سبقت در عالم افراشته است. اکثر اهل حدیث برآن اند که او زودتر از همه کس از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم متابعت کرده و به آن حضرت ایمان آورده است. و خلاف این را نگفته، مگر اندکی و شک در آن ننموده اند، مگر یکی دو کس. و آن حضرت خود فرموده است: «انا الصدیق الاکبر و انا الفاروق الاول، اسلمت قبل اسلام الناس وصلیت قبل صلاتهم».

ابن ابی الحدید در ادامه می افزاید:

ومن وقف علی کتب اصحاب الحدیث، تحقق ذلک و علمه واضحاً...؛ و هر کسی در کتاب های حدیث تتبع نماید، این موضوع، برای او یقین می شود. و آنچه گفته شد، اندکی است از فضائل آن حضرت و اگر بخواهیم مناقب او را به تفصیل ذکر کنیم، به کتابی بزرگ غیر از این نیاز خواهد افتاد.(1)

ابن ابی الحدید در جای جای شرح خود به مدح امام می پردازد. خود او حتی هفت قصیده در مدح امام علی علیه السلام سرود.

ابن ابی الحدید در ذیل خطبه 108 نهج البلاغه می گوید:

اگر کسی بخواهد فصاحت و بلاغت بیاموزد و امتیاز سخن را دریابد، باید در این خطبه تأمل کند، زیرا نسبت این سخن با هر سخنی دیگر - غیر از کلام خدا و رسولش - همانا نسبت ستاره درخشان با سنگ تاریک است. سپس بیننده باید بنگرد که آن، چه روشنی و درخشندگی و جلالتی دارد، و چه خوف و خشیتی ایجاد می کند. خدا گوینده اش را جزای خیر دهد که گاهی با دست و شمشیرش از اسلام دفاع کرد و گاهی با زبان و بیانش، و زمانی با فکر و قلبش. در جهاد، او سید مجاهدین است و در موعظه، بلیغ ترین وعاظ و در فقه و تفسیر، رئیس فقها و مفسران، و در عدل و توحید، پیشوای عادلان و موحدان است.(2)

ص:172

ذ) ناصر بن ابی المکارم

ناصر بن ابی المکارم مطرزی که یکی از اعیان علمای مذاهب چهارگانه است، با سند خود از مجاهد و او از ابن عباس روایت کرده که گفت:

«رسول خدا فرمود: اگر همه درختان، قلم و همه دریاها مرکب و همه جن، حساب کننده و همه آدمیان، نویسنده باشند، هرگز نمی توانند شمارش فضائل علی علیه السلام را به پایان برسانند».(1)

ر) ابن صباغ المالکی

او می گوید:

«از جمله علومی که به علی اختصاص داشت، علم فقه است که محل رجوع بشر و منبع حلال و حرام است. پس علی علیه السلام بر غوامض احکام و حقایق اشیا مطلع بود و...».(2)

ز) حافظ حسین کربلائی تبریزی

او که از علمای صوفی و سنی قرن دهم است، ضمن وصف امام می گوید:

ذکر الامام الاول و الهمام الاکمل و السید المطهر و السند المظفر و الشجاع الغضنفر، قاسم طوبی و سقر و الاشرف المکین و الاشجه المتین و العالم المبین و الناصر المعین، ولی الدین، السید الرضی الامام الوصی، مظهر العجائب و مظهر الغرائب، لیث بنی غالب، غالب کل غالب و مطلوب کل طالب، امام المشارق والمغارب، ابی الحسینین علی بن ابی طالب علیه صلوات الله الملک الواهب؛ وی، امام اول از ائمه اثنی عشر، پسر عمّ مصطفی و سید اوصیاء؛ پدرش ابوطالب بن عبدالمطلب بن هاشم است. دقیقه ای از دقائق، از تقویت و حمایت نبی فروگذار ننموده و به آن حضرت، محبت تام و تمام داشت. والده اش «فاطمه بنت اسد بن هاشم بن عبد مناف» است که حضرت رسول بعد از فوت مادر خود «آمنه بنت وهب» در حجر تربیت او بزرگ شد.

او سپس برخی از مناقب حضرت را نقل می کند.(3)

ص:173

س) ذهبی

علی علیه السلام دریای علم و استدلالش قوی و استنباطش درست بود و از فصاحت و خطابه و شعر، بهره فراوان داشت. عقل قضائیش کامل بود و بصیرت نافذ به بواطن امور داشت و صحابه در موارد زیادی برای حل مشکلات خود به او مراجعه می کردند. هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم قضاوت یمن را به او محول کرد، در حق او فرمود: «خدایا زبانش را ثابت نگه دار و قلبش را هدایت کن».

او به طور کلی، موفق و مرجع مردم در حل مشکلات بود تا آنجا که ضرب المثل شده بود. البته جای تعجب هم نیست، زیرا در بیت نبوت تربیت شده و از شیر معارف آن بیت، تغذیه نموده و شهد انوارش او را احاطه کرده بود. علقمه از ابن عباس روایت کرده که گفت: «برای ما مسلّم بود که قاضی اهل مدینه، علی [علیه السلام] بود» و به عطاء گفته شد: آیا در میان اصحاب محمد [صلی الله علیه و آله وسلم] کسی اعلم و داناتر از علی [علیه السلام] را سراغ داری؟ گفت: «نه، به خدا قسم، من کسی را سراغ ندارم که از علی [علیه السلام] اعلم باشد». سعید بن جبیر از ابن عباس روایت کرده که گفت: «اگر چیزی از علی [علیه السلام] برای ما ثابت شود، از او به دیگری عدول نمی کنیم».(1)

به هر حال، بزرگی و عظمت امام علی علیه السلام بر هیچ کس پوشیده و پنهان نیست، پس ما هم به همین مقدار بسنده می کنیم. پویندگان محترم می توانند به کتاب های بسیاری که در این زمینه نوشته شده، مراجعه نمایند.

الجنه فی الجنه ذات القطوف الدوانی، ابی محمد الحسن بن علی السید الرضا السبط الزکی، الشهید بالسم النّقیع، المدفون بالبقیع؛ بار خدایا بر امام دوم صلوات و سلام بفرست؛ صاحب آیاتی از قرآن که در فضیلت او نازل شده، کاشف اسرار حقایق و معانی، ربایندۀ گوی سبقت در فضائل و کمالات. اوست که پیامبر درباره او فرمود: چه خوب سواری است - با همین فضیلت، گوی سبقت از همگان ربود - بر هر کسی که سیر می کند و هر کس که ساکن است.(1)

جمال و زیبایی آن حضرت به درجه ای بود که حوران بهشت با وجود حُسن و صفا، پریشان، مشتاق دیدار و حریص جمال آن حضرت بوده اند. گشانیدۀ درهای بخشش به روی درویش و اسیر و ترک کنندۀ شوکت خلافت به خاطر بی اعتنایی به متاع فانی دنیا و بازدارنده سرهای سرلشگرهای اسلام از دور و نزدیک از معرض شمشیرهای ستمگران بود و این، نهایت شفقت و مرحمت است که کسی از ملک و خلافت بگذرد تا مؤمنان و بندگان خدا در معرض هلاکت قرار نگیرند و این از کمال کرم و احسان اوست. او رحم کننده بر مسلمانان است به دفع مرگ سرخ از آنان....

مؤلف وسیلة الخادم در ادامه سخنان خود می گوید:

آن حضرت، سید جوانان اهل بهشت است؛ بهشتی که در آن، شاخه های درختان انبوه و درهم فرو رفته اند - و این اشاره است به حدیث صحیح که حضرت پیغمبر فرمود: حسن و حسین، سید جوانان اهل بهشتند - کنیه آن حضرت ابو محمد است و از جمله القابش یکی «سید» است و یکی «رضا» به واسطه آنکه برای آن حضرت کمال رضا و تواضع حاصل بوده و دیگری «سبط»، زیرا آن حضرت، سبط حضرت پیغمبر بود، و یکی دیگر «زکی» به واسطه کمال پاکی و طهارتی که آن حضرت داشته است. آن حضرت به زهر شهید شد و در بقیع دفن گردید. اللهم و صل علی سیدنا محمد و اله سیما الامام المجتبی الحسن الرضا و سلم تسلیماً.(2)

ص:175

بی تردید، والایی و پارسایی آن امام همام، برتر از آن است که بتوان در مورد آن صحبت نمود. اخلاق، رفتار، زهد، تقوا و ورع امام حسن مجتبی علیه السلام آن قدر بر همگان محرز بود که حتی دشمنان لب را به اعتراف می گشودند.

او کسی است که بزرگ ترین کرنش تاریخ را نمود و رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم بارها در حق ایشان فرمودند: «اللهم انی احبه فاحبه».(1) این روایت در حد تواتر نقل گردیده است.

درنگی در مفهوم حدیث

حاکم، ضمن نقل این حدیث می گوید: «هذا حدیث صحیح الاسناد» و ذهبی نیز با او موافقت نموده است.(2)

هیتمی نیز پس از نقل حدیث می گوید: «رواه الطبرانی و رجاله رجال الصحیح غیر یزید بن حسین و هو ثقه».(3)

ذهبی در سیر اعلام النبلاء حدیث را از براء (بن عازب) نقل کرده و می گوید «صححه الترمذی».(4)

هیتمی درباره روایت «اللهم انی احبه فاحبه و احب من یحبه» می گوید:

«رواه الطبرانی فی الکبیر و الوسط و البزار و ابویعلی و رجال الکبیر رجال الصحیح».(5)

ص:176

ذهبی هم پیرامون این حدیث می گوید: «فی ذلک عده احادیث فهو متواتر».(1)

رسول الله به امام حسن علیه السلام علاقه وافری داشت و بارها فرمود: «هذا منّی (حسن منّی) و حسین من علی». این حدیث را ابو داود در سنن خود، طبرانی در «الکبیر» (چند مورد) احمد در مسندش(2) و دیگران نیز نقل نموده اند.

المناوی ضمن نقل حدیث در «فیض القدیر» می گوید: حافظ عراقی گفته است: «سنده جید»(3) و ذهبی می گوید: «اسناد قوی».(4) الا لبانی هم در «صحیح الجامع الصغیر» این حدیث را «حسن»(5) می داند.

لازم به ذکر است گر چه برخی این حدیث را معنعن دانسته اند ولی در خدشه دار نمودن آن تلاش نموده اند (محقق کتاب سیر اعلام النبلاء)، اما از این نکته غافل مانده اند که حدیث مذکور در مسند احمد به صورت کامل و با سند عالی نقل شده و معنعن هم نیست، لذا این روایت، معتبر است.(6)

أ) زهیر بن الارقم

وی حدیثی نقل می کند که در آن، رسول الله به محبت نسبت به امام حسن امر می کند و می افزاید که این را شاهدان به غایبان بگویند.

این حدیث را حاکم در المستدرک، ابن ابی شیبه در المصنف، ابن عساکر در تاریخ دمشق، روایت نموده اند و حمزه احمد الزین، محقق کتاب «المسند» می گوید: «اسناده صحیح».(7)

ص:177

ذهبی و حاکم درباره این حدیث، لب فرو بسته اند،(1) حال آنکه این حدیث در مسند ابی داوود طیالسی مضمون حدیث از طریق راویان دیگری که صحیح و ثقه هستند نیز نقل شده است.(2)

ب) عقبة بن الحارث

وی آورده است که: صلی ابوبکر ثم خرج یمشی فرأی الحسن یلعب مع الصبیان فحمله علی عاتقه و قال: بابی شبیه بالنبی لا شبیه بعلی و علی یضحک؛ هذا حدیث صحیح علی شرط الشیخین.(3)

عقبه بن حارث گفت:

ابوبکر نماز را خواند. سپس از مسجد خارج شد و امام حسن را دید که با کودکان بازی می کند. او را گرفت و روی شانه خود قرار داده و گفت: پدرم فدای کسی که شبیه پیامبر است نه شبیه پدرش علی [علیه السلام] و علی [علیه السلام] داشت می خندید. این حدیث طبق شرط بخاری و مسلم صحیح است.

ت) انس

او روایت می کند:

قال: لم یکن احد اشبه بالنبی من الحسن بن علی علیه السلام؛(4) بخاری در صحیح خود در باب مناقب الحسن و الحسین [علیهماالسلام] به سند خود از انس

ص:178

روایت کرده که گفت: «شباهت هیچ کس نسبت به رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم بیشتر از حسن بن علی [علیهماالسلام] نبود».

ث) ابو هریره

از او نقل شده که گفت: فما کان احد احب الی من الحسن بن علی بعد ما قال رسول الله: اللهم انی احبه فاحبه و احب من یحبه؛(1) نزد من، کسی محبوب تر از حسن بن علی نبود؛ بعد از آنی که رسول خدا فرمود: بار خدایا، من حسن را دوست دارم، تو هم او را دوست دار و دوست دار کسی را که او را دوست می دارد.

از ابوهریره در جای دیگری نقل شده که گفت:

رسول خدا «حسن بن علی» را بوسید و اقرع بن حابس تمیمی نشسته بود. حابس با دیدن این امر، خطاب به رسول خدا گفت: من ده فرزند دارم که یکی را هم نبوسیده ام. رسول خدا به او نگاهی کرد و فرمود: کسی که رحم نمی کند مشمول رحمت قرار نمی گیرد.(2)

و نیز در جای دیگری نقل شده که گفت:

هر وقت حسن را می بینم دو چشمم پر از اشک می شود، زیرا رسول خدا روزی از خانه بیرون آمد و مرا در مسجد دید. دستم گرفت و با هم به بازار بنی قینقاع آمدیم بازار را دید و بازگشت و من در خدمتش بودم تا به مسجد آمدیم. آنگاه حسن با شتاب آمد و خود را در دامن پیامبر انداخت، بعد دستش را در محاسن پیامبر فرو برد، سپس پیامبر، دهان او را باز کرد و دهانش را در دهان او قرار می داد و می فرمود: خدایا من حسن را دوست می دارم، تو هم او را و کسی که او را دوست می دارد، دوست بدار. طبق روایت ابونعیم، پیامبر اکرم این جمله را سه بار تکرار کرد.(3)

ص:179

ج) زبیر

از او روایت شده:

ان رسول الله قبل حسناً و ضمه الیه و جعل یشمه و عنده رجل من الانصار فقال الانصاری: ان لی ابنا قد بلغ ما قبلته قط. فقال رسول الله: ارایت ان کان نزع الرحمه من قلبک فما ذنبی. (هذا حدیث صحیح الاسناد علی شرط الشیخین)؛(1) زبیر گفت: رسول خدا «حسن» را می بوسید و او را به سینه خود می فشرد و می بویید. در خدمتش مردی از انصار بود که از عمل پیامبر تعجب کرد و گفت: من پسری دارم که به حدّ بلوغ رسیده و تاکنون او را نبوسیده ام. پیامبر اکرم فرمود: اینکه خداوند، رحمت و عاطفه را از دل تو برگرفته، من چه گناهی دارم. (حاکم می گوید: این حدیث، طبق شرط بخاری و مسلم صحیح است).

ح) عمیر بن اسحاق

وی می گوید: همراه امام حسن بن علی بودم که با ابوهریره ملاقات کردیم. ابوهریره به «حسن» گفت: جایی را که دیدم رسول خدا از آن می بوسید به من نشان بده و آن حضرت پیراهن خود را کنار زد و ابوهریره بالای ناف آن حضرت را بوسید.

خ) مساور

این شخص، مولی بنی سعد بن بکر است و می گوید:

رأیت اباهریره قائماً علی المسجد یوم مات الحسن یبکی و ینادی بأعلی صوته: یا أیها الناس مات الیوم حب رسول الله؛(2)

ص:180

روزی که امام حسن مجتبی [علیه السلام] فوت کرد، ابوهریره را دیدم که در مسجد ایستاده است و در حالی که به شدت می گریست و با صدای بلند فریاد می زند: ای مردم! امروز محبوب رسول خدا از دنیا رفت.

د) زهیربن اقمرم

او نقل کرده است: حسن بن علی بعد از شهادت علی [علیه السلام] مشغول ایراد خطابه ای بود که مردی بلند قامت از قبیله «ازد» برخاست و گفت: رسول خدا را دیدم که این آقا را بر دوش خود سوار کرده، می فرماید: «کسی که مرا دوست می دارد، باید حسن را دوست بدارد، این پیام را حاضر به غایب برساند». اگر دستور پیامبر نبود، من این حدیث را به شما نمی گفتم.(1)

ذ) عایشه

از عایشه روایت شده که گفت:

«پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم حسن [علیه السلام] را می گرفت و به سینه اش می چسباند سپس می فرمود: خدایا، این پسر من است و من او را دوست می دارم؛ تو هم او را و کسانی را که او را دوست می دارد دوست بدار».(2)

ر) سعید بن ابی سعید مقبری

ذهبی از او نقل کرده که: با ابوهریره بودیم که حسن بن علی علیهماالسلام از کنار ما گذشت و به ما سلام داد و ما هم جواب سلام او را دادیم. ابوهریره، متوجه او نبود، به او گفتم: ای ابوهریره، این حسن بن علی بود که به ما سلام داد. ابوهریره خود را به او رساند و گفت: و علیک السلام ای آقای من. سپس گفت: از رسول خدا شنیدم که می فرمود: «او - حسن بن علی - آقاست». حاکم و ذهبی، این حدیث را صحیح می دانند.(3)

ص:181

ز) براء بن عازب

از وی نقل شده که گفت: «رسول خدا به حسن علیه السلام فرمود: حسن از من است و من از او، و هر چه بر من حرام است، بر او نیز حرام است».

در جای دیگری می گوید:

روی عن الحسن بن علی انه کان ماراً فی بعض حیطان المدینه فرأی اسود بیده رغیف یأکل لقمة و یطعم الکلب لقمة الی ان شاطره الرغیف فقال له الحسن ما حملک علی ان شاطرته و لم تغابنه فیه بشیء؛(1) از حسن بن علی روایت شده که روزی از بعضی باغات مدینه می گذشت، دید غلام سیاهی قرص نانی به دست گرفته، لقمه ای خود می خورد و لقمۀ دیگر به سگی که در کنارش نشسته می دهد، فرمود: برای چه این کار را می کنی؟ عرض کرد: از نگاه های آزمندانه سگ شرم کردم که خود بخورم و به او ندهم.

امام به او فرمود: غلام چه کسی هستی؟ گفت: غلام «ابان بن عثمان» فرمود: این باغ مال کیست؟ گفت: مال ابان بن عثمان. حسن به او فرمود: از جایت تکان نخور تا من برگردم. سپس آن حضرت تشریف برد و آن غلام و آن باغ را از ابان خرید و پیش غلام بازگشت و فرمود: ای غلام ترا خریدم. غلام از جای خود برخاست و گفت: «السمع و الطاعه لله و لرسوله و لک یا مولای» وامام فرمود: این باغ را نیز خریدم و تو در راه خدا آزاد هستی و این باغ نیز از آن تو است.

س) اعتراف مروان به حلم و بردباری حضرت علیه السلام

جویریه گفت:

چون امام حسن وفات یافت، مروان در تشییع جنازۀ او شرکت کرده و می گریست. امام حسین فرمود: آیا بر او گریه می کنی، در حالی که دل او را پر از خون نمودی و مدام جرعه های غیظ به او خورانیدی؟ مروان در حالی که اشاره به کوه می کرد،

ص:182

گفت: من این کار را با کسی کردم که حلم و بردباری او از این کوه بیشتر بود.(1)

ش) حافظ حسین کربلایی تبریزی

او با این جملات امام را ستوده است:

الامام السید المجتبی و الهمام السند المرتجی، سبط المصطفی و ابن المرتضی علم الهدی العالم الرفیع، ذی الحسب المنیع، الشفیع بن الشفیع، المقتول بالسم النقیع، المدفون بارض البقیع، العالم بالفرائض و السنن، صاحب الجود و المنن، ابی محمد الحسن علیه الصلاه و السلام؛(2) آقا امام حسن مجتبی علیه السلام آن امام همام مایه امید، سبط مصطفی، فرزند مرتضی، علم الهدی، عالم رفیع صاحب حسب و نسب والا و با شرف، شفاعت کننده و مولود شفاعت کننده، کشته شده با سم و مدفون در بقیع، عالم به احکام و سنن، صاحب جود و کرم، ابی محمد الحسن درود و سلام ما بر او باد.

بزرگی امام حسن مجتبی علیه السلام والاتر از آن است که در وصف بگنجد، لذا به همین اندک بسنده می کنیم.

اللهم و صل علی سیدنا محمد و آله سیما الامام المجتبی الحسن الرضا و سلم تسلیما.

ص:183

هر ستمکار و معاند دین آخته است.(1) اوست که به قدرت غیرت، هر کافر متمردی را از بیخ و بن بر می کند. اوست که در مقام بندگی الهی به ذکر پاکی حق تعالی و بزرگی او جل و علا قیام به سزا فرمود. او به واسطه طی منازل قرب الهی به اقصی مرتبه توحید رسیده بود. کنیت وی «ابو عبدالله» و القابش، شهید، سید، سبط و زکی بود. آن حضرت در میان امواج شدت و بلا شربت شهادت نوشید و در طف از کربلا دفن شد. فی الجمله، حادثه ای غم افزاتر و مصیبت بارتر و دردناک تر از این در تاریخ اسلام رخ نداده است. نفرین به اندازه علم خدا بر هر کسی که در جنگ علیه آن حضرت حاضر شد و در آن شریک و بدان راضی بوده است.

اللهم صل و سلم علی امام الخافقین(2) ابی عبدالله الحسین(3)

فضایل و بزرگواری های آن امام همام بر هیچ کس پوشیده نیست، ما هم از آن دریا قطره ای بر می گیریم.

سخن از عظمت آن امام مظلوم را با شعر جلال الدین محمد مولوی پی می گیریم.

کجایید ای شهیدان خدایی

بلاجویان دشت کربلایی

کجایید ای سبک روحان عاشق

پرنده تر ز مرغان هوایی

کجایید ای شهان آسمانی

بدانسته فلک را در گشایی

کجایید ای ز جان و جان رهیده

کسی مر عقل را گوید: کجایی؟

کجایید ای در مخزن گشاده

کجایید ای نوای بی نوایی

در آن بحرید کین عالم کف اوست

زمانی بیش دارید آشنایی

ص:185

کف دریاست صورت های عالم

ز کف بگذر اگر اهل صفایی

دلم کف کرد کین نقش سخن شد

بهل نقش و به دل رو گر ز مایی(1)

أ) ابوهریره

قال: رأیت رسول الله و هو حامل الحسین بن علی و هو یقول: «اللهم احبه فاحبه» هذا حدیث صحیح الاسناد.(2)

ابوهریره گفت:

رسول خدا را دیدم که حسین بن علی را در بغل گرفت و می فرمود: خدایا من او را دوست می دارم تو هم او را دوست بدار. حاکم می گوید: این حدیث از لحاظ سند صحیح است.

ذهبی هم این حدیث را تأیید نموده است.(3)

در المستدرک روایت دیگری از ابوهریره وجود دارد که می گوید:

ما رأیت الحسین بن علی الا فاضت عینی (دموعا)؛ امام حسین را ندیدم مگر اینکه چشم هایم پر اشک می شد. سپس ابوهریره علت را ضمن حدیثی از رسول الله بیان می کند. حاکم می گوید: این حدیث، صحیح است و ذهبی هم با او موافقت می کند.(4)

ب) عبدالرحمن بن سابط

از عبدالرحمن بن سابط نقل شده که گفت: «دخل حسین بن علی المسجد فقال جابر بن عبدالله، من احب ان ینظر الی سید شباب اهل الجنه فلینظر الی هذا، سمعته من رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم».(5)

ص:186

ذهبی این حدیث را در «السیر» از مسند احمد نقل می کند.(1) البته محقق «السیر» می گوید: هیتمی، این حدیث را در مجمع الزوائد (ج 9، ص 187) روایت نموده و به ابی یعلی نسبت داده نه به احمد و بیان نموده که رجال آن همگی صحیح هستند. لازم به ذکر است آن چه «ابویعلی» نقل نموده تفاوت اندکی با گفته (احمد) دارد، بنگرید:

«عبدالله سابط عن جابر قال: «من سره ان ینظر الی رجل من اهل الجنة فلینظر الی الحسین بن علی فانی سمعت رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم».(2)

شایان توجه است با وجود حدیث «ان الحسن و الحسین سیدا شباب اهل الجنه» که در حد تواتر از رسول الله نقل شده، مضمون هر دو حدیث گذشته، صحیح است.

ت) یعلی بن مره

ترمذی به سند خود از یعلی بن مره روایت می کند که رسول الله فرمودند:

«حسین منی و انا من حسین».(3)

بخاری این حدیث را در «الادب المفرد»(4) احمد در «مسند»(5) ابن ماجه در «السنن»(6) ، حاکم در مستدرک(7) و دیگران نیز در آثار خود نقل نموده اند. ترمذی هم می گوید: «هذا حدیث حسن».(8)

حاکم می گوید: «هذا حدیث صحیح الاسناد» و ذهبی هم با او موافقت می کند.(9)

ص:187

«البوصیری» در کتاب «مصباح الزجاجه فی زوائد ابن ماجه» می گوید: «هذا اسناد حسن رجاله ثقات».(1) هیتمی نیز می گوید: «اسناده حسن».(2)

نکته قابل تأمل در این حدیث، اشاره رسول الله بر این است که هدف، راه، روح رسالت و نبوتی که ایشان بیان می فرمودند، همان راه و روش و رسالت امام حسین علیه السلام است.

ث) یزید بن ابی یزید

یزید بن ابی زیاد گفت: «پیامبر از منزل عایشه خارج شد و از منزل فاطمه [علیهاالسلام] عبور کرد و شنید که حسین [علیه السلام] گریه می کند. خطاب به دخترش فرمود: آیا نمی دانی گریه حسین، مرا اذیت می کند؟».(3)

ج) انس بن مالک

از انس بن مالک نقل است که: چون حسین بن علی به شهادت رسید، سر مقدس ایشان را نزد ابن زیاد آوردند، ابن زیاد با چوبدستی که در دست داشت، به دندان های او فشار می آورد و از زیبایی آنها تعجب می کرد. انس می گوید با خود گفتم رویت سیاه باد، من بارها رسول خدا را دیدم از جای چوبدستی تو بوسه بر می داشت.(4) همین مضمون را «زید بن ارقم» نیز روایت نموده است.(5)

ح) ابن صباغ مالکی

یکی از غلامان آن حضرت کاری انجام داد که باید تأدیب می شد. امام امر به تأدبیش کرد. وقتی غلام در معرض تأدیب قرار گرفت، گفت: سرور من، خدا در قرآن می فرماید: «مؤمنان کسانی هستند که کظم غیظ می کنند» فرمود: دست از او بدارید که من غضبم را فرو خوردم. آنگاه گفت: وَ الْعافِینَ عَنِ النّاسِ 6 فرمود: تو را بخشیدم،

ص:188

گفت: خداوند احسان کنندگان را دوست می دارد، فرمود: تو در راه خدا آزاد هستی و امر کرد به او جایزه گران بهائی دادند که برود و آزاد زندگی کند.(1)

خ) حسن بصری

حسن بصری درباره امام حسین علیه السلام می گوید: «حسین بن علی مرد بزرگوار، زاهد، پرهیزگار، شایسته و خیرخواه و صاحب حسن خلق بود».(2)

او سپس به ذکر یکی از بزرگواری های امام می پردازد که ضمن آن، امام علیه السلام غلام خود را آزاد کرد و باغی به او بخشید.

د) معاویه

«این یجد الحسین؟ فقال له معاویه: اذا دخلت مسجد رسول الله فرأیت حلقة فیها قوم کان علی رئوسهم الطیر فتلک حلقة ابی عبدالله».(3)

از معاویه درباره جایگاه امام حسین علیه السلام در مسجد رسول خدا پرسیده شد. معاویه گفت: هنگامی که داخل مسجد رسول خدا شدی و حلقه ای دیدی که در آن جمعیت انبوهی نشسته و سکوت چنان بر آنها مستولی شده که گویا پرنده ای در سرشان نشسته، بدانکه آن حلقه ابوعبدالله حسین بن علی است».

در جای دیگری معاویه به پسرش یزید می گوید:

«حسین احب الناس الی الناس؛(4) حسین بن علی در نظر مردم، از همه مردم محبوب تر است».

ذ) ابونصر بن نباته

ابن ابی الحدید به نقل از او آورده است:

«والحسین الذی رای الموت فی العز حیاه و العیش فی الذل قتلاً؛ (5) حسین کسی است که مرگ با عزت را حیات، و زندگی با ذلت را مرگ می دانست».

ص:189

ر) محمد بن یوسف الزرندی الحنفی

او در نظم الدرر می گوید:

«حسین علیه السلام نماز، روزه، حج و عبادتش زیاد، و سخی و بزرگوار بود».(1)

ز) عبدالله بن اسعد الیافعی

وی با بیان خود امام حسین علیه السلام را چنین معرفی می کند:

«ریحانة رسول الله و سبطه، و سلالة النبوه، مقر المحاسن و المناقب و الفتوه، ابوعبدالله الحسین بن علی... و مان قد انف من امرة یزید فلم یبایعه؛(2) ریحانه و سبط رسول خدا و فرزند نبوت و قرارگاه محاسن و مناقب و جوانمردی، ابوعبدالله حسین بن علی... با حکومت یزید مخالفت کرد و با او بیعت ننمود.

س) عبدالحمید بن ابی الحدید معتزلی

ابن ابی الحدید، صاحب «شرح نهج البلاغه» می گوید:

«و الحسین الذی تخیر ان یقضی عزیزاً و لا یعیش دَنیاً؛(3) حسین کسی است که مرگ با عزت را، بر زندگی با دنائت و پستی اختیار کرد».

ش) عبدالله بن زبیر

پسر زبیر نیز با بیان خود، این گونه درباره امام سخن گفته است:

حسین مرگ شرافتمندانه را بر زندگی پست و نکوهیده ترجیح داد. خداوند او را رحمت کند و قاتلش را خوار و رسوا گرداند و کسی را که به قتل او امر کرد و کسی را که به قتل او راضی شد، لعنت کند. به خدا قسم، حسین روزها را زیاد روزه می گرفت و شب ها به نماز می ایستاد. او برای اهل کوفه از زناکار و پسر زناکار بهتر بود. به خدا قسم، او هرگز قرآن را با غنا، گریه از خوف الهی را با

ص:190

«حداء» (آواز خواندن ساربان برای شتران)، روزه را با شراب خواری، شب زنده داری را به نی زدن و مجالس ذکر را با دویدن در طلب شکار و بازی با میمون، عوض نمی کرد.(1)

ص) عبدالله بن عمرو بن العاص

درباره امام حسین علیه السلام حتی پسر عاص هم لب به اعتراف گشوده است:

روی ابن حجر العسقلانی عن العیزار بن حریث: بینما عبدالله بن عمرو بن العاص جالس فی ظل الکعبه اذ رای الحسین بن علی مقبلاً فقال: «هذا احب اهل الارض الی اهل السماء الیوم».(2)

ابن حجر عسقلانی از عیزار بن حریث روایت کرده که عبدالله بن عمرو بن عاص در سایه کعبه نشسته بود که حسین [علیه السلام] را دید که می آید. همین که چشمش به وی افتاد، چنین گفت: «امروز این مرد، محبوب ترین اهل زمین نزد اهل آسمان است».

ض) احمد بن علی ابن حجر العسقلانی

احمد بن علی بن حجر معروف به «عسقلانی» صاحب کتاب «تهذیب التهذیب»(3) و کتاب های گرانبهای دیگر می گوید:

قال: الحسین بن علی بن ابی طالب الهاشمی ابو عبدالله المدنی سبط رسول الله و ریحانته من الدنیا و احد سیدی شباب اهل الجنه؛(4)

حسین بن علی بن ابی طالب هاشمی مدنی، سبط رسول خدا و ریحانه او در دنیا و یکی از دو سید جوانان اهل بهشت است.

ص:191

ط) راغب اصفهانی

امام حسین علیه السلام در مجلس معاویه مفاخر خود را بیان کرد و فرمود:

انا بن ماء السماء و عروق الثری، انا بن من ساد اهل الدنیا بالحسب الناقب و الشرف الفائق القدیم السابق، انا بن من رضاه رضا الرحمن و سخطه سخط الرحمن ثم رد وجهه للخصم فقال: هل لک اب کابی او قدیم کقدیمی فان قلت لا، تغلب، و ان قلت نعم تکذب، فقال الخصم: لا تصدیقاً لقولک، فقال الحسین الحق ابلح لا یزیغ سبیله و الحق یعرفه ذوو الالباب قاله فی مجلس معاویه؛(1) من پسر آب آسمان و رگ های روی زمین هستم (پسر رحمة للعالمین هستم) من پسر کسی هستم که با حسب افتخارآمیز خود و شرافت برتر و بلند پایه خود بر اهل جهان پیشوا گردید. من پسر کسی هستم که رضای او موجب خشنودی خدای بخشنده، و غضب او باعث غضب پروردگار عالمیان است. سپس متوجه معاویه شد و فرمود: آیا پدری مثل پدر من و سابقه ای مانند سابقه من داری؟ اگر اعتراف کنی چنین پدری ندارم، مغلوب هستی و اگر بگویی دارم، دروغ گفته ای. معاویه گفت: گفتار شما را تصدیق می کنم، من چنین حسب و نسب و پدر و سابقه ای ندارم. امام فرمود: حق، روشنگری است که راه آن منحرف نمی شود و حق را صاحبان عقل می شناسند. این گفت و شنود در مجلس معاویه پیش آمد.

ظ) محمود عباس عقاد

او درباره عظمت امام حسین علیه السلام می گوید:

شجاعت حسین [علیه السلام] صفتی است که از شخصی مانند او تعجب آور نیست، زیرا شجاعت از او مثل ظهور طلا از معدن آن است؛ یعنی حسین [علیه السلام] معدن شجاعت است و این فضیلتی است که آن را از پدران و نیاکان به ارث برده و به فرزندان خود به ارث گذاشته است. او در جنگ های آفریقای شمالی و طبرستان و قسطنطنیه شرکت داشت و در وقایع جمل و صفین نیز

ص:192

همراه پدرش حاضر بود. البته در میان فرزندان آدم، کسی در شجاعت قلب و قوت روحی شجاع تر از حسین [علیه السلام] در مقایسه با آنچه او در کربلا بدان اقدام کرد، پیدا نمی شود.

سپس اضافه می کند که حسین بن علی در شجاعت روحی و جسمی میان مردم ضرب المثل بود. در جایی دیگر نیز می گوید:

«و حسبه انه وحده فی تاریخ هذه الدنیا الشهید ابن الشهید ابوالشهداء فی مئات السنین...؛(1) برای او همین بس که در طول صدها سال تاریخ دنیا او همچنان شهید فرزند شهید و پدر شهیدان، باقی مانده است».

ع) عطار نیشابوری

او در مصیب نامه خود درباره امام حسین علیه السلام قصیده ای سروده است:

کیست حق داد پیغمبر را دلی

آن حسن سیرت حسین بن علی

آفتاب آسمان را معرفت

آن محمد صورت و حیدر صفت

نه فلک را تا ابد مخدوم بود

ز آنکه او سلطان ده معصوم بود(2)

غ) حافظ حسین کربلایی تبریزی

وی با این عبارت از سیدالشهدا یاد می کند:

ذکر الامام الهمام، سید الانام و سند الکرام، الزاهد العابد، و الراکع الساجد، زین المنابر و المساجد، ولی الملک الماجد، صاحب المحنه و البلاء، المدفون بارض کربلاء، اشبه الناس برسول الله من الصدر الی القدمین، مولی الثقلین، الامام ابی عبدالله الحسین علیه السلاه و السلام ما لاح الفرقدین، احد ریحانتی رسول الله و ثانی اسباطه و ثالث ائمه المعصومین، و رابع رجال آل العباد و خامس الاشباح؛

ص:193

او در ادامه، ضمن نقل اشعار دلپذیر امام حسین علیه السلام در روز عاشورا به مصائب آن حضرت می پردازد و روایتی از امام باقر و امام صادق علیهماالسلام درباره زیارت سیدالشهدا می آورد.(1)

ف) دکتر محمد عبده یمانی

«دکتر محمد عبده یمانی» صاحب کتاب «علموا اولادکم محبة آل بیت النبی» درباره امام حسین می نویسد:

ثانی السبطین، واحد الریحانتین، ابوعبدالله الحسین بن علی بن ابی طالب زینة بنی هاشم و فتی قریش؛(2) یکی از دو سبط پیغمبر و یکی از دو ریحانه رسول الله ابوعبدالله حسین بن علی بن ابی طالب زینت بنی هاشم و جوانمرد قریش.

در جای دیگری از همین کتاب می گوید:

ولقد کان الحسین عبداً، قانتاً، لا یری الا صائماً و لا یعهد فی اللیل الا قائما سباقاً الی الخیر، مسارعاً فی المعروف، برّاً کریماً و صولاً لاهله مغیثاً لمن استعان به، متبتلا فی طاعة ربه یروی مصعب الزبیری عنه انه حج ساعیاً، ملبیا خمساً و عشرین حجه ماشیا علی الاقدام. و کان صبورا عند الشدائد. جلدا اذا نزلت به المحن، لا یتسخط و لا یبتئس و لا یجزع و لا یعجز راضیاً بما قدر الله، مطمئناً الی اختیار الله فیما ینزل به»؛(3)

امام حسین، عابد و مطیع و متواضع به خداوند بود. همیشه روزه دار و شب ها در حال قیام و نماز بود و در انجام کارهای نیک بر همه پیشی می گرفت. نیکوکار و بزرگوار و به اهل و عیال خود، مهربان و پناهگاه کسی بود که از او کمک می خواست. از دنیا بریده و به خدا پیوسته بود. مصعب زبیری از او نقل می کند که آن حضرت بیست و پنج مرتبه پیاده به حج رفت. در شدائد، صبور و به هنگام

ص:194

نزول محنت ها قوی بود و خشمگین نمی شد و به هنگام بروز پیش آمدهای ناگوار بی تابی نمی کرد و اظهار عجز و ناتوانی نمی نمود. آن حضرت به مقدرات الهی کاملاً راضی و به خواست خدا در پیشامدها مطمئن بود.

همچنین به نقل روایتی درباره آن حضرت پرداخته است:

ولقد شیع الحسین جنازه فاغبرت قدماه، فقام ابوهریره ینفض عنهما التراب. فقال له الحسین اتفعل هذا؟ فقال ابوهریره دعنی، فوالله لو علم الناس منک ما اعلم لحملوک علی رقابهم(1)

امام حسین در تشییع جنازه ای شرکت فرمود و روی قدم هایش گرد و خاک نشست. ابوهریره برخاست و از روی قدم های امام گردگیری کرد. امام حسین به او گفت: آیا تو چنین می کنی؟ - به اصطلاح زحمت نکشید - ابوهریره گفت: مرا آزاد بگذار، به خدا قسم، اگر مردم آن چه را که من درباره تو می دانم می دانستند، تو را روی گردن های خود حمل می کردند.

ابن کثیر پس از نقل حدیث از مسند احمد می گوید: «اسناده قوی».(1) حاکم نیز می گوید: «هذا حدیث صحیح علی شرط مسلم و لم یخرجاه».(2)

هیتمی می گوید: «روایت را احمد و طبرانی نقل نموده اند و رجال احمد صحیح هستند».(3) احمد بن محمد شاکر، محقق «المسند» هم می گوید: «اسناده صحیح».(4)

2. نوحه و شیون جنیان بر قتل حسین علیه السلام

طبرانی این حدیث را به سند روایت ام سلمه (معجم الکبیر، ج 3، ص 121) ضحاک در «الاحاد و المثانی» (ج 1، ص 308) ابن عساکر در تاریخ دمشق (ج 14، صص 239-240)، ابن کثیر در البدایه و النهایه (ج 6، ص 259 با ذکر اینکه: هذا صحیح) نقل نموده اند.

هیتمی در مجمع الزوائد (ج 9، ص 199)، ضمن نقل طبری می گوید: «رجاله الصحیح». طبرانی هم در المعجم الکبیر به سند سیمونه (ج 3، ص 122) که هیتمی این حدیث را نیز صحیح می داند (مجمع الزوائد، ج 9، ص 199) نقل کرده است.

3. مردی که به امام حسین ناسزا گفت و چشمانش کور شد.

طبرانی این روایت را در المعجم الکبیر (ج 3، ص 112) ابن عساکر در تاریخ دمشق (ج 14، ص 232)، المزی در «تهذیب الکمال» (ج 6، ص 436)، ذهبی در سیر اعلام النبلاء (ج 3، ص 313) نقل نموده اند. هیتمی می گوید: «رجاله الصحیح».(5)

4. روز شهادت امام حسین، هیچ سنگی را در شام یا بیت المقدس بر نداشتند، مگر اینکه زیر آن خون تازه دیدند.

طبرانی این حدیث را به سند خودش از ابن شهاب زهری نقل می کند (المعجم الکبیر، ج 3، ص 113) هیتمی می گوید:

طبرانی این حدیث را نقل نموده و رجالش صحیح هستند.(6) طبرانی این حدیث را

ص:196

از زهری از عبدالملک بن مروان نیز نقل نموده است.(1) هیتمی هم در مورد این حدیث می گوید: «رجاله ثقات».(2)

5. قداست قبر امام حسین علیه السلام

شخصی به قبر امام حسین بی احترامی کرد و اهلش یا دیوانه و مجنون شدند یا دچار جذام و مرض و فقر گشتند.(3)

ابن عساکر این حدیث را در تاریخ دمشق (ج 14، ص 244) ذهبی در سیر اعلام (ج 3، ص 317) و هیتمی در مجمع الزوائد، ضمن صحیح دانستن رجال آن (ج 9، ص 197) نقل نموده اند.

اخبار در این زمینه بسیار است که به همین مقدار، بسنده نمودیم.

ب) زید بن اسلم (ت 136 ه -)

برخی از سخنان او درباره امام علی بن الحسین ذکر می کنیم.

قال فی حق الامام زین العابدین: «لم یکن فی اهل البیت مثله».(1) در جای دیگر گفته: «ما رأیت فیهم مثل علی بن الحسین قط»(2) و نیز می گوید: «ما رأیت مثل علی بن الحسین فیهم حافظ».(3)

ت) سلمه بن دینار، ابو حازم الاعرج (ت 135 او 140 ه -)

از او نقل شده که گفت: «ما رأیت هاشمیا افضل من علی بن الحسین» در جای دیگری نیز گفته: «ما رأیت هاشمیا افقه من علی ابن الحسین».(4)

ث) سعید بن المسیب (ت 93، 94 یا 100 ه -)

وی که از تابعان و محدثان مدینه است در حق آن امام همام می گوید:

«لم یکن فی اهل البیت مثله».(5)

در جایی هم گفته: «ما رأیت رجلا اورع من علی بن الحسین».(6)

ج) محمد بن مسلم الزهری (ت: 123 ه - او 124 ه -)

او یکی از فقها و محدثان بزرگ از گروه تابعین است. صاحبان کتب رجال و تراجم، اقوال

ص:198

زیادی از او در مدح امام گفته اند که برخی را ذکر می کنیم.(1)

1. «ما رأیت قرشیا اورع منه، و لا افضل».(2)

2. «لم ادرک من اهل البیت افضل من علی بن حسین،... و کان افضل اهل بیته وا حسنهم طاعه».(3)

3. «ما رأیت هاشمیا قطّ افضل من علی بن حسین، وهو ابو الحسینیین کلهم»(4)

4. «لم ادرک بالمدینه افضل منه».(5)

5. «ما رأیت قرشیا افضل منه و ما رأیت افقه منه».(6)

ص:199

ح) یحیی بن سعید انصاری (ت 143 ه -)

در چند مورد اقوالی از وی نقل شده؛ از جمله:

«هو افضل هاشمی رایته بالمدینه»(1).

در جایی هم می گوید: «و کان افضل هاشمی ادرکته»(2).

خ) الامام مالک بن انس (ت 179 ه -)

او نیز زبان به مدح امام سجاد گشوده و می گوید:

«ان علی بن الحسین کان یصلی فی الیوم و الیله الف رکعه الی ان مات... و کان یسمی زین العابدین لعبادته».(3)

همچنین عبدالله بن وهب از او نقل می کند که گفت: «لم یکن فی اهل بیت رسول الله مثل علی بن الحسین».(4)

د) حماد بن زید (ت 179 ه -)

وی می گوید: «کان افضل هاشمی ادرکته».(5)

ذ) سفیان بن عیینه (ت 198 ه -)

او در حق امام زین العابدین گفته است: «ما رأینا قط قرشیا افضل منه».(6)

ر) الامام محمد بن ادریس الشافعی (ت 204 ه -)

شافعی اعتراف می کند که: «هو افقه اهل المدینه».(7)

ص:200

ز) محمد بن سعد الزهری (ت 230 ه -)

وی هم با این عبارات امام علیه السلام را ستوده است: «کان ثقه مأمونا، کثیر الحدیث، عالیاً، رفیعاً، ورعاً».(1)

س) عمرو بن بحر الجاحظ (ت 250 ه -)

جاحظ درباره علی بن الحسین علیه السلام می گوید: «خوارج مانند شیعان و عوام مانند خواص داوری می کنند».(2)

او در رساله خود، در رد کسانی که بنی امیه را بر بنی هاشم برتری می دهند می گوید:

«فأین انتم عن علی بن الحسین زین العابدین الذی کان یقال له علی الخیر و علی الاعز و علی العابد و...»

از میان شما کسی در فقه و تفسیر و تأویل تبحر ندارد، اما از ما مثل علی بن الحسین زین العابدین است که شافعی در مورد خبر واحد او می گوید: «او فقیه ترین اهل مدینه است». او یکی از ائمه است که هر کدام آنها عالم، زاهد، شجاع، جواد، طاهر و... هستند و آنها عبارتند از: الحسن (العسکری) بن علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی (زین العابدین) بن الحسین بن علی علیهم السلام و چنین اشخاصی در خانواده های عرب و عجم دیده نشده است.(3)

ش) ابوبکر بن البرقی، احمد بن عبدالله (ت 270 ه -)

او در حق امام زین العابدین می گوید: «کان افضل اهل زمانه».(4)

ص) ابوحاتم، محمد بن حبان البستی (ت 354 ه -)

او در کتاب مشاهیر علماء الامصار می گوید: «علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب، ابو الحسن، من فقهاء اهل البیت، و افاضل بنی هاشم، و عباد المدینه...».(5)

ص:201

ض) ابونعیم، احمد بن عبدالله الاصفهانی (ت 430 ه -)

ابونعیم در کتاب «حلیة الاولیاء» درباره امام سجاد علیه السلام چنین گفته است: «علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب رضی الله تعالی عنهم، زین العابدین، و منار القانتین، کان عابداً وفیاً، و جواداً حفیاً».

سپس در ادامه به ذکر مکارم، فضائل و محاسن آن حضرت می پردازد که ما فقط به ذکر یک نمونه اکتفا می کنیم:

«علی بن حسین [علیه السلام] چون از وضو فارغ می شد، در فاصله میان وضو و نماز، لرزش شدیدی او را فرا می گرفت. از وی علت آن را پرسیدند، فرمود: وای بر شما، مگر نمی دانید در برابر چه کسی ایستاده ام و با چه کسی قصد مناجات و راز و نیاز دارم؟»(1)

ط) محمد بن طلحه الشافعی (ت 652 ه -)

او در «مطالب السوول» می گوید:

هذا زین العابدین، قدوة الزاهدین وسید المتقین، وامام المؤمنین شیمته تشهد له انه من سلاله رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم، و سمته تثبت مقام قربه من الله زلفی، و ثفناته تسجل بکثرة صلاته و تهجده و...؛ زین العابدین الگوی زاهدان، سید متقین و امام مؤمنین است که رفتارش نشان می دهد از سلاله رسول الله است و نشانه هایش مقام قرب او را درپیشگاه خدا ثابت می کند و پینه های پیشانیش زیادی نماز و روزه اش را می رساند و....

و سپس از میان فضایل حضرت می گوید: «له الخوارق و الکرامات ما شوهد بالاعین الباصرة، و ثبت بالاثار المتواترة، و شهد له انه من ملوک الاخرة».(2)

ظ) سبط ابن الجوزی (ت 654 ه -)

وی در «تذکرة الخواص» می گوید: «و هو ابو الائمه، و کنیته ابوالحسن، و یلقب بزین العابدین، و سماه رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم سید العابدین... و السجاد، و ذی الثفنات و الزکی، و الامین».(3)

ص:202

ع) ابن ابی الحدید المعتزلی (ت 655 ه -)

او در شرح نهج البلاغه، همان کلام جاحظ را آورده است.(1)

غ) محیی الدین، یحیی بن شرف النووی (ت 676 ه -)

این عالم در تهذیب الاسماء و اللغات می گوید:

«... علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب الهاشمی المدنی التابعی المعروف بزین العابدین رضی الله عنه...؛ از آن حضرت ابو سلمه بن عبدالرحمان و یحیی الانصاری و الزهری و ابو الزناد، وزید بن اسلم و حکیم بن جبیر، و فرزندش ابو جعفر محمد بن علی و... روایت کرده اند و بر جلالت او در هر چیزی اتفاق نظر است».

او سپس مجموعه ای از مدح علما را در شأن امام زین العابدین می آورد.(2)

ف) احمد بن محمد بن ابراهیم بن خلکان (ت 681 ه -)

ابن خلکان در وفیات الاعیان درباره امام زین العابدین چنین گفته:

ابوالحسن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب، رضی الله عنهم اجمعین، المعروف بزین العابدین، هو احد الائمه الاثنی عشر، و من سادات التابعین، قال الزهری: «ما رأیت قرشیا افضل منه»(3) الی ان قال: «و فضائل زین العابدین و مناقبه اکثر من ان تحصی».(4)

او پس از نقل سخن زهری می گوید: «فضایل ایشان در شمار نگنجد».

ق) شمس الدین محمد بن احمد بن عثمان الذهبی (ت 748 ه -)

او در سیر اعلام النبلاء، بعد از ذکر اقوال علما، در مدح ایشان می گوید:

«و کان له جلالة عجیبة، و حق له والله ذلک، فقد کان اهلا للامامه العظمی، لشرفه، وسودده و علمه و تالهه، و کمال عقله».

ص:203

سپس در ادامه به نقل قصیده فرزدق و جریان آن می پردازد.

شعر فرزدق و مصادر آن

هشام بن عبدالملک هنگام حج کوشید تا خود را به حجر الاسود برساند اما نتوانست. هنگامی که امام زین العابدین علیه السلام بدان سوی آمد، همه مردم به احترام آن حضرت کنار رفتند. هشام از دیدن جریان شگفت زده شد. در این هنگام، یکی از بزرگان شام رو به هشام کرده، با لحنی آمیخته به حیرت و شگفتی گفت: این کیست که مردم این چنین به او احترام می نمایند؟

هشام با آنکه حضرت سجاد علیه السلام را می شناخت، از ترس اینکه مبادا مردم شام به آن حضرت توجه کنند، گفت: او را نمی شناسم. فرزدق در آنجا حاضر بود و به مرد شامی رو کرد و گفت: من او را می شناسم. از من بپرس، و برای معرفی آن حضرت، این اشعار را سرود:

هذا الذی تعرف البطحاء وطأته

والبیت یعرفه و الحلّ و الحرم

این، همان کسی است که سرزمین «بطحاء» جای گام هایش را می شناسد و همچنین خانه خدا مکه و حرم و پیرامون آن، او را می شناسند.

هذا ابن خیر عبادالله کلهم

هذا التقی، النقی الطاهر العلم

این، فرزند بهترین بندگان خداست، این، پرهیزکار و پاکیزه و پاک و سرور مردم است.

هذا ابن فاطمة ان کنت جاهلة

بجده انبیاء الله قد ختموا

او را نمی شناسی؟ او پسر فاطمه [سلام الله علیها] است که پیغمبران خدا، به جدّ او خاتمه یافتند.

ولیس قولک «من هذا» بضائره

العرب تعرف من انکرت و العجم

گفته تو در «این کیست» زیانی به مقام او نمی رساند، زیرا عرب و عجم، او را که تو وی را نمی شناسی، می شناسند.

ص:204

اذا رأته قریش قال قائلها

الی مکارم هذا ینتهی الکرم

هنگامی که مردم قریش او را می بینند می گویند: همه بزرگواری ها به وی منتهی می شود.

من معشر حبهم دین، و بغضهم

کفر و قربهم منجی و معتصم(1)

او از خاندانی است که دوستی آنها دین، و دشمنی آنها «کفر» است و نزدیکی آنها نجات دهنده و او پناهگاه مردم است.

این قصیده که در فضیلت امام سجاد علیه السلام سروده شده 42 بیت دارد که مصادر ذیل، قسمتی یا تمام آن را نقل نموده اند.

ابواسحاق ابراهیم بن علی الحصری، زهرالادب، ج 1، ص 69 (ط مصرحاشیه عقد الفرید)؛ ابن اثیر، المختار فی مناقب الاخیار، ص 29 (دمشق)، سفارینی، شرح ثلاثیات، ج 2، ص 648 (ط دمشق)؛ البیهقی، المحاسن و المساوی، ص 212 (ط بیروت)؛ طبرانی، معجم الکبیر، ص 143؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 200 (قاهره)؛ الصواعق، ص 198؛ ابن صباغ، الفصول المهمه ص 189 (ط الغری)؛ الحضرمی، رشفه الصادی، ص 114 (ط مصر)؛ ابن کثیر، البدایه و النهایه، ج 8، ص 208 (ط قاهره)؛ ابونعیم، حلیه الاولیاء، ج 3، ص 139 (ط مصر)؛ علامه حجه الحموی، ثمرات الاوراق، ج 2، ص 20 (ط قاهره)؛ القرمانی، اخبار الدول، ص 109 (ط بغداد)؛ سبط ابن جوزی، التذکره، ص 338 (ط الغری)؛ الگنجی، کفایه الطالب، ص 303 (ط الغری)؛ السبکی، طبقات الشافعیه، ج 1، ص 153 (ط قاهره)؛ الدمیری، حیوة الحیوان، ج 1، ص 9 (ط قاهره)، جمال الدین محمد بن نباته، شرح العیون، ج 2، ص 163؛ علامه الیافعی، مراة الجنان، ج 1، ص 239 (ط قاهره)؛ محمود بن عمر زمخشری، الفائق، ج 1، ص 219 (ط قاهره)؛ الزرقانی، شرح المواهب اللدنیه، ج 4، ص 297 (ط مصر)؛ محمد طاهر بن علی الصدیقی، مجمع بحارالانوار، ج 1، صص 341-216 (ط نول کشور)؛ عبدالله اسعد الیافعی، روض الریاحین، ص 55 (قاهره)؛ الامر تسری، ارجح المطالب، ج 1، ص 178؛ محمد خواجه پارسای البخاری، فصل الخطاب، ص 378 (به نقل ینابیع)؛ ابن ابی الاصبغ العدوانی، بدیع القرآن، ص 202

ص:205

(مکتبه نهضه مصر، قاهره)، محمد بن طلحه، مطالب السوول، ص 79 (ط تهران)؛ برهان الدین الانصاری، غرر الخصائص الواضحه، ص 16 (ط قاهره)؛ الحمراوی، مشارق الانوار، ص 121 (ط مصر)؛ محمد عبدالغفار، ائمه الهدی، ص 109 (ط قاهره)؛ الحضرمی، رشفه الصادی، ص 114 (ط مصر)؛ الزبیدی، تاج العروس، ج 3، ص 174، ماده خزر (ط قاهره)؛ شیخ حسن النجار، الاشراف، ص 25 (ط مصر)؛ راغب اصفهانی، محاضرات الادباء، ج 1، ص 299 (ط مکتبه الحیاه، بیروت)؛ عباس بن علی بن نورالدین المکی، نزهة الجلیس و منیة الادیب الانیس، ج 2، ص 16 ط مصر، ملحقات احقاق الحق، ج 12، صص 136-149.

ک) عبدالله بن اسعد الیافعی (ت 868 ه -)

او از جماعتی مثل سعید بن المسیب نقل می کند: «ما رأینا اورع - و بعضهم قالوا - افضل منه». همچنین پس از ذکر فضائل آن امام می گوید: «فضایل ایشان بسیار است که به همین مقدار بسنده نمودیم».(1)

ل) اسماعیل بن کثیر الدمشقی (ت 774)

او در البدایه والنهایه اقوال علمایی چون محمد بن سعد، الزهری، یحیی بن سعید الانصاری را نقل می کند و سپس برخی از فضایل و مواعظ آن حضرت را می آورد.(2)

م) محمد خواجه پارسای بخاری (ت 882)

او در «فصل الخطاب» می گوید:

«کان ثقة، مأمونا کثیرالحدیث، عالیا رفیعاً و اجمعوا علی جلالته فی کل شیء و قال حماد بن زید: کان افضل هاشمی ادرکته».(3)

ن) احمد بن حجر العسقلانی (ت 852 ه -)

او در «تقریب التهذیب» چنین گفته:

«علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب الهاشمی، زین العابدین، ثقة، ثبت، عابد،

ص:206

فقیه، فاضل، مشهور، قال ابن عیینه عن الزهری: ما رأیت قرشیا افضل منه...».(1)

ه) الحافظ محمد بن یوسف الکنجی الشافعی (متوفی 658 ه -)

وی که از اکابر علمای شافعی در اواسط قرن هفتم و صاحب کتاب «کفایة الطالب فی مناقب علی بن ابیطالب» است می گوید:

«کان عابداً، وفیاً و جواداً حفیاً؛(2) علی بن حسین، عابد و بسیار باوفا، بخشنده و بسیار نوازشگر بود و در پرسش از حال دیگران اصرار می ورزید».

و) ابن الصباغ المالکی

او نیز مانند دیگران در کتاب الفصول المهمه، برخی از فضایل آن حضرت را نقل می کند: «اما مناقبه فکثیرة و مزایاه شهیرة...».(3)

ی) شمس الدین محمد بن طولون (ت 911 ق)

ابن طولون، سخن زهری «ما رأیت قرشیا افضل منه» و دیگران را نقل می کند و می افزاید به ایشان «ابن الخیرتین» می گفتند تا جایی که می گوید: «وفضائل زین العابدین و مناقبه اکثر من ان تحصی».(4)

أأ) ابن حجر الهیتمی (ت 974)

وی در کتاب «الصواعق المحرقه» می گوید:

او کسی است که علم، زهد و.... را از پدرانش به ارث برده و هرگاه وضو می گرفت چهره اش زرد می شد و می گفت: «آیا می دانید در پیشگاه چه کسی حاضر می شوید». در شبانه روز هزار رکعت نماز می خواند. سپس نیز برخی از کرامات و فضایل حضرت را نقل می کند.(5)

برای اطلاع از شدت خوف و خشیت آن حضرت می توان به منابع ذیل مراجعه کرد:

ص:207

محمد غزالی، مکاشفة القلوب، ص 35، (ط قاهره)؛ مطالب السئول، ص 77، (ط طهران)؛ کفایة الطالب، صص 300-301، (ط الغری)؛ مشارق الانوار، ص 119؛ مراة الجنان، ج 1، ص 191، (ط حیدرآباد)؛ روض الریاحین، ص 55، (ط القاهره)؛ نورالابصار، ص 129، (ط مصر)؛ اسعاف الراغبین، ص 239؛ الفصول المهمه، ص 183، (ط الغری)؛ الصواعق، ص 119، (قاهره)؛ علامه القرمانی، اخبار الدول، ص 109، (بغداد)؛ عقد الفرید، ج 1، ص 278، (ط مصر)؛ طبقات ابن سعد، ج 5، ص 216، (ط بیروت)؛ تاریخ اسلام، ج 4، ص 35، (مصر)؛ حلیة الاولیاء، ج 3، ص 133، (ط مصر)؛ ابن حجر الهیتمی، الزواجر، ج 1، ص 15، (قاهره)؛ الزیدی، اتحاف السادة المتقین، ج 9، ص 251، (ط مصر)؛ الحمزاوی؛ مشارق الانوار، ص 119، (ط مصر)؛ المناوی، الکواکب الدریه، ج 1، ص 139، (ط مصر)؛ الخوارزمی، مقتل الحسین، ج 2، ص 124، (ط مطبعه الزهرا).

همچنین در کتاب الصواعق نقل می کند که امام حسین همراه نبی اکرم وارد شدند (حسین علیه السلام روی دوش ایشان بود) در این حال، حضرت رو به جابر کردند و فرمودند: از این، فرزندی به دنیا می آید که اسمش علی است و هرگاه روز قیامت شود، منادی ندا دهد برخیز «سیدالعابدین» پس فرزندش بایستد و از او فرزندی زاده شود به نام باقر، پس اگر او را درک کردی، سلام مرا به او برسان.(1)

ب ب) عبدالرئوف المناوی الشافعی

این عبارات را در معرفی حضرت سجاد علیه السلام آورده است: «هو ثقة ثبت فاضل، قال الزهری و ابن عینیه «ما رأینا قسط قرشیا افضل منه»، سپس اقوال دیگری از زهری و دیگران نقل می کند.(2)

ت ت) ابن العماد الحنبلی

او نیز به ذکر نسب ایشان پرداخته و علت تسمیه امام را به زین العابدین یادآور می شود.

ص:208

سپس کلام بعضی از علما مثل زهری، ابی حازم و دیگران را می آورد.(1)

محمد بن عبدالباقی بن یوسف الزرقانی (ت 1122)

او در شرح موطأ می گوید:

زین العابدین، ثقه، ثبت، عابد، فقیه فاضل مشهور عن رجال الجمیع، قال الزهری: «ما رأیت قرشیا افضل منه».(2)

ث ث) عبدالله بن محمد الشبراوی

وی در کتاب «الاتحاف بحب الاشراف» می گوید: «کان رضی الله عنه عابدا زاهدا ورعاً متواضعا حسن الاخلاق...».(3)

ج ج) محمد بن الصبان الشافعی

این عالم، در کتاب اسعاف الراغبین، به ذکر اقوال زهری، ابوالزناد، ابن عیینه و دیگران می پردازد و سپس همچون آنان، خشوع و تواضع آن حضرت را در نماز یادآور می شود».(4)

ح ح) یوسف بن اسماعیل النبهانی

وی در کتاب «جامع کرامات الاولیاء» می گوید: «احد افراد ساداتنا آل البیت و اعاظم...».(5)

خ خ) خیرالدین الزر کلی

او در کتاب الاعلام به طور مشروح به ذکر خصوصیات امام زین العابدین می پردازد؛ از جمله اینکه «کان یضرب بهم المثل فی الحلم و الورع» یا «کان ناس من اهل المدینه یعیشون لا یدرون من أین معاشهم و ما کلهم فلما مات علی بن الحسین...». به این

ص:209

بیان که مردم مدینه بعد از شهادت ایشان تازه فهمیدند که معاش آنها از کجا تأمین می شده است.(1)

سخن دربارۀ این امام همام آن قدر زیاد است که مجال بحث نیست. در پایان بحث، تنها به چند مورد از ویژگی های آن حضرت اشاره و سپس منابع مربوط به آن را ذکر می کنیم.

الف: شخصی به امام ناسزا می گفت. اطرافیان به او هجوم آوردند، اما امام آنها را آرام کرد و با آن مرد سخن گفت و هزار درهم به او داد. آن مرد هم گفت: «اشهد انک من اولاد الرسول».

این موضوع را در منابع ذیل می توان مشاهده کرد:

علامه الیافعی، روض الریاحین، ص 56 (ط قاهره)؛ سبط ابن جوزی، تذکره، ص 340 (ط الغری)؛ مطالب السوول، ص 79 (ط تهران)؛ عبدالوهاب الشعرانی، الطبقات الکبری، ج 1، ص 28 (ط قاهره)؛ الصفوری، نزهة المجالس، ج 1، ص 206 (ط قاهره)؛ الحمزاوی، مشارق الانوار، ص 120 (ط مصر)؛ شبلنجی، نور الابصار، ص 130 (ط مصر)؛ الشبراوی، الاتحاف بحب الاشراف، ص 48 (مصر)؛ ابن الصبان، اسعاف الراغبین، ص 239 در حاشیه نورالابصار، (ط عثمانیه مصر)، با کثیر الحضرمی، وسیلة المال، ص 210.

ب: مردی که پس از دیدن حلم امام گفت: «الله اعلم حیث یجعل رسالته». این روایت نیز در این منابع قابل دست یابی است: مراة الجنان، ج 1، ص 191؛ روض الریاحین، ص 56؛ فصل الخطاب، ص 377؛ تاریخ اسلام، ج 4، ص 37 (ط مصر)، الفصول المهمه، ص 184؛ مطالب السوول، ص 77؛ الاتحاف، ص 49؛ عبدالرحمن ابن جوزی، سلوة الاحزان، ص 39، (ط الاسکندریه)؛ تهذیب التهذیب، ج 7، ص 306؛ الصواعق، ص 120، ط حلب.

ج: در مورد سخاوت امام سجاد علیه السلام می توان به این منابع مراجعه نمود:

حلیة الاولیاء، ج 3، صص 138 و 141 و 136 و 138 (ط مصر)؛ تاریخ اسلام، ج 4، ص 35 و ج 5، ص 126، (ط مصر)؛ سبط ابن جوزی، التذکره؛ صص 341-336، (ط الغری)؛ محمد بن طلحه الشافعی، مطالب السوول، صص 78-79 (ط طهران)؛ ابن اثیر الجزری، المختار فی مناقب الاخیار، ص 27 (دمشق)؛ الحمزاوی، مشارق الانوار، ص 120 (ط مصر)، شبلنجی، نورالابصار، صص 129-189 (ط العثمانیه، مصر)، ابن الصبان المالکی، اسعاف الراغبین،

ص:210

ص 240 (حاشیه نورالابصار، مصر)، ابوالقاسم حمزه بن یوسف بن ابراهیم السهمی، تاریخ جرجان، ص 328 (ط حیدرآباد الدکن)، محمود بن عمر الزمخشری، ربیع الابرار، صص 413 و 211؛ المبردة الفاضل، ص 105 (ط مصر)، عبدالمعطی، اخبار الاول، ص 109 (ط بغداد)، القرمانی، اخبار الدول، ص 109 (ط بغداد)، ابن الصباغ، الفصول المهمه، ص 184 (ط الغری)، علامه یافعی، روض الریاحین، ص 55 (قاهره)، الشبراوی، الاتحاف، ص 490 (ط مصر)، طبقات ابن سعد، ج 5، ص 216؛ ابن تیمیه، منهاج السنه، ج 4، ص 144، ط مصر.

د: امام در طول عمر خویش، دو بار اموالش را در راه خدا تقسیم کرد. این حدیث از امام باقر علیه السلام نقل شده و می توان آن را در منابع ذیل جست و جو نمود:

تهذیب التهذیب، ج 7، ص 306؛ حلیه الاولیاء، ج 3، ص 140 (ط مصر)، المختار فی مناقب الاخیار، ص 27؛ تاریخ الاسلام، ج 4، ص 35 (ط مصر)، بلوغ الامانی، علامه ساعاتی، ج 10، ص 253 (ط قاهره).

امام پنجم علیه السلام را از این رو که شکافنده علوم اسلامی بود، «باقر» نامیدند؛ همان گونه که آمده است: «لتبقر فی العلم».(1)

آنچه در ذیل می آید فقط بخشی از سخنان و اعترافات این بزرگان است.

أ) محمد بن سعد الزهری (ت 230 ه -)

او در حق امام باقر می گوید: «محمد من الطبقه الثالثه من التابعین من المدینه، کان عابداً عالماً ثقه».(2) در جایی نیز می گوید: «کان ثقة کثیر الحدیث».(3)

ب) عمروبن بحر الجاحظ (ت 250)

او در حق امام باقر می گوید:

«او سید فقهای حجاز است که مردم، فقه را از پسرش آموختند. او را شکافنده علم؛ یعنی «باقر» نامیدند و رسول خدا این لقب را به او داد». سپس جریان جابر و رساندن سلام رسول الله به امام باقر را نقل می کند. او امامان را به ترتیب نام می برد و سپس می گوید: در هیچ یک از خانه های عرب و عجم، چنین خاندانی نیست».(4)

ص:212

ت) ابونعیم الاصفهانی (ت 430 ه -)

او در «حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء» گفته است: ومنهم الحاضر الذاکر، الخاشع الصابر، ابوجعفر محمد بن علی الباقر، کان من سلاله النبوه و...(1)

مضمون کلام او این است که محمد بن علی الباقر علیه السلام از سلاله نبوت و از کسانی است که حسب و نسب را به تمام جمع نموده است. او از لطائف و دقائق علوم سخن می گفت و از خصومت و دشمنی نهی می کرد.

ث) عبدالله بن عطاء مکی

او که از علمای برجسته عصر امام علیه السلام است می گوید: «ما رایت العلماء عند احد اصغر علما منهم عند ابی جعفر...؛(2) علما و دانشمندان را نزد هیچ کس، حقیرتر از آنچه در پیش ابوجعفر بودم ندیدم. او حکم بن عتیبه را که دارای مرتبه علمی بالایی است در پیشگاه امام همچون کودکی می داند.

ج) الفخر الرازی (ت 604 ه -)

او در تفسیر خود و در بیان معنی واژه «کوثر» گفته است:

والقول الثالث الکوثر اولاده... فالمعنی انه یعطیه نسلا یبقون علی مرّ الزمان، فانظر کم قتل من اهل البیت ثم العالم ممتلی منهم، و لم یبق من بنی امیه فی الدنیا احد یعبأ به، ثم انظر کم کان فیهم من الاکابر من العلماء کالباقر والصادق و الکاظم و الرضا...؛ (3) دیدگاه سوم در مورد کوثر، اولاد رسول الله هستند؛ یعنی خداوند به او نسلی می دهد که باقی می مانند. بنگر که چقدر از اهل بیت کشته شدند، اما عالم از آنها پر است، ولی از بنی امیه، هیچ کس باقی نمانده است. نگاه کن که بزرگانی همچون باقر، صادق، کاظم، رضا و... در میان اهل بیت وجود دارد.

ص:213

ح) محمد بن طلحه الشافعی (ت 652 ه -)

او در «مطالب السوول» می گوید:

هو باقر العلم و جامعه و شاهر علمه و رافعه، و متفوق دره و واضعه، و منمق دره و راضعه، صفا قلبه، و زکا عمله، و طهرت نفسه، و شرفت اخلاقه، و عمرت بطاعة الله اوقاته، و رسخت فی مقام التقوی قدمه، و ظهرت علیه سمات الازدلاف، و طهارة الاجتباء، فالمناقب تسبق الیه، والصفات تشرف به.(1)

ابن طلحه شافعی در این کتاب امام را با صفت شکافنده علم که علم و والایی او شهره آفاق شده، و نیز والایی، جوانمردی و صفای قلب می ستاید.

خ) سبط ابن الجوزی

او در کتاب تذکرة الخواص، علت تسمیه امام به «باقر» را یاد آور می شود و سخن ابن سعد را می آورد که در حقّ امام گفت:

«کان علماً، عابدا ثقة». سپس می افزاید ابوحنیفه و دیگران از آن حضرت حدیث نقل کرده اند. در ادامه نیز قول عطا را می آورد که «ما رأیت العلماء عند احد اصغر علماء منهم و...».(2)

د) ابن ابی الحدید المعتزلی

این مفسر نهج البلاغه، همان کلام جاحظ را درباره امام باقر علیه السلام می آورد.(3)

ذ) ابو زکریا محیی الدین بن شرف النووی

نووی در کتاب «تهذیب الاسماء» می گوید:

«او را باقر نامیدند، چون شکافنده علم بود و اصل آن را می دانست. در ادامه هم این عبارات را آورده: «هو تابعی جلیل، امام بارع، مجمع علی جلالته، معدود فی فقهاء المدینه و ائمتهم و...».(4)

ص:214

ر) محمد بن احمد بن ابی بکر القرطبی (ت 671 ه -)

قرطبی در تفسیرش هنگامی که به آیه إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً... می رسد چنین می گوید:

«بقره» البقره، اسم للانثی، و الثور اسم للذکر، مثل ناقه و جمل و امرأة و رجل... و اصله من قولک: بقر بطنه، ای شقه، فالبقره تشق الارض بالحرث و تثیره، و منه الباقر لابی جعفر محمد بن علی زین العابدین، لانه بقر العلم وعرف اصله، ای شقه؛(1)

او ضمن آیه تَذْبَحُوا بَقَرَةً پس از بیان معانی «بقره» می گوید: «بقره» گویند، چون زمین را می شکافد و زیر رو می کند. به ابی جعفر محمد بن علی علیه السلام هم «باقر» گفته شده، چون علم را می شکافد و اصل آن را می شناسد.

ز) ابن خلکان (ت 681 ه -)

او در کتاب خود با این عبارات به ذکر فضایل امام باقر علیه السلام پرداخته است:

ابوجعفر محمد بن زین العابدین عل بن الحسین بن علی بن ابی طالب رضی الله عنهم اجمعین، الملقب بالباقر احد الائمه الاثنی عشر فی اعتقاد الامامیه، و هو والد جعفر الصادق... کان الباقر عالماً سیداً کبیراً، و انما قیل له الباقر لانه تبقر فی العلم، ای توسع و التبقر: التوسع، وفیه یقول الشاعر:

یا باقر العلم لاهل التقی

و خیر من لبی علی الاجبل(2)

ابوجعفر محمد بن زین العابدین... ملقب به «باقر» یکی از ائمه دوازده گانه به اعتقاد شیعه امامیه و پدر [امام] جعفر صادق است. [امام] باقر، عالمی بزرگ و سید عظیمی بود و به این جهت به او «باقر» گفته می شد که علم را می شکافت و به آن توسعه می داد. شاعر در این باره می گوید:

ای شکافنده علم برای پرهیزگاران، ای بهترین کسی که بر کوه های حجاز لبیک گفت.

ص:215

س) ابن منظور

وی در «لسان العرب» علت تسمیۀ امام را می آورد:

«لانه بقر العلم و عرف اصله و استبط فرعه و تبقر فی العلم».(1)

ش) الذهبی (ت 748 ه -)

او در «العبر فی خبر من غبر» چنین آورده است:

«و کان من فقهاء المدینه، و قیل له الباقر لانه بقر العلم، ای شقّه و عرف اصله و خفیه».(2)

ذهبی در سیر اعلام النبلاء نیز امام باقر را با اوصافی چون «کان احد من جمع بین العلم و العمل و السودد و الشرف و الثقه و الرزانه و کان اهلا للخلافه اماماً مجتهدا تالیا لکتاب الله، کبیر الشأن» می ستاید و می گوید: «حفاظ بر احتجاج به ابی جعفر اتفاق نظر دارند و نسائی او را از فقهای تابعین در مدینه دانسته است».(3)

ص) ابن تیمیه

او در کتابش گفته است:

«ابو جعفر محمد بن علی من خیار اهل العلم و الدین و قیل انما سمی الباقر، لانه بقر العلم».(4)

ض) الصفدی

وی در کتاب «الوافی بالوفیات» امام را به اوصاف زیر می ستاید:

«سید بنی هاشم فی وقته.... و کان احد من جمع العلم و الفقه و الدیانة و الفقه و السودد و کان یصلح للخلافه و هو احد الائمه الاثنی عشر الذین یعتقد الرافضه عصمتهم و سمی الباقر بقر العلم، ای شقه فعرف اصله و خفیه».(5)

ص:216

ط) ابونعیم اصفهانی

او در حلیة الاولیاء می گوید:

«لم یظهر عن احد من ولد الحسن والحسین علیهم السلام عن علم الدین و السنن و علم القرآن و السیر و فنون الادب من ابی جعفر الباقر علیه السلام».(1)

ظ) ابن صباغ المالکی (ت 855)

در ضمن ستایش امام، به شعر الجهنی

اذا طلب الناس القرانا

کان القریش علیه عیالا

در حق امام باقر علیه السلام اشاره می کند.(2) همچنین با این الفاظ، امام را مدح می کند: «علم، فضل، السودد، الرئاسه، الامامه، ظاهر الجود فی الخاصه و العامه، مشهورالکرم».

ع) ابوحاتم الرازی

وی ضمن معرفی امام می گوید: «خلیل بن احمد فراهیدی، علم عروض را از شاگردان امام باقر آموخت».(3)

غ) عطار نیشابوری

او کتاب «تذکرة الاولیاء» را با امام صادق علیه السلام شروع و به امام باقر علیه السلام ختم می کند و می گوید: «او را باقر خوانندی. مخصوص بود به دقائق علوم و لطائف اشارات، و او را کرامات مشهور است به آیات باهر و براهین زاهر...».

پس از بیان حالات و صفات ایشان می گوید: «و به جهت تبرک، ختم کتاب را ذکر او کردیم - حشرنا مع اجداده و معه آمین یا رب العالمین».(4)

ص:217

ف) عبدالله بن اسعد الیافعی (ت 768)

او ضمن بیان لقب ایشان و علت تسمیه بدین نام، به قول شاعر اشاره می کند که گفته:

یا باقر العلم لامل التقی

و خیر من لبی علی الاجبل

سپس نیز قول عبدالله بن عطاء را می آورد: «ما رأیت العلماء عند احد اصغر علما منهم عند محمد بن علی...».(1)

ق) محمد بن یعقوب فیروز آبادی

فیروزآبادی علت ملقب شدن امام را چنین می آورد: «لتبحره فی العلم».(2)

ک) ابن کثیر دمشقی (ت 744 ه -)

او در البدایه و النهایه امام را با اوصاف زیر می ستاید:

«هو تابعی جلیل، کبیر القدر کثیرا، احد اعلام هذه الامه علماً و عملاً و سیادة و شرفاً و....». پس از ذکر راویان آن حضرت می گوید:

«قال العجلی: و هو مدنی تابعی ثقة و قال محمد بن سعد: کان ثقة کثیر الحدیث».

پس از علت تسمیه ایشان هم می گوید:

«کان ذاکراً خاشعاً صابراً و کان من سلالة النبوة، رفیع النسب عالی الحسب، کان عارفاً بالخطرات، کثیر البکاء و العبرات معرضا عن الجدال و الخصومات».(3)

ل) محمد پارسای البخاری

وی در کتاب «فصل الخطاب می گوید:

من ائمة اهل البیت ابوجعفر محمد الباقر، سمی بذلک لانه.. و هو تابعی جلیل، امام بارع، مجمع علی جلالته و کماله... قال بعضهم: ما رایت العلماء کان اقل علما

ص:218

الا عند الامام محمد الباقر رضی الله منه».(1)

م) شمس الدین الجرزی

پس از تسمیه امام می گوید: «کان سید بنی هاشم علماً و فضلاً و سنته...».(2)

ن) ابن حجر عسقلانی

ابن حجر ابتدا به ذکر راویان امام باقر علیه السلام پرداخته، می گوید:

از او فرزندش [امام] جعفر، اسحاق السبیعی، الاعرج، الزهری، عمرو بن دینار، ابو جهضم موسی بن سالم، القاسم بن الفضل، الاوزاعی، ابن جریج، الاعمش، شیبه بن نصاح، عبدالله بن ابی بکر بن عمرو بن حزم، عبدالله بن عطا بسام الصیرفی، حرب بن سریج، حجاج بن ارطاة، محمد بن سوقه، مکحول بن راشد، معمر بن یحیی بن بسام و دیگران روایت کرده اند.

او سخنش را چنین ادامه می دهد:

قال ابن سعد: کان ثقة، کثیر الحدیث.. و قال العجلی: مدنی تابعی ثقة وقال ابن البرقی: کان فقیهاً فاضلاً و ذکره النسائی فی فقهاء اهل المدینه من التابعین».

سپس می گوید:

قال الزبیر بن بکار: کان یقال لمحمد الباقر، باقر العلم. و قال محمد بن

المنکدر: ما رأیت احداً یفضل علی علی بن الحسین حتی رأیت ابنه محمداً اردت یوما ان اعظه فوعظنی؛(3) خواستم او را موعظه کنم که وی مرا موعظه فرمود».

در «تقریب التهذیب» هم می گوید:

«محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب، ابوجعفر الباقر، ثقة فاضل من الرابعه».(4)

ص:219

ه) شمس الدین محمد بن طولون

او با این الفاظ امام باقر را می ستاید: «کان الباقر عالما سیدا کبیرا» و سپس به علت تسمیۀ امام می پردازد و در ادامه شعر «یا باقر العلم...» را می آورد.(1)

و) شهاب الدین احمد بن حجر الهیتمی، (909-973 ه -)

وی دانشمندی شافعی مذهب و برخلاف ابن حجر عسقلانی نسبت به مذهب اهل سنت بسیار متعصب بود و به همین دلیل کتاب «الصواعق المحرقه» را در رد شیعه به رشته تحریر کشیده است. او درباره امام باقر می نویسد:

الامام العظیم: المجمع علی جلالته و فضله: ورث اباه عبادة و علما و زهادة، ابوجعفر محمد الباقر، سمی بذلک من بقر الارض، ای شقها و انار مخبئاتها و مکانها، فلذلک هو اظهر من مخبئات کنوز المعارف و حقائق الاحکام و الحکم و اللطائف ما لا یخفی الا علی منطمس البصیرة او فاسد الطویه و السریره و من ثم قیل فیه باقرالعلوم و جامعه شاهر علمه و رافعه، صفا قلبه و زکا علمه و عمله و طهرت نفسه و شرف خلقه و عمرت اوقاته بطاعة الله و له من الرسوم فی مقامات العارفین ما تکل عنه السنة الواصفین و له کلمات کثیره فی السلوک و المعارف لا تحتملها هذه العجالة؛(2)

امام و پیشوای بزرگ که عظمت و فضلش مورد اتفاق همگان است و عبادت و علم و زهد را از پدرش به ارث برده است. ابوجعفر، محمد باقر به این جهت «باقر» نامیده شده که گشاینده دریچه های دانش و شکافندۀ مشکلات علوم بود. او به اندازه ای گنج های پنهان معارف و دانش ها را آشکار ساخته و حقائق احکام و حکمت ها و لطائف دانش ها را بیان نموده که جز بر عناصر بی بصیرت یا بدسیرت پوشیده نیست و برای همین است که وی را شکافنده و جامع علوم و برافرازنده پرچم دانش خوانده اند. قلبش روشن و علم و عملش زیاد و نفسش پاکیزه و رفتار و اخلاقش پسندیده بود و عمر خود را در طاعت خدا سپری نمود. در مقامات عارفین او را آداب و رسومی است که زبان مداحان و توصیف کنندگان از بیان آن عاجز است و

ص:220

کلمات زیادی پیرامون سیر و سلوک و معارف از او به جا مانده که این مقام، گنجایش ذکر آنها را ندارد.

ی) ابوالعباس احمد بن یوسف القرمانی (ت 1019)

او درباره امام باقر می گوید:

او را بدان جهت «باقر» نامیدند که علم را شکافت. همچنین گفته شده بدین جهت ملقب به «باقر» گردید که از جابربن عبدالله انصاری روایت شده که رسول خدا به او فرمود: تو زنده می مانی تا فرزندی از فرزندان حسین را که همنام من است، دیدار کنی. او علم دین را به خوبی می شکافد. آنگاه که دیدارش کردی، سلام مرا به او برسان. جابر گفت: خداوند عمر مرا به تأخیر انداخت تا اینکه امام باقر را دیدم و سلام جدّش رسول خدا را به او رساندم.

سپس در ادامه می گوید:

از هیچ یک از فرزندان حسن و حسین از علم دین و سنت پیامبر و قرآن و سیره و فنون ادب به مقداری که از ابوجعفر باقر به ظهور رسیده، ظاهر نشده و باقی مانده است و صحابه و بزرگان تابعین از وی نقل حدیث کرده اند.

او در ادامه ضمن آوردن شعر قرطبی، یعنی «یا باقرالعلم...» کرامتی از امام نقل می کند.(1)

أأ) ابوالفلاح ابن العماد الحنبلی

سخنان مفید و متینی در حکمت و مواعظ از او رسیده است که از جمله آن سخنان زیر است:

افراد با تقوی سهل المنال ترین و کم خرج ترین و در عین حال، پرفایده ترین مردم دنیا هستند.(2)

ب ب) حسین بن محمد الدیار بکری

او در «تاریخ الخمیس» به ذکر اوصاف حضرت باقر علیه السلام می پردازد.(3)

ص:221

ت ت) محمد بن عبدالباقی الزرقانی

زرقانی درباره امام باقر علیه السلام گفته است:

«محمد الباقر... الثقه الفاضل من سادات آل البیت».(1)

ث ث) الشیخ عبدالله بن عامر الشبراوی

وی ضمن بیان علت تسمیه ایشان به باقر و اوصاف دیگر آن امام، شعر مالک الجهنی را می آورد:

اذا طلب الناس علم القرآن

کانت قریش علیه عیالاً

سپس، در فضایل آن حضرت سخن می گوید و قول محمد بن المنکدر را می آورد که همچون علی بن الحسین، کسی را ندیده بودم تا اینکه پسرش] امام [محمد باقر را دیدم.(2)

ج ج) محمد بن علی الصبان

این عالم نیز در اسعاف الراغبین چنین آورده است:

«فهو صاحب المعارف و اخو الدقائق و اللطائف، ظهرت کراماته و کثرت فی السلوک اشاراته، لقب بالباقر لانه بقر العلم...».(3)

ح ح) ابوالفوز محمد امین السویدی

در «سبائک الذهب» ضمن بیان اوصاف امام باقر علیه السلام چنین آمده است:

«لم یظهر عن احد من اولاد الحسین من علم الدین والسنن و علم السیر و فنون الاداب ما ظهر عن ابی جعفر رضی...».(4)

ص:222

خ خ) خیرالدین الزرکلی (ت 1396 ه -)

او در الاعلام آورده است:

«محمد بن علی زین العابدین بن الحسین الطالبی الهاشمی القرشی، ابوجعفر الباقر، خامس الائمه الاثنی عشر عند الامامیه، کان ناسکاً عابداً، له فی العلم، و تفسیر القرآن آراء و اقوال».(1)

دد) عبدالرحمن الشرقاوی

شرقاوی نیز به نوبه خود زبان به اعتراف گشوده است:

«امام باقر، اعلم اهل زمان خود به قرآن و تفسیر آن و حدیث و فقه بود».(2)

ذذ) السید عفیفی

وی که از علمای الازهر مصر است می گوید:

«کان عالما کبیرا سید بنی هاشم».(3)

رر) ابوحنیفه

ابوحنیفه یکی از امامان چهارگانۀ اهل سنت است و درباره ارتباط او با امام باقر علیه السلام مطالب ذیل نقل می شود.(4)

امام باقر به عنوان استاد ابوحنیفه معرفی شده(5) و روایتش از امام باقر در مواردی از مسانید وی دیده می شود.(6) در منابع زیادی، امام باقر به عنوان اولین فرد از آل البیت علیهم السلام که

ص:223

ابوحنیفه از ایشان علم دریافت کرده است.(1) ابن حجر هیتمی سه نفر از اهل بیت را از استادان ابوحنیفه می داند، امام باقر، امام صادق و زید بن علی علیهم السلام.(2)

چهل پرسش مشکلی که ابوحنیفه از امام پرسید و امام صادق علیه السلام همگی را پاسخ داد نقل شده است. ابوحنیفه در جای دیگری گفته: «ألیس قد روینا ان اعلم الناس اعلمهم باختلاف الناس».(1)

او بارها می گفت اگر آن دو سال شاگردی امام نبود، نعمان هلاک می شد: «لولا السنتان لهلک النعمان».(2)

بسیاری از منابع اهل سنت امام صادق را استاد ابوحنیفه می دانند.(3)

ب) مالک بن انس

او درباره حالات امام می گوید:

مدتی نزد جعفر بن محمد رفت و آمد می کردم و او را پیوسته در یکی از سه حالت دیدم: یا در حال نماز بود یا در حال روزه یا اینکه مشغول قرائت قرآن بود. مردی افضل و برتر از جعفر بن محمد صادق از نظر علم و عبادت و تقوا، هرگز چشمی ندیده و گوشی نشنیده و به قلبی خطور نکرده است.

کنت آتی جعفر بن محمد و کان کثیرالتبسم فاذا ذکر عنده النبی اخضر و اصفر و ما رأیته قط یحدث عن رسول الله الا علی طهاره(4) و لا یتکلم فیما لا یعنیه و کان من العباد و الزهاد الذین یخشون الله؛(5)

نزد جعفر بن محمد می آمدم، او همواره تبسمی بر لب داشت. هر وقت نام مبارک پیامبر نزد او برده می شد، رنگش دگرگون، گاهی زرد و گاهی سبز می شد. هرگز بدون وضو از رسول خدا حدیثی نقل نمی فرمود. درباره چیزی که فایده نداشت، صحبت نمی کرد. او از عباد و زهادی بود که از خدا می ترسند.

ص:225

گویند وقتی «انس» احادیثی ازامام صادق نقل می کرد، می گفت: موثق ترین و معتبرترین مردم «جعفر بن محمد» به من فرمود.(1)

ت) عمرو بن ابی المقدام

او می گوید: «کنت اذا نظرت الی جعفر بن محمد علمت انه من سلالة النبیین».(2)

ث) عمرو بن بحر الجاحظ

او درباره امام می گوید: «جعفر بن محمد آن کسی که علم و فقهش دنیا را پر کرده است».

از سوی دیگر، جاحظ، اباحنیفه و سفیان ثوری را از شاگردان امام می داند.(3)

ج) احمد بن عبدالله العجلی (ت 261 ه -)

وی در کتاب خود چنین می گوید: «جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب رضی الله عنهم اجمعین، و لهم شیء لیس لغیر هم، خمسة ائمه...»؛(4) این پنج تن ائمه چیزهایی دارند که دیگران ندارند.

ح) ابوحاتم الرازی (ت 277 ه -)

از او درباره امام علیه السلام نقل شده که: «جعفر بن محمد ثقة لا یسأل عن مثله».(5)

خ) عبدالرحمان بن ابی حاتم محمد بن ادریس الرازی (ت 327 ه -)

وی ضمن بیان نام اشخاصی که از امام روایت کرده اند، بعضی از مدح ها و توفیقات علما مثل شافعی، ابن معین، ابی عبدالرحمان، ابی زرعه، را نقل و بر آنها اقرار می کند.(6)

ص:226

د) سفیان بن سعید الثوری

او می گوید: وقتی به خدمت جعفر بن محمد شرفیاب شدم، به من فرمود:

«ای سفیان، هنگامی که حزن و اندوه دامنگیر تو شد «لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم» را زیاد بگو و اگر نعمت زیاد برایت فراهم شد، ذکر «الحمدلله» را زیاد کن و اگر روزی ات به تأخیر افتاد زیاد استغفار کن».(1)

ذ) ابن حجر عسقلانی (733-882 ه -)

ابن حجر در مورد امام جعفر صادق می نویسد:

«جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابیطالب فقیه صدوق».(2)

ر) ابن حجر هیتمی (متوفی 973 ه -)

او که مفتی حجاز و فقیه شافعی و مؤلف الصواعق المحرقه است چنین می گوید:

«افضلهم و اکملهم جعفر الصادق و من ثم کان خلیفته (ای الباقر) و وصیه و نقل الناس عنه من العلوم ما سارت به الرکبان و انتشر شهرته فی جمیع البلدان روی عنه الائمه الاکابر»؛(3)

«افضل و اکمل فرزندان (اهل بیت) امام باقر، جعفر صادق [علیهماالسلام] است لذا جانشین و وصی او بود. مردم به اندازه ای از وی نقل علوم کردند که در تمام نقاط دنیا منتشر شد و شهرتش سرتاسر جهان را فراگرفت».

در ادامه هم می گوید: «بزرگان ائمه مانند: یحیی بن سعید، ابن جریح، مالک، سفیان ثوری، سفیان بن عیینه، ابوحنیفه، شعبه و ایوب سجستانی» از او روایت کرده اند.

ز) بسطامی حنفی (متوفی 858 ه -)

مؤلف کتاب «مناهج التوسل فی مباهج الترسل» می گوید:

جعفر بن محمد، ازدحم علی بابه العلماء، واقتبس من مشکاة انواره الاصفیاء و کان یتکلم بغوامض الاسرار و علوم الحقیقه و هو ابن سبع

ص:227

سنین؛(1) جعفر بن محمد کسی است که علما و دانشمندان بر در خانه اش هجوم می آوردند و نخبگان و برگزیدگان از مشکات انوارش اقتباس می نمودند، و در حالی که هفت سال بیشتر از عمرش نگذشته بود، درباره غوامض اسرار و علوم حقیقی صحبت می کرد.

س) محمد بن طلحه شافعی

او در کتابش چنین زبان به اعتراف گشوده است: جعفر بن محمد از علمای اهل بیت و بزرگان آنها و دارای علوم بسیاری بود. عبادتش فراوان و اوراد و اذکار او دائم بود و زهد فوق العاده ای داشت. قرآن، زیاد تلاوت می فرمود و در معانی آن تتبع می نمود و از دریای عمیق کتاب الهی گوهرهای گرانبهایی استخراج می فرمود و عجایب آن را روشن می ساخت. اوقات خود را به انواع عبادت تقسیم کرده بود که به وسیله آن از نفس خود حساب می کشید. چهره ایشان انسان را به یاد آخرت می انداخت و استماع کلامش انسان را از دنیا روگردان می نمود. پیروی از او موجب رفتن به بهشت می گردید و چهره نورانی او نشان می داد که ذریه رسول خداست. مناقب و فضائل او قابل شمارش نبود. از او روایات فراوانی نقل شده و جمع کثیری از بزرگان امت، مثل یحیی بن سعید انصاری، ابن جریح، مالک بن انس، سفیان ثوری، ابن عیینه و ایوب سجستانی و غیر اینها از علوم او بهره ها برگرفته اند.(2)

ش) ابو حاتم التمیمی

او هم درباره آن امام همام می گوید:

«کان من سادات اهل البیت فقها و علما و فضلاً».(3)

ص) عبدالله بن عدی الجرجانی

از او نقل شده که: «... و جعفر من ثقات الناس کما قال یحیی بن معین».(4)

ص:228

ض) ابوعبدالرحمان السلمی (ت 412)

سلمی در طبقات المشایخ الصوفیه می گوید:

«جعفر الصادق علیه السلام فاق جمیع اقرانه عن اهل البیت و هو ذوعلم غزیر فی الدین و زهد بالغ فی الدنیا و ورع تام عن الشهوات و ادب کامل فی الحکمه».(1)

ط) احمد بن علی بن منجویه الاصبهانی (ت 428 ه -)

او در رجال مسلم می گوید:

«جعفر بن محمد الصادق... و کان من سادات اهل البیت فقهاً و علماً و فضلاً».(2)

ظ) ابونعیم الاصبهانی (ت 430 ه -)

وی در حلیة الاولیاء و در شرح حال «الامام جعفر الصادق» می گوید:

«الامام الناطق، ذو الزمام السابق، ابوعبدالله جعفر بن محمد الصادق، اقبل علی العبادة و الخضوع، و آثر العزلة والخشوع، و نهی عن الرئاسه و الجموع».(3)

ع) محمد بن طاهر بن علی المقدسی (ت 507 ه -)

او در «الجمع بین رجال الصحیحین» گفته است:

جعفر بن محمد الصادق، و هو ابن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب الهاشمی (رضی الله عنهم) یکنی ابا عبدالله... و کان من سادات اهل البیت... روی عنه عبدالوهاب الثقفی، و حاتم بن اسماعیل، و وهیب بن خالد، و حسن بن عیاش، و سلیمان بن بلال، و الثوری، و الداروردی و یحیی بن سعید الانصاری، و حفص بن غیاث، و مالک بن انس، وابن جریج....(4)

ص:229

غ) ابن خلکان

از ابن خلکان این جملات نقل شده:

او یکی ازامامان دوازده گانه در مذهب امامیه و از بزرگان اهل بیت رسول خداست و از آن جهت به او صادق می گفتند که گفتارش صادق بود و فضل و بزرگواری او مشهورتر از آن است که به بیان آید. «ابوموسی جابربن حیان طرطوسی» شاگرد او بود. «جابربن حیان» کتابی تألیف کرده مشتمل بر هزار ورق و پانصد رساله و این رساله ها از تعلیمات جعفر بن محمد صادق بود.(1)

ف) محمد بن احمد، ابن حبان شافعی (متوفی 354 ه -)

وی که از فقها و محدثان اواسط قرن چهارم و مؤلف کتاب «روضة العقلاء و نزهة الفضلاء» است درباره امام صادق می نویسد:

کان من سادات اهل البیت فقها وعلماً و فضلا یحتج بحدیثه. و قد اعتبرت حدیث الثقاه عنه فرأیت احادیث مستقیم لیس فیها شیء یخالف الاثبات؛(2) از سادات و بزرگان اهل بیت رسول خدا بود که فقهاء و علما و فضلا به احادیث او استناد می کنند و احادیثی را که ثقات روات از وی روایت کرده اند، بررسی کردم و نتیجه این شد که چیزی روایت نکرده که با روایات صحاح مخالفت داشته باشد.

ق) محمد بن ادریس الحنظلی (ابوحاتم الرازی)

درباره امام از او نقل شده که: «جعفر الصادق ثقه لا یسال عن مثله؛(3) وثاقت او چنان ثابت است که دربارۀ او سؤال جایز نیست».

ک) عبدالکریم بن احمد شهرستانی

شهرستانی در اثر ارزشمند خود گفته است:

دانش و آگاهی او در فرهنگ و مذهب، فوق العاده زیاد بود. او اطلاعات وسیعی در پیرامون مسائل حکمت داشت و از پرهیزگاری عظیمی برخوردار بود واز شهوات و هوس رانی ها پرهیز

ص:230

داشت. او مدت زیادی در مدینه اقامت گزید و به شیعه که از او پیروی می کردند، بهره زیادی رسانید و دوستانش را از سرچشمه علوم غیبی بهره مند ساخت. پس از آن رهسپار عراق شد و مدتی در آنجا اقامت گزید و با هیچ کس در امر امامت و خلافت، به نزاع برنخاست.

آری، آن کس که به بالاترین قله حقیقت رسیده باشد، بیمی از فرو افتادن ندارد.

شاهین همت تو که عنقا شکار کرد کی کبک بال بسته به صید اعتبار کرد(1)

ل) عبدالله بن اسعد الیافعی

وی درباره امام صادق علیه السلام همان سخنان ابن خلکان را نقل می کند.(2)

م) احمد بن یوسف القرمانی ابوالعباس

او گفته است: آن قدر که از امام صادق، علم نقل شده از دیگران نشده است. او در حدیث به منزلۀ سر بود.(3)

ن) جمال الدین الداوردی

او می نویسد:

جعفر الصادق، له عمود الشرف و مناقبه متواتره بین الانام، مشهورة بین الخاص و العام و قصده المنصور الدوانیقی بالقتل مراراً فعصمه الله؛ (4)[امام] جعفر صادق ستون شرف و مناقبش به طور متواتر در میان مردم منتشر شده؛ چنان که خاص و عام از آن آگاه بودند. منصور، چندین مرتبه بر قتل او تصمیم گرفت ولی خداوند او را حفظ کرد.

ه) سید امیر علی هندی

وی ضمن اشاره به گسترش علم در دوران امام صادق علیه السلام می گوید:

شایان ذکر است که رهبری این حرکت فکری را که در حوزۀ علمی شکل گرفته

ص:231

بود یکی از نواده های علی بن ابی طالب به نام امام جعفر صادق داشت. او پژوهشگری فعال و متفکری بزرگ بود و در علوم عصر خود به خوبی تبحر و آشنایی داشت. او نخستین کسی بود که مدارس فلسفی مشهور در اسلام را تأسیس کرد.(1)

و) ابن الجوزی (ت 597)

او ابتدا آن حضرت را چنین ستوده:

«ابوعبدالله جعفر الصادق، کان عالما زاهداً عابداً» و سپس به ذکر احوال ایشان می پردازد.(2)

ی) فخر رازی

او ضمن تفسیر سورۀ کوثر می گوید: «انظر کم کان فیهم عن الاکابر من العلماء کالباقر و الصادق و الکاظم و الرضا».(3)

أأ) عز الدین، ابن الاثیر الجرزی

وی از میان انساب ایشان می گوید:

«و هوالمشهور بالصادق، لقب به لصدقه فی مقاله و فعاله... و مناقبه مشهوره».(4)

ب ب) ابوزکریا محیی الدین بن شرف النووی

نووی در شأن امام می گوید:

«اتفقوا علی امامته و جلالته و سیادته. قال عمر بن ابی المقدام: کنت اذا نظرت الی جعفر بن محمد علمت انه من سلالة النبیین».(5)

ص:232

ت ت) شمس الدین محمد بن احمد بن عثمان الذهبی (ت 748)

این عالم اهل سنت در کتاب تذکرة الحفاظ پس از ذکر انساب ایشان چنین گفته است:

وثقه الشافعی و یحیی بن معین. و عن ابی حنیفه قال: ما رأیت افقه من جعفر بن محمد. و قال ابو حاتم: ثقة لا یسأل عن مثله. و عن صالح بن ابی الاسود سمعت جعفر بن محمد یقول: سلونی قبل ان تفقدونی فانه لا یحدثکم احد بعد بمثل حدیثی.(1)

طبق این نقل، امام صادق نیز همچون امام علی ندای «سلونی» سر دادند و چنین ادعایی از غیر معصوم، شایسته نیست.

ذهبی در «سیر اعلام النبلاء» اوصاف زیادی برای امام می آورد؛ از جمله:

«جعفر الصادق، کبیر الشأن، من ائمة العلم، کان اولی بالامر من ابی جعفر المنصور».

او سپس توثیق شافعی، یحیی بن معین، ابی زرعه، ابی حنیفه و دیگران را در مورد امام آورده، می گوید: «جعفر ثقة صدوق، من جملة علماء المدینه، احد الاعلام، من ثقات الناس و...». در ادامه نیز احادیث بسیاری از امام نقل می کند.(2)

لازم به ذکر است از امام صادق در صحیح مسلم، روایت نقل شده، ولی در صحیح بخاری روایتی از آن حضرت به چشم نمی خورد.(3)

حدیث امام صادق علیه السلام جزء اصح احادیث به شمار می رفته، همان گونه که حاکم می گوید:

«و اصح طریق یروی فی الدنیا اسانید اهل البیت جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی، عن ابیه عن جده عن علی اذا کان الراوی عن جعفر ثقه».(4)

حاکم می گوید هرگاه راوی از جعفر] صادق [ثقه باشد، این سند بهترین اسانید است.

ص:233

راغب در المحاضرات می گوید:

«لیس فی الارض خمسه اشراف متناسقه کتب عنهم الحدیث جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیهم الرضوان؛(1) شریف تر از این پنج تن، حدیث نوشته نشده است».

در اینکه اعلام، فقه را از ایشان گرفته اند شک و تردید وجود ندارد.(2)

ث ث) صلاح الدین الصفدی (ت 764)

وی در کتابش «الوافی بالوفیات» ضمن بیان راویان حضرت چنین می آورد:

«وثقه یحیی بن معین، الشافعی و جماعه». سپس توفیق و مدح ابی حنیفه و ابن ابی حاتم و دیگران را نقل می کند و می گوید: «کان اهلاً للخلافه لسودده و علمه و شرفه.... و لقب بالصادق لصدقه فی مقاله..».(3)

ج ج) ابن الصباغ المالکی (ت 855)

وی ضمن اشاره به امامت، آن هم ایشان به نصّ آشکار امام باقر علیه السلام می گوید:

«اما مناقبه فتکاد تفوت من عدالحاسب؛ اما مناقب ایشان در شمار نگنجد». سپس نیز برخی از مناقب آن حضرت را نقل می کند.(4)

ح ح) عبدالرحمن بن محمد الحنفی البسطامی

او در «مناهج التوسل» می گوید:

«امام در حالی که هفت سال داشت، درباره اسرار مشکل و علوم حقیقی صحبت می کرد».(5)

ص:234

از آنجا که فضایل و مناقب امام در شمار نمی گنجد و کتاب های بسیاری در این باره نوشته شده، به همین مقدار بسنده می کنیم. خوانندگان محترم می توانند جهت آشنایی بیشتر با بعضی از فضایل آن حضرت در موضوعات ذکر شده به منابع مذکور مراجعه نمایند.

عبادت: ابومحمد زهره، مالک، ص 104؛ حلیة الاولیاء، ج 3، ص 192.

خشوع: نورالدین الهروی، شرح عین العلم و زین الحلم، ص 92؛ سید مصطفی بن محمد العروس، نتایج الافکار القدسیه، ج 2، ص 44. ابوحفص عمر بن محمد بن عبدالله، عوارف المعارف، ص 166.

سخاوت: حلیة الاولیاء، ج 3، ص 194؛ تذکرة الخواص، ص 352؛ مطالب السوول، ص 82.

عفو و کرم: ابوالقاسم عبدالکریم بن هوازن، الرسالة القشیریه، ص 114؛ جمال الدین محمد خوارزمی، مفید العلوم و مبید الهموم، ص 244؛ مصطفی محمد العروسی، نتایج الافکار القدسیه فی شرح الرسالة القشیریه، ج 3، ص 173؛ عفیف الدین اسعد ایمانی، الارشاد و التطریز، ص 111؛ معمار بغدادی، کتاب الفتوه، ص 263؛ الصفوری، نزهة المجالس، ج 1، ص 224؛ الحموی، ثمرات الاوراق، ج 2، ص 223؛ احمد الاشبهی، المستطرف، ج 1، ص 175؛ محمد الاندلسی، الف باء 7، ج 2، ص 499.

شدت احترام به رسول الله: الکشفی، المناقب المرتضویه، ص 7؛ ابومحمد زهره، المالک، ص 104؛ السخاوی، القول البدیع، ص 176؛ فتوت و جوانمردی، عبدالکریم هوازن، الرسالة قشیریه، ص 115؛ الیافعی، الارشاد و التطریز، ص 111؛ الزبیدی، اتحاف، ج 9، ص 312؛ مصطفی محمد العروسی، نتایج الافکار القدسیه، ج 3، ص 173.

اللهم صل علی سیدنا محمد و آل سیدنا محمد سیما الامام السادس جعفر الصّادق

أ) الشافعی (ت 204 ه -)

از او در «تحفة العالم» نقل است که: «قبر موسی الکاظم التریاق المجرب، یرید اجابة الدعاء عنده،(1) قبر موسی الکاظم تریاکی مجرب است. منظورش اجابت دعا در کنار قبر ایشان است».

ب) الحسن بن ابراهیم، ابو علی الخلال

او درباره توسل به امام گفته است: «ما همنی امر، فقصدت قبر موسی بن جعفر فتوسلت به، الا سهل الله تعالی لی ما احب؛ (2) هیچ امر مشکلی برایم به وجود نیامد مگر اینکه پس از زیارت قبر موسی بن جعفر و توسل به آن ساده و دلپذیر گشت».

ت) عمرو بن بحر جاحظ

جاحظ ضمن نام بردن از آباء امام حسن عسکری می گوید:

«و هذا لم یتفق لبیت من بیوت العرب و لا من بیوت العجم».(3)

ث) ابوحاتم الرازی (ت 277 ه -)

او در حق امام می گوید: «ثقة صدوق، امام من ائمة المسلمین».(4)

ج) رازی ابن ابی حاتم (ت 327 ه -)

او گفته است: «صدوق امام».(5) چنانکه در کتاب «الجرح و التعدیل» همان قول پدرش را نقل و به آن اعتراف می کند.(6)

ص:236

ح) خطیب بغدادی

وی امام را چنین می ستاد:

موسی بن جعفر به جهت کثرت عبادت و اجتهادش «عبد صالح» نامیده می شد. اصحاب ما روایت کرده اند که او اول شب وارد مسجد رسول خدا شد و به سجده رفت و شنیده شد که در سجده می گفت: «عظم الذنب من عندی فلیحسن العفو عندک...» به این ذکر چندان مداومت فرمود که سپیده صبح بر دمید. او سخاوتمند و بزرگوار بود و کسی که با وی بدی می کرد کیسه هزار دیناری برایش می فرستاد و کیسه ها را 300 دینار، 400 دینار، و 200 دیناری بسته بندی می کرد و در میان فقرای مدینه تقسیم می نمود. میان مردم معروف بود که اگر کیسه ای از آن حضرت به کسی برسد، آن فرد، دیگر فقر و تنگدستی را پشت سر می گذارد.(1)

خ) عبدالرحمن بن جوزی (ت 597 ه -)

ابن جوزی در کتابش آورده است:

کان یدعی العبد الصالح لاجل عبادته و اجتهاده و قیامه باللیل و کان کریماً حلیماً اذا بلغه عن رجل یوذیه بعث الیه بمال؛ موسی بن جعفر به خاطر کثرت عبادتش عبد صالح نامیده می شد. کریم و بردبار بود هرگاه مردی او را آزار می رساند، برایش هدیه می فرستاد. سپس داستان امام و شقیق بلخی را نقل می کند.(2)

د) ابن ابی الحدید

او در شرح نهج البلاغه می گوید:

«موسی بن جعفر بن محمد - و هوالعبد الصالح - جمع من الفقه و الدین والنسک و الصبر؛ (3) موسی بن جعفر بن محمد - بنده صالح خدا - فقاهت، دیانت، پرهیزگاری و حلم و بردباری را در خود جمع کرده بود».

ص:237

ذ) محمد بن احمد ذهبی

ذهبی درباره امام گفته است:

«وقد کان موسی بن جعفر من اجود الحکماء و من العباد و الاتقیاء؛ (1) موسی بن جعفر از سخاوتمندان حکما و از عبادت کنندگان پرهیزکار بود»

ذهبی در «العبر» می گوید: «کان صالحاً عابداً جواداً حلیماً کبیر القدر».(2)

او همچنین قول ابی حاتم را نیز در هر دو کتاب می آورد و در تاریخ اسلام می گوید: «کان صالحاً عالماً عابداً متالهاً...».(3)

ر) یحیی بن الحسن بن جعفر عقیقی

وی در این باره گفته:

«کان موسی بن جعفر یدعی العبد الصالح من عبادته و اجتهاده؛ (4) موسی بن جعفر به خاطر کثرت عبادت و اجتهادش «عبد صالح» نامیده می شد».

ز) ابن حجر هیتمی

ابن حجر این گونه به عظمت امام اعتراف می کند:

ورث اباه علماً و معرفه و کمالا و فضلاً، سمی الکاظم لکثره تجاوزه و حلمه و کان معروفا عند اهل العراق بباب قضاء الحوائج عندالله و کان اعبد اهل زمانه و اعلمهم و اسخاهم؛ (5)[امام] موسی کاظم، علم و معرفت و فضل و کمال را از پدرش به ارث برده بود و در اثر عفو و گذشت و بردباری که [در رفتار با مردم نادان] از خود نشان می داد، ملقب به «کاظم» شد و در نزد مردم عراق به «باب الحوائج عندالله» معروف بود. در زمان او کسی در معارف الهی و دانش و جود و بخشش به پایه او نمی رسید.

ص:238

س) فخر رازی (ت 604)

او ذیل سوره کوثر، پس از ذکر نابودی بنی امیه می گوید:

«ثم انظر کم کان فیهم من الاکابر من العلما کالباقر و الصادق و الکاظم و الرضا».(1)

ش) ابن اثیر الجزری (ت: 630)

ابن اثیر گفته است:

«او را کاظم می نامیدند چون نسبت به کسی که به او بد می کرد احسان می نمود و این عادت همیشگی او بود».(2)

ص) محیی الدین عربی (ت 638 ه -)

در «المناقب» که در آخر کتاب «وسیلة الخادم الی المخدوم» اثر فضل الله الاصبهانی چاپ شده به نقل از ابن عربی آمده:

وعلی شجره الطور، و الکتاب المسطور، والبیت المعمور، و السقف المرفوع، والسر المستور، و الرق المنشور، والبحر المسجور، آیة النور، کلیم ایمن الامامه، منشأ الشرف و الکرامه، نور مصباح الارواح، جلاء زجاجه الاشباح، ماء التخمیر الاربعینی، غایه المعارج الیقینی، اکسیر فلزات العرفاء، معیار نقود الاصفیاء، مرکز الائمه العلویه، محور الفلک المصطفویه، الامر للصور والأشکال بقبول الاصطبار و الانتقال، النور الانور ابی ابراهیم، موسی بن جعفر علیه صلوات الله الملک الاکبر؛ (3) قسم به درخت طور و کتاب مسطور، بیت معمور، سقف مرفوع، سرالمستور، رق منشور، بحر مسجور و آیه نور. سخنگوی مطمئن امامت، منشأ شرف و کرامت، نور چراغ ارواح، روشنایی رفتگان و آب حیات ماندگان، انتهای معارف یقینی، اکسیر جان عرفا (مایه عرفا)، معیار خلوص پاکان، مرکز ائمه علوی، محور منظومه مصطفوی،

ص:239

فرمان دهنده صورت ها و اشکال برای صورتگری و انتقال (از چهره ای به چهره ای دیگر) نور نورها، ابراهیم موسی بن جعفر علیه صلوات الله الملک الاکبر.

ض) محمد بن طلحه شافعی (ت 652 ه -)

او در کتابش «مطالب السوول فی مناقب آل الرسول» می گوید:

«هو الامام الکبیر القدر، العظیم الشأن، الکبیر المجتهد الجاد فی الاجتهاد، المشهور بالعباده المواظب علی الطاعات، المشهود له بالکرامات، یبیت اللیل ساجداً و قائماً، و یقطع النهار متصدقاً و صائماً، و لفرط حلمه و تجاوزه عن المعتدین علیه دعی کاظماً، کان یجازی المسی باحسانه الیه، و یقابل الجافی بعفوه عنه، و لکثرة عبادته کان یسمی بالعبد الصالح، و یعرف بالعراق باب الحوائج الی الله لنجح مطالب المتوسلین الی الله تعالی به، کرامته تحار منها العقول، و تقضی بان له عند الله تعالی قدم صدق لا تزل و لا تزول... و اما مناقبه فکثیرة و لو لم یکن منها الا العنایه الربانیه لکفاه ذلک؛ (1) او امام بزرگ عظیم و والا مرتبه، مجتهدی تلاشگر، مشهور به عبادت و مراقبت بر طاعت است، کرامات بسیار دارد و شبها ایستاده، و نشسته به عبادت مشغول بود و روزها را به صدقه دادن و روزه داری سپری می کرد، بدی بدان را با احسانش مجازات می کرد و از جنایتکار در می گذشت، به خاطر بسیاری عبادت او را «عبد صالح» نامیدند. او را در عراق به «باب الحوائج» می شناسند.. کرامت هایش عقل ها را متحیر می سازد؛ به طوری که به یقین می رسی او در پیشگاه خداوند در گذشته و الان و همیشه جایگاه والایی داشته.. و مناقب او بسیار است.

محمد بن طلحه سپس به ذکر جریان شفیق بلخی می پردازد.

ط) سبط ابن جوزی

وی در کتاب تذکرة الخواص می گوید:

«و کان موسی جواداً حلیماً و انما سمی الکاظم لانه کان اذا بلغه عن احد شی

ص:240

بعث الیه بمال».(1) سپس با اسناد خود جریان شفیق بلخی را نقل می کند.

ظ) ابن ساعلی (ت 674)

او در «مختصر تاریخ الخلفاء» تقریباً همان کلام «محمد بن طلحه الشافعی» را به طور کامل نقل می کند.(2)

ع) ابن خلکان (ت 681)

در وفیات الاعیان می گوید:

«احد الائمه الاثنی عشر رضی الله عنهم اجمعین». سپس همان کلام خطیب بغدادی را نقل می کند.(3)

غ) ابوالحجاج یوسف المزی

وی در کتاب «تهذیب الکمال» همان سخن ابی حاتم را ذکر می کند و به اختصار برخی از اخبار مدح ایشان را می آورد.(4)

ف) الیافعی الیمنی مکی (ت 867 ه -)

او در کتابش «مراة الجنان» ضمن حوادث سال 183 آورده است:

السید ابوالحسن موسی الکاظم ولد جعفر الصادق، کان صالحاً عابداً جواداً حلیماً کبیر القدر، و هو احد الائمه الاثنی عشر علی اعتقاد الامامیه، و کان یدعی بالعبد الصالح من عبادته و اجتهاده، و کان سخیاً کریماً. کان یبلغه عن الرجل انه یوذیه فیبعث الیه بصّرة فیها الف دینار...؛ (5) سید و سرور، ابوالحسن موسی کاظم فرزند جعفر صادق، صالح، عابد، بسیار بخشنده، حلیم،

ص:241

بردبار، بزرگ منزلت و یکی از ائمه دوازده گانه معصوم در اعتقاد امامیه بود و به خاطر کثرت عبادت و اجتهادش «عبد صالح» نامیده می شد و سخاوتمند و بزرگوار بود. رفتار او با دشمنان خود و تألیف قلوب آنان به واسطه خلق پسندیده و مهربانی و نیکی مشهور است و در برابر بدی دشمنان به آنان احسان می کرد و به آنان کیسه زر می فرستاد که در آن هزار دینار بود. در مدینه منزل داشت تا اینکه «مهدی خلیفه عباسی» او را به بغداد فراخواند و در بغداد به زندان انداخت، اما شبی «علی بن ابی طالب» را در خواب دید که به او فرمود: فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ 1 .

یافعی در پایان می افزاید:

«وله اخبار شهیره و نوادر کثیره؛ برای او اخبار معروف و کلمات نغز و فصیح زیادی وجود دارد».

ق) ابوالفداء اسماعیل بن کثیر دمشقی (ت 774 ه -)

او در البدایه و النهایه می گوید:

«و کان کثیر العبادة و المروة، اذا بلغه عن احد انه یوذیه ارسل الیه بالذهب و التحف... و اهدی له مره عبد عصیده فاشتراه و اشتری المزرعه التی هو فیها بالف دینار و اعتقه و وهب المزرعه له...».(1)

ک) محمد خواجه بخاری (ت 822)

او ضمن بیان نسب امام کاظم علیه السلام می گوید:

«کان صالحاً عابداً جواداً حلیماً کبیر القدر کثیر العلم کان یدعی بالعبد الصالح و فی کل یوم یسجد لله سجده طویله بعد ارتفاع الشمس الی الزوال...».(2)

ل) ابن حجر عسقلانی (ت 852)

ابن حجر در کتاب «تهذیب التهذیب» همان کلام ابی حاتم را می آورد و می افزاید: «کان

ص:242

موسی بن جعفر یدعی العبد الصالح عن عبادته واجتهاده». در پایان هم می گوید: «و مناقبه کثیره».(1)

م) ابن الصباغ المالکی (ت 855)

وی در کتابش «الفصول المهمه» اقوال برخی از اهل علم را نقل می کند و می گوید:

قال بعض اهل العلم: الکاظم هو الامام الکبیر القدر، و الا وحد الحجه الحبر، الساهر لیلة قائماً القاطع نهاره صائماً المسمی لفرط حلمه و تجاوزه عن المعتدین کاظماً، و هو المعروف عند اهل العراق بباب الحوائج الی الله وذلک لنجح قضاء حوائج المسلمین».

در جای دیگر می گوید:

واما مناقبه و کراماته الظاهره و فضائله و صفاته الباهره فتشهد له بانه قبه الشرف و علاها و سما الی اوج المزایا فلبغ اعلاها وذللت له کواهل السیاده وامتطاها، و حکم فی غنائم المجد فاختار صفایاها فاصطفاها....(2)

ن) ابن عماد حنبلی

وی در کتاب «شذرات الذهب» می گوید:

«السید الجلیل ابوالحسن موسی الکاظم، قال ابو حاتم: ثقه، امام من ائمه المسلمین».

ذهبی گوید:

«کان صالحاً عابداً، جواداً، حلیما، کبیرالقدر.. هو احد الائمه الاثنی عشر المعصومین علی اعتقاد الامامیه»(3) سپس جریان خواب مهدی عباسی را نقل می کند.

ص:243

ه) جمال الدین یوسف بن تعزی برای الاتابکی

او در «النجوم الزاهره» می گوید:

«کان موسی الکاظم یدعی بالعبد الصالح لعبادته... و کان سیداً عالماً فاضلاً سنیاً جواداً، ممدوحاً مجاب الدعوه».(1)

و) احمد بن عبدالله خزرجی (ت 923)

او در کتاب «خلاصه تذهیب تهذیب الکمال» همان سخن ابی حاتم را می آورد.(2)

ی) عبدالوهاب شعرانی

شعرانی آورده است:

«کان یکنی العبد الصالح لکثرة عبادته و اجتهاده...».(3)

أأ) احمد بن یوسف قرمانی

او در ستایش امام چنین گفته است:

هو الامام الکبیر القدر الاوحد الحجه، الساهر لیله قائماً، القاطع نهاره صائماً المسمی لفرط حلمه و تجاوزه عن المعتدین کاظماً، وهو المعروف عند اهل العراق بباب الحوائج لانه ما خاب المتوسل به فی قضاء حاجه قط... و له کرامات ظاهره و مناقب باهره، انتزع قمه الشرف و علاها و سمی الی اوج المزایا فبلغ علاها... و له مناقب جلیله؛ (4) او - موسی بن جعفر - امام و پیشوای بزرگ و بلند پایه و یگانه حجت خدا (در عصر خود) شب ها بیدار و به حال قیام بود (نماز می گزارد) و روزها را در حال روزه به سر می برد و به سبب حلم زیاد و گذشت از تجاوزکاران «کاظم» نامیده شد. نزد مردم عراق به «باب الحوائج» معروف است، زیرا هر کس به وی متوسل می شد، حاجتش روا

ص:244

می گردید... او دارای کرامات ظاهر و مناقب روشن است و به بالاترین و بلندترین قلۀ شرف، عروج فرمود و به اوج مزیت و برتری رسید و او را مناقب و فضائل بزرگی است.

ب ب) عبدالله شبراوی

شبراوی می گوید:

«کان من العظام الاسخیاء، و کان والده جعفر...». (1) سپس بعضی از احادیث امام کاظم را نقل می کند.

ت ت) حسن بن عبدالله بخشی

او در کتاب «النور الجلی فی نسب النبی» تقریبا همان کلام قرمانی را نقل می کند.(2)

ث ث) شیخ محمد بن علی الصبان (ت 1206 ه -)

او در کتاب «اسعاف الراغبین» می گوید:

«اما موسی الکاظم فکان معروفاً عند اهل العراق بباب قضاء الحوائج عند الله و کان من اعبد اهل زمانه و من اکابر العلماء الاسخیاء...».(3)

ج ج) شبلنجی

او در نورالابصار همان کلام قرمانی و دیگران را به تفصیل می آورد.(4)

ح ح) یوسف بن اسماعیل نبهانی

صاحب کتاب «جامع کرامات الاولیاء» در حق امام می گوید:

«موسی الکاظم احد اعیان اکابر الائمه من ساداتنا آل البیت الکرام...».(5)

ص:245

خ خ) دکتر زکی مبارک (ت 1371 ه -)

او در «شرح زهر الاداب» آورده است: «کان موسی بن جعفر سیداً من سادات بنی هاشم و اماما مقدما فی العلم والدین».(1)

دد) سید علی فکری (ت 1372 ه -)

وی در «احسن القصص» گفته: «قال بعض اهل العلم: الکاظم هو الامام الکبیر القدر، الاوحد، الحجه، الحبر، جمع من الفقه و الدین بما لا مزید علیه..».(2)

ذذ) خیرالدین زرکلی (ت 1396 ه -)

او در «الاعلام» می گوید: «کان من سادات بنی هاشم، و من اعبد اهل زمانه، واحد کبار العلماء الاجواد».(3)

رر) محمود بن وهیب قراغولی حنفی

وی در «جوهره الکلام» گفته است: «هو الوارث لابیه رضی الله عنهما علما و معرفه و کمالا وفضلا سمی ب - (الکاظم) لکظمه الغیظ، و کثره تجاوزه و حلمه».(4)

آنچه گفتیم بخشی از اقوال علما بود که نشان می دهد همۀ اهل فن، بر جلالت، کرامت و عظیم الشأن بودن امام موسی الکاظم اعتراف دارند. برای مطالعه بیشتر در احوال این امام همام به منابع زیر مراجعه فرمائید:

مطالب السوول (ص 83، ط تهران)؛ مراة الجنان، (ج 1، ص 394، ط حیدرآباد)؛ تاریخ بغداد (ج 13، ص 27 مصر)؛ الفصول المهمه (ص 213، ط الغری)؛ الصواعق، (ص 121، ط البابی حلب)؛ نورالابصار، (ص 203، ط عثمانیه مصر)؛ تذکرة الخواص، (ص 357، ط الغری)؛ ربیع الابرار، ص 225؛ السهالوی، وسیله النجاه، (ص 365، ط لکهنو)؛ مصطفی رشدی، الروضه الندیه، (ص 11، ط الخیریه، مصر)؛ المختار فی مناقب الاخیار (ص 33، دمشق)؛ المناوی، الکواکب الدریه، (ج 1، ص 172 ط مصر)؛ الشذروات الذهبیه، ص 89 (ط بیروت)؛ اسعاف

ص:246

الراغبین (ص 247)؛ سید عباس الملکی، نزهة المجالس، ج 2، ص 46؛ علامه زین الدین مشهور به ابن وردی، ذیل تاریخ ابی القداء (ج 1، ص 281، ط الغری).

اللهم صل و سلم علی سیدنا محمد و آل محمد سیما الامام العالم موسی الکاظم و سلم تسلیما.(1) السلام علیک یا نورالله فی ظلمات الارض.(2)

بر آن پیشوای کریم الشیم

بر آن مقتدای رفیع المقام

زشهد شهادت حلاوت مذاق

ز زهر عدو در جهان تلخ کام

زخلد برین مشهدش روضه ای

خراسان از او گشته دارالسلام

از آن خوانمش جنت هشتمین

که شد منزل پاک هشتم امام

محبان ز انگور پر زهر او

فکندند می های خونین به جام

مرا چهره بنمود یک شب به خواب

شد از شوق او خواب بر من حرام

علی وار بر شیر مردی سوار

امین در رکابش کمینه غلام(1)

أ) ابوذرعه رازی

وی از محدثان بزرگی است که هم عصر امام رضا علیه السلام بود و عنوان «حافظ» بر او اطلاق می شد. این عنوان به کسی داده می شد که لااقل یکصد هزار حدیث با سند آن حفظ باشد.

وقتی حضرت رضا علیه السلام در مسیر خود به شهرتاریخی «نیشابور» رسیدند، دو عالم بزرگ شهر ابوزرعه و محمد بن اسلم که در رأس تمام علما بودند و سایر دانشمندان و بزرگان اهل حدیث از جمله محمد بن رافع و احمد بن حارث و یحیی بن یحیی و سایر طلاب به استقبال آن حضرت شتافتند. سپس دو نفر از محدثان به نمایندگی از سوی تمام مردم شهر از

ص:248

امام خواستند که برای آنان حدیثی بخواند که از پدر و نیاکانش به او رسیده است. آنان خطاب به امام عرض کردند:

ایها السید ابن الساده، ایها الامام و ابن الائمه، ایها السلاله الطاهره الرضیه، ایها الخلاصه الزاکیه النبویه بحق آبائک الاطهرین و اسلافک الاکرمین الا اریتنا وجهک المبارک المیمون و رویت لنا حدیثاً عن آبائک عن جدک، نذکرک به؛ ای سید پسر سادات، ای امام پسر امامان، ای سلاله طاهره مرضیه، ای خلاصه زاکیه نبویه، تو را به حق پدران پاک و پاکیزه و گذشتگان بزرگوارت قسم می دهیم که چهره مبارکت را به ما بنمایی و حدیثی از طریق پدران بزرگوارت برای ما روایت فرما تا تو را همواره بدان یاد کنیم و برای افتخار ما به یادگار بماند.

در این هنگام امام در برابر مردم قرار گرفت و همه در انتظار شنیدن بیانات آن حضرت سرپا ایستاده بودند، و فریادهای شوق از جمعیت بلند بود.

دو نفر از سرشناس ترین آنان با صدای بلند ندا دادند که:

«معاشر الناس، انصتوا، دعوا و لا توذوا رسول الله فی عترته؛ ای مردم آرام باشید و بگذارید امام سخن بگوید. با اذیت کردن عترت پیامبر، او را اذیت نکنید».

همه خاموش شدند و تنها صدایی که شنیده می شد، صدای امام بود که حدیث معروف «سلسلة الذهب» را بیان می فرمود.(1)

ب) احمد بن حنیل (ت 241)

او ضمن سندی که امام رضا از پدران خودش از رسول الله نقل می کند می گوید:

«لو قرأت هذا الاسناد علی المجنون لبری من جنته».(2)

ص:249

ت) عمرو بن بحر الجاحظ

ضمن نام بردن ائمه 12 گانه می گوید:

«عنه الم یتفق لبیت من بیوت العرب و لا من بیوت العجم».(1)

ث) ابن حبان (ت 354)

او در شأن امام می گوید:

«من سادات اهل البیت و عقلائهم و جله الهاشمیین و نبلائهم».

سپس می گوید:

بارها قبر او را در طوس زیارت کردم و هیچ گاه سختی بر من عارض نشد، مگر اینکه پس از زیارت قبر علی بن موسی الرضا آن غم مرتفع گردید و این چیزی است که بارها آن را تجربه نموده ام. هذا شی جربته مرارا فوجدته کذلک اماتنا الله علی محبه المصطفی و اهل بیته صلی الله علیه و علیهم اجمعین.(2)

ج) حاکم نیشابوری

وی در حالی که 20 سال داشت در مسجد رسول الله فتوا می داد، ائمه حدیث مثل آدم بن ابی ایاس، نهر بن علی و دیگران از او روایت نقل نموده اند.(3)

ح) عبدالکریم بن محمد السمعانی

وی در الانساب می گوید:

«والرضا کان من اهل العلم و الفضل مع شرف النسب...».(4)

خ) ابن الجوزی

او در «المنتظم» همان کلام حاکم نیشابوری را نقل می کند و می افزاید بزرگانی چون اسحاق بن راهویه، یحیی بن یحیی و... در طلب کسب علم از او بودند.(5)

ص:250

د) فخر رازی

او همان قول مشهور ذیل تفسیر «الکوثر» نقل می کند: «ثم انظر کم کان فیهم من الاکابر عن العلماء کالباقر و الصادق و الکاظم والرضا علیه السلام».(1)

ذ) عبدالکریم بن محمد الرافعی

رافعی در کتاب «التدرین» می گوید:

«ابوالحسن الرضا من ائمة اهل البیت و اعاظم ساداتهم و اکابرهم...».(2)

ر) ابن النجار

در ذیل تاریخ بغداد در شأن امام می گوید:

«و کان من العلم والدین بمکان، کان یفتی فی مسجد رسول الله و هو ابن نیف وعشرین سنه».(3)

ز) خیرالدین زرکلی

«علی بن موسی الکاظم بن جعفر الصادق، ابوالحسن الملقب بالرضا ثامن الائمه الاثنی عشر عند الامامیه و من اجلاء الساده اهل البیت و فضلائهم».(4)

س) ابن عربی

در کتابش «المناقب» گفته است:

وعلی السر الالهی و الرائی للحقائق کما هو النور اللاهوتی و الانسان الجبروتی و الاصل الملکوتی و العالم الناسوتی مصداق العلم المطلق و الشاهد الغیبی المحقق، روح الارواح و حیاه الاشباح، هندسه الموجود الطیار فی منشآت الوجود کهف النفوس القدسیه، غوث الاقطاب الانسیه، الحجة القاطعة الربانیه، محقق الحقائق الامکانیه، ازل الابدیات و ابد

ص:251

الازلیات، الکنز الغیبی والکتاب اللاریبی، قرآن المجملات الاحدیه و فرقان المفصلات الواحدیه، امام الوری، بدرالدجی، ابی محمد علی بن موسی الرضا؛(1)

ایشان عالم بر اسرار الهی، پیشگام حقائق، نورلاهوتی و انسان جبروتی اصل ملکوتی، عالم ناسوتی، مصداق به علم مطلق، شاهد غیبی حقیقی، روح روح ها، مایه حیات اشباح، هندسه موجود که در منشأهای وجود طیران می کند، پناهگاه نفوس قدسی، قله قطب های انسانی، حجت قاطع ربانی، محقق کننده حقایق وجود، جاودان کننده ابدیات و ابدی کننده ازلیات، گنج غیبی و... ابی محمد علی بن موسی الرضا علیه السلام.

ش) محمد بن طلحه شافعی

وی در «مطالب السوول فی مناقب آل الرسول» می گوید:

قد تقدم القول فی امیرالمؤمنین علی، وفی زین العابدین علی، و جاء هذا علی الرضا ثالثهما، و من امعن النظر و الفکره وجده فی الحقیقه وارثهما، فیحکم کونه ثالث العلیین، نمی ایمانه و علا شأنه، وارتفع مکانه، و اتسع امکانه، و کثر اعوانه، و ظهر برهانه، حتی احله الخلیفة المأمون محل مهجته... و صفاته سنیه، و مکارمه حاتمیه، و شنشنته اخزمیه، و اخلاقه عربیه، ونفسه الشریفه هاشمیه، و ارومته الکریمه نبویه، فمهما عد من مزایاه کان اعظم منه، و مهما فصل من مناقبه کان اعلی رتبه منه.(2)

سخن، پیرامون امام علی و زین العابدین گذشت، حقیقت و حال] امام [رضا سومین آنها با نگاه ژرف و فکری عمیق محقق می شود که وارث حقیقی آنهاست، سومین از علیین، ایمانش رشد یافته و کامل است شأنش والاست، مکانش بالاست، امکانش وسیع، یاورانش بسیار، برهانش آشکار،... صفاتش وارسته، مکارمش حتمی،....

ص:252

ص) ابن ابی الحدید

او پس از نقل سخن جاحظ می گوید:

ومن رجالنا موسی بن جعفر بن محمد - و هو العبد الصالح - جمع من الفقه و الدین و النسک و الحکم و الصبر وابنه علی بن موسی المرشح للخلافه و المخطوب له بالعهد کان اعلم الناس و اسخی الناس و اکرم الناس اخلاقاً.(1)

ابن ابی الحدید با این بیان، امام را جامع علم، فقه، دین و آیین، حلم و صبر و شایسته خلافت... اعلم مردم، سخاوتمندترین انسان ها و کریم ترین مردم می داند.

ض) احمد بن محمد بن خلکان

ابن خلکان درباره امام رضا علیه السلام گفته است:

ابوالحسن علی الرضا فرزند موسی کاظم... از دیدگاه امامیه یکی از ائمه دوازده گانه است. مأمون در سال 202 دخترش «ام حبیب» را به ازدواج او در آورد و او را ولی عهد خود ساخت و به نام او سکه زد. علت آن این بود که تمام اولاد عباس از زن و مرد و بزرگ و کوچک را که تعداد آنها بالغ بر 33 هزار نفر بود به مرو احضار کرد و علی بن موسی را نیز دعوت نمود و مقدم او را گرامی داشت و تمام خواص اصحاب خود را نیز جمع کرد و به آنها گفت:

من به تمام اولاد عباس و اولاد علی بن ابی طالب نظر کردم و در میان آنها به امر خلافت، کسی افضل و احق از علی بن موسی ندیدم، بدین سبب با او بیعت نمودم. همچنین مأمون دستور داد لباس سیاه که شعار بنی عباس در آن روز بود، به لباس سبز که شعار علویان بود، تبدیل شود.

حسن بن هانی ملقب به «ابونواس» (متوفی 198 ه -) شاعر معروف می گوید:

قیل لی انت احسن الناس طرا

فی فنون من الکلام النبیه

لک من جید القریض مدیح

یثمر الدر فی یدی مجتنیه

ص:253

فعلام ترکت مدح ابن موسی

و الخصال التی تجمعن فیه

قلت لا استطیع مدح امام

کان جبرئیل خادما لابیه

به من گفته شد که تو در فنون کلام در میان تمام مردم یگانه دوران بودی پس چرا مدح علی بن موسی را ترک کردی؟ در جواب گفتم: من قدرت مدح امامی را که جبرئیل امین خدمت گزار پدرش بود، نداشتم؛ نه تنها من این قدرت را ندارم، بلکه زبان فصحا از مدح وی درمانده است. بدین جهت، شعر در مدح او شایسته مقام هیچ شاعری نخواهد بود.

ابونواس بعدها در مدح امام قصیده ای می سراید که یک بیت آن چنین است:

فانتم الملاء الاعلی و عندکم

علم الکتاب و ما جاءت به السور

شما جماعت عالی رتبه خلقت هستید. علم کتاب و آنچه در سوره است نزد شماست

ط) حافظ جوینی (ت 722 ه -)

او در «فرائد السمطین» می گوید:

الامام الثامن مظهر خفیات الاسرار، و مبرز خبیات الامور الکوامن، منبع المکارم و المیامن، و متبع الاعالی الحضارم والایامن، منیع الجناب، رفیع القباب، وسیع الرحاب، هموم السحاب، عزیز الالطاف، غزیر الاکناف، امیر الاشراف، قرة عین آل یاسین و آل عبد مناف، السید الطاهر المعصوم، و العارف بحقائق العلوم، و الواقف علی غوامض السرّ المکتوم، و المخبر بما هو آت، و عما غبر و مضی، المرضی عندالله سبحانه برضاه عنه فی جمیع الاحوال، و لذا لقب بالرضا علی بن موسی صلوات الله علی محمد و آله خصوصاً علیه؛(1)

امام هشتم، ظاهر کننده اسرار و رموز، آشکار کننده امور مخفی و پنهان، منبع و سرچشمه مکارم، از سلاله وارستگان، دارای القاب رفیع، گنجایش بسیار، همچون

ص:254

ابرهای پرباران (علم) امیر شرافتمندان و نور دیدگان آل یاسین و آل عبد مناف، سرور پاک و معصوم، عارف به حقایق علوم، آگاه به اسرار مشکل و پنهان... مرضی در نزد خداوند به رضای او در تمام احوال، لذا او را رضا نامیدند، صلوات بر محمد و آل پاکش....

ظ) شمس الدین الذهبی

ذهبی در سیر اعلام النبلاء پس از ذکر آباء و اجداد ایشان می گوید:

«و کان من العلم والدین و السودد بمکان، یقال: افتی وهو شاب قد کان علی الرضا، کبیر الشان، اهلا للخلافه...».(1)

در جای دیگری گفته: «کبیر الشأن» که منظورش در علم و بیان است و نیز «دفع فی النفوس...».(2)

در تاریخ اسلام هم می نویسد: «کان سید بنی هاشم فی زمانه و اجلهم و انبلهم.. و مشهده مقصود بالزیاره رحمه الله».(3)

ع) خلیل بن ایبک صفدی

صاحب الوافی بالوفیات درباره امام رضا علیه السلام می گوید:

«علی بن موسی رضا یکی از ائمه اثنی عشر و سید و سرور بنی هاشم در زمان خود بود و مأمون نسبت به او خضوع کرده، در احترام به او مبالغه می نمود تا آنجا که او را ولی عهد خود ساخت و آن را به سرتاسر مملکت پهناور خود اعلام کرد».(4)

غ) عبدالله بن اسعد یافعی

یافعی نقل کرده است:

«امام جلیل و با عظمت، بازمانده سادات (امامان) محترم، ابوالحسن علی بن موسی کاظم... یکی از ائمه دوازده گانه صاحبان مناقب است که امامیه به آنها منتسب هستند و بنای

ص:255

مذهب خود را بر اساس امامت آنها بنا نهاده اند».(1)

ف) ابن حجر عسقلانی

در «تهذیب التهذیب» سخن حاکم و سمعانی را بدون اشکال وارد ساختن بر آنها می آورد.(2)

ق) ابن الصباغ مالکی

در کتاب «الفصول المهمه» سخن محمد بن طلحه شافعی را به طور کامل از اونقل می کند.(3)

ک) جمال الدین اتابکی (ابن تعزی)

او در کتاب النجوم الزاهره پس از ذکر انساب ایشان می گوید:

«کان اماماً عالماً.. و کان علی هذا سید بنی هاشم فی زمانه و اجلهم...».(4)