ص :2

پیک هدایت: جستاری تازه در نامه های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

علی اکبر مسعودی خمینی

ص :3

پژوهشکده علوم و معارف قرآنی علامه طباطبائی رحمه الله -.

مسعودی خمینی، علی اکبر، 1310 -.

پیک هدایت (جستاری تازه در نامه های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم) - علی اکبر مسعودی خمینی -.

قم؛ زائر، 1389

492 ص. 128-3-180-964-978

کتابنامه ص [463]-487؛ همچنین بصورت زیرنویس.

1. محمّد صلی الله علیه و آله و سلم پیامبر اسلام، 53 قبل از هجرت - 11 ق - نامه ها.

2. محمّد صلی الله علیه و آله و سلم پیامبر اسلام، 53 قبل از هجرت - 11 ق - رسالت سیاسی.

الف. عنوان: جستاری تازه در نامه های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم.

9 پ 5 م/ 142/6 BP

شماره: 43

پژوهشکده علوم و معارف قرآنی علامه طباطبائی آستانه مقدسه

عنوان: پیک هدایت (جستاری تازه در نامه های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم)

مؤلف: علی اکبر مسعودی خمینی

ناشر: انتشارات زائر

چاپخانه: زائر

نوبت چاپ: اول / بهار 1389

شمارگان: 2000 نسخه

قیمت: 6000 تومان

شابک: 3-128-180-964-978

کلیه حقوق برای پژوهشکده علامه طباطبائی رحمه الله محفوظ است.

مرکز پخش: قم / چهارراه شهداء / انتشارات زائر

تلفن: 7742519 - ص. پ: 3597-37185

ص:4

گستره و شیوه نگارش 39

نامه ها و هدایت ها 43

نامه به پادشاه حبشه 45

نجاشی کیست؟ 47

نامه رسانی آگاه: 47

آموزه ها و پیام های نامه: 49

1. نام خدا در آغاز کارها: 49

اهمیت نام خدا در آغاز کارها: 52

2. تکریم مقام رسالت: 55

3. اعلان رسالت: 59

4. احترام به مخاطب نامه: 59

5. خداوند، تنها پادشاه حقیقی: 60

6. فضیلت سلام: 61

7. ابلاغ حمد وستایش خداوند: 72

8. توصیف خداوند: 75

9. جدال احسن: 77

عیسی علیه السلام، فرزند مریم: 83

عیسی علیه السلام، کلمه ی الهی: 85

مریم علیها السلام، بتول و پاکدامن: 87

10. دعوت به باوری مشترک: 92

نامه به مقوقس 95

ص:6

حاکمان قبط: 100

پیکی حکیم: 102

گفت و گوی حاطب با مقوقس: 103

نامه مقوقس به پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم: 105

آموزه های نامه: 107

1. فضیلت و اهمیت یاد خدا: 107

2. بندگی، راه رسیدن به سعادت: 107

معنای عبد و عبودیت: 108

اهمیت عبودیت: 110

پیامبران، بندگان خداوند: 111

3. عنوان عظیم غبط: 115

4. سهیم بودن حاکمان، در جزای اعمال امت ها: 117

5. دعوت به توحید عبادی: 120

6. دعوت به آزادگی: 122

نامه به هِرقل، امپراطور روم 125

دحیة کلبی، پیکی شایسته: 128

هرقل کیست؟ 129

عزیمت دحیه کلبی، به سوی روم: 130

تحقیق هرقل درباره پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم: 132

تأثیر نامه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در قیصر: 134

ص:7

نکته ها و آموزه های نامه: 135

1. اریسیان کیانند؟ 135

2. فراخوانی اهل کتاب به اسلام: 136

3. جهان شمولی اسلام: 147

4. اکراهی نبودن پذیرش دین: 149

استراتژی گفت و گو و تفاهم با دین ها: 157

سرانجام هرقل: 163

نامه به ضغاطر، اسقف روم 165

ضغاطر کیست؟ 166

دیدار دحیه کلبیبا ضغاطر: 167

ضغاطر شهید نبوت: 168

نکته ها و آموزه های نامه: 168

1. نامه، بسم الله ندارد: 168

2. فضیلت سلام: 169

3. معنای جمله «أمّا عَلی أثَرَ ذلِکَ...»: 169

4. بازسازی سیمای عیسی علیه السلام: 170

5. پاسداشت مقام مریم علیه السلام: 175

6. اسلام، دین همه ی انبیاء: 179

7. یکی بودن اصول کلّی دعوت پیامبران: 183

8. ایمان به کتاب های آسمانی: 186

دلایل عقلی: 201

دلایل نقلی: 203

ص:8

نامه به علاء بن حضرمی 217

آموزه ها و هدایت ها: 218

1. محمد صلی الله علیه و آله و سلم، فرزند عبدالله: 218

2. جهان شمولی رسالت: 224

3. علاء بن حضرمی: 224

4. تقوا، مهم ترین سفارش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم: 226

5. اخلاق نیکو و عدالت، مبنای رفتار مدیران اسلامی: 231

مهربانی با مردم: 232

دین محوری حاکمان: 233

عدالت در مدیریت و داوری ها: 234

معنای عدالت: 234

6. مبنای مشروعیت حاکمان و حقوق والیان و...: 240

7. مراحل هشتگانه دعوت به دین و تثبیت آن: 248

8. چگونگی برخورد با فتنه گران غیر مسلمان: 273

9. تقوا و نصرت الهی: 281

نامه به عَمْرْو بن حزم انصاری 285

نکته ها و آموزه های نامه: 291

1. اهمیت و فضیلت نام خداوند: 291

2. یکی بودن پیام پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، با پیام خداوند: 291

3. وفای به عهدها: 292

4. تقوا، راز موفقیت کارگزاران: 298

5. برخی دیگر از وظائف کارگزاران: 300

حکمت اقامه نماز در وقت های معین: 308

ص:9

الف). یادآوری و توجه به خدا در طول شبانه روز؛ 308

ب). آموزش نظم و انضباط: 309

ج). وقت شناسی: 310

فلسفه و آثار نماز جمعه: 310

م). اخذ خمس و زکات: 313

ن). چگونگی برخورد با شهروندان اهل کتاب: 314

نامه به کسری، شاه ایران 315

پیک رسالت: 318

سفیر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، در ایران: 320

نکته ها و آموزه های نامه: 321

1. اهمیت یاد و نام خدا: 321

2. معرفی شخصیت حقوقی خود: 321

3. کسری کیست؟ 321

4. احترام به مخاطب: 322

5. پادشاه، تنها خداست: 322

6. معنای رسول: 323

7. جهانی بودن رسالت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم: 325

8. انذار، شیوه هدایت: 326

9. شرائط بهره مندی از پیام پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم: 329

عوامل محرومیت از پیام پیامبران: 330

10. پیامبران و اتمام حجت بر کافران: 336

11. فارس و مجوس: 337

12. التزام به اسلام، راه نجات مجوسیان: 345

ص:10

نامه به باذان، نخستین امیر مسلمان 347

باذان کیست؟ 347

یمن: 351

نکته ها و آموزه های نامه: 352

1. اهمیت نام خداوند: 352

2. جهانی بودن رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم: 352

3. خاتمیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم: 353

4. پادشاهی، به ایمان است: 355

5. عزت، از خداست: 356

نامه به فروۀ بن عمرو جذامی 361

فروه ی جذامی: 361

نامه به پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم: 362

پاسخ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، به فروه ی جذامی: 362

آموزه های نامه: 364

1. اطاعت، راه رسیدن به هدایت الهی: 364

معنا و اقسام هدایت: 364

2. ناکافی بودن ایمان، بدون عمل صالح: 371

3. خداوند منشأ همه خیرهاست: 373

4. اهمیت اقامه نماز: 374

5. اهمیت زکات: 379

فروه ی جذامی، شهید راه هدایت: 382

ص:11

نامه به حارث غسّانی، فرمانروای شام 385

حکومت غَسّان: 386

علل نامه به حارث غسّانی: 387

پیک پیامبر: 389

آموزه های نامه: 390

1. اهمیت نام خداوند: 390

2. پاسداشت جایگاه نام و عنوان رسالت: 390

3. فضیلت سلام: 391

4. پذیرش اسلام، نخستین شرط هدایت: 391

5. شناخت مخاطب: 396

6. رابطه ی رسالت با زوال حکومت ها: 398

آموزه ها و هدایت ها: 403

1. فضیلت نام خداوند: 403

2. پاسداشت مقام نبوت: 403

3. وظیفه ی خیر خواهی حاکمان و بازگشت آثار عمل به عامل آن: 404

4. اطاعت از امیران عادل، اطاعت از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است. 408

5. بایستگی نظارت بر عملکرد کارگزاران: 409

6. صالح بودن، مهم ترین شرط مدیران دینی: 409

نامه به اسقف و مردم نجران 411

آموزه ها و هدایت های نامه: 412

1. نام و یاد خداوند: 412

2. خدای ابراهیم و...، وجه اشتراک دین ها: 413

ص:12

3. مقام رسالت: 415

4. اسقف نجران: 415

5. معنای جمله ی «فَإِنِّی أَحْمَدُ إِلَیکُمُ اللَّهَ»: 416

6. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، و حمد خداوند: 417

7. دعوت به توحید عبادی، رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم: 420

واکنش نجرانیان، نسبت به نامه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم: 423

ماجرای مباهله: 424

انصراف هیئت نمایندگی از مباهله: 428

نامه به اکثم، فیلسوف بنی تمیم 431

اکثم کیست؟ 431

در جست و جوی حقیقت: 431

نامه به پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم: 432

فرستادگان اکثم، در محضر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم: 433

نامه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم، به اکثم: 433

بازگشت فرستادگان اکثم به بنی تمیم: 434

نکته ها و آموزه های نامه: 437

1. تحقق توحید و ایمان به آن، نخستین مأموریت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم: 437

2. توحید در خالقیت: 438

3. توحید در تدبیر: 441

4. مرگ، به دست خداست: 443

5. عالم نشر: 445

ص:13

برهانی بر وجود قیامت: 447

6. تأدیب به آداب انبیاء، هدف رسالت: 451

معنای ادب: 452

شرایط ادب: 452

ادب انبیاء و ادب مردمان: 453

نامه به معاذ بن جبل 457

نکته ها و هدایت ها: 459

1. دعا برای مصیبت زده: 459

2. یادآوری عاریه بودن مال و فرزند: 460

3. سفارش به صبر: 460

کتابنامه 463

تصاویر 489

ص:14

متکلم و عارف در طول تاریخ آمده اند و همه ریزه خوار سفره قرآن بوده و هستند و همه در برابر آن سر تعظیم فرود آورده اند.

پژوهشکده علوم و معارف قرآنی علامه طباطبائی رحمه الله با فضل و عنایت خداوند متعال و با استعانت از حضرت ولی عصر علیه السلام و در پرتو کرامات حضرت فاطمه معصومه علیها السلام که با هدف جذب محققان، مولفان و مترجمان و صاحب نظران در زمینه های مختلف علوم و معارف قرآنی جهت استفاده از ظرفیت های موجود انقلاب شکوهمند جمهوری اسلامی به منظور پژوهش و تحقیق در علوم قرآنی، ترویج و تبیین معارف والای قرآن کریم، تدوین کتب و پژوهش های علمی و تحقیقی و تربیت محققان و مدرسان در حوزه های مختلف علوم قرآنی توسط آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه علیها السلام در سال 1388 تأسیس گردید و پژوهش های روز آمد را وجهه همّت خود قرار داده است.

تأسیس این پژوهشکده که از اهداف دیرینه حضرت آیۀ الله مسعودی خمینی تولیت معظم آستانه مقدسه بوده با زحمات و تلاش پی گیر و مجدّانه ایشان به انجام رسید و اکنون دست همه ی محققان این عرصه را به گرمی می فشارد. آنچه اکنون پیش روی شما است شرح و تفسیر و تحلیل نامه های رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است که با بیانی استوار و عالمانه، توسط نویسنده فرزانه و فرهیخته آن نگارش و سامان یافته است. با توجه به آنکه چند کتاب در موضوع جمع آوری این نامه ها و مکاتبات تدوین شده اما اثری که به شرح و تفسیر آنها بپردازد وجود ندارد لذا اثر حاضر در موضوع بدیع و منحصر به فرد است، امید آنکه حضرت ایشان این قلم را در نیام فرو نبرده و سایر نامه های نورانی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را به همین سبک و روش شرح و تفسیر کرده و این مجموعه را کامل فرمایند.

رئیس پژوهشکده

علوم و معارف قرآنی علامه طباطبائی رحمه الله

احمد عابدی

ص:16

مخصوصاً ولی الله اعظم حضرت بقیۀ الله ارواحنافداه و عجل الله تعالی فرجه و نیز فاطمه ثانی بنت باب الحوائج الی الله حضرت معصومه علیها السلام.

نگارنده مدتها بود که ضرورت نگارش اثری در مورد نامه های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و معرفی این مکاتبات به کشور اسلامی و عزیزمان و نیز جامعه بشری حاضر را احساس می کرد و با توجه به آن که کتاب های شرح حدیث فراوان نگاشته شده امّا در خصوص این نامه ها و مراسلات کار تحلیلی و پژوهشی محتوائی انجام نشده است لذا چند سال قبل مسئولان رادیو معارف شهر مقدس قم متذکر شدند که این نامه ها شرح و تفسیر شده و در سطح مخاطبان و عموم مردم مطالبی در این مورد عرضه شود.

حقیر نیز با وجود مشغله های زیاد اما بر اثر احساس نیاز و ضرورت ذکر شده این مهم را پذیرفته و تعدادی از این نامه ها را مورد بررسی و کاوش قرار داده و مطالبی در این خصوص بیان نموده و پخش گردید. و اکنون مجدداً با بازنگری و تبدیل آنها به نوشتار به صورت کتاب حاضر و با عنوان «پیک هدایت» عرضه گردید امیدوارم که مورد استفاده واقع شود و مورد رضایت حضرت بقیۀ الله امام زمان اروحنافداه قرار گیرد. در اینجا لازم است از حضرت آیۀ الله جناب آقای دکتر عابدی (رئیس پژوهشکده علامه طباطبائی رحمه الله) و حجۀ الاسلام والمسلمین علی کرجی و علی اشرف عبدی که در به سامان رساندن و استخراج منابع و ویرایش کتاب و پیگیری ها نقش داشته اند تشکر کنم.

علی اکبر مسعودی خمینی

نیمه رجب 1431 ق.

ص:18

نمونه ای تمام عیار و قابل پیروی، برای همه ی زمان ها، ودر هر وضعیتی داشته باشند. براین اساس امیرمؤمنان علیه السلام، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را به عنوان نمونه ای «کافی» معرفی می کند و می فرماید:

وَ لَقَدْ کَانَ فِی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم کَافٍ لَکَ فِی الْأُسْوَةِ... فَتَأَسَّ بِنَبِیِّکَ الْأَطْیَبِ الْأَطْهَرِ صلی الله علیه و آله و سلم فَإِنَّ فِیهِ أُسْوَةً لِمَنْ تَأَسَّی وَ عَزَاءً لِمَنْ تَعَزَّی وَ أَحَبُّ الْعِبَادِ إِلَی اللَّهِ الْمُتَأَسِّی بِنَبِیِّهِ وَ الْمُقْتَصُّ لِأَثَرِه.(1) پیروی کردن از رفتار رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و الگوگیری از او برای شما کافی است... پس از پیامبر پاک و پاکیزه ات پیروی کن؛ زیرا راه و رسمش، سرمشقی است برای کسی که بخواهد تأسّی جوید و انتسابی است عالی، برای کسی که بخواهد منتسب گردد و محبوب ترین بندگان نزد خداوند، کسی است که از پیامبرش سرمشق گیرد و پا در جای پای او گذارد. امام حسین علیه السلام، پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم را، اسوه ی همه ی انسان ها می داند و می فرماید:

«إِنَّ لِی وَ لَکَ وَ لِکُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ أُسْوَةٌ بِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ».(2) برای من و تو و هر مرد و زن مؤمن، محمد صلی الله علیه و آله و سلم نمونه و اسوه است.

پرداختن به زندگی، منش، روش و اصول عملی در سیره ی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، در واقع پرداختن به گنجینه ای بس گران بها، برای استوار گردانیدن حصارهای اعتقادی، و چنگ زدن به اصولی برهانی است؛ سیره ی آن حضرت، آموزگار زهد و آزادگی است، دعوت کننده به ستیز با فقر و کفر است، آموزش روش اهتمام هرچه بیشتر برای نجات مستضعفان و مقابله با مستکبران است؛ سیره ی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، الهام

ص:20

بخش فقیهان در استنباط احکام شرعی، سرمشق زندگی برای مؤمنان و پیروان، ترسیم کننده ی خطوط سیاسی کلی برای سیاستمداران و بیان گر اصول و ارزش های اخلاقی برای سالکان است.

تأسی به پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، آن گاه میسور است که سیره و روش آن حضرت شناخته شود و تحلیلی هوشمندانه از رفتارها و منش های آن بزرگوار به قصد حقیقت یابی و درس آموزی در این راستا انجام گیرد.

مراد از سیره پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، در واقع اصولی است پایدار که تعیین کننده سبک رفتار در حوزه ای معین می باشد، و به بیان دیگر؛ سیره ی آن حضرت، منطق عملی ایشان است که در نوع و چگونگی رفتار، حرکات و سکنات، گفتار و تقریرهای آن حضرت جلوه گر بوده است. از جمله جلوه های رفتاری آن حضرت، نامه نگاری به امیران، سفیران، حاکمان و مردمان است؛ که دربردارنده درس های آموزنده اخلاقی، فقهی، سیاسی، اجتماعی و مانند آن می باشد،

اندیشمندان و نخبگان جامعه اسلامی، در طول تاریخ حیات اسلام کوشیده اند تا با سرمایه ی دانش خویش، به شناخت گونه های رفتاری پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بپردازند و در این راستا با بررسی گوشه ای از گوشه های زندگی آن حضرت، اثرهای ارزشمندی برای نسل های پس از خود به یادگار گذاشته اند.

ص:21

منبع اصلی نویسنده در بخش وثائق نبوی، کتاب طبقات کبرای ابن سعد و در بخش وثائق خلفاء، کتاب تاریخ طبری و فتوح البلدان بلاذری می باشد. در این کتاب، تصویر برخی از نامه ها و پیمان نامه ها مانند متن پیمان صلح مدینه، صلح حدیبیه، نامه های پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به نجاشی و هرقل و خسرو پرویز نیز وجود دارد. هم چنین برخی از خطبه های پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مانند، خطبه ی حجة الوداع نقل شده است. نویسنده در بخش های پایانی کتاب، به شرح واژگان موجود در متن پیمان ها و نامه ها، پرداخته است.

این اثر، تا کنون چندین بار از جمله در سال 1407. ق به وسیله ی انتشارات دارالنفائس بیروت، برای ششمین بار به زینت چاپ مزین شده است و به همت آقای سید محمد حسینی به نام «نامه ها و پیمان های سیاسی حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم و اسناد صدر اسلام» به فارسی برگردانده شده که به وسیله ی انتشارات سروش تهران در سال 1377 ش به چاپ رسیده است.

این کتاب، جنبه گزارشی داشته و تحلیلی درباره ی نامه ها درآن دیده نمی شود گرچه مترجم آن در مقدمه کتاب کوشیده است تا این کمبود را بزداید و مطالبی درخور توجه به نگارش درآورده است مانند، بررسی سبک نامه های پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم، ویژگی های لفظی آن ها از نظر سر آغاز و پایان آن ها، ویژگی های محتوایی نامه ها و درس هایی که از آن ها می توان برداشت نمود. این ترجمه، به عنوان «کتاب سال جمهوری اسلامی ایران» در سال 1375. ش برگزیده شده است.

ص:25

نفیس، در سه جلد و در پانزده فصل مهم، تنظیم و تدوین یافته که در آن موضوع هایی از قبیل نامه های پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به پادشاهان، کارگزاران و رهبران دیگر دین ها، قراردادهای آن حضرت، نامه های پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نزد امامان معصوم علیهم السلام، نامه های منسوب به آن حضرت، کاتبان وحی، ویژگی های آن ها از حیث فصاحت و بلاغت، غرائب موجود در آن ها، چگونگی آغاز و انجام آن ها و دیگر موضوع های پژوهشی و علمی مفید که به مناسبت هایی در لابه لای فصل ها مطرح شده است. بهره گیری از منبع و مأخذهای مهم اهل سنت از حیث کمی و کیفی از امتیازات بارز این اثر کم نظیر می باشد.

این کتاب به جهت اهمیت ویژه ای که دارد، مورد استقبال کم نظیر اندیشمندان جهان اسلام قرار گرفته و تا کنون چندین بار در بیروت، تهران و قم در سال های 1339 و 1377 ش، به وسیله ی انتشارات دارالحدیث و مانند آن به چاپ رسیده است.

ص:28

با همه ی ویژگی های خوبی که این کتاب دارد ولی با این حال بیشترجنبه گزارشی و تاریخی دارد و کمتربه تحلیل و بررسی نامه ها با دید سیاسی، اخلاقی و اجتماعی، و این که آن نامه ها چه پیام ها، درس ها و آثار گوناگونی دارد پرداخته است.

رسانه ای با کشورها، قبیله ها و قوم ها مؤثر باشد و پژوهش در ظرافت های این سیره می تواند برای ارتباطی سالم، سازنده و باعزت با کشورهای مسلمان و غیر مسلمان مفید باشد. و افزون بر آن، نامه های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، دربردارنده ی معارف و آموزه های بلند الهی است که می تواند راهگشای پویندگان کوی حقیقت باشند.

با توجه به مطالبی که بیان شد لازم است نامه های پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم که نمود و جلوه ای از سیره ی عملی آن حضرت می باشند، با نگاهی نو و متفاوت با آن چه که تاکنون نگارش شده است بازخوانی شود و با در نظر گرفتن پیام ها و آموزه های حقوقی، اخلاقی، سیاسی، اجتماعی و مانند آن به بحث و بررسی درباره ی آن ها پرداخت و به شناختی تازه از سیره ی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دست یافت.

پیش از بحث و بررسی دراین باره لازم است به گونه ی اجمال مطالبی چند بیان شود.

خلدون، در مقدمه خود می نویسد: «گونه ی نوشتن عرب، در حدّ بدوی بود و خط عربی در آغاز پیدایش اسلام از استحکام، اتقان و زیبایی حتی از حدّ متوسط آن به دور بود و این به آن سبب بود که اعراب در توحّش و بدویت به سر می بردند و از صنعت و هنر به دور بودند. برای درک این مطلب به آن چه که در مورد نگارش قرآن کریم انجام داده اند بنگرید که چگونه کاتبان وحی در روزهای آغازین نگارش خود، آن را با خطهای غیر مستحکم می نوشته اند و سپس تغییرات زیادی به وسیله ی صاحبان این فن در شیوه ی نگارش آن ها داده شده است و پس از آن ها، تابعان از شیوه های گذشتگان تنها برای تبرّک و این که از صحابه رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بوده اند، تقلید می کردند»(1).

بیشتر مردم، نوشتن را عیب می پنداشتند. همان گونه که در تاریخ آمده است که عیسی بن عمر از شاعران زمان جاهلی گفته است: «من به نگاشتن اشعاری مشغول بودم» ذوالرّمه (با اشاره به حرفی از حرف های یکی از کلمه های شعر) به من گفت: این حرف را به بالا بکش. من به او گفتم: مگر نوشتن را می دانی؟ با دست به دهانش اشاره کرد و به من فهماند که این مسئله را مخفی نگه دار؛ زیرا این کار نزد ما ننگ است».(2)

و اما پس از پیدایش اسلام بر اساس آموزه های دینی، بسیاری از مردم با خواندن و نوشتن آشنایی پیدا کردند و ترغیب و تشویق دینی در این باره آن چنان فراوان بود که باسواد بودن، نوعی کمال برای شخص به شمار آمد. برشماری آموزه های دینی که در این باره مردم را به یادگیری خواندن و نوشتن فراخوانده است، از حوصله ی این

ص:31

نوشتار خارج است. ولی همین مقدار می توان گفت که قرآن کریم درطولانی ترین آیه ی خود از مردم می خواهد تا همه ی معاملات خود را بنویسند، که به گونه ی غیر مستقیم، مردم را به باسواد بودن ترغیب می کند.(1) پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم سفارش های فراوان به این امر می نمود. همان گونه که خطاب به اصحاب خود می فرماید:

«قَیِدوُا العِلمَ بِالکِتابِ».(2) علم را با نوشتن به بند بکشید. و یا در جریان جنگ بدر در سال دوم هجری مشرکانی که به عنوان اسیر به چنگ مسلمانان افتاده بودند و نمی توانستند برای آزادی خویش فدیه بپردازند؛ هر کدام که قرائت و کتابت را می دانستند، مکلف شدند که ده مسلمان را در مدینه آموزش بدهند تا آزاد شوند. بسیاری از آن ها، اقدام به آموزش قرائت و کتابت به کودکان مسلمان کردند و سپس آزاد شده و به مکه بازگشتند، و عده ای از آن ها که عدالت و حقانیت اسلام را درک کرده بودند، اسلام آوردند. زید بن ثابت (از کاتبان پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم) از کسانی بود که به همین ترتیب نوشتن آموخت.(3)

برنامه های گوناگون و عملی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، سبب شد تا بسیاری از مردم در مدت کوتاه رسالت ایشان، توان خواندن و نوشتن پیدا کنند و افزون بر حفظ کردن قرآن، آن را می نوشتند.

ص:32

علامه مجلسی، می گوید

:«مَنْ کانَ یَقْدِرُ بِإِقْدارِ اللِه تَعالی لَهُ عَلیَ شَقِّ الْقَمَرِ وَأکْبَرٍ مِنْهُ کَیْفَ لایَقْدِرُ عَلی نَقْشِ الْحُرُوفِ الْکَلِماتِ عَلی الصَحائِف وَالألْواح؟».(1) شخصیتی که با قدرت خداوند، توانای بر شق قمر و بیشتر از آن بوده است، چگونه بر نوشتن حروف و کلمه ها بر صفحه ها و لوح ها ناتوان بوده است؟

توضیح آن که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم، سرآمد جهان بشریت از نظر علم و عمل بوده، سخنان، خطبه ها، موعظه ها و دستورالعمل های گوناگون او، گواهی روشن بر دانش سرشار و معارف دینی فوق العاده اوست؛ آن حضرت به رمزهای جهان آفرینش و قانون هایی که در سراسر جهان هستی حکومت می کند، آگاه بوده است. این مطلب نه تنها مورد انکار کسی از مسلمانان نیست، بلکه خودی و بیگانه به عظمت علمی آن حضرت، اعتراف و در برابر آثار، سخنان و قرآن عظیم او سرتعظیم فرود می آورند، آن پیشوای بزرگ، همه ی این کمال ها را از راه وحی گرفته و همه ی این درس ها و شناخت ها را از خداوند منان، آموخته است؛ هرگز پیش معلّمی درس نخوانده، و کسب دانش نکرده است؛ زیرا نبوّت یک نبوغ فردی و اجتماعی نیست که دارنده ی آن بسان دیگر نابغه ها از راه تعلیم و تعلّم این برتری را به دست آورده باشد، بلکه یک موهبت الهی است که به افراد شایسته عطا می شود.

بنابراین قدرت بر خواندن و نوشتن، خود کمالی است که پیامبر واجد آن بوده، ولی إعمال و به کار بردن آن کمالی دیگر است، که آن حضرت روی یک سلسله مصالح بزرگ، از به کار بردن قلم خودداری می کرد؛ زیرا اگر او بسان مردم دیگر

ص:34

درس می خواند و نامه می نوشت، مخالفان و دشمنان او، آن را دستاویز قرار داده و چنین وانمود می کردند که آیین توحید، آموزه ها و احکام وی، زاییده ی اندیشه ها و نتیجه ی بررسی و جست و جو در کتاب های پیشینیان است و ارتباطی با جهان وحی و خداوند ندارد. ازاین روقرآن کریم در ذیل آیه ای که پیشتر بیان شد می فرماید: ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لاَرْتابَ الْمُبْطِلُونَ 1 تو هرگز پیش از این کتابی نمی خواندی و با دست خود چیزی نمی نوشتی، مبادا کسانی که در صدد (تکذیب و) ابطال سخنان تو هستند شک و تردید کنند.

و با این که صفحه های زندگی او گواهی می دهد که درس نخوانده بود، ولی با این حال گروهی از یهودیان پیامبراعظم صلی الله علیه و آله و سلم را متّهم کردند که قرآن و گفته هایش را از روی کتاب های پیشین برداشته است، چنان که قرآن این تهمت را از آنان نقل می فرماید: وَ قالُوا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ اکْتَتَبَها فَهِیَ تُمْلی عَلَیْهِ بُکْرَةً وَ أَصِیلاً * قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذِی یَعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ کانَ غَفُوراً رَحِیماً2 و گفتند: این همان افسانه های پیشینیان است که وی آن را رونویس کرده و هر صبح و شام بر او املا می شود. بگو: کسی آن را نازل کرده که اسرار آسمان ها و زمین را می داند؛ اوآمرزنده و مهربان بوده است.

آن حضرت، با این که از خواندن و نوشتن دوری می کرد، باز از نیش تهمت حسودان آسوده نبود؛ اگر برفرض روزی کتابی به دست می گرفت، یا صفحه هایی را

ص:35

می نوشت، حربه ای به دست مخالفان و دشمنان او می افتاد، دیگر آن چه می خواستند می گفتند و نسبت می دادند.

بنابراین پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم، فردی درس نخوانده بود و با این که توانای بر نوشتن بود ولی هرگز چیزی ننوشت و تنها موردی که زمینه ی توهم نگارش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را در ذهن ها فراهم نمود، صلح نامه حدیبیه است که لازم است به گونه ی اجمال به آن اشاره شود.

در ماه ذی القعده سال ششم هجری، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به قصد انجام عمره و حج، مدینه را به سوی مکه ترک کرد، دستور داد شترهای قربانی را با نشانه های قربانی هم راهشان سوق دهند، اما همین که به حدیبیه (تقریبا در دو فرسخی مکه) رسیدند با این که ماه حرام بود و بنابر قانون جاهلیت نیز قریش حق نداشتند مانع ورود مردم به مکه شوند ولی آنان جبهه گرفته و مانع ورود مسلمانان شدند. رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم پیغام داد که جز زیارت کعبه قصدی ندارم و پس از انجام اعمال حج بر می گردم، قریش موافقت نکردند. مسلمانان اصرار داشتند که با قدرت شمشیر وارد مکه شوند، ولی رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم حاضر نشد و نخواست احترام کعبه از میان برود. در این جا بود که موافقت شد پیمان صلحی میان قریش و مسلمانان منعقد شود. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به علی علیه السلام فرمود: تا متن پیمان این گونه بنگارد: «بسم الله الرحمن الرحیم...» سهیل بن عمرو نماینده ی قریش اعتراض کرد و گفت: این شعار شماست و ما با آن آشنایی نداریم، از این رو به جای آن «بسمک اللهم» نوشته شد. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم رو به علی علیه السلام فرمود: که در ادامه ی صلح نامه بنویس: این قراردادی است که میان محمد رسول الله و قریش منعقد می گردد. نماینده ی قریش این بار نیز اعتراض کرد و گفت: ما تو را رسول الله نمی دانیم، فقط پیروانت، تو را رسول الله می دانند، ما اگر تو را

ص:36

رسول الله می دانستیم با تو نمی جنگیدیم و مانع ورود تو به مکه هم نمی شدیم، اسم خود و اسم پدرت را بنویس. رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: شما من را چه رسول الله بدانید و چه ندانید، من رسول الله هستم.

سپس به علی علیه السلام فرمان داد که بنویس: «این پیمانی است که میان محمد بن عبدالله و مردم قریش منعقد می شود».

در ذیل این جریان نقل های گوناگونی وجود دارد؛ در بسیاری از کتاب ها آمده است که علی علیه السلام، کلمه ی «رسول الله» را پاک کرد و به جای آن «محمد بن عبدالله صلی الله علیه و آله و سلم» را نوشت. و در بسیاری از کتاب های تاریخی و روایی این که چه کسی آن را پاک کرده است بیان نشده است و تنها به نگارش آن به وسیله ی علی علیه السلام تصریح شده است. و در برخی نقل ها آمده است که پس از خود داری حضرت امیر علیه السلام نسبت به پاک کردن عنوان «رسول الله»، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از او خواست تا جای آن کلمه را در صلحنامه نشان دهد. حضرت امیر علیه السلام آن را به پیامبر نشان داد و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، آن را پاک کرده است. و اما تنها در چند کتاب تاریخی آمده است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم عنوان «رسول الله» را پاک کرد و خود با دست خطی نازیبا محمد بن عبدالله را به جای آن نوشتند.

در میان آن چند گونه نقل، تنها یک نقل است که سبب توهم آن شده است که پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، در یک مورد چیزی نوشته اند. ولی باید گفت: گذشته از ضعف سند این روایت، بر فرض پذیرش این روایت، باز توان برابری با دیگر روایت هایی که خبرهای تاریخی آن را تأیید می کنند نخواهد داشت. بنابراین جریان صلح حدیبیه نیز نمی تواند دست آویزی برای کسانی باشد که می گویند: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، در طول رسالت خود چیزی نوشته است.

ص:37

جریس انصاری حارثی، معاذ بن جبل بن عمرو انصاری خزرجی، معاویة بن أبی سفیان صخر بن حرب اموی، معیقیب بن أبی فاطمة، مغیرة بن شعبة و....(1)

مورد بحث در این نوشتار، انگشت شمار خواهد بود که نزدیک به پانزده نامه می باشد.

و اما درباره شیوه ی نگارش، موردهای زیر لحاظ شده است:

1. در آغاز بررسی نامه ها، متن نامه آورده شده و کوشش شده است، افزون بر اعراب گذاری جمله های آن، به فارسی برگردانده شود. و تصویر برخی از آن ها که هم اکنون در دست رس هستند در پایان کتاب آورده شده است.

2. متن نامه ها، مستند به منبع های معتبر روایی و تاریخی شده اند که نشانی آن ها در پاورقی آورده شده است.

3. نام شخصیت ها و حاکمانی که مورد خطاب نامه هستند، آورده شده و به گونه ی اجمال، به جایگاه مذهبی و اجتماعی آن ها، اشاره گردیده و نیز واکنش آن ها دربرابر نامه و یا پیام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، و در آخر سرنوشت او بیان شده است.

4. کوشش شده است تا وضعیت سیاسی و مذهبی و موقعیت جغرافیایی دیار و کشوری که مخاطب در آن حکومت کرده، و یا حضور دارد، بیان شود تا محتوای نامه و اهمیت ویژه ی آن بهتر روشن شود.

5. شرح حال کوتاهی از زندگی پیک ها و نامه رسان های پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که نقش مهمی در اثرگذاری نامه ها داشته اند، آورده شده، و به کوشش های آن ها در پیاده کردن فرمان آن حضرت، پرداخته شده است.

6. و اما در بخش اصلی نوشتار، همه، و یا بخش هایی از نامه که دارای آموزه ها، نکته ها و پیام های اخلاقی، و مانند آن می باشند، تحت عنوان های مناسب، مورد بررسی قرار گرفته اند.

ص:40

7. بخش هایی از نامه که آموزه ها، نکته ها و پیام های نامه ها از آن ها برداشت می شود، نیازمند به تبیین و تفسیر می باشند که کوشش شده است تا براساس آیه های قرآن کریم و سخنان پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت علیهم السلام، به این امر پرداخته شود. و افزون برآن، در راستای تبیین بهتر محتوای نامه و روشن شدن آموزه ها و پیام های نامه، برخی از واژه ها و جمله های نامه که به گونه ای دارای ابهام هستند، توضیح داده شده است.

ص:41

ص:42

ص:44

واما متن نامه:

«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ مِنْ مُحَمَّدٍ رسول الله إِلَی النَّجَاشِی عَظیِمِ الْحَبَشَة، سَلامٌ عَلی مَن اتَّبَعَ الهُدیَ، أَمَا بَعْدُ فَإِنِّی أَحْمَدُ إِلَیْکَ اللَّهَ الّذیِ لا إله إلّا هو الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ رُوحُ اللَّهِ وَ کَلِمَتُه أَلْقاها إِلی مَرْیَمَ الْبَتُولِ الطَّیِّبَةِ الْحَصِینَةِ فَحَمَلَتْ بِعِیسَی مِنْ رُوحِهِ وَ نَفَخَهُ، کَمَا خَلَقَ آدَمَ بِیَدِه، وَ إِنِّی أَدْعُوکَ إِلَی اللَّهِ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَه وَ الْمُوَالاةِ عَلَی طَاعَتِهِ وَ أَنْ تَتَّبِعَنِی وَ تُؤْمِنَ بِالَّذِی جاءَنِی فَإِنِّی رسول الله وَ أَنِّی أَدْعُوکَ وَ جُنُودَکَ إِلیَ اللّهِ عَزَّوَجَلَ ّ وَ قَدْ بَلَغْتُ وَ نَصَحْتُ، فَاقْبِلْ نَصیِحَتِی، وَ السَّلَامُ عَلَی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَی»(1).

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم از محمد، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم به نجاشی، بزرگ حبشه. سلام بر آن کس که پیرو راه هدایت باشد. حمد خداوند کردنم را به تو ابلاغ می کنم؛ خداوندی که معبودی جز او نیست. اوهمان فرمانروای پاک سلامت (بخش و) مؤمن (به حقایق) و نگهبان و مراقب (احوال بندگان) است. و گواهی می دهم که عیسی پسر مریم، آفریده شده و کلمه خداست که آن را به مریم پاکدامن فرا داد و به وجود عیسی آبستن گشت که از روح خویش، در او دمید، همان گونه که آدم را با دست قدرت خود بیافرید. تو را به سوی آفریدگار بی همتا و پیروی از دستورات او فرا می خوانم تا

ص:46

از من، که پیامبر خدایم، پیروی کنی و به کتاب آسمانی که برای من فرود آمده، ایمان بیاوری. تو و لشکرت را به سوی خدای بزرگ دعوت می کنم. (بدان که:) پیام خداوند را به تو رساندم و خیر اندیشی و اندرز را به جای آوردم؛ پس آن را بپذیر. درود و رحمت بر آن کس که راه راست را می پذیرد».

خود در برقراری ارتباط علمی با محتوای نامه از صاحبان دین ها و مذهب ها کمک کرده، در تفهیم درست و کامل خواسته حکومت اسلامی نقش آفرین باشند. همان گونه که پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، از میان صحابی خود، «عمرو بن امیه ضمری» را که آگاه بر قرآن کریم و باورهای مسیحیان بود برگزید تا نامه آن حضرت را به نجاشی برساند. ضمری، هنگام تحویل نامه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به نجاشی، پس از تشکر از مهربانی و یاری های او نسبت به مهاجران مسلمان تشکر نمود و پس از آن با رعایت احترام با بیانی روشن به توضیح محتوای نامه پرداخت ازجمله این که این نامه در راستای رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مبنی بر هدایت و راهنمایی مردم است می باشد و در آن از دلیل های گوناگون برای درستی ادعای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ناکارآمدی دین مسیح در تأمین سعادت انسان ها و وقوع تحریف در دین مسیح بهره جسته شده است مانند آن که در آن از چگونگی آفرینش آدم برای نفی الوهیت عیسی علیه السلام نیز دلیل آورده شده است. او تأکید کرد که بهترین داور برای قضاوت درباره گفته ها و خواسته ای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، کتاب آسمانی مسیحیان، انجیل می باشد. و در آخر به شیوه های نادرست یهودیان در برخورد با رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم اشاره نمود و خاطر نشان کرد که اگر تو نیز دربرابر دعوت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، شیوه غیر منطقی در پیش بگیری، میان تو و یهودیان که هم دشمن اسلام هستند و هم دشمن مسیحیت، فرقی نخواهد بود.(1)

ص:48

نامگذاری، معنا پیدا می کند و از اهمال و بی معنا بودن در می آید و علو و ارتفاع می یابد.

و اما کلمه ی الله، اسم است برای حقیقت و ذات مقدسی که جامع و مبدأ همه ی کمال ها است. بنابراین کلمه ی «اللَّه» در میان دیگر نام های خداوند، جامعترین نام است و به همه ی صفات و کمال های خداوند، و به بیانی به جامع همه ی صفات جلال و جمال، اشاره دارد.(1)

موج اول باشد از دریای ذات نامش اللّه، جامع کلّ صفات(2)

وبه همین دلیل در قرآن کریم، دیگر اسم های خداوند بیشتر به عنوان صفت برای کلمه ی «اللَّه» آورده شده است. همان گونه که می فرماید: فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ 3 خداوند، پوشاننده و مهربان است. فَإِنَّ اللّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ 4 خداوند، شنوای بسیار دانا است. وَ اللّهُ بَصِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ 5 خداوند، به آن چه می کنید، بینا است.

ص:50

هُوَ اللّهُ الَّذِی لا إِلهَ إِلاّ هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبّارُ الْمُتَکَبِّرُ . (1) او است اللَّه، که معبودی جز وی نیست، او است حاکم مطلق، منزه از ناپاکیها، از هرگونه ظلم و بیدادگری، ایمنی بخش، نگاهبان همه چیز، توانا و شکست ناپذیر، قاهر بر همه ی موجودات و با عظمت.(2)

درباره ی معنای رحمان و رحیم، گفته اند: صفت «رحمان»، اشاره به رحمت عام خدا است که شامل دوست و دشمن، مؤمن و کافر، و نیکوکار و بدکار می باشد؛ زیرا دیده می شود که باران رحمت بی حسابش همه را فراگرفته، و خوان نعمت بی دریغش همه جا گسترده، و همه ی بندگان از موهبت های گوناگون حیات بهره مندند، و روزی خویش را از سفره گسترده نعمت های بی پایانش بر می گیرند، این همان رحمت عام او است که پهنه هستی را در بر گرفته و همگان در دریای آن غوطه ورند.

و اما «رحیم»، اشاره به رحمت خاص پروردگار است که ویژه ی بندگان مطیع، صالح و فرمانبردار است؛ زیرا آن ها به حکم ایمان و عمل صالح، شایستگی این را یافته اند که از رحمت و بخشش و احسان ویژه ای که آلودگان و تبهکاران از آن سهمی ندارند، بهره مند گردند.

ص:51

نشانه ی این مطلب آنست که «رحمان»، در همه جای قرآن به گونه ی مطلق آمده است که نشانه فراگیری آن است، در حالی که «رحیم»، گاهی به گونه ی مقید، ذکر شده که دلیل بر خصوصیت آن است مانند آیه ی وَ کانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً1 خداوند، نسبت به مؤمنان، رحیم است. و گاه به گونه ی مطلق آمده است. مانند سوره حمد. ودر روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است که فرمود:

«وَ اللَّهُ الهُ کُلِّ شَیْ ءٍ، الرَّحْمنُ بِجَمیِعِ خَلْقِهِ، الرَّحیِمُ بِالْمُؤْمِنیِنَ خَاصّةً».(1) خداوند، معبود همه چیز است، رحمان نسبت به همه ی مخلوقاتش، و رحیم نسبت به خصوص مؤمنان است.(2)

بنابراین معنای «بسم الله الرحمن الرحیم»، عبارت است از؛ «به نام خدایی که رحمت رحمانیه اش همه ی بندگان از نیکوکار و بدکار را دربر می گیرد و رحمت رحیمیه اش به بندگان مطیع و فرمانبردار اختصاص دارد».

شده، در مسیر تخلق به اخلاق الهی قرار می گیرد و موجودی الهی گشته، کارش بابرکت، پایدار و ثمردهنده خواهد شد. و کسی که با ترک نام خدا در آغاز کارها، خود را دراین راستا قرار نمی دهد، کارهایش دارای نتیجه مطلوب نخواهد بود از این رو پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید

:«کُلُّ أَمْرٍ ذِی بَالٍ لَا یُذْکَرُ بِسْمِ اللَّهِ فِیهِ فَهُوَ أَبْتَرُ»(1). هر کار مهمی که بی نام خدا شروع شود، بی فرجام است. و نیز از آن حضرت نقل شده است که فرمود:

«کُلُّ أَمْرٍ ذِی بَالٍ لایُبْدَأُ فِیهِ بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحیِمِ اقْطَعٌ».(2) هر کاری که با بسم الله الرحمن الرحیم آغاز نشده باشد، (آن کار از نتیجه ی مطلوب) بریده خواهد بود.

بنابراین پایداری و بقای عمل، بسته به ارتباطی است که با خداوند دارد. و به همین مناسبت خداوند بزرگ در نخستین آیات که به پیامبر فرستاده است دستور می دهد که در آغاز تبلیغ اسلام این وظیفه خطیر را با نام خدا شروع کند: اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ...3 بخوان به نام پروردگارت...

و دیده می شود که حضرت نوح علیه السلام، در آن طوفان سخت و عجیب؛ هنگام سوار شدن بر کشتی و حرکت روی امواج کوه پیکر آب که هر لحظه با خطرهای فراوان روبرو بود، برای رسیدن به سر منزل مقصود و پیروزی بر مشکل ها به یاران خود

ص:53

دستور می دهد که در هنگام حرکت و در موقع توقف کشتی «بِسْمِ اللَّهِ» بگویند: وَ قالَ ارْکَبُوا فِیها بِسْمِ اللّهِ مَجْراها وَ مُرْساها . (1) او گفت: به نام خدا بر آن سوار شوید، و به هنگام حرکت و توقف آن، او را یاد کنید.

و آن ها این سفر پر خطر را، سرانجام با موفقیت و پیروزی پشت سر گذاشتند و با سلامت و برکت از کشتی پیاده شدند. چنان که قرآن می گوید: قِیلَ یا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلامٍ مِنّا وَ بَرَکاتٍ عَلَیْکَ وَ عَلی أُمَمٍ مِمَّنْ مَعَکَ 2 (به نوح) گفته شد: ای نوح! با سلامت و برکت از ناحیه ما بر تو و بر همه ی امت هایی که با تو هستند، فرود آی.

و نیز سلیمان در نامه ای که به ملکه سبا می نویسد، سر آغاز آن را نام خداوند، قرار می دهد: إِنَّهُ مِنْ سُلَیْمانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ... . (2) این نامه از سلیمان است و چنین می باشد به نام خداوند بخشنده مهربان...

و باز روی همین اصل، همه ی سوره های قرآن جز سوره توبه، با بسم اللَّه آغاز می شود تا هدف اصلی که همان هدایت و سوق بشر به سعادت است از آغاز تا انجام با موفقیت، پیروزی و بدون شکست انجام شود.

و اما سوره ی توبه، تنها سوره ای است که بسم اللَّه در آغاز آن نیامده است. دلیل آن را چنین گفته اند: سوره توبه با اعلان جنگ به جنایتکاران مکه و پیمان شکنان آغاز شده، و اعلام جنگ با توصیف خداوند به «رحمان و رحیم» سازگار نیست.(3)

ص:54

و روی همین اصل است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، که اسوه ی نیکوی همه ی مردم است همه ی کارهای خود را با نام خداوند متعال آغاز می نمود. همان گونه که درباره ی سیره ی عملی آن حضرت آورده اند که

:«لایِجْلِسُ وَ لایَقُومُ إِلّا عَلَی ذِکْرٍ».(1) آن حضرت، نمی نشست و برنمی خاست مگر آن که خداوند را یاد می کرد. وبه اصحاب خود نیز سفارش می کرد تا هنگام آغاز کارها نام خداوند را برزبان جاری سازند. همان گونه که به علی علیه السلام می فرماید:

«یَا عَلِیُّ إِذَا أَکَلْتَ فَقُلْ بِسْمِ اللَّهِ...»(2). ای علی علیه السلام! هرگاه خواستی غذا بخوری بگو: بسم الله...

بنابراین، این که پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، نام خداوند را در آغاز کارها و نامه های خود می آورد این عمل نشانه ی اهمیت نام خداوند می باشد. از این رو با تأسی از این سیره عملی آن حضرت شایسته است کارهای خود را با نام و یاد خداوند آغاز نمود و به کارها رنگ خدایی بخشید و به سوی قرب الهی رهسپار شد.

خود نمایی و خودستایی در ذهن ها را زنده نمی کند؟ و آیا این همان شیوه پادشاهان و امیران طاغوتی در نامه نگاری های خود به زیردستان نیست؟.

در پاسخ این پرسش می توان گفت: ذکر نام خود در آغاز نامه، افزون برآن که بر شخص فرستنده نامه تصریح می کند، اشاره به نکته ی مهم تری دارد و آن تأکید بر عظمت و جلالت مقام رسالت است که در شخص آن حضرت تجلی پیدا کرده است. و به بیانی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، دارای دو شأن است؛ یکی شأن شخصیت حقیقی که آن حضرت مانند دیگر افراد جامعه است و او هیچ گونه برتری نسبت به دیگران ندارد همان گونه که خداوند به او می فرماید: قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ.1 بگو: من فقط بشری مانند شما هستم.

و اما آن حضرت، دارای شأن دیگری است که شخصیت حقوقی او به شمار می آید و آن مقام نبوت و رسالت است. از این رو همان گونه که بر همگان لازم است از آن جایگاه به عظمت یاد کرده و آن را بزرگ بدارند، بر خود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نیز لازم است از آن مقام بلند، تجلیل نماید و جایگاه آن را پاس بدارد. آیا دیده نمی شود که در نماز همان گونه که بر دیگران لازم است بر آن حضرت صلوات بفرستند، بر خود آن حضرت نیز لازم است بگوید:

«وأَشْهَدُ أنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ. اللهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ»؟ آیا فرستادن صلوات به وسیله خود آن حضرت، نوعی خود ستایی است یا این که تجلیل از جایگاه نبوت و رسالت است؟

ص:56

بنابراین این که پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، پس از نام خداوند، بی درنگ نام و عنوان خود را ذکر می کنند این در واقع تصریح بر شأن حقوقی آن حضرت و تعظیم نسبت به آن است. روشن است که تعظیم و تکریم پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، نسبت به مقام نبوت و رسالت به وسیله پیش انداختن نام خود، دلیل بر خودستایی نخواهد بود. همان گونه که مسلمانان و حتی برخی پادشاهان آن زمان مانند، قیصر روم هرگاه به آن حضرت نامه ای ارسال می داشتند، نام و عنوان آن حضرت را بر نام خود و دیگر مطالب مقدم می داشتند و این نبوده مگر اکرام و اجلال آنان نسبت به آن جایگاه الهی که شخص پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم مصداق آن بود. نمونه های این گونه از نامه ها در تاریخ فراوان است مانند، نامه ی خالد بن ولید به آن حضرت که چنین آغاز می کند:

«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ لِمُحَمَّدِ النَّبیِ رسول الله مِنْ خالدِ بنِ الولیدِ السَّلامُ علیکَ یا رسول الله وَ رَحمةُ اللَّهِ وَ برکاتُهَ...»(1) به نام خداوند رحمان و رحیم (این نامه) برای محمد صلی الله علیه و آله و سلم که نبی و فرستاده ی خداوند است از خالد ابن ولید. سلام بر تو ای فرستاده ی خداوند و رحمت و برکات او بر تو باد.... و مانند پاسخ نامه ی آن حضرت به وسیله ی نجاشی که چنین نگاشته است:

«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ، إِلی مُحَمَّدٍ رسول الله مِنَ النَّجاشی الأَصْحَمُ بنُ أَبْجَر...».(2)

ص:57

پیش انداختن نام پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، در آغاز نامه ها، در میان ذهن های مسلمانان گونه ای جاگرفت که آن را امری لازم و بایسته می دانستند و این امر به تقدم نام مسلمان بر نام کافر و مشرک گسترش پیدا کرد به گونه ای که اگر مسلمانی به کافری نامه می فرستاد، برای نشان دادن عزت و سربلندی مسلمانان نام خود را بر نام او مقدم می داشت مگر در موردهایی که مصلحت مهم تری در کار بوده است. از این رو بارها از معصومین علیهم السلام پرسیده می شد: آیا هنگام ضرورت، می توان نام یهودی، نصرانی و مجوسی را بر نام خود مقدم داشت یا خیر؟ پاسخ داده می شد: اشکالی ندارد.(1)

این شیوه ی نامه نگاری، در زمان خلفا نیز ادامه داشت و هرگاه مردم عادی یا امیری برای خلفا نامه ای می فرستادند، نام و عنوان آن خلیفه را بر نام خود مقدم می داشتند، تا احترام منصب خلافت حفظ شده باشد. مانند، نامه ی عامر بن جراح به ابوبکر،(2) و نامه عبدالله بن عباس،(3) و قرظه بن کعب،(4) و معقل بن قیس به علی علیه السلام.(5) در هریک از آن نامه ها پس از بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ، نام و عنوان خلیفه زمان خود را برده اند.

ص:58

سیره ی آن حضرت اقتضا دارد که پیروان آن حضرت نیز در مکاتبات سیاسی و فرهنگی خود با سران کشورهای غیر اسلامی با عنوان های متعارف رعایت احترام را بکنند. بهترین نمونه در این باره، نامه ی امام خمینی رحمه الله به گورباچوف؛ رئیس جمهور اتحاد جماهیر شوروی در یازدهم دی سال 1367 شمسی است که ایشان با عنوان های جناب، آقا و مانند آن، وی را مورد خطاب قرار دادند. در بخشی از آن نامه ی تاریخی چنین آمده است:

«جناب آقای گورباچف، باید به حقیقت رو آورد. مشکل اصلی کشور شما مسئله ی مالکیت و اقتصاد و آزادی نیست. مشکل شما عدم اعتقاد واقعی به خداست. همان مشکلی که غرب را هم به ابتذال و بن بست کشیده و یا خواهد کشید. مشکل اصلی شما مبارزه طولانی و بیهوده با خدا و مبدأ هستی و آفرینش است.

جناب آقای گورباچف، برای همه روشن است که از این پس کمونیسم را باید در موزه های تاریخ سیاسی جهان جست و جو کرد؛ چرا که مارکسیسم جوابگوی هیچ نیازی از نیازهای واقعی انسان نیست؛ چرا که مکتبی است مادی، و با مادیت نمی توان بشریت را از بحران عدم اعتقاد به معنویت، که اساسی ترین درد جامعه بشری در غرب و شرق است، به در آورد»(1).

حبشه» توصیف می کند؛ دلیل آن (همان گونه که در نامه های دیگر نیز به آن اشاره خواهد شد) این است که بنابر بینش توحیدی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، تنها مَلِک جهان، خداست و پادشاهی، ویژه اوست، از این رو کسانی که ولایت الهی را نپذیرفته اند شایسته پادشاهی نیستند. بله آن ها عظیم و بزرگ قوم خود هستند و عظیم و بزرگ قوم، یک عنوان عرفی است که مردم جهان به فرد نخست کشور خود می دهند.

و از این که عنوان عظیم را به حبشه اضافه نمود به دست می آید که مخاطب در نامه، تنها شخص نجاشی نیست بلکه طرف خطاب نامه، همه ی مردم حبشه و همه ی کسانی است که نجاشی، ولایت امور آنان را به عهده گرفته است. و چون نجاشی سرنوشت مردمش را در دست دارد پس ملزم است تا پس از آگاهی از محتوای نامه، پیام رسول اعظم صلی الله علیه و آله و سلم را به همه ی آنان ابلاغ کند.

است.(1) این روش مستمر پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، نشان از اهمیت سلام در زندگی اجتماعی و سیاسی انسان ها دارد از این رو بایسته است به گونه اجمال به مسئله ی سلام پرداخته شود.

پیشینه سلام کردن:

همه امت ها و قوم ها، با همه ی اختلافی که از حیث تمدن و فرهنگ با هم داشته و دارند، در این جهت اختلافی ندارند که هر یک در رفت و آمدها و ارتباطهای اجتماعی خود تحیت و سلام دارند؛ آنان در دیدارهایشان با یک دیگر به گونه های اشاره، برداشتن کلاه و یا با ادای کلمات و جمله ها آن را میان خود رد و بدل می کنند.

پیش از پیدایش دین مبین اسلام، جز در میان پیامبران و پیروان آن ها از سلام کردن به آن گونه ای که در اسلام رسم شد، خبری نیست و آن چه هنگام ملاقات با یکدیگر رد و بدل می کردند؛ هم از نظر شکل و هم از نظر محتوا با درود و سلام در اسلام متفاوت است.

درود و سلام در زمان جاهلیت، با جمله های «عِمْ صَباحاً»، و «أَبیْتَ اللًَعْنَ» ادا می شد. کلمه ی «عِمْ» در جمله ی «عِمْ صَباحاً»، مخفف انْعِمْ صَباحاً است که الف و نون آن را حذف کرده اند که به معنای نعمت، خوشی و فراخی می باشد و صباحاً، به معنای صبح و جمله ی عِمْ صَباحاً، به معنای «صبح شما خوش و با نعمت باشد» است. و اما جمله ی «أَبَیتَ اللَّعْنَ»، به معنای آن است که؛ تو کاری نکردی که مستلزم لعن و نفرین باشی.

ص:62

این جمله ها و مانند آن در زمان جاهلیت، دربرابر بزرگان قوم و پادشاهان ادا می شدند از این رو همه ی آن ها به نوعی خضوع، خواری و تذلل اشاره دارد؛ خواری و تذللی که زیر دست در برابر بالادست، مطیع در برابر مُطاع، و برده در برابر مولایش، اظهار می داشت و درواقع تحیت، نشانه ی رسم طاغوتی، استکباری و از رسم های بت پرستی است که هماره میان امت ها در دوره های توحش و غیر آن رائج بوده، هر چند که در هر دوره و در هر نقطه و در هر امتی چهره ای ویژه داشته است.(1)

جایگاه سلام در اسلام:

و اما اسلام در همان آغاز حیات پربار خود که بزرگ ترین همّش ازمیان بردن ریشه ها و نشانه های بت پرستی، دوگانه پرستی و غیر خداپرستی بود، کوشید تا هر رسم و آدابی که به غیرخداپرستی می انجامد و یا از آن پدید می آید را با برنامه های دقیق و پیوسته از میان بردارد، و به جای آن روش های نوین انسان ساز و تعالی بخش گذاشته، انسان را در مسیر رشد و تعالی قرار دهد. از جمله آن برنامه ها، رواج دادن سلام کردن با چهره و محتوای نوین بود.

از دیدگاه اسلام، سلام دادن، ابراز امنیت از تعدی و ستم از سوی سلام دهنده به شخصی است که به وی سلام می دهد؛ شخص سلام دهنده، به سلام گیرنده اعلام

ص:63

می کند: تو از سوی من در امانی و هیچ گونه ستم و تجاوزی از من نسبت به خودت نخواهی دید وآزادی فطری را که خدا به تو مرحمت کرده، ازسوی من آسیب نخواهد دید.

اسلام، با دگرگونی که در محتوای سلام ایجاد کرد، در واقع کوشید تا بخش مهمی از پایه های زندگی اجتماعی انسان ها را تحکیم بخشد؛ اجتماعی که برای ماندگاریش، نیازمند آسودگی مردمان در آبرو، مال و جانشان از دستبرد دیگران است. از این رو به مسلمانان دستور می دهد تا به عنوان یک سنت، به هم دیگر سلام کنند و در واقع هر کس بکوشد تا طرف مقابل را از هر خطر، آزار و تجاوز خود امنیت دهد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید

:«السَّلَامُ تَحِیَّةٌ لِمِلَّتِنَا وَ أَمَانٌ لِذِمَّتِنَا»(1). سلام، درودی است برای مسلمانان و امانی است برای اهل ذمه(2) ما. و نیز می فرماید:

«دَبَّ إِلَیْکُمْ دَاءُ الْأُمَمِ مِنْ قَبْلِکُم أَلْحَسَدُ وَ الْبَغْضاءُ هِیَ الْحالِقَةُ َ حالِقَةُ الدّینِ لا حالِقَةُ الشّعْرِ وَ الّذیِ نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ لا تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ حتّی تُؤْمِنُوا وَ لا تُؤْمِنُوا حَتّی تَحابُّوا أَفَلا أُنَبِّئُکُمْ بِشَیٍ ء إِذا فَعَلْتُمُوُه تَحابَبْتُمْ؟ افشوا السَّلامَ بَیْنَکُمْ».(3)

بیماری امت های پیشین در شما نفوذ کرده است؛ (بیماری) حسد و دشمنی، که تراشنده اند؛ اما نه تراشنده مو، بلکه تراشنده دینند. به خدایی که جان محمد در دست

ص:64

او است سوگند که تا مؤمن نشوید، به بهشت نمی روید و تا یک دیگر را دوست ندارید، مؤمن نمی شوید. آیا می خواهید شما را از کاری خبر ندهم که اگر انجام دهید، یک دیگر را دوست خواهید داشت؟ به یک دیگر سلام کنید.

خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: فَإِذا دَخَلْتُمْ بُیُوتاً فَسَلِّمُوا عَلی أَنْفُسِکُمْ تَحِیَّةً مِنْ عِنْدِ اللّهِ مُبارَکَةً طَیِّبَةً . (1) پس چون به خانه هایی در می آیید به یک دیگر سلام کنید که تحیتی است مبارک و پاکیزه از سوی خداوند. و نیز می فرماید: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتاً غَیْرَ بُیُوتِکُمْ حَتّی تَسْتَأْنِسُوا وَ تُسَلِّمُوا عَلی أَهْلِها ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ . (2) ای کسانی که ایمان آوردید داخل خانه هایی که از خود شما نیست نشوید، مگر پس از آن که با اهل خانه انس گیرید، و بر اهل آن سلام کنید که این برای شما بهتر است، امید است متذکر شوید.

خداوند تبارک و تعالی، پیامبرش را نیز به این ادب مؤدب نمود و به او فرمود: وَ إِذا جاءَکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِآیاتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ، کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ . (3) هنگامی که مردمی که به آیه های ما ایمان آورده اند نزد تو می آیند بگو: سلام علیکم، پروردگار شما رحمت به شما را بر خود واجب کرده است.(4)

ص:65

و اما از نظر شکل، چگونگی و آداب سلام کردن به مردم دستور داد تا هنگام دیدار با یکدیگر جمله «سَلامٌ عَلَیکَ» و «سَلامٌ عَلَیکُمْ» بگویند و هریک بکوشد تا در سلام کردن بر دیگری پیشی بگیرد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، می فرماید:

«أَوْلَی النَّاسِ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ مَنْ بَدَأَ بِالسَّلَامِ».(1) شایسته ترین مردم (نسبت به لطف) خدا و پیامبرش کسی است که آغاز به سلام کند. و نیز می فرماید

:«السَّلَامُ (اسْمٌ) مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ فَأَفْشُوهُ بَیْنَکُمْ فَإِنَّ الرَّجُلَ الْمُسْلِمَ إِذَا مَرَّ بِالْقَوْمِ فَسَلَّمَ عَلَیْهِمْ فَإِنْ لَمْ یَرُدُّوا عَلَیْهِ یَرُدُّ عَلَیْهِ مَنْ هُوَ خَیْرٌ مِنْهُمْ وَ أَطْیَبُ».(2) سلام، از نام های خداوند است پس آن را میان خود آشکار کنید؛ فرد مسلمان هنگامی که به گروهی گذر کند و به آنان سلام گوید (و پاسخش دهند، سبب افزونی درجه آنان است؛ زیرا سلام را به یادشان آورده است) و اگر پاسخش ندهند، کسی که از آنان بهتر و پاکیزه تر است، پاسخش را خواهد داد.

بنابر سنت نبوی صلی الله علیه و آله و سلم، سلام تنها ویژه کسانی نیست که انسان با آن ها آشنایی دارد، چنان که از آن حضرت پرسیده شد:

«أَیُ الْعَمَلِ خَیْرٌ؟:» کدام کار، خیلی خوب

ص:66

است؟ «فرمود:

تُطْعِمُ الطِّعامَ وَ تَقْریءُ السَّلامَ عَلی مَنْ عَرَفْتَ وَ مَنْ لَمْ تَعْرِفْ».(1) اطعام طعام کردنت و سلام کردنت به کسانی که می شناسی و نمی شناسی.

آن حضرت، تأکید می کند که پیش از سلام کردن از سخن گفتن بپرهیزند:

«مَنْ بَدَأَ بِالْکَلَامِ قَبْلَ السَّلَامِ فَلَا تُجِیبُوهُ».(2) کسی که پیش از سلام آغاز به سخن کند، پاسخ او را نگویید.

گرچه سلام کردن کار نیکویی است و در اصطلاح فقه، امر مستحبی است ولی پاسخ دادن به آن واجب است. همان گونه که پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:

«السَّلَامُ تَطَوُّعٌ وَ الرَّدُّ فَرِیضَةٌ».(3) سلام دادن مستحب است و پاسخ دادن (به آن) واجب است. و بر اساس آموزه های قرآن کریم و سنت نبوی شایسته است که پاسخ سلام به گونه ی بهتر از سلامِ سلام کننده باشد همان گونه که قرآن کریم می فرماید:

«وَ إِذا حُیِّیتُمْ بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها أَوْ رُدُّوها إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ

ص:67

حَسِیباً»(1). و هنگامی که کسی به شما تحیت گوید، پاسخ آن را به گونه ی بهتر دهید یا (دستِ کم) به همان گونه پاسخ گویید، خداوند حساب همه چیز را دارد. گرچه تحیت در این آیه هر کار خیری را دربر می گیرد ولی در عین حال سلام کردن را هم شامل می شود. در تفسیر صافی از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده که مردی به آن جناب سلام کرد و گفت: السّلامُ عَلَیکَ، حضرت در پاسخش فرمود:

السّلامُ عَلَیْکَ و رحمة اللَّه، مردی دیگر رسید و گفت:

السَّلامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ، حضرت در پاسخش فرمود:

السَّلامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ، مردی دیگر رسید و گفت:

السَّلامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ، حضرت در پاسخش فرمود: وَعَلَیکَ، آن مرد پرسید: چرا رد سلام مرا کوتاه کردی، و به آیه شریفه: وَ إِذا حُیِّیتُمْ بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها...2 عمل نکردی؟ حضرت فرمود: تو برای من چیزی باقی نگذاشتی تا من رد سلام خود را به بهتر از آن اعلام کنم و به این جهت عین سلامت را به تو برگرداندم.(2)

سلام کردن به کفار و گناه کاران:

گرچه سلام کردن دارای فضیلت فراوان است ولی با این حال در اسلام از سلام کردن به کافران، شرابخواران، قماربازان، بت پرستان، رباخواران و مانند آن ها نهی شده است.(3) این نهی، فرع و شاخه ای از نهیی است که از دوستی و رکون به آن افراد

ص:68

وارد شده است، همان گونه که قرآن کریم می فرماید: لا تَتَّخِذُوا الْیَهُودَ وَ النَّصاری . (1) یهود و نصارا را ولیّ خود مگیرید. و نیز فرموده: لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ . (2) دشمن من و دشمن خود را دوست مگیرید. و یا می فرماید: وَ لا تَرْکَنُوا إِلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا . (3) به کسانی که ستم کردند رکون مکنید و دل مبندید.

براساس این آیه ها نباید به کافران و ستمکاران، سلام کرد. ولی در عین حال چه بسا مصلحت اقتضاء کند که انسان برای این که دین خدا را تبلیغ کند و ستمکاری را هدایت کند، یا این که کلمه ی حقی را به گوش آن ها برساند، لازم باشد به آن ها نزدیک شود. گاه این تقرب حاصل نمی شود مگر با سلام دادن به آن ها، تا زمینه ی انس گرفتن با مسلمان در آن ها فراهم شود و دلهاشان با دل او ممزوج گردد، به همین سبب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به این روش مأمور شدند تا به کافران سلام کند همان گونه که خداوند متعال خطاب به ایشان می فرماید: فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَ قُلْ سَلامٌ . (4) از گناه آن ها درگذر و سلام بگو.(5) آن حضرت براساس این فرمان به کافران نیز به گونه ای ویژه و در راستای رسالت خویش سلام می کرد و هنگام سلام کردن با تأسی از آیه 47 سوره طه از جمله ی وَ السَّلامُ عَلی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدی (سلام بر کسی که از هدایت پیروی

ص:69

کند)، بهره می گرفت. این فقره از آیه قرآن، به هدف رسالت و چکیده محتوای دعوت دینی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که همان هدایت است اشاره دارد و بیان گر سلامت و دور بودن از هرگونه آسیب دنیایی و آخرتی برای کسانی است که در راه راست قرار گرفته، در مسیر هدایت و عدالت حرکت می کنند.(1) و به بیانی این جمله اعلان سلامت، عافیت و سعادت برای کسانی است که از پیام توحیدی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم پیروی نموده و به سپاس نعمت آفرینش قیام نمایند که در این صورت است که پروردگار، هر یک از آنان را مشمول رحمت و فضل خود می فرماید.(2)

آن حضرت هنگام برخورد با کافران و مشرکان از این جمله بهره می جست. از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود:

روزی ابو جهل بن هشام به هم راهی گروهی از قریش نزد ابوطالب علیه السلام آمده، گفتند: برادرزاده ات (محمد)، ما و خدایان ما را اذیت کرد، او را بخوان و به او دستور بده تا دست از خدایان ما بردارد تا ما نیز از خدای او دست برداریم.

ابوطالب علیه السلام، کسی را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرستاد تا بیاید، چون داخل شد، دید جز مشرکان کسی در خانه نیست، گفت

:«السَّلامُ عَلی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدی»، سلام بر هرکس که پیرو هدایت باشد.(3)

آن حضرت هنگام نامه نگاری با کافران، به آن ها به گونه ای که بیان شد سلام می کرد تا افزون بر پیام هایی که در سطرهای آینده به آن ها اشاره خواهدشد، راه،

ص:70

روش و هدف رسالت خویش را بیان کند؛ به ویژه آن که آن جمله را در آغاز بسیاری از نامه ها می آورد تا مخاطب را به پذیرش هدایت تشویق و ترغیب نماید. و در واقع همان گونه که برخی از دانشمندان برآن تأکید کرده اند جمله ی

«السَّلامُ عَلی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدی»، سلام به معنای متعارف نیست، بلکه خبر از چگونگی باور مخاطب است که به سبب فساد اعتقادیش، شایستگی سلام به گونه ی «سلام علیک» را ندارد بلکه اگر هدایت را پذیرفته، راه راست را درپی گیرد، مشمول سلامت الهی خواهد شد و مورد لطف خداوند قرار خواهد گرفت. همان گونه که نجاشی پیش از تحویل گرفتن نامه، کافر بود و پس از مطالعه نامه، اسلام را پذیرفت و از سعادتمندان گشت، و پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، در نامه های بعد، به او سلام می کرد.(1)

سلام به نجاشی و پیام های آن:

خلاصه آن که از چگونگی سلام کردن پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم به نجاسی در نامه مورد بحث چند درس کلی می توان فراگرفت:

الف). سلام کردن در نامه، نشانه شخصیت انسانی والای فرستنده نامه و بیان گر رعایت ادب و اجتماعی و سیاسی در معاشرت با انسان ها می باشد.

ب). سلام به کافران باید در راستای رسالت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، و برای ایجاد زمینه ی هدایت و راه یابی آن ها به اسلام باشد.

ج). احترام به مخاطب و رعایت موقعیت اجتماعی او.

ص:71

د). ارتباطهای سیاسی با کشورهای غیر اسلامی بر اساس احترام متقابل باشد و بر مسلمانان است که در مکاتبات سیاسی خود به ویژه در عصر حاضر که جهان مدعی فرهنگ انسانی و بشری است از کلمه ها و جمله های احترام انگیز بهره گیرند.

به نظر می رسد چنین دیدگاهی کامل نباشد؛ زیرا مخاطبی که از حریم ایمان به دور است و از معارف توحیدی بیگانه است چگونه می تواند همپای پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، به حمد خداوند بپردازد و خداوند را ستایش کند.

و اما بنابر دیدگاهی دیگر، کلمه ی «الی» در «الیک» به معنای انتهای غایت است و این دیدگاه مستند به قاعده ی «تضمین» از قاعده های ادبیات عرب می باشد. مراد از قائده ی تضمین، آن است که کلمه ای که معنای معینی دارد در کنار آن معنا، معنای دیگری نیز گنجانده شود و برای این که آن کلمه بتواند دو معنا را داشته باشد معمولا با حروف متعدی آورده می شود.(1)

از باب مثال کلمه ی «قَضی»، به معنای حکم کردن است ولی با متعدی کردن آن با کلمه «الی» متضمن و دربردارنده ی معنای «انزال»، «رساندن» و یا «به نهایت رساندن» می شود. همان گونه که درآیه زیرآمده است: وَ لَوْ یُعَجِّلُ اللّهُ لِلنّاسِ الشَّرَّ اسْتِعْجالَهُمْ بِالْخَیْرِ لَقُضِیَ إِلَیْهِمْ أَجَلُهُمْ فَنَذَرُ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنا فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ 2 و اگر خدا برای مردم به همان شتاب که آنان در کار خیر می طلبند، در رساندن بلا به آن ها شتاب می نمود، قطعاً اجلشان فرا می رسید. پس کسانی را که به دیدار ما امید ندارند، در طغیانشان رها می کنیم تا سرگردان بمانند.

ص:73

در این آیه نوعی از تضمین هست، یعنی کلمه ی «قضی» متضمن معنای «رساندن» است، و به این جهت است که با حرف «الی» متعدی شده است. پس کلمه ی لَقُضِیَ إِلَیْهِمْ ، به معنای آن است که خداوند، حکم به رساندن مرگ به آن مردم می باشد.(1)

و اما جمله

«فَإِنِّی أَحْمَدُ إِلَیْکَ اللَّهَ» نیز از همین قبیل است که در کنار معنای حمد کردن، معنای رساندن، ابلاغ و اعلان تام کردن گنجانده شده است، از این رو با کلمه ی «الی» متعدی شده است. براین اساس معنای جمله ی فَإِنِّی أَحْمَدُ إِلَیْکَ اللَّهَ، عبارت است از آن که؛ «من خداوند را حمد می کنم در حالی که این حمد کردن را به گونه تام به تو ابلاغ و اعلان می دارم.» و این گونه حمد کردن در مواقعی است که شخص می خواهد حمد خود را از باب آموزش و اعلان موضع اعتقادی خود به دیگری برساند. و به بیانی گاهی شخص با خدای خود خلوت نموده و او را جمله های الحمدلله و یا الحمدالله و یا احْمَدُکَ و مانند آن می ستاید و گاهی در مواجهه با دیگران می خواهد چگونگی حمد کردن خود را به آن ها ابلاغ نماید که به گونه «احمد الیک الله» آورده می شود.(2)

ص:74

به نظر می رسد با توجه به رسالت الهی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم در هدایت انسان ها و راهنمایی آن ها به حریم توحید و خداپرستی، این معنای دوم به صحت نزدیک تر باشد.

ملکِ قدوسِ سلامِ مؤمنِ مهیمن، ایمان آورده، در پناه عنایات ویژه ی او به تدبیر امور بپردازد. و قانونی می تواند مردم را به سرای سعادت و خوشبختی رهنمون سازد که نمودی از آن صفت های الهی باشد. و این قانون، جز وحی الهی چیز دیگری نخواهد بود.

و اما لا اله الا هو، یگانگی خداوند را دلالت دارد و به معنای نفی هرگونه معبود جز خداوند می باشد. و کلمه ی «مَلِک» (به فتح میم و کسره لام)، به معنای مالکِ تدبیرِ امورِ مردم، و اختیاردار حکومت آنان است.

توضیح آن که واژه ی «ملک»، به چند گونه تلفظ می شود؛ اگر حرف میم آن، کسره داشته باشد (مِلْک)، به معنای دارایی و مال می آید و جمع آن، أَملاک خواهد بود و به دارنده آن دارایی و مال، مالک گفته می شود. و اگر حرف میم آن، ضمه داشته باشد (مُلْک)، به معنای نظامی است که بر اجتماع حاکم می باشد و به کسی که حاکم برآن نظام است مَلِک به معنای فرمانروا و سلطان گفته می شود. و جمع آن مُلُوک می باشد. بنابراین مَلِک به معنای کسی است که تدبیر امور مردم و حکومت بر آنان را در اختیار دارد و مالک سلطنت بر جامعه می باشد.

بنابرآموزه های وحی الهی، تدبیر نظام حاکم مطلق بر هستی، ویژه خداوند است. لِلّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما فِیهِنَّ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ . (1) حکومت آسمان ها و زمین و آن چه در آن ها است از آن خداوند است و او بر هر چیزی توانا است.(2)

ص:76

و کلمه ی «قدوس»، مبالغه در قدس، نزاهت و پاکی را افاده می کند. و کلمه ی «سلام»، به معنای کسی است که با سلام و عافیت با دیگران برخورد کند، نه با ستیز، شر و ضرر. و کلمه ی «مؤمن»، به معنای کسی است که به دیگری امنیت بدهد، و او را در امان خود حفظ کند. و کلمه ی «مهیمن»، به معنای چیره و مسلط بر شخصی و یا چیزی است.(1)

یا باورهای مشترک، ملتزم شود. و اما جدال، به آن عملی گفته می شود که میان دو نفر یا دو گروه برای چیره شدن بردیگری انجام می دهند.

اقسام جدال:

جدال به اعتباری بر دو گونه است؛ جدال به باطل، و آن جدالی است که اهل باطل برای سرکوبی حق انجام می دهند که در آن از مقدمه های باطل با شیوه تعصب و تحقیر برای رسیدن به نتیجه باطل بهره گرفته می شود. قرآن کریم، چنین می فرماید: وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یُجادِلُ فِی اللّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ لا هُدیً وَ لا کِتابٍ مُنِیرٍ . (1) و برخی از مردم کسانی هستند که درباره خدا مجادله می کنند بدون آن که دانشی، یا هدایتی، یا کتابی روشن کننده داشته باشند.

این نوع از جدال، در دین مقدس اسلام، سرزنش شده و از آن نهی شده است؛ زیرا خشونت در بحث، برتری جویی، تحقیر طرف مقابل، اظهار کبر و غرور، بی احترامی به اندیشه ی دیگران، و نبود صمیمیت در بحث ها، همه از کارهایی است که سبب شکست انسان در بحث می شود، از این رو معصومین علیهم السلام، جدال به این معنی را نهی کرده و آن را در رسیدن به مقصد، ناکارآمد دانسته اند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:

«لَایَسْتَکْمِلُ عَبْدٌ حَقِیقَةَ الْإِیمَانِ حَتَّی یَدَعَ الْمِرَاءَ وَ إِنْ کَانَ مُحِقّاً»(2). هیچ کس حقیقت ایمان را به گونه کامل درک نمی کند مگر این که «مراء» را ترک گوید، هر چند حق با او باشد. و نیز فرمود:

«مَا ضَلَّ قَوْمٌ إِلَّا أَوْثَقُوا الْجَدَلَ».(3) هیچ گروهی پس از

ص:78

هدایت گمراه نشدند مگر این که از راه جدال و بحث های پرخاش گرانه و برتری جویانه، که حقیقت در آن دنبال نمی شود وارد شدند.

قسم دیگرجدال، جدال به احسن است و آن بهره گیری از باورها و دیدگاه های مورد پذیرش طرف مقابل یا هردو طرف و دست مایه قرار دادن آن ها برای اثبات حق است؛ چه باورهای طرف مقابل حق باشد و چه باطل.

این گونه از جدال، مانند برهان و استدلال های قوی و نیرومند، یکی از راه های تسخیر دل ها و نفوذ سخن حق در آن ها می باشد؛ چه بسیارند کسانی که در پژوهش، موفق هستند، و بر مسائل علمی مسلط و آگاهند، ولی چون از شیوه «جدال احسن» آگاه نیستند، کمتر در گفت و گو با دیگران موفق به نفوذ در قلب آن ها می شوند. و اما کسانی که این توانایی را دارند بهتر می توانند در احتجاج با دیگران موفق باشند. ازین رو خداوند متعال، پیامبر خود را به این شیوه تبلیغی چنین سفارش می کند: اُدْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ . (1) به راه پروردگارت با حکمت و موعظه نیکو دعوت کن و با آن ها با روشی که نیکوتر است مجادله نما. همان گونه که مسلمانان را به جدال احسن با اهل کتاب فرامی خواند: وَ لا تُجادِلُوا أَهْلَ الْکِتابِ إِلاّ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِلاَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَ قُولُوا آمَنّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَ إِلهُنا وَ إِلهُکُمْ واحِدٌ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ 2 .

ص:79

و با اهل کتاب جز با جدال احسن، مجادله نکنید، مگر ستمگران از آنان، و (به آنان) بگویید: ما به آن چه (از سوی خدا) بر ما و شما نازل شده ایمان داریم، و خدای ما و خدای شما یکی است و ما تسلیم او هستیم.(1)

دراین آیه به دست مایه قرار دادن باورهای مشترک میان اسلام و دیگر دین ها، هنگام جدال احسن، تصریح شده است و آن ها کتاب های آسمانی و توحید می باشند.

تبیین جدال احسن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در نامه به نجاشی:

همان گونه که در سطرهای پیشین بیان شد؛ در جدل، برروی مقبولات مخاطب یا مشترکات دوطرف تکیه می شود تا زمینه پذیرش مطالب در مخاطب فراهم شود. و اما پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، در نامه خود به نجاشی پیش از دعوت او به معارف توحیدی و راهنمایی به هدایت و رستگاری، به چند امر مشترک میان خود و نجاشی که مسیحی و پیرو دین حضرت عیسی علیه السلام می باشد اشاره می کند. آن حضرت، به جای آن که بی درنگ نجاشی را به اسلام فراخواند، به فرزندِ مریم بودنِ عیسی علیه السلام و روح و کلمه الهی بودن آن پیامبر بزرگ و نیز طهارت مریم علیها السلام، به عنوان پیش فرض های مورد قبول نجاشی گواهی می دهد تا هنگامی که او را به توحید فرامی خواند، پذیرش آن

ص:80

براو مشکل نباشد همان گونه که می فرماید:

وَ أَشْهَدُ أَنَّ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ رُوحُ اللَّهِ وَ کَلِمَتُه أَلْقاها إِلی مَرْیَمَ الْبَتُولِ الطَّیِّبَةِ الْحَصِینَةِ فَحَمَلَتْ بِعِیسَی مِنْ رُوحِهِ وَ نَفَخَهُ، کَمَا خَلَقَ آدَمَ بِیَدِه. گواهی می دهم: عیسی فرزند مریم علیهما السلام، روح خدا و کلمه اوست که به مریم علیها السلام القا شده است؛ مریمی که بتول، طیب و حصین است و (بی آن که بامردی درآویخته باشد) به عیسی علیه السلام باردار شد، همان گونه که آدم (بی آن که پدر و مادری داشته باشد) با قدرت خداوند، آفریده شد.

آن حضرت، با این جمله ها به سه امر مهم اشاره می کند و با مقدمه قرار دادن آن ها، نجاشی را به توحید و اسلام دعوت می کند و آن سه امر عبارتند از؛ فرزندِ مریم بودن عیسی علیه السلام، روح و کلمه خدا بودن او و پاکدامنی مریم مادر عیسی علیه السلام. این چند امرجز در چند مورد جزئی(1) ، برابر با محتوای کتاب انجیل که کتاب آسمانی نجاشی بوده است می باشد. در انجیل متی آمده است:

«امّا ولادت عیسی مسیح چنین بود که چون مادرش به یوسف نامزد شده بود قبل از آن که با هم آیند او را از روح القدس حامله یافتند. و شوهرش یوسف چونکه مرد صالح بود نخواست که او را عبرت نماید پس اراده نمود او را به پنهانی رها کند.

اما چون او در این چیزها تفکر می کرد ناگاه فرشته خداوند در خواب بر وی ظاهر شده گفت: ای یوسف پسر داود از گرفتن زن خویش مریم مترس؛ زیرا آن چه در وی

ص:81

قرار گرفته از روح القدس است و او پسری خواهد زایید و نام او را عیسی خواهی نهاد».(1) و در انجیل لوقا پس از ذکر داستان زکریا و یحیی می گوید:

«و در ماه ششم جبرائیل فرشته از جانب خدا به بلدی از جلیل که ناصره نام داشت فرستاده شد. نزد باکره نامزد مردی مسمّی به یوسف از خاندان داود و نام آن باکره مریم بوده پس فرشته نزد او داخل شده گفت سلام بر تو این نعمت رسیده خداوند بر توست و تو در میان زنان مبارک هستی. چون او را دید از سخن او مضطرب شده متفکر شد که این چه نوع تحیت است. فرشته بدو گفت: ای مریم ترسان مباش؛ زیرا که نزد خدا نعمت یافته ای. و اینک حامله شده پسری خواهی زایید و او را عیسی خواهی نامید... مریم به فرشته گفت: این چگونه می شود و حال آن که مردی را نشناخته ام. فرشته در جواب وی گفت روح القدس بر تو خواهد آمد و قوّت حضرت اعلی بر تو سایه خواهد افکند... زیرا نزد خدا هیچ امری محال نیست»(2) و اما در انجیل یوحنا، حضرت عیسی علیه السلام به عنوان «کلمه» معرفی شده است. «در ابتداء کلمه بود و کلمه نزد خدا بود»(3)

به هر حال آن چه در اناجیل آمده با گزارش قرآن درباره حاملگی مریم مشابهت اصولی دارد هر چند که در بعضی از انجیل ها از این حادثه برداشت کفرآمیزی شده و عیسی علیه السلام به عنوان فرزند خدا معرفی شده است.(4)

ص:82

حال باید دید که پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم از ذکر آن چند امر مشترک چه هدفی در نظر گرفته و آن ها را برای چه مرادی بیان کرده است؟ با مراجعه به قرآن کریم و قرینه گرفتن آیه های آن پاسخ به این پرسش به دست خواهد داد.

اَلْمَسِیحَ ابْنَ مَرْیَمَ وَ أُمَّهُ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً وَ لِلّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ اللّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ.1 به گونه یقین آن ها که گفتند: خداوند، همان مسیح فرزند مریم است کافر شدند. بگو: اگر خدا بخواهد مسیح فرزند مریم و مادرش و همه ی کسانی را که در روی زمین هستند هلاک کند، چه کسی می تواند (او را ازاین کار) جلوگیری کند؟ (آری) برای خداست حکومت آسمان ها و زمین و آن چه در میان آن دو قرار دارد، هر چه بخواهد می آفریند (حتی انسانی از مادر و بدون پدر مانند مسیح) و او بر هر چیزی قدرت دارد.

بنابر محتوای این آیه، اگر عیسی علیه السلام خدا باشد، آفریدگار جهان نمی تواند او را هلاک کرده، بمیراند و به این ترتیب قدرتش محدود خواهد بود و کسی که قدرتش محدود باشد، نمی تواند خدا باشد. و حال آن که قدرتِ خداوند که عین ذات اوست، نامحدود است و عیسی علیه السلام، پسرِ مریم، و بشری مانند بشرهای دیگر است و هر بشری، پذیرنده مرگ است.(1) و به بیان دیگر مضمون این آیه، برهانی است بر بطلان باور مسیحیان؛ برهانی که از راه تناقض بودن آن باور اقامه شده؛ زیرا بنا بر باور مسیحیان، حضرت عیسی علیه السلام، از یک سوی، اله و معبود است، و از سوی دیگر، بشر و مخلوق می باشد؛ چون هماره از آن جناب به نام عیسی پسر مریم یاد می کنند، و همه ی امتیازهایی که برای دیگر افراد بشر روا و ممکن می دانند، برای عیسی پسر مریم علیه السلام نیز روا و ممکن می دانند، و همه ی ساکنان روی زمین مانند خود زمین و

ص:84

سراپای آسمان ها و اجزای موجود در میان آن ها، مملوک خدای تعالی و مسخر در تحت مُلک و سلطنت او می باشند، و در نتیجه خدای تعالی، حق تصرف در آن ها را دارد؛ هر تصرفی که بخواهد، و هر حکمی که براند، چه به نفع آن ها و چه به ضرر آن ها، و به همین دلیل او می تواند مسیح علیه السلام را که جزیی از این عالم است هلاک کند، همان گونه که می تواند مادرش و همه ی ساکنان زمین را هلاک کند، بی آن که میان مسیح علیه السلام و دیگر اجزای عالم در این باره تفاوتی باشد، و مسیح علیه السلام بر دیگران، مزیتی داشته باشد. بنابراین اگر هلاکت برای مسیح علیه السلام از نظر عقل، امری جائز و ممکن باشد، دیگر چگونه او می تواند معبود بوده باشد، پس باور به بشر بودن مسیح، نقیض باور به خداوند بودن وی است.(1)

أَنْ یَتَّخِذَ مِنْ وَلَدٍ سُبْحانَهُ إِذا قَضی أَمْراً فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ 1 این عیسی پسر مریم علیه السلام، کلمه ی حقی است که در آن تردید می کنند. هرگز برای خدا شایسته نبود فرزندی انتخاب کند، منزه است او، هرگاه چیزی را فرمان دهد می گوید: «موجود باش» آن هم موجود می شود. همان گونه که آدم علیه السلام، نیز با کلمه کُنِ ایجادی، آفریده شده است، از این رو آفرینش آدم علیه السلام و عیسی علیه السلام، شبیه یکدیگر است. إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللّهِ، کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ، ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ . (1) مَثَل عیسی نزد خدا، مَثَل آدم است که او را از خاک بیافرید، و سپس فرمود: باش، پس موجود شد.

بنابراین اگر نداشتن پدر، دلیل بر خدا بودن اوست پس بایستی حضرت آدم نیز، خدا باشد؛ زیرا او نه پدر داشت و نه مادر.(2)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، با اشاره بر روح و کلمه بودن عیسی علیه السلام و تشبیه آن به چگونگی آفرینش آدم علیه السلام، این حقیقت را بیان می فرماید که اگر عیسی علیه السلام، بدون پدر به دنیا آمد، جای تعجب نیست، و دلیل بر فرزندی خدا یا عین خدا بودن نمی باشد؛ زیرا موضوع آفرینش آدم علیه السلام، از این هم شگفت انگیزتر بود؛ او بدون پدر و مادر به دنیا آمد؛ زیرا هر کاری در برابر اراده حق، سهل و آسان است تنها کافی است بفرماید: «موجود باش، آن هم موجود می شود.»

ص:86

و اما طیب، به معنای هرچیز پاک و پاکیزه ای است که با طبیعت انسان ملایمت داشته باشد؛ از باب مثال گفته می شود: «کلمه ی طیب»، که به معنای گفتار و سخنی است که گوش از شنیدنش خوش آید و یا گفته می شود: «عطر طیب»، که به معنای آن عطری است که شامه آدمی از بوی آن خوشش آید و یا گفته می شود: «مکان طیب»، یعنی آن محلی که با حال کسی که می خواهد در آن محل جا بگیرد، سازگار باشد و یا گفته می شود: «همسر طیب»، که به معنای زنی است که مورد دلخواه و پسند آدمی باشد. و اما «انسان طیب»، کسی است که از جهل و کارهای قبیح و زشت، پاک بوده و با صفات ایمان و عمل صالح متجلّی باشد؛ چنین آدمی مورد پسند خدا و دلخواه بندگان اوست. همان گونه که قرآن کریم می فرماید

«الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبِینَ یَقُولُونَ سَلامٌ عَلَیْکُمْ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُون».(1) همان ها که فرشتگان (قبض ارواح)، روحشان را می گیرند در حالی که پاک و پاکیزه اند به آن ها می گویند: سلام بر شما باد، وارد بهشت شوید به سبب اعمالی که انجام می دادید.

واژه طیب، همان گونه که در قرآن کریم نیز بارها به کار گرفته شده است در برابر «خبیث»(2) به معنای هرگونه پلیدی و ناپاکی که طبع سالم انسان از آن تنفر داشته باشد می آید.(3)

ص:88

بنابراین شخص طیب، کسی است که از پلیدی ها، زشتی ها، رذائل اخلاقی و صفات حیوانی به دور باشد و مرتکب کارهای زشت و منافی باعفت نشده باشد و نفس او به فضیلت های اخلاقی و صفات انسانی مزین باشد. و اما مریم علیها السلام، نیز طیب بود؛ زیرا از هرگونه پلیدی و زشت کاری به دور بود و درون خود را به صفت های نیکو آراسته بود.

و اما کلمه ی حصین از ریشه حصن، در اصل برای قلعه و دژ محکم با دیوارهای بلندی که هیچ راهی برای نفوذ به آن وجود ندارد قرار داده شده است و سپس به مطلق تحفظ و نگه داشتن سرایت داده شده است و به همین مناسبت به زنان شوهردار و هم چنین زنان عفیف و پاکدامن که از آمیزش جنسی غیر مشروع با دیگران خود را حفظ می کنند و یا تحت حمایت و سرپرستی مردان قرار دارند، مُحْصِنه گفته شده است و حصینه، صیغه مؤنث آن است. و گاهی به زنان آزاد در مقابل کنیزان نیز محصنه گفته شده؛ زیرا آزادی آن ها در حقیقت به منزله حریمی است که در اطراف آن ها کشیده شده است و دیگری حق نفوذ در حریم آنان بدون اجازه آن ها ندارد.(1) حصینه، یکی از صفات حضرت مریم است و قرآن کریم چند بار از آن یاد کرده است و به این وسیله او را تمجید کرده است. همان گونه که می فرماید: وَ مَرْیَمَ ابْنَتَ عِمْرانَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَها فَنَفَخْنا فِیهِ مِنْ رُوحِنا وَ صَدَّقَتْ بِکَلِماتِ رَبِّها وَ کُتُبِهِ وَ کانَتْ مِنَ الْقانِتِینَ . (2) و مریم دختر عمران که بانویی پاک بود، و ما، در او از

ص:89

روح خود دمیدیم و او کلمه های پروردگار خود و کتاب هایش او را تصدیق کرد و از خاشعان بود. ونیز می فرماید: وَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَها فَنَفَخْنا فِیها مِنْ رُوحِنا وَ جَعَلْناها وَ ابْنَها آیَةً لِلْعالَمِینَ . (1) و آن زن را به یاد آر که عفت خویش نگه داشت و از روح خویش در او دمیدیم و او را با پسرش برای جهانیان عبرتی قرار دادیم. وبه زبان حضرت مریم علیها السلام، در جریان تولد حضرت عیسی علیه السلام می گوید: وَ لَمْ یَمْسَسْنِی بَشَرٌ وَ لَمْ أَکُ بَغِیًّا2 هیچ گاه مردی با من تماس پیدا نکرده و من زن آلوده ای نبودم.

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، با توصیف حضرت مریم به آن صفت ها، آن بانو را زنی بزرگوار، پاکدامن و دارای ویژگی های اخلاقی والا که تنها در اولیای الهی آن ها را می توان یافت معرفی می کند و در واقع با این سخنان بر عصمت وی از هرگونه گناه و نافرمانی تصریح کرده است.

فلسفه بیان این صفت ها برای مریم از سوی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، در نامه خود به نجاشی نیز با مراجعه به قرآن کریم، روشن می شود و آن تخطئه ی بهتان یهودیان به مریم می باشد. آنان با این که مشاهده می کردند که مریم دختر عمران علیها السلام، از نوزادگی در کفالت زکریای پیغمبر علیه السلام بوده و سپس در حجره ی بالایی از بیت المقدس به سر می برد و هرگز کسی جز زکریا به وی دسترسی نداشته است و خداوند متعال فرزندی مانند حضرت عیسی علیه السلام، به وی کرامت فرموده بود که در روز ولادت برای اثبات

ص:90

پاکدامنی مادرش با مردم سخن گفت و به یگانگی پروردگار گواهی داد و رسالت و پیامبری خویش را اعلام کرد و وقایع خارق عادت او نیز در دسترس عموم مردم بود، با این پیشینه درخشان که از مریم صدیقه علیها السلام می دیدند، ولی یهودیان با این حال به سبب لجاجتی که داشتند، نسبت ناروایی به حضرت مریم علیها السلام دادند: فَأَتَتْ بِهِ قَوْمَها تَحْمِلُهُ قالُوا یا مَرْیَمُ لَقَدْ جِئْتِ شَیْئاً فَرِیًّا. یا أُخْتَ هارُونَ ما کانَ أَبُوکِ امْرَأَ سَوْءٍ وَ ما کانَتْ أُمُّکِ بَغِیًّا 1 (مریم) او (یعنی فرزندش عیسی) را (پس از تولد) در آغوش گرفته به سوی قومش آمد، گفتند: ای مریم! کار بسیار عجیب و بدی انجام دادی. ای خواهرهارون! نه پدر تو مرد بدی بود، و نه مادرت زن بدکاره ای!

قرآن کریم، نسبت زنا دادن به مریم علیها السلام و پیرو آن، زنا زاده بودن عیسی علیه السلام از سوی یهودیان را بهتانی بزرگ می شمارد: وَ بِکُفْرِهِمْ وَ قَوْلِهِمْ عَلی مَرْیَمَ بُهْتاناً عَظِیماً . (1) و (نیز) به سبب کفرشان و تهمت بزرگی که بر مریم 3 زدند (بر قلبشان مهر زده شد).(2)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم با تخطئه بهتان یهودیان، بر پاکدامنی حضرت مریم علیها السلام و طهارت حضرت عیسی علیه السلام و حلال زاده بودن او تأکید می کند و به این وسیله مهر صحت بر پیامبری عیسی علیه السلام می زند و پیروی از او را برهمگان لازم می داند و این همان چیزی است که نجاشی و مسیحیان در پی آن هستند و اما پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، با پیش فرض قرار دادن آن می خواهد بفرماید که اگر عیسی علیه السلام از مادری معصوم زاده شده و

ص:91

رسالت او بی اشکال، و انجام دادن خواسته های او ضروری و واجب است، پس اگر در کتابش انجیل آمده است که پس از من پیامبری به نام احمد صلی الله علیه و آله و سلم خواهد آمد،(1) و شما ملزم به پیروی از او هستید، حال که آن پیامبر با همه ی نشانه های درستی دعوت او آمده است، چرا از او و آیین او پیروی نمی کنید؟

همتای او قرار ندهیم، و بعضی از ما، بعض دیگر را، جز خدای یگانه، به خدایی نگیرد. هرگاه (از این دعوت،) سرباز زنند، بگویید: گواه باشید که ما مسلمانیم!

در این آیه، دعوت به نقطه مشترک میان اسلام و اهل کتاب از مسیحیان و یهودیان شده است و در واقع قرآن کریم با این گونه استدلال، به مسلمانان می آموزد که اگر کسانی حاضر نبودند در همه اهداف مقدس با شما همکاری کنند بکوشید دستِ کم در یکی از هدف های مشترک همکاری آن ها را جلب کنید و آن را پایه ای برای پیش برد هدف های مقدستان قرار دهید.

آیه بالا، ندای وحدت برای همه ی دین های آسمانی که مدعی توحید هستند می باشد؛ زیرا گویی به مسیحیان می گوید: شما که مدعی «توحید» هستید و حتی می گویید مسئله «تثلیث» (اعتقاد به خدایان سه گانه پدر، پسر و روح القدس)، منافاتی با «توحید» ندارد و از این رو طرفدار وحدت در تثلیث شده اید. و شما یهودیان در عین سخنان شرک آمیز، «عزیر» را فرزند خدا پنداشتید مدعی توحید بوده و هستید. ما و شما در اصل توحید مشترکیم. پس بیایید دست به دست هم داده این اصل مشترک را بدون هیچ پیرایه ای زنده کنیم و از تفسیرهای نابجا که پیامد آن، شرک و دوری از توحید خالص است خودداری نماییم.

در این آیه با سه تعبیر گوناگون روی مسئله یگانگی خدا تاکید شده است؛ نخست با جمله ی أَلاّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللّهَ (جز خدا را نپرستیم) و سپس با جمله ی لا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً (کسی را شریک او قرار ندهیم) و سومین بار با جمله ی وَ لا یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللّهِ (بعضی از ما بعضی دیگر را به خدایی نپذیرد). و این

ص:93

جمله ی آخری، اشاره لطیفی به این حقیقت دارد که مسیح علیه السلام، یکی از افراد انسان و هم نوع ما است نباید او را به خدایی شناخت.(1)

یکی از مهم ترین پیام های این جمله از نامه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، آن است که در گفت و گوی دین ها مهم ترین محور بحث، موضوع توحید است که بایسته است مسلمانان با تأسی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خویش، پیروان دین ها را به آن فرا بخوانند و آن را پایه ای مناسب برای نشر معارف اسلامی قرار دهند. توضیح بیشتر این مسئله در نامه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به هرقل خواهد آمد.

ص:94

خداوند من را به عنوان رسولش فرستاده و برمن قرآنی نازل کرده و مرا به بیم دادن، ترساندن و جنگ با کافران فرمان داده است تا این که به دین من درآیند و مردم در ملتم وارد شوند و من تو را به اقرار به یگانگی خداوند فرامی خوانم پس اگر پذیرفتی که خوشبخت خواهی شد و اگر سرباز زدی که بدبخت خواهی گشت والسلام.

این متن نمی تواند نامه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به حاکم مصر باشد؛ زیرا سراسر آن تهدید و ارعاب می باشد و این با روش نامه نگاری پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بسیار متفاوت است؛ زیرا آن حضرت در نامه هایش در آغاز با بیان استدلال، برهان و دستِ کم با بیان مطالب به گونه جدال احسن، مخاطب را به پذیرش حق فرامی خواند و هیچ گاه اورا به جنگ و کشته شدن تهدید نمی کند. و از سویی جمله ی

«وَأمَرَنَیِ بَالْإعْذارِ وَالْإنْذارِ وَمُقاتَلَةِ الْکُفارِ» یعنی، خداوند من را به بیم دادن، ترساندن و جنگ با کافران فرمان داده است. توهم خشن بودن دین اسلام را در ذهن ها ایجاد می کند و می تواند دست آویزی برای دشمنان دین مبین اسلام باشد تا آن را به جنگ طلبی متهم سازند و از آن به دین شمشیر یاد کنند و پیروان دیگر دین ها را نسبت به اسلام بدبین نمایند. و افزون برآن، تنها منبعی که این متن را به عنوان نامه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به حاکم مصر نقل کرده است همین کتاب فتوح الشام است که محتوای آن از نظر مستند بودن مطالب آن در درجه پایینی است و قابل استناد نیست.(1)

ص:96

و اما نویسنده ناسخ التواریخ، متن دیگری را به عنوان نامه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، نقل می کند که در منابع معتبر تاریخی و روایی یافت نمی شود و همین دلیل بر ساختگی بودن آن می باشد. متن نقل شده به این صورت است:

«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ، مِنْ مُحَمّدٍ عَبْدِ اللهِ وَ رَسُولِهِ إِلیَ عَظِیمِ الْقِِبْطِ، سَلامٌ عَلیَ مَنِ اتَبَعَ الْهُدیَ، تَوَکَلْ بَالْلهِ الْعَظِیمِ فِی کُلِ الْأَحْوَالِ، فَإِنْ تَوُلَیْتَ فَعَلَیْکَ بِالْعَدْلِ وَ الْقِسْطِ. یَا أهْلَ الْکِتابِ سیِرُوا إِلیَ کَلِمَةٍ سَواءٍ بَیْنَنَا وَ بَیْنَکُمْ ألْا تَعْبُدُوا إِلْا الْلهَ وَ لا تَعُودُوا».(1) از محمد صلی الله علیه و آله و سلم، بنده و فرستاده خداوند به بزرگ قبط. سلام برکسی که از هدایت پیروی کند. بر خداوند بزرگ در همه حال توکل کن. پس اگر از خداوند روگرداندی پس به عدل و قسط رو آور. ای اهل کتاب به کلمه ای که میان ما و شما برابر است سیر کنید به این گونه که کسی جز خداوند را نپرستید و گرد شرک نگردید.

و اما متنی که بیشتر منابع معتبر تاریخی آن را نقل کرده اند به این گونه است:

«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ، مِنْ مُحَمَدِ بِنِ عَبْدِ اللهِ رَسُولِ اللهِ، إِلَی الْمُقَوْقِسَ عَظیِمِ الْقِبْطِ، سَلامٌ عَلَی مَنِ اتَبَعَ الْهُدَی، أمَا بَعْدُ، فَإِنِّی أدْعُوُکَ بِدَاعِیَةِ الْإِسْلامِ، أسْلِمْ تُسْلِمْ، وَ أسْلِمْ یُؤْتِکَ اللهُ أجْرَکَ مَرَّتَیْنِ، فَإِنْ تَوَلَیْتَ فَإِنَ عَلَیْکَ إِثْمَ الْقِبْطِ. قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا إِلی کَلِمَةٍ سَواءٍ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ أَلَّا

ص:97

نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَ لا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً وَ لا یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ».(1)

بسم اللّه الرحمن الرحیم، از محمد بن عبدالله؛ فرستاده خدا به مقوقس بزرگ قبطیان،

درود بر آن کس که راه راست را در بر گرفت. من، تو را به دین اسلام دعوت می کنم؛ مسلمان شو تا در امان باشی. مسلمان شو، تاخداوند پاداشت را دو برابرکند. اگر از اسلام روی گردانی، گناه قبطیان به گردن توست. بگو: ای اهل کتاب! بیایید بر سر سخنی که میان ما و شما یکسان است، پایدار بمانیم که: جز خدا را نپرستیم و برای او هیچ گونه شریکی نیاوریم و کسی از ما دیگری را به جای خدا به خدایی برنگیرد. اگر (از این پیشنهاد) رویگردان شدند؛ بگویید: شاهد باشید که ما فرمانبردار و مسلمانیم.

واما در برخی از منابع تاریخی آغاز نامه به گونه دیگری است و به جای جمله

«مِنْ مُحَمَدِ بِنِ عَبْدِ اللهِ رَسُولِ اللهِ»، جمله «مِنْ مُحَمَدٍ عَبْدِ اللهِ رَسُولِ اللهِ» و

ص:98

یا

«مِنْ مُحَمَدٍ عَبْدِ اللهِ و رَسُولِه»(1) بدون کلمه «ابِنْ» آمده است. و در برخی دیگر عنوان «رَسُولِ اللهِ»(2) و در برخی دیگر کلمه ی «عبدالله»(3) ذکر نشده است.

با توجه به قرائن خارجی و داخلی نامه به دست می آید که کلمه ی «عبدالله» که در نامه آمده است، عنوان و وصف پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می باشد، نه نام پدر ایشان و به بیانی متن نامه این چنین است: «مِنْ مُحَمَدٍ عَبْدِ اللهِ و رَسُولِهِ» یعنی، از محمد بنده ی خدا و رسول او. بنابراین پس از نام حضرت، کلمه ی «بنْ» نیست.

و اما قرینه خارجی، تصویری است از نامه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به مقوقس، که در آن کلمه ی «بنْ» نیامده است.(4) و بسیاری از دانشمندان دیرین و کنونی آن را نقل کرده و آن را پذیرفته اند.(5) و اما قرینه داخلی نامه، محتوای جهت دار آن می باشد؛ زیرا پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم با گزینش جمله ها و آیه ای از قرآن کریم، حاکم مصر و قبطیان را به توحید به ویژه توحید عبادی فرامی خواند، و توحید عبادی مقتضی آن است که

ص:99

کلمه ی «عبدالله» وصف پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، باشد نه نام پدر ایشان. به این معنا که بنده خدا، شما را به بندگی خداوند فرامی خواند.

مقوقسیان، پس از انقراض فرعونیان بر مردم مصر حکومت می کردند. و چون زیر سلطه امپراطوری روم قرار گرفتند به دین مسیحیت که دین رسمی روم بود درآمدند.(1)

و اما نام مقوقسِ مصر در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم چه بوده، و آیا رومی بوده یا قبطی؟ چند دیدگاه وجود دارد؛ برخی می گویند: او رومی و نامش «جورج» می باشد که در اصل کشیش فرقه مَلِکانیه بود و از سوی هرقل روم، به حاکمیت مصر منصوب شد و برخی دیگر گفته اند: وی قبطی و نام او «جریج یا جریح بن میناء» می باشد. در هردو صورت وی مسیحی و از فرقه «ملکانیه» بوده است و از باورهای آنان پیروی می کرده است.(2)

مراد از فرقه ملکانیه، یکی از سه فرقه بزرگ مسیحی در آن زمان است که براساس تفسیری که از خداوند داشته اند، پدید آمدند. فرقه ملکانیه که همان مسحیان رومی می باشند، خداوند سبحان را سومی از سه حقیقت می دانند و آن ها عبارتند از؛ خداوند (پدر)، عیسی علیه السلام (پسر) و روح القدس. و سومی از آن سه، به این معنا است که هریک از آن سه، خدا هستند، و در عین حال عیسی علیه السلام، فرزند حقیقی خداوند و خداوند پدر حقیقی عیسی می باشد و افزون برآن، آن سه گرچه سه حقیقت هستند، ولی در واقع یکی بیش نیستند.

ص:101

فرقه دیگر مسیحیان، نسطوریه است. آنان می گویند: عیسی علیه السلام، نور خداوند است که در جسم مادی آن حضرت، تبلور پیدا کرده است و این مانند تابش نور بر جسمی شفاف چون بلور است، و اما گروه سوم، یعقوبیه هستند که می گویند: خداوند در جسم عیسی علیه السلام، حلول کرده است.(1)

حاطب، با فرمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، مدینه را به قصد سرزمین مصر ترک نمود و پس از به جان خریدن سختی های فراوان به آن دیار وارد شد. باخبر شد که مقوقس در یکی از کاخ های بلند لب دریا، در شهر «اسکندریه» به سر می برد. او رهسپار «اسکندریه» گردید و با زورق، خود را به داخل کاخ مقوقس رسانید و نامه پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم را به او داد.

حَکیمٍ» آفرین بر تو! مرد فهمیده ای هستی و از طرف شخص فهمیده و با کمالی پیغام آورده ای.

حاطب به او گفت: پیش از شما کسانی (فرعون ها) در این کشور حکمرانی می کردند که مدت ها به مردم خدایی می فروختند و خدا آن ها را نابود ساخت؛ تا سرگذشت و سرنوشت آن ها، برای شما مایه عبرت شود. و شما باید بکوشید تا سرگذشت و سرنوشتتان برای دیگران مایه عبرت نباشد.

پیامبر ما، مردم را به آیین پاک فرا خواند. قریش، سرسختانه با وی پیکار کردند و ملت یهود، با کینه توزی ویژه ای با او به مقابله برخاستند. به جانم سوگند! همان گونه که موسی بن عمران علیه السلام، نبوت حضرت مسیح علیه السلام را به مردم بشارت داده؛ همان گونه حضرت عیسی علیه السلام، بشارت دهنده ی نبوت محمد صلی الله علیه و آله و سلم بوده است.

شما را به آیین اسلام و کتاب آسمانی خود (قرآن) می خوانیم؛ همان گونه که شما، اهل تورات را به انجیل فراخوانده اید. هر ملتی که فراخوانی پیامبری را بشنود، باید از او پیروی کند و من ندای این پیامبر را به سرزمین شما رسانیدم. شایسته است که شما و ملت مصر از آیین وی پیروی کنید و من هرگز شما را از باور به آیین مسیح باز نمی دارم، بلکه می گویم: به دنبال سنّت وی بروید ولی بدانید، صورت کامل آیین حضرت مسیح، همان آیین اسلام است.

گفت و گو و مذاکره ی حاطب با حکمران مصر به پایان رسید، ولی «مقوقس» پاسخ روشنی به وی نداد. «حاطب»، باید مدتی توقف کند تا پاسخ نامه را بگیرد و برای پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم بیاورد.

مقوقس پس از چند روز، حاطب را خواست و با او در کاخ خود خلوت کرده و از برنامه و آیین پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم، پرسید. سفیر اسلام، در پاسخ وی چنین گفت: او مردم را به پرستش خدای یگانه فرامی خواند؛ دستور می دهد که مردم در شبانه روز،

ص:104

پنج بار نماز بخوانند، ماه رمضان روزه بگیرند؛ خانه خدا را زیارت کنند؛ به پیمان خود پای بند باشند؛ از خوردن مردار و خون، خودداری کنند و... حاطب، سخنان خود را با شرح منش ها و رفتارهای الهی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم به پایان برد.

زمام دار مصر، به او چنین گفت: این ها نشانه نبوت او است و من می دانستم که خاتم پیامبران هنوز ظهور نکرده است، می پنداشتم که او از سرزمین شام که مرکز ظهور پیامبران است برانگیخته خواهد شد، نه از سرزمین حجاز.

ای سفیر محمد! بدان و آگاه باش اگر من به آیین او ایمان بیاورم، ملت قبط با من هم راهی نمی کنند. امیدوارم که قدرت این پیامبر به سرزمین مصر کشیده شود و یارانش در کشور ما منزل کنند و بر قدرت های محلی و باورهای باطل پیروز آیند. من از شما درخواست می کنم که این گفت وگو را سرّی تلقی کنید و کسی از قبطیان، از آن آگاه نشود.

نامه ای است به محمد فرزند عبدالله، از مقوقس بزرگ قبط. درود بر تو، من نامه ی تو را خواندم و از مقصد تو آگاه شدم و حقیقت دعوت تو را یافتم. من می دانستم که پیامبری ظهور خواهد کرد، ولی می پنداشتم که درجایی از شام برانگیخته خواهد شد. من مَقدم سفیر تو را گرامی شمردم. و دوتا کنیز را که در میان قوم قبط جایگاه دارند را برای تو فرستادم. و (افزون بر آن)، لباس (نیز تقدیم کردم) و استری را به تو هدیه کردم تا بر آن سوار شوی. سلام بر تو باد.

حاطب، با هم راهی و محافظت دسته ای از مأموران مقوقس به سرزمین شام وارد شد و مأموران را مرخص کرد و خود با کاروانی رهسپار مدینه شد. نامه مقوقس را تسلیم پیامبراعظم صلی الله علیه و آله و سلم کرد و پیام او را رسانید.

احترامی که مقوقس در انشای نامه به کار برده و نام محمد صلی الله علیه و آله و سلم را بر نام خود مقدم داشته بود و نیز هدایای گران بهایی که برای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرستاده و احترام شایسته ای که از سفیر وی به جا آورده بود؛ همگی حاکی از آن هستند که مقوقس به حقانیت پیامبر خداوند صلی الله علیه و آله و سلم پی برده بود گرچه آن را نپذیرفته است. از این رو پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: او از حکومت خود ترسیده و اسلام را نپذیرفته است، ولی قدرت و ریاست او به زودی نابود خواهد شد.(1) و همین گونه هم شد و بنابر تصریح برخی از

ص:106

تارخ نگاران، هرقل قیصر روم، از تمایل او به اسلام آگاهی پیدا کرد و دستور عزل او را صادر نمود و به این گونه بود که نه اسلام را پذیرفت و نه سلطنتش پایدار ماند.(1)

آن، تمکین در برابر فرمان و خواسته خداوند است و سرپیچی از آن، نافرمانی در برابر دستور خداوند است.

دوم آن که طرح عنوان «عبدالله» در آغاز نامه این نکته را به حاکم مصر القا می کند که راه رسیدن به هدایت و در نهایت دست یابی به سعادت واقعی تنها در گرو عبودیت و بندگی می باشد و برای دست یابی به رستگاری، اگر راهی جز راه بندگی برگزیده شود، جز دور شدن از خداوند و انحراف از راه او، سرانجامی نخواهد داشت.

سوم آن که با قرار دادن عبودیت در کنار رسالت (رسول الله یا رسوله بنابر برخی اسناد)، می رساند که همه ی فرستادگان خداوند، بنده ی خداوند بوده اند که در سطرهای آینده به آن ها اشاره خواهد شد.

چهارم آن که عبودیت را بر رسالت خود، مقدم داشت تا بفهماند که پیامبران، پیش از آن که به درجه رسالت برسند، راه عبودیت را طی کرده اند.

برای تبیین بهتر این چند نکته، بایسته است کمی درباره ی عبودیت و بندگی، بررسی شود:

خداوند قادر متعال، مالکِ مطلق هستی است پس هیچ چیز از دایره ملکیت او خارج نخواهد بود و زمام امور همه چیز به دست او خواهد بود همان گونه که قرآن کریم می فرماید: إِنْ کُلُّ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلاّ آتِی الرَّحْمنِ عَبْداً . (1) همه ی کسانی که در آسمان ها و زمین هستند بنده اویند.

این گونه از عبودیت، ویژه انسان و موجودات دارای شعور نیست بلکه شامل همه ی موجودات مجرد و مادی(2) می شود. و به بیانی همه ی آفریده ها این ویژگی را دارا هستند و نیازی به اکتساب و به دست آوردن ندارد. وَ لِلّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ کانَ اللّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ مُحِیطاً . (3) آن چه در آسمان ها و زمین است مال خداست و خداوند به همه چیز احاطه دارد.

و اما مراد از عبودیت اختیاری، آن است که شخص خود را مملوک خداوند دانسته و هرگونه استقلال را از خود سلب نماید و دربرابر فرمان های او تسلیم شود. و براین اساس. بندگی خدا یعنی؛ وابستگی مطلق به او، بی نیازی از غیر او، بی اعتنایی به ما سوی اللَّه، و تنها چشم بر لطف او دوختن، و در برابر اراده او از خود اراده ای نداشتن، و در همه حال سر بر فرمان او نهادن. و اگر از دیگران کمک می گیرد به آن لحاظ است که خداوند متعال آن ها را منشأ اثر قرارداده است.

ص:109

بندگی به این معنا، امری اکتسابی و یافتنی است و همه ی انسان ها آن را دارا نیستند. که به دوگونه به دست می آید؛ یکی با پرستش و اظهار تذلل در درگاه او هم راه با تقدیس و تحمید پروردگار که اصطلاحاً به آن عبادت گفته می شود. و دیگری با فرمان بری و پذیرش فرمان ها و بازداشت های خداوند در همه ی شئون زندگی فردی و اجتماعی می باشد که به آن اطاعت گفته می شود.

بنابراین دست یابی به همه ی مراتب کمال انسانی، و تخلق به اخلاق الهی و رسیدن به هرگونه مقام الهی به ویژه نبوت و رسالت در گرو عبودیت اختیاری است. و ازاین روست که در تشهد نماز، پیش از گواهی به رسالت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، به عبودیت و بندگی او نسبت به خداوند متعال، گواهی داده می شود و گفته می شود:

وَ أشْهَدُ أنَ مُحَمَداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ و گواهی می دهم که محمد صلی الله علیه و آله و سلم، بنده او و فرستاده اوست.

و یوسف علیه السلام را بنده خالص خود معرفی می کند: وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأی بُرْهانَ رَبِّهِ کَذلِکَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الْفَحْشاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُخْلَصِینَ . (1) و در حقیقت (آن زن) آهنگ وی کرد، و (یوسف علیه السلام نیز) اگر برهان پروردگارش را ندیده بود، آهنگ او می کرد. چنین (کردیم) تا بدی و زشتکاری را از او بازگردانیم، چرا که او از بندگان مخلص ما بود.

و ابراهیم علیه السلام را بنده مؤمن می داند: سَلامٌ عَلی إِبْراهِیمَ. کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ. إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِینَ . (2) سلام بر ابراهیم علیه السلام. ما این چنین نیکوکاران را جزاء می دهیم. آری، راستی او از بندگان مؤمن ما بود.

و نوح علیه السلام را بنده بسیار شاکر و مؤمن معرفی می کند: ذُرِّیَّةَ مَنْ حَمَلْنا مَعَ نُوحٍ إِنَّهُ کانَ عَبْداً شَکُوراً . (3) ای فرزندان کسانی که با نوح علیه السلام (بر کشتی) سوار کردیم! او بنده ی شکرگزاری بود. (شما هم مانند او باشید، تا نجات یابید!). و در آیه دیگر می فرماید: سَلامٌ عَلی نُوحٍ فِی الْعالَمِینَ. إِنّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ. إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِینَ . (4) سلام بر نوح علیه السلام در همه ی عالم. آری، ما نیکوکاران را این گونه پاداش می دهیم. آخر او از بندگان مؤمن ما بود.

ص:112

و درباره بنده بودن عیسی علیه السلام می فرماید: قالَ إِنِّی عَبْدُ اللّهِ آتانِیَ الْکِتابَ وَ جَعَلَنِی نَبِیًّا . (1) گفت: منم بنده خدا، به من کتاب داده و مرا پیامبر قرار داده است. إِنْ هُوَ إِلاّ عَبْدٌ أَنْعَمْنا عَلَیْهِ وَ جَعَلْناهُ مَثَلاً لِبَنِی إِسْرائِیلَ 2 (عیسی علیه السلام) جز بنده ای که بر وی منّت نهاده و او را برای فرزندان اسرائیل سرمشق (و آیتی) گردانیده ایم نیست. و در آیه دیگر می فرماید: لَنْ یَسْتَنْکِفَ الْمَسِیحُ أَنْ یَکُونَ عَبْداً لِلّهِ وَ لاَ الْمَلائِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ وَ مَنْ یَسْتَنْکِفْ عَنْ عِبادَتِهِ وَ یَسْتَکْبِرْ فَسَیَحْشُرُهُمْ إِلَیْهِ جَمِیعاً.3 مسیح علیه السلام از این که بنده ی خدا باشد هرگز روگردان نیست، و فرشتگان مقرّب (نیز ابا ندارند) و هر کس از پرستش او سرپیچی کند و بزرگی فروشد، به زودی همه ی آنان را به سوی خود گرد می آورد.

و اما در آیه های بسیاری، پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم را بنده ی محض معرفی می کند و کمالات و مقام های معنوی که خداوند منان به او ارزانی داشته است را بر پایه عبودیت و بندگی او استوار می داند. و به گونه ی اشاره، دلیل استحقاق و شایستگی نزول قرآن بر او را بندگی محض وی معرفی می کند: وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ . (2) و اگر در آن چه بر بنده ی خود نازل کرده ایم شک دارید، پس، اگر راست می گویید، سوره ای مانند آن بیاورید و گواهان خود را، غیر خدا فرا خوانید.

ص:113

واژه «عبد» دراین آیه، نشان می دهد که این افتخار و اکرام، به سبب مقام عبودیت و بندگی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بود؛ زیرا بالاترین جایگاه برای انسان، آن است که، بنده راستین خدا باشد، و جز بر پیشگاه او جبین نساید، و در برابر فرمانی جز فرمان او تسلیم نگردد؛ هر کاری می کند، برای خدا باشد و هر گام برمی دارد، رضای او را بطلبد.

و در آیه ی دیگر بندگی آن حضرت را سبب مفتخر شدن به دارا شدن به برترین خیر و برکت را معرفی می کند: تَبارَکَ الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلی عَبْدِهِ لِیَکُونَ لِلْعالَمِینَ نَذِیراً. اَلَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لَمْ یَتَّخِذْ وَلَداً وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ وَ خَلَقَ کُلَّ شَیْ ءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِیراً.1 زوال ناپذیر و پر برکت است کسی که قرآن را بر بنده اش نازل کرد تا جهانیان را انذار کند. خداوندی که حکومت و مالکیت آسمان ها و زمین از آن اوست، و فرزندی برای خود انتخاب نکرد، و شریکی در حکومت و مالکیت ندارد، و همه چیز را آفرید و دقیقا اندازه گیری نمود.

فرقان، یعنی قرآنی که جدا کننده حق از باطل است، و این که می فرماید: «فرقان را بر بنده اش نازل کرد»، نشان گرآن است که این مقام عبودیت و بندگی خالص است که شایستگی نزول فرقان و پذیرا شدن معیارهای شناخت حق از باطل را به وجود می آورد.(1)

ص:114

ب). خداوند متعال، پادشاه مطلق:

نکته ی دوم در طرح عنوان «عظیم القبط»، آن است که گرچه حاکمان قبط، خود را پادشاه و مَلِک مصر می دانستند، ولی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به جای عنوان «مَلِک»، از عنوان «عظیم» بهره می گیرد. تا به او بفهماند که پادشاهی تو یک عنوان تشریفاتی بیش نیست؛ زیرا تو و کشورت، وابسته به امپراطوری روم هستید و استقلال سیاسی ندارید. پس با پذیرش اسلام، افزون بر رهایی از بند کفر و شرک، از وابستگی سیاسی نیز آزاد شوید.

افزون برآن، از آنجا که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، تنها خداوند متعال را «مَلِک» جهان می داند و کسی می تواند در این منصب قرار گیرد که ولایت خداوند را پذیرفته و در جهت بندگی او بخواهد به اداره جامعه بپردازد. و از آنجا که مقوقس مانند دیگر حاکمان دیار کفر، از بندگی خداوند متعال به دور بوده اند، نمی توان آن ها را متصف به «مَلِک» نمود.

ج). اطلاع رسانی، وظیفه حاکمان:

نکته سوم آن که آن حضرت، عنوان «عظیم» را به «قبط» اضافه نمود تا به او بفهماند که گرچه مورد خطاب تو هستی، ولی در واقع محتوای نامه، متوجه تو و همه ی قبطیان می باشد و تو به عنوان حاکم و کسی که سرنوشت ملتی به دست اوست، ملزم هستی تا پیام نامه را به مردم خود برسانی وگرنه گناه گمراهی آنان به گردن تو خواهد بود و مسئولیت جهل و ناآگاهی آنان از هدایت و سعادت به عهده ی تو می باشد، از این رو آن حضرت در ادامه ی نامه می فرماید:

«فَإِنِّی أدْعُوُکَ بِدَاعِیَةِ الْإِسْلامِ، أسْلِمْ تُسْلِمْ، وَ أسْلِمْ یُؤْتِکَ اللهُ أجْرَکَ مَرَتَیْنِ، فَإِنْ تَوَلَیْتَ فَإِنَ عَلَیْکَ إِثْمَ الْقِبْطِ» من، تو را به دین اسلام دعوت می کنم؛ مسلمان شو تا در امان باشی. اگرمسلمان شوی، خداوند پاداشت را دو برابر می کند. اگر از اسلام روی گردانی، گناه قبطیان به گردن تو خواهد بود.

ص:116

کَفَاعِلِهِ»(1). راهنمایی کننده به کار خیر، مانند کننده ی آن کار خیر است. و نیز می فرماید:

«مَنْ سَنَّ سُنَّةً حَسَنَةً فَلَهُ أَجْرُهَا وَ أَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یُنْقَصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَیْ ءٌ»(2). هر کس، سنت خوبی را پی ریزی کند، هم پاداش کار خود را می برد، و هم تا روز رستاخیز پاداش هر کسی را که به آن عمل کند، به او داده بدون آن که از پاداش انجام دهندگان آن، چیزی کم شود.

بله امکان دارد که مراد از دو پاداش داشتن اسلام آوردن مقوقس، یکی برای ایمان به عیسی علیه السلام داشتن، و دیگری ایمان به رسالت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم باشد. همان گونه که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم درباره اهل کتاب می فرماید: «مَن أَسلَمَ مِن أهلِ الکِتابِ فَلَهُ أجرُهُ مَرَتَینِ».(3) هر کس از اهل کتاب اسلام آورد، دو پاداش خواهد داشت. و قرآن کریم می فرماید: اَلَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِهِ هُمْ بِهِ یُؤْمِنُونَ * وَ إِذا یُتْلی عَلَیْهِمْ قالُوا آمَنّا بِهِ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّنا إِنّا کُنّا مِنْ قَبْلِهِ مُسْلِمِینَ * أُولئِکَ یُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَیْنِ بِما صَبَرُوا وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ . (4) کسانی که ازپیش، کتاب آسمانی به آن ها داده ایم به آن (قرآن) ایمان می آورند. و هنگامی که بر

ص:118

آن ها خوانده می شود می گویند: به آن ایمان آوردیم، این ها همه حق است، و از سوی پروردگار ماست، ما پیش از این هم مسلمان بودیم. آن ها کسانی هستند که اجر و پاداششان را به سبب شکیباییشان، دو بار دریافت می دارند. آن ها به وسیله نیکی ها، بدی ها را دفع می کنند، و از آن چه به آنان روزی داده ایم انفاق می نمایند.

و اما پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، با جمله ی «فَإِنْ تَوَلَیتَ فَإِنَ عَلَیکَ إِثْمَ الْقِبْطِ» به شق دوم مسئله ی بالا تصریح می کند و می فرماید: ای مقوقس اگر از اسلام رو گردان شدی، گناه مردم قبط، دامن گیر تو نیز خواهد شد. و در واقع مقوقس و هر حاکم دیگر با نپذیرفتن اسلام به دو کیفر گرفتار می شود؛ یکی برای باقی ماندن در ورطه کفر و دیگری برای اضلال و در جهل نگه داشتن مردم خود.

از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده است که فرمود

:«مَنْ سَنَ سُنَةً سَیِئَةً کانَ عَلَیْهِ وِزْرُهَا وَ وِزْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا إِلَی یَوْمِ الْقِیامَةِ».(1) هر کس سنت بد و ناشایستی را پایه ریزی کند، بار سنگین آن سنت بد به دوش اوست. همان گونه که تا روز رستاخیز بار سنگین کسی که به آن سنت ناشایست عمل می کند نیز بر دوش خواهد کشید.

قرآن کریم، می فرماید: لِیَحْمِلُوا أَوْزارَهُمْ کامِلَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ مِنْ أَوْزارِ الَّذِینَ یُضِلُّونَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ أَلا ساءَ ما یَزِرُونَ . (2) آن ها باید (در) روز رشتاخیز بار گناهان خویش را به گونه کامل و شمه ای از گناهان آن کسانی را که از روی جهل، گمراهشان می کنند بردارند، بدانید که بد باری برمی دارند.

ص:119

گرچه ریشه ی همه ی فسادها و انحراف ها، به حاکمان و رهبران فاسد برنمی گردد؛ بلکه برخی از آن ها به سبب سوء اختیار اشخاص، و یا به سبب ناآگاهی خانواده ها با اصول و شیوه های تربیت انسانی و دینی و مانند آن می باشد، ولی ریشه بسیاری از فسادها و باورهای نادرست به رهبران، ارشاد کنندگان و متولیان فرهنگی برگشت می کند و بر اساس آیه یاد شده، مسئولیت بسیاری از گناهان مردم همان گونه که به عهده ی خود مردم است، به عهده ی آنان نیز خواهد بود. و مستکبرانِ گمراه و اغواگر، هم بار گناهان خویش را بر دوش می کشند و هم سهمی از بار گناهان پیروانشان را.(1)

در این آیه، همه ی اهل کتاب به التزام عملی نسبت به «کلمه ی توحید» دعوت شده اند؛ کلمه ی توحیدی که همه ی دین های الهی در آن مساوی و برابر هستند. قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا إِلی کَلِمَةٍ سَواءٍ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ ای اهل کتاب! بیایید به سوی کلمه ای که میان ما و شما برابر و مساوی است.

با در نظر گرفتن ادامه آیه در واقع اهل کتاب نه به خود توحید، بلکه به التزام به آن فراخوانده شده اند؛ زیرا کسی از پیروان دین ها آسمانی در اصل الوهیت و یگانگی آن تردیدی ندارد و آن چه دغدغه ی قرآن کریم است و آن ها از آن دور شده اند، التزام به وحدانیت و یگانگی خداوند متعال می باشد و آن توحید در عبادت و پرستش است همان گونه که می فرماید: أَلاّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللّهَ وَ لا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً به این معنا که آن کلمه توحیدی که میان ما و شما مساوی است این است که تنها او را بپرستیم و برای او همتایی قرار ندهیم.

و اما توحید در عبادت، یعنی تنها خدای یگانه را پرستش کردن و جز او را شایسته عبادت ندانستن، و کسی لایق عبادت، خضوع و خشوع است که کمال مطلق و مطلق کمال باشد. توحید عبادی، مبتنی بر توحید ذاتی است. پس چون ذات الهی یکی است از این رو تنها او، شایسته عبادت و پرستش است. همان گونه که در قرآن کریم آمده است: «لا إِلهَ إِلَّا أَنَا، فَاعْبدُونِ».(1) خدایی به جز من نیست پس تنها مرا عبادت کنید.

ص:121

که فرشتگان و پیامبران را، پروردگار خود انتخاب کنید. آیا شما را، پس از آن که مسلمان شدید، به کفر دعوت می کند؟!

در شأن نزول این دو آیه گفته اند: کسی نزد پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم، آمد و ابراز داشت: ما مانند دیگران به تو «سلام» می کنیم در حالی که از دیدگاه ما چنین احترامی کافی نیست درخواست می کنیم به ما اجازه دهی، امتیازی برایت درنظر گیریم و تو را سجده کنیم! پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، فرمود: «سجده برای غیر خدا جایز نیست، پیامبر خود را تنها به عنوان یک بشر احترام کنید ولی حق او را بشناسید و از او پیروی نمائید». پس از این جریان آن دو آیه نازل شدند.(1)

این دو آیه، افزون بر تأکید برخدا نبودن بشر، افکار باطل گروهی از اهل کتاب را نفی می کند و به ویژه به مسیحیان گوشزد می نماید که هرگز مسیح علیه السلام، ادعای الوهیت نکرد و آن چه درباره ی او در این زمینه گفته شده، همه نسبت های ناروایی است که پس از آن حضرت، به او داده اند و نیز به درخواست کسانی که می خواستند این گونه ادعاها را درباره ی پیامبر اسلام علیه السلام، تکرار کنند به روشنی پاسخ می گوید و می فرماید: «برای هیچ بشری سزاوار نیست که خداوند کتاب آسمانی و حکم و نبوت به او دهد سپس او به مردم بگوید غیر از خدا مرا پرستش کنید

«ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ». نه پیامبر اسلام و نه هیچ پیغمبر دیگری حق ندارد چنین سخنی را بگوید و این گونه نسبت ها که به انبیاء داده شده، همه ساخته و پرداخته افراد ناآگاه و دور از

ص:123

تعلیمات آن ها است چگونه ممکن است آن ها جایگاهشان را از سوی خدا پیدا کنند و در عین

حال به سوی شرک دعوت نمایند.(1)

ص:124

بسم اللّه الرحمن الرحیم. (نامه ای است) از محمد، بنده و فرستاده خدا به هرقل، بزرگ روم. درود بر آن کس که راه راستی و هدایت را در پیش می گیرد. (تو را به سوی اسلام فرا می خوانم) مسلمان شو تا (از درد هر دو جهان) برهی و خداوند دوبار تو را پاداش نیکو دهد. حال اگر روی بگردانی، گناه همه ی «اریسیان» به گردن توست: «بگو: ای اهل کتاب! بیایید بر سر سخنی که میان ما و شما یکسان است، پایدار بمانیم که: جز خدا را نپرستیم و برای او هیچ گونه شریکی نیاوریم و کسی از ما دیگری را به جای خدا، به خدایی برنگیرد. اگر (از این پیشنهاد) روی گردان شدند؛ بگویید: شاهد باشید که ما فرمانبردار و مسلمانیم.

و اما آغاز نامه افزون بر آن چه که آورده شد به گونه های دیگری نیز نقل شده است؛ در برخی از منابع جمله ی «مِنْ مُحَمَّدِ بنِ عبدِ الله، الی هرقل»(1). آمده است که مراد از کلمه ی «عبدالله»، نام پدر آن حضرت می باشد و از سویی عنوان «رسول الله» ذکر نشده است. و در برخی منابع جمله ی «مِنْ مُحَمَّدٍ رسول الله عَبْدِهِ وَ رَسُولِهِ» آورده شده است که معنایش آن است که «از محمد رسول خدا، بنده و فرستاده او» و حتی نام هرقل که گیرنده نامه می باشد نیامده است.(2) و در برخی دیگر جمله ی «مِنْ مُحَمَّدِ بنِ عبدِ اللَّه و رسولِه»(3) و در بعضی دیگر جمله ی «مِنْ مُحَمَّدٍ رسول الله

ص:126

الی هِرقِل»(1) بدون کلمه ی «عبدالله» آمده است. ولی همان گونه که در نامه به مقوقس بیان شد، با توجه به قرائن داخلی و خارجی نامه، به نظر می رسد که متن اصلی همانی باشد که در آغاز بحث آورده شد؛ مراد از قرینه داخلی، محتوای نامه است که اهل کتاب را به توحید عملی فراخوانده است و مراد از قرینه خارجی، افزون بر فراوانی منابع تاریخی و روایی نامه، تصویری از نامه است که مؤید این مطلب است که کلمه ی «عبدالله» جزء نامه و وصف پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم می باشد نه نام پدر ایشان.(2)

افزون برآن ها متن نامه به گونه دیگری نیز نقل شده است که آیه قرآن در ذیل آن نیست و به جای کلمه ی «الْارِیسِینَ»، کلمه ی «الْاَ کَارِیینَ» دارد.(3) ولی به نظر می رسد که این همان نامه بالاست که به گونه اختصار و به گونه ای نقل به معنی شده است؛ زیرا بنابر تصریح برخی از راویان حدیث، هنگام وصول نامه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از سوی هرقل، افراد زیادی حضور داشته اند و یکی از آن ها که از عالمان مسیحی بود، متن نامه را شنیده و بخشی از آن را برای یکی از مسلمانان به نام «زهری» نقل کرده است. و او پنداشته که آن چه آن عالم مسیحی نقل کرده است، عین عبارت نامه می باشد و حال آن که چنین نیست.(4)

ص:127

فرهنگ آن ها آشنایی داشت. آن صحابی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، فردی شجاع و از رزمندگانی بود که در بیشتر جنگ ها هم راه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و در کنار مسلمانان بود.(1)

دیدار موفقیت آمیز او با قیصر روم، نشان گر توانایی او در انجام مأموریت از سوی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می باشد که در سطرهای آینده به آن ها پرداخته خواهد شد.

بربرهای شمال اروپا منقرض شد، ولی روم شرقی که مرکز آن «قسطنطنیه» بود و شام (سوریه)، فلسطین، اردن، مصر را نیز در اختیار داشت.

به پادشاهان روم، قیصر می گفتند و نام قیصر روم در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، هِرْقِل، یا هِرَقْل، یا هِرْکِل، و یا هِراکِلِیوُس بود. هرقل، مانند نیاکان خود، پیرو دین عیسی علیه السلام بود و از محتوای انجیل که خبر آمدن پیامبری در آخرالزمان نیز در آن بود کاملاً آشنایی داشت. او به آیین خود بسیار پای بند بود و به ساخت، راه اندازی و رونق دادن اماکن مذهبی می کوشید. به بیت المقدس، باور ویژه ای داشت. از این رو هنگام جنگ با ایرانیان نذر کرد که اگر برآنان پیروز شود، پیاده از روم به زیارت آن مکان مقدس برود. بنابراین هرقل، هم شخصیتی سیاسی به شمار می آمد و هم شخصیتی مذهبی، و محتوای نامه ی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، با توجه به آن دو بُعد از شخصیت وی نگاشته شده است.(1)

شهر «حمص»،(1) با هرقل دیدار کند. او هنگامی که خواست به حضور هرقل برسد، کارپردازان دربار به او گفتند: باید در برابر قیصر به خاک بیفتی، وگرنه به تو اعتنا نکرده و نامه ی تو را نخواهد گرفت. «دحیه»، سفیر خردمند اسلام گفت: من برای کوبیدن سنت های نادرست، رنج این همه راه را بر خود هموار کرده ام؛ من از سوی صاحب رسالتی به نام محمد صلی الله علیه و آله و سلم، مأمورم تا به قیصر برسانم که؛ بشر پرستی باید از میان برود و جز خدای یگانه کسی پرستش نشود. با داشتن چنین باوری، چگونه می توانم تسلیم دیدگاه شما شوم و در برابر غیر خدا سجده کنم؟

کارکنان دربار، از منطق نیرومند و پر صلابت سفیر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شگفت زده شدند. یک نفر از درباریان به دحیه گفت: شما می توانی نامه را روی میز ویژه ی سلطان بگذاری و برگردی و کسی جز او به نامه های روی میز دست نمی زند و هرگاه قیصر نامه را خواند، شما را به حضور می طلبد. دحیه، از راهنمایی آن مرد تشکر کرد و نامه را روی میز گذاشت و بازگشت.

آن گاه قیصر به جایی که برای او در نظر گرفته بودند وارد شد و بر تخت خود نشست، چشمش به آن نامه افتاد؛ آن را برداشت تا بخواند. دید عبارت نامه به زبان عربی است از این رو مترجم ویژه ی عربی خود را خواست تا نامه را خوانده و ترجمه کند.

در این هنگام برادر او، آنجا حضور داشت همین که دید نام محمد صلی الله علیه و آله و سلم، پیش از نام امپراطور روم آمده است بر سینه مترجم زد و نامه را گرفت، و خواست آن را پاره

ص:131

کند. قیصر گفت: چرا چنین می کنی؟! گفت: می خواهی نامه کسی را بخوانی که نام خود را پیش از نام تو نوشته و تو را صاحب روم خوانده، نه شهریار آن؟!

قیصر گفت: تو یک احمق کوچک و یا یک دیوانه بزرگ هستی. می خواهی نامه ی مردی را پاره کنی پیش از آن که بدانم چه نوشته است؛ اگر او پیامبر باشد، حق دارد که نام خویش را پیش از نام من بنویسد وانگهی او راست می گوید: من صاحب روم هستم نه مالک آن ها؛ خدا من را بر آن ها مسلط کرده و اگر می خواست، آن ها را بر من مسلط می کرد، چنان که ایرانیان را بر خسرو مسلط کرد که او را کشتند.

شوند که هرگاه وی در پاسخ پرسش های قیصر، غرض ورزی کرد، بی درنگ به خطا و یا دروغ او اشاره کنند.

قیصر پرسش های فراونی از ابوسفیان پرسید و او نیز به پاسخ پرداخت مانند پرسش و پاسخ های زیر:

قیصر پرسید: حسب محمد صلی الله علیه و آله و سلم، چگونه است؟

ابو سفیان گفت: خانواده او شریف و بزرگ اند.

قیصر پرسید: در نیاکان وی کسی هست که بر مردم سلطنت کرده باشد؟

ابوسفیان گفت: نه هرگز.

قیصر پرسید: آیا پیش از آن که ادعای نبوت کند، از دروغ پرهیز داشت یا نه؟

ابوسفیان گفت: بلی محمد صلی الله علیه و آله و سلم، مرد راست گویی بود.

قیصر پرسید: چه طبقه ای از مردم از وی طرفداری می کنند و به آیین او می گروند؟

ابوسفیان گفت: اشراف با او مخالفند و افراد عادی و متوسط هوادار جدی او هستند.

قیصر پرسید: آیا پیروان وی رو به فزونی است؟

ابوسفیان گفت: بلی.

قیصر پرسید: آیا کسی از پیروان او تا حال مرتد شده است؟

ابوسفیان پاسخ داد: خیر.

قیصر پرسید: آیا او در نبرد با مخالفان پیروز است یا مغلوب؟

ابوسفیان پاسخ داد: گاهی غالب و گاهی با شکست رو به رو است.

در پایان پرسش و پاسخ به مترجم خود گفت: به ابو سفیان و دوستان وی بگو: اگر این گزارش ها دقیق و درست باشد، حتما او پیامبر وعده داده شده آخر الزمان است و افزود: من می دانستم که چنین پیامبری ظهور خواهد کرد ولی نمی دانستم که از

ص:133

قوم قریش خواهد بود. من حاضرم در برابر او خضوع کنم و برای احترام، پاهایش را شست و شو دهم و به همین زودی، قدرت و شوکتش سرزمین روم را خواهد گرفت.

برادرزاده قیصر، گفت: محمد صلی الله علیه و آله و سلم، در نامه اسم خود را بر نام تو پیش انداخته است. در این موقع، قیصر به او پرخاش کرد و گفت: کسی که ناموس اکبر و فرشته وحی بر او نازل می شود، شایسته است نامش، بر نام من پیش اندازد.

ابو سفیان می گوید: طرف داری جدی قیصر از محمد صلی الله علیه و آله و سلم، سر و صدایی در دربار به وجود آورد و من از این پیش آمد سخت ناراحت بودم که کار محمد صلی الله علیه و آله و سلم به اندازه ای بالا بگیرد که ملت روم از او بترسند. با این که من در آغاز پرسش و پاسخ کوشش کردم که محمد صلی الله علیه و آله و سلم را در نظر قیصر کوچک کنم و می گفتم: که محمد صلی الله علیه و آله و سلم، کوچک تر از آن است که شنیده ای، ولی قیصر به تحقیر من گوش نکرد.

قیصر، دحیه کلبی را خواست و او را احترام کرد و پاسخ نامه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را نوشت و هدیه ای نیز برای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرستاد.(1)

آینده به آن اشاره خواهد شد، به نظر می رسد که مراد از اریسیان، یا همه ی مردم روم هستند که هرقل بر آن ها حکومت می کند و یا سران قبیله ها و بزرگان رومی می باشند که بر مردم روم نفوذ داشتند و گونه ی باورهای آنان در چگونگی باورهای مردم تأثیر گزار بوده است؛ زیرا معنا ندارد که در صورت رویگردانی هرقل از اسلام و نپذیرفتن آگاهانه ی آن، تنها گناه انحراف گروهی از مردم به عهده ی او باشد و دیگر مردم که به سبب کتمان حقیقت هرقل، در انحراف بمانند، گناه آنان به عهده خود آن ها باشد. و این در حالی است که حاکم یک کشور مسئول ایمان و کفر همه ی ملت خود است؛ چه آنانی که در اصل، مال آن کشور هستند و چه آنانی که از کشور دیگری بوده و برای سکونت به آن سرزمین آمده اند. بنابراین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در این فراز از نامه خطاب به هرقل می فرماید: تو، که صاحب و بزرگ قوم خود هستی اگر اسلام را نپذیری و این نپذیرفتن، سبب باقی ماندن آن ها در کفر و شرک باشد به گونه ی قطع تو در گناه آنان شریک هستی.

جمله ی یا أَهْلَ الْکِتابِ که در صدر آیه آمده است، تصریح دارد که مخاطب در آن همه ی اهل کتاب می باشند. مراد از اهل کتاب، کسانی هستند که پیرو یکی از پیامبران الهی بوده و دارای کتاب آسمانی می باشند که دربرابر مشرکان هستند؛ که نه به پیامبری ایمان گرویده اند و نه کتاب آسمانی دارند. از این رو در قرآن کریم این دو از هم تفکیک شده اند. لَمْ یَکُنِ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکِینَ مُنْفَکِّینَ حَتّی تَأْتِیَهُمُ الْبَیِّنَةُ.1 کافران از اهل کتاب و مشرکان (می گفتند): ما دست از آیین خود بر نمی داریم تا دلیل روشنی برای ما بیاید! ما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ لاَ الْمُشْرِکِینَ أَنْ یُنَزَّلَ عَلَیْکُمْ مِنْ خَیْرٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ اللّهُ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ . (1) کافران از اهل کتاب و مشرکان، دوست ندارند که هیچ خیر و نیکی از سوی پروردگارتان بر شما نازل شود. در حالی که خداوند، رحمت خود را به هر که بخواهد اختصاص می دهد، و خداوند صاحب فضل بزرگ است.

و اما مصداق اهل کتاب چه کسانی هستند؟ قرآن کریم چهار گروه را بر می شمارد و می فرماید: إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هادُوا وَ الصّابِئِینَ وَ النَّصاری وَ الْمَجُوسَ وَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا إِنَّ اللّهَ یَفْصِلُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّ اللّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ . (2) کسانی که ایمان آوردند و آنان که یهودی گری اختیار نمودند و کسانی که

ص:137

نصرانی شدند و صابئان و مجوسیان و کسانی که شرک ورزیدند خداوند در روز قیامت میان آنان حکم می کند که خدا بر هر چیزی گواه و ناظر است.

دراین آیه، چهار گروه یهودی، صابئی، نصرانی و مجوس، دربرابر مشرکان قرار گرفته اند و همین قرینه و نشانه ای براین مطلب که آن چهار گروه، از اهل کتاب هستند. بنابراین مخاطب در آیه؛ مسیحیان، یهودیان، مجوسیان و صابئان می باشد.(1)

یهودیان:

یهودیان، پیروان حضرت موسی کلیم الله علیه السلام از پیامبران بزرگ خداوند هستند از این رو به آن ها کلیمی هم گفته می شود. همان گونه که به آن ها یهودی گفته می شود؛ زیرا بیشتر آنان از فرزندان و بازماندگان یهودا فرزند یعقوب علیه السلام می باشند.(2)

خداوند، حضرت موسی علیه السلام را برای نجات بنی اسرائیل مبعوث نمود؛ او با فرعون جنگید و بنی اسرائیل را از ظلم و بدبختی رهانید؛ ولی آنان پس از پیروزی به کارهای ناشایست مانند، گوساله پرستی و کشتن پیامبران رو آوردند. روی این سبب، خداوند، در طول تاریخ سه هزار ساله ی آن ها، بارها به خشم دچار گشتند تا این که خوار شدند.(3)

نام کتاب یهودیان، تورات است که در نامه ی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به اسقف روم درباره میزان حجیت آن بحث شده است.

ص:138

باورهای یهودیان:

یهوه، نام خداوند در دین یهود است که بنابر باور آنان، به زبان آوردن آن حرام است. تنها بالاترین جایگاه مذهبی یهود سالی یک بار، آن هم در معبد سلیمان و در مکانی ویژه، می تواند این نام را بر زبان جاری کند.

یهودیان، بر این باورند که شریعت یکی است. آغاز و انجام آن با حضرت موسی علیه السلام است؛ پیش از موسی علیه السلام شریعت و دینی نبود؛ آن چه بود، حدود عقلی و احکام مصلحتی بود. پس از موسی علیه السلام نیز شریعت و احکام دیگری نخواهد بود، زیرا نسخ احکام و دستورهای الهی جایز نیست.

بنابر نقل کتاب عهد عتیق، پس از سه ماه از خروج بنی اسرائیل از مصر، خداوند با حضرت موسی علیه السلام سخن گفت و ده حکم بسیار مهم به او داد که به «ده فرمان» مشهور است. این ده حکم به این گونه است: «برای خود خدایی جز من نگیرید، به بت سجده نکنید، نام خدا را به باطل نبرید، شنبه را گرامی دارید، پدر و مادر را احترام کنید، کسی را به قتل نرسانید، زنا نکنید، دزدی نکنید، بر همسایه شهادت دروغ ندهید، و به اموال و ناموس همسایه طمع نورزید»(1). این فرمان ها در قوم بنی اسرائیل رواج یافت و پس از آن دانشمندان یهود با بهره گیری از کتاب های عهد عتیق، اصولی برای دیانت و ملت قوم یهود تدوین نمودند و می توان آن ها را اصول و پایه های عقیدتی دین یهود بر شمرد. مهم ترین آن ها، اصول سیزده گانه ای است که به وسیله ی موسی بن شمعون در سال 1204 میلادی قرائت شد؛ به این گونه: «خداوند حاضر و

ص:139

ناظر است، خداوند یکتا است، خداوند جسم و شبیه کسی نیست، خداوند قدیم و ازلی است، هیچ کس را جز او نباید عبادت کرد، او سرور همه ی پیامبران است، نبوت حضرت موسی علیه السلام صحیح است، خدا بر اندیشه ی نوع بشر آگاه است، تورات از سوی خدا است، تورات، تغییر ناپذیر است، خداوند، ستم کار را مجازات می کند و عادل را پاداش می دهد، سلطان مسیح علیه السلام از نسل داود، ظهور خواهد کرد، و مردگان، مستعدِ زنده شدن می باشند»(1).

صابئان:

درباره باورها، آیین، پیامبر و کتاب آسمانی آن ها، مطلب روشن و گویایی دردست نیست و همین اندازه مشخص است که برخی از آن ها ستاره پرست بوده اند و بسیاری از آن ها نیز یگانه پرست بوده و کیشی جز کیش مشرکان داشته اند، به دلیل آیه ای که پیشتر بیان شد که در آن میان صابئان و مشرکان مقابله انداخته، بلکه همان گونه که بعضی گفته اند: صابئان، عبارتند از معتقدان به کیشی که حد وسط میان یهودیت و مجوسیت است و کتابی دارند که آن را به حضرت یحیی پسر زکریای پیغمبر علیه السلام نسبت داده اند.(2)

کتاب های مقدسی که از نظر آنان اهمیت دارد؛ یکی، «کیزاربا»، یا «سدره»، یا «صُحُف آدم» است که از چگونگی آفرینش و پیدایش موجودات بحث می کند. و دیگری، کتاب «ادرافشادهی»، یا «سدرادهی» که درباره زندگی حضرت یحیی علیه السلام و

ص:140

دستورها و تعلیم های او سخن می گوید. آن ها براین باورند که این کتاب، به وسیله جبرئیل به یحیی علیه السلام وحی و الهام شده است. و سوم، کتاب «قلستا» که درباره مراسم ازدواج و زناشویی می باشد. آنان کتاب های فراوان دیگری نیز دارند که به خاطر اختصار از بیان آن ها صرف نظر می شود.

همان گونه که از آیه 62 بقره(1) بر می آید این جمعیت به دو گروه مؤمن و کافر تقسیم می شوند، اینان همان قوم ابراهیم علیه السلام خلیلند که مأمور دعوت آنان بود، آن ها در «حران»،(2) زندگی می کردند، و بر دو قسم بودند: صابئان حنیف و صابئان مشرک.

مشرکان آن ها به ستارگان و خورشید و قمر و... احترام می گذاشتند و گروهی از آنان نماز و روزه انجام می دادند، کعبه را محترم می شمردند و حج را به جا می آوردند، مردار، خون، گوشت خوک و ازدواج با محارم را همچون مسلمانان حرام می دانستند. عده ای از پیروان این مذهب از بزرگان دولت در بغداد بودند که «هلال بن محسن صابئی» از آن جمله است.

اینان اساس دین خود را به گمان خویش بر این پایه قرار داده اند که: بایست خوبی هر کدام از دین های جهان را گرفت و آن چه بد است از آن دوری جست. اینان را به این جهت صابئین گفته اند که از تقید به انجام همه ی دستورهای یک دین سرپیچیدند بنابراین، این ها با همه ی دین ها از یک نظر موافق و از نظر دیگر مخالف هستند.

ص:141

نتیجه آن که براساس آیه های قرآن کریم و نشانه های تاریخی، آن ها در اصل پیرو یکی از پیامبران الهی بوده اند، و ازاین جهت اهل کتاب به شمار می آیند و خطاب در آیه شامل آن ها نیز می شود.(1)

نصرانی ها:

نصرانیت، یکی از دین های بزرگ دنیای امروز است. دینی که با پیشینه ای تخمینی 2000 ساله، در بسیاری از جوامع انسانی کنونی به ویژه کشورهای غربی حضوری ریشه دار داشته و خاستگاه تحول های فرهنگی و اجتماعی گوناگونی در تاریخ حیات آن ها بوده است. نصرانی ها یا همان مسیحیان، کسانی هستند که پیرو عیسی علیه السلام هستند. و در روایات آمده است که چون عیسی علیه السلام و مادرش پس از آن که از مصر به فلسطین آمدند، در قریه ای به نام ناصره اقامت گزیدند از این رو به پیروان آن حضرت، نصرانی می گویند.(2)

بنابر آیه های قرآن کریم و روایات گوناگون اسلامی، عیسی علیه السلام از پیامبران بزرگ الهی، بنده و فرستاده ی خداوند برای هدایت مردم به سوی توحید و پرستش خداوند یکتا بود.(3) و هیچ گاه مدعی الوهیت نبود و مردم را به بندگی خود و مادر خود فرانخواند. وَ إِذْ قالَ اللّهُ یا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنّاسِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللّهِ قالَ سُبْحانَکَ ما یَکُونُ لِی أَنْ أَقُولَ ما لَیْسَ لِی بِحَقٍّ إِنْ کُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ ما فِی نَفْسِی وَ لا أَعْلَمُ ما فِی نَفْسِکَ إِنَّکَ أَنْتَ عَلاّمُ

ص:142

اَلْغُیُوبِ . (1) به یادآور زمانی را که خداوند به عیسی بن مریم علیه السلام می گوید: آیا تو به مردم گفتی: من و مادرم را دو معبودِ غیر از خدا، برگزینید؟ او می گوید: منزهی تو، من حق ندارم آن چه را که شایسته من نیست بگویم، اگر چنین سخنی را گفته باشم: تو می دانی، تو از آن چه در روح و جان من است آگاهی و من از آن چه در ذات (پاک) تو است آگاه نیستم؛ زیرا تو با خبر از همه ی سِرها و پنهانی ها هستی.

و اما مسیحیان پس از گذشت زمان، گرفتار انحراف از راه پیامبر خود شدند و از باورها و آیین های توحیدی فاصله گرفتند و به باوری های شرک آلود روآوردند؛ آنان به سه خدا معتقد شدند؛ پدر، پسر و روح القدس به این بیان:

خدای پدر:

مسیحیان، خداوند خویش را «اَبّا» به معنای پدر می خوانند.(2) پدر آسمانی که هستی و حیات آدمی در دست اوست، بارها در انجیل های چهارگانه از زبان عیسی علیه السلام نقل شده است؛ به گونه ای که عیسی علیه السلام، خداوند را پدر آسمانی خود و همه ی انسان های مؤمن می خواند.(3)

خدای پسر:

یکی دیگر از باورهای بنیادین مسیحیت، اصل «تجسد» است؛ آنان براین باورند که کلمه ی ازلی الهی، در قالب عیسی علیه السلام تجسد پیدا کرده است؛ کلمه ای که

ص:143

غیرمخلوق بوده و خود، خالق یا واسطه ی خلق همه چیز است. همان گونه که در انجیل یوحنا آمده است:

«آن زمانی که هنوز هیچ چیز نبود، «کلمه» وجود داشت و با خدا بود و او همیشه زنده بوده است و خود او خداست. هرچه هست به وسیله او آفریده شده است، زندگی جاوید در اوست و این زندگی به تمام مردم نور می دهد. زندگی او نوری است که در تاریکی می درخشد و تاریکی هرگز نمی تواند آن را خاموش نماید... کلمه خدا، انسان شد و روی این زمین و در بین ما زندگی کرد... خدا قانون هایش را به وسیله ی موسی به مردم داد. ولی به وسیله ی عیسی مسیح، او خودش را به ما ظاهر کرد و محبتش را نشان داد. کسی هرگز خدا را ندیده است، ولی البته مسیح او را دیده است چون او همیشه با خدای پدر است و هرچه باید درباره خدا بدانیم، مسیح به ما گفته است»(1).

بنابراین مسیح علیه السلام، چهره ی دیدنی خدای نادیده است. حتی پیش از این که خدا چیزی بیافریند، مسیح علیه السلام وجود داشت. در واقع به وسیله عیسی مسیح علیه السلام است که همه ی موجودهای دیدنی و نادیدنی در آسمان و زمین به وجود آمدند.

خدای روح القدس:

در باور مسیحیان، پس از خدای پدر (ابا)، و خدای پسر (مسیح)، شخصیت الوهی دیگری به نام روح القدس وجود دارد که سمت اجرایی داشته و کارکردش به فعلیت رساندن فرمان های خدای پدر و یاری نمودن خدای پسر می باشد. او عامل تولد

ص:144

عیسی مسیح علیه السلام از دختر باکره ای به نام مریم مقدس علیها السلام است و خدای پدر به وسیله او مریم علیها السلام را بارور ساخته و مسیح علیه السلام را از او متولد ساخت.(1)

روح القدس، یکی از اقانیم سه گانه در مسیحیت می باشد. البته در مرتبه ای پایین تر از خدای پدر و پسر، چنان که او را روح الله و روح مسیح نیز می خوانند. و او ایجاد کننده ی حیات می باشد.(2)

الهیات مسیحیان، آلوده به شرک است. چنان که ایشان در یک دیدگاه، خداوند واحدی را پدر می دانند که در سه تجلی (اب، مسیح، روح القدس) کنش الهی دارد. و در دیدگاه دیگر به سه خدا معتقدند که در ذات دارای وحدت و یگانگی هستند.

بنابراین تثلیث، به این معناست که خداوند در سه شخص، خدای پدر، خدای پسر و روح القدس ظهور یافته است. به این ترتیب «خدا در عین حال که یکی است، در سه شخصیت، یعنی خدای پدر، خدای پسر و خدای روح القدس موجود است. این سه در ازلیت، قدرت و جلال با هم برابرند و هر یک از آن ها از همه ی صفات الهی برخوردارند»(3)

کتاب آسمانی مسیحیان:

کتاب آسمانی آن ها انجیل می باشد. «انجیل» در اصل، کلمه ی یونانی است که به معنی «بشارت» یا «آموزش جدید» آمده است و نام کتابی است که بر حضرت

ص:145

عیسی علیه السلام نازل شده است ولی همه ی آن، هم اکنون دردسترس نیست و آن چه به عنوان انجیل در میان مسیحیان وجود دارد نوشته شده به وسیله ی پیروان حضرت عیسی علیه السلام می باشد. و آن ها عبارتند از: انجیل متی، یوحنا، مرقس و لوقا.(1)

مجوسیان:

مجوسیان، ایرانیان پیش از اسلام بودند که دارای پیامبر و کتاب آسمانی بوده اند.(2) نام پیامبر آن ها زرتشت، و کتاب مقدسشان «اوستا» نام دارد. زرتشت، قرن ها پیش از میلاد مسیح علیه السلام، در سرزمین آذربایجان (آتروپاتگان) ظهور کرد. او مردم را به توحید دعوت نمود و از شرک به خدا و بت پرستی منع کرد. و اعلام کرد که زندگی انسان با مرگ پایان نمی پذیرد، بلکه زندگی دیگری در انتظار اوست و جان، پس از مرگ تن، باقی است.

دین زرتشت، از شائبه بت پرستی مبرا بوده و به هیچ شکلی، پرستش بت ها را اجازه نمی داد. و اما هنگام ظهور اسلام، دین زرتشت تحریف شده و به نام مجوسیت معروف بود، پیغمبر اسلام علیه السلام، با ریشه های آن اختلاف نداشت و فرمود:

«سُنُّوا بِهِمْ سُنَّةَ أَهْلِ الْکِتَاب»(3) با آنان (زرتشتیان) مثل اهل کتاب رفتار کنید، از این جهت مشاهده می شود که: اسلام، زرتشتیان را مشرک ندانسته بلکه آنان را تا مقام اهل کتاب بالا برده است.

ص:146

و به بیان دیگر، هم چنان که اسلام، اصول دین یهود و نصاری را محترم شمرده و تنها با باورهای تحریف شده ی آنان مخالفت داشته، هم چنان با دین زردشتی نیز موافقت نموده و تنها مجوسیت تحریف پذیرفته را انکار نموده است.(1)

مقید نبودن رسالت اسلام به مکان و زمان ویژه، در دو آیه اول، دلیل بر مدعای بالا است و افزون بر آن، مکی بودن این دو آیه بیان گر این واقعیت است که اسلام، از همان آغاز پیدایشش، جهانی و برای همه ی مردم بوده است و تشکیل حکومت و توانا شدن از نظر نظامی و مانند آن، تنها زمینه بسط و گسترش آن را فراهم کرده است. و از آیه سوم برمی آید که قرآن برای همه ی مردم و در همه ی عصرهاست و ویژه زمان معینی نیست.

رمزجهانی بودن اسلام، و به بیانی افزون بر آن که جهان شمولی اسلام را بیان می کند، به خاتمیت دین اسلام نیز اشاره می کند فطری بودن معارف و آموزه های آن است؛ به این معنی که هم استدلال های آن براساس فطرت انسان است و هم مقررات الزام آور آن، هم آهنگ با ساختار آفرینش انسان می باشد. بنابراین اسلام، نظامی «فطری، الهی» است. فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللّهِ الَّتِی فَطَرَ النّاسَ عَلَیْها لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النّاسِ لا یَعْلَمُونَ . (1) پس روی خود را با گرایش تمام، به سوی این دین کن، با همان سرشتی که خدا مردم را بر آن سرشته است. آفرینش خدای تغییرپذیر نیست. این است همان دین پایدار، ولی بیشتر مردم نمی دانند.

سازگاری حیرت انگیز دستورهای اسلام در همه ی زمان ها، هم آهنگی کامل آن ها با نور خرد، عاری بودن از موضوع های اسرار آمیز و عدم تعارض با خواسته های فطری انسان و پاسخگویی همه ی خواسته های معقول بشری، همگی ثابت می کند که دین اسلام، معرّف آخرین توسعه ی قوی مذهبی وجود بشریت است.

ص:148

موفقیت اسلام در قرن هفتم مسیحی، و انتشار سریع و حیرت انگیز آن در سطح کره ی زمین، ناشی از این حقیقت است که نیاز اساسی طبیعت انسان را تشخیص داده و با دنیای گروه ها و اندیشه هایی که در حال نزاع بودند و الفاظ و کلمات در آن ها به مراتب بیش از عمل اهمیت داشت مطابق گشت، ولی اسلام منحصراً یک سلسله قواعد اخلاقی ایجابی نیست که تنها برپایه مفهوم حقیقی پیشرفت انسان قرار گرفته باشد، بلکه دربر دارنده ی پایه هایی ویژه نیز هست تا انسان ها بتوانند آن را برای ضرورت های در حال تغییر زمان و مکان به کار ببرند و دینی که نتواند خود را با شرائط متغیر وفق دهد، نمی تواند تا ابد هدایتگر بشریت باشد.(1)

قرار دادند، که عُمیر بن وهب از محضر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درخواست نمود تا از گناه او درگذرد. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هم شفاعت او را پذیرفت و عمامه ی خود را که با آن وارد مکه شده بود به عنوان نشانه ی امان به وی داد و او با آن نشانه وارد جده شد، و صفوان را هم راه خود به مکه آورد، وقتی چشم پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به جانی زمان خود افتاد فرمود: «جان و مال تو محترم است، ولی خوب است به آیین اسلام مشرف شوی». وی دوماه مهلت خواست که پیرامون اسلام جست و جو و بررسی کند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «من به جای دو ماه، چهار ماه به تو مهلت می دهم که با کمال بصیرت این آیین را برگزینی» هنوز چهارماه نگذشته بود، که وی ایمان آورد.(1)

این واقعه و مانند آن، دلیل روشن و قاطعی است براین که اسلام، هیچ کس را در پذیرش به خود مجبور نمی کند؛ هرکس خواست، با چشم باز و با دلیل و منطق آن را بپذیرد. إِنّا هَدَیْناهُ السَّبِیلَ إِمّا شاکِراً وَ إِمّا کَفُوراً . (2) ما به حقیقت راه (حق و باطل) را به انسان نمودیم؛ خواه هدایت پذیرد و شکر این نعمت گوید و خواه آن نعمت را کفران کند. لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ . (3) در پذیرش دین، اکراهی نیست؛ (زیرا) راه درست از راه انحرافی، روشن شده است.

پرسشی که امکان دارد دراین جا به ذهن برسد این است که درست است که بنابر محتوای آیه های یاد شده، پذیرش دین، اکراهی و تحمیلی نیست ولی برخی آیه های

ص:150

دیگری وجود دارند که محتوای آن ها، اجباری بودن پذیرش اسلام است مانند آیه هایی که حکم به مبارزه ی مسلحانه با غیر مسلمانان شده است. آیا میان این دو دسته از آیه های قرآن کریم تناقض نیست؟ همان گونه که می فرماید: وَ قاتِلُوهُمْ حَتّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ لِلّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلا عُدْوانَ إِلاّ عَلَی الظّالِمِینَ . (1) و با آن ها پیکار کنید! تا فتنه باقی نماند، و دین، ویژه ی خدا گردد. پس اگر (از روش نادرست خود) دست برداشتند، (مزاحم آن ها نشوید؛ زیرا) تعدی جز بر ستمکاران روا نیست.

پاسخ آن است که اسلام، آزادی عقیده را محترم می شمرد و کسی را با زور و فشار به سوی آیین خود فرا نمی خواند، به همین دلیل به کسانی که دارای کتاب آسمانی هستند و در کشور اسلامی زندگی می کنند، فرصت کافی می دهد که با تفحص و تفکر، آیین اسلام را بپذیرند، و اگر نپذیرفتند، با آن ها به صورت یک اقلیت (اهل ذمه) معامله می کند و با شرطهای ویژه ای که نه پیچیده است و نه مشکل با آن ها هم زیستی مسالمت آمیز برقرار می نماید.(2) و با کافرانی که بیرون از سرزمین مسلمانان هستند از در صلح درآمده و جز از راه ابلاغ باورها به گونه مستدل، هیچ گونه تعرضی به جان، مال و عرض آن ها نخواهد داشت. بله اسلام نسبت به مشرکین (غیر اهل کتاب) که با بیان و کردار خود آهنگ منحرف ساختن مردم از راه راست را در ذهن خود دارند و جز ضربه زدن به کیان اسلام، شیوه دیگری ندارند، در صورت وجود شرائط از در جنگ در می آید. بنابراین اسلام، با همه ی کافران به یک گونه برخورد نمی کند و حساب مشرکان را از اهل کتاب جدا می داند. از این رو نسبت به شرک و

ص:151

بت پرستی، سخت گیر است؛ زیرا شرک و بت پرستی، نه دین است و نه آیین و نه قابل احترام، بلکه یک نوع خرافه، انحراف و درواقع یک نوع بیماری فکری و اخلاقی است که به هر قیمت که ممکن باشد باید آن را ریشه کن ساخت.(1)

لازم به یاد است که کلمه ی آزادی و احترام به باورهای دیگران در موردی به کار می رود که فکر و عقیده کسی دستِ کم، یک ریشه درست داشته باشد، اما انحراف، خرافه، گمراهی و بیماری که در قالب بت پرستی جلوه می کند، چیزی نیست که محترم شمرده شود.

آری، قرآن کریم می گوید: صفحه زمین از آلودگی به شرک و بت پرستی باید پاک گردد و به همه ی مسلمانان نوید می دهد که سرانجام، توحید و یکتا پرستی به همه ی جهان، حاکم و شرک و بت پرستی ریشه کن خواهد گشت.(2) ازآن چه گذشت روشن می شود که قرآن کریم، جهاد را با اصول صحیح و منطق عقل هم آهنگ ساخته، و هرگز آن را وسیله ی چیره یابی، کشور گشایی، غصب حقوق دیگران، تحمیل عقیده، و استعمار و استثمار قرار نداده است.

و این که دشمنان اسلام به ویژه مستشرقان مغرض با تحریف حقایق، سخنان زیادی بر علیه اسلام به ویژه مسئله ی جهاد اسلامی مطرح کرده اند و اسلام را متهم به خشونت و توسل به زور و شمشیر برای تحمیل عقیده ساخته اند، و به این قانون اسلامی سخت هجوم برده اند، به نظر می رسد وحشت آن ها از پیشرفت اسلام در جهان، به سبب دارا بودن معارف قوی، و برنامه های حساب شده در دین اسلام است

ص:152

واین مسئله سبب شده است که از اسلام چهره ی وحشتناکی بسازند، تا جلو پیشرفت آن را در جهان بگیرند.(1)

از سوی دیگر جنگ و جهادی که اسلام، مسلمانان را به سوی آن خوانده، جنگ و جهاد، به ملاک زور مداری نیست، اسلام نخواسته با زور و اکراه دین را گسترش داده، و آن را در دل های شمار بیشتری از مردم جا دهد، بلکه به ملاک حق مداری است و اسلام به این جهت جهاد را رکن شمرده تا حق را زنده کرده و از نفیس ترین سرمایه های فطرت یعنی توحید دفاع کند، و اما پس از آن که توحید میان مردم گسترش یافت، و همه به آن گردن نهادند، هر چند آن دین، دین اسلام نباشد، بلکه دین یهود یا نصارا باشد، دیگر اسلام اجازه نمی دهد مسلمانی با یک موحد دیگری نزاع و جدال کند.(2)

نکته دیگر آن که آزادی در دین و اکراهی نبودن آن، ویژه ی اسلام نیست بلکه در دین های پیشین نیز چنین بوده است. همان گونه که قرآن کریم درباره حضرت نوح علیه السلام می فرماید: قالَ یا قَوْمِ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی وَ آتانِی رَحْمَةً مِنْ عِنْدِهِ فَعُمِّیَتْ عَلَیْکُمْ أَ نُلْزِمُکُمُوها وَ أَنْتُمْ لَها کارِهُونَ . (3) نوح، خطاب به مشرکان قوم خود گفت: ای قوم! شما که می گویید: من بشری چون شمایم و فرستاده ی خدا نیستم، به من خبر دهید اگر فرضاً از سوی پروردگارم معجزه ای دال بر رسالتم داشته باشم، و او از ناحیه خودش رحمتی به من داده باشد که بر شما مخفی مانده، آیا من می توانم شما را به پذیرش آن ملزم سازم، هر چند که از آن کراهت داشته باشید؟

ص:153

مسئله مهم دیگری که لازم است به گونه اجمال به آن اشاره شود، مسئله حکم اعدام برای برخی از مرتدان است که این شبهه را در ذهن تداعی می کند که حکم مرتد با آزادی عقیده و اصل زندگی مسالمت آمیز با کافر تناقض دارد.

در حل این مسئله چنین می توان گفت: درست است که تحمیل عقیده در اسلام وجود ندارد و اسلام هرگز کسی را به پذیرش اکراهی دین وادار نمی کند، ولی لازم است دانسته شود که محدوده عقاید و باورها، غیر از محدوده احکام و قوانین است به این بیان که؛ همه ی نظام های فکری، برای خود نظامی اجتماعی را نیز طراحی می کنند. در نظام های اجتماعی، اکراه و تحمیل از ابزارهای پیش بینی شده در همه ی نظام ها است یعنی، در هر نظامی درمقوله های اجتماعی و حقوقی آن، اکراهِ قانونی وجود دارد و بدون آن اکراهِ قانونی، جامعه قابل اداره و کنترل نیست. نظام های قضایی، نیروهای نظامی و انتظامی در همه ی نظام ها، امری مقبول و معقول هستند. بنابراین بایستی محدوده ی عمل را ازمحدوده باور و عقیده جدا کرد. در حیطه ی عقیده همان گونه که پیشتر گفته شد، اکراه و الزام راهی ندارد ولی درحیطه عمل، الزام و اکراه، هم بایسته است و هم قابل پذیرش.

اسلام نیز در محدوده ی تبلیغ ریشه ها و اصول خود، هیچ الزامی را برای پذیرش آن ها قرار نداده است. دعوت اسلام بر اساس بینش و بصیرت است. چنان که قرآن فرموده است: قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللّهِ عَلی بَصِیرَةٍ . (1) ای رسول ما! به مردم بگو: راه من این است که خلق را با بینایی و بصیرت به خدا بخوانم. آن گاه که فرد

ص:154

پذیرای اسلام شد، در این صورت یک سری از احکام اجتماعی آن، از جمله حکم مرتد را نیز باید پذیرا شود. برای توضیح بیشتر لازم است به گونه اجمال به چند نکته به ویژه پیشینه ی تاریخی این موضوع اشاره شود:

نخست آن که در صدر اسلام به ویژه پس از پیروزی های درخشان آن، مردم دسته دسته اسلام می آوردند. طبیعی است که همه ی آن ها، از روی تحقیقِ کامل به اسلام نمی گرویدند، بلکه بسیاری از آن ها به سبب عظمت اسلام و پیشرفت آن وحتی به خاطر حفظ منافع خود، اظهار اسلام می کردند.

در این میان برخی نیز به خاطر ضربه زدن به اسلام و باورهای دینی مردم، تظاهر به مسلمانی کرده و پس از آن به کفر پیشین خود بر می گشتند. همان گونه که قرآن کریم جریان آن ها را به این صورت بازگو می کند: وَ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ آمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ.1 آنان می گفتند: به دین و کتابی که برای مسلمانان نازل شده، در آغاز روز، ایمان آورید و در آخر روز کافر شوید، شاید به این حیله آن ها نیزاز اسلام باز گردند.

اسلام به جهت آن که فرصت طلبان و نیرنگ بازان، نتوانند خود را به رنگ اسلام در آورند و پس از مدتی با خروج از اسلام، جنگ روانی علیه آن به راه نیندازند، حکم اعدام مرتد را قرار داد تا اگر کسی می خواهد به دین وارد شود، با تحقیق وارد

ص:155

شود و نیز کسی نتواند با برنامه ریزی علیه مسلمانان، جنگ تبلیغاتی و تخریب عقیده به راه بیندازد.(1)

دوم آن که بسیاری از مردم به جهت فطرت پاک توحیدی خود، دین را می پذیرند. اینان نیز دارای حق و حقوقی در حراست از عقیده خویش هستند. مسلم است که همه ی مردم که نمی توانند مانند اندیشمندان بزرگ باشند که با انحراف دیگران، تزلزلی در باورهای آن ها پدید نیاید؛ زیرا بسیاری از آنان با دلیل های ساده و فطری، به دین رو کرده و به آیین آن پای بند شده اند.

حال اگر بنا باشد این دین ساده و فطری، مورد حمله مجادله گران قرار گیرد و هر روز به صورتی مورد القای شک وتردید شود، این دسته از مردم توان آن را ندارند تا از باورهای حق خویش دفاع کنند. پس بایستی برای حراست و حفاظت از باورهای این دسته که خود در دفاع از آن چندان کار آمد نیستند، تدبیری اندیشیده شود که از جمله برنامه های اسلام در این زمینه، جلوگیری از سوء استفاده مرتدان است.

نکته سوم آن که مرتد، به کسی می گویند که اسلام را پذیرفته و سپس از آن باز گردد که بر دو قسم است: «مرتدفطری» و «مرتد ملی»؛ مرتد فطری، به کسی گفته می شود که از پدر و یا مادر مسلمان تولد یافته و یا بنابر دیدگاه بعضی ازفقیهان در حالی که نطفه او منعقد شده پدر و مادرش مسلمان بوده اند و سپس او اسلام را پذیرفته و پس از آن بازگشته است. و مرتد ملی، به کسی گفته می شود که از پدر و مادر کافر متولد شده باشد.

ص:156

توبه مرتد ملی، پذیرفته می شود و در حقیقت مجازات او سبک است؛ زیرا او مسلمان زاده نیست ولی در مورد مرتد فطری، حکم از این شدیدتر و سخت تر است گرچه توبه او در واقع و در پیشگاه خداوند پذیرفته می شود ولی اگر وضع او در دادگاه اسلام ثابت شود به احکامی مانند اعدام محکوم خواهدشد و همان گونه که گفته شد این سخت گیری تنها در مورد مرتد فطری می باشد نه مرتد ملی.(1)

اَلْیَهُودُ عَلی شَیْ ءٍ وَ هُمْ یَتْلُونَ الْکِتابَ کَذلِکَ قالَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْلِهِمْ فَاللّهُ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فِیما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ . (1) یهودیان گفتند: مسیحیان هیچ جایگاهی (نزد خدا) ندارند، و مسیحیان نیز گفتند: یهودیان هیچ جایگاهی (نزد خدوند) ندارند (و بر باطلند) در حالی که هر دو دسته، کتاب آسمانی را می خواندند (و مشترکات فراوانی دارند) افراد نادان (دیگر هم چون مشرکان) نیز سخنی مانند سخن آن ها داشتند، خداوند در روز قیامت در اختلاف آن ها داوری خواهد کرد.

آنان هر کدام با فرزند خدا خواندن خود و نیز تنها مُحِبِ خداوند دانستن خود، می کوشیدند تا باورهای دیگری را منکوب کرده، طرف مخاطب را دشمن خداوند سبحان بنامند. وَ قالَتِ الْیَهُودُ وَ النَّصاری نَحْنُ أَبْناءُ اللّهِ وَ أَحِبّاؤُهُ . (2) یهود و نصارا، هریک خود را پسران خدا و دوستان او می دانند.

و این در حالی است که اسلام، با احترام به باورهای توحیدی و عقائد خداباورانه ی همه ی دین ها به گفت وگو، به مثابه ابزاری مناسب برای برقراری ارتباط و تفاهم میان دین ها، توجه ویژه ای دارد؛ به گونه ای که می توان گفت: اسلام، آیین گفت وگو، و قرآن، کتاب گفت وگوست؛ از این رو با ندای بلند می گوید: قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا إِلی کَلِمَةٍ سَواءٍ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ أَلاّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللّهَ وَ لا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً وَ لا یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا

ص:158

اِشْهَدُوا بِأَنّا مُسْلِمُونَ . (1) بگو: ای اهل کتاب! بیایید به سوی کلمه ای که تمسک به آن بر ما و شما لازم است و آن این است که جز خدا را نپرستیم و چیزی را شریک او نگیریم و یک دیگر را به جای خدای خود به ربوبیت نگیریم. اگر نپذیرفتند بگویید: شاهد باشید که ما مسلمانیم.

جمله ی قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ ، تصریح دارد به این که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم از سوی خداوند متعال مأمور شده است تا باب گفت و گو را با دین ها باز کند.

و جمله ی تَعالَوْا إِلی کَلِمَةٍ سَواءٍ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ ، افزون برآن که موضوع گفت و گو را مشخص می کند، به شیوه ی مناظره با آن ها نیز اشاره می کند؛ موضوع گفت و گو، مسئله، توحید است و شیوه، بحث، جدال احسن می باشد؛ زیرا در جدال احسن، گاهی به مشترکات دو طرف تکیه می شود و با مبنا قرار دادن آن، مخاطب را به لوازم آن امر مشترک ملزم می کنند. و دراین جا با تکیه بر اصل توحید که همه ی اهل کتاب آن را قبول دارند، به لوازم آن یعنی توحید عبادی و آزادگی اجتماعی فراخوانی می شوند.

و اما جمله ی أَلاّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللّهَ وَ لا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً وَ لا یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللّهِ ، این نکته را می رساند که گفت و گو با دین ها درباره ی توحید آن گاه کاملاً کارساز و نتیجه بخش است که با طرح موضوع «شرک» هم راه باشد؛ زیرا حقائق با اضداد خود قابل شناخت است. همان گونه که امام صادق علیه السلام درباره ی

ص:159

شیوه ی به انحراف کشاندن مردم به وسیله ی بنی امیه می فرماید:

«إِنَّ بَنِی أُمَیَّةَ أَطْلَقُوا لِلنَّاسِ تَعْلِیمَ الْإِیمَانِ وَ لَمْ یُطْلِقُوا تَعْلِیمَ الشِّرْکِ لِکَیْ إِذَا حَمَلُوهُمْ عَلَیْهِ لَمْ یَعْرِفُوهُ»(1). بنی امیه، دست مردم را در آموزش ایمان باز گذاشتند، ولی آنان را در یاددادن شرک، آزاد نگذاشتند (از این رو مردم چیزی درباره ی شرک نمی دانستند. این روش را از آن جهت به کار می بردند که) تا هرگاه (باورها و آموزه های) شرک آلود را برآن ها تحمیل کنند، آنان (شرک بودن آن ها را) تشخیص ندهند (و آن را به عنوان ایمان بپذیرند).

قرآن کریم، گوش فرادادن به دیدگاه های دیگران و گزینش بهترین آن ها را شیوه بندگان هدایت شده و خردمند خود برشمرده است: فَبَشِّرْ عِبادِ اَلَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذِینَ هَداهُمُ اللّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ . (2) بندگان مرا بشارت ده. همان هایی که به هر سخنی گوش فرامی دهند و بهترین آن را پیروی می کنند، آنان هستند که خدا هدایتشان کرده و آنان صاحبان خرد هستند.

روشن است که شنیدن سخنان دیگران و گزینش بهترین آن ها، آن گاه امکان پذیر است که زمینه ی طرح دیدگاه ها و اندیشه های گوناگون وجود داشته باشد، و این امر، برقراری ارتباط و مفاهمه ی با دیگران را طلب می کند. افزون بر آن اگر طرح

ص:160

اندیشه های گوناگون آزاد نباشد، امکان آن نیست که مردم سخنان گوناگون را بشنوند و آن ها را با یک دیگر مقایسه کنند و بهترین گفتارها را برگزیده، پیروی کنند(1).

برخی ثمرات گفت و گو و تفاهم با دین ها:

از جمله ثمرات گفت و گو و تفاهم با پیروان دین ها، دست یابی به صلح و روابط مسالمت آمیز با کشورهای آنان است که از سویی زمینه ی مناسبی برای تقویت نیروهای فرهنگی و مذهبی داخلی فراهم می شود و از آن سوی دیگر، مقدمه ی انتقال و نشر معارف اسلامی به آن کشورها ایجاد می شود. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم در رسیدن به تفاهم و زندگی مسالمت آمیز با ملل یهود، مسیحی و حتی مشرکان الگوهایی روشن به یادگار گذاشت، اما در مورد مشرکین مکه، که در گمراهی و انحراف سرآمد همه ی دشمنان اسلام بودند، باز دیده می شود که چون ضرورت ایجاب کرد، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بر سر عهد و پیمان صلح (حدیبیه) رفت و امتیازهای متقابلی با آنان رد و بدل نمود. بعضی از آن امتیازها از نظر اصحاب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به حدی غیرمنطقی بود که آنان را به خشم آورد، و آن را مایه سرافکندگی دانستند، ولی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم آن ها را پذیرفت، حتی آن گاه که طرف مقابل حذف عنوان رسمی رسالت را مطالبه کرده بود، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دستور داد تا آن را حذف کنند. این خود دلیلی قاطع بر این امر است که

ص:161

اسلام در موضوع روابط بین المللی خود، مدعی مساوات و رفتار متقابل است، و صلح حدیبیه بارزترین نمونه ی اصل برابری انگاری و رفتار همسان است.(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم با پذیرش صلح، زمینه ی هدایت مشرکان را فراهم نمود از این رو گفته اند: بیشترین رشد اسلام در مکه پس از صلح حدیبیه بوده است؛ یعنی، پیش از صلح حدیبیه یک حالت خصمانه ای میان قریش و اسلام وجود داشت که مانع پذیرش اسلام از سوی آنان بود، وقتی با صلح حدیبیه این مانع و حالت خصمانه از میان رفت، و مردم با آسودگی به اسلام روی آوردند.(2)

افزون برآن پس از فتح مکه، طائف و حنین (درپایان سال هشت هجرت)، حالت خصومت عمومی به اسلام، در جزیرۀ العرب، کم رنگ شد و بیشترین پذیرش و رشد اسلام در سال نهم هجرت واقع شد تا جایی که سال نهم هجرت را «سنة الوفود»(3) نامگذاری کرده اند، این دو تجربه بسیار ارزشمند و موفق تاریخی، نشان دهنده ی این امر است، که صلح و امنیت در زندگی مسالمت آمیز برای رشد اسلام بسیار حیاتی و لازم است، از این رو امروزه غربی ها با شدت هرچه تمام تر اصرار دارند تا در ذهن مردم دنیا، حالت خصمانه ی شدیدی را علیه اسلام درست کنند؛ زیرا تا وقتی که

ص:162

نفرت عمومی میان اسلام و کفار موجود است، آنان بر سر دین خود، و اگرچه باطل باشد، اصرار خواهند ورزید.

آتَیْناهُمْ بَیِّناتٍ مِنَ الْأَمْرِ فَمَا اخْتَلَفُوا إِلاّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ . (1) و دلیل های روشنی از امر نبوت و شریعت در اختیار آن ها قرار دادیم، پس اختلاف نکردند مگر پس از آن که به حقانیت آن آگاه شدند و از در بغی و کینه به یک دیگر اختلاف نمودند.

و در آیه ی دیگر می فرماید: أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللّهُ عَلی عِلْمٍ.2 آیا می نگری کسی را که هوای نفس خود را خدای خود قرار داده و خداوند او را دانسته (و پس از اتمام حجت) گمراه کرده است.(2)

و اما هرقل نیز به سبب ریاست طلبی و دلبستگی فراوانی که به فرمانروایی داشت از تسلیم دربرابر فرمان خدای متعال خود داری کرد و دنیا را بر خدای خود مقدم داشت. و تا آخر عمر در کفر خود باقی ماند و در جنک تبوک، در برابر مسلمانان ایستاد.(3)

ص:164

پروردگار برموسی، عیسی و پیامبران دیگر، فرود آمده است، بی آن که تفاوتی در میان ایشان ببینم، ایمان دارم و ما به پرستش و فرمان خدا گردن نهاده ایم. و سلام بر کسی که از هدایت پیروی کند.

می باشد. کلمه ی «أثر»، در اصل به معنای نشانه و رد می باشد و گاهی به معنای «پس»، «سپس»، «درپی» و «پشت سر» نیز می آید. به نظر می رسد دراین جا معنای دوم اراده شده باشد. آن گاه معنای جمله ی بالا این است که «اما پس از ایمان آوردن، (سلامت مال کسی است که) عیسی علیه السلام را فرزند مریم پاک، روح و کلمه خدا بداند.

مادر او نسبت ناروا داده،(1) مسیح علیه السلام را برای نبوت و رسالت، فاقد شرائط لازم جلوه دادند.

و اما پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، با توصیف عیسی علیه السلام به آن صفت ها، کوشید تا سیمای واقعی مسیح علیه السلام را بازسازی کند. و باور مسیحیان و یهودیان را تخطئه نماید. این مسئله در سطرهای آینده بهتر روشن خواهد شد.

پیامدهای تحریف شخصیت عیسی علیه السلام:

پیامبر، به انسانی می گویند که واسطه میان خداوند و بشر است تا با رساندن دستورهای خداوند، مردم را هدایت و به سرمنزل مقصود برساند و لازمه ی تحریف شخصیت عیسی علیه السلام، و خدا خواندن او، انکار ناخود آگاه واسطه میان خداوند و مردم بود و از سویی، انکار راهنما، میان امت است. مسلم است که پیامد نبود راهنما، چیزی جز دوری از خدا و گرفتار شدن در ورطه ی انحراف سرانجامی دیگر در انتظار مردم نخواهد بود؛ زیرا مردم آن گاه می توانند به قرب الهی نایل آیند که هم راه وصول به آن برروی آن ها گشوده باشد و هم دراین راستا، راهنمایی به عنوان الگو و مقتدا داشته باشند و هم خود، خواهان آن راه و رهبر باشند و اگر یکی از آن سه نباشد، هر حرکتی جز به ضلالتِ بیشتر نتیجه ای نخواهد داشت. از این رو خداوند منان برای همه ی مردم، هم راه را باز کرده و هم رهبر را معین نموده و هم مردم را به آن فراخوانده است همان گونه که می فرماید: وَ کَیْفَ تَکْفُرُونَ وَ أَنْتُمْ تُتْلی عَلَیْکُمْ آیاتُ اللّهِ وَ فِیکُمْ رَسُولُهُ وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللّهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ 2 و چگونه شما کفر می ورزید، در حالی که آیات خدا بر شما تلاوت می شود و رسول او

ص:171

در میان شماست و هر کس به (دین و کتاب) خدا تمسّک جوید، پس قطعاً به راه مستقیم هدایت شده است.

براساس این آیه، زمینه های انحراف و کفر، یا فقدان راه است و یا فقدان راهنما، و یا نخواستن خود مردم. و اما مسیحیان با غلو و خدا خواندن عیسی علیه السلام، شأن راهنما بودن را از او گرفتند و خود را از نور هدایت آن حضرت محروم کرده از راه راست منحرف شدند.

و از سویی لازمه ی غلو درباره جایگاه عیسی علیه السلام، آن است که خداوند متعال در صورت انحراف مردم، هیچ حجتی بر آنان نداشته باشد؛ حجتی که در قالب پیامبران، جلوه پیدا می کند. و حال آن که قرآن کریم می فرماید: وَ ما کُنّا مُعَذِّبِینَ حَتّی نَبْعَثَ رَسُولاً . (1) و ما تا رسول نفرستیم هرگز کسی را عذاب نخواهیم کرد. و در جای دیگر می فرماید: وَ رُسُلاً قَدْ قَصَصْناهُمْ عَلَیْکَ مِنْ قَبْلُ وَ رُسُلاً لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَیْکَ وَ کَلَّمَ اللّهُ مُوسی تَکْلِیماً * رُسُلاً مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ لِئَلاّ یَکُونَ لِلنّاسِ عَلَی اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَ کانَ اللّهُ عَزِیزاً حَکِیماً . (2) و پیامبرانی که سرگذشت آن ها را پیشتر برای تو بیان کرده ایم و پیامبرانی که سرگذشت آن ها را بیان نکرده ایم و خداوند با موسی سخن گفت؛ پیامبرانی که بشارت دهنده و بیم دهنده بودند، تا برای مردم پس از این پیامبران بر خدا حجتی باقی نماند (و بر همه، حجت تمام شود) و خداوند توانا و حکیم است.

بنابراین اگر عیسی علیه السلام، پسر خدا، یا جزء خدا، و یا یکی از معبودهای سه گانه باشد، دیگر او پیامبر و راهنما نبوده و نمونه و سرمشق و الگو برای امتش نمی تواند

ص:172

باشد. واما پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، با تصریح بر ویژگی های چندگانه ی بالا، هم آهنگ با قرآن کریم می کوشد تا چهره ی واقعی عیسی علیه السلام را باردیگر برای فرهیختگان و عالمان مسیحی بازسازی کند تا با مبنا قرار دادن آن پیروان او بتوانند از نور هدایتش بهره مند شوند.

سیمای مسیح در قرآن کریم:

در قرآن کریم، سیمای عیسی را این گونه معرفی شده است:

عیسی علیه السلام، بنده و پیامبر خدا،(1) فرستاده شده به سوی بنی اسرائیل بود،(2) او یکی از پیامبران اولی العزم و صاحب شریعت و کتابی به نام انجیل داشت،(3) خدای تعالی نام او را عیسی مسیح نهاد،(4) کلمه ی اللَّه و روحی از خداست،(5) دارای مقام امامت،(6) از گواهان اعمال،(7) از بشارت دهندگان به آمدن پیامبر اسلام،(8) وجیه و آبرومند در دنیا و آخرت و از مقربین،(9) از اصطفاء شدگان،(10) و از اجتباء شدگان و از صالحان بود،(11) مبارک بود هر جا که باشد، زکی و مهذب و آیتی برای مردم و رحمتی از خدا بود و

ص:173

احسان گر به مادرش، و از زمره ی کسانی بود که خدای تعالی به ایشان سلام کرد،(1) و به او کتاب داد و حکمتش آموخت.(2)

قرآن کریم خاطرنشان ساخته که عیسی علیه السلام، بنده ی فرستاده ی خداوند است، و این که هیچ چیزی جز این ادعا نمی کرد و آن چه به وی نسبت می دادند خود او ادعایش را نکرده و با مردم جز به رسالت خدا سخنی نگفته، هم چنان که قرآن این معنا را در آیه زیر به روشنی از آن جناب نقل کرده می فرماید:

وَ إِذْ قالَ اللّهُ یا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنّاسِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللّهِ؟ قالَ سُبْحانَکَ ما یَکُونُ لِی أَنْ أَقُولَ ما لَیْسَ لِی بِحَقٍّ، إِنْ کُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ ما فِی نَفْسِی وَ لا أَعْلَمُ ما فِی نَفْسِکَ، إِنَّکَ أَنْتَ عَلاّمُ الْغُیُوبِ، ما قُلْتُ لَهُمْ إِلاّ ما أَمَرْتَنِی بِهِ: أَنِ اعْبُدُوا اللّهَ رَبِّی وَ رَبَّکُمْ، وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ فَلَمّا تَوَفَّیْتَنِی کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ وَ أَنْتَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ، إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبادُکَ وَ إِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ، قالَ اللّهُ هذا یَوْمُ یَنْفَعُ الصّادِقِینَ صِدْقُهُمْ . (3) زمانی که خدای تعالی می گوید: ای عیسی بن مریم آیا تو، به مردم گفته ای: ای مردم! به جای خدا، مرا و مادرم را دو معبود برای خود بگیرید؟ عیسی، پاسخ می دهد: منزهی تو ای خدا، مرا نمی رسید که به مردم چیزی را بگویم که حقّم نبود و به فرض هم گفته باشم تو بدان آگاهی، چون تو می دانی آن چه در نفس من است و من نمی دانم آن چه در نزد تو است: زیرا تو علام الغیوبی، من به

ص:174

مردم نگفتم مگر همان دستورهایی که تو، به من دادی و آن این بود که؛ ای مردم خدای تعالی پروردگار من و پروردگار خود را بپرستید، مادامی هم میان ایشان بودم شاهد رفتارشان بودم، ولی پس از آن که مرا گرفتی خودت مراقب وضع آنان بودی و تو بر هر چیزی شاهد و ناظری، حال اگر عذابشان کنی کسی حق اعتراض ندارد، چون بندگان خود را عذاب کرده ای و اگر بیامرزی باز هم اعتراضی نیست، چون تو هم عزیزی و شکست ناپذیری و هم کار به حکمت می کنی، خدای تعالی می فرماید: امروز روزی است که راستی راستگویان به آنان سود می رساند.

این آیه به روشنی بر بندگی عیسی علیه السلام، تصریح می کند و او را از هرگونه ادعای ربوبیت مبرا می داند. بنابراین عیسی علیه السلام، تنها عبد و رسول خداوند به سوی بندگان بود و با حفظ همین جایگاست که می توان از آیین او برای رسیدن به قرب الهی بهره جست.(1)

بنابراین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم با مبرا دانستن مریم علیها السلام از گناه، به صلاحیت داشتن عیسی علیه السلام برای تصدی مقام نبوت و رسالت که مشروط به حلال زادگی است تصریح می کند.

و اما مریم، به معنای زن عبادت کار است.(1) وی بر اساس آیات 83 تا 85 سوره انعام از نسل حضرت ابراهیم علیه السلام می باشد؛ زیرا در این آیات، حضرت عیسی علیه السلام از طریق مادر به حضرت ابراهیم علیه السلام منسوب شده است. پدرش، حضرت عمران از شخصیت های برجسته و به باور برخی، از انبیای الهی بوده است. مادر او نیز زنی پاک دامن، برجسته، با فضیلت و موحّد بوده است.(2) قرآن، نام مادر وی را ذکر نکرده، ولی مفسران گفته اند: نام وی «حنه» است.

مریم علیها السلام، در یک حالت ناباورانه پا به عرصه جهان گذاشت؛ زیرا مادرش در انتظار پسری بود که نذر کرده بود او را پس از بزرگ شدن خادم بیت المقدس گرداند، ناگهان نوزادِ خود را دختر یافت. نام او را مریم علیها السلام نهاد و او و ذریه اش را از شیطان رجیم در پناه خدا قرار داد و خداوند دعای او را به بهترین وجه پذیرفت.(3)

مادرش، او را به بیت المقدس آورد، شخصیت های بزرگ بنی اسرائیل، مانند حضرت زکریا علیه السلام، در سرپرستی او به رقابت پرداختند و در نهایت به حکم قرعه، سرپرستی او به حضرت زکریا علیه السلام (که شوهر خاله مریم نیز بود) واگذار شد.(4) زنی که بنا است در آینده فرزندی هم چون حضرت عیسی علیه السلام به دنیا آورد، باید در تحت

ص:176

سرپرستی حضرت زکریا علیه السلام (که پیامبر خدا بود و در سن پیری با کوله باری از تجربه همراه بود) قرار گیرد.

مریم مدتی که در نزد زکریا علیه السلام بود، در مکانی که قرآن از آن به «محراب» تعبیر می کند، مشغول عبادت بود و هرگاه زکریا علیه السلام بر او وارد می شد، غذای آسمانی نزد او می یافت.(1) روزی از مریم پرسید: این رزق از کجا نزد تو می آید؟ گفت: از نزد خدا، و خدا به هر کس که بخواهد بدون حساب روزی می دهد.

او، از لحاظ معنوی تا به آن جا عروج کرد که با فرشتگان گفت و گو می کرد.(2) خدا او را تطهیر و پاک نمود.(3) و از نظر کمالات معنوی تا آن جا تکامل یافت که او را برگزید و بر زنان جهان برتری داد.(4) و الگوی مؤمنان معرفی کرد.(5)

آن بانوی والا مقام، پس از آن که به حد بلوغ رسید و در حجاب (محراب) قرار گرفت، خدای تعالی، روح را (که یکی از فرشتگان بزرگ خدا است) نزد او فرستاد و روح به شکل بشری تمام عیار در برابر مریم مجسم شد و به او گفت: فرستاده ای است از نزد معبودش، و پروردگارش، وی را فرستاده تا به اذن او پسری به وی بدهد، پسری بدون پدر، و او را بشارت داد به این که به زودی از پسرش معجزات عجیبی ظهور می کند و نیز خبر داد که خدای تعالی به زودی او را به روح القدس تأیید نموده، کتاب، حکمت، تورات و انجیلش می آموزد و به عنوان رسولی، به سوی بنی اسرائیل

ص:177

گسیلش می دارد؛ رسولی دارای آیه های روشن، و نیز به مریم از شأن پسرش و سرگذشت او خبر داد، آن گاه در مریم بدمید و او را حامله کرد، آن گونه که یک زن به فرزند خود حامله می شود.(1)

آن گاه مریم علیها السلام به مکانی دور منتقل شد و در آنجا درد زائیدن گرفت و درد زائیدن او را به سوی تنه ی نخله ای کشانید و با خود می گفت: ای کاش پیش از این مرده و از خاطره ها فراموش شده بودم، من همه چیز را و همه چیز مرا از یاد می برد، در این هنگام از طرف پائین وی ندایش داد:

«غم مخور که پروردگارت پائین پایت نهر آبی قرار داده، تنه درخت را تکان بده تا پی در پی خرمای نورس از بالا بریزد، از آن خرما بخور و از آن آب بنوش و از فرزندی چون من خرسند باش، اگر از آدمیان کسی را دیدی که حتما خواهی دید، بگو: من برای رحمان روزه گرفته ام و به همین جهت امروز با هیچ انسان سخن نمی گویم، مریم علیها السلام چون این را شنید از آنجا که فرزند خود را زائیده بود به طرف مردم آمد در حالی که فرزندش را در آغوش داشت».(2)

مردم و همشهریان مریم علیها السلام وقتی او را به این حال دیدند، از هر سو به وی طعنه زده و سرزنشش نمودند؛ چون دیدند دختری شوهر نرفته بچه دار شده است، گفتند: ای مریم! چه عمل شگفت آوری کردی!، ای خواهرهارون! نه پدرت بد مردی بود و نه مادرت زناکار، مریم علیها السلام به کودکش اشاره کرد که با او سخن بگویید، مردم گفتند: ما چگونه با کودکی که در گهواره است سخن بگوییم، در اینجا عیسی علیه السلام به سخن

ص:178

درآمد و گفت: من بنده خدا هستم، خدای تعالی به من کتاب داد و مرا پیامبری از پیامبران قرار داد و هر جا که باشم با برکتم کرد و مرا به نماز و زکات سفارش کرد، مادام که زنده باشم بر احسان به مادرم سفارش فرمود و مرا نه جبّار کرد و نه شقی، و سلام بر من روزی که به دنیا آمدم و روزی که می میرم و روزی که زنده بر می خیزم.(1)

ترس و وحشت مریم علیها السلام هنگام نزول فرشته، بهترین دلیل بر پاکدامنی او بود از این رو فریاد زد: «... من از تو به خدای رحمان پناه می برم، اگر پرهیزگار هستی»(2) از این آیه به خوبی برمی آید که حضرت مریم علیها السلام از شدت حیاء و عفت از حضور فرشته خدا، ترسید و در چنین شرایطی به خداوند متعال پناه برد و طرف مقابلش را به رعایت تقوا فرا خواند. و همان گونه در آیه 20 سوره مریم آمده است، او خود را از هرگونه اتهام و آلودگی به دور می داند و می فرماید: «... چگونه ممکن است فرزندی برای من باشد در حالی که تاکنون انسانی با من تماس نداشته، و زن آلوده ای هم نبوده ام.» بنابراین، حضرت مریم علیها السلام، زنی پاکدامن، زکیه و طاهر بود.

همان تسلیم در برابر خداوند و باورداشتن همه ی پیامبران او که از آغاز آفرینش انسان تا روز رستاخیز است رهنمون می سازد.

توضیح آن که گرچه مسیحیان و یهودیان، دارای باورهای درست و برابر با واقع هستند ولی دربسیاری از موضوع های اعتقادی، گرفتار انحراف شدند و از دین الهی که یکی بیش نیست دور شدند؛ زیرا هر کدام از پیروان مسیح علیه السلام و موسی علیه السلام، پیغمبر معینی را باور داشتند و پیرو آن، دین های دیگر را عاری از حجیت دانسته، به نفی دیگری می پرداختند: وَ قالَتِ الْیَهُودُ لَیْسَتِ النَّصاری عَلی شَیْ ءٍ، وَ قالَتِ النَّصاری لَیْسَتِ الْیَهُودُ عَلی شَیْ ءٍ، وَ هُمْ یَتْلُونَ الْکِتابَ . (1) و یهودیان گفتند: نصاری، دین درستی ندارند و نصاری گفتند: یهودیان، دین درستی ندارند. براساس این پندار بود که پیروان دیگر دین ها را به پذیرش دین خود ترغیب می کردند و می گفتند: وَ قالُوا کُونُوا هُوداً أَوْ نَصاری تَهْتَدُوا . (2) یهودیان، گفتند: یهودی شوید تا هدایت شوید و نصاری گفتند: نصرانی شوید تا راه یافته شوید. وَ قالُوا لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلاّ مَنْ کانَ هُوداً أَوْ نَصاری . (3) یهودیان، گفتند: هیچ کس جز یهود، هرگز داخل بهشت نخواهد شد و نصرانی ها، گفتند: هیچ کس جز نصرانی ها، هرگز داخل بهشت نخواهد شد.

ص:180

و اما قرآن کریم، دین الهی را یکی بیش نمی داند و اختلاف در دین ها را زاییده ی هوی و هوس گروهی دنیا طلب معرفی می کند: إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللّهِ الْإِسْلامُ وَ مَا اخْتَلَفَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ إِلاّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ وَ مَنْ یَکْفُرْ بِآیاتِ اللّهِ فَإِنَّ اللّهَ سَرِیعُ الْحِسابِ . (1) همانا دین نزد خدا، تنها اسلام است، و اهل کتاب در آن اختلاف نکردند مگر پس از آن که به حقانیت آن یقین داشتند و خصومتی که میان خود داشتند، وادار به اختلافشان کرد و کسی که به آیات خدا کفر بورزد، باید بداند که خدا سریع الحساب است وَ لَنْ تَرْضی عَنْکَ الْیَهُودُ وَ لاَ النَّصاری حَتّی تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ قُلْ إِنَّ هُدَی اللّهِ هُوَ الْهُدی وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ بَعْدَ الَّذِی جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ ما لَکَ مِنَ اللّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ2 یهود و نصاری هرگز از تو راضی نمی شوند مگر آن گاه که از کیش آنان پیروی کنی. بگو: تنها هدایت، هدایت خدا است و اگر هوی و هوس های آنان را پیروی کنی پس از آن دانشی که روزیت شد، آن وقت از سوی خدا؛ نه سرپرستی خواهی داشت و نه یاوری.

ازاین دو آیه و مانند آن به دست می آید که اختلاف و انشعاب هایی که در بشر پیدا شده؛ دسته ای خود را یهودی، و دسته ای دیگر مسیحی خواندند، همه ساخته های هوی و هوس خود بشر است، و دشمنی های باهم است که به حساب خدا و دین او گذاشتند. و در نتیجه طایفه های گوناگون و حزب های دینی و متفرق گشتند، و رنگ هوی و هوس ها، غرض ها و مطامع خود را به حساب دین خدای سبحان یعنی، دین

ص:181

توحید گذاشتند. با این که دین به گونه کلی، یکی بود، هم چنان که معبودی که به وسیله دین عبادت می شود، یکی است، و آن دین ابراهیم است، و باید همه، به آن دین چنگ زنند، و اختلاف اهل کتاب را پیروی ننموده، آن را برای خود اهل کتاب بگذارند.

قرآن کریم، دین الهی را آن دینی می داند که همه ی پیامبران برای نشر آن برانگیخته شدند و فرقی میان آن ها نیست. از این رو می فرماید: أَ فَغَیْرَ دِینِ اللّهِ یَبْغُونَ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ. قُلْ آمَنّا بِاللّهِ وَ ما أُنْزِلَ عَلَیْنا وَ ما أُنْزِلَ عَلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ ما أُوتِیَ مُوسی وَ عِیسی وَ النَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ. وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِینَ . (1) آیا اینان جز دین خدا را خواهانند؟ با این که همه ساکنان آسمان ها و زمین چه به طوع و چه به کُره تسلیم اویند و همه به سوی او باز می گردند. بگو: ما به خدا و آن چه بر ما نازل کرده و آن چه بر ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط نازل کرده و آن چه برای موسی و عیسی و پیامبران پس از وی از سوی پروردگارشان آمده، یک جا ایمان داریم و میان کسی از آنان فرق نمی گذاریم و ما تسلیم او هستیم. و هر کس بخواهد جز اسلام به عنوان دین بپذیرد، از او پذیرفته نمی شود و او در آخرت از زیانکاران است.

ص:182

و در آیه ی دیگر می فرماید: ابراهیم و دیگر پیامبران، نه یهودی بودند و نه نصرانی بلکه پیرو دینی بودند که خدا بر آن ها نازل کرده بود. بنابراین یهودیت و نصرانیت، دین نیستند بلکه ساخته اوهام بشر است و ساخته اوهام بشر، شایسته پیروی نیست. أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطَ کانُوا هُوداً أَوْ نَصاری قُلْ أَ أَنْتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللّهُ وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَتَمَ شَهادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللّهِ وَ مَا اللّهُ بِغافِلٍ عَمّا تَعْمَلُونَ . (1) یا می گویید: ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط یهودی یا نصرانی بودند. بگو: شما بهتر می دانید یا خدا؟ (و با این که می دانید آن ها یهودی و نصرانی نبودند چرا حقیقت را کتمان می کنید) و چه کسی ستم گرتر از آن کس است که گواهی خداوند را که نزد او است کتمان کند و خدا از کارهای شما غافل نیست؟

الف). دعوت به توحید و یکتاپرستی:

مهم ترین و اصلی ترین دعوت هر پیامبری، مسئله ی توحید و باور به یگانگی ذات باری تعالی و طرد خدایان دروغین بوده است و جمله ی شریف «لا اله الا الله»، شعار همه ی انبیا بوده و این جمله، بیانگر یگانگی خدا و نفی هر معبودی غیر اوست.

قرآن در این باره می فرماید: «وما ارسَلنا مِن قَبلِکَ مِن رَسول الاّ نوحی الَیهِ انَّهُ لا الهَ الاّ انا فَاعبدون»(1) ما پیش از تو هیچ پیامبری را نفرستادیم، مگر این که به او وحی کردیم که خدایی جز من نیست تنها مرا به یکتایی پرستش کنید.

ب). دعوت به عدالت و دادگری:

همه ی انبیای الهی، موظّف بودند مردم را به عدالت و دادگری دعوت نموده و کاری کنند تا مردم بتوانند به عدالت برخیزند. قرآن این اصل را این گونه بیان می کند: لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمِیزانَ لِیَقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ . (2) همانا ما پیامبران خود را با دلایل آشکار روانه کردیم و با آنان کتاب و ترازو فرود آوردیم تا مردم به انصاف و داد برخیزند.

ج). باور داشت روز رستاخیز:

تردیدی نیست که باورداشت رستاخیز، پس از باور به توحید، مهم ترین نقش در حرکت دادن انسان به سوی خیر و کارهای نیک و بازداشتن وی از زشتی ها و کارهای بد دارد. فردی که باور دارد با مرگ، زندگی پایان نمی یابد، بلکه مرگ، دروازه ای است به سوی جهانی بزرگ تر و گسترده تر که هرگز پایانی ندارد و جاودانی می باشد و در آن جا انسان باید پاسخ گوی کارهایی که در دنیا انجام داده

ص:184

باشد و مجرم و گنه کار به عذاب الهی گرفتار می شود؛ چنان که محسن و نیکوکار، شایسته ی پاداش خواهد بود؛ با این باور، کوشش می کند دستورهای خداوند را انجام داده، از گناه و رذایل اخلاقی، دوری کند، از این رو، یکی از اصول فراخوانی همه ی پیامبران، دعوت مردم به معاد باوری و روز جزا است. در سوره انعام آمده است: یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ أَ لَمْ یَأْتِکُمْ رُسُلٌ مِنْکُمْ یَقُصُّونَ عَلَیْکُمْ آیاتِی وَ یُنْذِرُونَکُمْ لِقاءَ یَوْمِکُمْ هذا . (1) ای گروه جن و انس! آیا فرستادگانی از خود شما، به سوی شما نیامدند که آیه های مرا برای شما بازگو کنند و شما را از ملاقات امروز بیم دهند.

د). دعوت به وحدت و پرهیز از اختلاف:

یکی از برنامه های پیامبران، دعوت به وحدت و پرهیز از اختلاف بوده است. خداوند در سوره بقره می فرماید: کانَ النّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النّاسِ فِیمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ وَ مَا اخْتَلَفَ فِیهِ إِلاَّ الَّذِینَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ فَهَدَی اللّهُ الَّذِینَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَ اللّهُ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ . (2) مردم در آغاز، امت یگانه ای بودند (سپس در میان آن ها اختلاف پیدا شدا) خداوند پیامبران را برانگیخت، تا بشارت دهند و انذار کنند و با آن ها کتاب آسمانی بر حق نازل نمود، تا در میان آن مردم در آن چه اختلاف داشتند داوری کنند، و به اختلافات و پراکندگی ها پایان دهند.

ص:185

ه). دعوت به تقوا و پرهیز از گناه:

در سوره نساء آمده است: «به همه کسانی که پیش از شما دارای کتاب آسمانی بودند و هم چنین به شما سفارش کردیم که تقوای الهی را پیشه کنید و از گناه و نافرمانی او اجتناب ورزید»(1)

و). مبارزه با اهل نفاق و عدم تسلیم در برابر آنان:

در سوره ی احزاب، آیات 60 تا 62، به این جهت اشاره شده است، که اگر منافقانِ بیمار دل، از کارهای خود دست برندارند، تو را بر ضدّ آن ها می شورانیم و آن ها از همه جا طرد و رانده می شوند و هر جا یافت شوند، کشته خواهند شد. سپس می فرماید: این سنت خداوند در قوم های پیشین نیز رایج بوده است.(2)

برای تبیین این فقره از کلام پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، لازم است درباره کتاب های آسمانی و میزان حجیت آن ها قدری بحث و بررسی شود.

صُحُف ابراهیم علیه السلام:

کتاب های آسمانی حضرت ابراهیم علیه السلام،(1) صُحُف نام دارد که در نخستین شب ماه مبارک رمضان برایشان نازل شده اند.(2) صُحُف، جمع صحیفه، به معنای صحیفه ها و نوشته ها می باشد.(3) که بنابر روایات، شمار آن ها به بیست کتاب می رسد.(4) درباره محتوای این کتاب ها اطلاعات دقیقی دردست نیست و از برخی روایات برمی آید که محتوای آن فراخوانی به توحید، خبر از نبوت انبیای آینده به ویژه پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم و مَثَلْ ها و آموزه های اخلاقی می باشد و معصومین علیهم السلام، به همه آن ها دسترسی داشته اند و نزد آن ها بوده است.(5)

صُحُف اسماعیل و...:

از منابع روایی و تاریخی برنمی آید که جدای از صُحُفی که بر ابراهیم علیه السلام نازل شده است، کتاب یا کتاب هایی دیگر بر اسماعیل، اسحاق، یعقوب و اسباط علیهم السلام نازل شده باشد ولی از آنجا که آنان به صحف ابراهیم علیه السلام پای بند بوده اند، گویی آن صحف برآن ها نیز نازل شده است و این مانند قرآن کریم است که گرچه تنها بر

ص:187

پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم نازل شده است و مسلمانان به آن عمل می کنند ولی گویی برآن ها نیز نازل شده است. همان گونه که در آیه زیر آمده است. أَنْ آمَنّا بِاللّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْنا . (1) من به خداوند و آن چه که بر ما نازل شده است ایمان دارم.

در این آیه که به زبان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می باشد، قرآن را نازل شده ی بر همه ی مردم معرفی می کند، از این رو با ضمیر جمع «نا» به معنای «ما» آورده شده است.(2)

و اما اسماعیل علیه السلام، فرزند بزرگ ابراهیم علیه السلام و مادرش، هاجر نام داشت. ابراهیم علیه السلام به امر پروردگار وی را هم راه با مادرش به حجاز آورد و در مکه معظمه سکونت داد و در آنجا بزرگ شد تا به پیامبری رسید. مدفن آن حضرت در حِجْر اسماعیل کنار کعبه می باشد. و اسحق علیه السلام، فرزند دوم ابراهیم علیه السلام است که از ساره متولد شد. اسحق علیه السلام، دو پسر به نام های عیسو و یعقوب داشت. یعقوب علیه السلام، مشهور به اسرائیل می باشد که دوازده فرزند داشت که به آن ها بنی اسرائیل گفته می شود و آن ها عبارتند از: روئیل، شمعون، لاوی، یهودا، ریالون، یشجر، یوسف علیه السلام، بن یامین علیه السلام، داون، تفتالی، حاد و واشر. هریک از آنان ازدواج کرده و خانواده ای تشکیل دادند و هرخانواده ای، گروه و قومی به شمار می آمدند که به آن ها اسباط گفته می شد. کلمه اسباط، جمع سِبْط است و کلمه ی «سبط»، در لغت به معنای پسر

ص:188

زاده و یا دختر زاده است، ولی در بنی اسرائیل به معنای قوم و قبیله می باشد و از میان آن ها پیامبرانی برای هدایت مردم برانگیخته شدند.(1)

تورات:

تورات (به معنای شریعت)، کتاب حضرت موسی علیه السلام فرزند عمران و ملقب به کلیم اللَّه، از پیامبران بزرگ الهی و اولوالعزم است. او بزرگ ترین پیامبر بنی اسرائیل است که میان قرن های پانزده تا سیزدهم پیش از میلاد ظهور کرد.

قرآن کریم، اصل تورات (که همه ی آن در دسترس نیست) را تأیید می کند و می فرماید: إِنّا أَنْزَلْنَا التَّوْراةَ فِیها هُدیً وَ نُورٌ یَحْکُمُ بِهَا النَّبِیُّونَ الَّذِینَ أَسْلَمُوا لِلَّذِینَ هادُوا وَ الرَّبّانِیُّونَ وَ الْأَحْبارُ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ کِتابِ اللّهِ وَ کانُوا عَلَیْهِ شُهَداءَ فَلا تَخْشَوُا النّاسَ وَ اخْشَوْنِ وَ لا تَشْتَرُوا بِآیاتِی ثَمَناً قَلِیلاً وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْکافِرُونَ . (2) ما تورات را نازل کردیم که در آن هدایت و نور است و پیامبران که تسلیم در برابر فرمان خدا بودند، با آن، برای یهودیان حکم می کردند و (هم چنین) دانشمندان به این کتاب الهی که به آن ها سپرده شده بود و بر آن گواه بودند، داوری می نمودند، بنا براین (از داوری کردن بنابر آیات الهی) از مردم نهراسید و از من بترسید و آیات مرا به بهای ناچیز نفروشید و آن ها که به احکامی که خدا نازل کرده حکم نمی کنند کافرند.

ص:189

و درجای دیگر می فرماید: وَ کَیْفَ یُحَکِّمُونَکَ وَ عِنْدَهُمُ التَّوْراةُ فِیها حُکْمُ اللّهِ . (1) آن ها چگونه تو را به داوری می طلبند در حالی که تورات نزد ایشان است و در آن حکم خدا هست.

و اما تورات موجود در زمان ظهور اسلام گرچه دربردارنده بسیاری از مطالب حق و احکام الهی است ولی در عین حال تحریف شده و مطالبی که برخاسته از اوهام بشری است به عنوان حکم الهی در آن داخل شده بود. فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللّهِ لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِیلاً فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمّا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ وَ وَیْلٌ لَهُمْ مِمّا یَکْسِبُونَ . (2) وای بر یهودیانی که مطالبی با دست خود می نویسند سپس می گویند: از سوی خدا است تا به بهای کمی آن را بفروشند، وای بر آن ها از آن چه با دست خود نوشتند، و وای بر آن ها از آن چه از این راه به دست می آورند.

لازم به یاد است که کتاب هایی که در دست یهود است و آن ها را کتاب های مقدس می خوانند سی و پنج کتاب است که یکی از آن ها تورات است و بر پنج سفر مشتمل است: سفر خلیقه، سفر خروج، سفر احبار، سفر عدد وسفر استثناء. ولی قرآن کریم از میان آن ها جز تورات موسی علیه السلام و زبور داود علیه السلام، کتاب دیگری را نام نبرده است.(3)

ص:190

انجیل:

«انجیل» در اصل، کلمه ای یونانی به معنای «مژده و بشارت» و نام کتابی است که بر حضرت عیسی علیه السلام نازل شده است. قرآن کریم هرگاه از کتاب عیسی علیه السلام نام می برد، «انجیل» را به صورت مفرد می آورد و نزول آن را از سوی خدا می داند. بنابراین، انجیل های گوناگونی که میان مسیحیان متداول است، مانند انجیل های چهارگانه، هیچ کدام وحی الهی نیستند. البته خود مسیحیان نیز این مطلب را انکار نمی کنند. بنابراین، انجیل، کتاب مقدس و آسمانی مسیح علیه السلام از میان رفته است و امروز در دست نیست و تنها برخی شاگردان حضرت عیسی علیه السلام بخش هایی از آن را در انجیل های خود آورده اند.(1)

قرآن مجید می فرماید: وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ الْکِتابِ . (2) ما این کتاب را به حق به تو نازل کردیم. (این کتاب) کتاب های آسمانی پیش از خود را تصدیق می کند.

این آیه و آیه های دیگری از قرآن، تورات و انجیل موجود در زمان پیامبر را تأیید و تصدیق کرده است. پس اگر در تورات و انجیل ها، تحریفی رخ داده باشد، به دوران پیش از اسلام، مربوط است. و مراد از تحریف این کتاب های آسمانی، آن نیست که هرآن چه که در کتاب های موجود است، باطل و بر خلاف واقع باشد، بلکه به یقین، بخشی از تورات و انجیل واقعی در لابه لای همین کتاب ها وجود داشته است. نشانه های پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، در همین کتاب ها بوده است که اکنون نیز

ص:191

اشاره هایی در آن ها وجود دارد. به این ترتیب، بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و کتاب آسمانی وی، همه ی آن نشانه ها را تصدیق کرده؛ زیرا با آن مطابقت داشته است.

بنابراین، تصدیق تورات و انجیل از سوی قرآن، این است که نشانه های پیغمبر و دعوت و بعثت او که در قرآن موجود است، با نشانه های او در تورات و انجیل مطابقت دارد. در هر صورت مفهوم این آیه چیزی نیست جز تصدیق عملی قرآن و پیامبر نسبت به نشانه های حقانیت او که در کتاب پیامبران گذشته بوده است. پس کوچک ترین دلالتی بر تصدیق همه ی گفته های تورات و انجیل ها ندارد.(1)

و اما اهل کتاب نسبت به انجیل های کنونی، با دیده ای کاملاً موافق می نگرند و همه ی احترام های شایسته ی یک کتاب آسمانی را نسبت به آن روا می دارند. حتی تعبیرهایی مانند کتاب خدا و وحی را درباره ی آن ها به کار می برند. از دیدگاه مسیحیان، خدا نگارنده ی نهایی کتاب مقدس است؛ یعنی این عمل را به وسیله ی نگارندگان بشری که کارگزاران وی بوده اند، به انجام رسانده است. نگارندگان بشری کتابِ مقدّس هریک در عصری خاص می زیسته اند و مانند دیگر انسان ها با محدودیت های زبان و تنگناهای علمی دست به گریبان بوده اند. مسیحیان بر این باورند که نگارندگان بشری کتابِ مقدّس برای بیان پیام الهی به شیوه ی خاص خود و نگارش ویژه از توفیق الهی برخوردار بوده اند.(2)

ص:192

کتاب مقدس مسیحیان، دو بخش دارد: «عهد عتیق» و «عهد جدید»؛ در عهد عتیق درباره ی نجات یابی به وسیله ی وعده و وعید و قانون و شریعت، و در عهد جدید، از رهایی به وسیله ی محبّت سخن به میان می آید.

عهد جدید، به زبان یونانی نگارش یافته است و 27 کتاب دارد که از نظر موضوع به چهار بخش تقسیم می شود. بخش اول، زندگی نامه و سخنان حضرت عیسی مسیح علیه السلام در 4 کتاب است. بخش دوم، زندگی نامه و سخنان مبلّغان صدر مسیحیت در یک کتاب است. بخش سوم، نامه های رسولان شامل 21 نامه در 21 کتاب است. آخرین و چهارمین بخش عهد جدید، رؤیا درباره ی آینده ی کلیسا یعنی جامعه ی مسیحیت است که در یک کتاب به نام مکاشفه ی یوحنّای رسول گرد آمده است.

به باور نصاری، گروه بسیاری از یاران و پیروان حضرت عیسی علیه السلام به نگارش سیره ی آن حضرت پرداختند. از این رهگذر نوشته هایی پدید آمد که پس از آن، انجیل خوانده شد. اندک اندک، چهار انجیل از این انجیل ها رسمی شد و دیگر انجیل ها از جامعه رخت بر بستند. نویسندگان انجیل اول و چهارم از حواریون و نویسندگان انجیل دوم و سوم از حواریونِ حواریون معرفی می شوند. چون میان سه انجیل اول، هم آهنگی وجود دارد، آن ها را انجیل های هم نوا می نامند. این چهار انجیل به شرحِ زیر است:

انجیل متّی:

متی، یکی از حواریون حضرت مسیح علیه السلام آن را نگاشته و شامل سیره و موعظه های عیسی علیه السلام با اشاره به پیش گویی های عهد عتیق است.

انجیل مرقس:

مرقس، که حواری یکی از حواریون عیسی بن مریم علیه السلام به نام پطرس بوده، آن را نگاشته و کهن ترین و کوتاه ترین کتاب سیره و موعظه های مسیح علیه السلام است.

ص:193

انجیل لوقا:

لوقا، حواری یکی از حواریون حضرت عیسی علیه السلام به نام پولس بوده، و انجیلی نگاشت که در بر دارنده ی سیره و موعظه های مسیح علیه السلام با تکیه بر جزییات می باشد.

انجیل یوحّنا:

یوحنّا، از حواریون حضرت عیسی علیه السلام بود، او انجیلی را نگاشت که در بردارنده ی سیره و موعظه های مسیح علیه السلام با تکیه بر فرا بشری بودن او می باشد.(1)

قرآن کریم:

قرآن کریم، کتاب آسمانی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم است که براساس جهانی بودن رسالت آن حضرت برای هدایت همه ی مردم جهان و برای همه زمان ها نازل شده است. هذا بَیانٌ لِلنّاسِ وَ هُدیً وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِینَ . (2) این قرآن، گفتار روشنی است برای عموم مردم، هدایت و اندرزی است برای پرهیزگاران. قرآن یکی از دو ثقل مورد سفارش پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم است که فرمود:

إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا أبَداً فَإِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ.(3) من دو چیز گرانبها در میان شما به امانت می گذارم یکی کتاب خدا و دیگر عترت و اهل بیت من، مادامی که باین دو چیز متمسّک شوید (چنگ زنید) هرگز گمراه نگردید، و این دو چیز از هم جدا نشوند تا حوض کوثر بر من وارد شوند.

ص:194

حجیت قرآن برای همه ی مردم:

حجّت، در لغت به معنای دلیل و برهان و هر چیزی که می تواند مورد استناد، احتجاج و استدلال بر علیه غیر واقع شود.(1) و حجیت قرآن به معنای امکان و قابلیت استناد به آن به عنوان کتابی الهی برای رفع نیازمندی های مادی و معنوی، فردی و اجتماعی و نیز دنیایی و آخرتی در همه ی اعصار می باشد. بنابراین قرآن کریم که کلام الهی است و برای هدایت انسان ها به وسیله ی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نازل شده است در همه ی اعصار و در همه ی موضوع های اعتقادی، اخلاقی و فقهی کاربرد داشته و برهمگان حجت است و هر کس به مقدار توانایی و ظرفیت خود می تواند از آن بهره گیرد.

حجیت صدوری قرآن:

قرآن، هم از نظر صدور حجیت دارد، و هم از نظر محتوا و پیام خود. مراد از حجیت صدوری قرآن آن است که این کتاب، هم از نظر محتوا و مفاهیم، کلام الهی است و هم از نظر عبارات و الفاظ آن، و نقش پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در این راستا، تنها ابلاغ آن است. همان گونه که خود قرآن کریم می فرماید: ما عَلَی الرَّسُولِ إِلاَّ الْبَلاغُ. (2) بر عهده ی رسول، جز رسانیدن پیام چیزی نیست. وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلاَّ الْبَلاغُ الْمُبِینُ . (3) و بر عهده ی پیغمبر، وظیفه ای جز بلاغ آشکار نیست. وَ ما عَلَیْنا إِلاَّ

ص:195

اَلْبَلاغُ الْمُبِینُ . (1) و بر عهده ی ما (پیامبران) چیزی جز ابلاغ آشکار نیست. وَ النَّجْمِ إِذا هَوی * ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوی * وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی * إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْیٌ یُوحی.2 سوگند به ستاره هنگامی که افول می کند. که هرگز دوست شما (محمد صلی الله علیه و آله و سلم) منحرف نشده و مقصد را گم نکرده است. و هرگز از روی هوای نفس سخن نمی گوید. آن چه آورده، چیزی جز وحی نیست که به او وحی شده است. از این آیه ها و مانند آن ها برمی آید که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم از خودش چیزی نمی گوید، و قرآن ساخته و پرداخته فکر او نیست، و اندیشه های دیگران نیز در این راستا او را یاری نکرده اند و فرهنگ زمانه در او تاثیری نداشته و همه از ناحیه خدا است بررسی آیه های قرآن به خوبی گواهی می دهد که هرگز یک انسان هر اندازه که دانشمند و متفکر باشد، تا چه رسد به انسان درس نخوانده ای که در محیطی مملو از جهل و خرافه پرورش یافته، قادر نیست سخنانی چنین پر محتوا بیاورد که پس از گذشتن قرن ها، الهام بخش مغزهای متفکران باشد، و می تواند پایه ای برای ساختن اجتماعی صالح، سالم، مؤمن و پیشرو گردد.(2)

بنابر این قرآن، سند الهی و حجت خدا بر انسان بوده که از سوی خداوند نازل گشته و هیچ عنصر غیرخدایی، چه به عمد و چه به خطا، در آن راه نیافته است. برای اثبات این مدعا افزون بر روایت های فراوان و آیه های قرآن که نمونه هایی از آن ها در بیان بالا آمد، می توان به دلیل عقلی نیز اشاره نمود و آن اعجاز می باشد. به این بیان

ص:196

که معجزه بودن قرآن خود بهترین دلیل بر آن است که قرآن کریم، کلام الهی است نه بشری.

توضیح آن که برای اعجاز قرآن وجوه گوناگونی گفته شده که می توان آن ها را به سه بخش اعجاز لفظی قرآن، اعجاز محتوایی قرآن و اعجاز قرآن از جهت آورنده آن طبقه بندی کرد:

الف) اعجاز لفظی قرآن در دو ساحت مطرح است: یکی، اعجاز بلاغی قرآن که مقصود از آن نظم، اسلوب بیانی و بلاغت و فصاحت و مانند آن است. و دیگری، اعجاز عددی که اخیراً مطرح شده و از طریق ابزار رایانه ای انجام می پذیرد. این دو نوع اعجاز، مربوط به اعجاز لفظی قرآن است که ناظر بر الهی بودن واژه ها، آیه های قرآن می باشند.

ب) اعجاز محتوایی قرآن که به حقایقی چون نبود اختلاف در قرآن، خبردادن برخی آیه ها از غیب و حوادثی که درآینده رخ می دهد، طرح برخی از دانش ها که دستِ کم در آن زمان هیچ بشری نمی توانسته به آن ها دسترسی پیدا کند و ناتوانی مردم از ابطال معارف و علومی که در قرآن آمده، اشاره دارد، که همگی حقانیت قرآن و آسمانی بودن آن را اثبات می کند.

ج) اعجاز قرآن از جهت آورنده آن، که براین مطلب تکیه دارد که رسول اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، امّی و درس نخوانده بوده و فرد امّی درس نخوانده چگونه می توانسته از پیش خود چنین کتابی را بیاورد. این نوع اعجاز نیز اثبات می کند که مفاد قرآن از ناحیه خداوند است.(1)

ص:197

ذاتی بودن حجیت قرآن:

پرسشی که پس از بیان بالا پیش می آید آن است که آیا قرآن کریم در حجیت خود مستقل است و حجیت آن ذاتی است یا این که نیازمند به غیر می باشد؟ در پاسخ گفته می شود که: قرآن کریم محتوایی دارد که با فطرت درونی انسان ها هم آهنگ و با جهان بیرونی مطابق است، و از نظر شکل و قالبِ بیان هم به صورت برهانی با دلیل قاطع هم راه است. اگر درباره ی خویش ادعا می کند که کلام خداست، با دلیل می گوید؛ و نشانه اش آن است که همه ی مردم جهان را به مبارزه دعوت کرده؛(1) و اگر به توحید، دین، وحی، رسالت و معاد رهنمون می شود، دلیل هر کدام را به هم راه آن می آورد.(2)

با توجه به بیان بالا، قرآن کریم در حجیت خود مستقل است، و در اصل حجیت، نیاز به غیر خود ندارد. قرآن کتابِ نوراست. وخاصیت نوربودن قرآن این است که هم معارف آن روشن و مصون از ابهام و تیرگی است؛ و هم جوامع بشری را از هرگونه تاریکی اعتقادی، اخلاقی، و یا سرگردانی درگزینش راه، یا تحیر در ترجیح هدف و مانند آن می رهاند؛ و به شبستان روشن صراط مستقیم و هدف راستین بهشت عدن می رساند. قرآن کریم کتاب نوری است که از مبدأ نازل شده، و باید هم در ذات خود روشن باشد، و هم روشنگر دیگران، این کتاب از هرگونه ظلمت و تاریکی به دور است، لُغز و معما، و ابهام و پیچیدگی در ساحت نورانی قرآن راه ندارد؛ البته نورانیت قرآن در آیه هایش تفاوت دارد. برخی از آیات مانند شمس و برخی چون قمر و

ص:198

برخی مانند ستارگان دیگر است، ولی در عین شدت و ضعف نوری، هیچ آیه ای در سراسر قرآن نمی توان یافت که نورانی نباشد.(1)

مصونیت قرآن از تحریف:

یکی دیگر از مسائلی که درباره ی حجیت قرآن مطرح می باشد مصونیت قرآن از تحریف است که با پذیرش تحریف آن، دیگر وجهی برای حجیت آن نخواهد بود و حال آن که قرآن کریم، تنها کتاب آسمانی است که خدای متعال سلامت آن را از تحریف، تضمین کرده است و شواهد تاریخی و دلیل های دیگر، تحریف ناپذیری آن را به اثبات رسانیده است. پیش از بررسی آن دلیل ها لازم به معنای لغوی و اصطلاحی تحریف پرداخته شود:

تحریف در لغت، از ریشه «حرف» به معنای گوشه، کنار و طرف است. چون تحریف از باب تفعیل است، به معنای کناره بردن و به گوشه کشاندن خواهد بود؛ از این رو تحریف گفتار، به این معناست که با تغییر و جابه جا کردن کلمه ها و جمله ها، یا تفسیر نادرست آن ها، مفهوم مورد نظر گوینده را از بستر صحیح و مطلوب خارج ساخته، به مفهومی کناره بکشاند که در حاشیه معنای اصلی جای داشته باشد.

واما تحریف در اصطلاح به چند معنی می آید:

الف). تحریف معنوی:

تحریف معنوی، یعنی گفتار به غیر وجه و طریق آن تفسیر شود و مدلول لفظ به معنایی که به دلالت وضعی یا بر حسب قرائن متداول در آن ظهور ندارد، تأویل گردد؛ به همین سبب است که این گونه تأویل مردود است و در سخنان معصومین علیهم السلام، تحت

ص:199

عنوان تفسیر به رأی، یاد شده و از آن نهی شده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید: «هر کس قرآن را به رأی (و دیدگاه شخصی) خود تفسیر کند، جای گاه خود را در آتش فراهم می نماید».(1)

ب). تحریف موضعی:

به این معنا که ثبت آیه یا سوره بر خلاف ترتیب نزول آن باشد. این امر در آیه های قرآن به باور بیشتر مفسران و قرآن پژوهان رخ نداده و برخی در آیه های انگشت شماری به جابه جایی قائل شده اند، ولی ترتیب سوره ها به اتفاق دانشمندان بر اساس ترتیب نزول نبوده و در توقیفی بودن یا عدم توقیفی بودن ترتیب فعلی میان دانشمندان اختلاف نظر است.

ج). تحریف در قرائت قرآن:

یعنی کلمه ای بر خلاف قرائت متداول میان عموم مسلمانان تلاوت گردد. این نوع تغییر رخ داده، ولی به تحریف قرآن نینجامیده است.

د). تحریف در چگونگی ادای کلمات:

مانند لهجه های قبایل عرب که هنگام تکلم در چگونگی حرکات و ادای یک حرف یا کلمه با هم اختلاف داشتند. این اختلاف مادامی که سبب دگرگونی معنا نشود، رواست، ولی اگر موجب خطا شود و با قواعد عربی ناسازگار باشد، روا نیست.

ص:200

ه). تحریف به تبدیل کلمه:

این نوع تحریف نیز در طول تاریخ اسلام نیز رخ نداده و اگر هم از سوی بعضی چنین تغییراتی انجام شده باشد، در حاشیه و حالت انزوا بوده و با گذر زمان به گونه کلی از میان رفته است و جز خاطره، هیچ اثری از آن باقی نمانده است.

و). تحریف به زیادت:

این نوع تحریف به اتفاق دانشمندان و مفسران رخ نداده و اگر کلمه یا عبارتی در برخی روایات نقد شده که بین آیات آمده، توضیح ها و تفسیرهایی بوده که مفسر یا راوی برای آگاهی مخاطبانش بر آیه افزوده است.

ز). تحریف به کاستی:

یعنی چیزی از قرآن حذف و ساقط شده باشد. این نوع تحریف محل بحث است و به اعتقاد اکثر قریب به اتفاق علمای شیعه و سنّی و محققان قرآن پژوه و نیز به دلایل عقلی و نقلی و تاریخی رخ نداده است.

و اما دلیل هایی که دال بر عدم تحریف قرآن می باشند عبارتند از:

هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ . (1) تا کسی که (باید) هلاک شود، با دلیلی روشن هلاک گردد و کسی که (باید) زنده شود، با دلیلی واضح زنده بماند.

حال اگر کسی تحریف را، هر چند به معنای کاستی در آیات قرآن، احتمال دهد، حجیت قرآن مخدوش می شود و حیثیت هدایت گری آن زیر سؤال می رود؛ زیرا احتمال تحریف به کاستی به معنای در دست رس قرار نگرفتن بخشی از پیام های الهی است، و با حذف بخشی از آموزه ها، همه ی آن ها از حجیت ساقط می گردد. حال اگر بر این استدلال افزوده شود که معمولًا آیه هایی مورد تعرض و تحریف قرار می گیرند که از حساسیت بالایی برخوردار باشند و یا ویژگی منحصر به فردی داشته باشند که با تصور این مطلب، دلیل عقلی یاد شده بیش از پیش جلوه گری خواهد شد.

خاتمیت دین اسلام و پیامبری پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم و ضرورت وجود حجت الهی و پیام آسمانی تا پایان دنیا، این دلیل را محکم تر می کند.

ب). اعجاز و تحریف ناپذیری قرآن:

اعجاز قرآن، دیدگاه تحریف را هم در زیادی و هم در کاستی باطل می گرداند. تحریف به افزودن بر قرآن به دلیل اتفاق علمای شیعی و سنی بر بطلان آن، بی نیاز از هرگونه توضیح است، ولی در خصوص تحریف به نقصان، اعجاز قرآن به دو گونه احتمال تحریف را از میان بر می دارد:

نخست آن که قرآن به آوردن حتی سوره ای کوتاه تحدی کرده است. حال با فرض تحریف به کاستی، این هم آوردطلبی ناتمام می ماند؛ زیرا شخص مبارز می تواند ادعا

ص:202

کند که شاید بتوان با سوره های حذف شده هم آوردی کرد، هر چند هم آوردی با سوره های موجود منتفی باشد، و همین احتمال اعجاز قرآن را مخدوش می سازد.

دوم نفی اختلاف میان آیات متعدد آن است. حال با فرض کاستی، ممکن است ادعا شود که در بخش های حذف شده تناقض های آشکار و ناهم آهنگی وجود داشته است؛ بنابراین، با فرض تحریف به کاستی، این وجه اعجاز نیز مجال ظهور و تمامیت نمی یابد.

إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ لَمّا جاءَهُمْ وَ إِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ * لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ.1 کسانی که به این ذکر (قرآن) هنگامی که به سراغشان آمد، کافر شدند (نیز بر ما مخفی نخواهند ماند) و این کتابی است قطعاً شکست ناپذیر که هیچ گونه باطلی نه از پیش رو و نه از پشت سر به سراغ آن نمی آید؛ چرا که از سوی خداوند حکیم و شایسته ستایش نازل شده است.

اگر کتابی در اثر شبهه یا تحریف نابود شود یا از حیثیت انتفاع ساقط گردد، نفوذپذیر بوده و عزیز نیست و تنها در صورتی به گونه مطلق عزیز است که از همه ی گزندها مصون بماند.

گفتنی است عکس «لا یَأتیهِ البطِلُ مِن بَینِ یَدَیهِ ولا مِن خَلفِه» زمانی تحقق می یابد که تحریف لفظی رخ می دهد؛ زیرا در فرض تحریف معنوی باطل به قرآن راه نمی یابد؛ در واقع تفسیر و رأی باطل در کنار تفسیر صحیح خود می نمایاند و به افول می گراید، ولی اگر لفظ تحریف شود، آن چه در میدان مجال بقا می یابد، تنها باطل است، چه این که تفسیر و آموزه صحیح در فرض تحریف پایه و اساسی ندارد که با اتکای به آن برقرار باشد.

ب). روایات:

حدیث ثقلین و...:

ص:204

بسیاری از روایات اسلامی بر عدم تحریف به زیاد شدن و تغییر معارف و آموزه های قرآن دلالت دارند مانند احادیث عرضه روایات (به منظور ارزیابی آن ها) بر آیه های قرآن کریم.

روایات عرضه بر قرآن، افزون بر تغییر و افزایش، تحریف به کاستن را نیز شامل می شود، زیرا در فرض کاسته شدن از آیه ها ما نمی توانیم به قطع دریابیم که روایتی با آیات قرآن در تعارض نیست.

از روایات عرضه می توان برای اثبات مصونیت قرآن از تحریف می توان این چنین بهره گرفت:

بر اساس این روایات، قرآن، معیار بازشناخت روایات صحیح از ناصحیح معرفی شده است و با احتمال تحریف در قرآن نمی توان از قرآن برای ترجیح روایات در مقام تعارض بهره جست؛ زیرا چنین کاری به معنای استناد به دو غیرحجت برای ترجیح یکی از دو روایت متعارض بر دیگری است که عقلًا قبیح است.(1)

ج). تواتر و شهرت قرآن:

مسلمانان اتفاق نظر دارند که قرآن، نسل به نسل از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده و به وسیله ی حفظ و قرائت مستمر آن و نیز کتابت آن و جز این ها از هرگونه تحریف مصون مانده است. این دیدگاه میان دانشمندان شیعی و سنی شهرت دارد و بسیاری بر آن تصریح کرده اند.

ص:205

افزون بر تصریح بزرگان، شواهدی تاریخی نیز بر اهتمام مسلمانان به حفظ قرآن از هرگونه تحریف دلالت دارند. در این خصوص به دو نمونه اشاره می نماییم:

نمونه اول: سیوطی در الدرالمنثور(1) آورده است: «هنگام کتابت مصاحف در زمان عثمان، کسانی می خواستند، حرف «واو» را در آیه وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ.2 حذف کنند. در این هنگام ابی ابن کعب اعلام کرد: یا «واو» را سرجایش می گذارید یا شمشیر می کشم و با شما به جنگ می پردازم. آن ها دیدند سخن از شمشیر است، حرف «واو» را سر جایش گذاشتند.»

نمونه دوم: همو در ذیل آیه 100 سوره ی توبه آورده است:

عمر براین باور بود که در آیه وَ السّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ ، «واو» نباید در «و الذین» باشد و آیه می بایست چنین قرائت می شد: وَ السّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ در این صورت «الانصار» به صورت مرفوع خوانده شده، و بر «المهاجرین» عطف نخواهد شد، او شاید می خواست بگوید: تنها مهاجران سابقان اولین هستند؛ زیرا خودش از مهاجران بود و انصار جزء این دسته نیستند؛ بلکه جزء تابعان اند، در این هنگام زید بن ثابت گفت: آیه با واو است نه بدون واو، و به عمر گفت: «والذین» درست است نه «الذین».(2)

ص:206

درپایان به عواملی که در مصونیت قرآن از تحریف لفظی نقش داشته اند به گونه اختصار بیان می شود:

الف) حافظه شگفت انگیز عرب معاصر قرآن و علاقه فراوان آنان به قرآن به دلیل فصاحت و بلاغت و آهنگ معجزه آسای آن.

ب) انس فراوان مسلمانان با قرآن و حفظ و تلاوت آن در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و پس از ایشان.

ج) تقدس قرآن نزد مسلمانان و حساس بودن آنان نسبت به هرگونه تغییر در آن.

د) دستورها و توصیه های ویژه پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله و سلم درباره تلاوت و حفظ و نوشتن قرآن، به گونه ای که شخص پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم حافظ قرآن بود و پیوسته دستور حفظ و ثبت آن را می داد و مسلمانان موظف بودند آن را ثبت کنند و به این منظور از آن، نسخه های گوناگونی تهیه کرده، در خانه های خود نگه داری می کردند. از همان زمان مسئله ی حفظ قرآن رواج یافت و عدّه ی بی شماری از حافظان قرآن، پیوسته در میان جوامع اسلامی جای گاه بلندی به خود اختصاص دادند. افزون بر ثبت و ضبط قرآن، نسخه های متعددّی را تهیه، و در کشورهای اسلامی پخش کردند، کتابی که این چنین در حافظه ها سپرده شده و فرد فرد مسلمانان موظّف به حفظ و نگه داری آن بودند و هر روز تلاوت می کردند و نسخه های بی شماری از آن برداشته می شد، ممکن نبود که تحریف شود. مگر ممکن بود که قرآن تحریف شود، و علی بن ابی طالب و امامان معصوم: که حافظ و مبین قرآن بودند، ساکت باشند و چیزی نگویند، در حالی که حتّی یک مورد هم ثابت نشده که امامان: گفته باشند که این مورد از قرآن تحریف شده است.

ص:207

ه). یکی از علل تحریف کتاب های آسمانی به وسیله سلطه جویان و زورمندان، معارض بودن پیام ها و دستورهای کتب آسمانی با منافع آن ها بوده است. اما قرآن در طرح پیام ها و دستورهای خود، شیوه ای را برگزیده است که راه را بر هرگونه کتمان و تحریف بسته و این کتاب جاودانه را از دستبرد مغرضان و معاندان و منافقان محفوظ نگه داشته است، چون قرآن در بیان مطالب خویش به بیان کلّیات و اصول اکتفا نموده، و شرح و تفسیر آن ها را به سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و امامان علیهم السلام واگذاشته است، همین امر سبب شده تا از دستبرد مغرضان در امان بماند. برای نمونه، خداوند در قرآن صفت های امام و جانشین پیامبر علیهم السلام را بیان کرده، امّا نام جانشین پیامبر را ذکر نکرده و بیان آن را به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم واگذار کرد.

و). دین اسلام، جاودانه و ابدی است پس معجزه آن هم باید جاودانه بوده و هیچ گاه دست خوش تحریف قرار نگیرد و قرآن چنین است.

ز). از همه مهم تر این که، خداوند خودش سلامت قرآن را از هرگونه حادثه و دستبرد در همه زمان ها و نسل ها، تضمین کرده و این یک ضمانت الهی است که هرگز خلاف آن رخ نخواهد داد؛ زیرا خداوند دانا و تواناست و وعده ی او راست و تخلّف ناپذیر است. در آیه 9 سوره حجر می فرماید: «ما قرآن را نازل کردیم و خودمان به گونه قطع نگه دار آنیم.» بنابراین قرآن هرگز تحریف نشده و نخواهد شد.(1)

ص:208

ابدیت حجیت قرآن:

برخی بر این پندارند که قرآن و احکام آن مربوط به زمان گذشته است و با پیشرفت دنیای امروز دیگر قرآن کاربردی ندارد، در پاسخ این گروه گفته می شود که معارف و احکام نورانی قرآن ویژه ی زمان گذشته نیست و در همه ی زمان ها کابرد داشته و از حجیت برخوردارند. دلیل های بسیاری، جاودانه بودن حجیت قرآن کریم را اثبات می کنند، و در این جا به بعضی از آن ها اشاره می شود:

الف). تازگی و اثربخشی قرآن در همه ی زمان ها:

قرآن کتابی است که برای یک زمان نازل نشده است وگرنه با گذشت زمان، همه ی رازهای آن کشف می شد و جاذبه و تازگی و اثر بخشی خودش را از دست می داد؛ حال آن که دیده می شود، زمینه تدبر و تفکر و کشف جدید، همیشه برای این دریای بی کران و مفاهیم بلند آن وجود دارد.

این نکته ای است که پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم و امامان معصوم علیهم السلام آن را توضیح داده اند. پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم، فرموده است: «مَثَل قرآن، مَثَل خورشید و ماه است و مِثلِ آن دو همیشه در جریان است.» (پس با گذشت زمان کهنه نمی شود).

امام رضا علیه السلام، می فرماید: از امام جعفر صادق علیه السلام پرسیدند؟: «چه سِرّی است که هر چه زمان بیشتری بر قرآن می گذرد و هر چه بیشتر تلاوت می شود، بر طراوت و تازگیش افزوده می گردد؟

فرمودند: برای این که قرآن، تنها برای یک زمان و نه زمان دیگر و برای یک مردم و نه مردم دیگر، نازل نشده؛ بلکه برای همه ی زمان ها و همه ی مردم نازل شده

ص:209

است.» بنابراین، خداوند متعال قرآن را گونه ای ساخته که در هر زمان و با وجود همه ی اختلاف هایی که در اندیشه های مردم به چشم می خورد، بر زمان ها و اندیشه ها پیشی گیرد و در هر عصری مفاهیم تازه ای از معارف بلند آن کشف شود.(1)

ب). فطری بودن معارف و آموزه های قرآن:

معارف و آموزه های قرآن کریم، فطری و موافق با نهاد بشری می باشد و همین سبب جاودانگی آن خواهد بود. همان گونه که می فرماید: فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللّهِ الَّتِی فَطَرَ النّاسَ عَلَیْها . (2) توجه خویش را به سوی دین حق گرایانه

پایدار و استوار کن؛ به همان فطرتی که خدا مردم را بر آن آفریده است. بنابراین آیه، محتوای قرآن منطبق بر فطرت بشر بوده، و همیشه باقی است.(3)

ص:210

حجیت قرآن و جبر تاریخ(1):

پرسش دیگری که درباره حجیت قرآن قابل طرح است آن است که قرآن در طول 23 سال نبوت و رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بر اساس حادثه های تاریخی و اتفاق های گوناگونی که برای مسلمانان پیش می آمد، نازل شده است، حال که چهارده

ص:211

قرن از زمان نزول قرآن کریم گذشته است، آیا قرآن فعلی که در بردارنده ی همان قانون و مقررات گذشته است، مشمول قانون جبر تاریخ نخواهد بود؟

در پاسخ از این پرسش می توان چنین بیان داشت که همان گونه که در معنای جبر تاریخ که در پاورقی آمده است، اصطلاح جبر تاریخ یک اصطلاح مارکسیستی است که ازپیامدهای این نظریه، ناپایداری همه ی قوانین حاکم بر جامعه است از این رو بنابر جبر تاریخ، آیه های قرآن کریم که در بردارنده ی قانون های گوناگون برای زندگی بشر است و بر اساس حادثه های تاریخی صدر اسلام نازل شده، کاربرد آن ها به همان زمان صدورشان محدود است و در زمان های بعد که زندگی اقتصادی و ابزار کار تغییر کرده، باید برای اداره ی جامعه از قانون های نو، جدید و برابر وضع نوین بشر، استفاده نمود؛ بنابراین فرض، دین اسلام دین خاتم نیست، بلکه هیچ قانونی ماندگار نیست و همه موقتی، مقطعی و گذرا هستند.(1)

پیش از تحلیل گفتار مارکسیست ها درباره این موضوع، لازم است اصطلاح قرآنی «سنت الهی» یا «سنت تاریخ» بیان شود تا نقدی که بر نظریه جبر تاریخ وارد است، بهتر مشخص شود.

سنت الهی، به این معنا است که همان گونه که پیدایش یک پدیده طبیعی، مانند، گیاه، حیوان، دریا، بیابان و باران، قانون ویژه ای دارد و با آن قانون، پیدا می شود، رشد می کند، باقی می ماند و سرانجام از بین می رود، زندگی اجتماعی بشر نیز همین گونه است؛ زیرا مجموع بشر، حکم یک پیکر را دارد و تک تک افراد بشر به منزله ی

ص:212

اجزای آن پیکرند و آن پیکر واحد، یک سرنوشت و یک تاریخ دارد که از قانون های ویژه و معین پیروی می کند، و رابطه سرنوشت وسرگذشت جامعه بشری، با آن قانون ها، رابطه ضروری، دائمی، حتمی و انفکاک ناپذیر است؛ بنابراین، اگر می گویند: جامعه، محکوم سنت تاریخ است، به این معنا است که خوش بختی یا بدبختی یک جامعه، به چگونگی بینش ها، اندیشه ها، رفتارها، واکنش ها و قانون های خوش بختی آفرین یا بدبختی آورِ حاکم بر آن جامعه بستگی دارد و میان آن امور ونوع زندگی مردم، رابطه ی حتمیت و بایدی برقرار است.(1) حال این پرسش پیش می آید که آیا افزون بر وجود رابطه ی ضروری و حتمی میان تاریخ بشر و عوامل تاریخ ساز و قانون های حاکم بر آن، رابطه دوام، ثبات و همیشگی نیز برقراراست یا خیر؟ به این معنا که آیا قانون ها بر اساس گذشت تاریخ، دست خوش تغییر می شوند یا خیر؟ در پاسخ بایدگفت: هر قانونی بر اساس نیازی که از نیازهای مادی، معنوی، دنیایی و آخرتی بشر وضع می شود؛ حال اگر آن نیازها، از قبیل نیازهای همیشگی و ثابت باشد، به گونه طبیعی قانونی که برای رفع آن ها وضع می شود، بنابر سنت تاریخ، بایددائمی و ثابت باشد وگرنه مقطعی و موقتی خواهد بود؛ به بیان دیگر، نیازهای انسان که مقتضی قانون های خاصّ خودهستند، بر دو گونه اند: نیازهای اولی و ثابت و نیازهای ثانوی و متغیر.

نیازهای اولی و ثابت، نیازهایی هستند که بر آورده کردن آن ها، مستلزم اشباع شدن بی واسطه غریزه های مادی ومعنوی انسان خواهد بود، مانند خوراک، پوشاک،

ص:213

مسکن، همسر، اخلاق، دانایی، نظم، دادگستری، ارتباط با خدا و معنویت که به گونه طبیعی این نیازهای دائمی و ثابت، خواهان قانونی ثابت و دائم خواهند بود، و از آن جا که در طول زمان، تغییر نمی کنند، قانون های وضع شده بر اساس آن نیز، دست خوش تحول نخواهند شد.

امّا نیازهای ثانوی و متغیر، نیازهایی هستند که بر آوردن آن ها، با یک یا چند واسطه، در اشباع غریزه های انسان نقش دارند، مانند به دست آوردن پول که به گونه مستقیم از انسان رفع نیاز نمی کند، بلکه هدف از آن، رسیدن به غذا و دیگر نیازهای اولی انسان است یا مقررات راهنمایی و رانندگی که برای ایجاد نظم (که از نیازهای اولی انسان است) می باشد. به گونه طبیعی قانونی که بر اساس این گونه نیازها وضع می شود، مقطعی، زمانی و تغییرپذیر است.(1)

پس از این بیان گفته می شود: اشتباه مارکسیست ها که به جبر تاریخ قائل شده اند، این است که آنان پنداشته اند، نیازهای انسان در نیازهای متغیر و ثانوی منحصر است و زیر بنای جامعه بشری، تنها اقتصاد و ابزار کار است وبنیادهای دیگر که نیازهای اولی انسان را بر طرف می کنند، در سرنوشت انسان نقشی ندارد؛ از این رو، از این نکته غافل مانده اند که قسمت عمده ای از نیازهای انسان، به نیازهای اولی و ثابت مادی و معنوی ارتباط دارد که با گذشت زمان متحول نمی شوند.(2)

و امّا قرآن کریم که انسان را دارای ابعاد گوناگون مادی و معنوی می داند، هم نیازهای اولی و ثابت و هم نیازهای ثانوی و متغیر او را انسان را لحاظ کرده است.

ص:214

بسیاری از آیات قرآن، به نظام عبادی، اخلاقی، اجتماعی و دیگر نیازهای اولی انسان مربوط است که به گونه طبیعی مشمول تغییر و تحول نخواهند بود و زیر مجموعه سنت تاریخ یا سنت الهی هستند و سنت الهی، تغییرپذیر نیست، همان گونه که قرآن کریم می فرماید: فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللّهِ تَبْدِیلاً وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللّهِ تَحْوِیلاً . (1) پس برای سنت خداوند، تبدیل نمی یابی و برای آن تحول پیدا نمی کنی.

در کنار آن آیات، آیات بسیاری نیز وجود دارد که به نیازهای ثانوی و متغیر انسان ناظر است و با تغییر شرایط وموقعیت ها، تغییر می یابد، مانند آیه: وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ 2 تا آخرین حدّ امکان در برابر دشمن نیرو تهیه کنید و نیرومند باشید. این حکم، یعنی لزوم نیرومندی در برابر دشمن، یک قانون ثابت است که از یک نیازثابت سرچشمه گرفته است و امّا لزوم مهارت در تیراندازی با کمان و اسب دوانی یک نیاز موقت است و با مقتضیات زمان و توسعه عامل های فرهنگی و فنی تغییر می کند و چیزهای دیگر از قبیل لزوم مهارت در به کار بردن سلاح های امروز، جای آن را می گیرد.(2)

خلاصه آن که نزول قرآن و بقای آن، مشمول سنت تاریخ است نه جبر تاریخ.

ص:215

ص:216

محدثان و مورخان، بر این دیدگاه نیز اتفاق دارند که تولد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، در ماه ربیع الاول بوده، ولی در روز تولد او اختلاف دارند؛ معروف میان محدثان شیعه این است که آن حضرت، در روز جمعه هفدهم ماه ربیع الاول، پس از طلوع فجر چشم به دنیا گشود.(1) و مشهور میان اهل تسنن این است که ولادت آن حضرت، در روز دوشنبه دوازدهم همان ماه اتفاق افتاده است.(2)

نامگزاری پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم:

روز هفتم ولادت آن حضرت فرارسید. عبد المطلب برای عرض سپاس گزاری به درگاه الهی گوسفندی قربانی کرد و گروهی را فراخواند و در آن جشن با شکوه که همه ی قریش حضور یافته بودند؛ نام فرزندزاده ی خود را «محمد» گذاشت. وقتی از او پرسیدند: چرا برای فرزند زاده ی خود نام محمد را انتخاب کردید؛ در صورتی که این نام در میان اعراب کم سابقه است؟ گفت: خواستم که در آسمان و زمین ستوده باشد. در این باره «حسان بن ثابت» شاعر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چنین می گوید:

فَشَقَّ لَهُ مِنْ إِسْمِهِ لِیجلّه فَذُوالْعَرْشِ مَحْمُودٌ، وَ هَذا مُحَمَّدٌ

آفریدگار، نامی از اسم خود برای پیامبر خود مشتق نمود. از این جهت خدا، «محمود» (پسندیده) و پیامبر او، «محمد» (ستوده) است و هر دو کلمه از یک مادّه مشتقند و یک معنا را می رسانند.

ص:219

به گونه ی قطع، الهام غیبی در گزینش این نام دخالت داشته است؛ زیرا نام محمّد، اگرچه در میان اعراب، کلمه ای با معنا و خوب به شمار می رفت، ولی تا آن زمان کمتر کسی به آن نامیده شده بود. بنابر بررسی دقیقی که برخی از تاریخ نویسان به دست آورده اند، تا آن روز فقط شانزده نفر به این اسم نام گذاری شده بودند.(1)

نام محمد، به عنوان اسم آن حضرت، چهار بار در قرآن آمده است. در سوره های آل عمران آیه ی 144، احزاب آیه ی 40، محمد آیه ی 2 و فتح آیه ی 29 و اما نام «احمد»، یک بار در سوره صف، آیه ی 6 آمده است.

عبدالله پدر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم:

پدر آن حضرت، عبدالله نام دارد. سال تولد وی مشخص نیست ولی تاریخ نگاران نوشته اند که وی در سال تولد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در حالی که بیست و پنج سال داشت، در مدینه در خانه ای معروف به «دار النابغه» پس از بیماری وفات کرد و دراین باره گفته اند: آن جناب به قصد تجارت به هم راه کاروان قریش رهسپار شام گردید، و در راه بازگشت از شام بیمار شد، و روی همان پیوند خویشاوندی که با «بنی عدی بن نجار» داشت در میان قبیله ی آنان توقف کرد، ولی بیماری او طولانی شده و پس از یک ماه که بستری بود از دنیا رفت، وچون کاروان قریش به مکه رفت و عبد المطلب از حال وی جویاشد و دانست که در مدینه بیمار است، بزرگ ترین فرزند خود

ص:220

یعنی حارث را نزد او به مدینه فرستاد، ولی هنگامی که حارث به مدینه آمد متوجه شد که عبدالله از دنیا رفته است.(1)

جناب عبدالله، موحد بود. همان گونه که همه ی نیاکان پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم تا حضرت آدم علیه السلام یکتاپرست بوده اند. بررسی این موضوع از حوصله ی این نوشتار خارج است و به نقل روایتی از پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم دراین باره بسنده می شود که فرمود:

«لَمْ یَزَلْ یَنْقُلُنِیَ اللَّهُ مِنْ أَصْلَابِ الطَّاهِرِینَ إِلَی أَرْحَامِ الْمُطَهَّرَاتِ حَتَّی أَخْرَجَنِی فِی عَالَمِکُمْ هَذَا لَمْ یُدَنِّسْنِی بِدَنَسِ الْجَاهِلِیَّةِ»(2). هماره خداوند مرا از صلب پدران پاک به رحم مادران پاک منتقل می ساخت، و هرگز مرا به آلودگی های دوران جاهلیت آلوده نساخت.

علامه مجلسی، پس از نقل این روایت می گوید:

شکی نیست که روشن ترین آلودگی دوران جاهلیت شرک و بت پرستی است، و کسانی که آن را منحصر به آلودگی زنا دانسته اند، هیچ دلیلی بر گفته خود ندارند. به ویژه این که قرآن کریم می گوید: إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ.3 مشرکان، آلوده و ناپاکند.

و در ادامه می گوید: عالمان شیعی، گفته اند: پدر و مادر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و همه ی نیاکان آن بزرگوار تا به آدم ابو البشر علیه السلام همگی مسلمان (و معتقدبه خدای یکتا) بوده، بلکه از «صدیقین» بوده اند که یا پیامبرمرسل و یا از اوصیاء معصومین بوده اند. و

ص:221

شاید برخی از ایشان به سبب تقیه یا مصالح دینی دیگری، اسلام خود را اظهار نکرده اند.(1)

مادر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم:

مادرش «آمنه»، دختر «وهب» بن عبد مناف بن زهرة بن کلاب که ده سال و به بیانی ده سال و اندی پس از واقعه حفر زمزم، به ازدواج «عبدالله» درآمد، و شش سال و سه ماه پس از ولادت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، در سفری که فرزند خویش را به مدینه برده بود تا قبر عبدالله را زیارت کند، هنگام بازگشتن به مکه در سی سالگی در «أبواء» (قریه ای میان مکه و مدینه) وفات کرد و همانجا دفن شد.(2)

هاشمی نسب:

هاشم بن عبد مناف، جد دوم پیامبر اسلام بود که نامش «عَمْرْو» و لقبش، «علاء» بود. هاشم، بزرگ مکه و مورد احترام مردم بود و امور مردم آن دیار را سامان می داد. او با «سلمی»، دختر «عمرو خزرجی» از اهالی مدینه ازدواج کرد و ثمره این ازدواج فرزندی پسر بود که نام او را «شیبه» نهاد که پس از آن به عبدالمطلب معروف شد. وی در سفری که به فلسطین داشت در شهر غزه، دار فانی را وداع گفت و در همان دیار به خاک سپرده شد.

عبدالمطلب (شیبه)، نیز مانند پدرش هاشم و اجدادش، مردی بزرگوار، دارای فضائل اخلاقی و در عقل و تدبیر امور اجتماعی کم نظیر بود. او ده پسر داشت به نام های؛ حارث، زبیر، ابوطالب، عبدالله، حمزه، ابولهب، غیداق، مقوم، صفار و عباس.

ص:222

و هرکدام از آن ها فرزندانی داشتند که قبیله ای بزرگ را تشکیل می دادند. و به آن ها بنی هاشم می گویند؛ زیرا به هاشم بن عبد مناف جد دوم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می رسند.(1)

قریش:

قریش، نام قبیله ای بزرگ که متشکل از چند تیره ی بنی هاشم، بنی أمیه، بنی مخزوم، بنی عبدالدار، بنی التیم، بنی سهم، بنی عامر و مانند آن بود. و اما چرا به این قبیله، قریش گفته اند؟ در پاسخ گفته اند: قریش، در اصل به معنی نوعی از حیوانات بزرگ دریایی است که هر حیوانی را به آسانی می خورد. و از آنجا که این قبیله، دارای قدرت و قوت بوده و بر دیگر قبیله ها به آسانی پیروز می شد، به آن قریش گفته اند. و برخی دیگر قریش را از ریشه ی «قَرْش» (بر وزن فَرش)، به معنی «اکتساب» دانسته اند؛ زیرا این قبیله غالبا به تجارت و کسب مشغول بودند. و بعضی نیز آن را به معنی «بازرسی و تفتیش» می دانند، و از آنجا که قریش از حال حجاج خبر می گرفتند، و گاه به کمک آن ها می شتافتند، این واژه برای آن ها انتخاب شده است.

و اما برخی دیگر، قریش را در لغت به معنی اجتماع دانسته اند، و چون این قبیله از اجتماع و انسجام ویژه ای برخوردار بودند این نام برای آن ها انتخاب شده است.(2)

ص:223

رسانان پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در سال هشتم هجری پس از پذیرش اسلام از سوی مردم بحرین، او را هم راه نامه ای به استانداری آن دیار منسوب کرد.(1)

مخاطب نامه، هم علاء بن حضرمی است و هم کسانی که در راه سفر به بحرین با او هم راه بوده اند و از لحن نامه و محتوای نامه که بیشتر آن را برای کارگزاران نگاشته شده است برمی آید که هم راهان علاء حضرمی، برای یاری او در امر مدیریت با رهسپار بحرین شده اند و از این جا به دست می آید که همان گونه که خود زمامداران در حسن مدیریت خود نیازمند به آگاهی های کارگشا هستند تا در پرتو آن به توانایی های مدیرتی دست یابند، مدیران در بدنه حکومت نیز، بایستی دارای شرائط لازم در این زمینه باشند. از این رو پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم هم علاء را مورد خطاب قرار می دهد و هم یاران او را.

و اما در نسخه مجمع الزوائد هیثمی، به جای جمله ی «وَمَنْ مَعَهُ مِنَ الْمُسْلِمِینَ»، جمله ی «وَمَنْ تَبِعَهُ مِنَ الْمُسْلِمیِنَ».(2) آمده است که در این صورت معنای این فقره آن است که این نامه ای است از محمد فرستاده خداوند به علاء بن حضرمی و هر کسی که تابع او می باشد. ولی از «مِنَ الْمُسْلِمیِنَ» برمی آید که مراد از تابعان او، مردم بحرین می باشد نه همراهان او.

ص:225

و اما «تقوا» در اصطلاح، همان احساس مسؤولیت و تعهدی است که به دنبال رسوخ ایمان در قلب بر وجود انسان حاکم می شود و او را از بدی ها، نافرمانی ها و گناه باز می دارد، و به نیکی و پاکی و عدالت فرامی خواند.

بنابراین تقوا، در کمترین درجه آن، عبارت است از اجتناب، دوری کردن و نگهداری خود از ارتکاب به بدی ها، گناهان و فرمان بری از خداوند متعال برای جلب رضایت او.(1)

بهترین راه کسب تقوا:

عوامل ایجاد کننده ی تقوا و تثبیت آن فراوان است؛ یکی از بهترین و روشن ترین راه های کسب تقوا، به دست آوردن آگاهی های لازم درباره باورها، دستورهای دینی و صفت های نیک و بد و عمل به آن ها و التزام به مقتضیات همه ی آن هاست. این مسئله هم در اصل ایجاد تقوا مؤثر است و هم در ادامه ی آن.(2) همان گونه که پیامبر خداوند صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:

«تَمامُ التَّقْوی، أَنْ تَتَعَلَّمَ مَا جَهِلْتَ وَتَعْمَلَ بِمَا عَلِمْتَ»(3). همه ی تقوا، آن است که آن چه را نمی دانی، یادبگیری و به آن چه یادگرفته ای، عمل کنی.

ص:227

اهمیت و ثمرات تقوا:

قرآن کریم و معصومین علیهم السلام، آثار فردی و اجتماعی فراوانی را برای «تقوا» برشمرده اند، و براهمیت آن پای فشرده و بر لزوم آن سفارش های بسیاری کرده اند. و از این رو پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در نامه مورد بحث می فرماید: تا آنجا که می توانید در فراهم ساختن آن بکوشید.

برشماری همه آن آثار و ثمرات، از حوصله ی این نوشتار خارج است. و در این جا به بیان برخی از آن ها به گونه ی اشاره بسنده می شود:

الف). بصیرت و روشن بینی:

یکی از آثار مهم تقوا، ایجاد نیروی درونی است که براساس آن شخص به روشن بینی دست میابد و در کوران حوادث، حجاب های تیره و تار شبهه ها و اندیشه ها، قدرت تشخیص حق از باطل را پیدا می کند. قرآن کریم از این ویژگی به فرقان تعبیر می کند. همان گونه که می فرماید: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً.1 ای کسانی که ایمان آورده اید! اگر تقوای الهی پیشه کنید، خداوند وسیله ای برای شناخت حق از باطل برای شما قرار می دهد.

توضیح آن که بزرگ ترین مانع شناخت، و مهم ترین حجاب بر قلب آدمی، هوا و هوس های سرکش، و آمال و آرزوهای دور و دراز، و اسارت در چنگال زرق و برق دنیاست، که به انسان اجازه نمی دهند درست اندیشه کند و چهره ی حقیقت ها را آن چنان که هست ببیند. و اما هنگامی که در پرتو ایمان و تقوا، گرد و غبارهای

ص:228

هواگرایی از دل و قلب او زدوده شد، و ابرهای تیره و تار آرزوها از آسمان روح او کنار رفت، در این جاست که آفتاب حقیقت بر صفحه قلب می تابد، و حقیقت ها را آن چنان که هست در می یابد، و لذتی توصیف ناشدنی از این درک درست و ژرف نصیب مؤمن می شود، و راه خود را به سوی هدف های مقدسی که دارد می گشاید و پیش می رود.

آری تقوا است که به انسان آگاهی می دهد، (همان گونه که آگاهی ها به انسان تقوا می بخشد)، یعنی این دو در یک دیگر تاثیر متقابل دارند، از این رو پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید

:«لَوْ لَا أَنَّ الشَّیَاطِینَ یَحُومُونَ عَلَی قُلُوبِ بَنِی آدَمَ لَنَظَرُوا إِلَی مَلَکُوتِ السَّمَاوَاتِ».(1) و اگر شیطان ها و خوهای شیطانی بر قلب های آدمیان مسلط نمی شدند، می توانستند به ملکوت و باطن آسمان و جهان هستی بنگرند.

ب). تحکیم پایه های وحدت در جامعه اسلامی:

قرآن کریم، پیش از آن که مردم را به اتحاد و یکپارچگی دعوت کند، آن ها را به تقوا فرمان داده است و گویی تقوا را پایه ای برای ایجاد و تثبیت آن می داند و در حقیقت، دعوت به اتحاد، بدون استمداد از یک ریشه ی اخلاقی و عقیده ای، دعوتی بی اثر و یا بسیار کم اثر است. همان گونه که می فرماید: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلاّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ. وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا... . (2) ای کسانی که ایمان آورده اید! آن چنان که حق تقوی و پرهیزکاری است

ص:229

از خدا بپرهیزید، و از دنیا نروید مگر این که مسلمان باشید. و همگی به ریسمان خدا (قرآن و اسلام و هرگونه وسیله ارتباط دیگر) چنگ زنید و پراکنده نشوید.

ج). عمران و آبادی:

عمران و آبادی، از آثار دیگر تقوای الهی است. همان گونه که قرآن کریم می فرماید: وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ . (1) و اگر مردمی که در شهرها و آبادی ها زندگی دارند، ایمان بیاورند و تقوی پیشه کنند، برکات آسمان و زمین را بر آن ها می گشاییم، ولی (آن ها حقایق را) تکذیب کردند. ما هم آنان را به کیفر اعمالشان مجازات کردیم.

براساس این آیه مردمی که در دیار گوناگون زندگی می کنند، اگر به جای طغیان، سرکشی، تکذیب نشانه های پروردگار، ستم و فساد، ایمان آورند، و در پرتو آن تقوا و پرهیزکاری پیشه کنند، نه تنها مورد خشم پروردگار و مجازات الهی واقع نمی شوند، بلکه درهای برکات آسمان و زمین به روی آن ها گشوده می شود.

برکات، جمع برکت است. و در اصل به معنی ثبات و استقرار چیزی است. و به هر نعمت و موهبتی که پایدار بماند اطلاق می گردد. در برابر موجودات بی برکت که زود فانی، نابود و بی اثر می شوند.

ص:230

د). آسان شدن کارها:

قرآن کریم، می فرماید: وَ مَنْ یَتَّقِ اللّهَ یَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ یُسْراً.1 و هر کس تقوای الهی پیشه کند، خداوند کار را بر او آسان می سازد.

ه). پوشش گناهان:

در قرآن کریم، آمده است: وَ مَنْ یَتَّقِ اللّهَ یُکَفِّرْ عَنْهُ سَیِّئاتِهِ وَ یُعْظِمْ لَهُ أَجْراً.2 و هر کس تقوای الهی پیشه کند، خداوند گناهان او را می پوشاند، و پاداش او را بزرگ می دارد.

کلمه ی «یلِینَ»، فعل مستقبل و برگرفته از ریشه ی «لین» است. و لین، به معنای نرمی و انعطاف است و در برابر خشن بودن، تندی و سخت گیری می آید. و لینت و نرمی، یا در قلب است و یا در گفتار و رفتار. و مراد از گفتار نرم و لین، بیان مؤدبانه مسائل، با به کارگیری کلمه ها و جمله های احترام آمیز است و از مضمون برخی از روایات که درباره ی تطبیق معنای گفتار لین بر مصادیق آن آمده است، چنین می توان به دست آورد که؛ گفتار لین، بیان منطقی حقائق، هم راه با احترام و رعایت شخصیت افراد می باشد. از این رو در خطاب به افراد، بایسته است عنوان و لقب های مورد رضایت آنان بیان شود.(1) و مراد از نرمی در رفتار، پرهیز از به کارگیری خشم و خشونت ناروا می باشد.

نرمی در گفتار و رفتار، از نرمی قلب و عطوفت باطنی سرچشمه می گیرد. از این رو افراد سنگ دل، در مواجهه ی با مردم، با تندی سخن گفته و هنگام عمل، دست به خشونت ناروا می زنند.(2)

نرمی در گفتار و رفتار، یکی از عوامل محبوبیت مدیران در میان مردم، و از اسباب جذب مردم به هم کاری، هم یاری و فرمان بری آنان از حاکمان دین مدار است. همان گونه که قرآن کریم می فرماید: فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ.3 از پرتو رحمت الهی در برابر آن ها نرم (و مهربان) شدی و اگر خشن و سنگ دل بودی از اطراف تو پراکنده می شدند.

ص:232

در این آیه، تفرق و پراکنده شدن مردم از اطراف پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را معلول سنگ دلی، تند خویی و خشونت در گفتار و رفتار دانسته شده است. مسلم است که یکی از ارکان مهم در حکومت و مدیریت، هم دل و هم راه بودن مردم با آن حکومت است و اگر مدیران و حاکمان با تندی رفتار کنند، آنان از حکومت و حاکمان روگردان شده و آن حکومت، پشتوانه ای مردمی خود را از دست خواهد داد.

متفاوتند؛ هر موجودی در هر مرتبه ای که هست از نظر قابلیت فیض گیری، استحقاقی ویژه دارد. ذات مقدّس حق که کمال مطلق، خیر مطلق و فیاض علی الاطلاق است، به هر موجودی آن چه را که برای او ممکن است از وجود و کمال وجود، به او اعطا می کند و چیزی ازآن امساک نمی نماید. عدل الهی در نظام تکوین بنابراین معنا، یعنی هر موجودی، هر درجه از وجود و کمال وجود که استحقاق و امکان آن را دارد دریافت می کند. و ظلم، یعنی منع فیض و امساک جود از وجودی که استحقاق دارد.

از دیدگاه حکیمان الهی، صفت عدل آن چنان که شایسته ی ذات پروردگار است و به عنوان یک صفت کمال برای ذات احدیت اثبات می شود به این معنی است، و صفت ظلم که نقص است و از او سلب می گردد نیز به همین معنی است که اشاره شد.(1)

ب). عدالت در تشریع:

عدالت در تشریع، یعنی در امور قانونی و ضابطه های حاکم بر قبیله، کشور و جهان، براساس عدالت حکم شود. در تفسیر این مسئله دو بیان آمده است؛ یکی درست و دیگری غلظ. و اما معنای غلط آن، تساوی و برابری است. به این بیان که در واگذاری مسئولیت ها، توانایی های افراد لحاظ نشود. و نیز استحقاق ها و میزان آن ها در میان افراد، در دادن پاداش ها و کیفرها، درنظر گرفته نشود. و همه ی مردم در همه چیز، برابر و یکسان باشند و همه با یک چشم دیده شوند.

به گونه ی یقین این معنا از عدل، با ظلم تفاوتی ندارد و از بحث فعلی خارج است. و اما معنای درست عدالت، عبارت است از رعایت کردن حقوق افراد و دادن

ص:235

حق هر کس به میزان توانایی و مقدار تلاش او. و ظلم دربرابر این معنا، عبارت است از پامال کردن، تجاوز و تصرف در حقوق دیگران.

این معنا از عدالت، مبتنی بر دو امر است؛ امر نخست، حقوق و اولویت ها. یعنی، افراد بشر نسبت به یک دیگر و در سنجش با یک دیگر، نوعی حقوق و اولویت پیدا می کنند. مثلا کسی که با کار خود، محصولی تولید می کند، طبعاً نوعی اولویت نسبت به آن محصول پیدا می کند و منشأ این اولویت، کار و فعالیت اوست. هم چنین کودکی که از مادر متولد می شود، نسبت به شیر مادر، حق و اولویت پیدا می کند و منشأ این اولویت، دستگاه هدف دار آفرینش است که آن شیر را برای کودک پدید آورده است.

امر دوم، خصوصیت ذاتی بشر است که گونه ای آفریده شده، که در کارهای اجتماعی خود، نوعی اندیشه های اعتباری و قراردادی مانند بایدها، نبایدها، شایسته ها و مانند آن استخدام می کند که مجموعاً به آن ها قانون گفته می شود، و براساس آن قانون هاست که می تواند جامعه ای زنده و پابرجا شکل بگیرید و انسان در پناه آن می تواند زندگی سالمی داشته باشد.

بنابراین عدالت، یعنی رعایت حقوق دیگران و پاسداشت اولویت آنان در بهره مندی از مواهب اجتماعی. و ظلم، عبارت است از؛ تجاوز به حق دیگران و رعایت نکردن حق اولویت آنان.

با تأمل در دو معنایی که برای عدالت شد، تفاوت میان مساوات و عدالت نیز به دست می آید؛ به این بیان که در عدالت، هرگز مساوات شرط نیست، بلکه استحقاق و اولویت ها باید در نظر گرفته شود. ازباب مثال عدالت در میان دو کارگر این نیست که

ص:236

هر دو مزد مساوی دریافت دارند، بلکه عدالت به این است که هر کارگری به اندازه کار و فعّالیتش، «مزد» دریافت دارد.(1)

و اما در نامه ی مورد بحث، تنها معنای آخری مورد نظر است و آن رعایت حقوق دیگران و نگه داشتن حریم دیگران در حق اولویت ها براساس قانون الهی.

اهمیت عدالت:

عدالت، در اسلام از جایگاه ویژه ای برخوردار است، و کمتر مسئله ای در اسلام وجود دارد که به اهمیت عدالت مورد توجه باشد؛ زیرا مسئله ی عدل همانند مسئله ی توحید، در همه ی ریشه ها و شاخه های اسلام جریان دارد؛ به این معنا که هیچ یک از مسائل عقیده ای و عملی، فردی و اجتماعی، اخلاقی و حقوقی، خالی از روح عدل نخواهد بود.

بنابراین، جای تعجب نیست که عدل، به عنوان یکی از اصول مذهب و یکی از زیر بناهای فکری مسلمانان شناخته شود، گرچه عدالتی که جزء اصول مذهب است یکی از صفات خدا است، و در اصل خداشناسی که نخستین اصل از اصول دین است مندرج می باشد، ولی ممتاز ساختن آن بسیار پر معنی است و به همین دلیل، در مباحث اجتماعی اسلام روی هیچ اصلی به اندازه عدالت تکیه نشده است.

در اهمیت عدل، همین مقدار بس که برپایی آن را به عنوان یکی از سرلوحه های مهم برانگیختن پیامبران، برشمرده است؛ آنان مبعوث شدند تا با مفسده های اجتماعی مبارزه کنند و عدل را در جامعه حاکم نمایند. همان گونه که قرآن کریم می فرماید:

ص:237

لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمِیزانَ لِیَقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ . (1) ما فرستادگان خود را با معجزه هایی آشکار فرستادیم، و بر آنان کتاب و میزان فرو فرستادیم، تا مردم برای برپایی عدالت قیام کنند.

قرآن کریم، نمونه هایی از مبارزه پیامبران با مفسده های اجتماعی و برپایی عدالت را نشان می دهد. شعیب علیه السلام می گوید: إِنْ أُرِیدُ إِلاَّ الْإِصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ.2 من جز اصلاح تا آن جا که توانایی دارم چیزی نمی خواهم. و به مردم جامعه خود دستور داد: فَأَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمِیزانَ وَ لا تَبْخَسُوا النّاسَ أَشْیاءَهُمْ وَ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها . (2) با ترازوی سالم، وزن کنید و حق مردم را ضایع نکنید و در زمین فساد ننمایید.

موسی علیه السلام به برادرش هارون علیه السلام می گوید: وَ قالَ مُوسی لِأَخِیهِ هارُونَ اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ.4 جانشین من، در میان قومم باش. و آنان را اصلاح کن و از مفسدان پیروی نکن. صالح علیه السلام به قومش سفارش کرد: وَ لا تُطِیعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِینَ. اَلَّذِینَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ وَ لا یُصْلِحُونَ . (3) از مسرفان اطاعت نکنید؛ آنانی که در زمین فساد می کنند و اصلاح نمی نمایند.

ص:238

خداوند متعال درباره اهمیت عدل و عدالت می فرماید: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوّامِینَ لِلّهِ شُهَداءَ بِالْقِسْطِ وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلی أَلاّ تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوی وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ.1 ای کسانی که ایمان آورده اید! هماره برای خدا قیام کنید، و از روی عدالت، گواهی دهید دشمنی با جمعیتی، شما را به گناه و ترک عدالت نکشاند، عدالت کنید که به پرهیزگاری نزدیک تر است و از (نافرمانی) خدا بپرهیزید که از آن چه انجام می دهید، باخبر است.

و در جایی دیگر می فرماید: إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلی أَهْلِها وَ إِذا حَکَمْتُمْ بَیْنَ النّاسِ أَنْ تَحْکُمُوا بِالْعَدْلِ إِنَّ اللّهَ نِعِمّا یَعِظُکُمْ بِهِ إِنَّ اللّهَ کانَ سَمِیعاً بَصِیراً . (1) خداوند به شما فرمان می دهد که امانت ها را به صاحبانش بدهید و هنگامی که میان مردم، داوری می کنید به عدالت داوری کنید. خداوند اندرزهای خوبی به شما می دهد، خداوند شنوا و بیناست.

خداوند متعال، در آیه دیگری به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم دستور می دهد که بگوید:... وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ اللّهُ رَبُّنا وَ رَبُّکُمْ لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ لا حُجَّةَ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ اللّهُ یَجْمَعُ بَیْنَنا وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ .(2)... و مأمورم در میان شما عدالت کنم، خداوند پروردگار ما و شما است، نتیجه ی کارهای ما، از آن ما است و پیامد کارهای

ص:239

شما، از آن شما، خصومت شخصی در میان ما نیست و خداوند ما و شما را در یک جا جمع می کند و بازگشت (همه) به سوی اوست.

در روایات اسلامی هم بر روی اجرای عدالت و ارزش آن تأکید فراوان شده است، چنان که پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:

«عَدْلُ سَاعَةٍ خَیْرٌ مِنْ عِبَادَةِ سَبْعِینَ سَنَةً قِیَامٌ لَیْلُهَا وَ صِیَامٌ نَهَارُهَا»(1). یک ساعت اجرای عدالت، از هفتاد سال عبادت که همه ی شب هایش را نماز بگذارید و همه ی روزهایش را روزه بگیرید بهتر است.

مِنْ أَمْرِ الْمُسْلِمِینَ قَلِیلا أَوْ کَثِیرًا لَمْ یَعْدِلْ فِیهِمْ فَلا طَاعَةَ لَهُ وَهُوَ خَلِیعٌ مِمَّا وَلِیَهُ وَقَدْ بَرِئَتْ لِلَّذِینَ مَعَهُ مِنَ الْمُسْلِمِینَ أَیْمَانُهُمْ وَعَهْدُهُمْ وَذِمَّتُهُمْ فَلْیَسْتَخِیرُوا اللَّهَ عِنْدَ ذَلِکَ ثُمَّ لِیَسْتَعْمِلُوا عَلَیْهِمْ أَفْضَلَهُمْ فِی أَنْفُسِهِمْ أَلاَ وَإِنْ أَصَابَتِ الْعَلاءَ بْنَ الْحَضْرَمِیِّ مُصِیبَةٌ فَخَالِدُ بْنُ الْوَلِیدِ سَیْفُ اللهِ خَلَفٌ فِیکُمْ لِلْعَلاءِ بْنِ الْحَضْرَمِیِّ فَاسْمَعُوا لَهُ وَأَطِیعُوا وأَحْسِنُوا مُؤازَرَتهُ مَا عَرَفْتُمْ أَنَّهُ عَلَی الْحَقِّ حَتَّی یُخَالِفَ الْحَقَّ إِلَی غَیْرِهِ فَسِیرُوا عَلَی بَرَکَةِ اللهِ وَعَوْنِهِ وَنَصْرِهِ وَعَافِیَتِهِ وَرُشْدِهِ وَتَوْفِیقِهِ».

من شما را به فرمان بری او (علاء بن حضرمی) فرامی خوانم، به شرط این که این کار (یعنی حکم براساس دین خداوند) را انجام دهد. و هرگاه حکم کند، حکم به عدالت نماید و در تقسیم (اموال)، قِسط را رعایت نماید. (وسهم هرکسی را بدهد) و هرگاه از او طلب رَحم شود، رحم کند. در این صورت از او اطاعت کنید و از او حرف شنوی داشته باشید و در کارها به خوبی اورا یاری کرده، و کمکش کنید. (و بایسته است این فرمان مرا اطاعت کنید)؛ زیرا او از سوی حق تعالی، حق اطاعت بر شما دارد و حق بزرگی که توان شناخت همه آن را ندارید و گفتار، به بزرگی حق خداوند و حق فرستاده او نمی رسد (و نمی تواند آن را به گونه کامل بیان کند)، و همان گونه که خداوند و فرستاده ی او بر همه ی مردم به گونه عام حق دارند، بر شما به گونه ی خاص حق دارند؛ حقی که واجب است با فرمانبری و وفای به عهد او ادا شود. و خداوند، از کسی که به فرمانبری و بزرگداشت حق اهل خود و حق والیان چنگ بزند، راضی باشد.

ص:241

(و همان گونه که والیان بر مردم حق دارند)، مردم مسلمان نیز بر والیان خود، حقی واجب دارند (و آن، حقِّ) فرمانبری (از خداوند و رسول) است. (فرمان بری برشما لازم است)؛ زیرا در فرمانبری است که به خیرهای مورد نظر دست یازیده می شود و از هر شری دوری جسته می شود. و من خداوند را گواه می گیرم بر کسانی که والی قرار داده ام که از چیزی از امور مسلمانان؛ چه کم و چه زیاد روگردان نباشند، (که دراین صورت) فرمان بری از آن ها لازم نیست و آن ها از مقامی که من برای آن ها در نظر گرفته ام برکنار و خلع شده می باشند. و عهد و پیمان آن ها، از مسلمانان برداشته می شود. (و هرگاه آنان به حکم الهی عمل نکردند و خلع شدند)، برشماست که از خداوند طلب خیر کنید و یکی از بهترین مسلمانان را (برای تصدی امر ولایت) برگزینید. و اگر برای علاء بن حضرمی پیشامدی رخ داد، پس خالد بن ولید، سیف الله جانشین او میان شما می باشد. پس سخن او را بشنوید و اطاعتش کنید و به خوبی یاریش کنید تا هنگامی که می دانید او براساس حق عمل می کند. (و اما آن گاه که) به مخالفت حق پرداخت (و به) غیر حق (گرایش پیدا کرد) پس به برکت، کمک، یاری، عافیت، رشد و توفیق خداوند روآورید.

ازاین فقره از کلام پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، چند نکته ی مهم درباره حاکمان و مردم تحت ولایت آنان به دست می آید:

الف). التزام به دین و مشروعیت حاکمان:

براساس کلام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، حاکمیت حاکمی مشروعیت دارد که پای بند به موازین شرعی و الهی باشد، و دراین صورت است که حق ولایت بر مسلمانان دارد و می تواند بر آنان حکومت کند و هرگاه نه براساس آموزه های دینی، بلکه بنابر خواهش های نفسانی عمل کرد و از عدالت خارج شد، خود به خود از مقام و منصبی

ص:242

که عهده دار آن است، منعزل بوده و مشروعیت نخواهد داشت. همان گونه که می فرماید: «وَهُوَ خَلِیعٌ مِمَّا وَلِیهُ» به این معنا که اگر حاکمان، براساس دین عمل نکنند، از ولایتی که دارند، خلع شده خواهند بود.

و در روایت های نبوی صلی الله علیه و آله و سلم، حاکمان و مدیرانی که براساس دین خداوند حکم نمی کنند، بسیار مورد مذمت قرار گرفته اند و در برخی از آن روایات، به آن ها وعده ی عذاب داده شده و تصدی امور به وسیله ی آن ها را برای جامعه ی دینی خطرناک دانسته اند. آن حضرت می فرماید:

«أَشَدُّ النَّاسِ عَذاباً إِمامٌ جائِرٌ».(1) شدیدترن مردم از نظر عذاب، امام جائر است. هم چنین می فرماید:

«إِنِّی أَخافُ عَلی أُمَّتیِ مِنْ أَعْمالٍ ثَلاثةٍ. قالوُا وَمَا هِیَ یا رَسُولُ اللهِ؟ زَلَّةُ عالِمٍ وَحُکْمُ جائِرٍ وَهَوی مُتَّبَعٌ».(2) من بر امتم از سه کار می ترسم. (اصحاب، عرض کردند: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آن ها کدامند؟ (فرمود:) لغزش عالم، و فرمان (حاکم) جائر و هوی (و هوسی که) پیروی شود.

ب). عدل و قسط:

پیامبراعظم صلی الله علیه و آله و سلم دراین فقره از نامه می فرماید: بایسته است؛ حاکمان، براساس عدل و قسط عمل نمایند. میان عدل و قسط تفاوت است. عدالت، عبارت است از رعایت حقوق دیگران و پاسداشت اولویت آنان در بهره مندی از مواهب اجتماعی و در برابر ظلم می آید و ظلم، عبارت است از تجاوز به حق دیگران و رعایت نکردن

ص:243

حق اولویت دیگران. و اما قسط، در واقع به معنای حصّه، سهم و نصیبی است که در تقسیم آن، برابری و میانه روی (عدل) رعایت شده باشد. در قرآن کریم قسط و مشتقات آن بیشتر در ادای حقوق افراد و اجتماع، اموال و پاداش ها و کیل و وزن آمده است.(1) و به بیان دیگر، گاهی شخص در بخشی از اموال و پاداش ها حقی پیدا می کند که درصورت ادای سهم و بخش او، می گویند، قسط اجرا شد. و رابطه ی قسط با عدالت، رابطه ی میان گرد و گردو است؛ که همان گونه که هرگردویی، گرد است، ولی هر گردی، گردو نیست؛ عدالت و قسط نیز همین گونه است که هر قسطی، عدالت هست، ولی هرعدالتی، قسط نیست.(2)

قِسط (با کسره ی قاف)، در برابر قَسط (با فتحه ی قاف)، می باشد؛ بنابراین قِسط، به معنی دادن سهم هرکس، و قَسط، به معنای ضایع کردن بهره و سهم دیگران می باشد. اسم فاعل (کننده ی کار) قِسط، «مُقسط» می باشد. وَ إِنْ حَکَمْتَ فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ . (3) و اگر میان آن ها داوری کردی با قسط داوری کن که خدا قسط ورزان را دوست دارد. و اما اسم فاعل قَسط، «قاسط» می باشد. وَ أَمَّا الْقاسِطُونَ فَکانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً . (4) و اما قاسطان، آتشگیره دوزخند.

ص:244

ج). حقوق متقابل حاکم و مردم:

نکته دیگری که از کلام پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم به دست می آید آن است که؛ حاکم دینی، بر مردم حقی دارد؛ و آن پذیرش دستورهای او و عمل کردن به فرمان های حکومتی وی از سوی مردم است. و چون منشأ آن حق، خداوند و فرستاده او می باشد، پس آن حق، هم بزرگ است و هم واجب، از این رو بر مسلمانان بایسته است که نهایت کوشش خود را به کار گرفته، به گونه هرچه نیکوتر دستورهای او را اطاعت نمایند. و از سوی دیگر مردم نیز بر حاکمان و مدیران، حقی دارند و آن پای بندی حاکمان و مدیران نسبت به دین و اجرای درست آن در میان اجتماع اسلامی است.

رعایت این حقوق متقابل میان حاکمان و مردم، از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ به گونه ای که سبب ماندگاری، و تقویت پایه های حکومت اسلامی، و نشر معارف و آموزه های دینی می گردد. همان گونه که حضرت امیر علیه السلام در نهج البلاغه در تبیین و آثار این مسئله چنین می فرماید:

«ثُمَّ جَعَلَ سُبْحَانَهُ مِنْ حُقُوقِهِ حُقُوقاً، افْتَرَضَهَا لِبَعْضِ النَّاسِ عَلَی بَعْضٍ، فَجَعَلَهَا تَتَکَافَأُ فِی وُجُوهِهَا، وَ یُوجِبُ بَعْضُهَا بَعْضاً، وَ لَا یُسْتَوْجَبُ بَعْضُهَا إِلَّا بِبَعْضٍ، وَ أَعْظَمُ مَا افْتَرَضَ سُبْحَانَهُ مِنْ تِلْکَ الْحُقُوقِ، حَقُّ الْوَالِی عَلَی الرَّعِیَّةِ وَ حَقُّ الرَّعِیَّةِ عَلَی الْوَالِی، فَرِیضَةٌ فَرَضَهَا اللَّهُ سُبْحَانَهُ لِکُلٍّ عَلَی کُلٍّ، فَجَعَلَهَا نِظَاماً لِأُلْفَتِهِمْ وَ عِزّاً لِدِینِهِمْ، فَلَیْسَتْ تَصْلُحُ الرَّعِیَّةُ إِلَّا بِصَلَاحِ الْوُلَاةِ، وَ لَا تَصْلُحُ الْوُلَاةُ إِلَّا بِاسْتِقَامَةِ الرَّعِیَّةِ، فَإِذَا أَدَّتْ الرَّعِیَّةُ إِلَی الْوَالِی حَقَّهُ، وَ أَدَّی الْوَالِی إِلَیْهَا حَقَّهَا، عَزَّ الْحَقُّ بَیْنَهُمْ وَ قَامَتْ مَنَاهِجُ الدِّینِ، وَ اعْتَدَلَتْ مَعَالِمُ الْعَدْلِ وَ جَرَتْ عَلَی أَذْلَالِهَا السُّنَنُ، فَصَلَحَ بِذَلِکَ الزَّمَانُ، وَ طُمِعَ فِی بَقَاءِ الدَّوْلَةِ وَ یَئِسَتْ مَطَامِعُ الْأَعْدَاءِ، وَ إِذَا غَلَبَتِ الرَّعِیَّةُ وَالِیَهَا، أَوْ أَجْحَفَ الْوَالِی بِرَعِیَّتِهِ، اخْتَلَفَتْ هُنَالِکَ الْکَلِمَةُ، وَ ظَهَرَتْ مَعَالِمُ الْجَوْرِ وَ کَثُرَ الْإِدْغَالُ فِی الدِّینِ، وَ تُرِکَتْ مَحَاجُّ السُّنَنِ فَعُمِلَ

ص:245

بِالْهَوَی، وَ عُطِّلَتِ الْأَحْکَامُ وَ کَثُرَتْ عِلَلُ النُّفُوسِ، فَلَا یُسْتَوْحَشُ لِعَظِیمِ حَقٍّ عُطِّلَ، وَ لَا لِعَظِیمِ بَاطِلٍ فُعِلَ، فَهُنَالِکَ تَذِلُّ الْأَبْرَارُ وَ تَعِزُّ الْأَشْرَارُ، وَ تَعْظُمُ تَبِعَاتُ اللَّهِ عِنْدَ الْعِبَادِ، فَعَلَیْکُمْ بِالتَّنَاصُحِ فِی ذَلِکَ وَ حُسْنِ التَّعَاوُنِ عَلَیْهِ، فَلَیْسَ أَحَدٌ وَ إِنِ اشْتَدَّ عَلَی رِضَا اللَّهِ حِرْصُهُ، وَ طَالَ فِی الْعَمَلِ اجْتِهَادُهُ، بِبَالِغٍ حَقِیقَةَ مَا اللَّهُ أَهْلُهُ مِنَ الطَّاعَةِ لَهُ»(1).

آن گاه خداوند پاک، برخی از حقوق خویش را برای پاره ای از مردم، نسبت به پاره ی، دیگر، حقوق واجبی گردانیده، و آن حقوق را در حالات گوناگون برابر داشته، برخی را در برابر برخی دیگر واجب، و برخی از آن حقوق تحقّق پیدا نکند جز در برابر برخی دیگر. بزرگ ترین حقّی از این حقوق که خداوند پاک آنرا واجب گردانیده است، حق والی بر رعیت، و حقّ رعیت بر والی است. و خداوند پاک، این دستور را برای هر یک از فرمانبر، و فرمانروا، بر دیگری واجب فرموده است، و آن را واسطه نظم دوستی و ارجمندی دینشان قرار داده است، بنابر این، کار فرمان بر، به سامان نشود جز آن گاه که فرمانروایان به نیکی گرایند، و کار فرمانروایان اصلاح نپذیرد، جز آن گاه که فرمان بر در اجرای اوامرشان پایداری ورزند، آن گاه همین که رعیت حقّ والی را ادا، و والی حقّ رعیت را گذاشت، حقّ و راستی در میانشان ارجمند، راه های دین راست و مستقیم، پرچم های دادگستری بر پای، و سنت ها (و احکام شرعیه بدون انحراف و کژی) در مجرای خودش جاری خواهد گشت، و به این صورت کار جهان

ص:246

به سامان شود، و امید به پایندگی مُلک و سلطنت می رود، و دشمنان طمع کار (ی که برای ربودن کشور منتظر فرصت اند) مأیوس می گردند و (این در صورتی است که دولت و ملّت با یک روح اتّحاد و صمیمیت دست یگانگی به هم داده، هر یک حقّ دیگری را کاملاً بگذارد، ولی) اگر رعیت بر والی چیره آمد، یا والی به حقوق رعیت دست اندازی کرد، این جا دیگر اختلاف کلمه پیدا شده، پرچم های ستم هویدا و دغل کاری ها در دین بسیار، راه های سنّت (و احکام شرعی) واگذار شده، حدود الهی معطّل مانده، کار با هوای نفس افتد، و دردهای درونی اشخاص بسیار گردد، کسی برای حقّ بزرگی که پایمال شده، یا ناحق سترگی که به جای آورده می شود، ناشاد و اندوهگین نگردد، در این هنگام نیکوکاران (و اهل حقّ) خوار، و بدکرداران (و اهل باطل) ارجمندانند، واخواهی ها و دیون الهی، نزد مردم بسیار شود (و حقِّ حق، ادا نگردد) پس بر شما باد به أداء کردن آن حق، و اندرز دادن و یاری نمودن یک دیگر؛ زیرا که هیچ کس به کنه فرمانبرداری خدا آن گونه که او را در خور است نرسد، اگرچه در راه خوشنودیش پر آزمند بوده، و کوشش فراوانی در کار بکار بندد.

د). حق نظارت بر عملکرد حاکمان و مدیران:

نکته دیگری که از کلام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به دست می آید، آن است که؛ مردم می توانند بر عملکرد حاکمان نظارت داشته باشند، تا در صورت انحراف آنان از مسیر حق و موازین دینی، به دنبال والی و حاکم صالحی بگردند و از او اطاعت کنند. همان گونه که می فرماید: از خالد بن ولید اطاعت کنید تا آن گاهی که بدانید او بر راه حق استوار است و از راه حق به بی راهه منحرف نشده است. مسلم است که دانستن، فرع بر نظارت و زیر نظر گرفتن بقای شرائط لازم در حاکم یعنی، التزام به احکام دین

ص:247

و عمل کردن براساس آن است. البته این نظارت و نتیجه گیری از آن راه کار ویژه خود را طلب می کند که در جای خود بایستی آن را پی گیری نمود.

آفرینش و هستی است. ازاین جا به دست می آید که چرا محتوای بیشتر آیه هایی که در مکه و پیش از هجرت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نازل شده اند، مربوط به مبدأ و معاد می باشد.

خود پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، فراخوانیش را با

«قولوا لا الهَ الَّا اللَّهُ تُفْلِحوا» (1)(بگویید: خدایی جز خداوند یکتا نیست تا رستگار شوید) آغاز کردند؛ یعنی، با یک جنبش اعتقادی، با یک پاک سازی فکری آغاز نمود. درست است که توحید، ابعاد گسترده ای دارد و اگر همه ی تعلیمات اسلامی تحلیل شوند، روح آن ها به توحید برمی گردد و از سویی، اگر توحید خوب تبیین شود، همه ی آن تعلیمات را دربر می گیرد، ولی باید دانست که در آغاز کار دعوت، تنها این اندیشه های توحیدی است که می تواند زیربنای دیگر اندیشه ها و باورهای مردم در راه هدایت باشد. و در واقع مراد از جمله ی بالا (قولوا لا اله...) بیش از اعراض از باورهای شرک آمیز و عبادت های شرک آلود و گرایش به توحید فکری و توحید در عبادت چیز دیگری نخواهد بود.

براین اساس در گرایش دادن مردم به دین، پیش از هر چیزی بایسته است، زیربنای فکری آن ها را ویرایش نمود؛ زیرا این آگاهی ریشه دار که پنجه در ژرفای سرشت انسان ها می اندازد، در آن ها گونه ای غیرت و تعصب دفاع از باورهای روبنا و شادابی کوشش در گسترش آن ها به وجود می آورد که در راه آن از بذل جان، مال، مقام و فرزند کوتاهی نمی کنند.

ص:249

بنابراین در مکتب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، انسان بیش از آن که وابسته به باورهای روبنا باشد، وابسته به باورهای زیربنا، بنیادین و زیرساختی که همان ایمان و باورداشت یگانگی خداوند، باورداشت نیازمندی به راهنما و قانونی کارآمد، و باورداشت رستاخیز می باشد، خواهد بود. از این رو هر دعوت دینی و مذهبی، باید پیامبرانه باشد، و با یادآوری مستمر توحید و معاد باشد؛ پیامبران با بیدار کردن این احساس، و شکوفا کردن این شعور، و پس زدن غبارها از روی این وجدان و دادن این آگاهی، جامعه را به حرکت می آورند.(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، در این بخش از نامه می فرماید:

«فَمَنْ لَقِیتُمْ مِنَ النَّاسِ فَادْعُوهُمْ إِلَی کِتَابِ اللهِ الْمُنَزَّلِ وَسُنَّتِهِ وَسُنَّةِ رَسُولِهِ وَإِحْلالِ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَهُمْ فِی کِتَابِهِ وَتَحْرِیمِ مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فِی کِتَابِهِ وَأَنْ یَخْلَعُوا الأَنْدَادَ وَیَتَبَرَّؤُوا مِنَ الشِّرْکِ وَالْکُفْرِ وَأَنْ یَکْفُرُوا بِعِبَادَةِ الطَّاغُوتِ وَاللاتِ وَالْعُزَّی وَأَنْ یَتْرُکُوا عِبَادَةَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَعُزَیْرِ بْنِ حَرْوَةَ وَالْمَلائِکَةِ وَالشَّمْسِ وَالْقَمَرِ وَالنِّیرَانِ وَکُلِّ شَیْ ءٍ یُتَّخَذُ ضِدًّا مِنْ دُونِ اللهِ وَأَنْ یَتَوَلُّوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَأَنْ تَتَبَرَّؤُوا مِمَّنْ بَرِئَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ مِنْهُ.»

پس هنگام مواجهه با مردم (غیر مسلمان)، آنان را به کتاب نازل شده ی خداوند، و سنت خداوند و سنت رسول او، و حلال شمردن آن چه که خداوند در کتابش برای آن ها حلال شمرده و حرام شمردن آن چه که خداوند در کتابش برآن ها حرام شمرده است، فرابخوانید. و آنان را دعوت کنید به این که شریکان خداوند را ترک کنند و از

ص:250

شرک و کفر برائت بجویند و به پرستش طاغوت و لات و عزی، کافر شوند و این که پرستش عیسی فرزند مریم علیه السلام، و عُزَیر فرزند حروه و فرشتگان و خورشید و ماه و آتش و هر چیزی که غیر خداوند است را ترک گویند، و به خداوند و فرستاده او روآورده، و از هرکسی که خداوند و فرستاده او از آن برائت جسته اند، برائت بجویند.

عُزَیر کیست؟

«عزیر»، در لغت عرب، همان عزرا در لغت یهود است. عزیر در تاریخ یهود، جایگاه ویژه ای دارد تا آن جا که برخی، اساس ملیت و درخشش تاریخ این جمعیت را به او نسبت می دهند. بنابر منابع تاریخی، در زمان بخت النصر، وضع یهود به وسیله ی او به کلی در هم ریخته شد. شهرهایشان سوزانده شد، مردانشان، کشته شدند. کتابشان تورات، از میان رفت. و محافظان تورات، به دست بخت النصر به قتل رسیدند. و باقی مانده ی یهودیان به بابِل انتقال یافتند. پس از حدود یک قرن، هنگامی که کورش بابل را فتح کرد، «عزرا یا عزیر» که یکی از بزرگان یهود در آن روز بود (برخی نیز او را پیامبر دانسته اند)، نزد کورش رفته و برای آنان شفاعت کرد. کورش با بازگشت آنان به شهرهایشان موافقت کرد. پس از بازگشت، عزیر، براساس آن چه در خاطرش از گفته های پیشینیان باقی مانده بود، «تورات» را از نو نوشت. به همین سبب یهود او را یکی از نجات دهندگان و زنده کنندگان آیین خویش می دانند و برای او احترام زیادی قائلند. پس از آن گروهی از یهود به خاطر احترام، لقب «ابن اللّه» را برای او برگزیدند و کم کم برخی از یهودیان او را فرزند واقعی خداوند دانستند. همان گونه که قرآن کریم از این باور نادرست چنین خبر می دهد: وَ قالَتِ الْیَهُودُ

ص:251

عُزَیْرٌ ابْنُ اللّهِ وَ قالَتِ النَّصاری الْمَسِیحُ ابْنُ اللّهِ ذلِکَ قَوْلُهُمْ بِأَفْواهِهِمْ یُضاهِؤُنَ قَوْلَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَبْلُ قاتَلَهُمُ اللّهُ أَنّی یُؤْفَکُونَ.1 یهود گفتند: «عزیر»، پسر خدا است! و نصاری گفتند: مسیح علیه السلام، پسر خدا است! این سخنی است که با زبان خود می گویند که همانند گفتار کافران پیشین است، لعنت خدا بر آن ها باد، چگونه دروغ می گویند.

هم چنین از منابع روایی و تاریخی برمی آید که یهودیانی که چنین باوری را داشتند در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می زیستند، ولی به مرور زمان این باور به کلی از میان یهود رخت بر بسته است.(1)

و اما این که عزیر، پسر کیست؟ مفسران قرآن کریم و تاریخ نگاران گفته اند: او پسر «شرحیا»، از نوادگان و بازماندگان لاوی، فرزند یعقوب است و به چهارده پشت به هارون بن عمران می رسد.(2) و اما پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، دراین بخش از نامه، وی را فرزند «حروه» دانسته است و این درحالی است که در هیچ منبع روایی، نام پدر عزیر ذکر نشده است.

مرحله دوم: معرفی جایگاه و اهمیت معارف قرآن:

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، قرآن کریم را تنها نسخه ی شفا بخش دردهای درونی و عامل هدایت و سعادت معرفی می کند. آن حضرت براین نکته تأکید دارد که برای جذب

ص:252

غیر مسلمانان به اسلام و دین برحق الهی، لازم است معارف و آموزه های قرآن کریم به خوبی تبیین شود و با سنجش آن با کتاب های آسمانی دیگر مانند تورات و انجیل، کارایی و توانایی آن را در رساندن انسان به فلاح و رستگاری به همه ی جهانیان اعلام کنند.

پیامبراعظم صلی الله علیه و آله و سلم، با یادآوری جایگاه بلند قرآن کریم، و بیان هدف بلند آن و نقش سازنده این کتاب الهی، از متولیان فرهنگی و مبلغان دینی می خواهد تا در این راستا حرکت کنند همان گونه که می فرماید:

«فَإِذَا فَعَلُوا ذَلِکَ وَأَقَرُّوا بِهِ وَدَخَلُوا فِی الْوَلایَةِ فَبَیِّنُوا لَهُمْ عِنْدَ ذَلِکَ مَا فِی کِتَابِ اللهِ الَّذِی تَدْعُونَهُمْ إِلَیْهِ وَأَنَّهُ کِتَابُ اللهِ الْمُنَزَّلُ مَعَ الرُّوحِ الأَمِینِ عَلَی صَفِیَّهِ مِنَ الْعَالَمِینَ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللهِ وَرسول الله وَنَبِیِّهِ أَرْسَلَهُ رَحْمَةً لِلْعَالَمِینَ عَامَّةً الأَبْیَضِ مِنْهُمْ وَالأَسْوَدِ وَالإِنْسِ وَالْجِنِّ. کِتَابٌ فِیهِ نَبَأُ کُلِّ شَیْ ءٍ کَانَ قَبْلَکُمْ وَمَا هُوَ کَائِنٌ بَعْدَکُمْ لِیَکُونَ حَاجِزًا بَیْنَ النَّاسِ حَجَزَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَهُمْ عَنْ بَعْضٍ وَهُوَ کِتَابُ اللهِ مُهَیْمِنًّا عَلَی الْکُتُبِ مُصَدِّقًا لَمَّا فِیهَا مِنَ التَّوْرَاةِ وَالإِنْجِیلِ وَالزَّبُورِ یُخْبِرُکُمُ اللَّهُ فِیهِ بِمَا کَانَ قَبْلَکُمْ مِمَّا قَدْ فَاتَکُمْ دَرْکُهُ فِی آبَائِکُمُ الأَوَّلِینَ الَّذِینَ أَتَتْهُمْ رُسُلُ اللهِ وَأَنْبِیَاؤُهُ کَیْفَ کَانَ جَوَابُهُمْ لِرُسُلِهِمْ وَکَیْفَ کَانَ تَصْدِیقُهُمْ بِآیَاتِ اللهِ وَکَیْفَ کَانَ تَکْذِیبُهُمْ بِآیَاتِ اللهِ فَأَخْبَرَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ فِی کِتَابِهِ هَذَا أَنْسَابَهُمْ وَأَعْمَالَهُمْ وَأَعْمَالَ مَنْ هَلَکَ مِنْهُمْ بِذَنْبِهِ لِیَجْتَنِبُوا ذَلِکَ أَنْ یَعْمَلُوا بِمِثْلِهِ کَیْلا یَحِقَّ عَلَیْهِمْ فِی کِتَابِ اللهِ مِنْ عِقَابِ اللهِ وَسَخَطِهِ وَنِقْمَتِهِ مِثْلُ الَّذِی حَلَّ عَلَیْهِمْ مِنْ سُوءِ أَعْمَالِهِمْ وَتَهَاوُنِهِمْ بِأَمْرِ

ص:253

اللهِ. وَأَخْبَرَکُمْ فِی کِتَابِهِ هَذَا بِأَعْمَالِ مَنْ نَجَا مِمَّنْ کَانَ قَبْلَکُمْ لِکَیْ تَعْمَلُوا بِمِثْلِ أَعْمَالِهِمْ فَکَتَبَ لَکُمْ فِی کِتَابِهِ هَذَا نَبَأَ ذَلِکَ کُلِّهِ رَحْمَةً مِنْهُ لَکُمْ وَشَفَقًا مِنْ رَبِّکُمْ عَلَیْکُمْ. وَهُوَ هُدًی مِنَ الضَّلالَةِ وَتِبْیَانٌ مِنَ الْعَمَی وَإِقَالَةٌ مِنَ الْعَثَرَةِ وَنَجَاةٌ مِنَ الْفِتْنَةِ وَنُورٌ مِنَ الظُّلْمَةِ وَشِفَاءٌ عِنْدَ الأَحْدَاثِ وَعِصْمَةٌ مِنَ الْهَلَکَةِ وَرُشْدٌ مِنَ الْغِوَایَةِ وَبَیَانٌ مِنَ اللِّبْسِ وَبَیَانٌ مَا بَیْنَ الدُّنْیَا إِلَی الآخِرَةِ فِیهِ کَمَالُ دِینِکُمْ».

پس اگر (دعوت شما را اجابت کردند و) آن را انجام دادند و به (محتوای دعوت شما) اقرار کردند و داخل در ولایت الهی شدند، دراین هنگام آن چه که در کتاب خداوند است برای آن ها بیان کنید و آن ها را به سوی آن فرابخوانید (و بگویید: به) این که قرآن، کتاب خداوند است که با روح الامین بر برگزیده اش از میان عالمیان محمد بن عبدالله و فرستاده خداوند و نبی او نازل کرده است؛ (1)(برگزیده ای که) خداوند او را رحمت برای همه عالمیان از سفید و سیاه و انسان و جن فرستاده است؛(2) کتابی که خبر همه ی چیزهایی که پیش از شما بوده و چیزهایی که پس از شما خواهند بود در آن است، تا میان مردم حائل و دیواری باشد که خداوند به وسیله ی

ص:254

آن میان بعضی از مردم از بعض دیگر حائل شده است (و حریم ها را مشخص کرده است).

و قرآن، کتاب خداوند است که بر همه ی کتاب ها (ی پیامبران الهی) احاطه و هیمنه دارد، در حالی که تصدیق کننده ی تورات، انجیل و زبور است.(1)

خداوند، در آن از سرگذشت گذشتگان شما که خبر آنان از دست شما رفته است خبر می دهد؛ گذشتگانی که فرستادگان و پیامبران الهی به سوی آن ها آمدند؛ (خبر می دهد که) چگونه، پاسخ پیامبران خود را دادند. و چگونه، آیه های خداوند را تصدیق کردند. و چگونه، آیه های الهی را تکذیب کردند. پس خداوند عزّوجلّ، در کتابش، از هویت، عمل کرد آن ها و عمل کرد هر کسی که به سبب گناه کاریش به هلاکت رسیده گذشتگان خبر می دهد. (خداوند در قرآن کریم سرگذشت گذشتگان را خبر می دهد)، تا آن ها (آیندگان) مانند گذشتگان خود عمل نکنند، تا مبادا کیفر، عقاب و نقمت الهی، به وسیله ی قرآن، برآن ها تثبیت شود، همان گونه که عذاب الهی، گذشتگان آن ها را به سبب بدی عمل کردشان و سبک شمردن فرمان خداوند فراگرفت.(2)

ص:255

و در این کتابش، به سرگذشت گذشتگان شما که نجات یافتند، شمارا خبر کرد،(1) تا مانند آن ها عمل کنید. پس خداوند در کتابش، همه ی این خبرها را نوشت تا رحمتی از سوی او برای شما باشد و شفقتی از پروردگارتان بر شما باشد.(2) و قرآن، هدایت از گمراهی است.(3) و روشن کننده از کوری، و راحتی از سختی، و نجات از فتنه، و نور از ظلمت، و شفا هنگام مرض،(4) و عصمت از هلاکت، و رشد از گمراهی، و بیان از اشتباه،(5) و بیان هر آن چه که میان دنیا تا آخرت است (و هر آن چه که) کمال دین شما در آن است.

ص:256

مرحله سوم: دعوت به اسلام:

پس از بیان دردها و آسیب های اعتقادی از شرک و کفر، و تبیین راه درمان آن که با معارف و آموزه های قرآن قابل دست یابی است، حال نوبت به فرخوانی مردم به چگونگی درمان می رسد و آن پذیرش اسلام و عمل به دستورهای آغازین آن می باشد؛ دستورها و برنامه هایی که برخی از آن ها از ضروریات دین و مرز میان اسلام و کفر به شمار می آیند.(1) پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:

«فَإِذَا عَرَضْتُمْ هَذَا عَلَیْهِمْ فَأَقَرُّوا لَکُمْ بِهِ اسْتَکْمَلُوا الْوَلایَةَ فَاعْرِضُوا عَلَیْهِمْ عِنْدَ ذَلِکَ الإِسْلامَ وَالإِسْلامُ الصَّلَوَاتُ الْخَمْسُ وَإِیتَاءُ الزَّکَاةِ وَحَجُّ الْبَیْتِ وَصِیَامُ رَمَضَانَ وَالْغُسْلُ مِنَ الْجَنَابَةِ وَالطُّهُورُ قَبْلَ الصَّلاةِ وَبِرُّ الْوَالِدَیْنِ وَصِلَةُ الرَّحِمِ الْمُسْلِمَةِ وَحُسْنُ صُحْبَةِ الْوَالِدَیْنِ الْمُشْرِکَیْنِ».

پس از آن که جایگاه قرآن را بر آن ها عرضه کردید و آن ها اقرار به (بلندی معارف و استحکام آموزه های) آن کردند، از آنان بخواهید تا دوستیشان را کامل کنند (و ارتباطشان را با شما قطع نکنند) و دراین هنگام، اسلام را برآن ها عرضه بدارید. و اسلام، (عبارت است از:) نمازهای پنجگانه، و ادای زکات، و حج خانه خدا، و روزه (ماه) رمضان، و غسل پس از جنابت، و طهارت پیش از نماز، و نیکی به پدر و مادر، و صله رحم مسلمان، و نیکو همنشینی با پدر و مادر مشرک.

ص:257

مرحله چهارم: دعوت به پذیرش قلبی اسلام:

پس از فراخوانی به اسلام و پذیرش آن از سوی مردم، نوبت به فراخوانی آنان به ایمان و پذیرش قلبی اسلام می رسد؛ زیرا میان اسلام و ایمان، تفاوت است؛ همان گونه که قرآن کریم، خطاب به «اعراب» می فرماید: قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا وَ لَمّا یَدْخُلِ الْإِیمانُ فِی قُلُوبِکُمْ . (1) اعراب بادیه نشین، گفتند: ایمان آورده ایم، به آن ها بگو: شما ایمان نیاورده اید، بگویید: اسلام آورده ایم؛ (زیرا) هنوز ایمان، وارد دل های شما نشده است.

براساس این آیه، تفاوت میان اسلام و ایمان در این است که اسلام، شکل ظاهری و پذیرش آیین توحید در مرحله زبان است، و هر کس گواهی به وحدانیت و رسالت پیامبرخاتم صلی الله علیه و آله و سلم را بر زبان جاری کند، در زمره ی مسلمانان قرار می گیرد، و احکام اسلام بر او جاری می گردد. و اما ایمان، یک امر درونی و باطنی است و جای گاه آن، قلب آدمی است؛ نه زبان و ظاهر او.

در پذیرش اسلام از سوی افراد، ممکن است انگیزه های گوناگونی مانند، انگیزه های مادی وشخصی دخالت داشته باشد، و اما ایمان، از انگیزه های معنوی، و از علم و آگاهی، سرچشمه می گیرد، و همان است که میوه ی حیات بخش تقوی بر شاخسارش ظاهر می شود.

و به بیان دیگر؛ ایمان، معنایی است قائم به قلب، و از قبیل باور است. و اسلام، معنایی است قائم به زبان و اعضاء؛ زیرا کلمه ی اسلام به معنای تسلیم شدن و گردن

ص:258

نهادن است؛ تسلیم شدن زبان، به این است که به یگانگی خداوند و نبوت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، گواهی دهد، و تسلیم شدن دیگر اعضاء، به این است که هر چه خدا دستور می دهد، انجام دهد؛ چه در دل و قلب نیز به حقانیت آن دستورها باور داشته باشد، یا نداشته باشد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، درباره ی تفاوت این دو مرتبه از تسلیم در برابر حق، چنین می فرماید:

«الْإِسْلَامُ عَلَانِیَةٌ وَ الْإِیمَانُ فِی الْقَلْبِ».(1) اسلام، امر ظاهری است. و ایمان، (جایش) در قلب است.

در واقع، ایمان مرحله بالاتر اسلام است، از این رو پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، برای بالابردن سطح دین داری مردم، خطاب به متولیان فرهنگ دینی می فرماید:

«فَإِذَا فَعَلُوا ذَلِکَ فَقَدْ أَسْلَمُوا فَادْعُوهُمْ مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ إِلَی الإِیمَانِ وَانْصِبُوا لَهُمْ شَرَائِعَهُ وَمَعَالِمَهُ وَمَعَالِمُ الإِیمَانِ شَهَادَةُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ وَأَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ وَأَنَّ مَا جَاءَ بِهِ مُحَمَّدٌ الْحَقُّ وَأَنَّ مَا سِوَاهُ الْبَاطِلُ وَالإِیمَانُ بِاللَّهِ وَمَلائِکَتِهِ وَکُتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَأَنْبِیَائِهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَالإِیمَانُ بهذا الکتاب و التَّوْرَاةِ وَالإِنْجِیلِ وَالزَّبُورِ وَالإِیمَانُ بِالسَّیِّئَاتِ وَالْحَسَنَاتِ وَالْجَنَّةِ وَالنَّارِ وَالْمَوْتِ وَالْحَیَاةِ وَالنُّصْحُ لِلَّهِ وَلِرَسُولِهِ وَالْمُؤْمِنِینَ کَافَّةً فَإِذَا فَعَلُوا ذَلِکَ فَأَقَرُّوا بِهِ فَهُمْ مُسْلِمُونَ مُؤْمِنُونَ».

ص:259

پس اگر به برنامه های اسلام عمل کردند، آن گاه آنان را به ایمان فراخوانید و شرایع و معالم ایمان را در معرض دید آن ها قرار دهید. و معالم ایمان، (عبارت است از:) گواهی به نبود خدایی جز خداوند یکتا که شریکی برای او نیست و این که محمد صلی الله علیه و آله و سلم، بنده و فرستاده اوست. و این که آن چه محمد صلی الله علیه و آله و سلم آورده، حق است. و این که غیر از قرآن، باطل می باشد. و (از جمله معالم ایمان،) ایمان به خداوند و فرشتگان او و کتاب ها و فرستادگان و انبیای او و روز آخرت است. و (نیز) ایمان به این کتاب و تورات و انجیل و زبور. و ایمان به گناهان و حسنات و بهشت و جهنم و مرگ و حیات. و خیر خواهی برای (دین) خدا و فرستاده ی او و همه ی مؤمنان.

پس اگر آنان این کار را کردند و برآن پایداری کردند، در این صورت آنان مسلمان مؤمن خواهند بود.

مرحله پنجم: دعوت به احسان:

مرحله پنجم در فراخوانی مردم به دین، دعوت به احسان است. احسان، از ماده حُسن است. و حُسن، به معنای زیبایی و نیکویی است که شادی و بهجت درونی برای انسان پدید آورد. و اما حَسَن (با فتحه حاء و سین)، وصف هر چیز خوب و هر کار نیکویی است. از این رو به نعمتی که نیک بخش باشد، حَسَن گفته می شود: مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللّهَ قَرْضاً حَسَناً . (1) کیست که به خداوند، قرضی نیکوبخش بدهد.(2)

و اما احسان، به عمل نیکویی گفته می شود که به گونه کامل، بی کم و کاست و تنها برای جلب رضای الهی انجام داده شود.

ص:260

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، در این بخش از نامه، بر حاکمان دینی لازم می داند که مردم را به دایره فرهنگ احسان وارد کنند و در رشد و تعالی جامعه، کوشا باشند و می فرماید:

«ثُمَّ تَدُلُّوهُمْ بَعْدَ ذَلِکَ إِلی الإِحْسَانِ وَعَلِّمُوهُمُ الإِحْسَانَ أَنْ یُحْسِنُوا فِیمَا بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ اللهِ فِی أَدَاءِ الأَمَانَةِ وَعَهْدِهِ الَّذِی عَهِدَ إِلَی رُسُلِهِ وَعَهْدِ رُسُلِهِ إِلَی خَلْقِهِ وَأَئِمَّةِ الْمُؤْمِنِینَ وَالتَّسْلِیمُ لأئمه الْمُسْلِمِینَ مِنْ کُلِّ غَائِلَةِ لِسَانٍ أَوْ یَدٍ وَأَنْ تَبْتَغُوا لِبَقِیَّةِ الْمُسْلِمِینَ کَمَا یَبْتَغِی الْمَرْءُ لِنَفْسِهِ وَالتَّصْدِیقُ بِمَوَاعِیدِ الرَّبِّ وَلِقَائِهِ وَمُعَاتَبَتِهِ وَالْوَدَاعُ مِنَ الدُّنْیَا فِی کُلِّ سَاعَةٍ وَالْمُحَاسَبَةُ لِلنَّفْسِ عِنْدَ اسْتِئْنَافِ کُلِّ یَوْمٍ وَلَیْلَةٍ وَتَزَوَّدُوا مِنَ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَالتَّعَاهُدُ لِمَا فَرَضَ اللَّهُ یُؤَدُّونَهُ إِلَیْهِ فِی السِّرِّ وَالْعَلانِیَةِ فَإِذَا فَعَلُوا ذَلِکَ فَهُمْ مُسْلِمُونَ مُؤْمِنُونَ مُحْسِنُونَ».

سپس آن ها را به سوی احسان راهنمایی کرده، و آن را به آن ها بیاموزید. به این گونه که در آن چه میان آن ها و خداوند است به نیکویی عمل کنند؛ با نیکو اداکردن امانت وعهدی که خداوند با رسولانش (بسته است) و (نیکو انجام دادن) پیمانی که رسولانش، با خلق خداوند و امامان مؤمن بسته است. و در هر غائله و بلوایی (که به وسیله ی) زبان یا دست (دشمنان به پا) شده است، تابع امامان مسلمانان خود باشند، (تنها آن ها را محور واکنش خود قرار دهند). و هر آن چه که برای خود انتظار دارند، برای دیگر مسلمانان نیز انتظار داشته باشند. و وعده های خداوند، و ملاقات با او و سرزنش های او را، راست بدانند. و در هر ساعتی (از شبانه روز)، برای وداع گفتن از دنیا (آمادگی داشته باشند). و محاسبه ی نفس، در آغاز هر روز و شب (را پیشه ی خود سازند). و از هر شب و روز، زاد و توشه بردارند و خود را ملزم بدانند که در

ص:261

ظاهر و خفا هر آن چه که خداوند آن را واجب کرده است، انجام دهند. پس اگر آنان این کار را انجام دادند، آن ها مسلمانِ مؤمنِ محسن خواهند بود.

مرحله ششم: دعوت به تقوا و ترک گناهان کبیره:

مرحله ششم از فراخوانی مردم به تدین به دین الهی، دعوت آنان به حریم نگه داشتن از هر کار و چیزی است که انسان را از خداوند دور، و به انحراف می کشاند. و نیز انذار آنان از نزدیک شدن به همه ی عامل هایی است که پایه های زندگی اجتماعی انسان را لرزان، و در پایان به نابودی می کشاند که جامع همه ی آن ها، گناهان کبیره می باشد که پیامد آن ها، دور شدن از رحمت الهی در دنیا و آخرت، و گرفتار شدن در عذاب سخت الهی می باشد. آن حضرت چنین می فرماید:

«ثُمَّ انْعَتُوا لَهُمُ الْکَبَائِرَ وَدُلُّوهُمْ عَلَیْهَا وَخَوِّفُوهُمْ مِنَ الْهَلَکَةِ فِی الْکَبَائِرِ وَأَنَّ الْکَبَائِرَ هِیَ الْمُوبِقَاتُ وَأُولاهُنَّ الشِّرْکُ بِاللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لاَ یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ (1) وَالسِّحْرَ وَمَا لِلسَّاحِرِ مِنْ خُلُقٍ وَقَطِیعَةُ الرَّحِمِ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَالْفِرَارُ مِنَ الزَّحْفِ فَقَدْ بَاؤُوا بِغَضَبٍ مِنَ الله(2) ِ وَالْغُلُولُ یَأْتِ بِمَا غَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ لاَ یُقْبَلُ

ص:262

مِنْهُمْ (1) وَقَتْلُ النَّفْسِ الْمُؤْمِنَةِ فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ (2) وَقَذْفُ الْمُحْصَنَةِ لُعِنُوا فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ (3) وَأَکْلُ مَالِ الْیَتِیمِ یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَیَصْلَوْنَ سَعِیرًا(4) وَأَکْلُ الرِّبَا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللهِ وَرَسُولِهِ (5) فَإِذَا انْتَهَوْا، عَنِ الْکَبَائِرِ فَهُمْ مُسْلِمُونَ مُؤْمِنُونَ مُحْسِنُونَ مُتَّقُونَ وَقَدِ اسْتَکْمَلُوا التَّقْوَی».

پس از آن که آن ها را به احسان فراخواندید، گناهان را برای آن ها تبیین کنید و آنان را از گرفتار شدن (در دام) گناهان کبیره، بترسانید و (بگویید:) گناهان کبیره، هلاک کننده هستند. و نخستین آن ها، شریک قراردادن برای خداوند است. که خداوند ازاین که برای او شریکی قرار دهند هرگز نمی گذرد. (دوم)، سحر است. و (بگویید:)

ص:263

کار ساحر، کارساز نیست. (و سوم)، ترک کردن صله رحم است. و خداوند، ترک کنندگان رحم را لعنت کرده است. (و چهارم)، فرار کردن از جنگ است که (با فرار کردن از جنگ،) به خشم الهی باز می گردند. (و پنجم)، خیانت در غنیمت است که خیانت کنندگان با همان غنیمت در قیامت، حاضر می شوند. و خداوند از آن ها نمی پذیرد. (و ششم)، کشتن انسان مؤمن است که جزای آن جهنم است. (و هفتم)، نسبت ناروا به دیگران دادن است که که در دنیا و آخرت مورد لعن قرار گرفته اند. (و هشتم)، خوردن مال یتیم است که آتش در شکم خود می کنند، و به زودی در آتش سوزان وارد می شوند. (و نهم)، خوردن رباست که اعلان جنگ با خداوند و رسول اوست.

اگر آنان از گناهانی که شما نهیشان کردید، پرهیز کردند در این هنگام آن ها مسلمانِ مؤمنِ محسنِ متقی خواهند بود و تقوا را به کمال رسانده اند.

معنای گناه کبیره:

گناه، عبارت است از نافرمانی دربرابر خداوند، سرپیچی کردن از دستورها و ترک بندگی او. گناه و معصیت، بنابر آیه های قرآن کریم و روایات معصومین علیهم السلام، بردو گونه است؛ گناه کبیره و گناه صغیره. قرآن کریم از گناهان کبیره، به «کبائر» یاد می کند و اما از گناهان صغیره، گاه به «سیئه»، و گاه به «لمم»، تعبیر می آورد. همان گونه که می فرماید: إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ نُدْخِلْکُمْ مُدْخَلاً کَرِیماً . (1) اگر از گناهان کبیره ای که از آن نهی شده اید اجتناب کنید،

ص:264

بدی ها (و گناهان کوچک) شما را می پوشانیم و در جای گاه خوبی شما را وارد می سازیم.

و در آیه دیگر به جای کلمه ی «سیئه»، کلمه «لمم» آمده است. همان گونه که می فرماید: اَلَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ إِلاَّ اللَّمَمَ إِنَّ رَبَّکَ واسِعُ الْمَغْفِرَةِ.1 و اما کسانی که از گناهان کبیره و خیلی زشت پروا کرده اند، و گناهانی کوچک مرتکب شده اند، پروردگار تو مغفرتی گسترده دارد.

و در آیه دیگر، به روشنی گناهان را به کوچک و بزرگ تقسیم می کند: وَ وُضِعَ الْکِتابُ فَتَرَی الْمُجْرِمِینَ مُشْفِقِینَ مِمّا فِیهِ وَ یَقُولُونَ یا وَیْلَتَنا ما لِهذَا الْکِتابِ لا یُغادِرُ صَغِیرَةً وَ لا کَبِیرَةً إِلاّ أَحْصاها وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً وَ لا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَداً . (1) و کتاب (کتابی که نامه اعمال همه انسان ها است) در آنجا گذارده می شود، اما گنه کاران را می بینی که از آن وضعیتی که در آن است، ترسان و متوحش اند، و می گویند: ای وای بر ما! این چه کتابی است که هیچ کار کوچک و بزرگی نیست، مگر این که آن را شماره کرده است؟ و همه ی کارهای خود را حاضر می بینند، و پروردگارت به کسی ستم نمی کند.

از آیه های بالا، به خوبی به دست می آید که گناهان، بر دو دسته مشخص تقسیم می شوند. که گاهی از آن دو، به «کبیره» و «صغیره»، و گاهی به «کبیره» و «سیئه»، و گاهی به «کبیره» و «لمم»، تعبیر می شود.

ص:265

اکنون باید دید که ضابطه و میزان در تعیین صغیره و کبیره چیست؟

دراین باره دیدگاه های فراوانی وجود دارد که علامه طباطبایی در المیزان حدود ده دیدگاه را دراین باره طرح و بررسی کرده و آن ها را رد کرده است.(1) و اما با توجه به معنای لغوی کبیره و صغیره، و نیز تصریح روایات، به نظر می رسد که معیار کبیره بودن یک گناه آن است که؛ هر گناهی که افزون بر نهی از آن و برشماری آثار سوء آن، وعده ی گرفتار شدن مرتکبان آن به عذاب دردناک الهی نیز داده شده باشد، آن گناه، کبیره خواهد بود. همان گونه که امام صادق علیه السلام، در بیان آیه إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ نُدْخِلْکُمْ مُدْخَلاً کَرِیماً2 می فرماید:

الْکَبَائِرُ، الَّتِی أَوْجَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهَا النَّارَ.(2) گناهان کبیره، آن هایی هستند که خداوند، کیفر آتش برای آن ها مقرر داشته است.

بنابراین به دست آوردن گناهان کبیره و شناخت آن ها با توجه به ضابطه بالا کار آسانی است.(3)

مرحله هفتم: دعوت به کمال بندگی و تثبیت ایمان:

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، می فرماید: پس از آن که مردم مراحل چندگانه دعوت شما را پذیرفتند و در حریم اهل تقوا وارد شدند، آن ها را به بندگی کامل در برابر خداوند، و

ص:266

یاد او در همه ی حال ها فرا خوانید، و شیوه های آن را به آن ها یاد دهید. همان گونه که می فرماید:

«فَادْعُوهُمْ عِنْدَ ذَلِکَ إِلَی الْعِبَادَةِ وَالْعِبَادَةُ الصِّیَامُ وَالْقِیَامُ وَالْخُشُوعُ وَالرُّکُوعُ وَالسُّجُودُ وَالإِنَابَةُ وَالإِخْبات وَالتَّهْلِیلُ وَالتَّسْبِیحُ وَالتَّحْمِیدُ وَالتَّکْبِیرُ وَالصَّدَقَةُ بَعْدَ الزَّکَاةِ وَالتَّوَاضُعُ وَالسُّکُونُ وَالْمُوَاسَاةُ وَالدُّعَاءُ وَالتَّضَرُّعُ وَالإِقْرَارُ بِالْمَلیِکَةِ لِلّهِ وَالْعُبُودِیَّةُ لَهُ وَالاسْتِقْلالُ لِمَا کَثُرَ مِنَ الْعَمَلِ الصَّالِحِ فَإِذَا فَعَلُوا ذَلِکَ فَهُمْ مُسْلِمُونَ مُؤْمِنُونَ مُحْسِنُونَ مُتَّقُونَ عَابه دون وَقَدِ اسْتَکْمَلُوا الْعِبَادَةَ».

پس از آن که به تقوا دست یافتند، آن ها را به (مقام بندگی کامل و) عبادت دعوت کنید و عبادت، همان روزه و قیام (و شب زنده داری) و خشوع و رکوع و سجود و انابه و اخبات و تهلیل (لا اله الا الله) و تسبیح (سبحان الله) و تحمید (الحمدلله) و تکبیر (الله اکبر) و صدقه پس از زکات و فروتنی و آرامش و مواسات و دعا و تضرع و اقرار به پادشاهی خداوند و این که بندگی ویژه او و خود را در برابر زیادی عمل صالح کوچک دیدن، می باشد. پس اگر آنان این کار (ها) کردند، آن ها (دراین هنگام) مسلمانِ مؤمنِ محسنِ متقی عابد خواهند بود که عبادت را به کمال خود رسانده اند.

خشوع:

خشوع از ریشه خَشَعَ، به معنی افتادگی، تذلل و تواضع روحی است که موجب تسلیم و فرمان پذیری محض در برابر شخص بزرگ یا حقیقت مهمی می شود، و آثارش در بدن ظاهر می گردد.

ص:267

و به بیان دیگر خشوع، به معنای تاثیر ویژه ای است که به افراد مقهور دست می دهد؛ افرادی که در برابر سلطانی قاهر قرار گرفته اند، به گونه ای که همه ی توجه آنان معطوف او گشته و از دیگر جاها و دیگران قطع می شود.

خشوع، حالتی است درونی که با نوعی عنایت، به اعضاء و جوارح نیز نسبت داده می شود. از این رو می گویند: گوش، چشم و زبان او خاشع است. مانند سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، درباره ی شخصی که در نمازش با ریش خود بازی می کرد فرمود:

«أَمَا إِنَّهُ لَوْ خَشَعَ قَلْبُهُ لَخَشَعَتْ جَوَارِحُهُ»(1). اگر دلش دارای خشوع می بود، جوارحش نیز خاشع می شد. و نیز مانند کلام خدای تعالی که می فرماید: وَ خَشَعَتِ الْأَصْواتُ لِلرَّحْمنِ . (2) و زبان ها، برای (خداوند) رحمان خاشع می شوند. و یا می فرماید: اَلَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ.3 آن ها کسانی هستند که در نمازشان خاشعند.(3)

انابه:

کلمه ی «انابه»، از ریشه ی «نوب» است که به معنای بازگشتن پی در پی است.(4) و قلب منیب، آن قلبی است که پس از توجّه به انحراف و نافرمانی، توبه و انابه کرده و به سوی خدا باز گردد. ویژگی بارز آن، تغییر حالات در رفتار و گفتار انسان است.

ص:268

و در واقع انابه، مرتبه ای از مراتب توبه است. به این بیان که توبه یک فرایند و جریانِ دارای مراتب است که با امید به بخشش و پشیمانی از وضعیت گذشته آغاز، و پس از پیمودن مراحل به پیروی کردن و بندگی ختم می شود. و انابه، همان بازگشت پی در پی از حالت گذشته و توجه به اطاعت می باشد. از این رو انابه یکی از مراحل توبه می باشد.(1)

اخبات:

اخبات، از ریشه ی «خَبت» (بر وزن ثبت) گرفته شده، که به معنی زمین صاف و وسیع است که انسان به راحتی و با اطمینان می تواند در آن گام بردارد، به همین جهت این ماده، در معنی اطمینان نیز به کار رفته است. و به معنی خضوع و تسلیم نیز آمده؛ زیرا که چنین زمینی، هم برای گام برداشتن اطمینان بخش است، و هم در برابر رهروان، خاضع و تسلیم است.

و اما به برخی از مؤمنان مُخْبت گفته اند؛ زیرا مؤمنان راستین، در برابر خداوند، خاضع و تسلیم هستند و به وعده های خداوند اطمینان دارند. (2)إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ أَخْبَتُوا إِلی رَبِّهِمْ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ 3 کسانی که ایمان آورده اعمال صالح انجام می دهند و به منظور تقرب به خدایشان برای او تواضع می کنند، اهل بهشت و در آن جاودانند.

ص:269

یکی از یاران امام صادق علیه السلام، به آن حضرت عرض کرد: میان ما مردی است که نام او «کلیب» است، هیچ حدیثی از شما صادر نمی شود مگر این که او فورا می گوید: من، در برابر آن تسلیم هستم. از این رو ما اسم او را، «کلیب تسلیم» گذارده ایم.

امام علیه السلام فرمود: رحمت خدا بر او باد. سپس افزود: آیا می دانی تسلیم چیست؟ ما ساکت شدیم، فرمود: به خدا سوگند، این همان «اخبات» است که در کلام خداوند عزّوجلّ «الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ أَخْبَتُوا إِلی رَبِّهِمْ» آمده است.(1)

سکون:

سکون، یکی از حالت های قلب مؤمن است. و معنای آن، ثبات دل و نداشتن اضطراب باطنی، در تصمیم و اراده است. انسان مؤمنی که ایمان در جان او راسخ شده است این گونه است؛ هر کاری می کند با عزم و به دور از اضطراب انجام می دهد.

مرحله هشتم: دعوت به أدای حقوق اجتماعی:

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، در این بخش از نامه می فرماید: پس از آن که آنان از حریم کفر و شرک خارج شدند، و به حریم امن ایمان وارد شدند و مراتب آن را طی نمودند، برشما والیان و حاکمان است که آن ها را به رسالتی مهم و وظیفه ای سرنوشت ساز آگاه کنید و آن، دعوت به ادای حقوق اجتماعی به ویژه جهاد و دفاع از حریم دین است. همان گونه که می فرماید:

«وَقَدِ اسْتَکْمَلُوا الْعِبَادَةَ فَادْعُوهُمْ عِنْدَ ذَلِکَ إِلَی الْجِهَادِ وَبَیِّنُوهُ لَهُمْ وَرَغِّبُوهُمْ فِیمَا رَغَّبَهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضِیلَةِ الْجِهَادِ وَثَوَابُهُ عِنْدَ اللهِ فَإِنِ انْتَدَبُوا

ص:270

فَبَایِعُوهُمْ وَادْعُوهُمْ حَتَّی تُبَایِعُوهُمْ إِلَی سُنَّةِ اللهِ وَسُنَّةِ رَسُولِهِ عَلَیْکُمْ عَهْدُ اللهِ وَذِمَّتُهُ وَسَبْعُ کَفَالاتٍ. لاَ تُنَکِّثُوا أَیْدِیَکُمْ مِنْ بَیْعَةٍ، وَلاَ تَنْقُضُونَ أَمْرَ وَالٍ مِنْ وُلاتِ الْمُسْلِمِینَ. فَإِذَا أَقَرُّوا بِهَذَا فَبَایِعُوهُمْ وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ لَهُمْ».

پس از آن که بندگی خود را به کمال رساندند، آن ها را به جهاد، فرا بخوانید و (حقیقت و آثار) آن را برای آن ها بیان کنید و به آن چیزهایی که خداوند به آن ها ترغیب کرده است، ترغیبشان کنید و آن ها فضیلت جهاد و ثواب جهاد نزد خداوند است. پس اگر پذیرفتند، آن گاه از آن ها بخواهید که به سنت خداوند و سنت رسولش که همان عهد و پیمان الهی است، با شما به محکمی متعهد شوند؛ به گونه ای که هیچ گاه پیمانشان با شما را نشکنند، و هیچ گاه دستور هیچ حاکمی از حاکمان مسلمانان را نقض نکنند. پس اگر آن را پذیرفتند شما نیز با آن ها هم پیمان شوید و از خداوند برای آن ها طلب غفران کنید.

قاعده ای کلی:

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، خطاب به علاء بن حضرمی و همه حاکمان اسلامی، می فرماید: مراحل هشتگانه ای که پیشتر بیان شد، اختصاصی به علاء بن حضرمی نسبت به مردم بحرین ندارد، بلکه بر هر حاکمی در هر جایی، بایسته است که بر این امر دینی اقدام کند. و با در نظر گرفتن شرایط و شیوه های دعوت به دین، مردمی که گرفتار شرک و کفر شده اند را به حریم ایمان فراخوانده، به هدایت الهی رهنمون سازند. همان گونه که می فرماید:

«فَإِذَا خَرَجوا تُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللهِ غَضَبًا لِلَّهِ وَنَصْرًا لِدِینِهِ فَمَنْ لَقُاهم مِنَ النَّاسِ فَلْیَدْعُوهُمْ إِلَی مِثْلِ مَا دُعُوا إِلَیْهِ مِنْ کِتَابِ اللهِ إِجَابَتِهِ وَإِسْلامِهِ

ص:271

وَإِیمَانِهِ وَإِحْسَانِهِ وَتَقْوَاهُ وَعِبَادَتِهِ وَهِجْرَتِهِ فَمَنِ اتَّبَعَهُمْ فَهُوَ الْمُسْتَجِیبُ الْمِسْکِینُ الْمُؤْمِنُ الْمُحْسِنُ الْمُتَّقِی الْعَابِدُ الْمُهَاجِرُ لَهُ مَا لَکُمْ وَعَلَیْهِ مَا عَلَیْکُمْ».

هرگاه (از شماها) برای جنگ در راه خدا که تنها انگیزه آن خشم برای خدا و یاری دین او باشد خارج شدند، با هرکس از مردم (که مسلمان نبوده و گرفتار شرک و کفر شده است) برخورد کردند، به همان شیوه ای که خداوند در کتابش آن ها را دعوت کرده است، آن ها را دعوت کنند (و همان مراحل) اجابتِ دعوت، پذیرش اسلام، ایمان، احسان، تقوا و هجرت در راه او (را اجرا کنند). پس اگر فراخوانی آن ها را اجابت کردند، در این صورت آن ها اجابت کننده ی مسکینِ مؤمنِ محسنِ متقی عابدِ مهاجر خواهند بود؛ هر (امتیازی که) برای شما وجود دارد، برای آن ها نیز می باشد و هر چه بر علیه آن ها باشد، بر علیه شما نیز خواهد بود.

غَیْرِ أَنْ تَعْتَدُوا سِرًّا وَعَلانِیَةً فَإِنَّهُ مَنْ یَنْتَصِرْ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِهِ فَأُولَئِکَ مَا عَلَیْهِمْ مِنْ سَبِیلٍ».

و (اما) کسانی که ندای اسلام را نپذیرفتند، با آن ها بجنگید تا این که به امرخداوند و دین او بازگردند. و با کسی که شما با او عهد و پیمان بستید، و حق ذمه را به آن ها دادید، و آن ها به مفاد آن پیمان وفادار ماندند و نیز کسانی که اسلام را اختیار کردند و اعتماد شما را جلب کردند، در این صورت آن ها، از شمایند و شما نیز، از آن ها هستید. و (اما) اگر کسی پس از آن که شما دین را برای او بیان کردید، به جنگ با شما برخاست، شما نیز با او بجنگید. و هر کس با شما محاربه کرد، شما هم با او بجنگید و هر کس با شما کید کرد (و جنگ روانی راه انداخت) شما نیز با او کید کنید. و هر کس، مردم را برعلیه شما آماده جنگ کرد، شما نیز مردم را برعلیه آنان آماده کنید. و هر کس، برعلیه شما خدعه نمود، شما نیز برعلیه او خدعه نمایید، بی آن که از (حق خارج شده) و تجاوز کنید. یا (اگر) با شما مکر کردند، شمانیز با آن ها مکر کنید، بی آن که در آشکار و پنهان، تجاوز کنید؛ زیرا کسی که پس از ستم کشیدن انتقام گیرد، بر او هیچ گونه مؤاخذه و عتابی نیست.

اهل ذمه:

در کشورهایی که اسلام به تازگی درآنجا حاکم شده است، چه بسا افراد، یا قبیله و گروه هایی از اهل کتاب باشند که هنوز اسلام را اختیار نکرده اند، بنابر فقه اسلامی، حاکم اسلامی موظف است آن ها را به یکی از سه راه ملزم نماید؛ نخست، ابلاغ اسلام به آن ها که مراحل آن پیشتر بیان شد. و در این صورت اگر اسلام را بپذیرند، آنان مانند دیگر مسلمانان هستند. و هر امتیازی که مسلمانان در جامعه اسلامی دارند، آن ها نیز از آن امتیازها بهره مند خواهند بود. دوم، باقی ماندن در دین و مسلک خود

ص:273

به شرط آن که به احکام اهل ذمه مانند جزیه دادن، عمل کنند، و می توانند در پناه حکومت اسلامی به زندگی مسالمت آمیز خود ادامه دهند. سوم، جنگ است که در صورت گزینش آن از سوی خود آنان، حاکم اسلامی موظف است با آنان بجنگد و فتنه آنان را خاموش نماید. همان گونه که قرآن کریم می فرماید: قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ لا یُحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ لا یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ حَتّی یُعْطُوا الْجِزْیَةَ عَنْ یَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ.1 با کسانی که به خدا و روز رستاخیز باور ندارند و آن چه را که خدا و پیامبر او حرام کرده اند، حرام نمی شمارند و به دین حق، گرایش نمی یابند؛ از کسانی که به آن ها کتاب داده شده، بجنگید تا آن گاه که به دست خود جزیه بدهند در حالی که خوار و حقیر هستند.

این که در آیه آمده است که آن ها به خدا و پیامبر او ایمان ندارند، مراد این است که آن ها ایمان درست و برابر با واقع ندارند و باور آن ها شرک آلود است، هر چند که خود ادعای ایمان به خدا و رسول را داشته باشند. به هر حال بنابر این آیه با اهل کتاب که در کشور اسلامی حضور دارند، باید جنگید تا زمانی که به دادن جزیه حاضر شوند.

جزیه چیست؟

جزیه، مالی است که از اهل کتاب، مانند یهودیان و مسیحیانی که در پناه حکومت و کشور اسلامی زندگی می کنند، با در نظر گرفتن توان آن ها، گرفته می شود و در

ص:274

برابرآن از حمایت قانون برخوردار، و مانند یک مسلمان در امنیت و پناه اسلام زندگی می کنند.

جزیه، در حقیقت یک نوع مالیات سرانه سالانه اسلامی است که به افراد غیر مسلمان تعلق می گیرد (نه بر اموال و اراضی آنان). چنان که بر مسلمانان لازم است زکات، خمس، و مالیات بپردازند. این نوع مالیات در اسلام، اندازه مشخصی ندارد، و میزان آن، به توانایی جزیه دهندگان و نظر حاکم شرع بستگی دارد. ولی آن چه از کتاب های تاریخی به دست می آید این است که غالباً مبلغ ناچیزی در این زمینه قرار داده می شد. و این مبلغ، گاهی در حدود یک دینار در سال (برای هر نفر) بیشتر نبود. و حتی گاهی در عهد نامه ها، قید می شد که جزیه دهندگان، موظفند به مقدار توانائیشان جزیه بپردازند، و مسلمانان، موظفند امنیت آنان را تأمین کنند، و حتی اگر دشمنانی از خارج به مقابله و آزار آن ها برخیزند، حکومت اسلامی از آن ها دفاع کند.(1)

جهاد ابتدایی و جهاد دفاعی:

یکی از موضوعاتی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در این بخش از نامه به آن اشاره می کند، مسئله جهاد و انواع آن است.

در تبیین این فریضه الهی، می توان گفت: یکی از قوایی که خداوند متعال در انسان و حیوانات قرار داده، قوه ی غضب است. این قوه، از نعمت های بزرگ خداوند است که مایه ی آبادانی دنیا و آخرت می باشد. و موجب حفظ انسان و جامعه است. و نقش

ص:275

مهمی در تشکیل مدینه ی فاضله و نظام جامعه دارد. اگر این قوه در حیوانات نبود، از ناملایمات طبیعت دفاع نمی کردند و نابود می شدند. اگر این نیرو در انسان نبود، افزون بر این که در برابر دشمن دفاع نمی کرد و نابود می شد، از بسیاری از کمالات و ترقیات باز می ماند. اجرای امر به معروف و نهی از منکر، حدود و تعزیرات و دیگر برنامه های دینی و عقلی در پرتو نیروی غضب صورت می گیرد. خداوند، این قوه را در آدمی سرمایه ی زندگانی ملکی، ملکوتی و کلید هر خیر و برکت قرار داده است. جهاد با دشمنان دین، حفظ نظام جامعه، دفاع از جان و مال و ناموس و جهاد با نفس، به کمک نیروی غضب انجام می گیرد.(1)

بنابراین جهاد، یک قانون عمومی در عالم آفرینش است و همه ی موجودات زنده جهان از نباتات و حیوانات به وسیله جنگیدن، مانع ها را از سر راه خود برمی دارند، تا بتوانند به کمالات مطلوب خود برسند.

مثلا در وجود خود ما در همه شبانه روز حتی در ساعت هایی که در خوابیم، نبرد عجیبی میان گلبول های سفید خون ما و دشمنان مهاجم وجود دارد، اگر یک ساعت این جهاد خاموش گردد و مدافعان کشور تن، دست از پیکار بکشند، انواع میکروب های موذی در دستگاه های گوناگون رخنه کرده، سلامت ما را به مخاطره خواهند افکند.

عین همین مطلب در میان جوامع انسانی، قوم ها و ملل عالم وجود دارد؛ آنانی که همیشه در حال جهاد و مراقبت به سر می برند، هماره زنده و پیروزند و دیگرانی که

ص:276

به فکر خوش گذرانی و ادامه زندگی فردی هستند، دیر یا زود از میان رفته و ملتی زنده و مبارز جای آن ها را خواهند گرفت. و همین است که رسول گرامی صلی الله علیه و آله و سلم، می فرماید:

«فَمَنْ تَرَکَ الْجِهَادَ أَلْبَسَهُ اللَّهُ ذُلًّا وَ فَقْراً فِی مَعِیشَتِهِ وَ مَحْقاً فِی دِینِهِ إِنَّ اللَّهَ أَغْنَی أُمَّتِی بِسَنَابِکِ خَیْلِهَا وَ مَرَاکِزِ رِمَاحِهَا»(1). آن کس که جهاد را ترک گوید، خداوند، لباس ذلت را بر اندام او می پوشاند و فقر و احتیاج بر زندگی او، و تاریکی بر دین وی، سایه شوم می افکند. خداوند، پیروان مرا به وسیله سُمّ ستورانی که به میدان کارزار پیش می روند، و به وسیله پیکان های نیزه ها، عزت می بخشد.

هم چنین علی علیه السلام، می فرماید:

«فَإِنَّ الْجِهَادَ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ فَتَحَهُ اللَّهُ لِخَاصَّةِ أَوْلِیَائِهِ إِلَی أَنْ قَالَ هُوَ لِبَاسُ التَّقْوَی وَ دِرْعُ اللَّهِ الْحَصِینَةُ وَ جُنَّتُهُ الْوَثِیقَةُ فَمَنْ تَرَکَهُ أَلْبَسَهُ اللَّهُ ثَوْبَ الذُّلِّ وَ شَمِلَهُ الْبَلَاء»(2). جهاد، دری است از درهای بهشت است که خداوند آن را به روی دوستان ویژه خود گشوده است. تا این جا که فرمود: جهاد، لباس تقوا است. و جهاد، زره نفوذناپذیر الهی است. و جهاد، سپر محکم پروردگار است. پس آن کس که جهاد را ترک گوید، خداوند، لباس ذلت و بلا را بر اندام او می پوشاند.

باید توجه داشت که جهاد، تنها به معنای جنگ و نبرد مسلحانه نیست؛ بلکه هر نوع تلاش و کوشش (علمی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی) که برای پیش برد اهداف مقدس الهی انجام گیرد، شامل می شود.

ص:277

جهاد در یک تقسیم بندی به جهاد ابتدایی و جهاد دفاعی تقسیم می شود؛(1)

جهاد ابتدایی، یک جهاد آزادی بخش است. خداوند دستورها و برنامه هایی برای سعادت و تکامل انسان ها طرح کرده است و پیامبران را موظف ساخته که این دستورها را به مردم ابلاغ کنند، حال اگر فرد یا جمعیتی، ابلاغ این فرمان ها را مزاحم منافع پست خود ببینند و سر راه پیامبران موانعی ایجاد نمایند، آنان حق دارند، نخست از راه مسالمت آمیز و اگر ممکن نشد با توسل به زور این موانع را از سر راه دعوت خود بردارند، و آزادی تبلیغ را برای خود کسب کنند.

فلسفه جهاد:

قرآن کریم درباره ی فلسفه جهاد در اسلام، در آیه های گوناگون می فرماید:

الف). ترساندن دشمنان خداوند و دشمنان مسلمانان:

وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللّهِ وَ عَدُوَّکُمْ...2 و هر چه در توان دارید از نیرو و اسب های آماده بسیج کنید، تا با این (تدارکات)، دشمن خدا و دشمن خودتان را بترسانید....

ب). حفظ مراکز عبادی و مساجد الهی:

أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ * الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلاّ أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللّهُ وَ لَوْ لا دَفْعُ اللّهِ النّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِیَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللّهِ کَثِیراً... . (2) به کسانی

ص:278

که جنگ بر آنان تحمیل شده، رخصت (جهاد) داده شده است؛ چون به آنان ظلم کرده اند و به حقیقت خدا بر پیروزساختن آنان سخت تواناست؛ همان کسانی که به ناحق از خانه هایشان بیرون رانده شدند. (آنان گناهی نداشتند) جز این که گفتند: پروردگار ما خداست. و اگر خداوند، بعضی از مردم را با بعض دیگر دفع نمی کرد، صومعه ها و کلیساها و کنیسه ها و مسجدهایی که نام خدا در آن ها بسیار برده می شود، سخت ویران می شد....

ج). از میان بردن شرک و بت پرستی و فساد در زمین و حاکمیت دین الهی:

وَ قاتِلُوهُمْ حَتّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلّهِ...1 و با آنان بجنگید تا فتنه ای بر جای نماند و دین، یکسره از آن خدا گردد...

د). بازگرداندن گروه باغی و تعدّی گر به فرمان خدا:

وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَی الْأُخْری فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتّی تَفِیءَ إِلی أَمْرِ اللّهِ... . (1) اگر دو طائفه از مؤمنان با یک دیگر بجنگند، میان آن دو را اصلاح دهید، و اگر (باز) یکی از آن دو بر دیگری تعدّی کرد، با آن (طائفه ای) که تعدّی می کند بجنگید تا به فرمان خدا باز گردد...

ه). دفاع از مظلوم:

وَ ما لَکُمْ لا تُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْیَةِ الظّالِمِ أَهْلُها وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ

ص:279

لَدُنْکَ وَلِیًّا وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ نَصِیراً.1 و چرا شما در راه خدا (و در راه نجات) مردان و زنان و کودکان مستضعف نمی جنگید؟ همانا که می گویند: پروردگارا! ما را از این شهری که مردمش ستم پیشه اند بیرون ببر، و از سوی خود برای ما سرپرستی قرار ده، و از نزد خویش یاوری برای ما تعیین فرما.

... قالُوا وَ ما لَنا أَلاّ نُقاتِلَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَ قَدْ أُخْرِجْنا مِنْ دِیارِنا وَ أَبْنائِنا... (1)... گفتند: چرا در راه خدا نجنگیم با آن که ما را از دیارمان و از (نزد) فرزندانمان بیرون رانده اند...

و). ریشه کن کردن پیمان شکنان:

.. فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لا أَیْمانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَنْتَهُونَ * أَ لا تُقاتِلُونَ قَوْماً نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ وَ هَمُّوا بِإِخْراجِ الرَّسُولِ...3 ... پس با پیشوایان کفر بجنگید؛ چرا که آنان را هیچ پیمانی نیست، باشد که (از پیمان شکنی) باز ایستند. چرا با گروهی که سوگندهای خود را شکستند و بر آن شدند که فرستاده (خدا) را بیرون کنند نمی جنگید؟....

می توانند از حمایت، نصرت، رحمت و عنایت خداوند بهره مند شوند که در زمره اهل تقوا قرار گرفته باشند و هیچ گاه خداوند متعال بی تقوا را یاری نمی کند.

در تبیین این فراز از کلام پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، بایسته است گفته شود: در قرآن کریم دو نوع «معیت» آمده است؛ یکی معیت قیومیت، که به معنای آن است که خداوند متعال در قوامش، استقلال دارد و قوام هرچیزی به او وابسته است، و هیچ موجودی بدون تکیه به او امکان تحقق ندارد. پس خداوند متعال، با همه موجودات است. این گونه از معیت، شامل همه موجودات از انسان و غیر انسان می شود و اختصاصی به مؤمنان ندارد. همان گونه که قرآن کریم می فرماید: وَ هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ.1 او با شما (انسان ها) ست هر جا که باشید. وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ . (1) ما از رگ گردن به او (انسان) نزدیکتریم.

و اما در قرآن کریم، معیتی دیگر را مطرح می کند و مفسران نام های گوناگونی مانند معیت نصرت، معیت رحمت و معیت عنایت برآن نهاده اند. این گونه از معیت، ویژه ی برخی از مردم است؛ مردمی که صفتی از صفات کمالی را در نهاد خود زنده کرده اند و براساس آن به وظیفه بندگی عمل کرده اند. مانند صابران که می فرماید: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللّهَ مَعَ الصّابِرِینَ . (2) ای کسانی که ایمان آوردید! از صبر و صلات، کمک بگیرید که خدا با صابران است. و مانند اهل

ص:281

تقوا که می فرماید: وَ اتَّقُوا اللّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ.1 و از خدا پروا بدارید و بدانید که خدا با تقواپیشگان است. و مانند اهل احسان که می فرماید: إِنَّ اللّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ الَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ.2 در حقیقت، خدا با کسانی است که پروا داشته اند و (با) کسانی (است) که آن ها نیکوکارند.

بنابراین رحمت، نصرت و یاری خداوند، شامل تنها کسانی می شود که در راستای بندگی خداوند گام بردارند، و از خداوند و فرستاده ی او فرمان بری داشته باشند، و آن گونه عمل کنند که او و پیامبرش گفته اند. از این رو پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، پس از بیان معیت الهی، حاکمان بلکه همه ی مردم را به رعایت تقوا در همه حال سفارش کرده و به کارآمدی دستورهای دینی که برخی از آن ها دراین عهدنامه آمده است تصریح و پیامد روگردانی از خواسته ای آن حضرت که خواسته خداوند است را نیز متذکر می شود. همان گونه که می فرماید:

«وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَکُمْ یَرَاکُمْ وَیَرَی أَعْمَالَکُمْ وَیَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ کُلَّهُ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَکُونُوا عَلَی حَذَرٍ. فَإِنَّمَا هَذِهِ أَمَانَةٌ ائْتَمَنَنِی رَبِّی عَلَیْهَا أُبَلِّغُهَا عِبَادَهُ عُذْرًا مِنْهُ إِلَیْهِمْ وَحُجَّةً مِنْهُ احْتَجَّ بِهَا عَلَی مَنْ بَلَغَهُ هَذَا الْکِتَابُ مِنَ الْخَلْقِ جَمِیعًا فَمَنْ عَمِلَ بِهَا بِمَا فِیهِ نَجَا وَمَنِ اتَّبَعَ مَا فِیهِ اهْتَدَی وَمَنْ خَاصَمَ بِهِ فَلَحَ وَمَنْ قَاتَلَ بِهِ نُصِرَ وَمَنْ تَرَکَهُ ضَلَّ حَتَّی یُرَاجِعَهُ فَتَعَلَّمُوا مَا فِیهِ وَأَسْمِعُوهُ آذَانَکُمْ وَأَوْعُوهُ أَجْوَافَکُمْ وَاسْتَحْفِظُوهُ قُلُوبَکُمْ فَإِنَّهُ نُورٌ لِلأَبْصَارِ وَرَبِیعٌ

ص:282

لِلْقُلُوبِ وَشِفَاءٌ لِمَا فِی الصُّدُورِ وَکَفَی بِهَذَا أَمْرًا وَمُعْتَبَرًا وَزَاجِرًا وَعِظَةً وَدَاعِیًا إِلَی اللهِ وَرَسُولِهِ فَهَذَا هُوَ الْخَیْرُ الَّذِی لا شَرَّ فِیهِ فِیهِ کِتَابُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللهِ رسول الله وَنَبِیِّهِ لِلْعَلاءِ بْنِ الْحَضْرَمِیِّ حِینَ بَعَثَهُ إِلَی الْبَحْرَیْنِ یَدْعُو إِلَی اللهِ وَرَسُولِهِ بِأَمْرِهِ إِلَی مَا فِیهِ مِنْ حَلالٍ وَیَنْهَی عَمَّا فِیهِ مِنْ حَرَامٍ وَیَدُلُّ عَلَی مَا فِیهِ مِنْ رْشُدٍ وَیَنْهَی عَمَّا فِیهِ مِنْ غَیٍّ».

و بدانید که خداوند باشماست؛ شما و کارهای شما را می بیند و هرآن چه می کنید را می داند. پس از خداوند پروا داشته باشید و بر حذر باشید.

این عهدنامه، امانتی است که پروردگارم به من امانت داده، تا به بندگانش برسانم تا حجتی از خداوند برای آن ها باشد و به وسیله ی آن، برعلیه هر کسی که این نامه به او رسیده باشد احتجاج نماید. پس هر کس به محتوای آن عمل کند، نجات می آبد. و هرکس از آن چه در آن است پیروی کند، هدایت می شود. و هر کس به وسیله ی آن (با دشمان دین) به مخاصمه بپردازد، پیروز می شود و هرکس به وسیله ی آن (با کافران) به جنگ برخیزد، یاری می شود. و هرکس آن را ترک گوید، گمراه می شود تا آن گاه که به آن بازگردد.

پس آن چه در آن نامه است، یاد بگیرید و به گوش یکدیگر برسانید و با درونتان آن را دریابید و در قلبتان نگه دارید؛ زیرا (محتوای نامه)، نوری برای چشم باطن، و بهاری برای قلب ها، و درمانی برای مرض های سینه هاست. و همین برای دستور، عبرت گرفتن، دوری کردن، پند و دعوت به سوی خداوند و فرستاده او کافی می باشد. پس این عهدنامه همان خیری است که شری در آن نیست. در آن نامه محمد فرزند عبدالله، فرستاده ی خداوند و نبی او برای علاء بن حضرمی است، آن گاه که وی

ص:283

را به سوی بحرین گسیل داشت تا به فرمان خداوند به خداوند وفرستاده او (مردم را) به آن چه در نامه است از حلال دعوت نماید، و از آن چه در آن از آن نهی شده است نهی نماید، و به چیزی که در آن رشد است راهنمایی کند، و از آن چه گمراهی است نهی نماید.

ص:284

و اما متن نامه پیامبر به عمرو بن حزم به این صورت است:

«بِسْمِ اللّهِ الرّحْمَنِ الرّحِیمِ هَذَا بَیَانٌ مِنْ اللّهِ وَرَسُولِهِ یَا أَیّهَا الّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ عَهْدٌ مِنْ مُحَمّدٍ النّبِیّ رسول الله لِعَمْرِو بْنِ حَزْمٍ حِینَ بَعَثَهُ إلَی الْیَمَنِ أَمَرَهُ بِتَقْوَی اللّهِ فِی أَمْرِهِ کُلّهِ فَإِنّ اللّهَ مَعَ الّذِینَ اتّقَوْا وَاَلّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ وَأَمَرَهُ أَنْ یَأْخُذَ بِالْحَقّ کَمَا أَمَرَهُ اللّهُ وَأَنْ یُبَشّرَ النّاسَ بِالْخَیْرِ وَیَأْمُرَهُمْ بِهِ وَیُعَلّمَ النّاسَ الْقُرْآنَ وَیُفَقّهَهُمْ فِیهِ وَیَنْهَی النّاسَ فَلَا یَمَسّ الْقُرْآنَ انسان إلّا وَهُو طَاهِرٌ وَیُخْبِرَ النّاسَ بِاَلّذِی لَهُمْ وَاَلّذِی عَلَیْهِمْ وَیَلِینَ لِلنّاسِ فِی الْحَقّ وَیَشُدّ عَلَیْهِمْ فِی الظّلْمِ فَإِنّ اللّهَ کَرِهَ الظّلْمَ وَنَهَی عَنْهُ فَقَالَ (أَلَا لَعْنَةُ اللّهِ عَلَی الظّالِمِینَ وَیُبَشّرَ النّاسَ بِالْجَنّةِ وَبِعَمَلِهَا، وَیُنْذِرَ النّاسَ النّارَ وَعَمَلَهَا وَیَسْتَأْلِفَ النّاسَ حَتّی یَفْقَهُوا فِی الدّینِ وَیُعَلّمَ النّاسَ مَعَالِمَ الْحَجّ وَسُنّتَهُ وَفَرِیضَتَهُ وَمَا أَمَرَ اللّهُ بِهِ فی الْحَجِ الْأَکْبَرِ وَالْحَجِ الْأَصْغَرِ و هُوَ الْعُمْرَةُ

وَیَنْهَی النّاسَ أَنْ یُصَلّیَ أَحَدٌ فِی ثَوْبٍ وَاحِدٍ صَغِیرٍ إلّا أَنْ یَکُونَ ثَوْبًا یُثْنِی طَرَفَیْهِ عَلَی عَاتِقَیْهِ وَیَنْهَی النّاسَ أَنْ یَحْتَبِیَ أَحَدٌ فِی ثَوْبٍ وَاحِدٍ یُفْضِی بِفَرْجِهِ إلَی السّمَاءِ وَیَنْهَی أَنْ یُعَقّصَ أَحَدٌ شَعْرَ رَأْسِهِ فِی قَفَاهُ وَیَنْهَی إذَا کَانَ بَیْنَ النّاسِ هَیْجٌ عَنْ الدّعَاءِ إلَی الْقَبَائِلِ وَالْعَشَائِرِ وَلْیَکُنْ دَعْوَاهُمْ إلَی اللّهِ عَزّ وَجَلّ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ فَمَنْ لَمْ یَدْعُ إلَی اللّهِ وَدَعَا إلَی الْقَبَائِلِ و الْعَشَائِرِ فَلْیُقْطَفُوا بِالسّیْفِ حَتّی تَکُونَ دَعْوَاهُمْ إلَی اللّهِ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَیَأْمُرَ

ص:286

النّاسَ بِإِسْبَاغِ الْوُضُوءِ وُجُوهَهُمْ وَأَیْدِیَهُمْ إلَی الْمَرَافِقِ وَأَرْجُلَهُمْ إلَی الْکَعْبَیْنِ وَیَمْسَحُونَ بِرُءُوسِهِمْ کَمَا أَمَرَهُمْ اللّهُ وَأَمَرَ بِالصّلَاةِ لِوَقْتِهَا، وَإِتْمَامِ الرّکُوعِ وَالسّجُودِ وَالْخُشُوعِ وَیُغَلّسُ بِالصّبْحِ وَیُهَجّرُ بِالْهَاجِرَةِ حِینَ تَمِیلُ الشّمْسُ وَصَلَاةُ الْعَصْرِ وَالشّمْسُ فِی الْأَرْضِ مُدْبِرَةٌ وَالْمَغْرِبِ حِینَ یُقْبِلُ اللّیْلُ لَا یُؤَخّرُ حَتّی تَبْدُوَ النّجُومُ فِی السّمَاءِ وَالْعِشَاءِ أَوّلَ اللّیْلِ وَأَمَرَ بِالسّعْیِ إلَی الْجُمُعَةِ إذَا نُودِیَ لَهَا، وَالْغُسْلِ عِنْدَ الرّوَاحِ إلَیْهَا وَأَمَرَهُ أَنْ یَأْخُذَ مِنْ الْمَغَانِمِ خُمُسَ اللّهِ وَمَا کُتِبَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ فِی الصّدَقَةِ مِنْ الْعَقَارِ عُشْرَ مَا سَقَتْ الْعَیْنُ وَسَقَتْ السّمَاءُ وَعَلَی مَا سَقَی الْغَرْبُ نِصْفُ الْعُشْرِ وَفِی کُلّ عَشْرٍ مِنْ الْإِبِلِ شَاتَانِ وَفِی کُلّ عِشْرِینَ أَرْبَعُ شِیَاهٍ وَفِی کُلّ أَرْبَعِینَ مِنْ الْبَقَرِ بَقَرَةٌ وَفِی کُلّ ثَلَاثِینَ مِنْ الْبَقَرِ تَبِیعٌ جَذَعٌ أَوْ جَذَعَةٌ وَفِی کُلّ أَرْبَعِینَ مِنْ الْغَنَمِ سَائِمَةً وَحْدَهَا شَاةٌ فَآن ها فَرِیضَةُ اللّهِ الّتِی افْتَرَضَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ فِی الصّدَقَةِ فَمَنْ زَادَ خَیْرًا فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ وَأَنّهُ مَنْ أَسْلَمَ مِنْ یَهُودِیّ أَوْ نَصْرَانِیّ إسْلَامًا خَالِصًا مِنْ نَفْسِهِ وَدَانَ بِدِینِ الْإِسْلَامِ فَإِنّهُ مِنْ الْمُؤْمِنِینَ لَهُ مِثْلُ مَا لَهُمْ وَعَلَیْهِ مِثْلُ مَا عَلَیْهِمْ وَمَنْ کَانَ عَلَی نَصْرَانِیّتِهِ أَوْ یَهُودِیّتِهِ فَإِنّهُ لَا یُرَدّ عَنْهَا، وَعَلَی کُلّ حَالِمٍ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَی، حُرّ أَوْ عَبْدٍ دِینَارٌ وَافٍ أَوْ عِوَضُهُ ثِیَابًا. فَمَنْ أَدّی ذَلِکَ فَإِنّ لَهُ ذِمّةَ اللّهِ وَذِمّةَ رَسُولِهِ وَمَنْ مَنَعَ ذَلِکَ فَإِنّهُ عَدُوّ لِلّهِ

ص:287

وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِینَ جَمِیعًا، صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَی مُحَمّدٍ وَالسّلَامُ عَلَیْهِ وَرَحْمَةُ اللّهِ وَبَرَکَاتُه»(1)

به نام خداوند بخشاینده مهربان. ای کسانی که ایمان آورده اید، به پیمان ها وفا کنید فرمانی است از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به عمرو بن حزم هنگامی که او را به یمن فرستاد. (که در آن) او را در همه ی کارهایش به تقوای الهی فرمان داد؛ زیرا خداوند با آنان است که پروا پیشه کنند و آنان که نیکوکارند. به او فرمان داد: حق را چنان طلب کند که خداوند به او دستور داده است. و مردمان را به نیکی نوید، و آنان را به آن فرمان دهد. و به مردم قرآن آموزش دهد، و آنان را در آن فقیه و فهیم گرداند و مردم را باز دارد از این که بدون طهارت کسی به قرآن دست زند.

مردم را به آن چه که به سود و ضرر آنان است، آگاه سازد. و در امور حقّ با مردم نرمی به خرج دهد و در (منع از) ستم بر آنان سخت گیرد؛ زیرا خداوند، ستم را ناپسند شمرده و از آن باز داشته و فرموده است: «بدانید که نفرین الهی بر ستمکاران

ص:288

است». و مردم را به بهشت و کرداری که موجب دست یافتن به آن می شود نوید دهد و مردم را از آتش جهنم و کرداری که موجب گرفتار آمدن در آن می شود بیم دهد.

با مردم، مدارا کند تا در دین آگاهی لازم را به دست آرند. و مناسک و سنت ها و فرایض حجّ را به مردم بیاموزد. و مردم را از این که در یک لباس تنگ و چسبان نماز گزارند، باز دارد. مگر آن که چنان گشاده باشد که دو کناره اش را از دو سو بر شانه اندازند. و نیز آنان را از این که در یک لباس زانوان و پشت را به هم بندند، به گونه ای که شرم گاهشان را به سوی آسمان در فضای باز قرار دهد، باز دارد. و نیز از آن که اگر شخصی بخواهد موی سرش را در پشت خویش باقی گذارد، به هم ببافد، باز دارد.

و مردمان را اگر ماجرایی میان آن ها پدید آید، از این که به سوی قبیله ها و عشیره ها فرا خوانند، باز دارد. بلکه فراخوانی شان باید به سوی خداوند یگانه و بی انباز باشد. پس اگر کسانی به سوی خداوند فرانخوانند و به سوی عشیره ها و قبایل گرایش دهند، با شمشیر به راه آورده شوند تا فراخوانی شان به سوی خداوند یگانه بی انباز شود.

و مردمان را (در وضو) به کامل شستن صورت و دستانشان تا آرنج و پاهاشان تا دو قوزک و این که سرهاشان را مسح کنند، چنان که خداوند به آن ها دستور داده است، فرمان دهد. و او را به گزاردن نماز در (اول) وقتش و به گونه ی کامل انجام دادن رکوع (و سجود) و خشوع فرمان می دهم. و این که نماز صبح را به هنگام سپیده دم بگزارد و به گزاردن نماز ظهر به وقت گرایش آفتاب (از نصف النهار) به سوی مغرب مبادرت ورزد و نماز عصر را وقتی که آفتاب پشت به زمین کرده باشد و نماز مغرب را وقتی که شب فرا می رسد بگزارد، نماز مغرب را تا آن زمان که

ص:289

ستارگان در آسمان آشکار می شوند، به تأخیر نیاندازد. و نماز عشا را در آغاز شب بگزارد.

و آنان را به شتافتن به سوی نماز جمعه در زمانی که برای آن اذان گفته شود، و نیز غسل کردن به هنگام رفتن به نماز جمعه فرمان دهد.

و به او فرمان می دهم که از غنیمت ها، خمس الهی و نیز زکاتی را که بر آنان واجب گشته به شرح زیر بردارد: کشتزاری که آب باران آبیاری اش کرده است، یک دهم فرآورده اش و از کشتزاری که با دلو آبیاری شده است نصف یک دهم (یک بیستم) و هر ده شتر دو گوسفند و هر بیست شتر، چهار گوسفند. و از هر چهل گاو، یک گاو و از هر سی گاو، یک گوساله نر یا ماده یک یا دو ساله. و از هر چهل گوسفند که به چرا روند، یک گوسفند چرا که آن فریضه الهی ای است که خداوند بر مؤمنان در باب زکات فرض نموده است. و اگر کسی افزون بر آن انفاق کند، او را بهتر است.

و آن که اگر شخصی از یهود یا ترسایان، خالصانه اسلام آورد و به دین اسلام درآید، از مؤمنان است، که هر آن چه برای مؤمنان می باشد، برای او نیز خواهد بود. و اگر کسی بر نصرانیت و یهودیت خود استوار ماند، (به زور) از آن برگردانده نمی شود.

و در هر حال چه مرد باشد یا زن، آزاد باشد یا برده، باید یک دینار کامل یا برابر آن لباس، جزیه بپردازد. پس اگر کسی آن را بپردازد در پناه خداوند و فرستاده اوست. و اگر کسی از پرداختن آن سرباز زند، دشمن خدا و رسول او و مؤمنان است. رحمت خداوند بر محمّد و درود و بخشایش و برکاتش براو باد.

ص:290

که به فرمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، در قالب سطرها و جمله ها بر صفحه های کاغذ نوشته شده است.(1)

معنای عقد و عهد:

عقد، به معنای گره زدن و بستن چیزی به چیز دیگر است، به گونه ای که به خودی خود از یک دیگر جدا نشوند. لازمه گره خوردن این است که هر یک ملازم دیگری باشد، و از آن جدا نباشد. مثل بستن و گره زدن یک ریسمان به ریسمانی مثل خودش. و اما مردم، برای اداره زندگی خود، این لوازم در گره خوردن را در گره های معنوی نیز مانند عقد خرید و فروش، اجاره و دیگر داد و ستدها و نیز در قراردادهای اجتماعی ودینی، سرایت دادند.

بنابراین عقد و یا عهد، عبارت است از هرگونه گره زدن و قراردادی است که التزام به پایداری در بقای آن، و التزام به نگسستن آن درکار باشد. و گاه ازاین التزام با «وفای به عهد»، یاد می شود. و این اختصاصی به عقد و عهد خاصی ندارد، بلکه همان گونه که قرآن کریم در آیه اول سوره مائده أَوْفُوا بِالْعُقُودِ ، بر آن تصریح فرموده است؛ وفای به عقد و تعهد به عهد، شامل همه ی مصادیق آن می شود، و هر چیزی که میان مردم، عقد و پیمان شمرده شود و تناسبی با وفا داشته باشد را در بر می گیرد؛ چه آن عقد و گره با زبان بسته شود، مانند عقد بیع، که عبارت است از نوعی ربط ملکی میان کالا و خریدار، به گونه ای که خریدار پس از عقد بتواند در آن کالا، هرگونه که بخواهد تصرف کند، و علاقه ای که فروشنده پیشتر با آن کالا داشت بریده شود، و دیگر نتواند در آن کالا تصرف کند چون دیگر مالکیتی در آن ندارد.

ص:293

و مثل عقد نکاح، که عبارت است از: ایجاد رابطه ی زناشویی به گونه ای که مرد بتواند از آن زن تمتع ببرد و عمل زناشویی با او انجام دهد و آن زن دیگر نتواند چنین رابطه ای با دیگر مردان برقرار نماید.(1)

اهمیت وفای به عهد و پیمان:

بشر در طول تاریخ زندگیش، هرگز از عهد و وفای به آن بی نیاز نبوده و نخواهد بود، و او از همه ی مزایایی که از زندگی اجتماعی خود بهره می برد، و همه ی حقوق زندگی اجتماعی که با تامین آن ها آرامش میابد، همه بر اساس وفای به عقد، عهد و پیمان ها استوار است. و اگر عهد و پیمانی در کار نباشد و وفای به آن ها لازم نباشد، هیچ گاه کسی مالک چیزی نمی شود و نمی تواند از امکانات موجود در اجتماع بهره مند شود. و در واقع رکن اصلی زندگی اجتماعی انسان که همان عدالت است، تنها با وفای به عهدها معنا پیدا می کند.

بنابراین وفای به عهد و پیمان، پیش از آن که یک موضوع دینی باشد، موضوعی انسانی و بشری است؛ هر انسان و اگرچه پیرو آیین الهی نباشد و هیچ پیامبری را نیز باور نداشته باشد، برای آن که در پناه اجتماع بتواند به زندگی خود ادامه دهد، خود را ملزم به وفای به عهدها و پیمان های بسته شده در میان خود می دانند، و بر بایستگی التزام به آن ها پافشاری می کند. هرچند امکان دارد نسبت به پیمان هایی که با ملت ها و قوم های غیر خود می بندند وفادار نباشند. علی علیه السلام، در نهج البلاغه خطاب به مالک اشتر می فرماید:

ص:294

«وَ إِنْ عَقَدْتَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ عَدُوٍّ لَکَ عُقْدَةً، أَوْ أَلْبَسْتَهُ مِنْکَ ذِمَّةً، فَحُطْ عَهْدَکَ بِالْوَفَاءِ وَ ارْعَ ذِمَّتَکَ بِالْأَمَانَةِ، وَ اجْعَلْ نَفْسَکَ جُنَّةً دُونَ مَا أَعْطَیْتَ، فَإِنَّهُ لَیْسَ مِنْ فَرَائِضِ اللَّهِ شَیْ ءٌ، النَّاسُ أَشَدُّ عَلَیْهِ اجْتِمَاعاً مَعَ تَفَرُّقِ أَهْوَائِهِمْ، وَ تَشَتُّتِ آرَائِهِمْ، مِنْ تَعْظِیمِ الْوَفَاءِ بِالْعُهُودِ، وَ قَدْ لَزِمَ ذَلِکَ الْمُشْرِکُونَ فِیمَا بَیْنَهُمْ دُونَ الْمُسْلِمِینَ، لِمَا اسْتَوْبَلُوا مِنْ عَوَاقِبِ الْغَدْرِ، فَلَا تَغْدِرَنَّ بِذِمَّتِکَ وَ لَا تَخِیسَنَّ بِعَهْدِکَ، وَ لَا تَخْتِلَنَّ عَدُوَّکَ، فَإِنَّهُ لَا یَجْتَرِئُ عَلَی اللَّهِ إِلَّا جَاهِلٌ شَقِیٌّ»(1)

اگر پیمانی میان تو و دشمنت بسته شد، و یا تعهد پناه دادن را به او دادی، جامه وفاء را بر عهد خویش بپوشان، و تعهدات خود را محترم بشمار و جان خود را سپر تعهدات خویش قرار ده؛ زیرا هیچ فریضه ی الهی نیست که همچون وفای به عهد و پیمان، مردم جهان با همه ی اختلاف هایی که دارند، نسبت به آن، این چنین اتفاق نظر داشته باشند؛ حتی مشرکان زمان جاهلیت، علاوه بر مسلمانان، آن را مراعات می کردند؛ زیرا پیامدهای پیمان شکنی را آزموده بودند. بنا براین هرگز پیمان شکنی مکن، و در عهد خود خیانت روا مدار، و دشمنت را مفریب؛ زیرا جز شخص جاهل و شقی، کسی گستاخی بر خداوند را روا نمی دارد.

و اما دین مبین اسلام، نسبت به این امر لازم و ضروری بی تفاوت نبوده و بر لزوم وفای به عهدها و عقدها، تأکید و پافشاری کرده است. همان گونه که قرآن کریم می فرماید: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ . (2) ای کسانی که ایمان آورده اید! به

ص:295

عقدها وفا کنید. و نیز می فرماید: وَ أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کانَ مَسْؤُلاً . (1) و به پیمان (خود) وفا کنید؛ زیرا که از پیمان پرسش خواهد شد.

این آیه، مانند بیشتر آیه هایی که وفای به عهد را مدح، و شکستن آن را سرزنش کرده، هم عهدهای میان افراد را در برمی گیرد، و هم عهدهای اجتماعی، قبیله ای و کشوری را. گرچه از دیدگاه اسلام، وفای به عهدهای اجتماعی، مهم تر از وفای به عهدهای فردی است.

اسلام، وفای به عهد و پیمان را لازم می داند و اگرچه با کافران و مشرکان و هرکسی که به خدای یکتا و فرستاده اعظم او صلی الله علیه و آله و سلم، ایمان نداشته باشد. همان گونه که در سوره برائت می فرماید: بَراءَةٌ مِنَ اللّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی الَّذِینَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ فَسِیحُوا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللّهِ، وَ أَنَّ اللّهَ مُخْزِی الْکافِرِینَ وَ أَذانٌ مِنَ اللّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ أَنَّ اللّهَ بَرِیءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ رَسُولُهُ فَإِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللّهِ، وَ بَشِّرِ الَّذِینَ کَفَرُوا بِعَذابٍ أَلِیمٍ إِلاَّ الَّذِینَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ ثُمَّ لَمْ یَنْقُصُوکُمْ شَیْئاً، وَ لَمْ یُظاهِرُوا عَلَیْکُمْ أَحَداً، فَأَتِمُّوا إِلَیْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلی مُدَّتِهِمْ، إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ وَ اقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ فَإِنْ تابُوا وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ فَخَلُّوا سَبِیلَهُمْ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ. وَ إِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجارَکَ فَأَجِرْهُ حَتّی یَسْمَعَ کَلامَ اللّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ

ص:296

لا یَعْلَمُونَ. کَیْفَ یَکُونُ لِلْمُشْرِکِینَ عَهْدٌ عِنْدَ اللّهِ وَ عِنْدَ رَسُولِهِ إِلاَّ الَّذِینَ عاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ فَمَا اسْتَقامُوا لَکُمْ فَاسْتَقِیمُوا لَهُمْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ.

(این آیه ها)، اعلام بیزاری است از سوی خداوند و پیامبرش نسبت به آن مشرکانی که با ایشان پیمان بسته اید. پس (ای مشرکان!) چهار ماه (دیگر با امنیت کامل) در زمین بگردید و بدانید که شما نمی توانید خدا را به ستوه آورید، و این خداست که رسواکننده کافران است. و (این آیه ها)، اعلامی است از سوی خدا و پیامبرش، به مردم در روز حجّ اکبر که خدا و پیامبرش در برابر مشرکان تعهّدی ندارند (با این حال) اگر (از کفر) توبه کنید آن برای شما بهتر است، و اگر روی بگردانید پس بدانید که شما خدا را درمانده نخواهید کرد و کسانی را که کفر ورزیدند از عذابی دردناک خبر ده.

مگر آن مشرکانی که با آنان پیمان بسته اید، و چیزی از (تعهّدات خود نسبت به) شما فروگذار نکرده، و کسی را بر ضدّ شما پشتیبانی ننموده اند. پس پیمان اینان را تا (پایان) مدّتشان تمام کنید؛ زیرا خداوند، پرهیزگاران را دوست دارد. پس چون ماه هایِ حرام سپری شد، مشرکان را هر کجا یافتید بکشید و آنان را دستگیر کنید و به محاصره درآورید و در هر کمین گاهی به کمین آنان بنشینید. پس اگر توبه کردند و نماز برپا داشتند و زکات دادند، راه برایشان گشاده گردانید؛ زیرا خداوند، آمرزنده مهربان است. و اگر یکی از مشرکان از تو پناه خواست، پناهش ده؛ تا کلام خدا را بشنود، سپس او را به مکان امنش برسان؛ زیرا آنان قومی نادانند. چگونه مشرکان را نزد خدا و نزد فرستاده او عهدی تواند بود؟ مگر با کسانی که کنار مسجد الحرام پیمان بسته اید. پس تا با شما (بر سر عهد) پایدارند، با آنان پایدار باشید، زیرا خدا پرهیزگاران را دوست می دارد.

ص:297

این آیه ها، همان گونه که از سیاقش برمی آید پس از فتح مکه نازل شده است؛ پس از آن که خدای تعالی در آن روز مشرکین را خوار کرد، و قوت و شوکتشان را از میان برد، اینک در این آیه ها، بر مسلمانان واجب کرده که سرزمین تحت تصرف خود را که بر آن تسلط یافته اند، از قذارت و پلیدی شرک پاک کنند، و به همین منظور، خون مشرکان را بدون هیچ قید و شرطی هدر کرده، مگر آن که ایمان آورند، و با این حال گروهی از مشرکان را که میان آن ها و مسلمانان عهدی برقرار شده استثناء کرده، و فرموده متعرض آنان نشوند، و اجازه هیچ گونه آزار و اذیت آنان را به مسلمانان نداده، با این که روزگار، روزگار ضعف مشرکان و قوت و شوکت مسلمانان بوده است، و هیچ عاملی نمی توانسته مسلمانان را از آزار و اذیت آن ها باز دارد، و همه ی این ها به سبب احترامی است که اسلام برای عهد و پیمان قائل است.(1)

به راه راست، هدایت و در پایان به سرمنزل مقصود فلاح و رستگاری برساند که از نعمت نصرت الهی و امداد خداوند منان برخوردار باشد، و این نعمت تنها با رعایت تقوا و پرهیزکاری به دست می آید. همان گونه که قرآن کریم می فرماید: إِنَّ اللّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ الَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ 1 خداوند با آنان است که پروا پیشه کنند و آنان که نیکوکارند.

همان گونه که در نامه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، به علاء بن حضرمی نیز بیان شد، معیت در این آیه و مانند آن، معیت نصرت و یاری و رحمت است. بنابراین خداوند، کسی را در کارهایش یاری می کند که او پیشتر بر اساس موازین تقوا، به بندگی خداوند پرداخته باشد.

لازم است بیان شود که تقوا، بنابر روایات معصومین علیهم السلام، به معنای دانستن و عمل کردن به دانسته هاست. همان گونه که پیامبر خداوند صلی الله علیه و آله و سلم، می فرماید:

«تَمامُ التَّقْوی أَنْ تَتَعَلَّمَ مَا جَهِلْتَ وَتَعْمَلَ بِمَا عَلِمْتَ»(1). همه ی تقوا، آن است که آن چه را نمی دانی، یاد بگیری و به آن چه یادگرفته ای، عمل کنی. بنابراین مدیر و کارگزار با تقوا، کسی است که به نیازهای مادی و معنوی مردم و چگونگی رفع آن ها آگاه باشد و افزون بر آن، ابزار و مقدمات اجرای آن دانسته ها را فراهم کرده، در مقام عمل برآید.

ص:299

د). ظلم ستیزی:

«وَیَلِینَ لِلنّاسِ فِی الْحَقّ وَیَشُدّ عَلَیْهِمْ فِی الظّلْمِ فَإِنّ اللّهَ کَرِهَ الظّلْمَ وَنَهَی عَنْهُ فَقَالَ (أَلا لَعْنَةُ اللّهِ عَلَی الظّالِمِینَ)1». و در امور حقّ با مردم نرمی به خرج دهد و در (منع از) ستم بر آنان سخت گیرد. چون که خداوند ستم را ناپسند شمرده و از آن باز داشته و فرموده است: بدانید که نفرین الهی بر ستمکاران است.

ه). بشارت و انذار:

«وَیُبَشّرَ النّاسَ بِالْجَنّةِ وَبِعَمَلِهَا. وَیُنْذِرَ النّاسَ النّارَ وَعَمَلَهَا». و مردم را به بهشت و کرداری که موجب دست یافتن به آن می شود نوید دهد. و مردم را از آتش جهنم و کرداری که موجب گرفتار آمدن در آن می شود بیم دهد.

و). تشویق به دین پژوهی:

«وَیَسْتَأْلِفَ النّاسَ حَتّی یَفْقَهُوا فِی الدّینِ». با مردم مدارا کند تا در دین آگاهی لازم را به دست آرند.

ز). بیان احکام و واجبات حج:

«وَیُعَلّمَ النّاسَ مَعَالِمَ الْحَجّ وَسُنّتَهُ وَفَرِیضَتَهُ وَمَا أَمَرَ اللّهُ بِهِ فی الْحَجِ الْأَکْبَرِ وَالْحَجِ الْأَصْغَرِ و هُوَ الْعُمْرَةُ». و احکام حج و سنت ها و فریضه های آن را به مردم بیاموزد، و آن چه خداوند به آن درباره حج اکبر و حج اصغر که همان عمره می باشد، امر کرده است را به آن ها یاد دهد.

ص:301

ح). آموزش آداب نماز گزاردن:

«وَیَنْهَی النّاسَ أَنْ یُصَلّیَ أَحَدٌ فِی ثَوْبٍ وَاحِدٍ صَغِیرٍ إلّا أَنْ یَکُونَ ثَوْبًا یُثْنِی طَرَفَیْهِ عَلَی عَاتِقَیْهِ وَیَنْهَی النّاسَ أَنْ یَحْتَبِیَ أَحَدٌ فِی ثَوْبٍ وَاحِدٍ یُفْضِی بِفَرْجِهِ إلَی السّمَاءِ». و مردم را از این که در یک لباس تنگ و چسبان نماز گزارند، باز دارد. مگر آن که چنان گشاده باشد که دو کناره اش را از دو سو بر شانه اندازند. و نیز آنان را از این که در یک لباس، زانوان و پشت را به هم بندند، بگونه ای که شرم گاهشان را به سوی آسمان در فضای باز قرار دهد، باز دارد.

ط). نهی از بافتن موی سر در مردان:

«وَیَنْهَی أَنْ یُعَقّصَ أَحَدٌ شَعْرَ رَأْسِهِ فِی قَفَاهُ». و نیز از آن که اگر شخصی بخواهد موی سرش را در پشت سر خویش باقی گذارد، وبه هم ببافد، باز دارد.

ی). مبارزه با قوم گرایی:

«وَیَنْهَی إذَا کَانَ بَیْنَ النّاسِ هَیْجٌ عَنْ الدّعَاءِ إلَی الْقَبَائِلِ وَالْعَشَائِرِ وَلْیَکُنْ دَعْوَاهُمْ إلَی اللّهِ عَزّ وَجَلّ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ فَمَنْ لَمْ یَدْعُ إلَی اللّهِ وَدَعَا إلَی الْقَبَائِلِ وَالْعَشَائِرِ فَلْیُقْطَفُوا بِالسّیْفِ حَتّی تَکُونَ دَعْوَاهُمْ إلَی اللّهِ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ». و مردمان را اگر ماجرایی میان آن ها پدید آید، از این که سوی قبیله ها و عشیره ها فرا خوانند، باز دارد. بلکه فراخوانی شان باید به سوی خداوند یگانه و بی انباز باشد. پس اگر کسانی به سوی «اللَّه» فرانخوانند و به سوی عشیره ها و قبیله ها گرایش دهند، با شمشیر به راه آورده شوند تا فراخوانی شان به سوی خداوند یگانه بی انباز شود.

ص:302

قوم گرایی سبب اضمحلال اجتماع و حکومت:

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، دراین بخش از نامه از عمرو بن حزم می خواهد تا با کسانی که قوم گرایی و قبیله پرستی را رواج می دهند، مبارزه و مقابله نماید. آن حضرت با این فرمان، این پیام را به همه ی مردم ابلاغ می کند که اسلام، مسئله ی تاثیر انشعاب قومی، در تجزیه سرزمین اسلامی و پدید آمدن اجتماع در هر قطعه ای از آن را لغو کرده است. یعنی، اجازه نمی دهد صرف این که جمعیتی در قومیت یکی هستند، سبب آن شود که آن قوم از دیگر قوم ها جدا گشته و برای خود مرز جغرافیایی معین نموده و از دیگران متمایز شوند؛ برای این که عامل اصلی در قوم گرایی؛ یا بدویت و صحرانشینی است، که زندگی در آنجا قبیله ای و طایفه ای است، و یا منطقه زندگی و وطن ارضی است. بنابراین «بدویت» و «اختلاف مناطق زمین»، دو عامل اصلی که سبب شده که هر قومی، قطعه ای از قطعه های کره ی زمین را بر اساس تلاشی که در زندگی داشته اند، ویژه خود سازند؛ اگر زورشان بیشتر و مردمشان سلحشورتر بوده، قطعه بزرگتری، و اگر کمتر بوده، قطعه کوچک تری را خاص خود کنند، و نام وطن بر آن قطعه بگذارند، و به آن سرزمین عشق بورزند، و با همه ی توان از آن دفاع نمودند.

گرچه تنوع وطن ها، در رابطه با نیازهای طبیعی بشر پیدا شده، و نیازهای او وادارش کرده که این مرزبندی ها را بکند، ولی این مسئله به سبب پندار نادرست برخی از قوم ها و قبیله ها، گرفتار آسیب شده است؛ آن آسیب این است که؛ اهل یک وطن هر قدر متحدتر و در هم فشرده تر شوند، از دیگر مجتمعات بشری، بیشتر جدا می گردند، و در نتیجه انسان ها، یک پارچگی خود را از دست می دهد و تجمع، جای خود را به تفرقه می دهد، و بشر به تفرق و تشتتی گرفتار می شود که از آن فرار می کرد. و از سویی کشورهای تازه تشکیل یافته، براساس توانش می کوشد تا دیگر

ص:303

ملت ها را زیر سلطه ی خود در آورد و از آن ها بهره کشی کند و از همین جاست که مسئله ی کشورهای بالادست و پایین دست پدید می آید و کشورهای قوی، کشورهای کوچک را استثمار می کنند.

و اما اسلام، برای دور ماندن انسان ها از این آسیب اجتماعی، اعتبار این گونه چند دستگی ها و امتیازها را لغو اعلام نموده، می کوشد تا اجتماع را بر پایه ی عقیده بنا نهد، نه بر پایه جنسیت، قومیت، وطن و مانند آن که پیامدهایی هم چون تفرقه، دشمنی و استثمار را در پی دارد.(1)

ک). آموزش وضو:

«وَیَأْمُرَ النّاسَ بِإِسْبَاغِ الْوُضُوءِ وُجُوهَهُمْ وَأَیْدِیَهُمْ إلَی الْمَرَافِقِ وَأَرْجُلَهُمْ إلَی الْکَعْبَیْنِ وَیَمْسَحُونَ بِرُءُوسِهِمْ کَمَا أَمَرَهُمْ اللّهُ». و مردمان را (در وضو) به کامل شستن صورت و دستانشان تا آرنج، و این که پاهاشان تا دو قوزک و سرهاشان را مسح کنند، چنان که خداوند به آن ها دستور داده است، فرمان دهد.

حکمت و چگونگی وضوء:

وضوء، یکی از عبادت ها، و از مقدمات نماز به شمار می آید که دارای آثار ظاهری و معنوی برروی فرد وضوگیرنده می باشد؛ امام رضا علیه السلام، فرمود:

«إِنَّمَا أُمِرَ بِالْوُضُوءِ وَ بُدِئَ بِهِ لِأَنْ یَکُونَ الْعَبْدُ طَاهِراً إِذَا قَامَ بَیْنَ یَدَیِ الْجَبَّارِ عِنْدَ مُنَاجَاتِهِ إِیَّاهُ مُطِیعاً لَهُ فِیمَا أَمَرَهُ نَقِیّاً مِنَ الْأَدْنَاسِ وَ النَّجَاسَةِ مَعَ مَا فِیهِ مِنْ ذَهَابِ الْکَسَلِ وَ طَرْدِ النُّعَاسِ وَ تَزْکِیَةِ الْفُؤَادِ لِلْقِیَامِ بَیْنَ یَدَیِ الْجَبَّار»(2). فرمان

ص:304

به وضو، برای این است که بندگان هنگام ملاقات خدا، پاک باشند و دستورات او را به کار بندند؛ از آلودگی ها و نجاست ها بر کنار شوند؛ افزون بر این، وضو سبب می شود که آثار خواب و کسالت از انسان کنار رفته و قلب، برای قیام در پیشگاه خدا نور و صفا یابد.

و اما درباره چگونگی وضو، قرآن کریم می فرماید: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَی الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ إِلَی الْکَعْبَیْنِ . (1) ای کسانی که ایمان آورده اید! هنگامی که برای نماز بپاخاستید، صورت و دست ها را تا آرنج بشویید و سر و پاها را تا مفصل (یا برآمدگی پشت پا) مسح کنید.

براساس این آیه، در وضو، سه عضو بدن شسته می شود و آن ها عبارتند از: صورت، دست راست و دست چپ هستند. و سه عضو، مسح کشیده می شوند و آن ها عبارتند از: سر، روی پای راست تا برآمدگی آن و پای چپ تا برآمدگی آن.

در این جا یادآوری دو نکته بی فایده نخواهد بود؛ نخست آن که در نامه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، پس از شستن صورت و دستها، شستن پاها آمده است که این با آیه ی بالا سازگاری ندارد. و امکان دارد که راویان نامه که سنی مذهب هستند آن را بر مرحله ی مسح کشیدن پیش انداخته باشند، تا دست آویزی برای دیدگاه آنان درباره چگونگی وضو باشد،(2) که در نکته دوم توضیح داده خواهد شد.

ص:305

دوم آن که اهل سنت، هنگام وضو گرفتن، عمل شستن را از نوک انگشتان آغاز، و تا مرفق ادامه می دهند. و به بیانی آن ها، دست ها را به جای آن که از مرفق تا نوک انگشتان بشویند، عکس آن را به جا می آورند و دلیل آنان کلمه ی «الی» در آیه بالا است که می فرماید: فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَی الْمَرافِقِ. یعنی، بشویید صورتتان را و بشویید دست هایتان را تا مرفق. آنان کلمه «الی» را «به سوی» معنا کرده اند. یعنی، دست هایتان را به سوی مرفق بشویید. بنابراین شستن از دست ها، آغاز و با شستن مرفق، پایان می پذیرد.

و اما شیعه، می گوید: کلمه ی «الی»، برای بیانِ حدِّ شستن است، نه چگونگی شستن؛ دست ها باید تا مرفق شسته شود، نه این که شستن، به سوی مرفق باشد؛ و در واقع عبارت «إلی المرافق»، قید برای «ایدیکم» است که موضوع حکم است، نه خود حکم یعنی «فاغسلوا». پس «الی»، برای بیان حدّ شستن است نه چگونگی شستن؛ امّا این که این شستن از پایین به بالا باشد، چنان که در میان اهل تسنن رایج است، و یا از بالا به پایین باشد همان گونه که شیعه می گوید، آیه نسبت به آن، ساکت است؛ پس باید قرینه ای از خارج آن را بیان کند، و یکی از این دو گونه شستن را معین کند.

بهترین قرینه ای که معنای آیه را روشن می کند، روایات وارد شده از اهل بیت علیهم السلام می باشد؛ زیرا پس از رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، این امامان معصوم و فرزندان به حق رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم هستند که می توانند بیان گر سیره راستین جدّشان باشند. و اما آن چه از امامان علیهم السلام به ما رسیده، بیان گر همین وضویی است که عالمان شیعه به آن باور

ص:306

دارند.(1) در روایتی نقل شده که از امام باقر علیه السلام درباره ی وضوی رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم پرسیدند. حضرت فرمود تا ظرف آبی آوردند، دست راست خود را در آب فرو برد و مشتی از آن آب را برگرفت و به صورت خود ریخت و صورت خود را با آن شست؛ سپس دست چپ خود را در آب فرو برد و مشتی از آن گرفت و به ساعد خود (یعنی از مرفق به پایین) ریخت، و دست راست خود با آن شست؛ ولی هماره دست را از بالا به پایین کشید، و هیچ گاه از پایین به سوی بالا نکشید؛ نه در دست راست،..».(2)

و از سویی اهل تسنن هم، این گونه وضو گرفتن را خلاف آیه و باطل ندانسته اند؛ چنان که فخر رازی از دانشمندان اهل تسنن، در ذیل همین آیه، در مسئله 33 می نویسد: «فقها، عموماً شستن از آرنج به طرف سرانگشتان را مخّل صحت وضو نمی دانند، ولی آن را مخالف سنّت بر می شمارند»(3). در مورد مسح، شیوه ی مسح شیعه موافق نص قرآن است و شیوه ی اهل سنت مخالف آن می باشد.

ل). اقامه نماز و آموزش آداب آن:

«وَأَمَرَ بِالصّلَاةِ لِوَقْتِهَا، وَإِتْمَامِ الرّکُوعِ وَالسّجُودِ وَالْخُشُوعِ وَیُغَلّسُ بِالصّبْحِ وَیُهَجّرُ بِالْهَاجِرَةِ حِینَ تَمِیلُ الشّمْسُ وَصَلَاةُ الْعَصْرِ وَالشّمْسُ فِی الْأَرْضِ مُدْبِرَةٌ وَالْمَغْرِبِ حِینَ یُقْبِلُ اللّیْلُ لَا یُؤَخّرُ حَتّی تَبْدُوَ النّجُومُ فِی السّمَاءِ وَالْعِشَاءِ أَوّلَ اللّیْلِ وَأَمَرَ بِالسّعْیِ إلَی الْجُمُعَةِ إذَا نُودِیَ لَهَا، وَالْغُسْلِ

ص:307

عِنْدَ الرّوَاحِ إلَیْهَا». و به گزاردن نماز در (اول) وقتش و به گونه کامل انجام دادن رکوع (و سجود) و خشوع فرمان دهد. و این که نماز صبح را به هنگام سپیده دم بگزارد و به گزاردن نماز ظهر به وقت گرایش آفتاب (از نصف النهار) به سوی مغرب مبادرت ورزد و نماز عصر را آن گاه که آفتاب پشت به زمین کرده باشد و نماز مغرب را وقتی که شب فرا می رسد بگزارد، نماز مغرب را تا آن زمان که ستارگان در آسمان آشکار می شوند، به تأخیر نیاندازد. و نماز عشا را در آغاز شب بگزارد.

و آنان را به شتافتن به سوی نماز جمعه در زمانی که برای آن اذان گفته شود، و نیز غسل کردن به هنگام رفتن به نماز جمعه فرمان دهد.

اول صبح، انسان هنگامی که از خواب بلند می شود، پیش از هر چیز باید سراغ نماز رود، قلب و جان خود را با یاد خدا صفا دهد، از او نیرو و کمک بگیرد و خود را برای کوشش و تلاش هم راه با پاکی و راستی آماده سازد.

وسط روز، هنگامی که انسان غرق کارهای روزانه می شود و چه بسا میان او و یاد خدا فاصله ایجاد شود، دوباره با نماز خدا را به یاد می آورد و اگر بر اثر غفلت، گرد و غباری بر قلب او نشسته آن را شست و شو می دهد.

در انتهای روز، هنگامی که انسان می خواهد دست از کارهای روزانه بردارد، بار دیگر با نماز و توجّه به خدا، روح خود را صفا می بخشد.

تقسیم نماز در وقت های معین، به انسان درس نظم می دهد. بشر باید همه امور زندگی را با نظم اداره کند، نماز، کار، استراحت، تفریح، دید و بازدید، غذاخوردن و... باید در وقت خود انجام شود که در این صورت وقت او بی هوده تلف نمی شود، بلکه برکت پیدا کرده، به همه برنامه های خود می رسد.

و اما نماز جمعه از نظر اجتماعی و سیاسی، یک کنگره بزرگ هفتگی است که پس از حج، بزرگ ترین کنگره اسلامی می باشد، و به همین دلیل در روایتی که از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده اند که: جمعه، حج کسانی است که برای شرکت در مراسم حج، قدرت ندارند.(1)

در حقیقت اسلام، به سه اجتماع بزرگ اهمیت می دهد؛ اجتماع های روزانه که در نماز جماعت حاصل می شود، اجتماع هفتگی که در مراسم نماز جمعه است و اجتماع حج که در کنار خانه خدا هر سال یک بار انجام می گیرد.

نقش نماز جمعه، در این میان بسیار مهم است به ویژه این که یکی از برنامه های خطیب در خطبه نماز جمعه، بیان مسائل مهم سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است و به این ترتیب این اجتماع بزرگ و پرشکوه می تواند منشأ برکات فراوانی شود؛ مانند، آگاهی بخشیدن به مردم در زمینه ی معارف اسلامی و رویدادهای مهم اجتماعی و سیاسی، ایجاد همبستگی و انسجام هر چه بیش تر میان صفوف مسلمانان، به گونه ای که دشمنان را به وحشت افکند و پشت آنان را بلرزاند، تجدید روح دینی و نشاط معنوی برای توده مردم مسلمان و جلب همکاری برای حل مشکلات عمومی.

به همین دلیل همیشه دشمنان اسلام، از نماز جمعه ای که دستورهای اسلامی دقیقاً در آن رعایت شود بیم دارند.

و نیز به همین دلیل نماز جمعه، همیشه به عنوان یک اهرم نیرومند سیاسی در دست حکومت ها بوده است، و حکومت های عدل هم چون حکومت پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم از آن بهترین بهره برداری ها را به نفع اسلام می کردند. امام خمینی رحمه الله، در این باره می فرماید:

ص:311

«یکی از برکات این نهضت و انقلاب، همین اقامه نمازجمعه هاست، در صدر اسلام هم نمازجمعه و مساجد چنین وضعی داشتند که اجتماعات وسیله ای بودند برای رفع گرفتاری های مسلمین و تصمیم گیری درباره مقابله با دشمنان اسلام...»(1).

در طول تاریخ موردهایی مشاهده می شود که هر کس می خواست، بر ضد حکومتی قیام کند، نخست از شرکت در نماز جمعه او خودداری می کرد، چنان که در داستان عاشورا آمده است، گروهی از شیعیان کوفه در خانه ی سلیمان بن صرد خزاعی جمع شدند، و نامه ای خدمت امام حسین علیه السلام فرستادند؛ در نامه آمده بود، نعمان بن بشیر والی بنی امیه بر کوفه، منزوی شده و ما در نماز جمعه او شرکت نمی کنیم، و چنان چه بدانیم شما به سوی ما حرکت کرده اید او را از کوفه بیرون خواهیم کرد»(2).

امام سجاد علی بن الحسین علیهما السلام، در صحیفه سجادیه می فرماید:

«اللَّهُمَّ إِنَّ هَذَا الْمَقَامَ لِخُلَفَائِکَ وَ أَصْفِیَائِکَ وَ مَوَاضِعَ أُمَنَائِکَ فِی الدَّرَجَةِ الرَّفِیعَةِ الَّتِی اخْتَصَصْتَهُمْ بِهَا قَدِ ابْتَزُّوهَا».(3) خداوندا این (نماز جمعه و عید قربان) مقامی است که مخصوص خلفا و برگزیدگان و امنا بلندپایه تو است که ویژه ی آنان نمودی و (خلفای جور بنی امیه) آن را به زور از اولیای حق گرفته و غصب کرده اند.

ص:312

گاه می شود که دشمنان اسلام در طول هفته تبلیغات مسموم می کنند، ولی با یک خطبه ی نماز جمعه و مراسم پرشکوه و حیات بخش آن، همه خنثی می شود، روح تازه ای در کالبدها دمیده، و خون تازه ای در عروق جامعه اسلامی به حرکت در می آید.

بنام خدای بخشنده مهربان، از محمد فرستاده خدا، به خسرو بزرگ ایران، سلام بر کسی که راهنمایی را پیروی کند و به خدا و رسولش ایمان آورد و گواهی دهد که معبودی جز خدای یگانه و بی انباز نیست و این که محمد، بنده و فرستاده او به همه ی مردم است، و من تورا به خداوند فرامی خوانم؛ زیرا من فرستاده ی خداوند به سوی مردم هستم تا هر که را زنده باشد، بیم دهم و حق بر کافران تثبیت شود، پس اسلام آور، تا سالم بمانی و اگر سرباز زدی، همانا گناه مجوس بر تو است.

برخی منابع، پس از عبارت «وَ شَهِدَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ»، جمله ی «وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَدْعُوکَ بِدَاعِیَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ» وجود ندارد.(1) و یا افزون بر آن پس از «فَإِنِّی أَنَا»، کلمه ی «أَنّا» نیست.(2) و در برخی منابع دیگر جمله ی «وَ أَدْعُوکَ بِدَاعِیَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنِّی أَنَا رَسُولُ اللَّهِ» ذکر نشده است و به جای کلمه ی «اثم»، «آثام» آمده است.(3) و در برخی منابع دیگر پس از جمله ی «وَ آمَنَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ»، جمله ی «فَإِنِّی أَنَا رَسُولُ اللَّهِ..»

ص:316

آمده است.(1) و سید محسن امین در اعیان الشیعه، در آخر نامه جمله ی «الّذیِنَ هُمْ أَتْباعُکَ» را افزوده است که در هیچ منبع دیگری یافت نمی شود.(2) ولی همان گونه که در سیره ی حلبی آمده است این جمله توضیح و تفسیر کلمه ی «المجوس» می باشد، نه متن نامه.(3)

و اما دربرخی دیگر از منابع روایی و تاریخی اصل نامه به گونه ای متفاوت با متن بالا نقل شده است: «مِنْ مُحَمَّدٍ رسول الله إِلَی کِسْرَی بِنِ هُرْمُزْدَ، أَمّا بَعْدُ فَاَسْلِمْ تَسْلِمْ وَإِلّا فَأَذِنْ بِحَرْبٍ مِنَ اللهِ وَرَسُولِهِ وَالسَّلامُ عَلی مَنِ اتَّبَعَ الهُدی».(4) یعنی، از محمد فرستاده خدا به کسری فرزند هرمز. اما بعد: پس اسلام بیاور تا سالم بمانی وگرنه اعلان جنگ با خدا و فرستاده ی او کن و سلام برکسی که از هدایت پیروی کند.

ونزدیک به همین مضمون، در منابع دیگر نیز آمده است و در آن شرط شده است که در صورت نپذیرفتن اسلام از سوی کسری، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، اورا به جنگ و یا پذیرش جزیه تهدید کرده است.(5) ولی هیچ کدام از آن متن ها نمی تواند نامه ی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به

ص:317

کسری باشد؛ زیرا سراسر آن تهدید و ارعاب می باشد و این با اسلوب نامه های دیگر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بسیار متفاوت است؛ زیرا آن حضرت در نامه هایش، در آغاز با بیان استدلال و برهان و دستِ کم با بیان مطالب به گونه جدال احسن، مخاطب را به پذیرش حق فرا می خواند و هیچ گاه او را به جنگ و کشته شدن و یا پذیرش جزیه تهدید نمی کند. و همان گونه که در نامه ی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به مقوقس بیان شد، نسبت دادن این متن ها به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، توهم خشن بودن دین اسلام را در اذهان ایجاد می کند و می تواند دست آویزی برای دشمنان دین مبین اسلام باشد تا آن را به جنگ طلبی متهم نمایند و از آن به دین شمشیر یاد کنند و پیروان دیگر دین ها را نسبت به اسلام بدبین کنند.(1) و افزون برآن، حجیت آن متن ها از سند ضعیف بوده و قابل استناد نخواهند بود.

احکام شرعی و یا خواسته های آن حضرت را به مردم ابلاغ می کرد. عبدالله بن حذافه، در گسترش اسلام پس از وفات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نیز نقش داشت، و در جنگ با امپراطوری ایران و روم شرکت داشت؛ در زمان خلافت عمر بن خطاب، هم راه لشکر اسلام به روم رفت و در یکی از جنگ ها، هم راه گروه دیگری از مسلمانان به اسارت روم در آمد. رومیان، وی را نزد پادشاه روم بردند و گفتند: این از یاران محمد صلی الله علیه و آله و سلم است. مَلک روم، به او گفت: اگر مسیحی شوی، در مُلک و سلطنت، شریک من باشی. عبدالله گفت: اگر همه ی دارایی هایت را بدهی که من یک چشم به هم زدن از دین محمد صلی الله علیه و آله و سلم برگردم، این کار را نمی کنم. پادشاه روم گفت: در این صورت تو را می کشم و حکم کرد تا به صلیبش بستند و به سوزاندن با آب جوش تهدیدش کردند، ولی عبدالله خواسته او را نپذیرفت.

امپراطور روم که پایداری وی را در دین اسلام دید، از تهدید و ارعاب دست برداشت و او و یارانش را آزاد کرد. عبدالله بن حذافه در زمان خلافت عثمان وفات یافت.(1)

ص:319

پایه گذار این سلسله، اردشیر بابکان است. و پس از او، بیست و هشت نفر دیگر از نوادگان و خاندان او برایران حکومت کردند. و اما شاهی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، برای او نامه نگاشت و وی را به تسلیم در برابر خداوند یکتا فراخواند، پرویز فرزند هرمز بود که از سال 590 تا 628 میلادی به مدت 38 سال برایران حکم راند و پس از او تا هنگامی که مسلمانان، اسلام را به مردم ایران هدیه کردند، هفت شاه دیگر حکمرانی کردند و آخرین آن ها یزدگرد سوم بود که در سال 651 میلادی پس از فرار به مرو، به دست آسیابانی کشته شد و سلسله ساسانی منقرض شد.(1)

یَکُونَ لِلنّاسِ عَلَی اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ.1 پیامبرانی که بشارت دهنده و بیم دهنده بودند، تا برای مردم پس از این پیامبران بر خدا حجتی باقی نماند (و بر همه اتمام حجت شود).(1)

و اما در آیه های بسیاری به مناسبت های گوناگون به گونه کلی و یا در موارد ویژه به مأموریت داشتن رسولان برای اجرای احکام و فرمان های خداوند متعال در میان مردم اشاره شده است. همان گونه که درخصوص قضاوت می فرماید: إِنّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النّاسِ بِما أَراکَ اللّهُ وَ لا تَکُنْ لِلْخائِنِینَ خَصِیماً . (2) ما این کتاب را به راستی بر تو نازل کردیم تا آن گونه که خدا به تو آموخته است میان مردم داوری کنی و به نفع خائنان به مخاصمت بر مخیز. روشن است که مراد از این حکومت و داوری، قضاوت میان مردم در مورد مشاجرات است.

و یا درخصوص حکومت و اداره ی امور جامعه که از امر قضاوت بالاتر است، می فرماید: وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاّ لِیُطاعَ بِإِذْنِ اللّهِ.4 هیچ پیامبری را نفرستادیم جز آن که دیگران به امر خدا، مطیع فرمان او شوند. و مانند مبارزه ی عملی با طاغوت: وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِی کُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطّاغُوتَ.5 در میان هر ملتی پیامبری مبعوث کردیم، که خدا را بپرستید و از طاغوت دوری جویید.

ص:324

با توجه به تفاوتی که میان نبی و رسول بیان شد به دست می آید که در رسول، افزون بر ویژگی های نبوت، مسئله ی اتمام حجت و نیز اجرای احکام و لزوم پذیرش مردم نسبت به دستورات الهی پیامبر نیز وجود دارد؛ پس هرگاه رسول خداوند بر مردم نازل شود، برآن ها بایسته است از او پیروی کرده و خواسته های الهی او را بر خواسته های خود مقدم بدارند و مطیع فرمان او باشند.

بنابراین اگر پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم در آغاز نامه ها خود را رسول خداوند متعال معرفی می کند، این در واقع اعلان مقام الهی خود به مخاطبان نامه است که آن حضرت برای اجرای دستورهای خداوند فرستاده شده و بر همه بایسته است دربرابر آن تسلیم شوند.

مَنْ بَلَغَ . (1)(خداوند) این قرآن را بر من وحی کرده تا شما و تمام کسانی را که این قرآن به آن ها می رسد انذار کنم.

رمز جهانی بودن اسلام، فطری بودن معارف و آموزه های آن است. به این معنی که؛ هم استدلال های آن، براساس فطرت انسان است، و هم مقررات الزام آور آن، هم آهنگ با ساختار آفرینش انسان می باشد. بنابراین اسلام، نظامی «فطری، الهی» است. فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللّهِ الَّتِی فَطَرَ النّاسَ عَلَیْها لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النّاسِ لا یَعْلَمُونَ . (2) پس روی خود را با گرایش تمام به حقّ، به سوی این دین کن، با همان سرشتی که خدا مردم را بر آن سرشته است. آفرینش خدای تغییرپذیر نیست. این است همان دین پایدار، ولی بیشتر مردم نمی دانند.(3)

انذار، در برابر تبشیر و بشارت می آید. و بشارت، به معنای خبری است که دربردارنده ی تشویق، امید و شادی می باشد و پیامد آن، رغبت به سوی انجام کار یا رفتن به مقصدی است.(1)

انذار، یکی از مهم ترین شیوه های تبلیغی کارآمد پیامبران خداوند منان برای هدایت مردم است. همان گونه که قرآن کریم می فرماید: وَ ما نُرْسِلُ الْمُرْسَلِینَ إِلاّ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ وَ یُجادِلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالْباطِلِ لِیُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ وَ اتَّخَذُوا آیاتِی وَ ما أُنْذِرُوا هُزُواً.2 و پیامبران (خود) را جز بشارت دهنده و بیم رسان گسیل نمی داریم، و کسانی که کافر شده اند، به باطل مجادله می کنند تا به وسیله ی آن، حق را پایمال گردانند، و نشانه های من و آن چه را (به آن) بیم داده شده اند به ریشخند گرفتند.

و درباره نوح علیه السلام، می فرماید: إِنّا أَرْسَلْنا نُوحاً إِلی قَوْمِهِ أَنْ أَنْذِرْ قَوْمَکَ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ.3 ما نوح را به سوی قومش فرستادیم که: قوم خود را پیش از آن که عذابی دردآور بر سرشان فرودآید، بیم ده.

و اما پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، از همان آغاز رسالت الهی خویش، مأموریت میابد تا به انذار مردم بپردازد. یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنْذِرْ4 هان ای روپوش به خود پیچیده! برخیزو انذار کن. و دست مایه آن حضرت برای اجرای این مهم، معارف و آموزه های

ص:327

بی نقص و برهانی است که در قالب قرآن کریم از سوی خداوند منان برآن حضرت نازل شده است. اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی أَنْزَلَ عَلی عَبْدِهِ الْکِتابَ وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً * قَیِّماً لِیُنْذِرَ بَأْساً شَدِیداً مِنْ لَدُنْهُ وَ یُبَشِّرَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً حَسَناً . (1) حمد، مخصوص خدایی است که این کتاب (آسمانی) را بر بنده (برگزیده اش) نازل کرد و هیچ گونه کژی در آن قرار ندارد. کتابی که ثابت و مستقیم و نگاهبان کتب دیگر است، تا (بدکاران را) از عذاب شدید او بترساند، و مؤمنان را که عمل صالح انجام می دهند بشارت دهد که پاداش نیکویی برای آن هاست.

و در جای دیگر می فرماید: وَ أُوحِیَ إِلَیَّ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَکُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ . (2) این قرآن را بر من وحی کرده تا شما و همه ی کسانی را که این قرآن به آن ها می رسد، انذار کنم (و از مخالفت فرمان خدا بترسانم).

لازم به یادآوری است که با این که پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، هم بشیر است و هم نذیر، ولی در بیشتر آیه های قرآن کریم، یا تنها مسئله ی انذار مطرح می شود و یا انذار بر بشارت، مقدم شده است؛ علتش آن است که انذار، به ویژه در آغاز کار، تاثیر ژرف تری در بیدار کردن جان های خفته دارد.(3) به این بیان که گرچه بشارت دادن و امیدوار ساختن مردم، وسیله ای لازم برای راه یابی مردم به هدایت می باشد، ولی امیدواری، همیشه الزام آور نبوده و تضمین کننده ی تعهد انسان ها نسبت به التزام به واقعیت ها نخواهد بود. و بیش از فراهم کردن شوق و رغبت در آدمی، اثر چندان

ص:328

دیگری ندارد. بر خلاف تخویف و تهدید که به حکم عقلی وجوب دفع ضرر احتمالی، احتراز از آن چه تهدید به آن شده، لازم و آدمی به دفع آن ملزم می شود.

افزون بر این، اگر مردم در گمراهی خود هیچ گونه کوتاهی نکنند، مناسب بود که دعوت الهی از راه تطمیع آغاز گردد، ولی مردم در گمراهی خود کوتاهی می کنند؛ برای این که دعوت اسلام، فراخوانی به دین فطرت، یعنی به دینی است که سرچشمه اش در نهاد خود بشر است، و این خود مردم هستند که با دست خویش و با ارتکاب شرک و گناه، فطرت خود را پشت سر افکنده و شقاوت را بر دل خود چیره نموده و در نتیجه دچار خشم الهی می شوند، و چون چنین است، حکمت الهی اقتضا می کند که فراخوانی آنان از راه انذار و هشدار آغاز گردد، و برای همین جهت است که در بسیاری از آیه های قرآن کریم وظیفه پیامبراعظم صلی الله علیه و آله و سلم منحصر در انذار شده است: إِنْ أَنْتَ إِلاّ نَذِیرٌ . (1) تو، تنها انذار کننده ای. وَ إِنَّما أَنَا نَذِیرٌ مُبِینٌ 2 من تنها انذار کننده ی آشکاری هستم.

مهم ترین شرط برای استفاده از رسالت پیامبران، داشتن قلبی سالم است؛ قلبی که گرفتار مرگ درونی نشده باشد. از این رو قرآن کریم، بهره مندان از معارف قرآنی و آموزه های وحیانی را «زنده» و «حی» معرفی می کند و می فرماید: لِیُنْذِرَ مَنْ کانَ حَیًّا وَ یَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَی الْکافِرِینَ.1 هدف این است که افرادی را که زنده اند، انذار کند و بر کافران اتمام حجت شود، و فرمان عذاب بر آن ها مسلم گردد.

عوامل محرومیت از پیام پیامبران:

عوامل بسیاری در محرومیت از بهره مندی از پیام پیامبران دخالت دارند. مانند،

الف). تعصب بر روش نیاکان:

أَ تَنْهانا أَنْ نَعْبُدَ ما یَعْبُدُ آباؤُنا وَ إِنَّنا لَفِی شَکٍّ مِمّا تَدْعُونا إِلَیْهِ مُرِیبٍ . (1) آیا ما را از آن چه پدران ما پرستش می کردند باز می داری؟ و ما در درستی دعوت تو در شک و تردید هستیم.

ب). غرور علمی:

غرور علمی نیز، انسان را از پذیرش دعوت حق محروم می سازد: فَلَمّا جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ . (2) آن گاه که پیامبران آنان، با دلیل ها به سوی آن ها می آمدند به علم و دانشی که داشتند دل خوش کردند، ولی کیفر استهزای آنان نسبت به پیامبران، آنان را فرا گرفت.(3)

ص:330

ج) خود برتر بینی:

استکبار و خود برتر بینی هم از عوامل مهم جبهه گیری در برابر پیامبران و ندای توحیدی آنان می باشد: قالَ الْمَلَأُ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا مِنْ قَوْمِهِ لِلَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِمَنْ آمَنَ مِنْهُمْ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ صالِحاً مُرْسَلٌ مِنْ رَبِّهِ قالُوا إِنّا بِما أُرْسِلَ بِهِ مُؤْمِنُونَ * قالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنّا بِالَّذِی آمَنْتُمْ بِهِ کافِرُونَ . (1) اشراف مستکبر از قوم صالح، به مستضعفان مؤمن به وی گفتند: واقعاً می دانید که صالح از جانب پروردگارش آمده است؟ گفتند: بی تردید ما به آن چه وی بدان رسالت یافته است مؤمنیم. کسانی که استکبار می ورزیدند گفتند: ما به آن چه شما بدان ایمان آورده اید کافریم.

د). رسوخ ملکات حیوانی در دل ها:

و اما مهم ترین عامل محرومیت از پیام پیامبران، مدفون کردن نفس در باتلاق ملکات نفسانی حیوانی و رسوخ دادن رذیله های اخلاقی در دل ها، و مُهرکردن قلب براثر ارتکاب معصیت ها و غوطه ور شدن در منجلاب پستی ها می باشد.

توضیح آن که نفس از اعمال بدنی که ازروی قصد و اعتقاد محقق می شوند، و نیز از باورها، توهمات، خیال بافی ها و یادآوری خاطرات و مانند آن ها اثر مستقیم می پذیرد.(2) از این رو با هر تفکر و عملی که انجام می دهد، به وضعیتی نوین در باطن خود دست پیدا می کند و ساختار و شاکله جدید او شکل می گیرد.

ص:331

و به بیان دیگر نفس انسانی با شنیدنی ها، دیدنی ها، گفتنی ها، معاشرت با دیگران، گرایش فکری به چیزها و مانند آن ها؛ خواه خوب باشند و خواه بد، از مرحله ای حرکت و به مرحله دیگر که پیشتر نداشت می رسد و لحظه به لحظه به صفات درونی او افزوده می گردد و دارای شاکله و ساختاری می شود که آن را پیشتر دارا نبود و در واقع شخصیت و هویت هر کس، آخرین حاصل جمع اعمال خوب و بدی در طول زندگی دنیایی اوست.(1)

تحولات نفس، دارای چند مرحله کلی است که هر مرحله، هم از نظر ویژگی ها با مرحله دیگر متفاوت است و هم از نظر آثار و احکام.

مرحله اول، وقوع عمل است که در این مرحله، شخص، تنها آن هم در سطح محدود و دست کم برای یک بار، مرتکب عمل می شود و بر قامت عمل خوب یا بد خود، لباس وجود می بخشد. مسلماً آن عمل اثری از خود در نفس به جا می گذارد و نفس را دارای وضعیتی ویژه می کند.

ویژگی این مرحله آن است که اثر عمل در نفس به صورت «عَرَض» می باشد و در جان رسوخ پیدا نمی کند و در اصطلاح «حال» می باشد. اثر عمل در این مرحله در نفس و جان انسان (نسبت به مرحله پسین) بسیار کم رنگ، کم اثر و متمایل به ناپایداری است از این رو با عوامل زائل کننده، به سرعت زائل می شود. (از باب تشبیه) این مسئله از قبیل گرم شدن زغال به واسطه مجاورت چند لحظه ای با آتش

ص:332

است که بدیهی است با دور شدن از آن، گرمای زغال نیزبه سرعت زائل می شود وبه حالت عادی متناسب با مجاور خود بر می گردد.

بله سرعت زوال اثر کارهای ناشایست و خلاف عقل و شرع نسبت به اثر کارهای خوب و شایسته، بیشتر است؛ زیراگناهان، با طبیعت انسان ناسازگار است و بنابر اصول فلسفی مانند اصل «القَسْرُ لا یَدوُمُ» یعنی، امور غیر طبیعی، پایدار نیستند، آن آثار، به سرعت قابل زوال هستند(1) از این رو در آموزه های دینی سفارش فراوانی به عدم تأخیر توبه(2) و نیز لزوم استغفار بعد از هر گناه(3) شده است. زیرا آثار سوء گناهان که با طبیعت فطرت انسان سازگار نیستند را برطرف می کنند. و اما خوبی ها، گرچه ملایم با طبیعت انسان است ولی به سبب عدم رسوخ آن در جان، با عواملی هم چون ریا کردن و منت نهادن اثر خوبشان زائل شدنی است. از این رو در قرآن کریم نیز بر محافظت از عمل سفارش شده است همان گونه که می فرماید: مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها4 که پاداش ده برابر، مشروط به «آوردن حسنه» شده است نه صرف انجام عمل و مسلم است که آوردن عمل، نیازمند مواظبت است. بله اگر کسی عملی و اگرچه به نظر کم باشد انجام دهد و عوامل زائل کننده اثر در دنیا برای او حادث نشود طبعاً اثر آن عمل تا ابد، هم راه نفس باقی خواهد بود. همان گونه که قرآن کریم

ص:333

می فرماید: فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ * وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ 1 هر کس به مقدار سنگینی ذره ای کار خیر انجام دهد، آن را می بیند. و هر کس به مقدار سنگینی ذره ای کار شر انجام دهد، آن را می بیند. طبعاً وقتی می تواند آنرا در قیامت ببیند که آن عمل، هم راه نفس او باقی مانده باشد.

و اما مرحله دوم، تکرار، استقامت و پایداری در انجام آن عمل است. در این مرحله شخص اعمال خود را با علم و قصد تکرار می کند و به مرور زمان به آن عمل، عادت کرده، با آن انس می گیرد و کم کم نسبت به آن نوعی محبت و دل بستگی پیدا می کند به گونه ای که کارهای خود را چه خوب و چه بد، دوست می دارد از این رو به توجیه (به ظاهر) عقلانی آن ها می پردازد و بر لزوم آن ها پا می فشارد و به عبارتی؛ به آن ها اعتقاد پیدا کرده، وابسته و دلبسته می شود. در این جاست که اثر آن عمل ها به مرور زمان در نفس شخص، رسوخ پیدا کرده، با جان او عجین می شوند و سپس به صورت ملکات نفسانی در او ظهور پیدا می کنند که گویی آن اعمال و آثار آن ها، مالک جان وی شده اند و طبیعتی غیر از طبیعت اولی او بر نظام عقلی، فکری و خیالی او حاکم می شود و براین اساس، به جرأت می توان گفت: دو روزِ یک شخص، یکسان نمی باشد و مدام بر اساس ملکاتی که پیدا می کند، نفس او در فراز و فرود است.

ویژگی مهم این مرحله، رسوخ آثار اعمال در نفس انسان و تحقق شاکله انسان ها بر اساس ملکات و خُلقیات است؛ اثر اعمال در جان انسان آن چنان پایدار و ماندنی است که زوال آن ها به سختی امکان پذیر است و گاه تا ابد با نفس هم راه است بلکه

ص:334

عین نفس می شود و شخص یا انسانی الهی می شود و یا حیوانی از حیوانات. إِنْ هُمْ إِلاّ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلاً1 آن ها، فقط همچون چهارپایانند بلکه گمراه تر!

ویژگی مهم دیگری که در این مرحله وجود دارد، رابطه ی محبتی میان نفس و اعمال و آثار آن اعمال می باشد؛ زیرا آن اعمال و آثار آن ها با طبیعت ثانوی که برای شخص پیدا شده است، ملایمت و سازگاری دارد و طبعاً هر نفسی، امور ملایم با طبیعت خود را دوست دارد و از این رو از اعمال خود چه خوب و چه بد، لذت می برد و اثری که در نفس او به جای می ماند نیز دوست می دارد.(1)

مرحله سوم که نتیجه و ثمره مرحله دوم است، عبارت است از: حاکمیت آثار اعمال بر قلب انسان و ملکه شدن آنان است. و مهم ترین آسیبی که گناهکاران براثر تداوم و پافشاری در گناه گرفتار آن می شوند، مهر شدن قلب آنان و بسته شدن درِ دل آنان برروی معارف است. از این رو دربرابر ندای سعادت بخش پیامبران مقاوت کرده، از پذیرفتن آن سرباز می زنند و چه بسا به استهزای آنان و دعوت آنان بپردازند: ثُمَّ کانَ عاقِبَةَ الَّذِینَ أَساؤُا السُّوای أَنْ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللّهِ وَ کانُوا بِها یَسْتَهْزِؤُنَ . (2) سپس سرانجام کسانی که اعمال بد مرتکب شدند به جایی رسید که آیات خدا را تکذیب کردند و آن را به سخریه گرفتند.

قرآن کریم، سِرّ محرومیت برخی از کافران از انذار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را، ختم شدن قلب آنان براثر گناه برمی شمارد. از این رو انذار کردن آن ها و انذار نکردن آن ها برای

ص:335

آن ها یکسان است همان گونه که می فرماید: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ * خَتَمَ اللّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ عَلی سَمْعِهِمْ وَ عَلی أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ . (1) کسانی که کافر شدند برای آن ها تفاوت نمی کند که آنان را (از عذاب خداوند) بترسانی یا نترسانی، ایمان نخواهند آورد. خدا بر دل ها و گوش های آنان مهر نهاده، و بر چشم های آن ها پرده افکنده شده، و عذاب بزرگی در انتظار آن ها است.

و خود کافران نیز اعتراف می کنند که موعظه نسبت به آن ها هیچ تاثیری ندارد: قالُوا سَواءٌ عَلَیْنا أَ وَعَظْتَ أَمْ لَمْ تَکُنْ مِنَ الْواعِظِینَ.2 آن ها (قوم عاد) گفتند: برای ما تفاوت نمی کند چه ما را اندرز بدهی یا ندهی.(2)

که قرآن کریم در آیه ی دیگر می فرماید: وَ ما کُنّا مُعَذِّبِینَ حَتّی نَبْعَثَ رَسُولاً.1 و ما هرگز (شخص یا قومی را) کیفر نخواهیم کرد مگر آن که پیامبری مبعوث می کنیم (تا وظائفشان را بیان کند). و یا می فرماید: وَ لَوْ أَنّا أَهْلَکْناهُمْ بِعَذابٍ مِنْ قَبْلِهِ لَقالُوا رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَیْنا رَسُولاً فَنَتَّبِعَ آیاتِکَ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَ نَخْزی.2 اگر پیش از (وحی الهی) به عذابی هلاکشان کرده بودیم می گفتند: پروردگارا! چرا پیغمبری به سوی ما نفرستادی تا پیش از آن که ذلیل و رسوا شویم آیه های تو را پیروی کنیم.

و اما ساسانیان، از هردو جهت، کوتاهی های فراوان نمودند؛ زیرا ایرانیان در زمان فرمانروایی ساسانیان به ویژه در چند دهه ی آخر عمر آن سلسله در بحران اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و مذهبی به سر می بردند.

در آن روزگار، بخش بزرگی از جهان متمدن تحت سیطره ی دو امپراطوری بزرگ و قدرت مند ایران و روم بود. این دو امپراطوری، مدت های طولانی را در جنگ با هم به سر می بردند و هر کدام می خواست که بر همه ی جهان چیره شود. این جنگ ها از زمان انوشیروان (531، 589 م.) تا دوران خسرو پرویز؛ یعنی بیشتر از بیست و چهار سال طول کشید. هزینه های بسیار، سبب شد تا دولت ساسانی، متحمل ضرر و زیان سنگینی شود، به گونه ای که جز یک حکومت تو خالی و ترسناک چیزی از آن باقی نمانده بود.

و این در حالی بود که انحصارگرایی در امکانات زندگی، تجمل گرایی و اسراف از سوی شاهان به ویژه خسرو پرویز به شدت رواج داشت، همان گونه که نوشته اند: «خسرو پرویز سه هزار زن و دوازده هزار کنیز آواز خوان و رقاص داشت و شش هزار نفر از او محافظت می کردند و هشت هزار و پانصد اسب ورزیده جنگی و دوازده هزار الاغ و قاطر و هزار شتر و شصت فیل جنگی در اختیار داشت»(1).

نظام اجتماعی ایران، نظام طبقاتی بود که در زمان ساسانیان شدت پیدا کرد و یکی از مورّخان ایرانی در این باره می نویسد:

ص:338

«از مهم ترین عوامل تفرقه در میان ایرانیان، وجود نظام طبقاتی بود که ساسانیان آن را به شدت در ایران اجرا می کردند. اگرچه ریشه های آن از قدیم در ایران وجود داشت؛ ولی ساسانیان به گونه ی جدی آن را تشدید کردند. در زمان آن ها، ملکیت فردی در هفت خانواده خاص محصور بود و عموم مردم از این حق محروم بودند. در آن دوران، جمعیت ایران تقریبا صد و چهل میلیون نفر بود و اگر فرض کنیم که خانواده های هفت گانه، هفتصد هزار نفر بوده اند و اگر امرای بلاد و مالکان کوچک را هم هفتصد هزار نفر در نظر بگیریم؛ در آن صورت کسانی که از حق مالکیت بهره مند بوده اند در حدود یک و نیم میلیون از میان صد و چهل میلیون نفر بوده اند»(1).

و از سوی دیگر کارگران و کشاورزان در زمان ساسانیان در نهایت سختی و بیچارگی زندگی می کردند و وظیفه شان به هنگام جنگ ها این بود که پیاده به دنبال لشکر راه بیفتند، گویی که بر پیشانی آن ها مُهر بندگی خورده بود و با همه ی این کارهای سخت، به هیچ نوایی نمی رسیدند.

در آن روزگار، شمار کمی از مردم ایران که کمتر از یک و نیم درصد جامعه ی ایرانی را تشکیل می دادند، از همه چیز بهره مند بودند؛ امّا بیشتر از نود و هشت درصد مردم به مثابه بردگان و از کمترین حقوق اجتماعی محروم بودند.

منحصر بودن آموزش به طبقه ی ممتاز از عوامل انحطاط مردم ایران در زمان ساسانیان بود؛ زیرا تنها فرزندان ثروتمندان و صاحبان جاه و مقام می توانستند درس بخوانند؛ اما طبقه های میانه و پایین، از این حقوق محروم بودند. همان گونه که گفته اند: انوشیروان جهت جنگ با رومیان محتاج کمک های مالی شده بود؛ زیرا بیشتر

ص:339

از سیصد هزار سرباز ایرانی مشغول جنگ با رومیان بودند و در تنگنای شدید اسلحه و آذوقه قرار گرفته بودند. انوشیروان از این وضع نگران شده بود و از سرانجام کار می ترسید. برای همین وزیرش بزرگمهر را فرا خواند تا با او در این باره مشورت کند. وی می گوید: باید دراندیشه ی راه حلّ سریع باشیم، بزرگمهر، به پادشاه پیشنهاد کرد که از مردم قرض بگیرد.

پادشاه پیشنهاد او را پذیرفت و بزرگمهر فرستادگانش را به روستاها فرستاد تا ثروتمندان را در جریان امر بگذارند. در این میان، تاجری که به تجارت کفش مشغول بود، آمادگی خویش را برای پرداخت همه ی هزینه های جنگ اعلام داشت به شرطی که به فرزندش اجازه دهند که درس بخواند. وزیر، مانعی در برابر این درخواست ندید و به سرعت نزد انوشیروان رفت و خبر پرداخت اموال و آرزوی آن مرد را بیان کرد. انوشیروان در برابر این درخواست به ظاهر کوچک خشمناک شد و وزیر را مورد عتاب قرار، داد و گفت: این چه درخواستی است که تو آن را مطرح می کنی؟! به مصلحت نیست که به این درخواست پاسخ مثبت دهیم. این پسر با خارج شدن از طبقه اش در طبقه های دیگر نفود می کند و ضرر این کار بسیار بیشتر از نفعی است که این مرد با پرداخت طلا و نقره به ما می رساند. اگر پسر این تاجر درس بخواند، دانشمند و صاحب فنّ می گردد و علمش سبب می شود که دیگران به حرف هایش گوش دهند و چشم ها به او خیره می شود پس از آن اگر پسرم بر تخت پادشاهی بنشیند و نیاز به کاتب پیدا کند، او را استخدام خواهد کرد و برای دانش مندانی که از

ص:340

فرزندان بزرگان و نجیب زادگان هستند، چیزی جز حسرت و حسادت نسبت به فرزند تاجر باقی نمی ماند!.(1)

ستم، فساد، تزویر، برتری دادن نژادی بر نژاد دیگر و اختلاف طبقاتی، امری رایج در ایران بود و مردم را نسبت به امپراطوری ایران بی اعتماد کرده بود. امیران و حاکمان به هر کس که گمان بد می بردند به مجازات او مبادرت می کردند. همان گونه که نوشته اند: بزرگمهر به مدت سیزده سال وزیر انوشیروان بود تا این که خسرو پرویز بر وی خشمناک شد و او را به زندان انداخت و در نامه ای به وی نوشت:

کار تو سبب قتل تو شد. بزرگمهر هم در پاسخش نوشت: تا هنگامی که شانس با من هم راه بود، از خِرَدم بهره می بردم و اکنون که شانس با من هم راه نیست از بردباری و شکیباییم بهره می برم. اگر از بسیاری از کارهای خیر و نیک محروم شده ام، در عوض از انجام بسیاری از کارهای بد و ستمکارانه رهایی یافته ام و اگر از منصب وزارت کنار گذاشته شده ام، در مقابل از درد ظلم و ستم رها شده ام و در این صورت چه زیانی کرده ام؟!

هنگامی که این نامه به دست خسرو پرویز رسید، نزد او آمد و دستور داد که بینی اش را ببرند و لب هایش را پاره کنند! وقتی بزرگمهر این دستور را شنید؛ گفت: بله، لب های من شایسته ی شکنجه ی دردناک تری هستند! خسرو پرویز گفت: چرا؟ گفت: برای این که من با همین لب ها نزد همگان تو را به چیزهایی که در تو نیست سپاس گفتم و خوبی هایی را از تو منتشر کردم که اهلیت آن را نداشتی، ای بدترین پادشاهان! پس از آن که به بی گناهی و پاکی من یقین پیدا کردی، می خواهی که به

ص:341

سبب بدگمانی مرا بکشی؟! در این صورت چه کسی می تواند به دادگری تو امیدوار باشد و به گفتار تو اعتماد کند؟! خسرو پرویز از این سخنان خشمناک شد و دستور داد که گردنش را زدند.(1)

بحران وضعیت دینی ایرانیان:

ایرانیان از روزگارهای دیرین، پیرو آیین مجوس بودند و باورهای شرک آلود داشتند تا این که پیامبری در میان آنان ظهور نمود.(2) تاریخ نگاران و مفسران گفته اند: نام پیامبر آن ها، زرتشت، و کتاب مقدسشان، «اوستا» نام دارد. زرتشت، قرن ها پیش از میلاد مسیح علیه السلام، در سرزمین آذربایجان (آتروپاتگان) ظهور کرد. او مردم را به دین «مزدیسنا» یعنی، دین توحید که مردم را از شرک به خدا و بت پرستی منع می کرد، دعوت نمود. زرتشت، همه ی باورهای مغ ها یعنی، مجوس های دیرین را باطل شمرد و گفت: نیروهای زیاد برای خیر و خدایان بی شمار برای شر، هیچ کدام واقعیت ندارند و تنها یک خدا وجود دارد و آن «اهورامزدا» است، و این که گمان می کنید قوای روحی که خالق خیر یا شرند، اساسی ندارد بلکه خود آن ها، آفریده ی اهورامزدا هستند.

او، افزون بر تأکید بر یگانگی مبدأ عالم، اعلام کرد که زندگی انسان با مرگ پایان نمی پذیرد، و جان، پس از مرگ تن باقی است و زندگی دیگری در انتظار اوست.

زرتشتیان، کتاب مقدس خود را در داستان استیلای اسکندر بر ایران به کلی از دست دادند، و حتی یک نسخه از آن نماند، تا آن که در زمان پادشاهان ساسانی بنابر نقل روحانیان و آگاهان، کتاب اوستا به رشته ی تحریر در آمد، و در این میان

ص:342

باورهای شرک آلود مجوسیان پیش از زرتشت در دین «مزدیسنا» داخل شد و گفتند: برای تدبیر عالم دو مبدأ است؛ یکی مبدأ خیر، و دیگری مبدأ شر؛ اولی نامش «یزدان» و دومی «اهریمن»، و یا اولی «نور»، و دومی «ظلمت» است. و نیز فرشتگان را مقدس دانسته، بی آن که مانند بت پرستان برای آن ها بتی درست کنند، و به آن ها تقرب می جستند. آنان عنصرهای آغازین را چهار عنصر آب، آتش، خاک و هوا می دانستند و برای آتش تقدس ویژه ای قائل بودند از این رو در ایران، چین، هند و غیر آن ها آتشکده هایی داشتند و به تقدیس آتش می پرداختند.

و اما روزی که اسلام ظهور کرد، دین زرتشت کاملا تحریف شده بود و جز نامی از آن باقی نبود و شاهان ساسانی به آن دامن زده، در ترویج آن بسیار کوشیدند.(1) و به گونه ای می توان گفت: سلسله ساسانی، پیش از آن یک حکومت سیاسی باشند، حکومتی مذهبی بودند؛ زیرا «اردشیر بابکان»، مؤسس و سر سلسله ساسانیان، فرزند یکی از موبدان زرتشتی بود و به کمک عالمان زرتشتی به سلطنت رسیده بود. به همین سبب وی با همه ی توان به ترویج دین زرتشتی در سراسر مملکتش اقدام کرد و آن را به عنوان دین رسمی کشور اعلام نمود. و از آن جا که سلطه ی ساسانیان با تأیید موبدان زرتشتی محقق شده بود؛ بسیار مورد عنایت و حمایت درباریان قرار داشتند و از پر قدرت ترین طبقه ها در نظام طبقاتی ایران به حساب می آمدند. و در حقیقت پادشاهان ساسانی از سوی موبدان زرتشتی تعیین می شدند و اگر یکی از آن ها از دستورهای موبدان سرپیچی می کرد؛ به شدت با وی برخورد می شد. برای همین پادشاهان ساسانی از موبدان زرتشتی بیشتر از هر گروه دیگر حرف شنوی

ص:343

داشتند و موبدان جمعیت بزرگی را تشکیل می دادند و ساسانیان از آن ها در استحکام پایه های قدرت خویش بهره می گرفتند و همه ی نقاط ایران آتشکده هایی برای آن ها بر پا می ساختند و در هر آتشکده ای، شمار زیادی از موبدان حضور داشتند. و حتی نوشته اند که خسرو پرویز، نُه معبد به هم راه آتشکده را برای دوازده هزار «هیربد» بنا کرد تا در آن به عبادت و قرائت سرودهای دینی بپردازند.(1)

به این ترتیب دین زرتشتی، یک دین درباری به حساب می آمد و موبدان زرتشتی کوشش می کردند که طبقه های محروم و رنج دیده را آرام نگه دارند تا دردهای فراوان خویش را احساس نکنند. اختیارهای نامحدودی که به موبدان زرتشتی واگذار شده بود و فشارهای آن ها بر مردم، سبب شد که مردم از دین زرتشتی فاصله بگیرند و بیشتر مردم کوشش می کردند که دین نوینی برای خویش بر گزینند.

از سوی دیگر دین زرتشتی، همه ی حقیقت خویش را از دست داده بود و مقدّس داشتن آتش به حدی رسیده بود که کوبیدن آهن سرخ شده را با چکش حرام می دانستند؛ زیرا آهن تفتیده در کنار آتش مقدس قرار گرفته و از آن تقدّس یافته است! به این ترتیب خرافه و اسطوره در باورهای آن ها، رخنه پیدا کرده بود و حقایق دینی زمینه را برای رشد آیین های توخالی و مرده فراهم کرده بود و موبدان هر روز خرافه های نوینی را به آن می افزودند.

از سوی دیگر فرهنگ های رومی و هند، راه خویش را از زمان انوشیروان در ایران باز کرده بود و اصطکاک باورهای زرتشتی با باورهای مسیحیت و دین های دیگر سبب بحران دینی ایرانیان شده بود و آن ها از خرافه ها و مطالب پوچ دین زرتشتی رنج می بردند. و همین سبب گوناگونی دیدگاه ها و باورها در ایران و

ص:344

گسترش دین ها و مذهب های دیگر شده بود و چنان شک و تردیدی پدید آورده بود که بیشتر مردم به باورهای پیشین خویش پشت کرده و بی دینی و بحران عقیدتی، سراسر ایران را فرا گرفته بود.(1)

ص:346

درباره ی زمینه های اسلام آوردن او گفته اند: پس از آن که خسرو پرویز در جریان نامه ی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم به وی، رفتار متکبرانه ای با فرستاده ی آن حضرت از خود نشان داد و نامه را پاره کرد، به باذان فرمانروای دست نشانده اش در یمن نامه ای نوشت و به او دستور داد تا دو نفر کارکشته و نیرومند را به حجاز فرستاده، و فردی که خود را پیامبر می نامد را دستگیر، و پیش وی بیاورند.

باذان، دو نفر از فرماندهان کارکشته خود را به نام های بابویه و خور خسرو را راهی حجاز نمود، تا فرمان خسرو پرویز را به انجام رساند. وی به آن دو نفر نامه ای داد تا به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بدهند و در آن نامه از آن حضرت خواست تا هم راه آنان پیش کسری برود.

آن ها، حرکت کردند تا به طائف رسیدند. قریشیانی که در طائف بودند از حرکت آن ها آگاه شده و بسیار خوشحال شدند و به هم دیگر مژده دادند که، بشارت بر شما باد! از دست این مرد راحت شدید؛ زیرا کسری، پادشاه پادشاهان، به مقابله با او برخاسته است! آن ها، از طائف خارج شدند تا به مدینه رسیده و به محضر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رسیدند، در حالی که ریش های خود را تراشیده و سبیل ها را رها کرده بودند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، با دیدن این سر و وضع، کراهت خود را اظهار داشت. بابویه، به سخن پرداخت و گفت:

کسری، به باذان نامه ای فرستاده و به او دستور داده که تو را به سوی او بفرستد. و من، آمده ام که تو را با خود ببرم، پس اگر بیایی، که باذان نامه ای به شاهنشاه ایران

ص:348

می فرستد و دست از تو برمی دارد و به سود توست. و اگر نیایی، تو و قومت را نابود، و سرزمینت را تباه خواهد کرد.

پیامبراعظم صلی الله علیه و آله و سلم، به آن ها فرمود: وای بر شما! چه کسی به شما گفته است: ریش های خود را بتراشید؟! گفتند: خدای ما (کسری)، به ما چنین دستور داده است. حضرت فرمود: امّا خدای من، به من فرموده است که ریش را رها، و شارب را کوتاه کنم. سپس به آن ها فرمود: اکنون بروید و فردا نزد من بیایید.

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، از راه وحی با خبر شد که سپاه ایران در برابر روم به سختی شکست خورده و انقلاب بزرگی نیز بر ضد خسرو پرویز در درون خانه اش بر پا شده و شیرویه پسرش، او را کشته و قدرت را در دست گرفته است. این رویداد، شب سه شنبه، دهم ماه جمادی الاول سال هفتم هجری اتّفاق افتاد. آن حضرت روز پسین، پیک های باذان را فراخواند و خبر بالا را به آگاهی آن ها رساند. آن دو گفتند: می دانی چه می گویی؟ به آسانی از تو انتقام می گیریم. آیا آن چه که گفتی به شاه خود باذان گزارش کنیم؟ فرمود: البته! از سوی ما باذان را از ماجرا آگاه کنید و بگویید: دین من، سرزمین کسری را خواهد گرفت و قلمرو دینم، تا جایی که پای شتران و سم اسبان برسد، خواهد رفت. به باذان بگویید: اگر مسلمان شوی، همه ی مرز و بومی که اکنون در قلمرو توست، به تو واگذار می کنم و تو و فرزندانت را فرمانروای آن ملّت می گردانم. سپس کمربندی را که در آن قطعه هایی از طلا و نقره به کار رفته بود و آن را برخی از پادشاهان به آن حضرت هدیه نموده بودند، به آن دو هدیه کرد.

آن دو، از نزد حضرت خارج شدند. هنگامی که پیش باذان رسیدند، گزارش دیدار با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را به آگاهی وی رساندند. او گفت: ما، باید درنگ کنیم؛ اگر سخن وی راست بود، او پیامبر خدا است وگرنه درباره او اندیشه ی دیگری می کنیم.

ص:349

بابویه، به باذان گفت: تا کنون با مردی سخن نگفته ام که با هیبت تر از او باشد!

باذان، از او پرسید: آیا نگهبانانی هم با خود داشت؟ پاسخ داد: نه. و هنوز چندی نگذشته بود که نامه ای از سوی شیرویه به او رسید. در این نامه آمده بود: من، کسری را نکشته ام مگر به دلیل سخت گیری هایش درباره ی فارس ها که اشرافشان را می کشت و یا به زندان می انداخت. هرگاه نامه ام به تو رسید، برای من از کسانی که دست نشانده ی تو هستند، بیعت بگیر و مردی را که کسری درباره ی او برایت نامه نوشته بود؛ زیر دید بگیر و با او کاری نداشته باش، تا دستوری از من برسد.

پس از آن که باذان نامه را خواند، گفت: این مرد (محمد صلی الله علیه و آله و سلم)، فرستاده ی خدا است! و اسلام آورد و کسانی از فارس زادگان که در یمن بودند نیز اسلام آوردند.(1)

بنابر گفته ی تاریخ نگاران، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بنابر وعده ای که به باذان داده بود، او را بر امارت یمن باقی گزارد. از این رو باذان، نخستین امیر پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم به شمار می آید. او، در اسلام آوردن مردم آن دیار نقش مهمی داشت و در ریشه کن نمودن آیین و نشانه های شرک و کفر، کوشش ها فراوان نمود. تا این که در سال دهم هجری پیش از رحلت رسول اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، دار فانی را بدرود گفت و پس از او به فرمان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، فرزندش شهر بن باذان بر امارت صنعاء که بخشی از یمن بود برگزیده شد.(2)

ص:350

یمن:

یمن، کشوری عربی با وسعت 527968 کیلومتر مربع با مرکزیت شهر صنعاء در جنوب غربی آسیا و در جنوب شبه جزیره عربستان واقع شده است. از استان های آن می توان به استان عَدَن، عَمران، بیضاء، مأرب، صعده و ریمه اشاره نمود. یمن، دارای دو ساحل مهم است؛ ساحل غربی در کرانه ی دریای سرخ و ساحل جنوبی در کرانه ی دریای عرب، هم چنین دارای چند جزیره است که مهم ترین آن ها: جزیره سقره در دریای عرب و جزیره حنیش در دریای سرخ است. این سرزمین، تا پیش از سال 1990 میلادی، دو کشور به نام های جمهوری عربی یمن (یمن شمالی) و جمهوری دمکراتیک یمن (یمن جنوبی) بود. در سال 1990 بنابر پیمانی این دو کشور با هم متحد شدند و جمهوری یمن پدید آمد.

یمن، از زمان های کهن به سبب حاصل خیزی و موقعیت جغرافیایی آن، جایگاه ویژه ای داشته است. و در دوران باستان، قلمرو حکومت هایی همچون: دولت قتبان، معین و حمیر بوده است. واما در سال 597 میلادی، به تصرف ایران در آمد و همان گونه که پیشتر بیان شد: حاکم یمن در زمان پیدایش اسلام، باذان بن ساسان بود که به فرمان خسرو پرویز به امارت آن دیار گماشته شده بود.(1)

ص:351

همه ی مردم را از خطا و گناه بازشان داری، و نیز نویدبخش و بیم رسان باشی.(1) وجه استدلال به این آیه معنای «الف و لام» در الناس است که در اصطلاح ادبیات برای شمول و استغراق می باشد. بنابراین پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم برای همه ی مردم، مبعوث شده است.

خبری از غیب باشد و آن غیب عبارت از دین و حقایق آن است، و لازمه ی این تفاوت این است که وقتی نبوتی پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، نباشد، رسالتی هم نخواهد بود؛ زیرا رسالت، خود یکی از اخبار از غیب است، هرگاه بنا باشد، اخبار از غیب بریده شود، و دیگر نبوتی و نبیی نباشد، به ناچار رسالتی هم نخواهد بود. و به بیان دیگر هر رسولی، نبی نیز هم هست ولی هر نبیی، لازم نیست رسول باشد. پس اگر نبوتی درکار نباشد، رسالتی هم نخواهد بود. از این جا روشن می شود که وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خاتم نبیین باشد، خاتم رسولان هم خواهد بود.(1)

خاتم از خَتَم و به معنای مهر کننده و پایان دهنده است و انگشتر را نیز از این جهت خاتم گفته اند؛ زیرا نامه را با آن ختم و به وسیله ی مهر کردن به پایان می برند.(2) و کلمه ی خاتم در آیه بالا بر اساس نظر دانشمندان شیعه و سنی، به معنای پایان دهنده و ختم کننده ی پیامبران الهی آمده است.(3)

آیه ی دیگری که دال بر مسئله خاتمیت می باشد، آیه ی زیر است که می فرماید: وَ أُوحِیَ إِلَیَّ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَکُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ.4 این قرآن بر من وحی شده، تا شما و همه ی کسانی را که این قرآن به آن ها می رسد انذار کنم (و به سوی خدا دعوت نمایم).

ص:354

گستره ی مفهوم تعبیر «و من بلغ» (همه ی کسانی که این سخن به آن ها می رسد)، از یک سو رسالت جهانی قرآن و پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم را بیان می کند و از سوی دیگر مسئله ی خاتمیت را از گوش زد می کند.(1)

رنجهای شما بر او سخت است، و اصرار به هدایت شما دارد و نسبت به مؤمنان رئوف و مهربان است.

و اما در امور اجتماعی، گاه به دارنده ی منصب و مقام، عزیز می گویند؛ زیرا او بر زیردستان خود چیره است، و آنان بر او چیره نیستند؛ او جایگاهی دارد که هر که آهنگ او کند مانعش می شوند، و از دسترسی به او بازش می دارند تا نتواند براو دست یابد. همان گونه که بنابر آیه های قرآن کریم برادران یوسف که هنوز یوسف را نمی شناختند مقام او را مورد خطاب قرار دادند و گفتند: قالُوا یا أَیُّهَا الْعَزِیزُ إِنَّ لَهُ أَباً شَیْخاً کَبِیراً فَخُذْ أَحَدَنا مَکانَهُ إِنّا نَراکَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ.1 گفتند: ای عزیز! او (بنیامین)، پدر پیری دارد، یکی از ما را بجای او بگیر، ما تو را از نیکوکاران می بینیم.(1)

و اما خدای سبحان عزیز است، برای این که او ذاتی است که هیچ چیز از هیچ جهت بر او قهر و غلبه ندارد، و او بر همه چیز و از هر جهت قهر و غلبه دارد. أَ یَبْتَغُونَ عِنْدَهُمُ الْعِزَّةَ فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلّهِ جَمِیعاً.3 آیا عزت را از سوی خود جست و جو می کنید و حال آن که عزت همه اش از خدا است؟ وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّهِ آلِهَةً

ص:357

لِیَکُونُوا لَهُمْ عِزًّا * کَلاّ...1 و جزخدا، خدایانی گرفته اند که مایه ی عزتشان شود. هرگز (چنین نیست).

بنابراین کسی جز خداوند، دارای عزت نیست و اگر دیگری از عزت بهره ای دارد از او و به اذن او دارد، هم چنان که فرمود: مَنْ کانَ یُرِیدُ الْعِزَّةَ فَلِلّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعاً2 هر که عزت می خواهد (باید بداند) همه ی عزت ها از خداست. و نیز می فرماید: قُلِ اللّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ.3 بگو: (ای پیامبر) بارالها! تو مالک مُلک هستی، به هر کس بخواهی، مُلْک و سلطنت می دهی و از هر کس بخواهی، می گیری و به هر کس بخواهی، عزت می بخشی و هر که را بخواهی، خوار می کنی.

پس از این بیان گفته می شود که این که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم خطاب به باذان می فرماید: «أَعَزَهُ اللهُ». معنایش آن است که اگر تو عزتی داری، آن را در پرتو ایمان، از خداوند منان گرفته ای.

اهمیت عزت:

عزت، یکی از عامل های هویت جامعه اسلامی، از لوازم پایداری حکومت داری و از اسباب موفقیت در اداره امور مملکت است. از این رو هیچ کشور و یا سلسله ای هویت خود را از دست نداد و از میان نرفت، مگر آن که پیشتر عزت خود را از دست

ص:358

داد. و با توجه به این واقعیت است که قرآن کریم و روایات معصومین علیهم السلام، مردم را به عوامل عزت بخش ترغیب، و از هرگونه کنش و واکنشی که سبب ازمیان رفتن عزت در میان مسلمانان شود نهی نموده اند. مانند ترغیب آنان به فرمان بری از خداوند، اطاعت از فرستاده او و تحکیم پایه های یکپارچگی و برحذرداشتن از چنددستگی و کشمکش. همان گونه که قرآن کریم می فرماید: وَ أَطِیعُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِیحُکُمْ وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللّهَ مَعَ الصّابِرِینَ.1 و اطاعت (فرمان) خدا و پیامبرش نمایید و نزاع (و کشمکش) مکنید تا سست نشوند و قدرت (و شوکت و هیبت) شما از میان نرود و شکیبایی نمایید که خداوند با شکیبایان است.

عوامل از میان رفتن عزت:

وابستگی و دلبستگی به دنیا، تن پروری و ترس از مردن، نداشتن بصیرت دینی و سیاسی نیز از عوامل از دست دادن عزت فردی و اجتماعی است؛ زیرا محبت و دلبستگی به چیزی، دو اثر منفی در روح انسان بر جای می گذارد؛ نخست آن که مانع از آن می شود که انسان زشتی های آن چیز را دریابد و دیگر این که زیبایی های آن را بیشتر از آن چه که هست می بیند.

و در گستره ی سیاست و اجتماع، نخستین شرط مبارزه با کژی ها و ناراستی های فرهنگی و مذهبی و نیز برابری با هجوم بیگانگان، آمادگی برای هزینه کردن جان خود می باشد و کسانی که در آن عرصه ها این آمادگی را ندارند، به گونه ی قطع عزت خود را از دست خواهند داد و شکست خواهند خورد. امام حسین علیه السلام در تحلیلی در

ص:359

خطابه ی مشهورش خطاب به دانشمندان اسلامی، عامل ذلت آنان را عشق به ماندن در دنیا و زیباتر دیدن دنیا می داند. همان گونه که می فرماید:

«سَلَّطَهُمْ عَلی ذلِکَ فِرارکُمْ مِنَ الْمَوْتِ وَاِعْجابُکُمْ بِالْحَیاةِ الّتی هِیَ مُفارِقَتکُم فَاَسْلَمْتُمْ الضُّعَفاءَ فِی ایدیهِم فَمِنْ بَیْن مُستَعبَدٍ مَقْهُورٍ وبَیْنِ مُسْتَضْعَفٍ عَلی مَعیشتِهِ مَغْلُوبٍ یَتَقَلَّبُونَ فِی الْمُلْک بآرائِهِمْ وَیَسْتَشْعِرونَ الْخِزْیَ بِاَهْوائِهِمْ اقتِداءً بِاْلاَشْرارِ وَجُرْأَةً عَلی الْجَبّارِ. فی کُلِ ّ بَلَدٍ منْهُمْ عَلی منْبَرِهِ خَطیبٌ مِصقعٌ فَاْلاَرضُ لَهُمْ شاغِرةٌ وَاَیْدیهمْ فیها مَبْسوطَةٌ وَالنَّاسُ لَهُمْ خَوَلٌ لا یَدْفَعُونَ یَدَ لامِسٍ، فَمِنْ بَیْن جَبَّارٍ عَنیدٍ وَذی سَطوَةٍ عَلی الضَّعفَةِ شَدیدٍ، مُطاعٍ لا یَعْرِفُ الْمُبْدِءَ المُعیدَ»(1). مایه ی تسلط آنان (بنی امیه) بر حکومت، فرار شما از کشته شدن بود و دلبستگی تان به زندگی گریزان دنیاست. شما با این رویه، مردم ناتوان را به چنگال این ستمگران گرفتار آوردید تا یکی برده وار سرکوفته باشد و دیگری بیچاره وار سرگرم تأمین آب و نانش. و حاکمان، خودسرانه در منجلاب سلطنت غوطه خورند و با هوس بازی خویش ننگ و رسوایی به بار آورند، پیرو بدخویان گردند و در برابر خدا گستاخی ورزند. در هر شهر سخنوری از ایشان بر منبر آمده و گماشته است. خاک وطن زیر پایشان پراکنده و دستشان در آن گشاده است. مردم بنده ی ایشانند و قدرت دفاع از خود را ندارند. یکی حاکم، کینه ورز و بدخواه که بیچارگان را می کوبد و به آن ها قلدری و سخت گیری می کند و آن دیگر فرمانروایی مسلط است که نه خدا را می شناسد ونه روز جزا را.

ص:360

«مِنْ مُحَمَّدٍ رسول الله إِلَی فَرْوَةَ بْنِ عَمْرٍو. أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ قَدِمَ عَلَیْنَا رَسُولُکَ وَ بَلَّغَ مَا أَرْسَلْتَ بِهِ وَ خَبَّرَ عَمَّا قَبْلَکُمْ وَ أَتَانَا بِإِسْلَامِکَ وَ أَنَّ اللَّهَ هَدَاکَ بِهُدَاهُ إِنْ أَصْلَحْتَ وَ أَطَعْتَ اللهَ وَ رَسُولَهُ وَ أَقَمْتَ الصَلاةَ وَ آتَیْتَ الزَکاةَ».(1)

از محمد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، به فروه فرزند عمرو فرستاده ات پیش ما آمد و پیام تو را به ما رساند و از گذشته ی شما خبر داد و اسلام پذیرفتنت را گزارش داد و خبر خوشی داد که خداوند، تو را به هدایت خویش راهنمایی فرموده است. (تو، هدایت شده ای) اگر نیکوکار و فرمانبردار خدا و رسولش باشی و نماز را بر پا داری و زکات بپردازی.

متن این نامه به صورت های دیگری نیز نقل شده است که دربرخی از آن ها پس از نام فروۀ بن عمرو، جمله ی

«سَلامٌ عَلَیْکَ، فَإِنِّی أَحْمَدُ إِلَیْکَ اللهَ الذی لا إِلهَ إِلا هُو»(2) آمده است. و در برخی دیگر جمله ی

«وَ أَنَّ اللّهَ عزّوجلّ قَدْ هَداکَ بِهُداهُ إِلی دین الاسلامِ فَاِنْ أَنْتَ أَصْلَحْتَ وَ أَطَعْتَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ أَقَمْتَ الصلاةَ وَ آتَیْتَ الزکاةَ دَخَلْتَ الجنةَ و السَلامُ عَلَیْکَ»(3) آورده شده است به این معنی که فرستاده تو به من خبر داد که خداوند عزّوجلّ، تو را به دین اسلام رهنمون ساخته

ص:363

است؛ پس اگر تو اهل اصلاح باشی و خداوند و فرستاده ی او را اطاعت کنی و نماز بپا داشته و زکات بپردازی، داخل بهشت خواهی شد. درود برتو باد.

تکامل در موجودات گوناگون جهان، از انسان و دیگر جانداران، حتی موجودات بی جان آفریده، که آن ها را به سوی رشد و تعالی پیش می برد؛ مانند آن که جنین در شکم مادر رشد و تکامل میابد، و یا دانه های گیاهان در دل زمین شکافته، جوانه زده، رشد و نمو می کنند، و نیز کرات گوناگون منظومه ی شمسی در مدار ویژه ی خود حرکت می کنند. این ها همه نمونه هایی از هدایت تکوینی هستند، این نوع هدایت، ویژه خداوندی منان است که با اسباب طبیعی و ما وراء طبیعی آن را صورت می دهد. چنان که می فرماید: رَبُّنَا الَّذِی أَعْطی کُلَّ شَیْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی.1 خدای ما، آن کسی است که همه ی موجودات را نعمت وجود بخشیده و سپس به راه کمال هدایت کرده است. و یا می فرماید: اَلَّذِی خَلَقَ فَسَوّی وَ الَّذِی قَدَّرَ فَهَدی.2 آن خدایی که همه ی عالم را خلق کرده و به حد کمال خود رسانید، آن خدایی که هر چیز را قدر و اندازه ای داد و به راه کمال هدایتش نمود.(1)

هدایت تکوینی، دربرابر اضلال تکوینی است. و اضلال تکوینی یعنی، ندادن توفیق و رها کردن آدمی به حال خود و یا وسایل خیر را برای او فراهم نکردن. این گونه اضلال، در آغاز به خدای سبحان استناد ندارد؛ زیرا هم با هدایت عمومی تکوینی (که در آیه 50 سوره طه، آمده است) ناسازگار است وهم با هدایت تشریعی او که پس ازاین بیان خواهد شد.

ص:365

ب). هدایت تشریعی ابتدایی:

و آن عبارت است از راهنمایی انسان ها، ازراه تعلیم، تربیت، پندها، موعظه و قانون های کارآمد.

این نوع از هدایت، که به گونه ی نشانی دادن با زبان و نگارش می باشد و به آن «ارائه طریق» نیز می گویند، همان تبیین راه و شناساندن مقصد به کسی است تا او خود، راه را طی کرده، به آن مقصد و مقصود برسد. و هدایت کننده، لازم نیست خداوند منان، پیامبران و امامان معصوم علیهما السلام باشند. بلکه مردم نیز می توانند به عنوان هادی، راهنمای دیگران باشند. هم چنان که قرآن کریم از مؤمن آل فرعون که؛ نه پیغمبر بوده و نه امام و نه وصی پیغمبر، حکایت کرده که گفت: یا قَوْمِ اتَّبِعُونِ أَهْدِکُمْ سَبِیلَ الرَّشادِ.1 ای قوم من! مرا پیروی کنید تا به سوی راه رشد هدایتتان کنم.

و از سویی بهره مندی از چنین هدایتی و اهتدا به هدایت تشریعی ابتدایی، ویژه ی گروهی از مردم نیست، بلکه همه ی بشر به این قسم از هدایت یعنی، به ارائه طریق هدایت شده اند، و تنها شرط آن، پذیرش آن هدایت است. قرآن کریم با اشاره به این هدایت می فرماید: إِنّا هَدَیْناهُ السَّبِیلَ إِمّا شاکِراً وَ إِمّا کَفُوراً.2 ما بشر را به سوی راه راست هدایت کرده ایم، حال یا شکر این هدایت را به جای می آورد و یا کفران می کند. و نیز می فرماید: قُلْ لِلَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ وَ الْأُمِّیِّینَ أَ أَسْلَمْتُمْ فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَیْکَ الْبَلاغُ.3 به آن ها که اهل کتاب هستند (یهود و

ص:366

نصاری) و امی ها (ی مشرک) بگو: «آیا شما هم تسلیم شده اید؟» اگر (در برابر فرمان و منطق حق،) تسلیم شوند، هدایت می یابند، و اگر سرپیچی کنند، (نگران مباش! زیرا) بر تو، تنها ابلاغ (رسالت) است.

هدایت تشریعی ابتدایی، در برابر اضلال تشریعی ابتدایی می آید و مراد از اضلال تشریعی ابتدایی، وضع کردن قانون و مقرراتی است که انسان را از رسیدن به سعادت دنیای و آخرتی باز دارد. این گونه اضلال ابتدایی، قابل استناد به خدای سبحان نیست؛ زیرا از خداوند که حق محض است و از حق محض، کار ناصواب و باطل صورت نمی گیرد، و قانونی را برای انسان ها قرار نمی دهد که آن ها را به گمراهی بکشاند.

ج). هدایت پاداشی:

هدایت پاداشی، هدایتی است که از سوی خداوند منان به برخی افراد بشر به عنوان پاداش اعطا می شود. همان گونه که قرآن کریم می فرماید: وَ الَّذِینَ اهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدیً.1 کسانی که گام های نخستین هدایت را برداشته اند، خداوند بر هدایتشان می افزاید. و نیز می فرماید: وَ یَزِیدُ اللّهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْا هُدیً . (1) و خداوند، بر هدایت کسانی که هدایت یافته اند می افزاید.

مراد از این هدایت، رساندن شخص به مقصد می باشد که به آن «ایصال به مطلوب» نیز گفته می شود و متأخر از مرتبه ی هدایت تشریعی ابتدایی، و تداوم و تکامل آن است و شرط بهره مندی از این درجه از هدایت، ایجاد شایستگی های

ص:367

لازمی است که از راه داشتنِ باوری درست و انجامِ کارهای خداپسند به دست می آید و تنها نصیب کسانی می شود که سرمایه ی فطرت را با شنیدن پیام فطرت حفظ کرده باشند. یعنی، افزون بر بهره گیری از هدایت فطری، از هدایت تشریعی قرآن و پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم نیز استفاده کرده باشند. و به بیان دیگر؛ هم فطرت خویش را شکوفا ساخته، و هم با راهنمایی قرآن و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، بخشی از راه را پیموده باشند، آن گاه هدایت پاداشی نصیب آنان خواهد شد.

و امام هادی و هدایت کننده ی به این گونه هدایت، در اصل و بالاصاله، خداوند تبارک و تعالی می باشد و پیرو آن، کار کسانی است که خود، راه یافته باشند، و اهتدایشان، به هدایت کسی دیگر نباشد، و در اهتداء و راه یافتن میان آنان و خدای عزّوجلّ هیچ واسطه ای دخالت نداشته باشد وآنان پیامبران و امامان معصوم علیهم السلام می باشند. همان گونه که قرآن کریم می فرماید: وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا . (1) آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به امر ما هدایت می کنند.

پس اگر در قرآن کریم آمده است که خداوند متعال به پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید: إِنَّکَ لا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لکِنَّ اللّهَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ . (2) چنین نیستی که تو هر کس را دوست بداری، هدایت کنی بلکه این خدا است که هر کس را بخواهد، هدایت می کند و او به حال آنان که قابل هدایتند، آگاه تر است.

ص:368

در این آیه نمی خواهد بگوید که هدایت به معنای رساندن به هدف و ایصال به مقصود، ویژه ی خداوند متعال است و هدایت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، تنها به گونه راه نشان دادن است، وآن حضرت نمی تواند هدایت به گونه ایصال و رساندن به مطلوب داشته باشد، بلکه می خواهد به مسئله ی اصالت و تبعیت اشاره نموده و بفرماید که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، هدایت به گونه ی ایصال به مطلوب را از پیش خود مالک نشده است، بلکه خدای تعالی به آنان چنین مقامی عطا فرموده است.(1)

این نوع از هدایت، در برابر اضلال کیفری است که به معنای، محروم شدن برخی از مردم به سبب کارهای خلاف عقل و شرع می باشد. بنابراین کسی که باداشتن حجت عقل و نقل، و کتاب و سنت به بی راهه برود و با این که راهِ توبه و انابه برای او باز است، برنافرمانی و گمراهی خود پافشاری کند، در این صورت خدای متعال او را به حال خود رها می کند و فیض از جانب خود نصیب او نمی گرداند و خود به خود در گمراهی بیشتر می ماند: فَلَمّا زاغُوا أَزاغَ اللّهُ قُلُوبَهُمْ . (2) پس چون از حق برگشتند، خداوند دل هایشان را برگردانید.

نوع هدایت در نامه:

حال باید دید که این که پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، خطاب به فروه ی جذامی می فرماید:

«إِنَّ اللهَ هَداکَ...»، کدامیک از اقسام هدایت های سه گانه بالا می باشد؟ به گونه ی قطع هدایت به معنای اولی یعنی، هدایت تکوینی نخواهد بود؛ زیرا تنها شرط

ص:369

بهره مندی از آن، وجود داشتن و آفریده ی خداوند بودن است که مسلم است همه ی موجودات عالم، مشمول چنین هدایتی خواهند بود و اطاعت از خداوند و رسول او و ادای واجبات، شرط آن نیست.

و اما با توجه به قرینه های داخلی و خارجی نامه، هدایت در نامه، می تواند هدایت تشریعی ابتدایی باشد؛ و اما قرینه خارج از نامه، نوظهور بودن دین اسلام است؛ زیرا بنابر تصریح تاریخ نگاران، در سال های پس از هشتم هجری، تنها نام اسلام و ابلاغ جهانی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به گوش بیشتر مردم جهان آن روز به ویژه شام رسیده بود و هنوز آیین آن از جزئیات عبادات و معاملات به آن دیار راه پیدا نکرده بود و فروه ی جذامی که اهل آن مرزوبوم بود با تفحص و تحقیق درباره ی دین مبین اسلام، آن را پذیرفت و خبر اقرار به حقانیت آن را طی نامه ای به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم اعلام داشت و با توجه به محیط زندگی او که هنوز جزئیات و آموزه های دین اسلام به آن دیار وارد نشده و با عنایت به تازه مسلمان بودن فروه، این نکته به دست می آید که او جز باور به توحید و ایمان داشتن به آخرین پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که انجیل از آمدن او خبر داده است، چیز دیگری از اسلام نمی دانست و چون می پنداشت آن باورها برای هدایت یافتن کافی می باشد، خود را مُهتدی به هدایت خداوند می دانست. و اما پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در پاسخ او، پندار او را تصحیح نمود و بیان کرد که صرف باور، برای هدایت یافتن کافی نیست، بلکه افزون برآن، عمل به آیین اسلام نیز لازم خواهد بود از این رو اصول کلی وظیفه مسلمانی را برای او نگاشت تا با عمل به آن، اسلام او تثبیت شود. بنابراین آن چه میان پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم و فروه ی جذامی اتفاق افتاد آن بود که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، بنابر رسالت الهی خویش که همان ابلاغ دین است، پیام دین را به فروه رساند و فروه آن را پذیرفت و این همان هدایت تشریعی ابتدائی است.

ص:370

و اما قرینه ای که داخل در نامه است و هدایت تشریعی ابتدایی را تأیید می کند، مشروط کردن بهره مندی از هدایت الهی به اصلاح، اطاعت از خداوند و رسول او، اقامه نماز و دادن زکات می باشد و اگر هدایت در نامه از قبیل هدایت پاداشی باشد، نباید مشروط به آن موارد باشد بلکه هدایت پاداشی، متوقف بر کیفیت آن موارد است نه اصل وجود آن ها.

مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً لَهُمْ فِیها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ نُدْخِلُهُمْ ظِلاًّ ظَلِیلاً.1 و به زودی کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، در باغ هایی که از زیر (درختانِ) آن نهرها روان است درآوریم. برای همیشه در آن جاودانند، و در آنجا همسرانی پاکیزه دارند، و آنان را در سایه ای پایدار درآوریم. وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ.2 و کسانی که ایمان آورده، و کارهای شایسته کرده اند، آنان اهل بهشتند، و در آن جاودان خواهند ماند. وَ الْعَصْرِ * إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ * إِلاَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ . (1) به عصر سوگند، که انسان ها همه در زیانند. مگر کسانی که ایمان آورده، و کارهای صالح انجام داده اند و یک دیگر را به حق سفارش کرده، و یک دیگر را به شکیبایی و استقامت توصیه نموده اند.

در همه ی این آیه ها و مانند آن، دیده می شود که ایمان، هم راه با عمل صالح آمده است. و این نشان می دهد که ایمان، بی عمل صالح، کارساز نخواهد بود. و از سوی دیگر قرآن کریم، در برخی آیه های خود به مؤمنان فرمان می دهد که نماز و دیگر مصادیق عمل صالح را قرین ایمان خود سازند تا به سعادت نایل آیند و ایمان بی عمل صالح را، بی سرانجام می داند. همان گونه که می فرماید: قُلْ لِعِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا: یُقِیمُوا الصَّلاةَ وَ یُنْفِقُوا مِمّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِیَةً مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا

ص:372

بَیْعٌ فِیهِ وَ لا خِلالٌ.1 به بندگان مؤمنِ من بگو: نماز را بر پا دارند و از آن چه به آن ها روزی داده ایم پنهان و آشکار انفاق کنند پیش از آن که روزی فرا رسد که نه در آن خرید و فروش است و نه دوستی (نه با مال می توانند از چنگال کیفر خدا رهایی یابند و نه با پیوندهای مادی).

و در روایات نیز ایمان بدون عمل صالح، برای رسیدن به سعادت کافی دانسته نشده است. از امام باقر علیه السلام نقل شده است که فرمود

:«قِیلَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام: مَنْ شَهِدَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله و سلم، کَانَ مُؤْمِناً؟ قَالَ: فَأَیْنَ فَرَائِضُ اللَّهِ»(1). از امیرمؤمنان علیه السلام، پرسیده شد: اگر کسی گواهی دهد که؛ خداوندی جز خدای یکتا نیست و محمد صلی الله علیه و آله و سلم، فرستاده اوست، آیا او مؤمن است؟ (آن حضرت در پاسخ) فرمود: پس واجبات خدا کجاست؟.

خدا است.(1) بنابراین توفیق هدایت شدن هم، که از بهترین نیکویی ها به شمار می رود، از خداوند منان است.

إِنَّ الصَّلاةَ کانَتْ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ کِتاباً مَوْقُوتاً.1 نماز، وظیفه ی ثابت و معینی برای مؤمنان است.

درباره ی سبب وجوب نماز هم، مطالبی در روایات اسلامی آمده است؛ امام رضا علیه السلام، فرمود:

«أَنَّ عِلَّةَ الصَّلَاةِ إِنَّها إِقْرَارٌ بِالرُّبُوبِیَّةِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ خَلْعُ الْأَنْدَادِ وَ قِیَامٌ بَیْنَ یَدَیِ الْجَبَّارِ جَلَّ جَلَالُهُ بِالذُّلِّ وَ الْمَسْکَنَةِ وَ الْخُضُوعِ وَ الِاعْتِرَافِ وَ الطَّلَبُ لِلْإِقَالَةِ مِنْ سَالِفِ الذُّنُوبِ وَ وَضْعُ الْوَجْهِ عَلَی الْأَرْضِ کُلَّ یَوْمٍ إِعْظَاماً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَنْ یَکُونَ ذَاکِراً غَیْرَ نَاسٍ وَ لَا بَطِرٍ وَ یَکُونَ خَاشِعاً مُتَذَلِّلًا رَاغِباً طَالِباً لِلزِّیَادَةِ فِی الدِّینِ وَ الدُّنْیَا مَعَ مَا فِیهِ مِنَ الْإِیجَابِ وَ الْمُدَاوَمَةِ عَلَی ذِکْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ لِئَلَّا یَنْسَی الْعَبْدُ سَیِّدَهُ وَ مُدَبِّرَهُ وَ خَالِقَهُ فَیَبْطَرَ وَ یَطْغَی وَ یَکُونَ فِی ذِکْرِهِ لِرَبِّهِ وَ قِیَامِهِ بَیْنَ یَدَیْهِ زَجْراً لَهُ عَنِ الْمَعَاصِی وَ مَانِعاً لَهُ عَنْ أَنْوَاعِ الْفَسَادِ».(1)

علت تشریع نماز، توجه و اقرار به ربوبیت پروردگار، و مبارزه با شرک و بت پرستی و قیام در پیش گاه پروردگار در نهایت خضوع و تواضع، و اعتراف به گناهان و درخواست بخشش از گناهان گذشته و نهادن پیشانی همه روزه بر زمین، برای بزرگ داشت خداوند است، و نیز این که انسان هماره هوشیار و متذکر باشد که گرد و غبار فراموشی بر دل او ننشیند و مغرور نشود. خاشع و خاضع باشد، و همین توجه به

ص:375

خداوند متعال و قیام در برابر او، انسان را از معاصی باز می دارد و از انواع فساد جلوگیری می کند.

درباره ی تأثیر و نتایج نماز در دنیا و آخرت، آیات و روایات زیادی وارد شده است؛ قرآن کریم، می فرماید: إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ . (1) همانا نماز، (انسان را در دنیا) از زشتی ها و گناه باز می دارد.

پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم، می فرماید:

«لَوْ کَانَ عَلَی بَابِ دَارِ أَحَدِکُمْ نَهَرٌ فَاغْتَسَلَ فِی کُلِّ یَوْمٍ مِنْهُ خَمْسَ مَرَّاتٍ أَ کَانَ یَبْقَی فِی جَسَدِهِ مِنَ الدَّرَنِ شَیْ ءٌ قُلْنَا لَا قَالَ فَإِنَّ مَثَلَ الصَّلَاةِ کَمَثَلِ النَّهَرِ الْجَارِی کُلَّمَا صَلَّی صَلَاةً کَفَّرَتْ مَا بَیْنَهُمَا مِنَ الذُّنُوبِ».(2)

اگر بر در خانه یکی از شما نهری از آب صاف و پاکیزه باشد و در هر روز پنج مرتبه خود را در آن شستشو دهد، آیا چیزی از آلودگی و کثافت در بدن او می ماند؟» در پاسخ عرض کردند: «خیر». فرمود: «نماز همانند این آب جاری است. هر زمانی که انسان نمازی می خواند، گناهانی که در میان دو نماز انجام شده، از میان می رود.

ص:376

نماز، یاد خداست. قرآن کریم، می فرماید: وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی . (1) نماز، وسیله ی پاک شدن از گناهان و مغفرت و آمرزش الهی است؛ زیرا انسان را به توبه و اصلاح گذشته، فرامی خواند.

نماز، خودبزرگ بینی را درهم می شکند. علی علیه السلام، می فرماید:

«فَرَضَ اللُه... الصلوةَ تَنْزیِهّاً عَنِ الْکِبْرِ»(2) خداوند نماز را برای پاک سازی انسان ها از کبر واجب کرد.

نماز، وسیله ی پرورش فضایل اخلاقی و تکامل معنوی انسان است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، می فرماید:

«الصَّلوةُ قُرْبانُ کلِّ تَقیٍّ».(3) نماز، وسیله تقرّب هر پرهیزگاری به خداست.

نماز، ستون دین است. پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم، می فرماید: «نماز، ستون دین است. هر کس نمازش را ترک کند، دینش را منهدم و خراب کرده است».(4)

نماز، شیطان را از انسان دور می کند. پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم، فرمود: «شیطان، از بنی آدم می ترسد، مادامی که بر نمازهای پنج گانه محافظت می کند، ولی هرگاه در نماز سست شد، بر او مسلّط می شود و او را وادار به ارتکاب گناهان کبیره می کند».(5)

ص:377

نماز، مایه قبولی عبادت های دیگر می باشد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، می فرماید: «نخستین نگاه در روز قیامت به پرونده اعمال، نگاه به نماز است. اگر نماز بنده پذیرفته شود، به دیگر اعمال نیز توجه می شود، اما اگر نماز مورد پذیرش قرار نگیرد، به دیگر اعمال نیز توجهی نخواهد شد».(1)

نکته پایانی آن که، اگر احکام نماز در جامعه اسلامی اجرا شود و کارگزاران به آن متعهد شوند، در سالم بودن مدیریت آن ها تأثیر گزارخواهد بود؛ زیرا انسانی که به نماز می ایستد، خدا را از همه چیز بالاتر می داند، به یاد نعمت های او می افتد، او را حمد و سپاس می گوید، به یاد روز حساب و جزا می افتد و از عذاب های الهی می ترسد و هماره از خداوند می خواهد که او را به راه راست هدایت کند؛ راه کسانی که آنان را مشمول نعمت خود ساخته، نه کسانی که بر آنان غضب کرده و نه گمراهان.

نماز در شخصیت و رفتار مدیران و کارگزاران تأثیر فراوان دارد و کمک می کند که یک مدیر رفتار و موضع گیری های خود را بر اساس دستورهای اخلاقی و اسلامی تنظیم کند و سخنانش برای خدا و جانبداری از حق و دفاع از ارزش های اسلامی و الهی باشد.

ص:378

نیازمند به صرف هزینه ای است که بدون یک پشتوانه مالی منظم، و مطمئن، سامان نمی پذیرد.

به همین دلیل در اسلام مسئله ی زکات که در حقیقت گونه ای مالیات بردرآمد، تولید، و ثروت راکد به شمار می آید، از اهمیت ویژه ای برخوردار است، تا آنجا که در ردیف مهم ترین عبادت ها یعنی، نماز قرار گرفته، و در بسیاری از موارد با نماز ذکر شده، و گاه شرط پذیرش نماز شمرده شده است! حتی در روایات اسلامی آمده است که اگر حکومت اسلامی از شخص، یا گروهی، درخواست زکات کند، و آن ها در برابر حکومت، ایستادگی کنند و سرباز زنند، مرتد محسوب می شوند، و در صورتی که اندرزها در مورد آن ها سود ندهد، توسل به نیروی نظامی، در برابر آن ها روا است، نمونه ی بارز آن داستان اصحاب رده است؛ همان گروهی که پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از پرداخت زکات سر باز زدند و خلیفه وقت به مبارزه با آن ها برخاست و حتی علی علیه السلام، این مبارزه را امضاء کرد و خود یکی از شرکت کنندگان در میدان جنگ بود.(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، به علی علیه السلام می فرماید:

«یَا عَلِیُّ مَنْ مَنَعَ قِیرَاطاً مِنْ زَکَاةِ مَالِهِ فَلَیْسَ بِمُؤْمِنٍ وَ لَا بِمُسْلِمٍ وَ لَا کَرَامَةَ»(2). کسی که یک قیراط از زکات را نپردازد نه مؤمن است و نه مسلمان و ارزشی ندارد.

ص:380

جالب توجه این که از روایات استفاده می شود که «حدود» و «مقدار» زکات آن چنان در اسلام به گونه ی دقیق تعیین شده، که اگر همه ی مسلمانان، زکات اموال خویش را به گونه درست و کامل بپردازند، هیچ فقیر و محرومی در سرتاسر جهان اسلام باقی نخواهد ماند.

امام صادق علیه السلام، می فرماید:

«وَ لَوْ أَنَّ النَّاسَ أَدَّوْا زَکَاةَ أَمْوَالِهِمْ مَا بَقِیَ مُسْلِمٌ فَقِیراً مُحْتَاجاً وَ لَاسْتَغْنَی بِمَا فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ وَ إِنَّ النَّاسَ مَا افْتَقَرُوا وَ لَا احْتَاجُوا وَ لَا جَاعُوا وَ لَا عَرُوا إِلَّا بِذُنُوبِ الْأَغْنِیَاءِ»(1). اگر همه ی مردم، زکات اموال خود را بپردازند مسلمانی فقیر و نیازمند، باقی نخواهد ماند، و مردم فقیر و محتاج و گرسنه و برهنه نمی شوند مگر به سبب گناه ثروتمندان. و نیز از روایات استفاده می شود که پرداخت زکات، سبب حفظ اصل مالکیت وتحکیم پایه های آنست، به گونه ای که اگر مردم این اصل مهم اسلامی را فراموش کنند، شکاف و فاصله ی میان گروه ها آن چنان زیاد می شود که اموال ثروت مندان نیز به خطرخواهد افتاد. از امام موسی علیه السلام، نقل شده است که فرمود:

«حَصِّنُوا أَمْوَالَکُمْ بِالزَّکَاة».(2) اموال خود را به وسیله ی زکات حفظ کنید. همین مضمون از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و امیرمؤمنان علی علیه السلام نیز نقل شده است.(3)

ص:381

از من چشم خویش را سرمه نکشد و نزدیک هیچ انسانی نرود (عزادار و حزین باشد).

رومیان، او را از زندان بیرون آوردند و به مکانی به نام «عفراء» فلسطین بردند تا وی را اعدام کنند. در آنجا این دو بیت را سرود:

أَلَا هَلْ أَتَی سَلْمَی بِأَنّ حَلِیلَهَا عَلَی مَاءِ عَفْرَا فَوْقَ إحْدَی الرّوَاحِلِ

عَلَی نَاقَةٍ لَمْ یَضْرِبْ الْفَحْلُ أُمّهَا مُشَذّبَةٍ أَطْرَافُهَا بِالْمَنَاجِلِ

یعنی، آیا خبر به سلیمی رسیده که یار (وهمسر) او در کنار عفراء و محل آبیاری، بر یک مرکب (دار اعدام) سوار شده است. او، بر ماده شتری سوار است که مادر آن شتر، نر نپذیرفته است. (کنایه از چوب دار است). آن مرکب (چوب دار) با داس، شاخ و برگ آن تراشیده و بریده شده است.

و چون خواستند او را بکشند گفت:

بَلّغْ سَرَاةَ الْمُسْلِمِینَ بِأَنّنِی سِلْمٌ لِرَبّی أَعْظُمِی وَمَقَامِی

پیام مرا به سران و بزرگان اسلام برسانید که من، تن و استخوان و مقام خود را به خداوند واگذار نموده ام.

رومیان که از بازگشت او به دین مسیحیت ناامید شدند او را به دار آویختند.(1)

ص:383

ص:384

غسانیان، در قرن چهارم میلادی به تدریج مسیحی شدند. از این رو کشیشان رومی برای تبلیغ اصول و آیین مسیحیت به آن دیار رفت و آمد داشتند، و باور تثلیث و چندخدایی را در آنجا رواج دادند. و روزی که اسلام نظام حکومتی آن ها را برچید، سی و دو نفر از آنان در شام به پایتختی بلقا حکمرانی کرده بودند و آخرین حاکم از این خاندان، جبلۀ بن ایهم غسّانی است که که پس از حارث بن ابی شمر غسّانی به حکومت رسید و در زمان خلافت عمر، اسلام را پذیرفت و سپس مرتد شد.(1)

دوم آن که، کشور غسّان دارای قلمرو و جمعیتی قابل اعتنا بود و اسلام آوردن مردم آن، سبب جدایی دینی آن دیار از قلمرو روم می شد، و همین مسئله، در گسترش اسلام به بلاد روم مؤثر بود.

سوم آن که، رسالت آن حضرت، ویژه ی دولت ها و قلمروها نبود بلکه آن حضرت برانگیخته شده بود تاهمه ی مردم جهان را هدایت کند. وَ أُوحِیَ إِلَیَّ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَکُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ.1 این قرآن را بر من وحی کرده تا شما و همه ی کسانی که این قرآن به آن ها می رسد انذار کنم. تَبارَکَ الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلی عَبْدِهِ لِیَکُونَ لِلْعالَمِینَ نَذِیراً.2 جاوید و پر برکت است خداوندی که قرآن را بر بنده اش نازل کرد تا همه ی جهان را انذار کند. وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاّ کَافَّةً لِلنّاسِ بَشِیراً وَ نَذِیراً.3 و ما تو را جز (به سِمَتِ) بشارت گر و هشداردهنده برای همه ی مردم، نفرستادیم. قُلْ یا أَیُّهَا النّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعاً4 بگو: ای مردم! من فرستاده ی خدا به سوی همه ی شما هستم.

از این آیه ها و مانند آن برمی آید که آیین اسلام جنبه، جهانی دارد و ویژه ی منطقه، نژاد و قوم معینی نیست، بلکه شامل همه ی مردم می شود. بنابراین آن حضرت براساس رسالت جهانی خود، همه ی مردم از افراد عادی تا صاحبان منصب را به پذیرش اسلام دعوت کرده است تا حجت برهمه تمام شده باشد و اگر در نامه

ص:388

نگاری، تنها به کشورهای بزرگ بسنده می کرد، چه بسا فرمانروایان آن کشورها، زیردستان خود را از محتوای نامه آگاه نمی کردند و حجت بر امیران شهرها و مردم آن ها تمام نمی شد. آن گاه مؤاخذه، آنان به این که چرا مشرک و یا گمراه بوده اند بی وجه خواهد بود همان گونه که قرآن کریم مؤاخذه مردم را تنها پس از اتمام حجت صحیح می داند و می فرماید: رُسُلاً مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ لِئَلاّ یَکُونَ لِلنّاسِ عَلَی اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَ کانَ اللّهُ عَزِیزاً حَکِیماً. 1 (ما پیامبرانی را برای هدایت بشر فرستادیم) پیامبرانی که بشارت دهنده و بیم دهنده بودند، تا برای مردم بعد از این پیامبران، بر خدا حجتی باقی نماند (و بر همه اتمام حجت شود) و خداوند توانا و حکیم است.

نخستین مرتبه از مراتب ایمان، عبارتست از؛ اذعان و باور قلبی اجمالی، یگانگی خداوند و رسالت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم، که لازمه اش عمل به غالب فروع است. در برابر این مرتبه از ایمان، مرتبه اول اسلام قرار دارد و آن انقیاد و پذیرفتن اصول دین است به این که با زبان به یگانگی خداوند و رسالت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم گواهی دهد بی آن که پذیرش قلبی اتفاق افتاده باشد. همان گونه که قرآن کریم درباره اعراب که مدعی ایمان بودند می فرماید: قالَتِ الْأَعْرابُ: آمَنّا. قُلْ: لَمْ تُؤْمِنُوا، وَ لکِنْ قُولُوا: أَسْلَمْنا، وَ لَمّا یَدْخُلِ الْإِیمانُ فِی قُلُوبِکُمْ.1 اعراب گفتند: ما ایمان آوردیم. بگو: هنوز ایمان نیاورده اید، ولی بگویید: اسلام آوردیم، چون هنوز ایمان در قلبتان داخل نشده است.

امام صادق علیه السلام، درباره ی این مرتبه از اسلام و ایمان می فرماید:

«الْإِسْلَامُ شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ التَّصْدِیقُ بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله و سلم. بِهِ حُقِنَتِ الدِّمَاءُ وَ عَلَیْهِ جَرَتِ الْمَنَاکِحُ وَ الْمَوَارِیثُ وَ عَلَی ظَاهِرِهِ جَمَاعَةُ النَّاسِ وَ الْإِیمَانُ الْهُدَی وَ مَا یَثْبُتُ فِی الْقُلُوبِ مِنْ صِفَةِ الْإِسْلَامِ»(1)

اسلام، آن است که به زبان شهادت دهی که؛ معبودی جز خدا نیست، و این که نبوت و رسالت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را تصدیق داری، با همین دو گواهی است که خون ها محفوظ می شود، و زن دهی و زن خواهی و نیز ارث، جریان می یابد، و تشکیل جامعه ی اسلامی هم بنابر همین ظاهر است، و اما ایمان به خدا، عبارتست از؛ هدایت یافتن، و ثبوت آثار اسلام در قلب.

ص:392

مرتبه دوم از ایمان، عبارتست از؛ اعتقاد تفصیلی به حقایق دینی که خدای تعالی در باره اش می فرماید: إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ، الَّذِینَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ، ثُمَّ لَمْ یَرْتابُوا، وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ، أُولئِکَ هُمُ الصّادِقُونَ.1 مؤمنان آن هایند که به خدا و رسولش ایمان آورده، و سپس تردید نکردند، و با مال ها و جانشان در راه خدا کارزار نمودند، این ها همان صادقانند.

مرتبه سوم از ایمان، آن ایمانی است که اخلاق فاضله از رضا، تسلیم، سوداگری با خدا، صبر در خواسته ی خدا، زهد، تقوی، و دوستی و دشمنی به خاطر خدا، همه از لوازم آن هستند. و به بیان دیگر، نفس آدمی آن گاه که با ایمان انس گرفت، خود به خود دیگر قوای منافی با آن، از قبیل قوای بهیمی و سَبُعی، برای نفس رام و منقاد می شود، و آن قوایی که متمایل به هوس های دنیایی، و زینت های فانی و ناپایدارش می شوند، رام نفس گشته، نفس انسانی به آسانی می تواند از سرکشی آن ها جلوگیری کند، این جاست که آدمی آن چنان خدا را بندگی می کند، که گویی او را می بیند آری او اگر خدا را نمی بیند، ولی این باور و یقین را دارد که خدا او را می بیند، چنین کسی دیگر در باطن خود هیچ نیروی سرکشی که مطیع امر و نهی خدا نباشد، و یا از قضا و قدر خدا به خشم آید، نمی بیند، و سراپای وجودش تسلیم خدا می شود.

قرآن کریم در توصیف دارندگان این مرتبه از ایمان می فرماید: قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ * اَلَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ * وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ * وَ الَّذِینَ هُمْ لِلزَّکاةِ فاعِلُونَ * وَ الَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ * إِلاّ عَلی أَزْواجِهِمْ أَوْ

ص:393

ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ * فَمَنِ ابْتَغی وَراءَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ العادُونَ * وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ * وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلَواتِهِمْ یُحافِظُونَ.1 آن ها که در نمازشان خشوع دارند. و آن ها که از لغو و بیهودگی رویگردانند. و آن ها که زکات را انجام می دهند. و آن ها که دامان خود را از آلودگی به بی عفتی حفظ می کنند. تنها آمیزش جنسی با همسران و کنیزانشان دارند که در بهره گیری از آن ها ملامت نمی شوند. و هر کس جزاین راه را خواهان باشد تجاوزگر است. و آن ها که امانت ها و عهد خود را مراعات می کنند. و آن ها که از نمازها مواظبت می نمایند.

امام صادق علیه السلام، درباره ی ویژگی های مؤمنان در این مرتبه می فرماید:

«لَوْ أَنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَ آتَوُا الزَّکَاةَ وَ حَجُّوا الْبَیْتَ وَ صَامُوا شَهْرَ رَمَضَانَ ثُمَّ قَالُوا لِشَیْ ءٍ صَنَعَهُ اللَّهُ أَوْ صَنَعَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله و سلم أَلَّا صَنَعَ خِلَافَ الَّذِی صَنَعَ أَوْ وَجَدُوا ذَلِکَ فِی قُلُوبِهِمْ لَکَانُوا بِذَلِکَ مُشْرِکِینَ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ، ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمّا قَضَیْتَ، وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً2 ، «ثُمَّ قَالَ: فَعَلَیْکُمْ بِالتَّسْلِیمِ»(1). اگر مردمی خدای را به یگانگی و بدون شریک بپرستند، و نماز را بپای دارند، و زکات بدهند، و حج خانه ی خدا کنند، و روزه رمضان بگیرند، ولی به یکی از کارهای خدا و یا رسول او اعتراض کنند، و بگویند: چرا بر خلاف این نکردند، با

ص:394

همین اعتراض، مشرک می شوند، هر چند آن را به زبان نیاورند، و تنها در دل بگویند. سپس این آیه را تلاوت فرمود: «نه به پروردگارت سوگند ایمان نمی آورند: (یعنی ایمانشان کامل نمی شود) مگر وقتی که هم در اختلاف هایی که میانشان پدید می آید تو را حَکَم کنند، و هم وقتی حُکمی راندی در دل هیچ گونه ناراحتی از حُکم تو احساس نکنند، و به تمام معنا تسلیم شوند» پس از آن فرمود: پس برشماست تسلیم شدن.

و اما مرتبه چهارم از ایمان، موحد شدن مؤمن به توحید افعالی است و حال او دراین مرتبه در برابر پروردگارش، حال عبد مملوک در برابر مولای مالکش است که همیشه مشغول انجام وظیفه ی بندگی به گونه ی شایسته است، و بندگی شایسته، همان تسلیم محض بودن در برابر اراده مولی و محبوب او و رضای او است. در اندیشه ی چنین مؤمنی، جز خدا هیچ چیزی نه مالک خویش است، و نه مالک چیز دیگر، مگر آن که خدا تملیکش کرده باشد، پس افزون بر الله، هیچ ربی، هم سوای او ندارد. و جز از خدا هیچ کس از خود استقلالی ندارد، و هیچ سببی تاثیر و سببیت ندارد مگر به اذن خدا، وقتی چنین یقینی برای کسی دست داد، دیگر از هیچ پیش آمد ناگواری ناراحت و اندوهناک نمی شود، و از هیچ محذوری که احتمالش را بدهد نمی ترسد که خدای تعالی درباره ی این مرتبه از ایمان می فرماید: أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ، وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ، اَلَّذِینَ آمَنُوا، وَ کانُوا یَتَّقُونَ 1 آگاه باش، که اولیاء خدا نه خوفی بر آنان هست، و نه اندوهناک می شوند، کسانی که ایمان آوردند، و از پیش هماره ملازم با تقوی بودند.(1)

ص:395

پس از بیان ایمان و برخی مراتب آن گفته می شود که: با توجه به مسیحی بودن حارث غسّانی و باور او نسبت به تعدد خدایان (پدر، پسر و روح القدس) به نظر می رسد که مراد از ایمان در نامه که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آن را از حارث غسّانی خواسته است، همان اسلام است که در مرتبه اول ایمان به آن اشاره شد. و آن پذیرش یگانگی خداوند سبحان می باشد و این کمترین چیزی است که آن حضرت از حارث خواستار شده است.

ای پادشاه ترسناک! آیا آمد و شد روز و شب را می بینی؟ ای حارث! یقین بدان که پادشاهی تو ناپایدار است و بدان که هرگونه جزا دهی همان گونه جزا داده خواهی شد.

افزون برآن، به رخ کشیدن قدرت نظامی خود به فرستاده ی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دلیل دیگری بر دلبستگی و دلخوشی او به قدرت نظامیش بود؛ شجاع بن وهب نامه، رسان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می گوید: نامه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را به شام بردم. حارث غسّانی، پادشاه شام به غوطه ی دمشق(1) رفته بود، او سرگرم فراهم آوردن وسایل پذیرایی و پیشواز از قیصر روم بود که می خواست از حِمص(2) به ایلیا (بیت المقدس) برود. من دو یا سه روز، بر درگاهش منتظر ماندم. سپس به حاجب و دربان او گفتم: من فرستاده ی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم به سوی حارث هستم. او گفت: تا فلان روز که بیرون بیاید، به او دسترس نخواهی داشت.

تا این که پس از چند روز حارث از اندرون بیرون آمد و جلوس کرد و تاج بر سر نهاد و آن گاه، به من اجازه ورود داد. من نامه ی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم را تسلیم او کردم. او نامه را خواند، سپس آن را پرت کرد و گفت: چه کسی می تواند پادشاهیِ مرا از من بگیرد؟! اگر در یمن هم باشد، من به سراغ او خواهم رفت و با او می جنگم. پس از

ص:397

آن فرمان داد تا لشکرش گرد هم آیند! او پشت سر هم امر و نهی می کرد تا آن که برخاست و دستور داد تا لشکرش در برابر چشمان من، سان بروند. آن گاه گفت: آن چه را که (از بزرگی لشکر من) می بینی، به سالار خود خبر بده.

پس از بازگشت به مدینه، من خدمت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمده و موضوع را به آگاهی ایشان رساندم. حضرت فرمود: «پادشاهی اش نابود شد!»(1).

از جمله ی پایانی نامه که می فرماید: «یبْقی لَکَ مُلْکُکَ»، برمی آید که آن حضرت از روحیه و دلبستگی های حارث غسّانی آگاه بوده و با توجه به آن، او را به پذیرش اسلام فراخوانده است. و با بیان آن جمله، بقای حکومت او را در صورت پذیرش اسلام تضمین نموده است.

می ماند. آیا جنبه ی خبری دارد به این صورت که تو به پادشاهی خود وابسته هستی و می پنداری که با پذیرش اسلام، سلطنتت از تو گرفته می شود. ولی منِ پیامبر، چون از آینده خبر دارم می دانم که چنین نخواهد شد. و یا این که جنبه ی انشائی دارد به این گونه که اگر اسلام بیاوری من به سبب قربی که نزد پروردگار دارم از او می خواهم که سلطنتت باقی باشد.

احتمال دوم قوی تر به نظر می رسد؛ زیرا با سیری اجمالی در سرگذشت سلاطین تاریخ این حقیقت به دست می آید که میان پایداری حکومت و موحد بودن رابطه ای نیست؛ چه بسیار سلسله هایی مانند هخامنشی، ساسانی، قیصرها، فرعون هاو مانند آن ها بوده اند که تا قرن ها برمردم ایران، روم، یونان و مانند آن حکومت کردند و بی آن که موحد باشند حکومتشان برقرار بود. و آن چه سبب افول حاکمیت آن ها شد، به نهایت رساندن ظلم و ستمی بود که بر خود و زیردستان خود روا داشتند و یا در برابر دعوت پیامبران ایستاده، مردم را به فساد کشاندند. وَ لَقَدْ أَهْلَکْنَا الْقُرُونَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَمّا ظَلَمُوا وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ وَ ما کانُوا لِیُؤْمِنُوا کَذلِکَ نَجْزِی الْقَوْمَ الْمُجْرِمِینَ.1 ما امت های پیش از شما را، هنگامی که ظلم کردند، هلاک کردیم، در حالی که پیامبرانشان با دلایل روشن به سراغ آن ها آمدند ولی آن ها ایمان نیاوردند، این گونه گروه مجرمان را کیفر می دهیم.

ص:399

بنابراین کافرانی که دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را نپذیرفته و از در صلح با وی درآمدند حکومتشان پابرجا ماند مانند قیصر روم که در نامه ی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به قیصر روم به آن اشاره شده است. واما چرا حارث غسّانی که دعوت پیامبر را نپذیرفت و بر کفر خود باقی ماند و سلطنتش پایدار نماند؟ گفته می شود که: این نه به سبب کفرش، بلکه به سبب بی احترامی بود که به نامه پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم نمود.(1) همان گونه که پادشاه ایران از روی غرور و تکبر نامه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را پاره نمود و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم پس از شنیدن آن، از فروپاشی حکومت او خبر داد.(2)

ص:400

«بِسْمِ اللّهِ الرّحْمَنِ الرّحِیمِ مِنْ مُحَمّدٍ رسول الله إلَی الْمُنْذِرِ بْنِ سَاوَی.

سَلَامٌ عَلَیْکَ فَإِنّی أَحْمَدُ إلَیْک اللّهَ الّذِی لَا إلَهَ إلّا هُوَ وَأَشْهَدُ أَنْ لَا إلَهَ إلّا اللّهُ وَأَنّ مُحَمّدًا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ أَمّا بَعْدُ فَإِنّی أُذَکّرُکَ اللّهَ عَزّ وَجَلّ فَإِنّهُ مَنْ یَنْصَحْ فَإِنّمَا یَنْصَحُ لِنَفْسِهِ وَإِنّهُ مَنْ یُطِعْ رُسُلِی وَیَتّبِعْ أَمْرَهُمْ فَقَدْ أَطَاعَنِی وَمَنْ نَصَحَ لَهُمْ فَقَدْ نَصَحَ لِی وَإِنّ رُسُلِی قَدْ أَثْنَوْا عَلَیْکَ خَیْرًا وَإِنّی قَدْ شَفَعْتُکَ فِی قَوْمِک فَاتْرُکْ لِلْمُسْلِمِینَ مَا أَسْلَمُوا عَلَیْهِ وَعَفَوْتُ عَنْ أَهْلِ الذّنُوبِ فَاقْبَلْ مِنْهُمْ وَ إِنّکَ مَهْمَا تُصْلِحْ فَلَنْ نَعْزِلَکَ عَنْ عَمَلِک وَ مَنْ أَقَامَ عَلَی یَهُودِیّةٍ أَوْ مَجُوسِیّةٍ فَعَلَیْهِ الْجِزْیَةُ»(1).

به نام خداوند بخشاینده ی بخشایشگر. از محمّد پیامبر خدا به منذر بن ساوی.

درود بر تو. من حمد کردن خداوند را به تو ابلاغ می کنم؛ خداوندی را که جز او خدایی نیست. و گواهی می دهم که جز او آفریدگاری نیست؛ و محمّد بنده و فرستاده اوست. پس از ستایش خداوند، من آفریدگار بی همتا و بزرگ را فرایاد تو می آورم؛ زیرا که هر کس خیرخواه دیگری باشد، به راستی خیرخود را خواسته است؛ و هر کس، از فرستادگان من فرمان برد و از دستور ایشان پیروی کند، بی گمان، از من

ص:402

فرمان برده است. و هر کس نسبت به آنان نیک اندیش باشد، نسبت به من نیک اندیشی کرده است. فرستادگان من از تو به نیکی یاد کرده اند، و اینک من تو را شفیع قوم خود قرار می دهم. پس هر که را مسلمانان با او مصالحه کرده اند به همان حال بگذار و از گناهان درگذر و بدان که تا هر زمان که تو اهل اصلاح باشی تو را از کارَت خلع نخواهیم کرد. هر کس نیز در دیار تو بر دین یهودی و آیین مجوس بماند باید جزیه پرداخت کند».

نسبت به آن جایگاه الهی که شخص پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم مصداق آن بود. نمونه های این گونه از نامه ها در تاریخ فراوان است که در تبیین نامه آن حضرت به نجاشی نمونه هایی از آن ها برشمرده شد.(1)

افزون برآن، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم با ذکر عنوان خود در همان آغاز نامه، به الهی بودن رسالت خویش اشاره می کند و در راستای آن، الهی بودن هدف و محتوای نامه را به مخاطبان خود ابلاغ می کند و به گونه ی کنایه به آن ها می رساند که محتوای نامه، مورد رضایت و خواست خداوند متعال می باشد و انگیزه های شخصی، قومی و ملی درکار نیست و هرگونه واکنش از حیث موافقت و یا مخالفت با پیام های نامه، موافقت و یا مخالفت با خواسته های خداوند می باشد.

حَقُّکُمْ عَلَیَّ فَالنَّصِیحَةُ لَکُمْ»(1). و اما حق شما بر من، خیرخواهی من نسبت به شماست.

ریشه لغوی نصیحت، نَصْح است و نَصْح در اصل، به معنای خلوص و صافی می باشد از این رو به عسل خالص، «عسل ناصح» می گویند. و نیز به هرگونه خیر خواهی خالصانه و خالی از غلّ و غش، نصیحت می گویند.

این واژه، در مورد خدا و مردم، پیامبر و مردم، قرآن و مردم، امام و امّت به کار می رود و به مقتضای و مورد، اشاره به مصداقی از آن مفهوم گسترده و جامع است؛ و اما نصیحت نسبت به خداوند، به معنای «باورداشت یگانگی او و اخلاص نیت در بندگی و یاری کردن حق» است و نصیحت نسبت به قرآن، به معنای «تصدیق به وحی بودن آن و عمل به محتوای آن و دفاع از آن دربرابر تحریف کنندگان» است و نصیحت نسبت به پیامبر خداوند، «تصدیق به نبوّت و رسالت و فرمان بری از فرمان های او» است.

و اما مراد از نصیحت و خیر خواهی خالصانه امّت، که وظیفه حاکم اسلامی می باشد، همان برنامه ریزی کامل و همه جانبه برای پیش رفت و تعالی مردم در همه ی جنبه های اقتصادی، دینی، فرهنگی و مانند آن است؛ زیرا نخستین گام در راه خیر خواهی امّت، چیزی جز برنامه ریزی درست و کارآمد نیست، و به این ترتیب حاکم و رهبر در درجه ی نخست، باید برنامه ای درست و فراگیر که تأمین کننده ی منافع معنوی و مادّی توده های مردم و سبب رسیدن به کمال مطلوب است با کمترین

ص:405

ضایعات، تنظیم کند و مقدمات اجرای آن را فراهم سازد و در رفع موانع در سر راه آن بکوشد؛ برنامه ریزی که تجلی و ظهور حق نصیحت مردم بر حاکمان است، در دنیای امروز از اهمّیت به سزایی برخوردار است و اندیشمندان براین باورند که اشکال هایی که در نظام های اجتماعی پیدا می شود، نخست به سبب نداشتن برنامه ریزی درست، کارآمد و فراگیر است.(1) و از این رو پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، سرانجامِ کسانی که بر مردم حکومت می کنند و در راستای خوشبختی آنان نمی کوشند و خیرخواه آنان نیستند را آتش جهنم می داند همان گونه که می فرماید:

«أَیُّمَا وَالٍ وَلِیَ شَیْئًا مِنْ أَمْرِ الْمُسْلِمِینَ، فَلَمْ یَنْصَحْ لَهُمْ، وَلَمْ یَجْهَدْ لَهُمْ لِنُصْحِهِ وَجَهْدِهِ لِنَفْسِهِ کَبَّهُ اللهُ عَلَی وَجْهِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِی النَّارِ»(2). هر والی که امری از امور مسلمانان را ولایت کند، ولی خیر آنان را نخواهد و آن گونه که برای خود می کوشد برای آنان نکوشد، روز رستاخیز خداوند او را با صورت در آتش فرو می کند.

نکته دومی که کلام پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم به آن تصریح دارد آن است که، نتیجه اصلی خیرخواهی حاکم نسبت به مردم در واقع به خود او برمی گردد و گرچه آثار کارهای حاکم در میان مردم گسترش یافته و مردم از آن بهره می برند، ولی در واقع این خود حاکم است که به عنوان انجام دهنده عمل، از ثمرات اصلی عمل بهره مند می شود. و

ص:406

این خود یکی از حقایق عجیب قرآنی است که ثمره ی کار هر کسی به خود او برمی گردد. همان گونه که می فرماید: مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ، وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیْها.1 هر کس عمل صالح کند پس برای خویش کرده و هر کس عمل بد کند به خود کرده است. و نیز می فرماید: فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ.2 هر کس به وزن یک ذره، عمل خیری انجام دهد آن را می بیند و هر کس به وزن یک ذره عمل بد کند همان را خواهد دید.

و در آیه دیگر می فرماید: إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها.3 اگر نیکی کنید بخودتان نیکی می کنید، و اگر بدی کنید باز هم به خود می کنی. «لام» در لِأَنْفُسِکُمْ و نیز در فَلَها، لام اختصاص است. یعنی، هر یک از احسان و اسائه ی شما مختص خود شما است، بی آن که به دیگران چیزی از آن بچسبد، و این خود سنت خداست که اثر و پیامد عمل هر کسی را (چه خوب و چه بد) به خود او برمی گرداند. پس اگر کسی به دیگران خدمت می کند، در واقع به خود خدمت کرده است و اگر به دیگران خیانت کند، به خود خیانت و بدی کرده و پیامد اصلی عمل، گریبان گیر خود او می شود.

آیه دیگری که این واقعیت را بیان می کند آیه زیر است که می فرماید: إِنّا أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ لِلنّاسِ بِالْحَقِّ فَمَنِ اهْتَدی فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّما یَضِلُّ عَلَیْها وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکِیلٍ.4 ما این کتاب آسمانی را برای مردم به حق بر تو نازل کردیم،

ص:407

هر کس هدایت را پذیرد به نفع خود او است، و هر کس گمراهی را برگزیند تنها به زیان خود او خواهد بود، و تو مأمور اجبار آن ها به هدایت نیستی.

براساس این آیه، هر کس به وسیله ی قرآن هدایت یابد، نفع این هدایت که سعادت زندگی دنیا و ثواب خانه ی آخرت است به خودش برمی گردد و هر کس به گمراهی خود باقی بماند و با این کتاب راه را نیابد، شقاوت و وبال گمراهی اش که (بدبختی در دنیا و) عذاب آخرت است به خودش عاید می شود، پس خدای سبحان بزرگ تر از آن است که از هدایت آنان سود و از گمراهی شان ضرر ببیند.(1)

ص:410

به نام خداوند ابراهیم و اسحاق و یعقوب. (این نامه ای است) از محمد فرستاده ی خداوند به سوی اسقف و مردم نجران. اگر (دربرابر حق تسلیم باشید) پس من حمد خداکردنم را به سوی شما ابلاغ می کنم؛ خدای ابراهیم و اسحاق و یعقوب. پس از آن: من شما را به پرستش غیر خداوند به پرستش خداوند دعوت می کنم و از ولایت غیر خداوند به ولایت خداوند فرامی خوانم. اگر (از دعوتم) سربرتافتید پس (باید) جزیه (بپردازید) و اگر از دادن جزیه خودداری کردید پس من به شما اعلان جنگ می کنم. و السلام.

جای آن جمله ی «بسم الله الرحمن الرحیم إله إبراهیم وإسحاق ویعقوب» آمده است.(1) و در نسخه ی تاریخ یعقوبی، «بسم الله، من محمد رسول الله صلی الله علیه وسلم إلی أسقفه نجران. بسم الله» نقل شده است.(2) و اما در نسخه ی إمتاع الأسماع به جای کلمه ی «اله»، کلمه ی «الیه» یعنی، «باسم إلیه إبراهیم» آمده است،(3) که به نظر می رسد اشتباه چاپی باشد.

آیا شما هنگامی که مرگ یعقوب فرا رسید حاضر بودید؟ در آن هنگام که به فرزندان خود گفت: پس از من چه چیز را می پرستید؟ گفتند: خدای تو و خدای پدرانت؛ ابراهیم و اسماعیل و اسحاق، خداوند یکتا و ما در برابر او تسلیم هستیم.

در این پرسش و پاسخی که درآیه آمده است، این معنا به چشم می خورد که دین ابراهیم، تنها دین اسلام بوده، و دینی هم که فرزندان وی یعنی، اسحاق، یعقوب، اسماعیل و نواده های یعقوب یعنی، بنی اسرائیل و نواده های اسماعیل خواهند داشت، تنها اسلام است، نه دین دیگر.(1)

بنابراین هرکس غیر از اسلام (به معنای تسلیم دربرابر حق و فرمان بری از فرستادگان او)، دینی را برای خود اختیار کند از او پذیرفته نیست. قُلْ آمَنّا بِاللّهِ وَ ما أُنْزِلَ عَلَیْنا وَ ما أُنْزِلَ عَلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ ما أُوتِیَ مُوسی وَ عِیسی وَ النَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ * وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِینَ.2 بگو: به خدا ایمان آوردیم، و (هم چنین) به آن چه بر ما و بر ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط نازل گردیده، و آن چه به موسی و عیسی و (دیگر) پیامبران، از سوی پروردگارشان داده شده است، ما در میان هیچ یک از آنان فرقی نمی گذاریم، و در برابر (فرمان) او تسلیم هستیم. و هر کس جز اسلام (و تسلیم در برابر فرمان حق،) آیینی برای خود انتخاب کند، از او پذیرفته نخواهد شد، و او در آخرت، از زیانکاران است.

ص:414

برهان و استدلال به گفت و گو نشست ولی بنابر تصریح برخی از تاریخ نگاران او هیچ گاه اسلام را نپذیرفت و کافر از دنیا رفت. نوشته اند: حارث بن علقمة بن ربیعه پس از دریافت نامه، هم راه گروهی دیگر به مدینه آمد تا با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ملاقات کند. در میان راه استرش، او را به زمین زد. برادرش گفت: سرنگون باد آن مرد! و مقصودش پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم بود.

حارث گفت: خودت سرنگون شوی! مردی را که از پیامبران است، دشنام می دهی؟! او کسی است که عیسی علیه السلام بشارت آمدنش را داده و نامش در تورات آمده است. برادرش گفت: پس، چه چیز مانع تو از پذیرفتن دین او می شود؟ گفت: این قوم، (نجرانیان) ما را مهتری داده و گرامی داشته اند و ما را بر خود، سالار ساخته اند و از هر چیز، جز مخالفت با او سر باز می زنند.(1) و در عین حال برخی دیگر گفته اند: او اسلام اختیار کرده و در نشر و تقویت اسلام در نجران بسیار کوشید.(2)

گوناگونی دراین باره ابراز داشته اند و اما نگارنده ی نوشتار در تبیین نامه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به نجاشی افزون بر اشاره به آن دیدگاه ها، به معنای درست آن جمله نیز پرداخته است.(1) اجمال آن این است که؛ بنابر قاعده ادبی «تضمین»، گاهی لفظی که معنای معینی دارد در کنار آن معنا، معنای دیگری نیز گنجانده می شود تا با یک جمله دو معنای در طول هم به مخاطب القا و رسانده شود وبرای این که یک کلمه بتواند دو معنا را داشته باشد، معمولا با حروف متعدی آورده می شود.(2)

جمله ی «فَإِنِّی أَحْمَدُ إِلَیْکمُ اللَّهَ»، نیز از همین قبیل است که در کنار معنای حمد کردن، معنای «رساندن، ابلاغ و اعلان تام» گنجانده شده است از این رو با کلمه «الی» متعدی شده است. براین اساس معنای جمله ی «فَإِنِّی أَحْمَدُ إِلَیْکُم اللَّهَ»، عبارت است از آن که؛ «من خداوند را حمد می کنم در حالی که این حمد کردن را به گونه تام به شما ابلاغ و اعلان می دارم». و این گونه حمد کردن در مواقعی است که شخص می خواهد حمد خود را از باب آموزش و اعلان موضع اعتقادی خود به دیگری برساند.(3)

خداوند مشغول بوده اند؛ زیرا جمله ی اسمیه، دلیل براستمرار کار و مستمر بودن فعل می باشد.

و اما حمد به چه معناست؟ دانشمندان دین پژوه گفته اند: حمد، دربرابر قَدْح و ذَم می آید و به معنای ستایش کردن کسی است که دارای کمالی یا کمالاتی مانند کرم، علم، قدرت و حکمت می باشد و نیز ستودن او به سبب آن که منشأ کاری اختیاری(1) و زیبا می باشد؛ خواه اثرآن کمال به غیر نیز برسد یا خیر و در صورت وصول به غیر، خواه دریافت کننده، همان شخص حامد باشد یا غیر او و چه از صاحب اندیشه باشد یا از غیر آن.

لازم به یاد است که میان «حمد» و «مدح» تفاوت است. مشهور این است که حمد و مدح، همتا و همانند هستند، همان گونه که دو واژه مقابل این ها، قَدح و هَجو نیز همتا و همانند هستند.(2) ولی این دو واژه که دو ریشه ی متفاوت دارند، دارای دو معنای مختلف هستند و از این رو از نظر کاربرد و موارد استعمال نیز یکسان نیستند؛ حمد، تنها در برابر صاحب کمالی است که دارای عقل و اندیشه باشد، ولی مدح، همان به بزرگی یاد کردن شخص یا شیئ ممدوح است و در مقابل ذم می آید، و درباره ی غیر عاقل نیز به کار می رود؛ مثلا، درباره گوهری زیبا و ارزشمند می توان گفت: ممدوح است، ولی نمی توان گفت محمود است.

ص:418

تفاوت دیگر «حمد» و «مدح»، آن است که حمد، تنها در برابر کارهای اختیاری می باشد، اما مدح درباره ی امور خارج از اختیار نیز به کار می رود؛ مثلا بلندی قامت و زیبایی چهره در انسان با این که اختیاری نیست قابل مدح است، ولی قابل حمد نیست، بر خلاف انفاق و علم آموزی او که هم ممدوح است و هم محمود. پس هر حمدی، مدح است، اما هر مدحی، حمد نخواهد بود.(1)

بنابراین حمد خداوند، عبارت است از ستایش و ستودن او به وسیله، بیان صفات جمال و جلال او و نیز بیان کارهای اختیاری زیبای او.(2) وحمد و ستایش ویژه ی اوست؛ زیرا هم فعل او اختیاری و زیباست و هم دارای همه کمالات است. قرآن کریم درباره ی شق نخست می فرماید: اَلَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقَهُ . (3) او، همان کسی است که هر چه را آفرید نیکو آفرید.

و درباره شق دوم، آیه های بسیاری در قرآن کریم آمده که جامع ترین آن ها آیه ی اَلْحَمْدُ لِلّهِ . (4) است که در واقع خود برهانی برای این مسئله است؛ زیرا «الله»، جامع همه کمالات وجودی است (یعنی، ذات مستجمع جمیع کمالات) و چون حمد در برابر کمال بوده و هر کاملی محمود است، پس خدای سبحان، محمود است. آیه ی (الحمدلله) با تعلیق حکم بر وصف که مشعر به علیت است، مفید چنین برهانی است.

ص:419

بنابراین چون او «الله» است و «الله» دارای همه صفات کمالی است، پس حمد و ستایش نیز ویژه اوست. و به بیانی حمدها برای خداوند هستند؛ زیر او «الله» است.

پس از بیان مطالب بالا این مسئله به خوبی روشن می شود که کلام پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم که می فرماید: «من الله را حمد می کنم»، مشتمل بر برهان و استدلال نیز هست. به این بیان که؛ چون او «الله» است، و «الله» دارنده ی همه ی کمالات است، پس تنها او شایسته ی حمد و ستایش است و براین اساس است که من او را حمد و ستایش می کنم.

بنابر روایات، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، خداوندرا بسیار حمد می گفت. بیان همه ی آن ها نوشتار را به تفصیل می کشاند و تنها به یک روایت از امام صادق علیه السلام دراین باره بسنده می شود که فرمود

:«کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله و سلم إِذَا أَصْبَحَ، قَالَ: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ کَثِیراً عَلَی کُلِّ حَالٍ ثَلَاثَمِائَةٍ وَ سِتِّینَ مَرَّةً وَ إِذَا أَمْسَی قَالَ مِثْلَ ذَلِکَ»(1). هرگاه صبح می شد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، سیصد و شصت بار می گفت:

الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ کَثِیراً عَلَی کُلِّ حَالٍ. و مانند آن را هنگام شب می گفت.

پرهیز کرده و به پرستش خدای یگانه روآورند.

«أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی أَدْعُوکُمْ إِلَی عِبَادَةِ اللَّهِ مِنْ عِبَادَةِ الْعِبَادِ وَ أَدْعُوکُمْ إِلَی وَلَایَةِ اللَّهِ مِنْ وَلَایَةِ الْعِبَادِ» من، شما را از پرستش بندگان به پرستش خداوند دعوت می کنم و (نیز) شما را از ولایت بندگان به ولایت خداوند فرامی خوانم.

سبب این که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، آنان را به پرستش خداوند فرامی خواند آن است که مسیحیان، گرفتار شرک در عبادت بودند و برای غیر خداوند، مقام ربوبیت و الوهیت قائل بودند؛ همان گونه که مسیح علیه السلام را یا خدا می دانستند و یا فرزند او، و در هر دو صورت به پرستش او می پرداختند. و افزون بر آن، برای رهبان (روحانیان مسیحی) مقامی بس بلند در ذهن خود ساخته بودند و از آنان فرمان می بردند و این فرمان بری، سبب انحراف آنان از مسیر حق شده بود. قرآن کریم می فرماید: اِتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللّهِ وَ الْمَسِیحَ ابْنَ مَرْیَمَ وَ ما أُمِرُوا إِلاّ لِیَعْبُدُوا إِلهاً واحِداً لا إِلهَ إِلاّ هُوَ سُبْحانَهُ عَمّا یُشْرِکُونَ . (1) به جای خدا، احبار و رهبانان خود را و مسیح پسر مریم علیه السلام را پروردگاران خود دانستند، و حال آن که دستور نداشتند مگر به این که معبودی یکتا بپرستند که جز او معبودی نیست، و او از آن چه که شریک او می پندارند منزه است.

لازم به یاد است که مسیحیان، هرگز راهبان خود را سجده نمی کردند و برای آن ها نماز و روزه و یا دیگر عبادت ها را انجام نمی دادند، ولی از آنجا که بی قید و شرط از آن هافرمان می بردند و حتی احکامی را که بر خلاف حکم خدا می گفتند اجرای آن را برخود لازم می دانستند، قرآن از این پیروی کورکورانه و غیر منطقی تعبیر به «عبادت»

ص:421

کرده است. این معنی در روایتی که از امام باقر علیه السلام، و امام صادق علیه السلام، نقل شده، آمده است که فرمودند:

«أَمَا وَ اللَّهِ مَاصَامُوا لَهُمْ وَ لَا صَلَّوْا لَهُمْ وَ لَکِنَّهُمْ أَحَلُّوا لَهُمْ حَرَاماً وَ حَرَّمُوا عَلَیْهِمْ حَلَالًا فَاتَّبَعُوهُمْ فَعَبَدُوهُمْ مِنْ حَیْثُ لَا یَشْعُرُونَ»(1). به خدا سوگند؛ آنان (یهود و نصاری) برای پیشوایان خود روزه و نماز بجا نیاوردند ولی پیشوایانشان، حرامی را برای آنان حلال، و حلالی را حرام کردند و آن ها پذیرفتند و پیروی کردند و ناخودآگاه آنان را پرستش نمودند.

در حدیث دیگری چنین آمده است که عُدی بن حاتم، می گوید: خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمدم در حالی که صلیبی از طلا در گردن من بود، به من فرمود:

ای عُدی! این بت را از گردنت بیفکن. من چنین کردم، سپس نزدیک تر رفتم شنیدم این آیه را می خواند اِتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً... هنگامی که آیه را به پایان رساند، گفتم: ما هیچ گاه پیشوایان خود را نمی پرستیم. فرمود: آیا چنین نیست که آن ها حلال خدا را حرام و حرام خدا را حلال می کنند و شما از آن ها پیروی می کنید؟ گفتم: آری چنین است، فرمود: همین، عبادت و پرستش آن ها است.(2)

دلیل این موضوع روشن است؛ زیرا قانون گذاری، ویژه ی خدا است، و هیچ کس جز او حق ندارد چیزی را برای مردم حلال، و یا حرام کند و قانونی وضع کند، تنها کاری که انسان ها می توانند انجام دهند، کشف قانون های پروردگار و تطبیق آن بر مصادیق مورد نیاز است.

ص:422

بنابراین اگر بر ضد قانون های خداوند اقدام به قانون گذاری شود، و کسی آن را به رسمیت بشناسد و بی چون و چرا بپذیرد، مقام خدا را برای غیر خدا قائل شده است، و این یک نوع شرک عملی و بت پرستی و به بیان دیگر، پرستش غیر خدا است.(1)

او را بررسی کنند. از این رو گروهی از داناترین مردم نجران گزینش شدند که در رأس آنان سه پیشوای مذهبی قرار داشت: ابو حارثة بن علقمه، اسقف اعظم نجران که نماینده رسمی کلیساهای روم در حجاز بود؛ عبد المسیح، رئیس هیئت نمایندگی که به عقل، تدبیر و کاردانی شهرت داشت و ایهم که فردی کهن سال و یکی از شخصیت های مورد احترام مردم نجران بود.

هیئت نمایندگی نجران، پس از چند روز به مدینه رسیدند و هنگام عصر در حالی که لباس های تجملی ابریشمی بر تن، و انگشترهای طلا بر دست، و صلیب هایی بر گردن داشتند، وارد مسجد شده به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سلام کردند. ولی وضع زننده و نامناسب آنان، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را به شدت ناراحت کرد. آنان احساس کردند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از آنان ناراحت شده است، ولی سبب آن را ندانستند، بی درنگ با عثمان بن عفان و عبد الرحمن بن عوف که پیشینه ی آشنایی با آنان داشتند، تماس گرفتند و جریان را به آنان گفتند. آن ها، اظهار داشتند: حل این گره، به دست علی بن ابی طالب علیه السلام است. از این رو به محضر آن حضرت رسیدند، آن حضرت، برای باز شدن گره کار آن ها چنین گفت: شما، باید لباس های خود را تغییر دهید و با وضع ساده، بی زر و زیور به حضور حضرت بیایید. در این صورت، احترام و تکریم می شوید.

نمایندگان نجران، با لباس ساده و بی زیور به محضر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وارد شده، سلام کردند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با احترام، سلام آنان را پاسخ داد و برخی از هدایایی را که برای وی آورده بودند، پذیرفت. نمایندگان پیش از آن که وارد مذاکره شوند، اظهار کردند که وقت نماز آنان رسیده است. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم اجازه داد که نمازهای خود را در مسجد مدینه، در حالی که رو به مشرق ایستاده بودند، بخوانند. پس از نماز با پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم به مناظره برخاستند؛ آن حضرت به ایشان فرمود: من شما را به آیین

ص:424

توحید و پرستش خدای یگانه و تسلیم در برابر اوامر او دعوت می کنم. سپس آیاتی چند از قرآن برای آنان خواند.

نمایندگان نجران گفتند: اگر مراد از اسلام، ایمان به خدای یگانه جهان است، ما پیش تر به او ایمان آورده و به احکامش عمل می کنیم.

پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: اسلام، نشانه هایی دارد و برخی از کارهای شما حاکی است که به اسلام واقعی نگرویده اید. چگونه می گویید که خدای یگانه را پرستش می کنید؛ در صورتی که شما صلیب را می پرستید و از خوردن گوشت خوک پرهیز نمی کنید و براین باورید که خداوند، فرزند دارد؟

نمایندگان نجران، عرض کردند: ما مسیح علیه السلام را خدا می دانیم؛ زیرا او مردگان را زنده کرد و بیماران را شفا بخشید و از گِل، پرنده ای ساخت و آن را به پرواز درآورد و همه ی این کارها، نشانه آن است که او خدا است.

پیامبرخدا صلی الله علیه و آله و سلم، فرمود: خیر. او بنده خدا و آفریده اوست که در رحم مریم قرارش داد و این خداوند بود که قدرت و توانایی آن (کارهایی که شما درباره ی عیسی علیه السلام گفتید) را به عیسی علیه السلام داد.

یک نفر از نمایندگان نجران، عرض کرد: (درست است که عیسی علیه السلام، خدا نیست) ولی او فرزند خدا است؛ زیرا مادر او مریم علیها السلام، بی آن که با کسی ازدواج کند، او را به دنیا آورد. پس ناچار باید پدر او، همان خدای جهان باشد.

در این هنگام فرشته ی وحی نازل شد و به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گفت: به آنان بگو: وضع حضرت عیسی علیه السلام از این نظر مانند حضرت آدم علیه السلام است که او را با قدرت بی پایان خود، بی آن که دارای پدر و مادری باشد از خاک آفرید.(1) اگر نداشتن پدر، گواه بر

ص:425

این باشد که او فرزند خدا است، پس حضرت آدم علیه السلام برای این منصب شایسته تر است؛ زیرا او نه پدر داشت و نه مادر. نمایندگان نجران، گفتند: سخنان شما، ما را قانع نمی کند. راه چاره این است که در وقت معینی با یک دیگر مباهله کنیم و بر دروغ گو نفرین بفرستیم و از خداوند بخواهیم دروغ گو را هلاک و نابود کند.(1)

در این موقع پیک وحی نازل گردید و آیه مباهله را آورد و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را مأمور ساخت تا با کسانی که با او به مجادله و محاجّه برمی خیزند و زیر بار حق نمی روند، به مباهله برخیزد و دوطرف از خداوند بخواهند که افراد دروغ گو را از رحمت خود دور سازد.

فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ 2. هر کس پس از روشن شدن جریان با تو مجادله کند، بگو: بیایید فرزندان و زنان و نزدیکان خود را گرد آوریم و گریه و زاری کنیم و لعنت خدا را بر دروغ گویان قرار دهیم.

دو طرف برای انجام مباهله آماده شدند و قرار شد که فردا مراسم مباهله در محلّی خارج از شهر مدینه، در دامنه ی دشت انجام بگیرد. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، از میان مسلمانان و بستگان خود، تنها چهار نفر را برگزید که در این حادثه تاریخی شرکت کنند. این چهار تن، جز علی بن ابی طالب علیه السلام، فاطمه دختر پیامبر علیها السلام، حسن علیه السلام و

ص:426

حسین علیه السلام، کس دیگر نبود؛ زیرا در میان همه ی مسلمانان، نفس هایی پاک تر و ایمانی استوارتر از ایمان این چهار تن، وجود نداشت.

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، فاصله ی منزل و نقطه ای را که قرار بود در آن جا مراسم مباهله انجام بگیرد، با وضع خاصی طی کرد. او در حالی که نوه اش حسین علیه السلام را در آغوش گرفته بود و دست نوه ی دیگرش حسن علیه السلام را در دست داشت و فاطمه علیها السلام به دنبال آن حضرت و علی بن ابی طالب علیه السلام پشت سر وی حرکت می کردند، گام به میدان مباهله نهاد و پیش از ورود به میدان مباهله، به هم راهان خود گفت: من هرگاه دعا کردم، شما دعای مرا با گفتن آمین بدرقه کنید.

سران هیئت نمایندگی نجران، پیش از آن که با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روبه رو شوند به یک دیگر می گفتند: هرگاه دیدید که محمد صلی الله علیه و آله و سلم، افسران و سربازان خود را به میدان مباهله آورد و شکوه مادی و قدرت ظاهری خود را نشان ما داد، در این صورت وی، یک فرد غیر صادق است و اعتمادی به نبوت خود ندارد، ولی اگر با فرزندان و جگرگوشه های خود به مباهله بیاید و با یک وضع وارسته از هر نوع جلال و جبروت مادی، رو به درگاه الهی بگذارد؛ پیداست که پیامبری راست گو است و به قدری به خود ایمان و باور دارد که نه تنها حاضر است خود را در معرض نابودی قرار دهد، بلکه با جرأت هرچه تمام تر، حاضر است عزیزترین و گرامی ترین افراد نزد خود را در معرض فنا و نابودی واقع سازد.

سران هیئت نمایندگی در این گفت وگو بودند، ناگهان جمال نورانی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با چهارتن دیگر که سه تن از آن ها شاخه های درخت وجود او بودند، نمایان گردید.

همگی با حالت بهت زده و تحیر به چهره ی یک دیگر نگاه کردند و از این که او جگرگوشه های معصوم و بی گناه و یگانه دختر و یادگار خود را به صحنه مباهله آورده است، انگشت تعجب به دندان گرفتند. آنان دریافتند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به دعوت و دعای خود باور راسخ دارد.

ص:427

اسقف نجران، گفت: من چهره هایی را می بینم که هرگاه دست به دعا بلند کنند و از درگاه الهی بخواهند که بزرگ ترین کوه ها را از جای بکند، بی درنگ دعای آنان مستجاب می شود. بنابراین، هرگز درست نیست ما با این چهره های نورانی و با این افراد با فضیلت، مباهله کنیم؛ زیرا بعید نیست که همه ی ما نابود شویم و ممکن است دامنه ی عذاب گسترش پیدا کند و همه ی مسیحیان جهان را بگیرد و در روی زمین یک مسیحی باقی نماند.

أَلْفَیْ حُلَّةٍ مِنْ حُلَلِ الْأَوَاقِیِّ ثَمَنُ کُلِّ حُلَّةٍ أَرْبَعُونَ دِرْهَماً فَمَا زَادَ أَوْ نَقَصَ فَعَلَی حِسَابِ ذَلِکَ یُؤَدُّونَ أَلْفاً مِنْهَا فِی صَفَرٍ وَ أَلْفاً مِنْهَا فِی رَجَبٍ وَ عَلَیْهِمْ أَرْبَعُونَ دِینَاراً مَثْوَاةَ رَسُولِی مِمَّا فَوْقَ ذَلِکَ وَ عَلَیْهِمْ فِی کُلِّ حَدَثٍ یَکُونُ بِالْیَمَنِ مِنْ کُلِّ ذِی عَدَنٍ عَارِیَّةٌ مَضْمُونَةٌ ثَلَاثُونَ دِرْعاً وَ ثَلَاثُونَ فَرَساً وَ ثَلَاثُونَ جَمَلًا عَارِیَّةٌ مَضْمُونَةٌ لَهُمْ بِذَلِکَ جِوَارُ اللَّهِ وَ ذِمَّةُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ فَمَنْ أَکَلَ الرِّبَا مِنْهُمْ بَعْدَ عَامِهِمْ هَذَا فَذِمَّتِی مِنْهُ بَرِیئَةٌ».

به نام خداوند بخشنده مهربان. (این نامه ای است) از محمد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، به ملت نجران و حومه ی آن. حکم و داوری محمد صلی الله علیه و آله و سلم درباره ی تمام املاک و ثروت ملت نجران، این شد که:

اهالی نجران، هر سال دو هزار لباس، که قیمت هر یک از چهل درهم تجاوز نکند، به حکومت اسلامی بپردازند. آنان می توانند نیمی از آن را در ماه صفر و نیم دیگر را در ماه رجب پرداخت کنند و هرگاه از سوی یمن، آتش جنگ شعله ور گشت، ملت نجران باید به عنوان همکاری با دولت اسلامی، سی زره، سی اسب و سی شتر به صورت عاریه مضمونه در اختیار ارتش اسلام بگذارند و پذیرایی نمایندگان پیامبر در سرزمین نجران به مدت یک ماه، بر عهده آنان است. و هرگاه نماینده ای از جانب وی به سوی آنان آمد، باید از او پذیرایی کنند و جان و مال و سرزمین ها و معابد ملت نجران در امان خدا و رسول او است؛ مشروط بر این که از هم اکنون، از هر نوع رباخواری خودداری کنند و در غیر این صورت ذمه محمد صلی الله علیه و آله و سلم از آنان بری بوده، تعهدی در برابر آنان نخواهد داشت.

ص:429

این نامه، روی پوست سرخی نوشته شد و دو نفر از یاران پیامبر به عنوان گواه زیر آن را امضا نمودند. سرانجام، پیامبر، نامه را مهر کرد و به سران هیئت داد.(1)

این صلح نامه، از شدت عدالت و دادگستری رهبری عالی قدر حکایت کرده و می رساند که حکومت اسلامی، به سان دولت های زورمند جهان نبوده که از ضعف و بی چارگی طرف سوء استفاده کند و مالیات های سنگین را بر آنان تحمیل کند، بلکه در همه ی لحظه ها، روح مسالمت، دادگری و اصول انسانی را در نظر گرفته و گام از آن فراتر نمی نهاد.

ص:430

است. و در این صورت او را احترام فوق العاده بگذارید و در برابرش از جا برنخیزید و بی اذنش در جایی ننشینید تا او بگوید. و بکوشید از او دور بمانید تا از شر وی در امان بمانید و به او نزدیک شوید تا از خیر او بهره مند گردید.

امّا اگر پیامبر باشد، در این صورت، چیزی را دوست ندارد، مگر آن که به آن می رسد و به چیزی نگاه نمی کند، مگر آن که درباره ی آن حکم می کند؛ او خیر را از هر جایی که باشد، می گیرد؛ او هیچ گاه خطا نمی کند تا مورد عیب جویی قرار گیرد؛ کارهایش همان گونه است که دوست می داری؛ همه ی کارهایش را صالح و همه ی خبرهایش را راست و درست می یابی؛ او را متواضع می بینی و در برابر خدا، خوار و ذلیل است، در این صورت بدون مشورت با من صحبتی با او نداشته باشید؛ زیرا اگر فرستاده ای از پیش خود کاری را انجام دهد، کار از دست آن کسی که او را فرستاده است؛ خارج می شود. آن چه را که به شما می گوید، خوب به خاطر بسپارید تا به من بگویید؛ زیرا اگر چیزی را فراموش کرده یا خیال بافی کنید، این زحمت را بر دوش من می اندازید که پیک دیگری بفرستم.

می دانی آن ها را به ما نشان بده و اگر آن ها را آموخته ای پس به ما نیز بیاموز و ما را در گنج خود شریک کن. و السلام.

الْخَلْقُ خَلْقُ اللَّهِ وَ الْأَمْرُ کُلُّهُ لِلَّهِ خَلَقَهُمْ وَ أَمَاتَهُمْ وَ هُوَ یَنْشُرُهُمْ وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ. أَدَّبْتُکُمْ بِآدَابِ الْمُرْسَلِینَ وَ لَتُسْأَلُنَّ عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِینٍ»(1).

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ. از محمد رسول خدا به اکثم بن صیفی. ستایش خداوند کردنم را به تو ابلاغ می کنم. خداوند به من فرمان داده است، بگویم: خدایی جز خداوند یکتا نیست؛ آن را بگویم و مردم را نیز به گفتن آن فرمان دهم. همه ی آفریده ها، آفریده اویند و همه کارها به دست اوست؛ آن ها را می آفریند و می میراند و همو ایشان را برمی انگیزاند و بازگشت همه به سوی اوست. (برانگیخته شده ام تا) شما را به آداب رسولان، ادب کنم و در مورد خبر عظیم از شما سؤال می شود و به زودی از خبر بزرگ آگاه خواهید شد.

گفت: او را دیدم که به رفتار پسندیده، فرمان می دهد و از رفتار بد، نهی می کند.

اکثم بن صیفی، بنی تمیم را جمع کرد و گفت: ای بنی تمیم! سن من بالا رفته و به دردِ پیری گرفتارم کرده است. اگر خوبی از من دیده اید، آن را بگویید و اگر بدی از من دیده اید، مرا یاری کنید که دنباله رو حق باشم. همانا پسرم بازگشته است. او با این مرد گفت و گو کرده و دیده که به نیکی فرمان می دهد و از بدی نهی می کند و به رفتار نیکو و پسندیده فرمان می دهد و از رفتار بد نهی می کند و افراد را به پرستش خدای یگانه فرامی خواند و از این که به بت ها و به آتش قسم خورده شود، نهی می کند و می گوید: رسول خدا است و پیش از او هم رسولان صاحب کتاب بوده اند.

همانا سزاوارترین مردم برای یاری محمد صلی الله علیه و آله و سلم، در این راهی که در پیش گرفته، شما هستید.

اگر آن چیزی که شما را به آن فرامی خواند حق باشد، به سود شماست و اگر باطل باشد، شما سزاوارترین افراد برای پوشاندن و خاموش کردن آن هستید. دانشمندان و فضلای شما فهمیده اند که او به سوی فضیلت فرامی خواند و به آن فرمان می دهد، پس در پذیرش دعوت وی از نخستین ها باشید و نه از آخرین ها. از او پیروی کنید تا از اشرف و سرآمدان عرب شوید. به گونه ی داوطلبانه دعوت وی را بپذیرید پیش از آن که به پذیرش آن مجبور شوید. همانا من چنان می بینم که دعوت او همه جا را فرامی گیرد.

بدانید این چیزی که او مردم را به آن فرامی خواند، اگر دین نباشد، دربردارنده ی رفتاری نیکو است. حرف مرا بشنوید و از من پیروی کنید که در این صورت از پرجمعیت ترین عرب و دارای گسترده ترین سرزمین ها خواهید شد. و من، امر او را چنان می بینم که هیچ ذلیلی از او پیروی نمی کند، مگر این که عزیز می شود و هیچ عزیزی از آن روی برنمی تابد، مگر این که ذلیل شود. از او پیروی کنید که عزتی بر

ص:435

عزت های شما افزوده می شود و هیچ کس مثل شما نخواهد شد. همانا پیشی گیرندگان، سهمی برای پس افتادگان باقی نمی گذارند و این دعوتی است که دنباله دارد و هر کسی زودتر به او اقتدا کند، ماندگار شود و دیگران از او پیروی می کنند. پس عزم خود را جزم کنید که همین، سبب قوّت و نیروی شماست.

مالک بن نویره که از (کافران بنی تمیم) بود گفت: حتما این مرد دیوانه شده است!

اکثم، گفت: وای بر آدم گرفتار، از دست آدم آسوده و بی خیال. به خدا قسم که برای تو نگران نیستم، بلکه برای عامه ی مردم نگران هستم. سپس میان قوم خود اعلام کرد: چه کسی او را هم راهی می کند؟

صد نفر اعلام آمادگی کردند و با او حرکت کردند و به جایی رسیدند که تا مدینه چهار شبانه روز فاصله داشت. در آنجا تشنگی بر آن ها چیره شد. اکثم، دریافت که از تشنگی فوت خواهد کرد؛ از این رو به هم راهان خود گفت: بر این مرد وارد شوید و بگویید: من شهادت می دهم: لا اله الا الله، محمد رسول الله. و ببینید که اگر با خود کتابی آورده است که همانند سخنانش روشن است، به او ایمان بیاورید و از او پیروی کنید و او را یاری نمایید. آن ها وارد مدینه شدند و اسلام آوردند.(1)

ص:436

انسان ها می اندازد، و زیربنای دیگر معارف و آموزه های دینی می باشد. از این رو کسانی که به چنین شناختی دست یافته و این شناخت در جان آنان رسوخ پیدا می کند، در آن ها نوعی غیرت و تعصب دفاع از دیگر باورها پدید می آید و گونه ای نشاطِ کوشش در بسط و گسترش آن در نهاد آن ها به وجود می آید از این رو در راه آن از بذل جان، مال، مقام و فرزند کوتاهی نمی کنند. بنابراین پیامبران، با بیدار کردن این احساس و شکوفاییدن این شعور و پس زدن غبارها از روی این وجدان و دادن این آگاهی، جامعه را به حرکت می آورند و به فلاح و رستگاری نزدیک می سازند.(1)

است)(1) ، در مقام کار، تأثیر و علّیت نیز استقلال ندارند، و اگر کاری انجام می دهند و یا اثری از آن ها دیده می شود همه به اذن خداوند می باشد. بنابراین خداوند، هم چنان که در ذات شریک ندارد، در فاعلیت نیز بی همتاست. بر این اساس هر فاعل وسببی، حقیقت وجود خود و نیز تأثیر و فاعلیت خود را از او دارد و در مقام کار، به او تکیه دارد.(2) و همه ی موجودات از انسان و غیر او، لحظه به لحظه به افاضه ی خداوند نیازمند هستند، و فقر و نیازمندی و وابستگی در نهاد همه ی آن ها تعبیه شده است.

لازم به یاد است که توحید افعالی، هرگز نفی عالم سبب ها و حاکمیت قانون علیت را نمی کند؛ زیرا خداوند، خودش خواسته که همه ی کارها از راه علت ها و سبب ها آن جاری گردد. چنان که حضرت عیسی علیه السلام معجزات خود را به اذن خداوند مستند می کند: وَ رَسُولاً إِلی بَنِی إِسْرائِیلَ أَنِّی قَدْ جِئْتُکُمْ بِآیَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ أَنِّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ فَأَنْفُخُ فِیهِ فَیَکُونُ طَیْراً بِإِذْنِ اللّهِ وَ أُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ أُحْیِ الْمَوْتی بِإِذْنِ اللّهِ وَ أُنَبِّئُکُمْ بِما تَأْکُلُونَ وَ ما تَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِکُمْ إِنَّ فِی

ص:439

ذلِکَ لَآیَةً لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ.1 و (او را به عنوان) رسول و فرستاده به سوی بنی اسرائیل (قرار داده، که به آن ها می گوید:) من آیه هایی از سوی پروردگار شما، برایتان آورده ام، من از گِل، چیزی به شکل پرنده می سازم، سپس در آن می دمم و به فرمان خدا، پرنده ای می گردد. و به اذن خدا، کور مادرزاد و مبتلایان به برص (پیسی) را بهبودی می بخشم، و مردگان را به اذن خدا زنده می کنم، و از آن چه می خورید، و در خانه های خود ذخیره می کنید، به شما خبر می دهم، مسلما در این ها، نشانه ای برای شماست، اگر ایمان داشته باشید.

و اما توحید در خالقیت، به این معناست که همه ی موجودات عالم، آفریده ی خداوند است و کسی در آفرینش آن ها جز خداوند، دخالتی نداشته و نخواهد داشت. دلیل این مسئله، این است که هر مخلوقی با همه تأثیراتش، عین ربط به علت هستی بخش است و لحظه ای بدون وابستگی به خدای جهان، امکان بقا و تأثیر ندارد و همان گونه که در اصل هستی نیاز به علت دارد، در بقا و تأثیرهم به فاعل و خالق خود نیاز دارد؛ فاعل و خالقی که خودش وابسته و نیازمند به غیر نباشد و او جز خداوند متعال کسی دیگر نخواهد بود. و این از قبیل رابطه نور افشانی لامپ با منبع تولید انرژی نور می باشد که همان گونه که نور افشانی یک لامپ برق، به وصل شدن مستمر به شبکه ی برق نیاز دارد به گونه ای که اگر لحظه ای برق قطع شود، لامپ نیز خاموش خواهد شد. پدیده ها و آفریده ها نیزهم در اصل وجودشان به آفریدگار نیازمندند و هم در بقای خود.

ص:440