بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

فروغ مسجد 10

جمعی از محققین و پژوهشگران

ص: 3

عنوان و نام پدیدآور:فروغ مسجد 10 / جمعی از محققین و پژوهشگران

ناشر:مرکز رسیدگی به امور مساجد

تعداد صفحات: 471 ص

زبان:فارسی

موضوع: جوان -رشد - تربیت

موضوع: مسجد - جوانان

موضوع: تغافل - جوانان

ص: 4

تصویر

ص: 6

تصویر

ص: 7

تصویر

ص: 8

تصویر

ص: 9

تصویر

ص: 10

تصویر

ص: 11

تصویر

ص: 12

تصویر

ص: 13

تصویر

ص: 14

تصویر

ص: 15

تصویر

ص: 16

تصویر

ص: 17

تصویر

ص: 18

تصویر

ص: 19

تصویر

ص: 20

تصویر

ص: 21

تصویر

ص: 22

تصویر

ص: 23

تصویر

ص: 24

تصویر

ص: 25

تصویر

ص: 26

تصویر

ص: 27

تصویر

ص: 28

و هیچ چیزی جای این را نمی گیرد و این هم مال شماست»؛(1) شاید سخن گزافی نباشد اگر بگوییم بهترین و مقدس ترین مکان برای تربیت جوانان مسجد است. تجربة تاریخی صدر اسلام تاکنون نیز به همین مهم اشاره دارد که همواره از ابتدای بعثت پیامبر تاکنون انسان های پاک، باتقوا و تأثیرگذار در دین و در جهت تعالی پرچم اسلام، در مسجد پرورش یافته و رشد نموده اند. محل پرورش انسان ها در زمان رسول خدا(ص) نیزمسجد بود و اساساً مسجد مبنای هر حرکت آموزشی و تربیتی بوده است. در انقلاب شکوهمند اسلامی ایران نیز، با اندک تأمل در سیرة بانیان و پیشتازان آن درمی یابیم که همه، پرورش­یافتة مساجد بودند و شهدای گران­قدر انقلاب نیز از خانه خدا مسیر عروج به ملکوت را آغاز کردند.

مرکز رسیدگی به امور مساجد با عنایت به این موضوع پراهمیت و البته با علم به تلاش همه جانبة نظام سلطه ودشمنان قسم­خورده در به انحراف کشاندن نسل آیندة فرزندان انقلاب، سال 1394 را سال مسجد و جوان نام گذاری نموده، در تلاش است با مجموعه ای از برنامه ها و اقدامات فرهنگی، متولیان و اثرگذاران و دغدغه مندان حوزه تربیت را به اهمیت و حساسیت این موضوع رهنمون سازد. امید است مساجد، این خانه های امید همچون گذشته مهد تربیت و اعتلای فرهیختگان و آینده سازان فردای روشن ایران و جهان اسلام باشند و خادمان و خدمت گزاران مساجد بیش از پیش در این راه قدم بردارند.

اثرعلمی پیش رو نیز حاصل تلاش جمعی از محققین و پژوهشگران گرانقدر است که با هدف ارائه تحلیل ها و راه­کارهای علمی و عملی برای جذب و رشد و پرورش همه­جانبة شخصیّت جوان، به رشته تحریر درآمده است و به حضورتان تقدیم می­گردد.

در پایان، ضمن تشکر و قدردانی از نویسنده این اثر پژوهشی و همکاران محترم در ادارة تولید و تأمین محتوای معاونت فرهنگی- اجتماعی، امیدواریم این اثر در نگاه شما گرامیان به ویژه ائمة محترم جماعات، مقبول افتد و پیشنهادها و نظرهای ارزشمند خویش را از خادمان خود در معاونت فرهنگی- اجتماعی مرکز دریغ نفرمایید.

جعلنا الله من عامری مساجد الله

مرکز رسیدگی به امورمساجد

معاونت فرهنگی - اجتماعی

ص: 30

هم درپی دارد. به عنوان نمونه، جوانی که رشته تحصیلی اش را به اصرار خانواده برگزیده یا دختری که با تحمیل خانواده شوهر آینده خود را می پذیرد، از نمونه های سلب آزادی منطقی شمرده می شوند.

در این مقاله برآنیم تا نخست با تغییرات رشدی این دوره سنی آشنا شده و سپس نیازهای مترتب بر آن را بررسی نماییم. در ادامه، پاسخ های مناسب برای نیازهای جوان مطرح می شود، بدین امید که خانواده ها و مسئولان فرهنگی جامعه خصوصاً مسئولان بخش های مذهبی، با تعاملی سازنده با این نیروی عظیم انسانی، از آن ها افرادی توانمند و کارآمد برای جامعه دینی بسازند و در رسیدن جوان به آنچه شایسته آن است، یاری رسانی نمایند.

حلال و نیرومندسازی تن و نیز ارزش های اخلاقی و رفتاری برمی شمرد. (محمدی ری شهری، 1387، ص 5) ایشان در مقدمه کتاب خود به مطلبی مهم و تاریخی اشاره دارند که هشداری جدی برای توجه شایسته به جوانان است: «گزنئون، حکیم و مورخ یونانی دو کتاب درباره ایران نوشته که یکی از آن دو کوروش نام دارد. در این اثر، شرحی درباره تربیت جوانان در دوران هخامنشی آورده و می نویسد: [ایرانیان] تقوا و فضیلت به فرزندان خود می آموزند، همان گونه که دیگران خواندن و نوشتن را... در قوانین ایران کوشش می شود که افراد تربیتی پیدا کنند که آنان را پیشاپیش، از دست یازیدن به کارهای ننگین و شرارت آمیز بازدارد. گزنئون، یکی از علت های اقتدار هخامنشیان را که در زمان خود بزرگ ترین کشور جهان بودند، همین توجه به تربیت جوانان می داند.»(محمدی ری شهری، 1387، ص 7)

با نگاهی تاریخی و دینی به مسئله جوان و اهمیت آن، درمی یابیم که توجه به این گروه سنی، نوعی سرمایه گذاری همه جانبه به شمار می آید و در مقابل، غفلت از این مهم، بسیار زیان بار خواهد بود.

یک قرن پژوهش نشان می دهد که دستاوردهای خلاق در اوایل بزرگ سالی افزایش می یابد؛ در اواخر 30 سالگی یا اوایل 40 سالگی به اوج می رسد و به تدریج افت می کند. (لورا ای برک: ص 136) به همین دلیل، توجه نهادهای فرهنگی

به وجود سرمایه خلاقیت در جوان و فراهم سازی زمینه شکوفایی و بهره وری از آن، ضروری است. به عنوان نمونه، در مساجد می توان مسئولیت طراحی محافل جشن و دیگر برنامه های رسمی مذهبی را به این گروه سنی سپرد.

ورزشی، امور فرهنگی، گفتگوهای دوطرفه و مانند آن ایجادشده و ادبیات مشترکی برای صمیمت آفرینی برگزیده شود.

روابط دوستی، بخشی از رشد اجتماعی جوانان را تشکیل می دهد. جوان از طریق هم نوایی های مثبت اجتماعی، به بالندگی در این زمینه نزدیک می گردد. دوستان جوان مانند همسران رمانتیک و دوستان کودکی، معمولاً از نظر سن، جنس و مرتبه اجتماعی _ اقتصادی شبیه هم هستند و این عوامل به تمایلات، تجربیات و نیازهای مشترک مرتبط است و به دنبال آن به لذتی که از رابطه حاصل می شود، کمک می کنند. لذا ایجاد انس میان فعالان فرهنگی و جوانان، می تواند این نیاز را تأمین نماید. همچنین دوستان بزرگ سالی (همانند کودکی) از طریق تأیید و پذیرش، عزت نفس را تقویت می کنند و به هنگام استرس، حمایت اجتماعی را فراهم می آورند؛

این دو از جمله عواملی است که در رابطه روحانی و جوان هم قابلیت اجرایی شدن دارد. دوستان با گسترش فرصت ها و دسترسی به دانش و ارائه نقطه نظرهای گوناگون، زندگی را جالب تر می کنند. اعتماد، صمیمیت و وفاداری در دوستی بزرگ سالی نیز مانند اواسط کودکی و نوجوانی اهمیت دارند. سهیم شدن در افکار و احساسات، گاهی در روابط دوستی، بیشتر از زندگی زناشویی است؛ هرچند که احساس تعهد در آن کمتر نیرومند است. (لورا ای برگ، ص 163)

تنهایی مسئله ای است که در این سن به سراغ عده ای از جوانان می آید. این موضوع از دو زاویه منفی و مثبت قابل ارزیابی است؛ اوایل بزرگ سالی چون زمانی است که افراد انتظار دارند روابط صمیمانه برقرار کنند، دوره آسیب پذیرتری از بعد تنهایی است. تنهایی در پی از دست دادن پیوندی صمیمی، شدیدتر است (مانند تنهایی مطلقه ها و بیوه ها). افراد تنها، خود و دیگران را به صورت منفی تر ارزیابی می کنند، ازلحاظ اجتماعی بی تفاوت و خشک هستند و چون اکراه دارند که اسرار خود را برای دیگران فاش کنند، به کندی رابطه صمیمانه برقرار می نمایند. تنهایی در جنبه مثبت نیز تا وقتی توان کاه نباشد، می تواند جوانان را ترغیب کند که دست به مخاطره بزنند و با دیگران تماس برقرار کنند. ضمناً تنهایی می تواند آن ها را ترغیب کند تا راه هایی برای لذت بردن از تنهایی پیدا کنند و از این فرصت برای عمیق کردن خودشناسی بهره گیرند.

رشد شخصیت سالم به مقدار زیاد به ایجاد تعادل بین برقرار کردن روابط رضایت بخش با دیگران و آفریدن مبنایی امن برای رضایت خاطر در درونمان بستگی دارد. (برم، 1992، ص 345 به نقل از ای برک، ص 166) بر این اساس، همگام با رهنمودها و تشویق های دینی برای برون رفت از تنهایی، با برنامه هایی چون نماز جماعت، مراسم مذهبی و مانند آن، می توان به ویژگی تنهاخواهی نوجوان نیز برای مدیریت

ص: 38

بهتر خویشتن توجه نموده و آن را با احترام پذیرفته و فقط نسبت به پیامدهای منفی تنها ماندن مانند وسوسه های اخلاقی و جنسی و خلوت کردن با ابزارهایی که استرس زا و مشکل آفرین هستند، تذکراتی ارائه نمود.

مختلفی را به افراد تحمیل می کند.

قانون سوم: تدبیر قبل از اقدام وجود داشته باشد.

در سخنان کامل ترین انسان ها هم می خوانیم که تدبیر پیش از کار، ما را از پشیمانی پس از کار ایمن می سازد. افرادی که بدون تدبیر و برنامه ریزی و صرفاً برای زودتر رسیدن به خواسته خود، پا روی پدال گاز زمان می گذارند و با سرعت تمام به سمت تازه ای حرکت می کنند، ممکن است پس از صرف زمان و توان زیاد، دنبال دوربرگردان باشند تا به نقطه آغاز برگردند و پشیمانی ناشی از بی تدبیری را به دنبال خود بکشانند و رابطه شان با خودشان و اعتمادی که به قدرت تصمیم گیری خویش دارند، از دست بدهند. مشورت با آگاهان، پیش از تصمیم های بزرگ می تواند یکی از منابع صرفه جویی شما باشد. به تعبیر امام علی علیه السلام، ما عمر چندباره نداریم که یک بار تجربه کنیم و یک بار رفتار درست را پیشه نماییم؛ پس عاقلانه است که از تجربه دیگران بهره مند شویم تا میانبری مطمئن و ساده برای رسیدن به هدف را در اختیار بگیریم.

قانون چهارم: دلایل مخفی تغییر را شناسایی کنید.

ممکن است برای منطقی جلوه دادن خود در تغییر تازه ای که به وجود آورده ایم، ناخواسته دلایلی بیاوریم که خودمان هم آن ها را باور نداریم. این دلایل بیشتر شبیه بهانه اند تا برهان. برخی ممکن است دچار نوعی وسواس باشند یا شخصیت تنوع طلبی داشته باشند که این موضوع ریشه در گذشته های آن ها دارد. خوب است پیش از تصمیم، از سلامت فرد مطمئن شویم؛ خصوصاً زمانی که دامنه تغییرات یک جوان خیلی تند یا فراوان است. ارجاع جوان برای بهره گیری از تست های شخصیت زیر نظر متخصصان روان شناسی و مشاوره، می تواند چنین اطمینانی را ایجاد نماید. کسانی که از اضطراب، وسواس، خودشیفتگی و مانند آن رنج می برند، احتمال

تغییرات ناگهانی در آن ها بیشتر است. روحانی آگاه می تواند نسبت به ریشه تغییرات افراد که معمولاً با شکایت اطرافیان به ویژه والدین همراه است، دقت بیشتری داشته باشد.

قانون پنجم: شتاب نکنید.

در سوره عصر، از اهل ایمانی که شکیبا هستند، تمجید شده است. لذا از جوانان می خواهیم بین تصمیم های تازه و مهم و اجرای آن به خودشان زمان بدهند تا هم به ابعاد چنین تصمیمی بهتر فکر کنند و هم اطرافیان را نسبت به این تغییر، آماده سازند.

قانون ششم: چند سؤال ساده بپرسید.

زمینه تفکر در جوان به خوبی وجود دارد ولی مهارت آن ممکن است کمرنگ باشد. ازاین رو خوب است

ص: 40

زمانی که جوان با روحانی مسجد به مشورت می نشیند و از تغییرات جدی درباره رشته تحصیلی، دوستان یا اشتغال خود صحبت می کند، از او بخواهیم که با چند سؤال از خود، به زوایای تصمیم خود بهتر فکر کند:

· آیا من به چنین تغییری نیاز دارم؟

· تصمیم به تغییر چقدر ناشی از فکر و چه میزان ناشی از احساس من است؟

· آیا تلقین دیگران در این تصمیم مؤثر بوده است؟

· آیا من به همه زوایای این تصمیم فکر کرده ام؟

· تصمیم های قبلی من به چه سرنوشتی دچار شدند؟

· آیا کسی هست که بتوانم درباره تصمیم تازه ام با او مشورت کنم؟

· آیا به اندازه کافی از روش ها و نتایج این تصمیم خود باخبرم؟

· تصور کنید که یک سال از اجرای این تصمیم گذشته است. نظرتان درباره پیامدهای آن چیست؟

قانون هفتم: مسئولیت تمام تصمیم های خود را بپذیرید.

از نگاه آموزه های دینی، هر فرد بالغ باید پاسخگوی رفتار خود باشد و نمی تواند آن را به شانس و رفتار دیگران نسبت دهد. با پذیرش این قانون، خیال جوان و اطرافیان او آسوده می شود و از سرزنش های بعدی نسبت به اظهار نظر دیگران معذور خواهد بود.

قانون هشتم: بعد از تصمیم، به خدا توکل کنید و به پیش بتازید.

پس ازآنکه جوان در تصمیم های مهم زندگی خود مانند ازدواج، اشتغال، ادامه تحصیل، استقلال از خانواده و مانند آن از خان مشورت، نظرسنجی و تفکر گذشت و همه فیلترهای یک تصمیم تازه و تغییر نو را با موفقیت گذراند، لازم است با تأکید اطرافیان به ویژه فعالان مساجد که طرف مشورت او بوده اند، به خدا توکل کند و با عزمی راسخ در پی تحقق اندیشه خود باشد. خوب است یادآور شویم که این یک قانون قرآنی است که به ما می آموزد: پس از تصمیم، بر او توکل کنیم و تأکید شده که خداوند چنین بندگانی را دوست دارد و حمایت می کند. (آل عمران: 159)

کارشناسان رشته های مختلف، درصدد ارائه طرح مناسب برای بهره وری از روزهای زندگی هستند. یکی از دلایل مراجعه به مشاور، آگاهی از فنون موفقیت و راز و رمزهای پیدا و پنهان آن است. امروزه افراد زیادی سراغ دفترهای مشاوره را می گیرند تا از توانایی های خود باخبر شوند و در راستای شکوفایی آن برنامه ریزی کنند. در روان شناسی ثابت شده است که هر فرد توانایی منحصربه فردی دارد که با شناسایی آن می تواند زندگی خود و دیگران را متحول کند. برای شناخت چنین گنج های نهانی در وجود جوان، شاهد گام های استوار او به سوی

مشاوران مذهبی، روان شناسی و دیگر تخصص ها هستیم که حاکی از تصمیم جوان برای زندگی بهتر است. بخشی از این مشورت ها با روحانی محل و مسئولان مساجد و نهادهای فرهنگی انجام می شود تا از صحت وسقم شرعی آن و درستی کار از زاویه زندگی دینی اطمینان حاصل شود. یکی از دلایل مراجعه به مشاوران مذهبی، مهارت افزایی در زمینه مطالعه، زندگی مسالمت آمیز با اطرافیان، مدیریت زمان و مانند آن است. همچنین جوانان زیادی برای پیشگیری از مشکلات سراغ مشاوران را می گیرند. عده ای هم از تعادل روحی خود فاصله گرفته اند و مشکلات فکری و روحی تازه ای پیداکرده اند که به شناسایی و درمان آن اقدام می نمایند. در همه این موارد، مساجد می توانند نقش تعیین کننده ای داشته باشند. ایجاد اتاق های مشاوره مذهبی و نیز دعوت از مشاوران متدین برای خدمت افتخاری در این کانون های مشاوره، همراه با شناسایی مراکز مشاوره مناسب برای حل مسائل جوانان و معرفی آن مراکز به جویندگان مشاوره، می تواند بخشی از خدمات مساجد در عصر نوین را تشکیل دهد. لازم است حیطه های تخصصی افراد را هم بدانیم تا در ارجاع جوان، دقت بیشتری داشته باشیم. هر یک از این متخصصان، با تشخیص مسئله کمک می کنند تا راه حل مناسبی پیدا شود. همچنین اگر نیاز به مراجعه به فرد دیگری بود، با تعهد حرفه ای که در این افراد وجود دارد، معرفی افراد به متخصص دیگری انجام می شود.

امروزه با توجه به گسترش ابزارهای اطلاع رسانی و دسترسی همگان به رسانه های جمعی، گم گشتگی و سرگردانی انسان ها در انبوهی از اطلاعات خام، مسئله قابل کتمانی نیست. بی هویتی، ندانم کاری و روزمرگی، به گونه ای فراگیر در ذهن و روان انسان ها رخنه کرده و معنای حقیقی زندگی را از یادشان برده است. به مقتضای غلبه این فرهنگ وارداتی، ذائقه روانی جوانان نیز تغییر یافته است. همچنین دوره ای که در آن هستیم دو ویژگی دیگر هم دارد: عصر سرعت و لذت. برخی از جوانان به سان بازی های رایانه ای، در پی رسیدن به اهداف و تمایلات خود با بالاترین سرعت هستند و در این مسیر، هرروزه جهت به دست آوردن آمادگی روانی لازم برای نابودی همه موانع در بازی هایشان تمرین می کنند.

بسیاری از مردان و زنان عصر ما، بیش از هر چیزی در اندیشه دستیابی به لذت بالاترند و برای نیل به آن هیچ حدومرزی نمی شناسند. سرگرم شدن به این چنین لذت هایی ما را از لذت حقیقی پایدار و برتر بازداشته و حوادث گوناگون آنچه را در بیرون از خود به دنبال آن هستیم، آن چنان با سرعت پدید می آیند که فرصت تفکر و تأمل را از آدمی سلب می کنند؛ درنتیجه مجالی برای تأمل در دنیای درون و جهان بیرون باقی نمی ماند و انسان، این موجود سرگشته و درمانده، نه تنها لذت تفکر را حس نمی کند، بلکه انگیزه کافی برای اندیشیدن در باب ضروریات زندگی در خود نمی یابد. حاصل این روند، بیگانگی او با خویشتن و جهان خارج از خویش است. ولی آنچه دردآورتر، عمیق تر و دشوارتر رخ می نماید، بیگانگی با خود (عالم درون) است. چنین دشواری هایی وقتی با سن پرتلاطم جوانی همزمان می شود، سختی خویشتن یابی را چند برابر می نماید.

قبال خود و دیگران بر عهده دارد؟ شناخت واقع بینانه ای از توقعاتش نسبت به خود و دیگران به دست آورد. نسبت خود را به گذشته، حال و آینده به درستی بداند. (شرفی، 1380، ص 9)

جوان در حقیقت نوعی بحران شناختی _ عملی را تجربه می کند که او را به سوی یافتن حقایق جهان هستی و سپس عمل مناسب با آن فرامی خواند. به طورکلی می توان این مرحله را جستجو برای جهان بینی صحیح به منظور راه یابی به اهداف زندگی نامید. در تعدادی از روایات، پرداختن به این امر برای جوانان ضروری دانسته شده و گفته شده است که جوان باید در حال آموختن باشد و یا به دانش صحیح دست یافته باشد. (حکیمی،1376، ج 1، ص 41) امام علی علیه السلام در خطبه 123 نهج البلاغه به انگیزه انسان در پیگیری و حل بحران هویت بدین صورت اشاره می کنند: انسان دارای عطشی است که فقط با پیمودن راه خدا و لقای او فرومی نشیند. ایشان در جای دیگری انسان فرزانه و شایسته لطف خدا را کسی می داند که به حل سه سؤال درباره خود نائل شده باشد:1. از کجا آمده است؟ 2. در کجاست؟ 3. به سوی چه مقصدی راه می پوید؟ این سه

شناخت در حقیقت دستیابی به نوعی معرفت درباره نفس است که لازمه اش شناخت مبدأ نفس یعنی خدای متعال، مقصد و منتهای نفس و شناخت نفس در این عالم است.

از نظر اسلام آنچه در بحران هویت اهمیت اساسی دارد، مسائل اصیل جهان بینی است که در چگونگی شکل گیری نیروهای بالقوه فرد تأثیری عمیق به جای می گذارد؛ بنابراین می توان گفت حل صحیح مسائل اساسی در جهان بینی می تواند راه را برای حل مسائل دیگر باز کند. کسی که نسبت به خدای متعال شناخت پیداکرده و به هدف و فلسفه وجودی انسان در این جهان پی برده است، با کسی که به این معرفت دست نیافته، در رفتارها و جهت گیری ها بسیار متفاوت است. (بی ریا،1375، ج 2، ص 997) افزایش مهارت خودآگاهی، تعیین هدف زندگی، پرورش خلاقیت، مسئولیت پذیری، تصحیح برداشت های شخصی، الگوگرایی متعادل، بازآفرینی خاطرات کودکی، تحلیل رویدادها، مثبت گرایی، پرورش توانایی های فردی و تعدیل انتظارات دیگران، به خودیابی جوان کمک شایانی می کند. (شرفی، 1380، ص 30)

در این میان، امام جماعت مسجد، با پرهیز از پیش داوری نسبت به آنچه در ظاهر جوان متجلی است و دقت در توانمندی های مثبت وی و نیز فراهم کردن فضای گفتگوی دوطرفه و مسئولیت بخشی به جوان و نیز آگاهی بخشی درباره جهان بینی درست و جایگاه او در نظام هستی، می تواند کمک سودمندی به خودیابی جوان ارائه کند. بخشی از این اطلاع رسانی ها می تواند در قالب های غیرگفتاری مانند تهیه جزوه ها و نیز تشکیل جلسات گروهی فعال از سوی جوانان باشد.

ص: 44

سراسر وجود ما را می نوازد. از نگاه دین، انسان پیوسته در حال آزموده شدن است. این آزمون های پی درپی، ممکن است برای عده ای بدون هوشیاری و آگاهی اتفاق بیفتد ولی واقعیت این است که عبور از مسیر زندگی بدون موفقیت در آزمون هایش ممکن نیست. وقتی شما در آزمون خشم، با خویشتن داری و گذشت عبور می کنید، تجربه تازه ای یافته اید که شما را در تکرار این توانمندی یاری می رساند و به تدریج از شما شخصیتی شکیبا و بردبار می سازد. وقتی شما آموخته های خود از زندگی را به کار می بندید یا در معرض استفاده از آن قرار می گیرید، عملاً چنین آزمونی را برای خود ایجاد کرده اید. یکی از راه های دستیابی به سلامت و حفظ آن، داشتن مهارت در کوچک کردن سختی هاست که در آموزه های دینی به آن توجه شده است. روان شناسان سفارش می کنند: وقتی برای مسئله ای نگران می شوی، از خود بپرس این مسئله چقدر ارزش نگران شدن دارد.

حکیم بگذارد که بر قدرت او تکیه زده است. احساس تنهایی، احساس رنج آوری است که روان انسان را می آزارد و جان او را می فرساید. روح بی نهایت جوی انسان را، مادیات و انسان های خاک نشین نمی توانند پاسخ گو باشند، ولی دین با طرح مسئله خدا، پاسخ گوی تنهایی و دغدغه های وجودی انسان است. تنها خداست که می تواند تشنگی روح آدمی را که از بی تفاهمی ها و جدایی ها نالان است، سیراب سازد و غم و اندوه تنهایی را بزداید.

کردن ناملایمات، راهی نیست و شخص عاقل نمی تواند از نقشه های خود سود ببرد، با تمام ناامیدی ها، بر اثر لطفی که خدای فریادرس به بندگانش ارزانی می دارد، پیروزی فرامی رسد ...». (زمانی، 1362، ص 61)

ناسالم، سخت گیری های بی دلیل، تبلیغات

هم سالان، ضعف اخلاقی خانوادگی، وجود وسایل و کتاب های تحریک کننده و برخی از عوامل دیگر را از دلایل عمده انحراف جنسی نوجوانان و جوانان برمی شمارند که اصلاح رفتار جنسی، به حذف این عوامل منفی وابسته است. (احمدی، 1378، ص 47)

عضلانی و استخوانی بدن شده و مقدار زائد آن به صورت خودکار همانند شیر اطمینان آبگرمکن در خواب از انسان دفع می شود.

ج) عده ای دیگر فکر می کنند که به جای کارهای جنسی متفاوت تر، از خودارضایی استفاده می کنند و با این کار بد از وقوع کار بدتر مانند زنا، تجاوز و... جلوگیری به عمل می آید. برای این گروه زشتی نافرمانی به هر شکلی که باشد در مقابل آفریدگار توضیح داده شده و کوچک انگاری گناه و عواقب ناشی از آن بازگو می شود. درعین حال آموزه هایی که این گناه را کبیره دانسته و زنای دست معرفی کرده اند، بیان می شود.

د) برخی به خود تلقین کرده اند که ترک این کار ممکن نیست و آن ها قدرت ترک را ندارند. در مقابله با این باور غیرمنطقی می توان از او پرسید: آیا حاضری این عمل خودارضایی را در جمع و در حضور دیگران انجام دهی؟ معمولاً افراد پاسخ منفی به این سؤال می دهند؛ چنین پاسخی نشانگر آن است که اختیار انجام عمل به دست خود فرد است و در موقعیت هایی می تواند از انجام چنین کاری سر باز زند. این عده از جوانان باید بپذیرند که ترک هر عادت و رفتاری ممکن است و انسان از قدرت تغییر بسیار بالایی برخوردار است. شرط لازم این کار خواستن است.

پیاده روی، ورزش های گروهی مثل فوتبال، والیبال، بسکتبال و ... و نیز فراگیری مهارت های رزمی، شکل تازه ای از انرژی را در خود پدید آورد که سلامت جسمی، روانی و معنوی وی را به دنبال خواهد داشت. این برنامه می تواند با گام های کوچک آغازشده و تا مراحل حرفه ای ادامه یابد.

فیزیکی و روانی جدیدش، به شدت نیاز به جنس مخالف را در خود احساس می کند تا در سایه این ارتباط به آرامش برسد. ازاین رو مسئله دوستی با جنس مخالف، مشکلی است که بسیاری از جوانان و خانواده های آنان را دچار مشکلاتی کرده است. تنها شکل صحیح این ارتباط در آموزه های اسلامی، ازدواج است که جوان تا رسیدن به این مرحله فاصله دارد. ازاین رو، ضمن پذیرش این نیاز طبیعی جوان، باید او را در مهار و مدیریت این احساس یاری نمود. این وضعیت در پسران و دختران شکل های متفاوتی دارد. هدف دختران ازاین گونه ارتباطات، تأمین نیازهای روانی و هدف عمده پسران از ارتباط با جنس مخالف، تأمین نیازهای جنسی و بدنی و نیاز اثبات توانمندی در مسیر برقراری این ارتباط است. یکی از شیوه های برطرف کردن این مشکل، دادن

آگاهی های لازم از آسیب های فراروی این گونه ارتباطات به دو گروه جنسیتی است. رهبران معنوی جامعه می توانند با ترویج مسائل اخلاقی، آموزش های پیشگیرانه نسبت به عادت های جنسی ناروا، هشدارهای اخلاقی درباره استفاده نادرست از فناوری های روز و پیامدهای ماهواره و هجمه های فرهنگی دشمن، جوانان را به سوی معنویات فراخوانده و از آلودگی های اخلاقی بازدارند.

1985) شش تیپ شخصیت را شناسایی کرده است که بر انتخاب شغل تأثیر می گذارد:

شخص جستجوگر: که از کار کردن روی افکار و عقاید لذت می برد. شغل علمی نظیر انسان شناسی، فیزیکدان یا مهندس را برمی گزیند.

فرد اجتماعی: که تعامل با مردم را دوست دارد و به سمت خدمات انسانی نظیر مشاوره، مددکاری اجتماعی و یا تدریس گرایش دارد.

شخص واقع گرا: که مسائل دنیای واقعی را ترجیح می دهد و با اشیا کار می کند و شغل فنی مانند ساختمان سازی، لوله کشی یا تحقیق را برمی گزیند.

آدم هنردوست: که عاطفی است و نیاز زیادی به بیان فردی دارد و به سمت رشته هنری مانند نویسندگی، موسیقی و هنرهای تجسمی گرایش می یابد.

آدم سنت گرا: که مشاغل سازمان یافته را دوست دارد و برای اموال و مقام اجتماعی ارزش قائل است؛ صفاتی که با برخی مشاغل مانند حسابداری، بانکداری و کنترل کیفیت متناسب هستند.

آدم باشهامت: که ماجراجو و ترغیب کننده و رهبری قدرتمند است و به سوی مشاغل فروشندگی و سرپرستی و سیاست کشیده می شود.

الف)خانواده: آرزوهای شغلی جوانان با مشاغل والدینشان همبستگی نیرومندی دارد. افرادی که در خانواده های مرفه بزرگ می شوند، به احتمال بیشتری مشاغل عالی رتبه نظیر دکتر، وکیل، دانشمند و مهندس را انتخاب می کنند. در مقابل افرادی که خانواده ای کم درآمد داشته اند، مشاغل پایین مرتبه و کارگری مانند لوله کشی، کارگری ساختمانی و منشیگری را برمی گزینند. شباهت والد– فرزند، تااندازه ای حاصل دستاورد تحصیلی است. بهترین پیش بینی مقام شغلی، تعداد سال های تحصیلات است. شباهت خانوادگی در انتخاب شغل به دلایل دیگری نیز وجود دارد.

والدین مرفه به احتمال بیشتری اطلاعات مهمی را درباره دنیای کار در اختیار فرزندشان قرار می دهند و با افرادی ارتباط دارند که می توانند به فرزندان آن ها کمک کنند تا شغل عالی رتبه ای به دست آورند. شیوه های فرزندپروری نیز ارزش های مربوط به شغل را تشکیل می دهند: والدین مرفه، استقلال و کنجکاوی را ترغیب می کنند که برای خیلی از مشاغل عالی رتبه ضروری هستند. در مقابل، والدین کم درآمد به احتمال زیاد روی اطاعت و موافقت تأکید می کنند. فرزندان این گونه والدین در محیط کار از دستورات دیگران تبعیت می کنند.

ب ) معلمان: در یک تحقیق از دانشجویان سال اول سؤال شد چه کسانی بیشترین تأثیر را بر انتخاب رشته تحصیلی آن ها داشته اند؟ افرادی که آنان غالباً نام می بردند (39 درصد نمونه) معلمان دبیرستان بودند.

ص: 54

ج ) کلیشه سازی های جنسیت: در سال های اخیر (20 سال اخیر) ترجیحات شغلی مردان جوان ازلحاظ جنسیت به صورت کلیشه ای باقی مانده است، درحالی که زنان جوان به طور روزافزون به مشاغلی علاقه نشان داده اند که عمدتاً در اختیار مردان است. (همان، ص 142)

کارکرد روان شناختی و رشدی اشتغال برای جوان، اهمیت دارد و او را با خود واقعی اش و میزان توانمندی حقیقی آشنا ساخته و زمینه تحولات اجتماعی بعدی را رقم می زند. زندگی شغلی بستر مناسبی برای رشد در اوایل بزرگ سالی است. جوانان بعد از انتخاب شغل باید یاد بگیرند چگونه تکالیف آن را به خوبی انجام دهند، با همکاران کنار بیایند، به درخواست های کارفرمایان پاسخ دهند و تمایلات خود را حفظ کنند. درصورتی که تجربیات کاری خوب پیش برود، بزرگ سالان شایستگی های تازه ای را پرورش می دهند، احساس موفقیت می کنند، دوستان جدیدی می یابند و ازلحاظ مالی مستقل و ایمن می شوند. (همان منبع، ص 191) تشویق جوانان به اشتغال زایی، فراهم سازی زمینه فعالیت های مفید شغلی از سوی نهادهای مذهبی، آموزش مهارت های شغلی متناسب مانند مهارت های فرهنگی به جوانان و سوق دادن آن ها به استفاده بهینه از زمان در اختیار، می تواند بخشی از سهم مساجد درباره اشتغال نسل جوان باشد.

که در برنامه گنجانده شده است. این برنامه را خداوند تنظیم کرده و به فراخور آخرین تحولات انسان و به عبارت دیگر، آخرین غوطه ور شدن انسان در عالم ماده فرو فرستاده است. در برنامه ریزی دینی اسلام، انسان باید با برنامه هماهنگ شود و هر دخل و تصرفی خروج از برنامه و در زمره خودخواهی و مخالفت با خالق است. میان خودپرستی که حاصل دوران مدرن و پست مدرن است، با بت پرستی تفاوتی نیست؛ بنابراین آنچه در پست مدرن به عنوان تمرکز بر نظریات شخصی مطرح شده، با این رویکرد چیزی غیر از معنویت خام و بدلی نیست. (نارویی، 1384، ص 264)

ج) فرصتی برای تحول: زمانی که در دوران عقد، دو جوان پرانگیزه با نقطه ضعف های خود یا طرف مقابل روبرو می شوند، می توانند از کیمیای عشق سرازیر در این دوره، برای تبدیل مس به طلا استفاده کنند و هم تغییر را در خود رقم زنند و هم به دوست و همراه جدیدشان یاری دهند که عادت های نامناسب مثل تنبلی، ولخرجی، بی نظمی، بدقولی، سیگار، رفیق بازی، وابستگی به دیگران، زودرنجی و مانند آن را درمان کنند. سفر به سوی کمال و شکوفایی، به تنهایی ناممکن یا دست کم بسیار دشوار است. فرازوفرودهای بهشتی شدن آن قدر زیاد است که نیاز به هم سفر را حتمی می کند. اینک برای دو نفری که با هم پیمان دائمی بسته اند، فرصتی ایجادشده تا خود را به شکوفایی نزدیک کنند. این شکوفایی در رشد شخصیتی آن ها، رشد مهارت ارتباط با دیگران، تصمیم گیری و حل مسئله، خویشتن داری و دیگر نمونه، نمایانگر خواهد شد. در روایتی از رسول امین صلی الله علیه واله می خوانیم: «مَن أحَبَّ أن یلقَی اللّه َ طاهِرا مُطَهَّرا فَلْیلْقَهُ بزَوجَهٍ: هر که دوست دارد که پاک و پاکیزه خدا را دیدار کند، با داشتن همسر به دیدارش رود». (همان، ح 7994)

د ) برون رفت از تنهایی: اصل زوجیت در هستی، پرشکوه ترین نشانه توحید، (یس/36) حکمت و آیت بقا و کمال خلقت و مایه اندیشه بشر است. (افروز، 1385، ص 5) تنهایی، مایه بسیاری از ناگواری هاست. دختر و پسری که سال ها به دنبال همدم و مونسی بودند که بتوانند بسیاری از ناگفته ها را برای او بازگو کنند و شانه هایش را برای تکیه زدن برگزینند، اینک به چنین موهبتی دست یافته اند و از غار تاریک تنهایی خویش، به سوی سرزمینی روشن و سرسبز درحرکت اند. ازدواج موفق، می تواند سهم عمده ای از سلامت روان را برعهده بگیرد. همسرانی که در شرایط سنی مناسب در کنار یکدیگر قرار می گیرند و پاسخگوی نیازهای روانی و جسمی یکدیگر می شوند، به یکدیگر آرامش و سلامت را هدیه می دهند.

ه_) ایجاد فضای هیجانی جدید: هیجان ناشی از متأهل شدن، برای دو جوان که تا دیروز به نگاه یک فرد تنها و کم اعتبار به آن ها توجه می شده و نیز کارهای زیادی که با خواندن عقد، خداوند بر دوش آن دو گذاشته، در نوع خود جالب توجه است. نمونه کوچک تر آن زمانی است که پسر یا دختر دبیرستانی وارد جامعه ای بزرگ تر با مسئولیتی بیشتر مانند دانشگاه می شود. در این فضای علمی جدید، هم عناوین اعتباری بیشتری نصیب دانشجو می شود و هم کارهای زیادی است که باید انجام دهد. این اهداف جدید خود نیروزا و انرژی بخش هستند و روان جوان را از خمودی و بی حالی به سمت حرکت و تکاپو سوق می دهند. برون رفت از تکرار و بی حالی نیز بر هیجان این دوره می افزاید.

و ) دستیابی به اعتبار خانوادگی و اجتماعی: مجردی، به معنای ناتمامی است. فردی که هنوز تشکیل خانواده نداده است، ازنظر فردی و اجتماعی از هویت کافی برخوردار نیست. بخشی از پیکره شخصیتی

ص: 61

هر فرد را، همسرش تشکیل می دهد و با تجرد چنین مسئله ای محقق نمی گردد. آقا داماد و عروس خانم، واژه های تازه ای هستند که دو جوان از خانواده و دوستان خود می شنوند. این عنوان و اعتبار نو، یعنی یک تغییر و پذیرش نقش تازه. این دو، دیگر از امواج تصمیم و انتخاب گذشته اند و اینک به ساحل آرامش دست یافته اند و این آرامش با جملاتی آسمانی دوچندان شده است. روزهای ازدواج، روزهای رهایی از وابستگی و تمرین استقلال است. روزهایی که احساس واقعی بزرگ شدن و توانستن در همسران بروز می کند و این حرکتی نوین به سوی زندگی شیرین است.

رشد اخلاقی: با ازدواج موفق، بخشی از پیکره اخلاقی همسران تکمیل شده و ازنظر اخلاقی، بستر مناسب تری برای رشد معنوی و تعالی پدید می آید. محرومیت های جنسی تا حدی می تواند دردسرآفرین باشد. به ویژه در روزگاری که از هر سو، بمب های جنسی در جان جوانان کار گذاشته می شود و زمینه های تحریک و گناه فراوان شده، جستجو برای پناهگاهی امن که در آن آسوده خیال از

ز ) این بمباران دمی بیاسایند، جستجویی معنوی و اخلاقی است. دو جوان اینک به یکدیگر پناهنده شده و از همدیگر کام دلشان را می جویند و می خواهند که به کسی جز همدیگر پناه نبرند.

مسئولیت پذیری را نسبت به دستورات خداوند تجربه کرده و اینکه می تواند با روحیه محکم تری، مسئولیت تازه ای را بپذیرد که دین برای او مقررات مشخصی وضع کرده است.

هماهنگی خانواده همسران: چنانچه خانواده دو طرف از تراز و همسانی مناسبی برخوردار باشند، احتمال موفقیت دو نفر در زندگی مشترک بسیار است. تناسب خانواده ها ازنظر مالی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، مذهبی، تحصیلی و مانند آن می تواند مهم باشد.

ارتباط عاقلانه و منصفانه: اگر ارتباط همسران جوان بر پایه عقلانیت و انصاف پی ریزی شده باشد و انتخابشان از روی هوس یا افراط های عاطفی نباشد، احتمال موفقیت در زندگی آینده بیشتر است. کسانی که سرمایه های عاطفی خود را پیش از ازدواج به حراج گذاشته باشند و توانمندی مدیریت عواطف خود را در رویارویی با جنس مخالف از کف داده باشند، اکنون در ایجاد یک ارتباط معقول دچار مشکل می باشند.

محبت، رفتاری است که دو ریشه اندیشه و احساس را در خود دارد. رفتارهای محبت آمیز زمانی شکل می گیرند که همسران دید مثبت و خوبی نسبت به یکدیگر داشته باشند و این نگاه مثبت، احساس خوشایندی را در آن ها رقم زده باشد. زمانی که این دو پایه شکل گرفت، نوبت به تمرین مهرورزی می رسد. نمی توان به ناگاه قهرمان محبت شد؛ بلکه به مرورزمان و متناسب با روحیات هرکدام این مهارت شکل می گیرد.

نوع نیاز هرکدام از همسران و شیوه های محبت نیز متفاوت است. مثلاً مردان دوست دارند با تقدیر از آن ها، قبول داشتنشان، توجه به توانمندی ها و نیز قابل اعتماد بودن، مورد مهر خانم باشند. خانم ها هم دوست دارند با اختصاص زمان از سوی شوهر، گوش دادن فعال، حمایتگری، احترام و توجه به روحیات آن ها، رفتارهای محبت آمیز شوهرشان را نمره گذاری کنند. توجه و آگاهی از این نیازها با مطالعه کتاب های سودمند، مشاوره و نیز گزارش احساسات خود پس از دریافت محبت از همسر، می تواند زمینه یک عشق پایدار را رقم زند.

نکته مهم اینجاست که ممکن است همسران دچار افراط یا تفریط شوند. برخی ممکن است آن قدر سطح محبت را در دوره عقد بالا بگیرند که سطح توقع بالایی را در همسر خود ایجاد کنند که قابلیت تداوم را نداشته باشد. عده ای هم ممکن است با بی خیالی و بی تفاوتی خود یا به بهانه های واهی مانند ناسازگاری اقتدار با محبت یا برای فرار از وابستگی عاطفی، نسبت به این مسئله غفلت کنند. هرکدام از دوگانه افراط وتفریط، آسیب زاست و رابطه ای پایدار خواهد بود که از اعتدال برخوردار باشد؛ یعنی همسران سطحی از عشق و علاقه را طراحی کنند که در همه شرایط توان اجرای آن را داشته باشند. صمیمت در طول زمان

ص: 63

شکل می گیرد و با مدیریت بهینه به سرمایه ای برای رویارویی با مشکلات زندگی تبدیل می شود. دوران عقد فرصت مناسبی برای ایجاد رفتارهای عاطفی است. زمانی که خانم به استقبال و بدرقه آقا اهتمام می ورزد و آقا نیز با شاخه گلی محبت خود را اعلام می دارد، می توانند از لحظه های ناب و فراموش نشدنی زندگی باشند.

توافق در بیشتر دیدگاه های زندگی: ملاک دیگری که اهمیت خاصی دارد، توافق دو طرف در 80 ٪ امور مهم زندگی و تفاهم در 20٪ امور مهم باقی مانده است. اگر چنین توافقی وجود داشته باشد، زندگی مستحکمی شکل می گیرد. زمانی که دو شخصیت شکل گرفته در کنار هم قرار می گیرند، بدیهی است که هرکدام از افکار، سلیقه ها و رفتارهای ویژه خود برخوردارند. تصور کنید دو کارشناس قرار است در یک کار مهم با همدیگر مشارکت داشته باشند و هر دو به دنبال موفقیت و رشد مناسب در آن فعالیت هستند. در این همکاری هرکدام دیدگاه های خودشان را برای بهینه سازی طرح دارند و با جلسات مشورتی، این دیدگاه ها را به هم نزدیک می کنند. در زندگی مشترک نیز چنین حکایتی وجود دارد. دختر و پسر جوانی که دوره های گوناگون رشد و تحول را گذرانده اند و شخصیت آن ها با شرایط متفاوت تحصیلی، خانوادگی، اجتماعی و فرهنگی شکل گرفته است، اکنون در پیوندی مقدس با یکدیگر، اهداف مشترکی را دنبال می کنند. درباره نحوه مدیریت زندگی، پیشرفت هایی که مایل اند اتفاق بیفتد، سطح روابط با دیگران، روش های تربیت فرزند، تعیین اولویت های زندگی آینده و مانند آن نیازمند نوعی همگرایی هستند. هدف از شناخت در این دوره هم باید تطبیق و تفاهم باشد و با شناخت مرحله قبلی که برای انتخاب بود و در آن میزان موفقیت لحاظ می شد، متفاوت است. (امینی، 1380، ص 225) ممکن است هرکدام روش های خاصی را برای رسیدن به اهداف خود در نظر بگیرند و این تفاوت روش ها مشکل ساز باشد. به همین جهت لازم است در گام هایی خود را هماهنگ ساخته و به سوی تعالی و تکامل حرکت کنند.

با توجه به تأکید که اسلام برای پاک زیستی جوانان دارد و نیز نظر به فشارهای جنسی و اخلاقی که از در نفوذ فرهنگی دشمن با هجمه به فضائل اخلاقی و کار گذاشتن بمب های جنسی در میان جوانان رو به افزایش

است، لازم است فعالان فرهنگی جامعه به ویژه متصدیان امور دینی، با توجیه خانواده ها نسبت به ازدواج آسان، آموزش جوانان برای زندگی موفق، ترغیب به ازدواج آگاهانه و بهنگام و نیز ترویج سبک زندگی اسلامی، به کمک جامعه جوان شتافته و از آسیب های فراروی آن ها جلوگیری نمایند.

به جوانان و همراهان آنان داده شود. هرقدر نگرش جوان نسبت به دوره سنی خود بهتر باشد، جامعیت او نیز نیکوتر رقم می خورد و نیازهایش را پاسخی درخور خواهد داد. درواقع، دوره جوانی محصول عبور موفق از دوره های قبلی است که با استقلال عمل جوان همراه بوده و درگاه ورود به موفقیت های بزرگ آینده است. دین اسلام و دانش روان شناسی، اطلاعات مورد نیاز این دوره سنی را ارائه نموده و گروه هدف خود را به مدیریت موفق خویشتن دعوت کرده است. متولیان فرهنگ دینی و به ویژه روحانیان فعال در عرصه مساجد، می توانند نقش مهمی در عبور موفق جوان از مشکلات فرارو و نیز تدارک صحیح نیازهای روانی و شناختی داشته باشند.

8. بی ریا، محمدناصر و همکاران، روان شناسی رشد با نگرش به منابع اسلامی، تهران، سمت، جلد2، 1375.

9. پسندیده، عباس، رضایت از زندگی، چاپ 3، قم، دارالحدیث، 1384.

10. تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد ، غرر الحکم و درر الکلم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1366.

11. دی آنجلیس، باربارا، اعتمادبه نفس: دستیابی به آن و زندگی با آن؛ ترجمه شهرزاد لولاچی، نشر اوحدی، تهران:1379.

12. شرفی، محمدرضا ، جوان و بحران هویت، چاپ 2، تهران، سروش، 1380.

13. عباسی، مهدی، نبض ازدواج را بگیرید، قم، انتشارات مرکز مشاوره مؤسسه امام خمینی (ره)، 1390.

1. فونتانا، دیوید، روان شناسی، دین و معنویت، مترجم الف. ساوار، قم، نشر ادیان، 1385.

2. گری، جان، موفقیت و خوشبختی، ترجمه معصومه فلاحتی، قم، دارالفکر، 1389.

3. لطف آبادی، حسین، روان شناسی رشد: نوجوانی، جوانی و بزرگ سالی، جلد 2، تهران، سمت، 1387.

4. محمد، محمدرضا، و علی حکیمی، ترجمه الحیاه، ترجمه: احمد آرام، جلد1، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ، 1376.

5. محمدی ری شهری، محمد ، حکمت نامه جوان، ترجمه مهدی مهریزی، چاپ دوم، قم، دارالحدیث، 1384

6. ___________ ، میزان الحکمه (نرم افزار)، قم، دارالحدیث، 1377.

نارویی نصرت، رحیم، «دین و معنویت، نگاهی دینی و روان شناختی»، مبانی نظری مقیاس های دینی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1384.

ص: 66

یافتگی یا برعکس آشفتگی و عدم انسجام، موجبات فردی و اجتماعی را فراهم خواهد کرد. (شولتس، 1393).

دین به عنوان عاملی اجتماعی در شکل گیری هویت در طول دوره جوانی تأثیر قابل توجهی دارد. اریکسون هشت مرحله برای رشد مطرح می کند و در تمام این مراحل ن_قش م_ذهب را ن_یز یادآور می شود. به اعتقاد وی، در گ_ستره ت_حول ت_اریخی بشر، مذهب مهم ترین عامل پاسخگویی به نیازی اساسی، یعنی امنیت خاطر وی بوده است؛ بنابراین، در جوامعی که جهان بینی (ایدئولوژی) مذهبی ثابت و عمیقی، تغذیه کننده احساس امنیت درون_ی اف_راد اس_ت، همگان گرایش پایداری به زندگی و امید به آی_نده دارن_د و برای رشد دادن سایر جنبه های شخصیت خود و حل دیگر تعارضات می کوشند؛ اما در جوامعی

که اعضای آن ها احساس امنیت خویش را از طریق م_ذهب ک_سب ن_می کنند، به اجبار در جست وجوی منبعی دیگر برمی آیند و چون منابع دیگر سطحی و غ_یر عمقی هستند، نه تنها در این راستا اغنا نمی شوند، بلکه به موجودی پوچ و خالی از غنا تبدیل می شوند. اریکسون مذهب را در تحول موفقیت آمیز شخصیت م_ؤثر م_ی داند؛ زی_را شیوه های سالمی که در ارتباط با هر مرحله از زندگی از فرهنگ ها نشأت م_ی گیرند، تحت ت_أثیر مذاهب شکل می گیرند. به اعتقاد وی آئین های مذهبی این تحول را تسهیل می کنند (نجفی،1384، ص 40).

یکی از این نهادهای مهم در شکل دهی به هویت جوانان مسجد است که البته از ریشه دین و مذهب برمی خیزد. در آثار قرآنی و روایی به موارد مهمی در این زمینه پرداخته شده است. مسجد محل تولد هویت اسلامی و شیوه های زندگی دینی است که سرچشمه آن وحی و خداوند متعال است. مسجد باآنکه دارای فراز و نشیب های فراوان گشته است، باید وظیفه مهم و کلیدی خود را ایفا کند.

در این مقاله رابطه مسجد، جوانان و هویت آن ها را بررسی می شود؛ بنابراین موضوع از جوان آغاز می گردد که در جریان رشد انسان در مرحله مهمی قرار دارد. بعدازآن، به هویت یابی در سنین جوانی و بحرانی که در این زمینه بروز می کند، اشاره می شود. درنهایت نقش و تأثیر مسجد را هم در هویت بخشی به جوان و هم در حل بحران هویت موردبررسی قرار می گیرد.

عصر مدرن و فرا مدرن است. به همین سبب بسیاری از صاحب نظران معتقدند هویت به عنوان یک پدیده سیاسی و اجتماعی محصول عصر جدید و به عنوان یک مفهوم علمی از ساخته های تازه علوم اجتماعی است که در نیمه دوم قرن کنونی به جای مفهوم خلق وخوی فردی و جمعی رواج یافته است. البته علیرغم اینکه پرسش از ذات و ماهیت انسان و نیز نسبت او با دیگران گوهر اصلی اندیشه انسان در طول حیات روانی، فکری و تمدنی او بوده اما این مسئله واحد در زمان های مختلف با نگرش های متفاوتی تبیین شده و دچار تغییر و تحولات زیادی شده است. در جوامع سنتی عقیده عامه مردم مبنی بر این مسئله بود که جهان و نظام حاکم بر آن به صورت یکپارچه و منسجم توصیف می شد. انسانی که در این جهان زندگی می کرد، با شرایط اجتماعی و طبیعی بیشتر سازگار بود. ازنظر او طبیعت چیزی بود غیرقابل تغییر و حاوی شرایط روزمره و تبلور قدرت خداوند و هویت او نیز به طور عمده با نقش اجتماعی اش یکسان بود (هودشتیان، 1381).

جهان امروز شاهد بروز و ظهور گسترده تنوع خواهی در میان مردم است و این تنوع و تکثر موردنظر مردم نیز، بیشتر در عرصه سبک زندگی، رفتارهای اجتماعی و مسائل فرهنگی خود را نشان می دهد. به تبع آن، مسئله هویت نیز خود جای تأمل دارد. نوجوان و جوانی که با این مسائل اساسی روبرو هستند می دانند که به زودی باید مسئولیت زندگی خویش را شخ_صاً بر عهده گیرند و از خود می پرسند: باید چگونه زندگی کنیم؟ چه حرفه ای را باید انتخاب کنیم؟ در ارتباط با جنس مخالف و زندگی خانوادگی آتی خود چه خواهیم کرد؟ با کدام باورها و ارزش ها باید زندگی کنیم؟

با ت_وجه به تحولات عمیق و همه جانبه در دوران نوجوانی و جوانی طرح مقوله هویت بسیار ضروری به نظر می رسد؛ زیرا هویت در اشکال گوناگون (قومی، ملی، محلی، جهانی و مذهبی) خود موجب حضور و مشارکت نوجوان و جوان در فضاهای جم_عی و روابط اجتماعی گوناگون می شود؛ به او کمک می کند تا تصویری روشن تر از خویش ترسیم کند و نسبت به حوادث و تحولات جامعه خود ژرف تر بیندیشد، به تاریخ، مردم و محیط اجتماعی خود بیشتر احساس تعلق کند و درنهایت باعث می شود بداند کیست چه نسبتی با جهان اطراف خود دارد و چه رفتاری از او انتظار می رود (الطائی، 1378).

با توجه به مطالب فوق، حال اگر نهادهای مذهبی جامعه مثل مسجد دارای انسجام و یکپارچگی باشد افراد در زمان جامعه پذیری و فرهنگ پذیری برای سؤال های اساسی خود پاسخ های مشخصی از نهادهای مذهبی جامعه مثل مسجد، دریافت می دارند؛ اما اگر نهادهای مذهبی جامعه مثل مسجد دارای انسجام و هماهنگی نباشد، افراد، به خصوص در سن جامعه پذیری دچار حالت سرگردانی و ابهام در انتخاب

ص: 70

ارزش ها و هنجارها می شوند که قرار است پاسخگوی نیازهای آنان باشد. در چنین وضعیت فرد دچار بحران در هویت فرهنگی خود است، یعنی شناخت وی از خود دچار آشفتگی و عدم انسجام است.

بنابراین در این تحقیق سعی شده که به نقش مساجد در جامعه اسلامی ایران پرداخته شود و تأثیر آن را بر هویت بخشی و مقابله با بحران هویت جوانان جامعه ایران مشخص کند.

سؤالات تحقیق عبارت اند از:

1-ویژگی های دوران جوانی در مراحل رشد چیست؟

2 -هویت و بحران هویت به چه معنا است؟

3-چه عواملی بر شکل گیری هویت و بحران هویت جوانان تأثیر دارند؟

4-نقش مسجد در شکل دهی به هویت جوانان چیست؟

5-نقش مسجد در حل بحران هویت جوانان چیست؟

البته در هر دوران مراحل مختلفی وجود دارد که تمرکز ما بر دوران قوّت است. می فرماید: «الله الذی خلقکم من ضعف ثم جعل من بعد ضعف قوّه ثم جعل من بعد قوه ضعفا و شیبه یخلق ما یشاء و هم العلیم القدیر.»

خداست که شما را از ضعف آفرید، سپس از پی ضعف، قوّتی و از پی قوّت، ضعف و پیری قرارداد. او آنچه می خواهد می آفریند و او دانای تواناست.

بنابراین پس از طفولیت دوران قوّت است که مراحلی دارد؛ یعنی در ابتدا زمینه هایی در فرد فراهم می شود و به بلوغ جنسی می رسد و علاوه بر آن در قرآن «بلوغ اشدّ» یا همان «اوج بلوغ» از آن یادشده است که دارای مرحله فرد، به قابلیت کافی فکری و اجتماعی تأمل می شود و فرد به رشد می رسد. البته در قرآن «رشد» به معنای راه یابی و هدایت به مقصد است و در مقابل «غّی» قرار دارد؛ یعنی فرد به قابلیت کافی برای تنظیم و تدبیر امور اقتصادی و اجتماعی خودش می رسد» و بعدازآن مرحله دوم دوران «استوا» بروز می یابد که به معنای استقرار و اعتدال است و نوسانات و هیجانات بلوغ پایان می یابد و فرد در آغاز راهی قرار می گیرد که در آن ثبات و استواری در زندگی او ظهور می کند و لازمه آن دست یافتن به نبوغی استقرار در حالات عاطفی، فکری و اجتماعی است (باقری،1385).

و با زبان کودکانه با او سخن گفتن و در ریزودرشت امور او دخالت نمودن نه تنها اثر مثبتی بر جای نخواهد گذاشت، بلکه او را عصیان گر و پندگریز خواهد ساخت.

2-2- جوان در فشار و پرخاشگر است: یکی از اساسی ترین خصائص بیولوژیکی جوان در فشار بودن و درنتیجه پرخاشگری اوست. کارکرد سیستم زیستی جوان و التهابات و غرایز مختلف وی به نوعی او را در فشار نشان می دهد و نتیجه طبیعی این در فشار بودن، بروز رفتارهای پرخاشگرایانه است. اگر خوی پرخاشگری او موردتوجه قرار نگیرد و صرفاً به پیش زمینه های تعلیمی و تربیتی ارجاع داده شود ازاین رو زمینه نادیده گرفتن و حتی سرکوب آن فراهم آید، نه تنها جوان رام و مطیع نمی شود، بلکه ممکن است به صورت موقتی نیروهای سرکوب شده پنهان بماند و در موقعیتی دیگر و به صورت ضایعه و فاجعه بروز و ظهور نماید. درهرصورت این ویژگی جوان، رفتار سنجیده منطقی و ظریف و روان شناسانه را طلب می کند تا خصلت یادشده به بحران منجر نشود.

2-3-جوان برتری جوست: شاید این ویژگی به نوعی با روحیه استقلال طلبی جوان در ارتباط باشد. مسلماً وقتی حس استقلال طلبی در جوان وجود داشته باشد، حس استعلا وبرتری طلبی از آن سرچشمه خواهد گرفت و جوان را همواره در رقابت و برتری جویی قرار خواهد داد.

2-4- جوان احساس خلأ می کند: به طور طبیعی جوان مثل کودک موردتوجه نیست و ازاین رو اطراف خویش را خالی می یابد. چنانکه گفته شد جوان استقلال طلب است و استقلال طلبی ممکن است گاه گاه به احساس خلأ منجر شود. چون خود تصمیم می گیرد، یا می خواهد تصمیم بگیرد و خود رفتار نماید و مقلد و وابسته نباشد احساس خلأ به او دست می دهد. این

احساس خلأ باعث می شود که؛ الف) خواهان جلب توجه باشد. ب) به همدلی و همراهی میل پیدا نماید. ج) رفتارهای توجه برانگیز را از خویش بروز دهد. پوشش های متفاوت، الگوبرداری از مدل های غیربومی و عجیب، فعالیت ها و حرکات احساسی، نمونه هایی است که نشان می دهد رفتار جوان توجه برانگیز است.

2-5- جوان با بحران مواجه است: بحران شخصیت یا هویت، بحران روابط اجتماعی، بحران خانواده، بحران جنسی و بحران کار برخی از بحران هایی که جوان با آن در چالش است. در ادامه این مقاله به توضیح برخی از این موارد می پردازیم.

ص: 74

م_لیت، جنسیت، احزاب سیاسی و...کسب می کند. هویت اجتماعی یک فرد باعث ایجاد «ما» در برابر «آن ها» می شود (همان).

بنا بر هویت جمعی در مباحث جامعه شناختی مطرح می شود که در این میان هویت ملی، بالاترین سطح آن است. هویت ملی بیشتر ناظر به درونی کردن هویت جمعی جامعه از طرف فرد است. فرد در طول جامعه پذیری هویت ملی را با تمام ابعادش درونی می کند و آن ها را جزئی از شخصیت خویش می سازد. از طریق درونی کردن هویت ملی است که فرد به تشابهات ملی خود با هم وطنانش پی می برد و نوعی احساس دل بستگی و تعهد به آن ها و جامعه احساس می کند و به تفاوت های خود به عنوان عنصری از جامعه با جوامع دیگر آگاه می شود و این آگاهی از تفاوت ها، پیوند او را با جامعه خویش استحکام می بخشد (احمدلو، 1381).

اریک فروم نیازهای اختصاصی انسان را از منظر روان شناختی مشتمل بر نیاز به تعالی، نیاز به وابستگی، نیاز به هویت، نیاز رجوع به اصل و نیاز به مبنای جهت گیری می داند (فروم(1)،

1947).

در تعریف هویت، از هویت فردی و اجتماعی سخن به میان آمد. لذا از دو منظر فردی و اجتماعی بحران هویت قابل تعریف می شود، به طورکلی بحران هویت عبارت است از وضعیتی نسبتاً پرتنش و متزلزل که معمولاً معطوف به نقطه عطف و دگرگونی است. منظور از بحران هویت فردی احساس تنهایی، ناکامی، ناامنی، عدم اطمینان، پوچی و خطاکاری در فرد است. درواقع این شاخص ها یا برخی از آن ها وقتی به شکل حاد می رسند و زندگی را برای فرد غیرقابل تحمل می سازد که فرد دچار بحران هویت شده است. در بحران هویت فردی، فرد تصویر مناسب و مفیدی از خود ندارد و دائماً با محیط و خود درگیر است و چیزی وی را ارضا نمی کند؛ اما در بحران هویت اجتماعی نوعی احساس بیگانگی از ارزش ها و هنجارهای اجتماعی و گاه تنفر از آن ها دیده می شود. فرد به عناصر فرهنگی جامعه (مذهبی، قومی، ملی) چندان تعلق خاطر ندارد و مهم تر از همه اینکه متوجه ارزش ها و هنجارهای دیگراست. ارزش ها و هنجارهای فرهنگ بیگانه که گاه در تضاد با فرهنگ وی است.

کودک طی چند سال، تعلقات خانوادگی او بیش تر و بیش تر می شود تا به نوجوانی برسد. در آغاز نوجوانی شخص می تواند به راحتی موقعیت خود را در میان خانواده خویش (هویت خانوادگی) و همچنین موقعیت خانواده خود را در جامعه تشخیص دهد و بر این اساس احساس تشخص فردی و اجتماعی کند (ربانی،1381)

اولین عامل و مهم ترین ابزار جامعه پذیری افراد جامعه خانواده است؛ زیرا اجتماعی شدن افراد از خانواده شروع می شود. نوزاد انسانی در خانواده رشد و نمو می کند و رفتارهای اجتماعی، هنجارها و ارزش ها را می آموزد و یاد می گیرد که چگونه با دیگران تعامل داشته باشد؛ بنابراین هویت انسانی در خانواده شکل می گیرد. حال اگر خانواده ای دچار اختلال و نابسامانی باشد و کارکرد و نقش اصلی خود یعنی تربیت و پرورش را از دست بدهد، فرآیند جامعه پذیری به خوبی انجام نمی شود. در این وضعیت فردی که وارد عرصه های مختلف اجتماعی شده است، دچار بحران هویت می شود و نمی تواند خود را باارزش های پذیرفته شده جامعه هم نوا کند و نقش خود را به خوبی ایفا نماید (همان).

می دانیم بخشی از آموزش های عمومی در هر کشور به مبحث هویت (ملی) اختصاص دارد که در قالب درس های مطالعات اجتماعی و جامعه شناسی به صورت مستقیم و سایر دروس به صورت ضمنی، عرضه می شود. اشاره می کنیم که تکوین هویت در ابعاد مختلف، از طریق آموزش امکان پذیر است. هویت دینی هم درواقع تحت تأثیر آموزش است که در خانواده، جامعه و مدرسه، شکل می گیرد. به همین ترتیب برای پرورش یا تکوین هویت اجتماعی، هویت فرهنگی، هویت ملی، هویت سیاسی و هویت تمدنی در فرد و جامعه، افراد یا گروه ها را می توان تحت انضباط و آموزش قرار داد و این بسیار مؤثرتر از هر شیوه دیگری است. یادآوری می کنیم که نظام آموزشی که باید وظیفه هویت بخشیدن به جامعه را داشته باشد، ممکن است خود موجب بحران هویت شود. در حال حاضر نظام آموزشی ما نیز از مدرسه تا دانشگاه تا حدی زیادی دچار مشکل است و متأسفانه از حل آن ناتوان است. امروزه بخش قابل توجهی از پروردگان نظام آموزشی ما بیش از آن که پاسدار فرهنگ و هویت ملی خود باشند، نظرشان معطوف به فرهنگ غربی است و گرایش دارند که شیوه زندگی خود را بر اساس معیارهای غربی انتخاب کنند و همین گرایش پدیده هائی چون فرار مغزها، مدگرائی، ازخودبیگانگی و شیفتگی در برابر مظاهر تمدن غربی را رقم می زند. (همان)

حاصل شده است که مسجد در دوران انقلاب اسلامی پیدا کرد. مسجد در رکن اعتماد اجتماعی نقش قابل توجهی دارد. مسجد در ایجاد و تقویت روح برادری و برابری نقش بسیار بزرگی را در جامعه کنونی کشور ایفا می کند. مسجد می تواند با

افزایش آگاهی اجتماعی و فرهنگی، هویت جمعی، مشارکت اجتماعی و حس برابری و برادری از بی هویتی جلوگیری کند، همان مسئله ای که در حال حاضر و در دنیای مدرن، حلقه گمشده انسان امروز است. این بی هویتی از نتایج شوم و تأسف بار مدرنیسم غرب است. در این قسمت به نقش مسجد در افزایش آگاهی اجتماعی و فرهنگی، هویت جمعی، مشارکت اجتماعی و حس برابری و برادری به عنوان افزایش دهنده هویت افراد جوان اشاره می شود:

معلمان و مربیان خوب و مسلط به جوان در زمینه های مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، هنری و ورزشی آموزش می دهند و پاسخ گوی همه سؤالات جوانان به خصوص سؤالات و شبهات دینی هستند.(1)

کتابخانه های مساجد هم منبع دیگری هستند که از طریق آن، جوانان می توانند آگاهی و خودشناسی خود را تقویت کنند. هرچند که در همه مساجد کتابخانه وجود ندارند ولی وجود کتابخانه در مساجد باعث می شود که جوانان محله به کتابخانه مراجعه کنند و با مطالعه آن به افزایش دانش خود در همه زمینه های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، هنری و ورزشی مبادرت ورزند.

و مساعدت عمل کرده، تعامل ها و کنش های اجتماعی را تسهیل می کرد و می توان ادعا کرد که حیات اجتماعی اسلام در برهه های زمانی گوناگون و حساس تاریخی به واسطه نقش مسجد در پدیدساختن مشارکت اجتماعی احیا، تقویت و حفظ شده است. حضور در مسجد ازآنجاکه روحیه همبستگی و تعاون را در قالب مشارکت های غیررسمی نهادینه می کند، مشارکت اجتماعی را در پی داشته، به خلق سرمایه اجتماعی می انجامد؛ به طور مثال، حضور مستمر افراد در مسجد و نهادهای مرتبط با آن، در مدتی کوتاه، ناخودآگاه باعث تحریک احساس های درونی نسبت به

یکدیگر می شود و همین امر حس همیاری و همکاری را در افراد جامعه تقویت و نهادینه می کند (نقی پور و منتظری، 1389، ص 68).

گذشته از این، انگیزه هایی که رنگ الهی به خود می گیرد، در تثبیت روابط پدید آمده، نقش کلیدی دارد و انتظار بر آن است که مشارکت اجتماعی برآمده از این نهاد، کارکردی مناسب تر و کاراتر از عضویت، مشارکت در انجمن یا باشگاه ورزشی داشته باشد. مطابق با این رویکرد، شاید بتوان یکی از دلایل اصلی تأکیدها و سفارش های فراوان دین مبین اسلام مبنی بر حضور در مساجد و شرکت در نماز جماعت (نور، 24) را نقش کلیدی این نهاد در خلق مشارکت آگاهانه اجتماعی دانست.

می شوند؛ با هم قیام و قعود و رکوع و سجود می کنند؛ با هم رکوع کرده و قنوت می خوانند و به هیچ روی از یکدیگر پیشی نمی گیرند. این نظم و هماهنگی بی نظیر در یک زمان و مکان مشخص و با الفاظ و حرکات یکسان و با اقتدا به امامی پرهیزگار، سبب ایجاد روح نظم و وحدت و یگانگی، برابری و برادری و درنهایت دمیده شدن روح ایمان و پرورش تقوا در ابعاد فردی، اجتماعی، سیاسی و... در جان ها می شود (سمیعی و عموزاده،1393، ص 81)؛ بنابراین جوانان با حضور بیشتر در مسجد و برقراری پیوندهای قوی تر با نهادهای دینی و ارتباط نزدیک تر با برادران اسلامی خود، بیشتر به فلسفه آفرینش آگاهی می یابند و در صورت بروز مشکل، می توانند به کمک دیگران به رفع مشکل هویتشان بپردازند.

دوران حساسی است که نیازمند توجه بیشتر بزرگ ترها است. برای همین شریف پور (1380) بیان می کند امام جماعات در مواجهه با قشر جوان و هویت بخشی به آن ها و حل بحران های هویتشان، موارد زیر را انجام می دهند:

1-1-شناساندن فرد به خود او: اینکه او کیست و از چه جایگاه اجتماعی برخوردار است و اینکه پیشینه تاریخی او ازنظر مذهبی و ایرانی بودن چیست؛ پرسش هایی است که پاسخ عالمانه و متناسب با سطح فکر و درک دانش آموز می تواند کمک شایانی به خودشناسی و خویشتن باوری او کند. جوان مسلمان ایرانی باید بداند هویت دینی او برگرفته از انسان هایی پاک و بی همتایی به نام اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام است و او از نسل رادمردانی چون ابوذر و سلمان است. این دانش آموزان که در عرصه علمی موفق بوده اند اگر بدانند ادامه دهنده راه دانشمندان بزرگی چون بوعلی و فارابی، چمران هایند که افتخار این سرزمین

گشته اند به خود می بالند و دیگر چشم به دانشمندانی نخواهند دوخت که با فرهنگ والای اسلامی ایرانی ما بیگانه بلکه در ستیزند.

1-2- ترسیم هدف و راه رسیدن به آن: گام دوم بعد از بیان موقعیت فعلی، ارائه هدف و راه رسیدن به آن است. اینکه بداند از جایی که اکنون در آن قرارگرفته باید به سوی کدام هدف و از کدامین مسیر حرکت کند مرحله دوم هویت بخشی و حل بحران هویت را تشکیل می دهد. پاسخ به این دو سؤال نیز باید در قالبی استدلالی و متناسب باقدرت دریافت جوانان برای او بیان می شود. در این مرحله نیز لازم است از امرونهی و یا تشویق و توبیخ های مرسوم پرهیز نمود؛ چراکه این گروه، هر کاری را که به آن ها توصیه می شود، نخست می خواهند بدانند چرا؛ که اگر پاسخ قانع کننده ای دریافت کردند می پذیرند و اگر چنین پاسخی را نشنیدند بعید است که آن را قبول کنند هرچند در ظاهر وانمود کنند که پذیرفته اند. برای این بخش، شایسته است پاسخ ها از دو مرجع تخصص و تعهد شنیده شود؛ یعنی جوانان در کنار انس با امام جماعت و دریافت آموزه های اسلامی متناسب از او با متدینی که در رشته های دانشگاهی به موفقیت های چشم گیری دست پیداکرده اند نیز آشنا شده و با آن ها نیز ارتباط داشته باشند تا باور کنند علم و دین از یکدیگر جدا نیستند و می توان از مسجد به مدارج علمی شایسته و مفید به حال جامعه اسلامی رسید.

1-3- چرایی باطل بودن جریان های معارض و ناهم سو با اسلام: گام سوم که در اهمیت، دست کمی از دو مرحله قبل ندارد مصون سازی جوانان نسبت به هجمه فرهنگ های بیگانه است. تهاجم فرهنگی در عرصه علمی و عملی، واقعیتی است که امروز باور و رفتار افراد جامعه اسلامی ما را به جد تهدید می کند و این جوانان نیز از این هجمه در امان نیستند. بی توجهی به این اصل، گاه سبب می شود زحمت های طولانی

ص: 86

همه بر باد رود و دانش آموزی که روزها بلکه سال ها با مسجد و اهل آن مراوده داشته به راحتی دست از باورهای خود شسته و یا حداقل دچار تردید جدی در آن ها شود و این یعنی خودباختگی فرهنگی. برای مقابله با این پدیده شوم ضمن تلاش، جدیت و برنامه ریزی دقیقی که در دو مرحله قبل باید صورت گیرد در این بخش نیز ضروری است تا جریان های معارض موجود که درصدد تهاجم به باورهای دینی هستند به درستی برای او شرح و تبیین شود. باید برای او روشن شود که اگر فلان جریان و مکتب و یا عقیده و رفتار غلط است چرا. باز باید متذکر شد که امرونهی و سخنان توصیفی صرف، برای این قشر قانع کننده نبوده و اثر چندانی ندارد؛ بنابراین لازم است با مطالعه و یا کمک گرفتن از متخصصان امر، به خوبی برای جوانان روشن شود که چرا فلان آیین و یا فلان رفتار و عقیده باطل است و باید از آن فاصله گرفت.

خلاصه اینکه ترسیم موقعیت موجود، ارائه هدف و تبیین راهی که باید در آن حرکت کنند در قالب استدلال منطقی متناسب با ذهن و میزان دریافت جوانان آن هم با تکیه بر مبانی و معارف ناب اسلامی وظیفه ای مهم و لازم در جهت هویت بخشی و حل بحران هویت به جوانان است که ائمه جماعت با توجه با جایگاه اجتماعی که از آن برخوردارند بهتر از هر کس دیگر می توانند این وظیفه را به انجام برسانند.

اساس آموزه های اسلام، در راستای نقش آفرینی عمیق دین در ایجاد تشکل های اجتماعی است درواقع نظام دهی به یک تشکیلات منسجم و هدفمند دینی. چون همان طور که اشاره شد اسلام تأسیس مرکز تجمع عمومی مسلمانان را با نام «مسجد» و فعالیت های فرهنگی و اجتماعی را در مساجد در اولویت قرار داده و اجتماع در آن را به نیکوترین وجه ستوده و شدیدترین تأکیدات را در راستای حفظ این سنگرهای توحیدی ابراز داشته است. استقرار کانون های فرهنگی در سنگر مساجد که محوری ترین نهاد فرهنگی اجتماعی نظام محسوب می شوند، باعث شده در رأس فعالیت های گسترده این کانون ها، ترویج فرهنگ مسجد و مسجد محوری قرار بگیرد (همان، ص 75).

بنابراین می توان نتیجه گیری کرد که کانون های فرهنگی هنری مساجد دو هدف اصلی دارند: یکی مقابله با جنگ نرم که جوانان را هدف قرار داده است و در تلاش است با تبلیغات و فعالیت های مرتبط با آن فرهنگ غربی را به جوانان کشور القا کند

و آن ها را از فرهنگ خود دور کند و آن ها را دچار بحران هویت از فرهنگ خوی نماید. دوم، اینکه این کانون ها با ابزار خودی به مقابله با جنگ نرم می روند. به عبارت دیگر ترویج دین، فرهنگ دینی و هویت ایرانی-اسلامی به مبارزه با تهاجم های فرهنگی می پردازند؛ بنابراین کانون های فرهنگی هنری مساجد را می توان ازجمله مواردی در مسجد دانست که از بحران های هویت جوانان جلوگیری می کند.

اهمیت فرهنگ خودی در هر جامعه ای و توجه مقام معظم رهبری حضرت آیت الله العظمی خامنه ای به مقوله فرهنگ و ضرورت کادرسازی نیروهای متعهد، سازمان بسیج بر آن شد که در راستای تحقق منویات معظم له، نظام تربیتی صالحین را برای پایگاه های بسیج برنامه ریزی و اجرا کند. به منظور حراست از دستاوردهای نظام مقدس اسلامی و مقابله با جنگ نرم سازمان بسیج مستضعفین از اوایل سال 87 طرح بزرگ صالحین را پایگاه های مقاومت بسیج محلات به مرحله اجرا درآورد. شجره طیبه صالحین، به معنای اخص، درصدد راه اندازی حلقه های تربیتی در مسجد، با هدف ایجاد یا تغییر رفتار در مخاطبان، مبتنی بر مکتب تربیتی اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام است، اما صالحین به معنای عام، به فعال سازی، رونق و احیای مساجد شیعه در آخرالزمان می اندیشد. تربیت انسان مؤمن، بصیر، مجاهد، فعال، انقلابی و دارای موضع از اهداف اصلی و اساسی شجره طیبه صالحین است. صالحین درواقع، به منزله هموار کردن مسیر ظهور امام عصر (عج)، کادرسازی دوباره برای انقلاب و نیز جریان سازی فرهنگی در کشور، با هدف غالب شدن رویکرد فرهنگی در تشکل های فرهنگی و دینی است (میرمحمدتبار، 1393، ص 6).

مخاطب اصلی برنامه های نیروی مقاومت بسیج و پایگاه های بسیج در مساجد، جوانان هستند. پایگاه های بسیج در مساجد با انجام اقدامات فرهنگی توانست سالیانه چند میلیون جوان را که بیش از همه آماج تهاجم فرهنگی اند، تحت پوشش قرار دهد و هر یک را به فراخور استعدادها، نیازها و علائق در یک یا چند مقوله فرهنگی، هنری، عقیدتی، سیاسی و علمی تحت آموزش قرار دهد. نیروی مقاومت بسیج و پایگاه های بسیج در مساجد در تمام این فعالیت ها درصدد آن بود تا ارزش های دینی را در جوانان تقویت کند، هنجارهای مختلف را به آنان بیاموزد، اعتمادبه نفس آنان را نیرومند سازد، پیوند آنان را با رهبری نیرومند سازد و روحیه سلحشوری و مبارزه با استکبار را در آنان ایجاد کند (بابایی و همکاران،1390، ص 5)؛ بنابراین می توان تأکید کرد که پایگاه های بسیج حاضر در مساجد با هدف مقابله با تهاجم فرهنگی و با اجرای برنامه های فرهنگی، تفریحی، ورزشی با توجه به مبانی دینی، سعی دارند که جوانان را به فرهنگ و سنت و دین خود بیشتر آشنا کنند و زمینه های دوری از آن را از بین می برند و با این کار در تلاش اند تا با تهاجم فرهنگی دشمنان غربی مبارزه کنند و مانع بحران هویت جوانان گردند.

تغییر در مفهوم زمان و مکان و توجه به تفاوت ها و گوناگونی ها در عرصه های مختلف ازجمله فرهنگ؛ اما به هر رو، بشر امروزی را با چالش هایی نیز روبرو ساخته است که یکی از مهم ترین و جدی ترین آن چالش ها، مسئله هویت و بحران هویت نوجوانان و جوانان است. چنین به نظر می رسد راه عبور از این بحران، تأکید بر دین و نهادهای مرتبط با آن مثل مسجد است و تنها راه جلوگیری از بروز بحران و تعارضات هویتی، تأکید بر جهت گیری برنامه های نهادهای مذهبی مثل مسجد به سوی فهم فرهنگی است.

در این مقاله سعی شد رابطه مسجد، جوانان و هویت آن ها را بررسی شود. در ابتدا به بررسی ویژگی های دوره جوانی و مفاهیم هویت و بحران هویت اشاره گردید و درنهایت به نقش و تأثیر مسجد را هم در هویت بخشی به جوان و هم در حل بحران هویت پرداخته شد.

نتایج تحقیق نشان داد که مسجد نقش تعیین کننده ای در هویت بخشی به جوانان دارد. مسجد می تواند با افزایش آگاهی اجتماعی و فرهنگی، هویت جمعی، مشارکت اجتماعی در این امر سهیم باشد. همچنین مسجد در رکن اعتماد اجتماعی نقش تام و تعیین کننده ای دارد. مسجد در ایجاد و تقویت روح برادری و برابری نقش بسیار بزرگی را در جامعه کنونی کشور ایفا می کند.

همچنین نتایج حکایت از این دارند که نهادهای دینی مثل مسجد می تواند از بحران هویت افراد، به خصوص نسل جوان، جلوگیری کند. سه رکن امام جماعت، پایگاه های بسیج مساجد و کانون های فرهنگی هنری در مساجد ازجمله ارکانی هستند که

می توانند بیشترین تأثیر را بر جوانان در شکل گیری هویت آن ها بگذارند. همچنین امام جماعت از سه طریق شناساندن فرد به خود او، ترسیم هدف و راه رسیدن به آن و چرایی باطل بودن جریان های معارض و ناهم سو با اسلام می تواند به جوانان در حل بحران هویت کمک کند.

توسعه و ارتقای فعالیت های فرهنگی و سیاسی مسجد.

ب_رگزاری کلاس های هنری و علمی در رشته های گوناگون، تأسیس مکان های مناسب ورزش_ی و دع_وت از مربیان باتجربه برای آموزش، برگزاری اردوه_ای س_یاحتی و زی_ارتی، نمایش فیلم و اجرای تئاتر و مانند آن با رع_ایت م_وازین اسلامی.

دق_ت در انتخاب امام جماعت ب_ا ویژگی های خاص. (خوش رفتاری با جوانان، برخورداری از تقوای کافی و مانند آن)

تشکیل و تقویت کتابخانه مناسب برای مسجد و در اختیار داشتن کتاب های م_فید و م_تنوع و برگزاری مسابقات کتاب خوانی، قصه نویسی و خلاصه نویسی کتاب و مانند آن.

تشویق و تحسین جوانان و نوجوانان مراجعه کننده به مساجد با اع_طای جایزه های متنوع.

ایجاد روحیه شادابی و طراوت همراه با حفظ حریم های اسلام به مساجد از طریق اجرای برنامه های فرهنگی، آموزشی و هنری و برگزاری اعیاد اسلامی مثل قربان، نیمه شعبان، فطر، غدیر، میلادیه های ائمه اطهار علیهم السلام.

برنامه ها و فعالیت های مساجد نیز باید ویژگی هایی داشته باشد تا به مسئله هویت بخشی جوانان یاری رساند:

پرهیز از اجرای برنامه های یکنواخت، تکراری و خسته کننده.

«اصل آسان گیری» و «اصل اعتدال و میانه روی» در آموزش مسائل و مفاهیم دینی به نوجوانان و جوانان.

مشارکت دادن جوانان در امر برنامه ریزی های فرهنگی-اجتماعی و اجرای برنامه ها.

توجه به مقتضیات زمان و مسائل مبتلابه روز جامعه در برنامه ریزی های فرهنگی-اجتماعی به نیازها، علایق و سلایق نوجوانان و جوانان.

بررسی و تحقیق درباره نیازهای نسل جوان و ایجاد برنامه هایی در جهت برطرف کردن نیازهای آن ها در قالب برنامه های فرهنگی-اجتماعی

ص: 91

8. شولتس، دوآن، روان شناسی کمال، ترجمه گیتی خوشدل، چاپ پنجم، تهران، نشر نو. 1393.

9. صدر، ضیاء، کثرت قومی و هویت ملی ایرانیان. تهران، اندیشه نو،1377.

10. ضرغام حاجبی، مجید، «بررسی نقش سازمان ها و نهادهای دینی در هویت بخشی جوانان شهرستان قم»، مجله پژوهش نامه استان قم، شماره 5: 61 تا 76، 1388.

11. فتحی، حسن، اسلام و مکانیزم نظارت و اصلاح، مؤسسه مطالعات اسلامی، لندن، 1379.

12. کمالی لطف، نسرین، نقش مسجد در تعلیم و تربیت نوجوانان، تهران، دفتر مطالعات و پژوهش های مرکز رسیدگی به امور مساجد، 1391.

13. گل محمدی، احمد، «جهانی شدن و بحران هویت». فصلنامه مطالعات ملی، سال سوم. شماره 12 و 10، 1380.

14. گیبرنا، مونتسرات، مکاتب ناسیونالیسم: ناسیونالیسم و دولت-ملت در قرن بیستم. ترجمه اجتهادی، آ.م. انتشارات وزارت امور خارجه، 1378.

15. محمدی چمردانی، هاشم، «نیازسنجی آموزشی مدیران کانون های فرهنگی هنری مساجد هرمزگان از دیدگاه مدیران و اعضا»، پژوهش نامه فرهنگی هرمزگان، سال هفتم، شماره 2 (پیاپی 14): 70-80، 1388.

1. مظفر، حسین، فرهنگ و تربیت در آموزش وپرورش، انتشارات مدرسه، 1379.

2. میرمحمدتبار، سید احمد، بررسی تأثیر اجرای طرح صالحین بر امنیت فرهنگی بسیجیان، تهران: دفتر تحقیقات کاربردی سازمان مطالعات بسیج، 1393.

3. نجفی، محمود، «نقش دین در حل بحران هویت نوجوانان»، مجله رشد معلم، شماره 191، 1384.

4. نظرپور، محمدنقی، منتظری مقدم، مصطفی، «سرمایه اجتماعی و توسعه اقتصادی؛ مطالعه ای درباره مشارکت اجتماعی از منظر اسلام»، فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، سال دهم، شماره 37: 57-87، 1390.

5. نوردبی، ورنون، راهنمای نظریه: روانشناسان بزرگ. ترجمه رمضان دولتی، تهران، انتشارات رشد، 1369.

6. هودشتیان، عطا،مدرنیته، جهانی شدن و ایران، تهران، چاپخش، 1381.

Erikson, 1968.، E. H,. Identity: Youth and crisis, New York: Norton- 35

36- Fromm, Erich,. Man for Himself, New York: Rinehart, 1947.

ص: 93

ص: 94

و مسئولیت­های دوران بزرگ سالی است. جوانی مرحله تکالیف و مشکلات جدید است و نوجوانی معمولاً دورانی موقت شناخته می­شود که طی آن، جامعه فرد را دیگر یک کودک نمی داند، ولی در عین حال به او موقعیت کامل یک بزرگ سال را اعطا نمی­کند. جوانان در موقع بلوغ معمولاً از موقعیت کامل بزرگ سالان و حقوقی مانند تشکیل خانواده، اشتغال به کار و حقوق سیاسی برخوردار نیستند. قبل از اینکه جوان فرصت داشته باشد، از این مرحلة انتقالی که جوانی نامیده می­شود، عبور کند، اغلب با مشکلات گوناگونی در زمینه­های بهداشت، مسائل خانوادگی، مسائل آموزشی، رشد و پیشرفت مواجه می شود. بر اساس تقسیم­بندی­های آماری دبیرخانه سازمان ملل متحد، جوانان در گروه سنی 15 تا 24 ساله قرار می گیرند.

شورای عالی جوانان در سال 1371 برای اولین بار گروه سنی 12 تا 25 سال را به عنوان سن جوانی در جمهوری اسلامی ایران مطرح کرد و این مسئله مبنایی برای برنامه­ریزی و سامان دهی امور جوانان شد؛ البته مقرر شد که نوجوانان هم در سیاست گذاری های شورا و کمیسیون­ها مورد توجه قرار گیرند و کمیسیون­های اشتغال و ازدواج در سیاست گذاری و برنامه­ریزی­های خود تا سن 30 سالگی را مد نظر قرار دهند. در سال 1384 در این تعریف بازنگری شد و گروه سنی 15 تا 29 سال به رسمیت شناخته شد؛ این تغییر به علت تکامل در رویکردها بود. در تصمیم گیری سال 84 با درنظرگرفتن مسائل اجتماعی نوپدید که رسیدن به سن ازدواج و تشکیل خانواده را به تعویق انداخته است، دامنه سنی از 25 تا 29 سال امتداد یافت (سطوتی، 1392).

هر چند به دلیل تفاوت­های روان­شناختی که وجود دارد، با ملاک قراردادن این دامنه سنی دچار اشکالاتی می شویم، در این مقاله بر اساس تصمیم شورای عالی جوانان در سال 1384، دوره جوانی را شامل گروه سنی 15 تا 29 سال در نظر می­گیریم.

و پیوسته با هدف هدایت رشد جسمانی و روانی یا رشد همه جانبة شخصیت برای کسب معرفت بشری، هنجارهای اجتماعی و شکوفاسازی استعدادهای فردی است (سیف، 1389). در این تعریف به چهار بخش مهم توجه شده است: 1. شکوفاسازی فردی؛ 2. رشد اجتماعی؛ 3.متعهد شدن به جامعه؛ 4. شناخت عالم طبیعت.

فعالیت­های تربیتی یا آموزشی تمام جنبه های زندگی را دربرمی گیرند. هدف­های پرورش عموماً خیلی کلی و جامع و دوره­های پرورشی طولانی و پیوسته هستند. در پرورش یادگیرنده با علاقه و شناسایی استعدادهایش مسیر رشد خود را مشخص می­کند. پرورش (تربیت) به سه شکل رسمی (پیش­ از دبستان تا آخر دانشگاه)، غیررسمی و مستمر ضمنی انجام می­گیرد؛ اما مهم­ترین و گسترده­ترین روش آن، همان آموزش رسمی است که در همه کشورها وجود دارد و همه موظف به حضور در آن هستند (تقی­پور، 1393).

یکی از مراکز مهم آموزش غیررسمی و مستمر که در همه محله ها وجود دارد و هیچ گاه هم تعطیل نمی شود، مساجد هستند که به صورت مستقیم و غیرمستقیم در آموزش و تربیت جوانان اثرگذارند. مهم ترین کارکرد مسجد در بحث آموزش، گسترش نگرش، دانش، مهارت و انتقال الگوهای رفتاری مورد نیاز به فرد برای داشتن عملکردی مناسب در قالب یک فرد معتقد در جامعه است. ابزار آموزش در مسجد کلاس های آموزشی و برخورد چهره به چهره با جوانان و فراهم کردن فرصت­هایی برای آنان است تا مسائل را به خوبی یاد بگیرند.

یادگیری نتیجه همه انواع آموزش است. هدف آموزش آسان کردن یادگیری است. یادگیری یک فرایند درونی است؛ اما آموزش یک فعالیت بیرونی برای یادگیری است. یادگیری کسب اطلاعات و اندیشه های تازه، عادت­ها، مهارت ها، روش­های حل مسئله، اعمال و رفتار است. طبق مشهور ترین تعریف، یادگیری فرایند ایجاد تغییر نسبتاً پایدار در رفتار یا توان رفتاری و حاصل تجربه است (کیمبل، 1961، به نقل از سیف، 1392).

یادگیری نوعی توانایی ایجادشده در فرد است و تنها از طریق مشاهده آن در رفتار آشکار فرد (رفتارها دو دسته هستند: آشکار و پنهان) می توان به آن پی برد. به رفتار قابل مشاهده عملکرد گفته می شود. یادگیری می­تواند عمدی یا اتفاقی باشد؛ اتفاقی یعنی از قبل پیش­بینی نشده و بدون برنامه­ای مشخص باشد؛ مثل یادگیری­های روزمره انسان ها از اطراف خود. بسیاری از آموزه­های انسان از طریق یادگیری پنهان و غیررسمی اتفاق می­افتد؛ از همین رو روحانی و سایر افراد اثرگذار در مسجد باید بدانند که کوچک ترین رفتار و گفتار آن ها که ممکن است برای خودشان بی­اهمیت باشد، از منظر دیگران، به ویژه

ص: 98

جوانان که مراقب اعمال اطرافیان هستند و به بعضی افراد به دیدة الگو می نگرند، مورد توجه خاص قرار می گیرد و بر آن ها تأثیر می گذارد.

تفکر می­تواند نوعی رفتارِ محصول یادگیری به حساب آید و یاد گرفته شود و سپس از طریق خود تفکر، خیلی چیزهای جدید یاد گرفته و خود به وسیله ای برای یادگیری تبدیل ­شود. آموزش می تواند رفتار آشکار یا غیرآشکاری را که در نهایت در رفتار آشکار نمایش داده می­شود، تغییر دهد؛ تغییری نسبتاً پایدار بر اثر تجربه. رفتار­های پنهان مانند تفکر، تخیل، باورها، ارزش ها و اعتقادات؛ پس عملکرد محصول یادگیری است. نسبت بین یادگیری و عملکرد مانند نسبتِ دانستن چگونه انجام دادن یک کار و انجام دادن آن کار است (سیف، 1392).

بروز ندادن رفتار ظاهری یا عملکرد آیا می تواند نشانه یادگیری باشد؟ عملکرد فرد تحت تأثیر انگیزش و هیجان، خستگی، بیماری و موارد مشابه ممکن است نشان داده نشود؛ مانند عملکرد یک دانش آموز در جلسه امتحان بر اثر اضطراب. در چنین مواردی آیا یادگیری انجام شده است یا خیر؟ چقدر انجام شده است؟

یادگیری، درون فردی و معطوف به یادگیرنده است، اما آموزش مستلزم فعالیتی بیرونی است که حدأقل بین دو نفر معلم و دانش آموز اتفاق می­افتد. آموزش وسیله رسیدن به هدف، یعنی یادگیری است. یادگیری فعالیتی است که توسط یادگیرنده و در درون او انجام می­شود. وولفولک (1995) می­گوید: «هیچ کس نمی­تواند به جای دیگری یاد بگیرد. یادگیرندگان دانش­ها و مهارت­های خودشان را خلق می­کنند. نقش معلم تدارک دیدن (فراهم آوردن) و هماهنگ کردن تکالیف، موقعیت­ها، گفتگوها و کاوش­هایی است که از یادگیری و استقلال یادگیرندگان حمایت می­کند».

آمادگی در زمینه های مختلف متفاوت است. ممکن است فرد از لحاظ عقلی آماده باشد، ولی از نظر عاطفی احساس خوبی به موضوع موردنظر نداشته باشد. هر چه فرد آمادگی بیشتری برای انجام دادن رفتار معیّنی داشته باشد، برای انجام دادن آن به محرک کمتری نیاز دارد؛ مثلاً خنداندن یک انسان خوشحال بسیار ساده تر از خندان یک شخص غمگین است. هر چه فرد آمادگی کمتری داشته باشد ، تحرک بیشتری برای ایجاد آن رفتار لازم است. تدریس و فعالیت آموزش دهنده زمانی بیشترین تأثیر را در یادگیری خواهد داشت که شاگرد به آمادگی لازم رسیده باشد؛ در غیر این صورت شاگرد همچون چراغی که فتیله آن پایین کشیده شده باشد، هرگز برافروخته نمی شود و چیزی نخواهد آموخت (سیف، 1385).

مشخص بودن هدف ها در مسجد سبب هماهنگی بیشتر فعالیت های معلم و شاگرد می شود و آنان را به اجرای فعالیت های متنوع برمی انگیزد و جهت و میزان پیشرفت آنان را نشان می دهد، محیط مسجد را آموزنده و نشاط آور می سازد و سطح یادگیری جوانان را گسترش می دهد و یادگیری را عمیق تر و مؤثرتر می کند. نکته مهم دیگر داشتن هدف مشخص توسط خود جوان است. این هدفمندی نیروی بسیار عظیمی را در فرد تولید می­کند و باعث می شود که برای حصول آن اهداف همواره در حال حرکت و تلاش باشد.

برسد. یادگیری بدون تلاش و فعالیت و تعامل با محیط صورت نخواهد گرفت. کسی که می خواهد یاد بگیرد، باید فعالیتی متناسب با علایق و توان خود داشته باشد و اگر در روش تدریس معلم این نکات در نظر گرفته نشود، مدرسه و کلاس برای شاگرد جالب توجه و جذاب نخواهد بود؛ اما اگر معلم خود را راهنما و ایجادکننده شرایط مطلوب یادگیری بداند و به جای انتقال اطلاعات، روش کسب تجربه را به شاگردان بیاموزد، آنان در برخورد با مسائل فعال تر خواهند شد، از منابع مختلف استفاده خواهند کرد، اطلاعات لازم را به دست خواهند آورند، به سازماندهی آن خواهد پرداخت و آن را تحلیل خواهند کرد تا بتوانند به حل مسائل نایل شوند (دانشنامه رشد، 1391).

با چنین روشی، شاگرد نه تنها حقایق علمی را فرامی گیرد، بلکه با روش های علمی کسب معرفت نیز آشنا خواهد شد، روش کارکردن را با منابع مختلف و نحوه استفاده از مطالب درسی برای حل مسئله را خواهد آموخت و در فرایند یادگیری، ابتکار و خلاقیت خود را به کار خواهد انداخت (سیف، 1385).

دو دسته کلی استاد در تعامل بین معلم و متعلّم وجود دارد: دسته اول استادان درس­نگر هستند که صرفاً محتوای دروس و انتقال آن به فراگیرندگان مطمح نظر آن هاست؛ ولی دسته دوم استادان شاگرد­نگر هستند که شاگردان را محور اصلی فعالیت­های آموزشی خود قرار می­دهند و به دنبال پرورش انسان با چارچوب های آموزشی و تربیتی موردنظر هستند. این گروه از استادان به صورتی رابطه مدار تلاش می­کنند محتوای درسی را در یک جو صمیمی و جذاب به شاگردان انتقال دهند (نعیمی، 1389).

آن ها این خصوصیت را ندارد. طرح یا کل، عناصر را مشخص می سازد و آن ها را در یک زمینه خالص و منظم به هم ارتباط می دهد. مطالعة فرایند یادگیری نشان می دهد که حرکت از کل به جزء روند یادگیری را بهتر و فهم مطالب را آسان تر می کند. البته کل معادل مجموع اجزا نیست و بررسی تک تک اجزا و روی هم قراردادن آن ها سبب تصور کل نمی شود. کل عبارت است از نحوه ارتباط و پیوند اجزا با هم و تا این ارتباط مشخص نشود، اجزا قابل فهم نیستند (دانشنامه رشد، 1391)؛ مثلاً اگر شما تمام اجزای یک خودرو، اعم از لاستیک ها و موتور و پیچ ها و دیگر اجزای به کاررفته در یک خودرو را روی هم در یک نقطه بدون نظم مشخص بریزید، هرچند تمام اجزای یک خودرو وجود دارد، شما خودرویی در اختیار ندارید.

در جریان تدریس معلم باید در حد امکان، ابتدا مطالب درسی را به صورت کل مطرح کند و ارتباط اجزا با کل را مشخص سازد و پس از آن به بررسی و تحلیل اجزا بپردازد. مطالعه جزئیات بدون درنظرگرفتن رابطه آن ها با هم و همچنین رابطه آن ها با کل، موجب پریشانی فکر خواهد شد؛ درحالی که مطالعه از کل به جز با مشخص کردن روابط جز با کل، به فراگیران قدرت تحلیل می دهد و در نتیجه یادگیری آن ها معنا دار می شود؛ به عبارت دیگر، حفظ و تکرار، جای خود را به فهم و اندیشه می دهد (سیف، 1385).

از جمله اینکه باید منظم و مرتب و طول دوره های آن مناسب باشد و در شرایط واقعی و طبیعی انجام پذیرد. تمرین نباید بیش ازحد طولانی و خستگی آور باشد. هرگاه عملی به طور سریع و متوالی تکرار شود، اغلب موجب کاهش کارایی تمرین می شود؛ به این معنا که شخص در انجام دادن آن عمل به تدریج کندتر و ضعیف­تر می شود تا اینکه سرانجام از انجام دادن آن سرباز می زند؛ در واقع خستگی یادگیری را کاهش می دهد (دانشنامه رشد، 1391).

رسیدن به این مقصود مهم و البته دشوار، لازم است ابتدا ماهیت انسان شناخته شود و ریشه­های رفتار او مشخص گردد تا آموزش لازم برای رشد افزون تر یا اصلاح رفتار با شناخت ریشه­ها، صحیح­تر و سریع­تر انجام شود.

عواملی از درون یا بیرون از وجود انسان به عنوان محرک در رفتار و سرنوشت او تأثیر مهم و بسزایی دارند. در این مقاله ما به دنبال آشنایی با عوامل محرک درونی یا نیازها هستیم. وقتی از نیاز صحبت می کنیم، هدفمان این است که به چرایی رفتار انسان پاسخ دهیم. روان شناسان معتقدند که نیازها به وجود آورندة انگیزه ها هستند و انگیزه ها مولّد رفتار؛ به عبارت دیگر نیاز یک سطح تنش در موجود زنده ایجاد می کند و موجود زنده می کوشد با برآوردن نیازها این تنش را کاهش دهد (گنجی، 1389)؛ پس نیاز در واقع سه کار انجام می دهد: 1. به رفتار انرژی می دهد. 2. باعث تداوم و استمرار رفتار می شود. 3. رفتار را در جهت مناسبی هدایت می کند تا باعث ارضای نیاز شود.

حالا با دانستن اهمیت نیازها و آشنایی با هفت طبقه نیازهای انسان و سه کار مهم آن ها، برای اینکه بتوانیم تعاملی اثربخش و یک برنامه ریزی آموزشی و تربیتی درست و منطبق با ویژگی های سرشتی جوانان داشته باشیم، لازم است به این نکته بسیار مهم روان شناختی بپردازیم که اصولاً جوانان دارای چه

نیازهای اساسی هستند؛ زیرا با دانستن این نیازها، به شناختی بهتر و متناسب با ماهیت شخصیتی آن ها خواهیم رسید و می توانیم با علم به این شاخصه ها، اولویت های تعاملی، آموزشی، اخلاقی و تربیتی را در فعالیت های مسجد تنظیم کنیم تا بتوانیم در تعاملی کارآمد با اثربخشی افزون تری به جذب جوانان در برنامه ها و امور مسجد نائل شویم.

می یابد. به نظر روان شناسان دوران بلوغ و جوانی دوره بروز احساسات مذهبی و شکفته شدن تمایلات ایمانی و اخلاقی است. در این دوره، جوانان به طور فطری از عالم مبدأ باخبر می شوند و در جستجوی حقیقت هستند. گالانژ، فیز، و برگین اظهار می دارند که «مذهب» با «سلامت روانی» همبستگی مثبتی دارد؛ به عبارت دیگر افراد مذهبی دارای سلامت روانی و انعطاف پذیری بیشتری نسبت به افراد غیرمذهبی هستند. همچنین ویلیام جِیمز می گوید: «مؤثرترین داروی شفابخش نگرانی های انسان همان ایمان و اعتقاد مذهبی او به خداست». مانسون نیز در سال 1998 در پی تحقیقاتی در بابِ نقش مذهب در بهداشت روانی افراد، به این نتیجه رسید که دعا یکی از رفتارهای مذهبیِ مرتبط با سلامت روانی و تندرستی است (اکبری، 1381، به نقل از سایت حوزه).

برخی از روان شناسان اذعان داشته اند که اعتقاد به خدا و توکل به او نیرویی در انسان ایجاد می کند که باعث می شود در برخورد با مشکلات با تلاشی مضاعف، امیدوارانه راه رسیدن به کمال و موفقیت را طی کند. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «هر کس بر خدا توکل کند، امور سخت و سنگین بر او خوار و نرم و آسان می شود و اسباب و وسیله ها برایش فراهم می گردد و در آسایش، راحتی و کرامت جای می گیرد». (خوانساری، 1379)

اعتقاد به یک منبع معرفتی ثابت و پرقدرت موجب اتصال انسان به سرچشمه فیض ازلی و ابدی و تقویت مداوم درونی او می شود؛ از همین روی است که روان شناسی به سمت و سوی اصلی خود که اخذ آرامش از منبع اصلی و حقیقی آن است، پیش می رود؛ چراکه بنا بر فرمایش قرآن کریم «أَلاَ بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» (رعد: 28).

برای پاسخگویی به این نیاز می­توان کلاس­های آموزشی و تربیتی در حوزه احکام و اعتقادات دینی، معنویت واقعی، اخلاق عملی، عرفان اسلامی، آشنایی با شخصیت و سیره اهل بیت علیهم السلام، بزرگان دینی و معنوی و ارائه الگوهایی دست یافتنی برگزار کرد و با سیراب کردن این نیاز جوانان، زمینه جذب آن ها را فراهم نمود. غفلت ما از پاسخگویی صحیح به این نیاز، موجب جذب جوانان به عرفان­های کاذب شده است و این یعنی قدرت شدید این نیاز اگر به درستی هدایت نشود، می­تواند باعث گمراهی جوانان شود.

پدیده ها؛ اینکه انسان می خواهد جهان را، هستی را، اشیاء را آن گونه که هستند، بشناسد. از دعاهای منسوب به پیغمبر اکرم a است که «اللّهمّ ارنی الاشیاء کما هی». اساساً هدف آنچه «حکمت» و «فلسفه» نامیده می شود، پاسخ به همین نیاز انسان است. اصلاً اگر بشر به دنبال فلسفه رفته، برای پاسخگویی به همین حس بوده است و می خواسته حقیقت جهان و اشیاء را درک کند؛ بنابراین می توان این حس را

«حسّ فلسفی» هم نامید. این

مسئلة در پی حقیقت بودن یا حقیقت جویی، از نظر فیلسوفان همان کمال نظری انسان است؛ یعنی انسان به طور ذاتی و بالفطره می خواهد به کمال نظری برسد و حقایق جهان را درک کند. (مطهری، 1385).

ارزش ها، باورها و هدف هایی است که فرد دارد و از دید دیگران پنهان نیست (برقی مقدم، 1388). هویت در کنشی دائمی با جهان فیزیکی و اجتماعی رشد می کند و این فرایند رشدی در قالب ساخت های شناختی ظاهر

می شود. هویت اساساً یک نظریه راجع به خویشتن است که شامل فرضیات، ساختارها و قیاس های منطقی منطبق با افراد است (نعیمی، 1393).

هویت­یابی از اواخر دوره نوجوانی شروع می شود و تا اوایل دوره جوانی ادامه دارد. وظیفه اهالی مسجد در این دوران، صبوری و مداراکردن با بعضی رفتارهای جوانان نورس است؛ همچنین تعامل مثبت و همراهی کردن با جوانان و در کنار ایشان قرارگرفتن، با آن ها همراه بودن و با هم طی طریق کردن موجب دریافت الگوی عملی اخلاقی و رفتاری خواهد بود و در واقع از طریق «القا» آموزش تربیتی در جوان محقق می شود. حضور جوانان در مسجد و پذیرش ایشان توسط اهالی مسجد، هویت جدید «جوان مسجدی» به آن ها اعطا می کند.

می کنند در بیشتر معاشرت ها و رابطه صمیمانه با آن ها، خود را با معیار گروه منطبق سازند. جوان برای احساس تعلق به گروه، بیشترین فعالیت را از خود بروز می دهد. گروه همسالان جایی است که نوجوانان و جوانان می توانند توانایی ها و استعدادهای خود را در حد اعلا نشان دهند و رضایت خاطر کسب کنند. ورود به گروه و تعلق داشتن به آن به معنای پذیرش و قبول گروه توسط جوان است. هر نوع رویدادی که بر این پذیرش اثر بگذارد، جوان را دچار تزلزل، احساس بی اعتمادی به خود و احساس بی کفایتی خواهد نمود؛ اینجاست که گروه می تواند اثر نرم و خاص خود را در تغییر جوان نشان دهد. جوانان برای گریز از تنهایی و غربت، اشتیاق عمیقی به گروه پیدا می کنند و شاید به وجود آمدن این همه گروه های علنی و غیرعلنی به علت نیاز به «احساس تعلّق» باشد که در جایی دیگر برآورده نمی شود (نعیمی، 1393).

برای پاسخگویی صحیح به این نیاز، تقویت فعالیت­ها و برنامه­های متنوع کانون­های فرهنگی و هنری مساجد، هیئت های مذهبی، پایگاه بسیج و تشکیل حلقه­های علمی-معنوی می­تواند در عمل اثربخشی خود را در ارضای این نیاز جوانان نشان دهد.

افزایش اثربخشی گفتار و رفتار آن ها در او خواهد شد.

با آن ها این احترام و ادب را در کردار، گفتار و حالات چهره و رفتار خود نشان دهند. جوانان به دلیل داشتن ارزش های ثابت و استوار و معمولاً آرمانی شان، به حفظ شدن احترام، عزت نفس و مقبولیتشان نزد دیگران نیاز و تمایل ویژه ای دارند؛ بنابراین وقتی ببینند که می توانند به خوبی انتظارات و توقّعات محیط و اطرافیانشان را برآورده کنند، در این جهت حرکت می کنند. داشتن توقع احترام از دیگران و احترامی که فرد به خویشتن می گذارد، باعث می شود که نیاز فرد به احترام و عزت نفس، در جامعه ارضا شود.

اهالی مسجد می­توانند با گذاشتن احترام فراوان به جوانان با بلندشدن پیش پای آن ها وقتی وارد مجلس می­شوند،

احوال پرسی کردن گرم با آن ها، لبخندزدن و دست دادن با رعایت ادب، درخواست سکوت از دیگران وقتی جوانان صحبت می­کنند، تشویق و قدردانی کردن از آن ها در مقابل جمع، بازگوکردن شایستگی­های ایشان برای دیگران و صحبت کردن با آن ها با زبان نرم و شیوا و چهره ای بشاش و خندان، در ارضای این نیاز و جذب جوانان موثر باشند. عمل کردن به این موارد در واقع آموزش عملی هم در رفتار های تربیتی به جوانان می دهد. امام صادق علیه السلام در این باره

می فرمایند: «کونوا دُعاةً لِلنّاسِ بِغَیرِ ألسِنَتِکُم،لِیَرَوا مِنکُمُ الوَرَعَ وَالاِجتِهادَ وَالصَّلاةَ وَالخَیرَ فَإِنَّ ذلِکَ داعِیَةٌ»: مردم را با غیر زبان خود [به مذهب خویش] دعوت کنی، تا پارسایی و سخت کوشی [در عمل و عبادت] و نماز و خوبی را از شما ببینند؛ زیرا این ها، خود [بهترین] مبلّغ اند (عاملی، 1393).

همراه با احساس تنهایی، پوچی و سردرگمی به آن ها دست می دهد (سایت حوزه، 1391).

مطرح و دیده شدن را در جهت درست ارضا کنند و جذب فعالیت های معنوی گردند (نعیمی،1393).

می نگرد و در تکاپوی روزمره زندگی از استعلای روحی غافل نمی ماند (شرفی، 1383).

راهی مطلوب قلمداد می گردد.

با جوانان در بعضی از اوقات پایان هفته، یک گردش نیم روزه یا یک روزه به کوه، جنگل، یا نقاط دیدنی و تفریحی اطراف محل برگزار کنند و در این برنامه ها که ارتباطات بسیار محبت­آمیزی هم بین ایشان برقرار می­گردد، ضمن گفتارهای پندآموز، سخنان نغز و حکایات شیرین و اثربخش را در گفتار و رفتار به جوانان منتقل کنند و به صورت شناختی و عملی برای آن ها کلاس های آموزشی و تربیتی برگزار کنند.

از اوقات فراغتش را در کتابخانه به مطالعه می پردازد و یا ساعت ها سرگرم یادگیری یک مهارت است و یا جوانی که در اقتصاد خانواده سهیم می شود (برجعلی، 1391).

مسجد در صورت دارابودن امکانات جانبی، می تواند بهترین محیط را برای خودشکوفایی جوانان فراهم ­کند؛ چراکه از یک طرف دارای یک محیط پاک و مقدس در جهت پالایش ذهنی و تعالی معنوی فرد است و از طرف دیگر با ارضای سایر نیازهای یک جوان، بهترین فرصت را برای تبدیل توان­های متعدد بالقوة او به بالفعل فراهم می­نماید.

معنوی؛ 5. نیازهای فرهنگی و اجتماعی؛ 6. نیازهای اقتصادی؛ 7. نیازهای رشدی.

اگر برنامه­های آموزشی و تربیتی بر اساس طبقه­بندی نیازهای فوق اولویت­­بندی گردد، از قدرت جذب و اثرگذاری بیشتری برخوردار خواهد بود و احساس نیاز، عشق و علاقه را ایجاد و از درون فرد

نیرویی تولید می­کند که موجب حرکت فرد می­گردد. برنامه­های آموزشی و تربیتی ای که منطبق بر این نیازها و انگیز های درونی فرد باشد، با کشش فوق العاده ای مواجه خواهد بود.

در اولویت بندی هفت طبقه نیازهای مذکور، قطعاً نیازهای طبقه اول که نیازهای زیستی و جسمانی هستند، در اولویت اول قرار دارند. بخش زیادی از برآوردن این نیازها وابسته به تأمین مایحتاج ضروری زندگی و خارج از بحث این مقاله است؛ ولی نحوه و چگونگی تلاش برای ارضای آن ها، یعنی رعایت آداب لازم در این خصوص، وابسته به برنامه های آموزشی در حوزه نیازهای اجتماعی است؛ به همین دلیل لازم است برنامه های آموزشی متناسب با این مجموعه نیازها نیز در این بخش مورد توجه قرار گیرد.

یکی از نیازهای مهم جوانان شنیده شدن و دیده شدن و صبحت کردن است. گله و شکایت بسیاری از جوانان این است که ارتباط درستی با پدر، مادر، اعضای خانواده و حتی معلمان و اولیای آموزشی خود ندارند و یا به دلیل سردی روابط عاطفی، امکان و جرئت لازم را برای طرح مسائل خود با خانواده و استفاده از کمک های فکری آن ها ندارند؛ بنابراین یکی از اولویت های اولیه و مهم، آموزش خانواده ها در حوزه های مختلف مرتبط با جوانان است؛ همچنین باید بحث مشاوره با جوانان جدی تر گرفته شود و به عنوان یکی از اولویت های اساسی در برنامه ها مدّنظر قرار گیرد.

هر برنامه آموزشی که تنظیم می شود، اول باید جایگاه آن را در سلسله مراتب نیازهای هفت گانه تعیین کرد و در صورت توجیه پذیربودن از نظرِ داشتن اولویت در طبقه بندی مذکور، آن را در جدول برنامه ها قرار داد.اولویت طبقات دیگر بر اساس شرایط فرهنگی- اجتماعی و سایر متغیرها اندکی متفاوت است که بر این اساس، قدرت ­و ­قوت نیازهای آن طبقات نیز با شدت و ضعف بیشتری همراه است که باید در برنامه­ریزی­ها لحاظ ­شود.

رابطه موجود بین سه مفهومِ نیاز، انگیزش و رفتار را این گونه نشان داد: نیاز ← انگیزش ← رفتار.

هرگونه تعامل و برنامه ریزی برای مسائل آموزشی و تربیتی برای نسل جوان باید معطوف به پاسخگویی به نیازهای اساسی آنان باشد تا آن نیروی محرک و برانگیزاننده برای حضور پرشور جوانان و حضور حداکثری ایشان در برنامه ها را به همراه داشته باشد. در صورتی که برنامه های آموزشی که برای جوانان در نظر گرفته می شود، بدون توجه به نیازهای اساسی ایشان تدارک دیده شود، با کم توجهی و استقبال کم آنان مواجه خواهد شد. با نگاهی به برنامه های آموزشی که در حوزه جوانان برگزار می شود، مشاهده می کنیم که بعضی از این برنامه ها از استقبال زایدالوصفی مواجه اند؛ مانند کارگاه های آموزشی که در حوزه ازدواج و مسائل متعدد پیرامونی آن، از همسان گزینی تا مهارت های همسرداری و آفت های روابط صمیمانه زوجین، تشکیل می شود. علت اصلی این استقبال نیاز شدیدی است که جوانان به دریافت این آموزش ها که منطبق بر نیازهای اساسی ایشان است، دارند. وقتی بر اساس هرم نیازهای جوانان به این مسئله نگاه می کنیم، چرایی این استقبال برای ما روشن تر می شود؛ بنابراین لازم است هرگونه برنامه ریزی در حوزه جوانان، با توجه خاص به این مقوله انجام گردد.

تا زمانی که چرخه معیوب فعلی اصلاح نشود و امکان ارتباط گیری و گفتگو با جوانان بر اساس اولویت دهی به نیازهای اساسی ایشان فراهم نگردد، نمی توان انتظار جذب حداکثری جوانان و اثربخشی برنامه های آموزشی و رخ دادن تغییرات قابل توجه در حوزه های مختلف مرتبط با جوانان را داشت؛ اما اگر برنامه های آموزشی جوانان بر حسب اولویت نیازهای اساسی ایشان تنظیم شود، می توان انتظار داشت که با حضور پرشورتر جوانان مواجه شود. حضور پررنگ جوانان و گفتگو و ارائه مطالب و استدلال های لازم به آن ها منجر به تغییر و اصلاح افکار آنان می شود. پس از ایجاد تغییر در افکار و شناخت (نگرش)، احساس فرد در مقایسه با قبل تغییر خواهد کرد؛ زیرا شناخت جدید، احساس جدید به همراه می آورد و در مرحله بعدی و پس از تغییر در احساس، رفتار فرد نیز تغییر می کند:

تغییر در نگرش (شناخت) ← تغییر در احساس ← تغییر در رفتار

1389.

3. باقری، خسرو، «مفهوم شناسی در باب تربیت»، نشریه فرهنگ عمومی، شماره 29، 1380.

4. براندن، ناتالی، .مسئولیت پذیری، ترجمه مهدی قراچه­داغی، انتشارات شباهنگ، چاپ دوم، تهران، 1387.

5. برجعلی، احمد، مصاحبه با پایگاه اطلاع رسانی حوزه: www.hawzah.net، 1391.

6. برقی مقدم، جعفر و دیگران، «ارتباط سبک های هویت با عوامل انگیزنده و احساس موفقیت»، فصل نامه فراسوی مدیریت، سال سوم، شماره 11، ص135، 1388.

7. برک، لورای، روان شناسی رشد، جلد دوم (از نوجوانی تا پایان زندگی)، ترجمهی یحیی سیدمحمدی، تهران: ارسباران، 1391.

8. پایگاه اطلاع رسانی حوزه، www.hawzah.net. 1391.

9. پایگاه اطلاع رسانی دانشنامه رشد، www.daneshnameh.roshd.ir، 1391.

10.تقی­پور ظهیر، علی، مبانی و اصول آموزش و پرورش، نشر آگه، چاپ یازدهم، تهران، 1393.

11.حجازی، بنفشه، ادبیات کودکان و نوجوانان، ویژگی ها و جنبه ها، انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، تهران ،1391

12.خالقی­ثمرین، عادل و شیخ پور، محمود، شیوه های ارتباط مؤثر، انتشارات تندیس علم، تهران، 1387.

13.خوانساری، آقاجمال، شرح غُررالحکم و دُرَرُالکلم، جلد پنجم، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1379.

1. دبلیو، جیمز و وندر زندن، روان­شناسی رشد، ترجمه حمزه گنجی، انتشارات بعثت، تهران، 1377.

2. رحیمی نیک، اعظم، تئوری نیاز و انگیزش، نشر زندگی، تهران، 1389.

3. سیف، علی اکبر، روش­های تغییر و اصلاح رفتار، نشر آگاه، تهران، 1389.

4. ، روان­شناسی پرورشی، نشر آگاه، تهران، 1385.

5. ، روش­های مطالعه و یادگیری، نشر دوران، ویرایش دوم، تهران، 1392.

6. شرفی، محمدرضا، دنیای نوجوان، منادی تربیت، چاپ ششم، تهران، 1383.

7. شعاری نژاد، علی اکبر، روان شناسی رشد، انتشارات رشد، تهران، 1382.

8. شهرآرا، مهرناز، روان شناسی رشد جوان: دیدگاه تحولی، علم، تهران، 1384.

ص: 122

9. عاملی، شیخ حر، جهادالنفس، شرکت چاپ و نشر بین الملل، تهران، 1393.

10.فیشر، رابرت، آموزش یادگیری به کودکان، ترجمه فروغ کیان زاده، نشر رسش، تهران،1386.

11.قرآن کریم.

12.کشاورزی، محمدعلی، مسائل نوجوانان و جوانان، نشر روزبهان، تهران، 1386.

13.گلزاری، محمود، پایگاه اینترنتی سپیده دانایی، تاریخ انتشار: 18 فروردین 1394.

14.گنجی، حمزه، بهداشت روانی، ارسباران، تهران، 1389.

15.محمدخانی، شهرام، آشنایی با مشکلات روانی و اجتماعی شایع در بین کودکان و نوجوانان، انتشارات طلوع دانش. تهران، 1383.

16.محمدی­ری­شهری، محمد، تبلیغ بر پایه قرآن و حدیث، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث. قم، 1380.

17.مطهری، مرتضی، مجموعه آثار شهید مطهری، جلد سوم، صدرا، تهران، 1385.

18.منادی، مرتضی، عوامل مؤثر در بهبود زندگی، نشر آوای نور، تهران، 1391.

19.نجفی، سیدمحمود، «بررسی رابطه کارآیی خانواده و دین داری با بحران هویت دانش­آموزان دختر و پسر پایه­ سوم رشته های تحصیلی نظری مقطع متوسطه شهر تهران در سال تحصیلی 82-81»، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، 1382.

1. نعیمی، ابراهیم، «بررسی جاذبه­های رفتاری اهالی مسجد در جذب و حفظ نوجوانان و جوانان»، کتاب سال مرکز رسیدگی به امور مساجد، تهران، 1393.

2. ، «راهکارهایی برای تعالی، تأثیر روان­شناختی استاد بر جامعه دانشگاهی»، نشریه عالم ملکوتی، دفتر مطالعات فرهنگی و برنامه­ریزی اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، تهران، 1389.

، یادداشت­ها، مشاهدات­، تجربیات شخصی و گفتگوها با تعدادی از اعضای محترم هیئت امنای مساجد، روحانیون، دانش­آموزان، جوانان مسجدی و غیرمسجدی.

ص: 123

ص: 124

با توجه به آنچه گفته شد، تغافل دقیقاً در نقطه مقابل غفلت قرار دارد؛ چراکه تغافل، بدون سهو و فراموشی و با توجه کامل انجام می شود؛ بنابراین باید گفت که تغافل، تنها نمایشی از غفلت است که دقیقاً با هوشیاری کامل و به دور از هرگونه غفلت انجام می گیرد. افزون بر توجه و هوشیاری، عمد و تعمّد نیز از شاخصه های اصلی تغافل است که وجه تمایز بیشتری میان این دو واژه ایجاد می کند.

اصل تغافل، برآمده از بیداری و عدم غفلت

همان گونه که پیش تر نیز بیان شد، میان غفلت و تغافل تفاوتی اساسی وجود دارد: تغافل ریشه در هوشیاری و توجه و تعمّد دارد، اما ریشة غفلت، دقیقاً در نقطه مقابل آن یعنی سهو و بی توجهی است؛ بنابراین می توان گفت که تغافل ابزاری عقلایی است که می تواند ثمرات فراوانی در پی داشته باشد. امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید: «إنّ العاقِلَ نِصفُهُ احتِمالٌ و نِصفُهُ تَغافُلٌ»: خردمند نصفش تحمل و بردباری است و نصف دیگرش نادیده گیری (آمدی، 1366، ح2378).

طبرسی برای مطابقت این اصطلاح با معنای اصلی واژه چنین می گوید: «صَفَحتُ عَنهُ ممکن است دو معنا داشته باشد: یکی اینکه او را به گناهش مؤاخذه نکردم و روی خوش به او نشان دادم؛ دیگر اینکه چیزی که باعث تغییر صورتش باشد، از من ندید» (طبرسی، 1372، ج1، ص35).

به تعبیر قرآن، این اغماض و چشم پوشی باید با ظرافتی نیکو و بدون اظهار اندک کدورتی انجام گیرد. قرآن می فرماید: «إِنَّ السَّاعَةَ لَآتِیَةٌ فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمِیلَ: قیامت به یقین خواهد آمد، پس، از آن ها به طرز شایسته ای صرف نظر کن (و آن ها را بر نادانی هایشان ملامت ننما)» (حجر: 85)؛ بنابراین می توان نتیجه گرفت که این اصل اساسی به صورت تلویحی در قرآن مطرح شده و خداوند بارها مؤمنان را به آن سفارش کرده است.

است. مسجد اوج تبلور ایمان در جامعه اسلامی است؛ بنابراین در محیط مسجد باید اخوت و برادری رنگی و بویی بی نظیر داشته باشد. از طرفی این پیوند پرمحبت، نقش های دیگری را برای مسجدی ها ایجاد می کند که هرگز نباید از آن ها غافل شد. بزرگ سالانِ مسجد نقش پدری و یا مادری در قبال کودکان و نوجوانان و جوانان مسجدی خواهند داشت که این مسئله، وظایفی را بر گردن هر دو طرف ایجاد می کند.

وظیفه جوانان و نوجوانان مسجدی در قبال بزرگ سالان، حفظ ادب و احترام و معاشرت شایسته با آن هاست؛ اما در این میان نباید از وظایف بزرگ سالانی که در مسجد نقش والدین را ایفا می کنند، غافل شد. اگر چنین نگاهی در میان یکایک نمازگزاران مسجد نهادینه شود، رفتارهای دلسوزانه جای برخوردهای نامعقول را خواهد گرفت و تنش های بی مورد، از جامعه معنوی مسجد رخت خواهد بست. تغافل معقول و بر اساس مصالح حقیقی، یکی از همان رفتارهای دلسوزانه ای است که بزرگان و نمازگزاران فعال مسجد باید به آن پایبند باشند و به وسیله آن از ریزش های نامتعادل جلوگیری نمایند.

دیگر از حالت عملیاتی و تأثیرگذار خارج خواهد شد و معمولاً ضررهای غیرقابل جبرانی را نیز در پی خواهد داشت.

در بخش های بعد به برخی از محورهای فراوان در تغافل اشاره خواهد شد که بی توجهی به آن ها انسان را به تغافل نکوهیده خواهد کشاند. بنابراین نکات قابل ملاحظه ای در اجرای این اصل دقیق و پر ظرافت وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرد. تغافل نابِجا و نکوهیده ممکن است مصادیق فراوانی داشته باشد که برای روشن شدن مطلب تنها به برخی از این مصادیق آن اشاره می شود:

1. تغافلِ برخاسته از گناه؛

2. تغافل با هدف فرار از مسئولیت؛

3. تغافلِ برخاسته از تعصب؛

4. تغافل ناشی ترس؛

5. تغافل به دلیل ترس از به خطرافتادن جایگاه و محبوبیت؛

6. تغافل برای مجبورنشدن به یاری رسانی به دیگران؛

7. تغافل از سر حسادت و به دلیل میل به رسواشدن دیگران؛

8. تغافل برای اینکه دیگران هم گناه شخص را نادیده بگیرند.

این ها تنها مصادیقی از تغافل مذموم است که به عنوان نمونه مطرح شد. حال با توجه به نکاتی که در بخش های بعد اشاره خواهد شد و محدوده تغافل پسندیده و ممدوح را روشن خواهد کرد، می توان به مصادیق بیشتری از چنین تغافلی دست یافت. اهالی مسجد باید توجه داشته باشند که تغافل را نباید در همه جا و در برابر همه کس به کار گرفت.

أمرِهِ: عقل و خرد، پشتوانه انسان است و هوشمندی و فهمیدگی و حافظه و دانش، از خرد برمی خیزد... و خرد راهنمای او و مایة بینش و بصیرتش و کلید کارهای اوست» (شیخ صدوق، 1385، ج2، ص103).

همین هوشمندی و تعقل حکم می کند که انسان در بسیاری از مواقع از برخورد مستقیم بپرهیزد و به وسیله وانمودکردن به بی خبری، در پی یافتن راهکاری برای اصلاح شخص برآید. امیر المومنین علی علیه السلام می فرماید: «لا عَقلَ کالتَّجاهُلِ: خردی همانند وانمودکردن به بی اطلاعی نیست» (آمدی،1366، ح١٠٥٠٣).

با توجه به این نکته باید گفت که تغافلی ستودنی است که برآمده از اندیشه و تعقل باشد؛ بنابراین تغافل یک تاکتیک کارآمد تربیتی است که با تدبیر و اندیشه همراه است. در محیط مسجد نیز باید به این مسئله توجه ویژه داشت و از تغافل های غیرعقلایی پرهیز کرد. در همین راستا نباید به بهانه تغافل، جوان را به حال خود رها کرد و او را در مواجهه با خطا یا اشتباه خود تنها گذاشت؛ بلکه باید با رصد اخلاقی و پشتیبانی شایسته از او، به ترمیم مشکل او همت گمارد؛ برای نمونه ممکن است یکی از اهالی مسجد به صورت تصادفی سخنان گروهی از جوانان مسجدی را بشنود که مشغول غیبت یا تمسخر یا بددهانی هستند. در چنین شرایطی اگر چشم پوشی از این معضل اخلاقی، همراه با یک برنامه ریزی حساب شده و دقیق و با مشورت و هماهنگی امام جماعت

صورت بگیرد، نتایج بسیار خوبی را در پی خواهد داشت. این برنامه ریزی می تواند با انتخاب موضوع سخنرانی توسط امام جماعت یا دیگر سخنران های مرتبط با مسجد انجام گیرد و یا در قالب یک بروشور جذاب و کوتاه به پیامدهای نامناسب آن معضل اخلاقی اشاره داشته باشد. با وجود این باید توجه داشت که اگر این معضل اخلاقی بیش از این ها در جامعه کوچک جوانان مسجد رسوخ کرده باشد، دیگر نباید به اصل تغافل بسنده کرد و باید راهکارهای دیگری را نیز در کنار آن تدبیر نمود.

کارهای خلاف آن است که انسان احساس کند، در جامعه جایگاهی ندارد و دیگران به او اعتنا نمی کنند و برای او ارزشی قائل نیستند؛ در این صورت احساس حقارت و بی آبرویی او را به هر گناهی می کشاند. همین جاست که اصل تغافل برای صیانت از کرامت انسانی، کارآمدی خود را نمایان می کند تا کرامت و شخصیت افراد شکسته نشود.

در داستان حضرت یوسف علیه السلام می خوانیم که برادران یوسف که پس از مدت ها او را دیده بودند و او را نمی شناختند، پس از جریان گم شدن پیمانة پادشاه به او گفتند: «قالُوا إِنْ یَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ: (برادران) گفتند: اگر او (بنیامین) دزدی کند، (جای تعجب نیست؛ زیرا) برادرش (یوسف) نیز قبل از او دزدی کرد»؛ اما حضرت یوسف با مخفی نگاه داشتن این مسئله، کرامت برادران گناه کار خود را حفظ کرد و آبروی آن ها را نریخت. قرآن می فرماید: «فَأَسَرَّها یُوسُفُ فی نَفْسِهِ وَ لَمْ یُبْدِها لَهُمْ: یوسف (سخت ناراحت شد ولی) این (ناراحتی) را در درون خود پنهان داشت و برای آن ها آشکار نکرد» (یوسف: 77).

باید توجه داشت که جوانان ما در مساجد، برادران دینی و ایمانی ما هستند که گاهی ممکن است اشتباه و یا گناهی از آن ها سر بزند. باید تا آنجا که ممکن است، با ابزار تغافل اصل حفظ کرامت انسانی را در مورد آن ها رعایت کرد و از شخصیت آن ها مراقبت نمود.

اهل بیت علیهم السلام برمی آید که مؤمن باید همانند یک رزمنده هوشمند، بلافاصله پس از برخورد تیرهای مسموم شیطان، دوباره از جا برخیزد و به بازسازی خود بپردازد؛ اما اگر این لغزش ها در میان مردم علنی شود، پیامدی جز سرزنش و نکوهش نخواهد داشت و رزمنده را از ادامه مبارزه بازخواهد داشت. به همین دلیل است که امام باقر علیه السلام می فرماید: «أَقْرَبُ مَا یَکُونُ الْعَبْدُ إِلَی الْکُفْرِ أَنْ یُوَاخِیَ الرَّجُلَ عَلَی الدِّینِ فَیُحْصِیَ عَلَیْهِ عَثَرَاتِهِ وَ زَلَّاتِهِ لِیُعَنِّفَهُ بِهَا یَوْماً مَا: نزدیک ترین چیزی که بنده را به کفر می کشاند، این است که شخصی عقد برادری در دین بسته باشد و لغزش ها و خطاهای برادر مؤمنش را شماره کند تا روزی او را به وسیله آن ها سرزنش کند» (همان، ج 2، ص354).

بنابراین اصل آن است که تا آنجا که می شود، گناهان دیگران را مخفی بداریم و به هیچ وجه به علنی شدن آن راضی نباشیم. گزارش های فراوانی در سیره معصومان وجود دارد که خود گویای تمام و کمال این اصل پراهمیت است. اصبغ بن نباته می گوید: «أَتَی رَجُلٌ أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَالَ یَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ إِنِّی زَنَیْتُ فَطَهِّرْنِی

فَأَعْرَضَ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ علیه السلام بِوَجْهِهِ عَنْهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ اجْلِسْ فَأَقْبَلَ عَلِیٌّ علیه السلام عَلَی الْقَوْمِ فَقَالَ أَیَعْجِزُ أَحَدُکُمْ إِذَا قَارَفَ هَذِهِ السَّیِّئَةَ أَنْ یَسْتُرَ عَلَی نَفْسِهِ کَمَا سَتَرَ اللَّهُ عَلَیْهِ فَقَامَ الرَّجُلُ فَقَالَ یَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ إِنِّی زَنَیْتُ فَطَهِّرْنِی فَقَالَ وَ مَا دَعَاکَ إِلَی مَا قُلْتَ قَالَ طَلَبُ الطَّهَارَةِ قَالَ وَ أَیُّ الطَّهَارَةِ أَفْضَلُ مِنَ التَّوْبَةِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی أَصْحَابِهِ یُحَدِّثُهُمْ فَقَامَ الرَّجُلُ فَقَالَ یَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ إِنِّی زَنَیْتُ فَطَهِّرْنِی فَقَالَ لَهُ أَتَقْرَأُ شَیْئاً مِنَ الْقُرْآنِ قَالَ نَعَمْ فَقَالَ اقْرَأْ فَقَرَأَ فَأَصَابَ فَقَالَ لَهُ أَتَعْرِفُ مَا یَلْزَمُکَ مِنْ حُقُوقِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِی صَلَاتِکَ وَ زَکَاتِکَ فَقَالَ نَعَمْ فَسَأَلَهُ فَأَصَابَ فَقَالَ لَهُ هَلْ بِکَ مِنْ مَرَضٍ یَعْرُوکَ أَوْ تَجِدُ وَجَعاً فِی رَأْسِکَ أَوْ شَیْئاً فِی بَدَنِکَ أَوْ غَمّاً فِی صَدْرِکَ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَا...: مردی نزد امیر مؤمنان علیه السلام آمد و گفت: یا امیرالمؤمنین، من زنا کرده ام. مرا با اجرای حدّ الهی پاک گردان. حضرت از او روی گردانید. سپس به او فرمود: بنشین. پس رو به مردم کرد و فرمود: آیا کسی از شما که مرتکب چنین گناهی می شود، نمی تواند آن را پوشیده نگاه دارد، چنانکه خداوند آن را از دیگران پوشانیده است؟

اندکی بعد آن مرد برخاست و گفت: یا علی، من زنا کرده ام. مرا پاک ساز. حضرت پرسید: چه تو را وادار کرد که این کلام را در این جمع بگویی؟ گفت: طلب پاک شدن از گناه. حضرت فرمود: چه طهارت و پاک شدنی بالاتر از توبه است؟ سپس رو به یاران خود کرد و مشغول به سخن شد. مرد برخاست و گفت: یا امیرالمؤمنین! من زنا کرده ام. مرا پاک ساز. حضرت فرمود: آیا چیزی از قرآن خوانده ای؟ گفت: آری، فرمود: بخوان. مرد شروع کرد و درست خواند. حضرت پرسید: آیا مبتلا به بیماری یا ناراحتی عصبی هستی که گاهی تو را فرامی گیرد؟ یا به سردردی گرفتاری؟ یا چیزی در بدن تو است؟ یا در سینه تو اندوهی است و تو را ناراحت ساخته؟ مرد گفت: یا امیرالمؤمنین! نه...» (شیخ صدوق، 1413ق، ج 4، ص23).

ص: 136

در این روایت چهار نکته اساسی وجود دارد: اولین نکته لزوم پرده پوشی بر گناه است؛ دوم اینکه هیچ کس پرده پوش تر از خود پروردگار نیست؛ سوم اینکه یکی از نتیجه های مهم تغافل، ایجاد بستری برای توبه است؛ چراکه حضرت در این جریان فرموده است: «أَیُّ الطَّهَارَةِ أَفْضَلُ مِنَ التَّوْبَةِ»؛ چهارم اینکه سؤالات مکرر حضرت نشانه آن است که باید تا آنجا که می شود، راهی برای خروج از چنین وضعیتی یافت؛ اما با کمال تأسف باید گفت که گاهی بعضی از بزرگ ترها دقیقاً عکس چنین برخوردی را از خود نشان می دهند. آن چنان که گویا دامی برای جوان مسجدی پهن کرده اند تا او را به محاکمه بکشند و در برابر خطای رخ داده، او را مورد بازخواست یا سرزنش قرار دهند.

حِلمَ کالتَّغافُلِ: هیچ گونه ای از بردباری همچون نادیده گرفتن و وانمودکردن به بی خبری نیست» (آمدی، 1366، ح10502).

حقیقتاً سخت است که انسان در برابر کردار زشت دیگران سکوتی عاقلانه و راهبردی اختیار کند؛ خصوصاً اگر این رفتار ناشایست، نوعی بی احترامی به خود او باشد و شخصیت او را تحت الشعاع خود قرار دهد؛ اما همین دشواری هاست که جایگاه حلم و بردباری را نمایان می کند. در سیره معصومان علیهم السلام گزارش های فراوانی پیرامون ارتباط تغافل و بردباری وجود دارد. نقل است که: «اسْتَطَالَ رَجُلٌ عَلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَتَغَافَلَ عَنْهُ فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ إِیَّاکَ أَعْنِی فَقَالَ لَهُ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام وَ عَنْکَ أُغْضِی : شخصی بر امام سجاد علیه السلام درشتی و تکبر

ورزید؛ حضرت تغافل کرد و خود را به بی خبری زد. آن شخص به حضرت گفت: با تو بودم. حضرت فرمود: و من هم از تو چشم پوشیدم» (اربلی، 1381ق، ج 2، ص10).

جوان مسجدی اگرچه به طورمعمول برخوردی مؤدبانه و همراه با احترام دارد، ممکن است گاهی از سر ناپختگی و شور و حال جوانی، برخوردی نامناسب با بزرگ ترها از او سر بزند که تغافل می تواند در درازمدت او را به عملکرد خود هوشیار و آگاه سازد؛ البته چنین عملکردی در مقام بیان، بسیار آسان اما در مقام عمل قدری دشوار است.

بنابر آنچه بیان شد، تغافل نیز هم راستای با این اصل کلی، از شیوع زشتی ها در میان مؤمنان جلوگیری می کند و اجازه گسترش کژی ها را نخواهد داد؛ پس می توان چنین نتیجه گرفت که همه مؤمنان، خصوصاً نمازگزاران مسجد، باید مراقب باشند که با برخوردی ناشایست، مسبب شیوع فحشا و گناه نگردند.

روی گرداندن پیامبر صلی الله علیه واله و امیرالمؤمنین علیه السلام در دو ماجرایی که شخصی با زبان خود اقرار به گناهی کبیره کرده بود، گویای همین اصل مهم است. امیرمؤمنان علیه السلام در همان ماجرای پیشین به فرد خاطی فرمود: «أَیَعْجِزُ أَحَدُکُمْ إِذَا قَارَفَ هَذِهِ السَّیِّئَةَ أَنْ یَسْتُرَ عَلَی نَفْسِهِ کَمَا سَتَرَ اللَّهُ عَلَیْهِ؟: آیا کسی از شما که مرتکب چنین گناهی می شود،

نمی تواند آن را پوشیده نگاه دارد، چنانکه خداوند آن را از دیگران پوشانیده است»؟ (شیخ صدوق، 1413ق، ج 4، ص23).

مختلف زمانی و مکانی، ممکن است به روش های مختلفی محقق گردد. گاهی امربه معروف و نهی ازمنکر باید به بیان یک مسئله و آگاهی دادن محدود شود؛ گاه باید با یک اخم ساده در حرکات چهره ظاهر شود؛ گاه باید با مهربانی و ملاطفت بیان شود؛ گاهی با تشویق به سوی خوبی ها و وعده پاداش دادن امکان پذیر خواهد بود. گاهی باید با تذکر زبانی محکم و آمرانه، مطلبی را به صورت واضح و صریح به فرد خاطی فهماند. گاه نیز

ممکن است بتوان در قالب طنز، دیگران را از خطا و اشتباهشان آگاه کرد؛ به همین ترتیب گاهی هم با سکوتی فعال و راهبردی می توان تأثیری جدی بر طرف مقابل گذاشت.

بنابراین امربه معروف و نهی ازمنکر روش های مختلفی دارد که تغافل یکی از آن هاست؛ به شرط آنکه مصلحت تغافل هم راستای با این دو واجب پراهمیت باشد و بتواند فرد خاطی را به معروف دعوت کند و از منکر بازدارد؛ پس باید توجه داشت که گاه کارایی تذکر زبانی قابل مقایسه با تغافل نیست؛ بلکه تأثیر تغافل بسیار بیشتر از بیان است؛ حتی می توان گفت که گاهی به زبان آوردن برخی از مطالب می تواند تأثیر منفی داشته باشد و دقیقاً مخالف با اهداف عالیه امربه معروف و نهی ازمنکر به حساب آید؛ بنابراین همه ما باید در انتخاب یک روش مناسب برای امربه معروف و نهی ازمنکر بکوشیم و از برخورد ظاهری و انتخاب عجولانه و سطحی بپرهیزیم.

که به جز گناهان صغیره (که گاه آلوده به آن می شوند) از گناهان بزرگ (کبیره) و اعمال زشت دوری می کنند» (نجم: 32).

«لَمَم» به معنی نزدیک شدن به گناه است؛ به همین دلیل از گناهان صغیره به «لَمَم» تعبیر شده است؛ چنانکه راغب می گوید: «اللَّمَمُ مقاربة المعصیة و یعبّر به عن الصّغیرة» (راغب اصفهانی، 1412ق، ص746). این واژه گاهی به معنی نزدیک شدن به چیزی بدون انجام آن است و گاه به اشیاء قلیل و کم نیز اطلاق شده است؛ به

همین جهت برخی از مفسران آن را به گناه صغیره و برخی به گناهان کم اهمیت تفسیر کرده اند. گاهی هم به هرگونه گناهی که عادت نشده باشد و گاه گاه اتفاق بیفتد و انسان پس از توجه، توبه کند، اطلاق می شود (مکارم شیرازی، 1374، ج 22، ص538).

بنابراین تغافل منافاتی با امربه معروف و نهی ازمنکر ندارد؛ زیرا امربه معروف و نهی ازمنکر زبانی و آمرانه، مربوط به واجبات و محرمات است که از محدوده تغافل بیرون است. روشن است که جوان مسجدی اگر گرفتار لغزشی شود، معمولاً از نوع گناهان کبیره نیست؛ به همین جهت باید در مواجهه با آن از اصل تغافل استفاده کرد؛ اما اگر از این دایره خارج شد، باید راهکاری دیگر برای آن اندیشید.

و مذهبی راه دارند، دارای شرم و حیایی افزون از دیگر هم سالان خود هستند؛ به همین جهت در اکثر موارد، سوءاستفاده و گستاخی در میان آنان وجود ندارد؛ اما باید دانست که مرز استفاده از ابزار تغافل، سوءاستفاده نشدن از آن است؛ چراکه اگر چنین شود، دیگر مصلحتی وجود نخواهد داشت؛ به همین دلیل باید مراقب بود که جوان از تغافل برداشت دیگری نداشته باشد و دیگران را ساده لوح و بی توجه نیانگارد.

چشم پوشی و تغافل،سبب می شود که شخص خطاکار با احساس احترام و اعتمادی که از سوی دیگران می بیند، در جهت جبران لغزش ها برآید و برای باقی ماندن اعتماد و حسن ظنّ دیگران تلاش کند.

الْبَرَاءَةَ وَ اللَّعْنَةَ وَ رُبَّمَا اسْتَحَقَّ ذَلِکَ کِلَاهُمَا فَقَالَ لَهُ مُعَتِّبٌ. جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ هَذَا الظَّالِمُ فَمَا بَالُ الْمَظْلُومِ؟ قَالَ لِأَنَّهُ لَایَدْعُو أَخَاهُ إِلَی صِلَتِهِ وَ لَایَتَغَامَسُ لَهُ عَنْ کَلَامِهِ: هیچ گاه دو نفر با حالت قهر از یکدیگر جدا نشوند، مگر اینکه یکی از آن دو سزاوار بیزاری (خدا و رسولش از او) و لعنت باشد و چه بسا که هر دوی آن ها سزاوار این امر باشند. پرسیدم: خدا مرا فدایتان گرداند، ظالم، درست (که مستحق این کیفر است)، اما مظلوم چرا؟ حضرت فرمود: برای آنکه برادرش را به آشتی با خود دعوت نمی کند و از سخن او چشم نمی پوشد» (کلینی،1365، ج 2، ص344).

6-8. اصل حلم و مدارا در برابر رفتار دیگران؛

6-9. اصل اختفا و عدم گسترش گناهان اجتماعی.

7. یکی از سؤالات پیرامون تغافل این است که این اصل تربیتی چه رابطه ای با امربه معروف و نهی ازمنکر دارد. توجه در منابع دینی نشان می دهد که:

7-1. تغافل خود گونه و روشی از امربه معروف نهی ازمنکر است؛ زیرا شرط امربه معروف و نهی ازمنکر، اثرگذاری است و تغافل نیز در پی تأثیرگذاری و تربیت طرف مقابل است.

7-2. تغافل در برابر لغزش های کوچک است؛ اما اگر گناهان بزرگ تری در محیط مسجد انجام شد، باید از روش های دیگری در کنار تغافل استفاده کرد.

7-3. تغافل در برابر گناهان غیرعلنی است؛ اما برخورد آمرانه در مواقعی انجام می گیرد که گناه به عرصه اجتماع سرایت کرده باشد.

7-4. از تغافل زمانی استفاده می شود که مصلحتی بزرگ تر از برخورد آمرانه وجود داشته باشد؛ اما اگر مصلحت برخورد آمرانه بیشتر بود، دیگر نوبت به اجرای تغافل نخواهد رسید.

7-5. تغافل در مواردی انجام می شود که منجر به سوءاستفاده و گستاخی فرد خاطی نشود؛ در غیر این صورت باید از برخوردهای دیگری نظیر برخورد آمرانه استفاده کرد.

8. اجرای اصل تغافل نتایج فراوانی دارد که برخی از آن ها عبارت اند از:

8-1. دادن فرصت برای توبه و جبران لغزش ها؛

8-2. جذب حداکثری جوانان به مسجد؛

8-3. هموارشدن مسیر تعاملات اجتماعی؛

8-4. حفظ جایگاه اجتماعی تغافل کننده؛

8-5. خروج از ورطه عناد و لج بازی

8-6. ارزشمند ماندن تذکر در دیدگاه جوان؛

8-4. پرهیز از تنش های اجتماعی.

ص: 147

همچنان که در فرهنگ ها و محیط های مختلف دوره نوجوانی پسران نیز متفاوت است. این مطلب در مورد دوره جوانی نیز صادق است.

شاید به همین جهت است که در برخی کشورها ابتدای جوانی را ده سالگی و در کشورهای دیگر تا 15 سالگی و انتهای آن نیز 24 تا 40 سالگی مشخص شده است.(1) مجمع عمومی سازمان ملل متحد نیز جوانی را به 10 تا 24 سالگی محدود کرده است.(2)

درحالی که یونسکو گروه سنی 15-40 سالگی را معادل جوانی تعریف کرده و این تعریف موردقبول بین المللی قرارگرفته است. (3)

روانشناسان معمولاً جوانی و نوجوانی را دو دوره از دوره های تحول و رشد روانی انسان می دانند و معتقدند در این دو دوره تحولات خاصی در روان و توانایی های روانی انسان اتفاق می افتد. برای مثال، اریکسون تحول دوره نوجوانی را هویت یابی و تحول دوره جوانی را عشق و صمیمیت می داند.(4) محدوده سنی این دوره ازنظر روانشناسان همان محدوده سنی در رویکرد زیستی – جسمی است.

ازنظر جامعه شناسان افراد سه دسته اند: بزرگ سال، خردسال و جوان. بزرگ سال کسی است که عضوی مستقل از اعضای جامعه است و در تأمین نیازهای خود به کسی وابسته نیست و در فرایند اجتماعی نیز مشارکت دارد. مشخصه های مهم بزرگ سالی عبارت است از برخورداری از شغل، خانواده و مشارکت در امور اجتماعی. خردسال کسی است که در تأمین نیازهای خود به دیگران وابسته است، در فرایند اجتماعی مشارکت ندارد و عضو مستقل جامعه نیست. جوان کسی است که نه بزرگ سال است نه خردسال؛ یعنی شغل مناسب ندارد، ازدواج نکرده است و در حال کسب آمادگی برای این امور است.

بر اساس این رویکرد، سن آغاز و انجام جوانی برحسب جامعه های گونان، متفاوت است. در جوامع سنتی اصلاً فاصله ای میان کودکی و بزرگ سالی نیست اما در جوامع مدرن این فاصله گاه به 10 تا 15 سال هم می رسد.

به هرحال، علی رغم این اختلاف نظرها شاید بهتر باشد همان قلمروی را که در رویکرد زیستی-جسمی معین شده به عنوان قلمرو جوانی در نظر گرفت؛ زیرا این محدوده با مقداری مسامحه تقریباً مورد اتفاق همه است؛ بنابراین، در این نوشته سن 20- 40 سالگی را به عنوان دوره جوانی در نظر می گیریم که تلقی کرد که هم تا حدود زیادی با معیار جامعه شناختی سازگار است، هم با معیارهای روان شناختی و زیست شناختی و از همه مهم تر با معیارهای عمومی و عرف مردم کشور ما.

ص: 151

به مقصد کمال و پشت سر گذاشتن خطرات، بایسته هایی لازم دارد. این الگو چهار عنصر اساسی دارد: 1. ویژگی های جوان، 2. توانایی ها، امکانات و فرصت های جوان، 3. خطرات و تهدیدهای پیش روی جوان، 4 و بایسته ها و وظایف جوان. در ادامه اجزا و عناصر این الگو و دیدگاه را توضیح می دهیم.

آن چنان حضور نورانی ای دارند که انسان لذت می برد. در روزهای آینده، همین مراسم اعتکافی که جوانان ما راه می اندازند، پدیده شگفت آوری است.»(1)

از نظر مقام معظم رهبری جوانان ما ازنظر ایمان و تقوا نیز در وضعیت خوب قرار دارند: «من به چشم می بینم و می توانم گواهی بدهم که جوانان انقلابی امروز ما، از جوانان انقلابی آغاز انقلاب، اگر ازلحاظ ایمان و تقوا و استحکام عقیده بهتر نباشند، عقب تر نیستند.»(2)

از پیشرفت و توسعه برساند؛ توسعة اقتصادی، سیاسی و علمی و معنوی. رهبری بر این مطلب بسیار تأکیددارند و به ویژه بر نقش مهم جوانان در پیشرفت علمی در زمینة سلول های بنیادین و هسته ای تأکیددارند:

«خوب است شما بدانید که در بعضی از بخش های بسیار حساس علمیِ کشور ما کارهایی شده که هنوز در دنیا صورت نگرفته است. در فناوری تولید سلول های بنیادی که بنده چند وقت پیش، از آن یاد کردم، یک مشت جوان مثل شماها که در تهران هستند، فعالیت می کنند. این ها همت کردند و رفتند از دیگران یاد گرفتند؛ خودشان هم فکر کردند، سرمایه گذاریِ فکری کردند و توانستند کلید تولید و انجماد و حفظ و کاشت سلول های بنیادی را به دست بیاورند. امروز این ها برای اولین بار در ایران سلول های بنیادیِ انسولین ساز را تولید کرده اند که در دنیا هنوز تولید نشده است.»(1)

«امروز در سرتاسر کشور، در استان های مختلف، در شهرهای کوچک و بزرگ، بخصوص در مراکز علمی و حساس، جوان های ما کارهای حساسِ بزرگی را ازلحاظ علمی و فناوری دارند انجام می دهند؛ کارهایی است که بعضی از آن ها صددرصد به نتیجه رسیده است، بعضی هم در راه است. این ها را ملت ایران خواهند دید. این کارهای علمی مایه اعتمادبه نفس ملت ایران است، مایه رونق اقتصادی است. تجارت های پرسود مادی، ناشی از پیشرفت های علمی است. جوانان ما در این زمینه وارد شدند. آمارهای جهانی هم این را تأیید کرد. البته مسئولان هم تلاش های باارزشی می کنند.»(2)

در مقابل توطئه های دشمنان آن را حفظ کردند، تحقق اهداف انقلاب و اعتلای آن نیز در گرو تلاش و کوشش جوانان این کشور است. «آرمان های انقلاب - که چهارچوب هایش مشخص است، بنده هم

بعضی ها را تصریح خواهم کرد و اسم خواهم آورد - بدون نیرو و نشاط و جسارت جوانی، قابل تعقیب و قابل دسترسی نیست. ... عقیده من این است که اگر چنانچه نیروی جوانی، یعنی قدرت فکری و بدنی و اگر نشاط و روحیه و حالت تحرک و همچنین جسارت، یعنی خط شکنی ها که در جوان ها به عنوان خصیصه وجود دارد، نباشد، ما به آرمان ها دست پیدا نخواهیم کرد. لذا جوان ها درزمینه دسترسی به آرمان ها و تحقق آرمان های انقلاب و آرمان های اسلامی، دارای مسئولیت های بزرگی هستند و کارآمدی بسیار بالائی هم دارند. هرکسی که در پی تحقق آرمان ها است، باید نقش جوان ها را جدی بگیرد؛ و بدانید بنده نقش جوان ها را جدی می گیرم.»(1)

زندگی، مصداق های زیادی برای اطاعت خدا هست؛ که یکی از مهم ترین آن ها ترک گناه است، آلوده نکردن دامن است. درس هم که شما می خوانید، اطاعت خداست؛ ابتکار هم که می ورزید،

اطاعت خداست؛ همین کارهایی که این جوان های عزیز اینجا گفتند - درزمینه مسائل شیمی، انرژی، علوم انسانی، پزشکی و غیره - تلاش در این راه ها، همه اطاعت خداست.»(1)

ایشان راه مبارزه با این تهدید را معنویت می دانند: «امروز، بحمدالله خدای متعال، قداست و معنویت این انقلاب را حفظ کرده است. جوانانْ پاک و طاهرند؛ اما بدانید زیور و عیش و شیرینی دنیا، چیز خطرناکی است و دل های سخت و انسان های قوی را می لرزاند. باید در مقابل این وسوسه ها، ایستادگی کرد. جهاد اکبری که فرمودند، همین است. شما که جهاد اصغرتان را خوب انجام دادید و امروز به این مرحله رسیده اید، باید بتوانید جهاد اکبر را نیز خوب انجام دهید.»(2)

توانایی ها و امکانات برای حرکت شتابان به سوی کمال فراهم است و این دوره هم محدود است و اگر استفاده نشود از دست می رود. یکی از توصیه های مقام معظم رهبری به جوانان همین است. ایشان دریکی

از سخنان خود این مطلب را با استفاده از روایتی از پیامبر اکرم (ص) به خوبی تشریح می کنند و معتقدند قدردانی از جوانی به این است که آن را در راه اطاعت از خدا به معنای عام کلمه، نه تنها به معنای نمازخواندن و روزه گرفتن، صرف کند. اطاعت از خدا هم شامل عبادت است هم شامل مجاهدت علمی و سیاسی و ... «تمتع از جوانی این است که انسان ... جوانی را در اطاعت خدا بگذراند. اطاعت خدا هم فقط نمازخواندن نیست. ... در عرصه وسیع زندگی، مصداق های زیادی برای اطاعت خدا هست؛ که یکی از مهم ترین آن ها ترک گناه است، آلوده نکردن دامن است. درس هم که شما می خوانید، اطاعت خداست؛ ابتکار هم که می ورزید، اطاعت خداست؛ همین کارهایی که این جوان های عزیز اینجا گفتند - درزمینه مسائل شیمی، انرژی، علوم انسانی، پزشکی و غیره - تلاش در این راه ها، همه اطاعت خداست.»(1)

و ترفندهای آن می داند: «خود جوان ها باید در

این زمینه تلاش کنند. دشمن را باید شناخت، روش های دشمن را باید شناخت؛ این کاری است که بر عهده خود جوان هاست.»(1)

«این حرکت و این راه، دشمنانی دارد؛ مانع ها و عایق هایی دارد؛ هم در محدوده درون خود انسان، هم در محدوده زندگی اجتماعی و هم در آفاق وسیع سیاسی. من در صحبت های خود بارها از دشمن اسم آورده ام و راجع به دشمن صحبت کرده ام. بعضی نسبت به این رویکرد، حساسیت نشان دادند؛ گفتند یا فهماندند که شما چرا مرتّب به دشمن می پردازید. من در جواب آن ها همیشه گفته ام و اکنون هم میگویم که اگر فرض کنیم دشمنی بر سر هر راهی وجود دارد، خردمندانه نیست که انسان دشمن را نبیند و وجود او را عدم فرض کند. اگر فرض کنیم که دشمن در کمین ما نیست، این لزوماً به این معنا نیست که او در کمین ما نباشد. اگر دشمنی فرض می شود، باید او را شناخت و از او بر حذر بود. ما در زمینه مسئله سیاسی بزرگ کشورمان - یعنی پیدایش نظام نو، نظام بی سابقه، نظامی که دارای پیام و سخن تازه ای است؛ یعنی نظام جمهوری اسلامی - از روز اوّل تابه حال با دشمنانی مواجه بوده ایم. اگر ما چشم خودمان را بر این دشمن ها ببندیم، این دشمن ها از بین نمی روند. اگر ما به خودمان تلقین کنیم که او دشمن ما نیست، او از دشمنی منصرف نخواهد شد؛ باید دشمن را شناخت.»(2)

ایشان برای دشمن شناسی مطالعه تاریخ به ویژه تاریخ کشورهای اسلامی را ضروری می دانند: «تاریخ را جدی بگیرید و با دقّت نگاه کنید، ببینید چه اتفاقی افتاده است: «تلک أمة قد خلت».(3)

عبرت از گذشتگان، درس و آموزش قرآن است.»(4)

شاخص دارم.»(1)

حرف بزنند»(1)

را فراهم می آورد: «این یک سرمایه و ذخیره ای برای شماست و امکان تدبر در قرآنی که در حفظ انسان هست، به مراتب بیشتر از امکان تدبر برای کسی است که قرآن را حافظ نیست.»(1)

مقام معظم رهبری بر تدبر در قرآن هم بسیار تأکید دارند و اصلاً هدف از انس با قرآن فهم آن است که از راه تدبر به دست می آید: «من باز هم از شما جوانان خواهش می کنم که با معانی قرآن انس پیدا کنید و ترجمه قرآن را بفهمید. من بارها این را از جوانان خواسته ام و بسیاری هم اقدام کرده اند. قرآن را که هرروز تلاوت می کنید، هرچه تلاوت کردید، ترجمه آن را هم نگاه کنید. بگذارید این مفاهیم در ذهن جوان شما حک شود. در آن صورت فرصت تدبر پیدا خواهید کرد.»(2)

جوانان می داند: «همه مردم و بالخصوص جوانان عزیز، این ارتباطی را که به برکت این روزهای مبارک و شب های نورانی

با خدای متعال پیداکرده اند، نگذارند قطع شود. این رابطه با خدا را حفظ کنید. وسیله حفظ این رابطه هم در اختیار همه هست. اگر همین نماز پنج گانه، با توجه، با حضور قلب و با این توجه که در مقابل خدا ایستاده ایم، خوانده شود، بهترین رابطه است و روزبه روز دل شما را نورانی تر خواهد کرد. آن جوان هایی که شب های قدر در مساجد، حسینیه ها و حرم های مطهر گرد هم آمدند، گریه کردند، دعا خواندند، قرآن سر گرفتند، احیاء گرفتند و دل هایشان را با نور محبت الهی نورانی کردند، این رابطه را حفظ کنند که از آن بهره مند خواهند شد. إن شاءاللَّه در طول زمان، در سال های دیگر، روزبه روز این رابطه بیشتر خواهد شد. انسان از این راه هست که به کمال مطلوب و غایت خلقت خود، دست خواهد یافت. موفقیت در همه میدان های زندگی هم به همین وابسته است.»(1)

«عزیزان من! رابطه با خدا را جدی بگیرید. شما جوانید؛ به آن اهمیت بدهید، با خدا حرف بزنید، از خدا بخواهید. مناجات، نماز، نماز با حال و با توجّه، برای شما خیلی لازم است. مبادا این ها را به حاشیه برانید.»(2)

پاک ترین انسان ها هم باید توبه کنند.»(1)

دوش دارید.»(1)

البته، در این راه موانعی هست و دشمنان درصدد جلوگیری از آن هستند؛ اما جوانان نباید از آن ها

بهراسند: «جوانان و صاحبان دانش و اندیشه و خرد باید تلاش کنند. تصوّر هم نکنید که دشمن می تواند جلوِ این تلاش را بگیرد؛ نه. حداکثر کاری که این دشمن که امروز در مقابل ملت هاست - یعنی امریکا - می تواند بکند، عبارت است از کار نظامی و جاسوسی که یکی مثل صدام مفلوکِ بدبخت را در بیغوله و حفره پیدا کند، یا این که به کار فساد و ابتذال پراکنی به وسیله رسانه های جمعی و کارهای فرهنگی بپردازد؛ والّا حتی از راه فشارهای اقتصادی هم آن چنان که می خواهد، برایش میسّر نیست.»(2)

راستای رشد و پیشرفت کشور، توانایی درک و تحلیل سیاسی، روشن است که دانشگاه باید محیطی پویا و فعال و سرزنده باشد. ازاین رو، مقام معظم رهبری با رکود و خمودی دانشگاه ها مخالفت کرده، از دانشجویان می خواهند با رکود مقابله کنند. «البته تا آنجایی که بنده از دانشگاه ها اطّلاع دارم، احساس رکود نکرده ام؛

بلکه به عکس، نشاط وجود دارد؛ هم نشاط سیاسی و هم نشاط علمی و درسی. اگر واقعاً درجایی احساس شود که رکودی وجود دارد، باید مجموعه های جوان نگذارند و مانع شوند. واقعاً رکود در محیط جوان دانشجویی به هیچ وجه مصلحت نیست.»(1)

توجه کنند. نشان دادن آن حقیقتی که در اختیار مذهب امامیه و پیروان اهل بیت (علیهم السلام) هست به مخاطب، مساوق با قبول مخاطب و همراه با تصدیق و پذیرش مخاطب است. حقیقت را باید نشان داد. باید سعی کنیم پیرایه ها، خرافه ها، ادعاهای دروغین، کج فهمی ها، بدفهمی ها دخالت نکند.»(1)

همچنین خواستار پاسخگویی به شبهات مطرح برای جوانان هستند. «تقویت ایمان دینی، تأمین نیازهای فکری و استفهام های نسل جوان است؛ که این عمدتاً متوجه به روحانیت و حوزه های علمیه است. دائماً شبهه القاء می کنند؛ باید به طور دائم و به روز پاسخ شبهه ها را داد.»(2)

دیدگاهی مثبت به جوانان دارند و نظراتی را که معتقدند جوانان به لحاظ هویت دینی ضعف دارند، قبول ندارد.

-البته، برای خطراتی که جوانان را تهدید می کند باید چاره ای اندیشیده شود.

-درمجموع، ازنظر مقام معظم رهبری الگوی مطلوب برای جوان ایرانی، چنانکه خود ایشان تصریح کرده اند، عبارت است از ترکیب علم، ایمان و کوشش و فعالیت. «اگر بخواهم این الگوی مطلوب را در یک جمله معرفی کنم، عبارت است از: ترکیب علم، ایمان، تلاش. هم علم را جدی گرفتند، هم ایمان و پایبندی و تقوا را؛ نه به صورت یک سربار، بلکه به شکل یک عنصر اصلی در بافت مجموعه و در بافت کار؛ و هم خستگی را فراموش کردند.»(1)

ص: 172

یکی از مسائل مهم در امر تربیت پرورش افرادی است که بتوانند از حق دفاع کنند و در این امر هراسی به دل راه ندهند و از عزت نفسی بالا و رفتاری جرئتمندانه برخوردار باشند تا بتوانند واجبات الهی همچون امربه معروف و نهی از منکر را انجام دهند؛ تربیت افرادی که در عین ظلم نکردن، ظلم پذیر هم نباشند. تربیت حماسی عهده دار این امر خطیر است. بعد از خانواده بهترین مکان برای تربیت نسلی حماسی، مسجد است؛ اگر این مکان مقدس در جوامع اسلامی جایگاه واقعی خود را بیابد، می تواند نسلی را تربیت کند که حماسه و عزت در روح آن ها موج بزند. نمونه بارز این تربیت را پیش از انقلاب اسلامی شاهد بودیم. مساجد در شکل گیری انقلاب اسلامی ایران نقشی اساسی و مهم بر عهده داشتند. این مساجد بودند که در آن ها روح عزت و فتوت، روح حماسه و دفاع از حق و حقیقت در کالبد جوانان دمیده شد. روحانیان و ائمه جماعات آگاه و بصیر در ایجاد این روح حماسی بسیار مؤثر هستند. آن ها می توانند با برنامه ای درست و منسجم معارف حقیقی را به جوانان منتقل کنند و آن ها را آماده پذیرش تربیت حماسی کنند.

نکته مهم دیگر در تربیت حماسی این است که این تربیت امری دفعی نیست که یک باره حاصل شود؛ بلکه امری تدریجی است که نیاز به زمان دارد؛ لذا تربیت حماسی به یک باره در جوانی شکل نمی گیرد؛ بلکه بذر آن باید قبل از تولد کاشته شود تا با تربیت درست در کودکی اولیه و میانی و نوجوانی، جوانه زده، شکوفا شود و رشد کند؛ به همین دلیل است که در روایات ما توصیه های فراوانی درباره انتخاب همسر و در ادامه، تربیتِ همراه با «عرامه» و «کرامت» در کودکی شده است. در روایت آمده است که بازیگوشی کودک در کودکی خوب است و نه تنها نباید با آن برخورد شود، بلکه باید فرزندان طوری تربیت شوند که این بازیگوشی در آن ها شکل بگیرد.

عرامه در لغت به معنای زشت خویی و سخت گیری در اخلاق و اظهارکردن بدخلقی در عمل است (راغب اصفهانی، 1412). البته با توجه به توصیه ای که در روایات در این خصوص شده، روشن می شود که عرامه بیشتر به معنای شیطنت و بازیگوشی است؛ در واقع همان رفتار جرئتمندانه است که در بزرگ سالی یکی از مهم ترین عوامل موفقیت افراد است؛ زیرا فرصت ها همچون ابرهای زودگذر عبور می کنند(1) و کسی که جرئت ورزی پایینی داشته باشد، نمی تواند از این فرصت ها به موقع استفاده کند؛ به همین دلیل در روایت آمده است هر کس بترسد، محروم می شود.(2)

مرحوم شهید بهشتی تعبیر زیبایی دارد که گفتنش خالی از لطف نیست. ایشان می گوید: «اسلام

ص: 174

نوجوان فضول بار می آورد»!(1) در جایی دیگر امام علی علیه السلام در کلامی گوهربار توصیه می کنند که جوانان خود را به جدال و مراء سوق دهید؛(2) البته جدالی که در اینجا مدنظر است، همان جدال احسن است. این روحیه در واقع همان روحیه حماسی است که جوان را آماده می سازد تا با کلامی متین و مُتقن از حق و حقیقت دفاع کند.

جمع «أحمس» است و آنان طایفۀ قریش و اولاد آنان و طایفۀ کنانه و جدیلة قیس هستند. آنان به این دلیل «حمس» نام گرفته اند که در دین خود «تحمّس» یعنی شدت و استواری داشتند و از شجاعان عرب بودند (مطهری، 1388). استاد شهید مطهری دربارۀ معنای لغوی حماسه می گوید: کلمۀ «حماسه» به معنای شدت و صلابت است و گاه به معنای شجاعت و حمیت استعمال می شود. (مطهری، 1388) فراهیدی در کتاب العین می گوید: رجلٌ أَحْمَس أی شجاع (فراهیدی، 1409).

روحیة انسانِ ساخته شده و تربیت شده ای است که از لحاظ روحی، غیرت و حمیت و شجاعت و سلحشوری را تحریک کند و از لحاظ بدنی، خون را در عروق به جوش آورد و به بدن، نیرو و حرارت و چابکی و چالاکی ببخشد؛ به عبارت دیگر روحیۀ انقلابی ایجاد کند و حس مقاومت در مقابل ستم و ستمگر را به وجود آورد. شهید مطهری دراین باره چنین گفته است: یک شخصیت حماسی کسی است که در روحش این موج وجود دارد؛ یک روحیۀ متموّجی از عظمت، غیرت، حمیت، شجاعت، حس دفاع از حقوق و حس عدالت خواهی دارد (مطهری، 1388).

پس حماسه کیفیتی از زیستن و حکایتی از قوّت روح است. انسان حماسی بی اعتنا نیست؛ ظلم و عدل نزد او یکسان نیست؛ سستی و رخوت را به رسمیت نمی شناسد؛ بیش از همه از تکلیف گریزی و عافیت طلبی گریزان است. انسان حماسی دارای روحی بزرگ است؛ از هرچه حقیر است، نفرت دارد؛ کوله بار رنج و محنت را بر جسم خویش تحمیل می کند، اما ذره ای حقارت را بر روح خویش نمی پذیرد. انسان حماسی درد دارد؛ او حقیقتاً انسان است؛ از وضعیت موجود رضایت ندارد؛ سکون را نمی پسندد؛ همواره به افقی برتر چشم دارد؛ می شورد و می شوراند و نمی تواند بی اعتنا بماند. پس حماسه به منزلۀ شعله ای در میان تاریکی است و حرکتی در خلال سکون ها و سکوت های مرگ بار است (موسوی، 1392).

با توجه به تعاریف مطرح شده، می توان تربیت حماسی را این گونه تعریف کرد: «تربیت حماسی، تربیتی پویا، مبتنی بر مبانی دینی و البته با تأکید بر عنصر عزت و فتوت برای دفاع از حق و عدالت است». همان طور که در این تعریف آمده است، تربیت حماسی یک تربیت پویاست؛ به این معنا که متربّی در امر تربیت فعال است و صرفاً منفعل و تأثیرپذیر نیست. تربیت موردنظر ما تربیت دینی است، نه هرگونه تربیت همچون تربیت سکولاریسمیغ ضمن آنکه در تربیت حماسی، عنصر عزت و فتوت برای دفاع از حق و عدالت از اهمیت زیادی برخوردار است، نه دفاع از هرگونه مرام و مسلکی.

کشورهای مختلف، دیدگاه های متفاوتی وجود دارد. برخی از روان شناسان سنین ١٨ تا ٣٠ را سن جوانی می دانند. شورای عالی جوانان در کشور ما سن ١5 تا ٢٩ را رسماًبه عنوان سن جوانی تعیین کرده است؛ اما در کشورهای دیگر این دامنه متفاوت است؛ برای نمونه در آفریقای جنوبی ١4 تا ٣5 سال، در چین ١4 تا ٢٨سال و در مالزی ١5 تا 4٠ سال این دامنه را تشکیل می دهد.

برای تعیین دامنه سنی جوانی رویکردهای متفاوتی وجود دارد. بر اساس رویکرد مذهبی،جوان کسی است که دوران خردسالی را گذرانده و با بلوغ جسمانی، از برخی حقوق فطری و شرعی که در دوران کودکی امکان تحقق آن ها وجود نداشته است، برخوردار شده است؛ مانند حق تسلط بر اموال، ازدواج، طلاق، وخریدوفروش. در رویکرد زیست شناختی و به تبع آن علوم زیستی و پزشکی، با معیارهایی نظیر وضعیت جسمانی، قدرت بدنی، سیستم عصب شناختی و ساختار مغز، عملکرد غدد درون ریز، وضعیت کودکی تا کهولت تعیین می گردد. در رویکرد جامعه شناسی، جوانی یک فرایند و سازه اجتماعی است که با وقایع هنجاری مانند ازدواج، فرزندآوری و اشتغال تعریف می شود.

با توجه به دیدگاه های مختلف، در یک جمع بندی می توان گفت که دوره جوانی از حدود 18 سالگی شروع می شود و گاه تا 40 سالگی را شامل می شود؛ البته در این میان، از 18 تا 30 سالگی را مرحله گذار می نامند. اریکسون این مرحله از رشد را مرحله صمیمیت در برابر انزوا می نامد (برک، 1390). در این مرحله از رشد است که افراد گرایش به شکل دهی یک صمیمیت پایدار دارند و این نیاز را در قالب ازدواج و برقراری یک رابطه صمیمانه با همسرشان دنبال می کنند.

عزت در معنای اول به مفهوم قاهر و غالب بودن و نه مقهور و مغلوب بودن است و معنای حقیقی آن، مختص به خدای عزّوجل است؛ زیرا به غیر از خداوند، همه موجودات ذاتاً فقیر و در نفس خویش ذلیل هستند و مالک هیچ چیزی برای خود نیستند، مگر آنکه خداوند با رحمت خود بهره ای از آن به آن ها ببخشد؛ چنان که این را با مؤمنان انجام داده و فرموده است: «و للّه العزّة و لرسوله و للمؤمنین» (منافقون: 8).

در قرآن کریم نیز واژه عزّت به همان معنای لغوی به کار رفته است؛ یعنی شکست ناپذیری، توانایی و مغلوب نشدن. واژه «العزّة» ده بار و «عزیز» 92 بار و مشتقات دیگر آن بسیار در قرآن آمده است و هر جا به معنای خاصی که گونه ای ارتباط با شکست ناپذیری دارد، اشاره دارد. چنان که این تعبیر غالباً در معنای نیک و شایسته استعمال شده است و ذات الهی را به «العزیز» یا «عزیز» توصیف می نماید: «و اللّه عزیز حکیم».

عزت نفس و کرامت نفس دو واژه ای هستند که در منابع دینی ما به یک معنا به کار رفته اند. شهید مطهری کرامت نفس را به معنای احساس بزرگواری و

انسانیت می داند و اشاره می کند که کرامت نفس از چنان اهمیتی برخوردار است که پیامبر اسلام صلی الله علیه واله هدف بعثت خود را کامل کردن کرامت های اخلاقی برمی شمارند و می فرمایند: «انّی بُعِثْتُ لِاتَمِّمَ مَکارِمَ الْاخْلاقِ». روح کریم از هرگونه پستی همچون غیبت، تهمت و دروغ دوری می کند و خود را برتر و بالاتر از این ها می داند.

امیرالمؤمنین نیز در سفارش های خود به فرزندشان این گونه می فرمایند: «اکْرِمْ نَفْسَکَ عَنْ کُلِّ دَنِیَّةٍ...: فرزندم! روح خودت را بزرگوار و برتر از هر کار پستی بدان». به طورکلی ایشان تمام اخلاق دنیّه را به حساب پستی نفس می گذارد و ریشه همه اخلاق رذیله را دنائت نفس می داند؛ برای نمونه در باب غیبت می فرمایند: «الْغیبَةُ جُهْدُ الْعاجِزِ: غیبت تلاش انسان عاجز و ناتوان است». انسان شجاع، آدمی که احساس کرامت و شرافت در روح خودش می کند، اگر از کسی انتقادی دارد، سخنش را در مقابل شخص می گوید یا حداقل در مقابل او سکوت می کند.

عزت نفس (Self-Esteem) در روان شناسی مفهومی است که به ادراک فرد از ارزش شخصی و به تعبیر بهتر، «خودارزشمندی» اشاره دارد. این ادراک، همان ارزشیابی عاطفی فرد از خود است که معمولاً بر اساس ویژگی های مثبت و منفی سنجیده می شود. برخی از روان شناسان گفته اند: «عزت نفس چگونگی احساس ما درباره خودمان است و می توان گفت کلید رفتار فرد است» و به «قضاوت شخصی فرد از ارزش خود» نیز تعریف شده است.

عزت نفس یا ارزشیابی شخص از خود، یکی از مهم ترین عوامل تحوّل روانی فرد است. بدون تردید افرادی که از عزت نفس بالایی برخوردارند، تصویر خوب و مثبتی از خود دارند و از بسیاری جهات با افراد

ص: 179

دارای عزت نفس پایین تفاوت دارند. آن ها اهداف بالاتری را انتخاب می کنند، اضطراب کمتری دارند، فشار روانی کمتری را تجربه می کنند، به شکست و انتقاد کمتر حساس هستند، احساس کنترل بیشتری دارند؛ یعنی کمتر از احساس درماندگی رنج می برند، تمایل بیشتری به مواجهه و رویارویی با مشکلات دارند، تمایل بیشتری به کاوش و جستجو دارند و به طورکلی از نظر اخلاقی افراد برانگیخته ای هستند که نه فقط شایسته اند، بلکه نگرشی مثبت به خود دارند.

اشاره شد که در معنای «عزت»، قوّت و شکست ناپذیری نهفته است؛ «عزت نفس» نیز دارای همین مفهوم است و در آن، حفظ آبرو، عدم کرنش و دریوزگی در برابر زور و زر، لحاظ شده که بالاترین نوع شکست ناپذیری و قوّت است. جوهر عزت نفس به عنوان خلق وخوی برتر، ابتدا در جان و روح انسان جوانه می زند و شخصیّتی را تربیت می کند که در برابر وسوسه ها و معاصی، موفق و سازش ناپذیر است و در مرحله بعد، او را از خضوع و سازش و خودباختگی در برابر ستم و بی عدالتی و هر آلودگی دیگر بازمی دارد؛ چنان که علی علیه السلام فرمود: «المؤمنُ نفسُه أصلَبُ مِن الصلدِ: نفس مؤمن از سنگ خارا سخت تر است». هیچ چیز مانند فقدان عزت نفس، آدمی را مستعد تباهی نمی سازد؛ زیرا وقتی ذلت بر وجود فرد حاکم شد، او را آماده پذیرش هر خواری و پستی و به تعبیر اقبال لاهوری، «بندگی آدم» می کند؛ کاری که حتی حیوانات هم در مقابل همنوع خود نمی کنند؛ بنابراین ریشه همه ناهنجاری ها و تباهی گری ها در ذلت نفس است؛ حتی مبتلاشدن به تکبّر، خودپسندی و گردن کشی به سبب پستی و حقارتی است که متکبّر در خود احساس می کند و حتی نفاق که هلاک کننده ترین بیماری دل است، ریشه در ذلت نفس دارد.

رسول اکرم صلی الله علیه واله می فرمایند: «اطلبوا الحوائج بعزّة الأنفس: «حوائج و خواسته های خود را با عزت نفس طلب کنید». حضرت علی علیه السلام نیز می فرمایند: «ساعة ذلّ لاتفی بعزّة الدّهر»: یک ساعت ذلت با عزت تمام دوران زندگی برابری نمی کند». امام سجّاد علیه السلام چنین می فرمایند: «ما أحبّ أنّ لی بذلّ نفسی حمر النعم: دوست ندارم دارای شتران سرخ مو (کنایه از ثروت کلان) باشم، ولی در برابر تحصیل آن لحظه ای تن به ذلت دهم». امام حسین علیه السلام نمونه بارزی از عزت و نپذیرفتن ذلت هستند و این خط سرخ عزت را برای همه ی نسل ها با خون خود ترسیم کردند.

عزت داد. بنی امیه که هم خود مردمانی پست بودند و جز جنایت و رذالت در کارنامه خود نداشتند و هم در به ذلت کشیدن امت اسلامی سهم بسزایی داشتند، می خواستند ذلت بیعت با خود را بر آل محمد صلی الله علیه واله تحمیل کنند، اما آل اللّه با فدای جان، زیر بار نرفتند.

سخنان آن حضرت هر یک درسی است برای نائل آمدن به عزت الهی؛ مانند این جملات: «مثلی لایبایع مثله»، «لاأعطیکم بیدی إعطاء الذلیل: همچون ذلیلان، دست بیعت به شما نخواهم داد». ایشان در صبح عاشورا نیز فرمود: «به خدا سوگند آنچه را از من می خواهند (تسلیم) نخواهم پذیرفت تا اینکه خدا را آغشته به خون خویش دیدار کنم» و باز با رد درخواست بیعتِ ذلیلانه، فرمود: «ألا و إنّ الدعیّ بن الدعیّ قدرکزنی بین اثنتین؛ بین السلّة و الذلّة و هیهات منّا الذلّة...» و در ادامه فرمود: «زیرا خدا و پیامبرش و مؤمنان از اینکه ما به زیر بار ذلت برویم و دامن های پاک مادران و انسان های پاک دامن و جان های غیرتمند و نفوس باشرافت روا نمی دارند که اطاعت افراد پست را بر قتلگاه انسان های کریم و نیک منش مقدم بداریم» و در جای دیگر می فرماید: «موت فی عزّ خیر من حیاة فی ذلّ: مرگ باعزت، از زندگی با ذلت بهتر است». همچنین این سخن که در پهنه تاریخ، همواره درس عزّت می دهد: «الموت أولی من رکوب العار: مرگ از پذیرش ننگ، سزاوارتر است».

امام حسین علیه السلام در سخنی ماندگار در مقابل تهدید مرگ بار لشکر حرّ فرمود: من از مرگ باکی ندارم؛ مرگ راحت ترین راه برای رسیدن به عزت است. مرگ در راه عزّت، زندگی جاودانه است و زندگی ذلت بار، مرگ بی حیات؛ مرا از مرگ می ترسانی؟ چه گمان باطلی! همتم بالاتر از این است که از ترس مرگ ظلم را تحمل کنم؛ جز اینکه مرا بکشید! مرحبا بر مرگ در راه خدا؛ ولی شما با کشتنم نمی توانید شکوه و عزت و شرف مرا از بین ببرید. چه هراسی از مرگ؟

امام حسین علیه السلام، این اسوه عزت، پیروان صدیق خود را به این سیره حیات بخش دعوت کرده، می فرماید: «فلکم فیّ أسوة: من اسوه و الگوی شما هستم». این روحیه پرافتخار در سیره همه اهل بیت علیهم السلام موج می زند. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «المنیّة و لا الدنیّة و التقلّل و لا التوسّل: مرگ آری، اما تن دادن به پستی هرگز؛ قناعت به کم آری، اما دست نیاز به سوی دیگری هرگز».

ابن ابی الحدید معتزلی می گوید: سرور کسانی که زیر بار ذلّت نرفتند، کسی که به مردم حمیّت و مرگ زیر سایه شمشیرها را آموخت و چنین مرگی را بر پستی و ذلّت ترجیح داد، ابی عبداللّه حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام است که به

او و یارانش امان داده شد، اما ازآنجاکه نمی خواست تن به ذلت دهد و نیز خوف آن داشت که ابن زیاد،

ص: 181

اگر هم او را نکشد، به نوعی او را خوار و ذلیل سازد، مرگ را بر این زندگی ترجیح داد. پیام عاشورا پیام عزت است.

تعلیم دهد و ادب اندوزد، شایسته تر به تعظیم است از آن که دیگری را تعلیم دهد و ادب آموزد».

در مراحل اولیه رشد والدین نقش اساسی را در شکل دهی شخصیت فرد ایفا می کنند، اما با ورود کودکان به مرحله نوجوانی و جوانی، با اجتماعی شدن آنان، تأثیر والدین در کنار تأثیر مربیان و دوستان است که شخصیت جوان را شکل می دهد؛ بنابراین داشتن مربیانی با عزت نفس بالا می تواند نقش مهمی را در شکل دهی عزت نفس جوانان ایفا کند؛ به همین دلیل است که دستورهای زیادی به افراد داده شده است که مربیان الهی را الگوی خود قرار دهند و با توجه به همین نکته است که خداوند متعال در جای جای کتاب خود، الگوهای زیادی را برای مؤمنان و رهپویان طریق حق معرفی کرده است؛ برای نمونه می فرماید: «لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ: به راستی رسول خدا صلی الله علیه واله برای شما الگوی رفتاری شایسته ای است» و نیز می فرماید: «قَدْ کَانَتْ لَکُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِی إِبْرَاهِیمَ وَ الَّذِینَ مَعَهُ...: در ابراهیم علیه السلام و پیروان وفادار او برای شما الگوی نیکویی است».

خویش) و اهل حدیث اند» (دیلمی، 1418). در روایت دیگری از رسول خدا صلی الله علیه واله به والدین توصیه شده است که فرزندانشان را با کنیه صدا بزنند.(1)

می دانیم که عرب زمانی که قصد دارد کسی را احترام کند، او را با کنیه اش صدا می زند؛ ضمن آنکه ایشان نهی کرده اند از اینکه والدین به فرزندانشان فحش بدهند؛(2)

متأسفانه برخی از والدین و مربیان با دیده حقارت به فرزند و یا متربی خود می نگرند که این امر باعث لطمه وارد شدن به عزت نفس آنان می شود.

در مجموع از روایات (سفارش در خصوص جوانان، برخورد کریمانه با آن ها، جا بازکردن، با کنیه صدازدن و فحش ندادن) این گونه برداشت می شود که در هر حال باید با فرزندان و جوانان جامعه با عزت و کرامت برخورد کرد تا آنان نیز برای خود ارزش و احترام قائل شوند و بدین وسیله در مقابل بسیاری از امور زشت و ناپسند مصون گردند.(3)

این امر می تواند در مساجد با احترام قائل شدن برای جوانان از ناحیه امام جماعت و هیئت امنا و دیگر نمازگزاران محقق شود.

باعث پیشبرد بهتر کارها و هم باعث ایجاد احساس تشخص در جوان می گردد. مسئولان مسجد با دادن مسئولیت به جوانان، می توانند احساس عزت و کرامت را به آنان منتقل کنند. جامعه ما در برهه ای از زمان توانست به خوبی از این انرژی انباشته استفاده درست کند که ثمرات آن را در پیروزی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس شاهد بودیم؛ اما در شرایط کنونی به هر دلیلی متأسفانه این مسئله مورد غفلت قرار گرفته است.

دفاعی همچون توجیه گری، فرافکنی یا انکار برای حفظ شخصیت (خود) در او به کار افتاده، مانع آن می شود که انتقاد را بپذیرد و این یعنی بی اثرشدن هدف تربیتی که اصلاح رفتار غلط جوان بوده است.

در داستان حضرت ابراهیم علیه السلام نیز می بینیم که ایشان رفتار مشرکان را نفی می کنند و نه شخصیت آنان را: «قالَ یا قَوْمِ إِنّی بَری ءٌ مِمّا تُشْرِکُونَ: گفت: ای قوم، من از شریک هایی که شما (برای خدا) می سازید، بیزارم» (انعام: 78). در آیه ای دیگر حضرت این گونه با مشرکان محاجه می کند: «إنِّی بَرِی ءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ : من از آنچه می کنید، بیزارم».

با دقت در آیات الهی، متوجه می شویم که شش مرتبه هنگام برائت جستن از مشرکان و کفار از عمل یا شرک و یا گناهان آنان بیزاری جسته شده است که این امر دقت و توجه قرآن به این نکته تربیتی را می رساند؛ البته برخی موارد هم هست که از افراد هم اعلام بیزاری شده است،(1)

که در این موارد افراد کار را به جایی رسانده اند که دیگر همه درها را به روی خود بسته اند و دل هایشان کاملاً سیاه شده است و در واقع دیگر امیدی به هدایت و تربیت آن ها وجود ندارد.

اما متأسفانه پژوهش های متعدد عکس این موضوع را نشان می دهد. این پژوهش ها بر این واقعیت تلخ استوارند که بیشتر ما گوشدهندگان خوبی نیستیم و حتی اصلاً گوش شنوایی نداریم. در روایتی از امیر بیان علی علیه السلام نقل شده است که «تَعَلَّمْ حُسْنَ الِاسْتِمَاعِ کَمَا تَعَلَّمُ حُسْنَ الْقَوْل: نیکو گوش کردن را بیاموزید، همان گونه که نیکو سخن گفتن را یاد می گیرید». یک مربی آگاه با خوب گوش دادن می تواند احساس ارزشمندبودن را به متربّی خود منتقل کند و از این طریق عزت نفس او را تقویت کند.

درجه حرارت و نوع نشستن باعث می شود حواس انسان پرت شده، تمرکز از بین برود. ما باید با شناسایی این عوامل و ازبین بردن آن ها باعث ایجاد تمرکز شویم. البته گاهی اتفاق می افتد که نمی توان این عوامل را از بین برد، در این صورت باید با یک سری فعالیت ها باعث کم شدن این گونه مزاحمت ها بشویم.

3. نداشتن پیش داوری: ما نباید هیچ گونه قضاوتی درباره سخن گوینده، پیش از ارائه مطالبش داشته باشیم؛ زیرا بسیاری از مواقع، فرض ها و احتمالات ما اشتباه است. گاهی گوینده در آغاز ضعیف نمایان می شود، اما در ادامه به مباحث مهمی اشاره می کند.

4. پرسشگری: یک شنونده خوب به نحو منفعلی گوش نمی دهد؛ بلکه سعی می کند فرایند شناخت و لمس افکار و احساسات طرف مقابل را بهتر درک کند. چنین امری اتخاذ یک موضع فعال هنگام گوش دادن را ضروری می سازد و این موضع فعال عمدتاً در قالب پرسشگری نمود می یابد؛ لذا خوب است در ضمن گوش دادن، گاهی با پرسش های اکتشافی ابعاد جدیدی از مقصود گوینده را برای خود آشکار سازید.

5. نوشتن: نوشتن مطالب گوینده، باعث می شود که انسان به تمام جوانب سخن او توجه کند؛ البته در نوشتن باید تنها نکات مهم یادداشت شود. باید توجه داشت که برای بعضی، یادداشت برداری مزاحم گوش دادن است. این گونه افراد باید از یادداشت برداری بپرهیزند.

6. استفاده از ارتباط غیرکلامی: استفاده از رفتارهای غیرکلامی موجب بهبود ارتباط شما با گوینده می شود. ارتباط غیرکلامی شامل حرکت های چهره، ژست ها، تماس چشمی و حتی حالت ایستادن می شود. این ها نشان می دهند که شما با فرد مقابل ارتباط برقرار کرده اید و به راستی فعالانه گوش می دهید.

7. بازخورد دادن: به خاطر داشته باشید، آنچه گوینده می گوید و آنچه شما برداشت می کنید، ممکن است به طور شگفت انگیزی متفاوت باشد. تصورات، باورها و قضاوت های شخصی شما می تواند آنچه را می شنوید، تحریف کند. بازگویی آنچه از گوش دادن برداشت کرده اید، و نیز مطرح کردن این پرسش که «آیا آنچه من شنیده ام، درست است؟» می تواند شما را از درستی آنچه فهمیده اید، مطمئن سازد. همچنین این پیام را به گوینده منتقل می کند که شما کاملاً به حرف های او گوش می دهید.

1. منعکس کردن احساسات و محتوای کلام گوینده: یک شنونده خوب کاملاً همراه با احساسات گوینده پیش می رود و در واقع آینه احساسات و عواطف اوست. ما در ضمن گوش دادن باید احساسات و عواطف گوینده را به او منعکس کنیم تا او احساس کند که درک شده است؛ ضمن آنکه می توانیم هرازگاهی کلام گوینده را خلاصه کرده، به او منعکس کنیم. با این کار ضمن آنکه به گوینده این پیام را می رسانیم که ما کاملاً به کلام او توجه داریم، اگر خطایی هم در فهم ما رخ داده باشد، توسط گوینده اصلاح می شود.

ص: 189

یکی از بهترین شیوه های انتقال احساس ارزشمندی به جوانان گوش دادن درست به سخن آن هاست. امام جماعت مسجد در صورتی می تواند جوانان را به مسجد جذب و در روح آنان رسوخ کند که این مهارت را به خوبی آموخته باشد و به کار بندد. یکی از دوستان نقل می کرد: «در یکی از محله های شهرمان مسجدی بود که از جمعیت نمازگزار جوان زیادی برخوردار بود. بسیار دوست داشتم علت این امر را متوجه شوم تا اینکه یک روز راز این امر را یافتم. جوانی را در حیاط مسجد دیدم که خواهان پرسیدن سؤالی از روحانی مسجد بود. این روحانی بزرگوار ایستاد تا جوان سؤالش را مطرح کند. جوان سؤالش را مطرح کرد، اما سؤالش طول کشید؛ بااین حال شاهد بودم که روحانی مسجد علی رغم سن بالایش با صبر و حوصله و محبت فراوان ایستاده بود و به سخنان او گوش می داد تا او تمام حرف هایش را زد. اینجا بود که راز علاقه جوانان محل به امام جماعتشان و شلوغی آن مسجد را فهمیدم».

عمر کرد و.... حال که با این مکانیزم آشنا شدیم که هر رفتاری افکار و هیجانات هماهنگ با آن رفتار را به دنبال دارد، خوب است که در ایجاد رفتارهای درست از آن بهره مند شویم. در خصوص فتوت نیز هر چه زمینه هایی فراهم گردد که افراد بتوانند فتوت و جوانمردی را بیشتر به مرحله عمل بگذارند، این رفتار در آنان تقویت و زمینه رشد این خصیصه اخلاقی بیشتر فراهم می گردد. روحانیان مساجد می توانند با تشکیل هسته هایی برای انجام امور خیر، این روحیه را در جوانان مسجد تقویت کنند.

را به سخاوت، خیرخواهی و دیگر مکارم اخلاقی رهنما می شود.

بدون داشتن ایمان و باوری قوی، امکان شکل گیری فتوت و جوانمردی وجود ندارد؛ لذا یکی از برنامه هایی که باید موردتوجه همه عزیزان و برنامه ریزان مساجد باشد، تقویت ایمان و باورهای دینی جوانان است. ایمان عمل ساز و عمل، تقویت کننده ایمان است؛ لذا در امر تربیت نباید از این دو غافل شد.

«وَ لا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنّاسِ وَ لا تَمْشِ فِی اْلأَرْضِ مَرَحًا إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ: (پسرم) با بی اعتنایی از مردم روی مگردان و مغرورانه بر زمین راه مرو که خداوند هیچ متکبّر مغروری را دوست ندارد» (لقمان: 18).

در خصوص تقویت فتوت در جوانان نیز صرف توصیه و سفارش کفایت نمی کند، بلکه توجه دادن جوان به آثار این رفتار در جامعه انسانی و در روح خود انسان و یا مضرات دوری جامعه از این روحیه والا، تأثیر بیشتری بر او می گذارد و او را به سمت انجام رفتارهای جوانمردانه سوق می دهد. باید توجه داشت که این ایدئولوژی ها هستند که رفتارهای ما را رغم می زنند؛ بنابراین شاهد هستیم که تفکر اومانیستی (انسان گرایی)، غرب و جوامع غربی را تا ورطه تباهی و سقوط کشانده است؛ جایی که هرکس به فکر خود و منافع خودش باشد، جایی که خدامحوری جای خود را به انسان مداری بدهد، دیگر جایی برای گذشت و فداکاری، جوانمردی و رشادت باقی نمی ماند و این گونه است که مکارم اخلاقی برای مطامع شخصی افراد به مسلخ می رود؛ لذا هرچه یک اندیشه از پشتوانه منطقی تر و عقلانی تری برخوردار باشد تأثیر بیشتری بر مخاطب خواهد داشت.

از آنچه گفته شد، لزوم مطابقت رفتار با گفتار مربی روشن گردید. در کلام الهی نیز ما شاهد هستیم که خداوند متعال از گفتار بدون عمل نهی کرده و آن را مورد سرزنش قرار داده است: «یا أیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَاتَفعَلُون: ای کسانی که ایمان آورده اید چرا آنچه را که انجام نمی دهید می دهید می گویید» (صف:2).

«اَتَامُروُنَ النَّاسَ وَ تَنسَونَ اَنفُسَکم: آیا مردم را به نیکی فرمان می دهید و خود را فراموش می کنید؟» (بقره: 44)

در جوان هستیم، باید تا می توانیم در جهت تکریم شخصیت او گام برداریم. جوانی که کرامت نفس و عزت نفس در او شکل گرفته است و برای خود شخصیت قائل است، تن به هر کاری نمی دهد و در مقابل هواهای نفسانی مقاومت می کند؛(1) اما اگر شخصیت جوان تخریب شود، دیگران نمی توان امید به انجام رفتارهای پسندیده از او داشت؛ لذا یک مربی آگاه هرگز نباید از پیام های سمّی که شخصیت جوان را تخریب می کند، استفاده کند؛ بلکه باید از هر فرصتی برای تقویت شخصیت جوان بهره جوید.

از امیرمؤمنان علی علیه السلام نقل شده است که هرگاه از چیزی ترسیدی، خودت را در آن بینداز.(1)

روش مواجهه یکی از فن های مهم در روان شناسی است که برای درمان اختلال های مختلف همچون وسواس که ریشه آن اضطراب است، استفاده می شود. در این روش به دلیل مواجهه مستمر با امر ترسناک که عامل اضطراب است، خوگیری رخ می دهد و دیگر سیستم فیزیولوژیک بدن به آن امر ترسناک واکنش نشان نمی دهد. اگر ترس های جوان کاهش یابد و شجاعت در او شکل گیرد، این روحیه شجاعانه تعمیم یافته، جزء ویژگی های اخلاقی او می گردد و اگر این گونه شود، ثمرات آن را در سرتاسر زندگی جوان شاهد خواهیم بود.

ما نیز به عنوان یک مربی باید جوانان را به سمتی سوق دهیم که سبک ارتباطی خود را منفعلانه قرار ندهند. در واقع باید رفتارهای غیرمنفعلانه آن ها را دید و تقویت کرد. اگر در روایت نیز توصیه شده است که جوانان خود را به جدال و مراء ترغیب کنید،(1) شاید به همین دلیل است که آن ها بیاموزد که همواره تلاش کردن بهتر از تسلیم شدن است؛ البته همان طور که می دانیم، جدال در این روایت همان جدال احسن(2) است. رسول خدا صلی الله علیه واله همواره در تربیت خود به دنبال رشد و پرورش روح حماسی در جوانان جامعه اسلامی بودند؛ لذا از همان ابتدا به پدران توصیه می کردند که به فرزندانتان تیراندازی، سوارکاری و شنا را بیاموزید و خودشان نیز در این زمینه با برگزاری برخی مسابقات تلاش می کردند روحیه حماسی را در جوانان تقویت کنند.(3)

رسول خدا صلی الله علیه واله فرزندانشان حسن و حسین علیهما السلام را در کودکی به کشتی وامی داشتند.(4) همه این موارد نشان از آن دارد که اسلام خواهان پرورش جوانانی است که روح حماسه در آن ها زنده باشد؛ جوانانی که در کوران مشکلات اهل خطرکردن باشند و بتوانند برای خود و جامعه اسلامی مفید باشند.

10. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن ، دارالقلم- الدار الشامیة، بیروت- دمشق، 1412ق .

11. طبرسی، حسن بن فضل ، مکارم الأخلاق، شریف رضی ، قم، 1412 ق/ 1370 ش .

12. فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین ، انتشارات هجرت، قم، 1409ق.

13. فلسفی، محمدتقی، الحدیت: روایات تربیتی، دفتر نشر فرهنگ اسلام، قم، 1368.

14. کلمز، هریس، روش های تقویت عزت نفس در نوجوانان، ترجمه آمینه کلارک، به نشر، مشهد، 1383.

15. کلینی، محمدبن یعقوب بن اسحاق، الکافی، دارالکتب الإسلامیة، تهران، 1407ق .

16. مجلسی، محمدباقربن محمدتقی ، بحارالأنوار، دار إحیاءالتراث العربی،بیروت، 1403ق .

17. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، تهران، 1368.

1. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری ، انتشارات صدرا، تهران، 1388.

2. موسوی، سیدمهدی، «تربیت حماسی، الگوی تربیت مهدوی»، فصل نامه علمی- پژوهشی مشرق موعود، شماره 26، تابستان 1392.

3. نفیسی، سعید، سرچشمه تصوف در ایران، نشر اساطیر، تهران، 1385.

4. هاشمی خویی، میرزا حبیب الله و دیگران، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، مکتبة الإسلامیة، تهران، 1400ق .

5. هلالی، سلیم بن قیس، اسرار آل محمد صلی الله علیه واله، 2جلد، الهادی، قم، 1405ق.

ص: 201

ص: 202

در مساجد مثل ایجاد فضاهای آموزشی، ورزشی و تأمین تجهیزات وسایل آموزشی و کمک آموزشی همچون رسانه های دیداری، دیداری – شنیداری، کتابخانه، کتاب، تخته سیاه، وایت برد و تخته هوشمند، سالن مطالعه، روزنامه و مجله، کامپیوتر، نوارخانه، بانک سی دی، رادیوضبط، ویدیو پروجکشن، تلویزیون مداربسته، دستگاه پخش CD یا DVD و تلویزیون و تجهیزات ورزشی همچون میز پینگ پنگ، توپ و تور والیبال و بسکتبال، فوتبال دستی و انواع ورزش های فکری و وسایل اطلاع رسانی همچون کافی نت، خط اینترنت، سامانه ارسال پیامک، سیستم ارسال بلوتوث، بورد یا تابلو اعلانات مساجد، بیلبوردهای تبلیغاتی و تأمین تجهیزات آبدارخانه و آشپزخانه، صندوق نذورات و موقوفات، صندوق انتقادها و پیشنهادها، پارکینگ، محل نگهداری کودکان، خانه عالم، خانه خادم، استراحتگاه، آب سردکن و آب شیرین کن در جذب جوانان به مسجد مؤثر است.

کلیدواژه ها: جوانان، مسجد، سخت افزارهای مسجد، تجهیزات مسجد، امکانات مسجد

بود، مرکزی برای آموزش، قضاوت، درمان، اطلاع رسانی و مشورت هم بود. در آن زمان مسجد به گونه ای بود که از صحن آن به عنوان فضای جمعی، از شبستان به عنوان تالار شهر، از گوشه های مسجد به عنوان مدرسه، درمانگاه، شورای حل وفصل اختلافات و... استفاده می شد. جلسات بحث و سخنرانی و مناظره در مسجد شکل می گرفت و مسافران برای استراحت و شنیدن ایده های پیامبر به مسجد می آمدند.

در طول تاریخ شکل گیری شهرهای اسلامی، مساجد به عنوان فضاهای عمومی مهم و مردمی، دارای کارکردهای متعدد اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و کالبدی بودند و در زندگی مردم نقش محوری داشتند.

به مرور زمان که سازمان ها و نهادهای مختلف در جامعه شکل گرفت، مساجد نیز بنا به ضرورت بسیاری از کارکردهای خود را از دست داده اند.تقلیل دادن جایگاه مسجد به نمازخانه، برداشت بسیار ناقص و محدودی از مفهوم مسجد است. کارکردهای فرهنگی و اجتماعی مسجد به عنوان یک مسئله در سال های اخیر با رویکردهای متفاوتی مورد توجه قرارگرفته است. دیدگاه های متعدد به صورت ایده های راهبردی و طرح های عمرانی و مدیریتی در قالب مساجد کوچک و بزرگ فراوانی تجسم یافته اند. ایجاد واحدهای بسیج فرهنگی، جهاد و شورای حل اختلافات در حاشیه مساجد نمونه هایی از این توجه است.

علیرغم پیشینه قوی مساجد در عملکردهای مختلف و تأثیر آن ها بر ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و کالبدی جامعه، در حال حاضر از میزان تأثیرات اجتماعی، اقتصادی و کالبدی مساجد کاسته شده است. ازجمله علل این کاهش، کم شدن دامنه فعالیت های مساجد در عرصه های مختلف اجتماعی، اقتصادی و کالبدی و حتی مذهبی است. همزمان با پیدایش سازمان ها، مؤسسات و نهادهای گوناگون اجتماعی، به مرورزمان از میزان فعالیت های مساجد کاسته شده است؛ به گونه ای که می توان گفت نیز با توجه به فعالیت های فزاینده وسایل ارتباط جمعی (صداوسیما) و حسینیه ها، ارائه برنامه های متعدد مذهبی نیز مسجد به تدریج تحت الشعاع قرارگرفته است. همچنین با رشد بی رویه شهرها و گسترش ساختمان های بلند و آشفتگی بصری موجود در منظر شهرها، عملکرد کالبدی مساجد نیز کم رنگ شده است. (تقوایی و معروفی، 1389ص 221)

تنوع عملکردی مسجد در کارکردهای فرهنگی و اجتماعی می تواند حامل تبعات مثبت فراوانی برای آن باشد. احیای کارکردهای مسجد می تواند در جذاب سازی آن ها و جلب و جذب جوانان بسیار تأثیرگذار باشد.

پیشرفت های تکنولوژیک، بالا رفتن انتظارها و تغییرات جمعیتی کشور، تقاضاهای ذی نفعان برای پاسخگویی و ابزارهای جدید، ارائه برنامه های فرهنگی و تربیتی، همگی چالش های کنونی هستند که نیاز

ص: 205

به نوآوری در مساجد را ضروری می کند.

حضور در مسجد، افضل اعمال است و منشأ همه خوبی ها، عبادت است و بیمه شدن در برابر عذاب الهی، عامل دوری بلا و رفع گرفتاری است. بااین وجود استقبال از مساجد به ویژه در نسل جوان کم رنگ است. هرچند که میزان حضور جوانان رو به افزایش است، اما این حضور در حد انتظار نیست. وجود مسائل و مشکلات مالی مساجد و عدم تأمین بودجه برای پرداخت حق الزحمه نیروی انسانی مساجد، فراموش شدن بسیاری از کارکردهای مسجد، بسته بودن درهای مساجد در بیشتر ساعات شبانه روز، سخنرانی های طولانی و تکراری و کمبود روحانی برخی از دلایل کم رنگ شدن حضور جوانان در مسجد است.

یکی از دلایل عدم گرایش جوانان به مساجد، ضعف مدیریت مسجد است. ضعف مدیریت کادر اجرایی مساجد، آن ها را به نمازخانه هایی تبدیل کرده است و برخی نیز تعطیل شده اند. در سال 1384 در حدود 6 درصد مساجد سه نوبت نماز جماعت اقامه می شد. بسیاری از مساجد از جهت بهداشتی و نظافت ظاهری جاذبه ای برای جوانان ندارند. (عباسی و همکاران، 1391ص 39)

تقلیل کارکردهای مسجد یکی از دلایل بی رونقی مساجد است و جوانان و نوجوانان به همین دلیل کمتر به مسجد مراجعه می نمایند. آموزش وپرورش و آموزش عالی که متکفل آموزش شدند، این کارکرد مسجد به کارکرد جنبی تبدیل شد و فقط آموزش های غیررسمی به مسجد واگذار شد. فرهنگ سراها که در جاهایی جدا از مسجد ساخته می شوند، کارکردهای جنبی مسجد را نیز به بیرون و دور از مسجد منتقل کرده است. درمانگاه ها و بیمارستان ها، کارکرد درمانی مسجد را انجام می دهند و هتل ها و مسافرخانه ها، کارکرد پناهگاه و

استراحتگاه بودن مسجد را به عهده گرفته اند. در طول ساعات شبانه روز، درِ مساجد فقط در ساعات خاصی به روی مؤمنان باز است و در غیر این ساعات، مؤمنان نمی توانند وارد مسجد شوند. اگر به گونه ای برنامه ریزی شود که بسیاری از این کارکردهای محذوف، دوباره احیا شود و یا حداقل به کارکرد جنبی مسجد تبدیل شود، زمینه حضور اقشار و گروه های مختلف در مسجد فراهم خواهد شد. احیای این کارکردها بدون تأمین و تهیه تجهیزات و امکانات و سخت افزارهای لازم امکان ندارد.

امروزه بسیاری از فعالیت های جنبی در داخل یا در جنب مساجد ایجادشده است؛ اما به علت ضعف امکانات و تجهیزات، این فعالیت ها به خوبی انجام نمی شود و دارای تأثیرات و پیامدهای مورد انتظار نیست.

برای اینکه یک مسجد فعال داشته باشیم، ابتدا باید علل کاهش فعالیت های مساجد را بررسی کنیم و ببینیم مساجد خوب دارای چه ویژگی هایی هستند. عوامل مختلفی ازجمله برنامه ها، نیروی انسانی، سخت افزار و تجهیزات موجود در مساجد می تواند در جذاب سازی مساجد مؤثر باشد. در این پژوهش

ص: 206

درصددیم تا مشخص کنیم چه تجهیزاتی و سخت افزارهایی برای جذاب سازی مساجد مورد نیاز است که در صورت وجود نداشتن آن ها مساجد از رونق می افتند و اگر مساجد به این سخت افزار تجهیز شوند، فعال و پررونق خواهند شد؛ بنابراین سؤال اصلی ما در این مقاله این است: تجهیزات و سخت افزارهایی که در جذاب سازی مساجد مؤثرند کدم اند؟ هدف اصلی این مقاله، معرفی تجهیزات و سخت افزارهای جذاب کننده مسجد است. برای دست یابی به این هدف کلی باید به پرسش های فرعی زیر پاسخ داد:

1- موانعی که باعث عدم جذب جوانان به مسجد شده است، کدم اند؟

2- برای تنوع بخشی به فعالیت های مساجد متناسب با ویژگی ها و روحیه جوانان، چه امکانات، تجهیزات و سخت افزارهایی باید در مساجد تأمین شود؟

برای پاسخ به سؤال تحقیق، از روش مشاهده مستقیم و غیرمستقیم اسنادی (کتابخانه ای) استفاده شده است. در روش مشاهده مستقیم، بسیاری از مساجد قم مورد مشاهده قرار گرفت و امکانات و تجهیزات موجود در آن ها فهرست گردید و در روش کتابخانه ای، به کتب و مقالاتی که درباره مسجد نوشته شده است، مراجعه شده و ضمن شناسایی موانع و عوامل حوزه سخت افزاری که مانع جذب جوانان به مسجد می شود، تجهیزات و سخت افزارهای موجود و مورد نیاز نیز تشخیص داده شده اند.

مسجد، پارک دانشجو است. دارای سه طبقه پارکینگ در زیرزمین است. شبستان آقایان و بانوان در دو طبقه طراحی شده است. دارای چهار طبقه مجموعه فرهنگی– خدماتی است. طبقه همکف به صورت پیلوت با مبلمان آزاد و سیار برای برگزاری نمایشگاه های متنوع و درعین حال در مراسم خاص برای گسترش شبستان در نظر گرفته شده است. کتابخانه در طبقه اول و کلاس های آموزشی در طبقه دوم و سالن اجتماعات و مراسم در طبقه سوم این مجموعه پیش بینی شده است. بین شبستان و مجموعه فرهنگی–خدماتی، یک حیاط نسبتاً بزرگی پیش بینی شد تا مزاحمت های همجواری شبستان و فضاهای فرهنگی–خدماتی به حداقل برسد. در طبقه منهای یک، فضای مناسبی برای فعالیت های بسیج و در زیرمجموعه فرهنگی–خدماتی و حیاط سالن پذیرایی و آشپزخانه، چند واحد تجاری، وضوخانه و سرویس های بهداشتی طراحی شد. شبستان دارای سه در ورودی بود. سر درب مسجد، مناره ها و گنبد خانه مسجد هم که بیانگر عبادتگاه بودن فضا است، طراحی شد.» (نقره کار، 1393ص 26-28)

محرمی در کتاب نقش مسجد در جامعه اسلامی از آغاز تا عصر عباسیان، تأسیسات عمومی مساجد صدر اسلام را شامل منبر، محراب، مقصوره، فرش، چراغ، کتابخانه، وضوخانه می داند. (محرمی، 1379ص 50-57)

حسینی زاده مهرجردی و میرنژاد در سال 1393 در مقاله ای به تبیین جایگاه مسجد جامع یزد در ایجاد حس مکان و هویت به فضای کالبدی شهر پرداخته اند و بیان کرده اند که در گذشته مفهوم شهر اسلامی و هویت کالبدی و بصری آن، با وجود مسجد جامع تحقق می یافت و به نمایش گذاشته می شد؛ اما امروزه سیمای بیرونی و کالبد شهر، انعکاس دهنده هویت ساکنان آن نیست و این عنصر هویت بخش دیگر در شهرهای جدید دیده نمی شود؛ اما مسجد جامع کبیر یزد همچنان به عنوان یک نماد مادی و معنوی و هویت بخش به کالبد شهر یزد، موردتوجه است. (حسینی زاده مهرجردی و میرنژاد، 1394ص 127)

مرکز امور مساجد در کتاب فروغ مسجد 7، مجموعه رهنمودهای مراجع تقلید، سخنرانی ها و مقالات ششمین همایش بین المللی هفته جهانی گرامی داشت مساجد را گردآوری نموده است. در این مجموعه، جداسازی خدمات و کارکردهای مسجد، به عنوان علل رغبتی بسیاری از جوانان به مسجد ذکرشده است. با واگذاری هر کارکرد و نقش مسجد به سازمان ها و نهادهای دیگر، از تعداد مخاطبان مسجد کاسته می شود و به همان میزان مسجد نیز از رونق می افتد. در بخش مراسم مساجد معمولاً برای بچه ها و کودکان زیر 7 سال و بالای 7 ساله هیچ برنامه ریزی نشده است که خانواده ها بچه هایشان را بدهند و بروند سراغ برنامه های مسجد و بعد بیایند بچه هایشان را بگیرند و بروند. (مرکز رسیدگی به امور مساجد، 1389ص 102)

ص: 208

به عقیده جعفری نیز از دست دادن کارکردهای مسجد یکی از دلایل بی رونقی مساجد است. مساجد نه تنها مرکزیت ارتباطی سابق را تا حدود زیادی ازدست داده اند، بلکه در مواردی مراکز فرهنگی جامعه اسلامی نیز محسوب نمی شوند. تأسیس، تقویت و تحرک سایر نهادهای اجتماعی پس از انقلاب اسلامی در تقلیل محوریت ارتباطی مساجد به محوریت فرهنگ آن ها مؤثر بوده است. در مواردی هم شاهد محوریت فرهنگی آن ها نیستیم. مساجدی هم وجود دارند که در عین قابلیت های ارتباطی بالا، از تأثیرگذاری فرهنگی محدودی برخوردارند. به عبارتی مساجدی داریم که قبل از اینکه قابلیت های محتوایی پیام در آن ها فراهم شده باشد، به مرکز تجمع افراد بسیار زیادی تبدیل شده اند. این پدیده بسیار عجیبی است. (جعفری، 1389ص 126)

نوری ها در کتاب چگونه مساجد را از غربت درآوریم؟ نداشتن پارکینگ، نبود فضای مناسب، مناسب نبودن نور، نبود فضای سبز در مسجد، نبود سکوت و آرامش در مسجد و کثیف بودن فرش ها را از عوامل مربوط به سخت افزار مساجد می داند که در بی رونق بودن و عدم تمایل جوانان برای حضور در مساجد مؤثر هستند. (نوری ها، 1383ص 30-41)

در تحقیق میرجلیلی علل بی رونق شدن مساجد و عدم رغبت جوانان برای مراجعه به مسجد را علاوه بر مسائل و درگیری های سیاسی و جناحی در مسجد، کمبود امکانات، عدم استفاده از رسانه فرهنگی، تبلیغات دینی سنتی بدون توجه به فنّاوری مدرن، بلندی صدای بلندگو، امن نبودن خیابان ها برای دختران، پارکینگ نداشتن مساجد، نبودن مکان مناسب برای نمازخواندن زنان، جدا و مستقل نبودن ورودی زنان و مردان گزارش کرده است. (میرجلیلی، 1389ص 614)

نوبهار در کتاب سیمای مسجد یکی از زمینه هایی را که سبب بی رونق شدن و عدم جذابیت مساجد می گردد، نصب تصاویر و تابلوهای اضافی و متعدد می داند که فضای شلوغی را در مسجد به نمایش می گذارد. وی می افزاید: شلوغ بودن و درهم و برهم بودن سالن یا شبستان مسجد از اشیاء اضافی مانند قاب عکس از جذابیت مسجد می کاهد. (نوبهار، 1373ص 240)

موظف رستمی در کتاب روش های جذب نوجوانان و جوانان به مسجد و نماز جماعت یکی از موانع جذب جوانان به مساجد را عوامل سخت افزاری و فیزیکی می داند. او معتقد است که در کشور ما سیاست مدون و مشخصی در زمینه ساخت مسجد و نیز معیاری در خصوص اندازه و مساحت مسجد وجود ندارد. در بعضی محلات پرجمعیت، مساجدی با فضای کوچک و در برخی مناطق کم جمعیت، مساجد بزرگی ساخته شده است. در یک منطقه محدود چند مسجد ساخته شده است و در برخی محدوده های بسیار

ص: 209

بزرگ، هیچ مسجدی وجود ندارد. همچنین ساختن مسجد در محیط های آلوده ازنظر محیطی و هم ازنظر اخلاقی و ارزشی، عدم طراحی و نصب تجهیزات زیبا و پاکیزه در ساخت مساجد، دایر نبودن سرویس های بهداشتی، مجهز نبودن سرویس های بهداشتی مساجد به صابون یا مایع دستشویی و حتی دستمال کاغذی، عدم رعایت دقیق امور بهداشتی و نظافت سیستم های بهداشتی مسجد، وضوخانه، آبدارخانه، سرویس آشپزخانه، نداشتن کفشداری مناسب، نزدیک بودن دستشویی ها به شبستان مسجد و ایجاد بوی نامطبوع، بدبو بودن فرش های مسجد به دلیل عرق پا، نبود تأسیسات برودتی و حرارتی پیشرفته و مناسب با محیط جغرافیایی، مقاوم نبودن مساجد در برابر حوادث طبیعی مثل سیل، زلزله و طوفان، نبود فضای مناسبی برای نصب اعلامیه و نوشتن آیات قرآن و احادیث، عدم استفاده یا استفاده اندک از معماری و هنر اصیل اسلامی و بومی در ساخت وساز مساجد، نبود مهد کودک و حسینیه در کنار مساجد، فرسوده و کهنه بودن بافت مساجد، فراهم نشدن تمهیدات لازم برای بهره مندی جانبازان و معلولان از فضای مسجد، عدم استفاده از رنگ های آرامش بخش همراه با طرح های تلفیقی معماری سنتی و جدید، عدم ایجاد فضای سبز، آب نما و چمن در حیاط مسجد و نمای بیرونی آن، نبود خانه عالم در جوار مسجد، نبود کتابخانه، قرائت خانه، کتب جدید و تازه منتشرشده، مجلات و روزنامه ها، جزوات کنکور، بسته بودن درب مساجد در بیشتر ساعات شبانه روز، نبود فضای مناسب آموزشی در مساجد، نبود پارکینگ، ازجمله موانع جذب جوانان به مسجد محسوب می شوند. (موظف رستمی، 1385ص 63-69)

احکام خداوند را شاهد و ناظر بر اعمال بدانند و احکام آن ها بر مبنای اصول و قوانین اسلامی باشد. به هرحال روح حاکم بر تمامی فعالیت ها باید عبادت خداوند متعال و معنویت باشد.

با واگذاری بسیاری از کارکردهای مسجد به سازمان ها و نهادهای مختلف و تأسیس و ساخت آن سازمان ها در فاصله های دور از مسجد، رنگ و بوی مذهبی نیز در فعالیت های آن ها کمتر شده است و خروجی و محصولات آن ها کمتر مبتنی بر اصول اسلامی است. لذا ما مسجدی را جذاب و تأثیرگذار و شوق آفرین می دانیم که ضمن داشتن کارکرد عبادی از کارکردهای متنوع دیگر نیز برخوردار باشد.همان گونه که مقام معظم رهبری تأکید دارند، مساجد باید شوق آور و شوق آفرین باشند تا دل ها به آمدن به مساجد رغبت و شوق پیدا کند. (مرکز رسیدگی به امور مساجد، 1389ص 17-18)

مسجد فعال مسجدی است که علاوه بر حضور گسترده و چشمگیر مؤمنان و نمازگزاران در نماز جماعت، مراکز فرهنگی آن مثل کانون فرهنگی و هنری، پایگاه بسیج، تشکل های خواهران و کتابخانه آن فعال باشد و از برنامه های تبلیغی و آموزشی مناسبی برخوردار باشد. (حسینی، 1390)

وجود فضاهای فرهنگی و امکانات از قبیل کتابخانه و نوار خانه و ارائه خدمات آموزشی از عوامل مهمی است که در رونق و شکوفایی مسجد نقش دارند. مقام معظم رهبری ابزار تبلیغی، کتابخانه های مطلوب، روش های هنری برای تبلیغ مفاهیم دینی و تولید شوق به عبادت را از جاذبه های مساجد برمی شمارند. (مرکز رسیدگی به امور مساجد، 1389ص 17-18)

دارای ستون های یک شکل و موازی اند که ازیک طرف به صحن مسجد راه دارند.

کتیبه: به نوشته ای اطلاق می شود که روی سنگ یا کاشی در حاشیه سردرِ مساجد، اطراف محراب یا دورتادور مسجد نگارش می یابد.

نورگیر مسجد: اطراف شبستان و یا در دیوارهای گنبد، نورگیرهای زیبایی وجود دارد که به علت شدت و ضعف نور، طرح های بدیعی را به وجود می آورند. این پنجره ها که معمولاً در بغل ایوان ها نیز به وجود آمده اند و اصطلاحاً به آن ها پاچنگ می گویند، در اکثر مساجد قدیمی جزو عناصر مساجد هستند. نورگیرها از مصالح کاشی معرق، سنگ، آجر، کاشی و چوب ساخته می شوند و دارای نقوش اسلیمی (خطوط برگرفته از پیچک های گیاهی) یا هندسی هستند. در بعضی از مساجد قدیمی ایران نورگیرها از خشت خام هم با نقوش اسلیمی هستند و به علت وجود چند نور در آن ها، توجه همگان به آن معطوف می گردد.

عناصر تزئینی در معماری مساجد ایرانی یکی از موارد زیباسازی و جذاب کردن مسجد است. عمده ترین آرایه ها و عناصر تزئینی به کاررفته در مساجد، آجرکاری، گچ بری، کاشی کاری، خطاطی، گره و کادربندی، مقرنس، منبت کاری روی چوب و شیشه های رنگی، سفالگری، سنگ تراشی، آیینه کاری، خاتم کاری، سنگاب سازی، نگارگری، تذهیب، پرتوپردازی و آواپردازی است. (رضایی، 1382ص 326)

یکی از راه های استحکام پیوند جوانان با مساجد، زیبا ساختن مساجد و کانون های دینی است. مساجد از همان سردر تا درون مسجد (صحن، محراب، فضا، دیوارها) باید آراسته و پیراسته و جوان پسند باشد و از جاذبه های هنری و علمی در پیشانی مسجد استفاده شود. پاکیزگی، طراوت و زیبایی مسجد، در جذب جوانان بسیار مؤثر است. ساختمان مساجد هرچه زیباتر باشد، برای جوانان جذاب تر خواهد بود. هرچه جلوه های هنری در تزئین و زیبایی مساجد بیشتر وجود داشته باشد، جوانان که علاقه مند هنر و زیبایی هستند، بیشتر به مساجد تمایل پیدا می کنند.

برای تلطیف هوا، ایجاد سایه و جاذبه، بخشی از زمین را می توان به عنوان باغچه و برای درخت کاری اختصاص داد. باغچه و محلی که در آن درخت کاری شده حکم مسجد را ندارد. (دفتر مطالعات و پژوهش های مرکز رسیدگی به امور مساجد، 1385ص 143)

امروزه در بافت شهری، از خانه باغ ها به خصوص در طبقات پایین و متوسط جامعه که طیف مسجدی را هم تشکیل می دهند، خبری نیست. کودک و نوجوان و جوان در یک محاصره آپارتمانی به دوراز تفریحات لازم محدود گردیده اند. لذا شوق بازی در فضای سبز زیبا و دلپذیر و گلگشت در کنار آب نماهای مسجد، می تواند با بلند شدن نغمه دلکش اذان از مأذنه مساجد، جذبه و اشتیاق آنان را نسبت به مسجدروی شعله ور نموده و حتی پدران و مادران را الزاماً به سوی مسجد بکشاند و این خود از زمینه ها پیوند مسجد و خانه به شمار می رود. (رهبری، 1385ص 202)

ورودی مسجد باید به گونه ای باشد که دسترسی به آن برای زنان و مردان راحت باشد و همچنین محلی برای عبور معلولان و جانبازان قطع نخاعی وجود داشته باشد که با ویلچر حرکت می کنند.

همچنین در مساجد سنتی با ایجاد فضایی خارج از مسجد جهت وضو و نظافت، کاربران را برای ورود به مسجد آماده می کردند. این روش نیز همراه سنن دیگر پیامبر با ورود اسلام در ایران برای ساختن مسجد به کار رفت. بر همین مبنا در ایران زمین، از روزگاران کهن در پیش نیایشگاه و بیرون ازآنجایی برای شست وشو فراهم می کردند تا مؤمنان نمازگزار پیش از آنکه به عبادتگاه وارد شوند، پلیدی ها را از خود بزدایند و با شستن اندام و سر و تن و پوشیدن جامه ی پاکیزه آماده ی نیایش شوند. (پیرنیا، 1387، ص 11)

ازنظر جوانان یک مسجد مطلوب علاوه بر برنامه های مذهبی، سیاسی و آموزشی باید دارای امکانات تفریحی، ورزشی، اقتصادی، پایگاه بسیج، امکانات فرهنگی، بهداشتی، سالن بازی کودکان، سالن مراسم و استراحتگاه باشد. (میرجلیلی، 1389، ص 608)

دفتر رسیدگی به امور نیازمندان و ایتام، دفاتر مراکز کمک رسانی (کمیته امداد و هلال احمر)، شورای حل اختلاف، خانه امام جماعت، خانه خادم، یادمان شهدا و انقلاب (جهت زنده نگه داشتن پیام جاوید عاشورای حسینی و نمادهای پیروزی انقلاب اسلامی

و جانبازی شهدا و ایثارگران)، مجموعه فرهنگی– آموزشی، کتابخانه و بانک اطلاعات رایانه ای (وب سایت)، کارگاه های هنری، سالن چندمنظوره (برای سخنرانی، سمینار، مسابقات، نمایش فیلم)، ویدیوکلوپ و سرگرمی های رایانه ای، پارکینگ، چایخانه و رستوران، تالار برای برگزاری جشن ها و سوگواری ها، باشگاه ورزش های سبک رزمی و بدن سازی، سرویس های بهداشتی، تأسیساتی و پناهگاهی و امنیتی، فروشگاه و مغازه برای تأمین هزینه ها و مخارج مسجد نیاز دارد. (نقره کار، 1393، ص 24-25)

· فضای داخل شبستان زنانه باید چنان طراحی شود که بانوان بتوانند در آنجا کاملاً راحت و آزاد باشند.

· امکانات سرمایشی و گرمایشی و صوتی و تصویری در آنجا قابل دسترسی و استفاده باشد (دفتر مطالعات و پژوهش های مرکز رسیدگی به امور مساجد، 1385، ص 172-173)

اگر شبستان زنانه در نیم طبقه بالای شبستان مردانه قرار دارد، علاوه بر داشتن پله های استاندارد و تجهیز پله ها به نرده برای جلوگیری از سقوط کودکان و زنان، بهتر است برای رفت وآمد زنان مسن و خانم های باردار از آسانسور یا پله برقی استفاده شود.

بر اساس آیه 69 سوره بقره، رنگ زرد شادترین رنگ ها است. «إِنَّهَا بَقَرَهٌ صَفْرَاءُ فَاقِعٌ لَوْنُهَا تَسُرُّ اَلنَّاظِرِینَ».

خیلی خوب پوشیده و عایق بندی شده باشد، مؤثرتر خواهد بود؛ حتی از ترکیب این دو هم می شود استفاده کرد؛ بدین گونه که وقتی در باز است، پرده هوا روشن می شود و جریان هوا از داخل به خارج و بالعکس به حداقل می رسد.

یکی از تجهیزاتی که در زمینه نظافت مساجد نیاز است، وجود جاکفشی در مساجد است تا مخاطبان کفش های خود به داخل مسجد نبرند. در حال حاضر در اکثر مساجد کیسه های پارچه ای و پلاستیکی را در جلو وردی مساجد قرار داده اند که هم نمای ظاهری مسجد را به هم ریخته و هم خود این کیسه ها در اثر استفاده مکرر، کثیف تر از کفش ها هستند. لذا پیشنهاد می شود که هر مسجد مجهز به سیستم کفشداری گردد.

نوین آموزشی نیز در مساجد تدارک دیده شود. در هر جریان ارتباطی، رسانه مناسب، سهم عمده ای در تسهیل انتقال پیام بین فرستنده و گیرنده دارد. رسانه آموزشی به عوامل، وسایل یا ابزاری گفته می شود که به خودی خود قادر به انتقال و رسانندگی پیام آموزشی هستند. وسایل کمک آموزشی اشیا، وسایل و ابزاری هستند که به فرایند آموزش و تدریس کمک می کنند و تنها در بخشی از آموزش از آن ها استفاده می شود.

آگاهی از نوع و طبقه بندی رسانه های آموزشی به انتخاب مناسب آن ها کمک می کند. یکی از طبقه بندی های نوین در این زمینه تقسیم رسانه ها به دیداری، شنیداری، دیداری- شنیداری و چند حسی است که در جدول زیر ویژگی های این طبقه بندی آمده است.

جدول (1): انواع رسانه های آموزشی

ص: 220

رسانه های مذکور بر اساس معیارهایی همچون همخوانی با هدف، محتوا، شیوه آموزشی، توانایی انتقال پیام مورد نظر، انطباق با ویژگی های مخاطب، شیوه آموزشی، موضوع آموزشی و شرایط و امکانات مالی (بودجه) انتخاب می شوند. (خاقانی زاده و شکراللهی، 1388، ص 129-130)

رسمی آغاز نشده است، از طریق این تجهیزات می توان پاورپوینت هایی با محتواهای دینی و مذهبی و متناسب با نیاز جوانان به نمایش گذاشت و این خود می تواند زمینه جذب بیشتر جوانان به مسجد گردد.

همچنین با استفاده از چند دستگاه تلویزیون LCD یا LED یا سینما خانواده در مساجد (البته متناسب با فضای مساجد، اندازه آن ها متفاوت خواهد بود) می توان با برنامه ریزی مناسب، بسیاری از تصاویر و تابلوهایی را که در مسجد وجود دارد، حذف نمود و در زمان مناسب، این دستگاه می تواند کار تابلوها و عکس را انجام دهد. همان طوری که فعال سازی تابلو اعلانات مساجد در بخش خواهران و برادران را یکی از راه های جذاب سازی مسجد می دانند. (هنرپیشه، 1394) می توان با اطلاع رسانی اخبار مختلف کشور و منطقه و ارسال پیام های دلخواه از طریق دستگاه های الکترونیک مذکور، آن ها را جایگزین تابلوهای اعلانات مساجد نمود و مساجد را از طریق حذف کاغذهایی با اندازه ها و رنگ ها و خطوط مختلف زینت بخشید.

همچنین برای تأمین نور مسجد، باید مسجد دارای برق اضطراری باشد که در زمانی که برق سراسری قطع شد، بتوان روشنایی مسجد را تأمین نمود.

برای تعویض لامپ ها، تابلوها و یا نصب و حذف لوازم تزئینی و نمادهای عزای داخل مسجد، نیاز به چهارپایه بلند یا بالابر برقی است.

نورپردازی نمای بیرونی مساجد نیز بر جذابیت مساجد می افزاید. نورپردازی های خلاقانه نمای ساختمان مساجد می تواند به جذاب تر شدن آن ها کمک کرده و چهره متفاوتی از آن ها در شب بسازد.

در جهات گوناگون به گردش درمی آورند.

دستگاه کنترل از راه دور نیز یکی از ابزاری است که کولرهای گازی مرغوب به آن مجهز هستند و به وسیله آن می شود کارکرد کولر را از راه دور کنترل کرد.

سیستم turbo هم یکی از تجهیزات کولرگازی است. در حالت توربو در حین سرمایش ( یا گرمایش) کمپرسور برای مدت 30 دقیقه بدون توجه به دمای محیط کار می کند و بعد از مدت 30 دقیقه دستگاه از حالت توربو خارج شده و به حالت نرمال برمی گردد. این قابلیت به منظور تسریع برای خنک کردن محیط در نظر گرفته شده است.

نمایشگر ویژه دیجیتال، برای نشان دادن دمای محیط، محافظ کمپرسور برای محافظت در مقابل صدمات احتمالی ناشی از نوسان برق، فیلترهای تصفیه هوای چندگانه، برای جلوگیری از انتشار ذرات آلرژی زا و گرد و غبار و سیستم یون میکروپلاسما، برای زدودن ویروس ها و باکتری های موجود در هوا به کار می رود.

همچنین برخی کولرهای گازی مجهز به چراغ هشدار تمیز کردن فیلتر هستند که این چراغ ها، زمانی که فیلتر کولر نیاز به تمیز کردن داشته باشد، به مصرف کنندگان هشدار می دهند که کولرگازی خود را تمیز کنند. (اقتصاد نیوز،1394)

کولر آبی نیز یکی از انواع وسایل سرمایشی است. به زعم عده ای از مصرف کنندگان، این کولر به خاطر ویژگی مرطوب کردن هوا و جلوگیری از خشک شدن آن از کولرگازی بهتر است لذا برای مناطق گرم و خشک مناسب است. در مناطق گرم و مرطوب که رطوبت زیادی در هوا وجود دارد، کولرگازی مناسب تر است.

در زمستان نیز استفاده از انواع دستگاه های گرمایشی از قبیل موتورخانه، شوفاژ (زمینی و دیواری)، پکیج، رادیاتور، فن کوئل، هواساز، شومینه، آبگرمکن و انواع بخاری برقی، تابشی، گرمایش از کف و هوای گرم موردنیاز است و مسجد باید به این گونه وسایل تجهیز شود.

در زمینه سرمایش و گرمایش مساجد باید به پنجره ها و شیشه های مساجد توجه داشت. برای جلوگیری از هدر رفتن انرژی و ایجاد فضایی مطبوع استفاده از پنجره های دوجداره پیشنهاد می گردد.

و امکانات ورزشی فعالیت داشته باشد. (بیرانوند، 1393، ص 47) تهیه و تخصیص امکانات فرهنگی از قبیل کتابخانه، سالن مطالعه، مکان تدریس و آموزش در زمینه های مختلف باعث جذب جوانان و نوجوانان به

مساجد می شود. کانون فرهنگی، روزنامه ها و مجلات، کامپیوتر، کتابخانه و نوار خانه، بانک سی دی و ویدیوکلوپ از امکانات فرهنگی مسجد است که با مدیریت صحیح می تواند برای مساجد درآمدزا نیز باشد و به گسترش امکانات فرهنگی کمک کند. (همان)

فعالیت جوانان در مساجد نیاز به مکانی دارد تا در آن، امور مربوط به جوانان سامان دهی شود و جوانان برای انجام بعضی از امور خود در آنجا گرد هم آیند. تأمین فضایی در مسجد تأمین کننده این منظور خواهد بود. (همان،ص 205) برای جذب جوانان به مساجد، ایجاد محیط و فضایی مطلوب برای اجرای برنامه هایی در مساجد ضروری به نظر می رسد.

کتابخانه بر اساس استانداردهای ایفلا باید دارای منابع عمومی و دارای منابع در بخش های موضوعی نظیر تاریخ محلی باشد، جهت ارائه به مخاطبان خاص مانند کودکان، نابینایان، معلولین تسهیلات لازم را داشته باشد. دارای بخش های جنبی نظیر سالن سخنرانی و کنفرانس باشد. سالن سخنرانی دارای نور کافی و در طبقه اول قرار داشته باشد نشریات ادواری در آن وجود داشته باشد. محل مطالعه نشریات داشته باشد و در آنجا از

میزهای کوتاه و صندلی های راحت استفاده شود. درب های ورودی دو لنگه باشد و به صورت خودکار باز و بسته شود، دارای میز امانت بوده و در طبقه اول قرار داشته باشد. دارای سالن مطالعه باشد و محل مطالعه در کنار و برابر نمای ساختمان و دور از مرکز ساختمان قرار گیرد. دارای دستشویی و رختکن باشد و این فضاها در محوطه ورودی کتابخانه قرار بگیرند. دارای سطوح شیب دار برای معلولین باشد. دارای بخش های مدیریت کتابخانه، فهرست نویسی و محل نمایشگاه باشد. محل خدمات فنی، انبار، بسته بندی و تدارکات در زیر زمین باشد. فضایی برای کارکنان کتابخانه اختصاص یابد و دارای سرسرا، سرویس بهداشتی، رختکن در راهروهای خارج از فضای اصلی کتابخانه باشد. دارای رسانه های چندگانه باشد و همچنین محلی برای استفاده از این رسانه ها به طور انفرادی و گروهی پیش بینی شده باشد. دارای سیستم تهویه مطبوع باشد و حداکثر دما 24 و حداقل 20 درجه سانتی گراد در تابستان و زمستان مناسب است. رطوبت مخازن باید بین 45 تا 55 درصد باشد. پوشش کف کتابخانه کف پوش روشن زیبا و نرم بوده و حالت فنری داشته باشد. نور کتابخانه ترکیبی از نور سفید لامپ های معمولی و مهتابی برای مطالعه مناسب است. از لامپ های فلورسنت با روکشی از شیشه یا پلاستیک استفاده شود تا از تابش نور به طور مستقیم جلوگیری شود. (تعاونی، ص 54)

حیدر تأمینی تحقیقی معتقد است که کتابخانه باید دارای شرایط زیر باشد:

-درهای ورودی و خروجی کارمندان و مراجعان از یکدیگر تفکیک شود.

-آسانسور برای معلولان و مراجعان وجود داشته باشد.

-سیستم تهویه به گونه ای باشد که صدای اضافی تولید نکند.

-مکانی برای استراحت و تمرکز بیشتر مراجعان وجود داشته باشد.

-بخشی برای ارائه خدمات کتابخانه ای به کودکان (بخش منابع، بخش مرجع و امانت) وجود داشته باشد.

-تعداد رایانه ها جوابگوی نیازهای کارمندان و مراجعان باشد.

-ظرفیت سالن های مطالعه افزایش یابد.

ص: 226

-چراغ های مطالعه با قابلیت تغییر میزان نور روی میزهای مطالعه قرار گیرد.

-میز و صندلی های کوتاه برای راحتی مراجعه کنندگان در بخش نشریات در نظر گرفته شود

-سرویس بهداشتی ویژه معلولان هم وجود داشته باشد.

-تابلوهای راهنما با چراغ های قابل رؤیت برای اطلاع از بخش های مختلف وجود داشته باشد. (حیدری تأمینی و همکاران، 1390، ص 542 -543)

برای برگزاری فعالیت های آموزشی در مساجد نیاز به تخته سیاه، وایت برد و یا تخته هوشمند است. در حال حاضر وایت برد در بیشتر مساجد کشور وجود دارد. در صورت تجهیز مساجد به تخته هوشمند، ضمن بهره گیری از فنّاوری آموزشی نوین و حفظ مطالب تدریس شده، می توان زمینه جذب جوانان و نوجوانان را به مسجد فراهم نمود.

بر اساس تحقیق میرجلیلی فعالیت های کانون های فرهنگی مساجد یکی از عوامل جذب جوانان به مسجد است. از میان فعالیت های فرهنگی، هنری، ورزشی، آموزشی و سمعی و بصری، فعالیت های آموزشی و سپس ورزشی برای جوانان جذاب تر است. در بین فعالیت های هنری، نمایش فیلم و سپس سرود و تواشیح، موسیقی

و تئاتر در جذب جوانان به کانون های فرهنگی و هنری مساجد مؤثر می باشند. (میرجلیلی، 1389ص 211-613)

اگر کانون های فرهنگی و هنری در مساجد فعال باشند و انواع متنوع فعالیت در آن ها انجام شود، مساجد محل تجمع جوانان خواهند شد. این کانون ها با ایجاد کافی نت و ارائه برنامه های متنوع، مساجد را به محل تجمع جوانان تبدیل خواهند کرد. اگر جوان بداند در مسجد هم می تواند کارهای مختلف خود را انجام دهد و هم می تواند دوستان خود را ببیند، حاضر خواهد بود وقت زیادی را در مسجد صرف کند. (بیرانوند، همان، ص206)

امروزه جوانان به رایانه و به ویژه اینترنت علاقه فراوانی دارند و انجام بسیاری از فعالیت های روزمره جوانان بدون کامپیوتر و اینترنت دشوار است. ازاین رو لازم است تا چندین رایانه و یک خط اینترنت در هر مسجد وجود داشته باشد تا جوانان بتواند ضمن آموزش کاربردی رایانه، فعالیت های علمی و فرهنگی خود را نیز در مسجد انجام دهند. (همان، ص 208)

سامانه ارسال پیامک نیز یکی دیگر از ابزار موردنیاز در مساجد است که کانون های فرهنگی می توانند این سامانه های پیامک را در مساجد ایجاد نمایند و شماره موبایل شرکت کنندگان در مسجد را تهیه نمایند و پیام های اعلام جلسات، پیام های تبریک و تسلیت و برگزاری مراسم را برایشان ارسال نمایند.

سیستم ارسال بلوتوث نیز می تواند در مساجد ایجاد شود و مخاطبان به هنگام ورود به مسجد با فعال نمودن بلوتوث گوشی های خود، برنامه ها و نرم افزارهای دینی و مذهبی را دریافت نمایند.

برنامه های قرآنی، حدیث، داستان های زیبا، لطیفه های دینی و امثال آن می تواند توسط کانون فرهنگی مسجد روی موبایل نمازگزاران به صورت رایگان نصب شده و اگر امکانات تلفن همراه فردی قابلیت این کار را ندارد، با اهداء سی دی آن برنامه ها، این اقدام قابل انجام است.

ص: 228

کانون های فرهنگی با برگزاری کلاس های قرآن، تقویتی و جبرانی دروس مدرسه ای و کلاس کنکور در مسجد می توانند عده زیادی از جوانان و نوجوانان و کودکان را جذب مسجد نمایند. برگزاری کلاس های درس در مساجد، هم اعتماد خانواده را جلب می نماید و هم سبب خواهد شد تا یکی از مهم ترین فعالیت های جوانان که تحصیل است، در مسجد باشد. (همان، ص207)

یکی دیگر از تجهیزاتی که مساجد نیاز دارد و معمولاً محتوای آن از سوی کانون های فرهنگی و هنری تأمین می شود، تابلو اعلانات مساجد است. این تابلو در دو قسمت زنانه و مردانه باید نصب شود و اطلاعات آن ها دائم باید به روز شود. برای استفاده از فنّاوری در این زمینه هم می توان از بیلبوردهای تبلیغاتی یا تلویزیون ها LED یا LCD استفاده کرد و محتوای تابلوها را به صورت الکترونیک از این دستگاه ها به نمایش گذاشت.

همچنین پیشنهاد می شود در کنار مساجد سالن های چندمنظوره ای ایجاد شود و در این سالن ها امکانات و لوازم ورزشی مناسب مثل میز پینگ پنگ، فوتبال دستی، تور والیبال، فوتسال و بسکتبال وجود داشته باشد. جوانان برای استفاده از این امکانات به مساجد روی خواهند آورد و در زمان نماز جماعت و برگزاری مراسم مذهبی، این اماکن تعطیل و جوانان در نماز جماعت یا مراسم شرکت خواهند نمود.

مسجد محل انجام فعالیت های اقتصادی که بیشتر به امور دنیایی مرتبط می شود، نیست. مسجد محل خریدوفروش و معامله و انجام کارهای اقتصادی نیست؛ اما باید نسبت به تأمین هزینه های اقتصادی مساجد فکر شود. برای این منظور بسیاری از مساجد از همان ابتدا قبل از ساخت بخش هایی را برای مغازه و انجام فعالیت های اقتصادی در نظر می گیرند و آن ها و درآمدهای حاصله از آن ها را وقف اداره مسجد می نمایند. همچنین می توان با احداث یا خرید مغازه یا مزرعه یا کارخانه برای مسجد و بهره گیری از سودآوری آن، مسجد را ازنظر مالی کمک کرد و آن را برای تأمین هزینه هایش به استقلال مالی رساند.

یکی دیگر از امکاناتی که هر مسجد نیاز دارد، صندوق نذورات و موقوفات برای اداره مسجد است. صندوق نذورات و موقوفات برای اشتغال زایی افراد بیکار و دستگیری از مستمندان و هزینه ازدواج جوانان بی بضاعت محل می تواند از امکانات مفید و مؤثر در مساجد باشد. (نوری ها، 1383ص 38)

مسجد باید برای مستمندانی که به مسجد مراجعه می کنند برنامه داشته باشد و با کمک به آن ها، زمینه جذب آن ها به مسجد را فراهم نماید. صندوق های کمیته امداد که در اطراف مساجد قرار داده شده است، سبب می شود که دیگر فقرا میل و رغبتی برای حضور در مساجد نداشته باشند، چون خیرین کمک های خود را در آن صندوق ها می اندازند و هزینه نمودن این وجوهات در اختیار کمیته امداد خواهد بود و لذا انگیزه ای برای

حضور مستمندان در مسجد باقی نمی ماند. برای حفظ عزت و کرامت مستمندان یک صندوق خیرات در مساجد گذاشته شود و یا شماره حسابی اعلام گردد و در هر مسجد یک دستگاه خودپرداز (pose) وجود داشته باشد و خیرین بتوانند کمک های نقدی خود را به حساب صندوق خیریه مسجد واریز نمایند.

مسجد منصرف می شوند. علاوه بر این، نداشتن پارکینگ در ایامی که در یک مسجد مراسمی برگزار می شود، سبب افزایش ترافیک و راه بندان در خیابان ها می گردد. اگر به هنگام ساختن مسجد، محلی برای پارکینگ وسایل نقلیه پیش بینی شود، بسیاری از مشکلات موجود برای آمدن جوانان و مخاطبان دیگر به مسجد برطرف خواهد شد.

و نوآور و، تغییرپذیر و تغییر آفرین، زیباپسند، آزادی خواه، استقلال طلب و امیدوار و درعین حال متزلزل و آسیب پذیر و کوته فکر هستند. اگر بین جوانان و مسجد پیوند برقرار شود، جوانان به درستی تربیت شده و آینده جامعه تضمین خواهد شد.

برای جذاب سازی مساجد برای جوانان، ابتدا عوامل و موانع جذب جوانان به مساجد در حوزه سخت افزاری و فیزیکی با روش کتابخانه ای شناسایی شد، سپس با مشاهده سخت افزارهای موجود در تعدادی از مساجد و متناسب با موانع موجود پیشنهادهایی ارائه گردید.

ساخت وساز مساجد با معماری غیرهنری و غیربومی، فرسوده و کهنه بودن بافت مساجد، زیبا و به روز نبودن تجهیزات مساجد، دایر نبودن سرویس های بهداشتی، مجهز نبودن سرویس های بهداشتی مساجد به صابون یا مایع دستشویی و حتی دستمال کاغذی، عدم رعایت دقیق امور بهداشتی و نظافت سرویس های بهداشتی مسجد، وضوخانه، آبدارخانه، سرویس آشپزخانه، نداشتن کفشداری مناسب، نزدیک بودن دستشویی ها به شبستان مسجد و ایجاد بوی نامطبوع، بدبو بودن فرش های مسجد به دلیل عرق پا، نبود تأسیسات برودتی و حرارتی پیشرفته و مناسب با محیط جغرافیایی، نبود فضای مناسبی برای نصب اعلامیه و نوشتن آیات قرآن و احادیث، شلوغ بودن دیوارهای مساجد از اعلامیه و عکس، نبود مهدکودک و حسینیه در کنار مساجد، فراهم نشدن تمهیدات لازم برای بهره مندی جانبازان و معلولان از فضای مسجد، عدم استفاده از رنگ های آرامش بخش همراه با طرح های تلفیقی معماری سنتی و جدید، عدم ایجاد فضای سبز، آب نما و چمن در حیاط مسجد و نمای بیرونی آن، نبود خانه عالم در جوار مسجد، نبود کتابخانه، قرائت خانه، کتب، مجلات و روزنامه ها جدید و تازه منتشرشده، جزوات کنکور، بسته بودن درب مساجد در بیشتر ساعات شبانه روز، نبود فضای مناسب آموزشی در مساجد، نبود پارکینگ، ازجمله موانع جذب جوانان به مسجد محسوب می شوند.

یکی از راه های جذاب سازی مساجد برای جوانان، متنوع نمودن برنامه ها و ارائه خدمات متنوع در مسجد و فراهم نمودن امکانات و تجهیزات موردنیاز آن است. فراهم نمودن زمینه گذران اوقات فراغت جوانان در

مساجد یکی از راه های جذاب سازی مساجد محسوب می شود. ازجمله خدماتی که می توان در مسجد برای جوانان ارائه کرد، خدمات آموزشی است. این خدمات آموزشی جنبه کمک آموزشی برای آموزش های رسمی دارد و آموزش های مورد نیاز جوانان امروزی است که در مراکز رسمی ارائه نمی شود. جوانان و نوجوانان در محیط های مختلف شهری و روستایی نیاز به آموزش هایی متناسب با محیط خود دارند، مثلاً در مساجد روستا با برگزاری دوره های آموزشی ترویج کشاورزی، آشنایی با شیوه های نوین آبیاری، کاشت،

ص: 235

داشت و برداشت محصول، پرورش دام و طیور، زنبور عسل، آشنایی با رایانه و دیگر فنّاوری های می توان ضمن جذب جوانان به مسجد، هم زمینه توسعه و آبادانی آن محیط را فراهم نمود و هم جوانان را با مسجد آشتی داد و آن ها را نسبت به مسائل شرعی آشنا کرد. همچنین با توجه به گسترش وسایل ارتباط جمعی و فنّاوری های نوین در این زمینه و گسترش آن ها در جامعه، برگزاری دوره های آموزشی جهت چگونگی استفاده از این فنّاوری ها و همچنین آشنایی جوانان با آسیب هایی که همراه با این فنّاوری ها به وجود خواهد آمد، ضروری است و مساجد بهترین مکان برای برگزاری این دوره های آموزشی می باشند.

با ارائه خدمات درمانی در مساجد و تهیه مکان مناسب و تجهیزات لازم برای خدمات درمانی و تجهیزات کلینیکی و پاراکلینیکی می توان تعداد زیادی از جوانان را در مسجد برای ارائه خدمات درمانی مشغول به فعالیت نمود.

تأسیس و فعال نمودن صندوق های قرض الحسنه، صندوق نذورات و موقوفات مساجد و ایجاد دفتر برای مراکز حمایتی مثل هلال احمر و کمیته امداد یکی از زمینه های جذب جوانان به مساجد است. با ایجاد این صندوق های مالی زمینه ارائه تسهیلات ازدواج و اشتغال در مساجد برای جوانان فراهم خواهد شد و ضمن اینکه جوانان را از این طریق به مسجد وابسته خواهد نمود، در آینده نیز آن ها را تبدیل به خیرینی خواهد کرد که از طریق مساجد به کمک هم نوعان و جوانان آینده خواهند پرداخت.

تشکیل شورای حل اختلاف در مساجد زمینه حضور جوانانی که اهل مسجد نیستند را در مسجد فراهم می نماید. برای این منظور باید مکان مناسب، تجهیزات لازم برای برگزاری جلسات شورا، بایگانی فیزیکی و الکترونیک پرونده ها تدارک دیده شود.

یکی از اموری که در نظر جوانان بسیار ارزنده و زیبا جلوه می کند و توجه آنان را به خود معطوف می دارد، مسائل سیاسی است. جوانان با کنجکاوی و دقت فراوان اخبار سیاسی را دنبال می کنند. مسائل سیاسی در نظر جوانان بسیار مطبوع و دلپذیر، محرک و پرهیجان است. (نیلی پور، همان، ص 203) با توجه به این روحیه جوانان، می توان با تدارک امکانات و تجهیزات سیاسی در مساجد، مثل توزیع نشریات و روزنامه ها، در دسترس قرار دادن اینترنت، پخش اخبار از رادیو و تلویزیون در ساعت های مختلف در مسجد و برگزاری نشست های سیاسی و اجتماعی در مسجد، این نیاز جوانان را پاسخ داد.

هر مسجد برای این که پذیرای جمعیت زیادی از مؤمنان به ویژه جوانان باشد، ضمن اینکه باید فضای بزرگ، زیبا و جذابی داشته باشد، باید از امکانات و تجهیزات رفاهی لازم برخوردار باشد. امکاناتی چون فرش، وسایل سرمایشی (پنکه، کولرگازی، کولرآبی) وسایل گرمایشی (بخاری گازی و نفتی)، پنجره های

ص: 236

دوجداره برای جلوگیری از هدر رفتن انرژی، پرده هوا، جاکفشی، وضوخانه، سرویس بهداشتی، آب گرم و امکانات بهداشتی مثل صابون، مایع دستشویی، مایع ضدعفونی کننده، دستمال توالت و خوش بوکننده و خشک کننده برقی زمینه حضور جوانان را در مساجد فراهم خواهد نمود. معمولاً جوانان بیش از افراد مسن به مسائل رفاهی توجه دارند و اغلب راحت طلب می باشند. لذا با ایجاد امکانات و تجهیزات آسایشی و رفاهی در مساجد زمینه حضور بسیاری از جوانان فراهم خواهد شد.

مسجدی می تواند جوانان را به خود جذب نماید که ازلحاظ سیستم صوتی مشکلی نداشته باشد. ازآنجا جوانان اغلب برای افزایش دانش و آگاهی اعتقادی و دینی و دریافت پاسخ برای سؤالات و شبهات خود به مساجد مراجعه می کنند. لذا اگر مسجدی ازلحاظ صوتی مشکل داشته باشد، چون جوان نمی تواند به اهداف مورد نظر خود دست یابد، دیگر تمایلی به شرکت در مسجد نخواهد داشت و به مرور حضور آن ها در مساجد کم رنگ می شود.

روشنایی و نورپردازی داخل و خارج مسجد در جذب جوانان تأثیر به سزایی دارد. نور داخل مسجد و نمای بیرونی نیز باید از نورپردازی مناسبی برخوردار باشد و توجه هر رهگذر را به خود جلب نماید.

امکانات و تجهیزاتی همچون منبر زیبا و خوش رنگ، محراب کاشی کاری شده با کتیبه های هنری، میز خطابه چوبی و مناسب، وسایل صوتی (بلندگو و میکروفون ثابت و سیار)، قرآن های با جلدهای و صفحات تهذیب شده و خطوط زیبا، رحل، کتب ادعیه و مفاتیح الجنان، رادیوضبط، ویدیو پروجکشن، تلویزیون مداربسته، دستگاه cd یا DVD و دستگاه تلویزیون، مهر تمیز و سالم، جامهری تمیز و زیبا، سجاده، تسبیح خوش رنگ، عبا، چادرنماز، تابلوهای نماز، ساعت تقویم دار، از تجهیزات مورد نیاز مساجد هستند که در جذب جوانان تأثیر دارند.

یکی از مسائل دوره جوانی، گذران اوقات فراغت است. می توان با آموزش های مختلف در مسجد زمینه گذران مطلوب اوقات فراغت جوانان را در مسجد فراهم نمود. برای فعالیت های آموزشی در مساجد امکانات و تجهیزاتی همچون وسایل صوتی (دستگاه صوتی ثابت و سیار)، کتابخانه، کتاب، سالن مطالعه، مکان تدریس و آموزش، تخته سیاه، وایت برد و یا تخته هوشمند، کافی نت، خط اینترنت، انواع رسانه های آموزشی و کمک آموزشی (دیداری، دیداری- شنیداری، چند حسی)، موردنیاز است. فعال و مجهز بودن این بخش، اهمیت زیادی در جذب جوانان به مسجد دارد.

یکی از مهم ترین توقعات جوانان در جامعه، کسب اطلاعات درست در خصوص وقایع و حوادث پیرامون است. مسجد می تواند محل مناسبی برای پاسخگویی به این نیاز جوانان باشد. برای اینکه مسجد

ص: 237

کارکرد اطلاع رسانی مناسبی داشته باشد، تجهیزاتی چون سامانه روزنامه ها و مجلات، کامپیوتر، سیستم ارسال پیامک، سیستم ارسال بلوتوث، بورد یا تابلو اعلانات مساجد، بیلبوردهای تبلیغاتی ضروری و مورد نیاز است.

برای اینکه زمینه حضور بانوان جوان در مسجد فراهم شود و این قشر از جامعه نیز از خدماتی که در مسجد ارائه می گردد، بهره مند شوند، ضروری است که بخش زنانه مسجد مجزا و مستقل از بخش مردانه باشد و همچنین حسینیه یا مهدیه و امثالهم در کنار مساجد ایجاد شود تا خواهران در ایام خاص نیز بتوانند از خدمات مسجد بهره مند شوند. لذا پرده یا پارتیشن برای جداسازی شبستان زنان از مردان در مساجد مورد نیاز و ضروری است. آسانسور یا پله برقی برای مساجدی که بخش زنانه در نیم طبقه بالای شبستان مردانه واقع شده است، برای رفت وآمد زنان جوان باردار، زنان بچه دار ضرورت دارد. همچنین بخش زنانه همانند بخش مردان نیازمند تجهیزات عمومی همچون فرش، پشتی یا مبل است.

یکی از ویژگی های دوره جوانی، توجه به زیبایی، تمیزی و خوش بویی است. جوانان برای اینکه مورد توجه واقع شوند و از سوی دیگران مورد پذیرش قرار گیرند، سعی می کنند تمیز بوده و بهترین جامه ها را بپوشند، از بهترین عطر و اودکلن استفاده نمایند. لذا می توان از این ویژگی جوانان نیز بهره گرفت و با ایجاد محیط تمیز و خوش بو در مساجد، زمینه حضور جوانان را در این مکان مقدس فراهم نمود؛ بنابراین، ضرورت دارد بر نظافت و تمیزی محیط و فرش های مسجد تأکید شود و برای این منظور امکاناتی همچون جاروی دستی و برقی و سطل زباله، دستگاه های خوش بوکننده خودکار، گلاب پاش، پشه کش برقی و پرده هوا و توری برای پنجره های برای جلوگیری از ورد حشرات، درهای خودکار مورد نیاز است.

یکی از روحیات دوران جوانی، گرایش به مسافرت و گردشگری است. در ایام مسافرت رانندگان جوان به دنبال محیط ها و مکان هایی برای استراحت می گردند. با توجه به اینکه اغلب جوانان نیز از وضعیت مالی مناسبی برخوردار نیستند، سعی می کنند در اماکن عمومی جایی برای استراحت بیابند و هزینه کمتری بپردازند. می توان با ایجاد استراحتگاه و حمام در کنار مساجد، زمینه جذب مسافران و به ویژه جوانان را به مساجد فراهم نمود. مساجدی که در مسیر راه های اصلی قرار دارند به این امکانات بسیار نیاز دارند. مسجد حضرت ابوالفضل علیه السلام در مسیر یزد رفسنجان، نمونه و الگوی مناسبی در این زمینه است و همواره در طول ساعات شبانه روز عده زیادی از مسافران در آنجا حضور دارند.

ازآنجاکه جوانان سرشار از انرژی هستند و تمایل زیادی به شرکت در فعالیت های ورزشی دارند. گسترش مراکز ورزشی و تشویق و ترغیب جوانان به شرکت در گروه های ورزشی سالم و کنترل شده، در

ص: 238

دوران جوانی بسیار مفید است (نیلی پور، همان، ص 103). این امر از طریق ایجاد این مراکز در مساجد یا جنب مساجد

امکان پذیر است. لذا می توان با ایجاد سالن های ورزشی مجهز به تجهیزات ورزشی در کنار مساجد، زمینه جذب جوانان را به مساجد فراهم نمود. سالن های چندمنظوره در مساجد، فضای مناسبی برای ارائه خدمات ورزشی است. می توان این فضاها را به امکانات و تجهیزاتی ورزش هایی همچون پینگ پنگ، فوتبال دستی، والیبال، فوتسال و بسکتبال مجهز نمود.

یکی دیگر از زمینه های فعال سازی مساجد ارائه خدمات فرهنگی در مساجد است و می توان با راه اندازی نوارخانه، بانک سی دی و ویدیوکلوپ، سالن مطالعه، پایگاه بسیج، کانون فرهنگی و هنری و تجهیز آن ها به انواع سخت افزارهایی که مورد نیاز است، زمینه جذب جوانان زیادی را به مسجد فراهم نمود.

با توجه به اینکه در اکثر مساجد کشور در زمان برگزاری مراسم اعم از مراسم مذهبی یا مراسم ترحیم و خانوادگی از مراجعین به مسجد پذیرایی به عمل می آید، با توجه به اینکه برگزارکننده این مراسم و مأمور اجرایی این مراسم هستند و ازآنجاکه جوانان به دنبال راحتی انجام کار می باشند، شایسته است که امکانات پذیرایی مناسب در مساجد تدارک دیده شود و در هر مناسبت مردم محل مجبور نباشند که از منزل وسایل و تجهیزاتی با رنگ و اندازه متفاوت به مسجد بیاورند. در هر مسجد لوازم آبدارخانه (سماور، قوری، کتری، استکان، سینی، قندان، پارچ و لیوان) لوازم آشپزخانه (یخچال، اجاق گاز، دیگ و قابلمه، صافی و آب کش، ملاقه و کف گیر و ظروف پذیرایی مثل قاشق و چنگال و بشقاب) و همچنین وجود آب سردکن و آب شیرین کن ضروری به نظر می رسد. درصورتی که این امکانات و تجهیزات آشپزی و پذیرایی در مساجد وجود نداشته باشد، کم کم مراسم ترحیم و عزاداری نیز به سمت تالارها و سالن های اجتماعات هدایت می شود.

یکی از زمینه های جذاب سازی مساجد، مشارکت جوانان در برنامه های مسجد است که این امر از طریق نظرخواهی و مشورت با آنان انجام گردد. برای این منظور در هر مسجد صندوق یک انتقاد و پیشنهاد مورد نیاز است. این امر می تواند از طریق ایجاد یک سایت برای مسجد و ارائه کاربری به جوانان برای ارائه نظرات و پیشنهاد ها انجام شود. همچنین جوانان می توانند در تهیه محتوای سایت مسجد مشارکت داشته باشند و یا یک گروه اجتماعی از جوانان محل ایجاد کرد و ایده ها و پیشنهاد های جوانان محل را در خصوص برنامه های مسجد دریافت نمود.

یکی از دلایلی که سبب مسجدگریزی بسیاری از جوانان شده است، نبود محلی برای پارک وسایل نقلیه است. با ایجاد و در نظر گرفتن محیطی برای پارکینگ وسایل نقلیه، تعداد جوانانی که به مساجد

ص: 239

مراجعه خواهند نمود، افزایش خواهد یافت.

یکی از دلایل و زمینه هایی که باعث کاهش حضور جوانان در مساجد می شود، شلوغ بودن کودکان در مساجد است. برخی چون فرزندشان در مسجد سروصدا ایجاد می کند، به مسجد نمی روند، برخی چون

بچه های دیگران سروصدا می کنند و تحمل اذیت های کودکانه را ندارند، به مسجد نمی آیند. لذا با ایجاد مهدکودک یا محلی برای نگهداری کودکان در کنار مساجد، می توان زمینه حضور عده بیشتری را در مسجد فراهم نمود.

دسترسی به روحانی در مسجد یکی از خواسته های مؤمنان به ویژه جوانان است. جوانان زمانی که به مسجد می روند و یا سؤال شرعی یا شبهه اعتقادی دارند، اگر دسترسی به روحانی و عالِم در مسجد امکان پذیر باشد، خود را به مسجد خواهند رساند. لذا ایجاد خانه عالِم در کنار مساجد ضروری است و این خود زمینه اصلی و مهمی برای فعال سازی مسجد خواهد بود. اگر خانه عالم در کنار مسجد باشد، برنامه های مسجد با مدیریت و رهبری روحانی که در خانه عالم حضور دارد به خوبی و به شکلی منظم انجام خواهد شد. با توجه به اینکه اغلب فعالیت هایی که در مساجد برنامه ریزی می شود با حضور جوانان محل است و ضرورت نظارت بر فعالیت جوانان، امری بدیهی و مسلم است. مناسب است که خانه عالم در کنار مسجد ساخته شود و هر زمانی که نیاز شد بتوانند بر فعالیت های جوانان مسجد نظارت دقیق داشته باشد و با رهنمایی و ارائه مشاوره به آن ها برنامه ها و فعالیت های جوانان را هدایت و رهبری نماید.

پیشنهاد نویسنده برای دیگر محققان این است با مطالعات پیمایشی بررسی نمایند که مساجد کشور تا چه اندازه از این امکانات و تجهیزات برخوردارند؟ جوانان تا چه اندازه از امکانات و تجهیزات مسجد محله خود بهره مند می شوند؟ میزان رضایت جوانان از امکانات و تجهیزات مساجد چقدر است؟ میزان رضایت بانوان از خدماتی که مساجد به آن ها ارائه می کنند و امکانات و تجهیزاتی که در این زمینه وجود دارد چقدر است؟ راه کارهای بهینه تجهیز مساجد به سخت افزارها و تجهیزات کدام است؟ چه عوامل و موانعی باعث شده که اکثر مساجد فاقد تجهیزات فیزیکی مناسب باشند؟

جماعات، فعالان فرهنگی و مربیان، چاپ سوم، اقیانوس معرفت، اصفهان، 1393.

3. تعاونی، شیرین، استانداردهای ایفلا برای کتابخانه های عمومی، انتشارات مرکز خدمات کتابداری، تهران، 1354.

1. تقوایی، علی اکبر، معروفی، سکینه، «ارزیابی نقش مساجد در ارتقاء کیفیت محیط؛ مطالعه موردی: مسجد امیر تهران»، مدیریت شهری، شماره 25، بهار و تابستان 1389.

2. جعفری، علی، «درآمدی بر مسجدشناسی حوزه ای جدید در مطالعات فرهنگ و ارتباطات شیعی- ایرانی»، فروغ مسجد صلی الله علیه واله، مجموعه رهنمودهای مراجع تقلید، سخنرانی ها و مقالات ششمین همایش بین المللی هفته جهانی گرامی داشت مساجد، ثقلین، تهران، 1389.

3. حر عاملی، شیخ محمدبن حسن، وسائل الشیعه، جلد 3، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی تا.

4. حسینی، حمیدرضا، «خصوصیات مسجد فعال»، پایگاه اطلاع رسانی مسجد رضویه، 23 اردیبهشت 1390، http://razaviye.

ir/news

5. حسینی زاده مهرجردی، سعید، میرنژاد، سید علی، «تبیین جایگاه مسجد جامع یزد در ایجاد حس مکان و هویت به فضای کالبدی شهر»، فصلنامه مطالعات ملی، سال شانزدهم، شماره 61، 1394.

6. حیدری تأمینی، میترا، علی پور حافظی، حامد، عبداللهی، زهرا، (1390)، «وضعیت ساختمان و تجهیزات کتابخانه مرکزی تبریز در مقایسه با استانداردهای کتابخانه های عمومی و بررسی میزان رضایت مراجعان از فضای کتابخانه»، نشریه تحقیقات اطلاع رسانی و کتابخانه های عمومی، دوره 17 ، شماره 3 (پیاپی 66)، پاییز 1390.

7. خاقانی زاده، مرتضی، شکراللهی، فریدون، «استفاده از رسانه ها و وسایل کمک آموزشی در تدریس»، مجله راهبردهای آموزش، دوره 2، شماره 3، پاییز 1388.

8. دفتر مطالعات و پژوهش های مرکز رسیدگی به امور مساجد، فرهنگ مسجد، مؤسسه فرهنگی ثقلین، قم، 1385.

9. رضایی، علی، جایگاه مساجد در فرهنگ اسلامی، ثقلین، قم، 1382.

10.رهبری، حسن، مسجد نهاد عبادت و ستاد ولایت، چاپ سوم، دبیرخانه ستاد عالی هماهنگی کانون های فرهنگی هنری مساجد، تهران، 1385.

11.شیخ صدوق، من لایحضر الفقیه، جلد1، جامعه مدرسین، قم، 1413هجری قمری.

12.عباسی، رسول، طالقانی، غلامرضا، فقیهی، ابوالحسن، «تدوین الگوی مدیریت اثربخش مسجد»،

ص: 241

دوفصلنامه علمی- تخصصی اسلام و مدیریت، سال اول، شماره 1، بهار و تابستان 1391.

13.فلسفی، محمدتقی، جوان ازنظر عقل و احساسات، هیئت نشر معارف اسلامی، تهران، 1348.

14.محرمی، غلامحسن، نقش مسجد در جامعه اسلامی از آغاز تا عصر عباسیان، موسسه فرهنگی و انتشاراتی یمین، قم، 1379.

1. مرکز رسیدگی به امور مساجد، فروغ مسجد صلی الله علیه واله، مجموعه رهنمودهای مراجع تقلید، سخنرانی ها و مقالات ششمین همایش بین المللی هفته جهانی گرامی داشت مساجد، ثقلین، تهران،1389.

2. موظف رستمی، محمدعلی، روش های جذب نوجوانان و جوانان به مسجد و نماز جماعت، پرهیب، کرج، 1385.

3. مهدوی نژاد، محمدجواد، مشایخی، محمد، «بایسته های طراحی مسجد بر مبنای کارکردهای فرهنگی– اجتماعی»، آرمان شهر، شماره 5، پاییز و زمستان 1389.

4. میرجلیلی، سید محمدجعفر، «عوامل مؤثر بر جذب جوانان به مسجد از نگاه جوانان یزدی»، فروغ مسجد صلی الله علیه واله، مجموعه رهنمودهای مراجع تقلید، سخنرانی ها و مقالات ششمین همایش بین المللی هفته جهانی گرامی داشت مساجد، ثقلین تهران،1389.

5. نقره کار، عبدالحمید، «ارزیابی و نقد طرح و ساختمان جدید مسجد ولیعصر (عج) در مجاورت تئاتر شهر (تهران)»، فصلنامه پژوهش های معماری اسلامی، سال اول، شماره دوم، بهار 1393.

6. نوبهار، رحیم، سیمای مسجد، جلد اول، مؤلف، قم،1373.

7. نوری طبرسی، میرزا حسن، مستدرک الوسائل، جلد 3، تحقیق مؤسسه آل البیت و احیاء التراث مشهد المطبعه سعید،1407 ه_جری قمری.

8. نوری ها، علیرضا، چگونه مساجد را از غربت درآوریم؟، نسیم حیات، قم، 1383.

9. نیلی پور، مهدی، فرهنگ جوان، 568 نکته در موضوع جوان و جوانی، سلسبیل، قم، 1386.

10.واشقانی، فراهانی، علی، سیمای مسجد امام رضا علیه السلام ، فخرالاسلام، اراک، 1391.

هنرپیشه، موسی، «20 راهکار برای فعال و جاذب شدن مساجد»، /2813 http://lamrood، ir/news/show/، 1394.

ص: 242

هشتگانه نصیبش خواهد شد: برادران مفید و باارزشی پیدا می کند. با علم و دانش تازه آشنا می شود. عقاید خود را با دلیل و برهان محکم و استوار می سازد. کلمات و سخنانی که موجب هدایتش شود، می شنود. رحمت الهی شامل حالش می گردد. مواعظی که او را از فساد و گناه جلوگیری می کند، می شنود به خاطر حیا و آبروی خویش ترک گناه می کند. به خاطر ترس الهی مرتکب عمل خلافی نمی شود.» (حرعاملی، جلد3، 1414 هجری قمری، ص 480)

فراهم آوردن زمینه حضور پرشور جوانان در مساجد، می تواند تأثیر بسزایی در ارتقای جایگاه فرهنگی برنامه های مسجد فراهم آورد. یکی از راهکارهای رسیدن به این هدف، تعامل و رفتار مناسب با جوانان در راستای حضور هر چه بیشتر آنان در فضای معنوی مساجد است. عدم آشنایی برخی از متولیان مساجد با شیوه های رفتار با جوانان، اعمال سلیقه شخصی در برخورد و نداشتن برنامه فرهنگی مناسب برای جذب جوانان، از عواملی است که حضور جوانان در فضای مسجد را با مشکل مواجه نموده است. ضرورت انجام این پژوهش زمانی آشکار می شود که علی رغم اعتقاد قلبی جوانان به مسئله توحید، معاد و ضروریات دین، حضور آنان در مسجد چندان چشمگیر نیست. «مشکل اساسی جوان امروز، عدم اعتقاد به خدا، معاد و نماز به شکل سنتی آن نیست؛ مشکل اینجاست که چرا با وجود اعتقاد به بنیان های دینی، جلوه های دین داری در جامعه آن گونه که باید پدیدار نشده است.»(ابوالقاسمی،1388 ص 108)

در این نوشتار بایسته های رفتاری و اخلاقی دست اندرکاران مساجد شامل امام جماعت مسجد، هیئت امنا، خادم و نمازگزاران به صورت جداگانه واکاوی شده و نقش هرکدام از بایسته ها به صورت مجزا موردبررسی قرار گرفته است. سؤالات اصلی و فرعی زیر ساختار کلی این مقاله را تعیین می کند:

· سوال اصلی:

انتظارات جامعه و جوانان از متولیان فرهنگی مساجد در راستای تعامل و برخورد با آنان چیست؟

· سؤالات فرعی:

1-بایسته های اخلاقی و رفتاری امام جماعت با جوانان در مسجد چیست؟

2- بایسته های اخلاقی و رفتاری هیئت امنا با جوانان در مسجد چیست؟

3- بایسته های اخلاقی و رفتاری خادم با جوانان در مسجد چیست؟

4- بایسته های اخلاقی و رفتاری نمازگزاران با جوانان در مسجد چیست؟

ص: 245

جوانان تشکیل می دهند: «اِن الاصحاب القائم شباب لا کهول فیهم.» (مجلسی، جلد 52، همان، ص 333 و 334)

کسی که می خواهد با جوانان نشست وبرخاست داشته باشد، با آنان ارتباط برقرار کند و برای آنان برنامه ریزی داشته باشد، باید کاملاً با ویژگی ها و خصوصیات جوانان آشنایی داشته باشد. کسی که خصوصیات دوران جوان را خوب نشناسد، مسلماً در ارتباط و تعامل با آنان دچار اشتباه می شود.

اصلی مجریان و برنامه های آن، جوانان باشند. «یونگ یک روانکاو سوئیسی است که می گوید جوانان امروز همان قدر فطرتاً خداشناس اند که جوانان قدیم بودند؛ ولی باید با جوانان برنامه کاربردی داشته باشیم و به زبان خودشان با آنان صحبت کنیم و از همه مهم تر آنان را درک کنیم.»(طهماسبی،همان، ص123)

دوران جوانی اقتضائات خاص خود را دارد. کم تجربگی، عبور از بحران دوران بلوغ، روحیه استقلال طلبی و مواردی از این قبیل. یک برخورد و رفتار ناصحیح اهل مسجد با یک جوان، کافی است تا پیامدهای ناگوار روحی و موجبات دین گریزی فرد را به دنبال داشته باشد. آشنایی با این خصوصیات و اقتضائات می تواند متولیان مساجد را در درک بهتر جوانان و انتخاب الگوی مناسب رفتاری یاری نماید. شاید به دلیل شرایط خاص دوران جوانی، نوع رفتار و پوشش آنان، مطابق میل افراد سالخورده و مسن در مساجد نباشد. در اینجا نباید ما عقاید خود را بر آنان تحمیل نماییم. بنا به فرمایش امام علی علیه السلام : «لا تَقْسِروا اَوْلادَکُمْ عَلی آدابِکُم، فَاِنَّهُمْ مَخْلوقونَ لِزَمانٍ غَیْرِ زَمانِکُما»: «آداب ورسوم خود را به فرزندانتان تحمیل نکنید؛ زیرا آنان برای زمانی غیر از زمان شما آفریده شده اند.»(ابن ابی الحدید، جلد20، همان، ص267، ح 102) متأسفانه گاهی اوقات مشاهده می شود که بعضی از افراد به صورت سلیقه ای، به دلیل اختلاف دیدگاه، برخورد تندی را مرتکب می شوند که موجب دلسردی جوانان می گردد. بی مناسبت نیست داستانی از شهید مطهری در اینجا ذکر نماییم. ایشان می فرمایند: «شخصی به مسجدی می آمد و نماز جماعتش ترک نمی شد. او توسط یکی از مقدسین مورد عتاب قرار گرفت که اگر مسلمانی چرا ریشت را این طور کرده ای؟ او از همان جا سجاده را برمی دارد و می گوید: این مسجد و این نماز جماعت و این دین و مذهب مال خودتان و رفت که رفت.» (مطهری، جلد2، 1381، ص110)

مقام معظم رهبری در خاطراتش می فرماید: «سراغ مخاطبتان بروید و زبان ویژه او را پیدا کنید؛ و اگر دیدید که سخت است، یک راه میان بر انتخاب کنید و آن زبان خوش است. شماها می دانید که بنده خودم سال ها، پیش نمازی می کردم و همین طور عمل می کردم؛ لذا مسجد بنده هم همیشه مملو از جوانان بود. مشهدی هایی که سنشان کفاف بدهد این را می دانند. مسجدی که بنده نماز می خواندم، بین نماز مغرب و عشا هیچ وقت داخل مسجد، جا نبود. هشتاد درصد هم از قشر جوان بودند، برای خاطر اینکه با جوانان تماس می گرفتم. در همان سال ها پوستین های وارونه مد شده بود و جوانان خیلی مد بالا آن را می پوشیدند. یک روز دیدم جوانی که از این پوستین های وارونه پوشیده است، صف اول نماز در پشت سجاده من نشسته است. یک حاجی محترم بازاری هم که مرد خیلی فهمیده ای بود و من خیلی خوشم می آمد که او در صف اول می نشست، در کنار این جوان نشسته بود. دیدم رویش را به این جوان کرد و

ص: 248

چیزی در گوشش گفت و این جوان مضطرب شد. برگشتم به آن حاجی محترم گفتم: چه گفتی؟ جوان گفت چیزی نیست. فهمیدم که این آقا به آن جوان گفته مناسب نیست شما با این لباس در صف اول بنشینید! گفتم نه آقا اتفاقاً مناسب است. شما همین جا بنشینید و تکان نخورید. گفتم: چرا می گویید این جوان عقب برود؟ بگذارید بدانند جوان با پوستین وارونه هم می تواند بیاید به ما اقتدا کند و نماز جماعت بخواند. برادران اگر پول و امکانات هنری نداریم، اگر ترجمه قرآن به زبان سعدی زمانه نداریم؛ اخلاق که می توانیم داشته باشیم. «المومن بشره فی وجهه و حزنه فی قلبه.» (نهج البلاغه، کلمات قصار، شماره 32)

با اخلاق سراغ این جوانان و دل ها و روح ها و قلب هایشان بروید. آن وقت تبلیغ انجام خواهد شد.»(طهماسبی، همان، ص124-125)

انتظاراتی که افراد سالخورده و مسن دارند، تفاوت دارد. اگر امام جماعت نتواند انتظارات جوانان را برآورده سازد، قطعاً جوانان میل و رغبتی برای حضور در مسجد نخواهند داشت. هراندازه امام جماعت بتواند در روح و فکر جوانان نفوذ کند، توفیق بیشتری در جذب آنان به مسجد پیدا خواهد کرد. در ادامه به مواردی که رعایت آن توسط امام جماعت باعث جذب جوانان به مسجد می شود اجمالاً اشاره می گردد:

بهره گیری از کارشناسان و صاحب نظران، در قالب گفتمان دینی جوانان، مسائلی مانند بلوغ، عفاف و حجاب، ماهواره و فضای مجازی، ازدواج و تحصیل، روابط دختر و پسر و... را که بیشتر مبتلابه جوانان است مطح نماید.

سبک زندگی اسلامی باشد. امامان جماعت جهت نهادینه کردن این الگوهای رفتاری در بین جوانان به بیان نمونه های فضایل اخلاقی معصومین علیهم السلام بپردازند و احادیث آن بزرگواران را در این باب سرلوحه زندگی جوانان قرار دهند.

نیازهای جوانان آگاهی داشته باشند و ثانیاً پاسخی مناسب در جهت برآورده کردن نیازها با برنامه ریزی

هدفمند بیابند. وقتی نیازهای روانی، عاطفی، معنوی و اخلاقی جوانان به خوبی شناخته شود، برنامه ریزان فرهنگی در مساجد قادر خواهند بود برنامه ای تدوین کنند که پاسخگوی نیازهای گوناگون جوانان باشد.

بدین صورت که فضای فرهنگی مساجد به گونه ای برنامه ریزی شود که قسمتی از خواسته جوانان را تأمین کند. ایجاد شور در برنامه های عزاداری و موالید ائمه معصومین علیهم السلام با حفظ چارچوب شرعی و اسلامی آن، تنوع بخشی به برنامه ها و غنابخشی به محتوای آن، دعوت از نخبگان، هنرمندان، ورزشکاران و شخصیت های موجهی که به نوعی الگوی جوانان هستند. فراهم نمودن برنامه سخنرانی و دیدار چهره به چهره با جوانان، می تواند زمینه های جذب جوانان به مساجد را فراهم نماید.

رأی و نظر آنان است. دین مبین اسلام همواره به مشورت و استفاده از آرای دیگران در تصمیم گیری ها سفارش می کند و بر استفاده از خرد جمعی تأکید دارد. قرآن کریم به این موضوع اشاره نموده و می فرماید: «الذین استجابوا لربهم واقاموا الصلاه وامرهم شوری بینهم»(شوری:48): «کسانی که دعوت پروردگارشان را اجابت کرده و نماز را برپا می دارند و کارهایشان به صورت مشورت در میان آن هاست.» حضرت علی علیه السلام بر یاری گرفتن از آرای جوانان تأکید فراوان می کند می فرماید: اِذَ آ احْتَجْتَ اِلَی الْمَشْوَرَهِ فی اَمْرٍ قَدْ طَرَاَ عَلَیک فَاسْتَبْدِهِ بِبِدایةِالشُّبّان ِ، فَاِنَّهُمْ اَحَدُّ اَذْهانا وَ اَسْرَعُ حَدْسا، ثُمَّ رُدَّهُ بَعْدَ ذالِک اِلی رأی الْکهولِ وَ الشُیوخِ لِیسْتَعْقِبوهُ وَ یحْسِنُوا الاْخْتیارَ لَهُ، فَاِنَّ تَجْرِبَتَهُمْ اَکثَر»:؛ «هرگاه به مشورت نیازمند شدی، نخست به جوانان مراجعه نما؛ زیرا آنان ذهنی تیزتر و حدسی سریع تر دارند. سپس (نتیجه) آن را به نظر میان سالان و پیران برسان تا پیگیری نموده، عاقبت آن را بسنجند و راه بهتر را انتخاب کنند، چراکه تجربه آنان بیشتر است.» (ابن ابی الحدید، جلد20، همان، ص 337، ح 866)

فرزندان عبدالمطلب شما نمی توانید با ثروت و سرمایه مادی خود محیط وسیع و پرمهری را به وجود آورید که همه را در بربگیرد و دل های آنان را به شما متوجه سازد پس با روی بشاش و چهره گشاده با مردم برخورد کنید و محبتشان را جلب کنید.»(کلینی، جلد2، همان، ص103)

مودت و همدلی در سایه مهرورزی به وجود می آید و باعث نزدیکی قلوب به همدیگر می شود. حضرت امیرالمؤمنین، علی علیه السلام می فرماید: «بالتودد تکون المحبه.»(آمدی، جلد2، 1410 هجری قمری، ص200)« محبت در سایه مهرورزی فراهم می آید.» جوانان قلب های پاک و نورانی دارند که با مهرورزی می توان در آن نفوذ کرد.

بنابراین، اگر یکی از نمازگزاران عملی را از یک جوان در محیط مسجد مشاهده نماید که نیاز به انتقاد و تذکر داشت، مثلاً پوششی که چندان مناسب افراد مسجدی و مذهبی نباشد، در اینجا نباید به صورت مستقیم و تند انتقاد کند که موجب تحقیر شخصیت آن جوان و ایجاد کینه و نفاق در دل او گردد. چراکه روح و روان جوانان از انتقاد بیش ازحد مکدر می شود و او حالت تدافعی می گیرد. در سیره پیشوایان و قرآن کریم از شیوه انتقاد غیرمستقیم زبانی استفاده شده است. در آیات قرآن جاهای مختلفی وجود دارد که پیامبر صلی الله علیه واله را مورد خطاب قرار داده ولی درواقع اشاره به مؤمنان دارد. در سیره امام کاظم (علیه السلام) واردشده: «آن حضرت از کوچه ای می گذشتند. صدای سازوآواز از خانه ای بلند بود. امام از کنیزی که برای کاری از آن خانه خارج شده بود پرسید: «صاحب خانه بنده است یا آزاد؟ کنیز جواب داد آزاد است. فرمودند: اگر بنده بود این بساط را پهن نمی کرد.» صاحب خانه تا ماجرا را از کنیزک شنید، پابرهنه در میان کوچه ها به دنبال حضرت دوید و نزد او توبه کرد و به افتخار آن روزی که با پای برهنه در پی حضرت دوید و به شرف توبه نائل آمد، تا آخر عمر کفش به پا نکرد و به «بشر حافی» مشهور گشت.»(سبحانی نیا، 1385، ص192 به نقل از داستان راستان، جلد 1 ص149)

مناسبت های ملی و مذهبی، جلسات قرآن و دعا و جشن و آذین بندی مساجد حضورداشته باشند. اگر خادم مسجد روحیاتش با چنین مسائلی سازگار نباشد و جوانان را در این گونه موارد همراهی نکند، قطعاً اجرای چنین مراسمی امکان پذیر نخواهد بود و باعث خواهد شد مساجد از محوریت اجرای چنین برنامه هایی خارج گردد و به ناچار این گونه برنامه ها در پارک ها، فرهنگسراها و فضاهایی خارج از مسجد برگزار گردد و یا اینکه حضور فعال جوانان در مسجد کاهش یابد. بنابراین شرط انتخاب یک خادم نمونه برای مساجد، درک موقعیت جوانان و مسجد است تا موجبات پویایی و پرورش استعدادهای جوانان فراهم گردد.

با شرح صدر و خوش رویی و تعامل، از بایسته های رفتاری خدام با جوانان است.

نمازگزاران مساجد که هسته اصلی مخاطبان مساجد هستند، با تأسی از آموزه های دینی و اسلامی، می توانند الگوی مناسبی برای جوانان در محیط مساجد باشند. استفاده از زبان غیرمستقیم در تذکرات، همخوانی قول و فعل آنان در مواجهه با جوانان، تأسی از سیره معصومین علیهم السلام در برخورد با جوانان، از اهم بایسته های رفتاری نمازگزاران با جوانان در مسجد به شمار می آید.

از نکات قابل توجه و نوآورانه این پژوهش، می توان به پرداختن به نقش مؤثر متولیان و دست اندرکاران مسجد، بر اساس اولویت نقش آفرینی آنان به صورت مجزا اشاره نمود. پژوهشگران عزیز می توانند بایسته های رفتاری و اخلاقی را در تعامل با جوانان که موجبات جذب آنان به مساجد گردد، در خارج از محیط مساجد مانند خانواده، دوستان و همسالان، جامعه و... با تکیه بر سیره معصومین علیهم السلام پیگیری نمایند.

11. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، چاپ دوم، بیروت، الوفاء، 1403 هجری قمری.

12. نوری ، حسین بن محمدتقی ، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ، موسسه آل البیت (ع )، الاحیاء التراث ، قم، 1414 هجری قمری.

1. الهندی، المتقی، کنزالعمال، چاپ پنجم، موسسه الرساله، لبنان، 1405هجری قمری.

ص: 264

ماندن جوانان از دام سودجویان و دشمنان اسلام خواهند داشت.

این مقاله درصدد آن است تا ضمن تبیین رسالت های اصلی مسجد از نگاه دین مبین اسلام و چگونگی سوءاستفاده عرفان های کاذب از کم رنگ شدن این رسالت ها، به راهکارها و روش های مقابله با عرفان های نوظهور، توسط مجموعه مسجد اشاره نماید.

همگان روشن سازند. لذا از چند قرن پیش، انبوهی از نظریات و تعاریف گوناگون از سوی اندیشمندان در پیش روی انسان قرار گرفت که همین تنوع اندیشه، به شکل گیری مکاتب مختلف معنوی و عرفانی انجامید تا ضمن معنابخشی به زندگی پیروان خود، سبک جدیدی از زندگی را برایشان تبیین نمایند.

متأسفانه تاکنون عمده تعاریف ارائه شده از سوی اندیشمندان سایر ادیان و مکاتب، بر مبنای باورهای صرفاً طبیعت گرا و مادی(1)، فراطبیعت محض(2) و حتی پوچ گرای مطلق(3) بوده و کاملاً نگاه این جهانی و یا تک سونگر به انسان داشته اند؛ اما بر اساس دیدگاه اندیشمندان اسلامی، معنای زندگی دریافتی جامع از ابعاد وجودی انسان است که باید علاوه بر بُعد انسانی، حیوانی و نباتی، بُعد تألّه و خداخواهی آن نیز در تعریف

«معنای زندگی» ملاحظه گردد. طبق دیدگاه اسلام به معنای زندگی، مسیر معنویت و عرفان اسلامی مشخص شده و در چارچوب توحید تعریف می گردد. بر این اساس، بایستی از سوی خداوند متعال، پایگاهی معنوی برای همگان معرفی گردیده باشد تا انسان ها را تحت پوشش معنوی خود قرار داده و معنای زندگی را در انسان حفظ نماید.

بهائیت نیست که در مقابل اسلام و مبانی مُسلّم آن صف آرایی کرده اند؛ بلکه عرفان های نوظهور، با نقاب بدلی، در مقابل عرفان حقیقی قرارگرفته و در باور پیروان فریب خورده خود، به عنوان دین جایگزین(1)

مطرح می شوند.

جهت آشنایی با کلیات عرفان های نوظهور؛ به چند مورد فعال در ایران اشاره می گردد که در ادامه بحث و به تناسب موضوع، به بررسی برخی از اعتقادات آنان پرداخته می شود:

· عرفان های کاذب شرقی: اُشو، دالایی لاما، یوگا، سای بابا و...

· عرفان های کاذب غربی: اکنکار، کارلوس کاستاندا، کابالا، پائولو کوئیلو، شیطان گرایی، قانون جذب و...

· عرفان های کاذب بومی: عرفان حلقه، ایلیا رام الله، Tsm، بنیاد جهانی ایمان جویی، جریان مدعی یمانی و...

همان طور که پیرامون رسالت های مسجد، قائل به دو جنبه معنویت افزایی و معرفت افزایی شدیم، عرفان های نوظهور نیز برای مقابله با دین و معنویت ناب، از این دو جنبه بهره جسته و نوع بدلی معنویت و معرفت را به پیروان خود عرضه می نمایند.

لازمه تحقق اهداف هر دو جبهه، برخورداری از مدیریت و راهبری نظام مند در داخل مجموعه است.

است. تولد من غیرقابل توضیح و غیرقابل درک و پیمایش است. اصل سای، الوهیت سای، هرگز تحت تأثیر بدگویی و افترا، پیشرفتش متوقف نمی شود». (کوندرا، 1374، ص168) اما روحانیت شیعه همواره مردم را به سوی خداوند لایزال دعوت کرده و عمل به قرآن و سنت را تنهاترین راه نجات و بندگی معرفی می کنند.

نتیجه اینکه توجه به کار تشکیلاتی و تعریف جایگاه مشخص برای نیروهای جوان در مسجد، اولاً بستر معنویت افزایی را در نگاه عام فراهم کرده و ثانیاً می تواند یکی از مهم ترین روش های حفظ جوانان از دام عرفان های نوظهور در نگاه خاص باشد.

تقسیم کار در امور مسجد در دو بخش کلی قابل تصور است:

الف: تصمیم گیری و مشارکت در امور اجرایی مسجد همچون مراقبت و نگهداری، تلاش در رعایت پاکیزگی و آراستگی مسجد که یکی از مهم ترین امور در راستای معنویت افزایی است. امروزه در سطح جهان، موضوع بهداشت و آراستگی به عنوان یک اصل حیاتی پذیرفته شده و با توجه به سازگاری آن با طبیعت انسانی، مورد استقبال عموم مردم قرارگرفته است. لذا تمامی انسان ها طبق میل طبیعی خود به پاکیزگی، به معاشرت با افراد پاکیزه و آراسته رغبت بیشتری دارند و مکان های پاکیزه و آراسته را برای زیست خود

انتخاب می کنند و بر اساس این اصل انسانی، خود را موظف به رعایت نظافت کرده و از مکان های آلوده و کثیف دوری می گزینند.

با حفظ این مقدمه، نقش بهداشت و آراستگی، در جذب و رغبت انسان ها به مسجد و به تبع آن به معنویت و عرفان، حائز اهمیت و جایگاه خاصی بوده و از این طریق زمینه معنویت افزایی را برایشان ایجاد می نماید؛ بنابراین باید توجه داشت که به میزان ارتقای سطح بهداشتی و آراستگی مسجد، به تعداد علاقه مندان افزوده خواهد شد. لذا رعایت بهداشت آبدارخانه، کفشداری، وضوخانه، چادرنمازهای مشترک بانوان، لوازم پذیرایی، فرش و موکت و همچنین رعایت بهداشت و آراستگی ظاهری دست اندرکاران و امام جماعت، از مهم ترین وظایف مسجد در راستای معنویت افزایی است. مضاف بر رعایت نکات بهداشتی، توجه به امکانات عبادی و رفاهی مانند مهر و جانماز سالم، قرآن و مفاتیح سالم، سیستم سرمایشی و گرمایش، نور کافی، تعداد سرویس های بهداشتی و... نیز الزامی است تا نمازگزار بتواند در راحت ترین شرایط به عبادت مشغول شود. حضرت امام علی علیه السلام فرمودند:

«أمَرَ رَسولُ الله صلی الله علیه واله أن تُبنَی المَساجِدُ و أن تُطَیبَ و تُطَهَّرَ و أن تُجعَلَ عَلی أبوابِهَا المَطاهِرُ.»: «پیامبر خدا فرمان داد تا مسجدها ساخته شوند و خوش بو و پاکیزه گردند و در کنار درِ هر یک، وضوخانه قرار داده شود.»

ص: 272

(زیدبن علی، بی تا، ص 154) نکته قابل توجه اینکه مراد از آراستگی مسجد، تزیین و تجملاتی کردن آن نیست و صرفاً به معنای منظم و مرتب بودن است.

طبق بررسی های به عمل آمده از شیوه های تبلیغی عرفان های نوظهور، استفاده ابزاری از موضوع بهداشت و آراستگی، اولین و اصلی ترین عامل جذب جوانان است و در مواجهه با رعایت اصول بهداشتی و آراستگی از سوی عرفان های نوظهور به سمت آنان رفته اند. به عنوان نمونه رعایت بهداشت و آراستگی در فرقه موسوم به «tsm» یکی از آداب اولیه برای ورود به این فرقه انحرافی است که به جهت نمایان نمودن این اصل، از لباس های سفید یکدست استفاده می کنند. لذا طبیعی است که جوانان در مواجهه با عدم رعایت بهداشت و آراستگی در مجموعه مسجد، از این مکان مقدس دوری کرده و ممکن است یکی از سه مقوله عبادتِ در خانه، ترک عبادت و یا گرایش به این نوع فرقه ها را ترجیح دهند.

ب: تصمیم گیری و مشارکت در امور فرهنگی مسجد همچون برگزاری نماز جماعت، اداره مراسم هفتگی دعا و توسل، برگزاری برنامه های مناسبتی عزاداری و اعتکاف و غیره که محسوس ترین بخش معنویت افزایی مسجد به حساب می آید. برگزاری مراسم های معنوی، یکی از مهم ترین بخش های رسالت مسجد در راستای معنویت افزایی است که به این واسطه برای مؤمنان، فرصت ارتباط با خداوند را ایجاد کرده و زمینه کسب معنویت را برایشان فراهم می نمایند. گذشته از اینکه اسلام برای عبادت های فردی اهمیت

خاصی قائل شده است، عبادت های دسته جمعی و گروهی را بهتر دانسته و بر آن تأکید بیشتری دارد که به عنوان نمونه به یک نمونه از عبادات دسته جمعی اشاره می کنیم:

حضرت امام صادق علیه السلام فرمود: «هیچ گاه چهل نفر مرد برای دعا نزد هم اجتماع نکنند و خدای عزوجل را در کارهای خود نخوانند جز این که خداوند دعای آن ها را مستجاب کند؛ سپس اگر چهل نفر نبودند و چهار نفر بودند، ده مرتبه خدای عزوجل را بخوانند، دعایشان را مستجاب کند و اگر چهار نفر هم نباشند و یک نفر باشد که خدای عزوجل را چهل مرتبه بخواند، خدای عزیز و جبار او را اجابت کند.» (کلینی، ج 4، همان، ص241 و242) دعاهای دسته جمعی و تکرار جملات مفهوم دار، همراه با امید و رجا، می تواند آثار بسیار مثبتی بر سلامت روان داشته باشد. در کتاب های روان شناسی و بهداشت روانی، ازاین گونه مناسک مذهبی به «سرودخوانی معنوی» و یا «فستیوال معنوی» تعبیر شده است. دون کمپل در مقدمه کتاب سرودخوانی معنوی، مقدس کردن زندگی می نویسد:«بعد از دو دهه که از معابد یونان، مصر، روسیه و فرانسه دیدن کردم و آشرام های هند و معابد ژاپن، کره، چین و تبت را هم دیدم، یقین کردم که سرودخوانی معنوی و خواندن دعاهای دسته جمعی، ابزار مهمی است که مردم سراسر جهان از آن برای درمان دردها، آرام سازی

ص: 273

ذهن و مقدس کردن زندگی بهره می گیرند». (گاس و برهونی،1382، ص 15 و 16)

اسلام برای تأمین و پاسخ گویی به این نیاز فطری، آموزه ها و مناسک ویژه ای همچون نماز جماعت، دعای بعد از نماز جماعت، دعای توسل، اعتکاف و غیره را در نظر گرفته است. تا مؤمنان بدین واسطه به معنویت الهی واصل گردند. مجموعه مسجد باید از این فرصت معنوی استفاده بهینه کرده و روح تشنه انسان ها را بدین واسطه سیراب نماید.

با مطالعه اجمالی در مناسک و مراسم های معنوی عرفان های نوظهور، جایگاه و اهمیت این نوع تجمع های معنوی مشخص شده و از آن به عنوان بهترین فرصت جهت جذب و تثبیت پیروان خود بهره می برند. به عنوان نمونه می توانیم به این موارد اشاره کنیم: فستیوال «بیگست» که سالانه در رودخانه گنگ با حضور تقریبی 2 میلیون نفر هندو برگزار می گردد، یا معبد «پراشانتی نیلایام» که توسط سای بابا تأسیس شده و پذیرای صدها هزار نفر در مراسم های معنوی خود است. به طورکلی تمامی عرفان های نوظهور، پیروان خود را به شرکت در این نوع مراسم ها که از سوی خودشان برگزار می گردد توصیه می کنند تا از فضای روحانی و روانی به وجودآمده برای پیش برد اهداف خود بهره جویند.

بر اساس این مقدمه می توان به این نتیجه دست یافت که تقویت سطح کمی و کیفی مراسم های معنوی مسجد، در جذب و حفظ جوانان مؤثر بوده و در مقابل، از میزان میل یافتگان به عرفان های نوظهور کاسته خواهد شد.

شده و هر کس داخل شود، از عذاب من در امان است.» البته باید این توحید و خداشناسی از مسیر قرآن و معارف اهل بیت علیهم السلام باشد و از مسیر آنان جدا نباشد؛ زیرا توحیدی که از غیر قرآن کریم و اولیای معصوم خداوند پدید آید، توحیدی نادرست و ساخته اوهام باطل بشری است. امام رضا علیه السلام در ادامه همین حدیث گهربار فرمودند: «بِشُرُوطِهَا وَ أَنَا مِنْ شروطها» به شروط کلمه «لا اله الا الله» و من از شروط آن هستم».

در مقابل، عرفان های نوظهور نیز در بحث خداشناسی، دارای اندیشه ای متفاوت و ملتزم به یکی از امور ذیل هستند:

به حساب می آیند. طبق این نظریه، خدا موجودی جداشده از عالم طبیعت نیست؛ بلکه کل نظام طبیعی خدا بوده و جهان به طورکلی همان خداست؛ بنابراین، خدا همه جا هست و در همه چیز حلول دارد.

این کلمه مشتق شده از کلمه یونانی «pan» به معنی همه و «theos» به معنی خدا است که برای اولین بار توسط نویسنده ایرلندی «جان تولاند» در انگلستان در سال (17050 م) در کتابی به نام بیان واقعی سوسیالیسم از همه خداانگاری به کاررفته است.(ویکیپدیا) به عنوان نمونه جریان عصر جدید که گرایش های روان شناسانه به خود گرفته و مدعی عرفان و کشف حقیقت هستند، اعتقاد به همه خدایی داشته و روح حاکم بر جهان را خدا نامیده و آن را درون تمامی اجزا و اشیای هستی می پندارند.

تقویت معرفت توحیدی جوانان، اولین راه کار اساسی حفظ جوانان از عرفان های نوظهور در بعد معرفتی است که به میزان معرفت افزایی در فضای توحیدی، از میزان اندیشه های غیرتوحیدی آنان کاسته خواهد شد.

قابلیت های مادی و دنیوی وی را مورد مطالعه قرار داده و آرامش دنیوی افراد را هدف غایی کمالات معنوی و عرفانی می دانند.

همان طور که قبلاً اشاره شد، مسئله خداباوری در اغلب عرفان های نوظهور با کارکردهای متفاوتی مطرح گردیده است. گاهی باور به خدا با مدل های گوناگون وجود دارد که از آن با نام اومانیسم دینی یاد می شود. در این نوع از اومانیسم، خدا در مسیر کمال و سیر و سلوک جایگاه خاصی نداشته و بخش عمده باورهای معنوی و عرفانی به ماده و بدن انسان متوجه است. به عنوان نمونه در نگاه پتنجلی مؤسس یوگا سوترا، تعالی معنوی و عرفانی، به معنای ارتباط و پیوند نفس انسان با یک واقعیت متعالی دیگر، همچون خدا و سایر حقایق مطلق نیست؛ (چاندرا و موهان داتا،1384،ص 56) و صرف شناخت کارکردها و قابلیت های جسمانی انسان در مرحله سامادهای(1) به عنوان اوج عرفان و معرفت آنان معرفی می گردد و گاهی هم باور به خدا به هیچ عنوان در جریان نبوده و محوریت هستی در وجود انسان است که از آن با عنوان اومانیسم اصطلاحی یاد می گردد. «کرلیس لامنت» از سخن پردازان برجسته اومانیسم اصطلاحی، در کتاب فلسفه اومانیسم می نویسد:

«اومانیسم معتقد است که طبیعت، سراسر از حقیقت ساخته شده است و ماده و انرژی، اساس جهان است و ماوراءالطبیعه ای وجود ندارد. غیرواقعی بودن ماوراءالطبیعه به این معناست که اولاً در سطح بشری، انسان ها دارای روح غیرمادی و جاودان نیستند و ثانیاً در سطح جهانی، عالم صاحب خدای غیرمادی و فناناپذیر نیست».(ماهنامه موعود، شماره 63)

به طور خلاصه در فرآیند انسان شناسانه دینی، انسان با تمامی قابلیت های خود، به سوی خدا در حرکت است و به سیر الی اللهی خود ادامه می دهد درحالی که در انسان شناسی انحرافی که توسط عرفان های نوظهور ارائه می گردد، سیر الی الله معنا ندارد و نوعی سرگردانی بی هدف بر روح این شناخت حاکم است.

درنتیجه، درک صحیح انسان شناسی توسط جوان از سوی مجموعه مسجد، ضمن پاسخ به شبهات انسان شناسانه عرفان های نوظهور، دومین گام مهم مسجد در راستای عمل به رسالت معرفت افزای خود است.

سرمنزل این راه را به عنوان غایت انسانی معرفی می کند. به طوری که روزانه پنج وعده در نمازهای جماعت مسجد، هدایت به راه مستقیم را از خداوند طلب کرده و آیه «اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِیمَ»(الحمد:6) تلاوت می گردد.

طبق نظر مفسران قرآن کریم، صراط مستقیم، راه شناخت خداوند است و تعددناپذیر است و هرچه غیرازآن باشد، سبیل الغی و راه گمراهی خواهد بود. حضرت رسول اکرم صلی الله علیه واله درباره صراط مستقیم فرمودند: «اهْدِنا الصِّراطَ المُسْتَقِیمَ»: «إهدِنا» أرشِدْنا «الصِّراطَ المُستَقیمَ» یعنِی دِینَ الإسلامِ؛ لأنَّ کلَّ دِینٍ غیرَ الإسلامِ فَلَیسَ بِمُستَقیمٍ الذی لیسَ فیهِ التَّوحیدُ «صِراطَ الذینَ أنْعَمْتَ علَیهِم» یعنِی بهِ النَبِیینَ و المُؤمِنِینَ الذینَ أنعَمَ اللّه ُ علَیهِم بِالإسلامِ و النبوَّهِ».(سیوطی،جلد1، 1983میلادی، ص 25)، «اهدنا» یعنی ما را رهنمون شو، «صراط مستقیم» یعنی دین اسلام؛ زیرا هیچ دینی جز اسلام راست و مستقیم نیست، چون توحید و یگانه پرستی در آن نیست، «صراط کسانی که نعمتشان دادی» یعنی، پیامبران و مؤمنان که خداوند نعمت اسلام و نبوّت را ارزانی شان داشت.

با این حساب پس از معرفی راه مستقیم که همان دین اسلام است، باید راهنمای این راه را هم برای جوانان معرفی نمود. لذا مجموعه مسجد وظیفه دارد تا پیامبر اسلام صلی الله علیه واله را به عنوان افضل انبیا و اولیای الهی معرفی کرده و اهل بیت آن حضرت را جانشینان برحق و امامان پس از ایشان بشناساند.

در مقابل، آنچه به عنوان راه در عرفان های نوظهور تبیین می گردد، راه ضلالت و گمراهی است و از هرگونه رشد و تعالی به دور است. البته باید توجه داشت که نظام سکولار حاکم در عرفان های نوظهور، ریشه در عرفان یهود و مسیحیت انحرافی داشته و طبق گفته پیامبر اکرم صلی الله علیه واله در ادامه حدیث قبلی، این دو گروه همان غضب شدگان و گمراهان اند: «غَیرِ المَغْضوبِ علَیهِم» یقولُ: أرشِدْنا غَیرَ دِینِ هؤلاءِ الذینَ غَضِبتَ علَیهِم و هُمُ الیهودُ «و لا الضّالِّینَ» و هُمُ النَّصاری.»(همان) این آیه می فرماید: «ما را به غیر دین آنان که بر ایشان خشم گرفته ای «یعنی یهود» راهنمایی فرما، «و نه گمراهان» یعنی نصارا.»

طبق تعبیر قرآن کریم، افرادی که عده ای را به سوی گمراهی دعوت کنند «أَئِمَّةَ الْکفْرِ» بوده و روزی پیروانشان در پیشگاه خداوند خواهند گفت: «رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَکبَرَاءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا»(احزاب: 67): «پروردگارا! ما از سران و بزرگان خود اطاعت کردیم و ما را گمراه ساختند!»

سرکردگان عرفان های نوظهور نیز به عنوان راهنمایان گمراهی، از این قاعده مستثنا نبوده و پیروان خود را به سوی ضلالت رهنمون می شوند. این افراد، با تأسیس فرقه های انحرافی، خود را برترین و جدیدترین راهنمای بشر معرفی کرده و پیروان خود را از پیروی پیامبران برحق الهی برحذر می دارند.

ص: 278

به طورکلی می توان شاخصه های راهنمایان عرفان های نوظهور را به شکل ذیل تبیین کرد:

الف. برخوردار از حاکمیت تفکر التقاطی: به عنوان نمونه عرفان کیهانیِ حلقه از تمامی ادیان توحیدی و غیرتوحیدی، التقاط کرده و واژگانی همچون کارما، روح القدس، چاکرا، وحدت و کثرت را به کار می برد.

ب. مروج باورهای پلورالیستی: به عنوان نمونه دالایی لاما یکی از بزرگان لامائیسم می گوید: «پنج میلیارد انسان روی کره خاک زندگی می کنند و من معتقدم ما به پنج میلیارد دین مختلف نیاز داریم. چراکه در برداشت ها و تفکرات انسان ها تنوع بسیار گسترده ای وجود دارد. به اعتقاد من هر انسانی باید از یک مسیر معنوی عبور کند که برای او و در نسبت با باورهایش، بهترین باشد».(لاما،1384، ص294)

ج. مبارزه با اصول ادیان و مذاهب الهی: به عنوان نمونه در اکنکار هم شاهد این نوع تعالیم دین ستیز هستیم. پال توئیچل بنیان گذار این فرقه گفته است: «مشکلی که ماهانتا(1)دارد،

چیرگی آموزش های غلطی است که روح سابقاً در مورد اینکه روح القدس چیست، خدا چیست و خدا چه چیزی نیست گرفته است. تمام این تصورات غلط در روح، در کالبدهای تحتانی تر روح، همراه با ترس جاسازی شده اند. شخص روحانی نما گفته است: شما باید این کار را انجام بدهید، اگر این کار بخصوص را انجام ندهید، اگر تقاضای بخشش نکنید و یا اگر در مراسم مذهبی شرکت نکنید، روح جهنمی خواهید شد».( توئیچل، ص 14)

د. دعوت به سوی خود: به عنوان نمونه «لی هُنگجی» پدیدآورنده فرقه فالون دافا می گوید: «ریشه من در جهان است. اگر کسی بتواند به شما آزار برساند، قادر است به من آزار برساند. به عبارتی ساده، آن شخص می تواند به این جهان صدمه بزند!». ( لی هُنگجی، ص22)

ه_. شریعت ستیز و مذهب گریز: به عنوان نمونه اشو در کتاب آواز سکوت گفته است: «این کلمه را به یاد داشته باشید؛ در شریعت، شما بیچاره می مانید، چون در کنار یک پیکر بی جان قرار می گیرید».( اشو، 1384، ص79) همچنین پائولو کوئیلیو در کتاب اعترافات یک سالک، در جواب سؤال «مذهب یعنی چه؟» می گوید: «من آن را نحوه گروهی پرستش می دانم. آدم می تواند بودا، الله یا خدای مسیح را پرستش کند، فرقی نمی کند. برای من مذهب یعنی این و نه مجموعه ای از قراردادها و دستوراتی که به دیگران تحمیل شود.»( کوئیلو، 1380، ص 33)

باتوجه به گفته های فوق، معرفی راه و راهنما در اسلام و تبیین دقیق شاخصه های راهنمایان گمراهی در عرفان های نوظهور، سومین گام معرفتی در راستای حفظ جوانان از دام فرقه ها بوده و با اعلام خطرات راه و راهنمایان گمراهی برای جوانان توسط کانون مسجد، شاهد نابودی و بی رونقی عرفان های نوظهور خواهیم بود.

ص: 279

هجری قمری، ص 194) در نگاه کلی اخلاق عرفانی، دربرگیرنده مباحث خودشناسی و خودسازی، خیر و شر در افعال اختیاری و رابطه آن ها با کمال و سعادت نهایی، بیدار کردن انگیزه های خیرجویی به وسیله اِنذار و تبشیر، نقش ایمان و عمل و بیان رابطه آن ها با یکدیگر و رابطه هردو با علم و تفاصیل اخلاق فاضله و رذیله است.

اهمیت و جایگاه اخلاق عرفانی در دین اسلام تا جایی است که خداوند متعال خطاب به رسول گرامی اسلام صلی الله علیه واله می فرماید: «فَبِمَا رَحْمَهٍ مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ کنتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِک فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِی الأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکلْ عَلَی اللّهِ إِنَّ اللّهَ یحِبُّ الْمُتَوَکلِینَ»(آل عمران:159): « پس تو به لطف و رحمت الهی با آنان نرم خو شدی و اگر درشت خوی و سخت دل بودی بی شک از گرد تو پراکنده می شدند. پس از ایشان درگذر و برایشان آمرزش بخواه و با آنان مشورت کن و چون تصمیم گرفتی، بر خدا توکل کن؛ همانا خدا توکل کنندگان را دوست می دارد.»

بنابراین، مجموعه مسجد علاوه بر رعایت اخلاق نسبت به جوانان، باید آنان را به اخلاق عرفانی اسلام مزین کرده و از صفات رذیله دور نماید. لذا آموزش مراحل اخلاق عرفانی به ترتیب ذیل، یکی از وظایف معرفتی مسجد به حساب می آید:

-آموزش موانع نظری و عملی اخلاق عرفانی اعم از غفلت، وسوسه علمی، پندارگرایی، عقل متعارف، هوس مداری و خودبینی، کمین های شیطان، بازیگری و دنیاگرایی و....

-آموزش مراحل مانع زدایی از اخلاق عرفانی اعم از توبه، زهد، ریاضت، مراقبه، محاسبه، تقوا و....

-آموزش مقامات و مراحل اخلاق عرفانی اعم از ایمان، اثبات، نیت، صدق، انابه، اخلاص، خلوت، تفکر، خوف ورجا، صبر، شکر، اراده، شوق، محبت، یقین، سکون، توکل، رضا، تسلیم، توحید، اتحاد، وحدت و ....

آنچه در عرفان های کاذب به عنوان اخلاق عرفانی مطرح است، ارائه بسته ای شکیل و بی محتوا از اخلاق انسانی است که به تعبیر قرآن کریم، این نوع اعمال همانند سراب است که تشنه را فریب می دهد. «الَّذِینَ کفَرُوا أَعْمَالُهُمْ کسَرَابٍ بِقِیعَهٍ یحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاء حَتَّی إِذَا جَاءهُ لَمْ یجِدْهُ شَیئًا».(نور:39): «و کسانی که کافر

شدند، اعمالشان چون سرابی در بیابانی هموار است که تشنه آن را آب می پندارد تا چون بدان رسد، می بینید آن چیزی نبوده است.»

به عنوان نمونه نهایت چیزی که در عرفان ساحری کارلوس کاستاندا مطرح می شود، عمل به سه دستور معنوی دون خوان است که اهمیت ویژه ای دارد:

الف) کسب اقتدار شخصی با عمل به تکنیک های دویدن در تاریکی( کاستاندا، 1380، ص13)،

ص: 281

خودداری از آمیزش جنسی( همان، ص83)، باور اینکه هر عمل، آخرین نبرد سالک است،(1)(همان،1377 ص92) تغییر نوع تصور از خود،(2)( همان،ص113) انتخاب مکان قدرت.

ب) خاموش ساختن ذهن و گفت وگوی درونی با راهکارهایی همچون ترک عادت های روزمره، عمل بدون چشم داشت،(همان،ص61)حماقت اختیاری، (همان، ص47)نفی گذشته شخصی(همان، ص81)، بی عملی، (کاستاندا،1374،ص133) درست راه رفتن، ( همان، ص70)خیره شدن،( همان، ص 74)حرکت های تنسگریتی.(3)

ج) تغییر (نقطه تجمع) و رسیدن به اوج آگاهی و معرفت شهودی با روش هایی همچون هنر رؤیابینی،(همان،1373،ص34) دود (تخدیر)، (همان،1374،ص219)گیاهان روان گردان.

باید توجه داشت که درصورتی که مسجد از ارائه دستورالعمل های اخلاقی و عرفانی، آن هم در بُعد معرفتی ناتوان باشد، روح تشنه و کنجکاو جوانان به سوی آموزه های نوظهور انحرافی رفته و آن ها از اسلام فاصله خواهند گرفت.

تنظیم می کند. لذا مجموعه مسجد موظف است تا موازین دینی اسلام را به طور کاربردی و مشخص در اختیار جوانان قرار دهد تا آنان بتوانند سبک زندگی خود را انتخاب کرده و به آن پایبند باشند.

توجه دادن جوانان به بینش توحیدی در مسئله خانواده، ضروری ترین مسئله ای است که باید در ارائه بسته سبک زندگی خانواده مورد عنایت قرار گیرد. با بررسی تمامی روایات واردشده از معصومین علیهم السلام این بینش نمایان شده و نقش توحید در زندگی را برای انسان بازگو می کند. با در کنار هم قرار دادن تمامی روایات مرتبط با سبک زندگی خانواده، محور اصلی و اساسی خانواده با عنوان «خدا» مشخص می گردد. به عنوان نمونه حضرت امام محمدباقر علیه السلام فرموده اند: «هرکه آزار و اذیت زنان را تحمل کند و بردباری نماید، اگرچه در برابر یک سخن ناروا باشد، خداوند او را از آتش جهنم آزاد کند و بهشت را بر او واجب گرداند و همچنین در نامه عمل او دویست هزار نیکی بنویسد. دویست هزار زشتی از آن محو کند. مقام او را دویست هزار درجه بلند نماید و به شماره موهای بدنش عبادت یک سال برای او بنویسد.» (حیدری نراقی،1385،ص 56)

همچنین سایر روایات وارده در خصوص زندگی، خدا و رضایت خدا را اصل اساسی زندگی معرفی نموده اند. این در حالی است که در جوامع غربی این اصل مغفول واقع شده و ارتباطات زناشویی شان بین فردی است و جایگاهی برای خداوند متعال قائل نیستند.

چنانچه زن و مرد، زندگی خود را بدون محوریت خداوند آغاز نمایند، زمینه را برای ورود شیطان و آغاز انحرافات و ناراحتی ها، مهیا کرده و او را به عنوان شریک سوم زندگی قبول نموده اند و طبق فرموده قرآن کریم، شیطان، در روند امرار معاش و همچنین انعقاد نطفه این گروه مشارکت کرده و یکی از اعضای اصلی این ارتباط خواهد بود. به طوری که خداوند خطاب به شیطان می فرماید: «در اموال و اولاد هم با آنان شریک شو.»: «وَ شارِکهُم فی الأموالِ و الأولادِ». (اسراء: 5)

این نوعِ از زندگی که فضای آن مَملو از حضور شیطان است، آکنده از «فقر و ناامیدی، غرور و خودخواهی، حسادت و افسردگی، درگیری و ناراحتی» است و مورد رحمت الهی قرار نمی گیرد.

خداوند می فرماید: «هر کس از یاد من روی گرداند، همانا در این دنیا زندگی و معیشتش تنگ (همراه با مشقت و سختی) می شود.»: «وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَهً ضَنکا». (طه: 124) طبق این آیه مبارکه، تمامی گرفتاری ها و مشکلات زندگی، ریشه در فراموشی و کناره گیری از محور اصلی زندگی، یعنی «خداوند متعال» دارد. بر این اساس، اگر زن و مرد به دنبال خوشبختی حقیقی هستند، باید حضور خدا را در زندگی زناشویی به عنوان «نقطه پرگار» بپذیرند. نتیجه این پذیرش، آرامش حقیقی و شادکامی

ص: 283

ماندگار در زندگی زناشویی است که از جانب خداوند متعال، برایشان به ارمغان آورده می شود.

در مقابل آنچه از سوی عرفان های نوظهور ترویج می گردد، اولاً مخالفت صریح با تشکیل خانواده است که به عنوان نمونه اُشو می گوید: «من سراپا طرفدار عشقم، چون عشق شکست می خورد. من از ازدواج دل خوشی ندارم، چون ازدواج موفق می شود و به تو ثبات و آرامشی دائمی می بخشد و خطر همین جاست. تو به یک اسباب بازی راضی می شوی، تو با شیئی پلاستیکی، مصنوعی و دست ساخته انسان قانع می شوی». (اشو،1382، ص230)«ازدواج وسیله ای است برای فرار از ترس تغییرات. ازدواج وسیله ای است تا پیوند را تثبیت کنی». (اشو،1385، ص72)«تعهد را نمی توان تحمیل کرد. این یکی از مشکلات ریشه ای در روابط انسان ها است. مردها بیشتر نیاز به آزادی دارند و زن ها بیشتر به عشق نیاز دارند».(همان،1382، 364)

ثانیاً جدایی دین از سبک زندگی خانواده، مهم ترین شعار این قبیل فرقه های انحرافی است. بازهم به سخنان انحرافی اُشو باید توجه داشت که می گوید: «چرا شما هنگامی که به زن یا مردی عشق می ورزید، می خواهید بی درنگ با هم ازدواج کنید و این عشق را به عقدی قانونی مبدل سازید؟! آیا قانون هیچ گاه بر قامت عشق راست می آید؟ قانون به قامت چنین عشقی درمی آید؛ چون اینجا اصلاً عشقی وجود ندارد! این تنها تصوری از عشق است که به زودی از بین خواهد رفت».(همان،122)

لذا مسجد باید با ارائه سبک زندگی خانواده به جوانان، آنان را از دام تفکرات انحرافی عرفان های انحرافی برهاند و آنان را در مسیر درک معرفت زندگی یاری نماید.

طبق این دسته بندی مجموعه مسجد، یکی از مهم ترین مراکز نشر علم و معرفت بوده و با ارائه یک جهان بینی کامل و ایدئولوژی منسجم، اولاً هویت دینی علم را حفظ کرده و ثانیاً در راستای تعلیم و تربیت انسان های دین محور تلاش می نماید.

1. __ ، حرکات جادویی، مهران کندری، میترا،1377.

2. __ ، هنر خواب بینی، فرزاد همدانی، نشر سیمرغ، تهران، 1373.

3. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، جلد8، چاپ دهم، نشر معارف، 1391.

4. کوندرا، سیما، تراشهای الماس خداوند، ترجمه طاهره آشنا، نشر صاحب اثر، 1374.

5. کوئلیو، پائولو، اعترافات یک سالک، مترجم دل آرا قهرمان، بهجت، 1380.

6. گاس، رابرت و برهونی، کاتلین، سرودخوانی معنوی، مقدس کردن زندگی، ترجمه ایران نژاد، انتشارات نسل نواندیش، تهران، 1382.

7. لاما، دالایی، هنر شادمانگی، مترجم محمدعلی حمیدرفیعی، کتابسرای تندیس، 1384.

8. ماهنامه موعود، شماره 63 Lamont, The Philosophy of Humanism, 1977, p. 116

9. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ج 8،دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1362-1363.

10.مصباح یزدی، محمدتقی، در کوچه های آفتاب، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1390.

11.مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، چاپ نهم، انتشارات صدرا، 1359

12. ، مجموعه آثار، جلد6، انتشارات صدرا، 1359.

13.ملکیان، مصطفی، راهی به رهایی، چاپ دوم، نشر معاصر، 1388.

14.میرشکار، حمیدرضا، «بررسی نقش معنویت در نبرد نامتقارن»، مجموعه مقالات کنگره نقش معنویت در نبرد ناهمتراز، 1393.

15.هینلز، جان آر، فرهنگ ادیان جهان، ترجمه ع. پاشایی، نشر حوزه علمیه قم، 1389.

ص: 286

خود و یارانش آغاز و در اولین فرصت این کتاب مقدس یاددهی- یادگیری را در محیط مقدس مسجد ابلاغ کرد تا انسان ها در پناه این قداست ها طعم قدسی شدن را بچشند.

ابلاغ پیام قرآن از سوی پیامبر صلی الله علیه واله و حفظ و درک آن از سوی گیرندگان این پیام، نقطه آغاز آموزش بود و به موازات آموزه های قرآن، سیره آموزشی و تعلیم و تربیتی پیامبر صلی الله علیه واله نیز ظهور و بروز یافت و نسل به نسل از معصومین علیهم السلام و علمای ربانی به معلمان و مبلغان و مروجان دین رسید.

آموزش های پیامبر صلی الله علیه واله از جلسات دونفره که مرکب از یک معلم و یک شاگرد بود، آغاز گشت. آموزش انفرادی پیامبر صلی الله علیه واله با تدریس آیات قرآن مجید به همسر گرامی اش خدیجه علیها السلام همراه بود. در این میان، آیات وحی را نخستین شاگرد و دست پرورده مکتب اسلام، علی علیه السلام می شنید و سپس می نوشت. (ضمیری، 1380، ص90)

(الماسی، 1371، ص197 به نقل از ابن هشام) می نویسد: رسول خدا صلی الله علیه واله به اتفاق حضرت علی علیه السلام به طور مخفی هرروز به سمت کوه های مکه می رفت و نماز و عبادت را دور از چشم مردم انجام می داد و شب ها برمی گشت تا اینکه ابوطالب از جریان اطلاع پیدا کرد و از پیامبر اسلام صلی الله علیه واله سؤال کرد که این دینی که پایبند آن هستی چیست؟ حضرت حقایقی در این زمینه بیان کرد؛ آنگاه ابوطالب فرزندش، حضرت علی علیه السلام را تشویق کرد که با پیغمبر اسلام باشد. پیامبر اسلام صلی الله علیه واله طبق فرمان الهی که فرمود: «خویشان نزدیکت را هشدار بده» (شعرا: 214)، مأموریت یافت تعالیم تربیتی خود را ابتدا از خانواده و خویشان نزدیک خود شروع کند. در یکی از این جلسات که چهل تن از خویشان حاضر بودند، خلاصه ای از هدف و محتوای تربیتی خود را چنین بیان کرد: «من برای شما خوبی های دنیا و آخرت را آورده ام». این جلسات خصوصی سه سال ادامه یافت و نتیجه این شد که چهل ودو تن ایمان آوردند که سی تن آنان جوان بودند. (شلبی، 1370، 48) با اشاره به این حلقه ها می نویسد: «علی بن ابی طالب در شمار اندک کودکانی بود که در این آموزش ها حضور داشت».

(نوبهار، 1373، 90، به نقل از الطبقات الکبرای واقدی) در مروری تاریخی بر آغاز تعلیم و تربیت اسلام در مسجد چنین می نویسد: «در سال های آغاز بعثت به دلیل جو اختناق و شرایط سختی که بر مکه حاکم بود، اساساً امکان تبلیغ علنی برای پیامبر صلی الله علیه واله فراهم نبود؛ به ناچار سنگر تبلیغ دینی، به طور عمده خانه آن حضرت بود. با اسلام آوردن ارقم بن ابی الارقم، خانه او به جایگاه آموزش مسلمانان تبدیل شد. پیامبر صلی الله علیه واله در این خانه که در کنار کوه صفا قرار داشت، مبانی اندیشه های اسلامی را به مسلمانان آموزش می داد. بسیاری از مردم مکه در همین خانه و در سایه آموزش های پیامبر صلی الله علیه واله مسلمان شدند.

ص: 289

در سال چهارم بعثت، یاران پیامبر صلی الله علیه واله مسلمان بودن خویش را آشکار می کردند، بااین حال نمی توانستند از مسجد به عنوان سنگری در راستای تبلیغ و آموزش، بهره برداری کنند. مسجدالحرام کاملاً در چنگال مشرکان

قرار داشت. بااین همه، شواهد تاریخی نشان می دهد که پیامبر صلی الله علیه واله و یاران آن حضرت تا مرز امکان از مسجدالحرام در راستای تبلیغ و ترویج اندیشه های دینی بهره برداری کرده اند. کعبه و مسجدالحرام از دیرباز جایگاه گردهمایی مردم بود. پیامبر صلی الله علیه واله از این فرصت ها برای تبلیغ سود می جستند. آن حضرت بارها در کنار حجر اسماعیل به تلاوت آیه های روح بخش قرآن برای مردم می پرداخت و آنان را به پذیرش اسلام فرامی خواند. اسلام آوردن شمار درخورتوجهی از یاران پیامبر صلی الله علیه واله در مکه، ثمره چنین کارهای تبلیغی بود.

بر پایه برخی از شواهد تاریخی، پیامبر صلی الله علیه واله در دورانی، یاران خویش را در مسجدالحرام گرد می آورد و برای آن ها قرآن می خواند و واجبات و محرمان الهی را بدانان آموزش می داد. چنین جلساتی در مسجد، گاه به مناظره و گفتگوهای طولانی و علمی با سران قریش می انجامید و پیامبر صلی الله علیه واله با استناد به آیات نورانی قرآن، به شبهه های گوناگونی که از سوی آنان مطرح می شد، پاسخ می گفتند. این فعالیت ها به پیامبر صلی الله علیه واله محدود نمی شد، بلکه رفته رفته یاران صدیق و پاک باخته آن حضرت نیز از مسجدالحرام به عنوان سنگر ترویج آیین حیات بخش اسلام بهره برداری می کردند. عبدالله بن مسعود پس از پیامبر صلی الله علیه واله اولین کسی بود که آوای قرآن را در مسجدالحرام سر داد». (نوبهار، 1373، 92)

نوبهار در ادامه می نویسد: «استاد و مدرس کلاس هایی که در مسجد تشکیل می شد، تنها پیامبر صلی الله علیه واله نبود. علی علیه السلام نیز گاه به فرمان پیامبر صلی الله علیه واله به منبر آن حضرت می نشست و درحالی که یک پله پایین تر از جای پیامبر صلی الله علیه واله می نشست، برای مردم سخن می گفت. آموزش به تازه مسلمانان، پاسخ به هیئت های نمایندگی اقوام و ادیان، گفتگوهای فرهنگی، از انواع امور تعلیمی و تربیتی پیامبر اکرم صلی الله علیه واله بود و این سیره و روش توسط نمایندگان اعزامی پیامبر در مناطق دیگر و در مساجد دیگر نیز به اجرا درمی آمد». (همان، ص110)

با فتح مکه و دستیابی به مسجدالحرام و نصب استاندار در مکه، رسول الله صلی الله علیه واله مبلّغ رسمی برای آموزش مردم تعیین فرمودند. در این میان، وزن آموزشی حضرت امام علی علیه السلام به عنوان اولین امام و دست پرورده مکتب، به اندازه ای بود که با ندای «سَلونی قبلَ أن تفقِدونی» (پیش از آنکه مرا از دست بدهید، بپرسید تا شما را پاسخ گویم) همگان را شگفت زده نمود.

امامان حسن و حسین علیهما السلام و امام سجاد علیه السلام ، علی رغم اینکه با فشار حکومت اموی، عملاً از فعالیت های مسجدی آن ها ممانعت می گردید، شواهد تاریخی نشان از حضور آن ها در مسجد و گفتگوی علمی دارد. با افول حکومت اموی، در دوران امام باقر و امام صادق علیهما السلام فرصت مناسبی به دست آمد و در مسجدالنبی و در موسم حج و در مسجدالحرام، جلسات درسی فراوانی بر پا می گردید تا جایی که شمار شاگردان امام صادق علیه السلام را دو تا چهار هزار نفر برآورد کرده اند. (الامام الصادق و المذاهب الاربعه، اسد حیدری به نقل از نوبهار، 1373، ص152) جلسات درس حضرت در خانه و مسجد برپا می شد و رونق آن، چنان بود که به دیگر مساجد و شهرها نیز سرایت می کرد و شاگردان آن حضرت کلاس ها را اداره می کردند. روش یاددهی- یادگیری در میان شاگردان آن حضرت رواج داشت؛ بدین معنا که سعی می کردند آنچه را یاد گرفته اند، به دیگران بیاموزند. امامان بعدی نیز علی رغم ایجاد محدودیت از سوی حکومت، مستقیماً و یا به وسیله شاگردان خود، در مساجد فعالیت داشتند.

متعددی اشاره می شود که با تأسیس آن ها، مساجد بر آموزش های اعتقادی، اخلاقی و معنویت بیشتر متمرکز شدند. در این میان، تعلیمات مبتنی بر سیره اهل بیت علیهم السلام علاوه بر جایگاه های یادشده، در منزل عالمان و با حضور معلمان خصوصی نیز انجام می گردید (عرسان کیلانی، 1387، 48).

زیرا آن ها نرم ترین دل را دارند. همانا خداوند مرا بشارت دهنده و هشداردهنده برانگیخت. جوانان با من پیمان بستند و پیران با من به مخالفت برخاستند؛ سپس این آیه را خواندند: «عمر آنان به درازا کشید و دل هایشان سخت شد(حدید:16)» (فرید تنکابنی، الحدیث، ج1، ص349، نقل از شباب قریش، ص1).

4. مایه فخر و مباهات خداوند: امام علی علیه السلام به نقل از پیامبر اکرم صلی الله علیه واله می فرمایند: «حنا ببندید که حنا بر جوانی، زیبایی، قدرت نکاح و طراوت چهره شما می افزاید و در این صورت خدا به شما بر ملائکه مباهات می کند» (طبرسی، ابی نصر، مکارم الاخلاق، ص82). در جایی دیگر امام علی علیه السلام می فرمایند: «یاران مهدی

جوان اند و کهن سال در بین آن ها نیست، مگر به اندازه سرمه در چشم و نمک در توشه که کم ترین توشه مسافر نمک است» (نعمانی، محمدبن ابراهیم، الغیه، ص316)

این ها دارای بوهای خبیث اند که عقل را از انسان می ربایند و از وقار انسان می کاهند (آمدی، غررالحکم، ج2، ص445، ش10948).

2-4. پرهیز از مطلق گرایی؛

2-5. دوری از افراط گرایان؛

2-6. اولویت اخلاق بر عبادت.

هچنین رسول خدا صلی الله علیه واله فرمودند: هیچ جوانی به بزرگ سالی به دلیل بزرگ تر بودن احترام نمی کند، مگر اینکه خداوند در پیری بر او منت می گذارد (و او را مورد احترام دیگران قرار می دهد) (نوری، مستدرک الوسائل، ج8، ص392). جوان و پیرمردی خدمت پیامبر صلی الله علیه واله رسیدند. جوان زودتر از پیرمرد سخن آغاز کرد. پیامبر صلی الله علیه واله فرمود: اول بزرگ تر (نوری، مستدرک الوسائل، ج8، ص393).

3. روش غیرمستقیم؛

4. روش الگویی؛

5. روش تکریم شخصیت؛

6. روش محبت؛

7. روش پند و موعظه (نصیحت)؛

8. روش مشارکتی (اعطای مسئولیت)؛

9. روش درونی سازی تقویت اراده و استفاده مناسب از اختیار خویشتن داری؛

10.روش آگاه سازی.

وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه واله مصطفی یعنی انتخاب شده برای ابلاغ پیام الهی است، تمامی حرکات و رفتار ایشان، برگزیده و الگوی تعلیم و تربیت است. حال وقتی او پیام رسان است و پیام او قرآن است، کلیه روش های او در پناه روش الگویی (اسوه الحسنه)، به اجرا درمی آید. خدا به او گفت: «اقرأ» و او نیز برای مخاطبانش همین قرآن را می خواند.

11.تلاوت کردن: این روش مبتنی بر آیات قرآن کریم (یتلوا علیهم آیاته و...) از اولین روش های پیامبر اکرم صلی الله علیه واله بود.

12.وعظ و خطابه: مبتنی بر آیات قرآن و از اولین روش های به کارگرفته شده توسط پیامبر اکرم صلی الله علیه واله است.

13.بحث و مناظره: این روش در دوران نبوی آغاز شد و در دوران امام ششم شیعه به اوج رسید. اصولاً وجود دارالمناظر در بیت الحکمه مأمون برای همین کار بوده است. (ضمیری، 1380، ص90)

پرسش و پاسخ: پیامبر اکرم صلی الله علیه واله به هرگونه سؤالی پاسخ می دادند و موقعیت هایی را برای این کار فراهم می آورند و خود نیز با سؤال های ساده و محرک، بر روی قدرت تفکر مردم کار

1. می کردند. امام علی علیه السلام با بیان «سلونی قبل ان تفقدونی» این روش را به اوج رساند و در هیچ زمانی پاسخگویی به سؤالات را ترک نفرمود.

(الماسی، 1371، 209) درباره دوران حکومت امام علی علیه السلام می نویسد: «در زمانی که حکومت می کرد، بیشتر ایام حضرت به جنگ می گذشت و در یکی از همین جنگ ها وقتی سؤال کننده را که در مورد توحید سؤال می کرد مورد سرزنش قراردادند... حضرت فرمود: "رها کنید او را، بگذارید سؤالش را بکند؛ زیرا ما از جنگ، آنچه را که او اکنون می خواهد می خواهیم"».

(عرسان کیلانی، 1387، ص53) علاوه بر بحث و مناظره و وعظ و مذاکره، از روش های دعا، املا و

ص: 301

مکاتبه نیز نام می برد:

2. دعا: این روش از ابداعات تربیتی خاص شیعه است. در این روش، دعا محملی برای بیات معارف دینی و مسائل اخلاقی و اعتقادی و حتی آرای فلسفی و علمی می شود. امام سجاد علیه السلام این قالب و شیوه تربیت را به اوج رساند. (همان)

3. املا: از روش های بنام است که از قرائت یا املاکردن آیات نازل شده توسط پیامبر اکرم صلی الله علیه واله

و نوشتن اصحاب آغاز گشت و توسط امامان علیهم السلام

نیز استفاده گردید. (عرسان کیلانی، 1387، ص53) می نویسد که شماری از املاهای امام صادق علیه السلام در کتابی به نام امالی الصادق آمده است.

4. مکاتبه: پیامبر اکرم صلی الله علیه واله از این روش در ابلاغ پیام به سران کشورهای آن زمان استفاده کرد و امامان علیهم السلام در نامه نگاری به فرزندان و یاران خود، بلندترین فرازهای تربیتی و انسانی را ثبت کرده اند که اوج آن نامه 53 نهج البلاغه، نامه امام علی علیه السلام به امام حسن علیه السلام است. این روش بعدها بیشتر در حوزه آموزش حدیث به کار می رفته است که شاگردان از طریق نامه مطالبی را سؤال کرده و پاسخ دریافت می کردند.

پیامبر اکرم پیامبر اکرم صلی الله علیه واله و معصومان علیهم السلام در روش های خود از چندین شیوه، یا روش های مکمل نیز استفاده می کردند. روش های مستقیم/ غیرمستقیم، حضوری/ غیرحضوری، کلامی/غیرکلامی، فردی/ گروهی و... از این قبیل اند و بسیاری از شیوه های تربیتی ایشان زیرمجموعه یک روش اساسی قرار می گیرند. برای مثال شیوه های بحث و مناظره و پرسش و پاسخ زیرمجموعه روش عقلانی در تربیت هستند.

یکی از اصول مهم علم مدیریت، اصل وحدت فرماندهی است. طبق این اصل هر فرد در سازمان باید تحت نظر یک مافوق فعالیت و از دستوراتش تبعیت کند و گزارش فعالیت های خود را به او ارائه کند. خداوند نیز در امر اطاعت، سلسله مراتبی را بیان می دارد. اطاعت از خداوند، رسول صلی الله علیه واله و اولی الامر ترتیبی است که قرآن کریم اظهار نموده است (مشبکی، 1372).

بدون شک هر مسجد در جامعه اسلامی، یک سازمان منسجم معنوی است که دارای مأموریت، اهداف، وظایف، کارکرد، تشکیلات و نظام های مخصوص به خود است. تشکیلات و سازمان مسجد یک تشکیلات اداری، انتفاعی، تجاری یا اقتصادی نیست؛ بلکه مسجد سازمان الهی _ مردمی و دارای رسالت هدایتی، معنوی، آموزشی، تربیتی و تبلیغی است که با رهبری معنوی و نفوذ کلمه و مدیریت امام جماعت و با حضور تودة مردم و اقشار مختلف سازمان دهی می شود. ورودی های سیستم مسجد، اقشار مختلف مردم، به ویژه جوانان هستند که باید با فرایند تعلیم و تربیت اسلامی به انسان های شایسته، توانا، فرهیخته و مؤمن تبدیل شوند. عامل اصلی پذیرش مسئولیت و حضور نمازگزاران در یک مسجد انسجام، نظم و اجرای دقیق رهنمودهای امام جماعت، شخصیت علمی، اخلاقی و معنوی او و قداست مکان و در یک کلام انگیزه های معنوی است (رضایی بیرجندی، 1382: 149-150).

مأمومان در حقیقت همان امت هستند و نوع ارتباط و تبعیت مأمومان از امام جماعت یک رفتار و فرهنگ سازمانی را القا می کند که می تواند به بالاترین سطوح سیاسی جامعه نیز تسری یابد. اینکه صدای مأمومان از امام فراتر نباشد، جلوتر از امام نایستند و زودتر از امام حرکت نکنند، به آن ها می آموزد که همین رفتار را نسبت به امام امت نیز داشته باشند و نشان می دهد که امام جماعت نمونه ای از امام امت است (قوامی، 1392: 241). شاید بتوان امام محوری را نشئت گرفته از نگرش توحیدی به مدیریت دانست که شکلی متعالی از وحدت در مدیریت است. در تعریف نگرش توحیدی به مدیریت، هفت مفهوم اساسی مطرح شده است که عبارت اند از: وفای به میثاق ازلی، انجام عمل صالح، کاربرد شورا، توسعه تمدن مورد تأیید خداوند، ازبین رفتن فساد، اقامه عدل، شناخت هدف و رسیدن به فلاح (پسران قادر، 1387: 60).

امام محوری از حق ولایت امام بر مأمومان نشئت می گیرد؛ ولایتی که خود ریشه در ذات اقدس الهی دارد: «انّما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا...». امام محوری اثر ویژه ای در ایجاد هماهنگی در مسجد دارد؛ چراکه امام مسجد، محل پیوند رشته ها قرار می گیرد و به منزله رشته ای است که مهره ها را به هم نزدیک می سازد. امام علی علیه السلام در نهج البلاغه، خطبه 146می فرماید: جایگاه رهبر و مدیر در کار جایگاه رشته ای است که مهره ها را به هم فراهم آرد و برخی را ضمیمه برخی دیگر کند (هماهنگی ایجاد کند). اگر رشته

ص: 304

بریده شود، مهره ها پراکنده شود و از میان رود و دیگر به تمامی فراهم نیاید. (پیروز و همکاران، 1385).

نقطه تمایز مسجد و دیگر سازمان های دینی همین جایگاه اسوه بودن امام مسجد است. در مسجد که یک فضای کاملاً معنوی و روحانی بر آن حاکم است، تبعیت از امام مسجد نه یک تبعیت دیوان سالارانه بلکه یک تبعیت اسوه گونه است؛ به عبارت دیگر امام مسجد باید با تبدیل شدن به یک اسوه یا الگو، هم هدایت معنوی اهل مسجد را بر عهده بگیرد و هم هدایت سازمانی جریان امور را در مسجد عهده دار گردد. مقام معظم رهبری امام مسجد را مدیر طبیعی مسجد می دانند: «مسجد یک رئیس طبیعی دارد، یک مدیر طبیعی دارد و او امام مسجد است» (28/3/1375).

به دست آوردن صلاحیت و شایستگی کسب این مقام ها به آشنایی با حداقل سه حوزه نیاز دارد: 1.ویژگی ها و شرایط؛ 2. وظایف؛ 3. نقش ها.

با این روایت ها تکلیف روشن می شود: «انتخاب بهترین ها» برای بهترین ها. البته این بهترین، فقط به امام جماعت ختم نمی شود و شامل دیگران نیز می شود؛ برای نمونه امام علی علیه السلام می فرمایند: «باید بهترین افراد شما برایتان اذان بگویند و باید امام جماعت شما را قاریانتان بر عهده بگیرند» (سنن ابی داود، ج1، ص161).

پیامبر اکرم صلی الله علیه واله می فرمایند: «امام جماعت ضمانت کننده است و مؤذن امانت دار. بارخدایا، امامان جماعت را ارشاد کن و مؤذنان را بیامرز» (همان، ص143، حدیث 517).

(پروانه و حشمتی، 1383) در کتاب تجدید حیات مسجد در ایران درباره ویژگی ها و شرایط امام جماعت یا امام مسجد به موارد زیر اشاره می کنند:

مصالحه به پرداخت مبلغی میسر باشد، بذل مال کنید» (به نقل از میزان الحکمه، ج4، ص70).

(پروانه و حشمتی، 1383) به موارد زیر نیز اشاره می کنند و مثال های مشخصی از علمای اسلام می آورند:

· اخلاص و خویشتن داری؛

· آشنایی با ابزارهای تبلیغی؛

· آشنایی با ادبیات و هنر؛

· تواضع و فروتنی؛

· بردباری؛

· حسن خلق، نرم خویی و محبت؛

· دل سوزی و خدمت گزاری؛

· توهین نکردن به کسی؛

· نظم؛

· انجام دادن کارهای شخصی خود؛

· پرهیز از خودمحوری؛

· دقت در صرف وجوهات.

(رضایی، 1382) به موارد بیشتری نیز اشاره می کند:

· ثابت قدم بودن؛

· توانایی علمی؛

· توانایی جسمی؛

· درک مخاطب و بیان مناسب؛

· ابتکار و خلاقیت.

از هر

وظیفه کارکردی، امام مسجد وظیفه حفظ و رعایت شئون روحانیت را دارد؛ این وظیفه از پرهیز از محرمات و انجام واجبات و مبارزه با خرافات و عوام زدگی آغاز می شود و با خلوت و نیایش، استغفار و اعتکاف ادامه می یابد. انجام این وظایف چهره روحانی را در محل زندگی یا کار موجه می نماید و با جاذبة به وجودآمده در بیرون مسجد، امکان ادامه کار در درون مسجد را فراهم می آورد.

همان طور که در مثل معروف «آبروی امام زاده به متولی آن است» نیز مطرح شده است، امام مسجد باید به مسجد آبرو ببخشد و حتی وظایف خود را از بیرون مسجد آغاز کند، انجام این وظیفه مکمل روحانیت، معنویت و صفای مسجد خواهد بود. برخی از این وظایف چنین است:

· رعایت کردن حال مردم محل، خصوصاً همسایه های مسجد؛

· ایجاد ارتباط با جوانان محل تا رسیدن به مسجد؛

· توجه به زیباسازی فضای بیرونی و درونی مسجد؛

· توجه به نظافت و نظارت بر بهداشت مسجد؛

· توجه به ایمنی مسجد برای حضور کودکان و نوجوانان؛

· اختصاص دادن مکان و زمان هایی برای ارتباط با جوانان.

ضمن اینکه می توان این وظایف را بیش از این ها دانست، با انجام آن ها زمینه برای اولین و مهم ترین کارکرد مسجد یعنی اقامه نماز نیز بهتر فراهم می آید. درباره این کارکرد مسجد نیز امامان جماعت باید به موارد زیر توجه کنند:

· سازمان دهی و یا سامان دهی اقامه نماز به صورت مرتب و منظم؛

· رعایت حال مردم و خصوصاً جوانان در نماز؛

· توقف در مسجد قبل و بعد از نماز و گفتگو با جوانان؛

· ایجاد زمینه و فضای پاسخگویی به سؤالات و شبهات جوانان.

اساساً مرکز ثقل ارتباط امام مسجد با جوانان باید در قبل، حین و بعد از نماز باشد که توانایی برنامه ریزی این مهم باید در روحانی باشد و یقیناً اثربخشی ارتباط در فضای معنوی نماز، بالاتر و بیشتر از اوقات و فعالیت های دیگر خواهد بود. وظایف امام مسجد در رابطه با کارکردهای دیگر مسجد نیز با تأکید بر دادن نقش بیشتر به جوانان به همین ترتیب قابل ارائه است، ولی مهم ترین عامل تعلیمی و تربیتی جوانان به مسجد، نقش پذیری خود امام جماعت در فعالیت های مسجد است.

ص: 308

فرهیخته

می تواند با ارتباطی عالمانه، عاطفی و صمیمی این گسست را ترمیم کند و پلی باشد برای انتقال فرهنگ دینی به نسل جوان.

· «مساجد، بازاری از بازارهای آخرت است» (بحارالانوار، ص584).

· «خانه پرهیزکاران مسجد است» (کنزالعمال، ج7، ص651).

· امام حسین علیه السلام می فرمایند: «اهل مسجد زائران خدایند» (کلمه الامام الحسین، ص41).

· امام زین العابدین علیه السلام می فرمایند: «مساجد، خانه های خداوند است» (من لایحضره الفقیه، ج1، ص100).

· امام صادق علیه السلام می فرمایند: «خداوند متعال می فرماید: خوشا به حال کسی که در خانه خود وضو بگیرد (آنگاه) مرا زیارت کند و بر عهده دیدارشونده است که دیدارکننده را گرامی بدارد» (ثواب الاعمال، ص61).

· پیامبر اکرم صلی الله علیه واله می فرمایند: «(در حدیث قدسی آمده) خداوند می فرماید: همانا خانه های من در زمین مساجد است» (وسائل، ج51، ص268؛ تهذیبالاعمال، ص61).

· برخورداری از شبکه ارتباط قوی و نظام کارآمدِ اطلاع گیری و اطلاع رسانی و برقراری ارتباطات مردمی؛

· برخوردار از توانایی های رشدیافته، روزآمد و کارآمد با بهره گیری از فناوری های نو در راستای مأموریت، رسالت و ادای وظایف؛

· ازنظر ظاهری شکیل، زیبا، نظیف و معطر با ساختمان و تجهیزاتی کامل بر اساس استانداردها و معیارهای قرآنی؛ روایی با رعایت معیارهای پیشرفته برای ایمن سازی بناهای مساجد و استحکام ساخت وسازها و

بازآفرینی و روزآمدسازی معماری ایرانی- اسلامی و هویت بخشی به سیمای شهری اصیل مساجد متناسب با شأن نظام جمهوری اسلامی و ملت بزرگ و قهرمان ایران و برابر نظام مهندسی کشور؛

· اقامه سه وقت نماز، بازبودن درب در همه اوقات، برقراری کلاس آموزش قرآن و معارف دینی، مجهز به کتابخانه و رایانه برای نشر علوم اسلامی و بدون ایجاد مزاحمت برای همسایگان؛

· برخوردار از ائمه جماعاتی عالم، اندیشمند، پارسا، آشنا با فنون مشاوره و مدیریت و دارای ارتباطات مردمی گسترده؛

· دارای کارگزارانی مدیر، مدبر، پارسا، آزموده، مجرب و توانا.

یک مسجد که بتواند محیط مناسبی برای یاددهی– یادگیری باشد، آشنا شدیم و دانستیم که روحانی و امام مسجد باید خود را مجدِد و احیاگر سیره تعلیمی و تربیتی پیامبر اکرم صلی الله علیه واله و معصومان علیهم السلام بداند و بسازد تا بتوانیم مساجد را به جایگاه اصلی خود بازگردانیم.

ص: 316

این گونه دسته بندی کرده اند: نوزادی، کودکی، نوجوانی و جوانی. در این میان محدوده ی سنی جوانی، 16 تا 20 سال است. البته برخی 20 تا 30 سال و گروهی نیز 15 تا 20 سال را دوره ی جوانی دانسته اند. بااین حال، قطع نامه عمومی سازمان ملل متحد، واژه جوان را برای سن 18 تا 24 سال، برگزیده است.

با در نظر گرفتن آنچه از تفسیر آیات و روایات مربوط به جوانی و نظریه های روان شناسی به دست می آید، جوانی را می توان این گونه تعریف کرد:جوانی، مرحله ای بی بدیل از عمر انسان است که پس از پایان دوره ی نوجوانی، یعنی از 16 سالگی آغاز می شود و پیش از دوره ی بزرگ سالی در حدود 24 سالگی پایان می یابد. شرایط و ویژگی های خاص دوره ی جوانی، آن را از دیگر دوره ها جدا می سازد. (طهماسبی،1381)

سنین نوجوانی و در ادامه جوانی، با این پرسش اساسی همراه است که او از خود می پرسد «من کیستم؟» این پرسش را که چند سال ادامه خواهد یافت «جستجوی هویت» می نامند. درواقع مسئله این است که چه می شود که هیچ فردی، نه مانند کسانی می شود که قبل از او در این جهان زیسته اند و نه مانند کسانی خواهد شد که پس از او به این جهان خواهند آمد. جوانی که با این پرسش اساسی روبروست، می داند که به زودی باید مسئولیت زندگی خویش را شخصاً بر عهده گیرد و از خود می پرسد: باید چگونه زندگی کنم؟ چه حرفه ای را

باید انتخاب کنم؟ در ارتباط با جنس مخالف و زندگی خانوادگی آتی چه خواهم کرد؟ با کدام باورها و ارزش ها باید زندگی کنم؟

بحران هویت که امروزه گریبان گیر انسان غربی شده، برآیند دیدگاه مادی گرایانه انسان به زندگی و بی توجهی به پدیده وحی و دین است. نسل جوان بیشتر از دیگران با بحران هویت روبه رو است. با ارزیابی و تحلیل عوامل و عناصر آسیب زا در نسل جوان، می توان به این نتیجه رسید که دور بودن فرد از تربیت صحیح دینی در سال های کودکی و نوجوانی، زمینه ساز بی هویتی آنان می شود. بی شک، اگر افرادی در آغاز دوران کودکی و در ادامه، در سال های نوجوانی، از آموزه های دینی بی بهره بمانند و متولیان امور تربیتی مانند خانواده و مدرسه نیز نسبت به شکوفایی هویت دینی آنان بی توجه باشند، تصور صحیحی از هویت دینی به دست نخواهند آورد.

توصیه فرموده اند: «بر شما باد به جوانان، که قلب آنان رقیق تر و آماده پذیرش خیر است. وقتی خداوند مرا برای انذار و بشارت مردم مبعوث کرد، سالخورده ها با من مخالفت کردند؛ اما جوانان با من پیمان بستند.»(فیض کاشانی، 1387، ج3 ص 122)

ما را در کشوری قرار دهند که در آن ملیتی داشته باشیم، یا به موقعیت، جایگاه و لنگرگاهی پیوند دهند که بر اساس آن بتوانند رفتارهای اجتماعی ما را تفسیرپذیر، پیش بینی پذیر یا تحلیل پذیر نمایند. این جنبه ی اصلی آن چیزی است که وقتی درباره ی هویت(1)

سخن می گوییم، به آن اشاره داریم. (رشادی و حیدرخانی،1393)

هویت های متعددی برای انسان وجود دارد که هویت فردی، اجتماعی، ملی، مذهبی و قومی از آن جمله اند؛ اما هویت فرهنگی(2)

مشرف بر تمامی انواع هویت هاست و با آن ها در ارتباط متقابل قرار دارد. هویت فرهنگی دارای ابعاد گوناگونی است. ازجمله این ابعاد، برآیند هویت های افراد در مقیاس جمعی به اضافه آموزش، جامعه پذیری(3) و آداب ورسوم(4)

آنان است که در زمینه های مختلف فردی، سیاسی و اجتماعی متجلی می شود. هویت فرهنگی به این دلیل که پاسخگوی سؤالات اساسی در بعد تکالیف جامعه ای است، برای

جوانان فراهم کننده پایه و پشتوانه فکری برای رفتار و اندیشه های اجتماعی محسوب می شود و امروزه یکی از اساسی ترین مسائل پیشِ روی جوانان به شمار می رود که باید به آن پاسخ داده شود. (همان )

از نیازهای فطری آدمی، گرایش به عشق و پرستش است؛ به این معنا که فرد، مستقل از هرگونه یادگیری، به سبب کشش درونی، به عبادت و بندگی خدا تمایل دارد. ارتباط آدمی با دین و نسبتی که با آن پیدا می کند، در مقوله «هویت دینی» بیان می شود. هویت دینی، این قدرت را به فرد می دهد که با اعتقاد قلبی به آموزه های دین عمل کند که این اعتقاد، پیامدهایی همچون: پاسخ دادن به پرسش های بنیادین، جهت بخشیدن به زندگی، داشتن رویکرد مثبت به آینده، دست یابی به وحدت اعتقادی، برخورداری از مقبولیت اجتماعی و معنا بخشیدن به جهان را خواهد داشت. (بخشنده بالی، 1385)

مفهوم پذیرش و قبول گروه مورد نظر نوجوان است. هر نوع رویدادی که بر این پذیرش اثر بگذارد، نوجوان را دچار تزلزل احساس بی اعتمادی به خود و احساس عدم کفایت خواهد نمود. در مواردی نوجوان سرخورده از گروه به گروه ناسالم اجتماعی می پیوند تا بتواند بر تنهایی و عدم تعلق اجتماعی خود غلبه کند. (صمدی، 1386)

یک نوجوان یا جوان پس از ورود به مسجد، با دوستان جدیدی آشنا می شود. در فعالیت های مسجد و کلاس های فرهنگی، هنری و ورزشی شرکت می کند. با پیدا کردن دوستان جدید، از دوستان قبلی فاصله می گیرد و رفته رفته متوجه می شود که اگر در این مسیر قدم نمی گذاشت، در دام افراد ناسالم گرفتار می شد.

ازدواج و عدم تأمین شغل برای امرارمعاش، زمینه دین گریزی و سستی نسل جوان را فراهم می سازد. از جوانی که در آتش غریزه جنسی می سوزد و بر اثر بی کاری و عدم امید به آینده، سر از یأس و ناامیدی درمی آورد و مأمنی برای حل مشکلات خود نمی یابد، چگونه انتظار رغبت به نماز و دین مداری از او می توان داشت؟! دین خردگرا و حکمت مدار اسلام در کنار مسائل معنوی بر مسائل مادی و اقتصادی نیز تأکید می کند و فقر را مایه کفر معرفی می کند چنانکه از پیامبر صلی الله علیه واله نقل است که فرمود: «کاد الفقر ان یکون کفراً.»(کلینی،1363، ج 2، ص310)

جوانان دل به کسی می دهند و خانه دل را حریم کسانی می سازند که با درد و رنج آنان آشنا و با غم هایشان محرم و در راه خدمت به آنان کوشا باشند.

تقویت می کند. (ضرابی،1389) به همین جهت است که در روایات اسلامی، ثواب های غیرقابل شمارشی برای نماز جماعت بیان شده است.

نتیجه عبادت، تربیت انسان است و اگر تربیت اصل قرار گرفت به طبع سیاست، اقتصاد، مدیریت، فرهنگ و آموزش جامعه نیز اصلاح خواهد شد، زیرا تربیت هسته جامعه است و باید در سیاست گذاری های کلان و خرد جامعه اسلامی مانند میزان رشد و تعامل مساجد با سایر نهادها باید این اصل باشد که چه میزان می توان مساجد را در مسیر تربیت دینی افراد جامعه قرارداد و بعدازآن به ابعاد و قابلیت های دیگر مساجد پرداخت. (حکیمی،1388)

فکر وسیع بوده است که به متولیان امروز مساجد امکان تعریف هرگونه مؤلفه جذاب برای جوانان را داده است یا آن را از قبل پیش بینی نموده است.

برعکس نیز برخی وقف نامه ها آن چنان تنظیم شده است که جز نمازی خشک وخالی مجالی برای اهل محل باقی نگذاشته است و تنها باید با کمک نهادهای دیگر به داد توسعه امکانات آن مساجد برای جذب جوانان امید بست.

وظایف خادم مسجد هم اگرچه به سنگینی امام جماعت و هیئت امنا نیست، به قدری مهم است که ممکن است غفلت از برخی از آن ها ازجمله ظاهر آراسته و نظم عمومی مسجد تأثیر منفی جدی بر زحمات سایر ارکان و کارگزاران مسجد بگذارد.

دید که انسان در هنگام توجه به نماز از نماز سیر نمی شود. انسان وقتی به نماز توجه پیدا کند، آن چنان لذتی پیدا می کند که در هیچ یک از لذائذ مادی این لذت وجود ندارد. این در اثر توجه است. برای آنکه از جوانی عادت کرده به اینکه خوب نماز بخواند؛ یعنی نماز با توجه - نماز خوب معنایش نماز با صدای خوش و قرائت خوب نیست؛ یعنی نمازِ با توجه، با حضور قلب؛ قلبش در محضر پروردگار حاضر باشد؛ از دل و با دل حرف

بزند _ آن وقت این سجیه ی او می شود و دیگر برایش زحمت ندارد؛ تا آخر عمر همین جور خوب نماز می خواند.» (بیانات مقام معظم رهبری: 4490)

شرعیات و قرآن که در مدارس است توقع داریم نسل جوان با قرآن آشنایی کامل داشته باشد؟»

می کرد، در غم و شادی های آنان شریک بود و از میهن اسلامی دفاع می نمود و در وقت نماز، به عبادت می پرداخت.لذا مناسب است در کنار سخنرانی های رسمی و طولانی مناسبتی که در جای خود خوب است، در مواقعی حتی همان مناسبت ها، برای نوجوان و جوان جلساتی صمیمی و دوستانه برگزار شود و همان مطالب با بیانی صمیمی و خودمانی به جوانان عرضه شود. استفاده از سخنرانان جوان و حتی استادان دانشگاه در کنار روحانیون می تواند به بخشی از مطالبات سنین جوانی پاسخ دهد.

استقبال می کنند. آن جوان نخبه هم یقیناً حاضر است با هزینه ای کمتر برای کمک به رونق مسجد در امری خداپسندانه دانش خود را در اختیار دوستان خود قرار دهد.

ایجاد صندوق قرض الحسنه با کمک گرفتن از افراد متمکّن و خیر، برای تأمین مخارج تشکیل زندگی جوانان و حل مشکلات عمومی آن ها می تواند در ایجاد انگیزه جوانان مؤثر باشد.

در فضای مجازی، استفاده از سیستم پیامکی اطلاع رسانی و مواردی از این قبیل، همه این تغییرات برای نسل جوان جذاب و برای جوان سازی مسجد مناسب و راهگشاست.

چیست؟ گفت شب رفتم دیدم بله یک سالنی است مثل یک کاباره! آنجا دخترها، پسرها، جوان ها می آیند می نشینند، با هم مأنوس می شوند؛ آنجا هم برنامه هایی هست روی سِن؛ موسیقی و مانند این ها هست؛ من هم تماشا می کردم وضعیت اینجا را. بعد هم یک شام سبکی آوردند، دادند خوردیم و مثلاً یک نوشابه ای، چیزی؛ قسمت جالبش اینجا است؛ می گوید که شب چند ساعتی گذشت، آخرِ شب شد، دیدیم که کشیش -کشیشِ آن کلیسا که این سالن، مربوط به آن کلیسا است- با وقار تمام ازیک طرف سِن وارد شد، رفت و یک مقدار از این کلیدهای برق را زد و بعضی از چراغ ها را خاموش کرد بعد هم کشیش رفت. می گوید من دیگر رفتم و نماندم. می گوید فردا رفتم سراغ آن کشیش، گفتم که خب این چه وضعی است؟ آخر شما روحانی هستید، شما آخوند هستید، مبلّغ دین هستید، این چه وضعی بود مثلاً شما دیشب بااین همه جوان و این برنامه ها؟ گفت که آقا، شما توجّه ندارید؛ من برای جذب کردن جوان ها به کلیسا مجبورم این کار را بکنم؛ می گفت به او گفتم - حالا به تعبیر بنده- مرده شور این کلیسا را ببرد! خب بگذار بروند کاباره؛ همان کارهایی که در کاباره می کنند، اینجا بنا است بکنند، خب بروند همان

کاباره بکنند؛ چرا بیایند کلیسا؟ اگر قرار است که ما جوان را به فسق و فجور و عیش و عشرت و موسیقی حرام و از این قبیل چیزها بکشانیم، خب چرا اسممان را بگذاریم اسلامی؟ این که دیگر اسلامی نیست؛ این غیر اسلامی است، این ضد اسلامی است.» (بیانات مقام معظم رهبری: 30255)

نیاز و جذاب برای جوانان خالی غفلت کنند. کتاب های مذهبی در کتاب خانه های مساجد قطعاً لازم است؛ ولی کافی نیست. اگر مساجد دارای کتاب خانه های بزرگ و منظم و پوشش دهنده بیشتر کتاب های مورد نیاز نوجوانان و جوانان و کتاب های جذاب برای این طیف سنی باشند، قطعاً از یکی از مطالبات اصلی و جذابیت های مورد نظر نوجوانان و جوانان برخوردار خواهند شد.

البته این تقویت کتابخانه ها را می توان از طریق مرتبط کردن کتابخانه مسجد با کتابخانه های مطرح دانشگاهی یا عمومی نیز انجام داد.

علمی، ورزشی، فرهنگی، مشورتی و مانند آن.

به نظر می رسد رابطه ای دوسویه بین موارد ذکرشده وجود دارد. از طرفی جوان بنا به نیازهای متعدد خود به دنبال محملی مطمئن برای پاسخگویی می گردد و از طرف دیگر کارگزاران مسجد با استفاده از این محمل زمینه زندگی مؤمنانه و مسئولانه را برای جوانان فراهم می کنند که از وظایف اصلی آنان است. مطالبه اصلی جوانان شکل گیری این محمل مطمئن در همه ی ابعاد همراه با در نظر گرفتن مختصات جوانی است.

اسلامی صداوسیما،1385.

5. حکیمی، محمدمهدی، سخنرانی «اصلاح جمعی و جایگاه کانون های فرهنگی مساجد»، بهار 1388

6. خامنه ای، سید علی، پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار مقام معظم رهبریA، ، http://farsi.khamenei.ir

7. خمینی، روح الله، صحیفه امام: مجموعه آثار امام خمینی (س): (بیانات ، پیام ها ، مصاحبه ها ، احکام ، اجازات شرعی و نامه ها )، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله، تهران، 1385.

8. رشادی، منوچهر، حیدرخانی، هابیل، «بررسی میزان گرایش به مبانی هویت فرهنگیِ انقلاب اسلامی در میان جوانان و عوامل اجتماعی مؤثر بر آن»، پژوهش نامه انقلاب اسلامی، سال سوم،شماره 10، بهار 1393.

9. صمدی، فرزانه، بلوغ و دگرگونی های آن (آنچه یک پدر و مادر باید در مورد پسر نوجوان خود بداند)، اکرام، 1386.

10. ضرابی، عبدالرضا، «نقش و عملکرد مسجد در تربیت»، مجله معرفت، شماره 33، فروردین و اردیبهشت 1379.

11. طهماسبی، مهدی، چگونگی انتقال مفاهیم دینی به جوانان، مرکز پژوهش های اسلامی صداوسیما، 1381.

12. عزیزی، مرتضی، راهکارهای جذب نوجوانان و جوانان به مسجد، مرکز رسیدگی به امور مساجد، 1393.

1. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، چاپ پنجم، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1363.

2. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، چاپ دوم، بیروت، الوفاء، 1403 هجری قمری

3. محمدخوانی شهری، لیلا، بررسی عوامل ایجاد پیوند و موانع جذب میان مسجد و جوانان، ستاد اقامه نماز، 1389.

نوروزی، امیرحجت، ارتباط با همسالان، سازمان بهزیستی استان مرکزی،1391.

ص: 340

هرچه پررنگ تر جوانان در مسجد فراهم سازد و موانع احتمالی پیش روی حضور بیشتر آنان را برطرف سازد.

گوشه ای از ویژگی های رفتاری جوان عبارت است از: قلب پاک و آماده، شتاب گر به نیکی، بی باک و شجاع، صریح اللهجه، زیبادوست و زیباپوش، ظلم ستیز، احساساتی و عاطفی، سرشار از استعداد، واقع نگر،

نقش پذیر، هویت طلب، میل به قهرمانی، صاحب فکر و اندیشه، جذّاب، مقبول، دوست دار ورزش و تفریح و سرگرمی، بی تجربه، خیال پرداز و سرشار از غریزه­ی جنسی.

به جوانانی که از دنیا و سرگرمی های بیهوده­ آن روی گرداندند و به طاعت باری تعالی می پدازند، پاداش 72 صدیق بشارت داده شده است (طوسی، 1414ق، ص555). پروردگار به وجود جوانان زیبارویی که جوانی

و جمال خویش را برای خدا قرار می دهند، نزد فرشتگان به خود می بالد و می فرماید: به درستی که این جوان حقیقتاً بنده من است (دیلمی، 1408ق، ص120).

چه جایگاهی برای نزدیک تر شدن جوان به معبود برتر از مسجد وجود دارد؟ باید چاره ای ساخت تا جوانان هرچه بیشتر به سوی مسجد بروند تا در این بحبوحه قدرت و توانمندی و جمال، بیش ازپیش، پای به عرصه­ بندگی نهند و از ناکجاآبادهای غیرخدایی دست بکشند. به هر ترتیب بر ماست که موانع حضور جوانان به سوی مسجد را برطرف سازیم تا حضور چشم گیر آنان را بیش ازپیش در جامعه اسلامی مان شاهد باشیم؛ بنابراین لازم است موانع ارتباط مؤثر جوانان با مسجد را بشناسیم و با تدبیر در رفع آن ها بکوشیم و عرصه را برای حضور جوانان عزیزمان فراهم سازیم.

یکی از نقش های اساسی مسجد در جامعه­ی بناشده توسط رسول اکرم صلی الله علیه واله ایفای نقش تربیتی و فرهنگی بود. در زمان رسول اکرم حلقه های آموزش قرآن، تعالیم اسلامی و خواندن و نوشتن که پیش از آن در جزیره جایگاهی نداشت، شکل گرفته بود (میانجی، مکاتیب الرسول، 1/108).

علی رغم آنچه درباره جایگاه مسجد در فرهنگ اسلامی بیان شد، امروزه موانعی بر سر راه شکل گیری هرچه مؤثرتر کارهای فرهنگی در مساجد وجود دارد که باید آن ها را شناخت و در رفع آن ها کوشید تا حضور بیشتر جوانان را در مسجد شاهد باشیم.

همکاری خادم مسجد با جوانان و سخت گیری نکردن و مراعات کردن حال جوانان سبب نزدیک تر شدن آن ها به مسجد خواهد شد. بنابراین خادم مسجد اگر کهن سال، بداخلاق، بدصدا، بیمار و... باشد، مانعی برای حضور جوانان در مسجد خواهد بود.

(کلینی، 1429ق، ج3، ص،482).

برخورد اهل مسجد با جوانانی که در مسجد حاضر می شوند، اگر صمیمانه و همراه با عطوفت و مهربانی باشد، به طورقطع موجب دلگرمی جوان نسبت به مسجد خواهد بود. اما اگر بالعکس برخورد نمازگزاران با جوانی که تازه پا به فضای مسجد گذارده است، با کم مهری یا عیب جویی و بداخلاقی همراه باشد، متأسفانه مانعی خواهد بود بر ارتباط مؤثّر جوان با مسجد.

(سرسخت) شما خواهند بود و دست و زبانشان را به بدی به سوی شما خواهند گشود و دوست دارند که شما (از دین خود دست برداشته و) کفر ورزید» (ممتحنه: 2).

با ظهور خورشید انقلاب اسلامی، همیشه دشمنان با دسیسه ها و حیله های جدید قصد سدکردن مسیر ندای این انقلاب اسلامی را داشته اند و دارند و برای این کار دست به هر کاری که در توانشان بوده است، زده اند؛ امّا به لطف خدای متعال تابه حال به هدف خویش نرسیده اند.

ازآنجاکه جوانان مهم ترین قشر اثرگذار در شکوفایی آینده نظام اسلامی هستند، در تهاجم فرهنگی بیشتر از دیگر گروه ها مورد حمله قرار می گیرند. دشمن در این مسیر می کوشد جوانان را از فرهنگ غنی و کهن خود بیگانه سازد و ارزش های دینی را نزد آنان بی ارزش جلوه دهد. دشمنان، اعتقادات و آداب دینی جوانان ما را با حملات رسانه ای و غیررسانه ای خود هدف می گیرند و قصد تصرّف اذهان و قلوب آنان را دارند. نمی توان کتمان کرد که تا میزانی نیز موفّق عمل کرده اند و توانسته اند تعدادی از جوانان ما را به سوی خود جلب کنند.

مسجد به عنوان خانه­ خدا و اولین نهاد فرهنگی اسلام و مهم ترین پایگاه تجمع جوانان مؤمن و شجاع، در تیررس اول دشمنان قرار دارد. آن ها سعی دارند این پایگاه تعطیل شود و چراغ آن رو به خاموشی رود؛ امّا با تدابیر مؤمنان و متولیان مسجد هرگز نخواهند توانست به هدف خود دست یابند. دشمن می کوشد فرهنگ ضدارزشی غرب را در میان جوانان گسترش دهد و آنان را به مفاهیم و احکام دینی بی عقیده سازد.

امیرمؤمنان علیه السلام آموزش کم سالان را اولین قدم برای پیشگیری از تهاجم فرهنگی گروه های منحرف می داند و می فرماید: «به کم سالانتان چیزی بیاموزید که خداوند آن چیز را سودمند قرار داده است تا صاحبان

افکار باطل آنان را گمراه نسازند» (صدوق، 1362ق، ج2، ص614). امام صادق علیه السلام نیز مؤمنان را به تلاش برای آموزش اعتقادات به کم سالان برای جلوگیری از نرفتن در دامان بی پروایان و لاابالیانِ فکری توصیه کرده است (طوسی، 1407ق، ج8، ص111).

دشمن سعی دارد با دورکردن جوانان از میدان مغناطیس ارتباط زمین و آسمان، آنان را به سوی فساد اخلاقی و لذّات حرام، برنامه های ماهواره ای و رسانه های منحرف، ترویج الگوهای غربی و ضددینی، تضعیف باورهای دینی، تخریب و ترور شخصیت های دینی و مذهبی، دورکردن مردم از هویت ملی _ اسلامی و ترویج فرقه های ساختگی بکشاند؛ بنابراین اهل مسجد و متولیان آن باید بکوشند تا در این جنگ نابرابر پیروز شوند و جوانان را روزبه روز به مسجد نزدیک تر کنند و در خنثی ساختن این حملات با تمام توان تلاش کنند.

ص: 353

پیرامونی شبستان را بسیار باشکوه بسازند و حیاط آن را زیبا به همراه گل و درخت کاری و تعبیه حوض و فوّاره طرّاحی کنند. اگر مسجد از معماری مناسبی برخوردار نباشد، جذابیت های لازم را برای حضور جوانان نخواهد داشت و حضور جوانان در مسجد کم رنگ خواهد شد. استفاده از کاشی کاری های زیبا، بهره بردن از رنگ های مناسب و جذّاب و نیز نورپردازی مناسب در ایجاد فضایی معنوی می تواند دخیل باشد. همچنین برای پرهیز از آلودگی مساجد، نظر معمار دین این است که در طراحی مساجد، محل دست شویی ها را خارج از مسجد و در کنار ورودی آن قرار دهید (ابی داوود، بی تا، ص51).

برای مسجدی شدن دیگران باشد. توصیه امام کاظم علیه السلام به مؤمنان این است که در میان عوام مردم، آبرومند و آراسته باشید: «فَتَزَیَّنُوا لَهُمْ بِمَا قَدَرْتُمْ عَلَیْه»: تا می توانید در میان مردم آراسته و آبرومند باشید» (کلینی، 1429ق، ج13، ص109).

ببیند. رسول اکرم صلی الله علیه واله فرمودند: «سَیَأْتِی زَمَانٌ عَلَی أُمَّتِی یَأْکُلُونَ شَیْئاً اسْمُه الْبَنْجُ أَنَا بَرِی ءٌ مِنْهُمْ وَ هُمْ بَرِیئُونَ مِنِّی: روزگاری بر امت من خواهد آمد که مادّه ای به نام «بنگ» می خورند. من از این مردمان، بیزارم و آنان از من دورند. (نوری، 1408ق، ج17، ص86).

پیوندهای دینی، به خصوص ایجاد ارتباط با مسجد، سبب نزدیکی به خدای متعال و در نتیجه کسب آرامش های کاذب بسیار کمتر خواهد شد؛ همان طور که خدای متعال می فرماید: «الَّذِینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ: (هدایت شدگان) کسانی هستند که ایمان آورده اند و دل هایشان به یاد خدا آرام می گیرد. بدانید که تنها با یاد خدا دل ها آرام می گیرد» (رعد: 28).

اگر جوانان ما در دامن بزه کاری و اعتیاد بیفتند، روزبه روز از مسجد دور می شوند و این خود مانعی خواهد بود در راه ارتباط مؤثر میان جوانان با مسجد. مسجد و مسجدیان باید کاری کنند که جوانانی که در باتلاق اعتیاد و بزه کاری فرورفته اند، دوباره به آغوش گرم و مطمئنِ دین و دین داری و مسجد بازگردند. لازم به ذکر است که یکی از دلایل مهم گرایش جوانان به اعتیاد بحث بی کاری است و مسجد که پایگاه تجمع مؤمنین است، می تواند به بهترین نحو به رفع موانع اشتغال جوانان بپردازد؛ همان طور که در صدر اسلام

رسول اکرم صلی الله علیه واله گاهی خود با مشارکت اهالی مسجد برای جوانان کار فراهم می ساخت (ورّام، 1369ش، ص108؛ مجلسی، 1403ق، ج100، ص10).

مسجد علاوه بر اینکه انسان را از بدی و زشتی دور می کند و نمی گذارد انسان به سوی همنشین بد برود، سبب یافتن دوستان خوب نیز می شود. اهل مسجد مقامی بالا و دعایی مستجاب دارند؛ آنان کسانی هستند که طبق فرموده امام صادق علیه السلام: «إِنَّهُ لَایَرْجِعُ صَاحِبُ الْمَسْجِدِ بِأَقَلَّ مِنْ إِحْدَی ثَلَاثٍ: إِمَّا دُعَاءٍ یَدْعُو بِهِ یُدْخِلُهُ اللَّهُ بِهِ الْجَنَّةَ وَ إِمَّا دُعَاءٍ یَدْعُو بِهِ لِیَصْرِفَ اللَّهُ بِهِ عَنْهُ بَلَاءَ الدُّنْیَا وَ إِمَّا أَخٍ یَسْتَفِیدُهُ فِی اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ: هنگامی که از مسجد برمی گردند، یا به واسطه دعایشان در مسجد، بهشت نصیبشان می گردد و یا با دعایشان بلا از خود و خانواده شان برطرف می شود و یا برادری دینی را در راه خدا به دست می آورند» (طوسی، 1414ق، ص47).

راستش را از دست چپش شناخت، او را به نماز وادارید (ابی داوود، بی تا، ص76، ح497). امام صادق علیه السلام فرمود: ما کودکان خود را وقتی هفت ساله شدند، به نماز و روزه به اندازه ای که توان داشته باشند، وامی داریم (کلینی،1429ق، ج3،ص206). در تربیت دینی فرزندان به گونه ای باید عمل شود که کودکان با اعمال عبادی خو بگیرند. برای آموزش و مسجدی کردن کودکان باید از کلام کودکانه بهره برد؛ همچنان که رسول رحمت صلی الله علیه واله دراین باره فرمود: «أَدِّبْ صِغارَ أَهْلِ بَیْتِکَ بِلِسانِکَ عَلَی الصَّلاةِ وَ الطَّهُورِ: فرزندان کوچک را با زبان خود، به نماز و وضو عادت دهید (ورّام، 1410ق، ج2، ص155).

همه این تدابیر نشانگر برنامه ریزی برای تربیت یک جوان مؤمن است که قرار است انسانی متقی و درستکار شود. خواجه نصیرالدین طوسی در مورد همبازی و همنشین کودک می گوید: «اول چیزی از تأدیب (فرزند) آن بود که او را از مخالطت اضداد که مجالست و ملاعبت ایشان مقتضی فساد طبع او بود، نگه دارند؛ چه، نفْسِ کودک ساده باشد و قبول صورتِ اقران خود زودتر کند» (طوسی، بی تا، ص183).

سیّدبن طاووس برای جشن تکلیف فرزندش کتابی را تألیف و به او هدیه می کند و این روز را بزرگ ترین عید می داند؛ این کار شخصیت دادن به کودک و نوجوان است. (سیدبن طاووس، 1375ش، ص77)

در این میان نباید فراموش کرد که همراه بردن کودکان به مسجد توسط والدین می تواند در شکل گیری پیوند میان کودک و مسجد مؤثر باشد. رسول اکرم صلی الله علیه واله نوه های عزیز خود را به مسجد می برد و هنگامی که در سجده سوار بر دوش ایشان می شدند، حضرت سجده را طولانی می نمود تا آنان به بازی خود بپردازند (نسائی، 2007م، ج1، ص171). اگر والدین کودک خویش را از نونهالی با خود به مسجد ببرند و اجازه دهند خاطره ای خوش برای آنان از مسجد رقم خورد، این خاطره سبب جدانشدن جوان از مسجد خواهد شد. برخوردهای زیبای رسول گرامی اسلام صلی الله علیه واله با کودکان در مسجد، به خوبی گویای این مطلب است (رک: صدوق،1413ق، ج1، ص391؛ مجلسی، 1403ق، ج3، ص205؛ فیروزآبادی، 1392ق، ج3، ص195).

بنابراین باید در نظر داشت که برای مسجدی بارآوردن کودک و اهل نماز کردن او، والدین به طی چنین مسیری تا بلوغ او نیازمند هستند؛ زیرا کارآمدترین و پربازده ترین مرحله پرورش کودک، مطابق با اخلاق اسلامی و عادات نیکوی فردی و اجتماعی همین دوران کودکی اوست و کودک در چنین مرحله ای آمادگی پذیرش هرگونه اخلاق و آداب و عادات را به راحت ترین وجه دارد. هنگامی که از کودکی فرزند را با نماز مأنوس کنیم، در جوانی عاشق نماز خواهد بود؛ هنگامی که کودک در طفولیت از نماز پدر به عنوان بازی استفاده و پدر با مهربانی با او برخورد کند، این شیرینی در وجود او نهادینه خواهد شد.

نباید فراموش کرد که کودک وقتی به جوانی می رسد، ویژگی هایی پیدا می کند که متفاوت از کودکی

ص: 360

است که والدین و دیگر مسئولان امر تربیت دینی باید با روشی هنرمندانه، همراه با مدارا و تدبیر او را از این مرحله باید عبور دهند؛ بنابراین اگر جوان از کودکی مورد تربیت شایسته دینی قرار گرفته باشد، ناخودآگاه مسجد را خانه­ دوم خویش تلقی می کند و چونان ماهی در دل دریا، از بودن در آنجا لذت می برد و سیر نمی شود.

مسجد جایگاه بصیرت افزایی است، نه سیاسی کاری های انتخاباتی؛ لذا اگر بی طرفانه و منصفانه، هرکس با هر سلیقه در مسجد حضور یابد و افراد یکدیگر را در مجمعی عبادی، اجتماعی و سیاسی ملاقات کنند و به جدال های سیاسی نپردازند، نه تنها مشکلی برای حضور جوانان در مسجد پیش نخواهد آمد، بلکه بر تعداد آن ها افزوده خواهد شد.

جوانان اگر ببینند که در خانه خدا متولیّان به کارهای سیاسی خاص می پردازند و وظیفه­ اصلی خویش را فراموش کرده اند، از مسجد و مسجدی گریزان خواهند شد. اگر جوانی با گرایشی خاص به مسجدی می رود که متولیان آن گرایش خاص دیگری را مورد تبلیغ قرار می دهند، این هم نوعی دل زدگی از مسجد ایجاد خواهد کرد و مانعی خواهد بود بر ارتباط مؤثّر میان مسجد و جوانان.

باید دقت داشت که اگر متولیّان مسجد به سوی گرایش یا جناح های خاص سیاسی تمایل یابند و مسجد را جولانگاه آنان و نظرهایشان قرار دهند، جوانان از مسجد گریزان خواهند شد و به دامان گروه هایی خارج از مسجد خواهند رفت. اینجاست که باید احساس خطر کرد تا جوانان در این موارد در دام گروه های لاابالی سیاسی اسیر نگردند و جذب آن ها نشوند. امام صادق علیه السلام در مورد مراقبت جوانان از جذب به تشکل ها و احزاب منحرف این گونه هشدار دادند: «بَادِرُوا أَحْدَاثَکُمْ بِالْحَدِیثِ قَبْلَ أَنْ تَسْبِقَکُمْ إِلَیْهِمُ الْمُرْجِئَة: پیش از آنکه گروه مرجئه(1) جوانان شما را گمراه کنند، آن ها را دریابید و به آنان حدیث بیاموزید (طوسی، 1407ق، ج8، ص111).

می توان از کلام حضرت فهمید که به هر نوع ممکن باید جوانان را در دامان دین نگه داشت تا گرفتار گروه های منحرف نشوند که اگر در دامن آنان بیفتند، منحرف خواهند شد. در این رابطه امام صادق علیه السلام فرمودند: «لَاتَصْحَبُوا أَهْلَ الْبِدَعِ وَ لَاتُجَالِسُوهُمْ، فَتَصِیرُوا عِنْدَ النَّاسِ کَوَاحِدٍ مِنْهُم : رفاقت نکنید با بدعت گرایان و هم نشین آن ها نشوید تا در نظر مردم یکی از آن ها شمرده شوید. (کلینی، 1429ق، ج4، ص695).

روبرو هستیم. در یک نگاه کلّی می توان موانع ارتباط مؤثّر جوانان با مسجد را در عوامل متعدّدی جستجو کرد که هر یک، یا به تنهایی به صورت تک عاملی و یا به شکل ترکیبی، سبب ضعف حضور جوانان در مسجد می شوند. به طور اجمال ارتباط مؤثّر جوانان با مسجد را می توان در موانع فرهنگی، سخت افزاری و محیطی، اجتماعی، خانوادگی و سیاسی برشمرد. به نظر می رسد با کمی تدبیر و تلاش بیشتر متولیّان و مسئولان مسجد، به ویژه امام جماعت، هیئت امنا، بسیج و نمازگزاران می توانیم شاهد رفع این موانع باشیم تا بیش ازپیش حضور چشم گیر جوانان را در مسجد شاهد باشیم.

13. احمدی میانجی، علی، مکاتیب الرسول، دارالحدیث، قم، 1419ق.

14. برقی، احمدبن محمدبن خالد، المحاسن، چاپ دوم، دارالکتب الاسلامیه، قم، 1371ش.

1. ترمزی، سنن الترمزی، مصحح عبدالرحمن محمد عثمان، چاپ دوم، دارلفکر للطباعه و النشر و التوزیع، بیروت، 1403ق.

2. تمیمی آمدی، عبدالواحدبن محمد، غررالحکم و دررالکلم، چاپ دوم، دارالکتاب الاسلامی، قم، 1410ق.

3. ثعالبی، ابومنصور، اللطائف و الظرائف، دارالمناهل، بیروت، ]بی تا[.

4. ثقفی کوفی، ابواسحاق ابراهیم بن محمد، الغارات، تحقیق جلال الدین حسینی ارموی، انجمن آثار ملی، تهران، 1353ش.

5. حرّ عاملی، محمدبن حسن بن علی، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، آل البیت، قم، 1409ق.

6. حمیری، عبدالله بن جعفر، قرب الإسناد، مصحح موسسه آل البیت، مؤسسه آل البیت، قم، 1413ق.

7. خمینی، سیدروح الله، صحیفه امام، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378ق.

8. دیلمی، حسن بن محمد، اعلام الدین فی صفات المومنین، موسسه آل البیت، قم، 1408ق.

9. ذهبی، شمس الدین محمدبن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، چاپ دوم، دارالکتاب العربی، بیروت، 1413ق.

10. __، سیر اعلام النبلاء، تصحیح کامل الخراط، چاپ نهم، موسسه الرساله، بیروت، 1413ق.

11. رضی، محمدبن حسین، نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، هجرت، قم، 1414ق.

12. سیدبن طاووس، علی بن موسی، کشف المحجه لثمره المهجه، چاپ دوم، بوستان کتاب، قم، 1375ش.

13. شعیری، محمد بن محمد، جامع الاخبار، مطبع حیدریه، نجف، ]بی تا[.

14. طبری، ابوجعفر محمدبن جریر الطبری، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، چاپ دوم، دارالتراث، بیروت، 1387ق.

15. طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، چاپ چهارم، رضی، قم، 1412ق.

1. طوسی، خواجه نصیرالدین محمدبن محمد، اخلاق ناصری، علمیه اسلامیه، تهران، ]بی تا[.

2. طوسی، محمدبن الحسن، الامالی، دارالثقافه، قم، 1414ق.

ص: 364

3. __________، تهذیب الاحکام، مصحح خرسان، چاپ چهارم، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1407ق.

4. فتّال نیشابوری، محمدبن احمد، روضه الواعظین و بصیره المتعظین، انتشارات رضی، قم، 1375ش.

5. فیروزآبادی، سیدمرتضی، فضائل الخمسه من صحاح السته، چاپ دوم، اسلامیه، تهران، 1392 ق.

6. قرائتی، محسن، تفسیر نور، چاپ چهارم، مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن، تهران، 1389ش.

7. کراجکی، محمدبن علی، کنزالفوائد، مصحح عبدالله نعمه، دارالذخائر، قم، 1410ق.

8. کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، دارالحدیث، قم، 1429ق.

9. متقی هندی، علاءالدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، مکتبه الرساله، بیروت، 1409ق.

10. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، چاپ دوم، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1403ق.

11. محمدی ری شهری، محمد، حکمت نامه جوان، ترجمه مهدی مهریزی، دارالحدیث، قم، 1384ش.

12. نسائی، احمدبن شعیب، السنن الکبری، مؤسسه الرساله، بیروت، 2001م.

13. نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، موسسه آل البیت، قم، 1408ق.

14. ورّام بن ابی فراس، مسعودبن عیسی، مجموعه ورام، مکتبه فقیه، قم، 1410ق.

ص: 365

ص: 366

نگاهی به آمارهای ازدواج در کشور به این نتیجه می رسیم که تأخیر در ازدواج، به طور فزاینده ای در حال پیشروی است و انگیزه جوانان برای ازدواج رو به افول است:

«در سال های گذشته سن ازدواج به میزان زیادی در کشور بالا رفته، به طوری که این افزایش در میانگین کشوری حدود شش سال و در شهر تهران حدود 10 سال بوده است» (ایرنا).

آمارهای اخیر وزارت ورزش و جوانان حاکی از آن است که ازدواج، امروز تبدیل به اولویت چهارم جوانان شده است درحالی که در سالیان گذشته اولویت اول آنان بوده است. نرخ ازدواج در مهرماه 1394، 6.5 درصد کاهش داشته است. بدون شک تلاش برای ازدواج آسان و به هنگام این آمارهای نگران کننده را بهبود خواهد بخشید.

مدیرکل اطلاعات آمار و جمعیت و مهاجرت سازمان ثبت احوال، ضمن تحلیل آمار ازدواج در کشور، از افزایش میانگین سنی ازدواج و همچنین تأخیر در ازدواج جوانان خبر داد (شفا آنلاین). وی معتقد است: آمارها، کاهش منفی 6.5 درصدی را نشان می دهد که البته از سال 90 شاهد رشد منفی ازدواج در

کشور بوده ایم. به طوری که در سال 90 منفی 1.9 درصد، در سال 91 منفی 5.1 درصد و در سال 92 نیز با کاهش منفی 6.7 درصدی مواجه بوده ایم. نرخ ازدواج به ازای هر هزار نفر در سال 92، 10.1 درصد بوده که در سال گذشته به 9.3 درصد کاهش پیداکرده است. میانگین سنی ازدواج مردان 28.1 و زنان 23.5 بوده که میانگین سنی مردان 27.8 و زنان 23.1 نسبت به سال قبل آن افزایش داشته است (همان).

توجه به این عوامل، اهمیت پرداختن به بحث ازدواج بهنگام را دوچندان می کند. بررسی نقش مسجد در ازدواج جوانان و تسهیل آن، بی شک راهکاری برای پیشگیری و جلوگیری از تأخیر در ازدواج جوانان و پرهیز از آسیب های ناشی از آن است.

در مقاله حاضر کارکرد و نقش مساجد در امر تسهیل ازدواج جوانان بررسی شده است و سعی شده به سؤالات زیر پاسخ داده شود:

سؤال اصلی: مساجد چه نقشی در ازدواج آسان و به هنگام ایفا می کنند؟

سؤالات فرعی: ازدواج به هنگام و آسان چگونه ازدواجی است؟ مسجد چه جایگاهی در اسلام دارد؟ کارکردهای مسجد در فرایند ازدواج چیست؟

در مقاله پیش رو، پس از بیان اصطلاحات، به جایگاه مسجد در اسلام و کارکردهای آن پرداخته شده است و سپس یکی کارکرد آن در فرایند ازدواج بررسی شده است.

ص: 369

انگیزه و شناخت کافی است. آسان بودن ازدواج، معمولاً با بهنگام بودن آن همراه است؛ زیرا موانع زیاد و سخت گیری در ازدواج، یکی از مهم ترین عوامل به تأخیر افتادن ازدواج جوانان است.

احادیث، احکام، اخلاق، کلام و فقه آموزش داده می شد. (شبلی، 1361، ص 96-97) تأسیس کتابخانه های بزرگ و معتبر در مساجد نیز مرتبط با نقش آموزشی مساجد است.

کارکردهای تربیتی: وجه تربیتی مسجد معمولاً در پیوند با وجه آموزشی آن است. (ضرابی، 79) مسجد کانونی برای رشد اخلاق فردی و اجتماعی آحاد جامعه اسلامی و آشنا شدن آن ها با فضائل و رذایل اخلاقی است. (سلطان زاده،1362، ص37-38)

کارکردهای فرهنگی و ارتباطاتی: مسجد، مهم ترین و اصلی ترین مکان شکل دهی به افکار عمومی و فرهنگ سازی است. پیامبر صلی الله علیه واله و جانشینان ایشان، در مسجد مردم را برای حضور در جنگ و جهادها برمی انگیختند و خطیبان جمعه نیز از همین طریق و در فضای مسجد، خواسته های حکومت را مطرح کرده و افکار عمومی را با این خواسته ها همسو می ساختند. (الویری، همان، ص 98)

کارکرد اجتماعی: مساجد کارکردهای اجتماعی مختلفی دارد؛ مانند جمع آوری کمک برای مستمندان، برگزاری مراسم ترحیم، برگزاری مراسم عمومی مانند جشن ها و گردهمایی ها، اعلام اشیاء گمشده، اسکان مسافران، مراجعه به امام جماعت، رسیدگی به مشکلات مردم و..... کارکردهای مسجد با توجه به محیط جغرافیایی و فرهنگی متغیر است.

کارکردهای سیاسی: یکی از کارکردهای مساجد در تاریخ و تمدن اسلامی، کارکرد سیاسی آن است. پیامبر صلی الله علیه واله پایه های حکومت نوپای مدینه را در مسجد مدینه محکم کرد و بسیاری از برنامه ریزی های سیاسی خود را در مسجد انجام داد. پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه واله بیعت رسمی با خلفای جانشین ایشان در مسجد صورت گرفت. در عهد خلافت ابوبکر، حضرت زهرا علیها السلام خطبه مشهور خود را در مسجد ایراد کرد. جنبش هایی مانند جنبش مختار، جنبش زیدبن علی و جنبش صاحب فخ نیز از مسجد آغاز شد.

در دوره معاصر نیز در روند پیروزی انقلاب اسلامی ایران، مساجد بار سنگینی را بر دوش کشیدند. (همان، ص 99)

کارکرد حقوقی: یکی از کارکردهای مسجد که در گذشته وجود داشته و امروزه کم رنگ شده است، کارکرد حقوقی آن است. امام علی علیه السلام در گوشه ای از مسجد کوفه به امور قضایی می پرداخت. (الولی، 1409هجری قمری، ص 162)

کارکرد نظامی: کارکرد نظامی مسجد نیز در گذشته وجود داشته است و امروزه کم رنگ شده است. کارکرد نظامی مسجد شامل پرداختن به امور نظامی و مشورت های نظامی به ویژه در صدر اسلام است.

کارکردهای اقتصادی: حفظ و نگهداری اموال نقدی عمومی در مسجد، اعطای وام و تسهیلات،

ص: 373

جمع آوری کمک های نقدی و کارآفرینی برای جوانان ازجمله کارکردهای اقتصادی مساجد هستند. (همان، ص 116)

مواردی که ذکرشده مروری اجمالی بر کارکردهای مسجد بود. یکی از کارکردهای مسجد در زمینه ازدواج است که یک مسئله فردی و اجتماعی است. در ادامه به بررسی ارتباط مسجد در فرایند ازدواج پرداخته شده است.

فقیر و برهنه بود. قامتی کوتاه و چهره ای زشت داشت. حضرت پیغمبر صلی الله علیه واله برای اینکه وی غریب و فقیر بود، او را مورد ملاطفت قرار داد و لباس برایش تهیه کرد و روزانه برایش غذا می فرستاد.

روزی نبی اکرم صلی الله علیه واله با کمال رأفت و نگاهی رقت بار به جوبیر نگریست و فرمودند: «جوبیر! چه خوب بود همسری اختیار می کردی تا شهوت خود را کنترل کنی و در امور دنیا و آخرت با تو همکاری کند». جوبیر عرض کرد: «ای پیامبر خدا! پدر و مادرم فدایت شوند؛ کدام زن حاضر است به همسری من تن دردهد؟! من که نه حسب و نسب دارم و نه مال و جمال. چه زنی رغبت می کند با من ازدواج نماید؟!»

پیامبر فرمودند: «ای جوبیر! خداوند جهان به برکت دین حنیف اسلام، آن کس را که در جاهلیت شرافت داشت، پست نمود و کسانی را که پست بودند، شرافت داد و آن ها را که قبلاً ذلیل بودند، عزیز کرد و آن همه نخوت جاهلیت و تفاخر و بالیدن به قبیله و نسب را که میان آن ها موسوم بود، به کلی برانداخت. امروز همه مردم، اعم از سفید، سیاه، قریش یا عرب و عجم برابرند. همه فرزندان آدم هستند و آدم را خداوند از خاک آفرید. در روز قیامت، محبوب ترین مردم در پیشگاه خداوند فقط پارسایان و پرهیزکاران اند. ای جوبیر! من برای هیچ یک از مسلمین امروز نسبت به دیگری فضیلتی نمی بینم، جز برای فردی که تقوایش و فرمانبرداری اش در پیشگاه خداوند بیشتر باشد».

پس ازآن، حضرت خاتم صلی الله علیه واله فرمودند: «ای جوبیر! هم اکنون نزد زیاد بن لبید که شریف ترین مردم قبیله بنی بیاضه است می روی و می گویی: «رسول خدا مرا فرستاده و دستور داده که دخترت ذلفا را به عقد نکاح من درآوری».

هنگامی که جوبیر وارد خانه زیادبن لبید شد، زیاد با گروهی از بستگان خود نشست بود و گفتگو می کرد. جوبیر اجازه گرفت، وارد شد و سلام کرد. آنگاه زیاد را مخاطب ساخت و گفت: «من از جانب رسول خدا صلی الله علیه واله آمده ام و برای انجام کاری حامل پیامی هستم. آن را به طور آشکار بگویم یا خصوصی؟»

زیاد گفت: «نه، چرا پنهانی بگویی؟! آشکار بگو! من پیام پیامبر صلی الله علیه واله را سبب فخر و شرافت خود می دانم. جوبیر گفت: «پیغمبر صلی الله علیه واله پیغام داده که دخترت ذلفا را به عقد همسری من درآوری».

زیاد: «آیا نبی اکرم صلی الله علیه واله تو را برای ابلاغ این پیام فرستاد؟»

جوبیر: «آری! من سخن دروغ به رسول خدا صلی الله علیه واله نسبت نمی دهم».

زیاد: «ما دختران خود را به نکاح اشخاصی که هم شأن ما نیستند درنمی آوریم. نزد پیامبر صلی الله علیه واله برگرد تا خودم بیایم و عذر خود را بگویم».

جوبیر ناراحت شد و درحالی که می گفت: «به خدا قسم این کار مطابق دستور قرآن مجید و گفتار پیامبر صلی الله علیه واله نیست»، مراجعت کرد.

ص: 375

ذلفا، دختر زیاد، سخنان جوبیر را شنید. کسی را فرستاد و پدرش را به داخل خانه خواست و پرسید: «پدرجان! چه گفتگویی با جوبیر داشتی»؟ پدرش گفت: «می گوید: حضرت محمد صلی الله علیه واله مرا فرستاده که دخترت ذلفا را به عقد من درآوری».

ذلفا: «به خدا جوبیر دروغ نمی گوید. بفرست تا پیش از آن که به نزد پیامبر صلی الله علیه واله برگردد».

زیاد فرستاد تا جوبیر را از میان راه برگرداندند و او را مورد محبت قرار داد؛ سپس گفت: «اینجا باش تا من برگردم». آنگاه خود به محضر حضرت خاتم صلی الله علیه واله شرفیاب شد و گفت: «پدر و مادرم فدایت گردد! جوبیر پیامی از جانب شما آورده ولی من پاسخ او را به نرمی ندادم. اینک خودم حضورتان رسیده ام و عرض می کنم که ما طایفه انصار دختران خود را جز به افراد هم شأن خود به نکاح درنمی آوریم».

پیامبر اکرم صلی الله علیه واله فرمودند: «ای زیاد! جوبیر مردی باایمان است. مرد مؤمن هم شأن زن مسلمان است. دخترت را به همسری جوبیر درآور و دامادی او را ننگ ندان».

زیاد به خانه برگشت و آنچه حضرت محمد صلی الله علیه واله فرموده بود، به اطلاع دخترش رسانید. دختر گفت: «پدرجان! این را بدان که اگر از فرمان حضرت محمد صلی الله علیه واله سرپیچی کنی، کافر خواهی شد».

زیاد وقتی زمینه را چنین دید، بیرون آمد. دست جوبیر را گرفت؛ به میان بزرگان قوم خود آورد و ذلفا دخترش را به عقد وی درآورد. مهریه و جهیزیه عروس را نیز خودش پذیرفت. از جوبیر پرسیدند: «خانه ای داری که عروس را به خانه ات بیاوریم»؟ گفت: «نه». به دستور زیاد خانه ای با وسایل و لوازم زندگی تهیه کردند و به وی اختصاص دادند. عروس را نیز آرایش کرده و خوشبو کردند و به جوبیر نیز لباس دامادی پوشانیدند. به این ترتیب ذلفا، دختر زیبای یکی از بزرگ ترین اشراف مدینه و قبیله معروف خزرج، به همسری مردی سیاه چهره و ازنظر افتاده ای که فقط به زیور تقوا و معرفت آراسته بود، درآمد. (کلینی، 1365، ج 5، ص 340؛ مجلسی، 1404 هجری قمری، ج 22، ص 117؛ حرّ عاملی1409 هجری قمری، ج 20، ص 68)

تقوا و ایمان جوبیر در سایه اسلام و انس با مسجد سبب شد، مورد مناسبی از جانب پیامبر صلی الله علیه واله به او معرفی شود و مقدمات تشکیل خانواده برایش تسهیل گردد و تمام این امور از مسجد آغاز شد.

امر سبب می شود بلوغ جنسی و بلوغ عقلی و فکری جوانان تا حدی منطبق و یا نزدیک به هم باشد و جوان دچار بلوغ زودرس و مشکلات ناشی از آن نگردد.

نقش فرهنگی مسجد در رشد جوانان برای آمادگی ازدواج بر کسی پوشیده نیست. معرفت دینی در مساجد افزایش می یابد و کسی که بر اساس روایات دینی، مورد رضایت و امانت دار باشد، یعنی در حوزه شناخت و رفتار تعبد داشته باشد، شایسته ازدواج است.

جوانانی که در جمع مسجدیان رشد می کنند، زودتر بلوغ اجتماعی یافته، می توانند در جامعه نقش ایفا کنند. پایگاه های بسیج و کانون های فرهنگی مساجد می توانند در این راستا کمک کنند. لازم است مساجد برای ارتقای این مهم دوره ها و کارگاه هایی را با حضور کارشناسان و متخصصان برگزار کنند تا بلوغ های همه جانبه لازم را در جوانان نزدیک به سن ازدواج، ایجاد نمایند.

فرمودند: «به اشخاص همسنگ».

گفت: «ای پیامبر خدا! اشخاص همسنگ چه کسانی هستند؟»

فرمود: «مؤمنان همسنگ یکدیگرند. مؤمنان همسنگ یکدیگرند». (کلینی، همان، ج5، ص 337، ح 2؛ مجلسی، همان، ج103، ص371، ح 1)

می شود. علاوه بر آن هرچه افراد از امکانات و خدمات ارائه شده مسجد بیش تر استفاده کند، گرایش بیشتری به مسجد خواهد داشت. (شایگان، همان، ص40) تأکید متخصصان خانواده بر مشاوره پیش از ازدواج و نقش پیشگیرانه آن، نشان دهنده آن است که لازم است هر مسجدی اتاقی برای مشاوره با مشاوران متعهد و متخصص داشته باشد تا ضمن دسترسی بهتر بتوانند با اعتماد بیشتر و هزینه کمتر به مشاور ازدواج و خانواده مراجعه نمایند.

شرایط و محیط های فرهنگی، اجتماعی و فیزیکی بر هدف و وسیله فرد اثر می گذارد. آگاهی و اقتصاد نیز در این راه مؤثر است؛ ولی چون اقتصاد تا حدی انرژی لازم برای کنش را فراهم می کند تا نیازهای رفاهی و مادی فرد مرتفع شود، کمتر به سمت اهداف معنوی و متعالی می رود. افراد طبقات متوسط مشارکت بیش تری در مساجد دارند. طبقات بالا بیش ازحد ارضای نیازهای مادی و طبقات پایین کمتر از حد لازم مشارکت دارند و کم ترین مشارکت در مناطق فقیرنشین است. (شایگان، همان، ص 126)

این تحقیق نشان داد بین میزان حضور و مشارکت و ارضای توقعات از مسجد، همبستگی مثبت و معناداری هست. هرچه میزان ارضای توقعات افراد از مسجد بیش تر باشد، حضور و مشارکت در مسجد نیز بیش تر است. (همان، ص 178)

برخی از مساجد فعالیت های خیریه ای مانند کمک به مستمندان و تشکیل صندوق های قرض الحسنه دارند. جوانانی که در شرف تشکیل زندگی هستند و مشکلات مالی دارند، می توانند از این کمک ها بهره مند شوند.

سمت سادگی و قناعت سوق دهد. کسانی که با مسجد ارتباط دارند، با الگوهای اسلامی بیش تر آشنا شده و سبک زندگی اسلامی بیش تر در زندگی آن ها دیده می شود. (آزاد ارمکی، همان)

ازجمله مسائلی که حائز اهمیت است و نیاز به الگوسازی دارد، برگزاری ساده مراسم ازدواج و زندگی ساده است. انس با مسجد و شرکت در محافل مذهبی، سبب می شود الگوی ازدواج آسان بین جوانان و خانواده ها، رایج شود و از رسومی که مخالف نظر اسلام است، صرف نظر شود.

مقام معظم رهبری در مورد برگزاری ساده مراسم ازدواج فرمودند: «در همه امور زندگی تان سادگی را رعایت کنید. اولش هم از همین مراسم ازدواج است. از اینجا شروع می شود. اگر ساده برگزار کنید، قدم بعدی اش هم می شود ساده والّا شما که رفتید آن مجلس کذایی مثل اعیان و اشراف زمان طاغوت را درست کردید، بعد دیگر نمی توانید بروید توی خانه کوچکی مثلاً با وسایل مختصری زندگی کنید. این جور نمی شود دیگر؛ چون خراب شده و ازدست رفته است. از اول، زندگی پایه اش بر اساس سادگی و ساده زیستی باشد تا زندگی بر خودتان، بر خانواده تان و بر مردم جامعه ان شاء الله آسان شود.» (حاج علی اکبری، 1383، سخنرانی بعد از خطبه عقد، 13 اردیبهشت 1374)

پیامبر اکرم صلی الله علیه واله فرمودند: «ان اعظم النکاح برکه ایسره مؤونه: پربرکت ترین ازدواج کم هزینه ترین آن است.» (المتقی الهندی، 1424 هجری قمری، ج 16، ص 299، ح 44577)

کجاست؟ سلمان گفت: بله، ای پیامبر خدا! فرمود: ابوذر کجاست؟. ابوذر گفت: بله، ای پیامبر خدا! چون اینان در برابر پیامبر خدا صلی الله علیه واله ایستادند، فرمود: همگی بروید و در اطراف مدینه بِایستید و مهاجران و انصار و مسلمانان را جمع کنید. آنان به فرمان پیامبر خدا صلی الله علیه واله رفتند. پیامبر خدا صلی الله علیه واله پیش رفت و در بالاترین پلّه منبر نشست. هنگامی که مردم در مسجد جمع شدند، پیامبر خدا صلی الله علیه واله برخاست و حمد و ثنای خدا را به جا آورد و فرمود: سپاس، از آنِ خدایی است که آسمان را ساخت و برافراشت و زمین را پهن کرد و گسترانْد و با کوه های میخ آسا استوارش ساخت و از آن، آب و چراگاه هایش را بیرون آورد؛ همان خدایی که از صفاتی که وصف کنندگان برای وصف او می گویند، برتر است و ازآنچه گویندگان در تجلیل او به زبان می آورند، فراتر است؛ همو که بهشت را پاداش پرهیزگاران قرارداد و آتش را کیفر ستمکاران و مرا برای مؤمنان، رحمت و برای کافران، مایه کیفر و نقمت قرارداد.

ای بندگان خدا! شما در سرای آرزو قرار دارید، میان زندگی و مرگ و تندرستی و بیماری ها؛ در سرایی که همه چیز آن، زوال یافتنی است و جایگاه دگرگونی حالات و مایه کوچیدن، قرار داده شده است. پس رحمت خدا بر آن مردی که آرزویش را کوتاه سازد و در کار و عملش بکوشد و زیادی مالش را انفاق کند و زیادی قوت خویش را نگه دارد و آن را برای روز نیازمندی اش پیش فرستد؛ روزی که در آن، مُردگان محشور می شوند و صداها به خاموشی می گراید و فرزندان و مادران، یکدیگر را نمی شناسند و «مردم را مَست می بینی، درحالی که مست نیستند» ؛ «آن روز، خدا جزای شایسته آنان را به طور کامل می دهد و خواهند دانست که خداوند، همان حقیقت آشکار است» ؛ «روزی که هر کس آن کار نیکی را که کرده و آن بدی ای را که مرتکب شده، حاضرشده می یابد و آرزو می کند که ای کاش، میان او و آن [کارهای بد]، فاصله ای دور بود» . «پس هر کس به وزن ذرّه ای نیکی کند، آن را می بیند و هر کس به وزن ذرّه ای بدی کند، آن را می بیند» ؛ برای روزی که در آن، پیوندهای نَسَبی از میان می روند و رشته ها[ی خویشاوندی] بریده می شوند و گناهکاران، با سختی، حسابرسی می شوند و به سوی عذاب، رانده می شوند.

پس، آن کسی که از آتش دانسته شده، ولی به بهشت درآورده شود، به رستگاری دست یافته است. زندگی دنیا، چیزی جز لذّتی پوچ و فریبنده نیست. ای مردم! پیامبران، حجّت های خدا در زمین او و گویندگان کتاب او و عمل کنندگان به وحی اویند. خداوند عزّوجلّ به من دستور داد که دخترم فاطمه را به ازدواج برادرم و پسرعمویم و نزدیک ترین مردمان به من، یعنی علی بن ابی طالب، درآورم. خداوند بلندمرتبه، او را در آسمان، به همسری فاطمه درآورد و فرشتگان را بر آن، گواه گرفت و به من دستور داد که در زمین نیز او را به ازدواج فاطمه درآورم و شما را بر آن، گواه گیرم».

ص: 384

پیامبر خدا صلی الله علیه واله سپس نشست و فرمود: برخیز _ ای علی _ و برای خودت خطبه عقد را] بخوان. علی علیه السلام فرمود: ای پیامبر خدا! با وجود شما، من خطبه را بخوانم؟ فرمود: «بخوان؛ زیرا جبرئیل به من دستور داد که به تو دستور دهم خطبه ات را خودت بخوانی. اگر داوود علیه السلام خطیب بهشت نبود، بی گمان، تو [خطیب آن] بودی، ای علی!.»

آنگاه، پیامبر صلی الله علیه واله فرمود: «ای مردم! سخن پیامبرتان را بشنوید. خداوند، چهار هزار پیامبر برانگیخت که هر پیامبری، یک جانشین داشت، و من، بهترینِ پیامبران هستم، و جانشینم بهترینِ جانشینان است». سپس پیامبر خدا صلی الله علیه واله سکوت کرد و علی علیه السلام سخن آغاز کرد و فرمود: «سپاس، از آنِ خدایی است که کلیدهای دانش خود را به گویندگان، الهام فرمود و دل های پرهیزگاران را با شعله های عظمتش، روشن نمود و راه های رهپویان را با نشانه های احکامش، هویدا ساخت و جهانیان را به وجود پسرعموی برگزیده ام، دل شاد کرد تا آن که دعوت او بر دعوت ملحدان، برتر آمد و آیین او بر باطل های باطل گرایان، چیره گشت و او را واپسین پیامبران و سَرور فرستادگان قرار داد. پس او پیام پروردگارش را [به مردمان] رسانْد و فرمان او را اجرا کرد و نشانه های خدا را از جانب او ابلاغ نمود.

سپاس، برای خداوندی است که با قدرت خویش، بندگان را آفرید و به واسطه دینش آنان را عزّت داد و به وجود پیامبرش محمد صلی الله علیه واله ، مفتخرشان نمود، و مهر ورزید و گرامی داشت و ارجمندی و بزرگی بخشید. سپاس، مخصوص خداوند است، به خاطر نعمت ها و احسان هایش. گواهی می دهم که معبودی جز خدا نیست، گواهی خالصانه ای که او را خشنود گردانَد و درود خدا بر محمد؛ درودی که او را [به خدا] نزدیک کند و بهره مندش سازد!

و بعد، ازدواج از اموری است که خداوند متعال، بدان امر کرده و به این کار، اجازت داده است و این مجلس ما، از آن مجلس هایی است که خدا به آن فرمان داده و مورد رضایت اوست. اینک محمّدبن عبداللّه، پیامبر خدا، دخترش فاطمه را به ازدواج من درآورد، با مَهریه چهارصد درهم و دینار، و من بدان راضی ام. پس، از خودِ ایشان بپرسید و گواه باشید».

مسلمانان گفتند: ای پیامبر خدا! آیا او را تزویج نمودی؟

پیامبر صلی الله علیه واله فرمود: «آری».

مسلمانان گفتند: خداوند، بر هر دوِ آنان مبارک گردانَد و پیوسته در کنار هم بدارَدشان.» (طبری، بی تا، ص 88؛ مجلسی، همان، ج 103، ص 269)

حضرت پیامبر صلی الله علیه واله تبرکاً خطبه عقد این دو بزرگوار را در حضور مردم با این تشریفات خواندند که خود نوعی فرهنگ سازی است.

ص: 385

می گذرد. سپس فرمود: ای علی! از خداوند برکت خواهم خواست. علی علیه السلام گفت: همه مردم تا آخرین نفر، از غذا و نوشیدنی من خوردند و نوشیدند و برایم طلب برکت کردند و همگی –که بیش از چهار هزار مرد بودند- رفتند؛ اما از غذا هیچ کم نشده بود.

پیامبر خدا صلی الله علیه واله دوری ها را خواست و آن ها را از غذا پر کرد و به خانه های همسرانش فرستاد. سپس یک دوری برداشت و در آن، مقداری غذا ریخت و فرمود: این هم برای فاطمه و شوهرش». (طوسی، 1414 هجری قمری، ص 42، ح 45؛ مجلسی، همان، ج 43، ص 95، ح 5)

می تواند با کار مداوم در جامعه نیز اثر خود را نشان دهد.

ایجاد و تقویت کتابخانه های مساجد و مسابقه کتاب خوانی و هدیه کتاب های مربوط به ازدواج و انتخاب همسر، به انتخاب ملاک های درست کمک می کند. دعوت از افرادی که زندگی خانوادگی موفقی دارند، تا دوستانه ملاک هایشان را برای جوانان بگویند و حتی افرادی که طلاق گرفته اند و بازگو کردن این که چه ملاک های اشتباهی داشته اند، می تواند راهگشای انتخاب جوانان باشد.

در هر مسجد باید افراد معتمد و متدین دفتری برای نوشتن نام پسران و دختران آماده ازدواج، داشته باشند و به همان سنت گذشته موردهای مناسب را با دقت و تأمل به هم معرفی کنند. این گونه، مسجد خود نقطه امنی برای شروع خواستگاری و سپس تحقیق و بررسی مورد است.

تجربه برگزاری جلسات مشاوره در برخی از هیئات مذهبی نشان داده است که حتی افراد غیرمذهبی هم برای خدمات مشاوره ای مراجعه کرده و ازجمله در انتخاب همسر از مشاوران امین و دانا بهره می گیرند. صندوق های قرض الحسنه مساجد و کارگاه های مرتبط با مسجد، می تواند در زندگی اقتصادی جوانی که همسر انتخاب کرده، کمک خوبی باشد.

هیئت امنا تدابیری داشته باشند تا با دعوت از رسانه ها و تهیه هدایای مختصری، جوانانی را که در مسجد مراسم عقد خود را برگزار می کنند، معرفی و از آن ها تجلیل کنند. چنان که تنها خانواده معصوم دنیا حضرت علی و حضرت زهرا علیها السلام عقدشان در خانه خدا بسته شد و مورد تحسین پیامبر صلی الله علیه واله و مسلمین قرار گرفتند. حتی با کمی تزیین مسجد و رعایت برخی شئون، بخشی از اجتماع مراسم عمومی در مسجد می تواند همراه مولودی باشد و سپس مراسم شام و برخی شادی های دیگر در تالار یا منزل عروس یا داماد صورت گیرد. ازدواج آسان و بهنگام نیاز به همت تک تک افراد، حمایت خانواده ها و پشتیبانی دوست ها دارد.

6. بستان، حسین و همکاران، اسلام و جامعه شناسی خانواده، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تهران، 1383.

7. بی آزار شیرازی، عبدالکریم، «مسجد قلب جامعه اسلامی»، فرهنگ کوثر، شمارة16، تیر1377.

8. جمعی از نویسندگان، اخلاق خانواده، چاپ دوم، دفتر نشر معارف، قم، 1391.

9. حاج علی اکبری، محمدجواد، مطلع عشق، بی چا، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1383.

10.حرّ عاملی، وسائل الشیعه، جلد20، بی چا، مؤسسة آل البیت، 1409هجری قمری.

11.حسین خانی نائینی، هادی، فرآیند همسرگزینی، بنشاسته، قم، 1391.

12.دفتر مطالعات و پژوهش های مرکز رسیدگی به امور مساجد، فرهنگ مسجد، مؤسسة فرهنگی ثقلین، قم،1385.

13.سلطان زاده، حسین، روند شکل گیری شهر و مراکز مذهبی در ایران، آگاه، تهران، 1362.

14.شایگان، فریبا، تبیین جامعه شناختی مشارکت مردم در مساجد، جامعه شناسان، تهران، 1389.

15.شبلی، احمد، تاریخ آموزش در اسلام، ترجمه محمدحسین ساکت، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1361.

16.صاحب جواهر، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، دفتر انتشارات اسلامی، قم، بی تا.

17.ضرابی، عبدالرضا، «نقش و عملکرد مسجد در تربیت»، معرفت، شمارة 33، فروردین و اردیبهشت 79.