خورشید نینوا

السلام علی الحسین و علی علی بن الحسین و علی اولاد الحسین و علی اصحاب الحسین

ص: 2

خورشید نینوا

ص: 3

عنوان: خورشید نینوا

تهیه و تنظیم: دفتر مطالعات، پژوهشها و ارتباطات حوزوی مرکز رسیدگی به امور مساجد

منبع: مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات حوزه های علمیه

تاریخ: مرداد ١٣٩٩

آدرس: قم، ٤٥ متری آیت الله صدوقی(قدس سره)، ٢٠متری حضرت ابوالفضل(علیه السلام) پلاک ١٠٣

تلفن: ٣٢٩٢٣٨٣٦-٠٢٥

دورنگار: ٣٢٩٢٣٨٣٧-٠٢٥

ص: 4

کرد و ترقّی و رشد فکری داد و در جهت آگاهی دینی و تقرّب به پروردگار و کمالات نفسانی پیش برد؛ مثل شاگردی که انسان او را روز به روز تربیت می کند و پیش می برد».

یکی از نکات مهم برای همه مبلغین این است که اولا «مبلّغِ دین و مبیّنِ معارف دینی، باید به زبان اکتفا نکند؛ بلکه عمل او هم باید ایمان و اخلاص و صفایش را در بیان این حقیقت برای مخاطب ثابت کند و نشان دهد. این که مشاهده می کنید در هر کاری که علمای دین پیشگام باشند، مردم پاسخ مثبت می دهند و اجابت می کنند و جمع می شوند و عمل می کنند - چه جبهه باشد، چه امر سیاست و چه خودِ انقلاب - به خاطر این است که این لباس و شغل و زیّ، به خاطر عمل اخیار و نیکانی که قبل از ما بوده اند، توانسته است ایمان مردم را به خود متوجّه و جلب کند».

ثانیا «بعضی از معارف، قدیمی - نه منسوخ - است. حرفهایی بود که اگر سی سال قبل برای جوامع ویژه متدیّن گفته می شد، حرفهای تازهای بود؛ ولی امروز این حرفها دیگر تازه نیست. همه می دانند باید حرفهای مهم و جدید را جستجو و بیان کرد. البته تکرار آنچه که مخاطبین می دانند، در مواردی لازم است؛ زیرا چیزهایی وجود دارد که باید تکرار شود، ولی چیزهایی هم هست که تکرارش مُملّ است. پس باید مجموعه هایی باشد که سطح لازم برای معارف را به مبلّغ نشان دهد.... من مصرّم که جامعه تبلیغی ما باید به تبلیغ به صورت یک کار اصلی و حقیقی و لازمه قطعی علمِ دین نگاه کند. جامعه علمی دینی - یعنی روحانیت - اولین وظیفه اش تبلیغ است. تبلیغ یک وظیفه درجه دومِ مخصوصِ عدّهای خاص از روحانیون نیست. علمای محترم دین، ائمّه محترم جماعات و آبرومندان محترم در هر جا که هستند، از این گونه حرکت حمایت کنند و آن را تأیید نمایند.

ص: 7

علاوه بر این - همان طور که عرض شد - نیازهای روز به روز تبلیغ و مبلّغ، باید در اختیار آنها قرار گیرد».

امروز هم در دوره کوران کرونا، شیعیان با تأسی به ولی امر مسلمین و مراجع عظیم الشان که بر اقامه عزای حسینی طبق دستورالعمل های اعلام شده تاکید کرده اند، این شعائر دینی را بجا خواهند آورد، چه آن که زنده نگهداشتن محرم، زنده نگهداشتن اسلام است که به فرموده امام خمینی رحمه الله «این محرّم و صفر است که اسلام را زنده نگه داشته است. فداکاری سیدالشهدا(علیه السلام) است که اسلام را برای ما زنده نگه داشته است».(1)

بر این اساس و به جهت آشنایی بیشتر امامان محترم جماعت با نوع سوالات و شبهات محرم و پاسخهای ارائه شده توسط محققین حوزه، مجموعه ای از پرسش و پاسخ های گردآوری شده توسط مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه های علمیه با عنوان «خورشید نینوا»، پس از بازبینی، اصلاح و تکمیل، توسط دفتر مطالعات مرکز رسیدگی به امور مساجد، تدوین وتنظیم شده است.

امیدواریم با توجه به محدودیت های به وجود آمده در اقامه عزاداری، به توفیق الهی با نشر معارف کربلا و رفع شبهات توسط مبلغین، بخصوص امامان محترم جماعت در فضای حقیقی و مجازی، تقلیل فعالیتها در فضای حقیقی جبران شود.

دفتر مطالعات، پژوهشها و ارتباطات حوزوی

مرکز رسیدگی به امور مساجد

ص: 8

قدس سره می نویسد: "باید توجه داشت که تاریخ نهضت ابا عبدالله(علیه السلام) نسبت به بسیاری از فصول تاریخ از تحریف مصون و محفوظ مانده است... جزئیات واقعه بازگویی و ثبت شده است از این جهت امثال طبری، یعقوبی، شیخ مفید، ابوالفرج اصفهانی و... جزئیات وقایع را با نقل روات موثق نقل کرده اند".(1)

بنابراین تواتری(2) که در نقل این حادثه وجود دارد هیچ شکی برای کسی باقی نمی گذارد.

شهید مطهری (قدس سره) قائل است: "وقتی یک قضیه به صورت تواتر نقل می شود، دیگر قابل اینکه اغراض افراد در آن دخالت کرده باشد نیست".(3) به عنوان نمونه اگر فردی از چندین نفر بشنود که در شهری به نام مکه خانه کعبه (خانه خدا) وجود دارد، مکانی مقدس که مسلمانان برای زیارت به این خانه می روند و همواره از خانه کعبه و صفا و مروه و... سخنانی بشنود آیا هیچ شکی برای او باقی می ماند در اینکه آیا این خانه واقعا وجود دارد یا خیر؟ اگر کسی در هر یک از رخدادهای صدر اسلام شک کند ولی در واقعه کربلا (این حادثه همیشه زنده) نمی تواند شک کند.

در بخشی از سئوال پرسیده اید ثابت کنید وقایع تاریخی که وجود دارد راست است؟ در جواب باید گفت: هیچ کس قائل نیست که همه وقایع تاریخی که وجود دارد و بعضا توسط افراد نقل می شود، صد در صد صحیح است و هیچ شک و ابهامی در آنها وجود ندارد. شهید مطهری(قدس سره)که البته در خصوص مورخان بحث می کند می نویسد: "مورخ نباید یک حالت ساده دلی داشته باشد و خیال کند هر چه که در کتب تاریخ گذشته نوشته شده عین حقیقت و واقعیت است".(4) و در جای دیگری می نویسد: "بعضی صرفاً ملا سنتی هستند. همین قدر که کتابی و یک نسخه خطی پیدا کنند که مثلا 700 سال قبل نوشته شد،

ص: 11

یا در فلان جا چاپ شده، این دیگر برایشان وحی منزل است. در مقابل عده ای اساسا تاریخ را بی ارزش می دانند می گویند انسان هیچ وقت نمی تواند خودش را از تعصبات و جانبداری ها و عقده ها و کینه ها تخلیه کند".(1)

شهید مطهری قدس سره هر دوی این دیدگاهها را رد می کند و قائل است: نمی شود بشر را متهم کرد که همیشه مطابق منافع خودش وقایع را نقل می کند. و بعضی وقایع هست که اساسا در یک حدّش دروغ بردار نیست. شما می بینید بسیاری از قضایا را دو طرف متخاصم نوشته اند امکان تحریف در بعضی قضایا نیست . قضایایی که در سطح عموم واقع می شوند،(2) اصلا امکان تحریف آنها وجود ندارد. یعنی قضیه به صورت تواتر نقل می شود که اصلا قابل اینکه اغراض افراد در آن دخالت کرده باشد نیست.(3)

اما اینکه سئوال کرده اید چرا دین ما متصل به تاریخ است؟ در تمام دنیا مردم با تاریخ خود زندگی کرده و هویت خود را مدیون تاریخ هستند و هیچ ملتی نیست که بدون تاریخ باشد و از گذشته خود بریده باشد، علاوه بر مسائل اجتماعی، علوم و دستآوردهای تمدنی انسانها نیز به گذشته مربوط است، پیشرفت های بشری یک شبه نبوده، بلکه به مرور زمان با انباشت اطلاعات و دست آوردها به تکامل رسیده و آنچه امروز به عنوان اختراعات و صنایع و فنون است بی تردید از گذشته بنیان گرفته، از اینروی هرگز نمی توان گذشته را انکار و آن را مورد تردید قرار داد. از این روی بخشی از آموزه های اسلامی درس هایی هستند که تاریخ آنها را برای ما بیان کرده است . به عنوان نمونه مطالبی که در خصوص سیره نبی مکرم اسلام وجود دارد، مطالبی که در خصوص سیره ائمه اطهار - علیهم اسلام - وجود دارد، از تاریخ گرفته شده لذا دین ما به خاطر ارتباطی که با پیشوایان خویش دارد با تاریخ پیوندی عمیق دارد. در روایات و احادیث اسلامی نیز این مسئله

ص: 12

که تاریخ امری شناختنی و منبع کسب معرفت و تجربه و دانش است، بارها مورد توجه قرار گرفته است.(1)

اما اینکه گفته اید چرا هر دلیلی می آوریم از تاریخ است؟ در جواب باید گفت: برای اثبات یک موضوع دینی از علوم مختلفی استفاده می شود. علم فقه، کلام، حدیث و تاریخ و... از جمله علومی هستند که آگاهی از این علوم می تواند افراد را در موضوعات مختلف به حقیقت برساند. در دین اسلام به تاریخ و دانستن وقایع تاریخی توجه خاصی شده است.(2)

قرآن عموما پس از بیان مسائل تاریخی به جنبه عبرت آموزی وقایع اشاره دارد.(3)

قرآن تأکید دارد که تاریخ گذشتگان یک منبع شناخت و معرفت است و به انسان آگاهی و بینش می دهد.(4)

شهید مطهری(قدس سره) می نویسد: "قرآن به طور صریح و قاطع تاریخ را برای مطالعه عرضه می دارد. پس تاریخ هم خودش یک منبع برای شناخت است... یعنی بروید آثار تاریخی را مطالعه کنید و بعد ببینید که زندگی و جامعه بشری چه تحولات تاریخی پیدا کرده است.(5)

البته این گونه هم نیست که ما همه چیز را از تاریخ گرفته باشیم، بلکه از عرف و اجتماع و آداب و سننی که مردم عمل کرده اند، به صورت عینی به دست ما رسیده است. به علاوه اصل دین، اعتقادات است که بر اساس عقل است و ربطی به مباحث تاریخی ندارد.

ندارد. هر چند وقوع بعضی از حوادث تاریخی را به صورت صد در صد نمی توان قائل شد امّا می توان با تجزیه و تحلیل به کشف حقایق زیادی از زندگی گذشته انسانها پرداخت. تاریخ به عنوان یکی از منابع شناخت در اسلام از جایگاه ویژهای برخوردار است.

[11]. نمل / 69.

[12]. یوسف / 111.

[13]. محمد علی اکبری، همان، ص125.

[14]. همان، به نقل از کتاب شناخت شهید مطهری(قدس سره)، ص78.

ص: 15

و امیرمؤمنان(علیه السلام)این اصل را به خوبی بیان نموده و فرموده است: اگر وجود نیروی کافی و مسئولیّت الهی برای این امر (تشکیل حکومت الهی) نبود هرگز برای تشکیل حکومت اقدام نمی کردم(1).

فرزندش امام حسین(علیه السلام) نیز، وقتی نیروی کافی برای براندازی حکومت جور و غاصب دید، به آن اقدام نمود. تا از این طریق، ریشة ظالم را سوزانده و حکومت عدل را جایگزین کند. و این بود که حضرت مسلم(علیه السلام) را به کوفه فرستاد..

امّا در مورد شهادت حضرت مسلم(علیه السلام) نیز، سخن اصلی آن است که امام حسین(علیه السلام) که حضرت مسلم(علیه السلام) را به کوفه فرستاد، بر مبنای دلایل ظاهری عمل کرد، نه بر اساس علم امامت.

نویسندة "شهید جاوید" نیز بر این عقیده است که امام بر اساس شواهد ظاهری مسلم(علیه السلام) را به کوفه فرستاد. و مسلم نیز بر همان شواهد ظاهری عمل کرد. وقتی وارد کوفه شد زمینه را فراهم دید، و با مشاهدة این وضع و شرائط فعلی مردم کوفه، به امام نامه فرستاد.

بنابراین، نه امام حسین(علیه السلام) مسئول بود و نه حضرت مسلم(علیه السلام) .

نظر شهید مطهری، در نقد نظریه مؤلف کتاب "شهید جاوید":

خبر رسید که زمینه کوفه دیگر منتفی شده امام بایست دست از حرف ها و قیامش برمی داشت.

در حالی که قضیه برعکس است. داغ ترین خطبه های امام(علیه السلام) بعد از شکست کوفه است. امام(علیه السلام) آیه (20) سوره احزاب را بعد از شهادت مسلم و شکست کوفه برای اصحابش خواند. و فرمود: بعضی از مؤمنین به پیمانی که با خدای خویش بسته بودند وفا کردند و شهید شدند. و عده ای دیگر هم انتظار می کشند تا نوبت آنها بشود. و ما هم وظیفه بزرگ تر و سنگینی داریم.

و سرنوشت مسلم را ما هم پیدا می کنیم ... منطق امام (علیه السلام)، منطق امر به معروف و نهی از منکر بود، برای نابود کردن فساد، ولو به نابودی جانش تمام بشود. این همان منطق شهید است که ماورای منطق هاست.(1)

نبود، امام از عزیمتش منصرف می شد، هم چنانکه بعد از شهادتش منصرف نشد. دلیلی وجود ندارد که امام بعد از گزارش منفی کوفه حرکت نمی کرد. نویسنده شهید جاوید می گوید: اگر مسلم از کوفه مراجعه می کرد و می گفت: مردم کوفه آمادگی ندارند، امام به سوی کوفه حرکت نمی فرمود!(1)

توحید و عرفان و عشق الهی و تسلیم و رضا و محبت و پاک بازی با خدا، و هم در عین حال جنبه اعتراض و پرخاشگری شدید (بر ستمگران) و همدردی با محرومان، و هم حماسه اخلاقی، تحرّک، شجاعت و حماسه انسانی، و هم وعظ و اندرز و سکون (و ثبات) خاص به آن، و هم برابری و مساوات اسلامی، و هم تجلّی عالی ترین عواطف اخلاقی و اسلامی، ایثار و فداکاری.(1) و لذا: "از قتل حسین(علیه السلام) در دل های مومنان سوزشی است که هرگز به سردی نگراید."(2)

پس امام حسین(علیه السلام) و نهضت خونین آن حضرت یک نمونه و الگوی بی نظیری است در اسلام از نظر تجدید حیات سیاسی، اخلاقی و اجتماعی اسلام، و از نظر برانگیختن احساسات انقلابی و حماسی که در پاسخ به سوال مورد نظر به چند نکته مهم از باب نمونه اشاره میگردد:

الف: یکی از مهم ترین پیامها و درسهای سیاسی اجتماعی، نهضت و قیام امام حسین(علیه السلام)، جنبه الهی بودن آن و در راستای اصلاح طلبی و راست کردن کجی های موجود در جامعه اسلامی آن روز می باشد که خود آن حضرت در وصیّت نامه معروفش به برادر خود محمد (ابن حنفیه) به آن تصریح نموده و میفرماید: "بسم الله الرحمن الرحیم: این آن چیزی است که وصیت کرد حسین بن علی بن ابی طالب(علیه السلام) به برادرش محمد، معروف به "ابن حنفیه" که حسین گواهی می دهد هیچ معبودی نیست جز خدای یگانه که او را همتا و شریکی نیست، و آن که محمد (صلی الله علیه و آله) بنده و فرستاده اوست، دین حق را آورده است از نزد حق و این که بهشت و دوزخ حق است و قیامت آمدنی است شکی در آن نیست، و خداوند بر میانگیزاند کسانی را که در قبورند، و من بیرون نیامدم برای تفریح و اظهار کبر، و نه برای فساد و ظلم، بلکه خارج شدم، برای اصلاح امت جدّم (صلی الله علیه و آله) و میخواهم امر

ص: 21

به معروف و نهی از منکر و به سیرت جد و پدرم علی بن ابی طالب رفتار کنم، ...."(1) یعنی نهضت حسین و نهضت های حسینی در طول تاریخ "یک حماسه مقدّس و یک حماسه مطلق است، یعنی به خاطر یک قدم و یک ملّت بخصوص نیست (بلکه) برای انسانیت است، و بالاتر، در راه خدا است، یعنی در راه هماهنگی با هدف های کلّی خلقت است، و این است معنای این که در راه رضای خدا است، .... دیگر این که مقدس است. از نظر فردی هیچ گونه انگیزه شخصی، فردی، جاه، مقام، در کار نیست. برای مقدّسات بشریت است، در راه توحید، مبارزه با (ستم و ظلم و برای تحکیم عدل و عدالت) آزادی و حمایت از ستم دیدگان است. از این نظر یک حماسه الهی، جهانی و انسانی است."(2) و به همین جهت امام حسین پیشوای آزادگان جهان است، آزاد از قید بندگی هر چه غیر از خدا، و آزاد از بند فردیت، منافع شخصی و مادی. و لذا یکی از شعارهای اساسی نظام اسلامی به رهبری رهبر حسینی آن، امام خمینی (قدس سره)، "نه شرقی و نه غربی، جمهوری اسلامی بود" و علّت این که نهضت های حسینی و آزاد بخش در طول تاریخ، با نظام های غیر الهی، طاغوت و انحصار طلب و استعمارگر، در تقابل، جدال و مبارزه بوده اند، همین الهی بودن و در راستای سعادت بشر و آزادی انسانها از قید و بند اسارت بوده است و این درسی است که از امام حسین(علیه السلام) و نهضت او فرا گرفته است.

ب: یکی دیگر از مهم ترین درس های مکتب عاشورا اینست که نهضت گران حسینی در همیشه تاریخ هم چون امام حسین اگر چه در اقلیت بوده اند از نظر عدد اما دارای استقلال فکری یعنی این که ... از خود اصول و مبادی و فلسفه در زندگی داشته (و دارند) و به آن ایمان و اعتماد داشته و در روحش نسبت به آن نوعی حماسه موجود بوده است که مانع جذب شدن فرد یا

ص: 22

اجتماع در افراد و اکثریت موجود میگردد، که از آن به غرور (دینی) غرور اجتماعی، فرهنگی و مذهبی یاد می کنند "و این که میگویند امام حسین اسلام را زنده کرد، تجدید حیات کرد، با خون خود نیرو داد و آبیاری کرد، به این نحو است که حماسه اسلام را احیا کرد، به روحها شخصیت، حریت، غیرت، آزادگی، ایده (و استقلال فکری) داد، و خونها را به جوش آورد، رخوت و سستی را از بدنها گرفت و روحها را به حرکت آورد، حماسه مبارزه با کفر، ظلم و ستم را احیا و تجدید کرد."(1)

و به مسلمانان یاد داد که از کم بودن تعدادشان نترسند و با تکیه بر افکار اصیل اسلامی و منطق برتر دینی و اخلاق و ایثار میتوانند زندگی شرافت مندانه در برابر اکثریت زورگو و غالب، باشند و این که در لبنان گروه اندک حزب الله با اندیشه حسینی، در برابر سمبل کفر و نفاق اسرائیل و متعصبان متحجّر عرب جانانه قد علم کرده و پیروز مندانه اظهار وجود مینماید، برگرفته از این اندیشه و آموزه نهضت حسینی می باشد.

ج: یکی از درس های ارزشمند نهضت حسینی گذشته از این که قیام بر علیه منکرها و ضد ارزشها و به عبارت دیگر دارای ویژگی نهی از منکر بود، تجلی گاه ارزش های بلند انسانی از قبیل "مروت و انسانیت در همه خلال حادثه بود، از بین راه تا دهم محرم، هم چون آب دادن به سپاه دشمن "در بر خوردش با سپاه هزار نفری حر" قبول توبه حر، حاضر نشدن به این که ابتدا به تیر اندازی (و جنگ) کند."(2) ایثار یاران و اهل بیت در روز عاشورا و سبقت گرفتن بر یکدیگر در مبارزه و شهادت، وفاداری و نهایت عشق به رهبری قیام به گونه ای که ابوالفضل العباس(علیه السلام) وقتی وارد شریعه فرات گردید و در نهایت عطش و تشنگی از نوشیدن آب خودداری کرد به خاطر این که امام حسین(علیه السلام) تشنه است. اظهار شفقت و رأفت انسانی اسلامی، به گونه ای که در هر فرصتی امام(علیه السلام) و

ص: 23

یارانش از موعظه و راهنمایی سپاه دشمن دست برنداشته و در هدایت و نجات آنها از گمراهی و هلاکت تلاش نمود. و هیچ گاه دشمنی و عناد و سبک سری و بی ادبی مخالفان، امام و یارانش را از رسالت الهی اش که هدایت مردم بوده باز نداشت.

د: درس اصول اجتماعی و برابری اسلامی که در نهضت اسلامی و ولایی امام حسین(علیه السلام) تبلور یافته و به گونه ای برجسته است که نظیرش در هیچ کدام از قیام و انقلاب های جهانی در عالم نمی توان یافت، چنان چه در روز عاشورا مشاهده می کنیم، امام(علیه السلام) به عنوان رهبر قیام همان گونه که بر سر کشته فرزند جوانش علی اکبر حاضر میگردد و سر او را بر دامن میگذارد و همان گونه که بر بدن خونین برادر رشیدش عباس میآید و او را در آغوش میگیرد، بر سر کشته یک غلام یعنی "جون" حاضر می شود و صورت نورانی اش را بر صورت غلام سیاه میگذارد و در حق او می گوید: "خدایا روی او را سفید و بوی او را نیکو گردان و او را با نیکان محشور فرما و بین او و محمد و آل او، آشنایی برقرار فرما".(1)

و نکته پایانی این که، جامعهای که تاریخی مانند تاریخ حسین بن علی دارد، مملو از افتخار و حماسه و عظمت و زیبایی و آموزندگی و الهام بخشی و جامعهای که آموزگار آن حسین(علیه السلام) است، بدون شک مکتب حسینی که سراسر درس است نه تنها در بعد سیاسی و اجتماعی بلکه در ابعاد گوناگون زندگی، راه نجات این امت است. زیرا کرسی حسین کرسی امر به معروف و نهی از منکر، توحید و یکتا پرستی، جهاد و مبارزه، مساوات و برابری، شجاعت و جوان مردی، ایثار و از خود گذشتگی، رأفت و رحمت الهی است. "آن چنان که از سوره شعراء بر میآید، ظهور پیامبران در فترت ها به علّت شیوع مفاسد بوده است. ولی ما میبینیم مکتب زنده حسین، ظهور حسین است در همه اعصار،

ص: 24

یعنی در هر سال و هر محرم امام حسین به صورت یک مصلح "بزرگ" و عالی ظهور میکند و این فریاد از آزادی و آزادگی را به گوش جهانیان می رساند."(1) که "مرگ به از زندگی ننگین است."

و برادر همسر پیامبر (صلی الله علیه و آله) می شناختند و به نظر آنان معاویه نقش فراوان در رواج اسلام در منطقه شامات و به ویژه دمشق داشته است و چون سنش از امام حسن و امام حسین(علیه السلام) بیشتر بود؛ معاویه بر روی این مطالب مانور بیشتری میداد که این مطلب از نامه های این ملعون به امامان همام به خوبی روشن می شود".(1)

ج) سیاست مداری معاویه: "پس از انعقاد قرار داد صلح گر چه معاویه از هر فرصتی برای ضربه زدن به بنی هاشم به ویژه خاندان علوی استفاده می کرد. اما در ظاهر چنین وانمود می کرد که به بهترین وجه ممکن با این خاندان به ویژه شخص امام حسین(علیه السلام) مدارا میکند و حرمت آنان را پاس میدارد.

این مدارا تا آن جا بود که در آستانه مرگ به فرزندش یزید سفارش امام(علیه السلام) را نموده و ضمن پیش بینی قیام او از یزید خواست که او را به قتل نرساند".(2)

علّت در پیش گرفتن این سیاست روشن بود زیرا معاویه با انعقاد صلح با امام حسن(علیه السلام) حکومت خود را از بحران مشروعیت نجات داد و در بین مردم به عنوان خلیفه مشروع خود را معرفی کرد.

امام حسین(علیه السلام) در این دوران تمام سعی خود را در زیر سوال بردن حکومت معاویه و مبارزه با بدعت هایش می کرد.

د) شرایط زمانه: شرایط زمانی آن دوران اکثراً به نفع معاویه بود چون که معاویه حاکم بلا منازع جامعه اسلامی بود و مبلّغان او در هر گوشه ای از مناطق اسلامی سیاست های او را تبلیغ می کردند و از او چهره ای مثبت درست کرده بودند و ثبات و استحکام قدرت مرکزی شام و تسلط کامل باند اموی بر مناطق حساس هم چون کوفه و مدینه و سایر مناطق از دیگر نقاط قوّت زمان حکومت معاویه می باشد که امام با در نظر گرفتن این عوامل به خوبی میدانست که در صورت قیام احتمال پیروزی در حدّ صفر بوده و هیچ گونه نتیجه معنوی در آینده و آن زمان در بر نخواهد داشت.

ص: 27

بنابر این امام خود به خوبی می دانست که در صورت قیام علیه معاویه به ویژه با توجه به سیاست های معاویه افکار عمومی او را یاری نکرده و با توجه به ابزارهای تبلیغاتی حکومت، حق را به معاویه خواهند داد. در حالی که در هنگام قیام علیه حکومت یزید شرایط زمانه کاملاً بر عکس این شرایط بود.

جواب سوال دوم: اصولاً معاویه و یزید چه فرقی با هم داشتند؟

یزید بن معاویه نه مانند خلفای بنی امیه بود که در بعضی موارد مانند معاویه خود را مقیّد به حفظ ظواهر می کردند نه مثل خلفای بنی عباس که با اظهار دوستی به اهل بیت(علیهم السلام) به مطامع خود دست می یافتند.

یزید یک انسان بی ایمان، مفسد و فاسقی بود که پلیدی او حتّی بر اطرافیانش پوشیده نبود و این موضوع باعث شد که امام مبارزه مستقیم با یزید را انتخاب کند و از جمله خصایص و رفتار های ننگین یزید بن معاویه میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

الف) در زمان خلافت کوتاه یزید دربارش مرکز فساد و فحشاء و گناه بود و آثار آن در جامعه نیز گسترش یافته بود به گونه ای که به گفته مسعودی در دوران حکومت کوتاه وی، حتّی در محیط مقدّسی هم چون مکه و مدینه جمعی به نوازندگی و استعمال آلات لهو و لعب میپرداختند.

ب) عبد الله بن حنظله در بازگشت از سفری که با جمعی به شام رفته بودند تا از عقاید یزید مطلع شوند چنین نقل میکند: "ما در حالی از نزد یزید بیرون آمدیم که خوف آن داشتیم که بر اثر گناهان فراوان از آسمان سنگ بر سر ما ببارد او مردی است که با مادران و دختران و خواهران زنا میکند، وی شراب مینوشد و نماز نمی خواند".(1)

این در حالی است که معاویه بسیار سیاستمدار و منافق و عوام فریب بود.

ص: 28

جواب سوال سوم: چرا امام حسین(علیه السلام) با کاری غیر از قیام و انقلاب، کارگزاران حکومتی را به صورت مسالمت آمیز متوجه اشتباهشان نکرد؟

امام حسین(علیه السلام) و عبد الله بن زبیر بیعت بگیرد حتی با تهدید به قتل".(1)

"وقتی ولید استاندار مدینه، امام حسین(علیه السلام) را به سوی استانداری دعوت کرد و خبر مرگ معاویه را به آن حضرت داد و نامه ای را که یزید برای گرفتن بیعت به او نوشته بود قرائت کرد و امام(علیه السلام) در آن موقع با سخنانی از بیعت کردن دوری جست، مروان در این هنگام گفت به خدا سوگند اگر حسین در این ساعت بیعت نکند دیگر بر او قدرت نخواهی یافت؛ او را حبس کن و نگذار از این جا خارج شود مگر آن که بیعت کند و یا گردنش را بزن".(2) ولی ولید چنین کاری نکرد و نخواست دستش به خون امام(علیه السلام) آغشته شود.

بنابر این با توجه به مطالب گذشته به خوبی روشن می شود که یزید از ابتدا قصد قتل امام(علیه السلام) را داشت چون که به خوبی فهمیده بود امام(علیه السلام) کسی نیست که حکومت فردی به این فاسقی را قبول کند.

پس چگونه با این احوالات کسی که خود، شرع ناطق و رفتارش سنّت برای مسلمین است میتواند با این افراد فاسق از راه مسالمت آمیز در بیاید.

جواب سوال چهارم: نتایج و پیامدهای قیام امام حسین (علیه السلام)

در بررسی اجمالی پیامدهای عاشورا به این نکته پی خواهیم برد که برخی از آثار و دستاوردهای قیام عاشورا در همان دوران به عرصه ظهور نشست و برخی دیگر به مرور زمان و پیامدهایی داشته که تا جهان باقی است آنها هم وجود دارد. از جمله ثمرات و پیامدهای عاشورا میتوان به نکات زیر اشاره کرد:

هایی بوجود آمد که اوج این انحرافات و بدعتها در زمان حکومت معاویه به وقوع پیوست چون که او با ظاهر سازی و عوام فریبی توانست برای اعمال خود وجهه شرعی درست کند و همه انحرافات را پوشیده نگه دارد و آنها را در نظر عوام مردم توجیه کند.

شهادت امام حسین(علیه السلام) و یاران پاکبازش، به احیای کتاب محمدّی (صلی الله علیه و آله) و خون پاک ابا عبدالله الحسین(علیه السلام) درخت اسلام را آبیاری نمود و به رشد و بالندگی امّت اسلامی و بیداری مسلمانان انجامید.

"امام صادق(علیه السلام) میفرماید: پس از شهادت امام حسین(علیه السلام) هنگامی که ابراهیم بن طلحه (در مدینه) با امام علی بن حسین(علیه السلام) رو برو شد (از روی طعنه) گفت: ای علی بن حسین در این نبرد چه کسی پیروز شد؟".

امام چهارم(علیه السلام) فرمود: "اگر میخواهی بدانی پیروزی و غلبه با چه کسی بود به هنگام فرا رسیدن وقت نماز، اذان و اقامه بگو".(1) امام(علیه السلام) با این پاسخ به او فهماند که هدف یزید محو اسلام و نام رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بود ولی هم چنان طنین لا اله الاّ الله و محمد رسول الله بر مأذنهها میپیچید و مسلمانان در همه جا حتّی در شام و پایتخت سلطنت یزید، به یگانگی خدا و رسالت محمّد (صلی الله علیه و آله) گواهی می دهند. "چون یزید بارها به عدم وجود خدا و رسالت پیامبر (صلی الله علیه و آله) اشاره کرده و آنها را نفی کرده بود."(2)

موسی و ماربین آلمانی می گوید: "حسین با قربانی کردن عزیز ترین افراد خود با اثبات مظلومیت و حقانیت خود به دنیا درس فداکاری و جانبازی آموخت و نام اسلام و اسلامیان را در تاریخ ثبت و در عالم بلند آوازه ساخت و اگر چنین حادثه ای پیش نیامده بود قطعاً اسلام به حالت کنونی باقی نمی ماند و ممکن بود یکباره اسلام و اسلامیان محو و نابود گردند".(3)

ص: 31

به صراحت میتوان گفت قیام امام حسین(علیه السلام) نه تنها آیین پیامبر بزرگ اسلام (صلی الله علیه و آله) را نجات داد بلکه از محو اهداف رسالت سایر انبیاء نیز جلوگیری کرد چرا که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) کامل کننده رسالت پیامبران گذشته و خاتم رسولان و دین او خاتم ادیان بود.

و در این هنگام است که معنای حدیث نبوی حسین منّی و أنا من حسین فهمیده می شود.

که حسین بن علی پیمود".(1)

2. پیروزی مردم ایران در بر چیدن بساط ظلم و بیداد گر نظام استبدادی 2500 ساله و حماسه غرور آفرین هشت سال دفاع مقدّس.

3. مجاهدت های جوانان جان بر کف و رشید حزب الله لبنان در مقابل رژیم سفّاک و تا به دندان مسلح صهیونیستی، و دهها نمونه دیگر که در تاریخ کشورها موجود می باشد که همه آنها به خاطر تأسی و الگو پذیری از نهضت امام حسین(علیه السلام) به وقوع پیوسته اند.

طهارت آنها را از هم تشخیص داده و پیرو حقّ گردند.

بردند، امام با آنکه علم به شهادت خود داشت، می خواست امیر و لشکر کوفه را در توجه به این ادب ملی ودینی نگاه دارد، بلکه برای حفظ سنن قدیمی و تاریخی یعنی احترام ماه محرم جنگ نکنند ولی پسر مرجانه ابن زیاد احترام این ماه را نگاه نداشت و دستور داد در روز دهم محرم خون پاکیزه ترین نفوس قدسی را بریزند.(1)

عمر بن سعد فرمانده سپاه یزید بن معاویه می خواست روز نهم محرم برخلاف نص صریح و اکید قرآن، مبادرت به جنگ کند و با حسین(علیه السلام) بجنگد، امام به منظور ممانعت از وقوع جنگ در ماه حرام، آیات مربوط به قدغن بودن در ماه های حرام از جمله ماه محرم را نوشت و به وسیله یکی از برادران خود، برای عمر بن سعد فرستاد، که خداوند جنگ را در ماه های حرام قدغن کرده و اینک محرم الحرام است و شما که می خواهید با من در این موقع جنگ کنید علاوه بر این که به روی یکی از مردان حق شمشیر می کشید، بر خلاف نص قرآن رفتار می کنید، و من این حرف را از بیم کشته شدن نمی زنم، بلکه از این جهت یادآوری می کنم که عملی بر خلاف نص صریح قرآن به انجام نرسد.(2) ولی عمر سعد کاری که کرد جنگ را تا روز عاشورا تأخیر انداخت و در روز عاشورا به سپاه خود دستور داد: ای لشکر خدا سوار شوید و بهشت بر شما بشارت باد، و آن گاه همراه تعدادی به طرف خیمه گاه ابی عبدالله الحسین(علیه السلام) جلو آمد و با پرتاب تیر حمله را آغاز کرد، و به سپاه خود گفت: نزد امیر شاهد باشید اول کسی که به حسین تیر زد من بودم.(3)

بنابراین، این ابن زیاد و عمر بن سعد بودند که امام حسین(علیه السلام) را در کربلا محاصره کرده و جنگ را آغاز کردند، و تلاش امام درجهت ممانعت از وقوع جنگ در ماه حرام در قلب آن از خدا بی خبران موثر نیفتاد، فلذا امام به دستور قرآن که می فرماید: ماه حرام در

ص: 36

برابر ماه حرام (اگر دشمنان، احترام آن را شکستند، و در آن با شما جنگیدند، شما نیز حق دارید مقابله به مثل کنید) و تمام حرامها (قابل) قصاص است، هر کسی به شما تجاوز کرد، همانند آن بر او تعدی کنید و از خدا بپرهیزید...(1)، در صدد دفاع برآمده و از باب دفاع و مقابله به مثل با آنان جنگید. روی این حساب امام حسین(علیه السلام) در کربلا دفاع کرد نه جنگ.(2)

با توجه به توضیحی که در پاسخ بخش اول پرسش داده شد، زمینه و مجال بررسی بخش دوم نمی ماند، زیرا نه تنها خواست خدا وقوع حادثه عاشورا در ماه محرم نبوده، تا از فلسفه آن سئوال شود، بلکه خواست خدا این بوده که این حادثه در ماه محرم واقع نشود، زیرا خداوند از وقوع جنگ و خون ریزی در ماه های حرام از جمله محرم کلا منع فرموده است، این بنی امیه و عمّال حکومت آنان بودند که این حادثه تلخ و دلخراش را در ماه حرام به وجود آوردند. و وقوع این حادثه تلخ در ماه محرم بر خلاف دستور خدا نشانه دیگری بر نفاق بنی امیه می باشد.

[5]. مقتل المقرم، همان، ص195.

[6]. بقره / 194.

[7]. چهره درخشان حسین بن علی، همان، ص118.

ص: 38

این سیاست انحرافی در زمان خلافت معاویه به جایی رسید که امام علی(علیه السلام) در منابر از طرف علمای درباری معاویه در خطابه های نمازهای جمعه مورد لعن قرار می گرفت.(1) این انحراف در عرصه عمل و نظر با خلافت یزید بن معاویه که از هیچ فسق و فجوری ابا نداشت به اوج خود رسید و چنین شخصی به عنوان امام مسلمین و خلیفه و جانشین رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از طرف بسیاری از مسلمین پذیرفته شد. اگر جلو این انحراف گرفته نمی شد به یقین این سنت سیّئه و روش حکومت امویان به خصوص حکومت یزید بن معاویه و سیره و رفتار او به عنوان حکومت اسلامی تثبیت می گردید و به مرور زمان اصول عقاید و مبانی دین مبین اسلام در تمام حوزه ها از ریشه کنده شده و از بین می رفت و اسلام ناب و واقعی در لابلای بدعت های این حکّام مدفون می گردید.

این قیام امام حسین(علیه السلام) و نهضت عاشورا بود که جلو این انحراف را گرفت و اسلام را از نابودی نجات داد.

پیروزی در غلبه نظامی و به دست گرفتن زمام حکومت و امور سیاسی منحصر نمی باشد بلکه پیروزی های نظامی معمولا مقطعی است و ماندگاری ندارد و امام حسین(علیه السلام) اصلا برای به دست آوردن قدرت نجنگید بلکه برای نجات اسلام از انحراف و رسوائی خاندان بنی امیه و به ویژه یزید بن معاویه قیام نمود و با کشته شدن خود و یارانش و اسارت خانواده پاک رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بقاء و صیانت دین اسلام را تضمین و بیمه گردانید. امام حسین(علیه السلام) از پیش می دانست که او در این جنگ و قیام بر دستگاه حکومتی و نظامی یزید و دشمنانش پیروزی نظامی به دست نمی آورد و به او الهام شده بود که همه آنان کشته شده و خانواده شان به اسارت خواهند رفت. این مطلب را امام(علیه السلام) هنگام عزیمت از مکه به سوی عراق به روشنی بیان فرموده است: "الحمد لله ما شاء الله و صلی الله علی رسوله و سلّم، مرگ برای آدمیان به سان گردنبند

ص: 40

بر گردن دختر جوان زیبنده و محتوم است چه بسیار مشتاق دیدار پیشینیان خویشم همچون اشتیاق یعقوب به یوسف برای من مصرعی انتخاب شده که به آن خواهم رسید، گویا می بینم اعضای بدنم را گرگان بیابانها در محلّی به نام "نواویس" و "کربلا" قطعه قطعه می کنند تا شکم های گرسنه خود را سیر و انبانهای خالی خود را پر نمایند، از روز سرنوشت گریزی نیست... هر کس آماده است خون خود را در راه ما نثار کند و خود را برای دیدار خدا مهیا ساخته با ما حرکت کند که من بامدادان به خواست خدا حرکت می کنم".(1)

بنابراین امام(علیه السلام) به قصد گرفتن حکومت و قدرت و شکست دادن ظاهری و فیزیکی یزید و دستگاه حکومتی او قیام نکرد تا به آن رسد بلکه او قیام کرد در راه نجات دین اسلام و حفظ تعالیم آن از سلطه آموزه های انحرافی و ضد اسلامی بنی امیه و دیگران که خود و یارانش کشته شوند و نتیجه آن پیروزی واقعی و اساسی بود که تا روز قیامت اثر آن ماندگار بلکه روز به روز پررنگ تر و اثرگذارتر می شود. و این چیزی است که امام(علیه السلام) برای آن قیام کرد و به این هدف بزرگ هم رسید. اگر به چنین هدفی که برای آن قیام نموده بود، نمی رسید، آنگاه این اشکال خود را نشان می داد که حسین(علیه السلام) در این جنگ شکست خورده است. ولی بر خلاف این تصور، امام حسین(علیه السلام) در راستای نجات اسلام ناب از زندان جهل و خصمانه بنی امیه به پیروزی ماندگار نائل گردید که به برخی از آثار این پیروزی در زیر اشاره می شود.

1. بلافاصله بعد از حادثه عاشورا مردم مدینه بر علیه یزید بن معاویه قیام کردند. و یزید شخصی به نام مسلم را به مدینه فرستاد تا مردم مدینه را سرکوب کند و به سپاهش دستور کشتن صحابه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و هتک حرمت به ناموس آنان را صادر نمود و برای سه روز مجاز گردیدند که در شهر مدینه فجایعی

ص: 41

بیافرینند و بعد از کشتن ده هزار نفر به ناموس آنان تجاوز کردند و با این کار ماهیت پلید شان برای مسلمانان آشکارتر ساختند و نیز بعد از این فاجعه به مکه مکرمه حمله بردند و خانه خدا را به آتش کشیدند.(1)

این کار که از تبعات حادثه عاشورا بود باعث گردید که چهره غیر اسلامی امویان برای مسلمانان آشکار گردد. و این قیام و نهضت عاشورا بود که یزید و دستگاه بنی امیه را رسوا نمود و ثابت گردانید که برای این جریان که خود را به نام اسلام جا زده بودند، نه صحابه ارزش دارد و نه پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) و نه حتی کعبه و قبله مسلمین.

2. قیام های متعدد دیگری بر علیه خاندان بنی امیه که می خواستند چهره پاک اسلام را وارونه جلوه داده و آن را برای جهانیان تثبیت کنند، از نتایج قیام عاشورا به شمار می آید. قیام زید بن علی(علیه السلام)، و سایر علویان، و قیام ابو مسلم خراسانی که موجب سقوط حکومت اموی گردید برخی از این قیامها می باشد. بعد از سقوط دولت امویان هر چند حکومت عباسیان نیز غاصب و جائر بود لکن آنان این توانایی را نداشتند که نور اسلام ناب محمدی را که در قیام عاشورا برای مسلمین نمایان شده بود دوباره بپوشانند.

3. یکی از نتایج پر بار و بسیار مهم نهضت امام حسین(علیه السلام) گسترش عقاید و فقه اهل بیت(علیهم السلام) که همان اسلام واقعی است، توسط امامان بعد از امام حسین(علیه السلام) به ویژه امام باقر(علیه السلام) و امام جعفر صادق(علیه السلام) می باشد. زمینه به وجود آمدن آن در گرو خون امام حسین(علیه السلام) و یاران اوست اگر امام حسین(علیه السلام) قیام نکرده بود هرگز چنین شرایطی برای امامان بعدی برای بیان عقاید و احکام ناب اسلامی به وجود نمی آمد.

4. قیام عاشورا و خون ریخته شده امام حسین(علیه السلام) و یاران آن

ص: 42

حضرت باعث گردیده که مسلمانان واقعی تحت عنوان شیعه امامیه و پیروان اهل بیت(علیهم السلام) در دنیا باقی بمانند، اگر نهضت عاشورا تحقق پیدا نمی کرد از کجا معلوم که مذهبی به نام اهل بیت(علیهم السلام) وجود می داشت؟ و از کجا معلوم که با قیام نکردن امام حسین(علیه السلام) بر روش و مسلک یزید مهر تأیید گذاشته شد و با نابودی اصول اصیل اسلامی همگان بر همین روش باقی می ماندند.

5. مراسم و برگزاری مجالس سخنرانی و عزاداری در طول تاریخ به مناسبت عاشورا یکی از نتایج مهم این نهضت است که در حفظ اسلام و مبانی آن نقش اساسی داشته است. و با گذشت زمان نه تنها به فراموشی سپرده نشده بلکه بیش از پیش پر رنگ تر و گسترده تر گردیده و در ضمن حفظ ارزش های اسلامی باعث جذب و هدایت دیگران به سوی راه حق گردیده است و بسیاری از نهضت های انقلابی و اسلامی مرهون قیام عاشورا می باشد و از این روست که امام خمینی (قدس سره) فرمود: "این محرم و صفر است که اسلام را زنده نگه داشته است".

قم، انتشارات بنی زهرا، 1378ش، ص118.

[5]. ثقفی کوفی، ابواسحاق ابراهیم بن محمد، الغارات، ترجمه جلال الدین حسینی، ص564؛ عزالدین علی بن اثیر، الکامل فی التاریخ، ترجمه هالت و خلیلی، تهران، موسسه مطبوعاتی علمی، 1371ش، ج11، ص259.

ص: 44

بالای منبر من دیدید، او را بکشید. ولی مردم مدینه او را در عرشه منبر دیدند و نکشتند و اینک خداوند آنان را به یزید فاسق مبتلا و گرفتار نموده است(1)".

امّا شاید بهترین دلیل که امام(علیه السلام) خود را شایسته رهبری می دانست و بعنوان امامت الهی دست به این قیام زد سخنانی باشد که اخطب خوارزم نقل می کند. وی می گوید: همان شب که امام(علیه السلام) از مجلس ولید خارج گردید به حرم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) وارد شد و در کنار قبر آن حضرت قرار گرفت و با این جملات به زیارت آن حضرت پرداخت:

"... درود بر تو ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله) من حسین فرزند تو و فرزند زاده تو هستم. و من سبط تو می باشم که برای هدایت و رهبری امت، مرا جانشین خود قرار دادهای، ای پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) اینک آنها مرا تضعیف نموده و آن مقام معنوی مرا حفظ ننمودند و این است شکایت من به پیشگاه تو تا به ملاقاتت بشتابم(2)".

امام حسین(علیه السلام) در وصیت نامه خود نیز قیام خود را جهت اصلاح مفاسد امت و احیاء و زنده کردن سنت و قانون جدش رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و راه و رسم پدر بزرگوارش علی بن ابی طالب(علیه السلام) می داند. و در حقیقت خود را جانشین نبی اکرم (صلی الله علیه و آله) می داند[4]".

امام حسین(علیه السلام) تا هنگام شهادت خود بارها بر این نکته تأکید کرد که قیام او به عنوان ولی و امام مسلمین صورت می گیرد. خوارزمی در مقتل خود نقل می کند که: حسین بن علی(علیه السلام) در ساعات آخر عمر خود در حالی که سوار اسب گردیده و شمشیر بدست داشت و در حالتی که از زندگی قطع امید کرده و تن به مرگ و شهادت داده بود در مقابل دشمن قرار گرفت و این اشعار را می خواند: "مرگ بهتر از پذیرفتن ننگ است و پذیرفتن ننگ بهتر از قبول آتش، من حسین بن علی(علیه السلام) هستم، سوگند یاد کردهام که در مقابل دشمن سر فرود نیاورم ...، ما چراغ های

ص: 46

(هدایت) خدا هستیم که در روی زمین می درخشیم ...، کتاب خدا در پیش ما است ... و در میان ما است وحی و هدایتی که به نیکوئی یاد می شود. و ما در میان همه خلق وسیله امن هستیم و این حقیقت را در میان مردم گاهی نهان داریم و گاهی عیان و(1)..."

طبری مورخ بزرگ جهان اسلام نیز نقل می کند که: امام حسین(علیه السلام) نام های به اهل بصره و بزرگان شیعه در آن شهر نوشت که در آن نامه بعد از حمد خداوند و درود بر نبی اکرم (صلی الله علیه و آله) چنین بیان می کند:

" ... خداوند محمد (صلی الله علیه و آله) را جهت پیامبری برگزید و او را بوسیله نبوت گرامی داشت ... و کنّا اهله و اولیائه و اؤصیائه و ورثته و احقّ الناس بمقامه فی النّاس و(2) ... و ما اهل و اولیاء و اوصیاء و ورثه ی او هستیم و از میان مردم احق به مقام او در میان مردم هستیم ... "

با توجه به مطالب بیان شده بخوبی روشن می شود که امام حسین(علیه السلام) بارها خود را امام و ولی مسلمین معرفی کرده است و قیام او نیز برخاسته از چنین موضعی بوده است. (3)

همانطور در داستانی آمده است که در جنگ قسطنطنیه زمانی که شخصی به صفوف دشمن حمله نمود مردم گفتند: "این شخص با دست خود هلاکت را برای خود آماده کرده است" ابوایوب انصاری که صحابه پیامبر (صلی الله علیه و آله) بوده، در آن جنگ حضور داشت، گفت : شما این آیه (و لا تلقوا...) را تأویل به مردی می کنید که با حمله خویش شهادت را خواستار گردید؟! این آیه در حق کسانی که در راه خدا به شهادت می رسند، نازل نشده است ؛ بلکه این آیه در حق ما انصار نازل شده بود که یکی از ما گفت: اکنون خدا اسلام را شوکت داد، خوب است ما به سر کار خود رویم و به اصلاح اموالی که ضایع شده بپردازیم به صرف مال در راه جهاد اموال ما به هدر رفت و اگر در مدینه می ماندیم، مال خود را حفظ می کردیم ؛ در این هنگام این آیه نازل شد که ماندن در مدینه و ترک جهاد به خاطر حفظ مال، هلاکت است.(1)

"وَ مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهاجِراً إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً"(2) ؛ "و هرگاه کسی از خانه خویش برای هجرت به سوی خدا و رسول او بیرون آید و در سفر مرگ وی فرا رسد اجر و ثواب چنین کسی بر خداست و خدا پیوسته بر خلق آمرزند و مهربان است."

با توجه به تفسیر آیه و اینکه امام حسین(علیه السلام) می دانست که به شهادت می رسد، لازم است مطالب ذیل مورد بحث و تحقیق قرار بگیرد :

· "وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیْبِ لا یَعْلَمُها إِلاَّ هُوَ"(1) ؛ "کلید های غیب نزد خداست و جز او کسی آنها را نمی داند"

· "قُلْ لا یَعْلَمُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الْغَیْبَ إِلاَّ اللَّهُ"(2) ؛ "بگو هیچ یک از کسانی که در آسمانها و زمین هستند غیب را نمی دانند، جز خدا"

· و آیات دیگر مانند: (انعام: 50)، (اعراف: 188)، (یونس: 20) و... که به صراحت دلالت دارند که علم به غیب، مخصوص خداوند است.

دسته دوم : آیاتی که به روشنی نشان می دهد که اولیای الهی توسط خداوند از غیب آگاهی می یافتند؛ مانند:· "وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُطْلِعَکُمْ عَلَی الْغَیْبِ وَ لکِنَّ اللَّهَ یَجْتَبِی مِنْ رُسُلِهِ مَنْ یَشاءُ"(3) ؛ "چنان نبود خدا شما را از علم غیب آگاه کند، ولی خداوند از میان رسولان خود هرکس را بخواهد بر می گزیند (و قسمتی از اسرار غیب را در اختیار او می گذارد)"

· و در معجزات حضرت مسیح(علیه السلام) می خوانیم که فرمود: "وَ أُنَبِّئُکُمْ بِما تَأْکُلُونَ وَ ما تَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِکُمْ"(4) ؛ "من شما را از آنچه می خورید، یا در خانه های تان ذخیره می کنید؛ خبر می دهم".

در نتیجه خداوند تمامی اسرار غیب را به رسولان خود نداده ؛ ولی به طور اجمال به آنها اعطاء نموده است.

از طرف دیگر روایات زیادی وارد شده است که نشان می دهد که پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) و امامان(علیهم السلام) اجمالاً آگاهی از غیب داشتند و گاه از آن خبر می دادند و در نهجالبلاغه پیشگوئیهای زیادی به چشم می خورد که نشان می دهد که حضرت علی(علیه السلام) به بعضی از اسرار غیب آگاهی داشت؛ مانند:

· آنچه در خطبه "13" در مذمت اهل بصره آمده است که می فرماید: "گویا می بینم عذاب خدا از آسمان و زمین بر شما

ص: 50

فرود آمده و همه غرق شدهاید، تنها قله بلند مسجدتان همچون سینه کشتی در روی آب نمایان است."

یا نسبت به "حجر بن قیس" فرمود: "که تو را بعد از من مجبور به لعن می کنند"(1)

و آنچه درباره "مروان" فرمود: "که او پرچم ضلالت را بعد از پیری به دوش خواهد کشید".(2)

و آنچه کمیل بن زیاد به حجاج گفت که امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) به من خبر داده که تو قاتل منی.(3)

و آنچه درباره خوارج نهروان فرمود: "که جنگ با آنها، از گروه ما ده نفر کشته نمی شوند و از آنها ده نفر نجات نمی یابند".(4) و مطلب عیناً چنین شد.

مرحوم علامه مجلسی (قدس سره) در جلد "26" بحارالانوار، بالغ بر "22" حدیث در زمینه آگاهی پیامبران و امامان بر اسرار غیب آورده است.

من است".(1)

همچنین ایشان در خطبه آتشین خود در مکه قبل از مسافرت به کوفه فرمودند: "... هیچ نیروی حکم فرما نیست مگر به اراده خداوند... برای من قتلگاهی معین گردیده است که در آنجا فرود خواهم آمد گویا با دیدگان خود می نگرم درندگان بیابان ها بین سرزمین نواویس و کربلا، اعضاء و اندام های پیکرم را قطعه قطعه می کنند..."(2)

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) در عالم خواب به امام حسین فرمودند: "یا حسین اخرج الی العراق فان الله تعالی شاء ان یراک قتیلا..."(3) ؛ "وظیفه تو حرکت به سوی کربلا و عراق است و خداوند خواسته تا تو را کشته ببیند"

همه اینها دلالت بر این دارد که امام حسین(علیه السلام) از شهادت خود در این مسافرت آگاهی داشت. از لحاظ ظاهری و تاریخی، امام به قصد کوفه حرکت نموده است نه به قصد کربلا. این با علم لدنی و آگاهی امام از شهادتش که از عمق معنویت امامت سرچشمه گرفته است؛ منافات ندارد. چون پیامبران و امامان(علیهم السلام) انسانهای مافوق هستند نه مافوق انسان. لذا در کارهای اجتماعی خود، که در معرض دید عموم و تاریخ قرار می گیرد، باید با سیره عقلاء مطابقت داشته باشد و مورد فهم و پذیرش منطقی آیندگان قرار گیرد؛ اگر قرار بر این بود که حرکت امام حسین (علیه السلام) و شهادتش الهام خصوصی خدا باشد، نقض غرض پیش می آمد در حالی که به تاریخ می نگریم تمام حرکات امام حسین از روی عادی و بر اثر اتفاقات زمان و موافق با نظر عقلای عالم است مثلاً: · بیعت نکردن با ظالم،

نوشتن نامه از طرف سران کوفیان برای امام حسین(علیه السلام) برای به دست گرفتن حکومت و زعامت مردم،

ص: 52

حرکت امام به سوی کوفه و برای تشکیل حکومت و امر به معروف و نهی از منکر،

مانع شدن لشکر حر،

درخواست امام حسین برای بازگشت به وطن،

شروع نکردن به جنگ و دست بیعت به ظالم ندادن و همراه بردن زن و بچه و...

همه اینها دلالت از عادی بودن قضیه و بشری بودن است ؛ همین امر سبب شده است که حرکت امام حسین - علیه السّلام -، تحسین برانگیز عقلاء عالم قرار بگیرد که حسین را شایسته تکریم و احترام بدانند.(1)

در این موارد القاء نفس در هلاکت نیست. هلاکت مرگ بدون دلیل است که هم از زندگی دنیا متضرر شده و سرمایه عمر خویش را از دست داده است و هم از زندگی و جاودانگی آخرت. امّا شهادت هرچند حیات زودگذر زندگی دنیوی را از دست می دهد ولی در مقابل حیات جاوید آخرت را خریده است و هم در دنیا یاد و خاطره آن زنده و الگوی آیندگان می گردد.

ثانیاً: عمر و جان انسان سرمایهای است که از آن برای رسیدن به تکامل و سعادت اخروی استفاده نمود و کسی که در راه خدا به شهادت برسد، چندین برابر درجات تکامل معنوی را به دست می آورد در حالی که هلاکت، از دست دادن چنین سرمایه است:

"یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی تِجارَةٍ تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ"(1) "ای کسانی که ایمان آورده اید! آیا شما را به تجارتی راهنمایی کنم که شما را از عذاب دردناک رهایی می بخشد؟"

ثالثاً: از جهت بعد توحیدی، مالک تمام موجودات، آفریدگار یکتا است. و آنچه از طرف خدا صادر می شود چه در قضا و قدر تکوینی و چه در قضا و قدر تشریعی (دستور جهاد، امر به معروف و...) همه دارای خیر و مصلحت و کرامت است وهیچگاه در آن هلاکت نیست. لذا معصومین اگر از طرف خدا اجازه داشتند تا به شهادت برسند برای آنها واجب بوده و عملی که به اذن خدا باشد هلاکت نیست.

علامه طباطبائی (قدس سره) درباره علم امام حسین(علیه السلام) می فرماید: علم امام به اعیان خارجیه و حوادث و وقایع دو قسم است:

قسم اول: علم عادی مانند دیگران. قسم دوم: امام در هر شرایطی (به اذن خداوندی) به حقایق جهان هستی آگاه است(2)

پس فرق است بین شهادت و هلاکت. هلاکت ضایع شدن و هدر دادن خود بدون ثمره و هدف است، که مورد نکوهش خدا و

ص: 54

خلق خدا قرار می گیرد، امّا شهادت در راه خدا مانند: شهادت امام حسین(علیه السلام) که با ریختن خون خود دین رسولالله (صلی الله علیه و آله) را حیات دیگری بخشید و اسلام ناب را زنده نگه داشت و دانشگاه و مکتب عشق و ایثار و از خودگذشتگی شده است، این حیات است نه ممات.(1)

[17] . لهوف، سید بن طاووس، ص 65.

[18] . مطهری، مرتضی ؛ حماسه حسینی، انتشارات صدرا، ج 3، ص 84.

[19] . صف / 10.

[20] . ر.ک، چهرههای درخشان، حسین بن علی، علی ربانی خلخالی، قم، مکتب الحسین، چاپ ششم، 1379ه . ش، ص 134.

[21] . ر.ک؛ نهضت عاشورا، تحقیق، مرکز مطالعات و پژوهشهای فرهنگی حوزه علمیه قم، چ 1، 1381، ص 25. و ترجمه و متن کامل لهوف سید بن طاووس، چ 8، انتشارات نوید اسلام، 1379، ص 47. و رهتوشه راهیان نور ویژه محرم، سال 1375، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم،ص 90-120. و پرتوی ا ز عظمت حسین حضرت آیت الله صافی.

ص: 56

تغییر دهد و الا علم خداوند جهل خواهد بود.(1)

من می خورم و هرکه چو من اهل بود

می خوردن من به نزد او سهل بود

می خوردن من حق ز ازل می دانست

گر می نخورم علم خدا جهل بود

در جواب به این شبهه باید گفت: این شبهه از آنجا پیدا شده که ما برای هر یک از علم ازلی الهی و مسئله نظام اسباب و مسببی این جهان حساب جداگانهای باز کردهایم و آنها را از هم جداگانه فر ض کردهایم. به این معنا که چنین فرضی کردهایم که علم الهی در ازل به طور گزاف و تصادف به وقوع حوادث و کائنات تعلق گرفته است. آنگاه برای اینکه این علم با واقع مطابقت کند و خلافش واقع نشود، لازم است که وقایع و حوادث جهان کنترل شود و تحت مراقبت قرار گیرد، تا با تصور و نقشه قبلی مطابقت کند. لذا از انسان نیز باید اختیار و آزادی و قدرت و اراده سلب گردد، تا اعمالش کاملاً تحت کنترل درآید و علم خدا جهل نشود. این چنین تصوری درباة علم الهی منتهای جهل و بیخبری است. علم ازلی الهی از نظام سببی و مسببی جهان جدا نیست. علم الهی علم به نظام علی و معلوی نظام است؛ یعنی خداوند به صدور معلولات و حوادث و افعال آدمی، از علل خاص آنها علم و آگاهی تام دارد.

پس علم ازلی که به افعال انسان تعلق گرفته است با تمام خصوصیات و ویژگیهای خاص خودش تعلق گرفته است به این معنا که او از ازل می داند که انسان با همین ویژگی قدرت و اختیار خود فلان فعل را در فلان روز و ساعت خاص انجام می دهد و می داند که چه کسی به موجب آزادی و اختیار خود

ص: 58

اطاعت می کند و چه کسی معصیت و آنچه علم الهی اقتضاء دارد این است که به آن کسی که اطاعت می کند به اراده و اختیار خود اطاعت می کند و آنکه معصیت می کند به اراده و قدرت خود معصیت می کند و آن واقعة خوب یا بدی هم که برای انسان پیش می آید طبق آن قاعدة علّی و معلولی نظام طبیعت است که قدرت و اراده و اختیار انسان هم در آن دخیل است که خداوند به همگی آنها با تمام خصوصیات ویژگی هایش علم و آگاهی تام داشته و دارد. این است معنای سخن برخی که گفته اند "انسان مختار بالاجبار است"یعنی نمی تواند مختار نباشد پس علم ازلی خدا در سلب آزادی و اختیار انسان هیچ دخالتی ندارد.(1)

صدرالمتألهین پس از طرح این شبهه این چنین پاسخ می دهد که: "علم و آگاهی خدا هر چند در سلسلة اسباب صدور فعل از انسان قرار دارد، ولی مقتضای علم الهی این است که فعل انسان با قدرت و اختیار او انجام گیرد، زیرا قدرت و اختیار او نیز در سلسلة اسباب و علل آن فعل قرار گرفته است.(2)

جواب شبهه را به طور خلاصه می توان این چنین بیان کرد که: خداوند متعال نه تنها به صدور فعل از انسان علم و آگاهی پیشینی دارد، بلکه از خصوصیات و ویژگیهای خاص آن، مبادی و مقدمات، دور و نزدیک آن نیز علم و آگاهی تام دارد، که یکی از مقدمات و اسباب فعل آدمی، توانایی و اراده و قدرت خود انسان است به طوری که می شود گفت اختیار برای انسان یک امر ضروری است.(3)

در آخر به نکتة مهمی که در این مسئله شایان ذکر است باید توجه کرد که ما نباید علم و آگاهی خدا را با خودمان مقایسه کنیم، چراکه خداوند موجودی غیر زمانی و فوق زمان و مکان است، برای او حال و گذشته و آینده مطرح نیست. موجودات مادی اگرچه در افق زمانند و نسبت به گذشته و آیندة خود و دیگران به صورت مستقیم در جهالت و بیخبری به سرمیبرند و حوادث به صورت تدریجی برای آنها واقع می شود ولی در

ص: 59

مورد خدا که فراتر از زمان و مکان است، حرکت و زمان معنی ندارد و کلیت و تمامیت هستی برای آو آشکار و هویدا است علم خداوند به حوادث گذشته و آینده همانند علم ما به حوادث حال و پیش روی ماست. او همة هستی و سلسلة حوادث را یکجا و یکباره مشاهده می کند و به یک معنی علم پیش از تحقق و حین تحقق و بعد از تحقق برای او معنا ندارد در نتیجه همان گونه که علم ما به اینکه فلان شخص در حضور ما کار نیکی را انجام می دهد سبب مجبور بودن آن شخص نمی شود علم خدا به قبل از تحقق این کار نیک از منظر ما نیز سبب مجبور بودن آن شخص نمی شود.(1)

اما این که کسی مانند ابن زیاد دریک خانواده بی دین یا ولدالزنا به دنیا بیاید ؟

در پاسخ مقدمتاً عرض می شود که: تمام انسانها در پیشگاه عدل الهی یکسانند و یکی از شعارهای دین اسلام این است که "خداوند هر کسی را به اندازه توان و قدرت و عقل و فهمش تکلیف می کند"(1) و طبعاً ثواب و پاداش و یا عذاب و عقوبتش هم به اندازه تکلیفی ا ست که از او خواسته شده است. با توجه به مقدمه بالا، فرزندی که در کشور غیر اسلامی و خانواده غیر مسلمان یا غیر متدین متولد می شود تا زمانی که به بلوغ جسمی و رشد عقلی نرسیده تکلیفی ندارد، لذا عقوبت و عذابی هم ندارد تا مخالف عدل الهی باشد، و اینکه پدر و مادر یا جامعه اش او را تحت تعالیم الهی و اسلامی قرار نمی دهد گناهی است که آنها مرتکب شده اند و عقوبت و عذاب هم متوجه آنهاست.

و از زمانی که به حد بلوغ شرعی و رشد عقلی می رسد و قدرت تصمیم گیری و تشخیص حق و باطل پیدا می کند، اینجا خودش مکلف است و طرف حساب تکالیف الهی است. منتهی همین

ص: 60

شخص دو حالت تصور دارد.

حالت اول - ندای اسلام به گوشش نرسیده باشد، تعالیم اسلامی در جامعه و سرزمینش نفوذ نکرده باشد و متوجه نشده که محمدصلی الله علیه وآله آخرین پیامبر و دین اسلام آخرین ادیان است، چنین شخصی را "جاهل قاصر" می گویند و او را معذور می دانند. یعنی هر چند تکلیف دارد اما چون جاهل بوده و در جهلش هم تقصیر نداشته و کوتاهی از ناحیه خودش نبوده او را معذور می دانند. چنانکه قرآن مجید هم تأیید می کند: "و ما کسانی را که رسول بر آنها نفرستاده ایم عذاب نمی کنیم."(2)

به عبارت دیگر جاهل قاصر اگر مواخذه و عقاب شود حجة و عذر و دلیل دارد و خداوند هم چنین شخصی را به خاطر اینکه اسلام نیاوره و طاعات و عبادات را انجام نداده مؤاخذه نمی کند، چون این حق را دارد که بگوید "خداوندا، کسی مرا هدایت نکرد، اطلاعی از اسلام نداشته وگرنه ایمان می آوردم، قرآن کریم همین معنی را تأیید می کند."

و رسولان را فرستادیم که نیکان را به رحمت ابدی بشارت دهد و بدان را از قهر و عذاب حق بترسانند تا آنکه پس ازفرستادن رسولان مردم بر خدا حجتی نداشته باشند که خدا مقتدر و حکیم است.(3) پس در این حالت هم چیزی خلاف عدالت الهی نبوده.

حالت دوم - اینکه شخص مذکور در محیطی به بلوغ و رشد عقلی برسد که ندای اسلام آنجا رسیده و این حقیقت معلوم شده که در جهان دینی و آیینی هست که مدعی است آخرین دین و دین بر حق است، قدرت تحصیل و کسب معرفت را داشته ولی مخالفت کرده، دنبال تحقیق نرفته، به ندای حق پاسخ نگفته، چنین شخصی را "جاهل مُقصر" می نامند و عُقلا مواخذه و مذمت چنین شخصی را زشت و خلاف عذالت نمی دانند، مواخذه و عذاب الهی هم بر طبق عدالت خواهد بود، چون یکی از معانی عدالت

ص: 61

همین است که هر موجودی را به حقش و استحقاقش نایل گرداند، مؤمن صالح مستحق ثواب و پاداش است. کافری که با آگاهی و عمداً اسلام نیاوره مستحق عقاب است. قرآن می فرماید: "... تا آنگاه که از جانب من رهنمایی برای شما آید پس هر کسی پیروی او کند، بیمناک و اندوهگین نخواهد گشت و آنانکه کافر شدند و تکذیب آیات ما کردند البته اهل دوزخند"(4)

اکثر کفار امروزی و مخالفان حق از همین قسم هستند.

تا اینجا اصل سؤال شما دوست عزیز پاسخ داده شد لکن پاسخ یک سؤال دیگر که ممکن است در ذهن خطور کند باقی ماند و آن اینکه: بالاخره کسی که در خانواده غیر مسلمان یا مسلمان ولی غیر متدین یا از طریق نامشروع به دنیا آمده باشد توفیق و استعداد رسیدن به سعادت و ثواب و رضوان الهی را نسبت به کسی که در خانواده مذهبی متدین متولد شده کمتر دارد؛ آنچه گفتیم تا حدودی پاسخ این سؤال هم می شود ولی برای تکمیل جواب عرض می شود که: وقتی صحبت از یک صفت خدا می شود باید صفات دیگر خدا را نیز در نظر بگیریم. مثلاً رحمت الهی شامل تمام مخلوقات است. لکن در مورد ظالمین و کفار معاند قهر خدا و انتقام الهی مطرح است. در نتیجه این دو صفت ضد هم نیستند. همینطور عدالت الهی را در کنار حکمت و سنت و قانون الهی باید مطالعه کرد؛ حکمت و سنت الهی این است که اکثریت انسانها پس از ازدواج و یکی شدن زن و مرد دارای فرزند شوند. سنت الهی شامل تمام افراد است چه کافر چه مسلمان، عدالت الهی هم همین را اقتضا می کند که تمام انسانها دارای چنین موهبتی باشند. حالا اگر خداوند صرفاً به خاطر رعایت عدالت در فرزندان نوزادان را فقط در خانواده های مذهبی متدین به دنیا آورد آیا خلاف حکمت و سنت نیست؟ آیا جای این سؤال نیست که چرا عدالت وسنت الهی شامل تمام انسانها نشده؟

ص: 62

علاوه اگر قانون و سنت الهی در مواردی بدون کلام مانعی اجراء نشود اصلِ قانون و نظام بندی جهان مخدوش می شود و در نتیجه از جهان و عالم ممکنات خبری نخواهد بود.5))

سیدالشهداء.

خود ابا عبدالله الحسین(علیه السلام) در خطبهای که فلسفة قیام خویش را بیان کرده اشاره فرموده اند که هدف او حرکت در مسیر سیرة پیامبر (صلی الله علیه و آله) و علی(علیه السلام) و امر به معروف و نهی از منکر است. این گونه است که انحرافها زدوده شده و دین خدا پا برجا و استوار می ماند. اینکه گفته اند"ان الاسلام محمدی الحدوث، حسینی البقاء" اشاره به احیا دین پیامبر (صلی الله علیه و آله) در سایة قیام عاشورا است، یعنی پیدایش اسلام، محمد است، و بقای آن حسینی."(1)

به تعبیر امام خمینی(قدس سره) :"با زنده نگه داشتن او (امام حسین(علیه السلام)) اسلام زنده می شود"انا من حسین" که روایت شده که پیغمبر فرموده است، این معنایش، معنی این است که حسین مال من است و من از او زنده می شوم."(2)

احتمال دارد معنای عمیق تر و دقیقتری نیز مراد باشد که بر ما معلوم نیست.

و مرحوم مجلسی در کتاب شریف بحارالانوار(1) نقل کرده اند.

خاک قبر امام حسین(علیه السلام) است.

در این جا، نمونه هایی از احادیث معتبری را که در زمینه فضیلت تربت امام حسین(علیه السلام) در کتب روایی هر دو گروه مسلمان بویژه کتب دانشمندان اهل سنّت رسیده، بیان می کنیم تا قداست و ارزش تربت پاک کربلا روشن شود.

ابن حجر روایت میکند(1) که: "حسین(علیه السلام) بر رسول خدا وارد گردید و به سرعت به جانب آن حضرت شتافت و پیامبر (صلی الله علیه و آله) او را بوسید... یکی از ملائکه که نزد ایشان بود گفت: امّت تو او را به شهادت خواهند رساند... سپس مقداری از ریگ و یا خاک قرمز رنگ آورد و ام سلمه (همسر پیامبر (صلی الله علیه و آله) آن خاک را گرفت و در لباس خود قرار داد، در حدیثی دیگر آمده است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) آن خاک را بوئید و فرمودند این خاک بوی کرب (اندوه) و بلا می دهد."

حدیث دیگر روایت ابن سعد از ثعلبی است که از امام علی(علیه السلام) در راه صفیّن نقل میکند که وقتی به کربلا رسیدند بسیار گریه کردند که زمین آن از اشک ایشان مرطوب شد.(2)

در پرتو انبوه روایاتی از این قبیل، که در بسیاری از کتب صحاح و مسانید اهل سنّت آمده است به روشنی معلوم می شود که کربلا از دیدگاه رسول خدا و امیر مؤمنان و نیز محدثان اسلامی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

در برخی از روایات اسلامی آمده است که پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) پس از بوئیدن خاک کربلاء بر آن تربت مقدس اشک ریختند و فرمودند: "طوبی لک من تربة، یعنی خوشا به حال این تربت".(3)

نکته دیگری که جای یادآوری دارد، روایات ائمه و اهل بیت(علیهم السلام) می باشد که اعتبار و حجیت آن اثبات شده می باشد، زیرا پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) مردم را به پیروی از اهل بیت خویش دعوت نموده و حکم آنان را در کنار قرآن مجید، حجّت دانسته است،

ص: 71

در وسایل الشیعه چنین آمده: امام صادق(علیه السلام) کیسه ای زرد رنگ از جنس دیبا داشت که مقداری از تربت امام حسین(علیه السلام) در آن کیسه بود و به هنگام نماز، آن را بر روی سجاده مینهاد و بر آن سجده می نمودند.(1)

در همان کتاب، چنین روایت مینماید: "کان الصادق(علیه السلام) لا یسجد الاّ علی تربة الحسین(علیه السلام) تذلّلاً لله و استکانة له"(2) یعنی امام صادق(علیه السلام) بر چیزی جز تربت امام حسین(علیه السلام) سجده نمی نمودند و این به خاطر ابراز تذلّل و فروتنی در مقابل خداوند بزرگ بوده است. در این جا بیان دو نکته لازم به نظر می رسد:

الف: سجده نمودن ائمه اهل بیت(علیهم السلام) بر تربت کربلا و یا سفارش نمودن آنان به امر مزبور، به خاطر استحباب سجده بر تربت امام حسین(علیه السلام) بوده است و همه پیشوایان و فقهاء شیعه بر این حقیقت اتفاق نظر دارند که سجده بر تربت امام حسین(علیه السلام) واجب نیست بلکه فضیلت دارد و بنا بر استحباب ترجیح دارد.

ب: التزام ائمه و اهل بیت(علیهم السلام) بر سجده بر تربت حسین بن علی(علیه السلام) بدان جهت بوده است، که آن حضرت در راه کلمه توحید و ترویج دین خدا به شهادت رسیدند و لذا مورد مودّت و عنایت خاص الهی می باشد. بنابر این پیشوایان معصوم شیعه، به موجب محبّت خدا نسبت به سرباز فداکار اسلام - امام حسین(علیه السلام) ترجیح میدادند بر تربت آن حضرت سجده نمایند و از این طریق سهم بیشتری در رضایت خدای بزرگ را نصیب خود سازند و بر ابراز فروتنی در برابر آفریدگار جهان، جهت دهند.

پس در پرتو آن چه گذشت روشن میگردد که سجده شخص پیامبر (صلی الله علیه و آله) بر تربت امام حسین(علیه السلام) در جایی بیان نشده اگرچه خداوند عالم رسول اکرم را توسط جبرئیل و ملائک از کشته شدن امام حسین(علیه السلام) توسط افراد امّت ایشان باخبر کرده اند و حتی طبق آن چه بیان شد حتی از تربت امام حسین(علیه السلام) یعنی همان

ص: 72

خاکی که خون شریف آن حضرت بر روی آن در آینده خواهد ریخت برای ایشان آورده اند و حضرت پیامبر (صلی الله علیه و آله) آن تربت را در دست گرفته بوئید و حتی اشک بر روی آن ریخته اند و حتی خطاب به آن تربت فرموده اند طوبی لک من تربه (خوشا به حال این خاک) لکن سیره عملی اهل بیت گواه این قضیه است و همین مهم ترین دلیل و مدرک برای ما شیعیان و دوستداران اهل بیت عصمت(علیهم السلام) بر سجده بر تربت امام حسین(علیه السلام) می باشد.

3. توصیف خصوصیات امام زمان(علیه السلام) و بیان وضعیت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی عصر ظهور و نیز وقایع و اصلاحات اجتماعی که پس از ظهور آن حضرت اتفاق خواهد افتاد.

4. تمام ائمه(علیهم السلام) روح واحدی هستند در کالبدهای مختلف، اهداف آنان منطبق بر یکدیگر و عالی ترین مقصد آنان سعادت بشر از طریق پرستش صحیح خدا و به کار بستن عقل و درایت به منظور بهبود وضعیت زندگی دنیوی و اخروی و رسیدن به کمال است لذا راه سعادت در پذیرش امامت هر دوازده امام معصوم(علیهم السلام) است و توقف بر یکی از ائمه(علیهم السلام) به معنای انکار بقیه ائمه(علیهم السلام) خواهد بود. لذا در همین حدیث می خوانیم: "ان المکذب بالثامن مکذب بکل اولیائی؛ تکذیب کننده امام هشتم تکذیب کننده همه اولیاء من می باشد".

5. اکمال سلسله باعظمت امامت به وجود ولی عصر است همان طوری که اصل امامت اکمال رسالت است.

و کمال هر چیزی رسیدن به مرحلهای از رشد است که در آن غرض اصلی آن موجود تحقق یابد بنابراین تحقق اهداف ائمه در امامت حضرت حجت خواهد بود که حکومت آن حضرت اختصاص به شیعیان نداشته و در سایه حکومت حضرت، حق همه مستضعفان به آنان برگردانده خواهد شد و به حق خود خواهند رسید.

6. در متن این حدیث ضمن بیان مقامات امام حسین(علیه السلام) این جمله آمده است:

"جعلت کلمتی التامة معه و حجتی البالغة عنده؛ کلمه تامه خود را با امام حسین(علیه السلام) و حجت بالغه خویش را نزد او قرار دادم" حال منظور از این جمله چیست؟

می توان گفت منظور از "کلمه تامه" خدا در این حدیث خود امام حسین(علیه السلام) است به دلیل اینکه خدا در قرآن کریم در جریان

ص: 75

تولد شگفت انگیز عیسی از مریم(علیه السلام) آن حضرت را به "کلمه" خود خوانده است.(1)

بنابراین امام معصوم نیز کلمه خدا و دلالت کننده بر صفات خدا و مظهر الله می باشد.

و می توان با توجه به روایات زیادی که ذیل آیه 28 سوره زخرف در تفاسیر و غیر آن وارد شده، گفت منظور از "کلمه تامه" "امامت" است و آن را خدا در نسل و ذریه امام حسین(علیه السلام) قرار داده است.

و روایات زیادی هم بر این مطلب دلالت می کند. امام سجاد(علیه السلام) می فرمایند: آیه 28 سوره زخرف در مورد ما نازل شده و امامت را خدا تا روز قیامت در نسل امام حسین(علیه السلام) قرار داده.(2)

و شاهد بر اینکه منظور از کلمه تامه امامت است و قرار دادن آن با امام حسین(علیه السلام) به معنی این است که امامت را از امام حسین(علیه السلام) به بعد الی یوم القیامه در ذریه آن حضرت قرار داده است؛ جمله "بعترته اثیب و اعاقب" می باشد که به دنبال جعلت کلمتی التامة... آمده است و به معنای این است که به وسیله اطاعت اوامر و نواهی عترت امام حسین(علیه السلام) و ائمه بعد از او اجر می دهد و به جهت تمرد از فرمان عترت او، مخالفین و تمرد کنندگان را عقاب می کند زیرا ایمان به ولایت ائمه مهم ترین رکن توحید و شرط قبولی اعمال بندگان بوده و ترک و نپذیرفتن ولایت شان کفر و عصیان می باشد.

اما اینکه منظور از "و حجتی البالغة عنده، و حجت رسای خود را نزد امام حسین(علیه السلام) نهادم" چیست؟

در پاسخ باید گفت حجت آن چیزی است که به آن احتجاج و استدلال می شود بنابراین دامنه حجت های الهی وسیع بوده که برخی از مصادیق آن عقل، انبیاء، اوصیاء، معجزات انبیاء، کتب

ص: 76

آسمانی، پدیده های عالم و نظاماتی حاکم بر آنها همه و همه حجت خدایند لکن این حجتها تفاوت هایی دارند از آن جهت که بعضی بسیار برجسته و بعضی نسبتا ساده و کوچک اند. نظام حاکم بر کوچکترین پدیده عالم از آن جهت که انسان را به ناظم عالم، قادر و توانا راهنمایی می کند حجت خدا بر انسان است ولی حجت بودن انبیاء و ائمه(علیهم السلام) از آن جهت که با زبان خود با بشر سخن می گویند و دست آنها را گرفته و به سوی خدا هدایت می کند برجستگی خاصی دارد و همین طور ائمه(علیهم السلام) با اینکه همه حجت خالق بر خلق اند امّا حجت بودن امام زمان(علیه السلام) از آن جهت که مطابق آیات و روایات به اهداف انبیاء و اوصیاء، جامه عمل می پوشاند، برجستگی و ویژگی خاصی دارد زیرا با آمدنش جهان را پر از عدل و داد می نماید که مظهر عدالت خدا است و عالم را از ظلم و بیداد های می بخشد.

با توجه به این مطلب می توان گفت منظور از حجت بالغه در حدیث لوح، امام زمان(علیه السلام) است که از نسل امام حسین(علیه السلام) می باشد و این مطلب هیچ منافاتی ندارد که هر یک از ائمه(علیهم السلام) حجت حق تعالی بر خلق او باشند.

آری قبل از ظهور حجت بن الحسن(علیه السلام) هر چند از طریق مشاهده حسی آثار اقوام پیشین، از طریق وحی و عقل و... بر بشر اتمام حجت شده و هر یکی از این امور حجت بالغه حق تعالی بوده است ولی در عصر ظهور امام زمان(علیه السلام) مسأله اتمام حجت به سر حد نهائی خود رسیده و وقت آن گذشته است که انبیاء و مصلحان عالم از دم شمشیر ظلم بگذرند و وقت آن رسیده است که مستکبران ذلیل و مؤمنانِ به استضعاف کشیده شده بر قله افتخار عزت بنشینند و لذا هر کس تا قبل از آن روز از راه ضلالت به راه هدایت و صراط حق برگشته نجات می یابد و گرنه ایمان شان نفعی نمی رساند.

ص: 77

که به سیلی گفته می شود به علت کثرت و شدت باعث ترس می شود).

امّا نامگذاری به این اسم عده ای می گویند که راعبی منصوب به یک منطقه یا سرزمین است که از آن گرفته شده و بعضی دیگر می گویند کبوتری که ترعیب صوت دارد را گویند به صورت سخن گوی و موزون صدا از خود تولید می کند.

لازم به ذکر است هر چند در احادیث ما به لعنت کردن کبوتر و در قرآن نیز به تسبیح تمام موجودات اشاره شده ولی برخی ها این احادیث را با عقول ناقص بشری بررسی می کنند و ایراد وارد می کنند در حالی که میتوان گفت که لعنت گفتن برخی از کبوترها دارای امکان عقلی است و محال نیست.

العباس را در آغوش گرفت و به سینه چسباند و فرمود پسرم به زودی در روز قیامت به وسیله تو چشمم روشن می گردد، آن گاه افزود "وَلَدی إذَا کان یوم عاشورا و دخلت المشعر ایاک أن تشرب الماء و أخوک الحسین عطشان" پسرم هنگامی که روز عاشورا فرا رسید و بر شریعه آب وارد شدی مبادا آب بیاشامی در حالی که برادرت تشنه است.(1)

کتاب معالی السبطین نوشته محمد مهدی حائری مازندرانی از نویسندگان قرن چهاردهم (م 1385) است. دو کتاب دیگر نیز درباره اهل بیت(علیهم السلام) دارد که یکی با نام "شجره طوبی" و دیگری

"الکوکب الدرّی فی احوال النبیّ و البتول و الوصیّ" است. مرحوم حائری مازندرانی در کتاب "معالی السبطین" اندکی به شرح حال امام حسن و بقیه کتاب را به امام حسین(علیه السلام) پرداخته است. او مطالب کتاب را با داستان و شعر درهم آمیخته و آنها را به شکل مطالب مناسب مجالس سوگواری عرضه کرده است. او مطالب تاریخی، حدیثی و داستان و ... را نقل می کند تا زمینه مناسبی برای گزارش مقتل و وقایع عاشورا، فراهم آورد و در این میان از نقل مطالب ضعیف و استفاده از کتب و منابع غیر قابل اعتماد - مانند روضة الشهداء، اسرار الشهادات، منتخب طریحی و... - خودداری نمی کند.

شهید قاضی طباطبایی که با مؤلف آشنایی و مکاتبه داشته نیز نقلیات کتاب را چندان قابل اعتماد نمی داند و آن را آمیخته از صحیح و ضعیف خوانده و از این رو خواننده کتاب را به دقت در آن فرا می خواند.

منابع معاصر و منابع پس از قرن 9 و 10 آن اندازه متعددند که نمی توان به همه آنها پرداخت. اما به نحو کلی می توان گفت اعتبار این کتب، تابع اعتبار منابع مورد استفاده آنها است. به

ص: 82

سخن دیگر، هر اندازه گزارش کتب متأخر و معاصر متکی به کتاب های کهن تر و معتبرتر باشد و در نقل خود دقت کرده و رعایت امانت بیشتری کرده باشد، قابل اعتمادتر خواهد بود. گفتنی است بر همین اساس اعتبار بحارالأنوار، نفس المهموم و منتهی الآمال بیشتر است؛ زیرا اکثر گزارش های آنها قابل قبول و مستند به کتب کهن و معتبر هستند، به ویژه آن که محدث قمی(قدس سره) با عنایت به منابع غیر قابل استناد در پارهای از موارد به ارزیابی روایات نیز پرداخته و لذا استفاده از آنها بلامانع است، مشروط به این که مطالبی که در این کتابها از اهل بیت(علیهم السلام) نقل شده به منبع گزارش نسبت داده شود، نه به اهل بیت(علیهم السلام) .(1)

لذا نمی توان به صحت مطلبی که در سوال مورد پرسش است به طور یقین صحه گذاشت، فقط آن چیزی که در منابع معتبر نقل شده و آن وصیت و سفارش کلی امام علی(علیه السلام) به فرزندان خود در مورد جریان کربلا است و به آن باید بسنده کرد.

می پرسد که آیا ایمان دارند و حسین را می کشند؟ !"

در برخی از متنها آمده که "یقتلونه و هم مومنون بی(1)؛ یعنی به من ایمان دارند ودر عین حال حسین را می کشند؟!"

بنابراین با تعجب گفتن این جمله خود دلیل بر این است که اگر کسی به خدا ایمان داشته باشد یا به پیامبر ایمان داشته باشد هیچ وقت به خودش اجازه نمی دهد که با امام حسین -(علیه السلام) - بجنگد.

در نتیجه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نمی خواهد بگوید کسی که امام حسین را می کشد مومن است و بلکه می خواهد برساند که چنین کسی اصلا مومن نیست و مومن چنین کاری را نمی کند و اینکه جبرئیل گفت آری نه به این معنی است که آری آنها مومنند بلکه به این معنی است که آری آنها حسین را می کشند.

معاد، و علم به مبدأ را معرفت صفات و افعال و آثار الهی، و علم به معاد را معرفت نفس، قیامت و نبوت معرفی کرده اند.(1)

قرآن کریم، ایمان را گاهی مقابل نفاق و گاهی در برابر فسق به کار برده است و صرف اقرار زبانی و قولی را حقیقت ایمان نمی داند:

"برخی از مردم می گویند ما به خدا و روز باز پسین ایمان آوردهایم، ولی گروندگان نیستند".(2)

یا در جایی می فرماید:

"آیا مردم پنداشتندکه تا گفتند ایمان آوردیم، رها می شوند و مورد آزمایش قرار نمی گیرند؟ و به یقین کسانی را که پیش از اینان بودند آزمودیم، تا خدا آنان را که راست گفته اند، معلوم دارد و دروغ گویان را معلوم دارد".(3)

از آیات فراوانی استفاده می شود که حقیقت ایمان، امری قلبی است، و نوری است که خداوند با آن بندگانش را هدایت می کند. هدیه ای الهی است که مایة برکت و حالت تضرع آدمی است. امیر المؤمنین(علیه السلام) می فرماید:

"ایمان روشن ترین راه است و نورانی ترین چراغ و انسان در پرتو ایمان، راه به اعمال

ص: 86

صالح می یابد و با اعمال شایسته راه به ایمان"(1).

و درجایی می فرماید:

"در رکاب پیامبر (صلی الله علیه و آله) آن چنان مخلصانه می جنگیدیم و برای پیشبرد حق و عدالت از هیچ چیز باک نداشتیم، که حتی حاضر بودیم پدران و فرزندان و برادران و عموهای خویش را در این راه "اگر برخلاف حق باشند" نابود سازیم. این پیکار بر تسلیم و ایمان ما می افزود".(2)

پس تعریف دقیق ایمان، تصدیق قلبی با تصدیق و یقین جازم و اعتقاد به خدا و رسول و چراغی است در پرتو آن راه به اعمال صالح و با اعمال صالح راه به خود ایمان یافت می شود. پس این جا است که ایمان بنده کامل نخواهد شد مگر این که قلبش درست شود و قلب او درست نمی شود مگر این که زبانش اصلاح گردد(3).

در آخر توصیة امیر المؤمنین را حسن ختام بحث قرار می دهیم که فرمود:

" صبر و استقامت را در هر کار پیشه کنید که صبر نسبت به ایمان هم چون سر است در مقابل تن؛ تن بیسر فایده ندارد و ایمان بیصبر نیز بینتیجه است".(4)

میوه حیات بخش تقوی بر شاخسارش ظاهر می شود.

این همان چیزی است که در عبارت گویایی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمده است: "الاسلام علانیة، و الایمان فی القلب"(1) ؛ "اسلام امر آشکاری است، ولی جای ایمان دل است".

و در حدیث دیگری از امام صادق (علیه السلام) می خوانیم: "الاسلام یحقن به الدم و تؤدی به الامانة، و تستحل به الفروج، و الثواب علی الایمان"(2) ؛ "با اسلام خون انسان محفوظ، و ادای امانت او لازم، و ازدواج با او حلال می شود، ولی ثواب بر ایمان است".

و نیز به همین دلیل است که در بعضی از روایات مفهوم" اسلام" منحصر به اقرار لفظی شمرده شده، در حالی که ایمان اقرار توأم با عمل معرفی شده است: "الایمان اقرار و عمل، و الاسلام اقرار بلا عمل".(3)

همین معنی به تعبیر دیگری در بحث" اسلام و ایمان" آمده است،" فضیل بن یسار" می گوید: از امام صادق شنیدم فرمود: "ان الایمان یشارک الاسلام، و لا یشارکه الاسلام، ان الایمان ما وقر فی القلوب، و الاسلام ما علیه المناکح و المواریث و حقن الدماء"(4) ؛ "ایمان با اسلام شریک است، اما اسلام با ایمان شریک نیست (و به تعبیر دیگر هر مؤمنی مسلمان است ولی هر مسلمانی مؤمن نیست)".

پس " ایمان" آن است که در دل ساکن شود، اما" اسلام" چیزی است که قوانین نکاح، ارث و حفظ خون بر طبق آن جاری می شود".

ولی این تفاوت مفهومی در صورتی است که این دو واژه در برابر هم قرار گیرند، اما هر گاه جدا از هم ذکر شوند ممکن است اسلام بر همان چیزی اطلاق شود که ایمان بر آن اطلاق می شود، یعنی هر دو واژه در یک معنی استعمال گردد.

خداوند متعال می فرماید : "اگر از خدا و رسولش اطاعت کنید ثواب اعمال تان را به طور کامل می دهد، و چیزی از پاداش

ص: 88

اعمال شما را فروگذار نمی کند؛چرا که خداوند غفور و رحیم است".(1)

جمله های اخیر در حقیقت اشاره به یک اصل مسلم قرآنی است که شرط قبولی اعمال " ایمان" است، یعنی اگر شما ایمان قلبی به خدا و پیامبر ص داشته باشید که نشانه آن اطاعت از فرمان خدا و رسول او است، اعمال شما ارزش می یابد، و خداوند حتی کوچک ترین حسنات شما را می پذیرد، و پاداش می دهد، و حتی به برکت این ایمان گناهان شما را می بخشد که او غفور و رحیم است.

و از آنجا که دست یافتن بر این امر باطنی یعنی ایمان کار آسانی نیست در آیه بعد به ذکر نشانه های آن می پردازد، نشانه هایی که به خوبی مؤمن را از مسلم، و صادق را از کاذب، و آنها را که عاشقانه دعوت پیامبر (صلی الله علیه و آله) را پذیرفته اند، از آنها که برای حفظ جان و یا رسیدن به مال دنیا اظهار ایمان می کنند، جدا می ساخته و می فرماید:

" مؤمنان واقعی تنها کسانی هستند که به خدا و رسولش ایمان آورده اند، سپس هرگز شک و ریبی به خود راه نداده، و با اموال و جان های خود در راه خدا به جهاد پرداخته اند".(2)

آری نخستین نشانه ایمان عدم تردید و دو دلی در مسیر اسلام است، نشانه دوم جهاد با اموال، و نشانه سوم که از همه برتر است جهاد با انفس (جان ها) است.

به این ترتیب اسلام به سراغ روشن ترین نشانه ها رفته است، یعنی ایستادگی و ثبات قدم، و عدم شک و تردید از یک سو، و ایثار مال و جان از سوی دیگر.

چگونه ممکن است ایمان در قلب راسخ نباشد در حالی که انسان از بذل مال و جان در راه محبوب مضایقه نمی کند. و لذا در پایان آیه می افزاید: " چنین کسانی راستگو هستند و روح ایمان در وجودشان موج می زند".

ص: 89

این معیار را که قرآن برای شناخت" مؤمنان راستین" از" دروغگویان متظاهر به اسلام" بیان کرده، معیاری است روشن و گویا برای هر عصر و زمان، برای جداسازی مؤمنان واقعی از مدعیان دروغین، و برای نشان دادن ارزش ادعای کسانی که همه جا دم از اسلام می زنند و خود را طلبکار پیامبر (صلی الله علیه و آله) می دانند ولی در عمل آنها کمترین نشانه ای از ایمان و اسلام دیده نمی شود. در مقابل، کسانی هستند که نه تنها ادعایی ندارند، بلکه همواره خود را مقصر می شمرند، و در عین حال در میدان ایثار و فداکاری از همه پیشگام ترند.(1)

[6] . بقره / 8.

[7] . عنکبوت / 3 – 2 .

[8] . نهج البلاغه، کلمات قصار، 146.

[9] . نهج البلاغه، دشتی، محمد، چ دوّم، انتشارات قم، خطبة 56، ص 107.

[10] . امام خمینی، روح الله ؛ چهل حدیث، بی جا، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، چ 3، ص 37.

[11] . نهج البلاغه، کلمات قصار، حکمت 81.

[12] . طبرسی، فضل؛ تفسیرمجمع البیان، ج 9، ص 138.

[13] . کلینی، محمد؛ کافی، ج2، باب ان الاسلام یحقن به الدو، حدیث 1 و 2.

[14] . کافی، ج2، باب ان الاسلام یحقن به الدم، حدیث 1 و 2.

[15] . کافی، ج2، باب ان الایمان یشرک الاسلام، حدیث 3.

[16] . حجرات / 14.

[17] . همان / 15 .

[18] . مکارم شیرازی، ناصر ؛ تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1374ه.ش، ج 22، ص210

ص: 91

ص: 92

پس از آنکه امام مجتبی را در سال پنجاه هجری قمری، مظلومانه شهید کردند، امامت به آن وجود سراپا جود رسید و به مدّت ده سال در اوج قدرت معاویه بن ابی سفیان، بارها با وی پنجه در افکنده و پس از مرگ وی نیز در برابر حکومت پسرش یزید قیام کرد و در محرم 61ه- . ق در سرزمین کربلا شربت شهادت نوشید.

یکی از شهود این ماجرا از طرف علی(علیه السلام) بود.(1)

امام حسین(علیه السلام) پس از شهادت علی(علیه السلام) در کنار برادر خویش امام مجتبی(علیه السلام) قرار گرفت و هنگام حرکت نیروهای امام مجتبی(علیه السلام) به سمت شام، همراه آن حضرت در صحنه ی نظامی و پیشروی به سوی سپاه شام حضور داشت و هنگامی که معاویه به امام حسن(علیه السلام) پیشنهاد صلح کرد، امام حسن(علیه السلام)، برادرش حسین بن علی و همچنین عبد الله بن جعفر را فراخواند و درباره ی این پیشنهاد با آن دو به گفتگو پرداخت.(2) و بالأخره پس از متارکه ی جنگ و انعقاد پیمان صلح همراه برادرش به شهر مدینه بازگشت و در همانجا اقامت گزید.(3)

برای حمایت از امام حسین(علیه السلام) نامه ای به امام حسین(علیه السلام) نوشت و آن حضرت را در جریان امور کوفه قرار داد.

متعاقب این جریان، امام حسین(علیه السلام) و یاران با وفایش و خاندانش مکّه را به سوی کوفه ترک کرد. امّا جریانات و حوادث به گونه ای پیش رفت که حسین بن علی(علیه السلام) در سرزمین کربلا به محاصره ی لشکریان یزید درآمد و در نتیجه در عاشورای سال 61 هجری قمری با سپاهیان اندکش شربت شهادت نوشید و زنان و خواهرانش به همراه حضرت سجّاد(علیه السلام) به اسارت یزیدیان در آمدند.(1)

[5] . ابن حجر، عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، 1328 ه- . ق، جلد اول، ص 333.

[6] . همان، ص 333.

[7] نصر بن مزاحم، وقعه صفین، قم، منشورات مکتبه آیت الله مرعشی نجفی، چاپ دوم 1404 ه- . ق، 114، 249و 530.

[8] . وقعه صفین، ص 507.

[9] . ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، چاپ اوّل، 1385 ه- . ق، ج 3، ص 405.

[10] . الاصابه فی تمییز الصحابه، ج 1، ص 333.

[11] . ابن قتیبه ی دینوری، الامامه و السّیاسه، قاهره، چاپ سوّم، 1382 ه- . ق، ج 1، ص 184.

[12] . مهدی پیشوایی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه امام صادق(علیه السلام)، چاپ دوّم، 1374 ه- . ش، ص 157.

[13] . باقر شریف القرشی، حیاة الامام الحسین بن علی، قم، نشر داوری، ج 2 ص 231.

[14] . محمد محمدی اشتهاردی، سوگنامه آل محمّد، قم، نشر ناصر، چاپ اول، بی تا، ص 162 تا 371.

ص: 99

اگر در زمان امام حسین(علیه السلام) بودند (به عنوان ولیّ امر) همان کاری را می کردند که ابی عبدالله الحسین(علیه السلام) انجام دادند و لکن هیچیک از ائمّه(علیهم السلام) در موقعیت و جایگاه آن حضرت واقع نشدند. پس این تفاضل و برتری نسبی مخصوص امام حسین(علیه السلام) بوده و همة اهل البیت(علیهم السلام) و حتی از آدم تا خاتم به این جایگاه احترام ویژهای می گذارند.

این تفاضل و برتری نسبی برخی از ائمّه، هیچگاه از فضایل و مقامات برخی دیگر نمی کاهد،مثلاً عدم کسوت امامت در وجود حضرت فاطمه (علیها السلام) نه تنها از شأن و مقام ایشان نمی کاهد که بنابر نقل های متعدد(1) فاطمه بر دیگر ائمّه و معصومین برتری دارد وانگهی فاطمه شأن امامت را دارا بوده، ولی، امر الهی بر آن کارگر نشده است. با این رویکرد کلّی هیچ دلیلی، دالّ بر تفارق بین معصومین در نزد شیعیان مبنی بر شدّت و ضعف مقامات و محبوبیّتها و... نمی باشد، الّا در مواردی که عقل و نقل بر تفاضل نسبی و یا مرتبه وجودی ایشان قائل است که ذیلاً به آن اشاره می شود. شایان ذکر است که عرف مردم هیچ گاه ملاک ارزیابی در این مقال نمی باشد چه اینکه عرف تنها نقش قابلی داشته و در صورت خطا و اشتباه باید اعتقادات و اعمال خود را به منابع اصلی دین عرضه نماید.

عوامل توجه بیشتر مردم به امام علی(علیه السلام) و حضرت فاطمه زهرا (علیها السلام) و امام حسین(علیه السلام) :

جهادِ مخلصانه و شجاعانه او و تا عبادات و بندگی روز و شب او، و تا معرّفی او در غدیر خم به عنوان رهبر و جانشین بر حق پیامبر و نیز برادر و جان پیامبر و ...(1) توجه شیعیان و مسلمین هر زمان را به خود معطوف نموده و حتی غیر مسلمین را به حیرت آورده است.(2) و همچنین وجود دهها روایت در اهمیّت و عظمت کربلا، که آدم و عالم را مشغول خود نموده است، از نفس زیارت عاشورا به عنوان حدیث قدسی(3) گرفته، تا پذیرش توبة حضرت آدم با آن(4) و تا گریه های پیامبر و اهل البیت(علیهم السلام) و تشویق بر برپایی عزای حسینی و اجر و ثواب مترتّب بر آن(5) و تا گریستن زمین و آسمان(6) و ... توجه هر انسان آزادهای را به خود جلب کرده است. این فرهنگ سازی توسط معصومین(علیهم السلام) با گفتار و کردار خود،دالّ بر اهمیّت و تفاضل نسبی این امام همام از بین دیگر ائمّه(علیهم السلام) است که شیعیان خصوصاً و مسلمین و غیرمسلمانان عموماً به زنده نگهداشتن آن اهتمام ویژه می ورزند. این فرهنگ سازی در خصوص صدّیقة طاهره - علیها السّلام - نیز به موجب دهها روایت از لسان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و ائمّه معصومین(علیهم السلام) به چشم می خورد که خود حاکی از اهمیت و محبوبیّت ویژة ایشان در نزد معصومین و شیعیان آنهاست.(7)

تاکنون به اسلام جهانی مبدّل و روزگار مناسبی پیش روی بشریت به تصویر می آمد. این تخم عداوت و دشمنی از یک سو و شروع مظلومیّت از سوی دیگر، مردم را در هر عصر و زمانی داغدار کرده و با ابراز احساسات پاک خود به افشاگری اوّل ظالمان و معرفی اول مظلومان در این عرصه با هر شیوه و روشی می پردازند در خصوص امام حسین(علیه السلام) عنصر مظلومیت به عنوان لقب آن امام در زیارتنامهها و احادیث(1) یاد شده و تاریخ شاهد و گویای شدت و اوج آن است. تنهایی،بی سپاهی، غربت در میان دوست و دشمن، نحوة ظلم و ستم به خاندان او و نهایتاً چگونگی شهادت او و یارانش از یک سو و فراموشی و ذبح اسلام از سوی دیگر، اسلام خواهان و آزادمردان هر عصر و زمانی را جریحه دار کرده و با زنده نگه داشتن آن خاطرة تلخ از حریم انسان و اسلام حِراست

می کنند، این مهم، جایگاه و محبوبیّت نسبی این امام شهید را در نظر مردم ویژه کرده است.

2 .پرتوی از فضائل حضرت زهرا (علیها السلام) میر علی محمدنژاد، نشر سنا، 1368.

[12] . ر.ک: شفاء الصدور، حاج میرزا ابوالفضل طهرانی، نشر مرتضوی، 1376. و نیز ینابیع الموده، غررالخصائص، کامل الزیارات.

[13] . ر.ک: پرتوی از فضایل حضرت فاطمه زهرا (علیها السلام) درکلام معصومین. نوشته میر علی محمدنژاد، نشر سَنا، 1378، چاپ سوره.

[14] . آیه "و سیعلم الذین ظلموا ای منقلب ینقلبون" (شعراء / 225) به مظلومیت اهل بیت تأویل گشته است. تفسیر برهان، ج 3، سید هاشم حسینی بحرانی.

(1107 ق) نشر بنیاد بعثت، چاپ اول، (1415 ق).

[15] . امام باقر(علیه السلام) فرمودند: "ان الحسین صاحب کربلا قتل مظلوماً مکروباً عطشاناً لهفاناً" کامل الزیارات ص / 168، نشر مرتضوین نجف / 1356. و نیز آیه "أَذن للذین یقاتلون بانهم ظلموا" (حج، 36) نیز طبق روایات، درباره حسین بن علی(علیه السلام) است. تفسیر قمی،ذیل آیه و بحار ج 24، ص / 223.

[16] . کتب مقاتل از جمله مقتل "لهوف" سید بن طاووس را مطالعه کنید.

[17] . الصوارم المهرقه. قاضی نورالله شوشتری، ص / 198،نشر نهضت تهران، (1367ه- ).

ص: 105

مرتبه اعلی و مافوق انسانهای دیگر قرار داشته اند او را اباعبدالله خوانده اند، چنانکه خود آن بزرگوار هنگامی که از اسب بر روی زمین افتادند، فرمودند: "رضاً بقضائِک، تسلیماً لِاَمرِک..."(1)

ب. اگر سید الشهداء در کربلا آن گونه جان نثاری نکرده بود و در میدان سربازی حق تعالی ثابت قدم نمی بود، آئین محمدی از روی زمین رخت بربسته و مردم به زندگی جاهلیت کفار برمی گشتند، لذا هر کسی بعد از آن حضرت خداوند را پرستش نماید و پیروی از پیامبر (صلی الله علیه و آله) و امامان(علیهم السلام) را سیره خود قرار دهد، همه به برکت وجود مقدس امام حسین(علیه السلام) و ایثار اوست "لولاه ماعُبِدَالله و لولاهُ ماعُرِفَ الله" بنابراین ایشان در حقیقت پدر همه بندگان خداست، زیرا پدر به معنای مربی است و او بر اساس آنچه گفتیم بهترین و عالی ترین مربی است.(2)

امام حسین(علیه السلام) علاوه بر کنیه دارای القاب متعددی نیز بوده اند از جمله: الرشید - الطیب - الوفی - السید - الزکی - المبارک - التابع لمرضاة الله - سید الشهداء.(3)

و تربیتی است و به همین دلیل پیشوایان معصوم(علیه السلام) کوشیده اند مردم را با تعابیر مختلف به حفظ یاد و نام امام حسین(علیه السلام) تشویق کنند تا در سایة این توجه، مکتب آن حضرت زنده بماند و انسان های همة قرون و اعصار از این مکتب غنی درس بیاموزند و بی گمان اگر حادثه عاشورا توسط یکی دیگر از امامان معصوم(علیه السلام) صورت می گرفت آن امام در مرکز توجهات قرار می گرفت تا در سایه توجه به او و باقی ماندن یاد او مکتب او که همان مکتب اسلام حقیقی است زنده بماند.

محمد صلوات الله علیهم الرضوان عن الله یوم القیامه و هو راض عنهم و هذه السورة فی الحسین بن علی و شیعته و شیعة آل محمد خاصة".

امام صادق(علیه السلام) در تفسیر آیه می فرماید: "این آیه دربارة حسین بن علی(علیهما السلام) است؛ چرا که آن بزرگوار صاحب نفس مطمئنه بود واز خدا راضی بود و خدا نیز از او راضی بود و یاران آن بزرگوار از خاندان محمد (صلی الله علیه و آله) از خداوند راضی بودند و خداوند نیز از آنها راضی بود و این سوره فقط دربارة حسین بن علی و شیعیان او و شیعیان آل محمد (صلی الله علیه و آله) می باشد".

و در پایان روایت، امام صادق(علیه السلام) میفرمایند: "من ادمن قراءة الفجر کان مع الحسین فی درجته فی الجنة ان الله عزیز حکیم" ؛ "هر کس در خواندن سورة فجر مداومت داشته باشد، با امام حسین در درجهاش در بهشت خواهد بود. به درستی که خداوند بر هر چیز توانا و به هر امری دانا است".(1)

در روایت دیگری امام صادق(علیه السلام) می فرماید: "یا ایتها النفس المطمئنه ارجعی الی ربک راضیة مرضیة" الآیه یعنی الحسین ابن علی(علیهما السلام) "(2)"مراد از نفس المطمئنه که از خداوند راضی و خداوند نیز از او راضی است، حسین بن علی(علیه السلام) است ".

در این آیات، کلمة نفس المطمئنه نقش کلیدی و محوری دارد به طوری که فهم معنای آیه تا حدود زیادی به روشن شدن معنای این واژه بستگی دارد و چه بسا وجود این کلمه در این آیه موجب تفسیر و بیان شأن نزول آیه، دربارة حسین بن علی(علیه السلام) گردیده است و آن حضرت مصداق اقم و اکمل آن به حساب آمده است.

سؤالی که در اینجا می تواند مطرح شود این است که چه امری باعث این تقریب و تقارن گردیده است و چرا حسین بن علی(علیه السلام) از میان معصومین(علیهم السلام) به عنوان مصداق این آیه معرفی گردیده است؟

ص: 113

در پاسخ باید گفت با توجّه به آنچه که در تاریخ عاشورا به فراوانی نقل گردیده است که از یک سو برای حادثة عظیم عاشورا، هیچ واقعه و حادثهای به عنوان نظیر و مانند و شبیه سراغ نداریم و مصیبت بزرگی که در این رویداد عظیم تاریخی بر خاندان عصمت و طهارت(علیهم السلام) وارد گردید در تاریخ نمونة دیگری ندارد و از دیگر سو، قربانی بزرگ این حادثه حضرت سیدالشهداء بود که در سهمگینترین حالات و لحظات و شکنندهترین ماجراهای این حادثه، در نهایت اطمینان و آرامش نفس بود به طوری که در روایت راویان شاهد حادثه آمده است که هر چه این حادثه به پایان خود که شهادت حضرت سیدالشهداء(علیه السلام) بود نزدیکتر می شد، چهرة دلربای امام، زیباتر و برافروختهتر می شد و برای لقای پروردگار آمادهتر.

از اتفاقات سهمگین و تزلزل آفرین آن حادثه در چهرة امام، ذرهای سستی و ضعف و یا بیصبری و جزع و شکوه دیده نشد و در عوض در این ماجرا از ابتدا تا انتها میزان تسلیم و صبر آن حضرت که ناشی از اطمینان و آرامش نفس بود افزودهتر می شد. و این جمله آخر آن حضرت در لحظات پایانی عمر شریفش شنیدنی و زیباست؛ صبراً علی قضائک یا ربّ له اله سواک یا غیاث المستغیثین، مالی ربّ سواک و لا معبود غیرک، صبراًعلی حکمک بر قضای تو شکیبا هستم! پروردگارا! معبودی جز تو نیست. ای پناه بیپناهان! من غیر از تو پروردگار و معبودی ندارم. برخواست و ارادة تو شکیبا هستم.(1)

ازآن،می رمد و چشمها از (نفرت دیدن) آن، فرو میافتد.

هان ای مردم!هرکس که بخشش کرد،سروری یافت وهرکس که بخل ورزید،فرومایه شد.همانا بخشنده ترین مردم،کسی است که با ناامیدی(ازعوض-یعنی بدون چشم داشت)،بخشش کند وبا گذشت ترین مردم، کسی است که ازروی توانمندی(درحال قدرت)،عفو کند. به راستی که صله رحم کننده ترین مردم، کسی است که با آن کس که از او بریده، ارتباط برقرار کند...پس هرکس برای برادر دینی خود، درانجام خیری شتاب ورزد(به اونیکی کند)،آن را در فردای قیامت که بر او وارد می شود، مییابد(خدا پاداش آ ن را درقیامت می دهد) وهرکس که درخیر رسانی به برادر دینی خود، خشنودی خدارا قصد نموده باشد، خدا پاداش آن را هنگام نیازمندیش، عطا فرماید وازگرفتاری های دنیای او،بیشتر ازاندازه احسانش برطرف فرماید.

وهرکس که عقده دل مومنی رابگشاید،خداوند اندوه دنیا وآخرت اورا برطرف کند.هرکس که نیکی کند،خدا به اونیکی میکند وخدا نیکو کاران رادوست میدارد.(1)

(علیه السلام) زنده است، با شما بیعت کنم!" پس مردم دیگر بار نزد امام حسن(علیه السلام) بازگشتند و با او بیعت کردند.(1)

امام حسین(علیه السلام) در همه حال، پیوسته جانب برادر را رعایت می­کرد و خود را تابع سیاست­های ایشان و مطیع اوامر او می­دانست. هنگامی که آهنگ نبرد و مقابله با دشمنان شامی نواخته شد، حضرت(علیه السلام) در بسیج و اعزام نیروها به اردوگاه نخیله و مسکن نقشی فعال داشت و همراه برادر به مدائن و ساباط برای جمع­آوری لشکر رفت؛[3] از این گزارش تاریخی میتوان فهمید که امام حسین(علیه السلام) در جنگ با شامیان همواره در کنار برادر بود لذا میتوان گفت که فرماندهی مرکزی را همراه امام حسن اداره می کردند.

حسین بن علی(علیه السلام) پس از شهادت علی(علیه السلام) در کنار برادر خویش، رهبر و پیشوای وقت، حسن بن علی (علیه السلام) قرار گرفت، و هنگام حرکت نیروهای امام مجتبی (علیه السلام) به سمت شام، همراه آن حضرت در صحنه نظامی و پیشروی به سوی سپاه شام حضور داشت، و هنگامی که معاویه به امام حسن(علیه السلام) پیشنهاد صلح کرد، امام حسن، او و عبدالله بن جعفر را فراخواند و درباره این پیشنهاد، با آن دو به گفتگو پرداخت(2) و بالاخره پس از متارکه جنگ و انعقاد پیمان صلح، همراه برادرش به شهر مدینه بازگشت و همانجا اقامت گزید(3)

بنابراین آنچه از منابع میتوان برداشت کرد این است نقش امام حسین(علیه السلام) در سپاه امام حسن(علیه السلام) در جنگ علیه معاویه این بود آن حضرت بعنوان یکی از فرماندهان مرکزی و همراه برادرش امام حسن بوده و از ابتدا در جمع آوری و تجهیز سپاه حضور و در مدائن و سباط نیز در سپاه امام بوده و همچنین وقتی معاویه پیشنهاد صلح داد امام حسن ابتدا با برادرش امام حسین(علیه السلام) به مشورت پرداخت لذا همواره دو برادر کنا هم بودند.(4)

ص: 119

حکم حق و آن کسی که کشته شده برای ولی او سلطه (حق قصاص) قرار دادیم اما در قتل اسراف نکنید چرا که او مورد حمایت است".(1)

در تفسیر عیاشی ذیل این آیه از امام باقر(علیه السلام) روایتی نقل شده که حضرت می فرماید: "این آیه در مورد امام حسین(علیه السلام) است که مظلوم کشته شد، و امام زمان(عج) ولی او می باشد وقتی قیام کند، از قاتلان آن حضرت خونخواهی خواهد کرد".(2)

از دیگر آیاتی که در شأن امام حسین(علیه السلام) نازل شده آیه 15 سوره احقاف می باشد. در این آیه آمده است: "وَوَضَعَتْهُ کرْهًا وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا".(3) طبق روایتی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، آیه مذکور در حق امام حسین(علیه السلام) نازل شده است.(4)

آیه "ثُمَّ رَدَدْنَا لَکمُ الْکرَّةَ عَلَیْهِمْ"(5) نیز در خصوص خروج امام حسین(علیه السلام) با اصحابش در هنگام رجعت نازل شده است.(6)

اما سورهای که به عنوان سوره امام حسین(علیه السلام) معرفی شده، سوره فجر است. در روایتی که در خصوص فضیلت این سوره از امام صادق(علیه السلام) نقل شده، حضرت می فرماید: "سوره فجر را در نمازهای واجب و مستحبی تان بخوانید که این سوره، سوره حسین بن علی(علیه السلام) است و هر کس این سوره را بخواند روز قیامت با امام حسین(علیه السلام) در درجهای از درجات بهشت است".(7)

در پایان این سوره آمده است: "یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ - ارْجِعِی إِلَی رَبِّک رَاضِیَةً مَّرْضِیَّةً - فَادْخُلِی فِی عِبَادِی - وَادْخُلِی جَنَّتِی؛ تو ای روح آرام یافته به سوی پروردگارت باز گرد در حالی که هم تو از او خشنودی و هم او از تو خشنود و در سلک بندگانم و در بهشتم داخل شو".(8)

شیخ عبدالله بحرانی پس از نقل روایتی که از امام صادق(علیه السلام) در خصوص این سوره و اختصاص آن به امام حسین(علیه السلام) بیان شد، می نویسد: "یکی از حاضران پس از بیان امام صادق(علیه السلام) عرض

ص: 122

کرد: چگونه این سوره، سوره امام حسین(علیه السلام) است؟ حضرت فرمود: مراد از (نفس مطمئنه) در این آیه (امام حسین(علیه السلام) و اصحاب و شیعیان آن حضرت) می باشد".(1)

مدرسین، 1419ق، ج4، ص85.

[9]. فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1415ق، ج10، ص341.

[10]. فجر / 27 الی 30.

[11]. بحرانی، عبدالله، العوالم، قم، مدرسه الامام المهدی(عج)، چاپ اول، 1407ق، ص97.

ص: 124

افرادی که به برکت این تربت شفاء گرفته اند.

اما در مورد اثر گذا ری جسم روحا نی امام حسین(علیه السلام) بر خاک کربلا می توان گفت: هم چنان که روایا ت فوق و دهها روایت دیگرد لا لت دارد این خداوند است که به برکت امام حسین(علیه السلام) آثاری را در خاک کربلای او قرار داده است و برای خداوند سهل است که به خا طر عظمت و احترام بند گان ویژهاش خاک را کیمیا ویا کیمیا راخاک کند چون مؤثرمستقل وحقیقی اوا ست ولذا ابراهیم خلیل (علیه السلام) سیراب شدن و سیر شدن و شفای خویش را مستقیماً به خدا نسبت می دهد(1) نه به آ ب و غذا و دارو.

حا ل اگرهمین خدای قاد ر وتوا نا، ا ثرسیرکردن را ا زغذا وا ثرسیرا ب نمودن را از آ ب بگیرد ویا آتش رابرحضرت ابراهیم خلیل(علیه السلام) گلستا ن کند ویا تربت سید الشهدا را دارو برای مرض های صعب العلاج قرار دهد، آ یا به نظربعید می رسد ؟خیر اگرهم بعید به نظر آید به خا طر آ ن ا ست که خدا را د رست نه شنا خته و توحید ا فعا لی را درست د رک نکرد ه ایم وهرچه هست ازقا مت نا سا زبی اندام ما ا ست .

و به را ستی آیا بعید به ذهن می آید؟! که خداوند د ر برابر آن همه جان فشا نی و جانبا زی و ایثا ر امام حسین(علیه السلام) مواهبی به ا مام حسین(علیه السلام) مرحمت فرماید که ا ز جمله مواهب شفاء د ر تربت طیب و طاهر آ ن حضرت با شد. و خورد ن تربت او را با عث شفای بیما ران و دوای دردها قرار دهد.

بنا براین با قاطعیت میتوان گفت ا ما کن و بُقاع و اشیاء و سرزمینها ونیز خا ک کربلا، به خاطر منسوب بودن به خدا و اولیاء خدا و اشخا ص دا رای ا رزش شده ومؤثرو مورد احترام واقع می شوند"(2).و به خاطر منسوب بودن تربت کربلا به برترین عزیز خدا و محبوب و میوه دل رسول الله (صلی الله علیه و آله) یعنی امام حسین(علیه السلام) با ارزش ترین خاکها ومؤثر ترین داروها می با شد ودرحقیقت

ص: 126

فیض خدا وامام حسین (علیه السلام) ا ست که ا زطریق خا ک کربلای امام حسین(علیه السلام) به ما می رسد وا وسبب شده که خداوند آن را مؤثر قرار دهد.

ص: 128

سپاه خود حرکت کرد امام نیز با قافله خود در حرکت بودند تا به منزلگاه بیضه رسیدند. امام برای اتمام حجت خطبهای خواند و اهداف خویش را آشکار نمود و با استناد به سخنان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود که هر کس سلطان ستمگری را بنگرد که حرام خدا را حلال می کند و عهد شکن است، بر مسلمانان است که در مقابل او اعتراض کند.(1)

در مسیری که امام از مکه حرکت کرد روز هشتم ذی حجه تا رسیدن به کربلا با افراد و کاروان های مختلفی دیدار و ملاقات داشت. از جمله این دیدادها دیدار با عبدالرحمن حر بود که امام از او خواست به کاروان کربلا بپیوندند او امتناع کرد و اسب خود را به امام پیشکش نمود. حضرت امتناع از قبول کرد. در آخر شب جوانان را دستور داد تا مشکها را پر از آب کنند، سپس دستور داد از منزل قصر بنی مقاتل حرکت کنند حرکت کردند، حضرت بر پشت اسب خود چرتی زد، و بیدار شد و فرمود" انا لله و انا الیه راجعون" دوبار کلمه استرجاع بر زبان آورد، در این حال فرزندش علی اکبر به پیش او آمد و علت را پرسید. حضرت فرمود: فرزندم در عالم رویا دیدم که سوارهای ندا داد مرگ بر دیدار اهل کاروان می آید، و اهل کاروان به سوی مرگ در شتابند. علی سئوال کرد: ای پدر آیا ما بر حق نیستیم، فرمود: این فرزندم ما بر حقیم و بازگشت بندگان به سوی خداوند است، اکبر عرضه داشت: پس ای پدر مهربانم چه باکی از مرگ داریم امام از کلام علی خوشحال شد و دعایش کرد.(2)

وقتی صبح شد کاروان حسین نماز صبح را خواندند و با عجله حرکت کردند، یاران حر، به سوی آنان آمده تا کاروان را به سوی کوفه بکشند، آنها امتناع کردند و زهیر گفت مولای من با همین سپاه کم نبرد کنیم که شکست آنها برای ما سهل است. امام فرمود : من هرگز آغاز گر جنگ نخواهم بود. در این روز پیکی از

ص: 131

کوفه آمد و کاروان حسینی؛ با اصرار حر به سوی نینوا در حرکت بودند به شهر و یا آبادی غاضریه رسیدند. پیک از سوی عبیدالله برای حر پیامی آورد، که حسین را یا وادار به بیعت کن یا در سرزمین بدون آب و علف و بدون قلعه و پناهگاه فرود آور و منتظر دستور بعدی باشد.

حر امام را از مضمون نامه آگاه کرد. امام فرمود ای حر ما را رها کن در این قریه اقامت کنیم، حر پاسخ داد این مرد جاسوس و پیک عبیدالله است که کارهای مرا زیر نظر دارد، من از خواسته ی تو معذورم. امام و یارانشان، حرکت کردند و به دشتی ب-ی آب و علف رسیدند. اسب امام ایستاد، امام فرمود نام این زمین چیست، زهیر گفت: نام های مختلف دارد، یکی از نام هایش عقر و نام دیگرش کربلا است. امام فرمود: اینجا قافله را نگه دارید و خیمه ها را بپادارید این جا نامی است آشنا، وقتی با پدرم به سوی صفین می رفتیم اینجا استراحت کرد و از خواب بیدار شد و گفت در خواب دیدم این دشت پر از خون است و حسین در آن خون غوطه ور است. روزی که کاروان حسین به کربلا رسید روز دوم محرم سال 61 هجری قمری بود. پس از این روز کار بر آنان سخت شد و هر روز محاصره سپاه کوفه تنگ و تعداد آنان افزوده می شد به نحوی که امام(علیه السلام) جنگ را قطعی می دانست.

در روز سوم عمر سعد با چهار هزار سوار به کربلا وارد شد و فردی را مأمور کرد تا از امام بپرسد برای چه به اینجا آمده است. فردی آمد امام فرمود: زیرا دعوت کرده اند به دعوت بزرگان این شهر که نامه هایشان موجود است. اگر انکار کنند از همان راه بر می گردم، عمر سعد وضع را به کوفه گزارش داد، از کوفه فرمان رسید از حسین بیعت بگیرد. امام از بیعت امتناع کرد، نامه ای دیگر آمد که بین حسین و آب مانع شود و قطرهای آب به آنها نده.(1) روز ششم نیز سپاهی از کوفه رسید.

ص: 132

روز پنجم پس از رسیدن این فرمان لشگر در کربلا زیاد شد و حضرت محاصره شد تا مانع آب شوند. پس از این روز به تدریج آب در خیمه ها کم یاب بود و جنگ بین دو سپاه قطعی می شد. تا روز هفتم این وضع ادامه داشت مأمورین حائل آب بین خیام حسین به فرماندهی عمر بن حجاج و عبدالله بن حصین ازدی بودند. گفته شده او خطاب به امام گفت ای حسین این آب را می بینی که مثل سینه آسمان برق می زند به خدا قسم قطرهای ازآن نخواهی نوشید، امام در حق او نفرین کرد: خدا یا هرگز او را سیراب نکن و نبخش.

دعای امام در حق او قبول شد. نقل شد هر قدر آب می خورد تشنگی او خاموش نمی شد. تا روز هفتم این محاصره شدید ادامه داشت. شبی امام پیام فرستاد به عمر سعد که می خواهم ترا از نزدیک ببینم. امام می خواست به او اتمام حجت نماید. شب هشتم بود که به مدت طولانی بین آنها مذاکره بود. عمر سعد پس از این دیدار نامه ای به عبیدالله فرستاد و نوشت: شکر خداوند آتش جنگ خاموش شد. حسین قبول کرد برگردد و از کوفه چشم بپوشد و به یکی از شهرهای مرزی رفته و در صلح زندگی کند. این نامه به کوفه رسید و عبیدالله از این حالت خوشحال شد. شمر بن ذی الجوشن لعنه الله علیه در این مجلس حاضر بود، گفت: آیا این گفتار را قبول می کنی که حسین را به این راحتی از دستت خارج نمائی. اگر برود شورشی بزرگ بر علیه خلیفه به راه می اندازد. او را رها نکن تا مطیع فرمان تو شود... ابن زیاد گفت تو راست گفتی و نظر تو کار آمد است. تو را مأمور می کنم با نامه ای به سوی عمر سعد برو و بگو که اگر در اجرای دستور کوتاهی کنی من فرمانده سپاه هستم و تو از این منصب معزولی .

در روز 9 محرم که شمر آمده بود دوباره حال و هوای جنگ قوت گرفت، شمر آمد به طرف خیمه های حسین و گفت من به

ص: 133

فرزندان خواهرم امان می دهم ( منظور فرزندان ام البنین بودند که مادرشان از قبیله ی بنی کلب بودند و شمر نیز از همین قبیله بود ) . به همین مناسبت آنها را خواهرزاده خطاب کرد، و آنها برادران حسین یعنی عباس(علیه السلام) و برادرانش بودند، حضرت عباس سلام الله علیه خطاب به او فرمود: لعنت خدا به تو که به ما امان می دهی و فرزند رسول الله را امان نمی دهی.

در این روز که شمر لعنه الله علیه آتش جنگ را فروزان کرد. عمر سعد با حضور او و به خاطر از دست ندادن فرماندهی لشکر به سپاه خود دستور داد به خیام حسین یورش ببرند. پس از نماز عصر بود که امام حسین(علیه السلام) در مقابل خیمه اش نشسته بود، ناگاه صدای ناله ی زینب را شنید که به سوی برادرش می آمد و می گفت ای برادر مگر نمی شنوی صدای لشکر عمر سعد را که نزدیک خیمه ها شده اند، امام سرش را بلند کرد و فرمود خواهرم رسول خدا را در خواب دیدم که فرمود به سوی ما می آیی! زینب شیون کرد و گریست. عباس نیز به صدای شیون زینب از خیمه اش بیرون آمد، به محضر امام رسید امام فرمود ای برادر برو ببین اینها چه قصدی دارند، عباس با 20 سواره رفت و گفت چه می خواهید گفتند دستوری از عبیدالله رسیده که یا بیعت کنید یا جنگ. باید موضع دقیق خود را اعلام نمائید. عباس فرمود باشد تا سخن شما را به برادرم برسانم. عباس برگشت و امام به او فرمود امشب را به ما مهلت بدهند شب عاشورا (دهم محرم) بود تا قرآن بخوانیم و نماز بگذاریم که خداوند می داند من نماز و تلاوت قرآن و دعا و استغفار را دوست می دارم.(1) شب را مهلت دادند که شب عجیبی بود صدای تلاوت قرآن و نماز شب و دعا از خیمه ­های اباعبد الله(علیه السلام) به آسمان بلند بود و فرشتگان از این صحنه حیرت زده بودند روز عاشورا رسید جنگ شروع شد و تا ظهر عاشورا و پس از ظهر همه یاران امام شهید

ص: 134

شدند و امام نیز به شهادت رسید.

مسیر حوادث را تغییر نمی دهد و در افعال و اراده ها اثر نمی گذارد و منشأ تکلیف قرار نمی گیرد.

مرحوم علامه طباطبایی در استفاده ائمه از علم غیب چنین می گوید: "انبیاء و ائمه(علیهم السلام) در آن اموری که مربوط به ادای رسالت و رساندن پیام الهی به مردم باشد، اگر نیاز به استفاده از علم غیب باشد از آن استفاده می کند نه در هر امر عادی.(1)

و این مطلب را روایاتی که از ائمه اطهار(علیهم السلام) رسیده است نیز تأکید می کند مثلاً وقتی جهم بن صفوان خدمت امام هشتم علی بن موسی الرضا(علیه السلام) عرض می کند: همانا امیر المؤمنین(علیه السلام) قاتل خود را شناخته بود و می دانست که در چه شبی و در چه مکانی به شهادت می رسد. و چون صدای مرغابی ها را در خانه شنید فرمود: اینها نعرهزنانی هستند که نوحهگرانی پشت سر دارند و وقتی امّ کلثوم خدمت پدر عرض کرد: کاش امشب در خانه نماز بخوانی و برای نماز جماعت دیگری را بفرستی آن حضرت قبول نکرد و بدون اسلحه رفت و حال آن که می دانست ابن ملجم او را با شمشیر به شهادت می رساند و اقدام به چنین کاری جایز نیست؟

امام رضا(علیه السلام) فرمود: آنچه گفتی درست است ولی خود آن حضرت اختیار فرمود که در آن شب مقدرات خدای عزّوجلّ اجرا شود.(2) مرحوم علامه مجلسی وقتی این روایت را نقل می کند، می گوید: کسی که مقدرات الهی و علل و اسباب آن را نمی داند، می تواند از آنها دوری و اجتناب ورزد و به اجتناب مکلف شود، امّا کسی که به جمیع حوادث و پیشآمدها عالم است، چگونه ممکن است او را به اجتناب و دوری از آن مکلف نمود، اگر چنین چیزی ممکن باشد لازم می آید که هیچ یک از مقدرات نسبت به او واقع نشود.(3)

حالا که روشن شد که ائمه علم غیب داشتند، ولی در امور

ص: 137

روزانه زندگی از آن استفاده نمی کردند یعنی وظیفه نداشند از آن استفاده کنند، امام حسین(علیه السلام) نیز اسم سرزمین کربلا را می دانست و نیز می دانست که این منطقه خاص که بین دو نحر آب دجله و فرات واقع شده است کربلا است، ولی وظیفه نداشت از آن علم غیب استفاده کند و مانند بقیه مردم عمل کرد و وقتی وارد سرزمین کربلا شد اسم آن را سؤال کرد تا هم برای یاران و اصحاب خودش روشن کند که اینجا است وعدهگاه الهی و هم به بقیه مردم و مردم کوفه بنمایاند که اینجا است قتلهگاه او که جدش پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) از آن خبرداده بود.

و در روایات آمده است که سید الشهدا(علیه السلام) نواحی اطراف قبر خویش را از اهل نینوا و غاضریه به مبلغ شصت هزار درهم خریداری کرد و به خود آنان صدقه داد و با آنان شرط کرد که مردم را به جایگاه قبرش راهنمایی کنند و هر کس را که به زیارت آن حضرت آید سه روز مهمان نمایند و پذیرایی کنند.(1)

بنابراین امام حسین(علیه السلام) علم داشت و اسم سرزمین کربلا را با خصوصیات می دانست، ولی برای اینکه به اصحاب و یاران خود و بقیه مردم دنیا تا روز قیامت اعلام کند که اینجا است وعدهگاه الهی و محل نزول هفتاد هزار فرشته و اینجا است که وعده الهی دربارة مؤمنان و صالحان تحقق پیدا می کند، از اسم آن سؤال نمود. آری آن سرزمین، سرزمین کربلا است.

[2] . شیخ کلینی، کافی، ج 1، ص 259.

[3] . علامه مجلسی، بحار الانوار، ج 42، ص 246 به بعد.

[4] . محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، نشر معروف، قم، چ پنجم، 1380، ص 398.

ص: 139

القعده و هشت روز از ذی الحجه را در مکه ماند.(1)

بنابر این ایشان و همراهانش حدوداً به مدت 125 روز در مکه اقامت نموده اند. امام(علیه السلام) در طی مسیر مکه تا کربلا بیست منزل - و به قول بعضی بیشتر - را پشت سر گذاشته و روز دوم محرم به سرزمین کربلا رسیدند.(2) وقتی که امام و خویشان و یاران به زمین کربلا رسیدند امام(علیه السلام) فرمود: پیاده شوید این مکان جایگاه فرود بار و اثاثیه ماست و محل ریختن خون و قبور ما است.(3)

نتیجه این که آن حضرت و همراهانش 28 رجب از مدینه خارج و روز دوم ماه محرم الحرام به سرزمین کربلا رسیده اند، که در مجموع کاروان امام حسین(علیه السلام) با توجه به توقف چهار ماهه در مکه، در مدت 154 روز، به سرزمین کربلا رسیده، و مدت خروج امام(علیه السلام) تا روز عاشورا، نیز 162 روز می شود.

ج6، ص 10، قزوینی، الامام الحسین و اصحابه، قم، چاپ باقری، ص 194.

[7] . سید بن طاووس، ملهوف، قم، انتشارات داوری، ص 35.

ص: 142

5. در محلی به نام "خزیمه" حضرت زینب نگرانی خود از این مسافرت را به امام اعلام میدارد و امام او را دلداری می دهد.(1)

6. منزلی به نام زرود که گزارش چندان مفصلی از آن نیست.(2)

7. منزل دیگری که امام در آن خبر شهادت مسلم را از فردی به نام بکیر شنید، منزل "ثعلبیه" بود . امام پس از شنیدن شفاهی خبر فرمود پس از آنان (هانی و مسلم و قیس) زندگی دیگر لذت ندارد.(3)

8. نام منزل دیگر را که امام در بین مبداء و مقصد توقف کرده "شقوق" نامیده اند.(4)

9. نام منزل دیگر را "زباله" نامیده اند که شهادت مسلم و هانی و عبد الله یقطر به صورت رسمی از طریق نامه به امام رسید.(5)

10. نام منزل دیگر را "بطن الرّمّه" نامیده اند که امام در این منزل خبر از شهادت خود داد.(6)

11. منزل "شراف"(7) دیگر منزلی بود که امام در آن جا نماز ظهر را اقامه کرد و در این منزل بود که سپاه کوفه به فرماندهی حر ریاحی به سوی امام آمد.

12. از دیگر منازل مسیر راه، منزل "بیضه" بود.(8)

13. منزل "رهیمه" از منازل دیگری بود که امام در آن توقف کرد و عده ای در این منزل با امام دیدار نمودند.(9)

14. "عذیب الهجانات" منزلی بودکه چهار تن از جمله طرماح بن عدی که از کوفه به سوی امام آمده بودند به امام پیوستند.(10)

15. منزل "بنی مقاتل" با عبد الله بن حر جعفی دیدار و از او در خواست کرد که در کنار امام باشد . او امتناع کرد و از این سعادت ابدی محروم گردید و تا آخر عمرش با حسرت آن سعادت زندگی کرد.(11)

16. از منزل دیگری نیز یاد کرده اند به نام "قصر بنی مقاتل" که غیر از منزل قبلی است . این منزل در نزدیکی کربلا بود.(12)

ص: 146

در همین منزل گفتگویی بین امام و علی اکبر رد و بدل شده و آن جوان با الهام الهی از شهادت و مسیر کاروان آگاه شد و از آن استقبال کرد .

17. منزل آخر و مقصد نهایی که مقصد امام گردید و محل مطاف ملائکه و مومنان شد و آن "کربلا" بود روز دوم محرم امام به این منزل رسید.(1)

از منازل دیگری چون: عرق، قادسیه، خفان، قطقطانه و... در منابع نام برده شد.(2)

ممکن است در منازل دیگر نیز امام اقامت داشته و نزول اجلال فرموده باشد که در منابع مختلف باید آن را یافت: احتمال دارد نام برخی از منازل نیز دو نوع در منابع ذکر شود چون گاهی یک محل را با دو نام میشناسند چنان که برای کربلا چندین نام ذکر کرده اند.

[7] . مفید، پیشین، ص 74.

[8] . ابن اثیر، الکامل، ج 3، ص 278، مفید پیشین، ج 2، ص 74.

[9] . ابن عساکر، دمشق، تاریخ ابن عساکر، ص 164.

[10] . خوارزمی، همان، ص 223.

[11] . همان، ص 75.

[12] . مفید، پیشین، ج2، ص70.

[13] . طبری، پیشین، ج 7، ص 310.

[14] . شیخ صدوق، امالی، اسلامیه، 1363ش، ص153.

[15] . همان، ص 304.

[16] . ابن اثیر، پیشین، ج 3، ص 282، شیخ مفید، پیشین، ص 81.

[17] . بلاذری انساب الاشراف، ج 3، ص 185، شیخ مفید، پیشین، ص82.

[18] . شیخ مفید، ج 2، ص 84.

[19] . همان، ص 68، 69، 70.

ص: 148

هنگام آخر شب ولید عده ای را نزد امام(علیه السلام) فرستاد و دستور داد که جز با خود آن حضرت برنگردند و آنها هم آماده جنگ و هجوم بر آن حضرت روانه شدند ولی دیدند حضرت همراه فرزندان و دوستان و پسران و برادرانش به جز محمد بن حنفیه از مدینه خارج شده اند.(1) امام وقتی از شهر خارج می شدند این آیه را تلاوت می کردند و این نشان از ایمن نبودن مدینه می باشد. "فَخَرَجَ مِنْهَا خَائِفًا یَتَرَقَّبُ قَالَ رَبِّ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ".(2)

محبوب تر و به نصیحت سزاوارتر باشد. تو را قسم می دهم به حقی که بر تو دارم که خود را از یزید دور کنی. مبادا متعرض او شوی قبل از آن که داعیانت را به شهرها بفرستی تا مردم را به بیعت تو بخوانند اگر مردم قبول کردند خدا را شکر می کنی و اگر به غیر اجتماع کردند، خدا بدین وسیله از فضل تو کم نمی کند. من می ترسم که تو به یکی از این شهرها با عده ای از مردم بروی ولی اهل آنجا با تو مخالفت کنند و تو در میان آنان کشته شوی و خونت هدر شود و حریمت شکسته شود.(1) امام(علیه السلام) فرمودند: برادرم سعی می کنم در مکه منزل نمایم اگر توانستم آنجا می مانم و گرنه به شنزارها می روم و در کورهها ساکن می شوم و منتظر می شوم تا عکس العمل مردم را ببینم و به استقبال امور می روم و به آنها پشت نمی کنم.(2)

جلد، ناشر اسلامیه، سال 1390ش، چاپ اول.

3- غم نامه کربلا، محمد محمدی اشتهاردی، ناشر مطهر، سال 1377ش، چاپ اول.

خلافت و حکومت بر آل ابوسفیان حرام است"(1)

امام نه در مدینه و نه در جای دیگر به صلح و سازش رضایت نداد. همه شعارهای امام(علیه السلام) در قیام حکایت ازعشق و حماسه و مبارزه با ظلم دارد که در یکی از آنها سازش با ظلم را ننگ و عار می داند و مرگ در برابر ظلم را افتخار می نامد.(2)

در برابر فجایع و منکرات حکومت ساکت نبود چنانکه می فرمایند: من از روی خود پسندی و گردنکشی (برای تشکیل حکومت) و فساد و بیدادگری، قیام نکرده ام، بلکه برای اصلاح امت جدم حرکت کردم و برای امر به معروف و نهی از منکر قیام نمودم و به سیره و روش جدم و پدرم علی(علیه السلام) عمل می کنم.(1)

لذا با وجود اینکه امام حسین(علیه السلام) بعد از شهادت حضرت مسلم از وضع کوفه مطلع شدند، برنگشتند . برخی بر این عقیده اند ؛ هدف اصلی امام حسین(علیه السلام) بیعت گرفتن از مردم و تأسیس حکومت اسلامی در کوفه نبود، تا با شنیدن شهادت مسلم و بیعت شکنی در کوفه برگردد. هدف اساسی آن حضرت امر به معروف و نهی از منکر و قیام علیه حکومت جبار که آشکارا به فسق و فجور می پرداخت و در عین حال مدّعی جانشینی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بود. امام حسین(علیه السلام) حرکت کرده بود تا به دنیا بفهماند که یزید و امثال او لیاقت و شایستگی خلافت را ندارند. امام برخود واجب می دانست علیه چنین حکومتی قیام کند، هر چند قیام منتهی به شهادت آن حضرت شود.

از طرف دیگر، با وجود اینکه اصولا در چنین مواقعی رهبر یک حرکت انقلابی سعی می کند پیروانش را همیشه با روحیه و شاداب نگه دارد ولی امام حسین(علیه السلام) وقتی خبر شهادت حضرت مسلم را در بین راه مکه به کوفه می شنوند، آن را پوشیده نمی دارند. زیرا آن حضرت می خواهند کسانی در اطرافش باقی بمانند که به حقیقت ماجرا پی برده باشند. لذا حضرت این آیه را تلاوت می نمایند: من المومنین رجال صدقوا ما عاهدوا الله علیه فمنهم من قضی و منهم من ینتظر و ما بدلوا تبدیلا؛(2) از مومنان مردانی هستند که به آن چه با خدا بستند صادقانه وفا کردند، پس برخی از آنها پیمان خود را به انجام رساندند و برخی شان در انتظار

ص: 156

و هرگز پیمان خود را تغییر ندادند.(1)

امام نمی گویند، پس چون کوفه را گرفتند، مسلم و هانی کشته شدند، ما کارمان تمام شد و شکست خوردیم، از همین جا بر گردیم، جملهای که حضرت بیان داشتند فهماند که مطلب چیز دیگری است. یعنی مسلم به وظیفه خود عمل کرد حالا نوبت ماست.

از طرف دیگر حتی اگر امام حسین(علیه السلام) از مسیر کوفه باز می گشت یزید از بیعتی که از امام حسین(علیه السلام) می خواست، دست بردار نبود. چنانچه امام در بین راه مکه به عراق به منزلی می رسند که با فردی سخن از رفتن به سوی کوفه به میان می آید، آن فرد دیدگاه خود را از رفتن به کوفه بیان می کند و امام را از این کار منع می نماید. حضرت می فرمایند: ای بنده خدا کار صحیح بر من مخفی نیست و امر الهی تغییر نمی کند. به خدا سوگند: اینان تا خون دل مرا نریزند از من دست نخواهند کشید.(2) شبیه همین جواب را به برادرش محمد حنفیه فرمود: که اگر به هر مخفی گاهی برویم آنها از ما دست برنخواهند داشت.(3) لذا اگر امام از مسیر کوفه هم بر می گشتند در جای دیگر می بایست با حکومت به مبارزه بر می خواست. از این رو بهترین مکان را که از قبل برای قیام علیه حکومت غاصب و متظاهر به فساد یزید انتخاب کرده بود در پیش گرفتند و در بین راه که خبر شهادت مسلم رسید آن دسته از مردمی که به هوای حکومت و رسیدن به مقام و یا رسیدن به مال و غنیمتی امام را همراهی می کردند و از درک ماهیت قیام امام حسین(علیه السلام) عاجز بودند، آن حضرت را ترک کردند و تنها کسانی باقی ماندند که از شهادت و مبارزه علیه ظلم، هراسی در دل نداشتند. چنانچه همگی گفتند: بعد از شهادت مسلم باز نمی گردیم تا انتقام خون او را بگیریم یا آنچه او چشید ما هم بچشیم، حضرت نیز فرمودند: "بعد از شهادت مسلم و عقیل در دنیا خیری نیست".(4)

ص: 157

اولاً قرآن کریم میفرماید: "در حالی که امت استغفار کنند و یا پیامبر در میان شان باشد خدا آنها را عذاب نمی کند"(1) و میدانیم همان گونه که پیامبر رحمۀ للعالمین و هادی به سوی حق و مایۀ نجات امت است و عذابهای امت های پیشین به سبب وجود پیامبر (صلی الله علیه و آله) از این امت برداشته شده است، اوصیاء آن حضرت نیز چنین اند و به جز مقام نبوت همۀ مقامات پیامبر (صلی الله علیه و آله) را دارند و به همین جهت امام حسین(علیه السلام) تا آخرین لحظه در روز عاشورا سعی کرده است دشمن را از هلاکت نجات بدهد تا مبادا کسی بدون آگاهی از حقیقت در ورطۀ سقوط قرار بگیرد و چون امام(علیه السلام) عناد شخصی با دشمن ندارد حرّ بن یزید ریاحی را که تا چند لحظه قبل دشمن و سد محکم سر راه امام(علیه السلام) بود میپذیرد و از او استقبال مینماید و وقتی شهید می شود طبیبانه به بالین سرش رفته و برایش دعا میکند.

بنابراین امام(علیه السلام) که خود ناجی است و امان اهل زمین است هیچ گاه در حق امت به گونه ای نفرین نمی کند که مستأصل و ریشه کن شوند زیرا امام(علیه السلام) خود علت مبقیه عالم است.

از امام باقر(علیه السلام) سوال شده است که دلیل احتیاج مردم به امام و نبی چه چیز است؟ فرموده است: "وجود آنها برای بقاء عالم لازم است"(2) و پیامبر (صلی الله علیه و آله) میفرماید: "ستارگان امان اهل آسمان اند و اهل بیت من امان اهل زمین"(3)

ثانیاً؛ نتیجهای که از شهادت امام(علیه السلام) و شهدا کربلا نصیب اسلام شد، معلوم نبود از راه "نفرین" نصیب اسلام بشود زیرا هدف امام اصلاح امت جدش و امر به معروف و نهی از منکر و معرفی اسلام، برداشتن پرده نفاق از چهره یزیدیان بود و با شهادت امام این هدف بخوبی برآورده شد چون مسأله شهادت امام(علیه السلام) و اسارت اهل بیت نهایت قساوت دشمن و مخالفتشان را با قرآن و اسلام و ندای وجدان و سفارش پیغمبر (صلی الله علیه و آله) در مورد اهل بیت نشان داده و

ص: 161

معلوم کرد که آنها برای بدست آوردن پول، پست و مقام چند روزه دنیا تا چه اندازه حاضرند تن به ذلت داده حکم وجدان خویش را زیر پا بگذارند و خود را مستوجب عذاب الهی نمایند.

همان گونه که امام حسین(علیه السلام) فرموده است: "خشم خدا بر یهودیان آنگاه سخت گردید که برای او فرزندی قائل شدند و خشم خدا بر مسیحیان آنگاه شدید شد که خدایان سه گانه قائل شدند و خشم خدا بر آتش پرستان وقتی بیشتر شد که به جای خدا، آفتاب و ماه را پرستیدند و غضب خدا بر قوم دیگری (که خود را امت پیامبر خاتم میدانند) آنگاه شدیدتر شد که بر کشتن پسر پیامبرشان هماهنگ گردیدند"(1) ولی اگر امام لشکر دشمن را نفرین می کرد و آنها یکسره نابود می شدند، فقط برای مدت موقتی از چنگ دشمن رهائی مییافت اما زمینه تبلیغ اسلام، معرفی حقیقت و دریدن پرده های تاریکی که تبلیغات دروغین ایجاد کرده بود، با وجود حکومت شام فراهم نمی شد در حالی که میدانیم امام(علیه السلام) از طریق تحمل شکست ظاهری و بهره مند شدن از نعمت شهادت این زمینه را با اسارت اهل بیت - علهیم السلام - فراهم کرد و مبلغین خود را به خانه دشمن فرستاد و به اهداف خویش (که حفظ اسلام، رسوائی همیشگی دشمن و پرده برداشتن از چهره حکومت زور، تزویر و دروغ بود) به آسانی دست یافت زیرا:

زمینه تبلیغ پس از شهادت امام(علیه السلام) و وقوع فاجعه و خاموش شدن احساسات کینه توزانه و طمعکارانه و جانشین شدن احساسات رقت انگیز و پیدا شدن جنبه مظلومیت طبعاً فراهم شد و در حقیقت مرحله بهره برداری از قیام امام(علیه السلام) به وسیله اهل بیت بعد از شهادت امام(علیه السلام) انجام یافت و آنها از فرصت به گونه ای استفاده کردند که در کوفه قیام توّابین را به وجود آوردند و بعد همین کوفه علیه شام و ابن زیاد قیام کرد.

ص: 162

ب: نفرین دشمن به گونه ای که گرفتار ذلت شود و نیز نفرین بعضی از افراد آنها به طور خاص در روز عاشورا توسط امام(علیه السلام) صورت گرفته است که خود به دو صورت تحقق یافته است.

اول: در یکی از سخنرانی های روز عاشورا حضرت دست های خود را بسوی آسمان بلند کرده و لشکر دشمن را به طور عام چنین نفرین کرد: "خدایا قطرات باران را از آنان قطع کن و سال هایی مانند سال های یوسف بر آنها بفرست و غلام ثقفی را بر آنان مسلط گردان تا با کاسه تلخ ذلت، سیراب شان سازد.... و از آنان انتقام من و خاندان و پیروانم را بگیرد زیرا اینان ما را تکذیب نمودند و در مقابل دشمن از یاری ما دست برداشتند...."(1)

دوم: در روز عاشورا پس از آن همه هدایت های امام(علیه السلام) چند نفر در انکار حقیقت لجاجت را به آخرین مرحله رسانیدند و لذا حضرت آنها را به طور خاص و به نام نفرین نموده است.

1- امام(علیه السلام) محمد بن اشعث را که قرابت امام(علیه السلام) را با پیامبر صریحاً انکار کرد این گونه نفرین نمودند "خدایا همین امروز ذلت زودرس او را بر من بنمایان".

2- عبدالله بن حوزه را این گونه نفرین نمود: "خدایا او را به سوی آتش بکشان" نفرین امام(علیه السلام) در مورد این دو در همان روز به اجابت رسید.

3- عبدالله بن حصین را این گونه نفرین نمود: "خدایا او را با تشنگی بکش و هیچ گاه نبخش".

4- و به عمر بن سعد فرمود: "خدا کسی را بر تو مسلط کند که در رختخواب سر از تنت جدا کند و امیدوارم از گندم عراق جز اندکی نخوری"(2)

نفرین امام(علیه السلام) در مورد این دو نفر بعد از عاشورا به اجابت رسید.

ص: 163

قریش نشوند. مگر اینکه بگوئیم (بنابر پذیرش هر دو نقل) از نقل دوم استفاده می کنیم که آنچه در نقل اول آمده بود از تصاحب کردن چاه های بدر و پر کردن بقیه چاه ها، بدین سبب بوده که تا چاه ها در اختیار مسلمین باشند آنگاه کفار اگر آبی بخواهند، با کسب اجازه مسلمین آب بخورند یعنی هدف پیامبر این بود که فقط چاه ها در اختیار آنها باشد اما معنایش این نیست که مانع خوردن آب آنها هم باشند.

تا اینجا بنابر پذیرش اصل ماجرا مطلب را بررسی کردیم اما برخی از مورخین عصر ما بر ردّ اصل قضیه سخنانی گفته اند از جمله جناب علامه سید جعفر مرتضی عاملی.ایشان 4 دلیل اقامه می کند بر ردّ اصل ماجرا و در آخر نتیجه گیری می کند که اساساً چاه های بدر در اختیار مسلمین نبوده است.(1)

یکی دیگر از محققان معاصر جناب استاد رسول جعفریان است که در کتاب "تاریخ سیاسی اسلام" می گوید:

"این قضیه با آیات قرآن منافات دارد چرا که آیات الهی خبر می دهند از اینکه آبی در دسترس مسلمین نبوده لذا از خداوند طلب آب کردند و خداوند به عنوان امداد غیبی برای آنها بارانی فرستاد که از چند جهت نافع به حال مسلمین بود"(2)

تا اینجا بنابر نظر محققان تاریخ و تحلیلگران تاریخ اسلام مطالبی را بیان کردیم. ولی پیرامون همین قضیه مفسرین قرآن هم مطالبی گفته اند جناب امین الاسلام طبرسی و جناب علامه طباطبایی هر دو بزرگوار در ذیل آیه 11/ انفال اتفاق نظر دارند که چاه های بدر تحت اختیار مشرکان قریش بوده است. در آیه 11/ انفال می خوانیم:

"یاد آرید هنگامی را که خواب راحت شما را فرا گرفت برای اینکه از جانب خدا ایمنی یافتید و از آسمان رحمت خود آبی فرستاد که شما را به آن پاک گرداند و وسوسه و کید شیطان

ص: 166

را از شما دور سازد و دلهای شما را به رابطة ایمان با هم متحد گرداند تا در کار دین ثابت قدم و استوار باشید"

این دو بزرگوار در ذیل همین آیه شریفه می گویند:

مشرکین قبل از مسلمین بر آب تسلط پیدا کردند و مسلمانان گرفتار تشنگی شدند و شیطان وسوسه شان کرد که شما خود را از اولیای خدا می دانید و اما مشرکان بر آب مسلط اند پس باران کافی آمد و علاوه بر تطهیر، زمین رملی زیر پایشان نیز مستحکم شد.(1)

با توجه به تمام مطالبی که اینجا گفته شد نتیجه می گیریم که اولاً در اصل قضیه تردید وجود دارد چون بنابر نقل تاریخی مطلب خیلی واضح نیست و نقل دیگری وجود دارد که دلالت می کند بر اینکه سیرة نبوی در جنگ بدر بر این بوده است که مانع خوردن آب کفار نبوده است. ثانیاً بنا به نظر مفسّرین که توجه تامّ آنها به آیات الهی است، چاه های بدر تحت اختیار کفار قریش بوده است و مسلمین اگر آبی در دست داشتهاند به واسطه همان بارانی بوده که خداوند برای آنها فرستاده است؛

[4] . ر.ک. تاریخ سیاسی اسلام، سیرة رسول خدا، ج1، رسول جعفریان، ص 493 – 494، ناشر انتشارات دلیل، چاپ اول، 1380.

[5] . ر.ک. مجمع البیان، امین الاسلام طبرسی، ج4، ص 250، دارالاحیاء التراث العربی،مؤسسه التاریخ العربی، 1412. ر.ک. المیزان علامه طباطبایی، ج9، ص 22، مؤسسه اسماعیلیان.

ص: 168

قیامت مسئول خواهند بود. زیرا:

اولاً؛ بیعت از سنخ ولایت و تولی است و نه از سنخ وکالت و توکیل، یعنی شخص یا گروهی جان و مالش را به مبدأ دینی بیع کند و بفروشد.(1) و ولایت و سرپرستی امام به عنوان یک تکلیف دینی همواره و به عنوان یک اصل ثابت بر دوش مردم است. از این روی امر بر "رفتن" و "یا ماندن" توسط امام حسین(علیه السلام) همانا اعمال ولایت و لازم الاجراء می باشد. لکن آن چه مهم است این است که امام حسین(علیه السلام) امر بر رفتن نکرده است، بلکه در طول راه کربلا و نیز شب عاشورا فرموده است: " هر که می خواهد برگردد".(2) اساساً همین آزادی عمل برای رفتن و یا ماندن توسط امام حسین(علیه السلام) عظمت کربلا را افزون نموده و از ویژگی های جبهة حق به شمار می رود.

ثانیاً؛ آزادی عمل و اختیار بر ماندن، یا رفتن راه شناخت صدق و ایمان و حق جویی در بوتة آزمایش بوده و تکلیف بر ماندن را از بین نمی برد. وانگهی امام حسین(علیه السلام) از حق شخصی خود گذشته و فرموده است: هر که می خواهد برود زیرا اینها تنها با من کار دارند.(3)

و لکن از حق حقوقی و ولایتی خود به عنوان یک مکلف نمی تواند بگذرد. زیرا بر امام واجب است تا امامت و نقش والائی خود را حفظ و خود را در معرض امامت در عرصه های مختلف صلح و جنگ قرار دهد. هم چنان که بر یاران و همراهان او نیز به عنوان مکلف واجب است تا همواره نقش قابلی و پذیرش امامت او در همة عرصه های صلح و جنگ در مقام نظر و عمل را داشته باشند. از این روی پذیرش و اطاعت و معیّت امام توسط مردم یک تکلیف است. یک باید است، یک واجب شرعی است و ترک آن حرام خواهد بود. این مهم هیچ ارتباطی به مخیر ساختن امام بر "ماندن" و "رفتن" ندارد. زیرا هر محقّی مکلّف بوده و تکلیف هر

ص: 170

مکلّفی نیز بر طبق منطق دین معین و مشخص است.

ثالثاً؛ تقابل حق و باطل پیوسته و دایمی است. وظیفة مسلمانان متعهد، نیز ایستادن در کنار حق و مبارزه با باطل است. نمی توان نسبت به جریان حق و باطل بی تفاوت بوده و خود را کنار کشید. نتیجة این بی حرکتی و بی تفاوتی و بی طرفی، تضعیف جبهة حق و تقویت ظلم است. در حوادث تلخ صدر اسلام، نمونه هایی از این عمل نکردن به تکلیف در مواقع حساس به چشم می آید. در واقع تکلیف گریزی مردم، سبب دوام سلطة ظالمان گشته و در عرصة عاشورا یک عبرت تاریخی از عاشورا محسوب می شود. از این روی کسانی که امام را به هر بهانهای به اختیار خود رها کرده و بلکه او را در این طریق نکوهش کرده و از رفتن به کربلا نهی نموده اند مسئول و معاقب خواهند بود.

رابعاً؛ بیعت طرفینی است، این طور نیست که اگر امام حسین(علیه السلام) بیعت خویش را برداشت، یاران نیز بیعت خویش را بردارند زیرا بیعت بر عهدة بیعت کننده، تکلیف حمایت و یاری می آورد. مگر آن که امام و پیشوای بیعت این تعهد را از دوش بیعت کنندگان بردارد و آنان را در حلّ قرار دهد و لکن حِلّ بیعت، مسئولیت را از دوش صاحبان بیعت برنداشته و تکلیف حمایت از حجت خدا به قوّت خود باقی است.

مفید، قم، 1413 ق.

[3] . اللهوف، همان، ص 90.

[4] . ولایت فقیه، جوادی آملی، بخش سوم، ماهیت بیعت، CD اسراء (1).

[5] . ارشاد، شیخ مفید، ج 2، ص 75، چاپ کنگرة هزاره شیخ مفید، قم، 1413 ق.

[6] . اللهوف،همان، ص 90.

ص: 172

مجموع حفظ اسلام از انحرافات و کجیها از مهم ترین هدف های قیام سیدالشهدا می باشد.

چنانچه در نامه ای خطاب به برادرشان محمد حنفیه در آغاز حرکت به کربلا به صراحت چنین بیان می نمایند که "انما خرجت لطلب الإصلاح فی امّة جدی"(1). خروج و قیام من برای اصلاح در امّت جدّم می باشد. هدف از حرکت من مبارزه با انحرافات است. و همچنین در سرزمین کربلا، طیّ خطبهای فرمودند:"الا ترون الی الحق لا یعمل به و الی الباطل لایتناهی عنه"(2). نمی بینید که به حق (اسلام و قرآن) عمل نمی شود و از باطل جلوگیری نمی گردد و بطور خلاصه آنچه که از این سخنان و سایر کلمات آن حضرت استنباط می شود. هدف و انگیزه از قیام و شهادت امام حسین(علیه السلام) حفظ دین و عمل به اسلام و قرآن و مبارزه با باطل و ستم می باشد آن حضرت به شهادت رسیدند تا اسلام زنده بماند. بنابراین برداشت و نظر اول از حدیث "انا قتیل العبره" نادرست و اشتباه است. هدف و انگیزه آن حضرت این نبود که کشته شود تا امت بر او گریه کنند و گناهانشان پاک شود. بلکه هدف حفظ اسلام بود. امّا سؤال اساسی این است که چه رابطهای بین گریه برای آن حضرت و حفظ اسلام وجود دارد برای اینکه برداشت و نظریة دوّم ثابت شود، (که آن حضرت به شهادت رسیدند و با شهادتشان گریه های زیادی بر ایشان می شود و این گریه ها، هدف آن حضرت را از قیام، زنده می نماید) باید به این رابطه پی ببریم به رازی بزرگ، رازی که در بی نهایت خود اشک امت را با هدف رهبری چنین وارسته و والامقام پیوند می دهد.

وقتی انسان مؤمن، به یاد مصائب آن حضرت می افتد. قلبش به لرزه در می آید و محبّت و علاقه، غم و اندوه از دست دادن چنین رهبری را با روان ساختن سیلابی از اشک می تواند نشان دهد و عواطف عمیق خود را به صفحه نمایش در می آورد، و ضربان

ص: 174

قلبش ذکر و یاد حسین می شود و بر مصیبت و مظلومیت فرزند پیامبر می گرید و به تمام عالمیان اعلام می دارد که چه بر سر عزیز زهرا آوردند. کسی که سفارش شده از سوی پیامبر خداست، و جایگاهش دوش پیامبر بود و کسی که برای حفظ دین از خانه و زندگی خود دست کشید و دعوت مردم را اجابت کرد، و برای هدایت آنها همة هستی خود را فدا کرد. تمام سختیها و مشقتها را تنها برای لبیک گفتن به ندای حق به جان خرید تا دین را حفظ کند تا امت جدش را از گزند از هم گسیختگی رهایی بخشد، لذا مؤمن می گرید، گریه احساس و عاطفه و با این گریستن یاد امام حسین(علیه السلام) را زنده نگه می دارد و مؤمنین با زنده نگاه داشتن رشادتها، حماسهها و جانبازیهای حضرت و یاران فداکارش در حفظ اسلام کوشا می شوند و برای حفظ دین، در موقع لزوم چنین جانبازی می نمایند، که شواهد آن در تاریخ فراوان است.

چه بسا انسانهائی با الهام از عاشورا برای حفظ دین همة هستی خود را فدا کردند.

از سوی دیگر این قطره های اشک پیام آور هدف است. آنها که می خواهند بگویند با مرام امام حسین(علیه السلام) هماهنگ و پیرو مکتب آن حضرت هستند، در کنار سایر روشهای معمول اعلام وفاداری، از صادقانه ترین روش یعنی گریستن از عمق وجود، استفاده می کنند و با ریختن قطرات اشک با اهداف مقدس آن حضرت بیعت می نمایند. و هر بار گریستن برای آنها تجدید پیمانی است که محکمتر و استوارتر می گردد و قابل زوال و سستی نخواهد بود.(1)

تاریخ توسط مؤمنین با ریختن اشک بر آن حضرت ادامه یافته است. شهادت امام حسین(علیه السلام) دلهای مؤمنین را به لرزه در می آورد و بر آن حضرت می گریند. لذا کشته اشک هاست، اشکهائی که ادامه نهضت است.

پدرم اصحابش را در کنار خیمهای که مشک های آب بودند جمع کردند و خطابه ای برای اصحاب ایراد کرد.

بنابراین این گونه نبوده است که اهل بیت امام حسین(علیه السلام) در مدتی که در کربلا بودهاند با تشنگی و بیآبی مواجه شده باشند و درست است که از روز هفتم، آب را بر اصحاب و اهل بیت امام حسین(علیه السلام) آن نامردان بیمروّت بستند ولی این گونه نبود که امام و اصحاب او بیآب مانده باشند. بلکه هر شب عده ای از سواران می رفتند آب می آوردند، می خوردند، لباس می شستند، غسل می کردند. حتی در همان شب عاشورا، رفتند آب آوردند. امام(علیه السلام) فرمود غسل کنید که این آخرین غسل شما است. لباس هایتان را بشویید که کفن های شما می شود. امّا آنچه که بر اهل بیت(علیهم السلام) سخت گذشت و از آن رنج بردند روز عاشورا بود. زمان گیر و دار و شهادت بود. شدت گرمای هوا در آن زمان، در عراق جانسوز بوده است. و آن هم در یک بیابان کویری، در زیر چادرها ... این زمان بود که اهل بیت(علیهم السلام) به آب دسترسی نداشتند و اطفال و کودکان ناله العطش العطش بلند کرده بودند. آنگاه بود که ابوالفضل العباس در کنار اهل بیت(علیهم السلام) طاقت آن را نداشته راهی میدان شدند ...(1)

بنابراین اگر سخن از این باشد که آیا امام و اصحاب آن، توان حفر چاه در کنار خیمه داشته است یا نه؟ روشن است که توان آن را داشتهاند، چنانکه توان کندن خندق بزرگ (گودال) در اطراف خیمه گاه در شب عاشورا را داشتند، تا اینکه دشمن از پشت به خیمه گاه اهل بیت(علیهم السلام) حمله نکنند. ولی لزومی برای حفر چاه در خیمه ندیدند. و شرایطبه گونه ای بود که این کار انجام نشد.

ص: 178

از افراد که مستقیما به امام توهین کردند نفرین کرده است. در برخی از منابع نیز مطلبی غیر از این مانند خطبه خواندن و موعظه و نصیحت نیز آمده در کتاب بلاغه الحسین آمده که امام آنها را نصیحت کرد و فرمود: .... به زودی در محاصره حوادث ناگواری قرار می گیرید که از هراس آن بدن های شما میلرزد و دل های شما مضطرب می شود...(1) البته مضمون این خطبه نیز در حقیقت نفرین است و نفرین امام هم نتیجه کار کوفیان بود.

یارانش اشاره نشده است. هم چنین در کتاب ارشاد شیخ مفید(1) نیز به این مطلب اشاره نشده است و لی در کتاب خصائص الحسین شیخ جعفر شوشتری(2) به غسل کردن امام حسین(علیه السلام) در شب عاشورا اشاره شده است. و کتابهای معتبر تاریخی به مسئله غسل اشارهای نکرده اند.

کنند یادشان کنی.

تو را می خوانم در حالی که محتاجم و رغبت بسوی تو دارم در حالی که فقیرم، در هراس و ترس به تو پناه می برم و در سختی ها گریه می کنم، و از تو کمک می گیرم در حال ضعف، و بر تو توکل می کنم و مرا کافی است.

خدایا! بین ما و قوم ما تو حکم فرما، اینان ما را فریفته و ما را تنها گذاشتند و با ما غدر نمودند و ما عترت پیامبر توایم و فرزند حبیب تو محمد که او را به رسالت برگزیدی و او را امین وحی خود قرار دادی، پس برای ما قرار ده از امر ما فرج و گشایشی ای مهربانترین مهربانان.

(علیه السلام) برای علمداری، برادر خود حضرت عباس(علیه السلام) را که از همه شجاعتر و نیرومندتر بود، انتخاب کرده بود. و این بیان از جمله امام حسین(علیه السلام) پیداست که "وقتی حضرت عباس به نزد برادرش امام حسین(علیه السلام) آمد و اجازه خواست، امام حسین(علیه السلام) در پاسخ فرمود: ای برادر! تو صاحب لوای (پرچم) منی، هنگامی که تو از دنیا بروی، سپاه من نیز از هم گسسته خواهد شد"(1) بنابراین بقای سپاه امام وابستگی ویژهای به عباس(علیه السلام) داشته است.

2. حضرت عباس(علیه السلام)، آخرین حامی و تکیه گاه برای امام و اهل بیت ایشان محسوب می شد.

از آنجا که حضرت عباس(علیه السلام) نزد برادرش سید الشهداء از بهترین ذخائر باقیمانده و عزیزترین حامیانش محسوب و آرامش خاندان حضرتش در کربلا، به وجود او و شمشیر آختهاش وابسته بود، امام حسین(علیه السلام) به این آخرین سرمایه نهضت مقدسش اجازه پیکار نمی داد.(2) و این بیان نیز از کلام امام حسین(علیه السلام) هنگامی که بر بالین عباس(علیه السلام) درحال شهادت حاضر شد، روشن است، در این هنگام امام(علیه السلام) فرمود: "الانَ انکسَرَ ظهری، و قلَّت حیلتی"(3) (اکنون پشت من شکست و تدبیر و چاره من گسسته گشت).

بنابراین، گرچه امام حسین(علیه السلام) به عللی که ذکر شد اجازه جنگ به عباس(علیه السلام) را نداد، ولی در نهایت امام(علیه السلام) با اذن دادن، بر آب آوردن آن حضرت برای کودکان، در واقع اذن جنگ را هم می توان گفت به ایشان داده است، زیرا آب آوردن عباس(علیه السلام) مستلزم جنگ و نبرد، بوده است، مرحوم علامه مجلسی می نویسد: عباس(علیه السلام) به سوی دشمن آمد ... چهار هزار تن موکلین فرات او را محاصره و تیر باران کردند آنان را پراکنده نمود و بنا به روایتی هشتاد تن از آنان را به قتل رساند".(4)

البته برخی از مورخین اصلاً اشاره ای به عدم اجازه امام(علیه السلام) به

ص: 187

حضرت عباس نکرده اند و شهادت آن حضرت را بعد از کشتن شماری از دشمنان در جنگ ذکر کرده اند.(1) و آنچه که خداوند برای عباس مقدر فرموده بود (شهادت) محقق شد.

این امام روز 27 رجب سال 60 ه- .ق از مدینه خارج شد و روز سوم شعبان به مکه رسید ماه های شعبان و رمضان و شوال و ذی القعده را در مکه بودند و روز هشتم ذی الحجه حضرت از مکه خارج شده و به سمت کوفه روانه شدند. کوفه از نظر جغرافیایی نسبت به ایران و حجاز و یمن مرکزیت داشته و تنها شهری بود که عموم آنان از بنی امیه نفرت داشتند و نسبت به اهل بیت اظهار دوستی و وفاداری می کردند و از همه مهم تر تنها کوفیان بودند که هزاران نامه در اعلام پیروی و وفاداری به امام حسین(علیه السلام) وقتی که در مکه بود فرستادند.(1)

امام حسین(علیه السلام) استناد شده است.(1)

در این جا دو سوال مطرح است یکی این که چرا حضرت آن حرکت سوال انگیز را در آن زمان خاص که هیچ کس انتظار نداشت انجام دادند؟ و دیگر اینکه حکم خروج امام از احرام و سپس از مکه چیست؟

علت خروج حضرت در آن زمان عمدتاً به خاطر خطر عاملان یزید و مزدوران بنی امیه بود که می خواستند امام را در مکه به قتل برسانند و در این صورت هم جان امام در خطر بود و هم حرمت خانه خدا شکسته می شد. امّا از جهتی این حرکت حیرت آور امام موجب توجه مسلمانان و ایجاد انگیزه سوال در آنان می شد. با در نظر گرفتن این که رسانه های جمعی و اطلاع رسانی در آن زمان، هم ضعیف بود و هم آنچه بود در اختیار دشمن بود این حرکت، حکومت یزید را به چالش کشید و مسلمانانی را که از نقاط دور و نزدیک برای زیارت خانه خدا آمده بودند متوجه کرد که چرا روزی که همه آماده اعمال حج و حرکت به سمت عرفات و مشعر و منی میشوند کسی مانند حسین بن علی(علیه السلام) از حج دست کشیده و از مکه خارج می شود.(2)

امّا از نظر فقهی باید در نظر داشت که امام معصوم است و خلاف شریعت عمل نمی کند بلکه عمل او دلیل مشروعیت کارهاست و او حجت خدا و معصوم است. بنابر این آنچه او انجام می دهد معیار است و درستی کارهای دیگران با الگوها مشخص می شود.(3)

امّا اگر به احکام فقهی و شرعی که علما و فقها و دانشمندان اسلامی از قرون اولیه تاکنون نظری بیفکنیم خواهیم دید که هیچ کس تا به حال چنین فتوایی نداده که اگر کسی نیت حج کند و در وسط آن مانعی پیش بیاید، باید آن را تمام کند به هر قیمتی حتی به قیمت جانش و اگر تمام نکرد اعدام خواهد شد.(4) هرگز کسی مجازات تخلف از این کار را اعدام ندانسته است

ص: 191

به فتاوای زیر دقت کنید:

1370 - مصدود (در حج) کسی است که دشمن یا مانند آن از رسیدن او به اماکن مقدسه برای انجام اعمال عمره یا حج یا پس از احرام منع کند.

1371- اگر کسی محرم شد به احرام حج یا عمره واجب است عمره و حج را تمام کند و اگر نکند به احرام باقی خواهد ماند.

1372- اگر کسی احرام عمره را بست و بعد از آن دشمنی یا کسی دیگر از قبیل عمال دولت یا غیر آنها او را منع کنند از رفتن به مکه و راه دیگری نباشد میتواند در همان محل ممنوع شده یک شتر یا گاو و یا گوسفند قربانی کند و از احرام خارج شود.(1)

نتیجه این که چون امام حسین(علیه السلام) از اوایل ماه شعبان در مکه بود و حج واجب نیز بز ذمّه نداشت و از طرفی میدانست عمّال یزید قصد قتل او را در مکه دارند قصد عمره کردند (نه حج)و دیگر به مکه باز نگشتند بلکه به سمت کوفه حرکت کردند، دلیل اینکه حضرت نیت حج نکرده بود این است که هر کس چنین نیت کند و سپس بواسطه مانعی نتواند به حج ادامه دهد باید همان جا قربانی کند ولی حضرت قربانی نکرده پس معلوم می شود نیت حضرت عمره بوده است. اصلاً حج به عمره تبدیل نمی شود زیرا اگر نیت حج کند و نتواند ادامه دهد باید از احرام خارج شود و تبدیل به عمره معنی ندارد.

هم چنین این کار غیر منتظره از حضرت در آن وقت که همه به سوی مکه میروند تا اعمال حج را ادامه دهند یک اقدام سیاسی و یک تبلیغات زود تأثیری بود که پرده از تصمیم های پنهانی عاملان یزید برداشت.

ص: 192

سپس امام(علیه السلام) دستور داد تا هیزم و نیهایی که در پشت خیمه به منظور آتش روشن کردن جمع آوری شده بود، آماده کنند و خود امام حسین(علیه السلام) مقداری از آن هیزم ها و نیها را خندقی که شبانه حفر کرده بودند ریختند(1) و گفتند اگر دشمن به ما حمله کند و با ما مقاتله کند، آنها را آتش می زنیم تا از پشت به ما حمله نکنند. و با آنها رودررو وارد جنگ شویم، پس این کار را انجام دادند (آتش گرداگرد خیمه ها روشن کردند) و این عمل برای آنها سودمند بود(2) (لذا نتوانستند تا زمان حیات امام حسین(علیه السلام) به خیمه ها حمله ور شوند).

این روش امام یک استراتژی نظامی تدافعی موقت برای جنگ روز عاشورا بود که آنها با دفاع خویش می خواستند در اثبات هدف خود تلاش نمایند و از حالت انفعالی بیرون بیایند و نشان دهند که مکتب عاشورا انفعالی نبوده بلکه با شعور و آگاهی کامل بود.

2. شاهد دیگر بر این مسأله: ابو مخنف از ضحاک اینگونه نقل کرده است که او گفت: وقتی لشکریان عمر سعد به طرف ما آمدند، نگاهشان به آتشی که در پشت خیمه ها برای محافظت از خود و زنان و اطفال روشن کرده بودیم، افتاد در این هنگام یک مرد اسب سوار به سوی ما آمد و بدون اینکه با ما سخنی بگوید به طرف خیمه رفت، نگاهی به خیمه ها کرد ولی غیر از آتش چیز دیگری ندید پس برگشت و فریاد زد: ای حسین، پیش از آنکه قیامت فرا رسد شتاب کردی به آتش؟ پس امام حسین(علیه السلام) فرمود: او کیست؟ مثل اینکه شمر بن ذی الجوشن است! اصحاب گفتند: بله خودش است پس امام فرمود: ای پسر آن زنی که بُز چرانی می کرد تو به دخول در آتش سزاوار تری. پس مسلم بن عوسجه عرض کرد، یابن رسول الله، فدایت شوم آیا او را با تیر بزنم؟ او در تیررس من است و تیر من به خطا نمی رود، این فاسق از ستمکارترین آنهاست. امام(علیه السلام) فرمود: نه من نمی خواهم شروع

ص: 195

کننده جنگ باشم.(1)

6. فاطمه، نام مادرش ام اسحاق دختر طلحه بن عبید الله تیمیه است.(1)

7. محمد، که در کربلا شهید شد و مادر او رباب، دختر امرء القیس است.(2)

8. علی اصغر، نام مادرش رباب.(3)

9. زینب، نام مادر او معلوم نیست.(4)

10. رقیه علیها السلام مرحوم حائری مادرش را شهربانو دختر یزدگرد سوم ذکر کرده است،(5) و مطابق بعضی از نقلها ام اسحاق نام داشت.(6)

11. دیگر از زوجات حضرت ابا عبدالله، زنی بوده که نامش معلوم نیست و حامله بوده بعد از شهادت امام حسین(علیه السلام) اسیر شده و هنگامی که اهل بیت(علیهم السلام) را از کوفه به شام می بردند در نزدیکی حلب طفل خود را سقط کرده و اسمش محسن ابن حسین است.(7) و این محل فعلاً در سوریه زیارتگاه است.

[5] . علی بن عیسی الاربلی، کشف الغمه، ترجمه، حسین زوارئی، حقیقت، 1381 ق، ج 2، ص 215.

[6] . ابن شهر آشوب، مناقب، انتشارات علامه، قم، ج 4، ص 77.

[7] . اربلی، پیشین، ص 214.

[8] . شیخ مفید (قدس سره)، پیشین، ج 2، ص 491، و محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، چاپ دوم، موسسه وفاء، بیروت، 1403 ه-، 45، ص 329.

[9] . ابن شهر آشوب، مناقب، پیشین، ج 4، ص 77.

[10] . علی ربانی خلخالی، چهره درخشان امام حسین(علیه السلام)، مکتب الحسین، قم، 1379 ش، ص 22، به نقل از جنات الخلود، ص 23.

[11] . علی ربانی خلخالی، چهره درخشان امام حسین(علیه السلام) مکتب الحسین، قم، 1379 ش، ص 22، به نقل از جنات الخلود، ص 23، و سید محسن امین، فی رحاب ائمه اهل بیت(علیهم السلام)، ترجمه حسین وجدانی، چاپ سوم، 1376، سروش، ج 4، ص 73، و ابن شهر آشوب، مناقب، موسسه انتشارات علامه، قم، ج 4، ص 77.

[12] . همان مأخذ، علی ربانی خلخالی، ص 197، به نقل از معالی السبطین، ج 2، ص 214.

[13] . همان مأخذ، ص 199، به نقل از ابصار العین فی انصار الحسین، ص 368.

[14] . شیخ عباس قمی، منتهی الامال، هجرت، چاپ پانزدهم، 1382 ش، ج 2، صص 701 - 638.

ص: 200

در پاسخ یزید که از اسمش پرسید جواب داد اسم من علی است! یزید گفت مگر علی بن الحسین را خدا در کربلا نکشت؟

آن حضرت پاسخ داد: "من برادر بزرگتری داشتم که علی نامیده می شد که او را کشتید"(1) برخی ولادت حضرت علی اکبر(علیه السلام) را حدود سال 33 هجری و سال خلافت عثمان نیز نوشته اند.(2)

آنان و خدا حائل و فاصلهای نیست، حجاب از قلب شان کنار رفته و در پرتو نور معرفت و ایمان و عمل پاک خدا را با چشم دل چنان می بینند که هیچ گونه شک و تردیدی به دل های شان راه نمی یابد و به خاطر همین آشنائی با خدا - که وجود بی انتها و قدرت بی پایان و کامل مطلق است - ما سوای خدا در نظرشان کوچک و کم ارزش و ناپایدار و بی مقدار است.(1)

بنابر آنچه گذشت به دوستان خدا هم چون به خدا نزدیک هستند "ولی الله" گفته می شود و این واژه اختصاصی به امام معصوم ندارد - هر چند امام معصوم مصداق کمال آن است - چنانکه خداوند متعال در مورد دوستان خود - اعم از امام و غیر امام - می فرماید:

"الا انَّ اولیاء الله لا خوف علیهم و لا هم یحزنون"(2) ؛ "آگاه باشید اولیا(دوستان) خدا نه ترسی دارند و نه غمگین می شوند".

در مقابل به دوستان و یاران شیطان نیز اولیاء گفته شده است. چنانکه قرآن می فرماید:

"فَقاتِلُوا أَوْلِیاءَ الشَّیْطانِ"(3) ؛ "پس شما با یاران شیطان، پیکار کنید."

استعمال"ولی الله" درباره علی اکبر(علیه السلام) به جهت آن است که ایشان از دوستان خدا و از یاوران دین خدا می باشد. و معنای "السلام علیک یا ولی الله"(4) که در زیارت آن حضرت آمده است این است که سلام بر تو ای دوستدار خدا و یاور دین خدا. و مؤید این مطلب آن است که در زیارت سایر شهدا می خوانیم :

"السلام علیکم یا اولیاء الله و احبائه"(5) ؛ "سلام بر شما ای اولیا (دوستداران و یاوران) خدا".

و ما می دانیم که سایر شهدا قطعاً امام نبوده اند، بلکه بسیاری از آنان حتی فرزند امام هم نبوده اند و با این حال به آنان "اولیاء الله" گفته شده است.

ص: 204

الاسلامیة، 1363ه . ش، ج 6، ص 333.

[4] . یونس / 62.

[5] . نساء / 76.

[6] . قمی، عباس ؛ مفاتیح الجنان، بی جا، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ پنجم، 1372، ص 786، (قسمت پایانی زیارت امام حسین (علیه السلام) ).

[7] . همان .

ص: 206

این ازدواج را، اقبال و گرایش ایرانیان به تشیع دانسته اند(1). و دکتر حسن ابراهیم حسن می گوید: در اثر ازدواج امام حسین(علیه السلام) با شهربانو تمایلات سیاسی و وطنی ایرانیان به سوی عرب متوجه گشت(2). ولی ناگفته نماند که عده ای از صاحب نظران و تاریخ نویسان این قضیه را انکار نموده دور از واقعیت دانسته اند و در اینجا به ذکر چند نمونه بسنده می کنیم:

1- ادوارد براون، قضیه ازدواج امام حسین(علیه السلام) را مجهول می داند.

2- کریستن سن صاحب کتاب ایران در زمان ساسانیان، قضیه را اضافه می داند(3).

3- مرحوم شهید مطهری به این قضیه به نظر مشکوک می نگرد و می گوید: این قضیه از نظر تاریخی مشکوک است.

4- سید جعفر شهیدی از کسانی است که نسبت به این قضیه به دیده انکار نگریسته، هم از نظر تاریخ و هم از نظر روایت دلیل را کافی نمی داند. براین باور است که سند قطعی ندارد و روایت هم از نظر سند و درایت ناتمام است که هر کدام بررسی و تحقیق زیادی لازم دارد.

کسانی که ازدواج را رد می کنندوبراین نظرند که مادر امام سجاد فرد دیگری است، تحت تاثیر نظریه ی نادرست مستشرقانی چون ادوارد براون انگلیسی که دشمنی او وهمفکرانش با شیعه آشکار است قرار دارند.

اما به نظر می رسد مادر امام سجاد (علیه السلام) همان شهربانو بوده وهنگام زایمان در مدینه وفات نموده است وغیرازاوکسی نیست چون منابع معتبر ی مثل ارشادشیخ مفید که درنقل اخبار دقت دارد باقاطعیت این موضوع را تاییدکرده است؛(4)

است به بی بی شهربانو، با تردید جدی بعضی از محققان رو به رو شده است. آقای دکتر کریمان در کتاب محققانه و ارزشمند خویش"ری باستان" با ذکر دلایل و شواهدی، انتساب این محل را به بی بی شهربانو با شک و تردید مواجه ساخته است.

به این دلیل اهمیت تحقیقات یاد شده، گزارش از آن را در ذیل می آوریم:

انتساب این مکان به بی بی شهربانو در هیچ یک از کتابهای مسالک و تواریخ و رجال قدیمی ذکر نشده است؛ هم چنان که در هیچ یک از منابع معتمد از صدر اسلام تا قرون اخیر، کوچک ترین ذکری نیست که بی بی شهربانو در ری درگذشته و در آن جا مدفون گردیده است، بلکه همه قرائن خلاف آن را می رساند؛ چنان که شیخ صدوق که خود در ری می زیسته و کتاب "عیون اخبارالرضا" را برای صاحب بن عبّاد که نیز در این شهر مقیم بوده، فراهم آورده است، در این کتاب به درگذشت مادر امام زین العابدین(علیه السلام) در هنگام زاییدن، تصریح کرده است

و بر اساس روایتی که امام رضا(علیه السلام) فرمودند: "مادر علی بن الحسین(علیه السلام) هنگام ولادت آن حضرت از دنیا رفت و یکی از کنیزان عهده دار تربیت وی گردید...

بی گمان هرگاه بقعهی بی بی شهربانو به عهد وی در ری موجود و مزار می بود، در این کتاب اشارتی می رفت.

ابودلف که در سال 334 ه- . ق. از ری دیدن کرده و آثار فُرس)ایران( و مقابر زرتشتیان را در شمال ری، ذکرکرده است، هیچ گونه اشارهای به مدفن بی بی شهربانو در آن حدود ندارد.

در کتاب "النقض" نیز که مشتمل بر اماکن مقدس ری می باشد، به هیچ روی نامی از بی بی شهربانو نشده است.(1)

حاج محمد باقر نگارنده ی "جنت النعیم" که کتاب خود را به تحقیق در احوال حضرت عبدالعظیم اختصاص داده و به مناسبت از

ص: 209

شخصیت های مذهبی مدفون، ذکری به میان آورده، از مدفن بی بی شهربانو در این شهر یادی نکرده است.(1)

نویسنده ی کتاب "ری باستان" در پایان این بحث، با توجه به قرائن و شواهد یاد شده، چنین نتیجه گیری می کند: "چون در تاریخ حوادث ری، تا آن جا که عرصه ی تتبع بر نگارنده فراخ بود، نام بانویی بدین صورت مشهود نیفتاده تا احتمال خلط اسم برود؛ از این رو شاید بتوان گفت که این محل دخمهای از بزرگان زرتشتی بوده است، و برای آن که مسلمانان آن جا را خراب نکنند، آن را به عروس ایرانی خاندان نبوت نسبت داده اند و به بنای آن درافزودند. وجود دخمه ی گبرها در آن نزدیکی - در شمال - مؤید این نظر است ... و این محل، دخمه ی فرزندان یزدگرد دهم (هرمز و خاندان وی) بوده که در ری به دست فیروز کشته شده اند و برای محفوظ ماندن، آن را به فرزند یزدگرد سوم نسبت داده اند.(2)

گذشته از مطالب یاد شده، مؤلف ناسخ التواریخ شاهد دیگری را برای عدم امکان انتساب این مکان به بی بی شهربانو، آورده است. وی داستانی را به نقل از یکی از سادات بیان می کند که وی با خواندن نوشته ی مبهم روی صندوق مقبره، به این نتیجه رسیده که مقبره یاد شده، آرامگاه یکی از دختران ارباب و اشراف آن منطقه بنام شهربانو بوده است(3).

بنابراین، با توجه به شواهدی که بیان شد، نمی توان بصورت قطعی گفت، که مکان یاد شده، قبر بی بی شهربانو مادر امام سجاد(علیه السلام) است؛ البته همه این مسائل در صورتی است که افسانه فرار بی بی شهربانو از کربلا و آمدن وی به ایران را بپذیریم .

چنان که گزارش صحیح درباره ی زمان وفات مادر امام سجاد(علیه السلام) آن است که وی در مرض زایمان رحلت کرده و مسؤولیت تربیت امام سجاد(علیه السلام) بر عهده ی یکی از کنیزان امام حسین(علیه السلام)

ص: 210

بوده است.

گفت ای برادر این کودک سه روز است تشنه است آبی برای او از دشمن بخواه ؛ امام اورا بر روی دست گرفت وفرمود : ای گروه، پیروان واهل بیتم را کشتید این کودک را آبی بدهید، درهمین حال که امام با آنان سخن میگفت تیری از سوی دشمن به کودک اصابت کرد واورا به شهادت رساند.(1)

سید ابن طاوس در لهوف این گزارش را نوشته است ؛ براساس اعتباری که لهوف دارد نمی توان این مسئله را نادیده گرفت، بلکه امام می خواست با این وسیله نیز آنها را هدایت وحجت را برآنان تمام کند، که متأسفانه هدایت پذیر نبودند.

منظور شهید مطهری در انکار نقل اخیر، این است که امام هرگز در مقابل دشمن ضعف وذلتی نشان نداد، اما باید توجه داشت که آب خواستن دراین شرایط نه تنها ذلت نیست بلکه نشان دهنده ی میزان گمراهی وخشونت وجهالت دشمنان امام است. چون وقتی سپاه دشمن قبل از عاشورا به امام رسیدند وتشنه بودند، امام آنان را سیراب کرد واسب های آنهارا نیز آب داد؛(2) اما آنان به اندازه ای از راه انسانیت منحرف شده بودند که برای رسیدن به قدرت به هرجنایتی حتی کشتن کودکان دست زدند وازدادن آب به او نیز خود داری کردند واورا بی رحمانه کشتند. آیندگان وقتی این دو رفتار را دیدند با مقایسه رفتار امام ورفتار آنان معیار حق وحقانیت برای آنان روشن میگردد ؛ وبه روشنی میفهمند، امام حسین برای چه قیام کرد وکسانی که با او جنگیدند و او و یارانش را به شهادت رساندند چه شخصیت و هویتی داشتند.

بنابراین از نظر منابع تاریخی وبرخی مقاتل شهادت علی اصغر یا فرزند خردسال امام در آغوش امام توسط سپاه یزید و به دستور فرمانده این سپاه و با تیر حرمله بن کاهل اسدی قطعی است. آب خواستن امام برای این کودک نیز با توجه به روشن شدن

ص: 213

پیام امام وتبیین گوشه ای از فلسفه ی قیام نمی تواند قابل انکار باشد واین مسئله اظهار ضعف و ذلت نیست بلکه از نظر عرف و آداب اجتماعی وشرعی، آب خواستن برای فردی که تشنه است اگرخود زبان ندارد تا اظهار تشنگی نماید، برای دیگری (پدر وولی) واجب است به جهت حفظ جان برای او آبی بگیرد. لذا حضرت زینب فرمود برادر این کودک سه روز است آب نخورده است؛ ازاین روی امام برای او آب خواست. اگرچه در گزارش شیخ مفید این قسمت (آب خواستن امام برای کودک) ذکر نشده است ؛ اما گزارش های دیگری که درباره ی تشنگی وعطش روزعاشورا گفته شده این مسئله را تایید میکند.(1)

به نام های سکینه و فاطمه و زینب هستند.(1)

با توجّه به اینکه شرح حال فاطمه و سکینه(علیها السلام) از تاریخ معلوم است و چندین سال بعد از واقعة عاشورا زنده بودهاند ولی در مورد زینب دختر امام حسین(علیه السلام) شرح حالی در دست نیست و محتمل است همان دختر خردسال امام(علیه السلام) باشد که در دمشق مدفون است و به نام رقیه علیها السلام مشهور شده است و نمی توان وجود چنین دختری را برای امام حسین(علیه السلام) انکار کرد همچنان که آیت الله العظمی مرعشی نجفی می فرماید:

ولو مدارک معتبر از وجود چنین دختری ساکت است و لکن با وجود این شهرت نمی توان انکار کرد.(2)

علاوه بر این برخی نویسندگان موثّق، شرح حال دختر خردسالی را برای امام حسین(علیه السلام) نگاشتهاند که در خرابة شام از دنیا رفته است که ذیلاً به آنها اشاره می شود:

1. طبری در کامل بهایی می نویسد: دخترکی بود چهار ساله شبی از خواب بیدار شد و گفت: پدر من حسین(علیه السلام) کجاست؟ این ساعت او را به خواب دیدم، سخت پریشان زنان و کودکان در گریه افتادند و فغان از ایشان برخواست. یزید خفته بود از خواب بیدار شد و حال تفحص کرد، خبر بردند که حال چنین است... دستور داد سر پدر بیاوردند و در کنار آن دختر چهار ساله نهادند. پرسید: این چیست؟ (مأمور) گفت: سر پدر توست، آن دختر بترسید و فریاد برآورد و رنجور شد و در آن چند روز جان به حق تسلیم کرد.(3)

2. صاحب مجمع البحرین در کتاب منتخب به نحو مفصّل و مبسوط نقل می کند:

اِنَّه کان لِمولانا الحسین بنتاًَ عمرها ثلاث سنوات ... یا اباه من ذالذی خضبک بدمائک یا ابتاه من ذالذی قطع وریدک یا ابتاه من ذالذی ایتمنی علی صغر سنی یا ابتاه

ص: 216

من بقی بعدک نرجوه ...(1)

همان طوری که از متن معلوم می شود مرحوم طریحی از کامل بهایی نقل نمی کند چون متن کامل بهایی خیلی خلاصه است و آن دختر را چهار ساله ذکر می کند ولی متن مرحوم طریحی مفصل است و سن آن دختر را سه ساله ذکر کرده است و در مورد شخصیّت طریحی مرحوم شیخ عباس قمی می نویسد: العالم الفاضل المحدث الورع الزاهد العابد الفقیه الشاعر الجلیل.(2)

3. محمد مهدی مازندرانی در معالی السبطین به نقل از خمراوی می نویسد:

... و بنته الاخری رقیه و قال الخمراوی فی کتاب النفحات و کانت للحسین بنتٌ تسمّی رقیه و امها شاه زنان بنت کسری خرجت مع ابیها الحسین من المدینة حین خرج و کان لها من العمر خمس سنین و قیل سبع سنین حتی جائت معه الی کربلا ... و اما رقیه فقد توفیت بالشام.(3) ( ما به علت رعایت اختصار از ترجمة این متون صرف نظر نمودیم.)

محقق ارجمند آقای فاطمینیا نیز بر اساس تحقیقاتش وجود این دختر را برای امام حسین(علیه السلام) ثابت می داند.(4)

و صاحب معالی السبطین جریانی را دربارة تعمیر مرقد حضرت رقیه در دمشق نقل می کند که در چند کتب دیگر هم نقل شده و جناب استاد فاطمی نیا هم بر صحّت این جریان تأکید دارند که سیدی به نام سید ابراهیم دمشقی حدود سال 1280، قبر شریف را جهت تعمیر می شکافد و جنازة دختر خردسالی را درمی آورد و مدت سه روز نگه می دارد . صاحب معالی می نویسد بعد از بازکردن قبر، سید ابراهیم می بیند جنازة دختری است خردسال کمتر از سن بلوغ که بدنش از کثرت ضربات مجروح است.(5)

ص: 217

با توجّه به مدارک و شواهد گذشته و شهرتی که قبر حضرت رقیه علیها السلام در دمشق دارد و احتمال اینکه مدارک و سندهای معتبر این جریان به علل گوناگونی مثل کتاب سوزیها گسترده ؛از بین رفته است یا اصلاً نقل نشده است. فلذا وجود چنین دختری برای امام حسین(علیه السلام) ثابت وقطعی است و ردّ کردن آن صحیح نمی باشد؛کسانی که درصدد ردکردن،این مسلمات هستند، دارای مشکلات روحی ویا عقلی هستند یا با شیعه واهل بیت عناد دارند؛وزیان عنادشان را به زودی خواهند دید.

به خاطر جلالت شأنی که بعضی از این مؤلفان داشتهاند یا اینکه منابعی در دست آنها بوده که در دست ما نیست چون خیلی از کتب و منابع روایی و حدیثی و تاریخی ما که در دسترس برخی علمای گذشته بوده الآن در دسترس نیست در کتابسوزیهای مختلف ازبین رفته و احتمال اینکه همة آنها بدون منبع نقل کرده اند بعید است . پس وجود دختری خردسال برای امام حسین که در شام وفات یافته غیر قابل انکار است.

شهید مطهری رضوان الله علیه دربرخی از مسائل تاریخی و....تحت تاثیر شرایط خاص بوده وسخنرانی نموده است . شاید گاهی وقت کافی برای بر رسی مسائل تاریخی نداشت مطالبی را فرموده که شاید وقت کافی داشت وتحقیق می کرد؛ نتیجه ی دیگری میگرفت ؛ درقضایای تاریخی نمی توان نظر قطعی بررد برخی از مسائل معرف بین مردم داد چون احتمال کشف سند جدید آن را باطل میکند؛ بویژه در باره حضرت رقیه که شهرت بین علما وبزرگان عموم مردم مانع انکار این قضیه است ؛ درباره وجود حضرت رقیه تردیدی نیست بلکه مسئله نام آن حضرت مورد اختلاف است که احتمال دارد به جهت خردسالی نامش را ضبط نکرده اند وبا توجه به اینکه عمه ای داشت به نام رقیه تشابه اسمی نیز عاملی است که میتواند در عدم ضبط دقیق

ص: 218

موثر باشد .

ص: 220

خطاب کرد:

یا نفس من بعد الحسین هونی

و بعده لا کنت ان تکونی

هذا الحسین وارد المنون

و تشربین بارد المعین

تالله ما هذا فعال دینی(1)

ترجمه: ای نفس! بعد از حسین، زندگی تو ارزش ندارد، و نباید بعد از او باقی بمانی.

این حسین است که لب تشنه و در خطر مرگ قرار دارد، می خواهی آب گوارا و خنک بیاشامی. سوگند به خدا دین من اجازه چنین کاری را نمی دهد... .

بنابراین، حضرت عباس(علیه السلام) کفی از آب پر کرد تا بیاشامد، ولی آب را روی آب ریخت، آن هایی که ناظر این جریان بوده اند (لشکریان یزید) گفته اند: آن حضرت اندکی تأمل کرد بعد دیدیم آب نخورده بیرون آمد. آنجا کسی ندانست که چرا آن بزرگوار آب نیاشامید، اما وقتی که بیرون آمد رجزی (اشعار فوق الذکر) خواند که در این رجز مخاطب خودش بوده نه دیگران، از این رجز فهمیدند که چرا آب نیاشامید.(2) وقتی که به یاد لبان تشنه حسین(علیه السلام) افتاد از آشامیدن آب صرف نظر کرد و خواست که هر طور که شده برای خمیه های برادرش آب بیاورد ولی افسوس که چنین نشد.

نتیجه می گیریم: خود لشکریان عمر سعد دیدند که حضرت، آب را روی آب ریخت و نیز رجزی خواند و علت آن را نیز به خوبی توضیح داد. باید توجه داشته باشید که رجزخوانی یکی از روش های مرسوم سپاهیان بوده که یکی از کاربردهایش، برای نشان دادن میزان انگیزه و ولایت پذیریشان، به دشمنان بوده است.

ص: 223

5 و 6. محمد و ابراهیم. عمدتاً نویسندگان به نقل از امالیِ شیخ صدوق نام این دو فرزند را برای مسلم بن عقیل ذکر کرده اند و به نقل از ایشان نوشتهاند که این دو طفل در کوفه به شهادت رسیدهاند و جریان شهادت این دو را ذکر کرده اند.(1)

همان گونه که مشاهده شد دو پسر از مسلم به نام های محمد ذکر شده است که یکی در کربلا و دیگری در کوفه به شهادت رسیدهاند در این رابطه ذبیح الله محلاتی می نویسد: "تواریخ به ما نشان نمی دهد که مسلم دو پسر به نام محمد داشته باشد ممکن است آن پسر که در کوفه شهید شده است با برادرش ابراهیم، نام دیگری داشته باشد و به محمد شهرت پیدا کرده است و الله العالم"(2)

به هر حال مورخان اخیر عمدتاً بر نقل قول شیخ صدوق در امالی اعتماد کرده اند و جریان شهادت محمد و ابراهیم را ذکر کرده اند. مورخان عمدتاً به سن این دو طفل هیچ اشارهای نکرده اند زمان شهادت این دو طفل یک سال بعد از واقعه عاشورا بیان شده است.(3)

تنها صاحب ناسخ التواریخ سن این کودکان را هفت، هشت ساله بیان کرده است.(4)

نتیجه گیری: با توجه به روایتی که شیخ صدوق در امالی ذکر کرده اند و بیان کرده که دو طفل کوچک از جانب مسلم بن عقیل را نزد ابن زیاد آوردند، به نظر می رسد که سن این اطفال از همان هفت، هشت سال که صاحب ناسخ التواریخ ذکر کرده نباید بیشتر باشد. اما در ارتباط با مادر ایشان در منابع به نام مادر این اطفال اشاره نشده است. احتمالاً مادرشان کنیز بوه است که نام مشخصی در منابع برای او ذکر نشده به جهت اینکه کنیزان نسب مشخصی نداشتند و از مناطق دیگر آورده شده و در شهرهای مختلف می فروختند.

ص: 226

هنوز به حد بلوغ نرسیده بود. شب عاشورا نزد عمویش آمد و عرض کرد: عمو جان من هم فردا کشته می شوم؟

امام او را به سینه اش چسبانید و فرمود: مرگ در نظر تو چگونه است؟

قاسم(علیه السلام) جواب داد: "احلی من العسل" ؛ "از عسل شیرین تر است"(1)

در کتاب "الوقایع و الحوادث" محمد باقر ملبوبی می نویسد: ... قاسم سیزده ساله بسخن درآمد: عمو من هم کشته می شوم؟

فرمود: مرگ در نظرت چگونه است؟

عرضه داشت: مرگ نزد من از عسل شیرین تر است... (2)

عباس اسماعیلی یزدی می نویسد: سید بحرانی از ابوحمزه ثمالی روایت کرده است که امام سجاد(علیه السلام) می فرمود: آن شبی که روز آن پدرم شهید شد، خویشان و یارانش را جمع کرد... قاسم بن حسن(علیه السلام) عرض کرد: من هم از کشته شدگانم ؟

حضرت بر او رقت کرده فرمود: پسر جانم مرگ نزد تو چگونه است؟

گفت: ای عمو از عسل شیرین تر است... .(3)

بودند پس وفات او بعد از سال پنجاهم که سال شهادت امام حسن(علیه السلام) است نیست و بین سالهای چهل و دو تا پنجاه محدود می شود(1) بنابراین ایشان قبل از داستان کربلا و عاشورا بدرود حیات فرموده است.

2. برخی محققین هم این عقیده را دارند که اصلاً زینب کبری خواهری بنام ام کلثوم ندارد و ام کلثوم کنیه خود حضرت زینب است و زینب و ام کلثوم یک نفر هستند.

یکی از محققین در این باره می نوسید:

هر چه بیشتر تحقیق می کنم ظن نویسنده بیشتر تقویت می شود که ام کلثوم و زینب کبری همان یک شخصیت بوده که دختر فاطمه و عقیله وحی و خواهر حسین بن علی است.

... در جریان فوت صدیقه طاهره نقل شده که حسن و حسین(علیهما السلام) در پیش روی مادر بودند، ام کلثوم خود را در ردایی پیچیده و برقعی انداخته دامن کشان می آمد و می گفت و اماه.

در این خبر از زینب نامی نیست. وی علاوه بر این روایت روایات بسیار دیگری را کنار هم می گذارد و در نهایت از مجموع همه آنها نتیجه می گیرد ام کلثوم همان زینب کبری است و می گوید و این اشتباه به این علت است که زینب ام کلثوم را برخی زینب و ام کلثوم نوشتهاند.

3. دکتر عائشه بنت الشاطی مصری که از نویسندگان و محققان اهل سنت و فرزند یکی از روحانیون الازهر است در کتاب خود بنام بانوی کربلا زینب دختر زهرا، آنچه که در واقعه عاشورا برای اهل بیت سید الشهدا بعنوان اسراء روی داده را با استفاده از منابع خود که قطعاً تمام یا اکثر آنها از منابع غیر شیعی است آورده است و از حادثه خاصی که ام کلثوم نقش مؤثر و قابل توجهی در آن ایفا کرده سخنی به میان نمی آورد ضمن آنکه وی هم شخصیت تاریخی آن حضرت را می پذیرد و هم به حیات وی

ص: 232

در واقعه کربلا اشاره دارد وی ام کلثوم را زینب وسطی می نامد و در موردش از قول برخی مورخین می نویسد:

چون که امیر المومنین عمر بن الخطاب کشته شد پس از او زینب (وسطی) با محمد بن جعفر بن ابی طالب ازدواج کرد پس از مرگ محمد بن جعفر، عبدالله بن جعفر او را گرفت و این ازدواج بعد از آن بود که عبدالله زینب کبری را طلاق داده بود ....(1)

امّا ظاهراً ایشان طلاق زینب کبری از عبدالله بن جعفر را نمی پذیرد و علت آن را عدم اشاره مورخین و شرح حال نویسان به واقعه طلاق آنها می داند.

خلاصه سخن آنکه اولاً در مورد خود شخصیت امکلثوم تردید وجود دارد و اگر هم بپذیریم ایشان بعنوان خواهر حضرت زینب (علیها السلام) می باشد قطعاً نقشی همانند حضرت زینب (علیها السلام) در واقعه عاشورا نداشته است و مصائب و سختیهایی را که حضرت زینب (علیها السلام) تحمل نموده است، تحمل نکرده است بنابراین بدیهی است که نام حضرت زینب (علیها السلام) در رأس زنان واقعه کربلا مشاهده می شود.

باشند، را بیان می کند و می فرماید: "و بندگان خدای رحمان آنان هستند که بر روی زمین با فروتنی راه می روند و هرگاه مردم جاهل به آنها خطاب (و عتابی) کنند با سلامت نفس (زبان خوش) جواب دهند و آنان هستند که شب را به سجده و قیام و نماز برای رضای خدا روز کنند، و آنان هستند که دائم به دعا و تضرّع گویند پروردگارا عذاب جهنم را از ما بگردان... . و آنان هستند که هنگام انفاق (و بخشش) به مسکینان اسراف نکرده و بخل هم نورزند، بلکه در احسان، میانه رو و معتدل باشند، و آنان هستند که با خدای یکتا کسی را شریک نمی خوانند، و نفس محترمی را که خدا حرام کرده به قتل نمی رسانند، و هرگز گرد عمل زنا نمی گردند، .... و آنان هستند که به ناحق شهادت ندهند، و هرگاه به عمل لغوی (از مردم هرزه) بگذرند، بزرگوارانه از آن درگذرند، و آنان هستند که هنگام دعا با خدای خود گویند: پروردگارا ما را از همسران مان فرزندانی عطا فرما که (خلف صالح) و مایة چشم روشنی ما باشند، و ما را (سرخیل پاکان و) پیشوای اهل تقوی قرار ده، چنین بندگانی (که اوصاف شان ذکر شد) به پاداش، صبرشان در راه عبادت (و بندگی) غرفه های بهشت و قصرهای بهشتی، یابند که در آنجا با تحیّت و سلام (شادمانی) یکدیگر را ملاقات کنند."(1) پس اجمالاً باید بدانیم که هر کس می خواهد جزء بندگان صالح خداوند که همان پیروان مؤمن و مخلص ائمه اطهار(علیهم السلام) می باشند، باشد. باید دارای این اوصافی باشد که خدای متعال در قرآن کریم به سرفصل های آن اشاره فرموده است، و بدون تردید کسانی که دارای این اوصاف باشند در زمرة بندگان خوب الهی و یاران رسول خدا و ائمه اطهار خواهند بود انشاء الله تعالی زیرا آن بزرگواران را در اقامة دین و توسعه و تحکیم احکام الهی یاری نموده اند.

پاسخ سؤال مورد نظر روشن گردید ولی با وجود این برای

ص: 235

تفصیل بیشتر در خصوص اینکه انسان چگونه می تواند جزء یاران امام حسین(علیه السلام) و امام زمان - عجل الله تعالی فرجه - بشود به ذکر دو حدیث از معصومین(علیهم السلام) اشاره می کنیم.

الف: "از امام باقر(علیه السلام) نقل شده که فرمود: هرکه زیارت کند امام حسین بن علی(علیهما السلام) را در روز دهم محرم (عاشورا) تا آنکه نزد قبر آن حضرت گریان شود ملاقات کند خدا را در روز قیامت با ثواب دو هزار حج و دو هزار عمره و دو هزار جهاد که ثواب آنها مثل ثواب کسی باشد که حج و عمره و جهاد کند در خدمت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و ائمه طاهرین(علیهم السلام) (و اگر در روز عاشورا در کربلا نباشد و در شهرهای دیگر بوده و نتواند به کربلا برود) بیرون رود به صحرا یا بالای بام خانة خود و اشارتی کند به سوی آن حضرت به سلام و کوشش کند در نفرین کردن قاتلان امام حسین(علیه السلام) و بعد از آن دو رکعت نماز کند (یعنی زیارت عاشورا را بخواند و بعد از آن دو رکعت نماز نماید)... پس به درستی که هرگاه گفتی این قول را (زیارت عاشورا را خواندی) به تحقیق که دعا کردهای به آن چیزی که دعا می کند به آن، زائر آن حضرت از ملائکه و بنویسد خداوند از برای تو صد هزار هزار درجه و بوده باشی مثل کسی که شهید شده باشد با امام حسین(علیه السلام)، تا مشارکت کنی ایشان را در درجات ایشان و شناخته نشوی مگر در جملة شهیدانی که شهید شده اند با آن حضرت و نوشته شود برای تو ثواب زیارت هر پیغمبر و رسولی و ثواب زیارت هر که زیارت کرده حسین(علیه السلام) را از روزی که شهید شده است".(1) بنابر این بر اساس این حدیث شریف یکی از راه هایی که بخواهیم جزء یاران امام حسین(علیه السلام) محسوب بشویم مداومت بر خواندن زیارت عاشورا می باشد البته با رعایت شرایط و آداب دیگری که به بخشی از آن با استفاده از آیات قرآن کریم اشاره گردید.

ب: از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود: "آیا خبر بدهم شما

ص: 236

را به چیزی که خدا هیچ عملی را از شما بدون آن (و جدا از آن) قبول نمی کند؟.... آن (چیز) شهادت به یگانگی خدا و رسالت پیامبر (صلی الله علیه و آله) و اقرار (و اعتراف) به اوامر و دستورات خدا و ولایت ما (اهل بیت) و بیزاری از دشمنان ما امامان خاص (دوازده گانه) و تسلیم بودن در برابر ما، و ورع و اجتهاد (پرهیزگاری و کوشش در عبادت و بندگی خدا) و طمأنینه (اطمینان به درستی راه ما) و انتظار قائم -(علیه السلام)، می باشد.... به درستی که ما را دولتی است که هرگاه خدا بخواهد آن را خواهد آورد، و هرکس اصرار دارد (و دوست دارد) که از یاران حضرت قائم بشود، پس باید انتظار بکشد، و کارهایش را بر اساس پرهیزکاری انجام دهد و برای بدست آوردن اخلاق نیکو (و خودسازی) بکوشد، (هرکس چنین کند) جزء منتظران قائم (علیه السلام) خواهد بود. و اگر بمیرد قبل از آنکه امام زمان - عجل الله فرجه - ظهور نماید، اجر و پاداش کسی را دارد که آن حضرت را درک نموده.... منتظر باشید خوشا به حال شما ای گروهی که مورد رحمت خدائید."(1)

بعدها با عمو زاده خود عبد الله بن حسن ازدواج کرد.(1)

6- رقیه، دیگر دختر امام حسین(علیه السلام) که در کربلا سه یا چهار سال بیشتر نداشت.(2) وی همراه با اسرا به شام برده شد و در خرابه شام رحلت کرد.(3)

7- ام اسحاق: وی دختر طلحه بن عبید الله و همسر امام حسن(علیه السلام) می باشد(4) که در حماسه کربلا حضور داشت.

8- ام الثغر: وی همسر عقیل بن ابیطالب و مادر جعفر بن ابیطالب می باشد.(5)

9- رباب بنت امرء القیس: وی همسر امام حسین(علیه السلام) و مادر سکینه و عبد الله می باشد وی در کربلا کشته شدن فرزندش عبد الله را به چشم دید.(6)

10- فضه نوبیه: وی از زنانی بزرگوار است که مدتی افتخار خدمت به حضرت زهرا (علیها السلام) را نیز دارد.(7)

به جز بانوانی که به نحوی منتسب به اهل بیت(علیهم السلام) بودند، بانوانی دیگر نیز در کربلا حضور داشتند که به آنها اشاره می شود.

1- همسر زهیر بن قین. نام وی دیلم یا دلهم دختر عمرو بوده است. زهیر بن قین در ابتدا در یاری کردن امام حسین(علیه السلام) مردد بود بر اثر تشویق و هشدار همسرش دیلم، در راه امام حسین(علیه السلام) قدم نهاد و سرانجام به شهادت رسید.(8)

2 و 3- ام وهب و عروسش: ام وهب مادر وهب بن عبد الله بن عمیر کلبی می باشد. و به همراه شوهر، فرزند و عروس خود در صحنه کربلا حضور داشتند.(9)

در کربلا ابتدا شوهر و فرزند این زن به شهادت رسیدند. خودش نیز بر بالین شوهرش بود که شمر به غلامش دستور داد با ستون خیمه بر سر وی بکوبد او نیز چنین کرد و آن زن به شهادت رسید.(10)

ص: 239

4- ام عمرو بن جناده: وی به همراه شوهر خود جنادة بن کعب و فرزندش عمرو در کربلا حضور یافتند شوهر و فرزند این زن به شهادت رسیدند. ام عمرو بعد از شهادت پسرش به سوی دشمن حمله برد و دو نفر را به هلاکت رساند. امام حسین(علیه السلام) وی را به خیمه برگرداند.(1)

5- فکهیه: همسر عبد الله بن اریقط وی نیز از جمله زنانی بود که در کربلا حضور داشت و همراه اسرا به شام برده شد.(2)

6- ام خلف. همسر مسلم بن عوسجه، وی همراه با شوهرش مسلم بن عوسجه در کربلا حضور داشت.(3)

از جمله کتابهایی که اخیراً در این رابطه نوشته شده میتوان به کتاب "چهرهها در حماسه کربلا" اشاره کرد.

نتیجه گیری: در حماسه کربلا تعداد یاران و یا به تعبیری همراهان زن در لشکر امام حسین(علیه السلام) چندان زیاد نبوده است. عمده آنها از اهل بیت(علیهم السلام) بوده اند. و تنها تعداد معدودی از یاران امام حسین(علیه السلام) همراه با همسران خویش در این حماسه حضور داشتند.

[6] . همان.

[7] . نشریه گلستان قرآن، مقاله "زنان کربلا"، شماره60، ص 29.

[8] . همان.

[9] . محمد بن طاهر سماوی، ابصار العین، قم، مرکز الدراسات الاسلامیه، 1419ه-، ص 223.

[10] . مجله پزشکی کوثر، مقاله "ستاره ای از آفریقا، فضه زهرا" اشرف آشوری، شماره 14، ص 77.

[11] . ابن نماحلی، مثیرالاحزان، نجف، مکتبه الحیدریه، 1369ه-، صفحه 33 به بعد.

[12] . علامه مجلسی، بحار الانوار، بیروت مؤسسه الوفاء، 1403، ج45، ص 17.

[13] . محمد بن طاهر سماوی، پیشین، ص 18.

[14] . عبد الرزاق مقرم، مقتل الحسین، بی جا، دار الثقافه للطباعة و النشر، 1411 ه-، ص 253.

[15] . نشریه گلستان قرآن، پیشین، ص 29.

[16] . همان.

ص: 241

حر بن یزید ریاحی تعدادی از افراد به شهادت رسیده بودند"(1).

در مورد آخرین شهید نیز سوید بن مطاع را ذکر می کنند که ظاهراً در حملة اول در اثر تیرهای دشمن بیهوش روی زمین افتاده بود و وقتی به هوش آمد شنید که می گویند حسین کشته شد، در این هنگام در خود احساس سبکی کرد و از جا برخاست و نیزهای را که به همراه داشت به دست گرفت و به دشمن حمله برد و ساعتی مبارزه کرد تا اینکه او را "عروة بن بطان" و "زید بن رقاد" به قتل رساندند.(2)

برداشتند واجازه دادند هرکس میخواهد از ایشان جدا شود وگفته شده در این منزل عده ای که به طمع دنیا حضرت را همراهی می کردند از ایشان جدا شدند تا فقط اهل بیت حضرت و یاران مخلص ایشان باقی بمانند.(1)

لازم بذکر است در طول راه ازمکه به سمت کوفه امام از محل تجمع قبایل رد می شدند که برخی از ایشان با امام همراه می شدند اما در این منزل برخی ازاین افراد که به طمع مال وحکومت همراه آن حضرت شده بودند بعد از روبرو شدن با واقعیت از ایشان جدا شدند.(2)

ابن طاووس گزارش می دهد که در شب عاشورا 32نفر به امام پیوستند(1)،ابن نما نیز بدون ذکرعدد پیوستن تعدادی ازافراد سپاه دشمن را به امام تایید میکند.(2) البته باید یاد آور شد این گزارش نیز بعلت اینکه دراکثرمنابع تاریخی نیامده است، درصحت آن تردید وجود دارد.

البعثه،قم،1417ق،مجلس30،ص217-مجلسی،بحارالانوار،چ دوم،موسسه الوفاء،بیروت،1403ق،ج44،ص313

[4]دینوری، اخبار الظوال،محقق:عصام محمد الحاج علی، دارالکتب العلمیه، بیروت،1421ق،ص337-طبری، تاریخ الامم والملوک،محقق:محمد ابوفاضل ابراهیم، روائع التراث العربی،بیروت{بی تا}ج5،ص341-ابناعثم،الفتوح،دارالاضواء،بیروت،1411ق، ج5،ص21-22

[5]ابن سعد"ترجمه الحسین ومقتله"،فصلنامه تراثنا،ش10،ص170

[6]ابن عساکر،ترجمه الامام الحسین من تاریخ المدینه،دمشق،محقق:محمدباقر محمودی، موسسه المحمودی للطباعه والنشر،بیروت،1389ق،ص205-ابن کثیر،البدایه والنهایه،تحقیق:مکتب تخقیق التراث؛ داراحیاءالتراث العربی،بیروت،1413ق،ج8،ص178

[7]دینوری،الامامه والسیاسهالمعروف بتاریخ الخلفا،تحقیق:علی شیری،انتشارات شریف رضی،قم،1371ش،ج2،ص10-ابراهیم بن محمدبیهقی، المحاسن والمساوی،دارصادر،بیروت،1390ق،ص61

[8]ابن اعثم، الفتوح،دارالاضواء،بیروت،1411ق، ج5،ص69-خوارزمی، مقتل الحسین، ج1،ص317

[9]بلعمی،تاریخنامه طبری،تصحیح محمد روشن ،سروش، تهران،1377ش، ج 4،ص703-حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، تحقیق:عبدالحسین نوایی، چ 3،امیرکبیر،تهرانف1364ش،ص263

[10]ابن کثیر،البدایه والنهایه،ج6،ص259

[11]طبری تاریخ الامم والملوک ج5ص398-399-شیخ مفید، الارشاد،تحقیق:موسسه آل البیت قم، 1413ق،ج2 ص 75-76

[12]ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، داراحیاأالتراث العربی،بیروت،1408ق،ج5،ص549

[13]ابن سعد"ترجمه الحسین ومقتله"،تحقیق:عبد العزیز طباطبایی، فصلنامه تراثنا،سال سوم،1408ق،ش10،ص178-ذهبی، سیر الاعلام النبلاء،محقق:مصطفی عبد القادرعطا،دارالکتب

ص: 249

العلمیه،بیروت،1425ق،ج4،ص152-153

[14]یعقوبی، تاریخ یعقوبی، دارصادر،بیروت{بی تا}ج2،ص243

[15]ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ذوی القربی، 1421ق،ج4،ص107

ابن الابار،دررالسمط فی خیرالسبط،دارالغرب الاسلامی، بیروت،1407ق،ص104

[16]

[17]طبری تاریخ الامم والملوک ج5ص398،-سید ابن طاووس،الملهوف علی قتلی الطفوف،ص158-ابن کثیر،البدایه والنهایه،ج8،ص214

[18]بلعمی،تاریخنامه طبری،تصحیح محمد روشن، سروش، تهران،1377ش،ج 4،ص704

[19]مسعودی، مروج الذهب والمعادن الجوهر،محقق:محمد محی الدین عبد الحمید،چ چهارم،السعاده،قاهره،1384ق،ج3،ص70

[20]قطب الدین راوندی، الخرائج والجرائح،ج2،ص887-848

[21]فاضل دربندی، اکسیرالعبادات فی اسرار الشهادات، محققان:محمد جمعه بادی،عباس ملاعطیه جمری،شرکه المصطفی للخدمات الثفاقیه،منامه،1415ق،ج2،ص222-محمد باقربهبهانی، الدمعه الساکبه، ج4، ص 271-272

[22]طبری، تاریخ الامم والملوک، ج5،ص418-ابن اعثم، الفتوح،ج5، ص95

[23]مسعودی، مروج الذهب ومعادن الجوهر،محقق:محمدمحی الدین عبد الحمید،چ چهارم،السعاده،قاهره،1384ق،ج3، ص70

[24]بلاذری، انساب الاشراف، محققان:سهیل زکاروریاض زرکلی،دارالفکر،بیروت،1417ق،ج3،ص388

ص: 250

[25]همان،ج3،ص366

[26]سید ابن طاووس، الملهوف علی قتلی الطفوف، محقق: فارس تبریزیان،دارالاسوه للطباعه والنشر،1414ق،ص154

[27]ابن نماحلی، مثیر الاحزان، تحقیق: مدرسه امام المهدی، مدرسه امام المهدی، قم، چ سوم،1406ق،ص52

ص: 251

مصیبتی] حتی بر شهادت حسین(علیه السلام) حمد و سپاس میگویم، اگر با دستهایم به حسین کمک و یاری نکرده ام لااقل دو فرزندم با او مواسات و یاری نموده اند. به خدا سوگند، اگر نزدش حاضر بودم دوست می داشتم از او جدا نشوم تا در رکابش کشته شوم! به خدا چیزی که مرا وادار میکند از دو فرزندم دست کشیده، مصیبتشان را بر خود آسان سازم این است که آن دو در حال پایداری و یاری برادر و عمو زادهام حسین، از دست رفتهاند.(1)" اینکه عبدالله پسران خود را برای یاری امام حسین(علیه السلام) فرستاد و نیز این سخنان او نشانگر این است که او در دل، حسین(علیه السلام) را دوست داشته و از او رنجشی نداشته است، چنانکه در نامهاش، حسین بن علی(علیه السلام) را روشنایی زمین و چراغ رستگاران و امید مؤمنان میخواند(2).

بنا به نقل برخی گزارشها امام علی (علیه السلام) موقع اجرای عقد زینب و عبد الله با عبد الله شرط کردند که اگر زینب خواست همراه برادرش حسین به سفر رود مانع نشود.(3) هرچند که این گزارش در منابع کهن نیامده لکن برخی به آن استناد کرده اند.

بنابر این، به نظر می رسد نظریه طلاق، جز حدس و گمان نیست و مدرک قابل قبولی ندارد، و دیگر پژوهشگران تاریخی را نیز نیافتیم که این نظریه را تأیید کرده باشند.

فرهنگ عاشورا، ص 217؛ جعفر شهیدی، زندگانی فاطمه زهرا، ص 247.

[2] - طبری، أبو جعفر محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک(تاریخ طبری)، تحقیق: ابراهیم، محمد أبو الفضل، ج 5، ص 466، دار التراث، بیروت، چاپ دوم، 1387ق.

[3] - ابو مخنف کوفی، لوط بن یحیی، وقعة الطف، محقق و مصحح: یوسفی غروی، محمد هادی، ص 154، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ سوم، 1417ق؛ تاریخ الامم و الملوک(تاریخ طبری)، ج 5، ص 387.

[4] - علمای یحرین و قطیف٬ وفیات الائمه٬ بیروت دارالبلاغه٬ 1413ه. ص433.

ص: 254

مدینه به کوفه منتقل کرد، حبیب نیز به کوفه آمد و در این شهر ساکن شد تا همیشه بتواند در حضور و در رکاب مولایش علی(علیه السلام) باشد.

حبیب بن مظاهر در تمام جنگ های آن حضرت شرکت کرد. در آن زمان، حبیب بن مظاهر، یکی از شجاعان بزرگ کوفه به حساب می آمد که در زمره ی یاران علی(علیه السلام) بود.(1)

آن بزرگوار علاوه بر شجاعت و دلاوری، در اخلاق و رفتار کریمانه، در آشنایی و بصیرت به مسائل دین و احکام خدا، در پاکی و تقوا و زهد، در عبادت و سخاوت و وفا و آزادی و در اخلاص نسبت به امام علی(علیه السلام) و اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله) نمونه بود او در جمیع علوم و فنون همچون فقه، تفسیر، قرائت، حدیث، ادبیات، جدل و مناظره و اخبار غیبی، تبحری داشت که - چه در زمان حکومت علی(علیه السلام) و چه پس از آن - مایه ی اعجاب و شگفتی دیگران بود.(2) حبیب، چهرهای زیبا داشت، جمال معنویش هم به حد کمال بود. او حافظ قرآن بود و شبها پس از نماز عشا تا سپیده ی فجر، ختم قرآن می کرد و به نیایش و عبادت خدا می پرداخت.(3)

وقتی که علی(علیه السلام) به شهادت رسید و معاویه حاکمیت جهان اسلام را به دست گرفت و جو خفقان باری علیه خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله) و شیعیان و محبان علی(علیه السلام) به وجود آمد، حبیب بن مظاهر هم مانند بسیاری از آگاهان روشندل و مخلص، خون دل می خورد و کاری از دستش بر نمی آمد. او پیرو امام حسن(علیه السلام) بود و در موضع گیری های - اجتماعی - سیاسی تابع آن حضرت بود.

بعد از شهادت امام حسن(علیه السلام) حبیب بن مظاهر، مانند سایر بزرگان شیعه، اطاعت بی چون و چرا از امام حسین(علیه السلام) را برای خود واجب شمرد و جزء برجسته ترین شیعیان آن حضرت بود. حبیب از جمله ی کسانی بود که برای امام حسین(علیه السلام) نامه نوشتند و او را به کوفه دعوت کردند تا آن حضرت هدایت و رهبری

ص: 257

آنان را در امر مبارزه با یزید و یزیدیان بر عهده گیرد.(1)

وقتی که امام حسین(علیه السلام) حضرت مسلم را به نمایندگی از خود به کوفه فرستاد، حبیب بن مظاهر از اولین کسانی بود که با مسلم(علیه السلام) بیعت کرد و حمایت بی چون و چرای خود را از وی اعلام نمود.(2) با شکست نهضت مسلم(علیه السلام) در کوفه، حبیب به کاروان حسین(علیه السلام) درکربلا پیوست و در سن 75 سالگی در رکاب آن حضرت شهید شد.

برای اطلاع بیشتر از رشادتهای یاران امام حسین(علیه السلام) در کربلا از جمله حبیب بن مظاهر به کتاب سوگنامه ی آل محمد تألیف محمدی اشتهاردی مراجعه شود.

بنابراین که حر بن یزید ریاحی تنها همین فرزند را داشته و او هم در حادثه کربلا به همراه پدرش به شهادت رسیده است، پس از او اولادی باقی نماند و نسل او تداوم نیافت.

ص: 262

پیمان خود با امام پایدار مانده و در عاشورا و یا قبل از آن در کوفه به شهادت رسیدند. البته باید گفت که تعداد این افراد واقعاً در اقلیت بوده و خیلی کم بودند.

ب) عده فراوانی از مردم کوفه - به ویژه میانسالان و کهنسالان - که حکومت عدل علوی را در کوفه در زمان امام علی(علیه السلام) به یاد داشتند و دوران بیست ساله ظلم و جور امویان را تجربه می کردند، برای رهایی از این ظلم به امام نامه نوشتند تا اینکه بتوانند از حکومت بنی امیه رهایی یابند.

ج) عده ای هم برای احیاء مرکزیت کوفه به عنوان پایتخت اسلامی در مقابل شام که در آن زمان رقابت سختی بین این دو مکان وجود داشت، به سراغ مناسبترین فرد که هم حکومت امویان را قبول نداشت و هم شرائط لازم برای ایجاد یک حکومت در مقابله با امویان و بر هم زدن مرکزیت شام را داشت یعنی امام حسین رفته و به او نامه ها نوشتند.

د) بزرگان قبایل همانند شبث بن ربعی، حجّار بن ابجر و ... که عمدتاً به فکر حفظ قدرت و ریاست خود بودند و با دیدن اقبال گسترده مردم به امام حسین(علیه السلام) حکومت امویان را در خطر دیدند و به پندار خود از اینکه میتوانند با حمایت از امام حسین(علیه السلام) به خاطر اینکه پیروزی آن حضرت را قطعی میدانستند میتوانند همچنان در مقام و ریاست خود بمانند، به امام نامه نوشتند.

خ) توده مردم که همواره بدنبال منافع دنیا بودند و از شور و هیجان نامه نویسان(1) به شوق آمده و تنور این جریان را با نوشتن نامه های فراوان به امام مشتعل تر ساختند.

دلیل مهم اشاره کرد:

با ورود ابن زیاد به کوفه و آگاهی او از محبوبیت امام نزد کوفیان با امتحان هایی که کرد به روشنی فهمید که باید سیاست های عاجلانه و مؤثرتری را برای سرکوب نهضت در پیش گیرد که عمدتاً میتوان آنها را در بخش های زیر دسته بندی کرد:

1. سیاست های روانی: ابن زیاد در اولین سخنرانی خود، خود را برای فرمانبران و مطیعان، پدری مهربان معرفی کرد و نسبت به نافرمانان شمشیر و تازیانه اش را به رخ کشید و آنها را به سپاه عظیمی که از شام به کوفه در حرکت است تهدید کرد که عاصیان و نافرمانان را به کام مرگ خواهند رسانید.

2. سیاست های اجتماعی: "از آنجا که انسجام و نظام قبیلگی هنوز پایداری خود را داشت. و اشراف و روسای قبایل که مهم ترین دلیل از نامه نگاریشان با امام و بیعتشان با مسلم بن عقیل به عنوان نماینده آن حضرت در کوفه، حفظ قدرت و ریاست شان بود"(1) با ورود ابن زیاد و مواجه شدن با تهدید های او منفعت خود را در خطر دیده و منفعت خود را در حمایت از ابن زیاد و انکار بیعت با نماینده امام دیدند و فوراً طبق آن عمل کردند و ابن زیاد با دادن رشوه های کلان و تطمیع آنها توانست آنها را به دور خود جمع کنند.

3. سیاست های اقتصادی: "منبع مالی مردم کوفه در آن زمان دریافت عطایا و جیره از سوی حکومت بود و زندگی آنها را از این طریق می گذراندند به همین دلیل وابستگی شدیدی به این منبع مالی داشتند، ابن زیاد هم از این فرصت به خوبی استفاده کرد و با تهدید به قطع کردن این جیرهها و عطایا و تشویق مردم به روی گردانی از امام و مسلم بن عقیل آنها را به افزایش عطایا و جیره وعده داد و به کمک این فرصت توانست توده عظیمی از مردم را دور خود جمع کند و مردم را از کنار

ص: 266

مسلم بن عقیل پراکنده سازد."(1)

"امام حسین(علیه السلام) در روز عاشورا به این مطلب اشاره میکند و میفرماید:

همه شما علیه من عصیان میورزید و سخنان مرا گوش نمی دهید (علت آن این است که ) عطاهای شما از مال حرام فراهم (آمده) و شکم هایتان از حرام انباشته شده است و این باعث مهر خوردن بر دلهایتان گشته است."(2)

4. سیاست نظامی: سیاست نظامی و کنترل افراد و ورود و خروج آنها و جلوگیری از پیوستن شیعیان به کاروان امام حسین(علیه السلام) .

یاری و اجابت نکنند با این که میتوانند یاری کنند.

ب: گاهی مخالفت امام(علیه السلام) صرفاً به عدم اجابت دعوت او و همکاری نکردن است که بدون تردید این هم معصیت و گناه بزرگی است ولی گاهی مخالفت امام(علیه السلام) به معنای جنگیدن و محاربه با او است چنان چه عده ای از کوفیان به سرکردگی ابن زیاد و شمر و عمربن سعد انجام دادند که این کار به معنای کفر و خارج شدن از دین و ارتداد صریح می باشد چه آن که در زیارت شریفه جامعه کبیره که از امام هادی(علیه السلام) به سند معتبر نقل شده فرمود: "... هر که به راه خلاف شما رفت به آتش جهنم جای گرفت و هر که منکر و مخالف ولایت شما گردید کافر است و هر که با شما به جنگ برخواست مشرک است..."(1) بنابر این حساب محاربین و افرادی را که با امام حسین(علیه السلام) به جنگ برخواستند و نیز گروهی که از آنها حمایت کردند و به عمل آنها راضی شدند، از گروهی که در اثر سستی، ترس، ضعف ایمان و یا عوامل دیگر در مقطع خاصی امام(علیه السلام) را یاری نکردند و در باطن از اعمال و حکومت بنی امیه هم بیزار بوده اند و امام را دوست میداشتند جدا باید دانست و هرگز این دو گروه را همسان نباید پنداشت.

ج: خداوند متعال در قرآن فرموده است: "خداوند شرک به او را نمی آمرزد (ولی) کمتر از آن را برای هر کس بخواهد (و شایسته بداند) میآمرزد و هرکس به خدا شرک بورزد قطعاً دچار گمراهی دور و درازی شده است".(2)

"... آیه دلالت میکند بر این که دشمنی با رسول (خدا و امام(علیه السلام) شرک به خدای عظیم است و این که خدای تعالی این گناه را نمی آمرزد... و در نتیجه (می فهماند) که خروج از اطاعت خدا و طاعت رسول او (و امام واجب الطاعه) کفری است که هرگز آمرزیده نمی شود ..."(3) و این را هم به حکم آیاتی دیگر میدانیم که گناهی که هرگز آمرزیده نمی شود شرک است و بر

ص: 270

اساس این آیه و آیاتی دیگر و نیز روایات و آن چه در زیارت جامعه کبیره به آن اشاره شد شقاق و مخالفت آگاهانه و جنگیدن با پیامبر و امام واجب الاطاعه کفر و شرک محسوب می شود بنابر این تکلیف کسانی که پرچم مخالفت و جنگ با امام حسین(علیه السلام) بر دست گرفتند و با آن حضرت جنگیدند و او و یارانش را مظلومانه شهید کرده و اهل بیت آن بزرگوار را به خاری اسیر نمودند و نیز کسانی که از این گروه محارب حمایت کردند و از عمل آنها خوشنود و راضی شده و هستند، مشخص میگردد به این که اینها کافر و مشرک بوده و هرگز خدا آنها را نخواهد آمرزید، چنان چه در تاریخ نیز آمده است که: "... هر کس از آن بیست هزار کس (با اختلاف تعدادی که در تاریخ آمده است) که در آن جنگ حاضر شده بودند به بدترین وجهی در دنیا هلاک شدند..."(1) و هرگز توفیق توبه و انابه نیافتند.

د: اما کسانی که در مقام جنگ و محاربه و دشمنی با امام(علیه السلام) نبودند و بلکه قبلاً مومن و طرفدار امام و احیاناً از شیعیان بودند و حتی برای دعوت امام(علیه السلام) به کوفه، نامه نوشتند مثل سلیمان بن صرد خزاعی و رفاعه بن شداد و امثال آنان ولی عاقبت در اثر موانع از قبیل ممانعت سربازان ابن زیاد از حضورشان در کربلا، و یا ترس و یا سستی ایمان و عدم امید به پیروزی امام و شکست یزید و ابن زیاد و یا عوامل دیگر، امام(علیه السلام) را یاری نکردند ولی بعداً پشیمان گردیدند و توبه نمودند و برای خونخواهی امام(علیه السلام) و یارانش قیام نمودند، امید میرود که مورد رأفت و رحمت بی کران خدا قرار گیرند و از شفاعت کریمانه اهل بیت خصوصاً امام حسین(علیه السلام) بهره مند گردند، همان گونه که حرّ بن یزید ریاحی با این که راه امام(علیه السلام) را بست و بچه های آن بزرگوار را ترساند و او را وادار کرد تا به کربلا بیاید، مورد رأفت و عفو امام(علیه السلام) قرار گرفت و توبه اش پذیرفته شد.

ص: 271

آن چه در این جا لازم است به آن اشاره کنیم یک نکته قرآنی است درباره کسانی که مخالفت پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) را در دعوت به شرکت درجنگ تبوک کردند و از فرمان رسول خدا نسبت به شرکت در جنگ سرباز زدند ولی بعداً پشیمان شدند و پیغمبر (صلی الله علیه و آله) به مسلمانان دستور داد که با آنان سخن نگویند و هم نشین نشوند، به خاطر گناه بزرگ یعنی مخالفت با دستور پیامبر خدا و عدم شرکت در جنگ تبوک. اما آنها (هلال بن امیه و مراره بن ربیع و کعب بن مالک که از انصار و از قبیله اوس و خزرج بودند) حیران و سرگردان و پشیمان و نادم بودند. خداوند در باره آنها چنین میفرماید: "آن سه نفر که (از شرکت در جنگ تبوک) تخلّف جستند "مسلمانان با آنان قطع رابطه نمودند" تا آن حد که زمین با همه وسعت اش بر آنها تنگ شد (حتی) در وجود خویش، جایی برای خود نمی یافتند (در آن هنگام) دانستند پناهگاهی از خدا جز به سوی او نیست. سپس خدا رحمت اش را شامل حال آنها نمود (و به آنها توفیق داد) تا توبه کنند خداوند بسیار توبه پذیر و مهربان است".(1) از این آیه به خوبی استفاده می شود که مخالفت و سرپیچی مادامی که در حد جنگ و محاربه نرسد و از روی کینه و عناد و دشمنی نباشد و به دنبالش پشیمانی و ندامت بوجود بیاید، امید عفو و پذیرش توبه میرود و لذا بر این اساس ممکن است افرادی که بعداً توابین لقب گرفتند توبه شان قبول بشود اگر چه گناه بزرگی مرتکب شدند و امام زمانشان را تنها گذاشتند و حالشان خیلی شبیه است به حال آن سه نفری که مخالفت دستور رسول خدا نمودند و از شرکت در جنگ تبوک سرباز زدند ولی بعداً توبه کردند و پشیمان شدند و خداوند کریم توبه شان را پذیرفت. البته یادآوری این نکته ضروری است که بدانیم عده ای از توّابین در زمان قیام امام حسین(علیه السلام) و شهادت آن بزرگوار در زندان و بند ابن زیاد بودند و

ص: 272

تعدادی از آنها نیز در اثر مسدود بودن راه های خروجی شهر کوفه توسط سربازان ابن زیاد، نتوانستد شرکت کنند.

"اندوه و بلا! وای از اندوه و بلا! کربلا سرزمین اندوه و بلا."

اینها نکاتی است که در روایتهای فراوانی وجود دارد که در این بخش به بعضی از آنها اشاره خواهد شد:

کردم دیشب خواب بسیار ناراحت کننده ای دیدم. حضرت فرمود: خوابت را نقل کن. عرض کردم: در خواب دیدم گویا قطعه ای از بدن مبارک شما جدا و در دامن من گذاشته شد! حضرت فرمود:

رأیت خیراً تلد فاطمه غلاماً فیکون فی حجرک، فولدت فاطمه الحسین فکان فی حجری کما قال رسول الله (صلی الله علیه و آله) فدخلت یوماً الی رسول الله (صلی الله علیه و آله) فوضعته فی حجره ثم حانت منی التفاته فاذاً عینا رسول الله تهرقان من الدموع فقال یا نبی الله بأبی أنت و امی مالک قال: اتانی جبرئیل علیه الصلاة و السلام فاخبرنی ان أمتی ستقتل ابنی فقلت هذا؟ فقال نعم و أتانی تربة حمراء؛(1)

خواب خوبی دیده ای، از فاطمه (علیها السلام) فرزندی به دنیا می آید و در دامن تو رشد می کند. چندی بعد فاطمه حسین را به دنیا آورد؛ چنانچه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرموده بود. روزی بر آن حضرت وارد شدم. حسین را در دامن خود نشاند و چشمانش پر اشک شده و گریست. عرض کردم پدر و مادرم به قربانت، ای رسول خدا! شما را چه شده است؟ فرمودند: جبرئیل نازل شد و خبر داد که امتم فرزندم حسین را به قتل می رسانند. گفتم این فرزند را؟ فرمودند: آری. سپس خاک سرخی را به من دادند." و این خاک همان خاکی بود که سالیان بعد حسین بر روی آن به شهادت رسید.

گرفته و به سینه چسبانید و فرمود: این تربت در نزد تو امانت باشد. خاک را بوییدند و فرمودند: ای امسلمه! هرگاه این تربت رنگ خون به خود گرفت، بدان که فرزندم حسین به شهادت رسیده است."

در اینجا مناسب است به این نکته اشاره کنیم که امسلمه دخترعمة پیامبر (صلی الله علیه و آله) از همسران پاکدل و وفادار رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) است که زفاف علی و زهرا در حجره او رخ داد. آیة تطهیر بر اصحاب کسا در منزل او نازل شد و پیامبر (صلی الله علیه و آله) در همان ماجرا او را در مسیر خیر شمرد. امسلمه علاقه شدیدی به اهل بیت داشت و از خسارت عمیق و جبرانناپذیری که در اثر شهادت آلالله گریبان امت اسلام را گرفت، به شدت اندوهگین بود. وقتی خبر شهادت سالار شهیدان را شنید، با حالتی پریشان فرمود آیا به راستی چنین کردند؟ خداوند قبورشان را از آتش پر سازد. سپس گریست تا اینکه بیهوش شد و بر زمین افتاد. دلبستگی شدید امسلمه سبب شد که برپایی مجلس عزای آن حضرت رواج یابد.(1)

امام حسین(علیه السلام) او را مادر خویش می نامید و او نیز ایشان را فرزند خطاب می کرد. امام باقر(علیه السلام) فرمود: "زمانی که امام حسین عزم خروج به سوی عراق کرد، امسلمه کسی را نزد وی فرستاد و گفت: پسر عزیزم کجا می خواهی بروی؟ فرمود مادر! ارادة خروج به سمت عراق دارم."(2)

امسلمه حدود 7 سال همسر پیامبر و بیش از 50 سال با امامان معصوم(علیهم السلام) از نزدیک محشور و مأنوس بوده و از اصحاب سرّ آن بزرگواران به حساب می آمده است. حضرت علی(علیه السلام) کتاب جامعه را که به وسیله املای رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و دستخط امام علی(علیه السلام) نوشته شده بود نزد او به ودیعه گذاشت.

ص: 277

خدا (صلی الله علیه و آله) رفت، آن حضرت در حالی که خاک را در دست داشت و گریه می کرد بر گروهی از یارانش که ابوبکر، عمر، علی، حذیفه عمار و ابوذر در بین آنها حضور داشتند وارد شدند و فرمودند: جبرئیل به من خبر داده است که فرزندم حسین پس از من در سرزمینی به نام طف کشته می شود و این خاک را به من نشان داده که محل شهادت و قبر او در این خاک خواهد بود." به همین مضمون روایات فراوانی از امالمؤمنین عایشه نیز نقل شده است.

شدند، فرمود: "هذا جبرئیل یخبرنی عن أرض بشط الفرات یقال لها کربلا یقتل فیها الحسین بن فاطمه (علیها السلام) "؛ هم اکنون جبرئیل مرا از سرزمینی آگاه نمود، که در کنار شط فرات قرار دارد و نامش کربلا است حسین(علیه السلام) فرزند فاطمه (علیها السلام) در آن سرزمین به شهادت می رسد. از قاتل او جویا شدند؟ "رجل یقال له یزید و کأنی أنظر الی مصرعه و مدفنه"؛ مردی که نامش یزید است، قاتل فرزندم خواهد بود و هماکنون محل کشته شدن و دفن حسین را با چشم خود می نگرم. آنگاه پیامبر (صلی الله علیه و آله) با حالت غمگین و ناراحت از سفر برگشتند. سفر را ناتمام گذاشته، پس از پایان خطبه، دست راست را بر سر حسن(علیه السلام) و دست چپ را بر سر حسین(علیه السلام) گذاشت سپس دست مبارک را به سوی آسمان بلند نمود و فرمود: "اللهم ان محمداً عبدک و رسولک و نبیک و هذان أطائب عترتی و خیار و ذریتی و... اللهم فبارک له فی قتله و اجعله من سادات الشهداء اللهم و لاتبارک فی قاتله و خاذله"؛ بار الها! محمد بنده و پیامبر توست و این دو، پاکان اهل بیت و برگزیدگان ذریة من و اصل و ریشه من هستند. این دو را در میان امتم به جانشینی خود می گذارم. خدایا شهادت را برای حسین مبارک گردان و او را سرور قرار ده. خدایا برای قاتل و خوار کنندهاش برکتی قرار مده!

زمانی که سخن پیامبر (صلی الله علیه و آله) به اینجا رسید صدای مردم حاضر در مسجد به گریه بلند شد. حضرت فرمود: "أتبکون و لا تنصرونه؟"؛ آیا بر او گریه می کنید و او را یاری نمی کنید؟ پس از آن از مسجد خارج شد و بعد از لحظاتی در حالی که رنگشان متغیر و چهرهشان برافروخته بود به مسجد بازگشتند و با چشمانی گریان فرمود: "ایها الناس انی خلفت فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی اهل بیتی و مزاج مائی و ثمری لن یفترقا حتی یردا علی الحوض و انی لاأسئلکم فی ذلک الا ما أمرنی ربی أن أسئلکم المودة فی القربی فانظروا ان لاتلقونی غداً علی الحوض و قد أبغضتم عترتی و ظلمتموهم"؛(1) ای مردم دو گوهر گرانبها در میان شما برجای می گذارم؛ کتاب خدا و عترتم که آمیخته با آب حیاتم و ثمره وجودم می باشند. این دو از هم جدا نخواهند شد تا هنگامی که کنار حوض کوثر بر من وارد شوند و من در

ص: 281

مورد اهل بیتم از شما چیزی جز دوستی آنان نمی خواهم و این چیزی است که پروردگارم به من دستور فرموده است. پس مواظب باشید که در روز قیامت در کنار کوثر شما را ملاقات نکنم در حالی که با اهل بیتم دشمنی نموده و بر آنان ستم کرده باشید.

شهدا را به من نشان داد و فرمود: در این محل جوانانی از آل محمد (صلی الله علیه و آله) کشته می شوند که آسمانها و زمین بر آنها گریه خواهند کرد."(1)

همچنین عبدالله بن نجی از پدرش نقل می کند: "در کنار علی(علیه السلام) عازم جنگ صفین بودیم ناگهان علی(علیه السلام) فریاد زد: اصبر یا ابا عبدالله بشط الفرات قلت و ما ذا قال دخلت علی رسول الله (صلی الله علیه و آله) ذات یوم و عیناه تفیضان قلت یا نبی الله أغضبک أحد؟ ما سال عینیک تفیضان؟ قال بل قام من عندی جبرئیل قبل فحدثنی ان الحسین یقتل بشط الفرات...؛(2) ای ابا عبدالله در کنار شط فرات توقف نما. عرض کردم مگر چه شده است؟ فرمود: روزی نزد رسول خدا وارد شدم، چشمان مبارکش پر از اشک بود، عرض کردم: یا رسول الله کسی شما را ناراحت کرده است؟ چرا چشمانتان پر از اشک شده است؟ فرمود: نه! بلکه جبرئیل نزد من آمد و مرا از شهادت حسین در کنار شط فرات آگاه ساخت و گفت آیا از خاک آنجا می خواهی؟ گفتم: بلی! آنگاه مشتی از خاک آنجا را به من داد، از آن زمان ریزش اشک امانم نمی دهد."

نکته آخر اینکه؛ علم پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و ائمه اطهار(علیهم السلام) علم عادی بشری نیست بلکه علمی است الهی و برگرفته از نزول وحی "علّمه شدید القوی" که روایات فراوانی در بیان اثبات علم غیب و علم الهی معصومین، وجود دارد که مورد قبول فریقین می باشد. همچنین اطلاع از آینده، به طور متواتر و مکرّر در کتب معتبر نقل شده است. حال چگونه می تواند ادّعا کرد که با وجود علم پیامبر (صلی الله علیه و آله) از شهادت حسین ابن علی(علیه السلام) سوگواری و گریه ایشان بر شهادت و فرزندش و ظلمی که در حق خاندان او انجام خواهد شد غیرمعقول است؟! هیچ عقلی آن را غیر معقول نمی داند مگر تعصب و دشمنی یزید و پیروان او با اهل بیت

ص: 283

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) .

تقسیم کرده و سپس آب زیادی روی آن می ریزند و هرگاه کاملاً پخته شدبر آن آرد می پاشند.

[9] . مقتل خوارزمی، ج2، فصل چهاردهم، ص167.

[10] . المستدرک علی الصحیحین (پیشین) ج4، ص464 - ابن ابی شیبه، المصنف، ج2، ص697 - ابن ماجه، صحیح، ج2، ص518.

[11] . مقتل، ابن جوزی، ج1، ص164.

[12] . مقتل خوارزمی (پیشین) ص162، باب ثامن - ابوالمظفر سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص (نجف، مطبعة الحیدریة) ص225 و ر.ک: نصربن مزاحم، کتاب صفین، ص58.

[13] . احمدبن محمدبن حنبل، مسند احمدبن حنبل، (مکتبة التراث الاسلامی) ج1، ص85 و ر.ک: حافظ شمس الدین محمدبن احمد ذهبی سیر اعلام النبلاء (بیروت، مؤسسة الرساله) ج3، ص288 و ر.ک: ابی شیبه، المصنف، ج8، ص632،کتاب الفتن ج259، و الصواعق المحرقه (پیشین) ص193.

ص: 285

آسوده ساخت و امیر المومنین را بر شما مسلط گردانید." اما چون امام سجاد(علیه السلام) خویش را بر او شناساند، پیرمرد به گریه افتاد و گفت: خدایا بیزاری می جویم از دشمنان آل محمد (صلی الله علیه و آله)، ای پسر رسول خدا آیا توبه من پذیرفته است؟"(1)

از سوی دیگر می دانیم که به حکم صریح قرآن، کیفر یاغی در دین قتال با اوست.(2) لذا آن چنان که مشهور است با اخذ فتوای وجوب دفع آن حضرت، از قاضی وقت، از حربه دین علیه او استفاده کردند.(3) هم چنان وقتی قتال قطعی شد و یزید فرمان به کشتار داد دیگر کسی غیر از حاضرین در معرکه از روند اوضاع باخبر نبود و وسایل ارتباط جمعی سریع امروزه هم موجود نبود که بتوانند اخبار آن دشت پر بلا را به دیگران رساند. در هر صورت برای اطلاع بیشتر به صحابه ای که در قضیه حضوری داشته اند نظری می افکنیم.

زید بن ارقم: او در سن پیری بود که واقعه عاشورا رخ داد. وقتی سر مبارک امام را به کوفه آوردند و عبیدالله بی حرمتی نموده گفت: به خدا قسم دیدم که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بارها با لب های مبارکش این لبها را می بوسید. او در سال 68 ه- . ق در گذشت(4) فلذا توان حضور در میدان را نداشته است.

سلیمان بن صرد خزاعی: نام سلیمان را پیامبر (صلی الله علیه و آله) بر او نهاد. از جمله کسانی بود که به امام برای آمدن به کوفه نامه نوشت. قبل از این که خود را به جمع یاران امام برساند عبید الله بن زیاد او را دستگیر و زندانی کرد لذا پس از آزادی از زندان، رهبری قیام توابین را به عهده گرفت و در جنگ "عین الورده" شهید شد.(5)

سهل بن سعد: از صحابه و شیعیان بود. بیرون دروازه دمشق چون اسراء را شناخت، گفت اگر کاری دارید برایتان انجام دهم؟ حضرت سکینه(علیها السلام) فرمود: به آن نیزه دار پولی بده تا سرها را از میان اسراء

ص: 287

ببرد تا مردم به ما نگاه نکنند. او سال 88 ه- . ق وفات یافت.(1) معلوم است که او از قضیه بی اطلاع بوده و حتی اسراء را نمی شناخت لذا از قیام امام(علیه السلام) بی خبر بوده است.

عبد الله بن عباس: او سعی داشت امام را از رفتن به کوفه باز دارد، در مورد موضع سیاسی او در باره عثمان و امویان نظرات مختلفی وجود دارد. ظاهراً در اواخر عمر نابینا شده بود. در سال 68 به سن هفتاد سالگی درگذشت.(2)

البته بعد از حادثه عاشورا نابینا شده است. در هر صورت توجیهی در عدم پیوستن او به امام وجود ندارد به خصوص معروف است که در خوابی دید که امام(علیه السلام) شهید می شود.(3)

عبد الله بن عفیف ازدی: او وقتی ابن زیاد در مسجد خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله) را تحقیر نمود بر او اعتراض کرد، ابن زیاد سربازانی فرستاد و شهیدش کرد. او نیز نابینا بوده است.(4)

مسور بن مخزمه: او مدینه بود و به امام(علیه السلام) نامه نوشت که فریب کوفیان را نخورد و به طرف عراق نرود. خودش با یزید بیعت نکرد. ظاهراً او نمی دانسته است که عاقبت حرکت امام حسین(علیه السلام) به کجا خواهد انجامید چنان چه بسیاری از عاقبت قضیه جاهل بودند.(5)

مسیب بن نجبه فرازی: او پس از شهادت سلیمان و قیام توابین، فرماندهی جنگ را به عهده گرفت از این که نتوانسته بود در عاشورا حضور یابد خود را ملامت می کرد فلذا توبه کرده به صف توابین پیوسته بود. او حسرت خود مبنی بر عدم شرکت در عاشورا را در خطابه ای اعلام کرد.(6)

نکته دیگر آنکه، صحابی رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) بودن دلیل بر این نخواهد شد که شخص دوستدار اهل بیت(علیهم السلام) باشد چنانچه روزی بعد از رحلت آن حضرت، کسانی که ادعای صحابه بودن و تقدم در اسلام داشتند چه رفتاری با دختر آن حضرت نمودند و حادثه عاشورا و

ص: 288

عوامل آن را باید نتیجه کودتای سقیفه و بازیگران آن دانست.

2. بصیرت: خواص اهل بصیرت تحلیل و عمق فکری می باشند، موضعگیری های آنها بر اساس بینش است، قرآن درباره کافران و دنیاپرستان ظاهربین می فرماید: "یَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ عَنِ الْ آخِرَةِ هُمْ غافِلُونَ".(1) "تنها ظاهری از زندگی دنیا را می بینند و از آخرت غافلند."

این خصلت بصیرت همان افتخاری است که پرچمدار کربلا، ابوالفضل دارای آن بود، امام صادق ع در مورد عمویش ابوالفضل فرمودند: "کان عمنا العباس نافذ بصیرة؛(2) عموی ما ابوالفضل بصیرتی عمیق داشت."

این بصیرت ابوالفضل بود که وقتی از همه طرف به او حمله می کنند، دستان او را از بدنش جدا می کنند ولی باز هم سخن از حمایت امام می زند و می فرماید: "من از امامم که یقیناً صادق است و فرزند پیامبر امین(صلی الله علیه و آله) حمایت می کنم."(3)

امّا در مقابل یکی از ضعفهای عمر سعد نداشتن تیزبینی و بصیرت بود زیرا ابن زیاد با سوء استفاده از این کمبود فکری و تحلیل او فردی فرومایه و هزارچهره به نام شبث بن ربعی را با او همراه ساخت تا او را توجیه کند، اوکوشید تا به عمر سعد القاء کند که حسین کافر حربی است و قتلش واجب است و قتل او در ماه حرام اشکالی ندارد.(4)

پس گروهی در کربلا دارای بصیرت و تیزبینی بود و بهترین راه را انتخاب کردند و با عزتمندی راه شهادت و راه آزادگی را پیمودند، امّا گروهی دیگر چون این ویژگی را نداشتند راه هوی و هوس را انتخاب کردند، پس خواصی که دارای این خصلت باشند هم می توانند خود را به اوج عزت و سربلندی برسانند و هم جامعه را به این مسیر سوق دهد.

3. تصمیم گیری و موضعگیری به موقع: خواص در موقع لازم

ص: 291

تصمیم مناسب را می گیرند، اگر تصمیمی به موقع گرفته نشود یا اصلاً اثر ندارد و یا اثری بسیار کم دارد. در جریان موسی و ساحران وقتی که ساحران در مبارزه با حضرت موسی سحر عجیب خود را پیش آوردند و به چشم خود دیدند که عصای موسی اژدهایی عظم شد و همه آنها را بلعید باور کردند که این معجزه خدایی است در اینجا بود که با شجاعت و در بهترین زمان تصمیم گرفتند که ایمان بیاورند. "فَأُلْقِیَ السَّحَرَةُ سُجَّداً قالُوا آمَنَّا بِرَبِّ هارُونَ وَ مُوسی".(1)

"پس ساحران به سجده افتادند و گفتند که به پروردگار هارون و موسی ایمان آوردیم...."(2) امیرالمؤمنین در مورد تصمیم بهجا و مناسب می فرماید: "من الخُرق المعالجةُ قبل الامکان و الاناهُ بعد الفرصة؛(3) اقدام کردن پیش از امکان و کوتاهی هنگام فرصت از نادانی است" در جریان کربلا گروهی از خواص بودند که به موقع تصمیم نگرفتند، زیرا وقتی که مسلم بن عقیل قصر عبیدالله را محاصره کرد، تنها بود کسی او را همراهی نکرد لذا شکست خورد، این افراد حتی در کربلا هم حاضر نشدند، امّا بعد از واقعة کربلا به اشتباه خود پی بردند و نهضت توابین را تشکیل دادند و شروع به قیام کردند امّا اثری که قیام توابین در تاریخ گذاشت به مراتب از اثر قیام کربلا کمتر بود چون به موقع تصمیم نگرفتند، چون فرزند پیامبر (صلی الله علیه و آله) شهید شده بود، تاریخ به سراشیبی افتاده بود لذا قیام آنها بسیار کم اثرتر از قیام عاشورا بود مشاهده می کنیم که قیام عاشورا در طول تاریخ سرلوحه تمام نهضتها قرار گرفته است. مردم به امام حسین و یاران او، و به قیام او عشق می ورزند امّا نسب به قیام توابین چنین احساسی وجود ندارد.

4. در ابراز حق از سرزنش دیگران نترسیدن: گاهی خواص حق را تشخیص می دهند ولی به خاطر ترس از رسوایی ظاهری دنیا،

ص: 292

راه سکوت را پیش می گیرند، لذا خواص از هیچ چیز و هیچکس نباید هراس و ترس داشته باشند، در تصمیمگیریهای خود باید فقط رضای خدا را مد نظر داشته باشند و الا باید تن به ذلت و خواری بدهند، و به خاطر اینکه جامعه دنبال رو خواصند، آنها را هم به ذلت می کشانند "وَ لا یَخافُونَ فی الله لَوْمَةَ لائِمٍ".(1)

خواص باید در مقابل انحرافهایی که در جامعه می بینند بایستند و جلو آنها را بگیرند.

شریح قاضی حق را می شناخت، داری موقعیت اجتماعی بود امّا وقتی که هانی بن عروة به زندان افتاده بود و سر و رویش را مجروح کرده بودند و افراد قبیلهاش اطراف قصر عبیدالله بن زیاد را گرفتند ابن زیاد ترسید به شریح گفت: برو به اینها بگو هانی زنده است شریح دید هانی مجروح است. هانی به شریح گفت: این چه وضعی است پس قوم من کجایند؟ چرا به سراغ من نمی آیند، شریح گفت: می خواستم بروم و این حرفها را به مردم بزنم امّا افسوس که جاسوس عبیدالله آنجا ایستاده بود و من جرأت نکردم لذا به مردم گفت: هانی زنده است ومردم را متفرق کرد و تاریخ را عوض کرد.(2)

5. تعلیم عوام: یکی از رسالتهای خواص مبارزه با جهل و عوامزدگی مردم است چون عده ای بقاء خود را در جهل مردم می بینند لذا خواص باید در موقع لازم علم خود را در اختیار مردم قرار بدهند و از کتمان دانش خود پرهیز کنند. "وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَتُبَیِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَ لا تَکْتُمُونَهُ"(3) خداوند از جاهلان پیمان نگرفت که دنبال علم بروند مگر بعد از آنکه از اهل علم پیمان بر بیان آن برای جاهل گرفت.

بیمه اجتماع در مقابل انحرافات تنها با آگاهی بخشیدن به آنان میسر است هر اندازه مردم آگاهتر باشند احتمال انحراف جامعه

ص: 293

کمتر خواهد شد، لذا خواص باید حق و معیارهای آن را برای مردم بازگو کنند.

آفات خواص: در طول تاریخ خواصی بودند که به وظیفه خود عمل نکردند و از حق دوری گزیدند، قرآن درباره این می فرماید: "أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ یُدْعَوْنَ إِلی کِتابِ اللَّهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَتَوَلَّی فَرِیقٌ مِنْهُمْ وَ هُمْ مُعْرِضُونَ"(1) "آیا ندیدی کسانی که بهرای از کتاب (آسمانی) داشتند به سوی کتاب الهی فراخوانده شدند تا در میان آنها داوری کند پس گروهی از آنان (با علم و آگاهی) روی گردانند در حالی که (از پذیرش حق) اعراض دارند؟

امّا این سؤال مطرح است چه چیز باعث شده که خواص دست از یاری حق برداشتند ما در این جامعه به بعضی از آفات و عوامل دوری خواص از حق اشاره می کنیم.

1. دنیازدگی: خواص نباید دنیاطلب و دنیازده باشند. "قُلْ مَتاعُ الدُّنْیا قَلِیلٌ وَ الآخِرَةُ خَیْرٌ لِمَنِ اتَّقی وَ لا تُظْلَمُونَ فَتِیلاً"(2)

"ای پیامبر به مردم بگو: کامیابی دنیا اندک است و آخرت برای پرهیزکاران بهتر است و به اندازه هستة خرمایی به شما ستم نمی شود."

دنیا وسیله است امّا گاهی برای بعضی هدف و معبود است و پیامبر (صلی الله علیه و آله) آن را اساس و اصل تمام نافرمانیها نامیده است(3) و هراس پیامبر (صلی الله علیه و آله) برای امتش همین دنیازدگی است، "اخوف ما اخاف علی امتی زهرة الدنیا و کثرتها"(4) "بیشترین ترس من برای امتم جلوههای دنیا و زیادهخواهی آن است.

خواص و از عوامل دور شدن از حق است.

عمر سعد از جمله کسانی بود که جاه و مقام و ریاست چنان او را سست کرده بود به طوری که حتی در روز عاشورا امام با او ملاقات کرد و با او اتمام حجت کرد ولی باز از امام روی گردانید.(1)

ب: ثروتاندوزی: در تاریخ عده ای از خواص به وسیله ثروت از حق دور شدند... پول چشم و گوش آنها را کور و کر کرده بود، گاهی ثروت و مال دنیا آن چنان انسان را اسیر می کند که دست به قتل امام معصوم می زند مثل شمر که در کربلا به خاطر رسیدن به جایزه و عطای یزید امام را به شهادت می رساند.(2)

2. بیطرفی نسبت به جریان حق و باطل: خواص نباید در مقابل انحرافات و منکراتی که در جامعه می بینند بیتفاوت باشند، اگر جامعهای بخواهد عزیز و باعزت باشد، باید همه مردم نسبت به جریان حق و باطل احساس وظیفه کنند و در این راستا وظیفه خواص سنگینتر است: "کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ"(3) "شما بهترین امتی هستید که از میان مردم پدید آمده که امر به معروف و نهی از منکر کرده است،به خدا ایمان دارید."

هرثمة بن سلیم از یاران علی(علیه السلام) بود، اول در لشکر عمر سعد بود، در روز عاشورا از لشکر کفر جدا شد و به دیدار امام حسین رفت و خاطرهای را برای امام نقل کرد و گفت: هنگامی که همراه با علی(علیه السلام) از صفین برمیگشتم در همین جا بعد از نماز صبح امام مشتی از خاک برداشت و با صدای بلند فرمود: "واهاً لک ایتها التوبة لیحشرن منک اقوام یرحملون الجنة بغیر حساب" من در آن روز چیزی نفهمیدم امّا امروز آگاه شدم.

امام حسین(علیه السلام) فرمود: عاقبت کار بر من پوشیده نیست تو چه کار می کنی؟ آیا از حامیان عمر سعدی یا از یاران ما؟ هرثمه

ص: 295

گفت: هیچ کدام فعلاً در فکر اهل و عیال خود هستم، امام فرمود پس با سرعت از این سرزمین بیرون برو زیرا کسی که در اینجا باشد و صدای ما را بشنود و ما را یاری نکند در دوزخ است.(1)

3. غفلت: غفلت از یاد خدا باعث دوری از حق خواهد بود خداوند نتیجه خدافراموشی را خود فراموشی قرار داده است "وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ"(2) شما مؤمنان مانند آنان نباشید که به کلّی خدا را فراموش کردند خدا هم نفوس آنها را از یادشان برد."

مردم عصر امام حسین(علیه السلام) چنان در زندگی روزمره غرق شده بودند که اهداف والای دین و ارزش های متعالی و مکتب و رسالتی که در قبال دین خدا بر عهده داشتند را از یاد برده بودد، دشمن هم از این غفلت مردم سوء استفاد کرد و آنها را از دور امام حسین(علیه السلام) جدا کرد.

[11] . سید حسین اسحاقی، جام عبرت، ص 107.

[12] . سورة آلعمران، آیة 187.

[13] . سورة آلعمران، آیة 23.

[14] . سورة نساء، آیة 77.

[15] . سید احمد خاتمی، رسالت خواص و عبرتهای عاشورا، (قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ 1375) ص 244.

[16] . محمدی ریشهری، میزانالحکمه، (قم، مرکز النشر مکتب الاعلام الاسلامی، 1362 ه)، ج 1، ص 155.

[17] . ابوالقاسم سحابی، زندگی خامس آلعباء، (انتشارات ابن سینا) ج 2، ص 129.

[18] . رهتوشه راهیان نور، (قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1376)، ص 226.

[19] . سورة آلعمران،آیة 11.

[20] . ابن ابی الحدید، شرح نهجالبلاغه، (بیروت، داراحیاء الکتب العربیه) ج 23،ص 169.

[21] . سورة حشر، آیة 19.

ص: 297

ص: 298

بارها توسط دشمنان مورد اهانت واقع شد ولی نتوانستند تخریب کنند ؛و با توجه به اینکه امام محور هستی است و کائنات همگی مطیع اویند، ازاین جهت به راحتی نمی توان دراین مسائل تردید وآن را انکار کرد.

درخواست شد سر مبارک را به او بدهند که با امتناع مأمورین مواجه شدند. همسر خولی از جمله افرادی بود که مشاهده کرد نوری از سر مبارک به طرف آسمان ساطع است او همسرش را سرزنش کرد...(1) و راهبی مسیحی نیز کرامتی دیده و مسلمان و پیرو اهل بیت(علیهم السلام) شد.

گزارش شده در شهر لبا در مسیر بین کوفه و شام مردم اعتراض کردند و اظهار نفرت کردند. در موصل وقتی مطلع شدند حاکم موصل به استقبال رفت، مردم گفتند چه خبر شده؟ گفتند سر شورشیان را می آورند. مردی گفت: شورشی نیست بلکه سر حسین(علیه السلام) است، چهار هزار نفر از اوس و خزرج آماده جنگ شدند. سپاه یزید مطلع شده و از ورود به شهر امتناع کردند. در شهر رحبه برخی اعتراض و عزاداری کردند، اهل قنسرین، یزیدیان را به شهر راه نداده و سپاه دشمن را سنگباران کردند، اهل شیزر، و کفرتاب به آنها آب نداده، و به شهر راهشان ندادند. در شهر سیبور با آنها درگیر شدند و جنگ کردند، اهل حماه نیز دوستار اهل بیت(علیهم السلام) بوده و دروازه بر روی آنان بسته و به کارشان اعتراض کردند.

علاوه بر این در شهر حران، مردی یهودی در میان مردم به تماشای اسرا آمده بود، مشاهده کرد لب های سر مقدس حرکت می کند نزدیک شد این صدا را شنید: "و سیعلم الذین ظلموا ای منقلبون ینقلبون". با تعجب از قضیه سوال کرد، و پس از آگاهی از حقانیت اسرا و شهدا، به وضع دردناک آنان غمگین شده و عمامه اش را بین اهل بیت تقسیم کرد تا به عنوان جامه استفاده کنند . جامه خزی گران قیمت به امام سجاد(علیه السلام) هدیه کرد، مامورین او را منع کردند، او شمشیر کشید و با آنان جنگید و پنج نفر از آنان را کشت و خود پس از مسلمان شدن در درگیری شهید شد و اکنون قبر او به نام قبر یحیی شهید، زیارتگاه است. در عسقلان

ص: 303

نیز چنین درگیری گزارش شده است.(1) شاید درگیری و اعتراض های دیگری نیز بوده که در منابع دیگر دقیق تر بیان شده و احتمالا بسیاری از این وقایع نیز در تاریخ ثبت نشده است.

چون امام سجاد(علیه السلام) خویش را بر او شناساند، پیرمرد به گریه افتاد و گفت: خدایا بیزاری می جویم از دشمنان آل محمد (صلی الله علیه و آله)، ای پسر رسول خدا آیا توبه من پذیرفته است؟"(1)

از سوی دیگر می دانیم که به حکم صریح قرآن، کیفر یاغی در دین قتال با اوست.[3] لذا آن چنان که مشهور است با اخذ فتوای وجوب دفع آن حضرت، از قاضی وقت، از حربه دین علیه او استفاده کردند.(2) هم چنان وقتی قتال قطعی شد و یزید فرمان به کشتار داد دیگر کسی غیر از حاضرین در معرکه از روند اوضاع باخبر نبود و وسایل ارتباط جمعی سریع امروزه هم موجود نبود که بتوانند اخبار آن دشت پر بلا را به دیگران رساند. در هر صورت برای اطلاع بیشتر به صحابهای که در قضیه حضوری داشته اند نظری می افکنیم.

زید بن ارقم: او در سن پیری بود که واقعه عاشورا رخ داد. وقتی سر مبارک امام را به کوفه آوردند و عبیدالله بی حرمتی نموده گفت: به خدا قسم دیدم که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بارها با لب های مبارکش این لبها را می بوسید. او در سال 68 ه- . ق در گذشت(3) فلذا توان حضور در میدان را نداشته است.

سلیمان بن صرد خزاعی: نام سلیمان را پیامبر (صلی الله علیه و آله) بر او نهاد. از جمله کسانی بود که به امام برای آمدن به کوفه نامه نوشت. قبل از این که خود را به جمع یاران امام برساند عبید الله بن زیاد او را دستگیر و زندانی کرد لذا پس از آزادی از زندان، رهبری قیام توابین را به عهده گرفت و در جنگ "عین الورده" شهید شد.(4)

سهل بن سعد: از صحابه و شیعیان بود. بیرون دروازه دمشق چون اسراء را شناخت، گفت اگر کاری دارید برایتان انجام دهم؟ حضرت سکینه(علیها السلام) فرمود: به آن نیزه دار پولی بده تا سرها را از میان اسراء ببرد تا مردم به ما نگاه نکنند. او سال 88 ه- . ق وفات یافت.(5) معلوم است که او از قضیه بی اطلاع بوده و حتی

ص: 306

اسراء را نمی شناخت لذا از قیام امام(علیه السلام) بی خبر بوده است.

عبد الله بن عباس: او سعی داشت امام را از رفتن به کوفه باز دارد، در مورد موضع سیاسی او در باره عثمان و امویان نظرات مختلفی وجود دارد. ظاهراً در اواخر عمر نابینا شده بود. در سال 68 به سن هفتاد سالگی درگذشت.(1)

البته بعد از حادثه عاشورا نابینا شده است. در هر صورت توجیهی در عدم پیوستن او به امام وجود ندارد به خصوص معروف است که در خوابی دید که امام(علیه السلام) شهید می شود.(2)

عبد الله بن عفیف ازدی: او وقتی ابن زیاد در مسجد خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله) را تحقیر نمود بر او اعتراض کرد، ابن زیاد سربازانی فرستاد و شهیدش کرد. او نیز نابینا بوده است.(3)

مسور بن مخزمه: او مدینه بود و به امام(علیه السلام) نامه نوشت که فریب کوفیان را نخورد و به طرف عراق نرود. خودش با یزید بیعت نکرد. ظاهراً او نمی دانسته است که عاقبت حرکت امام حسین(علیه السلام) به کجا خواهد انجامید چنان چه بسیاری از عاقبت قضیه جاهل بودند.(4)

مسیب بن نجبه فرازی: او پس از شهادت سلیمان و قیام توابین، فرماندهی جنگ را به عهده گرفت از این که نتوانسته بود در عاشورا حضور یابد خود را ملامت می کرد فلذا توبه کرده به صف توابین پیوسته بود. او حسرت خود مبنی بر عدم شرکت در عاشورا را در خطابهای اعلام کرد.(5)

در پایان قابل ذکر است صرف صحابی پیامبر بودن دلیل مودت که قرآن از مردم خواست دوستی اهل بیت نیست ومسلمانی به اسم صحابه بودن نیست ؛ بلکه پیروی از پیامبر (صلی الله علیه و آله) وفرامین او تا پایان عمر شرط لازم مسلمانی است.

ص: 307

پیروزی و رسیدن به سعادت در نزد خداوند، انجام دادن دستوراتی است که او برای ما انسانها معین فرموده، و هر کس از آن دستورات سرپیچی کند، در واقع شکست خورده، اگرچه به ثروت و مقامی هم برسد. در این میان، امام حسین(علیه السلام) و اصحاب او بودند که به فرمان الهی گوش فرا داده و به وظیفهای که برعهده آنها گذاشته شده بود به خوبی عمل نمودند، پس آنها بودند که به پیروزی و سعادت رسیدند و مشخص است که هیچ چیزی برای آنها شیرین تر و گواراتر و زیباتر از عمل کردن به وظایف الهی نبود، و لذا حضرت زینب(علیها السلام) همه آنچه را که اتفاق افتاده بود را زیبا دانستند چون تک تک وظایف خود را که خداوند برعهده آنها نهاده بود، به بهترین وجه انجام دادند.

می توان این مسئله را به صورتی دیگری نیز بررسی و توجیه نمود و آن این است که: امام حسین(علیه السلام) و اصحاب ایشان و نیز حضرت زینب، خدای متعال را در همه چیز و همه جا می دیدند یعنی در هر اتفاقی که برای آنها رخ می داد، خدا را در آن اتفاق و حادثه با چشم دل مشاهده می کردند و فرقی هم نمی کرد که آن اتفاق، آسان و خوشایند باشد یا سخت و مصیبت بار، ولی چون هدف خدا بود و در سختیها هم، خدا را مشاهده می کردند و خود را به او نزدیک می دیدند، این سختیها نیز برای آنها زیبا و گوارا بود و لذا حضرت فرمود همه آن مصیبتها و حادثه های تلخ برای ما زیبا بود.(1) پس به طور خلاصه باید بگوییم که هر کس کاری را به عنوان وظیفه انجام دهد و یا در آن کار و یا اتفاق فقط خدا را مدنظر داشته باشد آن کار و اتفاق برای او شیرین و زیباست و این معنا و تفسیر همان جمله معروف حضرت زینب(علیها السلام) است.

به بیان دیگر ان چه رخ می دهد و در کربلا گذشت یا انجام خوبیها و ارزشها بود در جبهه حق، یا انجام بدیها و زشتیها بود که در حقیقت تحقق وعده ها و سنت های الهی است. هر

ص: 310

کس با خدا نباشد هیچ بهره ای از انسانیت و اخلاق ندارد. این خود حقانیت و ظهور وعده های الهی است.

الغُمّه محقق اربلی، دمع السجوم علامه شعرانی، طوفان البکاء جواهری و بحار الانوار علامه مجلسی.

اما برخی از منابع که به این مطلب اشاره کرده اند عبارتند از:

" مقتل الحسین" تألیف محمد کاظم قزوینی،(1) " تذکرة الشهداء" تألیف ملا حبیب الله کاشانی،(2) " ریاض القدس" نوشته صدر الدین واعظ قزوینی.(3)

محمد کاظم قزوینی در مورد وداع آخر امام(علیه السلام) با اهل بیت خویش می نویسد: " ... ثم نادی الحسین هل من یقدم الیَّ جوادی؟ فسمعت زینب فخرجت و أخذت بعنان الجواد و أقبلت الیدوهی تقول لمن تفاری؟ و قد قرحت فؤادی ..." : " ... سپس امام(علیه السلام) صدا زد آیا کسی هست مرا بر زین اسب سوار کند؟ زینب(علیها السلام) آمد و امام را سوار اسب نمود... .(4)

منابعی که به این مطلب اشاره کردند در قرن چهاردهم هجری قمری تألیف شده است. و فاصله زمانی طولانی بین حادثه عاشورا و این منابع وجود دارد و احتمال دخل و تصرف در مطالب وجود دارد. علاوه بر آن، در منابع مذکور برای این مطلب به هیچ منبع اشاره نکرده اند ؛

پس با توجه به منابع مهم و دست اول که اشارهای به این مطلب نکردند و منابعی که در آنها این مطلب آمده احتمال کم یا زیاد کردن وقایع وجود دارد و به هیچ منبعی ارجاع ندادند، لذا مطلب فوق را میتوان بعنوان زبان حال دراین حالت امام که تنها مانده بود دانست ؛

خود می دانستند که نماز در آن شرایط باید چگونه و به چه نحو خوانده شود و این که نماز ظهر عاشورا را به همان صورت یاد شده اقامه کرده است این خود دلیل صحت کار حضرت در آن شرایط است. چون اگر نماز در آن شرایط واجب و یا صحیح نمی بود، حضرت آن را اقامه نمی کرد.

ثانیاً: گر چه امام(علیه السلام) می توانست نمازش را به صورت انفرادی و در میان خیمه گاه بخواند، ولی آن را در صحنة جهاد و مبارزه و با جماعت اقامه کرد تا به دشمن بفهماند که به هنگام نماز و اداء فریضة الهی باید ترک مخاصمه شود، ولی دشمن حتی در هنگام نماز نیز به دشمنی و خصومت خویش ادامه دادند و حضرت را زیر باران تیر قرار دادند،(1)

و در روایتی نقل شده که امام حسین(علیه السلام) خطاب به عمر سعد فرمود: "ویلک یا عمر بن سعد، أنسیت شرایع الاسلام، الاتقف عن الحرب حتی نصلّی و تصلّون و نعود الحرب"(2)

یعنی وای بر تو ای عمر سعد آیا آیین های اسلام را از یاد برده ای، چرا دست از جنگ نمی کشی، تا نماز گزاریم بعد دوباره به جنگ بر گردیم. اما طبق آنچه نقل شده عمر سعد جواب امام را نداد، بعد حضرت فرمود: "استحوذ علیه الشیطان "(3) یعنی شیطان بر او چیره شده است.

طبق این بیان، حضرت نماز واجب را برای این در میدان جنگ اقامه کرد که دشمن به او مهلت نداد و جنگ را متوقف ننمود تا نماز در شرایط غیر جنگی و بدون شهید شدن یاران امام اقامه شود. پس اگر حضرت در هر جا برای اداء نماز توقف می کرد وضعیت جنگی بود و دشمن او را زیر باران تیر قرار می داد.

ثالثاً: امام با آن گونه اقامه نماز به جهان اسلام و آیندگان فهماند که او کشتة راه دین است و برای باقی ماندن نماز به شهادت

ص: 316

رسیده است.

یعنی نماز برای امام حسین به اندازهای اهمیت و ارزش داشته است که حتی در زیر باران تیر دشمن هم نماز و وقت نماز را از یاد نبرد، پس کسانی که حسینی هستند و در مسیر حسین(علیه السلام) حرکت می کنند باید در هیچ شرایط نماز را فراموش نکنند و به هر اندازه که می توانند نماز را طبق آنچه تکلیف اوست بجا آورد.(1)

رابعاً: بهترین راه برای درک عمق آن نماز و کسی که خود را سپر قرار داد تا حضرت آن نماز را اقامه کند کلمات خود شهید است که هنگام جان دادن گفته است، نقل شده که سعید بن عبدالله وقتی بر اثر اصابت چندین تیر بر زمین افتاد گفت: خدایا لعن نما این مردمی را به همان لعنتی که عاد و ثمود را لعن نمودی. پروردگار من سلام مرا به پیامبر خود برسان و ابلاغ نما او را آنچه به من رسید از جراحت و زخم، من در این کار قصد کردم که ذریة پیامبر تو را یاری دهم.(2)

از این کلمات و امثال آنها که در کربلا از سوی یاران امام حسین(علیه السلام) اظهار شده بخوبی بدست می آید که نه تنها نماز ظهر امام حسین و یارانش و فدا کردن سعید خود را به آن صورت بلکه حوادث کربلا چیزی نبوده و نیست که با مقیاس های معمولی و محاسبات ظاهر بینی نظیر خطر جان و مانند آن قابل محاسبه باشد بلکه نماز ظهر عاشورا را مثل سایر کارها که از امام و یارانش سر زد با میزان خاص حسینی و عشق الهی سالار شهیدان و یارانش باید محاسبه کرد و نه امور نظیر آنچه در پرسش آمده است.(3)

3. نکته دیگر این که نماز ظهر عاشورای امام حسین(علیه السلام) گر چه یک نماز واقعاً استثنائی است، ولی اگر در قالب امور فقهی و ظواهر شرعی تبیین شود باید گفت که اسلام نمازی به نام"نماز

ص: 317

خوف" وجود دارد که در شرایط جنگی در میدان رزم اقامه می شود، و نمازی که امام حسین(علیه السلام) در ظهر عاشورا خوانده است از باب همان نماز خوف است که به جماعت و در میدان رزم خوانده شده است.(1)

شهادت سعید از برخی جهات شاید زیباتر و عاشقانه تر از سایر شهدا بوده است، زیرا گفته شده که او بگونه ای عمل می کرد که از هر سوی که تیر می آمد او خود را در همان طرف سپر امام قرار می داد تا تیر به جای امام بر بدن او اصابت کند این گونه ایثار جزء زیباترین ایثارهایی است که تاریخ کمتر به خود دیده است.

بنابر این تعبیر"خطر جان" و مانند آن در این صحنه بسیار کوچک است. و اصلاً جای ندارد چون در کربلا مسایل بگونه ای واقع شده که با این تعبیرات نمی توان آنها را تحلیل کرد: بخصوص آن که امام در واقع در ظهر عاشورا نه تنها نماز خواند بلکه نماز را اقامه کرد.(2)

[2] . عبدالله، جوادی آملی، حماسه عرفان، ص 245 نشر مرکز اسلامی، قم 1378 ش.

[3] . فرهنگ جامع سخنان امام حسین، ص 501، نشر معروف، قم 1383 ش.

[4] . همان.

[5] . جواد محدثی، فرهنگ عاشورا، ص 485، نشر معروف، 1374 ش.

[6] . منتهی الامال، ج 1 ص 748، نشر پیشین.

[7] . مطهری مرتضی، مجموعه آثار، 17 ص 458، نشر صدرا، 1378 ش.

[8] . سید محسن آمینی اعیان شیعه، ج 1 ص 593 نشر دار التعارف للمطلوب، بیروت 1403 ق.

[9] . ر. ک: جوادی آملی، حماسه عرفان، ص 245، نشر مرکز اسراء، قم 1378 ش.

ص: 319

اطفال باشد. زینب برگشت و دشمن حلقه محاصره را تنگ تر کرد و شد آنچه کاش نمی شد و زینب تنها ماند....

حضرت زینب و حضرت زین العابدین(علیه السلام) که با فداکاری بی نظیر عمه اش زنده بود کاروانسالار کاروانی شدند که تمام مردانش کشته شده و کشته های آنها بر روی زمین داغ کربلا مانده بود. عصر روز یازدهم دشمن کشته های خود را دفن کرد و کاروان اسرا را به مقصد کوفه حرکت داد....(1)

مسیر حرکت اسراء اهل بیت(علیهم السلام) :

1- از کربلا به کوفه: عصر روز یازدهم سرهای شهدای کربلا را به روی نیزه زدند و بین قبایل مختلف تقسیم کردند. به دستور عمر بن سعد دختران و زنان را بر شتران بی جهاز سوار کردند و غل و زنجیر بر گردن امام سجاد نهادند و به درخواست اهل بیت آنها را از کنار شهدا عبور دادند و به هنگام عبور شیون آنها بلند شد. سکینه خود را بر روی بدن پدر شهیدش انداخت ولی تعدادی از مأموران با خشونت و تازیانه سکینه را از روی بدن امام کنار کشیدند.(2)

کاروان با شتاب فاصله 12 فرسخی کربلا تا کوفه را طی کرد. مردم کوفه برای تماشا اجتماع کرده بودند. وقتی وارد کوفه شدند حضرت زینب اشارهای کرد و با این اشاره نفسها به سینهها برگشت و زنگ شتران از صدا افتاد و حضرت خطبه اش را آغاز نمودند خطبهای که هر شنوندهای را به یاد امیرالمؤمنین(علیه السلام) می انداخت. مردم به شدت گریه می کردند و انگشتانشان را با دندان می گزیدند. سپس حضرت ام کلثوم و حضرت امام سجاد نیز سخنرانی کردند، سپس اسرا را وارد دار الاماره کردند و.... و پس از 4 روز بسرعت روانه شام شدند.(3)

2- از کوفه به شام: اسرای اهل بیت روز دوازدهم محرم وارد کوفه شدند و روز شانزدهم خارج شده و روانه شام گشتند. این کاروان با

ص: 321

سرعت زیاد و تحت تدابیر شدید امنیتی در روز اول صفر وارد شام شدند و این کاروان در راه شهرها و منزلگاهها را پشت سر گذاشتند که برخی شهرهای آباد و مشهور است و برخی غیر مشهورند.(1)

نکته مهم اینست که برخی از مورخین گفته اند کاروان اسرا از شام به کربلا برگشته و سپس راهی مدینه شدند و دستهای دیگر که اکثریت هستند در بیان منازل و محلهای مسیر اسرای اهل بیت نامی از کربلا نبرده اند.

الف: دسته اوّل(2) مانند مرحوم سید ابن طاووس در لهوف و مرحوم عباسقلی خان سپهر در ناسخ التواریخ و سید ابراهیم موسوی در وسیلة الدارین فی انصار الحسین(علیه السلام) و علامه مجلسی در بحار الانوار جلد 45 و... .

این دسته چنین نقل می کنند که وقتی کاروان اهل بیت(علیهم السلام) از شام خارج شدند فضای شهر عوض شده بود مردمی که برای دیدن اسیران جشن گرفته بودند و با شادی به استقبال آنها رفتند پس از حدود 8 روز 4 اقامت همین اسیران مردم را از ظلم و جنایت تاریخی خاندان یزید آگاه کرده و مظلومیت امام حسین(علیه السلام) را به آنها فهماندند بنابر این مردم با دیده گریان آنها را بدرقه کردند و کاروان اسیران با احترام ظاهری زیادی از شام به سوی مدینه روان شدند. امّا همینکه از شام خارج شدند زنان و کودکان از راهنمای کاروان درخواست کردند برای حرکت به سوی مدینه راهی را انتخاب کند تا آنان بتوانند به کربلا وارد شوند. راهنما هم پذیرفت و کاروان از روز هشتم صفر از دمشق راه افتاد و مسیر خود را با سرعت ادامه داد تا اینکه توانست در بیستم صفر (اربعین) و قولی سی ام صفر سال 61 به کربلا برسند.(3) به روایتی امام سجاد سر امام را که همراهش بود در همین ایام کنار بدن مقدس امام حسین(علیه السلام) دفن کرد و به بدن ملحق کرد.(4)

این نکته هم لازم به ذکر است که جابربن عبد الله انصاری در

ص: 322

اربعین شهادت امام حسین(علیه السلام) یعنی بیستم ماه صفر به زیارت امام شتافته است و این قطعی است و اگر اهل بیت با جابر در کربلا ملاقات کرده باشند پس حتماً در روز اربعین به کربلا رسیده اند کما اینکه همین مطلب را سید بن طاووس و امثال او گفته اند.