اخلاق محسنی

کمال الدین حسین بن علی واعظ کاشفی سبزواری بیهقی

تصحیح و تحقیق سیدحسن نقیبی.

ص :2

ص :3

فهرست مطالب

سخن ما 17

مقدمه تحقیق 19

مؤلف 19

مذهب وی 20

روش ما در تحقیق 29

[دیباچه مؤلف] 31

ستایش ابوالمحسن شاهزاده سلطان حسین میرزا بایقرا 34

باب اول در عبادت 43

[حضرت علی علیه السلام در زمان خلافت] 44

باب دوم در اخلاص 45

[اخلاص خلیفه خراسانی] 46

باب سوم در دعا 46

[پادشاهی نیک سیرت] 48

باب چهارم در شکر 49

[سلطان سنجر و درویش خرقه پوش] 50

باب پنجم در صبر 52

ص:5

[سخن افراسیاب] 54

[داستان امیری در خدمت پادشاه] 54

باب ششم در رضا 55

[مناجات پیامبری] 56

باب هفتم در توکل 57

[نصرت اهل ایمان] 58

باب هشتم در حیا 59

[حیای جنایت] 60

[حیای کرم] 60

[داستان عربی بیابانی و مأمون عبّاسی] 61

[حیای ادب] 63

باب نهم در عفت 64

باب دهم در ادب 66

[پیام پادشاه مصر به پادشاه روم و پاسخ وی] 67

باب یازدهم در علوّ همّت 68

[یکی از پیران قبیله با یعقوب لیث] 70

[گفتگوی اسکندر با ارسطاطالیس] 70

باب دوازدهم در عزم [و پایداری در کاری که اراده شده] 72

[پادشاه معتاد به گِل خواری] 73

باب سیزدهم در جِدّ و جهد 74

[مثل حکمای هند] 75

[فریدون و اندیشه تسخیر ممالک] 76

[پند ملکی به فرزند خود] 77

[جدّ و جهد یعقوب لیث] 78

باب چهاردهم در ثبات و استقامت 79

ص:6

[پرسش قیصر روم از انوشیروان] 81

[حمالی با سلطان رضی در میدان غزنین] 81

باب پانزدهم در عدالت 82

[داد مظلوم رسیدن یا حجّ ؟] 83

[حکایت دخمه انوشیروان] 88

[حکایت گوش دادن پادشاهان به عرض مظلومان] 89

[حکایت متظلم که به یک امیری گفت: سر توئی، درد کجا برم ؟] 89

[زکات سلطنت] 89

[حکایت پادشاه عادل چین] 90

[حکایت سلطان ملکشاه سلجوقی] 91

[برادر گنهکاری در حضور مأمون] 93

[داستان عمرو لیث و مادر محبوس] 93

[داستان قباد و گاو پیر زن] 95

[داستان بهرام گور و باغبان] 96

[عدل خوب ترین فضیلت و ظلم زشت ترین، رذیلت است] 97

[ابله ترین مردم نزد سلطان محمود] 98

[حکایت ظالم سمرقند] 99

باب شانزدهم در عفو 101

[گنهکاری نزد ملکی از ملوک عرب] 102

[سخنی از مأمون در عفو] 103

[پرسش اسکندر از ارسطو] 103

[ظفریابی پادشاهی بر دشمن] 103

[مقرّب مجرم پادشاه] 104

[عفو الهی باز بسته به عفو پادشاهی] 104

باب هفدهم در حلم 105

ص:7

[سفارش انجیل به پادشاهان] 107

[نگین یاقوت مأمون] 108

[نوشیروان از ابوذر جمهر پرسید که حلم چیست ؟] 108

[کیفیت مهمانی امام حسین علیه السلام وریختن غلام آن حضرت آش را] 109

[سخترین چیزها] 110

باب هیجدهم در خُلق و رِفق 111

[حضرت عیسی علیه السلام و ابلهی] 112

[نشانه های خوش خلقی] 113

[حدیثی در رفق و مدارا] 113

[جامه زیبای سلاطین] 114

[صفت ضروری سلاطین] 115

[داستان پادشاه مهربان و آشپز] 115

باب نوزدهم در شفقّت و مرحمت 116

[داستان سبکتکین] 117

[سخن حکما] 118

[وصیت اردشیر به فرزند خود] 118

[دستور نوشیروان به عامل خود] 119

[سلطان ابوسعید خدا بنده و امرای وی] 119

[نامه نوشتن اکابر حرمین به ناصر خلیفه] 120

باب بیستم در خیرات و مبرّات 121

[سه عمل باقی پس از مرگ] 124

[ساختن پل در حدیث] 125

[بهترین صدقه] 126

[ساختن رباط باعث آمرزش] 127

باب بیست و یکم در سخاوت و احسان 128

ص:8

[درخت سخاوت در بهشت] 128

[داستان سپهسالار لشگرکش وخسروپرویز] 130

[پادشاهان سه کشور حاتم را می آزمایند] 133

[حسادت پادشاه یمن بر حاتم] 137

[عیار مأمور به کشتن حاتم می شود] 138

[عیار راز خود را بیان می کند] 141

[دست راست حاتم سالم مانده] 142

[پیرایه سلطنت در عزّت و آن در خوار داشتن زر است] 143

[ثنای ابوالمحسن شاهزاده] 144

باب بیست و دوم در تواضع و احترام 145

[وصیت نصربن احمد سامانی به پسر خود] 146

[آمدن ابن سماک به مجلس هارون] 147

[حکایت محمد بن حسن شیبانی] 148

[احترام امیر اسماعیل سامانی به عالم] 149

[حکایت عبدالله طاهر حاکم خراسان] 149

[رفتن سلطانی به دیدن درویشی] 151

باب بیست و سیم در امانت و دیانت 151

[داستان انوشیروان و همسایه کریمش] 154

[داستان امیر بلخ وکشاورز پیر] 155

باب بیست و چهارم در وفا به عهد 157

[حضرت اسماعیل صادق الوعد] 158

[داستان عهد بستن خواجه ی بیمار] 159

[عهد پادشاه] 160

[وصایای هوشنگ] 161

[مبالغه افراسیاب در شناسائی احوال ظالم و مظلومان] 162

ص:9

[وفاداری ابراهیم حاجب] 163

باب بیست و پنجم در صدق 164

[سخن یکی از بزرگان دین] 165

[وصیت مسترشد به فرزند خود] 165

[راستی نجات بخش] 166

باب بیست و ششم در انجاج حاجات 168

[اسکندر ذوالقرنین: من امروز را در حساب عمر نمی شمارم] 170

[پرسش پادشاه چین از اسکندر] 170

باب بیست و هفتم در تأنی و تأمل 171

[وصیت پرویز به پسر خود] 172

[سه رقعه ی اردشیر بابک] 173

[نمک حکومت نصر سامانی] 174

باب بیست و هشتم در مشاورت و تدبیر 176

[وصیت بهرام گور با پسر خود] 178

[نیرنگ سلطان روم] 178

[تدبیر یا شجاعت ؟] 179

[داستان هیاطله] 179

[حکایت دختر قاضی مرو] 181

باب بیست و نهم در حزم و دوراندیشی 182

[سخن افراسیاب] 183

[کشته شدن ابوجعفر سمنانی به دست دیلمی] 184

باب سی ام در شجاعت 186

[سخن خالد بن ولید وقت رحلت] 187

[سخن یکی از سلاطین در مصافی] 188

[سخن افراسیاب] 188

ص:10

[فرمایش حضرت شاه مردان علیه الصلاة والسّلام] 189

[تدبیر سیف ذویزن] 190

[یعقوب لیس هشت ساعت بر بالای بام] 190

[خوب ترین در نظر یعقوب لیث] 191

[پیر بی خرد، جوان بی ادب...] 193

[پاسخ سلطانی عرب] 193

[نشان دلیری پادشاه] 194

[شجاعت یعنی قوت دل] 194

[سفارشهای ارسطو به اسکندر] 195

باب سی و یکم در غیرت 199

[شیخ ابولحسن نوری وخمهای شراب معتضد درکشتی] 201

[غیرت دنیا سه نوع است] 202

[بهرام گور و شکار آهو وقبیصه، مجیر الغزلان] 205

باب سی و دوم در سیاست 206

[پادشاه بزرگوار در نظر ابوذر جمهر] 207

[سخن هوشنگ ملک] 207

[سخن حکما] 207

[سخن یکی از خلفا بر سر منبر] 209

[داستان طمغاج خان و یکی از اوباش] 209

[داستان رکابدا هرمز و باغبان] 210

[سلطنت نهال است و سیاست آب و امن و امان ثمره ی آن] 211

[کدام یک آدمی مستحق سیاست است ؟] 211

[سیاست انو شیروان] 211

[چه کسی لایق سیاست است ؟] 212

باب سی و سیم در تیقّظ و خبرت 213

ص:11

[شبگردی حضرت داود علیه السلام] 214

[شبگردی سلطان محمود] 214

[سخن منصور خلیفه] 218

[تفحص اردشیر بابک] 218

[دستگیری بی گناهی به جای قاتل] 220

[هدیه ی نفیس پیر در حضور ملک] 221

[سبب غفلت بعضی از ملوک] 222

[سخن اسکندر] 223

[وصیت زاهدی سلطانی را] 223

[خزانه برای مال به از رعیت نیست] 224

باب سی چهارم در فراست 225

[قضاوت حضرت سلیمان علیه السلام] 226

[فراست دو قاضی] 227

[مردی کوتاه قد در مجلس نوشیروان] 229

[کوتاه قد دیگری در پیش نوشیروان] 229

[دلائل فراست ازکتاب ذخیره الملوک سید امیرعلی همدانی] 230

[فراست افلاطون الهی] 232

باب سی و پنجم در کتمان اسرار 233

[سه چیز را باید پنهان داشت] 234

[فرمایش حکماء] 235

[مشورت اسکندر با حکیم بلنیاس] 236

باب سی و ششم در اغتنام فرصت و نیکنامی 236

[طاق کسری وکلبه ی پیرزن] 239

[داستان گاو همان پیرزن] 240

[داستان باغ سلطان محمود غزنوی] 242

ص:12

باب سی و هفتم در رعایت حقوق 244

[خواب مالک دینار] 246

[وحی حضرت حق به حضرت موسی علیه السلام] 248

[داستان توانگری با درویشی] 249

[ضعیفی ونزاری حضرت یوسف علیه السلام] 251

[داستان ملک صالح و درویش] 251

[داستان مهمان شدن طلحة الطلحات] 252

[کرم پادشاه کرمان] 254

[کودکی درحضور معن بن زائده] 255

[بخشیده شدن مهمان امیر] 255

[رعایت حق سائلان] 256

[رعایت حق درخواست شفیعان] 257

[شفاعت نزد معتضد] 257

[عفو نشان رفعت قدر است] 257

[رقعه شفیعی بزرگ] 257

[سیاست طمغاج خان] 259

[مؤجر وزیر] 260

[مردی در خدمت امیر عبدالله طاهر] 261

[رعایت حقوق کرم] 262

[مجرمی در حضور زیاد بصری] 262

باب سی و هشتم در صحبت اخیار 263

[قاعده ملوک فارس] 264

[هارون الرشید و شقیق بلخی] 266

[احتیاج عقل به تجربه] 270

باب سی و نهم در دفع اشرار 272

ص:13

[داستان عمر و انوشیروان] 273

[داستان اوباش حلب] 275

[سخن بزرگان درباره ی سخن چین] 279

[داستان خواجه اصفهانی وغلام سخن چین] 279

[مستجاب نشدن دعاء] 281

[سفارش پادشاه به نکردن سه کار] 281

[نوشیروان و ملازم غمّاز وی] 282

[نامه غمّازی به معتصم خلیفه] 282

[وصایای هوشنگ] 283

[سؤال اسکندر از اسطو] 284

[جانوری که با نگاه کردن انسانها را می کشت] 285

[داستان عمرولیث و وکیل بخیل وی] 287

[داستان پادشاه جوان مرد] 288

[خواب دیدن یکی از پیامبران علیهم السلام] 289

[داستان دو ندیم در حضور فضل وزیر] 292

[حوّاریون از حضرت عیسی علیه السلام پند می خواهند] 293

[پادشاهان سه کشور در مجلس نوشیروان] 294

باب چهلم در تربیت خدم و حشم و آداب ایشان 295

[پرسش نوشیروان از موبد موبدان] 297

[قائمه های چهارگانه قصر] 298

[سخن بزرگان] 299

[اساس تربیت همراهان] 299

[داستان زکی و کنیزکی رومی] 302

[رسول مهلّب به حضور حجّاج] 305

[سلطان محمود غزنوی و غلام ترک] 311

ص:14

قسم دوم ازین باب 312

[داستان ابومنصور وزیر سلطان طغرل] 313

[بزرگی در مجلس یکی از خلفا] 314

[داستان یحیی واسطی خطاط و وزیر] 315

[کرم معن بن زائده و ابر بارنده] 316

[داستان زرّاق و نایب سلطان سنجر] 317

[وصیت حکیم به پادشاه] 324

[انوشیروان و افشاگر سرّ] 325

[سرِ افشاگر به باد می رود] 325

[غلامی خیار تلخ را به رغبت تمام می خورد] 329

[داستان برادر سلطان محمود و غلام وی] 332

[مشورت سلطانی با امیر خویش] 333

[داستان صاحب بن عباد و خبررسان وی از ختا] 334

[وزیر لایق در نظر بوذر جمهر] 336

[شروط کلّی وزارت] 337

[شیخ کبیر و عضدالدوله] 340

[داستان وزیر اتابک و مستوفی] 341

[داستان خواجه نظام الملک و سلطان ملک شاه] 341

[سخن بزرگی معزول] 342

[دلتنگی فضل بن سهل] 343

[قلمداران] 344

[یک نقطه دشمن را هزیمت داد] 345

[پاسخی شیرین] 345

[عمل داران] 346

[عامل خلیفه] 346

ص:15

[نیکان و هم نشینان] 347

[داستان اصمعی و دختر بچه خلیفه] 348

[ندیم ملک و ملازم صاحب جمال] 349

خاتمه الطبع 352

مصادر و منابع 353

ص:16

و گویا مواعظی بوده که خود وی آنها را در خطابه های خود برای مردم بیان می کرده و همچنین نسخه ای است از مجموعه آثار خطی کتابخانه آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها است که توسط حجت الاسلام والمسلمین سید حسن نقیبی تصحیح و تحقیق و به نحو شایسته ای احیاء گردیده و لازم است در اینجا از زحمات ایشان تشکر و قدردانی شود. و به همه عزیزان روحانی، خطباء، اهل منبر و بویژه فرهنگیان، دانشجویان و اساتید، مطالعه این اثر سودمند را سفارش می کنیم.

امید آنکه احیاء و نشر این گونه آثار قدمی در جهت گسترش مکارم اخلاق در جامعه اسلامیمان باشد.

در پایان با سپاس از درگاه الهی به خاطر توفیق این خدمت از حمایت های حضرت آیت الله سید محمد سعیدیدامت افاضاته تولیت محترم آستان مقدس و همه محققان و پژوهشگران محترم که با این مدیریت همکاری دارند و نیز کلیه دست اندرکاران امور چاپ قدردانی می نماییم.

رییس پژوهشکده آستان مقدس

احمد عابدی

ص:18

بر پیامبر نازل شده باید خدمت حضرت علی علیه السلام رسیده باشد، مردم سخنش را پسندیدند و از دست عوام نادان رهایی پیدا کرد. ولی بیشترین تفاسیر وی به ویژه دو تفسیرش بر روش اهل سنت است. و در تفسیرهایش روش های صوفیان را وارد نموده است.

در مدح حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام قصیده ای گفته که دو بیت آن چنین است:

ذریتی سؤال خلیل خدا بخوان وز لا ینال عهد جوابش بکن ادا

گردد ترا عیان که امامت نه لایق است آن را که بوده بیشتر عمر در خطا

ج

اشاره است به آیه شریفه 124 سوره بقره: وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظّالِمِینَ و (یاد کنید) هنگامی که ابراهیم را پروردگارش با کلماتی آزمایش کرد، و (او به خوبی کار) آزمایش را تمام کرد (خدا به او) فرمود: «در واقع من ترا امام [و پیشوای] مردم قرار دادم (ابراهیم) گفت: و از نسل من (نیز امامانی قرار بده [خدا] فرمود: «پیمان من به ستمکاران نمی رسد». و این همان اعتقاد شیعه است که امام علیه السلام باید معصوم باشد و در تمام مدت عمر مبارک خود هیچ گناهی از وی سر نزند. و همین دو بیت و کتاب روضة الشهداء وی دلیل تشیع اوست.

درباره سنی یا شیعه بودن عبدالرحمن جامی در روضات الجنات پس از بیان مطالبی می فرماید: «والحق که نامبرده ظاهراً از مخالفان بوده، و در باطن از شیعیان خالص، برای تقیه، مکنون دل خود را بروز نمی داده، و دلیل شیعه بودنش همان شعر مشهور وی است که - در کتاب سبحة الأنوار خود - می گوید:

پنجه در کن اسداللهی را بیخ برکن دو سه روباهی را

سپس فرموده: جدّم علامه مجلسی به من خبر داد از جدّش ملادرویش محمد بن الحسن نطنزی از شیخ علی بن عبدالعالی کرکی که فرمود: من با فاضل جامی در سفر زیارت نجف اشرف همسفر بودم، من از وی تقیه می کردم، و اظهار تشیع نمی نمودم، تا رسیدیم به بغداد، روزی برای تفریح به کنار رود دجله رفتیم، درویش آمد و قصیده غرّائی در مدح حضرت امیر علیه السلام خواند، وقتی فاضل جامی قصیده را شنید گریه کرده به سجده

ص:21

رفت، در سجده گریه کرد، و سر از سجده برداشت و درویش را خواست و جایزه قابلی به وی داد، سپس رو به من کرده گفت: چرا از سبب سجده و گریه من نپرسیدی ؟ گفتم: جهتش معلوم است، چون خلیفه چهارم را مدح کرد، و لازم است تعظیم خلیفه چهارم، و شما برای شکرگزاری و تعظیم سجده کردید، جامی گفت: حضرت امیر علیه السلام چهارمین خلیفه نیست، اولین خلیفه است، من اکنون بین خود و شما تقیه را برداشتم، به جهت خلوص مودّتی که بین ما هست، بدان که من شیعه خالص امامی هستم، چون تقیه واجب است؛ من مذهبم را پنهان می کنم، و این قصیده را که درویش خواند، من سروده ام، و برای تقیه تخلص خود را در آخرش ذکر نکرده ام. من خوشحال شدم که قصیده من منتشر شده، و بحمدالله مورد پسند طبع مردم گشته، به گونه ای که مدّاحان آن را می خوانند، و من از شوق گریه کرده سجده نمودم، و جایزه دادم، به جهت سپاس گزاری به این نعمت بافضیلت. و همانجا نقل فرموده از برخی یاران و خدمت گزاران فاضل جامی که همه کسانی که در منزل وی بودند از خادمان و عیالان و عشیره او همه شیعه امامی بودند، و نقل کردند که خیلی سفارش به تقیه می نمود، به ویژه در مسافرت، پس شکی نمی ماند در شیعه بودن جامی.(1)

کاشفی در سال 910 قمری - در زمانی که از سلطنت شاه اسماعیل صفوی چهار سال گذشته بود - در هرات جهان را بدرود گفت، شش سال پیش از جنگ شاه مزبور با شیبک خان اوزبک.(2)

نامبرده فرزندی دارد به نام مولا فخرالدین علی معروف به صفی بن مولا کمال الدین حسین کاشی واعظ بیهقی سبزواری که وی نیز از دانشمندان بزرگ بوده و همانند پدر بزرگوارش در علم جفر و حروف و اعداد و علوم غریبه شناخت کاملی داشت ولی در کثرت

ص:22

علوم به پایه پدر نمی رسید، و در زمان شاه طهماسب صفوی(1) بلکه عصر شاه اسماعیل صفوی نیز می زیسته است، او نیز دارای تألیفاتی است از جمله: لطائف الطوایف در نظائر و حکایات، انیس العارفین در مواعظ و نصایح و تفسیر آیات و اخبار و قصص و حکایات غریبه، و حرز الأمان من فتن الزمان در علم اسرار حروف، مختصر اسرار قاسمی پدرش (در علوم غریبه و شعبده و طلسمات و امثال آن) فرزند نیز چون پدر شیعی امامی است. زیرا در آغاز کتاب حرزالأمانش مطالبی نگاشته که حاصل آن چنین است: مباحث این کتاب چون از جمله دانشهایی است که به امامان دوازده گانه و آل عبا (علیهم الصلاة و السلام) منتسب است ناگزیر مبنی مقالات و بابها را در آن بر پنج که عدد آل عبا است قرار دادم، و فصلهای این بابها را بر دوازده (که شمارش امامان دوازده گانه است) نهادم. این نیز قرینه دیگری است بر شیعه بودن پدر.(2)

آثار علمی مولا حسین واعظ کاشفی

1. آئینه اسکندری در استخراج مطلوب که هشت جدول و بیست دائره را در بر دارد، و نسخه خطی آن در کتابخانه آستان قدس رضوی از موقوفات نادرشاه افشار در سال 1145 هجری قمری موجود است و آن را جام جم نیز گویند.(3)

2. الأختیارات یا اختیارات النجوم دارای یک مقدمه و یک خاتمه و دو مقاله است، و نام دیگرش به نوشته الذریعه(4) «الواح القمر» ا ست.

3. اخلاق محسنی: کتاب حاضر که دو بار چاپ شده و آن را به نام شاه سلطان حسین میرزا بن بایقرا و فرزندش محسن میرزا نگاشته و در سال 900 قمری به پایان برده، و جمله اخلاق محسنی تاریخ رمزی آن می باشد و نام دیگرش جواهر الاسرار است.(5)

ص:23

4. الأربعون حدیثاً: در پند و اندرز که نام دیگرش الرسالة العلیه فی الأحادیث النبویه است، به زبان فارسی که چهل حدیث را در بر دارد، و آن را بر هشت اصل و هر اصل را بر پنج فصل قرار داده است.(1)

5. اسرار قاسمی: به فارسی در سحر و طلسمات و نیرنگ ها و علوم غریبه، که آن را به نام میرسید قاسم از امرای دولت صفوی نگاشته است.(2)

6. الواح القمر: که همان الاختیارات (ش 2) می باشد.

7. انوار سهیلی:(3) که به نام امیر احمد مشهور به سهیلی (یکی از امرای دولت سلطان حسین میرزا بایقرا) به پارسی ساده نگاشته، و آن خلاصه و توضیح کتاب کلیله و دمنه مشهور است.(4)

8. بدایع الأفکار فی صناعة الأشعار، فارسی است در صنعتهای شعری و محسّنات بدیعی(5) آن را به نام امیرشجاع الدین سید حسن نگاشته است.(6)

ص:24

9. تحفة الصلوات به فارسی. بر یک مقدمه و هشت فصل و یک خاتمه ترتیب یافته است.(1)

10. التحفة العلیة فی علم الحروف و بیان اسرارها.(2)

11. تفسیر حسینی که همان المواهب العلیة آتی است.(3)

12. تفسیر زهراوین که به عنوان عروس خواهد آمد.(4)

13. تفسیر سوره یوسف که در ذیل به عنوان جامع الستین خواهد آمد.(5)

14. تفسیر قرآن مجید که چند بخش بوده، و ذیلاً هر بخش با اسم مخصوص خود خواهد آمد.(6)

15. جام جم که به نام آئینه اسکندری بیان شد.(7)

16. جامع الستین: در تفسیر فارسی، عرفانی، ادبی، اخلاقی، تاریخی سوره یوسف بوده، آن را در شصت مجلس دیکته کرده و شاگردانش نوشته اند، و آیات سوره مبارکه را در شصت فصل تفسیر نموده، و برای بیان کامل مراد، از اخبار و داستانها و حکایات و اشعار فارسی و آیات دیگر شاهد آورده است. و یک نسخه خطی آن در کتابخانه مدرسه شهید مطهری (به شماره 2001) موجود است.(8)

ص:25

17. جواهرالأسرار: بنا به گفته ذریعه کاشفی دو کتاب به این نام دارد، یکی همان اخلاق محسنی (کتاب حاضر) است، دیگری شرح اسرار قاسمی، و در ذیل عنوان مثنوی از کشف الظنون نیز گوید: که مثنوی ملای رومی را کاشفی منتخب کرده، و آن را به اللباب المعنوی فی انتخاب المثنوی موسوم داشته، سپس گوید: که نام آن در نسخه دیگر جواهر الأسرار و زواهر الانوار است، بنابراین کاشفی سه کتاب به نام جواهر الاسرار دارد.(1)

18. جواهر التفسیر لتحفه الأمیر، که در ذیل به عنوان عروس خواهد آمد.(2)

19. ده مجلس که خلاصه ای از روضة الشهداء است که در ذیل خواهد آمد.(3)

20. الرسالة العلیه فی الأحادیث النبویه که به عنوان الاربعون حدیثا بیان شد.

21. روضة الشهداء: به زبان فارسی در مقاتل خانواده رسالت علیهم السلام (که منبری ها برای سوگواری اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله به ویژه شهدای کربلا از روی همین کتاب می خواندند که تاکنون نام روضه خوان بر این گروه مانده است. کاشفی آن را در سال 847 به اسم مرشدالدین عبدالله معروف به سید میرزا از شاهزادگان آن زمان نگاشته است.(4) و مطالب را از کتب بسیاری آورده، از جمله کتابهای شیعه، چون عیون اخبار الرضا علیه السلام صدوق، و ارشاد مفید، و اعلام الوری طبرسی، و کتاب الآل ابن خالویه نقل نموده است، روضة الشهدا را ملافضولی امامی بغدادی شاعر (م 963 ق به زبان ترکی زیبا و دلپذیر ترجمه کرده است.

22. سبعه کاشفیه که هفت رساله است در علوم نجوم. به زبان فارسی، که نام آنها به ترتیب: 1. مواهب زحل 2. میامن مشتری 3. سواطع مریخ 4. لوامع الشمس 5. مفاتیح الزهره 6. مناهج العطارد 7. لوائح القمر.(5)

ص:26

23. شرح اسرار قاسمی که به نام جواهر الاسرار بیان شده.(1)

24. شرح الأسماء الحسنی که به نام المرصد الأسنی خواهد آمد.(2)

25. شرح مثنوی. شرح مثنوی ملای رومی است.(3)

26. عروس، که نام اصلی آن جواهر التفسیر لتحفة الأمیر بوده و عروس نیز گویند، آن را به زبان فارسی برای وزیر کبیر امیرعلی شیر نوائی نگاشته در آغاز آن دانشها و فنون مربوط به تفسیر را با بیست و دو عنوان در ضمن چهار اصل بیان نموده است، و آن را تفسیر زهراوین نیز گویند.(4)

27. فتوت نامه سلطانی: کتابی در شرح مراسم فتیان (جوانمردان) و طبقات مختلف آنان و آداب و شرایط هر یک از آنها که کاشفی آن را با استفاده از مآخذ مختلفی که در دست داشته فراهم آورده است.(5)

28. فضل الصلوات علی النبی صلی الله علیه و آله و سلم.(6)

29. اللباب المعنوی فی انتخاب المثنوی، به نام جواهر الأسرار بیان شد.(7)

30. لُبِّ شرح المعنوی، خلاصه شرح مثنوی خودش می باشد.(8)

31. لب لباب معنوی: مثنوی ملای رومی را نخست تلخیص نموده و آن را لباب معنوی نامیده، سپس تلخیص را خلاصه تر کرده و لب لباب معنوی نامیده، و آن را بر سه چشمه (عین) مرتب کرده، و هر عین را به عنوانی خاص نام نهاده: 1 - جامع اطوار

ص:27

شریعت 2 - مخزن اسرار طریقت 3 - مطلع انواع حقیقت. و هر یک از عناوین سه گانه را بر چند نهر و هر نهری در تعدادی رشحه، و در آغاز هر رشحه مطالبی به نثر عرفانی بیان نموده است.(1)

32. مختصر الجواهر که در ضمن عروس بیان شد.(2)

33. مخزن الانشاء به فارسی.(3)

34. مطلع الأنوار.(4)

35. منتخب مثنوی که به نام لباب بیان شد.(5)

36. المواهب العلیة که تفسیر حسینی نیز گویند.(6)

ص:28

الف) به شماره 2780 که نام کاتب ندارد، یوم سه شنبه سیم شعبان 1328 هجری قمری به اهتمام آقامیرزا علی مذهب گلپایگانی در مطبعه میرزا علی اصغر به چاپ رسیده است.

ب) نسخه ای بدون شماره، به خط زین العابدین حسینی فرزند میرزا عبدالحسین، روز چهارشنبه ششم شوال 1321 هجری قمری

ج) به شماره 1776 به خط سیدناظم حسین رضوی، در سنه 1312 در بمبئی چاپ شده است.

د) نسخه خطی فوق که به عنوان اصلاح المؤمنین آمده بود.

در برخی از نسخه ها افتادگی های زیادی و جود داشت، بر آن شدیم نسخه کاملی از چهار نسخه بدست آوریم در موارد اختلاف آنچه به نظر صحیح آمد برگزیدیم، تا بهره گیران را در اختلاف نسخه سرگردان ننماییم.

2. لغات دشوار آن را از کتب معتبر لغت توضیح دادیم، همچنین منابع و مصادر آیات قرآن و روایات و مثل ها را (جهت آسانی) در پاورقی آوردیم.

3. اعلام و اشخاص را به طور گذرا توضیح داده و به منابع خود ارجاع دادیم.

4. بسیاری از داستان ها و روی داده ها بدون عنوان را عنوان داده (جهت حفظ امانت) در میان دو کروشه قرار دادیم.

5. آغاز هر یک از چهل باب، دو سه حدیث مناسب با ترجمه آنها - در بین دو کروشه - آوردیم.

در پایان از حضرت آیت الله سعیدی مقام محترم تولیت آستان مقدس کمال تشکر را داریم. همچنین از برادران بزرگوار مدیریت پژوهشی حجج اسلام استاد آقای دکتر احمد عابدی و علی اشرف عبدی و عزیزان آقایان محمد رضا هوایی و محسن زند سپاسگزارم.

بیان این نکته را لازم می دانم، که در جای جای این کتاب از اخلاق و رفتار خلفای جور ستایش شده، که آن هم از زیرکی و سیاست شیطانی آنان سرچشمه گرفته است، وگرنه چرا به آل علی علیه السلام و فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله آن همه ستم و حتی شهادت روا داشتند.

ص:30

صائم النهار مدام باشند»(1) و حکما گفته اند که: تهذیب اخلاق راهی است روشن که جز به انتهاج آن منهاج(2) به سرمنزل شرف سروری نتوان رسید، و جز به سلوک آن طریق رخت از بادیه حیوانیت به دار الملک انسانیت نتوان کشید. مثنوی:

هر که درو سیرت نیکو بود آدمی از آدمیان او بود

نیکی مردم نه نکو روئی است خوی نکو مایه نیکوئی است

و اخلاق ستوده و اوصاف پسندیده از همه افراد آدمیان زیبا و مستحسن می نماید، خصوص از جماعتی که به حکم وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ3 زمام(3) اختیار به قبضه اقتدار ایشان باز داده اند، و به مفتاح عنایت بی غایت (4)تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ6 ابواب سلطنت بر روی ایشان گشاده بیت:

خوبی اخلاق کان دنیا و دین را زیور است با فقیری خوش بود با پادشاهی خوش تر است

والحمد لله که حضرت پادشاه دین پناه مظهر انوار اله، السلطان ظلّ الله(5) دارای(6)

ص:32

جمشید(1) فر،(2) فریدونِ (3) خورشید منظر صاحبقران(4) اسکندر(5) مکان، مرکز دائره امن و امان، ممهّد قواعد السّلطنة الباهرة،(6) مشید معاقد الخلافة الزاهرة(7) مثنوی:

ابوالغازی آن شاه صاحبقران که دادست دوران بدستش عنان

جهاندار جم قدر گیتی پناه که خورشید ملکست و ظلّ إله

معز الوری مالک الخافقین شهنشاه آفاق سلطان حسین

خلد الله تعالی ظلال خلافته(8) و ابَّد نوال عاطفته و رأفته بین الانام،(9) الی قیام السّاعة و ساعة القیام،(10) و اولاد امجاد کامکار(11) نامدار آن حضرت، که هر یک مِهر سپهر(12) دولت و

ص:33

جهانبانی؛ و سیاره اوج سلطنت و کشورستانی اند، و از اخلاق سنیه و اوصاف رضیه مرضیه(1) به قسمی اجزل(2) و سهمی اشمل(3) بهره یافته اند، و عنان همت عالی به صوب اکتساب محامد و معالی تافته. فرد:

هر یکی در مکارم اخلاق شده چون آفتاب عالم گیر

شهسوار عرصه رفعت که در میدان قدر ابلق ایام رام رائض(1) احکام اوست

چون نشان دل به توقیع انابت زد رقم لاجرم امروز منشور شرف بر نام اوست

خلد الله تعالی مُلکه و اجرای فی بحار السلطنة فلکه،(2) که آوازه توبه و انابت و انصاف و عدالت او به اسماع اقاصی و ادانی(3) رسیده، وصیت(4) مکارم اخلاق و شرائف(5) اوصاف او در اطراف آفاق شایع گشته. مصرع:

به هر طرف که نهی گوش مدح او شنوی

و از جمله - صورتی که موجب سرفرازی و نیکنامی دنیا و سبب ازدیاد کرامت و سعادت عقبی تواند بود - استرضای جناب حضرت سلطنت پناهیست، که به وقتی که موجبات وحشت و اسباب رُعب و دهشت - به جهت وقوع بعضی وقایع و حالات - قائم بود و وصول او به ملازمت بارگاه عالم پناه حضرت اعلی را به غایت مستبعد(6) می نمود؛ و به مجرد اشارتی که از حضرت جمجاهی(7) ظل الهی شرف صدور یافت؛ آن حضرت از دار الملک مرو - که مستقر عز و جلال بود - توجه نموده به اندکی از خواص خدم بی وحشتی و دهشتی عازم به پایه سریر خلافت مصیر گشت، و سخن جمعی که درصدد آباء و امتناع بودند به سمع قبول اصغا نانموده اطاعت والد بزرگوار رفیع المقدار(8) را - که به حکم

ص:35

أَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ 1 مقترن به فرمانبرداری حضرت باری است - بر همه اختیار فرمود و بعد از مدت متمادی مفارقت(1) چون دیده یعقوب کنعان کمال به نور جمال آن یوسف مصر عزت و جلال روشن شد، صدای تهنیت و ندای مبارکباد از هر گوشه ای به گوش گردون(2) رسیدن گرفت. رباعی:

فیاض ازل ز فیض بی اندازه انداخت ز مقدمش به شهر آوازه

شد باغ مراد از آن بشارت خرم شد کِشت امید از آن رسیدن تازه

چون شاهزاده بدین صفت از سائر اقران سمت امتیاز یافته به انظار عواطف سلطانی ملحوظ ؛ و از آثار مراحم بی کرانه خاقانی محتظی(3) و محظوظ گشت، مژده امن امان به مسامع عالمیان رسیده و نسیم بهجت و مسرّت از ریاض(4) نشاط و راحت بر صدور آدمیان وزیده، قطعه:

شکر خدا که شام امید زمانه را صبح طرب ز مطلع عز و شرف دمید

هر ناوک(5) دعا که گشادند اهل راز از بازوی نیاز همه بر هدف رسید

ص:36

اصاغر و اکابر(1) زبان به دعای جانفزای آن سرو چمن سرافرازی گشودند، و خواص و عوام به ادای ثنا و آفرین آن مهر فلک عز و تمکین(2) توجه نمودند.

فقیر حقیر الکاشفی المشهور به حسین الواعظ

نیز احرام طواف حریم بارگاه سدره(3) اشتباه آن حضرت بسته به سعادت تقبیل انامل(4) دریا فواضل(5) مستسعد(6) گشت، و بعد از عرض دعا - چون لمعات(7) اخلاق ربّانی که از صفحات احوال آن زبده انواع انسانی لامع(8) و ساطع(9) بود، به نظر تحقیق و تدقیق مشاهده نمود - خواست که: - به طریق دعاگویی و دولت خواهی - دو سه کلمه از اخلاق ستوده و اوصاف حمیده ملازمان آن حضرت بر ورق بیان مسطور(10) گرداند، تا دستورالعمل اولاد سلاطین و ابنای خواقین(11) باشد، پس به تحریر این رساله که به اخلاق محسنی مسمّی گشته اقدام نمود، التوفیق من الملک المعبود.(12)

و قبل از شروع به موقف عرض می رساند که چون آدمیان مدنی بالطبع اند.(13)

ص:37

یعنی ایشان را از اجتماع و ایتلاف با یکدیگر چاره نیست، و امزجه و طبایع مختلف اند هر مزاجی را اقتضایی و هر طبعی را مقتضایی است، پس در میان ایشان قانونی باید که بر آن قانون با یکدیگر معاش(1) کنند، به طریقی که بر هیچ کس حیفی(2) نرود، و آن قانون شریعت است که تعیین اوضاع آن بر وحی الهی باشد، و واضع آن را پیغامبر گویند، و چون پیغامبر قانونی و قاعده بنهد؛ کسی باید که آن قانون و قاعده را به قدرت و شوکت خود محافظت نماید، و نگذارد که کسی از حدود آن تجاوز کند، و این کس را پادشاه خوانند، پس درجه پادشاهی تلو(3) مرتبه نبوّت است، چه نبی واضع شریعتست و پادشاه حامی و حافظ آن، از اینجا گفته اند: «الملک و الدین توأمان»(4) و درین معنی واقع شده، نظم:

نزد خرد شاهی و پیغمبری چون دو نگینند و یک انگشتری

گفته آنهاست که آزاده اند کاین دو ز یک اصل و نسب زاده اند(5)

و لهذا حق سبحانه و تعالی - بعد از امر به طاعت خود و اطاعت پیغمبر خود - به فرمانبرداری ملوک و سلاطین امر فرمود، که:

أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ 6 پس پادشاه را باید که متخلق به اخلاق صاحب شریعت باشد، تا حفظ حدود شرع به شرائط آن تواند کرد، و دیگر باید که تأمّل

ص:38

فرماید که چون حق تعالی درباره وی این چنین کرامتی ارزانی داشته، او را بر طایفه ای از بندگان خود حاکم ساخته، و رایت عظمت او را در ساحت وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ1 برافراخته و ارادت ازلی افسر اختیار بر فرق اقتدار او نهاده، و مشیت لم یزلی زمام امر و نهی جمعی از آفریدگاران به قبضه تصرف او باز داده، هر آینه باید که ذات عالی خود را به صفات ستوده و سمات(1) پسندیده موسوم و موصوف گرداند، و پادشاه را رعایت چهل صفت لازم هست که بعضی از آن میان وی و حق سبحانه و تعالی باشد، و برخی میان وی و خلق، و این چهل صفت در چهل باب آورده شد به عبارت فارسی خالی از تکلف منشیان و تصلّف مترسّلان،(2) و در هر باب از روایات و حکایات آنچه وقت اقتضا فرمود و زبان به آن مسامحت(3) نمود رقم ثبت یافت و من الله الاِعانة و التوفیق انشاءالله.(4)

ص:39

تصویر

ص:40

تصویر

ص:41

تصویر

ص:42

پس پادشاه را باید که صفحه احوال خود را به رقم عبادت بیاراید، تا خداوند تعالی بدهد او را آنچه در دنیا و آخرت شاید(1) و به کار آید، و فرمانبرداری خدای بر حسب فرمان دهی خود لازم باید شناخت، و روزها به کار مردم و شب ها به کار خود باید پرداخت.

هرگاه پادشاه میل طاعت و عبادت کند رعیت نیز بدان کار راغب و مائل شوند، و برکات عبادات رعایا نیز به روزگار او واصل و متواصل گردد.

2. قال امیرالمؤمنین علیه السلام: أحبّ الأعمال إلی الله عزّوجلّ فی الأرض الدّعاء، و افضل الأعمال العفاف.(1) امیر مؤمنان علیه السلام فرموده: محبوب ترین کار نزد خداوند عزّوجلّ دعا است، و برترین اعمال پاکدامنی است.

3. قال رسول الله صلی الله علیه و آله: الدعا سلاح المؤمن و عمود الدین، و نور السّماوات و الأرض. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده: دعا اسلحه مؤمن و ستون دین و نور آسمان ها و زمین است.(2)]

و آن عرض نیاز است به درگاه الهی، و درخواستن مرادات از فیض و فضل نامتناهی، و هر صاحب دولتی را که کلید دعا به دست آمد هر آینه به وعده اُدْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ 3 دَرِ اجابت بر روی وی گشاده می شود، و دعا یا برای تحصیل منفعت است یا برای دفع مضرّت، و سلاطین را از هر دو نوع چاره نیست، یکی جرِّ منافع که نظام مملکت و قوام سلطنت است هر آینه آن را به زاری و نیاز از حضرت غنی کارساز درخواست باید نمود، تا به فراغت بر سریر ابّهت متمکن تواند بود. بیت:

بر مسند ناز کَی نشیند به مراد؟ آن کس که ره نیاز بر دل نگشاد

دوم دفع مکّاره(3) و مضار(4) که: آن هجوم خصم و غلبه دشمن باشد، یا بلاهای دیگر چون آلام و اسقام،(5) و آن نیز جز به تضرّع و بُکا و زاری و دعا مندفع نگردد، چنانچه حضرت مولوی رومی قدس سرّه در مثنوی فرموده. نظم:

ص:47

ای که خواهی کز بلا جان وا خری جان خود را در تضرع آوری

با تضرّع باش تا شادان شوی گریه کن تا بی دهان خندان شوی

کاین تضرع را بَرِ حق قدرهاست و آن بها کانجاست زاری را کجاست ؟

ای خوشا چشمی که آن گریان اوست وی همایون دل که آن بریان اوست

آخر هر گریه ما خنده ایست مرد آخر بین مبارک بنده ایست

در اخبار آمده که: دعای پادشاه عادل مستجاب است، هر تیر دعا که سلطان عدالت شعار بر کمان امکان نهاده به شست درست اخلاص بگشاید؛ بی شک به هدف اجابت و شرف استجابت می رسد.

خود را به خلاف آنچه در خیال ها می گذرد ظاهر گردانی، فی الحال باران منقطع شد و آفتاب برآمد و این دلیل روشن است که: چون پادشاه پاک اعتقاد بود و دل او با رعیت راست باشد؛ هر دعا که درباره خود و ایشان کند به شرف اجابت اقتران(1) یابد. قطعه:

پادشاهی که نهاد از ره لطف بر سرت افسر شاهنشاهی

هر چه می خواهی ازو خواه که او دهدت هر چه ازو می خواهی

منعم حقیقی را بشناسد و داند که هر نعمتی که بدو رسیده از فیض بی غایت و لطف بی نهایت اوست. اما شکر به زبان آن است که: پیوسته حق را یاد کند و کلمه الحمدلله(1) بسیار گوید، که گفتن این کلمه وفاست به شکر نعمت. اما شکر به جوارح آن است که: قوّت آن نعمت را در طاعت منعم صرف کند، و هر عضوی را از اعضا به طاعتی که بدان عضو مخصوص است مشغول گرداند، مثلاً طاعت چشم آن است که در مخلوقات به عبرت نظر کند، و در علما و صلحا به نظر عزت بنگرد و در ضعفا و زیردستان به شفقت نگاه کند. و طاعت گوش استماع کلام الهی و اخبار حضرت نبوی علیه الصلوة و السلام و قصص اکابر دین و مواعظ و نصایح مشایخ اهل یقین است. و طاعت دست احسان با فقیران و محتاجان. و طاعت پای رفتن به مساجد و معابد و مزارات اولیا و تفقد درویشان خالص و زیارت گوشه نشینان بی طمع و زیارت علما و علی هذا. و چون به حکم لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ 2 شکرگزاری سبب زیادتی نعمت است؛ حق سبحانه و تعالی ملک و مال و جاه و جلال او را زیادت گرداند. بیت:

شکر سوی شهر سعادت برد هر که کند شکر زیادت برد

فرض.(1) من سنت به جای آوردم تو چرا ترک فریضه کردی ؟ سلطان از روی انصاف و صیانت(2) اسلام عنان باز گشید و به اعتذار درآمده فرمود: که ای درویش! به شکرگزاری مشغول بودم از جواب تو غافل گشتم، درویش گفت: کرا شکر می گفتی ؟ گفت خدایی را که منعم مطلق است و همه نعمت ها داده اوست و همه عطاها فرستاده او. فرد:

از ماه تا به ماهی و از عرش تا به فرش هر ذره ازو شده مستغرق نعم

درویش پرسید که به چه نوع شکر می گفتی ؟ سلطان جواب داد که: به کلمه الحمد لله ربِّ العالمین(3) که شکر جمیع نعمت ها درین کلمه مندرج است. درویش گفت: ای سلطان! تو طریقه سپاس داری نمی دانی و وظیفه شکرگزاری به جای نمی آری، شکر تو باید که به قدر فیضان نعمت الهی(4) و ترادف موهبت نامتناهی(5) باشد، که روزگار دولت ترا حاصل و ایام شوکت ترا شامل است، و شکر نه همین باشد که یک نفس عندلیب نغمه سرای زبان را بر گلبن الحمدلله مترنّم داری و بس، شکر سلاطین که در حضرت مالک الملک موقع قبول یابد و به درجه «اَلشّاکِرُ یستَحِقَ المَزِید»(6) مترقّی شود آن است که بر هر چه داری شکری که مناسب آن باشد به جای آری، سلطان سنجر التماس نمود که: مرا بر آن مطلع گردان، درویش گفت: شکر سلطنت عدل است بر عموم عالمیان و احسان با جمیع آدمیان.

و شکر فسحت مملکت و وسعت عرصه ولایت طمع ناکردن در املاک رعیت. و شکر فرمانروایی حق خدمت فرمان بران شناختن. و شکر بلندی بخت و بسیاری اقبال بر

ص:51

افتادگان خاک مذلت و ادبار رحم کردن. و شکر معموری(1) خزانه صدقات و خیرات را جهت اهل استحقاق مقرر داشتن. و شکر قدرت و قوت بر عاجزان و ضعیفان بخشودن. و شکر صحّت بیماران ستم رسیده را از قانون عدل شفای کلی ارزانی فرمودن. و شکر بسیاری لشکر و سپاه آسیب ایشان را از مسلمانان دور ساختن. و شکر عمارت های عالی و باغ های بهشت آئین مساکن و منازل رعیت را از نزول خدم و حشم معاف داشتن. و خلاصه شکرگزاری آن است که در حال خشم و رضا جانب حق فرو نگذاری، و آسایش خلق را بر آسایش خود مقدم داری.

نیاساید اندر دیار تو کس چو آسایش خویش خواهی و بس

سلطان ذوق سخنان درویش را دریافته، خواست که از مرکب فرود آید و وی را زیارت کند، چون در نگریست هیچ جا درویش را ندید، و کس از وی نشان نداد بفرمود تا این کلمات را با آب زر نوشتند، و دستورالعمل روزگار خود ساخت. شعر:

پند حکیم صیقل آینه دل است مقصود هر دو عالم از آن پند حاصل است

2. قال امیرالمؤمنین علیه السلام: ایها النّاس! علیکم بالصّبر، فانّه لا دین لمن لا صبر له.(1) امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: ای مردم! بر شما باد به صبر و شکیبایی، زیرا کسی که صبر ندارد ایمان ندارد.

3. امام امیرالمؤمنین علیه السلام: الصبر أعون شیء علی الدهر.(2) امیرمؤمنان فرموده: صبر بهترین یاور در برابر (حوادث) روزگار است.]

و آن شکیبایی باشد بر مکاره و بلیاتی که از حق تعالی به بنده می رسد، و صبر صفتی به غایت مقبول و مرضیست، و منقبت صبر همین بس است که به مضمون: إِنَّ اللّهَ مَعَ الصّابِرِینَ 3 عون الهی در دنیا با ایشان باشد، و به فحوای إِنَّما یُوَفَّی الصّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ 4 مزد ایشان در عقبی بسیار و بی پایان.

در اخبار آمده است که حق سبحانه و تعالی وحی فرستاد به حضرت داود علی نبینا و علیه السلام که ای داود! تکلف نمای تا اخلاق مرا پیرایه روزگار خود سازی، و از جمله صفات به سزای من یکی آن است که صبورم. بیت:

صبر بهتر مرد را از هر چه هست تا بیابد بر مراد خویش دست

هر که در تیرباران حوادث سپر صبر در سر کشید؛ هر چند زودتر خدنگ(3) امیدش به هدف مراد برسد، زیرا که صبر مفتاح فرج است و دَرِ خانه راحت جز بدین کلید نگشاید. قطعه:

ص:53

کلیدِ درِ گنجِ مقصود صبر است در بسته آن کس که بگشود صبر است

چه خارای کوه و چه دیبای گردون لباسی که هرگز نفرسود صبر است

کرد؛(1) فردا در معرکه رزم به تیغ زهر آبداده دشمن چگونه صبر توانم کرد؟ پادشاه را از این سخن خوش آمد، و مرتبه وی را بلند گردانید و بدان مقدار صبر که کرد به مراد و مقصود رسید. فرد:

گرت چو نوح نبی صبر هست در غم طوفان بلا بگردد و کام هزار ساله برآید

عَنْهُ 1 و مؤید این حال است و منقبت

«اَلرِّضاءُ بِالقَضَاءِ بابُ اللهِ الاَعظَمُ »(1) مُؤَکِّد این مقال. شعر:

تقدیر چون سابق است تعلیم چه سود جز بندگی و رضا و تسلیم چه سود

و پادشاه را لازم است که: در همه حال رسم توکل فرو نگذارد، تا عنایت الهی همه کارهای او را چنانچه باید و شاید برآورد.

فی الحال که چشم سپاه خصم بر چتر و رایت پادشاه با توکل افتاد، عنان اختیار از قبضه اقتدار ایشان بیرون رفته هزیمت را غنیمت شمردند، و بی آنکه حربی واقع شود و کار زاری دست دهد روی به گریز نهادند، و شرّ دشمن کفایت شد. بیت:

صبح ظفر از مشرق امید برآمد اصحاب غرض را شب سودا به سر آمد

صف شکن قلب مناهی حیاست راه زن خیل ملاهی حیاست

پس معلوم شد که خاص و عام را از حیا فائده تمام است، و بی تاب(1) آفتاب حیا ثمرات اخلاق نارسیده و خام. فرد:

گر حیا نبود بر افتد رسم عصمت از میان ور حجابی در میانست از تقاضای حیاست

مأمون رسید، اعرابی معلوم کرد که این خلیفه است، و عزم شکار دارد، فی الحال بر سر راه آمد و زبان به دعاگویی و ثناخوانی بگشاد، مأمون بدو متوجّه شده پرسید که: ای اعرابی! از کجا می آیی ؟ گفت: از فلان بادیه(1) که اهل آن به غصه قحط و بلای غلا(2) درمانده اند، گفت: اکنون به کجا می روی ؟ گفت: به درگاه تو آمده ام و دست تهی نیستم، بلکه تحفه دارم و هدیه آورده ام، که دست آرزوی هیچ کس به دامن وصال او نرسیده، و دیده تمنای هیچ مخلوقی جلوه جمال او ندیده، خلیفه متعجب شد، و گفت: بیار تا چه آوردی ؟ اعرابی مشک پیش آورده گفت: هذا ماءُ الجنة این آب بهشت است که درین عالم کسی ندیده و نچشیده. بیت:

آب مگو شیره ی شاخ نبات در مزه همشیره آب حیات

مأمون رکابدار را فرمود تا قدحی از آن آب به نزد وی آورد، آبی دید متغیر اللون(3) و کریه الرایحه،(4) و دسومت(5) مشک اعرابی در وی اثر کرده و رنگ و بوی آن تغیری عجب یافته، خلیفه قدری از آن بچشید و به فراست دریافت که صورت واقعه چیست، شرم کرم رخصت نداد که پرده از روی کار وی بردارد، گفت: ای اعرابی راست گفتی این عجب آبی لطیف و شربتی غریبست، این را به هر کس نتوان داد، پس رکابدار را فرمود تا قدح آب را در مطهره(6) خاصه ریخت، و مشک را در زاویه انداخت، و در محافظت آن آب مبالغه زیاده از حد نمود، پس روی به اعرابی کرد که یا وجه العرب!(7) تحفه زیبا و تبرکی پسندیده

ص:62

آورده ای، حاجت تو چیست و چه مدعا داری ؟ گفت: یا خلیفه المسلمین! مردم من از فاقه و بینوایی در معرض تلف اند، امید به فضل خدا دارم و به کرم تو. خلیفه فرمود تا هزار دینار حاضر کردند، و گفت: ای اعرابی! این زرها بگیر و از همین جا باز گرد و روی به وطن خود نه، اعرابی زر گرفته فی الفور بازگشت، یکی از خواص پرسید که حکمت درین چه بود که از این آب کسی را نچشانیدی و اعرابی را از همین موضع باز گردانیدی ؟ مأمون فرمود که: آن آبی بود ناخوش مزه و بدبوی. اما نسبت به آبی که اعرابی بدان پرورش یافته بود او را آب بهشت می نمود، شایستی(1) که چون یکی از شما قدری از آن آب بخوردی، و به سرّ کار نارسیده اعرابی را بر آن کار ملامت کردی و طعنه زدی، و آن بیچاره منفعل(2) شدی. و اگر او را از همین جا باز نگردانیدمی شاید پیشتر رفتی و آب دجله را بدیدی، و از آن آب عذب(3) لطیف بچشیدی از کرده و آورده خود خجل زده گشتی، ما شرم داشتیم که یکی نزد ما آید و به وسیله ای از کرم ما توقعی نماید و گرد خجالت بر صفحه احوال او نشسته باز گردد. بیت:

سخی را شرم می آید ز سائل خجل از درگه او باز گردد

دل که پر از وصف حیا می شود آینه نور خدا می شود

دیده بی شرم پسندیده نیست در نظر عقل خود آن دیده نیست

و دیگری با بهایم که به آن مناسبت حریص است بر اکل و شرب و وقاع.(1) و شرط عقل آن است که تا می تواند نسبت ملکی را قوت دهد، و به جانب بهیمی(2) میل ننماید.

از ملایک بهره داری از بهایم نیز هم بگذر از حظّ بهایم کز ملایک بگذری

پس هرگاه که حرص خوردن مستولی شود، آدمی میان حلال و حرام فرق نکند، هم چنین به وقت غلبه ی شهوت نیز میان نکاح و سِفاح(3) امتیاز ننماید، پس عفّت عبارت است از آن که به وقت آن که شهوت غالب گردد، عنان نفس را باز کشیده، دامن همّت از لوث حرام پاک دارد و جز به وجه شرع بر این صورت اقدام نفرماید. و نظر از عمل های ناشایست فرو بندد تا درهای خیر و صلاح، فیروزی و فلاح به روی وی گشاده گردد و چون پادشاه به صفت عفّت آراسته باشد. هر آینه ظلمت فسق و فجور از عرصه ی مملکت دور شود و غائله ی(4) عار و بدنامی به زن و فرزند کس نرسد. رباعی:

عفّت آن جا که رایت افرازد دین و دل را تمام بنوازد

نفس ازو نیک خو ارو زار شود روح مقبول کردگار شود

و الحمدلله والمنّة که این شاه زاده ی کامکار عالی مقدار که از بخت و دولت برخوردار باد. بیت:

روی خوبست و کمال و هنر و دامن پاک لاجرم همّت پاکان ِدو عالم با اوست

ص:65

و ادب از همه کس نیکو می نماید خصوصاً از ملوک جهان دار و سلاطین بزرگوار چه هرگاه ایشان بر جادّه ی ادب استقامت ورزند، ملازمان ایشان را نیز رعایت ادب لازم شود و بدین واسطه رعایا نتوانند که از طریق ادب انحراف ورزند. پس امور مُلک منتظم گردد و مصالح اهل عالم بر وفق حکمت مهیا شود. و فی المثنوی، نظم:

از خدا خواهیم توفیق ادب بی ادب محروم گشت از فضل ربّ

از ادب پر نور گشته است این فلک وز ادب معصوم و پاک آمد ملک

و اکابر گفته اند: بهترین سرمایه و خوش ترین پیرایه(1) مر اولاد آدم را به (تخصیص) پادشاهان عالم را ادب است.

پس همّت بر انتظام حال و فراغ بال(1) ایشان مصروف باید داشت و عنان عنایت به صوب جمعیت و وسعت معیشت ایشان معطوف باید ساخت و من به جهت پسر خود چندین ذخایر و نفایس و برده و ستور(2) و ضیاع(3) و عقار(4) مهیا کرده ام از آن طرف رأی جهان آرای آن حضرت در حُسن اهتمام به حال پسر خود چه اقتضا فرمود؟ چون این پیغام به سمع(5) قیصر رسید، تبسمی فرمود و گفت: مال یار بی وفا و محبوب ناپایدار است ازو حسابی نباید گرفت و به متاع فانی دنیای دنی فریفته نباید شدن. من پسر خود را به حُلّیه ی ادب بیاراسته ام و خزانه های مکارم اخلاق برای او ذخیره نهاده ام، مال در معرض فنا و زوال است و ادب ایمن از تغیر و انتقال. چون این خبر به مَلِک مصر رسید گفت: راست می گوید الادبُ خیرٌ من الذّهب.(6) مثنوی:

ادب بهتر از گنج قارون بود فزونتر ز ملک فریدن بود

بزرگان نکردند پروای مال که اموال را هست رو در زوال

عنان سوی علم و ادب تافتند که نام نکو از ادب یافتند

2. و نیز آن حضرت فرموده است: قدر الرجل علی قدر همّته.(1) اندازه (و ارزش) هر کس به اندازه همت اوست.

3. عن ابی سعید الخدری قال: سمعت رسول الله صلی الله علیه و آله یقول:... أیها الناس أقبلوا علی ما کُلِّفتموه من اصلاح آخرتکم... و اصرفوا همّتکم بالتقرّب الی طاعته.(2) ابوسعید خدری می گوید: شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمود: مردم! به اصلاح کار آخرت خویش که بدان مکلفید رو آورید، و همّت خود را برای نزدیک شدن به طاعت او صرف کنید.]

در خبر آمده است که: إنّ الله یحبّ معالی الأمور و الهِمَمْ :(3) حق سبحانه و تعالی مردم بلند همّت را دوست می دارد و اعمال بزرگ را به نظر قبول، مشرّف می سازد و رفعت ارجمند با همّت بلند، پیوندی دارد که جدائی ایشان از یکدیگر محال است. بیت:

مرغ همّت چو بال بگشاید عزّ و اقبالش آشیان باشد

پیش چوگان همّت عالی کم ترین گوی آسمان باشد

سلاطین را همت عالی پیش کاری است کافی و مددکاریست وافی هر که را از ایشان همّت بیشتر است به قدم شوکت از دیگران پیش تر است. فرد:

همت بلند دار که نزد خدا و خلق باشد به قدر همّت تو اعتبار تو

ص:69

[یکی از پیران قبیله با یعقوب لیث]

یعقوب لیث صفّار را در مبدأ جوانی یکی از پیران قبیله گفت که: خاطرم به حال تو نگران است چه در این سنّ که تو هستی، هنگام استیلای(1) شهوت است و غلبه ی نهمت(2) است و دست پیمانی(3) راست کن تا از برای تو کریمه ای از خانواده ی بزرگ بخواهم. یعقوب گفت: عروسی که من خوش کرده ام، دست پیمان او آماده است. پیر گفت آن را بر من عرض کن تا ببینم که چیست و از عروس نشان ده تا بدانم که کیست ؟ یعقوب به خانه رفت و شمشیر بیرون آورد و گفت: من عروس ممالک شرق و غرب را خطبه خواهم کرد، دست پیمان من، این تیغ جوهردار و این شمشیر جوشن گذار(4) است. بیت:

با بخت نیک هیچ کسی را ستیزه نیست مهر عروس مُلک، به از تیغ تیز نیست

و هم در این معنی گفته اند، بیت:

عروس مملکت آن مرد در کنار گرفت که اول از گهر تیغ دادکا بینش

و هم در این معنی این بیت مشهور است:

عروس ملک کسی در کنار گیرد مست که بوسه بر لب شمشیر آبدار زند

[گفتگوی اسکندر با ارسطاطالیس]

آورده اند که: در آن ایام که اسکندر(5) می خواست که رایت جهان گردی از سر حدّ روم

ص:70

بر عزیمت ضبط ممالک عرب و عجم برافرازد و رکاب همایون به جهت تسخیر برّ و بحر عالم حرکت دهد. به غایت اندیشناک و ملول خاطر بود، ارسطاطالیس حکیم،(1) که وزیر آن حضرت بود، چون علامت فکرت و اندیشه و نشانه ی حیرت بر جبهه ی حال و ناصیه ی(2) احوال او ظاهر دید گفت: ای شاه جهان! اسباب دولت مهیا و آماده، و حشم و خدم در موقف بنده گی و فرمان برداری ایستاده، خزانه ی معمور و مملکت موفور،(3) جمال بخت به صفت استدامت آراسته و نهال دولت به شرف استقامت پیراسته، اقبال؛ کمر موافقت بسته و جاه و جلال بر آستانه ی عالی، به خدمتکاری نشسته، توزّع(4) ضمیر انور و تفرّق خاطر ازهر(5) را سبب چیست ؟ اسکندر جواب داد که: تأمّل می کنم که عرصه ی جهان به غایت محقّر است و ساحت ممالک هفت اقلیم بسیار مختصر، شرم می دارم از برای این مقدار مُلک سوار شدن و توجه به تصرف و تسخیر آن نمودن. بیت:

کرای آن نکند طول و عرض هفت اقلیم که من به نیت تسخیر آن سوار شوم

هزار عالم از این گر بود کم است هنوز که من به عزم تصرّف بدان دیار شوم

ارسطو فرمود که شک نیست که ایالت و حکومت این مایه از جهان نه لایق همت بلند و نه درخور نهمت(6) ارجمند توست عرصه ی مملکت ابدی را به آن ضم کن تا هم چنانچه به ضربت تیغ جهان سوز ساحت(7) سرای فانی را در قید ضبط می آری، به برکت عدل

ص:71

عالم افروز مُلک سعادت باقی هم در قبضه ی استحقاق تو آید تا این نقصان به برکت آن کمال تلافی پذیرد و این اندک به زیب آن بسیار رونق گیرد. مثنوی:

مُلک عقبی خواه کآن خرّم بود ذرّه ای زآن ملک صد عالم بود

جهد کن تا در میان این نشست عرصه ی آن عالمت آید به دست

اسکندر بدین سخن تسلّی یافته، بر حکیم آفرین فراوان کرد و امروز شاه باز عقل هر کاملی در هوای ثنای اسکندر از جهت همّت آن پرواز می کند که همای(1) همتش به استخوان ریزه ی دنیای دنی سر فرو نیاورد. بیت:

تو باز ساعد شاهی به استخوان منگر همای همت خود را بلند ده پرواز

3. عن امیرالمؤمنین علیه السلام قال: لا تعزم علی ما لم تستبن الرشد فیه.(1) امیرالمؤمنین فرموده: به کاری که صلاح و مصلحت در آن روشن نیست تصمیم نگیر.]

و آن پیش رو قوافل مرادات و کفایت کننده امور و مهمات است. هیچ کس را از سلاطین بی مدد عزم درست، زمام تسخیر ممالک به قبضه اقتدار در نیامده و بی تکاپویی سعی بلیغ، به سریر شهریاری و مسند جهان داری نرسیده. بیت:

بی عزم درست و سعی کامل کس را نشود مراد حاصل

و عزیمت درست آن است که چون به قصد کاری کمر بندد و به ساختن مهمی اشتغال نماید، به منع هیچ مانعی ممتنع نگردد و قصور و فتور به عزم خود راه ندهد. از حکیمی پرسیدند که عزم ملوک در چه محل نیکو می نماید؟ و در چه وقت به کار می آید؟ فرمود که: در وقت دفع اعادی مملکت به غایت پسندیده است، چه هرگاه که پادشاه از روی توکل که(2) پای همت در رکاب عزیمت آرد، هر آینه لشکر فتح و ظفر دو اسبه به استقبال او متوجه می شوند زیرا که عزم درست، نشانه ی غلبه ی نصرت(3) است. بیت:

شه چو به عزم درست پای کند در رکاب دل شکند خصم را از کَفَش افتد عنان

با تاب و توان او را در عقده ی ناتوانی گرفتار یافت، صورت حال استفسار نموده، سلطان حقیقت واقعه را باز گفت که: مرا از جهت خوردن گِل، پای حیرت در گِل است و دست حسرت بر دل. درویش فرمود که: چون می دانی که از این ممرّ مضرّت به تو می رسد، چرا ترک نمی کنی ؟ گفت: چندان که جهد می نمایم، با خود بر نمی آیم. درویش گفت: این عزیمة من عزمات الملوک ؟ کجاست آن عزم که پادشاهان را می باشد که به هیچ نوع ایشان را از آن باز نمی توان داشت ؟ سلطان از این سخن متأثّر شد و عزم کرد بر آن که دیگر گِل نخورد و به برکت عزیمت، از آن مهلکه خلاصی یافت. بیت:

عنان عزم به هر جانبی که برتابی مکن به دست تردّد عنان خود را سست

که کس به منزل مقصود ره نمی یابد مگر به سعی تمام و دگر به عزم درست

هر آن که پای طلب در طریق عزم نهد به تختگاه بزرگی رسد به گام نخست

جِدّ سعی کردن است در تحصیل مطالب و جهد رنج بردن است در اکتساب مقاصد و مآرب(1) و جدّ. و جهد از اخلاق ملوک جهان گیر و سلاطین کشورستان است و این صفت تابع همت بلند است. هر چند همت عالی تر بود، جدّ و جهد در طلب مقصود بیشتر واقع می شود و بباید که مرد بلندهمت از تحمل مشقّت نترسد چه حال از دو بیرون نیست: اگر به جهد، دامن مقصود به دست آید فهو المراد(2) و اگر در حجاب توقف ماند، عذر او به نزد عقلا واضح است و علوّ همت او در طلب مفاخر(3) و مآثر(4) بر همه ی ضمایر هویدا و لایح.(5) بیت:

در طلب می کوشم ار یابم زهی بخت بلند ور نیابم عذر من افتد بزرگان را پسند

توده ی خاک را از این سر راه بردار. حالا مستعدّ آن کار شده ام و می خواهم که بدان شرط اقدام نموده، از عهده ی عهد بیرون آیم. مرغ گفت: این گمان که می بری، به قدر آرزوی تو نیست و این کمان که می کشی، به قوت بازوی تو نی. مور گفت: من عزم این کار جزم کرده ام و قدم جدّ و جهد پیش نهاده، اگر میسّر شود فهو المراد و الا معذورم خواهند داشت.

من طریق سعی می آرم به جا لیس للانسان الا ما سعی(1)

دامن مقصود اگر آرم به کف از غم و اندوه مانم برطرف

ور نشد از جهد من کاری به کام من در آن معذور باشم و السلام

و مبالغی. تحمّل خواسته، بی ضرورت؛ غبار فتنه انگیختن و آتش تشویر(1) برافروختن، نیکو نمی نماید از آن چه داری تمتّعی بردار و ارتکاب مخاطره را فرو گذار. بیت:

در فراغت کوش و در لذّت که نیست آرزو را هیچ پایانی پدید

فریدون گفت: قناعت؛ مقتضای طبایع بهایم سرافکنده است و نشستن در کنجی؛ از اقتضای دنائت(2) همت عجایز از کار وامانده. فرصت وقت را که چون خیال سحاب گذرنده است، غنیمت باید شمرد و در حصول آمال از رکوب اهوال(3) نباید اندیشه کرد. نظم:

کمر سلطنت نباید بست هر که را رغبت تن آسائیست

از مشقّت کجا بر آساید هر که را همّت جهان بانیست

ساخت و مذلّت را که خلق کرد، آرام و راحت را با او رفیق گردانید. آن گه عزّت را به ملوک داد و مذلّت را به رعایا، حظّ پادشاه، عزّ مملکت است و قِسم(1) رعیت امن و امان و استراحت. و این هر دو بخش یک جا جمع نشود. لاجرم پادشاه باید که آسایش را وداع نماید و راحت با رعیت گذارد و اگر چنین نمی کند، با استراحت در می باید

ساخت و از عزّ ملک اعراض می باید کرد. بیت:

لذّت شاهی ترا بس راحت دیگر مجوی با وجود سلطنت سرمایه ی دیگر مخواه

سبب زوال ایالت و انتقال دولت شما چه بود؟ جواب داد که: شراب شب و خواب بامداد. یعنی که از کاهلی به کار ملک نپرداختیم و از کسالت، رسم جلادت برانداختیم، لاجرم سفینه ی اختیار ما در گرداب زوال غرقه گشت و کشتی امید ما به ساحل مراد نرسید. بیت:

بنای دولت خویش آن کسی خراب کند که شام می خورد و صبح گاه خواب کند

3. از حضرت صادق علیه السلام در همین آیه آمده است که:

استقاموا علی الائمة واحداً بعد واحد.(1) بر ولایت امامان علیهم السلام یکی پس از یکی پایدار و ثابت قدم بماند.

و آن پایداری باشد در کفایت مهمّات و مداومت بر دفع مکاره و بلیات و ملمّات(2) و فی الحقیقه ثبات مثمر مَیامَن و برکات است و منتج فواید فلاح و نجات و هیچ زمره ای از طوایف خلق را به صفت ثبات آن دلبستگی نیست که ملوک را, چون تا ثبات پادشاه به رعایت فرمان برداران و دفع و قمع(3) متمردّان و بدکرداران نزدیک خاص و عام روشن نگردد، حَشم و خدم سر بر خطّ اطاعت ننهند و اهل بغی(4) و فساد از مواد عصیان و عناد احتراز ننمایند. پس ملک را به ثبات استظهار(5) است و ملک را ازو استمداد و بدو استبشار(6) حاصل آید. بیت:

هر سر که یافت افسری از گوهر ثبات در اقتدار بگذرد از چرخ با ثبات

حکیمی گفته است که: هر که خواهد که اساس سلطنت او از انهدام ایمن باشد، باید که بنای کار خود بر ثبات و وقار نهد. بیت:

بنای کار بِنه بر ثبات ایمن باش که هر بنا که بر اصلست پایدار بود

مرد ثابت قدم آن است که از راه و روش خود به دغدغه ی هیچ موسوس(7) رو نگرداند و

ص:80

از رسم و طریق خود به وسوسه ی هیچ مُهوّس(1) انحراف نورزد که مدد رفیق نجات جز به طریق ثبات روی نمی نماید چنان چه حکیم الهی می فرماید: بیت:

در تردّد ره نجات مدان هیچ خصلت به از ثبات مدان

میل داری به رفعت درجات در معانی ثبات ورز ثبات

و نشانه ی ثبات دو چیز است یکی در هر کاری که شروع می نماید اتمام آن بر ذمّت(2) اهتمام(3) لازم داند.

دید که سنگ گران بر دوش نهاده به جهت عمارت او می برد و در بردن آن رنج بسیار می کشید. سلطان چون مشقّت او را مشاهده کرد، از روی رأفت جبلّی(1) و عاطفت فطری که داشت فرمود که: ای حمّال! این سنگ را بنه. حمّال سنگ را در میان میدان بینداخت و مدّتی آن سنگ در آن میدان بود, و اسبان چون آن جا می رسیدند، بدچشمی می کردند و می رمیدند. جمعی از خواص به وقت فرصت، آن حال به عرض سلطان رسانیدند که فلان روز حمّالی بنا بر امر عالی و فرمان همایون، سنگی که بر پشت داشت در میان میدان بینداخته و اسبان از آن راه به کلفت می گذرند و کسی غیر آن حمّال آن سنگ را برنمی تواند گرفت، اگر بفرمائید تا از آن جا بردارد و راه را خالی سازد، مناسب می نماید. سلطان فرمود که: به زبان ما گذشته است که بِنه، اگر گویم که بردار، مردم آن را بر بی ثباتی ما حمل کنند، گو آن سنگ همان جا باشد. نقل است که آن سنگ تا آخر عمر سلطان در آن میدان افتاده بود، بعد از وفات او نیز به جهت مراعات سخن او، هیچ کس از اولاد او نیز برنداشتند. شعر:

سخن شاه، شاه هر سخن است به همه حال پاس باید داشت

تا نگردد نقیض آن ظاهر باید آن را به لوح دل بنگاشت

و نیز آن بزرگوار فرموده است: العدل حیاةٌ :(1) عدالت زندگی است.

3. عن ابی عبدالله علیه السلام قال: العدل احلی من الشهد و ألین من الزّبد و اطیب ریحاً من المسک.(2)

حضرت صادق علیه السلام فرموده: دادگری از عسل شیرین تر و از کره نرم تر و از مشگ خوش بوتر است.]

عدل شحنه ای است ملک آرای، و لمعه ای است نورافزای و صیقلی است ظلمت زدای و حق سبحانه و تعالی بندگان را بدین صفّت امر می فرماید که: إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ 3 عدل آن است که داد مظلومان دهند و احسان آن که مرحم راحتی بر جراحت مجروحان نهند. در خبر آمده که یک ساعت عدل پادشاه در پلّه ی میزان طاعت، راجح تر است از عبادت شصت ساله، زیرا که نتیجه ی عبادت جز به عامل نرسد و فایده ی عدل به خاص و عام و خرد و بزرگ واصل گردد و مناهج ارباب دین و دولت و مصالح اصحاب ملک و ملّت به برکت آن قایم و منتظم شود و ثواب عدل از حدّ حساب افزون و از حیز(3) قیاس بیرون است.

هست طواف حرم کردگار در دو جهان واسطه ی اقتدار

اشراف مملکت و ارکان دولت به موقف عرض رسانیدند که ای ملک! شرط ادای حجّ ، امنیت طریق است و سلاطین را دشمن بسیار باشد. اگر با خیل حشم عزیمت نمایی، تهیه ایشان - در این راه دور و دراز - تعذّری تمام دارد و اگر به اندک ملازمی توجه فرمائی، خطرات کلّی متصوّر است و دیگر آن که سلاطین در بلد، حکم جان دارد در جسد, وقتی که سایه دولت این حضرت از مفارق(1) عالمیان و رعایا دور شود، هرج و مرج پدید آید و تمام مهام خواص و عوام از سلک انتظام بیرون رود. سلطان فرمود که: چون این سفر میسر نمی شود، چون کنم که ثواب دریابم و از میمنت این طاعت بهره مند گردم ؟ گفتند: در این ولایت درویشی است که مدت ها مجاورت حرم کعبه کرده و شصت حج با شرایط آن به جای آورده، حالا در گوشه ی عزلت نشسته و درِ آمد و شد خلق را بر روی خود بسته، بیت:

گشته ز غوغای خلایق ستوه پای کشید است به دامان کوه

شاید که ثواب حجّی از او توان خرید و از مثوبت(2) آن به حظّی کامل توان رسید.

پادشاه از صدق عقیدتی که با اهل الله داشت، به خدمت درویش رفت و در اثنای سخن فرمود که: مرا آرزوی حج از ضمیر ممیز(3) سر بر زده است و ارکان مُلک و ملت، صلاح در توقّف می بینند و استماع افتاد که تو را حج بسیار است، چه شود که ثواب یک حجّ به من فروشی تا تو به نوایی(4) رسی و من به ثوابی ؟ درویش گفت: من ثواب همه حج ها را به تو می فروشم. پادشاه پرسید که: هر حجّی به چند مقرر می فرمائی ؟ گفت: هر گامی که

ص:84

برداشته ام در حجّی، به تمام دنیا و آن چه در وی است. سلطان گفت: از دنیا و متاع دنیا مقدار اندکی در تصرّف من بیش نیست و این بهای یک قدم نمی شاید، پس حجّی چگونه توانم خرید و بر این تقدیر بهای همه حج ها در خیال چون توان گذرانید؟ درویش گفت: شاها! ثمن(1) همه حج های من پیش تو آسان است. پادشاه گفت: چگونه ؟ گفت: چون در قضیه مظلومی عدل کنی و یک ساعت به مهمّ دادخواهی پردازی، ثواب آن به من بخش تا من ثواب شصت حج به تو بخشم و هنوز من صرفه برده باشم و در این سودا، سودی بسیار کرده، پس معلوم شد که سلطان را بعد از اقامت فرایض و سنن، هیچ طاعت واجب تر از اشتغال به مصالح بندگان خدا نیست و به صفت نصفت زیستن و به نظر عدالت و حمایت در رعایا نگریستن از همه طاعت افضل و اکمل چه اگر حمایت عدالت نباشد، ارباب قوّت و شوکت، دمار(2) از ضعفای خلق برآرند و چون ضعیف حالان هلاک شوند، اقویا نیز بر جای نمانند. چه معیشت خلایق به یکدیگر باز بسته است و انتظام احوال مردم جز به عدل ممکن نیست. بیت:

عدل نوریست کزو ملک منوّر گردد وز نسیمش همه آفاق معطّر گردد

عدل پیش آر و مراد دل درویش برآر تا ترا آن چه مرادست میسّر گردد

و از فضیلت عدالت همین یک نکته بس که پادشاه عادل، محبوب همه ی مردمانست، اگر چه از عدل او فایده بدیشان نرسیده باشد. و ظالم مبغوض جمیع جهانیان است و اگر چه از ظلم او ضرری بدیشان لاحق نشده باشد. و مصداق این حال و مقیاس این مقال، قصّه ی نوشیروان عادل و حجّاج ظالم است، با آن که نوشیروان کافری بود آتش پرست و حجّاج بر فراش اسلام زاده و صحابه(3) و تابعین(4) را دیده، هرگاه که نوشیروان را یاد کنند

ص:85

برو آفرین کنند به سبب عدل او، و چون ذکر حجّاج علیه اللعنة و العذاب کنند، برو نفرین فرستند به واسطه ی ظلم او. مثنوی:

دادگری شرط جهانداری است دولت باقی ز کم آزاری است

مملکت از عدل شود پایدار کار تو از عدل تو گیرد قرار

هر که در این خانه شبی داد کرد خانه ی فردای خود آباد کرد

عبداله طاهر(1) روزی پسر خود را گفت که: آیا دولت در خاندان ما تا به کی بماند؟ پسر گفت: مادام که بساط عدل و فراش انصاف در این ایوان گسترده باشد. شعر:

تا پای پادشاه بود بر بساط عدل بر فرق او نهاده بود تاج سروری

چون دست ز آستین تقلّب برون کند باشد نصیب گردن او طوق مدبری(2)

در اخبار وارد است که پادشاه عادل، سایه ی لطف خداست در زمین، که پناه می گیرد به وی هر مظلومی و مقرر است که هرکه را رنجی از تاب آفتاب رسید، جهت استراحت پناه به سایه می برد تا رنج او به راحت مبدل گردد.(3) و هم چنین مظلوم نیز که از تاب آفتاب ستم و حرارت شرارت ظلم به تنگ آید، به پناه سایه ی اله که عبارت از پادشاه است التجا

ص:86

نماید تا از کلفت بیداد ظالمان، به برکت آن ظلّ ظلیل(1) امن و امان، آسایشی و آرامشی یابد. بیت:

شاه عادل سایه ی لطف حق است هر که دارد عدل لطف مطلق است

خلق را در سایه ی خود جای ده وز شرف بر فرق گردون پای نه

حکماء گفته اند: عدل سویت نگاه داشتن است میان خلق، یعنی گروهی را بر گروهی مسلط نسازد و هر طایفه را در پایه ی او نگاه دارد و خدّام سلاطین در اصل چهار گروهند: اول: اهل شمشیر؛ چون امراء و لشکریان و ایشان به مثابه ی(2) آتش اند. دویم: اهل قلم؛ چون وزراء و کُتّاب و این گروه به مثابه ی هوا اند. سیم: اهل معامله؛ چون بازرگانان و محترفان،(3) و ایشان به منزله ی آب اند. چهارم: اهل زراعت؛ و ایشان به مثابه ی خاک اند. پس هم چنان که از غلبه ی یکی از ارکان چهارگانه بر دیگری، مزاج خلق تباه شود، به غلبه ی یک گروه بر دیگری از این اصناف چهارگانه، مزاج ملک هم روی به تباهی آورد و صلاح عالم و نظام امور بنی آدم، منقطع و نامنظم ماند. شعر:

هر یکی را ز خلق مرتبه ای است پیش از این دور یافته تعیین

گر کس از حدّ خویش در گذرد فتنه ها خیزد از یسار و یمین(4)

هر کسی را به جای خود بنشان پس به دولت به جای خود بنشین

و یکی از فضیلت عدل آن است که خاک در اجزای بدن سلطان عادل تصرّف نمی کند.

ص:87

نظر کردن به درویشان بزرگی را بیفزاید سلیمان با همه حشمت، نظرها بود با مورش

و بسیار بوده که به یک داد که داده اند و به فریاد مظلومان رسیده اند، از عقوبت عقبی برات نجات یافته اند.

سلطان از مهابت این سخن پیاده شد و گفت: ای مادر! زنهار که من طاقت جواب آن پل ندارم، بگوی تا که بر تو ستم کرده است ؟ صورت حال باز نمای تا داد تو ازو بستانم. پیرزن گفت: ای ملک! همین غلام که به حضور تو تازیانه ی عقوبت(1) بر سر من کشید، چشمه ی عیش مرا مکدّر ساخته است و گاوی که معیشت من و یتیمان من از شیر او حاصل شدی، کشته است و کباب کرده. ملک بفرمود تا غلام را سیاست کردند و عوض یک ماده گاو او، هفتاد ماده گاو از حلال تر وجهی بدو دادند. بعد از چندگاه که سلطان وفات کرد، پیرزن هنوز در حیات بود. نیم شبی بر سر قبر وی آمد و روی نیاز به قبله ی دعا آورده گفت: الهی! این بنده ی تو که در این خاک است، وقتی که من درمانده بودم، دست من بگرفت و حالا او درمانده است، تو به کرم خود دستگیری او کن. من بیچاره بودم، او با عاجزی مخلوقیت خویش بر من ببخشود، این زمان او درمانده و بیچاره است، تو با قوّت خالقیت خود بر وی ببخشا. یکی از جمله عبّاد، ملک شاه را در خواب دید، پرسید که: خدا با تو چه کرد؟ فرمود که: اگر دعای پیرزن دادخواه به فریاد من نرسیدی، از چنگال عقاب عقوبت خلاصی ممکن نبودی. مثنوی:

گفت که بر ره گذر آن گنده(2) پیر گر به دعایم نشدی دستگیر

بی نظر مرحمت پادشاه حال من غمزده بودی تباه

داد من او را به دعا ره نمود فیض دعایش در رحمت گشود

رکنی دیگر محافظت حکم الهی است، یعنی دادی که دهد، باید که مطابق احکام شرع باشد و در خشم و رضا جانب حق فرو نگذارد که حکم او بالای همه حکم ها است. بیت:

هر که سر از حکم حق نپیچد هیچ کس نتواند که سر از حکم او به پیچد

ص:92

هر جا که پادشاه و سلطان و سروری است محکوم آستان در کبریای اوست

کس عرضه داشتی نوشته بر سر راه عمرو بایستاد، چون عمرو برسید، پیرزن به تعجیل کاغذ باز می کرد که به دست عمرو دهد، مرکب عمرو تند بود، برمید عمرو متغیر شد. بفرمود تا آن ضعیفه را دور کردند. او از آن جا درگذشت، باز عجوزه بر سر راه آمد و بایستاد تا عمرو بازگشت، دیگر باره پیش آمد و تظلّم نمود. عمرو پرسید که این چه کس است ؟ گفتند: مادر فلان محبوس است. عمرو از او متغیر بود، روی از وی بگردانید و بدو ملتفت نشد. گفت: ای مَلک! حکم تو درباره ی پسر بی گناه من چیست ؟ گفت آن که: او را صد چوب بزنند و رویش را سیاه کنند و گرد شهر بگردانند و ندا کنند که هر که در درگه سلطان عاصی شود، سزای وی این باشد. پیرزن گفت که: این حکم تو می کنی ؟ گفت: آری من این حکم می کنم. گفت: پس حکم خدا کجا شد که هر حکم تو خواهی کنی ؟ از هیبت این سخن لرزه بر اندام عمرو افتاد و بی هوش شد. چون با خود آمد بفرمود تا محبوس را از زندان بیرون آوردند و خلعت خاص بدو پوشانیدند و بر مرکب خاصه ی سلطان سوار کردند و گفت: او را گرد شهر و بازار بگردانید و منادی کنید که هر حکم که خدا کند عمرو بن لیث که باشد که خلاف آن در خاطر گذراند. بیت:

او حاکم است و ما همه محکوم حکم او ما را چه اعتبار بود؟ حکم، حکم اوست

رکنی دیگر، خلوص نیت است در باب رعیت و به نیکوخواهی ایشان مایل بودن. چه نیت پادشاه را در هر باب اثری تمام است، اگر نیت عدل کند، برکت و جمعیت نتیجه دهد و اگر نعوذ بالله به خلاف این باشد، برکت از همه محصول برود و عقد(1) جمعیت رعیت گسیخته گردد و شیخ مصلح الدین سعدی رَوّح الله روحه(2) این معنی را در سلک نظم کشیده و گفته است:

در آن کوش تا هر چه نیت کنی نظر در صلاح رعیت کنی

ص:94

که سلطان اگر نیت بد کند مهم جهانی به هم بر زند

و حکیم فردوسی گوید، مثنوی:

هر آن نم کز ابر و بهاران بود از اندیشه ی شهریاران بود

چه برگردد اندیشه ی پادشاه نیابد زمین نم به وقت از هوا

چه عادل بود شه ز سختی منال که عدل اش به است از فراخی سال

رفت و به زودی بیرون آمد خندان، و قدحی مالامال از آب انار آورده به دست بهرام داد و گفت: ای سوار! عجیب حالتی است که پادشاه ما آن نیت ظلم را تغییر داد و فی الحال اثر برکت ظاهر گشت، از یک انار این همه آب حاصل شد. بهرام صورت حال را با پیر در میان نهاد و قصّه ی نیت خود و تغییر آن را باز گفت و این سخن از آن ملک دولتمند(1) بر صفحه ی روزگار یادگار ماند: تا سلاطین از این سخن پندپذیر شوند و نیت بر صلاح حال رعیت مقصور(2) دارند. شعر:

هر شاه که او نیت خود راست کند یابد ز خدا هر آن چه درخواست کند

و از سوء خاتمت(1) و وخامت(2) ظلم و ستم اندیشه کن که جور سبب تغیر دولت و تبدیل نعمت است و در طلب مال که پایمال هر کس و دست فرسوده هر خس است. با رعیت مناقشه منمای که بی شایبه شک و غائله شبهت.

از رعیت شهی که مایه ربود بن دیوار کند و بام اندود

تبر بر بُن آن درختی مزن که بالای شاخش گرفتی وطن

که چون سست گردید بیخ درخت ز پای اندر آید به یک باد سخت

کسی کو جفا و ستم می کند یقین است کو بیخ خود می کند

گر تیر تو ز جوشن(1) فولاد بگذرد پیکان(2) آه بگذرد از کوه آهنین

و حکیم خاقانی چه زیبا گفته است:

بترس از تیرباران ضعیفان در کمین شب که هرکس ضعف نالان تر قوی تر زخم پیکانش

بترس از آه مظلومی که بیدارست و خون بارد تو خوش خفته به بالین تو آید سیل بارانش

الحمد لله که به دولت شاه زاده ی کامکار، برداشته ی(3) حضرت پروردگار، جای آن دارد که جهانیان و ساکنان دیار مرو بلکه تمامی اهالی خراسان از کمال شادمانی سرافرازند، که آثار عدل و انوار فضلش به اقطار جهان رسیده، و فرّاش اقبالش بساط شفقت و شادروان(4) عاطفت در بسیط گیتی باز کشیده، اعالی از پایداری مملکت او می نازند، و اعادی از هیبت تیغ آبدارش می گدازند. قطعه:

معین ملّت و دولت ابوالحسن شهنشاهی که باشد رایت قدرش فراز قبّه خضرا

زمین از عدل او تازه زمان از فیض او خرّم رعیت شاد و ملک آباد خلق آسوده از غوغا

زهی دارای(5) دین پرور که بر منشور اقبالش کشیده کاتب حکم ازل طغرای(6) استعلا(7)

ص:100

همیشه تا بود دوران هماره تا بود گردون بود گردون ترا تابع بود دوران ترا مولا

که انواع ایذا و آزار بدو رسانیده بودند آزاد کرد که: «انتم الطُّلَقاء»(1) و دل های ایشان را به مژده عفو شاد گردانید که: قالَ لا تَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ 2 رباعی:

ما عادت خود بهانه جویی نکنیم جز نیکی خلق و نیک خوئی نکنیم

وآنها که به جای ما بدی ها کردند ما با ایشان به جز نکوئی نکنیم

حکماء گفته اند: هر چند گناه بزرگ تر است، فضیلت عفوکننده زیادتر است.

او دوست می دارد تو نیز به جای آر. پادشاه این سخن را پسندید و او را آزاد کرد. پس ملوک جهاندار باید که ترک مجازات بدی به نسبت مجرم بر دل بی غلّ (1) آسان سازند و شکرانه ی قدرت بر انتقام گنه کار خجلت زده را به بشارت عفو بنوازند که عادت سلاطین کشورگشای و طریقه ی پادشاهان عالی رای(2) عالم آرای چنین بوده شعر:

زابتدای دور عالم تا به عهد پادشاه از بزرگان عفو بود است از فرو دستان گناه

بود، صادر شد. پادشاه او را عزل کرده، فرمود تا او را در بند کردند و در پای تخت آوردند و آغاز عتاب و خطاب کرد. آن بی چاره گفت: ای پادشاه! اندیشه کن که ترا هم فردا در موقف عقاب نزد رب الارباب(1) باز خواهند داشت، تو در آن وقت چه چیز دوست می داری ؟ گفت: عفو الهی. گفت: پس در حق من هم عفو فرمای که عفو الهی باز بسته است به عفو پادشاهی. شعر:

من پیش تو مجرمم تو در پیش خدای گر عفو کنی حق ز تو هم عفو کند

پادشاه را این سخن پسند افتاد، او را بند برداشت و تربیت کرده، بر سر عمل فرستاد. مثنوی:

عفو فرمودن مبارک خصلتی است هر که دارد عفو صاحب دولتی است

دل ز نور عفو روشن می شود وز نسیمش سینه گلشن می شود

دوست دارد عفو را پروردگار آن چه ایزد دوست دارد دوست دار

و عفو در حدّی از حدود الهی نشاید بلکه در آن محل قهر و غضب به کار آید. مثنوی:

اگر آن جرم را حدّیست شرعی نباید داشت آنجا عفو مرعی

که عفو او در آن اجرای حدّ است بلا را حدّ شرعی همچه سد است

شمشیری است برّان، پس نقصان های خلقت را با بردباری ات بپوشان و با خرد خویش هوایت را بمیران.

عن رسول الله صلی الله علیه و آله: و الذی نفسی بیده ما جمع شیء الی شیء افضل من حلم الی علم.(1) سوگند به خداوندی که جانم به ید (قدرت) اوست؛ چیزی با چیزی همراه نشد بهتر از بردباری که با علم و دانش باشد.

محمد بن عبیدالله،

قال: سمعت الرضا علیه السلام یقول: لا یکون الرجل عابداً حتی یکون حلیماً:(2) شنیدم که امام رضا علیه السلام فرمود: انسان عابد نخواهد شد تا آن که بردبار باشد (عابد بودن تنها به عبادت نیست).]

یکی از اخلاق الهی حلم است کما قال الله تعالی: أَنَّ اللّهَ غَفُورٌ حَلِیمٌ 3 و جمله ی انبیاء و اولیاء را از این صفت نصیبی داده تا به قوّت آن سورت(3) غضب را که مفسد ایمان و پیشرو لشکر شیطان است بشکسته اند. و در حدیث آمده که: قوی ترین شما نه آن کس باشد که مردمان را بیفکند و از پای درآورد، قوی تر آن کس است که در حال غضب، خود را بیفکند و مالک نفس خود باشد: نظم:

مردی گمان مبر که به زور است و پر دلی با خشم اگر برائی دانم که کاملی

نه مرد است آن به نزدیک خردمند که با پیل دمان(4) پیکار جوید

بلی مرد آن کس است از روی تحقیق که چون خشم آیدش باطل نگوید

ص:106

یکی آن که: اگر ترش رو سخت گوئی با او سخن تلخ در میان آرد، در برابر آن، جواب شیرین بر زبان راند و اگر به فعل نیز او را برنجاند، به ازاء آن با وی احسان نماید.

با تو گویم که چیست غایت حلم هر که زهرت دهد شکر بخشش

هر که بخراشدت جگر به جفا همچه کانِ کریم زر بخشش

کم مباش از درخت سایه فکن هر که سنگت زند ثمر بخشش

علامت دویم آن است که: در عین آن که آتش خشم زبانه زدن گیرد و صولت(1) غضب و سطوت(2) او به غایت رسد، خاموش گردد و این دلیل اطمینان دل و تسکین روح است، و درویشان سالک علاج غضب بدین نوع کرده اند. نشانه ی سیم: فرو خوردن خشم است از کسی که فی الواقع مستحق(3) عقوبت بود.

رخساره ی مبارکش فرو ریخت. امام حسین علیه السلام از روی تأدیب نه از راه تعذیب درو نگریست. بر زبان خادم جاری شد: وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ .(1) امام حسین علیه السلام گفت: خشم فرو خوردم. خادم گفت: وَ الْعافِینَ عَنِ النّاسِ . گفت: عفوت کردم. خادم تتمه آیه را برخواند که: وَ اللّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ . امام حسین علیه السلام گفت: تو را از مال خود آزاد کردم و مؤنت معیشت(2) تو بر ذمّه ی کرم خود لازم گردانیدم. بیت:

بدی را مکافات کردن بدی بَرِ اهل صورت بود بِخردی

به معنی کسانی که پی برده اند بدی دیده و نیکوئی کرده اند

بدی را بدی سهل باشد جزا اگر مردی احسِن الی من اسا(3)

گفت ای جان! صعب تر خشم خدا که ازو دوزخ همی ترسد چو ما

گفت زین خشم خدا چه بود امان گفت ترک خشم خود اندر زمان

ترک خشم و شهوت و حرص آوری هست مردی و رهِ پیغمبری

و بباید دانست که غضب در بسیار مواضع، از حلم بهتر است، چه غضبی که از جهت حرص و طمع یا به واسطه ی تکبّر و خویشتن داری بود، مذموم است. اما برای اعلام معالم دین مبین و جهت حفظ مراسم شرع متین، بسیار ستوده و پسندیده است. مثلاً اگر کسی در خیانت محرمان حرم خویش حلم ورزد، عقلاً و شرعاً و عرفاً مذموم بود و از نظر اهل مروّت ساقط شود و چون غیرت؛ بی غضبی و خشونتی دست ندهد، کمال مرد در آن است که محلّ حلم و موضع غضب را به نظر صحیح تمیز کند تا هر جا آن چه مناسب باشد به کار برد. بیت:

قهر و لطف اندر محل خود نکو است جای گُل، گُل باش، جای خار خار

4. وسئل عن امیرالمؤمنین علیه السلام: من ادوم الناس غمّا؟ قال: اسوئهم خلقا.(1) از امیرمؤمنان سؤال شد: دائمی ترین غمگین کیست ؟ فرمود: بداخلاق ترین مردم.]

مراد از خُلق، خوش خویی است و غرض از رفق، نرمی و دل جویی یکی سازگاری باشد به ملاطفت. و یکی کارسازی به مدارا و ملایمت. اما خُلق، نیکوترین نعمتی و زیباترین خصلتی است و چون حق سبحانه و تعالی ایمان را بیافرید، ایمان گفت: الهی! مرا قوی گردان. حق جلّت و عظمت، او را به نیک خویی و سخاوت قوی ساخت و چون کفر را بیافرید گفت: خدایا! مرا قوّت ده. خدای تعالی او را به تندخوئی و بخل قوّت داد. و در حدیث وارد است که به بهشت در نیاید بخیل و بدخوی.

من ندیدم در جهان جست و جوی هیچ اهلیت به از خلق نکوی

ازو این صفت می زاید و از من این صورت می آید. من از وی در غضب نمی شوم و او از من صاحب ادب می شود. من از سخن او جاهل نمی گردم و او از خلق و خوی من عاقل می گردد. مثنوی:

چون نشوم من ز وی افروخته او شود از من ادب آموخته

من که زدم مایه ده جان شدم این صفتم داد خدا ز آن شدم

خلق نکو وصف مسیحا بود خصلت بد مرگ مفاجا بود

زینت دهد و ناسازگاری به هیچ کاری مقترن(1) نشود الّا که آن را بر هم زند و ناخوش گرداند و حضرت عزّت بدین صفت حبیب صلی الله علیه و آله خود را تعریف می فرماید: فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللّهِ لِنْتَ لَهُمْ 2 سخن درشت سبب قطیعت است و نرمی و ملایمت سبب مودّت و وصلت. بیت:

به شیرین زبانی و لطف و خوشی توانی که فیلی به موئی کشی

مهمی که بسیار مشکل بود به رفق مدارا توان ساختن

توان ساخت کاری به نرمی چنان که نتوان به تیغ سنان ساختن

چو در مقابله ی جرم لطف بیند کس شود خجل زده و این خجالت او را بس

در شفقت هر که علم بر فراخت کار خود و جمله ی خلقان بساخت

از شفقت هر که سرافراز شد دیده ی دولت به رخش باز شد

سعادت آخرت و سلامت دنیا به رحم و اشفاق(1) باز بسته است.

کرامت فرمود. باید که بر بندگان خدا به همین نوع شفقّت و مرحمت به جای آوری و درباره ی رعیت خود طریق مرحمت فرو نگذاری. بزرگی فرموده که: چون به واسطه ی شفقت بر حیوانی پادشاهی این جهان فانی یابند، اگر به جهت مرحمت که بر انسانی نمایند، سلطنت ملک باقی یابند، هیچ غریب و عجیب نباشد.

دست رعایت ز رعیت مدار کار رعیت به رعایت سپار

مرحمتی کن که جگر خسته اند در کرم لطف تو دل بسته اند

دل های ایشان را به خود راه دهند، دیگر همه چیزها در پی دل می روند و چون دوستی پادشاه در دل رعیت جای گرفت، در هیچ چیز با وی مضایقه نمی کنند. بیت:

ملک معنی طلبی پیروی دل ها کن لشکرت گر نبود ملک مسلّم نشود

و دیگر از شفقت ها آن است که چندان چه تواند مردمان را به زراعت و عمارت تحریص(1) کند و در اجرای کاریزها و احداث جوی ها، ایشان را مددکاری نماید.

غارت کنیم و هیچ چیز از امتعه و غیر آن برایشان نگذاریم اما به شرط آن که دیگر از من علوفه و مرسوم نطلبید و اگر بعد از این یکی از شما این نوع التماس از من کند، او را به سیاست(1) رسانم. امراء گفتند: ما بی علوفه و مرسوم چگونه توانیم بود و وظیفه ی خدمت به چه نوع به جای توانیم آورد؟ گفت: ترتیب مجموع مصالح ما و شما از سعی رعایا باشد در عمارت و زراعت و حرفه و تجارت چون ایشان را غارت کنیم، آن زمان این چنین توقعات از که توان کرد؟ شما اندیشه کنید که اگر گاو و تخم و مصالح از رعایا بستانید و غلات ایشان بخورید، ایشان را به ضرورت ترک زراعت باید کرد بعد از آن که زراعت نکنند و محصول نباشد، شما چه خواهید خوردن ؟ امراء چون این سخن استماع کردند، روی به نوازش و رعایت رعیت آوردند. مثنوی:

شنیدم از بزرگان سخن سنج که سلطان را رعیت بهتر از گنج

کز آن خرج ار شود آخر سر آید و زین هر لحظه دخلی نو درآید

و از جمله ی شفقت ها آن است که هر روز باید که بار عام(2) دهد و به خود تفحص(3) حال دادخواه کند تا هر کس سخن خود با وی گوید و او به نفس خود بر کما هی احوال مظلوم وقوف یابد که بوّاب و حجّاب نتوانند به غرض و طمع بر کسی حکم کردن.

می شود. و او در جواب نوشت که: من از این که شما فرموده اید، خبر ندارم. ایشان دیگر باره جواب نوشتند و پیغام فرستادند که: عذر تو از گناه بدتر است. بزرگان گفته اند که: آن چه تو را جواب باید داد، به دیگری حواله مکن، مهمّات رعایا بر ذمّه خود گرفته ای، تو را به وقت سوال از عهده جواب بیرون باید آمد، بی خبری و غفلت در میان چه کار دارد و این عذر از تو، که خواهد شنید و که قبول خواهد کرد؟ بزرگی گفته که: در ولایتی که تعلق به من دارد، اگر پلی ویران باشد و رمه ی گوسفندان بر آن بگذرد و پای گوسفندی به سوراخی فرو رود و المی به وی برسد، فردای قیامت از من خواهند پرسید و مرا از عهده ی آن بیرون می باید آمد هر که منصب سلطنت قبول کند و پای تمکن بر سریر حکومت نهد، به ادای حقوق این امر قیام باید کرد و حفظ حدود و رسوم آن از روی شفقت و مهربانی و مرحمت و نیک خواهی رعیت به جای باید آورد. نظم:

فراز تخت حکومت نشستن آسان نیست در آن مقام بسی احتیاط باید کرد

مرادِ عاجز محنت رسیده باید داد غم فقیر مشقت کشیده باید خورد

امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: حقیقتاً از ماندگاری (جامعه) مسلمانان و ماندگاری (دین مقدس) اسلام است که ثروت و اموال نزد کسی باشد که حق (هزینه) در آن اموال را بشناسد، و کارهای نیک (و عام المنفعه) انجام دهد. و به راستی (برعکس) از نابودی اسلام و نابودی (جامعه) مسلمانان این است که مال و دارایی در دست کسی باشد که حق (هزینه) در آن اموال را نشناسد، و کارهای خوب انجام ندهد.]

تمهید(1) قواعد خیرات و تأسیس مبانی مبرّات بر ذمّه همّت هر صاحب دولتی(2) واجب است، چه یکی از آن اعمال که بعد از نشأی حیات آثار فیض و برکت آن به روح عامل رسد، صدقه جاریه است چون: مساجد و معابد و مدارس و خوانق(3) و رباطها(4) و حوض ها و جسرها(5) و امثال آن از ابواب البَرکه مادامی که اثر آن باقی باشد هدیه ی ثواب به روح بانی آن واصل است. بیت:

هر که خیری کرد چون محمل بدان عالم کشید روح او را هر زمان فیض دگر خواهد رسید

و هر عاقل هوشیار که به صیقل انابت، رنگ غفلت از آینه ی خاطر بزداید و بداند که جاه دنیا و مال و متاع آن بر صدد زوال و انتقال است، هر آینه این معنی را در خواهند یافت که حاصل آیندگان و روندگان این سرای فانی جز یادگاری باقی نخواهد ماند و هر عمارتی عالی و موضعی شریف که از طبقات ملوک و امراء و ارکان دولت و توانگران هر مملکت واقع شده، اثر آن بر جراید روزگار بر صفحات ادوار لیل و نهار(6) ثبت و مسطور

ص:122

است و نام ایشان نزد همه ی ارباب عقل و نقل بلکه پیش اکثر اصاغر(1) و اکابر(2) عالم معروف و مشهور است.

چون نمی ماند جهان بی قرار نام نیکو به که ماند یادگار

خصوصاً رقم مبانی خیر به هیچ نوعی از الواح(3) ایام محو نمی شود و حدیث بقاع خیر که از متقدّمان واقع شده به تسلسل(4) و عنعنه(5) به سمع متأخّران می رسد: «انّ آثارنا تدلُّ علینا».

کسری نماند و قصّه ایوان او بماند نعمان برفت و ذکر خورنق(6) هنوز هست

بزرگان گفته اند که: چون همای تأیید و توفیق از آشیان وَ لَدَیْنا مَزِیدٌ7 سایه ی دولت بر فرق کامکاری افکند و باز بلند پرواز مواهب ربّانی از فضای فیض جاودانی جلوه ی مساعدت فرموده بر ساعد سعادتمندی آرام گیرد لایق حال او آن است که صحایف احوال خود را به ارقام إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ 8 بیاراید و زاد سفر آخرت از تقدیم خیرات

ص:123

و مبرّات و ترتیب باقیات صالحات که عبارت از خیر عام و صدقه جاریه است، مهیا کند تا ذکر «نعم» و شکر «کَرَم» او به اطراف و اکناف عالم رسیده در هر زمانی بر هر زبانی ثنا و آفرین او جاری باشد.

برین رواق زبرجد(1) نوشته اند به زر که جز نکویی اهل کَرَم نخواهد ماند

افادت نصاب(1) و علماء و فضلای افاضت انتساب(2) معین باید ساخت تا نشر علوم شرعیه نمایند و برکات ثواب آن به روزگار دولت ایشان رسد. و دیگر خوانق پاکیزه و باصفا جهت صافی دلان ولایت پناه و صوفیان صفّه ی صفوت انتمای الا انّ اولیاء الله(3) ترتیب باید داد، تا طالبان حقایق و صادقان دقایق به میامن انفاس شریفه ایشان به مقاصد و مطالب برسند و آثار انوار اوقات و احوال ایشان، ضمیمه ی سعادات صوری و معنوی گردد. و وظایف و ادرارات(4) ارباب مدرسه و خانقاه نیز تعیین باید کرد تا طلبه از مطالعه ی علوم و درویشان از اذکار و اوراد خود باز نمانند و دیگر احداث زاویه که در آن جا برای فقراء و محتاجان راتبه ی(5) چاشت و شام مرتب و مهیا گردد که موجب جمعیت خاطر و صفای باطن می شود. و دیگر ابداع دارالشفا و تعیین طبیب حاذق مشفق و ترتیب ادویه و اشربه و اغذیه و آن چه ضروری باشد تا وسیله ی صحت سلامت و رابطه ی عافیت و کرامت می گردد و دیگر ساختن رباطها به استحکام تمام که ملجاء مسافران ستم رسیده و پناه غریبان محنت کشیده باشد، ثمره ی بسیار و نتیجه ی بی شمار دارد. و دیگر بستن قنطره ها(6) بر آب های تند بسیار که مسافران را عبور بر آن سهل و آسان باشد، به غایت پسندیده است.

خیر کن یا دلیل خیری باش تا ترا هم در آن ثواب دهند

و آن که در باب خیرات اطنابی(1) رفت، نظر بر آن است که مثوبات صدقات جاریه(2) بی پایان است.

شکوفه ی او نیک نامی دنیا است و میوه ی او کرامت و فضیلت عقبی. بیت:

این سخا شاخی است از باغ بهشت وای آن کین شاخ را از کین بهشت(1)

از حکیمی پرسیدند که: عیبی که جمیع هنرها بدو مخفی ماند چیست ؟ جواب داد که: بخل. باز سوال کردند که: هنری که همه عیب ها بپوشد کدام است ؟ گفت: سخا. بیت:

هنر سخا است دگر جمله دست افرازند(2) اگر ترا به هر انگشت خویش صد هنر است

و به یقین بباید دانست که تا مال را از قید امساک(3) مطلق(4) نگردانند، توسن(5) مفاخر و معالی به قید در نیاید. مثنوی:

تجربه کردم ز هر اندیشه ای نیست نکوتر ز سخا پیشه ای

خاص ز بهر کرم آمد درم بر گذر قافله اینک کرم

اسکندر از ارسطو پرسیدند که: سعادت دین و دنیا در چه چیز است ؟ گفت: در جود و کرم، اما سعادت دین آن است که حق سبحانه و تعالی می فرماید: مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها6 هر که یک حسنه بیارد او را ده حسنه کرامت کنم. مثنوی:

آن که ترا توشه ی ره می دهد از تو یکی خواهد و ده می دهد

ص:129

بهتر از این مایه ستانیت نیست سود کن آخر که زیانیت نیست

اما سعادت دنیا آن است که مرغ دل خلق را به حکم «الانسان عبید الاحسان»(1) به کَرَم صید توان کرد و چون دل که سلطان است، در قید کسی افتاد، قالب به تبیعت قلب در دام می افتد و چون کریم مالک الرّقاب(2) جمعی شد، ابواب سعادات برو گشاده و اسباب مرادات برای او آماده و مهیا شود.

طرفی از اطراف مملکت بگرداند، بسیاری از اعیان لشکر و سران سپاه با او راه موافقت پیش گیرند و یمکن که از آوازه ی یاغی شدن او قصوری در ارکان مملکت پدید آید و از دبدبه طاغی(1) گشتن او فتوری(2) به قواعد سلطنت راه یابد. بیت:

مبادا برآرد به بیداد سر که در ملک پیدا شود شوروشر

پس با خواص دولت و مشیران(3) مملکت در این باب مشاورت فرمود، رأی همگان بر آن اتفاق افتاد که او را بند باید. کرد خسرو بر حسن تدبیر ایشان آفرین گفته، روز دیگر امیر را طلب نموده به موضعی بالاتر از معهود او نشانید و ذکر محامد و مفاخر و سیرت های ستوده و خصلت های پسندیده ی او بر زبان گذرانید و از نفایس خزاین و نقود و دفاین خویش، زیاد از استحقاق وی بدو عطا نمود. مشیران نیکورأی که صلاح و صواب در بند کردن او دیده بودند، در محل فرصت عرضه داشتند که: سبب تخلف از مقرّر عزیمت(4) همایون چه بود؟ تبسم کرد و گفت: من رأی شما را خلاف نکردم و از عزم خود انحراف نورزیدم، شما گفته بودید که: او را بند باید کرد. من خواستم که او را به محکم ترین بندی مقید سازم و هیچ قیدی قوی تر از قید احسان ندیدم، و دیگر تأمل نمودم که محل هر قیدی را عضوی معین است و بندی که بر یک عضو افتد پیداست که چه نوع بندی باشد. خواستم که بندی بر دلش نهم که دل سلطان است و تمام اعضا و جوارح تبع وی اند، و چون اصل به قیدی مقید گردد، هر آینه تمام اعضا و جوارح که تابع اویند بسته گردند و دیگر بند آهنین بر عضوی که نهند، به سوهان سوده گردد و بند کَرَم و احسان که بر دل نهادند به هیچ چیز فرسوده نشود. در امثال آمده که: مرغ وحشی را به دام توان گرفت و آدمی را به احسان و انعام صید توان کرد.

کَرَم پیشه کن کآدمی زاده صید به احسان توان کرد و وحشی به قید

ص:131

عدو(1) را به الطاف کردن به بند که نتوان بریدن به تیغ آن کمند

چو دشمن کَرَم بیند و لطف و جود نیاید ازو هیچ بد در وجود

هم چنان که به خاطر خسرو رسیده بود، آتش مخالفتش به آبی که از سرچشمه ی احسان پادشاهی مترشّح شد، فرو نشست و بیخ نهال کینه، از زمین سینه به قوّت سرپنجه ی کرم سلطانی به کلّی منقطع گشت و بعد از آن چون بندگان صافی نیت، به خلوص طویت(2) کمر جان سپاری بر میان خدمت کاری بسته، بقیه ی عمر از منهج فرمان برداری روی بر نتافت.

زآن نوازش گری که یافت ازو بعد از آن روی بر نتافت ازو

و در این باب این رباعی بسیار نیکو افتاده. رباعی:

با هر که کرم کنی از آن تو شود و آن در همه وقت مدح خوان تو شود

با دشمن خویش اگر سخاوت ورزی شک نیست که یار مهربان تو شود

و از فضیلت جود یکی آن است که: دل های خلایق؛ جوان مردان را دوست دارند، هر چند که از احسان ایشان بهره ای بدیشان نرسیده باشد. مثلاً اگر مردم خراسان شنوند که در عراق مرد کریم و جوان مردی است، همه او را دوست خواهند داشت و برو آفرین خواهند گفت. بلکه اگر کریمی را که در قید حیات نباشد یاد کنند، همه کس ثنای او گویند، چنان چه حاتم طائی(3) را که در تاریخ تألیف این رساله که سنه ی نهصد و هفت

ص:132

است، از وفات او قریب نهصد و چهل و پنج سال گذشته، هنوز بهار ذکرش به ریاحین آفرین آراسته است و چمن نیک نامیش به پیرایه ی ثنا و تحسین پیراسته.

نماند حاتم طائی ولیک تا به ابد بماند نام بلندش به نیکویی مشهور

والی را گذرانید، حاتم دست قبول بر سینه نهاد و در جواب آن سمعاً و طاعتاً(1) بر زبان راند و گفت:

به هر چه امر بود چاکریم و خدمت کار به هر چه حکم شود بنده ایم و دولت خواه

پس ایلچی(2) را به منزل نیکو فرود آورد و اسباب ضیافت(3) چنان چه فراخور حال او بود مهیا گردانید و بفرمود تا در قبایل عرب منادی کردند که هر کس که مثل این شتر آرد، به بهای تمام از وی بخرم و به میعاد دو ماه دیگر بها بدو رسانم. بدین طریق صد شتر سرخ موی سیاه چشم بلند کوهان قرض کرد و به سلطان شام فرستاد. چون ملک شام بر این حال اطلاع یافت، انگشت تعجّب به دندان تحیر گرفته، فرمود که: ما اعرابی را بیازمودیم و او به واسطه ی ما خود را به وام انداخت، پس همان شتران را به متاع مصر و شام بار کرده، به دست همان ایلچی باز گردانید. چون شتران را با بار نزد حاتم آوردند، باز منادی فرمود که هر که شتری به من داده است، بیاید و همان شتر خود را با آن چه بار دارد بگیرد و ببرد. پس فرمود تا آن صد شتر را با بار خود به خداوندان شتر دادند و هیچ چیز را برای خود باز نداشت. خبر به سلطان شام رسید و گفت: این همه مروّت نه حد آدمی زاد است و سخاوت مر حاتم را مسلم داشت. بیت:

آوازه ی سخاوت و احسان حاتمی آخر در این جهان به عبث برنیامدست

و دیگر عظیم الروم که او را هرقل گفتندی، چون دبدبه جود حاتم را شنید متفحّص(4) اخبار و متجسّس(5) احوال وی گشت و به سمع وی رسانیدند که حاتم مرکبی دارد بادپای و بارگی(6) جهان پیمای چون تیر خدنگ دور دَو و چون عمر گرامی زودَرو و اسبی که به گرم

ص:134

رَوی به آتش دم مشابهت زده و از تیزگامی با باد طریق همراهی سپرده. مثنوی:

چو اشک عاشقان گلگون خوش رو جهان پیماتر از شبدیز(1) خسرو

به وقت حمله برق آسا جهنده به گاه پویه چون صرصر(2) دونده

قیصر وزیر خود را گفت که: خبر سخاوت حاتم در عرب و عجم فاش شده وصیت جوان مردی و مروّتش از قاف تا قاف(3) فرو گرفته و من شنیده ام که بدین صفت اسبی دارد، می خواهم که نقد(4) او را بر محک اعتبار بیازمایم و صورت دعوی او را در محکمه معنی امتحان نمایم و کس از پی آن مرکب به قبیله ی طی فرستم تا حالات سخاوت او را معلوم کنم. مثنوی:

من از حاتم آن اسب تازی نژاد بخواهم گَرو مکرمت کرد و داد

بدانم که در وی شکوه مهیست و گر رد کند بانگ طبل تهیست

پس ایلچی به جهت آن مرکب با تحف و هدایا که لایق حاتم باشد فرستاد و اندک زمانی را رسول ملک روم به قبیله طی رسیده در حوالی منازل حاتم نزول نمود، قضا را مقارن رسیدن ایلچی ابری پدید آمد و باران و برف باریدن گرفت. حاتم مهمان را دلداری

ص:135

تمام نموده، به منزل شایسته فرود آورد و فی الحال بفرمود تا آن اسب را بکشتند و طعامی مهیا کردند و نزد مهمان آوردند. بعد از فراغت طعام اسباب استراحت آماده ساخته حاتم از خیمه بیرون رفت و آن شب از هیچ نوع سخنی نگذشت. علی الصّباح(1) که حاتم به عذر خواهی آمد، ایلچی منشور(2) و هدایا که قیصر فرستاده بود به حاتم نمود و چون حاتم بر مضمون آن اطلاع یافت، به غایت اندیشه مند شد. ایلچی به فراست اثر ملالت بر جبین حاتم مشاهده فرموده گفت: ای جوان مرد! اگر در دادن اسب مضایقه داری، از جانب ما نیز چندان مبالغت نیست. حاتم گفت که: مرا از این جنس اسب اگر هزار باشد و کمتر کسی از اهل روزگار از من طلبد، به هیچ وجه مضایقه در حیز(3) متصوّر من نیاید، خصوصاً که سلطان عظیم الشأن(4) مرا به طلب یک اسب معزّز ساخته و به جهت این جزوی خدمت رسول بزرگواری ارسال نموده، اندیشه ی من از تحیر است و تفکر من از غایت تحسّر(5) که چرا زودتر خبر نیافتم تا آن اسب را تلف نکردمی. مثنوی:

من آن باد رفتار دلدل شتاب ز بهر شما دوش کردم کباب

که بد ظلمت ابر از پیش و پس به سوی رمه ره نمی یافت کس

به نوعی دگر روی وراهم نبود جز آن بر در بارگاهم نبود

مروت ندیدم در آیین خویش که مهمان بخسبد دل از جوع ریش

مرا نام باید در اقلیم فاش دگر مرکب نامور گو مباش

ص:136

پس اسبان تازی و تبرکات حجازی جهت سلطان روم فرستاد. رسول را نیز از تحفه های آن دیار بهره مند ساخته به خوب تر وجهی روانه کرد. چون قیصر از فحوای حال خبر یافت، صفت انصاف پیش آورد و گفت که: آیین مروّت و قاعده ی فتوّت حاتم را مسلّم است.

توان گفت کامروز نبود به عالم جز او شهریار دیار مروّت

زروی جوان مردی و مهربانی برو ختم شد کار و بار فتوّت

پیداست که از دست او چه کَرَم آید و به اسب و گوسفند و شتری چند که او دارد، چه مقدار کرم نماید. من آن چه در سالی حاصل حاتم باشد، در روزی به سائل می دهم و صد برابر خوان او در یک چاشت پیش مهمانان می نهم. مصرع:

ببین تفاوت ره از کجا است تا به کجا

القصّه:(1) ملک یمن روزی جشنی عظیم ساخته بود و طرح دعوتی پادشاهانه انداخته، تمام روز چون آفتاب به زربخشی مشغول بود و مانند ابر بر گوهرافشانی اشتغال می نمود، ناگاه در اثنای این حال: بیت:

دَرِ ذکر حاتم کسی باز کرد دگر ره ثنا گفتن آغاز کرد

ملک یمن از آن برنجید و عرق حسدش در حرکت آمده با خود اندیشه کرد که هیچ گونه زبان اهل زمان از ذکر حاتم خاموش نیست و صفت نیکوکاری و مهمان داری او بر دل مردمان فراموش نی. پس همان بهتر که به دستیاری ملّاح(2) فکر، کشتی عمر او را به غرقاب فنا افکنم و به مددکاری استاد اندیشه، رقم نام او را از لوح زندگانی محو گردانم: بیت:

که تا هست حاتم در ایام من به احسان نخواهد شدن نام من

چو چشم نازنینان بود خونریز چو زلف خوب رویان فتنه انگیز

القصّه شاه یمن او را طلبیده به مواعید(1) خسروانه(2) مستظهر ساخته و بر آن آورد(3) که خود را به قبیله ی بنی طی رساند و به هر حیله که داند و به هر شعبده که تواند حاتم را نیست و نابود گرداند. عیار متعهّد قتل حاتم شده، متوجه قبیله طی گشت و بعد از مدّتی بدان سرمنزل رسیده، با جوانی خوش خوی نیکوروی که سیمای بزرگی از جبهه ی او تابان و فرّ فرخندگی در ناحیه ی او درخشان بود، ملاقات کرد. جوان از روی مهربانی و شیرین زبانی او را پرسش نموده، پرسید که: از کجا می آیی و کجا می روی ؟ عیارپیشه جواب داد که از یمن می آیم و عزیمت شام دارم. جوان التماس نمود که: یک امشب به قدم کَرَم وثاق(4) مرا مشرَف ساز تا ماحضری(5) که باشد، نظر شریف رسانم و بدین تلطّف که کلبه ی(6) مرا به نور حضور خود بیارایی، منت وار شوم. مصرع:

ز در درا و شبستان ما منوّر کن

آن عیار به خوش خویی و دل جویی، بسته ی آن جوان شده، روی به منزل آن جوان نهاد و از آن جوان رسم ضیافت و شرط مهمان داری بر وجهی تقدیم افتاد که هرگز آن عیار را در خاطر خطور نکرده و در ضمیر او نگذشته، میزبان لحظه به لحظه تکلّفی(7) دیگر می نمود و مطعومات(8) گوناگون و مشروبات(9) رنگارنگ ترتیب می فرمود: بیت:

ص:139

هر نفسی بر سر خوانش نگر خوردنی خوب تر از یکدیگر

و مهمان ساعت به ساعت به دل آن جوان را تحسین می کرد و به زبان ثنا و آفرین می گفت. شعر:

تبارک الله(1) از این مردمی و خوش خویی گذشته از همه ی نیکوان به نیکویی

بدین منوال تا شب تیره به پایان رسید و صبح روشن روی از افق مشرق آغاز طلوع کرد. میهمان با دیده ی گریان وداع میزبان را میان(2) دربست و به زبان نیاز مضمون این بیت جگرسوز جان گداز ادا می کرد و می گفت:

دلم می سوزد از داغ جدائی چه بودی گر نبودی آشنایی

جوان به مبالغه ی بسیار درخواست می کرد که دو سه روزی اینجا اقامت نمایی و مرد عیار به انواع عذرها متمسک شده، می گفت:

نیارم(3) شد البته اینجا مقیم که در پیش دارم مهمّی عظیم

جوان گفت: مرا تشریف محرمیت ارزانی دار و مهمّی که هست، با من در میان آر، شاید که مددی توانم کرد و همراهی به جای توانم آورد. میهمان چون دل نوازی و جوان مردی از وی مشاهده کرده بود، با خود تأمل نمود که این مهمّ کلی که مرا در پیش است، بی امداد چنین یاری و بی دستیاری از این گونه مددکاری سرانجام نخواهد یافت که مردی با مروّت و کارساز و دل جویی غریب نوازست هیچ به از آن نیست که پرده از روی کار بردارم و او را یار و محرم خود ساخته روی به ساختن این مهم آرم. مثنوی:

ص:140

یک گل مقصود ازین بوستان چیده نشد بی مدد دوستان

دامن یاری گرت افتد به دست فارغ و آزاده توانی نشست

کار تو از یار مکمل شود مشگلت از هم نفسان(1) حل شود

ای مهمان برخیز و پیش از آن که متعلّقان(1) من خبردار گردند، سر من بردار و سر خود بگیر تا مقصود شاه یمن محصَّل و مراد تو نیز میسّر گردد. بیت:

چو حاتم به آزاد کی سر نهاد جوان را برآمد خروش از نهاد

عیار فی الحال در پیش حاتم به زمین افتاد و بوسه بر دست و پای او می داد و می گفت: مثنوی:

اگر من گلی بر وجودت زنم نه مَردَم اگر دم ز مردان زنم

دو چشمش ببوسید و در بر گرفت و ز آن جا طریق یمن برگرفت

حاتم اسباب راه او از زاد و راحله(2) تهیه نموده، او را روانه کرد. عیارپیشه بعد از قطع راه پیش پادشاه آمد و صورت حال به عرض رسانید. ملک یمن از روی کرم طبیعی منصف شد و از راه آزادگی و جوان مردی معترف گشت که کرمی در این مرتبه حدّ هیچ کس را از عالمیان نیست و سخاوتی بدین مثابه،(3) مقدور هیچ یک از آدمیان نی. بیت:

هست جوان مرد درم صد هزار کار چو با جان فتد آن جاست کار

بیامد، نزدیک بود که قبر حاتم را ویران کند. پسرش خواست که تا قالب او را به موضع دیگر برد که از این آفت ایمن باشد، چون سر تربت او باز کردند، دیدند که همه اعضا و اجزای او از هم فرو ریخته الّا دست راست او که به هیچ نوع تغییری نداشت. مردم ازین حال متعجب شدند و از چنان صورتی شگفت ماندند. پیری صاحب دل در میان نظاره گیان(1) بود گفت: ای مردمان! ازین معنی متعجب مشوید و از سلامتی دست حاتم عجب مدارید که او بدین دست، عطای بسیار به سائلان کرده بود لاجرم در حمایت خیر و کرم به سلامت مانده است، پس هرگاه دست کافر بت پرست به واسطه ی عطا و احسان با خلق از خلل ریختن سالم می ماند، نه عجب که تن مؤمن خداپرست به وسیله سخا و احسان با خلق خدا از آفت سوختن آتش دوزخ ایمن گردد، چه حصول دولت جاودان به تمهید قواعد خیر و احسان باز بسته است. بیت:

دولتیان رخ ز جهان تافتند دولت باقی ز کرم یافتند

حق سبحانه و تعالی منشور احسان شامل او را به توقیع: وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ 1 موشّح داراد، و نشان انعام کاملش به طغرای وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ 2 موقّع(1) و مزین گرداناد.

تواضع تو را ارجمندی دهد ز روی شرف سربلندی دهد

فامّا آنکه فی نفس الامر(1) بزرگ قدر و عالی مرتبه است، او از تواضع نترسد زیرا که تواضع از بزرگی و جلالت او هیچ کم نکند بلکه نباهت(2) و شوکت او نزد خالق و خلایق می افزاید: بیت:

تواضع ز گردن فرازان نکوست گدا گر تواضع کند خوی اوست

و از این جا معلوم می شود که تکبر از خصایص ناقصان و ساقطان(3) است و غرض ایشان از آن، پوشیدن نقصان خویش. اما به حقیقت قبایح خود را ظاهر می گردانند. چه کبر آدمی را خوار و بی مقدار می سازد. شعر:

تا توانی به گرد کبر مگرد متکبر بری(4) ز کبر نخورد

گر تو بی کبر و بی ریا باشی خاص درگاه کبریا باشی

و تواضع از همه کس زیبا نماید و از اهل دولت زیباتر، زیرا که پیرایه ی بزرگی تواضع است.

تو. هارون گفت: سخنی نیکو گفتی، زیادت کن. گفت: هر که او را حق سبحانه و تعالی مال و جمال و بزرگی دهد و او به مال با بندگان حق سبحانه و تعالی مواسات و احسان کند و در جمال خود پارسایی ورزد و در بزرگی تواضع نماید، حق تعالی او را از مخلصان مقرّب نویسد. هارون دوات و قلم طلبید و به دست خود این سخنان را بنوشت و آن نوشتن نیز از علامت تواضع خلیفه بود. مثنوی:

زیرکان آزموده اند بسی بر تواضع زیان نکرد کسی

از تواضع بلند گردد نام وز تواضع رسیده اند به کام

متواضع بزرگوار بود مظهر لطف کردگار بود

و تواضع و احترام درباره اشراف انام چون سادات عظام و علمای اعلام و مشایخ کرام اعتباری تمام دارد و موجب ارتفاع لوای دولت متواضع باشد.

دیده از مشاهده بر روی این وآن بسته اند و از غوغای خلق باز رسته اند و به معتکفان ذکر حق پیوسته اند. مثنوی:

معتکفان حرم کبریا شسته ز دل صورت کبر و ریا

دیده نَه و کون مکان در نظر بال نَه و هر دو جهان زیر پر

ملک نَه و نوبت شاهی زده تخت در ایوان آلهی زده

عبداله پرسید که: این دو تن کیانند؟ گفتند: احمد حَرْب(1) و محمد اسلم طوسی(2) که علماء ربّانی اند و به درگاه سلاطین و امرا تردد نمی نمایند. گفت: اگر ایشان به سلام ما نیامده اند، ما به سلام ایشان برویم. پس سوار شد و به نزدیک احمد رفت. یکی پیش دوید که عبدالله طاهر می آید، احمد را مجال فرار نشد و عبدالله به خانه وی درون رفت. احمد بر پای خاست و زمانی سر در پیش افکند و بایستاد و عبدالله نیز ایستاده بود. احمد سر برآورد و درو نگریست و گفت: ای پسر طاهر! شنوده بودم که مردی نیکوروی و خوش منظری، حال آن که می نگرم از آن خوب تری که خبر داده بودند. اکنون این روی نیکو را به نافرمانی خدای زشت مگردان و چنین رخساره ای را هیمه ی آتش دوزخ مساز. این بگفت و روی به قبله آورد و به نماز در پیوست. عبدالله گریان گریان از خانه وی بیرون آمد و نزدیک محمد اسلم رفت، محمد او را بار نداد و هر چند سعی کرد، سود نداشت. گفتند: صبر باید کرد تا روز آدینه که وی به نماز از خانه بیرون آید، شاید ملاقات واقع شود و عبدالله روز آدینه بیامد و بر سر کوچه ی وی بایستاد. شیخ به نماز بیرون آمد و چون دید که سواران ایستاده اند، همان جا توقف نمود. عبدالله از مرکب فرود آمده، پیش محمد اسلم آمد و سلام کرد. محمد پرسید که: چه کسی و چه کار داری ؟ گفت: عبدالله طاهرم، به زیارت تو آمده ام. شیخ گفت: حاشا تو را با من چه کار است و مرا با تو چه گفتار؟ پس روی

ص:150

به دیوار آورد و در وی ننگریست. عبدالله پیش وی آمد و روی بر خاک قدم وی نهاد و مناجات می کرد که الهی! این مرد به رضای تو مرا که بنده ای بدم، دشمن می دارد و من به رضای تو او را که بنده ی نیکی است دوست می دارم، به حرمت آن دشمنی و این دوستی که برای توست، که این بد را در کار آن نیک کن. هاتفی آواز داد که: سر بردار که گناه تو را در کار طاعت او کردیم و چنین گفته اند: مثنوی:

اگر چه ما بدان روزگاریم و لیکن نیکوان را دوست داریم

چه باشد گر بدان را در قیامت به نیکان بخشد از راه کرامت

به امانتی خیانت کند و آن را به صاحبش برنگرداند تا مرگش فرا رسد، بر غیر دین من مرده است، و خدا را دیدار می کند در حالی که بر وی خشمگین است.

2. عن الامام امیرالمؤمنین علیه السلام: افضل الإیمان الأمانة، اقبح الأخلاق الخیانة.(1) برترین اخلاق امانتداری است، زشت ترین اخلاق خیانتکاری است.

3. عن علی علیه السلام: الصدق أقوی دعائم الایمان.(2) حضرت علی علیه السلام فرمود: راستی و صداقت نیرومندترین پایه ایمان است.]

علمای دین و عرفای صاحب یقین چنین گفته اند که: امانت؛ رکنی است اعظم از خصال حمیده، و دیانت؛ اصلی محکم از اخلاق پسندیده. بنیاد ایمان به امانت تمام گردد که فرموده:

«لا إیمان لمن لا امانة له»(3) و قاعده ی شرع به حفظ قواعد دیانت نظام پذیرد. مثنوی:

شرع که بنیاد صیانت نهاد قاعده ی دین به دیانت نهاد

در دلت ار میل امانت بود از شرر دوزخ امانت بود

هر کرداری و گفتاری که در آن نگری و در هر دیدنی و شنیدنی که اطراف آن را تأمل کنی، حدی به امانت دارد و حدّی به خیانت. چون کسی در آن امانت نگاه ندارد، خیانت کرده باشد و هر چه خدای تعالی به بنده داده، امانت است که در آن خیانت روا نیست. مثلاً دیده؛ امانتی است که بدان در آثار قدرت نگرند و گوش امانتی است که بدان سخنان حق استماع کنند و زبان امانتی که بدان ذکر خدا گویند و دست امانتی که بدان نفع به خلق خدا رسانند و علی هذا چون کسی دیده به نظر حرام بگشاید و گوش بر استماع اقوال

ص:152

ناپسندیده نهد و به زبان بهتان و دروغ گوید و دست به آزار مسلمانان دراز کند، هر آینه در امانت الهی خیانت نموده باشد و سخن ربّانی را نشنوده که یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَخُونُوا اللّهَ .1 مثنوی:

ای شده ز ایمان و امانت بری دین تو فارغ ز دیانت گری

ترس نداری که فنائیت هست شرم نداری که خدائیت هست

و سلاطین را بعد از محافظت این امانت ها، حفظ امانتی دیگر لازم است.

یعنی ملاحظه ی احوال رعایا که ودایع حضرت خالق البرایا(1) اند و اگر در محافظت ایشان تقصیری رود، خیانت به ارکان امانت راه یابد.

حکما گفته اند که: اگر پادشاهی، عاملی ظالم را به عمل فرستد و مهم رعیت به جباری(2) ستمکار حواله کند علامت خیانت است در حق رعیت چه ستمکاره را بر ضعفا و عجزه مستولی ساختن، چنان باشد که شبانی گوسفندان به گرگ دادن. مثنوی:

ستمکاره گرگیست با دار و گیر رعیت همه گوسفندی حقیر

چو بسپردی این گوسپندان به گرگ فتادند اندر بلای بزرگ

و دیگر، ملاحظه ی دیانت لازم است(3) و دیانت؛ محافظت امانتی است که میان بنده و خدای باشد و کسی بدان اطلاع نیابد مگر بعد از اظهار آن و صیانت قانون دیانت، موجب سعادت هر دو سرای بلکه سبب حصول رضای خداست. بیت:

ص:153

در دیانت کوش تا دنیا و دین گیرد فرو غ بی دیانت را نه دنیا بر مراد است و نه دین

و همیشه مردم متدین، مکرّم باشند و نزد همه کس عزیز و محترم.

نمایم. میزبان گفت: ای خواجه! به دولت تو همه اسباب مهیاست، چون پرده ی حشمت(1) از میان برخاست و رسم تکلّف برطرف شد، مرا میل انگور تازه است، اگر شما را به باغی برند یا برای شما به رسم تبرّک بیاورند، قدری برای من بفرست. نوشیروان گفت: در باغ تو انگور بسیار دیدم، چرا از آن نخوری ؟ گفت: ای خواجه! پادشاه ما مردی ظالم و غافل است و غافل، پروای رعیت ندارد و انگورهای مردم رسیده، کسی تعیین نمی کند که حرز(2) گیرد، مردم دیگر بی ملاحظه حرز انگور می خورند و من محرومم، جهت آن که حقّ او درین باغ است و هنوز حرز نکرده اند. اگر انگور خورم، خیانت کرده باشم و در مذهب من خیانت و بی دیانتی حرام است. چون غوره پدید آید، درِ باغ ببندم و مُهر کنم و نگذارم که هیچ آفریده ای در آن جا رود تا وقتی که پادشاه عشر(3) خود بگیرد، آن گاه دست به انگور کنم. نوشیروان که این حکایت بشنید، بگریست و گفت: آن پادشاه ظالم و غافل منم و به سبب دیانت تو، از خواب غفلت بیدار گشتم. پس طریق عدل پیش گرفت و آن مرد را معزّز و معظم ساخت. قطعه:

از دیانت کار می یابد نظام وز امانت مرد کامل می شود

بی تکلّف از تدین خلق را دولت دارین حاصل می شود

امیرزاده، جوان مغروری بود، گفت: ای پیر! درختی که از میوه ی آن نخواهی خورد، چرا می نشانی ؟ پیر گفت: دیگران کاشتند، ما خوردیم، ما نیز بکاریم تا دیگران بخورند، شاید ما نیز بخوریم. امیرزاده مبالغه(1) نمود حتی به طلاق سوگند خورد که تو از میوه ی این باغ نخواهی خورد. این بگفت و مرکب براند. پیر پرسید که: این چه کسی بود؟ گفتند: پسر امیر بلخ. بعد از مدتی امیرزاده به تماشا سوار شده با کوکبه ی خود می راند، به باغی رسید به غایت دل گشا و روضه ای دید بسیار خوش هوا: مثنوی:

درختانش همه بالا کشیده بریشان میوه های خوش رسیده

زبالای درختانِ سرافراز نواخوان گشته مرغان خوش آواز

امیرزاده را آن باغ بسیار خوش آمد، عنان باز کشیده، از مرکب پیاده گشت و در باغ درآمد. پیری دید زنّاربند که در آن باغ می گشت. پیر چون امیرزاده را دید، نشناخت و امیرزاده نیز پیر را ندانست. پیر طبقی از میوه های لطیف چیده پیش آورد. امیرزاده آغاز خوردن کرد و در اثنای خوردن، قدری به دست پیر داد که در تناول با ما اتّفاق نمای. پیر میوه را به دست یکی از ملازمان که ایستاده بودند داد و گفت: مرا از این میوه نشاید خوردن. امیرزاده گفت که: چرا ازین نخوری ؟ گفت: به جهت آن که وقتی که من این درختان را می نشاندم، پسر امیر بلخ بدین جا رسید و مرا در نشاندن درخت توبیخ(2) کرد که عمری گذرانیده و به لب گور رسیده ای، چه امَل و امید دور دراز داری که در این سنّ درختی که چند سال دیگر میوه خواهد آورد، می کاری ؟ من جواب سخن او را گفتم، او به طلاق سوگند خورد که: تو از میوه ی این باغ نخواهی خورد. من از حرمت آن که شاید زنده و کدخدا بوده، میوه ی این باغ نمی خورم تا طلاق واقع نشود و من از عهده ی دیانت بیرون آمده باشم. جوان گفت: ای پیر! آن امیرزاده منم و آن سوگند، من خورده بودم. از

ص:156

بهر این دیانت که ورزیدی، وزارت خود را به تو تفویض(1) کردم و در هیچ مهمّی بی مشاورت تو شروع ننمایم. پیر زمانی سر در پیش انداخت و تأملی کرد، پس از آن سر برآورد و گفت: قبول کردم اما پادشاه مسلمان وزیر گبر(2) روا نباشد، بس زنّار برید و کلمه شهادت بر زبان رانده به برکت دیانت به دولتِ اسلام رسید و مرتبه ی عالی و منصبی بزرگ یافت. بیت:

گر علوّ قدر خواهی از دیانت رخ متاب با تو گفتم گفتنی، و الله اعلم بالصواب(3)

وفاکارِ جوان مردان صاحب کمال است و حسن عهد از خصال بزرگان ستوده حال، رخساره ی هر عهدی که آرایش از خال وفا یابد، مرغ دل هیچ کس گردن از رشته دام محبّت او برنتابد. حق سبحانه و تعالی فرمود که: الآیه یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ؛1 (ای مؤمنان وفا کنید به عهدهایی که با یکدیگر می بندید).

و جای دیگر می گوید که: وَ أَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ ؛2 (وفا کنید به عهد من، [یعنی: عهدی که با من بستید] تا وفا کنم به عهد شما [یعنی: خدای جزای خیر در عوض آن به شما دهد]).

و در حدیث آمده که:

«لا دین لمن لا عهد له؛(1) کمال دین داری نیست کسی را که را رعایت عهد نکند». بیت:

نیست بَرِ مردم صاحب نظر خدمتی از عهد پسندیده تر

دست وفا در کمر عهد کن تا نشوی عهد شکن جهد کن

ای پسر پدر ملت! این جا چه نشسته ای ؟ گفت: از آن وقت که به وعده ای مرا این جا نشانده ای نشسته ام و دیده ی انتظار بر راه معاودت تو نهاده ام. گفت: چون من نیامدم تو چرا نرفتی ؟ گفت: وعده کرده بودم، روا ندانستم که خلاف وعده کنم و اگر مدت ها نیامدی، من این جا می نشستم و از سر این کوی نمی رفتم. لاجرم حق سبحانه و تعالی در (کلام) خود او را بدین نوع صفت (اشارت) کرد که الآیة إِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ؛1 (او پیغمبر راست وعده درست عهد [بود]). بیت:

از عهده ی عهد اگر برون آید مرد از هر چه گمان بری فزون آید مرد

آن را منگر که ذو فنون آید مرد در عهد وفا نگر که چون آید مرد

و بعد از آن که وفا به عهد خلق پسندیده است هر آینه به عهد خدای پسندیده تر باشد.

غلام گفت: ای خواجه! طبیب می گوید که: اگر تو صفت وفا پیش آری، ما نیز شربت شفا ارزانی داریم. خواجه غلام را آزاد کرد و فی الحال شفا یافت. بیت:

اگر به عهد محبت وفا کنی با خلق ز روی لطف و کرامت وفا کند با تو

یکی از امرا گفت: ای دیوانه! مال بی حدّست و سپاهی بی برگ و نوا. دیوانه روی از آن کس برتافت و گفت: ای ملک! تو به آن کسی که نذر و عهد کرده ای، دیگر کار داری یا نی ؟ اگر دیگر بار با او کار خواهد بود، به عهد خود وفا کن و اگر با او کار نداری، محتاج او نخواهی شد، هر چه خواهی بکن. پادشاه بگریست و همه ی اموال بر فقرا و مساکین قسمت کرد. مثنوی:

هر که را دیوانه خوانی، عاقل است هر که عاقل نیست او دیوانه است

چو محتاج خواهی شد آخر بدو متاب از وفاداری خویش رو

کسانی که فرمان روا گشته اند مکرم ز حسن وفا گشته اند

وفاداری آئین شاهنشهی است غم عهد خوردن زکارآگهی است

و حسن عهد از هیچ کس چنان خوب نمی نماید که از سلاطین. زیرا که سخن ایشان به مسامع(1) همه کس می رسد، و احوال ایشان در هر مجامع گفته می شود و مجموع خلایق بر عهد و پیمان ایشان اطلاع می یابند و چون عهد خود را به پایان نرسانند، دوست و دشمن را بر ایشان اعتماد نماند.

جان که ازو به به جهان یار نیست هیچ نیرزد چو وفادار نیست

یار توان یافت به گیتی بسی لیک وفادار نیابی کسی

صحبت آن کس که به صدق و صفاست دامن او گیر که اهل وفاست

پس او را از جمله مردم به قبول و اقبال اختصاص داد و آن ها را که به نفاق، جانب ولی نعمت خود را فرو گذاشته بودند، به انواع عقوبات و تعذیبات عرضه تلف ساخت. شعر:

کسی که حق نشناسد، ازو امید بِبُر کسی که نیست وفایش بدو مکن پیوند

زحسن عهد به عالم اگر علم گردی لوای رفعت تو بگذرد ز چرخ بلند

اندرین رسته(1) راست کاری کن تا در آن رسته رستگار شوی

و بزرگان گفته اند: سخن از آن فراخ تر است که گوینده را پای بیان در سنگ خلاف آید و تا گل صدق در چمن سخن بوی برخورداری می دهد، نفس ناطقه(2) را دسته ی خاری به دروغ بر بستن نشاید. شعر:

زبان پاک را حیفست بسیار که از لوث دروغ آلوده سازی

اگر پا بر نداری از ره صدق سر از گردون گردان بر فرازی

هزار شمشیر برای محافظت ایشان در گرد ایشان باشد، یعنی اگر هزار تیغ برهنه در کوکبه ی دولت کسی می زنند، و شمشیر زبانش جواهر صدق ندارد در نظر مردمان هیچ شکوهی نیارد. مثنوی:

تو در کار خود راستی بر به کار که هم رسته گردی و هم رستگار

بود گر چه مردم بسی کج خرام(1) به آخر شود راستان را غلام

اگر چند باشد کمان سخت گیر به آخر تواضع کند پیش تیر

گفت: من تو را دشمن می داشتم، بر من لازم نبود که طرف تو رعایت کردمی. حجاج گفت که هر دو را آزاد کردند؛ یکی را به سبب حق وی، و یکی را به جهت صدق وی. و این مثل در میان مردم پیدا شد: «ان کان الکذب ینجی فالصدق أنجی»: اگر دروغ کسی را می رهاند، راست از آن رهاینده تر است. مثنوی:

راستی آن جا که علم بر زند یاری حق دست به هم بر زند

راستی خویش نهان کس نکرد بر سخن راست زیان کس نکرد

راستی آور که شوی رستگار راستی از تو ظفر از کردگار

چون به سخن راستی آری به جای ناصر گفتار تو باشد خدای

چنانچه کذب آب روی را می برد، مزاح و هزل(1) و طیبت(2) و لهو و لعب سقط (3) عِرض(4) است خصوصاً از ارباب اختیار که به مزاح کردن، ملازمان ایشان دلیر می شوند و او را وقعی در دل ایشان نمی ماند و یمکن که چون با کسی مزاح کنند، کینه در دل گیرد و به مرور زمان در صدد انتقام آید و از آن صورت فتنه ها زاید و در روشنائی نامه مذکور است: مثنوی:

مکن فحش و دروغ و هزل پیشه مزن بر پای خود زنهار تیشه

اگر شاهی، برد هزل آبرویت وگر ماهی، کند چون خاک کویت

ص:167

دیگر غیبت کردن از ذوی الاقتدار،(1) مناسب نمی نماید چه ایشان را قدرت آن هست که به مواجهه هر چه خواهند و با هر که خواهند بگویند. پس خود را در حساب اهل غیبت نباید داشت و ملازمان را هم از غیبت دیگران منع باید فرمود که شأمت غیبت بسیار است و مضرت او در دنیا و آخرت بی شمار. مثنوی:

غیبت کس تا بتوانی مگوی ز آن که برد غیبت تو آبروی

گوش منه بر لب غیبت گران تا تو هم انباز(2) نباشی در آن

اگر توقع بخشایش خدا داری ز روی لطف و کرم بر شکستگان بخشای

در اخبار وارد است که: هر که انعام ربّانی روی به وی آورد و افضال(1) سبحانی در حق او بسیار شود، کثرت احتمال(2) مئونات محتاجان و ادای حقوق فروماندگان بر وی لازم شود، زیرا که وجوب سدّ فاقه ی(3) اهل احتیاج بر قدر نعمت است، هر چند نعمت اهل اختیار و اقتدار بیشتر باشد، انجاح(4) مرادات فقرا؛ و ادا کردن حاجات ضعفا؛ بیشتر باید. پس صاحب سعادتی را که دولت سلطنت بدو ارزانی داشته باشند و لوای(5) عظمت او را در عرصه ی جهان داری و کامکاری برافراشته باشند. باید که مؤنت خلق را تحمل نماید و در حالت قدرت، قضای حاجت محتاجان را غنیمت شمرد و صورت مطلوب و چهره مقصود هیچ مستحق را در نقاب تعویق(6) و حجاب توقف روا ندارد، و چون گل اقبال در باغ دولت شکفته می یابد و شکوفه ی مراد در چمن مملکت بر شاخسار ابهت جلوه گر می بیند، برآوردن مرادات درماندگان را غنیمتی بزرگ شمرد، و روا کردن حاجات محرومان و بیچارگان را دست آویز شگرف شناسد. بیت:

امید خلق روا کن به مکرمت که تو نیز مقرر است که با خود امیدها داری

بده مراد فقیران به لطف تا بدهد مرادها که تو از حضرت خدا داری

ص:169

در حدیث آمده که شادی به دل مؤمن رسانیدن برابر عمل آدمیان و پریان است. پس شرط سلطنت آن باشد که پیوسته منتظر حاجات محتاجان بود و دل ایشان را به روا کردن حاجت ایشان شادمان سازد تا ثوابی بدین عظمت از وی فوت نشود.

همین بس ز شادی و فرماندهی که از دشمنان مِلک سازد تهی

دوم دوستان را بود دلنواز رعایای خود را شود کارساز

سیم حاجت مرد امیدوار برآرد نگرداندش شرمسار

بسی پادشاهان گردن فراز گذشتند ازین کارگاه مجاز

از ایشان کسی گوی دولت ربود که در بند آسایش خلق بود

به حکم این خبر که التأنّی من الرحمن و العجلة من الشیطان،(1) نسبت تأنّی و تأمل کردن در کارها به حضرت رحمانی است و انتساب تعجیل کردن و شتاب کاری نمودن در امور شیطانی باشد. تأنّی همه کارها را می آراید، و به سبب تعجیل بسی مهمات به زیان آید، هر مهمی که به تأمل و آهستگی در آن شروع نمایند، غالب آن است که بر حسب دلخواه سرانجام یابد، و هر کاری که به گرمی و سبک باری(2) در آن خوض(3) کنند اکثر آن است که به مراد از پیش نرود و شاید سبب وبال عقبی و خجالت دنیا شود. مثنوی:

به آهستگی کار عالم برآر که در کار گرمی(4) نیاید به کار

چراغ ار به گرمی نیفروختی نه خود را نه پروانه را سوختی

شکیب آورد بندگان را کلید شکیبنده را کس پشیمان ندید

هر که دارد تأنی اندرکار به مرادات دل رسد ناچار

در وصایای هوشنگ مذکور است که: در تمشیت امور سیاسی بر مقتضای

«لیس من العدل سرعة»(1) شتاب زدگی نباید نمود و هنگام سورت(2) خشم و حِدّت(3) غضب زمام(4) اختیار به دست نفس نباید داد و از سر فکر نظر بر پایان کار باید انداخت مبادا که بعد از وقوع مهمّ پشیمانی روی نماید و در آن حالت از ندامت هیچ فایده حاصل نیاید و چنین گفته اند: شعر:

مکن در امور سیاسی شتاب ز راه تأنّی عنان بر متاب

که صد خون به یک دم توان ریختن ولی کشته نتوان برانگیختن

سبکباری هم چو تیری است که چون از کمان بیرون رفت باز نتوان آورد و آهستگی هم چو شمشیر است در دست، اگر خواهد کار فرماید و اگر نه هیچ ضرر نکند. و در هیچ وقتی خفت(5) بر مزاج اهل حکومت غلبه نکند چنان چه در وقت غضب. پس لازم بود در آن حال عنان حکم باز کشیدن و صورت عاقبت آن مهم را در آینه ی فکرت دیدن.

روی من پدید آید، پیش از آن که حکم کنم، رقعه ی(1) اول را بر من عرض کن و اگر ببینی که آتش خشم فرو ننشست، متعاقب آن رقعه ی دوم به مدد فرست و اگر احتیاج افتد، سیم رقعه را به نظر من درآور. و مضمون رقعه ی اول این بود که: تأمل کن و عنان ارادت در قبضه تصرف نفس اماره مَنِه که تو مخلوق عاجزی و خالق قوی هست که ترا هست کرده و فحوای(2) رقعه ی دوم این بود که تأنی پیش آر با زیردستان که ودیعت حضرت پروردگارند، به شتاب کاری معامله مکن و بر ایشان که مغلوب تو اند رحم کن تا آن که بر تو غالب است، مکافات آن را بر تو رحمت کند، و بر رقعه ی سیم نوشته بود که درین حکم که خواهی کرد، از شرع تجاوز مکن و از انصاف در مگذر. مثنوی:

حکم چنان کن که ز روی نسق(3) راست بود حکم تو با حکم حق

توسن(4) خود تند مساز آن چنان کش نتوان باز کشیدن عنان

شوم ؟ وزیر گفت: بحمداله ذات عالی آراسته است به انواع معالی، ای شاهزاده! مایده ی پرفایده ای برای خاص و عام نهاده ای و صلای(1) کرم و مروّت در داده ای و نعمت های لطیف و اباهای(2) ظریف مهیا شده، اما بر سر این خوان نمک کمتر است و بی نمک، هیچ طعامی مزه ندارد. نصر پرسید که: نمک این خوان چه تواند بود؟ وزیر گفت: نمک خوان حکومت، تأنّی و بردباری است و آن چه این خوان را به غارت دهد، خشم و سبک باری. نصر گفت: دانستم و مرا هم معلوم شده بود که این عیب دارم، اما چون عادت شده و طبیعت برین خوی گرفته، چه تدبیر توان کرد؟ وزیر فرمود که: در نفس خود باید که به وقت حکم تأمّل کنی و شتاب کاری ننمایی و در خدمت تو جمعی بزرگان پاکیزه اخلاق باشند که در وقت استیلای غضب بر تو شفاعت توانند کرد تا این کار به قرار باز آید. امیر بزرگانی را که اهلیت منادمت(3) داشتند طلبید و به شرف تقرب معزّز گردانید و فرمود که: هر کس را که من سیاست فرمایم، آن حکم را تا سه روز در توقف دارید و سه بار بر من عرضه کنید، و هر که را به عقوبت حکم کنم، از صد چوب کمتر بزنید، و ندما را گفت: شما گناه کارانی را که مستحق عفو باشند، به وجه احسن شفاعت کنید. چون امور حکومت برین جمله تمهید پذیرفت، اندک زمانی را دبدبه ی عدالت و طنطئه ایالت او در اطراف جهان منتشر گشت. مثنوی:

تو شاهی چو شاهین مشو تیزپر به آهستگی کوش چون شیر نر

عنان کش دوان اسبِ اندیشه را که در ره خطرهاست این پیشه را

به کاری که غم را دهی بستگی شتابندگی کن نه آهستگی

ص:175

مشاورت، فواید بسیار است: یکی آن که: کارها را به صلاح و سداد(1) نزدیک گرداند. دیگر آن که: کسی بی مشاورت کاری کند، اگر نیکو نیاید، زبان طعن بر وی گشایند و اگر بعد از مشاورت، آن کار را هیچ فایده و نتیجه ای نباشد، باری او را معذور دارند. دیگر آن که: ذهن شخص واحد، به اطراف و جوانب مهمّ احاطه نمی تواند کرد، چون جمعی باشند و ذهن ها بر گمارند هر یک را چیزی دیگر به خاطر رسد و رأیی که صواب باشد، بر همه ظاهر گردد. پس اهل اختیار را لازم است که به مقتضای

«لا صواب مع ترک المشورة»(2) در هر کاری که پیش آید و در مهمّی که روی نماید، بی مشورت عقلا شروع نکنند، مشورت را در حل مشکلات، حاکم عدل و ممیز(3) به حق شناسند و یقین دانند که تدبیر چندین عقل، از تدبیر یک عقل صایب تر(4) و پرفایده تر خواهد بود.

درِ مشورت را چرا بسته ای مگر مذهب عقل را جا حدی(5)

نه ارباب حکمت چنین گفته اند که: «رأیان خیر من الواحد»(6)

و چون در حدوث واقعات(7) و وقوع حادثات(8) از مشاورت گزیر(9) نیست، باید که مشاورت با اهل حکمت و اصحاب تجربت و مردم دوراندیش و پیران عاقبت بین واقع کند. که تدبیر این طایفه صایب است و تتبّع تدبیر صایب کردن واجب.

ص:177

هر که بی تدبیر کاری کرد ملک از دست داد ملک می خواهی بنای کار بر تدبیر نه

بهر تسخیر ممالک لشکر و خیل و حشم جمله در کارست لیکن زین همه تدبیر به

ملک هیاطله غالب شد و دشمن روی به هزیمت نهاد و خزانه و یراق(1) او به دست ملک افتاد و آن خریطه مکاتیب را که ارکان دولت او به دشمن او نوشته بودند در آن جا بود، به دست ملک افتاد. ملک چون معلوم کرد که در آن خریطه چیست، سر باز نکرد و هم چنان مهر کرده، بگذاشت و با خود گفت: اگر این مکاتیب(2) را بخوانم، به ضرورت با ارکان دولت خود بد شوم و ایشان که این حال معلوم کنند، از من هراسان شوند و برای دفع ضرر خود قصد من کنند و آتش فتنه بالا گیرد و تسکین آن به غایت دشوار بود. و در حال؛ خواص درگاه و مقربان حضرت خود را بخواند و آن خریطه را بدیشان نمود و گفت: این نامه هاست که بزرگان لشگر ما از روی عاقبت اندیشی به خصم ما نوشته بوده اند و او همه را در این خریطه جمع کرده و مهر بر آن نهاده و حالا به همان مهر او، به دست من افتاد و خدای را حج پیاده در گردن من اگر سر گشاده باشم و خوانده و دانسته که درین نامه ها چیست و نویسنده ی هر نامه کیست. پس بفرمود تا آتش برافروختند و آن مکاتیب را بسوختند و چون ارکان مملکت آن لطف و مکرمت(3) بدیدند، همه رو به قرار خود باز آمدند و در متابعت او یک دل شدند. و بدین رأی ستوده جمله را مطیع فرمان و رهین منّت خود ساخت. مثنوی:

به تدبیر کاری توان ساختن که نتوان به تیغ و سنان ساختن

مکن تکیه بر گنج و تیغ سپاه ز فرزانگان رأی و تدبیر خواه

و گفته اند که: با همه کس از ارکان و اکابر و اصاغر که امین و معتمد باشند، مشاورت باید کرد، شاید که خُردان را چیزی به خاطر رسد که بزرگان را در ضمیر نگذشته باشد و هیچ کس بر مشاورت زیان نکرد.

ص:180

پس بر سلاطین لازم است که هر عقده ای که پیش آید، به سر انگشت تدبیر بگشایند و هر خللی که از حوادث ایام بزاید، به میمنت مشاورت و معاضدت(1) رأی صایب تدارک و تلافی آن نمایند. مثنوی:

کارها بی مشاورت نکنی تا در آن سود بی کران بینی

هر چه آن بی مشاورت سازی جزم می دان کز آن زیان بینی

به رأیی، لشکری را بشکنی پشت به شمشیر از یکی تا صد توان کشت

مشو مغرور عقل و دانش خویش بنه آیینه تدبیر در پیش

مدد جوی از خردمندان آگاه که تا یابی سوی مقصود خود راه

هر کس که امان دین و دنیا طلبید بی بدرقه ی حزم به منزل نرسید

آئینه ی فکر را بزن صیقل حزم تا روی مراد اندران بتوان دید

ابراهیم امام(1) که کرّت اوّل صاحب الدعوة بود، ابومسلم(2) را به خراسان می فرستاد وصیت آخرش این بود که اگر می خواهی که کلمه ی دعوت متمشّی شود و مهم تو به موجب دل خواه تو از پیش برود در هر که ترا شکّی و تهمتی از او به دل رسد، در هلاک او سعی کن. که یکی از حزم سلاطین آن است که: بر هر که بدگمان باشند او را از پیش بردارند. درین باب گفته اند: بیت:

از هر که دلت کرانه گیرد او را سبک از میانه بردار

مواضعه(1) کرد که چون پایشان به قلعه درآید، همه اتفاق کرده، ابوجعفر را به قتل رسانند. چون دیلمی به در حصار در رسید، ابوجعفر حکم کرد که دیلمی تنها به حصار درآید، او تنها درآمد و مردم او بیرون ماندند، ابوجعفر را عارضه ی نقرس پدید آمده بود و مجال حرکت نداشت. بر غرفه ای نشسته بود که از دریچه های آن خندق و صحرا به نظر درآمدی، دیلمی را آن جا طلبید و زمانی از هر نوع سخنان گفتند. دیلمی در اثنای آن حالت ابوجعفر را گفت: خلوت کن تا سرّی از اسرار مملکت با تو بگویم. ابوجعفر فرمود تا جمله ی خدم از آن جا برفتند جز غلامی خردسال که حوایج ایشان مهیا کردی. چون خلوت شد، دیلمی در غرفه دربست و خنجر کشیده ابوجعفر را هلاک کرد و آن غلامک از ترس بی خود شده بود، مجال دم زدن نداشت. پس رسن(2) ابریشمین باریک که در ساق موزه ی(3) پای خود داشت، در موضعی از آن دریچه محکم کرد و از غرفه به لب خندق فرود آمد و با شنا از خندق بگذشت و به لشکرگاه خود آمد. اگر ابوجعفر حزم ورزیدی، با او خلوت نکردی و خصم را بر خود فرصت ندادی، در ورطه ی هلاک نیفتادی. در اخبار و آثار ازین حکایات بسیار است که به واسطه ی ترک حزم، سر بر باد داده اند و درهای فتنه بر خود گشاده اند، و اگر خردمند تأمل کند، داند که هیچ حصاری محکم تر از حزم و احتیاط نیست و هیچ مهلکه مخوف تر از غفلت و تهاون(4) نه. بیت:

به حزم کوش که این ره رهی پر از خطر است به احتیاط قدم نه که جای شور و شر است

همین که ابر ببارد چه سان تصور کن که سیل می رسد و خانه ی تو بر گذر است

مباش غافل و از حزم بر کرانه مشو که حزم تیر بلای زمانه را سپر است

ص:185

کسی که عاقبت اندیش و دوربین باشد مقرر است که از خود همیشه با خبر است

چو با خبر بود از خود نهال دولت او علی الدوام به باغ مراد بارور است

که فرموده: «رزقی تحت ظل رمحی»:(1) روزی من در سایه ی نیزه ی من است. و درین سخن تحریص است بر ارتکاب کارزار و استعمال آلات جنگ در وقت حرب و پیکار. شعر:

به شجاعت توان گرفت جهان هر که بددل بود چه کار کند؟

آن که جرأت نماید اندر کار خویشتن را بزرگوار کند

طالع را وقت نحوست است، سوار شدن را توقف دارید که هشت ساعت دیگر را ساعت نیک است و طالع وقت به حسب دلخواه می شود. یعقوب هم چنان سلاح پوشیده به فصل تابستان بر بالای بام در آفتاب هشت ساعت بایستاد و چنان چه ارکان دولت از قوّت مصابرت(1) او عجب داشتند، چون وقت رسید و طالع مسعود گشت، از بام فرود آمد و سوار شد. جمعی پرسیدند که: موجب ایستادن امیر در آفتاب چه بود؟ گفت: من کاری بزرگ در پیش دارم و درین مهمّ که روی بدو آورده ام، نازکی(2) و کاهلی در حصول مقصود، خللی عظیم می آرد، من نفس خود را امتحان می کردم که در تاب آفتاب با سلاح گران طاقت دارد یا نی، دیدم که طاقت دارد، معلومم شد که مرا حصول مقصود روی خواهد نمود. پس یعقوب در طلب دولت تا این غایت سعی نمود، رسید به درجه ای که رسید.

شاهد ملک است در عقد کسی کز روی جهد دست در آغوش با شمشیر و خنجر می کند

آن که او پا بر سر ناز و تنعّم می نهد کردگارش در جهان سردار و سرور می کند

پادشاهی در چمن دادند گل را زان که گل با وجود نازکی از خار بستر می کند

فرمود که: ظریف ترین تاج ها، طاقیه ی رومی و دیگری ادا نمود که: از منازل بوستان های پرگل و ریحان بهتر است و دیگری تقریر کرد که از مشروبات خمر صافی موافق تر است، دیگری چنین نمود که: از سایه ها، سایه ی بید سازگارتر است، دیگری چنین فرمود که: از نغمات و سازها، آواز عود ملایم تر است، دیگری بیان کرد که برای ندیمی محافل جوانان خوب صورت و زیباسیرت، لایق تر. چون نوبت به یعقوب رسید، گفتند: تو هم سخن بگو. گفت: خوب ترین لباس ها زره است، و بهترین تاج ها خود، و خوش ترین منزل ها معرکه ی حرب، و زیباترین شراب ها خون اعداء، و لطیف ترین سایه ها، سایه ی نیزه، و ظریف ترین آوازها سهیل اسبانِ کجیم(1) پوشیده، و گرامی ترین ندیمان، مردان کاری و مبارزان کارزاری که به ضرب شمشیر آبدار، دمار از اعداء برآورند و در اشعار حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام آمده است:

السیفُ و الخنجر ریحاننا افً علی النرجس و الاس

شرابنا من دم اعدائنا و کأسنا جمجمة الراس

و ترجمه این بیت به فارسی این است:

گل و ریحان ما تیغ است و خنجر به کار ما نیاید نرگس و آس

شراب ماست خون دشمن ما اساس کلّه ی او بهترین کاس

پس طالب ملک باید که نوک سنان(2) آبدارش چون شب روان برای گرفتن جوهر جان نقب(3) در خزینه ی سینه ی دشمن زند و شمشیر زهربارش مانند سرهنگان عیارپیشه به قصد گوهر روح، مهر سر از درج(4) بدن خصم برآورد و پادشاه که خود دلیر باشد، لشکر او را جرأت بیفزاید و پادشاه بی دل را دولت عالم گیری مسلّم نشود.

ص:192

این عزیمت(1) درست و جرأت تمام و شجاعت کامل، حق سبحانه و تعالی او را بر دشمن ظفر بخشید. بیت:

کسی را که ایزد کند یاوری که یارد(2) که با او کند داوری ؟

کسی را ظفر بر ظفر حاصل است که در پردلی لشکرش یک دل است

سپه را که فیروزمندی رسد ز یاران یک دل بلندی رسد

و موافقت اکابر و اتفاق بزرگان خصوصاً اقربا را درین باب ضرورت است؛ پنجم: لشکر را وعده های خوب باید داد و به نویدهای بزرگ مستظهر(1) باید گردانید و باید که آن مواعید به وفا رساند، ششم: تا توانی به نفس خود مباشر حرب نباید شد که اگر شکستگی روی نماید، آن را تدارک توان نمود؛ هفتم: در تدبیر کارهای لشکرکشی و سپاه سالاری کسی را اختیار باید فرمود که به سه صفت آراسته باشد، اول شجاع قوی دل بود و بدان شهرت یافته، نام و آوازه پیدا کرده تا ازو ترس و هراسی در دل دشمن افتد. و دیگر رأی صایب(2) و تدبیر تمام داشته باشد و مداخل و مخارج جنگ دانسته که چه جای باشد که رأی به از شجاعت به کار آید، و انواع حیل و خداع(3) به کار باید برد که خدعه در باب حرب مکروه نیست و بلکه مستحسن است، در خبر آمده که: الحرب خدعة.(4) دیگر ممارست حروب کرده باشد و صاحب تجارب شده که فواید تجربه بسیار است؛ شرط هشتم آن است که: چون کسی در اثنای حرب به مبارزتی و شجاعتی از اقران و اکفاء ممتاز شود، در عطا و صِلت و ثنا و محمدت(5) او باید افزود بلکه در آن باب مبالغه باید نمود تا دیگران را نیز میل هواداری و جان سپاری شود؛ نهم: در روز حرب از غفلت دور باید بود که بسیار بوده که ظفر نزدیک رسیده، یک نَفَس از جنگ غافل شده اند و بدان غفلت، کار دیگرگون شده؛

ص:196

دهم اگر لشکر خصم شکسته گردد، در پی ایشان نباید رفت و به زودی کس را از عقب نباید فرستاد که چندین کرّت(1) واقع شده که لشکر بازگشته، آن فرستادگان را زده اند و قوّت باز یافته، معاودت نموده اند و لشکر غالب را مغلوب ساخته، و اگر کسی به حرب تو می آید و تو درصدد دفع اویی، از دو بیرون نیست: یا ترا طاقت مقاومت او هست یا نی، اگر هست اولی آن است که به هر نوعی از انواع تدبیر که ممکن باشد، او را از مقام دشمنی بباید گذرانید و اگر این صورت دست ندهد، شرایط حرب چنان چه مذکور شد، رعایت باید فرمود، و اگر طاقت مقاومت نیست، جاسوسان و دیده بانان در کار باید کرد، و در محافظت راه ها و دربندها و استحکام قلعه ها و ذخیره نهادن تقصیر نباید نمود، و در طلب صلح، بذل اموال و استعمال حیل و مکاید ضرورت است، و اگر دشمن طلب صلح کند، از صلح ابا نباید کرد و اصلا ستیزه و لجاج پیش نباید گرفت که لجاج مذموم است و طلب صلح، به آخر منصور و مظفر گردد. مثنوی:

ستیزه مکن زآن که باد ستیز کند باغ انصاف را برگ ریز

ستیزه به جائی رساند سخن که ویران کند خاندان کهن

کند عاقل اندر ره صلح سیر تو این راه می رو که الصُّلحُ خیر(2)

اسکندر آن سخنان را دستورالعمل ساخته بنای جنگ و صلح بر این نهاد. چون صفت شجاعت، مر اهل دولت را بهترین صفتی است، سخن در این باب به سر حد اطناب(3) رسید. بحمداله که شاه زاده جهان گیر جوان بخت پرتدبیر، بیت:

ابوالمحسن آن شاه روشن ضمیر کزو تازگی یافت دوران پیر

ص:197

جهاندار شاهی که روز مصاف فرو ریزد از صولتش کوه قاف(1)

چو در معرکه بر کشد تیغ تیز به کوهه کند کوه را سنگ ریز

به معاضدت بازوی کامکار و معاضدت بخت بیدار؛ هر طرف که روی رایت ظفرپیکرش متوجه گردد, فتح و نصرف دو اسبه استقبال موکب همایون نمایند، و به هر جانب که مقصد همت بلند و مطمح نظر نهمت ارجمندش باشد اقبال و سعادت بر طریق استعجال عزم مرافقت و موافقت حشم عالی علم نمایند. قطعه:

هر کجا عزم جهان گیرش گران سازد رکاب فتح و نصرت را بدان جانب روان گردد عنان

رمح(2) دولت پرورش را ملک و ملت در پناه تیغ نصرت گسترش را دین دولت در ضمان

و عساکر نصرت مآثرش به روز کارزار چون آتش حمله گدازند, و در میدان جنگ - از روی ثبات و درنگ - چون کوه البرز پایدار. مثنوی:

یکایک تیغ زن چون نرگس یار سراسر صف شکن چون زلف دلدار

ولایت گیر چون حسن حبیبان غبارانگیز چون جور رقیبان

ص:198

همه چون شعله های عشق جان سوز همه چون غمزه(1) دلبر جگردوز

همه چون چشم خوبان فتنه انگیز همه چون هجر, مردانداز و خون ریز

حق سبحانه و تعالی ظل ظلیل(2) عاطفت آن حضرت را بر مفارق ملازمان مخلد و مستدام داراد

بِحُرمَةِ خُلَّصِ عِبادِهِ الأمجاد.(3)

در حدیث آمده که هر که از شما منکری ببیند، یعنی آن چه مخالف شریعت باشد، باید که آن را تغییر دهد، یعنی منع به تازیانه یا به شمشیر چنان چه مقتضای شرع شریف باشد و این مرتبه ی اهل اقتدار و اختیار است. پس اگر به دست نتوان که منع کند، به زبان منع فرماید، اول نصیحت اگر منزجر نشود به عنف(1) و سختی سخن گوید و این مرتبه ی اهل علم و ارباب زهد و ورع است و اگر به زبان منع نیز میسّر نشود، به دل او را دشمن دارد و این مرتبه ی ضعیفان است از عوام الناس، و بعضی علما. تتمه حدیث برین وجه آورده اند عربیة: و لیس وراء ذلک الاسلام، یعنی هر که در منع کردن به دست و زبان عاجز گردد و به دل آن را دشمن ندارد، آن کس را از مسلمانی نصیبی نباشد. شعر:

نهی منکر به دست باید کرد ور میسر نباشدت این کار

به زبان منع کن وگر نتوان در دل خویش می کنش انکار

و هر سلطانی که در اقامت حدود شرع و اجرای دین کوشد، نایب حق و ظل الله باشد و چون پادشاه را به واسطه ی کثرت مهمات ملکی به جزئیات این امر رسیدن متعذّر است، هر آینه باید که محتسبان(2) در مملکت خود نصب کند و محتسب باید که در اسلام صلب(3) بود و حمیت دین پروری بر او غالب باشد و به صفت عفّت و پرهیزکاری و امانت و راستی و کم طمعی آراسته بوده، و هر چه کند برای تقویت دین کند و از غرض و ریاء و داعی(4) نفس و هوا برطرف باشد تا قول او در دل ها تأثیر کند. بیت:

سخن که آن ز غرض پاک و از طمع خالیست اگر به سنگ بگویی دران اثر دارد

ص:200

ساخته ؟ گفت: آن کس که ترا پادشاهی داده، مرا هم محتسبی داده. معتضد ساعتی سر در پیش افکند و پس سر برآورد و گفت: ترا چه بر آن داشت که این خم ها را شکستی ؟ جواب داد که: شفقت در حق تو و رعیت تو کردم. گفت: در حق من چگونه شفقت کردی ؟ گفت: چنان چه منکری را که تو در ازاله ی آن تقصیر روا داشتی، آن را از تو منع کردم و ترا از گرفتاری قیامت خلاص دادم. گفت: در حق رعیت من چگونه ؟ گفت: چنان چه با ارتکاب تو محرمات را، مردم بر معاصی دلیر می گردند. چون تو از حرام باز ایستی، دیگری دلیری نتواند کرد که معامله خلق در صلاح و فساد، تابع پادشاه اند، اگر او را بر نهج(1) صلاح بینند، همه طریق صلاح پیش گیرند و ثواب آن همه به دیوان او راجع گردد، و اگر ازو فساد مشاهده نمایند، ایشان نیز در فسق و فجور کوشند، وزر و وبال آن همه بدو باز گردد. پس هم در حق تو مهربانی کردم و هم در حق رعیت، و غرضی نداشتم درین مگر خشنودی خدای عزوجل. معتضد به گریه درآمد و گفت: این کار ترا زیبنده است، بعد ازین هر منکری که بینی، تغییر کن و حکم کردیم که هیچ کس ترا منع نکند. از فحوای(2) این حکایت معلوم می شود که چون محتسب حقانی باشد، هیچ کس آفتی به وی نتواند رسانید. شعر:

آن یکی با پیر خود گفتا که من نهی منکر می کنم اندر زمن

لیک می ترسم که از اهل حسد آفتی در روزگار من رسد

گفت اگر این کار بهر حق کنی از بلاهای دو عالم ایمنی

با عموم خلایق. اما آن چه نسبت با امثال خود است، چنان باشد که تفوّق خواهد بر ایشان به مرتبه ای که هیچ کدام را برو سرافرازی نرسد و به حسب جاه و صولت(1) و قدر و شوکت و حشمت و عظمت و اقتدار و ابهت از همه بیش و از همه در پیش باشد و هر آینه از ظهور این غیرت و وفور این حمیت کارهای کلی گشاید و مهمات به حسب مراد برآید، و این از خصایص اهل همّت است و هر چند همت بلندتر باشد، این غیرت را غلبه بیشتر بود.

آورده اندکه: یکی از اولاد سلاطین، حکیمی را پرسید که: می خواهم که از اخوان و اقران خود برتر آیم و گوی دولت از میدان اختیار، به چوگان اقتدار بربایم، مرا از اسباب این کار چه چیز به دست باید آورد؟ حکیم گفت: ای ملک زاده! هیچ سببی مر اکتساب دولت را به از همت و غیرت نیست. شعر:

کسی کو ز غیرت برافراخت تیغ سر تیغ را بگذراند ز میغ(2)

زغیرت به دست آیدت نام و ننگ(3) ز غیرت مراد خود آری به چنگ

چنین گفت آن مرد بیداربخت که از غیرت آید به کف تاج و تخت

اما غیرتی که نسبت به خاصه ی خود است، آن چنان باشد که خواص حرم خود را از چشم نامحرم پوشیده دارد و ایشان را در محافظت حدود عصمت و عفت مبالغه نماید و هر چه رعایت آن شرعاً و عرفاً لازم باشد، ایشان را بدان معتاد سازد تا به برکت آن اهالی رعیت نیز به صلاح موصوف و از فساد دور باشند. بزرگی در وصیت یکی از پردکیان حریم عفت خود فرموده است: شعر:

ص:203

عصمتیان را به مقام جلال جلوه حرام است مگر بر حلال

دیده به هر سوی نباید گشاد پای به هر کوی نباید نهاد

این همه آفت که به تن می رسد از نظر توبه شکن می رسد

دیده فرو پوش چو دُرّ در صدف تا نشوی تیر بلا را هدف

هر که به جز جفت و حلالت بود رخ منما گر همه خالت(1) بود

اما غیرت نسبت به عموم خلق چنان است که غیرتی که بر مخدرات حرم سلطنت دارد، نسبت به حرم همه مسلمانان به جای آورد و نگذارد که از ملازمان درگاه عالم پناه بدنامی به خاندان مردم یا ناموس راه یابد، و در استکشاف گناه مسلمانان سعی ننماید و عیوب رعایای مملکت خود را پوشیده دارد. و در حدیث آمده که هر که عیب مسلمانی بپوشد خدای عزّوجل، عیوب او را بپوشد، و روایتی هست که گناهان او را در دنیا و آخرت پوشیده دارد. مثلی هست که استُر ستر الله علیک(2) مصرع، پرده کس ندری، کس ندرد پرده تو، و حمیت همان غیرت است در حمایت حال خود با دیگری، و کمال غیرت آن است که چون کسی پناه به وی آرد، او را زنهار داده، به حسن حمایت خود درآرد و تا ممکن باشد زنهار داده، خود را نگذارد که ضایع شود و در عرب دستور بوده و حالا نیز در ولایت حجاز هست که چون کسی در سایه ی دیوار کسی و یا ظلال خیام ایشان درآمدی او را جواز دادندی بی آنکه بر زبان زینهار خواستی و زینهاری(3) خود را بدست کسی باز ندادندی و بسیار مال دراین کار صرف کردندی بلکه خونها ریخته شدی و از سر آن کار در

ص:204

نگذشتندی و بعضی جانوران را نیز که به خیمه ی ایشان پناه بردی و یا به چراگاه ایشان درآمدی حمایت کردندی.

را جنیبت(1) ساز و به مقام خود باز گرد بهرام را این سخن خوش آمد و به اسب او التفات ننمود و عنان بگردانید و به موکب خود پیوست و آن روز که تاج سلطنت بر فرق همت او نهادند و عجم طوق فرمان او در گردن اطاعت افکند بهرام قبیصه را طلبید و تربیت کرد او را در عرب مجیر الغزلان لقب کردند یعنی زینهار دهنده ی آهوان و حمایت کننده ایشان. شعر:

کسی را که آری به زینهار خویش نگهدار اندازه کار خویش

به مردی حمایت از او وامگیر به مردانگی کار او در پذیر

یکی قطره آرد به دریا پناه ز صدر صدف سازدش جایگاه

به صد تربیت نامدارش کند یکی گوهر شاه وارش کند

و آن ضبط کردن است و نسق(1) داشتن، و سیاست دو نوع است یکی سیاست نفس خود و یکی سیاست غیر خود سیاست نفس به رفع اخلاق ذمیمه است و کسب اوصاف حمیده و سیاست غیر دو قسم است یکی سیاست خواص و مقربّان درگاه و ضبط و نسق ایشان دوم سیاست عوام و رعایا و قسم اول در باب چهلم مذکور خواهد شد اما قسم دوم بر آن وجه است که بدان و بدفعلان را باید که پیوسته ترسان و هراسان دارد و نیکان و نیک کرداران و بی گناهان را امیدوار سازد.

جهان کون و فساد(1) نامزد کرده اند اگر ضبط سیاست نباشد مهمات جهان بر نسق نماند و اگر قانون تأدیب و تعذیب نبود کارها روی به تباهی نهد.

از سیاست نظام یابد ملک بی سیاست خلل پذیر بود

نسق کارهای عالم را از سیاسات ناگزیر بود

اگر چه عروس لا ملک الا بالعدل(2) دلپذیر است اما او را از پیرایه لا عدل إلا بالسیاسه(3) چاره نیست پس سیاست ملوک مقوی شرع باشد و احکام شرع مروّج ملک. بیت:

سرسبزی نهال سعادت به باغ دهر بی چشمه سار شرع مطهّر طمع مدار

لیکن زلال چشمه دین کی شود روان بی سایه سیاست شاهان کامکار

و فی نفس الامر(4) مدار ملت بر اوست و قرار مملکت، ازوست هر پادشاهی از مقتضای

«آفة الریاسةِ ترک السیاسة»(5) ضعیف و بی خبر بود، به زودی ارکان مملکتش تزلزل پذیرد و اساس سلطنتش خلل یابد، چه امنیت ملک و ملت و مصلحت دین و دولت در سیاست است. شعر:

تیغ سیاست است که به رخساره ملک را سازد جهان فروز و درخشان چو آفتاب

معماری سیاست اگر نی مدد کند گردد جهان ز سیل جفا و ستم خراب

ص:208

بی قاعده ی شریعت هیچ حق در مرکز خود قرار نگیرد و بی ضابطه سیاست، کار شرع و دین انتظام نپذیرد. بیت:

گر تیغ سیاست سلاطین نبود در عالم خاک آب خوش کس نخورد

در حدیث آمده که اگر پادشاه نبودی، آدمیان بعضی بعضی را بخوردندی یعنی هلاک و نابود ساختندی. مملکت را جز به سیاست ضبط نتوان کرد و فتنه را جز به سیاست سکون و آرام نتوان داد.

روزی یکی از اوباش و رنود گلدسته ای به خدمت او آورد. سلطان بستد و گفت: این گل ها از کجا آورده ای ؟ گفت: از گلزارها چیده ام. گفت: آن گلزارها ملک تو بوده یا از مالکش خریده ای ؟ گفت: نی، چرا که کسی درین شهر گل نخرد بسیار گل بی قیمت باشد. سلطان تأمّل بسیاری فرمود و گفت: هر که بی دستور کسی در باغ او رَود، و گل بچیند می تواند نیز که بی اذن صاحب درآید و میوه ها باز کَنَد و ازین عمل ها صورت های دیگر نیز متصوّر است، حکم کرد تا دستش را ببرّند. اکابر شفاعت کردند تا یک انگشتش ببریدند. طمغاج خان پیوسته رنود و بی باکان را می کشتی، روزی این جماعت بر در دروازه ی شهر نوشتند که: ما گیاهیم که هر چند ما را سر زنند، بیشتر شویم. این خبر به سلطان رسید فرمود که در پهلوی او نوشتند که: ما نیز آن باغبانیم منتظر ایستاده هر چند سر برآرند بدرویم.

هر خار که سر بر زند از گلشن ملک فی الحال سرش به تیغ بر باید داشت

گویند که هرمز(1) بن نوشیروان عدل خود را با سیاست قران داده و لطف خود را با قهر انضمام فرموده: نیکان را بنواختی و بدان را رسوا ساختی.

زده سیاست او راه کاروان ستم کشیده مرحمتش خوان عدل در عالم

که آدمی را بدین قدر خیانت، بی جان سازد. گفت: غلط کردی، من آدمی را بی جان نکردم، بلکه سگ و گرگ را بی جان کردم و مار و کژدم را کشتم. بیت:

کسی کو پیشه کرد آزار مردم به معنی بدتر است از مار و کژدم

اگر سلطان نفرماید سیاست زند هر ناکسی لاف ریاست

بلا بر هم زند روی زمین را نه دولت را بقا ماند نه دین را

چو مردم ضبط در کشور نبینند به جز فتنه رهی دیگر نبینند

و هم در این باب گفته اند:

اگر نه هیبت شمشیر پادشاه بود چه شورها که به یک دم ز شهر برخیزد

کسی که دست چپ از دست راست نشناسد هزار فتنه چو دستش دهد برانگیزد

والله اعلم

تیقّظ بیداری باشد در کار مملکت و خبرت آگاهی از حال رعّیت، و از ملوک عادل معهود و متعارف است که مستخبران(1) معتمد نصب فرمایند و متفحصان(2) امین برگمارند به پنهانی، تا تجسّس و تفحّص حالات مملکت و مهمّات رعیت نموده، به موقف اخبار و اعلام رسانند و بعد از اطلاع بر آن سعی نمایند تا هر خللی و زللی(3) در بنیاد معدلت ظاهر شده باشد، مرمت(4) یابد و اصلاح پذیرد پیش از آن که دستِ تدارک به دامن تلافی آن نرسد. بیت:

به اوّل توان کرد اصلاح کار از آن پیش کز کف رود اختیار

و بسیار بوده اند که سلاطین در شب به لباس مجهول می گشته اند و تفحّص احوال مملکت و رعیت می کرده اند. چه بسیار اخبار باشد که مقرّبان درگاه سلطنت آگاه نشوند و اگر به سمع ایشان رسد، به جهت مصلحت خود یا ملاحظه ی وقت و زمان به پادشاه نگویند یا نتوانند گفت.

گردد امکان خطر هست، بزرگان و زیرکان دستوری نهاده اند که سلطان باید که منهی(1) امین، معتمد(2) و دولت خواه، بی غرض و پاک اعتقاد و بلند همّت تعیین نماید بر وجهی که کس بر آن وقوف نیابد و مرسوم او به دلخواه مقرر سازد و تا اگر کسی بر او واقف شود، او را نتواند که به زر و زور فریب دهد و چنان باید که مُنهی به هر وقت که خواهد، پیش پادشاه رود تواند رفت.

و شاید خبری باشدکه توقف بر نتابد و چون حال بر این منوال بود هرآینه سلطان بر جز وی وکّلی صاحب وقوف گردد. وبعد با ارکان دولت واعیان ولایت بر این صورت که پادشاه بر احوال هر یک مطلع است اطلاع یابند بی شبهه معاش ایشان بر وجهی باشد که باید وعمل های ناشایسته از ایشان در وجود نیاید. بیت:

چه نیکو متاعیست کاراگهی کز این نقد عالم مبادا تهی

زعالم کسی سر برارد بلند که در کار عالم بود هوشمند

آورده اند که: خوارزم(3) پادشاهی بود عادل که نقش التعظیم لأمرالله(4) بر صفحه خاطر نگاشته و رایت الشفقة علی خلق الله(5) در میدان مرحمت برافراشته شعر:

ص:215

زعدل او شده باز سفید جفت کلنگ(1) زامن او شده شیرسیه رفیق شغال

نه آن فراز برد در هوا بدان چنگُل(2) نه این دراز کند در زمین بدان چنگال

و در زمان او کس را زهره آن نبود که بر آشکارا عمل ناپسندیده از فسق و فجور توانستی کرد مگر یکی بود از أمرا و اعیان دولت او که حق خدمت قدیمی داشت و بر در بارگاه او کس به اختیار او نبود و خود را در صورت صلاح به سلطان نمودی و در خفیه خمر(3) و زمر(4) و انواع فسق و فجور مشغول بودی و کسی زهره آن نداشت که از وی شکایت کند سلطان برین حال وقوف یافته نخواست که مجاهرة(5) در آن باب با او سخن گوید چه اظهار این نوع کلمات از اکابر رفع حجاب احتشام کند و آن مهابت سلطنت را مضر است پس روزی از روز ها آن امیر را طلبید و فرمود: که مرا مرغی می باید که منقار او سرخ باشد و سرهای بال او سیاه و باقی بال او سفید و جز تو کسی این مرغ را پیدا نتواند کرد امیر فرمود که بطلب او اشتغال نمایم و به هر وجه که توانم پیدا سازم اما مرا سه روز مهلت باید داد سلطان مهلت داد پس امیر به جستجوی مرغ مشغول گشت و در شهر و نواحی چنین مرغ بدست نیامد بعد از سه روز بپایه سریر(6) سلطنت آمده مراسم اعتذار تمهید(7) داد که ای ملک بدان مقدار که جد و جهد بود در وادی تفحص چنین مرغ

ص:216

سعی نمودم پیدا نشد اشارت حضرت اعلی به هر چه صادر شود در عوض آن نامقدور مهیا گردانم. سلطان فرمود: که مطلوب من مثل این مرغی است و من اختیار شهر و ولایت به دست تو داده ام و تو از تحصیل این مقدار چیز عاجزی. برو و سه روز دیگر ترا مهلت دادم و این نوبت، بی چنین مرغی باز نیایی. دیگر باره امیر برفت و بعد از سه روز تهی دست باز آمد. سلطان فرمود که: تو از شهر چنین خبردار نباشی که چهار مرغ بدین شکل و بدین هیأت در یک خانه هست و تو پیدا نمی توانی کرد؟ برو بر سر چهارسوی شهر و از بازار شرقی گذر کن و به در فلان مسجد که رسی، محله ای است بر دست راست و در آن محله کوچه ای است بدین نشان، در پیش آن کوچه خانه ای است درش در جانب مغرب، و بدان خانه درآی و به صفّه ای(1) که در طرف جنوب است توجّه کن، به دست چپ او خانه ای است و در آن خانه، خانه ی خردی است، درِ آن خانه بگشای، در آن جا قفسی بینی نمد زرد بر آن پوشیده و در آن قفس چهار مرغ است بدان نوع که من گفته ام، بیار. امیر حیران شده، از نزد سلطان بیرون آمد و به دستوری که ملک نشان داده بود برفت و قفسی را با مرغان حاضر گردانید. ملک فرمود که: اهل حکومت باید که از شهر و ولایت خود چنین باخبر باشند که من هستم. امیر این سخن که بشنید، با خود اندیشه کرد که پادشاهی که از کوچه و بازار و خانه و شهر چنین باخبر است، امکان دارد که بر اعمال پنهانی مِن هم وقوف(2) داشته باشد، من بعد معاش(3) خود را تغییر می باید داد. پس از معاصی توبه کرد و به راه راست باز آمد. و از این حکایت مفهوم می شود که اطلاع سلاطین بر احوال مردم، فواید بسیار دارد.

چنین گفت مرد سخن آفرین ز اخبار شاهان ایران زمین

که هرمز به هنگام نزع روان به خسرو چنین گفت کای نوجوان

ص:217

چهان را به ذات تو وابسته اند به فرمان و حکم تو پا بسته اند

به غفلت مکن خواب و بیدار باش ز احوال گیتی خبردار باش

چو در عهده ی توست عالم تمام مشو غافل از کار خود و السلام

و دفع غفلت به یقین صاحب خبر، آن است که تا بر احوال هر ولایتی اطلاع یابند.

چون از عالم مشیت، عزم عالم بشریت کند، ردّ و منع آن به هیچ وجه میسر نشود و احتراز و اجتناب از آن در حیز(1) امکان نگنجد. بیت:

چو از کمان قضا و قدر رسد تیری یقین که باز نگردد به هیچ تدبیری

پس شرط والیان خطه ی(2) سلطنت و حامیان حوزه ی مملکت آن است که در امور مصالح جمهور بی حجّتی قاطع و دلیلی ساطع و بینه ی روشن و برهان واضح هیچ حکمی به امضاء نرسانند و بی تأمل و امعان و تدبر و ایقان پروانه ندهند که خردمندان فرموده اند: شعر:

نباشد پسندیده ی شرع و عقل که بی بینه شاه فرمان دهد

که هم چون قضای مضی حکم او گهی جان ستاند گهی جان دهد

و شرط دیگر آن است که از روی گمان، بی گناهی را در مضیق(3) ضرر و معرض خطر نیفکند که بیشتر گمان ها به وبال و بزه باز گردد و چنان چه حق سبحانه و تعالی فرموده که: إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ ،4 و اگر کسی به مجرد گمان، بی تحقیق و ایقان در مهمی حکم فرماید و آن گمان خطا بیرون آید، خود را در سخط و قهر و غضب حضرت آفریدگار ساخته باشد نعوذ بالله من ذلک.(4) شعر:

مکن کس را به اندک ظنّ باطل عقوبت تا پشیمانی نیارد

ص:219

که چون شک از یقین گردد هویدا پشیمان گردی و سودی ندارد

پیش ملک بردند، گفت: ایها الملک! خونی که در آن ویرانه واقع شده است من کرده ام و آن کس دشمن من بود، فرصتی یافتم او را کشتم و این جوان که او را سیاست فرموده ای، ازین حال بی خبر است. ملک تأمل بسیار فرمود و نذر کرد که دیگر به مجرّد گمان حکم نکند. پس آن جوان را محبوس ساخت. صورت حال به پادشاه قباد عرض کردند. وی از علمای زمان پرسید، گفتند: او را نباید کشت، زیرا که اگر یکی را کشته است، اما سبب حیات دیگری شده. پس قباد آن جوان را طلبید و صورت حال ازو پرسیدند و خلعت داد و آزاد کرد و فرمود تا در وصایای او نوشتند که بر پادشاه لازم است که خون مردمان به مجرد وهم و گمان نریزند. شعر:

سیاستی به گمان رسم معدلت نبود که تا یقین نشود خون کس نباید ریخت

به هر دیار که حکم از ره گمان باشد به زود زود بباید از آن دیار گریخت

بیش نیست، هر چه به چشم بینند، به یقین حق بود و آن چه که به گوش شنوند، در حقیقت و بطلان او شک و گمان مدخل دارد، شاید که باطل باشد:(1)

مصرع: شنیده کی بود مانند دیده

و چون فرمان شاه به هر چه فرماید نافذست، پس در آن چه حکم شود، باید که از روی یقین وجود گیرد، نه از راه گمان، که اگر ناگاه آن گمان مرتفع شود و یقین به نوعی دیگر روی نماید، سبب بدنامی دنیا و وبال آخرت است. ملک او را تحسین فرمود و این سخن را به قبول تلقّی نمود. شعر:

هر حکم که از سر یقین است آرایش ملک و زیب دین است

حکمی که بناش بر گمان است آشوب دل و زیان جان است

و باب استغفار به مفتاح وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ 1 گشاده مضمون و وَ أَنِیبُوا إِلی رَبِّکُمْ 2 را به قبول تلقی نموده و مانند لاله سیراب؛ ساغر(1) شراب بر سنگ زده وچون سوسن ازاده بده زبان کلمه استغفرالله(2) خواندن آغاز کرده و چهره مبارکش که افروخته جام مدام بود؛ سیمای متعبدّان گرفته و بر وعده رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً5 از ارتکاب شراب فجور - که فی الحقیقه شراب غرور است - در گذشته این زمان در مجلس همایون به جای گلبانک می خواران صدای دعای دین داران است و عوضِ های هوی مستان نغمه ی تکبیرو تهلیل خدا پرستان است. بیت:

به جای نغمه نی صوت دلکش حافظ بجای جرعه ی می باده محبت دوست

حق سبحانه و تعالی برکت توبه وانابت آن حضرت را به روزگار کافه انام واصل داراد و میمنت این حالت به ایام دولت خجسته فرجام ایشان متواصل باد، بالنّبی و آله الأمجاد.(3)

2. عن علی علیه السلام: القلب مصحف البصر:(1) حضرت علی علیه السلام فرمود: قلب کتاب دیده است.

3. قال رسول الله صلی الله علیه و آله: اتّقوا فراسة المؤمن فانّه ینظر بنور الله و ینطق بتوفیق الله.(2) رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده: از فراست (و روشن بینی) مؤمن برحذر باشید، زیرا که او با نور خدا می بیند و به توفیق خدا سخن می گوید.]

و این شرط کلی باشد در حکومت و بر اهل اختیار واجب است که به عین بصیرت در سوابق و لواحق هر حادثه که واقع شود، نظر کنند، اگر آن واقعه به غایت روشن و هویدا باشد، بدان چه مقتضای شرع و عدل است در آن حکم فرمایند و اگر سرّ آن، نیک ظاهر نباشد، به نور فراست درک آن باید کرد و اعتماد بر قول ناقلان نباید نمود.

بزرگان گفته اند که: زیب حکومت به زیور فراست است.

این معنی دلالت می کند و معنی حدیث آن است که: بترسید از فراست مؤمن که او به نور خدایی در هر چیزی که می نگرد، می داند. پس هیچ چیز برو پوشیده نماند. و مفسّران در این آیت که إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ 1 توسّم را بر تفرّس فرود آورده اند. و فراست دو نوع است: فراست شرعی و فراست حکمی. فراست شرعی از متفّرسین عبارت از آن که به واسطه تزکیه نفس و تصفیه قلب، حجاب غفلت از عین بصیرت مرتفع شود تا مؤمن به نور یقین بینا گردد و در هر که نگرد به فراست حقیقی، بر احوال او اطلاع یابد. بیت:

بلکه گر از دور نامت بشنوند بر همه حالات تو واقف شوند

می گفتند، ناگاه جوانی به مجلس ایشان درآمد به صورت زاهدان، خرقه(1) در بر و سجّاده بر دوش و تسبیحی در دست، در گوشه ای بنشست و بعد از زمانی برخاست و گفت: حضرت رسالت صلی الله علیه و آله فرموده که:

«اتقوا من فراسة المؤمن فانّه ینظر بنور الله» سرّ این حدیث چیست ؟ حضرت خواجه فرمودند که: سرّ این حدیث آن است که زنّار(2) ببرّی و ایمان آری. جوان گفت: نعوذ بالله که مرا زنار باشد. خواجه به خادم اشارت فرمودند تا خرقه از سر آن جوان در کشیدند، زنّار در زیر آن خرقه پدید آمد. بیت:

ضمیری که او روشن است از غبار شود نقش غیبی درو آشکار

جوان فی الحال زنّار ببرّید و ایمان آورد. خواجه فرمود که: ای یاران! بیایید تا به مرافقت این جوان نوعهد که زنّار ظاهر برید، شما نیز زنّارهای باطل را قطع کنیم. خروش از مجلسان برآمد و در قدم خواجه افتادند و تجدید توبه کردند. بیت:

توبه کن مردانه رو آور به ره که فمن یعمل بمثقال یره(3)

و فی المثنوی المعنوی: بیت:

توبه چه باشد پشیمان آمدن بر در حق نو مسلمان آمدن

عام را تو به زکار بد بود خاص را توبه ز دید خود بود

گفت پیری کاندرین ره پیشواست توبه کن از هر چه آن غیر خداست

ص:228

قسم دوم که فراست حکمی است، حکمی چنان باشد که حکما به تجربه یافته اند و دلیل های آن را از شکل و هیئت مشاهده کرده و اغلب آن راست آید. حکمای زمان جهت نوشیروان کتابی در باب فراست ساخته بودند، پیوسته آن را مطالعه کردی و از روی فراست، حکم کردی.

دسته ی گل چو بر گیا بندند زیوری دیگرش بیفزاید

لیکن صاحب او را قوّت حفظ باشد و تندخوی در بعضی اوقات و گوش خرد، نشان احمقی و دزدی بود؛ و گوش معتدل، نشان اعتدال احوال بود. دلایل ابرو: ابروی بزرگ بسیار موی، نشان درشتی بود در سخن؛ و ابروی کشیده تا نزدیک صُدَغ(1) نشان لاف و تکبّر بود؛ و ابروی سیاه متوسط ، در کوتاهی و درازی، نشان فهم و دیانت باشد. دلایل چشم: بدان که بدترین چشم ها، چشم ازرق است. چشم کلان تیزنظر نشان حسودی و خائنی و بی حیایی و کاهلی بود و خمودت چشم و قلّت حرکت آن، نشان نادانی و کندفهمی بود و سرعت حرکت چشم و تیزی نظر، نشان حیله و مکر و دزدی باشد. سرخی چشم نشان شجاعت و دلیری بود؛ نقطه های زرد بر گرد حدقه، نشان فتنه و شرانگیختن باشد؛ و چشمی که متوسط باشد، میان بزرگی و خردی و سیاهی و سرخی نشان فهم و هشیاری و راستی و دیانت بود. دلایل بینی: باریکی بینی نشانه مداهنه(2) و لینت و به ملایمت باشد؛ و بینی که کج باشد، نشان شجاعت بود؛ بینی پهن، نشان شهوت پرستی بود؛ فراخی سوراخ بینی، نشان غضب و حسودی باشد؛ سطبری(3) میان بینی با پهنی سر بینی، نشان بسیاری سخن و دروغ گویی بود؛ بینی متوسط در سطبری و باریکی و درازی و پهنی، نشان فهم و عقل بود. دلایل لب و دهن: دهن فراخ، نشان رأی صواب و شجاعت است و سطبری لب، نشان حماقت؛ و اعتدال لب با سرخی، نشان راستی و صواب است. دلایل دندان: دندان های کج و ناهموار، نشان مکر و حیله و خیانت بود؛ و دندان های گشاده و هموار، نشان عدالت و امانت و تدبیر بود. دلایل روی: رخساره ی پرگوشت، نشان جهل و درشت خویی بود؛ و نزاری(4) و زردی رخسار بی علّت، نشان خبثت باطن و قبح سیرت بود و توسط این معانی، نشان اعتدال باشد. دلایل آواز: آواز بلند، نشان شجاعت بود؛ آواز باریک، نشان بدگمانی و توهم؛ آواز معتدل نشان حُسن کفایت و تدبیر؛ غنّه(5) در آواز، نشان کبرو

ص:231

حماقت و کم فهمی باشد. دلایل سخن: وقار در سخن، نشان خوبی است؛ و حرکت دست به وقت سخن گفتن، نشان زیرکی و تدبیر بود. دلایل گردن: گردن کوتاه، نشان خبثت و مکر بود؛ گردن دراز باریک، نشان بی دلی و حماقت بود؛ گردن سطبر، نشان جهل و پر خوردن بود؛ گردن متوسط ، نشان صدق و عدل و تدبیر بود. دلایل سینه و شکم: شکم بزرگ، نشان جهل و خساست(1) حمق و جبن و فتنه بود؛ و لطافت شکم و سینه در اعتدال، نشان حسن رأی و صفای عقل باشد. دلایل کتف و پشت: عرض کتفین و پشت نشان شجاعت و خفت عقل بود؛ و نزاری کتفین نشان قبح سیرت بود و سوء مذهب؛ دلایل کف و انگشتان کف و انگشتان دراز، نشان زیرکی باشد در صفت ها و علامت تدبیر کارها بود؛ و دلایل ساق: غلظ ساق، نشان نادانی و سخت روئی باشد و اعتدال آن نشان اعتدال حال بود. این مقدار از علامات، فراست حکیم عاقل را در تفرّس احوال خلق کفایت بود. تا این جا سخن صاحب ذخیره است و در این باب نکته ی دانستنی است و آن چنان باشد که اوصافی که حکما برین دلایل ذکر کرده اند، برای عوام الناس و کسانی است که در تبدیل اخلاق نکوشیده باشند و از صفات سبعی(2) و بهیمی(3) نگذشته و به مرتبه انسانیت نرسیده، و اگر کسی اخلاق و اوصاف خود را به سبب ریاضت و تلقین مشایخ یا به تربیت و تقویت علما و اطلاع بر اخبار و آثار، قدما به صلاح آورده باشد، با وجود دلایل شرّ حکم بر شرارت او نتوان کرد. چنانچه در اخبار یونانیان آمده است که:

حکیم بود آن مصوّر صورت او را کشیده، نزد حکیم می برد و حکیم در آن صورت تأمل کرده، او را می طلبید یا نادیده باز می گردانید. روزی یکی از اکابر بیامد و صورت او را بر حکیم عرضه کردند، فرمود که: این کس لایق صحبت من نیست. همین که این خبر به وی رسید، پیغام نزد حکیم فرستاد که آن چه از اخلاق من به حسب فراست فهم فرموده اند، چنان بوده اما من به ریاضت همه را علاج کرده ام و تبدیل داده. حکیم او را طلبیده، به صحبت خود معزّز گردانید. پس به کلی بنای کار بر دلایل فراست نباید نهاد و به ذهن و ذکای خود نیز تصرفات باید نمود و به فیض و الهام الهی که ارباب الدّول ملهمون(1) مستظهر باید بود. بیت:

بر دل پاک اهل دولت و دین فیض الهام می رسد ز خدای

در ره حق غلط نخواهد کرد هر که را نور اوست راه نمای

3. و قال علیه السلام: من کتم سره کانت الخیرة بیده.(1) و علی علیه السلام فرموده: کسی که راز خود را پوشیده دارد، اختیار به دست وی می باشد.]

یکی از آداب ملک داری، پوشیدن اسرار است و در افشای اسرار امور ملکی، خطرهای بی شمار است. در اخبار آمده که: حضرت رسالت صلی الله علیه و آله در بعضی از سفرهای خود توریه(2) فرمودی یعنی پوشیده داشتی بر آن وجه که لفظی بر زبان گوهرنشان راندی که وهم(3) مستمع به طرفی از اطراف رفتی و آن حضرت به جانبی توجه نمودی که مخالف سخن وی بودی و اکابر سلف برین وجه سلوک می نموده اند، خصوصاً در محاربات.(4) بیت:

چنان باید آیین و کردار تو که کس ره نیابد بر اسرار تو

سکندر که با شرقیان حرب داشت درِ خیمه کویند در غرب داشت

درین کار کس با تو انباز نیست به جز تو، ترا محرم راز نیست

اگر جز تو داند که رأی تو چیست بر آن رای و دانش بباید گریست

منه سرّ خود با کسی در میان که محرم نبینی ز اهل جهان

بگشتم در اطراف عالم بسی ندیدم ز یاران محرم کسی

چون تو نتوانی کشیدن بار خود یار اگر نکشد مرنج از یار خود

افتادی؛ پیوسته در ویران کردن (خانه) عمرت گام برمی داری، پس از آنچه در دست داری برای (رستاخیزت) که در پیش داری بهره برگیر، زیرا که به راستی مؤمن توشه برمی دارد، و کافر بهره مند می شود (و خوشگذرانی) می کند.

2. قال علی علیه السلام: الفرصة تمرّ مرّ السّحاب. فانتهزوا فرص الخیر.(1) علی علیه السلام فرمود: فرصت چون ابر می گذرد پس فرصت های خوب را غنیمت شمارید.]

بر مرایای(2) ضمایر خورشید مآثر، تنویر اهل فطنت و ارباب خبرت ظاهر و واضح است که عمر عزیز چون برق در گذر است و اوقات زندگانی، چون موج بحار ناپایدار هر ساعتی که می گذرد، جوهر بی بدلی است، قیمت آن بباید شناخت و هر فرصتی که مرور می کند، غنیمتی بی عوض است، آن را ضایع نتوان ساخت. بیت:

دمی که می گذرد زان نشان مجوی دگر چرا که ایلچی عمر تو بی نشان گذرد

از زندگانی آن چه برفت، باز آوردن آن از حیز(3) امکان دور است و آن چه مانده نیز در پرده ی غیب مخفی و مستور میان ماضی و مستقبل وقتی است که آن را حال گویند که عمر خویش آن وقت را می باید دانست که کار خود را در آن حال باید کرد.

فرصت غنیمت است غنیمت شمار عمر ز آن پیش کو برون رود از دست ناگهان

دل بر زمانه کی نهد آن کس که عاقل است دانا به عمر خود نکند تکیه بر جهان

پس در چنین روزگار گذرنده و اوقات عمر ناپاینده، صاحب دولت کسی است که به اظهار آثار مکرمت و اجرای انهار مرحمت، نام نیک و ذکر جمیل خود را یادگار گذارد که حیات ثانیه عبارت از نیک نامی است. بیت:

ص:237

ای طالب خلود و بقا و دوام عمر باقی به ذکر خیر بود نام آدمی

هیچ است قدر و حشمت و مال منال و جاه چون عاقبت فناست سرانجام آدمی

هر چند فکر می کنم از هر چه در جهان نام نکوست، حاصل ایام آدمی

آورده اندکه: بزرگی را در مجلس پادشاهی تعریف بسیار کردند و از فصاحت(1) و بلاغت(2) و فضایل و معانی او بسی شرح دادند به مرتبه ای که شوق پادشاه به لقای او از حدّ بیان تجاوز نمود و به احضار او مقال عالی ارزانی فرمود. آن عزیز به مجلس درآمد، بعد از ادای سلام گفت: پادشاه را هزار سال بقا باد. سلطان گفت: اول بار، سخنی محال گفتی و این از فضل تو عجیب بود و از مثل تو کسی غریب نمود. جواب داد که: حیات مردم نه همین در بقای بدن است، همه کس داند که نهایت بقای آدمی به هزار سال نرسد، اما چون نام نیکو بعد از وفات حیاتی دیگر است، غرض من آن بود که رقم نیک نامی آن حضرت، هزار سال بر صحیفه ی روزگار باقی بماند.

کسی کو شد به نام نیک مشهور پس از مرگش بزرگان زنده دانند

ولی آن را که بد فعل است و بدنام اگر چه زنده باشد مرده خوانند

و از همین مقوله است این بیت:

سعدیا مرد نکونام نمیرد هرگز مرده آن است که نامش به نکویی نبرند

ص:238

این خانه ملک پیرزنی است عمر گذرانیده و آفتاب زندگانیش به سر حدّ غروب رسیده، من در وقتی که اساس این ایوان را می نهادم، معماران طرح آن می کشیدند، این خانه مانع بود. از آن که سطح پیش ایوان هموار باشد، کس پیش پیرزن فرستادم که این کلبه را به هر بهای که خواهی به من بفروش تا زر بدهم یا منزل خوش تر ازین برای تو مهیا سازم. پیرزن خبر فرستاد که: ای ملک! من درین خانه متولد شده ام و بدین کلبه مستأنس گشته، من مُلک همه ی عالم به تو می توانم دید، تو این آشیانه ی محقّر و ویرانه ی مختصر بدین گدای بی نوا نمی توانی دید. من ازین سخن متأثّر شدم، دیگر هیچ نگفتم تا وقتی که ایوان تمام شد. هر زمان دودی از روزنه ی او برمی آید و دیوارها را تیره و دماغ ها را خیره می ساخت، پیغام دادم که این دود چرا می کنی ؟ گفت: برای آن که چیزی می پزم. هیچ نگفتم تا شب درآمد، خوانی آراسته با مرغی بریان برای او فرستادم و گفتم: ای پیرزن! ما در هر شب، خوانی به انواع اطعمه برای تو بفرستم، تو درین کلبه ی تنگ آتش برمیفروز که از دود آن، ایوان ما سیاه می شود، جواب داد که: در عالم چندین گرسنه و فاقه زده(1) با چشم گریان و دل بریان باشند و من مرغ بریان خورم، کی روا بود؟ از آفریدگار خود می ترسم که بعد از هفتاد سال که جوینه و کشکینه حلال خورده باشم، اکنون مرغ و لوزینه ی(2) حرام خورم، این کلبه مرا برقرار بگذار که زینت عدالت ایوان توست، امرا چون بینند که تو از کمال عدل، روا نمی داری که کلبه ی تاریک من از من بستانی، ایشان نیز دست تصرف به املاک رعایا دراز نمی کنند و دیگر آن که ایوان تو، دیر سال نخواهد ماند و قصه ی خانه ی من مدت ها بر صفحات اوراق روزگار مرقوم و مسطور خواهد بود. این سخن پسندیدم و به همسایگی او راضی شدم.

و شبانگاه باز آوردی و درین دو وقت آن گاو بر روی فرش های ملوّنی(1) که در پیش ایوان ترتیب و ترکیب یافته بود، می گذشت. روزی یکی از ندما گفت: ای پیرزن! این حرکت مکن که ناموس مُلک را می شکنی و اساس هیبت سلطنت خراب می کنی. عجوزه جواب داد که: ناموس مُلک به ظلم می شکند نه به عدل و بنای سطوت پادشاهی به جهل خراب می شود نه به عقل، و من آن چه می کنم برای نیک نامی پادشاه می کنم و خوب فرجامی او می طلبم. و الحق راست گفته، زیرا که: ازین صورت هزار سال گذشته و حکایت کلبه ی پیرزن و ایوان کسری نوشیروان هنوز در دفاتر ثبت است و بر زبان ها جاری. بیت:

جزای حسن عمل بین که روزگار هنوز خراب می نکند بارگاه کسری را

در کلمات منوچهر آمده است: که دنیا اعتماد را نشاید کرد. عاقل آن است که بر اقبال(2) عاریتی دل منهد و بداند که هر که را خدای تعالی پادشاهی داد، حق آن نعمت برو فرض گشت و حق آن چنان است که میان مصالح معاش و معاد جمع کند تا در دنیا نیکنام باشد، و طریق مروّت و فتوّت فرو نگذارد تا در عقبی خجسته فرجام بود. بیت:

با فتوّت همنشین شو، با مروّت یار باش وانگهی از تخت تاج خویش برخوردار باش

آورده اند که: کیقباد مملکت خود را به قوت رأی ثاقب(3) ضبط کرد و نسق های(4) نیکو نهاد و از مفاخر زمان او یکی آن بود که شاعران و مداحان را دوست داشتی و گفتی نام نیک به دو چیز باقی ماند: یکی مدح و دیگر عمارت. شعر:

ص:241

گر نبودی نظم فردوسی(1) چه دانستی کسی بزم کیکاوس(2) و رزم بهمن(3) و اسفندیار(4)

گشت از نظم نظامی(5) نام بهرامی بلند شد ز شعر انوری(6) اوصاف سنجر(7) آشکار

بسی گل شکفته بر اطراف باغ برافروخته بر هرگلی چون چراغ

ریاحین دمیده بر اطراف جوی صبا عطر بیز و هوا مشک بوی

درختش ز طوبی دل آویزتر گیاهش ز سوسن زبان تیزتر

پدر خود ناصرالدین سبکتکین را ضیافتی کرد که خوان سالار فلک بزمی بدان زیبایی ندیده و گوش زبان سماطی(1) بدان آرایش نشنیده و طعام های لذیذ که از مؤاید خلد برین نشان می داد، حاضر کرده و شربت های خوشگوار از حلاوت ذوق شراب طهور حکایت می کرد به نظر آورد. بیت:

اباهای(2) نوشین عنبرسرشت خبر داده از خوردهای بهشت

زمرغان فربه تو کوئی بساط برآورده پَر مرغ وار از نشاط

زلوزین ها و ز حلوای تر به تنگ آمده مشگهای شکر

پس از فراغت اطعام از پدر پرسید که: این باغ در نظر انور چه نوع می نماید؟ ناصرالدوله گفت: جان پدر! باغ عظیم زیباست و روضه ای به غایت دلگشاست، اما از ارکان دولت و ملازمان حضرت ما هر کس که خواهد، مثل این باغی تواند ساخت. پادشاهان باید باغی چنان سازند که دیگری را چنان باغ ساختن میسر نشود و میوه های آن در هیچ بوستانی به دست نیاید. سلطان فرمود که: آن کدام باغ تواند بود؟ جواب داد که: نهال تربیت و احسان در بوستان فضلا و حکما و شعرا نشان تا ثمره ای حاصل کنی که سردی زمستان و گرمی تابستان در آن تصرف نتواند کرد، چنان چه نظامی عروضی گفته است: شعر:

ص:243

عمارت های عالی ساخت محمود که هر یک همسر چرخ برین(1) بود

نبینی زان همه یک خشت بر پای ثنای عنصری(2) ماندست بر جای

و هم برین نمط (3) قطعه ای مشهور است: قطعه:

نوشیروان عمارت باغی خیال داشت بوذر جمهر گفت که ای شاه کامران

آب و زمین مملکت اکنون به دست توست باغی بساز بر طرف چویبار آن

بیخی نشان که دولت باقیت بردهد(4) کاین باغ عمر، گاه بهارست گه خزان

2. عن ابی عبدالله علیه السلام: من عظّم دین الله عظّم حق إخوانه، و من استخف بدینه استخف بإخوانه.(1) حضرت صادق علیه السلام فرمود: هر کس دین خدا را بزرگ شمارد، حقوق برادران خود را نیز بزرگ شمارد، و هر که دین خدا را خفیف شمارد، برادران دینی خود را نیز خفیف شمارد.]

ادای حقوق، بر ذمت همّت کافه ی برایا عموماً، و ارباب دولت و اصحاب قدرت خصوصاً، لازم است. چه این معنی بر طهارت ذات و لطافت صفات و علوّ نسب و سموّ(2) حسب دلیلی ظاهر و حجتی باهر(3) است و بعد از ادای حق نعمت الهی، ادای حقوق شفقت والدین باید نمود که حق سبحانه و تعالی رضای خود را به رضای ایشان باز بسته چنان چه در حدیث قدسی هست که: «من رضی عنه والداه فانّی عنه راض»(4) یعنی: هر که مادر و پدر از او خشنود باشند، من از وی خشنودم و احسان کردن با ایشان به عبادت خود قرین ساخته است: وَ قَضی رَبُّکَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِیّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً:5 و حکم کرد پروردگار تو نپرستید مگر او را و نیکویی کنید با پدر و مادر مقرّر است که خشنودی پدر هم در دنیا موجب دولت است و هم در آخرت سبب نجات و سعادت. شعر:

چو هرمز(5) ز پرویز(6) خشنود بود بسی دولت و حشمتش رو نمود

ص:245

چو شیرویه(1) تعظیم خسرو(2) نکرد ازو باد نکبت برآورد گرد

محاوره(1) بر کرسی نشسته و مردم بسیار در پیش وی صف زده. فرا پیش رفتم و سلام کردم، جواب داد. گفتم: ای شیخ! تو را هیچ پسری هست ؟ گفت: آری ناخلفی که من از وی راضی نیستم. گفتم: ای پیر! می دانی که امروز نه وقت آن است که کسی کین در دل نگاه دارد، روز بخشیدن مظالم است و بحل(2) کردن خصمان نشاید که فرزند خود را به عذاب مبتلا سازی. من مالک دینارم و دوش چنان و چنین خوابی دیده ام و نزد تو آمده، خدا و رسول را به شفاعت آورده ام تا از سر گناه او درگذری و او را بحل کنی. پیر این سخن بشنید، برخاست و گفت: ای شیخ! من نیت نداشتم که هرگز از وی خشنود شوم، اکنون تو مرد بزرگ آمدی و شفیع بزرگ آوردی، قبول کردم و از سر گناه او گذشتم و دلم با او خوش شد. مالک گوید: پیر را دعا کردم و ثنا گفتم و روی خیمه جوان آوردم تا او را بشارت دهم جوان را. دیدم غل از گردن برداشته و بند از پای برگرفته و پلاس از بر بیرون کرده و جامه ای پاکیزه پوشیده، از خیمه بیرون آمد، چون چشمش بر من افتاد گفت: ای مالک! جزاک الله خیراً خدا تو را جزای خیر دهد که میان من و پدر صلح افکندی و به برکت خوشنودی پدر، حج ما را نیز رقم قبول برکشیدند. شعر:

آن که تنت پاره ای از جان اوست قطره ای از چشمه ی حیوان اوست

خدمت او کن که به جائی رسی برگ(3) دهش تا بنوائی رسی

دعا و خشنودی مادر زیاده از پدر نتیجه می دهد و زودتر اثر می کند. در حدیث آمده که: بهشت در زیر قدم های مادران است، هر که ایشان را خدمت کند و حق گذاری شفقت های ایشان به جا آرد، بهشت رود:

جنّت که رضای مادرانست اندر ته پای مادرانست

ص:247

و دیگر حقوق ذوی القربی(1) را رعایت باید کرد و صله ی رحم به جای باید آورد که آن از جمله ی واجبات اسلام است که صله رحم در عمر بیفزاید و روزی را فراخ گرداند. در احادیث قدسیه هست که من رحمانم و اشتقاق رحم از اسم من است، هر که آن را پیوندد، من او را به رحمت واصل گردانم و هر که آن را ببرد و نپذیرد، از رحمت خود منقطع و محروم گردانم.

و در حدیث آمده که هر که را به خدای تعالی و به روز قیامت ایمان هست، گو همسایه را نیکو و گرامی دارد و گرامی داشتن همسایه آن است که بدان چه مقدور باشد، بدو نفع رساند و ضرر خود و ضرر دیگران نیز ازو باز دارد و اگر درویش و بینوا بود، پیوسته از احوال او استفسار نماید.

خواجه مبالغه کرد که: سرّ خود را بازگوی. گفت: بدان که آن طعامی که ما می خوردیم، بر ما حلال بود و بر فرزند تو حرام، نمی خواستیم که طعام حرام بدو دهیم. خواجه گفت: سبحان الله، طعامی هست که در شرع بر یکی حلال و بر دیگری حرام باشد؟ درویش فرمود که: در قرآن مجید نخوانده ای: فَمَنِ اضْطُرَّ فِی مَخْمَصَةٍ 1 یعنی: هر که درمانده، به بیچارگی و تنگدستی مردار بر وی حلال است و بر آنکه درمانده نباشد، حرام. بدان که سه روز بود که عیال و اطفال من طعام نخورده بودند و هیچ نوع چاره ی آن نمی توانستم، من امروز در فلان ویرانه رسیدم درازگوش مرده ای دیدم افتاده، قدری از گوشت وی ببریدم و آوردم و طعامی پختیم و می خوردیم که کودک شما درآمد. صورت حال این بود که به سمع شریف رسید. بیت:

ترا شب به عیش و طرب می رود چه دانی که بر ما چه شب می رود

خواجه که این سخن بشنید بسیار بگریست و گفت: واویلا!(1) اگر حضرت خداوند تعالی روز قیامت با من عتاب کند که همسایگی تو چنین صورت بود، تو از وی بی خبر بودی، چه جواب دهم ؟ پس درویش را دست بگرفت و به خانه ی خود آورد و از نقد و متاعی که داشت نیمه ای به وی داد. شبانه حضرت رسالت صلی الله علیه و آله را در واقعه دید که او را می گوید: ای خواجه! بدان شفقت که با همسایه ی خود کردی، گناهان تو آمرزیده شد و در مال و منالت(2) برکت پدید آمد و فردا در بهشت همنشین من خواهی بود. بیت:

دستگیری گر کنی همسایه ی درویش را با پیمبر در جنان همسایه بینی خویش را

و چون دارالسلطنه ی(3) مر پادشاه را به منزله خانه ای است، پس هر بی نوا و محتاج که

ص:250

در آن شهر باشند، ایشان را حق جوار(1) ثابت است و سلطان را از حال ایشان خبردار بودن واجب.

ایشان فردای قیامت در بهشت خواهند بود، به عزّت و جلال تو که قدم در جنّت نخواهم گذاشت. ملک صالح این سخن را استماع فرموده به مسجد درآمد و جامه با بدره(1) درم پیش درویش نهاد و بگریست و گفت: من شنوده ام که درویشان در بهشت پادشاه خواهند بود، امروز که ما پادشاهیم، با شما از در صلح درآمدیم و فردا که شما پادشاه باشید، درِ خصومت بر ما نگشایید و نظر حمایت از ما باز مگیرید. شعر:

من امروز کردم درِ صلح باز تو فردا بکن در برویم فراز

من آن کس نیم کز غرور حشم ز بیچاره گان روی در هم کشم

تو هم با من از سر بنه خوی زشت که تا سازگاری رود در بهشت

دیگر رعایت حقوق مهمانان لازم است، چه مهمان هدیه ای باشد از نزد خدای تعالی. در حدیث صحیح آمده که هر که به خدا و روز قیامت ایمان دارد، گو مهمان را گرامی دارد و اکرام مهمان آن است که او را عزیز دارند و با او به نوعی سلوک نمایند که سبب آبروی او شود و هر چه توانند از تکلفات نسبت با وی به جای آورند. شعر:

چون مشرّف شوی به مهمانی هر چه داری فدای مهمان کن

وز ره مردمّی و دلداری هر چه دلخواه او بود آن کن

حکما گفته اند: در مهمان منگر که کیست، در کَرَم خود نگر که مقتضی چیست.

به قبیله قیس نزول کرد. سید قبیله مالک ابن عوف(1) بود و او را نشناخته و بر بزرگی و شرف او اطلاع نیافته، در مهمان داری و اکرام او تقصیری واقع شد. طلحه آن جام زهر مذلّت را تجرّع کرد و آن بار گران را به قوّت کرم جبلی و عزّ و نسب و حسبی که داشت، تحمل نمود. چون از آن قبیله رحلت کرد، مالک را معلوم شد که مهمان چه کس بوده، به غایت شرمنده شد و از روی اعتذار به وی رقعه ای نوشت و از عقب فرستاد مضمونش آن که: شما را نشناختم و اسباب خدمتکاری بر وجهی که لایق خدام باشد مهیا نساختم. این زمان دل ازین معامله ریش است و سر از این خجالت در پیش. بیت:

چگونه سر ز خجالت برآورم از پیش که خدمتی به سزا برنیامد از دستم

توقع آن دارم که در تقصیری که واقع شد، مرا معذور داری و چون شیوه ی کرم تو مقتضی عذرخواهان است، این خطا از من درگذرانی. بیت:

اگر در خدمتت تقصیر کردم به فضل شاملت امیدوارم

طلحة در جواب نوشت که: آنچه توقع کرده ای از قبول عذر دغدغه مکن که مروّت من اقتضای آن می کند که هزار و چندین گناه را به یک عذرخواهی درگذرانم.

چون پرتو عذر از افق روی نمود ناپیدا شد چو سایه هر جرم که بود

اما آن سخن که ترا نشناختم، سخنی نامستقیم است و از شیوه ی کرم دور. جهت آن که در مهمانی، رسوم اعزاز و اکرام به أشراف و آعاظم، مخصوص داشتن قضیه ی مروّت و شیوه ی اهل فتوّت نیست. شرط میزبانی آن است که چون آفتاب بر همه کس یکسان تابد و مانند باران بر همه جا به یک طریقه بارد، اگر مهمان مردی بزرگ است حقّ بزرگی او به

ص:253

جای آورده باشد، و اگر فرومایه بود، احسان و اکرام خود ظاهر کرده باشد، چه تقصیر در خدمت بزرگان موجب ندامت و واسطه ی خجالت است و تفضّل درباره نامستحق، سبب بدنامی و پشیمانی نیست و در همین معنی گفته اند: شعر:

میهمان را عزیز باید داشت از ره مردی و جوان مردی

گر بزرگ است و لایق خدمت خود حق او به جای آوردی

ور بود سفله کس نخواهد گفت که چرا با وی این کرم کردی

جمعی بزرگان بوده اندکه درباره ی خصم خود رعایت مهمانداری نموده اند.

مردمی کن به جای دشمن و دوست کز مروّت زیان نکرد کسی

و شرطی دیگر در مهمان داری آن است که اگر از مهمان جرمی صادر شود یا قبل ازین ازو خطا واقع شده باشد، چون از خوان احسان او نواله ای(1) تناول نماید، از سر گناه آن درگذرند.

محصّل(1) او را به خانه ی خود برده تشدّد می نمود. آن کس به تضرّع هر چه تمام تر از محصّل التماس کرد که مرا نزد امیر بر، سخن واجب العرض دارم به خدمت او تقریر(2) کنم. محصّل را برو رحم آمد، او را به خانه ی امیر برد. قضا را خوان کشیده بودند، محصّل بر سر خوان نشست و آن مرد را نیز با خود بر سر خوان نشانید. چون طعام خورده شد، امیر را چشم بر آن کس افتاد، محصّل را گفت: چون این مرد مهمان ما شد و بر سر خوان ما نشست، از نان ما تناول کرد، او را رنجانیدن از مروّت نباشد، من آن مال را به وی بخشیدم. وی را بگذار تا برود. شعر:

اندر آئین میهمان داری حرمت میهمان بباید داشت

بر لب جویبار مهمانی جز نهال کرم نشاید کاشت

فرمود که نیکو دوستانند این سایلان به درهای خانه ما می آیند که هیچ دارید که به ما دهید تا برای شما برداریم به سرای آخرت بریم و آن جا ده برابر آن تسلیم شما کنند؟ بیت:

گرت شادی هر دو کون آرزوست به احسان دل سایلان شاد کن

ور آزادیت باید از هر بلا فقیری ز بند غم آزاد کن

ضمایر محو شده هیچ کس ازو یاد نکردی بزرگی که در آن روزگار به مزید حق گذاری و فرط وفاداری مخصوص بود و با محبوس محبتی داشت رقعه ای(1) به والی(2) نوشت مضمون آن که: در گذشتن از زلّات مجرمان و مزلات(3) اقدام ایشان، از وظیفه مراحم اهل اختیار و عواطف ارباب اقتدار است و آن فقیر محبوس درمانده ای است به محنت گرفتار گشته، نزدیک به هلاکت رسیده و می دانم کرم عمیم آن جناب در خلاصی گرفتاران بهانه جویی است اگر دامن عصمت آن زندانی از لوث این جریمه پاک است به خلاص و نجات او اشارت عالی ارزانی باید داشت و اگر غبار گناهی بر جیب(4) طهارت او نشسته است، به آب عفو و کرم بباید شست و اگر غیر از این دو معنی صورتی هست، گناه او را به شفیعان باید بخشید. شعر:

به جود شامل و انعام عام بر همه کس تراست فضل چو خورشید و فیض چون باران

منه در آتش اندیشه بی گناهان را به آب عفو بشو نامه گنه کاران

وگر جز این دو صفت هست صورتی دیگر بود برای چنین کس شفاعت یاران

چون رقعه به والی رسید و بر آن لطف مقالت(5) و حسن شفاعت اطلاع یافت، در جواب نوشت که: بیت:

آن را که ز روی لطف درخواست کنی کارش به صلاح آوری و راست کنی

ص:258

به وساطت شفاعت آن عزیز مشفق و شفیق صادق که از ریاض(1) کلماتش روایح(2) مهر و وفا می دمید، از مطالع مقالاتش لوامع(3) صدق و صفا می درخشید از سر جرم کرده و ناکرده ی او در گذشتیم و عنان انتقام از صوب گناه او معطوف(4) ساخته، از مهلکه حبس آزاد کردیم. بیت:

به فرمانت توان از جان گذشتن ز جرم کس چرا نتوان گذشتن

و مقرر است که شفاعت را در اجرای حدود شرعی مدخلی نیست، بلکه شفاعت در آن باب از اهل ایمان و امانت و ارباب دین و دیانت نیاید و در قرآن مجید آمده که: وَ لا تَأْخُذْکُمْ بِهِما رَأْفَةٌ فِی دِینِ اللّهِ 5 باید که در حدود الهی شفقت و مهربانی شما را در نیابد.

هر چه بر صفحه ی اندیشه کشد کلک(1) خیال شکل مطبوع تو زیباتر از آن ساخته اند

پادشاه فرمود تا بر سر چهارسوی شهر دست او ببرند. ارکان دولت فغان درگرفتند و اعیان حضرت یکبار عمامه ها از سر برگرفتند که: ای ملک! از سر گناه این جوان در گذر و سیاست او را به شفاعت ملازمان دیرینه موقوف فرمای. ملک فرمود که: مرا درین مهم مدخلی نیست، خدای تعالی فرموده که دست دزد ببرند. گفتند: ای ملک! چنان دستی که او دارد حیف است بریدن، و ما را بدان دست رحم می آید. گفت: شما را در دست نازک دزد نباید نگریست، در دل پرخون صاحب کالا نظر باید کرد تا این غم بر دل شما سهل گردد.

یکی دیگر رعایت حق کسی است که اندک آشنایی داشته باشد یا روزی خدمت ریزه کرده و اگر چه این وسیله به غایت اندک است، اما نظر کردن آن را بزرگ می سازد تا بدان بهانه فقیری را بنوازد.

سیله است که خانه به کرایه داده بودم و این را حقّی تصوّر کرده آمده ای که حق گذاری این را رعایت یابی برو و سر خویش گیر و مهمّی دیگر در پیش. قضا را وزیر از پس پرده این گفت و شنود استماع می نمود، حاجب را طلبیده، گفت: با که سخن می گفتی ؟ حاجب تبسّم کنان از روی تعجّب گفت: مردی آمده که: آشنای وزیرم و من وقتی به او خانه به کرایه داده بودم، من او را ملامت کردم که این سخن مگو و به چنین وسیله ئی سهل قرب وزیر مجوی و توقع انعام و التفات مدار. وزیر گفت: غلط کرده ای، برو و او را گرفته که آشنای قدیم من است و حقوق خدمت دارد. حاجب برفت و او را بیاورد. وزیر او را تعظیم کرد و دلنوازی بی شمار به جای آورد و احوال عیال و اطفال او پرسید و برای هر یک تحفه و تبرکی بزرگانه ترتیب داد، او را دوستکام با مراد تمام به منزل و مقام خود باز گردانید. بیت:

نور ده از مهر و وفا سینه را سهل مدان صحبت دیرینه را

روی مگردان ز رفیقان خویش یاد کن از خدمت یاران پیش

کسی کو بر تو دارد حق آبی فراموشش مکن در هیچ بابی

عبدالله طاهر پرسید که: حق خدمت کدام است ؟ گفت: در فلان محل که سوار می شدی، من بدویدم و بازوی ترا گرفتم تا سوار شدی. امیر گفت: راست می گویی، هر دو حق تو ثابت است. پس او را تربیت تمام کرد. نظم:

بزرگانی که اهل اقتدارند همه مسکین نواز و حق گذارند

زجام جاه بیهوشی نه نیکوست ز همراهان فراموشی نه نیکوست

اساس مکرمت بر حق شناسی است بصورت ناشناسی ناسپاسیست

شرع، مروت و مذهب فتوّت اعتبار تمام است، و اگر در رعایت جانب من تقصیری رود، عیب جویان زبان طعن دراز کنند و خرده گیران درِ اعتراض بگشایند که امیر حق همسایگی نگاه نداشت و همسایگان را پایمال جفا کرد. امیر فکر نماید که در خون چومن ضعیفی ریختن و خود را نشانه ی تیر ملامت کردن، از هم چو توئی که در گلشن اخلاق تو خار آزار نرسته و بر دامن اوصاف تو غبار ستم ننشسته، بدیع و بعید است. شعر:

مرا سهل است از جان دست شستن چه غم گر صد چو من نابود گردد

چه خواهی گفت پیش نکته گیران ترا گر آستین آلوده گردد

زیاد در فکر دور و دراز افتاده، پیک اندیشه را به اطراف و جوانب فرستاد، به هیچ وجه بوئی به سر کوی آشنایی نبرد. گفت: بیان کن تا همسایگی در کدام محله بوده ای ؟ حق جوار در کدام دیار ثابت شده. گفت: خانه ی پدرم در بصره با خانه امیر هم آستان بوده. و پدرم بیشتر وقت با ملازمان امیر، هم داستان بوده، زیاد گفت: پدر ترا چه نام بود؟ گفت: ای امیر! من از هول جان، نام خود فراموش کرده ام، چه جای نام پدرست ؟ زیاد بخندید و آن بی چاره را بخشید. بیت:

لئیم نیم گنه با هزار عذر نبخشد به یک لطیفه، کریمان هزار جرم ببخشند

و دیگر رعایت حقوق رعایا به عدل و احسان است و حقوق اولاد و امرا و وزرا و ملازمان و سپاهیان و خادمان در باب آخر سِمَتِ گزارش خواهد یافت انشاءالله تعالی.

2. قال علی علیه السلام: جالس أهل الورع و الحکمة و اکثر مناقشتهم، فانّک ان کنت جاهلا علموک و ان کنت عالماً ازددت علماً.(1) و نیز آن حضرت فرمود: با اهل ورع و حکمت همنشین باش، و با آنان بیشتر گفتگو کن، زیرا که اگر نادان باشی یادت دهند و اگر دا نا باشی بر دانایی ات می افزایی.

3. عنه علیه السلام: صحبة الولیّ اللّبیب حیاة الرّوح.(2) آن حضرت فرموده: همراهی با دوست خردمند زندگانی (و شادابی) روح است.]

مصاحبت نیکان و مجالست دانایان، کیمیای سعادت ابدی و راهنمای دولت سرمدی(3) است. مثنوی:

مهر پاکان در میان جان نشان دل مده الا به جمع سرخوشان

باز خندان باغ را خندان کند صحبت مردانت از مردان کند

سنگ گر خارا وگر مرمر بود چون به صاحبدل رسدگوهر بود