بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

تخریب زیارتگاه های اسلامی در کشورهای عربی (عراق، سوریه، تونس و لیبی)

احمد خامه یار

کنگره جهانی جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام

قم/ 1393

ص: 3

ص: 4

«لا اله الا الله، محمد رسول الله» می گفت وارد خیمه اسلام می شد و از جرگه کفر فاصله می گرفت.

از سوی دیگر، اقرار به کلمه اخلاص - که در آن نفی الوهیت از هر موجودی جز خدا سلب شده - در بردارنده اقرار به سه نوع توحید است: 1. توحید در خالقیت؛ 2.توحید در تدبیر؛ 3. توحید در عبادت. زیرا این سه نوع، از خصایص خدای جهان است نه مخلوق او.

افزون بر این، اساس هر دعوت الهی را ایمان به آخرت تشکیل می داد، طبعاً اقرار به حیات اخروی بسان توحید و رسالت، از عناصر سازنده ایمان می باشد و در کلمه اخلاص نهفته است.

در سیره نبوی فصلی به نام «عام الوفود» است؛ یعنی سالی که هزاران نفر از دور و نزدیک به صورت فردی و یا گروهی به مدینه رو آورده و به حضرتش ایمان آوردند و با گفتن دو جمله پیشین که حاکی از باور واقعی آنان بود، مسلمان خوانده شدند. در این مورد آیه های سوره «نصر» نازل شد؛ آن جا که می فرماید: )إِذَا جَاء نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ * وَرَأَیْتَ النَّاسَ یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْوَاجًا(، پذیرش اسلام این گروه ها فقط با اجرای این دو جمله انجام می گرفت و مسائل کلامی و یا فقهی مطرح نمی شد؛ مثلاً هرگز از آنان در مورد جایگاه خدا و یا رؤیت خدا در رستاخیز و یا حدوث و قدم قرآن و امثال این ها سئوال نمی شد. بلکه ایمان اجمالی به رسالت پیامبر خاتم، آنان را از طرح این مسائل بی نیاز می ساخت. هم چنین مسائلی مانند جواز توسل به انبیا و اولیا، و یا نماز در کنار قبورشان، یا زیارت قبور اولیاء الله برای آن ها، مطرح نمی شد.

ابن تیمیه(ت 728ه- . ق) و پس از وی به وهابیان تندرو برمی گردد و شدّت عمل گروه دوم بیش از فرد نخستین است، زیرا ابن تیمیه غالباً از کلمه بدعت بهره می گیرد، ولی گروه اخیر به جای بدعت، واژة کفر را به کار می برد و ملاک تکفیر ناهماهنگی با افکار آن ها در امثال مسائل پیشین است.

آن ها به شدت با حفظ قبور پیامبران و اولیای الهی مخالف هستند و زیارتگاه ها را مظهر بت پرستی قلمداد می کنند! در حالی که در طول تاریخ اسلام، قبور انبیای پیشین در فلسطین و اردن و شام و عراق پیوسته محفوظ بوده و مسلمانان گروه گروه به زیارت آن ها می رفتند و هیچ کس چنین کاری را بر خلاف توحید توصیف نمی کرد.

حتی روزی که بیت المقدس به وسیله عمربن خطاب فتح شد، هرگز او به تخریب این مقامات فرمان نداد، بلکه شیوه پیشینیان را در حفظ و آرایش آن ها تأیید کرد.

در طول زمان، پس از رحلت پیامبر، تمام موحدان به پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) متوسل شده تا حاجت آنان با شفاعت او برآورده شود. اما این گروه این نوع توسل ها را با توسل مشرکان به بت ها یکسان می گیرند در حالی که ماهیت این دو نوع توسل از هم جداست، و از زمین تا آسمان فاصله دارد.

دامن سخن را در این مورد کوتاه کرده و سخن خویش را با این بیت به پایان می رسانیم:

شرح این هجران و این خون جگر***این زمان بگذار تا وقت دگر

پس از اشغال افغانستان به وسیله قوای سرخ شوروی، تصمیم گرفته شد که برای طرد قدرت کفر، از این سرزمین، از روح جهادی جوانان مسلمان در منطقه استفاده شود تا دشمن را از سرزمین های اسلامی دور سازند، این طرح از یک نظر زیبا و خداپسندانه بود، اما بر اثر فقدان عالم وارسته و رهبری آگاه از موازین جهاد در میان این جمع، که آنان را به صورت صحیح رهبری کند، سرانجام پیکارگران به گونه دیگر ادامه پیدا کرد و برخی با تأثیرپذیری از افکار وهابیان تندرو، بر تکفیر تمام دولت های اسلامی و ملت هایی که در آن زندگی می کنند، پرداختند. شوربختانه ابتدا این کار با حمله به کشورهای مقاوم و استوار در مقابل صهیونیست ها آغاز شد و به جای این که قدس را آزاد کنند به نابود کردن زیرساخت های کشورهای سوریه و عراق روی آوردند. خشونت آنان با کودکان و زنان و پیران وافتادگان و انسان های بی طرف به گونه ای شد که چهره اسلام را در جهان مشوَّه ساخت و دیگر کسی در غرب اظهار علاقه به اسلام نمی کرد. عمل زشت و وحشیانه این گروه کجا و وحی الهی کجا! آن جا که می فرماید: )فَبِمَا

رَحْمَةٍ مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِکَ( (آل عمران: 159) و پیامبر رحمت در حدیثی می فرماید: «إنّ الرفقَ لا یکونُ فی شیء إلّا زانه، ولایُنزَعُ مِن شیء إلّا شأنه»؛ (صحیح مسلم، ج8، ص22) مهربانی ورفق با هرچیز که در آمیزد آن را مزیّن می گرداند و چیزی که رفق و مدارا از آن گرفته شود تباه می گردد.

محققان خواسته شد که به ریشه یابی و تبیین ماهیت این تکفیر شوم و راه های برون رفت از آن بپردازند. دانشمندان از این دعوت استقبال کردند و در نتیجه، آثاری به دبیرخانه کنگره رسید که بخش مهمی از آن ها ارزشمند و از محتوای عالی برخوردارند؛ از این رو تصمیم گرفته شد این آثار چاپ و منتشر شود و در اختیار اهل نظر و مهمانان عزیز که از داخل و خارج دعوت شده اند قرار گیرد تا از این طریق گامی برای جلوگیری از انتشار این غده سرطانی ویرانگر و ویروس مخوف برداشته شود.

در پایان از تلاش های شبانه روزی اعضای محترم دبیرخانه، سپاس گزاری نموده و زحمات توان فرسای آنان را ارج می نهیم و نیز از کلیه کسانی که این فضای روحانی و علمی را پدید آورده اند، تقدیر و تشکر می کنیم.

قم - جعفرسبحانی

93/6/8

ص: 9

ص: 10

از سوی دیگر، ترور علمای بزرگ اسلام، تخریب اماکن مقدس و هویت ساز اسلامی، ارتکاب به اعمال شنیع و محرم به نام اسلام مانند جهاد نکاح، و ... ضربات جبران ناپذیری بر پیکر جهان اسلام وارد کرده است.

با نگاهی به جغرافیای کشورهای اسلامی ، رد پای این گروه ها را کمابیش در تمامی مناطق اسلامی می­بینیم. گروه هایی مانند جبهة النصره، داعش، القاعده، جندالعدل و حزب التحریر در آسیا و گروه هایی همانند بوکو حرام، الشباب، انصار السنه و انصارالشریعه در آفریقا و گروه های متنوع دیگر، همه نشانگر وجود بحران در جهان اسلام است.

این که چنین وضعیتی معلول چه عواملی است، بحث های گسترده ای می طلبد که در مجموعه مقالات به تفصیل به آن­ها اشاره شده است، اما به اجمال، سهم غرب در پروژه اسلام هراسی و در پی آن، اسلام ستیزی را هرگز نمی توان نادیده گرفت. غرب که با رشد سریع اسلام در جهان روبه روست، امروز پروژه اسلام علیه اسلام را آغاز کرده است که با حمایت از گروه های افراطی و دامن زدن به اختلافات مذهبی، گروه هایی منتسب به خود مسلمانان، قدرت و قوت مسلمین را تضعیف کند و از طرف دیگر، چهره ای مشوّه از مسلمین در برابر جهانیان ترسیم نماید.

هم­چنین قرائت های انحرافی از مفاهیمی مانند توحید و شرک، ایمان و کفر، بدعت و نظایر آن نیز آنان را به گرداب تکفیر مسلمانان افکنده است.

با این حال به نظر می رسد که جنایت ها و تخریب های جریان های تکفیری آن چنان گسترده و بی محابا بوده که موجی از نفرت و مخالفت با عملکرد آنان را در جهان اسلام به وجود آورده است.

برای مقابله علمی و روشن­گرانه با این جریان، لازم بود عالمان و اندیشوران به ریشه­یابی و راه­های خلاصی از آن­ بپردازند، از این رو کنگره جهانی «جریان­های افراطی

ص: 12

و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام»، با اشراف و هدایت های ارزشمند مرجع جهان تشیع، حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی - ادام الله ظله - بر آن شد تا در حد توان از ظرفیت های علمی جهان اسلام برای مقابله با تکفیر بهره برداری کند. برای این کار، چهار کمیته علمی با عناوین زیر شکل گرفت:

1. تبار شناسی جریان های تکفیری؛

2. ریشه یابی عقاید جریان های تکفیری؛

3. جریان های تکفیری و سیاست؛

4. راه های برون رفت و مقابله با جریان های تکفیری.

محور اول به تبارشناسی جریان های تکفیری می پردازد. خاستگاه، آبشخور و مصادیق تکفیر در طول تاریخ اسلام در این کمیته بررسی می شود.

محور دوم، انحرافات عقیدتی و قرائت های تکفیری از عقاید ناب اسلامی را ریشه یابی خواهد کرد. در این کمیته، اصول و مبانی اعتقادی این گروه ها و جریان ها، نقد و انحرافات آن­ها از اندیشه اسلامی ریشه­یابی می گردد.

محور سوم، عوامل سیاسی رشد و گسترش جریان های تکفیری، وابستگی ها و اهداف آنها را مورد بررسی قرار می دهد.

و محور چهارم، راهکارهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و دینی برای برون رفت از تکفیر، نشان داده خواهد شد.

مقاله­هایی که در این مجموعه گرد آمده است، ماحصل آراء و نظریات اندیشمندان و علمای جهان اسلام، درباره محورها و موضوعات فوق است.

هم­چنین جهت غنای علمی هرچه بیشتر کنگره، پژوهش های مستقلی توسط اندیشمندان انجام شده است که به اجمال عبارتند از:

ص: 13

1. تکفیر از دیدگاه علمای اسلام: در این تحقیق، دیدگاه علمای بزرگ مذاهب و فرقه­های اسلامی، درباره نفی تکفیر بیان شده و تلاش شده است که از سده­های پیشین تا کنون، دیدگاه علما و اندیشمندان در مورد حرمت تکفیر اهل قبله آورده شود.

2. تخریب زیارتگاه های اسلامی در کشورهای عربی: کتاب حاضر به کارنامه تاریک جریان های تکفیری در تخریب اماکن مقدس و تمدنی جهان اسلام می پردازد. این تحقیق همراه با تصاویری از زیارتگاه­­ها، قبل و بعد از تخریب است.

4. فتاوای تکفیری جریان های تکفیری: جریان های تکفیری به سبب کج فهمی، گاه فتاوایی را صادر می کنند، که با هیچ یک از قواعد فقهی منطبق نیست و کاملاً خارج از آموزه های اسلامی است. این مجموعه به جمع آوری فتاوای تکفیری این جریان ها پرداخته است.

5. کتاب شناسی تکفیر: با مراجعه به آثار و کتاب­هایی که در حوزه تکفیر تألیف شده است، شاهد تعداد بسیاری از آثار علمی در این عرصه هستیم. این پژوهش به معرفی توصیفی آثاری می پردازد که در حوزه تکفیر و نفی تکفیر، انجام شده است.

6. موسوعه نقد وهابیت افراطی: در اندیشه وهابیت، جریان هایی وجود دارند که مسلمین را کافر می­دانند. موسوعه نقد وهابیت افراطی مجموعه ای از آثار علمای اسلام است که از زمان پیدایش این جریان، به نقد و بررسی مبانی اعتقادی آن پرداخته اند.

در پایان آنچه موجب غنای هرچه بیشتر مجموعه مقالات و همچنین پژوهش های مستقل کنگره جهانی جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام شده است، اشراف علمی حضرت آیت الله العظمی سبحانی - ادام الله ظله - است که با رهنمودهای راه­گشا، کمیته های علمی کنگره را همواره یاری کرده اند.

همچنین از حجت الاسلام والمسلمین دکتر فرمانیان - دبیر کمیته علمی - که در پی گیری و نظم و ترتیب مقالات زحمات بسیاری را متحمل شده اند و مدیران محترم

ص: 14

کمیته های علمی حجج اسلام: قزوینی، میراحمدی، فرمانیان و جناب آقای دکتر امینی تشکر می شود.

امید که در سایه تلاش های مجاهدانه مراجع عظام تقلید و علمای اسلام، شاهد تقریب و همگرایی جهان اسلام و ریشه کن کردن فتنه تکفیر در جهان اسلام باشیم.

رئیس ستاد و قائم مقام دبیر علمی

کنگره جهانی جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام

سید مهدی علیزاده موسوی

ص: 15

ص: 16

زیارتگاه عزالدین ابوحمرا در استان حمص 73

زیارتگاه شیخ نبهان 74

مسجد شیخ هلال 75

مسجد و زیارتگاه شیخ عقیل منبجی در منبج 76

مسجد و مقبره شیوخ طریقه خَزنَویه در تل معروف در استان حسکه 78

زیارتگاه شیخ نامس 79

زیارتگاه ابوالعیش در استان رقه 80

زیارتگاه شیخ عیسی در بصیره 81

زیارتگاه شیخ شبلی در حلبیه 82

سایر تخریب ها 82

فصل سوم: تونس

مدخل 87

زیارتگاه سیدی بوسعید (ابوسعید باجی) در منطقه «سیدی بوسعید» 88

زیارتگاه عائشه مَنّوبیه در شهر منّوبه 90

زیارتگاه سیدی احمد الورفلی در شهر اکوده 91

سایر تخریب ها و آتش سوزی ها 92

فصل چهارم: لیبی

مدخل 99

زاویه و زیارتگاه عبدالسلام الاسمر فیتوری در زلیتن 100

مسجد و زیارتگاه شَعّاب دهمانی در طرابلس 103

نبش قبر شیخ احمد زَرّوق در مصراته 105

مسجد صحابه و زیارتگاه زهیر بن قیس بَلَوی در درنه 107

زیارتگاه سیدی عزیز و زاویه عبدالسلام الاسمر در درنه 109

نبش قبر «منیذر اسلمی» و تعدادی از علما در قبرستان «سیدی مُنَیذر» در طرابلس 110

زیارتگاه ابوسُجَیف بن قیس در مصراته 112

ص: 18

زیارتگاه سیدی عمران در شحات 112

زیارتگاه عبدالرحمان بن مالک نخعی در بیضاء 113

مقابر خاندان بنی خطاب در زویله 113

مقبره «مراد آغا» در تاجورا 114

زیارتگاه سیدی عبدالجلیل و زاویه مجاور آن در جنزور 116

زیارتگاه ابوحاتم ملزوزی در جبل الغربی 117

زیارتگاه سلیمان جزولی در مصراته 118

زاویه و زیارتگاه احمد البکر در مصراته 118

زیارتگاه سید عزالدین در زلیتن 119

زیارتگاه عائشه درعیه در تاورغاء 119

زیارتگاه حامد الحضیری در سبها 120

سایر تخریب ها و انفجارها 121

سایر حوادث نبش قبر 131

سخن پایانی در مورد نبش قبر 133

نتیجه گیری 135

کتاب نامه 139

ص: 19

ص: 20

با توجه به گستردگی کشورهای اسلامی و عربی که تکفیری ها در آن مناطق دست به تخریب زده اند، در این پژوهش تنها چهار کشور عراق، سوریه، تونس و لیبی، که بیشترین تخریب ها در آن ها رخ داده، مورد بررسی قرار گرفته است. البته در دیگر کشورهای اسلامیِ شمال آفریقا مانند: مالی، مصر، سودان و الجزائر نیز زیارتگاه هایی تخریب شده است؛ اما حجم این تخریب ها در مقایسه با چهار کشور بررسی شده بسیار کمتر است؛ و یا این که لااقل اطلاعات چندانی از تخریب های صورت گرفته در آن ها موجود نیست.

تلاش نگارنده بر این بوده است که در حدِّ امکان اطلاعات مربوط به زیارتگاه های تخریب شده نظیر موقعیت جغرافیای دقیق و محل وقوع آن ها، مختصری از تاریخچه و معماری آن ها گردآوری و شخصیت مدفون در آن ها نیز معرفی شود، ولی متأسفانه به سبب کمبود تحقیقات دربارة بیشتر زیارتگاه های تخریب شدة سرزمین های اسلامی، نگارنده موفق به دریافت اطلاعات چندانی درباره آن ها نشده است.

مشکل مهم دیگر در خصوص این پژوهش آن است که در خبرها و گزارش های منتشر شده، جزئیات چندانی درباره حوادث تخریب بسیاری از اماکن و زیارتگاه ها بیان نشده است، یا حتی گاه برخی از حوادث تخریب، فاقد پوشش خبری بوده و اصلاً در رسانه ها انعکاس نیافته است. چنان که خواهیم دید، این مسئله در خصوص زیارتگاه های عراق بیشتر مشهود است. بنابراین، در پژوهش حاضر تنها زیارتگاه هایی را معرفی و بررسی کرده ایم که حوادث تخریب آن ها در منابع خبری یا در شبکه های اجتماعی اینترنتی بازتاب داشته است. چه بسا زیارتگاه هایی که به علت عدم اطلاع رسانی، از چشم نگارنده این سطور پنهان مانده و در این کتاب معرفی نشده است.

برای اجرای این پژوهش و پژوهش های مشابه آن، لازم است با حضور در کشورهای مورد بررسی، تحقیقات میدانی گسترده ای صورت گیرد، ولی با توجه به ناامنی موجود در این کشورها و نیز زمان کمی که نگارنده برای نگارش این کتاب در

ص: 22

اختیار داشته، امکان سفر فراهم نشد. ضمن آن که محدودیت زمانی، فرصت تحقیقات کتابخانه ای کافی و حتی تهیه برخی از منابع مهم را از نگارنده سلب کرد.

با توجه به تازگی موضوع این کتاب و فقدان پژوهش های دیگر در این زمینه، می توان گفت که تحقیق حاضر خالی از کاستی نیست. از این رو نگارنده امیدوار است پژوهش گران و صاحب نظران این حوزه، ضعف و کاستی های موجود در این اثر را به دیده تسامح و اغماض بنگرند و نگارنده را از راهنمایی های خود بهره مند سازند.

در پایان، لازم می دانم از مسئولان و دست اندرکاران کنگره جهانی «جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام» که در همه مراحل آماده سازی و چاپ و انتشار این کتاب نقش داشتند، به ویژه از جناب حجت الاسلام والمسلمین آقای دکتر سید مهدی علیزاده موسوی رییس ستاد کنگره، جناب حجت الاسلام والمسلمین آقای دکتر مهدی فرمانیان ناظر محترم طرح، دوست و برادر گرامی جناب آقای محمدحسن بهشتی، و هم چنین جناب آقای دکتر محمد الله اکبری داور و ارزیاب محترم کتاب، تشکر و قدردانی کنم.

احمد خامه یار

تیر 1393 - رمضان المبارک 1435

ص: 23

ص: 24

ص: 26

نکردند و در این راستا اقدام به بمب گذاری های متعدد، کشتن و سر بریدن شیعیان و ترور شخصیت های سیاسی و فرهنگی کردند.

جریان سلفی - تکفیری بسیاری از زیارتگاه ها و بناهای مذهبی عراق را منفجر کردند. متأسفانه به علت عدم پوشش خبری کافی، جزئیات بسیاری از این ویرانی ها، بر ما پنهان مانده است. ضمن آن که اطلاعات ما درباره تاریخچه و شخصیت مدفون در بیشتر این زیارتگاه ها، اندک است.

بخش قابل توجهی از آگاهی ها دربارة روند تخریب آثار اسلامی عراق را مدیون گزارش «دیوان وقف شیعی» این کشور هستیم که فهرستی از حوادث تعرض به بناهای آیینی را از زمان آغاز اشغال عراق تا سال 2007م. منتشر کرده است. بر اساس این گزارش، ویرانی ها، یک سال پس از حمله آمریکا به این کشور، از سال 2004م. و احتمالاً با تخریب زیارتگاه «سید فرج الله» در منطقه «لطیفیه» آغاز شد و اوج آن، بمب گذاری های آستان مقدس امامین عسکریّین در شهر سامرا بود.

با آغاز بحران سوریه و انتقال گسترده گروه های تکفیری به صحنه جدید «جهاد» در این کشور، تخریب زیارتگاه ها در عراق دچار رکود نسبی شد، ولی با بازگشت گروه موسوم به «داعش» (دولت اسلامی عراق و شام) از سوریه به عراق و تصرف استان نینوا (به مرکزیت شهر موصل) در شمال این کشور در ماه ژوئن 2014م. (خرداد 1393)، موج جدیدی از تخریب زیارتگاه ها آغاز شد. با وجود هم زمانی آن با آخرین مراحل نگارش این کتاب، نگارنده تلاش کرده است که با پیگیری اخبار مربوط به این تخریب ها، جدیدترین اخبار زیارتگاه های تخریب شده را نیز به کتاب بیفزاید. به نظر می رسد که این روند هم چنان ادامه داشته باشد و در آینده شاهد تخریب زیارتگاه های بیشتری باشیم.

ص: 28

بخش فوقانی آن طلاکاری شده است. هم چنین در ضلع غربی آستانه، گنبد کاشی کاری شده مسجد جامع سامرا است، که در زیر کف آن، زیارتگاه معروف به «سرداب غیبت» قرار دارد.

چهارشنبه 23 محرم 1427ق (مصادف با 22 فوریه 2006 میلادی و 3/12/1384 شمسی)، حدود ساعت 7 صبح عده ای از نیروهای سلفی وابسته به القاعده، با پوشیدن لباس پلیسِ عراق، وارد این آستان مقدس شدند و اسلحة نگهبانان را مصادره و آن ها را به همراه خادمان آستان، در یکی از غرفه های صحن با دست و پاهایِ بسته زندانی کردند و با کارگذاری مواد منفجره (TNT) به وزن حدود 200 کیلوگرم در داخل بنا، حرم مطهّر را منفجر کردند.(1)

در نتیجه این بمب گذاری، گنبد بنا با پوشش آجری و طلاکاریش و هم چنین تزئینات کاشی کاری به کار رفته در دیوارهای آن، فرو ریخت. گفته می شود شدت انفجار به حدّی بود که مصالح و تزئینات به کار رفته در گنبد بنا، شامل سنگ و آجر و کاشی ها و صفحات طلاکاری، تا شعاع نیم کیلومتر (و حتی بیش از آن) به بیرون پرتاب شد، ولی به علت استحکام بنا، پایه های گنبد، بدنه اصلی و دیوارها، سالم باقی ماند.(2)

بمب گذاری دوم پس از گذشت یک سال و چند ماه از بمب گذاری اول، در تاریخ 27 جمادی الاولی 1428ق (مصادف با 13 ژوئن 2007 میلادی و 23/3/1386 شمسی) به وقوع پیوست. در ساعت سه بامداد، تروریست ها وارد حرم مطهر شدند و بعد از درگیری با محافظانِ حرم، اقدام به بمب گذاری در سرتاسر آن جا کردند. سپس در ساعت نه صبح، دست به دو انفجار بزرگ زدند: در انفجار اول، گلدستة طلای سمت چپ حرم و در انفجار دوم، گلدسته سمت راست به طور کامل فرو ریخت.(3)

ص :30

تصویر

آستان امامین عسکریین در سامرا پیش از تخریب

تصاویری از آستان سامرا پس از انفجارها

از آسیب های جبران ناپذیر ناشی از این انفجارها، از بین رفتن بخش اصلی پنجره مشبّکِ چوبیِ تاریخی است که ورودیِ حجرة اصلی سرداب غیبت امام زمان(عج)

ص: 31

می باشد. این پنجره، از ارزشمندترین آثار تاریخی در آستانه سامرا بود که به دستور خلیفه عباسی الناصر لدین الله (خلافت: 575-622) ساخته و در این سرداب نصب شده بود و حاشیه های آن با کتیبه های زیبایی تزیین یافته بود.

این دو انفجار از سوی شیعیان به شدت محکوم گردید. چند روز عزای عمومی اعلام و حوزه های علمیه شیعه و دروس مراجع تقلید تعطیل شد. پس از این ویرانی ها، شیعیان جهان بلافاصله با بخشش هدایای نفیس و کمک های نقدی، آمادگی خود را برای بازسازی آن جا اعلام کردند و ستاد بازسازی عتبات عالیات، با همکاری معماران و هنرمندان ایرانی، عملیات را آغاز کرد که در حال حاضر تقریباً به پایان رسیده است.

پنجره چوبی سرداب غیبت پیش از انفجارها

پنجره سرداب غیبت پس از انفجارها

سال 67ق، عبیدالله بن زیاد و حُصَین بن نُمَیر را کشت و سرِ ابن زیاد را برای مختار فرستاد، ولی در آخرین روزهای حکومت مختار، او را تنها گذاشت و پس از کشته شدن وی، به مُصعب بن زبیر پیوست. ابراهیم بن مالک در جنگی که در سال 72ق میان ارتش مصعب و لشکر امویان درگرفت، کشته شد؛ و پیکرش را سورزاندند و سرش را نزد عبدالملک بن مروان بردند.

تصویر قدیمی از زیارتگاه ابراهیم بن مالک اشتر در دجیل

زیارتگاه ابراهیم بن مالک پس از تخریب

ص: 33

زیارتگاه منسوب به وی در دُجیل، در زمین نسبتاً مرتفعی قرار دارد و قبلاً دارای بنایی از آجر و گچ، با پلان مربع و گنبد مدوّر بوده است. در، ورودیِ آن نیز کتیبه ای حاوی تاریخ 1089ق وجود داشته که احتمالاً تاریخِ بازسازی بنا بوده است.(1)

این زیارتگاه در تاریخ 21/12/2005 م هدف انفجار تروریستی سلفی های تندرو قرار گرفت و بدنه اصلی آن به طور کامل فرو ریخت. البته گنبد بنا به همان حال بر زمین سقوط کرد. شیعیان اقدام به بازسازی ساختمان آن کردند که در حال حاضر، کار به پایان رسیده است و این مکان مقدّس چون گذشته، زیارتگاه شیعیان است.

(حاکمان موصل و مناطق شمال عراق و شام در قرن ششم هجری)؛ 4. «اللباب فی تهذیب الانساب»، بازنویسی کتاب مشهور «الانساب» تألیف عبدالکریم سمعانی.

منابع خبری در روز دوشنبه 16 ژوئن 2014 (26 خرداد 1393)، از تخریب آرامگاه ابن اثیر توسط گروه داعش خبر دادند. تصاویر منتشر شده نشان می دهد که این آرامگاه را با بولدوزر تخریب کرده اند. این عمل، نخستین اقدام این گروه تکفیری در راستای محو زیارتگاه های اسلامی موصل به شمار می آید.

تصویر قدیمی از آرامگاه ابن اثیر در موصل

تخریب آرامگاه ابن اثیر با بولدوزر

ص: 35

صاحب تاریخ موصل نیز نوشته است که در روز وفاتِ فتح، بازارهای موصل بسته شد و مردم با شیون و زاری در تشییع جنازه شرکت کردند؛ احمد بن اسماعیل، والی این شهر، بر جنازه او نماز گزارد. اهالی روستاهای موصل نیز به قصد تبرک، از خاک قبر او بر داشته و به خانه های خود می بردند.(1)

مراحل تخریب مقبره شیخ فتحی با بولدوزر

دومین کسی که فتح موصلی نام داشته، ابونصر فتح بن سعید موصلی (درگذشته 220 ق) است. او نیز مانند فتحِ کبیر دارای احوال و مقامات بوده و ذهبی از وی با عنوان «فتح موصلی صغیر» یاد کرده است.(2) مرحوم «سعید الدیوه جی»، پژوهشگر بزرگ تاریخ

ص: 37

موصل، با استناد به شواهد تاریخی معتقد است که مدفون در زیارتگاه شیخ فتحی، فتح کبیر (فتح بن محمد بن وشاح ازدی) است.(1)

بسیاری از منابع خبری در روز سه شنبه 24 ژوئن 2014 (3 تیر 1393) گزارش دادند که گروه داعش، دست به تخریب مقبره «فتح موصلی» زدند. تصاویر منتشر شده نشان می دهد که این زیارتگاه در ساعاتی از شب، با بولدوزر تخریب شده است.

مورد توجه اهالی منطقه قره تپه و نواحی اطراف آن - شیعه و سنّی و کرد و ترک و عرب- است و کرامت های فراوانی برایش نقل می کنند.(1)

تروریست های تکفیری، روز جمعه 1/9/2006 میلادی با بمب گذاری، ساختمان آن را ویران کردند. این حادثه خشم اهالی قره تپه و مناطق اطراف آن را برانگیخت و در قره تپه عزای عمومی اعلام شد.(2)

تروریستی دیگری در تاریخ 6/2/2006، دو تن از نگهبانان آن به شهادت رسیدند.(1) با این حال، اهالی منطقه بعداً ساختمان زیارتگاه را بازسازی کردند.

در آخرین حمله تروریستی به آن جا که در تاریخ 16/9/2013 صورت گرفت، چند تن از اهالی منطقه اقدام به حمایت از زیارتگاه کردند و با تروریست ها درگیر شدند که دو تن از خادمان زیارتگاه به شهادت رسیدند، ولی به ساختمان زیارتگاه آسیب نرسید.(2)

مکان حمله کرده و ساختمان آن را به طور کامل ویران کردند.(1) آن ها هم چنین در سال 2012 تلاش کردند تا با یک اتومبیل بمب گذاری شده، این زیارتگاه را دوباره منفجر کنند، اما نیروهای پیشمرگه آن را شناسایی و از این انفجار جلوگیری کردند.(2)

3. زیارتگاه «جابر» و خواهرش «جابریه» فرزندان امام علی هادی (علیه السلام) در استان دیالی: در تاریخ 13/5/2006 گروه تروریستی همه محتویات این دو زیارتگاه را سرقت و سپس آن را منفجر کردند.(3)

4. زیارتگاه شیخ تمیم در ناحیه «وجیهیه» از توابع شهر «مقدادیه» (در استان دیالی): در تاریخ 13/5/3006 یک گروه تروریستی با بمب گذاری در اطراف آن جا، ساختمان آن را ویران کردند.(4)

5. زیارتگاه «دده ولی» در منطقه «بلدروز» (در استان دیالی): در تاریخ 6/6/2006، یک گروه تروریستی با کارگذاری مواد منفجره، نیمی از ساختمان زیارتگاه را ویران کردند.(5)

6. زیارتگاه منسوب به عبدالله بن امام موسی کاظم (علیه السلام) در روستای «اُحَیمر» (در استان دیالی): یک گروه تروریستی با بمب گذاری در این زیارتگاه در تاریخ 13/8/2006، ساختمان آن را به طور کامل ویران کردند.(6)

7. زیارتگاه شیخ شهاب الدین در محله «الوحده» در شهرک «سعدیه» (از توابع شهر «خانقین»، در 70 کیلومتری شمال شرقی بعقوبه، در استان دیالی): تروریست ها با بمب گذاری در این زیارتگاه در تاریخ 3/9/2006، ساختمان آن را به طور کامل تخریب کردند.(7)

ص: 46

8. زیارتگاه منسوب به حسن مثنّی فرزند امام علی هادی (علیه السلام) ، در بالای تپه ای به ارتفاع 15 متر، در پنج کیلومتری غرب شهر مندلی (در نود کیلومتری شرق بعقوبه، در استان

دیالی): تروریست های تکفیری در تاریخ 11/5/2007، نگهبانان زیارتگاه را خلع سلاح کرده و زیارتگاه را بمب گذاری و از دور منفجر کردند.(1)

9. زیارتگاه منسوب به دانیال نبی (علیه السلام) (2) در ناحیه وجیهیه از توابع مقدادیه (در استان دیالی): به گزارش منابع خبری در تاریخ 29/7/2007، تروریست های تکفیری با بمب گذاری در این زیارتگاه، گنبد و بیشتر ساختمان آن را ویران کردند.(3)

10. زیارتگاه منسوب به فاطمه دختر امام حسن مجتبی (علیه السلام) در شرق بعقوبه (در استان دیالی): گروهی از تروریست های تکفیری، در بعد از ظهر شنبه 11/8/2007 با استفاده از مقادیر زیادی مواد منفجره (TNT)، ساختمان آن را منفجر و ویران کردند.(4)

11. زیارتگاه شیخ اسماعیل در روستای «شبیزه» از توابع شهر «داقوق» (در استان کرکوک): تروریست های تکفیری در ساعت 2 بعد از ظهر جمعه 27/10/2006، این زیارتگاه را منفجر و ساختمانش را به طور کامل ویران کردند.(5)

12. زیارتگاه حاج یوسف که گفته می شود فرزند امام علی (علیه السلام) یا امام علی هادی (علیه السلام) است، واقع در حومه شهر مندلی (در استان دیالی): سلفی های تکفیری در تاریخ

17/5/2007 این زیارتگاه را تخریب کردند. در حال حاضر دیوان وقف شیعی عراق آن را بازسازی کرده است.

ص: 47

تصویر

زیارتگاه بازسازی شده حاج یوسف در مندلی پس از تخریب آن

13. زیارتگاه شیخ محاسن در جاده داقوق - دوبز (در استان کرکوک): تروریست های تکفیری یک هفته پیش از تخریب زیارتگاه شیخ اسماعیل در داقوق، این مکان را نیز منفجر و ویران کردند.(1)

14. زیارتگاه سید غفوری صُمَیدعی در شهر طوزخورماتو (در استان صلاح الدین): به گزارش منابع خبری در تاریخ 30 آوریل 2014 میلادی، تروریست ها گرداگرد زیارتگاه را بمب گذاری و سپس از راه دور منفجر کردند؛ آسیب های شدیدی به ساختمان زیارتگاه وارد شد.(2)

15. مقام منسوب به حضرت عباس در روستای «قبّه» در شمال موصل: گروه داعش روز چهارشنبه 25 ژوئن 2014، با بمب گذاری، ساختمان آن را به طور کامل ویران کردند.

علاوه بر زیارتگاه های گفته شده، زیارتگاه های دیگری نیز وجود دارد که به علت حملة تروریست ها با بمب های انفجاری، آسیب هایی به ساختمان آن ها وارد شده است،

ص: 48

ولی از میزان این آسیب ها آگاهی دقیقی به دست نیاورده ایم. با استناد به گزارش «دیوان وقف شیعی»، فهرستی از این زیارتگاه ها (تنها برای سال های 2005 و 2006 میلادی) عبارتند از:(1)

ص: 49

افزون بر مکان های فوق، زیارتگاه های دیگری نیز مورد هجوم تروریست ها قرار گرفته که آسیب چندانی به دنبال نداشته است؛ مانند: آستانه سلمان فارسی در مدائن، در تاریخ 25/2/2006 با موشک های «هاون» هدف حمله قرار گرفت و مقام (محل نماز خواندن) امام علی (علیه السلام) در بصره مورد هجوم تروریستهای مسلح قرار گرفت.(1)

زیارتگاه «ابو ادریس»(2) در جنوب شهر «بعقوبه» در استان دیالی، در تاریخ 25/11/2005، مورد حمله تروریست ها با بمب های انفجاری قرار گرفت که آسیب هایی به ساختمان آن وارد شد.(3) در تاریخ سه شنبه 10/12/2013 (19 آذر 1392) نیز یک حملة انتحاری در این زیارتگاه صورت گرفت که منابع خبری، آمار کشته ها و زخمی های آن را بین یازده تا سی تن از زائران اعلام کردند.(4)

هم چنین گروه داعش پس از تصرف موصل و تخریب مقبره شیخ فتحی، تصمیم گرفتند با بولدوزر، زیارتگاه «امام باهر»(5) را خراب کنند، ولی با مقاومت اهالی در حمایت از این زیارتگاه مواجه شدند و از تخریب آن صرف نظر کردند.

تروریست های تکفیری فعال در عراق، هم چنین تعدادی از بناهای آیینی به ویژه حسینیه ها را تخریب کرده اند؛ همچون حسینیه «قبه» در منطقه «عبّاره» از توابع مقدادیه،

ص: 50

که با کار گذاشتن مواد منفجره در چهار گوشه بنا در تاریخ 1/4/2006، ساختمان آن به طور کامل ویران شد.(1) نیروهای داعش تعدادی از حسینیه های استان نینوا را تخریب کرده اند که از آن جمله می توان به حسینیه منطقه «قبّه» در شمال موصل و دو حسینیه در روستاهای شیعه نشین شریخان سُفلی و عُلیا در شمال این شهر و نیز حسینیه های شهر تلعفر اشاره کرد.

تصویر

تصاویر تخریب حسینیه «قبه» در شهر موصل

ص: 51

ص: 52

ص: 54

(زیارتگاه ها) اعلام می کردند. بیشتر این گروه ها در آغاز وابسته به سازمان تروریستی «القاعده» بودند و به نام های مختلفی مثل: «لواء التوحید»، «انصار الاسلام»، «انصار السنه» و غیره فعالیت می کردند و مهم ترین آن ها جبهه «النصره» بود، ولی سرانجام تحت الشعاع گروه موسوم به «دولت اسلامی عراق و شام» یا «داعِش» (اختصار «الدولة الاسلامیة فی العراق والشام») قرار گرفتند که موفق به تصرف بخش های وسیعی از شمال و شمال شرقی سوریه شدند و یک «امارت اسلامی» با مرکزیت شهر «رقّه» تأسیس کردند.

در طول این بحران، میراث تاریخی و فرهنگی این کشور از تخریب در امان نمانده است و بسیاری از آثار معماری ارزشمند و بناهای آیینی و زیارتگاه ها، دچار صدمات جبران ناپذیر شده و یا در معرض نابودی قرار گرفته و به طور کامل تخریب شده است. البته تعدادی از این آثار، در جریان درگیری های میان مخالفان و ارتشِ این کشور و گاه در نتیجه بمباران هوایی از سوی ارتش، به انگیزة سرکوب مخالفان و پاک سازی یک مکان تاریخی از وجود تروریست ها و تکفیری ها، دچار آسیب شده است. ولی تعداد دیگری که بیشتر شامل زیارتگاه ها و بناهای آیینی است، به عمد به دستِ گروه های مسلح تکفیری به ویژه نیروهای «داعش» و بر اساس دیدگاه های عقیدتی آنان تخریب شده است.

همان گونه که در مقدمه کتاب نیز اشاره کرده ایم، در ادامه تنها به معرفی زیارتگاه هایی می پردازیم که گروه های مسلح تکفیری بر مبنای عقیدتی خود اقدام به تخریب آن کرده اند.

دستگیر کرد و به نزد معاویه فرستاد. شش یا هفت تن از یاران حجر به دستور معاویه در منطقه «مَرج عَذراء» گردن زده شدند و به شهادت رسیدند؛ و هفت تن دیگر از یاران وی نیز آزاد شدند.(1) روستای محل شهادت حجر امروزه به نام «عَدرا» شناخته می شود و حدود بیست کیلومتری شرق دمشق قرار دارد. زیارتگاه حجر و یاران شهیدش هنوز در این روستا باقی مانده است و از مهم ترین زیارتگاه های شیعیان و دیگر مسلمانانِ حومة دمشق به شمار می آید.

نمای بیرونی زیارتگاه حجر بن عدی در روستای عدرا (پیش از آغاز بحران سوریه) (تصویر از مؤلف)

ضریح حجر بن عدی پیش از نبش قبر (تصویر از مؤلف)

ص:57

از برجسته ترین حوادث جسارت جریان تکفیری به زیارتگاه های اسلامی در سوریه، حادثه نبش قبر حجر بن عدی است که بسیاری از منابع خبری در روز جمعه 3 می 2013 میلادی (13 اردیبهشت 1392)، وقوع آن را گزارش دادند. «تنسیقیة الثورة السوریة فی ریف دمشق» همان زمان، بیانیه ای در صفحه خود در «تویتر» منتشر و اعلام کردند که برخی از نیروهای ارتش آزاد سوریه، با هدف جلوگیری از زیارت قبر حجر بن عدی، که از نگاه آن ها اقدامی شرک آمیز به شمار می آید، دست به نبش قبر وی زدند و پیکر یا رفات او را به محل نامشخصی منتقل کردند. تصاویر منتشر شده نیز نشان می دهد که ضریح نصب شده روی قبر تفکیک شده و در محل قبر حجر حفاری صورت گرفته است.(1)

تصاویر نبش قبر حجر بن عدی

ص: 58

این حادثه بازتاب وسیعی در جهان اسلام داشت و به عنوان یک عمل مخالف با شریعت اسلامی و سنّت پیامبر(صلی الله علیه و آله) و اهانت به یکی از صحابه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از سوی بسیاری از شخصیت های رسمی و سیاسی و نیز دینی در بسیاری از کشورهای اسلامی، مورد محکومیت شدید قرار گرفت.

انجام شده دربارة این زیارتگاه، کمیته ای برای توسعه بنای آن تأسیس شد. پس از خریداری زمین های اطراف زیارتگاه، اجرای طرح آغاز شد(1)

و در حال حاضر ساختمان بزرگی روی قبر احداث شده که دارای ایوان، گنبد و دو گلدسته است.

قبر سکینه بنت علی (علیه السلام) از زمان آغاز طرح توسعه آن، در مدت کوتاهی به زیارتگاه مهمی برای شیعیان در حومه دمشق تبدیل شد که تا پیش از شروع بحران سوریه، بیشتر کاروان های زیارتی شیعه که به سوریه می رفتند، آن جا را نیز زیارت می کردند.

نمای زیارتگاه سکینه دختر امام علی (علیه السلام) در شهر دارَیّا (پیش از آغاز بحران سوریه) (تصویر از مؤلف)

با آغاز بحران سوریه، مسلّحان تکفیری، به این زیارتگاه به دیدة یک مرکز گسترش تشیّع می نگریستند که در آن فعالیت های شرک آمیز صورت می گیرد. به همین سبب برای تسلط بر این زیارتگاه و تخریب آن بسیار تلاش کردند و بارها به آن هجوم آوردند؛ اما موفق به تخریب کامل نشدند و همواره گروهی از نیروهای مسلح مردمی یا ارتش سوریه، به حمایت از آن جا پرداختند. به هر حال در جریان درگیری های متوالی میان مخالفان و حامیان زیارتگاه، بخش های مختلف ساختمان آن به شدت آسیب دیده است.

ص: 60

تصویر

تصویر

زیارتگاه سکینه دختر امام علی (علیه السلام) پس از آسیب های اخیر

ص:61

تصویر

نمای بیرونی زیارتگاه محسن بن امام حسین (علیه السلام) در شهر حلب (پیش از آغاز بحران سوریه) (تصویر از مؤلف)

ضریح محسن بن امام حسین (علیه السلام) (تصویر از مؤلف)

پایگاه خبری «الحقیقة» در تاریخ 24 اوت (آگوست) سال 2012 منتشر کرد، که بعد از ظهر این روز، چند تن از نیروهای گروه موسوم به «لواء التوحید» در حلب که در پوشش زائر، هویت واقعی خود را مخفی کرده بودند، با کارگذاشتن ده ها کیلوگرم مواد منفجره در زیارتگاه محسن بن امام حسین (علیه السلام) ، دست به انفجار آن زدند. البته بر اساس همین گزارش، بعضی از مسئولین این گروه، دست داشتن لواء التوحید در این انفجار را رد کرده و جبهه «النصره» را به این کار متهم کردند.(1)

ص: 63

بنیاد جهانی شیعه رایتس واتش (سازمان بین المللی حقوق شیعیان جهان) در بیانیه ای، انفجار این زیارتگاه را به شدت محکوم کرده و آن را جنایتی خواند که عرق شرم بر پیشانی انسانیت می نشاند، چرا که از نگاه این سازمان، چنین اقدامی جدای از این که به جایگاه دینی و میراث فرهنگی پرسابقه صدمه ای جبران ناپذیر وارد کرده، ایجاد فتنه ی مذهبی را در آن کشور دنبال می کند.(1)

متأسفانه از طریق دیگر پایگاه های خبری، جزئیات بیشتری دربارة این انفجار و حجم ویرانی های آن به دست نیامد.

تصویر

نمای کلی زیارتگاه شهدای صفین - دید از جنوب (از چپ به راست: زیارتگاه های عمار یاسر، اویس قرنی و ابی بن قیس) (تصویر از مؤلف)

نمای زیارتگاه شهدای صفین از سمت شرق (تصویر از مؤلف)

بنای آن جا، دارای صحن مستطیلیِ وسیعی است که در گرداگرد آن، رواق ها، اتاق ها، و سالن هایی با کاربری دینی و اداری در دو طبقه ساخته شده است. بیشتر اتاق های طبقه دوم، برای اقامت زائران است. در دو طرف صحن، دو گنبد مرتفع رویِ قبرهای عمار یاسر و اویس قرنی، و در کنار هر گنبد، گلدسته ای مرتفع بنا شده است. ساختمان و گنبد و مناره دو زیارتگاه عمار و اویس کاملاً مشابه یکدیگر است. زیارتگاه عمار یاسر در ضلع غربی صحن و اویس در ضلع شرقی قرار دارد. بر قبر هر یک از آن ها، ضریح نقره و طلاکوبِ ساخته شده در ایران، نصب شده است. بیشتر نماهای صحن و رواق ها، پوششی از سنگ های مرمر سفید رنگ است و در لابه لای آن، تزئینات کاشی رنگارنگ به کار رفته است که در مجموع جلوة بسیار زیبایی به زیارتگاه بخشیده است. گنبدهای بنا نیز دارای پوششی از کاشی های فیروزه ای رنگ است.

ورودی اصلی زیارتگاه در میان ضلع شمالی بنا قرار دارد و با نقوش اسلیمی و کاشی های فیروزه ای تزئین یافته است. بر دیوار دو طرف ورودی بنا، دو کتیبه سنگی به

ص: 65

زبان عربی و فارسی، حاوی تاریخ تکمیل و افتتاح ساختمان نصب شده است. سقف و دیوارهای زیارتگاه های این مجموعه از داخل، با تزئینات سنگی به رنگ های مختلف آرایش یافته است. در شرق مجموعه، زیارتگاه ابیّ بن قیس قرار دارد که دارای مقبره و گنبد کوچک تری از دو مقبره عمار و اویس است و به واسطه راهروی که در دو طرفش طاقگان های پی درپی وجود دارد، به ضلع شرقی ساختمان اصلی متصل می شود.1

نیروهای گروه موسوم به «داعش» (دولت اسلامی عراق و شام)، در روز چهارشنبه 26/3/2014، با مواد منفجره، دو مناره مرتفع این زیارتگاه را، به طور کامل تخریب کردند.(1) تصاویر آن، همان زمان در برخی پایگاه های خبری انتشار یافت.

پیش بینی می شد که تخریب مناره ها، اقدام اولیه ای برای تخریب کامل آن جا باشد. این پیش بینی در فاصله زمانیِ کمتر از دو ماه، به وقوع پیوست و در صبح روز پنج شنبه 15 می 2014 (25 اردیبهشت 1393) منابع خبری تخریب ساختمان این زیارتگاه را به دست گروه «داعِش» گزارش دادند.

تصاویر منتشر شده نشان می دهد که ساختمان مقبره عمار یاسر پس از بمب گذاری در گرداگرد آن، در اثر انفجار بزرگی به طور کامل ویران می شود. هم چنین گروه «داعش» یک فایل ویدئویی دیگری را منتشر کرده اند که لحظة انفجار ساختمان دو مقبره اویس قرنی و ابیّ بن قیس را به تصویر کشیده است.

نمای زیارتگاه عمار یاسر پس از تخریب مناره آن

ص: 66

تصویر

تصاویر مراحل انفجار زیارتگاه عمار یاسر

آنچه از زیارتگاه عمار یاسر پس از انفجار ساختمان آن باقی مانده است

ص: 67

تصویر

تصویر

تصاویر مراحل انفجار دو زیارتگاه اویس قرنی و ابیّ بن قیس

ضلع شرقی و غربی بنا وجود دارد و پنجره دیگری نیز در ضلع غربی، روبه روی ورودی هست. روی قبر، گنبد سبز رنگی با شکل نزدیک به نیم کره قرار دارد.4

به گزارش برخی پایگاه های خبری در ماه ژانویه 2014، عوامل داعش این مقبره را به طور کامل تخریب و با خاک یکسان کردند.(1)

در این پایگاه ها، تصویرِ بولدوزری را در حال تخریب مقبره نشان می دهد.

زیارتگاه وابصة بن معبد در جامع عتیق رافقه (رقه) (پیش از تخریب) (تصویر از مؤلف)

زیارتگاه وابصة بن معبد در حال تخریب با بولدوزر

ابراهیم (علیه السلام) در شام و عراق است که بر اساس اقوال تاریخی و باورهای مسلمانان، با موضوع مهاجرت این پیامبر از منطقة بابِل (در عراق) به شهر حرّان (در جنوب ترکیه) و سکونت وی در این منطقه ارتباط یافته است. البته جهانگرد مسلمان، علی بن ابی بکر هروی (درگذشته 611 ق)، به وجود این مقام در عین العروس اشاره کرده است(1)

و این موضوع نشان می دهد که این زیارتگاه لااقل از سده ششم هجری پابرجا و شناخته شده، بوده است.

ساختمان آن، اتاق کوچک مستطیلی از سنگ و گچ بوده که در دورة اخیر دیوارهایش با سیمان بازسازی شده است. در داخل بنا صورت قبر برجسته ای به عنوان نماد حضور و اقامت حضرت ابراهیم (علیه السلام) در این مکان وجود داشته که با پارچه های سبز رنگ پوشیده بوده است.

بر اساس اخبار منتشر شده در تاریخ شنبه 18 می 2013، نیروهای جبهه النصره ساختمان این زیارتگاه را با بولدوزر تخریب کردند. آن ها یک فایل ویدئویی در شبکه مجازی منتشر کردند که تخریب زیارتگاه را با بولدوزر نشان می دهد و افرادی نیز هم زمان، شعار «الله اکبر» سر می دهند.

مقام حضرت ابراهیم خلیل (علیه السلام) در روستای عین العروس در شمال استان رقه پیش از آغاز بحران سوریه (تصویر از مؤلف)

ص: 70

پیش از این نیز منابع خبری در تاریخ 8 اکتبر 2013 (16 مهر 1392) گزارش داده بودند که گروه داعش قبرهای موجود در زیارتگاه «شیخ عَجّان الحدید» در شهر «باب» را نبش کرده و تصاویری از آن را منتشر کرده بودند.(1)

از میان مکان های گفته شده، زیارتگاه شیخ عقیل اهمیت و قدمت بیشتری دارد. این زیارتگاه امروزه شامل مسجد قدیمیِ است که در بالای تپة بلندی در مجاورت شهر باب قرار دارد و در داخل آن دو قبر وجود دارد که یکی به عقیل بن ابی طالب، برادر امام علی (علیه السلام) و پسر عموی پیامبر(صلی الله علیه و آله) و دیگری به حزقیل پیامبر (که در لهجه مردم به نام «عسقیل» تلفّظ می شود) منسوب است.(2)

گفتنی است جغرافی دان و تاریخ نگار مسلمان،

ابوالفدای ایوبی (درگذشته 732ق)، به وجود زیارتگاه عقیل بن ابی طالب در خارجِ شهر باب اشاره کرده است(3)

که قدمت آن را - لااقل از زمان وی - نشان می دهد.

مسجد و زیارتگاه شیخ عقیل در بالای کوه شیخ عقیل در کنار شهر «باب» (تصویر از مؤلف)

ص: 72

زیارتگاه های تخریب شدة دیگر در منطقه باب، منسوب به مشایخ تصوف و اولیای محلی هستند که از آن میان، زیارتگاه شیخ عَجّان الحدید شهرت بیشتری در میان اهالی دارد. «عَجّان الحدید» لقب یکی از مشایخ طریقت رفاعیه به نام «شمس الدین محمد رفاعی» است که جد اعلای تعدادی از خاندان های رفاعیِ ساکن شام و منطقه حوزه رود فرات از جمله «آل حدید» و «آل بندر» به شمار می آید و آن ها با اعتقاد به سیادت وی، نسب خود را به امام موسی کاظم (علیه السلام) می رسانند.(1)

البته مدفن اصلی شیخ عجان الحدید در شهر «حُدَیثه»، کنار رود فرات، در غرب کشور عراق قرار دارد. با این حال در شهر باب نیز زیارتگاهی به نام وی می باشد.

تصویر

مراحل انفجار و تخریب زیارتگاه عزالدین ابوحمرا در استان حمص

تصویر

تصویری که آسیب های وارد شده به زیارتگاه شیخ نبهان را نشان می دهد

مسجد شیخ هلال

به گزارش پایگاه های خبری، در اواخر ماه دسامبر 2013، نیروهای وابسته به گروه داعش، مسجد شیخ هلال را در روستایی به همین نام، در شمال حلب منفجر کردند. علت این اقدام، وجود قبر یکی از اولیای محلی به نام «شیخ هلال» در آن بوده است که گروه داعش وجودش را عامل شرک ورزی می دانستند. گفته می شود این، تنها مسجد روستا بوده و جوانان در آن به حفظ و آموزش قرآن کریم می پرداختند.(1) تصاویر موجود نشان می دهد که فضای داخلی مسجد به طور کامل تخریب شده و تنها سردر و دیوار بیرونی آن باقی مانده است.

مسجد و زیارتگاه شیخ هلال در استان حلب پس از تخریب

ص: 75

تصویر

نمای بیرونی مسجد و زیارتگاه شیخ عقیل منبجی در شهر منبج (پیش از آغاز بحران سوریه) (تصویر از مؤلف)

قبر شیخ عقیل منبجی (پیش از تخریب) (تصویر از مؤلف)

زیارتگاه شیخ عقیل منبجی پس از تخریب

ص: 77

تصویر

زیارتگاه شیخ عقیل منبجی پس از تخریب

مسجد و مقبره شیوخ طریقه خَزنَویه در تل معروف در استان حسکه

طریقه خزنویه در میان کُردها و عرب های ساکنِ غرب کردستان (شمال شرقی سوریه و جنوب ترکیه) پیروان فراوانی دارد و اهالی آن جا اعتقاد بسیاری به مشایخ این طریقت دارند و زیارتگاه مشایخ خزنویه نیز از مهم ترین زیارتگاه های منطقه شمال شرقی سوریه به شمار می آید.

بر اساس گزارش تعدادی از پایگاه های خبری، گروه موسوم به «داعش» روز پنج شنبه 27/2/2014، به شهرک «تل معروف» حمله و ضمن تصرف آن جا، به تخریب مقبره

مشایخ خزنویه اقدام کرد.(1) درباره حجم تخریب و میزان خسارت های وارده، اطلاع دقیقی به دست نیاوردیم.

تصویر

زیارتگاه شیخ نامس پیش از تخریب

زیارتگاه شیخ نامس پس از تخریب

تصویر

تصاویر تخریب زیارتگاه ابوالعیش در شمال استان رقه

گروه های تکفیری هم چنین فایل هایی ویدئویی را منتشر کرده اند که صحنه انفجار چند زیارتگاه روستایی در استان حلب، یا تخریب قبور موجود در برخی از این زیارتگاه ها را نشان می دهد، ولی هویت این زیارتگاه ها برای نگارنده مشخص نشد.

تخریب و نبش قبور موجود در زیارتگاهی در استان حلب

عوامل داعش در حال تخریب قبور موجود در زیارتگاهی در استان حلب

ص: 83

تصویر

تصویر

تصاویر انفجار زیارتگاهی در استان حلب

در این رابطه گفتنی است گروه های تکفیری بارها تهدید کرده اند که به تخریب آستانه حضرت زینب(علیها السلام) در حومه جنوبی دمشق، که مهم ترین زیارتگاه شیعیان در سوریه به شمار می آید، دست خواهند زد. آن ها برای عملی کردن این تصمیم، چندین بار از فاصله دور این آستان مقدس را هدف شلیک گلوله های آرپی جی قرار دادند که گاه باعث وارد شدن آسیب جزئی به گنبد آستان گردید و یک بار نیز به شهادت یکی از عوامل اجرایی آن منجر شد. در اوایل وقوع بحران سوریه نیز یک خودروی بمب گذاری شده را در بیرونِ ضلع جنوبی آستان منفجر کردند که به شبستان نمازخانة متصل به این آستان و مناره های آن آسیب هایی وارد کرد.

ص: 84

ص: 86

عموم مردم تونس و نهادهای مدنی آن به زیارتگاه ها و زاویه های صوفیان به عنوان میراث تاریخی این کشور می نگرند و حفاظت از آن را ضروری می دانند.

این نویسندگان ضمن ابراز نگرانی از تخریب این بناهای تاریخی، در خصوص گسترش پدیده تخریب هشدار می دهند و عاملان مستقیم و غیر مستقیم این حوادث را جریان های سلفی تکفیری می دانند که از سوی برخی کشورهای حوزه خلیج فارس حمایت می شوند. در برخی از این تحلیل ها نیز به سکوت و تساهل دولت اسلام گرای حاکم بر تونس در برخورد قاطع با مجریان این تخریب ها اشاره شده است.(1)

در ادامه به معرفی زیارتگاه هایی که منابع خبری از تعرض سلفی ها به آن ها خبر داده اند، می پردازیم.

به گزارش بسیاری از منابع خبری، سلفی های تکفیری در ساعات پایانی روز شنبه 12 ژانویه 2013 دست به آتش افروزی در داخل زیارتگاه زدند که در نتیجه آن، تمام فضای داخلی آن در آتش سوخت. این اقدام سلفی ها، واکنش های داخلی و بین المللی مختلفی را به دنبال داشت. از جمله صدها تن از شهروندان تونسی در تظاهرات اعتراض آمیزی در پایتخت این کشور(1)

و نیز رئیس جمهور تونس در بیانیه ای(2) و هم چنین مدیر کل سازمان بین المللی یونسکو،(3) این اقدام را محکوم کردند.

فضای داخلی زیارتگاه ابوسعید باجی پیش و پس از آتش سوزی

آثار آتش سوزی در زیارتگاه ابوسعید باجی

ص: 89

در ماه اوت 2012، زاویه و زیارتگاه «سیدی عبدالله الغریبی» در منطقه «سیدی بوزید» دچار آتش سوزی شد.(1)

تعدادی از جوانان سلفی نیز در نیمه شبی در سپتامبر 2012، با تیشه و کلنگ، زیارتگاه «سیدی بوشوشه» در منطقه «جبل عمار» را تخریب کردند.(2)

هم چنین یک گروه ناشناس در ماه دسامبر سال 2012، با حمله به زیارتگاه «عمر السماتی» در حومه شهر «سبیبه» در ولایت «قصرین»، درِ خارجی این زیارتگاه را از جا

کنده و داخلش را به آتش کشیدند. در نتیجه این آتش سوزی، محتویات داخل زیارتگاه از بین رفت و بخشی از دیوار خارجی آن نیز به آتش کشیده شد؛ این حادثه، احساسات اهالی منطقه را جریحه دار کرد.(3)

در ساعت یک نیمه شب 1 ژانویه 2013 میلادی، زیارتگاه «سیدی علی الحشانی» (واقع در شهر «منزل عبدالرحمان» در ولایت «بنزرت» در شمال کشور تونس) دچار آتش سوزی شد، ولی اهالی منطقه با کمک نیروهای پلیس و ارتش، آتش را خاموش کردند. برخی شواهد نشان می دهد که این یک عملِ عمدی بوده(4) و قاعدتاً به دست سلفی ها صورت گرفته است.

در پنج شنبه شب 10 ژانویه 2013، زیارتگاه «سیدی عبدالعزیز المهدی» واقع در منطقه «مرسی» در حومه شمالی شهر تونس مورد حمله تکفیری ها قرار گرفت و آن ها اقدام به آتش افروزی در این زیارتگاه کردند. اما گفته می شود آسیب چندانی به ساختمان زیارتگاه وارد نشد.(5)

ص: 93

سلفی های تکفیری در نیمه شب چهارشنبه - سحرگاه پنج شنبه 24 ژانویه 2013 (یک روز پس از آتش سوزی زیارتگاه احمد الورفلی) زیارتگاه «سیدی احمد الغوث» (واقع در قبرستان شهر «دوز» در ولایت «قبلی» در جنوب کشور تونس) را به آتش کشیدند. گفته می شود ، تعداد قابل توجهی از کتاب های قدیمی و نسخه های خطی که در این زیارتگاه نگهداری می شد، از بین رفت.(1)

آن ها در همین روز، زیارتگاه «سیدی علی بن سالم» (واقع در منطقه «بوعطوش» در «حامه»، از توابع ولایت قابس) را نیز به آتش کشیدند که آسیب هایی به ساختمان زیارتگاه وارد شد.(2)

در نیمه شب 26 - سحرگاه 27 ژانویه 2013، یک گروه ناشناس به زیارتگاه «سیدی بالناجی» (واقع در قبرستان «سیدی منصور» در حومه «الدوالی» در ولایت «قفصه») حمله کردند و صندوقچه روی قبر را از جا کندند و به بیرون زیارتگاه انداختند و پرچم ها و تابلوهای داخل آن جا را نیز به هم ریختند.(3)

هم چنین به گزارش تعدادی از منابع خبری، در تاریخ 2 فوریه 2013، در ساعاتی از شب، چند شخص ناشناس، شبانه با آتش زدن تایرهای اتومبیل، زیارتگاه «سیدی عبدالجبار» (واقع در منطقه «طیایره» از توابع شهر «جمال» در ولایت «منستیر») را به آتش کشیدند که فضای داخلی زیارتگاه و محتویات آن در آتش سوخت.(4)

ص: 94

سلفی های تکفیری در نیمه شب دوشنبه - سحرگاه سه شنبه 7 می 2013 - زیارتگاه موسوم به «بنت احمد» را که مدفن یک زن صالحه به شمار می آید و در منطقه «سیدی سعید» از توابع «فرنانه» در ولایت «جندوبه» در شمال غربی تونس قرار دارد، به آتش کشیدند.(1)

در ولایت مهدیه نیز سلفی ها قبر «سیدی عمر بوزید» (واقع در روستای «اولاد بوزید» از توابع «اولاد الشامخ»)، و زیارتگاه «سیدی المسید» در منطقه «قصور الساف» را به آتش کشیدند و صندوقچه قبر وی را دزدیدند؛ و هم چنین قبر «سیدی البهلول» در منطقه «ملولش» را نبش کردند.(2)

منابع خبری آتش افروزی در زیارتگاه «صالح الغضبانی» در منطقه «اولاد عزیزه» در ولایت قصرین شمالی را، در بعد از ظهر 7/1/2014 گزارش دادند، ولی جزئیات دیگری از این حادثه را بیان نکردند.(3)

ص: 95

ص: 96

ص: 98

متأسفانه در سایه سهل انگاری دولت اسلام گرای روی کار آمده و نداشتن اراده قاطع این دولت برای برخورد با سلفی های تکفیری، این جریان دست به انفجار یا تخریب تعداد قابل توجهی از زیارتگاه های اسلامی و نیز برخی از دیگر آثار دینی تاریخی و ارزشمند این کشور، مانند: مقابر حاکمان مسلمان، زاویه های صوفیان و حتی مدارس دینی زده اند. بیشتر مکان های تخریب شده، زیارتگاه های صوفیان و عالمان مسلمانی بوده است که عمر خود را در راه خدمت به اسلام سپری کرده اند؛ گرچه حتی قبور صحابه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و حاکمان مسلمان نیز از تخریب تکفیری ها در امان نمانده اند. در موارد متعددی نیز آن ها اقدام به نبش قبر صحابه و صالحان و صوفیان کرده اند که واکنش بسیاری از علما را به دنبال داشته و از سوی آنان محکوم شده است.

از نظر زمانی می توان گفت اوج فعالیت تکفیری ها در تعرض به زیارتگاه ها، ماه ژانویه 2012 بوده که بیشترین تعداد تخریب زیارتگاه ها و حوادث نبش قبر گزارش شده است. برجسته ترین تخریب، حادثه انفجار زیارتگاه عبدالسلام الاسمر فیتوری در شهر «زلیتن» - از مشهورترین و مهم ترین زیارتگاه های لیبی - دانست که پوشش خبری گسترده ای یافت و با واکنش های شدیدی در داخل لیبی مواجه شد.

پیش از معرفی بناهای ویران شده، باید گفت که بیشتر حوادث تخریب، دارای پوشش خبری مناسبی نبوده و در اغلب آن ها، از جزئیات و حجم آسیب های وارد شده اطلاع دقیقی در دست نیست. خوشبختانه در صفحه ویژه ای با عنوان «لا لهدم الزوایا والأضرحة فی لیبیا» در شبکه اجتماعی فیسبوک، در مورد بسیاری از حوادث تخریب زیارتگاه ها و نبش قبر علما اطلاع رسانی و تصاویری از آن ها منتشر شده است که از این طریق، آگاهی های سودمندی در این باره به دست آورده ایم.

می باشد. او در سال 880ق در زلیتن به دنیا آمد و علوم دینی مختلف را نزد علمای بزرگ عصر فرا گرفت. چندی از عمرش را به سیر در شهرهای مختلف لیبی سپری کرد؛ سپس به زلیتن بازگشت و زاویه ای در این شهر بنا کرد. عبدالسلام الاسمر در فقه پیرو مذهب مالکی و در تصوّف تابع طریقه عروسیه بود. آثاری از خود به جا گذاشت که از آن جمله می توان به این تألیفات اشاره کرد: العظمة فی التحدث بالنعمة، الانوار السنیة فی اسانید الطریقة العروسیة، التحفة القدسیة لمن أراد الدخول فی الطریقة العروسیة، نصیحة المریدین فی الاولیاء الصالحین، نصائح التقریب فی الفقراء والنقیب. او در سال 981ق از دنیا رفت و در زاویه خود به خاک سپرده شد.(1)

نمای کلی ساختمان زیارتگاه عبدالسلام الاسمر در زلیتن (پیش از تخریب)

زاویه و زیارتگاه عبدالسلام الاسمر از مهم ترین زیارتگاه ها و مراکز علوم دینی در لیبی به شمار می آید و این موضوع باعث شده است تا ساختمان آن در اواخر قرن بیستم میلادی نوسازی شود و توسعه چشم گیری پیدا کند. این ساختمان جدید دارای

شبستان و صحن وسیع و رواق هایی در اطرافش و گنبد بزرگ سبز رنگ و مناره های مرتفع است.

ص: 101

متأسفانه سلفی های تکفیری، بدون در نظر گرفتن احساسات و عقاید دینی مردم و اهالی منطقه، روز جمعه 24 اوت 2012 میلادی، با نارنجک و خمپاره و ماشین های جرثقیل دست به تخریب این زیارتگاه زدند و به دنبال آن، گنبد بنا به طور کامل فرو ریخت و به مناره ها و شبستان آن نیز آسیب های شدیدی وارد شد. کتاب خانه تاریخی زیارتگاه نیز که حاوی نسخه های خطی قدیمی بود به آتش کشیده شد. آن ها حتی از نبش قبر عبدالسلام الاسمر نیز دریغ نکردند.

این اقدامات خشم اهالی زلیتن و مردم لیبی را برانگیخت و بسیاری از علما و شخصیت ها و نهادهای دینی کشورهای اسلامی شمال آفریقا (از جمله دار الافتاء لیبی، دار الافتاء مصر، کنگره ملی لیبی و جمعیت علمای لیبی) این اقدام را محکوم و بیانیه هایی در این باره صادر کردند.

آثار خرابی ها در شبستان زیارتگاه عبدالسلام الاسمر

زیارتگاه عبدالسلام الاسمر پس از تخریب

ص: 102

تصویر

گنبد زیارتگاه عبدالسلام الاسمر پس از تخریب

فضای داخلی گنبد زیارتگاه عبدالسلام الاسمر پس از تخریب

از متون تاریخی برمی آید که مسجد و زیارتگاه شَعّاب از دیرباز از مساجد مشهور و معتبر طرابلس بوده است.(1) امروزه نیز دارای ساختمان بزرگ و مناره مرتفع و چند گنبد است و از مهم ترین زیارتگاه های این شهر به شمار می آید. با این حال سلفی های تکفیری، صبح روز شنبه 25 اوت 2012 میلادی (یک روز پس از تخریب زیارتگاه عبدالسلام الاسمر) با ماشین های جرثقیل دست به تخریب این مسجد و زیارتگاه زدند و آسیب های شدیدی به ساختمانش وارد کردند.

تصویر

عکس هوایی زیارتگاه شَعّاب دهمانی، پیش و پس از تخریب

ص: 104

تصویر

زیارتگاه شَعّاب دهمانی در طرابلس در هنگام تخریب آن

اعتراض به تخریب زیارتگاه شعّاب با پلاکارد

شد.(1)

قبر وی دارای مسجد و زیارتگاه بزرگی در شهر «مصراته» است که از زیارتگاه های مهم این شهر به شمار می آید. تکفیری ها هم زمان با تخریب زیارتگاه عبدالسلام الاسمر در زلیتن و تخریب مسجد و زیارتگاه شَعّاب دهمانی در طرابلس، دست به نبش قبر وی زدند. این حادثه از برجسته ترین حوادث نبش قبور علما و اولیا در لیبی به شمار می آید.

مزار شیخ احمد زَرّوق در مصراته پیش از نبش قبر

مزار شیخ احمد زَرّوق پس از نبش قبر

ص: 106

صفحه ویژه تخریب زیارتگاه ها در لیبی نیز در تاریخ 14 ژوئن 2014 میلادی، از نبش قبر «محمد بای» به دست سلفی های تکفیری خبر داد.(1)

آن ها هم چنین در سحرگاه روز پنج شنبه 8 می 2014، هنگامی که نمازگزاران نماز صبح را در مسجد می خواندند، بمبی در محوطه مسجد منفجر کردند که در اثر آن، آسیب هایی به ساختمانش رسید.(2)

تصویر

زیارتگاه زهیر بن قیس بلوی در درنه پیش و پس از تخریب

ص: 108

تصویر

تصاویر انفجار و تخریب زیارتگاه زهیر بن قیس بلوی

زیارتگاه سیدی عزیز و زاویه عبدالسلام الاسمر در درنه

در شهر درنه زیارتگاهی منسوب به یکی دیگر از صحابه پیامبر(صلی الله علیه و آله) به نام «سیدی عزیز» وجود دارد که نگارنده موفق به یافتن آگاهی هایی درباره وی در منابع تاریخی نشد. در مجاورت زیارتگاه نیز زاویه ای منسوب به عبدالسلام الاسمر وجود دارد. صفحه ویژه تخریب زیارتگاه ها در لیبی در تاریخ 4 نوامبر 2011 از تخریب این مکان و زاویه مجاورش خبر داد(1)

و یک فایل ویدئویی منتشر شده در یوتیوب، زیارتگاه تخریب شده را پس از انفجار نشان می دهد.

تخریب زیارتگاه سیدی عزیز

ص: 109

تصویر

تخریب زیارتگاه سیدی عزیز و زاویه مجاور آن در درنه

تصویر

تصویر

تصویر

نبش قبور در قبرستان منیذر اسلمی در طرابلس

ص: 111

تصویر

نبش قبور در قبرستان منیذر اسلمی در طرابلس

این زیارتگاه در روز پنج شنبه 16/3/2012 میلادی مورد هجوم سلفی های تکفیری قرار گرفت و آن ها با بمب گذاری در آن، دست به انفجار و تخریبش زدند.(1)

متأسفانه گروهی از تکفیری های مسلح، در ماه سپتامبر 2013 دست به انفجار و تخریب این مقابر زدند و به جز یک مقبره، ساختمان سایر مقابر تقریباً به طور کامل ویران شد.

مقابر خاندان بنی خطاب در زویله پیش از تخریب

مقابر خاندان بنی خطاب پس از تخریب

طرابلس غرب را اشغال کرده بودند - به سواحل لیبی رفت. پس از شکست سوارکان سنت ژان و پایان حاکمیت آنان بر طرابلس در سال 958ق، سنان پاشا، مراد آغا را به عنوان نخستین والی این شهر در دوره عثمانی منصوب کرد. اما سلطان عثمانی پس از گذشت کمتر از دو سال، یعنی در سال 960ق، طورغود پاشا را به عنوان جانشین وی تعیین کرد. از آن پس مراد آغا به تاجورا رفت و در آن جا مسجد بزرگی بنا کرد که خود پس از درگذشت در بیرون آن به خاک سپرده شد.(1) مسجد مراد آغا در تاجورا به عنوان مسجد جامع این شهر شناخته می شود و نخستین مسجد دوره عثمانی در لیبی به شمار می آید.

به گزارش بسیاری از منابع خبری، در سحرگاه روز چهارشنبه 27 نوامبر 2013، سلفی های تکفیری با کارگذاری مواد منفجره در مقبره مراد آغا آن را تخریب کردند. این اقدام با واکنش بسیاری از شخصیت های سیاسی و سازمان های دولتی مواجه شد و از سوی بسیاری از آن ها محکوم گردید.

تخریب قبر مراد آغا والی عثمانی در تاجورا

ص: 115

تصویر

تخریب و نبش قبر مراد آغا والی عثمانی در تاجورا

تصویر

زیارتگاه سیدی عبدالجلیل در جنزور ژس از تخریب

تصویر

زیارتگاه ابوحاتم ملزوزی پیش و پس از تخریب

خبر داده است.(1) چند فایل ویدئویی منتشر شده در یوتیوب نیز نشان می دهد که دو دستگاه بولدوزر در روز و با آزادی عمل کامل، به تخریب زاویه و زیارتگاه مشغول می باشند.

زیارتگاه سید عزالدین در زلیتن

این زیارتگاه مدفن سید عزالدین، از نوادگان عبدالسلام الاسمر فیتوری است. ساختمانش شامل یک اتاق مربع نسبتاً ساده با گنبد نیم کره ای کوچکی است که تکفیری ها بخش هایی از دیوارهای آن را تخریب و قبر وی را نبش کردند.(2)

زیارتگاه سید عزالدین در زلیتن پس از تخریب

زیارتگاه عائشه درعیه در تاورغاء

عایشه دختر عبدالرحمن درعی مشیشی (اصالتاً از «وادی درعة» مغرب)، خواهر «سلیمه» مادر عبدالسلام الاسمر فیتوری است. زیارتگاه وی در منطقه «تاورغاء»، حدود 55 کیلومتری شهر «مصراته» قرار دارد. تکفیری ها یک فایل ویدئویی منتشر کرده اند که نشان می دهد با شلیک خمپاره از یک دستگاه توپ خانه، ساختمان زیارتگاه را ویران می کنند.

ص: 119

تصویر

زیارتگاه سیدی خلیفه در بنغازی پس از تخریب

بسیاری از منابع خبری نیز از تخریب زیارتگاه «سیدی محمد الاندلسی» در حومه شهر «تاجورا» در روز پنج شنبه 28/3/2013 خبر دادند. به گزارش این منابع، سلفی های تکفیری در ساعاتی پیش از سحرگاه این تاریخ، در زمانی که هیچ یک از اهالی در آن جا حضور نداشت، اقدام به بمب گذاری در این زیارتگاه و انفجار آن از راه دور کرددند که بخش هایی از دیوار و سقف زیارتگاه ویران شد.(1)

زیارتگاه سیدی محمد الاندلسی در تاجورا پس از تخریب

زیارتگاه تخریب شده دیگر، زیارتگاه «سیدی سلیم» در طرابلس است که در مجاورت آن دو زاویه «عروسیه» و «عیساویه» - از طرق تصوف - قرار دارد. یک فایل ویدئویی منتشر شده در شبکه مجازی نشان می دهد که تکفیری ها شبانه با یک دستگاه بولدوزر به تخریب ساختمان زیارتگاه مشغول می باشند.(2)

ص: 122

زیارتگاه «سیدی احمد الوشیش» در مرکز شهر «درنه»، میان مسجد جامع این شهر و مسجد و زیارتگاه صحابه، زیارتگاه دیگری است که به گزارش منابع خبری در تاریخ 13 می 2014، در اثر یک انفجار شدید با خاک یکسان شد.(1)

زاویه و زیارتگاه «سیدی علی القمودی» در شهر «زاویه» (واقع در ساحل دریای مدیترانه، حدود 48 کیلومتری غرب طرابلس)، از جمله زیارتگاه هایی است که ساختمان آن تاریخی و از نظر هنر و معماری اسلامی ارزشمند می باشد. متأسفانه از تجاوز سلفی ها به این زیارتگاه اطلاع رسانی مناسبی صورت نگرفته است، ولی تصویر منتشر شده نشان می دهد که در اثر این تجاوز، بخشی از گنبد و ساختمانش ویران شده است.

تصویر قدیمی از زاویه و زیارتگاه سیدی علی القمودی در شهر زاویه

زیارتگاه علی القمودی پیش و پس از تخریب

ص: 123

زیارتگاه «سیدی سعید» نیز در شهر «اوجله» (واقع در 400 کیلومتری جنوب «بنغازی») که مدفن یکی از مشایخ صوفیه به نام «سیدی سعید اوجلی» است، به گزارش برخی منابع خبری در تاریخ 29 می 2014، مورد تجاوز سلفی ها قرار گرفته است.

تصاویر منتشر شده نشان می دهد که ساختمان زیارتگاه با یک دستگاه بولدوزر در حال تخریب است.(1)

هم چنین در سحرگاه 31 مارس 2014، تروریست های تکفیری تعدادی از قبور قبرستان «مجمع الصالحین» در منطقه «رأس الطبل»، در 75 کیلومتری شهر «مزده» و نیز قبور موجود در «شعاب»، از جمله قبرستان شیخ «محمد العالم» در «وادی دریدر» نزدیک رأس الطبل را منفجر کردند. آن ها هم چنین زیارتگاه «شیخ ابوبکر» در قبرستان «شویرف»، در 250 کیلومتری جنوب «مزده» را منفجر کردند و شدت انفجار به حدی بود که اهالی منطقه وحشت کردند.(2)

تعداد دیگری از حوادث تخریب زیارتگاه ها نیز که متأسفانه پوشش رسانه ای مناسب نداشته و تنها تصاویری از تخریب آن ها در دست است، به شرح زیر می باشد:

1. تخریب یا نبش قبر «سیدی احمد ابوالانقار» (وی را از صحابه پیامبر(صلی الله علیه و آله) می دانند) در شهر زلیتن؛

2. انفجار و نبش قبر زیارتگاه سیدی جبران در زلیتن؛

3. انفجار و تخریب زیارتگاه «سیدی عبدالله» الغریب در مصراته؛

4. انفجار و تخریب زیارتگاه «سیدی عبدالله» در منطقه زاویة العرقوب در غرب شهر مسه(در جبل الاخضر)؛

5. تخریب زیارتگاه «عبدالسلام الغریب» در منطقه بیّاضه (در جبل الاخضر)؛

6. انفجار و تخریب زیارتگاه «سیدی عبدالواحد» در غرب شهر بیضا؛

ص: 124

7. تخریب زیارتگاه «سیدی یوسف» در منطقه حمامه (در جبل الاخضر)؛

8. تخریب زیارتگاه «عبدالوالی محجوبی» در منطقه وسیطه در شمال شهر بیضا(در جبل الاخضر)؛

9. تخریب زیارتگاه «عبدالله مراکشی» و زاویه «برهانیه» در شهر خمس؛

10. تخریب زیارتگاه «سعد الفاخری» در روستای جردس العبید (در جبل الاخضر)؛

11. تخریب و نبش قبر زیارتگاه «السید المسطاری» در شهر درنه.

زیارتگاه سیدی عبدالله در زاویة العرقوب پس از تخریب

زیارتگاه سیدی جبران در زلیتن پس از تخریب

ص: 125

تصویر

زیارتگاه عبدالسلام الغریب در منطقه بیّاضه پس از تخریب

زیارتگاه سیدی یوسف در منطقه حمامه پس از تخریب، که اهالی منطقه بازسازی آن را آغاز کرده اند

زیارتگاه عبدالله مراکشی و زاویه برهانیه در شهر خمس پس از تخریب

ص: 126

هم چنین صفحه اطلاع رسانی تخریب زیارتگاه ها، تعداد دیگری از این حوادث را به شرح زیر گزارش داده است:(1)

ص: 127

تصویر

زیارتگاه عبدالقادر بن جدوع در زلیتن پس از تخریب

تخریب زیارتگاه سیدی یونس در بنغازی با بولدوزر

زیارتگاه سیدی بوسیف در طرابلس پس از تخریب

ص: 128

تصویر

زیارتگاه شیخ دوفانی در زلیتن پس از تخریب

زیارتگاه تخریب شده ای در لیبی

زاویه دسوقیه در شرق بنغازی پس از تخریب

ص: 129

تصویر

زیارتگاه تخریب شده ای در منطقه «بنینه» بنغازی

زیارتگاه تخریب شده ای در بنغازی

ص: 130

تصویر

نبش قبر احمد الزوی در طرابلس

نبش قبور مدرسه عثمان پاشا در طرابلس/ بنغازی

نبش قبر عبدالله مصری فرزند عبدالسلام الاسمر در طرابلس

ص: 132

ص: 134

شهرت چندانی ندارد، ولی تعداد دیگری از آن ها همچون: مجموعه زیارتگاه های شهدای صفّین در شهر رقه و زیارتگاه شیخ عقیل منبجی در منبج از جمله زیارتگاه های معتبر و مشهوری بوده که بسیار مورد احترام اهالی شهرهای محل وقوع آن ها بوده و جایگاه ویژه ای نزدشان داشته است.

در کشور تونس، حدود بیست زیارتگاه که مورد تجاوز سلفی های تکفیری قرار گرفته، در این پژوهش معرفی شده است. در این میان، نام زیارتگاه های معتبر و مورد احترامی همچون ابوسعید باجی و عائشة منّوبیه نیز به چشم می خورد. بیشتر حوادث تجاوز به زیارتگاه های تونس، از نوع آتش سوزی بوده و می توان گفت آسیب های وارد شده به آن ها، در مقایسه با زیارتگاه های عراق، سوریه و لیبی، بسیار کمتر بوده است. این موضوع نشان می دهد که سلفی ها در تونس، نسبت به سه کشور دیگر، آزادیِ کمتری برای عملی کردن اهداف خود در تخریب زیارتگاه ها داشته اند.

کشور لیبی در مقایسه با دیگر کشورهای اسلامی، حجم گسترده و قابل توجهی از حوادث تخریب و تجاوز به زیارتگاه ها را شاهد بوده است. در این پژوهش، حدود هفتاد نمونه از این گونه حوادث (با احتساب حوادث نبش قبر) معرفی شده است. این حوادث محدود به منطقه یا مناطق خاصی در این کشور نبوده و در بیشتر مناطق لیبی، شاهد این اقدامات بوده ایم، اما نمونه های برجسته آن در شهرهای مهم واقع در ساحل دریای مدیترانه در شمال این کشور (نظیر طرابلس، بنغازی، زلیتن، مصراته و بیضا) به وقوع پیوسته است.

گفتنی است که به علت عدم اطلاع رسانی خبری و رسانه ایِ بسیاری از حوادث تجاوز و تخریب، آمار واقعی تخریب های صورت گرفته بسیار بیشتر از آمارهای گفته شده در بالا است.

از منظر شخصیت هایی که زیارتگاه های تخریب شده مدفنشان به شمار می آید یا به آن ها منسوب می باشد، این پژوهش نشان می دهد که گروه های تکفیری گرچه گاه به

ص: 136

تخریب زیارتگاه های خاصی حساسیت نشان داده اند، اما در بیشتر موارد، بدون در نظر گرفتن انتساب زیارتگاه ها و شخصیت های مدفون در آن ها، دست به تخریبشان زده اند. به گونه ای که در بررسی فهرست این زیارتگاه ها، اسامی تعدادی از شخصیت های اهل بیت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) (شامل امامان شیعه علیهم السلام و فرزندان بلافصل یا نوادگان آن ها)، صحابه و تابعین رسول خدا(صلی الله علیه و آله) (همچون عمار یاسر، اویس قرنی و صحابه مدفون در لیبی)، پیامبران الهی و شخصیت های قرآنی، امیران و حاکمان مسلمان (نظیر خاندان بنی خطاب و مراد آغا والی عثمانی) و حتی علمایی همچون مورّخ بزرگ ابن اثیر جَزَری به چشم می خورد.

بخش قابل توجهی از آثار اسلامی تخریب شده (به ویژه زیارتگاه های لیبی و تونس در درجه اول، و زیارتگاه های سوریه در درجه دوم)، شامل قبور و زیارتگاه های مربوط به مشایخ تصوف و اولیای محلی است که از احترام ویژه ای نزد اهالی مناطق محل وقوع این زیارتگاه ها برخوردار می باشند. از نمونه های برجسته زیارتگاه های مشایخ تصوّف که به دست گروه های تکفیری تخریب شده است می توان به زیارتگاه های فتح موصلی در موصل، شیخ عقیل منبجی در منبج، عبدالسلام الاسمر فیتوری در زُلَیتن، شَعّاب دهمانی در طرابلس، ابوسعید باجی و عائشه مَنّوبیه در تونس اشاره کرد.

از منظر میزان آسیب های وارد شده به زیارتگاه ها، حجم آسیب ها و نوع تجاوزهای صورت گرفته را می توان در حالت های زیر تقسیم بندی کرد:

تخریب کامل یا نیمی از ساختمان زیارتگاه، آسیب جزئی به ساختمان زیارتگاه یا تلاش ناموفق برای تخریبشان، آتش سوزی در داخل فضای زیارتگاه ها، و نیز نبش قبر شخصیت های مدفون در آن ها. با توجه به این که بسیاری از این زیارتگاه ها از منظر معماری اسلامی دارای ارزش فراوانی می باشد، بنابراین تخریب و محو این آثار جنایت هایی جبران ناپذیر در حق میراث اسلامی است که نسل های آینده مسلمانان آن ها را نخواهند بخشید.

ص: 137

به نظر می رسد اقدام جریان های تکفیری در تخریب زیارتگاه ها را در یک دهه اخیر، باید در امتداد اعمال جریان وهابیتِ نجد پس از تأسیس دولت نخست آل سعود و تصرّف حجاز دانست که بسیاری از آثار و مقدسات اسلامی و زیارتگاه های اهل بیت و صحابه پیامبر(صلی الله علیه و آله) را در مکه و مدینه - مقدس ترین شهرهای مسلمانان - تخریب کردند. گویا گروه های تکفیرهای امروزی نیز با تأسی به اسلاف ناصالح خود در نجد، تصمیم به پاک سازی سرزمین های اسلامی از میراث دینی، فرهنگی و تاریخی مسلمانان دارند.

ص: 138

11. ازدی، یزید بن محمد، تاریخ الموصل، تحقیق علی حبیبة، لجنة احیاء التراث الاسلامی، قاهره 1387ق/1967م.

12. انصاری، عبدالرحمن بن محمد، معالم الایمان فی معرفة اهل القیروان، تحقیق ابراهیم شبّوح، مکتبة الخانجی ، چاپ دوم: مصر 1388ق/1968م.

13. تجانی، عبدالله بن محمد، رحلة التجانی، تقدیم: حسن حسنی عبدالوهاب، الدار العربیة للکتاب، تونس و لیبی 1981م.

14. حدیثی، عطا و عبدالخالق، هناء، القباب المخروطیة فی العراق، مدیریة الآثار العامة، بغداد 1974م.

15. حرزالدین، محمد، مراقد المعارف، تحقیق محمد حسین حرزالدین، سعید بن جبیر، قم 2007م.

16. حموی، یاقوت، معجم البلدان، دار صادر، بیروت 1397ق / 1977م.

17. خامه یار، احمد، آثار پیامبر(صلی الله علیه و آله) و زیارتگاه های اهل بیت( در سوریه، مشعر، تهران 1393.

18. ------------ ، «پژوهشی در مسیر امام علی (علیه السلام) به صفّین و محل جنگ صفّین»، پژوهش نامه علوی، ش3، بهار و تابستان 1390.

19. ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، دارالکتاب العربی، بیروت [بی تا].

20. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، دار العلم للملایین، چاپ پانزدهم: بیروت 2002م.

21. سامرائی، یونس الشیخ ابراهیم، تاریخ مدینة سامراء، مطبعة الامة، بغداد 1393ق/1973م.

22. سعید علی حامد، المعالم الاسلامیة بالمتحف الاسلامی بمدینة طرابلس، الادارة العامة للبحوث الاثریة والمحفوظات التاریخیة، لیبی 1978م.

23. شریف، ناصرالدین محمد، الجواهر الإکلیلیة فی اعیان علماء لیبیا من المالکیة، دار البیارق، چاپ اول، عمان و بیروت 1420ق/1999م.

24. صفی الدین بغدادی، عبدالمؤمن بن عبدالحق، مراصد الاطلاع، تحقیق علی محمد البجاوی، دار الجیل، بیروت 1412ق/1992م.

ص: 140

25. عبدالوهاب، حسن حسنی، شهیرات التونسیات، چاپ دوم: مکتبة المنار، تونس [بی تا].

36. عمری خطیب، محمد امین، منهل الاولیاء ومشرب الاصفیاء من سادات الموصل الحدباء، تحقیق سعید الدیوه جی، مطبعة الجمهوریة، موصل 1388ق/1968م.

27. قطعانی، احمد، الاهابة بمن دفن فی البلاد اللیبیة من الصحابة، چاپ دوم: مکتبة النجاح، طرابلس 1998م.

28. کردی، رضا، تاریخ سیاسی خوارج شمال آفریقا، چاپ اول: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه؛ سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت)، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی، تهران 1389.

29. مهدی پور، علی اکبر، از تبار محدّثان: سکینه دخت امیر مؤمنان (علیه السلام) ، رسالت، قم 1388.

30. نائب انصاری، احمد بن حسین، نفحات النسرین والریحان فیمن کان بطرابلس من الأعیان، تحقیق علی مصطفی المصراتی، مکتب تجاری، چاپ اول، بیروت 1963م.

31. نیشابوری، عبدالحسین، تقویم شیعه، چاپ نهم: دلیل ما، قم 1388.

32. هروی، علی بن ابی بکر، الاشارات الی معرفة الزیارات، تحقیق جانین سوردیل - طومین، المعهد الفرنسی، دمشق 1953م.

33. یافعی، عبدالله بن اسعد، مرآة الجنان وعبرة الیقظان، چاپ اول: دارالکتب العلمیة، بیروت 1417ق/1997م.

34. دانشنامه جهان اسلام.

7. بوابة الوسط، http://www.alwasat.ly .

8. البیاتی ولید سعید، «نظرة تاریخیة حول مرقد العسکریین (علیه السلام) »،

http://www.siironline.org.

9. تانیت برس، http://www.tanitpress.net .

10. تحت المجهر، http://www.mjhar.com .

11. توانسه، http://touensa.org .

12. تورس، http://www.turess.com .

13. تونس الرقمیه، http://www.arrakmia.com .

14. حُرُمات، http://hurumat.org .

15. الحقیقة، http://www.syriatruth.org .

16. الخبر برس، http://alkhabarpress.com .

17. خبرگزاری France24 ، http://www.france24.com .

18. خبرگزاری براثا، http://burathanews.com .

19. خبرگزاری نینا (الوکالة الوطنیة العراقیة للأنباء)، http://www.ninanews.com .

20. دنیا الوطن، http://www.alwatanvoice.com .

21. رادیو MFM ، http://www.radiomfm.tn .

22. روزنامه الاتحاد، http://www.alittihad.ae .

23. روزنامه الاخبار، http://www.al-akhbar.com .

24. روزنامه البیّنه، http://www.al-bayyna.com .

25. روزنامه السفیر، http://www.assafir.com .

26. روزنامه الشروق، http://www.shorouknews.com .

27. روزنامه العرب، http://www.alarab.co.uk .

28. روزنامه الکترونیک التونسیه، http://www.attounissia.com.tn .

29. روزنامه الوسط، http://www.alwasatnews.com .

30. روزنامه الوطن، http://www.alwatan.sy .

31. السومریه، http://www.alsumaria.tv .

ص: 142

32. سیریا نیوز، http://www.syria-news.com .

33. شبکة الاخبار اللیبیه، http://libyann.net .

34. شبکة النبأ المعلوماتیه، http://www.annabaa.org .

35. الشرقیة، http://www.alsharqiya.com .

36. شمس اف ام، http://www.shemsfm.net .

37. صحیفة الحریة، http://www.lawoflibya.com .

38. عبدالغفور الملحم، «الکبریت الأحمر: الشیخ نامس الشیخ علی»،

http://www.esyria.sy .

39. العراق الآن، http://iraqelan.com .

40. عربی برس، http://www.arabi-press.com .

41. العهد، http://www.alahednews.com.lb .

42. قناة النبأ الفضائیه، http://alnabaa.tv .

43. قناة الوطنیه1، http://www.watania1.tn .

44. المدی برس، http://www.almadapress.com .

45. المرصد السوری لحقوق الانسان، http://www.syriahr.com .

46. المشهد التونسی، http://www.machhad.com .

47. المصدر، http://ar.webmanagercenter.com .

48. موزاییک اف ام، http://www.mosaiquefm.net .

49. المیادین، http://www.almayadeen.net .

50. الوطن اللیبیه، http://www.alwatanlibya.com .

51. وکالة الانباء العراقیة المستقلة، http://www.ina-iraq.net .

52. وکالة الانباء اللیبیه، http://www.lana-news.ly .

53. ویکیپدیای عربی، مدخل «الشیخ علاءالدین الخزنوی»، http://ar.wikipedia.org

54. ARA News ، http://aranews.org .

55. http://brnieq.com .

56. http://buratha.com .

ص: 143

57. http://ejabh.com

58. http://iaqsa.com

59. http://justpaste.it .

60. http://r-ar.facebook.com.

61. http://top-drama.net .

ص: 144