کتابشناسی تکفیر

مشخصات کتاب

سرشناسه: نصر اصفهانی، اباذر، 1358 - .

عنوان و پدیدآور: کتاب شناسی تکفیر/ نویسنده اباذر نصر اصفهانی؛ به سفارش کنگره جهانی جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام

مشخصات نشر: قم: دارالاعلام لمدرسة اهل البیت(ع)، 1393

مشخصات

ظاهری: 200ص.

شابک : 160000ریال: 7-1-94805-600-978

وضعیت فهرست نویسی: فیپا

یادداشت: نمایه

موضوع: سلفیه - کتاب شناسی

موضوع: وهابیه - کتاب شناسی

شناسه افزوده: کنگره جهانی جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام (قم: نخستین: 1393)

رده بندی کنگره: 1393 6ن5الف/ 7835 Z

رده بندی دیوئی: 2978/016

شماره کتاب شناسی: 1629781393

کنگره جهانی «جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام»

قم، خیابان شهدا، نبش کوچه22، پلاک618

تلفن: 37842141-025

ایمیل: info@makhateraltakfir.com

وب سایت: www.makhateraltakfir.com

کتاب شناسی تکفیر

مولف: اباذر نصر اصفهانی

به سفارش: کنگره جهانی «جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام»

ناشر: دارالإعلام لمدرسة اهل البیت علیهم السلام

ویراستار: ابوالفضل طریقه دار

صفحه آرا: منیژه گلستانی

نوبت چاپ: اول، 1393

شمارگان: 1000 جلد

چاپ و صحافی: سلیمان زاده

قیمت: 160000 ریال

شابک: 7-1-94805-600-978

کلیه حقوق این اثر برای کنگره محفوظ می باشد.

ص:1

اشاره

ص:5

مقدمه دبیر علمی حضرت آیت الله العظمی سبحانی(دام ظله)

ریشه های پدیدۀ تکفیر و انگیزه تشکیل

کنگره جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام

ایمان و کفر دو مفهوم متضایفند که از اندیشیدن یکی، دیگری نیز تداعی می شود؛ این نوع حالت را در فلسفه، «تضایف» می نامند.

واژه «ایمان» به معنای تصدیق و باور کردن، و لفظ «کفر» به معنای ستر و احیاناً به معنای انکار است و در اصطلاح متکلمان، مقصود از ایمان، تصدیق نبوت نبیِّ زمان و رسالت او، و مقصود از «کفر» نادیده گرفتن دعوت چنین فردی و یا انکار اوست.

تاریخ دعوتِ آموزگاران آسمانی، حاکی است در هر زمانی که پیامبری مبعوث می شد و دعوت خود را با دلایلی مبرهن می ساخت، جامعه آن روز، به دو گروه مؤمن و کافر تقسیم می شدند، آن کس که به دعوت پیامبری پاسخ مثبت می گفت مؤمن و آن کس که به ندای او پشت می کرد کافر خوانده می شد.

برنامه های تمام پیامبران در دعوت به اصول یکسان بوده و اختلافی در آن ها وجود نداشت و گروه مؤمن در تمام دعوت ها افرادی بودند که به خدای خالق و آفریننده، خدای مدبر و مدیر، ایمان آورده و جز او به معبودی نمی اندیشیدند و رسالت پیامبر زمان خود را از صمیم دل می پذیرفتند.

آن گاه که اراده الهی بر بعثت پیامبر خاتم تعلق گرفت، رسول خاتم، ایمان افراد را با دو کلمه که حاکی از باور باطنی آن ها بود؛ می پذیرفت؛ یعنی هر کس و یا گروهی که

ص:6

«لا اله الا الله، محمد رسول الله» می گفت وارد خیمه اسلام می شد و از جرگه کفر فاصله می گرفت.

از سوی دیگر، اقرار به کلمه اخلاص - که در آن نفی الوهیت از هر موجودی جز خدا سلب شده - در بردارنده اقرار به سه نوع توحید است: 1. توحید در خالقیت؛ 2. توحید در تدبیر؛ 3. توحید در عبادت. زیرا این سه نوع، از خصایص خدای جهان است نه مخلوق او.

افزون بر این، اساس هر دعوت الهی را ایمان به آخرت تشکیل می داد، طبعاً اقرار به حیات اخروی بسان توحید و رسالت، از عناصر سازنده ایمان می باشد و در کلمه اخلاص نهفته است.

در سیره نبوی فصلی به نام «عام الوفود» است؛ یعنی سالی که هزاران نفر از دور و نزدیک به صورت فردی و یا گروهی به مدینه رو آورده و به حضرتش ایمان آوردند و با گفتن دو جمله پیشین که حاکی از باور واقعی آنان بود، مسلمان خوانده شدند. در این مورد آیه های سوره «نصر» نازل شد؛ آن جا که می فرماید: (إِذَا جَاء نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ * وَرَأَیْتَ النَّاسَ یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْوَاجًا)، پذیرش اسلام این گروه ها فقط با اجرای این دو جمله انجام می گرفت و مسائل کلامی و یا فقهی مطرح نمی شد؛ مثلاً هرگز از آنان در مورد جایگاه خدا و یا رؤیت خدا در رستاخیز و یا حدوث و قدم قرآن و امثال این ها سئوال نمی شد. بلکه ایمان اجمالی به رسالت پیامبر خاتم، آنان را از طرح این مسائل بی نیاز می ساخت. هم چنین مسائلی مانند جواز توسل به انبیا و اولیا، و یا نماز در کنار قبورشان، یا زیارت قبور اولیاء الله برای آن ها، مطرح نمی شد.

آغاز فتنه تکفیر

در زمان معاصر، گروهی تندرو و ناآگاه از اصول و مبانی آیین محمدی، اسلام و ایمان را گویی برای خود احتکار کرده و از میان همة مسلمانان، فقط گروه اندکی را مؤمن می دانند و دیگران را کافر و مهدورالدم می شمرند. ریشه این نوع تکفیرها به عصر

ص:7

ابن تیمیه(ت 728ه- . ق) و پس از وی به وهابیان تندرو برمی گردد و شدّت عمل گروه دوم بیش از فرد نخستین است، زیرا ابن تیمیه غالباً از کلمه بدعت بهره می گیرد، ولی گروه اخیر به جای بدعت، واژة کفر را به کار می برد و ملاک تکفیر ناهماهنگی با افکار آن ها در امثال مسائل پیشین است.

آن ها به شدت با حفظ قبور پیامبران و اولیای الهی مخالف هستند و زیارتگاه ها را مظهر بت پرستی قلمداد می کنند! در حالی که در طول تاریخ اسلام، قبور انبیای پیشین در فلسطین و اردن و شام و عراق پیوسته محفوظ بوده و مسلمانان گروه گروه به زیارت آن ها می رفتند و هیچ کس چنین کاری را بر خلاف توحید توصیف نمی کرد.

حتی روزی که بیت المقدس به وسیله عمربن خطاب فتح شد، هرگز او به تخریب این مقامات فرمان نداد، بلکه شیوه پیشینیان را در حفظ و آرایش آن ها تأیید کرد.

در طول زمان، پس از رحلت پیامبر، تمام موحدان به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم متوسل شده تا حاجت آنان با شفاعت او برآورده شود. اما این گروه این نوع توسل ها را با توسل مشرکان به بت ها یکسان می گیرند در حالی که ماهیت این دو نوع توسل از هم جداست، و از زمین تا آسمان فاصله دارد.

تکفیرِ خشونت بار

تکفیر پیشینیانِ این گروه، غالباً قلمی و لسانی بود، اما تکفیر از دورۀ وهابیان تندرو، رنگ خشونت به خود گرفت و پیروانشان پیوسته به قُری و قصبات و آبادی های اطراف «نجد» حمله می بردند و آنچه می توانستند غارت می کردند و از این طریق بر قدرت مالی خود می افزودند.

برای آگاهی از جنایت های پایه گذار این مسلک و جانشینان او به دو تاریخ معتبر وهابیان مراجعه شود: یکی «تاریخ ابن غنام» و دیگری «تاریخ ابن بشر» که هر دو، مدت هاست چاپ شده و مورد توجه علما و دانشمندان است.

ص:8

دامن سخن را در این مورد کوتاه کرده و سخن خویش را با این بیت به پایان می رسانیم:

شرح این هجران و این خون جگر

این زمان بگذار تا وقت دگر

پس از اشغال افغانستان به وسیله قوای سرخ شوروی، تصمیم گرفته شد که برای طرد قدرت کفر، از این سرزمین، از روح جهادی جوانان مسلمان در منطقه استفاده شود تا دشمن را از سرزمین های اسلامی دور سازند، این طرح از یک نظر زیبا و خداپسندانه بود، اما بر اثر فقدان عالم وارسته و رهبری آگاه از موازین جهاد در میان این جمع، که آنان را به صورت صحیح رهبری کند، سرانجام پیکارگران به گونه دیگر ادامه پیدا کرد و برخی با تأثیرپذیری از افکار وهابیان تندرو، بر تکفیر تمام دولت های اسلامی و ملت هایی که در آن زندگی می کنند، پرداختند. شوربختانه ابتدا این کار با حمله به کشورهای مقاوم و استوار در مقابل صهیونیست ها آغاز شد و به جای این که قدس را آزاد کنند به نابود کردن زیرساخت های کشورهای سوریه و عراق روی آوردند. خشونت آنان با کودکان و زنان و پیران وافتادگان و انسان های بی طرف به گونه ای شد که چهره اسلام را در جهان مشوَّه ساخت و دیگر کسی در غرب اظهار علاقه به اسلام نمی کرد. عمل زشت و وحشیانه این گروه کجا و وحی الهی کجا! آن جا که می فرماید: (فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِکَ) (آل عمران: 159) و پیامبر رحمت در حدیثی می فرماید: «إنّ الرفقَ لا یکونُ فی شیء إلّا زانه، ولایُنزَعُ مِن شیء إلّا شأنه»؛ (صحیح مسلم، ج8، ص22) مهربانی ورفق با هرچیز که در آمیزد آن را مزیّن می گرداند و چیزی که رفق و مدارا از آن گرفته شود تباه می گردد.

انگیزه تشکیل کنگره

در این شرایط رقت بار، مرجعیت عالی مقام در حوزه علمیه قم تصمیم گرفت کنگره ای تحت عنوان «جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام» برای معرفی این گروه و پیامدهای عمل آنان، تشکیل شود و در این مورد از علمای اسلام و

ص:9

محققان خواسته شد که به ریشه یابی و تبیین ماهیت این تکفیر شوم و راه های برون رفت از آن بپردازند. دانشمندان از این دعوت استقبال کردند و در نتیجه، آثاری به دبیرخانه کنگره رسید که بخش مهمی از آن ها ارزشمند و از محتوای عالی برخوردارند؛ از این رو تصمیم گرفته شد این آثار چاپ و منتشر شود و در اختیار اهل نظر و مهمانان عزیز که از داخل و خارج دعوت شده اند قرار گیرد تا از این طریق گامی برای جلوگیری از انتشار این غده سرطانی ویرانگر و ویروس مخوف برداشته شود.

در پایان از تلاش های شبانه روزی اعضای محترم دبیرخانه، سپاس گزاری نموده و زحمات توان فرسای آنان را ارج می نهیم و نیز از کلیه کسانی که این فضای روحانی و علمی را پدید آورده اند، تقدیر و تشکر می کنیم.

قم - جعفرسبحانی

8/6/93

ص:11

دیباچه

(یَاأَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ ادْخُلُواْ فِی السِّلْمِ کَآفَّةً وَلاَ تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ) (بقره208)

در تاریخ اسلام، جنگ های بسیاری میان مسلمانان روی داده است، اما به جز خوارج و جریان های تکفیری در چند قرن اخیر، کمتر فرقه ای، سایر مسلمانان را تکفیر نموده و با استناد به آن، خون و مال و ناموس اهل قبله را مباح شمرده است. در تاریخ اسلام، خوارج طلایه داران تکفیر بودند و در سه قرن اخیر، جریان تکفیر، به بهانه دعوت به توحید، بسیاری از مسلمانان را به خاک و خون کشیده و ابنیه و آثار اسلامی که دارای قداست و هویت تمدنی مسلمانان بود را نابود کرده است.

با وجود تلاش های فراوان علمای بزرگ اسلام برای مقابله با تکفیر، متأسفانه در عصر حاضر، شاهد رشد و گسترش جریان های تکفیری در گوشه و کنار جهان اسلام هستیم. گروه هایی که جنایت هایی را رقم می زنند که نمونه آن را در تاریخ اسلام، کمتر می توان دید. سربریدن، آتش زدن، مثله کردن، تجاوز به نوامیس، نابودی اموال و تخریب بناهای مقدس، گوشه هایی از جنایاتی است که آنان به نام اسلام مرتکب می شوند.

ص:12

از سوی دیگر، ترور علمای بزرگ اسلام، تخریب اماکن مقدس و هویت ساز اسلامی، ارتکاب به اعمال شنیع و محرم به نام اسلام مانند جهاد نکاح، و ... ضربات جبران ناپذیری بر پیکر جهان اسلام وارد کرده است.

با نگاهی به جغرافیای کشورهای اسلامی ، رد پای این گروه ها را کمابیش در تمامی مناطق اسلامی میبینیم. گروه هایی مانند جبهة النصره، داعش، القاعده، جندالعدل و حزب التحریر در آسیا و گروه هایی همانند بوکو حرام، الشباب، انصار السنه و انصارالشریعه در آفریقا و گروه های متنوع دیگر، همه نشانگر وجود بحران در جهان اسلام است.

این که چنین وضعیتی معلول چه عواملی است، بحث های گسترده ای می طلبد که در مجموعه مقالات به تفصیل به آنها اشاره شده است، اما به اجمال، سهم غرب در پروژه اسلام هراسی و در پی آن، اسلام ستیزی را هرگز نمی توان نادیده گرفت. غرب که با رشد سریع اسلام در جهان روبهروست، امروز پروژه اسلام علیه اسلام را آغاز کرده است که با حمایت از گروه های افراطی و دامن زدن به اختلافات مذهبی، گروه هایی منتسب به خود مسلمانان، قدرت و قوت مسلمین را تضعیف کند و از طرف دیگر، چهره ای مشوّه از مسلمین در برابر جهانیان ترسیم نماید.

همچنین قرائت های انحرافی از مفاهیمی مانند توحید و شرک، ایمان و کفر، بدعت و نظایر آن نیز آنان را به گرداب تکفیر مسلمانان افکنده است.

با این حال به نظر می رسد که جنایت ها و تخریب های جریان های تکفیری آن چنان گسترده و بی محابا بوده که موجی از نفرت و مخالفت با عملکرد آنان را در جهان اسلام به وجود آورده است.

برای مقابله علمی و روشنگرانه با این جریان، لازم بود عالمان و اندیشوران به ریشهیابی و راههای خلاصی از آن بپردازند، از این رو کنگره جهانی «جریانهای افراطی

ص:13

و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام»، با اشراف و هدایت های ارزشمند مرجع جهان تشیع، حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی - ادام الله ظله - بر آن شد تا در حد توان از ظرفیت های علمی جهان اسلام برای مقابله با تکفیر بهره برداری کند. برای این کار، چهار کمیته علمی با عناوین زیر شکل گرفت:

1. تبارشناسی جریان های تکفیری؛

2. ریشه یابی عقاید جریان های تکفیری؛

3. جریان های تکفیری و سیاست؛

4. راه های برون رفت و مقابله با جریان های تکفیری.

محور اول به تبارشناسی جریان های تکفیری می پردازد. خاستگاه، آبشخور و مصادیق تکفیر در طول تاریخ اسلام در این کمیته بررسی می شود.

محور دوم، انحرافات عقیدتی و قرائت های تکفیری از عقاید ناب اسلامی را ریشه یابی خواهد کرد. در این کمیته، اصول و مبانی اعتقادی این گروه ها و جریان ها، نقد و انحرافات آنها از اندیشه اسلامی ریشهیابی می گردد.

محور سوم، عوامل سیاسی رشد و گسترش جریان های تکفیری، وابستگی ها و اهداف آنها را مورد بررسی قرار می دهد.

و محور چهارم، راهکارهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و دینی برای برون رفت از تکفیر، نشان داده خواهد شد.

مقالههایی که در این مجموعه گرد آمده است، ماحصل آراء و نظریات اندیشمندان و علمای جهان اسلام، درباره محورها و موضوعات فوق است.

همچنین جهت غنای علمی هرچه بیشتر کنگره، پژوهش های مستقلی توسط اندیشمندان انجام شده است که به اجمال عبارتند از:

ص:14

1. تکفیر از دیدگاه علمای اسلام: در این تحقیق، دیدگاه علمای بزرگ مذاهب و فرقههای اسلامی، درباره نفی تکفیر بیان شده و تلاش شده است که از سدههای پیشین تا کنون، دیدگاه علما و اندیشمندان در مورد حرمت تکفیر اهل قبله آورده شود.

2. تخریب زیارتگاه های اسلامی در کشورهای عربی: این پژوهش به کارنامه تاریک جریان های تکفیری در تخریب اماکن مقدس و تمدنی جهان اسلام می پردازد. این تحقیق همراه با تصاویری از زیارتگاهها، قبل و بعد از تخریب است.

4. فتاوای تکفیری جریان های تکفیری: جریان های تکفیری به سبب کج فهمی، گاه فتاوایی را صادر می کنند، که با هیچ یک از قواعد فقهی منطبق نیست و کاملاً خارج از آموزه های اسلامی است. این مجموعه به جمع آوری فتاوای تکفیری این جریان ها پرداخته است.

5. کتاب شناسی تکفیر: با مراجعه به آثار و کتابهایی که در حوزه تکفیر تألیف شده است، شاهد تعداد بسیاری از آثار علمی در این عرصه هستیم. کتاب حاضر به معرفی توصیفی آثاری می پردازد که در حوزه تکفیر و نفی تکفیر، انجام شده است.

6. موسوعه نقد وهابیت افراطی: در اندیشه وهابیت، جریان هایی وجود دارند که مسلمین را کافر میدانند. موسوعه نقد وهابیت افراطی مجموعه ای از آثار علمای اسلام است که از زمان پیدایش این جریان، به نقد و بررسی مبانی اعتقادی آن پرداخته اند.

در پایان آنچه موجب غنای هرچه بیشتر مجموعه مقالات و همچنین پژوهش های مستقل کنگره جهانی جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام شده است، اشراف علمی حضرت آیت الله العظمی سبحانی - ادام الله ظله - است که با رهنمودهای راهگشا، کمیته های علمی کنگره را همواره یاری کردهاند.

همچنین از حجت الاسلام والمسلمین دکتر فرمانیان - دبیر کمیته علمی - که در پی گیری و نظم و ترتیب مقالات زحمات بسیاری را متحمل شده اند و مدیران محترم

ص:19

مقدمه

در طول تاریخ اسلام؛ افراد و فرقه ها و گروه هایی بوده اند که مخالفان خود از دیگر مذاهب و فرقه های اسلامی را تکفیر و با کوچک ترین عاملی آنان را از دین اسلام خارج کرده و حکم به وجوب قتل آنان می دادند. شروع این پدیده مخرب از خوارج آغاز شده و هم اکنون در دو قرن اخیر در وهابیان تندرو و جریان های سلفی تکفیری تجلی پیدا کرده است. این ها جریان هایی هستند که در مقابل امت اسلامی قرار گرفته اند و با استفاده از آیاتی که درباره کفار و مشرکان صدر اسلام و اقوام جاهلی نازل شده، مسلمانان را متهم به کفر و شرک می کنند و اعمال مسلمانان را مطابق اعمال کفار قلمداد می کنند. آن ها با داشتن افکاری خشن، باعث ایجاد اختلاف و تشتّت و درگیری میان مسلمانان شدند و استعمار را خشنود میکنند.

این افکار جاهلی و ناپسند موجب شده که از همان ابتدای ظهور این افکار و اعتقادات، عالمان و اندیشمندان مسلمان به مقابله با این تفکرات بپردازند و با نوشتن رساله، کتاب و مقاله به نقد آراء و عقاید این گروهها و دفاع از عقاید اصیل اسلامی بپردازند.

با توجه به افزایش خطر افراطگرایی و تکفیر در دهه های اخیر، عرضه آثار ضد تکفیری، رشد قابل توجهی داشته است و ضرورت دارد اطلاعرسانی مناسب و شایسته ای از این آثار صورت گیرد. کتاب شناسی، به عنوان یکی از مناسبترین مراجع در گردآوری، تنظیم و اشاعه منابع مکتوب در موضوعی خاص، جایگاه و ارزش

ص:20

ویژ ه ای در ارائه خدمات علمی دارد. رجوع به کتاب شناسی مشخص میکند که در چه زمینههایی تحقیقات صورت گرفته و در چه زمینههایی دچار کمبود پژوهش هستیم و به نوعی مسیر تحقیقات را معیّن میکند. نیز وجود کتاب شناسی در هر موضوعی، از هدر رفتن وقت پژوهش گران آن حوزه در جست وجوی منابع و آثار گذشته جلوگیری میکند. هم چنین نمایی از پژوهش گران حوز های خاص را نشان میدهد.

آثاری که در حوزه تکفیر نوشته شده را میتوان در چند گروه تقسیم کرد: برخی از آثار تنها به بررسی سیر تاریخی تکفیر و تکفیرگرایی و نیز جریان های تکفیری پرداخته اند. این آثار بیشتر جنبه گزارشی دارند. گروهی دیگر، ضمن رد تکفیر افراد و گروه ها و دولت ها، آثار و عواقب اجتماعی و امنیتی این پدیده را در جامعه اسلامی بررسی کردهاند. آثاری که هدفشان نقد تکفیر است خود دو گونه هستند: برخی تنها در ردِّ تکفیر های اعتقادی است و بعضی در نقد و رد تکفیر های سیاسی و جهادی است.

شایان ذکر است گروهی از تکفیری ها اهل تکفیر اعتقادیاند؛ به این معنا که مخالفانِ اعتقادی خود را تکفیر میکنند و حکم قتل آنان را میدهند. ابن تیمیه و پیروان وهابی او از این دسته اند. هم چنین گروهی از تکفیریها سیاسی هستند و حکم به جهاد می دهند؛ یعنی معتقدند که هر حاکمی که طبق دستورهای الهی (حکم بما انزل الله) حکم نکند گرچه مدعی اسلام باشد کافر و طاغوت است و باید به او کفر ورزیده و با او جهاد و مبارزه شود. برخی سید قطب و گروه های جهادیِ مدعیِ پیروی او را از این دسته تکفیریها میدانند.(1) آخرین دسته از نوشته های تکفیری، آثاری هستند که در دفاع از تکفیر نوشته شدهاند، که البته تعداد این ها نسبت به آثاری که در نقد تکفیر نوشته شده، خیلی کمتر است.

ص:21

این نوشتار، گزارشی از این تلاش های علمی است که در قالب کتاب شناسی تقدیم خوانندگان می شود. به منظور استفاده بهتر، آثار اندیشمندان مسلمان در چهار بخش کتاب ها، مقالات، پایان نامه ها و ویژهنامهها معرفی می شوند.

با بررسی های کتاب خانه ای و اینترنتی که صورت گرفت، 528 اثر شامل 235 کتاب، 240 مقاله و 49 پایاننامه و 4 ویژه نامه شناسایی شد. از مجموعه کتاب ها، 213 عنوان به زبان عربی و 22 عنوان به زبان فارسی هستند. هم چنین 195 مورد از مقاله ها به زبان عربی و 45 مورد به زبان فارسی هستند. درباره پایاننامهها هم 23 عنوان عربی و 26 عنوان فارسی هستند. ویژهنامه های شناسایی شده همگی به زبان فارسی اند. بنابراین از مجموع 528 اثر معرفی شده، 431 عنوان به زبان عربی و 97 مورد به زبان فارسی هستند. گفتنی است مقاله ها معرفی شده در این گزارش، شامل مقالات نشریات و مقالات مجموعه مقاله ها به ویژه مجموعه مقاله های همایش های برگزار شده درباره تکفیر هستند.

بیان برخی توضیحات درباره این پژوهش ضروری است:

تلاش مجری بر این بوده که تمامی آثاری که در حوزه تکفیر در داخل و خارج منتشر شده شناسایی و معرفی شوند. از این رو با تجربه ده ساله در این عرصه و آشنایی با بانک ها و منابع اطلاعاتی در داخل و خارج، بررسی جامع و کاملی درباره تمامی منابع مکتوب در این موضوع صورت گرفت. ولی همیشه در کار های کتاب شناسی به جهت عدم وجود بانک های اطلاعاتی جامع، برخی منابع از نظر مجری دور میماند، از این رو این احتمال هست که مجری نتوانسته مواردی را شناسایی کند. البته این احتمال بیشتر درباره پایاننامه های دانشگاهی و مقالات وجود دارد. خوش بختانه در حوزه کتاب، بانک های اطلاعاتی خوبی در داخل و خارج کشور موجود میباشد.

گرچه ترور و خشونت و افراطیگری (در عربی با عناوین الارهاب و التطرف و الغلو) ارتباط زیادی با تکفیر دارد، ولی در این کتاب شناسی آثاری که مستقلاً درباره این

ص:22

موضوعات نوشته شده، معرفی نشدهاند. از آن جا که تعداد این آثار زیاد است، نیازمند تدوین کتاب شناسی جداگانه ای است.

برخی از منابع معرفی شده در این گزارش، بدون توصیف و چکیده هستند، زیرا بخشی از اطلاعات این گزارش از طریق بانک های اطلاعاتی کسب شده و برای مجری امکان دسترسی به نسخه فیزیکی آثار مقدور نبوده، لذا توصیفی برای این موارد نیامده است.

چند مورد پایان نامه معرفی شده که در زمان تهیه این کتاب شناسی در حال انجام هستند. این موارد با ذکر عبارت "در حال تدوین (1393)" معرفی شدهاند.

با نظر ناظر محترم پروژه، آثاری که موضوع آن ها ملاک ها و مصادیق کفر بود نیز در این گزارش معرفی شدهاند.

نسخه های خطی و نیز روزنامهها در دامنه بررسی نبودهاند.

در این کتاب شناسی تنها منابع مکتوب معرفی شده و منابع صرفا دیجیتالی در دامنه بررسی نبوده و معرفی نشدهاند.

تدوین این اثر به پیشنهاد مدیریت محترم کنگره جهانی بررسی جریان های تکفیری و افراطی از نگاه علمای اسلام اجرا شد و به اتمام رسید. لازم است از تدبیر و درایت مسئولان محترم کنگره و تلاش هایشان در این حوزه تقدیر و تشکر نمایم. نیز از ناظر محترم جناب حجت الاسلام و المسلمین دکتر مهدی فرمانیان که در طول این پروژه راهنمایی های ارزند های داشتند، قدردانی می کنم. از فرهیختگان و پژوهش گران ارجمند تقاضا دارم مشکلات و نواقص کار را تذکر دهند تا ان شاءالله در ویرایش های بعدی اعمال شوند.

اباذر نصراصفهانی - مرداد 1393

abazarnasr@gmail.com

ص:25

الف) کتاب ها

^img1.png

الآثار الأمنیة

لظاهرة التکفیر والإرهاب. علی بن فایز الجحنی، ریاض،

دار مملکة نجد للنشر والتوزیع، 2014م.، 172ص.

بررسی پیامد های امنیتی پدیده تکفیر و تروریسم،

موضوع این پژوهش است. نویسنده که از اساتید دانشگاه علوم امنیتی نایف در عربستان

سعودی می باشد، معتقد است که ضرورت دارد پدیده تکفیر و تکفیرگرایی و تروریسم به

صورت شفاف بررسی و تحلیل شود، چرا که تامین امنیت و ثبات جامعه و حکومت چنین

ضرورتی را ایجاب میکند. وی تکفیرگرایی را بازتابِ تفکرات رادیکال و افراطی و

فتاوای گمراه کننده میداند.

^img2.png

آراء و فتاوی علماء المسلمین فی تحریم تکفیر أتباع المذاهب

الإسلامیة. تحقیق فؤاد کاظم المقدادی،

تهران، مجمع الثقلین العلمی، چاپ سوم، 1428ق/1386، 401ص، وزیری.

در این نوشتار فتاوا و دیدگاه های علمای شیعه و اهل

سنت در نهی تکفیر پیروان مذاهب اسلامی بررسی و تحلیل شده است.

آراء ومواقف لجمعیة إحیاء التراث الإسلامی فی فتن التطرف

والإرهاب والتکفیر. جمعیة إحیاء التراث الإسلامی، کویت،

جمعیة إحیاء التراث الإسلامی، بیتا، 33ص.

این جزوه شامل نظریات و موضع گیری های جمعیة إحیاء

التراث

ص:26

الإسلامی کویت درباره خشونت، تروریسم و تکفیرگرایی است.

^img4.png

الإتحاف فی الرد علی الصحاف: رسالة تحتوی علی قواعد

مهمة فی التکفیر والتوحید ومسائل أخری. عبداللطیف بن

عبدالرحمن بن حسن آل الشیخ، تحقیق

عبدالعزیز بن عبدالله بن إبراهیم الزیر آل

حمد، ریاض، دار العاصمة، 1416ق./1995م.، 56ص.

این رساله در تأیید تکفیر نوشته شده است. نویسنده

شیخ عبداللطیف بن عبدالرحمن آل الشیخ (درگذشت 1293ق.) از نوادگان محمد بن

عبدالوهاب است، که این رساله را در پاسخ به یکی از طلاب جوان و منتقد وهابیون به

نام عبداللطیف الصحاف نوشته است.

^img5.png

اجماع اهل السنة النبویة علی تکفیر

المعطلة الجهمیة. ابراهیم بن عبداللطیف

آل الشیخ، جمع و تحقیق و تخریج عبدالعزیزبن عبدالله الزیز آل احمد، ریاض، دارالعاصمة، 1415ق./1995م.، 184ص، وزیری.

بررسی آراء و عقاید علمای اهل سنت در تکفیر فرقه

جهمیه است. این فرقه از قدیمی ترین فرقه های کلامی - اسلامی است. به زعم نویسنده

آنان معتقد بودند که بر عرش، خدایی نیست. منکر صفات خدا بودند و اعتقاد داشتند که

پیامبر به معراج نرفته است. کفریات آنان فراوان است و علمای اسلام آنان را فاسق،

بدعت گذار و کافرتر از فرقه های قبلی معرفی کردند. در این کتاب نویسنده ادعا

کرده که علمای اهل سنت به اجماع این فرقه را تکفیر کردهاند.

الأجوبة الوفیة عن الأسئلة الزکیة: فی إقرار العذر بالجهل

و الرد علی أرباب التکفیر: و یلیه نظریات فی

الدعوة النجدیة. ابی محمد الحسن

بن علی الکتانی الحسینی،

بیروت، دار الکتب العلمیة، 2007م.، 136ص.

نویسنده هدفش را در این کتاب، پاسخ به برخی از

سؤالاتی می داند که بحث و جدل های زیادی درباره آن در جامعه اسلامی وجود دارد،

ص:27

تا جایی که به اعتقاد وی برادران مسلمان یکدیگر را تکفیر می کنند،. وی مهم ترین

دلیل این بحث های بیهوده را عدم آشنایی با قوانین شرعی و فتوا دادن برخی از

علما بر اساس جهالت میداند.

^img7.png

أحکام التقریر لأحکام مسألة التکفیر. مراد

شکری سویدان، مراجعة

علی بن حسین بن عبد الحمید الحلبی الأثری، ریاض، دار الصمیعی للنشر والتوزیع،

1414ق./ 1994م.، 100ص.

در این کتاب با استناد به برخی سخنان ابن تیمیه، و

استشهاد به بعضی بزرگان اهل سنت همچون ابوحامد غزالی انتقاد هایی به برخی از

عقاید و رفتار های تکفیریها در عصر جدید وارد شده و شرایط و ضوابط تکفیر با

توجه به آثار سلف بیان شده است. نویسنده معتقد است در دنیا جز کفرِ تکذیب رسول

الله صلی الله علیه و آله و سلم کفر دیگری وجود ندارد و این حکم را برای جمیع گناهان

چه مکفره و چه غیر مکفره یکسان دانسته اند.

^img8.png

أربع رسائل فی التکفیر والغلو والإرهاب. احمد

بن یحیی النجمی،

تحقیق ابوهمام محمد بن علی الصومعی البیضایی،

قاهره، دارالاستقامة، 1434ق./2013م.، رقعی.

این مجموعه شامل چهار رساله از شیخ احمد بن یحیی

النجمی، از مفتی های منطقه جازان عربستان است. این رسائل درباره تکفیر، غلو و

ترور است. وی از منظر خود، دیدگاه اسلام را درباره این پدیدهها بررسی کرده است.

^img9.png

الإرهاب والعنف علی ضوء القرآن والسنة والتاریخ والفقه المقارن. محسن

حیدری،

مقدمه جعفر سبحانی تبریزی، بیروت، دارالولاء، 1431ق./2010م.، 3 جلد.

تحقیقی دربارة موضوع ترور و خشونت و تکفیر از دیدگاه

معارف اسلامی با رویکردی قرآنی، روایی، تاریخی و فقهی است. وجود

ص:28

اتهاماتی به اسلام

از جمله دین شمشیر و کشتار، پیروزی بر دشمنان با جنگ و مسلمان نمودن دیگران با اجبار

و هم چنین استفاده از واژه های جدید ناقض حقوق بشر و تروریسم در زمان کنونی علیه

اسلام، نگارنده را بر آن داشته تا ابعاد مختلف موضوع را واکاوی کند. این کتاب در

سه جلد منتشر شده است. در جلد نخست، مباحث مقدماتی همانند ترور و خشونت از دیدگاه

اسلام و روان شناسی، اخلاق، سیاست، حقوق در دنیای غرب و شیوه نگرش دانشمندان غربی

مورد نقد و بررسی قرار گرفته شده است. جلد دوم به ترور و خشونتگرایی از دیدگاه قرآن

پرداخته و این سؤال مطرح شده که آیا اسلام، تروریسم و خشونت گرایی را به عنوان روشهای

قهر آمیز و خشن پذیرفته یا نفی کرده است؟ و ثابت شده که اسلام، دین رحمت است و جامعه

بشریت را به صلح و آرامش و به مبانی اخلاقی، عدل و مدارا دعوت میکند. در جلد سوم

هم، مسئله ترور و خشونت گرایی از جنبه فقهی بحث شده است.

^img10.png

الوهابیون خوارج أم سنة؟.

نجاح الطائی،

قم، دارالهدی، 1426ق.، 292ص.

تحلیلی دربارة اندیشه های ترور و تخریب در جهان اسلام

است. نویسنده با رویکردی تاریخی، پیدایش اندیشه های تروریسم را محصول تفکر سلفیونی

امثال ابن تیمیه و محمدبن عبدالوهاب و در نهایت، ثمره حکومت های جور بنی امیه و

بنی عباس می داند و بر این باور است که سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم،

از این گونه اندیشه ها مبراست. وی با اشاره به اندیشه های ابن تیمیه در تکفیر و تفسیق

دیگر گروه ها و فرقه های اسلامی و هم چنین تخریب بقاع متبرکه که توسط حامیان محمد

بن عبدالوهاب صورت پذیرفت، خطرات این جریان های افراطی را برای جهان اسلام برشمرده

است.

ص:29

^img11.png

الاسلام والعنف قراءة فی ظاهرة التکفیر.

حسین احمد الخشن،

مغرب، دارالبیضاء؛ بیروت، مرکز الثقافی العربی، 1427ق./ 2006م.، 203ص وزیری.

نویسنده، در این کتاب به واکاوی مسئله خشونت و تکفیر

در اسلام پرداخته و به بسیاری از سؤال های مطرح شده دربارة این موضوع، طی پنج

فصل پاسخ داده است. در این اثر، نخست به اصول و معیار های تکفیر مسلمانان و اتهام

شرک و کفر وارد کردن به آن ها پرداخته شده، آن گاه تاریخچه ای از پیدایش تفکرات تکفیری

از صدر اسلام تا عصر کنونی ارائه شده است. نگارنده انکار کردن یکی از ضروریات دین،

مانند: توحید، نبوت و معاد را لازمه خروج افراد از اسلام و وارد شدن در مرز کفر و

شرک دانسته و خطرها، آسیبها و شبهات و عجله کردن در تکفیر مسلمانان را گوشزد نموده

و افراط و تفریط در این موضوع را بررسی کرده است. نویسنده هم چنین به خاستگاه های

تکفیر اشاره کرده و برخی از ویژگی های تکفیری ها، گونه ها و اشکال آن و راهکار های

گفت وگو در این زمینه را شرح داده است.

این کتاب با عنوان اسلام و خشونت (نگاهی نو به پدیده

تکفیر) توسط آقای موسی دانش به زبان فارسی ترجمه شده و بنیاد پژوهش های اسلامی

آستان قدس رضوی در سال1390 آن را منتشر کرده است.

أصول و ضوابط فی التکفیر. عبداللطیف

بن عبدالرحمن بن حسن آل الشیخ،

اعتنی بنشرها عبدالسلام بن برجس بن ناصر آل عبدالکریم، ریاض، دارالمنار،

1408ق./1988م.، قاهره، دارالامام احمد، 2006م، 84 ص.

این کتاب در تأیید تکفیر است و توسط شیخ عبداللطیف

آل الشیخ از نوادگان محمد بن عبدالوهاب نوشته شده است. وی در این کتاب

ص:30

اصول و ضوابط تکفیر را مشخص کرده است.

^img13.png

الاعلام بقواطع الاسلام من قول او فعل او نیه او تعلیق

مکفر. لابی العباس احمد بن محمد بن علی

بن حجر المکی

الهیتمی، تحقیق محمد عواد العواد،

دمشق، دارالتقوی، 1428ق./2008م.، 288ص؛ بیروت، دارالکتب، 1987م.، 128ص.

این رساله در توجیه فتاوایی است که ابن حجر هیتمی

در سال 942ق. در مکه بیان کرده و بعضی از علما بر او اعتراض نموده و تکفیرش

کرده بودند.

^img14.png

اعلان النکیر علی غلاة التکفیر و معه النصیحة ببیان

طرق الجهاد غیر الصحیحه. تالیف ابی عبدالله

احمد بن ابراهیم ابی العینین،

اثنی علیه وزکاه مقبل بن هادی الوادعی،

قدم له محمد صفوت نورالدین،

قاهره، دار الاثار للنشر، 1425ق./2004م.، 308ص.

در رد اندیشه سید قطب در تکفیر حاکم و به طور کلی در

ردِّ تکفیری های سیاسی است. موضوعاتی که در این کتاب بررسی شده اند، عبارتاند

از: وجوب التزام به منهج سلف صالح، شرایط افتاء، عذر بودن جهل، لزوم احتراز از تکفیر

بدون دلیل، حکم به غیر ما أنزل الله، کفر اکبر و کفر اصغر، شرک در تشریع، فرقه های

غالی در تکفیر، غلو بودن تکفیر کسی که کافری را تکفیر نکند و... .

اقامة الدلیل علی ضعف ادلة تکفیر التاویل: دراسة علمیة

موثقة. محمد بن اسماعیل الامیر الصنعانی، دراسه

و تحقیق و تعلیق ابی نوح عبدالله بن محمد حسین عبدالحمید الفقیه،

بیروت، دار ابن حزم، 1430ق./2009م.، 275ص.

این رساله در ردِّ تکفیری های افراطی نوشته شده و در

آن به یکی از موانع تکفیر که تأویل باشد اشاره شده است. عناوین موضوعات مورد بحث

عبارتاند از: مفهوم تکفیر، شروط تکفیر، تأویل، عذر بودن

ص:31

تأویل، تأویل غیر معذور

بودن لازم حق، مفهوم لازم، مانعیت تأویل از تکفیر، بدعت بودن تکفیر مخالف و...

^img16.png

الانتصار لأهل التوحید والرد علی من جادل عن الطواغیت

ملاحظات وردود علی شریط (الکفر کفران) للشیخ محمد ناصر الدین الألبانی.

عبدالمنعم مصطفی حلیمة،

اردن، دار البیارق، 1417ق.

در این کتاب دیدگاه های شیخ محمد ناصرالدین البانی

درباره کفر و تکفیر نقد و رد شده است. البانی در کتابش با عنوان فتنه

التکفیر، به نقد افکار سید قطب در تکفیر حاکم و تکفیر جامعه پرداخته است.

^img17.png

انکار الشفاعه: محاوله جدیده للطعن فی السنه و التهجم

علی العلماء و تکفیر المسلمین و تخلید مرتکب الکبیره فی النار.

محمد متولی الشعراوی،

جمع و دراسه و تحقیق عبدالله حجاج،

قاهره، مکتبة التراث الاسلامی، 1423ق.، 240ص.

نویسنده در این کتاب با انتقاد

از کسانی که به بهانه شفاعت و توسل، علما و مردم را تکفیر میکنند می نویسد: ما به

کسانی که توسل کنندگان به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم یا ولیّ را تکفیر میکنند میگوییم: کمی در این

گفتارتان تأمل کنید خواهید یافت که حادث شدن مثل این گفتار نتیجه نفهمی است.

الایمان والتکفیر والذات والآخر فی الاسلام: دراسة

فی ضوء العقل والشریعة. مهدی فضل الله،

بیروت، دارالمحجة البیضاء، 2013م.، 320ص.

در این پژوهش، ایمان و کفر و پدیده تکفیر از منظر

عقل و شرع بررسی و دیدگاه شرع در این باره برجسته شده است.

ص:32

^img19.png

الایمان والکفر بین النص والاجماع و البدعة والتطرف.

جواد الورد،

بیروت، موسسة البلاغ؛ دار سلونی، 1426ق./2005م.، 427ص وزیری.

تحلیلی است از دو مفهوم قرآنی و اسلامی ایمان و کفر و

پیامدها و تاثیرات روانی و اجتماعی آن ها.

^img20.png

الایمان والکفر فی الکتاب والسنه: رسالة موجزة تبحث

عن حقیقة الایمان والکفر وحدودهما والفرق بین الاسلام والایمان وحکم تکفیر اهل القبلة

و تدعو الی الوحدة الاسلامیة. جعفر سبحانی تبریزی،

قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام،

1416ق/1374، 232ص وزیری.

نویسنده در این رساله نخست ایمان و کفر را بر اساس

آیات و روایات تبیین نموده و آن گاه به بررسی تفاوت های بین «ایمان» و «اسلام»

پرداخته است. وی در ادامه به موضوع تکفیرِ مسلمانان اشاره کرده و با استدلال های

قرآنی و حدیثی ثابت کرده این پدیده خلاف اصول اسلامی و انسانی است.

^img21.png

ائمة التکفیر: ظاهرة التکفیر فی العصر الحاضر: اصولها

الفکریة و طرق علاجها. محمد عبدالحکیم حامد، تقدیم

علی جمعة، قاهره، دارالفاروق، 1426ق./ 2006م.، 464ص.

این کتاب پایاننامه دکتری مولف

است و در ردِّ تکفیری های افراطی نوشته شده است. عناوینی که نویسنده بررسی

کرده عبارتند از: موضوعات کلی: مفهوم کفر، دیدگاه قرآن و سنت در مسئلة تکفیر، اصول

فکری تکفیر، تکفیر فرقه های اسلامی، تکفیر در عصر کنونی، جماعت های تکفیری، شخصیت های

تأثیرگذار تکفیری، آفات تکفیر و علاج آن ها.

ص:33

^img22.png

بدع الاعتقاد وأخطارها علی المجتمعات المعاصرة: الإرجاء

-الغلو فی الدین (التطرف) - التصوف. محمد حامد الناصر، جدة،

مکتبة السوادی للتوزیع، 1416ق./1995م.، 343ص.

در این کتاب مباحثی درباره غلو و خشونت در دین و

آثار و مظاهر آن ها و نیز بحثی درباره تصوف آمده است. برخی عناوین مورد بحث

عبارتند از: مفهوم بدعت، ارجاء و خطرهای آن، حقیقت ایمان، ارتباط بین ایمان و عمل،

غلو در دین (تطرف)، ریشههای تاریخی غلو، تکفیر نزد خوارج، تکفیر حاکم به غیر ما

انزل الله، تکفیر مردمی که پیرو حاکم به غیر ما انزل الله میباشند، تکفیر خروج کننده

بر جماعت مسلمین، راه علاج غلو، غلو غیر مسلمین، تندرویهای کفار در طول تاریخ.

^img23.png

بدعة التکفیر و مناقشة اصولها من الکتاب والسنة.

نایف بن حمزه آل منسی،

بیجا، بیتا، 225ص.

این کتاب در ردِّ تکفیری های افراطی نوشته شده و نیز

به حکم تکفیر سیاسی پرداخته است. نویسنده در راستای بحث خود این عناوین را بررسی

کرده است: تعریف ایمان، موطن ایمان، فرق بین مطلق ایمان و ایمان مطلق، فرق بین ایمان

و اسلام، زیاده و نقصان ایمان، تخریج احادیث صریح در کفر، حقیقت کفر، حکم تارک نماز،

حکم تارک یکی از ارکان اسلام، اقوال سلف در تکفیر، حکم حاکم به غیر ما أنزل الله،

حکم سبّ دین، حکم استهزاء دین و... .

براءة أهل السنة من تکفیر عصاة الأمة.

عبد الله شاکر محمد الجنیدی، قاهرة،

مکتبة التربیة الإسلامیة لإحیاء التراث الإسلامی، 1411ق./1991م.، 69ص.

ص:34

^img25.png

براءة علماء المسلمین من تکفیر

الحکام والمحکومین. عبدالله حجاج، قاهره، مکتبه التراث الاسلامی، 1417ق./ 1997م.، 339ص.

در این کتاب که در ردِّ تکفیری های

سیاسی نوشته شده است، این موضوعات بررسی شده است: خوارج، عدم جواز تکفیر به جهت گناه،

خطر عظیم تکفیر مسلمانان، غلو، منشأ تکفیر، لزوم دوری از غلو، تکفیر حکّام و محکومین

توسط خوارج، عدم جواز تکفیر حاکم به غیر ما أنزل الله، کفر اصغر و اکبر، کفر اعتقاد

و کفر عمل، مواردی از کفر اصغر و... .

^img26.png

البرهان المبین فی ضوابط تکفیر المعین.

عمادالدین جمیل حلیم الحسینی الشافعی

الاشعری، قدم له سلیم محمود علوان الحسینی، بیروت، شرکه دار المشاریع، 1433ق.،

2012م.، 152ص.

این کتاب در ردِّ تکفیری های اعتقادی نوشته شده و

در آن این عناوین بررسی شده است: اقسام مردم در مسئلة تکفیر، لزوم احتراز از عجله

در تکفیر، تکفیر های معیّن (افراد خاص) توسط ابن تیمیه و محمد بن عبدالوهاب، تکفیر

مسلمانان توسط وهابیان، پیروی از روش محمد بن عبدالوهاب در تکفیر امت اسلامی.

البرهان المنیر فی دحض شبهات اهل التکفیر والتفجیر.

عبدالعزیز بن ریس الریس،

ابوظبی، دارالامام مالک؛ ریاض، دارالبینه، 1427ق./2006م.، 100ص.

در این کتاب ادله و استنادات هفت شبهه و موضوعی که

حامیان تکفیریها در دفاع از اعمال آنان مطرح ساختهاند، پاسخ داده شده است.

برخی از این موضوعات عبارتند از: تکفیر حاکمان، القای شرعی بودن جهاد، شبهات استحلال

و انحراف تکفیریها درباره آن.

ص:35

^img28.png

بلاء التکفیر. بسام

الصباغ،

دمشق، دارالبشائر، 1429ق./2008م.، 344ص وزیری.

بسام الصباغ، نویسنده و پژوهش گر سوری و عضو اتحادیه

علمای جهان اسلام، در این کتاب ضمن بررسی اسباب و انگیزه های پیدایش فکر تکفیری،

راه هایی برای درمان این پدیده نامیمون در جامعه اسلامی ارائه کرده است. عناوین

و سرفصل های کتاب عبارتند از: عدم تأثیر اختلاف و فکر در تکفیر، خطر تکفیر و اسباب

آن و موقف اهل سنت و جماعت نسبت به آن، مذاهب فقهی و اعتقادی اسلامی، تکفیر و فسوق

و نفاق، تکفیری ها و اقامه حدود، ملازمت نداشتن ظلم با تکفیر و قتل و تندروی، شرک

و ارتباط آن با تکفیر، جدال نقل و عقل و نص و تأویل، سخنان علما دربارة تکفیر و اختلاف.

^img29.png

التاصیل فی مسائل الایمان والتکفیر.

سفیان بن عایش،

بیروت، موسسة الریان؛ اردن (عمان)، دار الامام محمد الالبانی، 1433ق./2012م.،

240ص.

این کتاب در راستای توصیه به اعتدال در تکفیر نوشته شده

است. نویسنده در پژوهش خود، به این موضوعات پرداخته است: اصول و قواعد تکفیر، تعریف

ایمان، متهمان به کفر، توحید در کفر، انواع کفر، شروط تکفیر.

التبصیر بقواعد التکفیر، ومعه بیان هیئة کبار العلماء

فی ذم الغلو فی التکفیر. علی بن حسن عبدالحمید الاثری، بیجا،

الدار الأثریة، 1423ق./2002م.، 102ص.

این کتاب شامل دو بخش است: بخش نخست، رساله التبصیر

بقواعد التکفیر است که نویسنده در آن ضمن هشدار درباره فتنه تکفیر، دیدگاه

اسلام را درباره مرز ایمان و کفر و نیز اسباب و علل و آثار پدیده تکفیر را بررسی

کرده است. بخش دوم این کتاب، بیانیه هیئت

ص:36

کبار العلما در هشدار نسبت به خطر تکفیرگرایی

در جامعه اسلامی است. این بیانیه در تاریخ 24/9/1419 صادر شده است.

^img31.png

التجدید والتحریم والتاویل بین المعرفه العلمیه والخوف

من التکفیر. نصر حامد ابوزید، بیروت،

المرکز الثقافی العربی، 1430ق./2010م.، 247ص.

^img32.png

التحذیر من التسرع فی التکفیر. محمد

بن ناصر العرینی،

ریاض، مطبعة سفیر، 1417ق./1997م.، 80ص.

^img33.png

التحذیر من الغلو فی التکفیر.

حماد عبدالجلیل البریدی، راجعه

و قدم له عمر بن عبدالعزیز القرشی، تقدیم

عبدالله شاکر، قاهره، دارابن الجوزی، 1427ق./2006م.، 288ص.

التحذیر من فتنة التکفیر، محمد

ناصرالدین البانی،

ریاض، دار الرأیة، 1418ق./ 1998م.، 175ص وزیری.

شناخت کفر و مبانی آن، محور این کتاب است. مولف از خاستگاه

سلفی به بررسی موضوع پرداخته است. هدف وی نقد آراء خوارج (اباضیه) است. وی به شیوه

فقه فتوایی و استدلالی به تبیین مسئله اقدام نموده است. او معتقد است که ارائه احکام

مغایر و مخالف با دستورهای الهی و بنای احکام بر آن، یکی از گرفتاری های بشر در

ص:37

عصر حاضر است. وی کفر را به دو بخش کفر عملی و کفر جحودی تقسیم می کند و می گوید:

کفر جحودی یعنی انکار آگاهانه و عمدی آنچه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آورده است و شامل اسماء و صفات خدا و احکام و عبادات الهی یا تاویل معنای

آن هاست که موجب خروج از دین می شود. وی در این زمینه به خوارج و معتزله اشاره می کند

و فتوای علمای اهل سنت در کفر آن ها را نقل می کند. به نظر وی عدم تفقه در قواعد

شرعی موجب کفر و باعث دور شدن از حقیقت دین می شود. نویسنده، با استناد به آیه

128 سوره توبه می گوید: از جمله ارکان هدایت و دور شدن از کفر، پیروی از راه مومنان

و خلفای راشدین است.

^img35.png

التحذیر من المجازفة بالتکفیر.

عمر عبدالله کامل،

بیروت، بیسان، 1423ق./ 2003م.، 104ص.

این کتاب در ردِّ تکفیری های اعتقادی و سیاسی نوشته

شده است. موضوعات کلی که در آن بررسی شده عبارتند از: مظاهر انحراف و تندروی، آفات

انحراف و تندروی، ضوابط تکفیر، قواعد لازم المراعات در تکفیر، بررسی قاعده «من لم

یکفر الکافر فهو کافر» و... .

التحذیر من المجازفة بالتکفیر.

سید محمد بن علوی المالکی،

بی جا،

جوامع الکلم، 1424ق./2004م.، 120ص.

این کتاب مشتمل بر نقد و اعتراض

محمد بن علوی المالکی بر فتنه تکفیر و مخالفت با این گونه اختلافات میان مسلمانان

است. عناوین برخی سرفصل های کتاب عبارتاند از: دیدگاه ابن تیمیه و شوکانی درباره

تکفیر؛ دیدگاه محمد بن عبدالوهاب درباره تکفیر؛ آیین مخالفت؛ کشور عربستان، خاستگاه

تکفیر هجوم و بدگویی نیست؛ دشنام دادن به مسلمانان، گناه و جنگیدن با او کفر است؛

غرور و خودپسندی منشا تکفیر؛ آفات عجب؛ نهی از تفرقه و اختلاف؛ عقیدهای که موجب

ص:38

نجات می شود.

این کتاب با عنوان هشدار در خصوص تکفیر های بی رویه

به کوشش مرکز ترجمان دینی به فارسی ترجمه و توسط نشر مشعر در سال 1389 در 104

صفحه و در قطع رقعی منتشر شده است.

^img37.png

التحذیر والتنفیر من الأفعال التی تؤدی إلی التکفیر. محمد

بن الحسن العرایشی المکناسی،

فاس (المغرب)، محمد بن الحسن العرایشی المکناسی، 1352ق./1932م.، 22ص.

^img38.png

التحریر فی مسألة التکفیر.

محمد بن صالح العثیمین،

ریاض، جمعیة إحیاء التراث الإسلامی، 1431ق./2010م.، 210ص؛ عمان (أردن)، الدار الأثریة،

1427ق./2007م.

التحقیق فی تقریر ادلة الاکفار و التفسیق. موید

باللّه یحیی بن حمزه العلوی، دراسة

مقارنة ناصر محمدی محمد جاد،

المنصور (مصر)، دار الیقین، 1431ق./2010م.، 2 جلد.

در اصل پایاننامه فوق لیسانس نویسنده بوده و در دعوت

به اعتدال در تکفیر نوشته شده است.

موضوعات کلی: حقیقت ایمان، مفهوم کفر، لزوم بر حذر شدن

از اطلاق تکفیر، منشأ پیدایش تکفیر در اسلام، ضوابط تکفیر، نحوه معامله با کفار،

دار الاسلام و دار الکفر و... .

ص:39

^img40.png

التطرف والإرهاب فی المنظور الإسلامی والدولی، سالم

البهنساوی،

کویت، دار اقرأ، 1427ق./2006م.

^img41.png

تطهیر المناهج من التکفیر، عبدالله

دشتی،

عراق، شبکة الفکر، 1428ق/2007م، 81ص.

موضوع این کتاب، شناخت تکفیر و شرک و ارائه راهکارهایی

برای دوری جستن از اندیشه های منجر به تکفیر است. این نوشتار مشتمل بر یک مبحث مقدماتی

و دو فصل با عناوین «حقیقت توحید مشرکان در ربوبیت»، و «آیا مسلمانان هم گرفتار شرک

در الوهیت شده اند»، است. نگارنده، طی این مباحث کوشیده است معیارها و ضابطه های

تکفیر را شرح داده، دلایل راه بردن به سوی تکفیر را برشمرده و راه برون رفت از این

گونه اندیشه ها را شرح دهد. این کتاب توسط نشر مشعر با مشخصات زیر به فارسی

ترجمه و منتشر شده است:

پرهیز از اندیشه های

تکفیری: ترجمه تطهیر المناهج من التکفیر. ترجمه کاظم حاتمی

طبری، تهران، نشر مشعر، 1390، 96ص، رقعی.

التعددیة المذهبیة فی الاسلام و آراء العلماء فیها.

سیدجلال میرآقایی، تهران، المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیه، 1386،

280ص، وزیری.

اصل این کتاب به زبان فارسی است و دربرگیرنده فتاوای

صادره از سوی علمای شیعه، علمای اهل سنت، علمای زندیه، و علمای اباضیه در باب معیارهای

اسلامی و شروط فتواست. فصل چهارم این کتاب با عنوان «پاسخ به کج اندیشان» شامل دو

بخش است: 1- پاسخ آیت اللّه العظمی مکارم شیرازی به فتوای 38 تن از علمای وهابی

مبنی بر

ص:40

تکفیر شیعیان و جواز قتل آنان؛ 2- متن نامه آیت اللّه تسخیری به جمعی از

علما و اندیشمندان جهان اسلام جهت نظرخواهی در خصوص فتوای فوق و پاسخ علمای جهان

اسلام به نامه ایشان و محکوم کردن فتوای تکفیری عبد اللّه الجبرین.

نسخه اصلی این کتاب که به زبان فارسی است در سال 1386

با عنوان تعدد مذاهب از دیدگاه فقها و اندیشمندان مسلمان توسط مجمع جهانی

تقریب مذاهب اسلامی منتشر شده است.

^img43.png

التفکیر فی زمن التکفیر: ضد الجهل

والزیف والخرافه. نصر حامد ابوزید، قاهره، مکتبة مدبولی، 1995م.، 400ص؛ عمان (أردن)، دارالمناهج،

1415ق./1995م.؛ بیروت، سینا للنشر، 1415ق./1995م.، وزیری.

نصر حامد ابوزید در این کتاب، تحلیل مفصلی از

اتهاماتی که به او و روش تحقیقی اش وجود داشته، ارائه کرده است. او برخی از

نقدهایی که در مورد او مطرح شده و یا او را تکفیر کرده اند را آورده و به آن ها پاسخ

داده است. نویسنده مطالبش را در یک مقدمه و چهار فصل سامان داده است. در بخش

نخست، که نزدیک به دو سوم مطالب را در بر میگیرد، تحلیلها و دیدگاه ها و

نظریات ابوزید درباره حادثه تکفیر و آرای مخالفانش مطرح میشود و در بخش دوم تحت

عنوان ضمیمه اسناد، متن مکاتبات، احکام، دفاعیات و ... مورد اشاره یا استفاده در

بخش نخست، ارائه شده است.

^img44.png

التقریر فی حکم و خطوره التکفیر

و التفجیر. سلیمان بن عبدالله بن حمود اباالخیل، قدم له و قرظه صالح بن فوزان بن عبداله الفوزان، ریاض،

سلیمان بن عبدالله بن حمود اباالخیل، 1430ق./2009م.، 480ص وزیری.

ص:41

^img45.png

التکفیر: أخطر بدعة تهدد السلام

والوحدة بین المسلمین فی نیجیریا. إبراهیم صالح بن یونس بن محمد، بیجا، بینا، 1404ق./1984م.، 194ص.

^img46.png

التکفیر: أسبابه، مبرراته. نعمان

عبد الرزاق السامرائی،

بیروت؛ المنارة للطباعة والنشر والتوزیع، 1404ق./1984م.، 214ص.

نویسنده در این کتاب به بررسی این موضوعات پرداخته

است: ریشه های تکفیر نزد پیشینیان، اسباب تکفیر در عصر کنونی، بررسی نظریه سید قطب

در کفر حاکم و کفر جامعه و مبحث خروج از کفر.

^img47.png

التکفیر بالشبهات. محمد بن المدنی

بوساق، ریاض،

جامعة نایف العربیة للعلوم الأمنیة، 2011م.، 35ص.

التکفیر بین الافراط و التفریط.

صالح بن فوزان الفوزان،

ریاض، دار کنوز اشبیلیا، 1430ق./2009م.، 47ص.

^img49.png

التکفیر بین حکم الشرع والعاطفة. عبدالهادی

محمد المحمد، ریاض؛

قاهره، مکتبة انوار التوحید، 1434ق./2014م.، 192ص.

در این نوشتار این موارد بررسی شدهاند: مهم ترین

دلایل ظهور پدیده تکفیر، متون شرعی که دربارة کشتار دیگران هشدار میدهند، هشدار

به علمایی که حکم به تکفیر دیگران میدهند، اهلیت عالم یا مفتی و

ص:42

کسی که حکم به

تکفیر دیگران میدهد، جایگاه تکفیر نزد مردم.

^img50.png

التکفیر بین الدین والسیاسة.

محمد یونس،

تقدیم عبدالمعطی بیومی، قاهره، مرکز القاهره لدراسات حقوق الانسان، 1419ق./

1999م.، 107ص.

نویسنده که از پژوهش گران مصری است، در این نوشتار

سابقه تاریخی تفکر تکفیری را بررسی و نقد کرده است. وی در شش فصل گزارشی از

مواجهه علما و اندیشمندان با برخی از جریان های تکفیری بیان نموده است. در این

کتاب در فصول جداگانه قضایای تکفیر حلاج، احمد الخزاعی، طبری و ابن رشد بررسی

شده است.

^img51.png

التکفیر بین العلم والجهل.

فهد بن سعد الزایدی الجهنی،

ریاض، المکتب التعاونی للدعوة والإرشاد وتوعیة الجالیات بالسلی، 2004م، 64ص.

مؤلف معتقد است سبب اصلی یا ظاهرترین سبب که دیگر اسباب

به آن باز میگردد برای تکفیر جهل به معنای کمی علم یا نادانی مطلق است و جهل در

مورد این گونه افراد را بر دو نوع تقسیم کرده: جهل کلی به علم شرعی و جهل نسبی به

جهت ناآگاهی از نحوة به کارگیری قواعد علمی.

^img52.png

التکفیر: جذوره، اسبابه، مبرراته. نعمان عبدالرزاق السامرائی، جده، المنار، 1412ق./1992م.، 224ص؛ بیروت، المنار، 1406ق./1986م.،

214ص.

این کتاب در ردِّ تکفیر سیاسی است و موضوعات کلی آن

عبارت است از: ریشه های

تکفیر نزد پیشینیان، اسباب تکفیر در عصر کنونی، بررسی نظریه سید قطب در کفر حاکم

و کفر جامعه و مبحث خروج از کفر.

ص:43

^img53.png

التکفیر ضوابط الإسلام وتطبیقات المسلمین.

أکرم برکات،

بیروت، دار الامیر للثقافة والعلوم، 1435ق./2014م.، 519ص وزیری.

^img54.png

التکفیر عند جماعات العنف المعاصرة:

نقد المقولات التأسیسیة. إبراهیم بن صالح

العاید، ریاض؛ بیروت، مرکز نماء للبحوث والدراسات، 2014م.،

384ص.

^img55.png

التّکفیر فی الخطاب السّلفی: من العقیدة إلی السّیاسة.

رؤوف دمق،

رباط (مغرب)، مؤسسة دراسات وأبحاث، 2014م، 25ص.

التکفیر فی ضوء السنة النبویة. باسم بن فیصل الجوابره، ریاض، دار المنهاج؛ جائزة نایف بن عبدالعزیز آل سعود العالمیه،

1427ق./2006م.، 215ص وزیری.

بررسی تکفیر با مراجعه به سنت نبوی و سیره صحابه

موضوع این نوشتار است. نویسنده پس از بیان مفاهیم ایمان و کفر، شرایط و ضوابط

تکفیر را بر اساس احادیث نبوی و اقوال علمای سلف بیان کرده است.

ص:44

^img57.png

التکفیر فی القرآن و السنة قدیما

و حدیثا. نعمان عبدالرزاق سامرائی، ریاض، مرکز الملک فیصل للبحوث و الدراسات الاسلامیه،

1428ق./2008م.، 555ص وزیری.

اثری در ردِّ تکفیر های سیاسی و اعتقادی است.

عناوین موضوعاتی که مورد بحث قرار گرفتهاند عبارتند از: برخی از عقاید خوارج، اهل

سنت و عدم تکفیر، اسباب تکفیر در عصر قدیم، اسباب تکفیر در عصر جدید، کفر و انواع

آن، ایمان و عمل، نفاق و زندقه، شروط اسلام نزد جوانان تکفیری، اصطلاح جاهلیت و ارتباط

آن با کفر، کفر دولت و جاهلیت مجتمع، ارتباط جهل به کفر، دیدگاه ابن تیمیه درباره

تکفیر، حکم مخالف اجماع، تکفیر عام و خواص، برخورد ابن تیمیه با مخالفان خود، حکم

مرتکب گناه کبیره، تکفیر قصد کننده کفر، حکم منکر صفات خدا، حکم عجز از واجبات و

دیدگاه ابن تیمیه درباره خوارج.

^img58.png

التکفیر فی میزان القرآن و السنة.

محمد سعدی،

قاهره، المرکز العربی الدولی، 1410ق./ 1990م.، 127ص، رقعی.

در این کتاب، تفکر تکفیری از منظر قرآن و سنت، نقد و

بررسی شده است. نویسنده با ذکر آیات قرآنی و نیز روایات حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم

ثابت کرده که این پدیده خلاف اصول اسلامی است.

تکفیر المسلم: شروطة وموانعه. زاهد

یحیی الزرقی،

بغداد، بینا، 1410ق./1990م.، 79ص.

ص:45

^img60.png

تکفیر المسلمین: الواقع والبدیل.

منیر الرکراکی، بیجا،

بینا، 1988م.، 72ص.

نویسنده از اهالی فاس و عضو مجلس إرشاد جماعة العدل والإحسان

این شهر است.

^img61.png

تکفیر المعین. عبدالله بن

عبدالرحمن ابابطین النجدی،

تحقیق و تعلیق راشد بن عامر الغفیلی، ریاض، دارالسلف؛ حدیث اکادمی باکستان،

1413ق.، 48ص.

این رساله در تایید تکفیر افراد خاص است و در جواب

سوالی درباره تکفیر نوشته شده است. مولف از مفتیان سرزمین نجد بوده و در سال

1282ق. درگذشته است.

^img62.png

تکفیر المعین عند أئمة الدعوة

النجدیة: ضوابطه وشروطه. سارة بنت فراج بن

علی العقلاء، مکة المکرمة، جامعة أم القری، معهد البحوث العلمیة،

1430ق./2009م.، 126ص؛ بیجا، بینا، 1427ق./2006م.، 99ص.

التکفیر مفهومه، و اسبابه، و ضوابطه،

و احکامه. علی بن محمد بن حسن زمل العطیف، ریاض، مکتبة الرشد، 1430ق./2010م.، 3 جلد.

اصل کتاب، پایاننامه دکترای مولف

میباشد و در ردِّ تکفیر سیاسی است.

موضوعات کلی: عقیدة صحیح، توحید،

انحراف از توحید، کلمة توحید، نواقص توحید، اهل ذمه، ظاهرة التکفیر، جماعت های تکفیری و خطا

در منهج و سلوک.

ص:46

^img64.png

التکفیر؛ نشأته اهدافه ضوابطه. محمد

عطاء الله، بیروت،

دارالعلوم، 2010م، 216ص.

در این نوشتار عوامل پیدایش و بروز تفکر تکفیری در

یک مقدمه و دو فصل بررسی شده است. در مقدمه، مفاهیمی همچون ایمان، خیانت، کفر و ارتداد

به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل یکم موضوع تکفیر در ادیان هندو،

یهود، مسیحیت و اسلام به تفکیک بررسی و تحلیل شده است. فصل دوم به ضوابط و حدود

تکفیر و مباحث مرتبط با آن در بین مذاهب اسلامی اختصاص یافته است.

^img65.png

التکفیر والتخوین أشهر محاکمات الرأی.

کریم عیسی، بیروت،

بینا، 2010م.، 232ص، رقعی.

التکفیر والتکفیر المضاد: دراسة.

فایزعلی سلهب، دمشق،

دارالفرقد، 2007م.، 320ص.

^img67.png

التکفیر والارهاب خامات الشرق و صناعة الغرب.

احمد الحسینی، قم،

بینا، 1388، 195ص.

ص:47

^img68.png

التکفیر والعنف.. والإرهاب. منصور

الرفاعی عبید، قاهرة،

الهیئة العامة لقصور الثقافة، 2014م.، 221ص.

بررسی پدیده تکفیر، افراط گرایی و خشونت و تروریسم

در اسلام از منظر قرآن و سنت موضوع این نوشتار است.

^img69.png

التکفیر والهجرة وجها لوجه. رجب

مدکور، مراجعة

و تحقیق علی جریشة، قاهرة،

مکتبة الدین القیم، 1985م.، 283ص.

التکفیر و خطورته. مطیع الله دخیل

الله الحربی، مکة

المکرمة، مطیع الله بن دخیل الله الصرهید الحربی، 1430ق./2009م.، 41ص.

^img71.png

التکفیر و ضوابطه. ابراهیم بن عامر الرحیلی، کویت، جمعیة إحیاء التراث الاسلامی، 1431ق./2010م.،

366ص؛ دوحة، دار الإمام البخاری، 1426ق./2006م.، 362ص؛ قاهرة، دار الإمام أحمد،

1429ق./2009م.، 366ص؛ کویت، غراس، 1430ق./2009م.، 362ص.

این کتاب در ردِّ تکفیر سیاسی است. موضوعات کلی که

در آن آمده عبارتنداز: مباحث مربوط به ایمان، مبدأ تکفیر بدون دلیل در بین امت، اسباب

تکفیر، حقیقت کفر، اطلاقات کفر، شعب کفر، حکم کفر اکبر و اصغر، اصول و ضوابط تکفیر

از دیدگاه مذاهب اسلامی، ضوابط تکفیر معین، شروط تکفیر معیّن و کسانیکه حق نظر و

حکم به تکفیر دارند.

ص:48

^img72.png

التکفیر و ضوابطه. صالح الفوزان، یمن، دارالآثار ، 2004م.

التکفیر و ضوابطه. محمد بن عمر

بن سالم بازمول، قاهره،

بینا، 1427ق./2007م.، 143ص.

^img74.png

التکفیر و ضوابطه. منقذ بن محمود السقار، مکة المکرمة، رابطة العالم الإسلامی، 2012م.، 117ص.

در این نوشتار، احکام و ضوابط

تکفیر و ملزومات آن از منظر شرعی بررسی شده است. نویسنده نخست، مفهوم کفر و

تکفیر را از متون دین استخراج کرده و آن گاه دیدگاه علمای

اسلامی درباره تکفیر دیگران را آورده است.

^img75.png

تکفیر + تبیشر = تنصیر،

السید عزالدین ماضی ابوالعزائم، بیجا،

دار الکتاب الصوفی، 2005م

ص:49

^img76.png

التوبیخ والتشهیر بثالوث التفجیر

و التکفیر رد علی المقدسی و ابی قتاده و ابی بصیر. ابی عمر اسامه بن عطایا بن عثمان العتیبی، تحقیق اسامه بن عطایا عتیبی، قاهره، دارالکتاب و السنه،

2007م.، 37ص.

التوسط والاقتصاد فی ان الکفر یکون بالقول ٲو العمل

ٲو الاعتقاد (رسالة فی المکفرات القولیة

من خلال اقوال العلماء). علوی بن عبدالقادر السقاف، قرأها و

قرظها عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، ریاض، دار کنوز اشبیلیا، 1427ق./2007م.،

132ص.

^img78.png

ثقافة النظام العشوائی: تکفیر العقل و عقل التکفیر. غالی

شکری، قاهره،

کتاب الاهالی،1994م.، 327ص.

^img79.png

ثقافة الوسطیة فی مواجهة التکفیر: فصول من الواقع العراقی

المعاصر. احمد عبد الغفور السامرائی، بغداد،

دیوان الوقف السنی، مرکز البحوث والدراسات الإسلامیة، 1431ق./2010م.، 331ص.

الجامع فی الفاظ الکفر: یشتمل علی اربعة کتب: الفاظ الکفر

(بدر الرشید حنفی)، الاعلام بقواطع الاسلام (ابن حجر هیثمی)، رسالة فی الفاظ الکفر

(قاسم الخانی)، رسالة فی الفاظ الکفر (مسعود الحنفی). اعداد مسعود بن احمد حنفی، تحقیق

محمد عبدالرحمن الخمیس، کویت،

دار ایلاف الدولیه، 1419ق./1999م.، 498ص وزیری.

ص:50

^img80.png

جلاء الغمة عن تکفیر هذه الامة. عثمان

بن عبدالعزیز بن منصور الناصری، بی جا، بی نا، بی تا.

عثمان بن عبدالعزیز الناصری (درگذشت 1282ق) مفتی و

صاحب قضاوت در شهر سدیر در زمان ترکی بن عبدالله بود. وی به شدت مخالف وهابیت

بوده و آن ها را

همچون خوارج می دانسته است. او در این کتاب به شدت علیه افراطگرایی

تفکرات تکفیری وهابیون که باعث رنج و محنت برای مسلمین شده، موضع گرفته است.

^img81.png

جماعات التکفیر فی مصر: الأصول التاریخیة والفکریة. عبد

العظیم محمد رمضان، قاهرة،

الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1415ق./1995م.، 511ص.

در این کتاب اصول فکری گروه های

تکفیری در مصر که برگرفته از افکار حسن البنا و سید قطب است، بررسی و تحلیل شده

است. نویسنده که از مورخین برجسته تاریخ و جریان های

مصر است، سیر تاریخی تکفیرگرایی و خشونتگرایی در دوره های

تاریخی مختلف در مصر را بررسی کرده است.

^img82.png

جماعة التکفیر والهجرة، فهد

بن محمد القرشی، بیجا،

بیتا، 1428ق.

^img83.png

الجیش والکمین لقتال من کفّر عامة المسلمین. محمد

شقرون بن أحمد بوجمعة الوهرانی، طنطا،

دار الصحابة للتراث بطنطا، 1412ق./1992م.، 52ص.

این رساله نوشته محمد شقرون بن أحمد بوجمعة الوهرانی

(درگذشت 929ق.) است. وی در این رساله از جنبه فقهی و اعتقادی

ص:51

حکم تکفیر مسلمان

را بررسی کرده است.

^img84.png

حدیث الأصدقاء فی التکفیر والجهاد. احمد

الأسوانی، بیجا،

بی نا، 1405ق./1985م.، 212ص.

حرمة تکفیر المسلمین و الاساءة الی مقدسات الامة الاسلامیة

فی فتاوا و آراء مراجع الدین و العلماء المسلمین الشیعة. پژوهشکده

حج و زیارت، تهران،

نشر مشعر، 1392، 67ص، پالتویی.

اثر حاضر علاوه بر فتاوای مراجع معظم تقلید و

نظریات برخی از اندیشمندان و علمای اسلام، به بررسی اجمالی فتنه تکفیر اهل قبله از

نگاه قرآن، روایات و اندیشمندان اسلامی می پردازد.

^img86.png

حرمة الغلو فی الدین وتکفیر المسلمین. عرض

و تعلیق القصبی زلط، طنطا

(مصر)، دارالصحابة للتراث، 1433ق./2012م، 264ص.

^img87.png

حرمة الغلو فی الدین وتکفیر المسلمین. ناجح

ابراهیم عبدالله و

علی محمد الشریف، ریاض،

مکتبة العبیکان، 1425ق/2004م، 199ص؛ قاهرة، مکتبة التراث الإسلامی، 1422ق./2002م.،

199ص.

نویسندگان در این کتاب به بررسی علل پدیده تکفیر و

نیز مظاهر و آثار منفی آن برای جامعه اسلامی پرداخته اند. آنان به شدت با پدیده

غلو و زیاده روی در تکفیر مخالفت کرده و آن را حرام دانسته اند.

ص:52

^img88.png

حقیقة دعوة الاخوان المسلمین و یلیه سید قطب هو

مصدر تکفیر المجتمعات الاسلامیة، ربیع

عبدالهادی عمیر المدخلی، یمن، دارالامام

احمد، 2012م.، 402ص، وزیری.

الحکم بغیر ما أنزل الله وأصول التکفیر فی ضوء الکتاب

والسنة وأقوال سلف الأمة . ویلیه هزیمة الفکر التکفیری؛ المقالات العنبریة فی تحکیم

القوانین الوضعیة. خالد بن علی بن محمد العنبری، قاهرة،

دارالمنهاج، 1423ق./2003م.، 350ص؛ ریاض، مؤسسة الجریسی، 1416ق./1996م.، 160ص؛

شارقة، الإمارات العربیة المتحدة، مکتبة الصحابة؛ 1425ق./2004م.، 368ص؛ کویت، خالد

بن علی بن محمد العنبری، 1416ق./1996م.

در این کتاب که شامل دو نوشتار مستقل از خالد

العنبری، از نویسندگان فعال اهل سنت در نقد جریان های تکفیری، است، ثابت شده

که اعتقادات و رویکرد های تکفیریها هیچ نسبتی با قوانین الهی و شرعی ندارد و

برخلاف اعتقادات علمای سلف است. عنوان دو کتاب عبارتند از: 1.

الحکم بغیر ما أنزل الله وأصول التکفیر فی ضوء الکتاب والسنة وأقوال سلف الأمة 2.

هزیمة الفکر التکفیری.

^img90.png

حکم النبی و اهل بیته علی الارهاب

و الارهابیین، احمد حسین یعقوب، قم، لسان الصدق، 1427ق.، 352ص وزیری.

پژوهشی قرآنی حدیثی درباره ارهاب

و ترور در شریعت اسلامی است. این بحث با موضوعات دینی محاربه، فساد در زمین و دشمنی

با خدا و رسول صلی الله علیه و آله و سلم مرتبط است. نویسنده با هدف نقد عقاید وهابیت و بررسی جنایات و خرابکاری های

آن ها، به بررسی مصادر و مستندات اسلامی پرداخته است. در باب اول، مفهوم ارهاب را

به تفصیل بیان نموده و در

ص:53

باب دوم، جنایت افساد و محاربه و ارهاب از نظر شرعی را،

مورد بررسی قرار داده و باب سوم را، به شبهات و تهمت های غربی ها در انتساب ارهاب

و ترور به اسلام، اختصاص داده است.

الحکم و قضیة تکفیر المسلم. سالم البهنساوی، منصوره، دارالوفاء، 1415ق./1994م.، 315ص؛ کویت،

دارالبحوث العلمیة، 392ص وزیری.

در این نوشتار، اندیشه تکفیر نقد و رد شده است. نویسنده

بعد از بیان تاریخ شکل گیری و فعالیت گروه «جماعت المسلمین» در کشور مصر به معرفی

و نقد و رد اندیشه های این گروه می پردازد. این گروه، جامعه مصر و جوامع اسلامی را

از قرن چهارم هجری تاکنون کافر دانسته و از جامعه اسلامی عزلت گرفته و با آن به ستیزه

برخاستند. در این کتاب بحث مفصلی درباره اندیشه تکفیر صورت گرفته و با استفاده از

مفاهیم قرآن و روایات و منابع اهل سنت این اندیشه نقد و رد شده است. نویسنده، ریشه های

اعتقاد به تکفیر را از زمان خوارج بررسی کرده و نظریات تکفیری ها درباره خروج از

جماعت، کفر حاکمان، کفر مردم، رابطه اندیشه تکفیر با آثار سید قطب، احکام مختلف نسبت

به شرایط سیاسی معاصر و... را در این کتاب تحلیل کرده است و جریان های فکری این اندیشه

را معرفی می نماید.

این کتاب در سال 1388 به کوشش سالم افسری به فارسی

ترجمه و توسط نشر احسان با عنوان «نقد و بررسی اندیشه تکفیر» در 428صفحه و در

قطع وزیری منتشر شده است.

^img92.png

حوار حول مسائل التکفیر.

عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، ریاض،

دارالمنهاج، 2013م.، 32ص، جیبی.

ص:54

خطاب التکفیر والتحریم والتأثیم فی القرآن والسنة: دراسة

فی إطار القواعد والضوابط اللغویة والأصولیة. قاسم أحمد عقلان، عمان

(اردن )، دار زهران، 2012م.، 558ص.

^img94.png

خطر التکفیر والإفساد والتفجیر. سعید

بن علی بن وهف القحطانی، بیجا، دارالاسلام، بیتا.

بیان برخی آثار و عواقب تفکر تکفیری موضوع این

نوشتار است.

^img95.png

خطورة تکفیر المسلمین،

محمد سعید رسلان، ریاض،

داراضواء السلف المصریة، 1900م.

^img96.png

خطورة التکفیر وما یترتب علیه من أحکام.

بیان هیئة کبار العلماء حول

التکفیر والتفجیر، وفتوی الشیخ عبد العزیز بن باز، وزارة الشئون الإسلامیة والأوقاف

والدعوة والإرشاد - المملکة العربیة السعودیة، 1420ق.

بیانیه هیئت کبار العلما در هشدار نسبت به خطر تکفیرگرایی

در جامعه اسلامی است. این بیانیه در تاریخ 24/9/1419 صادر شده و در کتاب التبصیر

بقواعد التکفیر (نوشته علی بن حسن الاثری، بیجا، الدار الاثریة، 1423ق.)

نیز آمده است.

ص:55

الخوارج: الأصول التاریخیة لمسالة تکفیر المسلم. مصطفی

حلمی، قاهرة،

دار الأنصار، 1397ق./1977م.، 92ص.

^img98.png

الخوارج طلیعة التکفیر فی الاسلام: رسالة الرد علی مسائل

الاباضیه. احمد بن یحیی حسنی علوی، تحقیق

امام حنفی سید عبدالله، قاهره، دار الافاق العربیه، 1422ق./2004م.، 221ص.

^img99.png

داعیة و لیس نبیا (قراء ة نقدیة لمذهب الشیخ محمد بن عبدالوهاب فی التکفیر). حسن بن فرحان المالکی، عمان، دارالرازی؛ مرکز الدراسات التاریخیه، 2004م./1425ق.، 199ص؛ لندن، مؤسسة الوسط للثقافة والإعلام، 1424ق./2003م.، 144ص.

حسن بن فرحان مالکی از دانشمندان اهل سنت و از جمله وهابیون سابق است. او در این کتاب به نقد سخنان و عقاید پیشوای وهّابیان در زمینه تکفیر مسلمین و نسبت دادن شرک و کفر به همه کسانی که وهّابی نیستند و سخنان او را نپذیرفته، پرداخته است. وی در فصل اول به سراغ نقد کتاب کشف الشبهات که از مشهورترین و مهمترین کتابهای محمّد بن عبدالوهّاب است میرود، و به صورت کاملا روشنی آن را نقد میکند. در فصل دوم به نقد سایر کتب او در مسئله شرک و توحید میپردازد. او در فصل سوم به سراغ این مهم میرود که آیا او از مسئله تکفیر مسلمین عدول کرده است یا نه؟ سپس بخش عظیمی از تناقضات او را به صورت علمی آشکار میسازد. در فصل چهارم از موضوع مهمّ دیگری بحث می کند که آیا پیروان او

ص:56

چشم و گوش بسته همان مسیر تکفیر مسلمین را دنبال کردند و بر اشتباهات او صحّه نهادند یا به نقد نظریات شیخ پرداختند؟

و سرانجام در فصل پنجم به نقد نظریات دشمنان شیخ میپردازد و تندروان را از معتدلان

جدا میسازد و خود در صف معتدلان وهّابی قرار میگیرد.

این کتاب با عنوان «مبلّغ، نه پیامبر: قرائتی انتقادی بر مسلک تکفیری شیخ محمد بن عبدالوهاب» به کوشش یوسف مرتضوی ترجمه و توسط مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب در سال 1387منتشر شده است.

^img100.png

الدامغة لمقالات المارقة: دعاة التکفیر والتفجیر.

موسی بن عبدالله آل عبدالعزیز، ریاض،

دار البحوث والدراسات المعاصرة والتراجم، 1425ق./2004م.، 143ص.

^img101.png

درء الفتنة عن اهل السنة.

بکر بن عبدالله ابوزید، قاهره،

دارالفا، 2006م.، 43ص.

^img102.png

الدرر السنیه وثیقه تکفیریة.

لجنة البحوث و الدراسات بالطریقه العزمیه، قاهرة، مشیخة الطریقة العزیمة،

2005م.، 160ص.

ص:57

دعاة لاقضاة. حسن الهضیبی، بیروت، دارالسلام، 1398ق./1977م.، 252ص.

به نظر میرسد الهضیبی به تنهایی

این کتاب را تدوین نکرده، بلکه جمعی از شیوخ اخوان المسلمین در رویارویی با اندیشه های

سید قطب و شکری مصطفی (رهبر تشکیلات جماعة المسلمین یا جماعة التکفیر یا جماعة الهجرة) با او شریک بودهاند. این کتاب از یک سو اسلام حزب گرا را

به ریشه های احیایی و غیر مبارز خویش بازگرداند و از سوی دیگر میکوشد تا رابطه اسلامگرایان

و توده مردم را تصحیح کند . براساس این اندیشه، خطای مسلمان یا سهلانگاریاش به

برخی واجبات، او را از دین بیرون نمیکند؛ چنانکه وظیفه اسلامگرایان تحمیل اندیشه های

خود بر مردم یا نظام سیاسی نیست؛ بلکه وظیفه آن ها دعوت به اسلام درست، به شیوهای

نیکوست . به این ترتیب، توده مردم، مسلماناند، هر چند بسیاری از آنان خطا کنند و

عنوان دارالاسلام نیز هم چنان بر چنین سرزمینی باقی میماند. به کارگیری خشونت در

درون جامعه اسلامی نیز با هر توجیه حرام است و برای مسلمان جایز نیست با هر درجه

باوری که به اندیشههای خویش دارد، برای اجرای آن، از خشونت بهره گیرد.

^img104.png

الرد علی تکفیر الشیعة.

ضیاء المشهدی، قم،

بقیة العترة، 1426ق./ 1385، 48ص، پالتویی.

دفاعیه ای کوتاه از عقاید و مبانی فکری شیعه در

برابر اتهام تکفیر از سوی وهابیون است. در این کتاب هم چنین نظریات برخی از دانشمندان

اهل سنت در اهمیت و جواز عمل به فقه جعفری آمده است. عمده شبهات وهابیت درباره رد

توسل، زیارت و تبرک و دیگر عقاید شیعه نقل شده و پاسخ هایی به آن ها داده شده

است.

ص:58

رسائل التکفیر فی فکر حسن البنا.

سامح عید، قاهره،

مرکز المحروسة للنشر، 1435ق./20014م.، 176ص.

^img106.png

الرسالة الثلاثینیة فی التحذیر من الغلو فی التکفیر

أو "رسالة الجفر فی أن الغلو فی التکفیر یودی إلی الکفر".

أبومحمد عاصم المقدسی، بیجا،

منبر التوحید والجهاد، بیتا، 502ص.

این کتاب که منتسب به گروه های سلفی - جهادی است،

نوشته یکی از مهم ترین رهبران سلفی های جهادی به نام ابومحمد مقدسی است.

^img107.png

رسالة فی عدم جواز تکفیر المسلم. قرطبة،

مکتبة البلدیة، 1998م.

نویسنده این رساله مشخص نیست.

^img108.png

زبدة التفکیر فی رفض السب والتکفیر. سید

علی الأمین،

بیروت، علی الأمین، 2009م.، 78ص.

السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة

بالمؤتمر. إعداد جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة،

ریاض، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.، 366ص.

ص:59

^img110.png

سماحة الاسلام و فتنة التکفیر.

بیروت، دارالامیر للثقافة والعلوم، 1434ق./2013م.، 237ص.

این کتاب شامل مجموعه مباحث و مقالات همایش سماحة الإسلام

وفتنة التکفیر (بیروت، تموز 2013م.) است. این همایش به همت

اتحادیه علمای بلاد شام و با همکاری تجمع علمای مسلمین لبنان در بیروت برگزار شد

و حدود شصت تن از علما و اندیشمندان برجسته از 32 کشور جهان در آن حضور داشتند. از

جمله محور های که در این همایش مورد بحث و بررسی قرار گرفتند میتوان به این موارد

اشاره کرد: اسلام و تعدد مذاهب؛ تکفیر در طول تاریخ؛ پدیده تکفیر و رنج های جهان

اسلام؛ خوارج و پیدایش تکفیر در جهان اسلام؛ دلایل و عوامل تکفیر؛ بزرگان مذاهب و

مواضع آنان در قبال تکفیر.

^img111.png

سید قطب والعنف والتکفیر: ازمة افکار...ام مشکلة قراء؟.

معتز الخطیب، قاهرة،

مکتبة مدبولی، 1430ق./ 2009م.، 175ص؛ قاهرة، مکتبة الفلاح، 1431ق./2010م.

این کتاب درباره تکفیر سیاسی است و عناوینی مثل: سید

قطب و مسئولیت تندروی، جماعت های تندرو، اشکال تکفیر، تکفیر و جاهلیت، سید قطب بین

اتهام و دفاع، گواهی هایی درباره تکفیر و معرفت و سلطه در آن بررسی شده است.

سید قطب هو مصدر تکفیر المجتمعات الإسلامیة. ربیع

المدخلی، بیجا،

بینا، بیتا.

ص:60

^img113.png

شبهات التکفیر. عمر بن عبدالعزیز

قرشی، قاهره،

مکتبة التربیة الاسلامیة لاحیاء التراث الاسلامی، 1411ق./ 1991م.، 560ص وزیری.

این کتاب در ردِّ تکفیری های سیاسی است که خود را پیرو

سید قطب میدانند. نویسنده با بررسی دلایل و انگیزه های پیدایش تفکر تکفیری،

برخی از شبهات حول تکفیر را بررسی کرده است. به عقیده وی فکر تکفیری از گذشته های

دور وجود داشته و با بررسی تاریخ آن مهم ترین دلیل در پیدایش آن را تفاوت فهم در

برخی معانی و اصطلاحات دانسته است. وی با استناد به منابع اهل سنت همچون قرآن،

سنت نبوی، اجماع و قیاس این تفکر را رد کرده است.

^img114.png

صفات التکفیریین بین الخوارج: التحذیر من التکفیر.

سعید بن محمد بیهی، کویت،

دار اقرأ، 1428ق./2008م.، 72ص.

^img115.png

صلة الغلو فی التکفیر بالجریمة. عبدالسلام

بن عبدالله السلیمان، تقدیم

عبد العزیز بن عبدالله بن محمد آل الشیخ و صالح بن فوزان الفوزان، بیجا، بینا،

1426ق./2005م.، 441ص.

صواعق السماء علی کتاب "الفکر التکفیری عند الشیعه

حقیقه ام افتراء؟". محمد

علی حسن، بیجا،

بینا، بیتا، 183ص.

ص:61

^img117.png

صیحة نذیر من فتنة التکفیر. محمد

عمارة مصطفی، قاهرة،

مکتبة الفلاح، 1427ق./2007م؛ قاهره، مکتبة الإمام البخاری، 1430ق./2009م.،

64ص.

این کتاب در ردِّ افراطیگری در تکفیر نوشته شده و

برخی موضوعات در این باره را بررسی کرده از جمله موضوعات کلی: تکفیر بیهوده و مقابلة

اسلام با آن، وحدت امت اسلامی، نظر اهل سنت و جماعت دربارة تکفیر، مبالغه های

فرقهها در تکفیر، دیدگاه ابن تیمیه دربارة تکفیر.

^img118.png

ضد التعصب. جابر عصفور، قاهرة،

الهیئة المصریة العامة للکتاب، 2000م، 464ص وزیری.

جابر عصفور، استاد ادبیات در دانشگاه قاهره است. وی

در این نوشتار دلایل پیدایش پدیده تکفیر و نیز آثار و عواقب آن در جوامع اسلامی

را برشمرده است. نویسنده تلاش کرده با ریشهیابی این پدیده، عوامل اجتماعی،

سیاسی و فرهنگی که در به وجود آمدن آن دخیل هستند را معرفی کند.

ضوابط التکفیر بین الامس والیوم. ضحی

الخطیب، باشراف

رضوان السید و هشام نشابه، بیروت، دارالبراق، 1428ق.، 243ص وزیری.

این کتاب به بررسی دیدگاه های اندیشمندان اسلامی درباره

ضوابط و موانع تکفیر پرداخته است. موضوعات کلی که در این کتاب آمده عبارتند از: تعریف

کفر و تکفیر، ضوابط تکفیر از دیدگاه فرقه های اسلامی، ضوابط تکفیر از دیدگاه حرکت های

سیاسی اسلامی و آراء معاصرین در مورد تکفیر مسلمین.

ص:62

^img120.png

ضوابط التکفیر عند أهل السنة والجماعة. سعد

الدین بن محمد الکبی، بیروت،

المکتب الإسلامی، 1397ق./1977م.، 39ص.

در این نوشتار، ضمن بررسی معنا و مفهوم تکفیر، ضوابط

و شرایط آن از منظر اهل سنت و جماعت بررسی شده است. اسباب و علل تکفیر و آثار و

نتایج آن در جامعه اسلامی از دیگر بحث های این کتاب است.

^img121.png

ضوابط التکفیر عند اهل السنة والجماعة.

عبدالله بن محمد القرنی، مکه، دار عالم الفوائد، 1420ق.، 400ص.؛ بیروت، موسسه الرساله،

1413ق.، 296ص؛ مکة المکرمة، دار عالم الفوائد، 1419ق./1999م.، وزیری.

این کتاب در ردِّ تکفیر سیاسی است

و این موضوعات در آن بررسی شده است: اصل دین، اصل در ثبوت وصف اسلام برای شخص معین،

حقیقت کفر، کفر رد، انواع کفر، تکفیر معیّن و شروط و موانع آن، تقیه و اکراه.

ضوابط التکفیر فی ضوء السنة النبویة.

نوال بنت عبد العزیز العید، ریاض،

1435ق./2014م.، 72ص.

این کتاب شامل دو بخش است: 1- ضوابط عمومی تکفیر در پرتو

سنت نبوی؛ 2- شرایط و ضوابط و موانع تکفیر افراد خاص (تکفیر معین) در سنت نبوی.

^img123.png

ضوابط التکفیر مستقاه من المصادر السلفیة. حسن

بن علی بن حسین العواجی، المدینة

المنورة، دار البخاری، 1415ق./1994م.، 91ص.

بررسی ضوابط تکفیر با اقتباس از منابع و مصادر سلفیه

است. در این نوشتار، نخست متونی از قرآن و سنت و نیز اقوال علما دال بر هشدار و

تحذیر تکفیر افراد جامعه آمده است. در ادامه، دیدگاه علما در زمینه حکم دربارة

تکفیر و هم چنین شروط و موانع تکفیر آمده است.

ص:63

^img124.png

ضوابط تکفیر المعین. عبدالرحمن

بن ناصر البراک، ریاض،

مکتبة الرشد ناشرون، 1426ق./2005م.، 64ص وزیری.

^img125.png

ضوابط تکفیر المعین عند شیخی الاسلام ابن تیمیه و ابن

عبدالوهاب و علماء الدعوة الاصلاحیة. ابوالعلا راشد

بن ابی العلا الراشد؛ قراه

و قدم له و قرظه صالح بن فوزان عبدالله الفوزان، ریاض، مکتبة الرشد،

1429ق./2008م.، 390ص، وزیری.

این کتاب در ردِّ تکفیر سیاسی است و موضوعات کلی که

در آن بررسی شده این ها هستند: شروط تکفیر معیّن در نظر ابن تیمیه و علمای دعوت؛

شرط قیام حجت در تکفیر معیّن؛ فرق بین امور ظاهر و امور مخفی در مسئله تکفیر معیّن؛

انواع الفاظ مکفّره؛ فرق بین تکفیر مطلق و تکفیر معیّن؛ احوال کفر معیّن در نظر ابن

تیمیه و محمد بن عبدالوهاب؛ فرقه های باطنی تکفیر شده توسط ابن تیمیه.

^img126.png

الضوابط الشرعیة للتکفیر.

مصطفی بن کرامة الله مخدوم، ریاض،

دار کنوز إشبیلیا، 1432ق./2011م.، 51ص.

^img127.png

الطریق الی السلطة: التکفیر .. و الارهاب. مدحت

فؤاد، قاهرة،

دار النشر هاتییه، 1993م.، 143ص.

اصل کتاب پایان نامه کارشناسی ارشد مولف می باشد.

این کتاب در ردِّ تکفیر سیاسی و اعتقادی است.

موضوعات کلی: تطرّف، غلو، ارهاب، تشدّد، عنف، ریشه های

ص:64

تندروی دینی، تکفیر خوارج، ارتباط جمعیت های تندرو کنونی با افکار خوارج، اسلام دین

اعتدال در عقیده و شریعت، آزادی فکر و اعتقاد در اسلام، گواهی غرب به تسامح در اسلام،

اعتدال در عقاید و عبادات و معاملات، اسباب انحراف و تندروی در مجتمع اسلامی معاصر،

موارد افراط گری، آثار و مظاهر و خطرهای افراطی گری، خطر تکفیر، حقیقت تولی و تبری،

عدم جبر بر دخول بر اسلام، کفر ظاهر، تکفیر به معصیت، تکفیر حاکم به غیر ما أنزل

الله، تکفیر پیروان محکوم به غیر ما أنزل الله، تکفیر خارج از جماعات مسلمین، نقش

دشمنان در گسترش انحرافات و تندروی، راه های علاج، تأثیر ایمان و شریعت در علاج انحراف

و تندروی.

ظاهرة التکفیر: شبهات و ردود. عبدالفتاح شاهین، بیجا،

دار الإسراء، 1412ق./1991م.، 132ص.

ین کتاب در ردِّ تکفیر سیاسی است. برخی موضوعات که

در آن بررسی شده این موارد هستند: خطر تکفیر، اسباب تکفیر، اسباب از بین بردن تکفیر

و پاسخ به شبهات درباره تکفیر دیگران.

^img129.png

ظاهرة التکفیر علی ضوء القرآن و السنة الشریفة.

جعفر السبحانی، تهران،

نشر مشعر، 1435ق./ 1392، 119ص.

بررسی پدیده تکفیر از منظر قرآن و سنت نبوی صلی الله علیه و آله و سلم

موضوع این نوشتار است.

^img130.png

ظاهرة التکفیر فی الفکر الاسلامی: دراسة فی تاریخ التکفیر فی

الفکر الاسلامی، و مجتمعه، و مبرراته. مالک مصطفی وهبی العاملی، بیروت،

دارالهادی، 1427ق./2007م.، 368ص وزیری.

ص:65

^img131.png

ظاهرة التکفیر فی المجتمع الإسلامی (من منظور العلوم الاجتماعیة

للأدیان). عبداللطیف الهرماسی، بیروت،

مرکز الجزیرة للدراسات؛ الدار العربیة للعلوم، 1431ق./ 2010م.، 76ص.

دکتر عبداللطیف الهرماسی،

استاد علوم اجتماعی در یکی از دانشگاه های تونس است. وی با نگاهی تاریخی و نیز

از منظر جامعه شناسی مذهبی، به بررسی و تحلیل پدیده تکفیر و عواقب آن در جوامع

عربی - اسلامی به ویژه از ابتدای هزاره سوم پرداخته است. وی معتقد است سلفی گری جهادی،

در فعالیت های خود تعریف رایج میان علمای اسلام که جهان را به دو بخش اسلام و کفر

تقسیم می کنند، توجهی ندارد؛ بلکه با توسعه در مفهوم شرک و کفر، گروه بزرگی از مسلمانان

را نیز از دایرة اسلام خارج می کند. از سوی دیگر، آنان در عین حال، رنگی کاملاً سیاسی

به فعالیت های خود می دهند و روش آنان در مبارزه، جهاد است، که برای توجیه آن ناگزیر

باید حکم کفر و ارتداد را برای مخالفین خود صادر کنند.

^img132.png

ظاهرة التکفیر فی مذهب الشیعة الإمامیة الاثنی عشریة.

عبدالرحمن محمد سعد دمشقیة، مصر،

مکتبة الرضوان، 2006م.، 128ص.

این کتاب را یکی از سلفیون به نام عبدالرحمن دمشقیه،

از کارشناسان وهابی شبکه های ماهوار ه ای و از اهالی لبنان، بر ضد شیعیان نوشته

شده و بر اساس ادعایش، پدیده تکفیر را در مذهب شیعه دوازده امامی بررسی کرده

است. نویسنده معتقد است، شیعیان امامی، کسانی را که مخالف نظریه امامت باشند،

تکفیر میکنند.

^img133.png

ظاهرة التکفیر وأثرها علی النظام السیاسی: رؤیة إسلامیة.

محمد فتحی محمد العتربی، قاهرة،

دارالمطبوعات الجامعیة، 1433ق./2012م.، 402ص.

ص:66

^img134.png

ظاهرة التکفیر وموقف أهل السنة منها. نشأت

عبد الجواد ضیف، قاهره،

وزارة الاوقاف، المجلس الأعلی للشؤون الإسلامیة، 1415ق./1995م.، 63ص.

ظاهرة الغلو فی التکفیر. یوسف

قرضاوی،

قاهره، مکتبه وهبه، 1411ق./ 1990م.، 96ص؛ قاهرة، دار الطباعة والنشر الإسلامیة،

1407ق./1987م.، 102ص.؛ کویت، مکتبة المنار الإسلامیة، 1405ق./1985م.، 96ص.

این کتاب در ردِّ تکفیر های اعتقادی و سیاسی نوشته

شده و موضوعات کلی آن عبارتند از: تکفیر غیر مستحق، خطر تکفیر، عبارت علما دربارة

تکفیر و... .

این کتاب توسط دو ناشر به فارسی برگردانده شده که

اطلاعات آن ها این چنین است:

- پدیده افراط در تکفیر. ترجمه مسعود

انصاری تالش، تهران، نشر احسان، 1373، 93ص، رقعی.

- پدیده غلو و زیارده روی در تکفیر (کافر گفتن مسلمان،

ترجمه عبدالواحد نهضت فراهی، بیجا، بیتا، پالتویی.

هم چنین در کتابِ فتاوای فقهی معاصر (یوسف

قرضاوی،

جلد اول، ترجمه احمد نعمتی، تهران، نشر احسان چاپ اول، 1380) در قالب مقاله ای

به چاپ رسیده است.

^img136.png

ظاهرة الغلو فی الدین (الاسباب

- و المظاهر - و العلاج). عبود بن علی ابن درع، ریاض،

دارالصمیعی، 1998م.، 414ص وزیری.

بررسی پدیده غلو

در دین و گرایش به سوی تندروی و خشونت و ترور سیاسی در دوران معاصر، موضوع این

کتاب است. هم چنین اسباب این پدیده و راه های درمان آن از نظر نویسندة سلفی کتاب،

که

ص:67

چهره معتدل و موزونی از اسلام ارائه می دهد، مورد بحث قرار می گیرد. در این کتاب

نخست از اسلام به عنوان دین میانه و آسان سخن می رود. سپس از مفهوم غلو در اسلام

و ضوابط و انواع و اسباب آن بحث می شود. مهم ترین اسباب غلو به نظر نویسنده عبارت

است از: بدعت، جهل، پیروی از هوای نفس، مقدم داشتن عقل بر نص. وی هم چنین به مظاهر

جدید و قدیم غلو می پردازد و راه های درمان آن را چنین معیّن می کند: آموختن عقیده

صحیح از سلف صالح و اهل سنت و التزام به این آموزه ها و دوری از اهل بدعت و ضلالت.

^img137.png

العذر بالجهل والرد علی بدعة التکفیر. جمع

وترتیب احمد فرید، قاهرة،

دار ابن الجوزی، 1432ق./2011م.، 72ص.

^img138.png

العقل الاسلامی بین سیاط التکفیر و سبات التفکیر.

حسین احمد الخشن، بیروت،

دارالقماطی، 1426ق./2005م.، 222ص، رقعی.

نویسنده در کتاب

با بهره گیری از آیات و احادیث و سخنان صاحب نظران، هم چنین با نقد دیدگاه های

تکفیری برخی از مرتجعین، جایگاه اندیشه و موضوع عقل را در اسلام، بررسی نموده است.

وی در کتاب به این مطالب عمده پرداخته است: اصول و ضوابط و مراتب اسلام و کفر، موارد

منشا تکفیر دیگران، ویژگی های تکفیری و انواع و اشکال تکفیر، و سرانجام اینکه

چگونه با تعصب مقابله شود.

^img139.png

لعقل التکفیری؛ قراءة فی المنهج الإقصائی. حسین

احمد الخشن، بیروت، المرکز الاسلامی الثقافی، 2013م.، 412ص.

در این نوشتار، ضمن بررسی پدیده تکفیر و خطرات آن

برای جهان اسلام، راهکارهایی برای برون رفت از این بحران بیان شده است. بررسی

آرای علمای مذاهب اسلامی درباره تکفیر و جریان های

ص:68

تکفیری از بخش های مهم این

کتاب است. نویسنده که از شیعیان لبنانی است، توجه ویژهای به روش حضرت امام علی علیه السلام

در برخورد با خوارج، به عنوان تکفیریهای آن دوران، داشته است.

^img140.png

علاج التعصب والتکفیر. بسام الصباغ، دمشق،

ندوة العلماء، 2008م.

سخنرانی مؤلف در سمینار تقریب بین مذاهب اسلامی در

سال 2008 در تهران است. مؤلف با بررسی آسیب ها و مشکلاتِ تفکر تکفیری، راه هایی

برای درمان این پدیده زشت ارائه نموده است.

^img141.png

عمدة المقال فی کفر اهل الضلال. حسن بن علی کرکی، تحقیق

سیدمهدی رجایی، قم، کتاب خانه حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، 1429ق.، 230ص،

وزیری.

این کتاب درباره کفر مخالفان ولایت ائمه به علت عدم اقرار

آنان به امامت ائمه اثنی عشر علیهم السلام است. در

این پژوهش، ادله منکران شیعه امامیه و امامان معصوم علیهم السلام در مسئله امامت و خلافت نقل و مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است. نگارنده

ضمن بیان دیدگاه های

متعصبانه برخی از علمای افراطی اهل سنت در تکفیر شیعیان تنها به خاطر اعتقاد به امامت

امامان معصوم این گونه لجاجت و عناد را نوعی کفر تلقی کرده و مخالفان و منکران ولایت

و امامت ائمه اثنی عشر را مخلدان در آتش جهنم دانسته است.

^img142.png

عوامل التطرف و الغلو و الارهاب و علاجها فی ضوء القرآن و السنة. خالد

عبدالرحمن العک، دمشق،

دارالمکتبی، 1418ق.، 175ص وزیری.

پژوهشی تاریخی درباره

ماهیت مفاهیم ذکر شده در عنوان و ریشه های آن است که با هدف هشدار دادن نسبت به

آن ها و بیان تبعات خطرناک آن ها و حفظ وحدت اسلامی نوشته شده است.

ص:69

نویسنده با ذکر عباراتی از قرآن و سنت در بیان مفاهیم حقیقی اسلام، مسلمانان را به برادری، محبت و تساهل و تسامح با مخالفان دعوت می کند. وی مواضع تاریخی و سیاسی قدیم و جدید در

اینباره و نیز تجربه های عملی واقع گرایانه را به شیو های نقدی و با استفاده از منابع تفسیری، حدیثی، تاریخی، سیره و کتاب های فکری جدید می آورد. وی معتقد است که مظاهر غلو و تندروی و تروریسم، احیای دوباره مذهب خوارج است و روشی غیر اسلامی و بلکه بدعتی حرام و انحراف فکری و عملی خطرناک است که وحدت امت اسلام را تهدید کرده و به فرقه گرایی و حزب گرایی منجر می شود و نیز در مقابل دین صحیح، اکثریت را منبع حق می داند. برخی از مباحث کتاب عبارت است از: تحریم پست های دولتی، آمادگی روحی واجتماعی مبلغان مسلمان، حقوق بشر در اسلام، صدقه و زکات.

^img143.png

عون الحکیم الخبیر فی الرد علی کتاب دحض شبهات أهل التکفیر والتفجیر.

أبی المنذر الحربی،

تقدیم ابومحمد المقدسی، بیجا، دار الجبهة، 1430ق./2009م.

این کتاب در

دفاع از تکفیر و در ردِّ کتاب البرهان المنیر فی دحض شبهات اهل التکفیر والتفجیر

(نوشته عبدالعزیز بن ریس الریس، ابوظبی، دارالامام مالک؛ ریاض، دارالبینه، 1427ق./2006م.)

است. عبدالعزیز الریس در کتابش ادله و استنادات هفت موضوعی را که حامیان تکفیریها

در دفاع از اعمالشان، بیان میکند نقد کرده است. این موضوعات عبارتند از: تکفیر حاکمان،

القای شرعی بودن جهاد، شبهات استحلال و انحراف تکفیریها درباره آن.

^img144.png

العنف واللین، قضیة التکفیر. فرحان الکسم، تقدیم

جودت سعید، دمشق، دارالمحبه، 1414ق./1993م.، 98ص.

ص:70

الغلو فی التکفیر بین أهل السنة والجماعة وغلاة الشیعة الاثنی عشریة. خالد

بن احمد الزهرانی، ریاض،

مرکز الفکر المعاصر، 1431ق.، 100ص.

در این کتاب دیدگاهها و اقوال علمای اهل سنت و شیعه

درباره تکفیر جمعآوری و بررسی شده است. این اثر در سه فصل تنظیم شده است: در

فصل نخست، خطرات تکفیر برای جامعه اسلامی بیان، بررسی شده است. فصل دوم درباره

ضوابط و قواعد تکفیر از منظر اهل سنت است و در فصل سوم اقوال و دیدگاه های برخی

از علمای شیعه درباره تکفیر مخالفین آمده است.

^img146.png

فتاوی العلماء فی تحریم تکفیر المسلمین.

زین العابدین شابغدادی، قم،

بنیاد معارف اسلامی، 1420ق.، 32ص، جیبی.

اثر حاضر شامل فتوای مفتی اتحاد علماء الصوفیه اهل سنت

در پاکستان درباره تکفیر مسلمانان است. ایشان در پاسخ به سؤال مربوط به تکفیر مسلمین،

با اشاره به دیدگاه شیخ شلتوت، این عمل را جایز نمی داند. وی از آیات قرآن و روایات

رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم استفاده کرده است. او تصریح می کند که صوفیه اهل

سنت و شیعیان امامی، جزو فرقه های مسلمانان به شمار می آیند. در این کتاب فتاوای

برخی دیگر از علمای اهل سنت نیز درباره تکفیر آمده است.

^img147.png

فتاوی العلماء الکبار فی الإرهاب والتدمیر وضوابط الجهاد

والتکفیر ومعاملة الکفار. احمد سالم المصری، ریاض،

دارالکیان، 1426ق./2005م.، 506ص.

ص:71

فتح العلی الکبیر ببیان مسائل الایمان و الرد علی شبهات التکفیر. اعداد

ابی عبدالله عادل بن نصر العتامنی، قاهره،

دار التقوی للنشر و التوزیع، 2010م.

^img149.png

فتن التکفیریین (العرب الماصرین). بسّام

الصباغ، دمشق،

دارالبشائر، 1431ق/2010م، 256ص وزیری.

این کتاب جزء دوم و در ادامه

کتاب بلاء التکفیر از همین نویسنده است. این کتاب در ردِّ تکفیری های

سیاسی و تاریخ آنان نوشته شده است.

موضوعات کلی: گروه های تکفیری در

کشور های عربی، تاریخ تکفیر در عصر کنونی، فکر تکفیری سید قطب، امراض اخوان المسلمین،

مشهورترین گروه های مسلحانة تکفیری بعد از حسن البنا، گروه تکفیری و هجرت، گروه جهادی،

گروه حزب التحریر در مصر، انحراف حرکت اسلامی در الجزایر، حنابله و تکفیر، طالبان

و القاعده، سلفیت و وهابیت، گروه فتح الاسلام و جند الشام و...

^img150.png

فتنة التکفیر. احمد کریمة، قاهره،

مکتبةالإیمان، 2013م.، 144ص.

^img151.png

فتنة التکفیر؛ فتاوی حول التکفیر والحکم بغیر ما انزل الله. محمد

ناصرالدین الالبانی، تقریظ

عبدالعزیز بن عبدالله بن باز و محمد بن صالح العثیمین، تعلیق محمد بن صالح العثیمین

و یلیها فتاوی حول التکفیر و الحکم بغیر ماانزل الله / لمحمد بن صالح العثیمین، و

عبدالله بن عبدالرحمن الجبرین، و لجنة الدائمه للبحوث العلمیه و

ص:72

الافتاء ، اعداد

علی بن حسین ابولوز، اعداد علی بن حسین ابولوز، ریاض، دار ابن خزیمه،

1418ق./1997م.، 152ص.

این نوشتار متن سخنرانی مولف است که در آن به نقد افکار

سید قطب در تکفیر حاکم و تکفیر جامعه پرداخته و دیگر معاصران او از علمای وهابی بر

آن مهر صحت نهاده و سخنانش را در این زمینه تأیید کرده اند.

^img152.png

فتنة التکفیر بین

الشیعة والوهابیة والصوفیة. محمد عمارة، قاهره،

وزارة الاوقاف المصریة، المجلس الاعلی للشؤون الاسلامیة، 2006م، 120ص؛ قاهره،

دارالسلام، 1430ق.، 188ص.

دکتر محمد عماره با انتشار این کتاب، سر و صدای زیادی در شماری از رسانه های

مصر به پا کرد و در پی آن وزیر اوقاف مصر مجبور شد دستور دهد تمام نسخه های

کتاب از کتاب فروشی ها جمع شود و نویسنده هم ناگزیر با اندکی اصلاح، کتاب را دوباره چاپ کرد.

هدف اصلی نویسنده بیان این موضوع است که دین اسلام به موعظه حسنه، دعوت

به خیر و پرهیز از شر تاکید فراوان دارد و میگوید: مسلمانان حق دارند به

نصیحت یکدیگر بپردازند اما حق ندارند به تکفیر همدیگر همت گمارند. نویسنده در راستای

ایجاد وحدت مسلمانان توصیههایی می کند. وی مطالبش را ذیل این عناوین سامان داده است: 1. همگان به دنبال وحدت؛

مسلمانان کجایند؟؛ 2. تقریب و همبستگی؛ 3. توجه به میزان آگاهی مخاطبان؛ 4. گفتمان

دانشمندان.

فتنة التکفیر والحاکمیة. محمد

بن عبداللّه الحسین، ریاض،

محمد بن عبدالله الحسین، 1416ق./1996م.، 127ص.

ص:73

^img154.png

الفریضة الغائبة. محمد

عبدالسلام فرج، بیجا،

بینا.

محمد عبدالسلام فرج، رهبر جماعه الجهاد، این رساله را براساس فتاوی ابن تیمیه

نوشت. این کتاب یکی از مهم ترین کتاب های مورد قبول سلفیه جهادی است. وی مهم ترین

دیدگاههایش را در ذیل موضوعاتی مثل دارالکفر و دارالاسلام، ارتداد حاکمان عصر، مقایسه

بین حاکمان مغول و حاکمان عصر، حکم کمک به افراد مرتد، حکم مسلمانان فراری از لشکر

تاتار، احکام جنگ با مغولان، مجازات ترک جهاد و شبهات فقهی درباره جهاد با مغولان

مطرح کرده است. محور سخن در همه مباحث فوق «کفر و جهاد با کفار» است. به نظر محمد

عبدالسلام فرج هرکس از اوامر جاهلانه و سنت های کافرانه مغولان پیروی کند، از دوستان

آن ها خواهد بود، اگرچه مسلمان باشد.

محمد عماره این

کتاب را نقد و بررسی کرده و با عنوان کتاب اصلی «الفریضة

الغائبة» توسط انتشارات دارالوحدة

منتشر کرده است.

^img155.png

الفصول المهمة فی معرفة الائمة، سید عبدالحسین شرف الدین، تحقیق وتعلیق حسین

الراضی، بیروت، مؤسسه البلاغ، 1423ق/2002م، 667ص.

شیخ نوحِ حنفی در سخنان خود، شیعه را تکفیر و جواز قتل آنان را صادر کرد و

سید شرف الدین موسوی در پاسخ به وی کتاب نفیسی با نام «الفصول المهمة فی تالیف الامة» نگاشت و در آن بر برادری همه مسلمانان تاکید ورزید. در واقع کتاب الفصول

المهمة سید شرف الدین را که از نویسندگان بزرگ شیعه است، می توان پاسخی به تفرقه افکنان

در میان امت اسلام دانست. مولف در این کتاب پر محتوا با آوردن احادیث صحیح از مجموعه های

حدیثی معتبر اهل سنت و با ذکر فتوا های فقیهان مشهور گذشته و احیانا معاصر عالم

اسلام، فتوای آن شیخ تکفیرگر را به نقد علمی و نقض تاریخی کشیده و سرفصل های

ذیل را مورد بررسی قرار داده است: علم و اسلام و ایمان و ارزش نهاد

ص:74

دینی، برادری

شیعه و سنی و اهل نجات بودن موحدان، فتوا های دانشمندان سنی مبنی بر نجات اهل توحید

و شواهد دیگر آن، بشارت های سنت برای شیعه، نمونه هایی از اجتهاد در برابر نص،

بررسی فتوا های تکفیر، نقش دروغ سازان در تفرقه افکنی و انگیزه های تفرقه افکنی.

این کتاب تاکنون دو بار ترجمه شده است از جمله با عنوان:

1. مباحثی

درباره وحدت اسلامی، ترجمه الفصول المهمه فی تالیف الامة،

ترجمه سید ابراهیم سید علوی، تهران، نشر مطهر، 1380، 310ص.

2. در راه

تفاهم، ترجمه محمد یزدی، قم، آزادی، بیتا، 288ص.

^img156.png

فکر التکفیر: قدیما و حدیثا و تبرئة اتباع مذهب السلف من الغلو و

الفکر المنحرف. عبدالسلام بن سالم بن رجاء السحیمی، قاهره،

دار الامام احمد، 1426ق./ 2005م.، 296ص.

این کتاب در ردِّ تکفیر های سیاسی است و در آن این

موضوعات بررسی شده است: دیدگاه وهابیان دربارة تکفیر حاکم و جامعه، بررسی افکار اخوان

المسلمین و سید قطب در مسئلة تکفیر و دیدگاه علمای اهل سنت درباره اخوان المسلمین.

الفکر التکفیری عند الشیعه... حقیقة ام افتراء؟:

دراسة موثقه جعلت من مرویات الشیعه و تقریرات علمائهم اساسا و محورا لها فی اماطة

اللثام عن هذه القضیة الخطیره. عبدالملک بن عبدالرحمن

الشافعی، تقدیم

محمد عبدالمنعم البری، اسماعیلیه (مصر)، مکتبه الامام البخاری، 1427ق./ 2006م.،

272ص.

در این پژوهش نویسنده ادعا کرده، تفکر تکفیری را در

مذهب شیعه بر اساس روایت و دیدگاه های علمای آن بررسی کرده است. وی با ادعا های

واهی، اتهام تکفیرگرایی را به شیعه وارد کرده است.

ص:75

^img158.png

فی مواجهة التکفیر. محمد السید

عید، قاهره،

مؤسسه دارالهلال، 1435ق./2014م.، 188ص.

این کتاب در حوزه تکفیر های

سیاسی نوشته شده است. نویسنده به بررسی آثار سیاسی - اجتماعی این پدیده در جوامع

عربی و اسلامی پرداخته است. آقای محمد السید عید، ضمن بررسی دیدگاه اسلام در اینباره

به انتقاد از گروه های تکفیری در پوشش قرار دادن قرآن و سنت برای فعالیت هایشان

پرداخته است. وی با استناد به منابع و مراجع مستند و قابل اعتماد و با استناد

به قرآن و سنت و دیدگاه فقها به نقد و رد ادعا های حامیان تکفیری در حال حاضر

پرداخته و در نهایت ثابت میکند که اسلام دین مدارا، صلح و محبت است و نه یک دین

ترور و خشونت.

^img159.png

فیصل التفرقه بین الاسلام و

الزندقه. محمد بن محمد غزالی (450 - 504ق)، قاهره، مطبعة الترقی، 1319ق.، 91ص؛ تحقیق سلیمان

دنیا، قاهره، دار احیاء الکتب العربیه، 1381ق.، 222ص؛ بیروت، دار الحکمة،

1407ق.، 126ص.

گروهی از اندیشمندان عصر غزالی

وی را تکفیر کرده و طعن بیدینی به او زدهاند، وی این رساله را در پاسخ نسبت های

آنان به یکی از مریدان نگاشته و پیرامون حقیقت کفر و ایمان از دید فلسفی بحث کرده

و به پارهای از روایتها نیز اشاره میکند و ساحت خود را از بیدینی مبرا میداند.

مباحث کتاب را موضوعاتی چون: مراتب وجود و نمونه های آن، معنای دروغ انگاری شارع،

قانون تأویل، اسباب تفکیر، علل و مراتب کافر شدن دیگران، مآخذ شرعی تکفیر و... تشکیل

می دهند.

این کتاب در سال 1391 با عنوان

فیصل التفرقه به کوشش محمدعلی خالدیان به فارسی ترجمه شده و توسط

انتشارات آراس سنندج در 90 صفحه منتشر شده است.

ص:76

^img160.png

قالوا إنما نحن مصلحون: جهل - غلو- تکفیر- تفجیر. عبد الرحمن بن علی بن محمد العسکر، ریاض، مؤسسة الجریسی، 1425ق./2005م.، 160ص.

^img161.png

قضایا اسلامیة: الاجتهاد و تنوع الرای، التکفیر بلا دلیل!، المساجد لله

وحده. جمال الدین محمود، قاهرة؛

وزارة الاوقاف المجلس الاعلی للشئون الاسلامیة، 1981م.، 103ص.

^img162.png

قضیه الایمان والتکفیر فی آراء فرق المسلمین.

محمود سالم عبیدات، بیروت،

موسسة الرسالة دارالبشیر،1419ق./

1999م.، 243ص.

قضیة التکفیر بین اهل السنة و فرق الضلال فی ضوء الکتاب والسنة.

سعید بن علی بن وهف القحطانی، راجعه

صالح بن عبدالله الفوزان، ریاض، مؤسسة الجریسی للتوزیع، 1417ق./1996م.، 216ص.

این کتاب توسط وهابیان در ردِّ تکفیر دیگران نوشته شده

است. موضوعاتی که در این کتاب مطرح شده عبارتند از: مفهوم کفر، خطر انحراف از روش

شرعی در تکفیر، مذهب اهل سنت و جماعت در تکفیر، انواع کفر، اسباب تکفیر، حکم حاکم

به غیر ما أنزل الله، آراء دربارة تکفیر اهل قبله.

ص:77

^img164.png

قضیة التکفیر فی الفقه الإسلامی. احمد محمود کریمة، بیجا،

بینا، 1996م.، 325ص.

^img165.png

قضیه التکفیر فی الفکر الاسلامی. محمد سید احمد

المسیر، قاهره،

دارالطباعه المحمدیه، 1416ق./1996م.، 133ص.

این کتاب به بررسی نظر خوارج و تکفیری های سیاسی در

تکفیر پرداخته است. از جمله موضوعاتی که مورد بحث قرار گرفته این موارد هستند:

حکم مرتکب به گناه کبیره، بررسی آیة (حکم نکردن به ما أنزل الله)، حکم به کفر، حکم

به آثار دنیوی و اخروی، مفهوم حاکمیت، حکم به تکفیر بر فرقه های اسلامی، بررسی حدیث

افتراق امت، شرح حدیث توسط علما و.... .

قواعد التکفیر عند أهل السنة والجماعة: ابن تیمیة نموذجا.

محسن عبدالحمید، عمان

(اردن)، دارالفرقان، 2009م.، 120ص.

^img167.png

قواعد فی التکفیر. عبدالمنعم مصطفی حلیمه (ابوبصیر)،

عمان، دارالبشیر، 1415ق./1995م.، 230ص.

این کتاب منتسب به گروه های سلفی جهادی و در تأیید

تکفیر است. نویسنده، که خود وابسته به گروه های تکفیری است، قواعد تکفیر دیگران

را آورده است.

ص:78

^img168.png

قواعد وضوابط التکفیر والعذر بالجهل. خالد

فوزی عبدالحمید، المدینة

المنورة، مکتبة أضواء المنارة، 1412ق./1991م.، 32ص.

^img169.png

القول المبین فی براءة سید قطب من تکفیر المسلمین.

جمع و ترتیب و تعلیق جمال بن السیدبن رفاعی الشایب، راجعه

و قدم له اسماعیل محمد مصباح النشار، مصر، مکتبه اولاد الشایب، 1434ق.، 304ص.

القول المبین فی حکم تکفیر المؤمنین.

ابوبکر الجزائری، اسکندریه،

دارالبصیرة، 1435ق./2014م.

^img171.png

کتاب البحث عن ادله التکفیر والتفسیق.

ابوالقاسم البستی اسماعیل بن علی بن احمد الزیدی، تحقیق

و دراسه امام حنفی سید عبدالله، قاهره، دارالآفاق العربیه، 1427ق./ 2006م.، 254ص

وزیری؛ تحقیق وتقدیم ویلفرد مادلونک، زابینه اشمیتکه، قاهرة، مکتبة الفلاح،

1427ق./ 2007م.؛ تحقیق وتقدیم ویلفرد مادلونک، زابینه اشمیتکه، بیروت؛ بغداد؛

منشورات الجمل، 1430ق./ 2009م.، 173ص؛ کولونیا، ألمانیا، منشورات دار الجمل،

1430ق./ 2009م.، 174ص؛ تحقیق زابینه اشمیتکه و ویلفرد مادلونگ، تهران، مرکز نشر دانشگاهی،

1382، 186ص وزیری.

پژوهشی درباره تکفیر و تفسیق از دیدگاه کلامی معتزله و اشاعره

ص:79

است. کفر و فسق از جمله مسائلی است که در علم فقه و بیشتر در علم کلام مورد بحث و بررسی قرار می گیرد. به اعتقاد نویسنده، کفر و فسق در علم کلام غیر از کفر و فسق در علم فقه است. به باور وی، در علم کلام، تشبیه و تجسید درباره خداوند به اجماع کفر است، ولی نظریات کلامی درباره مصداق کلامی این دو یکسان نیست و هر فرقه ای به گونه ای از آن تعریف ارائه کرده است. از این رو، وی بعضی از دلایل معتزلیان که براساس آن جبریان را کافر می پندارند بیاساس می داند.

سرفصلهای کتاب عبارت اند از: کفر و فسق، آیا تعیین مصداق کفر و فسق واجب است؟ ویژگی

کفر، دلالت های کفر، قول به تشبیه، خارج شدن از توحید و قول به تفسیق.

این کتاب هم چنین در ایران با مشخصات زیر منشتر شده است:

کشف البهتان: الإخوان المسلمون: وقائع العنف

وفتاوی التکفیر. عبدالرحیم علی، قاهره،

دار الرفاعی للطباعة، 1431ق./2010م.، 1158ص.

^img172.png

کلمات فی المنهج و ضوابط فی التکفیر و الحکم علی الناس. هشام

محمد سعید برغش، اسکندریه،

دار الصفا و المروة- الإسکندریة، 1427ق.

بررسی

شرایط و ضوابط تکفیر افراد جامعه موضوع این نوشتار است. نویسنده پس از بیان

تعاریف ایمان و کفر، موانع تکفیر را بر اساس دیدگاه علمای اهل سنت بیان کرده

است.

ص:80

^img173.png

کلمة تذکیر بمفاسد الغلو فی التکفیر.

علی بن حسن عبدالحمید الحلبی الاثری، عمان

(اردن)، الدار الاثریة، 2003م.، 65ص.

در این کتاب برخی عواقب و نتایج فتنه تکفیر در دنیای

معاصر و آثار اعمال گروه های تکفیری به ویژه در تخریب اماکن متبرکه بررسی شده

است.

^img174.png

لاتکفیر فی القرآن. غالب حسن الشابندر (السوید)، بیروت، دارالهادی، 1430ق.، 203ص.

نویسنده که از پژوهش گران عراقی است، در سه بخش

موضوع تکفیر را بررسی نموده است. در دو بخش اول، تکفیر از منظر آیات قرآن کریم بررسی

و ادله قرآنی مبنی بر تحریم تکفیر مسلمین آورده شده است. در بخش سوم، تکفیر از

منظر دمکراسی و مردم سالاری و حقوق شهروندی مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته است.

^img175.png

لماذا و کیف یتحول الاختلاف الفکری الی تکفیر او زندقه

او قتل او صلب او جلد او نفی او حبس او اتهام ..؟ التفکیر والتکفیر. احسان

توفیق بعدرانی، دمشق،

وزارة الاعلام؛ مطبعة الحمامی، 1429ق.، 2 جلد.

نویسنده که از پژوهش گران سوری و مدیر مرکز حفظ قرآن

«الأسد» سوریه و نیز عضو شورای ریاست مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی است در این

نوشتار به بررسی دلایل شکل گیری تفکر تکفیری پرداخته است. وی معتقد است محکوم کردن

و نسبت کفر و الحاد به فقها و دانشمندانی که اختلاف نظر، فکر و عقیده با حاکمان داشته اند،

سابقه ای تاریخی دارد که دوران ابن رشد، شاهدی بر این مدعاست. نویسنده هم چنین

به بررسی خطرات و عواقب اندیشة تکفیری در جامعه اسلامی پرداخته است.

ص:81

^img176.png

المتطرفون خوارج العصر. عمرعبدالله کامل،

قدم

له یوسف القرضاوی، بیروت، بیسان، 2002م.، 318ص.

^img177.png

مجتمعنا المعاصر بین الایمان الحائر والتکفیر الجائر.

محمد بن ابراهیم شقرة، عمان

(الاردن)، المکتبة الاسلامیة 1991م.، 214ص.

نویسنده، انگیزه خود را از نگارش این کتاب، آشنا کردن

مسلمانان با منهج درست علمی در بررسی مسائل و حل مشکلات و به خصوص درباره معضل

تکفیر بیان کرده است. او در بخشی ازکتاب آورده است: انسان وقتی شهادتین را به زبان

آورد و در قلبش بدان صادق بود و اعتقاد جازم به آن داشت و به تمام حقوق آن ایمان

آورد در این صورت مؤمن است حتی اگر هم تمام گناهان آشکار و پنهان را انجام دهد؛ مادامی

که انکار و جحود با گناهان همراه نشود.

^img178.png

المحکم و المتشابه فی التکفیر والجهاد، محمد

بن عمر بن سالم بازمول، قاهره،

دار الاستقامه، 1429ق، 419ص.

این نوشتار در ردِّ تکفیر سیاسی نوشته شده و در آن

این موضوعات بررسی شده است: احکام تکفیر، حکم تکفیر، ضوابط تکفیر و شروط آن، انواع

کفر، پاسخ استدلال به آیات متشابهات در مسئله تکفیر.

^img179.png

مسائل التکفیر عند جماعات العنف المعاصرة. ابراهیم

بن صالح العاید، مدینه

منوره، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 2004م.

ص:82

^img180.png

مشکلة التسرع فی التکفیر و ما یترتب علیه من دمار

و فساد الاسباب و العلاج و جهود المملکة العربیة السعودیة فی حلها. اسامه بن عطایا بن عثمان العتیبی، شارجه، مکتبه الاصاله و التراث، 1430ق./2009م؛ ابوظبی، مکتبة

الأصالة والتراث، 1429ق./2009، 679ص.

در این کتاب ضمن هشدار درباره

خطر پدیده تکفیر در جهان اسلام، پیشنهادهایی برای رهایی از این بحران عرضه شده

است. در این کتاب این موارد بررسی و بیان شده است: اطلاعیه های علما درباره محکومیت

عملیات انفجاری و انتحاری و تکفیر، بیانیه علمای ازهر در مورد عملیات تروریستی، بر

حذر شدن از تکفیر مسلمانان بدون حق، ضوابط تکفیر، شروط تکفیر و موانع آن، اسباب تسرّع

در تکفیر و راهکارهای علاج آن، شبهات تکفیری های افراطی و پاسخ به آن ها، معنای طاغوت

و کفر ورزیدن به آن.

مصباح الظلام فی الرد علی من کذب الشیخ الإمام ونسبه إلی تکفیر أهل الإیمان

والإسلام. عبداللطیف بن عبدالرحمن بن حسن آل الشیخ،تقریظ

صالح بن عبدالعزیز، تحقیق عبدالعزیز بن عبدالله الزیر، ریاض، دارالهدایة، بیتا،

400ص.

این کتاب را یکی از نویسندگان

وهابی در ردِّ کتاب جلاء الغمَّة عن تکفیر هذه الأمة نوشته عثمان بن منصور

الناصری نوشته است. نویسنده کتاب جلاء الغمة، به شدت علیه افراط گرایی تفکرات

تکفیری وهابیون که باعث رنج و محنت برای مسلمین شده، موضع گرفته است.

^img182.png

مصر القادمة بین التغریب و التکفیر. رفیق حبیب، قاهره،

دار الشروق، 1996م.

در این کتاب مجموعه ای از مباحث سیاسی و اجتماعی

درباره مصر ارائه شده است. از جمله مهم ترین موضوعاتی که نویسنده درباره آن

مباحثی را عرضه کرده، پدیده تکفیر در جامعه مصر و عواقب و آثار آن است.

ص:83

^img183.png

مصرع التصوف، او، تنبیه الغبی الی تکفیر ابن عربی و تحذیر العباد من

اهل العناد. برهان الدین ابراهیم بن عمر البقاعی، تحقیق

و تعلیق عبدالرحمن الوکیل، قاهره، مطبعة السنة المحمدیة، 1953م.، 276ص؛ ریاض، رئاسة

إدارة البحوث العلمیة والإفتاء، 1413ق./1993م.، 246ص.

^img184.png

مظاهر الاخطاء فی التکفیر و التفسیق: اسباب ذلک و علاجه.

صالح بن غانم السدلان، ریاض،

داربلنسیه، 1418ق./1988م.، 88ص.

این کتاب در ردِّ تکفیر های سیاسی نوشته شده است.

نویسنده در همین زمینه مباحثش را ذیل این عناوین سامان داده است: منشأ فکر تکفیر

اشتباهی، نقش علما و والیان امور در جلوگیری از این فکر، صاحبان فکر تکفیری اشتباه،

مظاهر غلو داعیان تکفیر، منشأ خطا در تکفیر، قواعد و ضوابط حکم به تکفیر، اسباب وجود

مظاهر تکفیر و علاج خطای در تکفیر.

^img185.png

المغیر علی شبهات أهل الأهواء و أکاذیب المنکر علی کتاب

التکفیر. ابراهیم بن صالح بن یونس الحسنی، قاهره،

بینا، 1406ق./1986م.، 584ص.

^img186.png

مفهوم الجاهلیة و علاقته بالتکفیر: دراسة تقویمیة.

احمد بوعود، بیروت، دارالسلام، 1434ق./2013م.، 64ص، جیبی.

در این کتاب، چرایی و چگونگی ارتباط بین گروه های

اسلامی که به جهالت مشهورند و پدیده تکفیر بررسی و تحلیل شده است. هدف این کتاب

یافتن راهکارهایی برای برون رفت از این بحران برای جامعه اسلامی است.

ص:84

^img187.png

من أصول السنة: ضوابط فی التکفیر، بدعة التوقف والحکم بغیر ما أنزل. ابومحمد

مجدی بن حمدی بن أحمد، ریاض،

مطبعة النرجس، 1421ق./2000م.، 221ص.

^img188.png

من تاریخ تکفیر التکفیر فی الاسلام. یوسف ابراهیم

الجهمانی، دمشق،

دار حوران، 1424ق./2003م.، 185ص.

در این کتاب، تاریخ تکفیر در جامعه اسلامی بررسی و

نمونههایی معرفی شده است. تکفیرهایی که نویسنده به بررسی حوادث آن ها پرداخته

مربوط به این اشخاص است: ابن رشد، علی عبدالرزاق، طه حسین، نجیب محفوظ، نصر حامد

ابوزید، لیلی عثمان، سید القمنی، عبدالصبور شاهین، ممدوح عزام، نوال السعداوی،

حیدر حیدر و فاروق حسنی.

^img189.png

من جهود العلامة الألبانی فی نصح جماعة التکفیر.

أجاب عنها محمد ناصر الدین الألبانی، اعتنی

بتحقیقها ونشرها المشارک فی طرح المسائل أبی هاشم إبراهیم بن منصور الهاشمی الأمیر،

سامی بن أحمد بن عبد العزیز خیاط، بیروت، مؤسسة الریان ناشرون، بیتا.

در این کتاب به تلاش های محمد ناصرالدین البانی در

اصلاح رویه گروه های تکفیری اشاره شده و برخی از اعتقادات او در نقد تکفیری ها

را بیان کرده است. البانی معتقد است: مسئله تکفیر به طور عمومی (نه برای حکام تنها؛

بلکه برای ملت ها و رعیت ها نیز) یک فتنه بسیار بزرگی است که باعث ایجاد آن، خوارج

بوده است و متاسفانه برخی از داعیان، گاهی با نام قرآن و سنت پا را فراتر از

دستور های قرآن و سنت میگذارند و دچار فتنه تکفیر میشوند.

ص:85

^img190.png

المنقذ من التطرف والارهاب: تکفیر الحکام والدول بین البحث العلمی و

الارهاب الفکری. خالد بن علی محمد العنبری، قاهره،

منارة الاسلام، 1435ق./2014م.، 299ص.

این کتاب در راستای هشدار جامعه اسلامی به خشونت و تروریسم

و گسترش جریان های تکفیری نوشته شده و نویسنده تلاش کرده روش و فهم تکفیریها در

تکفیر حاکمان و دولتها را نقد و بررسی کند. مولف بیان داشته به اعتقاد اکثر علما،

تکفیر حاکمان بدون توجه به اعتقادات آن ها، برخلاف روش و سیره نبوی است و به

نوعی پیروی از اعتقادات خوارج است. وی تحریف معانی اعتقادات دینی همچون ایمان و کفر

را از بازی های اصحاب تکفیری دانسته و نسبت به آن هشدار داده است. این کتاب در سه

باب تنظیم شده است: تکفیر حاکمان، تکفیر دولت ها، خطر تکفیر و انواع و ضوابط آن.

نویسندة این کتاب از اساتید سابق دانشگاه های بزرگ سعودی است و به شدت بر ضد جریان های تکفیری است.

^img191.png

منهج ابن تیمیة فی مسألة التکفیر.

عبدالمجید بن سالم بن عبدالله المشبعی، ریاض،

اضواء السلف، 1418ق./1997م.، 2 جلد.

این کتاب درباره میزان در تکفیر های اعتقادی از دیدگاه

ابن تیمیه است. از این رو این موضوعات بررسی شده است: ماهیت ارتداد، افعال و اقوال

کفرآمیز، ضوابط تکفیر معین، فرقه های غیر کافر از دیدگاه ابن تیمیه، فرقه های

کافر از دیدگاه ابن تیمیه، دیدگاه ابن تیمیه دربارة افراط و تفریط در تکفیر.

^img192.png

منهج الإمام محمد بن عبد الوهاب فی مسألة التکفیر. احمد جزاع محمد الرضیمان، ریاض، دار الفضیلة، 1426ق./2005م.، 478ص.

این کتاب، پایاننامه کارشناسی

ارشد نویسنده در جامعة الإمام محمد بن سعود است که در سال 1425 قمری دفاع شده

است. نویسنده با هدف

ص:86

دفاع از محمد بن عبدالوهاب، به تبیین تکفیر از منظر و نگاه

او پرداخته است و دربارة برخی تحریفات درباره عقاید او هشدار داده است.

^img193.png

منهج ائمه الدعوة فی مسائل التکفیر و الخروج.

صالح بن فوزان الفوزان، و

فهد بن ابراهیم الفعیم، ریاض،

دار کنوز اشبیلیا، 1429ق./2009م.، 55ص.

مواجهة الفکر المتطرف فی الاسلام: مناقشة موضوعیة لافکار

جماعة التکفیر و الهجرة من واقع سجلات المحکمة. حامد

حسان و

محمد عبد العظیم و

عبدالفتاح یحی کامل احمد، تقدیم

یحی کامل احمد، قاهره، مطبعة الجبلاوی، 1980م.، 165ص.

^img195.png

النبی المسلح. سید احمد رفعت، لندن، ریاض الریس، 1991م.، 2جلد.

این کتاب، مهم ترین مرجع موثق درباره مبانی و اندیشه های گروه های

اسلامی است که از طریق آن ها می توان به تبیین اهداف، علل ظهور و انتشار این نهضت ها

در دهه های اخیر و تأثیرات آن بر حیات سیاسی اجتماعی مصر و دیگر کشور های عربی و

اسلامی پی برد. تحلیل اصول اعتقادی سلفیان جدید، در این کتاب براساس میثاق نامه های

این گروه ها در دهه 70 و 80 میلادی است. این میثاق نامه ها که از جانب رهبران و برای

تبیین خط مشی سیاسی، عقیدتی گروه ها صادر می شدند به همراه دفاعیه های اعضای گروه های

مذکور در دادگاه های نظامی مصر، در این کتاب گردآوری شده است. جلد اول با عنوان فرعی

الرافضون، با مقدمه ای کوتاه و تحلیلی درباره علل شکل گیری اندیشه تکفیر و خشونت

دینی، از سیداحمد رفعت آغاز می شود. پس از آن، متن اصلی میثاق نامه های سرّی گروه های

اسلامی دهه هفتاد، بدون هیچ گونه

ص:87

تحلیلی ارائه شده است. در جلد دوم با عنوان فرعی الثائرون، پس از تحلیل مفهوم «اسلام اعتراضی» میثاق نامه های اصلی سلفیان دهه هشتاد، به همرا دفاعیه های آنان در دادگاه های نظامی مصر، ارائه شده است.

نزعة التکفیر خطورتها و علاجها. فلاح اسماعیل

مندکار، یمن،

دارالآثار، 1900م..

بررسی گرایش به

تکفیر در جهان اسلام و نیز عواقب و آثار آن برای جامعه اسلامی موضوع این نوشتار

است.

^img197.png

النزعة التکفیریة فی فکر الوهابیة: التکفیر بین

ابن تیمیه و ابن عبدالوهاب. الیمانی الفخرانی، قاهره، دارالمدبولی، 2012م.، 232ص.

نویسنده روند شکل گیری تکفیر میان مذاهب و فرقه های اسلامی را بررسی کرده

و تلاش کرده این مسیر را به ویژه در میان وهابیون تشریح کند. کتاب شامل سه فصل است:

در فصل اول روند شکل گیری تفکر تکفیری نزد محمد بن عبدالوهاب با بررسی نامه های

او بیان شده است. در این فصل، نامه هایی که محمد بن عبدالوهاب به پادشاهان و علمای

دوران خود نوشته بررسی شده است. در فصل دوم موضع وهابیت را در برابر فقها و فقه آورده

و تبیین شده است که چگونه محمد بن عبدالوهاب و یاران و پیروانش اقدام به تکفیر فقها

و علما از جمله ابوحنیفه کرده است. در فصل سوم با عنوان «فتاوای علمای نجد در تکفیر

امت اسلامی» به بررسی جایگاه علمای نجد که پادشاهان سعودی نیز از این منطقه هستند

و هم چنین روش آنان پرداخته است.

^img198.png

نصر حامد ابو زید بین التفکیر

و التکفیر مسئله حصانة الانسان فی الاسلام، برهان زریق، دمشق، دارالنمیر؛ دارمعد، 1997م.، 364ص وزیری.

بحثی انتقادی در دفاع از نصر حامد ابو زید و دیدگاه ها و نظریات و ملاحظات

او درباره عقل و عقیده و مفهوم آزادی و ارتداد در اسلام

ص:88

است. نویسنده حکم قاضی مصری

را مبنی بر ارتداد نصر حامد ابو زید و جدا شدن همسرش از وی مورد نقد قرار داده است.

حمل اظهارات ابو زید در کتاب التکفیر فی زمن التفکیر بر دشمنی او با عقاید

اسلامی را ساخته مخالفانش دانسته که با انگیزههایی خاص صورت گرفته است. هدف نویسنده،

دفاع از آزادی فکر و عقیده در اسلام بوده است و با استناد به آیات قرآن و احادیث

نبوی و عمل صحابه نخست تدوین شده است. او حکم دادگاه مزبور را مخدوش شمرده و معتقد

است که مجازات مرتد، مجازاتی اخروی است نه دنیایی. روش نویسنده، تطبیقی است و آراء

فلاسفه و روان شناسان غربی را درباره آزادی فکر دینی و غیر دینی گردآوری و بررسی

کرده است.

^img199.png

نصر حامد ابوزید بین التکفیر و التنویر: حوار شهادات وثائق. محمد

هاشم، تقدیم

عادل حمودة، قاهره، مرکز المحروسة للبحوث و التدریب، 1997م.، 188ص.

^img200.png

نصیحة المؤمنین فی الذب عن تکفیر

المسلمین وإثبات المعجزات وشفاعة سید المرسلین وکرامات المتقین. یوسف بن شبیب، أمرتسر (الهند)، مطبعة القرآن والسنة، 1324ق./1907م.،

64ص.

^img201.png

نفی ظاهرة التکفیر

عند الإمامیة، کتاب یقوم بإبطال دعوی الوهابیة والدمشقیة، فی اتّهام الإمامیة بتکفیر

جمیع أهل السنّة. ابومحمد الساعدی، تهران،

نشر مشعر، 1392، 300ص، وزیری.

نقد و بررسی جریان

تکفیری و رد افترائات آنان دربارة شیعیان، موضوع این نوشتار است. نویسنده با استناد

به آرای علمای اهل سنت جریان تکفیری را انحرافی دانسته و وجود آن را برای دنیای

اسلام

ص:89

خطرناک می داند. این کتاب در یک مقدمه و دو بخش کلی است. در مقدمه، حقیقت

جریان تکفیری و خطرات این جماعت بررسی شده است. در بخش نخست، موقعیت جریان وهابیت

در بین مسلمانان و نیز برخی از افکار و عقاید آنان نقد و بررسی شده است. در بخش

دوم، اتهامات و افترائات یکی از نویسندگان وهابی اهل لبنان به نام عبدالرحمن محمد

سعید دمشقیه پاسخ داده شده است.

^img202.png

نقض أصول التکفیر وفیه أربع مسائل: حد الإیمان، الحکم

بغیر ما أنزل الله تعالی، ترک الصلاة کسلا، المشارکة فی المجالس النیابیة. سمیر

عبدالرزاق صالح، عمان

(الأردن)، دار یافا العلمیة، 1428ق./2007م.، 47ص.

^img203.png

نواقض الایمان الاعتقادیة و ضوابط

التکفیر عند السلف. محمد بن عبدالله بن علی الوهیبی، ریاض،

دار المسلم، 1422ق./2001م.، 2 جلد؛ قاهره، دارالحجاز، 1434ق./2013م.، 529ص.

این کتاب در

ردِّ تکفیر سیاسی و اعتقادی است. نویسنده پس از بررسی مباحثی دربارة ایمان مثل

مفهوم ایمان، نسبت ایمان به اسلام، زیاده و نقصان پذیر بودن ایمان و نسبت معاصی به

ایمان به بررسی ضوابط و موانع تکفیر، موانع تکفیر (جهل، خطا، اکراه، تأویل، تقلید)

و نیز نواقض ایمان پرداخته است.

^img204.png

الوحدة الإسلامیة فی مواجهة فتنة

التکفیر. مؤتمر الوحدة الإسلامیة (2005م.)، بیروت، مرکز دراسات الوحدة الإسلامیة، 2005م.،

232ص.

گزارشی از

مباحث همایش «الوحدة الإسلامیة فی مواجهة

فتنة التکفیر» است که در ربیع الاول 1426ق./2005 در بیروت

برگزار شده است. در مقالات و سخنرانی های این همایش، ضرورت اتحاد جامعه مسلمین

به ویژه علما و اندیشمندان مسلمان در مواجهه با فعالیت ها و اعتقادات جریان های

تکفیری بررسی شده و راهکارهایی جهت برون

ص:90

رفت از این وضعیت پیشنهاد شده است.

^img205.png

الوطنیة والتکفیر السیاسی: مصر فی بدایة و نهایة القرن العشرین. وحید عبدالمجید، قاهره، مرکز الدراسات السیاسیة والاستراتیجیة،1999 م.،

194ص.

این کتاب در حوزه تکفیر های سیاسی است. در این کتاب نزاعها و کشمکش هایی که در طول قرن گذشته بین برخی جریان و گروهها در مصر مثل الحزب الوطنی (یا همان رادیکال ها) و حزب الامه (یا اصلاح گرایان) وجود داشته بررسی شده است. نویسنده در همین ارتباط، برخی ترورها و اتهاماتی که این گروهها نسبت به هم وارد کردهاند، به ویژه اتهام تکفیر یکدیگر را، بررسی و تحلیل کرده است.

^img206.png

هزیمة الفکر التکفیری

ومناقشة هادفة للکتاب ومقالة المرجئة. خالد بن علی

العنبری، عجمان،

مکتبة الفرقان، 1421ق.

نویسنده در این کتاب تفکرات و اعتقادات گروه های تکفیری را رد کرده و

رویکرد آن ها را برخلاف سیره و سنت گذشتگان و برخلاق قوانین شرعی میداند. وی هم چنین

در مورد عواقب این اعتقادات در بین جوانان هشدار داده است.

این کتاب مورد انتقاد برخی از مجامع سلفی مثل هیئة کبار العلماء عربستان قرار گرفته

است. نویسنده ضمن هشدار به این که پدیده تکفیر از از زمان خوارج شکل گرفته و

اکنون در میان جوانان رو به گسترش است، مشکلات و خطرات آن را برای جامعه اسلامی

بیان کرده است.

^img207.png

هموم مسلم: التفکیر بدلا

عن التکفیر. نضال عبدالقادر الصالح، بیروت،

دار الطلیعة، 1419ق./1999م.، 199ص.

در این نوشتار

یکی از مهم ترین مشکلات و نگرانی های جامعه اسلامی یعنی پدیده تکفیر بررسی شده

است. نویسنده، مشکل بزرگ اسلام در دوران معاصر را جایگزینی پدیده تکفیر به جای

تفکر و استدلال می داند.

ص:91

ب) پایاننامهها

الآثار الأمنیة لتکفیر المعین. عبد الله بن زهیر بن علی الشهری، پایان نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی محمد المدنی بوساق، قسم العدالة الجنائیة، کلیة الدراسات العلیا، جامعة نایف العربیة للعلوم الأمنیة، ریاض (عربستان سعودی)، 2012م.

در این پژوهش، حکم شرعی تکفیر و خروج بر امام بررسی شده و در ادامه، آثار و عواقب امنیتی تکفیر در جامعه تحلیل شده است. نویسنده هم چنین مجازات های در نظر گرفته شده برای تکفیریون را بررسی کرده و تناسب آن را با اعمال آن ها بررسی کرده است. آخرین بحث این رساله، پیشنهاد راهکارهایی برای کشور های اسلامی جهت نجات از جریان های تکفیری است.

الاشاعرة وموقفهم من التکفیر. سمیر عمر سعید احمد البرزنجی، پایان نامه دکتری، به راهنمایی محمد رمضان عبدالله، کلیة الامام الاعظم، دیوان الوقف السنی (عراق)، 2010م.

بررسی دیدگاه اشاعره درباره تکفیر موضوع این رساله است. نویسنده ضمن این بحث، جایگاه و سیر تکفیر را در این فرقه بررسی و تحلیل کرده است.

التکفیر عند الإمامیة الاثنی عشریة دراسة تحلیلیة نقدیة. صفیة سلیمان وایل التویجری، پایان نامه دکتری، به راهنمایی عبدالله بن عمر الدمیجی، قسم العقیدة، کلیة الدعوة وأصول الدین، جامعة أم القری، مکة المکرمة، 1432ق.

التکفیر عند الفرق و الجماعات المعاصرة: عرض و نقد. رنا ماجد احمد حمدان اللوح، پایان نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی احمد جابر العمصی، قسم العقیدة والمذاهب المعاصرة، کلیة اصول الدین، الجامعة الاسلامیة، غزه، 1432ق./ 2011م.

ص:92

در این رساله موضوع تکفیر از نظر گروهها و جماعت های اسلامی معاصر بررسی گردیده است. در فصل نخست با عنوان حقیقت کفر، سه مبحث آمده است: نخست

انواع کفر و مفاهیم مرتبط با آن و نیز ضوابط و احکام شرعی این موضوع بیان شده و در ادامه، ریشه های شکلگیری پدیده تکفیر طی دوره های مختلف و در نهایت ضمن بیان حکم تکفیر، مظاهر و خطرات تکفیر بیان شده است. در فصل دوم، تکفیر از منظر فرقهها و جماعت های اسلامی مثل قادیانیه، احباش، جماعت التکفیر والهجرة، و نیز گرو های سلفی - جهادی معاصر بررسی گردیده است.

تکفیر المسلم (دراسة کلامیة). احمد صباح شهاب، پایان نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی لبید ابراهیم احمد، کلیة اصول الدین، الجامعة العراقیة، بغداد، 2006م.

التکفیر والمکفرات. حسن بن علی بن حسین العواجی ، پایان نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی عبدالکریم بن مراد الاثری، الجامعة الاسلامیة، المدینة المنورة، 1408ق.

جهود الإمام محمد بن عبد الوهاب فی بیان مسائل التکفیر. احمد بن جزاع الرضیمان، پایان نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی ناصر بن عبد الکریم العقل، کلیة أصول الدین، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، ریاض (عربستان سعودی)، 1424ق.

سد ذرائع الإرهاب: دراسة تأصیلیة. رشود بن عبد العزیز آل رشود، پایان نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی محمد المدنی بوساق و مشاوره جلال الدین محمد صالح، قسم العدالة الجنائیة، کلیة الدراسات العلیا، جامعة نایف العربیة للعلوم الأمنیة، ریاض (عربستان سعودی)، 2013م.

السیاسة الجنائیة المعاصرة فی مواجهة مخاطر الفکر التکفیری. حازم الجمل، پایان نامه دکتری، کلیة الشریعة والقانون، جامعة الأزهر، قاهره، 2014م.

در این رساله، برنامهها و سیاست های امنیتی در مصر جهت مواجهه با گروه های تکفیری بررسی شده است. نویسنده ضمن بررسی خطرات تفکر تکفیری برای جامعه مصر و نیز دولت، تلاش کرده کارآیی این سیاست های دولتی در حل معضل گروه های تکفیری در مصر را بررسی کند.

ص:93

شبهات التکفیر: عرض و نقد. عمر عبد العزیز ابوالمجد حسن قریشی، پایان نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی محمد طلعت ابوصیر و طلعت محمد حسن، جامعة الأزهر، قاهره، 1988م.

شبهات الجماعات التکفیریة المعاصرة: عرض ونقد. منار بنت عثمان الخضیر، پایان نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی ناصر بن عبد الله القفاری و مشاوره محمد بن عبدالله الوهیبی، کلیة الشریعة والدراسات الإسلامیة، جامعة القصیم، بریدة (عربستان سعودی)، 1435ق.

صلة الغلو فی التکفیر بالجریمة. عبدالسلام بن عبدالله السلیمان، پایان نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی محمد المدنی بوساق، قسم العدالة الجنائیة، کلیة الدراسات العلیا، جامعة نایف العربیة للعلوم الأمنیة، ریاض (عربستان سعودی)، 1424ق./ 2003م.

ضوابط التکفیر عند اهل السنة. عبدالله بن محمد القرنی، پایان نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی برکات عبدالفتاح دویدار، قسم العقیدة، کلیة الدعوة وأصول الدین، جامعة أم القری، مکة المکرمة، 1410ق./1990م.

ضوابط التکفیر فی ألفاظ الذم فی القرآن الکریم. مصطفی محمد حسن الشریف، پایان نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی نسیم شحدة یاسین، قسم العقیدة والمذاهب المعاصرة، کلیة أصول الدین، الجامعة الأسلامیة، غزه، 1432ق./2011م.

ظاهرة التطرف الدینی: دراسة علمیة حول التطرف الدینی والتکفیر ومفاهیم الغلو بشکل عام. سفیر احمد الجراد، پایان نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی حسام الدین فرفور

و مشاوره محمد راتب النابلسی، قسم الدراسات الإسلامیة، کلیة الشریعة بدار الفتوی، جامعة بیروت الاسلامیة، بیروت (لبنان)، 2006م.

ظاهرة التکفیر بین الأمس والیوم. زین العابدین محمد الشیخ، پایان نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی شوقی بشیر عبد المجید، قسم العقیدة، کلیة أصول الدین، جامعة أم درمان الإسلامیة، خرطوم (سودان)، 1417ق./ 1997م.

ظاهرة التکفیر واثارها فی الدعوة الاسلامیة فی العصر الحاضر. خالد بن ابراهیم الادریسی، پایان نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی عبدالله بن ضیف الله الرحیلی، جامعة الامام محمد بن سعود، ریاض (عربستان سعودی)، 1413ق.

ص:94

ظاهرة التکفیر بین الفرق الإسلامیة: دراسة تحلیلیة نقدیة. سعید قاسمی، پایان نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی السامرائی حسیب حسب الله، جامعة الأمیر عبدالقادر للعلوم الإسلامیة، قسنطینة (الجزایر)، 1417ق./ 1997م.

ظاهرة التکفیر فی العصر الحاضر أصولها الفکریة وطرق علاجها. محمد عبدالحکیم حامد احمد، پایان نامه دکتری، به راهنمایی، کلیة دار العلوم، جامعة القاهرة. الجیزة(مصر)، 1998م.

در این رساله پدیده تکفیر در عصر جدید در مصر از سال 1954 میلادی به بعد بررسی شده است. نویسنده پس از تبیین مفهوم کفر از جنبه لغوی و شرعی، درباره ریشه های شکلگیری و ظهور تکفیر بحث کرده است. وی ضمن معرفی مهم ترین گروه های تکفیری در مصر، وضعیت و فراوانی آن ها را در جامعه امروز مصر بررسی کرده است. بخش مهمی از این رساله به به سه گروه تکفیری التکفیر والهجرة، جماعة الفنیة العسکریة و جماعة الجهاد اختصاص یافته است. در بخشی از این رساله دیدگاه های چهره های تاثیرگذار بر جمعیت های تکفیری، مثل ابن تیمیه و سید قطب بررسی شده است. در آخرین بخش این پایان نامه، راهکار های برون رفت از تکفیر و تکفیرگرایی معرفی شده است.

الغلو فی الفکر الجهادی الإسلامی المعاصر فی ضوء الضوابط الشرعیة. زمیل فادی شامیة، پایان نامه کارشناسی ارشد، کلیة الدراسات الإسلامیة، جامعة الإمام الأوزاعی، بیروت (لبنان)، 2010م.

نویسنده در این رساله ضمن بررسی ریشهها و دلایل ظهور غلو در اندیشه گرو ه های اسلامی، عواقب این پدیده را در عقاید و شیوه های برخی از جماعت های اسلامی که معمولا منجر به تشکیل گروه های جهادی و تکفیر دیگران میشود، را بررسی و تحلیل کرده است. نویسنده دلیل این امر را عدم توجه این گروه ها به مبانی اسلامی دانسته است.

مسائل التکفیر عند جماعات العنف المعاصرة: عرض ونقد. ابراهیم بن صالح بن سالم العاید، پایان نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی محمد بن عبد الله الوهیبی، شعبة العقیدة،

ص:95

قسم الثقافة الإسلامیة، کلیة التربیة، جامعة الملک سعود، ریاض (عربستان سعودی)، 1430ق./2009م.

نقد و بررسی تکفیر و تکفیرگرایی در میان گروه های خشونت طلب در دنیای معاصر موضوع این رساله است.

منهج ابن تیمیة فی مسألة التکفیر. عبدالمجید بن سالم بن عبدالله الشعبی، پایان نامه دکتری، به راهنمایی صالح بن سعد السحیمی، شعبة العقیدة، کلیة الدعوة و اصول الدین، الجامعة الاسلامیة، المدینة المنورة، 2008م.

بررسی روش و نوع نگاه ابن تیمیه درباره مسئله تکفیر، موضوع این پژوهش است. از جمله موضوعاتی که در این کتاب آمده این موارد هستند: ماهیت ارتداد، افعال و اقوال کفرآمیز، ضوابط تکفیر معین، فرقه های غیر کافر از دیدگاه ابن تیمیه، فرقه های کافر از دیدگاه ابن تیمیه، دیدگاه ابن تیمیه دربارة افراط و تفریط در تکفیر. این رساله در سال 1418قمری توسط انتشارات اضواء السلف ریاض به صورت کتاب منتشر شده است.

منهج الإمام محمد بن عبد الوهاب فی مسألة التکفیر. احمد بن جزاع بن محمد الرضیمان، پایان نامه کارشناسی ارشد، به

راهنمایی ناصر بن عبد الکریم العقل، جامعة الإمام محمد بن سعود، ریاض(عربستان سعودی)، 1425ق./2005م.

در این رساله، روش و دیدگاه محمد بن عبدالوهاب درباره تکفیر بررسی شده است. این رساله در سال 1426قمری توسط انتشارات دار الفضیلة ریاض در 478صفحه منتشر شده است.

ص:97

ج) مقاله ها

«الأثار الأمنیة لظاهرة التکفیر ومواجهتها عالمیاً». مختار حسین شبیلی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

بررسی پدیده تکفیر و پیشرفت آن و آثار امنیتی رشد تفکر تکفیری از قبیل دعوت های مخرّب، اشاعة جوّ خوف، تشکیل گروه های مسلحانه موضوع این نوشتار است. نویسنده هم چنین به راه کار های مواجهه با گروه های تکفیری اشاره کرده است از قبیل: عملیات بازدارنده، مقابله میدانی، همکاری دولت ها در مواجهه با ترور، تلاش دولت ها به جهت مقابله با زور و ارهاب.

«آثار ظاهرة التکفیر». اسماء بنت سلیمان السویلم، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

در این مقاله این موارد بررسی شده است: آثار فردی تکفیر از قبیل تهدید شدید الهی، خروج از جماعت مسلمین؛ آثار اجتماعی تکفیر از قبیل از بین رفتن الفت و مودّت بین افراد، از بین رفتن قوه جامعه و دور شدن از منافع.

«الآخر الاقصی فی ضوء میزان التکفیر بین الفیصل والمستصفی للغزّالی 445-505». سامی ابراهیم، الاسالیب الفکریة والعلمیة لتحقیق التقریب بین المذاهب الاسلامیة: (مجموعه مقالات المؤتمر الدولی الرابع والعشرین للوحدة الاسلامیة -

شوال 1431ه.ق) (تهران، المجمع العالمی لللتقریب بین المذاهب الاسلامیة، 1432ق./1390ش.)،ص 13-44.

ص:98

«ابوحامد الغزالی: تکفیر المقلدین له و رأیة فی الردة و الکفر»، المنار، رجب 1328ق.، ص 504.

«الاتجاهات التعصبیة والتکفیر أیة علاقة؟». العربی فرحاتی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

در این مقاله این عناوین بررسی شده است: ظهور پدیده تکفیر داخل فکر دینی، تقسیم شدن مردم از قدیم الایام به مؤمن و کافر، انکار معلوم ضروری، عامل کفر و خروج از دین، پدید آمدن دیدگاه های تکفیری در نتیجه شناخت و برداشت خاص اشتباه از دین، تأثیر نوع تربیت و تعلیم دینی در گرفتن مواضع تکفیری، تعصب و فهم اشتباه از مسائل دین در نتیجة تربیت و تعلیم دینی خاص، غرور به علم و معرفت عامل پدید آمدن تعصب فکری و تکفیر، مسلک های تکفیری، مشکلات خلط بین آزادی اندیشه و آزادی تکفیر.

«اثر التکفیر فی تقویض جهود الوحدة». عثمان محمد جاه، رسالة التقریب، ش 83، محرم و صفر 1432ق.، ص 61-89.

پژوهشی در زمینه نقش منفی تکفیر در عدم تحقق وحدت و تقریب بین مذاهب اسلامی است. ابتدا تعریفی از تکفیر و انواع کفر از منظر فقه اسلامی ارائه شده و سپس به نقد تفکرات تکفیری از منظر فقه شیعه و اهل سنت پرداخته است. هم چنین آثار و پیامد های منفی این پدیده بر جهان اسلام و همگرایی مسلمانان مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. نویسنده در ادامه به تاریخچه گرایش به افکار تقریبی در بین برخی از علمای مسلمان پرداخته و عوامل گسترش چنین اندیشههایی در عصر کنونی را بررسی نموده است. وی احکام شرعی و شرایط تکفیر یک مسلمان را از منظری روایی مورد بحث و بررسی قرار داده و دیدگاه های فقه امامیه و اهل سنت را در این زمینه منعکس کرده است. در ادامه، سیره پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم را در این زمینه مطرح کرده و راهکار های برون رفت از تفکرات تکفیری را بررسی نموده است.

ص:99

«أثر التکفیر فی عقیدة الإسلام ومستقبله "البعد العقدی"». علی بن عبدالعزیز علی الشبل، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

«أثر التکفیر فی مستقبل الإسلام». سعود بن فرحان محمد الحبلانی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

مؤلف در این مقاله به خطر تکفیر و آثار سلبی و منفی آن بر آینده اسلام و مسلمین از ناحیة دینی و تعلیمی و اجتماعی و امنیتی و سیاسی و اقتصادی پرداخته است.

«أثر التکفیر فی مستقبل الإسلام دراسة فی ضوء الکتاب والسنة». عبدالله بن عبدالرحمن الخطیب، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

در این نوشتار ضمن بررسی پدیده تکفیر از منظر قرآن و سنت، خطرات و عواقب آن برای آینده جهان اسلام بررسی شده و راهکارهایی برای برون رفت از این بحران بیان شده است.

«أثر المناهج الدینیة فی القضاء علی ظاهرة التکفیر». عبدالله بن محمد السماعیل، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

مؤلف معتقد است روشهای تعلیم، نقش بسیاری در شناختن ذهن انسان و فکر او داشته و تأثیر بسیاری در نحوه تعامل انسان با جامعه و حوادث موجود دارد، لذا مؤلف درصدد بحث از خصوصیات روش های تعلیم دینی و اثر آن ها در اصلاح و مقابله با پدیده تکفیر برآمده است، زیرا روش های دینی بر تقویت ایمان به خدا در نفوس و نهادینه کردن آن در دل از راه شعور به مراقبت خداوند متعال و استقامت سلوکی و تصحیح مواقف خود و تحصیل مصالح دنیا و آخرت و دفع شرور و مفاسد و صفای روح و طهارت قلب و آرامش دل تأکید دارد.

ص:100

«أثر وصفیة الخطاب الحرکی فی تردی المجتمعات الإسلامیة علی تنمیة الفکر التکفیری، ومقارنتها بالخطاب النبوی». عمار بن عبدالله ناصح علوان، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

این مقاله درصدد رد تکفیری های سیاسی برآمده که جوامع اسلامی را متصف به جامعه جاهلیت کرده و فقط خود را مسلمان میدانند. نویسنده معتقد است پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در خطاباتش هیچ گاه امتش را تکفیر نکرده حتی اگر برخی از افراد آن کفر صریح داشته باشند.

«احکام الدینیه فی تکفیر قزلباش»، حسین بن عبدالله شروانی، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست (به کوشش رسول جعفریان)، جلد 1، ص 87-107.

«الأخطار الاقتصادیة لظاهرة التکفیر، السیاحة و جماعات التکفیر فی مصر نموذجا». عبدالعظیم احمد عبدالعظیم، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

مؤلف در این مقاله درصدد بیان نظر شرع درباره گردشگری و رد شبهات گروه های تکفیری درباره مباح بودن کشتن گردشگر و اثر این فکر تکفیری بر اقتصاد مصر و علی الخصوص گردشگری است.

«الأدوارالوظیفیة التی یضطلع بها الإعلام الهادف فی إعداد جیل النخبة لمواجهة ظاهرة التکفیر». انصاف أیوب المومنی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

موضوعاتی که در این مقاله به آن ها پرداخته شده عبارتند از: اهمیت نقش وسایل ارتباط جمعی در پدید آوردن گروهی نخبه به جهت مقابله با پدیده تکفیر، بارز ترین توجیهات و ارشادات برای اعلام هدفمند به نخبگان، احتیاج مبرم به تفاسیر جدید برای قرآن، حسن تعامل با قرآن، تجدید خطاب اسلامی و تفسیر آن

متناسب با روح عصر و به نحوی که همه فهم باشد، قرائن مربوط به فقه غرب رفته ها، تربیت ایمانی مستمر، رشد علمی مستمر و.... .

ص:101

«الارتباط بین التکفیر والإرهاب». إبراهیم الأنصاری الخوئینی الزنجانی، رسالة النجف، ش12، محرم 1429ق.

در این مقاله دلایل نزدیکی دو پدیده تکفیر و تروریسم معرفی و تحلیل شده است. نویسنده اعمال و رفتار جریان های تکفیری را در راستای اهداف دشمنان اسلام دانسته است.

«الارتداد والتکفیر فی الدیانة الیهودیة». نیقولاس روزیر نبوت، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

«الارهاب مخاطرة و سبل مکافحتة». یحیی احمد نجار، رسالة التقریب، ش 47، محرم - صفر 1426ق.، ص 13-30.

تحلیلی از تروریسم و خشونت و بیان آسیب ها و خطرات آن برای مخدوش کردن چهره اسلام است. نویسنده ضمن بحث از نشانه های ترور و خشونت، ضررها و خطرات دینی، سیاسی، اقتصادی و امنیتی این پدیده را نام برده و در ادامه، با استناد به آیات و روایات و سیره پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، مشروعیت آن را رد نموده است. ارهاب مبتنی بر نظریه خاصی از انسان شناسی بوده و نگارنده با بررسی دیدگاه مترقی اسلام در اهتمام به حقوق انسان و کرامت او، به نقد مبانی و راه کار های حذف آن پرداخته است.

«الإرهاب، والعنف، والتطرف فی ضوء القرآن والسنة». عبدالله بن الکیلانی الأوصیف، المؤتمر العالمی عن موقف الإسلام من الإرهاب (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1425ق.).

بررسی تروریسم، افراط گرایی و خشونت در اسلام از منظر قرآن و سنت موضوع این نوشتار است.

«أسباب التکفیر وآثاره وعلاجه». عبدالقادر الشیخلی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث

المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

ص:102

این مقاله، بررسی علل و اسباب شکل گیری پدیده تکفیر و عواقب و آثار آن در جامعه و نیز راهکار های برون رفت از این وضعیت را پیگیری کرده است.

«الأسباب الفکریة لظاهرة التکفیر». حنان بنت محمد بن حسین جستنیه، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

مؤلف در این مقاله به مهم ترین دلایل شکل گیری تفکر تکفیری پرداخته که عبارتند از: انحراف در التفات به یک سخن، تعصب در رأی، تجاهل در اصول مناقشه قضایای خلافی، غایب بودن مرجع شرعی، اعتماد بر نااهلان در گرفتن حکم و توسعه دایره محرمات. او در آخر دعوت به علاج پدیده تکفیر از راه مقابله فکری با عقاید گروه های تکفیری و افکار انحرافی آن ها می کند.

«الأسباب الفکریة لظاهرة التکفیر». عبدالعزیز بن عبدالله بن عثمان الهلیل، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

بررسی اسباب و علل فکری که منجر به ظهور تکفیر می شود موضوع این مقاله است. نویسنده در همین زمینه این موارد را برشمرده است: جهل، پیروی از هوای نفس، تأویل اشتباه، همراهی با گروه های انحرافی. هم چنین به اسباب جهل و مراتب جهلی که منجر به تکفیر می شود اشاره نموده است.

«الأسباب الفکریة لظاهرة التکفیر». مسیکة بنت عاصم بن عبدالله القریوتیة، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

در این نوشتار، علل ظهور تفکر تکفیری بررسی شده است. برخی از عناوین مورد بحث در این مقاله عبارتند از: تعریف تکفیر، خطر تکفیر، عوامل تکفیر ظالمانه (جهل، پیروی از هوای نفس، تأویل فاسد، معاشرت با گروه های انحرافی).

«الأسباب الفکریة للتکفیر». علی یعقوب، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

ص:103

بررسی اسباب انحراف بسیاری از گروه های تکفیری موضوع این نوشتار است. در همین زمینه این موارد بیان شده است: جهل به حقیقت اسلام، پیروی هوای نفس، تأویل اشتباهی از نصوص قرآن و سنت نبوی و سوء برداشت از آن دو، معاشرت با صاحبان افکار انحرافی، عدم اخذ غلو از عالمان راستین و...

«الاسباب الفکریة لمنزلقات التکفیر». ادریس مقبول، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

بررسی اسباب تکفیر و راه های درمان این پدیده موضوع این مقاله است. در همین زمینه این عناوین مورد بحث قرار گرفته است: از کار افتادن افراد با تکفیر، امکان علاج تکفیر از راه تعلیم و تربیت و گفت وگوی آرام، اسباب تکفیر: (جهل به نگاه شرعی، سرعت در نتیجه گیری، حاکم شدن ذهنیت غضب و خشم، بسته بودن عقل، ضعف برداشت های علمی و...).

«الأسباب الفکریة المؤدیة لظاهرة التکفیر». عبدالعزیز بن جلیداف الظفیری، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

بررسی علل شکلگیری تفکر تکفیری موضوع این مقاله است. لذا این عناوین بررسی شدهاند: تعریف تکفیر، خطر تکفیر، عوامل تکفیر ظالمانه (جهل، پیروی از هوای نفس، تأویل فاسد و معاشرت با گروههای انحرافی).

«الأسباب الفکریة المؤدیة لظاهرة التکفیر». عبدالقادر بن محمَّد عطا صوفی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

در این نوشتار، اسباب و عواملی که منجر به تکفیر میشود، بررسی شدهاند. مؤلف معتقد است جهل یعنی تلقی غیر منضبط از علم و سوء فهم از نصوص شرعی و

اشکالات موجود در روش تلقی احکام از اسباب و عوامل منجر به تکفیر است. مقصود او از جهل، جهل به حقوق والیان و جهل به حقوق مسلمین و جهل به مقاصد شریعت و جهل به مفهوم تولی و تبری و جهاد و جهل بین حکم بر گناه و

ص:104

بین تنفیذ عقوبت بر مرتکب آن است و مقصود او از سوء فهم، فهم فاسدی است که از قرآن و سنت گرفته نشده و با فهم سلف این امت توافق ندارد و از جمله خلل های واقع در روش برداشت را گرفتن علم از نااهلان، مقدم داشتن رأی بر نص، تأویل اشتباه از نصوص برشمرده است.

«الأسباب الفکریة المؤدیة لظاهرة التکفیر». منال بنت سلیم الصاعدی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

بررسی اسباب پیدایش و گسترش پدیده تکفیر موضوع مقاله است. نویسنده این عوامل را در ظهور این پدیده مهم دانسته است: عوامل ناشی از جهل، عوامل ناشی از پیروی از هوای نفس، عوامل ناشی از تأویل اشتباه، عوامل ناشی از معاشرت با گروه های انحرافی.

«الأسباب المؤدیة الی التکفیر (الأسباب الفکریة)». محمد عبدالعزیز العقیل، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

مؤلف در این مقاله به مهم ترین علل تفکر تکفیری پرداخته است. جهل، پیروی هوای نفس، تأویل اشتباه، همراهی با گروه های انحرافی از جمله این عوامل هستند. وی هم چنین راهکارهایی برای برون رفت از این وضعیت توصیه کرده از قبیل وجوب نشر دعوت سلفیه صحیح، تأسیس مراکز تخصصی در راستای مقابله با افراطگرایی و خشونت و تحقیق و پژوهش درباره اسباب آن توسط اساتید متخصص در علوم شریعت و روان شناسی و جامعه شناسی و جرم شناسی، پر رنگ کردن نقش معلمان و اساتید دانشگاه ها و مشارکت امامان مساجد و خطبا در بیان

این امر و بر حذر داشتن مردم از آن، اختصاص برنامه های تلویزیونی و رادیویی برای مناقشه افکار تکفیری، انتشار کتاب هایی در ردِّ کتب تکفیری.

ص:105

«الأسباب المؤدیة لظاهرة التکفیر». عفاف بنت حسن مختار، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

مؤلف در بخش اول مقاله به اسباب مربوط به جهل که منجر به تکفیر می شود پرداخته که عبارت است از: جهل به وحی و عقل سلیم، جهل به منهج سلف صالح، جهل به دلالت های نصوص و اسباب نزول، جهل به سنت های ربانی، جهل به حقیقت ایمان، جهل به مراتب احکام و مردم، جهل به لغت عربی و جهل به تاریخ). در بخش دوم به اسباب مربوط به هوای نفس پرداخته که منجر به تکفیر میشود از قبیل گمان پیروی حق، پیروی از متشابهات، اهل وارد شدن در مسائل اصلی نبودن و اعتماد بر آراء و خواب ها. در بخش سوم به اسباب مربوط به تأویل اشتباه پرداخته که منجر به تکفیر می شود از قبیل: خلل در روش استدلال، تحریف ادله، تمسک به آراء مجمل، عدم جمع بین ادله.

در بخش چهارم به اسباب مربوط به معاشرت با هواپرستان پرداخته که منجر به تکفیر می شود از قبیل: (اعراض از علمای ربانی، از بین رفتن موقعیت علمای ربانی، عدم التزام به شوری و نصیحت، وسایل توجیهی فاسد در جامعه، هم نشینی با هواپرستان، دوری از مجالس علما، شاگردی کوته فکران) و... .

«الأسباب النفسیة لانتشار ظاهرة التکفیر». نور کیخیا، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

مؤلف مقاله درصدد بیان اسباب نفسی برای پدیده تکفیر از نظر روانشناسی است که بر اعتقادات و افکار شخصی انسان تأثیر گذاشته و سپس در سلوک و اقوال انسان نیز تأثیرگذار است و نیز در این مقاله به بخشی از عملیات روحی و فکری

پرداخته شده که حالت تکفیر را در ذهن انسان آماده می سازد و برخی از خطا های فکری که در این تصمیم گیری دخالت دارد مورد مناقشه قرار گرفته است.

ص:106

«الأسباب النفسیة لظاهرة الغلو فی التکفیر». بکر محمد سعید عبدالله، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

بررسی اسباب و عواملی است که انسان را به شرک غلو در تکفیر افراد یا جوامع می کشاند از قبیل خطا های مفهومی، مغالطات منطقی، تعصب، عدم اعتدال شخصیتی و...

«استحلال المعصیة مفهومه وضوابطه والرد علی شبهه». محمد بن سعود بن راشد الحربی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

موضوعاتی که در این مقاله به آن ها پرداخته شده عبارتند از: مفهوم استحلال، انواع و ضوابط آن، اقامه ادله بر کافر بودن مستحلّ حرام، انواع استحلال، ضابط استحلال کفرآور، شبهات استحلال و رد آن ها و...

«إستراتیجیات تربویة تعلیمیة فی علاج ظاهرة التکفیر». کونی صوالیحو، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

بررسی روش های تعلیم و تربیتی در درمان پدیده تکفیر موضوع این مقاله است.

«الاسلام دین الانسانیه لا دین الارهاب». معیّن دقیق، رسالة الثقلین، ش 57، پاییز 1428ق.، ص4-10.

پژوهشی در مورد دیدگاه منفی اسلام در مورد تروریسم و پاسخ به شبهاتی در این زمینه است. در این مقاله سعی شده است با مراجعه به آیات و روایات و سیره عملی و نظری معصومین علیهم السلام و در راس آن ها پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم، مخالفت دین اسلام با اشکال مختلف تروریسم نشان داده شود و دیدگاه آموزه های اسلامی در مورد کرامت انسان، بدون در نظر گرفتن دین و

آیین او، به تصویر کشیده شود. نویسنده به آیات و روایات متعددی در زمینه نقد هرگونه مظاهر تروریسم اشاره کرده و دین اسلام را دینی انسانی معرفی نموده که هیچ گاه به خاطر تحمیل دیدگاه های اعتقادی خویش، متوسل به

ص:107

خشونت و ترور نمی شود و همواره با عقل و منطق و بهره گیری از عنصر عاطفه و محبت، در پی دعوت دیگران بوده و زندگی مسالمت آمیز همه ادیان و مذاهب را در کنار یکدیگر، خواستار است.

«الاسلام دین الرفق و الامن و لیس دین عنف و ارهاب». حسن محمد سفر، دعوة الحق، ش 6-7، نیم سال اول 1966م.، ص 26-28.

در این نوشتار ضمن مخالفت با اعمال گروه های تکفیری، با استناد به کتاب و سنت نشان داده شده که خشونت و افراطگرایی در فرهنگ اسلامی جایگاهی ندارد و اسلام برای آسایش و امنیت افراد اهتمام و توجه ویژ های دارد.

«الإسلام فی مواجهة فتاوی التکفیر و الاستحلال». منیع عبدالحلیم محمود، رسالة التقریب، ش 41، محرم و صفر 1425ق، ص 49-58.

بررسی دیدگاه اسلام درباره تکفیر و استحلال، موضوع این نوشتار است.

«الإصلاح الفکری وظاهرة التکفیر فی المؤسسات التربویة والتعلیمیة». الاستاذ بن نعمة عبدالغفار، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

بررسی راه های مقابله با تفکر تکفیری در مؤسسات آموزشی و مراکز تربیتی موضوع این نوشتار است.

«الإقتصاد والإعتقاد دراسة فی التکفیر وآثارة الإقتصادیة». یاسر عبد الکریم محمد الحورانی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

مؤلف در این مقاله درصدد ارتباط دادن بین دیدگاه تکفیری و تأثیر منفی آن در اقتصاد و تجارت است.

«الأمة بین حملات التکفیر ومحاولات إبعادها عن الإسلام». مصطفی ملص، الوحدة الاسلامیة، ش 40، مارس 2005م.

ص:108

«الانعکاسات الأمنیة لظاهرة التکفیر فی الجماعات الاسلامیة (الجزائر نموذجاً)». فریده بلفراق، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

مؤلف معتقد است پدیده تکفیر از آفت های اجتماعی قدیم الایام بوده که آثار سوء دینی و سیاسی و اقتصادی و فرهنگی در جوامع گذاشته است و اینکه حرکت های تکفیری جدید که در کشور های اسلامی پدید آمده نتیجة خلأ روحی در بین جوانان است.

«انواع التکفیر و احکامها (التکفیر المطلق وتکفیر المعین والفرق بینهما)». سلوی بطیح المسعودی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

بررسی تکفیر مطلق و تکفیر معیّن (افراد خاص) و احکام و ویژگی های هر کدام است. از جمله عناوینی که در این مقاله مورد بحث قرار گرفتهاند این موارد هستند: شروط تکفیر معین، موانع تکفیر معین، عام و مطلق بودن بیشتر تکفیر های قرآن، تکفیر مطلق مستلزم تکفیر معیّن نیست، لزوم آگاه سازی پدران و مادران و مربیان از خطر تکفیر، توجیه مردم نسب به حقوق مسلمین و.... .

«انواع الکفر واحکامها». سلوی بنت محمد المحمادی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

عناوین مورد بحث در این مقاله عبارتند از: مفهوم لغوی و اصطلاحی کفر، انواع کفر و احکام آن، حکم کفر اکبر و حکم کفر اصغر.

«أهمیة مقاصد الشریعة فی معالجة ظاهرة التکفیر». بتبغور عبدالقادر، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

در این مقاله با بیان این که جوهر اسلام اعتدال و میانه روی است، غلو و افراط در دین را از مظاهر انحراف دانسته و آن را در تنافی با اهداف اسلامی دانسته است.

ص:109

نویسنده در همین زمینه، ضرورت و اهتمام علاج تفکر تکفیری در جامعه را بیان کرده و راه هایی را پیشنهاد کرده است.

«بین الدفاع الشرعی و الممارسه الارهابیه». خالد غفوری، فقه اهل البیت، ش 32، زمستان 1424ق.، ص 5-10.

پژوهشی در مورد فرق میان دفاع شرعی و تروریسم در کشتن افراد بی گناه است. در این مقاله، نخست تعریفی از دفاع مشروع، شرایط و مبانی فقهی آن ارائه شده و سپس، مولفه های مهم تروریسم، بیان گردیده است. نویسنده، دفاع مشروع را یکی از واجبات دینی و موجب حفظ کیان اسلامی و جامعه مسلمین دانسته و ادله مشروعیت آن و ویژگی های دفاع مشروع را بیان نموده است. در ادامه، به تبیین فرهنگ تروریسم و افکار انحرافی مربوط به آن پرداخته و آثار مخرب چنین فرهنگ غلطی را برای جوامع اسلامی و انسانی بیان نموده است. وی، فرق میان دفاع مشروع و ترور را نیز مطرح نموده و احکام شرعی و فقهی هریک از آن ها را، ذکر کرده است.

«التحذیر من الغلو فی ضوء القرآن الکریم». بدر بن ناصر البدر، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

بررسی غلو در دین از منظر آیات قرآنی موضوع این نوشتار است. نویسنده با بیان این که غلو در دین آفتی در بین امت هاست، دوری از غلو را دستور دین دانسته است. در این مقاله این عناوین دربارة غلو با بهره گیری از قرآن بررسی شده است: آثار سوء غلو، اسباب فردی و اجتماعی غلو (اعراض بسیاری از مسلمانان از دین، کم شدن نفقه در دین، ضعف علم شرعی، اخذ غیر صحیح علم، دوری از علمای اصیل، رجوع به عالمان سوء، غرور افراد)، مفاسد فردی و اجتماعی غلو، علاج پدیده غلو، شفافیت در طرح مسئلة غلو عامل علاج این پدیده، لزوم توجه به شبهات غلات و رد بر آن ها، لزوم گفت وگوی آرام با غلات.

ص:110

«التحذیر من کتاب هزیمة الفکر التکفیری لمؤلفه خالد العنبری». صالح بن فوزان الفوزان، مجلة الدعوة، عدد 1749، ربیع الآخر 1421ق.

این مقاله در تأیید تکفیر و در ردِّ کتاب هزیمة الفکر التکفیری نوشته خالد العنبری (عجمان، مکتبة الفرقان، 1421ق.) است. خالد العنبری در این کتاب ضمن رد تفکرات و اعتقادات تکفیریها، رویکرد آن ها را برخلاف سیره و سنت گذشتگان و برخلاق قوانین شرعی میداند. وی هم چنین نسبت به عواقب این اعتقادات در بین جوانان هشدار داده است.

«التطرف فی الإسلام». احمد صدقی الدجانی، رسالة التقریب، ش 36، زمستان 1423ق.، ص 243-262.

پژوهشی درباره تندروی و افراط گرایی و موضع دین اسلام در این زمینه است. دراین مقاله سعی شده تا دین اسلام، براساس اعتدال گرایی و دور از افراط گرایی معرفی شود و مبانی اعتدال در اسلام، بیان گردد. نویسنده بدین منظور، علل افراط گرایی و تندروی توسط برخی از گروه های اسلامی و بهانه دادن آنان به دست دشمنان اسلام مبنی بر خشونت گرایی مسلمانان را، تجزیه و تحلیل قرار کرده است. وی برخی از مظاهر خشونتگرایی در میان مسلمانان را برشمرده و مقوله مقاومت در برابر اشغال گری اسراییل را نه تنها افراط گرایی نمی نامد، بلکه از آن به عنوان مصداق جهاد و دفاع مشروع، حمایت می نماید. وی چگونگی برخورد با مصادیق افراط گرایی را نیز برشمرده و دیدگاه منفی اسلام در این زمینه را نیز برجسته کرده است.

«تعلیم العربیة للناطقین بغیرها والوقایة من التکفیر الأبعاد الفکریة وآلیات التنفیذ». طارق سعد شلبی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

بررسی عدم آشنایی با زبان عربی و پدیده تکفیر موضوع این نوشتار است. مؤلف معتقد است آگاه نبودن بسیاری از غیر عرب ها از زبان عربی آنان را در تکفیر گرفتار کرده و لذا باید درصدد تعلیم زبان عربی اصیل به غیر عرب ها بود.

ص:111

«تقریر عن الندوه الاسلامیه الدولیه، ظاهرة الارهاب فی العالم المعاصر و تاثیره علی الامن الفردی و الاستقرار السیاسی و السلام الدولی». محمدعلی تسخیری، التوحید، ش 29، ذی الحجه 1407ق.، ص 126-135.

سخنرانی آیت الله تسخیری در پنجمین نشست سازمان کنفرانس اسلامی در کویت (1987 میلادی) است. در این نشست مباحثی درباره افراط گرایی و خشونت در اسلام مطرح شده است. آیت الله تسخیری در این نشست به بررسی آثار و عواقب ترور و خشونت در جامعه اسلامی پرداخته است.

«التکفیر». مراد وهبه، ملاک الحقیقة المطلقه (قاهره، دار غباء، 1999م.)، ص 221-246.

«التکفیر بموالاة الکفار: شبهات والرد علیها». عثمان بن معلم محمود بن شیخ علی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

این مقاله درباره تکفیر کسانی است که به موالات و دوستی با کفار مبادرت میکنند. نویسنده ضمن دفاع از دوستی و ارتباط مسلمانان با کفار، دلایل تکفیری ها را در این باره رد کرده است.

«التکفیر بین الأمس و الیوم». سالم علی البهنساوی، الغدیر، ش 12-13، رجب و شعبان 1411ق.، ص 63-76.

بررسی سیر تاریخی و جریانشناسی تکفیر، موضوع این نوشتار است.

«التکفیر حقیقته - أسبابه - شروطه وضوابطه - آثاره وأخطاره - علاجه». عبدالرحمن بن عبدالعزیز السدیس، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

در این مقاله این موارد بررسی شده است: حقیقت تکفیر، خطر تکفیر از نظر قرآن و سنت و منهج سلف صالح و اقوال اهل علم، مهم ترین اسباب پدیده تکفیر (اجتماعی، فکری و...) مهم ترین شروط و لوازم لازم الاجرا به جهت مقابله با تکفیر، وسایل و اسلوب های درمان پدیده تکفیر.

ص:112

«التکفیر ضوابطه». مریم طاهر طالبی مدخلی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

بررسی ضوابط و احکام تکفیر موضوع این مقاله است.

«التکفیر فتنة تهدد المجتمعة و یجب التصدی لها». فوزان الفوزان،، رسالة الإسلام، ش 7، ربیع الأول 1435ق./2014م.، ص 5-10.

در این مقاله آثار و خطرات تفکر تکفیری برای جامعه اسلامی بررسی و تحلیل شده و راه هایی جهت رهایی از این پدیده پیشنهاد شده است.

«التکفیر: ماهیته وأحکامه». محمد سعدی أحمد حسانین، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

عناوین مورد بحث در این مقاله عبارتند از: ماهیت و احکام تکفیر، اصول و عقاید اهل سنت و جماعت درباره تکفیر، اسباب و ضوابط و شروط و موانع و آثار تکفیر، حرمت تجاوز از حد در تکفیر، خطر تکفیر.

«تکفیر المذاهب الإسلامیة - المذهب الشیعی الاثنا عشری أنموذجاً». الحیاة الطیبة، ش 28، شتاء- ربیع2014م.

در این نوشتار ضمن بررسی پدیده تکفیر در جهان اسلام، تکفیر شیعیان از سوی جریان های تکفیری مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.

«تکفیر المسلمین عند ابن تیمیة قراءة فی الأسس والمرتکزات». حبیب عباسی، تعریب شیخ علی محسن، المنهاج، ش 70، تابستان 1434ق./2013م.، ص 263-281.

ابن تیمیه گروه های فراوانی از مسلمانان را تحت عناوین گوناگون تکفیر کرده و از دایره اسلام خارج کرده است که با این نگرش تعداد کسانی که در دایره اسلام باقی میمانند بسیار ناچیزند. در این مقاله پس از بیان مفهوم کفر از دیدگاه ابن تیمیه، گروه هایی از جامعه که او تکفیر کرده معرفی شدهاند. در ادامه، طرز تفکر وی با استناد به سنت و سیره نبوی و متون دینی مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

ص:113

اصل این مقاله به زبان فارسی است و با عنوان «تکفیر از دیدگاه ابن تیمیه» در پایگاه اطلاع رسانی دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام منتشر شده است.

«تکفیر المسلمین والآثار الأمنیة المترتبة علیه». عبدالله بن مطلق المطلق، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

بررسی خطرات و آثار امنیتی تکفیر موضوع این نوشتار است. مؤلف معتقد است تکفیر آثار امنیتی خطرناکی در پی دارد از قبیل: تکفیر امام، کفر همکاران تحت ولایت امام، خروج بر امام، حکم جواز قتل امام و رجال امنیتی و مسئولان دولت او، انفجار ساختمان ها و اماکن مربوط به دولت و...).

«التکفیر المطلق والمعین وأحکامهما». اسماعیل بن غصاب بن سلیمان العدوی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

بررسی انواع تکفیر شامل تکفیر مطلق و تکفیر معیّن (تکفیر افراد و گروه های خاص) موضوع این مقاله است. در راستای بحث، این عناوین بررسی شده است: توحید در تکفیر، سمعی بودن تکفیر و عدم دخالت عقل در آن، احتیاج به اهلیت برای تکفیر، لزوم احتیاط در تکفیر، احکام کفر و ارتداد، تکفیر مطلق و معیّن و لزوم تفریق میان آن دو، عدم تلازم بین تکفیر مطلق و معین، دخالت اجتهاد در تکفیر معین، داخل شدن تکفیر گروهی در تکفیر مطلق، لزوم دوری کردن طلاب از تکفیر معیّن و واگذاری آن به علما.

«التکفیر وآثاره فی أمن الفرد والمجتمع». عبد الحمید محمد علی زرؤم، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

مؤلف در این مقاله به خطر تکفیر و نقش آن در از بین رفتن استقرار و امنیت و صلح در جوامع و تأثیر منفی آن بر اقتصاد، تجارت گردشگری، سیاست، فکر، اجتماع، نفس، ورزش و... پرداخته است.

ص:114

«التکفیر و أثره فی تصور الهویة فی الخطاب الإسلامی المعاصر». محمد بن جماعة، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

مؤلف معتقد است: هویت دارای ابعاد گوناگون بوده و عواملی در آن مؤثر است و لذا درصدد عرضه خطا های اعتماد بر یک هویت و به طور خصوص هویت دینی در تشکیل شخصیت افراد و جوامع پرداخته و به تأثیرپذیری آن از مفهوم تکفیر اشاره کرده است.

«التکفیر والتفسیق و التبدیع صفات موضوعیة صریحة، أم مظاهر طائفیة قبیحة؟!». انور وردة، رسالة التقریب، ش 82، ذوالقعده و ذوالحجه 1431ق.، ص 183-192.

نقدی بر افکار و اقدامات تکفیری برخی از مذاهب متعصب اسلامی به ویژه فرقه وهابیت و نقش تخریبی چنین اندیشه هایی در شکل گیری وحدت و تقریب بین مذاهب اسلامی است. در این مقاله دیدگاه برخی از فرقه های مسلمان در فاسق و کافر خواندن بعضی دیگر از گروه ها و مذاهب اسلامی و در نتیجه گسترش خشونت و اختلاف بین مسلمانان، مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته و عدم مشروعیت تفکرات تکفیری از منظری قرآنی و روایی بحث و بررسی شده است.

«التکفیر والعنف»، محمد الطالبی، قضایا اسلامیة معاصرة، ربیع و شتاء 1429ق.، ش 35- 36، ص 171-180.

بررسی اسباب وعلل و نیز آثار و عواقب افراطیگری و خشونت که در نهایت منجر به تکفیر افراد می شود، موضوع این نوشتار است.

«التکفیر و ضوابطه فی السنة النبویة». بندر بن نافع بن برکات العبدلی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

بررسی احکام و ضوابط تکفیر از منظر سنت نبوی موضوع این مقاله است.

ص:115

«التکفیر و مستقبل الإسلام (مستویات التأثیر وإستراتیجیات المواجهة)». عصام محمد عبد الشافی، السجل العلمی لمؤتمر

ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

مؤلف در این مقاله بر تأثیر تکفیر بر آینده اسلام و سیاست های مواجهه با این تأثیر پرداخته و این پدیده را پدید های دشوار دانسته؛ زیرا عوامل ذاتی آن متعدد و با پدیده های دیگری همچون غلو و تعصب و افراط و خشونت، درگیر و درهم آمیخته است.

«التکفیریون و صورة الاسلام الصحیح». یاسر الحریری، الوحدة الاسلامیه، ش 150، شعبان 1435ق.، ص 5.

در این نوشتار بخش هایی از سخنان حسان عبدالله، رئیس تجمع العلماء المسلمین، درباره خطر گروه های تکفیری برای جهان اسلام آورده شده است.

«ثقافة التکفیر: الأسس الفکریة والجذور التاریخیة - مفهوم الحاکمیة أنموذجاً». الحیاة الطیبة، ش 28، شتاء- ربیع2014م.

بررسی علل و ریشه های شکلگیری تفکر تکفیری و مسئولیت دولت ها در برابر گروه های تکفیری موضوع مورد بررسی در این مقاله است.

«ثقافة التکفیر و موقع رجال الدین منها». معیّن دقیق، رسالة الثقلین، ش 62، صیف 1430ق.، ص 4-10.

در این نوشتار ضمن بررسی پدیده تکفیر و خطرات آن برای جامعه اسلام، وظیفه و مسئولیت علما و اندیشمندان در برابر آن بررسی شده است.

«الجذور التاریخیة لظاهرة التکفیر عند الخوارج النشأة - التطور - الآثار». محمد عیسی الحریری، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

در این مقاله پس از بررسی مفهوم لغوی و اصطلاحی تکفیر، علل پیدایش پدیده تکفیر به ویژه در گروه خوارج بررسی شده است. در ادامه جریان شناسی گروه های

ص:116

تکفیری معاصر بررسی شده و در انتها برخی اهداف و مقاصد جماعت های تکفیری تبیین شده است.

«الجذور التاریخیة لظاهرة التکفیر عند المسلمین». رشید بن حسن محمد علی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

بررسی ریشه های تاریخی ظهور تفکر تکفیری در اسلام موضوع این نوشتار است.

«الجذور التاریخیة لظاهرة التکفیر عند المسلمین». ناصر محمدی محمد جاد، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

در این مقاله، علل پیدایش تکفیر در جامعه اسلامی بررسی شده است. مؤلف معتقد است پیدایش تفکر تکفیری قبل از انقراض عصر صحابه بوده و به ظرفیت های پیدایش پدیده تکفیر در تاریخ اسلامی و پیشرفت آن پرداخته و به مهم ترین آراء تکفیری اشاره کرده است.

«الجذور التاریخیة للتکفیر - المعتزلة نموذجاً: دراسة تاریخیة 198-247ق / 813-861م.». فتحی یوسف الشواورة، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

بررسی دیدگاه معتزله درباره تکفیر و اتهاماتی است که نسبت به خلفا و صحابه و برخی از علمای اهل سنت در سال های بین 198 تا 247 قمری وارد کرده اند.

«الجذور التاریخیة للسلفیین والوهابیین والتکفیریین». احمد صمادی، رسالة النجف، العدد الحادی عشر، خریف 2007م / ذو الحجة 1428ق.

در این نوشتار پس از بیان واژه و مفهوم تکفیر، سه گروه مهم تکفیری در طول تاریخ یعنی خوارج، جماعت التکفیر والهجره و گروه های سلفی - وهابی را معرفی کرده است. هم چنین چند تن از شخصیت های برجسته این گروه ها مثل ابن تیمیه، احمد بن حنبل، محمد بن عبدالوهاب معرفی شدهاند.

ص:117

«جذور التکفیر والعنف عند الیهود والنصاری». علاء محمد سعید، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات

البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

بررسی ریشهها و اسباب تکفیر در یهود و نصارا موضوع این نوشتار است.

«جذور ظاهرة التکفیر فی الأدیان الکتابیة دراسة عقدیة وتاریخیة». سعید محمد حسین معلوی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

در این مقاله پس از بررسی مفهوم لغوی و اصطلاحی تکفیر این موضوعات بررسی شده است: پدیده تکفیر نزد یهود در تورات و تعالیم تلمود، تکفیر انبیا توسط یهود، پدیده تکفیر نزد مسیحیان، آثار پدیده تکفیر نزد مسیحیان تاکنون و... .

«الجذور الفکریة التاریخیة لداء التکفیر ودواؤه: خبرة صدر الإسلام». السید محمد السید عمر، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

«الجذور الفکریة لظاهرة التکفیر عند المسلمین». ابو بکر محمد زکریا، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

بررسی علل و اسباب فکری تکفیر بین مسلمین موضوع این مقاله است. مؤلف تکفیر را حکم شرعی دانسته که باید مستند به قرآن و سنت باشد و برای آن احکام و تبعاتی فرض نموده که بدون دلیل نمی توان بر آن اقدام نمود و تکفیر گناه کار و خروج بر حاکم را جایز نمی داند و مبدأ تکفیر مسلمین را خوارج به حساب آورده و به ریشه یابی فکر تکفیری در عصر کنونی پرداخته است.

«الجذور والمظاهر العقدیة للتکفیر فی النصرانیة». محمد عبدالحلیم بیشی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

ص:118

بررسی ریشه های شکل گیری پدیده تکفیر و نیز مظاهر آن در نصرانیت موضوع این نوشتار است. مؤلف درصدد اثبات این مطلب است که تاریخ نصرانیت مملو از تکفیر پیروان ادیان دیگر و حتی پیروان مذاهب خود است.

«الجهل بالعلم الشرعی وأثره فی نشوء ظاهرة التکفیر». عبدالرزاق بن اسماعیل هرماس، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

موضوعات کلی که در این مقاله بررسی شدهاند این موارد هستند: ارتباط پدیده تکفیر با غایب شدن علم شرعی، جهالت هایی که عامل پیدایش بدعت تکفیر است، کشیده شدن پدیده تکفیر در طول تاریخ، عوامل اختفای علم شرعی که منجر به تکفیر است، لزوم بر حذر کردن جاهلان از دخالت در مسائل اصلی و فرعی، ورود افراد جاهل در مسائل دینی عامل پدید آمدن بدعتها، مظاهر ارتباط تکفیر در عصر کنونی به اختفای علم شرعی، غلو در دعوای حاکمیت، سوء فهم برخی از قاعدة تولی و تبری و اسباب رواج آن در این عصر، راه ارشاد داعیان تکفیر.

«الجهل بمدلول مصطلح العصمة من الناحیة الفقهیة ومدی تأثیره علی الفکر التکفیری تأصیل وتطبیق». نوره بنت مسلم المحمادی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

در این مقاله مباحثی درباره ارتباط جهل و تکفیر آمده از جمله: جهل فکر تکفیری به مفهوم حرمت خون و جان مسلمین و اساس آن در شریعت اسلامی، خونریزی از راه ترور و انفجار توسط تکفیری ها، تعدی صریح بر حرمت به دست آمده از ناحیه شریعت اسلامی و.... .

«الجهل والهوی سببان رئیسان لظاهرة التکفیر خطورتهما وصلتهما بالتکفیر». عبدالله البخاری، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

ص:119

در این نوشتار، جهل و پیروی از هوای نفس، از مهم ترین اسباب فکری که موجب پدید آمدن تکفیر است، معرفی شده است. نویسنده معتقد است به سبب جهل بود که خوارج حضرت علی علیه السلام را تکفیر کرده و او را از دین خارج نمودند و به سبب هوای نفس بود که خوارج بعد از روشن شدن حق به حق، بازنگشتند.

«جهود المؤسسات الشرعیة بالمملکة العربیة السعودیة فی علاج ظاهرة التکفیر». حامد بن مده الجدعانی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

معرفی فعالیت های موسسات حکومتی در عربستان در مقابله با تکفیرگرایی به ویژه تکفیر حاکمان در این کشور و اصالت بخشیدن به راه اعتدال و حمایت از عقیده اسلام است.

«حد الکفر والتکفیر». لطف الله بن ملاعبدالعظیم خوجه، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

موضوعات کلی که در این مقاله آمده عبارتند از: مفهوم لغوی و اصطلاحی کفر، قول و عمل بودن کفر، قابل زیاده و نقصان بودن کفر، شعب کفر، کفر اصغر و اکبر و ضابطه آن دو، انواع کفر باطنی (قولی و عملی)، کفر جوارحی، کفر تکذیب، استکبار، اباء، اعراض، شک و نفاق، ثبوت کفر به شرع، شروط تکفیر معیّن (عقل، تکلیف و قصد)، موانع تکفیر معیّن (جهل، اکراه، اشتباه).

«الحرکات الإسلامیة وسلاح التکفیر». الحیاة الطیبة، ش 28، شتاء- ربیع2014م.

«الحرکات التکفیریة والعالم الإسلامی». نبیل علی صالح، المنهاج، ش 70، تابستان 1434ق./2013م.، ص 315-332.

بررسی خطرات و عواقب فعالیت های گروه های تکفیری برای جامعه اسلامی موضوع مورد بررسی در این مقاله است.

«حقیقة التکفیر و حکمه». احمد محمود کریمة، نهج الإسلام، سال 2013م.

بررسی علل و اسباب ظهور پدیده تکفیر و آثار آن در جامعه است. این مقاله قبلا در همایش سماحة الإسلام وفتنة التکفیر (بیروت، تموز 2013م.) ارائه شده است.

ص:120

«حقیقة الکفر والتکفیر عند علماء السلف». حسن بن علی العواجی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

موضوعاتی که در این مقاله بررسی شده این موارد هستند: معانی مختلف کفر و تکفیر، کفر در قرآن و سنت ، عدم تفریق بین کفر اصغر و اکبر عامل کشتار بین مسلمین، ارتداد با کفر اعتقادی، فرق بین کفر عملی و کفر اعتقادی، حمل تمام اطلاقات کفر در نصوص به کفر اعتقادی عامل اختلاف بین مسلمین و تکفیر یکدیگر، جهل و تأویل و تقلید مانع تکفیر اعتقادی.

«حکم تکفیر المعین و الفرق بین قیام الحجه و فهم الحجه»، عبدالرحمن بن حسن آل شیخ، عقیدة الموحدین و الرد علی الضلال و المبتدعین، (طائف، مکتبة الطرفین، 1411ق.)، ص 165-194.

«خطورة ظاهرة التکفیر». احمد عبدالکریم شوکه الکبیسی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

بررسی خطرات اندیشه تکفیری در جهان اسلام موضوع این مقاله است. نویسنده پس از بیان آثار مخرب تکفیر، ارتباط تکفیر با انفجارها و تأثیر این دو را در جامعه بررسی کرده است.

«خطورة التکفیر وضوابطه فی السنة النبویة». بندر بن نافع بن برکات العبدلی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

بیان خطرات و عواقب تکفیر مسلمانان موضوع نوشتار است. نویسنده در همین زمینه این موارد را بررسی کرده است: تحریم تکفیر مسلم بدون جهت، تقسیم کفر به کفر

اکبر و کفر اصغر، لزوم فرق گذاشتن بین تکفیر نوع و تکفیر معین، احتیاج تکفیر معیّن به قیام حجت و ثبوت شروط و انتفای موانع، عدم جواز خروج بر حاکمان مگر با پنج شرط.

ص:121

«خطورة وأثر التکفیر علی الفرد والمجتمع». عالیه صالح سعد القرنی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

مؤلف به آفات پدیده تکفیر بر فرد و جامعه پرداخته از قبیل: شرک در تکفیر، مخالفت روش اهل سنت و جماعت، ایجاد تفرقه و خونریزی، طعن به علما و مردم، مشوّه کردن چهرة دین و جهانی بودن آن، تحجر فکری و.... .

«خلاصة فی التکفیر». لطف الله بن ملا عبدالعظیم خوجه، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

«درء التکفیر بالشبهات». محمد المدنی بوساق، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

در این مقاله پس از بیان خطرات تکفیر، روش علما در دفع تکفیر با شبهات بررسی شده است. هم چنین جرم تکفیر به جهت طعن در اعتقاد و آبرو و نسب افراد بررسی شده است.

«درجة الوعی بظاهرة التکفیر من وجهة نظر تربویة لدی عینة من طلاب کلیة التربیة بجامعة الطائف». ایمان بنت إبراهیم بن محمد العمریطی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

صاحب این مقاله معتقد است: برخی دانش پژوهان به پاره ای امور، آگاهی کامل ندارند، لذا باید آنان را در آن امور توجیه کرد از قبیل مفهوم تکفیر و احکام شرعی آن، اسباب تکفیر، آثار اجتماعی و اقتصادی تکفیر، مهم ترین راه های علاج تکفیر.

«دور بعض مؤسسات المجتمع فی مواجهة ظاهرة التکفیر». احمد مختار مکی و مریم طایر طالبی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمامنی محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

ص:122

موضوع این مقاله، بررسی نقش موسسات و نهادها در مواجهه با پدیده تکفیر است. نویسندگان معتقدند: بحث از مؤسسات تنها راه صحیح برای مقابله با پدیده تکفیر است؛ زیرا اگر مؤسسات موجود به وظایف خود عمل نمایند این انحراف فکری ایجاد نخواهد شد و لذا درصدد طرح راهکارهایی برای فعال شدن این مؤسسات در مواجهه تکفیری ها و فکر آنان هستند.

«دور العلماء فی تفسیر التفسیرات والمفاهیم الخاطئة لقضایا التکفیر والجهاد والولاء والبراء وبیان حقوق الولاة: دکتر». محمد بن یحیی بن حسن النجیمی، مؤتمر الإرهاب بین تطرف الفکر وفکر التطرف (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، ربیع الثانی 1431ق.).

در این نوشتار پس از بیان مفهوم تولی و تبری و جهاد، حقوق والیان امور و... نقش علما در تصحیح مفاهیم اشتباهی در قضیۀ تکفیر بررسی شده است.

«دور العوامل الفکریة فی تشکیل العقلیة التکفیریة». محمد زرمان، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

مؤلف به بحث از عوامل فکری تشکیل فکر تکفیری توسط گروه های انحرافی در کشور های اسلامی پرداخته و مبدأ آن را عصر خوارج دانسته است. او پدیده تکفیر را اتفاقی ندانسته بلکه آن را مولود اسباب فکری و تربیتی و نفسانی و اجتماعی و اقتصادی می داند که در پیدایش فکر تکفیر نقش داشته که از آن جمله: جهل به دین، جمود در فهم ظاهر نصوص، خودبینی و بسته فکر کردن است.

«دور مناهج التربیة الإسلامیة فی الحد من ظاهرة التکفیر: رؤیة تطبیقیة لمناهج التربیة الإسلامیة فی المرحلة». مروان بن صالح بن عبدالعزیز الصقعبی، السجل العلمی

لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

مؤلف درصدد اثبات اعتدال در اسلام بوده و این که روش های تربیت اسلامی در تأسیس عقل فردی مبتنی بر ارتباط با قرآن و سنت نبوی مؤثر است. آن گاه به

ص:123

برخی از نمونه های تربیتی و تعلیمی اشاره کرده که توانسته مشکل تکفیر را به صورت مباشر یا غیر مباشر حل نماید و این کار را بر عهده اساتید و معلمان گذاشته تا با اقتدار تمام با استفاده از راه کار های تربیتی عملی نمایند تا از پدیده تکفیر جلوگیری نمایند.

«دور المؤسسات التعلیمیة فی معالجة ظاهرة التکفیر». رقیه طه العلوانی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

مؤلف در این مقاله به نقش مؤسسات تعلیمی و معلم و استاد و روش ها و ارشاد نفسی و اجتماعی در تربیت دانش پژوهان و مهار کردن فکر آنان اشاره نموده تا در خطر تکفیر گرفتار نشوند.

«دور وسائل الإعلام فی الترویج للأفکار التکفیریة». رضا عبدالواجد امین، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

نویسنده معتقد است که وسایل ارتباط جمعی با کثرت و پیشرفت آن ها نقش به سزایی در گسترش تکفیر داشته است؛ خصوصاً آنکه مردم جامعه نیز به خوبی در این زمینه توجیه نشده اند و پیشنهاد می دهد تا آراء تکفیری ها، توسط متخصصان تجزیه و تحلیل و نقد شود.

«رساله فی تکفیر الروافض». ابن کمال باشا شمس الدین احمد بن سلیمان بن کمال باشا، تحقیق سید باغجوان، خمس رسائل فی الفرق و المذاهب (قاهره، دارالسلام، 1425ق./2005م.).

«رؤیة علاجیة لظاهرة التکفیر فی ضوء الوسائل والأسالیب النظریة والتطبیقیة». محمد عبدالدایم علی سلیمان و محمد الجندی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

موضوعات کلی که در این مقاله بررسی شدهاند عبارتند از: خطر پدیده تکفیر، مشوّه شدن چهره اسلام با تکفیر، عواقب وخیم فکر تکفیری بر فرد و جامعه،

ص:124

مخالفت تکفیر با اعتدال و سماحت اسلام، امکان علاج درد تکفیر با دقت نمودن در تشخیص آن، ضرورت تشکیل مراکزی جهانی و فعّال و متخصص در زمینة مواجهه با تکفیر، دور کردن اسلام از نتایج فکر ارهابی، ضرورت فعّال کردن نقش مؤسسات خیر در ترویج مفاهیم وسطیت و اعتدال.

«سبل معالجة ظاهرة التکفیر- الجزائر نموذجا». محمد طاهر حموش، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

در این مقاله راهکار های درمان پدیده تکفیر در جامعه اسلامی به ویژه در کشور الجزایر بررسی شده است.

«سماحة الاسلام وفتنة التکفیر». الوحدة الاسلامیة، ش 140، رمضان - شوال 1434ق.، ص 1-10.

گزارشی از همایش سماحة الإسلام وفتنة التکفیر (بیروت، تموز 2013م.) است. این همایش به همت اتحادیه علمای بلاد شام و با همکاری تجمع علمای مسلمین لبنان در بیروت برگزار شد و حدود شصت تن از علما و اندیشمندان برجسته از 32 کشور جهان در آن حضور داشتند. از جمله محور های که در این همایش مورد بحث و بررسی قرار گرفتند میتوان به این موارد اشاره کرد: اسلام و تعدد مذاهب؛ تکفیر در طول تاریخ؛ پدیده تکفیر و رنج های جهان اسلام؛ خوارج و پیدایش تکفیر در جهان اسلام؛ دلایل و عوامل تکفیر؛ بزرگان مذاهب و مواضع آنان در قبال تکفیر.

«السیناریوهات المحتملة لمستقبل ظاهرة التکفیر». علاء عبدالحفیظ محمد، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

در این مقاله سناریو های مختلفی برای آینده پدیده تکفیر و عواقب آن بیان شده و برای هر کدام راه کارهایی معرفی شده است.

ص:125

«الشُبه التکفیریة ومهارات التعامل معها». عبدالله بن ناصر آل سلیمان أ. صالح بن بخیت الدوی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

بررسی نقش مؤسسات تربیتی و نهاد های آموزشی در محافظت نوجوانان و جوانان از افتادن در ورطه تکفیر است. مؤلف معتقد است مؤسسات تربیتی وظیفه دارند تا برنامه هایی را برای حمایت فکری از خانواده ها ریخته و آن را عملیاتی کنند تا افراد آن را از افراط گری فکری محافظت نمایند.

«شبهات استحلال الدماء والأموال والرد علیها وفق الضوابط الشرعیة». هالة بنت محمد بن حسین جستنیة، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

در این نوشتار، مفهوم استحلال، ضوابط تحریم، شبهات مربوط به استحلال و مناقشة آن ها بر طبق ضوابط شرعی و موضوعاتی دیگر در این ارتباط آمده است.

«شبهات جماعة التکفیر والهجرة عرض و نقد». ناصر محمدی محمد جاد، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

در این مقاله مؤلف به نقد و بررسی برخی شبهات مطرح شده از سوی جماعت التکفیر والهجرة پرداخته است. شبهاتی از قبیل: پایین ترین حد اسلام، توقف و تبیین، تکفیر با اصرار بر گناه، تکفیر مقلد، عمل، شرط صحت ایمان و شبهه تکفیر به تأویل. وی ثابت کرده عقاید شکری مصطفی و گروه او همانند خوارج با تعالیم

اسلام سازگاری ندارد؛ زیرا اسلام برای افراد به مجرد اقرار به شهادتین ثابت می شود و نیز درصدد ابطال نظر جماعات تکفیری در انکار تقلید است.

«شبهات الجماعات التکفیریة المعاصرة المتعلقة بالتکفیر والجهاد و الردّ علیها». کرم حلمی فرحات احمد، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

ص:126

نویسنده پس از بیان مفهوم تکفیر و جهاد در لغت و شرع، شبهات مربوط به تکفیر را که از سوی گروه های تکفیری مطرح شده پاسخ داده است. این شبهات عبارتند از: تکفیر مسلمانان به سبب وقوع در معصیت، تکفیر معیّن بدون ضوابط شرعی، تکفیر حاکم به غیر ما انزل الله به طور مطلق، تکفیر پیروان محکومین به غیر ما انزل الله، تکفیر خروج کننده بر جماعت مسلمین، تکفیر کسی که در جامعه خود اقامت نموده و از آن جا هجرت نکرده، حکم بر دیار مسلمین به عنوان دیار کفر و... هم چنین شبهات مربوط به جهاد مثل شبهه جهاد با حاکمان، کشتن شهروندان، هدف قرار دادن گردشگران، شبهه این که در اسلام جز جهاد نیست و شبهه این که تنها راه رسیدن به مقصد جهاد است.

«شبهات الخوارج فی التکفیر والرد علیها فی ضوء الکتاب السنة». عبدالرزاق حسین احمد، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

نقد و بررسی و ردِّ اعتقادات خوارج در مفهوم ایمان و تکفیر، موضوع این نوشتار است. هم چنین آثار خطرناک فکر تکفیری خوارج بیان شده و راه هایی برای علاج آن ذکر شده است.

«الشبهات العقلیة والنقلیة عند الخوارج وابطالها». عالیة صالح سعد القرنی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

مؤلف به بیان شبهات خوارج در کفر معصیت کار پرداخته و مخالفت آن ها را با آیات قرآن به اثبات رسانده و مدعی است تمام استدلال های خوارج بر تکفیر مرتکب کبیره از باب پیروی متشابهات و استدلال به ادله عام و رها کردن ادله خاص است.

«شبهات الفکر التکفیری فی الاستحلال ومناقشتها وفق الضوابط الشرعیة». احمد بن عبد العزیز القُصَیر، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

ص:127

مؤلف درصدد بیان معنای استحلال و حکم آن برآمده و این که اصحاب فکر تکفیری در بیان آن انحراف پیدا کرده و هر حلال شمارنده محرمی را کافر به کفر اکبر دانسته و او را از اسلام خارج نموده و نیز آنان در بیان اموری که با آن ها استحلال شناخته می شود منحرف شده اند؛ زیرا گمان کرده اند که با احراز انسان بر فعل حرام استحلال صادق است و نیز بیان کرده که اصحاب فکر تکفیری از تکفیر تمام افرادی که متهم به استحلال می باشند ابایی ندارند گرچه معذور باشند و لذا خون و اعمالشان را حلال می شمارند. آن گاه درصدد اثبات مخالفت اقوال و اعمال آنان با ضوابط شریعت برآمده و حق را بیان داشته است.

«شبهات الفکر التکفیری المتعلقة بالولاء والبراء ومناقشتها وفق الضوابط الشرعیة». کرم حلمی فرحات احمد، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

مؤلف به شبهات جماعات تکفیری در زمینه ولاء از قبیل: انحصار آنان در جماعت مسلمین، تعصب و تحزّب، تنها مصدر حق بودن، تنها رهبر مسلمین بودن و نیز شبهات براء از قبیل: تبری از جوامع اسلامی، تبری از کفار و تعامل با آنان، تبری از علما و تکفیر آنان با شبهه پرداخته است.

«شروط التکفیر». خالد عبداللطیف محمد، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

«شروط التکفیر». وفاء غنیمی محمد غنیمی احمد، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

«شروط التکفیر». منیرة بنت حمود البدرانی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

«شروط التکفیر فی الفقه الإسلامی». محمد بن مرعی الحارثی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

ص:128

بررسی شروط تکفیر بر اساس فقه اسلامی موضوع این مقاله است. در همین زمینه این موضوعات بررسی شده است: معنای تکفیر، ارتباط بین حکم به تکفیر و ارتداد، خطر تکفیر، فرق بین تکفیر مطلق و معین، شروط تکفیر کننده و تکفیر شده و....

«شروط التکفیر و ضوابطه». خالد عبداللطیف محمد نور، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

بررسی شروط و ضوابط تکفیر از منظر قرآن و سنت موضوع این نوشتار است.

«شروط التکفیر و ضوابطه». وفاء غنیمی محمد غنیمی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

«شروط التکفیر و ضوابطه». ولید بن محمد عبدالله العلی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

«شروط التکفیر و موانعه». منیره حمود سعد البدرانی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة

بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

در این مقاله، شروط تکفیر از قبیل تکلیف، اختیار، علم به مخالفت، عدم اجتهاد، عدم تأویل و نیز موانع تکفیر بررسی شده است.

«شروط وموانع تکفیر المعین وأهم قواعد». علی بن عبدالعزیز علی الشبل، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

بررسی شروط و موانع تکفیر معیّن (تکفیر افراد خاص) و قواعد در این نوشتار بررسی شده است.

ص:129

«شیعة آل البیت فی الهند بین التکفیر و التطهیر». محمدسعید الطریحی، الموسم، ش 57-58، ص 355-366.

بررسی مشکلات و وضعیت شیعیان هند در مواجهه با جریان های تکفیری در این کشور موضوع این مقاله است.

«الغلو وأثره فی ظاهرة التکفیر». جمال محمد السید عبدالحمید، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

در این نوشتار، غلو و اثر آن در پدیده تکفیر مورد بررسی قرار گرفته است. در همین زمینه این موضوعات بررسی شده است: حقیقت غلو، اسباب غلو، مظاهر غلو، علاج غلو، اثر غلو در تکفیر، ریشه های تاریخی غلو، انواع غلو، خطر غلو، ضوابط غلو، رابطة بین غلو و تکفیر، مظاهر غلو در تکفیر و...

«الصحوة الاسلامیه بین التطرف والاعتدال؛ نتائج التطرف: التکفیر والتفسیق والتبدیع»، محمود هرموش، رسالة التقریب، ش 11، محرم - صفر 1417ق.، ص 209-216.

آسیب شناسی بیداری اسلامی از منظر حرکت های افراطی و خشونتگرایانه موضوع این نوشتار است. نویسنده عواقب برخی رفتار های خشونتگرایانه و تکفیری را بر بیداری اسلامی و آینده جهان اسلام بررسی کرده است.

«ضروریات الدین و المذهب: دراسة فی المنطلقات لظاهرة التکفیر». محمدهادی آل راضی، المنهاج، ش 46، تابستان 1428ق.، ص 207-223؛ ش 47، پاییز 1428ق.، ص 60-103.

«ضوابط التکفیر». ابراهیم امین احمد یعقوب، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

موضوعات کلی که در این مقاله بررسی شده عبارتند از: ضوابط تکفیر مطلق و معین، فرق تکفیر مطلق و معین، موانع تکفیر، راه کار های جلوگیری از تکفیر (نشر گفتار اهل علم و رهبران دینی، برپایی جلسات، تدریس سخنان بزرگان، پخش اعلامیه ها، تذکر خطبا).

ص:130

«ضوابط التکفیر فی ضوء السنة النبویة». نوال بنت عبدالعزیز العید، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

در این نوشتار ضوابط، شروط و موانع تکفیر در پرتو سنت نبوی بررسی شده است.

«ضوابط التکفیر فی الفکر الإسلامی: بین النظریة والتطبیق». ثائر علی الحلاق، مجلة جامعة دمشق للعلوم الاقتصادیة والقانونیة، سال 28، شماره 1، 2012م.، ص 431-460.

«ضوابط التکفیر و شروطه». ولید بن محمد بن عبدالله العلی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

«الطرق المرجوة لعلاج ظاهرة التکفیر». سعیدة یسن انور رزق، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

مؤلف در این مقاله به بارزترین راه های علاج پدیده تکفیر و نیز اهمیت نقش خانواده در حفظ فرزندان در برابر انحراف و اثبات اعتدال شریعت اسلامی و لزوم پیروی از سیاست رفق و مدارا با افراد تکفیری پرداخته است.

«ظاهرة التکفیر... تخلف حضاری». محمد زینالدین، بصائر، ش 45، تابستان 1430ق./ 2009م.، ص 200.

«ظاهرة التکفیر: عوامل النشأة و طرق العلاج». محمد شقیر، المنهاج، ش 56، شتاء 1431ق، ص 113-127.

بررسی علل و اسباب پدیده تکفیر و راهکار های علاج این پدیده موضوع این نوشتار است.

«ظاهرة التکفیر فی الأمم الأخری تاریخ التکفیر فی الکنائس الغربیة». عادل محمد احمد سلیمان، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

ص:131

بررسی جریان تکفیر در ادیان غیر اسلام در طول تاریخ، موضوع این نوشتار است.

«ظاهرة التکفیر المذهبی بین الدینی و الفقهی و السیاسی». محمد شقیر، رسالة التقریب، ش 81، رمضان و شوال 1431ق.، ص 29-42.

در این مقاله، اسباب و نتایج و نیز آثار پدیده تکفیر از منظر دینی، فقهی و سیاسی از منظر مذاهب اسلامی بررسی وتحلیل شده است.

«ظاهرة التکفیر: بحث فقهی استدلالی». رسالة التقریب، ش 85، جمادی الاولی وجمادی الآخره1432ق.، ص 21-38.

پژوهشی در زمینه ابعاد فقهی پدیده تکفیر و عوامل گسترش آن در زمان حاضر است. در این مقاله ابتدا به بررسی اقسام تکفیر و شرایط فتوا دادن به کفر یک فرد و یا گروه مذهبی به جهت داشتن اعتقادی خاص به یکی از مسائل دینی و مذهبی پرداخته شده و سپس موازین فقهی آن بررسی گردیده است. نویسنده، ضمن تجزیه و تحلیل آیات قرآنی مربوط به تکفیر، به بیان اسباب کفر و الحاد و انکار عقاید دینی از منظر قرآن کریم پرداخته و اقسام انکار و شرایط تحقق کفر و ارتداد را از لحاظ فقهی بررسی نموده است. در ادامه، نویسنده به بیان انحرافات اعتقادی

گروه هایی مانند نواصب، غلات، مجسمه، مجبره و خوارج پرداخته و وارد کردن اتهام به یک فرقه و مذهب از مذاهب اسلامی را امری پیچیده ارزیابی کرده و حساسیت موضوع را تبیین نموده است.

«ظاهرة التکفیر بین الدین والسوسیولوجیا». جعفر محمد حسین فضل الله، الوحدة الاسلامیة، ش 147، جمادی الاولی 1435ق.، ص 20.

بررسی پدیده تکفیر از منظر دین و جامعه شناسی موضوع این نوشتار است.

«ظاهرة التکفیر والارهاب داخل المجتمعات الاسلامیة وخارجها استراتیجیة العلاج والمواجهة». محمد حسن الزیر، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

مؤلف معتقد است پدیده تکفیر در دو جهت ظهور و بروز دارد: یکی فکری و فرهنگی که افکار اشتباهی را بر اساس فهم فاسد از احکام اسلام و فتاوای گمراه کننده در نتیجة سلوک

ص:132

انحرافی از مقاصد شریعت دارای گذشت عرضه می کند و دیگری جهت عملی است که سلوک افراد را مخرّب و معارض افراد و جامعه می نماید. او نیز راه کارهایی در راستای علاج این پدیده در داخل و خارج بیان کرده است.

«ظاهرة التَّکفیر.. وجهةٌ للمعالجة». السید جعفر فضل الله، مجلّة الوحدة الإسلامیة.

«ظاهرة الغلو فی التکفیر». یوسف القرضاوی، المسلم المعاصر، ش 9، المحرم - صفر 1397ق، ص 53-90.

بررسی غلو و افراطیگری در جامعه اسلامی و نتایج آن به ویژه در تکفیرگرایی موضوع این نوشتار است.

«عقلیة التکفیر وسمات شخصیته رؤیة نفسیة واجتماعیة». محمد الشامی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

موضوعات کلی: نشانه های تکفیریها (جوان بودن، کم خردی و اندیشة کم، اخذ به ظاهر عبادت و عدم درک باطن آن، عدم شناخت فقه خلاف، احترام نگذاشتن به مخالف، اهانت به مخالف، بی احترامی به بزرگان مردم)، اسباب اجتماعی گسترش فکر تکفیری (جهالت علی الخصوص به مسائل دینی، کوتاهی علما در مقابلة با مخالفان، شیوع ظلم، جدایی بین جوانان و مربیان، دخالت کفار در بلاد مسلمین، خلل در روش های برخی از احزاب و گروه های معاصر، کوته نظری و کمی صبر، غرور، تندروی و افراط گری)، راه علاج این پدیده نفسی و اجتماعی و.... .

«علاج ظاهرة التکفیر رؤیة فقهیة تأصیلیة». عبدالستار ابراهیم الهیتی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

موضوعات کلی که در این مقاله بررسی شده عبارتند از: پیدایش فکر تکفیری در قدیم و جدید، نظر علما درباره تکفیر، علاج پدیده تکفیری معاصر از راه فکر و عمل و طریق اعتدال همراه با اعتماد به نصوص شرعی و بدون اهمال نقش مقاصد عامة تشریع و افتادن در دشنام و سب.

ص:133

«علماء الأمة فی مواجهة فتنة التکفیر». حسن علی التریکی، نهج الإسلام، سال 2013م.

بررسی وظایف و مسئولیت علما و اندیشمندان در برابر گروه های تکفیری موضوع این مقاله است. این مقاله قبلا در همایش سماحة الإسلام وفتنة التکفیر (بیروت، تموز 2013م.) ارائه شده است.

«العوامل التربویة غیر السلیمة المؤدیة إلی انتشار ظاهرة الفکر التکفیری لدی الشباب من وجهة نظر طلبة جامعة الملک فیصل». احمد القواسمة و عبدالشافی احمد، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

مؤلف درصدد آشنا کردن مخاطب به عوامل تربیتی غیرسالمی است که منجر به گسترش پدیده اندیشه تکفیری نزد جوانان شده است.

«الغلو فی التکفیر وأثر فی مستقبل الإسلام». ابراهیم طلبة حسین، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

مؤلف معتقد است: غلو در تکفیر موجب شیوع دشمنی و تفرقه و اختلاف بین مسلمانان و سبب ضعف قوت آنان گشته و بر آیندة اسلام تأثیرگذار است و نیز موجب می شود ریختن خون هایی حلال شود و نزد غرب اسلام تنها خطر تهدیدکننده به حساب آید و نیز غلو در تکفیر از اسباب گسترش ترور شده و در عقول مردم به اسلام نسبت داده خواهد شد.

«الغلو فی التکفیر واستباحة الدماء». فهد بن صالح العجلان، مجلة البیان، ش 321، جمادی الأولی 1435ق./مارس 2014م.

بررسی نتایج غلو و افراط گرایی در دین در پیدایش تفکر تکفیری است.

«الغلو فی الدین سبب من أسباب ظاهرة التکفیر». صالح بن حامد الرفاعی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

ص:134

در این مقاله اسباب و مظاهر غلو که منجر به تکفیر می شود و نیز وسایل علاج آن مورد بررسی قرار گرفته است. مولف ضمن تبیین سماحت اسلام بیان داشته اسلام دین مدارا و رحمت و به دور از شدت و قساوت و حد وسط بین افراط و تفریط است.

«الغلو فی الدین و مجاوزة الوسطیة». عدنان بن عبد الرزاق الحموی العلبی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

بررسی غلو در دین و اسباب پیدایش پدیده انحراف و آثار انحراف در دین (انتشار تکفیر دیگران، غلو در دین)، راه کار های علاج انحراف موضوع این نوشتار است.

«فتوی سماحة الشیخ احمد کفتارو المفتی العام للجمهوریة العربیة السوریة سابقاً - یرحمه الله المفتی العام للجمهوریة العربیة السوریة- رئیس مجلس الافتاء الأعلی فی عدم تکفیر المسلم». آفاق الحضارة الاسلامیة، سال 9، ش 17، صفر 1426ق، ص 494-498.

«فتوی فضیلة الشیخ الدکتور یوسف عبدالله القرضاوی». رسالة التقریب، ش 52، ذوالقعده و ذوالحجه 1426ق، ص 217-240؛ آفاق الحضارة الاسلامیة، ش 17، صفر 1427ق، ص 499-521.

پاسخ یوسف قرضاوی در جواب به سوالی درباره تکفیر افراد مذاهب دیگر است.

«فتوی فی الحذر من کتاب: إحکام التقریر فی أحکام التکفیر». البیان، ش 131، رجب 1419ق.، ص 16-17.

«فتوی: اللجنة الدائمة للبحوث العلمیة و الإفتاء بالسعودیة حول کتابی: التحذیر من فتنة التکفیر.. صیحة نذیر». عبدالله بن عبدالرحمن الغدیان و بکر بن عبدالله ابوزید، البیان، ش 156، ص 36-37.

«الفضائیات العربیة...وظاهرة التکفیر دعم أم مواجهة». سامی الشریف، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

ص:135

«فکر التکفیر عند جماعات الاسلام السیاسی». احلام محمد السعدی فرهود، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق).

مؤلف معتقد است: جوامع عربی کنونی در قرن بیستم با گذشته ها فاصله زیادی پیدا کرده و تعامل با افکار مغایر خود را نمی پذیرد و لذا به تکفیر دیگران روی آورده و این فکر با اعتدال اسلام سازگاری ندارد و به طور عمده مؤلف درصدد نقد و

تحلیل افکار تکفیری جماعت های اسلامی سیاسی در مصر از عصر سیدقطب به بعد برآمده است.

«فهم الخوارج الخاطئ للتکفیر والآثار المرتبة علی ذلک». سلیمان بن سالم السحیمی، مؤتمر الإرهاب بین تطرف الفکر وفکر التطرف (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، ربیع الثانی 1431ق).

بررسی فهم خوارج از تکفیر و آثار و عواقب این فهم بر جهان اسلام موضوع این نوشتار است. برخی عناوین مورد بحث عبارتند از: اسباب ظهور تکفیر به غیر حق در بین امت، خوارج اولین تکفیریهای امت اسلام، عدم تفریق بین اطلاقات کفر، تکفیر با گناه و...

«فی إدیولوجیا التکفیر- قراءة تحلیلیة نقدیة». الحیاة الطیبة، ش 28، شتاء- ربیع2014م.

«فی سبیل الإصلاح: التکفیر بغیآ و عدوانآ غیر التکفیر تأویلآ و نظرآ - الأحادیث فی ذلک، و خطر الروایة بالمعنی»، محمدتقی الهلالی، الشهاب، ش 177، 9 رجب 1347ق، ص 4-6.

«فی مفهوم التکفیر». خلیل ابورحمه، مجله کلیة الدراسات الاسلامیة و العربیة، ص75-105.

«فیض القدیر فی تبرئة السلفیة من الغلو والتکفیر». وفاء بنت صالح الفایز، سجل البحوث و اوراق العمل المقدمة لندوة السلفیة منهج شرعی و مطلب وطنی، المجلد الثالث، ص 315-362.

ص:136

«قضایا التکفیر وآثارها المترتبة علی التطورات السیاسیة والاجتماعیة». اشرف بن محمد هاشم و سیوطی بن عبدالمناس، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

موضوعات کلی که در این مقاله بررسی شده عبارتند از: مفهوم تکفیر، ارتباط تکفیر با فتنه، بر حذر کردن علما مردم را از خطر اتهام دیگران به کفر، نزاع و اختلاف از آثار تکفیر و.... .

«القواعد الفقهیة المعالجة لظاهرة العلو فی التکفیر». حامد بن مده بن حمیدان الجدعانی، مجلة جامعة أم القری، ش 52، ربیع الأخر 14232ق/ مارس 2011م، ص 181-274.

بررسی قواعد و احکام فقهی در علاج و درمان پدیده تکفیر موضوع این نوشتار است.

«کفر الاستحلال: المفاهیم والضوابط ورد الشبهات». مصطفی الشیخ یاحی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

موضوعاتی که در این مقاله بررسی شده عبارتند از: مفهوم صحیح از کفر استحلال، تصحیح فهم اشتباهی برای برخی از مسائل فقهی مبتنی بر سوء فهم از کفر استحلال، مفهوم استحلال، ارتباط استحلال با جحود و تکذیب، اقسام استحلال، ضوابط شرعی حاکم بر استحلال، تکفیر اصرار کننده بر معصیت.

«الکفر والإیمان فی میزان الوحدة». حسن أحمد الهادی، الوحدة الاسلامیة، ش 149، رجب 1435ق، ص 50.

در این مقاله ضمن بررسی ریشه های تفکر تکفیری، شاخصه های ایمان و کفر را از منظر شرع مقدس بررسی کرده است.

«الکفر ودلالاته فی الأحادیث النبویة- قراءة تحلیلیة». الحیاة الطیبة، ش 28، شتاء- ربیع2014م.

ص:137

«المباحثة و المناظرة: تکفیر أزهری للمؤمنین بظواهر القرءان»، محمد رشید رضا، الشهاب، ش 237، رجب 1352ق، ص 488-499.

«متطلبات تجسید الأمن الفکری من خلال المناهج التعلیمیة». السعید سلیمان عواشریة، السجل العلمی لمؤتمر

ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

مؤلف در این مقاله به تعریف مفاهیم اساسی متداول درباره اهمّ اسباب انحراف در دین و اثر روش های تعلیمی در آن، نقش روش های تعلیمی در محقق ساختن امنیت فکری و دوری از انحراف پرداخته است و در آخر به خطر تکفیر و نقش آن در از بین بردن استقرار و امنیت و صلح در جوامع و تأثیر بر اقتصاد و تجارت و گردشگری و فکر و اجتماع و روح و ورزش اشاره کره است.

«المجتمع الإسلامی وشبهة عدم تطبیقه للشریعة». سلیمان ولدخسال، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق).

مؤلف درصدد مناقشه حکم به تکفیر دولت های عربی و اسلامی به دلیل حکم کردن آنان به غیر ما انزل الله است و در حقیقت، درصدد مناقشه آراء سید قطب و پیروان اوست که اهل تکفیر سیاسی بوده اند و لذا مؤلف پیشنهاد صبر در برابر چنین حاکمانی را می دهد.

«المراتب الشرعیة لعلاج الظاهرة التکفیریة». اسماعیل بن محمد علی عبدالرحمن، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق).

مؤلف در این مقاله به مفهوم تکفیر و پیدایش و حکم آن و مراتب شرعی علاج پدیده تکفیر از راه های بازدارندگی و مداوا پرداخته است.

«مسائل فی التکفیر»، عبدالعزیز محمد آل عبداللطیف، البیان، ش 56، ربیع الثانی 1413ق، ص 36-44.

ص:138

«مسلمون و تکفیر اهل القبله»، جعفر سبحانی تبریزی، رسائل و مقالات تبحث فی مواضیع فلسفیه و کلامیه و فقهیه و فیها الدعوة الی التقریب بین المذاهب (قم، موسسة الامام الصادق علیه السلام، 1421ق)، ص 209-229.

«مسؤولیة المؤسسات الإجتماعیة فی علاج داء التکفیر: مقاربة تأسیسیة أولیة من منظور قرآنی». السید عمر، السجل

العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق).

در این نوشتار پس از بیان مفهوم کفر و ارتباط آن با تکفیر راهکار های مداوا و درمان تکفیر از منظر قرآن بررسی شده است.

«مسؤولیة المؤسسات التنشئة الاجتماعیة (الأسرة والمسجد)». داود بورقیبة، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق).

بررسی نقش مهم خانواده و مسجد در جوامع اسلامی در محافظت جوانان از گرایش به تفکرات تکفیری است.

«مسؤولیة المؤسسات الدعویة فی علاج ظاهرة التکفیر». لمیاء بنت سلیمان الطویل، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

بیان نقش مؤسسات دعوت و ارشاد در علاج تکفیر موضوع این مقاله است. به عقیده نویسنده مؤسسات دعوت و ارشاد باید راه اعتدال که از خصائص اسلام است را پیش گرفته و آن را در نفوس جوانان نهادینه نمایند و میانه روی و اعتدال اسلام در امر به معروف و نهی از منکر و مقابلة با تکفیر است و نیز مردم را به حقوق والیان امر و علما تذکر دهند.

«مسؤولیة المؤسسات الدعویة فی علاج ظاهرة التکفیر». عبدالرحیم بن محمد المغذوی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

ص:139

مؤلف درصدد بیان راه هایی برای مؤسسات دعوت و ارشاد است تا به طور زیربنایی با پدیده تکفیر مقابله نمایند.

«مسؤولیة بعضی مؤسسات المجتمع فی علاج ظاهرة التکفیر». محمد حمد کنان میغا، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة

التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

مؤلف معتقد است نهاد های تعلیم و تربیت می توانند پدیده تکفیر را با انتخاب راهکار های مناسبی علاج نمایند. وی برخی از این راه ها را برشمرده از جمله: تأکید بر معیار های اخلاقی، تأکید بر ایمان راستین و علم نافع و عمل صالح، رعایت معیار های شرعی برای انتخاب رهبران دینی، امتیاز علمی داشتن و صبور و متواضع بودن و مدارا نمودن با مردم، محقق ساختن مصالح دنیوی و اخروی برای عموم به شریعت، داشتن برنامه های سمعی بصری در بیان آثار سوء پدیده تکفیر بر فرد و اجتماع.

«المسؤولیة الأمنیة للمعلم». محمد یحیی غیلان، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

نویسنده به نقش معلم در تربیت و توجیه و بیان شبهات و رفع اشکالات شاگردان پرداخته که این واجب باید با تمکّن علمی او همراه باشد و نیز مشارکت دولت در انجام این وظیفه را ضروری می داند و نیز شبهات خوارج در کفر معصیت کار را ذکر کرده و از آن ها پاسخ داده و اثبات کرده تمام شبهات آنان از قبیل پیروی متشابهات و رجوع به ادلة عام و ترک خاص بوده در حالیکه خاص مقدم بر عام است.

«مفاهیم خاطئة حیال المنهج السلفی ربط المنهج السلفی بالتکفیر». لطیفة بنت عبدالله بن محمد الجلعود، سجل البحوث و اوراق العمل المقدمة لندوة السلفیة منهج شرعی و مطلب وطنی، المجلد الثالث، ص 491-512.

ص:140

«مفهوم الجاهلیة وعلاقته بالتکفیر، دراسة تقویمیة». احمد بوعود، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق).

این مقاله در ردِّ تکفیر سیاسی نوشته شده و دیدگاه سید قطب در آن نقد شده است.

«مقاربة الأمن العقدی:مدخل للدورة الوقابیة لمواجهة المنظومة التکفیریة». عبدالقادر سعید عبیکشی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق).

این مقاله در ردِّ سید قطب و گروه های تکفیری جهادی است که جوامع اسلامی را جامعه جاهلی نامیده و فقط خود را مؤمن واقعی می دانند و برای خود امیری معیّن کرده و با او بیعت می کنند و خود را امثال صحابه می دانند.

«منهج أبی حامد الغزالی فی معالجة التکفیر و آثارها علی الدعوة الإسلامیة». جابر بن زاید السمیری، مؤتمر الدعوة الإسلامیة و متغیرات العصر (7-8 ربیع الاول 1426ق./ 16-17 أبریل 2005م).

در این تحقیق، خطر شیوع تفکر تکفیری در جامعه اسلامی بررسی و تحلیل شده است. نویسنده در دستیابی به هدفش، راهکارهای ابوحامد غزالی جهت دوری جامعه از این پدیده را بررسی و معرفی کرده است. نویسنده از اساتید دانشکده اصول الدین دانشگاه اسلامی غزه است.

«المنهج القرآنی فی علاج ظاهرة التکفیر». صالحة بنت الشریف حسین محمد الهجاری، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق).

استفاده از تعالیم قرآنی در درمان پدیده تکفیر موضوع این نوشتار است. از جمله موضوعاتی که نویسنده مورد بحث قرار داده این موارد هستند: تعریف تکفیر، خطر تکفیر، لزوم عدم تشکیک در اسلام دیگران، لزوم بررسی قبل از حکم کردن بر دیگران، تأکید بر اخوت ایمانی، توصیف گروه های در حال جنگ به ایمان، امر به

ص:141

اصلاح بین افراد در حال نزاع، تأکید بر برادری ایمانی، نهی از غلو و نسبت دادن بدون علم به خدا، دعوت بر طلب علم صحیح، حسن تعامل با دیگران، اسلوب

گفت وگو و قناعت نمودن به حجت، تمسک کردن به خدا و دوری از تفرقه، امر به طاعت اولی الامر.

«منهج الوسطیة فی التشریع الإسلامی وأثره فی الوقایة من ظاهرة الغلو والتکفیر». نورالدین بوحمزة، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق).

مؤلف معتقد است: بارزترین قضایای شرعی که در آن انحراف از حد اعتدال پدید آمده مسئلة غلو در تکفیر است؛ امری که موجب تعدی و ظلم بر خون ها و اموال و آبرو های مردم شده است و لذا مؤلف درصدد بیان مهم ترین راه حل ها برای این پدیده برآمده که بر اساس فعال کردن روش اعتدالی اسلام در تعلیم و تربیت و نشر تعالیم صحیح اسلام از راه حکمت و موعظه حسنه و رعایت حقوق شرعی بین افراد جامعه است.

«مواجهة التکفیر والاحتلال». هیئت التحریر، رسالة التقریب، ش 55، جمادی الاولی و جمادی الآخرة 1427ق، ص 5-6.

«موقف السنة النبویة من الغلو فی الدین». غادة عبد اللطیف الحلیبی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

بررسی غلو در دین از منظر سنت نبوی است. نویسنده غلو را از اسباب پدیده تکفیر دانسته و پیشنهادهایی برای دوری از این انحراف داده است. وی در همین زمینه بحثی درباره سماحت شریعت ارائه کرده است.

«موقف ائمه المسلمین من التکفیر». ثقافة التقریب، ش 47، فروردین 1390، ص 90-105.

«نصاب الإیمان والکفر- فی نقد ملّة التکفیر ومقولاته». الحیاة الطیبة، ش 28، شتاء- ربیع2014م.

ص:142

«النصوص الشرعیة المتشابهة وأثر الغلط فی فهمها علی الأمن الفکری کبعض النصوص فی الجهاد أنموذجاً». عبدالله بن عبدالعزیز الغملاس، المؤتمر الوطنی الأول للأمن الفکری

تحت شعار (المفاهیم والتحدیات) (جامعة الملک سعود، 1430ق.)

«نماذج من شبه الجماعات التکفیریة المعاصرة والرد علیها». عبدالله بن مطلق بن عبدالله المطلق، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق.).

«نموذج تشخیصی وإطار بحثی مقترح لدراسة ظاهرة التکفیر باعتبارها مهدداً للأمن الفکری». عبدالله البریدی، بحوث المؤتمر الوطنی الأول للأمن الفکری تحت شعار (المفاهیم والتحدیات) (جامعة الملک سعود، 1430ق).

«وسائل و اسالیب علاج ظاهرة التکفیر». حصة بنت محمد بن مبارک الخاطر، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق).

مؤلف درصدد علاج پدیده تکفیر از راه دروس علمی و روش های درسی، خطبه ها، برنامه های توجیهی، جلسات، اجلاس ها و نیز برخی اسلوب های بازدارنده برآمده است.

«الوسائل والاسالیب القرآنیة فی علاج ظاهرة التکفیر». اقبال بن عبدالرحمن ابداح، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق).

در این نوشتار نویسنده درصدد بیان تفصیلی اسلوب های خطابی و توجیهی قرآن در بر حذر داشتن مردم از واقع شدن در تکفیر برآمده و در استقرای این گونه آیات و نیز روایات اسلوب علمی را دنبال کرده است.

«وسائل علاج ظاهرة التکفیر». عاصم بن عبدالله القریونی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق).

ص:143

مؤلف به مهم ترین وسایل علاج پدیده تکفیر از قبیل نشر علم برگرفته شده از قرآن و سنت و سلف امت و برجسته کردن جایگاه علمای ربانی و پرهیز کردن از اخذ علم از افراد جاهل و احتراز از مفارقت جماعت و شذوذ و ضرورت عنایت به نشر کتاب های امامان سلف پرداخته و نیز گفت وگو و نصیحت با صاحبان فکر تکفیری را وظیفة مهم علما دانسته و مقابلة با این فکر انحرافی را مسئولیت بزرگ حاکمان دانسته است. او در آخر طرح تأسیس مرکزی برای بحث کردن با تکفیری ها و رد شبهات آنان و چاپ کتاب های سلف و برگزیدة از کلام امامان را به لغات مختلف می دهد.

«وقفات تأصیلیة التکفیر بین العلم والجهل». فهد بن سعد الزایدی، السجل العلمی لمؤتمر ظاهرة التکفیر: ملخصات البحوث المقدمة بالمؤتمر (جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1432ق).

«هل یجوز تکفیر المسیحیین؟ قراءة من واقع الحیاة فی کتابین مسلمین حدیثین». کمیل حشیمه، المشرق، شماره 74، کانون الثانی و حزیران 2000، ص 245-264.

ص:147

الف) کتابها

^img208.png

اسلام و خشونت: نگاهی نو به پدیده تکفیر. حسین

احمد الخشن،

ترجمه موسی دانش،

مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1390، 340ص، وزیری.

این اثر ترجمه کتاب الاسلام والعنف قراءة فی ظاهرة التکفیر (نوشته حسین احمد الخشن ، مغرب، دارالبیضاء؛ بیروت،

مرکز الثقافی العربی، 1427ق/ 2006م، 203ص، وزیری) است. نویسنده، در کتاب حاضر به

واکاوی مسئله خشونت و تکفیر در اسلام پرداخته و به بسیاری از سؤال های مطرح شده

دربارة این موضوع ها پاسخ داده است. کتاب، مشتمل بر پنج فصل است و نگارنده طی آن ها

به تبیین اصول و معیار های تکفیر پرداخته، خاستگاه های تکفیر و برخی ویژگی های

تکفیری ها را برشمرده، به گونه ها و شکل های تکفیر اشاره کرده، و در پایان گفتمان

تکفیری را مورد تحلیل و بررسی قرار داده است.

^img209.png

اسلام و کفر: تعریف اسلام و کفر، معیار های اسلام و

کفر، بررسی فتاوای تکفیری ها... (مجموعه مقالات بیست و یکمین همایش علمی - تحقیقی

مذاهب اسلامی کمیسیون کلامی). گروه پژوهشی موسسه مذاهب اسلامی،

چابهار، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در امور اهل سنت سیستان و بلوچستان، دبیرخانه،

1388، 725ص، وزیری.

ص:148

مجموعه مقالات ارائه شده به کمسیون کلامی بیست و یکمین

همایش علمی - تحقیقی مذاهب اسلامی در سال 1389 می باشد که با همکاری نویسندگانی از

فریقین تدوین یافته است. مقالات کمیسیون کلامی در این دوره عمدتا در موضوع تعریف

اسلام و کفر، معیار های اسلام و کفر و بررسی فتاوای تکفیری ها بوده است.

^img210.png

اسلام و نفی خشونت و افراط گرایی. سلیمان

ملا،

تهران، نشر احسان، 1391، 272ص، رقعی.

نویسنده در کتاب حاضر به بررسی دیدگاه اسلام دربارة تروریسم

و خشونت پرداخته است. در این رهگذر ابتدا مهم ترین اصول در دعوت انبیا و مراحل مسالمت آمیز

آن بررسی شده است و سپس دیدگاه ادیان و مکاتب نسبت به ضرورت اجتماعی جنگ مطرح گردیده

است. آن گاه قوانین کاهش دهنده خسارت های جنگی در اسلام معرفی و اعترافات برخی

از دانشمندان واقع گرای غرب درباره جنگ های رهایی بخش اسلام ارائه شده است. در

ادامه، موضع صریح اسلام درباره معتقدان سیاسی درون مکتبی و مخالفان بیرون مکتبی بیان

و ریشه های تاریخی پدیدآورندگان نگرش های افراطی دربارة جنگ مورد مطالعه قرار گرفته

است. در پایان، ضمن پرداختن به مفهوم شرعی جهاد و موقعیت شناسی آن در قرآن، تفاوت های

بنیادین میان عملیات استشهادی و اقدامات انتحاری بازگو و دیدگاه اسلام دربارة جنگ

تمدن ها آورده شده است.

^img211.png

بازخوانی تکفیر و تکفیرگرایی در بین مسلمانان.

علی اکبر نیکزاد تهرانی،

قم، نوای قلم، 1389، 72ص، پالتویی.

مروری بر دیدگاه های تکفیری برخی از

فرقه های اسلامی و نقد این

دیدگاههاست. نویسنده ضمن بیان پیشینهای از تکفیر و «تکفیرگرایی» در

جهان اسلام از زمان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و پس از آن به ریشهیابی این پدیده و عوامل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی آن پرداخته است.

ص:149

وی ابتدا

به معیارهای اسلام و کفر در جهان اسلام اشاره کرده و موجبات کفر را انکار توحید و

رسالت نبوی، انکار ضروری دین و مذهب و ارتکاب گناه کبیره دانسته و شرک خفی را نیز

موجب کفر افراد محسوب نکرده است. آن گاه به پیشینه تاریخی تکفیر مسلمانان پرداخته

و دیدگاه های مذاهب مختلف اسلامی

را در این زمینه منعکس نموده است. وی ادله عدم جواز تکفیر را از قرآن کریم، روایات

نبوی، سیره پیامبر اسلام و سیره و روایات ائمه معصومین علیهم السلام استخراج نموده و وهابیت را به عنوان یک آیین تکفیرگرایی

در میان مسلمانان اهلسنت معرفی کرده و عقاید و دیدگاه های تکفیری محمد بن عبدالوهاب در مورد مشرک خواندن شیعیان

را نقد کرده و شباهت های خوارج دوره صدر

اسلام را با وهابیان امروزی بررسی نموده است.

^img212.png

بررسی فتوای تکفیر در نگاه مذاهب اسلامی.

حسین رجبی،

تهران، نشر مشعر، 1389، 84ص، پالتویی.

در این کتاب برای روشن شدن حقیقت مسئله تکفیر، با نگاهی

به قرآن و روایات و گفتار بزرگان مذاهب اسلامی، به بررسی فتوای تکفیر در اسلام و

سایر مذاهب پرداخته است. به اعتقاد نویسنده، تکفیر در روایات شیعه و اهل سنت، مسئله ای

بسیار خطرناک معرفی شده است. هم چنین پیامبر در اینباره میفرماید: «هرکس نسبت کفر

به کس دیگری بدهد که معیار کفر را ندارد، گوینده آن کافر است». با توجه به روش و

معیار قرآن و سنت درباره معیار کفر و اسلام، برخی از افراد، فتوای به کفر عد ه ای

را صادر می کنند، این که فتوا استناد قرآنی و روایی دارد یا از جهالت و تعصب سرچشمه

گرفته است، سئوالی است که اذهان را به خود مشغول داشته است.

ص:150

پدیده افراط در تکفیر. یوسف

قرضاوی،

ترجمه مسعود انصاری تالش،

تهران، نشر احسان، 1373، 93ص، رقعی.

این کتاب ترجمه ای از کتاب ظاهرة الغلو

فی التکفیر (نوشته یوسف قرضاوی، قاهره، مکتبه وهبه، 1411ق/

1990م، 96ص) است. گفتنی است این کتاب با عنوان پدیده غلو و زیارده روی در تکفیر

(کافر گفتن مسلمان) با ترجمه عبدالواحد نهضت فراهی نیز منتشر شده است. هم چنین

در کتابِ فتاوای فقهی معاصر (یوسف قرضاوی،

جلد اول، ترجمه احمد نعمتی، تهران، نشر احسان چاپ اول، 1380) در قالب مقاله ای

به چاپ رسیده است.

^img214.png

پدیده غلو و زیادهروی در تکفیر (کافر گفتن مسلمان).

یوسف القرضاوی، بیجا، عبدالواحد نهضت فراهی، بیتا،

100ص، پالتویی.

در این نوشتار با ریشه یابی پدیده تکفیر، برخی از علل

و اسباب پیدایش آن، بررسی و تحلیل شده است. نویسنده پیامد های خطرناک تکفیر مسلمانان

را بیان کرده و ضرورت رجوع به قرآن و سنّت نبوی را به وهابیون گوشزد کرده است.

^img215.png

پرهیز از اندیشه های تکفیری.

عبدالله دشتی، ترجمه

کاظم حاتمی طبری، تهران،

نشر مشعر، 1390، 96ص، رقعی.

این اثر، ترجمه فارسی کتاب تطهیر

المناهج من التکفیر (نوشته عبدالله دشتی، عراق، شبکة الفکر، 1428ق/2007م، 81ص)

است. شناخت تکفیر و شرک و ارائه راهکارهایی در راستای دوری جستن از اندیشه هایی

که منجر به تکفیر میشود، موضوع اصلی این کتاب است.

ص:151

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم و تروریسم و خشونت طلبی.

علی اصغر رضوانی،

قم، مسجد مقدس جمکران، 1385، 62ص، رقعی.

در این کتاب این موضوعات بررسی

شده است: بررسی مفهوم ترور؛ اولین ترور در اسلام؛ حکم ترور از دیدگاه شرع؛ بررسی

آیه ارهاب؛ اقدام برای دفاع از جان؛ توجیه برخی از ترورها؛ اسلام و خشونت؛ مفهوم

خشونت؛ انواع خشونت؛ مبارزه ریشه ای با جرم و انحراف؛ نمود های رحمت الهی در مجازات ها؛

خشونتها و مدارات های نیک.

^img217.png

پیشوای ضلالت: حقایقی درباره تکفیر شیخ احمد احسایی.

محمدحسین زیدی پرستی،

قم، بوستان دانش، 1390، 160ص، رقعی.

مروری بر زندگانی شیخ احمد احسائی، موسس فرقه شیخیه است.

در این نوشتار، با استناد به منابع تاریخی، ادوار مختلف زندگی احسایی و حالات وی

و چگونگی شکل گیری فرقه مذکور توسط او، مورد بحث و بررسی قرار گرفته و فراز و نشیب های

زندگی اش، تبیین شده است. نویسنده به توصیف محل زندگی احسایی، دوران تحصیل، مسافرت ها

و خواب های او اشاره کرده و به ادعا های بلندپروازانه اش در احضار ارواح ائمه اطهار علیهم السلام،

فهم دقیق قرآن، فراگرفتن علوم معنوی و غریب در خواب و ادعای دیدار با امامان علیهم السلام پرداخته و زمینه سازی وی برای فرقه سازی و توطئه های استعمار غرب برای

ایجاد انحراف در افکار و ایجاد فرقه توسط او را، تحلیل نموده است. نگارنده در ادامه،

به ورود احسایی به ایران و فتوای کفر وی توسط مجتهدان شیعه اشاره کرده و مسافرت های

متعدد او به شهر های مختلف ایران برای ترویج افکار انحرافی خویش را گزینش نموده

و موضع گیری علمای شیعه ضد وی را با توجه به افکار انحرافی و عمل کردش، منعکس کرده

است.

ص:152

تعدد مذاهب از دیدگاه فقها و اندیشمندان مسلمان.

سید جلال میرآقایی،

تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1386، 342ص، وزیری.

این کتاب دارای یک مقدمه و پنج فصل است. فصل چهارم

این کتاب با عنوان «پاسخ به کج اندیشان» شامل دو بخش است: 1- پاسخ آیت اللّه

العظمی مکارم شیرازی به فتوای 38 تن از علمای وهابی مبنی بر تکفیر شیعیان و جواز

قتل آنان؛ 2- متن نامه آیت اللّه تسخیری به جمعی از علما و اندیشمندان جهان اسلام

جهت نظرخواهی در خصوص فتوای فوق و پاسخ علمای جهان اسلام به نامه ایشان و محکوم

کردن فتوای تکفیری عبد اللّه الجبرین.

این کتاب با عنوان التعددیة المذهبیة فی الاسلام

و آراء العلماء فیها توسط مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی

به عربی ترجمه شده و در سال 1386 در 279 صفحه منتشر شده است.

^img219.png

تکفیر. مجید صفاتاج،

تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1380، 248ص، وزیری.

در این نوشتار چگونگی برخورد با اندیشه های خلاق و مبتکر

و عدم تحمل آن از طرف برخی افکار حاکم با استفاده از حربه تکفیر مورد نقد و بررسی

قرار گرفته است. هدف نویسنده فراهم ساختن زمینه ابراز نظر های مخالف و نقد سالم

افکار و اندیشه هاست. وی با بهره گیری از آیات، منابع حدیثی، تفسیری، فقهی، تاریخی

و کلامی به این مباحث پرداخته است: ماهیت و حقیقت تکفیر؛ اتهام و تکفیر در فرهنگ

و بینش اسلامی؛ منشأ و ریشه ها و عوامل عمده وجود تکفیر در جوامع اسلامی؛ آثار منفی

آن در میان مسلمانان؛ امام خمینی الگوی مقاومت علیه تکفیر؛ و چگونگی درمان و از بین

بردن جو تکفیر در جامعه.

ص:153

تکفیرشدگان در تاریخ.

پرویز صانعی، تبریز،

هاشمی سودمند، 1384، 77ص، رقعی.

این مجموعه به بررسی تکفیر - به

منزلة نوعی اتهام مذهبی همانند اتهام سیاسی برای از میدان به در کردن رقبا - از دیدگاه

جامعه شناسی تاریخی، اختصاص یافته است. بر این اساس، نگارنده تکفیر دانشمندان و متفکران

مسیحی را برای حفظ منافع اقتصادی کلیسا می داند. هم چنین به تاریخ تکفیر در جهان

اسلام در دوران حکومت بنی امیه و عباسیان، اشاره می کند و چهره های تکفیر شده در

این دوران را برمی شمارد، سپس مفاهیم تقیه، تکفیر و رفض و آثار منفی این سه کلمه

را بازگو کرده است.

^img221.png

فتاوا و نظریات مراجع عظام تقلید و اندیشمندان اسلامی

درباره حرمت تکفیر مسلمانان و اهانت به مقدسات مذاهب اسلامی. تهیه

کننده پژوهشکده حج و زیارت،

تهران، نشر مشعر، 1392، 69ص، پالتویی.

علما و مراجع عظام تقلید و پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام اهانت به مقدّسات مذاهب اسلامی و تکفیر پیروان سایر مذاهب را جایز نمی دانند

و با صراحت بر حرمت چنین اعمالی فتوا داده اند و نیز بسیاری از اندیشمندان و علمای

شیعه دیدگاه های مشابهی را در زمینه حرمت تکفیر مسلمانان و اهانت به مقدسات مذاهب

اسلامی ارائه کرده اند، لذا حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت بر آن شده

تا با انتشار این فتاوا و آراء، گامی مهم در جهت تقویت مبانی تقریب مذاهب اسلامی

و نزدیک تر شدن هرچه بیشتر علما و اندیشمندان سایر مذاهب در راستای مقابلة نظری با

تکفیر و جنایات تکفیریان بردارد.

اثر حاضر علاوه بر فتاوای مراجع معظم تقلید و نظریات

برخی از

ص:154

اندیشمندان و علمای اسلام، به بررسی اجمالی فتنه تکفیر اهل قبله از نگاه

قرآن، روایات و اندیشمندان اسلامی می پردازد. نظریات آیات عظام خامنهای،

سیستانی، فاضل لنکرانی، مکارم شیرازی، وحید خراسانی، صافی گلپایگانی، جوادی

آملی، شبیری زنجانی، موسوی اردبیلی، محمدسعید حکیم، جعفر سبحانی، بشیر نجفی،

حسین مظاهری، یوسف مدنی تبریزی، آصف محسنی، مهدوی کنی، محمد یزدی، محمدمهدی آصفی

در این مجموعه آمده است.

این کتاب به عربی نیز ترجمه شده و با عنوان «حرمة

تکفیر المسلمین و الإساءة إلی مقدسات الأمة الإسلامیة فی فتاوی وآراء مراجع

الدین و العلماء المسلمین الشیعة»

منتشر شده است.

^img222.png

کفر و ایمان: از دیدگاه علما و

بزرگان، محمدصالح دهقانزاده، پیرانشهر، آراس، 1390، 176ص، رقعی.

بررسی مبحث کفر و ایمان با توجه

به نظر علما و مفسران و مرحوم «احمد مفتی زاده» موضوع کتاب حاضر است. نگارنده ابتدا

به تعریف لغوی و اصطلاحی ایمان و کفر و نفاق در کتاب «دربارة کردستان»، تعریف

ایمان در کتب «احیاء علوم الدین» و «تفسیر المنار» می پردازد. سپس

مبحث کفر را با مطالبی؛ چون معنای اصطلاحی کفر،کفر از دیدگاه استاد شیخ «محمد عبده»،

قضیه اتمام حجت و اهمیت آن مطرح می کند. بعد از آن، به بحث تکفیر در تفسیر «روح المعانی»

و حدیثی از «صحیح بخاری» می پردازد و در آخر اتفاق و افتراق و شرک و کفر را

با بیان مطالبی چون اتحاد و اختلاف شرک و کفر، ابزار هدایت و تأثیرپذیری آن بیان

می کند.

ص:155

مبلّغ، نه پیامبر: قرائت انتقادی بر مسلک تکفیری شیخ

محمد بن عبدالوهاب. حسن بن فرحان

مالکی،

ترجمه یوسف مرتضوی، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1387، 277ص.

این اثر، ترجمه کتاب داعیة و لیس

نبیا (قراءة نقدیة لمذهب الشیخ محمد

بن عبدالوهاب فی التکفیر (نوشته شیخ حسن بن فرحان مالکی، عمان، دارالرازی؛

مرکز الدراسات التاریخیه، 2004م/1425ق، 199ص) است. مطالب این کتاب در پنج فصل

تنظیم شده است. نقد سخنان و عقاید پیشوای وهابیان در زمینه تکفیر مسلمانان و نسبت

دادن شرک و کفر از سوی آن ها به همه کسانی که وهابی نیستند و سخنان او را نپذیرفته اند،

موضوعی است که در این کتاب بررسی شده است.

^img224.png

مرداب انتحار . علیرضا

کیخا، قم،

سپهر آذین، 1392، 176ص، رقعی.

نقد عملیات انتحاری توسط جریان های تندروی اسلامی با

استناد به آموزه های قرآن و سنت است. در این نوشتار ابتدا تاریخچه ای از پیدایش خوارج

و ظهور افراد خودسر و افراطی در تاریخ صدر اسلام ارائه شده و سپس هشدار های

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه اطهار در مورد ضرر فتنه این قبیل از افراد

منعکس گردیده است. در ادامه به بحث در مورد گسترش عملیات انتحاری توسط برخی از مسلمانان

افراطی با انگیزه های قومی و مذهبی پرداخته شده و این قبیل از اعمال به نام اسلام

و قرآن مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است. نویسنده، ظاهرگرایی، تعصب و لجاجت، تکفیر

سایر مسلمانان، برداشت های سطحی از قرآن و سنت، ایجاد تفرقه و ترویج خشونت توسط

عد ه ای از فرقه های انحرافی مسلمان را بزرگ ترین ضربه به اسلام در لباس اسلام عنوان

کرده و به بررسی

ص:156

شخصیت منفی برخی از این افراد و گروه های تروریستی و عوامل انتحاری

پرداخته است.

^img225.png

نقد و بررسی اندیشه تکفیر.

ترجمه سالم افسری، تهران،

نشر احسان، 1388، 428ص، وزیری.

این اثر ترجمه فارسی کتاب الحکم و قضیة

التکفیر المسلم (نوشته سالم البهنساوی، منصوره، دارالوفاء، 1415ق،

315ص، وزیری) است. در این کتاب پس از بیان تاریخ شکل گیری و فعالیت گروه «جماعت المسلمین»

در کشور مصر، اندیشهها و اعتقادات آن ها نقد و بررسی شده است. در این کتاب بحث مفصلی

درباره اندیشه تکفیر صورت گرفته و با استفاده از مفاهیم قرآن و روایات و منابع اهل سنّت،

این اندیشه نقد و رد شده است.

^img226.png

وهابیان تکفیری. علی اصغر

رضوانی، تهران،

نشر مشعر، 1390، 188ص، رقعی.

در این نوشتار، جریان وهابیت از منظر تفکر تکفیری

مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. نویسنده پس از بیان توضیحاتی درباره ایمان و

کفر، دیدگاه قرآن و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و برخی از

صحابه در نهی تکفیر را آورده و آن گاه به بررسی عوامل ظهور فکر تکفیری پرداخته

است. وی عواملی همچون جهل، تعصب، اکتفا به مطالعه کتب، عجب و خودبزرگ بینی و علاقه

به پیشتاز بودن را از دلایل ظهور تفکر تکفیری دانسته است. از دیگر موضوعاتی که

در این کتاب بررسی شده عبارتند از: آثار تکفیر، علاج فکر تکفیری، جوانان و خطر تکفیرگرایی،

فکر تکفیری و مقابله پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با آن،

تکفیری های قرن چهارم، ابن تیمیه تکفیری قرن هشتم، محمد بن عبدالوهاب تکفیری

قرن دوازدهم، مقایسهای بین خوارج و وهابیان، وهابیان تکفیری از دیدگاه اهل سنت.

ص:157

هشدار از خطر. ابوالحارث

علی بن حسین حلبی اثری، ترجمه

جلیل بهرامی نیا، تهران، نشر احسان، 1385، 88ص.

کتاب حاضر حاوی آرا و نظریات محمد ناصر الدین

البانی، عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، محمد بن صالح العثیمین،

در باب مسئله "حکم به غیر ما انزل الله" می باشد.

^img228.png

هشدار در خصوص تکفیر های بی رویه.

ترجمه مرکز ترجمان دینی،

تهران، نشر مشعر، 1389، 104ص، رقعی.

این اثر ترجمه فارسی کتاب التحذیر من المجازقة بالتکفیر

(نوشته محمد بن علوی مالکی، بی جا، جوامع الکلم، 1425ق، 120ص) است. نویسنده این کتاب

درصدد بررسی و هشدار درباره تکفیر های بی رویه در طول تاریخ بوده است و به اندیشه های

تکفیری پرداخته است. این کتاب شامل دیباچه، توضیحات مترجم و مقدمه است. ومباحثی در

مورد دیدگاه ابن تیمیه وشوکانی ومحمدبن عبدالوهاب درباره تکفیر و بیانیه شیخ عبدالعزیز

بن بازدر مورد تکفیر و منشأ تکفیریها وبحثهایی نیز از نهی تفرقه و اختلاف

در اسلام را بررسی کرده است.

ص:159

ب) پایاننامهها

امکانسنجی تحقق همگرایی جهان اسلام در مواجهه با تهدید جریان تکفیری. محسن محمدی الموتی، به راهنمایی سعید وثوقی و مشاوره سیدیحیی رحیم صفوی و سیدمهدی علیزاده موسوی، رشته روابط بین الملل، دانشکده حقوق و روابط بین الملل، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات اصفهان، 1393.

در این رساله ضمن هشدار در مورد خطرات جریان های تکفیری به ضرورت اتحاد و همگرایی کشور های اسلامی در مقابله با گسترش این پدیده توجه داده شده است. نویسنده ضمن بررسی شرایط کلی امروز جهان اسلام بیان داشته آنچه امروزه در روابط میان اکثر کشور های جهان اسلام در عرصه های مختلف مشاهده میشود نشان از روند های واگرایانه و گریز از مرکز دارد و کشور های اسلامی به منظور تحصیل منافع خود یا بر سیاست های مجزا تأکید داشته، یا درون خود علیه یکدیگر جبههبندی نمودهاند. بدیهی است در چنین فضایی، تحقق ایده همگرایی جهان اسلام به طور عام و در خصوص مقابله با تکفیریها به طور خاص با مشکلات و موانعی مواجه خواهد بود. از این رو، با توجه به ضرورت ها و مشکلات اشاره شده، مسئله اساسی این پژوهش را امکان سنجی تحقق فرآیند همگرایی در مواجهه با تهدید جریان تکفیری تشکیل می دهد.

بررسی احکام مربوط به کفر در مذاهب پنجگانه اسلامی. محسن شکوهیان مهر، پایان نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی کاظم مدیرشانه چی و مشاوره مهدی صانعی،

ص:160

رشته فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مشهد، 1380.

بررسی تکفیر از نظر مذاهب اسلامی. عذرا یوسفی، پایان نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی قاسم جعفری و مشاوره حمیدرضا طیبی نسب، رشته الهیات، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه پیام نور، 1391.

در قسمتی از چکیده این رساله آمده است: تکفیر علل و عوامل بسیاری دارد که هر کدام از این عوامل به نوبه خود منجر به آثار و پیامد های زیانباری خواهند شد از جمله این پیامدها میتوان به افزایش ابهامها و گم شدن راه حقیقت، سوء استفاده دشمنان و ... اشاره کرد. با بررسی ریشه های تکفیر و تبیین عوامل اصلی آن میتوان اهداف، عقاید تظاهرات و دیدگاه های عالمان و اندیشمندان مذاهب خمسه را بررسی کرد و با شناخت دقیق دیدگاه های هر کدام سعی در ایجاد وحدت و همبستگی بیشتر نمود.

بررسی روایات کفر مخالفین. میثم صادق، پایان نامه کارشناسی ارشد، رشته شیعه شناسی، دانشکده شیعه شناسی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، 1392.

بررسی ریشه های تکفیر در اندیشه فقهی (مطالعه موردی در موضوعات نصب و رفض). محمود توکلیان اکبری، پایان نامه دکتری، به راهنمایی محمدتقی فخلعی، رشته الهیات و معارف اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه فردوسی مشهد، 1391.

در چکیده این رساله آمده است: یکی از مهم ترین مشکلات جهان اسلام در همه ادوار گذشته و به ویژه در عصر حاضر، مسئله تکفیر است. در چارچوب این موضوع، رساله دکتری حاضر، دو موضوع نصب و رفض را که دستاویزی برای دو گروه بزرگ جهان اسلام برای تکفیر یکدیگر شده، بررسی می کند. بی تردید، ارائه تحقیقی مستقل و جامع در این مقوله، بدون ملاحظات جانبدارانه مذهبی می تواند به تعدیل و اصلاح مواضع فکری و رفتار های عینی کمک نماید.

بررسی فقهی حقوقی مصادیق و احکام کفر. سید سعید هاشمی سلیمی، رشته الهیات و معارف اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد بابل، 1392.

ص:161

بررسی فقهی سلفی گری و تکفیری. زینب ملکی، پایان نامه کارشناسی ارشد، رشته الهیات، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تبریز، در حال تدوین (1393).

بررسی معیار تکفیر در مذاهب اسلامی. عیسی باقری، پایاننامه سطح سوم حوزه، به راهنمایی حسین رجبی و مشاوره رسول رضوی، رشته فلسفه و کلام اسلامی، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، 1390.

بررسی و نقد تکفیر غزالی نسبت به فیلسوفان مسلمان. کبرا میرزازاده، پایان نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی علیرضا کهنسال و مشاوره عزیزالله فیاض صابری، رشته الهیات، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، 1390.

در چکیده این رساله آمده است: غزالی در بیست مسئله بر فلاسفه خرده گرفته است و در سه مسئله قدم عالم، علم خدا به جزییات و معاد، ایشان را تکفیر کرده است. ارزش پرسش های او و سنگینی اتهام تکفیر، ضرورت پرداختن به این موضوع است. در این پژوهش بیشتر کوشش شده است که مبانی و دلایل فلاسفه و متکلمان بررسی گردد تا منشأ ابهام آشکار گردد. فرضیه محقق در اشکالات غزالی آن است که هر سه پرسش او برخاسته از عدم تامل در مبانی فیلسوفان است و تکفیر او نیز فاقد محمل شرعی است. اساس رای غزالی درقدم عالم، جواز جدایی قادر مختار از فعل خود است تا به استدلال استوار عدم انفکاک علت تامه از معلول پاسخ گوید که البته کوششی است بی ثمر. درعلم باری به جزئیات، کلی به معنای ثابت را درنیافته و آن را به معنای مقابل جزیی به کار برده است.

تحلیل و نقد دلایل غزالی در تکفیر ابن سینا. مریم باقری، پایان نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی محمدجواد رضایی و مشاوره بهجت واحدی، رشته فلسفه و کلام اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه تربیت معلم، 1388.

در بخشی از چکیده این رساله آمده است: غزالی در کتاب تهافت الفلاسفه نظریات و دلایل فیلسوفان مشایی در اثبات قدم عالم و علم کلی خداوند به جزئیات و انکار معاد جسمانی را نقل و نقد کرده است. او در کتاب مذکور دو هدف را دنبال کرده

ص:162

است: یکی اثبات تناقضگویی فیلسوفان و نادرستی ضعف استدلال های آن ها در اثبات مدعای خویش و دیگری اثبات کفر آنان به مجرد داشتن چنین اعتقاداتی. با مطالعه کتابهای ابن سینا، که غزالی او را به عنوان نماینده فیلسوفان مشایی انتخاب کرده و در کتاب خود مشخصاً آرا و آثار او را نقد کرده، هم چنین مطالعة کتاب تهافت الفلاسفه و دیگر تألیفات غزالی میتوان فهمید که غزالی مطالب فلاسفه را به درستی درک نکرده و در نقل مطالب آن ها جانب امانت داری را نگرفته است، بنابراین نه استدلا های او برای اثبات تناقضگویی فیلسوفان تمام است؛ نه لازمة عقاید فلسفه خروج از دایرة ایمان است. علاوه بر این، با مطالعه و تحلیل عقاید غزالی معلوم میگردد که هم مطابق تعریف و تحلیل او از ایمان، اتهام کفر به فیلسوفان وارد نیست و هم عقاید او متناقض و مستلزم نتیجه ای است که او آن را جواز تکفیر فیلسوفان میداند.

تروریسم از دیدگاه اسلام. علی اسود انوری، پایان نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی نجف لک زایی، مرکز جهانی علوم اسلامی، مدرسه عالی فقه و معارف اسلامی، 1386.

بررسی دیدگاه اسلام و قرآن در باره خشونت و تروریسم و تبیین عدم ارتباط آیات مربوط به جهاد با تروریسم و خشونت است. در این نوشتار، تعریف جامعی از تروریسم و ویژگی عملیات های تروریستی و انواع و اشکال گوناگون آن ارائه گردیده، سپس آموزه های قرآن و اسلام در باره حرمت جان و مال انسان، تحریم محاربه و لزوم دفاع مشروع از کیان اسلامی بیان شده است.

تکفیر از دیدگاه مفید و غزالی. سمیه اشرفی، پایان نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی فروغ السادات رحیمپور و مشاوره سیدمهدی امامی جمعه، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان، 1390.

در چکیده این تحقیق آمده: این رساله در صدد است با رویکرد کلامی به تبیین و توضیح و مقایسة ماهیت ایمان و کفر، نحوة نگرش به مسئله تکفیر و مصادیق تکفیر از دیدگاه ابوحامد غزالی، متفکر بزرگ اشعری، و شیخ مفید، متفکر بزرگ شیعه، بپردازد. غزالی در مورد مسئله تکفیر دو رویکرد متفاوت دارد: در یک دوره از زندگیاش دستهها و گروه های مختلفی را محکوم به کفر می کند و این تکفیرها

ص:163

گاه در مورد کسانی بوده که مومن به دین اسلام بودهاند. ولی در اواخر عمر، به نهی از تکفیر کردن می پردازد و با تاکید بسیار توصیه می کند که مردم باید تا آن جا که می توانند از تکفیر دیگران خودداری کنند. به این ترتیب به نظر می رسد که در آثار و آراء غزالی در مورد تکفیر، نوعی تغییر رویة بسیار بزرگ روی داده است. شیخ مفید هم دستهها و گروه هایی را محکوم به کفر کرده است، ولی رویکرد او به مسئله تکفیر در تمام طول زندگیاش یکسان بوده و تفاوت رویکردی در آثار او دیده نمیشود. فقط چون کفر را به دو قسم تقسیم کرده است، با توجه به همین تقسیمبندی، مصادیقی که به عنوان مصادیق کفر معرفی کرده است متفاوت شده است. گاهی منظورش از کفر، خارج شدن از اسلام است و گاهی خارج شدن از ایمان.

تکفیر از نگاه مذاهب خمسه. داوود مهدیلوی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اردبیل، 1392.

بررسی دیدگاه های عالمان و اندیشمندان مذاهب خمسه درباره تکفیر و تکفیرگرایی موضوع این رساله است.

تکفیر اهل قبله، مفهوم، دیدگاهها و خاستگاهها. محمدشریف حیدری، پایان نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی عصام علی یحیی العماد و مشاوره قاسم جوادی و محمدامین احمدی، رشته ادیان و مذاهب، گرایش مذاهب اسلامی، مدرسه عالی امام خمینی(ره)، 1385.

در این رساله، نخست مفاهیم مرتبط با تکفیر شرح داده شده و آن گاه دیدگاه مذاهب اسلامی در این باره بیان گردیده است. در فصل سوم تکفیر بر اساس متون دینی بررسی شده و در فصل چهارم به بررسی نظریات و دیدگاه های پیشوایان و عالمان بزرگ مذاهب اسلامی در زمینه تکفیر اهل قبله پرداخته است. در فصل پنجم هم مهم ترین دلایل و انگیزه های برخی مخالفان شیعه را در تکفیر شیعه بررسی کرده است.

ص:164

تکفیر در اسلام. رضا محمدزاده، پایان نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی غلامحسین ابراهیمی دینانی و مشاوره سید محمدباقر حجتی و احمد طاهری عراقی، رشته تبلیغ و معارف اسلامی، دانشگاه امام صادق علیه السلام، 1369.

نویسنده در این رساله ابعاد حقیقی ایمان و کفر و نظریات دانشمندان و فرقه های اسلامی درباره این دو مقوله را بررسی و تحلیل کرده است. وی در صدد تبیین قاعده شرعی همه جانبه ای برای شناخت مرتد است. رساله دارای یک مقدمه و سه فصل است که این موضوعات را بررسی کرده است: مفهوم و معانی ایمان و کفر؛ کفر از دیدگاه قرآن؛ تکفیر در شریعت؛ اقسام ارتداد؛ ضروریات دین؛ راه های ثبوت ارتداد؛ تکفیر در کارنامه تاریخ؛ تکفیر در فرق اسلامی؛ تکفیر فقها و فلاسفه.

تکفیر شیعه: مدعیات و مستندات. عمار خزاعی فدائن، پایاننامه سطح سوم حوزه، به راهنمایی فاضل و مشاوره نهاوندی، رشته تخصصی کلام اسلامی، مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان، مشهد، 1388.

در فصل اول این تحقیق، تاریخچه تکفیر شیعه و معنای ایمان، اسلام، کفر، شرک، بدعت، مرتد، عبادت از دیدگاه فرقه ها و بزرگان اسلام، هم چنین معنای شیعه و اقسام توحید از نگاه وهابیت بیان گردیده است. فصل دوم شامل شرک در توسّل و شفاعت و استغاثه به غیر خداوند است. در فصل سوّم بحث از زیارت، بنای قبور و نمازگزاردن در کنار قبور است. فصل چهارم متضمن سه مسئله دیگر است که شیعیان به خاطر آن ها متّهم به شرک شده اند: بحث اول نذر کردن برای غیر خداوند و هم چنین مسئله ذبح(قربانی کردن) برای غیر خداوند و حلف(سوگند) به غیر خداوند است. در این فصل نیز همچون دو فصل گذشته به معنای نذر، حلف و ذبح پرداخته شده، سپس به ذکر سخنان آن ها درباره شرک این امور اشاره شده و در نهایت به پاسخ این ادله پرداخته است.

تکفیر مخالفان در قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام. محمد شاه حسینی، پایان نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی سیدکاظم طباطبائی و مشاوره رسول رضوی، رشته علوم حدیث، گرایش کلام و عقائد، دانشکده علوم حدیث قم، 1390.

ص:165

در بخشی از مقدمه این رساله آمده است: تکفیر سلاحی موثر برای جداسازی پلیدی و کفر از دامان اسلام است، دقت و توجه به معیارها و موارد جواز تکفیر در به کار گیری صحیح و بجا از آن ضروری است. شناخت دایره اسلام و مسلمین و تفکیک آن از دایره مومنین دارای اهمیت فراوانی است. قرآن کریم قواعد کلی تکفیر (خارج شمردن مسلمانی از اسلام) و نمونههایی از تکفیر را در خود دارد، هم چنین در گستره روایات و در مواجهه با گروه ها و مکتب های فکری متفاوت، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه اطهار علیهم السلام دربارة تکفیر و یا تعامل با مخالفان جبهه گیری های مختلفی داشته اند. و ما در بسیاری از موارد از تکفیر مخالفان مذهبی خود نهی شدهایم.

تکفیر و جایگاه کلامی آن از دیدگاه علامه مجلسی و ابن تیمیه. محمود علیخانی کشکک، پایان نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی حسن اسلامی و مشاوره رسول رضوی، رشته مذاهب کلامی، دانشکده مذاهب، دانشگاه ادیان و مذاهب، 1389.

در چکیده این رساله آمده است: علامه مجلسی و ابن تیمیه مسلمانان را از تکفیر یکدیگر بر حذر میدارند، و تأکید میکنند هر کسی صلاحیت تکفیر دیگران را ندارد. شخصی که متهم به کفر است، باید بر او اتمام حجت شود، پس اگر کفر او آشکار شد، تکفیر میشود. در غیر این صورت کسی که اسلام او به یقین دانسته شده است، با شک از او زائل نمیشود و تکفیر او بر خلاف مبانی اسلام است. نویسنده در این رساله با بیان برخی ادله بیان داشته، به نظر میرسد این دو با این که از نظر مفهومی تکفیر را دقیق مطرح و معیار های سختی برای تحقق آن معرفی کردهاند، ولی در مصداق، التزام کاملی به آن معیارها نشان ندادهاند.

حکم فقهی تکفیر از دیدگاه وهابیت. معصومه کارگر، پایان نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی سید حسن عاملی کلخوران و مشاوره جواد واحدی زاده، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اردبیل، 1390.

کفر و ایمان در اندیشه امام محمد غزالی. بابک محمدپور، پایان نامه کارشناسی ارشد، رشته الهیات، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، در حال تدوین (1393).

ص:166

ماهیت، اقسام و احکام کفر. فهمیه اکبریی نفت چالی، پایان نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی جواد سرخوش و مشاوره شریف طبرستانی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی، 1381.

بررسی ماهیت و اقسام و احکام کفر موضوع این پایان نامه است. در بخش نخست، پس از بررسی تعاریف لغوی و اصطلاحی کفر،

دیدگاه آیات و روایات و هم چنین نظریات علمای شیعه و سنی را در این باره بیان کرده است. در بخش دوم، اقسام کفر و در بخش سوم درباره احکام کفر سخن گفته که مفصل ترین قسمت رساله همین بخش است. در این قسمت اقوال فقهای شیعه و سنی مورد بحث قرار گرفته است.

مبانی کلامی سلفیان تکفیری: جماعة التکفیر یا الجهادیون (2006-1920). سیدحسین نظامالدینی کچوئی، به راهنمایی سعید عدالتنژاد و مشاوره سیداحد موثقی، رشته الهیات فلسفه و کلام اسلامی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، 1389.

این نوشتار میکوشد با بیان خاستگاه و اندیشه های سلفیان جدید، مهم ترین گروه ها و رهبران آن ها، علت شهره شدن این گروه ها به «تکفیری» یا «الجهادیون» را بررسی کند. نویسنده درصدد اثبات این نکته است که سلفیان تکفیری در آراء و مبانی کلامی، مشابه سلفیان قدیماند ولی به لحاظ روشی، برای دستیابی به اهداف خود قائل به استفاده از خشونت هستند. همچنین تکیه بر اصل جهاد و اندیشه تکفیر، اساسیترین مبانی اعتقادی سلفیان تکفیری را تشکیل میدهد.

مفهومشناسی کفر از منظر قرآن. هنگامه دفتری بشلی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد ساری، 1392.

مقایسه تطبیقی اندیشه سیاسی اخوان المسلمین با گروه های سلفی تکفیری (با تاکید بر سازمان القاعده). رضا صداقت، به راهنمایی جلیل رحیمی جهان آبادی و مشاوره محسن مدیر شانهچی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مشهد، 1389.

ص:167

در مقدمه این رساله آمده است: مهم ترین و تاثیر گذارترین جنبش سلفی در جهان اسلام جنبش اخوان المسلمین است که در مصر پایه گذاری شد و به سراسر جهان اسلام نشر و گسترش یافت. طی سالیان متمادی از این جنبش انشعابات فراوانی پدیدار شدهاند که یکی از مهم ترین آن ها سلفی های تکفیری می باشند. اگرچه زیر بنا و پایه و اساس عقاید هر دو جنبش تفکرات سلفی گرایانه است اما تحت تاثیر شرایطی خاص در بسیاری از آرا و اعمال متفاوت و متمایز شدهاند؛ به گونهای که از دل جنبش اخوانی یک سازمان متمایل به کار اصلاحی و حزبی در جهان اسلام متولد شده و از طرف دیگر گروه های تکفیری ناسازگار با تمامی جلوه های سیاسی و اجتماعی موجود در کشور های اسلامی شکل گرفته است. بنابراین، شناخت و بررسی تطبیقی آرا و اندیشه سیاسی این دو گروه سلفی میتواند در شناخت چگونگی پدیداری و عملکرد این نحله های فکری در جهان اسلام کمک فراوانی به پژوهش گران این حوزه بنماید.

ملاک های کفر از نگاه زیدیه و اسماعیلیه و مقایسه آن با امامیه. محمد انصاری، به راهنمایی مهدی فرمانیان و مشاوره حمید شریعتمداری، رشته فرق تشیع، دانشکده شیعه شناسی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، 1391.

در مقدمه این رساله آمده است: صدور حکم تکفیر به جهت هزینه سنگینی که به لحاظ مالی و معنوی برای انسان ها به بار میآورد، دچار آسیب های اجتماعی و سیاسی سهمگینی شده است. مفهوم کفر در مقایسه با مفاهیم ایمان و اسلام، نتایج ویژهای را منتج میشود، به عبارت دیگر اگر کفر در مقابل ایمان دیده شود و یا به اصطلاح، کفر کلامی خوانده شود یک نوع آثاری خواهد داشت، و اگر در مقابل اسلام دیده شود و یا به اصطلاح کفر فقهی گفته شود، آثاری دیگر را در بر خواهد داشت. آن نوع از کفر که حکم در خصوص آن منجر به نتایج سهمگینی برای بشریت میشود، کفر فقهی است. اگر کسی تکفیر شود، آثاری همچون عدم ازدواج، عدم توارث و ... را به دنبال خواهد داشت. این تحقیق بر آن است تا با بررسی های موشکافانه ملاک های کفر در فرقه های زیدیه و اسماعیلیه از فرقه های تشیع و تطبیق و مقایسه با فرقه امامیه به یک راهکار مشخصی در این خصوص برسد. در نهایت

ص:169

ج) مقالهها

«ابعاد سیاسی و ایدئولوژیک گفتمان تکفیر». معمر اسن، ترجمه محمد مرادی قوشه بلاغ، سراج منیر، ش 10، تابستان 1392، ص 107-126.

مفهوم تکفیر غیر از اشاره به «کافر بودنِ» دیگران، دارای ابعادی دینی، سیاسی و ایدئولوژیک نیز هست. عموماً گفتمان تکفیر، دست آویزی برای بیرون راندن افراد از عرصه های بسیار، از جمله دین، سیاست و حتی اقتصاد بوده است. تکفیر، رویکردی مبتنی بر دفع است و توانایی اعمال نفوذ و غلبه خویش را تحت عناوینی مانند حزب، تشکیلات سیاسی و پارتی، مذهب، مکتب و غیره تداوم بخشیده است. به اعتقاد مولف، سنّت تکفیر با مبانی توحیدی اندیشه اسلامی مغایرت دارد. وی معتقد است سنت تکفیر گرچه روزگاری با همپوشانی مؤلّفه های فرهنگی، سیاسی و ایدئولوژی تقویت می شده، لیکن در گذر زمان وجه ای صرفاً دینی و اقتدار گرایانه یافته است.

«از حکم تکفیر استفاده نکنید: نگاهی به فتاوای فقهی شیخ الازهر، آیت الله سیستانی و شیخ احمد کفتارو در جایز ندانستن تکفیر مذاهب هشتگانه اسلامی». سید جاسم موسوی، مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی ( فروغ وحدت)، ش 4، تابستان 1385، ص 66-71.

این نوشتار پس از آوردن بیانیه کنفرانس بین المللی «حقیقت اسلامی و نقش آن در جامعه معاصر» است که در تاریخ 13-15 تیر 1384/27-29 جمادی الاولی 1429ق. درعمان پایتخت اردن هاشمی برگزار شد. گزیده ای از فتاوای آیت الله

ص:170

سیستانی، شیخ الازهر و شیخ احمد کفتارو، مفتی سوریه در عدم جواز تکفیر ذکر شده است. گفتنی است، کنفرانس مذکور در سال 1384 در کشور اردن برگزار شد.

«از مؤاخات تا تکفیر! بیان معیار های مسلمان بودن و مرز کفر؛ زمینه ساز اخوت اسلامی». محمدمهدی افضلی، اندیشه تقریب، ش 8، پاییز 1385، ص 69-82.

این مقاله در کتاب زیر نیز به چاپ رسیده است:

استراتژی تقریب مذاهب اسلامی (مجموعه مقالات هجدهمین کنفرانس بین المللی وحدت اسلامی)، تهران، مجمع تقریب مذاهب اسلامی.

هدف این نوشتار تبیین مسئله جواز و عدم جواز اختلاف نظر و روایی و ناروایی حکم به خروج از دایره ایمان است. توصیه اسلام به پیروان خود درباره برخورد با یکدیگر مبتنی بر مواسات و موافات و شفقت می باشد. اما برخی عوامل موجب شده است مسلمانان نسبت به یکدیگر برخلاف آموزه های قطعی دین که حکم به مواسات و موافات می کند، نگرش منفی پیدا کنند و نابردباری پیشه سازند. به نظر نویسنده، مهم ترین عوامل اختلاف در امور سیاسی است که برخی همانند نگرش به عدالت صحابه در اعتقادات دخالتی ندارند و برخی دیگر همانند خلافت و امامت نزد تشیع که جزء اصول اعتقادی است، باعث تمسک به این شیوه نشده است، ولی نزد اهل سنت به رغم آن که از مسائل فرعی فقهی به شمار آمده است در برخی موارد موجب در پیش گرفتن رویکرد منفی به مخالفان شده است. نویسنده معتقد است که با نگاه به کتاب و سنت و اندیشه متفکران مسلمان این نتیجه به دست می آید که معیار ایمان و کفر، اعتقاد به مبدا و معاد، رسالت انبیای الهی، کتاب های آسمانی و وحی است. ایمان نداشتن به این موارد موجب خروج از دین و ورود در دایره کفر تلقی شده است، ولی با ایمان به آن اختلاف نظر در دایره ظنیات و فروع فقهی به شرط روشمند بودن و اتکا به کتاب و سنت نه تنها موجب کفر نمی شود، که باعث بالندگی و پویایی جامعه اسلامی خواهد بود.

«استعمار و تکفیر». حوزه، ش 16، شهریور 1365.

ص:171

بررسی یکی از ریشه های مهم تکفیر در جامعه اسلامی موضع این مقاله است. نویسنده، نقش استعمار در پدیده تکفیر را بررسی کرده است. به زعم نویسنده، استعمارگران با اشاعه جوّ نفاق و بدبینی واتهام در بین مسلمانان از حربه مذهب علیه مذهب یعنی تضعیف اسلام به وسیله خود اسلام استفاده کرده و با شیوه های بسیار پیچیده به میدان آمده واز علما عوام زده و جهالت عوام با تکیه براحساسات مذهب شان و از افراد خائن و ضعیف الاخلاق به عنوان عوامل داخلی در اجرا کردن برنامه های خوداستفاده نمودند.

«اسلام و تکفیر». حوزه، ش 17، آبان 1365.

در بخشی از مقدمه این مقاله آمده است: جوّ اتهام و تکفیر در جامعه، بیانگر نوعی رابطه سوء در برخورد و معاشرت است؛ رابطه ای که در آن، بدبینی و بدگمانی، کینه و... جایگزین اخوت و یگانگی عطوفت و مهربانی گشته و رابطه بین افکار و آراء در جامعه بر بد ترین پایهها استوار است؛ به جای این که بر منطق و استدلال تکیه شود تا روح تفاهم و حقیقت جویی زنده گردد به چماق تکفیر و اتهام برای کوبیدن طرف مقابل و اشباع روح تفوق طلبی روی آورده می شود. بنابراین، قبل از آن که موضع صریح اسلام را درباره جوّ تکفیر بیان کنیم نخست باید روابط اجتماعی اسلام را به صورت گذرا مورد بررسی قرار داده تا ببینیم رابطه بین افراد جامعه بر چه اصولی استواراست؟آیا در تعالیم اسلام زمینه ای برای بروز و ظهور چنین جوّی در جامعه اسلامی وجود دارد یا نه؟ و به دیگر بیان، میزان مخالفت اسلام با این مسئله تا چه اندازه است؟ آیا مخالفت اصولی و زیربنایی است؟

«امت اسلامی و امواج تقریب و تکفیر». سید احمد زرهانی، مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی (فروغ وحدت)، ش 33، پاییز 1392، ص 3-4.

در مقدمه این مقاله نوشته شده: مسلمانان در دو قرن اخیر، پرچم اتحاد اسلامی و تقریب بین پیروان مذاهب اسلامی را برافراشته و در دل ها تخم برادری و دوستی کاشته اند. چهره هایی از قبیل سید جمال الدین اسدآبادی، محمد عبده، اقبال لاهوری، کاشف الغطاء، شهید حسن البناء، امام خمینی، ابوالاعلی مودودی، شهید مطهری و

ص:172

مقام معظم رهبری همه ندای برادری مسلمانان را سرداده و بر مشترکات دینی تأکید کرده اند. در اثر همین مجاهدت ها، رایحه دل انگیز اتحاد، مشام جان ها را نوازش داده و امت اسلامی با راست قامتی در برابر استعمار ایستاده است. خاستگاه این رویکرد هوش مندانه، و سنت و شناخت نقشه های مستکبران و تجدید حیات تمدن اسلامی در عصر حاضر بوده است. اما در مقابل امواج سازنده اتحاد اسلامی، استکبار ساکت ننشسته و به خلق امواج تکفیرو تفسیق مبادرت کرده است.

«بازپژوهی زیرساخت های نظری تکفیر در رساله «فیصل التفرقه». احمد صادقی علویجه، مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی (فروغ وحدت)، ش 22، زمستان 189، ص19-26.

در چکیده این مقاله آمده است: در سیر فکری امام محمد غزالی، با چند برداشت پرماجرا روبه رو هستیم که تلاقی معماگونه ای دارند: گشاد دستی در تکفیر و تفسیق فلاسفه و باطنیه از یک سو و تنگ گرفتن بر تکفیرگران متعصب از سوی دیگر، از جمله این تلاقی هاست. غزالی برخلاف آنچه در تهافت الفلاسفه نگاشت، در رساله «فیصل التفرقة بین الاسلام والزندقة»، بازپژوهی زیرساخت های مفهومی و مصداقی مسئله کفر و توسیع وجوهات ما جاء به النبی صلی الله علیه و آله و سلم و تبیین قانون تأویل را پی گرفت تا پدیده تکفیر را در مسیری پر پیچ و خم درانداخته و بر فرهنگ تکفیر خیز و کافرجوی زمانه خویش، نقدی روش شناختی زند. این مقاله حاوی تأملاتی انتقادی بر انگیزه، روش و نگرش امام غزالی در این رساله است.

«برداشت های القاعده از افکار جهادی سید قطب». مجید فاطمی نژاد، سراج منیر، ش12، زمستان 1392، ص31-52.

سید قطب یکی از نظریه پردازان بزرگ جمعیت اخوان المسلمین مصر است که توانست با نوشتن کتابهایی، افکاری همچون تقسیم جهان به دارالاسلام و دارالکفر، طاغوت بودن تمام حکومتها را مطرح و راهکار آن را جهاد یا هجرت اعلام کند. بیان این گونه افکار آثار شگرفی در جوانان عرب نهاد؛ به طوری که پس از اعدام وی، گروه های جهادی از جمله القاعده تشکیل شدند که غالباً متاثر از افکار او بودند. آن ها در فکر و روش خود پیرو سید قطب بودند، ولی در فقه و

ص:173

اعتقادات از سلفیون چون ابن تیمیه تقلید می کردند؛ القاعده به عنوان از گروه های تکفیری در جهان اسلام، گروهی تلفیقی است که راهبردِ خود را از افکار سید قطب و اعتقادات خود را از ابن تیمیه اخذ کرده است و امروزه شاهدیم که وهابیت با سوءاستفاده از نظریات قطبی، جوانان عرب را به جنگ و جهاد دعوت می کند، ولی با اهدافی خاص که هیچ یک با اهداف سید قطب مطابقت ندارد.

«بررسی تطبیقی ایدهها و رفتار های خوارج و وهابیت». اکبر اسد علیزاده، سراج منیر، ش 6، تابستان 1391، ص 111-136.

این مقاله پژوهشی تطبیقی در خصوص اندیشهها و رفتار های فرقه خوارج، به عنوان اولین گروه تکفیری در جهان اسلام، و وهابیت است. نویسنده ابتدا توضیح کوتاهی درباره معرفی این دو گروه داده و سپس در چهارده عنوان به بررسی برخی از شباهت های گروه خوارج و وهابیت درایده ها و عملکردها پرداخته است.

«برگزاری کنفرانس تکفیری ضد شیعیان». اخبار شیعیان، ش 24، آبان 1386، ص 26.

«بلای تکفیر، مصیبت اسلام و مسلمین»، مهدی مکارم شیرازی، سراج منیر، ش 11، پاییز 1392، ص 7-10.

بیان برخی از ویژگی ها و شاخصه های تفکر تکفیری در عصر حاضر موضوع این نوشتار است.

«بنیانگذاران و مبلغان سبّ و لعن با نام و نشان در اسلام». مصطفی معلمی، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، ش 4، پاییز 1390، ص 181.

امروزه در بخشهایی از جامعه مسلمانان، سخنانی در قالب سبّ و شتم و یا لعنِ با نام و نشان و حتی تکفیر دیگران شنیده میشود. به نظر میرسد در گذشته های دور نیز این رفتار پیشینه داشته است و در سده های قبل نیز داعیه داران حکومت و تفکرات مذهبی چنین رفتارهایی داشته اند. از نخستین حرکت های هدفمند برای تخریب رقیب، شیوه بنی امیه در ترویج سبّ و لعن آل ابی طالب علیه السلام بوده است. گروه های دیگر نیز هریک با توجه به گرایش های خود واکنشهایی در برابر حرکت بنی امیه نشان دادند. کیسانیه یکی از همین گروه هاست که با پیکان حملات زبانی،

ص:174

دو خلیفه اول و دوم را نشانه رفت. بررسی های انجام شده در این پژوهش نشان می دهد دو گروه بنی امیه به عنوان نظام حاکم و کیسانیه به عنوان یک جریان، به گسترش سبّ و شتم و لعنِ با نام و نشان دامن زده اند. بنی عباس نیز که میراث خوار کیسانیه بوده اند تا پیش از به قدرت رسیدن، در ترویج آن کوشیده اند.

«پدیده تکفیر در پرتو قرآن و حدیث»، جعفر سبحانی، به کوشش حامد فقیهی، میقات حج، ش 85، پاییز 1392؛ ش 86، زمستان 1392، ص 120-145.

«تاملی در مفهوم رفض و کفر رافضی». محمود توکلیان اکبری و محمدتقی فخلعی و حسین صابری، تاریخ و فرهنگ، ش 89، پاییز و زمستان 1391، ص 9-28.

بازشناسی دقیق مفهوم رفض، ویژگیها و ارائه تعریف دقیق و منصفانه از آن، بسیار حائز اهمیت است. به ویژه با عنایت به این که فقیهان اهل سنت، آثار و احکام خطیری چون کفر را بر رافضی ترتیب داده اند. این مقاله با ورود به میدان بحث فقهی، آرای گوناگون در باب مفهوم رفض و مهم ترین ادله فقیهان اهل سنت در تکفیر رافضی را مورد تحلیل قرار داده و به این نتیجه رسیده که رفض، صرفاً یک نام گذاری تاریخی بر گروهی از مسلمانان است که در مسئله جانشینی پیامبر موضعی معارض در برابر آنچه واقع شد، گرفتند. کفر رافضی نیز فاقد پایه و اساس بوده و ریشه در دشمنی های مذهبی دارد.

«تعریف ایمان، کفر، ارتداد و ضابطه تکفیر». مولوی محمد عمر سربازی (خدادآباد پاریک)، مجموعه مقالات دومین همایش علمی - تحقیقی وحدت (زاهدان 1372) (زاهدان، ماهنامه اسوه، 1377)، ص 31-36.

در این مقاله پس از بیان معنای ایمان و کفر، اقسام کفر ذکر شده است. در ادامه توضیحاتی درباره ارتداد، به عنوان یکی از نمودها و جلوه های کفر، آمده است. «اقسام کفر از نظر تفتازانی» و «ضابطه تکفیر» عناوین مباحث بعدی این نوشتار هستند.

«تقریب مذاهب اسلامی راه حلی برای مقابله با جریان تکفیری». حوزه، ش 22، مهر و آبان 1366.

ص:175

«تکفیر». سیف الله صرامی، دانشنامه جهان اسلام، جلد 8، ص 37.

در بخشی از این مقاله آمده است: پیشینه تکفیر در جهان اسلام، به صدر اسلام باز می گردد. برخی حوادث مهم تاریخ اسلام به سبب تکفیر روی داده، هم چنان که برخی رخداد های سیاسی و اجتماعی زمینه تکفیر را فراهم آورده است. از جمله رویداد های مهم دوران پس از رحلت پیامبر اکرم، جنگ های «رِدّه» در زمان ابوبکر بود که در این جنگ ها دستگاه خلافت معارضانِ خود را کافر و خارج از دین خواند.

«تکفیر». محمدرضا انصاری، دائرة المعارف تشیع (تهران، شهید محبی، 1368)، جلد 5، ص 46-48.

در بخشی از این مقاله آمده است: تکفیر در اصطلاح فقها نسبت دادن یکی از مسلمانان به کفر می باشد. کفر سه گونه است: 1) ارتداد 2) شرک 3) انکار نمودن یکی از ضروریات دین. آثار تکفیر، گروه هایی که در فقه امامیه تکفیر شده اند، کسانی که در حق تکفیر دارند، احکام و مسائلی جز این ها در مقاله بررسی شده است.

«تکفیر پیروان مذاهب هشت گانه اسلامی جایز نیست». آفاق مهر، ش17، فروردین و اردیبهشت1385، ص 108.

این نوشتار بیانیه صادره از کنفرانس بین المللی «حقیقت اسلامی و نقش آن در جامعه معاصر» است که در تاریخ 13-15 تیر 1384/27-29 جمادی الاولی 1429ق. درعمان پایتخت اردن هاشمی برگزار شد. در این بیانیه بر اساس نظریات فقهی آیت الله سیستانی، شیخ الازهر و مفتی مصر، مراجع مختلف شیعه (اغم از جعفری و زیدی)، مفتی عمان، مجمع فقه اسلامی وابسته به سازمان کنفرانس اسلامی، مجلس اعلای امور دین ترکیه، مجمع فقهی اردن، و هیئت صدور فتوا و شیخ یوسف قرضاوی بیان شده که تکفیر مذاهب هشت گانه اسلامی جایز نیست.

«تکفیر در ترازوی قرآن و سنت». تاجالدین حامد هلالی، استراتژی تقریب مذاهب اسلامی (مجموعه مقالات هجدهمین کنفرانس بین المللی وحدت اسلامی)، ص 150.

ص:176

در این مقاله این عناوین دربارة تکفیر بررسی شده است: احکامی که بر تکفیر یک مسلمان وجود دارد؛ انواع کفر؛ بدعت تکفیر مربوط به خوارج است؛ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم میآموخت و تکفیر نمیکرد؛ نهی پیامبر از تکفیر مسلمانان.

«تکفیر در جهان اسلام». علی اکبر ذاکری، دو ماهنامه حوزه، ش 156، بهار و تابستان 1389، ص 188-237.

«تکفیر سیاسی و گویندگان درباری». جعفر سبحانی تبریزی، کلام اسلامی، ش 70، تابستان 1388، ص 30-41؛ افق حوزه، ش 231، خرداد 1388.

این نوشتار در پاسخ به دیدگاه شیخ عادل بن سالم الکلبانی، امام جماعت مسجدالحرام، در زمینه تکفیر علمای شیعه نوشته شده است.

«تکفیر و تروریسم». جعفر سبحانی تبریزی، درسهایی از مکتب اسلام، سال 46، ش10، دی 1385، ص 7-11.

این مقاله در مجموعه مقاله زیر نیز به چاپ رسیده است:

سیمای فرزانگان: (حاوی بیش از 80 مقاله و رساله دربارة مسائل کلامی، قرآنی، ولایی، فقهی و تاریخی) (قم، موسسه امام صادق علیه السلام، ص 304-308)

«تکفیر و سیره سلف صالح». هیئت تحریریه مجله، کلام اسلامی، ش 63، پاییز 1386، ص 27-33.

این مقاله در کتاب سیمای فرزانگان (حاوی بیش از 83 مقاله و رساله دربارة مسائل: قرآنی، ولایی، حدیثی و تاریخی) (قم،موسسه امام صادق علیه السلام، ص 56-63) نیز به چاپ رسیده است.

«تکفیریها بلای جان شیعیان پاکستان»، گفت وگو با جناب عباس کمیلی، اخبار شیعیان، ش 81، مرداد 1391، ص 13-14.

این نوشتار، گفت وگویی با جناب عباس کمیلی، عضو سابق مجلس سنا و و از رهبران شیعه در پاکستان و رئیس ائتلاف جعفریه است که درباره شیعیان پاکستان و خطراتی که این گروه را تهدید میکند مثل خطر جریان های تکفیری سخن می گوید.

ص:177

«تناقضات ابن عبدالوهاب در مسئله تکفیر مسلمین»، حسین قاضیزاده، سراج منیر، ش 11، پاییز 1392، ص 63-92.

ابن عبدالوهاب برای تکفیر مسلمین ادله ای را اقامه کرده است که در این مقاله بعد از بیان ادله ابن عبدالوهاب، تناقضات موجود درآن ها بیان شده و در نهایت اثبات شده که این ادله با وجود هزینه های جانی و مالی برای اسلام، دچار فاحش ترین اشکال یعنی تناقض است. این تناقضات با سه عنوان مختلف: (1. مقلد یا مجتهد؛ 2. جواز استغاثه به مخلوق فیما یقدر علیه؛ 3. تکفیر اجماعی یا اجتهادی) به اثبات رسیده است. مراد از تناقض این است که محمد بن عبدالوهاب در اصل معتقدات خود گرفتار تناقض شده است.

«حربه تکفیر». حوزه، ش 14، اردیبهشت 1365، ص 67-85.

این مقاله به بررسی پی آمدِ منفی تکفیرگرایی در جامعه مسلمین پرداخته است. نویسنده در بررسی آثار سوء تکفیر برخی موارد را بیان کرده است از جمله: هتک شخصیت ها، ایجاد روحیه بدبینی، گم شدن هدف، ایجاد فضای استبدادی، از بین رفتن روحیه تحقیق، مستور ماندن برخی از مطالب علمی، منزوی شدن نیرو های مفید.

در این سلسله مقاله، ریشهها و پیامدها و علل گسترش تکفیر در جوامع اسلامی، شیوه برخورد مکتب و گذشتگان با این موضوع و نیز راه حل های جامعه اسلامی برای ازبین بردن این معضل مطالبی آمده است.

«حربه تکفیر: راهکار های عملی برای رهایی». حوزه، ش 20، خرداد و تیر 1366؛ ش 21، مرداد و شهریور 1366، ص 88-101؛ ش 22، مهر و آبان 1366.

در این مقاله راهکار های عملی برای برون رفت از وضعیت تکفیر در جامعه اسلامی بررسی شده است. برخی از این راهکارها عبارتند از: شناختن و شناساندن پیآمدها و مضار حربه تکفیر؛ دشمن شناسی و تلاش در راه منع استفاده دشمنان از حربه تکفیر؛ اهمیت دادن به تهذیب نفوس از هوا های نفسانی و وساوس شیطانی (که در برخی از موارد، سبب بهره گیری از حربه تکفیر می شود)؛ شناخت زبان و مقاصد

ص:178

یکدیگر؛ دفاع از تکفیر شدگان به ناحق؛ شناخت مذاهب از یکدیگر و در نتیجه مذاهب اسلامی و بر طرف شدن سوء تفاهمات و توهمات.

«دعائم وحدت و مقابله با تکفیر و اهانت». سید ابوالحسن نواب، مجله خط، ش 6، مهر و آبان 1391، ص 103-105.

این نوشتار، سخنرانی حجت الاسلام سید ابوالحسن نواب در اردوی سالانه اتحادیه بین المللی امت واحده است. وی در این گفتار، راهکارهایی برای نجات جامعه اسلامی از جریان های تکفیر و خشونت طلب، بیان کرده است.

«ریشهها و انگیزه های تکفیر». حوزه، ش 15، تیر 1365، ص 57-72.

بررسی و شناخت انگیزهها و ریشه های تکفیر و نیز بررسی دیدگاه اسلام، موضوع این نوشتار است. نویسنده ریشه همه بدبختی های مسلمین و عامل اصلی همه دشمنیها و تهمتها و تفرقهها را جهل نادانی دانسته و در همین رابطه انواع جهل را بررسی کرده است.

«ریشه های پدیده تکفیر در گذر تاریخ». جعفر سبحانی، کلام اسلامی، ش 87، پاییز 1392، ص 9-18.

در این مطلب تلاش شده پدیده زشت تکفیر به عنوان امری که با قوانین اسلامی کاملا مخالف است و ریشه در عصر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دارد مورد توجه قرار گیرد. در زمان آن حضرت، دو مرتبه و توسط اسامة بن زید و ولیدبن عقبه، این پدیده اتفاق افتاد و هر دو نفر نکوهش شدند. پس از آن دو نیز خوارج به این پدیده دامن زدند.

مؤلف با اشاره به این که ارزش های والای انسانی از نظر قرآن و سنت مانع از آن است که به این آسانی خون انسانی هدر شمرده شود و پیامبر گرامی اسلام، پیوسته با پذیرش دو شهادت از طرف مقابل، ایمان و اسلام او را می پذیرفت و هرگز دربارة مسائل کلامی که دستاویز تکفیری هاست سخن نمی گفت. در این نوشتار به عناوین و سرفصل هایی مثل مفهوم تکفیر، خوارج، تکفیری های معاصر، اسامةبن یزید، ولیدبن عقبه، ملاک ایمان، ملاک کفر و خلق قرآن توجه شده و مورد تحلیلی پژوهشی قرار گرفته است.

ص:179

«سلفیان تکفیری یا الجهادیون خاستگاه و اندیشه ها». سعید عدالتنژاد و سیدحسین نظام الدینی، تاریخ و تمدن اسلامی، ش 13، بهار و تابستان 1390، ص 165-198.

سلفیان تکفیری، گروههایی از مسلمانان اند که به علت پارهای از اندیشهها، از جانب مخالفانشان به این نام مشهور شده اند. خاستگاه نخستین این گروهها مصر است و سپس اندیشه های آنان به دیگر کشور های مسلمان سرایت کرد. از مهم ترین گروه های سلفی جدید میتوان به تنظیم الفنیه العسکریه، جماعة المسلمین یا جماعة التکفیر و الهجره، و جماعة الجهاد اشاره کرد. این مقاله میکوشد با بیان خاستگاه و اندیشههای سلفیان جدید، معرفی مهمترین گروهها و رهبران آن ها، علت شهره شدن این گروهها به «تکفیری» یا «الجهادیون» را بررسی کند.

«سلفیگری مساوی تکفیری نیست: گفت و گو با احمد مبلغی». مصاحبه کننده: احمد یگانه، خیمه، ش 106، تیر 1393، ص 64-67.

«سم تکفیر؛ مژد های به استکبار؛ گزیده بیانات مقام معظم رهبری». معارف، ش 101، بهمن و اسفند 1392، ص 3-4.

سرفصل های مهم این نوشتار عبارتند از: جهالت، مهم ترین ویژگی تکفیری؛ عبودیت در مقابل طواغیت زنده؛ ابزار دست سرویس های جاسوسی؛ تکفیری در خدمت رژیم صهیونیستی؛ تکفیر مژد های به جهان استکبار.

«سونامی تکفیری در جهان بشری؛ در گفت وگو با دکتر سیدمهدی علیزاده موسوی». به کوشش حسین احمدی، معارف، ش 101، بهمن و اسفند 1392، ص 4-7.

در این گفت وگو این موارد بررسی شده است: چرایی و چگونگی شکلگیری جریان های تکفیری؛ جایگاه عقل در تفکر جریان های تکفیری؛ بررسی نسبت جریان های تکفیری با مسلمانان و اهل سنت؛ خطر جریان های تکفیری برای جهان اسلام و راهکار های برون رفت از بحران تکفیر در جهان اسلام.

«شریعت علیه تروریسم». لئونید سوکیاینن، خبرنامه دین پژوهان، ش 9، مرداد و شهریور 1381، ص 9-11.

ص:180

بررسی نقش شریعت اسلام در مقابله با پدیده تروریسم و نقد اندیشه های جهادگرانه سازمان های افراطی مسلمان در راستای ترویج پدیده تروریسم است. اساس این مقاله را، مفاد کلیدی گزارشی تشکیل می دهد که توسط اسلام شناس و عضو برجسته شورای مبارزه با تروریسم در آکادمی علوم روسیه (نویسنده)، با عنوان جنبه های حقوقی - اسلامی مبارزه با تروریسم، تدوین شده است. در این گزارش، به مبارزه عقیدتی با تروریسم براساس شریعت، توجه خاصی مبذول شده است. نویسنده در ابتدا، به دیدگاه سازمان های افراطی اسلامی در زمینه مبارزه با غیرمسلمانان اشاره نموده است. رهبران این سازمان ها، سعی میکنند تا نظریه جهاد و برخورد با کفار را، به عنوان استدلال توجیه کننده جنایات خود جلوه دهند. بسیاری از فقهای معاصر اسلامی با این اندیشه مخالف بوده و معنای دیگری برای جهاد در راه خدا ارائه می دهند. وی در ادامه، به تبیین دیدگاه صحیح اسلام در این باره پرداخته است.

«شیعیان افراطی و تکفیری؛ ابزار جدید فتنه». مرزبان نامه، ش 9، خرداد 1393، ص 101-107.

هدف این مقاله واکاوی چگونگی ظهور و تطور جریان های افراطی و تکفیری در جهان اسلام است. هدف نویسنده، نشان دادن ماهیت وابسته آن ها به غرب و ابزار بودنشان برای ایجاد تفرقه در جهان اسلام است.

«گفتمان تقریب و گفتمان تکفیر». حجت الله جودکی، نسیم بیداری، ش39، ص 34-35؛ پنجره، ش 203، تیر 1393.

«گونهشناسی جریان های سیاسی سلفی». شجاع احمدوند و احمد زارع و محمد جهانی، رهیافت انقلاب اسلامی، ش 25، زمستان 1392، ص 2-3.

در این مقاله تلاش شده است تا با محور قرار دادن نوع مواجهه سلفیگری با تشیع، تقسیمبندی مناسبی از جریان های سلفی ارائه شود. در این راستا ابتدا با توجه به پیش فرض ذهنی نگارندگان از یک تقسیمبندی جغرافیایی مبنی بر محوریت اندیشههای سه حوزه جغرافیایی اصلی سلفیگری در جهان اسلام، یعنی شبه قاره هند و شبه جزیره عربستان و کشور مصر، جریان های سلفی در قالب دو جریان قائل به تعامل با تشیع و هم چنین جریان

ص:181

قائل به تقابل با تشیع تقسیم بندی شدند. در ادامه کار جریان هایی که معتقد به تقابل با تشیع بودند به دو دسته تقسیم شدهاند: دسته اول گروهی که شیعیان را کافر دانسته و حکم تکفیر آن ها را صادر می کنند و دسته دوم گروهی که کمی ملایمتر بوده و شیعیان را مشرک میدانند و حکم تکفیر صادر نمیکنند. در این مقاله علاوه بر رویکرد اندیشه ای گروه های مختلف سلفی در قبال تشیع به وجه عملی آن ها نیز در این مورد پرداخته شده و تلاش شده تا گروه های مهمی که در این تقسیم بندی قرار میگیرند به عنوان نمونه ارائه شود.

«مراتب و اقسام کفر، عدم جواز تکفیر مسلمان». مولوی عبدالصمد ساداتی، مجموعه مقالات دومین همایش علمی-تحقیقی وحدت (زاهدان 1372) (زاهدان، ماهنامه اسوه، 1377)، ص 81-86.

در این نوشتار پس از تعریف ایمان و کفر، حقیقت ایمان بیان شده است. «ایمان در احادیث نبوی صلی الله علیه و آله و سلم» و «چگونگی ایمان» عناوین بعدی این مقاله هستند. نویسنده در ادامه وارد بحث کفر شده و پس از تغریف کفر، اقسام کفر و ادله عدم جواز تکفیر مسلمان را ذکر کرده است.

«مرز ایمان و کفر از دیدگاه فرق و مذاهب اسلامی». محمدحسین تبراییان، مسجد، ش 23، آذر و دی 1374، ص 39-50.

در این مقاله ضمن بررسی معنا و مفهوم کفر برخی دیدگاه هایی که از سوی عالمان مسلمان از مذاهب مختلف درباره مرز ایمان و کفر بیان شده، آورده شده است.

«نشر ارزش های مکتب جعفری بهترین روش مقابله با تکفیریها». اخبار شیعیان، ش 25، آذر 1386، ص21.

«واکاوی تکفیر ابن سینا از سوی غزالی در مسئله علم خداوند به جزئیات»، زهره توازیانی، پژوهش های فلسفی کلامی دانشگاه قم، ش 52، تابستان 1391، ص 93-111.

واکاوی منشا تکفیر ابن سینا از سوی امام محمد غزالی در مسئله علم خداوند و تاکید بر وجود یک سوءتفاهم به عنوان منشا این اتهام موضوع این نوشتار می باشد. در مقدمه مقاله آمده: غزالی، در کتاب تهافت الفلاسفه به پریشان گویی فیلسوفان و

ص:182

تناقضات آن ها در مسئله علم خداوند می پردازد. انگشت اتهام او، صریحا متوجه شخص ابن سینا درخصوص تلقی او از چگونگی علم خداوند به جزییات است که به گمان غزالی، این نوع تلقی، عملا انکار علم خداوند بوده و موجب کفر است. غزالی گمان میکرد که مشائیان و به طور مشخص ابن سینا، از ترس راه یافتن تغییر به ذات خداوندی، علم خداوند به جزییات را انکار کرده اند و این در حالی است که مشائیان، قدیم متغیر را، دارای فرضی عقلی می دانستند. پس بهتر آن بود که با مبنای خودشان، علم خداوند به جزییات را می پذیرفتند و نگران تغییر هم نمی بودند. اما غزالی توجه نکرده که خدا از نظر مشائیان، نمیتواند همان قدیم متغیر باشد و بنابراین، این نتیجه در پایان این نوشته به دست آمده که انگیزه مشائیان و خصوصا شخص ابن سینا در تبیین و تفسیر چگونگی علم خداوند به جزییات، مقدس تر از آن بوده که نسبت کفر به آن ها روا باشد.

«وقتی تکفیریها جهان اسلام را به آتش میکشند: تأملی کوتاه درباره خطری بزرگ در میان اهل سنت». پنجره، ش 137، 20 خرداد 1391، ص 5.

در این نوشتار خطرات جریان های تکفیر در جامعه معاصر اسلامی تحلیل و هشدار داده شده است.

«ویژگی های پدیده تکفیر و موضوع سنت نبوی صلی الله علیه و آله و سلم نسبت به آن». احمد مبلغی، اندیشه تقریب، ش 12، پاییز 1386، ص 39-48.

مقاله حاضر، ضمن تجزیه و تحلیل ویژگی های پدیده تکفیر، به بیان دیدگاه و موضع سنت در قبال آن می پردازد. از جمله ویژگی هایی که نویسنده برای تکفیر در نظر گرفته عبارتند از: محور قرار دادن «تکفیر» در معاملات و تعاملات و گسترش عرصه آن؛ عدم اعطای فرصت اندیشه و حق اظهارنظر به دیگران؛ کشتار جمعی؛ شرکت در مشوّه ساختن چهره اسلام؛ ایجاد تفرقه و پراکندگی میان مسلمانان.

این مقاله در مجموعه مقاله ویژگی های سیره پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم (مجموعه مقالات) بیستمین کنفرانس بین المللی وحدت اسلامی فروردین 1386(تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، ص 455-466). نیز منتشر شده و ترجمه آن با عنوان

ص:185

د) ویژهنامهها

^img229.png بینش (ویژه تکفیر و تکفیریها). شماره 3، بهار 1393، 216ص وزیری.

سومین شماره از گاهنامه کلامی بینش، به بررسی موضوع تکفیر و تکفیریها اختصاص دارد. این گاهنامه، نشریهای است که هدف آن ارتقای بینش روحانیون و کارگزاران کاروان های حج و زیارت در موضوعات مختلف به ویژه حوزه عربستان، سوریه و عراق است و در پژوهشکده حج و زیارت تهیه و تدوین میشود. در این شماره، که زیر نظر علی اصغر رضوانی تهیه شده، مقالات و گزارش هایی درباه مبانی اعتقادی و سیر تطور و عملکرد تکفیریان آمده است. مطالب این ویژهنامه ذیل هشت بخش سامان یافته است:

در بخش نخست با عنوان «تکفیر: مبانی و باورها»، مفهوم تکفیر، عوامل ظهور فکر تکفیری افراطی،

موانع تکفیر و اقسام تکفیر بررسی شده است. بخش دوم درباره «تکفیریهای اعتقادی» است و در آن این مباحث مطرح شده است: سیر تاریخی تکفیری های اعتقادی، مخالفان تکفیر اعتقادی، منتقدان تکفیری های اعتقادی، درباری بودن تکفیری های اعتقادی و موارد اتفاق بر کفر. سومین بخش بررسی «تکفیری های سیاسی» است و در آن، مبانی تکفیری های سیاسی و مخالفان تکفیر سیاسی بررسی شده است. بخش چهارم به بررسی و نقد کتاب «منهج ابن تیمیه فی مسألة التکفیر» نوشته عبدالمجید بن سالم بن عبدالله المشعبی (ریاض، مکتبة اضواء السلف، 1418ق، 2 جلد)

ص:186

اختصاص یافته است. «معرفی قربانیان تکفیر» عنوان پنجمین بخش این ویژهنامه است که به معرفی شهید محمد سعید رمضان بوطی و شهید علامه شیخ حسن شحاته پرداخته است. «اخبار تکفیر» ششمین بخش است که خبرهایی درباره شیعههراسی و جنایات تکفیریها از خبرگزاریها گردآوری شده است. بخش هفتم گزارش از دو همایش مهم درباره تکفیر است: نخست گزارشی از همایش «ظاهرة التکفیر- الأسباب - الآثار - العلاج» است. این همایش از 22 شوال 1432 قمری به مدت سه روز در شهر مدینه برگزار شد و مجموعه مقاله های آن نیز در 9 جلد منتشر شد. همایش دوم با عنوان «سماحة الاسلام و فتنة التکفیر» است که توسط مرکز بین المللی اتحاد علمای بلاد شام در روز های بیست و سوم و بیست و چهارم شعبان سال 1434قمری در شهر بیروت برگزار شد. بخش هشتم و پایانی این نشریه با عنوان «کتاب شناسی تکفیر»، معرفی کتاب های اندیشمندان اهل سنت دربارة مسئله تکفیر است. در این قسمت، چهل عنوان از مهم ترین آثار ضدتکفیری اهل سنت معرفی شده است.

پرسمان (ویژه جریان های تکفیری و سلفی). شماره 136-137، اردیبهشت و خرداد 1393، 48ص.

نشریه پرسمان در شماره 136-137 دو پرونده دارد: یکی از این پروندهها ویژه جریان های تکفیری و سلفی است. در این پرونده مطالبی درباره تکفیر و جریان های تکفیری ذیل این عناوین آمده است: تکفیر میکنم؛ پس هستم/ نوشته محمدعلی لیالی؛ کت و شلوار، حرام خون مسلمان، حلال!: جنگ اسلام با اسلام، به جای جنگ اسلام با کفر/ نوشته محمدمهدی مهتدی؛ نام: تکفیری، شغل: مسلمان کشی؛ جریانشناسی گروه های سلفی در جهان اسلام/ نوشته مهدی فرمانیان؛ مرگ وهابیت وا قعیت دارد/ نوشته محمدباقر پورامینی؛ این ره که تو میروی به قبرستان است!: گفت وگو با حجت الاسلام سیدمهدی علیزاده موسوی/به کوشش حسین احمدی؛ سلفیان در سراشیبی سقوط/ نوشته احمد نبوی؛ موریانههایی بر درخت اسلام/ نوشته سیدمهدی علیزاده موسوی؛ تافته جدابافته؛ معرفی چند کتاب وهابیت و سلفیگری.

ص:187

نشریه پرسمان به صاحب امتیازی نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها و سردبیری محمدعلی لیالی، از سوی معاونت آموزشی و پژوهشی استادان و دروس معارف اسلامی منتشر میشود.

^img230.png

مرزباننامه (ویژه نقد و بررسی مبانی و جریانات تکفیری). شماره 9، خرداد 1393، 180ص.

نهمین شماره از ماهنامه مرزبان نامه اختصاص به جریان های تکفیری یافته است. این نشریه در معاونت فرهنگی و تبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم تهیه و تدوین میشود. در این ویژه نامه این مطالب آمده است:

مصائب گروه های تکفیری برای جهان اسلام؛ واکاوی نگرانی های ابراز شده از سوی مقام معظم رهبری در سال 92 دربارة خطر تکفیر؛ سلفیگری تکفیری: مفهومشناسی و جایگاهیابی در میان مذاهب اهل سنت؛ خاستگاه، پیشینه و سیر تطور سلفیگری تکفیری؛ مبانی فکری گفتمان تکفیر؛ مصاحبه با حجت الاسلام والمسلمین استاد طبسی دربارة خطر وهابیت تکفیری برای جهان اسلام؛ در جست وجوی رویکرد های تکفیری در جهان اسلام: صورتبندی طیفها و جریان های سلفی معاصر؛ واگرایی و تعارض متقابل وهابیت و اهل سنت؛ وهابیت تکفیری: تلاشی برای گسترش قلمرو جغرافیایی، خطری برای امنیت منطقهای؛ کتابشناسی کتب ضد تکفیر؛ معرفی کتاب سلفیگری و وهابیت؛ منبعشناسی تکفیر در آثار انگلیسی؛ مروری بر برخی فتاوای تکفیریها: از آغاز تا کنون؛ جلوههایی از شیعهستیزی در فتاوای تکفیریها؛ نگاهی به جنایات وهابیت در طول تاریخ؛ تکفیر و بحران سوریه در نگاهی آماری؛ معرفی گروه های تکفیری فعال در بحران سوریه؛ تفکر تکفیر در ترازوی نقد؛ عصام العماد در انتظار پاسخ: پرسش های سلفی پیشین از سلفیون؛ فتاوای علما و مراجع شیعه در مورد تکفیر؛ شیعیان افراطی و تکفیری ابزار جدید فتنه؛ گزارش همایش خطر جریان های تکفیری (سنندج- اسفند 1392).

ص:188

در انتهای این ویژهنامه، پرونده های ویژه عربستان باز شده و مطالبی با این عناوین در آن آمده است: عربستان سعودی مهم ترین حامی تکفیر؛ عربستان مروج تکفیر و شیعه هراسی؛ گزارش تلخیصی از کتاب «خوابیدن با شیطان»؛ جایگاه قدرت نرم مذهبی در سیاست خارجی عربستان سعودی.

گزارش تصویری از تروریست های تکفیری و جنایات آن ها بخش پایانی ویژهنامه است.

^img231.png مکر تکفیر (ویژهنامه کنگره جهانی خطر جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام). شماره 1، خرداد 1393، 200ص، خشتی.

اولین شماره از ویژهنامه کنگره جهانی جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام است که با نظارت علمی سیدمهدی علیزاده موسوی، قائم مقام دبیر علمی کنگره، منتشر شده است. در این شماره پس از مقدمه دبیر کنگره، اطلاعاتی درباره ساختار و برنامهها و اهداف کنگره آمده است. در ادامه، مقالات و گفت وگوها و گزارش ها ذیل چهار بخش تنظیم شده است:

در بخش نخست با عنوان «تکفیر، آسیبها و تهدیدات» این موضوعات آمده است:

- خطر جریان های تکفیری در اندیشة حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛

- خاستگاه و جریانشناسی تکفیر؛

- مصاحبه با شیخ دکتر بدرالدین حسون مفتی اعظم سوریه؛

- خدمات متقابل اسلام هراسان و تکفیریون (پدیده تکفیر در رکاب اسلام هراسی)؛

- مروری بر برخی فتاوای تکفیریها؛

- تکفیر از نظریهپردازی تا عملگرایی: با تأکید بر نقش ابن تیمیه و محمد بن عبدالوهاب (گفت وگو با حجت الاسلام دکتر علیزاده موسوی رییس ستاد کنگره)؛

- تکفیر: مبانی و نقد - ایمان و کفر در قرائت تکفیریها.

ص:189

بخش دوم با عنوان «جبهه متحد جهان اسلام در مواجهه با افراط گرایی» شامل این موضوعات است:

- مروری بر برخی مواضع تکفیری علمای اهل سنت (در بخش نخست این نوشتار، فتاوای علمای سلف مثل ابووائل، ابی العز حنفی، ابن عبدالبر، قرطبی، ابن ناصر دمشقی بیان شده و در بخش دوم برخی موضعگیری های علمای معاصر اهل سنت همچون شیخ عبدالله کتمتو، شیخ احمد القطان، شیخ عبدالقادر قاها، شیخ عاکف، عبدالناصر جبری و اتحادیه علمای شام آمده است.)؛

- عالمان جهان اسلام از خطر تکفیر و افراط میگویند (گزارشی از گفت وگو های صورت پذیرفته در حاشیه همایش «علمای جهان اسلام و بیداری اسلامی» (اردیبهشت 1392- تهران) درباره خطر جریانات تکفیری برای جهان اسلام است. علما و شخصیت های شرکت کننده در این گفت وگوها عبارتند از: محمد صالح جودی (از تونس)، دکتر نجیب معروف (استاد دانشگاه در سوریه)، دکتر عبدالناصر عبدالله الجبری (از لبنان)، شیخ زهیر عثمان الجعید (از لبنان)، شیخ مروان العبیدی (از عراق) و محمد ذیب صالح (از اردن))؛

- علمای اهل سنت ایران پیشتازان مقابله با تکفیر و ارهاب (این نوشتار مروری بر برخی فتاوای و دیدگاه های عالمان اهل سنت ایران دربارة تکفیر و نیز ارائه گزارشی از دیدگاه های مطرح شده علما و اندیشمندان اهل سنت در همایش «تفکر آری؛ تکفیر نه» که توسط موسسه علمی - فرهنگی هفت اقلیم شرق برگزار شده، است. مولوی سید عبدالصمد ساداتی، مولوی مفتی محمدقاسم قاسمی، مولوی سید عبدالرحمن ملازهی، مولوی نظام الدین روانبد، مولوی عبدالملک ملکیپور از جمله عالمانی هستنند که دیدگاهشان بیان شده است)؛

- برخی فتاوا و مواضع علمای شیعه در مواجهه با تکفیر (علمای متأخری که دیدگاه و فتاوایشان بیان شده عبارتند از آیات عظام: مقام معظم رهبری، مکارم شیرازی،

ص:190

سبحانی، سیستانی، فاضل لنکرانی، وحید خراسانی، صافی گلپایگانی، جوادی آملی، شبیری زنجانی و سیدمحمدسعید حکیم)؛

- معرفی برخی رسانه های فعال بر ضد تکفیر (این گزارش شامل سه بخش است: بخش نخست معرفی تعدادی از شبکه های ماهوار های فعال در مقابله با تکفیر است. این شبکهها عبارتند از: شبکه ولایت، شبکه اهل البیت، شبکه تلویزیونی الصوفیه و شبیر تی وی. در بخش دوم تعدادی از مهم ترین پایگاه های اینترنتی فعال بر ضد جریان های تکفیری معرفی شده است که عبارتند از: پایگاه تخصصی وهابیتشناسی، پایگاه شاخ شیطان، پایگاه اینترنتی مباهله، پایگاه مذاهب اسلامی. در آخرین بخش هم فهرستی از دیگر پایگاه های اینترنتی که به موضوع تکفیر پرداختهاند، آمده است.)؛

- فهرستی اجمالی از برخی کتاب های، مقالات و پایاننامه های ضد تکفیر؛

- منبعشناسی تکفیر در آثار انگلیسی؛

- معرفی مؤسسات فعال در زمینه مقابله با جریان های تکفیری (در این گزارش اطلاعات مختصری درباره ده مؤسسه و دو پایگاه اینترنتی فعال در مواجهه با اقدامات جریان های تکفیری عرضه شده است. این مراکز عبارتند از: پژوهشکده حج و زیارت، مؤسسه دارالاعلام لمدرسة اهل البیت علیهم السلام، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، مؤسسه الصوفیه، مؤسسه فرق، مرکز آموزشهای کاربردی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، مرکز پاسخ گویی به شبهات وهابیت، مراکز وابسته به طریقت عزمیه، اتحاد طلاب العالم الاسلامی)؛

- گزارشی از کنگره های برگزار شده مرتبط با تکفیر (این نوشتار شامل اطلاعاتی درباره عناوین، محور های مباحث، میهمانان و سخنرانان و نتایج همایش ها و نشست های برگزار شده در موضوع تکفیر در سالیان اخیر است. این گزارش در دو بخش تنظیم شده است: در بخش اول، همایشها و نشست های خارجی و بین المللی معرفی شدهاند. عناوین همایش های معرفی شده در این بخش عبارتند از: همایش بین المللی «تسامح اسلام و فتنه تکفیر» (بیروت، تیر 1392)؛ امام خمینی: وحدت امت و

ص:191

مقابله با تکفیر (بیروت، خرداد 1392)؛ همایش «تکفیر از منظر اسلام» (قاهره - دانشگاه الازهر، مهر 1391)؛ همایش «پدیده تکفیر و تروریسم» (نجف، تیر 1389)؛ سمینار «اندیشه تکفیری و تأثیر آن در جهان اسلام» (شهر جرش (اردن)، تیر 1390)؛ کنفرانس چیستی بنیادگرایی دینی و خطرات برای دنیای امروز (آکادمی بریتانیا، فوریه 2013)؛ کنفرانس بین المللی تکفیر: چشم انداز تحولات زمانی (مادرید، اکتبر 2011). در بخش دوم این گزارش، اطلاعات پنج همایش و نشست علمی که در ایران برگزار شده ذکر شده است. این همایش ها در شهر های تهران، مشهد و زاهدان برگزار شده است).

در بخش سوم با عنوان «گام به گام با کنگره» این عناوین به چشم میخورد:

- ضرورتها و اهداف برپایی کنگره در مصاحبه با حجت الاسلام دکتر علیزاده موسوی (رییس ستاد کنگره)؛

- گزارش مراسم آغاز به کار دبیرخانه کنگره بین المللی «خطر جریان های تکفیری»؛

- گزارش برگزاری اولین پیشنشست کنگره در سوریه؛

- گزارش سایر فعالیت های دبیرخانه کنگره.

- آخرین بخش این ویژهنامه با عنوان «تکفیر در امروز جهان اسلام» شامل این موضوعات است:

- معرفی برخی از شخصیت های برجسته تکفیری (این افراد عبارتند از: اسامه بن لادن، ابومصعب زرقاوی، ایمن الظواهری، عدنان عرعور، احمد الاسیر و یوسف قرضاوی)؛

- مروری بر برخی اخبار و رویداد های مرتبط با تکفیر در ماه های جاری؛

- پرونده تصویری جنایت های تکفیریها.

ص:193

نمایه پدیدآورندگان

ابابطین، عبدالله بن عبدالرحمن, 45

ابداح، اقبال بن عبدالرحمن, 142

ابراهیم، سامی, 97

ابن حجر، احمد بن محمد, 30

ابن درع، عبود بن علی, 66

ابوالعزائم، السید عزالدین ماضی, 48

ابوالعینین، احمد بن ابراهیم, 30

ابورحمه، خلیل, 135

ابوزید، بکر بن عبدالله, 56, 134

ابوزید، نصر حامد, 36, 40

احمد، عبدالرزاق حسین, 126

احمد، عبدالشافی, 133

احمد، عبدالفتاح یحی کامل, 86

احمد، کرم حلمی فرحات, 125, 127

أحمد، مجدی بن حمدی, 84

احمد، محمد عبدالحکیم حامد, 94

احمد، وفاء غنیمی محمد غنیمی, 127

احمدوند، شجاع, 181

احمدی، حسین, 180

اسد علیزاده، اکبر, 173

اسن، معمر, 169

اشرفی، سمیه, 162

افسری، سالم, 156

افضلی، محمدمهدی, 170

اکبری نفت چالی، فهمیه, 166

الادریسی، خالد بن ابراهیم, 93

الأسوانی، احمد, 51

الامیر الصنعانی، محمد بن اسماعیل, 30

الامین، علی, 58

الأوصیف، عبدالله بن الکیلانی, 101

البانی، محمد ناصرالدین, 31, 36, 71, 84

البخاری، عبدالله, 118

البدر، بدر بن ناصر, 109

البدرانی، منیرة بنت حمود, 127

البدرانی، منیره حمود سعد, 128

البراک، عبدالرحمن بن ناصر, 63

البرزنجی، سمیر عمر سعید, 91

البریدی، حماد عبدالجلیل, 36

البریدی، عبدالله, 142

البقاعی، ابراهیم بن عمر, 83

البهنساوی، سالم, 39, 53

البهنساوی، سالم علی, 111

التریکی، حسن علی, 133

التویجری، صفیة سلیمان وایل, 91

الجحنی، علی بن فایز, 25

الجدعانی، حامد بن مده, 119, 136

الجراد، سفیر أحمد, 93

الجزائری، ابوبکر, 78

ص:194

الجلعود، لطیفة بنت عبدالله, 139

الجمل، حازم, 92

الجندی، محمد, 123

الجنیدی، عبد الله شاکر محمد, 33

الجوابره، باسم بن فیصل, 43

الجهمانی، یوسف ابراهیم, 84

الحارثی، محمد بن مرعی, 127

الحبلانی، سعود بن فرحان, 99

الحربی، ابی المنذر, 69

الحربی، محمد بن سعود, 106

الحربی، مطیع الله دخیل الله, 47

الحریری، محمد عیسی, 115

الحریری، یاسر, 115

الحسنی، ابراهیم بن صالح, 83

الحسین، محمد بن عبد الله, 72

الحسینی، احمد, 46

الحسینی، جمیل حلیم, 34

الحلاق، ثائر علی, 130

الحلبی الاثری، علی بن حسن, 35, 80, 157

الحلیبی، غادة عبد اللطیف, 141

الحموی العلبی، عدنان بن عبد الرزاق, 134

الحورانی، یاسر عبد الکریم محمد, 107

الخاطر، حصة بنت محمد, 142

الخشن، حسین احمد, 29, 67, 147

الخضیر، منار بنت عثمان, 93

الخطیب، ضحی, 61

الخطیب، عبدالله بن عبدالرحمن, 99

الخطیب، معتز, 59

الخمیس، محمد عبدالرحمن, 49

الدجانی، احمد صدقی, 110

الدوی، صالح بن بخیت, 125

الراشد، راشد بن ابی العلا, 63

الرحیلی، ابراهیم بن عامر, 47

الرضیمان، احمد جزاع محمد, 85, 92, 95

الرفاعی، صالح بن حامد, 133

الرکراکی، منیر, 45

الریس، عبدالعزیز بن ریس, 34

الزایدی، فهد بن سعد, 42, 143

الزرقی، زاهد یحیی, 44

الزهرانی، خالد بن احمد, 70

الزیر، عبدالعزیز بن عبدالله, 26

الزیر، محمد حسن, 131

الساعدی، ابومحمد, 88

السامرائی، احمد عبد الغفور, 49

السامرائی، نعمان عبد الرزاق, 41, 42, 44

السحیمی، عبدالسلام بن سالم, 74

السحیمی، سلیمان بن سالم, 135

السدلان، صالح بن غانم, 83

السدیس، عبدالرحمن بن عبدالعزیز, 111

السقار، منقذ بن محمود, 48

السقاف، علوی بن عبدالقادر, 49

السلیمان، عبدالسلام بن عبدالله, 60, 93

السماعیل، عبدالله بن محمد, 99

السمیری، جابر بن زاید, 140

السویلم، اسماء بنت سلیمان, 97

الشابندر، غالب حسن, 80

الشافعی، عبدالملک بن عبدالرحمن, 74

الشامی، محمد, 132

الشایب، جمال بن السید, 78

الشبل، علی بن عبدالعزیز علی, 99, 128

الشریف، سامی, 134

الشریف، علی محمد, 51

الشریف، مصطفی محمد حسن, 93

الشعبی، عبدالمجید بن سالم, 95

الشعراوی، محمد متولی, 31

الشواورة، فتحی یوسف, 116

ص:195

الشهری، عبد الله بن زهیر, 91

الشیخ، زین العابدین محمد, 93

الشیخلی، عبدالقادر, 101

الصاعدی، منال بنت سلیم, 104

الصباغ، بسام, 35, 68, 71

الصقعبی، مروان بن صالح, 122

الصومعی، محمد بن علی, 27

الطالبی، محمد, 114

الطائی، نجاح, 28

الطریحی، محمدسعید, 129

الطویل، لمیاء بنت سلیمان, 138

الظفیری، عبدالعزیز بن جلیداف, 103

العاید، ابراهیم بن صالح, 43, 81

العاید، ابراهیم بن صالح بن سالم, 94

العبدلی، بندر بن نافع, 114

العبدلی، بندر بن نافع بن برکات, 120

العتامنی، عادل بن نصر, 71

العتربی، محمد فتحی محمد, 65

العتیبی، اسامه بن عطایا, 49, 82

العثیمین، محمد بن صالح, 38

العجلان، فهد بن صالح, 133

العدوی، اسماعیل بن غصاب, 113

العرایشی، محمد بن حسن, 38

العربی فرحاتی, 98

العرینی، محمد بن ناصر, 36

العسکر، عبد الرحمن بن علی, 76

العطیف، علی بن محمد, 45

العقلاء، سارة بنت فراج, 45

العقیل، محمد عبدالعزیز, 104

العلوانی، رقیه طه, 123

العلوی، یحیی بن حمزه, 38

العلی، ولید بن محمد, 130

العلی، ولید بن محمد عبدالله, 128

العمریطی، ایمان بنت إبراهیم, 121

العنبری، خالد بن علی, 52, 85, 90

العواجی، حسن بن علی, 62, 92, 120

العواد، محمد عواد, 30

العید، نوال بنت عبد العزیز, 62, 130

الغدیان، عبدالله بن عبدالرحمن, 134

الغملاس، عبدالله بن عبدالعزیز, 142

الفایز، وفاء بنت صالح, 135

الفخرانی، الیمانی, 87

الفعیم، فهد بن ابراهیم, 86

الفقیه، عبدالله بن محمدحسین, 30

الفوزان، صالح بن فوزان, 41, 48, 86, 110, 112

القحطانی، سعید بن علی, 76

القرشی، عمر بن عبدالعزیز, 36

القرشی، فهد بن محمد, 50

القرنی، عالیه صالح سعد, 121, 126

القرنی، عبدالله بن محمد, 62, 93

القریوتیة، مسیکة بنت عاصم, 102

القریونی، عاصم بن عبدالله, 142

القصبی زلط, 51

القصیر، احمد بن عبد العزیز, 126

القواسمة، احمد, 133

الکبی، سعد الدین بن محمد, 62

الکبیسی، احمد عبدالکریم شوکه, 120

الکتانی الحسینی، حسن بن علی, 26

الکسم، فرحان, 69

اللوح، رنا ماجد احمد, 91

المحمادی، سلوی بنت محمد, 108

المحمادی، نوره بنت مسلم, 118

المدخلی، ربیع, 59

المدخلی، ربیع عبدالهادی عمیر, 52

المسعودی، سلوی بطیح, 108

ص:196

المسیر، محمد سید احمد, 77

المشبعی، عبدالمجید بن سالم, 85

المشهدی، ضیاء, 57

المصری، احمد سالم, 70

المطلق، عبدالله بن مطلق, 113, 142

المغذوی، عبدالرحیم بن محمد, 138

المقدادی، فؤاد کاظم, 25

المقدسی، أبومحمد عاصم, 58

المومنی، انصاف أیوب, 100

المؤتمر سماحة الاسلام و فتنة التکفیر, 59

الناصری، عثمان بن عبدالعزیز, 50

النجمی، احمد بن یحیی, 27

النجیمی، محمد بن یحیی, 122

الوادعی، مقبل بن هادی, 30

الورد، جواد, 32

الوهرانی،محمد شقرون بن أحمد, 50

الوهیبی، محمد بن عبدالله, 89

الهادی، حسن أحمد, 136

الهجاری، صالحة بنت الشریف حسین محمد, 140

الهرماسی، عبداللطیف, 65

الهلالی، محمدتقی, 135

الهلیل، عبدالعزیز بن عبدالله, 102

الهیتی، عبدالستار ابراهیم, 132

امین، رضا عبدالواجد, 123

انصاری تالش، مسعود, 150

انصاری زنجانی، ابراهیم, 101

انصاری، محمد, 167

انصاری، محمدرضا, 176

انوری، علی اسود, 162

آل الشیخ، ابراهیم بن عبداللطیف, 26

آل الشیخ، عبداللطیف بن عبدالرحمن, 26, 29, 82

آل راضی، محمد هادی, 129

آل رشود، رشود بن عبد العزیز, 92

آل سلیمان، عبدالله بن ناصر, 125

آل شیخ، عبدالرحمن بن حسن, 120

آل عبداللطیف، عبدالعزیز محمد, 137

آل منسی، نایف بن حمزه, 33

آل زیر،عبدالعزیزبن عبدالله الزیز, 26

بازمول، محمد بن عمر بن سالم, 48, 81

باقری، عیسی, 161

باقری، مریم, 161

برغش، هشام محمد سعید, 79

برکات، اکرم, 43

بستی سجستانی، اسماعیل بن احمد, 78

بعدرانی، احسان توفیق, 80

بلفراق، فریده, 108

بن باز، عبدالعزیز بن عبدالله, 53

بن علوی المالکی، محمد, 37

بوحمزة، نورالدین, 141

بورقیبة، داود, 138

بوساق، محمد المدنی, 41, 121

بوعود، احمد, 140

بیشی، محمد عبد الحلیم, 117

بیهی، سعید بن محمد, 60

پژوهشکده حج و زیارت, 51, 153

تبراییان، محمدحسین, 182

تسخیری، محمدعلی, 111

توازیانی، زهره, 182

توکلیان اکبری، محمود, 160, 174

جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة, 58

جاه، عثمان محمد, 98

جریشة، علی, 47

جستنیة، هالة بنت محمد, 125

جستنیه، حنان بنت محمد, 102

ص:197

جماعة، محمد, 114

جمعیة إحیاء التراث الإسلامی, 25

جودکی، حجت الله, 181

جهانی، محمد, 181

حاتمی طبری، کاظم, 150

حامد، محمد عبدالحکیم, 32

حبیب، رفیق, 82

حجاج، عبدالله, 31, 34

حسان، حامد, 86

حسانین، محمد سعدی أحمد, 112

حسن، محمد علی, 60

حسنی علوی، احمد بن یحیی, 55

حسون، بدرالدین, 188

حسین، ابراهیم طلبة, 133

حشیمه، کمیل, 143

حلمی، مصطفی, 55

حلیمه، عبدالمنعم مصطفی, 31, 77

حمود، سلیمان به عبدالله, 40

حموش، محمد طاهر, 124

حنفی، مسعود بن احمد, 49

حیدری، محسن, 27

حیدری، محمدشریف, 163

خامنه ای، سیدعلی, 180, 187

خزاعی فدائن، عمار, 164

خوجه، لطف الله بن ملاعبدالعظیم, 119, 121

دانش، موسی, 147

دشتی، عبدالله, 39, 150

دفتری بشلی، هنگامه, 166

دقیق، معین, 106, 115

دمشقیة، عبد الرحمن محمد سعد, 65

دمق، رؤوف, 43

دهقان زاده، محمدصالح, 154

ذاکری، علی اکبر, 176

رجبی، حسین, 149

رزق، سعیدة یسن انور, 130

رسلان، محمد سعید, 54

رشید رضا، محمد, 137

رضوانی، علی اصغر, 151, 156

رفعت، سیداحمد, 86

رمضان، عبد العظیم محمد, 50

زارع، احمد, 181

زرمان، محمد, 122

زرهانی، سید احمد, 172

زرؤم، عبدالحمید محمدعلی, 113

زریق، برهان, 87

زکریا، ابو بکر محمد, 117

زیدی پرستی، محمدحسین, 151

زین الدین، محمد, 130

ساداتی، عبدالصمد, 182

سبحانی، جعفر, 32, 64, 138, 174, 176, 177, 179

سربازی، محمد عمر, 175

سعدی، محمد, 44

سعید، علاء محمد, 117

سفر، حسن محمد, 107

سلهب، فایزعلی, 46

سلیمان، عادل محمد احمد, 130

سلیمان، محمد عبدالدایم, 123

سوکیاینن، لئونید, 180

سویدان، مراد شکری, 27

شابغدادی، زین العابدین, 70

شامیة، زمیل فادی, 94

شاه حسینی، محمد, 164

شاهین، عبدالفتاح, 64

شبیب، یوسف, 88

شبیلی، مختار حسین, 97

ص:198

شرف الدین، سید عبدالحسین, 73

شروانی، حسین بن عبدالله, 100

شقرة، محمد بن ابراهیم, 81

شقیر، محمد, 130, 131

شکری، غالی, 49

شکوهیان مهر، محسن, 159

شلبی، طارق سعد, 110

شهاب، احمد صباح, 92

صابری، حسین, 174

صادق، میثم, 160

صادقی علویجه، احمد, 172

صالح، نبیل علی, 119

صالح، نضال عبدالقادر, 90

صانعی، پرویز, 153

صداقت، رضا, 166

صرامی، سیف الله, 175

صفاتاج، مجید, 152

صمادی، احمد, 116

صوالیحو، کونی, 106

صوفی، عبدالقادر بن محمَّد عطا, 103

ضیف، نشأت عبد الجواد, 66

طالبی، مریم طایر, 121

طبسی، نجم الدین, 187

عایش، سفیان, 35

عباسی، حبیب, 112

عبدالحمید، جمال محمد السید, 129

عبدالحمید، خالد فوزی, 78

عبدالحمید، محسن, 77

عبدالرحمن، اسماعیل بن محمد علی, 137

عبدالشافی، عصام محمد, 115

عبدالعزیز، موسی بن عبدالله, 56

عبدالعظیم، عبدالعظیم احمد, 100

عبدالعظیم، محمد, 86

عبدالقادر، بتبغور, 108

عبدالله، بکر محمد سعید, 106

عبدالله، ناجح ابراهیم, 51

عبدالمجید، وحید, 90

عبدالمناس، سیوطی بن, 136

عبید، منصور الرفاعی, 47

عبیدات، محمود سالم, 76

عبیکشی، عبدالقادر سعید, 140

عدالت نژاد، سعید, 179

عصفور، جابر, 61

عطاء الله، محمد, 46

عقلان، قاسم أحمد, 54

عک، خالد عبدالرحمن, 68

علوان، عمار بن عبدالله ناصح, 100

علی، عبدالرحیم, 78

علیخانی کشکک، محمود, 165

علیزاده موسوی، سیدمهدی, 180, 188

عمارة، محمد, 61, 72

عمر، السید, 138

عمر، السید محمد السید, 117

عواشریة، السعید سلیمان, 137

عید، سامح, 58

عید، محمد السید, 75

عیسی، کریم, 46

غزالی، محمد بن محمد, 75

غفوری، خالد, 109

غنیمی، وفاء غنیمی محمد, 128

غیلان، محمد یحیی, 139

فاطمی نژاد، مجید, 173

فخلعی، محمدتقی, 174

فرج، محمد عبدالسلام, 73

فرهود، احلام محمد السعدی, 135

فرید، احمد, 67

ص:199

فضل الله، السید جعفر, 132

فضل الله، جعفر محمد حسین, 131

فضل الله، مهدی, 31

فقیهی، حامد, 174

فؤاد، مدحت, 63

قاسمی، سعید, 94

قاضی زاده، حسین, 177

قرشی، عمر بن عبدالعزیز, 60

قرضاوی، یوسف, 66, 132, 134, 150, 176

قریشی، عمر عبد العزیز حسن, 93

کارگر، معصومه, 165

کامل، عمر عبدالله, 37, 81

کرکی، حسن بن علی, 68

کریمة، احمد, 71

کریمة، احمد محمود, 77, 119

کفتارو، احمد, 134

کمال باشا، احمد بن سلیمان, 123

کمیلی، عباس, 177

کیخا، علیرضا, 155

کیخیا، نور, 105

مالکی، حسن بن فرحان, 55, 155

مبلغی، احمد, 180, 183

محمد جاد، ناصر محمدی, 38, 116, 125

محمد علی، رشید بن حسن, 116

محمد، خالد عبداللطیف, 127

محمد، عبدالهادی محمد, 41

محمد، علاء عبدالحفیظ, 124

محمدپور، بابک, 165

محمدزاده، رضا, 164

محمدی الموتی، محسن, 159

محمود، جمال الدین, 76

محمود، عثمان بن معلم, 111

محمود، منیع عبدالحلیم, 107

مختار، عفاف بنت حسن, 105

مخدوم، مصطفی بن کرامة الله, 63

مدخلی، مریم طاهر طالبی, 112

مدکور، رجب, 47

مراد، سمیر, 89

مرکز ترجمان دینی, 157

معلمی، مصطفی, 174

معلوی، سعید محمد حسین, 117

مقبول، ادریس, 103

مکارم، مهدی, 174

مکی، احمد مختار, 121

ملا، سلیمان, 148

ملص، مصطفی, 107

ملکی، زینب, 161

مندکار، فلاح اسماعیل, 87

موسوی، سیدجاسم, 169

مهدیلوی، داوود, 163

مؤتمر الوحدة الإسلامیة, 89

میرآقایی، سید جلال, 152

میرزاده، کبرا, 161

میغا، محمد حمد کنان, 139

ناصر، محمد حامد, 33

نبوت، نیقولاس روزیر, 101

نجار، یحیی احمد, 101

نظام الدینی، سید حسین, 166, 179

نواب، سید ابوالحسن, 178

نور، خالد عبد اللطیف محمد, 128

نورالدین، محمد صفوت, 30

نیک زاد تهرانی، علی اکبر, 148, 168

وردة، انور, 114

ولدخسال، سلیمان, 137

وهبه، مراد, 111

وهبی العاملی، مصطفی, 64

ص:200

هاشم، اشرف بن محمد, 136

هاشم، محمد, 88

هاشمی سلیمی، سید سعید, 160

هرماس، عبد الرزاق بن إسماعیل, 118

هرموش، محمود, 129

هلالی، تاج الدین حامد, 176

هیئة کبار العلماء, 54

یاحی. مصطفی الشیخ, 136

یعقوب، ابراهیم امین, 129

یعقوب، علی, 102

یعقوب،احمد حسین, 52

یگانه، احمد, 180

یوسفی، عذرا, 160

یونس، ابراهیم صالح, 41

یونس، محمد, 42

کتابشناسی تکفیر

مشخصات کتاب

اشاره

دیباچه

مقدمه

آثار عربی

اشاره

الف) کتاب ها

ب) پایاننامهها

ج) مقاله ها

آثار فارسی

اشاره

الف) کتابها

ب) پایاننامهها

ج) مقالهها

د) ویژهنامهها

نمایه پدیدآورندگان

درباره مركز

کتابشناسی تکفیر

مشخصات کتاب

اشاره

دیباچه

مقدمه

آثار عربی

اشاره

الف) کتاب ها

ب) پایان­نامه­ها

ج) مقاله­ ها

آثار فارسی

اشاره

الف) کتاب­ها

ب) پایان­نامه­ها

ج) مقاله­ها

د) ویژه­نامه­ها

نمایه پدیدآورندگان

درباره مركز

ب) پایاننامهها

ج) مقاله ها

الف) کتابها

ب) پایاننامهها

ج) مقالهها

د) ویژهنامهها