ص: 2

عنوان: غدیر نامه

تهیه و تنظیم: دفتر مطالعات، پژوهشها و ارتباطات حوزوی مرکز رسیدگی به امور مساجد

ص: 3

عنوان: غدیر نامه

تهیه و تنظیم: دفتر مطالعات، پژوهشها و ارتباطات حوزوی مرکز رسیدگی به امور مساجد

محتوا: مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات حوزه های علمیه

تاریخ: تابستان ١٣٩٩

آدرس: قم، ٤٥ متری آیت الله صدوقی(ره)، ٢٠متری حضرت ابوالفضل علیه السلام پلاک ١٠٣

تلفن: ٣٢٩٢٣٨٣٦-٠٢٥

دورنگار: ٣٢٩٢٣٨٣٧-٠٢٥

نشانی اینترنتی: masjedpajoh.ir

masjed.ir

ص: 4

تولید شده است را گردآوری نموده، تا با بهره گیری از آن، امکان پاسخ گویی به سوالات و مواجهه فعال با شبهات غدیر برای ایشان فراهم گردد.

دفتر مطالعات، پژوهش ها و ارتباطات حوزوی

مرداد 1399

ص: 7

دهه امامت و ولایت گرامی باد

ص: 8

ص: 9

گویا اصل رسالت پروردگار را به انجام نرساندهای و زحمات بیست و سه سالهات به هدر می رود.

6. جمله(وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ) نیز بیان می دارد که پیامبر از ابلاغ این امر مهم ترس و هراس داشته است و لذا خداوند وعده می دهد او را از شرّ مردم حفظ کند. البته روشن است پیامبر اسلام از اینکه جان خود را در راه خدا فدا کند، هراسی نداشته است و لذا در تمام جنگها در صف مقدّم جبهه حضور داشت، بلکه این امر به گونه ای بود که پیامبر احتمال می داد برخی از مردم آن را نپذیرند و موجب فتنه و درگیری میان مسلمانان گردد که بیش از آنکه به جان پیامبر ضرر رساند، به مکتب او ضربه وارد سازد. و لذا ادامه آیه می فرماید: (إِنَّ اللَّهَ لایَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرین)

یعنی خداوند اجازه نمی دهد کسانی این امر مهم را انکار می کنند، به هدفشان برسند و تهدیدی برای تو و برنامه های تو باشند.

در اینجا سه سؤال مطرح است:

1. این امر مهم چه چیزی بود که پیامبر تا سال آخر عمرش بیان نکرده بود؟

2. چه امری بود که اگر پیامبر آن را نمی گفت، زحمات 23 ساله اش به هدر می رفت؟

3. چه امری بود که پیامبر از گفتنش هراس داشت؟

این مطلب هر چه باشد، جزء دین است، اما از اصول دین یا فروع دین؟ تک تک آنها را بررسی می کنیم تا به نتیجه برسیم.

اصول دین، توحید است و نبوت و معاد. آیا می شود گفت که در این 23 سال، پیامبر صلی الله علیه و آله «لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ» را به مردم یاد نداده بود؟! اولین کلمه ای که به مردم آموخت، این بود: «قُولُوا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ تُفْلِحُوا». پس این امر مهم توحید نیست.

ص: 12

قطعا نبوت هم نیست، زیرا معنا ندارد کسی که حدود دو ماه دیگر رحلت می کند، بگوید: مردم! من پیامبرم! آیا تا آن زمان به مردم نگفته بود: من پیامبرم!

راجع به معاد هم، پیامبر از همان روزهای اول بعثت مردم را از دوزخ هشدار می داد و تمام سوره های مکی خبر از معاد می دهند. پس آنچه پیامبر باید در آخر عمرش اعلام کند، وقوع قیامت نیست.

اما فروع دین: آیا پیامبر صلی الله علیه و آله تا دو ماه مانده به رحلتش از نماز نگفته بود؟! و یا آن حاجیان که از مکه برمی گشتند تارک الصلاة بودند؟! قطعاً آن مطلب نماز نبود. روزه، جهاد، خمس و زکات هم، هشت سال قبل، یعن_ی سال دوم هجری قانون آنها ص_ادر شده بود. حج هم مراد نیست، زیرا آنها از مکه برمی گشتند. امر به معروف و نهی از منکر نیز بارها در دیگر آیات قرآنی مطرح و بر لزوم آن تاکید شده بود. علاوه بر آن که پیامبر از بیان این امور هراسی نداشت و آن روزی که تنها بود و با بتها و بت پرستان مبارزه می کرد نترسید، حالا که بین این همه یار و مرید است، بترسد؟

با این اوصاف، آن چیست که پیامبر صلی الله علیه و آله تا اواخر عمرش نگفته بود، توحید و معاد و نماز و روزه هم نیست، اگر آن چیز باشد، توحید هست، نبوت هست، نماز هست، جهاد هست، امر به معروف و نهی از منکر هست، و اگر نباشد، باقی چیزها هم نیست؟

باید بگوئیم آن امر، امامت است. چون اگر امامِ معصوم بود، توحید زنده است و گرنه به جای خدا طاغوت حاکم می شود. اگر رهبرِ معصوم بود، اهداف نبوت دنبال می شود و اگر رهبر معصوم بود، معارف معاد بیان می شود.(1)

ص: 13

تصویر

امروز روزی است که دشمنان -کفّار- از دین شما مأیوس شدند. چه چیزی مگر بر دین اضافه شد که دشمن را مأیوس کرد؟ آن احکامی که در این آیه، در اوّل سوره ی مائده، قبل و بعد از این فِقره آمده است، مگر چقدر اهمّیّت دارد؟

این تعبیر درباره ی نماز نیامده است، درباره ی زکات نیامده است، درباره ی جهاد نیامده است؛ درباره ی هیچ یک از احکام فرعی الهی نیامده است که «اَلیَومَ یَئِسَ الَّذینَ کَفَروا مِن دینِکُم»؛ پس این یک قضیّه ی دیگری است؛ غیر از این احکام فرعی است. آن قضیّه چیست؟ قضیّه ی رهبری جامعه ی اسلامی؛ قضیّه ی نظام حکومت و امامت در جامعه ی اسلامی. بله، ممکن است تخلّف کنند -کما این که کردند؛ چند قرن بنی امیّه و بنی عبّاس و امثال اینها با نام امامت و خلافت و مانند این ها، پادشاهی کردند؛ سلطنت کردند- [امّا] این لطمه ای نمی زند به فلسفه ی غدیر. ماجرای تعیین غدیر، ماجرای تعیین ضابطه است، تعیین قاعده است. یک قاعده ای در اسلام درست شد؛ پیغمبر اکرم در ماه های آخر عمر، این قاعده را وضع کرد؛ آن قاعده چیست؟ قاعده ی امامت؛ قاعده ی ولایت.(1)

ص: 15

شَیءٌ. وَ هُوَ مُنْشِئُ الشَّیءِ حینَ لاشَیءَ دائمٌ حَی وَقائمٌ بِالْقِسْطِ، لاإِلاهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزیزُالْحَکیمُ.

جَلَّ عَنْ أَنْ تُدْرِکَهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ وَ هُوَاللَّطیفُ الْخَبیرُ. لایَلْحَقُ أَحَدٌ وَصْفَهُ مِنْ مُعایَنَةٍ، وَلایَجِدُ أَحَدٌ کَیْفَ هُوَمِنْ سِرٍ وَ عَلانِیَةٍ إِلاّ بِمادَلَّ عَزَّوَجَلَّ عَلی نَفْسِهِ.

کریم و بردبار و شکیباست. رحمت اش جهان شمول و عطایش منّت گذار. در انتقام بی شتاب و در کیفر سزاواران عذاب، صبور و شکیباست. بر نهان ها آگاه و بر درون ها دانا. پوشیده ها بر او آشکار و پنهان ها بر او روشن است. او راست فراگیری و چیرگی بر هر هستی. نیروی آفریدگان از او و توانایی بر هر پدیده ویژه اوست. او را همانندی نیست و هموست ایجادگر هر موجود در تاریکستان لاشیء. جاودانه و زنده و عدل گستر. جز او خداوندی نباشد و اوست ارجمند و حکیم.

دیده ها را بر او راهی نیست و اوست دریابنده دیده ها. بر پنهانی ها آگاه و بر کارها داناست. کسی از دیدن به وصف او نرسد و بر چگونگی او از نهان و آشکار دست نیابد مگر، او - عزّوجلّ - خود، راه نماید و بشناساند.

وَأَشْهَدُ أَنَّهُ الله ألَّذی مَلَأَ الدَّهْرَ قُدْسُهُ، وَالَّذی یَغْشَی الْأَبَدَ نُورُهُ، وَالَّذی یُنْفِذُ أَمْرَهُ بِلامُشاوَرَةِ مُشیرٍ وَلامَعَهُ شَریکٌ فی تَقْدیرِهِ وَلایُعاوَنُ فی تَدْبیرِهِ. صَوَّرَ مَا ابْتَدَعَ عَلی غَیْرِ مِثالٍ، وَ خَلَقَ ما خَلَقَ بِلامَعُونَةٍ مِنْ أَحَدٍ وَلا تَکَلُّفٍ وَلاَ احْتِیالٍ. أَنْشَأَها فَکانَتْ وَ بَرَأَها فَبانَتْ.

فَهُوَالله الَّذی لا إِلاهَ إِلاَّ هُوالمُتْقِنُ الصَّنْعَةَ، اَلْحَسَنُ الصَّنیعَةِ، الْعَدْلُ الَّذی لایَجُوُر، وَالْأَکْرَمُ الَّذی تَرْجِعُ إِلَیْهِ الْأُمُورُ.

وَأَشْهَدُ أَنَّهُ الله الَّذی تَواضَعَ کُلُّ شَیءٍ لِعَظَمَتِهِ، وَذَلَّ کُلُّ شَیءٍ لِعِزَّتِهِ، وَاسْتَسْلَمَ کُلُّ شَیءٍ لِقُدْرَتِهِ، وَخَضَعَ کُلُّ شَیءٍ لِهَیْبَتِهِ. مَلِکُ الْاَمْلاکِ وَ مُفَلِّکُ الْأَفْلاکِ وَمُسَخِّرُالشَّمْسِ

ص: 18

وَالْقَمَرِ، کُلٌّ یَجْری لاَجَلٍ مُسَمّی. یُکَوِّرُالَّلیْلَ عَلَی النَّهارِ وَیُکَوِّرُالنَّهارَ عَلَی الَّلیْلِ یَطْلُبُهُ حَثیثاً. قاصِمُ کُلِّ جَبّارٍ عَنیدٍ وَ مُهْلِکُ کُلِّ شَیْطانٍ مَریدٍ.

و گواهی می دهم که او «الله» است. همو که تنزّهش سراسر روزگاران را فراگیر و نورش ابدیت را شامل است. بی مشاور، فرمانش را اجرا، بی شریک تقدیرش را امضا و بی یاور سامان دهی فرماید. صورت آفرینش او را الگویی نبوده و آفریدگان را بدون یاور و رنج و چاره جویی، هستی بخشیده است. جهان با ایجاد او موجود و با آفرینش او پدیدار شده است.

پس اوست «الله» که معبودی به جز او نیست. همو که صُنعش استوار است و ساختمان آفرینشش زیبا. دادگری است که ستم روا نمی دارد و کریمی که کارهابه او بازمی گردد.

و گواهی می دهم که او «الله» است که آفریدگان در برابر بزرگی اش فروتن و در مقابل عزّتش رام و به توانایی اش تسلیم و به هیبت و بزرگی اش فروتن اند. پادشاه هستی ها و چرخاننده سپهرها و رام کننده آفتاب و ماه که هریک تا اَجَل معین جریان یابند. او پردۀ شب را به روز و پردۀ روز را - که شتابان در پی شب است - به شب پیچد. اوست شکنندۀ هر ستمگر سرکش و نابودکنندۀ هر شیطان رانده شده.

لَمْ یَکُنْ لَهُ ضِدٌّ وَلا مَعَهُ نِدٌّ أَحَدٌ صَمَدٌ لَمْ یَلِدْ وَلَمْ یُولَدْ وَلَمْ یَکُنْ لَهُ کُفْواً أَحَدٌ. إلاهٌ واحِدٌ وَرَبٌّ ماجِدٌ یَشاءُ فَیُمْضی، وَیُریدُ فَیَقْضی، وَیَعْلَمُ فَیُحْصی، وَیُمیتُ وَیُحْیی، وَیُفْقِرُ وَیُغْنی، وَیُضْحِکُ وَیُبْکی، (وَیُدْنی وَ یُقْصی) وَیَمْنَعُ وَ یُعْطی، لَهُ الْمُلْکُ وَلَهُ الْحَمْدُ، بِیَدِهِ الْخَیْرُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ.

یُولِجُ الَّلیْلَ فِی النَّهارِ وَیُولِجُ النَّهارَ فی الَّلیْلِ، لاإِلاهَ إِلاّهُوَالْعَزیزُ الْغَفّارُ. مُسْتَجیبُ الدُّعاءِ وَمُجْزِلُ الْعَطاءِ، مُحْصِی الْأَنْفاسِ وَ رَبُّ الْجِنَّةِ وَالنّاسِ، الَّذی لایُشْکِلُ عَلَیْهِ شَیءٌ، وَ لایُضجِرُهُ صُراخُ الْمُسْتَصْرِخینَ وَلایُبْرِمُهُ إِلْحاحُ الْمُلِحّینَ.

ص: 19

اَلْعاصِمُ لِلصّالِحینَ، وَالْمُوَفِّقُ لِلْمُفْلِحینَ، وَ مَوْلَی الْمُؤْمِنینَ وَرَبُّ الْعالَمینَ. الَّذِی اسْتَحَقَّ مِنْ کُلِّ مَنْ خَلَقَ أَنْ یَشْکُرَهُ وَیَحْمَدَهُ (عَلی کُلِّ حالٍ).

نه او را ناسازی باشد و نه برایش انباز و مانندی. یکتا و بی نیاز، نه زاده و نه زاییده شده، او را همتایی نبوده، خداوند یگانه و پروردگار بزرگوار است. بخواهد و به انجام رساند. اراده کند و حکم نماید. بداند و بشمارد. بمیراند و زنده کند. نیازمند و بی نیاز گرداند. بخنداند و بگریاند. نزدیک آورد و دور برد. بازدارد و عطا کند. او راست پادشاهی و ستایش. به دست توانی اوست تمام نیکی. و هموست بر هر چیز توانا.

شب را در روز و روز را در شب فرو برد. معبودی جز او نیست؛ گران مایه و آمرزنده؛ اجابت کنندۀ دعا و افزایندۀ عطا، بر شمارندۀ نفَس ها؛ پروردگار پری و انسان. چیزی بر او مشکل ننماید، فریاد فریادکنندگان او را آزرده نکند و اصرارِ اصرارکنندگان او را به ستوه نیاورد.

نیکوکاران را نگاه دار، رستگاران را یار، مؤمنان را صاحب اختیار و جهانیان را پروردگار است؛ آن که در همه احوال سزاوار سپاس و ستایش آفریدگان است.

أَحْمَدُهُ کَثیراً وَأَشْکُرُهُ دائماً عَلَی السَّرّاءِ والضَّرّاءِ وَالشِّدَّةِ وَالرَّخاءِ، وَأُومِنُ بِهِ و بِمَلائکَتِهِ وکُتُبِهِ وَرُسُلِهِ. أَسْمَعُ لاَمْرِهِ وَاُطیعُ وَأُبادِرُ إِلی کُلِّ مایَرْضاهُ وَأَسْتَسْلِمُ لِماقَضاهُ، رَغْبَةً فی طاعَتِهِ وَ خَوْفاً مِنْ عُقُوبَتِهِ، لاَنَّهُ الله الَّذی لایُؤْمَنُ مَکْرُهُ وَلایُخافُ جَورُهُ.

او را ستایش فراوان و سپاس جاودانه می گویم بر شادی و رنج و بر آسایش و سختی و به او و فرشتگان و نبشته ها و فرستاده هایش ایمان داشته، فرمان او را گردن می گذارم و اطاعت می کنم؛ و به سوی خشنودی او می شتابم و به حکم او تسلیمم؛ چرا که به فرمانبری او شائق و از کیفر او ترسانم. زیرا او خدایی است که

ص: 20

کسی از مکرش در امان نبوده و از بی عدالتیش ترسان نباشد (زیرا او را ستمی نیست).

مِنْ مُوسی إِلاَّ أَنَّهُ لانَبِی بَعْدی وَهُوَ وَلِیُّکُمْ بَعْدَالله وَ رَسُولِهِ.

وَقَدْ أَنْزَلَ الله تَبارَکَ وَ تَعالی عَلَی بِذالِکَ آیَةً مِنْ کِتابِهِ (هِی): (إِنَّما وَلِیُّکُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَالَّذینَ آمَنُواالَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ)، وَ عَلِی بْنُ أَبی طالِبٍ الَّذی أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّکاةَ وَهُوَ راکِعٌ یُریدُالله عَزَّوَجَلَّ فی کُلِّ حالٍ.

پس آنگاه خداوند چنین وحی ام فرستاد: «به نام خداوند همه مهرِ مهرورز. ای فرستادۀ ما! آن چه از سوی پروردگارت دربارۀ علی و خلافت او بر تو فرود آمده بر مردم ابلاغ کن، وگرنه رسالت خداوندی را به انجام نرسانده ای؛ و او تو را از آسیب مردمان نگاه می دارد.»

هان مردمان! آنچه بر من فرود آمده، در تبلیغ آن کوتاهی نکرده ام و حال برایتان سبب نزول آیه را بیان می کنم: همانا جبرئیل سه مرتبه بر من فرود آمد از سوی سلام، پروردگارم - که تنها او سلام است - فرمانی آورد که در این مکان به پا خیزم و به هر سفید و سیاهی اعلام کنم که علی بن ابی طالب برادر، وصی و جانشین من در میان امّت و امام پس از من بوده. جایگاه او نسبت به من به سان هارون نسبت به موسی است، لیکن پیامبری پس از من نخواهد بود او (علی)، صاحب اختیارتان پس از خدا و رسول است؛

و پروردگارم آیه ای بر من نازل فرموده که: «همانا ولی، صاحب اختیار و سرپرست شما، خدا و پیامبر او و ایمانیانی هستند که نماز به پا می دارند و در حال رکوع زکات می پردازند.» و هر آینه علی بن ابی طالب نماز به پا داشته و در رکوع زکات پرداخته و پیوسته خداخواه است.

وَسَأَلْتُ جَبْرَئیلَ أَنْ یَسْتَعْفِی لِی (السَّلامَ) عَنْ تَبْلیغِ ذالِکَ إِلیْکُمْ - أَیُّهَاالنّاسُ - لِعِلْمی بِقِلَّةِ الْمُتَّقینَ وَکَثْرَةِ الْمُنافِقینَ وَإِدغالِ اللّائمینَ وَ حِیَلِ الْمُسْتَهْزِئینَ

ص: 22

بِالْإِسْلامِ، الَّذینَ وَصَفَهُمُ الله فی کِتابِهِ بِأَنَّهُمْ یَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ مالَیْسَ فی قُلوبِهِمْ، وَیَحْسَبُونَهُ هَیِّناً وَ هُوَ عِنْدَالله عَظیمٌ.

وَکَثْرَةِ أَذاهُمْ لی غَیْرَ مَرَّةٍ حَتّی سَمَّونی أُذُناً وَ زَعَمُوا أَنِّی کَذالِکَ لِکَثْرَةِ مُلازَمَتِهِ إِیّی وَ إِقْبالی عَلَیْهِ (وَ هَواهُ وَ قَبُولِهِ مِنِّی) حَتّی أَنْزَلَ الله عَزَّوَجَلَّ فی ذالِکَ (وَ مِنْهُمُ الَّذینَ یُؤْذونَ النَّبِی وَ یَقولونَ هُوَ أُذُنٌ، قُلْ أُذُنُ - (عَلَی الَّذینَ یَزْعُمونَ أَنَّهُ أُذُنٌ) - خَیْرٍ لَکُمْ، یُؤْمِنُ بِالله وَ یُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنینَ) الآیَةُ.

و من از جبرئیل درخواستم که از خداوند سلام اجازه کند و مرا از این مأموریت معاف فرماید. زیرا کمی پرهیزگاران و فزونی منافقان و دسیسۀ ملامت گران و مکر مسخره کنندگان اسلام را می دانم؛ همانان که خداوند در کتاب خود در وصفشان فرموده: «به زبان آن را می گویند که در دل هایشان نیست و آن را اندک و آسان می شمارند حال آن که نزد خداوند بس بزرگ است.»

و نیز از آن روی که منافقان بارها مرا آزار رسانیده تا بدانجا که مرا اُذُن [سخن شنو و زودباور ]نامیده اند، به خاطر همراهی افزون علی با من و رویکرد من به او و تمایل و پذیرش او از من، تا بدانجا که خداوند در این موضوع آیه ای فرو فرستاده: « و از آنانند کسانی که پیامبر خدا را می آزارند و می گویند: او سخن شنو و زودباور است. بگو: آری سخن شنو است. - بر علیه آنان که گمان می کنند او تنها سخن می شنود - لیکن به خیر شماست، او (پیامبر صلی الله علیه و آله) به خدا ایمان دارد و مؤمنان را تصدیق می کند و راستگو می انگارد.»

وَلَوْشِئْتُ أَنْ أُسَمِّی الْقائلینَ بِذالِکَ بِأَسْمائهِمْ لَسَمَّیْتُ وَأَنْ أُوْمِئَ إِلَیْهِمْ بِأَعْیانِهِمْ لَأَوْمَأْتُ وَأَنْ أَدُلَّ عَلَیْهِمُ لَدَلَلْتُ، وَلکِنِّی وَالله فی أُمورِهمْ قَدْ تَکَرَّمْتُ. وَکُلُّ ذالِکَ لایَرْضَی الله مِنّی إِلاّ أَنْ أُبَلِّغَ ما أَنْزَلَ الله إِلَی (فی حَقِّ عَلِی)، ثُمَّ تلا: (یا أَیُّهَاالرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ - فی حَقِّ عَلِی - وَ انْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ

ص: 23

رِسالَتَهُ وَالله یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ).

و اگر می خواستم نام گویندگان چنین سخنی را بر زبان آورم و یا به آنان اشارت کنم و یا مردمان را به سوی شان هدایت کنم [که آنان را شناسایی کنند] می توانستم. لیکن سوگند به خدا در کارشان کرامت نموده لب فروبستم. با این حال خداوند از من خشنود نخواهد گشت مگر این که آن چه در حق علی عیه السّلام فرو فرستاده به گوش شما برسانم. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله چنین خواند: «ی پیامبر ما! آن چه از سوی پروردگارت بر تو نازل شده - در حقّ علی - ابلاغ کن؛ وگرنه کار رسالتش را انجام نداده ای. و البته خداوند تو را از آسیب مردمان نگاه می دارد.»

مَعاشِرَالنّاسِ، إِنَّهُ آخِرُ مَقامٍ أَقُومُهُ فی هذا الْمَشْهَدِ، فَاسْمَعوا وَ أَطیعوا وَانْقادوا لاَمْرِ(الله) رَبِّکُمْ، فَإِنَّ الله عَزَّوَجَلَّ هُوَ مَوْلاکُمْ وَإِلاهُکُمْ، ثُمَّ مِنْ دونِهِ رَسولُهُ وَنَبِیُهُ الُمخاطِبُ لَکُمْ، ثُمَّ مِنْ بَعْدی عَلی وَلِیُّکُمْ وَ إِمامُکُمْ بِأَمْرِالله رَبِّکُمْ، ثُمَّ الْإِمامَةُ فی ذُرِّیَّتی مِنْ وُلْدِهِ إِلی یَوْمٍ تَلْقَوْنَ الله وَرَسولَهُ.

[هشدار که] اجرای فرمان و گفتار او لازم و امرش نافذ است. ناسازگارش رانده، پیرو و باورکننده اش در مهر و شفقت است. هر آینه خداوند، او و شنوایان سخن او و پیروان راهش را آمرزیده است.

هان مردمان! آخرین بار است که در این اجتماع به پا ایستاده ام. پس بشنوید و فرمان حق را گردن گذارید؛ چرا که خداوند عزّوجلّ صاحب اختیار و ولی و معبود شماست؛ و پس از خداوند ولی شما، فرستاده و پیامبر اوست که اکنون در برابر شماست و با شما سخن می گوید. و پس از من به فرمان پروردگار، علی ولی و صاحب اختیار و امام شماست. آن گاه امامت در فرزندان من از نسل علی خواهد بود. این قانون تا برپایی رستاخیز که خدا و رسول او را دیدار کنید دوام دارد.

لاحَلالَ إِلاّ ما أَحَلَّهُ الله وَ رَسُولُهُ وَهُمْ، وَلاحَرامَ إِلاّ ما حَرَّمَهُ الله (عَلَیْکُمْ) وَ رَسُولُهُ وَ هُمْ، وَالله عَزَّوَجَلَّ عَرَّفَنِی الْحَلالَ وَالْحَرامَ وَأَنَا أَفْضَیْتُ بِما عَلَّمَنی رَبِّی مِنْ کِتابِهِ وَحَلالِهِ وَ حَرامِهِ إِلَیْهِ.

مَعاشِرَالنّاسِ، (فَضِّلُوهُ). مامِنْ عِلْمٍ إِلاَّ وَقَدْ أَحْصاهُ الله فِی، وَ کُلُّ عِلْمٍ عُلِّمْتُ فَقَدْ أَحْصَیْتُهُ فی إِمامِ الْمُتَّقینَ، وَما مِنْ عِلْمٍ إِلاّ وَقَدْ عَلَّمْتُهُ عَلِیّاً، وَ هُوَ الْإِمامُ الْمُبینُ (الَّذی ذَکَرَهُ الله فی سُورَةِ یس: (وَ کُلَّ شَیءٍ أَحْصَیْناهُ فی إِمامٍ مُبینٍ).

مَعاشِرَالنَّاسِ، لاتَضِلُّوا عَنْهُ وَلاتَنْفِرُوا مِنْهُ، وَلاتَسْتَنْکِفُوا عَنْ وِلایَتِهِ، فَهُوَالَّذی یَهدی إِلَی الْحَقِّ وَیَعْمَلُ بِهِ، وَیُزْهِقُ الْباطِلَ وَیَنْهی عَنْهُ، وَلاتَأْخُذُهُ فِی الله لَوْمَةُ لائِمٍ. أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِالله وَ رَسُولِهِ (لَمْ یَسْبِقْهُ إِلَی الْایمانِ بی أَحَدٌ)، وَالَّذی فَدی رَسُولَ الله بِنَفْسِهِ، وَالَّذی کانَ مَعَ رَسُولِ الله وَلا أَحَدَ یَعْبُدُالله مَعَ رَسُولِهِ مِنَ الرِّجالِ

ص: 25

غَیْرُهُ.

(أَوَّلُ النّاسِ صَلاةً وَ أَوَّلُ مَنْ عَبَدَالله مَعی. أَمَرْتُهُ عَنِ الله أَنْ یَنامَ فی مَضْجَعی، فَفَعَلَ فادِیاً لی بِنَفْسِهِ).

روا نیست، مگر آن چه خدا و رسول او و امامان روا دانند؛ و ناروا نیست مگر آن چه آنان ناروا دانند. خداوند عزوجل، هم روا و هم ناروا را برای من بیان فرموده و آن چه پروردگارم از کتاب خویش و حلال و حرامش به من آموخته در اختیار علی نهاده ام.

هان مردمان! او را برتر بدانید. چرا که هیچ دانشی نیست مگر اینکه خداوند آن را در جان من نبشته و من نیز آن را در جان پیشوای پرهیزکاران، علی، ضبط کرده ام. او (علی) پیشوای روشنگر است که خداوند او را در سورۀ یاسین یاد کرده که: «و دانش هر چیز را در امام روشنگر برشمرده ایم...»

هان مردمان! از علی رو برنتابید. و از امامتش نگریزید. و از سرپرستی اش رو برنگردانید. او [شما را] به درستی و راستی خوانده و [خود نیز] بدان عمل نماید. او نادرستی را نابود کند و از آن بازدارد. در راه خدا نکوهش نکوهش گران او را از کار باز ندارد. او نخستین مؤمن به خدا و رسول اوست و کسی در ایمان، به او سبقت نجسته. و همو جان خود را فدای رسول الله نموده و با او همراه بوده است تنها اوست که همراه رسول خدا عبادت خداوند می کرد و جز او کسی چنین نبود.

اولین نمازگزار و پرستشگر خدا به همراه من است. از سوی خداوند به او فرمان دادم تا [در شب هجرت] در بستر من بیارامد و او نیز فرمان برده، پذیرفت که جان خود را فدای من کند.

مَعاشِرَالنّاسِ، فَضِّلُوهُ فَقَدْ فَضَّلَهُ الله، وَاقْبَلُوهُ فَقَدْ نَصَبَهُ الله.

مَعاشِرَالنّاسِ، إِنَّهُ إِمامٌ مِنَ الله، وَلَنْ یَتُوبَ الله عَلی أَحَدٍ أَنْکَرَ وِلایَتَهُ وَلَنْ یَغْفِرَ لَهُ، حَتْماً عَلَی الله أَنْ یَفْعَلَ ذالِکَ بِمَنْ خالَفَ أَمْرَهُ وَأَنْ یُعَذِّبَهُ عَذاباً نُکْراً أَبَدَا

ص: 26

الْآبادِ وَ دَهْرَ الدُّهورِ. فَاحْذَرُوا أَنْ تُخالِفوهُ. فَتَصْلُوا ناراً وَقودُهَا النَّاسُ وَالْحِجارَةُ أُعِدَّتْ لِلْکافِرینَ.

هان مردمان! او رابرتر دانید، که خداوند او را برگزیده؛ و پیشوایی او را بپذیرید، که خداوند او را برپا کرده است.

هان مردمان! او از سوی خدا امام است و هرگز خداوند توبه منکر او را نپذیرد و او را نیامرزد. این است روش قطعی خداوند درباره ناسازگار علی و هرآینه او را به عذاب دردناک پایدار کیفر کند. از مخالفت او بهراسید و گرنه در آتشی درخواهید شد که آتش گیرۀ آن مردمانند؛ و سنگ، که برای حق ستیزان آماده شده است.

مَعاشِرَالنّاسِ، بی - وَالله - بَشَّرَالْأَوَّلُونَ مِنَ النَّبِیِّینَ وَالْمُرْسَلینَ، وَأَنَا - (وَالله) - خاتَمُ الْأَنْبِیاءِ وَالْمُرْسَلینَ والْحُجَّةُ عَلی جَمیعِ الَمخْلوقینَ مِنْ أَهْلِ السَّماواتِ وَالْأَرَضینَ. فَمَنْ شَکَّ فی ذالِکَ فَقَدْ کَفَرَ کُفْرَ الْجاهِلِیَّةِ الْأُولی وَ مَنْ شَکَّ فی شَیءٍ مِنْ قَوْلی هذا فَقَدْ شَکَّ فی کُلِّ ما أُنْزِلَ إِلَی، وَمَنْ شَکَّ فی واحِدٍ مِنَ الْأَئمَّةِ فَقَدْ شَکَّ فِی الْکُلِّ مِنْهُمْ، وَالشَاکُّ فینا فِی النّارِ.

مَعاشِرَالنّاسِ، حَبانِی الله عَزَّوَجَلَّ بِهذِهِ الْفَضیلَةِ مَنّاً مِنْهُ عَلَی وَ إِحْساناً مِنْهُ إِلَی وَلا إِلاهَ إِلاّهُوَ، أَلا لَهُ الْحَمْدُ مِنِّی أَبَدَ الْآبِدینَ وَدَهْرَالدّاهِرینَ وَ عَلی کُلِّ حالٍ.

هان مردمان! به خدا سوگند که پیامبران پیشین به ظهورم مژده داده اند و اکنون من فرجام پیامبران و برهان بر آفریدگان آسمانیان و زمینیانم. آن کس که راستی و درستی مرا باور نکند به کفر جاهلی درآمده و تردید در سخنان امروزم همسنگ تردید در تمامی محتوای رسالت من است، و شک و ناباوری در امامت یکی از امامان، به سان شک و ناباوری در تمامی آنان است. و هرآینه جایگاه ناباوران ما آتش دوزخ خواهد بود.

هان مردمان! خداوند عزّوجلّ از روی منّت و احسان خویش این برتری را به من پیشکش کرد و البته که خدایی جز او نیست.

ص: 27

آگاه باشید: تمامی ستایش ها در همه روزگاران و در هر حال و مقام ویژۀ اوست.

مَعاشِرَالنّاسِ، فَضِّلُوا عَلِیّاً فَإِنَّهُ أَفْضَلُ النَّاسِ بَعْدی مِنْ ذَکَرٍ و أُنْثی ما أَنْزَلَ الله الرِّزْقَ وَبَقِی الْخَلْقُ.

مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ، مَغْضُوبٌ مَغْضُوبٌ مَنْ رَدَّ عَلَی قَوْلی هذا وَلَمْ یُوافِقْهُ. أَلا إِنَّ جَبْرئیلَ خَبَّرنی عَنِ الله تَعالی بِذالِکَ وَیَقُولُ: «مَنْ عادی عَلِیّاً وَلَمْ یَتَوَلَّهُ فَعَلَیْهِ لَعْنَتی وَ غَضَبی»، (وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوالله - أَنْ تُخالِفُوهُ فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِها - إِنَّ الله خَبیرٌ بِما تَعْمَلُونَ).

مَعاشِرَ النَّاسِ، إِنَّهُ جَنْبُ الله الَّذی ذَکَرَ فی کِتابِهِ العَزیزِ، فَقالَ تعالی (مُخْبِراً عَمَّنْ یُخالِفُهُ): (أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتا عَلی ما فَرَّطْتُ فی جَنْبِ الله).

هان مردمان! عل را برتر دانید؛ که او برترین مردمان از مرد و زن پس از من است؛ تا آن هنگام که آفریدگان پایدارند و روزی شان فرود آید.

دور دورباد از درگاه مهر خداوند و خشم خشم باد بر آن که این گفته را نپذیرد و با من سازگار نباشد!

هان! بدانید جبرئیل از سوی خداوند خبرم داد: «هر آن که با علی بستیزد و بر ولایت او گردن نگذارد، نفرین و خشم من بر او باد!» البته بایست که هر کس بنگرد که برای فردای رستاخیز خود چه پیش فرستاده. [هان!] تقوا پیشه کنید و از ناسازگاری با علی بپرهیزید. مباد که گام هایتان پس از استواری درلغزد. که خداوند بر کردارتان آگاه است.

هان مردمان! همانا او هم جوار و همسایه خداوند است که در نبشته ی عزیز خود او را یاد کرده و دربارۀ ستیزندگان با او فرموده: «تا آنکه مبادا کسی در روز رستخیز بگوید: افسوس که دربارۀ همجوار و همسایه ی خدا کوتاهی کردم...»

ص: 28

مَعاشِرَالنّاسِ، تَدَبَّرُوا الْقُرْآنَ وَ افْهَمُوا آیاتِهِ وَانْظُرُوا إِلی مُحْکَماتِهِ وَلاتَتَّبِعوا مُتَشابِهَهُ، فَوَالله لَنْ یُبَیِّنَ لَکُمْ زواجِرَهُ وَلَنْ یُوضِحَ لَکُمْ تَفْسیرَهُ إِلاَّ الَّذی أَنَا آخِذٌ بِیَدِهِ وَمُصْعِدُهُ إِلی وَشائلٌ بِعَضُدِهِ (وَ رافِعُهُ بِیَدَی) وَ مُعْلِمُکُمْ: أَنَّ مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلِی مَوْلاهُ، وَ هُوَ عَلِی بْنُ أَبی طالِبٍ أَخی وَ وَصِیّی، وَ مُوالاتُهُ مِنَ الله عَزَّوَجَلَّ أَنْزَلَها عَلَی.

هان مردمان! در قرآن اندیشه کنید و ژرفی آیات آن را دریابید و بر محکماتش نظر کنید و از متشابهاتش پیروی ننمایید. پس به خدا سوگند که باطن ها و تفسیر آن را آشکار نمی کند مگر همین که دست و بازوی او را گرفته و بالا آورده ام و اعلام می دارم که: هر آن که من سرپرست اویم، این علی سرپرست اوست. و او علی بن ابی طالب است؛ برادر و وصی من که سرپرستی و ولایت او حکمی است از سوی خدا که بر من فرستاده شده است.

مَعاشِرَالنّاسِ، إِنَّ عَلِیّاً وَالطَّیِّبینَ مِنْ وُلْدی (مِنْ صُلْبِهِ) هُمُ الثِّقْلُ الْأَصْغَرُ، وَالْقُرْآنُ الثِّقْلُ الْأَکْبَرُ، فَکُلُّ واحِدٍ مِنْهُما مُنْبِئٌ عَنْ صاحِبِهِ وَ مُوافِقٌ لَهُ، لَنْ یَفْتَرِقا حَتّی یَرِدا عَلَی الْحَوْضَ.

أَلا إِنَّهُمْ أُمَناءُ الله فی خَلْقِهِ وَ حُکّامُهُ فی أَرْضِهِ. أَلاوَقَدْ أَدَّیْتُ.

أَلا وَقَدْ بَلَّغْتُ، أَلاوَقَدْ أَسْمَعْتُ، أَلاوَقَدْ أَوْضَحْتُ، أَلا وَ إِنَّ الله عَزَّوَجَلَّ قالَ وَ أَنَا قُلْتُ عَنِ الله عَزَّوَجَلَّ، أَلاإِنَّهُ لا «أَمیرَالْمُؤْمِنینَ» غَیْرَ أَخی هذا، أَلا لاتَحِلُّ إِمْرَةُ الْمُؤْمِنینَ بَعْدی لاَحَدٍ غَیْرِهِ.

هان مردمان! همانا علی و پاکان از فرزندانم از نسل او، یادگار گران سنگ کوچک ترند و قرآن یادگار گران سنگ بزرگ تر. هر یک از این دو از دیگر همراه خود خبر می دهد و با آن سازگار است. آن دو هرگز از هم جدا نخواهند شد تا در حوض کوثر بر من وارد شوند.

هان! بدانید که آنان امانتداران خداوند در میان آفریدگان و

ص: 29

حاکمان او در زمین اویند.

هشدار که من وظیفه ی خود را ادا کردم. هشدار که من آن چه بر عهده ام بود ابلاغ کردم و به گوشتان رساندم و روشن نمودم. بدانید که این سخن خدا بود و من از سوی او سخن گفتم. هشدار که هرگز به جز این برادرم کسی نباید امیرالمؤمنین خوانده شود. هشدار که پس از من امارت مؤمنان بری کسی جز او روا نباشد.

ثم قال: «ایهاالنَّاسُ، مَنْ اَوْلی بِکُمْ مِنْ اَنْفُسِکُمْ؟ قالوا: الله و رَسُولُهُ. فَقالَ: اَلا من کُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلی مَوْلاهُ، اللهمَّ والِ مَنْ والاهُ و عادِ مَنْ عاداهُ وَانْصُرْمَنْ نَصَرَهُ واخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ.

سپس فرمود: مردمان! کیست سزاوارتر از شما به شما؟ گفتند خداوند و پیامبر او! سپس فرمود آگاه باشید! آن که من سرپرست اویم، پس این علی سرپرست اوست! خداوندا دوست بدار آن را که سرپرستی او را بپذیرد و دشمن بدار هر آن که او را دشمن دارد و یاری کن یار او را؛ و تنها گذار آن را که او را تنها بگذارد.

که مردمان را به سوی او بخواند و به آن چه موجب خشنودی اوست عمل کند و با دشمنانش ستیز نماید. او پشتیبان فرمانبرداری خداوند و بازدارنده از نافرمانی او باشد. همانا اوست جانشین رسول الله و فرمانروای ایمانیان و پیشوای هدایتگر از سوی خدا و کسی که به فرمان خدا با پیمان شکنان، روی گردانان از راستی و درستی و به دررفتگان از دین پیکار کند. خداوند فرماید: «فرمان من دگرگون نخواهدشد.»

پروردگارا! اکنون به فرمان تو چنین می گویم: خداوندا! دوستداران او را دوست دار. و دشمنان او را دشمن دار. پشتیبانان او را پشتیبانی کن. یارانش را یاری نما. خودداری کنندگان از یاری اش را به خود رها کن. ناباورانش را از مهرت بران و بر آنان خشم خود را فرود آور.

اللهمَّ إِنَّکَ أَنْزَلْتَ الْآیَةَ فی عَلِی وَلِیِّکَ عِنْدَتَبْیینِ ذالِکَ وَنَصْبِکَ إِیّاهُ لِهذَا الْیَوْمِ: (الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دیناً)، (وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَالْإِسْلامِ دیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرینَ). اللهمَّ إِنِّی أُشْهِدُکَ أَنِّی قَدْ بَلَّغْتُ.

معبودا! تو خود در هنگام برپاداشتن او و بیان ولایتش نازل فرمودی که: «امروز آیین شما را به کمال، و نعمت خود را بر شما به اتمام رساندم، و اسلام را به عنوان دین شما پسندیدم.» «و آن که به جز اسلام دینی را بجوید، از او پذیرفته نبوده، در جهان دیگر در شمار زیانکاران خواهد بود.» خداوندا، تو را گواه می گیرم که پیام تو را به مردمان رساندم.

عَنْهُمُ الْعَذابُ وَلاهُمْ یُنْظَرونَ).

هان مردمان! خداوند عزّوجلّ دین را با امامت علی تکمیل فرمود. اینک آنان که از او و جانشینانش از فرزندان من و از نسل او - تا برپایی رستاخیز و عرضه ی بر خدا - پیروی نکنند، در دو جهان کرده هایشان بیهوده بوده در آتش دوزخ ابدی خواهند بود، به گونه ی که نه از عذابشان کاسته و نه برایشان فرصتی خواهد بود.

مَعاشِرَالنّاسِ، هذا عَلِی، أَنْصَرُکُمْ لی وَأَحَقُّکُمْ بی وَأَقْرَبُکُمْ إِلَی وَأَعَزُّکُمْ عَلَی، وَالله عَزَّوَجَلَّ وَأَنَاعَنْهُ راضِیانِ. وَ مانَزَلَتْ آیَةُ رِضاً (فی الْقُرْآنِ) إِلاّ فیهِ، وَلا خاطَبَ الله الَّذینَ آمَنُوا إِلاّبَدَأ بِهِ، وَلانَزَلَتْ آیَةُ مَدْحٍ فِی الْقُرْآنِ إِلاّ فیهِ، وَلاشَهِدَ الله بِالْجَنَّةِ فی (هَلْ أَتی عَلَی الْاِنْسانِ) إِلاّلَهُ، وَلا أَنْزَلَها فی سِواهُ وَلامَدَحَ بِها غَیْرَهُ.

هان مردمان! این علی یاورترین، سزاوارترین و نزدیک ترین و عزیزترین شما نسبت به من است. خداوند عزّوجلّ و من از او خشنودیم. آیه رضایتی در قرآن نیست مگر این که درباره ی اوست. و خدا هرگاه ایمان آوردگان را خطابی نموده به او آغاز کرده [و او اولین شخص مورد نظر خدی متعال بوده است ] . و آیه ی ستایشی نازل نگشته مگر درباره ی او. و خداوند در سوره ی «هل أتی علی الإنسان» گواهی بر بهشت [رفتن ] نداده مگر بری او، و آن را در حق غیر او نازل نکرده و به آن جز او را نستوده است.

مَعاشِرَالنّاسِ، هُوَ ناصِرُ دینِ الله وَالُمجادِلُ عَنْ رَسُولِ الله، وَ هُوَالتَّقِی النَّقِی الْهادِی الْمَهْدِی. نَبِیُّکُمْ خَیْرُ نَبی وَ وَصِیُّکُمْ خَیْرُ وَصِی (وَبَنُوهُ خَیْرُالْأَوْصِیاءِ).

مَعاشِرَالنّاسِ، ذُرِّیَّةُ کُلِّ نَبِی مِنْ صُلْبِهِ، وَ ذُرِّیَّتی مِنْ صُلْبِ (أَمیرِالْمُؤْمِنینَ) عَلِی.

مَعاشِرَ النّاسِ، إِنَّ إِبْلیسَ أَخْرَجَ آدَمَ مِنَ الْجَنَّةِ بِالْحَسَدِ، فَلاتَحْسُدُوهُ فَتَحْبِطَ أَعْمالُکُمْ وَتَزِلَّ أَقْدامُکُمْ، فَإِنَّ آدَمَ أُهْبِطَ إِلَی الْأَرضِ بِخَطیئَةٍ واحِدَةٍ، وَهُوَ صَفْوَةُالله عَزَّوَجَلَّ، وَکَیْفَ بِکُمْ وَأَنْتُمْ أَنْتُمْ وَ مِنْکُمْ أَعْداءُالله،

أَلا وَ إِنَّهُ لایُبْغِضُ عَلِیّاً إِلاّشَقِی، وَ لایُوالی عَلِیّاً إِلاَّ تَقِی، وَ لایُؤْمِنُ بِهِ إِلاّ مُؤْمِنٌ

ص: 32

مُخْلِصٌ.

هان مردمان! او یاور دین خدا و دفاع کننده ی از رسول اوست. او پرهیزکار پاکیزه و رهنمی ارشاد شده [به دست خود خدا] است. پیامبرتان برترین پیامبر، وصی او برترین وصی و فرزندان او برترین اوصیایند.

هان مردمان! فرزندان هرپیامبر از نسل اویند و فرزندان من از صلب و نسل امیرالمؤمنین علی است.

هان مردمان! به راستی که شیطانِ اغواگر، آدم را با رشک از بهشت رانده مبادا شما به علی رشک ورزید که کرده هایتان نابود و گام هایتان لغزان خواهدشد. آدم به خاطر یک اشتباه به زمین هبوط کرد و حال آن که برگزیده ی خدی عزّوجلّ بود. پس چگونه خواهید بود شما و حال آن که شما شمایید و دشمنان خدا نیز از میان شمایند.

آگاه باشید! که با علی نمی ستیزد مگر بی سعادت. و سرپرستی او را نمی پذیرد مگر رستگار پرهیزگار. و به او نمی گرود مگر ایمان دار بی آلایش.

وَ فی عَلِی - وَالله - نَزَلَتْ سُورَةُ الْعَصْر: (بِسْمِ الله الرَّحْمانِ الرَّحیمِ، وَالْعَصْرِ، إِنَّ الْإِنْسانَ لَفی خُسْرٍ) (إِلاّ عَلیّاً الّذی آمَنَ وَ رَضِی بِالْحَقِّ وَالصَّبْرِ).

مَعاشِرَالنّاسِ، قَدِ اسْتَشْهَدْتُ الله وَبَلَّغْتُکُمْ رِسالَتی وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلاَّالْبَلاغُ الْمُبینُ.

مَعاشِرَالنّاسِ، (إتَّقُوالله حَقَّ تُقاتِهِ وَلاتَموتُنَّ إِلاّ وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ).

و سوگند به خدا که سوره ی والعصر درباره ی اوست: «به نام خداوند همه مهر مهر ورز. قسم به زمان که انسان در زیان است.» مگر علی که ایمان آورده و به درستی و شکیبایی آراسته است.

هان مردمان! خدا را گواه گرفتم و پیام او را به شما رسانیدم. و بر فرستاده وظیفه ی جز بیان و ابلاغ روشن نباشد!

ص: 33

هان مردمان! تقوا پیشه کنید همان گونه که بایسته است. و نمیرید جز با شرفِ اسلام.

انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ؟ وَمَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّالله شَیْئاً وَسَیَجْزِی الله الشّاکِرینَ (الصّابِرینَ). أَلاوَإِنَّ عَلِیّاً هُوَالْمَوْصُوفُ بِالصَّبْرِ وَالشُّکْرِ، ثُمَّ مِنْ بَعْدِهِ وُلْدی مِنْ صُلْبِهِ.

مَعاشِرَالنّاسِ، لاتَمُنُّوا عَلَی بِإِسْلامِکُمْ، بَلْ لاتَمُنُّوا عَلَی الله فَیُحْبِطَ عَمَلَکُمْ وَیَسْخَطَ عَلَیْکُمْ وَ یَبْتَلِیَکُمْ بِشُواظٍ مِنْ نارٍ وَنُحاسٍ، إِنَّ رَبَّکُمْ لَبِا الْمِرْصادِ.

هان مردمان! هشدارتان می دهم: همانا من رسول خدایم. پیش از من نیز رسولانی آمده و سپری گشته اند. آیا اگر من بمیرم یا کشته شوم، به جاهلیت عقب گرد می کنید؟ آن که به قهقرا برگردد، هرگز خدا را زیانی نخواهد رسانید و خداوند سپاسگزاران شکیباگر را پاداش خواهد داد. بدانید که علی و پس از او فرزندان من از نسل او، داری کمال شکیبایی و سپاسگزاری اند.

هان مردمان! اسلامتان را بر من منت نگذارید؛ که اعمال شما را بیهوده و تباه خواهد کرد و خداوند بر شما خشم خواهد گرفت و سپس شما را به شعله ی از آتش و مس گداخته گرفتار خواهد نمود. همانا پروردگار شما در کمین گاه است.

مَعاشِرَالنّاسِ، إِنَّهُ سَیَکُونُ مِنْ بَعْدی أَئمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی النّارِ وَیَوْمَ الْقِیامَةِ لایُنْصَرونَ. مَعاشِرَالنّاسِ، إِنَّ الله وَأَنَا بَریئانِ مِنْهُمْ.

مَعاشِرَالنّاسِ، إِنَّهُمْ وَأَنْصارَهُمْ وَأَتْباعَهُمْ وَأَشْیاعَهُمْ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النّارِ وَلَبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَکَبِّرِینَ. أَلا إِنَّهُمْ أَصْحابُ الصَّحیفَةِ، فَلْیَنْظُرْ أَحَدُکُمْ فی صَحیفَتِهِ!!

مَعاشِرَالنّاسِ، إِنِّی أَدَعُها إِمامَةً وَ وِراثَةً (فی عَقِبی إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ)، وَقَدْ بَلَّغْتُ ما أُمِرتُ بِتَبْلیغِهِ حُجَّةً عَلی کُلِّ حاضِرٍ وَغائبٍ وَ عَلی کُلِّ أَحَدٍ مِمَّنْ شَهِدَ أَوْلَمْ یَشْهَدْ، وُلِدَ أَوْلَمْ یُولَدْ، فَلْیُبَلِّغِ الْحاضِرُ الْغائِبَ وَالْوالِدُ الْوَلَدَ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ. وَسَیَجْعَلُونَ الْإِمامَةَ بَعْدی مُلْکاً وَ اغْتِصاباً، (أَلا لَعَنَ الله الْغاصِبینَ الْمُغْتَصبینَ)، وَعِنْدَها سَیَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَا الثَّقَلانِ (مَنْ یَفْرَغُ) وَیُرْسِلُ عَلَیْکُما شُواظٌ مِنْ نارٍ

ص: 35

وَنُحاسٌ فَلاتَنْتَصِرانِ.

مردمان! به زودی پس از من پیشوایانی خواهند بود که شما را به سوی آتش می خوانند و در روز رستاخیز تنها وبدون یاور خواهند ماند.

هان مردمان! خداوند و من از آنان بیزاریم.

هان مردمان! آنان و یاران و پیروانشان در بدترین جی جهنم، جایگاه متکبّران خواهند بود. بدانید آنان اصحاب صحیفه اند. اکنون هر کس در صحیفه ی خود نظر کند.

هان مردمان! اینک جانشینی خود را به عنوان امامت و وراثت به امانت به جی می گذارم در نسل خود تا برپایی روز رستاخیز. و حال، مأموریت تبلیغی خود را انجام می دهم تا برهان بر هر شاهد و غایب و بر آنان که زاده شده یا نشده اند و بر تمامی مردمان باشد. پس بایسته است این سخن را حاضران به غایبان و پدران به فرزندان تا برپایی رستاخیز برسانند.

آگاه باشید! به زودی پس از من امامت را با پادشاهی جابه جا نموده. آن را غصب کرده و به تصرف خویش درآورند.

هان! نفرین و خشم خدا بر غاصبان و چپاول گران! و البته در آن هنگام خداوند آتش عذاب - شعله هی آتش و مس گداخته - بر سر شما جن و انس خواهد ریخت. آن جاست که دیگر یاری نخواهید شد.

مَعاشِرَالنّاسِ، إِنَّ الله عَزَّوَجَلَّ لَمْ یَکُنْ لِیَذَرَکُمْ عَلی ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ حَتّی یَمیزَالْخَبیثَ مِنَ الطَّیِّبِ، وَ ما کانَ الله لِیُطْلِعَکُمْ عَلَی الْغَیْبِ.

مَعاشِرَالنّاسِ، إِنَّهُ ما مِنْ قَرْیَةٍ إِلاّ وَالله مُهْلِکُها بِتَکْذیبِها قَبْلَ یَوْمِ الْقِیامَةِ وَ مُمَلِّکُهَا الْإِمامَ الْمَهْدِی وَالله مُصَدِّقٌ وَعْدَهُ.

مَعاشِرَالنّاسِ، قَدْ ضَلَّ قَبْلَکُمْ أَکْثَرُالْأَوَّلینَ، وَالله لَقَدْ أَهْلَکَ الْأَوَّلینَ، وَهُوَ مُهْلِکُ الْآخِرینَ.

ص: 36

هان مردمان! هر آینه خداوند عزوجل شما را به حالتان رها نخواهد کرد تا ناپاک را ازپاک جدا کند. و خداوند نمی خواهد شما را بر غیب آگاه گرداند.(اشاره به آیه ی 179 / آل عمران است.)

هان مردمان! هیچ سرزمینی نیست مگر این که خداوند به خاطر تکذیب اهل آن [حق را] ، آنان را پیش از روز رستاخیز نابود خواهد فرمود و به امام مهدی خواهد سپرد. و هر آینه خداوند وعده ی خود را انجام خواهد داد.

هان مردمان! پیش از شما، شمار فزونی از گذشتگان گمراه شدند و خداوند آنان را نابود کرد. و همو نابودکننده ی آیندگان است.

قالَ الله تَعالی: (أَلَمْ نُهْلِکِ الْأَوَّلینَ، ثُمَّ نُتْبِعُهُمُ الْآخِرینَ، کذالِکَ نَفْعَلُ بِالُمجْرِمینَ، وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبینَ).

مَعاشِرَالنّاسِ، إِنَّ الله قَدْ أَمَرَنی وَنَهانی، وَقَدْ أَمَرْتُ عَلِیّاً وَنَهَیْتُهُ (بِأَمْرِهِ). فَعِلْمُ الْأَمْرِ وَالنَّهُی لَدَیْهِ، فَاسْمَعُوا لاَمْرِهِ تَسْلَمُوا وَأَطیعُوهُ تَهْتَدُوا وَانْتَهُوا لِنَهْیِهِ تَرشُدُوا، (وَصیرُوا إِلی مُرادِهِ) وَلا تَتَفَرَّقْ بِکُمُ السُّبُلُ عَنْ سَبیلِهِ.

او خود در کتابش آورده: «آیا پیشینیان را تباه نکردیم و به دنبال آنان آیندگان را گرفتار نساختیم؟ با مجرمان این چنین کنیم. وی بر ناباوران!»

هان مردمان! همانا خداوند امر و نهی خود را به من فرموده و من نیز به دستور او دانش آن را نزد علی نهادم. پس فرمان او را بشنوید و گردن نهید و پیرویش نمایید و از آنچه بازتان دارد خودداری کنید تا راه یابید. به سوی هدف او حرکت کنید. راه هی گونه گون شما را از راه او بازندارد!

ص: 37

اند] خداوند ایمان را در دل هایشان نبشته است.» - تا آخر آیه.

أَلا إِنَّ أَوْلِیائَهُمُ الْمُؤْمِنونَ الَّذینَ وَصَفَهُمُ الله عَزَّوَجَلَّ فَقالَ: (الَّذینَ آمَنُوا وَلَمْ یَلْبِسُوا إیمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِکَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدونَ).

(أَلا إِنَّ أَوْلِیائَهُمُ الَّذینَ آمَنُوا وَلَمْ یَرْتابوا).

أَلا إِنَّ أَوْلِیائَهُمُ الَّذینَ یدْخُلونَ الْجَنَّةَ بِسَلامٍ آمِنینَ، تَتَلَقّاهُمُ الْمَلائِکَةُ بِالتَّسْلیمِ یَقُولونَ: سَلامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلوها خالِدینَ.

أَلا إِنَّ أَوْلِیائَهُمْ، لَهُمُ الْجَنَّةُ یُرْزَقونَ فیها بِغَیْرِ حِسابٍ. أَلا إِنَّ أَعْدائَهُمُ الَّذینَ یَصْلَونَ سَعیراً.

أَلا إِنَّ أَعْدائَهُمُ الَّذینَ یَسْمَعونَ لِجَهَنَّمَ شَهیقاً وَ هِی تَفورُ وَ یَرَوْنَ لَهازَفیراً.

أَلا إِنَّ أَعْدائَهُمُ الَّذینَ قالَ الله فیهِمْ: (کُلَّما دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَها) الآیة.

أَلا إِنَّ أَعْدائَهُمُ الَّذینَ قالَ الله عَزَّوَجَلَّ: (کُلَّما أُلْقِی فیها فَوْجٌ سَأَلَهُمْ خَزَنَتُها أَلَمْ یَأتِکُمْ نَذیرٌ، قالوا بَلی قَدْ جاءَنا نَذیرٌ فَکَذَّبْنا وَ قُلنا مانَزَّلَ الله مِنْ شَیءٍ إِنْ أَنْتُمْ إِلاّ فی ضَلالٍ کَبیرٍ) إِلی قَوله: (أَلافَسُحْقاً لاَِصْحابِ السَّعیرِ). أَلا إِنَّ أَوْلِیائَهُمُ الَّذینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَیْبِ، لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ کَبیرٌ.

مَعاشِرَالنَاسِ، شَتّانَ مابَیْنَ السَّعیرِ وَالْأَجْرِ الْکَبیرِ.

هان! دوستداران امامان ایمانیان اند که قرآن چنان توصیف فرموده: «آنان که ایمان آورده و باور خود را به شرک نیالوده اند، در امان و در راه راست هستند.»

هشدار! یاران پیشوایان کسانی هستند که به باور رسیده و از تردید و انکار دور خواهند بود.

هشدار! اولیی امامان آنانند که با آرامش و سلام به بهشت درخواهند شد و فرشتگان با سلام آنان را پذیرفته، خواهند گفت: «درود بر شما که پاک شده اید. اینک داخل شوید که در بهشت، جاودانه خواهید بود.»

ص: 39

هان! بهشت پاداش اولیای آنان است و در آن بی حساب روزی داده خواهند شد.

هان! دشمنان آنان آن کسانی اند که در آتش درآیند. و همانا ناله ی افروزش جهنمرا می شنوند در حالی که شعله هی آتش زبانه می کشد و زفیر (صدی بازدم) جهنم را نیز درمی یابند.

هان! خداوند درباره ی ستیزگران با آنان فرموده: «هرگاه امتی داخل جهنم شود همتی خود را نفرین کند.»

هشدار! که دشمنان امامان همانانند که خداوند درباره ی آنان فرموده: «هر گروهی از آنان داخل جهنم شود نگاهبانان می پرسند: مگر برایتان ترساننده ی نیامد؟! می گویند: چرا ترساننده آمد لیکن تکذیب کردیم و گفتیم: خداوند وحی نفرستاده و شما نیستید مگر در گمراهی بزرگ!» تا آن جا که فرماید: «هان! نابود باد دوزخیان!»

هان! یاران امامان در نهان، از پروردگار خویش ترسانند، آمرزش و پاداش بزرگ بری آنان خواهد بود.

هان مردمان! چه بسیارراه است میان آتش و پاداش بزرگ!

(مَعاشِرَالنّاسِ)، عَدُوُّنا مَنْ ذَمَّهُ الله وَلَعَنَهُ، وَ وَلِیُّنا (کُلُّ) مَنْ مَدَحَهُ الله وَ أَحَبَّهُ.

مَعاشِرَ النّاسِ، أَلاوَإِنّی (أَنَا) النَّذیرُ و عَلِی الْبَشیرُ.

(مَعاشِرَالنّاسِ)، أَلا وَ إِنِّی مُنْذِرٌ وَ عَلِی هادٍ.

مَعاشِرَ النّاس (أَلا) وَ إِنّی نَبی وَ عَلِی وَصِیّی.

(مَعاشِرَالنّاسِ، أَلاوَإِنِّی رَسولٌ وَ عَلِی الْإِمامُ وَالْوَصِی مِنْ بَعْدی، وَالْأَئِمَّةُ مِنْ بَعْدِهِ وُلْدُهُ. أَلاوَإِنّی والِدُهُمْ وَهُمْ یَخْرُجونَ مِنْ صُلْبِهِ).

هان مردمان! خداوند ستیزه جویان ما را ناستوده و نفرین فرموده و دوستان ما را ستوده و دوست دارد.

هان مردمان! بدانید که همانا من انذارگرم و علی مژده دهنده.

هان! که من بیم دهنده ام و علی راهنما.

ص: 40

هان مردمان! بدانید که من پیامبرم و علی وصی من است.

هان مردمان! بدانید که همانا من فرستاده و علی امام و وصی پس از من است. و امامان پس از او فرزندان اویند.

آگاه باشید! من والد آنانم ولی ایشان از نسل علی خواهند بود.

تمامی ادیان چیره خواهد بود.

هشدار! که اوست انتقام گیرنده از ستمکاران.

هشدار! که اوست فاتح دژها و منهدم کننده ی آنها.

هشدار! که اوست چیره بر تمامی قبایل مشرکان و راهنمی آنان.

هشدار! که او خونخواه تمام اولیی خداست.

آگاه باشید! اوست یاور دین خدا.

هشدار! که از دریایی ژرف پیمانه هایی افزون گیرد.

هشدار! که او به هر ارزشمندی به اندازه ی ارزش او، و به هر نادان و بی ارزشی به اندازه ی نادانی اش نیکی کند.

هشدار! که او نیکو و برگزیده ی خداوند است.

هشدار! که او وارث دانش ها و حاکم بر ادراک هاست.

هان! بدانید که او از سوی پروردگارش سخن می گوید و آیات و نشانه هی او را برپا کند. بدانید همانا اوست بالیده و استوار.

بیدار باشید! هموست که [اختیار امور جهانیان و آیین آنان ] به او واگذار شده است.

آگاه باشید! که تمامی گذشتگان ظهور او را پیشگویی کرده اند.

آگاه باشید! که اوست حجّت پایدار و پس از او حجّتی نخواهد بود.(این تعبیر به عنوان حجّت و امامت است و نظری به رجعت دیگر امامان ندارد زیرا آنان حجّت های پیشین اند که دوباره رجعت خواهند نمود.) درستی و راستی و نور و روشنایی تنها نزد اوست.

هان! کسی بر او پیروز نخواهد شد و ستیزنده ی او یاری نخواهد گشت.

آگاه باشید که او ولی خدا در زمین، داور او در میان مردم و امانتدار امور آشکار و نهان است.

ص: 42

مَعاشِرَالنّاسِ، حُجُّوا الْبَیْتَ بِکَمالِ الدّینِ وَالتَّفَقُّهِ، وَلاتَنْصَرِفُوا عَنِ الْمشَاهِدِإِلاّ بِتَوْبَةٍ وَ إِقْلاعٍ.

مَعاشِرَالنّاسِ، أَقیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ کَما أَمَرَکُمُ الله عَزَّوَجَلَّ، فَإِنْ طالَ عَلَیْکُمُ الْأَمَدُ فَقَصَّرْتُمْ أَوْنَسِیتُمْ فَعَلِی وَلِیُّکُمْ وَمُبَیِّنٌ لَکُمْ، الَّذی نَصَبَهُ الله عَزَّوَجَلَّ لَکُمْ بَعْدی أَمینَ خَلْقِهِ. إِنَّهُ مِنِّی وَ أَنَا مِنْهُ، وَ هُوَ وَ مَنْ تَخْلُفُ مِنْ ذُرِّیَّتی یُخْبِرونَکُمْ بِماتَسْأَلوُنَ عَنْهُ وَیُبَیِّنُونَ لَکُمْ ما لاتَعْلَمُونَ.

هان مردمان! همانا حج و عمره از شعائر و آداب و رسوم خدایی است. پس زائران خانه ی خدا و عمره کنندگان بر صفا و مروه بسیار طواف کنند.

هان مردمان! در خانه ی خدا حج گزارید؛ که هیچ خاندانی داخل آن نشد مگر بی نیاز شد و مژده گرفت، و کسی از آن روی برنگردانید مگر بی بهره و نیازمند گردید.

هان مردمان! مؤمنی در موقف (عرفات، مشعر، منا) نمانَد مگر این که خدا گناهان گذشته ی او را بیامرزد و بایسته است که پس از پایان اعمال حج [با پرونده ی پاک ] کار خود را از سر گیرد.

هان مردمان! حاجیان دستگیری شده اند و هزینه هی سفرشان جبران می شود و جایگزین آن به آنان خواهد رسید. و البته خداوند پاداش نیکوکاران را تباه نخواهد کرد.

هان مردمان! خانه ی خدا را با دین کامل و دانش ژرفی آن دیدار کنید و از زیارتگاه ها جز با توبه و بازایستادن [از گناهان ] برنگردید.

هان مردمان! نماز را به پا دارید و زکات بپردازید همان سان که خداوند عزّوجل امر فرموده. پس اگر زمان بر شما دراز شد و کوتاهی کردید یا از یاد بردید، علی صاحب اختیار و تبیین کننده ی بر شماست. خداوند عزّوجل او راپس از من امانتدار خویش در میان آفریدگانش نهاده. همانا او از من و من از اویم. و او و فرزندان من از جانشینان او، پرسش هی شما راپاسخ دهند و آن چه را نمی

ص: 44

دانید به شما می آموزند.

أَلا إِنَّ الْحَلالَ وَالْحَرامَ أَکْثَرُمِنْ أَنْ أُحصِیَهُما وَأُعَرِّفَهُما فَآمُرَ بِالْحَلالِ وَ اَنهَی عَنِ الْحَرامِ فی مَقامٍ واحِدٍ، فَأُمِرْتُ أَنْ آخُذَ الْبَیْعَةَ مِنْکُمْ وَالصَّفْقَةَ لَکُمْ بِقَبُولِ ماجِئْتُ بِهِ عَنِ الله عَزَّوَجَلَّ فی عَلِی أمیرِالْمُؤْمِنینَ وَالأَوْصِیاءِ مِنْ بَعْدِهِ الَّذینَ هُمْ مِنِّی وَمِنْهُ إمامَةٌ فیهِمْ قائِمَةٌ، خاتِمُها الْمَهْدی إِلی یَوْمٍ یَلْقَی الله الَّذی یُقَدِّرُ وَ یَقْضی.

مَعاشِرَالنّاسِ، وَ کُلُّ حَلالٍ دَلَلْتُکُمْ عَلَیْهِ وَکُلُّ حَرامٍ نَهَیْتُکُمْ عَنْهُ فَإِنِّی لَمْ أَرْجِعْ عَنْ ذالِکَ وَ لَمْ أُبَدِّلْ. أَلا فَاذْکُرُوا ذالِکَ وَاحْفَظُوهُ وَ تَواصَوْابِهِ، وَلا تُبَدِّلُوهُ وَلاتُغَیِّرُوهُ. أَلا وَ إِنِّی اُجَدِّدُالْقَوْلَ: أَلا فَأَقیمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّکاةَ وَأْمُرُوا بِالْمَعْروفِ وَانْهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ.

هان! روا و ناروا بیش از آن است که من شمارش کنم و بشناسانم و در این جا یک باره به روا فرمان دهم و از ناروا بازدارم. از این روی مأمورم از شما بیعت بگیرم که دست در دست من نهید در مورد پذیرش آن چه از سوی خداوند آورده ام دربارۀ علی امیرالمؤمنین و اوصیای پس از او که آنان از من و اویند. و این امامت به وراثت پایدار است و فرجام امامان، مهدی است و استواری امامت تا روزی است که او با خداوند قدر و قضا دیدار کند.

هان مردمان! شما را به هرگونه روا و ناروا راهنمایی کردم و از آن هرگز برنمی گردم. بدانید و آگاه باشید! آن ها را یاد کنید و نگه دارید و یکدیگر را به آن توصیه نمایید و در آن [احکام خدا ]دگرگونی راه ندهید. هشدار که دوباره می گویم: بیدار باشید! نماز را به پا دارید. و زکات بپردازید. و امر به معروف کنید و از منکر بازدارید.

أَلاوَإِنَّ رَأْسَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ أَنْ تَنْتَهُوا إِلی قَوْلی وَتُبَلِّغُوهُ مَنْ لَمْ یَحْضُرْ وَ تَأْمُروُهُ بِقَبُولِهِ عَنِّی وَتَنْهَوْهُ عَنْ مُخالَفَتِهِ، فَإِنَّهُ أَمْرٌ مِنَ الله عَزَّوَجَلَّ وَمِنِّی. وَلا أَمْرَ بِمَعْروفٍ وَلا نَهْی عَنْ مُنْکَرٍ إِلاَّمَعَ إِمامٍ مَعْصومٍ.

ص: 45

مَعاشِرَالنّاسِ، الْقُرْآنُ یُعَرِّفُکُمْ أَنَّ الْأَئِمَّةَ مِنْ بَعْدِهِ وُلْدُهُ، وَعَرَّفْتُکُمْ إِنَّهُمْ مِنِّی وَمِنْهُ، حَیْثُ یَقُولُ الله فی کِتابِهِ: (وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فی عَقِبِهِ). وَقُلْتُ: «لَنْ تَضِلُّوا ما إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِما».

مَعاشِرَالنّاسِ، التَّقْوی، التَّقْوی، وَاحْذَرُوا السّاعَةَ کَما قالَ الله عَزَّوَجَلَّ: (إِنَّ زَلْزَلَةَ السّاعَةِ شَیءٌ عَظیمٌ). اُذْکُرُوا الْمَماتَ (وَالْمَعادَ) وَالْحِسابَ وَالْمَوازینَ وَالُمحاسَبَةَ بَیْنَ یَدَی رَبِّ الْعالَمینَ وَالثَّوابَ وَالْعِقابَ. فَمَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ أُثیبَ عَلَیْها وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلَیْسَ لَهُ فِی الجِنانِ نَصیبٌ.

و بدانید که ریشه ی امر به معروف این است که به گفته ی من [درباره ی امامت ] برسید و سخن مرا به دیگران برسانید و غایبان را به پذیرش فرمان من توصیه کنید و آنان را از ناسازگاری سخنان من بازدارید؛ همانا سخن من فرمان خدا و من است و هیچ امر به معروف و نهی از منکری جز با امام معصوم تحقق و کمال نمی یابد.

هان مردمان! قرآن بر شما روشن می کند که امامان پس از علی فرزندان اویند و من به شما شناساندم که آنان از او و از من اند. چرا که خداوند در کتاب خود می گوید: «امامت را فرمانی پایدار در نسل او قرار داد...» و من نیز گفته ام که: «مادام که به قرآن و امامان تمسک کنید، گمراه نخواهید شد.»

هان مردمان! تقوا را، تقوا را رعایت کرده از سختی رستخیز بهراسید همان گونه که خداوند عزّوجل فرمود: «البته زمین لرزه ی روز رستاخیز حادثه ی بزرگ است...»

مرگ، قیامت، و حساب و میزان و محاسبه ی در برابر پروردگار جهانیان و پاداش کیفر را یاد کنید. آن که نیکی آورد، پاداش گیرد. و آن که بدی کرد، بهره ی از بهشت نخواهد برد.

ص: 46

فَقَدْ أَقَرَّ بِلِسانِهِ، وَلا نَبْتَغی بِذالِکَ بَدَلاً وَلایَرَی الله مِنْ أَنْفُسِنا حِوَلاً. نَحْنُ نُؤَدّی ذالِکَ عَنْکَ الّدانی والقاصی مِنْ اَوْلادِنا واَهالینا، وَ نُشْهِدُالله بِذالِکَ وَ کَفی بِالله شَهیداً وَأَنْتَ عَلَیْنا بِهِ شَهیدٌ».

مَعاشِرَالنّاسِ، ماتَقُولونَ؟ فَإِنَّ الله یَعْلَمُ کُلَّ صَوْتٍ وَ خافِیَةَ کُلِّ نَفْسٍ، (فَمَنِ اهْتَدی فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّما یَضِلُّ عَلَیْها)، وَمَنْ بایَعَ فَإِنَّما یُبایِعُ الله، (یَدُالله فَوْقَ أَیْدیهِمْ).

مَعاشِرَالنّاسِ، فَبایِعُوا الله وَ بایِعُونی وَبایِعُوا عَلِیّاً أَمیرَالْمُؤْمِنینَ وَالْحَسَنَ وَالْحُسَیْنَ وَالْأَئِمَّةَ (مِنْهُمْ فِی الدُّنْیا وَالْآخِرَةِ) کَلِمَةً باقِیَةً.

[ی رسول خدا] ما را به فرمان خدا پند دادی درباره ی علی امیرالمؤمنین و امامان از نسل خود و او، که حسن و حسین و آنان که خداوند پس از آنان برپا کرده است. پس عهد و پیمان از ما گرفته شد از دل و جان و زبان و روح و دستانمان. هر کس توانست با دست وگرنه با زبان پیمان بست. و هرگز پیمانمان را دگرگون نخواهیم کرد و خداوند از ما شکست عهد نبیند. و نیز فرمان تو را به نزدیک و دور از فرزندان و خویشان خود خواهیم رسانید و خداوند را بر آن گواه خواهیم گرفت. و هر آینه خداوند بر گواهی کافی است و تو نیز بر ما گواه باش.»

هان مردمان! چه می گویید؟ همانا خداوند هر صدایی را می شنود و آن را که از دل ها می گذرد می داند. «هر آن کس هدایت پذیرفت، به خیر خویش پذیرفته. و آن که گمراه شد، به زیان خود رفته.» و هر کس بیعت کند، هر آینه با خداوند پیمان بسته؛ که «دست خدا بالی دستان آن هاست.»

هان مردمان! اینک با خداوند بیعت کنید و با من پیمان بندید و با علی امیرالمؤمنین و حسن و حسین و امامان پس از آنان از نسل آنان که نشانه ی پایدارند در دنیا و آخرت.

ص: 48

یُهْلِکُ الله مَنْ غَدَرَ وَ یَرْحَمُ مَنْ وَ فی، (وَ مَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفی بِما عاهَدَ عَلَیْهُ الله فَسَیُؤْتیهِ أَجْراً عَظیماً). مَعاشِرَالنّاسِ، قُولُوا الَّذی قُلْتُ لَکُمْ وَسَلِّمُوا عَلی عَلی بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنینَ، وَقُولُوا: (سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَکَ رَبَّنا وَ إِلَیْکَ الْمَصیرُ)، وَ قُولوا: (اَلْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذی هَدانا لِهذا وَ ما کُنّا لِنَهْتَدِی لَوْلا أَنْ هَدانَا الله) الآیة.

مَعاشِرَالنّاسِ، إِنَّ فَضائِلَ عَلی بْنِ أَبی طالِبٍ عِنْدَالله عَزَّوَجَلَّ - وَ قَدْ أَنْزَلَهافِی الْقُرْآنِ - أَکْثَرُ مِنْ أَنْ أُحْصِیَها فی مَقامٍ واحِدٍ، فَمَنْ أَنْبَاَکُمْ بِها وَ عَرَفَها فَصَدِّقُوهُ.

مَعاشِرَالنّاسِ، مَنْ یُطِعِ الله وَ رَسُولَهُ وَ عَلِیّاً وَ الْأَئِمَةَ الَّذینَ ذَکرْتُهُمْ فَقَدْ فازَفَوْزاً عَظیماً.

خداوند مکّاران را تباه می کند و به باوفایان مهر می ورزد. «هر که پیمان شکند»

جز این نیست که به زیان خود گام برداشته، و هر که بر عهدی که با خدا بسته پابرجا ماند، به زودی خدا او را پاداش بزرگی خواهد داد.»

هان مردمان! آن چه بر شما برگفتم بگویید و به علی با لقب امیرالمؤمنین سلام کنید و بگویید: «شنیدیم و فرمان می بریم پروردگارا، آمرزشت خواهیم و بازگشت به سوی تو است.» و نیز بگویید: «تمام سپاس و ستایش خدایی راست که ما را به این راهنمایی فرمود وگرنه راه نمی یافتیم» - تا آخر آیه.

هان مردمان! هر آینه برتری هی علی بن ابی طالب نزد خداوند عزّوجل - که در قرآن نازل فرموده - بیش از آن است که من یکباره برشمارم. پس هر کس از مقامات او خبر داد و آن ها را شناخت او را تصدیق و تأیید کنید.

هان مردمان! آن کس که از خدا و رسولش و علی و امامانی که نام بردم پیروی کند، به رستگاری بزرگی دست یافته است.

ص: 49

مَعاشِرَالنَّاسِ، السّابِقُونَ إِلی مُبایَعَتِهِ وَ مُوالاتِهِ وَ التَّسْلیمِ عَلَیْهِ بِإِمْرَةِ الْمُؤْمِنینَ أُولئکَ هُمُ الْفائزُونَ فی جَنّاتِ النَّعیمِ.

مَعاشِرَالنّاسِ، قُولُوا ما یَرْضَی الله بِهِ عَنْکُمْ مِنَ الْقَوْلِ، فَإِنْ تَکْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمیعاً فَلَنْ یَضُرَّالله شَیْئاً.

اللهمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنینَ (بِما أَدَّیْتُ وَأَمَرْتُ) وَاغْضِبْ عَلَی (الْجاحِدینَ) الْکافِرینَ، وَالْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ

هان مردمان! سبقت جویان به بیعت و پیمان و سرپرستی او و سلام بر او با لقب امیرالمؤمنین، رستگارانند و در بهشت هی پربهره خواهند بود.

هان مردمان! آن چه خدا را خشنود کند بگویید. پس اگر شما و تمامی زمینیان کفران ورزند، خدا را زیانی نخواهد رسانید.

پروردگارا، آنان را که به آن چه ادا کردم و فرمان دادم ایمان آوردند، بیامرز. و بر منکران کافر خشم گیر! و الحمدللّه ربّ العالمین.

تذکر : موارد داخل پرانتز تفاوت نسخ می باشد.

ص: 50

هجرت و روز هیجدهم ذی حجه با صراحت و به امر خداوند این فرمان را ابلاغ کردند.

در ضمن خطبه غدیرخم حضرت پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: ای مردم من دو چیز گرانبها را در میان شما می گذارم که اگر به آن دو چنگ بزنید و تمسک کنید هرگز گمراه نخواهید شد «انی تارک فیکم الثقلین...» حاضران گفتند: «ما الثقلان»؟ آن دو چیز گران بها چیست؟ حضرت فرمود: ثقل اکبر یعنی کتاب خداوند (قرآن) است. و ثقل اصغر عترت و اهلبیت من هستند و این دو هرگز از هم جدا نخواهند شد تا این که در حوض کوثر بر من وارد شوند.(1)

به خاطر انفاق و صدقه دادن، از جان گذشتگی و فداکاری و رشادت و شجاعت و صداقت حضرت علی علیه السلام آیات متعددی از قرآن کریم در شأن حضرت علی و خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شده از قبیل، آیه (207 / بقره)، (33 / احزاب)، (23 / شوری)، (55 / مائده) و آیات متعدد دیگر، و نیز سوره دهر که به نام های سوره انسان و هل اتی هم معروف هست در شأن حضرت علی و اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شده است.(2)

بعد از این که پیامبر صلی الله علیه و آله در روز غدیرخم علی علیه السلام را به جانشینی خود انتخاب کردند تمام بزرگان صحابه از انصار و قریش به علی علیه السلام این انتخاب را تبریک گفتند و با علی علیه السلام به عنوان امیر المؤمنین بیعت کردند.(3)

از بیعت روز غدیر امتناعی ذکر نشده حتی ابوبکر و عمر و عثمان هر سه از بیعت کنندگان اولین بودند. عده ای پس از خلافت امام امتناع کردند: عبد الله بن عمر، سعد بن ابی وقاص، ابو موسی اشعری، اسامه بن زید، محمد بن مسله، کعب بن سور، ابو ایوب زید، زید بن ثابت، صهیب بن سنان(4) و عده ای دیگر که از قاعدین محسوب می شوند و با حضرت علی در موقع خلافت آن

ص: 54

حضرت بیعت نکردند با وجود این که افراد مذکور معاویه را هم قبول نداشتند.

نوشته اند.(1)

2. ابن عاصم دیگر عالم سنی نیز می نویسد: حدیث«من کنت مولاه فعلی مولاه» در نهایت صحت است که جماعتی از صحابه با طرق مختلف آن را نقل کرده اند و همه اینها با سلسله سند های صحیح است.(2)

3. اسکافی عالم دیگر اهل سنت ادعای متواتر بودن حدیث غدیر در میان همه مسلمانان را کرده است.(3)

حدیث غدیر در صحاح سته: در کتب اهل سنت و به خصوص صحاح سته به جملاتی از خطبه غدیر که رسول خدا صلی الله علیه و آله ایراد کرده اند، اشاره شده است و این جملات را در ذیل فضائل امیرمؤمنان علیه السلام آورده اند ازجمله: 1. یکی از جملاتی که در غدیر خم از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده عبارت :«من کنت مولاه فعلی مولاه» می باشد ؛ در سنن ابن ماجه که یکی از صحاح سته است، آمده: سعد بن و قاص از بی احترامی معاویه بر امیر مؤمنان علی علیه السلام غضبناک شد و در پاسخ معاویه گفت: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: «هر که من مولای اویم، پس علی مولای اوست».(4)

2. در سنن ترمزی یکی دیگر از کتاب های صحاح سته از زید بن ارقم نقل شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «هر که من مولای اویم پس از من علی مولای اوست».(5)

3. نسائی که سنن او از صحاح سته اهل سنت می باشد، حدیث غدیر را در سه کتاب دیگرش نیز آورده است که بیانگر اهمیت این حدیث است که فقط به اسامی این سه کتاب اشاره می شود: _ السنن الکبری، ج 5، ص 131؛ _ خصائص امیر المؤمنین، ص 50؛ _ فضائل الصحابه، ص 14. 4. سنن ابن ماجه نیز حدیث غدیر را چنین روایت می کند: براء بن عازب گویدکه در حجة الوداع

ص: 57

در یکی از راه ها، رسول خدا صلی الله علیه و آله پیاده شد و مردم را برای نماز جمع کرد و سپس دست علی علیه السلام را گرفت و فرمود: آیا من از مومنان نسبت به جانشان اولی نیستم؟ همه گفتند: بلی. فرمود: آیا من بر همه مومنان ولایت ندارم؟ همه گفتند: بلی. فرمود: پس این ولی هر کسی است که من ولی اویم. خدایا دوستدار او را دوست بدار و دشمن او را دشمن دار.(1)

5. یکی از احادیثی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را در خطبه غدیر آورده ، حدیث ثقلین است و این در صحاح سته موجود است: مسلم در کتاب صحیح خود که از کتاب های صحاح سته و معتبر ترین آن هاست آورده: زید بن ارقم می گوید در غدیر خم پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ایستاد و خطبه خوانده فرمود: ای مردم! من هم بشرم و بزودی به سوی خدا می روم و من برای شما دو امانت گران بها می گذارم: اولش کتاب خداست که در آن هدایت و نور است، پس کتاب خدا را گرفته و به آن تمسک جوئید و به آن رغبت کنید و سپس فرمود: و اهل بیتم. بعد از این سه مرتبه فرمود: اذکرکم الله فی اهل بیتی.(2)

ترمذی نیز در کتابش که از صحاح سته است، می نویسد: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: همانا دو چیز برای شما می گذارم و مادامی که به آن دو تمسک جوئید گمراه نخواهید شد: یکی از آن ها بزرگ تر از دیگری است، کتاب خدا ریسمان الهی است که از آسمان به زمین وصل است و عترت و اهل بیتم، و این دو از هم جدا نمی شوند تا در حوض کوثر بر من وارد شوند، پس ببینید چگونه با آن ها رفتار می کنید.(3)

سنائی که سننش از صحاح سته است در کتاب های دیگرش حدیث ثقلین را جزو حدیث غدیر دانسته که رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را بعد از نصب و معرفی امیر مومنان علیه السلام به ولایت، ایراد فرموده است :

ص: 58

_ فضائل الصحابه، ص 15؛

_ السنن الکبری، ج 5، ص 45؛

_ خصائص امیر المؤمنین، ص 93.

علاوه بر این کتاب ها، حدیث «من کنت مولاه فعلی مولاه» در 67 کتاب روائی و تفسیری اهل سنت و حدود 230 مرتبه از راویان مختلف نقل شده است که بیانگر غیر قابل انکار بودن حدیث غدیرمی باشد.

حدیث«انی تارک فیکم الثقلین... یا فیکم امرین...» نیز در بیش از 48 کتاب حدیثی و تفسیری اهل سنت و بیش از 102 مرتبه نقل شده است. همه اینها علاوه بر روایاتی است که در فضایل امیر مومنان علیه السلام در کتاب های اهل سنت نقل شده است به طوری که سنائی کتابی مستقل درباره خصائص امیر المومنین علیه السلام می نویسد و به حدیث غدیر اشاره می کند.

ص71 و 210.

[5]. قزوینی، احمد، سنن ابن ماجه، بیروت، دار الفکر، بی تا، ج1، ص45.

[6]. ترمذی، محمد، سنن الترمذی، بیروت، دارالفکر، 1403ق، ج5، ص297.

[7]. سنن ابن ماجه، همان، ج1، ص43.

[8]. نیشابوری، مسلم، صحیح مسلم، بیروت، دار الفکر، بی تا، ج7، ص123.

[9]. سنن الترمذی، همان، ج5، ص329.

ص: 60

جدی است که خداوند به او اطمینان می دهد که تو را از مردم حفظ خواهد کرد، جز عدم ابلاغ امامت و خلافت، عدم ابلاغ هیچ چیز دیگر مساوی با عدم ابلاغ رسالت نمی تواند باشد، چون با عدم ابلاغ امامت است که رسالت ناقص و ناتمام می ماند. از آنجا که دین اسلام به عنوان کامل ترین دین الهی تا روز قیامت ادامه دارد، پس خط رسالت هم باید با نصب امامت تا روز قیامت ادامه داشته باشد تا بتواند از این راه پاسخ گویی نیازمندی های بشریت باشد. رسول خدا از اعلام رسمی همین مسأله حیاتی و مهم از اصحاب خود هراس و وحشت داشت که عملکردهای اصحاب بعدا این مطلب را اثبات نمود. بنابراین طبق روایات اهل سنت این آیه در شأن علی علیه السلام نازل شده است.

ابن عساکر به سند صحیح از ابی سعید خدری نقل می کند که آیه شریفه در روز غدیر خم، بر رسول خدا صلی الله علیه و آله در شأن علی علیه السلام نازل شده است.(1)

حبری به سند صحیح از ابن عباس نقل می کند که این آیه در شأن علی علیه السلام نازل شده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله به تبلیغ ولایت امر شد، سپس دست علی را گرفت و فرمود: هر که من مولای اویم این علی مولای اوست.(2) بنابراین بسیار شگفت انگیز و دور از خرد خواهد بود که کسی بگوید: خداوند در مورد محبت و دوستی علی به رسولش فرمود: اگر دوستی علی علیه السلام را ابلاغ نکنی رسالتت را ابلاغ نکرده ای، و رسول خدا هم از ابلاغ دوستی وی این همه هراس و وحشت داشته باشد که خداوند او را دلداری بدهد. و رسول خدا برای ابلاغ این دوستی کاروان حجاج را در هوای گرم و سوزان متوقف نموده و مراسمی برپا دارد و طی آن اعلام کند، هر که من مولا و سرپرست او هستم علی دوست اوست.

3. حاکم حسکانی، به سند صحیح از ابی هریره نقل می کند:

ص: 62

هر کس روز هجده ذی الحجه را روزه بدارد، خداوند برای او ثواب شصت ماه روزه را می نویسد و آن، روز غدیر است، آن زمانی که پیامبر دست علی را گرفت و فرمود: آیا من ولی مؤمنان نیستم، گفتند آری فرمود: هر که من مولای اویم، علی مولای اوست، در این هنگام عمر بن خطاب گفت: مبارک باد مبارک باد، ای پسر ابی طالب، مولای من و مولای هر مسلمانی گردیدی. آنگاه آیه: امروز دینتان را برای شما کامل نمودم و نعمتم را بر شما تمام کرده و راضی شدم بر شما که اسلام دین شما باشد.(1) نازل شدن آیه اکمال، بعد از خطبه غدیر، شاهد گویا و صادقی است بر این که مولا به معنای امامت است، زیرا هیچ معنایی غیر از امامت و خلافت، سزاوار نیست که از آن به اکمال دین تعبیر شود.(2)

4. ابو اسحاق ثعلبی، می گوید: از سفیان بن عیینه سئوال شد: آیه (سأل سائل...) در حق چه کسی نازل شده است او در جواب گفت: از من سئوالی کردی که هیچ کس قبل از تو نپرسیده بود پدرم حدیثی از جعفر بن محمد از پدرانش برای من نقل کرد: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله به غدیرخم رسید مردم را ندا داد و پس از اجتماع مردم، دست علی علیه السلام را گرفت و بلند نمود، و فرمود: هر کس من مولای اویم پس علی مولای اوست. این خبر در تمام بلاد، پخش شد وقتی این خبر به حارث بن نعمان رسید، نزد رسول خدا آمد از شتر خود پیاده شد، و به رسول خدا گفت: ای محمد! ما را به شهادت دادن به توحید و رسالت امر نمودی، قبول کردیم. ما را به نماز پنج گانه، زکات، روزه و حج امر نمودی، همه را پذیرفتیم و قبول کردیم، به این امور اکتفا نکردی و دست پسر عموی خود را بلند کردی و او را بر ما تفضیل دادی و گفتی: هر که من مولای اویم این علی مولای اوست. آیا این عمل از جانب توست یا از جانب خدا؟ پیامبر فرمود: قسم

ص: 63

به کسی که به جز او خدایی نیست، این عمل از جانب خداوند بوده است! در این هنگام حارث بن نعمان برگشت در حالی که این گونه زمزمه می کرد: خدایا اگر آنچه محمد می گوید حق است، از آسمان بر ما سنگی ببار و یا ما را به عذابی دردناک مبتلا گردان. هنوز به شتر خود نرسیده بود که سنگی از آسمان بر زمین فرود آمد و بر فرق او رسید و از پایین او بیرون آمد، و او را به جهنم واصل کرد.(1)

روشن است که حارث بن نعمان از حدیث غدیر، ولایت و سرپرستی را فهمیده، و لذا به جهت عنادی که داشته تقاضای مرگ کرده است.

5. روشن ترین دلیل بر این که مولا به معنای امامت است فهم خود عمر است، زیرا اگر او از حدیث غدیر امامت و خلافت علی را نفهمیده بود از کجا فهمید که وقتی رسول خدا قلم و کاغذ خواست تا برای نجات امت از ضلالت چیزی بنویسد، عمر به ابن عباس گفت: من فهمیدم که رسول خدا می خواهند خلافت را به علی واگذار کند ولی نگذاشتم.(2)

بنابراین شواهد و قرائن است که تفسیر شیعه از حدیث غدیر حق و درست است، و صحابه هم همان معنای شیعه را از حدیث فهمیده بودند.

[3]. رضوانی، علی اصغر، شیعه شناسی و پاسخ به شبهات، نشر مشعر، 1384، ج1، ص647، به نقل از تفسیر حبری، ص262.

[4]. همان، به نقل از ترجمه الامام علی علیه السلام ، ج2،ص86، ابن عساکر.

[5]. مائده / 3.

[6]. حاکم حسکانی، عبیدالله بن احمد، شواهد التنزیل، موسسه الطبع و النشر التابعه لوزارة الثقافه و الارشاد الاسلامی، 1411ق، ج1، ص203.

[7]. رضوانی، علی اصغر، شیعه شناسی و پاسخ به شبهات، ج1، ص651؛ همان، به نقل از الکشف و البیان، ص234.

[8]. ابن ابی الحدید، قم، موسسه اسماعیلیان للطباعة و النشر و التوزیع، ج12، ص78.

ص: 65

است، من از جبرئیل درخواست کردم که پروردگارم مرا از انجام این امر برکنار فرماید. زیرا می دانستم که افراد باتقوا کم و موذیان و ملامت کنندگان زیادند که مرا به پیوستگی زیاد (الفت زیاد) با علی نکوهش می کنند و از توجه زیاد من به علی به حدی نگران و بدبین هستند که مرا اُذُن «گوش» نامیده اند... پس ای گروه مردم این را بدانید همانا خداوند او را (علی علیه السلام ) به عنوان ولی و امام بر شما نصب کرده و اطاعت امر او را بر همه واجب فرموده، حکم او جاری و گفتار او نافذ است. و هر کس با او مخالفت نماید از رحمت خدا دور است، و کسی که او را تصدیق کند مشمول رحمت پروردگار است.(1)

از محتوای کلام در این خطبه و نیز مواردی که در جاهای دیگر از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با این عنوان «کل ابیض و اسود» استفاده شد چنین به دست می آید که منظور حضرت این بود که «من مأمور شدم، آگاه کنم هر فرد سیاه پوست و سفید پوست را» یعنی تمام مردم از هر نژاد و قبیله ای که باشند از هر رنگی که باشند و کنایه از کل مردم است.

چنانچه از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمودند: «إنی بعثت الی الناس کافة الاحمر و الاسود؛ یعنی من مبعوث شدم برای هدایت جمیع انسان ها چه سرخ پوست باشد، چه سیاه پوست».(2)

و در عبارتی دیگر فرمودند: «بعثت الی کل ابیض و اسود».(3) همان طور که گفته شد کنایه از آگاه کردن مردم از جانشینی علی علیه السلام توسط پیامبر صلی الله علیه و آله می باشد. و کلام حضرت پیامبر صلی الله علیه و آله در همین واقعه غدیر که فرمودند: «فلیبلغ الشاهد الغائب»(4) یعنی آنها که حضور دارند مراتب را به غائبین ابلاغ نمایند، قرینه ای است که منظور پیامبر صلی الله علیه و آله کل مردم می باشد.

و کتابهایش و پیامبرانش ایمان می آورم... .

2. طرح مسأله جانشینی و بیان فضایل علی و اهل بیت علیهم السلام که قسمت بیشتر سخنرانی حضرت را تشکیل می دهد و در واقع قسمت مهم خطبه همین بخش است: خداوند به من چنین وحی کرده است «بسم الله الرحمن الرحیم: یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربّک...» ای پیامبر! ابلاغ کن آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است و اگر انجام ندهی رسالت او را انجام نداده ای و خداوند تو را از شرّ مردم حفظ خواهد نمود». پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سبب نزول این آیه را چنین بازگو کردند: « من سبب نزول این آیه را برای شما بیان می کنم و اعلام می کنم بر هر سفید و سیاه که «انّ علی بن ابی طالب اخی و وصیی و خلیفتی و امام من بعدی؛ علی بن ابی طالب برادر من و وصی من و جانشین من در امتم و امام بعد از من است. نسبت او به من همانند هارون به موسی است جز اینکه پیامبری بعد از من نیست و خداوند در این مورد آیه ای بر من نازل کرده است: «انما ولیکم الله و رسوله و الذین ...» صاحب اختیار شما خدا و رسولش هستند و کسانی که ایمان آورده و نماز به پا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند و علی بن ابی طالب است که نماز را به پا داشته و در حال رکوع زکات داده و در هر حال خداوند عزوجل را قصد می کند». پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از اینجا شروع می کنند و به طور مفصل در مورد فضایل علی علیه السلام صحبت می کنند که ما به چند مورد آن اشاره می کنیم: ای مردم! این مطلب را درباره او بدانید و بفهمید و بدانید که خداوند او را برای شما صاحب اختیار و امامی قرار داده که اطاعتش را واجب نموده است... اوست امام مبین که خداوند در قرآن کریم می فرماید: «و کلّ شی ء احصیناه فی امام مبین». (یس / 12). و هر چیزی را در امام مبین جمع کردیم. ای مردم! از علی به سوی دیگری گمراه نشوید و از او روی

ص: 70

بر مگردانید و از ولایت او سرباز نزنید... ای مردم! او را فضیلت دهید که خدا او را فضیلت داده است و او را قبول کنید که خداوند او را منصوب کرده است...» ای مردم! علی طرفدار حق است که خداوند در کتاب خود فرموده و دربارۀ کسی که با او مخالفت کند نیز فرموده است: «یا حسرتی علی ما فرّطت فی جنب الله» متمردین، وقت مرگ حسرت می برند که چرا از طرفداران خداوند دوری کرده اند. (زمر / 56). پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دستش را بر بازوی علی علیه السلام زد، پیامبر با دست اش او را بلند کرد و هر دو دست را به سوی آسمان باز نمود و علی علیه السلام را از جا بلند نمود تا حدی که پای آن حضرت موازی زانوی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رسید. سپس فرمود: ای مردم! این علی است برادر من و وصی من و جامع علم من، و جانشین من در تفسیر کتاب خداوند عزوجل و دعوت به آن... اوست خلیفه خدا و اوست امیرالمومنین علی علیه السلام و امام هدایت کننده... .

3. خبر از وجود گروه نفاق و آزارهای آنها: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این قسمت از گروهی خبر می دهد که پیوسته پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را آزار و اذیت می دادند و اینکه همین گروه آینده اسلام را به مخاطره خواهند انداخت: ای مردم! من از جبرئیل درخواست کردم که از خدا بخواهد تا مرا از ابلاغ این مهم معاف بدارد، زیرا از کمی متقین و زیادی منافقین و افساد ملامت کنندگان و حیله های مسخره کنندگان اسلام اطلاع دارم .... و هم چنین به خاطر اینکه منافقین بارها مرا اذیت کرده اند تا آنجا که مرا گوش دهنده بر هر حرفی نامیدند و گمان کردند که من چنین هستم به خاطر ملازمت بسیار علی با من و توجه من به او... تا آنکه خداوند عزوجل در این باره چنین نازل کرد: «و منهم الذین یوذن النبی...» و از آنان کسانی هستند که پیامبر را اذیت می کنند و می گویند او گوش دهنده به هر حرفی است اگر من بخواهم

ص: 71

گویندگان این نسبت را نام می برم و اگر بخواهم به شخص آنها اشاره کنم می توانم و با علائم می توانم آنها را معرفی کنم ولی در کار آنها من با بزرگواری رفتار کرده ام... ای مردم! بعد از من خلفایی خواهند بود که به آتش دعوت می کنند و در روز قیامت کمک نمی شوند... به زودی خلافت بعد از من را با ظلم و زور می گیرند... .

4. بیان خصوصیاتِ دوستان و دشمنان اهل بیت علیهم السلام : آگاه باشید: دوستان ما اهل بیت علیهم السلام کسانی هستند که خداوند عزوجل درباره آنان فرموده است: کسانی که ایمان آورده اند و ایمانشان را با ظلم نپوشانده اند، بر ایشان امان است و آنان هدایت یافتگانند. (انعام / 82). آگاه باشید که دوستان ایشان کسانی اند که ایمان آورده اند و به شک نیفتاده اند... آگاه باشید: که دشمنان اهل بیت کسانی هستند که به شعله های آتش وارد می شوند آگاه باشید: که به دشمنان ایشان کسانی هستند که از جهنم در حالی که می جوشد صدای وحشتناکی می شنوند و شعله کشیدن آن را می بینند... .

5. طرح مسأله بیعت از مردم در جانشینی علی علیه السلام : ای مردم آگاه باشید: که من بعد از پایان خطابه ام شما را به دست دادن با من به عنوان بیعت با او و اقرار به او، و بعد از من به دست دادن با خود او فرا می خوانم. ای مردم! آگاه باشید که من با خدا بیعت کرده ام و علی با من بیعت کرده است و من از جانب خدا برای او از شما بیعت می گیرم «ان الذین یبایعونک...» کسانی که با تو بیعت می کنند در واقع با خدا بیعت می کنند، دست خداوند بر روی دست آنان است پس هر کس بیعت را بشکند این شکستن بر ضرر خود اوست و هر کس به آنچه، خدا عهد بسته وفادار باشد خداوند به او اجر عظیمی می دهد» ای مردم: با خدا بیعت کنید و با من بیعت نمایید و با علی امیرالمومنین

ص: 72

و حسن و حسین و امامان از ایشان... .

6. حفظ شعائر: ای مردم حج و عمره از شعائر الهی هستند... ای مردم به حج خدا بروید... ای مردم! نماز به پا دارید و زکات را بدهید... ای مردم: آگاه باشید: تقوا را، تقوا را... .

از ترس روشن شدن حقیقت از مجموع خطبه مفصل رسول اکرم صلی الله علیه و آله اسلام در روز غدیر، بخشی از یک فراز آن خطبه را در کتاب های خود آورده اند، نسبت ترس و پنهان کردن ادامه حدیث را به کسانی بدهند که آن خطبه نورانی را که مشتمل بر 55 فراز است، به تمام و کمال در منابع خود ثبت و ضبط کرده اند.

اینک به منظور آشکار شدن حقیقت به ادامه حدیث غدیر و جملاتی از فرازهای دیگر خطبه اشاره می شود:

رسول خدا صلی الله علیه و آله در فراز دوازدهم از خطبه فرمود: معاشر الناس: تدبرّوا القرآن و افهموا آیاته و انظروا الی محکماته و لا تتّبعوا متشابهه فوالله لن یبین لکم زواجره و لا یوضح لکم تفسیره الا الذی انا آخذ بیده و مصعده الی و شائل بعضده و معلمکم انّ من کنت مولاه فهذا علی مولاه، و هو علی بن ابی طالب

علیه السلام اخی وصیّ و موالاته من الله عزوجل انزلها علیّ؛

ای مردم در قرآن تأمل کنید و به آیات آن پی ببرید و در محکماتش دقت نمائید از متشابهاتش بپرهیزید. به خدا سوگند هیچ کس مشکلات آن را برای شما نمی سازد و تفسیرش را برای شما آشکار نمی سازد، و تفسیرش را برای شما شرح نمی دهد مگر آن که نزد من است و دستش در دستم قرار دارد _ و بازوی علی علیه السلام را گرفت و بلند کرد و به شما اعلام می کنم که هر کس من مولای اویم، این علی مولای اوست. و او علی فرزند ابوطالب علیه السلام و برادر و وصی من، و کسی است که دوستی اش از سوی خدای عزوجل بر من فرود آمده است.

در فراز سیزدهم می فرمایند: معاشر الناس: انّ علیا و الطیبین من ولدی هم الثقل الاصغر و القرآن الثقل الاکبر و کل واحد متبی عن صاحبه و موافق له لن یفترقا حتی یردا علی الحوض، هم امنا الله فی خلقه و حکمائه فی ارضه، الا و قد ادیت، الا و قد بلغت الا و قد اسمعت الا و قد اوضحت الا و ان

ص: 75

الله عزوجل قال و انا قلت عن الله عزوجل، الا انه لیس امیر المؤمنین علی علیه السلام غیر اخی مورد، و لا تحّل امرة المؤمنین بعدی لاحد غیره؛ ای گروه مردم، علی و پاکان از فرزندان من، ثقل اصغراند، و قرآن ثقل اکبر است. هر یک از آنان نشان دهنده و موافق دیگری است، این دو از هم جدا نمی شوند، تا این که در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند. آنان امنای الهی در بین مردم و حکمرانان او در زمین اند. هشدار، که من رسالت خود را انجام دادم، آگاه باشید که من پیغام الهی را رساندم، بدانید که من فرمان خدا را به شما خبر دادم، هشدار که من مطلب را آشکار نمودم، آگاه باشید که آنچه خدای عزوجل فرمود، از سوی او برای شما گفتم. بدانید که جز این برادر من، کسی امیرمؤمنان نیست، و پیشوایی مردمان، جز برای او روا نباشد.

در فراز چهاردهم می فرماید: معاشر الناس: هذا علی اخی و وصّی و واعی علمی و خلیفتی علی امتی و علی تفسیر کتاب الله عزوجل والداعی الیه و العامل بما یرضاه... اقول، و ما یبّدل القول لدیّ بامر ربّی، اقول اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه و العن من انکره و اغضب علی من جحده حقّه؛ ای گروه مردم، این علی، برادر، وصی، و حافظ علم من، و جانشین من برای امت است، و طبق تفسیر کتاب خدا عمل می کند و دعوت کننده به سوی آن است. و آنچه را خشنودی خدا در آن است انجام می دهد... آنچه می گویم به فرمان پروردگار تغییر نخواهد کرد. می گویم: خدایا، دوستداران علی را دوست بدار و دشمنانش را دشمن، بر انکار کنندگان او نفرین فرست و تکذیب کنندگان حقش را مورد خشم و غضب خود قرار ده.(1)

با توجه به آنچه که در ادامه حدیث غدیر آمده است و به عنوان نمونه به آن اشاره شد، به خوبی معلوم و آشکار است، که اهل سنت ادامه حدیث غدیر، بلکه خطبه غدیر را، از ترس آشکار

ص: 76

شدن حقیقت، پنهان و انکار کرده اند.

موارد متعدّدی نقل شده است).

3_ وجود عوامل وثاقت در حدیث غدیر: حدیث غدیر، علاوه بر تواتر همه جانبه، از علائم وثاقت نیز برخوردار است. زیرا:

اوّلاً : مخالفت با قرآن ندارد بلکه صدها آیه هم چون آیه ی اکمال، تبلیغ، ولایت، اولی الامر، آنرا تأیید می کند؛

ثانیاً: نه تنها مخالف سنت قطعی نیست بلکه صدها حدیث در تأیید آن وجود دارد، هم چون حدیث، ثقلین، منزلت، سفینة و ... ؛

ثالثاً :با سیره پیامبر و داده های عقل هماهنگی دارد؛ زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله در سفرهای کوتاه جانشین تعیین می کرد، آیا امکان دارد که مردم را بدون جانشین رها کند؛

رابعاً: با ضروت دین مخالفتی ندارد؛

خامساً: از نظر سندی صحیح و متواتر است و... پس همه عوامل وثاقت در حدیث غدیر جمع می باشد .

دوست بدار، آنکه او را دوست دارد، و دشمن بدار، آن کسی که او را دشمن بدارد، و یاری فرما یاران او را، و خوار گردان خوارکنندگان او را».

ثانیاً : اسناد متعدد برای آن نقل شده است که مرحوم علّامه عبدالحسین امینی _ قدّس سرّه الشّریف _ تمام اسناد آن را از طریق اهل سنّت و شیعة در کتاب گران سنگ خود «الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب» جمع آوری نموده است،و 110 نفر از صحابه را مانند ابوهریرة، ابولیلی انصاری، براءبن عازب و... را نام می برد که حدیث غدیر را نقل نموده اند.(1)

و 84 نفر از تابعین را مانند ابوراشد البحرانی، ابوسلیمان المؤذن، اصبغبن نباته و... را اسم می برد که ناقلان حدیث غدیر بوده اند(2)

و همچنین در قرن دوّم، 56 نفر(3) و در قرن سوّم 92 نفر(4) و در قرن چهارم حدود 80 نفر(5) و در قرن پنجم حدود 30 نفر، و در قرن ششم حدود 20 نفر، و در قرن هفتم حدود 23 نفر و همین طور تا قرن چهاردهم، مجموعاً 360 نفر از علما و محدّثین، حدیث غدیر را نقل نموده اند،(6)

و در کتاب های موجود حدود 21 نفر از مورّخین اهل سنّت هم چون بلاذری، ابن قتیبة، طبری و... 25 نفر از علمای حدیث اهل سنّت، مانند: ابن ادریس شافعی، احمد حنبل، ترمذی، نسائی، طحاوی و... و حدود 10 نفر از مفسرین آنها هم چون تفسیر طبری، ثعلبی، قرطبی و... و حدود 7 نفر از متکلّمین آنها هم چون، قاضی ابی بکر باقلانی، ایجی شافعی، شریف جرجانی و... و حدود پنج نفر از لغویین هم چون معجم البلدان حموی، تاج العروس زبیدی و... حدیث شریف غدیر را در کتاب های خود نقل نموده اند(7) که مجموع همه ی آنها به 500 نفر می رسد.(8)

برای نمونه، چند مورد از اسناد تفصیلی اهل سنّت بیان می

ص: 80

شود:

1_ خوارزمی گوید: «واخبرنی سیدالحفّاظ ابومنصور شهردار بن شیرویة بن شهردار الدیلمی فیما کتب الّی من همدان _ اخبرنا ابوالفتح عبدوس بن عبدالله الهمدانی _ کتابة (اخبرناالشریف ابوطالب المفصّل بن الجعفری باصبهان اخبرنی الحافظ ابوبکر ابن مردویه اجازة، حدثنی جدّی) حدثنی عبدالله بن اسحاق النبوی، حدثنی الحسن بن علیلی العنزی، حدثنا محمدبن عبدالرحمان الذارع حدثنا قیسبن حفص، حدثنی علیبن الحسن، ابوالحسن العبدی، عن ابی هارون العبدی عن ابی سعید الخدری، انّ النبی صلی الله علیه و آله یوم دعاالناس الی غدیر، امر بماکان تحت الشجرة من الشوک فقمّ و ذلک یوم الخمیس ثم دعا الناس الی علّیٍ فاخذ بضبعه(بازو) فرفعها حتّی نظر الناس الی بیاض ابطه (سفیدی زیر بغل) ثم لم یتفرقا حتی نزلت «الیوم اکملت لکم دینکم تا آخر(1)» فقال رسول الله صلی الله علیه و آله الله اکبر علی اکمال الدین و اتمام النعمة و رضی الرّب برسالاتی، و الولایة لعلی، ثم قال اللهم وال من و الاه، و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله فقال حسانبن ثابت إءذن لی یا رسول الله ان اقول ابیاتاً قال: قل ببرکة الله تعالی فقال حسان بن ثابت یا معشر مشیخة قریش اسمعوا شهادة رسول الله صلی الله علیه و آله ثمّ قال ینادیهم یوم االغدیر نبیّهم نجم و اسمع بالرسول منادیاً بانّی مولاکم نعم و نبیّکم فقالوا و لم یبدو هناک التعامیا .. فقال له قم یا علی فایتنی رضیتک من بعدی اماماً و هادیاً(2) همچنین ابن اثیر با اسناد خود حدیث غدیر را نقل نموده است(3) و قرطبی این حدیث را با اسناد خود نقل نموده است،(4) و ابن کثیر دمشقی،(5) ابنماجه قزوینی(6) و متّقی هندی در کنزل العمّال(7) به طرق مختلفی حدیث غدیر را نقل نموده است و... همین طور محدّثین ، جریان استدلال علی _ علیه السّلام _ به حدیث غدیر را در مناسبت های مختلف، نقل نموده اند، مانند ابی

ص: 81

الطفیل(1) زیدبن ارقم(2) عامربن واثله،(3) انس بن مالک،(4) عبدالرحمن بن ابی لیلی(5) اصبغ بن نباته(6) و عمیرة بن سعد،(7) زیدبن شبع، زاذان بن عمر(8) و ابنولید و ... .

اگر کسی اهل انصاف و دارای مطالعه در تاریخ باشد، اعتراف می کند که حدیث شریف غدیر، از نظر سندی اصلاً قابل خدشه نیست. تنها اشکالی که مطرح شده است این است که این حدیث در صحیح بخاری و مسلم نقل نشده است. جواب آن این است که:

اوّلاً این دلیل بی خبری و یا تعصب آنها است که حدیث را نقل نکرده اند، نه نقص حدیث.

ثانیاً خود اهل سنّت قاعدهای دارند به نام تقدیم مثبت برنافی، چنانکه حلبی تصریح نموده است مثبت (و نقل کنندة حدیث) بر نافی (وکسی که حدیث را نقل نکرده) مقدّم است.

ثالثاً، بخاری و مسلم بنای جمعآوری همة احادیث صحیحه را نداشته اند، چنانکه ابن حجر تصریح می کند که خود بخاری تصریح نموده، که آنچه از روایات صحیحه نقل نکرده ام، بیش از آن است که جمع آوری نموده ام.(9)

الرسالة، چاپ پنجم، 1405ق _ 1985م، ج11، ص609، روایت 33950.

[6] . الغدیر، همان، ج1، ص62_14.

[7] . همان، ص72_62.

[8] . همان، ص82_73.

[9] . همان، ص99_82.

[10] . همان، ص107_99.

[11] . همان، ج1، ص152_123.

[12] . همان، ج1، ص8_5.

[13] . سبحانی، جعفر، منشور عقاید امامیه، ص160.

[14] . مائده/3.

[15] . مناقب خوارزمی، همان، ص135، روایت 152 و ص134، روایت 150.

[16] . ر.ک: محمد بن محمّد شیبانی، اسدالغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، داراحیاء تراث العربی، ج4، ص28.

[17] . محمّد بن احمد انصاری قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، داراحیاء اتراث العربی، 1405ق، ج18، ص278.

[18] . ابوالفداء الحافظ بن کثیر دمشقی، البدایة و النهایهة، بیروت، مکتب المعارف، ج7، ص350.

[19] . قزوینی، محمد، سنن، تحقیق محمّد فؤاد عبدالباقی.

[20] . متّقی هندی، علی، کنز العمّال فی سنن الاحوال، بیروت، مؤسسة الرسالة ، 1405ق، چاپ پنجم، ج11، ص609، روایت 33950، ص602، روایت 5 _ 32904 و روایت 32916 و ص609، روایت 32949 و 32950 و ص610، 32951.

[21] . مسند ابن حبنل، ج7، ص82، ح19321.

[22] . نسائی، خصائص امیرالمؤمنین، ص173، روایت93؛ البدایة والنهایة، همان، ج5، ص211 و ج7، ص347.

[23] . ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، بیروت، دارالحیاء الکتب،

ص: 83

چاپ اوّل، 1379، ج6، ص168_167.

[24] . همان، ج19، ص217.

[25] . اسدالغابه، همان، ج4، ص28، باب العین.

[26] . همان، ص126، ج6.

[27] . البدایة و النهایه، همان، ج7، ص348.

[28] . سبط ابنجوزی، تذکرة الخواص، بیروت، مؤسسة اهل البیت، 1401ق، ص35.

[29] _ ابن حجر عسقلانی، مقدّمه فتح الباری، (در یک جلد)، مصر، مطبعة السلفیه، منابع شیعه؛ 1_ الغدیر، ج 1و 2، (پیشین)؛ 2_ مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از دانشمندان، پیام قرآن، قم، نسل جوان، چاپ دوّم، 1374، ج9، ص200_183؛ 3_ مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیّه، ج5، ص23_2؛ و...

ص: 84

و یا از راه تجرید معنای محسوس از خصوصیت مادی و حسّی خودش در مورد معنویات هم استعمال شده است زیرا توجه انسان به محسوسات چه از نظر یک فرد در طول عمر خودش و چه از نظر جامعة بشری در طول تاریخش، قبل از تفکّر او در معقولات است، بشر پس از درک معانی و مفاهیم حسّی تدریجاً به معانی و مفاهیم معنوی رسیده است. و نیز راغب راجع به خصوص کلمة (ولایت) از نظر موارد استعمال می گوید: «ولایت به کسر (واو) به معنی نصرت است و اما ولایت به فتح (واو) به معنای تصدّی و صاحب اختیاری یک کار است و گفته شده است که معنای هر دو یکی است و حقیقت آن همان تصدّی و صاحب اختیاری است» و هم چنین راجع به کلمة (ولی) و کلمة (مولی) می گوید: «این دو کلمه نیز به همان معنا است، چیزی که هست گاهی مفهوم اسم فاعلی دارد و گاهی مفهوم اسم مفعولی».

در قرآن سخن از (ولاء) و (موالات) و (تولی) زیاد رفته است، در این کتاب بزرگ آسمانی مسایلی تحت این عنوان مطرح است آنچه مجموعاً از تدبّر در این کتاب مقدّس به دست می آید این است که از نظر اسلام دو نوع ولاء وجود دارد: مثبت و منفی و یا به عبارت دیگر (تولی و تبری) یعنی از طرفی مسلمانان مأموریت دارند که نوعی ولاء را نپذیرند و ترک کنند که همان تبری است و به طور جداگانه مورد بحث قرار خواهیم داد ان شاء اللّه. و از طرفی دیگر دعوت شده اند که ولاء دیگری را دارا باشند و بدان اهتمام ورزند که همان (تولی) است و بر دو قسم می شود: (ولاء و تولی) عام و (ولاء و تولی خاص) و ولاء خاص نیز اقسامی دارد: ولاء محبت، ولاء امامت، ولاء زعامت، ولاء تصرّف یا ولایت تکوینی که اکنون دربارة هر یک این ها به طور اجمال بحث می کنیم: (ولاء) و (تولی) عام یعنی اسلام خواسته است مسلمانان به صورت واحد مستقلّی زندگی کنند نظام مرتبط و اجتماعی پیوسته

ص: 86

داشته باشند، هر فردی خود را عضو یک پیکر که همان جامعة اسلامی است بداند تا جامعة اسلامی قوی و نیرومند گردد. قرآن کریم می فرماید: «مردان مؤمن و زنان مؤمنه بعضی ولی بعضی دیگرند، به معروف امر می کنند و از منکر باز می دارند»(1)مؤمنان نزدیک به یکدیگرند و به موجب اینکه با یکدیگر نزدیک اند و حامی و دوست و ناصر یکدیگرند و به سرنوشت هم علاقه مندند و لذا امر به معروف و نهی از منکر می کنند و این دو عمل ناشی از (وداد) ایمانی است.

(ولاء و تولی خاص): ولاء خاص ولاء اهل بیت _ علیهم السلام _ است، در اینکه پیغمبر اکرم مسلمانان را به نوعی ولاء نسبت به خاندان خود خوانده است و توصیه فرموده که جای بحث نیست، یعنی حتی علمای اهل تسنّن در آن بحثی ندارند، آیة ذوی القربی «قل لا اسئلکم علیه اجراً»(2) ولاء خاص را بیان می کند و آنچه در حدیث معروف و مسلّم غدیر نیز آمده است که «من کنت مولاه فهذا علی مولا» خود بیان نوعی از ولاء است و نیز آیه شریفه «انما ولیکم اللّه و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلوة و یؤتون الزکاة و هم راکعون»(3) این آیه به اتفاق شیعه و سنی دربارة علی علیه السلام نازل شده است و مفاد آیه بر خلاف تصوّر بعضی از علماء اهل سنت ولاء خاص است. و اما اقسام (ولاء خاص):

اصل بشر دوستی و رحمت برای بشر بودن، لازمة بشر دوستی این است که انسان به سرنوشت و صلاح و سعادت واقعی همة انسان ها علاقه مند باشد، به همین دلیل هر مسلمانی علاقه مند است که همة انسان های دیگر مسلمان باشند و هدایت یابند، اما وقتی که این توفیق حاصل نشد دیگران را که چنین توفیقی یافته اند نباید فدای آنان که توفیق نیافته اند کرد و اجازه داد که مرزها در هم بریزد و این همان تبری و ولاء منفی است. اسلام در مورد یک جامعة فاسد و اصلاح نشده در آن کفر و نادانی حکومت می کند از طرفی دستور جهاد می دهد تا ریشة فساد را برکند «آنان را بکشید تا فتنه از میان برود»(1) و از طرفی دستور احتیاط و اجتناب و تبری می دهد که مردم روی دلشان را به روی آنان باز نکنند تا جامعه و بشریت سالم بماند و این با بشر دوستی هیچ منافاتی ندارد. والسلام علیکم مطالب این مقاله با اندک تصرف از کتاب و اثر ارزشمند (ولاءها و ولایت ها) علامه شهید مطهری یادداشت شده است. برای مطالعه و آگاهی بیشتر به این کتاب شریف و نیز کتاب جاذبه و دافعه علی علیه السلام استاد مطهری مراجعه نمایید.

ائمّه اطهار(علیهم السلام) تا روز قیامت هستند. پس هر کس از اولاد او به جایگاه امامت رسید با این ویژگی مثل اوست، آنان صدقه می دهند در حال رکوع. (کافی، ج 1)

مرحوم محدث بحرانی نیز در غایة المرام 24 حدیث از منابع اهل سنت و 19 روایت از منابع و مصادر شیعه نقل کرده است که مجموعاً 43 حدیث می شود، بنابراین روایاتی که پیرامون این آیه وارد شده متواتر هستند.(1)

را نازل کرد.(1)

3. ابن مغازلی، که یکی از بزرگان فقهاء و حفّاظ اهل سنت است، در کتاب معروف خود بنام «مناقب علیّ بن ابی طالب علیه السلام ، که در میان کتب مناقب امام علی علیه السلام بی نظیر و یا کم نظیر است، حدیثی را نقل می کند که شبیه حدیث سابق است با مختصر تفاوت و اضافاتی و با صراحت می گوید: آیه مورد نظر در روز 18 ذی الحجّة روز غدیر خم نازل شده است.

و باز حموینی، که یکی دیگر از علماء و دانشمندان اهل سنت است، در کتاب معروف خود «فرائد السمطین» با اسناد خود نقل می کند:

رسول خدا صلی الله علیه وآله در روز غدیر خم مردم را برای معرفی علی ( علیه السلام ) فرا خواند و دستور داد زیر درختی که در آنجا بود، از خار و علف پاک نمایند و مردم امر آن حضرت را به جا آوردند و آن روز مصادف با روز پنجشنبه بود. سپس مردم را فرا خواند و دست علی علیه السلام را گرفت بالا برد تا جائی که مردم، سفیدی زیر بغل او را دیدند. هنوز رسول خدا صلی الله علیه وآله و علی علیه السلام از همدیگر جدا نشده بودند که این آیه نازل شد: «الیوم اکملت لکم دینکم...» پیامبر فرمود: خداوند بزرگ است، همان خدائی که آئین خود را کامل و نعمت خود را بر ما تمام کرد و از نبوت و رسالت من و ولایت علی علیه السلام راضی و خشنود گشت و سپس فرمود: خداوندا دوستان او را دوست بدار و دشمنان او را دشمن بدار! یارانش را یاری کن و آنها را که یاریش نکنند، از یاری خویش محروم بدار.(2)

ما این بحث را با سخن گران قیمت مرحوم علامه امینی به پایان می بریم. او در کتاب خود «الغدیر» در بحث آیاتی که در روز غدیر خم نازل شده است، بعد از تصریح به اینکه آیه الیوم اکملت لکم دینکم... در روز غدیر نازل شده می فرماید:

ص: 94

همه امامیّه قائلند که این آیه کریمه درباره نصّ غدیر، بعد از آنکه رسول خدا صلی الله علیه وآله در بیابان و صحرای خمّ قرار گرفته بود، پیرامون ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده است.

نصّی که با الفاظ مفید و صریح و آشکار به گونه ای که همه صحابه آن را شناختند و همه عرب آن را فهمیدند! و این خبر به هر کس رسید، با آن استدلال می کرد و جماعت زیادی از علماء تفسیر و پیشوایان حدیث و حفاظ آثار از اهل سنّت، در این مطلب (نزول آیه اکمال در مورد روز غدیر خمّ) با امامیّه هم صدا شده اند.(1)

و سپس بیش از پانزده نفر از علماء و دانشمندان و مفسران آنها را با اسم و نام کتاب و تعیین جلد و صفحه نام می برد که تصریح کرده اند آیه «الیوم اکلمت لکم دینکم...» در روز غدیر خم نازل شده است!.

[3] . اِنّر النبیّ صلی الله علیه وآله یوم دعا الناس إلی علیّ فی غدیر خمّ أمر بما کان تحت الشجرة من الشوک فقُمَّ، و ذلک یوم الخمیس، ثمّ دعا الناس إلی علیٍّ فأخذ بضبعه فرفعه حتّی نظر النّاس إلی بیاض إبطیه، ثمّ لم یتفرّقا حتّی نزلت هذه الآیة «الیوم اَکْمَلْتُ لکم دینکم...» فقال رسول اللّه صلی الله علیه وآله: الله اکبر علی اکمال الدین و إتمام النعمة و رضی الرّب برسالتی و الولایة لعلیّ علیه السلام . ثمّ قال: اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خدله.

فرائد السمطین )چاپ اول، سال 1398 ه مطابق 1978 میلادی، ناشر: مؤسسه محمودی، بیروت - لبنان( ج 1، ص 73، باب 12، ح 39.

[4] . قال الأمینی (قدس سره): و من الآیات النازلة یوم الغدیر فی امیرالمؤمنین علیه السلام قوله تعالی «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الإسلام دیناً» أطبقت الإمامیة عن بکرة أبیهم علی نزول هذه الآیة الکریمة حول نصّ الغدیر بعد إجهار النبیّ صلی الله علیه وآله بولایة امیرالمؤمنین علیه السلام بألفاظٍ درّیّةٍ صریحةٍ، فتضمّن نصاً جلیّاً عرفَته الصحابة و فهمته العرب، فاحتج به من بلغه الخبر، و طابق الإمامیةَ علی ذلک کثیرون من علماء التفسیر و ائمة الحدیث و حفظه الآثار من أهل السّنّة.

ؤ - الغدیر (چاپ پنجم، 1403، بیروت) ج 1، ص 230.

ص: 96

مقدّرات آدم و عالم، ولایتی که مظهر و جایگاه حاکمیت الهی است؛ از این رو بر مبنای اندیشه عقلی و فلسفی، غدیر، آن گونه تحلیل می شود که اشاره شد؛ چون عقل سلیم، آن گونه حکم می کند که استمرار حاکمیت جاودانه الهی بعد از رسول و نبی او، باید در وجود کسی باشد که منبع علمی او،نشأت گرفته از وجود علمی پیامبرباشد؛ و از خواص نفس قدسی بهره مند باشد تا در بیان حکم الهی گرفتار خطا و اشتباه نگردد.. علاوه بر این قاعده،به مقتضای آیه مبارکه «مباهله»، امام علی علیه السلام نفس پیامبرخوانده شده است. پس کسی که نفس پیامبراز نظر قرآن کریم خوانده شده است، باید همانند پیامبر صلی الله علیه و آله ولایت به معنای سرپرستی داشته باشد،. پس مولا در کلام آن حضرت، به معنای سرپرست است نه دوست.

چه آنکه با قطع نظر از آن چه توضیح دادیم، شواهد مسلّم تاریخی ذیل، گویای این مطلب می باشند:

1. اعلان کردن به مسلمانان که این آخرین حج پیامبراکرم صلی الله علیه و آله می باشد، لذا مسلمانان به هر صورتی که بود سعی کردند تا در آخرین حج پیامبر صلی الله علیه و آله همراه ایشان باشند.

2. نازل شدن دستور الهی بر پیامبراکرم صلی الله علیه و آله : «ای پیامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است، کاملاً (به مردم) برسان، و اگر نکنی، رسالت او را انجام نداده ای».(1) یعنی ای پیامبراگر این مأموریت آخر را به انجام نرسانی، مانند این است که 23 سال زحمت خود را از بین بردهای.

3. دستور به متوقف نمودن همراهان و ماندن تا رسیدن بقیه مسلمان ها و اعلان بازگشت به کسانی که جلوتر رفته اند، آن هم در آن بیابان خشک و گرمای سوزان وسط روز.

4. ایراد خطبه ای طولانی و بیان به یادگار گذاردن دو میراث گرانبها یعنی قرآن و عترت.

ص: 98

5. شهادت دادن به یگانگی و وحدانیت خداوند و اقرار گرفتن از مردم به یگانگی خداوند و شهادت به رسالت خویش و سؤال نمودن از مردم، که چه کسی اولی و سزاوار بر شماست؟ و جواب دادن مردم به آن حضرت که خدا و رسولش داناترند. و سپس حضرت فرمودند: خداوند اولی و سزاوار بر من است و من اولی و سزاوار بر شما هستم. کما اینکه خداوند متعال در سوره احزاب آیه 6 می فرماید: «النَّبِیُّ أَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ؛ پیامبربر مؤمنان از خودشان سزاوارتر (و نزدیکتر) است». و سپس بالا بردن دست حضرت علی علیه السلام و سه مرتبه تکرار نمودن این جمله «من کنت مولاه فعلی مولاه» هر کس من مولای او هستم پس علی علیه السلام هم مولای اوست. سپس دعا در حق دوستان او و نفرین در حق دشمنان او کردند و فرمودند: «حاضرین به غایبین خبر دهند».

6. قبل از متفرق شدن جمعیت، آیه اکمال دین نازل شد و خداوند فرمود: «امروز کافران از (زوال) آیین شما مأیوس شدند، بنابراین از آنها نترسید و از (مخالفت) من بترسید، امروز دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آیین (جاودان) شما پذیرفتم».(1)

با در نظر گرفتن این موارد، آیا شایسته است که پیامبراکرم صلی الله علیه و آله در آن شرایط بخواهند اعلان نمایند که ای مردم هر کس من دوست او هستم علی علیه السلام هم دوست او است، یا هر کس من یاور او هستم علی علیه السلام هم یاور اوست. در صورتی که مساله دوست بودن و یاری نمودن مؤمنان ، قبلاً از طرف خداوند اعلان شده بود، چرا که خداوند در سوره توبه آیه 71 می فرماید:

«وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاء بَعْضٍ؛ یعنی مردان و زنان با ایمان، دوستان یکدیگرند». و از طرف دیگر ، مسئله دوست داشتن علی علیه السلام برای همه روشن بود و همه از علاقه شدید و محبت وافر

ص: 99

پیامبر صلی الله علیه و آله نسبت به حضرت علی علیه السلام با اطلاع بودند و نیازی به این همه مقدمه چینی نداشت، پس چه مسئله ای است که مایه اکمال دین بوده و هم وزن رسالت 23 ساله پیامبراکرم صلی الله علیه و آله می باشد و موجب می شود که پیامبر صلی الله علیه و آله رسالت خویش را به نحو احسن به اتمام رسانده باشد؟ آیا چیزی غیر از ولایت و جانشینی حضرت علی علیه السلام است؟

پس از پیامبر صلی الله علیه و آله چه کسی می خواهد شریعت آورده شده را تبلیغ کند و آن را از انحراف نجات دهد و روش صحیح آن را به مردم بفهماند؟ آیا کسی سزاوارتر و اولی از علی بن ابی طالب علیه السلام بر سرپرستی و ولایت امری و جانشینی پیامبر صلی الله علیه و آله وجود دارد؟ لذا اگر ولایت حضرت علی علیه السلام در ادامه رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله نباشد تمام زحمات 23 ساله حضرت از بین می رود و رسالت ناتمام می ماند چرا که ولایت ائمه _ علیهم السلام _ ادامه رسالت پیامبراکرم صلی الله علیه و آله می باشد و پس از اعلان ولایت امری و جانشینی حضرت علی علیه السلام توسط پیامبراکرم صلی الله علیه و آله خداوند فرمود: «الْیَوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دِینَکمْ».

به منظور اداره امور اجتماعی مسلمانان جای خود می گذاشتند؛ کما این که علی بن ابی طالب _ علیه السلام _را در جنگ تبوک جانشین خود در مدینه قرار دادند... و هم چنین آن حضرت در شهرهایی که آن روز به دست مسلمانان فتح شده بود مانند مکه و طائف و یمن و امثال آنها جانشینان و حکامی نصب می فرمود و نیز بر لشکرها چه کوچک و چه بزرگ که به اطراف می فرستادند اُمرا و پرچمدارانی می گماردند، این بوده است رفتار رسول الله صلی الله علیه و آله در ایام حیات خود، و چون در این مسئله یعنی اهتمام به حفظ نظم و تدبیر جامعه اسلامی فرقی بین آن زمان و زمان پس از رحلت آن جناب نیست، از این رو باید برای زمان غیبت خود هم فکری بکند و شخصی را برای اداره امور امت تعیین بفرماید، بلکه احتیاج مردم به والی در زمان غیبت آن جناب بیشتر است از زمان حضورش؛ و با این حال چگونه می توان تصور کرد که آن جناب برای آن روز مردم هیچ فکر نکرده باشد؟!(1)

با بیان این نکته، حال می پردازیم به تبیین معنای «مولی». گرچه بسیاری از نویسندگان اهل سنت اصرار دارند که «مولی» را در اینجا به معنای «دوست و یار و یاور» تفسیر کنند زیرا یکی از معانی معروف مولی همین است، ما هم قبول داریم که یکی از معانی مولی دوست و یار و یاور است. ولی قرائن متعددی در کار است که نشان می دهد «مولی» در حدیث مذکور به معنای «ولی» و «سرپرست» و «رهبر» می باشد؛ این قرائن به طور فشرده چنین است:

1. مسئله دوستی علی علیه السلام با همه مؤمنان مطلب مخفی و پنهان و پیچیده ای نبود که نیاز به این همه تأکید و بیان داشته باشد و احتیاج به متوقف ساختن آن قافله عظیم در وسط بیابان خشک و سوزان و خطبه خواندن و گرفتن اعتراف های پی در پی از جمعیت داشته باشد. قرآن با صراحت می گوید: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ

ص: 102

إِخْوَةٌ...».(1) مؤمنان با همدیگر برادرند. خلاصه این که اخوت اسلامی و دوستی مسلمانان با یکدیگر از بدیهی ترین مسایل اسلامی است که از آغاز اسلام وجود داشت و پیامبربارها آن را تبلیغ کرد و بر آن تأکید نهاد؛ به علاوه مسئله اخوت مسئله ای نبوده که با این لحن داغ در آیه بیان شود و پیامبراز افشای آن خطری احساس کند.

2. جمله «الست اولی بکم من انفسکم» آیا من نسبت به شما از خود شما سزاوارتر نیستم! که در بسیاری متون این روایت آمده هیچ تناسبی با بیان یک دوستی ساده ندارد، بلکه می خواهد بگوید: همان اولویت و اختیاری که من نسبت به شما دارم و پیشوا و سرپرست شما هستم برای علی _ علیه السلام _ثابت است و هر گونه تفسیری برای این جمله، غیر آنچه گفته شد، دور از انصاف و واقع بینی است، مخصوصاً با توجه به تعبیر «بکم من انفسکم» از شما نسبت به شما اولی هستم.

3. تبریک هایی که از سوی مردم در این واقعه تاریخی به علی _ علیه السلام _گفته شد، مخصوصاً تبریکی که عمر و ابوبکر به او گفتند، نشان می دهد مسئله چیزی جز مسئله نصب خلافت نبوده است که در خور تبریک و تهنیت باشد زیرا اعلام دوستی که برای همه مسلمانان به طور عموم ثابت است، تبریک ندارد.(2)

«مولای بنده» یعنی کسی که به تدبیر امور بنده و تصرّف در آن سزاوارتر است. و به خاطر آن که مولی دارای معانی متعددی است که هیچ یک از آنها در اینجا مراد نیست، جز معنای» سزاوارتر». و به خاطر آن که «سزاوارتر» یا همه مراد از لفظ «مولی» است و یا بخشی از آن است و نمی توان پذیرفت که این معنا به هیچ وجه مراد نباشد، زیرا مولی، حقیقت در این معناست و اراده غیر این معنا ثابت نشده است».(1)

از آنچه گفته شد می توان نتیجه گرفت که رسول الله صلی الله علیه و آله به جهت اهمیت مسئله ولایت از همان ابتدا سرپرستی امت را مهمل نگذاشته، آنچنان که نه تنها در غدیر بلکه در طول بیست و سه سال بعثت خود در موقعیت های گوناگون مسئله ولایت و جانشینی امام علی علیه السلام را به گونه های مختلف به مسلمانان گوشزد نموده که از جمله آنها حدیث یوم الدار، حدیث منزلت، حدیث سفینة نوح، حدیث جابر و صدها حدیث دیگر است که حدیث غدیر در آن اجتماع عظیم حسن ختام این انتصاب بود.

بنابراین منظور پیامبراکرم صلی الله علیه و آله از مولا، ولی و سرپرست امت اسلامی است و با توجه به شواهد و قرائنی که گفته شد جز این معنا، معنای دیگری برداشت نمی شود.

برخی از منابع و مآخذ شیعی و اهل سنت که اسناد غدیر در آن ذکر شده است؛

1. صحیح مسلم، ج45، ص1873.

2. تفسیر فخر رازی، ج3، ص636.

3. سنن، ابن ماجد.

نعمتی نداشتند تا با آمدن اسلام آن نعمت تمام شود. علاوه بر این که اگر آیه را این طور معنا کنیم باید علی القاعده جمله

الْیَوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دِینَکمْ(1) را در اول آورده باشد و جمله الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کفَرُواْ را دنبال آن، تا معنا درست شود، (چون مأیوس شدن کفار لازمه به کمال رسیدن دین است نه این که به کمال رسیدن دین لازمه مأیوس شدن کفار باشد).

و یا این که مراد از کلمه «الیوم» روز بعد از فتح است، که خدای تعالی کید مشرکین قریش را باطل و شوکت شان را شکست و بنیان دین بت پرستی شان را منهدم و بت های شان را خرد نمود، و امید شان را از این که یک روز دیگر روی پای خود بایستند و در مقابل اسلام صف آرایی نموده از نفوذ اسلام و انتشار آن جلوگیری کنند قطع فرمود این احتمال نیز درست نیست زیرا آیه شریفه دلالت بر اکمال دین دارد، و ما می دانیم که بعد از فتح مکه دین خدا کامل و نعمت اش تمام نشده بود، چون فتح مکه در سال هشتم هجرت اتفاق افتاد و بسیاری از واجبات دینی اسلام بعد از این سال نازل شد و بسیاری از حلال ها و حرام ها بین فتح مکه و بین درگذشت رسول خدا صلی الله علیه و آله تشریع گردید .

و یا مراد از کلمه «الیوم» (زمانی است که سوره برائت نازل شد) و امیر المؤمنین از طرف رسول خدا با آیات سوره برائت به مکّه گسیل داشته شد و بقایای رسوم جاهلیت را ابطال نمود، و آن زمانی است که اسلام تقریباً بر شبه جزیره عرب گسترش یافته، آثار شرک از بین رفته و سنن جاهلیت مردند، زمانی که دیگر مسلمانان در معابد و معاهد دین و از آن جمله در مناسک حج دلواپسی که مسلمین داشتند را مبدل به امنیت کرد؟ این احتمال هم به هیچ وجه قابل قبول نیست زیرا مشرکین عرب هر چند که بعد از نزول سوره برائت و برچیده شدن بساط شرک از دین

ص: 108

مسلمانان مأیوس شدند، و رسوم جاهلیت محو شد، الا این که دین اسلام هنوز کامل نشده بود، چون فرایض و احکامی بعد از سوره برائت نازل شد، از آن جمله فرایض و احکامی است که در سوره مائده آمد، و مفسّرین اتفاق دارند، بر این که سوره مائده در اواخر عمر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شده و همه می دانیم که بسیاری از احکام حلال و حرام و حدود و قصاص در این سوره است. پس با نادرست بودن این سه احتمال که کلمه «الیوم» به معنای دوره و ایام (امروزه) باشد نه یک روز خاصی که آفتاب در آن طلوع و غروب کرده باشد، و خلاصه وقتی نتوانستیم بگوئیم مراد از روز دوره پیدایش دعوت اسلامی و یا دوره بعد از فتح مکه، و یا قطعه زمان بین نزول سوره برائت و رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله است. لا جرم و به ناچار باید بگوئیم مراد از این کلمه یک روز معین است، روزی است که خود این آیه در آن روز نازل شده، و قهراً روز نزول این سوره است، البته این در صورتی است که جمله «الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کفَرُواْ» معترضه و بر حسب معنا مرتبط با آیه باشد که آن را احاطه کرده، و یا بگوئیم نزول این آیه حتی بعد از نزول سوره و در روزی بوده که بعداز آن دیگر هیچ آیه نازل نشده، چون دنبالش فرموده: «امروز دیگر دین شما کامل شد» خوب حال می پرسیم این روز معیّن چه روزی بوده؟ آیا روز معیّنی بوده که فتح مکه شد؟ و یا روز معینی که سوره برائت نازل شد؟ و در فساد این دو احتمال همان اشکال های سابق کافی است، دیگر حاجتی به تکرار آن ها و یا دلیل دیگر نیست.

و یا مراد از این روز معیّن روز عرفه است در حجة الوداع، که بسیاری از مفسرین این را گفته اند، در این صورت هم می پرسیم معنای مأیوس شدن کفار از دین مسلمانان در آن روز معین چیست؟ آیا معنایش این است که مشرکین قریش از این که بار

ص: 109

دیگر زورشان برسد که دین اسلام را از بین ببرند مأیوس شدند، که بسیار احتمال بی پایه است، برای این که مشرکین عرب دو سال قبل یعنی در فتح مکه مأیوس شدند، که سال هشتم هجرت بود، نه در روز عرفه از حجة الوداع، که سال دهم هجرت بوده و یا معنایش این است که در روز نزول برائت مأیوس شدند، که نزول سوره برائت در سال نهم بوده، و قهراً آن روز معین هم در آن سال بوده و یا منظور این است که همه کفار از دین مسلمانان مأیوس شدند هم مشرکین و هم یهود و هم نصارا و هم مجوس و هم سایرین، که قهراً بر حسب این احتمال باید بگوئیم جمله «الذین کفروا» جمله ای است مطلق، که ما می دانیم یهود و نصارا در آن روز از غلبه بر مسلمین مأیوس نشده بودند، قوت و شوکت اسلام از چهار دیواری جزیره العرب آن روز تجاوز نکرده بود. و از جهتی دیگر باید درباره این روز یعنی روز عرفه دقت و تأمل کنیم، ببینیم چه رابطه ای بین روز عرفه یعنی روز نهم ماه ذی الحجه، سال دهم هجرت با جمله: «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علکیم نعمتی» که در آیه مورد بحث قرار گرفته برقرار است.

چه بسا ممکن است کسی بگوید: رابطه این بوده است که در آن روز امور حج به حد کمال رسید، چون رسول خدا صلی الله علیه و آله خود در آن مراسم شرکت کرده بود و تک تک احکام حج را هم می توان گفت و هم خودش پیاده می کرد اما متأسفانه این احتمال را هم نمی توان پذیرفت، برای این که دیدیم یکی از مناسکی که در آن سال به مسلمانان تعمیم داد حج تمتّع بوده که چیزی نگذشت بعد از درگذشتن اش متروک شد، آن وقت چه طور ممکن است تعلیم چنین حکمی را اکمال دین بنامیم، و تعلیم نماز، روزه و حج و زکات و جهاد و سائر معارف را که قبلاً تشریع شده بود تکمیل دین ندانیم، و اصلاً چه طور ممکن است تعلیم یکی از

ص: 110

واجبات دین را اکمال آن دین شمرده با این که اکمال خود آن واجب هم نیست تا چه رسد به اکمال مجموع دین؟ از این هم که بگذریم این احتمال باعث می شود که رابطه فقره اول یعنی جمله الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کفَرُواْ مِن دِینِکمْ با فقره دوم یعنی جمله الْیَوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دِینَکمْ قطع بشود، چه رابطه ای تصور می شود که میان تعلیم حج تمتّع برای مسلمانان و بیان مأیوس شدن کفار از دین مسلمین بوده باشد؟ و اما صاف شدن جو زندگی مسلمانان برای اجرای احکام اسلام، و بر طرف شدن موانع و مزاحمات از عمل مسلمین به آن احکام نیز نمی تواند اکمال دین باشد، علاوه بر این که پیدا شدن چنین جوّی چه ارتباطی با نومید شدن کفار دارد؟ پس (باید گفت کافران و مشرکین) آخرین و اساسی ترین امیدی که به زوال دین و موت دعوت حقه آن بسته (بودند) این بود که به زودی داعی به این دعوت و قائم به امر آن یعنی رسول خدا صلی الله علیه و آله از دنیا می رود و فرزند ذکوری هم که اهدافش را تعقیب کند ندارد و منشأ این امیدواری شان این بود که آن ها می پنداشتند دعوت دینی هم یک قسم سلطنت و پادشاهی است، که در لباس نبوت و دعوت و رسالت عرضه شده است، پس اگر او بمیرد یا کشته شود اثرش منقطع و یادش و نامش از دل ها می رود. (بنابر این) تمامیت یأس کفّار حتماً باید به خاطر عامل و علتی بوده باشد که عقل و اعتبار صحیح آن را تنها عامل ناامیدی کفار بداند، و آن چیزی نیست جز این که خدای سبحان برای این دین کسی را نصب کند، که قائم مقام رسول خدا صلی الله علیه و آله باشد و در حفظ دین و تدبیر امر آن و ارشاد امت متدّین کار خود آن جناب، را انجام دهد، به نحوی که (جایی) برای آرزوی شوم کفار باقی نماند و کفار برای همیشه از ضربه زدن به اسلام مأیوس شوند.

ص: 111

آری مادامی که امر دین قائم به شخص معیّنی باشد، دشمنان آن می توانند این آرزو را در سر بپرورانند، که با از بین رفتن آن شخص دین هم از بین برود، ولی وقتی قیام به حاملی شخصی، مبدّل به قیام به حاملی نوعی شد، آن دین به حد کمال می رسد و از حالت حدوث به حالت بقاء متحول گشته، نعمت این دین تمام می شود. و این وجه خود مؤید روایاتی است که می گوید آیه شریفه مورد بحث در روز غدیر خم در مورد ولایت علی علیه السلام نازل شد، یعنی روز هیجدهم ذی الحجه سال دهم هجرت، و بنا بر این دو فقره آیه به روشن ترین ارتباط مرتبط می شوند و هیچ یک از اشکالات گذشته هم وارد و متوجه نمی شود. و این آیه نباید به آیه «أُحِلَّ لَکمُ الطَّیِّبَاتُ ...» (و سائر آیات که در سوال به آن اشاره شده است) مقایسه شود، برای این که زمینه ای که این آیه دارد غیر زمینه و سیاق آن آیه (و آیات دیگر) است.»(1)

برای اطلاع بیشتر از روایات وارده درباره این آیه و نیز مطالعه بیشتر به کتاب شریف ترجمه تفسیر المیزان، ج 5، و کتاب شریف الغدیر علامه امینی مراجعه شود.

ظاهراً هم زمان نازل شده اند، استفاده می شود که ولایت مطرح شده در آیه مذکور یک ولایت سیاسی و حکومتی است، بنابراین معنای آیه چنین می شود: کسی که حکومت خدا و پیامبر و حکومت «الذین آمنوا...» را بپذیرد چنین حزب و جمعیتی پیروز است.

در نتیجه با تفکر و تعمّق در کلمه کلمه و جمله جملة آیه ولایت و با صرفنظر از روایات فراوانی که در تفسیر آیه وارد شده است، معلوم می شود که ولیّ در آیه به معنای امام و پیشوا و سرپرست است و هر کس حکومت خدا و رسول و «الذین آمنوا» را با آن شرایطی که در آیه آمده است بپذیرد پیروز و منصور خواهد بود.

تفسیر نمونه چنین آمده است که کسانی با فضایل امیر مؤمنان علیه السلام خشنود نمی شوند و لذا همواره سعی دارند که بگویند شأن نزول این آیات، ناظر به جریان غدیر نیست در حالی که علامه امینی در الغدیر با سی سند این شأن نزول را از کتاب های معتبر نزد اهل سنت نقل کرده است.(1) و علاوه بر این سی سند روایی به کتاب های تفسیری اهل سنت نیز اشاره کرده است که این شأن نزول را قبول کرده اند و همه این ها بیانگر عظمت مولای متقیان امیر مؤمنان علی علیه السلام است.(2)

* کتاب هایی که از اهل سنت که آیات ابتدائی سوره معارج را به واقعه بعد از غدیر خم تفسیر کرده و روایاتی نقل کرده اند، عبارتند از:

1_ تفسیر غریب القرآن نوشته حافظ ابو عبید هروی،

2_ تفسیر شفاء الصدور نوشته ابوبکر نقاش موصلی،

3_ تفسیر الکشف و البیان نوشته ابو اسحاق ثعالبی،

4_ تفسیر ابوبکر یحیی قرطبی،

5_ تذکره ابو اسحاق ثعالبی،

6_ فرائد السمطین، نوشته حموینی،

7_ درر السمطین نوشته جمال الدین محمد ززندی حنفی،

8_ تفسیر سراج المنیر نوشته شمس الدین شافعی

9-و کتاب های فراوان تفسیری و روایی دیگر از نویسندگان مختلف اهل سنت.

بنابر این در این که این آیات ناظر به واقعه غدیرخم می باشند ، هیچ شبهه ای نیست و علامه طباطبائی نیز در ذیل آیه روایتی را آورده و تایید نموده که این آیات پس از جریان غدیرخم است.(3)

البته می توان گفت که این آیات همانند سایر آیات قرآن، هر چند در جریان پس از غدیر نازل شده است، اما فقط ناظر به آن نیست؛ بلکه یک اصل اساسی است برای همه کسانی که

ص: 118

حق را به تمسخر گرفته و نپذیرند و این افراد راه فراری از عذاب الهی ندارند، پس با دیگر شأن نزول هایی که گفته اند در پاسخ مشرکان بود، قابل جمع است.(1) و با تفسیر المیزان نیز که می گفت این آیات عذاب قیامت را بحث می کند در تناقض نمی باشد.

است در حالی که آیات ابتدائی سوره معارج در مورد یک فرد خاص است .

ه.ش، ج 13، ص 428.

[5] . طبرسی، فضل، مجمع البیان، بیروت، دار المعرفه، اول، 1406ه.ق، ج 10، ص 529.

[6] . طباطبائی، محمد حسین، المیزان، ترجمه، محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، پنجم، 1374ه.ق، ج 20، ص 4 و رک: فضل الله، محمد حسین، من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک للطباعه و النشر، دوم، 1419 ه.ق، ج 23، ص 90.

[7] . امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، دار الکتب العربی، 1379ه.ق، ج1، ص 238.

[8] . مکارم شیرازی، ناصر، نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، اول ، 1374 ه.ش، ج 25، ص 6.

[9] . المیزان، ترجمه، موسوی همدانی، محمدباقر، ج 20، ص 13.

[10] . من هدی القرآن، ج 26، ص 342.

[11] . نمونه، ج 25، ص 11.

ص: 121

مورد علی علیه السلام و هم چنین به تفسیر ولایت به عنوان سرپرستی و تصرّف و امامت بنمایند که در سوال مورد نظر به برخی از آن ها اشاره گردیده است:

1_ از جمله اشکالاتی که به نزول آیه فوق در مورد علی علیه السلام گرفته اند این است که آیه با توجه به کلمه «الذین» که برای جمع است، قابل تطبیق بر یک فرد نیست، و به عبارت دیگر آیه می گوید: ولیّ شما آن هائی هستند که نماز را برپا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند، این عبارت چگونه بر یک شخص مانند علی علیه السلام قابل تطبیق است؟

پاسخ این ایراد این است که: «در ادبیات عرب مکرر دیده می شود که مفرد به لفظ جمع، تعبیر آورده شده است، از جمله در آیه مباهله می بینیم که کلمه «نسائنا» به صورت جمع آمده در صورتی که منظور از آن طبق شأن نزول های متعددی که وارد شده، فاطمه زهرا _ علیها السلام _ است، و هم چنین «انفسنا» جمع است در صورتی که از مردان، غیر از پیغمبر جز علی علیه السلام در آن جریان نبود، و در آیه 172 سوره آل عمران در داستان جنگ احد می خوانیم: «الَّذِینَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُواْ لَکمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِیمَاناً»(1) و همان طور که در تفسیر این آیه آمده است بعضی از مفسّران شأن نزول آن را درباره نعیم بن مسعود که یک فرد بیشتر نبود می دانند. و هم چنین در آیه 52 سوره مائده می خوانیم:«یَقُولُونَ نَخْشَی أَن تُصِیبَنَا دَآئِرَةٌ»(2) در حالی که آیه در مورد عبد الله ابی وارد شده است و هم چنین در آیه اول سوره ممتحنه و آیه 8 سوره منافقون و 215 و 274 سوره بقره، تعبیراتی دیده می شود که عموماً به صورت جمع است، ولی طبق آن چه در شأن نزول آن ها آمده منظور از آن یک فرد بوده است.

این تعبیر یا به خاطر این است که اهمیت موقعیت آن فرد و

ص: 123

نقش موثری که در این کار داشته، روشن شود و یا به خاطر آن است که حکم در شکل کلی عرضه شود، اگر چه مصداق آن منحصر به یک فرد بوده باشد، در بسیاری از آیات قرآن ضمیر جمع به خداوند که احد و واحد است به عنوان تعظیم گفته شده است. البته انکار نمی توان کرد که استعمال لفظ جمع در مفرد به اصطلاح، خلاف ظاهر است و بدون قرینه جایز نیست، ولی با وجود (روایات فراوانی که از ناحیه شیعه و سنی) در شأن نزول آیه وارد شده است، قرینه روشنی بر چنین تفسیری خواهیم داشت، و حتی در موارد دیگر به کمتر از این قرینه نیز قناعت می شود».(1)

2_ و اما مسأله اینکه چرا امیر المؤمنین در حال رکوع، با وجود انقطاع از غیر خدا در حال نماز توجه به فقیر کرد، و امام سجاد علیه السلام در حال نماز متوجه سر و صدای افتادن فرزندش در چاه نشد؟ «این ایراد را افرادی از قدما مثل فخر رازی گرفته اند (در خصوص توجه حضرت علی علیه السلام به فقیر در حال رکوع و عدم احساس و توجه آن حضرت هنگام کشیدن تیر از پای مبارکش) که علی علیه السلام همیشه در حال نماز آن چنان از خود بی خود بود که توجه به اطراف پیدا نمی کرد. چگونه می گوئید که در حال نماز این طور شد؟

جواب اینست که اولاً این که علی علیه السلام در نماز از خود بی خود می شد، یک حقیقتی است، اما این جور نیست که همه حالات اولیای الهی، همیشه مثل همدیگر بوده است، خود پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله هر دو حال برایش نقل شده است گاهی در حال نماز یک حالت جذبه ای پیدا می کرد که اصلاً طاقت نمی آورد که اذان تمام بشود، می گفت: «ارحنا یا بلال» زود باش که شروع کنیم به نماز. گاهی هم در حال نماز بوده سر به سجده می گذاشت، امام حسن یا امام حسین یا نوه دیگرش می آمد، روی شانه اش

ص: 124

سوار می شد و حضرت با آرامش صبر می کرد که این بچه نیافتد، سجده اش را طول می داد تا این که او بلند شود، یک دفعه پیغمبر اکرمایستاده بود به نماز، جلو محل نماز گویا کسی آب دهان انداخته بود، پیغمبر صلی الله علیه و آله یک قدم به جلو برداشت و با پایش روی آن را پوشاند و بعد برگشت، که فقها از این (قضیه) مسائلی را در باب نماز استخراج کرده اند. بنابر حالات مختلفی بوده است(1) و نمی توان گفت تضاد و تناقضی در کار است چون این حالات در اوقات مختلفی رخ می داده است.

3_ اما این که در سوال مطرح شده که زکات به انگشتر تعلق نمی گیرد؟ «اصلاً به طور کلی انفاق و کار خیر را زکات می گویند. این زکات اصطلاحی که امروز به کار می رود، در عرف فقها مصطلح شده است برای زکات واجب، و الا در قرآن این طور نیست که هر جا دارد: «یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ » مقصود همین زکات واجب است، زکات یعنی صاف کردن مال، پاک کردن مال و حتی پاک کردن روح و نفس، قرآن به طور کلی انفاق مالی را از زکات مال یا زکات روح و یا زکات نفس می گوید. کما این که کلمه صدقه هم همین طور است؛ امروز صدقه مفهوم خاصی دارد، مثلاً می گوئیم صدقه سرّی، قرآن هر کار خیری را صدقه می گوید، اگر شما یک بیمارستان بسازید یا یک کتاب تألیف کنید که خیر آن به مردم می رسد، از نظر قرآن صدقه است؛ «صدقه جاریه» و لهذا کسانی از اهل تسنن هم که خواسته اند به مفهومی که از این آیه برداشت شده ایراد بگیرند، به این کلمه اش ایراد نگرفته اند که زکات به انگشتر تعلق نمی گیرد، چون آن ها وارد به ادبیات عرب هستند و می دانند که زکات اختصاص به زکات واجب ندارد».(2)

4_ معنای «انما» حصر ولایت در خداوند متعال بالذات، و در پیامبرو وصی به اذن خدا می باشد، «یعنی تنها ولی و حاکم بر

ص: 125

شما خداوند و رسول او و مومنانی هستند که اقامه نماز می کنند و در حالی که به رکوع نماز مشغول اند انفاق می نمایند».(1)

معنای حصر ولایت بعد از پیامبردر علی علیه السلام ، حصر ولایت در امام و وصی می باشد که علی علیه السلام یکی از مصادیق آن است و نیز وقتی با این آیه اصل ولایت و امامت امیر المؤمنین علیه السلام ثابت شده امامت و ولایت ائمه بعدی به واسطه معرفی و تعیین امیر المؤمنین علیه السلام مشخص و معیّن می گردد.

3. معرفی با صفات: گاهی هم شرایط ایجاب می کند خداوند فرد مورد نظر را با بیان صفات و شخصیت وی معرفی کند.

که شیوه قرآن در رابطه با معرفی ائمه هدی به ویژه امیرمومنین علیه السلام معرفی به شخصیت ممتاز و اوصاف برجسته آنان می باشد که این شیوه حکمت متعددی دارد که به برخی از آنها به اختصار پرداخته می شود:

1. انگشت گذاشتن روی اشخاص در مواردی، چندان نقشی در روشنگری ندارد بلکه نهایتا به نوعی تبعیت و پیروی کورکورانه می کشاند و البته این مانع آن نیست که درمورد لزوم، افراد نیز معرفی شوند ولی اساسا معرفی شخصیت، معرفی الگوهاست و در نتیجه جامعه را به جای گرایش های تعصب آمیز جاهلانه، به سمت تعقل ژرف اندیشی و توجه به ملاک ها، فضایل وامتیازات واقعی سوق می دهد.

2. معرفی شخصیت زمینه ساز پذیرش معقول است، در حالی که معرفی شخص، درمواردی موجب دافعه می شود. این روش به ویژه در شرایطی که شخص از جهاتی تحت تبلیغات سوء قرار گرفته یا جامعه به هر دلیلی آمادگی پذیرش وی را نداشته باشد بهترین روش است.

این مسأله دقیقا در مورد امیرمومنین علیه السلام وجود داشته است که با بررسی جامعه صدر اسلام به این مهم خواهیم رسید که فقط تعداد اندکی از مومنان برجسته قابلیت پذیرش وی را داشتند از جمله دلایلی که می توان برای این مورد شمرد عبارتند از:

الف) بسیاری از مسلمین صدر اسلام کسانی بودند که تا چند صباحی قبل در صف دشمنان اسلام قرار داشتند و رویا روی خود شمشیر علی علیه السلام را دیده و از وی کینه به دل گرفته بودند چنان که حضرت زهرا علیها السلام از عمده دلایلی که برای روی گردانی مردم از آن حضرت می شمارند، به همین مورد اشاره می کنند.

ص: 128

ب) تفکرات و سنن غلط جاهلی هنوز براندیشه مردم حاکم بود و اموری مانند سن را در امور سیاسی دخیل می دانستند. لذا به جهت جوان بودن حضرت علی علیه السلام وی را چندان شایسته برای رهبری جامعه نمی دانستند.

ج) این تفکر خطرناک در سطح جامعه رایج و از سوی عده ای تبلیغ می شد که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در صدد آن است که خویشان خود را برای همیشه بر مسند قدرت و حکومت بنشاند و دراین راستا خدمات ارزنده پیامبر را نوعی بازی سیاسی تفسیر می کردند که برای چنگ اندازی به حکومت برای خود و اهل بیتش انجام داده است.

حال اگر با چنین وضعیتی مسأله جانشینی امیر المومنین علیه السلام و نام وی به طور صراحت در قرآن ذکر می شد چه بسا اساس اسلام و قرآن به خطر می افتاد و طیف عظیمی که در جامعه، پایگاه تبلیغاتی وسیعی داشتند و در صدر اطرافیان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز بودند اساسا رسالت آن حضرت و قرآن را یکسره نفی و انکار کنند و خطر جدّی بر اساس اسلام و قرآن بیافرینند.

چنان چه هنگامی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در بستر بیماری تقاضای دوات و قلم برای وصیت کردند واضح بود که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آنها را برای چه می خواهد و لذا یکی از این افراد مغرض (عمر) صدا زد: «إن الرجل لیهجر» همانا این مرد در اثر شدّت تب هذیان می گوید (نعوذ بالله).

این کلام در مورد شخصیتی (پیامبر ) گفته شد که خداوند در وصفش چنین فرموده است: «وَمَا یَنطِقُ عَنِ الْهَوَی _ إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحَی؛ هرگز از هوای نفس چیزی سخن نمی گوید، آنچه که می گوید چیزی جز وحی که بر او نازل شده است نیست».(1)

بنابراین نباید گفته شود که اگر نام علی علیه السلام در قرآن ذکر می

ص: 129

شد دیگر اختلافی پیش نیامده و همه پیرو حقّ می شدند مگر نام خود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در قرآن نیامده است؟ پس چرا بسیاری از کفار و مشرکان تنها آنگاه که مجبور شدند، به ظاهر اظهار اسلام نمودند. مگر امروزه حتّی درمیان مسلمانان تردیدهایی نسبت به آن حضرت القاء نمی کنند. آیا بودن نام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در قرآن همه شبهات را رفع نموده است؟ مسلما این چنین نیست.

بنابراین تصوّر نشود اگر فرضا نام علی علیه السلام و مسئله جانشینی او در قرآن مذکور می شد، تمام اختلافات از بین می رفت در حالی که درمواردی هم معرفی به نام شده ولی باز افراد به اختلاف گرویده و اختلاف میان آنها حاکم گشته است.

مانند: (بنی اسرائیل که از پیامبر خود خواستند فرمانروایی برای آنان از جانب خدا تعیین کنند تا تحت امر او به جهاد بپردازند و زمین های غصب شده خود را بازستانند و اسیران خود را آزاد سازند آنجا که گفتند: «إِذْ قَالُواْ لِنَبِیٍّ لَّهُمُ ابْعَثْ لَنَا مَلِکا نُّقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللّهِ؛ آنان به پیامبری از پیامبران خود گفتند؛ برای ما فرمانروایی معین کن تا به جنگ در راه خدا بپردازیم».(1)

پیامبر آنان به امر الهی فرمانروا را به نام معرفی کرد و گفت: «إِنَّ اللّهَ قَدْ بَعَثَ لَکمْ طَالُوتَ مَلِکا؛ به راستی که خدا طالوت را به فرمانروایی شما برگزیده است».(2) با وجودی که نام فرمانروا به صراحت گفته شد آنان زیر بار نرفتند و به اشکال تراشی پرداختند و گفتند: «قَالُوَاْ أَنَّی یَکونُ لَهُ الْمُلْک عَلَیْنَا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْک مِنْهُ وَلَمْ یُؤْتَ سَعَةً مِّنَ الْمَالِ؛گفتند: از کجا می تواند فرمانروای ما باشد حال آن که ما به فرمانروایی از او شایسته تریم و او توانمندی مالی ندارد».(3)

این امر دلالت بر آن دارد که ذکر نام به صراحت و ذکر کردن مسئله جانشینی به طور صراحت برای رفع اختلاف کافی نیست

ص: 130

بلکه باید شرایط جامعه پذیرای آن باشد.(1)

مذاهب کلامی متعددی شده است.

اگر قرآن به صورت تضمنی به همه آنها پرداخته است ولی به صورت شفاف بیان نکرده است، حکمت آن این است که قرآن مردم را به تفکر و دقت در مفاد آیات دعوت می کند و بیان همه مسائل به گونه ای که همه مردم را راضی سازد بر خلاف اصل است.(1)

که خطای آنان اندک باشد، مستلزم وجوب اطاعت از جاهل و خطاکار حتی در مواردی است که آنان دچار لغزش شده است و این با حکمت خداوند سازگار نمی باشد چون اطاعت از او اطاعت از جاهل و عاصی خواهد بود و خداوند هرگز اطاعت چنین فردی را واجب نمی نماید.

این سه دسته از آیات به روشنی دلالت دارد که جانشینان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله حتما می باید معصوم از خطا باشند تا همانند پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله واجب الاطاعة باشند و بر همگان ولایت داشته باشند. این ویژگی صرفاً در امامان معصوم شیعه که اولین آنان امیر المومنین علیه السلام است دیده می شود و هیچ کدام از خلفای دیگر چنین ویژگی را نداشته و نه کسی مدعی عصمت آنان اند. بنابراین، آیات یاد شده به طور کلی امامت ائمه معصومین _ علیهم السلام _ و به خصوص امیر المومنین علیه السلام را اثبات می کند با روش توصیفی.

ثانیا: منابع دین اختصاص به قرآن ندارد بلکه قرآن و سنت در کنار هم منبع دین و مصدر احکام و عقاید دینی است که همه مذاهب اسلامی این دو منبع را معتبر می دانند. از این رو نباید از نقش سنت یعنی قول و فعل و تقریر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در موضوع امامت غافل بود مخصوصا در فهم و تفسیر و تطبیق آیات قرآن حتما سنت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به عنوان اصلی ترین منبع برای تفسیر آیات و بیان مصادیق آن مد نظر قرار گیرد. همچنان که قرآن کریم در بیان دیگر ارکان دین مثل: نماز، روزه، حج و... به بیان کلیات قضیه اکتفا نموده و جزئیات مسأله توسط پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بیان شده است، در قضیه امامت نیز قرآن اصل موضوع را مطرح نموده و برخی ویژگی های مقام امامت را بیان نموده اما تطبیق این آیات و معرفی مصادیق و خصوصیات اسمی امام را به خود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله واگذار نموده است همانند جزئیات فریضه

ص: 134

نماز و تعداد رکعات آن.

بنابراین چون خود قرآن وظیفه تبیین و شرح آیات را به عهده پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گذاشته است «وَأَنزَلْنَا إِلَیْک الذِّکرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ»(1) لذا باید برای فهم منظور آیات و تفسیر آن به سخنان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رجوع نمود که فصل الخطاب می باشد. خوشبختانه در این رابطه یعنی امامت علی علیه السلام و اینکه این موضوع قبل از هر چیز منشأ قرآنی دارد، در احادیث زیادی به نقل از رسول اکرم صلی الله علیه و آله در منابع حدیثی شیعه و سنی نقل شده است که آیه سوم سوره مائده مربوط به جریان غدیر و امامت علی علیه السلام است. در این جا به چند نمونه از این احادیث اشاره می نمایم:

1. سیوطی در الدرالمنثور به نقل از ابی سعید خدری از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل نموده است «لما نصب رسول الله صلی الله علیه و آله علیا یوم غدیر خم فنادی له بالولایه، هبط جبرئیل بهذه الآیه الیوم اکملت لکم دینکم...»(2) هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله علی را روز غدیر خم به جانشینی منصوب نمود و او را به عنوان ولی و سرپرست مردم معرفی کرد، این آیه را جبرئیل وحی نازل نمود.

2. در روایت دیگر از ابوهریره نقل می کند که «لما کان یوم غدیر خم و هو یوم ثمانی عشر من ذی الحجه قال النبی صلی الله علیه و آله : من کنت مولاه فعلی مولاه، فانزل الله الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا»(3) در روز غدیر بیست و هشتم ذی حجه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس من مولا و پیشوای اویم علی مولای او است، سپس خداوند آیه الیوم اکملت... را نازل نمود.

3. از ابو سعید خدری نقل شده است که: ان النبی صلی الله علیه و آله دعا الناس الی علی فی غدیر خم و ذلک یوم الخمیس فدعا علیا فاخذ بضبعیه فرفعها

ص: 135

حتی نظر الناس الی بیاض ابطی رسول الله صلی الله علیه و آله ثم لم یتفرقوا حتی نزلت هذه الآیه «الیوم اکملت لکم دینکم...» فقال رسول الله صلی الله علیه و آله : الله اکبر علی اکمال الدین و اتمام النعمه و رضی الرب برسالتی و بالولایة لعلی من بعدی»(1) پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در غدیر مردم را به سوی علی فرا خواند و این واقعه در روز پنج شنبه بود سپس علی علیه السلام را خواند و دستانش را بلند نمود به گونه ای که مردم سفیدی زیر بغل پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را می دیدند، بعد مردم هنوز متفرق نشده بودند که آیه «الیوم اکملت لکم...» پیامبر فرمود: الله اکبر از اینکه دین کامل شد و نعمت تمام گردید و خداوند به رسالت من و ولایت علی بعد از من، رضایت داد.

4. در روایت دیگر آمده است: «و انزل الله فی حجة الوداع و هی آخر عمره صلی الله علیه و آله (الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا) فامر الامامة من تمام الدین و اقام لهم علیا اماما...؛(2) خداوند در حجة الوداع در آخر عمر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آیه الیوم...» را نازل فرمود و امر اطاعت را موجب کامل شدن دین قرار داد و علی علیه السلام را امام و پیشوای مردم نمود. و دیگر روایاتی که در منابع شیعه و سنی در مورد شأن نزول این آیه نازل شده است همگی تأکید بر این مطلب دارد که آیه مورد اشاره در خصوص امر امامت و جانشینی امیر المومنین علیه السلام نازل شده است.

قرآن را به شما معرفی کردم، ائمه را به شما می شناسانم، هر که به آن دو تمسک کند، هرگز گمراه نخواهد شد...».(1)

با توجه به این بیان، امامت امام علی علیه السلام هیچ گونه منافاتی با آن کلام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ندارد. که فرموده است همه حلال و حرام را بیان داشته ام؛ زیرا امامت امام علی علیه السلام جزوی از آن امر و نهی هایی است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله انجام داده است.

چنان که اشاره شد، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیش از حجة الوداع نیز در مواردی تمام امر و نهی الهی را برای مردم گفته و تمام حدود و مرزهای آن را نیز بیان داشته. از جمله بیانی از آن حضرت که فرموده: «همه نیازمندی ها امّتم را بیان داشته وحتی دیه خراش صورت را نیز بیان کرده ام...».(2) با این وصف، امامت، که یک رکن اعظم اسلام بعد از نبوت است، چگونه ممکن است ناگفته بماند. در حالی که منابع اسلامی و تاریخی بوضوح این حقیقت را بیان داشته که آن حضرت مسأله امامت و خلافت امام علی علیه السلام را کرارا بیان داشته و به مناسبت های مختلف از آن سخن گفته است، نه تنها در طول رسالتشان، بلکه در همان آغاز رسالت که عده ای انگشت شمار به آن حضرت ایمان آورده بودند، و از جمله در جمع خاندان بنی هاشم که معروف به حدیث «دار» است، سخن از خلافت و امامت امام علی علیه السلام داشته است. این از آن جهت است که آن را نباید از توجه شان دور داشته باشد، برای این که عنایت الهی ایجاب می کند که خداوند از طریق وحی، وظایف انسانی و الهی را به مردم بیاموزد، هم چنین لازم است که این وظایف محفوظ بماند؛ لذا باید همواره اشخاصی وجود داشته باشد که دین خدا را حفظ کنند و آن را به مردم بیاموزند. کسی که از جانب خداوند به این سمت اختصاص یافته «امام» نامیده

ص: 139

می شود، کسی که متصدی دریافت وحی از جانب خداوند است «نبی» نام دارد. گاهی نبوت و امامت در یک فرد جمع می شود، چنان که بسیار از انبیای الهی این گونه بوده اند، گاهی نیز از هم جدا می باشند، چنان که در ائمة _ علیهم السلام _ چنین است.(1)

در حقیقت، امامت از ضروری ترین مسایل امت اسلامی است؛ چون یک انسانی باید وجود داشته که معصومانه کلام وحی را دریافت کند و معصومانه به مردم برساند.

بعد از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله یک چنین انسانی باید باشد که معصومانه کلام و سنت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را دریافت کرده و معصومانه حفظ کند، و معصومانه به مردم برساند. پس اگر وجود پیامبر اکرمدر جهت دریافت وحی نیاز و ضرورت جامعه اسلامی است، وجود امام نیز ضرورت خواهد بود.

در نتیجه: اگر وجود امام یک ضرورت است، قطعاً پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آن را نیز بیان داشته است.

مواردی که قسم یاد کرده است، امامت نیز جزو آن موارد خواهد بود. گذشته از آن که خطبه غدیریه دلیل روشن بر آن است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در آن خطبه، امامت را جزوی از مسایل ضروری امت معرفی کرده و بیان داشته است.

جعفر، فرازهایی از تاریخ پیامیر اسلام، ص506.

[2]. صحیح بخاری، بیروت، دارالقلم، 1407ق، ج4، ص121.

[3]. طباطبایی، سید محمد حسین، شیعه در اسلام، تهران، موسسه حکمت و فلسفه ایران، 1372ش، ص119.

ص: 141

امت و حکومت را به دست گردباد ویرانگر فتنه و فساد و انحراف و گمراهی سپرده است، روی این جهت راه موافق حکم عقل، این است که پیشوایی انقلاب برای حفظ آینده انقلاب، خود، مرجعیت دینی و رهبری سیاسی امت را تعیین کند. دلایل قطعی فراوانی از آیات و روایات وجود دارد که آن حضرت به دستور خداوند متعال، امام و رهبر آینده است و انقلاب و خلیفه و جانشین بعد از خود را تعیین کرده است.

حال جا دارد این پرسش مطرح شود، اگر تعیین رهبری و امامت به دستور خداوند متعال بوده، و در اعتقاد شیعه امامت جزء اصول دین و اهمیت آن هم پایه توحید و نبوت و معاد است،چرا مسئله امامت و جانشینی امام علی و یازده امام بعد از ایشان، به صراحت در قرآن بیان نشده تا در میان امت اسلام شکافی ایجاد نشود... .

پاسخ این سؤال را در چند محور می توان ارائه داد:

1. اگر اسم امام علی علیه السلام و امامت و جانشینی وی و یازده امام بعد از ایشان، به صراحت و وضوح در قرآن بیان می شد دشمنان کینه توز و منافق آن حضرت مبادرت به تغییر قرآن و تحریف آیات آن می کردند، فلذا خداوند متعال که حافظ قرآن است به منظور حفظ قرآن از تحریف، در آیات متعدد از قرآن که درباره علی علیه السلام و خلافت و جانشینی او نازل شده به کنایه و اشاره بسنده کرده است، زیرا در مثل چنین حالتی کنایه ابلغ از تصریح است، روایت وارده از امام صادق علیه السلام با سند معتبر نیز موید همین معنا است، راوی به امام عرض می کند چرا اسم علی علیه السلام به صراحت در قرآن نیامده است؟ حضرت جواب می دهد، اگر اسم او به صراحت و با تمام وضوح در قرآن می آمد، منافقین اسم او را از قرآن حذف می کردند، و تغییر و تحریفی در قرآن واقع می شد، خداوند که حافظ قرآن «و انا له لحافظون» است، خواسته «با عدم تصریح به اسم علی» قرآن را از تحریف حفظ کند.(1)

ص: 143

امیر مؤمنان علی علیه السلام در جواب زندیق در مورد آیه «إِنَّمَا وَلِیُّکمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُواْ...».(1) می فرماید: میان امت هیچ خلافی نیست که به هنگام رکوع هیچ کس، زکات نپرداخته جز یک نفر، که اگر نامش در قرآن به صراحت برده می شد، حتما از آن سقط می شد، و این از جمله رموزی است که ثبت آن را در کتاب برایت ذکر کردم، تا تحریف کنندگان نفهمند و آیه همان طور که هست به دست تو و مانند تو برسد.(2)

2. با توجه به این که از یک سو محتمل بود تصریح به امامت و جانشینی علی علیه السلام و فرزندانش، موجب تحریف قرآن شود، و از سویی دیگر مسئله امامت از اصول دین بوده و در ردیف توحید و نبوت و معاد قرار دارد و باید همانند آنها در قرآن مطرح شود، و از جانب سوم سنت و بنای خداوند حکیم متعال، به فرموده امام صادق علیه السلام : خداوند امتناع دارد که امور عالم را اجرا کند مگر از طریق وسائل و اسباب(3) بر این است که کاروان بشریت را از مسیر و مجرای طبیعی با اسباب وسائل طبیعی با آزادی و اختیار تام و تمام به کمال لایق و سر منزل مقصود برساند، تا به حکم: هر کس هلاک می شود از روی دلیل و بیّنه هلاک شود و هر کس زنده می شود از روی دلیل و بینه زنده بماند.(4) هر فرد با آزادی کامل از روی دلیل راه خود را انتخاب نموده و با اختیار مسیر خود را به سوی هدف (سعادت و شقا در نتیجه بهشت و جهنم) طی نموده و خود را به مقصود نهایی برساند.

شاهد زنده و گواه گویای این مدعا سرگذشت انبیای الهی است که وقتی از جانب خداوند به رسالت مبعوث می شدند از مسیر و مجرای طبیعی و عادی مردم را به سوی خدا و دین او فرا می خواندند، تا مردم با اختیار و آزادی، حق انتخاب داشته، و اگر خواست راه هدایت و سعادت و اگر هم خواست راه ضلالت و

ص: 144

شقاوت را اختیار نموده و در همان مسیر حرکت کند.

از این رو پیامبران الهی در مسیر انجام رسالت خویش با کارشکنی ها و سنگ اندازی های کافران و مستکبران مواجه شده وتوفیق نمی یافتند که دین خدا را در میان همه مردم زمان خود پیاده و آنان را هدایت نمایند.

بنابراین بدون تردید بنا و سنت خداوند در مورد حفظ قرآن از تحریف نیز همین بوده که از مسیر و کانال عادی و توسط اسباب طبیعی، کتاب مقدسش را از تحریف نگهدارد، نه از راه اعجاز و اسباب غیر طبیعی، بر اساس این مشی الهی حکیمانه ترین و عاقلانه ترین تدبیر برای تحقق این منظور این است که سلسله امامت و جانشینی امام علی علیه السلام و امامان بعد از او را به نحو کلی و اشاره در قرآن مطرح نموده و تبیین و توضیح آن را به عهده مفسر و بیان گر قرآن یعنی رسول اکرم صلی الله علیه و آله قرار دهد.

خداوند حکیم و دانا بر اساس علم و حکمت بی منتهایش درست از همین شیوه طبیعی برای حفظ قرآن از تحریف استفاده کرده است، زیرا او با علم بی منتهایش می داند که اگر امامت علی و فرزندانش را به صراحت در قرآن مطرح نماید منافقان و آنانی که با آل پیغمبر کمال خصومت و دشمنی را دارند، آن را تحریف خواهند کرد، از این رو بر اساس حکمتش درصدد تدبیر و چاره بر آمده و به بهترین وجه ممکن، یعنی به صورت کلی و اشاره مسئله امامت و جانشینی علی علیه السلام و امامان بعد از او را در قرآن مطرح نموده است، با این تدبیر حکیمانه از مسیر و مجرای عادی و طبیعی هم مسئله امامت را در قرآن مطرح کرده و هم از تحریف قرآن جلوگیری به عمل آورده است، اینجا است که باید گفت:

«وَمَکرُواْ وَمَکرَ اللّهُ وَاللّهُ خَیْرُ الْمَاکرِینَ».(1)؛ کفار و منافقان نقشه می کشند و حیله می کنند خداوند نیز برای خنثی کردن نقشه ها

ص: 145

و حیله های آنان تدبیر و چاره جویی می کند، خداوند بهترین تدبیر کنندگان است.

از توضیح فوق پاسخ این شبهه که (شما معتقدید که خداوند ترسیده که قرآن را تحریف کنند) نیز روشن شد، زیرا وقتی بنای خداوند بر این است قرآن را طبق وعده ای که داده (ما قرآن را نازل کردیم و آن را حفظ خواهیم کرد).(1) از مجرای عادی و با اسباب طبیعی نگهدارد، حکمت حکیمانه و وفای به وعده تخلف ناپذیر او ایجاب می کند که از تصریح به امامت علی علیه السلام و فرزندانش صرف نظر نموده و به اشاره و اجمال بسنده نماید، بنابراین صرف نظر نمودن خداوند از تصریح و بسنده کردن به اشاره و اجمال از روی حکمت و مصلحت وفای به وعده بوده، نه از باب ترس از تحریف.

افزون بر این، وقتی کفار قریش در صلح حدیبیه شرائط سنگین و دشواری برای صلح قرار دادند، مسلمانان از پذیرفتن آن سرباز زدند و برخی اصولاً پیشنهاد صلح را رد کردند، با وجود این رسول خدا صلی الله علیه و آله به موجب وحی الهی با تمام شرائط سنگین و دشواری آن را پذیرفت. اینجا از پرسشگر محترم سؤال می شود که اعتقاد شما در این مورد و موارد مشابه چیست؟

آیا خداوند از کفار قریش ترسیده بود که به رسولش دستور داد تا شرائط صلح آنان را با تمام سنگینی و دشواری بپذیرد؟ هر عقیده و جوابی را که شما در این مورد دارید، عین همان عقیده و جواب را ما در مورد ترس خداوند از تحریف قرآن به شما خواهیم داد.

3. یکی از سنت های قطعی خداوند حکیم متعال این است که ملت ها و امت ها حتی هر فردی را مورد امتحان و آزمایش قرار داده و می دهد، این قرآن است که می فرماید: آیا مردم گمان کردند همین که بگویند (ایمان آوردیم) به حال خود رها می

ص: 146

شوند و آزمایش نمی شوند، ما کسانی را که پیش از آنان بودند آزمودیم، باید علم خدا درباره کسانی که راست می گویند و کسانی که دروغ می گویند تحقق یابد.(1)

خداوند حکیم متعال بر اساس این سنت قطعی و حکیمانه، مسئله امامت و جانشینی امام علی علیه السلام و امامان بعد از او را، بدین جهت در قرآن به اجمال و اشاره مطرح کرد و به حکم این که: ما قرآن را بر تو نازل نمودیم تا تو آنچه را برای مردم نازل شده تبیین و توضیح دهی(2)، تبیین و توضیح آن را به عهده مفسر و بیان گر آن یعنی رسول اکرم صلی الله علیه و آله قرار داد، تا بدین وسیله میزان ایمان و مرتبه باور و اعتقاد مسلمانان و پیروان، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نسبت به خدا و پیغمبر مشخص ساخته و آشکار سازد که چه کسانی ایمان در زوایایی وجود و اعماق جان آنان رسوخ نموده و یا کمال میل و رغبت در برابر دستورات خدا و پیغمبر تسلیم محض و مطیع بی چون و چرا بوده و بدون هیچ عذر و بهانه آن را پذیرفته و مخلصانه از آنها اطاعت و پیروی می نمایند.

و در مقابل چه کسانی قلب بیمار دارند، خدا بر بیماری آن بیفزاید، و به حسب ظاهر به منظور حفظ جان و مال ادعای اسلام و ایمان و اطاعت و پیروی دارند ولی در واقع رسوبات افکار جاهلیت جسم و جان آنان را تسخیر نموده و کماکان آنان را به سوی گمراهی و نفاق سوق داده و دنبال فرصت و بهانه می گردند، و بهانه های واهی و اغراض نفسانی وساوس شیطانی در مقابل خود و پیغمبر قد بر افراشته و از دستورات آنان سرباز زده و به مخالفت بر می خیزند.

به تعبیر روشن تر، خداوند مسئله امامت و جانشینی امام علی علیه السلام و امامان بعد از او را به اجمال و اشاره در قرآن مطرح و بیان و توضیح را به عهده رسول اکرم صلی الله علیه و آله قرار داد، تا بدین وسیله صف مؤمنان به خدا و پیغمبر را از مشرکان و موافقان را از منافقان و

ص: 147

تصدیق کنندگان را از تکذیب کنندگان و راستگویان را از دروغگویان و دوستان را از دشمنان و بالاخره پاکان را از ناپاکان جدا و متمایز سازد.

این عین همان چیزی است که قرآن در مورد امتحان مسلمانان در مسئله تغییر قبله بیان داشته می فرمایند: ما هم چنان شما مسلمانان را امت معتدل قرار دادیم تا گواه و دلیل مردم باشید و پیغمبر هم گواه و دلیل شما باشد، ما قبله ای که بر آن بودی تغییر ندادیم مگر برای این که گروهی را که از پیغمبر پیروی می کنند از آنانی که به مخالفت با او بر می خیزند جدا سازیم و این تغییر قبله بسی سنگین و بزرگ جلوه کرد، جز در نظر کسانی که خداوند آنان را هدایت کرده است... .(1)

از این رو وقتی رسول مکرم اسلام صلی الله علیه و آله بر اساس تفسیر آیات و به موجب وحی الهی مسئله امامت و جانشینی علی علیه السلام و امامان بعد از او را مطرح نمود، با دو صف و گروه با واکنش های متفاوت مواجه شد؛

1. صف دوستان و تصدیق کنندگان و موافقان و راستگویان و پیروان، خدا و پیغمبر، این گروه بدون هیچ بهانه امامت امام علی علیه السلام و جانشیان او را از جان و دل پذیرفتند.

2. صف مشرکان و منافقان و تکذیب کنندگان و مخالفان و دشمنان خدا و پیغمبر، این گروه به بهانه این که امامت علی در قرآن نیامده در برابر دستور خدا و پیغمبر به مخالفت برخاسته و مسئله امامت و جانشینی امامان منتخب و منصوب از سوی خدا و پیغمبر را انکار کردند، به این ترتیب صف مخالفان و موافقان خدا و پیغمبر از هم جدا شدند.

از مسئله تغییر قبله و آزمایش مسلمانان، به خوبی پاسخ این شبهه که اگر امامت و جانشینی امام علی علیه السلام و امامان بعد از او به صراحت در قرآن می آمد همه مسلمانان آن را می پذیرفتند

ص: 148

و اختلافی در میان امت رخ نمی داد، نیز روشن شد، زیرا هیچ ملازمه بین صریح آمدن چیزی در قرآن و پذیرفتن و اتحاد مسلمانان وجود ندارد، اگر چنین ملازمه وجود می داشت نباید مسلمانان در مسئله تغییر قبله به دو دسته موافق و مخالف با رسول اکرم صلی الله علیه و آله تقسیم می شدند، چون تغییر قبله با تمام صراحت در قرآن مجید آمده است، بنابراین وقتی اصولاً بنای مسلمانان بر انکار و عدم پذیرش باشد مسئله تصریح قرآن را نیز ردّ و انکار می کنند، روی این حساب اگر مسئله امامت و جانشینی امام علی علیه السلام و امامان _ علیهم السلام بعد از او با تمام وضوح و صراحت در قرآن ذکر می شد، باز هم همان هایی که به بهانه نیامدن در قرآن از پذیرفتن آن سرباز زده و انکار کردند، سرباز می زدند و انکار می کردند.

چنان که آیات حج تمتع و ازدواج موقت را که با صراحت و وضوح تمام در قرآن آمده است، انکار کردند.

خداوند در مورد حج تمتّع می فرماید: «...فَمَن تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ...».(1)؛ پس هر کس بعد از انجام عمره به حج بپردازد، هر چه میسر شد قربانی کند... و نیز در مورد اذدواج موقت می فرماید: «...فَمَا اسْتَمْتَعْتُم بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَةً...».(2) هر یک از زنان که از آنان برخوردار شدید، واجب است مهر ایشان را که مزد آنان می باشد به آنها بدهید.

با این وجود چون بنا بر عصیان و طغیان بوده نه اطاعت و قبول، خلیفه دوم در زمان خلافت اش با کمال صراحت و بی پروایی روی منبر اعلام می کند: «متعتان کانتا علی عهد رسول الله و انا انهی عنهما و اعاقب علیهما؛ متعة الحج و متعة النساء».(3)

دو متعه در زمان پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله بود، و من از آن جلوگیری خواهم کرد، و مرتکب آنها را مجازات می کنم، حج تمتّع و ازدواج موقت.

ص: 149

از آن روز به بعد این دو حکم الهی با تمام صراحتی که در قرآن دارد، از سوی اهل سنت مورد انکار قرار گرفته و حکم خدا زیر پا گذاشته شد.

همان طور که در مورد خلافت و جانشینی امام علی علیه السلام نیز، ابن عباس از عمربن خطاب نقل می کند که عمر از من پرسید، ابن عباس می دانی وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله قلم و دوات خواست، می خواست چه بنویسد؟ من خود را به نفهمی زده گفتم نمی دانم، عمر گفت: من می دانستم، می خواست خلافت و امارت علی را بنویسد، ولی من به خاطر ترس از فتنه نگذاشتم.(1) بنابراین همان فتنه که نگذاشت پیغمبر با صراحت نام و خلافت علی علیه السلام را روی کاغذ به عنوان سند زنده بنویسد، همان فتنه باعث شد که خدای پیغمبر با صراحت نام و امامت علی علیه السلام را در قرآن نیاورد.

4. خداوند متعال هر چند به دلایل فوق سلسله امامت و جانشینی علی علیه السلام و امامان _ علیهم السلام بعد از او را، به صراحت در قرآن نیاورده است، لکن در آیات فراوان آن را به صورت کلی و اوصاف و ویژگی های منحصر به فرد که جز بر علی و فرزندان او قابل تطبیق نیست مطرح کرده است، که به برخی از آنها اشاره می شود: ابو بصیر می گوید از امام صادق علیه السلام از آیه: «...أَطِیعُواْ اللّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِی الأَمْرِ مِنکمْ...».(2) سؤال کردم حضرت فرمود: آیه درباره علی بن ابی طالب و حسن و حسین _ علیهما السلام _ نازل شده است (یعنی مراد از صاحبان امر این ها هستند) عرض کردم مردم می گویند: چرا در قرآن از علی و و اهل بیتش اسم برده نشده است،حضرت فرمود: به آنها بگوئید نماز بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شد و خداوند از (عدد رکعات آن که) سه رکعت است یا چهار اسم نبرد، تا رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را برای مردم تفسیر و

ص: 150

تبیین کرد، و زکات نازل شد و نام برده نشد که از چهل درهم یک درهم زکات بدهند و رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را تفسیر کرد، و حج نازل شد و گفته شد که هفت بار طواف کند، تا رسول خدا _ آن را بیان و تفسیر کرد، و آیه «...أَطِیعُواْ اللّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِی الأَمْرِ مِنکمْ...» درباره علی و حسن و حسین علیهم السلام نازل شد و رسول خدا صلی الله علیه و آله در مورد علی علیه السلام فرمود: هر که من مولای اویم این علی مولای او است... .(1)

ب: در تفاسیر اهل سنت مانند تفسیر طبری، ج6، ص186، اسباب النزول واحدی، ص133 _ 134.

شواهد التنزیل حاکم حسکانی، ج1، ص161 _ 161.

انساب الاشراف بلاذری، ج1، ص225.

غرائب القرآن نیشابوری، ج6، ص167.

الدر المنثور سیوطی، ج2، ص293، از ابن عباس و ابی ذر و انس بن مالک و امام علی و دیگران روایت شده که آیه «إِنَّمَا وَلِیُّکمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُواْ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ رَاکعُونَ».(2) در شأن علی علیه السلام نازل شده است.(3)

آیاتی دیگری نیز وجود دارد که فهرست برخی آنان از این قرار است:

1. «...إِنَّمَا أَنتَ مُنذِرٌ وَلِکلِّ قَوْمٍ هَادٍ».(4)

2. «وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَی حُبِّهِ مِسْکینًا وَیَتِیمًا وَأَسِیرًا».(5)

3. «...قُل لَّا أَسْأَلُکمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی...».(6)

4. «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ وَکونُواْ مَعَ الصَّادِقِینَ».(7)

5. «یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیْک مِن رَّبِّک وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ...».(8)

6. «إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکمْ تَطْهِیرًا...».(9)

ص: 151

[15]. نساء / 59.

[16]. بروجردی، آقا حسین، جامع احادیث الشیعه، قم، المطبعة العلمیة، 1399ش، ج1، ص186.

[17]. مائده / 55.

[18]. عسکری، مرتضی، معالم المدرستین، بیروت، موسسه النعمان للطباعة و النشر و التوزیع، 1410ق، ج1، ص308.

[19]. رعد / 13.

[20]. دهر / 8 _ 9.

[21]. شوری / 23.

[22]. توبه / 119.

[23]. مائده / 67.

[24]. احزاب / 33.

ص: 153

شأن نزول آیات را نمی توان نادیده گرفت و به مقتضای شأن نزول آیه مورد سؤال، آیه اجنبی از قبل و بعد خودش می باشد که در مورد اهل کتاب سخن می گوید و ربط نداشتن این آیه به آیات قبل و بعدش وجوهی دارد که اجمالا اشاره می شود.

اولا با توجه به چگونگی ترتیب آیات قرآن وکیفیت جمع آوری آن به این نتیجه می رسیم که ضرورتی ندارد آیاتی که در کنار هم قرار گرفته مربوط به یک موضوع باشد زیرا:

قرآن یک کتاب کلاسیک نیست که روی یک موضوع واحد متمرکز شده و فقط همان را دنبال کند هر چند در میان اجزاء سوره های آن و نیز خود تمام قرآن یک پیوند کلی و عام وجود دارد ولی این بدان معنا نیست که حتما یک آیه به قبل و بعد خودش مربوط باشد زیرا آیات قرآن به تدریج و بر حسب اقتضاء نیازها و ضرورت ها نازل و جای هر آیه به دستور خداوند تعیین شده و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله هر آیه را در جای خود قرار داده است و لذا است که یک سوره از نظر محتوا متنوع است و درباره مسایل مختلفی در آن سخن به میان آمده است مثلا در سوره نور هم درباره توحید، داستان افک، مسایل مربوط به منافقین، حجاب، اجرای حد زنا و... سخن گفته شده است چون هر کدام به مناسب خاصی نازل شده است.

بر این اساس هیچ بعدی ندارد که سوره مائده نیز چنین باشد، بخشی از آن راجع به اهل کتاب و قسمت دیگر راجع به بیان احکام گوشت ها و برخی از آیات مربوط به داستان غدیر باشد که البته این بخش ها از نظر کلی یک ارتباطی هم با همدیگر دارد زیرا تعیین جانشین برای پیامبر اکرمتأثیر روشنی روی مسایل اهل کتاب خواهد گذاشت و موجب یأس آنها در مورد فرو پاشی اسلام پس از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خواهد گردید.(1)

ثانیا نحوه خطاب یعنی تهدیدی که در «و اگر ابلاغ نکنی اصلا

ص: 155

پیغام خداوند را نرسانده ای» وجود دارد و نیز احساس خطری که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از رساندن پیام آیه داشته و خداوند با وعده حراست حضرت را در جهت این احساس خطر تأیید می نماید که جمله (خدا تو را از مردم نگه می دارد...) بر آن دلالت دارد. این ها همه مانع از آن است که آیه مرتبط به قبل و بعدش باشد یعنی این آیه با آیات قبل و بعدش هماهنگ نیست. و بحث اصلا به وحدت سیاق نمی رسد.

از احساس ترس پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و تأئید این احساس از سوی خداوند نیز فهمیده می شود که پیام آیه یک موضوع حساسیت برانگیز و از اهم موضوعات بوده است. ولی این احساس خطر از ناحیه کفار نبوده است چون می دانیم این آیه در اواخر بعثت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و هنگام بازگشت از حجة الوداع نازل شده و در چنین شرائطی اهل کتاب قدرت و شوکتی نداشته اند چون یهود شکست های خیبر و احزاب و... را متحمل شده و نصاری در زمان نزول آیه جزیه می دهند. لذا خوف پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از ناحیه آنان وجهی ندارد.(1) و کلمه «کافرین»در ذیل آیه نیز نمی تواند قرینه و شاهدی باشد بر این که آیه مربوط به اهل کتاب و ترس پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از ناحیه آنان است زیرا:

همان طور که بسیاری از مفسرین گفته اند منظور از «کافرین» همان منافقین هستند چون نفاق مرتبه ای از کفر است و کفر در لسان قرآن و لغت به معنای سرپوش گذاشتن روی حقیقت و انکار و مخالفت با آن است که این مخالفت و انکار گاهی در قالب انکار خدا، معاد و رسالت متبلور می شود و گاهی با انکار دیگر دستورات الهی تحقق می یابد. قرآن در مورد مخالفت با حج که از فروع دین است می فرماید: «کسانی که حج را انکار و به خدا کفر بورزند به خدا زیانی نمی رسانند».(2)

از همین جا روشن می شود که پیام آیه و آنچه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

ص: 156

مأمور به ابلاغ آن شده موضوع خلافت امام علی علیه السلام و امامت آن حضرت بوده و رسول خدا صلی الله علیه و آله موظف شده است که برای ابلاغ آن منتظر زمان دیگری نباشد و می دانیم همین موضوع است که حساسیت برانگیز است. آن هم برای جامعهای که متشکل است از مؤمنان واقعی، منافقین و یک عده انسانهای ساده که هر حرف را از هر کس به آسانی می پذیرند. بیم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نسبت به نابودی زحمات 23 ساله اش از جهت پیامدهای وخیم ابلاغ امامت علی علیه السلام و عکس العمل منفی برخی مسلمانان و از ناحیه آنان بوده است.

رسول اکرم صلی الله علیه و آله از این هراس داشته که مبادا عده ای دچار این شبهه شوند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به نفع حکومت خود پسر عم خود را به خلافت برگزیده است و می دانیم چنین شبهه ای اگر دامن جامعه اسلامی را بگیرد چقدر خطرناک است و عقل می گوید پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله حق داشته که خوف داشته باشد چون عکس العمل منفی برخی از مسلمانان در مقابل ابلاغ این پیام به ضرر دین تمام می شود نه ضرر شخص پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و آن حضرت مبرا از این است که بخاطر ترس بر جان خود ابلاغ پیام خدا را به تأخیر بیندازد و منتظر زمان مناسبی باشد بلکه رسول خدا صلی الله علیه و آله پیام خدا را ابلاغ می نمود حتی در سخت ترین شرائط و این امری است که سیره حضرت شاهد آن است.

فخر رازی می گوید وقتی این آیه نازل شد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دست علی علیه السلام را گرفت و بلند کرد و فرمود: «من کنت مولاه فعلی مولاه؛ و آنگاه عمر به علی به عنوان مولای مسلمانان تبریک گفت».(1)

و روشن است که خطبه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در روز غدیر بعد از نزول این آیه و اقرار گرفتن از مردم بر اولویت خودش نسبت به مردم و ترغیب به پیروی از قرآن و عترت، همه و همه قرینه است که

ص: 157

کلمه «مولا» در کلام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به معنای صاحب اختیار است وگرنه پسر عم بودن علی برای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نه ابلاغ می خواست و نه تبریک مردم را.

از همه مهمتر این که آیه خطاب به پیامبر است و با جمله یا ایها الرسول آغاز می شود، پس تکلیف پیامبر را روشن کرده نه اهل کتاب را.

(که حقّ پاسداری از آیین تو را نگاه ندارند)، و (از طرفی) همسرم نازا و عقیم است، تو از نزد خود جانشینی به من ببخش».

در این آیه، واژهی مولی را به معنای خویشاوند (عموها و پسر عموها) گرفته اند،(1) که صاحب اختیار میراث و اموال زکریا(2)، و سزاوار و اولی معنی شده است.(3)

5 _ سورة دخان آیهی 41: « یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُون » ؛ «روزی که هیچ دوستی کمترین کمکی به دوستش نمی کند و از هیچ سو یاری نمی شوند».

در این آیه واژهی مولی به معنای دوست،(4) کسی که حق دارد در امور دیگری تصرف کند، می باشد و همچنین به معنای کسی که وی نسبت به او ولایت دارد گرفته شده است.

با یکدیگر است، به طوری که بیگانه ای در بین نباشد و برای آن مصداق های زیادی است،(1) به عنوان مثال، دوست در یاری رساندن به دوستِ خود، اولی و سزاوارتر از دیگران است همانگونه که وارثان و خویشاوندان در ارث بردن و ولایت بر میراث داشتن، سزاوارتر از دیگران می باشند.

و مانند اینکه مولی و سید نسبت به ادارهی امور عبد و غلام خود، از دیگران سزاوارتر است، همان طوری که مشرکین وکافران نسبت به داخل شدن در آتش دوزخ، از دیگران سزاوارتر هستند، لذا در تمام معانی «ولی» می توان معنای سزاوارتر بودن در ولایت، و اولویت داشتن در آن ولایتی که متناسب با سیاق آیات است را درنظر گرفت، پس بین معانی متعدد «ولی» تضاد و اختلاف نیست.

گران بها یعنی قرآن و عترت.

5 _ شهادت دادن به یگانگی و وحدانیت خداوند، و اقرار گرفتن از مردم به یگانگی خداوند، و شهادت به رسالت خویش، و سؤال نمودن از مردم، که چه کسی اولی و سزاوار بر شماست؟ و جواب دادن مردم به آن حضرت که خدا و رسولش داناترند، سپس حضرت فرمودند: خداوند اولی و سزاوار بر من است و من اولی و سزاوار بر شما هستم. کما اینکه خداوند متعال در سوره ی احزاب آیه ی 6 می فرماید:

«النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِم» ؛ « پیامبر بر مؤمنان از خودشان سزاوارتر (و نزدیک تر) است»، سپس بالا بردن دست حضرت علی علیه السلام و سه مرتبه تکرار نمودن این جمله: «فمن کنت مولاه فعلی مولاه»، هر کس من مولای او هستم پس علی علیه السلام هم مولای اوست، سپس دعا در حق دوستان او و نفرین در حق دشمنان او کردند و فرمودند: حاضرین به غایبین خبر دهند.

6 _ قبل از متفرق شدن جمعیت، آیه ی اکمال دین نازل شد، و خداوند فرمود: امروز کافران از (زوال) آیین شما مأیوس شدند، بنابراین، از آنها نترسید و از (مخالفت) من بترسید، امروز دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آیین (جاودان) شما پذیرفتم.(1)

با درنظر گرفتن این موارد، آیا شایسته است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در آن شرایط بخواهند اعلان نمایند که :

ای مردم هر کس من دوست او هستم ، علی علیه السلام هم دوست او است؟ !

یا هر کس من یاور او هستم علی علیه السلام هم یاور اوست؟ !

در صورتی که مسأله ی دوست بودن و یاری نمودن مؤمنان، با مؤمنان دیگر، قبلاً از طرف خداوند اعلان شده بود، چرا که

ص: 162

خداوند در سوره ی توبه آیه ی 71 می فرماید: «وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْض» ؛ «مردان و زنان با ایمان ، دوستان یکدیگرند».

از طرف دیگر، مسأله ی دوست داشتن علی علیه السلام برای همه روشن بود و همه از علاقه ی شدید و محبت وافر پیامبر صلی الله علیه و آله نسبت به حضرت علی علیه السلام با اطلاع بودند و نیازی به این همه مقدّمه چینی نداشت، پس چه مسئله ای است که مایه ی اکمال دین بوده و هم وزن رسالت 23 ساله ی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می باشد و موجب می شود که پیامبر صلی الله علیه و آله رسالت خویش را به نحو احسن به اتمام رسانده باشد؟ آیا چیزی غیر از ولایت و جانشینی حضرت علی علیه السلام است؟ زیرا پس از پیامبر صلی الله علیه و آله چه کسی می خواهد شریعت آورده شده را تبلیغ کند و آن را از انحراف نجات دهد و روش صحیح آن را به مردم بفهماند؟

آیا کسی سزاوراتر و اولیتر از علی بن ابی طالب علیه السلام بر سرپرستی و ولایت امری جانشینی پیامبر صلی الله علیه و آله وجود دارد؟ لذا اگر ولایت حضرت علی علیه السلام در ادامه ی رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله نباشد، تمام زحمات 23 سالهی حضرت از بین می رفت و رسالت ناتمام می ماند، چرا که ولایت ائمه علیهم السلام ادامه ی رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می باشد، لذا پس از اعلان ولایت امری و جانشینی حضرت علی علیه السلام توسط پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، خداوند فرمود: «الیوم اکملت لکم دینکم».

سوم)، ج 12.

4 _ طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ترجمه ی ابراهیم میرباقری و (تهران: انتشارات فراهانی، چاپ اول)، ج 5.

5 _ ناصر مکارم شیرازی ، پیام قرآن (قم، مدرسه الامام علی بن ابیطالب علیه السلام ، چاپ سوم، 1375).

6_ سید شرف الدین، رهبری امام علی فصل مربوط به حدیث غدیر.

7_ علامۀ امینی، الغدیر.

[13]. ترجمه ی مجمع البیان، ج 22، ص 315.

[14]. ترجمه ی تفسیر مجمع البیان، ج 5، ص 128 و تفسیر اطیب البیان، ج 4، ص 69.

[15]. تفسیر نمونه، ج 21، ص 199.

[16]. مائده/ 67.

[17]. مائده/ 5.

ص: 165

نگاهی اجمالی به این آیه می بینیم که خداوند یک روز خاص را با خصوصیاتی ویژه بیان می کند که از آن خصوصیات، اهمیت فوق العاده آن روز معلوم می شود، به خاطر اهمیت این آیه و جریانی که در آن روز رخ داده، برای محافظت از تحریف و تغییر این ماجرا، آن را در لابلای این مطالب قرار داده است؛ چون بسیار است که برای محفوظ ماندن یک چیز نفیس آن را با مطالب ساده ای می آمیزند تا کمتر جلب توجه کند، در این قسمت از آیه، خداوند آن روز را این گونه توصیف می کند:

1. روز نا امیدی کفار و مشرکین،

2. مسلمانان در این روز از کفار نترسند و از من بترسند،

3. در این روز دین به اکمال رسید،

4. در این روز نعمت الهی به اتمام رسید،

5. خداوند به دین اسلام راضی شد.

از این خصوصیات روشن می شود که تا قبل از این روز کفار طمع و امید داشتند که اسلام را در آینده از بین ببرند، ولی خداوند آنها را ناامید کرده و تا قبل از این مسلمانان یک نوع ترس و هراس نسبت به آینده اسلام داشتند، ولی با آمدن آن حکم الهی، خداوند ترس آنها را هم از بین برد، همچنین تا قبل از این اسلام به اکمال نرسیده بود و نعمت الهی به اتمام نرسیده بود.

حال این سؤال مطرح است که: در آن روز چه حکمی نازل شد که این خصوصیات را به دنبال داشت؟ آیا با بیان احکام گوشت های حلال و حرام، موجب ناامیدی کفار و رفع ترس مسلمانان می شود؟ مسلماً چنین نخواهد بود؛ زیرا با بیان چند حکم، کفار نا امید نمی شوند، به علاوه این احکام در سوره های بقره 173، انعام 145، نحل 115 قبلاً بیان شده است.

آیا اجتماع مسلمانان در روز عرفه و کامل شدن مراسم حج باعث ناامیدی کفار شده است کما اینکه بعضی گفته اند: هرگز اجتماع

ص: 167

مسلمانان در روز عرفه باعث ناامیدی کفار نخواهد شد؛ زیرا قبلاً با فتح مکه از این جهت ناامید شده بودند، و قبلاً هم آیه برائت نازل شده بود و کفار ناامید شده بودند، پس آیه ربطی به عرفات ندارد.

می دانیم کفار منتظر این بودند که با از دنیا رفتن پیامبر صلی الله علیه و آله که رکن اساسی اسلام بود، ضربه خود را به اسلام بزنند، اما وقتی که پیامبر صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را به جانشینی خود از طرف خداوند انتخاب کرد کفار نسبت به آینده اسلام هم ناامید شدند.

1. علی بن محمد حموینی، فرائد السبطین (بیروت: مؤسسه المحمودی، للطباعه و النشر،چاپ اول، 1398 ه) ج1، ص73 و 74.

علی بن محمد حموینی، بعد از نقل این روایت می گوید: هذا حدیث الغدیر و له طرق کثیرة الی ابی سعید سعد بن مالک الخدری الانصاری ابن مغازلی، المناقب (بیروت، دار الاضواء، چاپ دوم، 1412 ه) ص69.

2. عبدالله حسکانی، شواهد التنزیل (تهران: مؤسسه طبع و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1411 ه)، ج1، ص202. عن ابن هریره: قال من صام یوم ثمانیة عشر من ذی الحجة کتب الله له صیام ستین شهراً و هو یوم غدیر خم لما اخذ النبی بید علی فقال: الست ولی المؤمنین؟ قالوا نعم یا رسول الله، فقال من کنت مولاه فعلیّ مولاه، فقال عمر بن الخطاب بخ بخ لک یا ابن ابی طالب اصبحت مولای و مولا کل مؤمن، و انزل الله «الیوم اکملت لکم دینکم...»(1)

3. ابن عساکر، ترجمة الامام علی بن ابی طالب (بیروت، مؤسسة المحمودی للطباعة و النشر،چاپ دوم، 1400 ه) ج2، ص75، حافظ ابو بکر احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد (بیروت، دار الکتاب العربی)، ج8، ص290.

این روایات هم در کتب معتبر اهل سنت هستند و هم روایت آنها از کسانی هستند که مورد اعتماد خود اهل سنت می باشند مثلاً ابو هریره که در بسیاری از این روایات است، اهل سنت اجماع بر عدالت و وثاقت او دارند، اگر چه این روایات منحصر به ابو هریره هم نمی باشند بلکه از طرق دیگری هم نقل شده اند، پس بنابراین اشکال کسانی که گفته اند: این روایات در کتب شیعه است، و این روایات ضعیف هستند و مورد اعتماد نمی باشند، درست نخواهد بود.

علاوه این که این روایات از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده اند و روایاتی که

ص: 169

گفته اند: این آیه در عرفه نازل شده که مستند عده ای از اهل سنت و سخن عمر است که با روایات دیگر در تعارض است.

این آیه معلوم می نماید یاری رساندن و نصرت دادن به دیگران فقط مختص افرادی خاص نیست و می گوید هر آنکس، از شما در دینش یاری خواست به او یاری نمایید.

« تعاونوا علی البرّ و التقوی » (سوره مائده، آیه 2) « کمک کنید همدیگر را بر نیکو کاری و پرهیزکاری. » در این آیه هم کمک کردن به یکدیگر بر اساس نیکی و تقوا خواسته شده است و اختصاص به افراد خاص ندارد.

«انّما المؤمنون إخوة» (سوره حجرات، آیه 10)« جز این نیست که مؤمنان برادرند.»

خداوند متعال در این آیه مؤمنین را با یکدیگر برادر خوانده است، حال آنکه مشخص است رابطه برادری اسلامی، بالاتر از رابطه دوستی است. (یا بالاتر از به هم یاری رساندن می باشد.) پس چگونه ممکن است که ما بتوانیم فقط از زکات دهندگان در حال رکوع دوست انتخاب کرده و از آنها یاری بخواهیم، در حالیکه قرآن همه مؤمنان را برادران یکدیگر معرفی می کند!

پس معلوم می شود معنای ولیّ در آیه مورد بحث، نمی تواند دوست یا ناصر باشد. چون معنای دوست و ناصر معنای کلی می باشد و در افرادی خاص منحصر نمی شود.

با وجود اینکه خدا ولایت بر مؤمنین را بعد از خودش برای رسول اکرم صلی الله علیه و آله و حضرت علی علیه السلام نیز مطرح می کند، ولی به جای بکار بردن کلمه اولیائکم به صورت جمع از ولیّکم که مفرد است استفاده نموده است.

از مطرح شدن کلمه ولیّ به صورت مفرد می توان فهمید که خداوند متعال خواسته است ولایت خویش را در اختیار رسول اکرم صلی الله علیه و آله و حضرت علی علیه السلام نیز قرار دهد بدون آنکه این مقام را از خود سلب کند. که ولایت آنها از همان سنخ ولایت خداوند

ص: 172

می باشد. بدین معنی که اگر خداوند گفته بود اولیائکم معلوم بود که صحبت از چند نوع ولایت متفاوت است که افرادی آنرا بر مؤمنین دارند. در حالیکه خدا این گونه نگفته است و یک نوع ولایت را مشخص کرده است. در حقیقت ولایت خداوند و ولایت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و حضرت علی علیه السلام یک نوع ولایت است با این تفاوت که ولایت خدا، ذاتی و به طور مستقل است. بدین معنی که ولایت خداوند را کسی در اختیارش نگذاشته است. (خدا به این علت که خالق همه چیز است، باید ولیّ و سرپرست و صاحب اختیار همه موجودات باشد.) اما ولایت پیامبر صلی الله علیه و آله و حضرت علی علیه السلام را خدا به آنها اعطا نموده است و ولایت آنها به ولایت خدا وابسته می باشد.

در این آیه خداوند برای آن دسته از مؤمنین که دارای مقام ولایت هستند، نشانی خاصی را بیان نموده است و آنان را کسانی معرفی می نماید که در حال رکوع نماز، زکات می دهند.

خدا نشانهای را در زمانی خاص داده است تا مشخص کند بعد از خود و رسولش چه کسی سرپرست مردم می باشد. با توجه به شأن نزول مشاهده می شود که منظور خدا کسی جز علی بن ابیطالب علیه السلام نمی باشد. همچنین از این آیه مشخص می شود که یکی از عوامل مورد پسند خداوند، زکات دادن در حال رکوع نماز می باشد. بدین معنی که خداوند متعال به طور غیر مستقیم به مؤمنین می گوید: با اینکه تمامی شما نمی توانید سرپرست سایر مؤمنین باشید ولی سعی در انجام این عمل پسندیده داشته باشید و دادن زکات را به علت خواندن نماز به تأخیر نیندازید، که این عمل مورد رضای خداوند می باشد.

ص: 173

می فرماید: «... الیوم یئس الذین کفروا من دینکم فلا تخشوهم و اخشون الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا ...» امروز کافران از [زوال] آیین شما، مأیوس شدند. بنابراین از آنها نترسید و از [مخالفت] من بترسید، امروز دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آیین [جاودان] شما پذیرفتم ...

کافران و منافقان اسلام را قائم به شخص پیامبراکرم صلّی الله علیه و آله می دیدند، و منتظر بودند که با از میان رفتن آن حضرت، وضعیت به حالت قبل از اسلام برگردد، هنگامی که دیدند با معرفی مردی که از نظر علم و تقوا و شجاعت و عدالت و قدرت و ... بعد از پیامبرصلّی الله علیه و آله بی نظیر بود، مأیوس شدند.

بر اساس عقیده تمام مفسران شیعه، و برخی از مفسران اهل تسنّن آیه 3 سوره مائده (آیه اکمال) در روز غدیر خم و به مناسبت معرفی امامت و ولایت امام علی علیهالسلام بر پیامبراکرم صلّی الله علیه و آله نازل شده است. چنان که خطیب بغدادی در تاریخ بغداد معتقد است که آیه 3 سوره مائده درباره ولایت حضرت علی علیهالسلام نازل شده است و پس از معرّفی آن حضرت به وسیله پیامبراکرم صلّی الله علیه و آله خلیفه دوم خدمت حضرت علی علیه السلام رسید و عرض کرد: «بخ، بخ لک یابن ابی طالب اصبحت مولای و مولی کل مسلم ...» مبارک باد، مبارک باد ای پسر ابی طالب مولای من و مولای همه مسلمانان گردیدی ...»(1)

در جریان غدیر خم در گرمای شدید پیامبراکرم صلی الله علیه و آله مردم را برای امر مهمی دعوت به توقّف کرد و بعد از خواندن خطبه ای با صدایی رسا و بلند فرمود: چه کسی از همه مردم نسبت به مسلمانان از خود آنان سزاوارتر است؟ گفتند: خدا و پیامبرداناتر است. پیامبرفرمود: خدا ولی و رهبر من است و من مولا و رهبر

ص: 175

مؤمنانم و نسبت به آنها از خودشان سزاوارترم. سپس فرمود: «فمن کنت مولاه فعلی مولاه» هر کس من مولا و رهبر او هستم، پس علی مولا و رهبر او است. و این سخن را سه بار فرمود. سپس به آسمان نگاه کرد و فرمود: خداوندا! دوستان او را دوست بدار و دشمنانش را دشمن؛ محبوب بدار آن کسی که او را محبوب دارد و مبغوض بدار آن کسی که او را مبغوض می دارد، یارانش را یاری کن و .. ؛ سپس فرمود: همه حاضران این خبر را به غائبان برسانند، هنوز جمعیت متفرق نشده بود که فرشته وحی نازل شده و آیه مبارکه 3 سوره مائده را بر پیامبراکرم صلّی الله علیه و آله خواند. پیامبراکرم صلّی الله علیه و آله فرمود: الله اکبر، همان خدایی که آیین خود را کامل کرد، و نعمت خود را بر ما تمام کرد و از نبوت و رسالت من و ولایت علی علیهالسلام پس از من راضی و خشنود گشت، در این هنگام جمعیت از جمله خلیفه اول و دوم به امیر مؤمنان تبریک گفتند.(1)

بنابراین بر اساس روایات فراوان، در منابع اهل تسنن و تشیّع، آیه سوم و آیه شصت و هفتم سوره مائده، به مناسبت روز غدیر خم و جانشینی و ولایت حضرت علی علیهالسلام نازل شده است و شاهد گویایی بر به امامت و ولایت رسیدن حضرت علی علیهالسلام بعد از رحلت پیامبراکرم صلّی الله علیه و آله می باشد.(2)

میمونه کنیز خود وارد مسجد شد و با قرار گرفتن بر بالای منبر فرمود: من در میان شما دو چیز گرانبها می گذارم؛ در این لحظه مردی برخاست و پرسید مقصود از آن دو چیز گرانبها چیست؟ چهرۀ پیامبر برافروخت و فرمود خود شرح می دهم جای پرسش نیست سپس فرمود: یکی قرآن و دیگری همان عترت من است.(1)

اما دلائل دیگری هم هست که بیانگر امامت علی _ علیه السّلام _ قبل از آخرین در خواست رسول خداست؛ دلایلی مثل

1. آیة تبلیغ: یا ایها الرسولَ بلّغ ما أنزل الیک من ربّک و ان لَم تفعل فما بلّغتَ رسالته و الله یعصمک من الناس اِن الله لایهدی القوم الکافرین؛(2) ای پیامبر: آنچه را از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است کاملاً (به مردم) برسان؛ و اگر (این کار را) نکنی رسالت خود را انجام نداده ای. خداوند تو را از (خطرات احتمالی) مردم حفظ می کند و خداوند جمعیت کافران را هدایت نمی کند.

فخررازی که از علمای مورد اطمینان و طراز اول اهل سنت می باشد در ذیل آیة شریفه گفته است:

این آیه در مورد علی ابن ابیطالب نازل شده است. هنگامی که این آیه شریفه نازل شد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دست علی را گرفت و فرمود: من کنت مولاه، فعلی مولا، اللهم و ال من والاه و عاد من عاداه سپس عمر با علی _ علیه السّلام _ ملاقات کرد و به آن حضرت عرض کرد: ای فرزند ابوطالب این فضیلت و مقام بر تو مبارک باشد تو امروز مولا و رهبر من و همة مردان و زنان مسلمان شدی(3).

2. حدیث منزلت؛ پیغمبر صلی الله علیه و آله به علی _ علیه السّلام _ فرمود:

انتَ منی بمنزلةِ هارون مِن موسی الا انّه لا نبی بعدی. : ای علی تو نسبت به من، همانند منزلت هارون به موسی را داری جز اینکه بعد از من پیامبری نیست.

ص: 180

این حدیث غیر از غزوه تبوک در موارد دیگر نیز از زبان رسول خدا صلی الله علیه و آله صادر شده است. که به دو نمونه اشاره می کنیم:

1. ام سلیم که از زنانی بود که در راه اسلام متحمل بلاهای زیادی شد، پیامبر برای او نقل حدیث می فرمود در یکی از روزها به او فرمود: ای ام سلیم! گوشت علی از گوشت من و خون او از خون من است او نسبت به من همچون هارون نسبت به موسی است.(1)

2. همچنین، روزی ابوبکر، عمر، و ابو عبیده جراح پیش پیامبر صلی الله علیه و آله بودند. آن حضرت دست بر دوش امام علی علیه السلام گذاشت سپس فرمود: ای علی تو نخستین شخصی از مؤمنان هستی که ایمان آورده ای و اولین نفری هستی که اسلام پذیرفته ای و تو نسبت به من همچون هارون نسبت به موسی می باشی.(2)

[5] . کنز العمال، حدیث 2554، ص154، جزء 6، به نقل از صفحة 146 المراجعات.

[6] . کنز العمال، حدیث 6029، ص359، جزء ششم به نقل از صفحة 148 المراجعات.

ص: 182

مسلمین تشکیل شود تا مأموریت خویش را انجام داده و درباره تعیین جانشین خود سخن گفته و به نام و مشخصات او تصریح کند و از عموم مردم نیز به نام خلافت او بیعت بگیرد به گونه ای که آن مجتمع در تاریخ ضبط شود و قابل انکار نباشد.

دلیل بر تأخیر انداختن ابلاغ امامت علی علیه السلام برای زمان مناسبی هم تهدیدی است که در خود آیه است و هم حدیثی از امام محمد باقر علیه السلام است.

امام باقر علیه السلام می فرماید: با نزول آیه : «إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُواْ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ رَاکِعُونَ»(1) پیغمبر مأمور شد که ولایت علی علیه السلام را همانند احکام نماز و حج... تفسیر کند، پیامبر در فکر دشواری چگونگی تبلیغ و تفسیر ولایت علی علیه السلام و نیز نگران تکذیب مردم به سر می برد که خدا با نازل کردن آیه : «یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللّهَ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ»(2) به پیغمبرش تأمین خاطر از توطئه و تکذیب مخالفین داده و دستور فرمود که پیام حق را ابلاغ کنند.(3)

می دانیم در اول آیه تبلیغ، خدا به پیغمبر دستور داده و او را تهدید کرده و در وسط آیه وعده حفاظت او را از (شرّ) مردم داده و به او دلگرمی بخشیده است (و از این جهت آیه منحصر به فرد است) و در پایان به عنوان تهدید و مجازات آنهایی که از روی لجاجت و عناد پیام مخصوص را انکار کرده و به آن کفر بورزند، فرموده است: «خدا کافران (لجوج) را هدایت نمی کند و آنان را به مقصد شوم شان نمی رساند».

بنابراین همان طوری که در بسیاری از تفاسیر آمده است مراد از «کافرین» در ذیل آیه همان مخالفان ولایت علی علیه السلام و منافقان

ص: 184

هستند چون نفاق مرتبه ای از کفر است زیرا کفر در لسان قرآن و لغت به معنای سرپوش گذاشتن روی حقیقت و انکار و مخالفت با آن است گاهی به انکار خدا و یا نبوت پیغمبر صلی الله علیه و آله اطلاق می شود و گاهی به افکار و مخالفت با دستورات دیگر، همانگونه که خداوند متعال در مورد مخالفت با حج که از فروع دین است می فرماید: «کسانی که حج را انکار و به آن کفر بورزد به خدا زیانی نمی رسانند».(1)

از آن چه گفته شد روشن گشت که بیم رسول اکرم صلی الله علیه و آله از ناحیه امت اسلامی بوده و پیام آیه برای آنان است و کلمه «الناس = مردم» اختصاص به کفار ندارد و به بهانه این که آیه 67 مائده در وسط آیات مربوط به اهل کتاب قرار گرفته و نیز به قرینه کلمه «کافرین» که در ذیل آیه آمده است، نمی توان گفت مراد از کلمه «الناس» اهل کتاب است، و دستور ابلاغ پیامی را به خصوص اهل کتاب داده است و بیم پیغمبر صلی الله علیه و آله از ناحیه آنان بوده است.

زیرا احساس خطر پیغمبر که جمله «خدا تو را از (شرّ) مردم حفظ می کند» بر آن دلالت دارد، از ناحیه اهل کتاب وجهی ندارد زیرا

اولاً: هر چند در اواخر بعثت که زمان نزول آیه 67 مائده می باشد، اهل کتاب وجود داشته است، ولی آنها در وضعیتی نبوده اند که پیغمبر در تبلیغ و انجام مأموریت خویش از ناحیه آنها بهراسد زیرا در این دوره اهل کتاب قدرت و شوکت خود را از دست داده و به گوشه خزیده اند و تلخی شکست های خیبر و احزاب و مساله نجران را در کام دارند.

ثانیاً: در این آیه تکلیف سنگینی به اهل کتاب نشده تا پیغمبر

ص: 185

از ابلاغ آن از ناحیه آنها بهراسد.

پس معلوم شد که هر چند در آخر بعثت نیز کفار وجود داشته و هم ایمان نیاورده اند ، لکن بیم رسول خدا صلی الله علیه و آله از ناحیه خود مسلمان ها بوده زیرا جامعه مسلمین متشکل بوده از مسلمان های واقعی، منافقین و نیز انسان های ساده که هر حرفی را از هر کسی باور می کرده است و در چنین جامعه ای طبیعی است که ابلاغ برخی از پیام ها عده ای را دچار این شبهه بکند که رسول خدا صلی الله علیه و آله این حکم را از پیش خود و به نفع خود تشریع کرده و برای تقویت حکومت خویش خود را پیامبر قلمداد نموده است.

و روشن است که چنین توهّمی اگر در دل ها جا بگیرد چگونه و تا چه اندازه به ضرر دین تمام می شود و از همین جا معلوم می شود که بیم رسول خدا صلی الله علیه و آله نسبت به نابودی دین و پیامدهای وخیم تکذیب منافقان و عکس العمل برخی از صحابه در برابر این پیام بوده و خوف از این بوده که مبادا مردم گرفتار اختلاف داخلی بشوند؛ ترس نسبت به شخص خودش نبوده است. زیرا ترس حضرت بر جانش مطلبی است که سیره خود آن حضرت آن را تکذیب می کند و او در راه تبلیغ دین خدا هیچ گاه از قربانی شدنش مضایقه نکرده است.(1)

[3] . کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ پنجم، 1363ش، ج1، ص289.

[4] . مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1374ش، ج5، ص21.

[5] . علامه طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1374ش، ج6، ص66.

ص: 187

1. حدیث ولایت که پیامبر فرموده «انت ولی کل مؤمن بعدی؛ تو پس از من بر هر مؤمنی ولایت داری».

2. حدیث دار که ابن عباس از علی علیه السلام نقل می کند وقتی آیه «انذر عشیرتک الاقربین؛ نزدیکان از قوم خود را بترسان»(1) نازل شد، پیامبر صلی الله علیه و آله در روز سوم مهمانی توانست دعوت خود را برای قوم اعلام کند. فقط من بودم که قبول کردم تا اینکه در آخر جلسه پیامبر فرمود: «علی علیه السلام بعد از من وصی و جانشین من است» و قوم هم به خاطر این مطلب حضرت ابوطالب را مسخره می کردند که باید از پسرت پیروی کنی!.

3. یا بعد از اینکه مسلمانان از جنگ برگشته بودند بعضی از کسانی که با علی علیه السلام مخالف بودند، محضر پیامبر آمدند و از علی علیه السلام بدگویی کردند. پیامبر فرمودند: «انّ لکل نبی وصیاً و وارثاً و انّ علی وصی و وارثی؛ هر پیامبری وصی و جانشینی دارد و علی وصی و جانشین من است» و دهها مورد دیگر که همه اینها قبل از روز غدیر اتفاق افتاده است. لذا این گونه نبود که بیان ولایت علی علیه السلام در غدیر برای اولین بار بوده پس بنا بر وجه اول اصلاً تعویق در کار نیست.(2)

و اما اگر منظور از تعویق وجه دوم باشد، آن گونه که از احادیث استفاده می شود پیامبر قصد داشت که در سرزمین عرفات در آن اجتماع عظیم به موضوع ولایت و خلافت امامان بعد از خود و از جمله امام علی علیه السلام اشاره کند. جابر بن سمره می گوید: «پیامبر مشغول ایراد خطبه در بین جمعیت بود، چون سخن او به این جا رسید که فرمود لن یزال هذا الامر عزیزاً ظاهراً حتی یملک اثنا عشر کلهم... همواره این دین عزیز و پیروز است تا وقتی که دوازده نفر بر آنها حکومت کنند که تمام آنها... . جابر می گوید همه آنها در این هنگام سر و صدا کردند و هیاهو نمودند. لذا نفهمیدم که بعد از کلمه کلهم حضرت چه فرمود از پدرم

ص: 189

پرسیدم که پیامبر چه فرمود: گفت: فرمود همه آنها از قریش اند».(1)

از این روایت و روایات دیگر استفاده می شود که چون مخالفان نمی خواستند بنی هاشم و در رأس آنها علی علیه السلام خلافت بعد از رسول خدا را بر عهده بگیرند، لذا وقتی حرف پیامبر به این جا رسید جلسه را بر هم زدند تا پیامبر به هدف خود نائل نشود. بعد از آن موقع پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به دنبال فرصت مناسبی بود تا این مساله را به طور آشکار به مردم ابلاغ نماید. و از طرفی خوف داشت در اثر اصرار و تأکید بر آن، دین و آیینش مورد تعرض قرار گیرد. و مایه ایجاد اختلاف شود. تا اینکه آیه تبلیغ بر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نازل شد و پیامبر را تهدید کرد که اگر این امر را به مردم ابلاغ نکنی گویا که اصلاً اصل رسالت را ابلاغ نکردی. لذا پیامبر مردم را در وسط بیابان گرم و سوزان نگه داشت و موضوع ولایت علی علیه السلام را بر مردم ابلاغ داشت.(2) پس علت تعویق بیان امامت از عرفات به غدیر این بود که در عرفات جو مناسب نبود و مجلس و خطبه حضرت را به هم زدند و موجب خوف پیامبر از تفرقه در دین و آسیب دیدن دین شد، لذا بیان امامت به غدیر انداخته شد.

اما اگر منظور وجه سوم باشد؛ که جواب این وجه را پیامبر خودش در خطبه غدیر فرموده اند که به آن قسمت خطبه اجمالاً اشاره می کنیم. پیامبر فرمود: همانا جبرئیل سه بار بر من نازل شد و سلام خدا را رساند و فرمود که در این مکان (غدیر خم) توقف نمایم و به سیاه و سفید شما اعلام کنم که علی علیه السلام وصی و جانشین و پیشوای شما بعد از من است. جایگاه او نسبت به من مانند هارون نسبت به موسی پیامبر است. با این تفاوت که پس از من پیامبری نخواهد آمد. علی علیه السلام پس از خدا و پیامبر رهبر شماست. سپس از فضائل امام علی علیه السلام سخن گفت و ادامه

ص: 190

داد: از جبرئیل درخواست کردم تا مرا از اعلام ولایت علی علیه السلام معاف بدارد، زیرا ای مردم می دانم که تعداد پرهیزکاران اندک و شمار منافقان فراوان است و گنهکارانی پر فریب که اسلام را مورد استهزاء قرار می دهند وجود دارد. هم اکنون اگر بخواهم منافقان را با نام و نشان معرفی کنم یا با انگشت به سوی آنان اشاره نمایم، یا مردم را برای شناخت آنان راهنمایی کنم می توانم اما من سوگند به خدا نسبت به آنان کرامت و بزرگواری پیشه می سازم.(1)

[7]. رضوانی، علی اصغر، امام شناسی و امامت در قرآن، قم، انتشارات جمکران، ص77.

[8]. خطبه پیامبر در حجة الوداع از کتاب احتجاج طبرسی، ج1، ص66؛ دشتی محمد، حماسه غدیر، ناشر موسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین، ص17.

ص: 192

1. از سلمان فارسی، صحابی با وفای رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل است که فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله در آخرین لحظات عمر شریفش علی را به نزدیک خود فراخواند و فرمود: یا علی، قریش در حق تو ظلم خواهند کرد. «انک ستلقی بعدی من قریش شدة» اگر اعوان و انصاری یافتی با آن ها برای گرفتن حقّت مبارزه و مجاهده کن ولی اگر یار و انصاری نیافتی صبر پیشه کن و دست نگه دار و خودت را به کشتن نده.(1) این بیان رسول خدا بیانگر اطلاع آن حضرت از وقایع بعد از رحلت و رفتار بد قریش با خاندان نبوت می باشد که حضرت علی علیه السلام را به صبر دعوت می کند. در جای دیگر نقل شده است پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم _ در اواخر حیات خود خبر داد که برخی افراد هم پیمان شده اند که نگذارند حکومت به دست امام علی علیه السلام برسد. امیر مؤمنان از پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم _ خواست که تکلیف را در آن زمان بیان کند. حضرت فرمودند: «اگر یارانی

ص: 194

یافتی با آنان بجنگ و در غیر این صورت بیعت کن و خون خود را حفظ کن».(1)

2. سال ششم هجری در جریان صلح حدیبیه که بین پیامبر صلی الله علیه و آله و مکیان منعقد شد آن جا که نماینده قریش، سهیل بن عمرو، برای انعقاد قرارداد صلح آمد و علی علیه السلام قرارداد را می نوشت وقتی که به نام پیامبر صلی الله علیه و آله رسید علی علیه السلام نوشت قرار داد بین محمد رسول الله و سهیل بن عمرو نماینده قریش، منعقد می شود. سهیل اعتراض کرد و گفت اگر ما به نبوت محمد اقرار داشتیم که کار به این جا نمی کشید پس نام محمد و پدرش را بنویس ولی حضرت علی پافشاری کرد. حضرت پیامبر صلی الله علیه و آله خودش لفظ (رسول الله) را پاک کردند و به حضرت گفتند علی جان روزی را می بینم که عده ای با تو چنین برخوردی می کنند. لذا بعد از گذشت سالیان متمادی در جریان جنگ صفین که بین علی علیه السلام و معاویه بود که در نهایت با ساده لوحی گروهی علی علیه السلام مجبور به مصالحه شد و قرار شد که صلح نامه نوشته شود کاتب نوشت این صلح نامه بین علی امیر المؤمنین علیه السلام و معاویه بن ابی سفیان منعقد می گردد که در این لحظه عمرو بن عاص همان کرد که سهیل بن عمرو با پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم _ کرد.(2) یعنی نگذاشت که عنوان امیر المؤمنین کنار نام علی علیه السلام باشد.

این جا بود که سخنان پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم _ که بیش از سی سال پیش بیان فرموده بود و چنین روزی را پیش گوئی کرده بود به واقعیت پیوست.

3. از ابو سعید خدری نقل است: که بعد از جنگ حنین پیامبر صلی الله علیه و آله مشغول تقسیم غنائم جنگی میان اصحاب بود که فردی به نام ذو الخویصره تمیمی به حضرت اعتراض کرد که چرا عدالت را رعایت نمی کند! در این زمان عده ای از اصحاب از پیامبر صلی الله علیه و آله

ص: 195

خواستند که اجازه بدهد تا گردن این شخص را بزنند ولی حضرت اجازه نداد و فرمودند: رهایش کنید و او را به حال خود واگذارید من روزی را می بینم که اصحاب و پیروان این مرد در حالی که نماز می خوانند و قرآن قرائت می کنند بسان تیری که از کمان خارج می شود از دین خارج می شوند و در برابر بهترین مسلمین قرار می گیرند. ابو سعید ادامه می دهد و می گوید: من شاهد بودم همان گونه که پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده بود این عده در زمان خلافت علی علیه السلام با همان خصوصیات که پیامبرفرموده بود در برابر علی علیه السلام قرار گرفتند و جنگ نهروان را راه انداختند.(1)

4. پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم _ در یکی از خطبه هایش که معروف به خطبه شعبانیه است به اوصاف روزه داران اشاره کرده و اعمال این ماه را تشریح نمودند امیر المؤمنیان علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله سوال نمودند: یا رسول الله، بهترین اعمال در این ماه چیست؟ حضرت فرمودند: بهترین اعمال در این ماه دوری جستن از محرمات الهی است ولی بعد از بیان این جمله حضرت رسول الله صلی الله علیه و آله گریه کردند، علی علیه السلام از سبب گریه پیامبرپرسید حضرت فرمود: یا علی گریه ام برای آن است که در این ماه پیش آمدی ناگوار بر تو وارد می شود؛ گویا می بینم که تو مشغول به نمازی و شقی ترین (پست ترین ) فرد از اولین و آخرین، برادر و هم ردیف پی کننده (کشنده) شتر صالح، ضربتی بر جلوی سرت می زند که محاسن تو را به خون سرت رنگین می نماید.(2) حدود سی سال بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله در سال چهلم هجری قمری 19 رمضان در مسجد کوفه این پیشگوئی پیامبراکرم صلی الله علیه و آله در مورد علی علیه السلام تحقق یافت.

بنابر این پیامبراکرم صلی الله علیه و آله در مقاطع و مواقع مختلف با بیان این پیش گوئی ها جایگاه امام را به مردم می شناساند و آن ها به جای هدایت یابی از این چراغ فروزان با او به جنگ می پرداختند.

ص: 196

ثعلبی در تفسیرش با چندین طریق نقل می کند که از جمله آنها روایتی است که: ابو الحسن محمد بن قاسم فقیه مرا خبر داد از عبدالله بن احمد شعرانی از ابو علی احمد بن رزین از مظفر بن حسن انصاری از سری بن علی وراق از یحیی بن عبدالحمید جمانی از قیس بن ربیع از اعمش از عبایة بن ربعی که گفت: روزی عبدالله بن عباس کنار زمزم نشسته و برای مردم حدیث می کرد و مرتب می گفت: قال رسول الله، قال رسول الله، تا اینکه مرد عمّامه به سری که با عمامه اش صورتش را پوشانیده بود نزدیک آمد و هر دفعه که ابن عباس می گوید قال رسول الله صلی الله علیه و آله و حدیث اش را می خواند، او نیز می گفت: قال رسول الله و حدیثی می گفت، ابن عباس پرسید تو را بخدا سوگند بگو کیستی؟ ابن ربعی می گوید: دیدم عمامه را از صورت خود کنار زد و گفت: ای مردم هر کس مرا می شناسد که هیچ، و هر کس مرا نمی شناسد بداند که من جندب بن جناده بدری ابوذر غفاری هستم؛ با این دو چشمم دیدم و اگر دروغ بگویم هر دو را کور کند، شنیدم که فرمود: «علیّ قائد البررة و قاتل الکفرة، منصور من نصره، مخذول من خذله» علی پیشوای نیکان است، علی کشنده کافران است. علی کسی است که یاورش را خداوند یاری می دهد و دشمنش را خدا خذلان می دهد.

هان ای مردم بدانید که روزی از روزها با رسول الله صلی الله علیه و آله نماز ظهر می خواندم، سائلی در مسجد از مردم چیزی سئوال کرد و کسی به وی چیزی نداد، سائل دست خود را به آسمان بلند کرد و گفت: خدایا تو شاهد باش که من در مسجد رسول تو سئوال کردم و کسی به من چیزی نداد، در همین حال که او شکوه می کرد علی علیه السلام در رکوع بود، با انگشت کوچک دست راست خود اشاره به سائل کرد، سائل نزدیک رفته و انگشتر را از انگشت آن جناب بیرون آورد، این را هم بگویم که علی علیه السلام همواره انگشتر

ص: 199

را در آن انگشت می کرد.

باری رسول الله صلی الله علیه و آله ناظر تمام این جریانات بود و لذا وقتی نمازش تمام شد سر به سوی آسمان بلند نمود و عرض کرد: بارالها موسی از تو خواست تا شرح صدرش دهی و کارهایش را آسان سازی، و گره از زبانش بگشائی تا مردم گفتارش را بفهمند، و نیز درخواست کرد هارون را که برادرش بود وزیر و یاورش قرار دهی و با وی پشتش را محکم نموده و او را در کارها و مأموریت هایش شریک سازی، و تو در قرآن ناطقت پاسخش را چنین داده: «به زودی به وسیله برادرت تو را در کار نبوت کمک می دهیم و برای شما نسبت به آیات خود سلطنتی قرار می دهیم تا به شما دست نیابند».

بارالها من محمد، نبی و صفیّ توأم، بارالها مرا هم شرح صدر ارزانی بدار و کار مرا نیز آسان بساز و از اهل بیتم علی را وزیرم قرار بده و به این وسیله پشتم را محکم کن. آنگاه ابوذر گفت: رسول الله هنوز دعایش در زبان بود که جبرئیل از ناحیه خدای جلیل به حضورش آمد و عرض کرد: ای محمّد بخوان. پرسید: چه بخوانم؟ ابوذر می گوید: جبرئیل گفت این آیه را بخوان:(1)

«إِنَّمَا وَلِیُّکمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُواْ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ رَاکعُونَ»(2) جز این نیست که ولی (و سرپرست) شما خداست و رسول او و آنان که ایمان آورده از همان ایمان آورندگانی که اقامه نماز و ادای زکات می کنند در حالی که در رکوع نمازند.

این حدیث با الفاظ و مضامین گوناگونی نقل شده است که آنچه از ابوذر غفاری رضوان الله علیه نقل کردیم مفصّل ترین و کامل ترین آن می باشد.

سلیم بن قیس از مقداد بن اسود در پاسخ سئوالی که سلیم در باره علی بن ابی طالب علیه السلام از او نموده بود، روایت می کند که

ص: 200

او گفت: ما با رسول خدا صلی الله علیه و آله به سفر می رفتیم، ... و علی علیه السلام خدمت رسول خدا را می کرد و رسول خدا غیر از علی خادمی نداشت، تا اینکه می گوید: شب ها رسول خدا بر می خواست و در دل شب نماز می گذارد. یک شب تب شدیدی برای علی پیدا شد به طوری که نگذاشت تا صبح بخوابد، و رسول خدا هم به جهت بیداری علی، در آن شب نخوابید، و تا به صبح بیدار بود، و رسول خدا در آن شب گاهی نماز می خواند و گاهی به نزد علی علیه السلام می آمد، و او را دلداری و آرامش می داد و به او نگاه می کرد. تا آنکه سپیده صبح دمید، و چون با اصحاب خود نماز صبح را به جای آورد، عرضه داشت: «اللّهم اشف علیا و عافه فانّه قد اسهرنی ممّا به من الوجع» بار پروردگارا علی را شفا عنایت کن و به او عافیت مرحمت بفرما، چون از شدّت دردی که داشت، نگذاشت من بخوابم و تا صبح بیدار بودم. علی علیه السلام بعد از دعای رسول الله حالش چنان خوب شد که گوئی گرهی را از ریسمان باز کردند. و پس از این، رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: «بشارت باد بر تو ای برادر من» و تمام اصحاب گرداگرد پیامبر این سخن را می شنیدند. علی علیه السلام گفت: ای پیغمبر خدا، خداوند تو را بشارت به خیر دهد و مرا فدای تو گرداند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من از خداوند چیزی را نخواسته ام مگر آن که به من عطا کرده است، و من چیزی را برای خودم نخواسته ام مگر آن که مثل آن را برای تو خواسته ام. من از خداوند خواسته ام که تو را وصی من، و وارث من، و مخزن علم من قرار دهد و این خواهش را پذیرفته است. و من از خداوند خواسته ام که منزلت و نسبت تو را با من همانند منزلت و نسبت هارون به موسی گرداند، و پشت مرا به تو محکم کند و تو را در امر رسالت من شریک گرداند، خداوند خواهش مرا پذیرفته است، مگر نبوت تو را، زیرا که من خاتم النبیین هستم،

ص: 201

و پس از من خداوند پیامبری نمی فرستد. من هم به عنایت خداوندی به تمام کمالات از وصایت و اخوت و وراثت و وزارت و خلافت و ولایتی که به تو عنایت فرمود، و از دادن خصوص مقام نبوت، خودداری کرد، راضی شدم.(1)

و اما اینکه آن حضرت چرا در همان آغاز اقدام به معرفی امیرالمؤمنین علیه السلام نمود؟ یعنی وقتی که: «بستگانش را به خانه ابوطالب دعوت کرد، و آنها در آن روز حدود چهل نفر بودند و بعد از صرف غذا چنین فرمودند: ای فرزندان عبدالمطلب من به خدا سوگند هیچ جوانی را در عرب نمی شناسم که برای قومش چیزی بهتر از آنچه من آورده ام آورده باشد، من خیر دنیا و آخرت را برای شما آورده ام و خداوند به من دستور داده است که شما را دعوت به این آئین (اسلام) کنم، کدامیک از شما مرا در این کار یاری خواهید کرد، تا برادر من و وصی و جانشین من باشید؟

جمعیت همگی سرباز زدند جز علی علیه السلام که از همه کوچکتر بود برخاست و عرض کرد: «ای پیامبر خدا من در این راه یار و یاور توام». پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دست بر گردن علی علیه السلام نهاد و فرمود: «ان هذا اخی و وصیی و خلیفتی فیکم فاسمعوا له و اطیعوه؛ این برادر و وصی و جانشین من در میان شماست، سخن او را بشنوید و فرمانش را اطاعت کنید».(1)

وجود این حادثه که آن را بسیاری از دانشمندان اهل سنت مانند: ابن ابی جریر، و ابن ابی حاتم، و بیهقی، و ثعلبی، و طبری، نقل کرده اند و ابن اثیر، در جلد دوم کتاب «کامل» و همچنین «ابوالفداء» در جلد اول تاریخش آورده اند و دیگران نقل کرده اند(2) و نیز حوادث مشابه آن که کراراً در طول حیات رسول اکرم صلی الله علیه و آله رخ داده و تاریخ نویسان مسلمان اعم از شیعه و سنی آن را ثبت نموده اند؛ بیانگر چند مطلب است که می توان آن را به عنوان دلیل و علت اقدام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به این امر مهم، قلمداد نمود.

الف) پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله همان گونه که از آغاز بعثت به تعلیم و تزکیه امت اسلامی و تبیین آیات الهی و قرآن کریم که ثقل اکبر است پرداخت، برای تبیین جایگاه ولایت و خلافت و معرفی

ص: 204

ولی امر و ایام بعد از خودش، که ثقل اصغر و عدل قرآن است، نیز تلاش نمود و همان طور که در هر فرصتی از تعالیم و آموزش قرآن و احکام الهی به مردم مضایقه ننموده از معرفی و شناساندن حامل و حافظان قرآن و احکام الهی یعنی امام و جانشین بعد از خودش نیز دریغ نکرد و لذا در هر فرصتی که پیش می آمد این امر مهم و سرنوشت ساز برای مسلمانان را به مردم و امت اسلامی گوشزد می فرمود، تا مبادا مسلمانان از مساله خطیر امامت و خلافت بعد از آن حضرت غفلت ورزند و به بیان قرآن کریم: «وَمَا مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِن مَّاتَ أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ عَلَی أَعْقَابِکمْ ...؛ و محمد، جز فرستاده که پیش از او (هم) پیامبرانی (آمده و) گذشتند، نیست. آیا اگر او بمیرد یا کشته شود، از عقیده خود (دین و ارزش های اسلامی که برایتان آورده بود) بر می گردید؟»؛(1) دچار و گرفتار ارتداد و گمراهی نگردند.

ب) تأکید رسول اکرم صلی الله علیه و آله گذشته از این که جنبه آسمانی و الهی داشت، حکایت از نگرانی شدید آن بزرگوار از آینده مسلمانان و پیش آمدهایی که بعد از رحلت او رخ خواهد داد، می کند. زیرا آن حضرت با دانش خدادادی که نسبت به آینده امت اسلامی و عملکرد سران صحابه و عهدشکنی آنان، داشت و می دانست که بالاخره آنان به ولایت و خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام و اهلبیت علیهم السلام وفادار و متعهد نخواهند ماند، برای اتمام حجت بر عهدشکنان و بیدار باش توده مسلمان، در تمام دوران حضور پر برکت خویش، سعی بر شناساندن و معرفی جایگاه اهلبیت و خلافت و وصایت، نمودند.

گرچه عهد شکنان و توطئه گران به همه تأکیدات و سفارش های مکرّر آن بزرگوار پشت پا زدند. اما این کار پیامبر خدا، راه را برای کسانی که حق را بی پیرایه می خواستند و به دنبال

ص: 205

هدایت بودند، هموار کرد و هدف اصلی آن حضرت نیز هدایت اهل ایمان و راستی بود چه آن که خداوند می فرماید: «قطعاً برای شما پیامبری از خودتان آمد که بر او دشوار است، شما در رنج بیافتید، (و) به (هدایت) شما حریص، و نسبت به مؤمنان، دلسوز، مهربان است».(1) و از جانب دیگر اتمام حجتی بوده است بر مخالفان حق که نگویند حجت بر ما تمام نشده و دلیلی برای پیروی از حق نداشتیم.

ج) و نکته پایانی این که: همه ی تلاش و پافشاری پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در شناساندن و معرفی جایگاه امیرالمؤمنین و اهل بیت علیهم السلام ، به امر الهی و در راستای نهادینه کردن فرهنگ ولایت و خلافت انتصابی بود و آن چه از آغاز بعثت تا غدیر و انجام آن توسط آن حضرت صورت گرفت، درباره معرفی امیرالمؤمنین علیه السلام و ولایت امری او، همانند سایر فعالیت های رسول اکرم، به دستور خدا و به منظور انجام رسالتش بوده است، زیرا او پیامبری است که به تصریح قرآن، گفتارش بر اساس وحی می باشد: «وَمَا یَنطِقُ عَنِ الْهَوَی _ إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحَی؛ او از سر هوی و هوس و سر خود سخن نمی گوید».(2)

[5]. همان، ص373.

[6]. آل عمران / 144.

[7]. توبه / 128.

[8]. نجم / 3_4.

ص: 207

جمیع مفسرین شیعه و سنی بعد از نزول این آیه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دستور به توقف کاروانیان را داد که از حج برگشته و به سوی منزل خویش در حرکت بودند، سپس از جهاز شتر منبری آماده کردند و بالای منبر رفته این آیه را تلاوت فرمودند. سپس به گواه تاریخ آقا امیر المومنین علی علیه السلام را فراخوانده و دست او راگرفت و جمله معروف «من کنت مولاه فعلی مولاه؛ هر کس من ولی و سرپرست او هستیم پس علی ولی و سرپرست او است» را ایراد فرمودند که در این هنگام این آیه نازل گشت «امروز آئین شما را کامل و نعمت خود را بر شما تمام کردم...».(1)

این چه مسئله مهم و اساسی بود که دشمنان را از نابودی اسلام مأیوس و ناامید کرد، آیا غیر از مسئله جانشینی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است، چون ایشان پسر نداشتند همه امید کفار و منافقین این بود که بعد از وجود نازنین ایشان دست به کار شده و دوباره آئین بت پرستی را رواج داده و اسلام را از بین ببرند اما با مسئله خلافت و جانشینی علی بن ابی طالب تمام امیدهای آنان تبدیل به یأس گردید و آنان از نابودی آئین نوپا و بنیاد اسلام ناامید گشتند. لذا آیه قرآن می فرماید: «امروز دین شما را کامل کردم و نعمتم را بر شما تمام کردم». یعنی دین شما بدون مسئله امامت و ولایت کامل نبوده است.(2)

هم چنین در لحظات آخر عمر مبارک پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و در بستر بیماری حضرت دوات و کاغذ خواستند تا مطلبی بنویسند که از گمراهی مردم جلوگیری کند ولی خلیفه دوم اجازه ندادند.

آیا این مطلب غیر تمسک به جانشین او یعنی امیرالمومنین علی علیه السلام است که مورد مخالفت خلیفه دوم قرار گرفت این مطلب از حدیث ثقلین نیز استفاده می شود، در این حدیث که جمیع علمای اهل سنت به صحت آن اعتراف کرده اند پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمایند: «من شما را ترک می کنم در حالی که دو

ص: 209

چیز گرانبها در میان شما به امانت می گذارم، یکی کتاب خدا و دیگری اهل بیتم و مادامی که به این دو چنگ زنید هرگز گمراه نخواهید شد و این دو هرگز از هم جدا نمی شود و در کنار حوض کوثر بر من وارد آیند».

آیا با ملاحظه الفاظ دو حدیث و تشابهی که میان آن ها حکم فرماست نمی توان حدس قوی زد که هدف پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از خواستن قلم و کاغذ، نوشتن مضمون حدیث ثقلین و یا قدری بالاتر از آن بوده است و آن همان تحکیم ولایت و وصایت وصی بلا فصل خود بود که در 18 ذی الحجه در غدیر خم معرفی کرده.(1)

در نتیجه مهم ترین دغدغه و نگرانی وجود نازنین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله جلوگیری از انحراف و گمراهی مردم بعد از خودشان بود که با نصب جانشین مورد اطمینان و عالم و توانا در حفظ دین انجام شد.

اما در پاسخ سئوال دوم باید گفت واضح است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از کجا به آخرین حج شان پی بردند زیرا ایشان از طریق وحی و جبرئیل با خداوند سبحان در ارتباط بودند و از این طریق از وقایع آینده مطلع می گشتند، و نیز قطعاً از همین طریق از زمان موت خود باخبر گردیده بودند کما این که از همین طریق به آیات و سایر مسائل آگاه می شدند.

لذا می دانستند حج امسال آخرین حج ایشان است و به مردم نیز فرمودند که به زودی از میان شما رحلت خواهم کرد، و حدیث معروف ثقلین که در بالا به آن اشاره شد گویای این مطلب است زیرا در صدر روایت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم _ تصریح می کند که من شما را ترک خواهم کرد.

البته لحن خود آیه هم طوری است که می توان از آن مطلب را فهمید، آیه می فرماید اگر این کار را انجام ندهی رسالتت را انجام نداده ای پس با انجام این عمل رسالتت کامل می گردد و کار

ص: 210

پیامبر به پایان می رسد، لذا بعد از نزول آیه که پیامبر دستور دادند از جهاز شتران منبری آماده کنند و از آن بالا رفتند، بعد از حمد و ثنای الهی فرمودند: « ای مردم من به همین زودی دعوت خدا را اجابت کرده از میان شما می روم و...».(1) این مطلب یعنی علم پیامبر به رحلت خود.

کرد بهتر بود. شاید حکمت های دیگری در کار بوده که ما از آنها اطلاع نداریم، شاید در غدیر خم خصوصیتی داشته است که از نظرها پنهان است و بر خدای علیم پوشیده نیست، و خداوند حکیم خود بهتر می داند کجا آیه را نازل کند، و چون در عرفه نازل نشد، باید گفت قطعا در «غدیر» مناسب تر بوده است.

نکته دوّم: اولا: در بعضی از کتب ثبت شده حدود 110 هزار نفر و در بعضی دیگر، بیش از 120 هزار نفر، در روز غدیر، در صحرای غدیر حضور داشتند.(1) و شاید از لحاظ جمعیت، خیلی فرقی با روز عرفه آن ایام نداشته باشد، لذا از حیث جمعیت هم کم نبوده اند.

ثانیا: غدیر خم در واقع چهار راهی است که مردم سرزمین حجاز را از هم جدا می کند، راهی به سوی مدینه در شمال، راهی به سمت عراق در شرق، راهی به سمت غرب و سرزمین مصر، و راهی به سمت جنوب و سرزمین یمن؛ لذا چون مکان جدایی بود، چه بسا اگر اتفاقی رخ می داد، بیشتر در اذهان می ماند و مسلمانان با دریافت آخرین دستور که در حقیقت نقطه پایانی در مأموریت های موفقیت آمیز پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بود از هم جدا می شدند.(2) لذا به نظر می رسد تأثیر این مکان خیلی بیشتر ازعرفه باشد.

و ثالثا: راجع به شرایط نامساعد غدیر باید گفت: هوا به قدری داغ بود که بعضی مجبور بودند، قسمتی از عبای خود را زیر پا و طرف دیگر آن را بروی سر بیفکنند، در غیر این صورت ریگ های داغ بیابان و اشعه آفتاب پا و سر آنها را ناراحت می کرد. نه سایبانی در صحرا به چشم می خورد و نه سبزه و گیاه و درختی، جز تعداد معدودی درخت لخت و عریان که با گرمای بیابان با سرسختی مبارزه می کردند. جمعیتی به همین چند درخت پناه برده پارچه ای بر یکی از درختان برهنه افکندند و سایبانی برای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ترتیب داده بودند، ولی بادهای داغ به زیر این سایبان می خزند و گرمای سوزان آفتاب را در زیر آن پخش می

ص: 213

کرد.(1)

سپس پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این شرایط و وضعیت نامساعد و بسیار سخت، بر منبر رفته و آخرین دستور خدای متعال را ابلاغ کرد. لذا به نظر می رسد هر چه شرایط سخت تر و نامساعدتر باشد خاطره آن روز بیشتر در اذهان می ماند، این مسئله در زندگی روزمره ما نیز جریان دارد به طور مثال کسی که تصادف کند و جراحات سنگینی به او وارد آید، معمولا تا پایان عمر خود، آن را فراموش نخواهد کرد. ولی در «عرفه» شرایط بسیار مناسب تر از «غدیر» بود، زیرا آنجا مکه بود و شرایط مناسب، غذاهای مناسب و مکان مناسب برای حاجیان فراهم بود لذا ممکن بود خیلی مؤثر نباشد و زود فراموش شود، و مسئله ای به این مهمی، کم اهمیت جلوه داده شود. هم چنین اعلام دستوری از جانب خدای سبحان در چنین شرایط سخت و نامساعدی گویای اهمیت و ضرورت داشتن این دستور بود.

نکته سوّم: احتمال دارد، علت انتخاب غدیر، این بوده باشد که چون روز عرفه معمولا غالب افراد مشغول دعا و مناجات با خدای سبحان هستند و خیلی توجهی به اطراف خود ندارند، اگر این دستور در عرفه نازل می گشت، خیلی از افراد به آن اهمیت نداده و مشغول عبادت می شدند و آن ارزش والایی که باید داشته باشد، از دست می داد، ولی در روز «غدیر» چون تمام اعمال به پایان رسیده و همه می خواهند زودتر به خانه برسند و به دیار خود باز گردند، لذا توقف مردم و ابلاغ دستور جدید، قطعاً توجه مردم را به خود بیشتر جلب کرده و مؤثرتر خواهد بود.

در نتیجه: اولا جمعیت حاضر در غدیر خم کم نبوده اند، ثانیاً، با توجه به شرایط نامساعد و سخت غدیر، توقف مردم و بیان دستور الهی گویای اهمیت مسئله است، ثالثاً: به نظر می رسد در چنین شرایطی تأثیر آن بیشتر بود.

3_ ترجمه الغدیر.

4_ نور الثقلین.

5_ دارالمنثور سیوطی.

آیه بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد که «وانذر عشیرتک الأقربین»(1) پیامبر صلی الله علیه و آله مرا خواند وگفت: حدود چهل نفر از خویشاوندان مرا برای خوردن طعام دعوت کن، و من چنین کردم و حمزه و عباس و ابولهب و... را دعوت کردم. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله در میان این جمع دستور الهی را که جبرئیل برآن حضرت آورده بود، اجرا نمود و به ایشان گفت: ای فرزندان عبدالمطلب، خداوند مرا فرموده، شما را به سوی او دعوت کنم، و رسالت خویش را از خویشان خود آغاز نمایم، پس هر کس از شما بر این امر مرا یاری کند، برادر و وصی و جانشین من در میان شماست هیچ کس از ایشان به پیامبر صلی الله علیه و آله پاسخی نداد و از ترس به او پشت کردند. در این حال من که جوان ترین آنها بودم گفتم: من ای نبی خدا تو را در انجام رسالت یاری می کنم، پس مرا گرفت و گفت: «ان هذا اخی و وصیی وخلیفتی فیکم، فاسمعوا له وأطیعوا، قال علی بن ابی طالب: فقام القوم یضحکون ویقولون لأبی طالب: قد أمرک أن تسمع لابنک وتطیع»(2) یعنی این برادر و جانشین من است در میان شما پس سخنان او را بشنوید و او را اطاعت کنید، وگفت: علی ابن ابی طالب پس همه ایستادند و در حالی که می خندیدند، به ابی طالب می گفتند: تو را امر کرد که سخنان پسرت را گوش کنی و اطاعت کنی».

هیثمی در مجمع الزوائد می آورد، عن عبد الله بن مسعود، قال: «استتبعنی رسول الله صلی الله علیه و آله لیلة الجن فانطلقت معه حتی بلغنا أعلی مکة فخطّ لی خطاً (و ساق الحدیث الی ان قال) قال: ای النبی صلی الله علیه و آله انی وعدت أن یومن بی الجن والإنس، فاما الأنس فقد آمنت بی، واما الجن فقد رأیت، قال: وما أظن أجلی إلا قد اقترب، قلت: یا رسول الله الا تستخلف أبابکر؟ فأعرض عنی

ص: 218

فرأیت أنه لم یوافقه، فقلت: یا رسول الله ألا تستخلف عمر؟ فأعرض عنی فرأیت أنه لم یوافقه، فقلت یا رسول الله ألا تستخلف علیاً؟ قال: ذاک والذی لا اله الا هو إن بایعتموه وأطعتموه أدخلکم الجنة اکتعین. قال رواه الطبرانی»(1) یعنی عبد الله بن مسعود می گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله مرا دعوت کرد تا به دنبال او بروم... پس من به دنبال او روان شدم تا این که به مرتفع ترین مکان رسیدم، پس برای من نوشته ای را مرقوم فرمود. تا اینجا که می گوید، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: همانا به من وعده داده شده که تمام جن و انس به من ایمان آوردند، پس انسان ها به من ایمان آوردند امّا جن همانا ریاکارانه عمل کرد وگمان می کنم آشکارتر از این باشد مگر این که وعدة داده شده نزدیک است. گفتم: ای رسول خدا آیا جانشین خود را ابابکر برمی گزینی؟ پس از من روی گرداند که فهمیدم با این امر موافق نمی باشد. (و مرگ من فرا رسیده باشد) گفتم: ای رسول خدا آیا جانشین خود را عمر انتخاب می کنی؟ پس از من روی گرداند که فهمیدم با این امر موافق نمی باشد. من گفتم: ای رسول خدا آیا جانشین خود را علی برمی گزینی؟ فرمود اوست و قسم به آن کسی که جز او خدایی نیست و اگر با او بیعت نمایید و اطاعتش کنید، همگی شما را به بهشت داخل می کند.

3. احمد بن حنبل در مسند خود از جابر بن سمره به سند خویش چنین نقل می کند: «قال رسول الله صلی الله علیه و آله: لا یزال الدین قائماً حتی یکون اثنا عشر خلیفة من قریش»(2) یعنی پیوسته دین پایدار است تا اینکه دوازده خلیفه از قریش بیایند. که این روایت سندی محکم و قوی است بر حقانیت مذهب شیعة اثنی عشری که اولین ایشان علی ابن ابی طالب وآخرین آنها مهدی است. ودلیل بر بطلان دیگر مذاهب، زیرا این روایت برآنچه که اهل عامه به آن معتقد است در خلفای راشدین چهارگانه یا پنج گانه به انضمام حسن بن علی علیه السلام ، قابل انطباق نیست، چرا که آنها تعدادشان کمتر است یا خلافت غیر از این ها از بنی امیه

ص: 219

یا بنی العباس هم با این روایت سازگاری ندارد، چرا که آنها تعدادشان بیشتر است و همین طور مذاهب دیگر مثل اسماعیلیه، فطحیه و زیدیه.

هیثمی در مجمع الزوائد خود از سلمان روایت می کند که سلمان گفت: «یا رسول الله إن لکل نبی وصیا فمن وصیک؟ فسکت عنی فلما کان بعد رأنی فقال: یا سلمان فأسرعت الیه، وقلت لبیک، قال: تعلم من وصی موسی؟ قلت: نعم، یوشع بن نون، قال: لم؟ قلت: لانه کان اعلمهم یومئذ (قال) فان وصی وموضع سری وخیر من أترک بعدی وینجز عدتی ویقضی دینی علی بن ابی طالب(1) (قال) رواه الطبرانی».

پیامبر صلی الله علیه و آله در جواب سلمان که پرسید: «همة پیامبران وصی داشتند پس چه کسی وصی شما می باشد؟» پاسخ داد: آیا وصی موسی را می شناسی؟ گفتم: بله، یوشع بن نون است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: برای چه او وصی موسی بود؟ گفتم: برای اینکه او اعلم ایشان در این هنگام بود. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: پس همانا من وصی و موضع اسرار من و بهترین کسی که بعد از من باقی می ماند و خواسته های مرا برآورده می کند و دین مرا برپا می دارد، علی ابن ابی طالب است، هیثمی می گوید: این روایت را طبرانی هم نقل کرده است.

4. حدیث منزلت: این روایت متواتراً نقل شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله زمانی که به قصد غزوات مدینه و مرکز حکومتی مسلمین را ترک می فرمود، علی علیه السلام را به عنوان جانشین در مدینه قرار می دادند. در این خصوص صحیح بخاری در کتاب بدء الخلق در باب غزوة تبوک به سند خود از مصعب بن سعد روایت می کند:

«أن رسول الله صلی الله علیه و آله خرج الی تبوک واستخلف علیاً علیه السلام فقال: أتخلفنی فی الصبیان والنساء؟ قال: الا ترضی ان تکون منی بمنزلة هارون من موسی إلا أنه

ص: 220

لا نبی بعدی»(1) ترجمه: همانا پیامبر صلی الله علیه و آله خارج شد از مدینه برای شرکت در غزوة تبوک و علی علیه السلام را به عنوان جانشین تعیین نمود، پس فرمود: آیا جانشین من در مدینه برای بچه ها و زنان می شوی؟ آیا رضایت می دهی که تو برای من به منزله هارون برای موسی علیه السلام باشی که هنگام خروج موسی، برادرش هارون جانشین وی بود. با این تفاوت که بعد از موسی پیامبران دیگر می امدند ولی بعد از من پیامبری نخواهد آمد و تو وصی آخرین پیامبر هستی؟

5. صحیح ترمذی هم این روایت را به دو طریق نقل می کند، یکی از طریق سعید بن المسیب عن سعد أبی وقاص و دیگری از جابر بن عبدالله که پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: «أنت منی بمنزلة هارون من موسی الا لا نبی بعدی».(2)

6. حدیث ثقلین: این حدیث از قویترین ادله بر جانشینی علی ابن ابی طالب علیه السلام است، و در تواتر آن بین علمای شیعه و علمای اهل سنت اجماع وجود دارد. صحیح مسلم در کتاب فضائل الصحابه در باب فضائل علی ابن ابی طالب علیه السلام به سند خود از یزید بن حیان روایت می کند، که من و حصین بن سبره و عمر بن مسلم نزد زید بن ارقم رفتیم پس حصین به او گفت: همانا ای زید تو پیامبر صلی الله علیه و آله را بسیار دیده ای و حدیثش را شنیده ای و در غزوات همراه او شرکت داشتی و پشت سر او نماز خواندی، برای ما بگو که از پیامبر صلی الله علیه و آله چه شنیدی؟ پس زید گفت: روزی که از مکه برمی گشتیم در محلی به نام خم بین مکه و مدینه در حالی که خطبه می خواند وحمد وثنا بر خداوند می نمود و موعظه می کرد، گفت: «الا ایها الناس، فانما انا بشر یوشک آن یاتی رسول ربی فاجیب وانی تارک فیکم الثقلین، أولهما کتاب الله فیه الهدی والنور، فخذوا بکتاب الله واستمسکوا به، فحث علی کتاب الله ورغب فیه؛ ثم قال: واهل بیتی أذکرکم

ص: 221

الله فی اهل بیتی، اذکرکم الله فی اهل بیتی، اذکرکم الله فی اهل بیتی فقال له حصین: ومن أهل بیته یازید؟ الیس نساؤه من اهل بیته؟ قال: نساؤه من اهل بیته ولکن اهل بیته منحرم الصدقة بعده، قال: ومن هم؟ قال: وهم آل علی وآل عقیل وآل جعفر وآل عباس، قال: کل هؤلاء حرم الصدقة؟ قال نعم».(1) ترجمه: «ای مردم آگاه باشید، بدرستیکه من انسانی هستم که گمان می رود که مرگم نزدیک باشد پس باید فرستادة پروردگار را اجابت کرد و همانا من در میان شما دو شیء گرانبها باقی می گذارم، اول از آن دو کتاب خداست که در آن هدایت و نور می باشد، پس بگیرید کتاب خدا را و به آن تمسک جویید؛ زید می گوید: پس پیامبر صلی الله علیه و آله برانگیخت (مردم را) به سوی کتاب خدا و آنها را به سوی آن دعوت نمود؛ سپس فرمود: ودیگری اهل بیت من است که تذکر می دهم و یادآوری می کنم خدا را به شما در مورد اهل بیت خود، (این جمله را سه مرتبه تکرار فرمود). پس حصین از زید پرسید: اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله چه کسانی هستند؟ آیا زنان پیامبر هم از اهل بیت او محسوب می شوند؟ گفت: زنان او از اهل بیت او محسوب می شوند، اما اهل بیت او کسانی هستند که بعد از او صدقه بر آنان حرام می باشد. حصین پرسید: ایشان چه کسانی هستند؟ زید گفت: آنان آل علی علیه السلام وآل عقیل وآل جعفر وآل عباس می باشند. حصین پرسید: صدقه بر تمام اینان حرام است؟ زید گفت: بله».

ابن حجر هیثمی در کتاب الصواعق المحرقة همین مضامین را از پیامبر صلی الله علیه و آله می آورد که در مرضی که منجر به فوت آن حضرت شده است، آنجا فرموده است.(2)

در مورد سند این حدیث: باید گفت این حدیث را بزرگان صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرده اند مثل: علی علیه السلام ، ابی ذر، جابر بن عبد الله انصاری، و زید بن أرقم، وأبی سعید الخدری و زید بن ثابت

ص: 222

وحذیفه بن اسید الغفاری ؛ که مناوی در فیض القدیر(1) و ابن حجر هیثمی در الصواعق المحرقه،(2) بیشتر از بیست طریق برای این روایت نقل کرده اند که این خود دلیلی است بر تواتر آن.

اما در مورد دلالت این حدیث: با رعایت قرائن قطعیه و شواهد آشکار که دو متن روایت پیچیده شده است، می توان این روایت را در اعلی مراتب قوّت دانست؛ قرائنی مثل: «انما انا بشر یوشک آن یأتی رسول ربی فاجیب» و «این تارک فیکم الثقلین او خلیفتین(3) او فانظروا کیف تخلفونی فیهما(4) او کیف تخلفونی فیکم الثقلین» یا قول پیامبر صلی الله علیه و آله: «ولا تقدموهما فتهلکوا ولا تعلموهما فهم اعلم منکم»(5) دلالت بر این دارند که پیامبر صلی الله علیه و آله ، کتاب و اهل بیت را جانشین خود قرار داده و امّت را ترک کرده است، پس همانا افضل و اعلم از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله علی علیه السلام می باشد. ابن حجر هیثمی که کتابی در ردّ شیعه نوشته است به نام «الصواعق المحرقة علی البدع و الزندقة _ یعنی بهم الشیعة _» در مورد این حدیث این گونه می آورد که:

«تنبیه، سمی رسول الله صلی الله علیه و آله القرآن وعترته، ثقلین لان الثقل کل نفیس وخطیر مصون، وهذان کذلک اذ کل منهما معدن للعلوم الدینیة والاسرار والحکم العلیة والاحکام الشرعیة ولذا حث رسول الله صلی الله علیه و آله علی الاقتداء والتمسک بهم والتعلم منهم وقال: الحمد لله الذی جعل فینا الحکمة اهل البیت».(6)

ترجمه: تنبیه و آگاهی: رسول خدا صلی الله علیه و آله قرآن وعترت خود را ثقلین نامید: برای اینکه هر شی نفیس وگرانبها وبزرگ مصون و در امان است، و این دو (قرآن و عترت) هم این چنین هستند؛ برای اینکه هر کدام از آنها معدن علوم دین و اسرار و حکمت های الهی و احکام شرعی هستند و به همین خاطر پیامبر صلی الله علیه و آله بر پیروی و تمسک و آموختن از آنها دستور فرمود و تحریک نمود؛ و فرمود: حمد مخصوص خدایی است که در ما حکمت اهل بیت را قرار

ص: 223

داد.

نهایت اینکه این ادّله گوشه ای از دلایل خلافت و جانشینی بلافصل امام علی علیه السلام می باشد و همه مورد تأیید علمای اهل سنت است.

ج1، ص29، ابونعیم، حلیه الأولیاء، همان کتاب، ج7، ص195 و 196، به دو طرق بسیار، مسند احمد حنبل، همان کتاب، ج1، ص182، خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، مطبعه سعادت، 1349ق، مصر، ج11، ص432، نسائی، خصائص علی ابن ابی طالب علیه السلام ، مطبعة التقدم العلمیه مصر، ص16.

[7]. صحیح ترمزی، مطبعه بولاق، 1292ق، ج2، ص301؛ مسند ابی داود، همان، ج1، ص29؛ مسند احمد حنبل، همان، ج1، ص179، و ج3، ص338.

[8]. مسند احمد حنبل، همان، ج4، ص366؛ سنن بیهقی، مطبعة مجلس دائره المعارف النظامیه حیدرآباد دکن، 1321ق، ج2، ص148 و ج7، ص30؛ و سنن الدارمی مطبعه الاعتدال، 1349ق، دمشق، ج2، ص431؛ و متقی هندی، کنز العمال، همان، ج1، ص45، و ج7، ص102، والطحاوی، مشکل الاثار، مطبعة مجلس دائره المعارف النظامیه حیدرآباد دکن، 1333ق، ج4، ص368.

[9]. ابن حجر هیثمی الصواعق المحرقة، مطبعة میمنیه مصر، 1312ق، ص75.

[10]. المناوی فیض القدیر، مطبعه المصطفی مصر، 1356ق، ج3، ص14.

[11]. ابن حجر هیثمی، مطبعه میمنیه مصر، 1312ق، ص136.

[12]. مسند احمد بن حنبل، همان، ج5، ص181.

[13]. حاکم، مستدرک الصحیحین، مطبعة مجلس دائرة المعارف النظامیة حیدر آباد دکن، 1324ق، ج3، ص109.

[14]. متقی هندی، کنز العمال، همان، ج1، ص47.

[15]. هیثمی، الصواعق المحرقه، همان، ص90.

ص: 225

اما قسم دوم علم انبیاء و ائمه علیهم السلام تکلیف آور و وظیفه آور است که پیامبر صلی الله علیه و آله هم با همین علم مثل سایر انسانها به عمل به این علم مکلف بوده است یعنی مانند سایر افراد آنچه خیر و شر و نفع و ضرر در کارها وجود دارد تشخص داده و اقدام شایسته را به اختیار خویش انجام می دهد.

پس با درک این واقعیت که علم عادی پیامبر صلی الله علیه و آله تکلیف آور است و نه علم غیبی، می گوئیم که پیامبر صلی الله علیه و آله از طرف خداوند مکلف به عمل به علم ظاهری بود و باید طبق علم ظاهری حکم می کرد پس با این دید به بررسی ظاهری مسأله عمر و ابوبکر و عثمان در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله می پردازیم.

طبق اسناد معتبر تاریخی عمر و ابوبکر از جمله مسلمانان صدر اسلام و جزء اولین کسانی بودند که به رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله ایمان آوردند و از پیامبر صلی الله علیه و آله اطاعت کردند و در بعضی مواقع خدماتی هم نسبت به اسلام و مسلمین داشتند و حداقل جز صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله به حساب می آمدند و پیامبر صلی الله علیه و آله هم در این مورد هم مثل سایر موارد عمل به ظاهر می نمود و درآن زمان عمر و ابوبکر و عثمان دشمن پیامبر نشده بودند که هیچ بلکه به عنوان یک مسلمان در کنار پیامبر صلی الله علیه و آله هم بودند حال مگر ممکن است پیامبر صلی الله علیه و آله کسی را قبل از وقوع جرمش محکوم بنماید که قصاص قبل از جنایت شرعاً کاری حرام است. و پیامبر صلی الله علیه و آله خیلی از چیزها را می دانست ولی اغلب بروز نمی داد چون مأمور به این کار نبود. اگر پیامبر صلی الله علیه و آله با عمر، ابوبکر و عثمان برخورد بدی می کرد و آنها را از خود می راند و یا حتی آنها را می کشت باید قاتلین امام حسین و علی علیه السلام که برخی از آنها از صحابه بودند مانند عمر سعد در کودکی حکم اعدامش را صادر می کرد و تمام بنی امیه را به قتل می رساند! در این صورت تاریخ چگونه قضاوت می کرد لذا می بینیم که هیچ امام و پیامبری چنین

ص: 228

عملی را انجام نداده است.

از نظر اجتماعی و سیاسی هم پیامبر صلی الله علیه و آله نمی توانست با افراد برخورد بکند چون با مطالعه موقعیت اسلام و مسلمانان در صدر اسلام به این نتیجه خواهیم رسید. زمانی که اسلام و مسلمین از هر طرف مورد هجوم دشمنان و کفار بوده و بودن افرادی همچون ابوبکر در صف مسلمین امتیازی مهم به شمار می رفت و جبهه کفار را متزلزل می کرد. حال پیامبر صلی الله علیه و آله بیاید و این مسلمانان را از خود براند و یا با آنها برخورد بکند این همان کاری خواهد بود که دشمنان اسلام می خواستند و بر علیه پیامبر شروع به تبلیغ می کردند که پیامبر مسلمانان و یاران خودش را از خود می راند و یا آنها را می کشد. و این کار باعث می شد عده کثیری از اطراف پیامبر پراکنده شده و موجب تضعیف اسلام و مسلمین می شد.

از نظر اخلاقی و شرعی نیز این کار امکان پذیر نبود چون اگر پیامبر صلی الله علیه و آله به عنوان اسوه اخلاق و رحمت للعالمین کسی را که ادعای مسلمانی دارد و نماز و روزه می گیرد از خود براند یا برخورد کند این کار با اخلاق پیامبری که مأمور به صبر و حسن اخلاق حتی در مقابل کفار و یهود و منافقین است منافات دارد.

در آخر هم به این نکته باید توجه داشت که اگرچه پیامبر صلی الله علیه و آله با این افراد برخورد جدی نداشت اما در موارد متعددی مشاهده می شود که پیامبر صلی الله علیه و آله بطور غیرمستقیم عدم صلاحیت اینها را در عمل نشان می دهد و در عوض جبهه علی علیه السلام را به مناسبت های مختلف تقویت می کند و فضایل و قدرت علی علیه السلام را به رخ آنان می کشد. نمونه بارز این برخورد هنگام نزول سوره برائت بود که پیامبر صلی الله علیه و آله ابلاغ این پیام بزرگ را به ابوبکر سپرد. سپس علی علیه السلام را به دنبال وی فرستاد و گفت نامه را از او بگیر و به سوی مکه برو و پیامبر مرا برسان.

ص: 229

این واقعه را تمام علمای اهل سنت نقل کرده اند که به روشنی فضیلت و بزرگی علی علیه السلام را اثبات و عدم کفایت دیگران مانند ابوبکر را می رساند.

در جریان دیگر ابوبکر و عمر و ابوعبیده نزد پیامبر بودند که پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام تکیه داده بود، که پیامبر با دست خود به شانه علی علیه السلام زد و فرمود: ای علی تو اولین کسی هستی که ایمان آوردی تو نسبت به من همانند هارون نسبت به موسی هستی.(1)

و پیامبر در روزهای آخر عمر شریف خود دستور داد که دوست مرا فراخوانید که عایشه و حفصه، ابوبکر و عمر را فراخواندند ولی پیامبر به آنها توجهی نکرد تا اینکه ام سلمه علی علیه السلام را فرا خواند و پیامبر با علی

_ علیه السلام به صحبت نشست و آن دو (عمر و ابوبکر) از منزل خارج شدند. و پیامبر صلی الله علیه و آله دستور دادند که کسی نماز را اقامه بکند وقتی دید ابوبکر آماده نماز شد پیامبر صلی الله علیه و آله با وجود تب شدید او را کنار زد و خودش نشسته نماز را اقامه کرد.(2)

و ده ها مورد و موضوع دیگر که پیامبر صلی الله علیه و آله به طور غیرمستقیم اینها را از خود رانده و فضایل و برتری علی علیه السلام را به رخ آنها کشیده است.

برای آگاهی بیشتر در این مورد مطلعه کتاب سیاهترین هفته تاریخ، نوشته علی محدث توصیه می شود.

[2] . متقی هندی، کنزالعمال، مکتبة التراث الاسلامی، بیروت، حدیث 29.

[3] . ابن شهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی، مناقب ,ل اب طالب علیهم السلام، مؤسسه انتشارات علامه قم، ج 1، ص 236.

ص: 231

سقیفة بنی ساعده بیعت نمودند ، امام علیه السلام به بیان حق مسلم خود دربارة خلافت و نکوهش بیعت آنها پرداخت.(1) و فضایل خود را برای اَحقّ بودن نسبت به خلافت برشمرد.(2) در نهج البلاغه دربارۀ اولویت امام برای خلافت به سه اصل استدلال شده است: اوّل وصیت و نص رسول خدا (در خطبه شماره 2)، دوّم شایستگی علی علیه السلام و اینکه جامة خلافت تنها زیبندة اندام اوست (در خطبة شماره 3 معروف به شقشقیه) سوم روابط نزدیک نسبی و روحی آن حضرت با رسول خدا صلی الله علیه و آله (در خطبه 195).(3)

ب: خودداری از بیعت داوطلبانه؛ امام پس از افشاگری نسبت به عدم صلاحیت ابوبکر برای خلافت، از بیعت با وی امتناع نمود. و در پاسخ عمر که وی را تهدید به بیعت نمود، پاسخ داد: (از شتر خلافت) شیری را بدوش که برای تو نیز سهمی از آن است، امروز برای ابوبکر خلافتش را محکم کن تا فردا به تو بازگرداند.(4) بیشتر متفکران بر این باورند که بیعت اجباری امام با ابوبکر، پس از شهادت حضرت زهراء علیها السلام بوده که تقریباً شش ماه از زمان خلافت وی گذشته بوده است.(5) امام در پاسخ نامه ای از معاویه، چگونگی بیعت تحمیلی خود را شرح می دهد: گفتی مرا چون شتری بینی، مهار کرده می راندند تا بیعت کنم، به خدا که خواستی نکوهش کنی، ستودی، و خواستی رسوا سازی ولی خود را رسوا نمودی. مسلمان را چه نقصان که مظلوم باشد و در دین خود بی گمان؟ یقینش استوار و از دو دلی به کنار؟(6)

ج: انتقاد از عملکرد خلفا؛ انتقادهای امام از خلفا به دو صورت کلی و مشخص بوده است. انتقاد مشخص از ابوبکر، در دو جمله خلاصه شده یکی این که ابوبکر با وجود شایستگی امام، لباس خلافت را بر تن نموده است. و دیگر اینکه چرا در همان حال که خود را شایسته خلافت نمی دانسته، زمینۀ خلافت عمر را فراهم نموده است.(7) در جای دیگر از همین خطبه دو خصوصیت اخلاقی

ص: 234

عمر را مورد انتقاد قرار می دهد، یکی خشونت و سخت گیری عمر و دیگری اشتباه و پوزش طلبی وی.(1) دربارة عثمان نیز مجموعاً شانزده بار از وی سخن به میان آمده که بیشتر آنها دربارة حادثة قتل عثمان است.

د: اتمام حجت با انصار و مهاجرین؛ امام جهت بازگرداندن خلافت به مسیر اصلی و احقاق حق خود، با بهره گیری از شخصیت والای حضرت زهرا همراه وی شبانه به در خانه مهاجران و انصار رفته و پس از جلب نظرشان، از آنها می خواست تا سرهای خود را به نشانة بیعت و از جان گذشتگی تراشیده و سحرگاهان آمادگی خود را آشکار نمایند، امّا جز چند نفر انگشت شمار، کسی به پیمان خود وفا نکرد.(2)

1403.

[6] . ابن قتییه، الامامة و السیاسة، ج1، ص 29، انتشارات شریف الرضی، قم، 1371ش.

[7] . ر.ک: شهید مطهری، سیری در نهج البلاغه، ص 146، صدرا، تهران.

[8] . ابن قتییه، الامامة و السیاسة، ج1، ص 29.

[9] . همان، ص 31-32؛ مسعودی، مروج الذهب، ج2، ص 308-309؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، چ 2، ص 10 و 14.

[10] . نهج البلاغه، نامه 28.

[11] . همان، خطبه سوم معروف به شقشقیه.

[12] . همان.

[13] . ر.ک: کتاب سلیم بن قیس هلالی، به تحقیق علماء الدین موسوی، مؤسسه البعثه، 1407 ه_ و این واقعه با اندکی تفاوت در تاریخ یعقوبی، ج2، ص 11 ؛ابن قتییه، الامامة و السیاسة،ج1، ص 12، آورده است.

ص: 236

بیعت کنید مجبور خواهید بود برای تصفیه جامعه اسلامی دوران سختی را تحمّل کنید، و این درست به آن می ماند، که انسان نزد طبیب و جرّاح ماهری که در شهر نظیر ندارد می رود، او به بیمار می گوید: به طبیب دیگری مراجعه کن زیرا برنامه درمانی من سخت و سنگین است و تو یارای تحمّل آن را نداری، مسلّما منظورش این نیست که شایستگی را از خود سلب کند و یا دیگری را سزاوارتر از خویش ببیند، بلکه منظورش این است که از آغاز کار طرف را برای برنامه سنگینی که در پیش است آماده کند.(1)

از اینجا معلوم می شود میان این گفته امام علیه السلام و گفتاری که از ابوبکر به هنگام تصدّی خلافت نقل شده: «اقیلونی اقیلونی فلست بخیر منکم و علیّ فیکم» مرا رها کنید من بهتر از شما نیستم درحالی که علی علیه السلام در میان شما است، از جهات زیادی با هم تفاوت دارد که یکی از آنها این است که مردم در آن زمان آمادگی کافی برای پذیرش حق و عدالت داشتند زیرا تعلیمات پیامبر در گوش آنها بود و هنوز فراموش نشده بود. تایید گفته بالا وضعی است که پس از بیعت امام علیه السلام پیش آمد زیرا امام علیه السلام در روز دوم خلافت خود بر منبر رقت و اعلام کرد راه و رسم من همان روش پیغمبر است. هیچ کس بر دیگری برتری ندارد، و اگر سابقه و کوشش بیشتری در اسلام داشته باشد پاداش او در قیامت با خدا است. و اضافه کرد: فردا کسی نگوید، فرزند ابی طالب ما را از حقوق خود محروم کرد، زیرا همه بنده خدایند، و بیت المال مال خدا است و به طور مساوی بین همه تقسیم می شود، فردا همه حاضر شوند تا اموالی که موجود است بین آنها تقسیم گردد، عرب را بر عجم امتیازی نیست.

امام علیه السلام فردای آن روز به «عبیدالله ابن ابی رافع» کاتب خویش دستور داد از مهاجرین شروع کند، سپس به انصار و سایر مسلمانان

ص: 238

هر کدام سه دینار بدهد.(1)

از این تقسیم جز «طلحه، زبیر، عبدالله بن عمر، و سعید بن عاص و مروان بن حکم» کسی سر باز نزد، عبید الله جریان را به امام علیه السلام گزارش داد.

هنگامی که مردم در مسجد بودند این گروه در گوشه ای از مسجد کنار یکدیگر نشستند و با یکدیگر آهسته صحبت می کردند، پس از آن «ولید بن عقبه» نزد امام علیه السلام آمد و گفت تو در روز «بدر» بستگان نزدیک ما را کشتی اما امروز ما با تو بیعت می کنیم به شرط اینکه همان مقدار که زمان عثمان به ما پرداخت می شد بپردازی و کشندگان عثمان را به قتل برسانی و اگر از تو بیمناک شویم به شام و معاویه ملحق می شویم. امام علیه السلام فرمود: امّا مسأله «بدر» وظیفه الهی بوده و امّا مسأله مال در اختیار من نیست که کم و زیاد کنم، آنچه خدا فرموده انجام می دهم و در مورد کشندگان عثمان اگر ملزم بودم آنها را بکشم همان وقت این کار را می کردم، و اگر شما از من بیم دارید به شما تأمین می دهم برای چه بیم داشته باشید؟... من روشی جز قرآن و سنت پیغمبر انتخاب نخواهم کرد؛ سپس.... عمار یاسر را با عبدالرحمن به سوی طلحه و زبیر که در گوشه مسجد نشسته بودند فرستاد، آنها نزد امام علیه السلام آمدند. فرمود: شما را بخدا سوگند می دهم آیا این طور نبود که من از بیعت کراهت داشتم و شما با رغبت بیعت نمودید؟ گفتند: چرا؛ فرمود: پس این چه وضعی است که از شما مشاهده می کنم؟ گفتند: بیعت کردیم که بدون مشورت ما کاری نکن و ما را بر دیگران برتری بخشی، اما اموال را به طور مساوی تقسیم کردی و بدون مشورت ما این عمل را انجام دادی. امام فرمود: استغفار کنید که من (چنین شرطی را از شما بر خلاف رضای خدا پذیرفته باشم) هم اکنون بگوئید آیا حقّی از شما گرفته ام یا به شما ستم کرده

ص: 239

ام؟ گفتند: معاذالله.(1) فرمود: آیا حکم و یا حقی مربوط به یکی از مسلمانان بوده که من جاهل به آن بوده ام و یا از گرفتن آن عاجز مانده ام؟ گفتند: نه؛ ... باز امام فرمود: اما در مورد مشورت با شما، من به حکومت رغبتی نداشتم، مرا به سوی آن دعوت نمودید و اصرار ورزیدید، ترسیدم اگر ردّ کنم اختلاف افتد. و پس از قبول مسئولیت، در کتاب خدا و سنّت پیامبر نظر افکندم، آنچه مرا راهنمائی کردند عمل نمودم و احتیاج به نظر و رأی شما ندیدم.(2)

بنابراین این کلام امام علی علیه السلام نه بخاطر این بود که سزاوار خلافت نیست و نه به خاطر این بود که کسی دیگر در امر خلافت سزاوارتر از آن حضرت است.

چیزی را بدون اذن خداوند انجام نمی دهد و لذا می فرماید:

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَطِیعُواْ اللّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِی الأَمْرِ مِنکمْ » ؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید اطاعت کنید پیامبر خدا و اولوالامر را»(1)

و نیز می فرماید:

«وَمَا آتَاکمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکمْ عَنْهُ فَانتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ » ؛ «آنچه را رسول خدا برای شما آورد بگیرید (و اجرا کنید) و از آنچه نهی کرده خودداری نمائید و از مخالفت خدا بپرهیزید که خداوند کیفرش شدید است».(2)

این دو آیه از طرف خداوند بر این مطلب دلالت دارند که رسول خدا صلی الله علیه و آله در مسئله تعیین جانشین مأذون از طرف خداوند بوده است و در غیر این صورت ممکن نبوده که رسول خدا صلی الله علیه و آله این همه اصرار بر مساله جانشینی داشته باشد. افزون بر این، مسئله امامت و جانشینی یکی از مسائل مهم و خطیر دین اسلام است که هدایت نه تنها امت اسلامی بلکه تمام بشر مرهون آن بوده و نه تنها خداوند به آن اذن داده بلکه عقل نیز آن را از وظایف رسول خدا می داند. و اهمیت آن به قدری بزرگ بوده که خداوند خودش در قرآن به آن پرداخته است. خداوند در سوره مائده آیه 67 می فرماید: «یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیْک مِن رَّبِّک وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللّهُ یَعْصِمُک مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللّهَ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ » ؛ «ای پیامبر آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است کاملا (به مردم) برسان و اگر نکنی رسالت او را انجام نداده ای، خداوند تو را از (خطرات احتمالی) مردم نگاه می دارد و خداوند جمعیت کافران (لجوج) را هدایت نمی کند».

جلال الدین سیوطی از مفسران اهل سنت در ذیل این آیه از مجاهد نقل می کند که وقتی این آیه نازل شد پیامبر عرض

ص: 242

کرد: خدایا من تنهایم چگونه این کار را انجام دهم؟ به دنبال این سخن پیامبر این آیه نازل شد که «و ان لم تفعل فما بلغت رسالته»

و از ابوسعید خدری یکی از صحابه رسول خدا نقل می کند که این آیه بر رسول خدا در روز غدیر خم درباره امامت و جانشینی حضرت علی علیه السلام نازل شد.

و از ابن مسعود صحابه دیگر رسول خدا نقل می کند که او گفته ما این آیه را در زمان حیات پیامبر قرائت می کردیم به این معنا که علی علیه السلام مولای همه مومنین است.(1)

و باز خداوند خودش ولی و امام بعد از پیامبر را به گونه ای معرفی نموده که با در نظر گرفتن شأن نزول بر هیچ کسی جز علی علیه السلام منطبق نمی گردد. خداوند می فرماید:

«إِنَّمَا وَلِیُّکمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُواْ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ رَاکعُونَ» ؛ «سرپرست و ولی شما تنها خداست و پیامبر او و آنها که ایمان آورده اند، همانها که نماز را برپا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند».(2)

جلال الدین سیوطی می گوید به طور متفق علیه از ابن عباس نقل شده که هنگامی که علی در حال رکوع انگشترش را صدقه داد، پیامبر از سائل پرسید که این انگشتر را چه کسی به تو داد؟ او در جواب اشاره به علی کرد و گفت آن رکوع کننده. در همین لحظه این آیه نازل شد.(3)

و نیز در همین تفسیر احادیث متعددی نقل شده که همگی می گویند این آیه درباره علی نازل شده است و علی کسی بوده که انگشترش را در حال رکوع به سائل داده است.(4)

امام فخررازی یکی دیگر از مفسرین معروف اهل سنت نیز روایات متعددی را مبنی بر این نقل می کند که این آیه در حق علی نازل

ص: 243

شده و اوست که در حال رکوع انگشترش را صدقه داده است.(1)

طبری مفسر دیگر اهل سنت هر چند سعی نموده با ذکر برخی احادیث آیه شریفه را از دلالت بر ولایت و امامت علی علیه السلام به سوی دیگر منصرف کند ولی باز هم نتوانسته از حقیقت چشم پوشی کند و لذا روایات متعددی را نقل نموده که به اتفاق می گویند این آیه در شأن علی علیه السلام نازل شد و فقط او بوده است که در حال رکوع انگشترش را صدقه داده است.(2)

با توجه به آنچه که بیان گردید پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نه تنها در مسئله تعیین جانشین با اذان خداوند عمل می کرد بلکه مأمور بوده که این جانشینی را بر همه برساند و لذا در مجالس و مناسبت های متعددی به این امر مهم پرداخته و حتی در قرآن کریم نیز این مسئله مهم تلقی شده و آیاتی را به آن اختصاص داده است.

[5]. المستدرک علی الصحیحین، ج3، ص133.

[6]. قندوزی، سلیمان، ینابیع المودة، ج3، ص291، دارالاسوة، اول، 1416ق.

[7]. نساء / 59.

[8]. حشر / 7.

[9]. سیوطی، جلال الدین، الدرالمنثور، ج2،ص 298.

[10]. مائده / 55.

[11]. سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور، ج2، ص293، قم، کتابخانه نجفی، 1404ق.

[12]. همان، ص293 _ 294.

[13]. رازی، فخرالدین محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج12، ص383، بیروت، داراحیاء التراث العربی، سوم، 1420ق.

[14]. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج6، ص186، بیروت، دارالمعرفه، اول، 1412ق.

ص: 245

که دوران و گردش آسیا قائم به آن میخ آهنی وسط است و بدون آن خاصیت آسیایی ندارد، همچنین خلافت به دست غیر من زیان دارد، مانند سنگی است که در گوشه افتاده و در زیر دست و پای کفر و ضلالت لگدکوب شده) علوم و معارف از سرچشمه فیض من مانند سیل سرازیر می شود، هیچ پرواز کننده در فضای علم و دانش به اوج رفعت من نمی رسد، پس (چون پسر ابی قحافه پیراهن خلافت را به ناحق پوشید و مردم او را مبارکباد گفتند) جامه خلافت را رها و پهلو از آن تهی نمودم و در کار خود اندیشه می کردم که آیا بدون دست (نداشتن سپاه و یاور) حمله کرده (حق خود را مطالبه نمایم) یا آن که بر تاریکی کوری (گمراهی مردم) صبر کنم که در آن پیران را فرسوده و جوانان را پژمرده و پیر ساخته، مؤمن (برای دفع فساد) رنج می کشد تا بمیرد، دیدم صبر کردن خردمندی است، پس صبر کردم در حالتی که چشمانم را خاشاک و غبار و گلویم را استخوان گرفته بود (بسیار اندوهگین شدم، زیرا در خلافت ابوبکر و دیگران جز ضلالت و گمراهی چیزی نمی دیدیم و چون تنها بودم و یاوری نداشتم نمی توانستم سخنی بگویم) میراث خود را تاراج رفته می دیدم (منصب خلافت را غصب کردند و فساد آن در روی زمین تا قیام قائم آل محمد علیهم السلام باقی است، پس از وفات رسول مکرم اسلام صلی الله علیه و آله که خلافت را به ناحق غصب کردند و مردم را به ضلالت و گمراهی انداختند، برای حفظ اسلام و این که مبادا انقلاب داخلی برپا شده و دشمن سوء استفاده نماید، مصلحت در چشم پوشی از خلافت و شکیبایی دانستم) تا این که اولی (ابوبکر) راه خود را به انتها رسانده (پس از دو سال و سه ماه و دوازده روز درگذشت و پیش از مردنش) خلافت را بعد از خودش در آغوش ابن خطاب (عمر) انداخت... جای بسی حیرت و شگفت است که در زمان حیاتش فسخ بیعت مردم را درخواست می نمود (می

ص: 247

گفت: اقیلونی فلستُ بخیرکم و علیٌ فیکم؛ یعنی ای مردم بیعت خود را از من بردارید و مرا از خلافت عزل نمایید که من از شما بهتر نیستم و حال آن که علی علیه السلام در میان شماست) ولی چند روز از عمرش مانده وصیت کرد خلافت را برای عمر، این دو نفر غارتگر خلافت را مانند دو پستان شتر میان خود قسمت کردند _ خلافت را در جای درشت و ناهموار قرار داد در حالتی که عمر سخن تند و زخم زبان داشت، ملاقات با او رنجآور بود و اشتباه او (در مسایل دینی) بسیار و عذر خواهیش بی شمار بود... پس سوگند به خدا مردم در زمان او گرفتار شده اشتباه کردند و در راه راست قدم ننهاده از حق دوری نمودند، پس من هم در این مدت طولانی (ده سال و شش ماه) شکیبایی ورزیده با سختی محنت و غم همراه بودم، عمر هم راه خود را پیمود (و پیش از مردن) امر خلافت را در جماعتی قرار داد که مرا هم یکی از آنها گمان نمود، پس بار خدایا از تو یاری می طلبم برای شورایی که تشکیل شد و مشورتی که نمودند، چگونه مردم مرا با ابوبکر مساوی دانسته، درباره من شک و تردید نمودند تا جایی که امروز با این اشخاص (پنج نفر اهل شورا) همردیف شده ام و لکن در فراز و نشیب از آنها پیروی نمودم (برای مصلحت در همه جا با آنها موافقت کردم)...»[1]

تأمل و دقت در فرازهای این خطبه نشان می دهد که دو عامل اصلی باعث سکوت امام در دوران بیست و پنج ساله خلافت خلفاء سه گانه بوده است:

الف) بی وفایی مردم و پشت کردن آنها به حقیقتی که رسول مکرم اسلام صلی الله علیه و آله در زمان حیاتش و در مقاطع مختلف به آن توصیه فرموده بود، خصوصاً تفرقه و نفاق سران و بزرگان صحابه برای به دست آوردن منصبی که بعد از رحلت پیامبر اکرمآماده می دیدند و لذا در چنین شرایطی که تعداد حامیان امام از عدد انگشتان

ص: 248

دست تجاوز نمی کرد همان گونه که خود امام در صدر خطبه به آن اشاره فرمود (بدون دست) هرگونه قیام و مبارزه علنی و مسلحانه غیر ممکن و در حکم انتحار محسوب می شد.

ب) پرهیز از اختلاف و دو دستگی بلکه چند دستگی در جامعه نوپای اسلامی که ثمره سالها مبارزه و جهاد و خون دل خوردن های پیامبر عظیم الشأن اسلام صلی الله علیه و آله و مسلمانان بود و لذا امیر المؤمنین علیه السلام همان گونه که خودش در یکی از فرازهای این خطبه فرمود برای حفظ کیان اسلامی و وحدت جامعه مسلمان نه تنها از حق مسلم خود چشم پوشی نموده بلکه (در فراز و نشیب ها از آنها پیروی نمود) (و خار در چشم و استخوان در گلو) چنانکه خودش فرمود، به سان سرباز گمنام در مقاطع مختلف با ارشاد و راهنمایی خلفاء خصوصاً در زمان عمر، کجرویها و اشتباهات آنان به آنها گوشزد می فرمود، چنانچه در منابع سنی و شیعه نقل شده که عمر مکرر می گفت: «اگر علی نبود عمر هلاک می گردید».

در خطبه صد و شصت و یک نهج البلاغه نیز امام علیه السلام به این دو عامل اشاره نموده و می فرماید: «پس بدان تسلط (سه خلیفه) بر ما به خلافت با این که ما از جهت نسب (خویشی با پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم _ ) برتر و از جهت نزدیکی به رسول خدا صلی الله علیه و آله استوارتریم، برای آن است که خلافت مرغوب و برگزیده بود (هر کس طالب آن بود اگر چه لیاقت نداشت، پس) گروهی با آن بخل ورزیدند (و نگذاشتند سزاوار به آن مقام بر آن بنشیند) و گروه دیگری (امام علیه السلام ) بخشش نموده (برای حفظ اساس اسلام) از آن (و به ظاهر از برخی اصول دیگر) چشم پوشیدند (چون از یک طرف برای گرفتن حق یاوری نداشتند و از طرف دیگر همراهی نکردن با آنها به ضرر جامعه نوپای اسلامی بودند، چنان چه در خطبه 3 به آن اشاره شد) و حَکَم (میان ما

ص: 249

و ایشان) خدا است».[2]

در خطبه صد و هفتاد و یک به عامل تنهایی و اتفاق قریش بر اینکه نگذارند خلافت به اهل آن برسد اشاره نموده و عرض می کند: «خدایا من بر قریش و کسانی که آنها را یاری می کنند از تو کمک میطلبم زیرا آنها خویشی مرا قطع کردند (نسبت مرا با رسول خدا صلی الله علیه و آله مراعات ننمودند) و بزرگی مقام و منزلت مرا کوچک شمردند (مرا همردیف خود دانستند) و در امر خلافت که اختصاص به من داشت بر دشمنی با من اتفاق کردند».[3]

آن چه در این سه خطبه به آن اشاره گردید تنها به عنوان نمونه و اینکه دارای تفصیل بیشتر بود می باشد و در نهج البلاغه در بیش از پانزده خطبه و نامه و حکمت امام علیه السلام به مساله خلافت و علل و عوامل سکوت خودش در برابر خلفاء ثلاثه به تصریح و اشاره سخن گفته است و شما می توانید به خطبه های: 3، 33، 37، 66، 152، 161، 169، 171 و 188، و نامه های: 6، 36 و 45 و حکمت های: 21، 181 و 175 مراجعه نمایید.

ص: 250

البلاغه کلماتی دارند که خلافت را در دوران خلفاء سه گانه حق خویش دانسته و خلافت سایرین را غاصبانه دانسته اند. امام علی علیه السلام در نهج البلاغه می فرمایند: فصبرت و فی العین قذی و فی الحلق شجی أری تراثی نهباً((1)) ترجمه: (در این دوره خلفاء سه گانه) صبر کردم در حالی که از شدت اندوه و غم مانند کسی بودم که در چشمم او از خاشاک و در گلوی او استخوانی آزار دهنده باشد. زیرا می دیدم که حق موروثی من به غارت رفته است.

کلمه تُراث دلالت بر آن دارد که امام علی علیه السلام خلافت را حق خود و میراث خود می داند. میراثی که از پیامبر صلی الله علیه و آله مطابق سنت الهی به او ارث رسیده است. در جائی دیگر امام علیه السلام می فرمایند: فنظرت فاذا لیس لی معین إلاّ اهل بیتی، فظننت بهم عن الموت، فأفضیتُ علی القذی و شربتُ علی الشجی و صبرت علی اخذ الکظم و علی أمرّ من طعم العلقم((2))ترجمه: روبرو شدم آنگاه که یاوری نداشتم جز خاندانم و بر جان آنان ترسیدم، از این رو چشم پوشی کردم و هرگونه ناگواری را تحمل نمودم، که از هر تخلی، تخل تر بود.

در جائی دیگر امام علیه السلام پس از بیعت مردم با ایشان می فرمایند:... و لهم خصائص حق الولایة و فیهم الوصیة و الوراثه، الان اذ رجع الحق الی اهله و نُقل الی منتقله((3))

ترجمه: حق ولایت خاص ایشان (آل محمد) است و سفارش و میراث پیامبر صلی الله علیه و آله از آن ایشان (اهل بیت) است اینکه حق به شایسته آن بازگشته و به جایگاه خود منزل کرده است. ابن ابی الحدید می گوید لازمه این سخن آن است که قبل از زمامداری علی علیه السلام حق و مقام خلافت جایگاه واقعی خویش را نداشت و در اختیار کسانی بود که اهلیت آن را نداشته اند((4)) با توجه به این کلمات معلوم می شود که امام علی علیه السلام ولایت و زمامداری خویش را یک حق شرعی و الهی می داند و از این جهت رأی و نظر مردم

ص: 252

هیچ اثری در آن ندارد. و در این مدت (دوره خلفاء) این حق الهی از او غصب شده بود.

مردم ریشه دوانده و عدهیی به آن منوال خوگرفته اند و سران جمعیت به خصوص فرمانداران عثمان و خاندان بنی امیه که بیت المال را غارت کرده اند برای رسیدن به هواهای نفسانی خود و حفظ منافع نا مشروع خویش به زودی در مقابل او قیام می کنند و عده ای با آنان همدست می شوند و در راه حکومت ها و مشکلاتی ایجاد می کنند. مردمی که به روش عثمان عادت کرده اند توانایی تحمل عدل علی علیه السلام را ندارند ، از این جهت می فرمود: ( و ان الافاق قد اغامت والمحجه قد تنکرت واعلموا انی ان اجبتکم رکبت بکم ما اعلم و لم اصغ الی قول القائل و عتل العاتب و ان ترکتمونی فانا کاحدکم و لعلی اسمعکم و اطوعکم لمن و لیتموه امرکم و انا لکم وزیرا خیر لکم منی امیرا(1).)

( همانا ابرهای تاریک آسمان را پوشانده و راه راست و روشن تغییر پیدا کرده ؟ بدانید اگر من دعوت شما را به راهی که میدانم وا میدارم و به گفته این و آن ملامت ملامت کنندگان گوش نخواهم داد. اگر مرا رها کنید من مانند یکی از شما خواهم بود بلکه شاید نسبت به زمام امر خود را به دست او بسپارید فرمانبردارترین و شنواترین شما باشم).

علی علیه السلام با این بیان وضع حکومت خود را برای آنان به طور فشرده و اختصار بیان فرمود و با امتناع نخستین خود روحیه مردم را برای پذیرش حکومت عدل کامل عیار آماده نمود و به مردم اعلام کرد در صورتی حکومت را قبول می کند که مفاسد زمان عثمان را ریشه کن نماید و کسی حق اعتراض و ملامت نداشته باشد. مردم از هر طرف برای بیعت به جانب او هجوم می آوردند به طوری که خود آن حضرت چگونگی روی آوردن آنان را چنین بیان می فرمود: (فما راعنی کعرف الضیع انها لو کل جانب حقی لقد وطی الحسنان و شق عطفای مجتمعین حولی کبیضة الغنم(2)).

ص: 255

ناگهان مردم مانند موهای زیادی که اطراف گردن حیوان را احاطه کرده است با فشردگی و ازدحام، مرا احاطه کرده اند، به طوری که حسن و حسینم در زیر گام های مردم واقع شدند و شانه هایم در اثر ازدحام مردم آسیب دید. مردم مانند گله ی گوسفند که بدون شبان قرار گرفته باشند روآوردند).

ولی باز امام علیه السلام از پذیرفتن حکومت بدون قید و شرط امتناع نمود و فرمود: تا صبح فردا به شما مهلت می دهم بروید فکر کنید اگر حاضرید در مقابل حکومت من تسلیم باشید و اعمال خلفاء گذشته را به رخ من نکشید و از من تقلید و پیروی کنید و زبان اعتراض نداشته باشید، با این شرط در مسجد (مرکز عمومی مسلمانان) اجتماع کنید وگرنه هر که را می خواهید انتخاب کنید، فردا در مسجد اجتماع کردند امیر مومنان آمد و بالای منبر رفت و فرمود: «ایها الناس... قد افترقنا بالامس و کنت امرکم فابیتم الا ان اکون علیکم الا ان مفاتیح اموالکم معی، الا و انه لیس ان اخذ درهما دونکم فان شئتم قعدت علیکم و الا فلا اخذ علی احد...(1)». ای گروه مردمان دیروز ما از یکدیگر جدا شدیم در حالی که من از حکومت بر شما کراهت داشتم ولی شما امنتناع کردید و اسرار ورزیدید که به جز من کسی حکومت شما را به دست نگیرد، من در صورتی زمام امور را به عهده می گیرم که اختیار اموال شما به دست من باشد و من با این اختیار نمی خواهم به سود خود استفاده کنم . اگر می خواهید من بر شما حکومت کنم وگرنه هیچ مسوولیتی از شما را بر عهده نمی گیرم.

هدف علی علیه السلام از این شرط، این بود که هر مال که بیجا در زمان عثمان به خانه های مردم رفته برگردد و کسی حق اعتراض نداشته باشد. بنا به نقلی(2) هنگامی که طلحه و زبیر

ص: 256

برای بیعت آمدند امیرمومنان فرمود: اگر دوست دارید با من بیعت کنید وگرنه من با شما بیعت کنم . ولی آنان گفتند : ما با شما بیعت می کنیم آنگا ه با حضرت بیعت کردند، به هر حال طوری با آن حضرت بیعت شد که با هیچ یک از خلفاء این گونه بیعت عمومی و همگانی انجام نگرفته بود.

علی علیه السلام برای استحکام پایه های حکومت خود، مردم را کاملاً آزاد گذاشت و به آنان وقت فکر کردن داد و سپس در مرکز عمومی برای بیعت حاضر شد تا راه عذرها را به روی تمام مردم ببندد. مردم نیز با آزادی کامل و سرور و شادمانی فوق العاده ای به حکومت او روی آوردند . به طوری که حتی یکی از دشمنان حضرت درباره ی بیعت علی علیه السلام می گوید: (مسلمانان آن طور که به خلافت علی علیه السلام رو آوردند درباره ی خلافت عثمان اطمینان خاطر نداشتند، حکومت علی با رضایت و سرور دلها و اطمینان قلب ها و امیدواری مردم و آینده ای درخشان مواجه گردید ولی مردم وقتی با عثمان بیعت می کردند با ترس و کدورت و اضطراب و تردید با وی بیعت کردند و دربارهی وی هماهنگی نداشتند..(1))

در پایان ، علی علیه السلام از باب انجام وظیفه و ادای تکلیف خلافت را قبول کرد ، چنانکه خودشان فرمودند: «لولا حضور الحاضر و قیام الحجه بوجود الناصر...» وسیر حوادث نیز نشان داد که تحلیل اولیه حضرت درست بوده است.

[5] . نهج البلاغه ، ج 1، ص 35و36.

[6] . تاریخ طبری،ج 6 ، ص 3067.

[7] . تاربخ طبری ،ج6، ص 3069.

[8] . طه حسین ، الفتنه الکبری، ج 2 ، ص 112.

ص: 258

است صبر کردم در حالیکه خاری در چشمم و استخوانی در گلویم بود((1))، چرا سکوت کرد؟

چون مسلمین قوت و قدرت خود را که تازه داشتند به جهانیان نشان می دادند مدیون وحدت صفوف و اتفاق کلمه بودند، موفقیت های مجد العقول خود را در سال های بعد نیز از برکت همین وحدت کلمه کسب کردند، علی القاعدة علی به خاطر همین مصلحت، سکوت و مدارا کرد. اما مگر باور کردنی است که جوانی سی و سه ساله دور نگری و اخلاص را تا آنجا رسانده باشد و تا آن حد بر نفس خویش مسلط و نسبت به اسلام وفادار باشد که به خاطر اسلام راهی را انتخاب کند که پایانش محرومیت و خرد شدن خود اوست؟ و در جای دیگر می فرماید: من به خاطر پرهیز از تفرق کلمه مسلمین از حق مسلم خود چشم پوشیدم(2). و در جای دیگر می فرمایند: به خدا سوگند اگر بیم وقوع تفرقه میان مسلمین و بازگشت کفر و تباهی دین نبود رفتار ما طور دیگر بود. در جای دیگر دارد: دیدم صبر از تفرق کلمه مسلمین و ریختن خونشان بهتر است، مردم تازه مسلمانند و دین مانند مشکی که تکان داده می شود کوچکترین سستی آن را تباه می کند و کوچکترین فردی آن را وارونه می نماید.

وقتی زهرای اطهر در راه احقاق حق مورد اهانت و تعرض واقع می شود وارد خانه شده و با جمله هائی که کوه را از جا می کند شوهر غیور خود را مورد عتاب قرار می دهد و می گوید: پسر ابوطالب چرا به گوشه خانه خزیده ای؟ تو همانی که شجاعان از بیم تو خواب نداشتند اکنون در برابر مردمی ضعیف سستی نشان می دهد، ای کاش مرده بودم و چنین روزی را نمی دیدم. علی پس از سخنان زهرا با نرمی او را آرام می کند، که من فرقی نکرده ام، من همانم که بوده ام، مصلحت چیز دیگری است تا آنجا که زهرا قانع می شود و می فرماید(3): حسبی

ص: 260

الله و نعم الوکیل.

ابن ابی الحدید در ذیل خطبه 215 نهج البلاغه این داستن معروف را نقل می کند: روزی فاطمه علیها السلام علی علیه السلام را دعوت به قیام می کرد، در همین حال فریاد مؤذن بلند شد که اشهد ان محمداً رسول الله علی علیه السلام به زهرای اطهر فرمود آیا دوست داری این فریاد خاموش شود؟ نه، فرمود سخن من جز این نیست(1).

علامه طباطبائی می فرمایند: علی علیه السلام نیز به منظور رعایت مصلحت اسلام و مسلمین و نداشتن نیروی کافی دست به یک قیام خونین نزد، ولی جمعیت معترض از جهت عقیده تسلیم اکثریت نشدند و جانشینی پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و مرجعیت علمی را حق علی علیه السلام می دانستند و مراجعه علمی و معنوی را تنها به آن حضرت روا می دیدند و به سوی او دعوت می کردند(2).

یوم الناس هذا» «به خدا سوگند، از روزی که خداوند جان پیامبر را قبض کرد، من از حق خویش محروم گشتم تا به امروز که مشاهده می کنید»(1)

پاسخ دوم: اگر علی علیه السلام در این نامه به واقع شدن اتفاق مهاجرین و انصار بر خلافت و ولایت خود استدلال می کنند منافاتی با آنچه که امامیه بدان معتقد است ندارد بلکه با تأمل در حقیقت امر روشن می گردد که چه بسا مؤید این اعتقاد آنها می باشد توضیح مطلب آنکه، با توجه به اینکه معاویه در زمان خلافت علی علیه السلام بدین بهانه که خود را منصوب از طرف خلیفه دوم و سوم برای استانداری شام می دانست خلفایی که مشروعیت خلافت آن خلفا را بدین دلیل می دانست که اجماع بر خلاف آنها واقع شده بود لذا به واسطه این نصب حکومت او نیز مشروعیت دارد.(2)

علاوه بر این او خونخواهی خلیفه سوم را نیز بهانه کرد و خود را اولی به خون خواهی و انتقام از قاتلین او می دانست به این دلیل که او منصوب خلیفه سوم بود چنانچه در نامه ای که خطاب به امیرمؤمنان علی علیه السلام نوشته تصریح می کند که: إنما نقتدی بمن کان قبلنا من الأئمة و الخلفاء الذین اقتدیت بهم ... قتل خلیفتنا أمیر المؤمنین عثمان بن عفان و قال الله «و من قتل مظلوما فقد جعلنا لولیه سلطانا» (اسری، آیه 33) فنحن أولی بعثمان و ذریته «این ما هستیم که تبعیت از خلفایی که شما (مردمی که حالا از علی حمایت می کنید) از آنها تبعیت می کردید... امیرالمؤمنین عثمان کشته شد.و خداوند می فرماید: آن کس که مظلوم کشته شد برای ولیش سلطه (حق قصاص) قرار دادیم و ما اولی به این حق و ذریه او هستیم».(3)

روشن است او بدین واسطه می خواهد برای حکومت نامشروع خود کسب مشروعیت شرعی و مردمی نماید چنان که او در آن خطابه معروفش که در شام ایراد نمود تصریح می کند و می گوید:

ص: 263

أیها الناس قد علمتم أنی خلیفة أمیرالمؤمنین عمر بن الخطاب و خلیفة أمیرالمؤمنین عثمان بن عفان علیکم و أنی لم أقم رجلا منکم علی خزایة قط و أنی ولی عثمان و قدقتل مظلوما و الله تعالی یقول: و من قتل...؛ ای مردم شما می دانید که من جانشین أمیرالمؤمنین عمر و جانشین أمیرالمؤمنین عثمان هستم و من تا به حال هیچ کدام شما را به پستی و زشتی دعوت ننمودهام و می دانید که من ولی عثمان هستم و او هم مظلوم کشته شده»(1)

لذا حضرت علی علیه السلام خطاب بدو می نویسد: إنه بایعنی القوم الذین بایعوا أبابکر و عمر و عثمان علی ما بایعوهم علیه فلم یکن للشاهد أن یختار و لاللغائب أن یرد و إنما الشوری للمهاجرین و الأنصار فإن اجتمعوا علی رجل و سموه إماما کان ذلک رضا «همان مردمی که با ابوبکر و عمر و عثمان بیعت کردند با من نیز بیعت کردند پس نه آنها که هنگام بیعت حاضر بودند و نه آنها که غایب بودند حق تمرد و سرکشی ندارند شورای مسلمین متعلق مهاجرین و انصار است اگر بر امامت کسی گرد آمدند و او را امام خود خواندند خشنودی خداوند نیز در همان است»(2)

اجماعی که برای آن حضرت واقع شده بود به یقین به مراتب بالاتر بهتر از اجماعی بود که برای خلفای سابق اتفاق افتاده بود چنانچه علی علیه السلام در خطبة 54 نهج البلاغه می فرماید:

فتداکوا علی تداک الإبل الهیم یوم وردها و قد أرسلها راعیها و خلعت مثانیها حتی ظننت انّهم قاتلی «مردم همانند شتران تشنهای که به آب نزدیک شده اند و یا این که ساربان رهایشان کرده و عقال از آنها گرفته بر من هجوم آوردند به یکدیگر پهلو می زدند فشار می آورند چنان که گمان کردم که مرا خواهند کشت.(3)

و نیز در خطبه 227 نهج البلاغه می فرماید: وَ بَسَطْتُم یدِی فَکَففْتُها

ص: 264

و مددْتُموها فَقَبَضْتُها ثمَ تَداکَکْتُم علَیّ تداکَّ الإبلِ الهیمِ علَی حیاضَها یَومَ وردهَا حَتّی انْقَطَعَتِ النَّعلُ و سَقَطَ الرِّداءُ و وُطئَ الضَّعیفُ و بَلغَ مِن سروُرِ النّاسِ بیَعْتِهِمْ إیّایَ أنِ ابْتَهَجَ بِها الصغیر و هَدَجَ إلَیها الکَبیرُ و تَحامَلَ نَحوَها العَلیلُ...(1)

«دستم را به بیعت می گشودید و من می بستم شما آنرا به سوی خود می کشیدید و من آن را می گرفتم همانند شتران تشنه ای که به آب نزدیک شده اند بر من هجوم آوردید تا اینکه بند کفشم پاره شد و عبا از دوشم افتاد و افراد ناتوان پایمال شدند آنچنان در بیعت با من خشنود بودید که خردسالان شادمان و پیران برای بیعت کردن لرزان به راه افتادند...».

این در حالی است که به گواه مورخین شیعه و سنی این شکل اجماع و بیعت برای هیچ کدام از خلفا واقع نشد اتفاق و وفاق برای خلیفه اول اجماع بین مهاجرین و انصار نبود چرا که مانند سعد ابن عباده که رئیس قبیله خزرج و از بزرگان انصار بود همچنین علی علیه السلام و اهل بیت آن حضرت و بسیاری از صحابه یا اینکه به طور کلی بیعت نکردند و یا اینکه با اکراه فراوان و با تأخیری نسبتاً طولانی بیعت کردند(2)

و اما خلیفه دوم که اصلاَ اجماعی حاصل نشد بلکه توسط ابوبکر عمر به خلافت منصوب گردید وخلیفه سوم نیز توسط گروه اندکی که عمر معین کرده بود آن هم نه با اجماع همه آنها بلکه با رأی تنها سه نفر که اینطور نبود که آنها از اکابر مهاجرین و انصار باشند بلکه از جمله مهاجرین آن هم از مهاجرین درجه اول انتخاب گردید(3) لذا علی علیه السلام نصوصی که از طرف پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بر خلافت بلافصل آن حضرت بود برای اعضا شورا قرائت نمودند و آنها را برایشان یادآوری کردند(4) بدین جهت بود که علی علیه السلام از شیوه انتخاب خلفای سابق انتقاد می کنند.(5)

بر طبق کلام علی علیه السلام امام و خلیفه مسلمین اگر با اجماع جمیع

ص: 265

مهاجرین انتخاب گردد این انتخاب، انتخابی مورد رضای خداوند می باشد، و معتقد امامیه غیر از این نیست، چرا که امامیه معتقد است که اگر چنین اجماعی بین مسلمین حاصل گردد یقیناً بین مجمعین رأی امام منصوب از طرف خداوند نیز وجود دارد، و چنین اجماعی حجت داشته و قابل قبول می باشد.

خلاصه مطلب اینکه این سخن علی علیه السلام روش استدلال و مناظره براساس باورهای دشمن است که به فریب خود را خلیفه مشروع مسلمین می دانستند نه اینکه قبول رأی شوری و اجماعی آنچنانی که برای خلفای سابق افتاد باشد.

ص 2 _ 26 ؛ یعقوبی، تاریخ یعقوبی. ج 2، ص 124، نشر فرهنگ اهل بیت _ علیهم السّلام _ قم.

[10]. طبری، تاریخ طبری، ج 3، ص 264، نشر موسسة الاعلمی، بیروت.

[11]. مفید، الفصول المختاره، ج 2، ص 251، انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید، قم، 1413 ه_ . ق.

[12]. ابن ابی الحدید معتزلی، شرح نهج البلاغه، ص 184.

ص: 267

بی آب، آنهم در نیمروز گرم که حرارت آفتاب بسیار سوزنده و زمین تفتیده بود در شگفت ماندند. با خود گفتند: فرمان بزرگی از طرف خدا رسیده است. فرمان خداوند به رسول گرامی طی این آیه نازل شد: «یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله یعصمک من الناس.»(1)«ای پیامبرآنچه از خدا بر تو نازل شده به خلق برسان که اگر نرسانی در تبلیغ رسالت و اداء وظیفه نکرده ای و خدا تو را از شر و آزار مردمان محفوظ خواهد داشت.

خداوند، با این آیه به پیامبر صلی الله علیه و آله مأموریت داد که علی علیه السلام را به عنوان مولای مؤمنان و جانشین و خلیفه بعد از خود از طرف خدا، معرفی فرماید. پیامبراسلام صلی الله علیه و آله نیز طی سخنانی، دست علی علیه السلام را گرفت و بالا برد و همه، علی علیه السلام را در کنار پیامبرخدا صلی الله علیه و آله دیدند و او را به خوبی شناختند و دریافتند که این اجتماع، مربوط به علی علیه السلام است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای مردم سزاوارترین فرد بر مؤمنان از خودِ آنان کیست؟ همه پاسخ دادند؟ خداوند و پیامبراو بهتر می دانند. پیامبرفرمود: خداوند مولای من و من مولای مؤمنان هستم و بر آنها از خودشان اولی و سزاوارترم. ای مردم هر کس که من مولا و رهبر او هستم. علی هم مولی و رهبر اوست. و این جمله آخر را 3 مرتبه تکرار کرد.

بنا به نقل احمد بن حنبل در مسند. پیامبراکرم صلی الله علیه و آله این جمله را چهار مرتبه تکرار فرمود و بعد فرمود: خداوندا دوست بدار کسی که علی را دوست بدارد و دشمن بدار کسی که علی را دشمن بدارد. خدایا یاران علی را یاری کن و دشمنان علی را خوار و ذلیل گردان، پروردگارا علی را محور حق قرار بده، در این هنگام آیه شریفه 3 سوره مائده نازل شد: «الیوم یئس الذین کفروا من دینکم فلا تخشوهم واخشون. الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم

ص: 269

نعمتی و رضیت لکم الاسلام دیناً «امروز کافران از اینکه به دین شما آسیبی بزنند و اختلافی رسانند طمع بریدند. پس شما از آنان بیمناک نگشته و از من بترسید. امروز دین شما را به حد اکمال رسانیدم و بر شما نعمت را تمام کردم و بهترین آئین را که اسلام است برایتان برگزیدم.»(1)

مردم عموماً به علی علیه السلام به عنوان امارت بر مؤمنان تبریک گفتند. حتی پیامبر صلی الله علیه و آله از ابوبکر و عمر و گروهی از سران مسلمانان و مهاجران بیعت خصوصی گرفت.(2)

و همچنین حضرت علی علیه السلام باز در جریان احتجاج با ابوبکر فرمود: تو را به خداوند سوگند می دهم که بگوئی آیا طبق حدیث رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز غدیر من مولای تو و هر مسلمانی هستم یا تو؟ گفت: بلکه شما.(1)

مرحوم طبرسی از کتاب ینابیع المودة، قندوزی، نقل می کند که: ابوالمعالی جوینی ملقب به امام الحرمین استاد ابو حامد غزالی، که با حالت تعجب می گوید: کتابی را در حال صحافی در نجف دیدم که جلد بیست و هشتم بود و در آخر آن نوشته بود که جلد بیست و نهم نیز بدنبال آن خواهد آمد، در این 29 جلد فقط روایت غدیر به نقل های متعدد و از طرق مختلف جمع آوری شده بود.

در سیره حلبیه نقل شده که علی علیه السلام به همین حدیث احتجاج فرمود که: هر کس شنیده، بلند شود و شهادت دهد که پیامبر صلی الله علیه و آله در روز غدیر این حقایق را گفته. به نقلی، 17 و به نقلی 30 نفر از اصحاب بلند شدند و گواهی دادند.(2)

احتجاج دیگری که حضرت علی علیه السلام پیرامون غدیر خم انجام دادند در ایام خلافت ظاهری عثمان بن عفان بود، سلیم بن قیس هلالی می گوید: در ایام خلافت عثمان، علی علیه السلام را در مسجد مشاهده کردم، جماعتی نشسته بودند وبحث علمی مطرح بود و از عفّت، سخن به میان آمد. سپس صحبت قریش به میان آمد و فضل آنها و سابقه قریش و هجرتش با رسول خدا صلی الله علیه و آله و آنچه آن حضرت در مورد قریش فرموده بود... بعد امیرالمؤمنین علی علیه السلام در مورد انتصاب خویش به خلافت به امر الهی توسط پیامبرخدا صلی الله علیه و آله فرمود: شما را به خدا سوگند می دهم که بگوئید آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا در غدیر خم برای خلافت نصب نفرمود، هنگامی که خطبه خواند و فرمود: ای مردم، خداوند متعال مرا به رسالتی مبعوث فرموده که سینه ام تنگ شده و گمان می کنم

ص: 271

که مردم مرا تکذیب کنند. پس خداوند مطلبی فرموده که یاید ابلاغ کنم یا اینکه مرا عذاب می کند. بعد فرمود: ای مردم آیا می دانید که خداوند متعال مولای من است و من مولای مؤمنان هستم و من از خود مردم به... ایشان سزاوارترم، همه گفتند: آری یا رسول اللّه. سپس فرمود: یا علی بایست، پس من ایستادم. سپس فرمود: من کنت مولاه فعلی مولاه. اللهم وال من والاه و عاد من عاداه. سلمان بلند شد و عرض کرد یا رسول الله صلی الله علیه و آله ولایت علی، چگونه ولایتی است، حضرت فرمود: ولایتی همانند ولایت من، پس خداوند متعال این آیه را نازل فرمود: الیوم اکملت لکم دینکم. پس رسول خدا فرمود: الله اکبر بر اتمام نبوت من و اتمام دین خدا به ولایت علی علیه السلام بعد از من سپس ابوبکر و عمر برخاستند و گفتند: یا رسول الله آیا این آیات اختصاص به علی علیه السلام دارد. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بله به علی و اوصیاء من تا روز قیامت اختصاص دارد. آن دو نفر گفتند: یا رسول اللّه آن اوصیاء را بیان فرما. حضرت فرمود: علی، برادرم و وزیرم و وارث و وصی و جانشین من در امتم و ولی و سرپرست هر مؤمنی بعد از من می باشد. سپس فرزندش حسن سپس حسین، سپس 9 نفر از فرزندان حسین، یکی بعد از دیگری. قرآن با ایشان است و ایشان با قرآن هستند. هیچ کدام از دیگری جدا نمی شوند تا اینکه بر حوض بر من وارد شوند. همه حاضران گفتند: به خدا که ما شنیدیم و به آنچه تو گفتی شهادت می دهیم و آن روز نیز شاهد بودیم.(1)

احتجاج دیگر حضرت یوم الرُحبه، در سال 35 است که مرحوم علامه امینی مفصل ذکر فرموده.

نکته قابل ذکر اینکه گفته شده 90 هزار نفر بعضی 130 هزار نفر گفته اند که اینها از مدینه همراه پیامبرحرکت کرده بودند.

پس مسلمانان صدر اسلام این فضائل را شنیده بودند ولی کینه

ص: 272

ها و حسادتها و جاه طلبی ها مانع از پذیرش حق شد.

طبری کتابی به نام الولایة فی طریق حدیث الغدیر نوشته که این حدیث را متجاوز از هفتاد طریق از پیامبرنقل کرده است. مرحوم شرف الدین، تعداد زیادی از کتب اهل سنت را نام برده که حادثه غدیر را ذکر کرده اند. تعداد کسانی که مستقلاً پیرامون خصوصیات واقعه تاریخی غدیر کتاب نوشته اند. 26 نفرند جامع ترین کتاب تاریخ پیرامون غدیر، الغدیر اثر مرحوم آیة اللّه علامه امینی (قدس الله نفسه الزکیه) می باشد.

[8] . حلبی، سیره حلبیه، ج 3، ص 274.

[9] . الامینی النجفی، عبدالحسین احمد، الغدیر، فی الکتاب السنه و الادب، دار الکتب الاسلامیه، تهران( ج 1، ص 165.

ص: 274

در این مقاله ، با بیان مقدمه ای کوتاه و فشرده به سراغ کتاب شریف نهج البلاغه می رویم و از منظر کتابی که اخ القرآن نامیده شده و از زبان کسی که خود بی تردید قرآن گویا است تحلیل وقایع آن روزگار پرآشوب را نگاه کرده و به نظاره می نشینیم:

زندگی ائمه طاهرین علیهم السلام و در رأس آن دوران حیات امیرالمؤمنین علیه السلام آیینه تمام نمای طاعت و بندگی خدای متعال بوده و بر اساس صلاح و مصلحت جامعه اسلامی و بلکه جامعه بشری سپری گردیده است. و لذا زندگانی پربرکت آن بزرگواران در ابعاد مختلفه آن قیام به امر دین و صلاح جامعه انسانی محسوب می گردد و از نظر واقع هیچ فرقی میان سکوت آن بزرگواران و خصوصاً امیرالمؤمنین علیه السلام و میان قیام و مبارزه علنی آنها وجود ندارد، زیرا همه افعال و اقوال آنها بر اساس وظیفه شرعی و الهی که خود آنها از همه مردم آگاه تر به آن بوده و بر اساس صلاح جامعه اسلامی بوده است و هرگاه وظیفه الهی شان و صلاح امت اسلامی اقتضاء می کرده قیام و مبارزه مسلحانه نموده و هرگاه وظیفه الهی شان و صلاح امت اسلامی مقتضی سکوت و بردباری در برابر ستم هایی که در حق آنها روا داشته شده است بوده سکوت اختیار نموده اند و این سکوت هیچ گاه به منزله کوتاه آمدن و چشم پوشی کردن در قبال وظایف الهی و شرعی و بر خلاف مصلحت امور مسلمانان نبوده است. بلکه در حقیقت نقش قیام و مبارزه علنی و مسلحانه را ایفا نموده است و با سکوت(دست نبردن به شمشیر و قیام) شان همان کاری را کرده اند که گاهی به مقتضای زمان و مصلحت دین حرکت و قیام علنی که منجر به ریختن خون ها گردیده است نموده اند. و لذا پاسخ اجمالی سئوال هم از نظر نهج البلاغه همین لحاظ وظیفه الهی و اقتضاء صلاح امور امت اسلامی خواهد بود.

اینک برای تفصیل پاسخ که در چندین خطبه و نامه در نهج

ص: 276

البلاغه به آن اشاره شده است می پردازیم:

امام علیه السلام در خطبه سوم نهج البلاغه که معروف به خطبه شقشقیه است به ابن عباس چنین می فرماید: «آگاه باش، سوگند به خدا که پسر ابی قحافه (ابی بکر که اسم او در جاهلیت عبدالعزی بود، حضرت پیامبر صلی الله علیه و آله آن را تغییر داده، عبدالله نامید) خلافت را مانند پیراهنی پوشید و حال آن که می دانست من برای خلافت (از جهت کمالات علمی و عملی) مانند قطب آسیا هستم (چنان که دوران و گردش آسیا قائم به آن میخ آهنی وسط است و بدون آن خاصیت آسیایی ندارد، همچنین خلافت به دست غیر من زیان دارد، مانند سنگی است که در گوشه افتاده و در زیر دست و پای کفر و ضلالت لگدکوب شده) علوم و معارف از سرچشمه فیض من مانند سیل سرازیر می شود، هیچ پرواز کننده در فضای علم و دانش به اوج رفعت من نمی رسد، پس (چون پسر ابی قحافه پیراهن خلافت را به ناحق پوشید و مردم او را مبارکباد گفتند) جامه خلافت را رها و پهلو از آن تهی نمودم و در کار خود اندیشه می کردم که آیا بدون دست (نداشتن سپاه و یاور) حمله کرده (حق خود را مطالبه نمایم) یا آن که بر تاریکی کوری (گمراهی مردم) صبر کنم که در آن پیران را فرسوده جوانان را پژمرده و پیر ساخته، مؤمن (برای دفع فساد) رنج می کشد تا بمیرد، دیدم صبر کردن خردمندی است، پس صبر کردم در حالتی که چشمانم را خاشاک و غبار و گلویم را استخوان گرفته بود (بسیار اندوهگین شدم، زیرا در خلافت ابوبکر و دیگران جز ضلالت

ص: 277

و گمراهی چیزی نمی دیدیم و چون تنها بودم و یاوری نداشتم نمی توانستم سخنی بگویم) میراث خود را تاراج رفته می دیدم (منصب خلافت را غصب کردند و فساد آن در روی زمین تا قیام قائم آل محمد علیهم السلام باقی است، پس از وفات رسول مکرم اسلام صلی الله علیه و آله که خلافت را به ناحق غصب کردند و مردم را به ضلالت و گمراهی انداختند، برای حفظ اسلام و این که مبادا انقلاب داخلی برپا شده و دشمن سوء استفاده نماید، مصلحت در چشم پوشی از خلافت و شکیبایی دانستم) تا این که اولی (ابوبکر) راه خود را به انتها رسانده (پس از دو سال و سه ماه و دوازده روز درگذشت و پیش از مردنش) خلافت را بعد از خودش در آغوش ابن خطاب (عمر) انداخت... جای بسی حیرت و شگفت است که در زمان حیاتش فسخ بیعت مردم را درخواست می نمود (می گفت: اقیلونی فلستُ بخیرکم و علیٌ فیکم؛ یعنی ای مردم بیعت خود را از من بردارید و مرا از خلافت عزل نمایید که من از شما بهتر نیستم و حال آن که علی علیه السلام در میان شماست) ولی چند روز از عمرش مانده وصیت کرد خلافت را برای عمر، این دو نفر غارتگر خلافت را مانند دو پستان شتر میان خود قسمت کردند _ خلافت را در جای درشت و ناهموار قرار داد در حالتی که عمر سخن تند و زخم زبان داشت، ملاقات با او رنج آور بود و اشتباه او (در مسایل دینی) بسیار و عذر خواهیش بی شمار بود... پس سوگند به خدا مردم در زمان او گرفتار شده اشتباه کردند و در راه راست قدم ننهاده از حق دوری نمودند، پس من هم در این مدت طولانی (ده سال و شش ماه) شکیبایی ورزیده با سختی محنت و غم همراه بودم، عمر هم راه خود را پیمود (و پیش از مردن) امر خلافت را در جماعتی قرار داد که مرا هم یکی از آنها گمان نمود، پس بار خدایا از تو یاری می طلبم برای شورایی که تشکیل شد و مشورتی که نمودند، چگونه مردم مرا با ابوبکر مساوی دانسته، درباره من شک و تردید نمودند تا جایی که امروز با این اشخاص (پنج نفر اهل شورا) همردیف شده ام و لکن در فراز و نشیب از آنها پیروی نمودم (برای مصلحت در همه جا با آنها موافقت کردم)...»(1)

تأمل و دقت در فرازهای این خطبه نشان می دهد که دو عامل

ص: 278

اصلی باعث سکوت امام در دوران بیست و پنج ساله خلافت خلفاء سه گانه بوده است:

الف) بی وفایی مردم و پشت کردن آنها به حقیقتی که رسول مکرم اسلام صلی الله علیه و آله در زمان حیاتش و در مقاطع مختلف به آن توصیه فرموده بود، خصوصاً تفرقه و نفاق سران و بزرگان صحابه برای به دست آوردن منصبی که بعد از رحلت پیامبر اکرم آماده می دیدند و لذا در چنین شرایطی که تعداد حامیان امام از عدد انگشتان دست تجاوز نمی کرد همان گونه که خود امام در صدر خطبه به آن اشاره فرمود (بدون دست) هرگونه قیام و مبارزه علنی و مسلحانه غیر ممکن و در حکم انتحار محسوب می شد.

ب) پرهیز از اختلاف و دو دستگی بلکه چند دستگی در جامعه نوپای اسلامی که ثمره سالها مبارزه و جهاد و خون دل خوردن های پیامبر عظیم الشأن اسلام صلی الله علیه و آله و مسلمانان بود و لذا امیر المؤمنین علیه السلام همان گونه که خودش در یکی از فرازهای این خطبه فرمود برای حفظ کیان اسلامی و وحدت جامعه مسلمان نه تنها از حق مسلم خود چشم پوشی نموده بلکه (در فراز و نشیب ها از آنها پیروی نمود) (و خار در چشم و استخوان در گلو) چنان چه خودش فرمود، به سان سرباز گمنام در مقاطع مختلف با ارشاد و راهنمایی خلفاء خصوصاً در زمان عمر، کجروی ها و اشتباهات آنان به آنها گوشزد می فرمود، چنانچه در منابع سنی و شیعه نقل شده که عمر مکرر می گفت: «اگر علی نبود عمر هلاک می گردید».

در خطبه صد و شصت و یک نهج البلاغه نیز امام علیه السلام به این دو عامل اشاره نموده و می فرماید: «پس بدان تسلط (سه خلیفه) بر ما به خلافت با این که ما از جهت نسب (خویشی با پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم _ ) برتر و از جهت نزدیکی به رسول خدا صلی الله علیه و آله استوارتریم، برای آن است که خلافت مرغوب و

ص: 279

برگزیده بود (هر کس طالب آن بود اگر چه لیاقت نداشت، پس) گروهی با آن بخل ورزیدند (و نگذاشتند سزاوار به آن مقام بر آن بنشیند) و گروه دیگری (امام علیه السلام ) بخشش نموده (برای حفظ اساس اسلام) از آن (و به ظاهر از برخی اصول دیگر) چشم پوشیدند (چون از یک طرف برای گرفتن حق یاوری نداشتند و از طرف دیگر همراهی نکردن با آنها به ضرر جامعه نوپای اسلامی بودند، چنان چه در خطبه 3 به آن اشاره شد) و حَکَم (میان ما و ایشان) خدا است».(1)

در خطبه صد و هفتاد و یک به عامل تنهایی و اتفاق قریش بر اینکه نگذارند خلافت به اهل آن برسد اشاره نموده و عرض می کند: «خدایا من بر قریش و کسانی که آنها را یاری می کنند از تو کمک می طلبم زیرا آنها خویشی مرا قطع کردند (نسبت مرا با رسول خدا صلی الله علیه و آله مراعات ننمودند) و بزرگی مقام و منزلت مرا کوچک شمردند (مرا هم ردیف خود دانستند) و در امر خلافت که اختصاص به من داشت بر دشمنی با من اتفاق کردند».(2)

آن چه در این سه خطبه به آن اشاره گردید تنها به عنوان نمونه و اینکه دارای تفصیل بیشتر بود می باشد و در نهج البلاغه در بیش از پانزده خطبه و نامه و حکمت امام علیه السلام به مساله خلافت و علل و عوامل سکوت خودش در برابر خلفاء ثلاثه به تصریح و اشاره سخن گفته است. خطبه های: 3، 33، 37، 66، 152، 161، 169، 171 و 188، و نامه های: 6، 36 و 45 و حکمت های: 21، 181 و 175.

[3] . طبرسی، ابن منصور احمد بن علی بن ابی طالب: الاحتجاج، جلد اول، طبع منشورات دار النعمان للطباعة و النشر، ص188.

[4] . طبرسی، ابن منصور احمد بن علی بن ابی طالب: الاحتجاج، جلد اول، طبع منشورات دار النعمان للطباعة و النشر، ص210.

[5] . فیض الاسلام، ترجمه نهج البلاغه، خ3، ص 46.

[6] . همان، خطبه 161، ص518.

[7] . همان، خطبه 171، ص555.

ص: 281

کنندگان با ابو بکر کجا؟ تا بتواند برای آنان استدلال کند؟ ..... از اینها گذشته، علی علیه السلام در آن روز، برای استدلال و استشهاد، نتیجه ای نمی دید جز بر پا شدن فتنه و آشوب و در آن شرایط (که اسلام دورانِ نخستینِ خویش را می گذرانید و نهال دین تازه کاشته شده بود)، ترجیح می داد که حق او ضایع شود اما شرّ و آشوبی بر پا نگردد. علی علیه السلام به خوبی متوجّه خطرهایی بود که دین اسلام و کلمة «لا اله الا الله» را تهدید می کرد. در واقع، علی بن ابیطالب در آن ایّام به مصیبتی گرفتار شده بود که احدی بدان گونه مصیبت گرفتار نشده است، زیرا بار دو امر بزرگ بر دوش علی سنگینی می کرد: یک خلافت اسلام، با آنهمه نص و وصیت و سفارشی که از پیامبر دربارة آن رسیده بود، و این همه متوجه علی بود و در گوش او فریاد می کشید و با شکوه ای دل گداز و جگر خراش او را به شور و حرکت فرا می خواند. دوم آشوب ها و طغیان هایی که ممکن بود منتهی شود به از هم پاشیدن جزیره العرب و مرتد شدن اعراب نو مسلمان و ریشه کن شدن اسلام و میدان یافتن منافقان مدینه و دیگر اعراب منافق و دو رویی که به نص قرآن، اهل نفاق و دورویی بودند ... علاوه بر این، دو امپراطوری روم و ایران، در آن روزگار، در کمین اسلام بودند... آری در چنین شرایطی، علی علیه السلام بر سر دو راهی بزرگ رسید و طبیعی بود که مانند علی ابن ابیطالبی، حق خلافت خویش را فدای اسلام و مسلمین کند و چنین هم کرد؛ نهایت برای این که نظریة خلافت حقّة اسلام را که خلافت شرعی او بود حفظ کند و در برابر کسانی که حق اسلامی خلافت را از او سلب کرد، موضع گیری لازم را کرده باشد ... برای این مقصود، در خانه نشست و بیعت نکرد، تا اینکه او را به زور _ اما بی خونریزی _ از خانه به مسجد آوردند. چرا؟ چون اگر علی علیه السلام خود به پای خود برای بیعت رفته بود، حجتی برای خلافت او نمی ماند و

ص: 284

برای شیعه (و هر طالب حقّی) برهان حق آشکار نمی گشت ... و با این همه که گفتیم، علی و اولاد علی و عالمان شیعه، از آن روز تا امروز، همواره با روشی حکیمانه، احادیث وصایت را ذکر کرده اند و نصوص روشن نبوی را در این باره نشر داده اند ...»(1).

کتاب قیّم و ارجمند (الغدیر) مرحوم آیت الله علامه امینی (رحمه الله علیه) پر است از احتجاجهای علی علیه السلام ، در مورد غدیر. در روز شورای خلافت _ طبق نقل اهل سنّت _ و در روزگار خلیفة سوم و روزگاران دیگر بدان احتجاج کرد. علاوه بر (الغدیر)، مرحوم علامه امینی کتاب مستقلی در این موضوع دارند به نام (المناشده و الاحتجاج بحدیث الغدیر) که در حدود 100 صفحه روایات اهل سنّت را در این باب با سند ذکر می کند که به عنوان نمونه یک روایت نقل می شود بدون ذکر سند:

امام علی علیه السلام در روز شورا طی سخنانی پس از احتجاج به افتخارات بزرگ خود از قبیل سبقت در توحید، برادری جعفر طیار، داشتن عمویی چون شیر خدا و رسول و سید الشهداء حمزه، داشتن همسری چون فاطمه، سیدة زنان اهل بهشت، داشتن دو سبط نبی چون حسن و حسین دو آقای بهشت، فرمودند: شما را به خدا قسم آیا کسی جز من در شما هست که پیامبر به او گفته باشد: هر که من مولای اویم پس علی مولای اوست، خدایا هر که ولایتش پذیرفت او را تحت ولایت خود قرار ده یا دوست بدار دوستانش را و دشمن بدار دشمنانش را و یاری کن یاورانش را، حاضران به غایبان نیز برسانند و همگی گفتند نه به خدا قسم.

از این قبیل روایت فراوان داریم و حتّی در روایتی که در الغدیر نیز آمده است امام علی علیه السلام مفصّل تر، واقعة غدیر و سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله را نقل و بیان می فرمایند.

مرحوم سیّد شرف الدین (رحمه الله علیه) در المراجعات نامة صد و چهارم به بعد پاره ای از احتجاجات امام و یارانش را ذکر می

ص: 285

کند که ما نیز نمونه ای دیگر به نقل از ایشان ذکر می کنیم: «امام علیه السلام ، در انتشار نصوص، آرامش را سخت مراعات می کرد و احتیاطاً بر این که به اسلام ضربه ای نرسد آن را با تندی در برابر دشمنانش ارائه نمی نمود و به خاطر حفظ شوکت مسلمانان حاضر نبود سخت به مقابله برخیزد. گاهی از سکوت و عدم مطالبه حقّش _ در آن زمینه _ بدین گونه اعتذار جسته که «انسان را بر تأخیر در گرفتن حقش عیب نمی کنند، عیب بر آن کس گرفته می شود که آنچه حقش نیست بگیرد». آن حضرت در مورد انتشار نصوصی که درباره وی رسیده روش خاصّی داشت که حکمت از آن تجلّی می کند. ملاحظه فرمایید که در روز «رحبه» در ایام خلافتش چگونه مردم را برای یاد آوری روز «غدیر» جمع فرمود، همه را گرد آورد و به آنها گفت: «شما را به خدا سوگند می دهم، هر مسلمانی از پیامبر شنیده که در روز غدیر چه فرمود، بپا خیزد و آنچه را شنیده شهادت دهد و بجز کسی که در آن روز پیامبر را می دیده بپا نخیزد.»؛ سی نفر از صحابه که 12 نفر آن ها از اهل «بدر» بودند بپا خاستند و به آنچه در مورد نصّ غدیر شنیده و شاهد بودند شهادت دادند و این تلاشی بود که اوضاع دشوار آن روز در اثر قتل عثمان و فتنه بصره و شام به وی اجازه می داد، انجام دهد و به جان خودم سوگند به ندرت اتّفاق می افتد که در چنان روزی احتجاج از روی حکمت صورت گیرد. و سلام بر او و بر آن مقام بلندش که نص غدیر را که داشت از اذهان محو می گردید و به دست فراموشی سپرده می شد بار دیگر زنده ساخت و برای آن جمعیت عظیمی که در «رحبه» گرد آمده بودند، گذشته را روشن ساخت.(1)

و اینچنین است بیان حقیقت، که در عین روشنگری حقایق تابناک ولایت و تشیّع علوی آنچنان حکیمانه مطرح می شود که روزگار پر آشوب عصر خلفا را متلاطم و پر هرج و مرج نمی کند

ص: 286

و خط امامت راستین را روشن می کند و صفوف مسلمین را در برابر دشمنان از هم ریخته نمی باشد.

2. روزی علی در جمع اصحاب رسول خدا فرمود هرکس در غدیر بود به حقانیت من شهادت دهد در این روز 30 نفر بلند شدند و شهادت دادند.(1)

3. در شورا نیز علی به این حدیث استناد نمود تا حق خویش را پس از سالها دریابد، آن حضرت به اهل شورا قسم داد آیا رسول خدا غیر از من کسی را در غدیر خم به ولایت برگزید؟ همه گفتند نه؟(2)

امیر مؤمنان به داستان غدیر استناد فراوان نمود که هیچکس آنرا انکار نمیکرد ولی به آن عمل ننمودند علاوه بر حضرت امیر، حضرت زهرا و برخی از یاران امیر مؤمنان نیز به غدیر استناد کردند(3).

طبرسی نقل کرده است روزی امیر مؤمنان از اصحاب درباره غدیر شهادت خواست.

عدهای اقرار کردند و برخی از آنها که حاضر نبودند، انکار کردند از جمله زید بن ارقم بود، که امیر مؤمنان در حق او نفرین کرد و زید بن ارقم به مرض پیسی مبتلا شد و بینایی خود را از دست داد(4).

این واقعه بلافاصله پس از سقیفه بوده است که حضرت به غدیر استناد کرده است .

در کافی ج 8، ص 27 نیز خطبهای از حضرت نقل شده که جریان غدیر را متذکر شد.

ابوحامد محمد بن محمد غزالی از علمای بزرگ اهل سنّت است، درباره واقعه غدیر می گوید: همه اجماع دارند و اتفاق بر متن حدیث دارند که در خطبه روز غدیر خم، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس من مولا و آقای او هستم، بعد از من علی مولا و آقای اوست. عمر فوری مبادرت به تظاهر کرد و تبریکات لازمه را در ضمن بخّ بخّ لک یا علی(5) تقدیم کرد. سپس نفس اماره بر آنان غلبه کرد و حبّ ریاست و جاه طلبی عواطف و مزایای انسانیت

ص: 289

را از آنها سلب کرد و در سقیفه به خلیفه تراشی پرداختند و جام شراب هوای نفسانی را نوشیدند و به قهقرا برگشتند، قرآن را پشت سر انداختند و احکام و سنّت پیامبر را ملعبه خود نمودند. بعد اشاره می کند به جریان مخالفت کردن عمر از آوردن قلم و کاغذ برای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که این جریان می رساند که آنهایی بعد از پیامبر مخالفت فرمایش پیامبر کردند، کار تازه ای نکرده بودند. در زمان خود پیامبر هم مخالفت ها کردند، مثل مخالفت کردن از حضور و ماندن در لشکر اسامه و دیگر جریانات... .سپس غزالی می گوید، دین را به دنیا فروختند و چه زشت معامله ای کردند و اگر چنین نبود چرا در مرض موت پیغمبر صلی الله علیه و آله وقتی آن حضرت کاغذ و دوات طلب کرد، برای نوشتن دستور جامع مخالفت کردند و در پاسخ گفتند: «إن الرّجل لیهجُر» نعوذ بالله گفت: پیامبر هذیان می گوید.

بعد امام غزالی می گوید: حکومت ابی بکر فاقد منطق و دلیل است و اگر اجماع را به این منظور به کار برید (که همه اجماع کردند بر ابوبکر) این هم نقض می شود، چون که عباس و پسران و علی _ علیه السّلام _ و زن و فرزندانش هیچ کدام شرکت در اجماع (ساختگی) نداشتند، هم چنین بعضی حاضرین سقیفه نیز متمرد و مخالفت با آن اجماع نمودند. بیعت با خزرجی ننموده و از سقیفه خارج شدند ، پس از آن انصار هم مخالفت کردند.(1)

بنابراین امام حسن علیه السلام با اینکه با معاویه صلح کردند و حکومت را به ایشان واگذار نمودند ولی امامت امت و خلافت را حق خاندان خویش می داند.

2. امام حسین علیه السلام نیز در سال 58 یا 59ق در سفر حج و در منی که در آن سال حدود هفتصد نفر از انصار و اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله و تابعین و از افراد باتقوی را در منی جمع کرده و خطبه ای خواندند، و از شرارت معاویه گفتند و درباره پدرش و مادرش و رسول خدا صلی الله علیه و آله مطالبی بیان فرمود که حاضران همگی سخنان آن حضرت را تصدیق نمودند. تا آنجا که فرمود: بخدا سوگند می دهم شما را آیا آگاهی دارید که رسول خدا صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را در روز غدیر خم منصوب فرمود و ولایت او را اعلام نمود و فرمود باید حاضرین به غائبین ابلاغ کنند، حاضران همگی گفتند: بار خدایا! آری به این جریان آگاهیم.(1) البته سایر ائمه علیهم السلام نیز در بیان اینکه در روز غدیر خم حضرت ختمی مرتبت علی علیه السلام را به جانشینی خود انتخاب نمودند مطالبی بیان داشته اند. چنانچه امام صادق علیه السلام فرمودند بهترین و بزرگترین اعیاد، عید غدیر است. روزی که امیرالمومنین علی علیه السلام به عنوان رهبر و راهنمای مردم منصوب شد.(2)

3. امام حسن عسکری علیه السلام نیز در جواب نامه ای که اهل اهواز سئوالاتی از حضرت کردند به برخی اخبار و روایات اشاره فرمود که مقبوله هستند از جمله آنها حدیث غدیر است، آنجا که حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرمودند: «هر کس که من مولا و سرپرست او هستم علی مولا و سرپرست اوست». در ادامه می فرماید: که قرآن هم به درستی این گونه اخبار گواه می دهد و این اخبار موافق کتاب خداوند می باشند لذا وقتی که قرآن موافق خبری باشد و آن خبر هم موافق فرموده قرآن باشد، عمل به این روایات واجب می شود کسی از این گونه اخبار سرپیچی نمی کند مگر اینکه

ص: 293

اهل عناد و فساد باشد.(1) البته آنچه از اخبار و روایات وارد شده از ائمه معصومین آمده است و در آن اخبار اشاره ای به حدیث غدیر و اهمیت روز غدیر شده است به نوعی می توان گفت که آن بزرگواران به این حدیث استدلال نموده اند و آن را از جمله مناقب و فضائل حضرت علی علیه السلام شمرده و غاصبین حق آن حضرت را دشمنان اهل بیت معرفی کرده اند.

در روایتی مفصل از امام حسین علیه السلام وارد شده است که آن حضرت در زمان عمر بن خطاب در مسجد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بود که عمر رو به مردم کرده و گفت: ای مردم من از خود شما بر شما اولی و سزاوارترم (همان جمله ای که پیامبر صلی الله علیه و آله در خطبه غدیر و در موارد متعدد دیگر، بیان داشتند). وقتی امام حسین علیه السلام این سخن را از عمر شنید به وی اعتراض کرد. و عمر را دروغگو خطاب کرد و فرمود: این منبر که تو در آن صحبت می کنی منبر جدم رسول الله است و تو به غصب بر آن می نشینی ای عمر تو منکر حقی گردیدی که خداوند و رسول خدا صلی الله علیه و آله بیان فرمودند و همه مردم بدان واقف هستند لکن از روی جهل و عداوت منکر آن هستند اشاره امام حسین علیه السلام به این جمله است مردم بعد از پایان خطبه غدیر حضرت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گفتند: آری، شنیدیم و طبق فرمان خدا و رسول با قلب و جان و زبان و دستمان اطاعت می کنیم وای بر کسانی که منکر حق اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله هستند... .(2) با اینکه در این کلام طولانی به خود حدیث غدیر به صراحت اشاره شده است، اما فحوای کلام چنین است که حضرت از اینکه حق پدرش را غصب کرده اند و امثال عمر بن خطاب خود را با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مقایسه می کنند، متعرض عمر شده و او را دروغگو و غاصب می خواند و نیز عمر را به توبه فرا می خواند.

بنابراین ائمه معصومین در مواجهه با غاصبان حق اهل بیت علیهم السلام

ص: 294

و نیز در مواقع مختلف برای بیان حقانیت اهل بیت به حدیث غدیر استدلال کرده اند.

خطاب به آنان فرمودند: «گویا، آنچه رسول اکرم صلی الله علیه و آله در روز غدیر به شما به موجب حکم خدای تعالی تقریر کرده عهد گرفت، بلکه شرط نمود را نمی دانید و یا از خاطر خود آن عهد و پیمان را فراموش شده انگاشته اید، و شیوه تمرد و مخالفت را برگزیده اید. والله که حضرت نبی اکرم صلی الله علیه و آله در آن روز از شما و از اکثر امت عهد و پیمان نسبت به ولایت علی علیه السلام گرفت».(1)

هم چنین امام حسن مجتبی علیه السلام در جریان جنگ با معاویه طی نامه ای خطاب به معاویه نوشتند: «ای معاویه تعجب می نمایی از آن که خالق البرایا هر یک از آن ائمه را که حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله در روز غدیر خم معرفی کرد و در موارد متعددی فرمودند که آنان 12 تن اند، که هر یک به نص ایزد اکبر معین و مقرر گردیده اند. سپس فرمود: اوّل آنها امیر المؤمنین علی علیه السلام است».(2)

و با استناد به قضیه غدیر خم، ولایت و خلافت را حق خود و پدر بزرگوارشان دانستند.

از دیگر معصومین علیهم السلام که به حدیث غدیر استناد کرده آقا امام رضا علیه السلام بوده که در حضور جماعتی از علماء و که مأمون آنها را برای مناظره با حضرت دعوت کرده بودند و در بحث امامت، به حدیث غدیر احتجاج کردند.(3)

هم چنین عبدالعزیز از یاران حضرت نقل می کند ما در روزگار حضرت رضا علیه السلام در شهر مرو بودیم، نخستین روز ورودمان در مسجد جامع گرد آمدیم، حاضران در مسجد از مسئله امامت و کثرت اختلاف مردم در این باب سخن می گفتند؛ من بر آقای خود وارد شدم و ایشان را از گفته های مردم باخبر ساختم، آن حضرت تبسمی کردند و فرمودند: ای عبدالعزیز این مردم فریب عقاید خود را خورده اند.... در آخرین سفر حج پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که این آیه نازل شد: «امروز دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام کردم و اسلام را به عنوان دین شما پسندیدم».(4)

ص: 297

و مسأله امامت از تمامیت دین است. رسول خدا صلی الله علیه و آله از دنیا نرفت تا این که برای امتش دانستنی های دین را بیان فرمود و علی علیه السلام را برای ایشان به عنوان نشانه و پرچم هدایت و امام تعیین فرمودند»(1) که اشاره به همان جریان غدیر است.

هم چنین امام کاظم علیه السلام در مناظره با هارون الرشید فرمودند: «همانا ما معتقدیم ولایت جمیع خلایق با ماست، به خاطر قول پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله در روز غدیر که فرمودند: «من کنت مولاه فعلی مولاه».(2)

لذا هر وقت امامان معصوم علیهم السلام فرصت مناظره و بحث می یافتند و شرایط را مناسب و مساعد می دیدند، به حدیث غدیر تمسک می کردند، و با آن اثبات ولایت حضرت امیر و خود را می نمودند امّا هم چنان که در تاریخ ثبت گردیده است، تمام امامان معصوم علیهم السلام شرایط صحبت و مناظره و اظهار عقیده را نداشته اند.

امّا با این حال در مواردی به طور عمومی و نیز در مجالس خصوصی و به یاران خود به انتشار و بیان حدیث غدیر می پرداختند و یاران خود را از آن با خبر می ساختند: هم چنین امام صادق علیه السلام فرمود: «... سپس در حجة الوداع در روز غدیر علی علیه السلام را به عنوان امام نصب کرد».(3) هم چنین امام موسی بن جعفر در تفسیر آیه 8 سوره بقره «یخادعون الله و الذین آمنوا...» می خواهند خدا و اهل ایمان را فریب دهند و حال آن که فریب ندهند مگر خود را و این از سفاهت و نادانی است» هنگامی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

علی علیه السلام را در روز غدیر نصب کردند به عنوان امام و رهبر مردم، و پیغمبر، عمر و تمام رؤسای مهاجرین و انصار را امر فرمودند تا با علی علیه السلام بیعت کنند و آنان نیز این کار را کردند، خدای تبارک و تعالی این آیه را نازل فرمود».(4)

غدیر نه تنها مورد استناد معصومین علیهم السلام بوده بلکه بعضی از صحابه نیز بدان استناد و احتجاج کردند، به طور مثال امام

ص: 298

صادق علیه السلام فرمودند: «سلمان فارسی سه روز پس از دفن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خطبه ای خواند و در آن مردم را در مورد این که چرا خلافت را از امیر المؤمنین علی علیه السلام گرفته و به دیگری سپردند، مورد نکوهش قرار دادند. در فرازهایی از این خطبه گفتند: « بر شما باد به فرمانبرداری امیر المؤمنین علی علیه السلام که به خدا سوگند در روز غدیر ما به دفعات در حضور پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله تحت عنوان وصیت و إمارت بر او (علی علیه السلام ) سلام نمودیم و پیوسته رسول خدا صلی الله علیه و آله با تأکید ما را بدان کار وا می داشت حال مردم را چه شده که با علم و فضائلش بر او حسد می برند؟....».(1)

هم چنین امیر المؤمنین علی علیه السلام فرمودند: «پس از خطبه ابوبکر، ابی بن کعب برخاست و این گونه سخنرانی کرد: «ای گروه مهاجر که خشنودی خدا را در نظر داشته و در قرآن مورد ثنای الهی قرار گرفتید و ای گروه انصار که در شهر ایمان سکنی گزیده اید، آیا فراموش کرده اید و یا خود را به فراموشی زده اید، آیا تبدیل عهد و پیمان کردید، و یا تغییر آیین داده اید، یا خذلان اختیار کرده اید، یا عاجز شده اید، مگر فراموش کرده اید که رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز غدیر در میان ما بپا خواست و علی علیه السلام را در مقابل همه نگه داشت و فرمود: «من کنت مولاه فعلی مولاه» هر کس من مولای او هستم بعد از من علی مولای اوست و هر کس من نبی او هستم علی امیر اوست»(2) ولی گوش شنوا نبود.

مرتضوی، چاپ اول، ج1، ص288.

[2]. همان، ج1، ص321.

[3]. همان، ج3، ص82.

[4]. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، بیروت، موسسه الوفاء، 1404ق، ج49، ص200.

[5]. مائده / 3.

[6]. طبرسی، الإحتجاج، ترجمه جعفری، بهزاد، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ اول، 1381ش، ج2، ص457.

[7]. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج48، ص147.

[8]. همان، ج3، ص399.

[9]. همان، ج6، ص51.

[10]. الاحتجاج، ترجمه بهزاد جعفری، همان، ج1، ص253.

[11]. همان، ج1، ص255.

ص: 300

هستی.)

3_ امام علیه السلام در یکی از نامه های خود که به مردم مصر نوشته است به این نکته غصب خلافت اشاره می کند و می فرماید: چون او (رسول خدا صلی الله علیه و آله از جهان رخت بر بست، مسلمانان درباره امامت و خلافت بعد از او به منازعه برخاستند. به خدا سوگند هرگز فکر نمی کردم و به خاطرم خطور نمی کرد که عرب بعد از پیامبر امر امامت و رهبری را از اهلبیت او برگردانند (و در جای دیگر قرار دهند و باور نمی کردم) آنها آن را از من دور سازند. تنها چیزی که مرا ناراحت کرد اجتماع مردم اطراف فلان بود که با او بیعت کنند. دست بر روی دست گذاردم تا اینکه با چشم خود دیدم گروهی از اسلام بازگشته و می خواهند دین محمد صلی الله علیه و آله را نابود سازند. در اینجا بود که ترسیدم اگر اسلام و اهلش را یاری نکنم باید شاهد نابودی و شکاف در اسلام باشم که مصیبت آن برای من بالاتر و بزرگتر از حکومت چند روزی است که به زودی مانند سراب یا ابر از میان می رود.(1)

4_ عبدالله بن جناده می گوید: من در نخستین روزهای زمامداری علی علیه السلام از مکه وارد مدینه شدم و دیدم همه مردم در مسجد دور هم گرد آمده اند و انتظار ورود امام را می کشند. پس از مدتی حضرت علی علیه السلام در حالی که شمشیر خود را حمایل کرده بود، از خانه بیرون آمد. همه دیده ها به سوی او دوخته شده بود تا اینکه در مسند خطابه قرار گرفت و سخنان خود را پس از حمد و ثنای خداوند چنین آغاز کرد:

هان ای مردم، آگاه باشید هنگامی که پیامبر گرامی از میان ما رخت بربست، لازم بود کسی با ما درباره حکومتی که او پی ریزی کرد، نزاع نکند و به آن چشم طمع ندوزد. زیرا ما وارث

ص: 302

و ولیّ و عترت او بودیم. اما بر خلاف انتظار گروهی از قریش به حق ما دست دراز کرده خلافت را از ما سلب کردند و از آنِ خود قرار دادند. به خدا سوگند، اگر ترس از وقوع شکاف و اختلاف در میان مسلمانان نبود و بیم آن نمی رفت که بار دیگر کفر و بت پرستی به ممالک اسلامی باز گردد و اسلام محو و نابود شود، وضع ما غیر این بود که مشاهده می کنید.(1)

5_ ابن ابی الحدید از قول کلبی نقل می کند که: هنگامی که علی علیه السلام برای سرکوبی پیمان شکنان مانند طلحه و زبیر عازم بصره شد، خطبه ای به این شرح ایراد فرمود: هنگامی که خداوند پیامبر خود را قبض روح کرد و قریش با خودکامگی خود را بر ما مقدم شمرد و ما را از حقمان باز داشت. ولی من دیدم که صبر و بردباری بر این کار بهتر از ایجاد تفرقه میان مسلمانان و ریختن خون آنان است. زیرا مردم به تازگی اسلام را پذیرفته بودند و دین مانند مشک سرشار از شیر بود که کف کرده باشد و کمترین سستی آن را فاسد می کرد و کوچکترین فرد آن را واژگون می ساخت.(2)

6_ در جنگ صفین مردی از قبیله بنی اسد از امام علیه السلام سؤال کرد که: چگونه قریش شما را از مقام خلافت که به آن سزاوارتر بودید کنار زدند؟ حضرت در جواب فرمود: بی موقع پرسش می کنی (زیرا گروهی از سربازان امام به خلفا اعتقاد داشتند و طرح این مسائل در آن هنگام موجب دو دستگی در میان صفوف آنان می شد) لذا امام علیه السلام پس از ابراز ناراحتی فرمود: به احترام پیوندی که با پیامبر داری و به سبب اینکه هر مسلمانی حق پرسش دارد، پاسخ تو را به اجمال می گویم. رهبری امت از آنِ ما بود و پیوند ما با پیامبر از دیگران استوارتر بود. اما گروهی

ص: 303

بر آن بُخل ورزیدند (و با نداشتن شایستگی آن را تصاحب نمودند) و گروهی از آن چشم پوشیدند. داور میان ما و آنها خداست و بازگشت همه به سوی اوست.(1)

7_ حضرت در دوران حکومت خویش وقتی که طلحه و زبیر پرچم مخالفت با ایشان را برافراشته و بصره را پایگاه خود قرار داده بودند، اشاره به حق غصب شده خویش کرده می فرماید: (فو اللّه مازلتُ مدفوعاً عن حقّی مُستأثِراً علیّ مُنذُ قَبضَ اللّه نبیَّهُ حتی یوم الناس هذا (2) «به خدا سوگند، از روزی که خداوند جان پیامبرش را قبض کرد تا به امروز، من از حق خویش محروم بوده ام.»

8_ لحن امام علیه السلام در خطبه ها و نامه های خویش چنین است که حضرت خود را صاحب مسلم حقِ خلافت می داند و عدول از آن را یک نوع ظلم و ستم بر خویش اعلام می نماید و قریش را متعدیان و متجاوزان به حقوق خود معرفی می کند. چنانکه می فرماید: (اللهم انی استعینک علی قریش) بار الها، مرا در برابر قریش و کسانی که ایشان را یاری و کمک کردند، یاری فرما. زیرا آنان قطع رحم من کردند و مقام و منزلت عظیم مرا کوچک شمردند و در غصبِ حق و خلافت و مبارزه با من که حقِ مسلّم من است هماهنگ شدند...(3)

9_ در جائی می فرماید: پیامبر خدا قبض روح شد در حالی که سر او بر سینه من بود. من او را غسل دادم در حالی که فرشتگان مرا یاری می کردند... پس چه کسی از من در حال حیات و مرگ پیامبر صلی الله علیه و آله به جانشینی او شایسته تر است.(4)

10_ در خطبه شقشقیه که از خطبه های معروف امام علیه السلام است. حضرت لیاقت و شایستگی خویش را بر مردم بیان می فرماید:

(اما و اللّهِ لَقَد تَقَمَّصها ابنُ ابی قُحافه) «... به خدا سوگند، فرزند ابی

ص: 304

قحافه (ابوبکر) خلافت را به سان پیراهن بر تن خود پوشید، در حالی که خوب می دانست که آسیای خلافت بر محور وجود من می گردد (من در گردش حکومت اسلامی همچون محور سنگهای آسیا هستم که بدون آن آسیا نمی چرخد) (او می دانست) از کوهسار وجود من سیل علوم سرازیر می شود و اندیشه هیچ کس بر قله اندیشه من نمی رسد.(1)

11_ در برخی از موارد زیر به قرابت و خویشاوندی تکیه کرده می فرماید:(و نحن الاَعْلَون نَسَباً و الاشدّون برسول اللّه صلی الله علیه و آله نَوْطاً...)(2) «نسب ما بالاتر است و با رسول خدا پیوند نزدیکتر داریم.» که البته تکیه حضرت بر پیوند خود با پیامبر گرامی برای مقابله با منطق اهل سقیفه است که علت برگزیدن خود را خویشاوندی با پیامبر اعلام کردند. از این جهت وقتی امام علیه السلام از منطق آنان آگاه شد، در انتقاد از منطق آنان فرمود: (احتجّوا بالشجرة و اَضاعُوا الثمرة)(3) «به درخت استدلال کردند، اما میوه اش را ضایع ساختند و فراموش کردند.»

12_ حضرت در یک خطبه و سخنرانی که به خطبة الوسیله معروف است به این کینه دشمنان ولایت و غصب غاصبان خلافت اشاره فرموده، می فرماید:(... و لئن تقمها دونی الاشقیان و نازعانی فیما لیس لها بحق و رکباها ضلالة و اعتقداها جهالة...) در من منقبتهایی وجود دارد که اگر آنها را بر زبان آورم ارتفاع بنای آنها بزرگ و در نتیجه زمان گوش دادن بدانها نیز طولانی می گردد. و اگر در برابر آن آن دو بخت برگشته پیراهن خلافت را بر تن کردند و در آنچه حقی به آن نداشته با من ستیزه جستند و از روی گمراهی بر مسند آن سوار شدند و از روی نادانی آن را به خود بستند (از خود دانستند) پس به بد جایگاهی در آیند و چه بد

ص: 305

است آنچه را برای خود آماده و تهیه کردند در خانه گور (و عالم برزخ و قیامت) به یکدیگر لعنت کنند و هر کدام آنها از دیگری بیزاری جوید.(1)

[8]- نهج البلاغه صبحی صالح، خطبه 162.

[9]- همان، خطبه 6.

[10]- همان، خطبه 172.

[11]- همان، خطبه 197.

[12]- همان، خطبه 3.

[13]- همان، خطبه 162.

[14]- همان، خطبه 67.

[15]- کلینی، الروضة من الکافی، ص 38، با ترجمه و شرح آقای حاج سید هاشم رسولی محلاتی (انتشارات علمیه اسلامیه).

ص: 307

3. عدم توجه به سخن پیامبر در جنگ احزاب. ابن هشام می نویسد: «دشمن شبی در تب و تاب ترک مدینه بود رسول خدا صلی الله علیه و آله از اصحابش خواست تا یک نفر برخیزد و ببیند دشمن چه می کند. حذیفه می گوید: کسی برنخاست تا این که حضرت مرا به نام صدا زد».(1)

4. تخلف از سپاه اسامه، علیرغم دستورات موکد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله (2)

5. مخالفت با پیامبر در تقسیم غنائم جنگ حنین.(3) و موارد بسیار دیگری که به جهت اختصار به آن ها اشاره نمی شود.

تعصبات قبیله ای: بدون شک جامعه عربستان جامعه ای قبیله ای بود. جامعه ای که افراد آن سخت پایبند مسائل قبیله ای بودند در این زمینه تعصب خاصی داشتند پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در طول دوره 23 ساله رسالت خویش با تعصبات بی جای قبیلگی مبارزه کرد اما به طور کامل نتوانست این تعصبات را از بین ببرد. بدون شک ارزش های قومی و قبیله ای در سقیفه بار دیگر زنده شد. سخنان حاضران در آن جلسه گویای همین مطلب است. ابوبکر وقتی به ایراد سخن پرداخت چنین گفت: «ما مهاجرین، اولین کسانی بودیم که اسلام را پذیرفتیم. و دیگر مردم در این قضیه بعد از ما بودند. ما عشیره رسول خدا صلی الله علیه و آله هستیم و با این وجود ما معتدل ترین اعراب از جهت نسب هستیم...»(4) و عمر در جواب انصار گفت: عرب به شما اجازه نمی دهد شما بر گردن آن ها سوار شوید در حالی که پیامبر از شما نیست و حق از آن ماست.(5) یکی از ارزش های قبیله ای که سبب انتخاب ابوبکر شد «ریش سفیدی» و کهولت سن وی بوده است. ریش سفیدی در کنار سایر عوامل در درجه ای از اعتبار قرار داشت که سبب شد سفارشات پیامبر نادیده گرفته شود.

عمر به ابن عباس گفت: «از ولایت علی روی گردان نشدند مگر آن که از کمی سن او ترسیدند»(6)

ص: 310

و ابو عبیده جراح در پاسخ اعتراض علی علیه السلام گفت: «تو هنوز جوانی و مردم ریش سفید قوم را برگزیدند. البته اگر صبر کنی و عمری از تو سپری شود با توجه به فضائلی که داری و داماد پیامبر صلی الله علیه و آله هستی آن گاه تو را انتخاب خواهند کرد.»(1)

پذیرفت، منشأ آن همان سینه های پرکینه است.(1) از دیگر عواملی که بغض و کینه نسبت به آن حضرت را تشدید می کرد شخصیت، ویژگی ها و سوابقی بود که افراد حاضر در سقیفه از علی علیه السلام در ذهن داشتند. عدالتی که از علی علیه السلام سراغ داشتند، برای بسیاری از افراد قابل تحمل نبود. به عنوان نمونه حضرت علی علیه السلام در سال 10 هجری از طرف پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مأمور شد به یمن برود..... هنگامی که علی علیه السلام از یمن به مکه باز می گشت تا با رسول خدا صلی الله علیه و آله و مسلمانان در مراسم حج شرکت کند، آن حضرت از همراهیان خویش جدا شد و برای دیدار رسول خدا صلی الله علیه و آله جلوتر از آن ها به مکه آمد. مردی را به جای خود بر آن ها امیر ساخت. آن مرد نیز پس از رفتن علی علیه السلام حلّه ها یی را که از نجران آورده بودند، میان همراهان خود تقسیم کرد. چون به نزدیکی مکه رسیدند علی علیه السلام برای دیدار آن ها از مکه بیرون آمد. و مشاهده کرد که حله ها را پوشیده اند. به شدت ناراحت شد و به جانشین خویش اعتراض کرد و دستور داد حلّه ها را بیرون آورند و در بارها گذاشت.

این جریان سبب شد که لشکر علی علیه السلام به رسول خدا صلی الله علیه و آله شکایت کنند... رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای مردم از علی شکایت نکنید او در راه خدا سخت تر از آن است که کسی بتواند از او شکایت کند.(2) حضرت زهرا علیها السلام فرمود: «علت این که علی علیه السلام را از حقش محروم و خلافت را از وی دور ساختند ترس آنان از شدت و سختی اش در راه حق و قدرت شمشیر و بی پروایی او در راه خدا بود.»(3)

سپس گفت: از این پس هر کس بدون مشورت مسلمین با کسی بیعت کند چنین بیعتی پذیرفته نیست و هر کسی این گونه رفتار کند باید کشته شود.(1) مورخان نوشته اند هنوز اهل بیت علیهم السلام از غسل بدن پیامبر فارغ نشده بودند که علی و عباس سر و صدای مردمی را در مسجد شنیدند که درحال بیعت با ابوبکر بودند.(2)

[7]. جعفری، حسین محمد، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه سید محمد تقی آیت اللهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ ششم، 1372ش، ص62، نقل از انساب الاشراف، ج1، ص582.

[8]. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، قم، منشورات مکتبه آیت الله مرعشی نجفی، 1404ق، ج6،ص50.

[9]. همان، ج6، ص11.

[10]. همان.

[11]. طبری، محمد بن جریر، همان، ص2769.

[12]. اصفهانی، ابونعیم، معرفه الصحابه، الریاض. دارالوطن للنشر، 1419ق، ج1، ص301.

[13]. نساء / 54.

[14]. عبیدالله بن احمد، شواهد التنزیل، تحقیق محمد باقر محمودی، بی جا، مجمع الثقافه الاسلامیه، 1411ق، ج1، ص185.

[15]. عبدالفتاح، عبدالمقصود، الامام علی بن ابی طالب، ترجمه محمود طالقانی، بی جا، بی تا، ج1، ص316.

[16]. ابن هشام، السیره النبویه، ترجمه سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، کتابچی، 1375ش، ج2، ص376.

[17]. ابن ابی الحدید، همان، ج4، ص78.

[18]. بخاری، صحیح بخاری، بیروت، دارالفکر، 1410ش، ج8، ص256.

[19]. ابن ابی الحدید، همان، ج20، ص21.

[20]. احمد بن محمد بن عبد ربه، عقد الفرید، بیروت، دارالکتاب العربی، 1403ق، ج4، ص258.

ص: 314

می شتافتند و اسلام خویش را آشکار می کردند. ناگفته پیداست، انگیزه همه این هیئت ها معنوی نبود و همه تازه مسلمانان ایمان محکم قلبی نداشتند.

4. یکی از آموزه های اسلامی که پذیرش آن برای مردم دشوار می نمود، مسأله تعیین جانشین بود زیرا:

الف) مردم فقط شخص پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را دارای بعد الهی می دانستند و حکومت فرا قبیله ای ایشان را می پذیرفتند. در نگاه آنان، جانشین پیامبر از چنین ویژگی برخوردار نبود.(1)

ب) هنوز بسیاری از مردم خود را به اطاعت از دستورهای دنیوی آن حضرت مقیّد نمی دانستند چنان که در مواردی چون صلح حدیبیه، (اعتراض عمر که گفت: چنان در شک افتادم که از آغاز اسلام خود تا آن هنگام در چنین شکی فرو نرفته بودم.(2) و تقسیم غنایم حنین.(3) واکنش اعتراض آمیز نشان دادند.

ج) بسیاری از مردم اطاعت از فرمانهای دنیوی مربوط به بعد از زندگانی رسول خدا را نمی پذیرفتند زیرا هنوز از آموزه های جاهلی که به رئیس قبیله اجازه تعیین جانشین نمی دهد، دل نبریده بودند و طبیعی بود که مسأله ریاست دولت را از ریاست یک قبیله مهم تر بدانند.

د) هنوز برخی از قریشیان تازه مسلمان چنان می پنداشتند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در راستای رقابت قبیله ای مسأله نبوت را مطرح کرده است. این گروه با توجه به اقبال عمومی مردم به آن حضرت جرأت مخالفت نداشتند ولی با تعیین جانشین به ویژه از تیره بنی هاشم، لب به اعتراض گشودند و با بهره گیری از پشتوانه فرهنگ قبیله ای مردم اعتراض خویش را روشن تر بیان کردند.

ه_) در زمان جاهلیت تنها اشرافی به مجلس مشورتی قریش ( دار الندوه) راه می یافتند که به چهل سالگی رسیده باشند.

(4)

ص: 316

بر این اساس، پذیرش جانشین رسول خدا، به ویژه اگر آن فرد داماد پیامبر صلی الله علیه و آله بود و کمتر از چهل سال(1) داشت بسیار دشوارتر می شد. چنان که ابوبکر مکرر به آن حضرت می گفت، تو جوانی و فرصت برای خلافت داری.

5. دو نکته دیگر نیز پذیرش جانشینی امام علی علیه السلام را دشوار می کرد:

الف) حضرت علی _ علیه السلام _ نزد قریشیان به سبب دلاوری هایش در جنگهایی مانند بدر و احد و به خاک و خون کشیدن بزرگان قریش، چهره منفی داشت؛ این پدیده سبب شد به تبلیغات گسترده روی آورند و فضای جامعه آن روز را بر علیه علی علیه السلام مسموم نموده و از آن به نفع افکار و سیاست های پلید و شوم شان بهرهگیری نمایند. عمر در این باره به علی علیه السلام می گفت: قوم شما(قریش) به شما مانند نگاه گاو به کشنده اش می نگرند.(2)

ب) مردم قبایل مختلف خصوصا سران توطئه گر قریش و مهاجر، این نکته را درک کرده بودند که با توجه به لیاقت ها و استعداد های تیره بنی هاشم، اگر مسأله جانشینی در میان آنها تثبیت شود، هرگز از آن خاندان بیرون نخواهد آمد.

6. نگاه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به جانشینی حضرت علی علیه السلام ، الهی و از روابط قبیله و خویشاوندی بسیار فراتر است. زیرا به حفظ آئیین وحی می اندیشید و طبیعی است که آشناترین فرد به کتاب و سنّت و شجاعترین و کوشاترین فرد در راه گسترش اسلام را برگزیند. البته پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با وضعیت جامعه آشنا بود. از این رو از آغاز رسالت در موقعیت های گوناگون، با بیان های متفاوت ویژگی های حضرت علی علیه السلام را یاد آور می شد و از جانشینی اش سخن به میان می آورد.(3) آن بزرگوار سرانجام از سوی خداوند مأمور شد در بزرگ ترین اجتماع مسلمانان که برخی شمار آنها را بیش از یکصد هزار تن دانسته اند آشکارا این

ص: 317

مسأله را اعلام کرد.(1) و دغدغه مخالفت جامعه را ندیده بگیرد. فرازی از آیه 67 سوره مائده که از این دغدغه پیامبر پرده بر می دارد و به وی ایمنی می بخشد چنین است: «و الله یعصمک عن الناس» خداوند تو را از (شر) مردم نگاه می دارد. در این عبارت دو واژه «عصمت» و «ناس» بسیار راهگشا است. خداوند پیامبر را از چه چیز حفظ می کرد؟ و این «ناس» چه کسانی بودند؟

با توجه به واقعیت خارجی و ایمن نماندن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از شرّ زبان مردم و نیز با توجه به این که سرانجام مسأله جانشینی امام علی _ علیه السلام _ به سامان نرسید، بعید به نظر نمی رسد که مراد از واژه «یعصمک» نگهداری پیامبر از هجوم فیزیکی و یکباره مردم باشد. چنانکه واژه ناس بر مردم عادی دلالت دارد و با توجه به اکثریت نو مسلمان آن زمان و کینه و توطئه عده ای از سران اصحاب نسبت به خلافت علی علیه السلام ، به حمل این لفظ بر خلاف ظاهر نیازمند نیستم.

7. تاریخ درباره بسیاری از حوادث مقطع زمانی بین غدیر و وفات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ساکت مانده است امّا کالبد شکافی دو پدیده مهم آن عصر ما را با شدّت اهتمام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برگزینش جانشین و گستره تلاش های مخالفان آن حضرت در عیان و نهان، آشنا می سازد. این پدیده ها عبارت است از: سپاه اسامه و مخالفت با نگارش وصیت مهم رسول خدا.

1. سپاه اسامه: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در واپسین روزهای زندگی اش فرمان داد لشکری عظیم به فرماندهی جوانی به نام اسامة بن زید به سمت دورترین مرزهای کشور اسلامی (مرزهای روم) رهسپار شود.(2) کالبد شکافی دقیق این جریان نشان می دهد رسول خدا صلی الله علیه و آله در راستای تثبیت جانشینی حضرت علی علیه السلام به چنین اقدامی دست یازید زیرا:

الف) در آن هنگام و در آستانه وفات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خالی کردن

ص: 318

مرکز حکومت از نیروهای نظامی و ارسال آن به دورترین نقاط به صلاح جامعه نبود چون احتمال داشت پس از رحلت آن بزرگوار بسیاری از نو مسلمانان قبایل اطراف سر به شورش بردارند و کیان جامعه اسلامی در معرض تهدید قرار گیرد. آن چه این تصمیم گیری را در نظر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله منطقی جلوه می داد دور ساختن مخالفان جانشینی علی علیه السلام از مدینه بود.

ب) انتصاب جوانی 18 ساله(1) به مقام فرماندهی لشکر و عدم توجه به اعتراضات اصحاب جز از کار انداختن مهمترین(2) دستاویز مخالفان جانشینی علی علیه السلام (یعنی جوانی حضرت) هیچ توجیهی نداشت زیرا اسامة بن زید که از جهاتی چون سابقه مسلمانی، شرافت، شجاعت و کارایی سر آمد اصحاب به شمار نمی آمد و از نظر سنی حدود 15 سال از علی _ علیه السلام _ کوچک تر بود، با توجه به آنکه در بسیاری از ویژگی ها با حضرت علی علیه السلام قابل مقایسه نمی نمود، درمقام فرماندهی سپاه عظیم و متشکل از بزرگان صحابه مانند ابوبکر، عمر، ابو عبیده جّراح، عثمان،طلحه، زبیر، عبد الرحمان بن عوف، و سعد بن ابی وقاص قرار گرفت.

ج) دقت در ترکیب سپاه اسامة نشان می دهد تمام کسانی که احتمال داشت با جانشینی علی علیه السلام مخالفت ورزند، ملزم بودند در این سپاه شرکت جویند.(3) و کسانی که به بهانه بیماری پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از اردوگاه سپاه اسامة به مدینه باز می گشتند، با جمله تأکیدی: «لعن الله من تخلّف عن جیش اسامة»(4) رو برو شدند و ملزم شدند در مدینه به سر برند.(5)

2. پیشگیری از نگارش وصیت: این حادثه در واپسین روزهای حیات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله تحقق یافت که احتمالا با بالاگرفتن زمزمه های مخالفت با جانشینی حضرت علی علیه السلام به شدّت نگران اوضاع شده بود، دستور داد ابزار نوشتن آماده سازند تا سندی صریح و ماندگار بر جای گذارد و از گمراهی امّت جلوگیری

ص: 319

کند. مخالفان که این دستور را با نقشه های چند ماه خویش ناسازگار می دیدند، به شدّت نگران شدند و با هذیانگو خواندن کسی که جز وحی چیزی بر زبان نمیراند، از نگارش این سند جلوگیری کردند. تاریخ در اینجا تنها از یک تن نام می برد.(1) اما آشکار است که تنها یک نفر، بی آنکه جریانی نیرومند پشتیبانش باشد، نمی تواند با رسول خدا صلی الله علیه و آله مقابله و مخالفت کند. از اینرو بعضی از نصوص گوینده این عبارت را جمع دانسته از کلمه «قالوا» استفاده کرده اند.(2)

8. نخستین تشکیل دهندگان جلسهای که با هدف تعیین خلیفهای جز حضرت علی علیه السلام در سقیفه گرد آمدند انصار به شمار می آمدند، آن هم انصاری که در همه جا به پیروی محض از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله زبانزد بودند و دوستیشان با خاندان آن حضرت به ویژه علی علیه السلام بر همگان ثابت شده است. راستی چرا انصار؟ و چرا با این عجله؟ آنهم در حالی که هنوز بدن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله غسل داده نشده است؟ شواهد تاریخی نشان می دهد انصار هرگز از جانشینی شخصیتی مانند حضرت علی علیه السلام ، هراسناک نبودند و او را ادامه دهنده راه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می دانستند. اقدام عجولانه آن ها در درک این نکته حیاتی ریشه دارد. آنها با تیزبینی دریافته بودند که شانسی برای به قدرت رسیدن حضرت علی علیه السلام وجود ندارد. مخالفت یاران بزرگ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با راه افتادن سپاه اسامة و نیز مخالفت آنان با نگارش وصیت از سوی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و به احتمال فراوان، حوادث دیگری که تاریخ ما را از آن بی خبر گذاشته است، انصار را به این نتیجه رسانده بود که مهاجران اندیشه به دست گرفتن حکومت در سر می پرورانند و احتمال دارد قریشیانی که سرانشان در نبرد با نیروهای انصار حامی رسول خدا به قتل رسیدند، با بهره گیری از پیوند نزدیک قریش و مهاجران در پی انتقام برآیند.

ص: 320

بنابراین، به سقیفه شتافتند تا طرفداران غصب حق علی علیه السلام را دست کم از به دست گرفتن کامل قدرت باز دارند و به منظور حفظ جامعه انصار از توطئه های آتی، سهمی از قدرت به دست آورند.

پس اصحاب غدیر، مهاجران، انصار و مردم مدینه همگان حادثه غدیر را به یاد داشتند و از آن به خوبی با خبر بودند و دلالت آن بر تعیین جانشین را مسلّم می دانستند، اما مشاهده تلاش های کسانی که در جهت مخالفت علنی با غدیر گام بر می داشتند و حرکت طرفداران آن واقعه آسمانی را به شدیدترین روش ممکن سرکوب می کردند، آنها را از هر گونه تلاش در جهت احیای غدیر باز می داشت. بنابراین طبیعی است که در این زمان شاهد اعتراض مردم مومن وعده اندک یاران وفادار به عهد رسول خدا صلی الله علیه و آله و استدلال آنها به این حادثه مهم تاریخی نباشیم. آنها با توجه به زمینه های قبلی، تلاش و استدلال خود را آب در هاون کوفتن می دیدند. چنان که، بر اساس نصوص تاریخی، حضرت علی علیه السلام نیز در آن زمان به این جریان مهم استدلال نکرد. به نظر می رسد در آن موقعیت استدلال گسترده مردم به واقعه غدیر پرسش برانگیز است نه عدم استدلال، زیرا چنین استدلالی نمایانگر _ پذیرش یکباره جریان مخالف با فرمان پیامبر صلی الله علیه و آله از سوی مردم معتقد به غدیر است و با شواهد تاریخی سازگاری ندارد.

امیرالمؤمنین بودن، بعد از من بیعت کنید».

آنان سئوال کردند: آیا این امر از طرف خدا و رسولش است یا از طرف رسولش؟!!

حضرت فرمودند: «آیا چنین امری از طرف غیر خدا امکان دارد؟ آری، امری از طرف خدا و رسولش است که علی علیه السلام امیرالمومنین و امام المتقین است. در روز قیامت خدا او را بر پل صراط می نشاند تا دوستانش را وارد بهشت و دشمنانش را وارد جهنم نماید».

آنگاه همه آنان با پیامبر اکرم اسلام صلی الله علیه و آله بیعت کردند. آن حضرت بار دیگر از آنان اقرار گرفت و آنان گفتند: شنیدیم و اطاعت خدا و رسول را پذیرفتیم. حضرت پرسید: خدا و رسولش بر شما شاهد باشند؟ همگی گفتند: آری شاهد باشند.(1)

بنابراین، در غدیر خم، مردمان حاضر در آن جا هم با علی علیه السلام بیعت می کردند و هم با پیامبر اکرم اسلام صلی الله علیه و آله و عمر و ابوبکر از اولین کسانی بودند که با امیرالمومنین علی علیه السلام بیعت کردند و به آن حضرت «هنیئا لک (و به قولی بخ بخ لک) یاابن ابی طالب، «اصبحت مولی کلّ مؤمن و مؤمنة» گفتند: یعنی گوارا باد تو را ای پسر ابوطالب. به به از این نعمت که مولای همه مردان و زنان با ایمان گشتی.(2)

اول، 1407ق، ج15، ص199_201؛ انصاری، محمد باقر، گزارش حجة الوداع، قم، عطر عترت، چاپ اول، 1386ش، ص255_256.

[2]. دایرة المعارف تشیع، ج6، ص181؛ معارف و معاریف، ج7، ص584.

ص: 325

فرزندش قینان و او به فرزندش مهلائیل و او به فرزندش یَرد و او به فرزندش ادریس واو نیز به فرزندش متوشلخ، و او به فرزندش لمک وصیت نمود. (1)

این وصیت ها تنها به ارث و تقسیم مال یا مراعات اهل بیت محدود نبوده است ،خصوصاً اینکه اهل سنت معتقدند که انبیا از خود مالی به ارث نمی گذاشته اند، بلکه سفارش درمورد هدایت و رهبری جامعه و حفظ شرع و شریعت نیز بوده است.

سلمان فارسی از رسول خدا صلی الله علیه و آلهپرسید: ای رسول خدا! برای هر پیامبری وصیّی است، وصیّ شما کیست؟ پیامبر ص در پاسخ من، سکوت کرد. بعداً چون مرا دید، فرمود:» ای سلمان!».من با سرعت گفتم: بله.فرمود:» می دانی وصیّ موسی که بود؟» گفتم: آری؛ یوشع بن نون. فرمود:» چرا؟» گفتم: زیرا او داناترینِ ایشان بود فرمود:» وصی و رازدان من و بهترین کسی که پس از خود به یادگار می گذارم که به وعده من تحقّق می بخشد و قرضم را می پردازد، علی بن ابی طالب است».(2)

سلمان گفت :به رسول خدا صلی الله علیه و آله گفتم :هماناخداوند هیچ پیامبری را مبعوث نمی کند مگر این که جانشینش را به وی مشخص می کند ،آیا خداوند برای شما هم مشخص کرده است؟ فرمودند:بله، علی بن أبی طالب ...

عن ابن بریدة عن أبیه قال قال النبی ( صلی الله علیه وسلم ) لکل نبی وصی ووارث وإن علیا وصیی ووارثی(3)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: برای هر پیامبری وصی و وارث است، و همانا علیّ وصی و وارث من است.

4- ملاک قرار دادن سن بازگشت به دوران جاهلیت اعراب است که ریاست قبیله براساس شیخوخیت وبزرگی سن است ، درحالی که اسلام تقوی وپرهیزکاری را ملاک برتری می داند. ضمنا اگر ملاک بزرگی سن مطرح است ابو قحافه پدر ابوبکر که از او مسن

ص: 327

تر بود!

5-وقتی ابوبکر وعمر خودشان اعتراف کردند انتخاب روز سقیفه «فلته» ناگهانی وکودتا بوده است چگونه می توان گفت پیامبربه خاطر بزرگی سن اورا انتخاب کرد (1). علاوه براین درمیان صحابه ازنظر سنی بزرگتر از ابی بکر زیاد بود ؛ خطب عمر الناس یوما، فقال: إن بیعة أبی بکر کانت فلتة ..(2)

«فلته» یعنی ناگهانی ،کاری که از روی تدبر نباشد،کار بی پایه و اساس.

6- پدر ابی بکر به او نوشت که اگر ملاک انتخاب تو سن بود من که از تو بزرگ تر هستم .

ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه این طور آورده است «ابوقحافه در فتح مکه اسلام آورده و چند ماه پس از مرگ پسر خویش ابوبکر در سال سیزدهم هجری به سن نود و سه سالگی از دنیا رفت در روزی که ابوبکر به خلافت نشست چون خبر به ابوقحافه رسید این آیه را تلاوت کرد «قل اللهم مالک الملک تؤتی الملک من تشاء و تنزع الملک ممن تشاء» پس گفت وی را با کدام امتیاز بدین امر انتخاب کردند گفتند: بدین جهت که وی از دیگر افراد صحابه بزرگسالتر است ابوقحافه گفت: اگر ملاک این امر باشد من از او بزرگسالتر هستم.(3)

مرحوم طبرسی در احتجاج در روایتی آورده است که بعد از اینکه پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله از دنیا رفت و مردم ابوبکر را به خلافت برگزیدند ابوبکر نامهای به پدرش بدین مضمون نوشت: تمامی قوم به خلافت من راضی شدند و مرا به امارت و خلافت برگزیدند تو نزد من بیا تا به تو نیکوئی بسیار کنم.» چون نامه ابوبکر به پدرش رسید ابوقحافه از روی خشم و ناراحتی به آورنده نامه ابوبکر گفت چرا علی علیه السلام را از خلافت منع کردید در حالی که پیامبر صلی الله علیه و آله به امر خداوند حضرت علی _ علیهالسّلام _ را به

ص: 328

خلافت برگزیده بود چرا ابوبکر و انصار و مهاجرین خلاف حکم پیامبر صلی الله علیه و آله عمل کردند. آورنده نامه ابوبکر گفت: به خاطر اینکه سن علی _ علیهالسّلام _ کم بود و همچنین او عده ای از بزرگان قریش را به قتل رسانده بود و ابوبکر از علی بزرگتر بود لذا جمیع قوم او را به خلافت برگزیدند. ابوقحافه گفت: اگر چنانچه بزرگی سن ملاک امر خلافت است پس من نسبت به ابوبکر بزرگسالترم. ابوقحافه در ادامه گفت: خدای بزرگ شاهد است که این مردم بر علی وصی رسول خدا ظلم کردند در حالی که پیامبر به حکم خداوند برای ولایت علی از مردم بیعت گرفته بود. و تمامی ماها را تأکید کرد که از علی _ علیهالسّلام _ اطاعت کنیم. آنگاه ابوقحافه نامهای بدین مضمون به پسرش ابوبکر نوشت: پسرم نامه ات بدستم رسید و چون آن را مطالعه کردم آن را مانند نامه احمقان و نامه دیوانگان دیدم و سراسر نامه تو ضد و نقیض است زیرا در جایی گفته بودی که من خلیفه پیامبر هستم و در جایی گفته بودی که مردم مرا به خلافت برگزیدند. این را بدان که در کاری که برای تو ظاهر و آشکار است در آن داخل نشو که راه خروجی برای تو نیست و در دنیا و آخرت دچار ندامت و ضررخواهی گشت و بترس از عواقب آن در قیامت و نفس خود را ملامت کن و از آن بازدار. از تو می خواهم که این کار را به صاحبش واگذار کن و خود را در روز قیامت شرمنده مکن که سیاه روئی تو در نزد خداوند بسیار است و ترک این امر در امروز راحتتر است از روز قیامت.»(1)

7- طبق گزارش طبری قبل از ماجرای سقیفه، ابوبکر خلیفه شمرده شد:

انصار زیر سایبان بنی ساعده فراهم آمده اند که با یکی از خودشان بیعت کنند و می گویند: یک امیر از ما و یک امیر از قریش. گوید: ابو بکر و عمر سوی آنها رفتند و همدیگر را می

ص: 329

کشیدند تا آنجا رسیدند.

عمر خواست سخن آغاز کند، ابو بکر او را از سخن منع کرد و عمر گفت: در یک روز دو بار نافرمانی خلیفه پیمبر خدا نمی کنم. (1)

عجبا! هنوز یک نفر با ابی بکر بیعت نکرده است ، هنوز حاضرین در حال مشورت در مورد رهبری سعد بن عباده می باشند، تازه ابی بکر می خواهد انصار را قانع سازد، که عمر وی را خلیفه پیامبر صلی الله علیه و آله می خواند.

8- درتاریخ هم علاوه براین که اکثرمورخین به حدیث غدیر پرداخته اند ،گزارش هایی دیگر هم آورده اند،

برای نمونه نامه معاویه به پسر ابی بکر چنین است :

«ما از همان روزگار که پدرت زنده بود، فضل و مقام پسر ابوطالب را می شناختیم و رعایت حق او را لازم می دانستیم، لیکن هنگامی که پیغمبر اکرمدرگذشت، پدر تو و فاروقش، نخستین کسانی بودند که حق علی را گرفتند و در امر او مخالفت کردند و در این کار با هم اتفاق و اتحاد داشتند و اگر نبود آنچه پدرت پیش از این انجام داد، ما با علی بن ابی طالب مخالفت نمی کردیم و این امر را به او تسلیم می نمودیم، لیکن دیدیم پدرت این کار نسبت به او انجام داد ما هم به همان روش رفتیم»(2)

نیز زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله قبیله بنی عامر بن صعصعه را به اسلام دعوت کردند ،یکی از آنان گفت:

«اگر ما پیرو تو شویم و خداوند تورا بر مخالفانت چیره کند آیااین«امر» پس از تو ازآن ما خواهد بود؟» رسول خدا صلی الله علیه و آله پاسخ دادند:« الأمر الی الله یضعه حیث یشاء» «این امر به دست خداست که آن را هر کجا که بخواهد قرار می دهد.»(3)

بدین ترتیب باید گفت برخی قبایل مانند بنی عامر ازهمان دوران بعثت دراندیشه جانشینی رسول خدا صلی الله علیه و آلهبوده اند. دراین

ص: 330

صورت چگونه ممکن است درطول دوره ده ساله هجرت، هیچ کس در این باره سوالی نکرده ویا آن حضرت صلی الله علیه و آله چیزی نفرموده باشد؟(1) علاوه دراینجا نه تنها رسول خدا صلی الله علیه و آله مسئله جانشینی خودرا رد نکردند بلکه آن را یک امر الهی نسبت دادند.

همچنین زمانی که مردم جهت بیعت با ابی بکر گردآمده بودند، ابی سفیان خطاب به امام علی علیه السلام گفت :دستت را بده تا با توبیعت کنم .(2)

هرچند امام علی علیه السلام او را طرد کردند چرا که از این کار نیت نادرستی داشت. از این واقعه تاریخی معلوم می شود که درغدیرخم مسئله امامت ورهبری امیر مومنان علی علیه السلام مطرح بود که ابی سفیان درآن برهه از زمان هم آن را مطرح کرد.

مسعودی درکتابش چنین آورده: « هنگامی که در روز سقیفه با ابو بکر بیعت شد و روز سه شنبه نیز دوباره از توده مردم برای او بیعت گرفتند علی آمد و گفت: کار ما را تباه کردی و با ما مشورت نکردی و حق ما را نگه نداشتی ابوبکر گفت: آری ولکن از بروز فتنه ترسیدم!» (3)

ناگفته روشن است که سخن ابوبکر بهانه ای بیش نیست، واقعیت آن است که اگر با مولی بیعت می شد فتنه زدایی صورت می گرفت. زیرا این علی بود که فتنه شناس بود ،رد کردن فتنه ابوسفیان نمونه ای از فتنه شناسی علی علیه السلام است.

ابن قتیبة دینوری درباره خودداری علی علیه السلام از بیعت با ابوبکرمی نویسد:

ابو عبیده به علی گفت: پسر عمو، تو کم سن و سال هستی و آنان بزرگان قوم تواند. تو تجربه آنان را نداری، به اندازه آنان نیز کارها را نمی شناسی. ابو بکر در کار خلافت از تو نیرومندتر است و کارها را همه جانبه در نظر می گیرد، بنا بر این خلافت را به او بسپار، زیرا تو اگر زنده بمانی و عمری یابی، برای کار خلافت

ص: 331

خلق شده ای، و سزاوار در دست گرفتن کار خلافت هستی. تو با ویژگی هایی همچون دانش و آگاهی و فهم و نیز سابقه در دین اسلام و دامادی پیامبر صلی الله علیه و آله بر همه آنان برتری.

علی گفت: ای گروه مهاجران، خدا را در نظر آورید، خلافت و زمامداری محمد صلی الله علیه و آله را از خانه او خارج نکنید، و در خانه های خود جای ندهید، اهل و خاندان او را از مقامشان باز ندارید. ای مهاجران، سوگند به خدا، ما سزاوارترین مردم نسبت به کار خلافتیم، ما اهل بیت هستیم، خواننده کتاب خدا که آن را از روی فهم و بینش می خواند از خاندان ماست. ما آگاه به سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله، آشنا به کار مردم، باز دارنده مردم از بدی، قسمت کننده بیت المال به طور مساوی در میان مردم هستیم. پس پیروی هوای نفس نکنید تا گمراه نشوید که در این صورت از حق فاصله بیش تری می گیرید.

بشیر به سعد انصاری در پاسخ علی گفت: اگر این سخنان را که اکنون می شنویم قبلا از تو شنیده بودیم، حتی دو نفر نیز با تو به مخالفت بر نمی خاستند.علی، شبانه فاطمه دختر پیامبر صلی الله علیه و آله را بر چهارپایی سوار می کرد و به مجالس انصار می رفت و از آنان کمک و یاری می خواست.انصار در پاسخ می گفتند: دختر پیامبر صلی الله علیه و آله، بیعت ما با این مرد به پایان رسیده است، اگر همسر تو قبل از ابوبکر نزد ما می آمد، ما با ابوبکر بیعت نمی کردیم.علی در پاسخ آنان می گفت: آیا شما می خواستید من پیامبر صلی الله علیه و آله را که رحلت کرده بود رها می کردم و برای به دست آوردن خلافت به جنگ و ستیز می پرداختم.فاطمه به انصار گفت: ابوالحسن آنچه سزاوار بود انجام داد، و شما نیز کاری کردید که خداوند آن را حساب خواهد کرد. .(1)

از این که ابوعبیده می گوید« فسلّم لأبی بکر هذا الأمر؛ بنا بر این

ص: 332

خلافت را به او بسپار» معلوم می شود که جریان غدیرخم درباره جانشینی ورهبری حضرت علی علیه السلام بود و امامت ورهبری امت اسلام ،حق امیرمومنان علی علیه السلام بود ،که ابو عبیده از حضرت علی علیه السلام واگذاری آن را به ابوبکر خواستار بود.(ضمن این که ابو عبیده باز از دیدگاه جاهلیت مساله کمی سن وسال رامطرح کردنه از دیدگاه اسلام که رسول خدا صلی الله علیه و آله بیست وسه سال برای آن تلاش وکوشش بسیار کردند یعنی تقوی وپرهیزکاری ؛که خود ابو عبیده هم اعتراف دارد که در این مورد هم حضرت علی علیه السلام از همه برتر است. )

دراین باره ابن عبد البرهم در«الاستیعاب» چنین گزارش نموده است:

بعد از رحلت پیامبر گفتیم که اولیای پیامبر ما هستیم و در ولایت کسی با ما به منازعه نمی پردازد و لکن قوم ما ابا کردند و دیگران را برای خلافت معین کردند . (1)

«هنگامی که عمر به امیرمؤمنان علی علیه السلام گفت دست از تو برنمی دارم مگر این که با ابوبکر بیعت کنی. ، حضرت فرمودند: «احلب یا عمر حلباً لک شطره ، اشدد له الیوم أمره لیرد علیک غداً»(2)

ای عمر از پستان خلافت تا می توانی شیر بدوش که سهم تو محفوظ است ، و کار حکومت ابوبکر را محکم ساز که روزی به تو باز خواهد گرداند».

با توجه به این روند انتخاب در سقیفه که بیشتر به یک کودتای نظامی شباهت دارد تا انتخاب از روی سن نمی توان گفت که پیامبربه خاطر سن ابی بکر اورا به مسجد فرستاد ومردم با تمسک به این توجه پیامبربه او تمایل پیدا کرده واورا انتخاب نمودند ؛ به علاوه پیامبربرخی از جوانان ازجمله عتاب بن اسید (3)و اسامه وپدرش زید را برای حکمرانی واستانداری وفرماندهی نظامی انتخاب کرد(4) لذا به هیچ وجه نمی توان گفت داشتن

ص: 333

سن زیاد از نظر پیامبرمعیار بوده است تا مردم نیز به آن تمسک جسته ودر سقیفه او را انتخاب کنند؛ اتفاقاً پیامبردر باره جوانان توجه وبه آنان توصیه کرده است ؛(1)

الأصفهانی ،مناقب علی بن أبی طالب علیه السلام وما نزل من القرآن فی علی علیه السلام ، جمعه ورتبه وقدم له : عبد الرزاق محمد حسین حرز الدین،قم، دار الحدیث ،1424 - 1382ش،چاپ دوم، صص104-103

[16]- ابن عساکر ،پیشین،ج 42 ، ص 392 ؛ القندوزی ،پیشین،ج 1 ،ص 235 ؛ ابن الجوزی ،الموضوعات ، تحقیق : عبد الرحمن محمد عثمان، المدینة المنورة، المکتبة السلفیة ،1386 - 1966 ،چاپ اول، ج 1 ،صص 377 - 376 ؛ عبد الله بن عدی ، الکامل ، تدقیق : یحیی مختار غزاوی بیروت، دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع ،محرم 1409 - 1988 م،چاپ سوم،ج 4 ، ص 14

[17]- البلاذری،پیشین، ج 2،صص274-273؛ ابن ابی الحدید،پیشین،ج2،ص50. خطب أبو بکر حین بویع و استخلف، فقال: ألا و إنی قد ولیتکم و لست بخیرکم. ألا و قد کانت بیعتی فلتة و ذلک أنی خشیت فتنة»

[18]- البلاذری،پیشین، ج 2،ص:263 ؛

[19]- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 222.

[20]- طبرسی، احتجاج، ترجمه نظامالدین احمد غفاری مازندرانی، چاپخانه مهر استوار قم، ج 1، ص 367_366_365.

[21]- هاتیک الانصار قد اجتمعت فی ظله بنی ساعده، یبایعون رجلا منهم، یقولون: منا امیر و من قریش امیر، قال: فانطلق ابو بکر و عمر یتقاودان حتی أتیاهم، فاراد عمر ان یتکلم، فنهاه ابو بکر، فقال:لا اعصی خلیفه النبی ص فی یوم مرتین. الطیری،پیشین،ج3،ص203

[22]- المسعودی (مسعودی)، أبو الحسن علی بن الحسین بن علی، مروج الذهب و معادن الجوهر،تحقیق :اسعد داغر، قم، دار الهجرة، چ دوم، 1409، ج 3،صص13-12؛اما بلاذری پایان نامه را چنین آورده:.. و لو لا ما سبقنا إلیه أبوک و انه لم یره موضعا

ص: 335

للأمر، ما خالفنا علی بن أبی طالب و لسلمنا إلیه، و لکنا رأینا أباک فعل أمرا اتبعناه و اقتفونا أثره ... بلاذری،پیشین، ج 2،ص397.

[23]- طبری،پیشین،ج 2،ص،350؛ عبد الملک بن هشام (ابن هشام) ،السیرة النبویة، تحقیق: مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبد الحفیظ شلبی، بیروت، دار المعرفة، بی تا، ،ج 1،ص425-424 ؛ ابن اثیر،پیشین،،ج 2،ص:93

[24]- جعفریان،رسول، سیره رسول خدا صلی الله علیه و آله،قم،دلیل ما،1383،چاپ سوم،ص669

[25]- طبری، پیشین، ج 3،ص209 ،ابن اثیر، پیشین، الکامل،ج 2، ص326-325

[26]- «لما بویع أبو بکر فی یوم السَّقیفة و جددت البیعة له یوم الثلاثاء علی العامة خرج علی فقال: أفسدت علینا أمورنا، و لم تستشر، و لم تَرْعَ لنا حقاً، فقال أبو بکر: بلی، و لکنی خشیت الفتنة» مسعودی،پیشین، ج 2،ص:301

[27]- ابن قتیبة دینوری، المغازی، ج 1،ص30-2

[28]- أبو عمر یوسف بن عبد الله)ابن عبد البر( ،الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق: علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412/1992، چاپ اول، ج 2،ص497

[29]- ابن قتیبة الدینوری ،پیشین ،ج 1،ص:29 ؛ ابن ابی الحدید،پیشین،ج6،ص11؛ الجوهری، لسقیفة وفدک ، بیروت ، شرکة الکتبی للطباعة والنشر،1413 - 1993 م، چاپ دوم،ص62

[30]- تاریخ ابن خلدون ج2،466

[31]- الاستیعاب ج1،ص75

[32]- المنتظم ج7،ص264

ص: 336

تبریک و تهنیت، اعلام بیعت نمودند و عده ای از بزرگان صحابه از جمله ابوبکر و عمر شخصاً با علی علیه السلام دست بیعت دادند(1) که بیش از 60 نفر از علماء اهل سنت، موضوع بیت ابوبکر و عثمان را در کتابهای خود ذکر نموده اند.(2)

این واقعه تاریخی در میان مسلمانان آن روز در همه شهر و محلهها انعکاس وسیعی داشته و موج آن در همه مناطق مردم را نسبت به موضوع جانشینی پیامبر صلی الله علیه و آله _ باخبر نموده است و با توجه به حضور همگانی و بیسابقة مسلمانان از راههای دور و نزدیک در مراسم حج آن سال، حداقل حدود یکصد و بیست هزار نفر، گزارش این واقعه مهم را پوشش خبری داده و حکایت آن را در مناطق مختلف با خود به ارمغان برده اند.

از این میان اسامی تعداد زیادی از صحابه که این قضیه از زبان آنان نقل شده است، در کتابها ثبت گردیده است که مرحوم علامه امینی(ره) فقط از کتابهای دانشمندان اهل سنت تعداد یک صد و ده نفر از صحابه اهلبیت که هر کدام جداگانه به عنوان شاهدان قضیه آن را نقل نموده اند، شناسائی و تکتک آنان را معرفی نموده است.(3)

این در حالی است که تاریخ، موفق به ثبت و درج نقل بسیاری دیگر از شرکت کنندگان در غدیر خم، نشده است و یا اگر هم درج کرده است، دستهای سیاست در کار بوده اند که اینگونه آثار را محو نماید. مخصوصاً با توجه به اینکه از عصر خلفا بنا به دلائل سیاسی، تلاش وسیعی برای محو اینگونه آثار شروع و تا مدتها (سال 99 هجری زمان عمر بن عبدالعزیز) ادامه داشت.(4)

وجود این تعداد از روایات اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله _ در لا بلای کتب اهل سنت، حاکی از پخش وسیع این داستان در میان مردم آن روز است که علیرغم خواست مخالفان غدیر،

ص: 338

حداقل یکصد و ده مورد از نقل های صحابه از زیر تیغ سانسور آنان گذشته و در صفحات تاریخ درز نموده و به ماها رسیده است.

در قرن دوم که عصر تابعان است 84 تن و در قرنهای بعدی بیش از 360 تن از راویان حدیث غدیر که همگی از علمای بنام اهل سنت می باشند آن را نقل نموده اند.(1) و تعداد 26 نفر از دانشمندان مهم اهل سنت چون طبری، ابوسعید سجستانی، ابن عقده و... هر کدام کتابهای مستقلی در این مورد نوشته اند.(2)

دومین عاملی که موجب جاودانگی و آفتابی شدن حادثه غدیر خم شده است، نزول آیات 3 و 67 سوره مبارکه مائده در این خصوص است که بیش از 46 نفر از مفسرین و علمای برجسته اهل سنت اعتراف دارند بر اینکه این آیات در مورد قضیه انتصاب علی علیه السلام توسط پیامبر صلی الله علیه و آله _ در جریان غدیر نازل شده است.(3)

درج این واقعه تاریخی در قرآن کریم به عنوان سند دائمی مسلمانان، موجب شده است که مسلمانان همواره خاطره غدیر در اذهان آنان تداعی شود و زنده نگه داشته شود و هرگز فراموش نگردد. به همین جهت روز 18 ذی الحجة الحرام که روز نزول این آیات نیز می باشد به عنوان روز عید مسلمانان مطرح می شود(4) گرچه شیعیان به طور خاص آن روز را به عنوان بزرگترین عید اسلامی می شمارند و تعلق خاصی به آن دارند ولی اختصاص به شیعه ندارد.

جمع بندی: از آنچه اشاره گردید، روشن شد که جریان غدیر خم چیزی نبوده است که مسلمانان صدر اسلام آن را به کلی فراموش نموده باشند و در اثر بیخبری و جهل از موضوع، دچار اشتباه و انحراف شده باشند بلکه این مسئله با توجه به سفارشات مکرر پیامبر صلی الله علیه و آله _ در این خصوص به ویژه در مراسم و همایش بزرگ غدیر خم و نیز نزول آیات قرآنی در این مورد به عنوان یک موضوع حساس بیشترین انعکاس را در

ص: 339

میان مسلمانان، مخصوصاً ساکنان مدینه داشته است.

واقعیت انکارناپذیر _ که هیچ فرد منصفی نمی تواند آن را نفی کند _ این است که قضیه غدیر به طور خاص و موضوع جانشینی علی علیه السلام از سوی کسانی که با خلافت وی به مخالفت برخواستند، مورد انکار قرار گرفته و دیگران را نیز وادار به انکار و حداقل سکوت در این مورد نموده اند که شواهد تاریخی و تحلیل صحیح این مسأله گویای این واقعیت است.

بنابراین مشکل اصلی قضیة غدیر خم، جهل و یا فراموشی مردم نبوده است؛ و حداقل این سخن در مورد بیش از 120 هزار نفری که شاهد و ناظر قضیه بوده اند قابل قبول نمی باشد _ بلکه مشکلی اصلی به تعبیر قرآن «جَحْد» و انکار مسئله بوده است که عده خاصی از باب «وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَیْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا»(1) با انگیزه خودخواهی و قدرت طلبی از روی یقین و آگاهی، آن را انکار نمودند و حرکت امت اسلام را از مسیر واقعی آن خارج نمودند که تبعات و آثار منفی جبران ناپذیر آن تا امروز کمر مسلمانان را خم نموده است.

دارالکتب الاسلامیه، تهران).

[3] . همان، ص 272 الی 282.

[4] . همان، ص 14الی ص61.

[5] . سیرة پیشوایان، مهدی پیشوای، چاپ دوم، 1374، مؤسسة تحقیقاتی تعلیماتی امام صادق _ علیهالسلام _ ، قم.

[6] . الغدیر، ج 1، ص 62الی151.

[7] . همان، ص 152الی158 «طبری متوفای 310 در کتاب بنام «الولایة فی طرق حدیث الغدیر» این حدیث را بیش از هفتاد تن نقل نموده است و ابن عقده متوفای 33 در رسالة «الولایه» خود آن را از 105 نفر نقل کرده است.»

[8] . ر.ک: الغدیر، ج 1، ص 114الی238.

[9] . همان، ص 267.

[10] . نمل، 14.

ص: 341

ابی طالب».(1)

ابن عساکر در تاریخ دمشق چنین آورده است: به نقل از ابو سعید خدری: چون پیامبر صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را در غدیر خم نصب کرد و به ولایت او ندا داد جبرئیل علیه السلام با این ایه بر او فرود آمد: امروز دین شما را برایتان کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و دین اسلام را برایتان پسندیدم».(2)

کتاب تاریخ بغداد: به نقل از ابو هریره: «هر کس روز هجدهم ذی الحجه را روزه بگیرد روزه 60 ماه برایش نوشته می شود و آن همان روز غدیر خم است هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله دست علی علیه السلام را گرفت و گفت آیا من ولی مومنان نیستم؟ گفتند چرا و ادامه خطبه غدیر و... که در آخر فرمود من کنت مولاه فعلی مولاه و إلی آخر و خداوند این آیه را بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل کرد: امروز دینتان را برایتان کامل کردم و ادمه آن (آیه سوم سوره مائده)».(3)

احمد بن حنبل: به نقل از علی بن حکیم اودی: «ما شهادت می دهیم که از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدیم که برای علی رضی الله عنه در روز غدیر خم چنین فرمود: آیا خداوند اولی بر مومنین نیست؟ همگی گفتند بلی سپس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: من کنت مولاه فعلی مولاه وال من والاه و عاد من عاداه».(4)

همین مطلب را شیخ محمد عبده در تفسیر المنار خود جلد 6 صفحه 464 و 465 به همین صورت آورده است.

محمّد بن شافعی در کتاب مطالب السئول در صفحه 16 خود از ترمذی از کتاب صحیح ترمذی که او با اسناد خود از زید بن ارقم روایت کرده است و در آن اشاره به غدیر خم و انتساب حضرت علی علیه السلام به عنوان ولایت بعد از رسول معرفی کرده است.

«شمس الدین ذهبی شافعی دانشمند و مورّخ معروف اهل سنّت

ص: 344

نیز از کثرت اسناد و روایت وارده در مورد ولایت حضرت علی علیه السلام و آیه سوم مائده و غدیر خم اظهار تعجّب و شگفتی می کند».(1)

چنان چه ملاحظه می شود این منابع و سخنان فقط قسمت ناچیز و خیلی اندک که از منابع و سخنان اهل سنت در مورد آیه فوق الذکر می باشد که می توان صورت تفصیلی آنها را در کتاب های زیر مشاهده کرد:

1. کتاب ولایت، نوشته دانشمند معروف سنّی ابن جریر طبری.

2، تفسیر ابن کثیر، ج2، ص14.

3. مناقب خوارزمی، طبع نجف، ص130 قسمت روایات عامّه و خاصّه در حدیث غدیر.

4. کتاب اثبات الهداه، ج3، ص543.

5. معجم الادباء، ج18، ص80.

6. دهها کتاب دیگر از اهل سنت که به برخی از نویسندگان آن ها در زیر اشاره می کنیم:

الف) کتب تاریخی: ابن قتیبه، ابن زولاق، شهرستانی، ابن اثیر، ابن ابی الحدید، و غیره.

ب) محدثین اهل سنت مورخین اهل سنت: احمد بن حنبل، حاکم نیشابوری، ترمذی، محمد بن ادریس و غیره.

ج) علماء کلامی اهل سنت: سید شریف جرجانی، تفتازانی، قوشجی، قاضی عبدالرحمن ایجی و غیره.

د) علماء لغوی اهل سنت: حمودی، ابن درید و غیره.

[3]. شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، همان، ج1، ص200.

[4]. ابن عساکر، تاریخ دمشق، ج42، ص237.

[5]. خطیب بغدادی، کتاب تاریخ بغداد، انتشارات الموقع الوراق، ج8، ص290 و 492.

[6]. احمد بن حنبل، مسند احمد، انتشارات موقع الاسلام، ج1، ص118.

[7]. ذهبی شافعی، شمس الدین، طبقات الشافعیه، ج2، ص254.

ص: 346

طریق از صد و بیست و پنج تن از صحابه با تحقیقات بلیغه نقل نموده است.

ابوالقاسم حسکانی در کتاب الولایه، واقعه غدیر را مشروحاً با نزول آیات نقل نموده است.

ابوجعفر طحاوی در کتاب مشکل الآثار صفحه 308 می گوید: اسناد این حدیث صحیح است و احدی را نسبت به راویان آن طعنی نیست.(1)

احمد بن محمد عاصمی در دین الفتی می گوید: این حدیثی است که امت اسلامی آن را با پذیرش دریافت نموده و با اصول موافق است.(2)

ابوالفرج، ابن جوزی حنبلی در المناقب می گوید: علمای تاریخ اتفاق دارند بر این که داستان غدیر بعد از بازگشت پیغمبر از حجة الوداع در هجدهم ذی حجه بوده... و یکصد و بیست هزار تن این حدیث را از پیغمبر شنیده است.(3)

بنابراین سند این روایت از دیدگاه اهل سنت هیچ اشکال و خدشه ای ندارد، بلکه عمده سخن اهل سنت در مورد دلالت حدیث غدیر است.

شده بود،(1) ولی وی نتوانسته بود کاری انجام دهد.

به همین خاطر پیامبراکرم صلی الله علیه و آله امیر المومنین علیه السلام را طلبید و فرمود: یا علی! ترا به سوی یمن اعزام می دارم تا آنان را به اسلام دعوت کنی و احکام خدا و حلال و حرام او را بیان نمائی و...

امیر المومنین علیه السلام در مدت اقامت خود در یمن، قضاوت های حیرت انگیزی نمود که بسیاری از آن ها در کتب تاریخ و حدیث ضبط شده است.(2)

پیامبراکرم صلی الله علیه و آله مکتوبی نیز به اهل یمن توسط علی علیه السلام ارسال کرده بود.

«براء بن عازب» از کسانی بود که در یمن ملازم امیر المومنین علیه السلام بود وی نقل می کند: وقتی علی علیه السلام به نخستین نقطه مرزی یمن رسید، صفوف سربازان اسلام را که در آن جا قبلا به فرماندهی خالد بن ولید استقرار داشتند، منظم نمود و نماز صبح را با جماعت خواند. سپس تمام افراد قبیله «حمدان» را که از بزرگترین قبایل بودند، برای شنیدن نامه پیامبر صلی الله علیه و آله دعوت نمود. وی پیش از خواندن پیام رسول خدا صلی الله علیه و آله خدا را حمد و ثنا گفت.

سپس پیام پیامبر صلی الله علیه و آله را برای آنان خواند شکوه مجلس، شیرینی بیان، عظمت گفتار پیامبراکرم صلی الله علیه و آله آن چنان قبیله « حمدان» را تحت تأثیر قرار داد که همگی در ظرف یک روز، اسلام آوردند. امیر مومنان علیه السلام جریان را به وسیله نامه ای به اطلاع پیامبراکرم صلی الله علیه و آله رسانید. پیامبر صلی الله علیه و آله پس از اطلاع، آن چنان خوشحال گشت که با سرور و شادی تمام، سر به سجده نهاد و شکر خدا را به جای آورد و سپس سر بلند کرد و فرمود: درود بر ملت «حمدان». اسلام این گروه، سبب شد که ملت یمن تدریجا به اسلام بگروند.(3)

بنابراین، مأموریت امام علی علیه السلام در یمن در هر دو بار که به دستور پیامبربه یمن رفت موفقیت آمیز بود.(4)

ص: 350

از اینروی جریان غدیر به امر پروردگار برای تعیین نهایی و ابلاغ نهایی جانشینی علی علیه السلام بود و ربطی به جریان یمن نداشت.

همه گفتند: به خدا سوگند نه!

2. احتجاج امام علیه السلام با گروه زیادی از مهاجر و انصار.(1)

3. احتجاج امام علیه السلام در جمع زیادی از مردم کوفه.(2)

4. احتجاج امام علیه السلام در جنگ جمل.(3)

5. استدلال امام علیه السلام به این حدیث در جنگ صفین.(4)

دوم: استدلال حضرت زهرا _ سلام الله علیها _ در خطبه معروف خود در مسجد مدینه، آنجا که فرمود: «انسیتم قول رسول الله _ صلّی الله علیه و آله وسلّم _ یوم غدیر خمّ: من کنت مولاه فعلی مولاه، و قوله _ صلّی الله علیه و آله وسلّم _ : انت منی بمنزله هارون من موسی علیه السلام «.(5) آیا بیان رسول خدا _ صلّی الله علیه و آله وسلّم _ را در روز غدیر فراموش کرده اید: که فرمودند هر کس من مولای او هستم، علی مولای اوست و فرمودند: یا علی تو نسبت به من، به منزله هارون هستی نسبت به موسی علیه السلام .

سوم: امام حسن علیه السلام در احتجاجی که در سال 41 هجری در جریان صلح، با معاویه داشتند، در اینکه پس از پیامبراکرم صلّی الله علیه و آله وسلّم _ چه کسی شایسته مقام امامت بود، به این حدیث استدلال نمودند.

حضرت در ضمن یک سخنرانی، بعد از حمد و ثنای الهی و ذکر پیامبرو فضایل اهل بیت _ علیهم السلام _ به اینجا رسیدند که «و سمعوه یقول لابی: انت منی بمنزلة هارون من موسی الاّ انه لا نبی بعدی. و قد رأوه و سمعوه حین أخذ بید ابی بغدیر خمّ و قال لهم: من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه، ثم امرهم أن یبلّغ الشاهد الغائب».(6) و... « و همه شنیدند که پیامبراکرم صلّی الله علیه و آله وسلّم _ به پدرم فرمود: تو برای من به منزله هارون هستی نسبت به موسی الاّ اینکه بعد از من پیامبری نیست: و همه دیدند و شنیدند هنگامی که پیامبردست پدرم را در غدیر خم گرفت و به مردم گفت: هر کس

ص: 353

من مولای اویم، علی مولای اوست.

خدایا دوست بدار کسی را که او را دوست می دارد و دشمن بدار کسی که او را دشمن می دارد و سپس فرمود: که حاضران به غایبین برسانند و...».

چهارم: استدلال امام حسین علیه السلام به حدیث غدیر در سال (58 ، 59) هجری: امام حسین علیه السلام یک یا دو سال قبل از مرگ معاویه به همراه عبدالله بن عباس و عبدالله بن جعفر و عده ای از بنی هاشم برای انجام حج، به مکه عزیمت نمودند. امام در آن سال بنی هاشم و شیعیان را در منی به دور خود جمع کرد و بعد از سخنرانی آتشین و شدیدی بر علیه معاویه که ولایت عهدی یزید را مطرح کرده بود، و ذکر بیاناتی در مورد غصب خلافت و فضیلت و برتری خود و اهل بیت _ علیهم السلام _ داشتند، به حدیث غدیر اشاره کردند:«انشدکم الله اتعلمون انّ رسول الله نصبه یوم غدیر خمّ، فنادی له بالولایة، و قال: ولیبلّغ الشاهد الغائب؟» قالوا: اللهم نعم... الحدیث؛ شما را به خداوند سوگند می دهم آیا می دانید همانا رسول خدا _ صلّی الله علیه و آله وسلّم _، پدرم علی را در روز غدیر خم به عنوان ولی نصب کرد و گفت: حاضرین به غایبین برسانند؟ همه جمع گفتند: آری ما گواهی می دهیم».(1)

[3] . همان، ج1، ص339.

[4] . همان، ج1، ص378.

[5] . همان، ج1، ص394.

[6] . همان، ج1، ص396.

[7] . همان، ج1، ص397.

[8] . همان، ج1، ص398.

ص: 355

استماع نمودند را بدون دلیل و حجت، بلکه تنها از روی عناد و عصبیت متروک گردانید».(1) بعد از این سخنان امیرالمؤمنین علی علیه السلام 12 نفر از آنان برخاستند و بر افضلیت و حق حضرت نسبت به خلافت اعتراف کردند.

هم چنین از جمله معصومانی که به حدیث غدیر استناد کردند، فاطمه زهرا _ سلام الله علیها _ بود، روزی عمر و اطرافیانش برای بیعت گرفتن از حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام آمده بودند، خطاب به آنان فرمودند: «گویا، آنچه رسول اکرم صلی الله علیه و آله در روز غدیر به شما به موجب حکم خدای تعالی تقریر کرده عهد گرفت، بلکه شرط نمود را نمی دانید و یا از خاطر خود آن عهد و پیمان را فراموش شده انگاشته اید، و شیوه تمرد و مخالفت را برگزیده اید. والله که حضرت نبی اکرم صلی الله علیه و آله در آن روز از شما و از اکثر امت عهد و پیمان نسبت به ولایت علی علیه السلام گرفت».(2)

هم چنین امام حسن مجتبی علیه السلام در جریان جنگ با معاویه طی نامه ای خطاب به معاویه نوشتند: «ای معاویه تعجب می نمایی از آن که خالق البرایا هر یک از آن ائمه را فرد به فرد معین کرده است و حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله در روز غدیر خم و نیز در موارد متعدد به مردم معرفی فرمودند و ابلاغ کردند که آنان 12 تن اند، که هر یک به نص ایزد اکبر معین و مقرر گردیده اند. سپس فرمود: اوّل آنها امیرالمؤمنین علی علیه السلام است».(3)

و با استناد به قضیه غدیر خم، ولایت و خلافت را حق خود و پدر بزرگوارشان دانستند.

از دیگر معصومان علیهم السلام که به حدیث غدیر استناد کرده اند آقا امام رضا علیه السلام هستند که در حضور جماعتی از علماء که مأمون آنها را برای مناظره با حضرت دعوت کرده بود و در بحث امامت، به حدیث غدیر احتجاج کردند.(4)

هم چنین عبدالعزیز از یاران حضرت نقل می کند ما در روزگار

ص: 357

حضرت رضا علیه السلام در شهر مرو بودیم، نخستین روز ورودمان در مسجد جامع گرد آمدیم، حاضران در مسجد از مسئله امامت و کثرت اختلاف مردم در این باب سخن می گفتند؛ من بر آقای خود وارد شدم و ایشان را از گفته های مردم باخبر ساختم، آن حضرت تبسمی کردند و فرمودند: ای عبدالعزیز این مردم فریب عقاید خود را خورده اند.... در آخرین سفر حج پیامبراکرم صلی الله علیه و آله این آیه نازل شد: «امروز دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام کردم و اسلام را به عنوان دین شما پسندیدم».(1) و مسأله امامت از تمامیت دین است. رسول خدا صلی الله علیه و آله از دنیا نرفت تا این که برای امتش دانستنی های دین را بیان فرمود و علی علیه السلام را برای ایشان به عنوان نشانه و پرچم هدایت و امام تعیین فرمودند»(2) که اشاره به همان جریان غدیر است.

هم چنین امام کاظم علیه السلام در مناظره با هارون الرشید فرمودند: «همانا ما معتقدیم ولایت جمیع خلایق با ماست، به خاطر قول پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله در روز غدیر که فرمودند: «من کنت مولاه فعلی مولاه».(3)

لذا هر وقت امامان معصوم علیهم السلام فرصت مناظره و بحث می یافتند و شرایط را مناسب و مساعد می دیدند، به حدیث غدیر تمسک می کردند، و با آن اثبات ولایت حضرت امیر و خود را می نمودند امّا همچنان که در تاریخ ثبت گردیده است، تمام امامان معصوم علیهم السلام شرایط صحبت و مناظره و اظهار عقیده را نداشته اند.

امّا با این حال در مواردی به طور عمومی و نیز در مجالس خصوصی و برای یاران خود حدیث غدیر را بیان و تبیین می فرمودند ؛و یاران خود را از آن با خبر می ساختند: هم چنین امام صادق علیه السلام فرمود: «... سپس در حجة الوداع در روز غدیر، علی علیه السلام را به عنوان امام نصب کرد».(4) هم چنین امام موسی بن

ص: 358

جعفر (علیهما السلام) در تفسیر آیه 8 سوره بقره «یخادعون الله و الذین آمنوا...» «می خواهند خدا و اهل ایمان را فریب دهند و حال آن که فریب ندهند مگر خود را و این از سفاهت و نادانی است»» می فرمایند: هنگامی که پیامبراکرم صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را در روز غدیر به عنوان امام و رهبر مردم نصب کردند، و پیغمبر صلی الله علیه و آله، عمر و تمام رؤسای مهاجران و انصار را امر فرمودند تا با علی علیه السلام بیعت کنند و آنان نیز این کار را کردند، خدای تبارک و تعالی این آیه را نازل فرمود».(1)

غدیر نه تنها مورد استناد معصومان علیهم السلام بوده بلکه بعضی از صحابه نیز بدان استناد و احتجاج کردند، به طور مثال امام صادق علیه السلام فرمودند: «سلمان فارسی سه روز پس از دفن پیامبراکرم صلی الله علیه و آله خطبه ای خواند و در آن مردم را در مورد این که چرا خلافت را از امیرالمؤمنین علی علیه السلام گرفته و به دیگری سپردند، مورد نکوهش قرار دادند. در فرازهایی از این خطبه گفتند: « بر شما باد به فرمانبرداری امیرالمؤمنین علی علیه السلام که به خدا سوگند در روز غدیر ما به دفعات در حضور پیامبراکرم صلی الله علیه و آله تحت عنوان وصیت و امارت بر او (علی _ علیهالسلام _) سلام نمودیم و پیوسته رسول

ص: 359

خدا صلی الله علیه و آله با تأکید ما را بدان کار وامی داشت حال مردم را چه شده که با علم به فضائلش بر او حسد می برند؟....».(1)

هم چنین امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمودند: «پس از خطبه ابوبکر، ابی بن کعب برخاست و این گونه سخنرانی کرد: «ای گروه مهاجر که خشنودی خدا را در نظر داشته و در قرآن مورد ثنای الهی قرار گرفتید و ای گروه انصار که در شهر ایمان سکنی گزیده اید، آیا فراموش کرده اید و یا خود را به فراموشی زدهاید، آیا تبدیل عهد و پیمان کردید، و یا تغییر آیین داده اید، یا خذلان اختیار کرده اید، یا عاجز شده اید، مگر فراموش کرده اید که رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز غدیر در میان ما بپاخاست و علی علیه السلام را در مقابل همه نگه داشت و فرمود: «من کنت مولاه فعلی مولاه» هر کس من مولای او هستم بعد از من علی مولای اوست و هر کس من نبی او هستم علی امیر اوست»(2) ولی گوش شنوا نبود.

تاریخ اسلام با تأسیس و استمرار دستگاه خلافت، به مخالفت برخاسته و از بیعت با خلیفه اول در ابتدای کار سر باز زده اند. ما در ذیل تنها به بخشی از گفته های مورخان و صاحب نظران اهل سنت در باره مخالفت جمع بزرگی از یاران پیامبر، با دستگاه خلافت اشاره می کنیم.

از منابع تاریخی اهل سنت چنین بر می آید که مخالفت با جریان سقیفه منحصر به افرادی که اسم شان در برخی از کتب تاریخ ذکر شده نیست، بلکه تعدادی زیادی از مسلمانان صدر اول از جمله انصار مدینه در ابتدای کار خلافت، روی خوشی به آن نشان نداده اند. اما از میان آنها تنها کسانی نام شان به عنوان مخالف، در تاریخ ذکر شده که از نظر شأن و منزلت، جایگاه ویژه ی نزد پیامبرو میان مسلمانان داشته اند. اشخاصی چون سلمان فارسی، ابوذر غفاری، عمار یاسر، مقداد (کسانی که در متن سوال فوق، نام برده شده) جزء همین افراد هستند. و ما نیز در پاسخ به این سؤال، تنها به مخالفت همین شخصیت ها که در منابع اهل سنت بازتاب یافته اند اشاره می کنیم.

1- محمد بن اسماعیل بخاری صاحب کتاب صحیح بخاری که نزد اهل سنت پس از قرآن متقن ترین کتاب محسوب می گردد به نقل از خلیفه دوم آورده است که: «عمر گفت: بعد از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله، انصار با ما در امر خلافت ابوبکر مخالفت کردند و همه آنها در سقیفه جمع شدند و علی علیه السلام و زبیر و همراهان آن دو نیز با ما مخالفت کردند»(1) بخاری ادامه سخن را نیاورده و از ذکر نام همراهان علی علیه السلام و زبیر خودداری کرده است. اما مورخان اهل سنت نام و مشخصات یکایک آنان را ذکر کرده اند که در ادامه این نوشتار می آید.

2- ابو الفدا عمادالدین اسماعیل بن علی در کتاب المختصر فی تاریخ البشر نقل می کند: «عمر با ابوبکر بیعت کرد و مردم هم

ص: 362

به طرف ابوبکر آمدند و با او بیعت کردند. جز گروهی از بنی هاشم و زبیر و عتبه و خالد بن سعید بن عاص و مقداد بن عمرو و سلمان فارسی و ابو ذر و عمار و برّاء بن عازب و ابی بن کعب، که بیعت نکردند و گرایش به علی علیه السلام داشتند».(1) اینها در واقع نام کسانی اند که با دستگاه سقیفه مخالفت کردند و محمد بن اسماعیل بخاری به خاطر ملاحظاتی که داشته از ذکر نام آنها خودداری کرده است.

3- زین الدین عمر بن مظفر مشهور به ابن وردی در تاریخ خود چنین می گوید: «و به تشکیل سقیفه ی بنی ساعده مبادرت کردند، سپس عمر با ابوبکر بیعت کرد و مردم هم به طرف ابوبکر آمدند و با او بیعت کردند... جز گروهی از بنی هاشم و زبیر و عتبه و خالد بن سعید بن عاص و مقداد بن عمرو و سلمان و ابوذر و عمار و براء بن عازب و ابی بن کعب، و ابوسفیان (که اینها بیعت نکردند) و در خانه ی علی- علیه السلام - به عنوان تحصن و اعتراض جمع شدند» و سپس عتبه اشعاری سرود بدین مضمون که: نمی دانم چرا امر خلافت و جانشینی از بنی هاشم برگشت و بعد از آن از ابی الحسن علی علیه السلام . مگر نه اینکه او اولین ایمان آورنده ی به اسلام از بین مردم و سابقین ایشان بود؟ و مگر نه اینکه او داناترین مردم به قرآن خدا و سنن پیامبر می باشد؟ مگر نه این که او نزدیک ترین شخص به پیامبر صلی الله علیه و آله بود؟ او کسی بود که جبریل در غسل و کفن پیامبر صلی الله علیه و آله کمک کننده ی او بود، مگر جز علی علیه السلام مجمع اوصاف و کمالات کیست؟ آنچه اوصاف و کمال که در او جمع شده است در باقی مردم وجود ندارد.(2)

4- عبدالمالک شافعی کسانی را که با ابوبکر بیعت نکردند این گونه نام می برند: «در آن روز سعد بن عباده، گروهی از خزرجیان، علی علیه السلام و پسرانش، زبیر، عباس عموی پیامبر صلی الله علیه و آله ، بنی هاشم، طلحه، سلمان، عمار، ابوذر، مقداد و غیر آنها و خالد از بیعت ابوبکر تخلف

ص: 363

کردند سپس همه آنها بیعت کردند و عده ای از آنها با عجله وعده ای با تأخیر با ابوبکر بیعت کردند مگر سعد بن عباده که تا هنگام مرگش با ابوبکر وعمر بیعت نکرد»(1) چنانکه پیداست ایشان بعد از ذکر نامبردگان می گوید غیر از اینها کسانی دیگر نیز بودند که با ابوبکر بیعت نکردند «وغیرهم» از این تعبیر معلوم می شود که تعدادی افرادی که در ابتدا با ابوبکر بیعت نکردند بسیار بیشتر از آنهای بوده اند که در تاریخ نام شان ذکر شده است. اما مورخان تنها نام کسانی را ذکر کرده اند که شخصیت و موضع گیری آنها در جریان سقیفه از حیث اجتماعی دارای اهمیت بوده اند.

5- ابن ابی الحدید معتزلی روایتی مفصلی از براء بن عازب نقل می کند که در بخشی از آن آمده است: «چون شب شد مقداد و ابوذر و سلمان و عمار بن یاسر و عبادة بن صامت و حذیفة بن یمان و زبیر بن عوام ، هیثم بن تیهان را دیدم که می خواهند امر خلافت به عنوان شورا، بین مهاجرین بر گردد. براء می گوید: این خبر به ابو بکر و عمر رسید. سراغ ابو عبیدة بن جرّاح و مغیرة بن شعبة فرستادند و از آنان نظر خواستند. مغیره گفت: نظر من این است که با عباس بن عبد المطلب ملاقات کنید و او را به طمع بیندازید که در امر خلافت او را نصیبی باشد و برای او و نسل او بعد از خودش باقی بماند. و بدین وسیله فکر خود را در باره علی بن ابی طالب راحت کنید، چرا که اگر عباس بن عبد المطلب با شما باشد دلیلی برای مردم خواهد بود و کار علی بن ابی طالب به تنهائی بر شما آسان می شود».(2)

از این روایت چنین بر می آید که مخالفت عده ی از شخصیت ها مانند: مقداد، ابوذر، سلمان، عمار یاسر تا بدان جا پیش رفته است که جهت برگرداندن خلافت بر سر جای خویش، نزدیک به تصمیم گیری های سیاسی و اقدامات عملی آنان بوده است

ص: 364

که البته در اثر کمی تعداد آنها و توطئه های جبهه مقابل و نیز توصیه های امام علی علیه السلام به یاران خود، این گونه حرکت ها نافرجام می ماند.

از مجموع آنچه گفته شد بدین نتیجه می رسیم که تکوین نهاد خلافت به دست کسانی چون ابوبکر، عمر و ابوعبیده جراح هرگز با اجماع و اتفاق نظر همه مسلمانان و یاران پیامبرهمراه نبوده بلکه جمعی زیادی از سران صحابه و یاران با وفای پیامبر صلی الله علیه و آله که در صدق ایمان و تعهدی آنان نسبت به اهداف و آرمانهای والای رسول اکرم صلی الله علیه و آله جای هیچ تردیدی نیست، با تشکیل دستگاه خلافت و جریان سقیفه بنی ساعده مخالفت کردند که سلمان فارسی، ابوذر غفاری، مقداد و عمار یاسر طبق اخبار متواتر تاریخی جزء آنان بوده اند.

اما ادعای اهل سنت در مورد اینکه برخی از این اشخاص تحت فرماندهی خلفا در جنگها شرکت داشته اند یا از سوی آنان به امر حکومت پرداخته اند. در پاسخ باید گفت: این گونه عملکردها هرگز به معنای تأیید و موافقت آنان با اصل خلافت نبوده است. بلکه آنان، یعنی کسانی که با تشکیل خلافت مخالفت کردند، بعدها در عین اینکه از نظر اعتقادی و نظری دستگاه خلافت را نامشروع و غاصبانه می دانستند اما در عمل به خاطر عواملی چون ادای تکلیف و عمل به وظایف دینی و اجتماعی خویش در قبال حفظ مصالح کلی جامعه اسلامی و پیشبرد اهداف کلان مکتب اسلام، تحت راهنمائیها و ارشادهای امام علی علیه السلام به قدر ضرورت با خلفا تعامل و همکاری می کردند. مانند خود امام علی علیه السلام که در عین مخالفت با جریان خلافت اما در مواقع ضروری و به مقدار مصلحت با خلفا همکاری و تعامل داشتند و در ابعاد مختلف سیاسی، نظامی، قضائی به راهنمائی و ارشاد دستگاه خلافت می پرداختند.

ص: 365

گستره تعامل یاران امام با دستگاه خلافت، با الگو پذیری از رهبر شان یعنی امام علی علیه السلام ، از دو جهتِ حد اکثر و حد اقل، محدود می شد. از جهت حداکثر همکاری و تعامل آنان با دستگاه خلافت تا بدانجا پیش می رفت که اعانت به دستگاه ستم و استبداد محسوب نگردد، و عمل آنان به تأیید و تقویت جریان انحرافی سقیفه منجر نشود. اما از جهت حداقل، شأن و جایگاه دینی آنان به عنوان یاران و اصحاب شاخص پیامبراسلام صلی الله علیه و آله و افراد آشنا به مسائل دین، به عنوان عاملی مسئولیت زا و تکلیف آفرین، در تحدید گستره تعامل آنان با جریان خلافت، تعیین کننده بود. آنان براساس این جایگاه و به عنوان خبرگان جامعه اسلامی نمی توانستند در قبال شرایط اجتماعی و سیاسی پدید آمده بی تفاوت بمانند بلکه به مقتضای مسؤلیت و تلکیف دینی و اجتماعی شان و متناسب با شرایط موجود زمان و ضرورتهای جامعه اسلامی، در کارها و امور اجتماعی حضور داشته و شرکت می جستند تا به تکلیف دینی و اجتماعی خود عمل کرده باشند. بنابراین با توجه به رعایت این دو اصل (عدم تقویت ظلم و عمل به تکلیف) آنان عمل و رفتار خود را در قبال رژیم خلافت و زمامداران آن، تنظیم کرده و به همکاری و تعامل با آنان اقدام می کردند.

البته تمام این تعامل ها و همکاری ها با اجازه امام علی علیه السلام و صلاح دید ایشان انجام می شد. چنانکه وقتی سلمان فارسی خواست از سوی عمر به حکومت مدائن گماشته شود، وی پذیرش چنین مسئوولیتی را منوط به اجازه آن حضرت نمود.(1)

قهر المشرکون وبهم فتحت جزیرة العرب فجمهور الذین بایعوا رسول الله صلی الله علیه وسلم هم الذین بایعوا أبا بکر». ابن تیمیه الحرانی الحنبلی، ابوالعباس أحمد عبد الحلیم، منهاج السنة النبویة، ، مؤسسة قرطبة، الطبعة: الأولی، 1406ه_، ج1، ص531.

[2] - عمر: «... حین توفی الله نبیه صلی الله علیه و سلم أن الأنصار خالفونا واجتمعوا بأسرهم فی سقیفة بنی ساعدة وخالف عنا علی والزبیر ومن معهما» محمد بن إسماعیل بخاری، صحیح البخاری، دار ابن کثیر، الیمامة - بیروت، الطبعة: الثالثة، 1407 ، ج 6، ص 2505.

[3] - «فبایع عمر أبا بکر رضی الله عنهما وانثال الناس علیه یبایعونه ... خلا جماعة من بنی هاشم والزبیر وعتبة بن أبی لهب وخالد بن سعید ابن العاص والمقداد بن عمرو وسلمان الفارسی وأبی ذر وعمار بن یاسر والبر بن عازب وأبی بن کعب ومالوا مع علی بن أبی طالب» أبو الفداء عماد الدین إسماعیل بن علی، المختصر فی أخبار البشر، دارالمعرفه، بیروت، اول بی تا، ج 1، ص156.

[4] - « وبادروا سقیفة بنی ساعدة فبایع عمر أبا بکر وأنثال الناس یبایعونه فی العشر الأوسط من ربیع الأول سنة إحدی عشرة خلا جماعة من بنی هاشم، والزبیر، وعتبة بن أبی لهب، وخالد بن سعید بن العاص ، والمقداد بن عمرو ، وسلمان الفارسی ، وأبو ذر ، وعمار بن یاسر ، والبراء بن عازب ، وأبی بن کعب ، وأبو سفیان من بنی أمیة ؛ ومالوا مع علی رضی اللَّهِ عنهم وقال فی ذلک عتبة بن أبی لهب : ما کنت أحسب أن الأمر منصرف* عن هاشم ثم منهم عن أبی حسن. عن أول الناس إیمانا وسابقة * واعلم الناس بالقرآن والسنن. وآخر الناس عهدا بالنبی ومن* جبریل عون له فی الغسل والکفن. من فیه ما فیهم لا یمترون به * ولیس فی القوم مالله فیه من الحسن» زین الدین عمر بن مظفر ابن الوردی، تاریخ ابن الوردی، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1417، ج1، ص 134.

ص: 367

[5] - «تخلف عن بیعة أبی بکر یومئذ سعد بن عبادة وطائفة من الخزرج وعلی ابن ابی طالب وابناه والزبیر والعباس عم رسول الله وبنوه من بنی هاشم وطلحة وسلمان وعمار وأبو ذر والمقداد وغیرهم وخالد بن سعید بن العاص ثم إنهم بایعوا کلهم فمنهم من أسرع بیعته ومنهم من تأخر حینا إلا ما روی عن سعد بن عبادة فإنه لم یبایع أبا بکر ولا عمر إلی أن مات» عبدالملک بن حسین بن عبد الملک الشافعی العصامی المکی، سمط النجوم العوالی فی أنباء الأوائل والتوالی، دار الکتب العلمیة، بیروت، اول: 1419ه، ج 2، ص332.

[6] - «و رأیت فی اللیل المقداد و سلمان و أبا ذر و عبادة بن الصامت و أبا الهیثم بن التیهان و حذیفة و عمارا و هم یریدون أن یعیدوا الأمر شوری بین المهاجرین .و بلغ ذلک أبا بکر و عمر فأرسلا إلی أبی عبیدة و إلی المغیرة بن شعبة فسألاهما عن الرأی فقال المغیرة الرأی أن تلقوا العباس فتجعلوا له و لولده فی هذه الإمرة نصیبا لیقطعوا بذلک ناحیة علی بن أبی طالب » عبد الحمید بن هبه الله ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، قم، چاپ: اول، 1404ق، ج 1، ص 220.

[7] -«قال ابن شهرآشوب فی المناقب کان عمر وجه سلمان أمیرا إلی المدائن وأنما أراد له الختلة فلم یفعل إلا بعد أن استأذن أمیر المؤمنین علیه السلام » سید علی خان مدنی شیرازی، الدرجات الرفیعه فی طبقات الشیعه، مکتبه بصیرتی، قم، 1397، ص215.

ص: 368

و دشمن بدار هر که او را دشمن دارد.(1)

در تفسیر الدر المنثور به سندهای متعدد شأن نزول این آیه شریفه اشاره شده است. مثلاً می گوید که از ابن عباس نقل شده که علی انگشترش را در حال رکوع صدقه داد سپس پیامبر صلی الله علیه و آله از سائل پرسید که چه کسی این انگشتر را به تو عطا کرد؟ سائل گفت آن راکع . پس خداوند آیه «إنما ولیکم الله ورسوله...» نازل کرد. از طریق عبدالرزاق ... و ابن مردویه از ابن عباس نقل شده که آیه «إنما ولیکم الله ورسوله...» در باره علی بن ابی طالب نازل شده است. و طبرانی نیز در معجم اوسط خود با اسناد به عمار یاسر نقل کرده که علی در حالی که در رکوع نماز بود سائلی کنار او ایستاد علی انگشترش را در آورد و به او داد سپس پیش پیامبررفت و آن حضرت را از این کار علی آگاه نمود در این هنگام آیه« إنما ولیکم الله ورسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلاة ویؤتون الزکاة و هم راکعون» نازل شد و رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را بر اصحاب قرائت نمود و سپس فرمود: من کنت مولاه فعلی مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه. و از ابن مردویه و او از علی بن ابی طالب نقل نموده که این آیه شریفه در خانه رسول خدا صلی الله علیه و آله بر آن حضرت نازل گردید و سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله از منزل خارج شد و داخل مسجد گردید و مردم در حال نماز خواندن بودند که بعضی در حال قیام و برخی در حال سجده و رکوع بودند و سائلی را دید و از او پرسید کسی به تو چیزی داد؟ سائل گفت نه خیر مگر آن رکوع کننده علی بن ابی طالب- که انگشترش را به من عطا کرد. و از طریق ابن عساکر نقل شده که سلمه بن کهیل گفت علی در حال رکوع انگشترش را صدقه داد سپس این آیه نازل گردید. ابن جریر از مجاهد نقل کرده که آیه «إنما ولیکم الله و رسوله...» در حق علی بن ابی طالب نازل شده زیرا او

ص: 370

انگشترش را در حال رکوع صدقه داده است.(1)

ثعلبی نیز در تفسیر خود با سندهای مختلف احادیثی را در باره شأن نزول این آیه نقل نموده که همه آنها می گویند که این آیه در باره علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده است.(2)

2. آیه تبلیغ عبارت است از: یَأَیهَّا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ وَ إِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا یهَدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِین ؛(3)«ای پیامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است، کاملًا (به مردم) برسان! و اگر نکنی، رسالت او را انجام نداده ای! خداوند تو را از (خطرات احتمالی) مردم، نگاه می دارد و خداوند، جمعیّت کافران (لجوج) را هدایت نمی کند».

در این آیه شریفه خداوند به رسول خدا دستور اکید فرموده که پیغام تازهای به بشر ابلاغ کند و نیز به حضرت وعده داده که او را از خطراتی که ممکن است در این ابلاغ متوجه او شود نگهداری می کند. این پیغام تازه از لحن خطاب خداوند معلوم می شود، خطرناکترین موضوعی است که رسول اللَّه به تازگی مأمور تبلیغ آن شدهاست. پس آیه شریفه از یک امر مهمی سخن می گوید. و آن امر هر چه هست امری است که رسول اللَّه از تبلیغ آن می ترسد، و در دل بنا دارد آن را تا یک روز مناسبی تأخیر بیندازد، چه اگر ترس آن جناب و تأخیرش در بین نبود حاجتی به این تهدید که بفرماید: وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ نبود.(4)

پس معنای آیه شریفه این است که این حکمی که از ناحیه پروردگارت به تو نازل شده تبلیغ کن، که اگر این یکی را تبلیغ نکنی مثل این است که از تبلیغ مجموع دین کوتاهی کرده باشی، و لازمة این معنا اینست که مقصود از ما أُنْزِلَ آن حکم تازه و مقصود از«رسالت» مجموع دین باشد. پس مراد این است که این حکم را تبلیغ کن و گرنه اصل دین و یا مجموع آن را

ص: 371

تبلیغ نکرده ای، و این یک معنای صحیح و معقولی است.(1) اما رسول اللَّه از اظهار آن اندیشناک بوده است. از همین جهت بوده که خداوند امر اکید فرمود که بدون هیچ ترسی آن را تبلیغ کند، و او را وعده داد که اگر مخالفان در صدد مخالفت بر آیند آنها را هدایت نکند، و این مطلب را روایاتی که هم از طرق عامه و هم از طرق امامیه وارد شده است تأیید می کند، چون مضمون آن روایات اینست که آیه شریفه دربارۀ ولایت علی نازل شده، و خداوند رسول اللَّه را مأمور به تبلیغ آن نموده، و آن جناب از این عمل بیمناک بوده که مبادا مردم خیال کنند وی از پیش خود پسر عم خود را جانشین خود قرار داده است، و به همین ملاحظه انجام آن امر را به انتظار موقع مناسب تأخیر انداخت تا این که این آیه نازل شد، ناچار در غدیر خم آن را عملی کرد و در آنجا فرمود: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» یعنی هر که من مولای اویم، این- علی بن ابی طالب- نیز مولای اوست.(2)

در الدرالمنثور در ذیل این آیه شریفه از مجاهد نقل کرده هنگامی که آیه بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ نازل گردید رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض کرد خدایا من تنها هستم چگونه می توانم مردم را بر آن جمع کنم؟ سپس نازل شد که وَ إِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ. در ادامه از ابو سعید خدری نقل کرده که این آیه شریفه بر رسول خدا در روز غدیر خم دربارة علی بن ابی طالب نازل گردید. و از ابن مسعود روایت شده که ما در زمان رسول خدا آیه شریفه را این گونه قرائت می کردیم: یَأَیهُّا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ «ان علیا مولی المؤمنین» وَ إِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ.(3)

در منابع اهل سنت نیز روایات متعددی نقل شده است که ولایت و امامت امام علی علیه السلام را به اثبات می رساند. که صورت مختصر به آنها اشاره می شود:

ص: 372

1. واقعه غدیر که در باره ولایت امام علی علیه السلام در تاریخ اسلام از مهم ترین مسائلی است که در متون شیعه و سنی به طور گسترده منعکس گردیده است. احادیثی که از طریق اهل سنّت درباره جریان غدیر وارد شده است، بر دو گونه می باشد: نخست احادیثی که نزول آیه تبلیغ (یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک ...) را در غدیر خم و جریان اعلام ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام را بیان می کند. دوم احادیثی که مشتمل بر اصل داستان است و در آنها ذکری از آیه به میان نیامده است، تعداد این احادیث نسبت به اول بسیار است. و از جمله کتاب هایی که محدثان و علمای اهل سنّت نوشته اند و به تفصیل نزول آیه تبلیغ در روز غدیر خم را با اسناد مختلف نقل کرده اند، عبارت اند از: ابن عساکر، تاریخ دمشق، ج2، فخررازی، مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر) ج12 _ ثعلبی، الکشف و البیان، (نسخه خطی)، حموینی، فراید السمطین، ج1. ابن صبّاغ مالکی، الفصول المهمّة. آلوسی، روح المعانی، ج6. و نیز از جمله کتاب هایی که علماء و محدثان اهل سنّت در آنها اشاره به آیه تبلیغ و نزول آن نکرده ولی اصل داستان و حدیث غدیر را ذکر کرده اند عبارت اند از: احمد بن حنبل، المسند، ج4. حاکم، المستدرک، ج3. الریاض النظر، ج3. طبری شافعی. سیوطی. الحاوی للفتاوی، ج1. انساب الاشراف، بلاذری،ج2. المناقب، خوارزمی. کنزالعّمال، متقی هندی، ج13. الفصول المهمّة، ابن صبّاغ مالکی. وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی، ج2. علاوه بر این کتاب ها مرحوم علامه امینی نام دهها کتاب را می برد که حدیث غدیر در آن ها آمده است.(1)

ضمناً در بعضی کتب اهل سنت این جمله پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهکه فرمود: «من کنت مولاه فعلی مولاه» بدون اشاره به جریان غدیر خم آمده است که از جمله آنهاست: الصحیح، ترمذی، ج5، ص

ص: 373