ص: 2

خلاصه ی دروس عقاید : توحید

محمد بیابانی اسکویی

به اهتمام محمدهاشم رسولی

ص: 3

سرشناسه:بیابانی اسکوئی، محمد، 1341 -

Biabani Oskouei, Mohammad

عنوان و نام پدیدآور:خلاصه ی دروس عقاید : توحید/ محمد بیابانی اسکویی ؛ به اهتمام محمدهاشم رسولی.

مشخصات نشر:مشهد : انتشارات ولایت، 1397.

مشخصات ظاهری:96 ص.؛ 9/5×19 س م.

شابک:دوره:978-964-6172-05-0 ؛ 300000 ریال:978-964-6172-51-7

وضعیت فهرست نویسی:فیپا

یادداشت:کتابنامه.

موضوع:توحید

موضوع:*Tawhid (Unity of God)

موضوع:شیعه -- اصول دین

موضوع:Shi'ah -- *Pillars of Islam

شناسه افزوده:رسولی، محمدهاشم، 1364 -، گردآورنده

رده بندی کنگره:BP217/4/ب9خ8 1397

رده بندی دیویی:297/42

شماره کتابشناسی ملی:5279304

ص: 4

ص: 6

تصویر

ص: 8

تصویر

ص: 9

ص: 10

این مجموعه خلاصه ای از پنج جلد کتاب مفصّل در همین موضوعات است که پیش از این بارها چاپ و منتشر گردیده است.

ضمن تشکر از حُسن عنایت مخاطبان ارجمند و التماس دعای خیر از این عزیزان، تقاضای نگارنده این است که با پیشنهادات و انتقادات سازندۀ خویش ما را در بهبود و اصلاح این مجموعه یاری نمایید.

در خاتمه از فاضل ارجمند و دوست گرامی جناب آقای حجة الاسلام و المسلمین شیخ هاشم رسولی که با زحمات فراوان، تلخیص و نگارش این اثر را به عهده گرفته و به انجام رساندند تشکر و قدردانی می کنم. از خداوند متعال برای خود و ایشان و همۀ شیعیان امامان معصوم (علیهم السّلام) استدعای سلامت کامل در دنیا و آخرت با اعتقادی سالم و عالمانه و عارفانه دارم . به امید آن روزی که پرچمدار عدل کامل از پشت پرده غیبت برون آید و همۀ عالم را پر از عدل و داد و نور و روشنایی کند. و چه خوب است که خداوند رؤوف و مهربان آن زمان را هر چه زودتر روزی بندگان خویش کند تا در سایۀ حاکمیت آن بزرگوار تعالیم دینی از غربت بیرون آمده و عبودیت همه جای زمین را در بر بگیرد. وآخر دعوانا أن الحمد لله ربّ العالمین.

قم

17/ 2/ 98

محمد بیابانی اسکویی

ص: 12

ص: 14

فرمانده بدن است، عمل قلب نیز نسبت به اعمال اعضای دیگراز ارزش بالاتری برخوردار بوده و سرلوحۀ ایمان است . در فرمایشات امیر مؤمنان (علیه السّلام) نیز به این نکته اشاره شده است:

أَوَّلُ اَلدِّینِ مَعْرِفَتُهُ .(1)

سرلوحۀ دین، معرفت خداست.

بدون معرفت تحقق پیدا نخواهد کرد. امام رضا (علیه السّلام) نیز در این باره چنین می فرمایند:

أَوَّلُ عِبَادَةِ اللَّهِ مَعْرِفَتُهُ . (1)

اساس عبادت خدا معرفت اوست .

با توجّه به این روایت، درمی یابیم که در واقع هدف از خلقت، معرفت خدای متعال می باشد.

آغاز کردن ، ایجاد نمودن و آفریدن، آمده است.(1) معنای جامع در میان تمام این معانی، ابتدا و آغاز هر چیزی است. در مورد معرفت فطری هم همین معنا مورد نظر می باشد؛ زیرا معرفت فطری همراه با خلقت و آغاز آفرینش موجودات به آنان عطا شده و با وجودشان آمیخته گشته است و همراه آنان می باشد.

ب) در آیات قرآن کریم، به دو گونه فراموشی و غفلت نسبت

به معرفت فطری اشاره شده است:

1) با مراجعه به برخی از آیات قرآن(1) و روایات ذیل آن ها روشن می شود که معرفت فطریِ خدای متعال، در این دنیا عمداً از یاد ما رفته تا به وسیلۀ انبیا مجدّداً روشن و ظاهر گردد. یعنی همۀ مردم، پیش از بعثت انبیا، در فراموشی نسبت به معروف فطری به سر می بردند و در غفلت از این معرفت، یکسان بودند و انگیزۀ بعثت انبیا، خارج نمودن مردم از این وحدت و یکسانی در فراموشی است تا پس از آن، به اختیار خودشان به دو دستۀ مؤمن و کافر تقسیم گردند. البتّه صِرف تذکّر انبیا معرفت بخش نبوده و معرفت جدیدی را ایجاد نمی نماید، بلکه مذکِّر بودن انبیا به معنی تذکّر دادن و یادآوری معروف فطری است. یعنی با تذکّر انبیا، مردم متذکّر به همان معرفتی می شوند که از پیش به آن آگاهی داشتند ولی از آن غافل گشته بودند.

2) نوع دیگری از فراموشی نیز وجود دارد که در برخی از آیات قرآن به آن اشاره گردیده است.(2) پس از دعوت انبیا و روشن شدن معروف فطری، باز هم ممکن است انسان از این معروف فطری خویش غافل گردد. این نوع از غفلت ، با ابتلای انسان به گرفتاری ها و سختی ها از بین می رود. به این معنی که در مواقع بروز سختی ها و گرفتاری ها، انسان ها از غفلت خارج گشته

ص: 20

و همگی متوجّه خدایی می گردند که در فطرت خویش او را می شناسند، و از او برای رفع این گرفتاری یا سختی کمک می طلبند. روشن است که کفر و ایمانی که پس از دعوت انبیا به وجود می آید، مقدّم بر کفر و ایمانی است که در اثر ابتلا به سختی ها پدید می آید. معنای این عبارت آن است که اگر شخصی پس از ابتلا به گرفتاری کافر شود، در واقع به کفر قبلی خویش باز گشته است. بدین ترتیب، فرد ضالّ و گمراهی که دعوت انبیا به او نرسیده، پس از سختی و گرفتاری نیزنه کافر می شود و نه مؤمن. این گرفتاری و سختی، برای فرد مؤمن سبب استقرار ایمان و برای شخص کافر اتمام حجّتی مجدّد است.

ج) از برخی آیات قرآن کریم(1) چنین برمی آید که مراد خدای متعال از حنیف بودن و روی نمودن به سوی دین، هماهنگ بودن با فطرت الهی است و خدای متعال معرفتش را با خلقت انسان آمیخته است و با این کار، انسان را به رنگ توحیدی، رنگ آمیزی نموده است. به عبارت دیگر: هر انسانی بندۀ خداست و علامت و نشانۀ خدا را از ابتدای آفرینش و به صورت تکوینی داراست. پس شرک ورزیدن نسبت به خدای متعال، انحراف از فطرت، و عبادت او همان حنیف بودن و هماهنگ شدن با فطرتی است که بشر از ابتدای خلقت با آن سرشته شده و به همین جهت هیچ تغییر و تبدیلی در آن راه ندارد. این دین فطری که همان رنگ آمیزی خدا و دین همۀ پیامبران می باشد، دین اسلام است و معنای دقیق اسلام، بندگی و تسلیم و اطاعت از خداوند متعال است.

ص: 21

فراموش شده اش را به یاد آنان بیاورند و با تبلیغ، حجّت

را بر آن ها تمام کنند.

طبق این خطبۀ امیرمؤمنان (علیه السّلام)، خدای متعال پیامبران را برای از بین بردن غفلت و فراموشی مردم نسبت به خدا به سوی آنان فرستاد تا با یادآوری نعمت فراموش شده معرفت خدا، مردم را به عبادت و بندگی او بخوانند و از آنان بخواهند بر آن پیمانی که با خدای متعال بسته اند، استوار و وفادار باشند.

3) امام صادق (علیه السّلام) در معنای «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ » فرمودند:

مَعرُوفٌ عِند کُلِّ جَاهِل. (1)

نزد هر جاهل و نادانی شناخته شده است.

این حدیث شریف، بر این نکته دلالت دارد که حتّی منکران و معاندان نیز خدای متعال را می شناسند و با وجود شناخت خدا، با او عناد می ورزند و مخالفت می کنند.

4) امام باقر (علیه السّلام) می فرمایند:

کانَت شَریعَةُ نُوحٍ علیه السلام أن یُعبَدَ اللّه ُ بالتّوحیدِ و الإخلاصِ و خَلعِ الأندادِ و هِیَ الفِطرَةُ الّتی فَطَرَ النّاسَ علَیها، و أخَذَ مِیثاقَهُ علی نوحٍ علیه السلام و النَّبیّینَ (علیهم السلام) أن یَعبُدوا اللّه َ و لا یُشرِکوا بهِ شیئاً.(2) شریعت نوح (علیه السّلام) آن بود که خدا به توحید و اخلاص و نفی شریک ها عبادت شود، و این همان فطرتی است

ص: 23

که خدا مردم را بر آن مفطور کرده و نسبت به آن از نوح و پیامبران (علیهم السّلام) پیمان گرفته که خدا را عبادت کنند

و هیچ چیز را شریک او نگردانند.

این حدیث شریف علاوه بر این که به روشنی توحید و اخلاص در بندگیِ خداوند متعال و نفی شرک را فطری همگان بیان می کند، تأکید می کند که خداوند متعال از پیامبرانش نیز بر این امر پیمان گرفته است.

5) امام رضا (علیه السّلام) می فرمایند:

اَلْحَمْدُ للهِ الْمُلْهِمِ عِبَادَهُ حَمْدَهُ، وَفَاطِرِهِمْ عَلیٰ مَعْرِفَةِ رُبُوبِیَّتِهِ.(1)

حمد خدای راست که حمد خویش را به بندگانش الهام

کرد و آنان را بر معرفت ربوبیّت خویش مفطور ساخت .

در این روایت نیز به روشنی و صراحت بیان گردیده که معرفت بندگان نسبت به ربوبیّت خداوند متعال امری فطری است و این معرفت، توسّط خود خدای تعالی با فطرت بندگان آمیخته گشته است.

دستۀ دیگری از روایات نیز وجود دارند که حاکی از « فطرت عقول بر توحید» می باشند. همچون دعایی که از امیرمؤمنان، امام باقر و امام صادق (علیه السّلام) نقل گردیده و در آن دعا، چنین می خوانیم:

اللَّهُمَّ خَلَقْتَ الْقُلُوبَ عَلَی إِرَادَتِکَ وَ فَطَرْتَ الْعُقُولَ عَلَی مَعْرِفَتِک.(2)

ص: 24

خداوندا! قلب ها را بر اراده خویش خلق کردی و عقل ها

را بر معرفت خویش مفطور ساختی.

یا دعای دیگری که از امام صادق (علیه السّلام) نقل شده:

أَسْأَلُکَ بِتَوْحِیدِکَ الَّذِی فَطَرْتَ عَلَیْهِ الْعُقُولَ.(1) خداوندا! تو را می خوانم به توحیدت که عقل ها را بر آن

مفطور کردی.

علاوه بر روایات فوق که دلالت بر فطری بودن معرفت خدا نزد هر انسانی و شکل گیری عقول بر مبنای توحید و معرفت خدای تعالی دارند، دستۀ دیگری از روایات دلالت دارند بر این که حتّی چهارپایان و حیوانات نیز خدای خویش را می شناسند و در سختی ها و شدائد، دست نیاز به سوی او دراز می کنند. از جملۀ این روایات، این حدیث از امام سجاد (علیه السّلام) است:

مَابِهَمَتِ الْبَهَائِمُ فَلَمْ تُبْهَمْ عَنْ أَرْبْعَةٍ مَعْرفتِهَا بِالرَّبِّ وَ مَعْرِفَتِهَا بِالْمَوْتِ وَ مَعْرِفَتِهَا بِالأُنْثَی مِنَ الذَّکَرِ وَ مَعْرِفَتِهَا بِالْمَرْعَی عَن الْخِصْبِ.(2) چهار چیز برای چارپایان نیز معلوم است: معرفت خدا، معرفت مرگ، معرفت نر و ماده و معرفت چراگاه از زمین حاصلخیز.

ص: 25

گشته اند، می دانیم که: خداوند متعال روح هریک از انسان ها را دو هزار سال پیش از بدن هایشان در موقفی به نام «عالم ارواح» آفرید. در این عالم، ارواح انسان ها بدون بدن هایشان، از همدیگر متمایز و قابل تشخیص بوده و با یکدیگر دوستی والفت و یا دشمنی و نفرت داشته اند. همچنین در این عالم، خداوند متعال خودش و همۀ پیامبران و اولیای خود را به ارواح شناساند و آنان را به پیروی از خود و ایشان فرا خواند. ارواح نیز پس از شناخت خداوند و پیامبران و اولیای الهی و آگاهی از این وظیفۀ عبودیّتیِ خود، در پاسخ به دعوت پروردگار متفاوت عمل کردند و این امر موجب به وجود آمدن کفر و ایمان و ولایت و انکار در عالم ارواح گردید.

در پاسخ به شبهاتی که در مورد عالم ارواح مطرح می گردد

نیز لازم است چند نکته یادآوری گردد:

1. روایاتی که دلالت بر وجود عالم ارواح دارند، تواتر معنوی

و مضمونی دارند. لذا جای هیچ شکّی در وجود عالم ارواح نیست. همچنین طبق همین روایات، وجود ارواح به صورت مستقل هیچ استبعادی ندارد.

2. آگاهی نداشتن از عالم ارواح موجب انکار آن نمی گردد.

همان گونه که عدم آگاهی از دوره ای که در رحم مادر پشت سر گذاشته ایم، دلیلی برای انکار آن نیست . ضمن این که در روایات تصریح گشته که در عالم ارواح، خدای تعالی اصل معرفت را در انسان تثبیت کرده و موقف را از یاد او برده است.

ص: 27

3. دفعی بودن خلقت ارواح و ابدان به فاصلۀ دو هزار سال

از هم، نشان دهندۀ آن است که خلقت ارواح و ابدان . هر دو به پیش از این جهان صورت گرفته است، لذا مراد از تقدّم ارواح بر ابدان، تقدّم همۀ ارواح بر همۀ ابدان است.

4. اعتقاد به خلقت ارواح پیش از ابدان ، با قول به تناسخ متفاوت

است؛ چراکه تناسخ عبارت است از تعلّق روح هرانسانی بعد از جدایی از بدن او به بدن دیگری در همین دنیا ولی در عالم ارواح روح ها تعلّق به بدنی نداشتند و در عالم ذرّ به بدن تعلّق گرفته اند و همواره با آن هستند.

نمود و از انسان ها نسبت به بندگی خدای تعالی و همچنین اطاعت از انبیا و اولیای الهی عهد و پیمان گرفت. پس از این، همۀ ذرّیّه حضرت آدم (علیه السّلام) دوباره در پشت او جمع شدند تا در اصلاب و ارحام جاری گردند و هر یک در زمانی که از پیش برایش مقدّر شده، به این دنیا وارد گردد. خداوند متعال در قرآن کریم در مورد عالم ذرّ چنین می فرماید:

«وَإِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَی أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ قَالُوا بَلَی شَهِدْنَا أَنْ تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِنَّا کُنَّا عَنْ هَذَا غَافِلِینَ *أَوْ تَقُولُوا إِنَّمَا أَشْرَکَ آبَاؤُنَا مِنْ قَبْلُ وَکُنَّا ذُرِّیَّةً مِنْ بَعْدِهِمْ أَفَتُهْلِکُنَا بِمَا فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ »(1) ؛ و یادآور زمانی را که خداوند از فرزندان آدم، از پشتشان ، ذرّیّة آن ها را بیرون آورد و آنان را بر خودشان گواه گرفت که آیا من خداوندگارتان نیستم؟ گفتند: چرا، شهادت می دهیم.

تا اینکه روز قیامت نگویید ما از این غافل بودیم؛ یا بگویید همانا پدران ما پیش از ما مشرک شدند وما فرزندانی بعد از آن ها هستیم. آیا ما را به سبب آنچه باطل گرایان انجام داده اند، هلاک می کنی؟

طبق این آیۀ شریفه، خدای متعال هنگام اخراج ذرّیّة حضرت آدم (علیه السّلام) از پشت آن حضرت، معیّن فرموده بود که هر کدام از فرزندان حضرت آدم (علیه السّلام) قرار است در کدام صلب قرار گیرد،

ص: 29

و ذرّیّه حضرت آدم (علیه السّلام) را به همین ترتیب از پشت آن حضرت بیرون آورد؛ یعنی ابتدا فرزندان بلاواسطۀ آن حضرت، سپس فرزندان فرزندان ایشان و همین طور تا آخر، امّا نه مثل زاد و ولد این دنیا که به تدریج و کندی صورت می گیرد، بلکه بسیار سریع. همچنین گواه گرفتن فرزندان حضرت آدم (علیه السّلام) بر خودشان، نشان دهندۀ اعطای عقل و آگاهی به آن ها و تمایز آن ها از یکدیگر می باشد. این آیه به صراحت بر این نکته دلالت دارد که همه فرزندان حضرت آدم (علیه السّلام) پس از آنکه در مورد پذیرش ربوبیّت خداوند متعال مورد خطاب او قرار گرفتند، بدون هیچ شکّی، به آنچه به عیان مشاهده کرده بودند اقرار نمودند. از عبارت «شهدنا» نیز می توان چنین برداشت کرد که غیر از ذریه حضرت آدم (علیه السّلام) ، افراد دیگری نیز شاهد این جریان بوده اند. علاوه بر تمام نکات فوق، در این آیۀ شریفه حکمت برگزاری چنین محفلی و امتحان و تکلیفی، اتمام حجّت برای بندگان بیان شده تا نتوانند مدّعی غفلت از خداوند در این دنیا که خانۀ حجاب ها و غفلت هاست و یا تأثیر پدران و محیط در ایمان و کفرشان گردند.

از آن جایی که عقل ما درکی از عوالم سابق ندارد، برای بیان عالم ذرّ چاره ای جز مراجعه به متون روایی و آیات قرآن کریم

نداریم. همچنین به این دلیل که ظاهر کلام الهی و روایات معصومین (علیهم السّلام) که به توضیح در مورد عالم ذرّ پرداخته اند،

ص: 30

نه با دریافت های عقلی و وجدانی منافات و مخالفتی دارند ونه با اصول و محکمات دینی، تأویل و توجیه این آیات و روایات . چنان که برخی مفسّرین و عالمان دین مرتکب آن شده اند - نادرست و بی دلیل است.

همان طور که بیان شد، روایات بسیاری که برخی به حدّ تواتر رسیده و برخی صحیح السند هستند، در مورد عالم ذرّ وجود دارد که نمی توان به سادگی از کنار آنها عبور کرد و یا آن ها را تأویل و توجیه یا رد کرد، بلکه باید با تأمل و تدبّر و درایت کامل، به مدلول این روایات معتقد گردیم.

در این قسمت از بحث، به برخی از این روایات اشاره

می نماییم:

1. امام باقر (علیه السّلام) در تفسیر آیۀ ذرّ می فرمایند:

أَخْرَجَ مِنْ ظَهْرِ آدَمَ ذُرِّیَّتَهُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهْ فَخَرَجُوا کَالذَّرِّ فَعَرَّفَهُمْ وَ أَرَاهُمْ نَفْسَهُ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَمْ یَعْرِفْ أَحَدٌ رَبَّهُ.(1) خداوند متعال از پشت آدم ذرّیّه او را تا روز قیامت بیرون کشید و آنها مانند ذرّه هایی خارج شدند . پس او نفس خویش را به آن ها معرّفی کرد و خویش را به آن ها نمایاند. و اگر این کار را نمی کرد، هیچ کس پروردگار خویش را نمی شناخت.

ص: 31

2. امام صادق (علیه السّلام) در تفسیر آیۀ پنجاه و ششم از سورۀ نجم(1) می فرمایند:

«إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمَّا ذَرَأَ اَلْخَلْقَ فِی اَلذَّرِّ اَلْأَوَّلِ فَأَقَامَهُمْ صُفُوفاً قُدَّامَهُ، وَ بَعَثَ اَللَّهُ مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَآمَنَ بِهِ قَوْمٌ وَ أَنْکَرَهُ قَوْمٌ، فَقَالَ اَللَّهُ «هٰذٰا نَذِیرٌ مِنَ اَلنُّذُرِ اَلْأُولیٰ» یَعْنِی بِهِ مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ حَیْثُ دَعَاهُمْ إِلَی اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی اَلذَّرِّ اَلْأَوَّلِ» . (2) همانا خداوند متعال آنگاه که خلق را در ذرّ اوّل خلق کرد، آن ها را پیش خود در صف هایی قرار داد و پیامبر(صلّی الله علیه وآله) را بر آنان مبعوث کرد. پس گروهی ایمان آوردند و گروهی انکارش کردند. خدای بزرگ می فرماید: «این انذاری است از انذارهای پیشین). مراد خداوند از این آیۀ، پیامبر(صلّی الله علیه وآله) است که در ذرّ اوّل آنان را به خدا خواند.

نکتۀ قابل توجّه در مورد این روایت، آن است که: از این حدیث شریف و ظاهر برخی دیگر از روایات می توان چنین استفاده کرد که عالم ذرّ، بیش از یک بار محقّق گشته است.

3. امام باقر (علیه السّلام) در ضمن تفسیر آیۀ پنجم از سوره حج(3)،

ص: 32

عبارت « مخلّقة» در این آیه را چنین معنا می فرمایند:

اَلْمُخَلَّقَةُ هُمُ اَلذَّرُّ اَلَّذِینَ خَلَقَهُمُ اَللَّهُ فِی صُلْبِ آدَمَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ أَخَذَ عَلَیْهِمُ اَلْمِیثَاقَ ثُمَّ أَجْرَاهُمْ فِی أَصْلاَبِ اَلرِّجَالِ وَ أَرْحَامِ اَلنِّسَاءِ وَ هُمُ اَلَّذِینَ یَخْرُجُونَ إِلَی اَلدُّنْیَا حَتَّی یُسْأَلُوا عَنِ اَلْمِیثَاقِ.(1) «مخلّقة» ذرّیّه ای هستند که خداوند در صلب آدم (علیه السّلام) آن ها را خلق کرده و از آن ها پیمان گرفته و سپس آن ها را در اصلاب و ارحام جاری کرده است. و آنان به دنیا می آیند تا از میثاق سؤال شوند. 4. امام صادق (علیه السّلام) دربارۀ «استلام حجر الأسود» می فرمایند: إنَّ اللهَ لَمَّا أَخَذَ مَوَاثِیقَ الْعِبَادِ أَمَرَ الْحَجَرَفَالْتَقَمَهَا، فَلِذَلِکَ یُقَالُ: أَمَانَتِی أَدَّیْتُهَا وَ مِیثَاقِی تَعَاهَدْتُهُ لِتَشْهَدَ لِی بِالْمُوَافَاةِ، تشهد لی بالواقاة.(2) همانا خداوند آن گاه که از بندگان پیمان گرفت، به حجر الأسود دستور داد که آن را فرو بَرد؛ از این رو [خطاب به سنگ] گفته می شود: امانتم را ادا و پیمانم را تجدید کردم تا به وفاداری به پیمانم گواهی دهی.

در تعدادی از روایات، از جمله این روایت شریف از امام صادق(علیه السّلام) در مورد حجر الأسود چنین آمده که حجر الأسود فرشته ای بزرگ بوده که خداوند متعال او را بر پیمانی که از ذرّیّه حضرت آدم (علیه السّلام) اخذ نمود، گواه گرفت. سپس نامه ای را

ص: 33

که آن میثاق در آن ثبت شده بود، در دهان آن فرشته نهاد و او را به صورت حجر الأسود درآورد. حضرت آدم (علیه السّلام) او را در کعبه و در همان رکنی که اکنون هست، قرار داد تا آنان که به مکّه می روند، در مقابل او بایستند و پیمان خویش را تجدید نمایند، تا او نیز در روز قیامت برای آنان گواهی دهد.

5. در بعضی از روایاتی که در مورد کیفیّت شکل گرفتن جنین در رحم مادر و تولّد بچّه وارد شده است، چنین آمده که خدای تعالی به هنگام خروج جنین از رحم، فرشته ای به نام

«زاجر» را می فرستد و او صیحه ای بر سر جنین می کشد که به سبب آن صیحه، جنین برمی گردد و در حالی که گریه می کند و میثاق را فراموش کرده است، بیرون می آید. امام رضا (علیه السّلام) از قول امام باقر (علیه السّلام) در این باره می فرمایند: فَإِذَا أَکْمَلَ اَللَّهُ لَهُ اَلْأَجَلَ بَعَثَ اَللَّهُ مَلَکاً فَزَجَرَهُ زَجْرَةً فَیَخْرُجُ وَ قَدْ نَسِیَ اَلْمِیثَاقَ .(1) پس آن گاه که خدای بزرگ مدت حمل را کامل گردانید، فرشته ای را می فرستد؛ او صیحه ای می کشد که در اثر آن ، بچّه بیرون می آید در حالی که میثاق را فراموش کرده است.

بسیاری از علمای بزرگوار امامیّه نیز با اشاره به آیات قرآن کریم و روایات مربوط به عالم ذرّ ، به وجود چنین عالمی در میان

عوالم سابق تصریح نموده اند. از جمله مرحوم شیخ حرّعاملی

ص: 34

که باب 106 از کتاب «الفصول المهمّه» را چنین نام گذاری کرده: «إنّ الله سبحانه کلّف الخلق کلَّهم بالإقرار بالتوحید و نحوه فی عالم الذرّ: همانا خداوند متعال همه خلق را به اقرار به توحید و مانند آن، در عالم ذرّ تکلیف نموده است.» و پس از نقل هفت حدیث در این باب، چنین می نویسد:

صدوق در کتاب های خویش این احادیث و نظایر این ها را روایت کرده است. و همین طور صفّار و برقی و حِمیری و دیگران. می گویم: احادیث در این باب به طور جدّی زیاد است و از حدّ تواتر گذشته و در همۀ کتاب های حدیث، از هزار حدیث زیادتر است. و بسا برخی از متکلّمین اصحاب ما به خاطر دلیل ظنّی که تامّ نیست و از خود احادیث جواب آن روشن است، - منکر آن شده اند.... پس این دلیل ضعیف در مقابل آیات قرآنی و روایات متواتر مقاومت نمی کند.(1) همان طور که در نقل شیخ حرّ عاملی آمده ، شبهات مطرح شده در مورد عالم ذرّ، توان مقاومت در مقابل آیات قرآن و روایات متواتر و صحیحی که در این مورد وارد شده را ندارند و بسیاری از این شبهات ، استبعاداتی بیش نیستند.

ص: 35

ص: 38

پس از این، امیرمؤمنان (علیه السّلام) معرفت خداوند متعال را با اوصاف تنزیهی بیان فرموده و مخاطب خود را به خدایی توجّه می دهند که به معرفت فطری، برای او شناخته شده است. این نوع بیان تنزیهی که در کلام امیرمؤمنان (علیه السّلام) در مورد معرفت خداوند متعال دیده می شود، به سبب آن است که با بیان اثباتی، توهّم تشبیه وقیاس در ذهن مخاطبان پدید نیاید.

3. در دعای ابوحمزۀ ثمالی - دعای سحر۔ چنین می خوانیم:

بِکَ عَرَفْتُکَ ، وَ أَنْتَ دَلَلْتَنِی عَلَیْکَ ، وَ دَعَوْتَنِی إِلَیْکَ ، وَ لَوْ لاَ أَنْتَ لَمْ أَدْرِ مَا أَنْتَ.(1) تو را به خود تو شناختم و تو مرا به خود راهنمایی کردی و به سوی خود خواندی. و اگر تو نبودی، من تو را نمی شناختم.

در این دعا که مضمون آن در دعای روز چهاردهم ماه رمضان از امام سجاد (علیه السّلام)(2) و دعای دیگری از امام حسن (علیه السّلام)(3) نیز آمده است، به صراحت بیان شده که اگر خدای متعال نفس خویش را به بندگانش معرّفی نمی کرد، کسی او را نمی شناخت و راهی برای معرفت خدا وجود نداشت.

4. در فرازی از دعای تحمید صحیفۀ سجّادیّه چنین آمده

است:

ص: 40

وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی مَا عَرَّفَنَا مِنْ نَفْسِهِ، وَ أَلْهَمَنَا مِنْ شُکرِهِ.(1) و حمد خدایی را، بر معرّفی خودش به ما و بر الهام شکر خویش بر ما.

5. امام صادق (علیه السّلام) می فرمایند:

مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یَعْرِفُ اَللَّهَ بِحِجَابٍ أَوْ بِصُورَةٍ أَوْ بِمِثَالٍ فَهُوَ مُشْرِکٌ لِأَنَّ حِجَابَهُ وَ مِثَالَهُ وَ صُورَتَهُ غَیْرُهُ وَ إِنَّمَا هُوَ وَاحِدٌ مُتَوَحِّدٌ فَکَیْفَ یُوَحِّدُهُ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ عَرَفَهُ بِغَیْرِهِ وَ إِنَّمَا عَرَفَ اَللَّهَ مَنْ عَرَفَهُ بِاللَّهِ فَمَنْ لَمْ یَعْرِفْهُ بِهِ فَلَیْسَ یَعْرِفُهُ إِنَّمَا یَعْرِفُ غَیْرَهُ ... فَمَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یُؤْمِنُ بِمَا لاَ یَعْرِفُ فَهُوَ ضَالٌّ عَنِ اَلْمَعْرِفَةِ لاَ یُدْرِکُ مَخْلُوقٌ شَیْئاً إِلاَّ بِاللَّهِ.(2) کسی که گمان کند خدا را به حجاب یا صورت یا مثال می شناسد، مشرک است؛ زیرا که حجاب و صورت و مثال غیر خداست و خدای تعالی واحد و یگانه است. پس چگونه به توحید قائل است کسی که گمان می کند خدا را به غیر او شناخته است؟ همانا خداشناس کسی است که خدا را به خود او بشناسد و کسی که او را به

خود او نشناسد، خدا را نشناخته، بلکه غیر خدا را شناخته است.... و کسی که گمان می کند ایمان به خدای ناشناخته دارد، از معرفت خدا گم شده است. مخلوق هیچ چیزی را جز به واسطه خدا نمی شناسد. و معرفت خدا جز به او به دست نمی آید.

ص: 41

در این روایت، علاوه بر بیان این نکته که معرفت خدا فقط به خود او محقّق می گردد، هر گونه واسطه در معرفت خداوند متعال که به صورتی بتواند از خدا حکایت کند و تصوّر و توهّمی از او به انسان بدهد، نفی شده است و این گونه بیان گردیده که هر کس خدا را به خود او نشناسد، غیر او را شناخته و مشرک شده است.

اَللَّهُمَّ عَرِّفْنِی نَفْسَکَ فَإِنَّکَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی نَفْسَکَ لَمْ أَعْرِفْکَ. اَللَّهُمَّ عَرِّفْنِی نَبِیَّکَ فَإِنَّکَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی نَبِیَّکَ لَمْ أَعْرِفْهُ قَطُّ. اَللَّهُمَّ عَرِّفْنِی حُجَّتَکَ فَإِنَّکَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی حُجَّتَکَ ضَلَلْتُ عَنْ دِینِی.(1) خداوندا! خود را به من معرّفی کن، که اگر خویش را به من نشناسانی، هیچ گاه تو را نخواهم شناخت. خداوندا! پیامبرت را به من بشناسان، که اگر او را به من معرّفی نکنی، هرگز او را نخواهم شناخت. خدایا! حجّت خود را به من معرّفی نما، که اگر او را به من نشناسانی، از دینم منحرف خواهم شد. دراین دعا از خدا خواسته می شود که نفس خویش را به انسان بشناساند و این گونه بیان شده که اگر چنین تعریفی از ناحیۀ خدای متعال صورت نگیرد، معرفت او محقّق نخواهد گشت. همچنین طبق این حدیث شریف، شناخت خدا متوقّف به شناخت رسول او نیست، بلکه رسول خدا و حجّت او، به خدا شناخته می شوند و اگر خداوند خود را معرّفی نمی کرد، شناخت آن ها نیز ممکن نبود.

2. منصور بن حازم به امام صادق (علیه السّلام) عرض می کند:

من با گروهی مناظره کردم و به آن ها گفتم: خدای تعالی بزرگ تر و بزرگوارتر از آن است که به خلق شناخته شود؛ بلکه خلق او را به خود او می شناسند.

ص: 43

حضرت فرمودند: خدای تو را رحمت کند.(1)

این روایت نیز به صراحت گویای آن است که معرفت خدای متعال از طریق شناخت خلق او محقّق نمی گردد، بلکه این خلق خداست که به واسطۀ معرفت خدا مورد شناخت قرار می گیرد. پس توجّه به سوی خلق باید از ناحیۀ معرفت خدا صورت گیرد. در این صورت، هر چه مردم در خلق بیش تر توجّه کنند، آثار معروف خویش را در آن ها بیش تر می یابند.

نظر کن تا دلم را به شناخت خود روشن کنی ....

طبق این حدیث شریف، خواست خداوند متعال بر آن تعلّق گرفته که به اسم های خویش، خودش را معرّفی و ظاهر نماید و انسان را با آیات و اسامی خود، متوجّه خودش نماید. پس انسان باید از اسم و آیه عبور کند و به خدای واقعی خود متوجّه شود تا به عبادت خدای تعالی نائل گردد.

فَلَیْسَ اللَّهَ عَرَفَ مَنْ عَرَفَ بِالتَّشْبِیهِ ذَاتَهُ وَ لَا إِیَّاهُ وَحَّدَ مَنِ اکْتَنَهَهُ وَ لَا حَقِیقَتَهُ أَصَابَ مَنْ مَثَّلَهُ... وَ لَا إِیَّاهُ أَرَادَ مَنْ تَوَهَّمَه ... کُلُّ مَعْرُوفٍ بِنَفْسِهِ مَصْنُوعٌ .(1) کسی که ذات او را با تشبیه شناخته باشد، او را نشناخته است و کسی که به کنه او احاطه یافته باشد، او را به یگانگی یاد نکرده؛(2) و کسی که برای او مِثلی قرار داده باشد، به حقیقتِ او نرسیده است .... کسی که او را به وهم خویش در آورده باشد، او را قصد نکرده است. هر چیزی که به خودی خود شناخته شده باشد، مصنوع است.

در ابتدا به ذهن می رسد که در این دو روایت، معرفت خدا به خدا نفی شده است و گفته شده: آنچه به خودش شناخته شود، مصنوع است و خدا نیست. امّا با دقّت به ادامۀ حدیث امیرمؤمنان (علیه السّلام) و با توجّه به قسمت اوّل روایت امام رضا (علیه السّلام) ، درمی یابیم که در واقع منظور این دو روایت آن است که هر چیزی که بدون این که خودش بخواهد و بدون هیچ معرّفی وتعریفی از سوی خودش و به خودی خود مورد شناخت دیگران قرار گیرد، مصنوع و غیر خداست؛ چراکه خدای متعال را بدون اراده و تعریف خودِ او و بدون این که خود را بنمایاند، نمی توان شناخت.

ص: 46

اگر در معرفت خدای متعال غیری هم دخالت داشته باشد، آن غیر، استقلالی در معرّفی خداوند ندارد، بلکه به اراده خود خدا و طبق سنّت حکیمانۀ او، واسطۀ معرّفی خداوند متعال شده است.

و امّا در مورد دستۀ دیگری از روایات که بیانگر قصور قوای ادراکی از معرفت خدا و یا کوتاهی خلق از معرفت خدا هستند، باید گفت: این روایات نیز هیچ تضادّی با معرفت خدا به خدا ندارند؛ چراکه آنچه در این روایات مورد بحث قرار گرفته، «معرفت عقلی» نسبت به خدای تعالی می باشد، و واضح است که به وسیلۀ عقل مصطلح بشری، جزعناوین کلّی و مفاهیم عام چیزی عاید انسان نمی شود و حتّی پس از آن که خداوند، خود را به موجود عاقل معرّفی کند، عقل انسانی، شناخت عقلی و یا احاطۀ عقلی به او پیدا نمی کند. همچنین از آن جایی که تحقّق معرفت خدا برای بندگان ، فعل خداست و فعل خدا در حدّ قوای ادراکی انسان نمی گنجد، به هیچ وجه قابل تبیین و تشریح عقلی نمی باشد.

امّا باید توجّه داشت با آن که عقل از رسیدن به خداناتوان است،

خدای متعال از جهت دیگری کاملاً واضح و روشن است واحدی در او تردید ندارد و همان طور که همه چیز به عقل درک می شود و عقل به خودش، خدای تعالی نیز به خودش شناخته می شود . این مطلب، به روشنی در حدیث مفضّل بیان گردیده است:

ص: 47

فَإِنْ قَالُوا فَأَنْتُمُ اَلْآنَ تَصِفُونَ مِنْ قُصُورِ اَلْعِلْمِ عَنْهُ وَصْفاً حَتَّی کَأَنَّهُ غَیْرُ مَعْلُومٍ. قِیلَ لَهُمْ هُوَ کَذَلِکَ مِنْ جِهَةٍ إِذَا رَامَ اَلْعَقْلُ مَعْرِفَةَ کُنْهِهِ وَ اَلْإِحَاطَةَ بِهِ وَ هُوَ مِنْ جِهَةٍ أُخْرَی أَقْرَبُ مِنْ کُلِّ قَرِیبٍ إِذَا اِسْتَدَلَّ عَلَیْهِ بِالدَّلاَئِلِ اَلشَّافِیَةِ فَهُوَ مِنْ جِهَةٍ کَالْوَاضِحِ لاَ یَخْفَی عَلَی أَحَدٍ وَ هُوَ مِنْ جِهَةٍ کَالْغَامِضِ لاَ یُدْرِکُهُ أَحَدٌ وَ کَذَلِکَ اَلْعَقْلُ أَیْضاً ظَاهِرٌ (بِشَوَاهِدِهِ) وَ مَسْتُورٌ بِذَاتِهِ.(1) اگربگویند: شما قصور بشر را از رسیدن به خدا چنان توصیف کردید که گویا انسان خدا را به هیچ وجه نمی تواند بشناسد، در جواب گفته می شود. این سخن از این جهت درست است که انسان به عقل خویش بخواهد به کنه او راه یابد و بر او احاطۀ علمی داشته باشد، ولی خدا از جهت دیگر از هر چیزی به انسان نزدیک تر است . و آن وقتی است که به دلیل های صحیح به او راهنمایی گردد. پس او از جهتی واضح و روشن است که بر کسی پوشیده نیست و از جهتی غامض و دشوار است که کسی درکش نمی کند. و عقل نیز همین طور است؛ به شواهدش ظاهر است، ولی ذاتاً مستور است.

انحصاری شناخت خدای متعال ، آن است که او خودش را به بندگانش بشناساند. اکنون در پی بیان این نکته هستیم که طبق آیات قرآن کریم و روایات معصومین (علیهم السّلام)، به عهدۀ خداوند متعال است که معرفت خویش را به بندگانش عطا نماید. در برابر این تعریف خدای تعالی، وظیفه ای که فعل اختیاری بندگان بوده و به آن مکلّف شده اند، تسلیم و تصدیق قلبی و زبانی می باشد که در برخی از روایات، از آن به «معرفت» تعبیر شده است.

بررسی این موضوع را در دو قسمت پی می گیریم:

«وَمَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُورًا فَمَا لَهُ مِنْ نُورٍ »(1)؛ آن را که خدا برایش نوری قرار نداده، هیچ نوری برای او

نیست.

دراین آیات، به وضوح بیان شده که هدایت به طور مطلق به عهده خداوند متعال می باشد. روشن است که منظور از هدایت در این آیات، هدایتی است که تکلیف و حکمی را به دنبال داشته باشد، و معرفت خداوند متعال، در رأس چنین هدایتی قرار دارد؛ چراکه بدون شناخت او، هیچ عبودیّت و تکلیفی در کار نیست و تا معرفت خدای تعالی حاصل نشود، اطاعت و بندگی ویا عصیان و سرکشی در برابر خداوند، و به طور کلّی ایمان و کفر معنایی نخواهد داشت. پس این آیات به روشنی بیان می کنند که معرفت خداوند متعال و هدایت به سوی او، به عهدۀ خود اوست و اوست که باید خودش را به بندگان معرّفی نماید، و هیچ کس حتّی انبیای الهی - قادر به انجام این کار که فعل پروردگار است، نمی باشد.

همچنین از آن جایی که:1) قوای ادراکی بشر توان رسیدن به معرفت خدا را ندارد و 2) توانایی بر انجام تکلیف، لازمۀ انجام هر تکلیفی می باشد، نتیجه می گیریم که خدای متعال بندگانش را مکلّف به تحصیل معرفتش ننموده است؛ چراکه چنین تکلیفی، برای انسان ها غیر مقدور بوده و تکلیف نمودن

ص: 50

انسان به امری که قدرت انجام آن را ندارد، عقلاً قبیح بوده و از خدای متعال سر نمی زند. با این توضیحات ، معرفت خدای متعال را می توان یکی از مصادیق روشن آیۀ «لَا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا »(1) دانست.

وخدا هیچ کس را جز به آنچه به او داده تکلیف نمی کند.

طبق این روایت، نه تنها خداوند متعال بندگانش را مکلّف به تحصیل معرفتش ننموده، بلکه هیچ ابزار و نیرویی هم به انسان نداده است که به کمک آن، بتواند به معرفت دست یابد. لذا بیان آن به عهدۀ خدای متعال گذاشته شده است و تا این بیان از طرف خداوند صورت نگیرد، وظیفه و تکلیفی به عهدۀ بندگان قرار نمی گیرد.

2. امام صادق (علیه السّلام) می فرمایند:

لَمْ یُکَلِّفِ اَللَّهُ اَلْعِبَادَ اَلْمَعْرِفَةَ وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُمْ إِلَیْهَا سَبِیلاً .(1) خداوند بندگان را بر معرفت تکلیف نکرده است و برای آنان راهی برای رسیدن به آن قرار نداده است.

دراین حدیث شریف نیز بر این نکته تأکید شده که برای بندگان هیچ راهی برای رسیدن به معرفت خداوند متعال قرار داده نشده است. یعنی هیچ کسی نمی تواند مدّعی وجود راهی باشد که پیمودن آن، حتماً به معرفت بینجامد.

3. ابوبصیر می گوید: از امام صادق (علیه السّلام) پرسیدند:

أهِیَ مُکتَسَبَةٌ ؟

فَقالَ : لا .

فَقیلَ لَهُ : فَمِن صُنعِ اللّهِ عز و جل ومِن عَطائِهِ هِیَ ؟

قالَ : نَعَم ، ولَیسَ لِلعِبادِ فیها صُنعٌ . لَهُمْ اِکْتِسَابُ اَلْأَعْمَالِ.(2)

ص: 52

آیا معرفت کسبی است؟

امام (علیه السّلام) پاسخ دادند: نه.

به ایشان گفتند: آیا معرفت کار خداوند متعال و از عطایای اوست؟

فرمودند: آری. بندگان در [به دست آوردن] معرفت، کار

[و تکلیفی] ندارند و برای آن هاست کسب اعمال .

در این روایت نیز اکتسابی بودن معرفت، به روشنی نفی شده و معرفت به طور مطلق، فعل خدای متعال و صنع او شمرده شده است.

4. صفوان می گوید: به امام کاظم (علیه السّلام) عرض کردم:

هَلْ فِی النَّاسِ اسْتِطَاعَةٌ یَتَعَاطَوْنَ بِهَا الْمَعْرِفَةَ؟ قَالَ: «لا، إِنَّمَا هُوَ تَطَوُّلٌ مِنَ اللهِ.(1) آیا در بندگان توانایی ای هست که با آن معرفت یابند؟

فرمودند: نه، معرفت تفضّلی از خدا است.

در این روایت نیز به صراحت از عدم توانایی بندگان در دستیابی به معرفت صحبت شده و اعطای معرفت از ناحیۀ خداوند متعال، فضل و احسانی از طرف او شمرده شده است، نه آن که وجوب و لزومی برای خدای تعالی داشته باشد.

5. بُریدبن معاویه از امام صادق (علیه السّلام) نقل می کند که آن

حضرت فرمودند:

لَیْسَ لِلَّهِ عَلَی خَلْقِهِ أَنْ یَعْرِفُوا وَ لِلْخَلْقِ عَلَی اَللَّهِ أَنْ

ص: 53

یُعَرِّفَهُمْ. وَ لِلَّهِ عَلَی اَلْخَلْقِ إِذَا عَرَّفَهُمْ أَنْ یَقْبَلُوا.(1)

وظیفۀ بندگان نیست که خدا را بشناسند، بلکه به عهدۀ خداست که خود را به آفریده ها بشناساند؛ و آن گاه که خود را به آنان شناسانید، بر آن هاست که بپذیرند.

در این حدیث شریف، به روشنی به این نکته که معرّفی خداوند متعال به عهدۀ خودِ اوست و این که بندگان در مقابل این معرّفی چه وظیفه ای دارند، اشاره شده است.

«وَیَزِیدُ اللَّهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْا هُدًی »(1) ؛ آنان که قبول هدایت می کنند، خداوند هدایتشان را افزون می نماید.

هر مرتبه ای از معرفت، شکری خاص و وظیفه ای جدید در پی دارد و به سبب این اطاعت ها و شکرها، تقرّب به سوی

خدای متعال بیش تر می گردد و معرفت او فزونی می یابد.

امام رضا (علیه السّلام) در تفسیر آیه «اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ »

می فرمایند:

«اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ » اسْتِرْشَادٌ بِهِ وَ اعْتِصَامٌ بِحَبْلِهِ وَ اسْتِزَادَهْ فِی الْمَعْرِفَهْ بِرَبِّهِ وَ بِعَظَمَتِهِ وَ بِکِبْرِیَائِه.(2) {ما را به راه راست هدایت کن} به معنای راه جستن به تربیت الهی او، چنگ زدن به رشتہ استوار الهی، طلب فزونی معرفت پروردگار و عظمت و بزرگی اوست.

پس مؤمنان درهردرجه و مرتبه ای از ایمان و معرفت که باشند، همیشه از خداوند متعال، فزونی معرفت و ادبِ حضور در محضرش را طلب می کنند.

می نمایند تا همان گونه که سایر عبادات را انجام می دهند، برای به دست آوردن معرفت خداوند بکوشند.

در این جا، ابتدا برخی از این روایات را بیان نموده، سپس به حلّ تعارض ظاهری بین این دو دسته از روایات می پردازیم.

1. امام رضا (علیه السّلام) می فرمایند:

أَوَّلُ اَلدِّیَانَةِ مَعْرِفَتُهُ وَ کَمَالُ اَلْمَعْرِفَةِ تَوْحِیدُهُ.(1) آغاز دینداری معرفت خداست و کمال معرفت او توحید اوست.

2. امام رضا (علیه السّلام) در روایت دیگری می فرمایند:

أَوَّلُ عِبَادَةِ اللَّهِ مَعْرِفَتُهُ .(2)

سرآغاز عبادت خدا معرفت اوست.

در نگاه نخست، از این دو حدیث و روایات مشابه آن ها چنین برمی آید که معرفت خدای متعال به عنوان مقدّمۀ عبادت و سرآغاز دیانت بیان شده و در نتیجه، همچون سایر عبادات، خود یکی از وظایف و اعمالی است که متدیّنین، موظّف به انجام آن می باشند.

3. امام صادق (علیه السّلام) می فرمایند:

إِنَّ أَفْضَلَ الْفَرَائِضِ وَ أَوْجَبَهَا عَلَی الْإِنْسَانِ مَعْرِفَةُ الرَّبِّ وَ الْإِقْرَارُ لَهُ بِالْعُبُودِیَّةِ .(3) همانا بهترین فرایض و واجب ترین آن ها بر انسان، معرفت

ص: 56

پروردگار و اقرار به بندگی اوست.

4. از امام رضا (علیه السّلام) نقل شده است که آن حضرت فرمودند:

أَفْضَلَ الْفَرَائِضِ بَعْدَ مَعْرِفَةِ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ الصَّلَاةُ الْخَمْس .(1) بهترین فرایض بعد از معرفت خدای عزّوجلّ، نمازهای

پنجگانه است.

5. امام سجاد (علیه السّلام) در پاسخ به این سؤال که: «بهترین اعمال نزد خداوند عزّوجلّ چیست ؟»، چنین فرمودند:

مَا مِنْ عَمَلٍ بَعْدَ مَعْرِفَةِ اَللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ وَ مَعْرِفَةِ رَسُولِهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ أَفْضَلَ مِنْ بُغْضِ اَلدُّنْیَا.(2) هیچ عملی بعد از معرفت خداوند عزّوجلّ و معرفت رسولش(صلّی الله علیه وآله) ، بهتر از بغض دنیا نیست.

آنچه از این دسته روایات - که سه نمونه از آنها ذکر شد،

- در نگاه اوّل فهمیده می شود، آن است که معرفت خدای متعال در زمرۀ افعال و اعمال بندگان شمرده شده و برترین و بهترین آن ها دانسته شده است.

معرفت خداوند است، و همچنین احادیثی که نشان دهندۀ عجز قوای ادراکی بشر از معرفت خداوند متعال می باشد، به این نتیجه می رسیم که «معرفت» در روایات، دو معنای جدای از هم داشته و باید در هر روایت ، برای فهم درست آن حدیث ، مدلول متناسب با آن روایت را انتخاب نمود.

معنای اوّل معرفت که مدلول دستۀ اوّل از روایات می باشد، شناخت و آگاهی نسبت به خدای متعال است که وظیفۀ بندگان نبوده، بلکه به عهدۀ خداوند عزّوجلّ و فعل و صنع او می باشد.

و امّا معنای دوم معرفت که در دستۀ دوم از روایات به آن اشاره شده، انفعال بندگان در مقابل این فعل الهی و تسلیم وتصدیق و ایمان آنان در برابر معرفتی است که خدای متعال به آنان عطا می نماید.

به عبارت دیگر، معرفت در روایاتی که به عنوان فعل بشربه کار رفته ، در برخی از آنها به معنای تصدیق و تسلیم و ایمان است، چنانکه ابوحمزه از امام باقر (علیه السّلام) نقل می کند که ایشان فرمودند:

إِنَّمَا یَعْبُدُ اَللَّهَ مَنْ یَعْرِفُ اَللَّهَ فَأَمَّا مَنْ لاَ یَعْرِفُ اَللَّهَ فَإِنَّمَا یَعْبُدُهُ هَکَذَا ضَلاَلاً.

قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَمَا مَعْرِفَةُ اَللَّهِ؟

قَالَ تَصْدِیقُ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ تَصْدِیقُ رَسُولِهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ مُوَالاَةُ عَلِیٍّ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ وَ اَلاِئْتِمَامُ بِهِ وَ بِأَئِمَّةِ اَلْهُدَی عَلَیْهِمُ اَلسَّلاَمُ وَ اَلْبَرَاءَةُ إِلَی اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ عَدُوِّهِمْ هَکَذَا یُعْرَفُ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ .(1)

ص: 58

تنها کسی خدا را عبادت می کند که او را شناخته باشد. امّا کسی که خدا را نشناخته باشد، خدا را این گونه (مانند بیش تر مردم) از سر گمراهی می پرستد.

پرسیدم: معرفت خدا به چه معناست؟

فرمودند: تصدیق خدای عزّوجلّ و تصدیق رسولش (صلّی الله علیه وآله) و پذیرش ولایت علی (علیه السّلام) و اقتدا به ائمۀ هدی(علیهم السّلام) و تبرّی از دشمنان آن ها به سوی خداوند عزیز. معرفت خدای عزّوجلّ همین است.

و در برخی دیگر به معنای معرفتی است که همیشه عملی مناسب خود را در پی دارد و از این جهت، آن را عبادت و شکر نیز می توان دانست؛ همان گونه که در تفسیر آیه « وَلِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلَی مَا هَدَاکُمْ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ »(1) وارد شده است که امام (علیه السّلام) فرمودند:

اَلشُّکْرُ اَلْمَعْرِفَةُ.(2)

فَإِذَا انْتَهَی الْکَلَامُ إِلَی اللَّهِ فَأَمْسِکُوا.(1)

آن گاه که سخن به خدا رسید، باز ایستید.

2. حضرت زهرا (علیها السّلام) دربارۀ ناتوانی قوای بشری از معرفت خداوند عزّوجلّ چنین می فرمایند:

فَلَمْ تُدْرِکْهُ الْأَبصَارُ وَ لَمْ تُحِطْ بِهِ الْأَخْبَارُوَلَمْ یُعَیِنْهُ مِقْدَارٌ وَلَمْ یَتَوَهَّمْهُ اعْتِبَارٌلِأَنَّهُ الْمَلِکُ الْجَبَّارُ.(2) دیده ها درکش نمی کنند و اخبار و توصیفات به او احاطه ندارند. مقدار تعیینش نمی کند و فکرها از تصوّر او ناتوان اند؛ زیرا او پادشاهی درهم کوبنده است .

3. امام رضا (علیه السّلام) نیز در این زمینه می فرمایند:

مَا تَوَهَّمْتُمْ مِنْ شَیْء فَتَوَهَّمُوا اللهَ غَیْرَهُ.(3) هرچه را به فکر و وهم خود آورید، خدا را جز آن توهّم کنید .

از مجموع این روایات و احادیث مشابه، درمی یابیم که: انسان وهمۀ قوای ادراکی او مخلوق خداوند متعال بوده و محدود می باشند و در این جهت، میان کامل ترین آن ها در اندیشه و فکر و ناقص ترینشان فرقی نیست. لذا از طریق فکر و عقل، هیچ راهی برای معرفت خدا نیست و هیچ عاقل و متفکّری نمی تواند خداوند را در حیطۀ فکر خویش درآورد. تنها چیزی که عقل از معرفت خدای تعالی دارد، تنزیه اوست از هرآنچه

ص: 60

در محدوده شناخت و احاطۀ ذهن و ضمیر عاقل قرار می گیرد؛ چراکه هر چیزی که عاقل به عقل خویش به آن برسد، مخلوق است نه خالق.

نکتۀ دیگر آن که: عقل بدون مفطور شدن به معرفت فطری، نمی توانست دربارۀ معرفت خدا حجّت را بر انسان تمام کند. به عبارت دیگر، حجّت آن گاه بر انسان تمام می شود که خداوند متعال، نفس خویش را به انسان معرّفی نماید، و پس از این که انسان از جانب خدای خویش به او معرفت پیدا کرد، به یاری عقل به او معتقد می شود. یعنی انسان به کمک عقل خویش، اعتقاد قلبی خود را بر معرفت الهی استوار خواهد ساخت.

امام رضا (علیه السّلام) در این زمینه چنین می فرمایند:

بِصُنْعِ اللهِ یُسْتَدَلُ عَلَیْهِ وَ بِالْعُقُولِ یُعْتَقَدُ مَعْرِفَتُهُ وَ بِالْفِطرَةِ تَثْبُتُ حُجَّتُهُ.(1) با مخلوقِ خدا، به خدا استدلال کنند. و با خردها به معرفت خدا اعتقاد یابند و با معرفت فطری حجّت بر خلق تمام شود.

همچنین امام باقر (علیه السّلام) در همین زمینه می فرمایند:

بِنَا عُبِدَ اَللَّهُ وَ بِنَا عُرِفَ اَللَّهُ وَ بِنَا وُحِّدَ اَللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی.(1) خداوند به واسطۀ ما عبادت و شناخته می شود و به واسطۀ ما خدا به توحید یاد می شود.

همان طور که پیش از این بیان گردید، همیشه و در همه جا، معرفت فعل خدای متعال بوده و هیچ کسی در این زمینه با او شریک نیست. امّا این فعل خداوند، طبق سنّت الهی و به خواست خداوند عزّوجلّ، از طریق خاصّی صورت می گیرد و مشروط به اموری خاص از جمله تربیت و تعالیم و تذکّرات انبیا و اوصیا گردیده است. هرچندتذکار پیامبران به خودی خود معرفت بخش نیست، امّا طبق سنّت الهی، اعطای معرفت از سوی خداوند، مشروط به این تذکار شده است. با این توضیحات، معنای روایات معصومین (علیهم السّلام) که می گویند خداوند به واسطۀ ما شناخته می شود و نقش پیامبران و اوصیای الهی در معرفت خداوند متعال، روشن گردید.

ص: 63

ص: 66

فَطْرَهُمْ جَمِیعاً عَلَی التَّوحِیدِ.(1)

خداوند همۀ انسان ها را بر توحید مفطور کرده است.

امام باقر (علیه السّلام) نیز در معنای همین آیه، خطاب به زراره

فرمودند:

فَطْرَهُمْ عَلَی التَّوْحِیدِ عِنْدَ الْمِیثَاقِ عَلَیٰ مَعْرِفَتِهِ أَنَّهُ رَبُّهُمْ.(2)

خداوند آنان را هنگامی که بر معرفتِ ربوبیّت خویش

میثاق گرفت، بر توحید مفطورشان کرد.

بنابراین، همان گونه که پیش از این نیز در بحث معرفت خداوند متعال و فطری بودن آن توضیح داده شد، معرفت فطری آفریدگار، همان توحید اوست و آنچه در آیات قرآن کریم و روایات معصومین (علیهم السّلام) دربارۀ توحید خداوند متعال و نفی هرگونه شرک وشِبه ومِثل آمده، همه برای یادآوری و تنبیه به این امر فطری است که مورد غفلت و نسیان قرار گرفته است. لذا اگر در آیه ای، در ظاهر استدلالی به توحید شده، منظور از آن، اثبات توحید از طریق براهین منطقی نیست، بلکه مقصود از آن، بیدارگری واشاره به فطری بودن توحید بوده و تأکید به این نکته است که ادّعای خلاف آن، نامعقول است.

به توحید ذاتی، صفاتی، افعالی و عبادی تقسیم شده است. اگرچه توحید در حقیقت تنها به دو قسمِ توحید ذاتی و توحید صفاتی تقسیم می گردد، ولی ما هم توحید را از منظر تقسیم بندی مشهور بررسی می نماییم .

نتیجۀ چنین اعتقادی، عدم توصیف، توهّم و تعقل خدای عزّوجلّ می باشد. حضرت زهرا(علیها السّلام) ، در این باره فرموده اند:

لْمُمْتَنِعُ... وَ مِنَ الْأَلْسُنِ صِفَتُهُ، وَ مِنَ الْأَوْهَامِ کیفِیتُهُ.(1) توصیف او از زبان ها برنیاید و معرفت کیفیّتش بر خردها ناممکن است .

امیرمؤمنان (علیه السّلام) نیز در این رابطه می فرمایند:

التَّوْحِیدُ أَنْ لَا تَتَوَهَّمَهُ.(2) توحید آن است که او را به وهمِ خود نیاوری .

کُلُّ عَزِیز غَیْرَهَ ذَلِیلٌ، وَ کُلُّ قَوِیٍّ غَیْرَهُ ضَعِیفٌ، وَ کُلُّ مَالِک غَیْرَهُ مَمْلُوکٌ، وَ کُلُّ عَالِم غَیْرَهُ مُتَعَلِّمٌ، وَ کُلُّ قَادِر غَیْرَهُ یَقْدِرُ وَ یَعْجَزُ، وَ کُلُّ سَمِیع غَیْرَهُ یَصَمُّ عَنْ لَطِیفِ الاْصْوَاتِ، وَ یُصِمُّهُ کَبِیرُهَا، وَ یَذْهَبُ عَنْهُ مَا بَعُدَ مِنْهَا، وَ کُلُّ بَصِیر غَیْرَهُ یَعْمَی عَنْ خَفِیِّ الاْلْوَانِ وَ لَطِیفِ الاْجْسَامِ .(1) هرعزیزی جز خدا خوار و هر نیرومندی جزاو ناتوان است. و هر مالکی جز خدا مملوک و هردانایی جز او دانش آموز است. و هر توانایی جز خدا توانا می شود و ناتوان می گردد. و هر شنونده ای جز خدا از شنیدن صداهای لطیف عاجز است و صدای بلند او را کر می کند و صداهای دور به گوش او نمی رسد. و هر بیننده ای جز او از رنگ های پنهان و اجسام لطیف کور است.

به عبارت دیگر، چنین نیست که خداوند عزّوجلّ از فعل کسی بی خبر بوده و تسلّطی به فعل او نداشته باشد، بلکه همۀ افعال بندگان، تحت سلطنت او و با اقتدار کامل او در مملکت او پدید می آید و هر لحظه بخواهد، می تواند جلوی آن را بگیرد، لکن او خودش چنین خواسته است که بندگان، کارشان را به قدرت و آگاهی و اختیاری که از خدای تعالی دریافت می کنند، انجام دهند. بدین ترتیب، هیچ فاعلی درعرض فاعلیّت خدای تعالی وجود ندارد و هر فاعلی به غیر از خدا، به مشیّت خدا و اذن او فاعل شده است و تنها خداوند عزّوجلّ است که در فاعلیّتش مستقل بوده و محتاج اذن هیچ فرد دیگری نیست .

حضرت زهرا (علیها السّلام) در این باره می فرمایند:

اللَّهُمَّ إنَّکَ لَستَ بِرَبّ اسْتَحْدَثْنَاکَ وَلَا مَعَکَ إلهٌ فَیَشْرَکَکَ فِی رُبُوبِیِتَّکَ وَلَا مَعَکَ إلَهٌ أَعَانَکَ عَلَی خَلْقِنَا.أَنْتَ رَبُّنَا کَمَا تَقُولُ وَفَوْقَ مَا یَقُولُ الْقَائِلُونَ.(1) خداوندا! بی گمان تو پروردگاری نیستی که ما تو را پدید آورده باشیم، و خداوندگاری با تو نیست تا در خداوندی ات شریک تو شود، و با تو معبودی نبود که تو را بر آفرینش ما کمک کند. پس تنها تو خداوندگار ما هستی؛ همان طور که خود می گویی و بالاتر از آنچه گویندگان می گویند.

عبودیّت و پرستش و اطاعت نیست و معبود حقیقی و واقعی، تنها اوست. لذا اگر کسی فرمانروایی و تسلّطی داشته باشد، باید این مقام از ناحیۀ خداوند متعال به او داده شده باشد، نه اینکه مستقلّاً و در برابر خدای تعالی از چنین مقامی بهره مند باشد.

حضرت زهرا (علیها السّلام) از رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) در مورد انحصار معبودیّت خداوند متعال نقل می کنند که:

إِلَهِی إنّی أَشْهَدُ أنَّکَ أَنْتَ اللهُ لَا إِلَهَ إلَّا أَنْتَ الْمَعْبُودُ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ وَ أَنَّ مُحَمَّداً(صلّی الله علیه وآله) عَبْدُکَ وَ رَسُولُکَ وَ أَنَّ کُلَّ مَعْبُود مِمَّا دُونَ عَرشِکَ إلَی قَرَارِ أَرْضِکَ السَّابِعَةِ السُّفْلَی بَاطِلٌ مُضْمَحِلُّ مَا خَلَاوَجْهَکَ الْکَرِیمَ. (1) خداوندا! همانا من شهادت می دهم که به یقین، تنها خدا و معبود تو هستی، و خدا و معبودی جز تو نیست . یگانه و بی همتایی و شریکی برای تو وجود ندارد.... و شهادت می دهم که هر معبودی که از زیر عرش تا زیر زمین هفتم باشد، باطل و تباه است، جز وجه کریم تو.

مصدر مادّۀ «وصف» می باشد. اسم و صفت تفاوت چندانی در معنای لغوی ندارند، جز این که اسم علامت است به طور مطلق و صفت علامتی است خاص که لازم موصوف می باشد و موصوف با آن شناخته می شود. (1)

مَوْصُوفٌ بِهِ وَ إنَّمَا یَصِفُهُ الْوَاصِفُونَ عَلَی قَدْرِهِمْ لَا عَلَی قَدْرِ عَظَمَتِهِ وَ جَلَالِهِ تَعَالَی اللهُ عَنْ أَنْ یُدْرِکَ الْوَاصِفُونَ صِفَتَهُ عُلُوّاً کَبِیراً.(1) خداوند بلندپایه تر از آن است که وصف کنندگان بتوانند اندازۀ صفتی را که او بدان موصوف است، درک کنند. وصف کنندگان او را به اندازۀ [ادراک] خود وصف می کنند، نه به اندازۀ عظمت و بزرگی او. به یقین، خدا برتر از آن است که وصف کنندگان بتوانند صفت

او را دریابند.

امام کاظم (علیه السّلام) نیز در مورد پرهیز از توصیف خداوند عزّوجلّ به غیر اوصافی که او خودش را با آن ها وصف کرده و دخالت ندادن عقل و فکر در توصیف خداوند، چنین می فرمایند:

فَصِفُوهُ بِمَا وَصَفَ بِهِ نَفْسَهُ وَکُفُّوا عَمَّا سِوَی ذَلِکَ.(2) او را وصف کنید به آنچه خودش را با آن وصف کرده است، و از غیر آن خودداری کنید.

نِظَامُ تَوْحِیدهِ نَفْیُ الصِّفَاتِ عَنْه .(1)

سامان و نظام توحیدش به نفی صفات از اوست.

آن است که در توصیف خدای متعال، نباید به هیچ وجه عقل و فکر و خیال و وهم خود را دخالت دهیم. به عبارت دیگر، نه تنها پرهیز از توصیف خدای تعالی به اوصافی که او خودش را با آن ها وصف نکرده، لازم و ضروری است، بلکه اجتناب از دخالت دادن عقل و فکر و وهم و خیال، حتّی در اوصافی که خداوند متعال، خود، خویشتن را با آن ها وصف کرده نیز واجب است؛ چراکه اگر بخواهیم این اوصاف را در حدّ فهم و عقل خود درآوریم، هم وصف و هم موصوف، هردو مخلوق ما می شوند و مشمول روایاتی که ما را به نفی صفات از خدای متعال امر کرده اند.

محمّدبن مسلم در این زمینه نقل می کند که به امام باقر (علیه السّلام) عرض کردم:

یَزْعُمُونَ أَنَّهُ بَصِیرٌ عَلَی مَا یَعْقِلُونَهُ.

قَالَ فَقَالَ تَعَالَی اَللَّهُ. إِنَّمَا یَعْقِلُ مَا کَانَ بِصِفَةِ اَلْمَخْلُوقِ وَ لَیْسَ اَللَّهُ کَذَلِکَ ..(2) [گروهی از اهل عراق] گمان می کنند خدا بصیر است آن گونه که آن ها درک و تعقّل می کنند.

ص: 77

حضرت فرمودند: خدا بلند پایہ تر[ از ادراک عقل ها] است . به یقین، آنچه معقول و مُدرَک واقع می شود، صفت

مخلوقات است و خدا چنین نیست.

خدا زنده ای است که مرگ ندارد، و توانایی که عجزندارد، و چیره ای که مغلوب نمی شود، و بردباری که شتاب زدگی ندارد، و همیشگی ای که از بین نمی رود، و جاودانه ای که فنا ندارد، و ثابتی که زوال ندارد، و توانگری که نیاز ندارد، و عزیزی که ذلّت و خواری ندارد، و دانایی که جهل ندارد، و عادلی که ستم ندارد، و بخشنده ای که بخل ندارد.

که ما با جزئی که می شنویم نمی توانیم با آن ببینیم . (سمیع بودن خدا) بدین معناست که آواها بر او پوشیده نیست؛ به خلاف سمیع نامیدن ما. پس ما و خدا در اسم سمیع اشتراک داریم، ولی معنا مختلف است .

و بصر و دیدن هم همین گونه است ....

در مورد صفاتی که بر وزن «أفعل» تفضیل به خدای متعال اطلاق شده نیز باید گفت: این صفات نیز نشانگر اشتراک خالق و مخلوق دراصل معانی اسماء و صفات و تفاوت آن ها در مرتبه و درجه نیست؛ چراکه این وزن، همیشه بر اشتراک مفضَّل و مفضَّلٌ علیه در اصل فعل و وصف دلالت ندارد.

شاهد بر این مطلب، روایتی است از امام صادق (علیه السّلام) که در مورد معنای «الله اکبر» نقل شده:

قَالَ رَجُلٌ عِنْدَهُ اللَّهُ أَکْبَرُ»

فَقَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ مِنْ أَیِّ شَیْ ءٍ»؟!

فَقَالَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ.

فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام حَدَّدْتَهُ.

فَقَالَ الرَّجُلُ کَیْفَ أَقُولُ؟

قَالَ قُلْ اللَّهُ أَکْبَرُ مِنْ أَنْ یُوصَف .(1) مردی نزد حضرت امام صادق (علیه السّلام) گفت: الله اکبر ایشان فرمودند: خدا بزرگ تر از چه چیزی است ؟! او گفت: از همه چیز

ص: 80

امام صادق (علیه السّلام) فرمودند: خدا را محدود کردی.

مرد گفت: پس چگونه بگویم؟

حضرت فرمودند: بگو خدا بزرگ تر از آن است که بتوان وصفش کرد.

بنابراین، معنای تفضیل، از اسماء و صفات خداوند که بر وزن «أفعل» هستند سلب گشته و این دسته از اسماء وصفات، به معنای اسم فاعل و صفت مشبهه به کار می روند.

اسم غیر مسمّاست. کسی که اسم را بدون معنا بپرستد، کافر شده و چیزی را عبادت نکرده است، و کسی که اسم و معنا را عبادت کند، کافر شده و دو چیز را عبادت کرده است. و توحید آن است که معنا را بدون اسم بپرستد... . همانا خدا را نود و نه اسم است. پس اگر اسم عین مسمّا باشد، لازم می آید هر اسمی از آن اسماء، خدا باشد. لکن خداوند عزّوجلّ معنایی است که به وسیلۀ این اسامی به او دلالت می شود و همۀ آنها غیر اویند.

قَالَ إِنَّ اَلْکَلاَمَ صِفَةٌ مُحْدَثَةٌ لَیْسَتْ بِأَزَلِیَّةٍ کَانَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لاَ مُتَکَلِّمَ .(1) آیا خدا از ازل متکلّم بود؟ فرمودند: کلام، صفت حادث است و ازلی نیست .

خداوند عزّوجل، بود و متکلّم نبود.

2. عاصم بن حمید می گوید: از امام صادق (علیه السّلام) پرسیدم:

لَمْ یَزَلِ اَللَّهُ مُرِیداً؟

فَقَالَ إِنَّ اَلْمُرِیدَ لاَ یَکُونُ إِلاَّ لِمُرَادٍ مَعَهُ. بَلْ لَمْ یَزَلْ عَالِماً قَادِراً ثُمَّ أَرَادَ .(2) آیا خدا از ازل مرید بود؟

حضرت فرمودند: مرید، مرادی همراه دارد. بلکه از ازل

عالم و قادر بود، سپس اراده کرد.

3. امام رضا (علیه السّلام) می فرمایند:

فَلَمْ یَزَلِ الله عَزَّوَجَلَّ وکل عِلْمُهُ سَابِقاً لِلْأَشْیَاءِ قَدِیماً قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَهَا. فَتَبَارَکَ رَبُّنَا وتعالی عُلُوّاً کَبِیراً خَلَقَ الْأَشْیَاءَ وَ عِلْمُهُ بِهَا سَابِقٌ لَهَا کَمَا شَاءَ. کَذَلِکَ لَمْ یَزَلْ رَبُّنَا عَلِیماً سَمِیعاً بَصِیراً.(3) خدای عزّوجلّ علمش براشیا سابق و قدیم است، پیش از آن که آن ها را خلق کند. به یقین، پروردگارمان ارجمند و متعالی و بزرگ است. اشیا را چنان که خواست آفرید،

ص: 83

و علمش بر آن ها سابق است. و همین گونه پروردگار ما از

ازل علیم و سمیع و بصیر است.

4. امام صادق (علیه السّلام) می فرمایند:

لَمْ یَزَلِ اَللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ رَبَّنَا وَ اَلْعِلْمُ ذَاتُهُ وَ لاَ مَعْلُومَ وَ اَلسَّمْعُ ذَاتُهُ وَ لاَ مَسْمُوعَ وَ اَلْبَصَرُ ذَاتُهُ وَ لاَ مُبْصَرَ وَ اَلْقُدْرَةُ ذَاتُهُ وَ لاَ مَقْدُور.(1) خداوند عزّوجلّ، پروردگار ما، از ازل هست و علم ذاتش بود و معلومی وجود نداشت، و سمع ذاتش بود و مسموعی نبود، و بصر ذاتش بود و مُبْصَری وجود نداشت، و قدرت ذاتش بود و مقدوری وجود نداشت.

در خاتمه، دو نکتۀ مهم را مجدّداً یادآوری می نماییم:

1. دراطلاق اسماء و صفات - چه ازلی و چه فعلی - به خدای

تعالی، باید از محدوده مفاهیم خارج شد و این اسامی را

علامت و آیه او قرار داد.

2. اسماء الهی توقیفی اند، یعنی: از آنجایی که تعریف خدای

متعال فقط به خود او ممکن است، تنها چیزی اسم و نشانۀ او خواهد بود که او خود برای خویش برگزیده باشد.

ص: 84

ص: 86

7. ابن منظور، محمدبن مکرم (711 ق)، لسان العرب،

تصحیح امین محمّد عبد الوهاب و محمّدصادق العبیدی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1416 ق.

8. امام سجاد (علیه السّلام)، علی بن حسین، الصحیفة السجادیة، دفتر نشر الهادی، قم، 1376ش.

9. برقی، احمد بن محمد (274 ق)، المحاسن، تحقیق:

سیدمهدی رجائی، المجمع العالمی لأهل البیت (علیهم السّلام) ، 1416ق.

10. جعفی کوفی، مفضل بن عمر(148ق)، التوحید( المفضل)،

انتشارات مکتبة الداوری، قم، 1969 م.

11. حرّ عاملی، محمد بن حسن (1104 ق)، وسائل الشیعة،

تحقیق: موسسه آل البیت، نشر مهر، 1409 ق.

12. حرّعاملی، محمدبن حسن (1104 ق)، الفصول المهمّة فی

أصول الأئمة ( تکملة الوسائل)، تحقیق: محمد بن محمد

قائینی، معارف اسلامی امام رضا (علیه السّلام)، چاپ اول ، 1418ق.

13. خزاز قمی، علی بن محمد (قرن 4)، کفایة الأثر فی النص

علی الأئمة الإثنی عشر، تحقیق: عبدالّطیف حسینی کوه

کمری، انتشارات بیدار، قم، 1401 ق.

14. شیخ بهایی، محمدبن حسین (1031 ق)، مفتاح الفلاح

فی عمل الیوم واللیلة من الواجبات و المستحبات( ط -

القدیمة)، دار الأضواء، بیروت، 1405 ق.

15. طبرسی، احمد بن علی(588 ق)، الاحتجاج علی

أهل اللجاج، تحقیق: شیخ ابراهیم بهادری و شیخ محمدهادی، انتشارات اسوه، قم، 1422 ق.

ص: 88

16. الفتال نیشابوری، محمد بن احمد( 508 ق)، روضة

الواعظین و بصیرة المتعظین، تحقیق: سید محمد مهدی

سید حسن خرسان، منشورات الرضی، قم.

17. فراهیدی، خلیل بن احمد(175 ق)، کتاب العین، داراحیاء

التراث العربی، بیروت.

18. فیومی، احمد بن محمد(770 ق)، المصباح المنیر فی

غریب الشرح الکبیر، مؤسّسه دارالهجرة، قم، 1405 ق.

19. کشی، محمدبن عمر (460 ق)، رجال الکشی- إختیار

معرفة الرجال، تحقیق: محمدبن حسن طوسی، وزارت

فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1382 ش.

20. کفعمی، ابراهیم بن علی (905 ق)، المصباح (جنة الأمان

الواقیة، انتشارات دار الرضی، قم، 1405ق.

21. کفعمی، ابراهیم بن علی (905 ق)، البلد الأمین و الدرع

الحصین، چاپ سنگی.

22. کلینی، محمد بن یعقوب (326 ق)، الکافی، تحقیق: علی

اکبر غفاری، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1363 ش.

23. مجلسی، محمد باقربن محمدتقی (1110 ق)، بحار الانوار،

دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق.

24. نوری، حسین بن محمد تقی (1320 ق)، مستدرک الوسائل

و مستنبط المسائل، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت، قم، 1407 ق.

ص: 89

ص: 90

التوحید محمد الیابانی الاسکویی

دار الولایة للنشر 1660 - 1440

ص: 91