ص: 2

خلاصه دروس عقاید: نبوت

محمد بیابانی اسکویی

به اهتمام محمدهاشم رسولی

ص: 3

سرشناسه:بیابانی اسکوئی ، محمد، ‫1341 -

Biabani Oskouei, Mohammad

عنوان قراردادی:نبوت .برگزیده

عنوان و نام پدیدآور:خلاصه دروس عقاید: نبوت/محمد بیابانی اسکویی ؛ به اهتمام محمدهاشم رسولی.

مشخصات نشر:مشهد : انتشارات ولایت، ‫ 1397.

مشخصات ظاهری: ‫ 136 ص.

شابک: ‫ 300000 ریال ‫: ‫ ج. 3 ‫: ‫ ‮ 978-964-6172-56-2 ؛ ‫ دوره ‫: ‫ ‮ 978-964-6172-05-0

وضعیت فهرست نویسی:فیپا

یادداشت:کتابنامه.

موضوع:نبوت

موضوع:Prophecy

موضوع:شیعه -- اصول دین

موضوع:Shi'ah -- *Pillars of Islam

شناسه افزوده:رسولی، محمدهاشم، ‫1364 -

رده بندی کنگره: ‫ ‮ BP220 ‫ ‮ /ب9ن201 1397

رده بندی دیویی: ‫ ‮ 297/43

شماره کتابشناسی ملی:5272473

ص: 4

اللَّهُمَّ کُنْ لِوَلِیِّکَ الحُجَةِ بنِ الحَسَن صَلَواتُکَ علَیهِ و عَلی آبائِهِ فِی هَذِهِ السَّاعَةِ وَ فِی کُلِّ سَاعَةٍ وَلِیّاً وَ حَافِظاً وَ قَائِداً وَ نَاصِراً وَ دَلِیلًا وَ عَیْناًحَتَّی تُسْکِنَهُ أَرْضَکَ طَوْعاً وَ تُمَتعَهُ فِیهَا طَوِیلا”

ص: 6

2. اشکال نظر متکلّمین...31

اختلاف درجات پیامبران .33

خودآزمایی...37

درس دوم: حکمت های بعثت پیامبران ..39

1. بیدارگری و بازخواست پیمان فطری ..41

2. شناساندن طریق عبادت و بندگی.42

3. اثارۀ گنج های عقول .44

4. شناساندن حق از باطل...46

5. بیان مصالح و مفاسد.48

6. اتمام حجّت .49

7. بشارت و انذار..51

8. برقراری عدل و داد ..52

9. تعلیم و تربیت ..53

10. بقای عالم و یادآوری آیات و نعمت های الهی...57

خودآزمایی..60

درس سوم: ویژگی های پیامبران و راه های شناخت آنان.61 الف) عصمت ...63

1. معنای لغوی و اصطلاحی عصمت..63

2. عصمت و اختیار.64

3. مقدّمات عصمت.64

3- 1) معرفت..64

3- 2) تقوا و پارسایی..65

3- 3) دور بودن از نفوذ شیطان .66

3 - 4) طینت پاک، اصلاب و ارحام پاکیزه .66

ص: 8

4. انواع عصمت ...67

5. لزوم عصمت پیامبران .68

ب) علم . .69

1. چگونگی عالم شدن پیامبران ..69

2. حدود علم پیامبران ..70

ج) سایر ویژگی ها.74

1. امامت و وجوب طاعت .74

2. پیامبران گواهان امّت ها..75

3. مردانی از جنس بشر...76

4. ابتلای پیامبران .77

5. صدق رؤیا ...78

6. اخلاق خوب .79

راه های شناخت پیامبران .81

1. عقل و خرد.81

2. تنصیص و معرّفی پیامبران پیشین.82

3. آیۀ بیّنه (معجزه). .83خودآزمایی.90

فصل دوم: نبوّت خاصّه .91

درس چهارم: پیامبران پیشین و پیامبر اسلام (صلّی الله علیه وآله) ..93

پیامبران پیشین. .95

1. منبع صحیح شناخت پیامبران پیشین..95

2. تعداد پیامبران .96

3. پیامبران اولوالعزم .96

4. سخن و زبان پیامبران ...97

ص: 9

5. کتاب های پیامبران .98

پیامبر اسلام (صلّی الله علیه وآله) ..99

1. زمان بعثت پیامبر اسلام(صلّی الله علیه وآله).99 2. جهانی بودن بعثت پیامبر اسلام (صلّی الله علیه وآله) .100

3. افضلیت پیامبر اسلام ی(صلّی الله علیه وآله) بر پیامبران دیگر...100

4. امّی بودن پیامبر اسلام (صلّی الله علیه وآله) ...102

5. راه های شناخت پیامبر اسلام(صلّی الله علیه وآله) ..103

6. ختم نبوّت و جاودانگی شریعت ..105

خودآزمایی.107

درس پنجم: وحی و شریعت .109

1. حقیقت وحی.111

2. اقسام وحی..114

3. روح الأمین و روح القدس.114

4. مصونیت وحی...115

5. انقطاع وحی.118

6. ابعاد وحی.119

شریعت .119

1. ماهیّت شریعت.119

2. حدود قلمرو شریعت ..120

3. حجّیّت و اعتبار شریعت ..122

خودآزمایی..123

منابع و مآخذ.125

ص: 10

این مجموعه خلاصه ای از پنج جلد کتاب مفصّل در همین موضوعات است که پیش از این بارها چاپ و منتشر گردیده است.

ضمن تشکر از حُسن عنایت مخاطبان ارجمند و التماس دعای خیر از این عزیزان، تقاضای نگارنده این است که با پیشنهادات و انتقادات سازنده خویش ما را در بهبود و اصلاح این مجموعه یاری نمایید.

در خاتمه از فاضل ارجمند و دوست گرامی جناب آقای حجة الاسلام و المسلمین شیخ هاشم رسولی که با زحمات فراوان، تلخیص و نگارش این اثر را به عهده گرفته و به انجام رساندند تشکر و قدردانی می کنم. از خداوند متعال برای خود و ایشان و همه شیعیان امامان معصوم (علیهم السّلام) استدعای سلامت کامل در دنیا و آخرت با اعتقادی سالم و عالمانه و عارفانه دارم . به امید آن روزی که پرچمدار عدل کامل از پشت پرده غیبت برون آید و همۀ عالم را پر از عدل و داد و نور و روشنایی کند. و چه خوب است که خداوند رؤوف و مهربان آن زمان را هر چه زودتر روزی بندگان خویش کند تا در سایۀ حاکمیت آن بزرگوار تعالیم دینی از غربت بیرون آمده و عبودیت همه جای زمین را در بر بگیرد. وآخر دعوانا أن الحمد لله رب العالمین.

98/2/17

محمد بیابانی اسکویی

ص: 12

ص: 14

ص: 16

از امام باقر (علیه السّلام) در مورد رسولی سؤال می شود که نه از جنس فرشتگان و بشر بوده و نه از جنس جنّیان، و آن حضرت در جواب به کلاغی اشاره می فرمایند که خداوند متعال او را فرستاد تا به قابیل نشان دهد چگونه جسد برادرش را دفن کند. (1)

را مشاهده نمی کند؛ در حالی که رسول علاوه بر آنکه صدای فرشتۀ وحی را می شنود و او را در خواب می بیند، در بیداری هم توانایی مشاهده فرشتۀ وحی را دارد. امام باقر (علیه السّلام) در این باره می فرمایند:

النَّبِیُّ الَّذِی یرَی فِی منَامِهِ ویَسْمَعُ الصَّوتَ وَلَا یُعَایِنُ الْمَلَکَ وَ الرَّسُولُ الَّذِی یَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ یَری فِی الْمَنَامِ وَیُعَاینُ الْمَلَکَ.(1) نبی شخصی است که در خواب می بیند و صدا را می شنود و فرشته را مشاهده نمی کند؛ و رسول شخصی است که صدا را می شنود و در خواب می بیند و فرشته را مشاهده می کند.

نکتۀ دیگری که در این جا لازم است متذکّر گردیدم آنکه: اگرچه معنای لغوی رسول، «مأمور به تبلیغ بودن» را نیز در بردارد، امّا از نظر قرآن و روایات این مطلب اختصاصی به رسول نداشته و در معنای نبی و رسول چنین چیزی لحاظ نگشته است ، بلکه در استعمال قرآن و روایات، هردو واژۀ نبی و رسول متعلَّق

بعث» و «ارسال» قرار گرفته اند. به عنوان نمونه، خدای تعالی

می فرماید: «وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَلَا نَبِیٍّ »(2)؛

رسول و نبیّی پیش از تو نفرستادیم .

ص: 19

در نتیجه نبی و رسول هر دو در مواردی از سوی خداوند

متعال برای ابلاغ اموری به مردم مأموریت می یابند.

واقرار زبانی و عمل ظاهری داشته باشد، جزو مسلمانان به شمار آمده و احکام فرد مسلمان براو جاری می شود. امام صادق (علیه السّلام) در این باره می فرمایند:

الإِسلَامُ هُوَ الظَّاهِرُ الَّذِی عَلَیْهِ النَّاسُ شَهَادَةُ أَنْ لَا إلَهَ إلَّا اللهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَإقَامُ الصَّلاَةِ وإیتَاءُ الزَّکَاۃِ وَحِجُّ الْبَیْتِ وَصِیَامُ شَهْر رَمَضَانَ فَهَذَا الإسْلَامُ.(1) اسلام امر ظاهر و آشکاری است که همۀ مردم بر آن هستند؛ یعنی شهادت به اینکه خدایی جز الله نیست و او یگانه است و شریکی ندارد، و این که محمّد بنده و رسول اوست، و به پا داشتن نماز و دادن زکات و حجّ خانۀ خدا و روزۀ ماه رمضان، پس اسلام همین است.

با کمی تأمّل، روشن است که لازمۀ پذیرفتن رسالت و نبوّت رسول خدا(صلّی الله علیه وآله) ، ایمان و اقرار به همۀ آن چیزی است که آن حضرت از ناحیۀ خدای تعالی آورده است. یکی از این موارد که در قرآن کریم و روایات اهل بیت (علیهم السّلام) نیز به آن اشاره شده است، تصدیق و ایمان به پیامبران الهی دیگر و اموری است که بر آن ها نازل شده است. خداوند متعال در قرآن کریم در مقابل یهود و نصارا که هدایت را تنها از آن خود می دانستند، به مردم چنین دستور می دهد:

ص: 21

«قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَیْنَا وَمَا أُنْزِلَ إِلَی إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ وَإِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطِ وَمَا أُوتِیَ مُوسَی وَعِیسَی وَمَا أُوتِیَ النَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لَا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ *«فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْلِ مَا آمَنْتُمْ بِهِ فَقَدِ اهْتَدَوْا وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا هُمْ فِی شِقَاقٍ »(1) ؛ بگویید: ایمان آوردیم به خدا و آنچه بر ما نازل شده و آنچه به ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط نازل شده است. و آنچه به موسی و عیسی داده شده است. و آنچه به پیامبران از سوی پروردگارشان داده شده است. بین هیچکدام از آنها فرق نمی گذاریم و ما در مقابل خدای تعالی تسلیم هستیم.

پس اگر ایمان آورند به گونه ای که شما ایمان آوردید، قطعاً هدایت خواهند یافت و اگر اعراض کنند، پس همانا در اختلاف و دشمنی خواهند بود.

پس معلوم می شود که از نظر خدای تعالی ایمان به هیچ پیامبری بدون ایمان به پیامبران دیگر تمام و کامل نیست. امام رضا (علیه السّلام) نیز در جواب مأمون که از آن حضرت خواسته بود اسلام را به اختصار بیان نمایند، به خطّ مبارک خویش چنین نوشتند:

...مَحْض الإِسلَامِ شَهَادَةُ أَنْ لَا إلَهَ إلَّا اللهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ... وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَمِینُهُ... وَأَنَّ جَمِیعَ مَا جَاءَ بِهِ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِاللهِ هُوَالْحَقُّ المُبِینُ والتَّصْدِیقُ

ص: 22

بِهِ وَ بِجَمِیِعِ مَنْ مَضَی قَبْلَهُ مِنْ رُسُل اللهِ وَ أَنْبِیَائِهِ وَ حُجَجِهِ. (1). حقیقت اسلام عبارت است از شهادت به این که

خدایی جزالله نیست و او یگانه است و شریکی ندارد... و این که محمّد (صلّی الله علیه وآله) بنده و رسول و امین اوست ... و این که جمیع آنچه محمّد بن عبدالله(صلّی الله علیه وآله) آورده است حقّ آشکاری است، و تصدیق به او و به همۀ رسولان خدا و پیامبرانش و حجّت های او که پیش از پیامبر اسلام آمده اند. بدین ترتیب روشن می شود که اقرار و شهادت به نبوّت و رسالت همۀ انبیا و رسولان الهی از اصول دین اسلام بوده و تکذیب یکی از پیامبران، تکذیب همۀ آن ها می باشد. به عبارت دیگر، کسی که یکی از پیامبران الهی را انکار نماید، همانند کسی است که پیامبر گرامی اسلام (صلّی الله علیه وآله) را انکار نموده باشد و جزو مسلمانان محسوب نمی گردد. امام صادق (صلّی الله علیه وآله) در این زمینه می فرمایند:

وَاعْلَمُوا أَنَّهُ لَوْ أَنْکَرَ رَجُلٌ عیَسَی ابْنَ مَرْیَمَ (علیه السّلام) وَ أَقَرَّبِمَنْ سِواهُ مِنَ الرُّسُلِ لَم یُؤْمِنْ.(2) بدانید کسی که عیسی بن مریم را انکار کند و به همه رسولان دیگر اقرار کند مؤمن محسوب نمی شود.

ص: 23

از آن جایی که اثبات نیاز انسان به وجود پیامبران الهی مساوی با اثبات لزوم و وجوب ارسال پیامبران بر خدای تعالی نمی باشد، لازم است بحث وجوب ارسال رسل بر خداوند را به صورت جداگانه بررسی نماییم . در این بخش، ابتدا به تبیین دیدگاه های موجود درباره این بحث خواهیم پرداخت و پس از آن، اشکالات وارد بر هریک از این دیدگاه ها را بیان خواهیم کرد.

دربارۀ وجوب فرستادن پیامبران و لزوم این لطف بر خداوند متعال، دو دیدگاه وجود دارد: دیدگاه فلسفی و دیدگاه کلامی.

بر خدا لازم است که فیض کند. زیرا در رحمت او بخلی نیست و جود و لطف او را نقصی نمی باشد. و وجوب در این جا بدان معنا نیست که شخصی او را به این امر فرمان دهد پس بر او اطاعت واجب گردد، خداوند از این بلند مرتبه تر است، بلکه معنای وجوب در این جا مانند وجوب در «واجب الوجود» است. (1)

قاضی ابن بَرّاج در مورد وجوب لطف بر خداوند متعال

می نویسد:

لطف بر خدا واجب است. پس لطف عبارت است از نصب دلیل ها و کامل کردن عقل و ارسال رسولان در زمانشان و بعد از انقطاع آنها ابقای امام، تا رشتۀ غرض الهی قطع نگردد.(1)

خواجه نصیرالدین طوسی نیز در این باره می فرماید:

همانا لطف واجب است برای اینکه تحصیل غرض بدان وابسته است.(2)

همچنین شیخ طوسی معتقد است همان طور که اگر کسی مهمانی را به هدف حضور در منزلش و صَرف طعام دعوت نماید ولی امکانات لازم برای این منظور را تهیّه نکند یا درب را به روی آن فرد ببندد، از نظر عقلا مستحقّ مذمّت و نکوهش خواهد بود، منع لطف از سوی خدای تعالی و عدم ارسال پیامبران نیز عقلاً قبیح شمرده می شود و به همین جهت است که چنین لطفی بر خداوند واجب و لازم می گردد.(3)

در مورد نظریۀ شیخ مفید در این مسأله نیز باید گفت:

اگرچه شیخ مفید وجوب لطف را از باب جود و کرم دانسته(4)

ص: 27

واین اختلاف میان کلمات و الفاظ او با سایر متکلّمین موجب گشته عدّه ای چنین برداشت کنند که او در مسألۀ وجوب لطف راه فیلسوفان را طی نموده و بر خلاف سایر متکلّمان عدلیّه، این مسأله را از فروع حسن و قبح عقلی نمی داند، امّا باید دانست که منظور وی از اینکه وجوب لطف را از باب جود و کرم عنوان نموده، همانند دیگر متکلّمان، همان نقض غرض می باشد. شاهد بر این مطلب عبارت خود شیخ در کتاب «النکت الإعتقادیّة» است؛ آن جا که می نویسد:

اگر گفته شود: وجوب لطف از باب حکمت چه دلیلی دارد؟

جواب آن است که: دلیل بر این وجوب، توقّف غرض مکلّف بر لطف است، پس از باب حکمت واجب می شود و آن مطلوب است.(1)

که از درون ذات پدید می آید، بدون این که ذات بتواند از پدید آمدن آن جلوگیری کند. براین اساس، جود و کرم و لطف ، صفت ذات خدای تعالی محسوب می گردد و به همین جهت ذات الهی همواره دارای فیض ولطف بوده و فرض وجود ذات بدون این لطف و فیض، فرضی محال است. در حالی که چنین اعتقادی برخلاف خالقیّت ارادی و فیض مقتدرانه و همراه با عدل خداوند متعال می باشد؛ و باید دانست که جود و لطف به معنایی که با وجود آن چیزی غیر از خدا موجود می شود، از صفات فعل الهی است نه صفات ذات.

اشکال دیگر آن که لازمۀ چنین اعتقادی آن است که بپذیریم همواره خلق با ذات الهی همراه بوده است. در حالی که بر اساس معارف و آموزه های صحیح دینی، خداوند متعال بود و هیچ خلقی در کار نبود و بعد شروع به آفرینش نمود و پیش از خلق و بعد از خلق، هیچ تغییری در خداوند متعال پدید نیامده است.

اشکال سوم آن که از نظر فلاسفه منع لطف از سوی خدای تعالی مساوی بخل و راه یافتن نقص به ذات الهی می باشد. در حالی که اتّصاف خدای تعالی به حقیقت جود و کرم و لطف پیش از خلق و بعد از آن، هیچ فرقی در حقیقت ذات او ایجاد نکرده است. زیرا او آنگاه که خلق نکرده بود، بر خلق کردن توانا بود و بعد از آفرینش هم بر از بین بردن و ابقای آن تواناست.

ص: 29

پس آن گاه که خلق نکرده بود، از سر بخل نبود و حال که از بین نمی برد از عجز و ناتوانی او نیست. علاوه بر این، باید دانست که چون بندگان هیچ حقّی بر خدای تعالی ندارند، پس هر چه خداوند به آنان می دهد فضل و احسان است و اگر چیزی به آنان ندهد، ناشی از بخل و عدم جود خداوند نبوده و هیچ حقّی از آنان ضایع نگشته ، بلکه خدای تعالی همواره و در هر حال جواد است. در روایتی در همین رابطه چنین آمده که مردی از امام کاظم (علیه السّلام) سؤال کرد:

أَخْبِرْنِی عَنِ اَلْجَوَادِ فَقَالَ إِنَّ لِکَلاَمِکَ وَجْهَیْنِ فَإِنْ کُنْتَ تَسْأَلُ عَنِ اَلْمَخْلُوقِ فَإِنَّ اَلْجَوَادَ اَلَّذِی یُؤَدِّی مَا اِفْتَرَضَ اَللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ عَلَیْهِ وَ اَلْبَخِیلُ مَنْ بَخِلَ بِمَا اِفْتَرَضَ اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ إِنْ کُنْتَ تَعْنِی اَلْخَالِقَ فَهُوَ اَلْجَوَادُ إِنْ أَعْطَی وَ هُوَ اَلْجَوَادُ إِنْ مَنَعَ لِأَنَّهُ إِنْ أَعْطَی عَبْداً أَعْطَاهُ مَا لَیْسَ لَهُ وَ إِنْ مَنَعَ مَنَعَ مَا لَیْسَ لَهُ .(1) جواد یعنی چه؟ فرمودند: سخن تو دو جهت دارد. اگر مقصودت جواد در خلق است، جواد کسی را گویند که فرایض الهی را ادا کند. و اگر مقصودت خداست، پس خدا عطا هم بکند جواد است منع هم کند جواد است؛ زیرا او چیزی را به تو می دهد که حقّ تو نیست و چیزی را که به تو نمی دهد، باز هم حقّ تو نیست.

ص: 30

امیرالمؤمنین (علیه السّلام) نیز در این باره می فرمایند:

کُلُّ مَانِعٍ مَذْمُومٌ مَا خَلَاهُ! (1)

هر کسی که منع کند نکوهش می شود جز خدا.

نخواهد شد و در این صورت عمل قبیحی هم صورت نخواهد گرفت.

ممکن است عدّه ای بگویند ارسال رسولان، از باب عدل الهی بر خداوند متعال واجب است؛ چراکه با نفرستادن پیامبران از سوی خدای تعالی، حجّت بر خلق تمام نشده و عقاب بلا بیان لازم خواهد آمد و این، ظلم به بندگان است. در پاسخ به این ادعا نیز باید گفت: از آن جایی که عمل به وعید و تهدید بر خداوند متعال واجب نیست ، ارسال رسولان هم بر او واجب نخواهد بود.

علاوه بر همۀ مطالب فوق، وجود فترت ها(1) و انسان هایی که هیچ خبر آسمانی ای به گوش آنها نخورده است و نیز روایاتی که در باب اطفال و دیوانگان و مستضعفین رسیده که آنان پیش از اتمام حجّت بر ایشان از دنیا می روند، همه و همه نشان دهندۀ این مطلب است که هیچ دلیلی برای اثبات لزوم ارسال رسولان بر خداوند متعال وجود ندارد و همۀ الطاف الهی بر مخلوقات، از جمله ارسال رسولان و اعطای عقل و شعور و نظایر آنها، فضل و احسانی بیش نیست و اگر خداوند این فضل و احسان را نمی کرد، هیچ اشکالی متوجّه او نمی شد. مرحوم آیت الله خویی نیز بر خلاف بیش تر متکلّمان امامیّه ، قائل به عدم وجوب لطف بر خداوند متعال بوده و معتقد است

ص: 32

هر چیزی که از سوی خدای تعالی صادر می شود، فضل و رحمت صرف بر بندگانش می باشد. (1)

در این آیات به برخی از جهات تفضیل و برتری بعضی از

پیامبران بر برخی دیگر اشاره شده است. از جمله اعطای آیات روشن، تأیید به وسیلۀ روح القدس، کلیم الله بودن و داشتن کتاب . علاوه بر این امور، جهات برتری و فضیلت دیگری هم در روایات اهل بیت (علیهم السّلام) بیان شده است. یکی از این جهات برتری آن است که تعدادی از انبیا صاحب شریعت بوده اند و انبیای دیگر از شرایع آنها پیروی می کرده اند. در روایتی امام رضا (علیه السّلام) اولوالعزم بودن پیامبران اولوالعزم (علیهم السّلام) را به صاحب شریعت بودن آن ها تفسیر نموده و فرموده اند که همۀ پیامبرانی که مابین دو پیامبر اولو العزم بوده اند، تابع شریعت و روش و کتاب پیامبر اولوالعزم قبل از خود بوده اند. (1)

جهت دیگری که در روایات برای برتری بعضی از انبیا ذکر

شده، رسیدن برخی از آنان به مقام امامت و سلطنت و تفاوت در گسترۀ نبوّت آنان می باشد. امام صادق (علیه السّلام) در حدیثی پیامبران الهی را به چهار دسته تقسیم فرموده و اختلاف درجات آنان را این گونه شرح می دهند:

اَلْأَنْبِیَاءُ وَ اَلْمُرْسَلُونَ عَلَی أَرْبَعِ طَبَقَاتٍ فَنَبِیٌّ مُنَبَّأٌ فِی نَفْسِهِ لاَ یَعْدُو غَیْرَهَا وَ نَبِیٌّ یَرَی فِی اَلنَّوْمِ وَ یَسْمَعُ اَلصَّوْتَ وَ لاَ یُعَایِنُهُ فِی اَلْیَقَظَةِ وَ لَمْ یُبْعَثْ إِلَی أَحَدٍ وَ عَلَیْهِ إِمَامٌ مِثْلُ مَا کَانَ إِبْرَاهِیمُ عَلَی لُوطٍ (علیه السّلام) وَ نَبِیٌّ یَرَی فِی مَنَامِهِ وَ یَسْمَعُ

ص: 34

اَلصَّوْتَ وَ یُعَایِنُ اَلْمَلَکَ وَ قَدْ أُرْسِلَ إِلَی طَائِفَةٍ قَلُّوا أَوْ کَثُرُوا کَیُونُسَ قَالَ اَللَّهُ لِیُونُسَ «وَ أَرْسَلْناهُ إِلی مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ»(1)- قَالَ یَزِیدُونَ ثَلاَثِینَ أَلْفاً- وَ عَلَیْهِ إِمَامٌ وَ اَلَّذِی یَرَی فِی نَوْمِهِ وَ یَسْمَعُ اَلصَّوْتَ وَ یُعَایِنُ فِی اَلْیَقَظَةِ وَ هُوَ إِمَامٌ مِثْلُ أُولِی اَلْعَزْمِ وَ قَدْ کَانَ إِبْرَاهِیمُ (علیه السّلام) نَبِیّاً وَ لَیْسَ بِإِمَامٍ حَتَّی قَالَ اَللَّهُ «إِنِّی جاعِلُکَ لِلنّاسِ إِماماً».(2).(3)

پیامبران و رسولان چهار طبقه اند:1) پیامبری که پیامبر نفس خویش است واز نفس خود فراتر نمی رود.

2) پیامبری که در خواب می بیند و صدا را می شنود، ولی در بیداری نمی بیند و به احدی مبعوث نشده و امامی بر او امامت می کند، مانند امامت حضرت ابراهیم (علیه السّلام) نسبت به لوط (علیه السّلام). 3) پیامبری که در خواب می بیند و صدا را می شنود و فرشتۀ وحی را مشاهده می کند و بر گروهی کم یا زیاد مبعوث شده است، مانند یونس که خداوند دربارۀ او فرموده: «و او را به صد هزار یا بیش تر فرستادیم» - امام (علیه السّلام) فرمودند: «یزیدون» یعنی سی هزار نفر . . برای این پیامبران امامی هم وجود دارد. 4) پیامبری که در خواب می بیند و صدا را می شنود و در بیداری هم مشاهده می کند و امامت هم دارد، مانند پیامبران اولو العزم. و ابراهیم (علیه السّلام) پیامبر بود

ص: 35

و امامت نداشت تا این که خدای تعالی فرمود: «همانا تو

را برای مردم امام قرار دادم».

تفاوت دیگری که در روایات به آن اشاره شده، آن است که برخی از پیامبران الهی، نبوّتشان علنی و آشکار بوده و برخی دیگر پنهان و مخفی. در حدیثی از امام باقر (علیه السّلام) چنین آمده که در فاصلۀ زمانی بین حضرت آدم و حضرت نوح (علیه السّلام) پیامبرانی به صورت پنهان بوده اند و به همین جهت نامشان در قرآن نیامده است، چنان که پیامبران علنی در قرآن نام برده شده اند.(1)

ص: 36

ص: 38

ص: 39

ص: 40

فطری دچار فراموشی می شوند؛ به گونه ای که در این دنیا آن معرفت فطری به خودی خود شکوفا نمی گردد. یکی از فواید و آثار مهم بعثت انبیا، بیدار کردن بشر از خواب غفلت و فراموشی و یادآوری نعمتی فراموش شدۀ معرفت الهی می باشد. پس پیامبران الهی مردم را به خدای تعالی متوجّه می سازند و پیمانی را که آنان با خدای خویش در عوالم پیشین بسته اند بازخواست می کنند. امیرالمؤمنین (علیه السّلام) در این باره می فرمایند:

فبَعَثَ فیهِم رُسُلَهُ و واتَرَ إلَیهِم أنبیاءهُ ؛ لِیَستَأدُوهُم مِیثاقَ فِطرَتِهِ ، و یُذَکِّروهُم مَنسِیَّ نِعمَتِهِ .(1) پس در میان آنها رسولانش را مبعوث کرد و پیامبرانش را پی در پی فرستاد تا پیمان فطرتش را از آنها طلب کنند و نعمت فراموش شده اش را به آنان یادآوری کنند. و به همین جهت است که خداوند عزّوجلّ پیامبرش را با

عنوان «مذکّر» یاد کرده و می فرماید:

«فَذَکِّرْ إِنَّمَا أَنْتَ مُذَکِّرٌ * لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ »(2)؛

پس یاد آور که تو فقط یادآوری . بر آنها مسلّط نیستی .

و عبودیّت به معنای بندگی کردن و بنده بودن است.(1) عبادت از شؤون و وظایف بنده در مقابل مولا و مالک خویش محسوب می گردد. همچنین به تصریح قرآن کریم، یکی از اهداف اصلی خلقت انسان و جنیّان، عبادت خداوند متعال می باشد.(2) البتّه منظور از عبادت در این جا، عبادت اختیاری است نه عبادت و خضوع تکوینی؛ که همۀ موجودات در مقابل عظمت خدای تعالی تکویناً خاضع و خاشع اند. این عبادت و عبودیّت اختیاری انسان در صورتی تحقق پیدا می کند که اولاً او متوجّه خدای خویش شده باشد و بداند که خالق و مالک او و همۀ موجودات، خداوند است؛ ثانیاً بداند که چگونه باید خضوع و فروتنی خود را به پروردگارابراز نموده و نعمت های او را سپاس گوید. پس همۀ انسان ها علاوه بر این که در شناخت خدا به تذکّرات و تعالیم پیامبران الهی نیازمندند، در کیفیّت عبادت او نیز به آنان سخت محتاجند. به همین جهت است که بیش ترامّت ها با اندکی دور افتادن از پیامبران و اوصیای الهی و تعالیم آن ها، دچار شرک و بت پرستی گشته اند.

پس یکی از اهداف مهمّ پیامبران ، دعوت مردم به عبادت و پرستش خداوند متعال و ترک شرک و بت پرستی و مبارزه با آن بوده است. نگاهی گذرا به سرگذشت پیامبران الهی در قرآن کریم ، به خوبی نشان دهندۀ آن است که تاریخ زندگی آنان سرشار

ص: 43

از این مبارزات بوده است؛ مواردی نظیر شکستن بت ها توسّط حضرت ابراهیم (علیه السّلام) ، گوساله پرستی امّت حضرت موسی (علیه السّلام) و بت پرستی اعراب جاهلی در زمان پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله) که کعبه را تبدیل به بتکده کرده بودند. امیرالمؤمنین (علیه السّلام) نیز دربارۀ این هدف بعثت می فرمایند:

فَإِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بَعَثَ مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِالْحَقِّ لِیُخْرِجَ عِبَادَهُ مِنْ عِبَادَةِ عِبَادِهِ إِلَی عِبَادَتِهِ وَ مِنْ عُهُودِ عِبَادِهِ إِلَی عُهُودِهِ وَ مِنْ طَاعَةِ عِبَادِهِ إِلَی طَاعَتِهِ وَ مِنْ وَلاَیَةِ عِبَادِهِ إِلَی وَلاَیَتِهِ .(1) همانا خداوند متعال محمّد (صلّی الله علیه وآله) را به حق مبعوث کرد تا بندگانش را از عبادت بندگانش به عبادت خودش، و از عهد و پیمان با بندگانش به عهد و پیمان خودش، و از پیروی بندگانش به پیروی خودش، و از ولایت بندگانش به ولایت خویش بیرون آورد.

وعباراتی از این دست، در آیات فراوانی مردم را به تعقّل و خردورزی دعوت می کند و آنان را که عقل و خرد خویش را به کار نمی گیرند سرزنش می کند. امیرالمؤمنین (علیه السّلام) از این هدف و وظیفۀ مهمّ رسولان الهی به «إثارۀ گنج های عقول» تعبیر نموده و می فرمایند:

فبَعَثَ فیهِم رُسُلَهُ و واتَرَ إلَیهِم أنبیاءهُ ؛ لِیَستَأدُوهُم مِیثاقَ فِطرَتِهِ... ، و یُثیروا لَهُم دَفائنَ العُقولِ .(1) پس در میان آنها رسولانش را مبعوث کرد و پیامبرانش را پی در پی به سوی آن ها گسیل داشت تا پیمان فطرتش را از آنها طلب کنند. و گنج های خردهایشان را

برایشان بیرون آورند.

امام کاظم (علیه السّلام) نیز در این رابطه فرموده اند:

ما بَعَثَ اللّهُ أَنْبِیاءَهُ وَ رُسُلَهُ إِلی عِبادِهِ إِلاّ لِیعْقِلُوا عَنِ اللّهِ.(2)

خداوند پیامبران و رسولانش را به سوی بندگانش مبعوث

نکرد جز این که از ناحیۀ خدا به عقل دریابند.

امام کاظم (علیه السّلام) در ادامۀ این حدیث شریف عقل را به عنوان حجّت باطنی خدا و پیامبران را حجّت های ظاهری خداوند متعال معرّفی فرموده اند. پس یکی از کارهای مهمّ پیامبران الهی به کار انداختن و به کمال رساندن خردها و عقول بندگان

ص: 45

الهی است تا با کمک عقل که حجّت باطنی خداوند است، حجّت را بر بندگان تمام کنند. و به همین خاطر است که پیامبران الهی از کامل ترین مردم از جهت عقل و خردورزی انتخاب شده اند. رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) می فرمایند:

وَ لاَ بَعَثَ اَللَّهُ نَبِیّاً وَ لاَ رَسُولاً حَتَّی یَسْتَکْمِلَ اَلْعَقْلَ وَ یَکُونَ عَقْلُهُ أَفْضَلَ مِنْ جَمِیعِ عُقُولِ أُمَّتِهِ.(1) و خداوند پیامبر و رسولی را مبعوث نکرد تا این که عقل او را کامل کرد و عقل او از عقول همه امت خویش برتر باشد.

و در آن اختلاف نمی کنند مگر آنان که کتاب به آنها داده شده است بعد از آن که دلیل های آشکار برایشان آمد. و این اختلاف به خاطر تجاوز بین آنها بود. پس خداوند آنان را که ایمان آوردند به آنچه در آن اختلاف پیدا کرده بودند از حق، به اذن خود هدایت کرد. و خدا هرکس را بخواهد به راه مستقیم هدایت می کند. طبق این آیۀ شریفه، پیش از آمدن پیامبران، مردم امّتی واحد و یکدست بودند و اختلافی در میان آنها وجود نداشت. با مراجعه به روایاتی که از اهل بیت (علیهم السّلام) در تفسیر این آیه آمده، متوجّه می شویم که منظور از این یکدستی، عدم اختلاف مردم از جهت کفر و ایمان و شرک می باشد؛ چراکه قبل از آمدن پیامبران و بدون بهره مندی از تعالیم آنان، مردم اصلاً متذکّر و متوجّه خدای تعالی و معرفت فطری خود نبودند تا بتوانند او را انکار نموده یا به او اقرار نمایند و در زمرۀ کافران یا مؤمنان درآیند. چنین انسان هایی در کلام اهل بیت (علیهم السّلام) « ضُلَّالَ» نامیده شده اند.(1) یعنی گمشدگانی که از خدا غافل بوده اند.

با آمدن پیامبران و توجّه دادن مردم به خدای تعالی، اختلاف در میانشان پدید آمد و عدّه ای مؤمن گشته، عدّه ای کفر ورزیدند و عدّۀ دیگری مشرک شدند. پیامبران الهی مردم را انذار کرده و بشارت می دهند و کتب الهی بر آنها نازل می شود تا با آمدن پیامبران و نزول کتب آسمانی، حق از باطل

ص: 47

شناخته شود و مردم متوجّه حقوق خود شوند و قوانین الهی به گوش همۀ آنها برسد. و پس از همۀ این هاست که خداوند متعال درباره اختلاف آنها حکم می نماید و آنان با مراجعه به دلیل های روشن الهی حق را از باطل تشخیص می دهند.

وَ مَنَافِعِهِمْ وَ مَا بِهِ بَقَاؤُهُمْ وَ فِی تَرْکِهِ فَنَاؤُهُمْ.(1)

ما آنگاه که اثبات کردیم برای ما صانعی است برتر از ما و از همۀ خلق، و معلوم شد که صانع، حکیم و متعالی است و ممکن نیست خلق او را مشاهده کنند و او را لمس نمایند و با او رو در رو شوند و او با آنها رو در رو گردد و با آنان احتجاج کند و آنان نیز با او احتجاج کنند، پس ثابت می شود که او سفیرانی در میان خلق دارد که از سوی او به خلق و بندگانش تعبیر می کنند و آن ها را به مصالح و منافع و اسباب بقا و فنایشان، راهنمایی

می کنند.

«رُسُلًا مُبَشِّرِینَ وَمُنْذِرِینَ لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَی اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ »(1)؛

رسولانی بشارت دهنده و ترساننده، تا اینکه برای مردم بر

خدا حجّتی بعد از رسولان نباشد.

و در جای دیگری در همین رابطه فرموده:

« وَمَا کُنَّا مُعَذِّبِینَ حَتَّی نَبْعَثَ رَسُولًا »(2)؛

ما عذاب کننده نیستیم تا این که رسولی را مبعوث کنیم . امیرالمؤمنین (علیه السّلام) نیز درباره این حکمت بعثت فرموده اند:

فبَعَثَ فیهِم رُسُلَهُ و واتَرَ إلَیهِم أنبیاءهُ ؛ لِیَستَأدُوهُم مِیثاقَ فِطرَتِهِ ، و یُذَکِّروهُم مَنسِیَّ نِعمَتِهِ ، و یَحتَجُّوا علَیهِم بالتَّبلیغِ ، (3). پس در میان آن ها رسولانش را مبعوث ساخت و پیامبرانش را پی در پی به سوی آن ها گسیل داشت... تا... با تبلیغ بر آن ها احتجاج کنند. امام صادق (علیه السّلام) نیز در پاسخ مردی که از آن حضرت دربارۀ

علت بعثت پیامبران پرسیده بود فرمودند:

لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَی اللهِ حُجَّةٌ مِنْ بَعْدِ الرُّسُلِ (وَ لِئَلَّا یَقُولُوا ما جاءَنا مِنْ بَشِیرٍ وَ لا نَذِیرٍ وَ لِتَکُونَ حُجَّهْ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَ لَا تَسْمَعُ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ حِکَایَهْ عَنْ خَزَنَهْ جَهَنَّمَ وَ احْتِجَاجِهِمْ عَلَی أَهْلِ النَّارِ بِالْأَنْبِیَاءِ وَ الرُّسُلِ

ص: 50

أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَذِیرٌ* قالُوا بَلی قَدْ جاءَنا نَذِیرٌ فَکَذَّبْنا وَ قُلْنا ما نَزَّلَ اللهُ مِنْ شَیْءٍ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا فِی ضَلالٍ کَبِیرٍ»(1)- (2).

تا این که برای مردم بر خدا حجّتی بعد از رسولان نباشد، و تا نگویند: بشارت دهنده و ترساننده ای برای ما نیامده است، و تا این که حجّت خدا بر آنها تمام گردد. آیا نشنیدی که خدای تعالی از خزانه داران جهنّم حکایت می کند که آنان براهل جهنّم به وجود پیامبران و رسولان در میان آنها این چنین احتجاج می کنند: «آیا بیم دهنده ای برای شما نیامد؟ می گویند: چرا، بیم دهنده ای برای ما آمد و ما تکذیب کردیم و گفتیم خداوند چیزی نازل نکرده است. شما جز در گمراهی آشکار نیستید».

و عذاب های آن بر حذر دارند. خدای تعالی در این باره می فرماید:

«وَمَا نُرْسِلُ الْمُرْسَلِینَ إِلَّا مُبَشِّرِینَ وَمُنْذِرِینَ »(1)؛

وما رسولان را جزبشارت دهنده و ترساننده ارسال نکردیم . اگرچه اخلاص در عبادت مطلوب خداوند است، ولی عبادت برای رسیدن به بهشت و دوری از آتش جهنّم هم پذیرفته شده و عبادت به شمار آمده است. پس بشارتها وانذارهای پیامبران موجب می شود بندگان کوشش بیش تری در راه بندگی و عبادت خدای خویش داشته باشند.

هدف، مقدّماتی از جمله آگاهی و شناخت کامل از حقوق و توانایی های انسان ها و میزان مناسب برای این کار، لازم است؛ که خداوند متعال با فرستادن پیامبران و انزال کتب و دادن میزان، این امر را تحقّق بخشیده است. خدای تعالی در این زمینه می فرماید:

«لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ »(1)؛ همانا ما رسولان خویش را با دلیل های روشن فرستادیم و با آنها کتاب و میزان نازل کردیم تا مردم به واسطۀ عدل قوام پیدا کنند.

یکی از اهداف و وظایف مهمّ پیامبران الهی، تعلیم و تربیت بندگان می باشد. خدای تعالی در این باره می فرماید:

«هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَإِنْ کَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلَالٍ مُبِینٍ »(1)؛

او کسی است که در میان مردمانی اُمّی رسولی از خودشان مبعوث کرد که آیاتش را بر آن ها تلاوت می کند و آنان را تزکیه می نماید و کتاب و حکمت به آن ها می آموزد ، اگرچه آن ها پیش از او در گمراهی آشکار بودند.

اگرچه این آیه درباره رسول اکرم (صلّی الله علیه وآله) نازل شده، ولی روشن است که اختصاص به آن حضرت نداشته و شامل همه رسولان الهی می گردد. اصول تعلیم و تربیت پیامبران الهی عبارت اند از: 1. تذکّر و توجّه دادن به خداوند متعال 2. اقرار واعتقاد و تسلیم در مقابل خداوند 3. دعوت به عبادت و بندگی پروردگار 4. دوری از شیطان و وسوسه های او 5. دوری از مستکبرین و طاغوت 6. اقرار و اعتقاد به معاد و حیات پس از مرگ و جزای اعمال و بهشت و جهنّم 7. تصدیق نبوّت و رسالت همۀ انبیای الهی و کتاب های آسمانی.

پیامبران الهی، علاوه بر آن که در راه تعلیم و تربیت بندگان از

هیچ کوششی دریغ نمی کردند و در این راه از جان و مال خویش

ص: 54

می گذشتند و هیچ هراسی از هیچ کس به خود راه نمی دادند،

خود برترین نمونه های رفتاری در عمل به تعالیمشان بودند. زیرا امام و پیشوای خلق باید پیش از دیگران به گفته هایش عمل کند و بعد از آن که خود به خوبی آموخت و به دانسته هایش جامۀ عمل پوشانید، از مردم بخواهد که گفته های او را آموخته و عمل نمایند. امیرالمؤمنین (علیه السّلام) می فرمایند:

مَنْ نَصَبَ نَفْسَهُ لِلنَّاسِ إِمَاماً فَلْیَبْدَأْ بِتَعْلِیمِ نَفْسِهِ قَبْلَ تَعْلِیمِ غَیْرِهِ وَ لْیَکُنْ تَأْدِیبُهُ بِسِیرَتِهِ قَبْلَ تَأْدِیبِهِ بِلِسَانِهِ وَ مُعَلِّمُ نَفْسِهِ وَ مُؤَدِّبُهَا أَحَقُّ بِالْإِجْلَالِ مِنْ مُعَلِّمِ النَّاسِ وَ مُؤَدِّبِهِمْ .(1) کسی که خود را امام مردم قراد داده است، باید پیش از تعلیم دیگران ، نفس خویش را تعلیم کند و ادب کردنش به عمل، قبل از ادب کردن به زبان باشد. و تعلیم دهندۀ نفس خویش و ادب کنندۀ آن، به بزرگ شمردن سزاوارتر از

تعلیم دهندۀ مردم و ادب کنندۀ آن هاست.

امام صادق (علیه السّلام) نیز در همین رابطه و درباره این که بهترین روش تبلیغ، تبلیغ عملی است می فرمایند:

کُونُوا دُعَاةَ النَّاسِ بِغَیْرِ أَلْسِنَتِکُمْ لِیَرَوْا مِنْکُمُ الِاجْتِهَادَ وَ الصِّدْقَ وَ الْوَرَع .(2). دعوت کنندگان مردم به غیر زبان هایتان باشید تا از شما تلاش و راستی و پرهیزکاری را ببینند.

ص: 55

و به همین جهت است که خدای تعالی به بندگانش

دستور داده که پیامبران را سرمشق خود قرار دهند

«قَدْ کَانَتْ لَکُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِی إِبْرَاهِیمَ وَالَّذِینَ مَعَهُ»(1) ؛ به یقین برای شما در ابراهیم و همراهان او الگویی خوب است...

«لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ»(2)؛

به یقین برای شما در رسول خدا الگویی نیکو وجود دارد.

و اگر انسان ها در طول تاریخ به سخنان پیامبرانشان گوش می دادند و تعالیم آنها را به خوبی فرا می گرفتند و در عمل به آنها کوتاهی نمی کردند، خداوند متعال نعمت هایش را بر آنها ارزانی می داشت و برکاتش را بر آنها فرو می فرستاد. در قرآن کریم آمده است:

«وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَی آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَیْهِمْ بَرَکَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ »(3)؛

و اگر اهالی آبادی ها ایمان آورده و تقوا پیشه می کردند،

برایشان برکاتی از آسمان و زمین می گشودیم .

ولی افسوس که همیشه در مقابل پیامبران الهی گروهی از سرمایه داران کوتاه بین و دنیاطلب و سلطه جویان خودکامه

ص: 56

و ستمگر وجود داشتند که مانع ترویج تعالیم آنان شده و از گرویدن مردم به آنان جلوگیری می کردند.

«وَمَا أَرْسَلْنَا فِی قَرْیَةٍ مِنْ نَذِیرٍ إِلَّا قَالَ مُتْرَفُوهَا إِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُمْ بِهِ کَافِرُونَ *وَقَالُوا نَحْنُ أَکْثَرُ أَمْوَالًا وَأَوْلَادًا وَمَا نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ »(1) ؛ ما هیچ بیم دهنده ای در آبادی ای نفرستادیم جز این که آنان که در رفاه بودند گفتند: همانا ما به آنچه فرستاده شده اید، کافر هستیم. و گفتند: اولاد و اموال ما بیش تر است و ما عذاب نخواهیم شد.

با این وجود، در هر جامعه ای عدّه ای بودند که تحت تأثیر

تعالیم انبیا قرار گرفته، از بندگی شیاطین و پیروی هوای نفس رهایی می یافتند و با جان و مال خویش از پیامبران حمایت می نمودند.

أَوْحَی اللَّهُ تَعَالَی إِلَی مُوسَی (علیه السّلام) أَحْبِبْنِی وَ حَبِّبْنِی إِلَی خَلْقِی قَالَ مُوسَی یَا رَبِّ إِنَّکَ لَتَعْلَمُ أَنَّهُ لَیْسَ أَحَدٌ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْکَ فَکَیْفَ لِی بِقُلُوبِ الْعِبَادِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ فَذَکِّرْهُمْ نِعْمَتِی وَ آلَائِی فَإِنَّهُمْ لَا یَذْکُرُونَ مِنِّی إِلَّا خَیْراً.(1)

خدای تعالی به موسی وحی کرد: مرا دوست بدار و خلقم را نیز دوستدار من کن.

موسی گفت: پروردگارا! همانا تو می دانی که برای من احدی محبوب تر از تو نیست؛ اما من به دل های بندگان چه راهی دارم؟

خداوند به او وحی کرد: پس نعمت ها و عطایای مرا به

آنان یادآوی کن که آنان از من جز به خیر یاد نمی کنند.

یکی دیگر از وظایف و اهداف پیامبران، نشان دادن آیات قدرت الهی به بندگان می باشد. امیرالمؤمنین (علیه السّلام) ضمن اشاره به این هدف، برخی از این آیات را نیز بر می شمرند:

(فَبَعَثَ فیهِمْ رُسُلَهُ وَ واتَرَ اَلَیْهِم اَنْبیائَهُ لِ ... یُرُوهُمْ آیَاتِ الْمَقْدِارِةِ مِنْ سَقْف فَوْقَهُمْ مَرْفُوع وَ مِهاد تَحْتَهُمْ مَوْضُوع وَ مَعایِشَ تُحْیِیهمْ و آجال تُفْنیهِمْ وَ اَوْصاب تُهْرِمُهُمْ وَ اَحْداث تَتابَعُ عَلَیْهِمْ.(2) پس در میان آنان رسولانش را مبعوث کرد و پیامبرانش را پی در پی فرستاد تا... آیات قدرت و توانایی را به آنان نشان

ص: 58

دهند: سقفی که بالای سرشان افراشته شده است و گهواره ای که در زیر پاهایشان قرار گرفته و اسباب عیش که آن ها را زنده می کند و اجل ها که آنان را می میراند و امراض دائمی که پیرشان می کند و حوادثی که پی در پی برآنان در می آیند.

و در حدیثی دیگر، امام باقر (علیه السّلام) در پاسخ فردی که از آن حضرت دربارۀ سبب نیاز خلق به پیامبر و امام پرسیده بود، بقای عالم بر صلاح و درستی را از اهداف بعثت پیامبران ذکر فرموده اند.(1)

ص: 59

ص: 62

پس همانا اگر شما به عیان می دیدید آنچه را که مردگان از شما به عیان دیدند، به یقین ناله می کردید و سست می شدید و گوش فرا می دادید و فرمان می بردید. اما آنچه آنها به عیان دیدند از شما پوشیده است، و زود باشد که پرده برداشته شود.

امام صادق (علیه السّلام) نیز دربارۀ پیامبران الهی می فرمایند:

مَا بَعَثَ اللهُ نَبِیّاً قَطُّ مِنْ غَیْرِ نَسْلِ الْأَنبیَاءِ ... طُهِّرُوا فِی الْأَصلَابِ وَ حُفِظُوا فِی الْأرْحَامِ لَمْ یُصِبْهُمْ سِفَاحُ الْجَاهِلیَّةِ وَلاَشَابَ أَنْسَابَهُمْ.(1)

خداوند هیچ پیامبری را از نسل غیر پیامبران مبعوث نکرد. پیامبران در اصلاب پاک بودند و در رحم ها محافظت شدند و بی عفّتی زمان جاهلیّت به آنان نرسید و نسب آنها در هم نیامیخت. آن حضرت در ادامۀ همین حدیث شریف، دلیل این که پیامبران الهی پیش از به دنیا آمدنشان و در همۀ حالات، این چنین مورد توجّه و حمایت و محافظت خداوند متعال بوده اند را آگاهی خدای تعالی از مقدّم بودن آنان نسبت به سایر بندگان در اطاعت از خداوند بیان می نمایند.(2)

از خطاها و لغزشها و لیز خوردن ها در امان است . خداوند او را به این امور اختصاص داده است تا حجّت او بر بندگانش و گواه او بر خلقش باشد.

فَلَمَّا انْقَضَتْ نُبُوَّةُ آدَمَ (علیه السّلام) وَ اسْتَکْمَلَ أَیَّامَهُ أَوْحَی اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِلَیْهِ أَنْ یَا آدَمُ إِنَّهُ قَدِ انْقَضَتْ نُبُوَّتُکَ وَ اسْتَکْمَلْتَ أَیَّامَکَ فَاجْعَلِ الْعِلْمَ الَّذِی عِنْدَکَ وَ الْإِیمَانَ وَ الِاسْمَ الْأَکْبَرَ وَ مِیرَاثَ الْعِلْمِ وَ آثَارَ النُّبُوَّةِ فِی الْعَقِبِ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ عِنْدَ ابْنِکَ هِبَةِ اللَّهِ فَإِنِّی لَنْ أَقْطَعَ الْعِلْمَ وَ الْإِیمَانَ وَ الِاسْمَ الْأَکْبَرَ وَ مِیرَاثَ الْعِلْمِ وَ آثَارَ النُّبُوَّةِ مِنَ الْعَقِبِ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ لَنْ أَدَعَ الْأَرْضَ إِلَّا وَ فِیهَا عَالِمٌ یُعْرَفُ بِهِ دِینِی.(1) آن گاه که نبؤت آدم ب(علیه السّلام) به پایان رسید و روزهایش را به اتمام رساند، خداوند متعال به او وحی کرد که: ای آدم ! نبوّت تو تمام شد و روزهایت به سر آمد، پس علمی که نزد توست و ایمان و اسم اکبر و میراث علم و آثار علم نبوّت را در هبة الله قرار ده که از فرزندان و اعقاب توست . پس همانا من علم و ایمان و اسم اکبر و آثار نبوّت را از فرزندان اعقاب تو تا روز قیامت قطع نخواهم کرد و زمین را بدون عالمی که به واسطۀ او دینم شناخته شود، رها نخواهم کرد.

و این امر همواره تداوم یافته تا اکنون که همۀ علوم پیامبران

در پیش حضرت مهدی(علیه السّلام)گرد آمده است.

نمی کند مگر آنکه عقل و خردش از همۀ اهل زمان خود بالاتر باشد. امام رضا (علیه السّلام) نیزدر حدیثی به برتری علوم انبیا بر علوم مردمان روزگارشان تصریح نموده و می فرمایند:

إنَّ الأنْبِیَاءَ وَ الأئِمَّةَ یُوَفِّقُهُمُ الله وَ یُؤْتِیهِمْ مِنْ مَخْزُونِ عِلْمِهِ وَ حِلْمِهِ مَا لا یُؤْتِیهِ غَیْرَهُمْ فَیَکُونُ عِلْمُهُمْ فَوْقَ کُلِّ عِلْمِ أهْلِ زَمَانِهِمْ.(1) همانا پیامبران و امامان (علیهم السّلام) را خداوند توفیق داده و از علم مخزون و حکمت هایش به اندازه ای به آن ها داده است که به غیر آن ها نداده است، پس علم آنها بالاتر

از علم اهل زمانشان است.

البتّه ممکن است در موردی خاص و به جهت حکمت و مصلحت ویژه ای، خدای تعالی علمی را به شخصی یا موجودی عطا کند که آن علم را به پیامبرش نداده باشد. به عنوان مثال، از امام کاظم (علیه السّلام) نقل شده که در زمان حضرت سلیمان (علیه السّلام) با این که آن حضرت زبان پرندگان را می دانست و جن و انس و شیاطین و باد و مورچگان همه فرمانبرش بودند، امّا از محلّ آب آگاهی نداشت و خدای متعال این علم را به هدهد داده بود و دلیل غضب حضرت سلیمان (علیه السّلام) بر هدهد در ماجرای غیبتش، این بود که هدهد آن حضرت را به آب راهنمایی می کرد.(2) روشن است که این موارد خاص،

ص: 71

هرگز به گونه ای نیست که حجّیت پیامبر الهی زیر سؤال برود و یا آن که بر عصمت و نبوّت او خدشه ای وارد شود.

نکتهّ دیگری که در روایات اهل بیت (علیهم السّلام) در مورد علوم پیامبران بیان گشته است، آن است که خداوند متعال دو گونه علم دارد: یکی علم مخزون و مکنون که هیچ کس جز خدای تعالی از آن اطّلاعی ندارد و دیگری علمی که به پیامبران و فرشتگان تعلیم می دهد.(1) همچنین برخی از روایات حاکی از آن اند که پیامبران علم طب و نجوم را می دانستند.(2) و نیز در روایتی از امام باقر (علیه السّلام) تصریح شده که پیامبران از زیر عرش تا زیر خاک، همه را می شناسند(3) واین، کنایه از علوم فراوان آن هاست. در حدیثی دیگر از رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) نقل شده که آن حضرت فرمودند:

إنّا مَعاشِرَ الأنبیاءِ تَنامُ عُیونُنا ولا تَنامُ قُلوبُنا ، ونَری مِن خَلفِنا کما نَری مِن بَینِ أیدِینا .(4) ما گروه پیامبران چشمانمان می خوابد، ولی قلب هایمان نمی خوابد. و از پشت سر می بینیم همان طور که از پیش رو می بینیم.

ص: 72

نکتۀ دیگری که ارتباط مستقیمی با علم پیامبران دارد، آن است که پیامبران الهی گواهان امّت های خویش هستند و روشن است که گواهی و شهادت، وقتی درست است که شخص شاهد حضور داشته و مورد ادّعا را شهود کرده و از آن مطّلع باشد.

آخرین نکته ای که در این مبحث به آن اشاره می نماییم،

آن است که پیامبران الهی از نظر علم، درجات و مراتب متفاوتی دارند و همۀ آن ها از نظر علمی در یک درجه نیستند. به عنوان مثال، در مورد آگاهی از اسم اعظم، از امام صادق (علیه السّلام) نقل شده که آن حضرت فرمودند:

إنَّ اللّه َ عَزَّ و جلَّ جَعَلَ اسمَهُ الأعظَمَ علی ثلاثَةٍ و سَبعینَ حَرفا ، فَأعطی آدَمَ مِنها خَمسةً و عِشرینَ حَرفا ، و أعطی نُوحا مِنها خَمسةً و عِشرینَ حَرفا ، و أعطی مِنها إبراهیمَ ثمانیةَ أحرُفٍ ، و أعطی موسی مِنها أربَعةَ أحرُفٍ ، و أعطی عیسی مِنها حَرفَینِ و کانَ یُحیِی بِهِما المَوتی و یُبرِئُ الأکمَهَ و الأبرَصَ ، و أعطی محمّدا اثنَینِ و سَبعینَ حَرفا ، و احتَجَبَ حَرفا لِئلاّ یُعلَمَ ما فی نفسِهِ و یَعلَمُ ما فی نَفسِ العِبادِ.(1) همانا خداوند متعال اسم اعظم را هفتادوسه حرف قرارداد. بیست و پنج حرف از آن را به آدم داد و پانزده حرف از آن را به نوح عطا کرد. و به ابراهیم هشت حرف داد. و به موسی چهار حرف داد. و به عیسی دو حرف داد که با آن دو مردگان را زنده می کرد و کور مادرزاد و مرض

ص: 73

پیسی را شفا می داد. و به محمّد هفتاد و دو حرف داد و یکی را پوشاند تا آنچه در نفس اوست دانسته نشود و آنچه را در نفس بندگان است، بداند.

همچنین جریان حضرت موسی و حضرت خضر (علیههما السّلام) که در قرآن کریم به آن اشاره گشته است، به صراحت بر این مطلب دلالت دارد که حضرت خضر (علیه السّلام) مطالبی را می دانست که حضرت موسی (علیه السّلام) از آن آگاهی نداشت.

همانا خداوند متعال ابراهیم را به بندگی قبول کرد پیش از آن که به او نبوّت عطا کند. و همانا خداوند او را نبوّت عطا کرد پیش از آن که رسالت به او دهد. و همانا خداوند او را رسالت عطا کرد پیش از آن که او را به خلیل بودن قبول کند. و خداوند او را به خلیل بودن قبول کرد پیش از آن که او را به امامت نایل کند. پس آنگاه که همۀ این امور را برای او جمع کرد، فرمود: «من تو را برای

مردم امام قرار دادم».

دربارۀ این مقام، در بخش «امامت» مباحث مفصّل تری را

ارائه خواهیم کرد.

وقتی [خداوند متعال ] پیامبری را مبعوث می کند، او را

گواه بر قومش قرار می دهد.

امام رضا (علیه السّلام) نیز شرح صدر و علم و عصمت را مقدمۀ لازم برای شهادت و گواهی بر خلق دانسته اند.(1)

البتّه در آیات قرآن کریم به حکمت این امر اشاره ای نشده،

ولی در جواب کسانی که از پیامبر نشدن فرشتگان سؤال می کردند، چنین آمده:

«وَلَوْ جَعَلْنَاهُ مَلَکًا لَجَعَلْنَاهُ رَجُلًا »(1)؛ اگر او را فرشته ای قرار می دادیم، قطعاً [به شکل] مردی

قرار می دادیم.

رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) نیز در جواب آنان که می گفتند چرا خداوند فرشته ای را نفرستاده است، فرمودند: چون حواسّ شما، فرشتگان را مشاهده نمی کند. و اگر هم بر نیروی حواسّ شما افزوده می شد که آن ها را مشاهده کنید، باز هم باید آن ها را به صورت بشر مشاهده می کردید تا سخن و مراد آن ها را متوجّه شوید.(2)

امام صادق (علیه السّلام) در این باره می فرمایند:

إِنَّ أَشَدَّ اَلنَّاسِ بَلاَءً اَلْأَنْبِیَاءُ ثُمَّ اَلَّذِینَ یَلُونَهُمْ ثُمَّ اَلْأَمْثَلُ فَالْأَمْثَلُ .(1) شدید ترین بلاها از میان مردمان بر پیامبران است ، سپس آنان که به دنبال آن ها هستند و بعد، آنان که در رتبه های بعدی قرار دارند.

به فرمودۀ امام باقر (علیه السّلام) حکمت دیگر این امر، علاوه بر افزایش درجات آن بزرگواران، آن است که مردم با دیدن این مشکلات، پیامبران را از مقام بشری فراتر نبرده و به درجۀ خدایی نمی رسانند.(2) البتّه آن حضرت در همین حدیث شریف تصریح می نمایند که خداوند متعال هیچگاه پیامبرانش را به چیزی که نفرت انگیز و چندش آور باشد و یا مردم را به وحشت بیاندازد، مبتلا نمی گرداند.

امام صادق (علیه السّلام) نیز در مورد حکمت مشتبه شدن رؤیاهای صادق و کاذب فرموده اند:

فَإِنَّهَا لَوْ کَانَتْ کُلُّهَا تَصْدُقُ لَکَانَ اَلنَّاسُ کُلُّهُمْ أَنْبِیَاءَ وَ لَوْ کَانَتْ کُلُّهَا تَکْذِبُ، لَمْ یَکُنْ فِیهَا مَنْفَعَةٌ.(1) اگر همۀ رؤیاها راست می شد، همۀ انسان ها پیامبر می شدند، و اگر همۀ رؤیاها کاذب می شد، رؤیاها هیچ

منفعتی نداشتند.

ظاهراً به همین دلیل که رؤیاهای صادق نوعی وحی الهی محسوب می گردند، رؤیای مؤمن نیز جزئی از هفتاد جزء نبوّت شمرده شده است.

پیامبران الهی را مکارم اخلاق شمرده و آن را عبارت می دانند از: یقین، قناعت، صبر، شکر، حلم، خوش خویی، سخاوت، غیرت، شجاعت و جوانمردی. در برخی از روایات علاوه بر این ها، از صداقت و امانت نیز یاد شده است.(1) آن حضرت همۀ خوی های نیک را از سپاهیان عقل و همۀ بدی ها و زشتی ها را از سپاهیان جهل و نادانی برشمرده و فرموده اند:

فَلا تَجتَمِعُ هذِهِ الخِصالُ کُلُّها مِن أجنادِ العَقلِ إلاّ فی نَبِیٍّ أو وَصِیِّ نَبِیٍّ ، أو مُؤمِنٍ قَدِ امتَحَنَ اللّه ُ قَلبَهُ لِلإِیمانِ ، وأمّا سائِرُ ذلِکَ مِن مَوالینا فَإِنَّ أحَدَهُم لا یَخلو مِن أن یَکونَ فیهِ بَعضُ هذِهِ الجُنودِ حَتّی یَستَکمِلَ ویَنقی مِن جُنودِ الجَهلِ ، فَعِندَ ذلِکَ یَکونُ فِی الدَّرَجَةِ العُلیا مَعَ الأَنبِیاءِ وَالأَوصِیاءِ.(2)

همۀ این خصال که لشگریان عقل هستند، جمع نمی شود مگر در نبی یا وصیّ نبی یا مؤمنی که قلب او با ایمان امتحان شده است. و امّا دیگر دوستان ما، پس هیچ کدام از آن ها از داشتن بعضی از این لشگریان خالی نخواهند بود، تا این که این خصال در او کامل شود و از لشگریان جهل پاک گردد؛ در این هنگام در درجۀ بالا با پیامبران و اوصیا خواهد بود.

ص: 80

و مورد تصدیق قرار می گیرد و دروغگو بر خدا هم شناخته

می شود و مورد تکذیب قرار می گیرد.

از طرف دیگر، روشن است که برای تشخیص پیامبران راستین از مدّعیان دروغین، لازم است ابتدا از معرفت خداوند متعال بهره مند باشیم؛ چراکه شناخت نبوّت بدون شناخت خداوند محال است و تا خدای تعالی خود را به ما نشناساند، نمی توانیم تشخیص دهیم چه کسانی در ادّعای خویش مبنی بر ارتباط با او و فرستاده شدن از جانب او راستگویند و چه کسانی دروغگو. به همین جهت است که امام صادق (علیه السّلام) نخست از خداوند عزّوجلّ معرفت خود او را طلب می نمایند و شناخت پیامبران را بدون معرفت خداوند، امری ناممکن دانسته و می فرمایند:

اَللّهُمَّ عَرِّفْنی نَفْسَکَ، فَاِنَّکَ اِنْ لَمْ تُعَرِّفْنی نَفْسَکَ، لَمْ اَعْرِف نَبِیَّکَ؛ (1)

خداوندا! نفس خویش را به من بشناسان که اگر نفس خویش را به من نشناسانی، پیامبرت را نخواهم شناخت.

مِنْ سَابِقٍ سُمِّیَ لَهُ مَنْ بَعْدَهُ أَوْ غَابِرٍ عَرَّفَهُ مَنْ قَبْلَهُ.(1)

پیامبری پیشین که برای او پیامبر پسین نامیده شده و پیامبر پسین که توسّط پیشین شناسانده شده است.

به همین جهت کسانی که با پیامبران و حجج الهی در ارتباط بوده اند، مشکلی در شناخت پیامبر آینده و حجّت بعدی نداشتند؛ تا جایی که گاهی این معرّفی به حدی می رسید که آنان پیامبر آینده را همچون فرزندان خویش می شناختند. همانند اهل کتاب که به فرمودۀ قرآن کریم، رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) راهمچون پسران خود می شناختند.(2)

حکمت استفاده از چنین واژه هایی آن است که هدف اصلی از ایجاد این کارها، توجّه دادن بشر به خدای سبحان و یادآوری او بوده است، نه تعجیز وقدرت نمایی؛ چراکه بسیاری از این کارهای خارق العاده به جهت اطمینان قلب مؤمنان و گروندگان به پیامبران الهی و برای استجابت خواسته های آنان صورت گرفته است. و بالاتر از این، برخی از این امور به خواست خود پیامبران و برای استحکام ایمان و استوار ساختن اطمینان آنان تحقّق پیدا کرده است. نظیر آنچه به درخواست حضرت ابراهیم (علیه السّلام) و برای مشاهده کیفیّت احیای مردگان صورت گرفت. دربارۀ این جریان، در قرآن کریم چنین آمده است:

«وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِی الْمَوْتَی قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلَی وَلَکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی» (1)؛ و آنگاه که ابراهیم گفت: پروردگارا! به من نشان بده که مردگان را چگونه زنده می کنی.

[خداوند] فرمود: آیا ایمان نیاوردی؟

[ ابراهیم (علیه السّلام)] گفت: چرا، ولی برای این که دلم مطمئن شود.

علاوه بر این، بیش ترین معجزات پیامبران برای ترساندن مردم از عذاب الهی و تنبّه و عبرت گرفتن آنان صورت گرفته است. خدای تعالی می فرماید:

ص: 84

« وَمَا نُرْسِلُ بِالْآیَاتِ إِلَّا تَخْوِیفًا »(1)؛

ما آیات را جز برای ترساندن نمی فرستیم.

دربارۀ امّت هایی که پیامبران الهی را تکذیب نموده و آنان را به سخره می گرفتند، شاهد آن هستیم که خداوند متعال بیش تر آن ها را با آیات قهر و غضب خویش هلاک ساخته تا مایۀ تذکّرو عبرت کسانی باشند که از احوال آنان با خبر می شوند. بنابراین، معجزات پیامبران الهی بیش تر جنبۀ هدایتی و راهنمایی و یادآوری دارد تا تعجیز و مبارزه و قدرت نمایی. حتّی در مواردی هم که تعجیز و تحدّی در میان بوده، اصل و اساس، جنبۀ هدایتی و آیه بودن این امور است تا سرکوب مخالفان و منکران. البتّه گاهی در برخی از روایات از واژۀ «معجزه» نیز استفاده شده است؛ به جهت این که همۀ آیات پیامبران الهی فعل خداوند متعال بوده و بشر از مقابله با آن کارها و آوردن نظایر آنها عاجز و ناتوان است. امّا همان طور که گفتیم باز هم مقصود اصلی از این امور، آیه و نشانه بودن برای اثبات صداقت و راستی ادّعای پیامبران بوده است. همان گونه که در آیات قرآن نیز به این مطلب اشاره شده که مخالفان پیامبران از آنان طلب آیه و نشانه کرده و می گفتند:

« إِنْ کُنْتَ جِئْتَ بِآیَةٍ فَأْتِ بِهَا إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ» .(2) اگر می توانی آیه ای بیاوری، آن را بیاور اگر از راستگویان هستی.

ص: 85

امام صادق (علیه السّلام) نیز دربارۀ علّت اعطای معجزه به پیامبران می فرمایند: لِیَکُونَ دَلِیلًا عَلَی صِدْقِ مَنْ أَتَی بِهِ وَ الْمُعْجِزَةُ عَلَامَةٌ لِلَّهِ لَایُعْطِیهَا إِلَّا أَنْبِیَاءَهُ وَ رُسُلَهُ وَ حُجَجَهُ لِیُعْرَفَ بِهِ صِدْقُ الصَّادِقِ مِنْ کَذِبِ الْکَاذِب؛(1) تا این که دلیل بر صدق آورندۀ آن باشد. معجزه علامتی برای خداست که عطا نمی کند آن را مگر به پیامبران و رسولان و حجت هایش، تا به واسطه آن، راستی راستگو از دروغ دروغگو شناخته شود.

این آیات و معجزات، متناسب با مسائل غالب و شایع در هر زمان و علوم و فنون رایج در هر روزگاری، متنوع و گوناگون بوده است تا تذکر و یادآوری و اتمام حجّت برای مردمانی هر عصری، هرچه کامل تر محقّق گردد. امام رضا (علیه السّلام) در مورد گوناگونی معجزات حضرت موسی (علیه السّلام) ، حضرت عیسی (علیه السّلام) و حضرت محمّد (صلّی الله علیه وآله) فرموده اند:

إنَّ اللّه َ لَمّا بَعَثَ موسی علیه السلام کانَ الغالِبُ عَلی أهلِ عَصرِهِ السِّحرَ، فأتاهُم مِن عِندِ اللّه ِ بِما لَم یَکُن فی وُسعِهِم مِثلُهُ، وما أبطَلَ بِهِ سِحرَهُم، وأثبَتَ بِهِ الحُجَّةَ عَلَیهِم.

وإنَّ اللّه َ بَعَثَ عیسی علیه السلام فی وَقتٍ قَد ظَهَرَت فیهِ الزَّماناتُ واحتاجَ النّاسُ إلَی الطِّبِّ، فأتاهُم مِن عِندِ اللّه ِ بِما لَم یَکُن عِندَهُم مِثلُهُ، وبِما أحْیا لَهُمُ المَوتی، وأبرَأ

ص: 86

الأکمَهَ والأبرَصَ بِإذنِ اللّه ِ، وأثبَتَ بِهِ الحُجَّةَ عَلَیهِم. وإنَّ اللّه َ بَعَثَ مُحَمَّدا صلی الله علیه و آله فی وَقتٍ کانَ الغالِبُ علی أهلِ عَصرِهِ الخُطَبَ والکَلامَ وأظُنُّهُ قالَ: الشِّعرَ فأتاهُم مِن عِندِ اللّه ِ مِن مَواعِظِهِ وحِکَمِهِ ما أبطَلَ بِهِ قَولَهُم، وأثبَتَ بِهِ الحُجَّةَ عَلَیهِم.(1)

همانا خداوند آنگاه که موسی (علیه السّلام) را مبعوث کرد، سحر بر اهل زمان او غالب بود، پس او از ناحیۀ خدا چیزی را آورد که مانند آن، از توان آنان خارج بود و به واسطۀ آن، سحر آن ها را باطل کرد و حجّت را بر آن ها تمام کرد. و همانا خداوند عیسی (علیه السّلام) را در وقتی مبعوث کرد که فلج شایع شده بود و مردم نیاز به طبابت داشتند، پس او از ناحیۀ خداوند چیزی را آورد که آوردن مثل آن در توان آن ها نبود، و او چیزی آورد که با آن مردگان را زنده می کرد و کور مادرزاد و مرض پیسی را به اذن خدا شفا می داد و با آن حجّت را بر آنها تمام می کرد.

و همانا خداوند محمّد(صلّی الله علیه وآله) را در زمانی مبعوث کرد که بر اهل آن زمان خطبه خواندن و کلام غالب بود. پس او از ناحیۀ خدا مواعظ و حکمت هایی آورد که با آن ها گفتار آنان را باطل کرد وحجت را تمام کرد.

آخرین نکته در باب معجزات انبیا آن است که: اگرچه این آیات ظاهرا نشانۀ قدرت الهی هستند، لکن با کمی تأمّل

ص: 87

و دقّت می توان فهمید که همۀ آن ها ریشه در علم الهی داشته و نشانه ای از علم خداوند نیز می باشند. به عنوان نمونه، قرآن کریم آصف بن برخیا را که در یک چشم به هم زدن تخت بلقیس را نزد حضرت سلیمان (علیه السّلام) آورد، به داشتن علمی از کتاب توصیف می نماید:

قَالَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتَابِ أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ یَرْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُکَ (1)؛ کسی که نزد او علمی از کتاب بود گفت: من او را پیش از آن که چشم به هم زنی می آورم.

امام هادی (علیه السّلام) نیز درباره علم آصف بن برخیا فرموده اند: اسمَ اللّه ِ الأعظَمَ ثلاثةٍ و سَبعینَ حَرفا ، کانَ عندَ آصَفَ حَرفٌ فَتَکَلَّمَ بهِ فَانْخَرَقَتْ لَهُ الأرضِ ما فیِمَا بَینَهُ و بینَ سَبأِ فتَناوَلَ عَرشَ بِلقِیسَ حَتَّی صَیَّرَهُ إلیَ سُلَیْمَانَ ، ثُمّ انْبَسَطَتِ الأَرْضُ فِی أَقَلَّ مِن طَرفَةِ عَیْنِ.(2)

اسم اعظم خدا هفتاد و سه حرف است که نزد آصف یک حرف از آن بود و به آن تکلّم کرد و زمین بین او و سبا برای او شکافته شد و او تخت بلقیس را گرفت و نزد سلیمان آورد، سپس زمین در یک چشم به هم زدن به هم آمد.

در مورد معجزات حضرت عیسی (علیه السّلام) نیز از امام صادق(علیه السّلام)

ص: 88

روایت شده که فرمودند:

وَ أَعْطَی عیِسیَ مِنْهَا حَرْفَیْنِ وَ کَانَ یُحْیی بِهمَا الْمَوْتَی و یُبْرئُ بِهِمَا الأْکْمَهَ وَ الأَبْرَصَ.(1)

و به عیسی از آن ها دو حرف داد که با آن دو مردگان را زنده می کرد و کور مادرزاد و مرض پیسی را شفا می داد.

ص: 89

ص: 92

ص: 93

ص: 94

پیامبران آمده است و به تصریح خود قرآن ، رسولانی هم هستند که ذکری از آن ها به میان نیامده است: «وَرُسُلًا قَدْ قَصَصْنَاهُمْ عَلَیْکَ مِنْ قَبْلُ وَرُسُلًا لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَیْکَ »(1)؛

و رسولانی که پیش از این، آن ها را برتونقل کردیم و رسولانی

که برتو آن ها را نقل نکردیم.

تعدادی از پیامبران نیز هستند که به صورت مبهم و بدون

آن که نامشان ذکر شود از آنها یاد شده است. مانند:

«وَقَالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ »(2) ؛

پیامبرشان به آنها گفت.

برخی دیگر از پیامبران الهی نیز در روایات نام برده شده اند.

مانند آنچه از امام صادق (علیه السّلام) در دعای امّ داوود آمده است.(3)

ذکر شده است. از جمله صاحب شریعت بودن آنان، مبعوث شدن فراگیر آنان به کرانه های زمین و جن وانس، کمال ولایت و دوستی آنان نسبت به اهل بیت (علیهم السّلام) و پیشی گرفتن آنان در اقرار به خداوند متعال .(1)

و روایات اهل بیت (علیهم السّلام) به مقداری از آن اشاره شده، اما هرگز نمی توان از محتوای آن کتاب ها اطّلاع کاملی به دست آورد. ولی بر مبنای روایات می دانیم که اصل همۀ آن کتاب ها نزد حضرت ولی عصر(عجّل الله تعالی فرجه الشریف) محفوظ است.(1)

می شمردند و در انقطاع فترت زندگی می کردند وبر کفر می مردند.

بوده و آن حضرت برهمۀ پیامبران الهی برتری و فضیلت دارد. رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) در جواب قریش که از ایشان دربارۀ پیشی گرفتنشان بر پیامبران دیگر سؤال کرده بودند، فرمودند:

إنّی کُنْتُ أَوّلَ مَنْ أَقَرَّبِرَبیّ جَلَّ جَلاَلُهُ وَ أوَلَ مَنْ أَجَابَ حَیْثُ أَخَذَ اللهُ میِثَاقَ النَّبِیِینَ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلیٰ أَنْفُسِهِمْ ألَسْتُ بِربِّکُمْ قَالوُا بَلیٰ فَکُنْتُ أَوَّلَ نَبِیّ قَالَ بَلَیٰ فَسَبَقْتُهُمْ إلَی الإِقْرٰارِ بِاللهِ عَزَّ وَجَلَّ.(1) همانا من اوّلین کسی بودم که به پروردگارم اقرار کردم و اوّلین کسی بودم که او را اجابت کردم، آنگاه که از پیامبران پیمان گرفت و آنان را بر نفس خویش شاهد ساخت: «آیا من پروردگار شما نیستم؟ گفتند: چرا». پس من نخستین پیامبری بودم که «بلی» گفتم. پس در اقرار به خدای تعالی بر آنها پیشی گرفتم. و در جواب شخصی یهودی که از فضل و برتری آن حضرت

و حضرت موسی (علیه السّلام) سؤال کرده بود، فرمودند:

یَایَهُودِیُّ! إنَّ مُوسَی لَوْ أَدْرَکَنِی ثُمَّ لَمْ یُؤْمِنْ بِی وَبِنَبُوَّتِی مَا نَفَعَهُ إیمَانُهُ شَیئاً وَلَا نَفَعْتهُ النُّبُوَّةُ.(2)

ای یهودی ! همانا اگر موسی مرا درک می کرد و به من ایمان نمی آورد و نبوّت مرا قبول نمی کرد، ایمانش هیچ نفعی به

حال او نداشت و نبوّتش نیز نفعی به او نمی رساند.

ص: 101

«الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الْأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِی التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِیلِ »(1)؛ آنان که رسول نبیّ امّی را پیروی می کنند، او را نزد خود در تورات و انجیل، مکتوب می یابند.

مرحوم علّامه مجلسی در جلد پانزدهم از کتاب بحار الأنوار،

صفحات 174 الی 248 بخشی از این بشارات را تحت عنوان «البشارة بمولده و نبوّته» جمع کرده است و بحث های مفصّل تری در این زمینه در کتاب هایی نظیر «انیس الأعلام»، «محضر الشهود»، «بشارات عهدین» و «نقش ائمّه در احیای دین»(2) مطرح گشته است.

راه دیگری که برای شناخت پیامبران الهی معرّفی گردید،

آیات و معجزات بود که در مورد پیامبر اسلام (صلّی الله علیه وآله) به جهت رعایت اختصار، فقط دربارۀ مهم ترین معجزۀ آن حضرت یعنی قرآن کریم بحث می نماییم. قرآن کریم همگان را به معارضه طلبیده و از آنان می خواهد که اگر در نبوّت پیامبر اسلام (صلّی الله علیه وآله) شک و تردید دارند، سوره ای مانند یکی از سوره های آن و یا کتابی نظیر آن بیاورند:

«وَإِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَی عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَادْعُوا شُهَدَاءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ *فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ

ص: 104

وَالْحِجَارَةُ أُعِدَّتْ لِلْکَافِرِینَ »(1) ؛ اگر در آنچه به بندۀ خودمان نازل کردیم شک دارید، پس سوره ای از مثل او بیاورید و گواهانی که غیرخدا قبول دارید بخوانید اگر راست می گویید. پس اگر نتوانستید و به هیچ وجه نخواهید توانست، پروا کنید از آتشی که آتش زنه اش انسان و سنگ است که برای کافران مهیّا شده است.

البتّه روشن است که وجه تحدّی قرآن کریم، انحصار به بلاغت و فصاحت آن ندارد، بلکه در درجۀ اوّل، جنبۀ هدایت و معارف الهی آن مورد نظر است و فصاحت و بلاغت در مرتبه دیگر قرار دارد.

از رسول خدا(صلّی الله علیه وآله) نیز در این باره نقل شده که خطاب به مردم فرمودند:

أَیُّهَا اَلنَّاسُ إِنَّهُ لاَ نَبِیَّ بَعْدِی وَ لاَ سُنَّةَ بَعْدَ سُنَّتِی.(1) ای مردم! پیامبری بعد از من نیست و سنّتی بعد از سنّت من وجود ندارد. امام رضا (علیه السّلام) هم در این باره می فرمایند:

... أَنَّ مُحَمداً عَبْدُهُ وَ ... خَاتَمُ النَّبِیِّینَ وَ أَفْضَلُ الْعَالَمِینَ لَا نَبِیَّ بَعْدَهُ وَ لَا تَبْدِیلَ لِمِلَّتِهِ وَ لَا تَغْیِیرَ لِشَرِیعَتِهِ.(2)... و این که محمّد بنده خداست و... ختم کنندۀ پیامبران و برترین عالمیان است و پیامبری بعد از او نیست و آیین او را تبدیلی نیست و شریعت او را تغییری نیست .

نکتۀ مهم آنکه ختم نبوّت و شریعت مسأله ای نیست که با عقل انسانی قابل اثبات باشد و دلیل اصلی آن مشیّت و خواست خداوند متعال است نه هیچ امر دیگری. لذا اگر خدای تعالی اراده می فرمود بعد از پیامبر اسلام (صلّی الله علیه وآله) و آیین او، پیامبر و آیین جدیدی برای بشر بفرستد، هیچ اشکال و استبعادی وجود نداشت.

ص: 106

ص: 108

ص: 110

و امّا در مورد وحی الهی که فاعل آن خدای تعالی می باشد،

بیش ترین موارد استعمال آن در قرآن و روایات مربوط به وحی خداوند به پیامبران و رسولانش می گردد، و در مواردی دربارۀ انسان های دیگر، فرشتگان، جانداران و موجودات بی جان نیز به کار رفته است. همانند وحی الهی به مادر حضرت موسی (علیه السّلام)(1) ، زمین(2) و زنبور(3).

در تمام موارد استعمال این واژه، یا وحی به مطلبی علمی تعلق گرفته و یا به مطلبی عملی؛ به این معنا که به واسطۀ وحی، یا علمی به مخاطب آن داده شده و یا دستوری که به آن عمل شود. تنها در یک آیه از قرآن کریم است که سخن از وحی کرد روحی از جانب خداوند متعال به میان آمده است:

«وَکَذَلِکَ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا مَا کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتَابُ وَلَا الْإِیمَانُ »(4) ؛ و همین طور وحی کردیم به سوی تو روحی از امر خویش را و نمی دانستی کتاب و ایمان چیست؟

با توجّه به روایاتی که در توضیح این آیه از ائمّه (علیهم السّلام) رسیده ، به نظر می رسد منظور از روح در این آیه، نوری است که وقتی به پیامبر و امام داده می شود، بر معلومات و علوم او افزوده می شود.(5)

ص: 112

وحی در قرآن کریم یکی از اقسام سخن گفتن خدای تعالی

شمرده شده است:

«وَمَا کَانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیًا أَوْ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولًا فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ مَا یَشَاءُ »(1)؛ خداوند با هیچ بشری سخن نمی گوید مگر به وحی یا از پشت پرده یا رسولی می فرستد و به اذن او هر چه را بخواهد وحی می کند. البتّه باید توجّه داشت که سخن گفتن از پس پرده، قسیم وحی و ارسال رسولان نمی باشد، بلکه در طول آن ها قرار دارد. این نکته، از کلام امیرالمؤمنین (علیه السّلام) نیز به خوبی روشن می گردد:

فَإنَّهُ مَا یَنْبَغِی لِبَشَرٍ أنْ یُکَلّمَهُ اللهُ إلَّا وَحْیَاً وَ لَیْسَ بِکَائِنٍ إلاَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ.(2) همانا هیچ بشری را نمی رسد که خدا با او سخن بگوید مگر به صورت وحی، و وحی تحقّق پیدا نمی کند مگر از پشت پرده.

در برخی از روایات نیز چنین آمده که هرگاه جبرئیل واسطۀ وحی نبود و یا وحی از پس پرده صورت نمی گرفت و خداوند متعال بی هیچ واسطه و حجابی با پیامبرش سخن می گفت، رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) به حالت غش و بیهوشی می افتادند.(3)

ص: 113

همانا آن سخن رسولی کریم است. دارای قوّت و مکنت نزد صاحب عرش است. در آن جا از او فرمان برده می شود و امانت دار است.

در قرآن کریم از این رسول الهی با عنوان «روح الأمین»(1) و «روح القدس»(2) نیز یاد شده است. البتّه روح القدس به معنای دیگری هم در روایات به کار رفته است که در بحث امامت به آن اشاره خواهیم نمود.

خداوند هیچ آیه ای از قرآن را بر پیامبرش نازل نکرد مگر این که چهار فرشته حافظ آن بودند. آن را نگهبانی می کردند تا به پیامبر (صلّی الله علیه وآله) برسد.

امّا عصمت پیامبران دربارۀ وحی در سه مرحله مورد بحث قرار می گیرد: الف) دریافت وحی ب) حفظ وحی ج) ابلاغ وحی.

برای تحقّق عصمت پیامبران در وحی، لازم است آنان نسبت به خداوند متعال و فرشتگان وحی معرفت کامل داشته باشند و هرگونه القایی که از ناحیه شیاطین جن و انس می باشد را به خوبی بشناسند تا به درستی بدانند آنچه به ایشان می رسد از سوی خدای تعالی است. امام صادق (علیه السّلام) در این باره می فرمایند:

إِنَّ اَللَّهَ إِذَا اِتَّخَذَ عَبْداً رَسُولاً أَنْزَلَ عَلَیْهِ اَلسَّکِینَةَ وَ اَلْوَقَارَ، فَکَانَ [اَلَّذِی] یَأْتِیهِ مِنْ قِبَلِ اَللَّهِ مِثْلُ اَلَّذِی یَرَاهُ بِعَیْنِهِ.(1) همانا خداوند وقتی بنده ای را رسول خویش کند، بر او سکینه و وقار نازل می کند؛ پس آنچه از ناحیۀ خدا برایش می آید، برای او مثل امری می شود که به چشم خود آن را مشاهده می کند.

همچنین در دعایی که از رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) نقل شده می خوانیم:

وَأَسْأَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذِی کَتَبْتَهُ عَلَی قَلْبِ مُحَمَّدٍ(صلّی الله علیه وآله) فَعَرَفَ

ص: 116

مَا أَوْجَبْتَهُ إلَیْهِ مِنْ وَحْیِکَ.(1) و تو را به آن اسمت می خوانم که آن را بر قلب

محمّد(صلّی الله علیه وآله) نوشتی پس وحیی را که به او کردی شناخت.

و در حدیثی دیگر امام باقر(علیه السّلام) در پاسخ راوی که سؤال می کند: وقتی پیامبر صدای فرشته را می شنود و خود او را نمی بیند، از کجا تشخیص می دهد که این وحی الهی است ؟ می فرمایند:

یُبَیِّنُهُ اللهُ حَتَّی یَعْلَمَ أَنَّ ذَلِکَ حَقٌ.(2)

خداوند به او روشن می کرد تا بداند که آن حقّ است .

با توجّه به این مطالب و آنچه در بحث عصمت پیامبران مطرح گردید، به روشنی معلوم می شود که: چون پیامبران الهی پیش از آنکه وحی بر آنان فرود آید، مورد توجّه و عنایت خاصّ الهی قرار می گیرند و با شناخت کامل دربارۀ خداوند متعال و فرشته وحی و شیطان، با وحی الهی مواجه می شوند، پس به هنگام دریافت وحی هیچ گونه تردیدی در تشخیص وحی الهی به خود راه نمی دهند و در دریافت آن دارای عصمت می باشند. علاوه بر این، از آن جایی که از نفوذ شیطان در امان اند و از سوی خدای تعالی دارای «روح القدس» و نور و معرفتی ویژه هستند، از سهوو غفلت و نسیان و لغزش مبرّا هستند. در نتیجه در مقام حفظ و ابلاغ وحی نیز دارای عصمت می باشند. پس وحی الهی

ص: 117

در هر سه مرحلۀ دریافت، حفظ و ابلاغ مصون و محفوظ خواهد بود. بدین ترتیب، بطلان آنچه دربارۀ ترس و تردید رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) در آغاز وحی و بعثت نقل شده و همچنین بی پایه بودن مطالبی نظیر افسانه غرانیق، به خوبی روشن می گردد.

بر پایۀ روایات، انقطاع وحی درباره پیامبر اسلام (صلّی الله علیه وآله) در دو مورد و دربارۀ حضرت موسی (علیه السّلام) در یک مورد و به مدّت سی یا چهل روز اتّفاق افتاده است.(1)

الهی را «اسلام» می داند؛ چراکه اسلام به معنای تسلیم در برابر عظمت پروردگار و اطاعت از فرمان های اوست. در جای دیگری خدای تعالی شریعت پیامبر اسلام (صلّی الله علیه وآله) را همان می داند که به حضرت نوح، حضرت ابراهیم، حضرت موسی و حضرت عیسی (علیه السّلام) توصیه شده است:

«شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ مَا وَصَّی بِهِ نُوحًا وَالَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ وَمَا وَصَّیْنَا بِهِ إِبْرَاهِیمَ وَمُوسَی وَعِیسَی أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ »(1) ؛ برای شما از دین، راه باز کرد آنچه را که به نوح وصیّت کرد. و آنچه به تو وحی کردیم و به ابراهیم و موسی و عیسی وصیّت کردیم این بود که دین را به پا دارید و در آن اختلاف نکنید.

و بر دیگران حجّت می باشد. بدین ترتیب قلمرو دین، تمام اعمال و رفتار فردی و اجتماعی، عبادی و غیر عبادی، سیاسی و حکومتی، دنیوی و اخروی انسان را دربرمی گیرد و در متون دینی در مورد همه آن ها دستورات و وظایفی بیان شده است. پس هیچ چیزی در خارج وجود ندارد جز اینکه در شریعت حدود آن بیان شده است. به همین جهت است که خداوند متعال قرآن کریم را روشنگر همۀ امور معرّفی نموده و می فرماید:

« وَنَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ تِبْیَانًا لِکُلِّ شَیْءٍ »(1) ؛

کتاب را برای تو، بیان و توضیح هر چیزی نازل کردیم .

امام صادق (علیه السّلام) نیز در این رابطه فرموده اند:

مَا مِنْ شَیءٍ یَحْتَاجُ إلَیهِ وُلْدُ آدَمَ إلَّا وَقَدْ خَرَجَتْ فِیهِ السُّنَّةُ مِنَ اللهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ.(2) همۀ آنچه فرزند آدم به آن نیاز دارد، سنّت در آن از خدا

و از رسول وارد شده است.

و در حدیث دیگری از آن حضرت چنین آمده:

إِنَّ عِنْدَنَا لَصَحِیفَةً طُولُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعاً إمْلَاءُ رَسُولِ الله(صلّی الله علیه وآله) وَخَظُّ عَلیٍّ (علیه السّلام) بِیَدِهِ مَامِنْ حَلَالٍ وَ حَرَامٍ إِلَّا

وَهُوَ فِیهَا حَتَّی أَرْشُ الْخَدْشِ.(3)

ص: 121

همانا نزد ما صحیفه ای است که طول آن هفتاد ذراع است. آن را رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) املا کرده و علی (علیه السّلام) به دست خویش نوشته است. هیچ حلال و حرامی نیست مگر این که در آن موجود است، حتّی قیمت خراشی که در بدن کسی ایجاد می شود.

همچنین از امام باقر (علیه السّلام) نقل شده که آن حضرت فرمودند:

إنَهُ لَیْسَ شَیءٌ مِمَّا خَلَقَ اللهُ صَغِیراً وَلاَ کَبِیراً إلاَّ وَقَدْ جَعَلَ اللهُ لَهُ حَدّاً إذَا جُوِّزَبِهِ ذَلِکَ الْحَدُّ فَقَدْ تُعُدِّیَ حَدُّ اللهِ فِیهِ.(1) هیچ مخلوق کوچک و بزرگ خدا نیست مگر این که خداوند برای آن حدّی قرار داده است. هرگاه از آن تجاوز

شود، حدّ الهی در آن، مورد تجاوز قرار گرفته است.

و این امر به عهدۀ دو علم «رجال» و «درایه» می باشد که حدیث را از جهت سند و متن بررسی نموده و حدود اعتبار آن را معیّن می نمایند.

ص: 124

5. ابن بابویه، محمدبن علی(381 ق)، من لا یحضره الفقیه،

تحقیق: علی اکبر غفّاری، انتشارات جامعة مدرّسین حوزه

علمیه، قم، 1413 ق.

6. قمی، علی بن ابراهیم (قرن 3 ق)، تفسیر القمی، موسسه دار الکتاب، قم، 1404ق.

7. ابن براج، عبدالعزیز بن نحریر، (481 ه ق)، جواهر الفقه،

تحقیق: ابراهیم بهادری، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه

مدرسین حوزه علمیه، قم، 1411 ق.

8. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی(قرن 4)، تحف العقول،

تحقیق: علی اکبر غفاری، انتشارات جامعه مدرسین، قم،

1363ش.

9. ابن شهرآشوب مازندرانی، محمدبن علی (588ق)، متشابه

القرآن، انتشارات بیدار، قم، 1328 ش.

10. ابن طاوس، علی بن موسی(664 ق)، فلاح السائل ونجاح

المسائل، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم.

11. ابن فارس، احمدبن فارس (395 ق)، معجم مقاییس اللغة،

تحقیق: محمد هارون عبد السلام، دارالکتب العلمیه، قم.

12. ابن منظور، محمدبن مکرم (711 ق)، لسان العرب، تصحیح

امین محمد عبدالوهاب و محمد صادق العبیدی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1416 ق.

13. برقی، احمد بن محمد (274 ق)، المحاسن، تحقیق: سید

مهدی رجائی، المجمع العالمی لاهل البیت، 1416ق.

14. جعفی، مفضل بن عمر (148 ق)، التوحیدر المفضل)،

انتشارات مکتبة الداوری، قم، 1969 م.

ص: 126

15. حرّ عاملی، محمدبن حسن (1104 ق)، وسائل الشیعة،

تحقیق: مؤسسه آل البیت (علیهم السّلام) ، نشر مهر، 1409ق. 16. حمیری، عبدالله بن جعفر(نیمه دوم قرن 3 ق)، قرب الإسناد،

مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث (علیهم السّلام) ، قم، 1413 ق. 17. خزاز قمی، علی بن محمد(قرن 44)، کفایة الأثر فی النصّ

علی الأئمّة الإثنی عشر، تحقیق: عبدالّطیف حسینی کوه

کمری، انتشارات بیدار، قم، 1401 ق.

18. راغب اصفهانی، حسین بن محمد (502 ق)، المفردات فی

غریب القرآن، مکتبه المرتضویه، تهران.

19. سبحانی تبریزی، جعفر، حسن و قبح عقلی، مؤسسه امام

صادق (علیه السّلام) ، قم، 1389ش.

20. صفار قمی، محمد بن حسن (290 ق)، بصائرالدرجات فی

فضائل آل محمّد صلّی الله علیهم، تحقیق: میرزا محسن

کوچه باغی، مکتبة آیت الله مرعشی نجفی، قم، 1404ق.

21. طبرسی، علی بن حسن (600 ق)، مشکاة الأنوار فی غرر

الأخبار، کتابخانه حیدریه نجف اشرف، 1385ق.

22. طبرسی، احمدبن علی(588ق)، الاحتجاج علی أهل

اللجاج، تحقیق: شیخ ابراهیم بهادری و شیخ محمّد

هادی، اسوه، قم، 1422ق.

23. طوسی، محمدبن حسن (460 ق)، الاقتصاد الهادی إلی طریق الرشاد، مکتبه جامع چهل ستون ، تهران، 1359 ق.

24. طوسی، محمدبن حسن (460 ق)، الامالی، تحقیق: علی

اکبر غفاری و بهراد جعفری ، دارالکتب الاسلامیه، تهران،

1381ش.

ص: 127

25. عیاشی، محمدبن مسعود(320 ق)، تفسیر العیاشی، تحقیق

سید هاشم رسولی، قم.

26. قطب راوندی، سعیدبن هبة الله (573 ق)، قصص الأنبیاء علی

چاپ بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی، 1409ق.

27. کلینی، محمد بن یعقوب (329 ق)، الکافی، تهران، دارالکتب

الاسلامیه، 1363 ق.

28. مجلسی، محمّد باقربن محمدتقی(1110 ق)، بحارالانوار،

دارالکتب، تهران.

29. مظفر، محمدرضا(1388 ق)، عقائد الامامیة، مؤسسه امام

علی (علیه السّلام) ، قم، 1375ق.

30. مفید، محمد بن محمد (413 ق)، النکت الاعتقادیة( مصنفات

الشیخ المفید، ج10)، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید،

1372ش.

31. مفید، محمدبن محمد(413 ق)، اوائل المقالات من

مصنفات شیخ مفید، الموتمر العالمی لالفیه شیخ المفید،

1413ق.

32. نصیرالدین طوسی، محمدبن محمد(672 ق)، کشف المراد

فی شرح تجرید الاعتقاد، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه

مدرسین حوزه علمیه، قم، 1407 ق.

33. واعظ الحسینی، محمد سرور، مصباح الاصول (تقریرات آیه

الله خویی)، ناشر مکتبه الداوری، 1422ق.

34. مفید، محمد بن محمد (413 ق)، الاختصاص، قم، کنگره

هزاره شیخ مفید، 1413ق.

ص: 128

ص: 129

Prophethood

Mohammad Biabani Oskouii

Velayat Publishers

T9A-2019

ص: 132

بسم الله الرحمن الرحیم

«ادْعُ إِلَی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ »

یُعدّ العلم والمعرفة أفضل وأکبر النِّعم الإلهیّة المهداة لعباد الله الصالحین لأنّ بالعلم یُعینهم الله علی عبودیّته والخضوع له و به یخضعون له، کما یُعدّ ذلک من اکبر النّعم التی بها یفتخرون فی حیاتهم الدنیا. والعلماء الربانیّون والعرفاء الإلهیّون هم من یستضیئون بهدی الانبیاء و والائمّة (علیهم السّلام) ولا یشعرون بالتَّعب أو الملل أبداً فی سلوک هذا الطریق.

طریق العلم والعمل، ویتجنّبون الطُرُق الأُخری التی لا تنتهی بهم إلی نیل معارف الأئمّة (علیهم السّلام).

تهدف هذه المؤسسة التی تأسست بدافع إحیاء آثار هذه الثلة المخلصة التی تحملت علی عاتقها مهمّة الدفاع عن المعارف الوحیانیّة والعلوم الإلهیّة الأصیلة. إلی نشر هذا الفکر عبر الوسائل العصریة المتاحة ومن الله التوفیق.

عالم المدد

infopalermalmohammad.com

ص: 133

In the Name of Allah, the Compassionate, the

Merciful

«ادْعُ إِلَی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ »

Call on to the way of your lord with wisdom and good preaching

Knowledge is arguably God's most precious blessing given to hu

manity, with which they can understand, worship, and submit to

the Almighty's commandments. It is indeed the greatest of His gifts

for both in this life and the afterlife.

And those with divine understanding are the true inheritors of the

prophets and their successors. Those are the people of wisdom who op stop at nithing in carrying on their endeavor in seeking knowledge

from its one and only source; The messengers of Allah.

This institution, was founded on the revival and republishing the

canons and original works of the scholars who gave their life in

supporting the foundations of the religion and the teachings of the

holy prophet and his immaculate household. We ask Allah to guide

us in this holy path.

ص: 134