دیوان سائل شیرازی

آقاجانی محمّدسعید بن عبدالله خان قیری

تحقیق، مقابله و تصحیح: روح الله خادمی

ص :2

ص :3

دیوان سائل شیرازی

آقاجانی محمّدسعید بن عبدالله خان قیری

تحقیق، مقابله و تصحیح: روح الله خادمی

ناشر: مجمع ذخایر اسلامی

حروفچینی و صفحه آرایی: پاپیروس

طرّاح جلد: عبدالله خادمیان

چاپ اوّل:

شمارگان:

بها:

شابک:

ص:4

بسم الله الرّحمن الرّحیم

ص:5

ص:6

توضیحات متن 619

فهرست ها 661

آیات و احادیث و امثال عربی 661

نام کسان، دودمانها و ملتها 662

جایها 670

کتابنامه 672

ص:8

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم

زادگاه او شهر قیر از شهرهای استان فارس است.(1) سائل در غزلی به زادگاه خود اشاره کرده است:

سائل ز سیاه بختی من پیداست که من ز خاک قیرم

و در جایی از ماندن در «قیر» اظهار دلتنگی می کند:

خواهی که سیاه ار نشود روز تو سائل پس ساکن ویران شدۀ قیر چرایی؟

تاریخ ولادت او مشخص نیست؛ امّا تخمیناً باید بین سالهای 1155 تا 1160 ه. ق. در قیر متولد شده باشد. چنان که در تذکره ها آمده، سالها پدر بر پدر ضابط و صاحب اختیار دو بلوک قیر و کارزین از توابع فیروزآباد فارس بوده اند و او تا آخر عمر این مقام را داشته است. علاقه مندی به ادب و ادیبان او را وادار کرد که انجام امور آن بلوک را به برادر کهتر خویش واگذارد و خود بیشتر اوقات را در شیراز با شعرا و ظرفا به سر برد. او به قصد پیوستن به محیط ادبی شیراز، از زادگاه خود به شیراز رفت و سالها در آن دیار با شاعران شیراز محشور و همدم بود.

خواهی نکشی بار کسی سائل اگر تو باید که به یک شهر و دیاری ننشینی

***

سائل اگرچه هست غریب از درش مران کان بینوا برای تو ترک دیار کرد

***

سائل بجز فتحعلی خان صبای کاشانی که یکی دو بار او را مدح کردهو در زمرۀ شاعران آورده، از شاعران معاصر خود نامی به میان نیاورده است. اگر چنین بود، می توانستیم حلقۀ یاران او در انجمن های ادبی شیراز را ترسیم کنیم. با این حال اطلاعات ما از انجمن های ادبی شیراز

ص:10

در عهد او تقریباً روشن است. بر اساس کتاب انجمن های ادبی شیراز، سه انجمن ادبی را می توان مجمع یاران سائل دانست.

نخست «انجمن صباحی»، که سلیمان صباحی بیدگلی، شاعر نام آور بازگشت ادبی آن را در عهد کریم خان زند در شیراز تأسیس کرد و شاعرانی چون نامی اصفهانی صاحب تاریخ گیتی گشا، عنایت اصفهانی، میرزا نصیر جهرمی صاحب منظومۀ پیر و جوان، عبدالرّزاق بیگ مفتون دنبلی صاحب نگارستان دارا و تجزیة الاحرار و تسلیة الابرار(1) از اعضای آن بودند. این کانون ادبی بعدها با پیوستن هاتف اصفهانی، صهبا، رفیق اصفهانی و آذر بیگدلی پر رونق تر شد.(2)

دوم «انجمن وفا» که میرزا محمدحسین فراهانی متخلّص به وفا، وزیر لطفعلی خان زند آن را تأسیس کرد. در این انجمن محمدحسن فراهانی برادر وفا، محمدصادق کوکب شیرازی، میرزا بزرگ قائم مقام، میرزا عبدالکریم بن علیرضای شیرازی، صاحب ذیل اول تاریخ گیتی گشا، محمّدرضای شیرازی، صاحب ذیل دوم تاریخ گیتی گشا، ابراهیم انور پسر کریم خان زند و فتحلی خان صبا عضو بودند.(3)

سوم، «انجمن عالی» که میرزا محمّدحسین «عالی» (م 1246 ه. ق.) فرزند میرزا محمّد کلانتر آن را در شیراز تأسیس کرد. هدایت در مجمع الفصحاء می نویسد که: «مجمعش مرجع شعرا و عرفا و مجلسش مجمع فضلا و عرفا بود.» شاعرانی که در این مجمع شرکت می کردند عبارت بودند از بسمل شیرازی، خاوری، روشن، ساغر، شحنه، طایر، گلشن، وصال و رضاقلی هدایت.(4)

ارتباط و آشنایی سائل با اعضای هر سه گروه فوق محتمل است. از شاعرانی که مدّعی دیدار سائل شده اند یکی اختر تبریزی صاحب تذکرۀ اختر است که می نویسد: «ملاقاتش بسیار اتفاق

ص:11

افتاده»،(1) دیگر، بسمل شیرازی که مدّعی است: «خود و برادرش را با فقیر در نهایت وداد بود.»(2) بعضی نیز عدم ملاقات خود با او را صریحاً خاطرنشان کرده اند. از جمله، هدایت طبرستانی می نویسد: «در سال یک هزار و دویست و بیست و پنج که مؤلف و جامع این تذکره دو ساله بوده و از مازندران با والده و اقربا به شیراز بازگشته وی وفات یافته، لهذا ملاقاتش روزی نگردیده.»(3) فاضل خان گروسی نیز اذعان دارد که «صحبتش اتفاق نیفتاده.»(4)

سائل در قطعه ای مجمع یاران خود در روزگار کریم خان زند را اینچنین توصیف می کند:

فصل بهار و بادۀ گلرنگ و کنج باغ فارغ ز صلح و جنگ حریفان روزگار

با یک دو آشنای موافق که مثلشان نبود به زیر خرگه این نیلگون حصار

نکته شناس و قافیه سنج و لطیفه گوی باشد کلامشان همه چون درّ شاهوار

زیباسخن مغنّی شیرین حکایتی کز یک نوا برد ز دو صد جان و دل قرار

ساقی سرو قامت خورشید طلعتی بر گرد رخ نرسته خطی یاسمن عذار

کز جوش حسن و شور ملاحت به یک نظر آرد برون ز جان سهی قامتان دمار

یاری چه یار! معدن رحم و مکان مهر مانند بخت پادشه عصر سازگار

دوری چه دور! دور شهنشاه کامجوی عهدی چه عهد! عهد خداوند کامکار...

علاوه بر شعرا، سائل با علما و فضلای عهد خود نیز ارتباط دوستانه و علمی داشته است. از جمله، یکی از بزرگان شیراز به نام «شیخ جعفر» که نامه ای به سائل نگاشته و سائل در جواب قطعه ای سرشار از تجلیل و بزرگداشت او سروده است. دیگر بزرگی به نام «فاضل الدّین» که از علمای علم کلام بوده و سائل در قطعه ای در مورد دو مسألۀ کلامی «ثبوت ذات واجب» و «صدور عقل اوّل» از او استدلال کرده تا یقینی بر یقینش افزوده شود. همچنین او مادّه تاریخی در وفات حاکم شرع عهد خود به نام «سید محمّد» سروده و اوصاف فضل و کمال او نشان دهندۀ ارادت سائل به اوست.

ص:12

سائل ازدواج کرده، امّا از اولاد و احفاد او اطلاعی در دست نیست. او در رباعی شکوه آمیزی که در حدیقة الشعراء آمده، نارضایتی خود را از داشتن همسر بیان کرده است:

بیچاره کسی که مایل روی زن است بیچاره تر آن که بر زن خویشتن است

زین هر دو بتر کسی که دارد زن پیر ناچارتر آن که هر سه دارد چو من است

و در غزلی از اینکه به خاطر خانواده زیر بار قرض رفته، شکایت می کند:

سائل نه استطاعت و نی هم بضاعتی با کثرت عیال شده زیر بار قرض

آنچنان که از تذکره ها برمی آید، سائل انسانی خوش مشرب و وارسته و به کمالات ظاهر و باطن آراسته بوده است. صاحب تذکره باقی در وصف او می نویسد: «از دانش و بینش بسی بهره ور است و با گرفتاری روزگار وی را از داستان شورانگیز محبّت خیز. در مراتب شاعری به غزل سرایی مایل و هر زمان جویای حال مردم صاحبدل.»(1) در تذکرۀ دلگشا دربارۀ او می نویسد: «آدمی بود دانشمند و هنرور و از تواریخ بر وجه اتَم مطلع و باخبر، از علوم رسمی نیز [با بهره بود]. صحبتش ارباب کمال را مطلوب و اطوارش مانند اخلاقش خوب، از رسوم آداب و طریقه وفا، با نصیبی کامل و اکثر زاویه انزوا و مصاحبت ارباب دانش را مایل بود. بر مسکینان بقدر الحال بخشیدی و دل از صحبتش هرگز نرمیدی. مردی سخن شناس و نکته دان و صاحب طبع موزون و ابیات روان بود، به نیکی اخلاق معروف و به حسن کردار موصوف.»(2) دیوان بیگی شیرازی می گوید: «آقاجانی مرد خوش محاورۀ خوش اندام و خوش صحبت حرّاف بوده.»(3)

لحاظ مالی غنی بوده، طریق درویشی را برگزیده و بر اساس گفتۀ خود درویش مسلک و مسکین نهاد بوده است. او در جایی صریحاً «تصوّف» خود را آشکار می کند:

اگرچه دم به تصوّف زنم، ولی دارد کمند وحدت من آرزوی زنّاری

با وجود تصریح او بر فقر و درویشی و مسکین نهادی، انتساب او به فرقه های صوفیه بر ما معلوم نیست.

کلاه فقر و کنج بینوایی به است از تاج و تخت کی قبادم

نباشد هیچ گه بر دولتم فخر غنی هستم، ولی مسکین نهادم

و دلیل انتخاب این تخلّص را نیز بر همین اساس می داند:

چو خوش بودم به درویشی ز اوّل لقب زان رو به خود سائل نهادم

و در دو جای دیگر، «سائل» را صراحتاً در معنای گدا و دریوزه گر به کار برده است:

همچو سائل که به دریوزه رود به همه راهگذر خواهم رفت

و:

گر گدا شد گدای درگه توست نیست سائل به دیگری محتاج

در جایی دیگر نیز این تخلّص را در معنای پرسشگر به کار برده است:

جواب خویش چون ز آن نوش لب نشنیده ای هرگز

نمی گردی چرا شرمنده سائل از سؤال خود؟

در تمام دیوان تخلّص او به همین شکل است؛ بجز یک مورد که «سائلا» تخلّص کرده است:

منع من بیهوده ناصح می کنی ترک عشق او نه کار سائلاست

در نسخۀ «ج3» که به دست یکی از همشهریان او فراهم آمده، همه جا تخلّص او را «سایل» نگاشته و در بیتی میان نگارش تخلّص شاعر و گدا بدین صورت تفاوت قائل شده است:

غیرت انگیز است از بس طبع آتشناک عشق رشک می آید در آن کو سایل از سائل مرا

بر این اساس محتمل است که تلفّظ رایج تخلّص او «سایل» بوده باشد.

ص:14

زمرۀ سپاهیان نادر بود، وسایل مراجعت آن طایفه را به موطن اصلی خود فراهم کرد و بواسطۀ حسن خلق و کردار پسندیده طرف توجه خویش و بیگانه واقع گشت.»(1)

«ابوالفتح خان بختیاری که از جانب شاهرخ افشار حکمرانی اصفهان را داشت، پریشانی اوضاع ایران را غنیمت شمرده، در آن حدود به دلخواه رفتار می کرد. بنابراین علیمراد خان بختیاری بر او بشورید و بین آنان کار به محاربه کشید. در آخر علیمردان خان با کریم خان زند متّحد گردیده، ابوتراب نامی را از اولاد صفویه به سلطنت برداشتند و خود زمام امور را به دست گرفتند.

کریم خان در جلفا اقامت کرد و به قدری به اهالی رأفت و مهربانی نمود که موجب حسد علیمردان خان گردید و مخالفت به محاربت کشید. در آخر کریم خان فائق آمده و خصم را از میدان به در کرده، با کمال استقلال زمام امور صفحات جنوب ایران را در دست گرفت؛ ولی هیچگاه عنوان پادشاهی بر خود ننهاد و خویشتن را وکیل الرّعایا می خواند.»(2)

وکیل الرّعایا پس از علیمرادخان بختیاری، با پیروزی بر محمدحسن خان قاجار و آزادخان افغان و فتحعلی خان افشار قدرت خود را استوار کرد. او پس از این به تنظیم امور پرداخت و در آباد کردن شیراز کوشش بسیار نمود و سرانجام در 13 صفر 1193 ه. ق. در شیراز درگذشت. مدت سلطنتش سی سال و هشت ماه و نه روز بود. کریم خان تنومند، قوی هیکل، نیرومند، شجاع و رئوف بود و با پیروان مذاهب مختلف به عدل رفتار می کرد. در لباس تکلّف نمی کرد و گاهی لباسش مندرس می نمود. خود را به جواهر نمی آراست. شبها مجلس عیش می آراست و شراب می خورد، اندک می خوابید و روزی دو بار سلام عام می داد.(3)

دربار کریم خان مرکز اجتماع علما و فضلا و شعرا و خوشنویسان عصر بود و این مطلب مورد تأیید غالب مورّخین و وقایع نگاران معاصر است که خود به تشویق کریم خان و جانشینان

ص:16

او به تحریر وقایع زمان همّت گماشته اند. به طور کلّی در این عصر علما و فضلا و خوشنویسان مورد احترام و تکریم جامعه بودند و در دربار و منزل حکّام و ولات رفت و آمد داشتند.(1)

سائل در مدح کریم خان قطعه ای سروده است با مطلع زیر:

فصل بهار و بادۀ گلرنگ و کنج باغ فارغ ز صلح و جنگ حریفان روزگار

که در آن شاه زند را توصیف می کند:

زیبندۀ سریر کیانی کریم خان کش چاکر است همچو کیان هر طرف هزار

آن کز امید مرحمت و بیم سطوتش باشند این و آن همه وقتی به این مدار

سائل قصیده با مطلع:

روزی جدا ز صحبت یاران و وصل یار بودم به کنج زاویۀ خویش دل فگار

را ابتدا در مدح کریم خان سروده بوده و در جایی از قصیده نیز اشاره کرده که پیش از این قطعه ای در مدح او داشته است:

گفتم ز بس به فکر تو بودم، نکرده است فکر و خیال شعر در اندیشه ام گذار

زین پیش سُفته است ولی تازه گوهری کلکم به مدح خسرو کیخسرو اقتدار

و مراد او قطعۀ پیش گفته با مطلع «فصل بهار و بادۀ گلرنگ...» بوده و سپس به مدح کریم خان زند می رسیده است:

«زیبندۀ سریر کیانی کریم خان» کش چاکر است همچو کیان هر طرف هزار

و با مدح او به پایان می رسانده است؛ امّا بعدها پس از زوال زندیان و روی کار آمدن قاجاریه و پیوستن سائل به دربار فتحعلی شاه، قصیده را به او تقدیم کرده و نام و القاب ممدوح را تنها در یک مصراع تغییر داده است:

«سلطان عصر فتحعلی شاه شه نژاد» کش چاکر است همچو کیان هر طرف هزار

این معامله را فتحعلی خان صبا نیز در قبال شاهان دو سلسله انجام داده و قصیده ای را که قبلاً در مدح لطفعلی خان زند سروده بوده، به فتحعلی شاه قاجار اتّحاف نموده است. اول بار

ص:17

علی نقی بهروزی به این اقدام صبا پی برده(1)و پس از او ملک الشّعراء بهار(2) و باستانی پاریزی(3) نیز به این مطلب اشاره کرده اند. باستانی پاریزی از این قبیل شاعران، با عنوان «ذوقبلتین» تعبیر می کند. دو بیت آغازین قصیدۀ صبا این است:

جانب بندر بوشهر شو ای پیک شمال به بر شاه فریدون فر خورشیدخصال

خسرو ملک ستان لطفعلی خان که بود یاورش لطف علی یار خدای متعال

که آن را بدین صورت گردانده است:

جانب کشور جمشید شو ای پیک شمال به بر شاه فریدون فر خورشیدخصال

خسرو ملک ستان فتحعلی شه که بود یاورش لطف علی یار خدای متعال

2- جعفرخان زند (... 1203 ه. ق)

جعفر خان پسر صادق خان زند (برادر کریم خان) و پدر لطفعلی خان زند، (حک. 1199 - 1203 ه. ق) هفتمین فرمانروای دودمان زند بود. او همچنین برادر مادری علیمرادخان زند بود و به همین دلیل بر خلاف پدر و دیگر برادرانش کشته نشد. جعفرخان، بعد از مرگ علیمرادخان به تخت نشست. او چندی فرمانرویی بخش هایی از ایران مرکزی و جنوبی را در دست داشت. او را با وجود توانایی جنگی اش ترسو خوانده اند.

در 25 ربیع الثانی 1203 ه. ق. عدّه ای از مخالفانش از جمله صیدمراد خان زند، شبانه بر سرش ریختند و او را کشتند و سرش را از دیوار ارگ شیراز به زیر انداختند.

سائل سه قصیده در مدح او سروده است. یکی قصیده بهاریه با مطلع زیر:

ص:18

آمد بهار و وقت آن شد باز کز فیض هوا همچون دم عیسی شود باد بهاری جان فزا

که ممدوح را چنین وصف می کند:

کیخسرو کیوان مقام، بهرام بهرام انتقام جمشید خورشیداحتشام، دارای اسکندرلوا

شاه سریر سروری جعفر که از دین پروری گردیده دین جعفری زو بافروغ و باصفا

همچنین قصیدۀ بهاریه دیگر با مطلع:

دی رفت و بهار آمد و رویید گُل از گِل شد بلبل دلباخته فارغ ز غم دل

که در آن از شاه زند اینچنین یاد می کند:

این لطف طراوت نه ز تأثیر بهار است هست از اثر معدلت خسرو عادل

دارای فریدون فر جم مرتبه، جعفر کز فضل ز انصاف شهان آمده فاضل

سالار ظفریار هنرمند عدوبند لشکرکش دشمن کُش دریادل باذل

سائل همچنین در قصیده ای دیگر با مطلع زیر شاه زند را ستایش کرده است:

فرّخ لقا شهی که ز فرخنده اختری کسب شرف ز کوکب او کرده مشتری

که اینگونه او را معرفی می کند:

در وادی خمول همه سر فرو برند گر نام او به حلقۀ نام آوران بری

سلطان بحرحوصله جعفر که یافته رونق ز حکم محکم او دین جعفری

آن سایۀ خدای که خورشید دولتش تابنده است بر همه از ذرّه پروری

3- لطفعلی خان زند

لطفعلی خان زند نهمین و واپسین فرمانروای زند بود که میان سالهای 1203 تا 1209 ه. ق. بر سر پادشاهی با دشمن نیرومندش آغا محمّدخان قاجار به نبرد پرداخت و سرانجام از او شکست خورد و با مرگ او پرونده دودمان زند نیز بسته شد.

ص:19

وی پسر جعفرخان زند و نوه صادق خان زند، برادر بنیانگذار فرمانروایی زندیان یعنی کریمخان زند بود. شعر زیر را که در تاریخ ایران بسیار نامور می باشد وی دربارۀ شکستهایش از آغا محمّدخان قاجار سروده است:

یا رب ستدی مملکت از همچو منی دادی به مخنّثی، نه مردی نه زنی

از گردش روزگار معلومم شد پیش تو چه دف زنی چه شمشیرزنی

لطفعلی خان زند، شاهزاده دلیر و ناکام زند از جمله پادشاهان دلیر و شجاع ایران است که در بی باکی و دلاوری و شجاعت کمتر نظیر داشته است و با این حال سرتاسر عمر کوتاهش تماماً روی زین اسب و در جنگ نبرد و حمله و گریز گذشته و عاقبت هم ناجوانمردانه گرفتار و به دست مرد خیره سر و قسی القلبی به بدترین وضعی کشته شد.(1)

سائل قصیده ای با مطلع زیر در مدح او سروده است:

آهوی چشم تو را گشته جهانی نخجیر این چه آهوست ندانم که بود آهوگیر

که در این قصیده، اینگونه «گل نوخاستۀ گلشن شاهنشاهی» را یاد می کند:

شه مرّیخ خدم، خسرو خورشیدعلم که بود بر سرش از طارم افلاک سریر

تاجور لطفعلی خان، شه کیوان ایوان داور دور زمان سرور بی مثل و نظیر

شاه جمشید سیر، خسرو افریدون فر مالک ملک هنر، رستم دستان تدبیر

4- میرزا محمدحسین فراهانی؛ (... 1212 ه. ق.)

میرزا محمدحسین فراهانی از سادات حسینی هزاوه است که نسب او با 37 واسطه به امام سجّاد(علیه السلام) می رسد. (2)

او در سال 1180 ه. ق. وارد دربار زندیه شد. نخستین بار به وزارت صادق خان زند رسید. بعدها نیز پس از درگذشت علیمرادخان زند توانست بار دیگر به وزارت جعفرخان و لطفعلی خان زند دست یابد. نهایتاً لطفعلی خان او را کنار نهاد و او راهی سفر حج شد. پس از

ص:20

سقوط زندیان، وارد دربار آغامحمّدخان قاجار شد ولی به واسطۀ پیری و ناتوانی جسمی از ادامۀ خدمت دیوانی عذرخواهی کرد و از شاه اجازۀ سفر به عتبات گرفت.

ظاهراً تا اوایل روی کار آمدن لطفعلی خان، وزارت زندیه در اختیار میرزا محمّدحسین فراهانی بوده ولی چون حاج ابراهیم کلانتر در تسلّط لطفعلی خان بر شیراز وی را یاری نموده و بر اثر غرور و یا با اشارۀ حاجی ابراهیم خان کلانتر به میرزا محمّد حسین وفا بی اعتنایی کرد و حق خدمت او را نشناخت و یکبار هم با کنایه گفته بود: «خیمه یا چرخ تازه، طناب تازه می خواهد» یعنی سلطنت جدید وزیر و صدراعظم جدید می خواهد، بدین دلیل بود که میرزا حسین به بهانه زیارت عتبات عالیات و مکّه، شیراز را ترک می گوید.

او در 1212 ه. ق. در قزوین درگذشت. تنها فرزند او دختری بود که به ازدواج پسرعمویش میرزا عیسی فراهانی درآمد و مادر قائم مقام فراهانی شد.(1)

سر هارفورد جونز دربارۀ خصوصیات اخلاقی او می نویسد: «میرزاحسین مردی بود بی نهایت جوانمرد و دست و دلباز، خود او و بعدها میرزا بزرگ، هر دو می کوشیدند این دست و دلبازی را تا آخرین حد در مورد همگان به کار برند و هرگز خود چیری نیندوزند. کتاب، تنها عشق پرخرج میرزاحسین بود و شهرت داشت که او نفیس ترین و نادرترین کتابخانۀ شخصی را جمع آوری کرده است. میرزاحسین خود شاعر بود و وفا تخلص می کرد و مشهور بود که بهترین لطیفه گوی ایران به شمار می رود.»(2)

صاحب تاریخ گیتی گشا، از او با چنین القابی می ستاید: «سید رفیع مرتبۀ عالی شان، جناب قدسی طینت فلاطون زمان، حضرت حکمت مرتبه ارسطوروان، مؤسس مبانی افضال و احسان، منتظم عقد جواهر نظم و نثر، وزیر بی نظیر عهد و عصر، دوحۀ سرابوستان سیادت، نوباوۀ حدیقۀ شرافت، میرزائی میرزا محمّدحسین الحسینی فراهانی...»(3)

ص:21

دیوان شعر وی شامل بیش از چهار هزار بیت بعلاوۀ یک مثنوی غنایی بر وزن هفت پیکر نظامی به نام فیروز و شوخ است و چاپ و منتشر گردیده است. چنانکه پیش از این گفتیم، او مؤسس انجمن ادبی وفا در شیراز بوده است. او این انجمن را در ایام صدارت خویش تشکیل داده بود و جلسات آن هر شب در خانه اش تشکیل می شد.

سائل در مدح این وزیر باتدبیر، قصیده ای با مطلع زیر سروده است:

دایم اندر سینه آتش دارم و از دیده آب در میان آتش و آبم گرفتار عذاب

و در این قصیده، چنین از او یاد می کند:

مفخر سادات، اعلی منزلت، میرزا حسین کز وجودش فخر بر گردون کند هر دم تراب

سائل، علاوه بر پرداختن به صفات شخصیتی ممدوح، مراتب شاعری او را چنین توصیف می کند:

هست هر فردی ز اشعار تو ای زیباسخن به ز فردی کز کتابی کرده باشند انتخاب

پایۀ من از کجا و دم در این معنی زدن زانکه نتوان کردنم از خیل موزونان حساب

قصیدۀ مقتضب با مطلع زیر نیز در مدح اوست:

آن فخر روزگار کز اولاد احمد است نامش چو نام نامی جدّش محمّد است

سائل همچنین قصیده با مطلع زیر را در مدح او سروده است:

خوش آن زمان که نهم زین خرابه منزل باز به صد هزار شعف رو به جانب شیراز

که در این قصیده از او با عنوان «وزیر خسرو ایران» یاد می کند.

5- فتحعلی شاه قاجار؛ (... - 1250 ه. ق.)

تنها پادشاه سلسلۀ قاجار که سائل به حلقۀ مدّاحان او در آمد، فتحعلی شاه قاجار است. «باباخان معروف به فتحعلی شاه پسر حسینقلی خان، برادر اعیانی آغا محمّدخان قاجار است. آقا محمّدخان، گرچه نسبت به خانوادۀ خود جور و ستم می نموده، برادرزادۀ خود باباخان را طرف توجه قرار داده و او را ولیعهد خویش کرد. و بکرّات در حق وی گفته است: این همه خونها

ص:22

ریختم تا باباخان براحتی سلطنت کند. در موقع قتل آقا محمّدخان (1212 ه. ق.) باباخان حکمرانی فارس راداشت و چون این خبر به او رسید، به جانب تهران به حرکت آمد.»(1)

فتحعلی شاه در همان زمان با چند تن از مدّعیان سلطنت از جمله صادق خان شقاقی که قزوین را محاصره کرده و دعوی سلطنت داشت، و علیقلی خان برادر آقا محمدخان مواجه بود که این دو فتنه با کور کردن علیقلی خان و فراری دادن صادق خان شقاقی به پایان رسید. پس از آن با دو فتنۀ دیگر به دست محمّدخان پسر زکی خان زند و حسینقلی خان برادر خود روبرو شد که این بار هم با دستگیری و نابینا کردن مدّعیان، اوضاع آرام شد. فتحعلی شاه پس از آن با از میان برداشتن نادرمیرزا پسر شاهرخ افشار که بر خراسان چیره شده بود، و همچنین با قتل حاج ابراهیم کلانتر و یارانش بنیاد پادشاهی خود را استوار کرد.

از مهمترین وقایع سیاسی عهد او می توان به رقابت انگلیس و فرانسه بر سر روابط با ایران، جنگهای ایران و روس و تیرگی روابط ایران با عثمانی و فتنۀ وهّابیها اشاره کرد.

فتحعلی شاه فکر دوراندیشی نداشت و در اوج بحران و گرفتاری و خرابی کشور سرگرم خوشگذرانی بود. لسان الملک سپهر در ناسخ التواریخ نام 158 تن از زنان او را آورده و اشاره کرده است که از آغاز جوانی تا پایان عمرش از او دوهزار فرزند و فرزندزاده به وجود آمد.

در دربار فتحعلی شاه نفاق بین امرا و وزرا حکمفرما بود و بیشتر شکستهای ایران در جنگها نتیجه همین مسأله بود. با این حال فتحلعی شاه از نظر رحم و مروّت از دیگر شاهان قاجار و بخصوص از آقا محمّدخان بهتر بوده است. او در موقع اجرای حکم اعدام روی خود را برمی گرداند. استبداد ناصرالدین شاه را نداشت و در بعض موارد میرزا بزرگ قائم مقام را در امور اصلاحی تشویق می کرد.(2)

فتحعلی شاه، به شعر و شاعری علاقه فراوانی داشت، خود نیز شعر می سرود و تخلّص «خاقان» داشت. او به ترویج و تکمیل جنبش «بازگشت ادبی» که پیش از وی آغاز شده بود همت گماشت و دربار خود را همچون دربار سلطان محمود غزنوی مرکز ترویج شعر و ادب قرار داد. او برخلاف خسّت در امور مملکت نسبت به شعرا و گویندگان دربار خود التفات

ص:23

بسیاری داشت و در مقابل اشعار و مدایح آنان، صله و انعام مناسبی عطا می کرد، به طوری که اغلب آنها در دربار دارای شغلی مناسب بودند؛ مثلاً هنگامی که فتحعلی خان صبا ملک الشّعرای دربار کتابی بر وزن شاهنامۀ فردوسی به نام «شهنشاه نامه» به نظم درآورد، فتحعلی شاه او را مورد تحسین و تمجید قرار داد و به وی 40 هزار مثقال طلا (برای هر بیت یک مثقال طلا) صله داد و گفت: «سلطان محمود غزنوی به فردوسی وعده ای داد که عمل نکرد و ما بدون آنکه وعده داده باشیم، وعده سلطان محمود را درباره تو عمل می کنیم.» همچنین ماجرای نواخت ها و نوازش های او درباره نشاط اصفهانی که دیباچه ای هم بر دیوان فتحعلی شاه نوشته است معروف و قابل ذکر است.

دیوان اشعار او شامل: قصاید، غزلیات، رباعیات، مثنوی، ترکیب بند، قطعات، مفردات، اشعار و مراثی مذهبی است. فتحعلی شاه اشعار خود را برای ملک الشعرای صبا می خوانده و از وی تصدیق می خواسته است. از مُضحکات شعر و شاعری او، داستانی که مهدی قلی خان هدایت در کتاب خاطرات و خطرات نقل کرده، جذّاب و قابل توجّه است: «معروف است فتحعلی شاه، گاهی شعری سر هم می کرده است و از ملک الشّعراء صبا تصدیق میخواسته. اگر تصدیق مطبوع نمی افتاده، ملک الشّعراء محکوم می شده است به اینکه به آخورش ببندند، روزی شاه شعری می خواند و از ملک تصدیق می خواهد، تعظیم می کند و راه می افتد. می فرمایند کجا؟ عرض می کند: دم آخور.»(1) فتحعلی شاه به سال 1250 ه. ق. بدرود حیات گفت.

در دیوان سائل شیرازی، سه قصیده و یک غزل در مدح او موجود است. قصیدۀ مدحیه با مطلع:

شه را مدام بادۀ عشرت به جام باد در جام پادشه می عشرت مدام باد

که او را اینگونه توصیف می کند:

سلطان کامران و شهنشاه کامیاب خاقان کامکار که دورش بکام باد

شاه زمانه فتحعلی شاه شه نژاد کو را همیشه فتح و ظفر صید دام باد

و نیز قصیدۀ مدحیه با مطلع زیر:

ص:24

گویند بوسه لعل لب او به جان دهد باور نمی کنم که چنین رایگان دهد

که در آن شاه قاجار را چنین توصیف می کند:

شاه زمان خدیو زمین کش خراج و باج

سلطان غرب و پادشه خاوران دهد

بی مثل خسروی که به هنگام رزم و بزم

خجلت به روح رستم و نوشیروان دهد

شاه زمانه فتحعلی شه که گاه رزم

او را زمانه فتح نوی هر زمان دهد

خاقان نبوسد اوّل اگر پای حاجبش

نگذاردش که بوسه بر آن آستان دهد

دربانیش به طوع کند قیصر اختیار

راهش اگر به درگه او پاسبان دهد

هم چنین قصیدۀ مدحیۀ دیگر با مطلع:

روزی جدا ز صحبت یاران و وصل یار بودم به کنج زاویۀ خویش دل فگار

که در آن اینگونه از شاه قاجار سخن می راند:

گفتم ز بس به فکر تو بودم نکرده است فکر و خیال شعر در اندیشه ام گذار

زین پیش سفته است ولی تازه گوهری کلکم به مدح خسرو کیخسرو اقتدار

سلطان عصر فتحعلی شاه شه نژاد کش چاکر است همچو کیان هر طرف هزار

آن کز امید مرحمت و بیم سطوتش باشند این و آن همه وقتی بدین مدار

چنانکه پیش از این گفتیم، این قصیده در اصل در مدح کریم خان زند بوده و سپس به نام شاه قاجار تغییر یافته است.

سائل همچنین غزل مدحی با مطلع:

بده ساقی میم کایام پیری به سر دارم هوای شیرگیری

را برای فتحعلی شاه سروده و این بیت در وصف اوست:

ص:25

خدیو عدل گستر شاه قاجار که بر خیل شهان دارد امیری

6- حاج محمّدحسین خان صدر اصفهانی؛ (1239 1174 ه. ق.)

حاج محمّدحسین خان ملقّب به امین الدّوله، نظام الدّوله، و مستوفی الممالک و مشهور به صدر اصفهانی (1239 1174 ه. ق.) به طوری که مشهور است در ایّام جوانی شاگرد علاّف بود و بنا به قول فتحعلی خان صبا از کاه کشی به کهکشان شد. حاج محمّدحسین خان یکی از متموّلین بنام ایران بود. او در سال 1221 ه. ق. به لقب امین الدّوله و سمت مستوفی الممالکی منصوب گردید و پسرش عبدالله خان به حکومت اصفهان برگزیده شد. امین الدّوله در سال 1228 ه. ق. ملقّب به نظام الدّوله و در سال 1234 ه. ق. پس از درگذشت میرزا محمدشفیع مازندرانی به صدارت منصوب گردید و سرانجام پس از شش سال صدارت در سال 1239 ه. ق. به بیماری یرقان درگذشت و پسرش عبدالله خان به جای پدر به صدارت انتخاب گردید.(1) عبدالله خان داماد فتحعلی شاه بود.(2) مفصّل ترین شرح حال او در «صدرالتّواریخ» نگاشته شده است که علاقه مندان می توانند به آن مأخذ مراجعه کنند.(3)

حاجی محمّد حسین خان صدر، فضلی نداشت و تمیز خوب و بد اشعار را نمی داد، ولی هنگام صله و جایزه دادن از همه کس بهتر فهم اشعار می کرد و از صمیم قلب خریدار شعر بود.

روزی حضرت خاقان مغفور - طاب ثراه - به مرحوم فتحعلی خان صبا ملک الشعرا فرمودند که امروز حضوراً از برای صدر اشعار هجوی به رمز بساز، ملک الشّعرا، قبول کرد. چون صدر به حضور آمد به امر همایونی ملک الشّعرا خطاب به صدر کرده اشعاری خواند که آن ابیات مشهور و کنون هم در السنه و افواه مذکور است، صدر اجل بعد از شنیدن به همان لهجه شیرین اصفهانی خود گفت: من که شعر نمی دانم؛ اما همین قدر معلوم است که خوب گفته است و مبلغی معتدٌّبه به ملک الشّعرا بذل کرد. همگنان خنده کنان گفتند، کریما جناب

ص:26

ملک الشّعرا از شما هجو گفته بود نه مدح، آن صاحب کافی و عمید و امجد بدون اینکه حالش دگرگون گردد، گفت این صله هجو ملک الشّعرا است جوایز مدایح ایشان بیش از اینها باشد.

آن ابیاتی را که ملک الشّعرا گفته است می دانیم، اما رعایت ادب مانع ثبت جمیع آنها می باشد، ولی محض نمونه دو بیت از آنرا که به اسلوب خوب ساخته شده است در اینجا می نگاریم:

ای طایر عیسی آفرینش چون طایر عیسوی به بینش

بینند چو مفلسان به خوابت تعبیر کنند زرّ نابت

این هجو درباره ایشان که اینسان احسان کند بهتر از مدایحی است که در حق دیگران گویند و جواب ندهند.

و یک کتابی هم تذکره مانند موسوم به مدایح حسینی در حیات ایشان نوشته شده و شعرا را که مادح صدر بوده اند به ترتیب حروف تهجّی شرح داده، حالات و اشعار آنها را نگاشته اند. کتابت آن کتاب قریب به ده هزار بیت است و الآن در اصفهان آن کتاب نزد جامع کمالات، حیدر علیخان فرزند مرحوم صدر ضبط است، اکنون دسترسی به آن کتاب نیست(1) ولی در کتاب جنگ و نوشتجات متفرقّه خودمان اکنون قریب سه هزار بیت موجود است که مشتمل بر مدایح حاجی محمدحسین خان صدر است.(2)

سائل در مدح او یک قصیده با مطلع زیر سروده که در تذکرۀ باقی و تذکرۀ ثمر نقل شده است. در تذکرۀ باقی شأن سرایش این قصیده چنین نوشته شده است: «در زمانی که بندگان ذی شوکت امین الدّوله بجهت تنظیم امور فارس حسب الامر الاشرف الاعلی در شیراز ابواب عاطفت به روی وضیع و شریف بازداشت، فصاحت نشان مشارٌالیه شرفیاب خدمت فیض موهبت بندگان عالی گردیده و بواسطۀ این قصیدۀ پسندیده به فیض خود رسیده.»(3) در تذکرۀ

ص:27

ثمر نیز چنین آمده است: «گویند در مدیح جناب صدارت مآب قصاید بسیار گفته و نوازشات بی شمار یافته، این قصیده از اوست.(1)

جز جفا ز آسمان نمی بینم غیر جور از جهان نمی بینم...

7- فتحعلی خان صبا کاشانی

سائل همچنین با بزرگترین شاعر عهد خود، یعنی صبای کاشانی دوستی و مراوده داشته و در اشعاری چند او را ستوده است. به نظر می رسد که آشنایی این دو از زمان اقامتشان در شیراز آغاز شده باشد. صبا از اهالی کاشان بود و در شیراز به سر می برد. هدایت در ریاض العارفین از وی به ملک الشّعرا و سلطان البلغا و افصح المتأخرین و المعاصرین تعبیر می کند و می گوید: «آن جناب از اعیان و اشراف شهر کاشان بود و مدتی در شیراز به سر برد و در بدو جلوس فتحعلی شاه با قصائد غرّائی که انشاد کرد در زمرۀ ندمای محفل سلطانی درآمد و روزگاری نیز به حکومت قم و کاشان گذرانید. سپس کناره جست و به ملتزمین رکاب پیوست و به مراحم بی پایان سلطانی مفتخر آمد: و گوید: قرب هفتصد سال است که چنین سخن گستری در گیتی نیامده و جمعی از ارباب انصاف مثنوی وی را بر مثنوی حکیم فردوسی ترجیح می دهند... غرض وی ملک الشّعراء بالاستحقاق این عصر است و فقیر را به قوت طبع و پختگی اشعار آن جناب کمال اعتقاد می باشد.»(2) و در مجمع الفصحاء احتساب الممالکی را نیز جزو مشاغل او شمرده و گوید: «در فنون نظم مثنوی و قصیده سرائی طرزی خاص داشت، و غالباً همّت بر رعایت معانی و الفاظ و مراعات صنایع و بدایع می گماشت، الحق دست سخن سرایان کهن را بر پشت بسته و در محفل قدرت بر ایشان مصدر نشسته. از غایت شهرت آفتاب است و افکار و اشعار متینش زیور هر کتاب، کلامش فصیح و مطبوع و زیبا و متین است، و اشعارش بلیغ و جزیل و مصنوع و رنگین. کمال قدرت را داشه و از نو تخم سخن را در این روزگار او کاشته، تجدید شیوه و قانون استادان قدیم را کرده و موزونان عهد و زمان خود را پدرانه پرورده. دیوان قصاید آن جناب تخمیناً ده پانزده هزار بیت است همگی متین و رزین و زبده و گزین... در

ص:28

احیای طرز بلغا خاصه صنعت سجع متوازی بی نظیر است و در سنۀ 1238 ه. ق. وفات یافته و به جنّت شتافته.»(1)

مرحوم ملک الشعراء بهار در مقدمه ای که به گلشن صبا نظر هدایت را که مدّعی است: «صبا... تجدید شیوه و قانون استادان قدیم را کرده و موزونان عهد و زمان خود را پدرانه پرورده.» رد می کند و می گوید: «تجدید سبک و شیوۀ قدما رهین زحمات عده ای است که صبا هم در دبستان آنان پرورش یافته و یکی از آن گروه صباحی استاد صباست؛ ولی باید اعتراف کرد که صبا در تقویت شیوۀ شعرای باستان رنج موفور و سعی مشکور دارد و در این شیوه پس از اساتید خویش پیش افتاده، و هر چند از نظر لطافت شعر صبا به پایۀ آنها نمی رسد، اما از حیث معانی و صنایع و جزالت و سنجیدگی و بلندی بر آنان سبقت گرفته است. صبا خود دارای دبستانی است که قاآنی و سپهر و ادیب الممالک و خیلی از شعرای قرن سیزدهم شاگردان آن دبستانند. اشعار صبا دیوان قصاید و غزلیات، شهنشاه نامه، خداوندنامه، گلشن صبا و غیره است و قریب به صد هزار بیت شعر از او امروز جز آنچه می گویند از بین رفته، موجود است.(2)

از سائل، در مدح او یک قصیده به ما رسیده است:

از کجا می رسی ای پیک صبا که چنین دلکشی و روح فزا؟

سائل در این قصیده پس از آنکه صبا را در فضل و هنر از تمام شاعران برتر می نشاند، از دوری او اظهار دلتنگی می نماید و قصد خود را از سرودن این قصیده رساندن دعای صادقانۀ خود می داند و با فروتنی مراتب سخنوری خویش را در مقایسه با صبا چنین توصیف می کند:

قصد از این نظم همین باشد و بس که رسانم ز سر صدق دعا

به جناب تو ز مشتاقی خویش کرده باشم یکی از صد املا

ورنه پیش تو سخن گفتن من این بدان کار بماند مانا

که زند لاف ز فضل و دانش طفل نادان بر پیر دانا

همچنین قصیده ای که به صورت ناتمام و تنها هشت بیت آن به ما رسیده با مطلع زیر:

ص:29

مسافری که به کاشان کشید رخت سفر دگر بدر نبرد رخت هیچ از آن کشور

که در آن والی کاشان را مدح می کند:

بس است این شرف آن خطّه را که والی اوست جهان عزّ و شرف آسمان فضل و هنر...

قصیده در اینجا ناتمام مانده است. مراد از والی کاشان، همین فتحعلی خان صبا است که از سال 1218 تا 1223 ه. ق. از طرف فتحعلی شاه، والی قم و کاشان بود.

روزی حضور داشتم که حضرت ظلّ اللّهی از وی سؤال کرد که خادم از اهل کجا هستی؟ بدیهه عرض کرد:

شاها ز سیاه بختی من پیداست که از دیار قیرم(1)

حق اینکه به این طرز عاشقی تا به امروز از قلندران شاهدباز هنوزم به نظر نرسیده.»(2)

دیوان بیگی شیرازی دربارۀ او می نویسد: «گمان این است که اسمش حسین بوده و چون خدمت آقا محمد سعید مشهور به آقاجانی سائل را می کرده، این تخلّص را اختیار نموده، خاصه بعد از آقاجانی هم ملبّس به لباس فقر و به «درویش خادم» شهرت یافته.»(3)

او پس از ذکر ماجرا می نویسد: «پس از مکالمات و مطایبات، پادشاه فرمود تا عسکر را از شیراز به طهران فرستادند و در حقّ او مقرری برقرار فرمود تا با هم آسوده حال به سر بردند تا آنگاه که از جهان رخت بردند. رحلتش را محقّق ندانستم.»(4)

شعاع الملک شیرازی در ذکر انتحال اشعار سائل چنین می گوید: «بعد از وفاتش یاران در صدد تقسیم غزلیاتش برآمدند و برادرانه قسمت نمودند؛ مگر قلیلی که نتوانستند از جمله خادم نام خادمش ... بسیاری از خیالات سائل را سارق گشت. چنانچه در جنگی کهنه پاره ای از غزلهای سائل را دیدم که از جمله غزلی است که مطلعش این است:

مژگان تو گر زند به تیرم ز ابروی تو چشم بر نگیرم

آخر. این غزل را خادم قیری در پیشگاه خاقان جنّت مکان که سؤال از موطنش فرموده بودند به اندک تغییری به اسم خویش خوانده و من بنده این قصه را در تلو نامش نوشته ام. معلوم شد که بیچاره همان یک بیت شعر بدیهه را هم از سائل به سرقت برده.»(5)

ص:31

در هر صورت او به شاعری معروف بوده؛ چنانکه در تذکرۀ خرابات و مصطبۀ خراب دربارۀ او نگاشته: «خادم شیرازی، شعر بسیاری دارد و به تخلّص مشهور.» (1)

سال فوت خادم قیری مشخّص نیست امّا به اعتقاد رکن زادۀ آدمیت، «همین قدر معلوم است که پیش از سال 1272 ه. ق. فوت کرده است.»(2)

در فهرست نسخ خطی مجموعه حسین مفتاح در تهران نسخۀ خطی با عنوان «داستان عشق میرزا ابوطالب قیری خادم » معرّفی شده است. این داستان به نثر فارسی است و در آن از شاه و محمد تقی میرزا ستایش شده است.(3) دسترسی به این نسخه حاصل نشد. ذکر این نکته الزامی است که در تذکره هایی چون نگارستان دارا، حدیقة الشعرا و فارسنامۀ ناصری نام او «درویش قیری» آمده و در اینجا «میرزا ابوطالب قیری». در هر صورت چنانچه این کتاب متعلّق به «خادم» مورد نظر باشد، می تواند در شناخت او و حتی سائل به کار آید.

در جنگهای خطی محفوظ در کتابخانۀ ملّی به نشان اختصاری «ج3» و «ج4» چند غزل از خادم قیری ثبت شده که جهت آشنایی با شیوۀ شاعری او در اینجا نقل می گردد:

به یک دیدن چنان بر سینه خوردم تیر مژگانش

که خواهم داشت تا روز قیامت زخم پیکانش

بدان چشم سیه نازم بجان از کین من دوران

به عاشق کش نگاهی می کند هر لحظه حیرانش

دلم گستاخ اگر سویش نظر کردی کمان ابرو

بفرما ترک چشمش را که سازد تیر بارانش

***

سیمین بدن آن نگار در کوش در عالم خواب دیدمش دوش

ص:32

چشم من بینوا چو رفتار بر عارض و خط و زلف نیکوش

یک دم نظری به وی نمودم بیخود شدم و برفتم از هوش

از آتش عشق آن پری روی هر لحظه چو دیگ می زنم جوش

کرده دلم آن نکو صنم ریش وز تیر مژه کمان ابروش

این بار خدا بکن نصیبم گیرم قد عرعرش در آغوش

از بهر صمد تو ای صنم جان این خادم خود مکن فراموش

***

بگذار تا بگریم و ساکت شود دلم جز آب دیده کس [نکند] حلّ مشکلم

تخم وفا به مزرعۀ عشق کاشتم غیر از جفا و جور نشد هیچ حاصلم

من طایر ریاض جنانم ولی چه سود حالا اسیر عشق تو شیرین شمایلم

منظور اگر تو راست که آخر کشی مرا من کشتۀ تویی صنما از اوایلم

گفتی زکات حُسن ندانم به کی دهم کر لطف می کنی به منش ده که سائلم

عفو گناه از تو که خادم مقصّر است در دل مگیر، من به بد خویش قایلم

***

مُردم از حسرت آهوروشان و رمشان من ندانم به چه تدبیر به دام آرمشان

همه شکّرلب شیرین ذقن عشوه طراز من شدم بندۀ زلفین خم اندر خمشان

چون به خلوت بنشیند پی عیش و طرب سببی ساز خدایا که شوم محرمشان

گرم کردند ز دل سردی دوران دم ما یارب این مغبچگان گرم بماند دمشان(1)

جمع گردید می و مطرب [و] ساقی خادم طرفه بزمی است فلک گر نزند بر همشان

همچنین در تذکره ها ابیاتی از خادم نقل شده که در اینجا آورده می شود:

نبود اگر ز خاک نشینان درگهت جایش چراست بر طل خاکستر آفتاب

ص:33

***

عسکر من در میان دلبران همچو شاهی در میان عسکری است

***

گفتم آن خال سیه بر رخ گندمگون چیست گفت خادم ره آدم به همین دانه زدند

***

همه گویند که خادم بچه بازی نکند بچه بازی نکند پس به چه بازی بکند

***

دل که در هر نفسی می رود و می آید از پی همنفسی می رود و می آید

بر سر کشتۀ خود گو نفسی بنشیند که هنوزش نفسی می رود و می آید...

راه یکساله کند طی ز وفای بلبل گل که بر شاخ بسی می رود و می آید

***

تا خط سبز تو دیدم به لب، آن دم گفتم باید از خضر ره چشمه حیوان طلبید

چند گردی ز پی نقش نگینی آخر باید ای اهرمن انگشت سلیمان طلبید

***

منم آن طایر برگشته اقبال که اندر عین آزادی اسیرم

جوانم من ولی هجران طفلی بدین سان در نظرها کرده پیرم»(1)

است. انجمن آرا به صورت نسخۀ خطی باقی مانده و هنوز چاپ نشده و آنچه مرحوم خیامپور به نام «تذکره اختر» چاپ کرده، دارای دخل و تصرّف فراوانی است. پس از این دو برادر، فاضل خان گرّوسی به تکمیل این تذکره پرداخته و با افزودن نام شاه و شاهزادگان و بعضی ارکان دیوان، آن را به نام «انجمن خاقان» تغییر داده است.

بنابراین، آنچه در تذکره نویسان بعد از اختر، از جمله فاضل خان گروسی متخلّص به «راوی» در انجمن خاقان (تألیف 1234 ه. ق.)،(1) حاج علی اکبر نواب شیرازی متخلّص به «بسمل» در تذکره دلگشا (تألیف 1237 ه. ق.)، محمود میرزا قاجار در سفینة المحمود (تألیف 1240 ه. ق.)، عبدالرّزاق بیگ دُنبُلی متخلّص به «مفتون» در تذکرۀ نگارستان دارا (تألیف 1241 ه. ق.)، محمّدصالح شاملو در محک الشّعرا (تألیف 1252 ه. ق.)، احمد قاجار مشهور به هلاکو در خرابات و مصطبۀ خراب (تألیف کتاب اخیر 1258 یا 1263 ه. ق.)، رضاقلی خان هدایت در مجمع الفصحاء (تألیف 1282 ه. ق.)، سید احمد دیوان بیگی شیرازی در حدیقة الشعراء (تألیف احتمالاً 1296 ه. ق.)، شعاع الملک شیرازی در شکرستان پارس (تألیف 1313 ه. ق.)، شیخ مفید داور در تذکره مرآت الفصاحه (تألیف 1316 ه. ق.)، میرزا محمدعلی معلم حبیب آبادی در مکارم الآثار (پایان تألیف 1377 ه. ق.) نگاشته اند اغلب، اطلاعات خود را باواسطه یا بی واسطه از این تذکره نقل کرده اند. آنچه در فرهنگ های عمومی فارسی و عربی از جمله لغت نامۀ دهخدا، فرهنگ فارسی معین، الذریعه آقا بزرگ تهرانی و اثرآفرینان آمده نیز به همین وضع است.

نام سائل در لغت نامۀ دهخدا در دو مدخل جداگانه ذکر شده است. بار اول در مدخل «سایل فارسی» و بار دوم در مدخل «سائل» که معرفی مفصّل او در مدخل اخیر است.

مرحوم عبدالرّسول خیامپور در فرهنگ سخنوران، فهرستی جامع از منابعی که در آنها از «سایل قیری» یاد شده به دست داده اند، که این فهرست، راهنمای مناسبی برای رسیدن به منابع فوق بوده است.

ص:35

چنانکه پیشتر گفته شد، سید عبدالباقی باقی اصفهانی در مدایح الحسینیه (مدایح امینیه؛ تذکرۀ باقی) (تألیف 1222 ه ق.)(1) شأن سرایش یکی از قصاید او را آورده است. سید حسین طباطبائی نایینی، متخلّص به «ثمر» در تذکرۀ ثمر (تألیف 1234 ه ق.) نیز شرح حال سائل را به صورت خلاصه تر نقل کرده است.

مفصّل ترین شرح حال او را حاج میرزا حسن حسینی فسائی در فارسنامه ناصری (تألیف 1304 ه. ق.) آورده است. او پس از معرفی بلوک قیر و کارزین از بلوکات فارس، می نویسد: «حکومت این دو بلوک از عهد کریم خان زند با محمّدتقی خان قیری بود و بعد از وفات او، خلف الصّدقش عبداللّه خان قیری ضابط این بلوک گردید و چندین سال برقرار بود و بعد از وفات او، خلفان صدقش قیری، محمّدتقی خان و آقا محمّدسعید مشهور به آقاجانی قیری شاعر «سائل» تخلّص، سالها به اشتراک و برادری، ضابط این دو بلوک بودند و آقاجانی در شیراز و محمّدتقی خان در بلوک توقف داشت و سالها بر این منوال گذرانیدند و بزرگی ها نمودند و در احسان و انعام را بر روی همه کس باز داشتند تا سال 1215 که چراغ علی خان نوائی وزیر فارس بود،(2) محمّدتقی خان و آقاجانی قیری را از ضابطی قیر و کارزین معزول داشت و دیگری را ضابط نمود و همین معامله را در بیشتر از بلوکات فارس مجری نمود و جماعتی که معزول از ضابطی بودند، برای شکایت از چراغ علی خان به دارالخلافه طهران رفتند و چون حاجی میرزا رضاقلی نوائی، پسر عمّ چراغ علی خان از وزرای دربار بود، نمی گذاشت که استدعای فارسیان، در خاکپای پادشاهی، قرین اجابت گردد و بر این منوال چندین سال بگذشت و طاقت فارسیان

ص:36

در طهران تمام شد که در بین از جانب سنی الجوانب امنای دولت جاوید عدت، فرمان دستورالعمل برای تعیین لباس اهالی ممالک محروسه ایران، صادر گردید که لباس هر طایفه از مردم چه چیز و چه وضع باشد و در دارالخلافه برای هر طایفه یک دست لباس برای نمونه دوخته به اطراف ممالک فرستادند و از این کار فکری غریب و خیالی عجیب برای آقاجانی قیری رسید که آنچه اهل فارس در طهران حاضر بود از عمّال معزول و تجّار و کسبه و متردّدین، تمام را در منزل خود بخواست و از آنها خواهش نمود که «سه چهار ساعت از فلان روز آنچه را بگویم قبول کنید، بلکه شرّ چراغ علی خان را از فارس دور کنیم، در جواب گفتند آنچه را بگویی به جا آوریم و سوگندها برای این مطلب یاد نمودند و صبح روز موعود نزدیک به 200 نفر فارسی در منزل آقاجانی قیری حاضر گشته به دستورالعمل او تمام مردم لباس خود را جز کلاه و کفش را بینداختند و عبائی بر دوش گرفتند و به جانب دربار معدلت شعار شتافتند و به ازدحام تمام وارد دیوانخانه سلطنتی شدند و خاقان جم پاسبان، فتح علی شاه صاحبقران، فرمود چه اتفاق افتاد که فارسی ها به این ازدحام آمدند، آقاجانی عرض نمود که چراغ علی خان وزیر لباسی برای اهل فارس معیّن کرده که به فرمان شاهی باید بپوشند و دویست دست از آن لباس را از فارس برای ما به نمونه فرستاده اند که به نظر امنای دولت برسانیم، پس تمام فارسی ها، عباها را از دوش انداختند و اعلی حضرت خاقان، به حاجی میرزا رضاقلی نوائی فرمود: چراغ علی خان را از وزارت فارس معزول داشتیم، باید بزودی بیاید.»(1)

ص:37

جویای حال مردم صاحبدل.»(1) ثمر اصفهانی، او را صاحب جودت طبع دانسته است. نوّاب شیرازی نوشته: «مردی سخن شناس و نکته دان و صاحب طبع موزون و ابیات روان بود.»(2) در فارسنامۀ ناصری می خوانیم: «آقاجانی در رتبه شاعری، نادرۀ زمان خود بود و شعر بسیاری گفته.»(3) شعاع الملک شیرازی نوشته: «[سائل] سخن شناسی نکته دان و صاحب طبعی موزون و ابیاتی روان بود.»(4) در مکارم الآثار آمده که «شاعری زبردست بوده.»(5)

دوران رواج بازگشت ادبی به دو دورۀ مشخص تقسیم می شود:

نخست، دوران فعالیت «انجمن مشتاق» به مرکزیت اصفهان که تا بر تخت نشستن فتحعلی شاه قاجار در 1212 ه ق. ادامه یافت. در این دوره علاوه بر مشتاق اصفهانی، شاعران بزرگی همچون طبیب اصفهانی، آذر بیگدلی، هاتف اصفهانی، صباحی بیدگلی و رفیق اصفهانی برخاستند و هر کدام از اینان در آثار خود کوشش کردند تا نظریۀ بازگشت ادبی را تبیین کنند. در ادامۀ این مسیر، تأسیس «انجمن نشاط» به ریاست نشاط اصفهانی (م 1244 ه ق.) و راه یافتن او به دربار فتحعلی شاه قاجار توانست در انتقال این شیوه به تهران سهم مهمی ایفا کند.

دورۀ دوم، با تأسیس «انجمن خاقان» به دستور فتحعلی شاه قاجار آغاز شد و تا آغاز حکومت مظفّرالدّین شاه و صدور فرمان مشروطیت ادامه یافت. فتحعلی شاه قاجار شاعران بزرگ اصفهان و دیگر شهرهای ایران را به تهران فرا خواند و از آنجا که خود نیز به شعر علاقه داشت، شعر می سرود و رؤیای زنده کردن جلال و جبروت سلطان محمود غزنوی را در سر می پروراند، بازار شعر و شاعری و مخصوصاً مدّاحی در این دوران گرم شد. از معروف ترین شاعران این دوره می توان به فتحعلی خان صبای کاشانی، مجمر اصفهانی، قاآنی شیرازی، وصال شیرازی و فروغی بسطامی، سروش اصفهانی و فتح الله خان شیبانی اشاره کرد.

دربارۀ اصالت و اعتبار شیوۀ بازگشت، در بین منتقدان نظرات متفاوتی وجود دارد. بعضی این حرکت را به سبب بازگشت به زبان فصیح و شیوای شاعران گذشته و احیای سنّت شعری قدیم می ستایند و برخی نیز آن را به خاطر تقلیدی بودن، نکوهش می کنند. با وجود همۀ آراء مختلف و گاه متضادی که دربارۀ بازگشت ادبی مطرح شده است، نگاه سبک شناسانۀ شاعران بازگشتی به شعر و شاعری، از نکات بارز و روشن این دوران است. این نگاه در آثار اغلب شاعران بازگشتی وجود دارد و می تواند طلایۀ علم «سبک شناسی شعر» در ایران محسوب گردد.

سائل شیرازی از شاعران دورۀ دوم نهضت ادبی بازگشت محسوب می شود و عضویت او در «انجمن خاقان» می تواند جایگاه او را در بین شاعران بازگشتی تثبیت کند.

سائل از بازگشت به شیوۀ متقدّمین، در غزل راه حافظ و تا حدودی سعدی را برگزیده و آشکارا نشان داده که پیرو حافظ است.

ص:40

علاقۀ او به سعدی را علاوه بر غزلیات، مشخصّاً می توان در ترجیع بند او دریافت کرد که به پیروی از ترجیع بند سعدی سروده است.

قصاید او استوار و متأثّر از قصیده سرایان سبک عراقی است. مرحوم گلچین معانی در کتاب مکتب وقوع در شعر فارسی دربارۀ سبک شاعران دورۀ بازگشت ادبی می نویسد: «شاعران دورۀ بازگشت ادبی عمدتاً غزل را به طرز وقوع می گفته اند و قصیده را مانند شعرای مکتب وقوع به سبک عراقی.»(1)

مکتب وقوع که اگرچه دوران تلألو آن در قرن دهم هجری است؛ امّا بخاطر برخی ویژگی های منحصر بفرد آن از جمله واقع گرایی و اصالت احساس، باعث شد که این مکتب بعد از غلبۀ سبک هندی و بازگشت ادبی، در دوره های بعد حتی تا دوران معاصر نیز به حیات خود ادامه دهد. گلچین معانی می گوید: «شاعران نیمۀ دوم قرن دوازدهم تا نیمۀ قرن سیزدهم هجری بر خلاف تصوّر بزرگان زمان ما به پیروی از مکتب وقوع بیش از "بازگشت، به سبک متقدّمین" تمایل داشته اند.»(2)

قطعات سائل اگرچه در شمار کم هستند، امّا بعضاً به خاطر مضامین حکمی از قبیل بی توجّهی به دنیا، کم آزاری و ترک سؤال قابل توجّه و بیانگر تعمّق او دربارۀ مسائل کلامی و اندیشه ای هستند.

همچنین معناسازی ها و مادّه تاریخ های او نشان دهندۀ تبحّر کافی وی در این فن هستند. رباعیات اندک او به سبب مضامین عاشقانه و گاه عارفانه، زیبا و دلنشین است.

سائل به مثنوی سرایی نیز مشهور بوده و ظاهراً مثنوی های متعدّدی سروده و به قول رشحۀ اصفهانی مردانه به سرودن مثنوی کمر بسته است؛ اما امروزه جز دو مثنوی، بقیه از بین رفته است. بسمل شیرازی، می گوید: «در میان مردمان اهل زمان چند مثنوی از او در زمان حیات استماع شد که حال نسخه آنها در دست نیست بلکه در میان نه.»(3)

ص:41

تنها مثنوی داستانی که از او باقی مانده و رشحۀ اصفهانی نیز بدان اشاره کرده است؛ مثنوی حیلة النّساء است. (مثنوی دیگر او در نصیحت است.) داستان این مثنوی از جمله داستانهای مکر زنان است که نمونه هایی از این داستانها در کتب پیشین از جمله هزار و یک شب، طوطی نامه، سندبادنامه و امثال اینها موجود است. اما این داستان، احتمالاً ساخته و پرداختۀ ذهن وقّاد خود سائل است. داستان آن دلکش و زیباست و خواننده را تا پایان به دنبال خود می کشد.

از ویژگی های زبانی شعر سائل می توان به کاربرد وسیع ضمیر سوم شخص مفرد «او» به جای صفت اشاره «آن» اشاره کرد:

قوّت برخاستن نبود ز دام او مرا کارم او زخم افکن از یک زخم کاری ساخته

و:

از خدنگ جفای او دلبر بر جگر باشدم دو صد سوراخ

همچنین کاربرد عبارت فعلی «به کسی دیدن» به معنی نظر کردن بر کسی، «برجا» به معنی بجا و شایسته، «برگو» به معنی بگو، «از نو» به معنی دوباره و به کار بردن فعل مفرد برای جمع مانند بیت زیر اشاره کرد:

این آن عنایتی است که از اشتیاق آن حسرت خورد اعاظم و اعیان روزگار

گرچه بعضی، شعر وقوعی را به سبب توصیفات واقعی آن فاقد مبانی زیبایی شناسی می دانند؛ امّا شاعران مکتب وقوع در عمل ثابت کرده اند که شعر در کنار واقع گرایی می تواند از خیال انگیزی نیز بهره ور باشد؛ همچنانکه در دوره های پیش و پس از مکتب وقوع چنین بوده است.

چنانکه گفته شد، رنگ و بوی وقوع در شعر سائل مشهود است و او را در غزل با قطعیت می توان شاعری وقوعی دانست. اما این باعث نشده که او نسبت به آوردن آرایش های کلام در شعر خود بی توجّه باشد. در زیر به گوشه ای از آرایه های ادبی در شعر سائل اشاره می کنیم.

جناس تام

چون که او از نیست عالم هست کرد هست کردن نیست پیشش نیست کار

و

آن سرو روان روان ز پیشم چون رفت دل از پیش روان رفت

و

ص:42

کی دیگرش به تاج کی آید فرود سر شوریده ای که شور تواش افسر سر است

و

بادی از کوی تو بویی کآورد جان فدای مقدم آن باد باد

و

هر که دید آن مقام همچو بهشت از سر اندیشۀ بهشت بهشت

و

داد داد تو بدان مرتبه داد انصاف که نشان ستم از روی زمین شد مفقود

جناس مرکّب مقرون

هر قدر گردیده ام گر دیده ام من کافرم در همه گلشن گلی هرگز چو رخسار تو را

و

نیست از خصمی اهل هر ولایت غم مرا با ولایت ای در اقلیم ولایت شهریار

و

باز گو چون یار ما سائل کسی هر قدر گردیده ای گر دیده ای

جناس مرکّب ملفّق

نشاید دل به مهر دلبران بست که جان درباخت هر کس دل بر آن بست

و

من نخواهم مهرت از دل برگرفت یا بجز تو دیگری دلبر گرفت

و

کاش آن طبیب بی وفا دردم کند در دم دوا یا زود از جام فنا درد مرا درمان دهد

و

همّت نگر به عشق که پروانه می کند جان می دهد در آتش و پروا نمی کند

ص:43

مرغ دلم به دام تو بر یاد گلستان بالی نمی فشاند و پر وا نمی کند

و

ز پیر مَی فروش این پند می نوش حدیث واعظان منیوش و مَی نوش

که منیوش و مینوش جناس تصحیف هم دارند.

جناس اشتقاق

هست مشعر شعر من بر بی شعوری های من سربه سر سائل نگر دیوان اشعار مرا

و

شیرین بود از شربت وصلت دهن غیر ما را ز غم هجر تو تلخ آمده مشرب

و

جای حبیب نیست بجز در دل محب دور است اگرچه چشم محب از رخ حبیب

و

در حریم حرمتت ای غافل از خود تا به کی محرمی نامحرم و نامحرمی محرم بود؟

و

فیض ابر از دست فیاض جوادت مستفیض نور خورشید از ضمیر نوربخشت مستعار

جناس شبه اشتقاق

نبینم گاهی آن ابرو کمان را که از بهر هلاکم در کمین نیست

و

نباشد هیچ گه در آستانت که اشک دیده ام در آستین نیست

و

ای که از سطوت انصار تو نصرت دایم خواسته با همه کین خیل نصارا ز یهود

ص:44

جناس تصحیف

بوده با عسرت قرین و مانده از عشرت جدا گشته دور از راحت و گردیده با محنت قریب

و

به تخت جم دگر کی جای گیرد به پای خُم کسی گر جایگه داشت

و

پیش خورشید ضمیرت خورسند هست چون در بر خورشید سها

و

نیست مسکین را در آن حالت گریزی در گزیر خصم را افتد گر از غفلت به میدانت گذار

جناس محرّف

مکن که باز به آسان نمی توانش جست برون ز دامت اگر ناگهان شکاری جست

و

به تیرم زد نمی دانم که، امّا گمان من بر او ابرو کمان رفت

و

چشم مستت نتواند که کند هشیاری تُرک کی تَرک سیه مستی و مخموری کرد

و

نمی باشد کنون در آن سر کوی گُل خاکی که از اشکم نشد گِل

و

عَلم بودم به عِلم آخر ز عشقت به رسوایی علم افراشتم من

و

من از کجا و جدایی ز خاک درگه تو فکند دور ز تو دَور آسمان ما را

و

جز بوی وفا از آن نیاید هر گُل که بروید از گِل ما

ص:45

جناس مکرّر (مزدوج، مردّد)

ای خسروی که باشدشان روز و شب به کف بهر نثار مقدم تو خسروان روان

ای صفدری که در صف میدان ز سهم تو از دست خویش می فکند ترکمان کمان

و

باد غرور در سرت ای خواجه بهر چیست؟ چون تاج می برد ز سر کیقباد باد

ایهام تناسب

ای باده ز خون من به جامت زین باده بود به کف مدامت

و

دل آن که داد به شیرین لبان برد کی جان گواه این سخنم داستان فرهاد است

و

اگر ز شومی اختر نباشدم سائل بود به من ز چه بی مهر آن که ماه من است

و

از دور زد به تیرم ابروی چون کمانش قربان شوم به تیرش گردم فدای شستش

و

بر فریب عشوۀ شیرین دهانان دل منه یاد از ناکامی و جان دادن فرهاد کن

و

خون شود دل در برش چون نافۀ آهوی چین هر که گوید از خطا خاک درت مشک تتار

و

سازی از اسب بقا هر دم پیاده لشکری آوری در عرصۀ هیجا چو رخ ای شهریار

و

پوشد به روز رزم چو او جامۀ نبرد نبود بغیر جامه دری خصم را شعار

ص:46

تضاد

گر خون دلم خوری حلالت ور باده به دیگران حرامت

و

خراب بادۀ جامت مدام آباد است اسیر حلقۀ دامت همیشه آزاد است

و

از هجر و وصل و لطف و جفا آنچه داشت یار تقسیم شد تمام میان من و رقیب

واج آرایی

حاصل از پیری مراد او نشد در مریدی مرد سائل نامراد

تتابع اضافات

چو ترکِ چشمِ مستِ فتنه جویش کجا ترکی چنین غارتگر افتاد

مراعات نظیر

ببین به بوالعجبی های عشق کآتش او به جسم خاکی من کار آب حیوان کرد

و

فرشته طینت و قدسی نژادم نه ز آب و آتش و از خاک و بادم

و

گاهی بر آتشم نزدی گریه گر نه آب دادی به باد آتش عشقت غبار من

و

بر آتش دلم از جام وصل آبی ریز مده چو خاک ز طوفان هجر بر بادم

لفّ و نشر مرتب

کنم ز دیدۀ گریان چو جوی خون جاری کشم ز سینۀ سوزان چو آه آتشناک

ص:47

ز سیل این کنم از بیخ و بن بنای جهان ز برق آن زنم آتش به خرمن افلاک

و

شد از روی و موی و نوا و لبت گل و سنبل و بلبل و مل خجل

و

پست و خجل و خوار است در صحن چمن ای گل از قدّ و رخ و زلفت سرو و سمن و سنبل

بر سرو نبندد دل، بر گل نشود مایل بیند چو قدت قمری، بیند چو رخت بلبل

و

داده است زلف و چهره و بالا و رنگ تو خجلت به سنبل و گل و شمشاد و ارغوان

و

سوی چمن رود چو به این موی و بوی و روی خجلت به سنبل و سمن و ارغوان دهد

موازنه

شد لطف و وصل او همه یک جا از آن غیر شد هجر و جور او همه یکسر مرا نصیب

و

سرو بستان جمالی تو به هنگام قیام بدر ایوان کمالی تو در اوقات قعود

و

آن که باشد گهر دُرج هنر آن که باشد ثمر نخل حیا

آن که شد روشن از او چشم پدر وان که شد خرّم از او روح نیا

و

هم مرتّب ز وی اسباب هنر هم مسلّم به وی آیین سخا

ص:48

تکرار مطلع

غزلهای دو مطلعی و چند مطلعی در شعر فارسی مرسوم بوده است. از معاصران سائل، عاشق اصفهانی و صبای کاشانی چنین اشعاری دارند.(1)

طاقت جور بیش ازین نیست من فگار را ای فلک اختیار کن کاری ازین دو کار را

رحم و مروتی فکن یا به دل آن نگار را صبری و طاقتی بده یا من بی قرار را

و

تا نسازد چشم جادویش ز خود غافل مرا کی تواند از نگاهی برد از کف دل مرا

جز سر کویش که باشد روز و شب منزل مرا حاش لله گر بیاساید به جایی دل مرا

و

آخر مرا به تیغ ستم یار ای دریغ خون ریخت بهر خاطر اغیار ای دریغ

بستم ز خاک کوی تو من بار ای دریغ رفتم ز آستان تو ناچار ای دریغ

و

نشد خبر که به دوشم سبوست در شب دوشم گذشت محتسب از کوچه گر چه دوش به دوشم

رسید دوش به گوش دل این خجسته سروشم که صبح جام صبوحی رسد ز باده فروشم

و

آسوده جانی را چه غم از اضطراب و زاریم؟ داند براحت خفته ای کی محنت بیداریم؟

دل دادمت پنداشتم داری سر دلداریم خوردم به امّیدی غمت شاید کنی غمخواریم

و

چرا گهی به سر بی کسان نمی گذری؟ مگر بغیر تو داریم ما کس دگری؟

چو جانب دگران از سر وفا نگری چه می شود که به ما نیز افکنی نظری؟

ص:49

حسن تعلیل

فکنده پیر با قدّ دوتا سر پیش بهر آن مگر گم کرده یابد باز از نو عمر فانی را

تضمین آیه و حدیث

گفته در شأن او تو گویی حق مثلُها فی البلادِ لَم یخلَق

و

هست دنیا بمثل جیفه و سگ طالب او این سخن ختم رسُل خواجۀ عالم فرمود

و

وعده کردی که شفیعم همه را زان شادم چون وفای تو به عهد است طریق معهود

و

آن که گوید در ره تحقیق حق در حق او لا فتی الّا علی لا سیف الّا ذوالفقار

و

ناامید از درم مران، بشنو آیۀ سائلٌ فلا تنهر

و

ز غم خوردن چه حاصل بهر روزی چو حاصل نیست الّا رزق مقسوم؟

تضمین شعر

از حافظ:

پیش محب ز کعبه و بتخانه فرق نیست «هر جا که هست پرتو روی حبیب هست»

از گلستان سعدی:

ای بت من به هر زمین که تویی «ببری رونق مسلمانی»

از سعدی:

زانکه سعدی که در سخن گفته دُرّ معنی بدین مثل سُفته

واجب است از هزار دوست برید تا یکی دشمت نباید دید

ص:50

زینهار از قرین بد زنهار وقنا ربّنا عذاب النّار

طرد و عکس

شوخ نامسلمانم، آفت دل و جانم آفت دل و جانم، شوخ نامسلمانم

(در شش بیت از غزل هفت بیتی بالا صنعت طرد و عکس به کار رفته است.)

استخدام

من سوخته بیرون در او در نظر شمع در عشق جز این فرق ز پروانه ندارم

ردّالعجز علی الصدر و جناس تام

مشتری باشند مهرت را به جان هم مه و هم زهره و هم مشتری

نتیجه اینکه سائل شیرازی بر خلاف اکثر شعرای وقوعی که به صنعت پردازی توجهی نداشته اند، به ایراد صنایع بدیعی علاقه مند است و این ویژگی شعر او تحت تأثیر شعرای پیش از سبک وقوع همچون حافظ و سعدی است که سائل توجه ویژه ای به آنان دارد.

محمّدباقر رشحه اصفهانی در تذکرۀ منظوم رشحه به مثنوی سرایی و غزلسرایی او اشاره کرده است:

سائل که کشیده جام ادراک بوده دل و دست دشمنش پاک

مردانه به مثنوی کمر بست در مکر زنانش دفتری هست

دارد به غزل هم آَشنایی زینگونه کند غزلسرایی(1)

دیوان بیگی شیرازی می نویسد: «اشعار بسیار از او مشهور [است] و می گویند دیوان هم داشته. ولی فقیر قدری تفحّص کرده دیوانش را نیافتم.»(2) حاج حسن فسایی و به تبع او رکن زاده آدمیت هم نوشته اند: «سائل در رتبه شاعری، نادرۀ زمان خود بوده و اشعار زیادی سروده است که از میان رفته.»(3)

قلّت نسخ خطی اشعار او در زمان ما مؤید سخنان تذکره نویسان قدیم و جدید است. تا بدانجا که جمیع تمام نسخه های شناخته شدۀ اشعار او اعمّ از کامل و ناقص و منتخب به ده نسخه هم نمی رسد.

دیوانی که در پیش رو داریم شامل 7772 بیت است که از منابع متعدّد شامل نسخ خطی و چاپی فراهم آمده است. از این میان 1089 بیت قصیده، 5523 بیت غزل، 199 بیت قطعه، 31 بیت معمیات و هزلیات، 120 بیت ترجیع بند، 172 بیت رباعی و 638 بیت مثنوی است.

1- نسخۀ خطی محفوظ در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی به شمارۀ 989. (نسخۀ اساس با نام اختصاری «مج»)(1)

این نسخه به خط نستعلیق نوشته شده و نویسنده از خود و سال نگارش نسخه نام نبرده است. از قرائن معلوم می شود که پس از وفات شاعر در نیمه اول قرن سیزدهم نگارش آن خاتمه یافته است. این نسخه 6944 بیت دارد. تعداد ابیات نسخه به تفکیک قوالب شعری از این قرار است: قصاید: 507 بیت، غزلیات: 5473 بیت، قطعات: 130 بیت، ترجیع بند: 119 بیت، معمیات و هزلیات: 31 بیت، رباعیات: 88 بیت و مثنوی: 596 بیت.

یادداشتی که به تاریخ 17 محرّم الحرام 1305 ه. ق. در پایان مثنوی وی (ص 459) بوده محو گردیده است. در پایان نسخه یعنی صفحۀ 460، غزلی از ظهیر نگارش یافته است. دیوان با این بیت از قصیدۀ تحمیدیۀ سائل شروع می شود:

روزها بسیار و شبها بیشمار بگذرد از بعد ما و روزگار

این نسخه مشتمل بر قصائدی در توحید حق تعالی، نعت پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) و منقبت حضرت امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) و پادشاه عصر فتحعلی شاه قاجار و فتحعلی خان ملک الشعراء (صبا) و غزلیّات به ترتیب حروف تهجّی و قطعات و ترجیع بند و هزلیّات و رباعیّات و یک مثنوی در مکر زنان (حیلة النّساء) است.

این نسخه بر روی کاغذ فرنگی در قطع خشتی باریک به ابعاد 205 م. م. در 130 م. م. نگاشته و با جلد تیماجی مذهّب تجلید شده است. نسخه 231 برگ (461 صفحه) دارد و در هر صفحه 15 بیت نگاشته شده است.

دو سرلوح که هر دو نظیر یکدیگرند، در آغاز قصائد (صفحه1) و غزلیات (صفحه 31) موجود است و تمام صفحات جدول کشی شده اند. تمام برگها دارای رکابه نویسی است و افتادگی ندارد. پشت صفحۀ نخستین، شخصی در یادداشتی که با مرکّب بنفش نگاشته، به نقل از تذکرۀ تحفۀ سامی، صاحب دیوان را «سائل دماوندی» دانسته که با حیرتی معاصر بوده و

ص:53

وفاتش به سال 940 ه. ق. اتّفاق افتاده است. بطلان این تصوّر آشکار است و نیازی به اقامۀ برهان نیست. همین شخص در صفحۀ 420 رباعیی را به نقل از همان تذکره نگاشته که متعلّق به سائل دماوندی است. رباعی یاد شده این است:

هرگز لب اهل درد خندان نبود دور افکنم این دیده که گریان نبود

بیزارم از آن دل که پریشان نبود جز درد نصیب دردمندان نبود(1)

ویژگی های نگارشی نسخه:

1- نوشتن «پ» به صورت «ب» و بالعکس در بعضی مواقع. مثال: پی زوال: بی زوال، پی پا و سر.

این رسم الخط در برخی مواقع باعث دوگونه خوانی متن می شود که گاهی تشخیص آنها در جمله مشکل است:

آنچه یار از مهر با اغیار کرد پیشتر زین هم به ما بسیار کرد

2- نوشتن «گ» به صورت «ک» در تمام نسخه؛ مثال: کفتار: گفتار؛ فگار: فکار.

3- نگارش «ج» در بعضی اوقات به صورت «چ»: بجه (از جهیدن) که به صورت «بچه» نگاشته است.

ص:54

4- جدا نوشتن «ن» نفی و نهی در برخی افعال: نه می بستم: نمی بستم، نه پنداری: نپنداری، نه پندارم: نپندارم، نه کرد: نکرد، نه بیند: نبیند

5- گذاشتن کلاه «آ» در وسط کلمه مانند فعل دارد که به صورت «دآرد» نگاشته است و این ویژگی در نسخه شایع است.

6- حذف «هاء» غیر ملفوظ در پایان لغات فارسی و عربی در موقع جمع بستن: نالها: ناله ها، وسیلها: وسیله ها، وعدها: وعده ها، قصهای: قصه های، گفتهای: گفته های، کریها: گریه ها.

7- حذف نکردن «هاء» بیان حرکت در جمع هایی که با میانوند «گ» همراهند؛ مانند دورفتاده گان به جای دورفتادگان.

8- گذاشتن «یاء» کوچک بر بالای «هاء» ملفوظ به جای کسرۀ اضافه: مۀ رو: مه رو، پادشۀ عصر: پادشه عصر، درگۀ تو: درگه تو.

9- «یاء» نسبت، نکره و شناسۀ فعلی را در پیوستن به «هاء» غیر ملفوظ به صورت «-ۀ» (یاء ملینه) نوشته است؛ مانند خانۀ: خانه ای، گفتۀ: گفته ای.

10- در نقطه گذاری دقت کافی ندارد و گاه چند کلمه پشت سر هم را بی نقطه نگاشته و امکان چندین نوع قرائت در آنها وجود دارد.

11- حذف «الف» همزه ضمیر پس از پیشوند: ازین، ازو، زیشان.

12- آوردن «واو» معدوله در برخی لغات و افعال که امروزه متروک است؛ مانند: خوردسال به جای خردسال، خورسند به جای خرسند، خوشنود به جای خشنود و مشتقات فعل خاستن به معنی «قیام کردن» که به صورت «خواستن» نگاشته است. این موارد را جز در چند مورد معدود، مطابق رسم الخطّ امروزی نگاشتیم.

13- آوردن «ط» به جای «ت» در کلمات فارسی: طپیدن به جای تپیدن و غلطیدن به جای غلتیدن که در این موارد ضبط نسخه به کار گرفته شد.

14- «زاء» در افعال گزاردن به صورت «ذال» نگاشته؛ مانند گذارش به جای گزارش: گذارم به جای گزارم، حق گذاران به جای حق گزاران که ما اینگونه افعال را به صورت امروزین نقل کردیم. همچنین ماه «آذار» رومی را به شکل «آزار» نگاشته است.

ص:55

15- کاتب کلمۀ «سائل» را به سه گونه نوشته است؛ در قسمتی از دیوان به صورت «سایل»، در قسمتی دیگر به صورت «سائل» و در بعضی جاها نیز تلفیقی از «ئ-» و «ی-».

16- کاتب به نقل صحیح اشعار اهتمام داشته و هرجا که سهوالقلمی روی داده، در حاشیه یا متن، اشعار را اصلاح کرده است. مثال:

دست هجرت بر دلم داغی نهاد دود از آن آهم برآورد از نهاد

که ردیف شعر را به اشتباه دماغ نوشته، سپس بالای آن نوشته: نهاد.

2- نسخۀ خطی محفوظ در کتابخانۀ ملّی به شمارۀ 37486. (با نام اختصاری «مل1»)

این نسخه به خط نستعلیق نوشته شده است. کاتب نسخه، محمّدحسن بن حاجی ابوالحسن شیرازی متخلّص به «دبیر» است که نسخه را در روز پنجشنبه دوازدهم دی الحجه سال 1333 ه. ق. به پایان برده است. نسخۀ منقولٌ عنه او نسخه بوده که به سال 1253 ه. ق. به خط میرزا محمّدصادق نگارش یافته بوده است. این نسخه شامل 5074 بیت است. تعداد ابیات نسخه به تفکیک قوالب شعری از این قرار است: قصاید: 809 بیت، غزلیات: 3222 بیت، قطعات: 161 بیت، ترجیع بند: 117 بیت، رباعیات: 134 بیت و مثنویها: 631 بیت.

آغاز نسخه: بسمله

آمد بهار و وقت آن شد باز کز فیض هوا همچون دم عیسی شود باد بهاری جانفزا

پایان نسخه:

گر بار دگر شوم چه هر بار در آن سر کو مرا اقامت

نسخه کامل و مشتمل بر قصائد، دو مثنوی، غزلیّات، رباعیّات، قطعات و ترجیع بند است.

این نسخه بر روی کاغذ فرنگی در قطع وزیری کوچک به ابعاد 215 م. م. در 145 م. م. نگاشته شده است. نسخه 254 برگ (508 صفحه) دارد و هر صفحه 11 سطر دارد.

نسخه از هر گونه تذهیب، جدول و سرلوح عاری و دارای رکابه نویسی است. افتادگی برگ ندارد.

بعد از پایان مثنوی حیلة النّسا نوشته: «تمّت حیلت النساء بعون حضرت واهب العطاء هو صاحب الارض و السّماء و السّلام علی تابع الهدی هو فی دوم شهر شعبان المعظّم سنه 1333.»

ص:56

ترقیمه نسخه چنین است: «تمّ الکتاب بعون الملک الوهّاب فی ید اقلّ خلق الله محمّدحسن متخلّص به دبیر ابن مرحمت پناه حاجی ابوالحسن شیرازی طاب ثراه فی یوم پنجشنبه دوازدهم ذالحجة الحرام سنه 1333. این کتاب را از روی نسخۀ که به خط میرزا محمّدصادق در 22 رجب المرجّب سال (1253) نگارش یافته بود استنساخ شد.»

عبارت «22 رجب المرجّب سال (1253)» جدید است. نوشتۀ قبلی چنین بوده: «سال یکهزار و دویست و پنجاه و سه». همچنین استفاده از پرانتز برای مشخص کردن تاریخ جالب توجّه است.

ویژگی های نگارشی نسخه:

ویژگی های نگارشی این نسخه عموماً شبیه نسخۀ مجلس است، بعلاوه اینکه همه جا چو را به صورت چه؛ و خوار را به صورت خار؛ نوخاسته را به صورت نوخواسته و دچار را به شکل دوچار می نویسد. همچنین اغلاط نگارشی ناشی از بدخوانی در آن فراوان است. تخلّص «سائل» را نیز تماماً به صورت «سایل» ضبط کرده است.

3- نسخۀ خطی محفوظ در کتابخانۀ دانشگاه یو سی ال ای (لوس آنجلس) آمریکا به شماره ( MS 303. با نام اختصاری «ل»)(1)

این نسخه متعلّق به بخش خطی کتابخانه دانشگاه کالیفرنیا در لوس آنجلس(2) است که یکی از مجموعه های ارزشمند نسخه های خطی دوره اسلامی در ایالات متحده آمریکا به شمار می رود.

بخشی از نسخه های این کتابخانه - مربوط به مجموعه کارو میناسیان - در قالب طرحی با عنوان Caro Minasian Collection Digitization Project به صورت دیجیتالی بر روی اینترنت قرار داده شده است.

ص:57

کلکسیون دستنویس های کارو میناسیان ( Caro Minasian) ، پیشتر در شهر اصفهان قرار داشته است. مرحوم دانش پژوه هم گزارش مختصری از آن مجموعه نفیس در نشریه نسخه های خطّی منتشر و اشاره نموده که در این مجموعه 2500 نسخۀ خطی نگهداری می شود.(1) بخش هایی از مجموعه میناسیان سال های پیش از انقلاب اسلامی از کشور خارج گردیده و اکنون در کتابخانۀ کالج وادهان در آکسفورد انگلستان و بخش دیگری هم در کتابخانه دانشگاه لوس آنجلس در کالیفرنیا قرار دارد.

آغاز: بسمله...

ای عاجز از ادای ثنایت زبان ما ای قاصر از معانی نعتت بیان ما

انجام:

در پای تو زار تا بمیرم سر از قدم تو برنگیرم

این نسخه به خط نستعلیق و دارای 3470 بیت است به قرار زیر: غزلیات: 3059 بیت، رباعیات: 124 بیت، قطعات: 168 بیت و ترجیع بند: 119 بیت.

در حاشیه نسخه اشعاری از حافظ و سعدی و مولوی ... و نیز غزلی با تخلص سعید آمده است. همچنین یادداشت های مختلفی از صاحبان نسخه در سالهای مختلف (1253، 1254، 1255، 1257، 1314، 1319، 1320 ه. ق.) و شهرهای مختلف مثل شیراز، بوشهر، بصره و مبارکه نوشته شده است. یکی از صاحبان نسخه که نام او احمد و دچار افسردگی دماغ بوده، بعضی اشعار دیگران را با تغییر تخلص آن به «احمد» در حاشیه آورده که نشان دهندۀ علاقۀ او به شاعری! است:

«یا من ناصبور را سوی خود از وفا طلب یا تو که پاکدامنی مرگ من از خدا طلب

نالد اگر ز دست تو احمد بعید نیست بیچاره تاب این همه جور و جفا نداشت

مجو مهر و وفا احمد ز خوبان که آیین نکویان غیر کین نیست

در حالت افسردگی دماغ 1320»

در پایان نسخه، بعد از ترجیع بند نوشته است:

ص:58

«هر که خواند دعا طلب دارم زانکه من بندۀ گنهکارم

هر که این کتاب را بدزدد به لعنت خدا و نفرین رسول گرفتار شود آمین یا رب العالمین.

بتاریخ بیست چهارم شهر شعبان المکرم سنه 1253.

این خط فقیر حقیر فتح الله.

یا علی دست من به دامن تو خوشه چینم به گرد خرمن تو

یا علی یا علی مرا دریاب که فرو مانده ام در این گرداب

حاجتم را ز لطف خویش بر آر ناامیدم مکن مرا دریاب»

ویژگی های نگارشی نسخه:

ویژگی های نگارشی این نسخه عموماً شبیه نسخ قبل است؛ بعلاوۀ اینکه در نگارش «واو» عطف بسیار کاهل است، بعضی مواقع چو را به صورت چه؛ زندگانی و یادگار را به صورت زنده گانی و یاده گار؛ خاموش را به صورت خواموش؛ خواهم را به صورت خاهم، و ماندن را به صورت مندن نگاشته است. تخلّص «سائل» را نیز مانند نسخۀ قبل تماماً به صورت «سایل» ضبط کرده است.

4- نسخۀ خطی محفوظ در کتابخانۀ ملّی به شمارۀ 16103. (با نام اختصاری «مل2»)(1)

این نسخه ابتدا متعلّق به سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی و در فهرست نسخ خطّی آن سازمان، تحت شماره 106 (دیوان سائل شیرازی) فهرست نویسی شده است. با ادغام سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی در کتابخانه ملی به سال 1379، این نسخه به کتابخانۀ ملّی منتقل و تحت شماره 16103 ثبت شده است.

آغاز: بسمله...

ای عاجز از ادای ثنایت زبان ما وی قاصر از معانی نعتت بیان ما

انجام:

کاکنون دگرت باد نمی آید هیچ زان کس که دران سینه پرورده تو را

ص:59

کاتب نسخه مشخص نیست.

انجامه: تمّت الرباعیات بلانهایات قدوة العاکفین و زبدة العارفین مرحوم سائل غفرلله...

این نسخه به خط نستعلیق خوب بر روی کاغذ فرنگی شکری در 110برگ مختلف السّطر به طول و عرض 155* 215 م. م. نگاشته شده و اندازۀ سطور145*90 م. م. است. کاغذ نسخه کرم فرسوده است. جلد نسخه الحاقی است از جنس مقوایی که با کاغذ منقّش سبز روکش شده، اندرون جلد آستر کاغذی و عطف آن پارچۀ مشکی گلدار است.

نسخۀ حاضر شامل غزلیات به ترتیب حروف تهجّی آخر قوافی و رباعیات می باشد. شمارۀ ابیات نسخه 3000 بیت است. غزلیات 2870 بیت و رباعیات 130 بیت.

یاداشت تملّک و سجع مهر: شکل و سجع مهر: مهر بیضی [عبده محمدحسن بن...] (برگ2)

برگ اول وصالی شده و آثار آب افتادگی در اوراق دیده می شود. نسخه رکابه نویسی دارد و حداقل یک برگ در قافیۀ «الف» افتاده است.

ویژگی های نگارشی نسخه:

ویژگی های نگارشی این نسخه نیز عموماً شبیه نسخ قبل است؛ بعلاوۀ اینکه مانند نسخۀ «ل» در نگارش «واو» عطف بسیار کاهل است، خاطر را به صورت خواطر، خار را به صورت خوار، خاموش را به صورت خواموش؛ پژمردگی را به صورت پژمرده گی نگاشته است. همچنین حذف «الف» در میانۀ کلمات از ویژگی های چشمگیر دیگر این نسخه است؛ به عنوان مثال ماند را به صورت مند، راند را به صورت رند، خوان را به صورت خون، درمانده را به صورت درمنده و ماندی را به صورت مندی نگاشته است. کلمات بلهوس و نشئه در این چهار نسخه به صورت بوالهوس و نشاء نگاشته شده که واژۀ اخیر را به صورت امروزین آن برگرداندیم. تخلّص «سائل» نیز در این نسخه مانند دو نسخۀ قبل تماماً به صورت «سایل» نگاشته شده است.

با توجه به اینکه چهار نسخۀ معرفی شده در بالا، منابع اصلی ما در تصحیح این دیوان بوده اند، مقایسۀ کلی این چهار نسخه ضروری می نماید. نتیجۀ قیاس اینکه نسخۀ «مج» علاوه بر آرایشهای ظاهری اعم از سرلوح و جدول بندی و خط و تجلید و ... به لحاظ کمّیت و کیفیت

ص:60

اشعار نیز بر نسخ دیگر برتری دارد. این نسخه با وجود اشتمال بر حدود 7000 بیت، دارای کمترین غلط املایی است و دقت کاتب در نقل صحیح اشعار مثال زدنی است. همچنین برتری ضبطهای آن نسبت به ضبط نسخه بدلها (یعنی نسخ مل1، ل، مل2) اعم از ضبط لغات، مصراعها و ابیات، توصیفگر این است که نسخۀ «مج» نزدیک به آخرین دستکاریهای شاعر می باشد. از این رو ما تقریباً در تمام مواضع به ضبط «مج» وفادار ماندیم، مگر در جاهایی که ضبط «مج» غلط واضح بود یا اینکه ضبط نسخ سه گانه بر آن ارجح می نمود.

در باب نسخ سه گانۀ مل1، ل و مل2 نیز باید گفت که این سه نسخه نسبتاً مغلوط و به لحاظ صحّت و سقم ضبطها تقریباً برابرند و چنین می نماید که هر سه از اصلی غیر از نسخۀ «مج» (یا اصل آن) رونوشت شده باشند. تنها تفاوت اساسی این سه نسخه با یکدیگر در کمّیت اشعار آنها است.

با توجّه به اینکه ستایشی از شاهان و رجال قاجار در این سه نسخه نیست، چنین استنباط می شود که این نسخ تنها حاوی اشعاری هستند که سائل قبل از روی کار آمدن قاجاریه سروده بوده است. با پذیرش این فرض، حجم گستردۀ این اشعار نشان می دهد که عمدۀ فعالیت شعری او در دورۀ زندیه بوده است.

5- نسخۀ خطی محفوظ در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران به شمارۀ 1 / 2868. (با نام اختصاری «ت»)(1)

این نسخه به خط نستعلیق و در تاریخ شوّال 1281 ه. ق. نگارش شده است. نسخه آغاز و انجام ندارد و دست کم یک برگ هم در میانۀ آن افتاده است. نسخۀ حاضر تنها 208 بیت از غزلیات با قافیۀ «الف» را داراست. این نسخه با نسخۀ دیوان «شکسته قاجار» در یک مجلّد صحّافی شده و جلد نسخه مقوایی است.

اشعار سائل در این نسخه به خط نستعلیق خوب در 17 برگ 15 سطری بر کاغذ فرنگی به طول و عرض 230*150 م. م. نگاشته شده و اندازه سطور 140*80 م. م. است.

آغاز افتاده:

ص:61

با آنکه خاک راه شدیم از جفای خلق بر خاطر کسی ننشسته است گرد ما

انجام افتاده:

غیر خاک او که در کنج لبش بگرفته جا بر لب کوثر کسی کی دیده جا هندوی را

ویژگی های نگارشی نسخه:

این نسخه نیز با شباهت حداکثری با نسخ سه گانۀ قبل در برخی موارد ضبطهای متفاوت دارد؛ مثلاً همچو را به صورت همچه، زانکه را به صورت زنک، خواهم و خواهی را به صورت خاهم و خاهی، پادشاه را به صورت پاده شاه، سنگ خاره را به صورت سنگ خواره، میخانه را به صورت میخوانه نگاشته است که این ضبطها را به صورت امروزین آنها نگاشتیم. تخلّص «سائل» را نیز تماماً به صورت «سایل» ضبط کرده است.

6- منابع فرعی دیگر

در تصحیح دیوان سائل، از منابع فرعی دیگری نیز مدد گرفته شد که تفصیل آن به شرح زیر است. اول، نسخۀ خطّی تذکره انجمن آرا از احمد گرجی محفوظ در کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی به شمارۀ 908، با نام اختصاری «انجمن» که چهارده بیت از آن اخذ شد.

دوم نسخۀ خطّی مدایح الحسینیه (مدایح امینیه؛ تذکرۀ باقی) از سید عبدالباقی باقی اصفهانی محفوظ در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی به شمارۀ 5564، با نام اختصاری «باقی» که قصیدۀ 41 بیتی او در مدح امین الدوله از آن نقل شد.

ص:62

سوم، نسخۀ خطّی تذکرۀ ثمر نایینی محفوظ در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی به شمارۀ 898، با نام اختصاری «ثمر» که قصیدۀ مذکور با آن مقابله شد.

چهارم، حدیقة الشعراء از سید احمد دیوان بیگی شیرازی با نام اختصاری «حدیقه» که یک رباعی منحصر بفرد از آن نقل شد و در تصحیح چند غزل از آن استفاده شد.

پنجم، نسخۀ خطی شکرستان پارس محفوظ در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی به شمارۀ 9155 با نام اختصاری «ش». در این نسخه 118 بیت از اشعار سائل ضبط است که اشعار متن با آن مقابله و یک غزل منحصر بفرد از آن نقل شد.

ششم، جنگ خطی محفوظ در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی به شماره 2334 با نام اختصاری «ج1». در این جنگ 6 بیت از یک غزل سائل در صفحۀ 279 و 280 آمده که با متن مقابله شد.

هفتم، جنگ بیاض نظم و نثر محفوظ در کتابخانه مجلس به شماره 13158 با نام اختصاری «ج2»، که یک غزل از صفحات 37 و 38 آن نقل شد.

هشتم جنگ خطی محفوظ در کتابخانۀ ملّی کتابت در قرن سیزدهم به شماره ثبت 15930، به خط ابوالحسن بن محمّدکاظم قیری، با نام اختصاری «ج3» که بیش از چهارصد بیت از غزلیات سائل را در خود دارد.

نهم جنگ خطی محفوظ در کتابخانۀ ملّی کتابت در قرن سیزدهم به شماره ثبت 14470، با نام اختصاری «ج4» که چند غزل از سائل و خادم را در خود دارد.

دهم جنگ خطی محفوظ در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران به خطّ نستعلیق شکستۀ کاتبی به نام خداویردی طالع یزدی به شماره 4564 با نام اختصاری «خ». دو غزل از این جنگ نقل و مقابله شد.

***

جز نسخ مذکور که تماماً دیده شده و مورد استفاده واقع شده است؛ از چهار نسخۀ دیگر از اشعار سائل شیرازی اطلاع داریم که دسترسی به آنها حاصل نشد. امید است در آینده امکان دسترسی به این نسخ فراهم آید و در چاپهای بعدی دیوان سائل استفاده گردد. اسامی و مشخّصات نسخه های مذکور از قرار ذیل است:

1- نسخۀ خطّی دیوان سائل، محفوظ در کتابخانۀ نوربخش خانقاه نعمت اللّهی تهران به شمارۀ 678. این نسخه دارای قصاید به ترتیب حروف الفبا و غزلیات و ... است به خطّ نستعلیق مورّخ 1249 هجری قمری. این نسخه بر روی کاغذ فرنگی شکری آهار مهره در 135 برگ 18 سطری به قطع وزیری و ابعاد 140 * 200 م. م. نگاشته شده و جلد آن تیماجی خرمایی با ترنج و نیم ترنج است. از یادداشت پشت برگ اوّل آن که به خطّ شعاع است معلوم می شود که نسخه متعلّق به شعاع الملک شیرازی بوده است.

ص:63

آغاز نسخه:

آمد بهار و وقت آن شد باز کز فیض هوا همچون دم عیسی شود باد بهاری جان فزا

گه روی گل زیبا کند گه جعد سنبل وا کند گه سرو را رعنا کند مشاطۀ باد صبا

پایان (قصاید):

در بر طپد ز واهمه آن پور زال را آن لحظه از تو بیند اگر این دلاوری(1)

2- نسخۀ خطّی دیوان سائل، محفوظ در کتابخانۀ نوربخش خانقاه نعمت اللّهی تهران به شمارۀ 673. این نسخه شامل غزلیات و رباعیات است به خطّ نستعلیق قرن سیزدهم هجری. این نسخه بر روی کاغذ فرنگی آهار مهره در 112 برگ 16 سطری به قطع وزیری کوچک و ابعاد 160 * 210 م. م. نگاشته شده و جلد آن تیماجی سیاه است. پشت برگ اوّل نوشته: «غزلیات سائل قیری»

آغاز نسخه:

ای عاجز از ادای ثنایت زبان ما ای قاصر از معانی نعتت بیان ما

انجام (رباعیات):

بنگر در آشنایی و یاریها از من تو چه دیده ای و من از تو چها

تو دیده به جای کین محبت از من من دیده به پاداش وفا از تو جفا(2)

3- نسخۀ خطّی مصوّر «حیلة النّساء» محفوظ در موزه ملی کراچی. (3)

4- نسخۀ خطّی دیوان سائل، محفوظ در بنیاد خاورشناسی فرهنگستان تفلیس به شماره 1 / 110.(4) این بنیاد از سال 1962 م. به نام انستیتو کورنلی ککلیدزه تغییر نام یافته است. این نسخه در فهرست تفصیلی نسخ فارسی انستیتو، به نام «دیوان سائل همدانی» معرفی شده است. از ابیات آغاز و انجام که در فهرست تفصیلی ذکر شده، مشخّص است که نسخه مربوط به سائل

ص:64

شیرازی است. چنانکه از فهرست بر می آید نسخه بی آغاز و انجام است و از میانۀ غزلیات قافیۀ «الف» تا میانۀ غزلیات قافیۀ «دال» را داراست که این تعداد برگ حدود 1800 بیت شعر را شامل است.(1)

شیوۀ تصحیح

پس از بررسی نسخه های شناخته شده و در دسترس، نسخۀ خطّی محفوظ در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی با نام اختصاری «مج» به عنوان نسخۀ اساس انتخاب و کار مقابله و تصحیح بر بنیاد آن انجام شد. ضبط نسخۀ اساس حتی المقدور رعایت شد، مگر در مواردی که ضبط غلط مسلّم می نمود و یا ضبط نسخه های دیگر صحیح تر به نظر می آمد. در مورد اوّل غلطهای مسلّم به صورت قیاسی تصحیح شد و در مورد دوم ضبط نسخه بدلها جایگزین ضبط نسخۀ اساس شد و تصحیحات هر دو مورد، به صورت دقیق در پاورقی توضیح داده شد. افزوده های قیاسی نیز در متن درون قلاب قرار گرفت و در پاورقی بدانها اشاره شد.

اشعاری نیز که نسخه های دیگر افزون بر نسخۀ اساس داشتند، به ترتیب برتری ابتدا از نسخۀ «مل1» و سپس از نسخ «ل» و «مل2» و دیگر نسخ اخذ و تصحیح شد.

***

چند یادآوری

1- در نگارش متن دیوان، بجز چند مورد انگشت شمار که رسم الخطّ قدیم مربوط به آرایه های لفظی کلام یا بیانگر سبک خاصی از نگارش بود، سعی کردیم رسم الخطّ امروزین را بر اساس شیوه نامۀ فرهنگستان به کار بندیم.

2- اگرچه اشعار هر پنج نسخۀ اصلی دیوان بر اساس حروف الفبا مرتّب شده اند؛ امّا از آنجا که این ترتیب دقیق نبود، اشعار را مجدّداً بر مبنای قافیه و به ترتیب حروف الفبا مدوّن کردیم و رسم الخطّ امروزی را در این ترتیب لحاظ کردیم. در این میان، غزل شمارۀ یک باید قاعدتاً در

ص:65

جای غزل 86 باشد؛ امّا چون محتوای آن تحمیدیه است و در نسخ خطی نیز ابتدای غزلیات آمده، موضع آن حفظ شد.

3- خوانندگان محترم در نقل و مقابلۀ نسخه بدلها به چند نشانۀ نگارشی بر می خورند که تفصیل آنها چنین است:

«-»: کلمۀ یا کلمات بعد از این نشانه در نسخه نیامده است.

«+»: نسخه این واژه یا واژه ها را افزون دارد.

«[ ]»: ضبط نسخه، واژۀ میان دو قلاب را کم دارد. بر اساس سیاق کلام، واژۀ مناسب افزوده شده است.

«»: کاتب ابتدا واژه ای را نگاشته، سپس آن را (احتمالاً به کمک نسخ دیگر) تصحیح کرده است. در متن، واژۀ اصلاح شده را آوردیم.

***

ص:66

سپاسگزاری

پس از حمد و سپاس خداوند منّان که توفیق این خدمت را بر بنده ارزانی داشت، بر خود واجب می دانم عزیزانی را که در این راه مشوّق و یاریگر من بودند، یاد کرده و از آنان سپاسگزاری کنم.

نخست دوستان عزیزم در دورۀ دکتری دانشگاه یزد، آقایان مهدی صادقی و داود واثقی که به تشویق ایشان پای در این راه نهادم و با یاری همیشگی آنان پیش رفتم و سپاس دوچندان از دوست سخت کوش، آقای میلاد جعفرپور که دستیابی به بعضی نسخ و منابع را مرهون راهنمایی ایشان هستم.

در مرتبۀ دوم سپاسگزاری و قدردانی ویژۀ خود را تقدیم می کنم به معلّم فاضل، ادیب توانا و سخنور شیرین سخن شهرم ارسنجان، جناب آقای حاج اکبر اسکندری، که بر شاگرد خویش منّت نهادند و مسوّدۀ این اوراق را از نظر گذراندند و نکات ارزشمند و راهگشایی را متذکّر شدند.

در مرتبۀ سوم از برادران عزیزم عبدالله و شکرالله خادمیان که امور رایانه ای این اثر را بر عهده گرفتند، قدردانی می کنم.

در پایان از حامی بزرگ نسخ خطی، حضرت حجّت الاسلام سید صادق حسینی اشکوری مدیر محترم مجمع ذخایر اسلامی که انتشار این اثر را بر عهده گرفتند، سپاسگزاری می کنم.

خداوند متعال همۀ این عزیزان را در پناه خویش، پیروز و سربلند داراد.

ص:67

تصویر صفحۀ اول قصاید نسخۀ «مج»

ص:68

تصویر صفحۀ اول غزلیات نسخۀ «مج»

ص:69

تصویر صفحۀ آخر نسخۀ «مج»

ص:70

تصویر صفحۀ اوّل نسخۀ «مل1»

ص:71

تصویر صفحۀ آخر نسخۀ «مل1»

ص:72

تصویر صفحه اول از نسخۀ «ل»

ص:73

تصویر صفحه آخر از نسخۀ «ل»

ص:74

تصویر صفحۀ اول نسخۀ «مل2»

ص:75

تصویر صفحۀ آخر نسخۀ «مل2»

ص:76

تصویر صفحۀ اول نسخۀ «ت»

ص:77

تصویر صفحۀ آخر نسخۀ «ت»

ص:78

ص:80

شاهی که افکنند دلیران ز کف سپر چون او نهد به معرکه با ذوالفقار پا

شاهی که تا گشاده به راه جهاد دست در راه دین گذاشته شد صد هزار پا

یعنی علی عالی اعلی که درگهش ننهاده میل دولت این روزگار پا

دشمن همی زند به سر از اضطراب دست هر گه که رو نهد به صف کارزار پا

جای گیاه رُسته گل و لاله از زمین هر جا که او گذاشته در شوره زار پا

هر وقت کرده در صف هیجا بلند دست هر گاه کرده روز نبرد استوار پا

از هول رفته پیل تنان را ز کار دست وز جایشان به در شده بی اختیار پا

بر کاسۀ زمانه نبرده ز ننگ دست در بزم روزگار نهشته ز عار پا

کی از نهیب حادثه از جا شود اگر در دامن قرار کشد از وقار پا؟

ای برترت ز کون و مکان از شرف مکان وی بر فراز سدره ات از افتخار پا

گر برترت ز عرش بود پایه لازم است چون هشته ای به دوش رسول کبار پا

در روز حرب خندق اگر همچو دیگران بیرون نمی گذاشتی از آن حصار پا

با ذوالفقار گر نفکندی تو این زمان از آن سیاه دل سر و زان نابکار پا

کی داشت تا قیام قیامت قوام دین قایم به جای خویش چنین برقرار پا؟

کردی فدا به جان وی از طیب هر نفس وقتی نهاد سرور عالم به غار پا

ننهاده از ازل ننهد تا ابد دگر در شهر این جهان چو تو یک شهریار پا

مثلت ز بدو فطرت ایجاد تا کنون نگرفته در زمانۀ ناپایدار پا

روزی که می نهند ز میدان به هر طرف گُردان به عزم کین ز یمین و یسار پا

گرید ز خوف جان همه را ابروار چشم لرزد ز بیم سر همه را بیدوار پا

بینی جدا فتاده به میدان ز هر طرف در یک کنار سر ز تن و یک کنار پا

ساید ز ترس رستم دستان به دست دست پیچد به هم ز واهمه اسفندیار پا

سر پیچد از مجادله سهراب گُرد زو بیرون کشد ز معرکه سام سوار پا

سازد پیاده هر که سوار است آن زمان چون در رکاب آوری ای شهسوار پا

در پای خویش دیده سر خویش روز رزم هر کس نهاده پیش تو ای تاجدار پا

ص:82

از اژدهای تیغ تو کی خصم جان برد همچون هزارپا بودش گر هزار پا؟

دست سیاست تو کَند پوست از تنش بگذارد ار به خانۀ گنجشک مار پا

از خشم تو نگه نکند سوی او دلیر بر چشم شیر اگر بگذارد شکار پا

او را که هست مهر تو بر دل نمی نهد با صد هزار گونه معاصی به نار پا

شاها به لای(1) معصیتم رفته پا فرو دستم بگیر و زودم از این گل برآر پا

دارم امید آنکه کنی دستگیریم آن دم که می فتد همگی را ز کار پا

در باغ و بوستان زمان تا ز دور چرخ گاهی خزان گذارد و گاهی بهار پا

دست خزان ز دامن عمر محبّ تو کوته ز اعرجش ز حصار و جدار پا(2)

بر تخت کامرانی و اقبال تا نهد هر دم کسی ز گردش لیل و نهار پا

هرگز مباد آنکه رسد دشمن تو را بر صدر تخت و مرتبۀ اعتبار پا

***

[در مدح فتحعلی خان صبای کاشانی]

قصیده 2 [مج]

از کجا می رسی ای پیک صبا که چنین دلکشی و روح فزا؟

می دهد جان به تن مرده، مگر بوده همدم دم تو با عیسی؟

گر چه بادی،(3) به تن خاکی من می دهی خاصیت آب بقا

نیست غیر از تو به بستان جهان گلشن آرا و گلستان پیرا

جعد سنبل ز تو گردد پُرچین عارض گل ز تو گردد زیبا

غنچه را لب تو نمایی خندان سرو را قد تو نمایی رعنا

چشم نرگس ز تو گردد مخمور روی لاله ز تو باشد حمرا

از تو در رقص و سماع و طربند نونهالان چمن صبح و مسا

هست در جیب تو را نافۀ مشک گوییا می رسی از دشت خطا

ص:83

بوی گل می شنوم از نفست بوده گویا به گلستانت جا!

گشتی از لاله و گل عطرپذیر یا ز آهوی ختن نافه گشا؟

یا گذشتی به ریاض رضوان راهت افتاد به شاخ طوبی

وز برای سر زلف حوران اندر آن روضه شدی غالیه سا

چون تو کی باد بود عطرآمیز؟ کرده ای طوف کدامین سر و پا؟

هدهد خوش خبری پنداری کاین زمان می رسی از شهر سبا

گر نه ای پیک خداوند چسان ور نه ای قاصد مخدوم چرا

دم جان بخش تو ز آیینۀ دل هست زنگ غم و اندوه زدا؟

آشنایی به دو چشمم گویی سوده ای رخ به کف پای صبا

آن که از خرمن فضلش امروز خوشه چینند تمام فضلا

آن که باشد گهر دُرج هنر آن که باشد ثمر نخل حیا

آن که شد روشن از او چشم پدر وان که شد خرّم از او روح نیا

آن که باشد ز علوّ رتبه پایۀ مرتبه اش فرقدسا(1)

جمله آدم صور و او معنی همه عالم شمر(2) و او دریا

شاعران جمله عرض، او جوهر نکته سنجان همه عبد، او مولا

ز التفاتش به سوی نظم گذشت پایۀ شعر کنون از شعرا

هم مرتّب ز وی اسباب هنر هم مسلّم به وی آیین سخا

کف کافیش به وقت احسان طبع صافیش به گاه انشا

آن یکی ابر بود گوهربار وان دگر بحر بود گوهرزا

ای که در هر فنی از فضل و هنر مر تو را نیست نظیر و همتا

ذات تو گوهر و افلاک صدف شخص تو نشئه و عالم صهبا

جمله گفتار تو خالی ز خلل جمله رفتار تو عاری ز خطا

از خصال تو خلایق راضی وز فعال تو خداوند رضا

ص:84

باهر از خوی تو آثار نکو ظاهر از روی تو انوار صفا

یک به یک قول تو توأم به عمل سر به سر عهد تو مقرون به وفا

یافته از تو به هنگام کرم بینوایان جهان برگ و نوا

پیش خورشید ضمیرت خورسند(1) هست چون در بر خورشید سها

پیش دریای دلت بحر محیط هست چون قطره به نزد دریا

مُضمرت نور حق اندر سینه ظاهرت نور خدا از سیما

شمع جمع شعرایی و ز تو محفل اهل سخن راست ضیا

نامۀ نظم به نام تو رقم کرده در روز ازل کلک قضا

نیست امروز در اقلیم سخن دیگری غیر تو فرمان فرما

نیست در محفل ارباب کمال جز تو امروز کسی بزم آرا

منکر فهم و جلال تو کسی است کش بود چشم خرد نابینا

به تو نسبت دهد آن کس دگری کز زمرّد نشناسد مینا

ای تو بر رمز دقایق واقف و ای تو بر سرّ خلایق دانا

به خدایی که علیم است و خبیر به همه حال ز حال اشیا

کز سر کوی تو دور دوران دورم افکند چو از راه جفا

ز اشتیاقت که بود طاقت سوز در فراقت که بود جان فرسا

هر نفس می گذرد دور از تو دود آهم به فلک صبح و مسا

بی تو جاری است دمادم به رخم سیلی از هر مژۀ خون پالا

دور از بزم توام دور مدان گر بسوزم همه شب شمع آسا

ای خوش آن دم که شود سایه فکن بر سرم فضل تو چون بال هما

دل که از محنت هجرت شده سیر شود از دولت وصلت برنا

دیده کز دوری رویت شده تار گردد از شمع جمالت بینا

قصد از این نظم همین باشد و بس که رسانم ز سر صدق دعا

ص:85

به جناب تو ز مشتاقی خویش کرده باشم یکی از صد املا(1)

ورنه پیش تو سخن گفتن من این بدان کار بماند مانا

که زند لاف ز فضل و دانش طفل نادان بر پیر دانا

در جهان تا شب و روز و مه و سال شود از گردش اختر پیدا

دشمنت در همه روز و همه شب مبتلا باد به صد گونه بلا

دوستت در همه ماه و همه سال فارغ از درد و غم و رنج و عنا

تا که باقی است جهان فانی در جهان شخص تو را باد بقا

***

[در مدح جعفرخان زند]

قصیده 3 [مل1]

آمد بهار و وقت آن شد باز کز فیض هوا

همچون دم عیسی شود باد بهاری جان فزا

گه روی گل زیبا کند گه جعد سنبل وا کند

گه سرو را رعنا کند مشّاطۀ باد صبا

تا از پی نظم جهان مسندنشین آسمان

یعنی شه سیارگان زد در حمل زرّین لوا

شد سر به سر روی زمین مانند فردوس برین

اندوه کاه و دلنشین، عشرت فزا و غمزدا

هم ابر نیسانی مطر بارید چون لولوی تر

هم باد نوروزی خبر آورد از مشک خطا

بلبل ز شوق روی گل حیران و مست از بوی گل

افغان کنان در کوی گل چون عاشقان بینوا

ص:86

مرغان دستان ساز بین هر یک به یک آواز بین

هر سوی در پرواز بین گِرد چمن صبح و مسا

در طرف باغ و بوستان بلبل برآورده فغان

در صحن باغ و گلستان بلبل شده دستان سرا

بلبل سرایان در چمن، قمری به بُستان نغمه زن

این یک به صوت خارکن، آن یک به آهنگ نوا

جعد بنفشه پر ز خَم، گیسوی سنبل خم به خم

در خوبی از هم نیست کم، آن دلفریب دلربا

نرگس درم اندوخته، سوسن زبان آموخته

لاله زبان افروخته در گلشن از فیض هوا

بگرفته نرگس جام زر در دست هر شام و سحر

کرده دماغ از باده تر، وز بند غم گشته رها

سبزه است در اطراف جو کز آب باران شسته رو

یا خضر کرده شست و شو از چشمۀ آب بقا؟

از لاله دامان دمن گشته است گلگون پیرهن

وز سبزه اطراف چمن گردیده زنگاری قبا

صد چاک کرده گل به تن مانند مستان پیرهن

پیچیده بر سر نسترن عمّامۀ اهل ریا

بر لاله ها افکن نظر، یک ره سوی گلها نگر

هر یک به یک رنگ دگر از خاک رُسته باصفا

یا از شکوفه پرنیان پوشیده اشجار جوان

یا کرده پیر زندخوان(1) در بر لباس پارسا

ص:87

شاخ از شکوفه سیم و زر افشانده در پای شجر یا رُسته در گلشن مگر یکسر همه زرّین لوا

بر طرف جو از هر طرف سرو و صنوبر بسته صف پیوسته در شوق و شعف، همواره در نشو و نما

عکس صنوبر بین عیان کافتاده در آب روان چون بید از باد وزان در لرزه از سر تا به پا

گلشن ز جنّت [... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...](1) زیرا که نبود با ارم هرگز چنین خرّم فضا

هر سو در اطراف چمن بر فرق ریحان و سمن سایه فکنده نارون چون سایۀ بال هما

درداده پیر میفروش از بس صلای عیش و نوش پیر و جوان با هم به جوش افتاده در میخانه ها

در دست ساقی هر زمان خون از رگ مینا روان چون از دم تیغ و سنان در دست شه روز غزا

شاهی که شاهان زمان از حادثات آسمان بر درگهش بهر امان آورده روی التجا

شاهی که شاهان زمین سایند در پیشش جبین شاهی کز او بنیاد دین برپاست تا روز جزا

شاهی که خورشیدافسران باشندش از فرمانبران شاهی که جوزاپیکران قد کرده پیش او دو تا

کیخسرو کیوان مقام، بهرام بهرام انتقام جمشید خورشیداحتشام، دارای اسکندرلوا

ص:88

شاه سریر سروری جعفر که از دین پروری گردیده دین جعفری زو بافروغ و باصفا

گاهی نپیچیده است سر از رشتۀ حُکمش قدر ننهاده هرگز پا به در از خطّ فرمانش قضا

هر جا که او گردد عیان، خصمش شود در دم نهان پیدا شود چون خور چسان پنهان نسازد رخ سها؟

ای خسرو ملک عجم، ای وارث کسری و جم ای گشته همچون باب و عم بر عالمی فرمانروا

خورشید شمع محفلت، کیوان فروز منزلت آسان شده هر مشکلت از حدّت ذهن و ذکا

بهمن کمینه چاکرت، داراست دربان درت هر تن ز خیل لشکرت رویین تنی روز وغا

گر ز ابر احسانت نمی، وز بحر جودت شبنمی ریزد به کشت عالمی، گل روید از جای گیا

گر فتنه ای بود از قدیم، بگریخت از ملکت ز بیم گردیده در عهدت عقیم اکنون سپهر فتنه زا

بحری است پنداری جهان، معموره ها کشتی در آن عزم تو آن را بادبان، حزم تو آن را ناخدا

سازد تهی کان از درم دستت به هنگام کرم گوهر دراندازد ز یم طبعت به هنگام عطا

جز عدل نبود کار تو، جز راستی گفتار تو از گفته و کردار تو هم خلق و هم خالق رضا

در عهدت از عدل و کرم نایاب نوعی شد ستم کز خوبرویان نیز هم با عاشقان ناید جفا

ص:89

شخص تو بی مثل و بدل، رای تو خالی از خلل قول تو توأم با عمل، عهد تو مقرون با وفا

روزی که آرند از دو سو، پولادپوشان از دو رو از یکدگر پرخاش جو، با یکدگر زورآزما

از سهم تیر تیزپر نسرَین را لرزد جگر وز زخم گرز گاوسر گاو زمین افتد ز پا

هر سو تن رویین تنان در بحر خون گردد عیان هر سو سر کج افسران غلطان به خاک از تن جدا

رخسار خور گردد نهان از گرد سمّ مرکبان گوش فلک گردید کر ز آواز کوس کرّنا

از های و هوی پُردلان وز شور و غوغای یلان وز جوش آه خستگان آفاق گردد پُر صدا

شور قیامت در جهان گردد همان ساعت عیان و آشوب محشر بی گمان آن لحظه برخیزد ز جا

صد جوی خون سازی روان چون آب بر خاک آن زمان جولان دهی در زیر ران آتش عنان بادپا

مشکین دم آهوروش، آهن سُم صرصر یرش برچیده ناف کم خورش، موزون قد شیرین لقا

صحرابُر و هامون نورد، دریاشکاف کوه گرد آهوتک و ضیغم نبرد، کوچک سر و باریک پا

در جلوه و شوخی پری و اندر روش کبک دری در کُه پلنگ بربری در دشت آهوی خطا

کوتاه پشت، آکنده ران، فربه سرین، لاغرمیان نازک بدن کوچک دهان، مالیده مو، زیبالقا

ص:90

هست آن سمند تندرو هنگام حمله، گاه دو چون یوز آهو در جلو، چون آهوی یوز از قفا

در دشت پیمایی اگر با باد گردد همسفر از بادپایی بیشتر در هر زمین فرسنگها

جز تو کسی ای کامران ناورده خیل مهتران زین گونه یکران زیر ران ناورده هنگام غزا

از عهدۀ مدحت چو من بیرون نخواهد آمدن پس باشد اولی این سخن گر ختم سازم بر دعا

چندانکه خور با تاج زر آرد سر از مشرق به در تا می کند جِرم قمر از قرص خور کسب ضیا

باشد درخشان افسرت، پیوسته یارب بر سرت بادا فروزان اخترت همواره عالم را صفا

پاینده باد ایام تو، فرخنده صبح و شام تو باقی بماند نام تو تا هست عالم را بقا

***

[در مدح میرزا محمدحسین فراهانی وزیر زندیه]

قصیده 4 [مل1]

دایم اندر سینه آتش دارم و از دیده آب در میان آتش و آبم گرفتار عذاب

خانۀ تن باشدم همواره از این آب گِل(1) طایر دل باشدم پیوسته زین آتش کباب

نیست در روز و شبم از تیره روزی روشنی گر در این صد ماه باشد در درون آفتاب

ص:91

گر نمی بینم به عالم رو به راحت دور نیست چرخ با من بر سر کین است و اختر در عتاب

نیست غیر از محنتم قسمت از این ویرانه ده نیست غیر از زحمتم روزی از این دیر خراب

می خورم خون جگر دایم، چه سازم چون دهد ساقی دوران از این جامم به هر روزی شراب

با قد چون چنگ گه در ناله گه در زاریم این نوای ارغنونم باشد آن بانگ رباب

گر همی نالم ز دست جور دوران دور نیست زیر پای پیل مور ناتوان را نیست تاب

بر سر از بام سپهرم سنگها بارد که هست کمترین سنگی بسی سنگین تر از سنگ آسیاب

دور گردون فتنه زا و سنگدل، من بی جگر چون نباشم با چنین حالی دلا در اضطراب؟

با خرد گفتم پناهی کو که بگریزم از او تا شوم زین حادثات ایمن؟ به من داد او جواب

مأمنی نبود کز این سختی پناه آنجا بری جز در دستور اعظم، آصف والاجناب

آن که هر کس بر رُخش در بسته باشد آسمان از در او بایدش جُستن به عالم فتح باب

آن که هر کو از حوادث در پناه او رود تا قیامت ماند از آسیب دوران در حجاب

آن که بهر عرض حاجت هر که آرد رو به او می شود از هر تمنّایی که دارد کامیاب

ص:92

آن که با کوه شکوهش کمتر از کاه است کوه آن که با دست کریمش ممسکی باشد سحاب

آن که کسب روشنایی از ضمیر انورش می کند هر بامداد از بام گردون آفتاب

مفخر سادات، اعلی منزلت، میرزا حسین کز وجودش فخر بر گردون کند هر دم تراب(1)

دست نگشوده است الاّ از پی بذل و عطا پای ننهاده است جز بر منهج صدق و صواب

چون سوار مرکب خود می شود می زیبدش گر رود صد آصفش هر سو پیاده در رکاب

از تکلّم چون گشاید دُرج گوهربارِ لب می فشاند بی تکلّف از دهن درّ خوشاب

بهر پاس ملک و دولت پاسبان حزم(2) او هست سرهنگی که در چشمش نیاید هیچ(3) خواب

اینکه بینی نیستش(4) بر کف قلم گاه رقم هست بهر دفع شیطان بی زبان تیر شهاب(5)

سر نزد از وی خطایی هیچگه، زیرا که شد بهره مند از توبه چون پیران در ایام شباب

در دعای دولتش باشند از دل خاص و عام در ثنای حضرتش باشند از جان شیخ و شاب

ص:93

ای مبارک طالع و فرّخ لقا کز بخت او می نماید مشتری هر دم سعادت اکتساب

با وجود فضلت ار بودی به عالم بوعلی هیچکس او را نمی کردی کنون فاضل خطاب

شرع را حکم آنچنان جاری است در عهدت که کس در جهان مطلق ندارد بر معاصی ارتکاب

کرده اند از بیم عدل شحنۀ دین پرورت(1) می پرستان در بهار از باده خواری اجتناب

چشم نگشاید به رویش عندلیب از خشم تو گر ز روی غنچه باد صبح بگشاید نقاب

هر کجا باشی تو کی خصم تو را یابد محل عرصۀ سیمرغ نبود جای پرواز ذباب

ز امّهات سفلی و آباء علوی در وجود چون تو فرزندی نیاید تا بود این مام و(2) باب

ای که پیش گوهر نظم تو نظم شاعران هست مانند خزف پیش لآلی خوشاب

ای که پیش زادۀ طبعت خیال دیگران کمتر از آب(3) گل آلود است در پیش گلاب

هست هر فردی ز اشعار تو ای زیباسخن به ز فردی کز کتابی کرده باشند انتخاب

پایۀ من از کجا و دم در این معنی زدن زانکه نتوان کردنم از خیل موزونان حساب

ص:94

لیک از لطف خطاپوش عمیمت دور نیست کین خطا گردد صواب و وین گنه گردد ثواب

ورنه حدّ من کجا، مدح تو در این مختصر چون نگنجد وصف تو از صد یکی در صد کتاب؟

به که باشم در دعایت زانکه دایم می شود هر دعایی کز سر صدق است بی شک مستجاب

تا شود از سیر اختر حال عالم منقلب باد بنیاد وجودت سالم از هر انقلاب

ایمن از باد حوادث باد دایم عنصرت تا اثر باشد به دهر از آتش و از خاک و آب

***

[در مدح میرزا محمدحسین فراهانی گفته است]

قصیده 5 [مل1]

آن فخر روزگار کز اولاد احمد است نامش چو نام نامی(1) جدّش محمّد است

آن آصف زمان که به تدبیر و(2) حسن رای در ربقۀ اطاعت او دیو و هم دد است

آن آسمان جناب که قصر جلال او بالاتر از عمارت این هفت گنبد است

یاشد سپهر قدر چو بر پشت مرکب است باشد جهان فضل چو بر روی مسند است

آب رخش چو آتش موسی است نوربخش خاک درش چو باد بهاری مورّد است

فرماندهی که هست به حکم نگین او امروز هر چه زیر رواق زبرجد است

او را به دستگیری غیری به روزگار باشد چه احتیاج که از حق مؤید است

دستش که دستگیری درماندگان از اوست پایش که بر سر همه خلقان سرآمد است

آن از کمال جود خجل کرده ابر را این از علوّ مرتبه بر فرق فرقد است

عزمش که حلّ و عقد جهان را دهد رواج حزمش که پاس دولت دین را ممهّد است

ص:95

آن بهر زیب ملک چو مشّاطه ای است نغز وین بهر سیل فتنه چو سدّی ممدّد است

بر کشت دوست ماء معین است لطف او بر خرمن عدو غضبش نار موقد است

با جود او ز بخشش حاتم مگو از آنک آن یک شده است کهنه و این یک مجدّد است

ای نسل اهل بیت که ذات مقدّست از لوح رجس پاک چو روح مجرّد است

هستی تو از نژاد کسی کافریدگار او را ز آفریدن افلاک مقصد است

گو آید و نظاره کند محفل تو را رضوان که بس رضا ز بهشت مخلّد است

از احتساب شحنۀ(1) دین پرورت کنون هر نامقیدیت به زندان مقید است

خور گر ز قرب رای تو دم می زند بجاست امّا دمی که جلوه گهش بُعد ابعد است

هستی تو آن درخت که ظِلّ ظلیل تو پیوسته بر مفارق عالم ممدّد است

پیمان به بندگی تو بسته است آسمان پیمانی آنچنان که به ایمان مؤکّد است

هامون نورد توسن صرصرتک تو را کز ماه و اختر فلکش(2) نعل و مقود است

هم کاکُلش چو زلف بتان است مشکبوی هم یال آن چو گیسوی خوبان مجعّد است

هنگام هم عنانی او باد تندرو کند است آنچنان که به خیلش مؤبّد است

گو از غبار رهگذرش توتیا مخواه هر مردمی که مردمک چشمش ارمد است

ای آسمان محل که چو خیل فرشتگان پر شهد کام جان تو این ذکر اشهد است

آن کس که رو به سوی تو آورد مُقبل است آن کس که تافت از تو رخ خویش مرتد است

گنجد به یک صحیفه کجا وصف فضل تو کافزون صفات فضل تو از صد مجلّد است

حدّ کسی کجا که کند وصف فضل تو وصف تو بی نهایت و فضل تو بیحد است

تقریر نطق سائل و اوصاف فضل تو با آنکه این کم از یک و آن بیش از صد است

لیکن گرش ز لطف ببخشی بعید نیست کو را از این حدیث دعای تو مقصد است

تا در مذاق اهل جهان طعم شهد و شیر آن نیک جاودانه و جاوید این بد است

شیرین و تلخ کام محبّ و عدوی تو این چون شرنگ باشد و آن چون طبرزد است

ص:96

کوتاه باد دست فلک از گزند تو از سال و ماه دور فلک تا که ممدد است

روز تو روشن و شب خصم تو تیره باد تا هست صبح ابیض و تا شام اسود است

***

[در دعای فتحعلی شاه قاجار]

قصیده 6 [مج]

شه را مدام بادۀ عشرت به جام باد در جام پادشه می عشرت مدام باد

ایوان او ز روی بتان باد لاله رنگ میدان او ز خون عدو لعل فام باد

از جام شادمانی و اندوه روز و شب شه شادکام و حاسد او تلخ کام باد

یکران دولتش همه وقتی به زیر ران او را همیشه توسن ایام رام باد

بدخواه او که نیست کسی نیکخواه آن خونش حلال و زندگی او حرام باد

بختش همیشه یاور و اقبال راهبر چرخش مدام چاکر و اختر غلام باد

تا بشنود ز گلبن عمرش مباد بوی هر روز و شب دماغ اجل را زکام باد

باشد ز سیم و زر به جهان تا نشان و نام شه را مدام سکّۀ شاهی به نام باد

درگاه او که کعبۀ آمال عالم است دایم محلّ طوف خواص و عوام باد

شاهان به صد نیاز به خاک درش مقیم او را به تخت عزّت و دولت مقام باد

فرق شهان و گردن گردن کشان دهر آن در خم کمندش و این زیر گام باد

هر آرزو که خصم بداندیش او پزد گر هست غیر بندگیش جمله خام باد

اوقات خلق از او گذرد چون به کام دل او را مدار کار به حسب مرام باد

چون سایۀ خداست شهنشاه، سایه اش یارب به فرق عالمیان مستدام باد

سلطان کامران و شهنشاه کامیاب خاقان کامکار که دورش به کام باد

شاه زمانه فتحعلی شاه شه نژاد کو را همیشه فتح و ظفر صید دام باد

هر لحظه اش ز منزل قدس این رسد سروش هر ساعتش ز عالم غیب این پیام باد

کای شاه نوجوان جوانبخت! چرخ پیر گردد چو بر خلاف تو دورش تمام باد

ورزند اگر به جز تو کسی مهر و ماه، مهر این در محاق تا ابد، آن در غَمام باد

ص:97

ور نیست تیر دفتر دیوانت را دبیر او را برون ز دفتر سیاره نام باد

رامشگر ار نه زهره به مشکوی خاص توست همچون زنان زانیه رسوای عام باد

بهرام اگر نه تیغ به خصم تو بر کشد او را بریده دست و شکسته حسام باد

گر جز دعای دولت تو ورد مشتری است اوقات تلخ و خشک زبانش به کام باد

کیوان در آستان تو بر رسم بندگی با خیل پاسبان تو در یک مقام باد

آبا و امّهات سماوی و عنصری غمخوار و مهربان به تو چون باب و مام باد

در کاخ شاهی ار بنشاند بجز تو کس گردون، به کاخ هستی او انهدام باد

از سطوت و مهابت تو در بسیط خاک دایم میان آتش و آب التیام باد

هرجا که فتنه ای است در ایام عدل تو مانند بخت دشمن تو در منام باد

دایم ز یمن عدل تو در دشت و آشیان ایمن ز گرگ میش و ز شاهین حَمام باد

کمتر ملازمی ز غلامان درگهت افزون ترش ز قیصر روم احترام باد

هرجا که دم زند ز تکلّم کنون کسی او را نخست مدح تو زیب کلام باد

آغاز هرکجا که نمایند نامه ای او را به نام نامی تو اختتام باد

هرگز تو را مباد به بازوی خود امید دایم به عون و یاری حق اعتصام باد

باشی تو در جهان ز جهان تا نشان به جاست در اهتمام و سعی تو او را نظام باد

دوران به کام و عیش مدام و به دور جام اعدا به دام و دولت و اقبال رام باد

تا روز و شب ز گردش گردون شود پدید شام تو صبح و صبح عدوی تو شام باد

عمرت زیاد و عزّت و نصرت تو را قرین بختت بلند و دولت تو بر دوام باد

***

در نعت سید کائنات صلّی الله علیه و آله

قصیده 7 [مج، مل1]

ای که هستی ز شرف خیل ملک را مسجود دیو را می بری(1) آخر ز برای چه سجود؟

روی از راه برای چه به اغوای کسی که برای تو شد از درگه باری مردود؟

ص:98

نیک بنگر که ز صحرای عدم همچو تویی تاکنون پا ننهاده است در اقلیم وجود

تویی آن مرغ که بر سدره نشیمن بودت(1) دل درین دامگه اکنون ز چه داری خشنود؟

حیرتی دارم از این کار که چون رفت تو را یاد جا و وطن اصلیت از خاطر زود

بال بگشا و به پرواز در آ تا برسی(2) به مقامی که نخست آمدی از وی به فرود

پا چو خر چند فرو رفته در این آب و گلت؟ همچو عیسی بنما گر نه خری میل صعود

جهد کن جهد که حاصل شودت معرفتی نیست جز معرفت از خلقت تو چون مقصود

دامن جان خود از گرد علایق بفشان چشمۀ مهر که دیده است چنین خاک آلود؟

نیست غیر از تو کسی آینۀ ذات و صفات حیف این آینه نبود که بود گردآلود؟

جلوه در وی نکند چهرۀ معشوق ازل هر که این آینه از گرد علایق نزدود

روی آن شاهد زیبا همه جا جلوه گر است چون تو را دیدۀ بینا نبود لیک چه سود؟

تو از او دوری و او با تو انیس و همدم تو از او غافلی و او به تو در گفت و شنود

باید از گوش خود این پنبۀ پیکار(3) کشید باید از چشم خود این پردۀ پندار(4) گشود

بو که چشمت نگرد یک نظری طلعت یار بو که گوشت شنود یک نفسی نغمۀ عود

طبع(5) خود دار ز آلایش گیتی به کنار تا شود جان تو مستغرق دریای شهود

به که در راه فنا روی نهی پیش از وقت(6) چون تو را عاقبت این راه بباید پیمود(7)

سعی در کاستن تن بنما زانکه ز تن آنچه شد کاسته بر جان تو خواهد افزود

چون زنان جهد در آرایش تن کمتر کن که ز مردان بود این شیوه بسی نامحمود

گر غرض ستر تن توست بگو جامۀ تو نبود از سیم و زرش تار و ز ابریشم پود

باش قانع بمثل گر رسدت قرص جوی مرغ و ماهی نبود گو که به خوانت موجود

ننگرد چشم تو گو جلوۀ شمشاد و سمن نشنود گوش تو گو زمزمۀ رود و سرود

ص:99

من گرفتم که بهشت است جهان در هر باب چه تکلّف به بهشتی که در او نیست خلود؟

چون بود خرّم و آسوده دلت در جایی که در آن نیست میسّر که توانی آسود؟

گِرد سودای جهان تا بتوانی کم گرد که ندیده است کسی غیر زیان از وی سود

حاصلت چیست بجز محنت و زحمت، گیرم که فلک افسر شاهیت به گوهر آمود؟

دین و دنیا نتوان داشتن آری با هم کرد می باید از این هر دو یکی را بدرود

پی مشتی خزف از گوهر رخشان مگذر کاین خزف نیز ز پیش تو بخواهند ربود

چون رباید فلکش زود بر او دل چه نهی هر چه ز اسباب جهان در نظرت جلوه نمود

آن شرف هست(1) جهان را و در او هر چه بود که تو را این همه دل بستۀ او باید بود؟

هست دنیا بمثل جیفه و سگ طالب او(2) این سخن ختم رسُل خواجۀ عالم فرمود

سر و سردفتر و سرخیل همه موجودات کز طفیل قدمش گشته دو عالم موجود

خواجۀ کون و مکان پادشه عرش سریر که به خاک قدمش خیل ملَک برده سجود

سید اهل زمین، سرور دین، فخر زمن آن که حقّش(3) همه جا از سر تعظیم ستود

آن که هم هست بشیر اسمش و هم هست نذیر آن که هم نام وی احمد بود و هم محمود

بغض او موجب خشم و سخط حی قدیر حبّ او باعث لطف و کرم ربّ ودود

این بود شمه ای از بخشش او کاندر حشر به شفاعت گریش حق همه خواهد بخشود

بس بود از پی فضل و کرمش اینکه بود نام نیکش همه جا تالی(4) نام معبود

گر چه واجب نبود ذات وی امّا هرگز نیست ممکن که ز ممکن چو وی آید به وجود

فضل و جود و کرم و مرحمتش بی پایان فیض لطف نعم و مکرمتش نامعدود

فیض او بوده بسی عام تر از فیض سحاب هر گه از مطبخ انعامش برخاسته دود

من چه گویم که بود درخور اوصاف(5) کسی که خدایش همه اوقات فرستاده درود

ای کریمی که تو را زیبد و بس لطف و کرم وی جوادی که تو را ارزد و بس شیوۀ جود

ص:100

سرو بستان جمالی تو به هنگام قیام بدر ایوان کمالی تو در اوقات قعود

هر که از باد صبا بوی تو یابد گوید در ره باد نهاده است که در آتش عود؟(1)

پایۀ قدر تو ممکن نبود دریابد گر به صد قرن کند طایر اندیشه صعود

زیر پای خود اگر عرش گذارد کرسی نتواند که سر خود به کف پای تو سود

این چه جاه و چه جلال است که بر وی چیزی قوّت واهمه دیگر نتواند افزود!

داد داد تو بدان مرتبه داد انصاف که نشان ستم از روی زمین شد مفقود

هست دوزخ ز غضب های تو ناری موقد هست جنّت ز عطایای تو رفدی مرفود

خصم چون دید در این ملک چنان جایی(2) نیست که توان فارغ و آسوده ز بأس تو غنود

روی از این واهمه آورد سوی ملک دگر رفت و در گوشه ای از قعر جهنّم آسود

تا به حدّی است خدا را به تو الطاف، که کرد بهر احباب تو موجود بهشت موعود

بود از فیض تو هر معجزه کآمد به ظهور اگر از آدم اگر نوح و اگر صالح و هود

گر نه نور تو عیان بود ز سیمای خلیل کی برون آمدی آسوده ز نار نمرود؟

ور نه عون تو معین بود به موسای کلیم یافتی کی ظفر و فتح ز(3) فرعون و جنود؟

ور نه لطف تو شدی خضر ره ذوالقرنین گذر فتنۀ یأجوج نگشتی مسدود

ور نه همدم دم جان بخش تو با عیسی بود جان دم او به تن مرده(4) چسان می بخشود

داد جود تو به اقطاع سلیمان(5) آن ملک آهن از بأس(6) تو شد موم به دست داود

ای که از سطوت انصار تو نصرت دایم خواسته با همه کین خیل نصارا ز یهود

سرد آتشکده ها همچو دم هیربدان(7) گشت از یمن قدوم تو به روز مولود

نیک بختی که بیابد شرف بندگیت باشدش طالع فرخنده و بخت مسعود

تا چرا داشت ز دامان تو دست از آن شب کرده پیراهن خود چرخ از این غصه کبود

ص:101

بر فلک کاهکشان نیست که از هجر تواش گشته از دیدۀ پر اشک به رخ جاری رود

حدّ کس گر چه نباشد که کند وصف تو را زانکه دریای صفات تو بود نامحدود

این جسارت که ز من سرزده معذورم دار که بود پیش توام عرض تمنّا مقصود

خستۀ خنجر طغیان گناهم چه شود که کند زخم مرا مرهم فضلت بهبود؟

نیست(1) از گرمی خورشید قیامت باکم ظلّ الطاف تو باشد به سرم چون ممدود

وعده کردی که شفیعم همه را زان شادم چون وفای تو به عهد است طریق معهود

شب بود تا که سیه، روز بود تا که سفید(2) در جهان از اثر گردش این چرخ کبود

سرخ رخ باد مدام آن که تو را دارد(3) دوست زردرو روز و شب آن کس که تو را هست عنود

***

[در ستایش فتحعلی شاه قاجار]

قصیده 8 [مج]

گویند بوسه لعل لب او به جان دهد باور نمی کنم که چنین رایگان دهد

گر جان دهم به بوسۀ او کی رسم؟ بگوی چون اول این ستاند و چون آخر آن دهد

ای دل از این مترس و گمان غلط مدار کان گوشه بی گمان به تن مرده جان دهد

بر وعده های بوسۀ او دل امیدوار وقتی شود که لعل لب خود ضمان دهد

لعل لبش زند دم از انفاس عیسوی چشمش خبر ز فتنۀ آخر زمان دهد

ص:102

سرو چمن به بر کند از رشک جامه چاک پیرایه چون به سرو قد از پرنیان دهد

سوی چمن رود چو به این موی و بوی و روی خجلت به سنبل و سمن و ارغوان دهد

دهقان به باغ کی چو قدش پرورد نهال؟ بستان گهی نبوده که سرو روان دهد

ابروکمان من چو کمان ستم به زه سازد، زمانه سینۀ ما را نشان دهد

دل شد نشان تیر بلا این سزای اوست تا دل چرا به دلبر ابروکمان دهد

گر خون شود دلش ز جفا همچو ما بجاست هرکس که دل به دلبر نامهربان دهد

جز عاشقان کسی نکشد بار جور او هر تن کجا تحمّل بار گران دهد؟

بوسی گرش دو دیدۀ باریک بین بجاست بر چهره اش کسی که نشان دهان دهد

گویی مگر که ماه نهان گشت زیر ابر آن مه ز سنبل ار به سمن سایبان دهد

در جستجوی موی میانش شدم چو موی کس نیست تا مرا خبری زان میان دهد

کویش که می دهد ز جنان در جهان نشان کس نیست در جهان که مرا ز او نشان دهد

هر نقد دل که مردم چشمش ز مردمان گیرد، به ابرو و مژه اش در زمان دهد

ص:103

آن چشم هست ترک و جز این نیست کار ترک کو هرچه یافت جمله به تیر و کمان دهد

چشمش به سحر و عربده او را که می کشد لعل لبش دوباره به اعجاز جان دهد

اعجاز و سحر آن دو لب و آن دو چشم یاد از لطف و قهر خسرو گیتی ستان دهد

شاه زمان خدیو زمین کش خراج و باج سلطان غرب و پادشه خاوران دهد

بی مثل خسروی که به هنگام رزم و بزم خجلت به روح رستم و نوشیروان دهد

شاه زمانه فتحعلی شه که گاه رزم او را زمانه فتح نوی هر زمان دهد

خاقان نبوسد اوّل اگر پای حاجبش نگذاردش که بوسه بر آن آستان دهد

دربانیش به طوع کند قیصر اختیار راهش اگر به درگه او پاسبان دهد

حاشا که غیر خاک ندامت کند به سر خاک درش کسی که به تاج کیان دهد

افزون رسد به اهل زمین فیض و نفع او هر فیض و منفعت به زمین کآسمان دهد

دارد چه نسبتی به کفش ابر تیره دل کس نسبتش چرا به بخار و دخان دهد

او گریه ها کند به برون تا دهد نمی وین هرچه می دهد به دل شادمان دهد

ص:104

نسبت به بحر و کان نتوان نیز دادنش بحر ارچه دُر ببخشد و زر ارچه کان دهد

دریا بجز گهر ندهد، کان بغیر زر تنها کفش به خلق هم این و هم آن دهد

یک روزه بیشتر ز کف او رسد به خلق یک ساله هر قدر دُر و زر بحر و کان دهد

از بأس او به سینه دل دزد چون جرس لرزد چو گوش بر جرس کاروان دهد

واماند ار به دشت شب از گلّه برّه ای گرگش به صبح آرد و دست شبان دهد

نبود ز بیم سطوت او ماهتاب را یارای آن کنون که کتان را زیان دهد

روز مصاف کز همه جانب به عزم رزم هر سو دلاوری به تکاور عنان دهد

ز آواز نای و نعرۀ طبل و غریو کوس روز وغا ز روز قیامت نشان دهد

ماهی و مه ز دهشت آن روز هولناک آن یک صدای الحذر او الامان دهد

از شش جهت خروش دلیران چنان بلند گردد که لرزه بر تن هفت اختران دهد

هر جا کشد ز بس که کسی تیغ همچو برق هر دم تنی ز بس که چو تندر فغان دهد

باران خون ز ابر زره بس شود روان سیلاب خون بنای جهان را زیان دهد

ص:105

سوزد به خستگان دل مرّیخ در سپهر هر سو ز بس که خسته ای آه و فغان دهد

دوش دلاوران شود از بار سر سبک دست یلان چو لرزه به گرز گران دهد

آرد ز کس به کس چو پیامی صفیر تیر در دم جواب او به زبان سنان دهد

تنها کند ز مرکب هستی پیاده شاه یکران را چو جای به زیر دو ران دهد

فتح و ظفر پیاده رود در رکاب او نصرت عنان به دست شه کامران دهد

ای شاه تیزحمله که در روز کارزار تیغ تو جان ستاند و خصم تو جان دهد

دوران روزگار دگر در هزار قرن حاشا دگر قرین تو صاحبقران دهد

جز تو که جز به کام تو یک گام برنداشت کی شد تمام کام کسی آسمان دهد؟

کی چرخ پیر جز تو به شاهان نوجوان تدبیر پیر بخشد و بخت جوان دهد؟

از سرنوشت خامۀ سوءالقضا مصون باشد به هر که حفظ تو حفظ امان دهد

ای پادشاه صورت و معنی که ایزدت ملک جهان و ملک جنان جاودان دهد

با طول عمر و عزّت و دولت در این سرا ملک جهان تو را ز کران تا کران دهد

ص:106

بعد از هزار سال در آن نشئه چون شوی در جنّتت به سایۀ طوبی مکان دهد

واجب دعای دولت شه شد چو شکر حق کایزد به خلق جان دهد و شاه نان دهد

تا در فضای باغ جهان دور روزگار گاهی بهار آورد و گه خزان دهد

مشّاطۀ بهار به صد گونه آب و رنگ آرایش و صفا به گل و گلستان دهد

دایم به دوستان تو از شادی و طرب رخسار و رنگ چون گل و چون ارغوان دهد

دایم به دشمان تو از حُزن و از ملال اشک چو لاله، گونۀ چون زعفران دهد

تا از جهانیان اثری در جهان به جاست ایزد به اختیار تو ملک جهان دهد

***

در منقبت جناب اسدالله الغالب علی ابن ابی طالب علیه الرحمه

قصیده 9 [مج، مل1]

تا به کی در خواب غفلت بگذرانی روزگار؟ صبح نومیدی دمید از خواب یک دم سر برآر

خود بگو حاصل چه خواهد شد از این غفلت تو را بگذرانی گیرم امسال دگر مانند پار؟

چند بر لهو و لعب مانند طفلان خو کنی؟ پیر گشتی! زین عمل پیرانه سر شرمی بدار

ص:107

بس که سرمست از شراب بیخودی می بینمت روز محشر نیز هم مشکل که گردی هوشیار

بر فریب شاهد بدعهد دنیا دل مبند(1) زانکه عهدش سست و پیمانش بود نااستوار

می شود بر شغل دنیا هر قدر میل تو بیش می گذاری هر نفس باری ز نو بر روی کار(2)

در دلت تا کی بود اندیشۀ معشوق و می؟ در سرت تا چند باشد خواهش باغ و بهار؟

هیچ از این معشوق دیدی غیر خواری و جفا؟(3) هیچ از این ساغر چشیدی غیر تلخی و خمار؟(4)

هیچ بودت هر قدر کردی تماشا، بازگو جز دریغ و حسرتت سودی از این باغ و بهار؟

دل چرا بندی به معشوقی که حُسن روی او همچو حُسن گل ندارد هفته ای بیش اعتبار؟

دید خواهی سهل وقتی تا نظر می افکنی سنبلش بی تاب و گل بی آب و نرگس بی خمار(5)

بر نیاید آن زمان از ابرویش تیرافکنی سحر چشمش باطل آید، غمزه اش افتد ز کار

مرغ دلها را نبندد(6) دام گیسویش به بند صید جانها را نسازد(7) تیر مژگانش شکار

ص:108

گر چه بودی روز و شب در رهگذارش منتظر آن زمان بگریزی از وی گر تو را گردد دوچار

ذکر معشوقش شنیدی بشنو اوصاف میش ای که هستی در هوای شاهد و می بی قرار

پیش لب آری چرا جامی کز آشامیدنش هوشت از سر، عقل و ادراکت کند از دل فرار؟(1)

درنیابی گر بنوشی آن زمان شهد از شرنگ بازنشناسی اگر بینی گل آن ساعت ز خار

دیو را پنداری از بی دانشی حور و پری خاک را انگاری از لایعقلی مشک تتار

از تو آن ساعت ز بی هوشی زند هر کار سر چون به هوش آیی شوی از کردۀ خود شرمسار

هیچ نادان -تا چه جای مرد دانا- می کند در جهان بی دانشی بر هوشمندی اختیار؟

آدمی را گر نبودی فی المثل هوش و خرد از چه رو ممتاز می گردیدی از گاو و حمار؟

حیف باشد کس(2) چراغ روشنی مانند عقل سازد از باد خمار و مستیش تاریک و تار

نعمت دنیا ندارد لذت، ای صاحب خرد تا توانی خاطر خود شادمان از وی مدار

کس ننوشد انگبینش هیچگه بی زخم نیش کس نچیند هیچ اوقاتی گلش بی زخم خار(3)

ص:109

روزی هر روزه ات مشکل شود(1) نان جوی تا نسازد سینه چاکت همچو گندم روزگار

در گلویت کی کند یک قطره آب ای خشک لب چرخ در چاه غمت تا چون رسن ندهد قرار؟

بی مشقّت پوستینی در برت مشکل فتد در تعب تا پوست از تن نفکنی مانند مار

در کفت از سیم و زر هرگز نباشد(2) یک درم تا نگردی بی قرار و مضطرب سیماب وار

دل منه(3) بر شاهد دنیا که این بدعهد شوم دارد اندر خاطر خود چون من و تو صد هزار

سهل بودی هم اگر دیدی کس از وی این ستم با همه عیبی که دارد، داشتی گر اعتبار

از نگار زشت رو حیف است بردن بار غم(4) وز گل بی رنگ و بو زشت است خوردن زخم خار

شاهد دنیا اگر حُسن و جمالی داشتی از چه می دادی طلاقش زبدۀ هشت و چهار؟

شاه مردان شیر یزدان نفس پیغمبر علی آن که از سلطانی عالم سگ او راست(5) عار

زور بازوی شجاعت اصل مردی و هنر آن که پروردش پی یاری دین پروردگار

ص:110

معدن رحم و مروّت، مایۀ علم و ادب بحر حلم(1) و بردباری، کوه تمکین و وقار

رهنمای مسلمین و پیشوای متّقین مرشد اهل یقین و قاسم فردوس و نار

آن که شد از ضرب تیغش قلعۀ دین نبی روز حرب خندق از وی اینچنین محکم حصار

آن که گوید از ره(2) تحقیق حق در حق او «لا فتی الاّ علی لا سیف الاّ ذوالفقار»

تودۀ خاکستری گردد تر و خشک جهان گر رسد(3) از آتش قهرش به گیتی یک شرار

ور رسد از ابر احسانش به عالم یک نمی آورد هر شاخ خشکش میوه های تر به بار

جز تو را ای وارث علم پیمبر کی رسد دیگری بر منبر از بعد نبی کردن قرار؟

حاش لله گر دگر بر لوح هستی بعد از این چون رُخت نقشی نگارد خامۀ صورت نگار

چون نباشی فخر اشرف از شرافت زانکه هست بر وجود اشرفت خیرالبشر را افتخار؟

ای صفای صفّۀ تو دلگشا و روح بخش و ای هوای روضۀ تو عطربیز و مشک بار

می شود آزاد از بار گنه یکبارگی هر که یابد(4) در حریم حُرمتت یک بار بار

ص:111

خون شود دل در برش چون نافۀ آهوی چین هر که گوید از خطا خاک درت مشک تتار

باشد احباب تو را رضوان به جنّت منتظر دارد اعدای تو را مالک به دوزخ انتظار

حاتم اندر شرمساری از تو هنگام کرم رستم اندر کار زاری از تو وقت کارزار

فیض ابر از دست فیاض جوادت مستفیض نور خورشید از ضمیر نوربخشت مستعار

از کف دریا نوالت گاه بخشش یافته هر گدای بینوایی بهره درّ شاهوار

احتیاجش کی بود بر یاری یاران دگر هر که را فضل تو باشد یاور و لطف تو یار؟

نیست از خصمی اهل هر ولایت غم مرا با ولایت ای در اقلیم ولایت شهریار

برنشینی چون به پشت بادپا گردد روان فتح و نصرت در رکابت از یمین و از یسار

دشمن بیچاره را از جان سپردن روز رزم(1) چاره ناچار است در هر جا تو را گردد دوچار

جمله از یک حمله ات سوی هزیمت رو نهند هم نبردت گر بود صد رستم و اسفندیار

سازی از اسب بقا هر دم پیاده لشکری آوری در عرصۀ هیجا چو رخ ای شهریار

ص:112

خصم چون حاضر تواند شد به میدانت که او بشنود گر نام تو افتد به حال احتضار؟

روز رستاخیز هیجا کز دو جانب پُردلان رخش کین از جا برانگیزند بهر کارزار

گَرد نعل مرکبان از بس شود سوی فلک چهرۀ مه تیره گردد، عارض خورشید تار

چشم انجم تیره گردد گه ز گرد معرکه گوش گردون(1) کر شود گه از نهیب گیر و دار

سر به سر گردد زمین گردی ز جا برخاسته(2) بس که خیزد هر زمان از مرکز غبرا غبار

طایر جانها پرد از سهم تیر تیزپر همچو مرغ آشیان گم کرده هر سو بی قرار

گه فتد سرها ز تن در دشت کین از هر طرف گه طپد تن ها میان بحر خون از هر کنار

هر زمان گردد عیان از جنگ جویان الامان هر نفس گردد بلند از رزم خواهان زینهار

بس که باشد هر که را بینی به فکر کار خویش خویش را بیگانه بینی از غم خویش و تبار

گر برای استعانت سوی هم روی آورند(3) مادر از فرزند و فرزند از پدر سازد فرار

ص:113

زیر ران آری چو یکران آن(1) زمان، ای کامران! بر میان بندی چو آن دم ذوالفقار، ای کامکار!

از شرار تیغ عالم سوز(2) سازی در جهان شور صحرای پرآشوب قیامت آشکار

برق تیغ آبدار آتش افشانت کند هر نفس در خرمن جان عدو کار(3) شرار

خصم بدگوهر چشد گر ز آب(4) تیغت شربتی می شود شهد بقا در کام جانش ناگوار

نیست مسکین را در آن حالت گریزی در گزیر خصم را افتد گر از غفلت به میدانت گذار

عرض حاجت نیست حاجت در برت، زیرا که هست پیش رای انورت یکسر نهان و آشکار

گر به امّید تو خاطر جمع دارم، دور نیست چون نشد نومید هرگز از تو هیچ امیدوار

گر مرا از آب عصیان تر بود دامن چه باک(5) چون رخ آوردم به سویت با دو چشم اشک بار؟

جرم من هر چند باشد بی شمار امّا چه غم از تو چون چشم شفاعت باشدم روز شمار؟

تا به زانو رفته پایم در ره عصیان به گل دست من گیر از سر رحمت از این خاکم برآر

ص:114

نیست با لطف تو یک جو باک در آن(1) عالمم گر گناه عالمی تنها مرا باشد به بار

ای که خواند آفرین پیوسته ات روح الامین وی که گوید مرحبا همواره ات پروردگار

نیست حدّ من که مدّاح تو باشم گر چه نیست همچو من کس را در اقلیم فصاحت اقتدار

کی توانم(2) گفت شعری در خور اوصاف تو گر چه عمری شد که باشد گفتن شعرم شعار

هر بهار از فیض باران تا به طرف کوه و دشت از زمین یک جا گل آرد سر برون، یک جای خار

دوستت هر جا(3) که باشد همچو گل باشد عزیز دشمنت هر جا که باشد خوار باشد همچو خار

***

[در توحید حضرت حق تعالی]

قصیده 10 [مج]

روزها بسیار و شبها بی شمار بگذرد از بعد ما و روزگار

آورد دوران در این عالم بسی بس تموز و دی، خزان و بس بهار

سر زند چون خطّ مهرویان بسی در هوای گل بسی خواند هزار

بشکفد گلها بسی در بوستان سنبل و ریحان کنار جویبار

سرو و شمشاد و صنوبر در چمن قد برافرازند چون بالای یار

بر سر هر شاخ گردد نغمه خوان عندلیب و عکّه و قُمری و سار

گردد از باد صبا در بوستان دست افشان هر زمان دست چنار

ص:115

بس درختان که نماند زو اثر بس درخت از نو که باز آید به بار

از پی گلگشت اندر بوستان وز پی نظّاره اندر لاله زار

افکند هرسو گلندامی نظر آورد هرجا سهی قدّی گذار

شهرها گردد بیابانها بسی بس بیابانها شود شهر و دیار

بس کسان کز ما نهانند این زمان بعد ما گردند یک یک آشکار

عالمان و فاضلان هوشمند خسروان و سروران نامدار

پهلوانان و یلان زورمند شاهدان و دلبران گلعذار

از پی هم جمله آیند و روند متّصل چون موج دریا و کنار

آن زمان نبود ز ما نام و نشان خاک باشد جسم و جسم ما غبار

ما به خاک بس کسان بگذشته ایم بگذرد ما را بسی کس بر مزار

ما ندانستیم قدر عمر حیف شد تلف بیهوده در لیل و نهار

بر نیاید هیچ کار از دست ما کآید اندر هیچ جا ما را به کار

چون نمی دانیم بر ما بگذرد زیر گِل بی همدم و بی غمگسار

گر حساب از ما طلب خواهند کرد وای بر احوال ما روز شمار

نیست ما را از دگر راهی امید جز به لطف حق که هست آمرزگار

آن کریمی که به خوان جود اوست عاصیان همچون مطیعان ریزه خوار

آن خداوندی که باشد هر که هست بندۀ او از صغار و از کبار

قادری که نیست دست قدرتش هیچ اوقاتی دمی فارغ ز کار

نقش پردازی که بر لوح عدم دم به دم نقش دگر سازد نگار

صانع بی آلتی کز غیب کرد این همه نقش بدایع آشکار

خالقی کو آفرید از حرف کن جمله مخلوقات را بی دستیار

کار او تبدیل و باشد ذات او از تغیر وز تبدّل بر کنار

میهمان خوان احسان ویند وحش و طیر و مرغ و ماهی، مور و مار

جمله از انعام عامش بهره ور یکسر از خوان نوالش لوت خوار

ص:116

هیچ حاجتمند از درگاه او برنگردد بی نصیب و شرمسار

یافت عزت در دو عالم هر که ساخت خویشتن را بر در او خاکسار

جا شدش خاک مذلّت هر که کرد همچو شیطان بر در او افتخار

خوانده اش هرجا بود، باشد عزیز رانده اش هرجا بود، خوار است خوار

نی بود با حکم او دست ستیز نی بود از پیش او پای فرار

علم او بر جملۀ اشیا محیط قدرتش را بر همه کار اقتدار

سر به سر ذرّات عالم جزو و کل جمله محصورند و علم او حصار

پیش علم او ندارد هیچ فرق ظاهر و باطن، نهان و آشکار

جمله محتاج وی از هرچیز و او نیستش هرگز به چیزی افتقار

حی و قیوم و قدیم و لم یزل لایزال و بی زوال و پایدار

هم قدیر و هم خبیر و هم بصیر وعدۀ او صدق و عهدش استوار

بی مثال و بی همال و بی نظیر بی زن و فرزند و پیوند و تبار

پادشاه لم یزل شاه ازل مالک الملک ابد آمرزگار

شاه شاهان(1) از جلالش مستفیض(2) حسن خوبان از جمالش مستعار

عارفان از ذوق رویش باشکیب عاشقان از شوق کویش بی قرار

تافت هر کس رخ ز حکم او ندید در دو عالم غیر خذلان و خسار

چون که قوم نوح از گفتار نوح هیچ نگرفتند یک جو اعتبار

غرقۀ طوفان قهر او شدند هر که بودند از صغار و از کبار

همچنین از فرقۀ عاد و ثمود بس که شد طغیان عصیان آشکار

هر تنی را باد در جایی فکند ز امر حق دادند جان در هر دیار

وز گروه پشه جان بیرون نبرد لشکر نمرود روز کارزار

از کمال لطف و رحمت بر خلیل بوستان و باغ و ریحان ساخت نار

بهر دفع شرّ فرعون شریر عون او با پور عمران شد چو یار

ص:117

با عصایی غالب آمد در نبرد با چنان فرعون و قوم بی شمار

گشت بر فرعون و قومش آب نیل خون و بر موسی و قومش خوشگوار

قوم فرعون را فراوان آب برد قوم موسی را شد از آفت حصار

آورید از فیل و از اصحاب فیل با ابابیلی برون قهرش دمار

آن که در هم تار و پود این جهان یافت از جود و نمودش استوار

می تواند قدرتش در یک نفس کز جهان نی پود بگذارد نه تار

چون که او از نیست عالم هست کرد هست کردن نیست پیشش نیست کار

نیست هر کاری از آن دشوارتر هست پیش قدرت او سهل و خوار

ای خداوند رئوف و مهربان ای تو را بر هر چه خواهی اختیار

ای ز پا افتادگان را دستگیر وی ضعیفان را معین از لطف و یار

عاجز و درمانده و پیر و ضعیف بی پناهم بی کسم مسکین و زار

کس نمی گیرد به هیچم چون کنم؟ ز آنکه از دستم نیاید هیچ کار

هیچ مولا بندۀ پیر ضعیف غیر تو او را نباشد خواستار

در پناهت ای خداوند آمدم با هزاران ضعف و عجز و انکسار

با دل مجروح و جسم ناتوان با رخ زرد و دو چشم اشکبار

ناامید از درگه خویشم مران چون به الطاف توام امّیدوار

چون منم سائل تو معطی، کی سزد کز درت من بازگردم شرمسار؟

در جوانی جمله حاجات مرا چون برآوردی به پیری هم برآر

***

[این قصیده را ابتدا در مدح کریم خان زند و سپس به نام فتحعلی شاه قاجار کرده]

قصیده 11 [مج، مل1]

روزی جدا ز صحبت یاران و وصل یار بودم به کنج زاویۀ خویش دل فگار

دل تنگ و سینه ریش ز دست جفای دهر محزون و سر به پیش ز هجران روی یار

در کنج بی کسی به ته افکنده سر ز غم نه مونس و نه یار و نه همدم، نه غمگسار

ص:118

نه تاب و نه توان و نه آرام و نه شکیب نه طاقت و نه صبر و نه تمکین و نه قرار

می کردم از گرانی باری که داشتم بی اختیار کار دگر هر دم اختیار

گاهی ز جا بر آمده با زاری و خروش گاهی به خود فرو شده خاموش و سوگوار

گاهی نموده دست ستون زنخ ز غم گه سر نهاده بر سر زانو حزین(1) و زار

گاهی به جای اشک ز مژگان فشانده خون(2) در خون نشسته تا کمر از چشم اشکبار

گاهی کشیده بس که ز دل ناله همچو نی گردیده آن خرابه پر از ناله های زار

گفتم کنم ز باده مداوای غم که هست دایم به طبع غم زدگان باده سازگار

برخاستم ز جای و شدم تا به پای خم خوردم ز لای آن خُم می ساغری سه چار

گم شد ز خاطرم غم اندوه این و آن لیکن فزود بر دل من آرزوی یار

آخر کشید کار به جایی که شد مرا شوق نظارۀ رخ جانان یکی هزار

چون دستیار گردد(3) مستی و عاشقی آن لحظه مشکل است نگار(4) اوفتاده کار

مستی کجا و گوشۀ تنهایی از کجا مستی چگونه سازد بی یار میگسار؟

گفتم که رو به راه هوای دل آورم در جستجوی یار به هر گوشه و کنار

بر هم شکسته شیشۀ ناموس و نام و ننگ در هم دریده پردۀ شرم و حیا و عار

جستم ز جای بی خود و رفتم به سوی در سر مست ذوق باده و دل مست شوق یار

ننهاده پا هنوز از آن تنگنا برون کز گرد ره رسید خوی افشان و رخ فگار

از کج نهادن کلهش مَی کشی عیان وز طرز دیدن نگهش مستی آشکار

زلف مسلسلش همه چین و همه شکن(5) چشم مُکحّلش همه خواب و همه خمار

زلفی چه زلف؟ در شکنش مرغ دل اسیر چشمی چه چشم؟ از نگهش صید جان شکار

از قدّ چون صنوبر او سرو منفعل وز روی ماه منظر او مهر شرمسار

سودم به خاک مقدم او رخ چو دیدمش شد توتیای دیدۀ خونبارم آن غبار

ص:119

گفتم مراست جانی و بس بهر مقدمت وآن نیز نیست هم چه کنم لایق نثار؟

از خاک برگرفت و همی کرد گَرد غم پاک از رخم به دست نگارین خود نگار(1)

وانگه به پرسشم لب شکّرفشان گشود گفتا چگونه می گذرد گو تو را مدار؟

گفتم چه گویمت که چه بر روز من گذشت زان روز کز تو کرد مرا دور روزگار

از حال من تو را چه خبر چون ندیده ای هرگز غم مفارقت و درد انتظار؟

پیداست حال آن که جدا از تو مانده است ای ماه مهرپرور و ای یار حق گزار

گفتا کنون چه خیزد از این طول گفتگوی کوتاه ساز شکوه و رو جام می بیار

بشتاب و در تلافی عمر گذشته کوش غافل مشو که نیست بر ایام اعتبار

چون این سخن شنیدم از آن لعل(2) می پرست رفتم به پای خم، پی آن آب لعل وار(3)

کردم درون شیشه ز خم باده ای که بود در رنگ زرد و روشن و در طعم خوشگوار

پس برگرفتم آن می و پیشش گذاشتم بستم کمر به خدمتش، آنگاه بنده وار

گفتا کنون بیا و بخور باده و بخوان از گفته های تازۀ خود شعری آبدار

گفتم ز بس به فکر تو بودم نکرده است فکر و خیال(4) شعر در اندیشه ام گذار

زین پیش سُفته است ولی تازه گوهری کلکم به مدح خسرو کیخسرو اقتدار

سلطان عصر فتحعلی شاه شه نژاد(5) کش چاکر است همچو کیان هر طرف هزار

آن کز امید مرحمت و بیم سطوتش باشند این و آن همه وقتی بدین(6) مدار

بنیاد جور همچو دل عاشقان خراب پهلوی ظلم چون کمر دلبران نزار

پوشد به روز رزم چو او جامۀ نبرد نبود بغیر جامه دری خصم را شعار

گیرد چو بید لرزه تن فیل پیکران گیرد به کف چو تیغ به هنگام گیر و دار

پای ثبات کوه ز جا می برد به در سازد چو پا به معرکۀ رزم استوار

ص:120

حاتم گدای درگه او در گه کرم رستم به کار زاری از آن(1) روز کارزار

نشنیده هیچ گوش در ایام دولتش جز از زبان بربط و نی ناله های زار

نادیده هیچ دیده به عهد خجسته اش چشمی بغیر چشم صُراحی سرشک بار

باشند همرهش همه جا همچو بندگان هر گه که او به مرکب دولت شود سوار

هم در رکاب نصرت و هم در عنان ظفر اقبال در یمینش و توفیق در یسار

ای خسروی که از همه جانب به درگهت آورده اند پادشهان روی افتقار(2)

آموزد از تو شیوۀ رزم و طریق بزم رستم به روز معرکه، کسری به گاه بار

بهرام بیند ار صف میدان رزم تو برتر کشد ز خوف خود از پنجمین حصار

بیند چو زهره صفّۀ ایوان بزم تو گردد ز بربط طرب او گسسته تار

هر جا که آتش غضبش شعله ور(3) شود خشک و تر زمانه بسوزد به یک شرار

گردد سحاب لطف تو هرجا که قطره ریز هر شاخ خشک میوۀ تر آورد به بار

از بیم احتساب تو در طرف کوه و دشت شاهین ز کبک و باز ز تیهو کند فرار

در دولتت به خاطر آسوده بگذرد(4) آهو اگر به بیشۀ شیر افتدش گذار

دزدش عنان کشان برساند به کاروان گر استری ز قافله واماند از قطار

گرگش بیاورد به سلامت بر شبان گر برّه ای ز گلّه بماند به مرغزار

قیصر که دوش چرخ بود زیر بار او دارد به دوش غاشیه ات مهر(5) افتخار

خاقان که گوش دهر بر آواز حکم اوست در گوش کرده حلقۀ امرت چو گوشوار

از پاست از دهن فکند طعمه شرزه شیر وز ترست از بدن فکند پوست تیرمار(6)

کی خصم از سپاه و تجمّل حریف توست چون همسری به تیغ ز جوهر کند چنار؟

دست تو بسته دست جفا و ستم به پشت پاداری تو پایۀ دین کرده استوار

گر فخر دیگران به تبار است در جهان آنی تو کز تو فخر کند در جهان تبار

ص:121

ابری به وقت رحمت و برقی زمان(1) خشم بحری گه تلاطم و کوهی گه وقار

خصم تو را قرار به روی زمین که دید؟ در قعر چاه جا بودش یا به روی دار

هم جود ابر از کف راد تو مستفیض هم نور خور ز رای منیر تو مستعار

سائل چو مدح تو نبود انتهاپذیر بهتر کز این سخن به دعا جوید اختصار

همواره تا ز گردش دور فلک شود دور زمانه گاه خزان و گهی بهار

بادا بهار عمر تو از آفت خزان ایمن چو از زوال و فنا ذات کردگار

هر نوبهار تا که شود طرف گلستان جاییش مسکن گل و جایی مکان خار

بادا محبّ تو همه جا همچو گل عزیز بادا عدوی تو همه جا خوار همچو خار(2)

تا سال و مه ز گردش اختر شود پدید بادا تمام سال تو امسال به ز پار

***

[در مدح ساقی سلسبیل و کوثر، حضرت علی(علیه السلام)]

قصیده 12 [مل1]

خطّ تو که هست عنبر تر خال(3) تو که هست مشک اذفر

آن هاله(4) نموده بر رخ ماه وین ساخته جا کنار کوثر

چشمت که به گاه سحر و افسون از سامریان(5) بود فزون تر

کرده است ز یک نگاه جادو صد کشور دل تو را مسخّر

زلفت که معطّر از شمیمش پیوسته بود مشام عنبر

انداخته از درازدستی در گردن مهر و ماه چنبر

نوشین دهن چو آبگینه ت کش تنگ بود ز تنگ شکّر

رسم دم عیسوی نموده اعجب ز کلام روح پرور

قدّت که گه خرام و رفتار برده است دل از کف صنوبر

ص:122

بخرامد اگر به طرف بستان شمشاد نهد به مقدمش سر

آیینۀ طلعتش(1) که باشد آیینۀ خور برش مکدّر

گر زانکه به چشم دیدی او را کی آینه ساختی سکندر؟

هر چیز که لازم نکویی است داری همه را تو ای سمنبر

رعنایی قدّ و طرز رفتار زیبایی روی و حُسن منظر

جز مهر و محبّت ای جفاجوی جز رحم و مروّت ای ستمگر

گر با من بینوا از این پس خواهی که چو بیشتر بری سر

بر جور و جفای تو از این بیش صبرم نبود دگر میسّر

از دست تو گیرم و گذارم دل را به کف نگار دیگر

یاری جویم که در نکویی با او نشود کسی برابر

یاری و چه یار مهرآیین یاری و چه یار رحم گستر

آموخته رسم آشنایی تعلیم وفا نموده از بر

گیرم با او به رغمت از نو(2) پیرانه سر عشقبازی از سر

از من اگر این سخن که گویم ای شوخ نمی کنی تو باور

سوگند عظیم می کنم یاد یعنی که به خاک پای حیدر

شاهی که شهان برای تعظیم از خاک درش کنند افسر

شاهی که غلام قنبر او هستند شهان هفت کشور

شاهی که کمینه چاکر او در رتبه فزون بود ز قیصر

شاهی که خدا و مصطفایش دادند ز مهر تیغ و دختر

یعنی که علی امام کونین آن ساقی سلسبیل و کوثر

آن صدرنشیمنی که بر وی در بزم کسی نشد مصدّر(3)

آن غالب [... ... -فی] که بر وی در رزم کسی نشد مظفّر

ص:123

آن کان سخا که گاه بخشش باشد پیشش چه خاک و چه زر

ای آن که به خوبی تو هرگز فرزند نزاد هیچ مادر

خیرالبشر از تمام یاران خواند ازلی تو را برادر

یعنی که ز بعد من به عالم هستی تو ز هر که هست بهتر

پایت که به پایمردی اوست(1) برپای بنای شرع انور

دستت که ز فرط قدرت او را خوانده است یداللّهش پیمبر

آن کرده به کتف مصطفی جای این کنده درِ حصار خیبر

انوار جمال ذوالجلالی اسرار کمال حی داور

این از رخ انور تو پیدا وین در دل روشن تو مضمر

هر صبح غبار آستانت روبند فرشتگان به شهپر

هر شام که شمع روضۀ توست قندیل ستارگان منوّر

با قبّۀ بارگاه تو هست نُه قبّۀ آسمان محقّر

جز ختم رسل که او مقدّم در مرتبه است و تو مؤخّر

در مرتبه هیچکس ز مخلوق پیشی نگرفته بر تو دیگر

ننوشته قضا به امرت امضا حُکم تو کند قدر مقدّر

بی مصلحتت نزد به عالم امری ز قضا و از قدر سر

بر یاری کس چه احتیاجش لطف تو شود به هر که یاور؟

در وا نکند کسی به رویش قهر تو کسی که راند از در

آن را که نه مهر توست در دل وان را که نه شوق توست بر سر

آن دل به برش ز غصّه خون به وان سر ز تنش فتاده بهتر

در روز مصاف کز دو جانب ریزند به هم دو رویه لشکر

ز آوای نفیر و نالۀ کوس گوش فلک و ملک شود کر

آن لحظه فتد دلاوران را تب لرزه ز بیم جان به پیکر

ص:124

وز خوف شود مبارزان را رخسار چو زعفران مزعفر(1)

از سهم خدنگ طایر روح در خاک طپد چو مرغ بی سر(2)

از صدمت گرز سروران را تا سینه به تن فرو رود سر

چون روی درآوری به میدان جولان دهی آن زمان تکاور

در معرکه در ستیز و آویز گردی چو به خصم حمله آور

سازی ز شرار تیغ جان سوز ظاهر به زمانه روز محشر

خصمان همه سر ز تیغ همّت در پای تو افکنند یکسر

مه گر نگدازد از فراقت چون عود تنش میان مجمر

پس بر فلک از پی چه هر ماه زینگونه شود ضعیف و لاغر؟

تیر ار نه دبیر محفل توست روزان و شبان چرا مکرّر

بگرفته به دست خویش خامه وصف تو رقم کند به دفتر؟

گر زهره نه شوق آستانت می داشت ز جملگی فزونتر

بر بام رفیع قصرت آمد بهر چه ز بام قصر اخضر؟

خورشید که هست شاه انجم گر نیست تو را غلام و چاکر

بهر چه برای خاطر تو برگشت ز باختر به خاور؟

بهرام به عادت غلامان بسته است کمر به قصد کیفر

همواره به قصد جان خصمت در دست گرفته است خنجر

برجیس که از سعادت او را خوانند به نام سعد اکبر

از کوکب طالعت نماید کسب شرف ای خجسته اختر(3)

کیوان که مکان و منزل او از جمله کواکب است برتر

حاشا که به منزلت تواند با خاک درت شود برابر

یک ضرب تو چون به روز خندق ز اعمال خلایق است برتر

ص:125

پس با تو کسی به زهد و تقوی برگو ز کجا شود برابر؟

زان نفس پیمبرت خدا خواند کز نفس بهیمه کنده ای سر

هر نفس که بر تو برگزیند ای نفس بتی بقوس دیگر(1)

هم چشم بصیرتش شود کور هم گوش شنیدنش بود کر

چون کرده بهشت و دوزخ ایزد در دست تو قسمتش مقرّر

رضوان به رضا(2) نمی گشاید بی مصلحت تو خلق را در

مالک نکشد عنان کسی را الاّ به اجازه ات در آذر

ای لجّۀ علم را تو کشتی وی کشتی حلم را تو لنگر

دارند شهان و شهریاران گر تاج به سر ز گوهر و زر

هستی تو شهی که از «لعمرک» داری به سر مبارک افسر

هستی تو شهی که هفت اقلیم دوزند ز دیبه های ششتر

حق خلعت «هل اتی» به اعزاز کرده است تو را ز لطف در بر

بگذشت ز عرش پایۀ او تا پای گذاشتی به منبر

حبّ تو بود صواب مفرط بغض تو بود خطای منکر

ای گشته تو را خدا ثناگوی وی گفته تو را مدیح داور

آن پایه مرا کجا که باشم مدّاح تو و تو را ثناگر؟

لیکن نبود از این مدیحم جز عرض نیاز قصد دیگر

چون قبلۀ حاجتم درِ توست ای گشته تو شهر علم را در

گر بر در دیگری نهم روی کی حاجت من شود میسّر؟

در لجّۀ موج خیز عصیان غرقم من اگرچه پای تا سر

ص:126

از راه کرم بگیر دستم زین مهلکه ام به ساحل آور

با این همه روسیاهی من از خاک لحد برآورم سر

خواهم که کنی ز لطف محشور با خویشتنم به روز محشر

تا افکند آسمان در این بزم هر روز به دور ساغر و خور

احباب تو را مدام لبریز از بادۀ عیش باد ساغر

اعدای تو را به جام باشد از خون جگر شراب احمر

تا روز و شب است روشن و تار از دور سپهر و سیر اختر

خصمان تو را ز بخت وارون هر روز بود چو شب مکدّر

یاران تو را ز طالع سعد چون روز بود شبان منوّر

***

[در مدح فتحعلی خان صبا]

قصیده 13 [انجمن]

مسافری که به کاشان کشید رخت سفر دگر به در نبرد رخت هیچ از آن کشور

کجا رود که ببیند چنان خجسته مقام کجا رود که گزیند چنان گزیده مقر

وسیع تر ز جهان گر بود شگفت مدار بسان معنی کاندر بیان بود مضمر

صفای صفّۀ او غمزدا و روح افزا هوای بقعۀ او دلگشا و جان پرور

به پیش طاقش طاق مقرنس کسری به پیش قصرش قصر مرصّع قیصر

بود چو کلبۀ سیلاب دیده پست و خراب بود چو خانۀ طوفان رسیده زیر و زبر

فضای شهر وی از عرصۀ امل افزون بنای قصر وی از قلعۀ زحل برتر

بس است این شرف آن خطه را که والی اوست جهان عزّ و شرف آسمان فضل و هنر...

***

[در ستایش لطفعلی خان زند]

قصیده 14 [مل1]

آهوی چشم تو را گشته جهانی نخجیر این چه آهوست ندانم که بود آهوگیر

ص:127

چشم بد دور از آن چشم پر افسون که کند هر زمان ملک دلی را به نگاهی تسخیر

نیست در دلبری(1) زلف تو خالت کمتر که به نیرنگ و فسون هر دو ندارند نظیر

بایدت دوختن از برگ سمن پیراهن شود آزرده مباد آن تن نازک ز حریر

این چه شیرینی و لطف است که داری تو مگر داد از شهد و شکر دایه ات از پستان شیر؟

وین نمک جز تو کسی را نبود پنداری در نمک خاک وجود تو نمودند خمیر

کی چنین خوب و لطیفند نکویان خطا؟ کی چنین شوخ و ملیحند بتان کشمیر؟

چون تو گر چشم سیه بودش و مژگان دراز نسبتی داشت به ماه رخ تو بدر منیر

هر سهی قد که به بالای بلندت نگرد چه عجب گر ز خجالت فکند سر در زیر؟

کلک نقّاش ازل بر ورق هستی دهر نکشد تا به ابد همچو تو دیگر تصویر

باشد از روی تو در خرمن هستی آتش باشد از موی تو بر گردن دلها زنجیر

رو به مژگان تو مرغ دل من می آید همچو آن صید که غافل برسد بر سر تیر

باشد از درد گرفتاریم او را چه خبر که به فتراک سر زلف تو گشته است اسیر؟

آید از چین سر زلف تو می پنداری کز دم صبا می شنوم بوی عبیر(2)

خواستم از تو کنم منع دل خود لیکن هر چه کردم - چه توان کرد؟- نشد منع پذیر

دل افگار ز یاد تو بود کی فارغ؟ چشم خونبار ز دیدار تو کی گردد سیر؟

محو تا نام من از صفحۀ هستی نشود کی رود نقش خیال توام از لوح ضمیر؟

تیر مژگان تو دلدوز بود چون خنجر تیر ابروی تو خونریز بود چون شمشیر

شد دلت سخت تر از زاریم، ای سنگین دل چند گویی نبود ناله و نالا را تأثیر؟(3)

گفته بودم به تو گویم غم دل، لیک افسوس که چو دیدم رخت افتاد زبان از تقریر

می کنی هر نفسم خوار چرا بی موجب؟ می کشی زار چرا دم به دمم بی تقصیر؟

ص:128

من گرفتم نبود بیم تو ای بی پروا ز آه و افغان من زار به شام و شبگیر

هیچت اندیشه از این نیست که ناگاه رسد این سخن بلکه به عرض شه خورشیدضمیر

گل نوخاستۀ(1) گلشن شاهنشاهی آن که در بخت جوان باشد و در تجربه پیر

آن که دست کرمش هست کنون کشوربخش(2) آن که دست هنرش هست کنون عالم گیر

آن که در مجلس عشرت بودش مه ساغر آن که در دفتر دیوان بودش تیر دبیر

شه مرّیخ خدم، خسرو خورشیدعلم که بود بر سرش از طارم افلاک سریر

تاجور لطفعلی خان، شه کیوان ایوان داور دور زمان سرور بی مثل و نظیر

شاه جمشیدسیر، خسرو افریدون فر مالک ملک هنر، رستم دستان تدبیر

پیش ابر کرمش گریه کند ابر بهار پیش نار غضبش ناله کند ناله سعیر

حکمش از گردش اگر نهی کند گردون را ایستد باز همان لحظه فلک از تدبیر

ور به تحریک زمین امر دهد فرمانش مرکز خاک به تدویر(3) فتد بی تأثیر

دست او ضامن رزق همه کس می گفتم گر بدین نکته نمی کرد مرا کس تکفیر

نیست این قطرۀ باران که ز خجلت هر دم ریزد از چهره عرق پیش کفش ابر مطیر

ای که در پیش شکوه تو بود کوه چو کاه وی که در جنب جلال تو بود چرخ حقیر

دایم از پاس تو در دشت و ز بیم تو به کوه رم کند یوز ز آهو و پلنگ از نخجیر

نه ز عدل تو ستم گشته به نوعی نایاب که تواند نگرد گرگ سوی گلّه ز بیر

خارد از چنگل خود سینۀ تیهو شهباز می دهد شیر به آهوبره از پستان شیر

تا مفوّض به تو چرخ امر جهانبانی کرد نیک آسوده شدش خاطر از این امر خطیر

رای پر نور تو از بس که مصفّاست، کند از ضمیرت همه دم کسب ضیا مهر منیر

با چنین درک و شعوری که به او داده خدا از پی مصلحت ملک چه حاجت به وزیر؟

هیچ اندیشه و رای تو خطا نیست، مگر در ازل بوده به تدبیر تو توأم تقدیر

با وجود تو بود باطل و فاسد یکسر بجز از بندگیت خصم کند هر تدبیر

بس که خوشتر بود از بزم تو را رزم، بود نعرۀ کوس به گوش تو به از نغمۀ زیر

ص:129

آری این حرف غلط بود کسی گر(1) می گفت بزم و رزم تو به پیش تو ندارد توفیر

دور نبود ز تو گر پُردلی آید به ظهور چه عجب شِبل اسد گر چو اسد هست دلیر(2)

هست چنگال به خون رنگ ز خون گرمش دهن آلوده به شیر ارچه بود بچّۀ شیر

گاه تیرافکنیت بانگ زه از هر گوشه خیزد آن دم که در انگشت در آری زهگیر

حاشَ لله که نبیند به جهان مانندت مگر او را که بود چشم بصارت به بصیر

خصم تو کیست که تا پیشه کند شیوۀ تو زانکه این کار بزرگ است و نیاید ز حقیر

راست بودی که یک انجیر نماندی به درخت خوردی آری به جهان گر همه مرغی انجیر

نبود ورد زبان خلق جهان را اکنون سخنی غیر بنانت ز صغیر و ز کبیر

شر به نوعی شده نایاب ز پاس تو که نیست(3) گویی اندر همه اقلیم یکی مرد شریر

روز ناورد که از گرد ستوران سپاه طعنه بر چشمۀ خورشید زند چشمۀ قیر

در صف جنگ ز هر سوی جلادت کیشان خرمن ماه بسوزند ز برق شمشیر

در کمین گاه ز هر گوشه قدراندازان گذرانند ز خصمان فلک ناوک تیر

درفتد ولوله در دهر ز غرّیدن کوس کر شود گوش ز افلاک ز آوای نفیر

کرد اقبال عنان تو و تأیید رکاب رو چو آری سوی ناورد در آن گیراگیر

شور صحرای قیامت شود آن لحظه عیان بس که افتد ز تو اندر صف میدان نفیر(4)

بشود زود سبکبار ز پا و سر و تن هر سری را که نبرد تو شود دامن گیر

خصم اگر شوکت نیروی تو بیند در خواب خواب او را بجز از مرگ نباشد تعبیر

هر سر موی من ار خامه شود در صد سال کی ز وصف تو یکی را کند از صد تحریر؟

پس همان به که گشایم به دعای تو زبان کین دعایی است که دانم نبود بی تأثیر

تا ز تأثیر بهار و ز تقاضای زمان طبع ایام شود گاه جوان، گاهی پیر

باد احباب تو را دل چو جوانان خرّم باد اعدای تو را طبع چو پیران دلگیر

ص:130

با تو دوست گزیند(1) فلک شقّه دراز باد از دامن اقبال تو آن دست قصیر

***

[در مدح میرزا محمّدحسین فراهانی وزیر شیراز]

قصیده 15 [مج، مل1]

خوش آن زمان که نهم زین خرابه منزل باز به صد هزار شعف(2) رو به جانب شیراز

خجسته وقتی و فرخنده ساعتی که کنم ز یمن طالع فیروز برگ این ره ساز

بدان مقام چنان زین مکان کنم آهنگ که طایری ز قفس سوی آشیان پرواز

فراز باد در عیش تا ابد به رخم در این ره ار کنم اندیشه از نشیب و فراز

گمان مبر که شود رنجه خاطرم هرگز ز رنج این ره اگر چند هست(3) دور و دراز

که هست خار مغیلان به از گل و ریحان هزار مرتبه در چشم رهروان حجاز

دمی که پای در این ره گذارم از سر شوق(4) عجب نباشد اگر سر ز پا ندانم باز

چرا به سر نروم راه کشوری که در اوست طراز ملک شرف، زیب کشور اعزاز

وزیر خسرو ایران که خسروان جهان به خاک درگه او سوده اند روی نیاز

یگانه گوهر بحر سیادت آن که سزد به پاک گوهری خود اگر نماید ناز

مه سپهر عطا، آفتاب اوج سخا که گاه بخشش او بی نیاز گردد آز

بر آستانۀ جاهش ستاره(5) سوده جبین به بارگاه جلالش سپهر برده نماز

کفش کفیل مهمّات خلق آمد، از آن به دست اوست شب و روز چشم اهل نیاز

به کار خویشتن امروز هر که درماند پی معاونت او را همی کند آواز

همین نه داده خدایش ز لطف و(6) درک و تمیز که هست در همه فن از جهانیان ممتاز

ص:131

به حسن و خلق و حیا و وفا و جود و عطا(1) بود به هر هنری(2) بی نظیر و بی انباز

ز نظم و نثر بدیعش بدیع(3) نیست کند به روزگار اگر زانکه دعوی اعجاز

اگر به حسن خط خامه اش(4) نظر فکند فتد ز دیدۀ محمود حُسن خطّ ایاز(5)

ز بام دولت او پای شبروان کوتاه(6) به خوان نعمت او دست کاینات دراز

ایا کریم کرم پیشه ای که دست و دلت به گاه جود و کرم هست بحر و کان پرواز(7)

ندیده دیدۀ گردون تو را قرین و نظیر اگر چه کرده نظر قرن ها به هر سو باز

نجسته پیک تصوّر تو را شبیه و عدیل اگر چه هر طرفی کرده عمرها تک و تاز

تویی که گشته در آیینۀ تصوّر تو همیشه جلوه گر انجام کارها ز آغاز

بود ضمیر تو جام جهان نما آری عجب نباشد اگر باشی آگه از هر راز

کف تو ابر ولیکن نه همچو او تیره دل تو آینه امّا نه مثل او غمّاز

زبان و(8) کلک تو گیتی ستان و کشوربخش عتاب و لطف تو دشمن گداز و دوست نواز(9)

ز دست شیر فلک با همه(10) زبردستی کی آید این که کند با سگ تو دست انداز؟

ز بیم پاس تو(11) آزاد باشد از آسیب کبوتر ار بودش آشیان به چنگل باز

چنان به عهد تو منسوخ گشت رسم ستم که عاشقان نکشند از بتان کرشمه و ناز

مثال معجز موسی و سحر سامری است به پیش حزم تو تزویر(12) خصم حیلت ساز

کسی که با دگران(13) می دهد تو را نسبت نکرده فرق همانا(14) حقیقت او ز مجاز

ص:132

شود قرین بهشت برین به(1) آبادی نسیم لطفت اگر بگذرد سوی اهواز

شود نظیر دل عاشقان به ویرانی سموم قهرت اگر(2) رو نهد به ملک طراز

نهان ز فضل و هنر آنچه بُد به پردۀ غیب(3) زمانه آن(4) همه در خلقت تو داد ابراز

پسر رواست که ریزد به تیغ(5) خون پدر به او رسد(6) اگر از جانب تو حکم جواز

سپهرمنزلتا صاحبا خداوندا شکایت از ستم دهر چون کنم آغاز؟(7)

کز آستان تو روزی که دور ماندم، کس(8) ز تیرگی شب و روزم ز هم نداند(9) باز

ز من مپرس که چونی جدا ز خاک درم؟ بود چه حال کسی کز در تو ماند باز؟

از آن نفس که جدا از تو مانده ام چون نی بغیر ناله ندارم کس دگر دمساز

چو دور مانده ام از محفل تو نیست عجب(10) چو شمع کارم اگر نیست غیر سوز و گداز

گمان مبر که دگر بازگردم از در تو بر آستان تو(11) افتد اگر گذارم باز

نمی رسد به نهایت چو قصّۀ شوقم سخن به آنکه کنم در دعای تو ایجاز

همیشه تا گذراند ز گردش گردون(12) یکی به ذلّت و خواری،(13) یکی به نعمت و ناز

بود عدوی تو را جا به گلخَن خواری بود محبّ تو را جا به گلشن اعزاز

مدام تا نبود در جهان پست و بلند فراز همچو نشیب و نشیب همچو فراز

همیشه بر رخ بدخواه و نیک اندیشت در ملال و مسرّت گشاده باد و فراز

به دهر تا که بود از حیات خلق اثر بلند باد ز هر ذی حیاتی این آواز

که باد از تو و خصم تو بخت و دولت و عمر بلند و پست و زیاد و کم و قصیر و دراز

ص:133

***

[در مدح رضا نامی سروده است]

قصیده 16 [مل1]

ای چشم تو جان آفرینش شاد از تو روان آفرینش

ای ذات مقدّس تو را جای برتر ز سکان آفرینش

ای بازوی قدرتت کشیده پیوسته کمان آفرینش

نبود ز تو خوبتر متاعی در پیش دوکان آفرینش

نام تو ز بس که هست شیرین دایم به زبان آفرینش

مانند تو هیچ میهمانی ننشسته به خوان آفرینش

ادراک کمال توست بیرون از وهم و گمان آفرینش

چون تو گهری گرانبها کس کی دیده به کان آفرینش؟

از شوکت و شان باشکوهش عالی شده شان آفرینش

روشن ز صفای چهرۀ توست روزان و شبان آفرینش

پیش خِردت بود فلاطون از کم خِردان آفرینش

حق همچو تویی نیافریده از بدو زمان آفرینش

گفتم به خرد چه بود منظور حق را ز عیان آفرینش؟

گفتا به جواب من همان دم کای هیچ مدان آفرینش

می خواست که در جهان در آرد آن جان جهان آفرینش

آن کس که قرین او نیابی در هیچ قران آفرینش

آن کس که کشیده خامۀ او طغرای نشان آفرینش

آن کس که نموده کشف لطفش اسرار نهان آفرینش

وان کس که به دست اختیارش دادند عنان آفرینش

وان کس که به بندگی او تنگ بستند میان آفرینش

وان کس که نظیر او ندیده چشم نگران آفرینش

ص:134

وان کس که بود سموم قهرش مهتاب کتان آفرینش

وان کس که بود نسیم لطفش آب ریحان آفرینش

یعنی که رضا، جهان معنی معنی جهان آفرینش

ای نوگل گلستان هستی وی سرو روان آفرینش

آنی تو که طبع روشن تو شد آب روان آفرینش

با جود کَفت کند عنایت نه بحر و نه کان آفرینش

تدبیر تو حافظی امین است در حفظ و امان آفرینش

راحت ز عنایت تو یابند خونین جگران آفرینش

دور است نظیرت آوریدن از تاب و توان آفرینش

بر صفحۀ هستی است باقی چندانکه نشان آفرینش

در دفتر ماندگان نویسد نام تو بنان(1) آفرینش

تا گاه بهار و گه خزان است دور گذران آفرینش

خرّم گذرد بهار عمرت هم بعد خزان آفرینش

خالی ز وجود تو مبادا آنی روان آفرینش

***

[در ثنای جعفرخان زند]

قصیده 17 [مل1]

دی رفت و بهار آمد و رویید گُل از گِل شد بلبل دلباخته فارغ ز غم دل

از جوش شکوفه شده از بس که گرانبار هر شاخ شجر سوی زمین آمده مایل

از باد صبا کامده بر برگ درختان برخاسته از هر شجری بانگ جلاجل

در دامن کهسار ز بسیاری لاله گویی که شد افروخته هر گوشه مشاعل

دم باد بهاری زده از معجز عیسی وز سبزه چمن آمده با خضر مماثل

از باد وزان در حرکت شاخ صنوبر وز آب روان سرو روان پا به سلاسل

ص:135

چون عارض معشوق برافروخته رخ گل چون عاشق بیدل شده در ناله عنادل

هر مرغ چمن بر سر شاخی به نوایی تنها نه همین نغمه سرایند بلابل

از بس که حریفان چمن گرم سماعند بر گردن گل دست چنار است حمایل

در فصل چنین پای گل و دامن معشوق از کف ننهد آن که بود زیرک و عاقل

از بس که طرب راست جهان، پیر کهنسال با تازه جوانان به نشاط است مقابل

از خرّمی عهد زمان خلق زمین را جز عیش و طرب نبودشان هیچ مشاغل

بر صفحۀ گل قطرۀ باران بهاری چون خوی به عذار بت خورشیدشمایل

از بس که بود لطف هوا عام، عجب نیست بی فکر کند عامی اگر حلّ مسائل

این لطف طراوت نه ز تأثیر بهار است هست از اثر معدلت خسرو عادل

دارای فریدون فر جم مرتبه، جعفر کز فضل ز انصاف شهان آمده فاضل

سالار ظفریار هنرمند عدوبند لشکرکش دشمن کُش دریادل باذل

آن مرتبه دان داور دانا که به عهدش اشراف عزیزند و ذلیلند اراذل(1)

آن شه که شهان بهر زمین بوس در او بر درگهش انگیخته هر لحظه رسائل

ای درگه تو مرجع اعیان و اعاظم وی حکم تو جاری به همه عالی و سافل

فرض است پذیرفتن حکم تو خداوند چون حکم خداوند همه بالغ و عاقل

جز شکر و سپاست نبود نقل مجالس جز مدح و ثنایت نبود نقل محافل

با رای تو خورشید بود مظلم(2) و تیره با عزم تو افلاک بود راحل و کامل(3)

از سهم خدنگ تو دل شیر به گردون در بر طپد از واهمه چون طایر بسمل

گردد ز دم افعی(4) رمح تو گه رزم در کام عدو شهد بقا زهر هلاهل

بر تارک دشمن چو گه تیغ رسانی گویی که شد اندر سر او صاعقه نازل

ص:136

در دَور تو دَور گله از دور نگردند گرگان ستمکارۀ خوانخوارۀ هایل(1)

شد محو به دور تو مخافت ز شوارع شد دزد(2) به عهد تو نگهبان قوافل

باز است در ایام تو همبازی تیهو چرخ است به دوران تو دمساز حواصل

از عدل تو حکم و عملش خیر توان است در عهد تو هر کس که بود حاکم و عادل(3)

در جود سحابی(4) تو و در حوصله دریا در بخت جوانی تو و در تجربه کامل

عاید(5) نشد از کان به دو صد قرن جهان را شد آنچه به خلق از کف دُربخش تو حاصل(6)

نازند گر اشراف قبایل به تو نازند ای هم به حسب هم به نسب فخر قبایل

ناهید به خنیاگری بزم تو مشغول بهرام به خونریزی خصمان تو شاغل

تا آنکه کند وصف تو تحریر عطارد پیوسته گرفته است قلم را به انامل(7)

برجیس ز بخت تو کند کسب سعادت خورشید کند روشنی از رای تو حاصل

کیوان که بود از دگران برترش ایوان در مرتبه با خاک در توست مقابل

از حادثه بر خاک درت هر که رخ آورد کشتیش ز گرداب رسیده است به ساحل

ایمن بود از آفت آسیب زمانه آن را که بود مرحمت لطف تو شامل

شاهی ننشسته است به گاهی چو تو گاهی بر تاج تویی لایق و بر گاه تو قابل

جز بندگی و چاکری درگهت الحق فکری که کند خصم بود فاسد و باطل

اوصاف و(8) معانی تو محتاج بیان نیست بر روشنی ماه چه حاجت به دلایل؟

سائل به در از عهدۀ مدحت چو نیاید آن به که از آن رو شود اقبال تو سایل

تا مهر جهانتاب دهد شعشعۀ نور تا ماه فلک سَیر کند طی منازل

همواره بود اختر اقبال تو طالع پیوسته بود کوکب بدخواه تو آفل

بر لوح زمین تا اثر نقش وجود است از صفحۀ هستی نشود نام تو زایل

ص:137

***

[خطاب به امین الدّوله حاج محمّدحسین خان صدر اصفهانی]

قصیده 18 [باقی، ثمر]

جز جفا ز آسمان نمی بینم غیر جور از جهان نمی بینم

از نوایب کران نمی یابم وز(1) مصایب امان نمی بینم

بیش هر جا که ناوک ستم است جز دل خود نشان نمی بینم

هر کجا در زمانه درد و غمی است خویش را دور از آن نمی بینم

نه غم خویش باشدم تنها اینکه از غم امان نمی بینم

غم من بیشتر ازین جهت است کاین و آن زین و آن نمی بینم

عزّت دوستان نمی نگرم خواری دشمنان نمی بینم

در جهان هیچ غیر خون جگر مردمان را به خوان نمی بینم

هیچ کس را به خوان دهر امروز سیر الاّ ز جان نمی بینم

نه به بر پوستین که مردم را پوست بر استخوان نمی بینم

در بهاران ز سردمهری دهر غیر طبع خزان نمی بینم

در چمن ز اهتزاز باد صبا سروبن را چمان نمی بینم

بر سر سروبن تذروی را در چمن پر فشان نمی بینم

بلبلی را ز ذوق در گلشن بر گلی نغمه خوان نمی بینم

ز ابر نیسان به کشت زار جهان غیر برق یمان نمی بینم

زین حوادث کنون پناهی من بجز آن آستان نمی بینم

درگه آن که بر زمین درش جز سر سروران نمی بینم

درگه آن که آستانش(2) را جز زحل پاسبان(3) نمی بینم

درگه آن که غیر او جایی با امان توأمان نمی بینم

ص:138

درگه آن که خلق عالم را ملجأیی غیر آن نمی بینم

آن که شه را امین و معتمدی همچو او این زمان نمی بینم

بارگاه امین(1) دولت شاه که کمش از کیان نمی بینم

شهریاری که مرز دولت را غیر او مرزبان نمی بینم

با کف درفشان او کافی(2) حاصل بحر و کان نمی بینم

پیش کوه شکوه تمکینش هیچ کوهی گران نمی بینم

جز به خوان نوال او امروز خلق را میهمان نمی بینم

میهمانان آفرینش را غیر او میزبان نمی بینم

ای بزرگی که از بلندی قدر جز به چرخت مکان نمی بینم

پست تر پایۀ سریر تو را فرق از فرقدان نمی بینم

در زمان تو در ممالک تو که کمش از جنان نمی بینم

هیچ تن را ز درد فاقه و فقر خسته و ناتوان نمی بینم

نیست یک دل که از عطاء تواش خرّم و شادمان نمی بینم

هست ایام دولتت قرنی که قرانش(3) قران نمی بینم

نیست یکران دولتی امروز که تو را زیر ران نمی بینم

دزد را از سیاست تو کنون کار با کاروان نمی بینم

گرگ در پاس گلّه از بأست کم ز کلب شبان نمی بینم

در زمان تو در زمانه ز ظلم تا به حدّی نشان نمی بینم

که ز سیمین بران سنگین دل جور بر عاشقان نمی بینم

جز دعای تو خلق عالم را سخنی بر زبان نمی بینم

باد بختت جوان و رایت پیر پیر تا چون جوان نمی بینم

عمر تو باد از زیان سالم سود تا چون زیان نمی بینم

ص:139

***

[در منقبت امام حسن مجتبی(علیه السلام)]

قصیده 19 [مل1]

شماره نیست گناه مرا ز بسیاری که عمر من همه شد صرف در گنهکاری(1)

برابری نکند با گناه من هرگز گناه عالم اگر در برابرش آری

هزار سال نشاید که با هزار زبان یکی ز فعل بدم از هزار بشماری

ز ننگ من همه سرها به زیر اندازند به پیش روز جنان نام زشتم(2) ار آری

هزار بار به من سگ از آن شرف دارد که کرده ام به سگ نفس خویشتن باری

به من رسد که میان سپاه بغی و فجور اگر به رتبه کنم دعوی سپه داری

تر است دامنم از آب معصیت نوعی که کاخ دهر برد آب اگر بیفشاری

به بحر شویی اگر نامۀ سیاهم، بحر سیاه روی شود همچو مشک تاتاری

ز ننگ خاکم اگر افکند برون چه عجب گرم به خاک ز بعد هلاک بسپاری

ز شرم روز قیامت چسان برون آید ز خاک قبر سرم از سیاه رخساری؟

چگونه زرد نگردد ز معصیت در حشر رخی که بوده به دهر از شراب گلناری؟

چنان ز بادۀ طغیان معصیت مستم که نیست در همه عمرم امید هشیاری

ربوده است جهان خواب غفلتم که مگر به خواب بینم از این خواب روی بیداری

اسیر نفس بداندیش گشته ام زینسان که مشکل است رهاییم از گرفتاری

به زندگانی دنیا قوی دلم نوعی که داده اند مرا عمر نوح پنداری

نبوده طاعت من جز ریا و زرّاقی نبوده طاعت من غیر شید و مکّاری

اگرچه دم به تصوّف زنم، ولی دارد کمند وحدت من آرزوی زنّاری

مرا رسد که کنم دعوی مسلمانی رسد به گلخن اگر ادّعای گلزاری

به بی شعوری من بین که نیست باک مرا ز آتش غضب جانگداز جبّاری

ص:140

به جهد من بنگر در گنه که نیست هنوز مرا ز فعل بد خویش میل بیزاری

به جای اشک ندامت روا بود که بود مدام بر رخم از دیده سیل خون جاری

ولی چه سود ز تأثیر بخت تیرۀ من خجل ز کردۀ خود هم نیم ز بی عاری

به دوش خویش چو باری ز نو نهم هر دم ز بار معصیتم کی بود سبکباری؟

مرا سفید چو کافور گشت موی و هنوز نمی رود ز دلم شوق خطّ زنگاری

قدم خمیده، سرم در سجود باشد باز به صد نیاز به پیش بتان فرخاری

زده است چنگ به دامانم ارچه خار اجل هنوز می کشم از عشق گلرخان خواری(1)

اگرچه پر شده پیمانۀ حیاتم، هست مدام بر لبم از باده جام سرشاری

دگر که گشته تنم نایی از کهن سالی دگر که گشته قدم چنگی از نگونساری

برای نالۀ نایم به ناله و فریاد برای زاری چنگم به گریه و زاری

نباشدم ز طریق دگر امید نجات مگر که سبط رسول خدا کند یاری

شود شفیع من آن گوهر محیط کرم که هست کار زبان(2) و کفَش گهرباری

امام جنّ و بشر، حاکم قضا و قدر که گشته است سمر در ستوده اطواری

امین ملت و دین، فخر آسمان و زمین عزیز مصر یقین، بانی نکوکاری

گل ریاض حیا، سرو بوستان وفا یگانۀ دو سرا، برگزیدۀ باری

شهید زهر جفا، برگزیدۀ زهرا که داد زهر هلاکش عدو ز غدّاری

شه ممالک دنیا و دین که دارد عار کمینه چاکر او از قبای زرتاری

فروغ دین حسن مجتبی که در عالم به حُسن و خلق عَلم گشته در کم آزاری

به شرق و غرب جهان صیت همّتش مشهور در آسمان و زمین حکم نافذش جاری

مَثل به فعل و عمل در ستوده افعالی سمر به فضل و هنر در حمیده آثاری

ز رنگ ظلم ضمیر منوّرش صافی ز لوث رجس وجود مطهّرش عاری

شمیم خلق خوشش به ز باد نوروزی عطای جود کَفش بیش از ابر آذاری

به هیچ دور نبیند قرین او دیگر هزار دور زند گر فلک به دوّاری

ص:141

چو او شفیع خلایق شود عجب نبود به جوش آید اگر بحر جود غفّاری

چگونه مدح و ثانی کسی توان گفتن که جبرئیل امینش کند پرستاری؟

ایا رفیع جنابی که قصر(1) قدر تو را به عرش یار بود از رفیع مقداری

محبّت تو نشان سعادت و اقبال عداوتت اثر گمرهی و غدّاری

رخ آورد به درت مشتری ز روی نیاز کند متاع سعادت مگر خریداری

شنید بوی تو هر کس ز باد گفت مگر گشاده اند سر طبله های عطّاری

اساس شرع نمی گشت اینچنین محکم اگر نه سعی تواش کرده بود معماری

مسلّم است چو ملک بقا تو را، چه عجب اگر به ملک فنا سر فرو نمی آری

تو وا کنی به سرانگشت مرحمت آسان به کار هر که فتد عقده ای ز دشواری

ز هول روز جزا خائفم، امانم ده که در پناه تو رو کرده ام به زنهاری

همیشه تا که شب و روز تیره و روشن شود بدید ز دور سپهر زنگاری

شب محبّ تو مانند روز روشن باد صباح خصم تو تاریک چون شب تاری

ز زرد و سرخ بود تا به دهر نام، بود رخ عدوی و محبّ تو زرد و گلناری

***

[در ستایش جعفرخان زند]

قصیده 20 [مل1]

فرّخ لقا شهی که ز فرخنده اختری کسب شرف ز کوکب او کرده مشتری

روشندلی که تیره بود با چنین فروغ در پیش رای انور او مهر خاوری

مرّیخ سطوتی که غلامان درگهش در رتبه هر یکی ز زحل جُسته برتری

تابنده افسری که کند خاک مقدمش بر فرق سروران جهان جمله سروری

پوشد گهی که پیرهن رزم را به بر نبود شعار خصم بجز پیرهن دری

دشمن کجا و جرأت میدان رزم او روبه به پیش شیر ژیان کی بود جری؟

در وادی خمول همه سر فرو برند گر نام او به حلقۀ نام آوران بری

ص:142

سلطان بحرحوصله جعفر که یافته رونق ز حکم محکم او دین جعفری

آن سایۀ خدای که خورشید دولتش تابنده است بر همه از ذرّه پروری

عاجز به عهدش از تک و دو گوسفند و گرگ آن یک ز فربهی شده آن یک ز لاغری

زیب عروس ملک یکی گشته صد کنون تا دست التفات ویش کرده سروری

بر آستان قصر رفیعش چو این زمان آن بهره نیست تا کندم بخت رهبری

ای باد صبحدم تو رسی گر بدان مقام بر درگهی که خاک درش هست عنبری

یک ره به گوش حلقه به گوشان او رسان این دُر که سُفته کِلک من از گفتۀ دری

کای ختم در وجود تو آیین سروری چون در وجود ختم رسالت پیمبری

آیین خسروی ز تو زیبد همین و بس با تو در این عمل نکند کس برابری

از سرکشان دهر ز بیم مهابتت حاشا که سر زند ز زبان تو خودسری

از بهر سرفرازیش اکنون همین بس است آن را که می کنی تو قبولش به چاکری

از چنبر کمند تو سر خصم چون کشد گیرم که بگذرد سرش از چرخ چنبری

منسوخ شد به یمُن تو از عهد عدل تو آیین جورکیشی و رسم ستمگری

گردد هم آشیان هما از ره شرف بر بام اگر تو ظلّ همایون بگستری

اقبال هم رکاب و ظفر هم عنان توست هر گه که پا به مرکب دولت درآوری

از یمن بخشش تو ندارد به روزگار کس جز خزانه دار شکایت ز پُرزری

در رستخیز ضرب که از جوش گیر و دار چشم فلک سیه شود از گرد لشکری

ز آوای نای و نالۀ طبل و نفیر کوس گوش زمانه را برسد علّت کری

رخساره های گشته ز دستت چو زعفران گردد ز زخم تیغ دگرباره احمری

سرها میان معرکه غلطان شود چو گو تنها میان لُجّۀ خون در شناوری

باشد به فکر خویش ز بس هرکه هست، نیست فرزند را ز مهر پدر چشم یاوری

در آن میانه چون تو کنی عزم رزم جزم کوتاه سازی از دو طرف جنگ و(1) داوری

بس خون به خاک معرکه از تیغ آبدار ریزی چو بادپای به جولان درآوری(2)

ص:143

در بر طپد ز واهمه دل(1) پور زال را آن لحظه بیند از تو اگر آن دلاوری

کی از نهیب موج حوادث ز جا شود هر جا کند سفینۀ حلم تو لنگری؟

کس را مجال چون و چرا نیست پیش تو گر زانکه خشم گیری ور رحمت آوری

گردد ز بیم سطوت قهر تو در دم آب گر سوی کوه یک نظر از خشم بنگری

بر خار خشک گر ز ترحّم نظر کنی گلها به بار آورد آن دم همه طری(2)

تدبیر محکم تو و تزویر(3) خصم تو اعجاز موسوی بود و سحر سامری

گر با زبان به مدح و ثنای تو شد مرا برجاست فخر اگر کنم اکنون به شاعری

وصف تو کس چنانکه تویی چون کند خیال گر زانچه در مخیله گنجد تو برتری

اکنون زمام(4) خامه همه به بود که من پیچم سوی دعای تو از مدح گستری

تا دور سال و(5) مه بود از سیر ماه و مهر از دور سال و ماه مبادت مکدّری

تا هست نام خضر و سکندر به دهر باد عمر خضر تو را و شکوه سکندری

زان بیشتر که هست تمنّای خاطرت از عمر و جاه و دولت و اقبال بر خوری

تمّت القصاید غفرالله له و ستر عیوبه

ص:144

غمخوار ما چو نیست به عالم جز او کسی(1) سائل دگر چه غم ز غم بی کران ما؟(2)

***

غزل 2 [مج، مل1، ل، ش، ج3]

ای از تو اساس حسن بر پا وی بر تو لباس(3) ناز زیبا

ای روی تو ماه(4) عالم افروز وی قدّ تو سرو گلشن آرا

ای همچو منت هزار کشته از کشتن چون منت چه پروا؟

در پای تو کاش میرم امروز تا فرد نمانم از تو فردا

رخساره مپوش ای پری روی زنهار ز عاشقان شیدا

بربود(5) نگاری از نگاهی از کف دل و دین و طاقت ما(6)

جا دارد اگر ز ذوق(7) میرم غمهای تو کرده در دلم جا

دردی است به دل مرا(8) که باشد عاجز ز علاج او مسیحا

از دیدن او نظر فروبند سائل تو کجا و این تمنّا؟!

***

غزل 3 [مج، مل1، ل]

مران ز کویت مرا به خواری به قول دشمن که من از آنجا(9) اگر شود(10) سر وگر رود جان نمی توانم برون نهم پا

ص:146

شرار آهم ز شوق رویت، نم سرشکم در آرزویت گذشته آن یک ز بام گردون،(1) رسیده این یک به قعر دریا

به راه عشقم چو مانده ای دل، ز دستِ دیده دو پای در گل ز پند ناصح کنون چه حاصل، ز طعن بدگو کنون(2) چه پروا؟

گمان نبردم که از نگاهی که بر من افتد ز کج کلاهی قرار و راحت شود به غارت، شکیب و طاقت رود به یغما

ستاده هر سو چو من هزاران در انتظارات به رهگذاران دو دست بر سر، دو پای در گل، دو چشم بر ره پی تماشا

طبیب ما را بگویش از من که در علاجم دگر نکوشد که درد عاشق نمی تواند کسی نماید گهی مداوا

ز خشم و جورت(3) مدام سائل به کنج محنت گرفته منزل ز لطف و مهرت رقیب دایم به صدر عزّت گزیده(4) مأوا

***

غزل 4 [مج، مل1، ل، ت]

سر کویش که هست از بیدلان هر سو هزار آنجا ندیدم بیدلی را همچو خود بی اعتبار آنجا

چه باشد قدر همچون من کسی جایی که می باشد نشیمن پادشاهان را به خاک رهگذار آنجا

کسی را نیست در آن کو چو تاب زیستن روزی(5) چه سازم من که باید بگذرانم روزگار آنجا؟

ص:147

چگونه پا کشم اکنون ز خاک آن سر کو من که پایم شد فرو در گل ز چشم اشکبار آنجا

بدان در خودسر ای ناصح من از بهر(1) چه می رفتم نمی بردی گرم شوق درون(2) بی اختیار آنجا

فغان ای دل که می باشد قرار اکنون مرا جایی(3) که بیرون از دلم رفته است آرام و قرار(4) آنجا

ملاف ای مدّعی در عشق از بازوی(5) خود هرگز(6) که لایق نیست جز جسم ضعیف و جان زار آنجا

به هر نوعی که باشد چارۀ کار تو خواهم(7) کرد رقیبا گر شوی(8) روزی مرا یکدم دچار آنجا

به هر راهی تو(9) باشی منتظر او نگذرد(10) هرگز مبر زین بیشتر بیهوده سائل انتظار آنجا

***

غزل 5 [مج، مل1، ل، ت]

سر کویی که می بردم ز هر سختی پناه آنجا فغان کز بخت بد آخر مرا شد قتلگاه آنجا

به سوی من نگاهی کرد روزی بر سر راهی مرا دارد هنوز آن یک نگاه او نگاه آنجا

ص:148

گذارت بر سر دلها بود چون بگذری زان کو قدم آهسته نه(1) ای راهرو بر خاک راه آنجا

سخن بشنو ز من، زان وادی(2) خونخوار بیرون شو که دانم کشته گردی آخر ای دل بیگناه آنجا

بدان(3) در گر روی شبها نهان با آه و زاری رو که لایق تر نمی باشد متاعی(4) ز اشک و آه آنجا

اگر پرسندم(5) از تقصیر طاعت در صف محشر چه غم چون باشدم شغل محبّت عذرخواه آنجا؟

در آن درگه مباش از خود خجل، دل بد مکن سائل که می باشد گدایان را شرف بر پادشاه آنجا

***

غزل 6 [مج، مل1، ل، مل2]

به کار من گرفتاری مبادا گرفتار(6) چنین کاری مبادا

دل هر جا به عالم ساده لوحی است اسیر دام طرّاری مبادا

چو من(7) رنجوری از تیمار(8) دوری نصیب هیچ بیماری مبادا

خرابات مغان گر هست معمور بگو از عالم آثاری مبادا

مرا گو باش در دل صد سر نیش تو را ای(9) گل به پا خاری مبادا

ز جور چرخ گر من ناتوانم تو را از دهر تیماری(10) مبادا

ص:149

به زاری(1) جان اگر بسپرد سائل(2) تو را بر خاطر آزاری مبادا

***

غزل 7 [مج، مل1، ل]

به چشم هر که ندیده است روی زیبا را تواند آنکه کند ادّعا شکیبا را

کجا طبیب کند چارۀ دل ما را مریض عشق تو عاجز کند مسیحا را

بگو ز ما چه رسی هر دم ای فغان به فلک که یک دمی بگذارد(3) به حال خود ما را

ضرورت است که با جور خار درسازد کسی که جای به دل داد شوق خرما را(4)

به سوی سرو دگر باغبان نمی نگرد(5) به باغ جلوه دهی گر تو قدّ رعنا را

کنیم گریه و زاری چو بر فراق رخت خجل ز دیدۀ پر خون کنیم دریا را

تو از کجا و تمنّای وصل او ز کجا برون کن از دل خود سائل این تمنّا را

***

غزل 8 [مج، مل1، ل]

چه خوش باشد که آموزی نگارا طریق مهر و آیین وفا را

جفا تا چند آخر ای جفاجوی نه آخر آخری باشد جفا را؟

مکن با ما خدا را جور ازین بیش به یاد آر ای ستم گستر خدا را

طبیبا در علاج ما(6) چه کوشی مکن ضایع به درد ما دوا را

مرا خود با صبا زان آشنایی است که می آرد پیام آشنا را

به خون غلطان چو بینی بسملی را به یاد آور دل مجروح ما را

ص:150

ز جاه شاه سائل کم نگردد اگر از لطف بنوازد گدا را

***

غزل 9 [مج، مل1، ل، ت]

هرگز نرسد دست به دامان تو ما را فریاد ز دست تو ستم پیشه نگارا

هر چند جفا رسم بتان است؛ ولیکن زین طایفه کس چون تو نورزید(1) جفا را

جویم به دعا وصل تو دایم ز خدا من اما چه کنم چون اثری نیست دعا را!

خواهی نکنم جامه گر از دست تو پاره(2) در بزم رقیبان مگشا بند قبا را

ز آزردن این فرقه میندیش که نبود(3) پیمان شکنی قاعده ارباب وفا را

رنجور تو از درد تو گر جان بسپارد حاشا که بیارد به زبان نام دوا(4) را

گر زانکه پریشان دل عشّاق نخواهی بهر چه پریشان کنی آن زلف دو تا را(5)

نسبت به مه روی تو خورشید توان کرد با مهر توان نسبت اگر داد سها را

از خانقه ای شیخ مرو سوی خرابات کآنجا ندهد راه کسی اهل ریا را

زاهد منگر جانب رندان به حقارت آزرده مکن خاطر مردان خدا را

نومید مباش این همه سائل ز وصالش کز خوان(6) شهان بهره(7) بود گاه گدا را

***

غزل 10 [مج]

در راه عشقت از پا افکند چرخ ما را دستی ز مهر و برگیر از خاکم ای نگارا

از ما چو دل ربودی عارض نهان نمودی جز تو کسی ز یاران این کار کرده یارا؟

ص:151

چندی اگرچه کردم پنهان ز خلق دردم آخر ز رنگ زردم گردید آشکارا

ز آغاز دور گردون ای شوخ تا به اکنون از حد نبرده بیرون همچون تو کس جفا را

کس جز تو ای ستمگر هرگز نرانده از در بیگانه وار از در یاران آشنا را

جز آنکه خون شدش دل دیگر چه داشت حاصل دل هرکه داد سائل دلدار بی وفا را

***

غزل 11 [مج، مل1، ل]

دریاب ز راه لطف ما را(1) یاران(2) به هجر مبتلا را

زین رشک که می رسد به کویت بالله که دشمنم صبا را

گاهی ز ره غلط وفا کن هرچند که مایلی جفا را

دیدم(3) به رخت بکش که اکنون بگرفته ام از تو خونبها را

دل بایدش از حیات کندن دلبستۀ یار بی وفا را

راضی به خطا نیم ولیکن تغییر چسان کنم قضا را؟

در راه تو جان اگرچه دادیم نشناخته ای هنوز ما را

خورشید کجا و طلعت دوست با مه چه مشابهت سها را؟

شمشاد کجا و قامت یار با سرو چه نسبتی گیا(4) را؟

سائل تو کجا و وصل جانان با شاه چه الفتی(5) گدا را؟

***

غزل 12 [مج، مل1، ل، مل2]

به جان دردی ز جانان است ما را که استغنا ز درمان(6) است ما را

ص:152

به دل هر دم فزون صد زخم کاری از آن برگشته مژگان است ما را

سیه بختی پریشان روزگاری از آن زلف پریشان است ما را

سرم شوریدۀ سودای عشق است(1) کجا پروای سامان است ما را

تماشاگاه ما تا آن سر کوست فراغت از گلستان است ما را

بود دور از(2) تو مشکل زندگانی ولی جان دادن آسان است ما را

تو در دامان غیر و پارۀ دل ازین حسرت به دامان است ما را

بهای بوسه گر خواهد ز من جان چه منّت ها که بر جان است ما را!

کسی کان(3) لعل خندان دیده داند که دیده از چه گریان است ما را

مگو سائل که برگیر از بتان دل مگر این دل به فرمان است ما را؟

***

غزل 13 [مج]

نکردی هیچ گاهی یاد ما را نه هرگز از پیامی شاد ما را

چو نامم بشنوی آشفته گردی نهی کی گوش بر فریاد ما را

بود چون هر طرف صد دادخواهت نخواهی داد هرگز داد ما را

[... ... ... ... ... ... ... ](4) افکند از قفس دور نهد منّت که کرد آزاد ما را

نباشد در نظر گر آن رخ و زلف چه حاصل از گل و شمشاد ما را

ز کف دادم به یک دیدن دل و دین نظر بر وی دمی کافتاد ما را

سپاه غصه زور آورد ساقی به یک جامی بکن امداد ما را

هجوم آرد اگر زین سان به سویم دهد آخر غمش بر باد ما را

بجز پیر مغان کس نیست سائل که در عالم دهد ارشاد ما را

ص:153

***

غزل 14 [مج، مل1، ل]

طبیب بی مروّت گو خدا را که درمانی کند این درد ما را

نمی دانم پیامت با که گویم که محرم من نمی دانم صبا را

نسیما گر گذر آری به کویش(1) ز من گو آن نگار بی وفا را

که گر(2) با ما وفا یارا نداری مکن زین بیش هم باری جفا را

یکی صد گشت مهر ما ز خطّش(3) ببین خاصیت مهرگیا(4) را

بلایی بدتر از هجران نباشد به عالم عاشقان مبتلا را

ندیدم آشنایی جز تو کز خویش چنین بیگانه راند(5) آشنا را

نگاه چشم مستش خوش بلایی است ز ما یارب مگردان(6) این بلا را

چه باشد گر ز خوان خود نوایی(7) ببخشی سائل زار گدا را؟(8)

***

غزل 15 [مج، مل1، ل، مل2، ت، ج3]

گه جلوه شوخی از کف دل و دین ربود(9) ما را ولی آن زمان که از خود خبری نبود ما را

چو شد اختیارم از کف دگر این زمان(10) چه حاصل ز نصیحت تو ناصح، ندهد چو سود ما را

ص:154

چو ز دیده(1) گشت پنهان رخ همچو آفتابش ز دو دیده گشت جاری به دو رخ دو رود ما را

به بلا و درد هجران من ناتوان چه سازم بکُشد غم جدایی مگر اینکه زود ما را

پر و بال چون نباشد که توان پرید ازینم(2) چو گشاد بند گیرم که ز پا گشود ما را(3)

تو ز ما چو رخ نهفتی و شدی ز دیده غایب چه بگویم آه از این غم که چه رخ نمود ما را

ز گمان و فکر باطل چو نگشت یار سائل پس از این چه سود حاصل که بیازمود(4) ما را(5)

***

غزل 16 [مج، مل1، ل، مل2، ت]

نه خروش چنگ سازد نه صدای عود ما را که بجز نوای ماتم نبود سرود ما را

چو عیان ز چهرۀ ما شده آفتاب رویش(6) ز چه رو دگر ملایک نبرد(7) سجود ما را

ص:155

چو به خویش بینمت(1) من اثری ز(2) خود نبینم نسزد که با وجود تو بود وجود ما را

به نهانی آتش دل بگداخت تن چنانم که عیان نه روشنایی(3) بود و(4) نه دود ما را

چه شراب بود یارب که عطا نمود ساقی که غم دو عالم از دل همگی زدود ما را

بجز آستانۀ او که پناه ماست سائل نبود به جای دیگر هوس سجود ما را

***

غزل 17 [مج]

شنیدی ناله های زار ما را نکردی چارۀ آزار ما را

خدا را از تغافل دست بردار که خون کردی دل افگار ما را

شده در عشق کارم مشکل از هجر خدا آسان کند دشوار ما را

دلم را بیش از این تاب جفا نیست خدا رحمی دهد دلدار ما را

صبا در گلشن کویش گذر کن بگو آن سرو گل رخسار ما را

که بی او سرو قد و آن گل روی نباشد رونقی گلزار ما را

نخواهد کرد منعم زاهد از عشق اگر بیند جمال یار ما را

نداری گر بهای باده سائل گرو کن خرقه و دستار ما را

***

غزل 18 [مج]

ندانستم چه باعث گشت یارا که افکندی چنین از چشم ما را

ص:156

خدا را رخ ز من پنهان مگردان که بینم در رخ خوبت خدا را

ز پا افتاده در راهم چو بینی عنان از ره مپیچان شهسوارا

به قتل چون منی بهر چه رنجه نمایی ساعد سیمین نگارا

به کف گفتم که گیرم دامنت لیک کنم گم چون تو بینم دست و پا را

نه پروایش ز دین باشد نه از کفر به دام زلف خوبان مبتلا را

تو را کی ره به کوی اوست سائل که آنجا نیست ره باد صبا را

***

غزل 19 [مج، مل1، ل]

امان ز زاری دل(1) نیست یک زمان ما را فغان که می کشد این زاری و فغان(2) ما را

به هستیم تو اگر باز بازنشناسی(3) ز بس گداخت غمت مغز استخوان ما را(4)

به جانی ار بخرم از تو(5) بوسه ای نبود(6) در این معامله ای جان من زیان ما را

نگردم از تو اگر صد رهم کشی ز جفا مکن زیاده ازین بیش امتحان ما را

به(7) عشقت از غم دنیا و آخرت رستم دگر بگو که چه پروا از این و آن ما را

من از کجا و جدایی ز خاک درگه تو فکند دور ز تو دور آسمان ما را

جدا ز روی تو شد سائل و نمرد هنوز به سخت جانی او بُد کی(8) این گمان ما را؟

ص:157

***

غزل 20 [مج، مل1، ل]

چرا قرینۀ اغیار می کنی ما را سگ توایم، چرا خوار می کنی ما را؟

گهم ز ناز کُشی گه ز خشم(1) و گه ز ستم پی چه این همه آزار می کنی ما را؟

چنین که بار جفا می نهی به دل دانم ز بار عشق سبکبار می کنی ما را

بجای جان منی لیکن از جفا آخر(2) ز جان خویش تو بیزار می کنی ما را

چو آخرت سر رم دادن است از دامم چرا نخست گرفتار می کنی ما را؟

خبر ز رفتن خود می دهی به ما لیکن ز مرگ خویش خبردار می کنی ما را

چو سائل از در خود خوار و بی نصیب آخر برون برای چه ای یار می کنی ما را؟

***

غزل 21 [مج، مل1، ل]

طلبکاری اگر ای دل بقا را مده از دست دامان فنا را

اگر خواهی خدا از خود گذر کن ز خود نگذشته کی یابی خدا را!

مبرّا ای دل از کبر و ریا شو که تا بینی جمال کبریا را

خوشا عشقی که در دم وارهاند ز مایی و منی(3) بالمرّه ما را

دلی خواهم چنان مشتاق(4) دردت که بگریزد اگر بیند دوا را

سری خواهم چنان سرمست شوقت(5) که پا از سر ندانم،(6) سر ز پا را

نباشد دور سائل گر ز رحمت نوازد خسروی گاهی گدا را

ص:158

***

غزل 22 [مج، مل1، ل، مل2، ت]

ملامت کی کند از عشق مهرویان دگر ما را گشاید هر که بر رخسار ایشان چشم بینا را

چه حاصل جز دل شوریده گشت و دست ببریده ز عشق روی یوسف طعنه زد هر کس زلیخا را(1)

نصیحت گوی نادان از(2) ملامت لب فرو بندد اگر از چشم مجنون بنگرد رخسار لیلا را

نبیند جانب سرو و صنوبر باغبان دیگر اگر در باغ بیند در خرام آن سرو رعنا را

علاج درد بیمار(3) محبّت کی توان کردن گرفتم بر سر بالین او آری(4) مسیحا را

شود صد بار افزون حسرت مرغ گرفتاری که در کنج قفس باید کند نظّاره صحرا را

گروه بوالهوس را رخصت نظّاره کمتر ده ز چشم بد بپوشان ای پری رخسار زیبا را

به پیش هر کس و ناکس خدا را بعد ازین(5) منشین مکن زین بیش با خود همنشین هر بی سرو پا را

ص:159

چه می جویی ز سرو و گل بیا(1) ای دل(2) تماشا کن بتان لاله رنگ(3) و گلرخان سروبالا را

بسی شبها به روز و روزها بی او به سر بردم به امّیدی که یک روزی به خاطر آورد(4) ما را

نیاید(5) دامن وصلش به دست(6) چون تویی هرگز بیا سائل برون کن از دل خود این تمنّا را

***

غزل 23 [مج، مل1، ل، مل2، ت]

برفکنی ز روی خود ای مه اگر نقاب را نور رخت نهان کند(7) پرتو آفتاب را

دیده کسی که یک نظر نرگس نیم خواب تو(8) دیده نبیندش دگر روی قرار و خواب را

لشکر غمزه بیش ازین سر سوی ملک دل مده زیر و زبر دگر مکن(9) مملکت خراب را

بر سر من تو را گذر گر چه فتاد از غلط یافتی از ره خطا عاقبت این صواب(10) را

چارۀ اضطراب دل خواستم از وصال تو لیک فزود بر دلم وصل تو اضطراب را

کاش عنان بادپا بازکشی به ره دمی تا رسمت من از قفا، بوسه زنم رکاب را

لطف اگر نمی کنی ترک جفا برای چه؟ بر سر مهر اگر نه ای کم منما عتاب را

بزم رقیب را مشو شمع و مسوز هر شبی ز آتش رشک دم به دم سائل دل کباب را

ص:160

***

غزل 24 [مج، مل1، ل، مل2، ت]

ای ماه اگر برافکنی از رخ نقاب را خجلت دهی ز روی چو ماه(1) آفتاب را

زان پرده سوز آتش چون آب ساغری ساقی بده که تا درم این نُه حجاب را

باشد مگر(2) به منزل مقصود پی برم تا چند آب جویم و یابم سراب را

زان چشم نیم خواب به من تا نظر فتاد چشمم دگر به خواب ندیده است خواب را

با جان(3) ناشکیب جدا از تو چون کنم تسکین دهم گر این دل پر اضطراب را

خواهد چه باز غمزه ات از ملک دل دگر؟ صد بار بیش تاخته(4) است این خراب را

شد گر چه پیر، از در میخانه در نرفت سائل ز سر نمی نهد عهد شباب را

***

غزل 25 [مج]

رفتی و بردی ز چشمم خواب را وز تن و جانم توان و تاب را

باشدم شب زیر پهلو خار و خس بی تو گر بستر کنم سنجاب را

یافت هرکس، بر رخش در بسته شد از در میخانه فتح باب را

کی به قول دشمن خود جز تو کس از نظر می افکند احباب را

آب چشمم جمله عالم برده بود گر نمی بستم ره این سیلاب را

پیر ما را بین کرم، کز جام می دستگیری کرده شیخ و شاب را

تا نریزی در طلب دُرهای اشک کی بیابی آن دُر نایاب را

گه به پهلو گه به پا گاهی به سر رو به او می پو، مجو آداب را

بی تو خون دل بود در مشربش گر خورد سائل شراب ناب را

ص:161

***

غزل 26 [مج]

مپوش ای بت ز من رخسار خود را که بینم در تو روی یار خود را

ز کفر زلفش از ایمان گذشتم چو دیدم زلف او زنّار خود را

چو همدم جز خیالش نبودم دوست از آن دارم شبان تار خود را

به پایش جان سپردم کردم آسان به عالم حسرت دشوار خود را

نخواهم در قیامت حور و جنّت نماید گر مرا دیدار خود را

به قصر سلطنت دیوانه ام من دهم گر گوشۀ دیوار خود را

اگر خواهی رسی خوشدل به منزل سبک تر کن ز هر کس بار خود را

سر و سامان مجو ای دل چو رندان بیفکن خرقه و دستار خود را

اگر خواهی که قدرت کم نگردد به چشم کم نگر مقدار خود را

مشو مغرور خود هرچند بینی ز یوسف گرم تر بازار خود را

به فکر کار دنیا چند باشی به حق بگذار سائل کار خود را

***

غزل 27 [مج]

بینم اگر به راهی من سرو ناز خود را در گوش او رسانم عرض نیاز خود را

از فتنه های دوران گیرم کناره گیرم لیکن چه چاره سازم من فتنه ساز خود را

بر کار خویش خندم آغاز جان سپاری اکنون چو یادم آید من احتراز خود را

از حال ما کسی را تا آگهی نباشد کردم نهان ز هرکس من سوز و ساز خود را

پامال اگر نخواهی در خاک راه دلها در پیش پا میفکن زلف دراز خود را

رسوای خلق گشتم ای دل من از که بینم با هیچ کس نگفتم غیر از تو راز خود را

ص:162

کی ترک عشقبازی سائل کنم که دانم(1) بهتر ز کار دیگر عشق مجاز خود را

***

غزل 28 [مج، مل1، ل، مل2]

طاقت جور بیش ازین نیست من فگار را ای فلک اختیار کن کاری ازین دو کار را

رحم و مروّتی فکن یا به دل آن نگار را صبری و طاقتی بده یا من بی قرار را

دیده بود که روشنم از رخ او(2) شود شبی بخت به خواب اگر کند دیدۀ روزگار را

زیر و زبر کند دمی سیل سرشک عالمی رخصت گریه گر دهم دیدۀ اشکبار را

مرغ شکسته بال و پر کش بود آشیان قفس پیش وی از خزان کجا فرق بود بهار را؟

از من و از دل منش آگهی از چه رو بود هر که نداده دل ز(3) کف یار ستم شعار را

دور ز کوی مهوشان(4) سائل زار داد(5) جان برد به خاک عاقبت حسرت آن دیار را

***

غزل 29 [مج]

بر میان بستی به قصد قتل من شمشیر را من نمی دانم که یادت داد این تأخیر را!

بر نیامد هیچ کاری چون ز آه و زاریم چند از دل برکشم این آه بی تأثیر را

هیچ سودی نیست با تقدیر در تدبیر تو ای مدبّر گر توانی چاره کن تقدیر را

آن که او می کرد احیا مرده(6) را کاری نبود گر توانی گو جوان گردان دوباره پیر را

در سر زنجیر زلفش ماند پای دل به بند اینچنین دیوانه می خواهد چنین زنجیر را

کی ز زخم تیر مژگانش پذیرد التیام تا برون از دل نیاری ناوک آن تیر را

ای که در آبادی دل سعی بیجا می کنی نیست این ویرانه هرگز مستعد تعمیر را

ص:163

شرح حال خود بیان سازم تو را خاطر نشان من که عاجز بوده ام همواره این تقریر را

می گشاید دل مرا ای سائل از باد بهار باد صبح ار می گشاید غنچۀ تصویر را

***

غزل 30 [مج، مل1، ل]

تا چند به یک چشم ببینی همه کس را بشناس ز ارباب وفا اهل هوس را

آیی چو در آخر نفسم بر سر بالین دانم ز(1) همه عمر به آن نیم نفس را

چون منع کنم مرغ دل خود ز لب تو از شهد چسان باز توان داشت مگس را؟

از بهر خدا تا که زنم بوسه رکابت یک لحظه عنان باز کش ای شوخ فرس را

دلها به فغانند ز بس(2) در پی محمل کس نشنود از زاری دل بانگ جرس را

هر مرغ که بال و پر پرواز ندارد بیجاست که از دست دهد کنج قفس را

تاب تو کجا سائل و درد غم هجران در خرمن آتش چه بقا پشتۀ خس را؟

***

غزل 31 [مج، مل1، ل، مل2، ت]

نبوسم(3) پا اگر صدبار هر دم پاسبانش را گذارد کی دمی یکبار بوسم آستانش را؟

چه شب ها بی رُخش بردم به سر در کنج تنهایی که بیش از روز محشر طول بودی هر زمانش را

تغافل می نماید آن قدر(4) در وعده با عاشق که چون آید نمی بیند به جا نام و نشانش را

ص:164

بنال ای دل که از بسیاری آه و فغان آخر نمودم مهربان با خود دل نامهربانش را

نگیرد تا به جایش زاغ منزل ای خوشا مرغی(1) که از گلشن چو شد، زد برق آتش آشیانش را

کند گر در فساد(2) کار خود کوشش عجب نبود نفهمیده است عاشق هیچگه سود و زیانش را

بیا بردار دست ای سائل از سودای ابرویش که نتوانی کشیدن هرگز از سختی کمانش را

***

غزل 32 [مج]

گر بگویم حال زار خویش را دل به درد آرم نگار خویش را

روزهای تیره را گر سر برم چون کنم شبهای تار خویش را

دل بدان زلف سیه بستم ولی تیره کردم روزگار خویش را

کس برش بی قدرتر نبود ز من آزمودم اعتبار خویش را

نیست دیگر آرزویی در دلم گر ببینم روی یار خویش را

جز به کوی او نمی بینم دگر هیچ جایی من قرار خویش را

رفت دل از سینه و بر جا گذاشت درد و داغی یادگار خویش را

دست و پایی کو که تا گیرم عنان توسن چابک سوار خویش را

در غریبی مهربان سائل ندید با غریبان مهر یار خویش را

ص:165

***

غزل 33 [مج، مل1، ل، مل2، ت]

ساقی بیا در جام کن آن آب آتش فام را تا شویم از رخسار(1) دل گَرد غم ایام را

گر اهل مجلس را ز می ساقی غم از دل می بری(2) از جمله من غمگین ترم، اوّل به من ده جام را

از ساکنان میکده کی سر زند کین کسی؟ صاف است دل با عالمی رندان دُردآشام را(3)

در راه عشق پر خطر خواهی گذاری(4) پا اگر باید نهاد از خود به در آنجا نخستین گام را

آرد چه یارب بر سرم با من نشیند گر شبی شوخی که برد از(5) یک نگه از خاطرم آرام را(6)

آن مه کز استغنا گهی پروای شاهان نیستش مشکل برد کس پیش او نام من گمنام را

او را که از روز ازل شد مستی و رندی عمل مشکل نگوید این زمان گر ترک ننگ و نام را

صبح قیام ای دل مگر آید شب هجران به سر ورنه جز این صبح دگر از پی کجا این شام را

سائل به وصل او بود کی چون تویی را(7) دسترس تا چند آخر می پزی(8) این آرزوی خام را؟

ص:166

***

غزل 34 [مج، مل1، ل]

روزی که کرد با تو فلک آشنا مرا روزی نکرد از تو بغیر از جفا مرا

در راه عشق سر به در آورده از دلم خاری که رفته است سراسر به پا مرا

طالع نگر دلا که بتان بهانه جو(1) کشتند عاقبت به گناه وفا مرا

صیاد من که مرغ دلم پای بند اوست بندی دگر برای چه بندد(2) به پا مرا؟

از هم جدا کند فلک ار(3) بند بند من بهتر از آنکه از تو نماید جدا مرا

باشد مرا به روز و شب این آرزو که باز روزی کند وصال تو روزی خدا مرا

ز اوّل چو گشت عشق رخت سرنوشت من آخر بگو چه چاره بود با قضا مرا؟

سائل علاج درد دلم گو مکن(4) طبیب چون درد درد اوست نسازد دوا مرا(5)

***

غزل 35 [مج، مل1، ل، مل2، ت]

نیست در عشقت خبر از دین و از دنیا مرا با وجودت کی بود اندیشۀ اینها مرا

از چه اندیشم ز طوفان بلا زین پس دگر این زمان چون ز(6) آتش دل دیده شد دریا مرا

نیست سیر باغ و گلگشت بهارم آرزو هر کجا باشی تو باشد روی دل آنجا مرا

شد به صحرا چون ز شهر آن دلبر خرگه نشین(7) بعد ازین مشکل کند در شهر کس پیدا مرا

هر شبی کان شمع باشد شمع بزم افروز غیر آتش غیرت بسوزد جمله سر تا پا مرا

وعدۀ وصلم به فردا داد سائل باز لیک هجر او مشکل گذارد زنده(8) تا فردا مرا

ص:167

***

غزل 36 [مج، مل1، ل]

گرچه بیدادش ز جا برکند بنیاد مرا هیچکس نشنید از دستش گهی(1) داد مرا

بس که دور از وی به سر بردم به کنج بی کسی امتداد هجر برد از خاطرش یاد مرا

گر به دامش در گرفتاری به زاری جان دهم از هلاک من چه پروا سرو آزاد مرا؟

دیگر ای دل این قدر بیهوده نالم تا به کی چون نخواهد کرد هرگز گوش فریاد مرا

کاش رسم صبر در کنج قفس آموزدم آن که آیین جفا آموخت صیاد مرا

رام با کس کی شود آن شوخ؟ ای دل شاد باش که الفتی با آدمی نبود پری زاد مرا

نیست با شکّرلبان طبع مرا آمیزشی آرزوی ذوق شیرین(2) است فرهاد مرا

گر نهد آن مه قدم سائل گهی در کلبه ام رشک گلشن ساخت خواهد محنت آباد مرا

***

غزل 37 [مج، مل1، ل]

تنها نه سوی روی(3) تو دل می کشد مرا هر موی تو به سوی تو دل می کشد مرا

گر می روم به گشت گل و لاله دور نیست کانجا شمیم بوی تو دل می کشد مرا

ص:168

جانا همیشه در دل من گرچه جای توست(1) دایم به جستجوی تو دل می کشد مرا

گشته است بهر او وطن آنجا غریب نیست آری اگر به کوی تو دل می کشد مرا

سائل چو نیست ذکر تو جز وصف روی دوست دایم به گفتگوی تو دل می کشد مرا

***

غزل 38 [مج، مل1، ل، مل2]

خلوت دل چون برای یار(2) می باید مرا این سرا زان خالی از اغیار می باید مرا

یار زیباروی ما پنهان ندارد روی خویش لیک چشمی قابل دیدار می باید مرا

نیست با تسبیح و با سجّاده ام کار این زمان کافر عشقم من و زنّار می باید مرا

تا به هر طورش دهم هر دم ز نو دین و دلی صد هزاران دین و دل در کار می باید مرا

کی گشاید غنچۀ دل از تماشای گلم جلوۀ آن سرو گل رخسار می باید مرا

یک نگاه آشنا از نرگس بیمار او بهر درمان دل بیمار می باید مرا

تا کشم بار جفا و جور او سائل به دوش صبر افزون، طاقت بسیار می باید مرا

***

غزل 39 [مج، مل1، ل، ش]

یا بکش خنجر کین زود و بکش زار مرا یا ازین خوب تر ای یار(3) نگه دار مرا

غمزه را یا تو مده رخصت آزردن دل یا بکن چارۀ درد دل افگار(4) مرا

باشد از کیش وفا دور خدا را که کشی(5) ای گل از گفتۀ اغیار چنین خوار(6) مرا

روز وصل است بیا ای اجل از بهر خدا به(7) شب هجر مینداز دگر کار مرا

ص:169

می زنم دم اگر از عشق گواهم اینک(1) اشک سرخ و رخ زرد و تن بیمار مرا

می کند روز وداع از نگه آخر کار بی نصیب از رخ او دیدۀ خونبار مرا

هرکه بیند رخ زیبای بت من سائل لاجرم می گذرد از سر انکار مرا

***

غزل 40 [مج]

کیست تا گوید ز من یار دل آزار مرا کز جفا تا چند خون سازی دل زار مرا

آیدم آهسته از دل نالۀ زاری به گوش باز گویی یک نفس باقی است بیمار مرا

آن متاعم من که نبود گر به هیچم کس خرد جز پشیمانی ز بیع من خریدار مرا

روز مرگ و یار بر بالین و من زار، ای اجل با شب هجرش نیندازی دگر کار مرا

ای که در افشای سرّ عشق منعم می کنی گر توانی چاره ای کن چشم خونبار مرا

روشنش گردد که نبود تیره روزی همچو من هر که بیند در جهان روزی شب تار مرا

خار پای من چه حاجت، خار دل آور برون این سخن گوید کسی ای کاش غمخوار مرا

خون شود دل در برش یارب ز جور دلبری هرکه تعلیم جفا آموخت دلدار مرا

هست مشعِر شعر من بر بی شعوری های من سر به سر سائل نگر دیوان اشعار مرا

***

غزل 41 [مج، مل1، ل]

کند به وعدۀ وصلش امیدوار مرا برای آنکه کشد درد انتظار(2) مرا

کجا ز شرم توانم نظر کنم سویش ز بعد عمری اگر هم شود دچار(3) مرا؟

کنار من ز گل اشک رشک گلشن شد کناره کرد چو آن نوگل از کنار مرا

تمام مدّت عمرم چو شام هجر گذشت نبود روز وصالی به روزگار مرا

ص:170

پی چه پا کشم از راه عاشقی ناصح گرفتم اینکه به دست است اختیار مرا

ز گشت باغ و بهارم چه منفعت سائل چو نیست در نظر آن یار گلعذار مرا

***

غزل 42 [مج، مل1، ل، مل2]

ای خاک رهگذار تو کُحل بصر مرا افتاده ام به راه تو، بگذر به سر مرا

من چون تو را ز حال خود ای مه خبر کنم از حال خود چو هیچ نباشد خبر مرا؟

پیداست آتشی که نهان کرده جای دل(1) از سوز نالۀ شب و آه سحر مرا

گر نفکنی(2) به سوی من از مرحمت(3) نظر می افکنی برای چه جرم از نظر مرا؟

غرقم به بحر عشق تو از پای تا به سر نبود ز موج حادثه دیگر خطر(4) مرا

دل آمد از تطاول دوری مرا به جان از بس که کرد هجر تو خون در جگر مرا

رسوا جز آنکه کرد مرا پیش چشم خلق سائل چه بود حاصل ازین چشم تر مرا؟

***

غزل 43 [مج، مل1، ل، ش]

افکند بخت بد ز درت(5) دربدر مرا ورنه نبود هیچ خیال سفر مرا

تا دیده وا کنم به(6) رُخش آخر ای اجل(7) مهلت ده از(8) برای خدا یک نظر مرا

روز وداع از نگه آخرین او پیوسته بی نصیب کند چشم تر مرا

تا بگذرد سواره به بالین من مگر(9) یک دم بیفکنید بدان(10) رهگذر مرا

ص:171

نبود نصیحت تو مرا هیچ سودمند ناصح مده برای خدا درد سر مرا

افکند عشق تازه جوانی ز نو دگر(1) پیرانه سر هوای جوانی به سر مرا

در پیش زخم(2) ناوک دلدوز غمزه اش سائل بغیر سینه نباشد سپر مرا

***

غزل 44 [مج، مل1، ل، مل2]

داده سنگ ستم از بام تو پرواز مرا کو فریب تو که تا صید کند باز مرا؟(3)

چون کشی تیغ پی کشتن ارباب وفا پیشتر از همه خواهم کنی آواز(4) مرا

از تو یاران همه ناکام جدا می باشند یا همین(5) کرده جدا طالع ناساز مرا؟

خون به دل چند کنی هر نفس از راه دگر گه ز کین، گه ز تغافل، گهی از ناز مرا؟

چون رها می کنی از دام خودم در انجام دست و پا بهر چه می بندی از آغاز مرا؟

می کشد چشم تو از سحر و فسون دم به دمم می کند لعل لبت زنده به اعجاز مرا

خواستم راز دلم فاش نگردد سائل کرد رسوا چه کنم دیدۀ غمّاز مرا

***

غزل 45 [مج، مل1، ل]

جز پای بوس دوست نباشد هوس مرا یارب به این مراد بده دسترس مرا

تا دیده وا کنم به رُخش آخر ای اجل مهلت بده برای(6) خدا یک نفس مرا

دور از رخ تو بس که در افغان و ناله ام در سینه بسته اند تو گویی جرس مرا

دیگر نماند ذوق رهایی به خاطرم صیاد گو رها نکند از قفس مرا

ص:172

پیش که از جفات(1) کنم شکوه باز گوی چون نیست جز تو در دو جهان هیچ کس مرا

فریاد من ز دست تو باشد ولی چه سود چون نیست کس بغیر تو فریادرس مرا

سائل برای باختن دین و دل از او از گوشه های چشم نگاهیست(2) بس مرا

***

غزل 46 [مج، مل1، ل، مل2، ج3]

تا نسازد چشم جادویش ز خود غافل(3) مرا کی تواند از نگاهی برد از کف دل مرا

جز سر کویش که باشد روز و شب منزل مرا حاش لله گر بیاساید به جایی دل مرا

مشکلی ناگشته(4) از صد مشکلم آسان که باز آورد در پیش عشق از نو یکی مشکل مرا

جز که می سازد دل صیاد را بی رحم تر(5) حاصلی نبود ازین فریاد بی حاصل مرا

کاش از زخم دگر کار مرا سازد تمام آن که کرد از خنجر مژگان چنین(6) بسمل مرا

آن قدر مهلت بود در زیر تیغم کاشکی تا بیفتد چشم یک ره بر رخ(7) قاتل مرا

با چنین خوبان لیلی وش که در این کشورند هست مجنون هر که خواند(8) بعد ازین عاقل مرا

ص:173

کاش یک ره هم کند مایل دل او را به مهر آن که سوی او چنین کرده است دل مایل مرا

غیرت انگیز است از بس طبع آتشناک عشق(1) رشک می آید در آن کو سائل از سائل مرا

***

غزل 47 [مج، مل1، ل]

کسی چگونه رساند به او پیام مرا که پیش او نتوانند برد نام مرا

نصیب من نشود هیچ غیر ناکامی حواله گر به لب او کنند کام مرا(2)

چنان ز دست غمش تیره روزگارم من که کس ز هم(3) نکند فرق صبح و شام مرا

چو چید ساقی دوران بساط می در دم فلک ز خون جگر پر نمود جام مرا

اسیر سنگدل(4) کافری چو خویشش کرد فلک کشید از او آخر انتقام مرا

به سرو خویش دگر باغبان چرا نگرد اگر نظاره کند سرو خوش خرام مرا؟

کنون که یار سگ خویش خواندم سائل دگر چگونه ندارد کس(5) احترام مرا؟

***

غزل 48 [مج، مل1، ل]

دل گرفتار است در آن زلف خم در خم مرا دست و پا بهر چه می بندی دگر محکم مرا

منّت تیغت از آن دارم که از یک زخم ساخت آنچنان کارم که نبود منّت(6) مرهم مرا

روز و شب در کنج تنهایی جدا از یار خود نیست غیر از ناله و زاری کسی همدم مرا

راز خود می خواستم کز هر کسی دارم نهان کرد رسوا، چون کنم این دیدۀ پر نم مرا

تا غمت جا کرده در دل نیست ای آرام دل در دل از اندوه و از شادی عالم غم مرا

ص:174

جان به این شادی که من در راه جانان می دهم بنگرد گر مادرم گیرد کجا ماتم مرا؟

از پی روزی زنم(1) تا چند سائل دست و پا اختیاری نیست چون یک جو به بیش و کم مرا

***

غزل 49 [مج، مل1، ل]

باشد اگر به هر سر مو صد زبان مرا وز هر زبان به حمد تو صد داستان مرا

وانگه تمام عمر به این شیوه(2) بگذرد آرد برون ز عهدۀ شکرت چسان مرا؟

طی زمان حمد و ثنای(3) تو چون کنم شکری چو(4) واجب است ز تو هر زمان مرا؟

از شادمانی و غم ایام فارغم(5) زان رو که هست دل به غمت شادمان مرا

یارب به هستی تو که ایمن ز نیستی(6) است کز قید و بند هستی خود وارهان مرا

سودای عشق تو به سرم تا فتاده(7) است باشد نه فکر سود و نه بیم زیان مرا

یک دم ز جستجوی(8) تو فارغ نبوده ام با(9) آنکه کس نداد ز کویت(10) نشان مرا

آورده ام به درگه تو رو به صد امید محروم و ناامید ازین(11) در مران مرا

حدّ من از کجا که چنین یا چنان(12) کنم باشد به هر چه مصلحتت کن چنان مرا

یارب به فضل خویش که دایم ز مرحمت داری ز شرّ نفس لعین در امان مرا(13)

سائل به رتبه گر گذرم از ملک بجاست خوانند خلق اگر سگ این(14) آستان مرا

ص:175

***

غزل 50 [مج]

صبا بگوی ز من ماه مهربان مرا که داغ آتش هجر تو سوخت جان مرا

بیا که خالی از آن سرو قدّ و آن گل روی طراوتی نبود باغ و بوستان مرا

گذشت روز و شبم در فراق تیره و تار نبود مهر و مهی هرگز آسمان مرا

کمان حسن ببازد تو را کسی که فکند نشان تیر تو او ساخت استخوان مرا

حدیث محنت مجنون فسانه می داند نموده هرکه دمی گوش داستان مرا

دلش به حال من ار سنگ کر بود سوزد کسی بغیر تو گر بشنود فغان مرا

وگر شکایت تو از زبان من سر زد بیا به تیغ ستم قطع کن زبان مرا

من آن نیم که ز بیداد رو بگردانم بسی به تجربه کردند امتحان مرا

خبر ز حال منش کی بود کسی سائل که دل به دست نداده است دلستان مرا

***

غزل 51 [مج، مل1، ل]

راندی به حرف دشمن(1) ازین آستان مرا ای دوست از تو بود کجا این گمان مرا؟

من آن نیم که ترک تو گویم ز بیم جان کردی هزار بار فزون امتحان مرا

با آنکه از جفای تو بر ما(2) چها گذشت نگذشت(3) شکوۀ تو گهی(4) بر زبان مرا

گر در بهای بوسه ز من جان کنی طلب باشد در این معامله منّت به جان مرا

تا سر نهم(5) به پای تو و آنگاه جان دهم کاش این قدر دهد اجل آخر امان مرا

می خواهم اینکه از تو کنم منعِ خویش من دل می رود ز دست ولیکن عنان مرا

گر سر نهم به پای سگ آستان او سائل ز فخر سر گذرد ز آسمان(6) مرا

ص:176

***

غزل 52 [مج]

به پهلوی سگ او غیر دید جای مرا برید از سر کویش ز رشک پای مرا

طبیب را چه اگر از علاج عاجز ماند(1) کسی چه چاره کند درد بی دوای مرا

فغان که هیچ گهش در جهان رهایی نیست ز دام عشق دل زار مبتلای مرا

اگر ز کشتن من نیست از کست پروا مبین به بی کسی من ببین خدای مرا

بگو که دید رخ من به گاه جان دادن اگر کسی طلبد از تو خونبهای مرا

شکست چون پر و بال مرا به سنگ ستم کنون چه سود گرفتم گشود پای مرا؟

نمانده است اگر وجه می تو را سائل برو به باده فروشان بده دوای مرا

***

غزل 53 [مج]

بود کی بجز عشق کاری مرا بود گر به کار اختیاری مرا

عنان دل امروز از کف ربود ز یک لعب چابک سواری مرا

به تیرم زد از دور امّا نبست به فتراک خود شهسواری مرا

نباشد بجز در سر کوی تو به هر جا که باشم قراری مرا

جدا از تو روزی که ای مه گذشت فزون بود از روزگاری مرا

پس از من نکو دار دل را که نیست جز این در جهان یادگاری مرا

خوش آن روز و فرخنده آن روزگار که پیش تو بود اعتباری مرا

کنم یاد دایم ز آغاز شب که دل بود خوش ز انتظاری مرا

فغان سائل از دل که هر دم کند ز نو باز عاشق تباری مرا

ص:177

***

غزل 54 [مج، مل1، ل، مل2، ت]

به رهت کسی که خواهد ز وفا سپرد جان را به هلاک او چه بندی دگر از جفا میان را؟

ز هجوم ناتوانی شب دوریت به حالم دل سنگ خاره سوزد چو ز دل کشم فغان را

بکشی هزار بارم(1) ز جفا اگر به روزی به شکایت تو حاشا کنم آشنا زبان را

چه خبر ز طرف باغ و ز فضای راغ دارد به قفس فتاده مرغی که ندیده آشیان را؟

به هزار سعی گیرم سر راه او گرفتم به چه دست و پا توانم که بگیرم آن عنان را؟

گه مردنم به بالین دمی از وفا نشستی به خدا نداشتم من ز تو هرگز این گمان را

نفسی دگر خدا را ز ترحّم ای نگارین بنشین که تا سپارم به تو جان ناتوان را

به تمام جور سائل اگر آورد تحمّل چو تو را به غیر بیند ندهد چگونه جان را؟

***

غزل 55 [مج، مل1، ل، مل2، ج3]

ای برده رخت رونق بتخانۀ چین را وی سوده بتان پیش تو بر خاک جبین را

سروی نبود چون تو گلستان(2) ارم را حوری نبود همچو تو فردوس برین را

حاشا که بیابم(3) چو تویی را به زمانه گیرم که بگردم(4) همۀ روی زمین را

دادم به رهت آنچه مرا بُد همه از(5) کف تنها نه همین صرف تو کردم دل و دین را

هر گه گذری از(6) رهی ای شوخ سواره مالم(7) به نشان سُم اسب تو(8) جبین را

خواهی نشود کام دلم تلخ، بر غیر مگشا(9) به شکرخنده لبان نمکین را

ص:178

با آبله پایان ره کوی خرابات دعوی نرسد زاهد سجّاده نشین را

جان سائل اگر پیش تو آورد مکن عیب مسکین چه کند هیچ ندارد بجز این را

***

غزل 56 [مج، مل1، ل، مل2، ت]

اگر نه قتل من خسته مدّعاست تو را به مدّعی دگر این مصلحت چراست تو را؟

چه احتیاج به تیغت برای کشتن من به نیم غمزه چو این آرزو رواست تو را؟

به زیر تیغ به قاتل دمی نظر کردی(1) دلا دگر طلب خون بها خطاست تو را

بجاست ای دل اگر دست و دل ز جان شویی چرا که یار ستم خوی(2) و(3) بی وفاست تو را

بود ز هوش و دل و دین و صبر(4) بیگانه چو من کسی که در این کشور آشناست تو را

ز دست خوی تو کس نیست کاندر افغان نیست ز بس که با همه کس جنگ و ماجراست تو را

اگر چه در دل تو نیست جای هیچ کسی دل کسی نبود کاندر آن نه جاست تو را

گرت چه(5) شیوه بود کینه، مهر هم دانی که دل به این دو صفت هر دو آشناست تورا

ص:179

وفا و مهر تو لیکن تمام قسمت غیر جفا و جور سراسر نصیب ماست تو را

چه می شود به غلط گر وفا کنی گاهی شعار اگر چه ستم، پیشه گر جفاست تو را

به خاک مقدمش ای چشم دیده روشن کن که گرد رهگذر دوست توتیاست تو را

نگفتمت که مده دل به کس که کشته شوی؟ سخن نمی شنوی سائل! این سزاست تو را

***

غزل 57 [مج، مل1، ل، مل2]

چه لذّت است ندانم خم کمند تو را که نیست میل رهایی اسیر بند تو را

ز شیوۀ دگران گر نگاه دارم دل چگونه دل ندهم طور دلپسند تو را؟

کشم به دیدۀ خود هرکجا که یابم من(1) به جای سرمه غبار سُم سمند تو را

چه داند اینکه(2) مرا این همه فغان(3) از چیست ندیده(4) هر که سهی قامت بلند تو را

علاج خود ز که جویم چو نیست درمانی بغیر شربت وصل تو دردمند تو را

به گریه های منش هر که خنده می آید بگو نظاره کند لعل نوشخند تو را

به این بلا ز چه می گشت مبتلا سائل نخست ناصح اگر می شنید پند تو را؟

***

غزل 58 [مج]

هرگز آزادی هوس نبود گرفتار تو را هیچ وقتی میل صحّت(5) نیست بیمار تو را

ص:180

دل نه گاهی شاد و نی خاطر شود گاهی غمین از غم و شادی این عالم دل افگار تو را

برهمن بر یاد ابروی تو ای زیبا صنم سجده آرد هر کجا بیند پرستار تو را

در بهای یوسف ار می داد هر کس سیم و زر هست نقد جان به کف یکسر خریدار تو را

جانب بازار یوسف گرم کی زینسان شدی گر زلیخا دید اوّل روز بازار تو را

سیریش از دیدن دیدار تو باشد محال دیده باشد یک نظر هر کس که دیدار تو را

هر قدر گردیده ام گر دیده ام من کافرم در همه گلشن گلی هرگز چو رخسار تو را

گر تو با این قدّ و این قامت خرامی در چمن سرو ناز از پا فتد بیند چو رفتار تو را

دل تو را دانند پر خون است از دست کسی هر کجا بینند سائل چشم خونبار تو را

***

غزل 59 [مج]

چشم بینا و دل آگاه را هر که دارد کی کند گم راه را

هر که خود را در میان هرگز ندید دید در هر جا که دید الله را

هر نفس در دل مده جا بوالهوس پاک ساز از خس مقام شاه را

نیست در روز و شب من ماه و مهر یا فروغی نیست مهر و ماه را!

ما نمی خواهیم، زاهد! از تو باد منصب دنیا و مال و جاه را

دانۀ خالت لب چاه ذقن مرغ دل دید و ندید آن چاه را

از دمی سوزد سحرگه عالمی گر کشد از سینه سائل آه را

***

غزل 60 [مج، مل1، ل، مل2، ت]

یارب ندانم(1) از کجا آرم بهای باده را گر برندارد میفروش این خرقه و سجّاده را

ص:181

هر کس که عاشق شد دگر باکی ندارد از خطر باشد چه پروا از بلا بر مرگ دل بنهاده را!

صد دل به یک افسون به در از ره بری ای عشوه گر جز او(1) ندیدم من دگر طرّار ازینسان ساده را

از حالم ای سرو سهی دانم نیابی(2) آگهی باشد ز بی برگی خبر کی برگ عیش آماده را

از پند بیجا هیچگه نبود بجز بادش به کف هر کس نصیحت می کند مرد دل از کف داده را

چون بینم افتد در دلم یاد دیار و منزلم در باغ هر گه آشیان مرغ به دام افتاده را

دانسته بودش ز ابتدا سائل چنین گر بی وفا در دام او کی مبتلا کردی دل آزاده را

***

غزل 61 [مج، مل1، ل، مل2، ت]

چند خورم حسرت رفته و آینده را درد و غم این و آن کُشت دل زنده را

زان می اندیشه سوز گر دهیم(3) ساغری جمع کنم ساقیا هوش پراکنده را

گر بنمایی به روز آن(4)رخ عالم فروز چهره نتابد(5) دگر مهر فروزنده را

سرو قدان را فتد لرزه به تن همچو بید(6) گر به خرام آوری سرو خرامنده را

تا که ببندند لب، نوش لبان از(7) سخن رخصت یک حرف ده لعل شکرخنده(8) را

ص:182

ز آتش دل سوختم(1) دست رسد کاشکی کآرم از این سینه در آتش سوزنده را

سائل از این زندگی مرگ بسی بهتر است عمر اگر اینچنین می گذرد بنده را

***

غزل 62 [مج]

ساقی به دور لاله بگردان پیاله را خجلت ده از پیالۀ خود جام لاله را

برخیز و می تو در قدح ما بریز نیز چون ریزد ابر در قدح لاله ژاله را

در سال نو چو هست می کهنه کارساز از شیشه کن به جام شراب دوساله را

تا هر که بشنود فتدش آتشی به جان مطرب ز سوز دل بکش از سینه ناله را

گل خار آیدش به نظر هر که بنگرد در گشت باغ آن گل سنبل کلاله را

بنگر به دور ماه رخش کو غبار خط هر کس به دور ماه ندیده است هاله را

دل از کفم به در کند آن دم که می کند محو نظارۀ من حیران واله را

ساقی چو می به بزم به گردش در آوری اوّل بده به سائل غمگین پیاله را

***

غزل 63 [مج]

ای ز نامت زیب و فر هر نامه را وی ز ذکرت ترزبان هر خامه را

کرده از یاد تو در وجد و سماع گرم صوفی هر سحر هنگامه را

بو که دریابد مشامم بوی غیب قوّتی یارب ببخش این شامه را

جهد کن زاهد که از خاصان شوی نی که بفریبی به افسون عامه را

گردنت خم گشت زین بار گران اندکی کوچک کن این عمّامه را

درگذر از هر چه نبود کام دوست کام کم جو این دل خودکامه را

در برت این خرقۀ سالوس چیست؟ رو چو سائل ده به جام این جامه را

ص:183

***

غزل 64 [مج، مل1، ل، مل2]

نشد کز صحبت من دل نگیرد هیچ یاری را ندارد آسمان چون من به خاطر دل فگاری را

ز بس کافسرده باشد طبعم از خاطر پریشانی به صد پژمردگی بردم به سر هر نوبهاری را

خوش آن سالک که در راه طلب از پای ننشیند به قدر اینکه هم از پا برآرد نیش خاری را

به امّیدی که یک روزی شود وصل توام روزی به سر بردم به محنت در فراقت روزگاری را

به مرگ چون منی همچون تویی را دل کجا سوزد غریبی گر ز غم میرد چه پروا شهریاری را؟

به این بی دست و پایی ها به من(1) بنگر که می خواهم عنان بادپا گیرم به ره چابک سواری را

بر آن در آزمودم بارها من خویش را سائل ندیدم همچو خود در کوی او بی اعتباری را

***

غزل 65 [مج]

راندی ز درت زار چو من دربدری را کم دیده کسی همچو تو بیدادگری را

تا چند ندانم ز جفا و ستم ای شوخ هر لحظه کنی خون دل خونین جگری را

با کنج قفس گو چه کند گر نکند خوی مرغی که به خود ره نبرد بال و پری را

گر هیچ خبر نیست پی هیچ عجب نیست از حال دل ما ز خدا بی خبری را

حاشا که چو من دیده کسی در چمن دهر بی سایه و بی برگ و ثمر کس شجری را

ص:184

قاصد خبر آورد ز بیماری اغیار امّید کزین خوبتر آرد خبری را

غیر از شب هجرم که ندارد سحر از پی کی کس به جهان دیده شب بی سحری را

یارب که سزاوار چنین بی بصری نیست گر بر تو گزیند ز نکویان دگری را

سائل! چه توقّع که دهد آن شه خوبان در محفل خود جا چو تو بی پا و سری را؟

***

غزل 66 [مج، مل1، ل]

خدا را(1) در دل افکن رحم بی پروا جوانی را که پرسد گاهگاهی حال پیر ناتوانی را

دلم در سینه فرسود از جدایی کاشکی افتد گذر بر سوی مصر از ملک کنعان کاروانی را

نه پا را قوّت رفتن نه کف را تاب گیرایی چسان گیرم عنان توسن چابک عنانی را(2)

ز مهر و ماه در سال و مهم این آرزو باشد که سازد مهربان با من مه نامهربانی را

مبال ای گل به حُسن خویش زین بیش اندرین گلشن که دارد هر بهاری در جهان از پی خزانی را(3)

بجانم(4) گر ز دست جور آن بدخو عجب نبود تحمّل چند باشد بر جفا آزرده جانی را؟

جز این در در جهان نبود بجایی راهبر سائل مران از درگه خود همچو او بی خان و مانی را(5)

ص:185

***

غزل 67 [مج، مل1، ل، ج3]

مران از گلشن کویت چو من بی آشیانی را که تنگ از عندلیبی جا نگردد گلستانی را

نخیزد چون قد رعنایت ای گل سروی از باغی(1) کدامین بوستان دارد چنین سرو روانی را؟

تو را گر آگهی از حال من نبود عجب نبود خبر از خسته جانی کی بود آسوده جانی را؟

ز غم می میرم و درد دلم ناگفته می ماند که بر بالین نمی بینم ز یاران(2) همزبانی را

ز من مگذر بدینسان بی خبر، یک ره به یاد آور ز حال در رهت افتاده از پا ناتوانی را

سزاوار جفا باشد چو من هرکس که بگزیند میان مهربانان دلبر(3) نامهربانی را

عجب نبود ز نو(4) سائل اگر دیگر جوان گردد که می ورزد در این پیرانه سر عشق جوانی را

***

غزل 68 [مج]

کسی کی قدر داند راحت روز جوانی را به سختی بگذراند تا به پیری زندگانی را

توانگر را خبر از رنج درویشی کجا باشد توانایان چه می دانند درد ناتوانی را

برد لذّت کسی از کامیابی در جهان آری که یابد بعد ناکامی و سختی کامرانی را

اگر در محنت ایام پیری باخبر بودی گزیدی کی به عالم خضر عجز جاودانی را

فکنده پیر با قدّ دوتا سر پیش بهر آن مگر گم کرده یابد باز از نو عمر فانی را

جوانا در جوانی داد عیش و خرّمی بستان که در پیری نخواهی یافت دیگر شادمانی را

نداند درد پیری هر قدر پوید کسی سائل مگر آن کس که می داند زبان بی زبانی را

ص:186

***

غزل 69 [مج، مل1، ل، ج3]

بیرون چه کنی از سر کویت چو منی را؟ جا تنگ ز یک مرغ نگردد چمنی را

مگذر سوی زلفش که بود مجمع دلها بر هم مزن ای باد صبا انجمنی را

ای مدّعی آخر ز در یار چه خواهی در بزم فرشته چه محل اهرمنی را؟!

تا رفتی ازین بادیه از گریه دو چشمم تر ناشده نگذاشته رَبع و دمنی را

جز خطّ بناگوش تو ای شوخ که دیده سنبل که در آغوش بگیرد سمنی را؟

گردد چو به بتخانه بت من به در آید از سجدۀ بت ناصیه(1) هر برهمنی را

شد جان به کف دست به بازار تو سائل بیچاره ندارد بجز از این ثمنی(2) را

***

غزل 70 [مج]

به محفل داده جا تردامنی را دگر جا نیست آنجا چون منی را

چو روی و کوی آن نوگل به عالم نمی بینی گلی و گلشنی را

روا نبود که جا در مهد بلقیس بود همچون رقیب اهریمنی را

چو بینم چاک سازم جامه از رشک قبای تنگ گل پیراهنی را

زند از یک نگاهی راه صد دل چو چشم او نبینم رهزنی را

چه غم دارد ز کس(3) آن کس که دارد چو کوی می فروشان مأمنی را

اگر آفاق گردد سر به سر برق کجا پروا بود بی خرمنی را

مکن باور که سیل اشکم آباد گذارد هیچ بوم و برزنی را

چو سائل هر که سیم و زر ندارد نگیرد شب به بر سیمین تنی را

ص:187

***

غزل 71 [مج، مل1، ل، مل2، ت، ج3]

یا مده روی نکو یارب بت بدخوی(1) را یا چنین بدخو مگردان یار نیکوروی را

ای که گفتی بر فریب کس نخواهم داد دل یک نظر نظّاره کن آن نرگس جادوی(2) را

غیر خال او که در کنج لبش بگرفته جا بر لب کوثر کسی کی دیده جا هندوی را؟(3)

باشدش آگاهی از حال دل مجروح من خورده هر کس تیر ترکان(4) کمان ابروی را

بر رخت از دیده جوی خون نمی گشتی روان گر نمی دیدی دلا آن نرگس جادوی را(5)

ریزد از هر تار مویش صد دل آشفته بیش گر صبا سازد پریشان آن خم گیسوی را

نی ز من برتافت راحت رو چو دیدم روی او روی آسایش نبیند هرکه دید آن روی را

افتد از هر موی او بندی مرا در پای دل هر کجا بینم روان آن ماه مشکین موی را

غیر را چون پا برید از کوی او سائل بجاست گر دهم در دیده جا پای سگ آن کوی را(6)

***

غزل 72 [مج، مل1، ل، مل2]

ز حد بیرون مبر ای بی مروّت بی وفایی(7) را نگه دار اندکی زین بیشتر پاس آشنایی را

گمان می رفت اگر می سوخت بر حال من بیدل(8) دلت گر دیده بودی چون دلم داغ جدایی را(9)

ص:188

نکرد آن غنج و افسون زلیخا کار بر یوسف کسی کو باخت ز اوّل(1) دل چه داند دلربایی را

من آن روزی که عاشق می شدم ترک ورع گفتم که دانستم نسازد عشقبازی پارسایی را

به کار خود مخوان ای زاهد خودبین مرا دیگر که من دانم ز هر کاری بتر(2) زهد ریایی را

میم در جام و شاهد در بر و اسباب عشرت جمع تماشا کن ببین ای مدّعی لطف خدایی را

چرا ترک گدایی سر کویت کند سائل که بهتر داند از هر پادشاهی این گدایی را

***

غزل 73 [مج، مل1، ل، مل2، ت]

برم بنشین و از رخ پرده(3) از بهر خدا بگشا گشاید تا دل تنگم دمی، بند قبا بگشا

نهی تا کی ز نو هر دم(4) به پای مرغ دل بندی پر و بالش شکستی این زمان بندش ز پا بگشا

به یک جا جمع دلهای پریشان گر نمی خواهی بر(5) باد صبا یک لحظه آن(6) زلف دو تا بگشا

به من کاندر وفایت می سپارم جان، به بالینم دمی بنشین و بر حالم نظر ای بی وفا بگشا

ص:189

به گاه(1) جان سپاری گوی سبقت از شهیدانت چو بربایم زبان را یک زمان در مرحبا بگشا(2)

مرنج از وی به تیغت گر زند آن بی وفا ای دل به قتلت یار چون بندد کمر، دست دعا بگشا

صفای می ببین و چهرۀ ساقی و دل از کف مده، آنگه زبان در طعن من ای پارسا بگشا

میفکن چین پی آزار کس در ابروی خوبان گره یک ساعتی ای آسمان از کار ما بگشا

اگر بست آسمان در بر رخ یاران تو از یاری در میخانه ای پیر مغان بر روی ما بگشا

غریب و خسته آورده است رو بر درگهت سائل خدا را یک دری از مرحمت بر این گدا(3) بگشا

***

غزل 74 [مج، مل1، ل، مل2، ت]

که گفت ای دل تو را بر عارض خوبان نظر بگشا چو بگشادی کنون سیلاب خون از چشم تر بگشا

رود از دست ترسم عهد گل ای باغبان باری(4) اگر خواهی گشودن بر رخم در، زودتر بگشا

خمار غم ز پا افکند ساقی اهل مجلس را روم گرد سرت! مینای می را زودتر بگشا

ص:190

به پیش چشم بلبل در چمن تا خوار(1)گردد گل نقاب ای تازه گل از روی چون(2) گلبرگ تر بگشا

تو را ای مرغ جان شد محفل قدس آشیان(3) یک ره به سوی آشیان خویش ز اینجا(4) بال و پر بگشا

مران از علم عرفان بی نصیبم عاقبت زین در(5) خدا را بر رخم از عالم تحقیق در بگشا(6)

چو خواهی خون بها سائل که خود بستانی از قاتل به رویش در دم بسمل به صد حسرت نظر بگشا

***

غزل 75 [مج]

دیده ام با هر که من ورزیده ام مهر و وفا جای آن مهر و وفا همواره زو جور و جفا

حیرتی دارم ز کار خود که یارب از چه روی شد ز من بیگانه با هر کس که گشتم آشنا!

غیر دشنام از لبش نشنیده ام حرف دگر از صمیم قلب هر کس را که من کردم دعا

داشتم از هر که افزون تر امید آشتی بیشتر زو دیده ام پیوسته جنگ و ماجرا

جز پشیمانی ز بیعم نیست کس را حاصلی آنچه زو کمتر نباشد گر دهندم در بها

نامۀ ما کی برد پیغام ما کی آورد در حریم او که محرم نیست هم آنجا صبا

من نمی دانم که از سر یا ز پا در کوی او می روم زیرا که در این ره ندانم سر ز پا

از طبیبان شکر ایزد را ندارم منّتی چون مرا دردی است کو را نیست در عالم دوا

جامۀ جان گر نمی خواهی قبا سازم بگوی از چه بگشایی به بزم ناکسان بند قبا؟

جز تو کز درگاه خود محروم سائل را به در می کنی، محروم از در کس نمی راند گدا

ص:191

***

غزل 76 [مج، مل1، ل]

ای به دامت مبتلا دایم دل آزاد ما(1) وی به یادت شاد هر دم خاطر ناشاد ما(2)

با وجود آنکه از یادت دمی غافل نه ایم هیچ پنداری که در خاطر نداری یاد ما(3)

نالۀ ما کم به گوشت می رسد گویا ز ضعف ورنه بی تأثیر پر نبود چنین(4) فریاد ما

بس که طوفان غمت ای یار از حد در گذشت جای آن دارد که از جا برکند بنیاد ما

با همه بیداد کز جور تو بر ما می رود آشنا با لب نگردیده است گاهی داد ما

نیست آزادی چو ممکن از قفس یارب مرا پس به ما کن مهربان باری دل صیاد ما

ما و ذوق می پرستی و تمنّای بتان آفرین بر مرشدی سائل که کرد ارشاد(5) ما

***

غزل 77 [مج، مل1، ل، مل2، ت]

تا باخبر شوی ز غم ما و درد ما بنگر به اشک سرخ و ببین رنگ زرد ما

ای همنشین ز پهلوی ما دورتر نشین شاید شوی فسرده دل از آه سرد ما

(6)با آنکه خاک راه شدیم از جفای خلق بر خاطر کسی ننشسته است گرد ما(7)

چرخم عنان کشان ز درت این زمان برد تا بخت بد کشد(8) به کجا آب خورد ما

چون تیر آه ما گذرد هر دم از سپهر غالب شود چگونه به ما(9) هم نبرد ما

هر ساعتم برد به در دیگر از دری سائل فغان ز دست دل هرزه گرد ما

ص:192

***

غزل 78 [مج]

تا برفروخت ز آتش می چهره یار ما زد آتشی به خرمن صبر و قرار ما

همدست خال او چو خطش شد به دلبری هم تیره روز ما شد و هم روزگار ما

آخر تمام خانۀ مردم خراب کرد سیلاب اشک دیدۀ خونابه بار ما

ز آمد شد خزان و بهارم چه نفع و ضر در گوشۀ قفس گذرد چون بهار ما

بگذشته در فراق چو روز و شبم مدام فرقی از آن نداشته لیل و نهار ما

از درد انتظار تو جان بر لب آمده است بشتاب زود اگر نه خراب است کار ما

دل سوختش به غیر تو هر کس نهاد گوش بر ناله های زار دل داغدار ما

خواهی بسوز و خواه بکش حکم حکم توست داری به هرچه خواست دلت اختیار ما

سائل چگونه بار به منزل بگو بریم چون اولین قدم به گِل افتاده بار ما

***

غزل 79 [مج]

باز دل می طپد اندر بر ما می رسد یار مگر بر سر ما

می شود تیره شبم روز شبی گر درآید مه ما از در ما

داند آری که مرا دل خون است بنگرد هرکه به چشم تر ما

افتد از بام فلک گر سنگی خورد آن سنگ به بال و پر ما

پر کند چونکه به ما دور رسد ساقی از خون جگر ساغر ما

چه غم از دشمنی دشمن اگر لطفت ای یار شود یاور ما

رو سیه تا شودش از خجلت روی بنما به ملامتگر ما

بی زر و سیم نباشیم که هست اشک ما سیم و رخ ما زر ما

گم شود ره، نشود گر، سائل نور رخسارۀ او رهبر ما

ص:193

***

غزل 80 [مج، مل1، ل، مل2، ت]

با اینهمه تردامنی(1) چشم تر ما پاک است ز هر عیب و خطایی نظر ما

ما قافلۀ وادی عشقیم و نباشد از راهبران(2) هیچ کسی همسفر ما

زین بادیه مشکل که برم راه به جایی(3) گر خضر محبّت نشود راهبر ما

هر دم گذرد بی تو ز سر(4) سیل سرشکم بنگر که چه آورد(5) فراقت به سر ما

باز آی به سروقت من ای شوخ، از آن پیش(6) کآیی و به جا باز نیابی اثر ما

از حسرت بسیار به هنگام وداعت خون می چکد از دیده در آخر نظر ما

در رهگذرت گشت سرم خاک چه باشد یک ره ز سر مهر(7) گر آیی به سر ما؟

جز سینۀ مجروح و بغیر از دل صد چاک در پیش خدنگ تو نباشد سپر ما

سائل به سر کوی تو شد خاک و نگفتی یک بار که بیچاره کجا شد ز در ما؟!

***

غزل 81 [مج، مل1، ل، مل2، ت]

هست بی مهر رخ ماه جهان افروز ما از شب ما تیره تر دایم به عالم روز ما

سوختم چون شمع گر از آتش هجران او لیک پیش او نشد(8) یک ذرّه روشن سوز ما

روزی ما کاشکی گردد وصال او شبی تا شب اغیار هم گردد سیه چون روز ما

بی وفایی شیوۀ او ز ابتدا هرگز نبود کردش آخر بی وفا این بخت بدآموز ما

کرد آخر با رقیبان جنگ و با ما آشتی مرحبا بخت سعید و طالع فیروز ما!

ص:194

نیست پروا هیچ از ما(1) سائل آن بی باک را گر چه زد آتش به عالم آه عالم سوز ما