مطالعات ایرانی در پاکستان

محمدمهدی توسلی و بهروز گراوند.

مجمع ذخائر اسلامی

با همکاری بنیاد ایران شناسی و دانشگاه شهید بهشتی

----------

مطالعات ایرانی در پاکستان

محمدمهدی توسلی و بهروز گراوند

ویراستار : نرگس سالاری

---------

طرح جلدو صفحه آرا : روح الله علی زاده

چاپ : ظهور / صحافی : نفیس

نشر : مجمع ذخائر اسلامی - قم

نوبت چاپ : دوم - 1395 ش ( 2016م )

شمارگان:500 جلد

شابک : 7-623-988-964-978 ISBN

ارتباط با ناشر

قم : خیابان طالقانی ( آذر)- کوی 23 - پلاک 1 - مجمع ذخائر اسلامی

تلفن:98 253 7713 740+ دورنگار : 98 253 770 1119+ همراه : 0912 252 4335

نشانی پایگاههای اینترنتی:

www.mzi.ir www.zakhair.net

info@mzi.ir info@zakhair.net

قیمت : 18000 تومان /18 دلار

ص:2

ص:3

2-1-4- موقعیت زبان و ادبیات فارسی در پاکستان 43

2-1-5- سهم زبان فارسی در تشکیل زبان اردو 45

2-1-6- تاثیر زبان و ادبیات فارسی در گسترش مطالعات ایرانی در پاکستان 47

2-1-7- نتیجه 48

2-2- سهم نسخه های خطی و فرهنگ نویسی درگسترش مطالعات ایرانی در پاکستان 49

2- 2-1- مقدمه 49

2-2-2- پیدایش و علاقه به نسخ خطی در پاکستان 49

2-2-3- اهمیت و ضرورت شناسایی نسخ خطی در پاکستان 51

2-2-4- مراکز نگهداری نسخ خطی فارسی در پاکستان 52

2-2-4-1- کتابخانه مرکزی دانشگاه پنجاب 52

2-2-4-3- کتابخانه همدرد -کراچی 54

2-2-4-4- موزه ملی پاکستان - کراچی 54

2-2-4-6- کتابخانه دانشگاه سند 55

2-2-4-7- کتابخانه بانک ملی پاکستان(کراچی) 55

2-2-4-8- کتابخانه مرکزی بهاولپور(سنترال لائبریری) 55

2-2-4-9- دیگر کتابخانه های دارای نسخ خطی 55

2-2-5- فرهنگ نویسی در پاکستان 57

2-2-6 - نتیجه 61

2-3- مراکز مربوط به مطالعات ایرانی و انجمن های فارسی و ایران دوستی درپاکستان 61

2-3-1- مقدمه 61

2-3-2- معرفی مهمترین مراکز مرتبط با مطالعات ایرانی در پاکستان در گذشته و حال 62

2-3-2-1- مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان 62

2-3-2-2 - انجمن روابط فرهنگی پاکستان و ایران(کراچی) 65

2-3-2- 3- سازمان فارسی(راولپندی) 66

ص:5

2-3-2-4 -بزم سخن (پیشاور) 66

2-3-2-5- انجمن دوستداران ایران (کراچی) 67

2-3-2-6- مجلس فارسی (کویته) 67

2-3-2-7 -اداره تحقیقات پاکستان (دانشگاه پنجاب) 67

2-3-2-8- انجمن فارسی (گورنمنت کالج لاهور) 68

2-3-2-9- انجمن عربی و فارسی دانشگاه پنجاب 68

2-3-2-10- بزم اقبال (دانشکده دولتی کویته) 69

2-3-2-11- مجلس ترقی ادب (لاهور) 69

2-3-2-12- سازمان علوم اردو(لاهور) 69

2-3- 2-13- اقبال آکادمی پاکستان (لاهور) 70

2-3-2-14- موقوفه دیالمینگ کالج (لاهور) 70

2-3-2-15- انستیتو مطالعات آسیای میانه وغربی (دانشگاه کراچی) 70

2-3-2-16- پنجابی ادبی آکادمی (لاهور) 71

2-3-2- 17 - انجمن فرهنگی ایران و پاکستان (کراچی ولاهور) 71

2-3-2-18- انجمن مطالعات تاریخی پاکستان (کراچی) 72

2-3-2-19- انستیتو مرکزی تتبعات اسلامی (کراچی) 72

2-3-2-20- انستیتو امور بین المللی پاکستان (کراچی) 72

2-3-2-21- انجمن حمایت اسلام (لاهور) 73

2-3-2-22- خانه های فرهنگ ایران در پاکستان 73

2-3-2-23- انجمن دوستی پاکستان و ایران (لاهور) 74

2-3-2-24- انجمن ایران شناسی (دانشگاه پنجاب) 74

2-3-2-25- سندی ادبی بورد (انجمن ادبی سند) 74

2-3-2-26- انجمن فارسی بلوچستان 75

2-3-2-27- انجمن فارسی بلتستان 75

ص:6

2-3-2-28- انجمن ادبی پاکستان و ایران (پرشین آکادمی) 75

2-3-2-29- انجمن ادبیات ایران 75

2-3-2-30- انجمن ایرانیان 76

2-3-2-31- اتاق ایران شناسی و آزمایشگاه زبان فارسی در دانشگاه بانوان لاهور 76

2-3-2-32- اتاق ایران شناسی در دانشگاه جی.سی ایالت پنجاب پاکستان 76

2-3-2-33- «اتاق ایران شناسی» در دانشکده دولتی «لاهور» پاکستان 77

2-3-2-34- «اتاق ایرانشناسی» در راولپندی 77

2-3-2-35- «اتاق ایران شناسی» در دانشکده دولتی تاونشیپ لاهور 78

2-3-2-36- «اتاق ایران شناسی» در دانشگاه نومل پاکستان 78

2-3-2-37- «اتاق ایران شناسی» در دانشکده اسلامیه کوپررود-لاهور 79

2-4- بررسی مجلات و نشریات مرتبط با مطالعات ایرانی در پاکستان 80

2-4-1- مقدمه 80

2-4-2- بررسی کلی مجلات فارسی در شبه قاره با تاکید بر پاکستان 81

2-4-3- معرفی مجلات فارسی و مرتبط با مطالعات ایرانی در پاکستان 82

2-4-3-1- اخبار انجمن فرهنگی پاکستان و ایران 82

2-4-3-2- ادبیات اسلامی 82

2-4-3-3- انجمن عربی و فارسی 82

2-4-3-4- اقبال 83

2-4-3-5- اقبالیات 83

2-4-3-6- انجمن پیشاور 83

2-4-3-7- بزم شوق 84

2-4-3-8- بیان 84

2-4-3-9- پاکستان مصور 84

2-4-3-10- حافظ 85

ص:7

2-4-3-11- خیابان 85

2-4-3-12- سروش 85

2-4-3-13- سفینه 85

2-4-3-14- صدای پاکستان 86

2-4-3-15- فصلنامه افق پاکستان 87

2-4-3-16- فصلنامه دانش 87

2-4-3-17- کتاب دوست 88

2-4-3-18- مجله انجمن تاریخ پاکستان 88

2-4-3-19- مجله ایران شناسی 88

2-4-3-20- مجله شرقی لاهور 89

2-4-3-21- نباض 89

2-4-3-22- هلال 89

2-4-3-23- همدرد صحت 90

2-4-4- نتیجه گیری 90

2-5- تاثیر افکار واندیشه های علامه اقبال در گسترش مطالعات ایرانی در پاکستان 91

2-5-1- مقدمه 91

2-5-2- اهمیت اندیشه «خودی» در زمان اقبال برای شرق 92

2-5-3- علاقه ی علامه اقبال به ایران 94

2-5-4- مولوی شناسی اقبال 95

2-5-6- اندیشه های ایرانی در آثار اقبال 97

2-5-7- علامه اقبال و زبان فارسی 98

2-5-8- تاثیر اقبال در گسترش مطالعات ایرانی در پاکستان 100

2-5-9- نتیجه گیری 101

ص:8

فصل سوم : معرفی برجسته ترین پژوهشگران مطالعات ایرانی درپاکستان

3-1- مقدمه 105

3-2-1- آغا محمد یمین خان لاهوری 106

3-2-2- آفتاب اصغر 106

3-2-3 - انعام الحق کوثر 107

3-2-4 - ادیب فیروزشاهی 108

3-2-5 - بشیر احمد نذیر 109

3-2-6- حافظ محمود شیرانی 110

3-2-7 - خواجه عبدالحمید عرفانی(روحی) 111

3-2-8 - راجه غلام سرورجهلمی 112

3-2-9 - ریحانه افسر 115

3-2-10 - زبیده صدیقی 116

3-2-11 - ساجد الله تفهیمی 116

3-2-12 - پیرحسام الدین راشدی 117

3-2-13 - سید حیدر شهریار نقوی 119

3-2-14- سید سبط حسن رضوی 120

3-2-15 - سید محمد اکرم اکرام 121

3-2-16- سید محمد عبدالله 122

3-2-17 - سید مطیع الامام 124

3-2-18 - سید وزیرالحسین عابدی 124

3-2-19- سیدعلی رضا نقوی 125

3-2-20 - شاهد چوهدری 126

3-2-21 - شهلا سلیم نوری 127

3-2-22 -شیخ نوازش علی 128

ص:9

3-2-23 - طاهره صدیقی 128

3-2-24 - ظهورالدین احمد 129

3-2-25 - ظهیراحمد صدیقی 130

3-2-26 - عارف نوشاهی 131

3-2-27- عبدالشکور احسن 131

3-2-28- عمرداوود پوتا 133

3-2-29 -غلام مصطفی صوفی تبسم 134

3-2-30 - محمد ریاض خان 135

3-2-31 - گل حسن لغاری 136

3-2-32 - محمد اقبال جالندری 136

3-2-33 - محمد باقر 137

3-2-34 - محمد سلیم اختر 138

3-2-35 - ممتاز حسن احسن 139

3-2-36 - مولانا اصغرعلی(روحی لاهوری) 139

3-2-37 - مولانا محمد شفیع 140

3-2-38- مولوی عبدالحق 141

3-2-39 - میرزا مقبول بیگ بدخشانی 142

3-2-40 - وحید قریشی 142

3-3-1- نتیجه 145

فصل چهارم : نتیجه گیری

4-1- بحث و تفسیر 149

4-2- محدودیت ها و دشواری ها 154

4-3- پیشنهادها 155

ص:10

منابع 156

مجلات 163

منابع اینترنتی 163

مصاحبه ها 163

فهرست اعلام..164

کتاب های منتشره مجمع ذخائر اسلامی (در حوزه شبه قاره) 176

ص:11

از مسئولان، استادان و کارکنان محترم بنیاد ایران شناسی و نیز از جناب آقای عبداله صفرزایی دانشجوی دانشگاه فردوسی مشهد و سرکار خانم نرگس سالاری دانشجوی ایران شناسی دانشگاه تهران، که در این راه با لطف خود یارمان بودند، قدردانی می شود.

از مدیر دانشمند و پژوهنده جوان و فرهنگی فعال مجمع ذخائر اسلامی قم، جناب آقای حجت الاسلام سید صادق آصف آگاه (اشکوری)، که با سرمایه خویش زحمت طبع و نشر این اثر را بر عهده گرفته اند، و نیز همکاران صدیق ایشان در بخش های اداری و حروف چینی و چاپ و نشر مؤسسه، بی اندازه سپاسگزاریم و از خداوند منان برای ایشان توفیق هر چه بیشتر در راه پیشرفت علم و دانش کشور خواستاریم.

در نهایت از جناب آقای پرویز گراوند شاعر جوان و خوش ذوق (برادر بهروز گراوند)، که این اثر هدیه به اوست، تشکر می شود.

بمنه و کرمه

بهروز گراوند و محمدمهدی توسلی

آبان ماه 1393

ص:13

بسم الله الرحمن الرحیم

جا دارد در پایان سخن، قبل از هر چیز از جناب آقای دکتر توسلی و بهروز گراوند که زحمت تدوین این اثر را کشیدند قدردانی کنم؛ همچنین مسؤولین دانشگاه شهید بهشتی و بنیاد ایران شناسی که اجازۀ چاپ این پایان نامه را - که در آن دانشکده توسط آقای گراوند دفاع شده بود - مبذول فرمودند،1(1)تشکرنمایم.

وما توفیقنا الا بالله.

سید صادق حسینی اشکوری

دارالسعادة قم - مجمع ذخائر اسلامی

جمعه 16 آبان 1393

هفتم نوامبر 2014م

ص:15

* دانشگاهی و غیر دانشگاهی هند، در میان کشورهای دیگر جهان، بیشترین است.

* فهرست های متعددی از آثار فرهنگی مربوط به ایران، که در شبه قاره به چاپ رسیده است، ازنهادها و موسسات فرهنگی مربوط به ایران در هندوستان، دانشگاه های دارای کرسی زبان و ادبیات فارسی و ایران شناسان معاصر شبه قاره، وجود دارد.

در سده نوزدهم دولت انگلستان کوشید تا نفوذ زبان و فرهنگ ایرانی را در شبه قاره از میان بردارد و زبان انگلیسی را جایگزین آن سازد و عملاً در این راه موفقیت بسیار یافت. بطوریکه نسل های اخیر، آشنایی قدیمی پدران خود را با زبان فارسی از یاد برده اند و اکنون زبان و ادبیات فارسی فقط به صورت رشتۀ تحصیلی در دبیرستان ها، دانشگاه ها و مراکز آموزشی خصوصی تعلیم داده می شود.

نظر به آنکه پاکستان بخشی از شبه قاره است که در سال 1948 به استقلال رسیده است، مطالعات ایران شناختی در پاکستان تابعی ازاین مطالعات در شبه قاره محسوب می شود. مراکز اشاعۀ زبان فارسی و فرهنگ و ادب ایران، پس از استقلال این کشور افزایش یافته و نشریات بسیاری به زبان فارسی منتشر می شود و در تمامی دانشگاه های این کشور کرسی تدریس زبان و ادب فارسی تا درجات عالی دایر است و ایران شناسان بسیاری به مطالعات ایرانی اشتغال دارند .

از اینرو جای خالی پژوهشی چنین ارزشمند با نتایجی سودمند برای علاقه مندان به مطالعات ایرانی و اصحاب ایران شناسی ، که به تاریخچه روابط فرهنگی ایران و شبه قاره ، بویژه ایران و پاکستان امروزی و نیزبه بررسی پژوهشهای ایران شناسانه در این کشور ، اختصاص داشته باشد، درمیان علاقه مندان به زبان فارسی و نیز دوستداران تاریخ و فرهنگ ایران و جهان ایرانی کاملا محسوس بود.

این پژوهش در چهار فصل تنظیم شده و در آن به مسایل مختلفی نظیر جغرافیای پاکستان، تاریخچه روابط سیاسی پاکستان و ایران، مناسبات دو کشور ایران و پاکستان پس از استقلال پاکستان، روند مطالعات ایرانی در پاکستان و عوامل تأثیر گزار برآن بویژه تاثیر زبان و ادبیات فارسی در گسترش مطالعات ایرانی در پاکستان، معرفی مراکز و انجمن های مربوط به زبان فارسی ومطالعات ایرانی و ایران دوستی درپاکستان، بررسی مجلات و نشریات مرتبط با مطالعات ایرانی در

ص:17

پاکستان، معرفی برجسته ترین پژوهشگران مطالعات ایرانی درپاکستان بویژه تاثیر افکار واندیشه های علامه اقبال در گسترش مطالعات ایرانی در پاکستان، پرداخته شده است.

استفاده ازمنابع کتابخانه ای (حدود120 مقاله ، کتاب و منابع اینترنتی) در کنار تحقیق میدانی (چندین مصاحبه با افراد صاحب نام در این حوزه) حکایت از عمق پژوهش و تلاش ارزنده پژوهشگران آن برای ارایه اثری روشمند و علمی دارد .

کتابشناسی بسیار سودمندی از مطالعات ایرانی در حوزه شبه قاره در انتهای کتاب آمده است که راهگشای پژوهشگران این حوزه خواهد بود.

امروز برای پژوهشگران و دانشجویان ایرانی، ایران شناسی و توجه به زبان فارسی، خود به معنای جستجو برای یافتن سند هویت فرهنگی و ملی به شمار می آید و به همین دلیل کوشش های محققانه ای نظیر پژوهش حاضر، که در این مسیر انجام می شود، جنبۀ ملی و همگانی یافته است. به سخن دیگر چنین به نظر می رسد که فعالیتهای علمی درخورِ بیان به «خویشتن شناسی» خویش به دست پژوهشگران ایرانی آغاز شده و در حال تکوین است. امید آن می رود که این حرکت و نهضت همگانی به شناخت دوباره و درست شاُن و جایگاه فرهنگ و تمدن ایران و بازشناسی عالمانه فلسفه، اندیشه و هنر ایرانیان در طول تاریخ و حفظ هویت ملی ، زبان فارسی و استقلال فرهنگی در کشاکش غوغای پدیده «جهانی شدن» بیانجامد.

با آرزوی توفیق روز افزون برای تمامی پژوهشگران این حوزه دانشی بویژه پدید آورندگان این پژوهش ارزشمند - که قطره قطره در طی زمان دریای معرفت ایران شناسی را ژرفا و وسعت می بخشند.

"قطره دریاست اگر با دریاست ورنه او قطره و دریا دریاست"

دکتر زهره زرشناس

استاد پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

و مدیر گروههای آموزشی در بنیاد ایران شناسی

ص:18

در این میان، ایران به منزله پلی ارتباطی بین شرق و غرب، برای شبه قاره بسیار حایز اهمیت است و با ورود اسلام از طریق ایران و اشاعه زبان فارسی، که معرف زبان اسلام و فرهنگ و تمدن ایران زمین در شبه قاره تلقی شد، ایران اهمیت خاصی برای کشورهای شبه قاره پیدا کرد. این اهمیت و نقش ایران، بخصوص که بعدها مسلمانان شبه قاره توانستند خود را مستقل کنند و کشور پاکستان به وجود آمد، برجسته تر شد.

باید متذکر شد که رابطه ایران و نواحی غربی شبه قاره هند (پاکستان امروزی) به زمان های بسیار پیشتر برمی گردد. تمدن دره سند (از 3200 تا 1800 پ.م.)، در پاکستان، نشان از تمدنی پیشرفته در این سرزمین دارد و کاوش های اخیر باستان شناسی در محوطه های پیش از تاریخی جنوب شرقی ایران (سیستان و بلوچستان) حکایت از روابط گسترده تجاری و فرهنگی ایران و مرزهای غربی شبه قاره هند (پاکستان امروزی) دارد (سید سجادی، 1386، 1388الف، 1388ب، 1388پ؛ توسلی، 1378). در تمام مناطق بلوچستان و سند و یا در هر محلی که آثار تمدن به چشم می خورد، نشانه های مستندی از روابط نزدیک فرهنگی تجاری ایران و پاکستان را از 5000 سال پیش به این سو وجود دارد؛ همچنین در قسمت شمالی خراسان آثاری دال بر این روابط دیده شده است» (راجپوت،1349 : 44). از این رو، برای بررسی وضعیت مطالعات ایرانی در پاکستان ضروری است به اشتراکات فرهنگی شکل گرفته در طول تاریخ اشاره شود.

از دیگر سو، روابط گسترده دیرین فیمابین ایران و پاکستان موجب شده است که مردم آن سامان به مطالعات ایرانی اشتیاق نشان داده خدمات قابل توجهی به مطالعات ایرانی کنند، به طوری که پاکستان در زمره یکی از کشورهای مهم در زمینه مطالعات ایرانی شده است. بنابراین ضروری به نظر می رسد تا سیر مطالعات ایرانی در این کشور مورد بررسی دقیق قرار گیرد و تفاوت نگاه و رویکرد آنان به ایران با رویکرد غربی ها نشان داده شود و از سوی دیگر گستره مطالعات ایرانی در پاکستان مشخص شود و تاثیر آن در روابط علمی-فرهنگی دو کشور ایران و پاکستان و نقش مراکز علمی-فرهنگی دو کشور در تعمیق این روابط مورد ارزیابی قرار گیرد. برای درک این مهم بایسته است تا فعالیت های ایران شناسان برجسته این دیار معرفی و در این راستا سهم ایران شناسان پاکستان در گسترش روابط علمی فرهنگی به منظور درک درستی از مطالعات ایرانی در پاکستان

ص:20

ارزیابی شود. هدف از این بررسی دریافت نتایج این مطالعات در تعمیق روابط علمی فرهنگی فیمابین است.

ایران شناسی در لغت به معنی شناخت ایران است. آنچه در مبانی نظری ایران شناسی بیش از شناخت اهمیت دارد دلیل شناخت می باشد. هدف از شناخت ایران چیست؟ به یقین اهداف ایران شناسی در آمریکا، آلمان، روسیه، فرانسه، ترکیه، ژاپن و ... با ایران شناسی در پاکستان متفاوت است. بر این اساس است که به شدت نیاز به شناخت دیدگاه هایِ ایران شناسی هر کشور و منطقه احساس می شود. آنچه به طور کلی در خصوص نوع ایران شناسی تقسیم بندی کرده اند، ایران شناسی درونی«خودشناسی » و ایران شناسی برونی «غیر خودشناسی یا دیگر شناسی» می باشد. منظور از ایران شناسی خودی، شناخت ایران از سوی خود ایرانیان و از داخل کشور است. در حالی که منظور از ایران شناسی دیگری، شناخت ایران از بیرون که بیشتر متوجه غرب است می باشد. اما در اینجا یک نکته بسیار مهم از قلم افتاده است و آن این است که مطالعات ایرانی در کشورهای همسایه ایران که مشترکات فرهنگی عمیقی با ایران دارند را کدام نوع شناخت می توان به حساب آورد؟ از یک سو این کشورها مستقل هستند و دارای فرهنگ، زبان و حتی دین و مذهب خاص خود می باشند و از سویی اشتراکات فرهنگی بسیاری با ایران کنونی دارند و بخشی از «ایران فرهنگی» محسوب می شوند که برای شناخت هویت خویش نیازمند شناخت ایران هستند. کشور استقلال یافته پاکستان حایل بین ایران و هند است و هویت خود را از یک سو مستقل از هردو می خواهد و از سوی دیگر برای شناخت هویت خود ناگزیر از بررسی در هر دو کشور است، خاصه که برای استقلال کامل از هند گرایش به ایران در او تقویت هم شده باشد. بنابراین می توان ایران شناسی شکل گرفته در کشورهایی چون پاکستان را در راستای خودشناسی دانست و فارغ از دید شرق شناسانه شکل گرفته از گفتمان استعماری شمرد. ایران شناسی در پاکستان، همان خودشناسی است و یافتن هویت خودی است. رویکرد ایران شناسان پاکستانی به ایران حد وسطی از دو نوع نگاه خودی و دیگری نیست بلکه همسو با ایران شناسی خودی می باشد و بسیار به ایران شناسی داخلی نزدیک است.

ص:21

ایران شناسی در پاکستان پیرو ایران شناسی در هند نیز هست. هنگامی که از ایران شناسی در شبه قاره هند صحبت می شود باید به کل یکپارچه و عوامل کلی تاثیر گذار بر روند ایران شناسی در شبه قاره هند توجه کرد. عوامل تاثیر گذار در ایران شناسی در شبه قاره هند عبارتند از : الف) پیشینه تاریخی و فرهنگی مشترک ب) نفوذ اسلام در شبه قاره هند ج) نفوذ زبان و ادبیات فارسی در آن سرزمین د) گره خوردگی حوادث تاریخی دو سرزمین.

از میان عوامل ذکر شده برای گسترش مطالعات ایرانی در شبه قاره هند، نفوذ اسلام در شبه قاره را می توان عاملی اساسی قلمداد کرد. زیرا با ورود اسلام به شبه قاره از طریق ایران، پیوند های تاریخی عمیقی بین دو سرزمین ایجاد شد و دین جدید راه نفوذ زبان و ادبیات و فرهنگ فارسی را به شبه قاره گشود و بزودی به فرمان فرمانروایان مسلمان شبه قاره آثار و ابنیه بسیار به تقلید از فرهنگ و معماری ایران بنا شد و کتاب های فراوان توسط نویسندگان و ادیبان و دانشمندان و علمای هندی و ایرانی به رشته تحریر درآمد. نتیجه آن شد که امروزه بیش از هزاران نسخه خطی فارسی در خصوص تاریخ و فرهنگ و طب و نجوم و معارف اسلامی و سایر علوم در کتابخانه ها و مراکز علمی سرتاسر شبه قاره هند موجود است. این عامل اساسی در گسترش ایران شناسی در شبه قاره هند عامل اساسی استقلال پاکستان نیز می باشد. به گواه تاریخ و اسناد معتبر، دلیل اصلی و اساسی استقلال پاکستان جدایی مسلمانان از هندوها بوده است. بر این اساس ایران شناسی در پاکستان متمایز از هند شد؛ از این جهت عوامل اصلی در گسترش ایران شناسی در پاکستان را می توان چنین ذکر کرد : الف) اسلام به عنوان دین مشترک دو کشور ب) پیوند زبان اردو با زبان فارسی ج) پیوند تاریخی و فرهنگی پاکستان با ایران د) توجه ویژه علامه محمد اقبال به ایران و زبان فارسی.

در خصوص پیشینه تحقیق شایسته یادآوری است که فعالیت های بیش از نیم قرن مطالعات ایرانی در پاکستان هنوز مورد ارزیابی و نقد علمی قرار نگرفته و عوامل تاثیر گذار بر مطالعات ایرانی بررسی نشده است. به این خاطر، هنوز اطلاعاتی جامع و مرجعی معتبر در مراکز علمی و دانشگاه های ایران و حتی پاکستان وجود ندارد؛ لذا بایسته است که تحقیقی جامع در خصوص آن فعالیت ها و نیز سهم و تاثیر مراکز ایران شناسی بویژه در دانشگاه های مهم پاکستان مانند دانشگاه پنجاب و کراچی و نیز مراکزی مانند "سندشناسی" و "اردو ادبی بورد" و"آکادمی ادبیات پاکستان" و

ص:22

همچنین مراکز فرهنگی ج.ا.ایران در آن کشور مانند خانه های فرهنگ و مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد، تا بتوان به ارزش کار بنیاد ایران شناسی و نیز سازمان ها و نهادهای همسو پی برد و مشخص کرد که ادامه این گونه فعالیت ها تا چه اندازه مفید فایده خواهد بود.

هدف پژوهش حاضر تلاش برای انجام مطالعات علمی و روشمند است تا زمینه را برای پاسخگویی به پرسش های زیر فراهم آورد:

1- گستره مطالعات ایرانی در پاکستان چقدر است؟

2- سهم ایران شناسان پاکستانی در گسترش روابط علمی فرهنگی چگونه است؟

3- مطالعات ایرانی در پاکستان تا چه اندازه در تعمیق روابط علمی فرهنگی دو کشور ایران و پاکستان تاثیر گذاشته است و نقش مراکز علمی فرهنگی پاکستان در روابط فی مابین چگونه ارزیابی می شود؟

نیاز است در اینجا اشاره ای به نقش استادان ایرانی در ترویج مطالعات ایرانی در پاکستان با توجه به تحول شکل گرفته انجام شود. در حالی که در گذشته سپاهیان و بازرگانان که مردان قلم را به همراه داشتند، به واسطه قدرت نظامی و مالی خود در انتقال فرهنگ بیشترین سهم را برای کشور ایفا می کردند، اکنون رسانه ها و مراکز علمی این نقش را برعهده گرفته اند، که سبب تحول عظیمی در روابط بین جوامع بزرگ و کوچک و حتی در بین افراد شده است.

بعد از تاسیس پاکستان، روابط ایران با این کشور رو به فزونی گذاشت. سپس، بنا به نیاز و درخواست رهبران سیاسی و فرهنگی پاکستان، استادان و دانشمندان ایرانی برای تحقیق و پژوهش و آموزش به پاکستان اعزام شدند. آنان این امر خطیر را برعهده گرفته اند و بیشترین سهم را در انتقال و حفظ میراث فرهنگی ایران در پاکستان انجام دادند. پیش از آنان، قبل از به وجود آمدن کشور جدیدالتاسیس پاکستان، این مهم برعهده عارفان و عالمان و دانشمندان بود. بهرحال، بیشتر این استادان که یا برای تحقیق و پژوهش های علمی رهسپار می شدند و یا در سفارت خانه و خانه های فرهنگ و رایزنی فرهنگی مشغول به خدمت می شدند، به حق در گسترش مطالعات ایرانی در پاکستان سهم بزرگی برعهده داشته اند- و همچنان دارند. نمونه ی آن در مرکز تحقیقات فارسی ایران

ص:23

و پاکستان بوده است. از جمله فعالیت این مرکز در آموزش زبان فارسی، جمع آوری نسخ خطی، انتشار کتاب و مجله، برگزاری سمینارها و همایش های بسیار و ... تاثیر مستقیم بر روند مطالعات ایرانی در پاکستان گذاشته است (ر.ک. به فصل 3 - بخش معرفی مراکز مطالعات ایرانی در پاکستان، در همین تحقیق). بنابراین می توان گفت در کنار تمامی عواملی که کشور پاکستان را به مطالعات ایرانی گرایش داد، استادان ایرانی نیز به آن کمک فراوانی کردند تا این میراث مشترک ثبات و موجودیت خود را حفظ نماید.

باید تاکید نمود که استادان بزرگی از ابتدای تاسیس پاکستان به حفظ فرهنگ مشترک بین دو کشور کوشش های سترگی انجام داده اند که تاکنون ادامه دارد و برای نقد و بررسی فعالیت های آنان و نیز تاثیر و تاثر آن فعالیت ها به فرصتی دیگر نیازمند است.

نکته قابل ذکر دیگر این است که در بخش معرفی فارسی پژوهان پاکستان، تلاش شده تا آن دسته از پژوهشگران و استادانی که در زمینه مطالعات ایرانی بیشترین سهم را با انتشار مقاله و کتاب به زبان فارسی داشته اند، معرفی شوند؛ از این جهت اگر نام بعضی از بزرگواران از قلم افتاده به همین دلیل خاص بوده است؛ امید است در جلد دوم این اثر حق آن گروه نیز ادا شود.

مجموعه حاضر علیرغم تلاش انجام شده، عاری از اشکال نبوده و مایه امتنان است اگر از سوی تمامی صاحب نظران و متخصصین، هرگونه نقطه نظرات و اشکالات احتمالی متن، به مؤلفین منعکس گردد. امید که کتاب حاضر مورد توجه و استفاده متخصصین و کارشناسان دست اندرکار در این زمینه واقع شود.

بهروز گراوند

29شهریور1393

ص:24

ص:26

الف ) حوضه رود سند که در خاور واقع است و ارزش اقتصادی و حیاتی فراوانی دارد.

ب) نواحی واقع در غرب رود سند سرزمینی است کوهستانی که از فلات پامیر در شمال شروع می شود و با شامل شدن قسمت هایی از کوه های هندوکش و سلیمان به ناحیه کوهستانی وخشک بلوچستان پایان می یابد.

بلندترین نقطه کشور پاکستان به نام قله K2 ، حدود 8000 متر ارتفاع دارد(جعفری،1382 : 183).

بطورکلی این کشور را از لحاظ پهنه بندی می توان به پنج تیپ اقلیمی تقسیم بندی کرد :

1. اقلیم سرد و نیمه مرطوب : این نوع آب و هوا شمال ایالت پنجاب و حتی قسمت شمالی استان سرحدشمالی NWFP ، شهرهای اسلام آباد ( Islamabad) ، راولپندی ( Rawalpindi) و شمال شهر پیشاور (Peshawar) را دربر می گیرد که در واقع دامنه جنوبی ارتفاعات هیمالیا و رشته کوه هندوکش می باشد.

2. اقلیم سرد و مرطوب : این نوع اقلیم در جنوب منطقه کشمیر و در ارتفاعات قراقوروم گسترش دارد. از مشخصات این نوع اقلیم درجه حرارت پایین، میزان بارندگی در حدود 1270میلیمتر (127سانتی متر) یا بیشتر در سال می باشد .

3. اقلیم خیلی سرد و نیمه مرطوب : این نوع اقلیم در نواحی شمال این کشور و قسمت کوچکی از شمال غربی چیترال (Chitral) را دربر می گیرد. وجود ارتفاعات از یک سوی و ورود هوای سرد سیبری از سوی دیگر سبب حاکم شدن این سیستم اقلیمی در منطقه شده است . احتمال وقوع یخ بندان در ارتفاعات زیاد است به طوری که اکثر نزولات جوی به صورت ریزش برف و مقدار بارندگی سالانه آن کمتر از 1270میلی متر (127سانتی متر) است.

4. اقلیم گرم و نیمه خشک : این اقلیم در شمال ایالت پنجاب (Punjab) ، شهرهای لاهور (Lahore) ، کویته (Quetta) و دیره اسماعیل خان (D.I.Khan) حاکم است . میزان بارندگی در این مناطق سالانه در حدود 270تا 760میلی متر می باشد .

5. اقلیم گرم و خشک : این نوع اقلیم در جنوب ، شرق پاکستان ، ایالت سند و بلوچستان (Sindhe Bal chist ع n) ، بهاوالپور (Bhuwlpur) هاوالپور (uchistan) اقلیم در جنوب ، شرق پاکستان ، ایالت سند و بلوچستان ( ریزش برف و مقدار بارندگی سالانه آن کمتر از 1270میلیمتر ، مظفرخان (MuzaffarKhan) ، مولتان (Multan) ، خان پور (Khainpur) ، شکارآباد،

ص:29

حیدرآباد (Hyderabad) ، کراچی (Karachi) ، پنج گور (PanjGur) و تربت (Turbat) را در برمی گیرد (محمدی،1385 : 22و23).

شمال غربی تا جنوب شرقی ادامه دارد و دره های خشک ، دریاچه های نمک و کویرهای وسیع با تپه هایی خشک این فلات را فراگرفته است . 4) فلات پوتوهار و منطقۀ نمک ، که حدود پنج هزار مایل مربع از منطقۀ پنجاب را پوشانده و ارتفاع آن بین 305 تا 610 متر از سطح دریا متغیر است . منطقۀ نمک از نزدیکی جهلم تا درّۀ اسماعیل خان ادامه می یابد. 5) جلگۀ پایین رود سند، که منطقۀ حاصلخیز کشاورزی به وسعت 100 ، 16 کیلومتر مربع است و در ایالت پنجاب و سند قرار دارد. 6) کویر تهر ، که در جنوب شرقی جلگۀ سند سفلا و دشت راجپوتانا قرار دارد و در قسمتهای گود آن حوضچه های نمک وجود دارد (اختر، ص 2-4؛ کامران مقدم ، ص 12).

1-3- تاریخچه ی روابط سیاسی ایران و پاکستان

مهاجرت، « مشترکات نژادی و این دو گروه هرگز گسسته نشد. مردم دوران باستان سرزمین ایران با مردمان دوران باستان سرزمین هند، هم بستگی های فرهنگی بسیاری داشتند. این موضوع به خصوص در زبان، اسطوره ها و مسائل مربوط به آیین های آنها دیده می شود که گویای هم زیستی طولانی ایرانیان و هندوان آریایی نژاد است» (آموزگار،1374 : 48/1). پس از ورود آریایی ها به شبه قاره ، در اواخر هزاره دوم قبل از میلاد، باعث از بین رفتن آبادی شهرهای باستانی دره سند شد و به جای آن تمدن جدیدی بر اساس فرهنگ تازه واردان شکل گرفت و در نواحی پنجاب پیوندهای معنوی بین ایران و شبه قاره هند بخصوص در بخش غربی آن ( پاکستان امروزی) شکل گرفت (نقوی،1344 : 38).

عوامل نفوذ فرهنگ و هنر ایران در زمان تیموریان هند به شبه قاره، روابط نزدیک شاهان تیموری با دربار صفویه و وجود پیوند دوستی و صمیمیت بین آنها بود. و این امر باعث شده بود تا در هنگام گرفتاری، دولت صفوی حامی دولت تیموریان هند باشد ( صافی،1382 : 4-73). علاوه بر این مناسبات حسنه بین دوکشور، فرهنگ دوستی مغولان هند و اوضاع خاص ایران باعث مهاجرت شاعران و ادبای دوره صفویه به آن دیار شد و سبب رشد و شکوفایی زبان فارسی در شبه قاره هند شد.

این دو کشور با عضویت در «پیمان بغداد » بیشتر شد و سپس هر دو کشور در سال 1958میلادی/1337ش به عضویت«پیمان سنتو» در آمدند، این دو کشور در برنامه « همکاری های توسعه منطقه ای» (R.C.D) دارای مناسبات ویژه ای در زمینه های اقتصادی ، فرهنگی و ارتباطی شدند. « به دنبال انقلاب اسلامی» در ایران و پیروزی آن و تشکیل حکومت اسلامی، « جمهوری اسلامی پاکستان» نخستین کشوری بود که حکومت انقلابی ایران یعنی «جمهوری اسلامی ایران» را به رسمیت شناخت، که در حال حاضر روابط دو کشور در بالاترین سطح می باشد (زمانیان، 1375 : 44-42).

ص:35

ص:36

ص:38

ارتباطات بین این دو سرزمین بیشتر شد، بخصوص از زمان غزنویان به بعد، که سلاطین و فرمانروایان مسلمان، همواره در امر ترویج و اشاعه ی زبان و ادب فارسی و ارزش های فرهنگی مسلمانان در شبه قاره هند، نقش مهمی را ایفا کرده اند. پایتخت شرقی آنها، لاهور، مرکز فرهنگی و علمی شبه قاره و پایگاه بزرگی برای عرفا و دانشمندان در زمان غزنویان بود. شعرای بزرگی از اهل هند دراین شهر، زندگی می کرده اند و شعرای ایرانی نیز به علت آماده بودن زمینه و بعضا به انگیزه گسترش فرهنگ و ادبیات فارسی در شبه قاره، وارد این سرزمین می شدند و زبان فارسی به همت این شعرا و سایر ادبا پیشرفت قابل توجهی کرد(صافی،1382 : 47). هم دراین دوره شاعرانی بنام و نویسندگانی بزرگ در شبه قاره ظهور کرد، از جمله مسعود سعد سلمان، ابوالفرج رونی، نکتی و ... که از شعرای فارسی زبان توانای این دوره هستند. بعد از دوره غزنویان، اوج پیشرفت زبان فارسی در شبه قاره هند، در دوره تیموریان هند بود. یکی از عوامل نفوذ فرهنگ و هنرایران در شبه قاره در زمان این دودمان، روابط نزدیک فرمانروایان و امیران تیموری هند با دربار صفویه و وجود پیوند دوستی و صمیمیت بین آنها بود(همان : 4-73). علاوه براین روابط حسنه، فرهنگ دوستی مغولان هند و بی اعتنایی شاهان صفوی به شاعران غیر مذهبی باعث شد تا شاعران و ادیبان دوره صفویه به هند مهاجرت کنند و هرچه بیشتر زبان فارسی را در آنجا رونق بدهند.

در حدود چهار قرن پیش ازاین، شبه قاره هند و سرزمین ایران به دلیل همجواری جغرافیایی از یک سو و زبان و فرهنگ از سوی دیگر، بسیار به هم نزدیک بودند. اکنون پاکستان یگانه نماد واقعی تلفیق و نفوذ فرهنگ عربی و اسلامی در شبه قاره می باشد، که از مجرای فارسی طی قرن ها شکل گرفته است. ادبیات پاکستان با مایه گرفتن از آثار ادبی فارسی، که مبلغ دین بودند، شکل گرفت، زیرا می توان ادعا کرد که فارسی در پاکستان یکی از مؤلفه های شاخص هویت فرهنگی و برهان وجودی این کشور است. فارسی و پاکستان به نحوی جداناپذیر به یکدیگر مربوط هستند. هر چند که بر اثر فراز و فرودهای بسیار، جایگاه فارسی در عرصه های مختلف جامعه پاکستان در حالت نوسان بوده و هست(فردوس،1379 : 44).

تاثیر فارسی و ادبیات آن در زبان های محلی پاکستان مانند پشتو، پنجابی، سندی، ملتانی و کشمیری از حیث کلمات و تشبیهات و اعلام بسیار نمایان است؛ اما نفوذ آن، از همه ببیشتر در زبان اردو که زبان ملی آن کشور و زائیده اختلاط فارسی با زبان های محلی هند و پاکستان است، مشخص می شود. رسم الخط، ترتیب دستور، عروض، تشبیهات، استعارات، اعلام، سبک نظم و نثر آن با فارسی یکی است و علاوه براینکه حدود شصت درصد زبان اردو، فارسی می باشد، اغلب ضرب المثل های آن از فارسی گرفته شده و حتی در حروف اضافه و افعال(مصادر) آن نیز، فارسی بر آن تاثیر زیادی داشته است (نقوی، مرداد 1344 : 11). بعضی به عمد یا سهو نوشته اند « فارسی در شبه قاره، هیچ وقت زبان گفتگو محاوره ی روزمره نبوده است، اما به ضرس قاطع می توان گفت که در قلمرو فارسی، بیشترین آثار فارسی، در شبه قاره به وجود آمده است، حتی بیشتر از کشورهایی که خود فارسی زبان اند» (نوشاهی،1383 : 49). بهرحال، فارسی چنان جایگاه رفیعی در پاکستان کسب کرد که شاعران و نویسندگانی چون علی بن عثمان هجویری، ابوالفرج رونی، مسعود سعد سلمان، بیدل، علامه محمد اقبال و ... قالب های نظم و نثر فارسی را بهترین محمل برای بیان مکنونات خود یافتند و در این عرصه خوش درخشیدند. نمونه جالب و مشهور و مثال زدنی نفوذ زبان فارسی در پاکستان، در سرود ملی این کشور بروز کرده است و نشان دهنده اهمیت این زبان در پاکستان است. سراینده این سرود، حفیظ جالندری می باشد. در سراسر این سرود جز یک لفظ "کا"، که حرف اضافه محسوب می شود، فارسی است (انور،1351 : 31).

ص:42

سرود ملی پاکستان:

پاک سرزمین شاد باد کشور حسین شادباد

تو نشان عزم عالیشان ارض پاکستان

مرکز یقین شاد باد

پاک سرزمین کا نظام قوت اخوت عوام

قوم ملک سلطنت پاینده تابنده باد

شاد باد منزل مراد

پرچم ستاره و هلال رهبر ترقی و کمال

ترجمان ماضی شان حال جان استقبال

سایه ی خدای ذوالجلال.

نیز توجه داشت. دکتر چوهدری در این خصوص معتقد است : « کلمات فارسی وقتی از اینجا[ایران ] به افغانستان می رود، معنی عوض می شود، وقتی به پاکستان می رود، معنی و نطق عوض می شود، اصطلاحات جدید به وجود می آید و واژه سازی انجام می شود» (چوهدری،1392 : مصاحبه). زبان فارسی نیز از آن روز که به سرزمین پاک گام نهاده، سرنوشتی چنین داشته است. اگر تلفظ زبان فارسی را در نزد اردو زبانان بفهمیم، زبان اردو را نیز همانند گویش مردم خراسان درک می کنیم (تسبیحی،1352 : 2).

یاد گرفتن زبان فارسی به دلایل زیر برای پاکستانی ها ضرورت دارد:

1- برای حفظ میراث فرهنگی و اسلامی و عرفانی مشترک ایران و پاکستان.

2- برای استفاده از نسخه های خطی و قلمی و چاپی فارسی نایاب و ارزشمند محفوظ در کتابخانه های شخصی و دولتی پاکستان.

3- برای فهمیدن آثار و افکار و اشعار علامه محمد اقبال، شاعر ملی پاکستان.

4- برای ترقی و پیشرفت و فروغ اردو، زبان ملی پاکستان.

5- برای تحقیق و جستجو در زبان های محلی پاکستان از قبیل پنجابی و سرائیکی و بلوچی و سندهی و غیره (اختر چیمه،1377 : 143).

اما اینک زبان فارسی در پاکستان دچار مسائلی شده که بر اثر آن ها، رواجش روز بروز کمتر می شود. محقق برجسته، محمد اختر چیمه رئیس بخش فارسی دانشکده فیصل آباد پاکستان با تأسف فراوان، علت های آن را چنین بیان می کند:

1- زبان فارسی، زبان اخلاق است و در این زمان با غلبه فرهنگ غرب، اخلاق مسلمانان پاکستان مورد زوال و اضمحلال قرار گرفته است.

2- زبان فارسی که تقویت کننده قوه روحانی و باطنی و اخلاقی ماست، در مدارس درحال ضعیف شدن است و زبان عربی در مقابل آن قرار گرفته است. این بزرگترین لطمه و صدمه بر زبان فارسی است که در نتیجه ی این جو، کم کم دارد از بین می رود.

3- چون تحصیلات عربی در دبیرستان ها از کلاس ششم تا هشتم اجباری شده و زبان اردو هم لازم است، بچه ها به خواندن فارسی، مایل نمی شوند.

ص:44

4- زبان فارسی، زبان اساسی بیشتر ممالک آسیایی و کشورهای روسیه است، و اروپایی ها و آمریکایی ها بر میراث مشترک فرهنگی ما مسلمانان، لطمه می زنند و به وسیله تلویزیون، ویدئو، ماهواره و غیره، دانش آموزان و نوجوانان و پسران و دختران ما را بی دست و پا می کنند و گمراه می سازند.

5- در سراسر پاکستان، غیر از دانشگاه ها، هنوز فقط در دو دانشکده، کلاس های فوق لیسانس فارسی دایر است:1)دانشکده دولتی لاهور، 2)دانشکده دولتی زمیندار گجرات.

6- کمبود استاد فارسی به طوری که چندین سال پیش در دانشگاه اسلامی بهاولپور و دانشگاه کویته بلوچستان، فوق لیسانس فارسی باز شده، ولی در هر دو جا استاد کم است(اختر چیمه،1377 : 3- 142).

ولی با توجه به کلیات فرهنگی مشترک بین ایران و مردم شبه قاره، این نکته بر همگان مسلم است که زبان فارسی در شبه قاره و از جمله پاکستان، صورتی دارد که" رنگ خانگی" یافته است و حکم میراثی دارد، جاودانه... همه مردم پاکستان می دانند که زبان فارسی، زبان شناخت اخلاق ، دین و آیین و فرهنگ مسلمانی است (ناصح،1374:پیش گفتار ).

3- اردوی روزنامه ای : آن است که روزنامه ها و مجلات امروز پاکستان بدان نوشته می شود و در حقیقت مخلوطی است از اردوی ادبی و اردوی عامیانه؛

4- اردوی دینی : آن است که علما و مجتهدان دینی و مسلمانان سرزمین پاک از آن استفاده می کنند که90 درصد آن عربی و فارسی است؛

5- اردوی علمی : آن است که بتازگی مراکز علمی و ادبی و فنی و پزشکی و امثال این ها، آن را بوجود آورده و برای آن لغت نامه ها و کتابچه های گوناگون تالیف و چاپ و نشر کرده اند که در حدود 60درصد فارسی است (تسبیحی،1352 : 17).

زبانی که امروزه با نام اردو در سراسر جهان شناخته شده است، در دوره های مختلف شکل گیری و رواج خود، دارای اسامی مختلفی بوده است که به طور اجمال می توان به "هندی" یا "هندوی"، "هندوستانی"، "ریخته" و "اردوی معلی" اشاره کرد (بیات،1389 : 12). ادبیات زبان اردو، که زبان عمومی بیش از چهارصد میلیون نفر مردم در جهان و زبان ملی پاکستان بشمار می رود، به قدری تحت تاثیر و نفوذ زبان فارسی واقع شده است که در اغلب موارد امتیاز مرز بین آنها بکلی از بین می رود(نقوی،1345 : 216). تذکر یک نکته بسیار مهم و اساسی در اینجا لازم است و آن این که فارسی در ساختمان اردو، تاثیر قابل ملاحظه ای نکرده است، البته مقدار زیادی از کلمات فارسی وارد زبان اردو شد و این سرمایه الفاظ، زبان اردو را قوتی بخشید که به وسیله آن بزودی سیر تکاملی خود را طی نمود و در ردیف زبان های هند درآمد. اردو به علت واژه های دخیل فارسی است که رنگ خاصی به خود گرفته و به آن بسیار نزدیک شده است. رابطه اردو و فارسی مثل رابطه میان زبان های پهلوی و فارسی نیست یعنی اردو از فارسی سرچشمه نگرفته است، تاثیر فارسی در اردو مانند تاثیر زبان فرانسه تورمن ها در زبان آنگلوساکسون هاست که در نتیجه این تاثیر، زبان انگلیسی به وجود آمد. یا می توان گفت که تاثیر فارسی در اردو، تقریبا مثل تاثیر عربی در فارسی است (شبلی،1372 : 72). دراینجا بحث را با کلام محمد حسین آزاد درباره زبان اردو به پایان می بریم:"نهال اردو از زمین سنسکریت روئیده و در آب و هوای فارسی رشد نموده است" (همان، 72).

ص:46

جهانگیر، شاهجهان، زیب النساء، عبدالرحیم خانخانان، ابوالفضل، فیضی، داراشکوه، تیپوسلطان، شاهان اوده (لکهنو) و ...، علاقه شدیدی به گردآوری کتب داشتند یا به دستور آنان کتاب های بسیاری در تاریخ و ادب و معارف اسلامی تالیف و تحریر شد. لاهور، تته، اوچه (اوچ شریف) و ملتان در زمان حکومت اسلامی، مراکز مهم علمی پاکستان به شمار می رفته است و دارای دارالعلوم ها و کتابخانه های بزرگ بوده اند (نقوی،1347 : 10) .

شاهان مسلمان، علاوه بر اینکه کتاب های بسیاری به نام هدیه و پیشکش قبول می کردند و یا از جنگ ها کتاب هایی غنیمت می گرفتند، ماموران لایقی را نیز جهت خریداری کتاب های نادر به گوشه های مختلف کشور و دیارهای خارج از هندوستان می فرستادند. فضلا و دانشمندان وقت به نوشتن و تهیه کتب ذیقیمت ماموریت می یافتند و عده ای از خطاطان و نقاشان و جلدسازان و تذهیب کاران و کتابداران ماهر جزو خادمان سلطنتی موظف به نوشتن نسخ خطی و تزئین و نگهداری آنها می شدند. بدین ترتیب در کتابخانه های سلطنتی شاهان و مهاراجه ها و امرای دربار کتب ذیقیمت فراهم و نگهداری می شد، و گنج های گرانمایه کتب در نقاط مختلف ممالک محروسه، از جمله نواحی پاکستان در کتابخانه های شخصی اعیان مملکت، که مورد استفاده عده مخصوص مردم واقع می شد، وجود داشت. عموم مردم نیز به منظور استفاده همگان در صدد تاسیس کتابخانه ها بر می آمدند و غالبا در مساجد و خانقاه ها، مدارس دینی و آرامگاه های روحانیون بزرگ(اولیاءالله) مانند خواجه معین الدین چشتی(در اجمیر)، نظام الدین اولیاء(در دهلی)، قاضی نورالله شوستری "شهیدثالث" (در آگرا) و امثال این ها کتابخانه های پر ارزشی به چشم می خورد(همان،11-10).

ازاین رو، می توان گفت که «پاکستان یکی از مهم ترین مراکز نسخه های خطی جهان اسلام از این حیث در خور اعتنا است. در پاکستان620 کتابخانه شناسایی شده است و آمار نسخه های خطی موجود در کتابخانه های پاکستان بیش از 150هزار نسخه، تخمین زده شده می شود. این آمار بدون در نظر گرفتن گنجینه هایی است که هنوز در پستوها و نهان خانه های میراث بران، در حجاب مانده است» (ایران زاده،1384 : 40) .

ص:50

گلین، و حتی در کنار دیوارها بر زمین، بر روی هم انباشته شده بود. کتابی را برداشتم، باز کردم، کرم های سفید زنده در آن می لولیدند، دیگری را برداشتم، همچنان بود. آب و هوای نا مناسب، و حتی سیل هایی که گاه بی گاه در دهات و حتی شهرها جاری می شد، موریانه، کرم سفید و دیگر حشرات، موجودیت آن ها را به خطر نابودی تهدید می کرد. بر تصمیم راسخ تر شدم، دست کم فهرستی از آنها تهیه شود، که من آن را سنگ قبراین آثار تعبیر می کنم. سنگی شایسته ی این ماثر ما، این شکوفه های دیروزی و استخوان های پوسیده ی بازمانده از شرف زبان فارسی»(منزوی،1376 : 291).

واحد کتب خطی در سیزده ژوییه 1920تاسیس شد. طبق آماری که در سال2003 م/1381ش گرفته شده، این کتابخانه تا آن زمان 22574 نسخه خطی داشت که از آن میان 13167نسخه به عربی ، فارسی و اردو و زبانهای محلی ( در واقع به زبان هایی که به الفبای عربی تحریر می شوند) بوده است. این رقم در سال 2007 به 48200 نسخه رسیده است. این کتابخانه دارای مجموعه های شخصی و خصوصی نیز می باشد، که در اینجا به چند مجموعه که دارای نسخ خطی هستند به صورت مختصر اشاره می شود.

1. مجموعه آزاد : مجموعه مولانا محمد حسین آزاد (1830-1910) دارای 1556کتاب چاپی و 398 مجلد نسخ خطی عربی و فارسی و اردو است. دراین مجموعه اکثرا نسخ خطی فارس است؛

2. مجموعه کیفی : مجموعه برج موهن دتا تریا کیفی (1886-1955)این مجموعه 877کتاب چاپی و 130نسخه خطی فارسی و اردو دارد؛

3. مجموعه شیرانی : مجموعه حافظ محمود خان شیرازی(1880-1946) شامل 1710کتاب چاپی ، 434 سند و قباله و 2284 مجلد کتاب خطی است (عباسی نوشاهی، 1390 : 16-13).

پاکستان و همچنین کتاب « سیری در کتابخانه های هند و پاکستان» تالیف عزیزالله عطاردی(1375) رجوع کرد.

در زیر فهرست وار کتابخانه های دیگر پاکستان، که دارای نسخ خطی هستند، ذکر می شود:

فهرست نام های کتابخانه هایی که نسخه خطی دارند به ترتیب نام کتابخانه، شهر، تعداد نسخه خطی

* ابوالخیر،ملتان،55

* اداره ی تحقیقات اسلامیه،لاهور،45

* اسلام محمودخان،پیشاور، 57

* اقبال صلاح الدین،لاهور، 58

* انصاری مولوی حکیم الله بخش، ملتان، 200

* ایوب جانب نوری، پیشاور، 214

* آغا، بهاولپور، 25

* آغایمین خان لاهوری،لاهور، 22

* بیرنجی الله راشدی،لارکانه، 75

* پیران راشدیه، حیدرآباد، 155

* پیرمحمد مقبول ولد میرفرمانعلی نوشاهی،گوجرانواله، 50

* جامعه اسلامیه،بهاولپور، 64

* چغتایی(دکترعبدالله چغتایی)،لاهور، 110

* حاج محمدبشیر(جلدساز)،لاهور،1000

* حافظ عبدالحی چشتی،بهاولپور،252

* حکیم عبدالحی،تاکسیلا،200

* خواجه سناءالله خراباتی،گجرات،75

* خیرپور میر، سندلائبریری، 250

ص:56

* دارالمقیاس(مولاناعبدالتواب صدیقی)،لاهور،75

* ریکاردآفس(اداره بایگانی)،پیشاور،224

* سردارکریم نوازخان،سوگارونلورن،150

* سلیمان اسماعیل ولداسلم خان،پیشاور،75

* سید فقیرگل، پیشاور،64

* سیدحسن جان اسماعیل خان ،محله گلپادشاه پیشاور،120

* شاه عنایت شهید،چهوک فولاد،60

* صاحب زاده صنم گل مهمند،خوشاب،90

* عالمگیرشجاع، نزدیک مسجدوزیرخان لاهور،100

* عبدالصمد افغانی، پیشاور،107

* علما آکادمی،لاهور،70

* محمدصادق(شیخ الفقه)،بهاولپور، 55

* مدرسه ربانیه، تاکسیلا،200

* مدرسه سراج العلوم(مولاناعبدالکریم صدر)، سند،800

* ملا کاتیار، حیدرآبادسند،350

* مولانا الله بخش صوفی، ملتان،55

* مولاناغلام محمد گهولوی،بهاولپور،240

* مولانامفتی محمدصادق(گنجینه صادق)،بهاولپور،56

* میرصادق(گنجینه میرصادق)،بهاولپور، 190

* نقشبندیه (سعدالله خان) ،پیشاور،91(تسبیحی،2535/1357 : 300-290)

رده آنها را طبقه بندی کرد : فرهنگ متون ادبی، فرهنگ های تخصصی، فرهنگ های آمیخته، فرهنگ های بی هنجار (پناهی،1378 : 153).

از این رو، پس از شاعران و نثرنویسان ، فرهنگ نویسان را می توان پاسداران زبان فارسی در پاکستان قلمداد کرد. با نگاهی گذرا به تاریخ فرهنگ نویسی فارسی تا دو سده ی گذشته می توان آن را به دو دوره تقسیم کرد، دوره اول تا پایان سده ی هفتم هجری است که کانون آن، در ایران و آسیای میانه می باشد و دوره دوم آن که از سده ی هشتم تا سده ی چهاردهم هجری ادامه دارد. شبه قاره هند و پاکستان جانشین فرهنگ نویسی ایران و آسیای میانه می شود (نوش آبادی،1380 : 1196).

فرهنگ نویسی در شبه قاره هند و پاکستان بر اساس نیاز آنان شکل گرفته است، به این معنی که طبیعی است که انسان هیچ گاه نمی تواند زبان خارجی را به آسانی یاد بگیرد و مانند زبان مادری به آسانی مورد استفاده قرار دهد . بنابراین برای آشنایی به زبان به وسایلی نیاز است که همان کتب فرهنگ و دستور زبان می باشد، از این جهت است که هندی ها و پاکستانی ها که توجه خاصی به یادگیری زبان فارسی داشته اند، براساس نیاز خود دست به تالیف کتب مورد نیاز از جمله کتابهای لغت زدند. مشابه آنچه ایرانیان پیش از اعراب درصدد تهیه فرهنگ های عربی برآمده اند و کتابهای لغت بسیار ارزشمندی در این زبان قبل از خود اعراب تالیف نمودند . هندی ها و پاکستانی ها نیز زودتر از ایرانیان، احتیاج به داشتن فرهنگ مرتب و صحیح را احساس کردند و بر اثر حمایتهای شاهان اسلامی در این زمینه خدمات شایانی انجام داده اند و بیش از صد کتاب قابل توجه دراین زمینه از خود به یادگار گذاشته اند(نقوی،1339 : 49-50). در یک تقسیم بندی کلی فرهنگ نویسی فارسی در شبه قاره را می توان به دو دوره تقسیم کرد ، در دوره اول فرهنگ فارسی تاکید برگردآوری هرچه بیشتر واژه داشته است، بنابراین در این دوره کمیت مهم بوده و از راههای گوناگون به گردآوری هر چه بیشتر واژه ها می پرداخته اند. این دوره که در حدود چهار سده از سده ی هفتم تا سده یازدهم هجری طول کشیده، شماره واژگان فرهنگ های تازه پیوسته افزایش می یافت و در طول این دوره فرهنگ هایی مانند فرهنگ جهانگیری در 1017قمری و برهان قاطع در 1062قمری با بیشترین شمار واژگان تدوین شده است. اما در دوره دوم فرهنگ نویسی در این دیار دگرگون شد و فرهنگ نویسان کوشیدند تا با نگاهی انتقادی به بررسی فرهنگ های پیشین بپردازند و بر اساس این

ص:58

روش بود که فرهنگ هایی با روش های جدیدتر مانند فرهنگ رشیدی، سراج اللغات، بهارعجم و مصطلحات الشعرا تدوین شد(همان،50). اما از لحاظ دوره های تاریخی ، فرهنگ نویسی در شبه قاره را به سه دوره زیر تقسیم می کنند :

1- دوره قبل از بابریان یا مغولان هند از قرن هفتم تا نهم هجری

2- دوره بابریان قرن دهم تا سیزدهم هجری

3- دوره جدید قرن چهار تا دهم هجری

دوره بابریان را می توان اوج فرهنگ نویسی در شبه قاره برشمرد؛ به همین خاطر از فرهنگ های خارجی که در دوره بابریان در شبه قاره هند و پاکستان نوشته شد، فهرستی به شرح زیر آورده می شود.

1- زبده الفواید اثر شیرخان سور که در اواسط قرن ششم هجری قمری تالیف شد.

2- فرهنگ شیرخانی ( منتخب زبده الفواید) اثر شیرخان سور که بین سالهای 995تا 959 هجری قمری تالیف شد .

3- فرهنگ فتح الکتاب اثر ابوالخیربن سعد انصاری که سال تالیف 991هجری قمری می باشد.

4- مجموع اللغات اثر ابوالفضل بن شیخ مبارک تالیف آن در سال 994هجری قمری است.

5- انیس الشعرا ( مترادف الفاظ) نوشته عبدالکریم بن شیخ راجن غزنوی مربوط به سال 998هجری قمری.

6- فرهنگ اکبرشاهی اثر ابوالبرکات بن مبارک نوشته شده بین سالهای 963تا1014هجری قمری.

7- سرمه ی سلیمان به قلم تقی الدین اوحدی بلیانی که تالیف آن بین 1009تا1015هجری قمری است .

8- فرهنگ بدیع اللغات ( تاریخ جهانگیرشاهی) اثر خواجه زاده ولی سرهندی درسال 1013هجری قمری.

9- فرهنگ جهانگیری اثر جمال الدین حسین اینجو تالیف درسال 1017 هجری قمری که یکی از فرهنگ های معتبر و بزرگ فارسی است.

10- فرهنگ دُرّ دری نوشته علی یوسف شیروانی به سال 1018 هجری قمری .

ص:59

11- جمع الجوامع نویسنده آن علی محمد بن شیخ عبدالحق دهلوی در سال 1048 هجری قمری.

12- چهار عنصر دانش که امان الله حسینی بین سال های 1014هجری قمری تا 1037آن را تالیف کرد.

13- لغت علمی که محمود بن شیخ ضیاء در حدود سال 1050 هجری قمری آن را نگاشته است.

14- برهان قاطع محمد حسین برهان تبریزی در سال 1062 هجری قمری آن را تالیف کرده است که در حدود بیست هزار لغت است و در زمان قطب شاهیان دکن نوشته شده است.

15- فرهنگ رشیدی عبدالرشید تقوی به سال 1064 هجری قمری آن را تالیف کرده است .

16- اشهر اللغات اثر غلام الله بهکن صدیقی در سال 1081 هجری قمری.

17- لغات عالمگیر نوشته فاضل محمود دهلوی به سال 1119 هجری قمری.

18- لغات فارسی اثر نویسنده مجهول که در سال 1130 هجری قمری تالیف شد.

19- فرهنگ هوش افزا نوشته شاه جهان آبادی به سال 1131 هجری قمری.

20- فرهنگ دری گشا اثر مولوی نجف علی مهجوی مربوط به 1259 هجری قمری.

21- فرهنگ وزیرخانی اثر غصنفر علی بن موسوی نجف علی خانی در اواخر سده ی سیزدهم هجری و....

از فرهنگ های دوره جدید یعنی دوره سوم فرهنگ نویسی فارسی در شبه قاره می توان به این آثار اشاره نمود :

22- ضرور المبتدی اثر موسوی سید سیف الله تالیف سال 1211 هجری قمری.

23- شمس اللغات اثر جوزف جیمز تالیف سال 1211هجری قمری.

24- هفت قلزم اثر غازی الدین حیدر تالیف سال 1219هجری قمری.

25- غیاث اللغات اثر محمد غیاث الدین رامپوری تالیف سال 1242هجری قمری.

26- فرهنگ فرخی اثر محی الدین پتور تالیف 1245 هجری قمری.

27- مفتاح اللغات اثر سیداولاد احمد سهوانی چاپ سال 1273 هجری قمری.

28- ارمغان آصفی تالیف محمد عبدالغنی خان چاپ سال 1292 هجری قمری.

ص:60

29- محیط اعظم تالیف محمد اعظم خان رامپوری چاپ سال 1313ه.ق. و غیره (نوش آبادی، 1380 : 1967-1973/ نقوی،1339 : 50-54/ یکتایی ،1353 : 91-93).

در تمامی مؤسسات آموزشی پاکستان، که شامل مدارس قدیمی، دبیرستان ها و دانشکده ها در سطوح مختلف می شوند، درس فارسی جزو دروس محصلان است. بسیاری از این محصلان پس از فارغ التحصیل شدن، به علت علاقه به فارسی، دور هم گرد می آیند و انجمن و یا بزم هایی ادبی و یا فارسی تشکیل می دهند که بر این اساس می توان گفت، شمار انجمن های فارسی در پاکستان به تعداد مؤسسات آموزشی آن مملکت است. شمار انجمن های فارسی در دانشکده های ادبیات پاکستان به تنهایی بیش از چند صد می باشد. گروهی از مردم نیز بر اساس علاقه ای که به زبان و ادبیات فارسی و ایران دارند به تاسیس و تشکیل انجمن های ادبی فارسی و ایران شناسی مبادرت ورزیده اند(حجتی،1380:293).

این انجمن ها که زمانی نه چندان دور بسیار پررونق بوده اند، مراکز تجمع شاعران و ادیبان و محققان و ایران شناسان بوده تاثیر مستقیم در مطالعات ایرانی در پاکستان گذاشته اند. بنابراین بررسی انجمن ها و مراکز مرتبط با مطالعات ایرانی در روشن شدن وضعیت ایران شناسی در پاکستان کمک شایانی می کند زیرا با شناسایی اهداف این انجمن ها و مراکز، شمایی کلی در مورد مطالعات ایرانی در این کشور بدست می آید. از این رو در این فصل سئوال های زیر مطرح می شوند:

1- مهم ترین انجمن ها و مراکز تحقیقاتی مرتبط با مطالعات ایرانی درپاکستان کدامند؟

2- اهداف این انجمن ها چه بوده و چه اقداماتی در خصوص مطالعات ایرانی انجام داده اند؟

3- بیشترین توجه به این انجمن ها و مراکز به کدام بخش از مطالعات ایرانی بوده است؟

4- این مراکز و انجمن ها تا چه میزان به گسترش مطالعات ایرانی در پاکستان کمک کرده اند؟

کشوری مستقل و طی تفاهم نامه ای رسمی، منعقد شده است و هدف عمده آن گردآوری، حفظ و گسترش میراث مشترک مکتوب فارسی در پاکستان است (توسلی،1392 : 17).

در قرار داد تاسیس مرکز تحقیقات فارسی ایران وپاکستان که به امضاء نمایندگان دو کشور رسید، چنین آمده است؛ "به منظور و ادامه همکاری فرهنگی، آموزشی و زبانی در میان دو کشور ایران و پاکستان و برای رسیدن به حد اعلای تفاهم بین دو مملکت، از طریق تعاون صادقانه و همبستگی دوستانه در این زمینه ها، دولت ]وقت [ ایران و دولت جمهوری اسلامی پاکستان تصمیم گرفته اند که این قرارداد را برای همکاری در زمینه های فرهنگی و آموزشی منعقد سازند"(اسعدی،1375 : 327).

در حالی که در اساسنامه مرکز تاکید شده که مدیریت مرکز می بایست به صورت دوره ای بین ایران و پاکستان صورت گیرد و هزینه های مرکز نیز برعهده طرفین باشد، اما از همان ابتدا دولت پاکستان از اجرایی کردن سهم و مسئولیت خود طفره رفت و دولت ایران، ناگزیر به خاطر احساس مسئولیت نسبت به فرهنگ مشترک، تمام تعهدات را به تنهایی بر عهده گرفت (توسلی،1392 : 16-17).

بر این اساس، مسئولین ایرانی مرکز با عنایت به اساسنامه، از ابتدا به آن پایبند بوده، توانسته علاوه بر خریداری و جمع آوری بسیاری از نسخه های فارسی با ارزش و گاه نایاب در سراسر پاکستان، کتابخانه ای بسیار مفید از کتاب های فارسی، عربی، انگلیسی و اردو را برای استفاده محققان و مراجعه کنندگان فراهم کند و با مراکز مختلف علمی، تحقیقاتی و دانشگاه های پاکستان که در کار آموزش زبان فارسی هستند و با سازمان های علمی سایر کشورها روابط علمی بسیار سودمندی برقرار کند. همچنین برخی از متون با ارزش خطی را در اختیار پژوهشگران و استادان قرار داده تا پس از بازنویسی و تصحیح به چاپ رسانند (بی نام،1376 : 93).

یکی از مهمترین کارهای مرکز تحقیقات جمع آوری نسخ خطی بود به طوری که مرکز به خرید نسخ خطی شهرت پیدا کرد و از دورترین نقاط پاکستان و حتی افغانستان، گونی-گونی نسخ خطی به مرکز می آوردند. این نسخ پس از بررسی دقیق و قیمت گذاری می شد و سپس بعضی از آن ها که ارزش معنوی داشت، خریداری می شد(توسلی،1392 : 22).

ص:63

این مرکز توانست با دایر کردن بخش میکروفیلم، نیاز محققان را برای دسترسی به تصاویر نسخه های خطی در هر جایی که باشند، فراهم آورد (بی نام،1376 : 93).

این امکانات و خدماتی که مرکز تحقیقات در بخش نسخه های خطی انجام داده، موجب شد که "کلا مسیر مطالعات ادبیات فارسی و ایران شناسی در پاکستان و حتی منطقه تغییر پیدا کند. تغییر به این معنی که در روزگاری، محققان بخشی از عمر خود را در جستجوی منابع و نسخ خطی تلف می کردند و از بس که منابع پراکنده یا شناسایی نشده بود، کمبودهایی در مطالعات باقی می ماند (نوشاهی،1383 : 47).

توسلی در خصوص فعالیت دیگر مرکز معتقد است:« یکی دیگر از کارهای بسیار مهم مرکز تحقیقات، یاری رساندن به فعالیت هایی بود که در ایران بعد از انقلاب اسلامی، شکل گرفت. یکی از این فعالیت ها دانشنامه نویسی بود که نیاز به منابع دست اول داشت. مرکز تحقیقات ایران و پاکستان، که رسالت آن پشتیبانی علمی از مراکز مشابه درایران و جهان است، به خوبی این رسالت را انجام داده است و در دانشنامه جهان اسلام، این امر بسیار مشهود است. کار دیگر این مرکز این بود که در زمان مدیریت اینجانب ]محمدمهدی توسلی[، کتابخانه بنیاد دائره المعارف اسلامی را از کتاب ها و اسناد دسته اول شبه قاره تا آنجا که امکان داشت، غنی کرده اند و این کار مهم تا پایان مسولیت مرتب ادامه داشت» (توسلی،1392 : 20-19).

مرکز تحقیقات در پنج بخش و یک اداره به شرح زیر سازماندهی شده است:

1- بخش تحقیقات

2- بخش انتشارات

3- بخش کتابخانه واسناد

4- بخش ایران شناسی

5- بخش زبان فارسی

6- اداره امورعمومی

وظایف بخش ایران شناسی آن عبارتنداز:

1- شناسایی و شناساندن مسایل مربوط به ایران.

ص:64

2- برقراری ارتباط با مراکز فرهنگی، دانشگاهی و تحقیقاتی پاکستان و شناساندن مسایل امروز ایران.

3- معرفی میراث فرهنگی ایران از لحاظ تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و سایر جهات.

4- همکاری و مساعدت همه جانبه با محققان و موسسات فرهنگی در زمینه مسایل ایران شناسی. (بی نام،1376 : 94).

خان ناصر، میرزا رضا همدانی و امثال این ها در این انجمن حضور پیدا می کردند (نقوی،1347 : 22).

بسیار سودمندی درباره ادبیات فارسی و حتی به زبان فارسی انتشار داده است. دانشگاه پنجاب که مرکز تحقیقات را در دل خود دارد، صاحب بزرگترین کتابخانه پاکستان می باشد که حدود سی هزار نسخه خطی عربی و فارسی و سنسکریت دارد و منبع و مرجع بسیار غنی برای مطالعات ادبیات فارسی و ایرانی است(همان:37).

در زمینه تاریخ و میراث فارسی در پاکستان و هند انتشار داده است؛ از جمله ترجمه های طبقات اکبری، ماثرالامرا؛ سیرالعارفین و مقامات مظهری را می توان ذکر کرد(همان ،43).

می باشد. این مرکز به زبان فارسی توجه ویژه ای دارد و آثاری چون بحرالاسراربلخی، خاطرات مصربی سمرقندی، تذکره الشعرای جهانگیر پادشاه را به چاپ رسانید (همان، 45).

* تشویق تحقیقات درباره ایران

* انتشار کتب و مجلات و هرگونه نشریه فرهنگی درباره ایران

* مبادله دانشجو و استاد بین پاکستان و ایران

* انجام هر گونه اقدامی که برای نیل به هدف های مزبور مفید باشد

عضویت این انجمن با پرداخت هزینه برای عموم پاکستانیان آزاد بود (اخبار انجمن...،1335 : داخل جلد).

توسعه روابط ایران و پاکستان انجام داده است و مطالعات علمی نیز در مورد ایران انجام می داده که در نشریه این انجمن به نام (Pakistan Horizon) به چاپ می رساندند(همان،522).

عبداللهیان، حبیب الله عباسی و غلامعلی فلاح قهرودی اقبال شناسان برجسته ایران و جمعی از شخصیت های سیاسی، علمی و فرهنگی حضور داشتند (www.irna.ir).

دانشگاهی مرتبط با مطالعات ایرانی وجود داشت. یکی دانشکده دولتی(گورنمنت کالج) لاهور و دیگری دانشکده خاورشناسی(اورینتل کالج) دانشگاه پنجاب که در زمینه ادبیات فارسی فعالیت می کردند. اما بعد از استقلال پاکستان به دلایلی چون دین واحد، تاریخ و فرهنگ مشترک(که کشور تازه تاسیس یافته پاکستان به دنبال جستجوی هویت خود به همسانی های تاریخی با ایران پی می برد) زبان فارسی (که درجای خود مفصل توضیح داده شد) و جبهه ی مشترک ایران و پاکستان در رده بندی جامعه جهانی و توجه شدید ایران به پاکستان (به طوری که اولین کشوری که استقلال پاکستان را به رسمیت شناخت، ایران بود) و توجه شدید شاعر ملی پاکستان یعنی علامه اقبال به ایران و غیره همگی باعث شد تا انجمن ها و مراکز تحقیقی در باب مطالعات ایرانی در سراسر پاکستان گسترش پیدا کند. اما هم اکنون بسیاری از این انجمن ها و مراکز و سازمان های ذکر شده، یا برچیده شده اند و یا به غیر از تعداد معدودی، فعالیت چندانی از خود نشان نمی دهند. انجمن های فارسی در حال حاضر آن گونه که خواهش فارسی زبانان است، برقرار است ولی آنگونه که زبان و ادبیات فارسی و ایران شناسی را در بربگیرد و گسترش بدهد، اندکی ضعیف است.

چنانکه مشاهده شد سال ها قبل از اینکه نشریات فارسی در ایران به چاپ برسد، در شبه قاره هند، آن هم به فاصله نیم قرن، نشریات فارسی به وجود آمده بود که خود گویای بسیاری از علاقه ها و نفوذ ادب فارسی در این دیار است. نشریات فارسی در خارج از ایران، مسیر خود را ادامه داد به طوری که «تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی، بیش از 600عنوان نشریه فارسی در خارج از کشور انتشار یافت که نیمی از این عناوین چاپ هند، پاکستان، افغانستان و تاجیکستان است» (همان). وجود تعداد زیاد نشریات فارسی در خارج، نشان دهنده علاقه و توجه این کشورها به ایران و حدود نفوذ ادبیات فارسی می باشد. چنانکه ذکر شد پاکستان جزو معدود کشورهایی است که در آن نشریات فارسی رواج داشته و دارد که این به دلیل پیوند زبان اردو با فارسی و پیوستگی های فرهنگی و علاقه به ایران و مظاهر ایران می باشد. انتشار مجلات فارسی در پاکستان که زبان فارسی در آن حکم زبان خارجی را دارد و زبان انگلیسی، زبان رسمی آنان می باشد، موضوع پراهمیتی است (نقوی، آبان 1344 : 910).

اهمیت دیگر مساله در آن است که وجود نشریات فارسی در پاکستان باعث حفظ و تداوم زبان فارسی و علاقه مندان به فارسی می شود. نکته مهم دیگر آن است که هنگامی نشریات فارسی حضور دارند به طبع، مسائل مرتبط با مطالعات ایرانی در آن کشور قوام و موجودیت خود را حفظ می نمایند. در ذیل به بررسی برخی از نشریات فارسی در پاکستان و همچنین نشریاتی که به زبان اردو و انگلیسی در این کشور در خصوص مطالعات ایرانی هستند، می پردازیم.

1- مهم ترین نشریات فارسی و مرتبط با مطالعات ایرانی در پاکستان کدامند؟

2- نشریات و مجله ها بیشتر به چه موضوعاتی از مطالعات ایرانی می پردازند؟ و تا چه حد به مطالعات ایرانی توجه دارند؟

فارسی به نام «تاج محل» و «جهان مصور امروز» منتشر می شدند که شاید به این خاطر بود که می خواستند خاطره آزار دهنده از بین رفتن زبان فارسی را از یاد آنان ببرند. اما پاکستان تا حدودی سنگر فارسی را حفظ نمود و با آغوش باز، کانون انتشار مجلات فارسی شد. در بررسی مجلات مرتبط با مطالعات ایرانی در پاکستان یک نکته را باید مد نظر داشت و آن این است که در مجلات اردو، مطالب فراوانی درباره ایران و زبان فارسی درج می شود. و به این دلیل می توان هر روزنامه و مجله اردو زبان را مرتبط با مطالعات ایرانی قلمداد کرد(مرتضوی، 1380 : 1298).

بسیار کم بوده و گردانندگان این نشریه بیشتر به مطالب فارسی توجه داشته اند و با این رویکرد در توسعه فارسی در پاکستان اقدام موثر و قابل ستایشی را به عمل می آورده اند(نقوی،آبان1344 : 912/ شفا،1348 : 523).

سرپرست این مجله ژنرال ارشدمحمود در مورد انتشار سفینه متذکر شده است که انتشار سفینه، مجله علمی-تحقیقی از سوی گروه زبان و ادبیات فارسی در تاریخ133 ساله آن، یکی دیگر از نمادهای سنت های شایسته ستایش دانشگاه پنجاب است (محمود،1382،ص5). رئیس دانشکده خاورشناسی دانشگاه پنجاب نیز اینگونه به ستایش سفینه پرداخته است:« با توجه به معیار مقالات چاپ شده در نخستین شماره سفینه با افتخار می توانم ادعا کنم که این مجله نیز مانند"اورینتال کالج مگیزین (Oriental College Magazine)... در ردیف مجلات مستند تحقیقی بین المللی زبان و ادبیات فارسی جا خواهد گرفت.» (چوهدری،1382 : 7). این مجله اگر چه بیشتر مقالات آن فارسی می باشد، اما گاهی به زبان اردو و انگلیسی نیز مبادرت به چاپ مقاله می کند (سلیم مظهر،1382 : 139).

اکنون، این فصلنامه بهترین و ارزنده ترین مجله در خصوص مطالعات ایرانی در پاکستان می باشد و همچنان پاینده و پربار به کار خود ادامه می دهد.

فارسی" هلال" بار دیگر دل های ما ایرانیان را امیدوار نمود که رشته علاقه پاکستان و ایران که از هزاران سال پیش پیوسته است، ناگسستنی است و هر روز استوار خواهد شد» (دهخدا،1347 : 9). این نشریه درحال حاضر چاپ نمی شود.

بسیاری از این نشریات و مجلات فارسی دیگر چاپ نشده اند و توجه دیگر نشریات، مگر تعداد معدودی، به مطالعات ایرانی کمتر شده است.

نشریات و مجلات در پاکستان نقش موثری در ترویج مطالعات ایرانی در این کشور بر عهده داشته اند و از آنجا که این نشریات پشتوانه ی انجمنی داشته اند و ارگان این انجمن ها محسوب می شده اند، نشان دهنده خط سیر انجمن های ایران شناسی و ایران دوستی پاکستان می باشند.

برای «خودآگاهی» است؛ همان خودی ای که وی آن را اینچنین تعریف می کند:«...عالی ترین و راقی ترین شکل این معنی عبارت است از ایجاد ارزش ها و ایده آل ها و کوشش در راه تحقق دادن به آنها» (سروش،1381 : 49). اقبال در حقیقت پیامبر «خودی» است. فلسفه خودی اقبال تنها علاج تعمیر و استحکام شخصیت افراد استعمارزده اقبال شرقی است که بر پایه های اسلام و فرهنگ ایرانی قرار دارد(همان : 2). خودی اقبال، جهان شرق است، و مهمترین کشور شرق در نظر او ایران است از این رو مطالعات اقبال برای بدست آوردن ارزش ها و ایده آل های مشرق زمین حول تاریخ و فرهنگ ایران شکل می گیرد و در اندیشه او ایران مرکز دنیای شرق است؛ به همین سبب است که او، تمدن ایرانی، زبان ایرانی، عرفان ایرانی وادبیات ایرانی را برای رسیدن به خود آگاهی برمی گزیند.

پس از من شعر من خوانند ودریابند جهانی را دگرگون کرد یک مردخودآگاهی

( اقبال لاهوری،1381 : 14)

اما نکته بسیار مهم آنست که اقبال کمتر به نام ایران شناس معرفی شده است. یکی از دلایل این امر همین نگاه خودی وی به ایران است و دیگر اینکه ایران شناسی وی در زیر لایه های اندیشه های سیاسی و فلسفی او قرار گرفته است و این پژوهش سعی در آشکار کردن این لایه زیرین دارد.

والای این انسان مشرق زمینی را به او بباوراند و او را از آنچه پیرامونش می گذرد، باخبر سازد(واعظی،1380 : 129).

علامه اقبال در22فوریه 1873 میلادی مطابق با سال 1289 هجری قمری در گذشته است و این زمان مقارن است با حکومت رضاخانی در ایران که نوعی شوونیزم و ملیت خواهی افراطی را رواج می دادند و روشنفکران، سعی در جاری ساختن بی چون و چرای فرهنگ غربی در ایران کردند و برای رسیدن به اهداف خود تلاش در تخریب فرهنگ جامعه، بویژه باورهای اعتقادی مردم داشته اند. البته کشورهای دیگر مشرق زمین در شرایطی همانندایران، به سر می برده اند.... او در روزگاری به فرهنگ و تمدن و عرفان ایران می پردازد که روشنفکران بشدت با عرفان و ارزشهای متعالی فرهنگ و ادب گذشته ایران مخالفت می ورزند. کسانی همچون احمد کسروی به شاعران و عارفان می تازند و آثار آنان را مایه بدآموزی و باعث خواری و سرشکستگی مردم جامعه می دانند، و مثنوی مولوی، آثار سعدی، حافظ و عارفان نامدار را مورد اهانت قرار می دهند...او در زمانی می خواهد درس عرفان بدهد که روشنفکرانی نظیر آخوند زاده، آثار عرفانی...را خرافه می انگارد و عارفان بزرگ را به اتهّام ایده آلیست مطرود می شمارند(همان:131). اما اقبال که خود سالیان دراز در غرب کسب علم کرده بود، فریفته فرهنگ آنان نشد و تمام اندیشه خود را برای احیای شرق به کار برد و از خود بیگانگی را ننگ شمرد.

کهن شاخی که زیر سایه او پر درآوردی چو برگش ریخت از وی آشیان برداشتن ننگ است

(اقبال لاهوری،1381 : 155)

او می داند که نباید خودشناسی را با خود بینی اشتباه کند و راه افراط پیش گیرد:

تا شناسای خودم خود بین نیم با تو گویم او که بود و من کیم

(همان : 189)

بنابراین اقبال در زمانه خودش، که تفکرات شونیزم رو به رشد است، با اندیشه های مترقی اش به دنبال آگاه کردن شرق بر می آید. او با غرب دشمنی ندارد اما با استعمار سر ستیز دارد، او با تقلید از غرب مخالف است و به تنقید غرب نظر دارد، به این معنی که علم و فن غرب را شایسته آموختن می داند ولی فرهنگ مخالف اعتقادات شرق را طرد می کند، گویا تر خود شعر اقبال است که می گوید:

ص:93

شرق را از خود برد تقلید غرب بایداین اقوام را تنقید غرب

قوت مغرب نه از چنگ و رباب نی ز رقص دختران بی حجاب

نی ز سحر ساحران لاله روست نی زعریان ساق ونی از قطع موست

محکمی او را نه از لادینی است نی فروغش از خط لاتینی است

قوت افرنگ از علم و فن است از همین آتش چراغش روشن است

(همان،369)

کوتاه سخن آنکه اقبال، علم ودانش غرب را رد نمی کند چرا که مشرق زمین نیاز به پیشرفت در این زمینه را دارد و لازم است از این علم و دانش که در غرب است، استفاده کند، اما نباید خودی و باورهای مشرق زمین را زیر پا بگذارد و می گوید :

غربیان را شیوه های ساحری است تکیه جز بر خویش کردن، کافری است

(همان،370)

بنابراین، اقبال، پدر معنوی استقلال پاکستان، توجه به کشورهای همسایه و اسلامی که باهم نزدیکی فرهنگی و تاریخی دارند را جلب می کند.

آنجا که می گوید:

چون چراغ لاله می سوزم در خیابان شما ای جوانان عجم، جان من و جان شما

غوطه ها زد در ضمیر زندگی، اندیشه ام تا بدست آورده ام افکار پنهان شما

فکر رنگینم کند نذر تهی دستان شرق پاره لعلی را که دارم از بدخشان شما

حلقه گرد من زنیدای پیکران آب و گل آتشی در سینه دارم از نیاکان شما

و یا درباره تهران گوید:

طهران هو نگر عالم مشرق کاجینوا شاید کره ی ارض کی تقدیر بدل جانا

این آرزو که اگر طهران به جای "ژنو" مرکزیت امور عالم را به دست می گرفت، این چهره شوم که در جهان بوده، تغییر پیدا می کرد. این گفته ها همه نشان از علاقه او به ایران است. این علاقه تا آنجا پیش می رود که «برای تشبیه به بلندی و ارتفاع زمین، با وجود داشتن کوه هیمالیا در کشورش، به کوه الوند و دماوند تشبیه می کند. برای سرعت و تندروی، رخش، شبدیز، اشهب را به میدان می آورد و برای تصوف و عرفان، بایزید بسطامی، ابوالحسن خرقانی و... را نام می برد» (چوهدری،1379 : 109). اوج این علاقه در سرودن بیشتر اشعارش به زبان فارسی، مشخص می شود که با این اشعار، هم تسلط خود را بر شعر فارسی نشان داد و هم آشنایی خود را با فرهنگ ایران بیش و پس از اسلام آشکار کرد.

نطق و ادراکش روان چون آب جو حو حیرت بودم از گفتار او

این همه خوابست یا افسونگری بر لب مریخیان حرف دری

(اقبال ، 327)

مولوی برای اقبال، زیبایی حقیقی و نور مطلق است که اندیشه او، آن را می پرستد، چنانکه می گوید؛ «فکر من بر آستانش در سجود»... در تمام آثار اقبال نام جلال الدین محمد بلخی با کمال احترام و ارادت خاص برده شده و تاثیر افکار آن عارف در افکار اقبال به تمام و کمال مشهود است (اکرام:1358/2536 : 27).

این تاثیرگذاری مولوی و تاثیرپذیری اقبال تا به آن حد است که می توان بین این دو رابطه مراد و مریدی را دریافت. مرید هندی با تخیلات شاعرانه فاصله زمانی و مکانی را حذف می کند و با مراد رومی همزمان می شود و با او در سفرهای زمینی و آسمانی هم قدم می شود«پیش از اقبال لاهوری هیچکس اینقدر به مولانای روم نزدیک نشده بود و حقیقت اینست که فلسفه مولانا را آن طوری که اقبال در نظر دارد، قبل از او بررسی نشده بود (چوهدری، 1358/2536 : 25). مولوی شناسی اقبال که بخشی از مطالعات ایرانی اقبال است به شناختن صرف محدود نماند و به رسالتی برای «خودآگاهی» جامعه مبدل شد، او از عرفان ایرانی در کالبد نیمه جان انسان شرقی می دمد تا به خود باوری برسند و برای این کار سترگ از مولوی مدد می گیرد. برخلاف شرق شناسان غربی که «شرق شناسی وایران شناسی شان نه بدان سبب بود که بخواهند برای بهبود و پیشرفت تمدن جهانی عناصری از فرهنگ غیر غربی را به کمک گیرند، بلکه قصد آنها بیشتر جستجوی سوابقی بود که بتواند مؤید و مکمل اصالت تمدن خود آنها باشد»(نراقی:1357/2535 : 155).

اما اقبال برای بهبود و پیشرفت شرق و ایران به شرق شناسی و ایران شناسی رو می آورد، بدین سبب مولوی شناسی اقبال به شناخت محدود نماند و به استفاده از مفاهیم و مضامین مولانا برای زنده کردن اقوام مشرق زمین اقدام می کند، یک مولوی شناسی متفاوت و بی نظیری که منجر به خودباوری و خودآگاهی می شود.

ص:96

پارسی از رفعت اندیشه ام در خورد با فطرت اندیشه ام

(کلیات اقبال : اسرار خودی )

و انتخاب زبان فارسی توسط او که نسبت به زبان های پنجابی و اردو استعداد و ظرفیت ادبی بیشتری دارد و قدرت بیان مفاهیم وسیعتر و شیرین تری را در خود جای داده است، به او این امکان را داد تا تجلی گاهی مناسب برای اندیشه هایش پیدا کند و ضمنا به گنجینه گران سنگ و بی پایان ادبیات فارسی راه یابد و از این طریق به باروریِ ذهن و اندیشه خود بیفزاید (رزمجو، 1380 : 149). بنابراین اگرچه شاعری خود را با زبان اردو آغاز کرد ولی به زودی فهمید که زبان اردو، گنجایش اندیشه های عمیق او را ندارد و افق وسیعتری به نام زبان فارسی یافت در حالی که زبان مادری او فارسی نبود( رضوی،1350 : 182).

ج) علاقه شخصی اقبال به فارسی؛ مسلما کسی اقبال را مجبور به سرودن شعری فارسی نکرد و به قول شعبانی (1379) او این کار را نه برای نام کرد و نه برای نان، فقط به خاطر عشق بود و اخلاص و درکی که از نیاز روزگارش داشت (شعبانی ، 1379،ص272). این بیگانه آشنا در زمان افول زبان و ادب فارسی در شبه قاره، با دلبستگی و علاقه ای که به زبان و فرهنگ ایرانی داشت، موجب رونق مجدد آن در جغرافیای وسیعی شد و بی تردید ارزش او نزد ایرانیان در این نکته مهم است ( کراچی،1380 : 179).

د) اقبال متاثر از وجود سنت شعر فارسی در شبه قاره هند؛ از زمانی که زبان فارسی وارد شبه قاره هند شد، شعر و ادبیات فارسی نیز در این دیار رونق گرفت و حتی صاحب سبک هم شد، به طوری که سبک هندی در این دیار پرورش یافت و بعد از آن نیز در دوره جدید «سبک پاکستانی»شکل گرفت که نماینده اصیل آن علامه اقبال است (رضوی،1350 : 170).

علامه محمد اقبال حلقه ای از زنجیر فارسی گویان شبه قاره است و می توان او را در امتداد بزرگانی چون امیر خسرو دهلوی، غنی کشمیری، فیضی رکنی، ملا فیضی لاهوری، مستغنی لاهوری، فائق لاهوری، ملامحسن فانی، خوشحال خان ختک ، میرحسن دهلوی، بیدل دهلوی، غالب دهلوی دانست، بنابراین علامه محمد اقبال در امتداد روابط دیرینه فرهنگی قرار دارد و جای شگفتی نیست که زبان اقبال زبان فارسی است.

ص:99

تحقیقات فارسی ایران و پاکستان در اسلام آباد، نشانه بارزی از محیط مساعد ایران شناسی در پاکستان می باشد. امروز در پاکستان اغلب مردم فارسی را بدان جهت می خوانند که بتواند اشعار فارسی اقبال را که مظهر و مبین روح فرهنگ اسلامی و ایرانی است، درک کنند. شعر فارسی اقبال، بهترین نمودار ایران دوستی و ایران شناسی اوست» (اکرام،1999 : 63).

را برای بیان افکار و اندیشه هایش برگزید، آن هم در قالب شعر. وی از نوادر شاعران پارسی گوی در ایران به حساب می آید. اقبال چکیده روابط دیرینه شبه قاره و ایران است، و زنده کننده بسیاری از خاطره های دور و نزدیک این دو دیار می باشد.

اقبال اگرچه زاده مشترکات فرهنگی ایران و شبه قاره می باشد، اما خود او نقطه مشترک بسیار قوی برای همبستگی بیشتر دو کشور ایران و پاکستان شد. اقبال هم در ایران و بر ایرانیان و هم در پاکستان و بر پاکستانیان تاثیر گذاشت. اما اقبال بیشتر از آنکه در ایران تاثیر گذار بود، در خود پاکستان موثر بود و پیروان بسیاری در اندیشه ها و آرا و حتی شعر و ادبیاتش بدست آورد. و از آنجا که اقبال توجه ویژه ای به ایران داشت و علاقه بسیاری به ادبیات فارسی از خود بروز داد، ناگزیر خیل دوستداران و پیروان او به ایران علاقه مند شدند، بخصوص در دهه های اول استقلال پاکستان، توجه ویژه استادان و دانشمندان و حتی سیاستمداران پاکستان به ایران از آرا و افکار و علاقه اقبال درباره ایران، تاثیر پذیرفته است. در اکثر نشریات پاکستان، اشعار اقبال به زبان فارسی چاپ و نشر می شد. انجمن های فرهنگی و ایران شناسی پاکستان به اقبال استناد می کردند. اقبال چراغ فارسی را در شبه قاره هند روشن کرد و به دست دانش پژوهان و دانشمندان کشورش سپرد و خود قبل از آنکه نور چراغ را ببیند، قبل از استقلال کشورش، دار فانی را وداع گفت .

ص:102

ص:104

* ترجمه از اردو به فارسی تفسیر جلد 3 قرآن موسوم به تفهیم القرآن از امام سید ابوالاعلی مودودی(1997م. چاپ لاهور)

* منظره مرگ(ترجمه از اردو به فارسی )

* پاسخ به سخنگویان متهاجمان

* کتاب های درسی فارسی(از متوسطه تا دوره دبیرستان)

* فرهنگ دوستی تیموریان شبه قاره هندو پاکستان

* تاریخ روابط مناسبات فرهنگی ایران صغیر با ایران کبیر

* مرید پاکستانی و مراد ایرانی (موذنی، 1384 : 8-97).

وی علاوه بر این ها، مقالات متعدد در خصوص ادب فارسی و تاریخ و فرهنگ ایران منتشر کرده است.

صاحب تالیفات و مقالات گوناگون در زمینه ادبیات، تاریخ و هنر می باشد(تسبیحی،1352 : 196). وی از بنیان گذاران" انجمن فارسی پاکستان" است و علاوه براین در انجمن های گوناگون علمی و ادبی عضویت داشته است، مانند انجمن تاریخ پاکستان، انجمن رابعه قزداری، انجمن فارسی کویته و ... (الرشید،1378 : 186). کتابخانه شخصی دکتر انعام الحق کوثر از لحاظ شمار و تنوع دارای اهمیت می باشد. در این کتابخانه چندین کتاب و نسخ خطی معتبر و قدیمی موجود است(همان:187). یکی از خدمات بزرگ وی به ادبیات فارسی تلاش های بی وقفه ایشان در گسترش شعر و ادب فارسی در بلوچستان بوده است و در همین راستا کتابی به نام "شعر فارسی در بلوچستان" تالیف نموده است(ناصح،1374 : 19).

* از دیگر آثار او است:

* منتخباتی از شعرای فارسی بلوچستان،1350 ه.ش در لاهور به چاپ رسید.

* کلیات محمدحسن براهوی.( ایشان این کلیات را تصحیح و در 1353 ه.ش در لاهور به چاپ رسانید)

* ارمغان کوثر(مجموعه مقالات فارسی چاپ1352ه.ش در لاهور)

* مردِ حور (مجموعه مقالات در زمینه اقبال شناسی چاپ1357ه.ش)

* تذکره ی صوفیای بلوچستان(چاپ1356ه.ش در راولپندی)

* اردو در بلوچستان(1365ه.ش چاپ لاهور)

* فهرست نسخه های خطی استان بلوچستان

* تمدن و ادب در سرزمین بولان

* مطالعات اجمالی شعر فارسی (Glimpses of Persian Poetry,1976) ( الرشید،1378 : 178 ؛ناصح،1374 : 19 ؛ توسلی، 1384 : 4-663).

دین محمد ادیب فیروزشاهی به سال 1897م/1376ش در روستای فیروزشاه از نواحی لارکانه از ایالت سند به دنیا آمد (تسبیحی،2535(1357):171). او تسهیلات ابتدایی را در دارالعلوم اسلامیه فیروزشاه گذراند و سپس در حلقه های درس زمان خود به فراگیری کتاب های گلستان و تحفه الاحرار پرداخت و همچنین به زبان عربی تسلط پیدا کرد. وی شاگرد استاد «مولانا الهی بخش» بود که به زبان فارسی تسلط کامل داشت (رستمی،1390 : 2-521).

مرحوم ادیب شاعر پارسی گو می باشد و در سرودن غزل فارسی اهتمام می ورزید. سبک او در غزل سرایی، به سبک شاعران پاکستانی می باشد(ناصح،1374 : 12). او چنان به فارسی عشق می ورزید که موجب شد تا چند متن ارزنده ی فارسی را به سندی ترجمه کند که مهم ترین آنها ترجمه مثنوی معنوی است که در شش دفتر به ثمر نشست و به نام استادش این ترجمه را"اشرف العلوم" نامیده است(تسبیحی،1351 : 171).

* مجموعه اشعار فارسی او نیز به نام "کلیات ادیب" از سوی دانشگاه حیدرآباد به چاپ رسید(ناصح،1374 : 12). علاوه بر این ها وی دارای آثار دیگری می باشد، مانند:

* چهره گشای( شرح چهل بیت از دیباچه مثنوی، ترجمه)

* کشف المحجوب( که اثری فارسی می باشد و به زبان سندی ترجمه کرد)

* مجموعه اشعار فارسی

* منبع الانام( به زبان فارسی))همان:12).

مشغول بود. وی به زبان های اردو، پنجابی، فارسی، عربی و انگلیسی آشنایی کامل داشت (صادقی، 1387 : 886).

بشیر احمد نذیر در سال 1975 سفری به ایران داشت و در آن سفر از کلاس های دانش افزایی فارسی بهره مند شد. وی در ماه جون (ژوئن) 1997 پس از سال ها تدریس و تحقیق از خدمات دولتی بازنشسته شد و حدود سه ماه بعد دارفانی را وداع گفت. مهم ترین اثر وی در زمینه مطالعات ایرانی، کتاب حیات سعدی و حیات حافظ است ( فصلنامه دانش، 1376 : 50/249).

* مجموعه مقالات (تسبیحی، 1377 : 89-102).

استاد شیرانی در سال1942م مجموعه مخطوطات خود را به قیمت16192 روپیه به دانشگاه پنجاب لاهور فروخت. این مجموعه شامل1710 کتاب چاپی، 434سند و قباله و 2284 مجلد کتاب خطی است.(عباسی نوشاهی،1390 : 17).

شیرانی در 15 فوریه 1946 به علت تنگی نفس رخت از جهان بربست (نقوی، 1377 : 82).

* ترجمه فارسی کتاب « ضرب کلیم » از اقبال لاهوری(1957)

* تذکره شعرای فارسی کشمیر(1335ه.ش)

و...(همان:526 ؛ ناصح،1374 : 42).

خود را به راهنمایی استاد غلام سرور نوشته است)، 6-یوسف جلیل(رساله دکتری خود را با عنوان "سلسله نقشبندیه و پیشرفت آنان تا وفات حضرت مجدد الف ثانی" به راهنمایی دکتر غلام سرور نوشته است)، 7-دکتر ابوسعید نورالدین(رساله دکتری خود را با عنوان "اسلامی تصوف اور اقبال"، اقبال و عرفان اسلامی وتصوف، به راهنمایی دکتر غلام سرور به اتمام رسانیده است)، 8-دکتر عابد علی خان(استاد فارسی دانشگاه کراچی)، 9-دکتر ساجد الله تفهیمی(استاد فارسی دانشگاه کراچی)، 10-دکتر حسین جعفر حلیم(استاد فارسی دانشگاه کراچی)، 11-دکتر ظهیرالحسن، (استاد فارسی دانشگاه کراچی)، 12-دکتر اطاعت یزدان (استاد فارسی دانشگاه پیشاور)، 13-سید مرتضی موسوی (وزارت اطلاعات پاکستان،اسلام آباد)، 14- خانم دکتره طاهره صدیقی (رئیس بخش فارسی دانشگاه کراچی)، 15-خانم دکتر صغری بانوشکفته (رئیس بخش فارسی موسسه ملی زبان های نوین اسلام آباد) و...(بی نام،1365؛17-18).

درمورد خدمات ایشان، دکتر پاریزی باستانی می نویسد:«استاد غلام سرور که از بزرگترین استادان زبان فارسی در پاکستان است، بی دریغ و بدون هیچگونه چشمداشتی، به زبان فارسی در کراچی خدمت می کند، او عاشق زبان و شعر فارسی است» (باستانی پاریزی،1381؛ 130). دکتر غلام سرور در سال1933میلادی (1352هجری قمری/1310هجری شمسی) برای تحقیقات تازه تر در زبان و ادب فارسی و اتمام رساله دکتری خود در احوال شاه اسماعیل صفوی به ایران آمد و مدت یکسال به تحقیق پرداخت و به شهرهای تهران، اصفهان، شیراز، قزوین، تبریز و اردبیل سفر کرد و با استادان ادب آن روزگار همنشینی نمود (تسبیحی،1352 : 136-140). در سال1953همراه با یک هیئت فرهنگی پاکستان و درسمت نماینده دانشگاه کراچی، برای دومین بار به ایران سفر کرد. وی در سال 1958میلادی از طرف وزارت آموزش و پرورش دولت ایران به دریافت نشان علمی و در سال1959میلادی نشان سپاس(درجه یک)از طرف دولت ایران دریافت کرد (تسبیحی،1352 : 136-140).

آثار استاد را می توان به دو بخش تقسیم کرد : آثار چاپ شده و آثار چاپ نشده.

* حرف نو بخش یکم:منتخباتی از نثر قدیم و جدید فارسی برای دوره متوسطه

ص:113

* حرف نو بخش دوم:منتخباتی از شعر قدیم و جدید فارسی برای دوره متوسطه

* نقش تازه بخش یکم:منتخباتی از نثر قدیم و جدید برای دوره ی کارشناسی

* نقش تازه بخش دوم : منتخباتی از شعر قدیم و جدید برای دوره ی کارشناسی

* آثارجاویدان:گزینشی ازآثار نویسندگان معاصرایران برای دوره کارشناسی ارشد

* افکارجاویدان:گزینشی از اشعار فارسی معاصر برای دوره کارشناسی ارشد

* گلهای بهار:حاوی بعضی اشعار شعرای فارسی معاصر ایران که به سال 1324هجری شمسی /1945م برای دانشجویان علیگره تهیه وتدوین کردند.

* سخن نو:حاوی پاره ای نثر واشعار فارسی (در سه جلد)که به سال 1326هجری شمسی/1947م برای دانشجویان علیگره تهیه وتدوین کردند.

* تاریخ ایران قدیم(به اردو):درتاریخ و ادبیات ایران

* قواعد فارسی:دستور زبان فارسی که به اردو نوشته شده

* تاریخ شاه اسماعیل صفوی(به انگلیسی)

* فهرست توصیفی نسخه های خطی عربی و فارسی کتابخانه درگاه اوچ گیلانی

* جواهرالاولیا(فارسی):تالیف سیدباقربن عثمان بخاری است که استاد آن را تصحیح و تحشیه نموده و به آن دیباچه مختصری افزوده.

* مقدمه جواهر الاولیا : مقدمه مفصلی185صفحه ای است که بر کتاب"جواهرالاولیا"نوشته اند.

ب: آثار چاپ نشده:

* تاریخ ادبیات فارسی در پاکستان و هند

* همیشه بهار که شرح و احوال شادروان ملک الشعرای بهار است به زبان اردو

* شرح حال و آثار فرخی یزدی به زبان اردو

* تاریخ ایران بعداز اسلام به زبان اردو

* تاریخ ادبیات ایران بعد از اسلام به زبان اردو

ص:114

* مختصر تاریخ ادبیات فارسی پاکستان وهند به زبان اردو

* تاریخ تنقید(نقد) ادبیات فارسی ایران به زبان اردو

* تاریخ ادبیات فارسی در پاکستان وهند:جلد اول به زبان فارسی

* روابط سلاطین صفوی با شاهنشاهان مغول تیموری:به زبان فارسی

* اقبال را از آثار او بشناسید:به زبان فارسی

* ادبیات جدید فارسی:به زبان فارسی

* تصحیح انتقادی گلشن راز شیخ محمودی شبستری:به زبان فارسی

* هنرپروری خانواده بابریه(به زبان فارسی) (نقوی،1365 : 39-75).

همچنین ایشان حدود صدوبیست مقاله مختلف در پیرامون ادبیات و شعر فارسی،آموزش زبان فارسی، اقبال شناسی، زبان شناسی، ایران شناسی، شرح حال رجال، روابط ایران وپاکستان وغیره به زبان های فارسی، اردو و انگلیسی نگاشته و چاپ کرده است. از دیگر کارهای برجسته ایشان هم می توان تاسیس چندین کتابخانه و مرکز علمی و فرهنگی و یا انتشار مجله های مختلف تحقیقی و آموزشی را برشمرد که همه و همه در زمره آثار ماندگار آن بزرگوار است(شعبانی،1371 : 2). ایشان در حدود سال1998 میلادی دارفانی را وداع گفت (فصلنامه دانش، 1377 : 59-60).

* بدرالشروح : از مولانا بدرالدین

* یادآوری چند نکته در حافظ شناسی

* نقد بر رساله حکمنامه- منسوب به شیخ شرف الدین بو علی قلندر پانی پت

* کشف الابیات اقبال

* نگاهی گذرا بر وضع زبان و ادب فارسی در پاکستان در پنجاه سال اخیر

* فرهنگ اصطلاحات علوم ادبی

* مثنوی گنج فقر : شرح احوال سراینده و بررسی انتقادی آن

* مطالعات فارسی در بخش فارسی دانشگاه کراچی (توسلی،1378 : 19-20)

بُرد، پیر صاحب است. دغدغه ها و دل مشغولی های او، حفظ و احیا فارسی همراه با مطالعات و پژوهشهای آبرومندانه در پاکستان بود...»(همان:...).

راشدی کتابخانه بزرگی در منزل خود فراهم آورده بود (نقوی، 1344 : 72). کتابخانه او در حدود سی هزار جلد کتاب چاپی و پانصد نسخه خطی بود که اکنون این کتابخانه به دانشگاه اسلام آباد انتقال یافته و به "گنجینه پیرسند" معروف شده است (تسبیحی،1352 : 201). هفتاد درصد این کتاب ها به زبان فارسی است و فقط سی درصد به زبان های پاکستانی از قبیل سندی و اردو و پنجابی و بلوچی و بهضی به عربی و انگلیسی می باشد(همان:85).

برخی از آثار پیرحسام الدین راشدی -تصحیح و تالیف- عبارتند از:

* مقالات الشعراء تالیف علی شیر قانع تتوی

* تکلمه مقالات الشعرا، تالیف خلیل تتوی

* مکلی نامه

* تحفه الکرام

* مثنوی چنیرنامه تالیف ادراکی بیگلار

* مثنوی مظهرالاسرار اثر شاه جهان میرهاشمی

* میخانه سندر(مجموعه ای از آثار شعرای فارسی گوی پاکستان)

* خانواده شاه نعمت الله کرمانی در هند و پاکستان

* سلسله نورجهان بیگم، زن جهانگیر پادشاه دهلی

* تذکره شعرای کشمیر

از کارهای تازه پیرراشدی که پس از وفات او چاپ شده است، مجموعه مقالات اردوی او در زمینه ایران شناسی و ادبیات فارسی است به نام"مقالات راشدی" گردآورنده دکتر غلام محمد لاکهو و ... (نقوی،1344 : 72).

ص:118

و بسیاری مقاله در مجلات وحید، هلال و... که ایشان در بررسی وضعیت ایران شناسی در پاکستان بدان پرداخته است(همان:6-35).

سازمان فارسی را تشکیل داد و چندین انجمن فارسی و مرتبط با مطالعات ایرانی را پایه گذاری کرد (صافی،1377 : 203).

* ارمغان پاک (برگزیده سخنان پارسی گویان شبه قاره هند و پاکستان از قرن5هجری تا اقبال)

* پروانه پندار (شعر فارسی، با مقدمه سعید نفیسی)

* اقبال و غزل فارسی (اقبال اور فارسی غزل)

* نقش اقبال در احیای زبان فارسی

* اقبال در راه مولوی (شرح حال و آثار و سبک و افکار اقبال لاهوری)

* سفینه سخن (آخرین نمونه های شعر ایشان)

* سکه ی عشق (مجموعه شعر فارسی)

* داد سخن (اثر تالیفی)

* اقبال و جهان فارسی

* کارنامه و سراج منیر

* فارسی در پاکستان

* تنبیه الغافلین

* فرهنگ صوفیه شبه قاره (ناصح،1374 : 75 ؛ توسلی،1384 : 518).

«اردو دایره المعارف اسلامیه» را بر عهده گرفت و زمانی نیز رئیس بخش فارسی و گروه اردو و دانشکده شرق شناسی، در دانشگاه پنجاب بود (ناصح،1374 : 76).

دکتر سیدعبدالله، دلبسته ادبیات فارسی بود، اگرچه تحقیقات خود را به زبان انگلیسی و اردو انجام می داد اما مرتبط در راستای مطالعات ایرانی تلاش می کرد. مقالات عالمانه ی او درباره حافظ و برخی متون فارسی در مجموعه ای به نام زبان و ادب فارسی تالیف و تدوین کرد؛ که جای دارد به زبان فارسی ترجمه شود. او همچنین از نسخه شناسان پیش کسوت پاکستان به شمار می رود. با تلاش او اولین فهرست پاکستان یعنی فهرست نسخه های خطی فارسی دانشگاه پنجاب به زبان انگلیسی فراهم آمد(نوشاهی،1383 : 40).

وی در تشکیل کنفرانس ها و کمیته های اجرایی نقش موثر داشت؛ از جمله کنفرانس زبان اردوی پاکستان در سال1948م، کنفرانس شرق شناسی پاکستان در 1956م و کمیته اجرایی دایره المعارف اسلامی اردو. او عضو آکادمی ادبیات پاکستان و سرپرست اداره تالیف و ترجمه دانشگاه پنجاب و عضو انجمن ترقی اردو و عضو ارشد زبان ملی و عضو مجلس زبان اداری پنجاب نیز بود. به دلیل خدمات علمی فراوان ایشان در سال1960م، دولت وقت پاکستان و در1961م، حکومت وقت ایران از او تجلیل به عمل آورد و نشان حکومتی و نشان سپاس به او اعطا شد(رستمی،1390 : 529). ایشان درباره زبان و ادبیات فارسی تحقیقات فراوانی انجام داده است؛ مانند نصیری نیشابوری و شهرآشوب های فارسی، درباره مولانا جلال الدین بلخی (ناصح،1374 : 76).

آثار سیدعبدالله که مربوط به مطالعات ایرانی می باشد به این شرح است:

* ادبیات ایران در عصر حاضر (1937م)

* صداقت در شعر فارسی (1939م)

* شعر تمثیل فارسی (1940م)

* حقیقت گل و گلزار در شعر فارسی (1941م)

* ترقی زبان فارسی در زیر سایه اردو (1949م)

* فارسی شاعری پس هندوون کاحصه

* مجموعه مقالات (رستمی،1390 : 523 ؛ ناصح،1374 : 76).

ص:123

(دانشنامه ا.ف، همان جا). وی به پاکستان برگشت و در دانشگاه پنجاب مشغول تدریس و تحقیق شد.

از ایشان آثار قابل توجهی بر جای مانده است:

* تصحیح دیوان میرزا اسدالله خان غالب

* تصحیح کلیات امیرخسرو دهلوی

* تصحیح کلیات ابوالفیض فیاضی

* فهرست مقالات مربوط به مجله دانشکده خاورشناسی دانشگاه پنجاب

* دستور زبان فارسی

* تصحیح گل رعنا، از غالب دهلوی (ناصح،1374 : 78).

* یک اثر دیگر از استاد عابدی کتاب"سعدی و خسرو" می باشد که مقایسه تطبیقی بین اشعار سعدی و امیرخسرو دهلوی است. این کتاب براساس سه نسخه خطی کمیاب از کتاب دهلوی تصحیح شده است. وی به این نتیجه رسیده است که اتحاد و توافق فکری و وحدت فکری و معنوی و اتحاد مضامین شعری بین این دو شاعر غزل سرا بسیار چشمگیر است و در خصوص ارادت خسرو به سعدی جای تردید نگذاشته است (تسبیحی،1352 : 5-44).

اسلامی وابسته به وزارت دادگستری پاکستان شد. او در مطالعه و تحقیق در زبان و ادبیات فارسی کوشش های فراوان انجام داده است (تسبیحی،2535(1357) : 366).

سید علی رضا نقوی توجه ویژه به مطالعات ایرانی که در پاکستان انجام می شد، داشت و شرح احوال پژوهشگران مطالعات ایرانی را در روزنامه"وحید" به چاپ می رساند. ایشان در سال1966م از دولت وقت ایران جایزه بهترین کتاب سال را برای کتاب"تذکره نویسی فارسی در هند و پاکستان"، که در اصل پایان نامه دکتری ایشان بود، گرفت(همان : 7-366). علاوه بر مقالات فراوان، وی در زمینه مطالعات ایرانی دارای کتاب های بسیار با ارزشی است، مانند:

* مختصری درباره نویسندگان جدید فارسی (1955)

* همالیا (ترجمه آثار51شاعر طراز اول جدید اردو به فارسی،1963م)

* تذکره نویسی فارسی در هند و پاکستان (به فارسی- برنده جایزه کتاب سال،1966م)

* قسمت تذکره های فارسی (1971-1972م)

* دستگاه قضایی پاکستان (ترجمه به فارسی،1970م)

* حقوق خانوادگی شیعی

* فرهنگ فارسی به انگلیسی و اردو

* گلشن فارسی (دو جلد)

* لغت جامع فارس.

* و... ( همان : 7-366 ؛ ناصح،1374 : 72).

3-2-20 - شاهد چوهدری

شاهد چوهدری، در استان پنجاب در20کیلومتری شهر«سرگوده» در روستای 41جنوبی در سال 1321ه.ش متولد شد. تحصیلاتش را تا مقطع دبیرستان در زادگاهش گذراند. برای کار به لاهور رفت و در«اداره دارالحکومت» اسلام آباد استخدام شد و از آنجا که تازه کار بود اوقات فراغت زیادی داشت، از این رو، به کلاس های فارسی رفت و فارسی آموخت و چون پدرش به این زبان علاقه مند شد. پس از فرا گرفتن فارسی در حد لیسانس، دانشگاه اصفهان به درخواست ایشان مبنی

ص:126

بر بورسیه شدن در ایران پاسخ مثبت داد و ایشان به اصفهان رفت و به تدریس اردو مشغول شد و سپس به تهران آمد و همزمان با تدریس در دانشگاه تهران به ادامه تحصیل در مقطع دکتری پرداخت. وی تابعیت جمهوری اسلامی ایران گرفت و به خدمت وزارت علوم درآمد و تا زمان بازنشستگی مشغول تحقیق درپژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی شد. وی رساله خود را با راهنمایی دکتر صادق کیا با موضوع «روابط زبان های فارسی و پنجابی» به پایان رساند و به درجه دکتری رسید.

شایان ذکر است که ایشان در ایران با بانویی ایرانی (خانم سادات ناصری، دختر عموی دکتر سادات ناصری) ازدواج کرده است.

از آثار اوست:

* روابط زبان های فارسی و پنجابی

* تاثیر نفوذ نظامی در ادبیات پنجابی

* سید اشرف جهانگیری سمنانی

* ایران و اقبال

و شرکت در همایش های مختلف در سراسر کشور و....(چوهدری،1392:مصاحبه).

بازنشستگی در کسوت استادی به تدریس و تحقیق پرداخت. صدیقی در زمینه ادبیات فارسی، صاحب تالیفاتی است (رسولی، 1380 : 4/1639). وی در زمینه مطالعات ایرانی دارای آثاری است، مانند :

* داستان سرایی فارسی در شبه قاره

* تیموریان هندوستان

* نقش جدید(کتاب درسی فارسی)

* فلسفه سخت کوشی اقبال

* بابا فغانی شیرازی

* مثنویات محمود لاهوری(ناصح،1374 : 88).

* دستور زبان فارسی

* احوال و آثار ابوالفضل غلامی

* کتاب دانش(مجموعه مضامین فارسی)

* عبرت نامه

و مشارکت در تالیف «تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند» چاپ دانشگاه

پنجاب(لاهور)(الرشید،1372 : 7-106).

های هند به تدریس فارسی مشغول بود. وی سپس به پاکستان برگشت و حرفه ی روزنامه نگاری را برگزید و بعد از چندی دکتری ادبیات فارسی را از دانشگاه پنجاب دریافت کرد.

وی در سال1333شمسی برای گذراندن یک دوره تحصیلی به دانشگاه تهران آمد و در این دانشگاه موفق به کسب فوق لیسانس زبان های باستانی ایران شد. ایشان از 1917الی1975م رئیس گروه فارسی در دانشکده شرق شناسی لاهور، از 1973تا1975 رئیس دانشکده شرق شناسی و علوم اسلامی و از سال1978تا1979 به عنوان مهمان در دانشگاه فردوسی مشهد، ادبیات فارسی تدریس می کرد. وی بالاخره در دانشگاه پنجاب کرسی استادی گرفت و تا زمان بازنشستگی در همان دانشگاه اشتغال داشت (توسلی،1384 : 254؛ رستمی،1390 : 529 ؛ناصح،1374 : 6-7).

احسن عضو هیئت مولفان و ویراستاران تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند در دانشگاه پنجاب و عضو انجمن زبان شناسان پاکستان بود؛ او با مجله بزم اقبال همکاری داشت و همچنین عضو هیئت مدیره مجله اقبال بوده است. ایشان سفرهای علمی بسیاری به ایران، افغانستان، ترکیه، انگلستان و آمریکا کرد. وی در سال1966م از طرف دولت ایران بخاطر کارهای علمی، ادبی و تحقیقی در زمینه ادبیات فارسی و مطالعات ایرانی" نشان سپاس" دریافت کرده است (توسلی،1384 : 254).

استاد احسن صاحب مقالات و کتاب های فراوانی در زمینه مطالعات ایرانی می باشد. از آثار او در ارتباط با ادبیات فارسی و شاعران و نویسندگان ایرانی در زیر نام برده می شود:

* سعید نفیسی،ادیبی بی نظیر

* ملک الشعرای بهار

* زبان و ادبیات فارسی در پاکستان

* گرایش ها در شعر نو فارسی

* گرایش ها در نثر نو فارسی

* شعر ایرانی پیش از اسلام

* دستور زبان فارسی نوین

* زبان های باستانی ایران

ص:132

* گرایش های نو در زبان فارسی

* مطالعاتی در زبان و ادبیات فارسی

* آواشناسی و زبان عامیانه ایران (ایرانی صوتیّات اور زبان عامیانه)

* زمینه های سیاسی و اجتماعی ادبیات فارسی معاصر (جدید ادب کاسیاسی اور سماجی پس منظر)

تصحیح متون کهن فارسی:

* مهر نیمروز

* دستنبو

کتاب های درسی فارسی:

* قندپارسی ( برای دوره دبیرستان)

* گنج دانش (برای دوره لیسانس فارسی)

* گنج ادب ( برای دوره لیسانس فارسی)

* اقبال کی فارسی شاعر کا تنقبدی شاعر (انتشار اقبال آکادمی پاکستان)

* پاکستان ادب (اداره تحقیقات فارسی ایران و پاکستان) (رستمی، 1390 : 530؛ ناصح،1374 : 7؛ توسلی،1384 : 255).

* طیبات سعدی (ترجمه به زبان انگلیسی)(1923م)

* سیاست نامه نظام الملک (تصحیح،1934م)

* روائح بوستان (ترجمه به زبان انگلیسی،1934م)

* عیار دانش ابوالفضل علامی (تصحیح،1934م)

* انتخاب نثر و نظم فارسی (1936م)

* روشنایی نامه ناصرخسرو (تصحیح،1938م)

* قطعات ابن یمین (ترجمه به انگلیسی،1938م)

* چچ نامه (به زبان فارسی،1938م)

* حمزه اصفهانی (ترجمه بخش اول به زبان انگلیسی،1940م)

* آغاز فارسی (4جلد،1950م) ( سومرو، 1350 : 9-36).

دولت پاکستان در سال 1962 و دولت ایران در سال 1967، به پاس خدمات علمی و ادبی او، به ترتیب نشان «امتیاز» و نشان «فضیلت» به وی اعطا کردند. وی در 1978 بدرود حیات گفت.

از وی آثاری چند در زمینه مطالعات فارسی به یادگار مانده است، مانند:

* تیر و نشتر (1977)

* انتخاب کلام اقبال (1977)

* حرف و صوت (1977)

* انتخاب کلام امیر خسرو (1975)

* شعر فارسی معاصر (بی تا)

* حکمت قرآن (بی تا)

* تاریخ ادبیات فارسی (1353)

* اقبال و دیگر شعرای فارسیگوی (1356)

* مکاتیب حضرت شاه همدان (1376) و... (همان جا).

* غزل های هم وزن خواجه عماد و خواجه حافظ (خواجه عماد اور خواجه حافظ کی متّحدالبحر غزنین)(1967م)

* نسخه ای قدیمی از رباعیات خیام (1967)

* مذهب فردوسی (فردوسی کامذهب) (1967م)

* مثنوی صفانامه ی عماد فقیه کرمانی (1967م)

* نوروزنامه خیام (1967م)

* مطالعاتی پیرامون فرّخی (1967م)

* فرهنگ فارسی (1969م)

* طلوع آفتاب در شاهنامه (رستمی،1374 : 9-528؛ رسولی، 1375 : 231-4/232).

* داستان های پنجاب در فارسی

* احوال و آثار و افکار علامه اقبال

* تاریخ کوه نور

* عبرت نامه

* واقعات

* تدکره زیده المعاصرین

* تذکره مخزن الغرائب

* و چندین کتاب و مقاله مهم و معتبر علمی دیگر( ناصح،1374 : 122).

* مجمع الشعرای جهانگیرشاهی، از ملاقاطعی هروی

* کلمات الصادقین؛ از محمدصادق کشمیری دهلوی همدانی

* تحفة الولاة و نصیحة الرعیة و الرعاة از شیخ محمد بن طاهر پتنی (تصحیح و تحشیه).

لاهور گذراند و در سال1892م به ریاست قسمت عربی و علوم دینی دانشکده اسلامیه ی لاهو منصوب شد. ایشان به زبان عربی و فارسی تسلط کامل داشت و آثار منظومی از وی به زبان فارسی باقی مانده است(همان، 49). روحی دو سال صاحب امتیاز و مدیر مسئول مجله"الهدی" بود که درباره تاریخ اسلام، تصوف و عرفان چاپ می شد. او یکی از دانشمندان ادب شناسی و محقق نامدار و فارسی پژوه زمان معاصر است که تحقیقات تاریخی و اسلامی وی از لحاظ صحت و دقت شهرت دارند. آثار او به قرار زیر است :

* دبیر عجم در فن بلاغت و تنقید، به زبان فارسی(1936م)

* العروض و القوافی، به زبان اردو(1936م)

* ترجمه نصیحة التلمیذ غزالی(1327ه.ق)

* امیرالکلام من کلام الامام(1322ه.ق)

* ترجمه حکمت بالغه(بدون سال چاپ)

* ارمغان احباب(قصیده فارسی)(1395ه.ق)

* دیوان فارسی، شامل شش هزار بیت که به وسیله فرزند وی محمد ضیاءالحق تدوین و انتشار یافت (رضوی، 1353 : 3-261).

اعطا شد و دانشگاه تهران نیز مقدار زیادی از انتشارات خود را به ایشان اهدا نمود و از وی تجلیل و قدردانی به عمل آورد (نقوی،1345 : 451).

ایشان صاحب مقاله های تحقیقی فراوان می باشد و کتاب های زیادی به چاپ رسانید، مانند:

* تذکره ی میخانه تالیف ملاعبدالنبی فخرالزمان(لاهور1926م)

* تتمه صوان الحکمه(1935م)

* فهارس العقد الفرید(به زبان انگلیسی،1937م)

* دره الاخبار، ترجمه فارسی تتمه صوان الحکمه(1935م)

* مطلع السعدین تالیف عبدالرزاق سمرقندی(لاهور1949م)

* مکاتبات رشیدی(لاهور1947م).

* تنقیدات عبدالحق(2جلد به کوشش تراب علیخان)

* خطبات عبدالحق، 3جلد، به کوشش دکتر عبادت (نقوی،1345 : 100).

لاهور در رشته فارسی درجه فوق لیسانس گرفت و در سال 1950 از همان دانشگاه فوق لیسانس در تاریخ گرفت. وی دو سال بعد، در 1952 موفق به دریافت درجه دکتری در رشته ادبیات فارسی شد و درجه فوق دکترای خود را در رشته ادبیات اردو در سال 1965 از همان دانشگاه دریافت کرد. وی به زبان های اردو، فارسی، انگلیسی و پهلوی آشنایی کامل داشت (همان جا).

وحید قریشی، با توجه به استعداد و علاقه وافر به تحقیق و تدریس در دانشگاه ها و دانشکده های مختلف مشغول کار شد. خدمات علمی و آموزشی و مدیریتی وی به این شرح قابل ذکر است:

استاد گروه تاریخ در دانشکده اسلامی گوجرانواله؛ استاد گروه تاریخ در دانشکده دولتی لاهور؛ استاد و مدیر گروه فارسی دانشگاه لاهور؛ استاد دانشکده شرق شناسی دانشگاه پنجاب لاهور؛ استاد غالب شناسی در گروه اردوی همان دانشکده؛ رئیس دانشکده شرق شناسی؛ رئیس دانشکده علوم اسلامی و شرقی لاهور؛ رئیس مقتدره قومی زبان (فرهنگستان زبان ملی) در اسلام آباد. وی همچنین سردبیری نشریات فارسی مانند « صحیفه»، « اورینتل کالج مگزین»، «اخبار اردو» و «اقبال» را بر عهده داشت.

دکتر وحید قریشی به زبان و ادبیات فارسی و تاریخ و فرهنگ ایران علاقه وافر داشت و در طول خدمات علمی و آموزشی همواره به تالیف و تحقیق در این زمینه ها مشغول بود. وی در سال 1988 به افتخار بازنشستگی نائل آمد؛ اما به دلیل نیاز مبرم دانشگاه به دانش و تجربه علمی او، دعوت به کار د و تا پایان عمر مدیریت آکادمی اقبال پاکستان در لاهور را برعهده داشت.

بعضی از آثار ارزشمند وحید قریشی در زمینه مطالعات ایرانی عبارتند از :

* مثنوی نامه عشق (1959)

* عمل صالح (شاهجهان نامه)، در سه جلد (1966)

* ارمغان ایران (1971)

* دربار ملی (گزیده متون تاریخی فارسی شبه قاره)، با همکاری محمد اکرم اکرام (1961)

* تصحیح ثواقب المناقب (1961)

* تذکره همیشه بهار (1973) (فصلنامه دانش، 1376 : 250-251 /49-48).

ص:143

نکته بسیار مهم- پژوهشگران و محققان برجسته و قابل ذکر در زمینه مطالعات ایرانی در پاکستان بسیاراند، مانند پروفسور احمد حسن دانی، ایران شناس بزرگ پاکستان، استاد و رئیس انستیتوی تمدن آسیایی تاکسیلا در دانشگاه قائد اعظم اسلام آباد، رؤسا و استادان پیشین دانشگاه ملی زبان های نوین اسلام آباد، مانند دکتر مهرنور محمدخان، دکتر سید سراج الدین و همسر ایشان دکتر کلثوم سید، دکتر محمد سرفراز ظفر، دکتر رشیده حسن و...، همچنین استادان سراسر پاکستان مانند دکتر بشیر انور، دکترسلطان الطاف علی، دکتر محمد شفیع، دکتر فرهت ناز، دکتر فایزه زهرا میرزا، دکتر سلطان الطاف علی، دکتر زاهده پروین، دکتر عصمت نسرین، دکتر معین نظامی، دکتر ناصر، دکتر گوهر نوشاهی، و نیز بسیاری از این دست بزرگان- که نام شریف آن ها در این پژوهش از قلم افتاده است - و متاسفانه مجال پرداختن به همه آن ها در اینجا وجود ندارد و امید است در جلد دوم این اثر ضمن تجلیل از این بزرگواران به شرح حال مبسوط آنان اقدام شود.

ص:144

ص:146

ص:148

تاکنون فعالیت های خود را حفظ نموده اند، رونق گذشته در خصوص این انجمن ها وجود ندارد. به عبارت دیگر انجمن های فارسی در حال حاضر آنگونه که خواهش فارسی زبانان است، برقرار است ولی آنگونه که زبان و ادبیات فارسی و ایران شناسی را دربربگیرد وگسترش بدهد، اندکی ضعیف است.

عامل مهم شکل گیری و گسترش مراکز و انجمن های ایران شناسی در شبه قاره و بخصوص پاکستان -اما- بیشتر به دلیل نفود زبان فارسی در آن منطقه بوده است. از آنجا که حفظ میراث فرهنگی پاکستان بدون فارسی کمتر امکان دارد و همچنین پیشرفت و تقویت اردو نیز بدون تمسک به فارسی میسر نیست، آنان از بدو تشکیل کشور نو بنیاد خود، درصدد حفظ و بسط روابط فرهنگی با ایران بخصوص توسعه فارسی برآمده اند، بنابراین اولین گام پس از استقلال در مطالعات ایرانی در پاکستان، توسعه در تدریس و آموزش زبان فارسی بود. نه تنها در مدارس، بلکه در دانشگاه های مختلف پاکستان، کرسی زبان فارسی به وجود آمد و انجمن ها و مراکز علمی در تحقیقات زبان فارسی ایجاد شد.

از این رو است که بسیاری از منابع تاریخی و فرهنگی پاکستان به زبان فارسی می باشد و تاریخ این کشور با کشور ایران گره خورده، خود به خود، محققان و دانشمندان این کشور، گرایش به زبان فارسی پیدا کرده و به سمت مطالعات ایرانی کشیده می شوند، مطالعاتی که به روشن شدن تاریخ و فرهنگ کشورشان کمک شایانی کرده است. به زبانی دیگر، مقصود از تأسیس رشته زبان فارسی در اغلب مراکز علمی اروپایی، دانستن زبان و فرهنگ فارسی به قصد تعامل دو طرفه نبود، بلکه قصدشان این بود که به روش های علمی جدید بتوانند با فرهنگ مشرق زمین و از جمله ایران آشنا شوند و به نوعی سلطه خویش را در جهان فرهنگی مطرح سازند و ... باید توجه داشت که توجه محققین شبه قاره به زبان فارسی، با این سیاست بکلی منافات دارد. قصد محققین شبه قاره از مطالعه زبان فارسی، آشنایی هر چه بیشتر آنهاست با فرهنگ مشترکی که محصول تفکر و اندیشه واحد است. می توان گفت زبان فارسی در تاریخ، هنر، دین و ادبیات پاکستان ملموس می باشد و تاثیر مستقیم در مطالعات ایرانی در پاکستان دارد. به دلیل همین نفوذ زبان و ادبیات فارسی در این کشور، پاکستان را به یکی از مهم ترین مراکز نسخ خطی فارسی در جهان اسلام تبدیل کرده است.

ص:150

آمار نسخ خطی موجود در کتابخانه های پاکستان بیش از 150هزار نسخه تخمین زده شده است. شناسایی نسخ خطی، کار پژوهشگران و محققان را در مطالعات ایرانی هموار خواهد کرد و از این جهت راهگشای تحقیقات مهمی در پاکستان و ایران و هم سایر کشورهایی که در این زمینه فعالیت می کنند، می باشد. با بررسی نسخ خطی پاکستان (فهرست نویسی و تصحیح و نشر آن ها)، کلا مسیر مطالعات ادبیات فارسی و ایران شناسی در پاکستان و حتی منطقه تغییر پیدا کرده است. به این معنی که قبل از جمع آوری و متمرکز کردن نسخ خطی و تصحیح آنها، محققان بخشی از عمر خود را در جستجوی منابع و نسخ خطی تلف می کردند و از بس که منابع پراکنده یا شناسایی نشده بود، کمبودهایی در مطالعات باقی می ماند.

عامل دیگری که متاثر از نفوذ زبان فارسی در شبه قاره هند و پاکستان شکل گرفت، فرهنگ نویسی بود. به طوری که اولین فرهنگ های فارسی در این سرزمین به نگارش درآمد. بنابراین می توان فرهنگ نویسی را یکی از عوامل مهم پایندگی زبان فارسی در شبه قاره هند و پاکستان دانست زیرا از این طریق میراث گذشتگان را به نسل های بعد انتقال داده اند و این مهم باعث تداوم سنت توجه به زبان فارسی شده است. تحول این سنت را می توان در عرصه مطالعات ایرانی در این دیار به نمایش گذاشت؛ فرهنگ های مهمی در این دیار به نگارش در آمده اند، مانند :

«انیس الشعرا» ( مترادف الفاظ) نوشته عبدالکریم بن شیخ راجن غزنوی (998ه. ق)، «فرهنگ اکبرشاهی» اثر ابوالبرکات بنمبارک (963تا1014هجری قمری)، «سرمه ی سلیمان»نوشته تقی الدین اوحدی بلیانی(1009تا1015ه.ق)، «فرهنگ بدیع اللغات» ( تاریخ جهانگیرشاهی) اثر خواجه زاده ولی سرهندی ( 1013ه. ق)، «فرهنگ جهانگیری» اثر جمال الدین حسین اینجو (1017ه.ق)، «شمس اللغات» اثر جوزف جیمز (1211ه .ق)، «هفت قلزم» اثر غازی الدین حیدر (1219ه .ق)، «غیاث اللغات» اثر محمد غیاث الدین رامپوری( 124ه.ق)، «فرهنگ فرخی» اثر محی الدین پتور ( 1245 ه.ق)، «مفتاح اللغات» اثر سیداولاد احمد سهوانی ( 1273 ه.ق)، «ارمغان آصفی» تالیف محمد عبدالغنی خان (1292 ه.ق). «محیط اعظم» محمد اعظم خان رامپوری (1313ه.ق).و بسیاری دیگر.

ص:151

یکی دیگر از مسایل مهم مطالعات ایرانی در پاکستان مجلات فارسی و مرتبط با ایران شناسی می باشد که نقش اساسی در این زمینه ایفا کرده اند. پاکستان جزو معدود کشورهایی است که در آن نشریات فارسی رواج داشته و دارد که این به دلیل پیوند زبان اردو با فارسی و پیوستگی فرهنگی و علاقه به ایران و مظاهر ایران می باشد. چنانکه وجود نشریات و مجلات فارسی در پاکستان باعث حفظ و تداوم زبان فارسی و علاقه مندان به فارسی می شود. نکته مهم دیگر آن است هنگامی که نشریات فارسی حضور دارند، به طبع مسائل مرتبط با مطالعات ایرانی در آن کشور قوام و موجودیت خود را حفظ می نمایند. این مجلات مرتبط با مطالعات ایرانی علاوه بر زبان فارسی به زبان اردو و انگلیسی نیز فعال هستند. این مجلات با انجمن ها رابطه ی نزدیکی دارند به طوری که اکثر آنان ارگان این انجمن ها محسوب می شوند. قدیمی ترین مجلات که پس از استقلال پاکستان به وجود آمده اند و نقش مهمی در مطالعات ایرانی ایفا کرده اند یکی «هلال» بود و دیگری «سروش» نام داشت که -متاسفانه- دیگر به چاپ نمی رسند و جای خود را به «پاکستان مصور» داده اند. از دیگر نشریات می توان از «اخبار انجمن فرهنگی پاکستان و ایران»، «سفینه»، « اقبالیات»، « بیان»، « نشریه انجمن تاریخ پاکستان »، « ادبیات اسلامی»، « مجله شرقی لاهور»، « اقبال»، « بزم شوق»، « حافظ»، « خیابان»، « نباض»، « همدرد صحت»، « انجمن عربی و فارسی»، « مجله ایران شناسی» و بسیاری دیگر نام برد. مهمتر از همه آن ها «فصلنامه دانش» می باشد که از سال 1364 انتشار یافته و تا اکنون (شهریور 1393)، 118 شماره از آن منتشر شده است. این مجله ها در رونق مطالعات ایرانی در پاکستان سهم بسیاری بر عهده داشته و دارند و در زنده نگه داشتن فرهنگ فارسی و ایجاد تعامل بین پژوهشگران دو کشور بسیار ثمر بخش بوده اند و اگر پژوهشی در این زمینه صورت بگیرد، بهتر نقش آنها را در توجه به ایران می توان درک کرد.

نکته آخر اینکه نمی توان از نقش مهم علامه اقبال در گسترش مطالعات ایرانی در پاکستان غافل ماند. افکار و اندیشه ها و توجه علامه اقبال به ایران، هویت ایرانی- پاکستانی به او بخشیده است. وی نقطه مشترک بسیار قوی در توجه شدید دو کشور ایران و پاکستان به هم شد. اقبال هم در ایران و هم در پاکستان تاثیر گذاشت. از آنجا که اقبال توجه ویژه ای به ایران داشت و علاقه بسیاری به ادبیات فارسی از خود بروز داد، ناگزیر خیل دوستداران و پیروان او به ایران علاقه مند شدند،

ص:152

بخصوص در دهه های اول استقلال پاکستان، توجه ویژه استادان و دانشمندان و حتی سیاستمداران پاکستان به ایران از آراء و افکار و علاقه اقبال درباره ایران ، تاثیر پذیرفته است، تا جایی که در اکثر نشریات پاکستان، اشعار اقبال به زبان فارسی چاپ و نشر می شد.

این تحقیق نشان می دهدکه بین تمام عوامل رشد مطالعات ایرانی در پاکستان همبستگی وجود دارد یعنی به دلیل ارتباطات تاریخی و فرهنگی بین دو سرزمین، زبان و ادبیات فارسی در شبه قاره نفوذ پیدا کرد و بر اساس ترویج زبان فارسی، فرهنگ نویسی و تدوین نسخ خطی و استنساخ از آن ها رشد کرد و موازای با آن، فارسی گویی گسترش شد و این سنت به مراکز آموزشی دوران جدید انتقال یافت و به دلیل جدا شدن پاکستان از هند و جستجوی هویت خود به میراث مشترک با ایران توجه شایانی کرده اند که نمونه آن را در آثار علامه اقبال می توان مشاهده کرد.

با بررسی آثار و احوال پژوهشگران مطالعات ایرانی در پاکستان، نتیجه آن تاییدی بر مطالب فوق الذکر است زیرا همچنان که انتظار می رفت آثار آنان بیشتر متوجه زبان و ادبیات فارسی و تصحیح نسخ خطی و فرهنگ مشترک دوکشور می باشد. اکثر آنها به علامه اقبال توجه ویژه ای داشتند و همچنین آثار و تألیفات آنان یا در مجلات مورد بررسی شده، چاپ می شد و یا توسط انجمن ها و مراکز علمی مرتبط با مطالعات ایرانی به چاپ می رسید. اما نکته قابل توجه آن است که اکثر این پژوهشگران یا در ایران درس خوانده اند و یا رابطه بسیار نزدیکی با محققان بزرگ ایران داشته اند که در این میان رابطه استاد غلام سرور و استاد سعید نفیسی مثال زدنی می باشد.

بنابراین، می توان چنین گفت که اشتراکات فرهنگی که در طول تاریخ شکل گرفت و نفوذ چندین قرنی زبان و ادبیات فارسی در میان حکومت های مسلمان شبه قاره هند و تالیف و تدوین صدها کتاب ارزشمند فارسی در این دیار، پژوهشگران مطالعات ایرانیِ پاکستان را به این سمت کشانده است و از سوی دیگر، با تاسیس کشور پاکستان و افزایش توجه به هویت ملی، آنان را هر چه بیشتر به این سمت سوق داده است؛ زیرا پژوهشگران به موضوعاتی توجه داشته اند که با تاریخ هر دو کشور گره خورده است. یعنی برای فهم تاریخ خود، نیاز به زبان فارسی و پیگیری و پژوهش در تاریخ ایران داشته و دارند. از این نظر، اهداف و شیوه پژوهشگران مطالعات ایرانی در پاکستان، با هم قطاران خود در کشورهای غربی تفاوت عمده ای یافته است و این تفاوت در نزدیکی فرهنگ،

ص:153

تاریخ، جغرافیا و ... سرچشمه دارد و فاقد آن دید برتری جویانه یِ غربیان می باشد و بالعکس حس"خودی" در آثار آنان بیشتر به چشم می خورد.

مسئول محترم موسسه مذکور نسخه درحال چاپ مصاحبه مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان در اختیار این پژوهش قرار گرفت؛ که جا دارد همین جا از حمایت ایشان تشکر شود.

16. پروین، ناصرالدین ( 1377). تاریخ روزنامه نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان (مجموعه دو جلدی) ، ترجمه : احمد علی موجانی و شهرناز اعتمادی ، تهران : مرکز نشر دانشگاهی .

17. پناهی، ثریا (1378). «رده شناسی و روش شناسی فرهنگ های فارسی قرن هجری در هند و پاکستان»، نامه فرهنگستان ، شماره 13 .

18. تسبیحی، محمد حسین (1352). فارسی پاکستان و مطالب پاکستان شناسی، ج1، راولپندی- پاکستان : مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.

19. ----------(1357/2535). فارسی پاکستان و مطالب پاکستان شناسی ، ج 2، اسلام آباد- پاکستان : مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.

20. ----------(1357/2535). کتابخانه های پاکستان، ج 1، اسلام آباد- پاکستان : مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.

تسبیحی، محمد حسین(1389).« شصت و سومین سال تاسیس پاکستان»، پیام پاکستان (فصلنامه سفارت جمهوری اسلامی پاکستان- تهران)،شماره1.

21. تفهیمی، ساجدالله (1367).« مطالعات فارسی در بخش فارسی دانشگاه کراچی رساله های دکتری »، فصلنامه دانش،شماره 13.

22. توسلی، محمد مهدی(1392). تاریخ شفاهی رایزنان فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور، تهران : موسسه فرهنگی هنری سپیده ماندگار ایرانیان.

23. -------- (1378). فهرست مقالات فصلنامه دانش، ضمیمه فصلنامه دانش شماره 54-55، اسلام آباد : مرکز تحقیقات فارسب ایران و پاکستان.

24. --------(1384).« احسن، عبدالشکور»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی در شبه قاره، تهران : فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ج 1،ذیل حرف الف.

25. --------(1384).« اکرم شاه»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی در شبه قاره، تهران : فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ج 1، ذیل حرف الف.

26. --------(1384).«انعام الحق کوثر»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی در شبه قاره، تهران : فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ج 1، ذیل حرف الف.

27. جعفری، عباس (1382). گیتا شناسی نوین کشورها ، تهران : موسسه جغرافیایی و کارتو گرافی گیتاشناسی .

28. جلالی نایینی، محمدرضا (1365). «زبان و ادب فارسی در شبه قاره هند »، مجموعه نامواره دکتر محمود افشار،ج2، تهران : بنیاد موقوفات محمود افشار یزدی .

ص:157

29. چوهدری، شاهد (1380). «ایران و اقبال»، مجموعه مقالات همایش علامه اقبال 6 اسفند 1379، تهران : اداره کل هماهنگی های فرهنگی وزارت امور خارجه.

30. ------- (1358/2536). «اقبال مولوی شناس»، هنرو مردم (ویژه نامه ایران و پاکستان)، شماره 2.

31. چوهدری، محمد اکرم (1382). «پیغام جناب آقای دکتر محمود اکرم چوهدری... به مناسبت آغاز انتشار مجله"سفینه" »، سفینه؛ مجله تحقیقی در زمینه زبان ادبیات و فرهنگ فارسی (دانشگاه پنجاب لاهور)، ج1، شماره1.

32. چوهدری، محمدشریف. (1358/2536). «ایران شناسی اقبال»، هنرو مردم (ویژه نامه ایران و پاکستان)، شماره 2.

33. حجتی، حمیده (1380). « انجمن ادبی فارسی در شبه قاره»، دانشنامه ادب فارسی در شبه قاره» ، ج4بخش 1، تهران : سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی .

34. ------- (1384).«آغا محمد یمین خان لاهوری»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی در شبه قاره، تهران : فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ج 1.

35. خدادادخان، خان بهادر (1959/1378). لب تواریخ سند، تصحیح نبی خان بلوچ، کراچی/حیدرآباد : سندهی ادبی بورد.

خرازی، صادق(1379).«سخنرانی افتتاحیه»، مجموعه مقالات همایش علامه اقبال 6 اسفند 1379،تهران : مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.

36. درّانی، عصمت (1391). «زندگی و کارنامه »، نذر عارف(جشن نامه دکتر عارف نوشاهی)، به خواستاری سعید شفیعون و بهروز ایمانی، تهران : کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی .

37. « دکتر وحید قریشی»، فصلنامه دانش، بهار و تابستان 1376، ش 48-49 : 250-251.

38. دهخدا، علی اکبر (1347). « پیام »، هلال، ج 16، شماره 4- 5 (شماره ممتاز).

39. راجپوت، الله بخش (1349)،«روابط فرهنگی ایران و پاکستان »، هلال، شماره 99.

40. رادفر، ابوالقاسم (1388). «خدمات محققان شبه قاره هند و پاکستان در زمینه فرهنگ و تمدن اسلامی»، ادب و زبان فارسی، دوره جدید شماره 23 .

41. -------(1380). « سبک و درون مایه شعر فارسی اقبال لاهوری»، مجموعه مقالات همایش علامه اقبال 6اسفند 1379، تهران : اداره کل هماهنگی های فرهنگی وزارت امور خارجه .

42. رزمجو، حسین (1380). « عظمت و محبوبیت علامه اقبال لاهوری از دیدگاه ایرانیان»، مجموعه مقالات همایش علامه اقبال 6اسفند 1379، تهران : اداره کل هماهنگی های فرهنگی وزارت امور خارجه .

ص:158

43. رستمی، محمد (1390). ایران شناسان و ادبیات فارسی ، تهران : پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

44. رسولی (1380)، «نوازش علی»، دانشنامه ادب فارسی، ج4 : 2606.

45. ------ (1380)، « ظهیر احمد صدیقی»، دانشنامه ادب فارسی، ج 4 : 1660.

46. رضوانی، اقدس (1351) « ایران شناسان پاکستانی (ممتاز حسن احسن)»، وحید، شماره 109 .

47. رضوی، سید سبط حسن (1350).« سوابق تاریخی و روابط مادی و معنوی مردم پاکستان و ایران»، تاثیر معنوی ایران در پاکستان، جعفر قاسمی، لاهور : اداره اوقاف پنجاب .

48. ------- (1353). فارسی گویان پاکستان(شامل شاعران پارسی گوی معاصر و منتخب احوال و آثار آنان) ، راولپندی-پاکستان : مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.

49. ریاض خان، محمد (1350). « بررسی مختصر تاثیر ایران در هنر و اندیشه اقبال»، تاثیر معنوی ایران در پاکستان، جعفر قاسمی، لاهور : اداره اوقاف پنجاب .

50. زرشناس، زهره.(1391). درآمدی بر ایران شناسی، تهران : پژوهشگاه علوم انسانی

زمانیان، علیرضا (1375). گزیده اسناد روابط ایران و پاکستان(سیاسی،اقتصادی،فرهنگی)، تهران:اداره انتشارات اسناد.

51. سروش، احمد(1381). «درآمد» و «پیش گفتار چاپ دوم»، کلیات اشعارفارسی مولانا اقبال لاهوری، تصحیح و اهتمام احمد سروش، تهران : چ8، انتشارات سنایی.

52. سلیم مظهر، محمد (1382). «نقش اول»، سفینه؛ مجله تحقیقی در زمینه زبان ادبیات و فرهنگ فارسی (دانشگاه پنجا لاهور)، ج1، شماره 1.

53. سومرو ، فیض محمد (1350). « دکتر داودپوتا دانشمند ایران شناس پاکستان» ترجمه محمد یوسف فاروقی، هلال ، شماره 120 .

54. شبلی، محمد صدیق خان (1372). «سهم فارسی در تشکیل زبان اردو»، مجموعه سخنرانیهای نخستین سمینار پیوستگیهای فرهنگی ایران و شبه قاّره، اسلام آباد : مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.

55. شعبانی، رضا (1380). "سخنرانی افتتاحیه"، مجموعه مقالات همایش علامه اقبال، اسفند1379، تهران : اداره کل هماهنگی های فرهنگی وزارت امور خارجه.

56. شفا، شجاع الدین (1348). جهان ایران شناسی ،ج2، تهران : کتابخانه سلطنتی.

57. «شیخ نوازش علی »، فصلنامه دانش، زمستان 1374، ش 43 : 178.

58. صادقی، ام البنین (1387)، « بشیر احمد نذیر»، دانشنامه زبان و ادب فارسی، ج 2 : 886.

ص:159

59. صافی، قاسم (1382). بهار ادب (تاریخ مختصر زبان و ادبیات فارسی در شبه قاره هند و پاکستان)، تهران : موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

60. ------- (1359). «نشریات خارجی به زبان فارسی»، تحقیقات کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاهی(کتابداری سابق)، شماره 11.

61. -------- (1377). « یادی از استاد سبط حسن رضوی»، نامه فرهنگ، شماره 30.

-------- (1389). «نماد و تاریخ پاکستان»، پیام پاکستان (فصلنامه سفارت جمهوری اسلامی پاکستان- تهران)،شماره1.

صالح صدیقی، اویس (1347). « بیست سال پاکستان» ، هلال، شماره 82 .

62. ظهورالدین احمد (1387). «تبسم، صوفی غلام مصطفی»، دانشنامه زبان و ادب فارسی در شبه قاره، ج2 : 1085-1086.

63. عباسی نوشاهی، خضر (1988). فهرست نسخه های خطی فارسی کتابخانه همدرد کراچی، پاکستان : مرکز تحقیقات فارسی ایران وپاکستان.

64. عنایت الله، انور (1351). « سرود ملی پاکستان»، هلال، شماره 123.

غلام سرور (1348). « روابط فرهنگی بین پاکستان و ایران»، هلال، شماره 91.

فردوس، نگهت (1379). « پیوند ناگسستنی فارسی در پاکستان تحلیل چند زیربنای فرهنگی مشترک»، نامه پارسی، شماره 19 .

65. فره وشی، بهرام (1370). ایرانویچ، ج3، تهران : دانشگاه تهران.

66. کامنوا، مارینا (1381). «زبان فارسی، عامل همگرایی فرهنگی»، نامه پارسی، شماره 25 .

67. کراچی، روح انگیز(1380). « موسیقی درونی در مثنوی اسرار و رموز»، مجموعه مقالات همایش علامه اقبال 6اسفند 1379، تهران : اداره کل هماهنگی های فرهنگی وزارت امور خارجه .

68. کولایی،الهه (1372). «مجله افق پاکستان »، مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، شماره 1.

69. گنجی، صادق (1369).« آشنایی با مؤسسات فرهنگی دنیای اسلام : آکادمی اقبال پاکستان »، ترجمه شهین دخت مقدم، نامه فرهنگ، شماره 2.

70. محرابی، معین الدین (1378). « مأخذشناسی نشریات فارسی چاپ خارج»، مجله رسانه، شماره 37.

71. محمدی، ناصر (1385). جغرافیای کشورهای همجوار - پاکستان، تهران : سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.

72. محمود، ارشد (1382). «پیغام جناب آقای ژنرال ارشد محمود... به مناسبت آغاز انتشار مجله"سفینه" »، سفینه؛ مجله تحقیقی در زمینه زبان ادبیات و فرهنگ فارسی (دانشگاه پنجاب لاهور)، ج1، شماره 1.

ص:160

73. مرتضوی، یوشع (1380). «روزنامه نگاری در شبه قاره»، دانشنامه ادب فارسی در شبه قاره، ج4بخش2، تهران : سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

مصطفوی سبزواری، رضا (1389).«سهم علامه اقبال در ایجاد پیوندهای مشترک ایران وپاکستان»، پیام پاکستان (فصلنامه سفارت جمهوری اسلامی پاکستان- تهران)، شماره1.

74. منزوی،احمد (1376). « نسخه های خطی در پاکستان» ، کلک، شماره 89 و 93.

75. موذنی، علی محمد (1384).« آفتاب، اصغر»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی در شبه قاره، تهران : فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ج 1.

76. مهدوی، فاطمه (1385). «کتابخانه «گنج بخش» مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان،گنجینه نسخه های خطی پاکستان»، مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات ، شماره 67.

77. ناصح، محمد مهدی (1374). گنج شایگان( معرفی پاسداران زبان فارسی در شبه قاره هند و پاکستان)، تهران : شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی.

78. نامی، محمد حسن (1388). جغرافیای کشور پاکستان با تاکید بر ایالت بلوچستان، تهران : سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.

79. نجاری سهل آبادی، محمد (1390). دانشنامه کشورها و قاره های جهان، مشهد : امید مهر .

80. نجم الرشید (1372).« اعطای جایزه ادبی و تاریخی موقوفات دکتر افشار به آقایان دکتر محمد دبیر سیاقی و دکتر ظهورالدین احمد»، فصلنامه دانش، شماره 34.

81. -------- (1378). « زندگی و آثار استاد دکتر انعام الحق کوثر»، نامه پارسی ، شماره 13 .

82. نراقی، احسان (1357/2535). آنچه خود داشت... ، تهران : انتشارات امیرکبیر .

83. نقوی، سیدعلی رضا (1365). « سیری در آثار استاد سرور»، فصلنامه دانش، شماره 5-7 .

84. نقوی، شهریار ( اردیبهشت 1345). « ایران شناسی در پاکستان (پروفسور محمد شفیع)»، وحید، شماره 29 .

85. --------- ( اردیبهشت 1347).«همبستگی های دیرین ایران و پاکستان»، بررسی های تاریخی،شماره 13 .

86. --------- ( اسفند 1344). «ایران شناسی در پاکستان»، وحید، شماره 27 .

87. --------- ( اسفند 1345). « ایران شناسی در پاکستان (مقام و اهمیت زبان فارسی)»، وحید، شماره 39 .

88. -------- ( آبان 1344). «مجله های فارسی در پاکستان »(ایران شناسی در پاکستان)، وحید، شماره 23 .

ص:161

89. -------- ( آبان 1345). « ایران شناسی در پاکستان : مجله های فارسی در پاکستان »، وحید، شماره 35 .

90. -------- ( آذر 1344).«ایران شناسی در پاکستان»، وحید، شماره 24.

91. -------- ( بهمن 1345). « ایران شناسی در پاکستان (مولوی عبدالحق)» ، وحید، شماره 38.

92. -------- ( تیر 1344). «ایران شناسی در پاکستان »، وحید، شماره 19 .

93. -------- ( تیر 1345).«ایران شناسی در پاکستان »، وحید، شماره 31.

94. -------- ( خرداد 1344). « شمه ای از روابط ایران و پاکستان»، وحید، شماره 18.

95. -------- ( شهریور 1344). « ایران شناسی در پاکستان»، وحید، شماره 21.

96. -------- ( مرداد 1344). « اهمیت و مقام فارسی در پاکستان»، هلال، شماره 51 .

97. -------- ( مرداد 1344). « ایران شناسی در پاکستان (2) »، وحید، شماره 20.

98. -------- ( مهر 1347). « انجمن های فارسی و ایران دوستی در پاکستان»، هلال، شماره

99. -------- (1339). « فرهنگ نویسی فارسی در هند و پاکستان»، هلال، شماره 32 .

100. -------- ( تیر و مرداد 1339). «فرهنگ نویسی در هند و پاکستان (1)»، ارمغان، دوره بیست و نهم، شماره 4 و 5.

101. -------- (1352)، «تمدن پنج هزار ساله پاکستان»، پیام یونسکو، شماره 53 .

102. -------- (دی 1344). « ایران شناسی در پاکستان»، وحید، شماره 25.

103. نوشاهی، سید عارف (1383). «تاریخچه مطالعات ایرانی و مباحث متن پژوهی در پاکستان»، آینه میراث، ضمیمه شماره2.

104. ------ (1383). «کتاب شناسی توصیفی فهرست های نسخه های خطی پاکستان »، کتاب ماه کلیات، شماره 81 و 82 .

105. ------ (1380)، «وحید قریشی»، دانشنامه ادب فارسی، ج4 : 2660-2661.

106. ----- (1377). « چیده چیده ها» از شبه قاره (2)»، بخارا، شماره 4 .

107. -----(1375).« کتاب شناسی آثار فارسی چاپ شبه قاره پاکستان و هند» ، نامه پارسی، شماره 3.

108. نوش آبادی، تاج الدین (1380). «فرهنگ نویسی در شبه قاره هند»، دانشنامه ادب فارسی در شبه قاره، ج4بخش 3، تهران : سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی .

109. واعظی، موادعلی(1380). « اسرار خودی اقبال، نگرش نو به عرفان پویا و زندگی ساز»، مجموعه مقالات همایش علامه اقبال 6 اسفند 1379، تهران : اداره کل هماهنگی های فرهنگی وزارت امور خارجه .

ص:162

110. وحیدنیا، سیف الله (1346). «تاریخچه ای از روابط فرهنگی ایران و پاکستان در گذشته و حال»، وحید، شماره 40.

111. هاشمی، محمد قاسم (1366). « به یاد دکتر سید حیدر شهریار نقوی»، کیهان فرهنگی، شماره 40.

112. یاوری، فرامرز (1372). شناسایی کشورهای آسیا، تهران : موسسه جغرافیایی و کارتو گرافی گیتاشناسی.

113. یکتایی، مجید، (1353). نفوذ فرهنگ و تمدن ایران و اسلام در سرزمین هند و پاکستان، تهران : اقبال .

مجلات

1. پاکستان مصور(1983 م -1974م). 10سال، از سال 1974 شماره 10 تا سال 1983شماره 6.

2. صدای پاکستان(1953م - 1973 م). 21 سال، از شماره 27 سال دوم تا شماره 212سال 23

3. سفینه (1382). مجله تحقیقی در زمینه زبان ادبیات و فرهنگ فارسی (دانشگاه پنجا لاهور)، ج1، شماره1.

4. اخبار انجمن فرهنگی پاکستان وایران (1335). کراچی : ج 2، شماره 2.

منابع اینترنتی

http://www.icro.ir/index.aspx?siteid 261pageid 11751newsview 578466

http://pourmani.blogfa.com/post-35.aspx

http://www.irna.ir/fa/News/80437017/

http://www.farsnews.com/newstext.php?nn 13910803000176

http://manila.icro.ir/index.aspx?siteid 261pageid 11751newsview 583373

http://www.khabaryaab.com/news/792115/

http://persian-language.com/news-9744.html

http://taghribnews.com/vdcdz50fkyt0xf6.2a2y.html

مصاحبه ها

1. تسبیحی،محمد حسین(1392). مصاحبه کننده بهروز گراوند، در دایره المعارف بزرگ اسلامی، تهران.

2. چوهدری، شاهد(1392). مصاحبه کننده بهروز گراوند، شهریورماه، منزل شخصی ایشان،تهران.

3. میرزا، فایزه زهرا(1392). مصاحبه کننده بهروز گراوند، تیرماه، مهمانسرای فرهنگستان،ولنجک.

4. توسلی، محمد مهدی(1392). مصاحبه کننده بهروز گراوند، دی ماه، پژوهشکده مطالعات شبه قاره و آسیای جنوبی.

ص:163

اکبر33-53-59-70-151

آگرا50

آلمان21-136

امان الله حسینی60

آمریکا21-45-48-132-138

انجمن ادبی پاکستان و ایران75

انجمن اطبای پاکستان89

انجمن ایران شناسی62-74-149-150

انجمن ایرانیان76

انجمن پیشاور83

انجمن حمایت اسلام73

انجمن دوستداران ایران67-149

انجمن دوستی پاکستان و ایران74-120

انجمن فارسی بلوچستان

انجمن فرهنگی ایران و پاکستان71-82-152

انجمن مطالعات تاریخی پاکستان72

انجمن های فارسی62

انستیتو مرکزی تتبعات اسلامی72

انستیتو مطالعات آسیای میانه وغربی70

انصاری مولوی حکیم الله بخش56

انعام الحق کوثر67-107-108

آنگلوساکسون46

انگلیس19-33-34-39-46-48-63-71-72-74-75-81-82-83-86-90-94-100-107-110-111-112-114-115-116-117-118-123-124-126-128-130-133-134-136-138-140-141-143-152.

انگلیسی ها46-48-63-71-72-74-75-81-82-83-86-90-94-100-107-110-111-112-114-115-116-117-118-123-124-126-128-130-152

انوشیروان32

انیس الشعرا59-151

اورینتل کالج19-47-67-80-122-136-140-143.

اوستایی40

ای.جی.براون94-140

ایالت پنجاب 29-31-76-77-78

ایالت سند29-74-109-117

ایران شناسان20-21-23-62-65-149

ایران شناسی19-21-23-47-48-61-62-64-74-76-77-78-79-80-88-89-90-91-92-96-97-101

ص:165

-102-105-115-118-129-149-150-151-152-154.

ایران فرهنگی21

ایندوس28-30

ایوب جانب نوری56

بابرعلی74

بابریان59-119

بدیع68 الزمان فروزانفر

برزویه طبیب32

برهان قاطع58-60

بزم اقبال69-83-111-132-149

بزم سخن66-149

بزم شوق84

بشیر احمد نذیر109-110

بشیر انور144

بلتستان 75

بلوچستان29-30-45-75-107-108-111

بنیاد ایران شناسی23-155-

بنیاد همدرد54

بهارعجم 59

بهاوالپور29

بیاس30

بیان84

بیدل42-99-130

بیرنجی الله راشدی56

پارسیان40

پاکستان مصور84-85-152

پشتو42-54-107

پنج گور30

پیران راشدیه56

پیرحسام الدین راشدی65-75-85-117-118-128

پیرمحمد مقبول56

پیمان بغداد35

پیمان سنتو35

تاج محل33-82

تاریخ جهانگیرشاهی59

تاکسیلا31-56-57-144

تاونشیپ77-78

تبت30

تربت30

ترکیه21-98-132

تغلق33-49

تغلقیان33

تقی الدین اوحدی بلیانی59

ص:166

تیپوسلطان50

تیموریان33-34-41-107-128-129

جامعه اسلامیه56

جشن نوروز33-119

جلال الدین محمد بلخی95-96-123

جمال الدین حسین اینجو59-151

جمع الجوامع60

جهان مصور امروز82

جهانگیر33-50-59-71-118-127-139-151

جهلم30

جوزف جیمز60-151

چناب30

چهوک فولاد57

چوهدری44-126

چین27-30-41

حاج محمدبشیر56

حافظ عبدالحی چشتی56

حافظ محمود شیرانی69-110

حافظ 84-152

حبیب الله عباسی77

حَجّاج بن یوسف ثقفی40

حفیظ جالندری42

حکیم عبدالحی56

حیات سعدی69

حیدرآباد27-30-55-56-57-73-109-141

حیدرآبادسند57

خان پور 29

خانه های فرهنگ ایران در پاکستان73-100-131-149

خاور27-29

خاورشناسان51

خراسان20-44-120

خلجیان33

خواجه زاده ولی سرهندی59-151

خواجه سناءالله خراباتی56

خواجه عبدالحمید عرفانی69-111-120

خواجه معین الدین چشتی50

خودآگاهی92-96

خوشاب57

خیابان85-152

خیرپور میر56

داتاگنج بخش53

داراشکوه50

دارالمقیاس57

ص:167

داریوش اول32

داریوش سوم32

دانشکده اسلامیه کوپررود79

دانشکده پنجاب52

دانشکده خاورشناسی19-67-80-80-82-85-86-106-110-124-125-140-142-149.

دانشکده دولتی کویته69

دانشگاه اصفهان119-126

دانشگاه پنجاب19-47-52-67-68-74-80-82-85-86-106-107-110-111-119-121-122-123-125-128-130-131-132-135-137-138-139-140-142-143-149.

دانشگاه تهران116-119-120-121-124-125-127-128-131-135-138-141

دانشگاه قائد اعظم اسلام آباد144

دانشگاه نومل78

دریای عرب27-30

دریای عمان30

دکترعبدالله چغتایی56

دکن60-141

دهلی50-118-141

دیره اسماعیل خان29

دیگر شناسی21

ذاکر حسین76

رانامحمد اقبال خان77-78

راولپندی27-28-29-62-66-73-77-84-108-120-149

راوی30-130

رشیده حسن144

رضاخان93

روحی لاهوری139

رود بولان30

رود پورالی30

رود پیشین لورا30

رود دشت30

رود شیوک30

رود کنار30

رود مولا30

رود ناوی30

رود هینگل30

روسیه21-45

ریحانه افسر115

ریخته46

ریکاردآفس57

ص:168

زاهده پروین144

زبان پهلوی40

زبان فارسی20-22-24-34-40-41-42-43-44-45-46-47-48-49-51-52-54-58-61-63-54-57-58-70-71-73-74-75-76-78-80-81-82-83-84-85-87-89-90-91-94-95-97-98-99-100-101-102-106-107-109-111-113-114-115-116-118-122-123-125-128-130-132-133-135-138-139-140-150-151-152-153-155

زبده الفواید59

زبیده صدیقی116

زرتشتیان40

زیب النساء50

ژاپن21

ژنو95

ساتلج30

ساجدالله تفهیمی70-116

سادات33-120-127

سازمان علوم اردو69-149

ساسانیان32-142

سائین احمدعلی66

سر مراتب علی74

سراج اللغات59

سرائیکی44

سردارکریم نوازخان57

سرمه ی سلیمان59

سرود ملی پاکستان43

سروش85-116-152

سعدی69-93-97-110-125-131

68-120-122-129-132-139-153 نفیسی

سفرنامه ناصر خسرو 69-97

سفینه85-86-152

سلاطین ممالیک33

سلطان الطاف علی144

سلیمان اسماعیل 57

سنترال لائبریری55

سند20-28-29-30-31-32-40-55-56-74-109-117-133-136-149.

سندشناسی22

سندلائبریری56

سندی ادبی بورد74-117-149

سنسکریت40-45-46-54-68-119

ص:169

سوتلج30

سوگارونلورن57

سید جگر کاظمی66

سید حیدر شهریار نقوی119

سید سبط حسن رضوی66-120-131

سید سیف الله موسوی60

سید ضیاء جعفری66

سید فقیرگل 57

سید محمد اکرم اکرام121-143

سید محمد برق66

سید محمد عبدالله122

سید محمد علی74

سید نیاز احمد ترمذی66

سید وزیرالحسین عابدی124

سید124 مطیع الامام

سیداولاد احمد سهوانی60-151

سیدحسن جان اسماعیل خان57

سیدعلی رضا نقوی112-125-126-131

سیر فلسفه در ایران94-97

سیرالعارفین70

سیستان و بلوچستان20

شاه جهان آبادی60

شاه عنایت شهید57

شاهان اوده50

شاهجهان60

شبه قاره هند19-20-22-33-34-40-41-42-49-57-58-59-61-76-91-97-98-99-100-101-107-122-149-151.

شرافت عباس75

شرق شناسی48-96-143

شکارآباد29

شمس اللغات60-151

شهاب الدین محمد غوری33

شهلا سلیم نوری127

شهیدثالث50

شیخ نوازش علی128

شیرخان سور59

صاحب زاده صنم گل مهمند57

صدای پاکستان86

صفویه34-41-112

صوفی غلام مصطفی68 تبسم

ضرور المبتدی60

طاهره صدیقی70-113-128

طبقات اکبری70

طهران95

ص:170

ظهورالدین احمد69-129

ظهیراحمد صدیقی130

ظهیرالدین بابر33

عارف نوشاهی131

عالمگیرشجاع57

عبدالحمید عبداللهیان77

عبدالرحیم خانخانان50

عبدالرشید تقوی60

عبدالشکور احسن131

عبدالصمد افغانی57

عبدالکریم بن شیخ راجن غزنوی59-151

عربی42-49-53-54-55-58-63-68-70-71-74-82-89-90-109-110-114-117-118-128-130-133-136-140-149

عصمت نسرین144

عطاردی55-56

علامه محمد اقبال34-42-44-91-95-99-101

علما آکادمی57

علی اکبر جعفری53

علی بن عثمان هجویری42

علی محمد بن شیخ عبدالحق دهلوی60

علی یوسف شیروانی59

علی اصغر فرزانه85

علی اصغر68 حکمت

عمرداوود پوتا133

غازی الدین حیدر60-151

غزنویان33-41

غزنین ثانی33

غصنفر علی بن موسوی نجف علی

خانی60

غلام الله بهکن صدیقی60

غلام حیدر مسگر66

غلام سرور70-75-84-112-113

غلام مصطفی صوفی تبسم134

غلامعلی فلاح قهرودی77

غیاث اللغات60-151

فاضل محمود دهلوی60

فایزه زهرا میرزا15-144

فرانسه21-46

فردوسی110-137

فرهت ناز144

فرهنگ اکبرشاهی59

فرهنگ بدیع اللغات59-151

فرهنگ جهانگیری58-59-151

ص:171

فرهنگ جهانگیری59-151

فرهنگ دری گشا60

فرهنگ رشیدی59-60

فرهنگ شیرخانی59

فرهنگ فتح الکتاب59

فرهنگ فرخی60-151

فرهنگ هوش افزا60

فرهنگ وزیرخانی60

فرهنگ نویسی49-57-58

فصلنامه افق پاکستان87

فصلنامه دانش87-116-152

فیصل آباد27-44-76

فیضی50-99

قاضی تیلاخان83

قرآن19-107-116-135.

قطب شاهیان60

قهرمان سلیمانی76-77

کتاب دوست88

کتابخانه بانک ملی پاکستان55

کتابخانه بنیاد همدرد54

کتابخانه پیرجهندو55

کتابخانه دانشگاه سند55

کتابخانه گنج بخش53

کتابخانه همدرد -کراچی54

کتاب های خطی49

کراچی22-27-30-34-54-55-65-67-70-71-72-73-75-76-82-83-84-85-87-88-89-112-113-115-116-117-124-125-127-128-135

کشمیر30-75-106-112-118-128-134

کشمیری42-99

کلثوم سید144

کلیله و دمنه32

کویته27-29-45-67-69-73-107-108-111-149

کویته67-69

گجرات33-45-56-106

گل حسن لغاری136

گلپادشاه57

گنجینه صادق57

گنجینه میرصادق57

گوجرانواله56-143

گورنمنت کالج لاهور68-80-149

گوهر نوشاهی144

ص:172

لارکانه56-109

لاهور77-78-79-80-82-83-85-89-106-107-108-109-110-111-116-121-122-124-126-128-129-130-131-132-134-135-136-137-139-140-141-142-143-149-152.

لغات عالمگیر60

لغات فارسی49-60

لکهنو50-124

الله دتا چودهری55

لودیان33

ماثرالامرا70

مالابار40

متون پهلوی40

مجلس بوعلی سینا89

مجلس ترقی ادب69

مجلس فارسی67-149

مجله انجمن تاریخ پاکستان88

مجموع اللغات59

مجموعه آزاد53

مجموعه شیرانی53

محمد اختر 44

محمد اعظم خان رامپوری61

محمد اقبال جالندری136

محمد باقر68-82-107-137

محمد بن قاسم33

محمد حسین آزاد46-53

محمد حسین برهان تبریزی60

محمد حسین تسبیحی53-55-121

محمد ریاض خان135

محمد سرفراز ظفر144

محمد سلیم اختر138

محمد شفیع69-140-144

محمد عبدالغنی خان60-151

محمد غیاث الدین رامپوری60-151

محمد مقدم119

محمدصادق57

محمدعلی جناح34-119

محمدمهدی توسلی63-64-87-107-108-117-121-122-131-132-133محمد

محمود بن شیخ ضیاء60

محمود غزنوی33

محی الدین پتور60

محیط اعظم61-151

مدرسه ربانیه57

ص:173

مدرسه سراج العلوم57

مرات الاخبار80

مرکز تحقیقات فارسی23-54-62-63-76-77-120-124-131-139-149

مسجدوزیرخان57

مسعود سعد سلمان41-42

مشرق زمین47-92-93-94-96-150

مصطلحات الشعرا59

مطالعات ایرانی91-105-110-111-117-121-123-126-127-129-130-132-136-137-141-143-144-145-149-150-151-152-153-154-155

مطالعات فارسی47-68-117-135.

مظفرخان29

معماری 19-22

معین نظامی144

مغولان کبیر33

مغولان هند34-41-59

مغولان34-41-59

مفتاح اللغات 60-151

مقام معظم رهبری41

ملا کاتیار57

ملتانی42

ملک ناصر علی خان ناصر66

ممتاز احسن حسن75-139

منتخب زبده الفواید59

مهاراجه ها50

مهرنور محمدخان سید سراج الدین144

موقوفه دیالمینگ کالج70

مولانا اصغرعلی139

مولانا الطاف حسین حالی69

مولانا الله بخش صوفی57

مولانا سورتی122

مولانا محمد شفیع69-140-144

مولاناعبدالتواب صدیقی57

مولاناغلام محمد گهولوی57

مولانامفتی محمدصادق57

مولتان27-28-29

مولوی شناسی95-96

مولوی عبدالحق141-142

مولوی نجف علی مهجوی60

موهنپوره77

میرزا خسرو74

میرزا رضا همدانی67

میرزا مقبول بیگ بدخشانی142

میرزا مهدی پویا76

ص:174

میرصادق57

میرفرمانعلی نوشاهی56

نباض89-152

نسخ خطی24-39-49-50-51-52-53-55-56-63-64-71-79-108-117-149-150-151-153

نسخه شناس51

نظام الدین اولیاء50

نکتی41

نیرواسطی89

هخامنشی32

هراپا31

هفت قلزم60-151

هلال89-90-111-120-152

همایون49

همدرد صحت90-152

همکاری های توسعه منطقه ای

هند و اروپایی40

هند19-20-21-22-27-28-30-32-33-34-39-40-41-42-43-45-46-49-56-58-59-61-70-76-80-81-82-91-95-97-98-99-100-101-102-106-107-110-111-114-115-116-118-119-120-122-124-125-126-128-129-130-132-139-142-145-149-151-153.

هندشناسی48

هندو22-43-98

هندوایرانی40

هندوکش29

هیمالیا28-29-30-32-95

وحید قریشی142

وداها40

یونانی32

ص:175

قابل توجه پژوهندگان مطالعات شبه قاره

ناشر این مجموعه از همۀ دانشمندان ایرانی و پاکستانی که صاحب آثار ارزشمند در حوزۀ مطالعات مشترک هستند، جهت انتشار آثارشان اعم از کتاب، یاداداشت و مقاله، دعوت به عمل می آورد،

کتاب های منتشره مجمع ذخائر اسلامی (در حوزه شبه قاره)

از اصفهان تا بنارس

(تاریخ - فارسی)

مؤلف : سرفراز خان ختک

مترجم : دکتر ژاله تاج الدینی

سوغات هند و پاک 3

صفحات : 200

تیراژ : 1000

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1392/7

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 6-521-988-964-978

قیمت تک به ریال : 130000

قیمت تک به دلار : 24

اسناد خاندان صاحب عبقات (میرحامد حسین لکهنوی)

(اسناد - فارسی)

مؤلف : سید جعفر حسینی اشکوری

سوغات هند و پاک 2

صفحات : 204

تیراژ : 200

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1392/7

قطع : رقعی

نوع جلد : شومیز

شابک : 8-514-988-964-978

قیمت تک به ریال : 140000

قیمت تک به دلار : 26

الحرارة الغریزیة

(پزشکی - عربی)

مؤلف : نظام الدین احمد گیلانی

مترجم : تحقیق حکیم سید ظل الرحمن

چاپ عکسی رساله ای در طب اسلامی، از آثار نظام الدین احمد گیلانی، حکیم و دانشمند معاصر سلسله قطب شاهی در هند، بر اساس مجموعه شماره 981 مرکز احیاء میراث اسلامی، با مقدمه ای از حکیم سید ظل الرحمن در زندگی نامه و آثار پزشکی صاحب اثر.

این اثر، دومین کتاب از سلسله "میراث قطبشاهی" (پادشاهان شیعه هند - همعصر صفویه) است که با همکاری بین مجمع ذخائر اسلامی و دانشگاه بن (آلمان) زیر نظر دکتر اوا اورتمن و محمد کریمی زنجانی اصل بچاپ رسیده است.

صفحات : 88

تیراژ : 110

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1391/2

نوع جلد : شومیز

شابک : 5-263-988-964-978

قیمت تک به ریال : 120000

ص:176

قیمت تک به دلار : 18

بر خوان آرزو (گفتارهایی در زمینه نظریه های ادبی و زبان شناختی سراج الدین علی خان آرزو)

(ادب - فارسی)

مؤلف : مهدی رحیم پور

مجموعه مقالات و جستارهایی ادبی و زبان شناختی دربارۀ سراج الدین علی خان آرزو ادیب و شاعر بزرگ فارسی گوی هند در گذشتۀ سال 1169 قمری در لکهنو و مدفون در دهلی، صاحب تذکرۀ مهم مجمع النفائس.

صفحات : 290

تیراژ : 1000

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1391/2

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 6-310-988-964-978

قیمت تک به ریال : 140000

قیمت تک به دلار : 28

بهرام نامه (آسمان هشتم : چهارمین مثنوی از خمسه میرجمله، از مجموعه میراث قطبشاهی؛3)

(شعر - فارسی)

مؤلف : محمد روح الامین اصفهانی

مترجم : تحقیق : گلاله هنری

چاپ عکسی مثنوی بهرام نامه، چهارمین مثنوی از خمسه روح الامین اصفهانی (شاعر معاصر سلسله قطب شاهیان هند)، بر اساس نسخه شماره 9182 کتابخانه مجلس شورای اسلامی، همراه با مقدمه ای از گلاله هنری در زندگی نامه و آثار شاعر و معرفی اثر حاضر و درآمدی بر رواج زبان فارسی در جنوب شبه قاره هند.

این اثر، سومین کتاب از سلسله "میراث قطبشاهی" (پادشاهان شیعه هند - همعصر صفویه) است که با همکاری بین مجمع ذخائر اسلامی و دانشگاه بن (آلمان) زیر نظر دکتر اوا اورتمن و محمد کریمی زنجانی اصل بچاپ رسیده است.

صفحات : 168

تیراژ : 110

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1391/2

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 8-262-988-964-978

قیمت تک به ریال : 120000

قیمت تک به دلار : 24

تذکره علمای هند (تحفة الفُضلاء فی تراجم الکملاء)

(تذکره - فارسی)

مؤلف : محمد عبدالشکور ریوانی

مترجم : به کوشش : یوسف بیگ باباپور

شرح حال عالمان هند تا عصر مؤلف است. مؤلف گرچه حنفی مذهب است و بیشتر شرح احوال عالمان حنفی مذهب را بیان کرده ولی نسبت به دیگر مذاهب نیز تعصبی ندارد و مشاهیر آنها را به تفصیل شرح کرده است. در این میان، چند شخصیت مهم شیعی از جمله قاضی نوراله شوشتری نیز شرح احوالشان در این کتاب مذکور است. پیشتر، این اثر چاپ سنگی شده بود و کتاب حاضر تصحیح شده است. این کتاب به عنوان یکی از تذکره های تألیف شده به زبان فارسی در حوزۀ شبه قاره اهمیت دوچندان دارد.

صفحات : 340

تیراژ : 300

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1391/2

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 4-301-988-964-978

قیمت تک به ریال : 200000

ص:177

قیمت تک به دلار : 40

تذکره لطایف الخیال (جلد اول)

(تذکره - فارسی)

مؤلف : حکیم مولی شاه محمد بن محمد دارابی اصطهباناتی متخلص به عارف

مترجم : تصحیح : یوسف بیگ باباپور، مقدمه : سید صادق اشکوری

در شرح احوال و گزیدۀ اشعار شاعران از عصر حافظ تا عصر مؤلف. این کتاب از تذکره های مهم و مفصل عصر صفوی است. مؤلف که حدود 130 سال عمر کرده علاوه بر اینکه از عالمان زمان خویش بوده در شعر و شاعری نیز زبردست بوده و پیش از آنکه در این اثر نظر به شرح حال شاعران داشته باشد، کوشیده تا نمونه هایی مهم و جالب از اشعار آنها ارائه کند. کتاب از جهت شرح احوال و اشعار هم عصرانِ مؤلف حائز اهمیت است. از دیگر سو، کتاب چون بیشتر در هند تألیف شده به شاعران ایرانیِ ساکن هند نیز پرداخته است. مقدمۀ مفصل این اثر نیز در شرح احوال و آثار شاه محمد و نمونه هایی از نسخه های دست یافتۀ آنهاست.

صفحات : 572

تیراژ : 300

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1391/2

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 9-265-988-964-978

شابک دوره : 0-268-988-964-978

قیمت تک به ریال : 200000

قیمت دوره به ریال : 400000

قیمت تک به دلار : 40

قیمت دوره به دلار : 80

تذکره لطایف الخیال (جلد دوم)

(تذکره - فارسی)

مؤلف : حکیم مولی شاه محمد بن محمد دارابی اصطهباناتی متخلص به عارف

مترجم : تصحیح : یوسف بیگ باباپور، مقدمه سید صادق اشکوری

صفحات : 569

تیراژ : 300

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1391/2

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 3-267-988-964-978

شابک دوره : 0-268-988-964-978

قیمت تک به ریال : 200000

قیمت دوره به ریال : 400000

قیمت تک به دلار : 40

قیمت دوره به دلار : 80

ترجمه احوال روس و افغانستان و هندوستان (گنجینه های خطی 125)

(تاریخ - فارسی)

مؤلف:؟

مترجم : مترجم هندی

صفحات : 198

تیراژ : 200

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1392/7

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 8-527-988-964-978

قیمت تک به ریال : 120000

قیمت تک به دلار : 25

ص:178

ترجمه تاریخ و جغرافیای هندوستان، پرتغال و جزایر بریتانیا (گنجینه های خطی 126)

(تاریخ - فارسی)

مؤلف:؟

مترجم : مترجم هندی

صفحات : 815

تیراژ : 200

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1392/7

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 5-531-988-964-978

قیمت تک به ریال : 380000

قیمت تک به دلار : 75

ترجمه تاریخ هندوستان (گنجینه های خطی 136)

(تاریخ - فارسی)

مؤلف:؟

مترجم : اردشیر

شروع شده با اخبار راجپورت جنگ ماهاهرا در 1500 سال قبل از میلاد

صفحات : 396

تیراژ : 200

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1392/7

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 4-541-988-964-978

قیمت تک به ریال : 240000

قیمت تک به دلار : 38

ترجمه جغرافیای هند (گنجینه های خطی 123)

(تاریخ - فارسی)

مؤلف:؟

مترجم : مترجم هندی

صفحات : 232

تیراژ : 200

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1301/2

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 7-524-988-964-978

قیمت تک به ریال : 140000

قیمت تک به دلار : 30

ترجمه روزنامجات هندوستان (اخبار مصر) (گنجینه های خطی 127)

(تاریخ - فارسی)

مؤلف:؟

مترجم : مترجم هندی

صفحات : 150

تیراژ : 200

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1392/7

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 6-534-988-964-978

قیمت تک به ریال : 90000

قیمت تک به دلار : 20

ترجمه روزنامجات هندوستان (اخلاق اهالی ایران) (گنجینه های خطی 129)

(تاریخ - فارسی)

ص:179

مؤلف:؟

مترجم : مترجم هندی

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1301/2

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 2-532-988-964-978

قیمت تک به ریال : 130000

قیمت تک به دلار : 25

ترجمه روزنامجات هندوستان (ایران، روس، انگلستان) (گنجینه های خطی 133)

(تاریخ - فارسی)

مؤلف:؟

مترجم : مترجم هندی

صفحات : 154

تیراژ : 200

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1392/7

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 4-538-988-964-978

قیمت تک به ریال : 100000

قیمت تک به دلار : 20

ترجمه روزنامجات هندوستان (روس و انگلستان) (گنجینه های خطی 131)

(تاریخ - فارسی)

مؤلف:؟

مترجم : مترجم هندی

صفحات : 185

تیراژ : 200

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1392/7

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 0-536-988-964-978

قیمت تک به ریال : 120000

قیمت تک به دلار : 24

ترجمه روزنامجات هندوستان (روس و انگلستان) (گنجینه های خطی 132)

(تاریخ - فارسی)

مؤلف:؟

مترجم : مترجم هندی

صفحات : 160

تیراژ : 200

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1392/7

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 7-537-988-964-978

قیمت تک به ریال : 120000

قیمت تک به دلار : 22

ترجمه روزنامجات هندوستان (روس و مرو) (گنجینه های خطی 134)

(تاریخ - فارسی)

مؤلف:؟

مترجم : مترجم هندی

صفحات : 137

تیراژ : 200

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1301/2

ص:180

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 1-539-988-964-978

قیمت تک به ریال : 120000

قیمت تک به دلار : 22

ترجمه روزنامجات هندوستان (زبیرپاشا) (گنجینه های خطی 124)

(تاریخ - فارسی)

مؤلف:؟

مترجم : سید حسین شیرازی، مترجم هندی

صفحات : 32

تیراژ : 200

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1392/7

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 5-528-988-964-978

قیمت تک به ریال : 40000

قیمت تک به دلار : 8

ترجمه روزنامجات هندوستان (قیامت صغرا) (گنجینه های خطی 130)

(تاریخ - فارسی)

مؤلف:؟

مترجم : مترجم هندی

صفحات : 175

تیراژ : 200

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1392/7

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 3-535-988-964-978

قیمت تک به ریال : 120000

قیمت تک به دلار : 24

ترجمه روزنامجات هندوستان (ممالک آسیا) (گنجینه های خطی 128)

(تاریخ - فارسی)

مؤلف:؟

مترجم : سید حسین شیرازی مترجم هندی

صفحات : 195

تیراژ : 200

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1392/7

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 9-533-988-964-978

قیمت تک به ریال : 130000

قیمت تک به دلار : 25

ترجمه روزنامجات هندوستان (وصیت پطر کبیر) (گنجینه های خطی 135)

(تاریخ - فارسی)

مؤلف:؟

مترجم : مترجم هندی

صفحات : 175

تیراژ : 200

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1392/7

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 7-540-988-964-978

قیمت تک به ریال : 120000

قیمت تک به دلار : 24

ص:181

جلاء القلوب قرآنی و اسلامی معلومات

(اسلام شناسی - اردو)

مؤلف : سید اشتیاق کاظمی

صفحات : 126

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1301/2

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 4-35-6767-964

قیمت تک به ریال : 70000

قیمت تک به دلار : 11

چکیده مقالات همایش بین المللی میراث مشترک ایران و هند

(مقالات - فارسی)

مؤلف : به کوشش : دکتر فرزانه اعظم لطفی و سید صادق حسینی اشکوری

با همکاری کتابخانه ملی و مؤسسه تاریخ علم و فرهنگ

این همایشِ بین المللی، توسط مجمع ذخائر اسلامی و مؤسسه تاریخ علم و فرهنگ (قم) با همکاری چند نهاد علمی و پژوهشی، به تاریخ 4 مهر 1392 ش (26 سپتامبر 2013 م) در دانشگاه مفید قم برگزار شد.

چاپ دوم این کتاب، با ویرایشی نسبی (با حذف بعضی از مقالات و اضافه بعضی دیگر و تغییر در صفحه بندی) توسط مجمع ذخائر اسلامی با همکاری مؤسسه تاریخ علم و فرهنگ در اردیبهشت 1393 به چاپ رسید. (تعداد صفحات چاپ اول 218 صفحه، چاپ دوم 326 صفحه).

صفحات : 326

تیراژ : 500

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1392/7

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 1-542-988-964-978

قیمت تک به ریال : 220000

قیمت تک به دلار : 35

چهار مقاله هندی

(مقالات - فارسی)

مؤلف : سید صادق حسینی اشکوری

شامل معرفی تفسیر لوامع التنزیل وسواطع التأویل، معرفی تذکرة العلماء جونپوری، معرفی فهرست سانسکریت کتابخانه رضا در رامپور هند، ترجمه 20 مقاله از مقالات سمینار (مخطوطات اردو) برگزار شده در کتابخانه خدابخش پتنا

سوغات هند و پاک 1

صفحات : 288

تیراژ : 200

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1392/7

قطع : رقعی

نوع جلد : شومیز

شابک : 1-513-988-964-978

قیمت تک به ریال : 140000

قیمت تک به دلار : 30

حیرت آینه (گزیده اشعار بیدل دهلوی)

(شعر - فارسی)

مؤلف : بیدل دهلوی

مترجم : تصحیح : یوسف بیگ باباپور - طغرل طهماسبی

گزیده غزلیات بیدل دهلوی، با درآمدی بر زندگی نامه، آثار، اندیشه ها و کتاب شناسی اجمالی بیدل

صفحات : 320

تیراژ : 3000

نوبت چاپ : اول

ص:182

تاریخ : شمسی - 1390/2

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 7-160-988-964-978

قیمت تک به ریال : 120000

قیمت تک به دلار : 14

دو رساله فلسفی فارسی (رد تناسخ، حقیقت موت)

(فلسفه - فارسی)

مؤلف : نظام الدین احمد گیلانی (پس از 1071 ه- ق)

مترجم : تصحیح : آزاده کرباسیان، محمد کریمی زنجانی اصل

گنجینه های خطی : 122

صفحات : 60

تیراژ : 200

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1392/8

قطع : رقعی

نوع جلد : شومیز

شابک : 6-505-988-964-978

قیمت تک به ریال : 60000

قیمت تک به دلار : 8

دیوان اشعار حاجی ابرقوهی

(شعر - فارسی)

مؤلف : حاجی ابرقوهی

مترجم : مقدمه و تحقیق : ملیحه کرباسیان

میراث قطبشاهی : 5 زیر نظر اوا اورتمن و محمد کریمی زنجانی اصل

صفحات : 260

تیراژ : 200

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1393/2

قطع : رقعی

نوع جلد : شومیز

شابک : 3-548-988-964-978

قیمت تک به ریال : 300000

قیمت تک به دلار : 30

رامایانا نرگسستان (ترجمه منظوم فارسی رامایانا، حماسه هندی)

(شعر - فارسی)

مؤلف : چندرمن کایته (بیدل)

مترجم : تصحیح : دکتر محمدکاظم کهدویی

سوغات هند و پاک 15

صفحات : 416

تیراژ : 200

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1392/7

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 8-530-988-964-978

قیمت تک به ریال : 220000

قیمت تک به دلار : 40

رسائل فلسفی نظام الدین احمد گیلانی

(فلسفه - عربی به فارسی)

مؤلف : نظام الدین احمد گیلانی (م پس از 1071 ه- ق)

چاپ عکسی چند رساله از آثار فلسفی نظام الدین احمد گیلانی (شامل حدوث العالم، شرح کلمة الاسلام، العقل الفعال، منافع موت، در شرح کائنات جو و رعد و برق و صاعقه) بر اساس مجموعه شماره 981 مرکز احیاء میراث اسلامی، با مقدمه ای از آزاده کرباسیان و محمد کریمی زنجانی اصل در زندگی نامه و آثار مؤلف و محتوای رسائل چاپ شده در این کتاب.

این اثر، اولین کتاب از سلسله "میراث قطبشاهی" (پادشاهان شیعه هند - همعصر صفویه) است که با همکاری بین مجمع ذخائر اسلامی و دانشگاه بن (آلمان) زیر نظر دکتر اوا اورتمن و محمد کریمی زنجانی اصل بچاپ رسیده است.

ص:183

صفحات : 164

تیراژ : 110

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1391/2

نوع جلد : شومیز

شابک : 4-260-988-964-978

قیمت تک به ریال : 120000

قیمت تک به دلار : 24

سفرنامه سند (سفرنامه تصویری به اسنان سند، حیدرآباد پاکستان)

(سفرنامه - فارسی)

مؤلف : سید صادق حسینی اشکوری

سوغات هند و پاک 6

چاپ رنگی : 400000 ریال/ 40 دلار

صفحات : 125

تیراژ : 200

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1392/7

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 4-512-988-964-978

قیمت تک به ریال : 200000

قیمت تک به دلار : 22

سفینه صائب

(شعر - فارسی)

مؤلف : صائب تبریزی اصفهانی

مترجم : مقدمه و کوشش : سید صادق حسینی اشکوری

چاپ عکسی (فاکسیمیله) از نسخه منحصر بفرد سفینه صائب است بخط مشهورترین شاعر سبک هندی صائب تبریزی. اصل نسخه در دانشگاه اصفهان نگهداری می شود. صائب در این جنگ متنوع اشعار مختلف شاعرانی را که شعر آنها را پسندیده از عصر فردوسی تا عصر خویش گرد آورده است. کتاب مشترکا توسط مجمع ذخائر اسلامی و دانشگاه اصفهان بچاپ رسیده است.

صفحات : 630

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1385/6

نوع جلد : گالینگور

شابک : 6-36-8658-964

قیمت تک به ریال : 600000

قیمت تک به دلار : 120

سه رساله در طبیعیات

(علوم و فنون - فارسی)

مؤلف : نظام الدین احمد گیلانی (درگذشته پس از 1071 ه- ق)

مترجم : تصحیح : آزاده کرباسیان، محمد کریمی زنجانی اصل

مشتمل بر سه رساله : در بیان عناصر اربعه، در شرح کائنات جو و رعد و برق و صاعقه، در بیان اینکه کل موجودات در یک هفته موجود شده اند. (گنجینه های خطی : 58)

صفحات : 70

تیراژ : 110

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1391/12

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 7-342-988-964-978

قیمت تک به ریال : 80000

قیمت تک به دلار : 13

شش مقاله هندی (چاپ شده در مجلات و ویژه نامه ها)

(مقالات - فارسی)

مؤلف : سید صادق حسینی اشکوری

مقدمه : شامل:1. میراث شبه قاره در مجمع ذخائر اسلامی در گفتگو با سید صادق حسینی اشکوری. 2. سوغات هندی پاکستان از طب

ص:184

مراد تا مجرّبات سندی. 3. برابری و برادری در سفینه صائب همراه با گزارشی از نسخه منحصر به فرد سفینه صائب. 4. آثار الشعراء (معرفی فرهنگ شعرای فارسی گوی شبه قاره). 5. معرفی فهرست نسخه های خطی فارسی آرشیو ملی پاکستان. 6. فهرستواره نسخه های خطی کتابخانه عمدة العلماء مولانا کلب حسین، لکهنو، هندوستان

صفحات : 160

تیراژ : 200

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1393/2

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 978-964-988-517-9

قیمت تک به ریال : 250000

قیمت تک به دلار : 25

صیدیه (رساله در باب شکار و احکام فقهی آن)

(فقه - فارسی)

مؤلف : سید حسین بن روح الله حسینی طبسی (صدر جهان)

مترجم : مقدمه و تحقیق : رضا زنگنه

میراث قطبشاهی : 6 زیر نظر اوا اورتمن و محمد کریمی زنجانی اصل

صفحات : 314

تیراژ : 200

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1393/2

قطع : رقعی

نوع جلد : شومیز

شابک : 6-550-988-964-978

قیمت تک به ریال : 350000

قیمت تک به دلار : 35

عروس الافکار

(فلسفه - عربی)

مؤلف : نظام الدین احمد گیلانی

مترجم : مقدمه و تحقیق : کرباسیان وکریمی زنجانی اصل

میراث قطبشاهی : 7

تیراژ : 200

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1393/2

قطع : رقعی

نوع جلد : شومیز

شابک : 3-481-988-964-978

قیمت تک به ریال : 120000

قیمت تک به دلار : 12

فرهنگ تلمیحات : اشارات اساطیری، داستانی، تاریخی، مذهبی در زبان و ادبیات اردو - هندی به فارسی

(لغت - فارسی)

مؤلف : فرزانه اعظم لطفی

اشارات اساطیری، داستانی، تاریخی، مذهبی در زبان و ادبیات اردو - هندی را بیان کرده در قالب فرهنگ نامه و برای هر یک توضیحاتی به فارسی بیان کرده است. مقدمۀ مؤلف به اهمیت و جایگاه تلمیح در زبان فارسی و اردو اختصاص یافته و اینکه اصولاً تلمیح در زبان اردو قلیل است و کتاب حاضر اولین تألیف جامع در این زمینه است.

صفحات : 336

تیراژ : 500

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1391/11

قطع : وزیری

نوع جلد : گالینگور

شابک : 2-194-988-964-978

قیمت تک به ریال : 125000

قیمت تک به دلار : 28

فرهنگ زیب اللغات (اردو - فارسی)

(لغت - اردو و فارسی)

ص:185

مؤلف : دکتر زیب النساء علیخان (سلطانعلی) - دکتر علی بیات

فرهنگ اصطلاحات قدیم و جدید با مدخل اردو به فارسی است همراه با تلفظ هر کلمه و وجه دستوری آن.

اهمیت ای فرهنگ در آن است که توسط دو تن از اعضای هیئت علمی دانشگاه تهران تألیف شده که یکی پاکستانی (دکتر زیب النساء) و دیگر ایرانی (دکتر بیات) است و توانسته ظرائف لغوی اردو و فارسی را منعکس نماید.

صفحات : 976

تیراژ : 600

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1388/10

نوع جلد : گالینگور

شابک : 0-143-988-964-978

قیمت تک به ریال : 500000

قیمت تک به دلار : 80

فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان (جلد اول)

(فهرست نگاری - فارسی)

مؤلف : احمد منزوی

فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، که کتاب حاضر جلد اول آن است برای نوبت دوم در سال 1382 توسط مجمع ذخائر اسلامی در 1000 نسخه به چاپ رسید. این فهرست در 14 جلد نگاشته شده و در پایان نیز نام مؤلفان، کتابها و اعلام نیز درج شده است.

صفحات : 950

تیراژ : 1000

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1382/6

قطع : وزیری

نوع جلد : گالینگور

شابک : 8-47-6767-964

قیمت تک به ریال : 350000

قیمت تک به دلار : 50

فهرست نسخه های خطی دو کتابخانه شخصی پاکستان (مجددی، کاظمی)

(فهرست نگاری - فارسی)

مؤلف : محمد اقبال مجددی

مترجم : به کوشش : یوسف بیگ باباپور و سید محمد موسوی نژاد

فهرست تفصیلی دو کتابخانه در پاکستان است : 1. کتابخانه مولانا محمدهاشم جان مجددی، واقع در شهر کویته 2. کتابخانه ایم - ای - کاظمی واقع در ظفروال سیالکوت. در پایان، فهرست الفبائی نسخه ها ثبت شده است. (معرفی میراث مخطوط : 77)

صفحات : 94

تیراژ : 200

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1391/12

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 9-319-988-964-978

قیمت تک به ریال : 90000

قیمت تک به دلار : 13

فهرست نسخه های خطی کتابخانه مدرسه چشمه رحمت

(فهرست نگاری - فارسی)

مؤلف : یوسف بیگ باباپور

در این کتاب، تعداد 91 نسخه خطی عربی و فارسی در کتابخانه مدرسه چشمه رحمت، واقع در غازی پور هند معرفی و فهرست برداری شده است. همراه با فهرست عناوین معرفی شده و مقدمه مختصر ناشر.

صفحات : 168

تیراژ : 110

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1390/2

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

ص:186

شابک : 1-175-988-964-978

قیمت تک به ریال : 200000

قیمت تک به دلار : 40

فهرست نسخه های خطی خزانه مفتی در اسلام آباد (اسلام آباد - پاکستان)

(فهرست نگاری - فارسی)

مؤلف : احمد خان

فهرستی است مختصر از 550 نسخه خطی به زبان عربی موجود در کتابخانه خاندان مفتی که در شهر بُهیره بوده اند. این کتابخانه اکنون در کتابخانه «آثار قومیه» اسلام آباد نگهداری می شود. کتاب به زبان عربی تألیف شده و در پایان انواع فهارس فنی و تصاویری منتخب از نسخه ها، درج شده است.

صفحات : 256

تیراژ : 800

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1388/3

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 4-132-988-964-978

قیمت تک به ریال : 120000

قیمت تک به دلار : 23

فهرست نسخه های خطی فارسی مؤسسه سندالاجی (حیدرآباد - پاکستان)

(فهرست نگاری - فارسی)

مؤلف : عابد رضا عرفانی

مترجم : سید صادق حسینی اشکوری

مؤسسه سندالاجی (سند شناسی) وابسته به دانشگاه سند در حیدرآباد پاکستان می باشد که حدود 200 نسخه خطی به زبانهای فارسی و عربی و سندی و دیگر زبانها دارد. در این میان 93 نسخه فارسی است که فهرست حاضر به معرفی آنها پرداخته است. مؤلف در مقدمه ای مبسوط به وضعیت زبان فارسی در سند پرداخته است.

صفحات : 120

تیراژ : 1000

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1386/8

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 8-035-988-964-978

قیمت تک به ریال : 100000

قیمت تک به دلار : 18

فهرست نسخه های خطی کتابخانه جامعه جوادیه (بنارس - هند)

(فهرست نگاری - فارسی)

مؤلف : سید جعفر حسینی اشکوری

جامعه جوادیه از حوزه های علمیه شیعی در شهر بنارس هندوستان می باشد ک توسط سید شمیم الحسن رضوی (متولد 1356 ق) تأسیس شده است.

مدرسه دارای 4000 کتاب چاپی و سنگی و حدود 170 نسخه خطی می باشد که در ساختمان خوابگاه دانشجویان در جوار مدرسه نگهداری می شوند. در فهرست حاضر 157 نسخه معرفی شده است

صفحات : 168

تیراژ : 1500

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1386/6

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 1-94-8589-964-978

قیمت تک به ریال : 120000

قیمت تک به دلار : 24

فهرست نسخه های خطی کتابخانه مدرسه مظهر العلوم (بنارس هند)

(فهرست نگاری - فارسی)

مؤلف : سید صادق حسینی اشکوری

ص:187

مدرسه مظهر العلوم در شهر بنارس هندوستان از مدارس اهل تسنن می باشد که مؤلف در سفری به این شهر از 44 نسخه موجود در این مدرسه که اکثر به زبان فارسی و عربی است فهرست تهیه کرده است. تمامی این نسخه ها توسط مجمع ذخائر اسلامی عکسبرداری دیچیتالی نیز شده اند.

صفحات : 120

تیراژ : 1600

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1386/6

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 4-046-988-964-978

قیمت تک به ریال : 90000

قیمت تک به دلار : 18

فهرست نسخه های خطی کتابخانه ممتاز العلماء - دفتر اول (لکنهو - هند)

(فهرست نگاری - فارسی)

مؤلف : سید صادق حسینی اشکوری

خاندان علمی غفران مآب که ممتاز العلماء یکی از آنهاست از مهتمرین خاندانهای شیعی در لکهنو - هندوستان هستند. کتابخانه ممتاز العلماء بیش از 2000 نسخه خطی دارد که مجموعه حاضر به معرفی 184 نسخه پرداخته است. مؤلف در مقدمه تفصیلی کتاب به معرفی خاندان غفران مآب و بخشی از سنگ قبرهای موجود در مقبره این خاندان پرداخته است.

صفحات : 232

تیراژ : 1000

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1385/6

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 7-91-8589-964

قیمت تک به ریال : 250000

قیمت تک به دلار : 35

فهرست نسخه های خطی کتابخانه های زنگی پور (زنگی پور - هند)

(فهرست نگاری - فارسی)

مؤلف : سید محمد حسین حکیم

مولانا سید علی حسین بن خیراتعلی زنگی پوری و مولانا سید محمد ابراهیم فرزند مولانا بنده علی صاحب مجتهد زنگی پوری دو تن از علمای شیعه در زنگی پور هند هستند که در این مجموعه نسخه های خطی کتابخانه ایشان معرفی شده است. بیشتر تألیفات سید علی حسین به خط وی (حدود 55 عنوان)، از جمله نسخ موجود در کتابخانه است.

مجموعا در این فهرست 155 نسخه (بالغ بر 200 عنوان) معرفی شده است. ( این مجموعه به صورت کامل توسط مجمع ذخائر اسلامی عکسبرداری دیجیتالی شده و در اختیار اهل دانش می باشد. )؟

صفحات : 302

تیراژ : 1000

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1385/6

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 5-92-8589-964

قیمت تک به ریال : 200000

قیمت تک به دلار : 35

فهرستواره مقاله های هندشناسی (مقاله های هندپژوهی در مجله های ایرانی)

(مقالات - فارسی)

مؤلف : اباذر نصر اصفهانی

سوغات هند و پاک 17

ص:188

صفحات : 187

تیراژ : 200

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1392/7

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 2-529-988-964-978

قیمت تک به ریال : 160000

قیمت تک به دلار : 30

فهرستواره نسخه های خطی خانقاه مجیبیه (پتنا - هند)

(فهرست نگاری - فارسی)

مؤلف : سید صادق حسینی اشکوری

این کتاب دربرگیرنده فهرست مختصر 1197 عنوان از نسخه های خطی موجود در خانقاه مجیبیه در شهر پتنا در هند است که بر اساس موضوعات مختلف آن (شامل تصوف، فقه، طب، تاریخ و سیر، تفسیر، حدیث، مثنوی ها و دیوان های شعر) تنظیم شده است. همچنین مقدمه ای حاوی بازخوانی تعدادی از کتیبه ها و سنگ قبرهای فارسی خانقاه همراه با تصاویر رنگی از آن، ارزش این کتاب را دوچندان کرده است.

صفحات : 128

تیراژ : 1500

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1386/12

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 2-053-988-964-978

قیمت تک به ریال : 120000

قیمت تک به دلار : 20

کاهش نفوذ زبان فارسی در هندوستان در دو قرن اخیر

(تاریخ - فارسی)

مؤلف : سید صادق حسینی اشکوری

سوغات هند و پاک 7

تتمه عنوان چنین است : با نگرشی به سنگهای مزار شهید ثالث در آگره، به ضمیمه تصاویر سنگها و چند سنگ قبر و کتیبه سنگی از شهر آگره و تاج محل

تصاویر به صورت رنگی ضمیمه شده است.

صفحات : 58

تیراژ : 200

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1392/7

قطع : رقعی

نوع جلد : شومیز

شابک : 7-511-988-964-978

قیمت تک به ریال : 160000

قیمت تک به دلار : 22

کتابچه خرداد 92

(مجلات - فارسی و انگلیسی)

مؤلف : سید صادق حسینی اشکوری

اولین ویژه نامه همایش بین المللی میراث مشترک ایران و هند شامل اهداف همایش، فرم ثبت نام، برنامه ها، گروه مشاوران علمی، خدمات ویژه همایش و...

صفحات پایانی، به اخبار فرهنگی به زبان انگلیسی اختصاص یافته است.

صفحات : 100

تیراژ : 200

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1392/3

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 8-486-988-964-978

قیمت تک به ریال : 150000

قیمت تک به دلار : 15

ص:189

کلیات اقبال لاهوری

(شعر - فارسی)

مؤلف : اقبال لاهوری

مترجم : به کوشش : افشین عاطفی

کلیات اشعار فارسی شاعر متفکر اقبال لاهوری است.

صفحات : 548

تیراژ : 200

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1390/2

قطع : وزیری

نوع جلد : سلفون

شابک : 5-151-988-964-978

قیمت تک به ریال : 210000

قیمت تک به دلار : 30

گلشن صائب

(ادب / شعر - فارسی)

مؤلف : محمدعلی باقرزاده و سید محمد حسین حکیم

مترجم : طراحی و نظارت : سید صادق حسینی اشکوری

فهرست تک بیتها و بیتهای اول اشعار مندرج در سفینه صائب است بر اساس نسخه منحصر بفرد سفینه که به خط صائب تبریزی در دانشگاه اصفهان موجود است. چاپ عکسی (فاکسیمیله) از آن نسخه، قبلا توسط مجمع ذخائر اسلامی با همکاری دانشگاه اصفهان بچاپ رسیده بود و اینک، این کتاب، هم بنوعی فهرست مفصل اشعار آن کتاب به ترتیب قوافی محسوب میشود و هم نوعی تألیف مستقل است که می تواند برای ادب جویان و مشاعره گران مفید افتد. یک صفحه نیز به اشعار ترکی اختصاص یافته است. صائب در این سفینه، گزیده ای از شاعران پیشتر را آورده بود.

صفحات : 298

تیراژ : 150

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1391/12

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 8-358-988-964-978

قیمت تک به ریال : 160000

قیمت تک به دلار : 27

لیلی و مجنون

(شعر - فارسی)

مؤلف : محمد روح الامین اصفهانی (درگذشته 1047 ه- ق)

چاپ عکسی مثنوی لیلی و مجنون، سومین مثنوی از خمسه روح الامین اصفهانی (شاعر معاصر سلسله قطب شاهیان هند)، بر اساس نسخه شماره 9182 کتابخانه مجلس شورای اسلامی، همراه با مقدمه ای از اشتفان پُپ در زندگی نامه شاعر و معرفی اثر حاضر.

این اثر، دومین کتاب از سلسله "میراث قطبشاهی" (پادشاهان شیعه هند - همعصر صفویه) است که با همکاری بین مجمع ذخائر اسلامی و دانشگاه بن (آلمان) زیر نظر دکتر اوا اورتمن و محمد کریمی زنجانی اصل بچاپ رسیده است.

صفحات : 168

تیراژ : 110

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1391/2

نوع جلد : شومیز

شابک: : 1-261-988-964-978

قیمت تک به ریال : 120000

قیمت تک به دلار : 24

مجمع ذخائر اسلامی ایک نظر مین

(تاریخ - اردو)

مؤلف:؟

نظری است کوتاه در معرفی و فعالیتهای مؤسسه مجمع ذخائر اسلامی. این مؤسسه در قم به کار تحقیق، ترجمه، نشر آثار علمی و

ص:190

فهرست نویسی و عکسبرداری از نسخه های خطی، اسناد، کتیبه ها و متون کهن پرداخته است.

صفحات : 32

تیراژ : 2000

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1385/6

نوع جلد : شومیز

شابک : 4-98-8589-964

قیمت تک به ریال : 10000

قیمت تک به دلار : 2

مخطوطات السید الرضوی (کراتشی - پاکستان)

(فهرست نگاری - عربی)

مؤلف : سید احمد حسینی اشکوری

«مخطوطات سید رضوی» کتابی است به زبان عربی مشتمل بر فهرست 200 نسخه خطی از کتابخانه شخصی استاد سید علی اکبر رضوی در کراتشی پاکستان.

وی تاجر سرشناسی است که کتابخانه اش حاوی بیش از 2000 کتاب چاپی و تعدادی مخطوط است که استاد حجة الاسلام و المسلمین سید احمد حسینی اشکوری آنها را فهرست کرده و در سال 1424 توسط مجمع ذخائر اسلامی منتشر گردید.

صفحات : 16

تیراژ : 1000

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1382/6

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 9-86-6767-964

قیمت تک به ریال : 30000

قیمت تک به دلار : 7

منتخب نغمه خداوندی (گیتا) همراه با متن سانسکریت، تلفظ و ترجمه به اردو و فارسی

(ادیان / زرتشتی - فارسی و اردو و سانسکریت)

مؤلف : دکتر فرزانه اعظم لطفی

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1393/2

قطع : خشتی

نوع جلد : شومیز

قیمت تک به ریال : 32

قیمت تک به دلار : 40

میراث مشترک ایران و هند در موزه نسخ خطی دکتر محفوظی

(هنر - فارسی و انگلیسی)

مؤلف : سید صادق حسینی اشکوری

همراه با مقالات منتخب اولین همایش بین المللی میراث مشترک ایران و هند - سپتامبر 2013م، مهرماه 1392 ش

صفحات : 216

تیراژ : 1000

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1392/7

قطع : رحلی کوچک

نوع جلد : شومیز

شابک : 5-544-988-964-978

قیمت تک به ریال : 500000

قیمت تک به دلار : 120

نله و دمینتی (داستانی از حماسه مهابهاراته)

(داستان - فارسی)

مؤلف:؟

مترجم : ناهید السادات قائم مقام فراهانی

سوغات هند و پاک 16

صفحات : 124

ص:191

تیراژ : 200

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1392/7

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 8-530-988-964-978

قیمت تک به ریال : 100000

قیمت تک به دلار : 22

نمایشگاه عکس هند (مصور رنگی)

(هنر - فارسی)

مؤلف : سید صادق حسینی اشکوری

سوغات هند و پاک 4

صفحات : 100

تیراژ : 200

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1392/7

قطع : رحلی کوچک

نوع جلد : شومیز

شابک : 2-516-988-964-978

قیمت تک به ریال : 500000

قیمت تک به دلار : 60

هندشناخت

(مقالات - فارسی)

مؤلف : اعضای هیئت علمی اداره کل پژوهش دفتر تبلیغات رضوی خراسان رضوی

سوغات هند و پاک 18

صفحات : 505

تیراژ : 200

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1392/7

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 4-525-988-964-978

قیمت تک به ریال : 380000

قیمت تک به دلار : 60

یادداشتهای طبی در نسخه های هند و پاک (دفتر 1 جهندیر ملتان)

(اسناد - اردو و فارسی)

مؤلف : سید صادق حسینی اشکوری

سوغات هند و پاک : 9

صفحات : 238

تیراژ : 200

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1393/2

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

شابک : 6-518-988-964-978

قیمت تک به ریال : 250000

قیمت تک به دلار : 32

یکصد و سیزده سند تجاری و فرهنگی درباره روابط ایران و هند

(اسناد - فارسی)

مؤلف : اسدالله عبدلی آشتیانی

سوغات هند و پاک : 14

تیراژ : 200

نوبت چاپ : اول

تاریخ : شمسی - 1393/2

قطع : وزیری

نوع جلد : شومیز

قیمت تک به ریال : 140000

قیمت تک به دلار : 25

ص:192