ص: 2

ف_روغ مسج_د

( 4 )

مجموعه مقالات برگزیده

سومین همایش بین المللی هفته جهانی گرامی داشت مساجد

(30 مرداد ماه 1384 _ 26 جمادی الثانی 1426 _ 21 آگوست 2005)

مرکز رسیدگی به امور مساجد

ص: 3

همایش بین المللی هفته جهانی گرامی داشت مساجد (سومین: 1426 ق. = 1384 : تهران)

فروغ مسجد(4):مجموعه مقالات برگزیده سومین همایش بین المللی هفته جهانی گرامی داشت مساجد (30مرداد1384،26جمادی الثانی 1426،21آگوست 2005) / مرکز رسیدگی به امور مساجد. تهران؛ قم مؤسسه فرهنگی ثقلین، 1384 .

486 ص: مصور. _ (مؤسسه فرهنگی ثقلین ؛ 36 )

964 - 9960 - 02 - 3

فهرست نویسی براساس اطلاعات فیپا

کتابنامه.

1. مسجدها _ کنگره ها.

2 . مسجدها _ ایران _ کنگره ها. 3 . مسجدها _ مقاله ها و خطابه ها. 4 . مسجدها _ ایران _ مقاله ها و خطابه ها. 5 . مسجدالاقصی، بیت المقدس _ مقاله ها و خطابه ها. الف . عنوان. ب . عنوان: مجموعه مقالات برگزیده سومین همایش بین المللی هفته جهانی گرامی داشت مساجد (مرداد 1384 _ جمادی الثانی 1426 _ آگوست 2005).

8 ه_ / 261 BP 75/297

1385

فروغ مسجد (4)

ناشر:

مؤسسه فرهنگی ثقلین

دبیر کمیته علمی همایش: علی رضایی بیرجندی

صفحه بندی و ناظر چاپ: عباس رحیمی

لیتوگرافی و چاپ: نینوا

قطع:

وزیری _ 486 صفحه

تیراژ:

چاپ اوّل _ 5000 نسخه

تاریخ:

خرداد ماه 1385

نشانی :

دفتر مرکزی: تهران _ تهرانپارس _ بین فلکه دوم و سوم _ خیابان 182 غربی _ پلاک 6

تلفن 77702312 _ دورنویس 77881452

مرکز انتشارات: قم _ خیابان انقلاب _ چهارراه سجادیه _ کوچه شماره 33 _ پلاک 13

تلفن 7734467 _ دورنویس 7732864

شماره شابک 3 _02 _9960_964

کلیه حقوق برای ناشر محفوظ است

ص: 4

تصویر

ص: 6

تصویر

ص: 7

تصویر

ص: 8

تصویر

ص: 9

تصویر

ص: 10

تصویر

ص: 11

تصویر

ص: 12

تصویر

ص: 13

تصویر

ص: 14

تصویر

ص: 15

تصویر

ص: 16

تصویر

ص: 17

ص: 18

ص: 20

مطرح گردیده است در سیره پیشوایان معصوم علیه السلام نیز مسجد محل مراجعت مردم پایگاه عبادت، سنگر جهاد فکری و دانشگاه تعلیم و تعلم و مستحکم ترین سنگر مبارزه با استبداد و مرکز تبلور روح وحدت و یکپارچگی امت اسلامی به شمار آمده است.

مسجد در فرهنگ اسلامی و در اندیشه امت اسلامی نیز همواره از جایگاه مقدسی برخوردار بوده است؛ از این رو و با توجه به شرایط کنونی جهان اسلام که تهاجم فرهنگی و نظامی دشمنان را شاهد است بر همه فرزندان اسلام لازم است با رویکردی جدید و ویژه، به مساجد این خاستگاه اسلام و انقلاب اسلامی نقش عمیق و بنیادین آن را مورد توجه قرار داده، و با حمایت بی دریغ و همه جانبه مادی و معنوی خود به ساماندهی مطلوب این پایگاه مهم و استراتژیک اقدام نمایند و برای تهیه و تدارک امکانات لازم جهت احیاء و آبادانی و رونق بخش و شوق آفرین شدن آنها به صورت جدی و مسؤولانه اقدام نمایند و بر استحکام هرچه بیشتر این سنگرهای اصیل اسلامی بیفزایند.

اکنون که با توفیق الهی جلد چهارم فروغ مسجد، مجموعه مقالات برگزیده سومین سال هفته جهانی گرامی داشت مساجد بزیور طبع آراسته می شود برخود لازم می دانم از همه شرکت کنندگان به ویژه مسؤولان گرانقدر نظام، میهمانان خارجی و داخلی، شخصیت های علمی و معنوی، سخنرانان، محققان سخت گوش و پرتوان و مسؤولان برگزاری اجلاس و اعضای کمیته های گوناگون، ارزش یابان مقالات و کلیه کسانی که در آماده سازی این کتاب نقش داشته اند تشکر و قدردانی نماید و برای همه آنان از ذات قیوم سرمدی سلامت و اجر و پاداش وافر الهی را درخواست کند.

دبیر کمیته ی علمی ستاد گرامی داشت هفته ی جهانی مساجد علی رضایی بیرجندی

ص: 22

ص: 24

NPO یا NGO به نهادهای مدنی غیردولتی و غیرانتفاعی گفته می شود که برآمده از مشارکت مدیریت شده مردم است.

این گونه سازمان ها سیاست سازند و غیرمستقیم بر سیاست گذاری و برنامه ریزی دولت تأثیر می گذارند و محصول اعتماد متقابل دولت و ملت هستند و از نظر انگیزه و اهداف انواع و اقسام گوناگونی دارند.

اسلام در قالب دینی مترقی و خاتم ادیان الهی هیچ گاه سعادت ابدی و اخروی انسان را از سعادت دنیوی و مادی وی تفکیک نکرده است. این دین کامل با ظهور خویش بذر مدنیت و تکامل دنیوی را نیز در جامعه بشری پراکنده است، تا اعضای هر جامعه متناسب با ظرفیت و استعدادها و تجربیات بشری و سطح ادراک خود این بذر را بپرورانند.

از جمله پدیده های اجتماعی در اسلام پدیده وقف است که پی افکندن نهادهای تمدنی و مدنی را در پی داشت.

در اسلام بسیاری از امور عبادی و حتی غیرعبادی جنبه ی اجتماعی دارد و هدف از تأسیس مسجد علاوه بر امور عبادی، تحقق فعالیت های مربوط به آموزش، امور قضایی، مشاوره، حل اختلاف، مراسم و جشن ها، ارتباطات عمومی، حرکات سیاسی، پر کردن اوقات فراغت، خدمات اجتماعی و رفاهی، تعاون، امور دفاعی و مانند آنهاست که در هر زمان جوامع اسلامی در چارچوب مساجد تحقق می بخشیدند.

مسلمانان برای بسط مدنیت جدید به تأسیس مساجد اقدام می کردند و از این طریق توده ی مسلمان را در چارچوبی تازه سازمان می دادند.

آنچه از آیات و روایات فهمیده می شود بیان اصولی است که فعالیت های در خور اجرا در مساجد را شامل می شود و هر مسجدی با رعایت این اصول در اجرای هر فعالیتی دارای اختیار کامل است. این اصول عبارت اند از:

ص: 26

1 _ تأسیس مسجد براساس تقوا نه خودنمایی و تظاهر؛ 2 _ تأسیس مسجد بر پایه خشنودی خداوندی و همراه با کمال خلوص در نیت؛ 3 _ مسجد محلی باشد که مؤمنان دل و جان خویش را در آن تطهیر کنند؛ 4 _ در آن بسیار یاد خدا شود؛ 5 _ مایه ی آزار و زیان نباشد؛ 6 _ محل درک و فهم حقایق باشد نه پوششی برآن.

مسجد نه کالبد فیزیکی که نگرشی به فرهنگ و جهان بینی است که باید آن را در انسان ها جست وجو کرد. در هر جا و مکان که انسان هایی با این فرهنگ باشند آنجا مسجد برپا شده است.

قرآن کریم در آیاتی متعدد بر عمران و آبادانی مساجد تأکید کرده است و آبادکنندگان مساجد را ایمان آورندگان به خدا و قیامت معرفی می کند.(1) در آیات متعدد دیگری کسانی را که سعی در جلوگیری از یاد خدا در مساجد و خرابی آن می نمایند ظالم ترین مردم معرفی می کند.(2) از سوی دیگر در احادیث بسیار به خودداری از تجمل در مساجد تأکید فراوان شده است و مساجد پرزرق و برق را از نشانه های آخرالزّمان برشمرده است.

با توجه به دیدگاه انسان مدارانه اسلام، به نظر می رسد مراد از آبادانی مساجد، نه آبادانی ظاهری، بل آبادانی معنوی است.

مراد قرآن از مساجد آباد، مساجدی است که مؤمنانی که به آن مساجد رفت وآمد می کنند، انسان هایی توانا و دانا باشند و از این توانایی و دانایی خویش در راه نیل به قرب خداوند، حول محور مسجد بهره برگیرند.

ص: 27

نگارنده با بیان مطالب یاد شده و آنچه در باره NGOها بیان شد، مساجد را سازمان های غیردولتی _ غیرانتفاعی معرفی کرده است.

مهم ترین چالش پیش روی مساجد در دوران معاصر کارآمد نبودن نقش آن در جامعه ی سرگردان میان سنت و تجدد است. کسادی و از رونق افتادگی کنونی شایع در مساجد از آن روست که در دو دهه ی اخیر تغییرات محیطی بسیار شدیدی در جامعه رخ داده است: تمایل به بهره گیری از دستاوردهای تجدد (که گریزی از آنها هم نیست) در جامعه ی سنتی سبب گردید تا مظاهر اجتماعی مدرن به جامعه راه یابد، حال آن که مشابه چنین مظاهری در پرتو سنت اصیل اسلامی موجود بود.

در عین حال مساجد و متولیان مساجد در برابر این رخدادهای شگرف محیطی بی توجه و سرگرم وظایف سنتی خویش بودند و هنگامی که فقدان اقبال عمومی را حس کردند به جای جست وجوی علت اصلی، معلول ها را دیدند و سعی در مبارزه با معلول ها نمودند.

ساختار فکری، اداری، اجرایی و محیطی مساجد در سال های گذشته به گونه ای بوده که همپای تحولات سریع و پرشتاب جامعه رشد نکرده و تا حدی چشم گیر سنتی باقی مانده است.

مدل کارکرد مطلوب مسجد به عنوان یک NGO :

1 _ مسجد در قالب یک NGO در هر منطقه جغرافیایی (مسکونی، تجاری، فرهنگی و غیره) طبق نیازسنجی و امکان سنجی از اجتماع دین داران و به صورت داوطلبانه پدید می آید.

الف) در بعد اعمال نیایشی؛ ب) در بعد فعالیت های غیرنیایشی.

نقاط قوت: پایگاه دینی بودن مسجد، عبادت شمرده شدن این نوع فعالیت ها در قالب مسجد از طرف دین، آمادگی در اغلب افراد جامعه برای تحقق خدمات داوطلبانه در مسجد.

ص: 29

نقاظ ضعف: فقدان جامع نگری در فعالیت های جنبی مسجد، ناآگاهی دست اندرکاران مسجد به اصول مدیریت و رهبری، ناآگاهی دست اندرکاران مسجد به تغییرات محیطی، مشارکت ندادن اعضا در نیازسنجی برنامه ریزی، اجرا ارزش یابی و غیره؛ رعایت نکردن اصول مشتری مداری، فقدان ارتباط شبکه ای میان مساجد و در بعضی موارد رقابت میان مساجد.

ابعاد و اشکال گوناگونی داشته باشد. از جمله ابعاد این نیاز بسیار پیچیده، گرایش به «پرستش» و در مرحله ی نازل تر «دیگر خواهی» است. در سیر تحول تمدن غربی و پیدایی مدل جامعه ی مدنی غربی، برای پاسخ گویی به ابعاد متمایز نیاز خودشکوفایی در انسان ها، نوعی از سازمان ها پدید آمده اند که به سازمان های «داوطلبانه»، «سازمان های غیر دولتی» «NGO» یا «سازمان های غیر انتفاعی» «NPO» موسوم شده اند.

جالب توجه است که بدانیم در اسلام، که سرآمد ادیان مترقی است، این گونه سازمان ها و تشکیل آنها سابقه ای بسیار طولانی دارد. به علت مفهوم خاص «عبادت» در اسلام (که هر عملی را که به قصد قربت الهی صورت گیرد، عبادت بر می شمارد) اعمال نیایشی و غیرنیایشی با نیات الهی در زمره عبادت به شمار می روند. از سوی دیگر به علت تأکید خاص اسلام بر ارزش جمع و جماعت، این دین مبین راهکار بسیار مبتکرانه ای عرضه نموده است و آن تشکیل سازمانی داوطلبانه، غیردولتی و غیرانتفاعی با نام «مسجد» است. مروری بر نقش و اهمیت مسجد در اسلام و همچنین نقش و کارکردهای آن در طول تاریخ حیات مدنی مسلمانان نشان می دهد که مساجد

ص: 31

در اسلام و در جوامع مسلمان همان نقشی را ایفا کرده اند که امروزه از یک سازمان غیرانتفاعی در غرب انتظار می رود. با این تمایز که معمولاً هر سازمان غیرانتفاعی در عرصه ی بسیار ویژه با هدفی مشخص که اعضای آن تعیین می کنند، فعالیت می نماید و در صورتی که این هدف برآورده گردد، سازمان باید منحل گردد، یا تغییر هدف دهد، اما نهاد «مسجد» انعطاف پذیری چشم گیری دارد و با رعایت اصول ذکر شده در منابع اسلامی، هر مسجد دامنه ی وسیعی از فعالیت ها را در برمی گیرد و در زمینه های گوناگون به نیازهای انسان به صورت سازمانی پاسخ می دهد و دین اسلام، الهی و عبادی بودن این فعالیت ها را به رسمیت می شناسد.

در جوامع اسلامی، از جمله ایران، حضور مساجد در زندگی اجتماعی مردم حضوری پررنگ دارد، بدان گونه که طبق آمارهای رسمی، هم اکنون در ایران بالغ بر هفتاد هزار مسجد(1) احداث شده است. این تعداد مسجد آن گاه مهم جلوه می کند که توجه کنیم تقریبا هیچ سازمان از نوع دیگری چنین تراکمی ندارد، فقط ممکن است مدارس از این نظر با مساجد برابری کنند.

مسجد نیست؟ آیا مسجد هم اکنون کارکردهای خود را در زندگی قرن بیست ویکم از دست داده است؟ اگر بخواهیم این سؤال را به صورت اساسی تر مطرح کنیم باید پرسید آیا جوامع مسلمان میان «مظاهر تجدد» و «مظاهر زندگی دینی» یکی را باید انتخاب کنند؟ و حال آنکه از انتخاب تجدد، گریزی نیست باید با زندگی اجتماعی دینی و مظاهر آن از جمله مسجد وداع کرد؟ آیا مسجد در یک جامعه ی مسلمان فقط زمانی رونق دارد که دین در مصدر حکومت نباشد و جز آن؟

وسیع ترین آن رواق قبله است که محراب نیز در آنجا قرار دارد.

نخستین مسجد را حضرت محمد صلی الله علیه و آله در مدینه و در کنار خانه ی خود ساخت. زمین آن خوابگاه شتران بود و پیغمبر آن را از صاحبش خرید. سپس خلفا و حاکمان و پادشاهان بر وسعت آن افزودند و در تزیین آن در ساختمان مساجد به کار رفت، اما مسلمانان در آن تغییراتی دادند، چنانکه به مرور زمان برخی از کلیساها به مسجد تبدیل شد و جهت بنا را از مشرق به سوی مکه تغییر دادند.

در پاره ای مساجد، سنت معماری ایرانی عصر ساسانی نیز لحاظ گشته است. در این نوع مساجد بخش اصلی را شبستان تشکیل می دهد که قبه ای بر آن قرار گرفته است. این قبه یا گنبد به صورت مخروطی مدور بود و بعدها شلجمی شکل یا به خربزه قاچ قاچ با سردری مستطیل شکل درآمد.

نقاشی مذهبی و تصویر ائمه در اسلام مجاز نیست. تصویر انسان و به طور اعم موجودات زنده را، اسلام، بت پرستی می داند. از این رو هیچ گونه تصویری در مساجد دیده نمی شود. در عوض تزئین دیوارها و ایوان ها و منبرها و محراب ها در حد فراوان معمول است که عبارت اند از اشکال مطرز، گیاه ها و صور هندسی و کوکبی شکل با نوشته های زیبا و پر نقش و نگار عربی آیات قرآن به خط کوفی، نسخ، ثلث و غیره. به تدریج از قرن ششم و به ویژه در قرن هشتم تزیین دیوارها، ایوان ها، گنبدها و رواق ها به وسیله ی روپوشی از کاشی و موزائیک آراسته شد. محراب ها و منبرها نیز با کنده کاری از چوب و گچ و مرمر مزین گردید. نام برخی از مساجد مهم عبارت است از: «مسجد الاقصی، مسجدالحرام، مسجد قبا، مسجد النبی، مسجد ایاصوفیا و مسجد گوهر شاد».(1)

منحصرا مسجد آمده است، یک مورد نیز مسجد با پسوند «الاقصی» (مسجد الاقصی) و یک مرتبه، مسجد با پسوند «ضرار» (مسجد ضرار) آمده و در شش مورد کلمه مسجد به صورت جمع «مساجد» وارد شده است. بیشترین آیاتی که نازل شده و موضوع مسجد در آن مطرح گردیده مشعر به مسجد به معنای خاص است و صریحا درباره ی موضوع عام مسجد سخنی نگفته است. هر چند امکان بهره برداری از آنها جهت آشنایی با مسجد و شرایط آن مسدود نیست.(1)

4 _ چهارمین تعریفی که از کلمه ی مسجد در قرآن به دست می آید، این است که مسجد به معنای همین مسجد معمولی و عرفی است. البته گاهی به معنای مساجدی خاص، همچون مسجدالحرام و مسجدالنبی و مسجد قبا و گاهی نیز به معنای عام آن یعنی همین مساجدی که در عرف امروز معمول است، متذکر گردیده.

5 _ مسد به معنای بیوت (= خانه های) پیامبران در قرآن وارد شده است.(1)

بسیاری از امورات جامعه توسط نهادهای مدنی برآمده از مشارکت مدیریت شده مردم انجام می پذیرد. قسمت اعظم این نهادها را نهادهای غیردولتی غیرانتفاعی تشکیل می دهند که به اختصار از آنها به عنوان NGO یا NPOیاد می شود.

به این ترتیب انواع سازمان ها در جوامع امروزی عبارت اند از:

1 _ سازمانهای دولتی _ انتفاعی هم چون شرکت انحصاری دخانیات؛ 2 _ سازمان های دولتی غیرانتفاعی هم چون سازمان تأمین اجتماعی، جمعیت هلال احمر، وزارت خانه های اجتماعی و غیره؛ 3 _ سازمان های غیردولتی _ انتفاعی هم چون تمامی شرکت های تجاری بخش خصوصی؛ 4 _ سازمان های غیردولتی _ غیرانتفاعی.

فعالیت های سازمان ها یا نهادهای جامعه ی مدنی ممکن است در چهار گروه دسته بندی شود:

1 _ نمانیدگی منافع و علایق گروه های خاص در رابطه با دولت و سایر بخش های جامعه؛ 2 _ بسیج فعالان اجتماعی برای افزایش آگاهی و اعمال نفوذ؛ 3 _ قانون گذاری و نظارت بر عملکرد دولت، رفتار و اعمال مقامات؛ 4 _ فعالیت های توسعه ای و اجتماعی برای گروه هایی که نمایندگی آنها را بر عهده دارند.

سازمان های غیردولتی _ غیرانتفاعی با حضور در میان مردم و عمل در عرصه های خردی که معمولاً از دید دولت دور مانده است، ضمن جلب اعتماد مردم، علایق، مطالبات و نیازهای آنان را شناسایی و هم چون نمایندگان مردم به دولت منعکس می کنند. از این رو با ایفای چنین نقشی بر اعتماد مردم به آن سازمان ها افزوده و با بسیج آنها در قالب سازمان های غیردولتی به فرآیند تصمیم گیری مردم در امور خود مدد می رسانند. به عبارت دیگر سازمان های غیردولتی _ غیرانتفاعی در این حوزه سیاست سازند و به طور غیرمستقیم برسیاست گذاری و برنامه ریزی دولت تأثیر می گذارند.

ص: 39

به طور کلی سازمان های غیرانتفاعی محصول اعتماد متقابل دولت و ملت هستند. [افزایش ]دامنه ی اعتماد، موجب افزایش حضور مردم در سازمان های واسط می شود و افزایش سرمایه های اجتماعی، جامعه مدنی را فربه تر و کارکرد نهادهای آن را تسهیل و تسریع می کند. گسترش حضور مردم در نهادهای جامعه ی مدنی نقش آنان را در تعیین سرنوشت خویش پررنگ تر و فرآیند مشارکت «توده ای» را به مشارکت تأثیرگذار، هدفمند، سازماندهی شده و فعال تبدیل می کند؛ لذا سازمان های غیرانتفاعی به سبب ایفای نقش واسط و میانجی میان دولت و مردم و نیز فعالیت در عرصه های نمایندگی و بسیج عمومی، قانون گذاری، نظارت، فعالیت های اجتماعی و توسعه ای، موجب تسهیل روند مداخله و مشارکت مردم در امور خود و تسریع روند دموکراتیک سازی می شوند. بدین گونه جامعه مدنی به عنوان حوزه غیردولتی غیرانتفاعی هویت می یابد و پایگاه اجتماعی دولت نیز گسترش پیدا می کند.(1) انواع سازمان ها از نظر انگیزه اعضای آنها به نحو دیگری نیز تقسیم بندی می گردند:

1 _ سازمان هایی که انگیزه ی افراد از شرکت در آنها مبتنی بر ترس و در کل، هنجارهای تنبیهی است، هم چون زندان؛ 2 _ سازمان هایی که انگیزه ی افراد از شرکت در آنها مبتنی بر سود و کسب منفعت شخصی مانند بنگاه های اقتصادی است؛ 3 _ سازمان هایی که انگیزه ی افراد از شرکت در آنها تعالی است و نفع شخصی مطرح نیست. در این سازمان ها افراد به صورت داوطلبانه حضور می یابند. سازمان های غیردولتی غیرانتفاعی از این نوع به شمار می روند.(2) حضور این گونه سازمان ها هم اکنون در همه عرصه های هر جامعه و حتی در کلیه عرصه های جهانی هم مشهود است. برای مثال NGO ها درفرآیند انتخابات در اکثر جوامع مدرن و مدنی نقشی بسیار اثر گذار دارند. در بعد بین المللی هم زمینه های فعالیت این سازمان ها بسیار گسترده و متنوع است. برای مثال هم اکنون شاهد فعالیت بسیاری از NGOهای بین المللی در

ص: 40

عرصه خدمات اجتماعی، فرهنگی، بهداشتی، حقوق بشر و غیره در افغانستان و عراق و دیگر نقاط جهان هستیم.

در نگرشی اجمالی اهداف این مؤسسات به این شرح خلاصه می گردد:

1 _ اهداف خدماتی _ آموزشی.

2 _ اهداف خدماتی _ بهداشتی.

3 _ اهداف خدماتی _ فرهنگی.

4 _ اهداف خدماتی _ اجتماعی.

5 _ اهداف توجه به گروه های ویژه همانند کودکان، زنان، عقب افتادگان، بیماران خاص مانند ایدز و سرطان، تراکم جمعیت، گرسنگی، حقوق بشر و غیره.(1) افزودن براهداف فوق اهداف خدماتی _ مذهبی را هم چون کلیساها، مساجد و هیئت های مذهبی را باید افزود.

شبه جزیره ی عربستان به اندازه ای نبود که اقتضای ایجاد نهادهای مدنی کنونی را نماید، دین اسلام و پیامبر آن، حضرت محمد صلی الله علیه و آله با تأکیدی چشم گیر بر ارزش تجمع و تأسیس نهادی به نام مسجد، این نیاز بشری را به بشر آن روزگار شناساندند.

برای مثال از جمله پدیده های اجتماعی که در اسلام بدان بسیار اهمیت داده شده است و اثری بسیار عمیق بر حیات بشری جوامع مسلمان داشته است پدیده ی وقف است.

«از جمله پیامدهای مهم وسعت وقف و کثرت موقوفات، پی افکندن نهادهای تمدنی و مدنی بود. گرچه جامعه ما [جامعه ایرانی] به لحاظ سیاسی و فرهنگی مطلقا فاقد عامل شهروندی بود، اما در جهت نهادهای تمدنی دیگر گام های بلندی برداشته شده بود. در زمانی که سراسر دنیای غرب در سلطه ی خشن و قرون وسطایی کلیسا بود و مظاهر تمدن و سازمان های اجتماعی امروز و نهادهایی مانند شهرداری، مراکز بهداشتی و سازمان های فرهنگی و غیره برای تخصیص خدمات عمومی نه در غرب و نه در سایر نقاط جهان وجود داشت، موقوفات و سازمان های اداره کننده ی آن به عنوان یک سازمان اجتماعی وسیع چنین خدماتی را...

عرضه می گردید... . در کلیه شهرهای بزرگ و کوچک و روستاها و دهات دور افتاده، هزاران مدرسه، بیمارستان، تیمارستان، حمام عمومی، کاروانسرا، قنات، مسجد و حسینیه و غیره که از محل سرمایه ی عظیم موقوفات فراهم شده و یا اداره می شود، در اختیار مردم قرار می گرفت... هزاران پزشک، دانشمند و شاعر و فیلسوف به یمن این موقوفات برخاسته اند؛ کاری که اگر دولت می خواست انجام دهد، عهده دولت خارج بود».(1) همچنین خداوند متعال در قرآن کریم در اکثر مواردی که اراده بر بیان همراهی و یاری خویش دارد، گروه مؤمنان، گروه صابران، گروه متقین و جز آن را شایسته ی همراهی خویش می داند.

«اِنَّ اللّه مع المتقین».(2) «اِنَّ اللّه مع الصابرین».(3)

ص: 42

«اِنَّ اللّه مع المؤمنین».(1) «اِنَّ اللّه مع الذین اتقوا و الذین هم محسنون».(2) و حتی در بسیاری از آیات، آنانی را که اهل فلاح و رستگاری می داند، با ضمیر جمع معرفی می کند «... اولئک المفلحون».

خطاب بسیاری از سخنان الهی در قرآن کریم به جماعت مردم «یا ایهاالناس ...» و یا جماعت مومنین «یا ایها الذین آمنوا ....» است.

در اسلام حتی بسیاری از امور عبادی و از جمله مهم ترین آن ها «نماز» در صورت برگزار شدن به صورت اجتماعی است که ارزش اصلی خود را خواهد داشت. حتی در سیره ی پیامبر، در اقامه ی نماز اصل بر جماعت است و اقامه ی نماز فرادا، استثناست.

«پیامبر گرامی اسلام بادیه نشینان عربی را که اسلام می آوردند از بازگشت به بادیه ها نهی می فرمودند و آنان را الزام به سکونت دائمی در محلی می نمودند».(3) پیامبر اسلام و ائمه هدی علیهم السلام نیز با عنایت به همین اصول ارزشمند اسلام، دست به تأسیس مسجد زدند و در آن روزگار به اقتضای شرایط زمان و مکان، آن را محل اجرای بسیاری از امور اجتماعی علاوه بر امور عبادی نمودند.

«انواع فعالیت های مربوط به آموزش، امور قضایی، مشاوره، حل اختلاف، مراسم و جشن ها، ارتباطات عمومی، حرکت سیاسی، پر کردن اوقات فراغت، خدمات اجتماعی و رفاهی، تعاون، امور دفاعی و مانند آنها در طول دوران های گوناگون جوامع اسلامی در چارچوب مساجد انجام می شده اند».(4) «مسلمانان برای بسط مدنیت جدید به تأسیس مساجد اقدام می کردند و از این طریق توده ی مسلمان را در یک چارچوب تازه سازمان می دادند».(5)

ص: 43

«مسجد مکانی برای عبادت، پایگاهی برای جهاد، مرکزی برای اجتماع مسلمانان، مدرسه ای برای تعلیم و تعلم اسلامی [و در کل] عرصه ای برای ورود مسلمانان به حیاتی مدنی است».(1)

از حقایق دین و مصالح مسلمین شود، در زمره ی مساجدی است که نزد خدا محبوبیتی ندارد؛ لذا مسجد اگر در انحصار گروهی از مسلمین قرار گیرد و وسیله ی تحمیق مردم گردد، عمل کفرآمیز در آن صورت گرفته است؛ 7 _ اوصاف یاد شده اکتسابی اند و بخشی از این اوصاف به آبادکنندگان مساجد مرتبط است که باید دو صفت: الف) ایمان به خدا و ب) ایمان به آخرت دارا باشند.(1) با این تفاسیر، می توانیم دریابیم که طبق نگرش توحیدی، به هر مکانی که فعالیت های صورت گرفته در آن، این اصول را نقض نکند، اطلاق «مسجد» جایز است. این استنباط مطابق با اصل «وحدت وجود» در فلسفه اسلامی نیز هست. با این نگرش، «مسجد» نه یک کالبد فیزیکی، که یک تفکر، نگرش، فرهنگ و جهان بینی است که باید آن را در افراد بشر جست وجو کرد. در هر مکان که افرادی با این فرهنگ مستقر باشند، آنجا «مسجد» تحقق یافته است. به عبارتی دیگر، این نوع افراد «مسجد» هستند. به همین سبب خداوند در قرآن کریم تأکید فراوانی بر بانیان مسجد دارد و برای آنان داشتن ایمان به مبدأ و معاد و همچنین خلوص در نیت و تقوا را لازم می داند.

قرآن کریم در آیاتی متعدد بر عمران و آبادانی مساجد تأکید کرده است و آبادکنندگان مساجد را ایمان آورندگان به خدا و قیامت معرفی می کند.(2) خداوند متعال در سوره مبارکه اعراف، آیه 31 می فرماید:

«یا بنی آدم خذوا زینتکم عن کل مسجد».

«ای فرزندان آدم هنگام رفتن به مسجد زینت های خود را با خود همراه ببرید».

و در آیات متعدد دیگری نیز کسانی را که به نحوی در امر مساجد کارشکنی می کنند و در جلوگیری از یاد خدا در مساجد و خرابی آن سعی می نمایند، ظالم ترین مردم معرفی می کند.(3)

ص: 45

از سوی دیگر در احادیث و روایات بسیاری بر پرهیز از تجمل در مساجد تأکید فراوان شده است، به نحوی که مساجد دارای تجمل و زرق و برق فراوان را (از آنجا که مانع اشتغال مؤمنان به یاد خدا می گردند) از نشانه های آخرالزمان به حساب آورده اند. پیامبر در این باره می فرماید:

«ای سلمان در آخرالزمان مساجد مانند کلیساها آذین بندی می شوند و قرآن ها را زینت کنند و مناره ها بلند می گردد و صف نمازگزاران فراوان می شود که با دل های پر از کینه و زبان های چند گونه گرد آیند».(1) با تفکر در آیات و روایات بالا می توان به عمق دیدگاه انسان گرایانه اسلام پی برد. به نظر می رسد مراد خداوند در قرآن از آبادانی مساجد، نه «آبادانی ظاهری» بل «آبادانی معنوی» است. اگر کلمه «زینت» را در آیه «خذوا زینتکم عند کل مسجد»(2) را فقط زینت های ظاهری ندانیم، بل توانایی ها، قابلیت ها، استعدادها و هنرها و در بعدی دیگر نیازهای متعالی انسان را نیز جزئی از زینت وی به حساب آوریم، می توانیم استنباط کنیم که مراد قرآن از مساجد آباد، مساجدی است که محل رفت وآمد مؤمنان است و انسان هایی توانا و دانا هستند و از این توانایی و دانایی خویش در راه نیل به قرب خداوند، حول محور مسجد استفاده نمایند و دیگر برادران و خواهران دینی خویش را بهره مند سازند به گونه ای که مساجد بدون حضور چنین مؤمنانی مساجدی خراب و غیرمطلوب به حساب می آیند. به عبارتی دیگر مساجد چون ظرفی هستند که با رعایت اصول ذکر شده در منابع اسلامی، مؤمنان مختارند تا به تناسب نیازها و همچنین توانایی ها و استعدادهای خویش «زینت» از آن استفاده کنند.

این نظر از آنجا تقویت می گردد که «در تاریخ صدر اسلام، مسجد، انحصار به هیچ دسته و گروه خاصی نداشت و حتی ملحدان در کمال آزادی و امنیت در آنجا حضور می یافتند و به مناظره می پرداختند».(3)

ص: 46

با توجه به مطالب پیش گفته و همچنین نقش و کارکردهای مساجد در طول تاریخ به روشنی درمی یابیم که مساجد در دوره های رونق خویش، هم چون یک سازمان غیردولتی غیرانتفاعی به ایفای نقش در جامعه اسلامی پرداخته اند. در حدیث یاد شده نیز امام علی علیه السلام کارکردهای اجتماعی مسجد مطلوب را بسیار بیشتر از کارکردهایِ صرف عبادی می داند. این گونه به نظر می رسد که ذکر این هشت مورد به نقل از امام نه به منظور احصای همه موارد کارکردهای ممکن هر مسجد مطلوب بوده، بل به منظور ذکر مثال هایی از این دست است.

اجتماع مؤمنان قائل است. یکی از دلایلی که فقط امور عبادی صرف در مساجد انجام نمی شده، تعریف اسلام از عبادت می باشد. اسلام هر عملی را که به قصد قربت به خداوند متعال انجام گیرد، عبادت بر می شمارد. با این پیش زمینه و همچنین به تأسی از سیره و سنت نبوی مساجد توانسته اند در زمینه های بسیاری در جوامع اسلامی نقش ایفا نمایند و خلاء وجودی بسیاری از نهادها را پر نمایند.

خواندن ادعیه ای چون کمیل، توسل، ندبه و نظایر آن رونق بیشتری یافته است. چه اینکه در روایت آمده است دعای دسته جمعی به اجابت مقرون است.

«اعتکاف نیز عبادتی است که در مسجد انجام می گیرد. اعتکاف، یعنی اقامت در مسجد به قصد اجرای اعمال مخصوص با شرایط و آداب ویژه که تزکیه و تصفیه ی روح از همه ی معاصی را در پی دارد».(1) «مراسم دیگری مثل خطبه های اخلاقی و دینی، عزاداری امام حسین، ختم اموات و انواع جلسات ذکر و قرائت قرآن که به طور معمول در مساجد انجام می شوند، به واسطه ی محتوا با ماهیت [نیایشی] مسجد، سنخیت پیدا کرده».(2) و در مساجد برگزار گردیده اند.

آن حضرت در باره ی چنین مجالسی می فرمود: من نشستن در چنین مجالسی را بر نشستن در جلسات دعا و نیایش که در گوشه ای دیگر از مسجد برپا بود، ترجیح می دهم، زیرا من برای آموش و تعلیم مردم به پیامبری مبعوث شده ام.

«تا آغاز قرن چهارم اسلامی، غالبا مساجد در غیر اوقات نماز حکم مدارس را داشت و بعدا مراکز آموزشی، صورت خاصی به خود گرفت. بسیاری از بزرگان علم و دانش دانش آموختگان حلقه ی درس کلاس هایی بودند که در مساجد برگزار می شد.

حتی بعدها که مراکز تحصیلی از مساجد به مدارس منتقل شد، مدارس در جنب مساجد ساخته می شد و از این طریق پیوند ناگسستنی دین و علم به نمایش گزارده می شد. آری، مسجد همواره آموزشگاه مبانی دینی و معارف اسلامی بوده است. از این رو مسجدی که امروز نقش مؤثر خود را در زمینه های فرهنگی، آموزشی ایفا نکند در حقیقت از ادای بخشی مهم از رسالت خود بازمانده است».(1) «مساجد از حیث آموزشی سه شکل کاملاً متمایز از یکدیگر اتخاذ کردند. شکل نخست، آن بود که بسیاری از مساجد با محدود کردن دایره ی آموزشی خویش به آموزش عمومی و ابتدایی در حد قرائت قرآن اکتفا کنند. شیوه های آموزشی در این مکتب ها کاملاً سنتی است... شکل دوم مدرن است به این معنا که محلی در مسجد به عنوان کتابخانه در نظر گرفته می شود. جوانان و نوجوانان و کودکان مسلمان به شکل گروهی از آموزش های ابتدایی (که از قرآن آغاز شده و به حدیث، اعتقادات و احکام می رسد) برخوردار می شوند. در این شکل... مسجد کلاس هایی با صندلی و تخته سیاه دارد و حتی از ابزارهای نوین سمعی بصری برای آموزش در آنها استفاده می شود.

شکل سوم ارتقای مسجد تا حد دانشگاه است. برخی از مساجد در جهان اسلام تعلیم و تربیت بدنی در سطوح عالی را نیز برعهده گرفته اند. در سال 1961 م مسجد الازهر در قاهره به دانشگاهی اسلامی تبدیل شد که همانند دانشگاه های جدید، دانشکده های بسیاری دارد و از حیث دانشکده های فقه و کلام اسلامی شهرت دارد».(2)

ص: 50

از دل چنین تلاش هایی علوم بسیاری منبعث از منابع اسلام سرچشمه گرفت. علومی چون فقه، اصول، کلام و فلسفه اسلامی و غیره نقطه ی عطف در ایفای نقش آموزشی مساجد در طول تاریخ، دوران زندگانی دو امام شیعیان، یعنی امام محمد باقر و امام جعفر صادق علیهماالسلاماست. این دو امام با اغتنام فرصت به دست آمده در کشاکش تحولات سیاسی بین امویان و عباسیان دست به پرورش شاگردان بسیاری در علوم گوناگون زدند که پایگاه عرضه ی این آموزش مساجد بودند. در تاریخ شمار شاگردان امام صادق حتی تا عدد چهار هزار تن ذکر گردیده است. این دو امام بزرگوار پدید آورنده ی طبقه ای جدید به نام طبقه ی علمای اسلام هستند.

مساجد از رهگذر کارکرد آموزشی خویش سهمی بسیار مهم در فرهنگ و تمدن اسلامی ایفا کردند.

«چون مسلمانان مسجد را محیط آموزشی ساخته بودند به تبع، کتابخانه هایی در آن به وجود آمد. اگرچه اکثر کتابخانه های مساجد معمولی بودند، ولی بعضی از مساجد بزرگ مجموعه هایی کامل از کتاب هایی داشتید که در امپراتوری اسلام شهرت فراوانی کسب کردند. دانشمندان و دانشجویان نه فقط آزادانه از این کتابه ها استفاده می کردند، بل برای آنها سخاوتمندانه غذا، مسکن، وسایل نگارش و دیگر خدمات نیز فراهم می شد... گفته می شود که دیوان و کتاب های شعر هشتاد طایفه در مسجد کوفه نگهداری می شد... البته در میان شیعیان به سبب آنکه امامان شیعه به ویژه امام صادق به علوم گوناگون احاطه داشتند، کتاب نویسی و کتاب خوانی به رشته های گوناگون علوم قرآنی، علوم اجتماعی و فلسفی، علوم طبیعی کشیده شد. در سلسله ی عباسیان نهضت ترجمه ی آثار یونانی به عربی به راه افتاد و ائمه ی شیعه نیز در جلوگیری از القائات سوء و افکار باطل ترجمه شده به عرضه ی افکار مترقی و عالی می پرداختند».(1) با غنی تر شدن علوم اسلامی و تخصصی شدن آنها، آموزش تخصصی علوم اسلامی در اغلب موارد به مدارس ساخته شده در جنب مساجد منتقل شد.

ص: 51

در دوران معاصر «با شکل گیری دولت و ملت های جدید در جوامع اسلامی یا تحول در ساختار حکومتی ملت های کهن، حکومت ها به تاسیس نهادهای آموزشی جدید پرداختند. این امر خود به خود برآموزش در مدارس و مساجد تأثیر گذارد. دو واقعیت نیز در این میان خودنمایی کرد: توسعه ی اقتصادی (البته نیاز به نیروهای متخصصی که آموزش سنتی نمی توانست چنین محصولاتی داشته باشد) و تحولات اجتماعی ناشی از تماس با غرب (ظهور نقش های جدید که آموزش های تازه ای می طلبید). در این نظام آموزشی جدید، حتی آموزش های دینی تا حد تعلیمات دانشگاه پیش بینی شد تا مجموعه ی آموزش های سنتی ناکارکرد شوند. عاملی که باعث تداوم آموزش سنتی می شد آن بود که تبلیغ و دعوت دینی به نیروهای آموزش دیدهای نیاز داشت که نهادهایی مثل وقف یا تمهیداتی مثل خمس هزینه های آن را تأمین می کرد و مستقل از دولت بودند».(1)

ص: 52

«در جوامعی که کارکردهای اجتماعی مساجد غلبه پیدا می کنند یا کارکردهای اجتماعی هم عرض با کارکرد نیایشی جلوه گر است، مسجد مرکزیت بیشتری پیدا می کند و در مناطق مسکونی، در مرکز منطقه واقع می شود یا اگر تعداد مساجد چشم گیر باشد، آن دسته از آنها که پوشش بیشتری به مناطق مسکونی می دهند کارکرد اجتماعی بیشری پیدا می کنند. این مساجد به مراکز اداری یا حکومتی نزدیک ترند، در دل بازارها جای دارند، به مجالس قانونگذاری نزدیکند یا مراجعه کنندگان به آنها افراد دانشگاهی و دیگر نخبگان هستند. به این ترتیب است که این گونه مساجد براساس کارکردهای خاص و مخاطبان خاص تمایز پیدا می کنند. حتی ساخت سلسله مراتبی جامعه در ترتیبات فضایی آنها مؤثر واقع می شود... این مساجد به نحو مشارکتی اداره می شوند و انواع فعالیت های آنها براساس همکاری افرادی که ارتباط بیشتری با مسجد دارند، سازمان داده می شود. تأسیس این گونه مساجد به بودجه های چشم گیری نیاز دارد که براساس مشارکت افرادی از طبقات خاص، بودجه ها و میزان خدمات مسجد تفاوت پیدا می کند. مراسم و آیین ها در این گونه مساجد یک طرح و زمان بندی خاص پیدا می کنند و افرادی نیز به خدمت دائمی آن در می آیند».(1) همانند دیگر کارکردهای مساجد، پدیده ای که این کارکرد را نیز به چالش کشیده است، بروز مدرنیته و فرآیند نوسازی است. «جهت فرآیند نوسازی بدان سمت است که بخشی عمده از کارکردهای اجتماعی مسجد را به نهادهای عرفی تحویل کند و مسجد صرفا کارکرد نیایشی داشته باشد. این امر البته از مخالفت بنیادی نوسازی و تجدد با دین ناشی نمی شود، بل اصولاً نوسازی در جهت راه اندازی نهادهای تخصصی برای پاسخ دادن مداوم و بهینه به نیازهای مردم است. بسیاری از کارکردهای اجتماعی مسجد در دنیای امروز به نهادهایی که جامعه چاره ای بجز ایجاد، تقویت و گسترش آنها ندارد تحویل نشده اند و از این جهت حتی اگر مساجد بخواهند نقش اجتماعی مستقیم داشته باشند، مجبور به محدود کردن این نقش ها هستند. ثانیا خود را فقط بایدبه صورت یکی از نهادهای عرضه کننده ی آن خدمات و کارکردها (و نه فقط عرضه کننده ی آن ها) معرفی کنند و ثالثا در محدوده ی همان کارکردها می باید به نحوی تخصصی به موضوعات (حتی وعظ و خطابه) بپردازند، تا بتوانند در کنار رقبای جدی

ص: 54

به رقابت بپردازند. به عنوان نمونه انواع فعالیت های فرهنگی (در حوزه هایی مثل سینما، تئاتر، موسیقی، هنرهای نمایشی، هنرهای تجسمی و غیره) در انواع نهادهای عرفی (دولتی، عمومی و خصوصی) در حال اجراست... . اگر به عنوان مثال مساجد بخواهند به امور فقرا و درماندگان رسیدگی کنند متوجه خواهند شد که فقط یکی از نهادهای خدمات دهنده خواهند بود و با تخصصی شدن و رقابت و همکاری با دیگر نهادها می توانند در این عرصه باقی بمانند».(1)

داد... همچنین در تاریخ اسلام، مسجد محلی برای خشونت های سیاسی (مثل قتل دو خلیفه از چهار خلیفه صدر اسلام) بوده است».(1) «با گسترده تر شدن قلمرو فعالیت دولت در دوران معاصر از سویی، و پیدا نشدن نهادها و مجراهای به رسمیت شناخته شده برای اجرای فعالیت های سیاسی از سوی دیگر، فعالیت های سنتی مساجد چون تعلیم و ترتبیت اسلامی، دعوت اسلامی، اصلاح اجتماعی و تعاون اجتماعی نیز اکنون سیاسی شمرده می شوند. حکومت ها در برخورد با این فعالیت ها تلاش دارند تا آنجا که این فعالیت ها سعی در ایجاد اختلال در فعالیت های دولتی ندارند و مخصوصا نهاد حاکمیت را دچار چالش مشروعیت نمی کنند از در مماشات وارد گردند».(2) اما تزریق سیاست به مساجد، این مراکز را به چهار شکل ممکن درآورده است:

1 _ مرکز حزبی؛ 2 _ دار النّدوه (محل مشورت)؛ 3 _ پارلمان محله؛ 4 _ خانه شهروند.

از چهار شکل مطرح شده، مساجد در طول تاریخ جهان اسلام و نیز در دوران معاصر کمتر از همه به صورت مراکز حزبی درآمده اند. علت این امر وجود اصل فراگیری و انحصاری نبودن فعالیت در مساجد است. با این وجود، همیشه تلاش هایی صورت می گرفته است تا از پایگاه مسجد حداقل به عنوان تریبون تبلیغات سیاسی انحصاری استفاده گردد. تازه ترین نمونه ی این تلاش ها را در حرکت های یک جناح خاص سیاسی برای استفاده از تریبون مساجد شاهد بودیم، اما این تلاش ها همیشه به علت اینکه هیچ گاه یک تفکر سیاسی خاص بر تمام جامعه حاکم نمی گردد (مگر در اشکال افراطی کاریزمایی) و خاصیت مردمی بودن مساجد، ناکام می شوند.(3)

ص: 56

همچنین غیر از صدر اسلام به علت شکل گیری دارالاماره ها مساجد کمتر مرکز تشکیل شوراهای مسلمانان در امور عمومی خویش بوده اند؛ چرا که در کل، حکومت ها در جوامع مسلمان به صورت استبدادی بوده اند و مشارکت سیاسی توده ها را بر نمی تافته اند. اما دو شکل دیگر یعنی خانه شهروند یا پارلمان محله در مساجد جاری بوده و هستند و نقش سیاسی مساجد را باید عمدتا در نقش اجتماعی و مدنی آنها جست وجو کرد: آنجا که نقش اجتماعی و مدنی مفهوم سیاسی پیدا می کرده مسجد سیاسی می شده است و آنجا که کارکردهای اجتماعی مستقل از سیاست جاری پنداشته می شده، مسجد نیز کمتر سیاسی می شده است.(1)

تدبیر اداره ی ممالک می شد. کلیسا فقط برای عبادت و نزدیکی به خدا علی زعمهم است، لکن مسجد مسلمین در زمان رسول خدا و در زمان خلفایی که بودند، مرکز سیاست اسلام بود. در زمان رسول خدا، در زمان حضرت امیرالمؤمنین و در زمان دیگران، در روز جمعه در خطبه ی جمعه مطالب سیاسی، مطالب مربوط به جنگ ها و مربوط به سیاست مدن مطرح می شد».

در طول انقلاب اسلامی، آغاز تظاهرات میلیونی مردم از مساجد و پایان آن نیز مساجد بود. روشنگری و هدایت آنان در مسیر مبارزه، در مساجد انجام می گرفت. جلسات سرّی و مخفیانه و طرح و برنامه ریزی گروه های مقاومت در مساجد برگزار می شد. خطابه های آتشین وعّاظ و خطبا در تحریک مردم برای فتح خاکریزهای حکومت شاه، پیوسته در مساجد استمرار داشت. وحدت امت اسلامی که عمده ترین عامل پیروزی انقلاب بود، در مساجد معنا و مفهوم می یافت. همه ی اختلافات و تفرقه ها با حضور در یک پایگاه مبارزاتی مشترک به نام مسجد، مبدل به وحدت کلمه و مشتی پولادین برضد مزدوران حکومتی می شد. مسجد بی آنکه نیازمند ثبت نام، حوزه بندی، اجبار، اکراه و این قبیل امور باشد که نوعا در دسته های سیاسی و گروهی وجود دارد، به تجهیز میلیون ها مؤمن معتقد می پرداخت... .

مسجد در انقلاب اسلامی علاوه بر همه ی ویژگی ها، یک ویژگی منحصر به فرد داشت که همه ی نقش آفرینی های خود را مدیون آن است، و آن داشتن ماهیت تشیع است. مساجد شیعیان به لحاظ نداشتن وابستگی مادی و معنوی به حکومت ها، همواره توانسته است بدون هیچ گونه ملاحظه کاری و احتیاط پیشگی، با فساد قدرت های حاکم درافتد. با توجه به اینکه همه ی امور مساجد به دست مردم و با اعانات مسلمانان و وجوهات شرعیه ی آنان اداره می شود، خود آنان نیز حافظان اصلی آن هستند و فریادهای حق طلبانه خود را از این مراکز به گوش دیگران می رسانند. ائمه ی مساجد که در حوزه های علمیه ی شیعی تربیت شده و خود را به قدرت های فاسد نفروخته اند، عهده دار مسؤولیت مساجد می شوند. لذا هر حرکتی که از مساجد آغاز می شود، از یک سو رنگ دینی و الهی، و از سوی دیگر بعد مردمی و جماهیری

ص: 58

دارد. این دو، خود عامل بقای نهضت ها و حرکت هایند. آنگاه انحرافات آغاز می گردد که شکافی میان نهضت ها و پایگاه اصلی آنها ایجاد شود».(1) البته در پی پیروزی انقلاب، با راه یافتن نهادهای دینی به متن قدرت اجرایی، این ویژگی مساجد به چالش کشیده شده است. این چالش آنجا تشدید می گردد که همزمان از مساجد به عنوان پایگاه سازمانی حکومتی مانند بسیج استفاده می گردد و یا نقش های اجرایی چون تأیید صلاحیت افراد برعهده مسجد سپرده می شود.(2) این گونه حرکت ها با نقش اصلی مساجد تعارض داشته و این نهاد را دچار تعارض کارکردی می نماید.

به سمت تجدد (یا بهتر بگوییم: پوسته ی بیرونی تجدد) گام برداشته شده است؛ بدون آنکه حتی ادبیات تجدد و مدرنیسم به درستی و همان گونه که منظور نظر نظریه پردازان غربی باشد، ترجمه گردد.(1) در حال حاضر وضع جامعه ایرانی، وضعی التقاطی است و رفتارهای سرزده از انسان ایرانی نه در قالب سنت می گنجد و نه در چارچوب تجدد امکان تعریف دارد. هنوز انسان ایرانی تکلیف خویش را با سنت و تجدد روشن نساخته است.

از آنجا که اکنون این سنت دینی ضعیف به حکومت راه یافته و نهادهای متعلق به آن را قبضه کرده است، حاضر به نقد خویش نیست؛ چرا که از بحران مشروعیت و از دست رفتن قدرت ترس دارد و دچار محافظه کاری شده است؛ همان چیزی که روزی سنت شیعی ادعای مقابل آن را داشت. به دین سبب راهکارهای توجه به سنت عرضه شده از طرف حکومت، سطحی اند و حتی اندیشمندان مستقل مطرح در تفکر دینی و سنتی چون محمد حسین نصر، عبدالکریم سروش و دیگران هم مغضوب و رانده شده اند.

از سوی دیگر راهکارهای تجویزی ناشی از توجه صرف به تجدد، به علت عقبه ی فرهنگی تاریخی برآمده از سنت جامعه ی ایران، برای انسان ایرانی در خور هضم نیست و او را هم دچار عذاب وجدان می کند و هم قانعش نمی سازد؛ چرا که آنگاه باید در جمع جوامع مدرن دوباره از صفر مطلق شروع کند و جایگاهی در خور شأن برآمده از فرهنگ و تاریخ خود را نخواهد یافت.(2) در این میان مساجد هم سرگردان گشته اند. از آنجا که در جهان دهکده شده ی امروزی، استفاده از تجربیات فکری بشری حاصل از مدرنیسم اجتناب ناپذیر است، به ظاهر مساجد باید بسیاری از کارکردهای خویش را از دست بدهند و در نهایت امر، به چیزی شبیه کلیسا تنزل یابند. از سوی دیگر چسبیدن به مظاهر سنت تحریف شده توسط مساجد هم، گره از کار فروبسته آن باز نمی کند و این کار عملاً نوعی انتحار و خودزنی توسط مساجد است که این نهاد والا را هرچه بیشتر منزوی می کند.

ص: 60

در چنین اوضاعی است که مساجد، هم از سوی داعیه داران تجدد مورد بی مهری قرار می گیرند و محدود می گردند، و هم از سوی حاکمان مدعی ترویج سنت تحریف شده ی دینی مورد ظلم واقع می شوند.

است. بسیاری از کارکردهای اجتماعی مسجد در دنیای امروز به نهادهایی که جامعه چاره ای بجز ایجاد، تقویت و گسترش آنها ندارد، تحویل شده اند و از این جهت حتی اگر مساجد بخواهند نقش اجتماعی مستقیم داشته باشند اولاً ناچار به محدود کردن این نقش ها هستند. ثانیا خود را فقط باید به صورت یکی از نهادهای عرضه کننده ی آن خدمات و کارکردها (و نه فقط عرضه کننده آنها) معرفی کنند و ثالثا در محدوده ی همان کارکردها می باید به نحوی تخصصی به موضوعات (حتی وعظ و خطابه) بپردازند تا بتوانند در کنار رقبای جدی به رقابت بپردازند».(1) آنچه گفته آمد البته تحلیل وضع مساجد با رویه ی محافظه کارانه در هر جامعه مدرن است.

(چه نیایشی و چه اجتماعی) عدول نمی کند. همچنین در فعالیت هایی که مستلزم اکراه و اجبار افراد باشد به هیچ وجه مشارکت نمی نماید. لیبرال بودن در اینجا به روش عمل مساجد اطلاق می شود و نه به محتوای آموزش هایی که در آنها عرضه می شود. طبیعی است که مساجد عرضه کننده ی آموزش های دینی و محل ذکر و عبادت باشند و به انواع نیازهای مؤمنان توجه کنند، اما همین امور از طریق روش های گوناگون تحقق پذیرند. به عنوان مثال هر واعظ می تواند به نحوی صلح آمیز به عرضه ی باورها و اعتقادات دینی اقدام کند و کار خود را به قلمرو داوطلبان و افرادی که ارادتا حضور در مسجد پیدا کرده اند محدود کند. اما در مقابل، واعظ دیگری ممکن است برای دعوت افراد به ایمان و امر به معروف یا نهی از منکر به خشونت و اعمال قهرآمیز نیز متوسل شود.

تناقض نمای دعوت دینی در همین جاست که ظهور می کند. دعوت دینی اگر بخواهد تا عمق جان افراد نفوذ کند، طبیعتا نمی تواند همه افراد جامعه را تحت تأثیر قرار دهد. اما دعوی تنها حقیقت ممکن بودن و تلاش برای اعمال تأثیر قهری هر سبک و روشی را مجاز می داند و با اصالت دادن به ادای تکلیف قائل به نتیجه نیست. مساجد به عنوان کانون دعوت اسلامی از یک سو نمی توانند قلت مخاطبان را بپذیرند و از سوی دیگر نمی توانند به مؤمنان ظاهرگرایی که صرفا براساس نظام پاداش ها و تنبیهات به آنها رو می کنند، قناعت کنند. از آنجا که مسجد می خواهد تجلی بیرونی و محل ظهور انواع تجلیات ایمان باشد طبعا کار دشواری بر عهده گرفته است، چرا که ایمان پدیده ای درونی و دل بسته است که عینیت یافتن آن هم می تواند تهی کننده آن از معنا باشد و هم می تواند بستر رشد و معنا یافتن آن قرار گیرد».(1) شاید این نوع از مساجد همان چیزی باشد که اکنون در مد آرمانی جامعه مدنی غربی از آن تعبیر به سازمان داوطلبانه ی غیردولتی از نوع مذهبی می گردد. مساجد این گونه را هم اکنون فقط می توانیم در جوامع غربی که مسلمانان در اقلیت هستند بیابیم. اصول و قواعد دموکراتیک در بین این مسلمانان به علت زندگی در غرب نهادینه شده است و از سویی بسترهای لازم برای حفظ هویت دینی آنان فراهم است، تا در قالب تشکل های خصوصی و غیردولتی

ص: 63

_ تا آنجا که مخل آزادی های دیگران نباشند _ و همچنین مشروعیت نظام های حکومتی را به چالش نکشند به فعالیت های مورد علاقه خود بپردازند.

اما چنین مساجدی به علت بومی نبودن مدل مدرنیسم و جامعه ی مدنی به معنای غربی آن در جوامعی چون ایران قابل احداث نیست. به این لحاظ تحلیل نقش مساجد و پایگاه های دینی در جوامعی چون ایران که دارای جمعیتی قریب به اتفاق مسلمان است و دین بر مصدر حکومت قرار دارد، با توجه به ویژگی های خاص دین اسلام (از ادعای جامعیت آن) احتیاج به مدل نظری دیگری دارد.

یک انقلاب (سیاسی یا فکری) متولد می شود، چگونه می توان از تبدیل آن به ارتجاع سخن گفت؟ مقصود ما از ارتجاع در اینجا نسبتی است که آن اعتقاد با رقیبان خود می یابد. او در مصاف با رقیبان خود چنان می کند که رقیبان دیروز با او می کردند وحتی در شرایط بحرانی با رقیبان درونی خود بدتر از رقیبان بیرون خود عمل می کند، به این معنا که باز تولیدکنندگان اعتقادات دینی را از خود می راند، چرا که به تدریج در سطوح عالی اعتقاد مذکور، طبقه ای از نخبگان حوزه قدرت یا معرفت شکل می گیرند که باز تولید اعتقاد دینی را در حکم کفر یا طغیان می شمارند و در نتیجه یک «ایدئولوژی» به ضد «ایدئولوژی» تبدیل می شود و از حرکت باز می ایستد دو دیگران را هم از حرکت انذار می دهد و تحذیر می کند. در چنین شرایطی حفظ هویت دینی موجود جامعه شرط بقای حاکمیت دینی موجود است و این دو نسبتی مستقیم با هم دارند. از آن پس، برخلاف شرایط تاسیس ایدئولوژی، ترویج ایدئولوژی دارای کاتالیزور حکومتی می شود و اعتقاد نه حول دانش که حول قدرت شکل می گیرد. در نتیجه، وجود آن اعتقاد و هویت اعتقادی نیز هم بسته وجود دولت و قدرت دینی است، چنانکه گمان می رود با زایل شدن دولت دینی هویت این جامعه نیز از دست رود.

از سوی دیگر، این هم بستگی دین و دولت دینی سبب می شود که هر نوع ناخشنودی و زدگی از دولت دینی به دین دولتی نیز تسری ییابد و چون یکی در معرض برافتادن قرار گیرد، دیگری نیز چنین می گردد».(1) چنین رویکردی به دین و به تبع آن به پایگاه دین در جامعه (= مسجد) را به طور واضح در سال های ابتدایی پیروزی انقلاب اسلامی ایران شاهد بودیم. مسجد در نقش شوراهای محلی ظهور پیدا کرد و حتی فراتر از آن بسیاری از سازمان های دولتی در فضای مسجد سعی در عرضه خدمات به جامعه نمودند. تشدید چنین اوضاعی را در دوران جنگ هشت ساله می توان مشاهده نمود.

اما با پیچیده تر شدن انتظارات از دولت و حکومت و بروز ضرورت های توسعه ای بخصوص در سال های پس از جنگ، و تغییر فضا و دید جامعه به حکومت، این نقش مسجد

ص: 65

کم رنگ تر شد و مساجد در سلسله ی مراتب سازمان های حکومتی تنزل پیدا نمود و نقش های کنار به آن محول گردید.

به طور کلی نمودهای عینی تأثیر هویت دینی اعتقادی در نهاد دینی مسجد را در اشکال زیر می توان یافت مساجد کانون استقرار پایگاه های سازمانی حکومتی به نام «بسیج» می گردند یا در بسیاری مواقع حقوق شهروندی برای افرادی به رسمیت شناخته می شود که مساجد «صلاحیت» آنان را تأیید کنند، بودجه های دولتی برای مساجد در نظر گرفته می شود، انواع سازمان ها و وزارتخانه های دولتی دخیل در برنامه ریزی مساجد و نظارت بر آن می گردند و جز آن.

آشنا دارند، از سوی دیگر با افزودن خلقیات خویش بر دین آن را عوض می کنند و پیچیده و ناخالص می کنند. زنگار زمان بر دین آیینی بیش از هر نوع دیگر دین پیرایه می بندد. دین آیینی به آسانی در معرض برافتادن است، چرا که این نوع دین معمولاً از آن پیران سر به زیر است و چون مستند به دلیل و یقین نیست به سهولت مقهور رقیبان می شود».(1) نمودهای عینی چنین وضعی در جامعه ی التقاطی چون ایران، رقابت رادیو تلویزیون در برنامه های وعظ و خطابه و مداحی با مساجد است. اکنون شاهدیم که تلویزیون با عرضه ی مطلوب تر این محصولات به «توده»، مساجد را خالی نموده اند. در این زمینه روحانیت و متولیان مساجد هم با کم کاری و اغفال از تغییرات محیطی و حتی مشغول شدن به امورات حکومتی و اجرایی، قصوری نه چندان در خور اغماض داشته اند و با این اهمال خویش به بدعتی بسیار بزرگ رضا دادند و آن تنزل معنای دین و دین داری در جامعه به ادای صِرف مناسک و آیین های عبادی چون عزاداری و مداحی و غیره است که البته این شکل از ادای مناسک حتی با اصل و فلسفه مناسبت های اجرای این آیین ها در تضاد و تناقض است. به عبارت دیگر در وضع کنونی جامعه، شواهد بسیار جدی وجود دارد که هویت دینی جامعه نه فقط از هویت ایمانی تنزل یافته بل حتی پایین تر از هویت اعتقادی، به هویت آیینی اکتفا شده است.

در آسیب شناسی این نوع دینداری کافی است هر فردی با اندک وجدان بیدار و عقل سلیم (حتی غیر مسلمان) از خود بپرسد آیا امام حسین علیه السلام بدین علت حماسه عظیم عاشورا را خلق کرد که اکنون فقط در دهه ی عاشورا برای یادبودش این گونه مراسم برپا دارند و حتی لحظه ای هم از اهداف و نیات امام حسین از اقدام به چنان قیامی سخنی به میان نیاید؟ به راستی اکنون عملاً امام حسین در جامعه ی اسلامی نقشی چون مسیح را یافته است که کشته شد تا گناهان عزادارانش را به دوش بکشد و آنان را از عذاب برهاند!! در این مورد، دردناکتر آن است که نقش مساجد را در ترویج فرهنگ اصیل عاشورا در قبل از انقلاب و دوران دفاع مقدس به یاد بیاوریم و آن وضع را با انحطاط کنونی مقایسه کنیم.

ص: 67

استاد مرتضی مطهری با دید بسیار تیزبین و نقاد خویش در نخستین ماه های پس از پیروزی انقلاب اسلامی در یکی از سخنرانی های خود می گوید: «نگاهی به وضع مسجد نشان می دهد که بعد از انقلاب، اغلب مساجد خلوت شده است. علت اولیه این امر این است که تا قبل از پیروزی انقلاب، مساجد به بهترین نحو، نقش انقلابی خود را انجام می دادند و در آنها همان مسائلی مطرح شد که مردم خواستار بودند. اما بعد از پیروزی، مساجد خود را با این تغییر هماهنگ نکردند. اکنون ضرورت احیای مسجد بیش از هر زمان دیگری احساس می شود. البته لازم است در کنار مساجد، رادیو و تلویزیون هم برنامه های مذهبی داشته باشند.

احزاب اسلامی و کانون های تعلیمات سیاسی و مذهبی هم باید تشکیل شود. مردم از طریق این کانون ها می باید تعلیمات و آموزش های سیاسی ببینند؛ اما اگر همه این نهادها جای مسجد را بگیرند، آن وقت فاجعه پدید می آید. راه جلوگیری از این فاجعه تعطیلی این نهادها نیست. بل مساجد هستند که باید در وضع خود تجدید نظر کنند». (مسجد و نقش آن در رفتار دینی مردم) عجیب تر این است که این گونه رفتارهای متباین با سنت اصیل اسلامی از سوی نهادها و ارگان های داعیه دار دفاع از سنت و ارزش ها ترویج می گردد و یا حداقل به دیده ی اغماض نگریسته می شود؛ در حالی که همین نهادها و جمعیت ها در مقابل جرقه های فکری و اندیشه ای نقاد، با قدرت تمام مقابله می کنند و این حرکت های فکری را بر نمی تابند و با اعمال قدرت سرکوبگرانه (و نه مقابله به مثل از راه خردورزی و دفاع عقلانی) با این تلاش ها برخورد می نمایند.

از مصدر جامعه (مانند دین آیینی) یا دولت (مانند دین اعتقادی، در مرحله ثانویه) نیست، بل هر فرد منفردا وارد عرصه ی دین می شود و پرسشگرانه از کفر می آغازد و احیانا به ایمان می رسد و از این لحاظ تا حدودی شبیه هویت دینی اعتقادی در مرحله ی اولیه (تأسیس اعتقاد) است. اما برخلاف هویت دینی اعتقادی، توافق دینداران در هویت دینی ایمانی با دین، توافقی اجمالی است نه تفصیلی. این توافق، توافق بر سر مبدأ و معاد است و نه الزاما بر سر مسیر و طریق، چنانکه هویت اعتقادی ترسیم می کند.

هویت دینی ایمانی چون به میل _ و نه اکراه _ زاده می شود و چون از فرد به جامعه حرکت می کند، نه از جامعه یا دولت به فرد، سیری صددرصد طبیعی دارد. در جامعه ای که چنین هویتی زاده شود هیچ نیازی به ممیزی دولت بر عوامل ضد مذهب نیست. متضادترین رسانه ها با دین در ظل جامعه دینی ایمانی و در ظلّ حکمت دینی ایمانی اجازه ی حیات دارند و حتی به ادامه ی حیات تشویق می شوند، چرا که بر فربهی و فرهمندی دین می افزایند؛ آن را به باز تولید وا می دارند و نوآمد و نوروزگار می سازند. بنابراین، به طور طبیعی، «ایدئولوژی دینی» نیز از تبدیل به صور ارتجاعی ایدئولوژی (= هویت دینی اعتقادی) در امان خواهد ماند، چرا که در تمام دوران حاکمیت خود از رقابتی برابر حمایت می کند؛ و از بر باد رفتن ایمان مردم و قدرت خود در هراس نیست؛ چون می پندارد که اگر ایمانی برباد رفتنی است دیر یا زود برباد خواهد رفت و اگر ایمان سست بنیاد مذکور چنان گذرا باشد، قدرت مسبوق بدان نیز دو چندان گذرا خواهد بود. چنین هویتی در حقیقت برخاسته از معرفتی است که فهم را با نسبیت محک می زند و معتقد است که نمی توان هیچ عقیده ی باطلی را از گزند حق در امان داشت. بنابراین شاید بتوان گفت هویت دینی ایمانی دیرپاترین و پویاترین نوع هویت دینی است».(1) ضرورت چنین رویکردی به مساجد و در کل مسئله دین و دیانت در جامعه ی امروزی، بیش از هر چیزی در ماهیت «جهان امروز» نهفته است. عصر امروز مشخصه های بارزی چون عصر پایان ایدئولوژی ها، چالش های معرفت شناختی، گسترش ارتباطات (که دنیا را به دهکده ای تبدیل کرده است) و رقابت برابر و نابرابر فرهنگ ها در سطح جهانی، دارد.

ص: 69

بشر امروز هم اکنون وسعت دیدی به پهنای همه دنیا و تاریخ یافته است و به مدد ارتباطات جهانی، گزینه های بسیار متنوعی را نه فقط در اقتصاد که در پی آن در همه ابعاد دیگر زندگی اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و غیره امروزی یافته است به گونه ای که گاهی آدمی دچار سر درگمی در انتخاب مقصود خویش می گردد... هر متاعی برای عرضه، و هیچ قدرتی برای تحمیل ندارد، بل باید با رقابت با دیگر عرضه کنندگان، انسان آزاد امروزی را قانع کند. در این فضا حتی «توسعه» (= چالش بنیادین جوامعی چون ایران) نیز «به مثابه آزادی» معنا می گردد و راه توسعه از مسیر آزادی می گذرد. به عبارتی دیگر «توسعه عصاره امکان های آزادی است».(1) پویایی نهفته در چنین رویکردی به دین و توسعه می تواند برای هر جامعه توسعه نیافته، چون ایران، مدلی بومی از توسعه را به ارمغان آورد. بنابراین ما نیز مدل مطلوب کارکرد (رسالت) مساجد را نیز با توجه به این رویکرد دینی مطرح خواهیم کرد.

(نگاره 1 _ جامعه، هویت دینی و پیامدهای آن).

که نبود اقبال عموم را حس کردند به جای جست وجوی علت اصلی، معلول ها را دیدند و سعی در مبارزه با معلول ها نمودند. حتی در این راه، دچار خطای ادراکی شده و گاهی دین گریزی! را در جامعه علت نبود اقبال به مساجد برشمردند در حالی که تحقیقات علمی نشان دهنده مطالب دیگری است و آن اینکه میزان دین داری در جامعه بسیار بالا است، اما تجلی و نوع دینداری در مقایسه با گذشته تفاوت یافته است و جامعه به ویژه نسل جوان در پی الگوهای ایمانی هویت دینی برای خویش هستند، اما متأسفانه مساجد به عنوان مراکز دینی از پاسخ گویی به چنین نیازی عاجزند.

مؤید این ادعا گزارش آماری وزیر فرهنگ و ارشاد در اجلاس سراسری نماز در اصفهان است که نکات برجسته آن در ذیل مطرح می شود:

«در حوزه ی باورها و اعتقادات (پای بندی هایی مثل توحید و آخرت، ایمان به غیب و تجربه ی دینی) 94 درصد مردم به صراحت بر اعتقادات دینی خود تأکید کرده اند و شش درصد بقیه نیز به طور مطلق این باورها را انکار نکرده اند.

در باب شکل مناسکی (=رفتاری) دینداری و ظهور و بروز باورها، نسبت مستقیمی بین نوع فعالیت مذهبی و سطح سواد به چشم می خورد. برای نمونه، هرچه سطح سواد در افراد افزایش پیدا می کند خواندن قرآن بیشتر می شود، در حالی که این نسبت در رفتن به جلسه ی قرآن روند نزولی می یابد. این امر می تواند ناشی از گسترش فردیت در وضع کنونی جامعه و عالم باشد و یا از این امر ناشی شود که جلسات دینی و مذهبی ما متناسب با شرایط اجتماعی و فرهنگی متحول نشده اند و یا آموزش قرآن با شیوه هایی جدید نیازی به رفتن به جلسه ی قرآن برای آموختن ندارد. شاید یکی از علت هایش این است که ما متناسب با شرایط جدید اجتماعی امکانات، نهادها و تشکل های جدیدی را طراحی نکرده و یا برای شکل گیری آن سیاست های مشخصی طراحی نکرده ایم و غیره فرد با سواد بیشتر در جلسات سخنرانی شرکت می کند، در حالی که سایر افراد بیشتر به مجالس عزاداری (بدون سخنرانی) می روند. تحصیل کردگان در برنامه های مذهبی در محل کار بیشتر حضور پیدا می کنند. در حالی که افراد با سطح تحصیلات پایین تر بیشتر در نماز جماعت مساجد شرکت می کنند. البته این قاعده کلی نیست و برخی مساجد با توجه به موقعت مکانی و یا شأنیت علمی امام جماعت، پایگاه تحصیل کرده هاست».

ص: 71

بنابراین می توان فرآیند بروز چالش های کنونی در مساجد را در مدل زیر خلاصه نمود:

نمودار 1) فرآیند بروز چالش های کنونی مساجد.

بسیاری از ضعف هایی که در تحقیقات میدانی به آنها اشاره شده است، همگی شاید معلول های چنین علل و شرایطی باشند. «ایراد به نحوه ی عملکرد هیئت های امنا و چگونگی نگرش ها و دیدگاه های اعضا به مسائل روز جامعه، ارجحیت یافتن تعهد بر تخصص به میزانی که کارایی اعضای مسجد را مورد سؤال قرار داده است و نمی تواند معیارهای قابل قبولی برای هدف مهم عبادتگاه های مسلمانان، یعنی جذب و تربیت نسل جدید باشد، خطیبان ناآگاه به مسائل روز که به جای طرح پرسش ها و نیازهای جوانان و دادن پاسخ های منطقی به آنها، این پرسش ها را بر نمی تابند، پرداختن به مراسم سنتی عزاداری و روضه خوانی به شکل و شمایل دو یا سه دهه پیش (فارغ از محتوای آن) کیفیت و کمیت بسیار نامطلوب کتابخانه های اکثر مساجد (در مقایسه با کتابخانه های دیگر در جامعه) برنامه هایی که فقط برای پیران قابل استفاده است (و نه جوانان امروز در عصر اطلاعات) و در نهایت برخورد نامناسب و ناشی از ساختار سلسله مراتبی نظامی ارگان بسیج با بسیاری از مخاطبان» همگی به این سبب است که «ساختار فکری، اداری، اجرایی و محیطی مساجد در سال های گذشته به گونه ای بوده که هم پای تحولات سریع و پرشتاب جامعه رشد نکرده و تا حد زیادی، سنتی باقی مانده است. متأسفانه تفکر رایج در مساجد این بوده که جوانی که شایستگی آمدن به مسجد و شرکت در نماز جماعت و گوش سپردن به مجالس وعظ و تذکر را ندارد، بهتر آن است که نیاید و به هر جا که می خواهد برود؛ مسجد باید از وجود جوانان بد فکر و بد کردار پاک باشد. این طرز فکر، اردوی مقابل مساجد را تقویت کرده و مساجد را دچار ضعف بیشتری نموده است. در نتیجه مساجد که روزگاری مرکز بحث و درس و تعلیم و عبادت. مذاکره و مباحثه ی علمی و دینی و اجتماعی بوده، اکنون به عبادتگاه های فصلی تبدیل شده است. جاهایی که فقط چند روز محدود در سال شلوغ است و بعضی از آنها توفیق آن را دارند که در بیشتر روزهای سال، نماز مغرب و عشا را با جماعتی چند نفره یا چند ده تن برگزار کنند».(1)

ص: 72

در همین معدود روزهای پر ازدحام مساجد نیز شاهدیم که چهره ی خشک و عبوسی از دین توسط متولیان معرفی دین به جامعه عرضه می گردد. اکثر مراسم مساجد به مجالس ترحیم و عزا محدود می گردند. گویا فراموش کرده ایم که «مسجد متعلق به زنده های درمانده از مادیات هم هست».

از بُعدی دیگر، وضع موجود مساجد را با توجه به انواع هویت های دینی نیز می توان تحلیل نمود. با این رویکرد، باید اذعان نمود که هویت دینی در جامعه ی کنونی، از نوع هویت دینی اعتقادی و هویت دینی رفتاری است و تاکنون هویت دین مبتنی بر ایمان در جامعه شکل نگرفته است. مدل زیر، جایگاه مساجد را در جامعه با توجه به این دو نوع هویت دینی نمایش می دهد.

نمودار 2) جایگاه مساجد با توجه به هویت های دینی.

مساجد کنونی در جامعه طبق مدل به علت محدود نبودن عملکردشان در هر یک از ابعاد سطح اعتقاد دینی و سطح رفتار دینی، اغلب در حیطه ی دایره ی مشخص شده قرار می گیرند و به ندرت ممکن است مساجدی در نقاط حدی مدل وجود داشته باشد. علت این امر نیز به میزان آگاهی نهفته در افکار عمومی جامعه بر اثر تکرار مداوم مدل «فرآیند بروز چالش ها» ارتباط دارد. افکار عمومی جامعه در برابر متغیر مداخله گر در مدل «فرآنید بروز چالش ها» حساس شده و در پی راهکاری برای خروج از این فرآیند است. این وضع می تواند علامت وجود آمادگی برای تغییر در جامعه در مسائل مربوط به حوزه ی دین و مراکز دینی باشد که باید به عنوان فرصتی برای تغییرات مطلوب توسط نخبگان و برنامه ریزان جامعه درک و از آن کمال استفاده شود.

نمودار 3) مدل مدیریت راهبردی (استراتژیک) مساجد بر مبنای این مدل، مسجد به عنوان یک NGO در هر منطقه جغرافیایی (مسکونی، تجاری، فرهنگی و غیره) طبق نیازسنجی و امکان سنجی از اجتماع دین داران و به صورت داوطلبانه به وجود می آید. چشم انداز مساجد در وضع مطلوب، فعالیت در هر جامعه دارای هویت دینی مبتنی بر ایمان است. چنین مسجدی دارای کارکرد (Function به معنای علوم اجتماعی) یا همان رسالت (Mission به معنای علم مدیریت) «کمک به تعالی انسان ها»ست. مطابق با نظریه ی سلسله مراتب نیازهای مازلو، «رسالت» مسجد کمک به برآورده شدن نیازهای طبقه ی «خودشکوفایی» است. این «نیاز خودشکوفایی» در دو بعد قابل بسط است:

است. ایجاد بستر مناسب برای پاسخ گویی به چالش های طرح شده در برابر دین و دین داری، با انواع ابزارها و روش ها، از جمله «مدیریت مشارکتی و سیستم پیشنهادها» و همچنین رعایت اصول «مشتری مداری» نقاط «قوت» مسجد به عنوان NGOرا تقویت خواهند نمود.

در اوضاع کنونی، ناآگاهی ائمه جماعات از مسائل مبتلا به روز اجتماع در حیطه ی دین، و یا بدتر از آن طرد و انکار طرح کنندگان سؤالات و چالش ها در باره ی دین و دین داری، عمل کردن صرف به وظایف سنتی و ناکارکرد شده از نظر اجتماعی در این بُعد، نقاط عمده ی «ضعف» مسجد را تشکل می دهند، چرا که با چنین عملکردی، نهایتا مساجد تبدیل به پایگاه های ترویج هویت دینی اعتقادی و یا آیینی خواهند شد که ادامه ی کار مساجد با حفظ چنین موقعیتی نه فقط آن را به موقعیت درخور شأنش باز نمی گرداند، بل با توجه به تغییرات محیطی گسترده در سطح جهانی (آن طور که ذکر آن رفت) این کار هم چون سر به زیر برف بردن است.

برای دستیاببی به اهداف «سازمان مسجد» در این بُعد، مسجد و دست اندکاران آن باید سعی کنند این «نقاط ضعف» ذیل را اصلاح کنند:

_ فقدان جامع نگری در فعالیت های جانبی مسجد؛ _ ناآگاهی دست اندکاران مسجد به اصول مدیریت و رهبری؛ _ ناآگاهی دست اندرکاران مسجد به تغییرات محیطی؛ _ مشارکت ندادن اعضا در نیاز سنجی، برنامه ریزی، اجرا، ارزش یابی و غیره؛ _ عدم رعایت اصول مشتری مداری؛ _ فقدان ارتباط شبکه ای میان مساجد و در بعضی موارد رقابت میان مساجد.

هم چنین کارایی نداشتن و اثر بخشی بسیاری از سازمان ها و نهادهای موجود در جامعه نیز ممکن است به عنوان «فرصتی» برای مسجد تلقی گردد تا با استفاده از نقاط قوت خود، در پی تکمیل خلأهای موجود، اعضای خود را به سمت «تعالی انسانی» سوق دهد.

در این راستا وجود ساختار سلسله مراتبی در سازماندهی مساجد از سوی دولت، مداخله ارگان های متعدد در امور مساجد چون «مرکز رسیدگی به امور مساجد»، «وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی»، «بسیج»، «سازمان حج و اوقاف و زیارت» و بسیاری دیگر از نهادها و ارگان های دولتی به مثابه «تهدید» برای «مسجد به عنوان یک سازمان دواطلبانه» به شمار می روند، چرا که زمینه ی ایجاد احساس تعلق گروهی به سازمان داوطلبانه ی مسجد را در اعضا از بین می برد. برای رفع این تهدیدات ضروری به نظر می رسد تا تمامی مساجد فعال با تشکیل یک شبکه و کل واحد و منسجم فعالیت نمایند تا زمینه مداخله ی ارگان های متعدد در امور گوناگون مساجد از میان برود.

رهبری و هدایت تمام این مراحل (که خطیرترین فعالیت است) بر عهده ی «امام جماعت» به عنوان مدیر NGO در نقشی «رهبر سازمان» است. «امام جماعت» در این نقش بایسته است با کسب خصوصیات رهبری و اجرای بهینه ی این نقش، این فعالیت ها را رهبری کند.

ص: 76

شامل متغیرهای فرعی زیر:

1 _ 6) صبر در برابر مشکلات (= سؤال 1) 2 _ 6) توکل در امور (= سؤال 1) 3 _ 6) تسهیل در برقراری روابط اجتماعی (= سؤال 1) 4 _ 6) امید به زندگی (= سؤال 1) 5 _ 6) اعتماد به نفس (= سؤال 1) 6 _ 6) میزان تأثیر مسجد در دستیابی به آرامش (= سؤال 7) فرض محقق بر این است که مساجدی که دارای نحوه ی عملکرد مطلوبی در مورد این شش متغیر باشند، به احتمال فراوان به صورت آگاهانه و استراتژیک در تحقق ترویج هویت دینی مبتنی بر ایمان فعالیت می کنند و چالش های عمده ی مطروح در حوزه دین را می شناسند و درصدد چاره اندیشی اند.

4 _ 1) مشارکت در تأمین مالی برنامه ها (= سؤال 30) 5 _ 1) امکان طرح هر نوع سؤال (= سؤال 15) 2 _ میزان رعایت اصل مشتری مداری: شامل متغیرهای فرعی زیر:

1 _ 2) وجود امکانات جنبی رفاهی مطلوب (= سؤالات 23 و 20) 2 _ 2) برخورد خوب مسئولین مسجد (= سؤال 18) 3 _ 2) ارزیابی مبتنی بر نظر مشتریان (= سؤالات 31 و 26) 4 _ 2) شناسایی عوامل دفع غیرمشتریان و اهتمام به رفع آنها (= سؤالات 28 و 16) 3 _ میزان نیازسنجی در اجرای فعالیت ها: شامل متغیرهای فرعی زیر:

1 _ 3) میزان استفاده از خدمات تخصیص یافته در مسجد (= سؤال 22) 2 _ 3) میزان رفع نیاز از استفاده کنندگان از خدمات مسجد (= سؤال 27) 4 _ میزان جامع نگری در اجرای فعالیت ها: شامل متغیرهای فرعی زیر:

1 _ 4) هماهنگ بودن بخش های مسجد (= سؤال 25) 2 _ 4) بسط دادن به تمام طیف های سنی در عرضه خدمات (= سؤال 17) باز هم فرض محقق براین نهاده شده است که رعایت این ویژگی ها و اصول در تعیین و اجرای فعالیت های غیرنیایشی در مسجد باعث خودشکوفایی اعضای مسجد و کمک به آنها برای رسیدن به مراحل بالاتر سلسله مراتب نیازهای مازلو می گردد.

در بُعد فعالیت های غیرنیایشی نیز به هر یک از چهار ویژگی مورد سنجش پانزده امتیاز تخصیص داده شد که بین سؤال های هر ویژگی، به طور مساوی تقسیم گردید. مسجدی که در این بعد نیز دارای عملکرد کاملا مطلوب باشد، شصت امتیاز به دست می آورد.

شایان ذکر است که سؤالات ده و یازده سؤالات کنترلی هستند. سؤالات نوزده و 38، سؤالات باز است و سؤال شانزده به منظور کمک به تحلیل کامل تر سؤال 28 در نظر گرفته شده است که به علت محدودیت زمانی، امکان استفاده از این دو سؤال نبود. همچنین سؤال 29 حذف گردید.

نمونه های اخذ شده ی نمازگزاران و متولیان از سی، کمتر بودن درجه های آزادی در هر آزمون از سی و همچنین فرض برابر نبودن واریانس های دو جامعه آماری نمازگزاران و متولیان در هر مسجد است.(1)

شده ی هر مسجد کمی بیش از حد متوسط و در حدود شصت درصد کل امتیاز در نظر گرفته شده است؛ بنابراین حدس محقق مبنی بر حدی نبودن میزان موفقیت این مساجد، به حقیقت نزدیک است. این امر می تواند ناشی از علل گوناگون باشد که محقق دو علت را مهمتر می داند:

الف) همان گونه که در فصل سوم هم بیان شد، آگاهی و بینش نسبی جامعه (بعد از تجربه 25 ساله فعالیت مساجد در این شرایط) درخصوص امکان توفیق مساجد در چارچوب شرایط فعلی و با فعالیت های کنونی، افزایش یافته است.

افکار عمومی جامعه (و به تبع، افکار دست اندکاران این مساجد موفق) به لحاظ تکرار مداوم مدل «فرایند بروز چالش ها» در برابر متغیر مداخله گر آن مدل حساس شده و در مراحل ابتدایی تغییر در نگرش به سر می برد. این آگاهی تا بدانجاست که میان نگرش نمازگزاران و متولیان مساجد مورد بررسی، (بجز یک مورد) تفاوت خاصی دیده نشده است و هر دو گروه با ضریب اطمینان بسیار بالایی (90 درصد) هم رأی هستند. همان گونه که پیش از این هم ذکر شد، این وضع باید در قالب فرصتی برای نخبگان و برنامه ریزان دست اندکار تلقی شود تا به طرحی نو، این تغییر را به سوی وضع مطلوب با حداکثر سرعت و حداقل هزینه پیش ببرند.

ب) تفاوت تعریف مساجد موفق از دید مدل عرضه شده ی پژوهشگر با تعریف «مرکز رسیدگی به امور مساجد» نیز ممکن است از جمله عوامل عدم کسب امتیازات بالا در موارد بررسی شده باشد.

2 _ 2 _ 5) مساجد کنونی و از جمله مساجد بررسی شده به عنوان مساجد موفق، در قالب هویت دینی آیینی و یا حداکثر هویت دینی اعتقادی فعالیت می کنند، اما تا رسیدن به مقامی در خور شأن مسجد در جامعه ی دارای هویت دینی مبتنی بر ایمان، راه بسیار دشوار و طولانی در پیش دارند.

3 _ 2 _ 5) آماده نبودن بسیاری از مساجد برای بررسی وضع موجود (که در این تحقیق به صورت همکاری نکردن شش مسجد از ده مسجد نمونه آماری بروز کرد) نشان از نضج نگرفتن فرهنگ استفاده از پژوهش و تحقیق و رویکرد علمی برای شناسایی و حل مشکلات موجود دارد. البته این مشکل در سطح کلان تر جامعه نیز شایع است. کمک به برقراری چنین فرهنگی، ممکن است نقشی بسیار اثرگذار در میزان آمادگی برای تغییر داشته باشد.

ص: 83

4 _ 2 _ 5) براساس اطلاعات غیررسمی به دست آمده در طول تحقیق (نحوه ی برخورد دست اندرکاران مساجد در مقابل تحقیق و بالاخص پرسشنامه و غیره) باید گفت که دست اندرکاران امور مساجد درخصوص مدل کارکرد (= رسالت) مطلوب مسجد به عنوان NGOبسیار ناآگاه هستند و حتی مقاومت نشان می دهند.

المسلمین للصّلاة»؛(1) یعنی مکانی که برای نماز گزاردن همه مسلمانان وقف شده باشد؛ براین اساس سه ویژگی اصلی مسجد از این قرار است:

1 . موقوفه بودن و در تملک فرد خاصی نبودن؛ 2 . ویژه عده خاصی نبودن و برای همه مسلمانان بودن؛ 3 . برای خواندن نماز استفاده کردن.

یادآور می شود که این واژه به صورت مفرد، مسجد و جمع، المساجد، جمعا 28 بار در قرآن به کار رفته است که 15 بار آن به صورت المسجدالحرام _ مسجدی که کعبه درآن قرار دارد _ و یک بار نیز به صورت المسجد الاقصی _ مسجد معروف بیت المقدس _ آمده است.(2) در سال های اخیر حجم نوشته ها درباره نقش و کارکردها، تاریخ و احکام و آداب مساجد افزایش چشم گیری داشته است. مروری بر سه کتاب شناسیِ «کتاب شناسی معماری مسجد»،(3) «فهرستواره مسجد»(4) (شامل معرفی 4 کتاب و 57 مقاله) و «کتابشناسی مسجد»(5) (شامل معرفی 92 کتاب و 1754 مقاله) نمایی از این مطالعات را به دست می دهد.

بررسی کرده اند. شاید بتوان مجموعه نکات مورد توجه پژوهشگران را در قالب محورهای زیر برشمرد: کارکردهای عبادی، آموزشی، تربیتی، فرهنگی، ارتباطی، اجتماعی، سیاسی، معماری و فضای کالبدی شهری، نظامی و اقتصادی.(1) الف) کارکرد عبادی: اصلی ترین کارکرد مسجد، کارکرد عبادی آن است. نماز، برترین و مهم ترین ادب و وظیفه دینی است و گرچه می توان آن را در هر مکانی اقامه کرد، اما به خواندن نماز در مسجد، تأکید شده و پاداش نماز در مسجد _ از مساجد کوچک محلی تا مسجد الحرام _ از دوازده برابر تا یکصد هزار برابر نماز در غیر مسجد برشمرده شده است.(2) بجز از نماز، آداب و آیین های عبادی دیگری نیز در مساجد برگزار می شود، مانند برگزاری مجالس قرائت قرآن، مجالس و مراسم خواندن دعا، مراسم شب های قدر در ماه مبارک رمضان، مجالس عزاداری برای سالار شهیدان (در جوامع شیعی)، تخصیص نذورات و خیرات و مبرات. این نوع مراسم را نیز می توان در زمره کارکردهای عبادی مساجد، شمرد.

مفاد اغلب منابع قدیم درباره مساجد، توجه به جنبه عبادی آن و بیان فضایل و آداب و احکام آن است. در این دسته از منابع در کنار بیان فضائل مسجد و اهل مسجد، احکام واجب و حرام و مستحب و مکروه مربوط به مسجد بیان می شود. نمونه های این دسته از منابع را می توان در ابواب مربوط به مسجد در کتاب هایی مانند: «وسائل الشیعه»(3)، «سفینة البحار»(4)، «المحجةُ البیضاء»(5)، و نیز کتاب های مستقلی مانند «اعلام الساجد باحکام المساجد»(6)

ص: 90

و «فرائد الفوائد در احوال مدارس و مساجد»(1) دانست.(2) در تحلیل اقدام پیامبر برای تأسیس مسجد نخستین گام بنا نهادن جامعه ای نو، آنچه در نگاه نخست به نظر می آید این است که پیامبر با این اقدام خود می خواست در اقدامی نمادین، جوهره عبودی جامعه و حکومت را در اندیشه اسلامی بنمایاند؛ یعنی وقتی نخستین گام در مسیر نهادینه سازی و آسان سازی عبادت برداشته می شود و فضایی کالبدی برای عبادت ساخته می شود، گویی بذری افشانده و نهالی نشانده می شود که گام های بعدی همگی بار و بر و ثمر آن بذر و نهال و برخوردار از جوهره و ویژگی های اصلی آن است. در چنین تصویری، تمامی فعالیت های بعدی پیامبر در مدینه، در مسیر ساختن جامعه اسلامی مانند دایره های متحد المرکز، از همان جوهره عبودی نشأت گرفته است. مسلمانان نیز با تأسی به پیامبر، باید عبودیت خدا را جوهره هر شهر و جامعه و نظام اسلامی بدانند.

ب) کارکرد آموزشی: مسجد درهمان آغاز و از عصرتأسیس در عهد پیامبر کارکردآموزشی داشته است. پیامبر بر کُنده ای از چوب و بعدها بر فراز منبر در مسجد به بیان احکام الهی و معارف اسلامی می پرداخت. این کارکرد بعدها نیز ادامه یافت و آموزش را به بخشی انفکاک ناپذیر از کارکردهای مسجد بدل ساخت. در فضای داخلی مسجد، محراب، نماد وجه عبادی مسجد و منبر، نماد وجه آموزشی آن است؛ به بیانی دیگر، محراب به صورت نمادین تعیین کننده جهت هدایت افراد به وسیله امام به سوی خداست و متقابلاً منبر نیز به صورت نمادین، انتقال آموزه های دینی از سوی خدا برای بشر را _ آن هم به وساطت امام _ نشان می دهد.

این رابطه تعاملی بین انسان و خدا که با وساطت پیشوای دینی صورت می پذیرد،

ص: 91

برخاسته از مبنای بسیار مهم دینی در زمینه چگونگی تعامل فرد و جامعه از یک سو و انسان و خدا از سوی دیگر در اندیشه اسلامی است.

در نگاهی تاریخی، آموزش های متعارف در مساجد، شاخه های گوناگون علوم اسلامی، به ویژه قرآن، احادیث، احکام، اخلاق و علوم متعلق به آنها خصوصا علم کلام و فقه بوده است.(1) تأسیس کتابخانه های بزرگ و معتبر در مساجد نیز مرتبط با نقش آموزشی مساجد و برخاسته از نیازمندی آموزش به کتاب و کتابخانه بوده است.(2) در کنار نقش ثابت آموزشی مساجد، مسجد مانند هر نهاد آموزشی، محل تشکیل کلاس درس و بحث های علمی بوده است، مساجد به صورت پراکنده و بدون ثابت و غیر برنامه ریزی شده و از طریق مراجعه پراکنده مردم به امام جماعت یا مدرسان دروس دینی نیز نقشی آموزشی ایفا نموده است.

صفحات تمدن شکوهمند اسلامی در بردارنده نمونه های شایان توجهی از مساجد مهم و کارکرد آموزشی وارد که در بسیاری از آنها همچنان آموزش رواج دارد: مسجدالحرام، مسجد النبی، جامع بصره، جامع کوفه، جامع فسطاط (جامع عمرو بن عاص)، مسجد الاقصی، جامع دمشق، جامع زیتونه، جامع قیروان، جامع منصوری در بغداد، جامع قرطبه، جامع قرویین (فارس مراکش)، و جامع ابن طولون و جامع الازهر از نمونه مساجد دارای حلقات درس بوده اند.(3) ج) کارکردهای تربیتی: وجه تربیتی مسجد معمولا در پیوند با وجه آموزشی(4) مورد توجه

ص: 92

قرار گرفته و تاکنون مطالعاتی مستقل و مستوفی درباره آن صورت نگرفته است. گرچه نمی توان این پیوند و نیز پیوند مباحث تربیتی را با وجه عبادی مسجد نادیده گرفت، اما تردیدی نیست که به هر حال مقوله تربیت، مقوله ای متمایز با عبادت و آموزش است. مسجد کانونی برای رشد اخلاق فردی و اجتماعی آحاد جامعه اسلامی و آشنا شدن آنان با رذایل و فضائل اخلاقی و راه های دوری جستن از رذائل و متحلی شدن به فضائل است. کارکرد تربیتی از منظری دیگر، با کارکرد تمرین شهروندی جامعه دینی، پیوند و حتی همپوشانی می یابد که در جای خود به آن اشاره خواهد شد.

د) کارکرد فرهنگی و ارتباطاتی: مسجد، اصلی ترین مکان شکل دهی افکار عمومی، فرهنگ سازی و اطلاع رسانی در تمدن اسلامی بوده است. ندای «الصلاة جامعه» در عهد پیامبر و پس از آن فراخوانی عمومی برای گردِ هم آوردن مسلمانان در مسجد و آگاهی از امر مهم به هنگام اقامه نماز جماعت بوده است. پس از تشریع اذان، مردم در غیر اوقات نماز نیز با بانگ مؤذن به مسجد می آمدند.(1) سوق دادن مسلمانان به سمت هنجارها و گرایش های مدّنظر نیز در مساجد صورت می گرفته است. پیامبر و جانشینانش در مسجد، مردم را برای حضور در جنگ و جهاد برمی انگیخته اند و خطیبان جمعه نیز _ که سخنگویان حکومت بوده اند _ از همین طریق و در فضای مسجد، خواسته های حکومت را مطرح می ساختند و افکار مردم را با این خواسته ها همسو می ساخته اند. مساجد در فضای کالبدی شهر بر دو دسته تقسیم می شدند: مسجد جامع و مساجد محلی. مساجد محلی همان مساجد شایان دسترس ساکنان محله های گوناگون شهر است، ولی در هر شهر، معمولاً یک مسجد _ که معمولاً از نظر مساحت بزرگتر و از نظر موقعیت در فضای کالبدی شهر، تقریبا در نقطه مرکزی قرار دارد _ وجود دارد که محل اجتماع عمومی مردم شهر و محل برگزاری نماز جمعه بوده است. این مسجد را مسجد جامع می خوانند. به سبب جایگاه مسجد جامع و تأثیر آن در شکل دهی به افکار عمومی، امام جماعت این گونه مساجد که حکم امام جمعه نیز داشتند، به ابتکار حکومت تعیین می شده است و لذا مساجد جامع، تریبون رسمی حکومت به حساب می آمده است. در مرحله ای فراتر از مساجد

ص: 93

جامع، پاره ای از مساجد مانند مسجد کوفه و مسجد النبی و مسجد الحرام در پهنه ای وسیع تر، مورد توجه مسلمانان قرار می گرفته اند. اعتبار و دامنه تأثیرگذاری مساجد در جهان اسلام را می توان در قالب نمودار زیر نشان داد:

ه_) کارکرد اجتماعی: مساجد کارکردهای اجتماعی مختلفی نیز داشته و دارد، همچون: گردآوری کمک برای مستمندان، برگزاری آیین هایی مانند مراسم ترحیم مردگان، نگهدای جنازه متوفی تا پیش از خاک سپاری (به ویژه در روستاها و شهرهای کوچک)، برگزاری مراسم عمومی مانند جشن ها و گردهمایی ها (در مساجد روستاها و شهرهای کوچک یا محیط های بسته مانند مسجد دانشگاه ها)، اقامت موقت و یک شبه در راه ماندگان (به ویژه در مساجد کنار جاده ها)، اعلام اشیای گمشده پیدا شده در مسجد (گرچه این کار در مسجد مکروه است)، مراجعه مردم به امام جماعت برای استخاره و تفأل به قرآن، توزیع کالابرگ و یا کالاهای سهمیه بندی شده (گرچه به صورت موقت مانند آنچه در سال های اولیه پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران صورت می گرفت).

کارکردهای اجتماعی مسجد، ثابت و یکسان نیست، بل متناسب با محیط فرهنگی و جغرافیایی، با یکدیگر فرق دارد. جایگاه اجتماعی کارگزاران ثابت و متغیر مسجد مانند: امام جماعت، منبری، مؤذن، خادم، بانی و هیأت امنا نیز در این بخش ممکن است مورد توجه باشد.

و) کارکرد سیاسی: یکی از کارکردهای مساجد در تاریخ و تمدن اسلامی، کارکرد سیاسی آن است. پیامبر اکرم پایه های حکومت نوپای مدینه را در مسجد مدینه محکم کرد و بسیاری از برنامه ریزی های سیاسی خود را در مسجد سازمان می داد. پس از رحلت پیامبر، بیعت رسمی با خلفای جانشین ایشان در مسجد صورت گرفت. در عهد خلافت ابوبکر، حضرت زهرا علیهاالسلامخطبه مشهور خود برضدّ خلیفه را در مسجد ایراد کرد. جنبش هایی مانند: جنبش مختار، جنبش زید بن علی و جنبش صاحب فخ نیز از مسجد آغاز شد. در سده های معاصر، نقش و کارکرد سیاسی مساجد در کشورهای اسلامی محدود شده بود، اما نشانه هایی از احیای آن به چشم می خورد، به عنوان نمونه در جریان پیروزی انقلاب اسلامی در ایران،

ص: 94

مساجد بار سیاسی بسیار سنگینی را بر دوش کشیدند و در زمان حاضر نیز مسجدالاقصی در بیت المقدس که پای در بند صهیونیسم و چشم به همت مسلمانان دارد، کارکرد سیاسی چشم گیری دارد.

ز) معماری و فضای کالبدی شهری: وجه دیگر کارکرد مسجد، توجه به فضای کالبدی شهری و کارکرد معماری آن است. معماری مسجد نوعی معماری پر رمز و راز و در یک نگاه کلی، نماد اندیشه توحید و واسطه عالم علوی با عالم سفلی است. از زاویه ای دیگر، پیامبر نخستین اقدام خود را برای ساختن جامعه جدید و الگو با فعالیت معماری آغاز کرد، این امر نشان دهنده اهمیت و نقش فضاهای کالبدی شهری در هر جامعه آرمانی باشد و به این ترتیب مسجد در قالب نخستین فضای کالبدی شهری در جامعه اسلامی، جای خاص خود را باز کرد. البته پیامبر شهر یثرب را تأسیس نکرد، ولی ساختن جامعه ای نو در این شهر را از بنا نهادن مسجد آغاز کرد. بعدها مسلمانان ساختن شهرهای جدید مانند کوفه، بصره و قاهره را با ساختن مسجد آغاز می کردند. در این شهرها ابتدا مکان مسجد مشخص می شد و سپس با محور قرار دادن آن، محله ها و خیابان ها و بازار و مانند آن شکل می گرفت. این اقدام نمادین، جوهره عبودی شهر و جامعه و حکومت در اندیشه اسلامی را به خوبی نشان می دهد. محوریت مسجد در معماری شهری و نیز چرخه امور شهر به صورت قطب فرهنگ ساز، سهولت دسترسی مردم به مسجد و کثرت مساجد در محله ها در گذشته تاریخی جوامع اسلامی، از دیگر ابعاد جایگاه مسجد در فضای کالبدی شهری است.

تبدیل به دو قطب شدن مسجد و مدرسه در میان عناصر سازنده شهر در گذشته تمدن اسلامی که بار اصلی فرهنگ سازی را بر دوش داشته اند، نماد بیرونی و تجسم جایگاه عبادت و علم به مثابه دو بال تعالی بشر در تفکر دینی است؛ یعنی اگر عبادت و علم را دو عامل اصلی تعالی و سعادت افراد و جوامع بشری بدانیم، این دو قطب فرهنگی و فرهنگ ساز در هر تجربه موفق، بنیاد و اساس اغلب فعالیت های فرهنگی شهرها با جهت گیری الهی بوده اند.

معماری داخلی مسجد نیز مقوله ای مهم و شایان توجه است که بالنسبه مورد التفات پژوهشگران بوده است. بدون تردید نخستین مسجد ساخته شده در عهد پیامبر بسیار ساده

ص: 95

و حتی بدون سقف بوده است، ولی به تدریج مساجد هم از نظر معماری و هم از نظر بخش ها و اجزای تشکیل دهنده، تنوع و گسترش یافتند. اصلی ترین اجزای مسجد در کتاب های مربوط به معماری مسجد مورد توجه قرار گرفته است.(1) تحول نقش مساجد متناسب با شرایط گوناگون، مستلزم تحول در معماری داخلی مساجد هم هست.

ح) کارکرد حقوقی، نظامی و اقتصادی: پاره ای از کاربردهای مسجد که در گذشته تاریخی رواج داشته، در زمان حاضر تقریبا ازبین رفته است. کارکردهای حقوقی مانند: حل دعاوی مردم، به طوری که امیرالمؤمنین علی علیه السلام نیز در گوشه ای از مسجد کوفه به امور قضا می پرداخت. نویسنده کتاب المساجد فی الاسلام، مسجد را کاخ عدالت (= قصر العدل) نامیده است.(2) کارکرد نظامی مانند: پرداختن به امور نظامی و مشورت های نظامی به ویژه در صدر اسلام، کارکردهای اقتصادی مثل حفظ و نگهداری اموال نقدی عمومی در مسجد (بیت المال)؛(3) البته مسائلی مانند هزینه ها و درآمدهای مسجد همچنان از مسائل رایج مساجد است.

به نظر می رسد افزون بر موارد فوق که بیش و کم مورد توجه پژوهشگران بوده است _ هر چند با تقریر و نگاهی متمایز _ دو کارکرد دیگر مسجد را که انگیزه پیامبر را هم برای تأسیس مسجد به عنوان نخستین گام بنا نهادن جامعه ی جدید نشان می دهد، می توان به شرح زیر بیان کرد:

ط) ارائه الگو و ماکتی از جامعه مطلوب دینی: پیامبر راهی سخت و دشوار برای ساختن جامعه ای الگو و اسوه و امتی وسط، پیش روی داشت و یکی از مهم ترین و شاید مهم ترین دشواری پیامبر در این مسیر، همساز کردن ساکنان نواحی مرکزی شبه جزیره عربستان با جامعه مطلوب بود و یکی از سودمندترین و اثربخش ترین اقدامانی که می توانست به این هدف کمک کند، طرح الگو و ماکتی در مقیاس کوچک تر از جامعه مطلوب و فراهم آوردن فضایی مناسب برای تمرین و ممارست زندگی در این الگوی کوچک، به منظور آماده شدن تاریخی برای شهروندی در جامعه مطلوب و مورد نظر پیامبر بود.

ص: 96

امروزه نیز یکی از مهم ترین مباحث و چالش های برنامه ریزی و مدیریت استراتژیک، چگونگی همسو ساختن اعضای هر سازمان یا گروه اجتماعی با اهداف کلان است و از جمله راه حل ها طرح ماکتی از وضعیت مطلوب و فراهم آوردن زمینه رسیدن به درکی کلی از آینده، در مقیاسی محدود است. این رویه را در طراحی و ساخت و معرفی بناهای عظیم هم مشاهده می کنیم. مروری بر احکام و آداب، مسجد نشان دهنده این است که مسجد در عهد مدنی پیامبر چنین نقشی را ایفا می کرده است؟ نقشی که از آن پس نیز همواره از مساجد انتظار می رود.

بررسی مقایسه ای گزیده ای از مهم ترین آداب مسجد با ویژگی های جامعه اسلامی، می تواند ما را برای رسیدن به چنین درکی از کارکردهای مسجد مدد رساند. این موارد و موارد مشابه آن _ در کنار حفظ جوهره عبادی _ ترجمان و بازگو کننده معیارها و ویژگی های یک جامعه ای دینی به شمار می رود.

ص: 97

تصویر

ص: 98

تصویر

آنچه در این جدول اشاره شد، برای طرح دیدگاهی درباره نقش اجتماعی مسجد است و نه فقط از جامعیت برخوردار نیست، بل چه بسا پاره ای گزاره ها از اتقان لازم برخوردار نباشد و یا مورد پذیرش برخی صاحب نظران قرار نگیرد.

به هر حال به نظر می رسد این سخن گزافه نیست که پیامبر با تأسیس مسجد، نمونه ای کوچک از جامعه اسلامی را برای بالا بردن سطح بینش و افق دید مردم به دست دادند.

ص: 99

این عمل پیامبر ضمن بالا بردن بینش تازه مسلمانان، آنان را با کلان نگری و آینده نگری و برخورداری از نگاهی استراتژیک مأنوس می ساخت، امری که بنابر پیش گفته، امروزه نیز از مهم ترین گام های برنامه ریزی و مدیریت استراتژیک است.

ی) تمرین شهروندی جامعه اسلامی: گرچه حضور مستمر مسلمانان در مسجد با چنین آداب و احکامی، در درجه نخست به ایشان نگرش کلان به افق آینده می داد و آنان را برای مشارکت و مساهمت در ساختن چنین جامعه ای آماده می ساخت، در عین حال آنان را به تدریج به گونه ای متناسب با جامعه آرمانی و مطلوب تربیت می کرد؛ چرا که مسجدیان آداب شهروندی در هر جامعه دینی را در مقیاسی کوچک تر تمرین می کردند. این کارکرد مسجد، نقشی مهم در تحقق آرمان های کلان دینی برای تحقق جامعه اسلامی داشته است؛ زیرا یکی از راهکارهای اسلام برای تحقق آرمان های کلان خود، تکیه بر نمونه های خرد و تحقق آن آرمان ها در محدوده ای کوچک و اثبات امکان پذیری آن و سپس تعمیم این تجربه موفق در مقیاسی گسترده تر است. از جمله، اسلام برای جامعه پذیری مسلمانان در برابر استانداردهای جامعه اسلامی، پیروان خود را از طریق تشویق به حضور در مسجد و شرکت در نماز جماعت _ که نمونه ی کوچک جامعه ای اسلامی است _ آماده حضور در جامعه بزرگ اسلامی می نماید. مسلمانان در فضای مسجد، زندگی در جامعه ی اسلامی آکنده با خدا محوری، صمیمیت، مواسات و خیرخواهی و معنویت را در محدوده ای کوچک آشنا می شوند، و با توجه به حضور مستمر در مسجد، عملاً با فرهنگ زندگی در جامعه ی دینی انس می گیرند؛ و بر این اساس فرهنگ سازی در محدوده کوچک مسجد، زمینه ساز تحقق جامعه ی آرمانی و مطلوب اسلامی محسوب می شود.

مسجد و آمد و شد به آن درنظر گرفته شده است. به استناد این متون، خداوند برای بنا کننده مسجد، خانه ای در بهشت بنا می کند(1) و آباد کنندگان مسجد نیز با صفاتی مانند ایمان آورندگان به خدا و روز جزا و برپادارندگان نماز و پرداخت کنندگان زکات و کسانی که جز از خدا نمی ترسند، دوستداران مسجد نامید و مساجد را آستان و درگاه خداوند و مبارک خواند و اهل مسجد را برخوردار از ایمان و آراستگی و نگهداری خدایی شمرد چرا که آنان در مسجد به نماز می پردازند و خداوند به رفع نیاز ایشان می پردازد.(2) امیرالمؤمنین علی علیه السلامنیز در سخنی هشت فایده برای رفتن به مسجد برشمرده اند که از جمله آنها پیوند دوستی با مؤمنان و فراگیری دانش سودمند و ترک گناه است.(3) شاید رویکردی که در فهم و تبیین کارکردهای مسجد بیان شده است، تبیین کننده راز این همه تأکید بر مسجد و فضایل آن در آیات و روایات و دیدگاه اندیشه ورزانی مانند امام خمینی(4) باشد؛ براساس چنین درکی از جایگاه مسجد در روند توسعه فرهیختگی و کمال هر جامعه دینی، سزاوار است که اهل مسجد اعم از امامان جماعت و نمازگزاران و دیگر دست اندرکاران و نیز مدیران و برنامه ریزان جامعه اسلامی بار دیگر به سنجش دیدگاه و تعامل خود درباره مسجد بپردازند و ان شاءاللّه مساجد کشور ما به سمتی حرکت کنند که نمونه ای محسوس و دست یافتنی از جامعه آرمانی اسلامی در مقیاسی خُرد باشند.

ص: 101

ص: 102

هم اینک نیز پیروان ادیان و مذاهب موجود در دنیا، هر یک دارای عبادتگاه ویژه ای هستند و با مراجعه به آن ها، اعمال عبادی خویش را انجام می دهند.

زرتشتیان در آتشکده ها، یهودیان در کنشت ها، بودائیان و هندوها در معبدها، مسیحیان در کلیساها، و راهبان در دیرها و مسلمانان در مسجدها عبادت های خویش را به جا می آورند و برای چنین مکان هایی اعتبار و قداست ویژه ای قائل اند.

در میان پیروان ادیان الهی، مسلمانان اهمیتی خاص برای عبادتگاه خود قائل اند، به طوری که در هر شبانه روز، پنج و یا حداقل سه بار به آن مراجعه می کنند و نمازها و عبادتشان را در آنجا انجام می دهند و در حقیقت، بخشی از عمر خود را در مساجد سپری می کنند و آن را خانه دوم خود می دانند.

در میان مسلمانان، خانواده به عنوان رکن رکین و زیرساخت اصلی و اساسی جامعه، در برقراری ارتباط معنوی و الهی مسلمانان با مسجد، نقشی مهم و منحصر به فرد بر عهده دارد و در هر عصر و نسلی مانع دوری و افتراق با مساجد گردیده است.

در این نوشتار موضوع «مسجد و خانواده» از منظر جامعه شناسی و با استفاده از آیات و روایات معصومین علیهم السلام بررسی می کنیم و آن را در بخش های ذیل پی می گیریم.

1 . رابطه خانواده با مسجد؛ 2 . تعامل مسجد و خانواده؛ 3 . آثار و فواید حضور خانواده در مسجد؛ 4 . وظایف خانواده در برابر مسجد؛ 5 . استفاده های مفید و مشروع از مسجد؛ 6 . استفاده های ابزاری و ممنوع از مسجد.

امید است که این گونه نوشته ها و تلاش ها تأثیر به سزایی در اقبال، و رویکرد خانواده ها، به ویژه جوانان و نوجوانان میهن عزیز ما و سراسر جوامع اسلامی به مسجد، این پایگاه سترگ و بزرگ الهی در بر داشته باشد و آنان را از راه های انحرافی و فسادانگیز رهایی بخشد و رضایت خداوند سبحان و خرسندی صاحب الامر، حضرت حجة بن الحسن(عج) را در پی داشته باشد.

ص: 104

در قرآن کریم آمده است:

«واقیموا وجوهکم عند کل مسجد وادعوه مخلصین له الدین».(1) «توجه شما در هر مسجدی به او باشد و او را بخوانید، در حالی که دین (خود) را برای او خالص می گردانید».

این توصیه الهی بیان گر این معناست که انسان همیشه باید به خدا توجه داشته باشد و از روی اخلاص و نیت پاک، او را بخواند و برای این امر در عبادتگاه و به ویژه در مسجد، تأکید بیشتری شده است و این امر نشان دهنده لزوم حضور شایسته و بایسته مسلمانان در مساجد است.

پیامبر اکرم نیز در روایتی فرمود:

«من کان القرآن دربته و المسجد بیته، بَنی اللّه تعالی له بیتا فی الجنة و درجة دون الدرجة الوسطی».(2) «هر کس که قرآن همدم او و مسجد خانه وی باشد، خداوند متعال خانه ای در بهشت برای او بنا و درجه ای پایین تر از درجه وسطی به وی عطا می کند».

پیامبر خدا در حدیثی فرمود:

«الجلوس فی المسجد لانتظار الصلاة، عباده مالم یحدث».

قیل: یا رسول اللّه و ما یحدث؟ قال صلی الله علیه و آله:

«الاغتیاب».(1) «نشستن در مسجد به انتظار نماز، عبادت است مادامی که حدثی از او سر نزند».

پرسیده شد: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله به چه چیزی محدث می شود؟ فرمود:

«به غیبت کردن».

آری، غیبت از دیگران و سخن گفتن از کسی که در جمع آنان نیست و پرداختن به شایعات و پر و بال دادن به آن ها و یا فرو رفتن در امور دنیوی و فارغ شدن از عبادت و پرستش الهی، منافات با روح عبادت و طاعت الهی دارد و انسان را به مقصود و مقصد نمی رساند.

در روایات اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام آمده است:

«یأتی فی آخرالزمان اناس یأتون المساجد، فیقعدون فیها حلقا، ذکرهم الدنیا و حب الدنیا، لاتجالسوهم، فلیس للّه فیهم حاجه».(2) «در روزگار آخرالزمان، مردمی وارد مسجد می شوند و حلقه ای برای خویش تشکیل می دهند و درباره دنیا و دوستی (مظاهر) دنیا به گفت وگو می پردازند (و از عبادت و نیایش غافل می مانند)، با چنین کسانی هم نشینی نکنید. زیرا خدا را (رغبت) و حاجتی به آنان نیست».

2 . 2) رابطه معنوی و باطنی: رابطه خانواده با مسجد باید مفید و ثمر بخش باشد و این رابطه، در صورتی برقرار می گردد که انسان با همه وجود خود در مسجد حضور پیدا کند و روح و روان خویش را با عطر معنویت و عبادت مسجد، معطر گرداند و علاوه بر حضور فیزیکی

ص: 107

و جسمی، حضور معنوی و باطنی داشته باشد و اندیشه و توجهات او تنها به خدا و خداشناسی و خداستایی مشغول باشد و خود را از هر فکر و خیال دنیوی برهاند.

امام زین العابدین علیه السلام درباره حضور معنوی در مسجد فرمود:

«والمساجد بیوت اللّه ، فمن سعی الیها فقد سعی الی اللّه و قصد الیه والمصلی مادام فی صلاته فهو واقف بین یدی اللّه عزّوجلّ».(1) «مساجد، خانه های خداست. پس هرکسی که به سوی آن ها بشتابد، به سوی خدا شتافته و او را قصد کرده است و شخص نمازگزار، مادامی که در حال نماز است، در نزد پروردگار متعال قرار گرفته است».

می توان از این حدیث شریف، چنین به دست آورد: انسانی که در مسجد، در حال نماز است و همه توجهات او تنها به سوی خداست و او را از روی اخلاص و ایمان، عبادت و پرستش می کند، چنین کسی توفیق لقای الهی یافته و به مقام بس والا و بزرگی نایل شده است.

بدین لحاظ، خانواده هایی که توانایی مالی ساختن مسجد و یا فرصت و قدرت اداره کردن آن را ندارند، ولی زمینی دارند که برای ساخت مسجد کفایت می کند، می توانند آن قطعه زمین را برای احداث مسجد وقف کنند، تا زمینه ای برای دیگر مسلمانان فراهم گردد و آنان برای ساختن آن اقدام کنند.

وقف که معنی و مفهوم آن عبارت است از متوقف ساختن مالکیت خصوصی و شخصی و اقدام به عمومی کردن منافع آن در راه خدا برای استفاده دائمی مردم، دارای احکام فقهی و شرعی ویژه ای است که در کتب فقهی علما و رساله های عملیه مراجع تقلید بیان شده است و درباره آن، سفارش و توصیه های فراوانی شده است. از جمله این که در خبر صحیح از امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده است:

«لیس یتبع الرجل بعد موته من الاجر الا ثلاث خصال:

صدقه اجراها فی حیاته فهی تجری بعد موته و سنه هدی سنها فهی یعمل بها بعد موته و ولد صالح یدعوا له».(1) «انسانی که از دنیا می رود، دستش از تحصیل اجر و پاداش (کارهای دنیا) کوتاه می گردد مگر کسی که سه چیز از او به یادگار مانده باشد:

1 . کار خیری که در حیاتش آن را بنیان نهاده باشد و پس از وفات او به همان حال باقی بماند.

2 . سنت و شیوه هدایت گری که در حیاتش نهاده باشد و پس از وفات وی نیز به آن عمل گردد.

3 . فرزند صالح و شایسته ای از خود به جا گذاشته باشد که پس از وفات برای او دعا و طلب مغفرت نماید».

بی تردید آگاهی خانواده ها از این گونه احادیث، موجب رغبت بیشتر آنان به وقف کردن زمین های ملکی برای احداث مسجد می گردد. به ویژه اگر بدانند که در نزد خداوند متعال از چه جایگاه و منزلتی برخوردار می گردند.

ص: 109

امام جعفرصادق علیه السلام در روایتی فرمود:

«ما من مسجد بنی، الا علی قبر نبی أو وصی نبی قتل، فاصاب تلک البقعة رشة من دمة، فاحب اللّه ان یذکر فیها».(1) «هیچ مسجدی بنا نمی گردد، مگر این که بر روی قبر پیامبر یا وصی پیامبری که به شهادت رسیده باشد قرار گیرد. پس به این مکان، قطره ای از خون وی اصابت کرده است و خداوند سبحان دوست دارد که در این مکان، ذکر و نیایش وی انجام گیرد.» بنابراین، می توان به وضوح ملاحظه کرد که پدیده وقف، چه جایگاه مهمی در احداث مساجد دارد و خانواده های متدین و مؤمن چه نقش آفرینی هایی می توانند در این راه داشته باشند.

2 . ساخت و ساز مسجد: خانواده های مسلمان و متدین در ساخت و مرمّت مسجد، نقشی مهم برعهده دارند. آن ها با اختصاص بخش هایی از مایحتاج زندگی خویش برای ساخت و یا مرمّت مسجد، در این امر خداپسندانه سهیم می گردند و از این راه، ایمان و هدایت خویش را به منصه ظهور می رسانند.

خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید:

« ما کان للمشرکین ان یعمروا مساجد اللّه شاهدین علی انفسهم بالکفر».(2) «مشرکان را لیاقت آن نباشد که مساجد خدا را آباد کنند، همان هایی که به کفر خود گواهی دهند».

این آیه نشان می دهد که مرمت مساجد و یا ساخت و ساز آن، توفیقی است از جانب خدا که نصیب کافران و مشرکان و بی دینان نمی شود، بل این توفیق الهی تنها سزاوار مؤمنان و خانواده های متدین و خداجوست که به جز خدا، به چیزی دیگر نمی اندیشند.

ص: 110

خداوند سبحان در دنباله همان آیه می فرماید:

«انما یعمر مساجد اللّه من آمن باللّه و الیوم الآخر واقام الصلاة و آتی الزکاة و لم یخش الا اللّه ، فعسی اولئک ان یکونوا من المهتدین».(1) «همانا آنانی که ایمان به خدا و آخرت دارند و نماز بر پا می دارند و زکات می پردازند و به غیر از خدا از کسی نمی ترسند، مساجد خدا را آباد می کنند.

پس امید است این گروه از مؤمنان، جزو هدایت شدگان قرار گیرند».

پیامبر گرامی اسلام، حضرت محمد صلی الله علیه و آله نیز درباره فضیلت ساخت مسجد فرمود:

«من بنی مسجدا فی الدنیا أعطاه اللّه بکل شبر منه [بکل ذراع منه] مسیرة اربعین الف عام مدینة من ذهب و فضة و در ویاقوت و زمرد و زبرجد و لؤلؤ».(2) «هر کسی در دنیا مسجدی بنا نماید، خداوند متعال به مقدار هر وجب آن] و به نقلی فرمود: به مقدار هر ذراع آن] به اندازه پیمودن چهل هزار سال، شهری به وی عطا می کند که همه آن از طلا، نقره، مروارید، یاقوت، زمرد، زبرجد و لؤلؤ باشد».

آن حضرت در روایت دیگر فرمود:

«من ابتنی للّه مسجداً و لو مثل مفحص قطاة، بنی اللّه له بیتا فی الجنة».(3) «کسی که برای خداوندمسجدی بسازد،اگرچه به مانند آشیانه پرنده ای باشد، خداوند متعال خانه ای برای او در بهشت بنا خواهد نمود».

ص: 111

در باره ساخت مسجد و یا مرمت و بازسازی آن، آیات و روایات فراوانی وجود دارد، که همه آن ها مسلمانان متعهد و خانواده های دین مدار را تشویق و توصیه به این امر خداپسندانه می نمایند و با ایجاد اراده و عزم جدی در وجدان مسلمانان، آنان را در همه شهرها و روستاها وادار به ساخت چنین پایگاه و مکانی مقدس می نمایند و از این راه جلوه ای زیبا و بی بدیل از یکتاپرستی و خداگرایی در جوامع بشری به وجود می آورند.

اما در این زمینه، توجه به این نکته برای سازندگان مساجد ضروری است که مسجد را باید طوری ساخت که از لحاظ مهندسی از استحکام و مقاومت در برابر بلایای طبیعی برخوردار و از نظر فضا، از هوا و نور کافی بهره مند و دارای امکانات فرهنگی و تسهیلات روز باشد و در محدوده طرح های شهرداری و زیباسازی شهری قرار نگیرد و از جنبه معماری نیز معیارهای اسلامی و ذوق و هنر دینی در آن محسوس و روبه قبله و دقیقا به سمت آن (خدا) باشد.

3 . اداره مسجد و تصدی امور آن: علاوه بر ساخت و ساز مسجد جدید و مرمت مسجدهای قدیمی و فرسوده، نقش خانواده ها در اداره مسجد و تصدی امور آن نیز می تواند بسیار برجسته و چشمگیر باشد، زیرا مسجد به خودی خود نمی تواند در اصلاح اخلاق و بازسازی روحی و روانی انسان تأثیرگذار باشد بل این متولیان و متصدیان امور آن هستند که از طریق مسجد و با بهره مندی از فضای مقدس و ملکوتی آن، نقش مسجد را در جامعه برجسته و فایده مند می نمایند.

متصدیان مساجد برای شادابی و طراوت این مکان مقدس و جذابیت آن برای اقشار گوناگون مردم، به ویژه جوانان، وظایف ذیل را برعهده دارند:

1 . 3) نظافت و پاکیزگی مسجد: مسجد نیز به مانند سایر بناها و ساختمان ها، نیاز به مراقبت و نظافت دارد. چون رفت و آمد مردم در آن همیشگی و نامحدود است، باید نظافت و پاکیزگی آن نیز همیشگی و دایمی باشد و متصدیان امر آن، از ادای چنین وظیفه مهمی احساس خستگی نکنند و خود را کنار نکشند، به ویژه در اوقاتی که حضور مردم در آن بیشتر و چشمگیرتر است مانند روزهای جمعه و هنگام برپایی نماز جمعه و یا عیدها و هنگام برگزاری جشن های دینی و مذهبی و یا مراسم عزاداری و سوگواری و یا برای جلسات وعظ و خطابه.

ص: 112

در حدیثی از رسول اکرم صلی الله علیه و آله آمده است:

صلی الله علیه و سلممن کنس المسجد یوم الخمیس و لیلة الجمعة، فاخرج منه من التراب مایذر فی العین، غفر اللّه تعالی له».(1) «کسی که در روز پنج شنبه و شب جمعه، مسجد را نظیف و خاک و خاکروبه ای را که به چشم می آید بیرون بریزد، خداوند سبحان گناهانش را می آمرزد».

خانواده های متدین و محترم باید توجه داشته باشند که فضای بیرونی، حیاط و دیوارهای مسجد، فضای درونی، درها و پنجره ها، پرده ها، فرش ها، سجاده ها و هر چیزی که در مسجد استفاده می شود، باید از آن ها مراقبت به عمل آید و در صورتی که نیاز به نظافت دارند، اقدام به نظافت و پاکیزه کردن آن نمایند.

2 . 3) روشن نگه داشتن مسجد: مسجد باید همیشه برای عبادت کنندگان مهیا و درهای آن باز و چراغ هایش روشن باشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در این باره فرمود:

«من أسرج فی مسجد من مساجد اللّه سراجا لم تزل الملائکة و حملة العرش یستغفرون له مادام فی ذلک المسجد ضوء من ذلک السراج».(2) «کسی که در مسجدی از مسجدهای خدا چراغی بیفروزاند، مادامی که مسجد از نور آن روشن است فرشتگان و حاملان عرش پیوسته برای او طلب مغفرت می کنند».

بی تردید مقصود رسول خدا صلی الله علیه و آله در روشن کردن مسجد، برپا داشتن آن برای عبادت است، که در آن عصر نمونه برجسته آن روشن نگه داشتن مسجد بود. ولی امروز، نیازهای دیگری نیز به آن افزوده می شود، مانند وسایل سرمازا و گرمازا، تلفن، آب، کتابخانه، و حتی رایانه و خطوط اینترنتی. متصدیان مساجد باید به این گونه قضایا نیز توجه کافی داشته باشند.

ص: 113

3 . 3) جلوگیری از حضور برخی اقشار: مسجد خانه دوم همه مسلمانان و مؤمنان است و ورود همگان در آن آزاد و بلامانع است، ولیکن در ورود برخی از اقشار، از جمله مجانین و دیوانگان و همچنین کودکان خردسال و غیر ممیز که نمی توانند نظافت و حرمت مسجد را نگه دارند، باید تأمل گردد.

در روایتی از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آلهآمده است:

«جنبوا مساجدکم صبیانکم و مجانینکم».(1) «مساجد خود را از دسترس کودکان خردسال و دیوانه هایتان دور نگه دارید».

هم چنین مردان و زنانی که نیاز به غسل جنابت دارند و یا خانم هایی که در ایام عادت ماهانه به سر می برند، حضورشان در مسجد جایز نیست. مگر این که از دری وارد و بی درنگ از در دیگر خارج شوند.(2)

برساند. نقش مسجد در این امر مهم بسیار کارساز و برجسته است و در حقیقت، خانواده ها مدیون مساجدند زیرا دین و مذهب خود را در مساجد می شناسند و در این اماکن مقدس با پروردگار خویش راز و نیاز و روح و روان خویش را از آلودگی ها تصفیه و تزکیه می نمایند و با استغفار و توبه راه تقرب الی اللّه را می پیمایند.

2 . ایمنی از بلاها و گرفتاری ها: نظر به این که خانواده، در ساخت و ساز مسجد، نهایت دقت را به عمل می آورند و استحکام آن را مد نظر قرار می دهند و بنایی محکم تر و مستحکم تر از بناهای دیگر خویش می سازند، معمولاً ساختمان های مساجد پناهگاه و مأمن مؤمنان و مسلمانان در ایام سختی ها و گرفتاری ها است. هم چنین از لحاظ اجتماعی هرگاه مسلمانان با فشارهای حکومت یا با مخالفان عقیدتی و یا افراد ناباب روبه رو می شوند، مساجد را بهترین پناهگاه و آسایشگاه خویش می یابند.

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در حدیثی فرمود:

«اذا انزلت العاهات و الآفات، عوفی اهل المسجد».(1) «هرگاه بلاها و گرفتاری ها نازل شوند، اهل مسجد در عافیت و امنیت خواهند ماند».

نمونه عینی مصداق این حدیث شریف را در زمان خودمان (یعنی در اواخر سال 1383) در «سونامی» جنوب شرق آسیا، به ویژه در کشور مسلمان نشین اندونزی ملاحظه کردیم.

از طریق رسانه های جمعی دیدیم و شنیدیم که بر اثر زلزله شدید و طوفان سهمگین دریا، بسیاری از شهرها و روستاها با خاک یکسان شد و بیش از دویست هزار تن کشته و بیش از آن زخمی شدند و میلیون ها تن خسارت دیدند و بلازده شدند، اما با شگفتی تمام، همگان دیدند که تنها ساختمان هایی که باقی ماندند و در این حادثه عظیم صدمه ندیدند و هم چنان سرپا بودند و پناهگاه سیل زدگان و آوارگان قرار گرفتند، همین مساجد بودند.

3 . کسب رضایت پروردگار: حضور خانواده ها در مسجد، موجب رضایت پروردگار سبحان از آنان می گردد و بردرجه قرب ایشان می افزاید.

ص: 115

امیرمؤمنان، امام علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود:

«الجلسة فی الجامع خیر من الجلسة فی الجنة، لان الجنة فیها رضی نفسی، و الجامع فیه رضی ربی».(1) «نشستن در مسجد برای من بهتر از نشستن در بهشت است.

زیرا نشستن در بهشت مایه خشنودی نفس انسان است ولی نشستن در مسجد، موجب خرسندی خدای سبحان است».

4 . گشایش امور: با حضور انسان در مسجد و راز و نیاز با پروردگار متعال و دل سپردن به وی از روی اخلاص و نیت پاک، بسیاری از معضلات و مشکلات وی، راه حل پیدا می کند و اندکی بعد، خود به خود همه مشکلات و گرفتاری ها رفع می گردد و گشایش و راحتی در امور پدید می آید.

امام جعفر صادق علیه السلامدر این باره فرمود:

«من مشی الی المسجد، لم یضع رجلا علی رطب و لا یابس الا سبحت له الارض الی الارضین السابعة».(2) «هر کس به سوی مسجدی حرکت کند، بر هیچ تر و خشکی گام نمی نهد، مگر این که از این زمین تا زمین هفتم، راه ها بر روی او گشوده گردد».

5 . افزایش حسنات و کاهش سیئات: رفتن به مسجد و بهره مندی از فضای عبادی و عرفانی آن، موجب افزایش حسنات و پاداش اخروی و کاهش سیئات و یا محو کلی آن می گردد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

«من مشی الی المسجد من مساجد اللّه ، فله بکل خطوة خطاها حتی یرجع الی منزله عشر حسنات و محی عنه عشر سیئات و رفع له عشر درجات».(3)

ص: 116

«هر کس به جانب مسجدی از مسجدهای خدا برود، برای هرگامی که بر می دارد تا آن هنگامی که به خانه اش برگردد، ده حسنه برای او ثبت و ده سیئه و گناه از او محو و ده درجه بر جایگاه وی نزد خداوند افزوده می شود».

6 . رسیدن به فواید هشتگانه: اصبغ بن نباته، که از یاران و اصحاب نزدیک امیرمؤمنان علیه السلام بود، از آن حضرت روایت کرد:

«هر که در مسجدی رفت و آمد داشته باشد، به یکی از این فواید هشتگانه نایل خواهد شد:

1 . برادر دینی که او را در راه کسب رضای خداوند یاری کند.

2 . دانشی که راه گشا باشد.

3 . نشانه و آیه ای که استوار باشد.

4 . شنیدن سخنی که او را به راه راست هدایت گر باشد.

5 . شنیدن کلامی که او را از تباهی و فساد باز دارد.

6 . دستیابی به سنت و شیوه ای که پیروی شده باشد.

7 . رسیدن به رحمتی که منتظر آن بوده است.

8 . گناهی را از روی خوف و خشیت الهی و یا از روی شرم و حیا ترک کند».(1) 7 . آگاهی از احوال یکدیگر: از جمله مشکلات مهم جامعه اسلامی، بی خبری و ناآگاهی مسلمانان از وضعیت و گرفتاری های دیگران است که از این راه، صدمات و خسارات های فراوانی به آنان وارد می گردد. آنانی که از قدرت و یا ثروت سهمی دارند و به اصطلاح گلیم خویش را از آب بیرون می کشند، تنها به خود و خانواده خویش می پردازند و همه راحتی

ص: 117

و آسایش را برای خود طلب می نمایند. بدون اینکه دیگر مؤمنان و مسلمانان را در نظر داشته و در فکر و اندیشه برطرف کردن مشکلات و گرفتاری های آنان باشند.

پیامبر عظیم الشأن اسلام صلی الله علیه و آله این مسئله را آن قدر مهم و خطیر دانست و به مسلمانان درخصوص آن هشدار داد که گویا مسلمانی را به آن منوط و مشروط نمود.

آن حضرت در حدیثی فرمود:

«من اصبح و لایهتم بامور المسلمین فلیس بمسلم».(1) هم چنین در جای دیگر فرمود:

«من سمع رجلا ینادی یا للمسلمین فلم یجبه فلیس بمسلم».(2) به هر روی، حضور خانواده ها در مساجد و ملاقات با یکدیگر، در این مکان مقدس، می تواند این نقیصه را برطرف کند و آنان را از وضعیت یکدیگر آگاه و زمینه اقدام عملی افراد صاحب ثروت و یا صاحب قدرت، برای رفع گرفتاری های بیچارگان و مستمندان را فراهم کند.

«ثلاثة یشکون الی اللّه عزوجل: مسجد خراب لایصلی فیه اهله و عالم بین جهال و مصحف معلق قد و قع علیه الغبار لایقرأ احد».(1) «سه چیز در نزد پروردگار متعال [در روز قیامت]شکایت می کنند:

1 . مسجدی که خراب شده باشد و مردم در ان نماز نخوانند.

2 . عالم و دانشمندی که در میان جاهلان و نادانان قرار گرفته باشد.

3 . قرآنی که معطل مانده و گرد و غبار بر آن نشسته باشد و کسی آن را تلاوت نکند».

در این حدیث شریف، از استقبال نکردن مسلمانان به حضور در مسجد و نخواندن نماز و به جا نیاوردن سایر عبادات در آن و در حقیقت به ادا نکردن حق آن، اعتراض شده است. ولی باید توجه داشت که در میان مسلمانان گاهی مساجدی مجلل و با شکوه ساخته می شود اما استفاده بهینه عبادی از آن به عمل نمی آید. این گونه مساجد که در مناطق ثروتمندنشین بیشتر به چشم می خورد، از نظر آبادی و عمران، خراب نیستند و حتی حضور مردم در آن چشم گیر است ولیکن از لحاظ معنوی، بی پایه و خراب اند.

امام علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود:

«یأتی علی الناس زمان لایبقی فیهم من القرآن الا رسمه و من الاسلام الا اسمه و مساجدهم یومئذ عامرة من البناء، خراب من الهدی، سکانها وعمارها شر اهل الارض».(2) «روزگاری بر مردم خواهد آمد که از قرآن جز نشانی و از اسلام جز نامی باقی نخواهد ماند. مسجدهای آنان در آن روزگار از نظر ساختمان آباد، اما از نظر هدایت ویران است. مسجدنشینان و سازندگان آن بناهای شکوهمند، بدترین مردم زمین اند».

ص: 119

با این بیان روشن می شود که ادای حق مسجد، به این است که مسلمانان با صفای قلب و مهربانی با یکدیگر و با اجتناب از هرگونه حقد و کینه توزی و دشمنی علیه سایر مؤمنان و مسلمانان، تنها برای رضای خداوند متعال و عبادت و پرستش وی در مساجد حضور چشم گیر داشته باشند و با نفس های گرم و معنوی خویش به آن شادابی بخشند.

2 . پرهیز از امور غیرعبادی: مسجد، برای عبادت و بندگی خداوند سبحان است. اگر سخنرانی های مذهبی، مراسم دعا و مرثیه خوانی، قضاوت و داوری و چیزهایی از این قبیل در آن انجام گرفته و یا می گیرد، باید همه آن ها در راستای عبادت و دعوت به معنویت باشد. اما پرداختن به امور دنیوی و کارهایی که با روح عبادت و معنویت منافات داشته باشد، در درون مسجد ممنوع و غیر مجاز است. در منابع روایی آمده است:

«یأتی فی آخرالزمان اُناس یأتون المساجد فیقعدون فیها حلقا، ذکرهم الدنیا و حب الدنیا، لاتجالسوهم. فلیس للّه فیهم حاجة».(1) «از اهل بیت عصمت علیهم السلام وارد شده است: در دوره آخرالزمان، مردمی پیدا می شوند که در مساجد حضور پیدا می کنند و حلقه ای در آن تشکیل می دهندکه گفت وگوی آنان دنیوی و دوستی دنیاست. [شما ]با آنان هم نشینی نکنید، زیرا خدا را (به آنان رغبت و) به آنان حاجت نیست».

هم چنین مسجد را نباید به محلی برای خرید و فروش کالا و یا محلی برای انعقاد پیمان های تجاری و بازرگانی و یا نوشتن قولنامه ها و چیزهایی از این دست، تبدیل کرد.

امام جعفر صادق علیه السلامدراین باره فرمود:

«جنّبوا مساجدکم البیع و الشراء».(2) «مساجد خود را از خرید و فروش (کالا و اجناس) دور نگه دارید».

3 . آراستگی ظاهر و جسمی: علاوه برآمادگی روحی و معنوی، از لحاظ ظاهری و جسمی نیز باید هنگام رفتن به مسجد مرتب و پاکیزه و آراسته بود.

ص: 120

امام جعفر صادق علیه السلام در روایتی فرمود:

«در شبی سرد، خدمتکار امام زین العابدین علیه السلام به نزدش رسید و دید آن حضرت بهترین لباس ها و عمامه ها را پوشیده و خود را به عطرهای خوش بو، معطر کرده و از هر جهت خود را آماده و مهیا نموده است».

از وی پرسید: فدایت شوم، در این وقت شب با این هیأت و شکوه، به کجا تشریف می برید؟ فرمود:

«الی مسجد جدی رسول اللّه صلی الله علیه و آله، اخطب الحور العین الی اللّه عزوجل».(1) «قصد مسجد جدم رسول اللّه صلی الله علیه و آله نمودم، تا حورالعین را از خدا خواستگاری کنم».

بنابراین، پوشیدن لباس نظیف و تمیز، خوش بو کردن لباس و بدن و اصلاح سر و صورت از جمله وظایف خانواده ها هنگام رفتن به مسجد است.

هم چنین باید از چیزهایی که کراهت و نفرت دیگرن را در پی دارد، مانند خوردنی هایی که بوی بد تولید می کنند و یا استعمال دخانیات مانند سیگار و یا پوشیدن لباس های زننده وامثال آن، پرهیز کرد. محمد بن مسلم گفت: ازامام باقر علیه السلام پرسیدم که خوردن سیر چه حکمی دارد؟ فرمود:

«همانا پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به لحاظ بوی آن، از خوردن این خوراکی ناخوشایندنهی می نمود. پس (بعد از خوردن آن) به مساجد ما نزدیک نشوید. اما اگر کسی آن را تناول کند و وارد مسجد نشود، اشکالی ندارد».(2) 4 . برطرف کردن آلودگی ها:خانواده ها باید توجه داشته باشند که در و دیوار و فرش ها و فضای درونی و بیرونی مسجد به هیچ وجهی به ناپاکی و نجاست آلوده نگردد و اگر چنین اتفاقی به وقوع پیوندد و جایی از مسجد و یا چیزی از آن آلوده گردد، بی درنگ باید رفع آلودگی شود.

ص: 121

پیامبر صلی الله علیه و آلهدر حدیثی فرمود:

«جنبوا مساجدکم النجاسة».(1) «ناپاکی ها و نجاست ها را از مسجدهای خود دور کنید».

ابی بن کعب روایت کرد: پیامبر بر دیوار مسجد ،آب دهانی دید که بر آن چسبیده بود، آن حضرت با پارچه ای آن را پاک و تمیز کرد و آن پارچه را به بیرون انداخت و جای آن قسمت را با عطر (و یا زعفران و یا ورس [بوته ای شبیه زعفران]) خوش بو نمود.(2) به هر روی چه چیزهایی که مسجد را به نجاست آلوده می کنند و چه چیزهایی که مسجد را نجس نمی کنند ولی طبع از آنها اکراه داشته و ناخوش آیند باشند، باید از مسجد پاک گردد.

5 . آرامش صوتی: مسجد، جای عبادت و تفکر و اندیشیدن درباره خود و خداوند است. لذا باید از آرامش خاصی بهره مند باشد. از این رو مؤمنانی که وارد مسجد می شوند، لازم است در خواندن نماز، قرآن و دعا و مناجات، صدای خویش را بلند نکنند و اعمال خود را در حدی که مزاحمتی برای دیگران نداشته باشد، به طور آهسته انجام دهند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در وصایای خود به ابوذر غفاری فرمود:

«یا اباذر، من أجاب داعی اللّه و احسن عمارة مساجد اللّه ، کان ثوابه من اللّه الجنّة».

فقلتُ: کیف یعمر مساجد اللّه ؟ قال صلی الله علیه و آله:

«لاترفع فیها الاصوات ولایخاض فیها بالباطل».(3) «ای ابوذر، کسی که دعوت خدا را اجابت نماید و در ساخت مساجد خدا، خوب عمل کند، پاداش او از جانب پروردگار متعال، بهشت است».

ابوذر پرسید: چگونه می توان مساجد خدا را آباد ساخت؟

ص: 122

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

«(خوب ساختن مساجد خدا به این است که) در مساجد، صداها بلند نشود و در آن ها (با گفت و گوهای بی حاصل) در باطل فرو نروند».

البته باید توجه داشت که منظور از آلودگی صوتی در مساجد، گفت وگوهای بی حاصل و یا بحث ها و مجادله های باطل است که با روح عبادت، تفکر و اندیشیدن درباره خدا و قیامت، منافات دارد و مزاحمتی برای عبادتگران به وجود می آورد. اما مباحثه های علمی و مذهبی، سخنرانی ها و خطابه های اخلاقی و برگزاری مراسم عمومی که هرماه با صدا و حتی صدای بلند باشد و منفعت آن به عموم عبادت کنندگان برسد، منعی در انجام دادن آن ها نیست. زیرا این گونه اعمال در راستای تبلیغ دین و معنویت است و اجر و پاداش اخروی نیز دارد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، امامان معصوم علیهم السلام، و اسلاف صالح ما شیعیان از این شیوه تبلیغ بسیار استفاده و مردم را ارشاد و به صراط مستقیم هدایت می کردند.

بسیاری در دین مقدس اسلام در برپایی نماز جماعت و حضور مؤمنان در آن شده است. مسلما برپایی نماز جماعت، در مسجد و حضور در آن، ثواب و پاداش بیشتری خواهد داشت لذا خانواده های متدین تلاش کنند نمازهای یومیه خود را در مساجد به جماعت برگزار کنند و از نماز خواندن به صورت فرادا خودداری نمایند.

3 . طلب حاجت: امام صادق علیه السلام فرمود: پدرم امام باقر علیه السلام هرگاه می خواست حاجتی را از خداوند متعال درخواست نماید. به هنگام ظهر، مقداری صدقه می داد و سپس خود را خوش بو می نمود و عازم مسجد می گردید و در آن جا هر چه می خواست از خداوند متعال درخواست می نمود.(1) 4 . ذکر خدا: تسبیح و ذکر خداوند سبحان، از جمله اعمالی است که درخصوص انجام دادن آن در مساجد سفارش شده است.

امام صادق علیه السلام فرمود: مردی به محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید و عرض کرد: من خیر اهل المسجد؟ چه کسی از اهل مسجد، بهتر از دیگران است؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

«اکثرهم للّه ذکرا».(2) 5 . وعظ و خطابه: برگزاری مراسم سخنرانی مذهبی و دینی در راستای ارشاد مسلمانان و آشنایی با احکام دین اسلام و مکتب حیات بخش اهل بیت علیهم السلام، از فیوضات گران سنگ مساجد برای خانواده ها به شمار می آید و لازم است در اجرای آن ها دقت کافی و به نحو مطلوب استفاده شود. در این راستا مبلغان دینی و روحانیان معظم می توانند بیشترین بهره برداری معنوی را از این فرصت ها بکنند.

6 . تلاوت قرآن کریم: تلاوت قرآن کریم، در هر جایی ممکن و مفید است، ولی بهترین و مقدس ترین جای آن، مسجد است که خانواده های متدین از این فضای منوّر و روحانی، استفاده کامل و قرآن را به صورت فردی و یا به صورت جمعی تلاوت و در معانی آن تدبر

ص: 124

می کنند. استادان قرائت قرآن نیز تلاش کنند، در آموزش روخوانی و قرائت آن، خانواده ها به ویژه نوجوانان و جوانان را یاری دهند و قلوب پاکشان را با کلام خدا آشنا کنند. هم چنین روحانیان معظم و مفسران قرآن کریم برای توضیح و تفسیر آیات، از مساجد و فضای روحانی و عرفانی آن استفاده کنند.

7 . اعتکاف در مساجد: یکی از سنت های رسول خدا صلی الله علیه و آله در میان مسلمانان، اعتکاف آن حضرت در مسجد است. اعتکاف، از جمله اعمال عبادی است که با حضور در مسجد و باقی ماندن در آن به مدت سه شبانه روز و گرفتن روزه در هر سه روز و خارج نشدن از مسجد مگر در مواقع ضروری محقق می شود.

انسان معتکف در این مدت فرصتی به دست می آورد تا با تفکر و تدبر در رفتار و کردار خویش، درصدد ترمیم نارسایی های اخلاقی و کرداری خویش برآید و با عبادت و راز و نیاز، روح و روان خود را صفا بخشد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در ماه مبارک رمضان، به ویژه در دهه سوم آن، در مسجد معتکف می شد.(1) و این سنت در میان امامام معصوم علیهم السلام و مسلمانان نیز تداوم یافت و هم اکنون در ایران اسلامی و برخی از مناطق شیعه نشین جهان، در روزهای سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم رجب هر سال، متدینان و عبادت پیشه گان به مساجد می روند و به مدت سه شبانه روز معتکف می شوند. شایان توجه است که حضور جوانان، به ویژه دختران و پسران دانشجو در این مراسم عبادی چشم گیر است.

به این مکان مقدس، ممکن است عده ای بخواهند از آن و از فضای معنوی آن در راستای اهداف شخصی، حزبی و جناحی خود بهره برداری کنند و خانواده های متدین را به ضلالت و انحراف بکشانند، یا این که وارد مساجد شوند و پس از دیدن آداب و رسوم مسلمانان، آنان را به سخریه و استهزا بگیرند. متولیان امور مساجد و عموم مسلمانان و نمازگزاران باید جلو چنین استفاده های نامشروع را بگیرند و محلی برای اظهار وجود بدخواهان و مخالفان باقی نگذارند و مسجد مقدس را تبدیل به مسجدی هم چون مسجد ضرار ننمایند.

نمونه های فراوانی داریم که رسول خدا صلی الله علیه و آله و یا ائمه اطهار علیهم السلام با این گونه افراد که قصد سوء استفاده های مذهبی و سیاسی داشتند، برخوردار می کردند و عکس العمل های لازم را نشان می دادند.(1) 2 . انجام دادن کارهای صنفی و صنعتی در مساجد: در مساجد نباید کارهای صنفی و صنعتی و امثال آن انجام داد، زیرا از این گونه اعمال در مسجد نهی شده است.

در روایات آمده است که پیامبر صلی الله علیه و آله از آماده کردن شمشیر و تیز کردن آن در مسجد جلوگیری می نمود و می فرمود:

«انما بنی لغیر ذلک».(2) «مسجد برای کارهای دیگری بنا شده است».

3 . وجود تصاویر و نقش و نگار در مسجد: کارهای هنری و زیباسازی مساجد، منافاتی با روح معنوی و عرفانی آن ندارد، لیکن از حک کردن نقش و نگار جانداران بر در و دیوار مسجدها و کشیدن عکس انسان و حیوان، هم چنین قرار دادن تصاویر، در مقابل نمازگزاران، باید پرهیز کرد. در حقیقت نباید مساجد را به موزه ای از تصاویر و عکس های گوناگون تبدیل کرد زیرا امکان دارد نظر نمازگزاران و عبادت کنندگان به آن ها جلب شود و از توجه آنان به اعمال عبادی کاسته شود.

ص: 126

عمرو بن جمیع گفت: از امام جعفر صادق علیه السلام درباره مساجدی که دارای تصاویر هستند، پرسیدم، آن حضرت فرمود:

«اکره ذلک، ولکن لایضرکم ذلک الیوم، ولو قد قام العدل لرأیتم کیف یصنع فی ذلک».(1) «چنین چیزی کراهت دارد، ولیکن امروزه ضرری به شما نمی رساند.

اگر امام عادل قیام کند، هر آینه می بینید که با این تصاویر چه خواهد کرد».

4 . انداختن سنگ و زباله در مسجد: بی احترامی به مساجد با انداختن و یا ریختن سنگ و کلوخ و یا گذاشتن زباله و آشغال در آن ها، هم چنین گذاشتن وسایل شخصی و خانوادگی مانند آلات و ابزار کشاورزی، دامداری و ماشین های سواری و امثال ذلک، در شأن و خانواده های محترم و معتقد نیست. ولیکن مع الاسف مشاهده می شود که در برخی از مساجد چنین بی احترامی هایی انجام می شود. به ویژه در مسجدهایی که نمازگزاران کمی دارد و هم چنین مساجدی که تنها در ماه مبارک رمضان گشوده می شوند و از آن ها تنها در این ماه استفاده می شود و در بقیه ایام، خالی و بدون نمازگزار است.

هم چنین در سطح برخی از روستاها و قریه های دور افتاده چنین رفتار و کردار نکوهیده مشاهده می گردد که این امر گناهی است که عقوبت آن دامن گیر عاملان خواهد شد.

از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت شده است: که آن حضرت، مردی را دید که سنگریزه به داخل مسجد پرتاب می کند. حضرت به وی فرمود:

صلی الله علیه و سلمما زالت تلعن حتی وقعت».(2) «از زمانی که سنگریزه را انداختی تا مادامی که در آن جا باقی است، آن سنگریزه تو را لعنت می کند».

5 . راه قرار دادن مساجد: برخی از افراد، مسجد را برای عبور و مرور خود انتخاب می کنند

ص: 127

و بدون این که نمازی در آن بخوانند، و صرفا برای نزدیک کردن راه خود، از دری وارد و از در دیگر خارج می شوند که این کاری است ناپسند و خانواده های محترم باید به آن توجه داشته باشند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله در حدیثی فرمود:

«لا تجعلوا المساجد طرقاً حتی تصلّوا فیها رکعتین».(1) «مساجد را راه عبور خود قرار ندهید، مگر این که دو رکعت نماز در آن بخوانید».

در پایان، از خداوند متعال مسئلت می کنم که همه اقشار جامعه از جمله خانواده های متدین و مؤمن خصوصا جوانان با مسجد، و فواید و فضایل معنوی آن هرچه بیشتر آشنا شوند و بر تقوا و ایمان آنان افزوده شود، تا با آمادگی همه مسلمانان عالم، زمینه ظهور سرور و مولایمان حضرت حجة بن الحسن العسکری(عج) فراهم گردد.

ص: 128

برهمین اساس و با عنایت به جوان بودن جمعیت کشور ما، آموزش دادن و آگاهی بخشیدن به چند میلیون کودک، نوجوان و جوان این مرز و بوم، از جمله شالوده های اساسی در تحقیق توسعه و پیشرفت همه جانبه کشور سرافراز ایران و گامی در جهت پیشبرد هدف های والای نظام مقدس اسلامی است و کتاب و کتابخوانی در این خصوص، نقشی بسیار مهم و اساسی دارد که باید بیش از پیش، به آن توجه نشود.

متأسفانه، از آن جا که فرهنگ مطالعه و کتابخوانی در جامعه ما، هنوز جایگاه خود را به دست نیاورده و از وضعیتی نامطلوب برخوردار است، لذا باید برای عادت دادن کودکان و نوجوانان و سایر اقشار جامعه به مطالعه و کتابخوانی، چاره ای جدی بیندیشیم.

خداوند متعال می فرماید:

«خداوند کسانی از شما را که ایمان آورده و از دانش بهره گرفته اند، به درجات رفیع می رساند».(1) هم چنین از دیدگاه قرآن کریم، بین کسانی که از علم و دانش برخوردارند و کسانی که از این سرمایه ارزشمند بی بهره اند، تفاوت زیادی وجود دارد:

« هل یستوی الذین یعلمون والذین لایعلمون».(2) «آیا آنان که می دانند، با آنان که نمی دانند؛ برابرند؟».

از پیامبر عظیم الشأن اسلام نیز روایت شده است:

«هر کسی در جست وجوی دنیاست، باید دانش فرا گیرد و هر کس به آخرت دل بسته است، باید از علم بهره گیرد و هر کس دنیا و آخرت (هر دو) را می خواهد، بازهم گریزی از دانش آموزی ندارد».

و در جای دیگری می فرماید:

«اگر روزی بر من بگذرد که در آن روز، به علم و دانش من چیزی افزوده نشود، آن روز، روز مبارکی نیست».

حضرت علی علیه السلام درباره اهمیت فراگیری علم و دانش، فرمایش زیبایی دارند:

«ای مردم! بدانید که کمال دین، به فراگیری دانش و عمل به آن است.

آگاه باشید که دانش آموزی بر شما، از مال اندوزی ضروری تر است؛ چرا که روزی هرکس از جانب خداوند است که در اختیار وی قرار خواهد داد؛ اما علم چنین نیست، بلکه علم در گنجینه ای نزد صاحبان خود نگهداری می شود.

به شما فرمان داده شده است که آن را به دست آورید و فرا گیرید».

امام صادق علیه السلام می فرماید:

«لقمان به فرزند خویش فرمود: پسرم! ساعاتی از شبانه روز را به مطالعه

ص: 132

و تحصیل دانش اختصاص بده؛ زیرا اگر مطالعه را ترک کنی، دانش خود را ضایع خواهی کرد.» امام سجاد علیه السلام می فرمایند:

«اگر مردم می دانستند که تحصیل علم چه فوایدی دارد، در پی آن می رفتند، گرچه با ریختن خون دل و فرو رفتن در اعماق گرداب های پرخطر باشد».

و در همین زمینه امام صادق علیه السلاممی فرمایند:

«دوست دارم با تازیانه بر سر پیروانم بزنم تا ژرف نگر و محقق گردند».

چرا که به گفته امام علی علیه السلام:

«آن که پیوسته از دانش دانشمندان بهره نگیرد، رفته رفته عقلش می میرد».

مقام معظم رهبری هم اشاره ای زیبا به اهمیت کتاب دارند:

«در اهمیت عنصر کتاب برای تکامل جامعه انسانی، همین بس که همه ادیان آسمانی و رجال بزرگ تاریخ بشری، از طریق کتاب جاودانه مانده اند و روابط فرهنگی جامعه بشری نیز از پوشش کتاب و مبادلات فرهنگی تقویت شده است».(1) شادروان دکتر علی شریعتی هم عقیده داشت:

«سخن گفتن درباره کتاب دلیل آوردن برای آفتاب است».

هم چنین می فرمود:

«کتاب، در این چهار دیواری های بسیار استوار و سیاه و نفوذناپذیری که گرفتارش هستیم، روزنه ای به سوی دشت است».

ص: 133

از مجموعه این آیات و روایات و سخنان چنین استفاده می شود که آدمی برای رشد و تعالی، و رسیدن به سعادت و موفقیت، راهی جز فراگیری علم و دانش و بهره گیری از فکر و اندیشه خردمندان ندارد و این کار نیز بدون استفاده از کتاب و مطالعه امکان پذیر نیست.

بنابراین، کودکان ونوجوانان هنگام باز کردن کتاب، در حقیقت درهای سعادت و خوشبختی را به روی خود می گشایند، تا در مسیر ترقی و پیشرفت گام بردارند.

علی رغم تأکید دین مبین اسلام و بزرگان و دانشمندان بر دانش اندوزی، و سابقه درخشانی که در این زمینه داریم، با این حال هم اکنون وضعیت مطلوبی نداریم. آمار و ارقام از پایین بودن میزان مطالعه و کتاب خوانی و کتاب خواهی در کشور ما حکایت دارد، در حالی که نگاهی به گذشته ها نشان می دهد که ایران از جمله مراکز مهم فرهنگ و تمدن جهان بوده است.

«ایران طی قرون نخستین اسلامی بیش از ششصد کتابخانه داشت که آوازه ی برخی از آن ها در سراسر جهان پیچیده بود. همین عامل باعث شد تا بسیاری از دانشمندان از دورترین نقاط جهان اسلام یعنی اندلس و دیگر نقاط به ایران بیایند و از کتابخانه ها و مراکز فرهنگی آن بهره ها ببرند».(1) کتابخانه مساجد هم در گذشته نقش مهم در ترویج و گسترش فرهنگ غنی اسلام داشته است. کتابخانه در حوزه مساجد اسلامی از پیشینه ای کهن و ارج و منزلت والایی برخوردار است. تاریخ تمدن اسلامی در طی قرون گذشته بیانگر این حقیقت است که کتابخانه به عنوان نهاد فرهنگی _ آموزشی، از ارکان اساسی مساجد بوده است. تأسیس کتابخانه در مساجد سبب ارزش و قداست آن است و همواره در گوشه و کنار ممالک اسلامی مورد توجه خلفا، حکام و امرا و دولت های فرهنگ دوست و مردم مسلمان بوده است. بنابراین از بدو پیدایش مساجد و جوامع به ویژه در مراکز اصلی حکومت ها کتابخانه ای نیز برای آنها ایجاد می شد و لذا کمتر مسجدی در ایران قدیم بود که کتابخانه ای نداشته باشد.

ص: 134

«اسلام ذاتا تمدن ساز و فرهنگ پرور است و لذا همان طور که تاریخ پرافتخار اسلام و ملل اسلامی نشان داد، مساجد به عنوان بارزترین و برجسته ترین عامل معرفی اسلام از روز نخست نمایانگر همه وجوه فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و عبادی مسلمین بود و لذا غنی ترین رشد و توسعه و عالی ترین شکوفایی را در مساجد اسلامی می بینیم.

شکوفایی بی نظیر تمدن و فرهنگ اسلام در سرزمین ایران (به ویژه در قرون نخستین) حاکی از شعور باطنی و زمینه فرهنگی جامعه ایران بوده است و کتابخانه های مساجد، مدارس و غیره که در این باره برپا بوده اند، بیانگر عمق علاقه ایرانی به کتاب و کتاب خوانی و فرهنگ اسلام بود».(1) دکتر زیگرید هونکه، مستشرق اروپایی هم به وجود کتابخانه در همه مساجد آن زمان اشاره کرده است.

مقام معظم رهبری با ابراز نگرانی از پایین بودن میزان مطالعه در کشور ایران، اسلام را پرچمدار کتاب خوانی معرفی می کنند:

«هر زمان که به یاد کتاب و وضع آن در جامعه می افتم، قلبا غمگین و متأسف می شوم و این به لحاظ آن است که در کشور ما (به هر دلیلی) تعداد کتاب باید حداقل ده برابر این میزان، رواج و توسعه و حضور داشته باشد. اگر به دلیل پرچم داری تفکر اسلامی و حاکمیت اسلام به حساب بیاورید، این معنا صدق می کند؛ چون اسلام به کتاب و خواندن و نوشتن، خیلی اهمیت می دهد. اگر هر منصفی به بیانات نبیّ مکرم اسلام و ائمه علیهم السلام و پیشوایان اسلام توجه کند و ببیند که این ها در چه زمانی به کتاب و کتابخوانی دعوت می کردند و فرا می خواندند، همه افسانه ها از ذهنش شسته خواهد شد و خواهد فهمید که دشمنان اسلام راهی جز این نداشتند که افسانه های کتاب سوزی و کتاب ستیزی را بر سر زبان ها بیندازند؛ چون اسلام پرچم دار کتابخوانی است».(2)

ص: 135

با تصویب قانون تأسیس و نحوه اداره کتابخانه های عمومی کشور مصوب جلسه 17 اسفند 82 مجلس شورای اسلامی، روزنه ها و زمینه های نو و گسترده به سوی دستیابی به پیشرفت و توسعه در حوزه مربوط به کتابخانه ها و نیل به اهداف ذاتی و وجودی آن ها به وجود آمده است و پیش بینی های انجام شده در این قانون مبنی بر همکاری و همیاری تمام نهادها و دستگاه های اجرایی از جمله شهرداری ها، نوید بخش تحولی شگرف و اساسی و آتیه ای درخشان در عرصه رونق و اعتلای کتاب و ترویج فرهنگ مطالعه و کتاب خوانی است، اما هنوز تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله ای بسیار داریم و زمان مدیدی طول می کشد تا بر موانع موجود فایق آییم.

جدول زیر وضعیت کتابخانه های کشور را براساس شاخص IFLA نشان می دهد(1) :

این فاصله وقتی بیشتر رخ می نمایاند که نگاهی به تلاش های دیگران در این عرصه بیندازیم، به ویژه تلاش هایی که برای جنگ فرهنگی علیه ایران و انقلاب اسلامی و برای جلوگیری از گسترش آن سازماندهی شده است.

جنگ فرهنگی استکبار جهانی علیه انقلاب اسلامی نبردی تمام عیار و همه جانبه است که با استفاده از روش های مستقیم و غیرمستقیم به اجرا در آمده است و هریک دارای برنامه های کوتاه مدت و دراز مدت است تا از گسترش فرهنگ انقلاب جلوگیری نماید.

ص: 136

از جمله مهم ترین اقدامات مستقیم، ایجاد مراکز آموزشی و فرهنگی مانند تأسیس مدارس، مساجد، کتابخانه ها و دانشگاه هاست. هم چنین انتشار کتاب و مجله در سطح بسیار وسیع و بالایی صورت می گیرد، طبق آمار کنگره آمریکا، در طول یک سال مجموعا سی و چهار هزار کتاب برضد جمهوری اسلامی و انقلاب اسلامی چاپ و منتشر شد که خود نشانگر همکاری همه جانبه نظام کفر جهانی در این زمینه است.

«اخیرا بزرگ ترین چاپ خانه خارج از اروپا و امریکا که از نظر امکانات و پیچیدگی در ردیف چاپخانه های طراز اول دنیاست؛ با صرف هزینه ای معادل دویست میلیون دلار در عربستان احداث شده است. این چاپ خانه بخشی از مجموعه عظیم تبلیغی، فرهنگی و انتشاراتی است که قادر است سالانه بیش از ده میلیون جلد کتاب چاپ و در سراسر دنیا منتشر نماید.

فعالیت برضد فرهنگ اسلامی _ شیعی، محور اصلی کار این مجموعه است».(1) «هم چنین از جمله اقدامات آژانس ارتباطات بین المللی امریکا (همکار نزدیک سازمان سیا) که فعالیت خود را از آوریل 1978 م آغاز کرده، انتشار دوازده مجله به بیست دو زبان، تأسیس کتابخانه ها و مرکز فرهنگی و تبلیغی در کشورهای گوناگون، و توزیع سالانه پنج میلیون نسخه کتاب به بیست و پنج زبان در این کشورهاست».(2) در چنین وضعیتی است که باید تلاشی همه جانبه را برای گسترش فرهنگ و مطالعه و کتاب خوانی آغاز کنیم و از تمام ابزار و امکانات برای رسیدن به این هدف بهره بگیریم.

اما از کجا آغاز کنیم، آیا دیر نشده است؟ و... .

متأسفانه این موضوع در صدر مشکلات زندگی امروز شهروندان ایرانی نیست ولی تلاش برای بهبود آن مانند هر فعالیت فرهنگی دیگری لازم است و به زمان نیاز دارد.

فرهنگ سازی و تلاش همه جانبه برای تغییر نگرش ها زمانی بسیار می طلبد، اما برای این کار، هیچ وقت دیر نیست و از هم اکنون باید دست به کار شویم.

ص: 137

کتابخانه های مساجد است. کارمندان این کتابخانه ها را کودکان و نوجوانان داوطلب تشکیل می دهند.(1) براساس آمار دیگری، اعضای کتابخانه های مساجد در سال 1380 حدود دویست و شصت هزار تن بوده است. بر همین اساس حدود 7 هزار کتابخانه در مساجد کشور وجود دارد که به لحاظ محدودیت بودجه و امکانات تنها 1275 کتابخانه تحت پوشش اداره کتابخانه های مساجد کشور است.

مقایسه این آمارها با تعداد 635/57 مسجد که براساس سرشماری سال 1375 در کشور وجود دارد، نشان می دهد هنوز تلاش بسیاری لازم است تا بتوانیم از این امکانات برای رشد و تعالی نوجوانان و جوانان بهره بگیریم.

تأسیس کتابخانه و مراکز فرهنگی در جوار مساجد از جمله نیازهای اساسی امروز است. با این کار زمینه حضور گسترده نوجوانان و جوانان علاقه مند در پایگاه معنوی مسجد بیش از پیش فراهم شده و در کنار بهره مندی از این مکان، فرصت تقویت بنیه اعتقادی آنان فراهم می آید. اگر جاذبه های لازم برای حضور جوانان و نوجوانان وجود نداشته باشد، نمی توان به حضور مداوم و مستمر آنها در مسجد امیدوار بود. جوانی که پا به مسجد بگذارد هویت اسلامی و ایرانی خود را حفظ کرده و دیگر اسیر توطئه های شوم دشمنان نخواهد شد و در دام رنگارنگی که برایش گسترده اند، گرفتار نخواهد شد.

«سال ها پیش رهبر انقلاب، پرده از وجود توطئه فرهنگی گسترده ای علیه جوانان مسلمان و انقلابی این مرز و بوم برداشتند و فرمودند: دشمنان اسلام امروز با استفاده از شیوه های بسیار زیرکانه و شیطانی جنگ تمام عیار فرهنگی علیه ملت ما به راه انداخته اند. آنان قصد دارند تا نسل جوان ما را که نیروی مدافع کشور و همیشه حاضر در صحنه های کار و عمل، خودسازی، تربیت علمی و تحقیقی و پیشرفت بوده است، به تدریج تباه کنند. آنان تلاش می کنند تا ذهن و فکر نیروی جوان کشور را تحت تأثیر

ص: 139

تبلیغات گوناگون قرار دهند و آن را نسبت به حقایق مقدس اسلامی که به عنوان پایه ها و ستون های اصلی اعتقادی شناخته شده اند، بی اعتنا و سست کنند».(1) به این حقیقت واقف بودند که اگر برای پیشگیری از این جنگ و توطئه فرهنگی تلاش کنیم، آینده جامعه مشکلات بسیاری مواجه خواهد شد. تأکید مقام معظم رهبری بر ترویج فرهنگ مطالعه و کتاب خوانی در جامعه نشان می دهد که ایشان توسعه کتابخانه ها و انتشار کتاب های مفید و سازنده را از جمله ابزارهای مهم در مقابله با این تهاجم خانمان برانداز می دانند. هم اکنون دارا بودن دست کم 100 متر مربع فضا برای ایجاد کتابخانه در مساجد شهری و 70 متر مربع فضای اختصاصی برای ایجاد کتابخانه در روستاها ضروری است. میزان سهمیه سالانه کتاب برای کتابخانه ها پانصد کتاب است که براساس درجه بندی کتابخانه ها و تعداد اعضا و مراجعان و مساحت کتابخانه ها متفاوت است.

اعتقادی و علمی انسان چنان عمیق باشد که اثر آن به عنوان باقیات الصالحات تا قرن ها پا برجا باشد.

امام جماعت باید در کنار آموزش احکام و معارف اسلامی و مسائل ضروری دیگر به تبیین ارزش و جایگاه علم و دانش اندوزی از دیدگاه قرآن و عترت بپردازد و اهمیت و نقش کتاب را در توسعه و ترویج علم و دانش و بالا بردن آگاهی مسلمانان بیان کند. جامعه باید بداند که علم و دانش به آدمی توان می بخشد و او را از اعماق هولناک ضلالت و گمراهی به اوج قله های سعادت و خوشبختی رهنمون می شود و در همه حالات کتاب ابزاری مناسب برای افزایش علم و آگاهی است و اگر خداوند متعال در قرآن کریم به قلم و کتاب سوگند می خورد.(1) شاهدی بر این مدعاست.

نوجوان و جوان مسلمان باید بداند در آیات و روایات متعددی به اهمیت و ارزش علم و دانش اشاره شده است. تا آن جا که جویندگان علم و دانشمندان، سعادت همراهی و همنشینی با پیامبران و اولیای الهی را پیدا می کنند و چنان عزت و عظمتی می یابند که مورد ستایش ملائکه الهی قرار می گیرند. آن ها باید بدانند چرا تلاش در راه فراگیری علم و دانش چون جهاد در راه خدا قلمداد می شود و قلم دانشمندان افضل بر خون شهیدان می گردد و زمانی که از سرّ همه این ها آگاه شوند، کتاب و مطالعه و پژوهش نزد آنان ارزشمند می شود و نیازی اساسی به حساب می آید، و آن وقت اگر مسجد هم کتابخانه و کتاب نداشته باشد، علاقه مندان به جستجوی کتاب های مورد علاقه خود خواهند رفت.

امام جماعتِ آگاه و عالم باید به پدران و مادران بیاموزد که چگونه کتاب حس کنجکاوی کودکان و نوجوانان را ارضا می کند و موجب رشد، آگاهی و خلاقیت آنان می شود و این که خانواده چه نقشی در تقویت توانایی های کودکان و ترویج فرهنگ مطالعه و کتاب خوانی دارد و مهم تر از همه چگونه می توان با مطالعه زندگی بهتری داشت و فرزندان خوبی تربیت کرد و مسائلی از این قبیل.

او باید از همه راه های ممکن استفاده کند تا عطش مطالعه را در نسل جوان ایجاد کند، به سان تشنه ای که به دنبال آب بگردد.

ص: 142

«این از بدیهیات است که تا کسی در خود احساس تشنگی نکند، هرگز به دنبال آب نمی رود و اگر هم درباره آب سخن گفته شود، چون برای او جاذبه ای ندارد، توجهش را جلب نمی کند؛ اما هنگامی که تشنگی حاصل شد، یعنی جاذبه ای در درون برای آب به وجود آمد، دیگر خود آب، لفظ آب، صدای آب، سمت و جهت آب همه و همه برای او جالب توجه، دلربا، زیبا و جذاب خواهد بود».(1) آن وقت است که پدر و مادر کودک و نوجوان ما برای یافتن کتابی که عطش دانستن او را سیراب کند، خودش به جستجوی کتاب خواهد رفت و به قول مولانا:

آب کم جو تشنگی آور به دست تا بجوشد آبت از بالا و پست

«کتابداران مرشدی هندی به نام «رانگاناتان» دارند؛ ریاضی دانی که در انگلیس تحصیل کرد و در هند به لحاظ روح ناآرام خود به کتابخانه تبعید شد و در همان کتابخانه پنج اصل کتابداری را ثبت و به جهان عرضه کرد؛ اصولی که بنیان تفکر جدید کتابداری شد.

پنج اصل رانگاناتان عبارت اند از:

1 . کتاب / اطلاعات برای استفاده است؛ 2 . هر خواننده کتاب / اطلاعات خودش را نیاز دارد؛ 3 . هر کتابی / اطلاعات خواننده خودش را دارد؛ 4 . وقت خواننده / جوینده اطلاعات، طلاست؛ 5 . کتابخانه (به هر شکل و نامی که مطرح باشد) نهادی پویاست».(1) «در حالی که نگاه کتابدار با توجه به اصول دوم و سوم معطوف به مثلثی است که میان او، اطلاعات و خواننده به وجود می آید، در نیل به اصل چهارم کتابدار می کوشد تا با انجام دادن انواع خدمات فنی و تخصص در وقت خواننده صرفه جویی کند. در باره اصل پنجم بعضی از صاحب نظران عقیده دارند، کتابدارانی که صرفا به دنبال راضی نگه داشتن مخاطب اند کتابدار نیستند، لذا باید این اصل را سرلوحه کار خود قرار دهند.

کتابداری واقعا شایسته این نام است که با انجام دادن کارهای جدید و ابتکاری، مرتب در خواننده تحول ایجاد بکند و هر ساعت او را در مقایسه با ساعت قبل متحول سازد. یعنی ضمن پاسخ گویی به خواسته های مخاطب، فضایی را برای بیان ناگفته ها و حتی ناخواسته ها فراهم بیاورد و به صورت هدایت گر فرهنگی تأثیرگذار باشد».(2) «نتایج پژوهشی با عنوان بررسی وضعیت کتابخانه های شهرستان بم در سال 1382 نشان می دهد که علی رغم وضعیت نسبتا مناسب کمّی

ص: 144

کتابخانه های شهرستان، این نهادهای فرهنگی به علت ضعف های کیفی نتوانسته اند نقش اصلی خود را به عنوان نهادی پویا در توسعه فرهنگ شهرستان ایفا کنند. نارضایتی بیشتر مراجعه کنندگان از خدمات کتابخانه ها بیانگر این واقعیت است که انتظارات جامعه در حال رشد کشورمان، با امکاناتی که کتابخانه ها در اختیار آن ها قرار داده اند، برآورده نمی شود.

لذا برای رفع این معضل باید چاره ای اندیشید. زیرا حجم بالای اطلاعات که هر روزه برآن افزوده می شود، می طلبد که کتابخانه ها از قالب سنتی خود به درآیند و به صورت پایگاهی شوند که جدیدترین اطلاعات را در خود جای داده است و پیشرفته ترین امکانات را در اختیار مراجعه کنندگان قرار می دهد.

برای رسیدن به این هدف استفاده از امکانات بخش های گوناگون جامعه اعم از بخش های خصوصی و نهادهای شهری و موقوفات و سایر منابع می تواند یاری دهنده باشد».(1) بنابراین کتابخانه های مساجد برای کسب موفقیت باید هماهنگ با تحولات و پیشرفت فن آوری با استفاده از فهرست نویسی و رده بندی علمی و نظام دار و امانت دهی منظم و فعال، امکان بهره مندی و دسترسی علاقه مندان به محتوای کتاب ها و انواع موضوع ها را فراهم آورند، چرا که در عصر اطلاع رسانی، روش های کهنه، قدیمی و ابتدایی دیگر کاربرد و کارآیی لازم را ندارند.

اگر مساجد در وضعیتی باشند که بتوانند فرد توانمندی را به عنوان کتابدار انتخاب و پس از طی آموزش های لازم براساس برنامه ای منظم از او استفاده کنند، تأثیری بسیار در جذب کتاب خوان های نوجوان و جوان خواهد داشت و در حقیقت از جمله رموز اصلی توفیق کتابخانه های مساجد همین است.

اما چون در اکثر مساجد این امکان وجود ندارد، لذا باید از مشارکت نوجوانان و جوانان برای اداره کتابخانه های مساجد بهره گرفت. گروهی متشکل از چند جوانان علاقه مند می تواند کتابخانه مسجد را به خوبی اداره کنند.

ص: 145

تجربه نشان داده است اگر به گروه های نوجوان و جوان مسؤولیت داده شود و به خوبی رهبری شوند، می توانند بسیار مؤثر واقع شوند، حتی اگر خانواده های آنان این آمادگی را نداشته باشند. هرچند خود ما در کشورمان تجربه های بسیار موفقی از این دست داریم، ولی استفاده از تجربه های سایر کشورها نیز می تواند مفید واقع شود.

«مثال جالب در این زمینه، نهضت سارودادیا در سریلانکاست.

کشوری که در بسیاری از دهکده هایش، کودکان کلید توسعه مشارکت در جامعه اند. معلمان مدارس ابتدا الگوهای مشارکت کودکان را متحول کردند و به دنبال آن همین کار را درخصوص بزرگسالان انجام دادند».(1) در ضمن بر این نکته مهم تأکید می شود که مشارکت نوجوانان و جوانان در اداره مسجد باید همراه با نظارت و آموزش باشد.

2 . آشنا ساختن همه مردم با نقش کتاب در زندگی و لزوم مطالعه: آگاه کردن مردم جامعه به ویژه کودکان و نوجوانان درباره اهمیت کتاب و نقش مطالعه در زندگی فردی و اجتماعی انسان، از جمله مقدمات ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی در مدارس است. وقتی مردم بدانند کتاب خوب و مفید دارای چه ارزش و اهمیتی است و چگونه می تواند آنان را در مسیر زندگی سالم و سعادت بخش قرار دهد، به آسانی آن را می پذیرند. در حقیقت، همین آگاهی است که می تواند انگیزه ای قوی برای کودکان و نوجوانان و حتی بزرگسالان به منظور روی آوردن به کتاب و مطالعه باشد. بنابراین، از جمله اساسی ترین برنامه هایی که در مساجد باید در نظر گرفته شود، بررسی راه های افزایش آگاهی مردم درخصوص این امر مهم است.

3 . معرفی کتاب های خوب: معرفی کتاب به عنوان کاری انگیزشی، برای ترویج فرهنگ مطالعه و کتاب خوانی مؤثر است. در تحقیقات انجام شده، قرائت قسمت هایی از کتاب و هم چنین معرفی کتاب در تابلوی اعلانات، تأثیری فراوان در تشویق افراد به مطالعه دارد، که از میان این دو روش، روش اول بازدهی بیشتری داشته است.

ص: 146

«از جمله کارهایی که پیش از معرفی کتاب باید انجام شود، تلخیص کتاب است. «تلخیص» یعنی خلاصه کردن و منظور از تلخیص کتاب یا نوشته ای، بیان اصل مطلب در کوتاه ترین شکل خود است».(1) از مهم ترین کارهایی که در تلخیص کتاب باید به آن توجه کرد، تعیین مشخصات کتاب، شامل نام کتاب، نام و نام خانوادگی نویسنده یا مترجم، نام مؤسسه انتشاراتی، سال انتشار، محل انتشار، تعداد صفحه ها، و نوبت چاپ است که باید با خطی زیبا نوشته شود و در تابلویی که در معرض دید نمازگزاران باشد یا بر در ورودی کتابخانه نصب گردد.

هم چنین اگر امام جماعت هفته ای یک بار ظرف چند دقیقه کتابی مناسب و ارزشمند را معرفی نماید، انگیزه ای قوی زیادی برای مطالعه کتاب در علاقه مندان به وجود می آورد.

ضمن این که استمرار چنین اقدامی ارزش قایل شدن برای کتاب و کتابخوانی است. نکته مهمی که باید مدنظر قرار گیرد، این است که حداقل چند جلد از کتاب هایی که معرفی می شود، در کتابخانه مسجد موجود باشد.

4 . دعوت از افراد صاحب نظر و متخصص: از جمله کارهای ارزشمندی که امام جماعت و هیأت امنای مساجد می توانند انجام دهند، دعوت از افراد صاحب نظر و علاقه مند در این حوزه و یا کتابداران کتابخانه های عمومی است. حضور افراد متخصص و آگاه به مقوله کتاب و کتاب خوانی می تواند موجب ترغیب و تشویق مردم به ویژه کودکان و نوجوانان باشد. مساجدی که فضای مناسبی برای تأسیس و راه اندازی کتابخانه ندارند می توانند با این اقدام خود، امکان ارتباط بیشتر افراد با کتابخانه های عمومی و سایر کتابخانه ها را به وجود آورند و در جهت فراگیر شدن فرهنگ مطالعه و کتاب خوانی قدم بردارند.

5 . تشکیل انجمن ها و گروه های علمی و فرهنگی: تشکیل انجمن ها و کانون های دانش آموزی، دانشجویی و تشکل های ویژه جوانان، فرصت ارتباط مؤثر با این قشر توانمند و پویا با مساجد را فراهم می آورد و بخشی از این انجمن ها و کانون ها می توانند با کتابخانه مرتبط شوند، انجمن های علمی و فرهنگی و مطالعه و تحقیق گروه هایی از دانش آموزان و نوجوانان

ص: 147

و جوانان علاقه مند اگر به کمک یک یا چند نفر از مربیان آگاه، سازماندهی و هدایت شوند و براساس استعدادها و دلبستگی هایشان در مسیر مطالعه، تحقیق و گردآوری مدارک و غیره راهنمایی شوند، کمکی مؤثر در این زمینه خواهد بود.

نتیجه کار این گروه ها می تواند از طریق نشریه داخلی مسجد، بولتن و یا روزنامه دیواری در اختیار دیگران قرار گیرد.

به هر حال این نکته حایز اهمیت باید مورد توجه مسؤولان امر قرار گیرد که فعالیت های متنوع و سازنده گروهی، نقش به سزایی در جذب نوجوانان به مساجد خواهد داشت، چرا که گروه جایی است که فرد می تواند توانایی ها و استعدادهای خود را در حد اعلا نشان دهد و رضایت خاطر کسب نماید.

دکتر علی اکبر شعاری نژاد (1377 : 569) در بیان اهمیت و آثار گروه می نویسد:

«فرد در دوره نوجوانی نه کودک است و نه بالغ، به همین سبب به گروه و جمعیتی نیازمند است که به سطح رشد و مظاهر فعالیت و فهم او پاسخ دهد و آن ها را بفهمد تا فرد، مقام واقعی خود را در میان دوستانش دریابد.

گروه همسالان به این معنا، از جمله عوامل ضروری برای رشد و تکامل اجتماعی نوجوانان است و اهمیت آن در تربیت فرد _ چنان که گفتیم _ بیش از والدین و معلمان است؛ زیرا همین گروه است که محیط مناسب برای ایجاد عادت برای گفت وگوی اجتماعی، مهارت ها و ارتباط ها فراهم می کند و روح وابستگی به یک جمعیت را در او رشد و پرورش می دهد، استعدادهای اجتماعی او را آشکار می سازد و در نتیجه میزان رهبری، پیشوایی، اطاعت و فرمانبرداری، حدود سازگاری و نفرت خود را درمی یابد که در رشد اخلاقی و میزان قبول مقیاس های اخلاقی مؤثر است و به نوجوان برای کسب اطمینان خاطر در زمان رهایی از تسلط خانواده کمک می کند. علاوه بر آن ها، نوجوانان را برای زندگی آینده و دوست داشتن دیگران آماده می کند».

ص: 148

یکی دیگر از متخصصان تعلیم و تربیت نیز می گوید:

«کار گروهی پیشرفت اجتماعی را آسان می کند و موجب ایجاد انگیزه در افراد برای رسیدن به تکامل بیشتر می شود. همچنین ثابت شده است، گروه هایی که از روی دوستی تشکیل می شوند، با دوام ترین گروه ها هستند.

تعلق داشتن، بیش از هر عامل دیگر، موجب ایجاد حس آرامش می شود.

تعلق داشتن، به گروه آن قدر برای نوجوان اهمیت دارد که اگر از راه مثبت و سازنده و در جهت منافعِ جامعه برای تشکیل گروه ها اقدام نشود، ممکن است به شکل مخرّب پدیدار شود و آثار زیانباری در پی داشته باشد».

6 . راه اندازی بخش کودکان و نوجوانان در کتابخانه: از جمله مهم ترین راه های جذب کودکان و نوجوانان به کتابخانه های مساجد این است که این کتابخانه ها بخشی از محل، خدمات و کتاب های خود را به کودکان و نوجوانان اختصاص دهند و تک تک بچه هایی را که در حیطه نفوذ کتابخانه زندگی می کنند، دقیقا از وجود کتابخانه و شرایط عضویت آن آگاه کنند.

«به طور مثال اگر در مسجد محله ای کتابخانه ای برای بچه ها تشکیل می شود، کتابدار بایست با حضور در مراسم نماز جماعت، چند دقیقه ای در مورد تشکیل و نحوه کار کتابخانه برای نمازگزاران صحبت کند و امام جماعت نیز به کرّات (اما به فاصله معقول) درخصوص مورد اهمیت و لزوم مطالعه بچه ها سخنرانی کند و تذکرات لازم را بدهد. علاوه برآن، کتابدار نباید تنها به این امر اکتفا کند، بلکه با ارسال نامه هایی برای تک تک خانواده های محل و یا با نصب آگاهی در مکان های مناسب، تأسیس و طرز کار کتابخانه را به اطلاع عموم برساند».(1) 7 . استفاده از روش باز: نحوه دسترسی به کتاب نیز از جمله مواردی است که بر ایجاد میل و رغبت کودکان به مطالعه می افزاید. استفاده از روش باز برای کودکان نکته ای مهم است که باید دقت کرد. فضا باید به گونه ای باشد که آن ها بتوانند کتاب های گوناگون را بررسی کنند، به دست بگیرند و ورق بزنند، تا بتوانند کتاب مورد نظر و دلخواه خود را انتخاب نمایند.

ص: 149

8 . برقراری ارتباط بین مساجد و مدارس: ایجاد ارتباط بین مدارس و مساجد به ویژه در مناطق و شهرهای کوچک که زمینه این ارتباطات بیشتر است، در بالا بردن میزان مطالعه در کودکان و نوجوانان مؤثر است. این ارتباط می تواند به ارتباطی دوسویه و مؤثر تبدیل شود. تشویق کودکان و نوجوانان مسجدی به بهره گیری از کتاب های موجود در مدرسه از یک سو و حضور امام جماعت و یا اعضای هیئت امنای مساجد در مدارس و هماهنگی به بهره گیری از سوی دیگر، زمینه ساز بهره گیری آنان از کتاب و در نتیجه افزایش مطالعه است.

استفاده از همکاری معلمان مدارس هم برای آگاه ساختن در دانش آموزان مؤثر است. بسیاری از معلمان و مربیان، از جمله شخصیت های مورد علاقه و اعتماد کودکان و نوجوانان هستند. می توان با ترتیب دادن جلسه های سخنرانی، برگزاری مراسم جشن کتاب و برنامه های متنوع دیگر از معلمان دعوت کرد تا مردم به ویژه کودکان و نوجوانان را در زمینه اهمیت کتاب و مطالعه آگاه کند.

استفاده از ارتباط بین مساجد و مدارس از جنبه ای دیگر نیز حایز اهمیت است. در مساجدی که نزدیک مدارس قرار دارند، این ارتباط آسان تر شکل می گیرد. معمولاً در طول سال تحصیلی کلاس های آموزش خانواده با موضوعات گوناگون در مدارس تشکیل می شود و نتایج نسبتا خوبی هم در بردارد. می توان یک یا دو جلسه از این آموزش ها را به موضوع اهمیت مطالعه و کتاب خوانی و روش های علاقه مند کردن کودکان و نوجوانان به مطالعه در مساجدی که شرایط مناسب دارند، اختصاص داد.

9 . برگزاری مراسم هفته کتاب: در اهداف برگزاری هفته کتاب آمده است:

«توسعه فرهنگ مکتوب و ایجاد علاقه و شوق در عموم مردم به ویژه کودکان به امر کتاب و مطالعه».(1) گرامی داشت هفته کتاب در مساجد از جمله اقداماتی است که می تواند در آگاه سازی جامعه و ایجاد رغبت و عادت به مطالعه مؤثر واقع شود. می توان با ترتیب دادن مراسم باشکوه، جشن کتاب، مسابقات گوناگون و تجلیل از کتابخوان های نمونه و امثالهم فضای جامعه را به سمت مطالعه و کتابخوانی سوق داد.

ص: 150

10 . وضع و تدوین مقررات برای کتابخانه: بدون تردید کتابخانه خوب، دارای قوانین و مقرراتی خاص است که همین امر، موجب ایجاد نظم و انضباط می شود و بازدهی کار کتابخانه را افزایش می دهد.

کتابخانه های مساجد، از این نظر، با مشکلاتی مواجه هستند که اگر با استفاده از روش های اصولی برای حل این مشکلات اقدامی صورت نگیرد، امور کتابخانه به خوبی پیش نمی رود و موفقیتی حاصل نمی شود. شاید اساسی ترین این مسائل، نظم و انضباط اعضا و چگونگی تحویل گرفتن و پس دادن کتاب باشد.

برای جلوگیری از بروز مشکلات احتمالی و به منظور بالا بردن کیفیت کار کتابخانه مسجد، به ویژه درخصوص کودکان و نوجوانان توجه به نکات زیر ضروری است:

الف) بسیاری از مشکلاتی که اعضاء پدید می آورند، ناشی از ناآگاهی و نداشتن شناخت صحیح از کتابخانه و قوانین و مقررات مربوط به آن است؛ لذا باید در ابتدای عضویت، در نهایت خوشرویی و دقت، قوانین و مقررات کتابخانه را برای مراجعه کنندگان، بیان کنند و از آنان خواسته شود، با مسئولان کتابخانه و کتابدار همکاری کنند.

ب) می توان قوانین و مقررات کتابخانه را روی یک برگ کاغذ، تایپ کرد و هنگام ثبت نام برای عضویت در کتابخانه مسجد، در اختیار مراجعه کنندگان قرار داد، تا پس از مطالعه دقیق و آگاهی از مقررات، متعهد به رعایت آن شوند و ورقه را امضا کنند و در پرونده کتابخانه ای اعضا نگهداری شود.

ج) کتابدار مسجد، نباید برای ایجاد انضباط، به زور و اجبار متوسل شود، بلکه باید با آگاهی از روحیه کودکان و نوجوانان به گونه ای رفتار کند که از علاقه آنان به کتابخانه کاسته نشود و ضمن رفتار صمیمانه، نظم و انضباط نیز رعایت شود.

د) کتاب در کتابخانه های کودکان و نوجوانان، «کالای مصرفی» است. بنابراین، نباید برای حفظ کتاب ها،بیش از اندازه سخت گیری کرد یا با اجرای قوانین خشک، مراجعه کنندگان را جریمه نمود، چرا که این کار موجب فاصله گرفتن آنان از کتابخانه می شود. بلکه باید علاوه بر تقویت روحیه امانت داری در کودکان و نوجوانان، تدابیری اتخاذ کرد

ص: 151

تا عمر مفید کتاب ها بیشتر شود و هر بار که کتابی خراب یا پاره می شود و تعمیر شدنی است، درخصوص آن اقدام لازم به عمل آید.

ه_) هرگز نباید کتاب هایی را که کثیف و فرسوده شده یا جذابیت خود را از دست داده است، در کتابخانه نگه داشت زیرا کودک و نوجوان علاقه مند است که کتاب های جالب، تمیز و زیبا در اختیار داشته باشد.

و) برای تأخیر در تحویل کتاب نیز جریمه تعیین نکنید. مطمئن باشید کودکان علاقه مند، پس از مطالعه کتاب هایی که به امانت گرفته اند، بی صبرانه آماده گرفتن کتابی دیگر هستند. بنابراین، تأخیر در تحویل کتاب حتما علتی دارد، لذا ابتدا باید آن ها را شناسایی و سپس کودک را در حل مشکل وی یاری نمود. ممکن است علت تأخیر، بیماری، مسافرت، زیاد بودن تکلیف های مدرسه، امتحان یا موردی دیگر باشد. حتی اگر علت این تأخیر بی نظمی دانش آموز باشد، با جریمه نمی توان نظم را به او آموخت. جریمه، بیش از آن که نظم را در پی داشته باشد، موجب دلسردی و دوری کودکان از کتاب و مطالعه می شود.

ز) اگر تعداد اعضای کتاب خانه مسجد زیاد است و آنان در طول هفته، فقط یک بار می توانند برای گرفتن کتاب مراجعه کنند، بایستی در صورت نیاز و علاقه آنان، هربار دو یا سه جلد کتاب به ایشان امانت داد، تا در فاصله یک هفته، به مواد خواندنی بیشتری دسترسی داشته باشند و با انتظاری ملال آور روبه رو نباشند.

ح) هیچ وقت کودکان و نوجوانان را مجبور نکنید خلاصه کتاب را بنویسند. هرچند این کار بسیار مفید و سازنده است؛ اما اگر جنبه زور و اجبار داشته باشد، موجب فاصله گرفتن آنان از کتابخانه می شود؛ زیرا بعضی از دانش آموزان، این حوصله و توانایی را ندارند. البته به مرور می توان با استفاده از راه های گوناگون آنان را به این کار تشویق کرد. به طور مثال، کتابدار مسجد خلاصه های کتاب را بخواند و به نویسندگان آن امتیاز دهد.

علاوه بر آن چه بیان شد، راه کارهای دیگری برای افزایش میزان مطالعه از طریق مساجد وجود دارد که در این مقاله فرصت طرح آن ها نیست. اما در مجموع یک نکته اساسی دیگر را نباید از نظر دور داشت که مرکز رسیدگی به امور مساجد وظیفه ای سنگین در این زمینه دارد.

ص: 152

این مرکز باید برنامه ای اساسی برای تأسیس و تقویت کتابخانه های مساجد تدوین کند و ضمن تعیین خط مشی کلی نظارت لازم را بر عملکرد کتابخانه ها به عمل آورد.

اختیارات هیئت امنای مساحد هم باید در حدی باشد که بتوانند براساس شرایط بومی و منطقه ای تصمیمات لازم را اتخاذ کنند که شامل انتخاب کتاب های مناسب، برگزاری نمایشگاه ها، نحوه اداره کتابخانه ها، چگونگی جلب مشارکت گروه ها، تشکل ها و نهادهای اجتماعی و غیره می شود.

«وجود شبکه ی سازمانی کتابخانه های مساجد، می تواند در جهت رفع پاره ای از مشکلات کتابخانه ها مؤثر واقع شود؛ این شبکه باید اختصاصا به بحث تحقیق و توسعه کتابخانه های مرکزی و کتابخانه های مساجد و به روش های گسترش خدمات و بهینه سازی کتابخانه ها و به تلاش در جهت حل مشکلات آنها و یافتن الگو و کارکردهای جدید، برای کتابخانه های مساجد بپردازد. افزون براین، مسؤول ارزیابی کلیه خدمات و فعالیت های کتابخانه های مرکزی مساجد است، تا میزان توفیق و ناکامی آن ها را در مقاطع زمانی متفاوت، مورد بازبینی قرار دهد.

ضمن سنجش میزان قابلیت های هر کتابخانه، رهنمودها یا پیشنهادهای لازم را برای بهبود خدمات کتابخانه آن استان یا شهرستان خاص ارائه دهد».(1)

طریق و مسیر پیش نمی رود، از این رو هرچه بر تندی و حرکت خود بیفزاید، از مقصد دورتر می شود».

و امام علی علیه السلام نیز می فرمایند:

«انسانی که بدون علم عمل می کند، بیش از آن که اصلاح گر باشد مایه تباهی است».

بنابراین اساسی ترین کارهایی که باید صورت گیرد، ایجاد زمینه آگاهی ائمه جماعت، هیأت امنای مساجد، نمازگزاران و نوجوانان و جوانان در باره اهمیت مطالعه و کتابخوانی در زندگی است، بنابراین پیشنهاد می شود:

1 . برنامه ریزی لازم برای آموزش ائمه جماعت و هیأت امنای مساجد توسط نهادهای ذی ربط درباره اهمیت وجود کتابخانه در مساجد و نقش کتاب و مطالعه در رشد و تعالی کودکان و نوجوانان.

2 . تبیین اهمیت مطالعه و کتابخوانی به کمک ائمه محترم جماعت برای نمازگزاران و کودکان و نوجوانان به منظور ایجاد آمادگی و انگیزه لازم و مشارکت در راه اندازی یا تقویت کتابخانه مساجد و استفاده از آن و معرفی کتاب های مناسب در این زمینه به والدین.

3 . ایجاد زمنیه ارتباط مؤثر بین مساجد و مدارس به منظور تبادل تجربه ها و دستیابی به اهداف مورد نظر از جمله جذب دانش آموزان به مساجد برای بهره مندی از کتابخانه.

4 . تهیه مجموعه ای از کتاب های علمی و آموزشی مورد نیاز دانش آموزان علاقه مند به شرکت در کنکور سراسری دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی و تجهیز کتابخانه های مساجد به این کتاب ها.

5 . ایجاد ارتباط با دستگاه های اجرایی و نهادهای فرهنگی و دولتی به منظور راه اندازی و توسعه و تجهیز کتابخانه های مساجد، هم چنین با توجه به سیاست های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مبنی بر واگذاری کتابخانه های عمومی به بخش خصوصی و حمایت از این کتابخانه ها و بررسی راه کارهای اجرایی به منظور توافق بین مرکز رسیدگی به امور مساجد و این وزارت خانه پیشنهاد می شود.

ص: 154

6 . برگزاری مسابقات کتاب خوانی در سطح مساجد با توجه به شرایط سنی و نیازهای مخاطبان با در نظر گرفتن همه جوانب (حداقل دو بار در سال).

7 . برگزاری نمایشگاه کتاب و نرم افزارهای گوناگون، حداقل هر سال یک بار در شهرهای کوچک، به منظور سهولت دستیابی به کتاب، چند مسجد می توانند مشترکا کتاب های مورد نظر را تهیه و به صورت دوره ای اقدام به برگزاری نمایشگاه کنند.

8 . برگزاری مراسم جشن کتاب به مناسبت های گوناگون از جمله در هفته کتاب در مساجد و اجرای برنامه های مفید و متنوع.

9 . اهدای کتاب مفید و سازنده به نوجوانان و جوانان برای تلاش ها و کسب موفقیت ها، توصیه می شود همراه با کتاب جوایزی دیگر هم به این افراد اهداء گردد، تا خاطره خوشی از اهدای کتاب به ویژه برای کودکان بر جای بماند.

10 . دعوت از هنرمندان، دانشمندان، شاعران و نویسندگان برای سخنرانی و بحث و گفت وگو با علاقه مندان و معرفی شخصیت های برجسته با برگزاری نمایشگاه کتاب از آثار آنان.

11 . تهیه جزوات آموزشی مناسب در باره نحوه بالا بردن کیفیت کار کتابخانه های مساجد و نقل تجربه های موفقیت آمیز و ارسال به کتابخانه های مساجد سراسر کشور.

12 . برگزاری جشنواره کتابخانه های موفق مساجد در هفته کتاب یا به مناسبت های دیگر به منظور معرفی تلاش گران این عرصه و ایجاد انگیزه در دست اندرکاران سایر مساجد.

13 . سعی شود تا حد امکان برای اعضای کتابخانه و به ویژه کودکان و نوجوانان از روش قفسه باز استفاده شود، چرا که در معرض دید بودن قفسه ها و دیدن کتاب ها از نزدیک و لمس کردن و ورق زدن آنها، در کتاب خوانی و مطالعه، تأثیری مثبت دارد.

14 . انتخاب جوانان علاقه مند به عنوان کتابدار و برنامه ریزی هماهنگ در سطح هر شهرستان، به منظور آموزش آنان و بهره گیری از فن آوری در اداره امور کتابخانه.

15 . تشویق واقفان و هیأت امنای مساجد برای ساخت فضای مناسب کتابخانه در جوار مساجد.

ص: 155

به نظر می رسد این سخن برخلاف نظرات معمار کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی قدس سره است، ایشان در بیانات متعدد خویش می فرمایند:

«پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مسجد بود و همه کارهای بزرگ دنیا را هم در مساجد انجام می دادند، ما امیدواریم حالا هم مساجد ما برگردد به آن وقتی که مسجد محل حل و عقد امور باشد».(1) «ازاین مسجدها همه چیز بیرون می رفت، مسجد محل قضاوت بود».(2) در این مقاله تلاش خواهد شد تا یکی از کارکردهای مساجد در صدر اسلام یعنی «قضاوت در مسجد» را از نظر تاریخی و فقهی مورد بررسی و پژوهش قرار دهیم ان شاءاللّه .

نقل می کند به معنای ولایت شرعی بر حکم برای کسی که شایستگی فتوا دارد، در جزئیات قوانین شرعی نسبت به اشخاص خاص از مردم می باشد.(1) مضمون این حکم «اثبات حقوق» برای برخی و یا «استیفاء حق» برای صاحب آن است.

شیخ انصاری قدس سره در جای دیگر(2) افزون براین تعریف، «حکم کردن بین مردم بر گونه ای خاص» را نیز به عنوان یکی از معانی قضا در اصطلاح فقها نقل می کند.

آنچه از کاربردهای قضا در فقه و مباحث مطرح شده در کتاب القضا برمی آید این است که «قضا» تنها در موارد اختلاف بین دو نفر و حلّ این مخاصمه به کار می رود. از این رو فقهای معاصر قضا را به «فصل خصومت بین دو طرف تخاصم و حکم به ثبوت ادعای مدعی یا عدم حق برای او نسبت به مدّعیٌ علیه»(3) یا حکم کردن بین مردم برای رفع تنازع از بین آن ها(4) تفسیر می کنند.

«ثم یتوضا وضوء الصلاة و یلبس من ثیابه مایتمکن من الجمال و حسن الهیئة و یخرج الی المسجد الاعظم فی البلد الذی یحکم فیه».

سپس (قاضی) وضو می گیرد و بهترین لباس خود را می پوشد و به طرف مسجد أعظم شهری که در آن به قضاوت می پردازد حرکت می کند. از این که خروج به مسجد اعظم در کنار دیگر مستحبات آمده، استفاده استحباب شده است.

4 _ اگرچه قضاوت در مسجد جایز است ولی احتیاط در ترک آن است، این قول از کلمات صاحب جواهر(1) و مرحوم شیخ انصاری(2) استفاده می شود.

5 _ قضاوت در مسجد جایز است مطلقا _ چه به صورت دایم و چه مقطعی _ در هر دو صورت صدور حکم و قضاوت در مسجد هیچ کراهتی ندارد. این قول از کلمات مرحوم شیخ طوسی در خلاف و مبسوط(3) و قاضی ابن براج در مهذّب(4) و ابن ادریس در سرائر(5) و... استفاده می شود.

قسم های دروغ و نظیر این ها گردد و این ها مواردی هستند که شارع مقدس از وقوع آن ها در مسجد نهی کرده است. دیگر فقها در تبیین این دلیل مواردی مانند منع ورود کفار و مشرکان به مسجد در جهت ادای شهادت یا منع ورود زنان معذور به مسجد را اضافه نموده اند.(1) از این رو بهتر است مکانی را برای قضاوت انتخاب کنند که این قبیل محذورات را در پی نداشته باشد.

بررسی و نقد: در این استدلال فرمودند که قضاوت توابعی دارد، لذا انجام آن در مسجد مکروه است: در پاسخ می توان گفت توابع و لوازم قضاوت موجب کراهت قضاء که فی نفسه امری مستحب و در برخی از موارد واجب است نمی شود؛ زیرا می توان با گماردن ضابطان قضایی جلوی هرگونه تشنج و جدالی را گرفت. اما اینکه فرمودند قضاوت در مسجد موجب عدم حضور مشرکان و زنان معذور به عنوان شاهد می گردد؛ باید گفت: چه اشکال دارد در این گونه موارد شاهدان تا درب مسجد بیایند و سپس قاضی نزد آنان برود و اظهاراتشان را بشنود ممکن است اشکال بشود که: در این صورت مجلس قضاء به هم می خورد چون جزئی از مجلس قضاء در داخل مسجد و جزئی در خارج مسجد واقع می شود، شاید مراد فقهائی که می گویند قضاء در مسجد ممنوع یا مکروه است، همین است که مجلس قضاء با تمام لوازمش در مسجد نمی شود؟ در پاسخ عرض می شود: اگر این فقهاء چنین منظوری داشتند باید در کلمات خود آن ها تبیین می شد و حال آنکه هیچ کس اشاره هم نکرده است.

علاوه بر اینکه نمی توان پذیرفت که با چند قدم حرکت قاضی و شنیدن شهادت شهود، مجلس قضاء به هم بخورد. گذشته از این موارد؛ حضور مشرکین و کفار در مسجد فی نفسه منعی ندارد مگر آنکه موجب نجس شدن یا هتک حرمت مسجد یا توقف جنب در مسجد باشد. زیرا به شهادت تاریخ، پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله در مسجد نمایندگان مشرکان را به حضور می پذیرفتند و با آنان به گفت وگو می پرداختند و شاید برهمین اساس است که برخی از فقهای معاصر در پاسخ به استفتائی مبنی بر حکم ورود غیرمسلمان به مساجد مسلمین؛ می نویسند:

ص: 163

«لامانع من دخولهم فی المساجد فی نفسه غیر المسجد الحرام و مسجد النبی صلی الله علیه و آله الاّ أن یکون مستلزما لتنجیس المسجد أو هتک حرمته أو موجبا لمکث الجنب فی المسجد».(1) ورود آنان [غیرمسلمانان] به مسجد غیر از مسجدالحرام و مسجدالنبی صلی الله علیه و آله فی نفسه منعی ندارد، مگر آنکه موجب نجس شدن یا هتک حرمت مسجد یا توقف جنب در مسجد باشد.

2 _ قائلین به کراهت به روایات نیز تمسک کرده اند؛ اینان در تثبیت نظر خود به چهار روایت مرسله استناد کرده اند:

الف: مرسله علی بن اسباط: محمد بن علی بن المحبوب عن الحسسن بن موسی الخشّاب عن علی بن اسباط عن بعض رجاله قال ابو عبداللّه علیه السلام:

«جنّبوا مساجدکم البیع والشراء والمجانین والصبیان والاحکام والضّالة والحدود و رفع الصّوت».(2) امام صادق علیه السلام فرمود:

«مساجدتان را از خرید و فروش، ورود دیوانگان و بچّه ها، صدور حکم، اعلام گمشده ها، حدود و فریاد دور نگه دارید».

ب: مرسله شیخ صدوق در من لایحضره الفقیه است که با مختصر جابجایی همان متن روایت فوق است.(3) ج: مرسله نبوی است که مرحوم شیخ طوسی در مبسوط آن را نقل می کند:

«جنّبوا المساجد صبیانکم و مجانینکم و خصوماتکم والحکومة».(4) «مساجد را از بچّه ها، دیوانگان و دعواها و حکومت و قضاوت دور نگه دارید».

ص: 164

د: مرسله نبوی است که شیخ در مبسوط نقل می کند که:

أنّ النّبی صلی الله علیه و آله سمع رجلاً ینشد ضالّة فی المسجد. فقال: لاوجدتها انّما بنیت المساجد لذکراللّه والصلاة».(1) پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدند که مردی در مسجد از گمشده اش سخن می گوید. فرمود: پیدایش نکنی! همانا مسجد برای ذکر خدا و اقامه نماز ساخته شده است.

از انضمام روایات مذکور هرچند همگی مرسله هستند این نتیجه حاصل می شود که معصومین علیهم السلام از قضاوت کردن در مسجد نهی کرده اند.

بررسی و نقد: همان گونه که خود قائلین به این نظر در طرح این ادله مطرح کرده اند؛ هر چهار روایت مطرح شده و مورد استناد مرسل و غیرقابل اعتماد می باشند و تنها در صورتی می توان به آن ها عمل کرد که روایت قوی تری برخلاف نداشته باشیم _ که داریم _ اما ممکن است کسی بگوید: مراسیل شیخ صدوق قدس سره حکم مسانید را داشته و معتبر است به دلیل اینکه ایشان در کتاب اول من لایحضره الفقیه فرموده اند:

«بل قصدت الی ایراد ما افتی به و أحکم بصحته واعتقد أنه حجة فیما بینی و بین ربّی».(2) من در این کتاب قصد کرده ام چیزی را بیاورم که به آن فتوا داده و حکم به صحت آن می کنم و اعتقاد دارم که آن حجت است در بین من و پروردگار من، بنابراین تمام کسانی که در اسناد این روایات بوده و مرحوم صدوق آنان را حذف کرده اند، عادل وثقه بوده اند، لذا این مراسیل حجت است.

در پاسخ عرض می کنیم که اولاً: در اعتبار و عدم اعتبار مراسیل شیخ صدوق بین فقهاء اختلاف است و ثانیا: نهایت چیزی که از عبارت شیخ صدوق در اول کتاب استفاده می شود این است که ایشان جزم یا اطمینان به صدور این روایات داشته اند و جزم و اطمینان ایشان سبب عدالت روات سند یا وثاقت آن ها نمی شود، زیرا در مواردی که ایشان سند را ذکر کرده اند روات

ص: 165

ضعیف وجود دارد و ثالثا: بر فرض بپذیریم که شیخ صدوق به صدور اطمینان داشته اند، این سؤال مطرح می شود که آیا اطمینان ایشان برای دیگران نیز حجت است؟(1) اما از جهت دلالت فقها چند احتمال مطرح کرده اند:

الف: مقصود از احکام، صدور حکم نیست بلکه اجرای آن است که فقهاء اتفاق دارند بر کراهت آن در مسجد.

ب: مقصود فضای جنجالی با فریاد است، که با وزانت و متانت مسجد سازگار نیست.

ج: مقصود ائمه علیهم السلام احکام صادره از عامه است که باطل است و ائمه علیهم السلام از این راه می خواستند راه را بر قضاوت آنان ببندند.(2) هرچند برخی از این احتمالات ضعیف می باشد لکن قوت احتمال اول کافی است که دلالت این روایات را نیز مخدوش کند. پس روایات چهارگانه سندا و دلالة مخدوش و غیرقابل استنادند، و به این ترتیب قول اول ابطال می شود.

دلیل قول دوم: صاحب شرایع مرحوم محقق حلّی دلیلی برای ادعای خود اقامه نمی کنند ولی میرزای قمی در غنائم پس از آنکه وجوه و أقوال در مسأله را مطرح می کنند می فرمایند:

«والأظهر فی الجمع بین الروایات القول بالکراهة فی صورة الادمان لامطلقا...».(3) أظهر در جمع بین روایات جواز قضاوت بر مسجد و ادله کراهت قضاء در مسجد؛ این است که بگوییم اگر قضاوت دائمی باشد مکروه و اگر مقطعی باشد کراهت ندارد.

نقد: با ذکر نکاتی که در پاسخ از ادله قائلین به کراهت مطرح کردیم زمینه ای برای این گونه جمع باقی نمی ماند.

دلایل قول سوم: همان گونه که در طرح نظر سوم بیان شد، این نظر از ظاهر کلمات فقهاء استفاده می شود؛ برای این نظریه به دو دلیل استدلال شده است:

ص: 166

1 _ مسجد محل یاد و ذکر خداست و قضاوت و حل و فصل اختلافات از مصادیق یاد خداوند است.

2 _ قضاوت از برترین اعمال است و لذا باید در شریف ترین اماکن صورت پذیرد و مکانی که دارای این ویژگی باشد فقط مسجد است.

محقق نراقی در مستند پس از مطرح کردن دو دلیل این گونه به نقل آن ها می پردازند:

اولاً: نمی توان پذیرفت که مسجد برای مطلق ذکر باشد بلکه طبق روایت جعفرابن ابراهیم از امام سجاد علیه السلام که پیامبر خدا فرمودند:

«من سَمعتُمُوهُ یُنْشِدُ الشّعر فی المساجد فَقُولُوا فَضَّ اللّه فاکَ انما نُصِبَت المساجد للقرآن».(1) اگر شنیدید کسی در مسجد شعر می خواند به او بگویید: خداوند دهانت را بشکند! مسجد برای قرآن ساخته شده است. مساجد جای قرآن است و بر فرض بپذیریم که مسجد مطلق ذکر است؛ ذکر بودن قضاوت را قبول نداریم.

ثانیا: پس از نصوصی که بر کراهت قضاء در مسجد اقامه کردیم، مستحب دانستن قضاوت در مسجد اجتهاد در مقابل نص است و این بالوجدان و بالاتفاق باطل است.(2) به نظر می رسد هم دلیل قائلین به استحباب و هم نقدی که بر آن ها مطرح شد مخدوش است: خدشه در دلیل استحباب به این است که: استحباب نیز مانند وجوب و حرمت و کراهت حکمی از احکام الهی است که باید با دلیل آن را ثابت کرد.

اما خدشه در کلام محقق نراقی به این است که:

اولاً: از روایت «انّما نصبت المساجد للقرآن» نمی توان استفاده حصر نمود و حصر در این روایت قطعا حصر اضافی است. زیرا اگر حصر حقیقی باشد باید دعا و توسل و حتی نماز خواندن در مسجد زیر سؤال برود. صرف نظر از حصر اگر قضاوت بر طبق قرآن باشد با روایت فوق منافات ندارد.

ص: 167

ثانیا: هر عملی که برای کسب رضای خدا و خدمت به بندگان او انجام شود از مصادیق یاد خداست و قضاوت به حق، یقینا از این دسته است.

اما اینکه فرمودید قول قائلین به استحباب اجتهاد در مقابل نص است؛ اگرچه این قول اجتهاد است ولی قطعا در مقابل نص نیست زیرا نصوص مزبور سندا و دلالة مخدوش هستند.

دلایل قول چهارم: مرحوم شیخ انصاری پس از طرح قول به کراهت و جواز قضاء در مسجد و بیان ادله طرفین در پایان بحث می فرمایند:

«والمسئلة محل اشکال الا أن الترک أولی».(1) اما صاحب جواهر بر این مدعا دو دلیل اقامه می کنند:

1 _ قضاوت در مسجد چه بسا مستلزم وقوع در مکروهات باشد. خصوصا با توجه به تفاوت جوهری و اساسی بین قضاوت پیامبر و ائمه علیهم السلام با سایر انسان ها.

2 _ احتمال می رود قضات در مسجد به غیر ما انزل اللّه حکم کنند به دلیل تقصیر در مقدمات حکم یا تبعیت کردن از امیال و هواهای نفسانی.(2) بررسی و نقد؛ اوّلاً: آیا ترس از افتادن در مکروه یا حکم به غیرما انزل اللّه می تواند مانع از جواز قضاوت در مسجد باشد! خصوصا با توجه به قرائن و مستنداتی که دلالت می کند خود ائمه علیهم السلام به شاگردان و صحابه خود دستور می دادند تا در مسجد به قضاوت بنشینند و یا روایاتی که دلالت می کند ائمه علیهم السلام دیگران را از قضاء در مسجد نهی نمی کردند که در ادله قول پنجم به آن ها اشاره خواهیم کرد.

ثانیا: احتمال خطا در قضاوت به علل عدیده امکان پذیر است ولی اگر قضاوت در مسجد به خاطر این احتمالات باید ترک شود، در سایر امکنه هم این احتمال وجود دارد و تعطیلی امر قضاء سبب اختلال نظام می شود که یقینا برخلاف خواسته شارع مقدس می باشد. علاوه براینکه نظیر احتمال خطا در جهت صدور حکم و قضاوت در صدور فتوا و اجتهاد نیز هست، پس باید صاحب جواهر ملتزم شود که به دلیل احتمال خطاء باید از صدور فتوا نیز اجتناب

ص: 168

کرد و یا حداقل احتیاط در ترک آن است؟! و بالاخره اینکه: چرا صاحب جواهر پس از ردّ نظریه قائلین به کراهت و اثبات جواز قضاء در مسجد به دلیل ترس از افتادن در مکروه یا احتمال خطا فتوای به احتیاط می دهند؟ در حالی که مقتضای ادله جواز قضاء در مسجد است.

دلایل قول پنجم: مرحوم شیخ طوسی در کتاب خلاف(1) سه دلیل بر اثبات این قول اقامه می کنند:

1 _ جواز مقتضای اصل است، تا وقتی که دلیلی بر کراهت یا حرمت قائل نشود، حکم بر جواز است.

2 _ سیره و مکان قضاوت پیامبر صلی الله علیه و آله مسجد بوده است و اصولاً مکانی جز مسجد برای قضاوت حضرت نقل نشده است و اگر قضاوت در مسجد مکروه بود قطعا پیامبر صلی الله علیه و آله آنجا را برای امر قضاوت برنمی گزید.

3 _ امام علی علیه السلام در مسجد جامع کوفه قضاوت می کرد و «دکة القضاء» حضرت تا به امروز معروف است.

محقق نراقی در مستند به دلیل اول و سوم اشکال می کنند به اینکه:

اصل در ما نحن مندفع است به آنچه که از ادله بر کراهت قضا در مسجد ذکر کردیم، چون الاصلٌ دلیل حیث لادلیل؛ تمسک به اصل در جایی است که اماره برخلاف نباشد.

جواب از اشکال محقق نراقی از مطالب گذشته روشن می شود، زیرا ثابت کردیم که ادله مذکور سندا و دلالة مورد خدشه و غیرقابل اعتمادند.

ایشان در ارتباط با دلیل سوم هم سه اشکال مطرح می کنند:

الف: اصل ثبوت چنین دکه ای برای قضاوت ثابت نیست.

ب: بر فرض که ثابت باشد، ثابت نیست که «دکه القضاء» باشد.

ج: بر فرض که «دکة القضاء» باشد از کجا معلوم که جزء مسجد بود و امام علی در آن قضاوت می کرده، شاید آن زمان جزء مسجد نبوده است.(2)

ص: 169

در پاسخ هر سه اشکال این محقق عرض می شود که: هر سه نقد این عالم بزرگ، تشکیک در یک امر واضح و مسلّم تاریخی است چرا که اصل ثبوت و «دکه القضاء» بودن آن و قضاوت حضرت در این مکان، از مسلماتی است که پیوسته فقهای ما در طیّ قرون گذشته به آن در این باب استدلال کرده اند؛ و در دلیل چهارم بر قول پنجم که روایات است خواهد آمد که حضرت در این مکان به حل و فصل امور قضایی می پرداختند. حتی در برخی روایات نحوه قضاوت حضرت با تمام جزئیات ذکر شده است. بنابراین احتمالات مذکور از محقق نراقی در آن حد از قوت نیست که استدلال را دچار خدشه و ایراد نماید.

برخی دیگر مثل مرحوم فاضل هندی صاحب کشف اللثام اشکال کرده اند که:

مواظبت بر قضاء امام علی علیه السلام در مسجد جامع ثابت نیست و حضرت در بعضی از اوقات و قضایا در آنجا به قضاوت می پرداختند.(1) در پاسخ عرض می کنیم که: این برداشت هم صرف ادّعاست. زیرا اولاً: چه دلیلی بر اثبات آن دارید و ثانیا این برداشت بر خلاف ظاهر است زیرا یک مکان با یک یا دو بار قضاوت اتفاقی که «دکه القضاء» نامیده نمی شود.

4 _ مهمترین دلیل ما بر جواز قضاوت در مسجد، پس از اتفاق علما بر وقوع قضاء از پیامبر صلی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام، روایات است؛ که در ذیل به برخی از آن ها اشاره می کنیم.

الف) «علی بن ابراهیم عن أبیه عن أبن ابی عمیر عن عمربن اذینه قال: کنت شاهدا ابن ابی لیل فقضی فی رجل... فقال له محمد بن مسلم الثقفی: امّا انّ علی بن ابی طالب علیه السلامقد قضی فی هذا المسجد بخلاف ما قضیت...».(2) عمر بن اذنیه نقل می کند که قاضی ابن ابی لیلی در ارتباط با موضوعی حکمی صادر کرد، پس از صدور حکم محمد بن مسلم ثقفی خطاب به او گفت: آگاه باش که امام علی علیه السلام در همین مسجد نظیر همین قضیه را به نحو دیگری قضاوت کرد... .

ص: 170

حدیث از دو جهت مقصود ما را اثبات می کند.

اول: محل قضاوت ابن ابی لیلی مسجد بوده چون در روایت هست؛ امام در همین مسجد که تو قضاوت می کنی.

دوم: مکان قضاوت امام علی علیه السلام نیز مسجد بوده است.

ب) «علی بن ابراهیم عن أبیه عن ابن ابی عمیر عن علی بن ابی حمزه عن أبی بصیرعن أبی جعفر علیه السلام قال: دخل امیرالمؤمنین المسجد فاستقبله شاب... ففرّق بینهم و اُقیم کل رَجُلٍ منهم الی أسطوانة من أساطین المسجد و رؤسهم مغطاة بثیابهم ثمّ دعا بعبداللّه بن أبی رافع کاتبه فقال هات صحیفة و دواة و جلس امیرالمؤمنین علیه السلام فی مجلس القضاء و...».(1) روایت طولانی است خلاصه اش این است که جوانی به حضرت شکایت کرد از همسفران پدرش؛ که پدرم با اموال فراوانی با گروهی به تجارت رفت و اینک همسفرانش برگشته اند و او برنگشته و آنان ادعا می کنند که او در بین راه مرده است. وقتی می پرسم پس اموالش کجاست؟ می گویند: او مالی نداشت! نزد شریح قاضی رفته ام و او حکم به برائت آنان صادر کرده است. حضرت دستور داد همسفران را حاضر کردند و فرمود: یکی یکی و جدا و جدا در نزد ستون های مسجد بایستند و سپس کار بازجویی را شروع کردند و در نهایت افراد اعتراف به قتل کردند.

از روایت فوق نه تنها قضاوت حضرت در مسجد ثابت می شود بلکه نحوه قضاوت و داشتن جایگاه قضاء در مسجد نیز قابل اثبات است.

ج) روایت دیگری که می تواند مؤید ما باشد، این روایت است که: وقتی امام علی علیه السلام شنیدند، شریح در منزل خود قضاوت می کند فرمود:

«یا شریح! اجلس فی المسجد فانّه اعدل بین الناس و انّه وَهْنٌ بالقاضی ان یجلس فی بیته».(2)

ص: 171

ای شریح! در مسجد قضاوت کن که برای عدالت بین مردم این بهتر است. همانا نشستن در خانه و قضاوت کردن مایه وهن نسبت به قاضی است. اگر از این روایت استحباب قضاء در مسجد استفاده نشود، حداقل جواز مستفاد است ولی سند روایت مرسل است لذا فقط می تواند مؤید باشد.

ر) از روایت دیگری که نیازی به ذکر آن نیست، می توان استفاده کرد که اعلام حکم قضائی در مسجد جایز است.(1) با ثبوت این گونه از قضاء، قضاوت قاضی تحکیم به طریق اولی جایز خواهد بود. علاوه براینکه قضاوت در مسجد از نظر روانی هم برای طرفین دعوا و هم برای قاضی آرامش بیشتری به همراه دارد. زیرا همگان به مقدس بودن این مکان ایمان دارند و فضای مسجد خود به خود باعث می شود افرادی که در آنجا حضور پیدا می کنند از مسائلی نظیر دروغ گفتن، شهادت به باطل، سوگند دروغ و نظایر این ها پرهیز کنند و این خود سبب قضاوت به حق از سوی قاضی خواهد شد.

ص: 172

ص: 174

کاملاً قابل تأثیر است و این تأثیرات را بر محور: تقویت ایمانی، ابزارها تقسیم بندی نموده که از مراسم مذهبی، سخنرانی ها، مراسم دعا و نیایش نماز جماعت ناشی می شود، و اصولاً زمینه سازی مساجد را از جهاتی عامل تقویت و شکل گیری رفتار انسانی می داند از جمله تأثیر علمی تربیت الگویی و تربیت عملی.

فعالیت های سیاسی، فرهنگی، تربیتی و آموزشی را نیز در کار خود قرار داده و حتی آثار اقتصادی ژرفی نیز به جای می گذارد.

در نوشته نقش مسجد بر ابعاد معنوی و عبادی شخصیت انسانی را بررسی می کند.

2 _ صدور فعلی اختیاری از انسان، مراحل و مراتبی دارد به طوری که تغییر در این مراحل سبب بروز رفتارهای گوناگون از فرد می شود. نظام ارزشی نیز در این فرآیند شکل می گیرد تا افراد مختلف کارهای مختلف انجام دهند.

3 _ صدور فعلی از انسان روند خاصی را طی می کند و نظام ویژه ای دارند. رفتار انسان حاصل تمایلات و افکار اوست، نمود خارجی شخصیت انسان حاصل تعاملات او در قلب و سپس ذهن است. به عبارت دیگر، شخصیت انسان در سه بعد احساس، ادراک و رفتار قابل بررسی است. به عبارتی پیش نیازهای شخصیتی انسان را در پیش نیازهای رفتاری، شناختی و احساسی می توان خلاصه نمود.

4 _ هرچند رفتار تابع ادراک و احساس است ولی ادراک و احساس از رفتارهای انسان منشأ می گیرد. (اعمالی که ما انجام می دهیم در روحیات (قلب، احساس) و افکار (ذهن، ادراک) ما مؤثر است)؛ حتی رفتارهای انسان بر رفتارهای دیگر او تأثیر می گذارد. اعمال و رفتار، احساس و ادراک را تقویت می کند. ولی رفتار ناشی از احساس و ادراک است. چنان که ایمان اقرار به زبان است ولی اعمال صالح، ایمان را تقویت می کند. احساس و ادراک نیز بر هم تأثیر دارند. یکی از راه های ادراک، احساس است ولی در فرآیند رفتار انسان، ادراک بعد از احساس (تمایل) است.

5 _ جهت بررسی علت، اصلاح و تغییر صدور فعل از فرد مختار نمی توان به راهکارهایی در سطح رفتار پرداخت، بلکه باید همواره به فرآیندی که فرد در بعد تمایلات و ذهنیات طی کرده تا رفتاری از او صادره شده توجه نمود تا خود فرد، مکانیسم رفتاری را طی کند و بدون اینکه احساس اجبار کند، آن رفتار را انجام دهد. طبیعی است توجه صرف به راهکارهایی در سطح رفتار، انگیزه کافی را در فرد ایجاد ننموده و سبب زدگی فرد خواهد شد و اگر نتیجه مثبتی داشته باشد ظاهری و موقت است.

با توجه به جایگاه مسجد در تربیت دینی جامعه و دفاع از هویت و تشخیص دینی جامعه اهمیت موضوع و ساختار و مدل مورد بحث مشخص می شود.

ص: 178

مسجد محل عبادت و راز و نیاز با خداوند است که آسمانیان بر او دیدی افلاکی دارند. انسان با حضور در خانه خدا و انجام عبادت ایمان قلبی خود را افزایش می دهد و تثبیت می کند.

در چنین شرایطی فرد مسجدی، با ایمانی که از محضر مسجد کسب کرده، ملاک زندگی اش تغییر می کند و همه چیز را از این منظر می بیند و به جایی می رسد که حب و بغض، هیجانات و غم و شادی اش بر اساس این ملاک و معیار نظام می گیرد. فرد باایمان نمی تواند به غم ها و شادی های اسوه های ایمان (ائمه علیهم السلام) بی تفاوت باشد. کسی که خود را در محضر خدا می بیند و ایمانی کامل و راسخ به خداوند دارد از وقوع عبادتی، خوشحال و از انجام شدن معصیتی اندوهناک می شود.

مسجد به عنوان پایگاه دینی جهت اثرگذاری بر احساسات دینی از ابزارهای مختلفی بهره می گیرد که هر کدام به نحوی اثرگذار هستند.

1 _ نماز جماعت: نماز جماعت یکی از عبادات گروهی اسلام است که آثار فردی و اجتماعی ژرفی به جای می گذارد. قرار گرفتن مؤمنین نمازگزار در صف های موازی و شرایط یکسان در حالی که همه یک کار انجام می دهند و از یک قانون تبعیت می کنند و یک امام دارند.

نماز جماعت، جامعه ای را تشکیل می دهد که اعضای آن به یکدیگر بسیار نزدیک می شوند. در این بین غیبت کسانی که به طور مستمر در مسجد حضور دارند، زودتر آشکار می شود و دیگران را به احوال پرسی از او وامی دارد. برقرار شدن چنین انس و الفتی بین نمازگزاران و گره خوردن احساسات آن ها در غم ها و شادی های یکدیگر به تقویت احساسات دینی می انجامد تا مسلمانان با یکدیگر مهربان باشند و محبتی الهی بین آنان جاری گردد.

2 _ مراسم دعا و نیایش: ارتباط انسان با خدا و قرائت ادعیه ای که ائمه علیهم السلام در برابر خداوند بلندمرتبه آن را تلفظ نموده اند، انسان را وارد وادی دیگری می کند و روح را صفا و صیقل می دهد. به خصوص که برخی ادعیه مثل دعای توسل دعای ندبه و زیارت عاشورا که در مساجد قرائت می شود با ائمه علیهم السلام ارتباطی مستقیم دارد.

حضور در این مجالس، روح را لطیف و رقیق می کند و احساسات دینی را تقویت می کند. ضمن اینکه ادعیه از نظر شناختی بار معنایی بسیار عظیمی دارد، چرا که ائمه آن ها را در

ص: 180

مقابل خداوند عظیم بیان نموده اند نه برای انسان ها (سطح فکر و فهم انسان ها را مدنظر نداشته اند بلکه در برابر ساحت لایتناهی خداوند راز و نیاز و نیایش نموده اند).

3 _ مراسم مذهبی: در تقویم دینی و معنوی مسجد روزهایی وجود دارد که باید در گرامی داشت آن کوشید تا ماهیت اسلامی فرد و جامعه حفظ شود. یکی از مهم ترین این مناسبت ها، ایام شهادت یا تولد ائمه علیهم السلام است که در آن زمان مراسم های مذهبی در مسجد برگزار می شود. در این مراسم ها ابعاد شخصیتی، فضایل و مصائب ائمه نقل می شود و به طور مستقیم احساسات دینی ارج نهاده می شود. در نتیجه، شناخت مسجدیان از ائمه افزایش می یابد، رابطه عاطفی آن ها با ائمه علیهم السلام افزایش می یابد و توسلات عمیق تر می گردد.

4 _ سخنرانی: امام جماعت به عنوان یکی اسلام شناس آگاه و متدین در مسجد مدیریت و رهبری عبادی و اخلاقی نمازگزاران را بر عهده دارد. او با سخنرانی در مورد مفاهیم و گزاره های دینی گام بلندی در شکل گیری شخصیت دینی، آن ها و افزایش شناخت و ایمان شان برمی دارد و از این طریق به طور غیرمستقیم به تقویت احساسات دینی می پردازد. او احساسات دینی را به عنوان رکنی از شخصیت و هویت دینی هدایت و رهنمون می نماید.

5 _ معماری: براساسی ارزیابی احساسی محیط، احساسی که محیط از طریق زیباشناسی محیطی در انسان ایجاد می کند سبب درک و انتقال معانی و مفاهیم می شود. با توجه به زیباشناسی تجربی و روان شناسی محیطی، محیط براحساس آدمی تأثیر دارد و سبب ایجاد علاقه و پذیرش بیشتر محیط می شود بدین جهت شناخت رابطه میان ویژگی های بصری و احساسات انسان به طراحان کمک می کند که طرح هایی مناسب تر با خواسته های استفاده کنندگان ارائه دهند.

رنگ،(1) شوق مذهبی،(2) سمبولیسم،(3) نیز برخی مولفه احساسی مذهبی در مسجد هستند.

ص: 181

ب) احکام فقهی از ضروری ترین مواردی است که یک فرد مسلمان باید از آن ها شناخت کافی و دقیقی داشته باشد. مسجد در این امر نیز فعال است. جلسات بیان احکام در ماه مبارک رمضان و پاسخگویی امام جماعت به سؤال های نمازگزاران در مورد احکام از این قبیل است.

ج) با بررسی آسیب شناسی شناخت و ادراک دینی «حذف گزاره های تعالیم دینی»، «ابقاء و ایجاد انحراف در سطح کم و کیف مفاهیم و مناسک دینی» و «ایجاد بدعت و قرار دادن امور جدید در دین» به عنوان آسیب های جدی در مسیر دینداری به چشم می خورد. مسجد در این عرصه به مبارزه می پردازد و شناخت دینی را تحکیم می بخشد. مجموعه این فعالیت ها، ادراک دینی را افزایش می دهد و سبب می شود قدرت فهم و تجزیه و تحلیل فرد در مورد مفاهیم دینی در هنگام تعارض با جریانات غیردینی افزایش یابد و سبب ایجاد جریان دینی آگاهانه و پایدار گردد که مکاتب فکری مخالف قادر به تضعیف چنین روحیه دینداری نخواهند بود و با توجه به تحولات فرهنگی جامعه و کاهش روحیه تعبد و افزایش پذیرش دین در قالب بیانات استدلالی، در پیش گرفتن چنین شیوه ای در تقویت هویت دینی مؤثر خواهد بود.

مسجد برای افزایش و تقویت و شناخت نمازگزاران و مسجدیان از ابزارهایی مثل سخنرانی های عام در ایام سال مثلاً بعد از نماز یا بین دو نماز، سخنرانی های خاص در مناسبت های مذهبی استفاده می کند. علاوه بر این کلاس هایی که در مسجد برگزار می شود مثل کلاس آموزش قرآن مؤثرند.

فعالیت های مسجد از این حد نیز می تواند گسترده تر باشد. امور فرهنگی مسجد با نصب اطلاعیه ها و پوسترها ضمن تبلیغات برای شرکت مردم در مسجد می تواند آگاهی ها و شناخت های دینی گسترده ای را در قالب روایات و آیات قرآن در اختیار افراد غیرمسجدی قرار دهد یا اینکه مثلاً قبل از فرارسیدن ایام ماه مبارک رمضان برگه هایی در مورد فضیلت مسجد، مسجدیان، رفت و آمد به مسجد و ماه مبارک رمضان تهیه کند و در منازل پخش کند که یکی از این برگه ها، حالت دعوت نامه به مسجد و میهمانی خدا را داشته باشد.

ص: 183

با توجه به اقبال عمومی مردم، مسجد در این مسیر اقدامات گوناگونی را می تواند انجام دهد ولی همواره باید به این اصل مهم توجه نمود که ابزارهای انتخابی، می بایست با فرهنگ و سلیقه مردم متناسب باشد و از قالب های متنوع و زیبا استفاده شود.

الگویی مناسب برای پذیرش رفتار دینی هستند. علاوه بر این در مسجد سخن از اسوه هایی به میان می آید که کامل ترین انسان ها در عرصه هستی هستند. در مناسبت های مذهبی و شهادت و تولد ائمه علیهم السلام از اوصاف و شخصیت بی بدیل ایشان سخن گفته می شود و بهترین الگو برای رسیدن به کمال و شکل گیری شخصیت ایمانی معرفی می شوند که مردم با تمسک به شیوه رفتاری آن ها به خوبی می توانند خود را در مسیر هدایت و سعادت قرار دهند.

2 _ تربیت عملی: مسجد علاوه بر الگودهی، مکانی است برای اجرا و عمل به فرامین الهی، به عبارت دیگر مسجد علاوه بر اینکه زمینه عمل به اوامر الهی و ترک نواهی را به طور کلی فراهم می کند و در این راه الگوهای بسیار ارزنده ای را معرفی می نماید، در عمل نیز بسیاری از فرامین الهی را اجرا می نماید:

نماز مهم ترین عبادت و فریضه دینی است که به بهترین شکل (نماز جماعت) در مسجد اجرا می شود.

دعا و نیایش در ترقی و سلوک انسان عابد امری حیاتی است که در زمان ها و مراحل گوناگون در مسجد اجرا می شود.

مراسم عزاداری و جشن و سرور در ایام و مناسبت های مذهبی رابطه عمیقی با ائمه علیهم السلام برقرار می نماید که در مسجد برپا می شود.

«جمع آوری کمک برای فقرا و مستمندان» و «اعتکاف» از اعمال مهم دینی است که در مسجد اجرا می شود و هر یک در تقویت روح انسان بسیار مؤثر است.

البته توجه به این نکته ضروری لازم است که تغییر رفتار از مهمترین مراحل ایجاد یک شخصیت است. چون فرد مقابل فردی مختار است که به خود و دانسته ها، احساسات و رفتارهایش احترام می گذارد. تغییر در این روند و جایگزینی در آن کار ساده ای نیست. به عبارت دیگر متقاعدسازی هنر دشواری است؛ زیرا هرچه شور و اشتیاق آشکار برای قانع کردن بیشتر باشد موفقیت کمتری حاصل می شود. احتمال اینکه یک اظهارنظر که به طور اتفاقی شنیده می شود، عقیده کسی را تغییر دهد بسیار بیشتر از گفتار است که با دقت تدوین شده باشد؛

ص: 185

زیرا پیام گیران در مقابل پیامی که نیتی در پس آن قرار دارد (مثل تغییر او یا نادیده گرفتن و کم اهمیت دانستن رفتار و روحیات او) واکنش نشان می دهند.

به نظر می رسد توجه به این هفت مرحله، به خصوص در شرایط فعلی، مسجد و عناصر مذهبی آن را برای ایفای مهم ترین بخش نقش خود در ایجاد و تعمیق شخصیت دینی بسیار یاری خواهد نمود.

در پایان توجه به دو نکته خالی از فایده نیست:

نکته اول: مسجد علاوه بر اینکه در شخصیت دینی بسیار مؤثر است به نحو تعیین کننده ای در تشخیص دینی نیز مؤثر است. چون شخصیتی که مسجد در فرد ایجاد می کند شخصیتی پویا و حاضر است نه ساکت و منزوی، به عبارتی دیگر شخصیت ایمانی مسجد، در جامعه نمود و بروز دارد.

نکته دوم: مسجد علاوه بر اینکه در شخصیت فردی مؤثر است در شخصیت جامعه اسلامی نیز مؤثر است؛ چرا که افراد، تشکیل دهنده جامعه هستند و مساجد به عنوان عناصر و مراکز اجتماعی نیز در جهت دهی فرهنگ و عقاید جامعه بسیار مؤثرترند حتی می توان گفت مسجد در تشخیص جامعه نیز مؤثرتر است.

ص: 186

این مقاله با تعریف و مفاهیم و واژه ها، نحوه شکل گیری انسجام و بسیج عمومی را مورد توجه قرار داده، نقش مسجد به عنوان پایگاه اطلاع رسانی و ساماندهی دارای دو سر فصل مهم:

_ مسجد به عنوان پایگاه فرهنگی و رسانه ای.

_ مسجد به عنوان کانون هدایت و سازماندهی دانسته است.

عناصر اصلی این ایدئولوژی و پیوند آن با نیازهای روحی روانی توده های بسیج شده:

1 _ اسلامی کردن؛ 2 _ غرب ستیزی؛ 3 _ رهبری.

ویژگی ها، مؤلفه ها و مختصات و امتیازات ایدئولوژی اسلامی در کانون هایی به نام مساجد برای توده های تبیین می شد.

عوامل سرعت و شتاب:

1 _ کنترل و نظارت روحانیون بر شبکه وسیع و گسترده ای از مساجد، تکایا، حرم های مذهبی و انجمن ها و هیئت های مذهبی به عنوان ابزارهای سازمانی آنها در سطح محلی و مجراهای برقراری ارتباط با مردم و اشاعه دهنده تبلیغات.

2 _ حلقه ها و پیوندهای اقتصادی و شخصی دیرینه شان با اقشار مستضعف و متوسط به ویژه بازاریان.

3 _ استقلال نسبی مالی و سیاسی شان از دولت.

در طول 8 سال دفاع مقدس، مساجد در اعزام و بسیج نیروهای مردمی نقش بسزایی داشتند.

چالش نظامی غرب با انقلاب اسلامی به چالش فرهنگی لیبرالیسم با اسلام و هویت ساز، با هدف تهی سازی فرهنگی، فکری و دینی ملت مسلمان ایران تبدیل شد.

نفوذ اندیشه های بیگانه از سوی دشمنان و یا دوستان نادان، تجددگرایی افراطی، ابهام در طرح های آینده، بی پاسخ گذاشتن پرسش ها و شبهات رخنه فرصت طلب ها و همچنین ترک صحنه از سوی نیروهای انقلابی از آفت های مهمی است که انقلاب را تهدید می کند.

ص: 188

1 _ تعریف و طراحی الگوهای نقش متناسب با لایه های مختلف اجتماعی، با توجه نظام ارزشی جامعه از یک سو و مقتضیات و شرایط نوین جهانی از سوی دیگر و تقاضاهای نسل جوان کنونی از جانب سوم.

2 _ تعریف و طراحی الگوهای تعامل اجتماعی فراگیر و سامان دهی آنان پیرامون الگوهای نقش فراگیر، این امر موجب همبستگی و همگونی بیشتر اجتماعی می شود.

3 _ با محوریت مساجد مواجهه و مقابله تبلیغاتی، روانی و فرهنگی مناسب و کارآمد با گروه های مرجع کاذب.

4 _ تلاش به منظور ارایه چهره ای تابناک از مبانی تئوریک حکومت دینی و نیز روزآمد کردن سنت نبوی در عصر حاضر، به صورتی که هرگونه ابهام نظری درخصوص مبانی اندیشه دینی و سیاست اسلامی زدوده شود.

5 _ تلاش به منظور تطبیق عملکرد فرد و جامعه با شکل آرمانی فرد و جامعه از منظر دین و کاستن فاصله عملکرد فردی و اجتماعی با آنچه در لسان دین مطرح شده است.

6 _ تلفیق میان اصول گرایی و واقع بینی و تربیت شهروندان و مدیرانی که آرمانگرای واقع بین باشند.

7 _ تلاش برای خودسازی و جامعه پردازی به صورتی که افراد با اعتماد به نفس، در مقابل اندیشه رقیب، تاب و توان دفاع استدلالی و متقاعدکننده از مبانی اندیشه دینی داشته باشند.

8 _ طراحی مسجد به عنوان معتبرترین کانون آگاهی و هدایت به صورتی که خودسازی و جامعه پردازی آموزه جاودانی مسجد و مسجدیان باشد.

9 _ پرهیز از هرگونه تصلب در روش ها و آمادگی برای استفاده از همه امکانات در مساجد برای جلب و جذب مخاطب با طرح هنرمندانه دین.

10 _ تنظیم و تدبیر تحولات اجتماعی به منظور درونی کردن و نهادینه نمودن مرکزیت مسجد برای گره گشایی و مشکل زدایی از همه مخاطبان، در این صورت تلقی مسجد به عنوان گروه مرجع باز تولید خواهد شد.

11 _ تبدیل مساجد به کانون هایی با رویکرد چند جانبه.

ص: 189

نگارنده در این پژوهش ضمن بیان مؤلفه های هسته بسیج گر انقلاب اسلامی و نقش مسجد در تأسیس این هسته هدایت و سازماندهی، انقلاب اسلامی، بر لزوم تلاش مضاعف از سوی مساجد و متولیان آن در حوزه نرم افزار برای تعمیق ایمان دینی و اعتقاد عملی مردم به مکتب اسلامی که امام پرچمدار آن بود، تأکید نموده است تا با این رویکرد شالوده تمدن اسلامی بر محوریت مسجد شکل گیرد.

دوم: وجود برخی روابط و همبستگی های جماعتی در میان توده مردم. این همبستگی ها، کنش جمعی را در میان توده ها امکان پذیر می کند. به نظر تیلی، صرف نارضایتی در میان توده مردم برای کشیده شدن آن ها به انقلاب کافی نیست، بلکه این نارضایتی ها فقط زمینه های استقبال این توده ها را از گروه های معارضه جو و انقلابی فراهم می کند و در چنین شرایطی وجود همبستگی های جماعتی نقش مهمی در تسهیل بسیج انقلاب توده ها و توسعه گروه های انقلاب دارد.

جرالد گرین، انقلاب اسلامی ایران را براساس مفهوم ضد بسیج(1) بررسی کرده است.طبق تعریف گرین، ضد بسیج عبارت است از: «بسیج عمومی علیه نظام سیاسی حاکم از سوی گروهی که در مقابل برگزیدگان حاکم صف آرائی کرده اند.» گرین شرایط ضد بسیج را به شرح زیر بیان می کند:

1 _ تضعیف اراده و توانایی های دولت؛ 2 _ ساده سازی سیاست؛ 3 _ قطب بندی توده ها؛ 4 _ سیاسی شدن بخش هایی از جامعه که به طور سنتی غیرسیاسی بوده اند؛ 5 _ رویدادهای بحران زا؛ 6 _ واکنش خشونت آمیز از سوی رژیم.(2)

1 _ وجود نیروهای متشکل اجتماعی، خصوصا نیروهای مذهبی که از حضور در عرصه رسمی سیاست محروم بودند و این محرومیت سیاسی در حالی رخ می داد که جامعه ایران جامعه ای به شدت در حال تغییر بود.

نیروهای مذهبی مردم محروم از حضور در عرصه سیاست و ناراضی از وضعیت فرهنگی سیاسی جامعه، پیرامون شخصیتی حلقه زدند که بنیان مشروعیت حکومت پهلوی را به چالش کشیده و مردود اعلام کرده بود.

مهمترین نقطه قوت مبارزات روحانیت علیه رژیم پهلوی به عنوان یک نیروی متشکل، تبعیت کامل آن از امام بود. هرچند رهبری انقلاب به لحاظ ظاهر فاقد یک حزب و تشکیلات منسجم بود، اما تبعیت از امام و قرار داشتن برخی از طرفداران امام در رده فضلا و مدرسین حوزه ها، موجب گردید در عمل و در سطح کشور، شبکه ای از طرفداران امام، همچون سازمانی نیرومند و متشکل قادر شدند گردونه انقلاب را به حرکت درآورند.

2 _ نفوذ مذهب شیعه در میان اقشار متوسط شهری و خصوصا ظهور مذهب شیعه به عنوان یک ایدئولوژی و تئوری انقلابی در میان اقشار تحصیلکرده مذهبی.

3 _ انسداد سیاسی یا فقدان چرخش نخبگان و مناصب در ساختار حکومت پهلوی. نکته ای که حائز اهمیت می باشد این است که همزمان با شکل گیری ایدئولوژی انقلابی در جامعه، براساس فرایند نوسازی اجتماعی تعداد زیادی تحصیلکرده که توان ورود به لایه های تصمیم گیری نظام و حوزه سیاست رسمی و قانونی را، به دلیل فرمایشی بودن مجلس، احزاب و دولت نداشتند، پاسخ تمام مطالبات و اعتراضات خود را در ایدئولوژی اسلامی جستجو می کردند؛ بدین ترتیب، دین چارچوب و عاملی شد که نه تنها قشر تحصیلکرده انقلابی را به شبکه وسیع مردمی وصل نمود، بلکه رهبری بسیج گر انقلاب نیز توانست با بهره گیری درست از منابع دینی و ظرفیت های انقلابی، جاذبه فراوانی برای همگان اعم از روشنفکران و توده ها پیدا کند و سازمانی به نام شبکه مذهبی و امکانات دینی با محوریت مساجد که به دلیل قداست آن و تلقی شدنش به عنوان خانه خدا، نه تنها به عنوان پناهگاه و مرکز تشکیل دینی، مذهبی و حقانیت سیاسی بلکه به عنوان مکان مناسب به منظور تربیت نیروی انقلابی، مؤمن و وظیفه شناس، شکل گیرد.

ص: 194

بر همین اساس یک نهضت نسبتا وسیع خودجوش در تهران و در غالب شهرستان ها در میان مبارزین و جوانان مسلمان برای تأسیس انجمن ها و هیأت ها و مؤسسات اسلامی با برنامه های امدادی، فرهنگی، تبلیغاتی، بهداشتی و حتی تولیدی و تجاری راه اندازی شد و شرکت ها و بنگاه های نشریاتی فعال به وجود آمد، درمانگاه ها و بیمارستان های خیریه به سبک اجتماعی تأسیس شد، صندوق های قرض الحسنه بازگشایی شدند. انجمن ها و مجامع دینی از هر طرف سر درآورد که هدف و برنامه همه آن ها در حول محورهای خدمت، تربیت، وحدت، تشکل و آمادگی برای رسیدن به آزادی، استقلال و حکومت اسلامی دور می زد.

انتقال شهید مطهری به تهران در سال 1335 و پیوستن به فعالیت های جوانان و دانشگاهیان، تفسیر قرآن و منبر مرحوم طالقانی در مسجد هدایت، تلاش های عالمانه دکتر مفتح در مسجد قبا، نقش بزرگی در این راستا ایفا نمود به صورتی که روحانیت جوان نیز آهسته آهسته، تمایل و تحرک بیشتری از خود نشان داد.

مسجد به سبب مسائل معنوی خویش پایگاهی چندمنظوره بود که در آن همه اقشار جامعه، یا تمامی باورها و عقاید خویش همه روزه به دور هم جمع می شدند و به تمامی امور مربوط به جامعه خود رسیدگی و مشارکت می نمودند و در واقع، مسجد، مرکز ارتباط جماعت اسلامی و بدنه مادی ملموس آن تلقی می شود به صورتی که جماعت اسلامی کامل نمی شود مگر با داشتن مسجدی که اعضای آن را به همدیگر مرتبط می سازد.

در حقیقت مسجد، اصلی ترین مرکز ارتباطی و اطلاعاتی بود که امکان خبرگیری از تمامی وقایع وجود داشت. زمانی که مؤذن اذان نابهنگام سر می داد، همگان می فهمیدند که حادثه ای مهم اتفاق افتاده است و خود را به مسجد می رساندند تا از آن خبر مطلع گردند.

با تشدید مبارزات مردم علیه حکومت پهلوی، مسجد در این زمینه جایگاه ارزشمندتری پیدا نمود. حضور روحانیون و نخبگان دانشگاهی در اماکن مذهبی، حسینیه ها و مساجد، مردم را به واقعیت های جامعه، فساد دربار و مظالم دستگاه حکومت و سیاست های ضددینی نظام پهلوی آشنا می کرد. بنابراین مسجد ضمن گستتن پیوندهای مردم با نظام سلطنت، به عنوان جایگاهی به منظور ترسیم مؤلفه های حکومت مطلوب، نقش بسیار مهمی پیدا نموده و مردم از طریق مساجد، به خویشتن بازگشته و پرچمدار هویت دینی و اسلامی مبتنی بر ارزش های الهی شدند.

درخصوص نقشه هدایتی و سازماندهی مساجد نیز باید به این مهم اشاره نمود که مسجد در سازماندهی مردم به منظور تغییر وضعیت موجود و نیل به شرایط مطلوب نقشی بسزا داشت.

مسجد به عنوان مرکز تصمیم گیری سیاسی از زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مطرح شد. در تاریخ مردم ایران نیز مسجد به عنوان پایگاه سیاسی علما و مردم بر علیه ظالمان و حاکمیت جور بوده است. بسیاری از تصمیم گیری هایی که موجب براندازی حکومت ها و نظام های سلطه گردید، در مسجد صورت می گرفت، چرا که در باور و فرهنگ مردم ما، مسجد مکانی مقدس است و علما نیز افرادی والا و دارای درجات معنوی می باشند. لذا سخنان و مواضع شان صحیح و بر حق قلمداد می شود و نیز مسجد مهم ترین پناهگاه مظلومان از دست جابران و محلی برای تحصن و اعلام خشم و کینه نسبت به حکام بوده است و این باور مردمی، هماره حاکمان جور را از حمله مستقیم به مساجد بازمی داشت.

ص: 196

مساجد پایگاه خودآگاهی و حرکت جمعی و اعتراضات مردمی نیز بود. افراد و خانواده هایی که در راستای آرمان های دینی خود، به مبارزه پرداخته و به زندان افتاده بودند، مورد حمایت مساجد قرار می گرفتند.

توانایی چشمگیر روحانیت در بسیج مردم در مساجد، تکایا و حسینیه ها را می توان یکی از ویژگی های زندگی سیاسی در انقلاب اسلامی ایران به شمار آورد. این توانایی در مرحله نخست، حاصل کاربست یک ایدئولوژی احیاگرانه اسلامی بود، ایدئولوژیی که پاکسازی جامعه از نشانه های فرهنگی و تمدن غربی و تلاش در راستای ایجاد یک جامعه جدید و پرورش یک انسان نوین را وعده داده، مردم را به صحنه آورد و پشتیبانی، مبارزه و حتی فداکاری های این مردم همیشه در صحنه را ممکن ساخت. تفکری که این جریانات را پدید آورد، معتقد بود که در رهبری نسل جوان بیش از هر چیز باید دو کار انجام شود: یکی باید درد این نسل را شناخت و آنگاه در فکر درمان و چاره بود. بدون شناختن درد این نسل هرگونه اقدامی بی مورد است.(1) راز مقبولیت ایدئولوژی اسلامی در آن بود که می کوشید به نزاع های روحی و روانی توده های جابجا شده در اثر دگرگونی های فرهنگی اجتماعی و اقتصادی شبه غربی پاسخ دهد.

به منظور شناسائی عناصر اصلی این ایدئولوژی و پیوند آن با نیازهای روحی روانی توده های بسیج شده می توان به موارد ذیل اشاره نمود.

1) اسلامی کردن جامعه: توده های مردم که قادر به مضمحل شدن در فرهنگ و شیوه جدید زندگی که صبغه غربی پیدا کرده بود، نبودند، به شکل گیری جامعه ای پرداختند که ارزش ها و قواعد حاکم بر آن با ارزش ها و مطلوب های آنان انطباق داشت. توده ها، چاره رها شدن از این وضعیت نامطلوب و متوقف کردن روند دگرگونی های شبه غربی را حاکم شدن اصول اسلامی در همه بخش های جامعه می دانستند. رواج مفاهیمی همانند اقتصاد اسلامی، بانکداری اسلامی، جزای اسلامی، مدیریت اسلامی، ناشی از تلاش برای ساختن جامعه ای مبتنی بر آموزه های اسلامی و تقابل با نماد زندگی شبه غربی می باشد.

ص: 197

تلاش بی وقفه استاد مطهری در سال های دهه چهل و پنجاه صرف تدوین ایدئولوژی اسلامی به عنوان یک مکتب و یک دستگاه هماهنگ فکری و آشکار کردن چهره واقعی اسلام و زدودن زنگارهای بدعت و خرافه ای شد که در طول تاریخ بر چهره تابناک آن نشسته بود. در واقع شهید مطهری به دنبال آن چیزی بود که در قیام 15 خرداد نیاز به آن احساس می شد، یعنی یک ایدئولوژی مدون و یک مکتب جامع به زبان روز و پاسخگو به شبهات جدید که نهضت براساس آن به حرکت خود ادامه دهد و انقلابیون به انحراف کشیده نشوند و پس از پیروزی نیز دارای برنامه باشند.(1) 2) غرب ستیزی: ایدئولوژی انقلاب اسلامی، با تقلیدی و شبه غربی خواندن نوسازی و تغییرات اجتماعی به وجود آمده در جامعه، به نیازها و علایق مردمی که فرهنگ و تمدن غربی را عامل نابسامانی ها و مشکلات عدیده فرهنگی و اجتماعی قلمداد می کردند، پاسخ داد.

3) رهبری: جابجایی های گسترده اجتماعی، موجبات بی ثباتی اجتماعی، ناامنی، سرگشتگی، و احساس بی هویتی را فراهم کرد و در چنین وضعیت روحی و روانی، رهبری آگاه و دلسوز با برخورداری از جاذبه روحانی، تسلای روحی ملت را به ارمغان آورد، زندگی آنان را از معنا و هدف پرساخت و مردم با یافتن حقانیت در سخن و کردار رهبر، اعتماد به نفس را در نقش جدید خود به عنوان پیرو پیدا کردند.(2) ویژگی ها، مولفه ها و مختصات و امتیازات ایدئولوژی اسلامی در کانون هایی به نام مساجد برای توده ها تبیین می شد. شاگردان و وفاداران به امام چه در هیأت روحانی و چه در شکل دانشگاهی، از حضور انبوه توده های مردم در مساجد، استفاده لازم به منظور بسیج و آماده ساختن آنان برای تغییر حاکمیت را به عمل آوردند و با تکیه امام به نقش محوری مسجد به عنوان کانون انقلاب، سازماندهی انقلاب اسلامی را شکل دادند و به همین دلیل است که تدااسکاچیل از تئوریسین های مشهور انقلاب، معتقد است «که در ایران به نحوی بی نظیر و یگانه، انقلاب ساخته شد، اما نه توسط احزاب انقلابی مدرن موجود در صحنه سیاسی.

ص: 198

در خاتمه باید متذکر شد که برای ادامه حیات جامعه و استقلال کشور و روند تحولات آینده آن نیز هیچ راهی جز انسجام همگانی و برخورداری از هویت ملی و تمایل گروه مرجع و نخبگان به درون نیست و این هر سه تنها با محوریت مسجد به عنوان رفیع ترین قله هویت یابی، خودباوری و انسجام امکان پذیر است.

اکنون باید به این پرسش پرداخت که نسل جوانی که اکثریت جمعیت ایرانی را تشکیل می دهد چرا از مسجد دور افتاده و شکافی بین خود و پایگاه های دینی حس می کند؟ چرا متولیان امروز، مدیریت مساجد و سایر ارگان های برنامه ریز نتوانستند در جذب جوانان به سوی مساجد موفق گردند؟ آیا وقت آن نرسیده که با تعمق بیشتری به این نسل توجه کرده و با انگیزه ها و برنامه ریزی صحیح و دقیق و نیازسنجی مطلوب آن ها را به سوی مساجد هدایت و راهبری کنیم؟ آیا وقت آن نرسیده که مساجد به جایگاه واقعی خود صعود کند و پناهگاه هر قشر و فردی و تأمین کننده هر گونه نیاز جوانان باشند؟

مسجد مهم ترین و مؤثرترین ستاد فرهنگی در جهت ترویج و اشاعه فرهنگ اسلامی در طول تاریخ اسلام بوده است و به همین دلیل کارکردهای مختلفی داشته است.

هر دین الهی، مکانی را به عنوان پرستش گاه برای برقراری ارتباط پروان خود با خدا تعیین کرده و آنان را به رعایت آداب و رسوم خاصی در آن تشویق کرده است. متناسب با سطح رشد و برخورداری هر قوم و ملتی از فرهنگ و تمدن این مکان ها با هنر و معماری زمانه عجین شده و انسان ها با نوع نگاه ویژه خود به عالم هستی و آموزه های دینی و بشری به معابد و پرستشگاههای خود رو آورده اند.

با بررسی و کاوش در منابع معتبر اسلامی روشن می شود که مسجد به عنوان اصلی و مهمترین کانون و پایگاه در میان مسلمانان صدر اسلام مطرح بوده و یک مسجد اسلامی چهار نقش ذیل را همزمان ایفا نموده است:

الف: مسجد به عنوان پایگاه عبادت و یاد خداوند متعال؛ ب: مسجد به عنوان پایگاه جهاد فکری و تعلیم و تعلم معارف اسلامی؛ ج: مسجد به عنوان پایگاه تجمع نیروهای رزمنده و اعزام آنان به جبهه های جهاد؛ د: مسجد به عنوان پایگاه وحدت مسلمین و نمایش روح وحدت و یکپارچگی به دشمنان پیدا و پنهانِ جامعه اسلامی.

متخصص می گردیم ولی آیا نباید در راستای اساسی ترین مسئله زندگی یعنی تربیت و یادیگری نوجوانان و جوانان دنبال متخصص باشیم؟ در مظلومیت تربیت دینی و اسلامی همین بس که در هیچ جای دنیا یک آکادمی، دانشکده و... ویژه این حوزه تأسیس نشده است. یعنی هم اکنون در هیچ کجا متخصص تربیت اسلامی تربیت نمی کنیم؟

براساس حدیث قدسی «عبدی اعطنی حتی اجعلک مَثَلی» باید مثل خدا شویم، انسان این قابلیت را دارد که مثل خدا شود، اما آن فردی مثل خدا می شود که استعدادهای وجود خود را از قوه به فعلیت درآورد و آن هم در گرو رشد همه جانبه و هماهنگی با هستی و ارزش مدار بودن است.

4 _ عملکرد ناهنجار و نامطلوب متصدیان اداره جامعه به طور خاص و متولیان دین و دین مداران به طور عام، در تربیت دینی نسل جوان.

5 _ الزام و اجبار نسل جوان به انجام تکالیف دینی.

6 _ عدم برنامه ریزی مناسب جهت تربیت دینی و عمیق تر شدن شکاف مسجد و جوانان.

14 _ عدم توانایی در جایگزینی تهاجم فرهنگی غرب.

15 _ دخالت عموم مردم در تربیت دینی بدون داشتن تخصص کافی.

16 _ دروغگویی و عوام فریبی که در برخی موارد در سایه دین انجام می شود.

17 _ نشان دادن چهره خشن و خرافاتی از دین.

3 _ برنامه ریزی های مناسب: با توجه به موقعیت محله، شهر و یا روستا و یا سن افرادی که با آن ها سر و کار داریم، باید برنامه ریزی صورت پذیرد. به طور مثال جهت افرادی که برای کنکور خود را آماده می کنند کلاس های تست، روانشناسی، تندخوانی، تهیه کتب مختلف و راه های موفقیت در کنکور را برنامه ریزی نمود.

همچنین از خطوط اینترنتی، نمایش فیلم و سریال، بازی و سرگرمی، و غیره استفاده های بهینه نمود. با توجه به نیاز سنجی قشر جوانانی که از مسجد موردنظر می خواهند استفاده نمایند، برنامه ریزی نمود.

4 _ جلسات بحث و گفت وگو: از آنجا که جوانان نیازهای مخصوص به خود دارند و روحیات و علائق آن ها با بزرگسالان متفاوت است؛ در برنامه ریزی باید بعد از مخاطب شناسی و نیازسنجی، جلسات ویژه ای را جهت ارزیابی برنامه های تدوین شده و اجرا شده و بحث و گفتگوی منتقدانه و همچنین پیشنهادهای مفید در برنامه ریزی آینده برگزار گردد.

جلسات بحث و گفتگو علاوه بر رسیدن به راهکارهای مفید باعث خود ارزشمندی در فرد شده و به اهمیت وجودی خود پی می برد و باعث تقویت خلاقیت و ابتکار و اعتماد به نفس در فرد می شود ضمن این که ارتباط دوستانه بین آن ها و مدیران مسجد مستحکم تر می شود.

5 _ ایجاد اعتماد در جوانان: مدیریت و مسئولین مساجد باید برای علائق و موقعیت جوانان اهمیت خاصی قائل باشند براین اساس می توان از طرق مختلف در افرادی که می توانند تحت پوشش مسجد مورد نظر قرار گیرند، اعتماد و ایمان کافی را ایجاد نمود و آن ها را به سمت مساجد هدایت نمود. به طور مثال از طریق نیازهای مادی و معنوی آن ها و سعی در برطرف کردن آن ها، مشاوری خوب در امور خانوادگی، توجه به مشکلات آن ها و سعی در رفع آن ها، ایجاد فرصت هایی که بتوانند استعدادهای خود را به فعلیت برسانند و یا ترغیب و تشویق آن ها در جمع از دیگر راه هایی است که باعث ایجاد اعتماد در افراد می گردد.

6 _ شکل ظاهری و داخلی مسجد: شکل ظاهری مسجد باید از نمایی بسیار زیبا و آرامش بخش تشکیل شده باشد همچنین ساختمان و تجهیزات درون مسجد باید از بهداشت

ص: 205

مناسب با آرامش کافی و به طور کلی دارای فضایی جذاب و آرامش بخش برخوردار باشد. فضای مسجد در ایام مختلف و موقعیت های خاص متفاوت باشد و در بیشتر اوقات محیطی زیبا و شاداب برای جوانان فراهم نمایند.

7 _ ارتباط حضوری با ساکنان اطراف مسجد: به جای آن که مدیریت مسجد و مسؤولین افراد مسجد را به مسجد بخوانند خود به محل سکونت و محل کار آن ها رفته و از نزدیک با آن ها ارتباط صمیمی برقرار کنند. سپس این افراد خود به سمت مساجد خواهند آمد به طوری که حضور مسؤولین مسجد در زندگی آن ها مؤثر واقع شده باشد.

آری باید با برنامه ریزی مناسب زمینه حضور و زمینه جذب جوانان را در مساجد فراهم آوریم.

11 _ رفتار خوش و نیکوی مدیریت مسجد؛ 12 _ تأمین بهداشت روانی؛ 13 _ فراهم آوردن زمینه بروز شکوفایی استعداد و خلاقیت در افراد؛ 14 _ کاهش آسیب پذیری اجتماعی؛ 15 _ توسعه مهارت های شناختی؛ 16 _ احساس رضایت درونی و افزایش نشاط و شادکامی؛ 17 _ زمینه سازی برای رشد همه جانبه فرد؛ 18 _ تقویت ارتباط فرد با جهان هستی؛ 19 _ تقویت خودشناسی به عنوان یک معرفت زیربنایی؛ 20 _ تقویت رویکرد خدامحور در همه جنبه های زندگی؛ 21 _ پذیرفتن استدلال و منطق جوانان؛ 22 _ حضور افراد مهم و شایسته در مساجد؛ 23 _ تقویت روحیه اجتماعی نماز جماعت ابتدا در مدارس؛ 24 _ توجه به مکان و فضای مسجد و شکل ظاهری آن؛ 25 _ استفاده از تکنولوژی نوین در مساجد؛ 26 _ استفاده از وسایل سمعی و بصری نوین در موارد خاص؛ 27 _ برگزاری اردوها و سفرهای کوتاه مدت دسته جمعی؛ 28 _ در برنامه ریزی، اجرا و ارزشیابی وضعیت موجود الزامی است.

نیست غیر از عشق خضر در بیابان وجود هر کجا گم گشته ای بینی به عشق ارشاد کن

ص: 207

ص: 208

اساس شهرسازی می یابیم و در می یابیم که در بافت شهرهای اسلامی مساجد محورند. مسجد محل تقویت و اشاعه فرهنگ زیبای اسلامی احترام به علما، بزرگترها و محبت به کوچکترها و مراعات ادب در برابر سایر مؤمنان است. علاوه بر آن حضور در مسجد، نقش بازدارنده ای قوی در ارتکاب جرایم و پیش گیری از گناهان دارد. در کنار این آثار با برکت حضور در مسجد، در روایات نیز از ثواب ها و پاداش های متعدد برای حاضران در مساجد، یاد شده است. برای نمونه پیامبر بزرگوار اسلام فرمودند:

«گروهی از مردم در مسجدی از مساجد خداوند ننشینند (برای عبادت و تلاوت قرآن) مگر آن که آرامش برایشان نازل و رحمت الهی شامل حال آنها شود».

به عبارت دیگر هم اکنون که جماعت مؤمن نمازگزار اراده کرده و به دلخواه و به صورت اختیاری همه با هم، در کنار هم در مساجد برای احیای شعائر اسلامی قدم پیش گذاشته و مصمم به اجرای آن هستند، به همان نسبت خواهند توانست در سایر امور دینی پیش گام شوند و با بهره گیری از نیروی ایمان و استعدادهای موجود، قله های کمال را تسخیر کنند. هرگاه این رفتارها به صورت مداوم و مستمر صورت بگیرد (حضور در جماعت) از خلاقیت ها و صفات خداپسندانه افراد صالح بهره برده و متأثر شده است، در نتیجه به اصلاح و خودسازی پرداخته و این شکوفایی را به جامعه نیز سرایت خواهند داد.

مساجد علاوه بر محل نیایش بودن، منابع اشاعه فرهنگ اسلامی و محل به نمایش گذاشتن قدرت و اقتدار امت اسلامی نیز هست و روزانه سه یا 5 بار افراد مؤمن در همین مکان ها در پیشگاه خالق خود بوده و برای جان نثاری و اطاعت از سایر اوامر مولا اعلام آمادگی می کند و نفس این عمل هشداری است برای دشمنان اسلام، و گام نخستین برای حرکت احیاء عدالت اجتماعی و ظلم ستیزی.

آثار، نتایج و برکات حضور در مسجد بسیار زیاد و متنوع است، لکن در نوشتار پیش رو سعی بر آن است که به اجمال آثار، برکات و کارکردهای فردی و اجتماعی مسجد، بررسی شود.

امید که برای نگارنده و خواننده گرامی مفید باشد.

مساجد پرسیدم. امام علیه السلام فرمودند:

«به تعظیم مساجد فرمان داده شده برای آنکه مساجد خانه های خدا در زمین است».

این عنوان به شایستگی ماهیت عبادی مسجد را نشان می دهد؛ اینکه مسجدها، اولاً و اساسا برای برقراری ارتباط بین بنده و معبود او و اعلام بندگی و عبودیت برای آفریدگار بنا می شوند. بر این اساس نیز اصلی ترین اثر حضور در آن، در بعد عبادی خواهد بود:

«و اقیموا وجوهکم عند کل مسجد و ادعوه مخلصین له الدین کما بداکم تعودون».(1) (هنگام عبادت _ و در هر مسجدی به سوی او توجه کنید و او را بخوانید و دین (خود) را برای او خالص کنید. همچنان که در آغاز شما را آفرید، بار دیگر در رستاخیز باز می گردید).

ماهیت حضور در مسجد نیز در بیان نبوی آمده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

«کل جلوس فی المسجد لغو الا ثلاثة: قراته مصل او ذکر اللّه او سائل عن علم».(2) «هر نشستنی در مسجد بیهوده است، مگر اینکه برای سه کار باشد:

خواندن قرآن، ذکر خدا، پرسش از علم».

بنابراین هدف و حکمت حضور و جلوس در بیوت الرحمن (= مساجد) ذکراللّه است که بالاتر از هر هدف دیگری در زندگی ماست:

«و لذکر اللّه اکبر».(3) و به فرموده امام علی علیه السلام درمان قطعی تمامی دردهای نفسانی ما:

«ذِکرُاللّه دَواءُ اعلالِ النّفوس».(4) «یاد خدا دوای بیماری های نفوس است».

ص: 212

و امام علی علیه السلام و دیگران شایان پیگیری است و نمونه های فراوانی درباره آن می توان ذکر کرد.

در این دوران نه فقط آثار سیاسی حضور مردان در مسجد بل آثار سیاسی حضور زنان در مسجد نیز مشهود است که حضور زنان و مردان و تبادل اخبار و اطلاعات اجتماعی، جویا شدن از احوال هم و احوال مسلمین، فقط بخشی از این ظرفیت بزرگی است که مساجد دارند.

حضرت فاطمه علیهاالسلام در مسجد و دفاع وی از حق ولایت علی علیه السلام، از جمله آنهاست. همچنین سخنرانی حضرت زینب علیهاالسلام در مسجد که از مسلمات تاریخی است.(1) تربیت سیاسی که در مسجد داده می شود، به سبب ماهیت مذهبی آن می تواند نسلی را پدید آورد که پشتوانه جامعه دینی باشند و در برابر حوادث سیاسی هوشیاری لازم را داشته باشند. از این رو حضور زنان در کنار مردان در مسجد ضروری است، چرا که اگر زنان از حضور در این مکان محروم شوند، در واقع این تربیت به طور ناقص انجام خواهد شد. در حالی که بانوان لحاظ تأثیر عمیق تر بر فرزندان و نقش تربیتی خود، در صورت برخورداری از تربیت سیاسی مسجد، بلوغ سیاسی را به طور شگفت انگیزی افزایش خواهند داد.

به چشم می خورد. مراعات حقوق دیگران و یاری آن ها، رسیدگی به مشکلات برادران دینی و نماز جماعت مطرح شده و به همت مردم کارهای مفید و مهم صورت می گیرد. برای مثال در اجتماع جمعه و جماعت از مردم خواسته می شود که برای رفع خشک سالی در نماز استسقا حاضر بشوند و مردم با انگیزه «تعاونوا علی البرّ» سه روز برای همنوعان خود روزه گرفته و نماز می خوانند. این گونه اعمال نه فقط مشکلات مؤمنان را از سرراه برمی دارد، بل از عوامل پیوند اجتماع و مردم نیز هست، افراد نمازگزار با حضور خود در صفوف نماز به «اعتصموابحبل اللّه » جامه عمل می پوشانند. امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«به هم بپیوندید و با هم نیکی و به یکدیگر مهربانی کنید و برادرانی خوشرفتار باشید، چنانکه خدای عزوجل به شما فرموده».(1) از فرمایشات امام استفاده می شود که تعاون و نیکی مهربانی به همراه داشته و موجب جلب سایر مؤمنان به جمع نمازگزاران می گردد.

امروز در جوامع غیرمسلمان عامل اصلی از هم گسیختگی ملت ها و دولت ها فقدان عاطفه و تعاون و دلسوزیست.

رسول مکرم اسلام صلی الله علیه و آله می فرمایند:

«من اصبح لایهتم بامور المسلمین فلیس بمسلم».(2) «هر کس صبح کند و اهتمامی به کار مسلمانان نداشته باشد، مسلمان نیست».

هرگاه مؤمنان در سه (یا پنچ) وعده حضور به امور برادران خود همت بگمارند تنش روانی در جامعه بسیار محدود خواهد شد و چنانکه می دانیم خداوند سبحان دعایی را قرین اجابت کرده که در جمع مسلمین دعا شده باشد که نوعی تعاون به شمار می رود.

مسجد کانون اتحاد و همبستگی و انس و الفت مسلمانان است که مردم هر منطقه و محله را روزی چند نوبت در کنار یکدیگر در نمازهای جماعت جمع و با هم مأنوس می سازد و مسجد

ص: 216

جامع و جمعه هفته ای یک بار همه اجتماعات مساجد را یکجا در نماز جمعه گرد می آورد و مسجدالحرام و مسجدالنّبی مسلمانان کشورهای گوناگون اسلامی را یکجا جمع و متحد می سازد.

«مارسل بوازار» اسلام شناس سویسی راجع به نقش نیرومند مسجد در فرهنگ، اقتصاد، سیاست و وحدت مسلمانان چنین می نویسد:

«مسجد عامل نیرومندی در همبستگی و اتحاد مسلمانان جهان است و اهمیت اجتماعی و فرهنگی آن را از این بابت نمی توان نادیده گرفت، مخصوصا درروزگار معاصرکه مسلمانان شور و حرارات صدر اسلام را دگربار از خود نشان می دهند، مساجد به صورت مراکز تربیت روحانی و پایگاه جنبش امت مسلمانان در برابر ستمگران و سلطه جویان درآمده است.

و به تدریج مساجد موقعیت سالهای نخستین ظهور اسلام را به دست آورده اند».(1) اجرای اعمال عبادی نماز جماعت به صورت یک دست و منظم، بیانگر این حقیقت است که اگر افراد مسلمان اراده بکنند می توانند در همه امور زندگی نظم و انضباط داشته و با بهره گرفتن از قابلیت های نهان و آشکار خود، حلال مشکلات خود و دیگران باشند.

به عبارت دیگر هم اکنون که جماعت مؤمن نمازگزار در مساجد اراده کرده و به صورت اختیاری همه با هم، در کنار هم برای احیای شعائر اسلامی قدم پیش گذاشته و مصمم به اجرای آن هستند، به همان نسبت می توانند در سایر امور دینی پیش گام بوده و با بهره گیری از نیروی ایمان و استعدادهای موجود، قلّه های کمال را تسخیر کنند.

هرگاه این رفتارها به صورت مدام و مستمر صورت بگیرد از خلاقیت ها و صفات خداپسندانه افراد صالح بهره برده و متأثر شده، در نتیجه به اصلاح و خودسازی پرداخته و این شکوفایی را به جامعه نیز سرایت خواهند داد.

ص: 217

حضور فیزیکی و معنوی در مسجد که عامل گسترش مشترکات معنوی است، جمع نمازگزار را به همسویی و همفکری فرا می خواند و این احساس و درک را در آنها تقویت می کند که «بنی آدم اعضای یکدیگرند» و نباید از درد و رنج هموطنان خود غافل شوند. این احساس بیش از پیش از قوه به فعل تبدیل می شود و افراد مؤمن را به یاری دردمندان بر می انگیزد. با این نگرش حضور فیزیکی و یاری مادی و معنوی رنج دیدگان، باعث تسکین آلام آنان می گردند.

در جبهه عمل نیز این رفتار به سایر مؤمنان انتقال داده می شود و عزم همگان برای رفع گرفتاری ها و احیاء آرامش روانی در جامعه فراهم می گردد. همدردی و همدلی با مؤمنان در مکتب انسان ساز اسلام سرآغاز خردمندی است، بعد از ایمان به خدا، در منابع روائی بدان توصیه شده است. چنانکه می دانیم شاد کردن دل مؤمن عبادتی بزرگ به شمار می آید. امام باقر علیه السلام فرمودند:

«تبسم الرجل فی وجه اخیه حسنه و صرف القذی عنه حسنه و ما عبداللّه بشی ء احب الی اللّه من ادخال السرور علی المؤمن».(1) و امام حسین علیه السلام می فرمایند:

«صح عندی قول النبی افضل الاعمال بعد الصلاة ادخال السرور فی قلب المؤمن بمالا اثم فیه».(2) از جمله علل شاد کردن قلب مؤمن که در روایات به آن توجه شده است، این است که فرد مسلمان با انگیزه شاد کردن دل مسلمانی، بار سنگین درد و رنج را از دوش برادر خود برگیرد و خود را با او شریک بداند و عامل امیدواری آنان باشد.

بی شک شکوه و عظمت همدردی در نمازهای جماعت مساجد بیش از سایر اجتماعات است به علت حضور مستمر مردم در مساجد، پایه های بهداشت روان در جامعه متزلزل نخواهد شد و جامعه از ابتلا به بیماری دردناک (بی اعتنایی) نجات پیدا خواهد کرد.

ص: 219

به قول روان شناسان بر اثر ممارست فکری و عمل مردم در سه (یا پنج) وعده نماز جماعت به درونی شدن این افکار و رفتار منجر خواهد شد. بنابر این زندگی ایده آل الهی _ انسانی را برای نسل امروز و آینده تدارک خواهد دید.

احساس همدردی و همفکری زمانی پدیدار می گردد که برادری از درد و رنج برادرش مطلع شود و آن را درک کند. این احساس در اجتماع جماعت نمازگزار در مسجد به دیده می شود، که مؤمنان در کنار هم قرار گرفته ضمن عبادت از حال یکدیگر نیز با خبر می شوند و با یکدیگر اشتراک مساعی می نمایند و در صورت حضور منافقین، کسی از نمازگزاران، سراغ او را می گیرد و چه بسا در پی او به تکلف نیز می افتند. اسلام همدردی با سایر بندگان را امری ضروری تلقی می کند و آن را عامل ثبات و آرامش جامعه می داند.

زمانی که سپاه معاویه به یکی از شهرهای بلاد اسلامی حمله می کردند و خلخال از پای زن یهودی درآوردند، مولای متقیان فرمودند اگر مسلمانی از این غصه بمیرد جای سرزنش نیست:

«بلغنی ان الرجل منهم کان یدخل علی المراه المسلمه و الاخری المعاهده فینتزع حجلها و قلبها و قلائدها و رعائها، ما تمتنع منه الا بالاسترجاع و الاسترحام، ثم انصرفوا و افرین، ما نال رجلا منهم کلم و لااریق له دم، فلو ان امراء مسلما مات من بعد هذا اسفاما کان به ملوما، بل کان به جدیرا».(1) در موردی دیگر امام علیه السلام چنین می فرماید:

«مؤمن برادر مؤمن است چون یک تنند و اگر یکی را دردی رسد، دردیگرپاره های تن دریافت می شود، و روحشان از یک روح است وبراستی روح مومن به روح خدا پیوسته تر است از پیوستن پرتو آفتاب بدان».

با توجه به توصیه های امام، بر همه مؤمنان لازم است که در هر حال از احوال یکدیگر باخبر بشوند و تا عضوی از اعضای پیکر اسلامی آرام نگیرد، آنان نیز آرام بگیرند.

ص: 220

علامه طباطبائی می فرماید:

«گاهی دوستی ها بر سرحق است و گاهی بر سر باطل و همین قسم دوستی است که منشا فسادهایی از قبیل گزافه گویی و زورگویی ها در بین انسان هاست».(1) تبدیل شدن این گونه دوستی ها به عداوت در آن روز طبیعی است، چرا که هر یک از آنان دیگری را عامل بدبختی و بیچارگی خود می شمرد:

«تو بودی که این راه را به من نشان دادی و مرا به سوی آن دعوت کردی،توبودی که دنیا را درنظر من زینت دادی و مرا به آن تشویق نمودی، آری توبودی که مرا غرق غفلت وغرور ساختی واز سرنوشتم بی خبر کردی، هر یک از آن ها به دیگری این گونه مطالب را می گوید».(2) دوستی هایی که در مسجد آغاز می شود براساس تولاّ و تبرّاست و از جرم و جنایت وغیره سر در نمی آورد، دوستانی که با معیارهای دینی برگزیده شده اند همواره موجب زینت و سرافرازی انسان بوده اند. نمونه های بارز این گونه دوستی ها را در دفاع مقدس به وضوح مشاهده کرده ایم و نکته مقابل این نوع دوستی، دوستی افراد غیر صالح و غیرمتقی است که غالبا به هنگام گرفتاری نه فقط از دوست خود حمایت نمی کنند، بل او را لو می دهند و یا تنها رها می کنند.

در منابع روایی آمده است که انسان با هر چیزی که مونس شود و آن را دوست داشته باشد روز قیامت با همان محشور می شود.

به آنها از حیاط مسجد می گذرند، باشد که بازاریان با یاد خدا وارد بازار و کسب و کار شوند. به تعبیر معماران و مهندسان شهرسازی که در بناهای اسلامی کاوش می کنند، بازار اسلامی به منزله ستون فقرات هر شهر است و این همان تعبیری است که خداوند در قرآن برای مال کرده است:

«التی جعل اللّه لکم قواما».(1) «اموالی که خداوند مایه قوام شما قرار داده است».

هدف قرآن از پیوند میان مسجد و بازار تربیت مردانی است با این ویژگی:

«لاتلهیهم تجاره ولابیع عن ذکر اللّه و اقام الصلوة».(2) «هیچ تجارت و دادوستدی آنان را از یاد خدا و اقامه نماز باز ندارد».

در همه شهرهای اسلامی از جمله مهم ترین بناهای شهر، مساجدند، خصوصا مساجد جامع، که در نتیجه پیوند میان بازار و مسجد این بود که قوانین اقتصاد اسلامی اغلب خودبه خود به اجرا می آمد و بازاریان روزی چند نوبت در مساجد از نیروی ایمان و تقوا شارژ می شدند و چون به سرکار باز می گشتند، کمتر دروغ می گفتند و کمتر به احتکار و کم فروشی می پرداختند؛ از این رو معاملات با اعتماد فراوان در بازارهای اسلامی صورت می گرفت، و مسلمانان کار و تجارتشان را چیزی جدای از عبادت نمی دانستند. «روژه گارودی» فیلسوف مسلمان فرانسوی در کتاب خود به نام «مسجد آئینه اسلام» می نویسد:

«در دوران عظمت اسلام زندگی شهر در مسجد جریان داشت، در آنجاست که قراردادهای تجاری بسته می شود، زیرا اسلام تمایزی میان مقدس و نامقدس نمی شناسد، اجرای شریعت بیش از هر چیز به این معنا بوده است که انسان 24 ساعت شبانه روز در محضر خداوند به سر می برد و هر عملی در زیر نگاه او انجام می شود، بنابراین هر عملی که توأم با تقوا باشد یک بعد قدسی دارد و نماز درنگی است در سلسله لحظات گوناگون،

ص: 223

درنگی که به سایر لحظات معنا می دهد. بنابراین نماز از بقیه اعمال جدا نیست».

از جمله:

1 _ «ان فی التوراة مکتوبا: ان بیوتی فی الارض المساجد فطوبی لمن تطهر فی بیته ثم زارنی فی بیتی و حق علی المزور ان یکرم الزائر».(1) «در تورات نوشته شده است که _ خداوند می فرماید: _ مسجدها خانه های من در زمین هستند. خوشا به حال کسی که خود را در خانه اش پاکیزه کند و در خانه من به زیارتم بیاید و حق زائر این است که میزبان او را محترم شمارد».

2 _ قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله :

«المساجد سوق من اسواق الاخرة قراها المغفرة و تحفتها الجنه».(2) «مساجد بازاری از بازارهای آخرتند. آمرزش و بخشش از وسایل پذیرایی آنهاست و هدیه آنها بهشت است».

3 _ قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله :

«سبعه یظلهم اللّه فی ظله یوم لاظل الا ظله... رجل قلبه متعلق بالمسجد اذا خرج منه حتی یعود الیه».(3) «هفت گروه در قیامت مورد توجه خدا قرار می گیرند... (که از جمله آنهاست)، شخصی که وقتی از مسجد خارج می شود تا زمان برگشت، توجه اش به مسجد باشد».

4 _ قال الصادق علیه السلام :

«لایرجع صاحب المسجد باقل من احدی ثلاث خصال: اما دعاءُ یدعو به یدخله اللّه به الجنه و اما دعاءُ یدعوا به فیصرف اللّه

ص: 228

عنه به بلاءَ الدنیا...».(1) «اهل مسجد به کمتر از یکی از سه ویژگی باز نمی گردد: یا دعایی می کند که خداوند به برکت آن، او را به بهشت می برد، یا دعایی می کند که به سبب آن بلای دنیا را از او دور می کند و یا...».

این همه نشان می دهد، حضور در مسجد، علاوه بر آثار دنیوی، از جنبه اخروی و کمالات معنوی نیز _ به عنوان عاملی تأثیرگذار _ مورد توجه است.

نقل است که شیخ الرئیس ابوعلی سینا برای ابوسعید ابوالخیر نوشت:

«چه لزومی دارد، مردم همه در مسجد اجتماع کنند، با اینکه خداوند از رگ گردن به انسان نزدیکتر است. هرجا که باشی اگر رابطه ات با خدا برقرار باشد، نتیجه خواهی گرفت. وی در پاسخ نوشت: اگر چند چراغ در یکجا روشن باشد، اگر یکی از آن ها خاموش شد، چراغ های دیگر روشن است، ولی اگر همان چراغ ها هر یک در یک اتاق باشد، اگر یکی از آنها خاموش شد، آن اتاق در تاریکی فرو خواهد رفت. انسان ها نیز این گونه اند؛ تربیت سیاسی که در مسجد ارائه می شود، به سبب ماهیت مذهبی آن می تواند نسلی را پدید آورد که پشتوانه جامعه دینی باشند و در برابر حوادث سیاسی هوشیاری لازم را داشته باشند.

بعضی گناهکارند، اگر تنها باشند، شاید موفق به کسب فیوض الهی نشوند، ولی اگر در جمع باشند، شاید خداوند به برکت افراد دیگر، آنها را مشمول برکات خود سازد».(2)

بر محل نیایش بودن، منابع اشاعه فرهنگ اسلامی و به عنوان یک مرکز دینی برای عموم، نقش اساسی در شکل گیری اجتماعات مسلمین دارد.

از جمله آثار و برکات حضور در مساجد همکاری و تعاون است که از عوامل وحدت آفرین و استحکام بخش جامعه به شمار می رود. مسجد همواره در کنار کارکرد اجتماعی، عبادی و معنوی خود، کانون سیاسی در جامعه مذهبی نیز بوده است. زنان و مردان با حضور در مساجد، می توانند از روابط سالم اجتماع سالم دینی بهره مند شوند. مسجد کانون اتحاد و همبستگی و انس و الفت مسلمانان است که مردم هر منطقه و محله را روزی چند نوبت در کنار هم در نمازهای جماعت جمع و با هم مأنوس می سازد. با تحقیق می توان دریافت که نقش مراکز هدایت دینی بخصوص مساجد در پیش گیری و باز دارندگی از وقوع جرم و گناه بسیار مهم و در خور تأمل است. با تجدید حضور در نماز جماعت در مساجد پیوند عاطفی و معنوی نمازگزاران نیز تجدید و تقویت می گردد و از طرفی دوستی هایی که در مسجد آغاز می شود، دوستی واقعی است و از جرم و جنایت و غیره سر درنمی آورد، دوستانی که با معیارهای دینی و آن هم در مسجد برگزیده شده اند همواره موجب زینت و سرافرازی انسان است و غالبا تا اواخر عمر ادامه می یابد.

اشاعه فرهنگ زیبای اسلامی احترام به علما، افراد مسن و بزرگترها و محبت به کوچکترها و مراعات ادب در برابر سایر مؤمنان از دیگر ثمرات «بیوت الرحمن» یعنی مساجد است.

ص: 232

اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، قضایی و غیره محسوب شده است.

کارکردهای پرفراز و نشیب طول تاریخ مسجد را می توان این گونه دسته بندی کرد: کارکردهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و عبادی.

امروزه با توجه به تخصصی شدن جامعه، بخش اعظم این کارکردها از قبیل کارکردهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی برعهده نهادهای تخصصی گذاشته شده است.

در تعریف جدید از کارکردهای مسجد در باره ی جوانان می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1 _ کارکرد آموزشی که با راه اندازی کلاس های آموزشی در رشته های گوناگون درصدد تحقق آن هستند.

2 _ کارکرد تفریحی در چارچوب برگزاری اردوهای سیاحتی و زیارتی.

3 _ کارکرد دینی با برگزاری مراسم گوناگون مذهبی.

مساجد در کنار کارکردهای معنوی، سیاسی و فرهنگی متناسب با شرایط هر دوره و در حد توان خود خدمات اقتصادی و رفاهی نیز داشته اند.

بعضی از خدمات مذکور شکل دائمی و مستمر داشته اند.

کارکردهایی را معمولاً کارکردهای پنهان می نامند. مثلاً مساجد در ارضای نیاز به تعلق یا نیاز به مورد علاقه و تأیید و احترام دیگران بودن، کارکرد دارند.

از همین روست که گفته می شود مساجد در ارضای نیاز تعلق، نقشی مهم ایفا می کنند.

1 _ مقطعی بودن بعضی از نیازهایی که مسجد در دوره ی رونق خود پاسخ گوی آنها بوده است.

2 _ تغییر در تعادل نیازی یا ارزشی مردم به گونه ای که در برابر نیازهای

ص: 234

متعالی و جمعی که مسجد عهده دار پاسخ گویی به آنها بوده است، احساس کمبود نمی کرده اند.

3 _ ترجیح مردم به ارضای نیازهای فرهنگی، معنوی، سیاسی و رفاهی خود به طریقی غیر از حضور در مسجد به علت توانایی های مسجد یا پیدایی نهادها و سازمان های جانشین.

در دوره های خاصی مساجد پاسخ گوی نیازهایی بوده اند که اکنون یا آن نیازها رفع شده اند، یا میزان آنها کاهش یافته است.

بالا رفتن سطح انتظار اگر انگیزه های متعالی و جمعی را به سود انگیزه های رفاهی ضعیف می نماید، فرقی با پدیده فقر ندارد.

پدیده های دیگری مانند هجوم فرهنگی بیگانگان و نارسایی های موجود در عملکرد نهادهای فرهنگی و تبلیغی نیز در تغییر تعادل نیازی و ارزشی افراد مؤثر بوده.

دگرگونی در شیوه ی ارضای نیازهایی که مسجد عهده دار آنها بوده است، موجب کاهش حضور آنها در مسجد خواهد بود که منشأ ترجیح مذکور دو چیز است:

_ پیدایی سازمان های جای گزین؛ _ کاهش توان کارکردی مسجد و رفع آن.

کارگزاران بسیاری از مساجد و به ویژه ائمه جماعات از توانایی ها و شایستگی هایی که لازمه ایفای مسؤولیت شان بوده است.

آگاهی به مقتضیات زمان است.

با اجرای سخنرانی ها و برنامه های یکنواخت و فاقد نوآوری، بی التفاتی به پاسخ گویی اصولی به پرستش ها و ابهامات، دخیل دانستن آنها در فعالیت ها و تصمیم گیری ها، نبود سعه ی صدر، بلندنظری و جامع نگری در میان بسیاری از کارگزاران مساجد. رفتاری احترام آمیز و بزرگوارانه داشته باشند. کارگزاران مسجد باید از دامن زدن به اختلافاتی که میان گروه ها

ص: 235

و جناح معتقد به اسلام و نظام وجود دارد پرهیز کند.

با تنگ نظری ها، گروه بازی ها و بی درایتی ها، رفتارهای حاکی از فقدان صداقت، ناخالصی و بی تقوایی، مسجد نمونه ابعاد فرهنگی مسجد نمونه افزودن جاذبه ی مسجد و برگزاری اردوهای سیاحتی مؤثرترین عامل در افزایش توان کارکردی مسجد، یاری خواستن از امامان جماعت شایسته، کارآمد، با خلوص ارتباط صمیمی با گروه ها مردم و آشنا به شیوه های مؤثر تبلیغ است.

مکتب تربیتی اسلام از امتیازی بس بزرگ بهره مند است و آن ساختن الگوهای تربیتی مبتنی بر اصول مکتب است. یعنی مکتب مجسمی که هم در بعد فردی و هم در بعد اجتماعی کمال پیدا کرده است. در اسلام هم انسان ایده آل و هم جامعه ی ایده آل هر دو محقَقَ شده اند. در تاریخ اسلام، مساجد فقط جای عبادت نبود، بل نخستین مرکز تعلیم و تربیت مسلمانان نیز به شمار می آمد، از این رو در زمان حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله قسمت هایی از قرآن که به صورت های متفرق نوشته می شود در مسجد ضبط می گردید تا همواره مورد استفاده مسلمانان و اهل علم قرار بگیرد.

عموما تمامی ادیان مکانی ویژه برای نیایش با خدای خود تعریف کرده اند، نظیر کلیسا در دین مسیح و آتشکده در دین زرتشت، معبد در آئین بودا و غیره واژه ی دیگر برای مسجد کلمه ی «جامع» است که از کلمه ی جمع شدن مشتق شده است، لذا مسجد علاوه بر محل عبادت، همیشه به عنوان مرکزی برای اجتماعات به کار رفته است که مسلمانان در آنجا برای منظورهایی غیر از عبادت نیز جمع آمده اند که حتی در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله مساجد علاوه بر وظیفه مرکزیت مذهبی، محلی برای امور سیاسی نیز بود. علاوه براین، مساجد به صورت محلی برای قضاوت و دادخواهی، بحث های عمومی و استراحت مسافران و بینوایان نیز مورد استفاده قرار می گرفت و به یک چهار دیواری و محراب ختم نمی شد و نهایتا مسجد فقط جای عبادت نبود، بل به طور جامع محلی برای مقاصد آموزشی مطرح بوده و به مرور زمان مرکز سازماندهی و برنامه ریزی امور مسلمین و بعنوان کانون فعالیت های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، قضایی و نظایر آن محسوب شده است و چون مسجد یکی از نهادهای اجتماعی است بر اثر مرور زمان و با توجه به تغییرات سریع اجتماعی و سیاسی و فرهنگی کارکردهای این نهاد، تغییر و تحول پیدا کرده است.

مخصوصا بعد از انقلاب اسلامی ایران مسجد مهم ترین نهاد برای سخنرانی های سیاسی و برای تجمع و هدایت و سازماندهی مردم و از میان نهادهای اجتماعی، مسجد مهم ترین نقش را در پیروزی انقلاب اسلامی ایران داشت و پس از انقلاب هم مسجد در عین حال که نقش مذهبی و عبادی خود را حفظ کرده است، کارکرد سیاسی مانند برگزاری انتخابات، تشکیل جلسات شوراهای محله و رای گیری برای انتخابات گوناگون مانند انتخاب هیات امنا و شورای محله که در کل، محل حضور مردم بوده است.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و روی کار آمدن حکومت دینی توجه به این آموزه از اصلی ترین برنامه های حکومت بوده است. بخصوص که مسئولان جامعه می خواستند جوانانی با هویت دینی قوی پرورش دهند. توجه به عمران مساجد دو چندان گردید و از نظر کمی توسعه ی مساجد روز افزون شد، هر چند تمامی محلات شهرها دارای مسجد بود.

ص: 237

در دوره ی پس از پیروزی انقلاب، مساجد پایگاه سیاسی و سنگر مبارزه بودند. در مراحل مقدماتی یعنی تا قبل از 1365 ش فعالیت های سیاسی در مساجد غالبا به شکل غیرعلنی و مخفیانه صورت می گرفت.

پس از پیروزی انقلاب، فعالیت های سیاسی در مساجد، به دو شکل عمده صورت می گرفت: نخست، دعوت از شخصیت های مبارز و سابقه دار سیاسی برای سخنرانی و برگزاری جلسات بحث و مناظره، و دیگری، فعالیت های سیاسی و احیانا نظامی برضدّ گروهک ها و دشمنان انقلاب، مساجد در بسیاری از مواقع پایگاه حزبی غیررسمی و طبیعی در مقابل سایر حزب های و دسته ها بودند. در دوره ی جنگ هشت ساله نیز، مساجد با اعزام نیروهای بسیجی و تهیه ی نیازمندی های جبهه ها مهم ترین پایگاه پشتیبانی جنگ محسوب می شدند.

برپایی جلسات سخنرانی و بحث و مناظره درباره ی مسائل انقلاب نیز، عده زیادی از مردم را به سوی مساجد جذب می کرد. اغلب جوانان با شرکت در این گونه مجامع، هم وفاداری و پای بندی خود را به انقلاب نشان می دادند و هم از آخرین اطلاعات و تحلیل ها درباره گذشته، حال و آینده انقلاب مطلع می شدند.

دوم، به دوره ای مربوط می شود که از یک سو عده ای چشم گیری از جوانان متعلق به خانواده های مذهبی وارد دبیرستان ها و دانشگاه ها شدند و از سوی دیگر اشاعه ی بینش های سیاسی و اجتماعی در محافل مذهبی، موجب شده بود که متفکران مذهبی حوزه و دانشگاه، اسلام را دینی زنده و حیات بخش معرفی کنند.

طبقه ی تحصیل کرده ی مسلمان در چنان شرایطی می توانست با سربلندی و افتخار، خود را وابسته و معتقد به اسلام معرفی کند و پیوسته در جست و جوی زوایای کم تر شناخته شده ی این مکتب باشد. این طبقه در چنین فضایی، مساجد و کتابخانه های آن را محیط مناسبی برای فعالیت های فرهنگی تشخیص داد. در این دوره علاقه و گرایش جوانان به مطالعه و پژوهش درباره مسائل عقیدتی، اخلاقی، تفسیر، سیره و تاریخ اسلام، مناظرات میان ادیان و مذاهب و مکاتب و به ویژه مسائل اقتصادی، سیاسی، حقوقی و اجتماعی از دیدگاه اسلام پیوسته رو به تزاید بود. این حرکت فرهنگی که حدودا از سال های آخر دهه ی چهل شمسی آغاز شد، در مساجدی که امامان جماعت آن ها از چهره های برجسته ی فرهنگی به شمار می آمدند، نمایان تر بود این شور و اشتیاق در اوایل پیروزی انقلاب نیز به شکلی گسترده مشاهده می شد.

در کنار خدمات و کارکردهای رفاهی مذکور که گردانندگان مساجد آن را آگاهانه و برنامه ریزی شده عرضه می کرده اند، مساجد، کارکردهای رفاهی دیگری نیز داشته اند که لزوما آگاهانه و برنامه ریزی شده نبوده اند. چنین کارکردهایی را معمولا کارکردهای پنهان می نامند. مثلاً مساجد در ارضای نیاز تعلّق (Relatedness need) یا نیاز به مورد علاقه و تأیید و احترام دیگران بودن، کارکرد نیکویی دارند. کسانی که در مساجد جمع می شوند نوع خاص از گروه را تشکیل می دهند که از جهت عقیده و مسلک و ارزش ها و گرایش ها با هم مشترک اند و میان آنها همبستگی وجود دارد، پس فردی که در مسجد حاضر می شود خود را در میان جمعی می بیند که «خودی» هستند؛ و رفتار و حرکات شان حاکی از علاقه، تأیید و احترام آنان به ایشان است؛ به همین جهت، نوعی رضای خاطر در خود احساس می کند و از همین روست که گفته می شود مساجد در ارضای نیاز تعلق، نقشی مهم ایفا می کنند.

«مالینوفسکی» این گونه نیازها را که نتیجه ی تلاش ها، تجربه ها و آگاهی های فزاینده بشری و توسعه ی زندگی اجتماعی است، «نیازهای ثانوی فرهنگی» می نامد، که برخلاف محدودیت نیازهای اولیه، این دسته از نیازها بسیار متعدد و متنوع و پیوسته در حال رشد هستند. یعنی دقیقا به موازات تحولات اجتماعی در عرصه های علمی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و غیره این گونه نیازها هم ایجاد می شوند و توسعه می یابند.

تبیین پدیده ها براساس نیازها باید تحت ضوابط و شرایطی ویژه صورت گیرد. باید توجه کرد که پدیده های مورد تبیین ممکن است از نوع رفتار و شیوه عمل یا از نوع سازمان و مؤسسه باشد، در هر دو مورد باید ببینیم که آن شیوه عمل یا آن سازمان، به چه نیازهایی پاسخ می دهد، به عبارت دیگر، وجود چه نیازهایی در رواج آن شیوه ی عمل یا در پیدایی و بقای آن سازمان یا جایگاه مؤثر بوده است.

در این جا صراحتا می توان گفت که ما منکر این نیستیم که بعضی از پدیده های اجتماعی، نیازهای خاصی را پاسخ می دهند، بدون این که عاملان و افراد مشارکت کنند. نیاز مذکور را احساس می کنند، بدون آنکه به گونه ای آگاهانه در ایجاد یا بقای آن پدیده مشارکت داشته باشند بر عکس، معتقدیم که بسیاری از پدیده های اجتماعی کارکردهای مفیدی دارند که نمی توان کارکردها را به انگیزه ی آگاهانه ی مشارکت کنندگان نسبت داد.

ص: 242

الگوی نظری دیدگاه مالینوفسکی براین اساس استوار است که پدیده های اجتماعی باید به اعتبار نیازهای زیستی فردی و نیازهای ثانوی فرهنگی تبیین شوند.(1) منظور از نیازهای زیستی فردی، نیازهای اولیه ای است که خاستگاه آن ها، ویژگی های طبیعی انسان و ترکیبات خاص جسمی و روحی اوست. مانند نیاز به آب، غذا، امنیت، احترام، نیازهای جنسی و غیره بشر برای تامین این نیازها از بدو خلقت تاکنون همواره تلاش کرده و با استفاده از نیروی فکر و تخیل، پیوسته در پی راه هایی برای ارضای بهتر و آسان تر این نیازها بوده است اما خود این تلاش ها و تجربه های جمعی برای کشف ابزارها و شیوه های نوعی زندگی، به خلق نیازهای جدید نیز منجر شده اند.

انتظار مردم پس از آن همه تلاش ها و ایثارگری ها این بود که با پیروزی انقلاب معیارها، ارزش ها، شعائر و سایر مظاهر اسلامی در کلمه ارکان و اجزای حکومت و به طور کلی در سطح جامعه حاکم گردد. آن ها آرزو داشتند که در جامعه ی پس از انقلاب، مواردی از قبیل ظلم و حق کشی و فساد اخلاقی و نظایر آن، ریشه کن شود یا به کم ترین حد ممکن تنزل یابد و جامعه ی انقلابی با مصون ماندن از آفت های مذکور، به سوی رشد و شکوفایی و توسعه ی همه جانبه حرکت کند و نمونه ی مطلوبی از جامعه ی سالم و مترقی را در معرض دید توده های مسلمان سراسر دنیا قرار دهد.

اگرچه اقدامات اصلاحی بسیاری صورت گرفت، اما به تدریج مواردی از نابسامانی ها و انحرافات مذکور در جامعه ظاهر شد و نهایتا آن چه تحقق یافت با انتظارات مردم، فاصله ی چشم گیری داشت.

در شرایطی که افراد به اهداف و نیازهای جمعی علاقه و کششی ندارند، هیچ یک از فعالیت های مسجد که در جهت ایفای کارکرد سیاسی خویش و حفاظت از انقلاب و پیشبرد اهداف نظام انجام می دهد، نظیر برپایی جلسات سخنرانی، مناظره، میزگرد، پاسخ به پرسش های مردم با شرکت مسؤولان، تشکیل شوراهای محلی جهت انعکاس معضلات مردم و پی گیری روند آن فعالیت های عمرانی و فرهنگی، تأثیری فراوان بر جلب آنها به سوی مسجد و حضور در آن نخواهد داشت.

نیز می توان با تمهیدات اجرایی و تبلیغی خاص، تعادل نیازی افراد را به طور نسبی حفظ کرد و مانع از بی توجهی آنها به نیازهای متعالی و جمعی شد.

البته عامل دیگری که مانع از دلبستگی به ارزش ها و نیازهای متعالی و جمعی است، افزایش سطح انتظار مردم از زندگی است. به عبارت دیگر، گاه افراد به رغم نداشتن مشکلات معیشتی، صرفا به علت بالا بودن سطح انتظاراتشان از زندگی، همه ی نیرو و تلاش خود را برای دست یابی به سطح مطلوب زندگی از نظر خویش به کار می برند.

بالا رفتن سطح انتظار اگرچه با مسئله ی فقر متفاوت است، اما از این جهت که افکار، علایق و تلاش های انسان را عمدتا به نیازهای رفاهی معطوف می کند و انگیزه های متعالی و جمعی را به سود انگیزه های رفاهی ضعیف می نماید، تفاوتی با پدیده ی فقر ندارد.

_ پیدایی سازمان های جایگزین اندکی پس از پیروزی انقلاب، در جامعه ی ما به تدریج نهادها، سازمان ها و مراکزی پدید آمدند که به تدریج جانشین مسجد در ایفای بعضی از وظایف و کارکردهای آن شدند. از آنجا که با ایجاد و شکل گیری این سازمان ها و مراکز رفته رفته کارکردهای مسجد، که خود عاملی مؤثر برای حضور جوانان در این مکان بود، کاهش یافت.

تأسیس مراکزی مانند دفاتر و سازمان تبلیغات اسلامی و حوزه های جدید علوم دینی و راه اندازی نشریات مذهبی جدید، نهادها و مراکز فرهنگی دیگری از قبیل مدارس، دانشگاه ها، صدا و سیما و مطبوعات نیز با تغییراتی که در اهداف، برنامه ها و شرح وظایف آن ها پدید آمده بود، نقشی مؤثر در ارتقای فرهنگ مذهبی برعهده گرفتند.این نهادها و مراکز که در سطح ملی یا منطقه ای فعالیت می کردند، در قیاس با مساجد که قلمرو فعالیت شان عمدتا به یک محله محدود می شد _ از امکانات و مزایای بیشتر و به ویژه از توان بالاتری جهت جذب نیروهای فرهنگی کار آمد برخوردار بودند؛ لذا بسیاری از افرادی که به فراگیری و پژوهش در معارف دینی علاقه داشتند و پیش از آن، عمدتا مسجد پاسخ گوی نیازهای فرهنگی آن ها بود، ترجیح دادند که همه یا بخشی از نیازهای خود را از طریق مراکز یاد شده تأمین نمایند.

در مجموع می توان گفت با توجه به این که کنش های انسان را غالبا انگیزه های متعددی حمایت می کنند که از جهت اهمیت و قدرت برانگیزندگی با هم متفاوت اند، در صورت ضعیف شدن یک یا چند انگیزه، تمایل به اجرای آن کنش کاهش خواهد یافت. کنش حضور در مسجد نیز از همین قاعده پیروی می کند، یعنی با سازمان های جانشین و انتقال کارکردهای فرهنگی، سیاسی و رفاهی مساجد به آن ها تمایل افراد برای حضور در مسجد کاهش می یابد.

یکی از شرایط بسیار ضروری جهت ایفای مطلوب کارکردهای معنوی، فرهنگی و سیاسی در مسجد، آگاهی به مقتضیات زمان است. کشف نیازها و مقتضیات هر زمان، فقط در پرتو هوشمندی و درگیری نزدیک با واقعیت های زندگی و آشنایی با ویژگی های شخصیتی طبقات گوناگون به ویژه طبقه ی جوان و تحصیل کرده حاصل می شود. با اجرای سخنرانی ها و برنامه های یکنواخت و فاقد نوآوری، نمی توان نیازهای فرهنگی و فکری مخاطبان را اشباع نمود، بل باید به نیازها و علایق متنوع مخاطبان و پرسش ها و ابهامات مذهبی که در اذهان آن ها جوانه می زند به دقت توجه کرد. در دوره ی اخیر طبقات تحصیل کرده ی مذهبی بیش از سایر طبقات با پرسش های جدید رو به رو بوده اند که متأسفانه تاکنون مراکز دینی از جمله مساجد تلاش جدی و مناسبی برای پاسخ گویی اصولی به پرسش ها و ابهامات مذکور از خود نشان نداده اند. بسیاری از گردانندگان مساجد، توانایی و شرایط کافی برای ایفای کارکرد سیاسی مسجد ندارند. در صورتی که مسجد می تواند با آگاه ساختن جوانان در هر زمینه و دخیل کردن آنان در فعالیت ها و تصمیم گیری ها و برقراری پل ارتباطی میان مردم و مسؤولان، گام هایی مفید به منظور حل مشکلات مذکور بردارد، اما ایفای چنین کارکردی مستلزم وجود افرادی است که مشکلات و اولویت های دوره خویش، موقعیت سیاسی و اجتماعی جامعه، شیوه های آگاه سازی مردم و جلب همکاری ایشان را به خوبی بشناسند. اما در حال حاضر شمار بسیار محدودی از کارگزاران مسجد چنین ویژگی هایی دارند.

نبود سعه ی صدر، بلند نظری و جامعه نگری در میان بسیاری از کارگزاران مساجد از جمله دیگر عوامل موثر در کاهش توان کارکردی مسجد است. مسئولان مساجد به ویژه ائمه ی جماعت، جهت توفیق هر چه بیشتر باید با مخاطبان خود از جمله جوانان رفتاری احترام آمیز و بزرگوارانه داشته باشند و از هرگونه رفتار تند و تحقیرآمیز خصوصا با جوانان پرهیز کنند. همچنین مسجد باید پذیرای متدین و متعهد پویا و آشنا با سلیقه های فکری و احیانا گرایش های سیاسی جوراجور باشد. کارگزاران مسجد باید از دامن زدن به اختلافاتی که میان گروه ها و جناح معتقد به اسلام و نظام بروز می کند و ایجاد هرگونه درگیری و تشنج به این علت که

ص: 250

موجب هرز رفتن نیروها و امکانات و جلوگیری از اقدامات سازنده می شود، تا آن جا که امکان دارد پرهیز کنند. اما متأسفانه آنچه از ابتدای پیروزی انقلاب تاکنون شاهد بوده ایم، بعضی رفتارهای خشونت بار و تحقیرآمیز همراه با تنگ نظری ها، گروه بازی ها و بی درایتی ها بوده که سبب رانده شدن برخی از عوامل متعهد و ایجاد تنش و ستیزه و نهایتا تضعیف توان کارکردی مسجد شده است.

به علاوه برخی عملکردهای نامناسب و رفتارهای حاکی از نداشتن صداقت، ناخالصی و بی تقوایی عده ای از گردانندگان مسجد و یا کسانی که مسجدی شناخته می شوند، موجب شده تا به ارزش معنوی مسجد آسیب وارد آید و کفایت و صلاحیت آن نهاد در ایفای مسؤولیت هایی که برعهده دارد؛ مورد تردید واقع شود و مردم از جمله جوانان حتی اگر انگیزه و علایق معنوی و فرهنگی داشته باشند، تمایلی به حضور در مسجد از خود نشان ندهند واین گونه نیازها را به طور انفرادی یا از طریق سازمان های جانشین ارضا کنند.

عامل دوم یعنی تغییر در تعادل نیازی و تفوق نیازهای رفاهی بر نیازهای جمعی و متعالی خود متأثر از متغیرهای کلان دیگری است که به جامعه ی کل مربوط می شود مانند فاصله ی واقعیت های جامعه با آرمان های پیشین مردم، فقر و افزایش سطح انتظار مردم از زندگی، و نهایتا کم تحرکی نهادهای تبلیغی و ارشادی در تنظیم تعادل نیازی. این عامل نه فقط برکاهش حضور مردم در مساجد مؤثر بوده، بل بسیاری از جنبه های مهم حیات فرهنگی، سیاسی و اقتصادی آن ها را دستخوش تخریب کرده است؛ لذا ضروری است با مداخله در متغیرهایی که موجب تغییر در تعادل نیازی و ارزشی مردم می شوند، جهت گیری این تعادل را به سوی برتری نسبی نیازها وارزش های جمعی و متعالی تغییر دهیم.

عامل سوم یعنی تغییر در شیوه ی ارضای نیازهای ناشی از پیدایی سازمان های جانشین و کاهش توان کارکردی مسجد و در نتیجه افزایش تمایل مردم به تأمین نیازهای جمعی و متعالی به شیوه ای غیر از حضور در مسجد است.

آن بخش از کاهش حضور مردم در مساجد که به پیدایی سازمان های جانشین مربوط می شود، بازتاب فرآیندی عادی است که همراه با پیچیده تر شدن جوامع بروز می کند و موجبات هیچ گونه نگرانی را درباره ی این که چرا مردم نیازهای غیررفاهی خود را از طریق دیگری تأمین می کنند، فراهم نمی آورد. لذا نباید به منظور افزایش حضور مردم در مساجد، سازمان های جانشین مانند مطبوعات، صدا و سیما، دانشگاه ها، حوزه های علمیه و نظایر آن را تضعیف نمود. اما بخشی از کاهش حضور مردم در مساجد که به کاهش توان کارکردی مساجد ارتباط می یابد، حاکی از خلاها و کاستی هایی است که باید در پی رفع آنها بود. بدیهی است برای نیل به هدف، مساجد باید فعالیت های فرهنگی و سیاسی خود را ارتقا دهند و بر جاذبه های آن بیفزایند. تشریح موضوعات فرهنگی مرتبط با نیازهای عینی جامعه به کمک سخنرانان مذهبی، تمهید شرایط مناسب برای مطالعه، با برگزاری مناظره، میزگرد، سخنرانی و تشکیل کلاس های مناسب جهت بهره مندی مخاطبان عام و خاص و غیره فعالیت هایی است که برتوان کارکردی مسجد می افزاید.

ص: 253

افزودن جاذبه ی مسجد با توسل به شیوه هایی چون برگزاری کلاس های هنری و علمی، تأسیس مکان های مناسب ورزشی، تنظیم برنامه های ویژه ی کوهنوردی و شنا، برگزاری اردوهای سیاحتی و زیارتی، نمایش فیلم و تئاتر تأسیس مهد کودک در ساعات فعالیت مسجد، مراعات دقیق نظافت در مسجد و امثال آن ممکن خواهد بود، البته مؤثرترین عامل در افزایش توان کارکردی مسجد، یاری خواستن از امامان جماعت شایسته، کارآمد، با خلوص، فعال، خوش رفتار، متواضع، دارای سعه صدر و توانمند در برقراری ارتباط صمیمی با طبقات جامعه و آشنا به شیوه های مؤثر تبلیغ است.

نکته ی مهم در تقویت توان کارکردی مساجد، تمرکز بر ایفای آن دسته از کارکردهایی است که از عهده ی سازمان های رقیب برنمی آید. برای مثال: رسانه های مکتوب و تصویری به رغم پوشش فراگیری که دارند، نمی توانند ارتباط چهره به چهره با مخاطبان خود برقرار کنند؛ اما مساجد با برخورداری از این امتیاز می توانند کار کردهای منحصر به فرد و رقابت ناپذیر به ویژه در زمینه های تربیتی، داشته باشند.

برای این که مسجد در قالب نهادی مهم و اجتماعی همیشه پایدار باشد باید از ابعاد گوناگون مانند امکانات کتابخانه ای و سالن مطالعه، سطح سواد و اطلاعات علمی امام جماعت و وضع بهداشت مسجد و امکاناتی مانند اینترنت و رایانه مجهز باشند تا بتوانند پاسخ گوی نسل جوان که حدودا 70 درصد جمعیت و زیر 30 سال هستند پاسخ گو باشد و در نتیجه موجب حفظ دوام و بقای این نهاد گردد و نگرش مردم به ویژه جوانان و نوجوانان به مسجد را از ابعاد گوناگون افزایش دهد.

در پایان باید گفت: مساجد بیش از پیش به نقش آفرینی و تحول سازی در سطوح جامعه، در ادوار گذشته پرداخته است که هر قدر این فعالیت ها و کارکردها از تنوع بیشتری برخوردار گردد، از زمینه ی جذابیت و اقبال بیشتری برخوردار خواهد بود و با استقبال گسترده تری از سوی کلیه ی گروه های جامعه به ویژه جوان و نوجوان روبرو خواهد بود.

ص: 254

ص: 256

یحبّون أن یَتَطهّروا واللّهُ یحبّ المطهّرین».(1) «همان مسجد که بنیانش از اول بر پایه ی تقوا محکم بنا گردیده سزاوارتر است بر اینکه در آن اقامه ی نماز کنی که در آن مسجد مردان پاکی که مشتاق تهذیب نفوس خودند درآیند و خدا، مردان پاک مهذب را دوست می دارد».

این آیه به نظر اکثر مفسران درباره ی مسجد قبا، یعنی همان مسجدی که پیامبراکرم پس از هجرت در نخستین روزهای ورود به حوالی مدینه آن را ساخت، نازل شده است البته برخی نیز بر این عقیده اند که آیه درباره ی مسجد شریف نبوی است؛ مسجدی که اساس آن بر تقوا گذاشته شده و در آن مردانی حضور می یابند که خالصانه درصدد بندگی و تهذیب نفس هستند.

در باره ی ساخت این مسجد در کتب معتبر تاریخی چنین نقل شده است که:

«روز دوشنبه بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله به محله قبا وارد شد و تا روز جمعه در قبا در میان قبیله بنی عمرو بن عوف ماند و در همان چندن روز، مسجد قبا، یعنی نخستین مسجد اسلام را به دست خود بنا کرد».(2) مسعودی نیز در مروج الذهب با اشاره به تاریخ ورود پیامبر روایت مشابهی را نقل می کند و می نویسد:

«ورود پیامبر صلی الله علیه و آله به مدینه روز دوشنبه دوازدهم ربیع الاول بود.

وقتی به مدینه رسید در قبا بر سعد بن خیثمه فرود آمد و مسجد قبا را ساخت و روز دوشنبه و سه شنبه و چهارشنبه و پنجشنبه در قبا بود و روز جمعه چاشتگاه به راه افتاد».(3)

ص: 259

به این ترتیب اگر تاریخی را که مسعودی نقل کرده است، بپذیریم، ساخت مسجد قبا در فاصله ی دوازدهم تا شانزدهم ربیع الاول سال اول هجری صورت گرفته است. با توجه به اینکه پیامبر برای رسیدن علی علیه السلام که در مکه مأمور بود باقی مانده و سپس حرکت کرده بود، چون می خواستند که با علی علیه السلام وارد مدینه شوند. پس از پیوستن ایشان به پیامبر صلی الله علیه و آله در قبا به موجب برخی روایات، رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله مسجد قبا را با یاری علی علیه السلام بنا کردند.(1) ابن سعد می نویسد:

«چون قبله از بیت المقدس به کعبه تغییر پیدا کرد، پیامبر صلی الله علیه و آله به محل مسجد قبا آمد و دیوار آن را در همین محل که امروز قرار دارد، (زمان مؤلف) بنا نهاد و فرمود جبرئیل جهت قبله را برای من تعیین می کند.(2) خود آن حضرت و یارانش برای ساختن آن مسجد سنگ حمل می کردند».(3) پس از این نیز پیامبراکرم در تمام دوران مدینه احترام و تکریم خاصی از مسجد قبا می فرمودند و پیوسته مسلمین را به حضور و نمازگزاردن در این مسجد تشویق می نمودند و می فرمودند:

«هر کس به این مسجد من که مسجد قباست، بیاید و در آنجا دو رکعت نماز بگزارد با برخورداری از ثواب عمره باز می گردد».(4) علاوه براین تشویق ها، پیامبر خود نیز دائماً در این مسجد حضور می یافت و در آن اقامه نماز می فرمود، به طوری که ابن سعد چنین نقل می کند که:

«پیامبر صلی الله علیه و آله هر روز شنبه پیاده به مسجد قبا می آمد».(5)

ص: 260

این ها جملگی حاکی از منزلت و جایگاه ویژه ی مسجد قبا در نزد پیامبر بود. شاید بتوان گفت که این مسجد در مدینه پس از مسجدالنّبی در رتبه ی دوم اعتبار و اهمیت قرار داشته و دارد؛ مسجدی که به تعبیر قرآن کریم بنیان آن بر تقوای الهی بنا نهاده شده است.

عمرو که تحت سرپرستی معاذ بن عفرا زندگی می کردند و در آن زمین خرمای خود را که از درخت می چیدند خشک می کردند. شتر رسول خدا در آن زمین خوابید، ولی آن حضرت پیاده نشد، از این رو شتر برخاست.

چند قدمی برداشت ولی مجددا به پشت سر خود نگاه کرد به همان جای اول بازگشت و همانجا زانو زده خوابید و گردن و سینه خود را نیز به زمین چسباند. در این وقت رسول خدا صلی الله علیه و آله از شتر پیاده شد و پرسید: این زمین کیست؟ معاذ بن عفراء پیش آمد عرض کرد: این جا متعلق به فرزندان یتیم عمرو، سهل و سهیل است که تحت سرپرستی من هستند و من آن دو را راضی می کنم تا آن را به شما واگذار کنند و شما در اینجا مسجدی بنا کنید».(1) پیامبر به واگذاری زمین راضی نشدند و آن را از آن دو طفل خریداری نمودند.

«پیامبر صلی الله علیه و آله آن دو پسر بچه را خواست و پیشنهاد کرد آن قطعه زمین را برای ساختن مسجد بفروشند. گفتند زمین را برای مسجد می بخشیم و به شما می دهیم. رسول خدا صلی الله علیه و آله نپذیرفت و فقط به خریدن از آنها قبول کرد».(2) درباره این زمین نیز که برای مسجد انتخاب شد، نقل هایی هست که پیش از ورود پیامبر به مدینه نیز نمازگاه مسلمین مدینه بوده است، از جمله ابن سعد نقل می کند که:

«آن زمین به صورت چهار دیواری بدون سقف و قبله اش به جانب بیت المقدس بود که اسعد بن زراره آن را ساخته و با یاران خود آنجا نماز می گزارد».(3)

ص: 262

گفت: من در یکی از مرزهای مسلمانان بودم و ایشان را کفایت می کردم. پس مرا به مدینه راندند. گفتم آنجا شهری است که خد و یارانم در آن اقامت کرده ایم. ولی از مدینه نیز مرا به این جا کی می بینی، تبعید کردند.

سپس گفت: شبی به روزگار رسول خدا صلی الله علیه و آله در مسجد خوابیده بودم که حضرت بر من عبور کرد و نوک پایی به من زد و فرمود: نبینم که در مسجد بخوابی.

گفتم: پدرو مادرم فدایت باد! خواب بر چشمم چیره شد و خوابم برد.

فرمود: آن گاه که تو را از این جا بیرون کنند چه کار خواهی کرد؟ گفتم: به شام می روم که سرزمینی مقدس است و سرزمین نیکان مسلمان و سرزمین جهاد در راه خدا.

گفت: از آن جا هم بیرونت کنند، چه می کنی؟ گفتم: بر می گردم به مسجدالحرام.

گفت: از آن جا هم بیرونت کنند چه می کنی؟ گفتم: شمشیرم را می گیرم و با آنان زد و خورد می کنم.

گفت: آیا راهی از این بهتر به تو ننمایم؟ به هر جا برانندت، با ایشان برو، بشنو و فرمانبر باش.

من نیز شنیدم و فرمان بردم و می شنوم و فرمان می برم و به خدا سوگند عثمان در حالی می میرد که به من ستمکار است.(1)

بدریون همان گونه روی پا ایستاده بودند، چون جایی برای نشستن نمی یافتند و مهاجر و انصار که در اطراف پیامبر صلی الله علیه و آله بودند، از جای خود حرکت نمی کردند که به تازه واردان جا بدهند.

این پیش آمد، برای پیامبر صلی الله علیه و آله ناگوار و سخت آمد و به بعضی از کسانی که در اطراف ایشان نشسته بودند فرمود: شما چند تن برخیزید و به تازه واردان جا بدهید، آنان برخاستند و بدریّون به جای آنها نشستند، اما این پیش آمد برای آن چند تن که برخاستند ناگوار آمد، به طوری که آثار ناخشنودی از چهره ی آنان مشاهده می شد.

منافقان (که از هر فرصتی سوء استفاده می کنند، در اینجا فرصت به دست آورده) گفتند: پیامبر صلی الله علیه و آله کسانی را به لحاظ علاقه ی بیشتر به ایشان، در کنار خود نشاند و رسم عدالت را مراعات نکرد (و تبعیض قائل شد)، و به سبب افرادی که بعد آمدند، عده ای از مسلمانان را از جا بلند کرد و آن گاه این آیه نازل شد:

«یا ایُّهَا الَّذینَ اَمَنُوا اِذا قِیلَ لَکُمْ تَفَسَّحُوا فِی الْمجالِسِ فافْسَحُوا یَفْسثحَ اللّهُ لَکُمْ وَاِذا قیلَ انشزوفا انْشُزُوا یَرْفَعُ اللّهُ الَّذینَ اَمَنُوا مِنْکُمْ وَالَّذینَ اُوتُوا الْعِلتمَ دَرَجاتٍ».

«ای کسانی که ایمان آورده اید وقتی به شما بگویند در مجالس، جا باز کنید، جا بگشایید تا خداوند جای وسیع (= نعمت وسیع) به شما عنایت فرماید و چون گفته شود بخیزید، بپا خیزید! و خداوند مؤمنان را در میان شما بالا برد و کسانی را که علم و دانش داده است، دارای درجاتی هستند».(1) به این ترتیب پاسخ کوبنده به منافقان داده شد، و آنان نتوانستند مقاصد شوم خود را (که اختلاف اندازی بود) اجرا سازند.

و این دستور اخلاقی اسلامی، برای همیشه یک درس بزرگ برای مسلمانان است.

ص: 265

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: ابولبابه! برو، ابولبابه دستور آن حضرت را اجابت کرد و با آنان به مشورت نشست.

اما او بر اثر روابط خاصی که با یهودیان داشت، در مشورت منافع اسلام و مسلمین را مراعات نکرد و با جمله ای گفت که آن جمله و آن اشاره به نفع یهودیان و به ضرر مسلمانان بود.

وقتی از جلسه بیرون آمد، احساس که خیانت کرده، اگرچه هیچ کس هم خبر نداشت. امّا قدم از قدم که برمی داشت و به طرف مدینه می آمد، این آتش در دلش شعله ورتر می شد.

به خانه آمد، امّا نه برای دیدن زن و بچّه، بل یک ریسمان از خانه برداشت و با خویش به مسجد پیامبر آورد و خود را محکم به یکی از ستون های مسجد بست و گفت: خدایا تا توبه من قبول نشود، هرگز خود را از ستون مسجد باز نخواهم کرد.

گفته اند فقط برای خواندن نماز یا قضای حاجت یا خوردن غذا، دخترش می آمد و او را از ستون باز می کرد و مجدداً باز خود را به آن ستون می بست و مشغول التماس و تضرع می شد و می گفت:

خدایا غلط کردم، گناه کردم، خدایا به اسلام و مسلمین خیانت کردم، خدایا به پیامبر تو خیانت کردم، خدایا تا توبه ی من قبول نشود، همچنان در همین حال خواهم ماند تا بمیرم.

این خبر به رسول اکرم صلی الله علیه و آله رسید فرمود: اگر پیش من می آمد و اقرار می کرد، در نزد خدا برایش استغفار می نمودم ولی او مستقیم نزد خدا رفت و خداوند خودش به او رسیدگی خواهد کرد.

شاید دو شبانه روز یا بیشتر از این ماجرا نگذشته بود که ناگهان بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله _ در خانه امّ سلمه _ وحی نازل و به پیامبر خبر داده شد که توبه این مرد قبول است.

پس از آن پیامبر فرمود: ای امّ سلمه! توبه ابولبابه پذیرفته شد. امّ سلمه عرض کرد: یا رسول اللّه! اجازه می دهی که من این بشارت را به او بدهم؟ فرمود: مانعی ندارد.

اتاق های خانه ی پیامبر هریک دریچه ای به سوی مسجد داشت و آنها را دور تا دور مسجد ساخته بودند. امّ سلمه سرش را از دریچه بیرون آورد و گفت: ابولبابه! بشارتت بدهم که خدا توبه ی تو را قبول کرد.

ص: 267

این خبر مثل توپ در مدینه صدا کرد، مسلمانان به داخل مسجد ریختند تا ریسمان را از او باز کنند، امّا او اجازه نداد و گفت: من مایلم که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با دست مبارک خود این ریسمان را باز نمایند. نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند و عرض کردند: یا رسول اللّه ! ابولبابه چنین تقاضایی دارد، پیامبر به مسجد آمد و ریسمان را باز کرد و فرمود:

«ای ابولبابه توبه تو قبول شد، آن چنان پاک شدی که مصداق آیه:

«یحبّ التوّابین و یحبّ المتطهّرین» گردیدی. الآن تو حالت آن کودکی را داری که تازه از مادر متولّد می شود، دیگر لکّه ای از گناه در وجود تو نمی توان پیدا کرد».

بعد ابولبابه عرض کرد: یا رسول اللّه! می خواهم به شکرانه این نعمت که خداوند توبه مرا پذیرفت، تمام ثروتم را در راه خدا صدقه بدهم.

پیامبر فرمود: این کار را نکن. گفت: یا رسول اللّه اجازه بدهید دو ثلث ثروتم را به شکرانه این نعمت صدق بدهم. فرمود: خیر، گفت: اجازه بده نصف ثروتم را بدهم: فرمود: خیر، عرض کرد:

اجازه بفرمایید یک ثلث آن را بدهم. فرمود: منعی ندارد.(1)

چند لحظه نگذشت که نماز تمام شد، مردم نزد آن حضرت احوال پرسیدند، می گفتند: ای رسول خدا! آیا پیش آمدی شده؟ حادثه بدی رخ داده؟ چرا نماز را این گونه با شتاب و سرعت به پایان رساندی؟ پاسخ همه این چراها، فقط این جمله بود که پیامبر صلی الله علیه و آله به ایشان فرمود:

«اَما سمِعْتُمْ صُراخَ الصَّبیُ».(1) «آیا شما صدای گریه و جیغ کودک شیرخوار را نشنیدید؟».

معلوم شد، کودک شیرخواری در نزدیکی آنجا گریه می کرد و کسی نبود که او را آرام نماید، پیامبر صلی الله علیه و آله نماز را با شتاب تمام کرد، تا کودک را آرامش و نوازش دهد.

بلال رفت و پس از جست وجو، هشت دانه گردو یافت و به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله آورد، پیامبر صلی الله علیه و آله به کودکان فرمود:

«اتبیعُونَ جَمَلُکُم بِهِذِهِ الْجَویزاتِ».

«آیا شما شتر خود را به این گردوها، می فروشید؟».

کودکان به این دادوستد راضی شدند و گردوها را گرفتند و آن حضرت را آزاد نمودند، پیامبر صلی الله علیه و آله به راه خود به طرف مسجد ادامه داد، در حالی که می فرمود:

«رَحثمَ اللّهُ أخِی یُوسُفَ باعُوهُ بِثَمَنٍ بِخْسٍ دَراهِمَ مَعْدودَةٍ...».(1) «خداوند برادرم یوسف را رحمت کند که او را (برادرانش) به چند درهم اندک فروختند».

«امّا این کودکان، مرا به هشت دانه گردو فروختند، با این فرق که برادران یوسف، وی را از روی دشمنی فروختند، ولی این کودکان از روی نادانی فروختند».

وقتی بلال این همه محبّت و بزرگواری پیامبر صلی الله علیه و آله را دید، تحت تأثیر قرار گرفت و به پای مبارک آن حضرت افتاد و اظهار تواضع کرد و گفت:

«اَللّهُ اَعْلَمُ حَیثُ یَجْعَلُ رسالَتَه».(2) «خداوند می داند که مقام رسالت را در وجود چه کسی قرار دهد؟».

پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: «کیف أصبَحْتَ یا فلان؟» این فلانی حالت چطور است؟ چگونه صبح کردی؟ پاسخ داد: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله با یقین کامل وارد صبح شدم. پیامبر اکرم از سخنش تعجب کرد (یا لذّت برد) و به او فرمود: هر یقینی را حقیقتی است، حقیقت یقین تو چیست؟ پاسخ داد ای رسول خدا به راستی یقین من همان چیزی است که مرا محزون نموده و سبب شب بیداری و تشنگی ام در روزهای بسیار گرم شده است _ کنایه از قیام شب و صیام روز _ به دنیا و آنچه در آن است رغبتی ندارم تا آنجا که گویا عرش پروردگارم را می نگرم که برای محاسبه ی اعمال برپا شده است و خلایق برای حسابرسی گرد آمده اند و من نیز در میانشان هستم و گویا اهل بهشت را می بینم که در نعمت می خرامند و با تکیه زدن بر کرسی ها، به معرفی یکدیگر می پردازند و گویا دوزخیان را می نگرم که گرفتار عذابند و به فریادرسی ناله سر می دهند و گویا هم اکنون آهنگ زبانه کشیدن آتش را می شنوم که در گوش هایم طنین انداز است.

آنگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

«هذا عَبدٌ نوّر اللّه قلبه بالإیمان».

«این جوان، بنده ای است که خداوند دلش را به نور ایمان روشن کرده است».

سپس به او فرمود:

«اَلزِم ما أنت علیه».

«براین حال که داری، ثابت قدم باش».

آن جوان گفت: ای پیامبر خدا، از خدا بخواه تا شهادت در رکاب شما را نصیبم گرداند، رسول خدا صلی الله علیه و آله برایش دعا کرد و طولی نکشید که در یکی از غزوه های آن حضرت شرکت جست و پس از شهادت نه تن شهید شد و او دهمین نفر بود.(1)

ص: 271

این رویداد تاریخی به نیکی بیانگر آن است که مسجد در اسلام، جایگاه نمایش پیوستگی و همبستگی مسلمانان است؛ از این رو چنانچه کسانی بخواهند با رفتار منافقانه ی خود به نقش مسجد، آسیب برسانند، باید قاطعانه با آنان برخورد نمود. همچنان که با مسجدی که به منظور ایجاد تفرقه و نفاق در جامعه اسلامی بنا شود نیز به طور جدّی مبارزه خواهد شد.(1) البتّه رویدادهایی این چنین هرگز نباید دست آویزی برای برخوردهای سطحی و تنگ نظرانه با مسلمانان باشد. حادثه ای که گذشت مربوط به کسانی است که واقعا به قصد ایجاد نفاق و تفرقه و استهزای مسلمانان در مسجد حاضر می شدند.

بنابراین، اختلاف های مذهبی در میان پیروان اهل مذاهب گوناگون و نیز اختلاف سلیقه در میان پیروان هر مذهب را باید کاملاً از مقوله ی یاد شده جدا کرد.

ابن عباس گوید:

«سپس خداوند خیر و نیکی را به ارمغان آورد و مردم لباس غیرپشمی پوشیدند و در روز جمعه دست از کار کشیدند، و مسجدشان وسیع گشت و آن عرفی که موجب آزارشان می شد، از بین رفت».(1)

پدرت با مردم وداع کرده است! حضرت زهرا صیحه ای کشید و گفت: «واحزناه ای حبیب خدا و ای محبوب قلب ها». سپس چوب مخصوص را به بلال داد و بلال آن را به مسجد آورد و به محضر رسول خدا تقدیم کرد.

پیامبر فرمودند: سواده کجاست؟ عرض کرد: اینجا هستم یا رسول اللّه . حضرت فرمودند: بیا قصاص بنما تا راضی شوی! سواده گفت: یا رسول اللّه ! شکم خود را به من بنمایید.

حضرت لباس خود را کنار زدند. سواده گفت: ای رسول خدا! آیا اجازه می دهید لبانم را بر شکم مبارک شما بگذارم؟ حضرت اجازه دادند.

سواده شکم مبارک آن حضرت را بوسید و گفت: خدایا به شکم مطهر رسول خدا صلی الله علیه و آله تو را سوگند می دهم که مرا از عذاب قیامت حفظ بنمایی.

حضرت فرمودند: ای سواده! آیا عفو می کنی یا قصاص می نمایی؟ سواده گفت: عفو می کنم ای رسول خدا! سپس حضرت صلی الله علیه و آله فرمودند:

«خدایا! سواده از رسول تو گذشت، تو هم او را عفو بنما».(1)

حضرت مریم را طعام بهشتی نصیب شد:

«کلّما دخل علیها زکریا المحراب وجد عندها رزقاً».(1) «هرگاه زکریا در محراب بر او وارد می شد، نزدش خوردنی می یافت».

زکریا به یحیی بشارت یافت:

«فنادته الملائکة وهو قائم یصلّی فی المحراب».(2) «همچنانکه در محراب به نماز ایستاده بود، فرشتگان ندایش دادند».

و علی نیز در مسجد و نماز به آیه ولایت و امامت مفتخر گشت:

«إنّما ولیّکم اللّه و رسوله...».(3) «به درستی که ولیّ شما خداست و رسول او و مؤمنانی که نماز می گزارند و همچنان که در رکوعند، انفاق می کنند».(4)

نصرانی گفت: این صومعه، فقط به سبب همین مکان که براثا نامیده می شود ساخته شده است.

در کتاب های آسمانی خوانده ام که در این مکان و در چنین جمعی، کسی جز پیامبر یا وصیّ پیامبر صلی الله علیه و آله نماز نمی گزارد من آمده ام که مسلمان شوم.

جابر گوید: مرد نصرانی مسلمان شد و با ما به کوفه آمد. حضرت علی علیه السلام از او پرسیدند:

آیا می دانی چه کسی در این جا [مسجد بَراثا] نماز به جای آورده است؟ نصرانی گفت: عیسی بن مریم و مادرش، علی علیه السلام فرمود: آیا مایلی به تو خبر دهم پیش از آنان چه کسی در این جا نماز گزارده است؟ عرض کرد: آری. امام علیه السلام فرمودند: ابراهیم خلیل الرحمن علیه السلام در این جا نماز گزارده است.(1) این مسجد بین بغداد و کاظمین، در منطقه کرخ، معروف و بسیار پرفضیلت است. برای آگاهی بیشتر رجوع شود به «تاریخ مسجد براثا» نوشته ی شمس المحدثین، حسینی و «موسوعة العتبات المقدسة» نوشته جعفر الخلیلی، ج 9 ، و مفاتیح الجنان، پس از نقل زیارت امام کاظم علیه السلام و جز آن.

حضرت رضا علیه السلام از پدران گرامی اش از امام حسین علیه السلام نقل می کند که:

«امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام به بازار پیراهن فروشان آمد و با پیرمردی سرگرم دادوستد شد و فرمود: ای پیرمرد، پیراهنی به سه درهم به من بفروش. آن پیرمرد گفت: با کمال میل و احترام. امام پیراهنی به سه درهم خرید و پوشید که تا مچ دست و قوزک پا را می پوشاند، آنگاه به مسجد آمد و دو رکعت نماز خواند و گفت: اَلْحَمدُ لِلّهِ الَّذِی رَزَقَنی مِنَ الریاشِ ما اتَجمَّلُ بهِ فی النّاسِ، وَ اُؤدِّیَ فیهِ فَرِیْضَتی واسْتُرُبِهِ عَوْرَتی...».(1) امام صادق علیه السلام می فرماید:

«خادمِ امامِ سجاد علی بن الحسین علیه السلام در شبی سرد با امام روبرو شد، در این حالت که جامه و ردا و عمّامه ای از خز پوشیده و محاسن را با عطر غالیه خوشبو کرده بود. به حضرت عرض کرد: فدایت شوم، در چنین ساعتی از شب و با این وضع کجا می روید؟ فرمودند: إلی مَسْجدِ جَدِّی رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله أخْطُبُ الحُورَ العِین إلی اللّهِ عَزَّوجلَّ؛ به سوی مسجد جدّم رسول خدا صلی الله علیه و آله برای خواستگاری حورالعین از خدای عزّوجلّ می روم».(2) از امام رضا علیه السلام درباره آیه: «خُذُوا زیْنَتَکُم عِندَ کُلِّ مسجدٍ».(3) «زینت خود را [به گاه عبادت] در مسجد بر گیرید» پرسیدند؛ حضرت فرمود: «مِنْ ذلِکَ التمشُّط عِندَ کُلِّ صَلاةٍ».

یکی از آن زینت ها، شانه زدن موهاست، به هنگام هر نماز.(4)

دل فقیر شکست و عرض کرد: «خدایا گواه باش که من در مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله درخواست کمک کردم ولی هیچ کس به من کمک نکرد».

در این هنگام علی علیه السلام که در رکوع بود، با انگشت کوچکش اشاره کرد، فقیر به جلو آمد و با اشاره علی علیه السلام، انگشتر را از انگشت علی علیه السلام بیرون آورد و رفت.

رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از نماز به خدا متوجّه شد و عرض کرد:

پروردگارا برادرم موسی از تو تقاضا کرد:

«رَبَّ اشْرَحْ لی صَدْری وَ یَسِّرْلی اَمْری * واحْلُل عُقْدَةً مِنْ لِسانی یَفْقَهُوا قَوْلِی وَاجْعَلْ لی وزیراً مِنْ اَهْلِی * هارونَ اَخِی * اُشْدُدْ بِهِ اَزْری * و اَشْرِکْهُ فی اَمری».(1) «سینه مرا گشاده دار، کار مرا آسان کن، و گره از زبانم بگشا، تا سخنان مرا بفهمند، و وزیری از خاندانم برای من قرار بده، برادرم هارون را، به وسیله او پشتم را محکم گردان، و او را در کار من شریک کن».

پس از این پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله عرض کرد:

«خدایا خواسته ی موسی را عنایت کردی».

«اللّهم اشْرَحْ لی صَدْری * وَ یَسِّرْلی اَمْری * وَاجْعَلَ لی وَزیراً مِنْ اَهْلی، عَلیّاً، اُشْدُدْ بِهِ اَزْری...».

«پروردگارا سینه مرا گشاده دار _ کار مرا آسان گردان، و وزیری از خاندانم برایم قرار بده که علی باشد، بوسیله او پشتم را محکم کن».

هنوز سخن پیامبر صلی الله علیه و آله به پایان نرسیده بود که جبرئیل نازل شد و این آیه را نازل کرد:

«اِنَّما وَلیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ والَّذینَ اَمَنُوا الَّذینَ یُقِیمُونَ الصَّلوةَ وَیُؤْتُونَ الزّکاةَ وهُمْ راکِعُونَ».(2) «سرپرست و رهبر شما، فقط خداست و پیامبر او، و آنها که ایمان آورده اند و نماز را برپا می دارند و در حال رکوع، زکات می پردازند».

ص: 280

به این ترتیب، ولایت و رهبری علی علیه السلام پس از پیامبر صلی الله علیه و آله از سوی خدا اعلام گردید.(1)

ابوبکر گفت: مسائل خود را بپرس.

راهب: شما باید به من امان و آزادی بدهی که مورد آزار قرار نگیرم.

ابوبکر: در امن هستی بپرس.

راهب: به من خبر بده:

1 _ آن چیست که برای خدا نیست؛ 2 _ و در نزد خدا نیست؛ 3 _ و خدا آن را نداند؟! ابوبکر در پاسخ این سه سؤال متحیّر شد، پس از سکوت طولانی، به بعضی از اصحاب گفت که عمر را حاضر کنید.

به عمر اطّلاع دادند و به مجلس آمد، راهب رو به عمر کرد و سؤالات خود را مطرح نمود، او نیز از پاسخ درمانده شد، سپس عثمان را خبر کردند و به مسجد آمد، راهب از او پرسید، او نیز در پاسخ درمانده شد (همهمه در مسجد افتاد و می گفتند خدا همه چیز را می داند و همه چیز در نزد او هست، این چه سؤال های نامناسبی است که راهب می کند؟!).

راهب گفت: این ها پیران بزرگواری هستند، ولی متأسفانه به خود مغرور شده اند، سپس تصمیم گرفت تا به وطن بازگردد.

در این هنگام سلمان با سرعت به حضور امام علی علیه السلام آمده و جریان را به او خبر داد و از آن حضرت استمداد نمود تا آبروی اسلام را حفظ کند.

امام علی علیه السلام با دو فرزندش حسن و حسین علیهماالسلام وارد مسجد شد، وقتی که جمعیّت مسلمین او را دیدند، شادمان شدند و تکبیر گفتند، برخاستند و با احترام، آن حضرت را به پیش خواندند.

ابوبکر به راهب گفت: کسی که تو می خواستی حاضر شد، هرچه سؤال داری از او بکن.

راهب به آن حضرت رو کرد و گفت: نام تو چیست؟ علی: نام من در نزد یهود «الیا» و در نزد مسیحیان «ایلیا» و نزد پدرم «علی» و نزد مادرم «حیدر» است.

ص: 282

راهب: چه نسبتی با پیامبر داری؟ علی: او برادر و پسر عموی من است و من داماد او هستم.

راهب: به حق عیسی علیه السلام مقصود و گم شده من تو هستی، اکنون به من خبر بده: آن چیست که برای خدا نیست، و در نزد خدا نیست، و خدا آن را نمی داند؟! علی: آن چیست که برای خدا نیست، فرزند و همسر است، و آنکه در نزد خدا نیست، ظلم است که به بندگان تعلق نمی گیرد، و آنکه خدا آن را نمی داند، شریک است که در ملک خود آن را برای خود نمی داند.

راهب تا پاسخ ها را شنید برخاست و زُنّار و کمربند گذاشت و سر امام علی علیه السلام را در آغوش گرفت و بین دو چشم آن حضرت را بوسید و گفت: گواهی می دهم که معبودی جز خدای یکتا نیست، و محمّد صلی الله علیه و آله رسول خداست و تو جانشین رسول خدا صلی الله علیه و آله و امین امّت و معدن حکمت و این دین و سرچشمه ی علم و برهان هستی، نام تو در تورات «الیا» و در انجیل «ایلیا» و در قرآن، «علی» و در کتاب های پیشین «حیدر» است، من تو را وصی به حقّ پیامبر صلی الله علیه و آله یافتم، و تو بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله سزاوار مقام رهبری هستی. سزاوار است که تو در این مجلس بنشینی، بگو بدانم سرگذشت تو با این قوم چیست؟ امام علی علیه السلام پاسخ خلاصه ای به او داد.

آنگاه راهب برخاست و همه اموال خود را به آن حضرت تقدیم کرد، امام علی علیه السلام آن را گرفت و در همان مجلس بین مستمندان مدینه تقسیم نمود، راهب و همراهان در حالی که مسلمان شده بودند به وطن بازگشتند.(1)

و فرشتگان بامدادان بر در مسجد می نشینند و نام افراد را از ساعات اول و دوم می نویسند تا هنگامی که امام جمعه بیرون می آید برای نماز.(1)

علی علیه السلام گوید: به خدا سوگند، هنوز میان مسجد نرسیده بودیم که رسول خدا صلی الله علیه و آله به ما پیوست در حالی که چهره اش از شدّت شادی و سرور می درخشید، آنگاه فرمود: بلال کجاست؟ پاسخ داد: لبّیک، در خدمتم یا رسول اللّه پرسید: مقداد کو؟ جواب داد: گوش به فرمانم ای رسول خدا. سپس پرسید: سلمان کجاست؟ پاسخ داد: فرمانبردارم، ای رسول خدا. سرانجام فرمود: ابوذر کجاست؟ عرض کرد: فرمان پذیرم ای رسول خدا.

هنگامی که همگی در برابر دیدگان پیامبر صلی الله علیه و آله قرار گرفتند، فرمود: برخیزید و به اطراف مدینه بروید و مهاجران و انصار و مسلمانان را فراهم آورید. آنان فرمان رسول خدا صلی الله علیه و آله را اجابت کردند و آن حضرت پیش آمد و بر بالاترین پلّه ی منبر نشست.

چون مسجد از مسلمانان پر شد، رسول خدا صلی الله علیه و آله برخاست و حمد و ثنای الهی را به جای آورد و فرمود: سپاس مخصوص خداوندی است که آسمان را برافراشت و زمین را گستراند...

.

پیامبر صلی الله علیه و آله ضمن ایراد سخنرانی خطبه ی عقد را خواندند و همه مسلمانان برای آن دو دعا کردند.(1)

فاطمه ی زهرا علیهاالسلام جریان را به عرض رساند، که این آگاهی، از ناحیه فرزندت حسن علیه السلام به من انتقال می یابد.

روزی علی علیه السلام در خانه مخفی شد، حسن علیه السلام که در مسجد، وحی الهی را شنیده بود، وارد منزل شد و طبق معمول، بر متّکا نشست، تا به سخنرانی بپردازد، ولی لکنت زبان پیدا کرد، حضرت زهرا علیه السلام تعجّب نمود!، حسن علیه السلام به مادر عرض کرد: «تعجّب مکن، چرا که شخص بزرگی، سخن مرا می شنود، و استماع او مرا، از بیان مطلب، بازداشته است».

در این هنگام علی علیه السلام از مخفیگاه خارج شد و فرزندش، حسن علیه السلام را بوسید.(1)

ای خدواند احسان کننده، بنده ی گناهکارت نزد تو آمده، پس به نیکی آنچه نزد توست تو را سوگند می دهم که از اعمال قبیح من در گذری ای کریم».

از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در ضمن آداب ورود، این دعاها نیز نقل شده است:

«بِسْمِ اللّه و عَلی اللّه ِ توَکَّلْتُ، لا حَوْلَ ولا قُوَّةَ إلاّ بِاللّهِ».

و هنگام خروج:

«بِسْمِ اللّه و أعُوذُ بِاللّهِ مِنَ الشَیْطانِ الرَّجیم».(1) دعاهای دیگری نیز در این باب رسیده است، مثل قرائت آیه الکرسی، معوّذتین، و غیره. در این باره رجوع شود به احادیثی در بحار: ج 84 ، ص 24 ، ح 16 و ج 43 ، ص 339 و ج 83، ص 348 و ص 98 ، ح 68 ؛ و تهذیب الأحکام: ج 2 ، ص 65 ، ص 1 و ج 3 ، ص 263 و نظایر آن.

یزید بر اثر فشار افکار عمومی ناچار شد اجازه دهد، حضرت با خطبه ای بسیار افشاگر، بنی امیه را رسوا و قیام کربلا را جاودانه ساخت... .

بپردازد.(1) وقتی فشارهای سیاسی امویان بر پیروان امام سجّاد علیه السلام شدّت یافت، آن حضرت، فرزند گرامی اش، امام باقر علیه السلام را فرمان داد تا به مسجد برود و برای رفع گرفتاری های شیعیان دعا کند. امام باقر علیه السلام به مسجد رفت؛ دو رکعت نماز گزارد، گونه خود را بر خاک نهاد و برای رفع گرفتاری ها دعا کرد و دعای او کارگر افتاد.(2) شواهدی در دست است که مسلمانان صدر اسلام، بر این باور بودند که به هنگام بروز حوادث سخت باید در مسجد حاضر شوند و دعا کنند.(3) آنان مسجد را محضر خاصّ حقّ تعالی و جایگه فرود آمدن رحمت گسترده او می دانستند. ماجرای پناه آوردن ابولبابه به مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله به خوبی، این باور مسلمانان را روشن می کند.

بر پایه آنچه برخی از مفسّران در شأن نزول آیه ده از سوره ی توبه بیان کرده اند، در جنگ تبوک نیز گروهی از مسلمانان(4) که بدون عذر از حضور در جنگ خودداری کرده بودند، از سر توبه و ابراز پشیمانی به مسجد پناه آوردند و برای جلب رحمت خاصّ خداوند خود را به ستون های مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله بستند.

از آنچه گذشت روشن می شود که در صدر اسلام، مسلمانانی که دچار خطا و لغزش می شدند و خود را نیازمند به لطف و احسان ویژه ی خداوند می دانستند، به مسجد پناه می آوردند، زیرا این جایگاه مقدّس را جلوه گاه رحمت خاصّ خداوند مهربان می دانستند.

این باور مسلمانان مورد تأیید پیامبر صلی الله علیه و آله نیز قرار گرفته بود.

بر پایه نقلی، آنان که پس از جنگ تبوک خود را به ستونهای مسجد بستند نیز به دست پیامبر صلی الله علیه و آله ریسمان از آنها گشوده شد.(5)

ص: 290

از بازداشتگاه بیرون آورد و از زن پرسید: چه گفتی؟ زن جواب داد: بر زمین خوردم، سپس گفتم: «لعن اللّه ظالمیک یا فاطمه» این گونه با من رفتار شد.

مأمور، دویست درهم به او داد و گفت: این را بگیر و امیر را حلال کن. آن زن نگرفت، وی نزد امیر رفت و ماجرا را شرح داد و برگشت و به زن گفت: تو آزادی، برو، و زن به طرف خانه اش رفت.

امام علیه السلام پرسید: دویست درهم را نگرفت؟ شیعه پاسخ داد: آری، با آن که به خدا قسم به آن پول ها نیاز داشت، نگرفت.

آن گاه امام صادق علیه السلام کیسه ای حاوی هفت دینار [طلا] از جیب خود در آورد و گفت: این را به منزلش ببر و سلام مرا به آن زن برسان.

با هم رفتیم و سلام امام علیه السلام را به او ابلاغ کردیم.

زن با شگفتی پرسید: تو را به خدا. امام جعفر بن محمد به من سلام رسانده است؟ به زن گفتم: خدا خیرت دهد به خدا قسم جعفر بن محمد به تو سلام می رساند، از خود بی خود شد، گریبان چاک زد و مدهوش بر زمین افتاد. بشّار مکاری گوید: صبر کردیم تا به هوش آمد و گفت: دوباره بگو. ماجرا را اعاده کردیم، باورش نمی شد تا سه بار تکرار کردیم و به او گفتیم: این مژدگانی را از امام صادق علیه السلام بپذیر، دینارها را گرفت و گفت: از او بخواهید برایم دعا کند تا خدا مرا بیامرزد، زیرا احدی را نمی شناسم که برای توسّل به درگاه خدا، از آن امام و آبا و اجدادش _ صلوات اللّه علیهم _ مؤثّرتر باشد؛ ما نزد امام علیه السلام برگشتیم، هنگامی که با امام سخن می گفتیم، می گریست و برایش دعا می فرمود.

از فرصت استفاده کردم، پرسیدم: کاش می دانستم چه زمان فرج آل محمّد صلی الله علیه و آله را خواهم دید.

فرمودند: ای بشّار، هنگامی است که آن ولی اللّه که چهارمین تن از فرزندان من است از دنیا رود، در دشوارترین شهرها و میان شرورترین بندگان، آنگاه است که به همه بنی فلان [بنی عباس ]مصیبتی خواهد رسید. آن زمان را که دیدی، وقتی است که کار حکومت شان دشوار

ص: 292

و تنگ گردد، «ولا مرَّ لأمر اللّه»؛ «کسی نمی تواند، از خواست خدا جلوگیری کند».(1)

و از یکدیگر جدا نیستند، پیروان و خدمتگذاران ما نیز با ما هستند، و مقامی که در دنیا داشته اند، در عالم آخرت محفوظ و همان ارتباط برقرار است، غلام تأمّلی کرد و گفت: یابن رسول اللّه نمی روم و به هیچ قیمت این مقام را از دست نمی دهم.

من از آن روز که در بند توام آزادم پادشاهم چو بدام تو اسیر افتادم همه غم های جهان هیچ اثر می نکند ور من از بسکه بدیدار عزیزت شادم خرم آن روز که جان می رود اندر طلبت تا بیایند عزیزان به مباک بادم من که در هیچ مقامی نزدم خیمه ی انس پیش تو رخت بیفکندم و دل بنهادهم دانی از دولت وصلت چه طمع من دارم یاد تو مصلحت خویش ببرد از یادم سخن راست نیاید که چه شیرین سخنی وین عجبتر که تو شیرینی و من فرهادم(1)

«امیر المؤمنین علیه السلام داستان پردازی و قصه گویی را در مسجد دید _ که معرکه گرفته و مردم را سرگرم کرده است _ وی را با تازیانه زد و از مسجد بیرونش کرد».

رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز روزی در مسجد به مردی که تیرهای خود را می تراشید برخورد نمودند، وی را از این کار در مسجد منع کردند و فرمودند:

«إنّها لِغیر هذا بُنیَت».(1) «مسجد را برای این گونه کارها نساخته اند».

گفت: بنویس. داستان را به «زیّات» نوشتم و در پشت همان نامه ی من پاسخ داد: «به او بگو از کسی که یک شبه او را از شام به کوفه و مدینه و مکه برده و بازگردانده است بخواهد تا از زندان نجاتش دهد».

از این پاسخ اندوهگین شدم، و فردای آن روز به زندان رفتم تا پاسخ را به او بگویم و او را به صبر و شکیبایی توصیه نمایم. امّا دیدم زندانبانان و پاسبانان و بسیاری دیگر ناراحت و مضطرب هستند. پرسیدم: چه شده است؟ گفتند: مردی که ادّعای پیامبری داشت، دیشب از زندان بیرون رفته و نمی دانیم چگونه رفته است؟ به زمین فرو رفته و یا به آسمان پرواز کرده است؟! هرچه جست وجو کردند اثری از او به دست نیاوردند.(1)

ص: 298

ص: 300

معماری می تواند زمینه ساز و تسهیل کننده نیل به اهداف مقدس و انسان ساز در مکان های عبادی باشد. با استفاده از متون اسلامی می توان استنتاج نمود که چنان چه مساجد با استمداد از دیدگاه های اسلام طراحی و ساخته و استفاده شود، دستیابی به سلامت جسمی و روانی مورد نظر مکتب اسلام نیز تسهیل خواهد شد.

در واقع بهره گیری از دستورهای جامع نگر و انسان ساز اسلام زمینه ساز اعتلای نقش مساجد در تأمین سلامت جسم و روح انسان هاست.

این مقاله، پس از نگاهی کوتاه به آیات و روایات مرتبط با مسأله، بعضی از مصادیق عینی رعایت بهداشت جسمی و روانی را در مساجد گوش زد می کند.

2 . نظافت و بهداشت بدن و پوشاک نمازگزار: خداوند در قرآن کریم ضمن بیان خصوصیات مسجد قبا می فرماید:

«... فیه رجال یحبون ان یتطهروا...».(1) «در آن مسجد کسانی هستند که دوست دارند از آلودگی ها و ناپاکی ها (ظاهری و باطنی، جسمی و روحی) پاک شوند...».(2) احادیثی بسیار در فضیلت ورود با طهارت به مسجد وارد شده است از جمله:

امام صادق علیه السلام فرمود:

«لا تدخل المساجد الا بالطهاره».

«داخل مسجد نشوید مگر با طهارت».

امام صادق علیه السلام فرمود:

«علیکم باتیان المساجد، فانها بیوت اللّه فی الارض و من اتاها متطهرا طهره اللّه من ذنوبه و کتب من زواره...».

«برشما باد رفتن به مساجد، به درستی که مساجد خانه های خدا در روی زمین هستند و هرکه با طهارت به مسجد رود خداوند او را از گناهانش پاک گرداند و او را از زوار خودش محسوب دارد».(3)(4) هم چنین توصیه شده است نمازگزار قبل ورود به مسجد، ته کفش خود را بررسی کند تا کثیف و آلوده نباشد.

در مورد لباس نمازگزار نیز احکام فقهی متعددی بیان شده، به نحوی که پاک بودن لباس نمازگزار و آلوده نبودن به نجاساتی چون خون، ادرار و مردار از جمله شرایط آن است.

ص: 303

همچنین استحباب پوشیدن لباس سفید و پاکیزه ترین لباس ها و کراهت پوشیدن لباس سیاه و چرک و مسائلی دیگر در کتب فقهی بیان شده است.(1)(2) بدیهی است طهارت و پاکی جسم مرحله ابتدایی و مقدماتی طهارت روح است لذاانسان مسلمان باید از مرحله طهارت جسم گذر کند تا به طهارت روح دست یابد. مسجد مکان افراد پاک و مطهر از لحاظ جسم و روح است، چنان که در آیه 28 سوره توبه، مشرکان ناپاک محسوب شده اند و حق ورود به مسجدالحرام از آنان سلب شده است.(3) امام خمینی قدس سره در باره اولویت تطهیر روح بر جسم پس از بیان آیه شریفه: «رجال یحبون ان یتطهروا واللّه یحب المطهرین» می نویسند:

«و سالک روشن ضمیر از دستور شرع مقدس به تطهیر ظاهر در حال نماز متفطن می گردد که نجاست باطن و آلودگی جان به مراتب بیشتر و شدیدتر از نجاست و آلودگی ظاهر تن است که به فرموده عارف رومی:

این نجاست ظاهر، از آبی رود و آن نجاست باطن، افزون می شود این نجاست بویش آید بیست گام و آن نجاست بویش از ری تا به شام بلکه بویش آسمان ها بر رود بر دماغ حور و رضوان به شود پس اعتنا به تطهیر دل و جان بیش از تطهیر تن و لباس کند...».(4) 3 . آراستگی هنگام ورود به مساجد: در آیه 31 سوره اعراف به مسلمانان توصیه شده است که در مساجد همراه با زینت حضور یابند:

«خذوا زینتکم عند کل مسجد».

«در رفتن به مساجد زینت های خود را بردارید».

ص: 304

در متون اسلامی به حضور انسان به نحو مناسب در مساجد توصیه شده، چنان که استفاده از عطر و گلاب و امثالهم سفارش شده است.(1) برخی اظهار داشته اند که منظور آیه تنها آرایش ظاهری نیست؛ بل آراستگی معنوی را هم شامل می شود.(2) علاوه براین، به خوشبو کردن مساجد نیز توصیه شده است.(3) 4 . نهی از انداختن آب دهان در مساجد: از جمله اعمالی که انجام دادن آن ها در مسجد مکروه شمرده شده، انداختن آب دهان و بینی و خلط سینه در مسجد است.(4) بدیهی است که این مسأله، در پیشگیری از انتقال آلودگی های ناشی از عوامل عفونی نقشی مهم خواهد داشت.

5 . نهی از تولید سر و صداهای بلند و آزار دهنده در مساجد: امروزه در جهان مسأله آلودگی صوتی و عوارض آن بر انسان از جمله مسائل شایان توجه است.(5) در متون اسلامی، برای حفظ حرمت و جایگاه والای مساجد، بانگ و آواز بلند در مساجد ناپسند شمرده شده است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در پاسخ به پرسش «ابوذر» مبنی بر این که چگونه مساجد خدا آباد می شود؟ فرمودند:

«با بلند نکردن صدا، به کارهای باطل مشغول نشدن، در مسجد خرید و فروش نکردن و ترک کارهای لغو در آن».(6)(7)

ص: 305

این ها تنها گوشه ای از تعالیم اسلام بود. این گونه موارد، نشان دهنده آن است که اسلام برای حفظ حریم مساجد از جنبه های گوناگون، از جمله رعایت مسائل بهداشتی اهمیت زیادی قایل است و براین اساس باید در معماری مساجد به سلامت جسم و روح انسان توجه کامل شود.

3 . برخورداری از نور و تهویه مناسب: نور و تهویه مناسب بر سلامت جسم و نشاط روحی انسان تأثیر دارد لذا در معماری مساجد باید به این دو نکته توجه شود.

1 . 3 _ برخورداری از نور مناسب: در مورد روشنایی مساجد احادیثی بسیار وارد شده است، از جمله: از نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آلهروایت شده است:

«هرکه درمسجدی از مساجد خدا چراغی برافروزد تا زمانی که روشنایی چراغ درآن مسجد باشدپیوسته ملائکه و حاملان عرش برای او استغفار کنند».(1)(2) مهم ترین منبع نور، آفتاب است. ضرب المثلی ایتالیایی می گوید:

«آنجا که آفتاب داخل می شود پزشک وارد می گردد».

نور جان بخش آفتاب در سلامت انسان تأثیری مهم دارد. انوار آفتاب از عوامل مهم نابودکننده ویروس های عفونت زا است. پرتوهای آفتاب تعداد گلبول های سفید سطحی بدن را افزایش می دهد و در بهبود دردهای مفصلی و استخوانی مؤثر است.(3) لذا بهتر است در معماری مساجد با رعایت نکات زیر امکان بهره برداری مناسب از نور خورشید فراهم گردد:

_ با طراحی صحیح ساختمان و با تعبیه پنجره های بزرگ در دیوار مساجد می توان از نور آفتاب در طول روز برای مدتی طولانی بهره گرفت.

_ در مورد تدارک نور مناسب برای شب ها نیز طراحی شایسته به عمل آید تا نور از بالای سر بتابد؛ زیرا تغییرات ناگهانی در شدت نور موجب جمع شدن و اتساع پی درپی مردمک می شود.

_ درخشندگی شدید چشمه نور بر اثر طولانی شدن مدت تطابق، سبب خستگی پی ها و عضلات چشم می گردد. بنابراین چشمه نور مصنوعی باید دارای شدت کافی و ثابت باشد.

ص: 307

_ روشنایی غیرمستقیم و نامرئی برای چشم مناسب تر است. بعد از نور غیرمستقیم، وسیله جانشین مناسب منبع نور ثابت است که به وسیله شیشه مات پوشیده شده باشد.(1) _ روشنایی باید در حد معقول باشد؛ زیرا چنانچه شدت نور از حد معینی فراتر باشد چشم افراد خیره و خسته می شود.(2) نور کم هم سبب خستگی چشم ها می شود.(3) جداول ویژه ای برای تعیین مقدار نور مکان های گوناگون وجود دارد.

_ در انتخاب منبع نوری مناسب باید با بهره گیری از نظریات کارشناسان متعهد و با توجه به توان، مصالح ملی و شرایط اقلیمی عمل نمود.

2 . 3 _ تهویه مناسب: استفاده از هوای پاکیزه توأم با روشنایی و حرارت مناسب آثار و فوائدی بسیار در سلامت و تندرستی دارد.

هوای اطراف به واسطه حرارت، حرکت یا سکون، فشار، رطوبت و حتی بوی خوب، بر اعضای حسی و عصبی پوست بدن اثر می گذارد و در تنظیم حرارت، دم زدن، گردش خون وامثالهم اهمیت زیادی دارد. هوای تمیز و تازه سبب تحریک قوای فکری و نیز تحریک گردش خون در مویرگ ها می شود و در نتیجه تهویه در شش ها بهتر انجام می گیرد.(4) بر عکس، هوای نامطبوع موجب احساس ناراحتی، گرفتگی و مریضی می شود.

هوای محل تجمع افراد دائما به واسطه تنفس، تبخیر عرق، تصاعد گازهای حاصل از سوخت و غیره فاسد می شود. لذا به نتاسب حجم هوا باید منافذی برای دخول هوای تازه و تمیز وجود داشته باشد تا بتوان هرچه بیشتر هوای داخلی آن را تجدید کرد.(5) و تهویه بهداشتی را فراهم نمود. تهویه بهداشتی عبارت است از فراهم کردن هوای خوب و عاری از میکروب، گازهای سمی، گرد و غبار و دارای درجه حرارت، رطوبت، فشار و حرکت مناسب. در معماری مساجد باید به تدارک تهویه مناسب، به ویژه بهره مندی از هوای پاکیزه طبیعی اهتمام داشت و از ایجاد فضاهای محبوس و محروم از هوای تازه اجتناب نمود.

ص: 308

استفاده از پنجره های مناسب می تواند نور و هوای تازه را به ارمغان آورد.

4 . کاهش امکان سرایت بیماری های عفونی: در معماری مساجد باید مسائل پیش گیری کننده از سرایت بیماری های عفونی نیز مدنظر قرار گیرد چرا که مساجد محل تجمع افراد با سنین متفاوت است و امکان سرایت بیماری های عفونی به طور بالقوه وجود دارد. برای کاهش سرایت بیماری های عفونی می توان راه های زیر را مدنظر قرار داد:

_ به نقش نور خورشید در کاهش انتقال ویروس های عفونت زا توجه شود.

_ با توجه به این که در بروز برخی بیماری ها به ویژه بیماری های تنفسی، تراکم جمعیت و فقدان تهویه مناسب نقش شایان توجهی دارد. لذا ایجاد ساختمان به نحوی که از تهویه مناسب برخوردار باشد در کاهش سرایت بیماری های عفونی نقش به سزایی دارد.

_ ساختمان مسجد به ویژه کف ساختمان و نیز وضوخانه و سرویس بهداشتی باید از مواد و مصالحی ساخته شود که در برابر مواد ضدعفونی کننده مقاوم باشد.

_ ساختمان مسجد باید در محل و به شکلی باشد که در معرض کوران هوا نباشد.

_ مساجد باید از آب بهداشتی و سالم بهره مند باشند.

_ مساجد باید از سیستم فاضلاب و دفع مواد زاید به صورت بهداشتی برخوردار باشند.

_ در وضوخانه مساجد امکان بهره گیری از مواد صابونی به ویژه صابون مایع به سهولت فراهم باشد.

_ برای جلوگیری از نفوذ حشرات و حیوانات موذی و منتقل کننده بیماری های عفونی، پنجره ها از توری سیمی برخوردار و دیواره ها فاقد منافذ و محل های نفوذ حیوانات و حشرات باشد و به راحتی تمیز شود.(1) 5 . تدارک محل تغذیه و پذیرایی: هرچند اساسا مسجد از اماکن عبادی است، در مواردی اقتضا دارد که از نمازگزاران پذیرایی شود. لذا برای حفظ اصول بهداشتی و نیز حرمت مساجد باید فضاهای مناسبی به تدارک امورپذیرایی اختصاص یابد و در آن فضاها شرایط بهداشتی

ص: 309

مورد لزوم مراعات گردد، از جمله شستشوپذیر بودن کف و دیواره ها (مثلاً کاشی کردن دیواره ها)، آفتابگیر بودن، داشتن هواکش، وجود لوله کشی آب سرد و گرم، داشتن انبار مواد غذایی مناسب، داشتن سکو و میز مناسب.(1) 6 . رعایت بهداشت روانی و پرهیز از ایجاد تنش: محیط زندگی و فضایی که انسان در آن اوقات خود را می گذراند بر روح و روان تأثیر می گذارد. به عبارت دیگر، وضعیت فیزیکی محیط، بر جسم و روان آدمی که روان او را نیز تحت تأثیر می گذارد. درخصوص معماری مساجد، به منظور ایجاد فضایی مناسب که به آرامش روانی او کمک نماید باید نکات زیر را مدنظر قرار داد:

1 . 6) استفاده از رنگ های آرام بخش: امروزه روان شناسان به تأثیر فراوان رنگ ها بر روی روان انسان پی برده اند، لذا در مورد آن تحقیقات بسیاری انجام داده اند. در قرآن و فرهنگ غنی اسلامی نیز به این مسئله عنایت شده، چنان که داستان قربانی کردن گاو بنی اسرائیل، به رنگ زرد اشاره شده و می فرماید:

«تسر الناظرین».(2) «این رنگ بینندگان را شاد می کند».(3) در معماری ادوار اسلامی، غالبا رنگ هایی استفاده شده است که آثار محرک و مخرب بر اعصاب ندارد بلکه اثر تسکین دهنده و آرام بخش است، رنگ آبی از جمله آن ها است. در واقع آدمی در مواجهه با این گونه رنگ ها احساس آرامش خاص می کند، تماس مداوم بااین رنگ ها حتی اگر در سطح وسیعی نیز باشد ایجاد خستگی یا آثار سوء دیگر نمی کند.(4)

ص: 310

در معماری مساجد باید این شیوه حسنه هم چنان مورد توجه باشد و با بهره گیری از روان شناسی رنگ ها، تعمیق و گسترش یابد.

2 . 6) هم خوانی با طبیعت: جهان طبیعت جلوه جمال الهی و نمود قدرت و حکمت یزدانی است. این نمودهای طبیعی و جلوه های آفرینش در تعبیرات قرآنی نشانه ها و آیات الهی هستند.

علاوه بر فواید گوناگون مادی که از قِبَل محیط زیست و جلوه های طبیعت عاید انسان می شود، مناظر زیبا، اصوات موزون و نغمه های طرب انگیز موجود در طبیعت برای انسان نشاط روحی ایجاد می کند.(1) براین اساس، در معماری مساجد باید به هماهنگی با طبیعت توجه شود و حتی المقدور از ایجاد ساختمان های ناهمگون با بستر طبیعی خودداری شود. حفظ پوشش سبز علاوه بر زیبایی، در ایجاد هوای معتدل در منطقه نیز مؤثر خواهد بود.

3 . 6) رعایت شرایط اقلیمی و جغرافیایی: انسان برای بهره برداری مناسب از محیط طبیعی و زیستگاه خود نیازمند بهره گیری از دانش جغرافیاست تا بتواند به کمک آن، به شناخت صحیح شرایط زندگی دست یابد و پس از شناخت از آنها بهره گیرد.(2) آگاهی از شرایط جوی و اوضاع اقلیمی و وضعیت آب و هوا برای ایجاد بناهای مفید و پایدار ضرورت دارد. لذا در معماری مساجد باید تنوع شرایط اقلیمی و جغرافیایی و انطباق بنا با آن مدنظر باشد تا در معرض تخریب و عوارض ناشی از ناسازگاری با وضعیت اقلیمی و جغرافیایی کمتر واقع شوند و به طور شایسته تری استفاده شوند.

دراین زمینه، موارد دیگری چون شرایط مناسب از لحاظ صوتی هم مطرح است که قبلاً اشاره شد. یادآور می شود این مبحث، نه تنها در تعارض با تأثیرات عظیم عبادت در ایجاد آرامش روانی و اطمینان برای انسان نیست؛ بلکه به نوعی مکمل آن است.

ص: 311

7 . رعایت فضای فیزیکی و زیستی جداگانه برای خانم ها و آقایان: با توجه به حضور گسترده خانم ها در مساجد، در معماری باید فضاهای مناسبی برای خانم ها در نظر گرفته شود تا ضمن رعایت حدود و حریم شرعی، از رفاه و آسودگی نسبی برخوردار باشند. ایجاد فضای مناسب برای امور عبادی و نیز رفع دیگر نیازهای ضروری زنان باید لحاظ شود.

8 . توجه به نیازهای بهداشتی و خدماتی مساجد خاص: رفع نیازهای نمازگزاران در مورد برخی مساجد مانند مسجد جامع شهر، محل برگزاری نماز جمعه و مساجد بین راه توجه بیشتری می طلبد. ایجاد سرویس های بهداشتی متناسب با نیاز (دستشویی و توالت های بهداشتی و ایجاد دوش های عمومی)، وجود محل های مخصوص برای نگهداری، استراحت یا بازی اطفال، و استفاده از مساجد در غیر اوقات نماز برای امور فرهنگی و آموزشی متناسب با شؤون مساجد، هم چنان که از صدر اسلام در مورد مساجد بزرگ معمول بوده است.(1)(2) از جمله این موارد است.

پیش از این معبود انسان مجموعه ای از آرمان ها و اهداف او بود که همراه، دوست و مراقب همیشگی او بود. او در همه زندگی انسان حتی در پیش پا افتاده ترین امور حضور داشت و به همین جهت همه فعالیت های انسانی به شکلی نمادین این حضور را نشان می دادند. این نماد الهی هرگز چنین تصنعی و یا قراردادی نبود، بلکه حقیقتی بود که همه مردم همیشه با آن مأنوس بودند. انسان دینی، خدا را پرکننده همه هستی می بیند و فاصله خود را با خدا نزدیکتر از رگ گردن و یا در میانه بین خود و قلب خود می بیند.(1) اما انسان مدرن خود را گم کرده است و به همین جهت دیگر هیچ آدرسی از خدا ندارد و نمی داند چگونه باید به دنبال خدا بگردد.(2) انسان مدرن در حضور نیست، او با خدا زندگی نمی کند و از او بیگانه است و رابطه او با خدا محدود به ساعات خاصی در هفته است. او خدا را نمی بیند و تنها از دور گاهی خدایا می کند.

خدا دیگر برای او نام «محیط» و یا «حاضر» و یا «ناظر» حتی هیچ اسمی دیگری ندارد و حداکثر او خالقی مرده است، به همین جهت چنین انسان آرمان و یا هدف با عظمتی ندارد و حداکثر هدف او دستیابی به برخی لذات سریع است. او عالم را در ارتباط با آرمان ها و هوشمند نمی بیند و به شکل ابزاری بی جان به عالم نگاه می کند. در نتیجه این بیگانگی با معبود، شکلی از هنر و معماری در دوره مدرن در غرب رخ داد که نتوانست در بلوک شرق حتی در چین با تکنولوژی قوی تر از غرب ظهور پیدا کند؛ چرا که در آئین هندو، تائوئیسم و کنفوسیوس هرگز کارهای خدا با نظم و منطقی نیست، بلکه خدای پیچیده، مبهم و پر رمز و رازی است که باید رمزگشایی شود. زندگی مدرن، خدای منطقی و منظمی که دارد نزدیک به بینش یونانیان است. تفاوت موجود بین این دو معبود، مانع از شکل گیری مدرنیسم در شرق شد. هنر آزاد و هنر معطوف به معبود را به طور خلاصه می توان به شکل زیر خلاصه کرد.

ص: 314

جارلز جنگز در مقاله ای با عنوان گفتگوی طبیعت با طبیعت می گوید:

استدلالی وجود دارد که توسط آلفرد نورث وایتهد فیلسوف ارائه شده که به موجب آن، علم مدرن به این علت یک بار و فقط یک بار در غرب (و نه در چین یعنی جایی که فناوری بسیار پیشرفته تری داشت). اختراع شد که متفکران غربی تمایل به این عقیده داشتند که خدا، هرچند تمام قوانین پیچیده را وضع کرده ولی یک هندسه دان منطقی و دارای بینش ریاضی است. کارهای خدا، همان طور که انیشتین گفته «هوشیار و دقیق است ولی بدخواه نیست» و پس از کار ابداعی، می توان آن را درک کرد. آیین هندو و تائوئیزم، اسلام، آیین کنفوسیوس و تمام ایمان های دیگر این عقیده را ندارند که جهان سرانجام قابل رمزگشایی و نمایش به صورت معادلات منطقی است.

مذهب، هنر و علم غربی و معماری اواخر قرون وسطی و اوایل رنسانس تحت تأثیر انگیزه تلاش برای یافتن حقایق اساسی طبیعت یا قوانین تجریدی و بازنمایی آن ها قرار داشت.

در چنین قرائتی، این دوگانگی نمایانگر جنگ بین علم و مذهب است که از قرن هفدهم به بعد بر دنیای معاصر حاکم بوده است.

تصویر

2_ 3) مراتب ظهور معبودها: معبودها را در سه سطح می توان معرفی کرد:

_ چیستی ذات؛ _ ویژگی ها و صفات؛ _ کارها و افعال.

حوزه ذات بخش مشترک همه فرهنگ ها، این حوزه همواره به شکل مبهم غیب مطلق و الوهیت مطرح می شود. برای بررسی تطبیقی باید به سراغ صفات و افعال معبود رفت. در برخی از فرهنگ ها همچون بودیزم، معبود هیچ تعیّن خاصی از قبیل صفات و افعال ندارد.

یک معنویت و الوهیت محض است. همچنین برخی فرهنگ ها همچون یهود، دست خداوند را برای انجام هر کاری بسته اند. خدای آن ها تنها در آغاز خلقت نقش داشته و امروزه تنها به نظاره هستی نشسته است. اسلام تأکید فراوانی بر ویژگی ها (صفات) و کارها (افعال) الهی دارد و به شدت به دیدگاه های غلط یهودی و مسیحی انتقاد می کند.(1) 3 _ 3) دسته بندی ویژگی های آرمانی در معبودها: اگر بخواهیم ویژگی های معبودها را در فرهنگ های مختلف بررسی کنیم، مهمترین دسته بندی که می توان در ویژگی های آن ها انجام داد. نحوه مواجهه آن ها با انسان است. برخی از معبودها چهره ای گشاده و دوست داشتنی

ص: 317

و جمالی برای انسان ها دارند و رابطه بین آن ها با انسان ها از نوعی رحمت و علاقه و انس است؛ در مقابل معبودهای دیگری هستند که دارای جبروت و عظمت و هیبت هستند و انسان تنها کوچکی خود را می بیند و به اطاعت و تعظیم می پردازد و ویژگی های نوع اول را جمالی و نوع دوّم را جلالی می نامند. هرکدام از این ویژگی ها، سبب شکل گیری ساختار خاصی در دین مربوطه و در نتیجه روابط اجتماعی انسان ها می شود. ویژگی های جمالی، معبود را همچون پدر و مادری نزدیک و دوست داشتنی می داند که شباهت با معبود هم شباهت پدر و فرزندی است، در این مکاتب بحث فرزند داشتن خدا و یا حلول او در انسان ها فراوان مطرح می شود که مهمترین نمونه آن مسیحیت است. در مقابل معبودهای جلالی بیشتر حالت فرمانروا و پادشاه دارند که احکامی را تشریع می کنند و برای دفع عقوبت و کسب رضایتشان باید به فرامین شان توجه کرد، مهمترین نمونه این مکتب یهود است. در اسلام به صورت اشتمالی و جامع خداوند به هر دو وجه (جمالی) و (جلالی) توصیف شده که در عین حال وجه جمالی آن در رابطه با انسان غالب می باشد. پیامبر اسلام فرمود:

«عیسی خدا را با یک چشم می دید، موسی با چشم دیگر و من با هر دو چشم».

خداوند نیز به شیطان می فرماید:

«چرا به چیزی که با دو دستم آفریدم سجده نمی کنی؟».(1) منظور این است که در وجود انسان صفات جمال و جلال خداوند هر دو موجود است. در وجود زن، جمال آشکارتر و در وجود مرد، جلال واضح تر است.

3 _ 4) ساختار عددی معبودها: از مهمترین مسائلی که در معبودشناسی تطبیقی و تأثیر آن بر هنر مورد توجه است، ساختار عددی مربوط به معبود است، در بسیاری از ادیان این نظام به شکلی کاملاً کثرت گرا در دو صورت عرضی و یا طولی تبیین شده که مهمترین آن ها نظام های سه گانه و دوگانه هستند. حتی برخی از صور تحریف یافته مکاتب اسلامی هم به نوعی کثرت هفت گانه اعتقاد دارند. در مقابل می توان مفهوم بودیستی تهی و خلأ و یا صفر را به عنوان ساختار الهی مطرح کرد.

ص: 318

توحید از ارکان اصلی تفکرات شیعی است و در هر سه ساحت ذات، صفات و افعال او سرایت دارد. مهمترین نکته در اینجا آن است که نباید خدا را یک موجود در کنار دیگر موجودات تصور کرد، چرا که وحدت او عددی نیست، بلکه وحدت احدی است؛ یعنی او تنها وجود در هستی است و همه چیز در حقیقت جلوه ای از اوست، همه صفات و افعال در هستی هم جلوه هایی از صفات و افعال اوست.

3 _ 5) تکامل تاریخی شناخت ویژگی های معبودها: در تاریخ، گاه خدا را در قالب یک بت (خدای آفتاب، باران و...) می بینیم که با آثار یا افعال خدا توصیف می شود. نهایتا با تکامل عقل انسان، خدا با صفاتش توصیف می شود: عظمت، قدرت، رحمت و... با جمع بندی این موارد، توصیف تقریبا کاملی می توان داشت (توحید ذات _ صفات _ افعال). شناخت معبودها در طول تاریخ بشری همراه با تکامل ادیان، در حوزه صفات و افعالی کامل تر شده است. هر پیامبری به میزان عروج خود و شناخت خود از معبودش، او را برای انسان ها معرفی می کرد و به همین جهت معرفی کامل ترین معبود در دین اسلام صورت گرفته است. در اسلام تأکید فراوانی در معرفی ویژگی های معبود است؛ به طوری که هیچ مکتبی را نمی توان یافت که به اندازه اسلام بر اسماء و صفات الهی تأکید داشته است. غالب آیات قرآن با یک یا دو اسم خداوند تمام شده اند و بارها این اسماء به عنوان ویژگی های برتر (اسمای حسنی) مورد تأکید بوده اند که مجموعه تعداد آن ها 99 اسم است. این ویژگی ها هم شامل هر دو نوع صفات جمال و جلال می شوند و سوره هایی همچون توحید، حدید و حشر که بر اسماء الهی تأکید دارند، خداوند را برای فهم مردم آخرالزمان توصیف کرده اند و علت همه این ها آن است و هر چه عقل بشر تکامل پیدا کند، درک او از خداوند و نیاز به یافتن اسماء و صفات او بیشتر می شود. از میان همه اسماء الهی هفت صفت را به عنوان مادر دیگر اسماء می دانند که عبارتند از: متکلم، قادر، مرید، حی، سمیع، بصیر و علیم.(1) مجموعه مباحث فوق رامی توان درجدول زیرمشاهده کرد. سایر علوم مانند معبودشناسی ازکثرت به وحدت حرکت می کنند.همچنانکه باانجام صدهاآزمایش علمی تنهابه یک قانون علمی یا فرمول می رسیم، با شناخت صدها صفت خداوند، حقیقت واحد ذات او را درک می کنیم.

ص: 319

ص: 320

بورکهارت هم همین معنا را به زبانی دیگر می گوید؛ به عقیده او:

«به موجب نظریه مشترک میان تمدن های سنتی، هنر دینی باید از صنعت الهی تقلید کند، البته این بدین معنا نیست که هنر دینی باید برگردانی از آفرینش پایان یافته الهی یعنی دنیا بدان گونه که می بینیم باشد.

چون این دعوی گزافی بیش نیست. «طبیعت گرایی» طابق النعل بالنعل در هنر دینی جایی ندارد. آنچه باید مورد تقلید قرار گیرد، نحوه فعل روح قدسی است. به عبارت دیگر باید قوانین این روح قدسی و نحوه عملش را در قلمرو محدودی که انسان با مقیاس خویش می سازد، یعنی صنعتکاری به کار بست».(1) اما هنرمند امروز از این مفاهیم کاملاً بیگانه است؛ او نه تنها خود را مظهری از اسماء و صفات الهی نمی داند، بلکه خویشتن را به مثابه خداوند فرض کرده، خودرأیی و خودبنیادی روی آورده است، به گفته نصر:

«انسان عاصی، هنری را نه به تقلید از خداوند، بلکه در رقابت با خداوند می آفریند و از همین رو است که شاهد آن طبیعت گرایی در هنر عاصیانه هستیم که می کوشد صورت ظاهر طبیعت را سرمشق خویش سازد؛ ولی انسان خلیفه اللّه هنر خویش را با آگاهی کامل نسبت به تقلیدش از خلاقیت خداوند، نه بر سبیل رقابت، بلکه بر سبیل اطاعت از «الگوی الهی» که سنت در اختیارش قرار می دهد، خلق می کند. بنابراین، همانطور که قدیس توماس قاطعانه بیان داشته است، او نه صورت های ظاهری طبیعت، بلکه نحوه عملکرد طبیعت را سرمشق قرار می دهد».(2) اینجاست که تفاوت های ایجاد شده میان هنر دوران اسلامی و هنر معاصر غرب کاملاً روشن می شود؛ به گفته نصر:

ص: 322

«مسئله این نیست که هنرمندان مسلمان نمی توانند آثار هنری عظیم یا پرومته دار خلق کنند کما این که در سال های اخیر چنین کرده اند و توانایی خود را به خوبی به نمایش گذاشته اند؛ بلکه این است که هیچ مسلمانی مادام که نقش و اثر معنویت بر روح او قوی باشد، دست به چنین کاری نمی زند وعظمت پروردگارمانع از آن می شود که تا هر نوع اومانیسم برومته وار در آن مجال بروز بیابد. اسلام با تعلیم و تربیت انسان در قالب «انسان مسلمان» که در آنِ واحد، بنده خدا و جانشین اوست («عبد» و «خلیفه» به تعبیر قرآن) مانع ظهور چنین هنری می شود. اگر مسلمان سنتی مجسمه های غول پیکر میکل آنژ را خردکننده و کلیساهای به سبک روکوکو را خفقان آور می یابد، به واسطه همین تسلیم در برابر پروردگار و ترس از تعظیم نفس در مقابل حضور الهی است که معنویت اسلامی در روح و ذهن او برانگیخته است».(1) شوان در همین باره می گوید:

«هنر بیزانسی، رومی و گوتیک ابتدایی، هنری اند که وجود خدا را اصل مسلم می گیرند، یا بهتر بگوییم او را در سطح خاصی درمی یابند.

هنر شبه مسیحی ای که سلسله جنبانش شرک نوین رنسانس بود، فقط در جستجوی انسان است و فقط او را می یابد. این هنر رازهایی را که باید در جار و جنجال سطحی و ضعیفی که به ناچار، ویژگی فردگرایی است، نشان دهد، خفه می کند و به هر حال عمدتا با دورویی جاهلانه اش، خسارت بسیار بزرگی به جامعه وارد می کند، چگونه می تواند جز این باشد، حال آنکه این هنر فقط شرکی است در هیئت مُبدّل و در زبان صوری اش به عفت دینی و عرفانی و زیبایی غیرمادی روح اناجیل اهمیتی نمی دهد.

چگونه می توان بدون کتمان حقیقت، هنری را مقدس خواند که با غفلت از

ص: 323

سرشت تقریبا قداست آمیز تصاویر قدسی و نیز با غفلت از قواعد سنتی صنایع و حرف، رونوشت های پرزرق و برق و شهوانی را از طبیعت و حتی تصاویر رفیقه هایی را که اهل فسق و فجور کشیده اند، به ساحت محترم مؤمنان تقدیم می کند؟».(1) در زمینه تأثیر مفهوم خداوند در سنت های هنری، هنوز کار دقیق و جامعی صورت نگرفته است، تنها می توان به اشاره های جسته گریخته برخی از محققان اشاره کرد؛ بورکهارت در مقاله ای تحت عنوان «مدخلی بر اصول و روش هنر دینی» سرآغاز این بحث را نشان داده است. او معیار تطبیق هویت های هنری را با معنایی از الوهیت (اسماء و صفات خدا) که در آن سنت طرح شده، قرار داده است و براین اساس، تفاوت هویت های هنری سنن معنوی را نشان داده است. شبیه همین کار را شوان هم در مقاله «اصول و معیار هنر جهانی» انجام داده است. دیدگاه او دنباله دیدگاه بورکهارت است. شوان سعی دارد تا نشان دهد که در هر سنت معنوی کدام قالب هنری به بهترین وجه می تواند مبانی معنوی در عرصه ماده تجلی دهد. در این نوشتار سعی خواهید شد با ترکیب این دو دیدگاه سرآغازی را برای بحث تطبیقی هنر در سنت های معنوی ترسیم گردد.

4 _ 1) هنر مقدس و معابد شرق: این هنر مربوط به هند و چین و ژاپن و فرهنگ های هندو، بودایی، تائویی و ذن است که همه آن ها مربوط به نژاد زرد هستند؛ در هنر و معماری این اقوام شباهت ها و تفاوت هایی وجود دارد که قابل توجه اند. شباهت عمده آن ها مربوط به تأثیرات قدسی و ملکوتی در هنر است. غالب این فرهنگ ها، هنر را به شکلی نمادین و پر رمز و راز و واسطه عالم باطن و غیب می دانند. اما در میان آن ها تفاوت هایی هم وجود دارد که سبب تمایز هویت هر یک می شود که ریشه آن در تمایزات هستی شناسی و معبودشناسی آن هاست. این تمایز در شکل کالبدی هنر و معماری آن ها نیز آشکار است، در اینجا با بهره گیری از آثار برخی از پژوهندگان، این بررسی را دنبال می کنیم.

ص: 324

الف _ هنر مقدس و معابد هندو: بورکهارت در تعریف این هنر و رابطه آن با الهیات می گوید:

«مفهوم هنر الهی در آئین هندو چنان نقش اساسی ای دارد که همانندش را در هیچ یک از نظریه های سنتی نمی توان یافت.

زیرا مایا(Mayua) تنها آن قدرت اسرارآمیز الهی نیست که موجب می شود چنین به نظر آید که دنیا خارج از واقعیت الهی وجود دارد، تا آنجا که او _ یعنی مایا _ سرچشمه همه دوگانگی ها و پندارهاست. مایا علاوه برآن به اعتبار جنبه مثبتش هنر الهی است که سازنده همه صور و اشکال است.

اساسا مایا چیزی نیست جز این امکان و توانایی نامتناهی که می تواند خود را محدود کند؛یعنی خود راموضوع «رؤیت» خویش قرار دهد بی آنکه این امر موجب تحدید لایتناهیتش گردد بدین گونه که خداوند خود را در جهان متظاهر می سازد و نمی سازد، او در عین حال سخن می گوید و خاموش است».(1) عامل واسطه در این رابطه، فرشتگان هستند و هنرمند ناچار از ارتباطی ملکوتی با فرشتگان است. به گفته او:

«اصل ملکوتی هنر در سنت هندی صریحا بیان شده است. به موجب آیتریا براهمانا (Aitareya Brahmana) هر اثر هنری در روی زمین چه یک فیل از گِل پخته باشد چه شی ء روئین، یک جامه، شی ء زرین، یا گردونه ای که به استر باید بست، به تقلید از هنر ملائکه (دواهاde vas) ساخته و پرداخته شده است. دواها معادل فرشتگانند. بعضی از افسانه های مسیحی که به موجب آن ها برخی از تصاویر اعجازآمیز اصل ملکوتی دارد، متضمن همین اندیشه است. دواها در واقع کنش های خاص روح کل و اراده جاودانه خداوندند».(2)

ص: 325

هنر اصلی در مکتب هندو، رقص است و همه هنرها در پرتو رقص تعریف می شوند، چرا که خداوند هم در حالت رقص عالم را آفریده است و شیوا همان الهه رقص است که منشأ و مبدأ هنر است.

شوان در این باره می گوید:

«درباره هنر تصویری هندو می توان گفت که این هنر از حالت ها وحرکات جوک و رقص اساطیری سرچشمه می گیرد، رقص یا هنر الهی شیوا _ ناتاراجا (Shiva Nataraja) _ که رب النوع رقص است، توسط خود شیوا و همسر او پارواتی (Parvati) به حکیم بهارات مونی (Bharat Muni) الهام شد و این حکیم آن را در بهاراتا _ ناتیا _ شاسترا (Bhaiata _ Natya _ Shastra) مدون ساخت. موسیقی هندو که رابطه نزدیکی با رقص دارد، مبتنی بر ساماودا (Sama Veda) است و اوزان آن از عروض سنسکریت سرچشمه می گیرد. رقص است که عالم مؤثر تمام هنر هندو است، تصاویر مقدس، این اساطیر تصویری یا الهیات تصویری را به ماده بدون حیات مبدل می سازد. باید این نکته را افزود که این هنر که اخلاقی است و نه ضداخلاقی، زیرا هندو در امور جنسی جبنه اساسا کیهانی و الهی آن را می بیند و نه جنبه عرضا جسمانی آن را».(1) بررسی بیشتر این زمینه را باید در نوشته های آناندا کومارا سوامی یافت. او که خود اصالتی هندو دارد، در مقاله ای تحت عنوان «فهم هنر هندو» با اشاره به برخی از جملات بزرگان هندو می گوید: «بدون آگاهی از علم رقص مشکل بتوان قواعد نقاشی را درک کرد». (ویشنو دارموتارا _ Visnudharmottara) «فقط آن مجسمه ها و نقاشی هایی را باید زیبا خواند که مطابق دستورالعمل های قوانین دینی است نه آنان که سلیقه یا وهم محض را ارضاء می کند «شوکراچاریا _ Sukracarya». به صورت خاصی که برای هر نقش مناسب است، در «شیلپاشاسترها _ Silpa_Sastras» یا متون قوانین دینی که نقاشان از آن پیروی می کردند، توصیف شده است. این متون اطلاعاتی را که برای تصویر ذهنی _ که نمونه (مدل) مجسمه ساز

ص: 326

می باشد _ لازم است، فراهم می سازد. بنابه گفتار شوکراچاریا هنرمند طبق شهود خود «از حقیقت» تصاویری را از الوهیت که آن را عبادت می کند در معابد می سازد. به این منوال و نه به طریقی دیگر، طبق حقیقت و نه دیدار مستقیم «عالم خارج». او می تواند به هدف خود نائل آید. بنابراین قسمت اصلی هنر که «مشاهده» است (و در مورد سماع توأم با وجد موسیقی دان نیز همین را می توان تأیید کرد) یک نوع جوک «یوگا» است. در برخی موارد هنرمند را یک نوع جوکی می دانند. در بسیاری از موارد، قبل از آغاز کار هنری، او در مراسم مخصوص مذهبی که هدف آن مردود ساختن اراده فردی و آزاد ساختن نیروهای درونی است، شرکت می کند. در این مورد حقیقت از مشاهده بصری سرچشمه نمی گیرد. بلکه منشأ آن «آگاهی عضله ای» حرکاتی است که هنرمند در اعضای بدن خود درک و احساس کرده است. کتبا شاستراها (Sastras) چنین قوانین تناسب را دربردارد و این نسبت ها در مورد هر الهه ای که قرار است مجسم شود، فرق می کند. معماری نیز دارای نوامیس خود است که تا کوچکترین جزئیات را تنظیم می کند.(1) شوان همین مباحث سوامی را در حوزه معماری گسترش بیشتری داده و می گوید:

«اساس معماری هندو در کتاب آسمانی است و رابطه عمیق آن با رقص هندو از شکل قربانی، ودائی سرچشمه می گیرد. تمام معماری هندو در اصل هماهنگ ساختن دایره و مربع طبق قربانگاه آتش ودایی یا آگنیAgni است، یا به عبارت دیگر معماری از قربانگاه اولیه اخذ شده است».(2) «جهان شناسی هندو مربوط به چهار جهت اصلی به صورت حیرت انگیزی به دیدگاه سرخ پوستان آمریکای شمالی و تا حدی به دیدگاه مردم سیبری شباهت دارد، و بنابراین به آسانی می توان در این امر وجود میراثی واحد را از سنت «قطب شمال» مشاهده کرد. دایره بار دیگر در حالی که مربع در مراسم مذهبی «چیق مقدس» ظاهر می شود. این معماری ترکیبی از هن، آیین مذهبی Liturgique و معماری است. همان امر را

ص: 327

می توان درموردآیین عشاء ربانی مسیحی «که آن نیز یک قربانی به صورت حرکات تقلیدی است» تأیید کرد که در آن عوامل نمایشی (دراماتیک) و معماری به صورت تفکیک ناپذیر با هم متحد می باشد».(1) ب _ هنر مقدس و معابد تائو و ذن (چین و ژاپن): هنر تائویی را هم به نوعی می توان هنر الهی دانست. ولی خدا را در اینجا باید عامل ثبات و پایه برای حرکت در عالم شمرد. به گفته بورکهارت:

«به موجب بینش تائوئیستی، هنر الهی اساسا هنر تغییرات و دگرگونی هاست؛ طبیعت سراسر مطابق قانونی دوری لاینقطع تغییر می کند، مرکز آن را هم که جوهر حرکت دوری است، شناخته است.

هدف هنرتطابق یافتن بااین وزن و آهنگ کیهانی است، به ساده ترین بیان غایت مهارت در هنر، عبارت است از توانایی کشیدن دایره ای کامل با یک خط و به طور ضمنی خود را با مرکز آن دایره، که من حیث مرکز، همیشه توصیف ناپذیر است، یکی کردن».(2) البته در چین نوع دیگری از هنر ظاهرگراتر هم وجود دارد که همان هنر کنفوسیوسی است و با هنر تائوئی تفاوت ذاتی دارد. به گفته شوان:

«درباره نقاشی کنفوسیوسی می توان گفت که آن نه اساسا هنری دینی است و نه کاملاً دنیوی؛ هدف آن اخلاقی است. به معنای خیلی کلی این کلمه، تمایل این نقاشی به مجسم ساختن معصومیت «عینی» اشیاء است و نه طبیعت درونی آن ها و اما نقاشی های دورنمای طبیعت تائوئی، آن ها جلوه گر سازنده احوال عرفانی درونی در عالم خارج است. منشأ آن ها فضا نیست، بلکه «خلا» است و موضوع آن ها اساسا «کوه و آب» است که هدف های جهانشناختی و عرفانی خود را با آن می آمیزند. در اینجا می توان یکی از پرقدرت ترین نمونه های هنر دینی را مشاهده کرد، از یک لحاظ این

ص: 328

هنر درست نقطه مقابل هنر هندو است، که در آن اصل نحوه نمایان ساختن، دقت و وزن است و نه لطائف نامحسوس مشاهده عرفانی که از عناصر سنجش ناپذیر ترکیب یافته است. جای تعجب نیست که مکتب بودایی چان (Chan) «ذن در ژاپونی» که خصلت آن در عین حال غیرملفوظ و در اشارات و لطائف معنی غنی است، در هنر تائوئی نحوه بیان مناسبی به دست آورد».(1) به نظر شوان، هنر تائوئی با هنر ذن شباهت فراوان دارد ولی از هنر هندو متفاوت است. به همین دلیل هنر ژاپنی ذن هم بسیار به هنر چینی نزدیک است. به گفته شوان:

«هنگامی که از هنر چینی سخن می گوییم شامل هنر ژاپونی نیز هست.

هنری که بخشی بسیار مبتکرانه از هنر چینی است و دارای روح خاص خود می باشد واز خصائص وزن و وقار ودلیری و ظرافت و ذوق عرفانی برخوردار است. خانه ژاپونی شرافت طبیعی مواد اولیه و سادگی اشکال و صور را با لطافت فوق العاده هنری می آمیزد و این عوامل آن را به صورت یکی از مبتکرانه ترین پدیده های هنر به طور کلی درمی آورد».(2) شوان، شالوده این هنرها را در طبیعت می داند و مهمترین هنر در این مکاتب را هنر خطاطی می شمرد:

«در هنر چینی اگر نفوذهای هندو را که از طریق بودایی سرایت کرده است، به کنار بگذاریم، همه چیز از یک سو از خط که دارای خصلت مقدس است، سرچشمه می گیرد و از سوی دیگر از طبیعت که آن نیز مقدس است و با عشق و علاقه مشاهده می شود؛ زیرا طبیعت مظهر جاویدان اصول کلی است، برخی از فنون و مواد از قبیل مفرغ و کاغذ، مرکب هند و لاک، الکل و ابریشم و نی چینی به ابتکار این هنر کمک می کند و بعضی از انحاء آن را معین می سازد. رابطه بین خط و نقاشی هم نزدیک و هم قاطع است،

ص: 329

رابطه ای که در هنر مصری نیز دیده می شود. خط نوعی از نقاشی است، نژاد زرد خط خود را با قلم مو می نویسد و نقاشی آن ها دارای خصایص خطاطی است و دست و چشم همان عکس العمل ها را حفظ می کند».(1) توصیفی که شوان در تحلیل نمای ساختمان های چینی و ژاپنی به دست داده به خوبی اصالت طبیعت را در آن فلسفه نشان می دهد.

«در معماری بناهای اصلی نژاد زرد دارای همان منحنی های روی هم قرار یافته درخت های صنوبر است که آن ها را احاطه می کند.

سقف های عریض و شاخدار و به یک معنی گیاهی خاور دور که همه آن ها معمولاً بر روی ستون های چوبی قرار دارد و حتی اگر اصل آن در کاج های مقدس یافت نشود، حیات باتحرک و جلال آن ها را منعکس می سازد وهنگامی که فردی از نژاد زرد وارد یک معبد یا قصر می شود، او بیشتر داخل یک «جنگل» می شود تا یک «غار»؛ معماری این نژاد دارای عاملی زنده و گیاهی و گرم است. حتی منحنی های معکوس گوشه ها با هدف سحرآمیز آن که به سقف حافظ معبد یک نوع جنبه دفاعی می بخشد، ما را به رابطه بین درخت ها و صاعقه و بنابراین طبیعت بکر بازمی گرداند».(2) البته شوان دیدگاه دیگری را هم برای این شکل خانه ها بازگو می کند که مربوط به افسانه های کهن چینی است.

«بر پایه دیدگاهی، سقف چینی نمودار یک قایق معکوس است.

در یکی از افسانه های چینی و مالایایی آمده است که خورشید از شرق در قایقی حرکت می کند و قایق در غرب می شکند و در حالی که دگرگون می شود، خورشید را می پوشاند و شب را به وجود می آورد. نه تنها میان قایق واژگون شده و تاریکی شب، بلکه همچنین میان سقف و خوابی را که حفاظت می کند، رابطه ای ایجاد شده است. یکی دیگر از منابع معماری

ص: 330

خاور دور تا آنجا که مربوط به ستون های چوبی است، ممکن است خانه های پیرامون دریاچه متعلق به اولین چینی ها و مالایایی ها باشد».(1) پ) هنر مقدس و معابد بودایی: از آنجا که بودیسم هیچ تعینی برای خدا نمی پذیرد، هویت هنر بودایی باید با محوری دیگر تعیّن پیدا کند. بورکهارت در این مورد می گوید:

«تا آنجا که بتوان مفهوم «هنر الهی» را در مذهب بودا که از هرگونه تشخص بخشیدن به مبدأ مطلق اعراض دارد، سراغ کرد، باید مصداق آن را در زیبایی اعجازانگیز بودا یافت. با وجود اینکه هیچ نظریه ای درباره خداوند نیست که بیانش دارای خصیصه وهم آمیز ذهنیت نباشد، ذهنیتی که نامتناهی را به حدود خود درمی آورد و اشکال و صور عرضی خویش را به آنچه تجسم ناپذیر است، می بخشد، زیبایی بودا روشنگر یک حالت هستی است که هیچ فکری آن رامحدود نمی تواند ساخت. این زیبایی که در زیبایی بودا متمثل شده، به شیوه ای آیینی در هر صورتی که از «سعادتمند ازلی» می کشند یا می تراشند، تجدید و احیاء می شود».(2) به گفته شوان:

«مفهوم بودایی هنر اقلاً از جهاتی به مفهوم مسیحی نزدیک است، مانند هنر مسیحی هنر بودایی مبتنی بر تصویر مافوق بشر است، که حامل وحی است، گرچه این هنر به علت نظرگاهی که معتقد به جنبه غیرشخصی الوهیت است، از هنر مسیحی متمایز است و این امر همه چیز را به جنبه غیرشخصی بازمی گرداند. اگر از لحاظ منطقی انسان در مرکز جهان قرار گرفته است، و برای آیین بودایی این حقیقت یک امر عرضی است و مانند مسیحیت یک ضرورت مذهبی نیست، اشخاص بیشتر «معقولات»اند تا افراد».(3)

ص: 331

به همین جهت است که هنر محوری در بودیسم مجسمه سازی است:

«محور هنر بودایی تصویر مقدس بودا است که طبق یک روایت در دوران حیات «آن وجود خجسته» به صور مختلف هم مجسمه و هم نقاشی بیان شده است. در مورد هنر بودایی وضع برعکس هنر مسیحی است.

زیرادر آن مجسمه سازی ازنقاشی مهمتر است، گرچه نقاشی نیز کاملاً طبق قوانین سنتی است و «انتخابی» نیست، مانند مجسمه سازی مسیحی».(1)

جایگاه معبود در هنر سنت های معنوی (در هنر شرق)

تصویر

ص: 332

4 _ 2) هنر مقدس و معابد غرب الف _ یونان و روزگار کنونی: اگرچه غرب هم هنر باطنی و معنوی فراوان دارد و نمونه های آن چه در یونان باستان و چه در سده های پسین کم نیستند. اما آنچه در جهان امروز از هنر غرب شهرت یافته، عمدتا مربوط به هنر روزگار تباهی در تمدن یونان و معاصر غرب است، ریشه های انحطاط هنر معاصر در هنر یونانی به خوبی قابل ردیابی است. شوان هنر یونانی را نقطه مقابل هنر هندو دانسته، می گوید:

«در حالی که معبد هندو دارای جنبه ای است گیاهی و بنابراین زنده، به علت نوعی لذت جسمانی توأم با معنویت که از خصائص روح هندو است و همیشه به زهد و مرگ نزدیک است، و به سوی بی نهایت انشراح می یابد، معابد مصری و یونانی هر یک به نوبه خود نظر متقابل را جلوه گر می سازد.

معبد یونانی مربوط به نظرگاه حکمتی است که دارای روشنی و وضوح است و بدون شک زیاده از حد استدلالی است. این نوع معبد به اندازه و مقیاس و آنچه از لحاظ منطقی محدود است، اشاره می کند. به کار بردن مرمر وانتخاب اشیاء دنیوی در معابد با انحطاط مجسمه سازی که در بدو امر چوب و فلزات به کار برده و فقط خدایان را متجسّم می کرد، توأم بود اما معبد مصری مانند معبود یونانی در فضا قرار نگرفته است. بلکه مأوای آن در ابدیت است و به اسرار حقیقت لایتغیر اشاره کرده و به انسان احساسی مشابه به احساس مشاهده آسمان پرستاره می بخشد».(1) به گفته شوان، وضوح کامل و حذف همه رازها و ایهام ها، اصلی ترین ویژگی هنر یونان است و به همین جهت از دید یونانیان و دنباله روان آن ها در تمدن جدید، هنر قدسی و رازآمیزی آن کاملاً غیرمنطقی و بی سامان است. به گفته شوان:

«هنر دوره کهن باستانی (یونان و روم) را بسیار با روشنایی کامل نور روز مقایسه کرده اند، ولی فراموش کرده اند که این هنر همچنین دارای کیفیت

ص: 333

«ظاهری» نورِ روز است که فاقد هرگونه سر و جنبه ای از جوانب نامتناهی است و از دیدگاه این کمال مطلوب، صرفا استدلالی، هنر کلیساهای قرون وسطی ونیز هنرآسیایی بالطبع توأم با هرج و مرج و «بی نظم» و غیرمنطقی و غیرانسانی جلوه می کند».

«به اختصار باید گفت که تمام آنچه «معجزه یونان» می نامند، فقط جایگزین ساختن نیروی استدلالی که یک جانبه به جای عقل است، سبک کاملاً طبیعی در هنر بدون فلسفه استدلالی «راسیونالیزم» که آن را افتتاح کرد، غیرقابل تصور است. سبک طبیعی افراطی، نتیجه آئین «صورت پرستی» است. به عنوان شی ء محدود و نه یک «رمز و تمثیل»، نیروی استدلالی در واقع بر علم آنچه محدود است و دارای حد و نظم است، حکم فرمایی می کند و بنابراین یک امر منطقی است که هنری که توسط نیروی استدلالی رهبری می شود، مانند خود نیروی استدلالی دارای یک نواختی باشد که در مقابل هرگونه سرّ و حقیقت باطنی متمرد است».(1) در یک نگاه کلی اگر معماری هند و چین وجهی گیاهی داشت و رازآلود بودن یک جنگل پرایهام را نمایان ساخت و ماده اصلی آن چوب و در هیئتی درخت وار بود، ولی معماری یونانی نمایاننده ساخت مادی طبیعت و صورت عینی آن و قاطعیت ابعاد و تناسبات و نظم ملموس آن است، ماده اصلی آن سنگ است و معماری در توده پرساختمان نمایان می شود.

این نکته بسیار ظریف است که شوان این نگاه یونانی را هرگز عقل گرایی نمی نامد، بلکه آن را سوءاستفاده یک بُعدی از عقل لقب می دهد. از دید او عقل کامل و سلیم هرگز به چنین شکلی یک جانبه نمی شود.

ریشه این دیدگاه در تفاوت معنای عقلانیت در دو تمدن است؛ بورکهارت در این زمینه می گوید:

ص: 334

«ما می دانیم که بعضی مردم (معماری اسلامی) را مورد انتقاد قرار می دهند، چون برعکس معماری دوره رنسانس که باید بیشتر وزن را حمل کند و نیز خطوطی که وزن عمارت را نگاه می دارد، تقویت شده و در نتیجه این عناصر یک جنبه آگاهی زنده یافته است. همین امر از نظر اسلامی باز یک اشتباه بین دو مرتبه از واقعیت و نداشتن صداقت عقلی و فکری است.

اگر ستون های لطیف و نازک بتواند یک گنبد را نگاه دارد، چه فایده دارد، تصنعا به آن یک وضع و حال کشش و فشار داد که به هر حال از آن جمادات طبیعی نیست».(1) شوان به روشنی تمام در نقد هنر و معماری جدید می گوید:

«هنر جدید، کلیساهایی می سازد به شکل جانوران نرم تن و دیوارهای آن را با پنجره هایی بدون قرینه سوراخ می کند که مشابه نتیجه آتش رگبار مسلسل است.(2) انگار به این نحو می خواهد احساسات واقعی خود را فاش کند. هر چقدر مردم به گستاخی یک چنین طرح معماری ببالند، نمی توانند از معنای ذاتی اشکال و صور فرار کنند، آن ها نمی توانند مانع شوند که چنین اثری توسط زبان اَشکال و صور خود به عالم ارواح شیطانی صفت و کابوس ارتباط داشته باشد. این آثار تبدل یافتن دید «مکتب احضار ارواح» به بتن آرمه است».(3) البته چنین نقدهایی تنها از منظر دیدگاه اسلامی مطرح نمی شود. شوان به دیدگاه سرخ پوستان سنتی در این زمینه اشاره کرده، می گوید:

«عکس العمل یک رئیس قبیله سرخ پوست سو (Sioux) هنگامی که یک موزه نقاشی را به او نشان می دادند، حائز ارزش بسیار است؛(4)

ص: 335

رئیس قبیله با تعجب گفته بود: پس حکمت عجیب سفیدپوستان این است، آن ها جنگل هایی که قرن ها با سرافرازی و بزرگی ایستاده بودند، می بُرند وسینه مادر ما زمین را می شکافند ورودخانه های آب زلال را کثیف می کنند.

بدون ترحّم نقاشی ها و بناهای منظم خداوند را خراب می کنند و سپس یک پرده را با یک رنگ آلوده می کنند و آن را شاهکار می نامند. در این مورد باید تذکر داد که نقاشی سرخ پوستان یک نوشته است، یا به طور دقیق تر بگوییم یک تصویرنگاری است».(1) ب) هنر مقدس و معابد در مسیحیت و یهودیت: از میان همه سنت های معنوی، ادیان ابراهیمی هویتی ویژه و مخصوص به خود دارند. هدف نهایی این ادیان تفاوت زیادی را با هم نشان نمی دهد. تنها چیزی که در میان متون اسلامی مشاهده می شود، تأکید دین یهود و سنت موسوی بر جلال الهی و تأکید دین مسیح و سنت عیسوی بر جمال الهی است و حال آنکه پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله صاحب دو جنبه جمال و جلال است و هر دو را به تعادل در وجود خود متجلی کرده است. به هر حال تفسیری که در طول تاریخ از این ادیان در هنر آن ها شد، تفاوت های جدی را نشان می دهد.

بورکهارت با بررسی نحوه تجلّی الوهیت در هنر مسیحیت و مقایسه آن با هنر اسلامی می گوید:

«از لحاظ مسیحیت خداوند «هنرمند» به بلندترین معنای کلمه است؛ زیرا او انسان را «طبق صورت خود»(2) آفریده است، اما چون این تصویر نه تنها با نمونه خود شباهت دارد، بلکه متضمن عدم شباهتی تقریبا مطلق با آن نیز هست، پس ناگزیر می بایست فاسد گردد، بدین گونه با هبوط آدم، جلوه الوهیت در انسان به تاریکی گرائید و آینه تیره و تار شد. با وجود این، جلوه الوهیت نمی توانست کلاً زایل گردد؛ زیرا اگر مخلوق محدود به حدود

ص: 336

خویش است، تمامی و کلیت خالق و محدود به هیچ حدی نیست و این بدین معناست که این حدود بر سر راه این کلیت و کمال که به صورت عشق نامتناهی جلوه گر می شود و حتی لایتناهی بودنش ایجاب می کند که خداوند خود را چون کلام جاودانی و ابدی بخواند و در این جهان خاکی «فرود آید» و به نوعی حدود فناپذیر تصویر _ یعنی طبیعت بشری _ را بر ذمه گیرد تا زیبایی اصیلیش را احیاء و تجدید کند، سد و مانع قطعی ایجاد نمی توانند کرد. در مسیحیت تصویر الهی به حد کمال، صورت و قالب انسانی مسیح است و بر این اساس هنر مسیحی فقط یک موضوع دارد و آن عبارتست از تغییرشکل و تبدیل صورت انسان و دنیای وابسته به انسان با انباز کردنشان در مسیح».(1) «آنچه بینش مسیحی از راه نوعی تمرکز عاشقانه بر کلامی که در وجود عیسی متجّسد شده درمی یابد، بینش اسلامی در عالم جبروتی و مافوق انسانی می جوید. به موجب آموزهان قرآن خداوند «هنرمند» (مصور) است».(2) «مقایسه ای بین نظر اسلامی و مسیحی درباره تصویر انسان مطلب را روشن تر خواهد ساخت. در پاسخ به «شمایل شکنی» بیزانسی که کم و بیش تحت نفوذ نظریه اسلامی قرار داشت، همچنین مجلس اسقف های مسیحی(3) به کار بردن شمایل مذهبی را در مراسم آئینی مسیحی با این برهان توجیه کرد. خداوند در ذات خود غیرقابل توصیف است ولی از آنجا که کلام الهی صورت انسانی به خود گرفت، این کلام صورت انسانی را به صورت اصل خود بازگردانید. جمال الهی را وارد آن ساخت. پس در تصویر صورت بشری حضرت عیسی علیه السلام، هنر، انسان را از اسرار حلول یادآور

ص: 337

می سازد. بدون شک بین این نظر و عقیده اسلامی اختلاف فاحش وجود دارد، ولی در عین حال هر دو به یک اساس مشترک اشاره می کنند آن صورت انسانی به عنوان تجلّی گاه اسماء و صفات الهی است».

«حائز توجه است که در اینجا تذکر دهیم که یکی از عمیق ترین تعبیرهایی که تاکنون از نظر مسیحی درباره هنر شده است، از عارف معروف، شیخ اکبر، محیی الدین ابن عربی است که در فتوحات مکیه خود می فرماید: مردم روم (بیزانس) هنر نقاشی را به کمال خود رسانیدند، زیرا برای آن ها طبیعت فرد (فردانیه) حضرت عیسی علیه السلام چنانکه در تصویر او بیان شده است، بهترین کمک به مشاهده وحدانیت حق است، چنانکه این گفتار نشان می دهد ارزش تمثیلی و رمزی یک تصویر فی نفسه برای مسلمانان عارف و متفکر غیرقابل فهم نیست، گرچه با پیروی از شریعت قرآن آنان همواره به کار بردن تصاویر مذهبی را طرد کرده و بنابراین تنزیه را بر تشبیه ترجیح می دهند».(1) شوان هم در تحلیلی مشابه، هنر اصلی را در سنت مسیحی «نقاشی» دانسته است، به طوری که همه هنرهای آن ها به نوعی در ارتباط با نقاشی شکل گرفته است. به گفته شوان:

«هنرمسیحی از جهت عقیده ای مبتنی بر سر «ابن» به عنوان «تصویر»، «اب» است یا این امر که خداوند «انسان شد» تا اینکه انسان (که بنابر صورت الهی خلق شده است) «خداوند شود» در این هنر عنصر اصلی نقاشی است. طبق روایت، این نقاشی از تصویر حضرت مسیح علیه السلام که به نحوی معجزه آسا بر روی پارچه ای که به پادشاه ابگار (Abgar) فرستاده شده بود، نقش بسته بود، منبعث شده است. نیز از نقاشی چهره حضرت مریم علیهاالسلام توسط قدیس لوقا یا توسط ملائکه یکی دیگر از رب النوع های شمایل های صورت مقدس بالطبع «کفن مقدس» است که نمونه اصلی نقاشی های

ص: 338

صورت های دینی است و سپس صلیب. هفتمین مجمع اسقف های مسیحی اعلام کرد که «نقاشی شمایل ها به هیچ وجه توسط نقاشان ابداع نشده بود، بلکه برعکس، تشکیلاتی تأیید شده و سنتی است متعلق به کلیسا».

ولی به کار بردن شمایل به طور عمومی بدون اشکال نبود. اگر مسیحیان دوران اولیه با اشکال می توانستند آن را بپذیرند، به علت میراث یهودی آن ها بود، تردید آن ها از همان نوع بود که در مورد مسیحیان یهودی الاصل درباره کنار گذاشتن دستورات تغذیه حضرت موسی علیه السلام دیده می شود.

در طبیعت بعضی از روش های سنتی نهاده شده است که به فعلیت نرسد مگر با توجه به یک وضع مشخص انسانی، عقیده قدیس یوحنای دمشقی در قلمرو دینی مشیت الهی بوده، زیرا حقایقی را که افشای آن در آغاز امر امکان پذیر نبود، بیان کرد».(1) شوان به شباهت منع تصویرسازی در سنت یهودی و اسلام اشاره می کند که هر دو ناشی از جنبه جلالی و تنزیهی این ادیان است، اما راهی که این دو مکتب به جای تصاویر برگزیدند، متفاوت بود. به گفته او:

«هنرهای انتزاعی و غیرتصویری یهودیت و اسلام را نباید نادیده گرفت.

هنر یهودی در خود تورات آشکار شده و کاملاً مقدس است. هنر اسلامی در حذف تصاویر انسانی و حیوانی با هنر یهودی مشابهت دارد و اما از لحاظ مبدأ آن، این هنر از صورت ظاهری کتاب آسمانی سرچشمه می گیرد، یعنی از حروف مشبک آیات قرآنی و نیز گرچه ممکن است عجیب بنماید، از تحریم کردن تصاویر، این محدودیت در هنر اسلامی با حذف برخی از امکانات خلاقیت برخی دیگر را شدت بخشید، مخصوصا که تصویر گیاهان به وضوح و مشروح اعلان شده بود، اهمیت اساسی طرح های اسلیمی و تزئینات هندسی و گیاهی از اینجاست».(2)

ص: 339

«مینیاتور ایرانی اشیاء را در سطحی بدون ژرف نمایی (پرسپکتیو) و بنابر این به گونه ای بدون حد و نهایت ادغام می کند و مانند قطعه ای پارچه نساجی شده است. همین امر است که آن را به عنوان شی ء «دنیوی» با دید اسلامی سازگار می سازد. معمولاً مسلمانان از هر نوع تجسّم دادن به موضوع های دینی اکراه دارند. از بیم اینکه مبادا تجسّم محسوس، زیاده از حد، حقایق معنوی محتویات این حقایق را تحلیل دهد. در واقع تصویرهای تراشیده شده و دراماتیک کلیسای غربی به صورت یک شمشیر دو لبه در آمده، به جای اینکه سعی کند این هنر را «ملایم» و «عامیانه» سازد، کلیسا می بایست جنبه انتزاعی _ روحانی را که در مجسمه های رومی وار (رومانسک _ Romanesque) دیده می شود حفظ کند. تنها وظیفه هنر این نیست که به سطح عوام «تنزل کند»، هنر باید همچنین به حقیقت ذاتی خود وفادار بماند و به انسان اجازه دهد به سوی حقیقت صعود کند».(1) سنت یهودی بنابر خواست خدا و قهر الهی نسبت به آن ها (بنابر تصریح قرآن) چندان مجال تمدن سازی و بسط هنر و معماری نیافت. حتی از معابد عظیم حضرت سلیمان هم اثر روشنی یافت نمی شود. اما در مورد مسیحیت به راحتی می توان تجلی اصول معنوی آن ها را در هنر و معماری نشان داد. بورکهارت برخی از ویژگی های متجلی شده در معماری گوتیک و رنسانس را در مقایسه با معماری اسلامی مطرح کرده است که در مباحث معماری با تفصیل بیشتر مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

در اینجا مناسب است برخی تفاوت های اصلی در هنر قدسی مسیحی و مسلمان بنابر نظر بورکهارت ارائه شود؛ اولین تفاوت مهم این دو معماری در ساختار فضایی آن هاست.

در معماری مسیحی همیشه نوعی کشیدگی، به بالا و یا به جلو وجود دارد. به تعبیر بورکهارت:

ص: 340

«به درستی گفته شده است که یک گنبد مسیحی یا به سوی آسمان صعود می کند و یا به سوی میز عشاء ربانی نزول می کند. تمام معماری یک کلیسا، فرد مؤمن را یادآور می شود که حضور الهی از عشاء ربانی که بر روی میز خاص آن قرار گرفته است، فیضان می یابد مانند نوری که در تاریکی می درخشد. [ولی] مسجد دارای یک مرکز برای مراسم آئینی نیست، محراب فقط نشان دهنده جهت قبله است، در حالی که تمام نظام و فضا آنچنان است که حضور خداوند را در جمیع جهات و محیط بر انسان خاطرنشان می سازد».(1) «معماران مسلمان تلاش کرده اند فضایی به وجود آورند که در خود غنوده و آرامش یافته باشد، درون هیچ یک از مراکز عبادی اسلامی احساس نمی کنیم که به سمت و سوی خاصی کشیده می شویم و حدود فضایی آن ها آزاردهنده نیست. راست گفته اند که معماری مسجد هرگونه کششی و کشاکشی را بین زمین و آسمان، منتفی کرده است».

«نکته بعد نحوه توجه به مصالح مادی است که ظاهرا هر دو معماری تلاش در سبک کردن کالبد ساختمان و کاستن از مادیت آن و گشادگی دارند؛ اما معماری مسیحی این کار را با ارتفاع گرفتن انجام می دهد، (خصوصا معماری گوتیک) و معماری اسلامی با بهره گیری از نور.

معماری اسلامی سعی نمی کند که سنگینی طبیعی سنگ را با نشان دادن یک حرکت صعودی در سنگ مرتفع سازد. چنانکه در معماری گوتیک، متداول است. اعتدال بی حرکت مستلزم عدم حرکت است، ولی در معماری اسلامی، ماده سنگین و بی شکل با حکاکی طرح های تزئینی زخرفی و اسلیمی و حجاری به اشکال مقرنس و مشبک، سبکی یافته و شبیه

ص: 341

به اشیاء حاکی ماوراء می شود و بدین وسیله نور بر هزار جهت تابیده و سنگ و گچ را مبدل به یک جوهر قیمتی می سازد. طاق های مسلسل (رواق) حیاط الحمراء و برخی مساجد مغرب (مراکش و الجزیره و غیره) نوعی احساس آرامش و صفای کامل می بخشد و به نظر می رسد که آن ها از اشعه های درخشان نور، بافته شده است و در واقع نور است که به بلور مبدل شده است. انسان فکر می کند که ماده درونی اطاق های پیوسته اصلاً سنگ نیست، بلکه نور الهی است و آن عقل خلاق است که به صورت اسرارآمیزی در همه چیز منزل دارد».(1)

جایگاه معبود در هنر سنت های معنوی (در هنر غرب)

تصویر

ص: 342

4 _ 3) هنر مقدس و معابد اسلامی: براساس دیدگاه نظریه پردازان هنر اسلامی اصل اساسی هنر اسلامی همان مفهوم عمیق توحید است که روح قرآن کریم را شکل داده است به طوری که همه هنرها را در اسلام می توان جلوه کتاب آسمانی و قرآن کریم دانست. به گفته بورکهارت:

«اگر بتوان تأثیر ناشی از قرآن را ارتعاشی روحانی خواند و کلمه بهتری هم برای آن نمی توان یافت، چون تأثیر مورد نظر ماهیتی معنوی و در عین حال شنیداری دارد، آن گاه باید گفت که همه هنرهای اسلامی به ناگزیر باید محمل نقشی از این ارتعاش باشند. این چنین هنر بصری اسلامی بازتاب بصری کلام وحی است و جز این نمی تواند باشد...».

«به گونه ای که هنر مسیحی اپیزودهایی (بخش هایی) را از انجیل و تورات ترسیم می کند کیهان شناسی خاصی هم در قرآن وجود ندارد که بتواند در قالب طرح ها و نقشه های معماری ترجمه شود، به نحوی که کیهان شناسی ودایی در معماری هندو تجسم یافته است. از دیگر سو، جستجو در قرآن برای چیزی شبیه به قاعده ترکیب (کمپوزیسیون) که قابل تبدیل به زبان هنر باشد، بیهوده خواهد بود...».

«ریتم قرآن، در عین استحکام و توانمندی، از قاعده ثابتی پیروی نمی کند. حال آنکه هنر اسلامی تماما نظم و قانون مندی، وضوح، سلسله مراتب و شکل بلورین است. پیوند اصلی میان کلام وحی و هنرهای بصری اسلامی، نباید در سطح بیان صوری جستجو شود. قرآن اثری هنری نیست و با وجود زیبایی بسیاری از آیاتش، چیزی کاملاً متفاوت است.

هنر اسلامی نیز نه از معنا یا شکل ظاهری قرآن، بلکه از حقیقت و جوهر بی شکل آن نشأت می گیرد.

اسلام در ابتدای ظهورش نیازی به هنر نداشت، هیچ مذهبی در آغاز پیدایش خود در جهان به هنر توجه نمی کند، احتیاج به چهارچوبی برای حفاظت دین که از صور سمعی و بصری ترکیب شده باشد، همچنانکه نیاز

ص: 343

به تفاسیر متعدد کتاب وحی، بعدها به وجود می آید. اگرچه تعبیر و تبیین حقیقی و اصیل دین به صورت بالقوه در جلوه نخستین آن نهفته است.

هنر اسلامی در اصل از توحید، یعنی از تسلیم در برابر یگانگی خدا وشهود آن حاصل می شود. جوهر توحید در ورای کلمات قرار دارد و خود را در قرآن به واسطه بارقه های ناگهانی و منقطع متجلی می سازد. این بارقه ها در ساحت تخیّل بصری در صور بلورین تبلور می یابد و این صور هستند که به نوبه خود جوهر هنر اسلامی را پدید می آوردند».(1) نصر هم بر این نکته تأکید دارد که همه هنر قدسی اسلامی را می توان تجسم یافتن کلام الهی دانست. به گفته نصر:

«هنر قدسی اسلام هم از جهت صورت و هم معنا با «کلام الهی» و وحی قرآنی مناسبت دارد. چون «کلام» اسلام برخلاف مسیحیت، کالبد بشری نپذیرفته، بلکه به صورت کتاب نزول یافته است. هنر قدسی با تجلّی حروف و اصوات کتاب الهی سر و کار دارد، نه با شمایل انسانی که خود لوگوی متجسّد است».(2) 4 _ 4) مساجد، اصلی ترین نمودگار هنر قدسی در سنت اسلامی: در گفته های شوان نشان دادیم که سنت های مختلف نوع تقدس و معنویتی که تعریف می کنند، هنر خاصی را به عنوان محور و اساس هنرها طرح کرده اند. حال باید همین مسئله را در مورد سنّت معنوی اسلام نشان دهیم.

بورکهارت در این زمینه می گوید:

«صورت و شمایل بشری، تقریبا عنصر غالب در هنر اروپایی است.

نتیجتا در سلسله مراتب هنر اروپایی، چهره پردازی و مجسمه سازی بالاترین مرتبه را دارا می باشند و «هنر مطلق» خوانده می شوند، حال آنکه معماری، چون مشروط به ضرورت های تکنیکی است، در مرتبه پایین تری

ص: 344

واقع می شود. شأن هنرهای «تزئینی» از آن هم نازل تر است؛ معیار سنجش یک فرهنگ هنری در بینش اروپایی، توانایی آن در ترسیم طبیعت و حتی بیش از آن، در تصویر انسان است. در مقابل، هدف اصلی هنر در بینش اسلامی، تقلید یا توصیف طبیعت نیست، بلکه شکل دادن به محیط انسان است، چرا که فعل بشر هرگز با هنر الهی برابر نخواهد بود».(1) «می توان گفت که معماری در میان هنرهایی که محیط انسان را شکل می دهند و آن را مهیای نزول برکت می سازند، جایگاه اصلی را داراست».(2) او در تبیین علل این مسئله می گوید:

«هنر اسلامی با بهره گیری از حکمت اسلامی، سعی می کند که ایجاد یک نوع خلأ کند و همه پریشانی ها و تمایلات شهوانی دنیا را از میان بردارد و نظامی را جایگزین آن سازد که مُبیّن تعادل و آرامش و صلح است. از این امر می توان فورا به اهمیت اساسی و مرکزی معماری در هنر اسلامی پی برد. گرچه پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمودند که خداوند امت خود را مورد عنایت قرار داده و تمام سطح زمین را جایگاه عبادات او قرار داده است، معماری است که در اماکن پرجمعیت، باید وضع صفا و آرامش را که همه جا در طبیعت یافت می شود، از نو ایجاد کند و اما زیبایی طبیعت بکر و دست نخورده که به مثابه آثار دست خالق و آیات قدرت اوست، آن نیز در سطح و مرتبه ای دیگر توسط معماری به وجود می آید. در مرتبه ای که به عقل بشری نزدیک تر و به همین جهت به نحوی محدودتر است ولی به هر حال از حکومت جابرانه شهوات فردی به دور است».(3) «ابن خلدون اکثر صنایع ظریفه از قبیل نجاری و درودگری و منبت کاری در چوب، گچ و کاشی ساخته شده از سفال و گل و نقاشی تزئینی و حتی

ص: 345

قالی بافی را که آن قدر شاخص جهان اسلامی است، در حقیقت با معماری مرتبط می سازد؛ حتی هنر خط را می توان به صورت کتیبه های تزئینی با معماری ارتباط داد. لکن هنر خط اسلامی ذاتا یک هنر فرعی نیست، از آن جا که این خط برای نوشتن قرآن کریم به کار می رود، دارای بالاترین مقام در هنرهای اسلامی می باشد».(1) بورکهارت در گفتاری گسترده تر، هنر بصری اسلامی را دارای دو کانون مکمّل هم معرفی می کند و می گوید:

«بحث درباره تمام هنرهای اسلامی به طول می انجامد. کافی است به دو قطب هنرهای بصری در اسلام، یعنی معماری و خط بنگریم.

اولی هنری است که بیشتر از دیگر هنرها مشروط به عوامل مادی است، در حالی که دومی از این لحاظ از همه هنرها آزادتر است. با وجود این هنر خط، تحت قوانین شدید از لحاظ اشکال مشخص حروف و تناسب آن ها و استمرار وزن و انتخاب سبک قرار دارد. از سوی دیگر امکانات ترکیب حروف، تقریبا بی نهایت است وسبک ها فرق بسیار دارد. از سبک چهارگوش کوفی تا روان ترین سبک های نسخی، وحدت بین حداکثر نظم با حداکثر آزادی به خط اسلامی جنبه شاهدانه می بخشد و در هیچ یک از هنرهای بصری، روح اسلام آنچنان آزادانه تجلی نمی کند».(2) وی همچنان که در مباحث فوق، معماری را بهترین هنر شکل دهنده به محیط می دانست، در اینجا خط را به عنوان بهترین هنر نشانگر و بازگو کننده کلام الهی می داند. ضمن این که در میان هنرهای صوتی هم قرائت قرآن این مقام را دارد.

بورکهارت می گوید:

«اگر بخواهیم هنرهای تصویری را در اسلام بر حسب مراتب تقدم

ص: 346

و تأخر آن ها به طور اجمال بررسی نمائیم، اصیل ترین این هنرها خوش نویسی است، خوش نویسی این امتیاز را دارد که کلام الهی قرآن را در قالب شکل های بصری ارائه می کند. فی الواقع خطاطی عربی نه تنها به نقطه اوج کمال رسید، بلکه طیف وسیعی از سبک های مختلف را، از خط کوفی مستطیلی گرفته تا سیال ترین و دلپذیرترین اشکال «نسخ» به وجود آورد. هر کجا اسلام حاکمیت یافته است، گوهرهای بی شمار خوش نویسی عربی را می توان جستجو نمود».(1) مددپور در این رابطه می گوید:

«معماری که در هنر اسلامی شریف ترین مقام را داراست، یک روح اسرارآمیز را نمایش می دهد، معماران در دوره اسلامی سعی می کنند تا همه اجزاء بنا را به صورت مظاهری از آیه های حق تعالی ابداع کنند، خصوصا در ایران که این امر در دوره اسلامی به حد اعلای خویش می رسد، از اینجا در نقشه ساختمانی و نحوه آجرچینی و نقوشی که به صورت کاشی کاری و گچ بری و آیینه کاری و... کار شده است، توحید و مراتب تقرب به حق را به نمایش می گذارند و بنا را چون مجموعه ای متحد و ظرفی مطابق با تفکر تنزیهی دینی جلوه گر می سازند.

حسن روی تو به یک جلوه که در آینه کرد این همه نقش در آئینه اوهام افتاد این همه عکس می و نقش نگارین که نمود یک فروغ رخ ساقی است که در جام افتاد از این روست که می بینیم بهترین و جاودانه ترین آثار یا در مساجد و یا بر گرد مزار امام معصوم علیه السلام یا ولی ای از اولیای خدا متجلی می گردد که سرتاسر مزین به آیات الهی، اهم از نقش و خط است. نمونه هایی از آن

ص: 347

مظاهر و تجلیات را که الهامات غیبی بر دل مؤمنان خداست، یاد می کنیم تا ببینیم چگونه بخشی از تاریخ تمدن بشری ماده می گردد تا صورت دینی به خود بگیرد.

معماری اسلامی چون دیگر معماری های دینی به تضاد میان فضای داخل و خارج و حفظ مراتب توجه می کند. هنگامی که انسان وارد ساختمان می شود، میان درون و بیرون تفاوتی آشکار مشاهده می کند. این حالت در مساجد به کمال خویش می رسد، به این معنی که آدمی با گشت میان داخل و خارج، سیر میان وحدت و کثرت، و خلوت و جلوت می کند. هر فضای داخلی خلوتگاه و محل توجه به باطن و هر فضای خارجی جلوتگاه و مکان توجه به ظاهر می شود. بنابراین نمایش معماری در عالم اسلام، نمی تواند همه امور را در ظرف ظاهر به تمامیت رساند و از سیر و سلوک در باطن تخلف کند. به همین اعتبار هنر و هنرمندی به معنی عام، در تمدن اسلامی، عبادت و بندگی و سیر و سلوک از ظاهر به باطن است».(1) بحث نصر نیز در این رابطه شنیدنی است. او تأکید دارد که:

«هنر قدسی اسلام در زمینه هنرهای تجسمی بیش از هر چیز در قالب معماری مساجد و خوش نویسی نمود یافته است. یکی فضایی می آفریند که کلام الهی در آن انعکاس می یابد و دیگری حروف و خطوطی خلق می کند که گویی صورت تنزل یافته کلام الهی در قالب الفبای زبان فارسی و عربی است. هنر قدسی اسلامی، قالب های بیانی دیگری را نیز دربرمی گیرد. اما هنر قدسی به معنای دقیق کلمه، شامل معماری و خوش نویسی است که با تار و پود صورت و معنای قرآن در آمیخته اند و گویی از آن جاری می شوند».

«فضای درون مسجد نه تنها عارضی و اتفاقی نیست، بلکه عمدا به گونه ای طراحی شده که هرگونه تراکم و انجماد یا کششی را مانع گسترش

ص: 348

کلام در فضای نامحدود و یکدست شود، خنثی نماید، فضایی سرشار از سِلم و توازن که روح در آن به جای تمرکز و استقرار در قالب پیکره یا شمایلی خاص، همه جا هست و حضوردارد. شمایل شکنی اسلامی که بسیار موضوع بحث واقع شده به معنای تقابل یا ضدیت اسلام با هنر قدسی نیست؛ چرا که هیچ مذهبی بدون هنر، قادر به آفرینش فضایی مناسب برای نمودها و تجلیات زمینی خویش نخواهد بود، بلکه بدین معناست که اسلام زندانی ساختن روح یا کلام الهی را، در هیچ قالبی که آزادی باطنی آن را تهدید کند و جلوه ها و نمودهای آن را بپوشاند، نمی پذیرد. از سوی دیگر، این امر با تأکید اسلام بر اصل «یگانگی» الوهیت» یا «توحید» که هرگز در قالب صور خیال نمی گنجد و نیز با این خوی روحانی که «صحراگردی» را بر «سکون و قرار» ترجیح می دهد و از انجماد در فضا می پرهیزد، مرتبط است. بدین گونه معماری مسجد در اهدافی که می جوید و در واقعیت روحانی ای که می آفریند، از باطن قرآن مقدس الهام می گیرد و این مسئله که معماری اسلامی به گونه ای شکل گرفته تا از طریق رمز و تمثیل، با روشنی خیره کننده ای، اسماء و صفات گوناگون الوهیت را جلوه گر نماید.

گنبد زیبایی الهی یا «جمال» را و مناره ها، ابهت خداوندی که ریشه در فضای روحانی واحدی دارد، مساجد چنین متفاوت چون مسجد قرطبه، مسجد جامع اصفهان و مسجد دهلی را به هم می پیوندد».(1) «ایران اسلامی در زمینه هنرهای تجسمی به خلق صورت های دیگری ازهنر سنتی نیز پرداخته است که با صور هنر قدسی که بی واسطه از آموزه ها و مناسک دینی مایه می گیرند، پیوند دارد. برای نمونه در قلمرو معماری، خانه سنتی به نوعی گسترش و امتداد مسجد تلقی می شود به این معنی که سادگی و طهارت مسجد را استمرار می بخشد. فرش هایی که انسان با کفش برآن ها پا نمی نهد، پاکی آئین شان که نماز و عبادت بر روی آن ها را همچون

ص: 349

فرش های مسجد ممکن می سازد. «خلوت» اطاق های سنتی خالی از مبلمان و عناصر فراوان دیگر، میان خانه و مسجد پیوندی معنوی برقرار می نماید. در مقیاس وسیع تر، کل طراحی شهر با مسجد مرتبط است، و این امر علاوه بر نقش مرکزی مسجد در شهر سنتی، به گونه ای بسیار دقیق تر، از اصل وحدت و انسجام سرچشمه می گیرد که بر همه شهر، از خانه های شخصی تا شهر در کلیت خود حاکم است، اصفهان و کاشان هنوز نمونه های شاخص این اصل کلی اند. در محدوده هنرهای تجسمی، قالب های سنتی دیگری هم وجود دارند که با هنرهای دینی محض مرتبط بوده، اصطلاحا به نام «هنرهای فرعی» شهرت یافته اند. این مقوله نیز از آن جهت که انسان را در زندگی روزانه احاطه کرده و عمیقا بر او تأثیر می نهد، اهمیت ویژه ای یافته است. اینجا هم «مهر تقدّس» حقیرترین اشیاء را جلایی خاص می بخشد. به عنوان نمونه قالی ها که همچون باغ ها و حیاط های ایرانی، قابی آن ها را محصور ساخته و گویی به مرکزی باطنی نظر دوخته اند، تداعی گر و تکرار بهشتند. جامه سنتی در همه اشکال خود نه تنها انجام آداب و عبادات را تسهیل می کند، بلکه سرشت الهی انسان را جلوه گر می سازد. مینیاتور که با مصورسازی کتاب پیوند نزدیک دارد، نوعی «بسط» وگسترش خوش نویسی است و باز هم گویی مراتب ملکوت را متمثل می نماید. همه قالب های هنری مذکور، بر مبنای بینشی کامل و کل نگر نسبت به حیات که مشخصه اصلی فرهنگ سنتی ایران است، از طریق قوانین سنتی به یکدیگر می پیوندند. هنر، به وساطت این قوانین، صبغه ای قدسی یافته، اصول روحانی حاکم بر تمامی وجوه زندگی انسان سنتی از ورای آن تجلّی پیدا می کند».(1)

ص: 350

ص: 352

الهی در فضا به کار گرفته می شوند. این عناصر می توانند کل معماری نیایشگاه را تحت تأثیر خود قرار دهند و به آن جهت بدهند یا ریخت و شکل آن را بسازند.

در این پژوهش مقایسه ای میان نیایشگاه های غربی و مساجد از دیدگاه کالبدی _ فضایی و عوامل مؤثر برآن دو و به ویژه چگونگی ساماندهی فضایی آنها انجام می شود. در این روند نخست به تحلیل ریشه ها و خاستگاه معماری نیایشگاه ها رسیدگی شده است. مهم ترین این نیایشگاه ها کلیساها هستند که با همه گوناگونی فرهنگ ها و فرقه های مسیحی از ویژگی های کالبدی _ فضایی کمابیش همانندی در کشورهای مختلف برخوردار هستند.

خاستگاه معماری کلیساها را باید در نیایشگاه های یونانی و رومی جستجو کرد. نیایشگاه هایی که خانه خدایان بود خدایانی ساخته ذهن آدمیان و نه خانه خدای یگانه و خانه قیام انسان ها. از این رو یگانه نبود و هر خدایی برای خود نیایشگاهی ویژه داشت. این نمونه ای از چیرگی شرک و چند خدایی به جای وحدانیت خدا بود. آیین ها در بیرون از نیایشگاه و گرداگرد آن برگزار می شد و نه در درون فضا و میان انسان و خدا، جدایی و فاصله بود. انسان با یک میانوند و واسطی با خدا در ارتباط بود و در برابر عظمت تندیس های نفوذناپذیر و نیرومند، احساس خردی و کوچکی می کرد. در مجموع معبد حالت مجسمه گونه داشت و برای تماشا از خارج طراحی شده بود.

کلیساهای مسیحی نیز که متأثر از تالارهای ستوندار یونانی بود در گذر زمان با دو الگوی بنیادی مرکزی و کشیده، یکی در روم شرقی و دیگری غربی، به تکرار فضا و کالبد ادامه داد. تحولات سازه ای در شیوه های مختلف معماری اروپایی مانند رومی وار و گوتیک و نوزایی

ص: 354

و باروک چندان تأثیری برچگونگی ساماندهی فضایی کلیساها نگذاشت و تنها ریخت کالبدی آنها را دگرگون کرد. گرچه که تجربیات جالبی از بهره گیری از آرایه ها و بازی با نور و شمایل و نقاشی و... پدید آمد و تلاش بسیاری برای خلق فضایی روحانی شد. با این همه پس از پشت سر گذاشتن روزگار نوزایی و مدرنیسم، همه آن دستاوردها نادیده گرفته شد و کلیساها به ساختمان هایی بی روح و صرفا کارکردی تبدیل شدند که دیگر به کار نیایش و تمرکز نمی خورد و تنها فضایی برای انجام مراسم بود.

بدین گونه باید گفت سیر تحول معماری کلیساها همچون تحولات در خود آیین مسیحیت رخ نمود یعنی سیری از جهان سنتی مسیحی با باورهای جزمی خود که ترجمان آن را می شد در کلیساهای رومی وار و گوتیک یافت، به جهان مدرن رخ داد که ترجمان آن را می شد در کلیساهای باروک و روکوکو و سپس معماری مدرن یافت. دستاورد آن همه جسارت در واپس زدن هر آنچه که از گذشته به جا مانده که از ویژگی های بنیادی تاریخ معماری غرب بوده این شد که انبوهی از تجربیات ارزشمند رخ نمود، ولی هیچ کدام راه کمال نپیمود و گاه در اوج جلوه نمایی مورد بی مهری قرار گرفت.

از ویژگی های بنیادی و شگفت معماری روزگار اسلامی این نکته است که با به کارگیری چند فضای مشخص و تعریف شده، مانند گنبدخانه، ایوان، میانسرا، رواق، دالان، هشتی و... نمونه های گوناگونی را از انواع ساماندهی فضایی برای انواع کارکردها پدید آورد که هر کدام از دیگری متمایز بود و در عین حال به شایستگی کارکردهای مورد نیاز را پاسخ می داد. معماری تمدن اسلامی بیش از هر چیز در وجود مسجد متجلی شد که خود تجسم بازآفرینی و تکرار هماهنگی، نظم و آرامش طبیعت بود. فضا در معماری اسلامی و به ویژه در مساجد با همه سادگی و وقارش با حضور انسان مؤمن

ص: 355

تقدس می یافت و جایگاه تجلی جمال خداوند می شد. برخلاف آن بی اعتنایی ها به فضای درون که در معماری غریب بارها رخ داد، در مساجد با وقار تمام هر عامل دیگر را از خود متأثر کرد. بینش توحیدی اسلام پایه و اساس معماری قرار گرفت و همه عوامل کالبدی _ فضایی به خدمت گرفته شدند تا فضایی پدید آید که در انسان مؤمن در کمال آرامش به «ذکر» پردازد و «حضور الهی» را تجربه کند. حضوری که به زیبایی در شکل ها و کالبد و نماهای درونی، در آرایه ها و در کتیبه ها، و از همه مهم تر در چگونگی ساماندهی فضایی که برپایه اصل حرکت از کثرت شکل و کالبد، به وحدت شکلی و کالبدی و فضایی می رسید. چون آن همه ریخت و شکل و هندسه وآرایه همه به یک سو رهنمون می شدند وازهمان سو نشأت گرفته می شدند.

از دیدگاه اسلام عنایت الهی مستقیما و نه با وسائط و میانجی ها شامل حال مردمان می شد و از مقتدایان دینی و مراجعی که گناه کسان را می خزند و احکام کیش را معین می کنند خبری نبود. در واقع نیایش و دعا چون بی واسطه از خود خداوند و آفریننده جهان خواسته می شود، نه آن گونه که در میان مسیحیان انجام می گرفت، قطعا تأثیرات و مناسک و نتایج مختلفی به بار می آورد. پس نقاط فضا به طور یکسان اعتبار می یافت و تنها روکردن به یک جهت خاص بود که موجد همنوایی مؤمنان می شد. محورگرایی و تأکید برجهت خاص در همه فضاهای مسجد، همراه با برتری فضا نسبت به کالبد و نیز استقلال فضاها در عین همبستگی آنها، ساختمان مسجد را همچون نغمه ای دلنشین و منسجم در نظر جلوه گر می ساخت که همه اجزایش در خدمت یک هدف بودند.

درتفکر اسلامی، مکان از آن جهت که محضر خداست، تقدس می یافت عالم، تجلی خداوند و از این رو مقدس است. این تجلی در مراتبی گوناگون در طول هم رخ می دهد، و کعبه بنیاد محوری است که این مراتب

ص: 356

یا عوالم را به هم مرتبط می کند. پس کعبه از آن رو مقدس است که نماد اتصال عالم به حق تعالی است. جهت گیری به سوی کعبه، یا سمت قبله نیز روکردن نمادین به این اتصال و قرار گرفتن در جهت ارتباط با مبدأ هستی است. این جهت مقدس به فضای معماری مسلمانان که از نظر کالبدی معمولاً فاقد جهت است، جهتی معنوی می بخشد.

از دیدگاه اسلامی کالبدها از آنجا که مادی هستند، وابسته به زمان و مکان اند و فقط به صورت متشابه، رمزی، آیه ای و تمثیلی می توانند برای انسان اندیشمند و دل آگاه تداعی معنا نموده و وسیله یاد و یادآوری شوند. کالبدها به صورت نسبی می توانند معنا و مفهومی را تداعی و یادآوری نموده و در مجموع حداکثر زمینه و وسیله ای متناسب برای سیر و صیرورت متعالی و ارادی انسان باشند و ذاتا جنبه اعتباری دارند.

هر مفهومی و هر ارزشی نظیر مفهوم زیبایی می تواند در بی نهایت شکل ها و کالبدهای متفاوت به صورت نسبی و تمثیلی متجلی شود و نوآوری و خلاقیت و ابداع در این بعد انتها ندارد. به خصوص با توجه به جمیع شرایط متغیر و متنوع زمانی و مکانی، بنابراین هر مفهوم و اصل ثابت نظری، نظیر مفاهیم (جمال، جلال، عدل) می توانند در بی نهایت از کالبدها و اشکال خلاقانه، حکیمانه و بدیع ظهور یابد و متجلی گردد.

_ چگونگی استقرار ساختمان بر زمین؛ _ رابطه آن با عناصر پیرامون، هم از جنبه بصری و هم دسترسی؛ _ چگونگی دستیابی و ورود به ساختمان؛ _ چگونگی جداسازی درون و بیرون ساختمان؛ _ جهت یابی ساختمان به سمتی ویژه؛ ب _ زمینه های درونی: زمینه هایی که به روابط درونی و میان بخش ها و کالبد و فضایی می پردازد، شکل (فرم) بیرونی و درونی ساختمان، ویژگی های کمی و کیفی فضاها مانند اندازه ها و تناسبات به کار رفته، ریخت هندسی فضا، چگونگی نورگیری و بازشوها، چگونگی دسترسی به فضاها و از همه مهمتر، چگونگی ساماندهی فضاها در کنار یکدیگر و سرانجام ویژگی های آرایه ای یا تزیینی فضاها، هم در نماهای درونی و نماهای بیرونی، افزون بر این ها به مواردی مانند ارتباط فضاهای باز و بسته، درصد فضاهای باز و بسته، درونگرا یا برونگرا بودن فضا و کالبد ساختمان، گستردگی حوزه دید (شفافیت) و حوزه حرکت (سیالیت) و مواردی از این دست باید توجه شود.

درباره شکل فضاهای نیایش گاه ها و جنبه کمی و کیفی آن ها به طور کلی می توان دو دسته فضا را متمایز کرد:

الف _ فضاهای گذر و عبور برای دسترسی به فضاهای تأمل؛ ب _ فضاهای تأمل و مراقبه و عبادت.

«میرچا الیاده» این دو فضا را «راهرو» و «مقام» نامیده است. به گفته او برای اینکه یک راهرو و مسیر قابل تشخیص باشد باید دارای این ویژگی ها باشد: کناره های محکم، پیوستگی، جهت داری، قسمت های برجسته قابل تشخیص، یک پایانه مشخص، تمایز یک انتها از انتهای دیگر.

برای اینکه یک مقام یا محل قابل تشخیص باشد باید از نظر شکل در مرزهای اعلام شده متمرکز باشد، شکل آسان فهمی داشته باشد، اندازه آن محدود باشد، جای تجمعی داشته باشد،

ص: 359

بتوان آن را به صورت یک منطقه درونی نسب به محیط بیرونی پیرامون تجربه کرد، عمدتا جهت مشخصی نداشته باشد.(1) به گفته او این ویژگی ها را در ساختمان های مذهبی می توان به کوتاهی با تقابل میان ساختمان بازیلیکایی کلیسا و متمرکز مسجد روشن کرد. بازیلیکا راهرویی است که به مذبح ختم می شود. همه جزییات طرح بازیلیکا مؤید این نکته است. صحن کلیسا که راهروهایی به آن شکل داده اند و کناره های سخت و صلبی دارد. انگاره های کف و ردیف پیش رونده ستون ها پیوستگی را به وجود می آورند که آن نیز به نوبه خود بر جهتی خاص دلالت دارد. در اینجا همه چیز متوجه یک میز مقدس است که در یک تاق جای گرفته و توسط شکل در برگیرنده شاه نشین حمایت می شود. برای یک زائر و برای کسانی که در اینجا هیچ جایگاه بی زوالی ندارند، این باره سلطانی بسیار مناسب است.

ولی یک مسجد متمرکز، شبیه به مسجدی که توسط سنیان در استانبول طراحی شده، هیچ حرکت یا جنبشی را در برندارد. این مسجد یک مقام و محل یا یک نقطه مراجعه و تجمع است که تمرکز یافته است؛ اگر فردی به مسجد وارد شود تمایلی به ترک آن ندارد و تشویق می شود که در آن بماند. این محل با صورت خارجی دادن به تعادل، مایه تأمل فرد می شود.

این محل یک معماری متمرکز همه شمول دارد. وسعت محل، بیان کننده اعتقاد خاصی که مسیحیان به تجسد دارند نیست؛ بلکه برحضور مطلق خداوند دلالت می کند. مسجد بیان کننده توحید است که مفهوم آن وحدت خداوند به عنوان مبدأ و سرچشمه همه کثرت هاست. بدین ترتیب تفاوت میان بازیلیکا و مسجد تفاوتی در سبک نیست، هر دو انواع متمایزی از معماری هستند و در این دو مورد با درک دین داران از دین خویش همخوانی دارند.(2) ج _ زمینه های کاربردی: کارکرد ساختمان های دینی در فرهنگ های گوناگون، پدیدار ساختن فضایی برای انجام آیین ها و مناسک دینی و یادآور شدن مفاهیم دینی و انجام فعالیت هایی است که در مسیر هدف های دینی و به گونه ای در پیوند با آن هستند.

ص: 360

یکی از ویژگی های مهم ساختمان های دینی این است که در آن ها کارکرد (Function) ساختمان در شکل دهی و سازماندهی فضایی آن نقش کم اهمیت تر از پدیدار ساختن «مکان» دارد. در ساختمان های دینی کارکرد به معنی یک فعالیت ویژه که در یک فضا انجام می شود، در برابر هدف اساسی خلق فضا در آن ها چندان نمی تواند پراهمیت شمرده شود. فعالیت های عملی که در آن ها انجام می شود، همگی برای آماده شدن و ایجاد حس و تجربه دینی و پیوند با عالمی به جز این دنیاست و نقش زمینه سازی و مقدمه چینی دارد. ازاین رو روشن است که سازندگان آن ساختمان ها همه تلاش خود را برای خلق چنین فضایی به کار می گیرند: فضایی که چنین حس و حالی را در بیننده و استفاده کننده از فضا پدید آورد، در ذهن او مفاهیمی را بیدار کنند که دنیای مادی بر آن ها سرپوش گذاشته و در پیش چشم او هستی برتر و هستی بخش این جهان را به گونه ای تداعی کنند. همه این تأثیرات فضایی کالبدی را می توان کارکردهای اصلی ساختمان های دینی برشمرد، در برابر کارکردهای فرعی آن ها که انجام آیین ها و مناسک دینی باشد.

د _ حضور انسان: معماری نیایش گاه با حضور انسان نیایش کننده کامل می شود. این بدان معنی است که همه عوامل کالبدی _ فضایی نیایش گاه ها به همراه انسان نیایش کننده تشکیل یک سامانه منسجم را می دهند که برای دستیابی به یک هدف متعالی انتظام یافته اند و آن یافتن خود در برابر نیرویی بی پایان که همه هستی به دست اوست می تواند باشد.

پس باید گفت ساختمان نیایش گاه با حضور انسان نیایش کننده هویت تمام می یابد. این سخن درست رویاروی دیدگاه هایی است که در آن ها هویت مکان تنها با حضور عناصر معمارانه تعریف می شود. در برابر این دیدگاه، برخی حس مکان را امری ادراکی و ذهنی دانسته اند که بر پایه ویژگی های فضا در ذهن ساخته می شود. پس هویت مکان مشروط به وجود ذهن ادراک کننده می شود.

ه_ _ حضور الهی: جلوه گرترین بخش نیایش گاه ها عناصری هستند که همچون نماد حضور الهی در فضا به کار گرفته می شوند. این عناصر می توانند کل معماری نیایش گاه را تحت تأثیر عناصر خود قرار دهند و به آن جهت بدهند یا ریخت و شکل آن را بسازند. به گفته الیاده، حضور

ص: 361

خداوند را می توان به طرق گوناگون نمایش داد. این حضور اغلب با پیکره های مقدس در معابد مصری، یونانی و هندو تعیین می یابد. می توان از کاشی ها یا نقاشی ها برای اشاره به حضور خداوند استفاده کرد. در برخی ادیان، کل ساختمان تجلی خداوند تلقی می شود. از محراب های یونانی این تلقی وجود داشت. معابد هندو تا زمان ما نه فقط مکان عبادت و تجمع، بلکه دارای حرمت و قداست الهی بوده اند. خانه کعبه در مکه که مقدس ترین عبادتگاه و مکان مذهبی در اسلام است، نماد تلاقی محور عمودی روح و صفحه افقی حیات انسانی است. این خانه یک مکعب میان تهی از سنگ است و محور دنیوی کیهان شناسی اسلامی است. دیرک چوبی یا ستون سنگی در ادیان دیگر همین نقش را ایفا می کنند.

در تفکر اسلامی، مکان از آن جهت که محضر خداست، تقدس می یابد. عالم، تجلی خداوند و از این رو مقدس است. این تجلی در مراتبی گوناگون در طول هم رخ می دهد و کعبه بنیاد محوری است که این مراتب یا عوالم را به هم مرتبط می کند؛ پس کعبه از آن رو مقدس است که نماد اتصال عالم به حق تعالی است، جهت گیری به سوی کعبه، یا سمت قبله نیز رو کردن نمادین به این اتصال و قرار گرفتن در جهت ارتباط با مبدأ هستی است. این جهت مقدس به فضای معماری مسلمانان که از نظر کالبدی معمولاً فاقد جهت است، جهتی معنوی می بخشد.

کالبدها از آنجا که مادی هستند، وابسته به زمان و مکان اند و فقط به صورت متشابه، رمزی، آیه ای و تمثیلی می توانند برای انسان اندیشمند و دل آگاه تداعی معنا نموده و وسیله یاد و یادآوری شوند. کالبدها به صورت نسبی می توانند معنا و مفهومی را تدعی و یادآوری نموده و در مجموع حداکثر زمینه و وسیله ای متناسب برای سیر و صیرورت متعالی و ارادی انسان باشند و ذاتا جنبه اعتباری دارند.

هر مفهومی و هر ارزشی نظیر مفهوم زیبایی می توانند در بی نهایت شکل ها و کالبدهای متفاوت به صورت نسبی و تمثیلی متجلی شود و نوآوری و خلاقیت و ابداع در این بُعد انتها ندارد. به خصوص با توجه به جمیع شرایط متغیر و متنوع زمانی و مکانی؛ بنابراین هر مفهوم و اصل ثابت نظری، نظیر مفاهیم (جمال، جلال، عدل) می توانند در بی نهایت از کالبدها و اشکال خلاقانه، حکیمانه و بدیع ظهور یابد و متجلی گردد.

ص: 362

یونانی شمرده می شدند. زائرین به درون نیایشگاه راه نداشتند، زیرا جایگاه خداوند و گنجینه های الهی بود. عبادت و آیین های نیایش و قربانی در مذبح یا قربانگاه خارجی انجام می شد. نزدیک ترین محلی که یک عابد معمولی به جایگاه تجسم تقدس الهی راه داشت؛ همان فضای سرپوشیده ورودی نیایشگاه بود. یونانیان، خود ساختمان را گونه ای پیکره می پنداشتند که شکلی انتزاعی دارد و از نیروی پیکره برای مجسم ساختن صفات انسانی برخوردار است. هر نیایشگاه دارای این فضاها بود:

_ یک اتاق تکی یا دو اتاق تو در تو (مقصوره) بدون پنجره، با یک در.

_ یک اتاق تکی یا دو اتاق میان دو دیوار دو سوی ایوان.

_ یا یک ردیف ستون در جلوی ایوان.

_ یا دو ستون میان دو دیوار و یک ردیف ستون در جلوی آن.

ساماندهی فضایی نیایشگاه یونانی را از لحاظ نظم و تقارن فضاها دستاوردی پس از معماری خاور نزدیک برشمرده اند. معماری یونانی همچون موسیقی کلاسیک، یک تم یا مضمون ساده مرکزی داشت. نیایشگاه یونانی دارای فضاهایی مشخص و تعریف شده بود که در همه نمونه ها به یکسان و با سامان بندی تکراری به کار می رفت. گرچه در اندازه تغییری رخ می داد ولی فضاها و حتی تناسبات میان اندازه ها یکسان می ماند.

یک اتاق اصلی، ایوان ستوندار و ردیف ستون ها در گرداگرد این واحد فضایی. این سه عنصر اصلی همواره کاربرد داشت. گاردنر این ساده گرایی در محتوا را که بخش هایی ساده هم از درون آن فرا می رویند، به دانش هندسه یونانی شبیه کرده است.

درباره الگوبرداری معماری یونانی از معماری مصری به گمان ما نمی توان از تمایزات آن ها درگذشت؛ چون ممکن است معماری ستوندار مصر، یک شیوه ستون بندی را به یونانیان یاد داده باشد، ولی باید توجه داشت که پرستشگاه های مصری آشکارا درونگرا هستند. ردیف ستون هایشان نمای درونی را می آراید و آسمانه را نگه می دارد. ولی پرستشگاه یونانی درست برعکس پرستشگاه مصری است. پرستشگاه آشکارا برونگراست و حالتی ظاهری و نمایشگرانه دارد.

ص: 364

در معماری یونان باستان، توجه به مجسمه سازی به مراتب بیشتر است تا به فضای درونی. از این رو کالبد ساختمان نقشی ویژه یافته است. شاخص نیایشگاه یونانی، یک فضای خالی درونی و نوعی برتری در تمامی طول تاریخ است، خلاء درونی اش در فراموش کردن فضای معماری آن، ثبات و دوام می یابد و افتخارش در مقیاس انسانی آن موجودیت پیدا می کند.

پس می توان گفت نیایشگاه یونانی:

1 _ هیچ فضای مثبتی ندارد و هسته آن یک مجسمه توخالی است.

2_ این هسته، کارکردی برای مردم ندارد و جایگاه خدایان است.

3 _ تمام اهمیت به فضای پیرامون این هسته داده شده و با انبوهی از آرایه ها نمودار می شود.

4 _ با این همه نیایشگاه یونانی دارای مقیاس انسانی است.

در معماری رومی، نیایشگاه رومی بر خلاف معماری مذهبی فرهنگ های پیشین (از جمله یونانی) نمونه نوآورانه ویژه ای را ارائه نکرد. بلکه معماران رومی، بیشتر نیروی خود را صرف ساختن ساختمان های پرشکوه و شهرها کردند. آنان نیایشگاه هایی با الگوی یونانی و اتروریایی نیز ساختند. رومی ها نیز مانند یونانی ها از رواق ها یا ایوان های پرستشگاه ها بهره گیری می نمودند.

در نیایشگاه رومی درست برخلاف معماری های پیشین، شکل فضای به دست آمده حاصل طرز قرار گرفتن دیوارها نیست. دیوارها و احجام در معماری مصر و میانرودان به قدری اهمیت می یابند که آنچه دیده می شود همین ها هستند. فضا فقط به شکلی منفی وجود دارد، یعنی تصادفا بین احجام ظاهر می شود. این گونه معماری را معماری احجام نامیده اند.

معماری یونانی نیز که مخصوصا به احجام، نسبت های میان احجام و شکل دادن به عناصر حجمی توجه داشت، با صفت معماری استخوان بندی یا ساختاری متمایز شده است.

ویژگی های اساسی فضای رومی چنین برشمرده می شود:

1 _ تقارن در فضاهای دایره ای و مستطیلی؛ 2 _ داشتن استقلال فضایی نسبت به فضاهای دیگر به گونه جداسازی با دیوارهای ستبر؛

ص: 365

3 _ محوربندی فضاها؛ 4 _ داشتن مقیاس غیرانسانی و عظیم؛ 5 _ تأکید بر عظمت و حاکمیت و نشانه ای از برتری نسبت به جمعیت شهروند، به گونه ای که آشارا اعلان می کند که امپراطوری به مثابه منطق و قدرت زندگی وجود دارد.

مقیاس ساختمان رومی، مقیاسی است که اسطوره را در اذهان مسجم می سازد؛ ولی در واقع این قدرت نمایی چیزی را جز اندوه در اذهان مجسم نمی کند. چنین مقیاسی انسانی نیست و نمی خواهد انسانی باشد.

برای نمونه ساختمان نیایشگاه پانتئون دارای یک گنبد خانه تک است که گنبد آن بر روی استوانه ای ساخته شده است. دیوارهای استوانه بی هیچ گسستی، یکباره تا نوک گنبد کشیده می شوند، گنبد با دیوارها یکی شده و هیچ رده بندی کالبدی در آن دیده نمی شود. در برابر آن، گنبدخانه های مسجدها رده بندی کالبدی مشخصی دارند که از نقشه کف مربع به هشت گوشه، از هشت گوشه به شانزده نمودار می شود و می تواند سلسله مراتب هستی را از جهان طبیعت، ملکوت تا عالم ناسوت، تداعی کند. بخش بندی کالبد گنبد با خطوط و تورفتگی هایی با شکل های ذوزنقه که هرچه به بالا می روند، کوچکتر می شوند، دارای یک نواختی و هندسه ای بی روح هستند. در برابر آن بخش بندی ها در زیر سقف مسجدها که با کاربندی، رسمی بندی و چفدآمیز (مقرنس ها)، هماهنگ با راستای انتقال نیروهای کالبدی بر ساختمان، با تنوّع خود و اشکال گوناگون، یک رده بندی از هستی را به نمایش می گذارند.

ذوزنقه ها و تورفتگی های گنبد سرانجام در بالا به یک سوراخ بزرگ دایره ای می رسند و به یکباره آهنگ آن ها خاموش می شود و نور با شدت به درون می تابد و این امر دوگانگی فضای درون و بیرون را افزون می کند. در برابر آن، ترکیب و پیوند هماهنگ کاربندی ها با خورشیدی در کانون آن ها که در عین تنوع و کثرت، دارای وحدت عناصر و خطوط هستند. نور گنبدها به گونه ای لطیف تر از زوایه های گوناگون از راه شبکه ها، نورشکن ها و گاه شیشه های رنگی به درون می تابد و از دوگانگی فضای درون و بیرون می کاهد و یک وحدت میان فضاها را نمودار می سازد.

ص: 366

در یک بررسی کلی می توان درباره نیایشگاه های یونانی که پیش درآمد کالبد کلیساها بوده اند چنین گفت: نیایشگاه، خانه خدایان است؛ خدایانی ساخته ذهن آدمیان و نه خانه خدای یگانه و خانه قیام انسان ها. از این رو یگانه نیست و هر خدایی برای خود نیایشگاهی ویژه دارد. این نمونه ای از چیرگی شرک و چندخدایی به جای وحدانیت خدا است. آیین ها در بیرون از نیایشگاه و گرداگرد آن برگزار می شود و نه در درون فضا. پس میان انسان و خدا، جدایی و فاصله است. انسان با یک میانوند و واسطه ای با خدا در ارتباط است. انسان در برابر عظمت تندیس های نفوذناپذیر و نیرومند، تنها احساس خردی و کوچکی می کند. انسان، تنها تماشاچی و رهگذر است و کششی بسوی خدایان ندارد، بلکه واپس زده شده، بر جای می ماند.

سیر تحول معابد یونانی بدین گونه است که در گذر زمان نسبت مساحت فضای بیرونی به فضای درونی بیشتر می شود. عناصر تزیینی نظیر ستون ها به تدریج افزوده می شود، ابتدا علاوه بر ورودی در قسمت مقابل آن، سپس چهار طرف و به تدریج ردیف های بیشتر و پرشدن محوطه ورودی فضای داخلی کم کم از نقشه مربع به مستطیل کشیده و نوارهای باریک فضایی تبدیل می شود. هیچ عنصر تعیین کننده در بدنه دیوارها و فضاها مشوقی برای توقف و سکون و توجه نیست، مگر مجسمه و رب النوع. کلاً یک محور طولی در فضای داخلی و ورودی مسلط است، و همواره حالت عبور را تشدید می کند.

حجم خارجی یک حجم مستقل، منظم و در مجموع یکنواخت است که کاملاً از فضای اطراف خود جدا و حالت نمایشی یک مجسمه را دارد. هیچگونه نشانه ای که محور ورودی را مشخص کند وجود ندارد و فواصل ستون ها کاملاً یکنواخت است و این برونگرایی و مجسمه گونگی را به شدت تشدید می کند. سکوی بلند و جدا شدن از زمین اطراف، این حالت نمایشی را تشدید می نماید.

در مجموع قسمت پرساختمان نسبت به فضای خالی آن مسلّط است و ساختمان پر احساس می شود. عناصر تزیینی به خصوص سرستون ها و نقش برجسته ها و مسجمه های متنوّع بر روی سنتوری و بر روی سقف حالت نمایشی و مجسمه گونه آن را تشدید می نماید.

ص: 367

همه مراسم عبادی به صورت جمعی انجام می شود و فضایی برای حضور قلب و عبادت فردی وجود ندارد. امپراطوریان و حاکمان جانشینان خدا در زمین و انسان برتر تلقی می شوند و کاهنان منتخب آنان فقط مجری مراسم هستند. معبد در مجموع دور از بافت متمرکز و اصلی شهر و بر روی ارتفاعات قرار گرفته است و قابل دسترسی مداوم و روزمره افراد نیست و گهگاه مراسمی در آن برپا می شود.

پس در گذر زمان، نسبت مساحت فضای بیرونی به فضای درونی بیشتر می شود. به شمار ستون ها در گرداگرد نیایشگاه افزوده می شود، نخست به رواق پیشگاه نیایشگاه، سپس در پیش ایوان، و پس از آن در چهار سوی نیایشگاه و در فضای درونی آن. فضای درونی کم کم از هندسه چهارگوشه و مربع به هندسه مستطیل کشیده و رواق های باریک دگرگون می شود. کانون توجه و کشش در فضای درونی، تنها تندیس خدایان است و به جز آن عنصر نیرومندی دیگر نیست که انگیزه توجه و ایستادن در برابر آن باشد. کالبد ساختمان دارای یک راستای طولی است که همواره انگیزه گذر و ناایستادن را افزون می کند. فاصله های میان ستون ها یکسان است و آهنگ یک نواختی دارد. از این رو نمی تواند به شناخت عناصر فضا یاری رساند و آن ها را از هم جدا بنمایاند. این ویژگی، برونگرایی و تندیس گونگی، کالبد ساختمان را افزون می کند.

ساختمان روی سکویی ساخته شده که بدان حالت نمایشی داده است. کالبد ساختمان بر فضای آن چیره است، چون بخش پر ساختمان بر بخش تهی چیره است.

آرایه ها و سرستون ها و نگار برجسته ها و تندیس ها بر روی سه گوشه پیشانی (سنتوری)، ساختمان را همچون یک تندیس بزرگ نمودار می سازد و سرانجام این که در روند دگرگونی کالبد نیایشگاه ها از سادگی فضایی به سوی پیچیدگی تندیس گونه سیر کرده یا از الگوی فضایی خانه کعبه به سوی الگوی جمرات سه گانه رفته است.

کالبد ساختمان، کاملاً برونگرا است و هیچ درگاه و دروازه ای با هدف پدید آوردن کشش به سوی درون فضا و دعوت کننده ندارد. یک نظم هندسی بسیار یک نواخت و تکراری پیرامون نیایشگاه را دربرگرفته است. کالبد پر و سخت ستون ها بر فضای میان آن ها چیرگی دارد و ساختمان را بیشتر تندیس گونه می نمایاند. سقف شیب دار نیایشگاه، ساختمان را بر زمین نشانده

ص: 368

و کالبد آن را زمینی کرده است. تندیس ها، نگاربرجسته ها، آرایه ها و ستون ها با جرم سنگین خود و نمودهای تندیس گونه خود، آنچنان به فضای تهی چیره هستند که کل کالبد ساختمان همچون یک تندیس به چشم می آید تا یک فضای معمارانه، ساختمان به شدت برونگرا است. گرداگرد ساختمان را رواق ها پوشانده اند، و هسته کانونی ساختمان بسیار کوچکتر از نمود بیرونی آن است. درون نیایشگاه بسیار ساده و بی آرایه است. دیوارها تخت و یکدست هستند و ردیف ستون ها در راستای طولی نیایشگاه، توجه را به سوی کانون و جایگاه خدایان می کشاند، و بیشتر حالت گذر و عبور را تشدید می کند، تا ایستادن و حضور را. کانون و نقطه تمرکز فضای درونی و قلب فضا، یک فضای تهی و کوچک و دربسته است که جایگاه نذورات و هدایا و گنجینه ها است. در روند دگرگونی نیایشگاه ها، از درون گرایی به بیرون گرایی، سیری از نیایشگاه بودن به معبود شدن را می توان مشاهده کرد.

در معماری بیزانسی دگرگونی هایی در طرح گنبد مرکزی پدیدار شد. الگوی کلیسا به شکل مکعب گنبددار (ندرتا به شکل چهارگوش با قاعده ای غیرمربعی) بود. کلیساهای کوچک، عمودی بودند و برخلاف ساختمان های پیشین بیزانسی، سطوح دیواره های بیرونی شان با نقش برجسته تزیین شده بود.

در سده های میانه، کلیساها بیشتر با الگوی کشیده و با سیلیکایی ساخته می شدند و نه نقشه مرکزی. گرچه الگوی گرد برای نمازخانه های خصوصی و آرامگاه ها به کار می رفت، مانند نمازخانه کاخ شارلمانی در آخن، ولی آنچه شالوده تکامل معماری رومانسک قرار گرفت و نقشی قاطع در آن داشت، الگوی کشیده بود با آن که در سده هشتم چندین کلیسای کشیده ساخته شد، ولی همگی ویران شده اند.

بازیلیکا ساختمانی است که دو محور تقارن عمود بر هم دارد. هم تقارن طولی دارد و هم عرضی. ولی کلیسای مسیحی تنها تقارن طولی را حفظ می کند و تقارن عرضی را به هم می زند. در ورودی در ضلع کوچکتر در عرض قرار می گیرند و روبروی آن محراب که همان نیم دایره بازیلیکاست که در هر دو سو بود و در اینجا یکی است تا بدین طریق جهت هدایت را نشان دهد.

ص: 369

معمار دوره رومانسک، ساختمان را به شکل روابط و نسبت های هندسی میان اجزای آن برشمرد. و این دیدگاه از پایه با دیدگاه معماری دوره مسیحیت آغازین تفاوت داشت؛ زیرا وی هیچگاه در اندیشه روابط و نسبت های هندسی اجزای بزرگ نبود و دیوار را اصولاً یک ساختمانی نمی دانست، بلکه سطحی می پنداشت که می بایست روی آن آرایه بندی کند.

عناصر کالبدی کلیسای رومانسک همچون گذشته عبارت بودند از یک تالار ستوندار با دیوارهای حجیم و دو ردیف ستون در میان آن که تاق های چهاربخشی را در میان نگه می داشتند. بازوهای طرفین این تالار چندان بلند نبودند و گاه این بازویی ها حذف می شدند.

دیوارهای ستبر مانع از این می شدند که نور فراوان به درون کلیسا بتابد. در جای برخورد تالار ستوندار بازویی یک گنبد بلند زده می شد و این بخش را پرنورتر می کرد.

برخلاف معماری مسیحیت نخستین که در جستجوی خدا به درون نظر داشت، سبک رومی وار (رمانسک) مقیاسی انسانی داشت. انسانی که قصد داشت تا خدا را از آسمان به زمین بیاورد. دیدگاه این معماری نسبت به فضا نیز تأییدکننده همین نظریه بود؛ فضای کلیسای ابتدایی مسیحی با روحانیت رویایی اش تبدیل به فضایی مرکب از چند فضای کوچکتر شد که تابع نظمی صریح و روشن بود. به این منظور قبل از هر چیز، دالان طولانی و اصلی کلیسا به غرفه هایی متشابه تقسیم شد و ساختمان، ساختار کالبدی خود را به نمایش گذارد و ضرب آهنگ این تکرار اجزاء، ساختمان را به مقیاس های انسانی نزدیکتر ساخت. دیگر انسان، تنها تماشاگر مبهوت ساختمان نبود، بلکه به گونه ای در این مجموعه ایفای نقش می کرد و جزئی از کل این نظام به شمار می آمد.

شبستان در کلیساهای رومی وار، فضایی خطی بود. این محور خطی تنها دالان های جنبی را در برخی نقاط قطع می کرد که این انقطاع به اشکال گوناگون پیش می آمد یا این که دالان عمودی فرعی که از مسیر اصلی کوتاهتر بود، مدام بین محراب اصلی بود و یا اینکه به دو قسمت تقسیم گردیده و از دو سو به مسیر ناوی شکل اصلی می پیوست. الگوی اصلی و شاخص در کلیساهای رومی وار آمیزه ای بود از این دو شکل ناوهای اصلی و عمودی. هر دو هم اندازه و هم ارتفاع بودند و دو فضای متداخل ایجاد می کردند که این تداخل، الگوی چلیپایی را پدید می آورد.

ص: 370

معماری رومانسک، چندین ویژگی مشخص پدید آورد:

_ طرح پیمون بندی شده مربع در نقشه کف.

_ روش ستون بندی یکی در میان که تویزه های نیم دایره را که ضربدری با یکدیگر برخورد می کنند را نگه می دارد.

_ برجستگی و گودی فزاینده دیوارها و جرزها در جایی که به تاق های بالایی می پیوندد.

_ تأکید بر پیمون بندی در نقشه کف.

در سبک رومی وار برای اولین بار دیوارهای بیرونی کلیسا اهمیت بیشتری یافت: دیوار بیرونی، بافتی همگون با فضای درونی داشت و برج آن از نظر شکل اهمیت یافت. دلیل این شکل پردازی را باید در گشایش معنوی جستجو کرد. کلیسا وظیفه ای مبشّرانه داشته و ساختمان آن نیز باید با فرم و فضای خود تأکیدی باشد و به این درخشش بشارتگر.

کالبد کلیسای رومانسک دارای دو ویژگی مهم بود:

1 _ پیوستگی کالبدی: در اینجا معماری به کارکردش در حد سطوح و پوسته ها پایان می بخشد و خود را در استخوان بندی بیان می کند.

2 _ پیمون بندی فضایی: ساختمان دارای پیمون و وزن است مانند شعار ادبی. گام ها در کلیسای صدر مسیحیت، یکنواخت و با قافیه است. در کلیسای بیزانس، لغزنده است. ولی در رومانسک دارای ایست های آهنگینی شده بود.

تلاش معماران گوتیک بر این بود که کلیسا با نوری شگفت انگیز، پیوسته بدرخشد. در سده های میانه این را نظریه ای می دانستند که انگیزه پی ریزی سبک گوتیک گردیده است و آنچه تحقق این نظریه را میسّر گردانید، دانش فنی و مهارت عملی بود. تفاوت بین این دو، مشابه تفاوت بین فیزیک و مهندسی مدرن بود. وقتی معمار سده های میانه از هنر هندسه سخن می گفت، منظورش نه ماهیت انتزاعی شکل های هندسی، بلکه کاربردهای عملی فرمول بندی های ریاضی در طراحی یک مجسمه یا پی ریزی یک ساختمان بود. لیکن با تلاش برای پی بردن به اینکه معماری گوتیک عمدتا با نظریه

ص: 371

سر و کار داشته یا پی ریزی یک ساختمان بود. لیکن با تلاش برای پی بردن به این که معماری گوتیک عمدتا با نظریه سر و کار داشته یا با دانش فنی و مهارت عملی، نمی توان این معماری را شناخت. بلکه باید پذیرفت که کلیساهای گوتیک حاصل کاربست توأمان نظریه و دانش فنی بوده اند.

پیوستگی فضایی در شیوه گوتیک پیشرفته با طرح تازه ای که به دیوارهای تالار داده شده و به دنبال آن نور بیشتری از راه ردیف پنجره های بزرگتر شده زیر تاق ها به درون تالار راه یافت، با تأکید بیشتری در برابر دید بینندگان قرار گرفت. با کاربرد پشت بندها در بیرون از کالبد، بالکانه های خطابه از بالای رواق ها حذف شدند. بالکانه ها از معماری رومانسک و گوتیک آغازین می توانستند همچون پشت بند برای تاق تالار نقش ایفا کنند. فضاهای درونی برخی از کلیساهای دوره گوتیک پیشرفته، با همه افزایش چمشگیر اندازه پنجره های زیرتاقی نسبتا تاریک بودند چرا که بیشتر شیشه های پنجره ها رنگی بودند و جلوی نور را می گرفتند. گرچه شیشه های رنگی باعث تاریک شدن فضای درون می شدند، ولی نور رنگین زیبایی به درون می تاباندند که برای شیفتگان معماری گوتیک بسیار گیرا بود. ویژگی های مهم معماری گوتیک در نمونه های بعدی تکامل یافت. این ویژگی ها چنین بودند:

_ شیوه پیمون بندی در تالار؛ _ تاق نوک تیز چهارقابی؛ _ شبکه پشت بندی های واژگون در بیرون از کلیسا.

این ویژگی ها گونه ای معماری استخوان دار را به نمایش می گذاشتند؛ در این کلیساها آنچه از دیوارها بر جا می ماند، همچون پوستی میان جرزها کشیده شده بود انگار که نقشی جز تأمین یک پرده عایق هوا برای فضای درونی نداشتند. خطوط تند و برجسته رگه های تاق از بلندایی بسیار زیاد به یکدیگر نزدیک می شدند و به ستونک های دیواره تالار می رسیدند و از دیوارهای پوسته مانند، به سوی جرزهای مرکب کشیده می شدند. تقریبا تک تک بخش های ساختمان، عنصری همانند خود در پایین داشتند. آن چه پدیدار می شد کالبدی کم وزن و شناور در فضا بود که چشم، ارتباطی میان آن و مادیت خشن سنگ نمی دید. تاق های جایگاه خوانندگان اگر مستقیما از زیر سقف مشاهده می شدند، مانند آسمانه ای به نظر می رسیدند که همچون سقف چادر از تیرک های دسته دسته شده آویخته شده باشند. نوری که سیل وار از

ص: 372

پنجره های زیر تاق به درون می تابید، باعث بلند نمایاندن تاق می شد و در همان حال، خطوط کرانی ساختمان را محو می کرد. نتیجه چیزی خیالی بود و ساختمان بزرگ دیگری را به چشم پدیدار می ساخت که سراپا با آن کلیساها تفاوت داشت. یعنی ما را به یاد ساختمان کلیسای ایاسوفی در استانبول می انداخت که در آن کلیسا نه تنها کالبد مادی ساختمان در اثر نبوغ و جسارت نوآورانه ساختمانی کاهش یافته، بلکه آنچه بر جای مانده از لحاظ بصری به وسیله نور، حالتی غیرمادی پیدا کرده است.

در شیوه گوتیک، برخلاف شیوه رومی وار که کم و بیش به گونه ای یکسان در همه جا به کار گرفته می شد، دگرگونی های ویژه ای رخ داد که همه رو به یک سو داشت. شفاف کردن دیوار کلیسا که هدف معماران سبک رومی وار (رومانسک) در بازی با نور بود، در سبک گوتیک عملی گردید. دیوارها شفافیت یافتند و قسمت باربر ساختمان در حد یک استخوان بندی که آن هم تا حد امکان در میان دیوارهای جانبی فضاها قرار گرفته، خلاصه می شد.

الگوی اصلی شیوه گوتیک که ساختن بخشی از آسمان در روی زمین بود، فضایی غیرمادی طلب می کرد. دو عامل می توانستند در حل این مشکل یاریگر باشند. عامل نخست، انتقال سازه باربر ساختمان به بیرون بود و نورپردازی مناسب را می توان عامل دوم دانست. آن ها ابعاد عناصر سازه ای در درون را تا حد امکان کم کردند و به این ترتیب توانستند در سطوح آزاد شده پنجره های بسیار بزرگ کار گذارند. نوری که از بخش بالای دیوارهای ناو میانی به داخل می تابیدند چنان شدید بود که در این بخش هیچ قسمت تاریکی باقی نمی ماند. بیننده به راستی می پنداشت که سقف میانی بالای سر او معلق است. به عکس، بخش پایین ناو میانی نیمه تاریک بود. دو ناو کناری با داشتن ابعاد لازم برای عناصر سازه ای در قسمت پایین دیوارهایشان امکان چنین نورپردازی ای را نمی دادند. انسان در این قسمت خیال می کرد که در فضای تاریک زمینی ایستاده است و وقتی که به بالا نگاه می کند آسمان روشنی را که جایگاه هر آنچه که خدایی است می بیند.

ص: 373

یک کلیسای جامع گوتیک را بایستی یک مجموعه از کارهای هنری با محتوای نمادینی دانست که امروز برای ما تصوّرش مشکل است. وظیفه کلیسای گوتیک، نشان دادن مقر حکومت خداوند بر روی زمین بود. براین اساس نمی توان مدخل کلیسا را با تمام مجسمه هایی که آن را تزیین می کردند، تنها یک حد فاصل ساده میان فضای درون و بیرون شمرد. بلکه این مدخل در واقع معبری است از زندگانی زمینی به زندگانی ابدی در دنیای دیگر، یا به تعبیر دیگر نمایشگر روز رستاخیز. پنجره گرد بالای سردر میانی، به گونه ای نور را به داخل کلیسا می تاباند که با تأکیدی بر جهت حرکت به سوی محراب باشد. از سوی دیگر این پنجره نمادی نیز از خورشید و کهکشان بود. این پنجره به شکل گل سرخ بود که نماد حضرت مریم است. از آنجا که نور می تواند از شیشه و سنگ های کمیاب عبور کند، بدون این که به آن آسیبی برساند، در سده های میانه، نماد روح القدس به شمار می رفته است.

دایره در نظر بسیاری از معماران و نظریه پردازان عصر رنسانس، شکل هندسی کمال مطلوب بود. زیرا این شکل که آغاز و پایانی ندارد و فاصله تمام محیطش از نقطه مشترک مرکزی ثابت است، به نظر می رسید بازتابی از شکل کائنات باشد. از این رو برای نقشه کلیسا بسیار مناسب دانسته می شد.

در شیوه باروک نیز نورپردازی اهمیت داشته، ساماندهی بخش های روشن و سایه به تناوب باعث پدید آمدن تصور عمیق می شده است. بیننده می پندارد که فضا تا بی نهایت ادامه دارد. سازه ساختمان با نورپردازی مناسب به صورتی غیرخوانا درمی آید و نمای ساختمان حالتی خیال انگیز به خود می گیرد. در این دوره به ویژه در ساختمان های آخر روزگار، باروک بهره گیری از نور غیرمستقیم نیز رایج بود. اغلب در این ساختمان ها بیننده تقریبا نمی توانست پنجره ها را ببیند و روشنایی فضای درونی از بازتاب نور روی دیوارها تأمین می شد.

استفاده از ترفندهای گوناگون در نورپردازی برای تقویت خیال پردازی از دوران باروک تا امروز معمول بوده است، در معماری مذهبی با بهره گیری از شکل های خاص و نورپردازی متناسب با آن، حال و هوایی عرفانی به فضای درون داده می شود. یکی از نمودهای مهم کلیسای گوتیک، نمادپردازی در آن است.

ص: 374

در روزگار نوزایی، معماری، دوباره به سوی روزگار کلاسیک باستان نظری انداخت؛ مفاهیمی مانند وضوح، هماهنگی منطق و تناسب مطرح شدند. به گفته گروتر چون در آن زمان انسان خود را در مرکز معماری قرار داده بود و معماری دیگر نمی توانست برانسان فرمانروایی کند، پس فضاهای مرکزی مناسب تر از فضاهای خطی بود.

باور نوزایی این بود که کمال قدرت خداوند در طبیعت، قابل دیدن است و نیز در انسان؛ پس نیازی نیست که دنیای دیگر و آخرت در جستجوی آن باشیم. بدین گونه دیگر طی طریق در مسیر خاص لازم نبود. ولی از آنجا که فضای مرکزی برای مراسم عبادی آن زمان چندان مناسب نبوده، در بیشتر کلیساها ترکیبی کم و بیش متناسب بین الگوی گرد و الگوی کشیده پدید آمد.

در هنر و معماری رنسانی پسین به کاربرد گسترده و افراطی یا غیرطبیعی از یک الگوی ویژه را «شیوه گزینی» نامیده اند. در سده شانزدهم به جز شیوه گزینی، معمارانی بزرگ پدید آمدند که یکی از آن ها پالادیو بود. او هم به دنبال نمودار ساختن الگوهای کلاسیک در نما و طرح کلیسا بود. ساماندهی دقیق، روشن و منطقی اجزاء ساختمانی با عناصر کلاسیک ستون و سنتوری.

در سده هفدهم و هیجدهم در اروپا پس از سبک نوزایی (رنسانس)، سبک باروک پدیدار شد؛ عصر باروک عصری پردامنه، پویا، درخشان و رنگارنگ، نمایشی، پرشور، احساسی و خلسه آور، پرشکوه و مسرف و نوجو بود. عصر باروک عصر انبساط در پی عصر اکتشافات بود. در کلیساهایی که در این سبک ساخته می شوند، عناصر و خطوط، شکل مارپیچ می گیرند و دیوارها گود و برجسته می شوند. دیگر آن نماهای تخت سنتی که حدود خارجی ساختمان را تعیین می کرد، کنار می رود و کالبد ساختمان دارای پوسته زنده ای می شود که نه برای جداسازی درون و بیرون، بلکه برای فراهم آوردن امکان اتصال سیال گونه بین آن دو کار شده است. سادگی و خوانایی روزگار نوزایی در شیوه باروک به کلی کنار گذاشته شد. فضای باروک آکنده از تضاد است و گویی تلاش می شود که ذهن را فریب دهد.

معماری باروک، آزادی فضایی است، آزادی فکری از قوانین قراردادی است و از هندسه مسطحه، از سکون، از تقارن، از تضاد میان فضای درون و بیرون آزاد است.

ص: 375

به خاطر چنین گرایشی نسبت به آزادی است که باروک خود را به بیانی از لحاظ روانی بالا می کشد. باروک با تفسیرهای نو از الگوهای کهن، خود را محدود نمی کند، بلکه مفهوم قرارداد فضایی جدیدی را پدید می آورد. درک معماری باروک، تنها به مفهوم آزاد شدن از همنوایی با ارزش های کلاسیک نیست، بلکه به معنای قبول شجاعت، ایده، تحرک است. در واقع بیش از هر چیز دیگری، به معنای درک فضا است.

متکامل نمود و ماهیت آن ها را بر پایه فرهنگ خود دگرگون ساخت. این تمدن با توجه به شرایط جغرافیایی و گسترش مرزهای شمالی و شرقی و غربی با تمدن های کهن آن زمانی یعنی ایران و سومر و آشور و کلدانی و بیزانس و مصر ارتباط برقرار نمود و از تجربیات فنی آن ها بهره گیری کرد.

ج _ سامانه کارکردی: ما بر این باوریم که مهمترین و ارجمندترین نوآوری ها در معماری روزگار اسلامی در این بخش رخ داده است. تمدن اسلامی بر پایه نظام دینی و اجتماعی خاص خود، کارکردهای تازه ای را در جامعه اسلامی پدیدار ساخت که تا پیش از آن نمونه ای نداشت.

مهترین این کارکردها در زمینه عبادت و نیایش بود. نحوه خاص نیایش در اسلام با همه قواعد و مناسک آن در هیچ دینی مطرح نبود، به فضای ویژه و درخور نیاز داشت.

نخستین نمونه این فضا در همان آغاز برای جامعه اسلامی آماده بود، خانه کعبه و پیرامون آن که در آن مناسک حج به جای آورده می شد و اما مراسم نماز جماعت که برای نخستین بار مسجدی ساده و بی پیرایه توسط پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و یارانش در مدینه ساخته شد، فضایی دیواربست (محصور) که بخشی از آن سر باز و بدون آسمانه و بخشی دیگری برای جلوگیری از تابش آفتاب، سرپوشیده بود. یعنی زمینی با میانسرایی درون آن و یک شبستان ستون دار در سوی قبله. این طرح ساده، الگوی همه مسجدهای سده های نخست و پس از آن، در همه کشورهای مسلمان نشین شد.

یکی از ویژگی های بنیادی و شگفت معماری روزگار اسلامی در این نکته است که با به کارگیری چند فضای مشخص و تعریف شده، مانند گنبدخانه، ایوان، میانسرا، رواق، دالان، هشتی و... نمونه های گوناگونی را از انواع ساماندهی فضایی برای انواع کارکردها پدید آورده است که هرکدام از دیگری متمایز است و در عین حال به شایستگی پاسخگوی عملکرد مورد نیاز می باشد. از این مهمتر و شگفت آورتر ظهور انواع ساماندهی فضایی برای یک کارکرد خاص است؛ تنها برای مدرسه های سنتی در معماری ایرانی که همگی دارای یک کارکرد خاص هستند، سه گونه متمایز از ساماندهی فضایی را می توان از هم بازشناخت. برای کسانی که معماری روزگار اسلامی را آکنده از تکرار بی پایان عناصر و اشکال و نگاره ها می شمرند، باید افسوس

ص: 377

خورد و در پاسخ گفت: این معماری آکنده از خلاقیت و نوآوری در زمینه ساماندهی فضا، آن هم با همین چند عنصر و نگاره و شکل است که همانندش در هیچ شیوه معماری در جهان پدیدار نشده است. به طور کلی فضا در معماری اسلامی هرگز مستقل از شکل فرض نمی شود. این فضا، فضای انتزاعی اقلیدسی نیست که صورت خارجی پذیرفته و چهارچوبی برای استقرار شکل ها فراهم آورده باشد. فضا به واسطه شکل های درون خود جنبه کیفی پیدا می کند. یک مکان مقدس، قطبی است که فضای اطراف را گرد خود متمرکز می سازد.

معماری اسلامی، به ویژه در ایران، اهمیت خاصی برای نور قائل است. درون مسجد گویی نور در صور مادی تبلور یافته و این صورت ها انسان مؤمن را به آیه نور در قرآن متذکر می شوند که «اللّه نورالسموات والارض».(1) در ایران به دلیل تابش شدید آفتاب در اکثر نقاط آن و آسمان بلورین این فلات مرتفع، نیاز به نور در فضاهای زیستی بخش تفکیک ناپذیری از زندگی مردم در طول تاریخ بوده است، بی جهت نیست که ادیان پیش از اسلام در ایران، به خصوص آیین زرتشت، تمثیل نور را برای تبیین تعالیم خود به کار می گرفتند و در دوره اسلامی هم، حکمت اشراق سهروردی در این کشور گسترش بیشتری یافت.

نور برجسته ترین ویژگی معماری ایرانی است، نه فقط به عنوان عنصری مادی، بلکه به مثابه تمثیلی از «وجود» و «خرد» الهی. نور جوهری معنوی است که در غلظت و تیرگی ماده شایستگی می بخشد تا نفس بشری در آن آشیان کند، نفسی که خود ریشه در عالم نور دارد که همان نشئه روح است.

معماری قدسی اسلام پیش از چیز در وجود مسجد متجلّی است که خود تجسم «بازآفرینی» و «تکرار» هماهنگی، نظم و آرامش طبیعت است که پروردگار آن را به مثابه خانه همیشگی مسلمانان برای عبادت تعیین کرده است. مسلمانان با نمازگزاردن در مسجد، به تعبیری به آغوش طبیعت بازمی گردند. این ارتباط فقط بیرونی نیست، بلکه از طریق پیوندی درونی، مسجد را به اصول و ریتم های طبیعت مربوط کرده و فضای مسجد را با آن فضای مقدس خلاقیت ازلی متحد می سازد، تا آنجا که طبیعت بکر توانسته در برابر حملات انسان پرومته وار

ص: 378

دوام آورد، در حضور الهی که آرام می بخشد ودر عین حال موجب وحدت روح می شود، گسترش یافته و همچنان گسترش می یابد. معماری قدسی اسلام، به واسطه فرمان الهی که طبیعت را عبادتگاه مسلمانان قرار داده است به گسترش طبیعت مخلوق پروردگار در چهارچوب محیط مصنوع دست انسان تبدیل می شود.

ت) بخش بندی فضاها به قسمت های کوچکتر با بهره گیری از جرزها و ستون ها و مردم وار کردن کالبدها.

ث) بهره گیری از عناصر زیباشناختی مانند تعادل، توازن و تقارن در کالبدها و نماها، به ویژه در جهت قبله، برای پدید آوردن فضایی آرامش بخش و به دور از آشفتگی زندگی روزانه.

_ در بیشتر موارد از حیاط به جای نمازخانه روباز بهره گیری می شود. از این رو دارای سکو می باشد که با کفش از روی آن راه نمی روند.

_ از حوض وسط حیاط به جای وضوخانه روباز استفاده می شود.

_ از ایوان ها نیز در بیشتر موارد به جای شبستان بهره گیری می شود و از این رو آن ها دارای محراب هستند.

_ شبستان های فرعی در بخش های دیگر مسجد نیز ساختار همان شبستان اصلی را دارند، ولی همواره از آن کوچکتر هستند.

پ) چگونگی ساماندهی فضایی:_ جهت قبله به همه فضاهای اصلی و فرعی مسجد شکل می دهد و در بیشتر موارد، چگونگی ساماندهی فضایی و قرارگیری فضاها در کنار یکدیگر را تعیین می کند.

_ روش های گوناگون و بسیار هوشمندانه ای برای حل مسئله انحراف جهت قبله با راستای زمین یا گذرگاه مردم، در مساجد کهن تاریخی می توان یافت که همه آن ها امروزه نیز کارآمد هستند. (مسجد حکیم اصفهان) _ به طور کلی همه فضاها در راستای قبله قرار می گیرند، به جز ورودی اصلی شامل هشتی و سر در که ممکن است از راستای گذر عمومی پیروی کند.

_ در جایابی فضاها، همواره نخست شبستان اصلی مسجد و سپس میانسرا، در راستای قبله شکل می گیرد. در هیچ نمونه ای حیاط مسجد در پس دیوار قبلی جای ندارد و نمونه های انگلشت شمار، جزء استثنائات هستند.

ص: 380

_ در مساجد ستوندار، پهنای دهانه جلوی محراب یا مقصوره همواره بزرگتر از دیگر دهانه ها است و کلاً تلاش شده فضای جلوی محراب باز باشد تا محراب از بخش های دیگر شبستان قابل دیدن باشد.

_ در مسجد گنبدخانه دار، گنبد اصلی روی مقصوره است و محراب کاملاً در برابر دید قرار می گیرد و بر آن تأکید می شود. در جلوی گنبدخانه، ایوان اصلی جای دارد که به میانسرا باز می شود. در دو سوی گنبدخانه شبستان های ستوندار جای دارند.

_ برخی فضاهای فرعی و خدماتی گاه ممکن است در دیوارهای شرقی و غربی شبستان جای داشته باشند ولی دیوار قبلی به هیچ فضایی راه ندارد و هیچ دری در آن دیده نمی شود.

در برخی نمونه ها که این دیوار بسیار دراز شده (مانند مسجد جامع اصفهان) گاه چند درگاه در آن دیده می شود.

_ هیچ گاه بخش های وضوخانه و آبریزگاه در پس دیوار قبله قرار نمی گیرند.

_ نکته بسیار مهم این که هیچ کدام از فضاهای اصلی مانند شبستان و میانسرا (حیاط) و حتی وضوخانه بدون میاندر یا فضای واسطه نیستند. گاه ایوان هایی که به شبستان دسترسی دارند همچون میاندر عمل می کنند و حیاط نیز بدون هشتی به بیرون راه نمی یابد.

یک تقابل مهم میان معماری مسجد و معماری کلیسا، تقسیم بندی های مکانی است. در دنیای اسلام هر مکانی تصویر سبک شناختی خاص خود را دارد و این امر در نتیجه شرایط جغرافیایی و نیز مواد و مصالح در دسترس بوده است.

نکته دیگر که معماری اسلامی را از جهت تاریخی در تقابل با کلیسا قرار می دهد، آن است که فرقه های مختلف و مذاهب گوناگون اسلام هرگز تأثیری بر سبک و سیاق معماری نداشته است؛ در دنیای مسیحیت اصلاح مذهب و نهضت ضد اصلاح مذهب، تأثیر بارزی بر معماری کلیسا داشته، در حالی که مذاهب سنی و شیعه در عالم اسلام مساجد مختلف از جهت معماری را به وجود نیاورده است. تنها تفاوت عمده مساجد سنی و شیعه در تزیین مسجد است.

به نوعی که هر یک آیات قرآنی مورد علاقه خود را به خط خوش بر دیواره مسجد می نویسند و این برای کسی که عربی نمی داند تفاوت عمده محسوب نمی شود. همچنین وجود یک یا دو مناره در مسجد که تفاوت عمده ای نیست.

در تحلیل نمادگرایی شکل صلیبی معبد می توان گفت که معبد مسلمانان وحدت خدایی است که بشر خلیفه او بر روی زمین است در حالی که در جهان بینی مسیحیت وحدت براساس تثلیث استوار است و عیسی علیه السلام پسر خداست و معبد نیز تجلّی پیکر مسیح به عنوان پسر خداست. بنای معبد، تبلور حقیقی ادوار آسمانی و نیز تمثیلی از تصویر مسیح مصلوب است. مسیح به صلیب کشیده شده است تا تاوان گناهان بشریت را بدهد و با به صلب کشیدن او گناهان بشریت آمرزیده شده است و تنها راه رسیدن به رستگاری، وفاداری به مسیح به عنوان پسر خداست. پس در واقع او میانجی و شفاعت کننده بندگان نزد خداست. براین اساس می توان گفت که محورهای اصلی صلیب که در دایره محاط شده، پیونددهنده مربع میانی به مثابه انسان و دایره به مثابه خدا می باشد و در واقع مربع زمین را به دایره آسمان ارتباط داده و محورها به عنوان میانجی و رابط بین عالم ماده (مربع) و عالم معنی (دایره) عمل می کنند و قرار گرفتن پیکر مسیح درست بر روی همین محورها (مطابق شکل زیر) میانجی گری و رابط بودن او را بین انسان و خدا تبیین می کند.

ص: 382

در معماری اسلامی نقوش و اشکال فراتر از دنیای مادی اند و هر یک نمود ارزش ها و اعتقادات هنرمندی است که آن را برای تجلی احساساتش برای خلق عبادتگاهی به کار می گیرد. کل بنا، بیانگر تعادلی است که احدیت خداوند را در نظام کیهان انعکاس می دهد.

در عین حال احدیت در هر مرتبه که مورد نظر قرار گیرد، همواره احدیت است. از این رو شکل منظم بنا را می توان تعبیری از الوهیت نیز دانست که در این صورت بخش کثیرالاضلاع ساختمان برابر با برهای تراش خورده یعنی وجود صفات الهی است و گنبد آن یادآور احدیت افتراق ناپذیر است.

معماران مسلمان تلاش کرده اند فضایی به وجود آورند که کاملاً در خود غنوده و آرامش یافته باشد. درون هیچ یک از مراکز عبادی اسلامی احساس نمی شود که حدود فضایی آن ها آزاردهنده است. معماری مسجد هرگونه کششی و کشاکشی را بین زمین و آسمان منتفی کرده است. نکته دیگر نحوه توجه به مصالح مادی است که ظاهرا هر دو معماری تلاش در سبک کردن کالبد ساختمان و کاستن از مادیت آن و گشادگی دارند؛ اما معماری مسیحی این کار را با ارتفاع گرفتن انجام می دهد، (خصوصا معماری گوتیک) و معماری اسلامی با بهره گیری از نور به این توفیق دست یافته است.

اصل اساسی هنر اسلامی، همان مفهوم عمیق توحید است که روح قرآن کریم را شکل داده است، به طوری که همه هنرها را در اسلام می توان جلوه کتاب آسمانی و قرآن کریم دانست.

تأثیر ناشی از قرآن را می توان ارتعاشی روحانی خواند، چون این تأثیر ماهیتی معنوی و شنیداری دارد. در این صورت باید گفت که همه هنرهای اسلامی به ناگزیر باید محمل نقشی از این ارتعاش باشند. این چنین، هنر بصری اسلامی بازتاب بصری کلام وحی است و جز این نمی تواند باشد.

ص: 383

ص: 384

چهره ای کاملاً مشخص می بخشید. این نقش کانونی (مسجد جامع و بازار با محله هایش) همواره منشأ تحرک های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در اسلام و نیز روابط نزدیک دانشمندان با طبقات متوسط شهری بوده است.

مورفولوژی شهرهای اسلامی همواره از اصول و قوانین اسلامی تأثیر پذیرفته است و شکل یابی شهری ها بعد از سال 62 میلادی، که آیین حضرت محمد صلی الله علیه و آله در مدینه مطرح شد، شروع می شود. گسترش قوانین اسلامی، بعد از مدتی برخوردهای کند. بدین سان قوانین اسلامی، هم در چارچوب طرح های شهری، مسکونی و ساختمانی است و هم با جانشین ساختن برادری اسلامی، در مورفولوژی شهری توازن ایجاد می کند.

ایدئولوژی اسلامی، هرگز سیستم کاست، طبقه گرایی، نژادگرایی و قوم گرایی را نپذیرفته است. در جامعه ی اسلامی، بروز مکتب های فکری در مدارس نظامیه یا مساجد (که بیشتر در مجاورت بازار فعالیت فلسفی علمی داشتند) به نحوی فرهنگ شهری را تحت تأثیر قرار داده است. این مکتب های مذهبی _ فلسفی با نفوذ در فرهنگ شهری، احساسات و تعصبات وابستگی به قوم و قبیله و خاندان را بسیار تعدیل کرده است. در مساجد که محل عبادت مسلمان محسوب می شود همه ی مردم برابرند و هیچ نوع امتیازی از لحاظ طبقه، رنگ پوست و قوم بین مردم دیده نمی شود.

بعد از مسلمان شدن ساکنان نواحی مختلف جغرافیایی بر اثر ایدئولوژی اسلامی، یک جای گزینی کاملاً مشخص، بین زندگی عمومی و خصوصی مردم به وجود آمد، یعنی زندگی خصوصی خانواده ها به حریم استوار خانه یا مکان های محصور کشیده شد و از خیابان و کوچه (محل زندگی عمومی) قطع ارتباط پیدا کرد. از طرفی مناطق مسکونی شهرها به سوی مساجد و مدارس متمایل گشت. مکتب های فکری و فلسفی هر یک هوا دارانی پیدا کردند و غالبا در محله ی ویژه ای ساکن شدند. گاهی هم قبیله ها و گروه های قومی ساکن در شهرها هر یک از یک مکتب فکری اسلامی تبعیت می کردند. این گروه های قومی، از دانشمندان مکتب های اسلامی، فلسفه و قوامین اسلامی را فرا می گرفتند. این دانشمندان از امام جماعت، معلم، قاضی، مشاور و کارگزاران مساجد تشکیل می شدند. تنظیم آیین نامه ها و اصول رایج در

ص: 387

بازارها از تصمیمات آنها منشأ می گرفت.(1) به طور کلی در اوایل گسترش اسلام، از همه ی عواملی که ساخت داخلی و مورفولوژیک شهرهای اسلامی را تشکیل می داد، سه عامل مهم، یعنی محل حاکمان، مساجد جامع یا مناره ها و مأذنه ها و راسته بازار بسیار چشمگیر بود.

(در قسمت های آتی توضیح داده شده است).

می دانیم که بِلال در زمان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بر بلندترین بام های منازل اذان می گفت. این فکر که مؤذن در محل مرتفعی اذان بگوید مسلمانان را بر آن داشت تا برای او، جایگاه مخصوصی بسازند تا متصل یا نزدیک آن باشد.

دوران ظهور مأذنه در شهرسازی اسلامی به عصر اموی بر می گردد که در آغاز، شکل ساده ای داشت و بعد از مدتی اطراف آن، برج و دیوار و نرده ای کشیدند و بر روی آن سایه بانی قرار دادند. کم کم این فکر پیدا شد که هنگام مغرب، چراغی در مأذنه ها روشن کنند تا هم علامت فرا رسیدن وقت نماز باشد و هم مردم بدانند مسجد در چه نقطه ای از شهر قرار گرفته است.(2) در باره علت انتخاب شکل مناره، آرا و عقاید گوناگونی بیان شده است:

الف) مأذنه هایی که در شهرهای ایران و هند دیده می شود به شکل برج هایی است که برای دیده بانی یا نگهبانی شهرها می ساختند.

ب) عده ای معتقدند بناهای مذهبی عربی از بناهای مذهبی ایرانیان تأثیر پذیرفته است از طرفی گلدسته های قرینه، تزیینات و کاشی کاری نیز از مختصات مناره های شهرسازی ایرانی است.

ج) مأذنه های اسلامی به سایه بان ها و بادگیرهایی که روی بام های منازل ساخته شده است، مشابهت دارد.(3)

ص: 388

استقرار مسجد در بافت جوامع، به تغییر شکل کالبدی آنها منجر شد به تدریج سازمان های دینی نوین در شالوده ی زندگی جوامع نفوذ کرد. مسلمانان وظایف مذهبی خود را به جا می آوردند و روابط اجتماعی خویش را بر اساس قوانین اسلامی تنظیم و اجرا می کردند.

بنابراین مسجد جای خود را در اجزای نظام اجتماعی باز کرد. همبستگی مذهبی، شکلی تازه به روابط موجود میان افراد ساکن در محلات داد. این همبستگی بین شهر و روستا نیز روابطی نو بر قرار کرد. مفهوم منطقه ی شهری در این دوره متجلی شد، که عبارت بود از روابط متقابل بین شهر و روستا براساس مبادله ی مازاد تولید، کالاهای صنعتی، مروجان مذهبی و غیره بین یکدیگر و نفوذ شهر در روستاها و شهرهای کوچکتر اطراف در قرون اوّلیه اسلامی مسجد جامع به عنوان یکی از نشانه های تمایز شهر از روستا محسوب می شد.(1) در این دوره مجتمع های جمعیتی و مسکونی که دارای مسجد جامع و منبر بودند به عنوان شهر شناخته می شدند، که بعدها مساجد عمومیّت پیدا کرد و در روستاها نیز احداث شد.

مسجد در قالب سمبل دین اسلام که در همه ی جنبه های زندگی مسلمین نفوذ کرده بود، شناخته می شد. همچنین به لحاظ نقشی که مسجد در جامعه ی اسلامی در تجمع افراد و تصمیم گیری های سیاسی و مذهبی ایفا می کند، اهمّیّت فراوانی یافت. در دوره ی پس از ورود اسلام، مسجد جامع مرکز استقرار دینی شهری بود که به سبب مراجعه ی مستمر همه ی طبقات مردم شهر و به لحاظ خلوصی که می توانست بالقوه داشته باشد، نقطه ی پخش هرگونه آگاهی از شرایط عمومی شهروندان و نحوه ی زندگی و نظام اداری آنان محسوب می شد. در همین مکان نیز آگهی های پخش شده به بحث گذاشته می شدند و انعکاس آنها نیز در افکار عمومی، نقطه بازگشت خود را می یافت.

مسجد جامع بیشتر مرکز مذهبی محسوب می شد تا یک مرجع اجتماعی. اما شکل گیری افکار عمومی و جهت گیری اهداف مربوط به آینده در این مکان صورت گرفت به این لحاظ است که مسجد جامع در ایران و به ویژه در آن شهرها که بیشتر در معرض هجوم خارجیان و یا تصرف نیروی حکومت های منطقه ای بوده اند، بیشتر از هر چیز بنیادی اجتماعی است.(2)

ص: 389

در مسجد علاوه بر امور مذهبی، کارهای فرهنگی و تربیتی جامعه نیز انجام می شد، به عبارت دیگر قبل از پیدایی و تأسیس مدارسی که به صورت مستقل به تدریس علوم در سطوح متوسطه و عالی بپردازد، این نقش در جامعه ی اسلامی به عهده مسجد گذاشته شده بود. پس از محول شدن این نقش به مدارس جدید، مساجد به عنوان مراکز تبلیغی، فرهنگی، مذهبی و آموزش علوم و معارف اسلامی ادامه ی حیات دادند.

در شناخت سیمای داخلی سیمای خارجی شهرهای اسلامی می توان به نشانه هایی اشاره کرد که هم برای کاربری های شهری مورد استفاده قرار می گرفته اند و هم هدایت کننده ی مسافرانی بوده اند که نیاز به راهنمایی برای هدایت شدن به طرف مقصد داشته اند.

مناره های مساجد در شهرهای اسلامی این نقش را به شایستگی ایفا می کردند.

در شناخت سیمای داخلی شهرهای ایرانی _ اسلامی در درجه ی اول می توان سر در مساجد، خانه ها، آب انبارها و بازارها را مشاهده کرد.

کاشی کاری ها، قوس های تزئینی و هنرمندی هایی که در ساختن گنبد مساجد و یا در ساختمانهای خصوصی و عمومی به کار رفته، ویژگی های زیبایی شناسنانه ی سیمای شهرها را به نمایش می گذارد.

نشانه ها از عوامل مهم در سیمای درونی شهرهای ایرانی _ اسلامی است. این عامل در شکل مناره ها، سردر و گنبد مساجد، سقف آب انبارها و یا قلعه ها که در بلندی ساخته می شدند در خور رؤیت است.

سه عامل عمده در ساخت شهرهای اسلامی خود نمایی می کند:

1 _ ارگ و بارو:ارگ مجموعه ای از ساختمان ها بوده که تشکیلات و سازمان حکومتی شهر را در خود جای می داد و همچنین مقر سلطان یا حاکم بوده است. در مرکز شهر داخلی محصور در دیوار، بازارها و مسجد جمعه قرار داشته که ارگ بر این دو مسلط بوده است.

در شهر، علاوه بر ارگ باروها و دیوارهای محافظت کننده نیز احداث می شد.

2 _ مسجد جامع و فضاهای مذهبی و آموزشی: یکی از عوامل سه گانه در شهرهای اسلامی مسجد جامع است. مسجد جامع، گاه به عنوان مقر حکومت، پیوند دهنده ی مذهب با حکومت

ص: 390

بوده است، مانند مساجدی که دارالاماره بوده اند، یا ارگ تبریز که به صورت مسجد ساخته شد، ولی مدتی بعد در قالب مرکز حکومت ایفای نقش می کرد. مسجد جامع بعنوان الهی و مذهبی مدافع مردم و توده ی ملت در مقابل حاکمین ستمگر بوده و نقش هماهنگ کننده ی مبارزاتی بر ضد آنان را بر عهده داشته است.

تحولات مهم مسجد در شهر اسلامی را می توان در مراحل زیر مشاهده کرد:

در مرحله ی اول که مربوط به ابتدای ظهور اسلام می شود، مسجد صورتی ساده داشت. الگوی آن مسجدالنبی در مدینه است. این مسجد مکانی است که در حیاط آن دستورات به اطلاع امت رسانیده می شود. مسجد مکانی است که محل استقرار دولت اسلامی نیز هست. در شهرهای تسخیر شده این مسجد یا در مکان معابد قدیمی مستقر می گردد و یا بنائی ساده است که در کنار میدان اصلی شهر بر پا می گردد. در کنار «آگورا» یونانی، در کنار «فورم» رومی، در جوار «میدان» شار پارسی، همه جا در پر آمد و شدترین نقطه شهر برپا می گردد. در این مرحله مسجد فقط دگرگونی عمده ای است که در سازمان فضائی _ کالبدی شهر اسلامی شده رخ می دهد. چهره ی شهر عمدتا همانی است که از قبل بوده داشته است.(1) در مرحله ی دوم، یعنی در عهد بنی امیه، مسجد و قدرت امپراتوری هم بستگی نزدیکی پیدا کردند. بین مسجد و دارالاماره فاصله ی اندکی دیده می شود از بسیاری موارد از طریق ارتباطی سر پوشیده دو بنا به یکدیگر مرتبط می شدند.

استقرار مسجد جامع معمولاً در ارتباط مستقیم با شارع عام و بازار نیز بررسی می شود.

نخستین حرکت های عمده برای دگرگونی بافت کالبدی و سازمان فضائی شهر، بر حسب موقعیت سیاسی _ اقتصادی و اجتماعی _ فرهنگی آن آغاز می شود.

در مرحله ی سوم یعنی در زمان خلافت عباسیان و در حین شکل گیری امپراتوری اسلامی به تدریج مسجد و قدرت سیاسی حکومت از یکدیگر جدا شدند.مسجد جامع

ص: 391

به عنوان مکان اصلی اجتماعات مردمی به کلی خود را از حکومت جدا می کند.(1) و از صورت ساده و بی پیرایه ی دوره ی اول و تا حدودی دوره ی دوم خارج می شود، در این زمان هنوز شهر جایی است که مسجد جامع در آن احداث شده باشد و در هر مکانی تا زمانی که مسجد جامع نباشد، علی رغم انبوهی جمعیّت و تمرکز فضائی مکان، شهر نامیده نمی شود.

در مرحله ی چهارم که از قرن ششم آغاز شد، در شکل و توزیع مساجد دگرگونی های بنیادی داده شد. مسجد جامع و دیگر مساجد، پیش از آن که محلی برای عبادت باشند، مکانی جهت خودنمائی حکومت ها می گردند. ظاهر پر شکوه و معماری های به یادماندنی در ساخت مساجد نقش اساسی می یابند. به تبع این دگرگونی ها شهر نیز دچار تغییرات عمده می گردد. محلات بر مبنای جدائی قومی، نژادی، فرهنگی، مذهبی و غیره بر پا می گردند، هر محله مسجد خاص خویش را دارد.

تشکیل دولت اسلامی در این دوره و جدائی وظایف و آرمان های مذهبی از اهداف سیاسی، شکل گیری محلات در خود، بیگانه از یکدیگر و همراه با روستاهای هم کیش، هم فرقه، هم نژاد و جز آن سبب می گردد تا ملاک تعیین شهر براساس داشتن مسجد جامع از بین برود. به بیان دیگر در این دوره هر شهر می باید مسجد جامع داشته باشد، ولی هر جا که مسجد جامع داشت مقام و موقع شهری پیدا نمی کرد.(2) در دوره ی دوم و سوم مساجد مهم ترین وجه تمایز شهر از روستا هستند و مسجد جامع مشخص کننده ی موقعیت شهری در اجتماعات اسلامی به شمار می آید.

مسجد در شهر به عنوان مهمترین بنای عمومی تلقی شود و در تفکرات مربوط به شهرسازی اسلامی نقش عامل زیر بنایی را ایفا می کند. گاه نیز مساجد در شهرها طراحی های دیگر را مشروط به موقعیت خود می کرده اند.

اخذ این موقعیت مربوط به زمانی است که مساجد همراه با قسمت های دیگر یک شهر

ص: 392

یا یک قسمت آن طراحی و ساخته می شدند. چرا که مساجد ایران را می توان از نظر طریقه ی جایگزینی آنها در بافت شهری به دو رده ی بزرگ تقسیم کرد:

نخست مساجدی که شکل گیری آنها در بستر کالبدی شهرها به تدریج در طی زمان صورت گرفته و تحت تأثیر عوامل مذهبی و اجتماعی، اقتصادی و شهرسازی تغییر شکل یافته است.

دوم مساجدی که با طرح قبلی و گسسته از بافت کالبدی مجاور، یک بار برای همیشه فضای آن تعیین و تثبیت گردیده است.

قبول مساجد بعنوان فضایی مهم در شهر به هنگامی است که پذیرش دین اسلام توسط مردم به صورت قلبی و ارادی صورت می گرفت و به عنوان محل انجام امور مذهبی و در کنار آن فعالیت های اجتماعی و سیاسی انتخاب شد. به دیگر سخن در میان اندام های درون شهری هر شهر و روستا، نیایشگاه همواره جای ویژه خود را داشته و دارد و از اندام های دیگر نمایان تر و چشم گیرتر است.

مسجد جامع به عنوان مهم ترین نقطه ی عطف، بیشترین جاذبه را دارا بوده است؛ چرا که در ارتباط فضایی متقابل با بازار قرار داشته است. گاه نیز مسجد جامع یا مساجد دیگر در طول اندام بازار جای می گرفتند؛ یعنی آمیخته با کالبد واحدهای معماری _ شهرسازی آن این اتصال به بدنه ی بازار به سبب دارا بودن قدرت مذهبی مسجد جامع بوده است؛ مانند تهران، اصفهان، تبریز، سمنان، قم و غیره بافت های مسکونی پشت یا اطراف بازار نیز از راه ورودی های متعدد مسجد جامع و یا در مسیر ارتباطی با درب مسجد به بازار راه پیدا می کرده است؛ نظیر موقعیت مسجد حکیم اصفهان، گاهی نیز مسجد در محل تقاطع چند راسته بازار یا امتداد مسیر بازار قرار داشته است.

بنابراین در شهرهای ایرانی مسجد جامع از یک سو در رابطه ی مستقیم با بافت مسکونی قرار داشته، از سوی دیگر در ارتباط با بافت تجاری _ بازرگانی و خدماتی بوده است. گاه نیز در ارتباط و یا در تقابل با مرکز حکومتی ایفای نقش می کرده است.

ص: 393

در شهرها مساجد را می توان به چند دسته تقسیم کرد:

مسجد جامع، مسجد متوسط، مساجد کوچکی که برای عبادت احداث شده بودند. مساجد مذهبی _ آموزشی. پس مساجد علاوه بر نقش مذهبی، اجتماعی و سیاسی، تا قبل از احداث مدارس مستقل به ایفای نقش آموزشی نیز می پرداخته اند. در مساجدی که مرکز آموزشی نیز بوده اند، از تعلیمات ابتدایی تا پیچیده ترین مسائل فلسفی تدریس می گردیده است.

3 _ بازارها: بازارها در توسعه و گسترش شهر ایرانی _ اسلامی نقشی مهم برعهده داشته اند، به نحوی که در شهرهای تازه ای که ساخته می شد، بازار ابتدا در ارتباط فضایی با مسجد جامع و مقر حکومتی بنا می شد. می توان چنین گفت که دو عامل بازار و مسجد همواره در فرهنگ شهرهای اسلامی، نقشی مهم داشتند، به طوری که هنگام احداث یک شهر اسلامی، محل حکومت، مسجد جامع و یک میدان مرکزی با هم و وابسته به هم ساخته می شد و بازار و میدان از عوامل مهم تشکیل دهنده ای مورفولوژی شهری به شمار می آمد.

به طور کلی کیفیت عمومی شهرسازی، شیوه ی ترکیب و طراحی سازمان فضایی کارکردهای زندگی انسان در شهرها، از همان آغاز با توجه به جهان بینی حکومت اسلامی و آگاهانه بر محور بنیاد سه کار کرد اصلی یعنی مسجد (یا جامع یا حوزه ی علمیه)، ساختمان های دستگاه اجرایی حکومت و بازار به ترتیب برای اجرای ضرورت های دینی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی در شهرها و حوزه های تابعه روستایی آنها، می چرخید.

ساختمان مسجد برای بر پاداشتن جمعی، مهم ترین وظیفه ی دینی، یعنی ادای نماز جماعت و حتی وظایف عبادت و اعمال مباح و محل اجتماع و موعظه و ارشاد و ابلاغ دستورات الهی بود.(1) به این ترتیب مسجد در قالب نخستین پدیده ی جغرافیایی برخاسته از اندیشه اسلامی به عنوان یک کانون عبادی _ سیاسی در سطح جهان گسترش یافت و با نقش های عمده ای که ایفا کرد، خمیر مایه ی تغییرات نهادی در ساختار اجتماع و اصول اداری _ سیاسی در سرزمین های

ص: 394

اسلامی گردید. هماهنگ با رشد و توسعه ی سر زمین های اسلامی، مساجد به صورت های گوناگون در نقاط مختلف ظاهر گشت و به صورت شبکه ی سازمان یافته ای در سطح شهر شکل گرفت. مسجد فقط فضائی ویژه برای عبادت نبوده است، بل علاوه بر جلسه های وعظ و ارشاد مسلمین، مجالس درس و بحث نیز در آن تشکیل می شده است. حتی پس از اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری که فضای مدرسه به صورت جدا و متمایز از مسجد پدید آمد.

علاوه بر این اغلب مسجدها سنگر مبارزه اجتماعی مردم بر ضد حکام ظالم و کانون تجمع مردم در هنگام خوف و اضطرار بوده است.

مسجد جامع در شهرهای اسلامی همواره قلب و مرکز شهر جای داشته و دارد، یا چند سوی آن بازار امتداد می یافت و در پیرامون آن مؤسسات اجتماعی همچون دارالحکومه، کاروانسرا، میهمانخانه هایی برای مسافرین، محل هایی برای فقر او بینوایان، دارالشفاء، خانقاه، آب انبار، حمام و مدارس قرار داشتند و سپس فضای حسینیه و تکایا که مربوط به دوره ی صفویه می شود به آن اضافه شدند.

افزایش جمعیت شهرها و تغییرات ویژگی های اجتماعی آن در طول تاریخ به تدریج باعث افزایش تعداد مساجد در تمام شهرها شد به طوری که امروز اکثر شهرها مساجد متعددی دارند. در حال حاضر بیش از پانزده هزار مسجد در شهرهای ایران وجود دارد.(1) در پنجاه سال گذشته، با توسعه ی علم و فنآوری، دگرگونی در اقتصاد، نگرش های سیاسی و پویایی فرهنگ ها در برنامه ریزی شهری کشورهای اسلامی مؤثر بوده است و در بیشتر موارد، برنامه ریزی و نوسازی شهرها تحت تأثیر فرهنگ غربی، ساخت و بافت تازه ای به شهرهای اسلامی بخشیده که تا نیم قرن پیش سابقه نداشته است. این عملکردها بر اثر ملاخله برنامه ریزان، معماران و شهرسازانی صورت گرفته است که در غرب آموزش دیده اند و در برنامه ریزی شهرهای اسلامی یا از الگوهای غربی تبعیّت می کنند، یا الگوها و معیارهای ویژه ی فرهنگ و جامعه ی پر درآمد دیگری را به کار می گیرند.

ص: 395

در سال های اخیر در کشورهای اسلامی، بدون در نظر گرفتن شرایط فرهنگی و حتی اقلیمی، عوامل مهم شهرهای اسلامی را تخریب می کنند، در حالی که برخی از کارشناسان اروپایی معتقدند در سال های آینده، مناسب ترین طرح برای مرکزی شهرهای اسلامی همان طرحی است ک از قرن ها پیش، بخش مرکزی شهرهای اسلامی را رونق داده و سامان بخشیده است. بدین سان، شهر اسلامی به جزیره ای می ماند که پیرامون بخش مرکزی آن را پیاده روها احاطه کرده است.

ملاحظه می شود که در گذشته، شرایط اقلیمی، اعتقادات مذهبی (نمونه بارز آن مسجد) _ اجتماعی، و سنت های محلی، شهرهای اسلامی را تحت تأثیر قرار داده بود، در صورتی که در سال های اخیر در کشورهای نفت خیز منطقه به سبب تأمین ثروت های کلان از راه فروش نفت، مورفرلوژی بسیاری از شهرهای اسلامی به کلی دگرگون شده و تحت تأثیر اقتصاد خدماتی شکل گرفته است.(1)

ص: 396

در معماری مسجد قالب های گوناگونی را می توان برای خلق فضای معنوی بکار برد که تأثیرگذاری آن بر روی افراد گوناگون متفاوت خواهد بود. هرچه درک مخاطب از مفهوم خدا ابتدایی تر باشد قالب ها صوری و مادی مؤثرند و هرچه این درک عمیق تر شود قالب های انتزاعی مؤثرتر خواهند بود که در نهایت این قالب ها به فضای خالی منتهی خواهند شد. هیچ یک از این مراتب بی ارزش نیست و آنچه که بی ارزش است ساکن شدن و راکد ماندن در یک قالب خاص است و رمز حرکت و ساکن نشدن خالی شدن است.خالی شدن فکر و ذهن، خالی شدن دل و خالی شدن فضای معماری. ابتدا، خالی شدن از هر چیز زاید و بد و بعد خالی شدن از چیزهای بیهوده و در انتها خالی شدن از چیزهای خوب برای رسیدن به چیزهای بهتر.

صورتگر نقاشم هر لحظه بتی سازم وانگه همه بتها را در پیش تو اندازم صد نقش بر انگیزم با روح در آمیزم چون نقش تو را بینم در آتشش اندازم(1) از جمله مهمترین مسائلی که هر هنرمند و هر معماری همواره با آن درگیر است رابطه بین صوت و معنی یا قلب و محتوا است. به عبارتی هر معنا و مفهومی را در قالب هایی خاص می توان بیان کرد که با توجه به هنر و تکنیک های هنرمند، بعضی از این قالب ها بهتر و گویاتر می توانند به معنای مورد نظر را برسانند.

آنچه در معماری مسجد و اصولاً معماری هر نوع فضای عبادی حائز اهمیت دیگر این است که از چه قالب ها و صورت هایی می توان برای نمایش معانی مورد نظر استفاده کرد.

مسجد محل عبادت است. لذا معمار در پی خلق فضایی است که در آن مخاطب بهتر از سایر فضاها بتواند حضور خداوند را احساس کند و به پرستش ذات حق بپردازد. حال این سؤال مهم مطرح می شود که چه روش ها و قالب های معمارانه ای بهتر می توانند انسان را به خداوند نزدیک کند.

ص: 398

البته این سؤالی نیست که فقط در باره مسجد صادق باشد؛ در طول تاریخ همواره عبادتگاه ها یکی از مهمترین آثار معماری هر تمدن به شمار می آمد و هدف معماران آن همواره خلق فضایی بوده که بتوان حضور خداوند را بیش از پیش در آن احساس کرد و به پرستش او پرداخت.

در این مقاله سعی می کنیم که با مقایسه ای تطبیقی برخی از فضاهای عبادی در فرهنگ ها و مذاهب گوناگون و مطرح کردن قانون خلأ، به این پرسش اساسی پاسخ دهیم. قبل از اینکه به سؤال پاسخ دهیم می باید به چند نکته مهم توجه کنیم.

ابتدا معنی خدا در ذهن هر فرد به گونه ای خاص تعریف شده و علی رغم اینکه همگان از کلمه ای واحد برای این معنا استفاده می کنند، شاید هیچ دو نفری را نتوان پیدا کرد که معانی یکسان از این کلمه در ذهن و دل خود جای داده باشند. این معنی می تواند بسیار سطحی و غلط تعریف شده باشد به طوری که فرد، منکر وجود خداست (که در اصل منکر تعریف غلط خود از خداست نه منکر وجود خدا) و نیز این تعریف می تواند به تدریج عمیق تر و به درک و شناختی عمیق از خداوند منجر شود.

دوم معنایی که هر فرد از مفهوم خداوند در ذهن دارد در طول زندگی فرد مدام در حال تغییر و تحول است و ممکن است در حال تعالی و یا تنزل باشد. انسان در حال رشد انسانی است که خدای هر لحظه او با لحظه بعدیش متمایز باشد و مدام معرفتش به این مفهوم عمیق تر گردد.

بی زارم از آن کهنه خدایی که تو داری هر لحظه مرا تازه خدای دگرستی سوم همین طور که درک افراد گوناگون از این مفهوم متفاوت است، درک عمومی جامعه در شرایط گوناگون زمانی و مکانی ممکن است بسیار متفاوت و بسته به رشد آن جامعه می تواند سطحی و یا عمیق باشد.

بنابراین به نظر می رسد پاسخ به این سئوال که خداوند را در چه قالب هایی می توان در معماری نشان داد، بسیار مشکل و پیچیده است و قبل از اینکه این سؤال را مطرح کنیم می باید بپرسم خدای چه کسی و یا چه جامعه ای را می خواهیم نشان دهیم.

بنابراین برای پاسخگویی به این سؤال به بررسی تطبیقی چند فضای عبادی در فرهنگ های گوناگون و مقایسه آن با مسجد می پردازیم.

ص: 399

در تصاویر 1 تا 3 ، سه نوع فضای عبادی گوناگون را با هم مقایسه کرده ایم تصویر اول فضایی از یک کلیسای سبک باروک در آلمان، تصویر دوم مربوط به گنبد خانه مسجد شیخ لطف اللّه و تصویر سوم مربوط به کلیسای آب اثر تادائو آندو می باشد. ملاحظه می شود که در این فضاها از چه قالب های گوناگون و متفاوتی برای نشان دادن مفهوم خدا استفاده شده است، که برای فهم آن باید اول ببینیم این فضا توسط چه کسی و برای چه کسانی و با چه سطح فهم از درک مفهوم خدا ساخته شده. در ابتدا به فضای کلیسا توجه کنیم همان طوری که ملاحظه می کنید این فضا مملو از آثار نقاشی و مجسمه سازی گوناگون است که به طرز بسیار متکثری در کنار یکدیگر قرار گرفته و معمولاً هر یک یادآور داستانی از انجیل هستند. برای درک معنویت موجود در این فضا می باید به نوع معرفی که مسیحیت از خداوند به دست داده و سطح درک مخاطبان آن از مفهوم خدا توجه کنیم. مسیحیت در دورانی ظهور کرد که امیراتوری روم بر بیش از نیمی از جهان حکومت می کرد و آنچه از مفهوم خدا در ذهن مردم پرورده شده بود خدایان و الهه های افسانه ای روم بود که می توان برای آنها صورتی کاملاً مادی تصور کرد که هر یک رب النوع یکی از صفات جمال یا جلال خدا بودند و در بین آنها و در دنیای آنها روابطی شبیه ما انسان ها برقرار است و شاید به سبب همین امر بود که مسیحیت به سمت تثلیث گرایش پیدا کرد.

وقتی درک عمومی جامعه از مفهوم خدا در این سطح است، بهترین روش برای برقراری ارتباط هنر نقاشی و مجسمه سازی است و بهترین وسیله برای ارائه معانی موجود در انجیل این است که مفاهیم و داستان های موجود در آن را به صورت نقاشی و مجسمه در داخل فضای عبادی به نمایش بگذارند. بدیهی است که چنین نمایشی برای عامه مردم و بخصوص برای افرادی که سواد مطالعه انجیل را ندارند بسیار محسوس و قابل فهم تر خواهد بود به همین خاطر به خلاف معماری مسجد نوشته و کتیبه ها نقش کمرنگی خواهند داشت و فرد زمانی به یاد معانی مذهبی می افتد و در فضا احساس معنویت می کند که فضا را مملو از چنین نقاشی ها و مجسمه هایی می بیند. بنابراین در معماری کلیسا مشاهده می کنیم که فرشتگان، بهشت، جهنّم، مسیح و حتی خود خداوند به صورت انسانی قوی در آثار نقاشی و مجسمه سازی مشاهده می شوند.

ص: 400

حال به تصویر شماره نگاه کنید. برای فهم بهتر این فضا می باید به معرفی خدا از دیدگاه اسلام مراجعه کنیم. دین اسلام بعد از مسیحیت و در جهت تکمیل و تعالی این دین آمد و مهم ترین اصل آن براساس توحید بنا شد و شروع آن با کلمه لااله الا اللّه بود. در این کلمه معانی عمیق فراوانی نهفته است. از جمله این است که در این کلمه ابتدا هر چیزی از مقام الوهیت خلع می گردد تا خداوند اثبات شود. به عبارتی:

«براین حقیقت که خداوند کاملاً ورای تمام آن چیزهایی قرار دارد که ذهن و حواس عادی به عنوان واقعیت، به مفهوم رایج کلمه می شناسد اشاره دارد».(1) همین اصل را می توان در کلمه «اللّه اکبر» دید چون اللّه کبیر ذکر نشده وصف تفضیلی نشان می دهد که خداوند بزرگ تر است از هر آنچه که بتوان تصور کرد.

یا در جایی از قرآن داریم:

«سُبْحنَ رَبِّ العِزَّة عَمَّا یَصِفُون».(2) «پاک و منزه است پروردگار تو که خدایی مقتدر و بی همتاست و از توصیف جاهلانه خلق مبر است».

پس با توجه به چنین تصویری که اسلام از خداوند به نمایش گذاشته این سؤال پیش می آید که چنین خدایی که از همه چیز منزّه هست، با چه قالب و روشی می توان در فضای معماری به آن اشاره کرد. مسلماً چنین خدایی را با هیچ صورت مادی نمی توان نشان داد، پس هنرمند مسلمان در پی چیزی فراتر از ماده می گردد. تا به وسیله آن فضایی معنوی خلق کند. شاید یکی از قالب هایی که به ذهن انسان می رسد نور است، چون تنها چیز غیرمادی است

ص: 401

که دیده می شود و در قرآن نیز خداوند به نور تشبیه شده است «اللّه نور السموات و الارض» ولی در استفاده از نور می باید به نکاتی خاص توجه کرد.

اصولاً زمانی که هر چیزی بسیار آشکار شود، حضورش نامرئی خواهد شد. مثلاً جاذبه زمین چیزی است که بشر همواره با آن سر و کار دارد، ولی چیزی به این روشنی و آشکاری سال ها از دید مردم و حتی دانشمندان بزرگ دنیا مخفی بود و کشف نشد. در باره نور هم زمانی که نور به وفور باشد دیگر حضورش حس نخواهد شد و زمانی می توان حضور آن را به صورت حقیقتی ماورایی حس کرد که به صورت پرتوی از نور در دل تاریکی بتابد. (مراجعه شود به تصاویر 4) و در اینجاست که حضورش به صورت ظهور و تجلی یک حقیقت بالا و بلند مرتبه احساس می شود و چشم و دل انسان را با خود به سوی سر چشمه نور می کشاند.(1) روش دیگر استفاده از آینه کاری است که نور را بی نهایت با در خود می شکند و خرد می کند و دریایی مواج و پرتلألؤ از نور به نمایش می گذارد که خود نقوش هندسی و هر شیئی که در این فضا قرار گیرد، بی نهایت بار شکسته شده و در فضا فانی می گردد و فضای فنای ماده و حضور نور و نورانیت است و شکست بی نهایت باعث می شود که این فضا علی رغم محدودیت مادی به صورت دریایی نامتناهی و بی انتها از نور حس شود، اما خدایی که در اسلام معرفی شده حتی از این مرحله نیز فراتر است که بتوان آن را فقط با نور فیزیکی نمایش داد و حتی در سوره نور نیز که خداوند به نور آسمان ها و زمین تشبیه شده در ادامه آیه ویژگی های خاص و پیچیده ای ذکر می شود که او را از نور معمولی منزه می گرداند، بنابراین فقط قالب و سمبلی که باقی می ماند هیچ و خلأ است.

ص: 402

ولی به راستی چگونه می توان خلأ را به نمایش گذاشت؟ اگر قرار باشد فضا از همه چیز خالی شود اصولاً دیگر اثر معماری خلق نخواهد شد که بخواهیم در باره آن صحبت کنیم.

در طول تاریخ، معماران مسلمان از روش های گوناگونی برای نمایش خلأ استفاده کرده اند. یکی از آنها قرار دادن مرکز هندسه فرم در فضای خالی است. به طور مثال اگر به سقف های مقرنس و یا یزدی بندی نگاه کنیم ملاحظه می کنیم که هندسه اصلی آنها از دوایر متحدالمرکزی است که در حالتی که فرم سه بعدی شکل می گیرد این مرکز بر روی محوری در مرکز فضا و در داخل فضای خالی قرار می گیرند و معمولاً این محور به شمسه و یا نورگیری که در سقف قرار دارد، منتهی می شود. (تصویر شماره 5 و 6) بنابراین تمامی فرم های هندسی به نوعی اشاره به فضای خالی می کنند و نشان می دهند که سرچشمه وجودی آنها از خلأ گرفته شده است.

تصویر (5) مقرنس کاری مقبره شیخ عبدالصمد در نطنز.

تصویر (6) یزدی بندی کاخ هشت بهشت اصفهان.

تصویر (7) نمونه ای از رسمی بندی در باغ دولت آباد یزد.

اصولاً در معماری اسلامی و در مساجد طراحی فضای خالی بر طراحی حجم و توده مادی غلبه دارد و بجز گنبد و گلدسته ها که از بیرون دیده می شود حجم قالبی در فضا دیده نمی شود و تمامی فضاهای داخلی به وسیله ساختار هندسی خود به فضای خالی مابین خویش اشاره می کنند.

در فرم مقرنس همان قدر که به فضای مثبت و حجم و توده مادی توجه شده به فضای خالی بین فرم ها و طراحی آنها نیز توجه گردیده و در آن فضای مثبت و منفی به نوعی یکدیگر را در بر گرفته اند. (تصویر شماره 5) در معماری مسجد و معماری اسلامی معمولاً تقسیمات ورودی ها و بازشوها فرد است، مثل تک ایوان در وسط یا سه دری، پنج دری و غیره و هیچ گاه بازشوها به صورت دو دری، چهاردری و غیره استفاده نمی شود. در حالی که در بعضی از معماری های غربی می توان نمونه های آن را مشاهده کرد (مراجعه شود به تصاویر 8 و 9)

ص: 403

علت آن این است که اکس مرکزی و وسط یا محور تقارن که مهم ترین و پر تأکیدترین قسمت بناست در فضای خالی قرار داشته باشد.

تصویر (8) تقسیمات فرد در معماری اسلامی.

تصویر (9) تقسیمات زوج در معماری غربی.

تصویر (10) خانه بروجردی های کاشان.

معمولاً در خانه های حیاط مرکزی و در بعضی از مساجد آکس بصری و آکس حرکتی از یکدیگر جدا می شوند و مرکز به آکس بصری اختصاص داده شده و حرکت ها از دو طرف انجام می شود.

در مرکز حیاط حوض آب قرار می گیرد که سمبلی از شفافیت و پاکی است و با انعکاس آسمان در داخل، فضای خالی را در پایین و بالای خود به نمایش می گذارد. (تصویر شماره 10) ایوان اصلی در وسط قرار می گیرد و پله ها در طرفین آن و برخلاف معماری غربی پله هیچ گاه به صورت حجم و توده بیرون نمی زند و همواره در داخل فضای خالی قرار دارد.

حتی نوع استفاده از رنگ ها نیز به گونه ای است که ایجاد خلأ کند در بسیاری از مساجد صفویه به بعد رنگ ها نیز به گونه ای است که ایجاد خلأ کند در بسیاری از مساجد صفویه به بعد رنگ غالب زمینه آبی پررنگ و لاجوردی است که نقوس اسلیمی و یا خطوط بنایی با رنگ سفید بر روی آن می نشینند. از لحاظ علم رنگ شناسی آبی عمیق ترین رنگ است و تا می تواند خود را از زمینه دور می کند و در طبیعت نیز مناظر دور دست همواره به رنگ آبی دیده می شوند، ولی سفید سطحی ترین و روش ترین رنگ است که تا می تواند خود را از زمینه جلو می کشد.

با عقب رفتن آبی و جلو آمدن سفید در بین آنها خلاء ایجاد می شود و این خلأ تمامی فضای مسجد را تسخیر می کند و معنویتی خاص به آن می بخشد.

در نقوش اسلیمی و خطوط بنایی به همان اندازه که به خطوط سفید و نقوش مثبت اهمیت داده شده به فضای خالی بین آنها نیز توجه گردیده است و فضای خالی بین آنها نیز طراحی گردیده است.

ص: 404

برخلاف نقاشی های کلیسا هیچ یک از خطوط و نقوش به تنهایی ذهن و چشم را به طرف خود معطوف نمی کنند و کلیت فضاست که به صورت یک حقیقت واحد حس می شود و اجزا جدا از کل نیستند. به عبارتی همه چیز حضور یک واحد در کثرت است و منیّت تمامی اجزای فانی شده و هر جزئی تنها به آن کل واحد اشاره می کند. (تصویر شماره 2) حال به سراغ فضای معنوی که در تصویر شماره 3 دیدیم می رویم. همان طوری که در این تصویر مشاهده می کنید، این بار فضا خالی تر شده و به جز صندلی هایی ساده برای نشستن چیز قابل توجه دیگر در فضا موجود نیست. یکی از جداره ها به طور کامل برداشته شده و رو به دریاچه ای باز می شود که در بالا آسمان و در پایین نیز تصویری از آسمان در آب مشاهده می شود که مملو است از فضای خالی و در اطراف طبیعت وحشی مشاهده می شود و در این زمینه صلیبی در وسط دریاچه نگاه را به سمت خود می کشاند و به فضا تمرکز می دهد.

با وجود اینکه فضای فوق یک کلیساست، ولی معمار آن که یک ژاپنی است بیشتر تحت تأثیر فرهنگ ژاپنی و آیین ذن و شینتو به طراحی این فضا پرداخته است. بنابراین برای درک معنویت موجود در این فضامی باید به تعریف خدا از دیدگاه این آیین ها مراجعه کرد.

اگرچه در آیین ذن نامی از خدا برده نمی شود، ولی شاید آنچه را از آن به تهی یاد می شود بتوان معادل خدا فرض کرد.

مکتب ذن اعتقاد دارد واقعیت ها نسبی و ناپایدار و متغیرند، ولی ذات یگانه دارند که از آن به تهی یاد می شود. شناخت تهی در وحدت آن و مبتنی بر اشراق و شهود است، تهی ذات یگانه چیزهاست. و از راه منطق و استدلال در خور فهم نیست.

اندیشه تهمت از اندیشه بودائی ناشی می شود فضای خالی هر چیز بیانگر تهمت است و این تهی بودن به معنای نیست بودن نیست.

شاید بتوان تهیت را به عنوان یک اصطلاح روحی به معنای این که جهان پیرامون خود را به طور کلی تهی کرده باشیم، ذکر کنیم. در این زمینه یکی از استادان ذن بیان می دارد که «آنگاه که جان به چیزی دلبسته نباشد، این تهیت است». همچنین در ذن این تصویر وجود ندارد که اشیاء چیزها و رویدادها در یک سو و ما در سویی دیگر واقع شده باشیم یا بطور کلی انفکاک انسان و طبیعت معنی ندارد. بنابراین طبیعت گرایی در این فرهنگ معنای ویژه خاص را

ص: 405

دارد، یعنی فطری زیستن و با طبیعت بودن با لحن هستی همنوا شدن، رهایی از هر نوع تعلق و در دامن طبیعت سر سپردن.(1) ذات مکتب ذن ایجاب می کند تا مردم از هر چیز دست ساخته دوری کنند و در پی آن سوی آن باشند این تلقی از ساده زیستن در فرهنگ مردم ژاپن باعث گردید تا اینان همواره دوستدار و خواهان سادگی بکر و صداقت طبیعت باشند.(2) بنابراین می توان آشکارترین و بارزترین جلوه های هنر و فرهنگ ژاپن را در طبیعت گرایی، بی توازنی، یک گوشه بودن، فقر، ساده سازی، تنهایی، حضور فضای خالی و بی علاقگی به تزئینات مفصل و مجلل ذکر نمود.

حال به خوبی می توان معنویت موجود در فضای شماره (3) را درک کرد. ملاحظه می کنید این بار نیز به همان نسبتی که درک از مفهوم خدا انتزاعی تر و عمیق تر می گردد، فضا خالی تر می شود.

سه الگو را که در تصاویر (12)، (13) و (14) می بینید، بررسی می کنیم و با توجه به قانون خلأ به توضیح این سؤال می پردازیم.

فضایی پرزرق و برق با تزئینات زیاد مثل تصویر شماره (1) بسیار جالب تر و شورانگیزتر خواهد بود و در چنین فضایی احساس معنویت بیشتری خواهد کرد و فضایی خالی برایش خسته کننده و کسالت آور خواهد بود و زمانی که مخاطب در این مرحله است باید برای او از چنین قالب هایی استفاده کرد. به قول مولوی:

چونکه با کودک سرو کارت فتاد هم زبان کودکان باید گشاد و هیچ گاه نباید این سطح درک از فهم فضا را محکوم کرد، چون مقدمه درک مرتبه بالاتر است. آنچه محکوم است سکون و توقف در هر مرحله است.

بنابراین فضای کلیسا می تواند مقدمه ای برای فهم عمیق تر فضای مسجد باشد و قالب های استفاده شده برای مسجد با وجود اینکه مرتبه ای بالاتر از درک خداوند را به نمایش می گذارد هیچ گاه نباید مطلق شده و در آنها متوقف شد و همراه با عمیق تر شدن درک عمومی جامعه می بایستی به سمت انتزاعی تر شدن و خالی تر شدن حرکت کند.

البته باید به این نکته توجه کرد که اثر هنری غنی اثری است که هم برای عوام جامعه در خور فهم باشد و هم مورد پسند خواص قرار گیرد و هر کس به اندازه فهم خود بتواند از آن استفاده کند و نمی توان گفت که همواره بین این دو تناقص وجود دارد. بنابراین فضای معنوی می تواند به گونه ای طراحی شده باشد که هر دو نوع سمبل های مادی و انتزاعی را در خود داشته باشد تا انسان را در اعماق خویش سیر دهد و درک او را به مراتب بالاتر ببرد. نمونه بارز چنین آثاری را در معماری برخی از مساجد مثل مسجد شیخ لطف اللّه می توان مشاهده کرد که در آن از یک طرف با بکارگیری رنگ های متنوع و نقش و نگارهای فراوان توجه عوام را به خود جلب می کند و از طرف دیگر با استفاده از نور، فضای خالی و وحدت حاکم بر تمامی اجزای فضایی عمیق و پر رمز و رازی را برای خواص جامعه به نمایش می گذارد.

تا زمانی که آن مرحله برای ما مطلق شود و تمام توجه ما را به زیبایی ها و ارزش های خود معطوف گرداند.

نمی توان به مرتبه بالاتر صعود کرد و برای صعود به مرتبه بالاتر ابتدا می باید از آنچه داری، خالی شوی و تمامی بت هایی را که مدت ها با آنها انس گرفته بودی و برای رسیدن به آنها زحمت ها کشیده بودی، بشکنی تا بتوانی بهتری را جایگزین آن کنی و این نوع خالی شدن حقیقت قانون خلأ به شمار می رود.

جای دخل است این عدم از روی نرم جای خرج است این وجود بیش و کم کارگاه صنع حق چون نیستیست پس برون کارگه بی قیمتی است(1) این قانون را در همه جا می توان مشاهده نمود. در طبیعت، در زندگی انسان و در فضای معماری و آن را این گونه می توان بیان کرد:

«هر چه خالی تر امکان تجلی حقیقت بیشتر»

ص: 410