ص :2

شکوه کلام در نهج البلاغه : نگرشی بر نهج البلاغه از دیدگاه دانشمندان مسلمان و مسیحی

حسن امیرانصاری

ص :3

اثر حاضر که حاصل تلاش فاضل گرامی حسن امیرانصاری می باشد، کوششی است در به ثمر رساندن گوشه ای از این اهداف متعالیه.

در پایان لازم می دانیم از همه عزیزانی که در مسیر نشر این کتاب سهمی داشته اند, تقدیر و تشکر نموده و تمامی ارباب فضل و معرفت را به یاری خوانده تا ما را از دیدگاه های سازنده خویش بهره مند سازند.

مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی صلی الله علیه و آله

ص:6

1. سید محسن امین 46

2. علامه شهرستانی 47

3. ابن ابی الحدید 48

4. علامه محمدتقی جعفری قدس سره 49

استقبال از نهج البلاغه 51

2. گذری کوتاه بر زندگانی و شخصیت بی نظیر امام علی علیه السلام 53

فروغ چشم اهل نظر 53

استاد هر بلیغ 54

پیشگویی شری کرشن جی و مهاتمابده 58

علی علیه السلام و پیامبر صلی الله علیه و آله 59

علی علیه السلام مهندس عالم وجود 61

امیرمؤمنان از نگاه دانشمندان 62

مادام دیولافوآ 66

چکیده ای از زندگی نامه سیدرضی قدس سره 80

رؤیای صادقانه 81

ویژگی های سیدرضی 81

3. نهج البلاغه از دیدگاه دانشمندان شیعه 87

دیدگاه سیدرضی 87

دیدگاه امام خمینی قدس سره 92

دیدگاه مقام معظم رهبری حضرت آیة الله خامنه ای، مدظله العالی 93

1. ارزش و جایگاه نهج البلاغه 93

2. نمایش شخصیت علی علیه السلام در نهج البلاغه 95

3. احیای نهج البلاغه وظیفه همه مسلمانان 95

4. بیان دردها و درمان ها در نهج البلاغه 96

دیدگاه متفکر شهید، استاد مرتضی مطهری قدس سره 97

1. آشنایی شهید مطهری با نهج البلاغه 97

2. مجموعه نفیس 99

3. امتیازات نهج البلاغه 99

4. زیبایی 100

5. فرزند قرآن 100

ص:8

6. علی علیه السلام مبتکر علم نحو 101

7. همه درس ها را باید از علی آموخت 101

8. نهج البلاغه، جامع اضداد 102

آیة الله ناصر مکارم شیرازی 103

1. جاذبه نیرومند نهج البلاغه 103

2. علت دوری از نهج البلاغه 104

3. سه ویژگی مهم نهج البلاغه 105

الف) جاودانگی 106

ب) جامعیت 107

ج) عینیّت 108

4. نقش نهج البلاغه در فقه اسلامی 108

سید علی نقی فیض الاسلام 108

شیخ عباس قمی 109

علامه میرزا ابوالحسن شعرانی قدس سره 110

ناصح الدین ابوالفتح آمدی 111

محمد دشتی قدس سره 112

نقد کلام ابن ابی الحدید 113

محمدمهدی شمس الدین لبنانی 114

جواد محدثی 115

علی و نهج البلاغه 116

علامه محمدتقی جعفری قدس سره 118

سید جعفر شهیدی 120

نهج البلاغه دایرة المعارف فرهنگ اسلامی 120

علامه محمدتقی شوشتری قدس سره 122

شیخ آقا بزرگ تهرانی 122

آیة الله جعفر سبحانی 123

خواجه نصیرالدین طوسی 124

سید محسن امینی عاملی 125

شیخ محمدحسن آل یاسین 125

علامه حسن حسن زاده آملی 125

ص:9

آفتاب آمد دلیل آفتاب 126

آیة الله خزعلی 130

علامه امینی 130

آیة الله اکبر هاشمی رفسنجانی 130

علی دوانی 131

آیة الله صافی گلپایگانی 131

1. مقایسه اعلامیه حقوق بشر با یکی از نامه های نهج البلاغه 131

2. مقام نهج البلاغه 133

ثقة الاسلام کلینی 133

آیة الله خویی 133

مهدی الهی قمشه ای 134

محمد تیجانی سماوی تونسی 135

ابوالحسن مسعودی 136

علامه بیهقی 136

محمدباقر محمودی 136

1. آرامش بخش 137

2. موضوعات نهج البلاغه 137

3. معجزه دوم 137

4. سرّ مخالفت با نهج البلاغه 137

5. کلید فهم زندگی و شخصیت امام 138

محمدبن علی بن طباطبا 138

ابوجعفر کوفی 139

ابن عباس 139

علامه سید هبة الدین شهرستانی قدس سره 140

شیخ مصطفی غلایینی 140

ملاصدرا 140

علامه سید محمدحسین طباطبایی 141

1. غنای کمی و کیفی مباحث فلسفی، نزد امام علی علیه السلام 141

2. علم امام علی علیه السلام 142

علامه سید محمدحسین فضل الله 143

ص:10

قطب الدین راوندی 144

آیة الله جوادی آملی 144

1. حکمت نظری در نهج البلاغه 144

2. من سخنگوی قرآنم 145

آیة الله نوری همدانی 146

1. فصاحت و بلاغت 147

2. دیدگاه های فلسفی 147

3. حکومت 147

آیة الله فاضل لنکرانی 148

1. تعریف نهج البلاغه 148

2. عهدنامه مالک اشتر 150

3. مجموعه ابعاد اسلام 151

عزیزالله عطاردی 152

سیدکاظم ناظم زاده قمی 153

1. میراث ماندگار 153

2. شبنم بهاری 153

مصطفی دلشاد تهرانی 154

1. دریچه ای به نور 154

2. دریای معرفت بی انتها 154

کاظم عابدینی مطلق 155

آیینه تمام نما 155

سید جمال الدین دین پرور (مترجم و محقق نهج البلاغه و رئیس بنیاد نهج البلاغه) 155

کرانه های بی کران 155

دکتر علی شریعتی 156

1. غربت نهج البلاغه 156

2. زیباترین متن عرب 157

3. خداوند قلم در نهج البلاغه 157

عبدالکریم سروش 158

مشعل فروزان 158

علی اکبر رشاد 160

ص:11

وحی بنیاد و الهام زاد 160

بکربن دأب 162

1. رسایی کلام 162

2. علم و دانش 163

حاج اسماعیل دولابی 164

1. نهج البلاغه شاگرد قرآن است 165

2. چقدر شیرین است کلام امیرمؤمنان علیه السلام 165

الکساندر وَسیلینوف 166

احمد سپهرخراسانی 167

علی علیه السلام بزرگ ترین خطیب تاریخ 167

ملاصالح روغنی قزوینی 168

پرفسور عبدالجواد فلاطوری 168

افیم رضوان 169

4. نهج البلاغه از دیدگاه دانشمندان اهل تسنن 175

ابن ابی الحدید 175

1. سجده در برابر سخنان علی علیه السلام 176

2. مقایسه نهج البلاغه با کلام ابن نباته 176

3. من این خطبه را بیش از هزار بار خوانده ام 177

4. پیشوای بدیعیان 180

5. شمس تابان 181

6. سخنان امام علی علیه السلام با یکدیگر برادر و خواهرند 182

شیخ محمد عبده (شارح نهج البلاغه) 183

دکتر صبحی صالح 187

سلیمان بن ابراهیم قندوزی 187

عبدالرحمن سیوطی 188

عبدالفتّاح عبدالمقصود 189

ابو احمد عسکری 189

زمخشری 189

ابی عثمان عمرو بن جاحظ 190

مشاعره معاویه، عمروعاص و یزید در مورد فضایل امیرمؤمنان علی علیه السلام 192

ص:12

اعترافی از معاویة بن ابی سفیان 193

محمدبن طلحه شافعی 194

محمد امین نواوی 194

شکیب ارسلان 196

محمدحسن نائل مِرصفی 197

شهاب الدین آلوسی بغدادی 198

طه حسین 198

علی الجندی (محقق) 198

قدامة بن جعفر 199

محمد محیی الدین عبدالحمید 199

دکتر زکی مبارک (نویسنده و دانشمند مصری) 199

عبدالوهاب حمورا 201

ناصیف یازجی 201

عباس محمود عقاد 202

محمود چخاهیچ 203

خلیل هنداوی 203

محمد فرید وجدی 203

عبدالرحیم بن نباته 204

عبدالحمید بن یحیی 204

دکتر زکی نجیب 205

امیر یحیی یمنی 206

عمر النصر 206

علامه ابن جوزی 207

عبدالله بن احمد 208

علی الوردی 208

محمدبن ادریس شافعی 209

عمربن خطاب 209

خطیب خوارزمی 209

ابن صباغ 210

حنّا الفاخوری 210

ص:13

ریاض نجیب الرییس (روزنامه نگار معروف عرب) 211

حسن توفیق 212

ماموستا عبدالله علائی نیا 213

5. نهج البلاغه از دیدگاه دانشمندان مسیحی 215

جرج جرداق 215

1. هماهنگی واژه و معنا 215

2. رساتر از هر رسا 216

3. حسرت بر روزگار 216

4. گزارشی از بنیادهای بیان و بلاغت بدیع و برین امام، از تیزهوشی و آفرینش گری و عاطفه 219

ب) اندیشه های زنجیره ای 220

ج) گفتارهای شیوا 221

5. سجع و صنعت 233

جرجی زیدان 239

امین نخله 240

دانشمندی آلمانی 241

پرفسور هانری کوربن فرانسوی 241

عبدالرحمان 242

فؤاد افرام البستانی 243

جبران خلیل جبران 243

لامنس 244

مادام دیالافوا 244

توماس کارلایل 245

شبلی شمیل 246

سلیمان کتانی 247

1. علی و نهج البلاغه 247

2. چشمه فیض 248

بولس سلامه (شاعر، نویسنده و قاضی القضات بیروت) 248

نرسیسان 249

کرنیکو 249

ص:14

مسلمان شدن کنسول روس 250

فؤاد جرداق 250

عمر ابوالنصر 251

کارو 251

واشینگتن اورینگ 251

گابریل آنگری 252

استانسیلاس گویارد 252

میخائیل نعیمه 253

ولجیا گالیاری 253

بارون کار دایفو 254

شارل هانری دوفوشه کور 254

استاد ژوزف هاشم 255

6. نمونه هایی از شیوه های بیان و شگردهای بلاغی در نهج البلاغه 257

سجع 257

ترصیع و موازنه 258

جناس 259

1. جناس مضارع و لاحق 260

2. جناس زاید 261

3. جناس قلب 262

4. جناس خط 263

واج آرایی 263

پی آوری 264

همپاغازی (هم پایان و آغازی) 265

باژگونگی 266

تقسیم 267

تشبیه 268

استعاره 270

تضاد و وابسته های آن 272

خلاف آمد عادت (پارادوکس) 273

مقابله 274

ص:15

ابداع 274

خطبه بی نقطه و بی الف 276

خطبه بی نقطه 277

ترجمه 278

خطبه بدون الف (مونقه) 280

ترجمه 283

نهج البلاغه در شعر شاعران 290

فهرست منابع و مآخذ 297

ص:16

امیرالمؤمنین علیه السلام، تربیت یافته دست توانای رسول خاتم صلی الله علیه و آله است و به حق می توان گفت که بزرگ ترین معجزه پیامبر، پس از قرآن مجید، تربیت انسان کاملی چون امام علی بن ابی طالب علیه السلام است. علی علیه السلام هرچه دارد رشحه و پرتوی از ابعاد وجودی خاتم پیامبران صلی الله علیه و آله است.

علی در دامان پیامبر بزرگ شد و به چنان مرتبه ای رسید که با جان ونفس پیامبر متحد گردید. پیامبر پیش از هر کس، علی را از اخبار وحیانی آگاه می کرد و پس از آن بر مردم قرائت می نمود. پیامبر این گونه علی را با معارف حقیقی توحید رشد داد و به قله علم، معرفت، توحید و اخلاق رساند.

همه فرقه های مسلمان - اعم از شیعه، معتزله، اشاعره و مذاهب مختلف کلامی و فقهی اهل سنت و بلکه دشمنان آن حضرت، مانند خوارج - در علم و دانش خود، ریزه خوار سفره مولود کعبه اند؛ از این جهت بر خود می بالند که خویشتن را به امیرالمؤمنین نسبت و پیوند دهند.

به جرئت و بدون مبالغه باید گفت که امیرالمؤمنین در مباحث توحیدی، عرفانی و سیر و سلوک یکه تاز این میدان است.

امروزه بیش از یکصد فرقه مختلف، در جهان اسلام، ادعای عرفان و معنویت دارند. همه این فرقه ها - که بیشتر از اهل سنتند - چون قادریه، نقش بندیه، رفاعیه، بکتاشیه و... با سندهای مختلف ادعا می کنند که پیرو حضرت علی علیه السلام هستند و معنویت و راه قرب إلی الله را باید از آن حضرت به دست آورد. گرچه در درستی ادعای آنان، جای تأمل و تردید فراوان وجود دارد، معلوم می شود همه بر این باورند که معنویت و عرفان را بدون اهل بیت علیهم السلام و فرزندان حضرت امیر علیه السلام نمی توان به دست آورد.

ص:18

شاید برخی مسلمانان، از نادانی یا غرض های سیاسی و دنیوی به سراغ دیگران بروند و افراد تهی از علم و عرفان را به ناحق، جانشین پیامبر بدانند؛ اما هیچ کس در عرفان و معنویت ادعایی نداشته و سیر و سلوک را در انحصار حضرت علی علیه السلام می دانند.

این نیز روشن است که برای پیمودن مسیر الی الله راهی جز عبودیت بر محور ولایت حضرت علی علیه السلام - که همان راه انسان کامل و صراط مستقیم است - وجود ندارد. همه مسلمانان دست کم روزی ده مرتبه در نماز، استمرار و ثبات بر این صراط را از خدای متعال می طلبند. آری! مخالفان حضرت علی علیه السلام نیز قبول دارند که معنویت و عرفان، حق مسلم و بدون رقیب آن حضرت است و هیچ کس در این باره ادعای دیگری ندارد.

سخنان برخی اصحاب پبامبر، چون خلفا، بوی دنیا و دنائت می دهد و چیزی جز شکمبارگی و شهوت پرستی نیست. به هرحال هرکس اندرون خود را آشکار می کند، که: «از کوزه برون همان تراود که در اوست».

حضرت مولی الموحدین علیه السلام تنها کسی است که از معارف توحیدی چون «عرش، لوح و قلم، قضا و قدر، توحید ذاتی، صفاتی، افعالی، عبادی، توحید در خالقیت، رازقیت، توحید در حکم، توحید در محبت و در خوف و رجا و مسائل آخرت، بهشت، جهنم، اعراف و...» سخن می گوید. آیا در میان هزاران صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله کسی هست که از او سطری از این معارف نقل شده باشد؟ آنان همگی از این مباحث بیگانه بودند و تنها امیرمؤمنان علیه السلام است که چونان خورشید در ظلمت تاریخ می درخشد و از آسمان و راه های آن و توحید و تقوا و مسائل عرشی سخن می گوید.

ص:19

کدام صحابی غیر از امیرمؤمنان درباره ملکوت و جبروت و لاهوت و کروبیین و مهیمنین و... سخنی گفته است ؟ آری! سخن هرکس بیانگر ارزش و جایگاه اوست. در واقع صحابه با این گونه معارف به طور کامل بیگانه بودند و علی علیه السلام تنها مرد این میدان است و اوست که به راه های آسمانی آگاه تر از راه های زمینی است. او باب علم پیامبر او مصداق حقیقی

«وَ مَن عِندَهُ عِلمُ الکتابِ» است. اوست که عدل و توحید را فرا داد و بنی امیه بودند که مردم را از توحید دور می کردند:

«العدل و التوحید علویان و الجبر و التشبیه امویان».

چنین کسی که عالمی بین جُهال و معقولی میان محسوس و روحی در میان اجسام و باطن گرایی در میان ظاهربینان و بلکه بینایی در میان نابینایان است، هرگز با شخص دیگری قابل مقایسه نیست.

سخنان هرکس، نشانه دارایی ها، اندیشه ها، تمایلات و شخصیت اوست. نهج البلاغه یک کتاب متعارف و معمولی نیست؛ بلکه بزرگ ترین معجزه و دلیل بر امامت حضرت علی علیه السلام است. در قلعه خیبر کندن و عمرو بن عبدود کشتن، در برابر خطبه های توحیدی نهج البلاغه، موضوع درخور بیانی نیست که از آن یاد شود.

در برخی از کشورهای اسلامی، مجموعه کلمات خلفا را چاپ و منتشر کردند. این کار باعث شد به سرعت رسوا گردند؛ از این رو نسخه های آن کتاب ها را جمع آوردند و دیگر چاپ نکردند. گذاردن این مجموعه ها در کنار نهج البلاغه روشن می کند چه کسی خواهان دنیا و محسوسات و مادیات بوده و چه کسی دنیا را سه طلاقه کرده و همواره در محضر ملکوت عالم بوده است.

به هرحال، سخنان حضرت امیر، همه از شخصیتی الهی و معنوی

ص:20

می تراود. ابتدا و انتهای صحبت ایشان، همیشه خداوند بوده و همه معارفی که اکنون در جهان گسترده است، به برکت سخنان آن حضرت است؛ چنان که همه مکاتب تفسیری جهان اسلام، به او منتهی می گردد.

خطبه های حضرت علی علیه السلام بسیار بیشتر از آن چیزی است که در نهج البلاغه گردآوری شده است. «سید رضی» کم تر از یک سوم خطبه های آن حضرت را در این کتاب نقل کرده است. او به جنبه های ادبی، بلاغی و فصاحت بیشتر توجه داشت؛ اما نمایان تر از فصاحت و بلاغت نهج البلاغه معارف توحیدی بی نظیر این کتاب است.

نامه های نهج البلاغه بیشتر درباره مباحث اجتماعی - سیاسی، به ویژه فلسفه سیاسی اسلام است. این گونه مباحث در جای خود ارزش واهمیت ویژه ای دارد؛ اما در همین نامه ها به مباحث اجتماعی از منظرتوحیدی و اعتقادی نیز نگریسته شده است. در نامه های نهج البلاغه افزون بر مباحث اخلاقی، توصیه ها و روش های تهذیب و تزکیه، به مسائل حقوق بشر - که دغدغه اصلی بشر امروزی است و دانشمندان فراوانی به آن پرداخته اند، به ویژه مباحث بشردوستانه که بحث از حقوق انسان ها در زمان جنگ می باشد - به بهترین شکل اشاره شده است.

برخی از حکمت های نهج البلاغه زنگار از دل پریشان و آشفته دنیازدگان می گیرد و برای دنیاطلبان، بهترین داروی شفابخش است.

نهج البلاغه افراد زیادی را در طول تاریخ هدایت کرده است؛ درحالی که هنوز غبار مهجوریت بر چهره دارد. تلاش برادر بزرگوار، جناب حجة الاسلام والمسلمین آقای حسن امیرانصاری برای معرفی کتابی که مایه فخر بشر است، در اثری که اکنون در دست دارید، ستودنی

ص:21

وتحسین برانگیز است. قلم روان، مطالب زیبا و متنوع و اطلاعات فراوان وتحقیقات ارزشمند مؤلف محترم، بر ارزش این کتاب افزوده وگامی است در جهت گسترش معارف ارزشمند اهل بیت عصمت وطهارت علیهم السلام.

امید است که همواره شاهد خدمات علمی و پژوهشی قلم و خامه مبارک ایشان در اعتلای کلمة الله باشیم.

بمنه و کرمه

احمد عابدی

1388/2/12

ص:22

همین جاذبه ها و لطافت ها باعث شده که نهج البلاغه از کتاب های دیگر متمایز و در همه قرن ها و دوره ها برگزیده گردد و برای انسان ها در طول تاریخ جاودان بماند. این همه شیوایی و شیرینی که در نهج البلاغه به چشم می خورد، برای این است که، از روح بلند عالی ترین نمونه انسانیت، بهترین الگوی عبودیت، قطب العارفین، امام المتقین، مظهر العجائب و الفضائل، ابوالائمة الأتقیاء، سَیّدالأولیاء، یعسوب الدین، قائِدِ الْغُرِّ الْمُحَجَّلین، صراط المستقیم، حجة الله البالغه، باب علم النبی، خزانه دار وحی، گنجینه دانش الهی، امیرمؤمنان، امام علی بن ابی طالب علیه السلام نشئت گرفته است.

بسیاری از دانشمندان، به دلیل جذابیت کلام آن حضرت شیفته شخصیت بی نظیر او شده اند و در آستان او شاگردوار زانوی ادب زده و خود را جیره خوار خوان کرم او دانسته اند.

باید دانست که کلام امام با همه شکوهش - که به گفته بسیاری از نخبگان جهان، برترین کلام انسانی تاریخ است - هدف نبوده؛ بلکه ابزاری برای بیان معارف بسیار بوده است. شهید مطهری می نویسد:

خود علی علیه السلام فرمود: «زبان ابزاری است برای روح». اگر معانی به طرف زبان سرازیر نشود، از زبان چه کاری بر می آید و اگر معنا در روح موج زند، نمی تواند جلوش را بگیرد. وقتی کسی براساس یافته های علمی و روحی، از معنویت لبریز شد و لب به سخن گشود، گفتارش بلیغ و کلامش فصیح خواهد شد و سخنانی نغز و حکمت آمیز از دلش بر زبانش جاری می شود؛ ازاین رو گفتار هرکس نمایانگر عقل و خرد اوست و میزان شخصیت و هنر او را نشان می دهد و به فرمایش خود امام علی:

«المرء مَخبوءٌ تَحتَ لسانِهِ ؛ انسان زیر زبانش پنهان است».

تا مرد سخن نگفته باشد عیب و هنرش نهفته باشد

سخن و سخنوری یکی از مهم ترین ابزار تعلیم و تعلم، تفهیم و تفهم، تبادل افکار و اندیشه ها، بیان عقیده و رساندن پیام است. زبان که یکی از

ص:24

نعمت های بزرگ الهی است، بسیاری از نیازهای روحی و مادی بشر را برآورده می کند. چیزی که به زبان ارزش می دهد، گفتار ارزشمند است وگفتاری با ارزش است که بر عقل و دانش تکیه زند و از روحی متعالی بتراود. سراسر نهج البلاغه بیانگر خرد و دانش وسیع گوینده است و خواننده را در مقابل عظمت صاحب این سخنان، به سجده و اعتراف وا می دارد که امام علی، امیر سخن، الگوی بیان، سرشار از علوم و فنون مختلف و آموزگار بزرگ علم و دانش است؛ کلمات رام اویند و اوست که بر توسن الفاظ سوار و یکه تاز میدان فصاحت است. خود آن حضرت فرمود:

وَ انا لاَُمراءِ الکَلام و فینا تَنَشَّبَتْ عُرُوقُهُ و عَلینا تهدَّلَت غصونَهُ ؛ ما فرمان روایان سخنیم و ریشه های آن در میان ما استوار و محکم شده و شاخه هایش بر ما سایه افکنده است.(1)

اگر ابعاد گوناگون شخصیت امیرمؤمنان و سخنان پرمغز و بدیع آن بزرگوار را از جهات مختلف بررسیم و آن را با دیگر تألیفات بشری، در طول زمان های متمادی مقایسه کنیم، خواهیم دید که امام علی علیه السلام در همه زمینه ها قهرمانی بی همتا و بزرگی بی مانند است. اعتراف بسیاری از دانشمندان بزرگ دنیا گواه این ادعاست.

کتاب حاضر، مجموعه ای است از بیان و بنان نویسندگان و متفکران، درباره امیرمؤمنان و شکوه کلام ایشان؛ کسانی که با مطالعه سخنان علی علیه السلام تأثیری عمیق گرفته اند.

جرج جرداق مسیحی می نویسد:

بسیارند کسانی که درباره این گوهر یکتا سخن گفته اند و شگفتی و محبت خود را ابراز داشته اند. همه آنها در یک نقطه تلاقی می کنند

ص:25

و بر سر یک موضوع اتفاق نظر دارند که علی نمونه والای فکر و بیان است. او شخصیتی است که به نور وجدان روشن می شود. از همین جهت سزاوار شگفتی و شایسته محبت است.(1)

به راستی چنین است؛ اگر انسان با انصافی گفتار امام علی علیه السلام را بشنود، امکان ندارد که شیفته حضرتش نگردد؛ زیرا کلام آن حضرت با فطرت انسان همنوا و آرامش دهنده روح آدمیان است.

معرفی امام علی علیه السلام و کلام نورانی ایشان کاری بس دشوار و راهی بس طولانی است که در این گفتار، بلکه در هیچ نوشتاری نمی گنجد و هیچ قلمی توان تصویر و تصور چهره واقعی آن حضرت را ندارد؛ چراکه علی علیه السلام برتر از هر تصویر و تصور است؛ بااین حال هدف از نوشتار پیش رو این است که بتوانیم هدف از سخنان امام علی را روشن کنیم و بدانیم که آن کلمات از کدامین روح موج زده است علامه محمدتقی جعفری در این زمینه می نویسد:

اصرار ما بر این گونه معرفی، نه برای بحث و نشان دادن چهره انسانی والای علی علیه السلام است؛ زیرا چنین کاری پس از نوشته شدن هزاران کتاب و مقاله، واقعاً بیهوده و تلف کردن وقت است؛ بلکه منظور ما از این اصرار این است که بتوانیم هدف و کیفیت سخنان علی علیه السلام را و این که سخنان، از کدامین روح موج زده، روشن بسازیم. ضمناً این حقیقت را اثبات کنیم که علی بن ابی طالب علیه السلام نه تنها نمونه ای اعلای انسانی دیروز است، بلکه اوست عالی ترین نمونه انسان کامل در امروز و فردای تمام نشدنی.

آری! علی عالی ترین الگوی انسان کامل برای همه نسل ها در همه زمان هاست. او تعلق به زمان خاصی ندارد و هیچ گاه در گذر زمان، کهنه نمی شود.

ص:26

میخائیل نعیمه، نویسنده مسیحی می نویسد:

این بزرگی و عظمت علی علیه السلام هرچند روزگاران زیادی بر آن می گذرد، همواره می تواند برای ما گنجینه پرمایه ای باشد که بدان توجه کنیم و امروز یا هر روز دیگر که نیازی به ساختمان یک زندگی شایسته و سربلند داشته باشیم، از آن الهام بگیریم... علی عنصر نامتناهی تفکر و اندیشه، در هر زمان و مکانی است.(1)

شهید مطهری نیز در کتاب اسلام و مقتضیات زمان می نویسد:

علی بن ابی طالب، از آن شخصیت هایی است که مخصوص به زمان معینی نیست؛ مربوط به تمام زمان هاست. علی شخصیتی دارد، حالتی دارد، کلامی دارد که هرچه زمان بگذرد، نمی تواند آن را کهنه بکند. پس معلوم می شود شخصیت ها دو گونه اند: شخصیت های ابدی پا برجا و شخصیت های متغیر....(2)

این نیز کلام دانشمندی مسیحی است که می گوید:

نگویید علی متعلق به شیعه است؛ بلکه علی متعلق به بشریت است و بشریت به علی افتخار می کند. بی تردید جامعه بشری به امام علی علیه السلام در مقام الگوی کامل، رهبری مقتدر، عدالت پیشه ای عدل گستر، هدایت گری دلسوز، ابرمردی تاریخ ساز و اندیشمندی یکه تاز و بی نظیر افتخار می کند.

امام علی علیه السلام بزرگ مردی است که زبان از وصف بزرگی او الکن و قلم در ترسیم سیمایش خجل است. چشم دنیا هرگز از تماشای قد رعنایش سیر نگشته، تاریخ در حسرت شناخت او تاریک مانده و قلم از نوشتن فضیلت های بی پایانش وامانده است. او قصیده بلند آفرینش است که همواره آب گوارای سخن، از چشمه سار زبان شیرینش می جوشد و تشنگان حقیقت را با جرعه های رحمانی سیراب می کند. هرچند

ص:27

دست یابی به شخصیت والای امام علی علیه السلام و کلام رفیعش از عهده ما خارج است، خواستیم بدین وسیله به امام علی علیه السلام نزدیک شویم و قطره ای از زلال اندیشه اش را بچشیم و لب های خشک و دل های تفدیده خود را با آب گوارای سخنش سیراب کنیم.

ای برتر از خیال و قیاس و گمان و وهم وز آن چه گفته اند و شنیده ایم و خوانده ایم

مجلس تمام گشت و به آخر رسید عمر ما هم چنان در اول وصف تو مانده ایم

حوزه علمیه قم

80/11/11

ص:28

شیخ محمد عبده از علمای اهل سنت نوشته است:

این کتاب جلیل، مجموعه ای است از سخنان سید و مولای ما امیرمؤمنان علی بن ابی طالب - کرّم الله وجهه - که سید شریف رضی قدس سره از سخنان متفرق آن حضرت، برگزید و گردآورد و نام آن را نهج البلاغه نهاد و من مناسب تر و شایسته تر از این اسم که دلالت بر معنای آن بکند، سراغ ندارم و بیشتر از آن چه این اسم بر آن دلالت دارد، نمی توانم آن را توصیف نمایم.(1)

سید جعفر شهیدی نوشته است:

در میان هزاران نام که مصنفان و مؤلفان یا مترجمان حوزه مسلمانی بر کتاب های خود نهاده اند، هیچ نامی چون نهج البلاغه با محتوای کتاب منطبق نیست و می توان گفت این نام، از عالم غیب بر دل روشن شریف رضی افاضه گردیده است که

«الاسماءُ تُنْزَلُ مِن السَّماء» ، راه سخن رساگفتن را در این مجموعه باید یافت.(2)

در همه رشته ها و شاخه های گفتاری آن حضرت باشد. چه می دانستند که آن سخنان، دربردارنده همه شگفتی های بلاغت، نکات بی نظیر فصاحت، گوهر ادبیات عربی و مطالب دلنشین دین و دنیاست; امتیازاتی که به طور یکجا و همه جانبه در هیچ سخن و کتابی دیده نمی شود.... با آغاز آن کار بزرگ، به درخواستشان پاسخ مثبت دادم; چراکه به خوبی می دانستم چه سود بزرگ و نام نیک گسترده و پاداش اندوخته شده ای در این اقدام نهفته است.

با این کار خواستم گذشته از نیکی ها و زیبایی های بسیار و برتری های بی شمار نهفته در وجود امیرالمؤمینن علیه السلام عظمت جایگاه آن بزرگوار را در فضیلت سخنوری آشکار گردانم; چراکه تنها کسی است که از میان گذشتگانِ، به کمال سخنوری دست یافته است....

لفظی بیشتر یا با عبارتی زیباتر از آن یافته ام. استواری و درستی بیشتر این روایت و غیرت ورزیدن برای حفظ و نگه داری گوهرهای با ارزش کلام، اقتضا کرده است این شکل از روایت را هم بیاورم.(1)

نهج البلاغه در سه بخش مرتب شده است:

1. بخش اول: خطبه ها و کلمات امیرمؤمنان علیه السلام که دربرگیرنده 241 خطبه و کلام است. سیدرضی، فقط بر چهار خطبه نام گذارده است:

الف) خطبه سوم به نام شقشقیه;

ب) خطبه 83 به نام الغراء;

ج) خطبه 91 به نام الأشباح;

د) خطبه 192 به نام قاصعه.

2. بخش دوم: نامه ها، که شامل 79 نامه است و 63 نامه، دوازده سفارش، دو فرمان، یک دعا و یک پیمان نامه را دربر دارد.

3. بخش سوم: حکمت ها که شامل 480 جمله کوتاه و حکمت آمیز است.

هرکس با کم ترین آشنایی متوجه می شود که این کتاب، فصیح ترین، بلیغ ترین و بدیع ترین کتاب های جهان اسلام، بعد از قرآن مجید است. نهج البلاغه مانند قرآن که خود امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: «ظاهره عنیق و باطنه عمیق»، ظاهری زیبا و باطنی عمیق دارد: از نظر ظاهر کلماتی همگون، موزون و بسیار جذاب و دلنشین دارد که خواننده را شیفته خود می کند و از نظر باطن، عمق سخنان آن ناپیداست و همچون قرآن، هفتاد بطن دارد که هر اندازه مفسران بزرگ تفسیرش کنند و در آن بنگرند و آن را بکاوند، به اعماق آن نمی رسند.

معارف عمیق و ارزشمند نهج البلاغه را می توان در سطوح عمومی، تخصصی و فوق تخصصی ارزیابی کرد. مفاهیمی مانند مباحث تاریخی،

ص:32

اخلاق فردی، خودسازی، اخلاق عمومی، سفارش های عمومی، گفت وگوهای عادی با مردم، فرزندان و کارگزاران، مفاهیمی عمومی اند.

برخی دیگر از مباحث نهج البلاغه به علوم، فنون و رشته های تخصصی بسیاری از معارف و علوم انسانی و غیرانسانی وابسته است؛ ازاین رو زبان خاص خودش را می طلبد و الفاظ و عبارات و شیوه های تحقیق مربوط به همان رشته ها را لازم دارد؛ از جمله این مباحث عبارت اند از:

- کلامی، فلسفی، اعتقادی;

- اقتصادی;

- سیاسی و مدیریتی;

- نظامی، جنگ و صلح;

- بهداشت و درمان;

- روان شناسی، روان کاوی، روان شناسی بالینی (درمانی);

- جامعه شناسی;

و دیگر مباحث ارزشمندی که با ده ها رشته علمی روزآمد، ارتباط دارد.

طبیعی است که تنها با ترجمه الفاظ و عبارات نهج البلاغه نمی توان مفاهیم این دسته از مباحث را به خوانندگان منتقل کرد. باید صاحب نظران هریک از رشته های بیان شده، از دیدگاه تخصصی خویش به ارزیابی و کاوشگری بپردازند تا ترجمه و تفسیر شایسته ای تحقق پذیرد.

با نگاه به این واقعیت می گوییم که برای نهج البلاغه، ترجمه ها و تفاسیر گوناگونی باید، تا بشود مفاهیم گران سنگ آن را در همه ابعاد، کشف و شناسایی کرد.

پژوهشگر اقتصاد که مباحث اقتصادی نهج البلاغه را خوب می فهمد و با دیگر دیدگاه های اقتصادی جهان معاصر تطبیق می دهد، نمی تواند

ص:33

مفاهیم عمیق روان کاوی و روان درمانی این کتاب را کشف و شناسایی و در قالب عبارات زیبا ارائه کند.

مباحث فوق تخصصی نهج البلاغه نیز تنها ابزار و علوم و فنون خاص خود به درستی شرح و تفسیر می گردند.

نهج البلاغه، مجموعه آراء و اندیشه های توحیدی، سیاسی، اجتماعی و تربیتی امیرمؤمنان علیه السلام است که در مواضع مختلف برای نجات مردمان آن روزگار و جامعه بشری از نادانی بیان کرده است.

البته آن چه سید رضی جمع آورده، گزیده ای از سخنان امیرمؤمنان علیه السلام است؛ نه همه خطبه ها، نامه ها و حکمت ها.

وی در مقدمه اش می نویسد:

ادعا نمی کنم که من به همه جوانب سخنان امام علی علیه السلام احاطه پیدا کرده، به طوری که هیچ یک از سخنان آن حضرت را از دست نداده باشم؛ بلکه بعید نمی دانم آن چه نیافته ام، بیش از یافته ام باشد و آن چه در اختیارم قرار گرفته، کمتر از چیزی باشد که به دستم آمده است.(1)

«یعقوبی» (متوفای 284 ق) گفته است:

مردم چهارصد خطبه از خطبه های آن حضرت را به خاطر سپرده اند و این خطبه ها در میان مردمان رواج دارد و از آنها در خطبه های خویش بهره می گیرند.(2)

«مسعودی» (متوفای 346 ق) نوشته است:

آن چه مردمان از خطبه های آن حضرت به خاطر سپرده اند، چهارصد و هشتاد و چند خطبه است که بالبداهه ایراد می کرد و مردم آن را حفظ می کردند و می نوشتند و از هم می گرفتند.(3)

ص:34

بدانیم که این کتاب عزیز از این هزار سال، دست کم نهصد و پنجاه سال را در انزوا و سکوت بوده است. جز دانشوران و خواص، کسی از نهج البلاغه جز نامی نمی دانست. اولین ترجمه ای که از آن شده، از مترجم روحانی محترمی است که اول بار نهج البلاغه را همه فهم کرد و به دست مردم داد: آقای سید علی نقی فیض الاسلام. من از ایشان قدردانی می کنم و کار ایشان کار مهمی بود که من به آن ارج می گذارم.(1)

حاج میرزا علی آقا شیرازی، آورده است:

دریغ است در این مقدمه از آن بزرگ مردی که مرا اولین بار با نهج البلاغه آشنا ساخت و درک محضر او را همواره یکی از ذخایر گران بهای عمر خودم که حاضر نیستم با هیچ چیز معاوضه کنم، می شمارم و شب و روزی نیست که خاطره اش در نظرم مجسم نگردد، یادی نکنم و نامی نبرم و ذکر خیری ننمایم.

به خود جرئت می دهم و می گویم او به حقیقت یک عالم ربانی بود؛ اما چنین جرئتی ندارم که بگویم من «متعلم علی سبیل نجاة»(1) بودم. یادم هست که در برخورد با او همواره این بیت سعدی در ذهنم جان می گرفت:

عابد و زاهد و صوفی همه طفلان رهند

مرد اگر هست به جز عالم ربانی نیست

او هم فقیه بود و هم حکیم و هم ادیب و هم طبیب. فقه و فلسفه و ادبیات عربی و فارسی و طب قدیم را کاملاً می شناخت و در برخی متخصص درجه اول به شمار می رفت. قانون بوعلی را که اکنون مُدَرّس ندارد، او به خوبی تدریس می کرد و فضلا در حوزه درسش شرکت می کردند؛ اما هرگز نمی شد او را در بند یک تدریس مقید ساخت؛ قید و بند، به هر شکل، با روح او ناسازگار بود. یگانه تدریسی که با علاقه می نشست، نهج البلاغه بود. نهج البلاغه به او حال می داد و روی بال و پر خود می نشاند و در عوالمی که ما نمی توانستیم درست درک کنیم، سیر می داد. او با نهج البلاغه می زیست. با نهج البلاغه تنفس می کرد. روحش با این کتاب همدم بود. نبضش با این کتاب می زد و فلبش با این کتاب می تپید. جمله های این کتاب ورد زبانش بود و به آنها استشهاد می نمود. غالباً جریان کلمات نهج البلاغه بر زبانش با جریان سرشک از چشمانش بر محاسن سپیدش همراه بود.

ص:37

برای ما درگیری او با نهج البلاغه - که از ما و هرچه در اطرافش بود می برید و غافل می شد - منظره ای تماشایی و لذت بخش و آموزنده بود.

او متخصص برخی از دنیاهای نهج البلاغه بود و در آن چه متخصص بود، خود بدان متحقق بود؛ یعنی آن قسمت از نهج البلاغه در او عینیت خارجی یافته بود.(1)

نصیبم می کرد، وارد حوزه مطالبی می گشتم که امیرمؤمنان علیه السلام فرموده اند، همه ما قبول داریم که در علوم انسانی و مسائل مربوط به مبانی و اصول اساسی ارتباط چهارگانه (ارتباط انسان با خویشتن، با خدا، با جهان هستی و با هم نوع خود) در هر دو قلمرو آن چنان که هستند و آن چنان که باید باشند، شخصیت گوینده و صاحب نظر، فوق العاده مؤثر است.

راه سوم: مطالعات و آشنایی با شخصیت هایی که در طرف تضاد با شخصیت کمال یافته آن ولی الله الأعظم بوده و سخنانی که دارای محتویات متضاد با سخنان آن حضرت بوده اند. در قلمرو معرفت راهی هست به نام تُعرَفُ الاَشیاء بِاَضدادِها.(1)

حرم بیرون آمدم و برای نماز به مسجد رفتم و مشغول نافله ظهر شدم. شخص ناشناسی در کنارم بود. بعد از نماز رو به من کرد و گفت: نهج البلاغه بسیار خوبی دارم. می خواهم چند روزی نزد شما باشد تا مطالعه کنید. از سرعت اجابت دعایم تعجب کردم و کتاب را که نسخه بسیار خوبی بود، گرفتم؛ شکر خدا را به جا آوردم و مدت ها از آن استفاده کردم.(1)

یکی از آنها یافعی است؛(1) وی آن چه را ابن خلکان گفته، بی کم و کاست و بدون بررسی و موشکافی بیان کرده است.(2) دیگری «صلاح الدین صفدی» (متوفای 764 ق) است. او در شرح حال سیدمرتضی نوشته است: «اختلاف است که کتاب نهج البلاغه را وی نوشته یا برادرش سید رضی».(3)

کار ذهبی شگفت آورتر از اینها (متوفای 748 ق) است. او با همه اطمینانی که به سیدمرتضی دارد و با آن مرتبه بزرگواری و دانشی که از او سراغ دارد، وی را در دادگاه تاریخ متهم می کند و در میزان الاعتدال گفته است:

وی دانش بسیار دارد و متهم است که کتاب نهج البلاغه را خود نوشته است. هرکه نهج البلاغه وی را بخواند، یقین می یابد که آن را به دروغ به امیرمؤمنان علی بسته اند.(4)

«حافظبن حجر» نیز بر این ادعا است (متوفای 852 ق) و در لسان المیزان همان سخنان ذهبی را باز گفته است.(5)

دردا که برخی از معاصران نیز بدون اندکی نقد و بررسی، همان سخنان را تکرار کرده اند. یکی از آنها گفته است: «مشهور است که نهج البلاغه از شریف رضی است؛ اما درست آن است که گردآورنده این کتاب، برادرش سیدمرتضی است».(6) دیگری گفته است که پاره ای از پژوهندگان و نیز نسخه های خطی یمنی، نهج البلاغه را به برادرش رضی نسبت می دهند.

پیش از پاسخ گزیده وار به این شبهات بهتر است محورهای تردید را

ص:41

مشخص کنیم. خرده گیران به نهج البلاغه، در دو محور تردید کرده اند:

- تردید در این که آیا گردآورنده سید رضی است یا برادرش سیدمرتضی ؟

- تردید در استناد نهج البلاغه به امیرمؤمنان علیه السلام.

قرآن برسد یا شایستگی سخنش با قرآن بیاید، تنها سخن امیرمؤمنان، علی بن ابی طالب علیه السلام است; چراکه امام علی علیه السلام در فصاحت یکه تاز است و کسی را تاب هماوردی با او نیست و کسان، هرچه بکوشند، دستشان کوتاه و خرما بر نخیل است. اگر کسی بر آن چه گفتم دلیل می جوید، باید کتابی را که ما نوشتم و نهج البلاغه اش نام کردم، بخواند.(1)

ب) همان گونه که در کتاب رجال نجاشی(2) و فهرست منتخب الدین(3) نیز آمده است، همه فرهنگ نامه های شیعی، آشکارا پذیرفته اند که نهج البلاغه را سیدرضی گردآورده است و از عصر سیدرضی تاکنون به این امر اطمینان دارند.

ج) سلسله سند مشایخ اجازه به عالمان و محدثان دلیل دیگری بر این امر است. عالمان و محدثان پس از تبحر شاگردانشان در کتاب های حدیثی، به آنها اجازه نقل روایت می دادند تا برای دیگران بازگویند و دیگران باز می نوشتند و مقابله و مقایسه و اصلاح و ثبت می کردند. از میان کتاب هایی که از زمان تألیفش تاکنون اجازه نقل روایت آن را داده اند، نهج البلاغه است. علامه امینی(4) نوشته است:

اجازه های نهج البلاغه به حد تواتر رسیده است و در هیچ یک از آنها تردیدی نیست و سلسله سند همه آنها به شریف رضی می رسد. من نسخه ای از نهج البلاغه را نزد یکی از عالمان نجف دیدم که اجازه نامه سیدمرتضی با خط خودش به بعضی از شاگردانش برای نقل روایت از نهج البلاغه موجود بود که سیدمرتضی در آن تصریح کرده بود: «اجازه دادم کتاب برادرم را روایت کند».(5)

ص:43

برخی از اجازه های روایت نهج البلاغه عبارت اند از:

1. اجازه دختر سیدمرتضی از سیدرضی؛

2. اجازه «ابومنصور عکبری» از سیدرضی، به نقل قطب راوندی؛

3. اجازه «ابن اخوه» از «ابوالفضل نافلی» و او از «عبدالکریم بن دیباجی» معروف به سبط بشر حافی؛

4. اجازه «محمدبن احمدبن پندار» به شیخ فقیه در «ابوعبدالله حسینی» در سال 499 ق؛

5. اجازه «ابن مظاهر» از «فخرالدین محمدبن حسن حلی» در سال 741 ق؛

6. اجازه علامه محمدتقی مجلسی به پسرش محمدباقر مجلسی در سال 1062 ق.

7. اجازه «حسین عبدالصمد عاملی» از شهید زین الدین عاملی.(1)

د) در نسخه های خطی نهج البلاغه آشکارا این کتاب را به سیدرضی نسبت می دهند. در نسخه های یمنی نهج البلاغه نیز این چنین است. کمتر کتابی به اندازه نهج البلاغه، نسخه خطی کهن دارد. «سید عبدالعزیز طباطبایی» تعداد نسخه های کهن را از قرن پنجم تا دهم، 172 عدد دانسته است(2) که یکی از آنها در کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی صلی الله علیه و آله به شماره 3827 از سال 469 قمری موجود است.

ه) تاکنون شرح های بسیاری بر نهج البلاغه نوشته اند؛ به ویژه از جانب علمای اهل تسنن. نهج البلاغه نظر دانشمندان و ادیبان بزرگی را به خود جلب کرده و آنها در شرح و توضیح این کتاب، بسیار کوشیده اند. همه شارحان بر این باورند که گردآورنده نهج البلاغه، سیدرضی است.

ص:44

نخستین شرح را «سید فضل الله نوری راوندی» در سال 511 قمری، نوشت. دیگر شرح های نهج البلاغه، پس از راوندی تاکنون عبارت انداز:

1. شرح احمدبنوبری خوارزمی، از علمای قرن پنجم.

2. معارج نهج البلاغه اثر ابوالحسن علی بن زید بیهقی، قرن ششم؛

3. منهاج البراعه اثر سیدبن هبة الله قطب الدین راوندی، از محدثان بزرگ قرن ششم؛

4. حدائق الحقایق اثر قطب الدین محمدبن حسین کیدری بیهقی، شاعر و محقق قرن ششم؛

5. شرح ابن ابی الحدید، از علمای اهل سنت در قرن ششم؛

6. شرح کمال الدین عبدالرحمان بن محمد عتائقی حلی، قرن هفتم و هشتم؛

7. شرح ابوالفضل حسن بن محمد صفانی، 577-650. قمری؛

8. شرح جمال الدین ابومنصور حسن بن یوسف (علامه حلی) قرن هفت و هشت؛

9. شرح کمال الدین میثم بن علی بحرانی، قرن هفتم؛

10. شرح ابوطالب تاج الدین، معروف به ابن الساعی، قرن هفتم؛

11. شرح رضی الدین علی بن موسی بن طاووس؛

12. منهاج الولایه اثر ملاعبدالباقی صوفی تبریزی، 1039 قمری؛

13. شرح نهج الصباغة اثر علامه شیخ محمدتقی تستری (شوشتری)؛

14. فی ضلال نهج البلاغه، محمد جواد مغنیه؛

15. شرح پیام امام، آیة الله مکارم شیرازی؛

16. شرح ملاصالح قزوینی، 1052-1109 ق؛

17. شرح علامه جعفری؛

18. شرح محمدعلی دُخَیِّل (از دانشمندان معاصر)؛

ص:45

19. شرح محمدبن عمر فخرالدین رازی، از علمای اهل سنت در قرن ششم؛(1)

افزون بر این شرح ها و شرح های دیگر، تاکنون حدود چهار هزار کتاب درباره نهج البلاغه چاپ شده است. با این همه دلایل و مدارک، جای تردید نیست که گردآورنده نهج البلاغه سیدرضی است و گمانه تردیدکنندگان درست نیست.

رفت و در جمع اندیشمندان بنام آن شهر، سخن از نهج البلاغه به میان آورد. یکی از حاضران گفت: «این کتاب منحول(1) است و آن را به علی علیه السلام بسته اند و ناروا از او دانسته اند.» دیگران نیز با او هم داستان شدند.

شکیب ارسلان لب نگشود تا این که از او پرسیدند: درباره نهج البلاغه چه می گویی ؟ پاسخ داد: «اگر این کتاب را به علی بسته اند، پس نویسنده آن کیست ؟ حتماً می گویید سیدرضی ؟» گفتند: آری! شکیب ارسلان جواب داد: «اگر چهل مرد به سان شریف رضی، او را یاری کنند، نمی تواند حتی خطبه ای همانند یکی از خطبه های کوتاه نهج البلاغه یا جمله ای چونان یکی از جمله های آن بیاورد». ازاین رو به یقین، نهج البلاغه از علی بن ابی طالب علیه السلام است و آن چه عده ای را به شک و تردید انداخته نکوهش صحابه است که در نگاه آنان پاک و مقدس به شمار می آیند.(2)

این کتاب را بیش از پنجاه نفر از دانشمندان شیعه و سنی شرح کرده اند. نسخه های خطی [اسناد] نهج البلاغه از قدیمی ترین ادوار خط موجود و نسخه های چاپی آن در ممالک اسلامی، منتشر شده است.(1)

دو نفر از آنهاست، بی گمان میان سخن آنها فرق می گذاری و آنها را از هم تشخیص می دهی.

ما با همه آشنایی که با شعر و صحت وسقم آن داریم، اگر به مثل دیوان «ابو تمام» شاعر معروف را ورق بزنیم و در آن، چند یا یک قصیده را از دیگری در آن بیابیم، با ذوق شعری خود تشخیص می دهیم که با شعر ابوتمام و راه و روش او در شعر و شاعری، مباینت دارد.

نمی بینی که دانشمندان شعرشناس، بسیاری از اشعار منسوب به ابونواس را از دیوان وی حذف کرده اند؟ زیرا برای آنها مسلم شده است که از لحاظ الفاظ و شیوه، با اشعار ابونواس مناسبت ندارد و در این باره جز ذوق خود، به چیز دیگری اعتماد نکرده اند.

تو نیز وقتی که درست درباره نهج البلاغه دقت و تأمل کردی، می بینی همه آن از یک سرچشمه جاری شده و مانند جسم بسیط، اسلوب واحدی را تشکیل می دهد که جزئی از آن در ماهیت، عین جزو دیگر است و مانند قرآن مجید است که اول آن مانند وسط آن و وسط آن مانند آخر آن می باشد و هر سوره و آیه آن در راه و روش و نظم و فن، مانند آیات و سوره های دیگر است. اگر بعضی از خطبه های نهج البلاغه مجهول و تنها بعضی از آنها صحیح بود، هرگز این طور که اکنون هست، نمی بود.(1)

درباره اش گفته شده است، پایین تر از کلام خدا و بالاتر از کلام مخلوق است - داشته باشند، هرگز چنین سخن سبک و بی اساسی را بر زبان نمی آورند. حتمی است که گویندگان این سخن، نه از سبک شناسی اطلاع داشتند و نه از درک و فهم معانی.

درباره مضامین و محتویات سخنان نهج البلاغه، درباره اثبات اینکه همه سخنانی که در نهج البلاغه آمده است، از امیرمؤمنان علیه السلام می باشد، کتاب ها و مقالات بسیار ارزنده ای نوشته شده است که به حد کافی، اعتبار و سندیت این کتاب انسانی بزرگ را اثبات می کند.(1)

با وجود همه مخالفت های متعصبان، هر قدر از عمر نهج البلاغه می گذرد، به تازگی و شادابی آن افزوده می شود؛ ازاین رو، این کتاب کهن، هیچ گاه کهنه نمی شود. «لرد آویبوری» گفته است: «قانون بقای اصلح درباره کتاب نیز، مانند همه چیزهای دیگر جاری است. بدین جهت باید کتاب های قدیمی را که در مقابل حوادث روزگار پافشاری کرده و از میدان امتحان، سرفراز بیرون آمده اند، مورد توجه قرار داد.»(2)

این گفته درباره نهج البلاغه راست می نماید. کتابی که هیچ گاه غبار گذشت زمان بر صفحات آن ننشسته و در مقابل شبهه آفرینان، استوار و سرافراز به حیات خود ادامه داده است. «ارنست همینگوی»(3) نیز این نکته را خاطرنشان می کند که تنها، تأثیر زمان است که ساخته های خوب و بد را بررسی می کند و جدایشان می کند؛ زیرا هیچ چیز در ادبیات جاویدان نیست، جز آنکه به راستی سزاوار باشد. و نهج البلاغه از راست ترین و متقن ترین کتاب های تاریخ است.

ص:50

ص:52

اگر نه آن که تو مخلوق می بودی، می گفتم که تو ارواح را در ابدان مردمان دمیده ای. و اگر نه تو روی در نقاب خاک کشیده بودی، می گفتم که درهای روزی را تو بر روی مردمان می گشایی و می بندی.

با آنکه سخنوری نام آورم، زبانم از ذکر مدایح تو عاجز است.

درباره تو چه بگویم ؟ آیا توان گفت که تو سروری کریم النفس و بزرگواری ؟

نه! این گونه صفات، صفات آدمیانند و درخور جلال تو نیستند.

تو حاکم روز جزائی! تو تقسیم کننده بهشت و دوزخی! تو شفیع درماندگانی!

در دل، رازی دارم و اکنون آن را باز می نمایم تا همه ارباب خرد بدانند:

زمان، برای او آفریده شده و شهاب های ثاقب، به سبب او نورانی شده اند و شب، به سبب او تیره گشته.

حساب ما در روز رستاخیز نزد اوست و در آن روز، اوست پناه ما.

اینها باورهای من است و من اینک پرده از آنها برداشتم. خواه برای من سودمند باشد یا زیان مند.

من بر مذهب اعتزالم؛ ولی به سبب تو، همه شیعیانت را دوست دارم.

من یقین دارم که روزی مهدی شما ظهور خواهد کرد و من منتظر چنان روزی هستم.

هرمراد، روح و کمال دین، ماه غدیرخم، اسطوره ثبات، پیوسته در صلات، دائم به یاد حق، محو رضای ربّ، غم خوار بینوا، مبغوض اشقیا، کوبنده نفاق، سوزنده شقاق، سازنده بیان، دانا به هر زبان، سرچشمه ادب، استاد هر بلیغ، الگوی هر ادیب، فیاض هر حکیم، نطقش دوای دل، وعظش نوای دل، قائم به قسط و عدل، سرشار شوق و وصل، حاکم به ذوالفقار، شیدای ذوالجلال، در زهد بی عدیل، در صبر بی بدیل، ایتام را کفیل، نامش بود علی، یادش چو کیمیا، راهش دهد نجات از هر بد و بلا.

حقا که قالب الفاظ و عبارت ها گنجایش معرفی او را ندارد و وجودش را آن چنان که هست، نشان نمی دهد.

هر گوینده ای را در مقام توصیف الکن و هر نویسنده و ستایشگری را ناتوان و حیران می سازد که چگونه انسانی را که به درستی نشناخته و به کنه ماهیتش پی نبرده، بنمایاند و اوصافش را در قالب الفاظ بریزد؟

به راستی که اندیشه و خرد، از درک حقیقتش عاجز مانده و قوه مخیله، از ترسیم واقعیتش وامانده و به زبان حال همی گوید که

«ما عرفناک حق معرفتک»؛ چراکه او انسان کاملی است، وابسته به جهان غیب و ماورای طبیعت و برخوردار از مواهب بی شمار الهی و غیر مادی.(1)

نام: علی بن ابی طالب علیه السلام

لقب: امیرمؤمنان

پدر: ابوطالب بن عبدالمطلب

مادر: فاطمه بنت اسد

تولد: سیزدهم رجب سال سی ام عام الفیل

محل تولد: مکه، خانه خدا، بیت الله الحرام

ص:55

چگونگی شهادت: ضربت شمشیر بر سر، هنگام نماز

قاتل: ابن ملجم مرادی (لعنة الله علیه)

تاریخ شهادت: نوزدهم رمضان سال چهل قمری

محل شهادت: مسجد کوفه

مدت عمر: 63 سال

علی علیه السلام داماد و پسرعموی پیامبر است و در روز نخست رسالت حضرت محمد صلی الله علیه و آله، اولین فردی بود که به او ایمان آورد و شجاعانه او را حمایت کرد. علی تنها انسانی است که این افتخار و شرافت بزرگ را دارد که در خانه کعبه به دنیا آمده است.

علی علیه السلام از کودکی در دامان پیامبر عظیم الشأن پرورش یافت و همیشه همراه او بود و از همان طفولیت دارای صفات و کمالات معنوی و انسانی والا و فوق العاده ای بود. زمانی که خداوند، حضرت محمد صلی الله علیه و آله را به پیامبری برگزید، اولین کسی بود که آگاهانه دعوتش را پذیرفت و به خدمتش همت گمارد. این مطلب را همه مورخان اعم از شیعه و سنی آورده اند.

علی علیه السلام در بین قریش، جایگاه ویژه ای داشت و در همه صفات ممتاز بود و مردم - خواسته یا ناخواسته - در مقابلش کرنش می کردند و در هر صحنه ای علی علیه السلام را سرآمد می دانستند و در هر مجلسی که وارد می شد، ابهتش مجلس را می گرفت و همه بی اختیار در مقابلش می ایستادند. رفتارش همه را مجذوب خود می ساخت. هیچ کس در جنگ ها یارای رویارویی با او را نداشت. شجاعتش شهره، آفاق بود. در عبادت بی نظیر و در علم و عرفان بی رقیب و در سخنوری یکه تاز و در نسب بی مانند بود. پدر و مادرش پیرو آیین حضرت ابراهیم و یکتاپرست بودند و از اولین اشخاصی بودند که به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ایمان آوردند.

ص:56

پدرش ابوطالب، بزرگ بطحا و رئیس بنی هاشم بود و همه او را به بزرگی می شناختند. او سراسر وجودش کانونی از بخشش و عطوفت و مهربانی بود و در راه آیین توحیدی انسانی، از خود گذشته، دلیر، جانباز و فداکار بود. ایمان ابوطالب مورد اتفاق همه مورخان است؛ مگر عده کمی که ازسر دشمنی با علی علیه السلام منکر ایمان او شده اند.

مادرش فاطمه بنت اسد، فرزند هاشم بود. او از نخستین زنانی بود که اسلام آورد. زنی پاکدامن و با عفت بود و سجایای اخلاقی نیکویی داشت.

او همان زن با ایمانی بود که به هنگام شدت یافتن درد زایمان، به دیوار کعبه نزدیک شد و با خدای خود این گونه مناجات کرد:

خداوندا! به تو و پیامبران و کتاب هایی که از طرف تو نازل شده اند و نیز به سخن جدم ابراهیم، سازنده این خانه، ایمان استوار دارم. پروردگارا! به پاس احترام کسی که این خانه را ساخت و به حق کودکی که در رحم من است، تولد این کودک را بر من آسان فرما.(1)

لحظه ای نگذشت که فاطمه به صورت اعجازآمیزی وارد خانه خدا شد و در آن جا وضع حمل کرد.

این فضیلت بزرگ را - که در طول تاریخ، فقط مخصوص فاطمه بنت اسد است همه مورخان شیعه و گروه بسیاری از دانشمندان اهل سنّت نقل کرده اند و آن را یک واقعه بی نظیر و بی سابقه خوانده اند که از در گزیدِگویی به دو نمونه اشاره می کنیم:

حاکم نیشابوری گفته است: «ولادت علی در داخل کعبه، به تواتر، به ما رسیده است».(2)

ص:57

آلوسی بغدادی از علمای اهل سنت و نویسنده تفسیر معروف نوشته است: «تولد علی در کعبه در میان ملل جهان مشهور و معروف است و تاکنون کسی به این فضیلت دست نیافته است».(1)

جز علی را نبود هیچ کس این قدر و بها که بود مولد او خانه مخصوص خدا

نه عجب گر که بود زادگهش خانه حق که به یمن کرم اوست به پا هر دو سرا

اری نُورَ الوحی و الرِسالَةِ وَ اشُمُّ ریحَ النَّبُوَّة ِ؛ من در همان دوران کودکی و به هنگامی که در غار حرا کنار پیامبر بودم، نور وحی و رسالت را که به سوی پیامبر سرازیر بود، می دیدم و بوی پاک نبوت را از او می بویید.(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز به علی علیه السلام می فرمود:

انَّک تسمَعُ ما اسمَعُ وتَری مااَری؛ الاّ انَّکَ لَستَ بِنَبی وَلکِنَّکَ لَوَزیرٌ؛ تو از هر جهت همانند منی: هرچه می شنوم تو هم می شنوی و هرچه می بینم تو هم می بینی؛ مگر اینکه تو پیامبر نیستی؛ بلکه جانشین و وزیر منی.

علی علیه السلام با هر پیامبری بوده است و با محمد صلی الله علیه و آله با نام اصلی خود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

«یا علی انت مع کلّ نَبِیًّ سرّاً و معی جهراً» امیرالمومنین علیه السلام نمونه روشن مفهوم والای «ولایت کلیه» بر موجودات عالم است و در همه زمان ها و همراه همه نسل ها بوده است. علی موجودی جسمانی نیست که اکنون، مرده و در مزارش باشد. علی حقیقت همیشه زنده است؛ روح کلی است که بر همه عوالم احاطه دارد.

علی، ملکی نیست؛ ملکوتی است و شناختن او دشوار. هرکس به قدر فهمش علی را می شناسد و تصویری از او در ذهنش مجسم می کند؛ درحالی که علی از همه فهم ها بالاتر است.

در کتاب انیس الواعظین نوشته شده که علی به ابن عباس فرمود: «اگر حضرت محمد صلی الله علیه و آله مرا اذن دهد، هر آینه در بای بسم الله چنان معنایی می نمایم که هفتاد شتر را به زیر بار بکشند.» به روایتی دیگر فرمود: «در نقطه زیر باء».(2)

ص:60

علی علیه السلام همه صفات عالی انسانی را در حد کمال داشت؛ از این رو، او را مقیاس انسانیت می دانیم. او خصلت ها و صفاتی دارد که موجب شگفتی و حیرت دوست و دشمن گردید. «صفی الدین حلی»(1) منظومه بی همتایی درباره صفات او سروده است که قسمتی از آن چنین است:

ای علی! از آنجاکه در تو صفات ضدِ هم جمع شده، نظیرت نایاب گردیده؛ صفاتی که در هیچ بشری جمع نشده و هیچ یک از بندگان خدا مانند آن را به دست نیاورده است. تو در قضاوت دادگر بودی و در عین شجاعت، بردبار و با وجود حمله های سخت جنگی، عابد و با تنگ دست، بخشنده بودی. لطف بعضی از صفات تو به حدی بود که باد ملایم را شرمنده می گردانید و شدت بعضی تا حدی بود که سنگ سخت را آب می کرد.

از نظر دانش، فن سخنوری و آگاهی به زبان های مختلف - افزون بر زبان و ادبیات عرب، بر زبان های سویانی، ساسانی، پهلوی و دیگر زبان های رایج دنیا - احاطه کامل داشت و بر همه علوم مسلط بود و از برجسته ترین حسابداران صدر اسلام محسوب می شد.

علوم بسیاری در سینه علی موج می زد؛ اما بهره گیرنده ای نبود. آن حضرت به کمیل بن زیاد فرمود:

ها انَّ هاهُنا، [وَ اشارَ الی صدرِه] لَعِِلماً جَمّاً لَو اصَبْتُ لَهُ حَمَلةً؛ ای کمیل! معلومات فراوانی در سینه من است. کاش مردمان صلاحیت داری را می یافتم و به آنها می آموختم.(2)

وزمین و آسمان و کرات و اشیای دیگر به اسم علی پدید آمد. در حدیث آمده است که امیرالمؤمنین به عمار فرمود:

یا عمّار! باِسمی تَکُّونَتِ الاشیاء و بُنی دعائِم سائرِ الاشیاء و انَا اللوح و انَا القلم و انَا العرش و انا السموات السبع و الاسماء الحسنی و الکلمات العلیا.

و در بین خطبه ای فرمود:

کتب اسمی علی العرش فاستَقَرَّ و علی السموات فَقامت، و علی الارض فاستقرت و علی الجبال فرست و علی الریح قدرت و علی البرق فلع و علی السحاب فدمع وعلی الرعد فخشع و علی النور فسطح و علی اللیل فدجی و اظلم و علی النهار فأنار و تبسم؛ نامم را بر عرش نوشتند، استقرار یافت و بر آسمان نوشتند، ایستاد و بر زمین نوشتند، مستقر شد و بر کوه ها نوشتند، محکم شدند و بر باد خواندند، با طاعت ایستاد و بر برق خواندند، پرتو افکند و بر ابر نوشتند، ریزان و افشان شد و بر رعد نوشتند، فروتن شد و فرو نشست و بر نور نوشتند، ساطع و لامع شد و بر شب نوشتند، تاریک شد و بر روز نوشتند، خندید.(1)

رامستند شناخته و معتقد است پیامبر خاتم وصیت کرده و حتی از صحابه، قلم و دوات خواسته که حضرت علی علیه السلام را با ابلاغ کتبی جانشین خود کند. او از اجرا نشدن این وصیت تأسّف خورده، و گفته:

آخرین اراده پیامبر اجرا نشد؛ زیرا او علی را به جانشینی خود منصوب کرده بود؛ حال آنکه پس از مرگش، عده ای ابوبکر را برگزیدند.(1)

ابوالعینای شاعر گفته است:

اگر بخواهم فضایل تو را بازگویم، چنان است که به هنگام ظهر از روشنی روز خبر دهم که بر هیچ کس پوشیده نیست.(2)

ژنرال سر پرستی سایکس (از مشاهیر خاورشناسان انگلیسی):

او (علی علیه السلام) از میان خلفا به شرافت و بزرگواری نفس مشهور و به غایت، مراقب حال زیردستان خود بود. القائات فرستاده ها و نماینده ها در او تأثیری نداشت. به هدیه های آنان اثر نمی بخشید. با حریف مکار و غدار خود (معاویه) هرگز طرف نسبت نبود؛ زیرا [معاویه] برای رسیدن به مقصود خود، سخت ترین جنایات را مرتکب شده و رذل ترین وسایل را برای پیشرفت خود بر می انگیخت.

دقت و مراقبت های خیلی سخت او (امام امیرمؤمنان علیه السلام) در امانت و دیانت، باعث شده بود عرب های حریص - که همه امپراتوری را غارت کرده بودند - از وی ناراضی باشند؛ لیکن صداقت و صحت عمل و دوستی کامل، ریاضت و عبادت از روی صدق و خلوص یا تجرد و وارستگی و آداب و خصایل محموده قابل توجهی که در او وجود داشت، به حقیقت صورت قابل ستایشی به وی داده بود. اینکه ایرانیان برای او مقام ولایت قائل شده و او را سرپرست حقیقی و مربی الهی می دانند، در واقع قاعده قابل تحسین و شایان بسی تمجید است؛ اگرچه مقام و مرتبه او خیلی بالاتر از اینهاست.(3)

ص:63

جرج جرداق (از بزرگ ترین نویسندگان مسیحی عرب):

آیا انسان بزرگی مانند علی را می شناسی که حقیقت انسان را به عقول و مشاعر بشری آشنا بسازد؟ آن حقیقت انسانی که سرگذشتی چون ازل و آینده باقی چون ابدیت و ژرفای بس عمیق دارد که هر یک از صاحبان عقول و نفوس بزرگ مطابق روش و طبع خود، آن را درک می کند و دیگر انسان های عادی، بدون اینکه خود بدانند، در سایه آن زندگی می کنند.

علی، بدین سان تجسم یافته آن قدرت شگفت انگیزی است که او را در پیروزی ها و شکست ها یکسان نشان می دهد؛ زیرا عامل ملاک او در پیروزی ها و شکست ها همان قدرت است که در میدان جنگ، چه با چهره پیروزی بیرون آید و چه با شکست روبه رو شود و همچنین در میدان سیاست و هر میدان دیگر که برای تکاپوی زندگی تصور شود، یکسان است.(1)

ماذا عَلیک یا دنیا لَوْ حَشَدت قوُاکِ فَاعطیتِ فی کل زمن علیّاً بعقله و قلبه و لسانه وذی فِقاره؛(2) ای روزگار! تو را چه می شد اگر همه نیروهای خود را بسیج می کردی و در هر زمانه ای، بزرگ مردی به نام علی را، بدان عقل و بدان قلب، بدان زبان و بدان شمشمیر، به انسانیت عطا می کردی ؟

بارون کاردوو (مورخ و محقّق فرانسوی):

علی علیه السلام شجاع بی همتا و قهرمان یکه تازی بود که پهلوبه پهلوی پیغمبر می جنگید و به اعمال برگزیده و معجزه آسایی قیام نمود. در جنگ بدر، بیست ساله بود که با یک ضربه، سواری از قریش را دو نیم ساخت و در جنگ احد، شمشیر پیامبر (ذوالفقار) را به دست گرفت و بر سرها، خود می شکافت و بر تنها جوشن می درید در یورش بر قلعه های یهود خیبر با یک دست، دروازه سنگین آهنین را

ص:64

از جای کند و آن را بالای سر خود سپر ساخت. پیامبر او را بسیار دوست می داشت و به او بسی وثوق داشت؛ روزی به سوی علی اشاره کرد و گفت:

«من کنت مولاه فعلی مولاه».(1)

فؤاد فاروقی (از دانشمندان و نویسندگان اهل سنّت):

جانم به فدایت ای علی! که شجاعت و رقت در دل، زورمندی در بازو و جهانی تأثر در چشم داری...، و در سوگ کسی اشک می ریزی که در جهان، دو تن را بیش از همه دوست داشت: یکی دخترش فاطمه علیهما السلام و دیگری همسر او.(2)

این بزرگ مردِ عالم اسلام (علی علیه السلام) بر دل ها حکومت می کرد نه تنها در آن زمان، بلکه قرن ها بعد نیز در حکومت او خللی پدید نیامده است.(3)

سلیمان کتانی (دانشور مسیحی لبنانی):

درآمدن به آستان سخن از علی، کم حرمت تر از درآمدن به محراب نیست و راستی این سخن چه نیکوست.

همان گونه که هر کس در محراب می کوشد حرمت آن را پاس دارد، هر که را هم قلم در دست است تا به نام امام علی علیه السلام بگرداند، باید حرمت آن امام را نصب العین خویش سازد.(4)

ایلیا پاولیچ پطروشفسکی (استاد تاریخ در دانشگاه لنینگراد):

علی، پرورده محمد و سراپا به وی و امر اسلام، وفادار بود. علی تا سرحد شور و عشق پای بند دین بود. راست گو و درستکار بود. در امور اخلاقی بسیار خرده گیر بود و از نامجویی و مال پرستی،

ص:65

به دور بود. بی شک مردی بود سلحشور و شاعر و همه صفات اولیاءالله در وجودش جمع بود.(1)

جرجی زیدان:

آیا علی پسر عموی پیامبر و جانشین و داماد او نبود؟ آیا او آن دانشمند پرهیزکار و دادگر نبود؟ آیا او آن مرد با اخلاص و غیور نبود که در پرتو مردانگی و غیرتش، اسلام و مسلمانان عزت یافتند؟(2)

چه کسی را می توان یافت که عالم تر از علی و بیش از او مشتاق صلح و آرامش باشد؟ چه خاندانی را پاک تر از خاندان علی می توان سراغ گرفت ؟ در عصری که خداپرستی با بت پرستی و دیگر مظاهر شرک آمیخته بود، چه کسی بیش از علی زبان به توحید گشود؟ در جنگ ها زمانی که همه از صحنه می گریختند، چه کسی استوارتر از علی پیکار می نمود؟ زمانی که همه به فکر جان خویش بودند، چه کسی جز علی به استقبال مرگ می شتافت ؟ چه کسی عادلانه تر از علی فرمان راند؟ مهربان تر از او چه کسی را می شناسید؟ چه کسی بیش از او در تهدیدهایش پابرجا و به وعده ها خود وفادار بود؟

ای دیدگان من! بگریید و قطرات اشک را با ناله درآمیزید. بگریید بر مظلومیت خاندان رسول الله صلی الله علیه و آله.(1)

خطیب خوارزمی:

آیا چون ابوتراب، جوانمردی هست ؟ آیا چون او پیشوای پاک سرشتی روی زمین وجود دارد؟

اگر دیدگانم دردمند گردد، از غبار نعلش توتیا سازم. محمد صلی الله علیه و آله رسول گرامی، شهر علم است و امیرمؤمنان علی علیه السلام باب علم. در محراب عبادت، گریان؛ در صحنه پیکار، خندان. از زر و زیور چشم پوشید. درهم و دینار نیندوخت. در پهنه رزمگاه، سپاه شیطان را تار و مار کرد. شمشیرش چون صاعقه آتش برانگیخت. علی علیه السلام است که با زیور هدایت آذین گرفت، از آن پیش که جامه جوانی در پوشد. علی علیه السلام بت های قریش بشکست، آن گاه که بر شانه رسول برآمد. علی علیه السلام است که با نص وصایت، زنان پیغمبر را کفیل آمد; امینی که میان او و پیامبر صلی الله علیه و آله حجابی نیست. علی علیه السلام است که عمروبن عبدود را با ضربت شمشمیر فروانداخت؛ ضربتی که اسلام را آباد کرد. داستان برائت و پرچم روز خیبر را به یاد آر که نزاع را فیصله بخشید. محمد صلی الله علیه و آله

ص:67

وعلی علیه السلام چون موسی و هارون باشند؛ این تمثیل از پیامبر بزرگوار است. در مسجد خود، درهای خانه های دیگران را بست و تنها در خانه علی علیه السلام باز ماند. مردمان همگی قشرند، سرورمان علی علیه السلام مغز است.

ولایتش - بی شک - مانند گردن بند، بر گردن مؤمنان افتاد. بینی دشمنان را بر خاک مالید. هرگاه عمر [فرزند خطّاب] در پاسخ مسائل به خطا رفت، علی علیه السلام راه صوابش نمود و عمر از ره انصاف گفت: اگر علی علیه السلام نمی بود، پاسخ خطای من، مرا به هلاکت و تباهی می راند. از این رو فاطمه علیهما السلام و سرورمان علی علیه السلام، با دو فرزندش مایه خشنودی و مسرّت خاطرند. هرکس خواهد که خاندانی را بر ستایش برکشد، من ثناخوان اهل بیت رسولم. اگر مهر آنان مایه ننگ و عار باشد - و هیهات که چنین باشد - من از روزی که در خود عقلی یافتم، قرین این ننگ و عارم. علی علیه السلام را که پرتو حق و رهبر حق جویان بود، کشتند.(1)

مجدالدین، ابن جمیل (شافعی مذهب):

... فانی سوف ادعوالله فیه واجعل مدح (حیدرة) اماما

و ابعثها الیه منقحات یفوح المسک منها و الخزامی...

و من اعطاة یوم (غدیر خم) صریح المجد و الشرف القدامی

و من ردت ذکاء له فصلی اداء بعید ما ثنت اللثاما

و اثر بالطعام و قد توالت ثلاث لم یذق فیها طعاماً

بقرص من شعیر لیس یرضی سوی الملح الجریش له ادما...

ابا حسن و انت فتی اذا ما دعاه المتسجیر حمی و حاما

ازرتک یقظة غرر القوافی فزرنی یابن فاطمه مناما

و بشرنی بانک لی مجیر و انک مانعی من ان اضاما

فکیف یخاف حادثه اللیالی فتی یعطیه (حیدرة) ذماما؟

و من در آن ماه (ماه حرام) دعا خواهم کرد و مدح علی را پیش روی قرار خواهم داد و آن را درحالی که پاکیزه است و بوی مشک از آن می آید، به سویش می فرستم.... کسی که پیامبر اکرم در روز

ص:68

غدیرخم، مجد و شرافت آشکار را به او عنایت کرد. او کسی است که سه روز پیاپی غذا نخورد و غذایش را به دیگران داد [اشاره به آیه وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ...] غذایش قرصی نان جو بود و راضی نمی شد که جز مقداری نمک ساییده، خورشتی بر آن قرار دهد.... ای ابوالحسن! تو جوانمردی هستی که اگر کسی به تو پناه ببرد، پناهش خواهی داد. ای پسر فاطمه (بنت اسد)! با اشعارم در بیداری به زیارت تو آمدم. تو هم در خواب به دیدنم بیا و به من بشارت بده که پناهم می دهی و از ستم کشیدن نجاتم خواهی داد. چگونه کسی که زمام امرش را به حیدر می سپارد از حوادث روزگار خواهد ترسید...»؟!(1)

محمدبن ادریس (امام شافعی، پیشوای مذهب شافعی)

از امام شافعی پرسیدند: درباره علی علیه السلام چه نظری داری ؟

گفت:

ما اقول فی شخص اجتمعت له ثلاثة مع ثلاثة لا یجتمعن قَطُّ ِلأَحدٍ من بنی آدم: الجودُ مع الفقر، الشجاعةُ مع الرَّائی، العلمُ مع العمل؛ درباره کسی که سه چیز را با سه چیز جمع کرده که هیچ گاه برای هیچ یک از فرزندان بنی آدم جمع نمی شود، چه بگویم: سخاوت با بی پولی، شجاعت با فکر و علم با عمل.

انَا عبدٌ للفتی انزل فیه هَل اتی الی متی اکتِمُهُ، اکَتُمُهُ الی مَتی ؟

ص:69

من غلام جوانمردی هستم که سوره «هل اتی» درباره اش نازل شده است. تا کی آن را کتمان کنم ؟ تا چه زمانی این امتیاز را پنهان دارم ؟(1)

و در عبارت دیگری گفت:

اگر او (امام علی علیه السلام) حقیقت حال و باطن امر خویش را ظاهر می ساخت، مردم کافر می شدند. همه به شبه خدایی نزد او به سجده می افتادند. از فضل و منقبت وی همین بس که درباره او بعضی شک نموده اند که آیا از خداست یا از خلق!(2)

امام شافعی اشعار فراوانی در مدح اهل بیت علیهم السلام به ویژه امام علی علیه السلام سروده است. این اشعار نمونه ای دیگر از سروده های اوست:

عَلی حُبُه جُنَّة اِمامُ النَّاسِ وَالجِنَّة

وَصی المُصطفی حَقاً قَسیمُ النَّار و الجَنَّة

دوستی علی سپر آتش دوزخ است. او امام انسان ها و جنیان است.

او در حقیقت وصی مصطفی و تقسیم کننده بهشت و دوزخ است.(3)

قالوا ترفضَّتَ قُلتُ کَلاَّ مَا الرَّفضُ دینی و لا اعتقادی

لکن تَوَلَّیتُ غَیرَ شَک خیرَ امام و خیرَهاد

ان کانَ حُبُّ الوَصِّتی رَفْضا فَاِنَّنی ارفضُ العبادِ(4)

به من گفتند رافضی شدی (از حقّ رو گرداندی) گفتم هرگز دین و اعتقاد من رفض نیست.

لیکن دوست می دارم بدون شک بهترین امام و بهترین هادی را.

اگر معنای رفض، دوستی وصی پیغمبر (علی بن ابی طالب علیه السلام) است، من رافضی تر از همه مردم هستم.

حافظ ابونعیم (از دانمشندان بزرگ اهل سنت):

علی بن ابی طالب، آقای قوم، محبّ ذات مشهور، محبوب حضرت

ص:70

پروردگار، باب شهر دانش و علوم، در رأس مخاطب شدگان به آیات ایمان، استنباطکننده اشارات قرآنی، پرچم و علامت پویندگان مسیرِ هدایت، روشنی بخش اطاعت کنندگان، مولای اهل تقوا، پیشوای عدالت پیشگان، مقدم تر از همه در اجابت و ایمان و استوارتر از همه در داوری و یقین، برتر از همه در بردباری، سرشارتر از همه در علم و دانش، پیشوای اهل تقوا و زیبایی اهل عرفان، خبر دهنده از حقایق توحید، عیان کننده، درخشندگی های علم یکتاپرستی، دارنده قلب سرشار از خرد و دانایی، زبان جویای حقّ (از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله) و گوش شنونده (حقّ) و وفاکننده عهد، کورکننده دیدگان فتنه و سرفراز و سربلند در امتحانات الاهی، دفع کننده ناکثان و ذلیل کننده قاسطان سرکوبگر مارقان سخت گیر در دین خدا و فانی در ذات الهی است.(1)

شیخ عبدالله بن محمدبن عامر شبراوی، (عالم شافعی):

... همه فضایل در او جمع است. مناقب و فضایل آن حضرت چنان فراوان است که بحث در آن مانند دریایی است که ساحل ندارد.(2)

نور این سلسله هاشمی که خاندان مطهر نبوی و جماعت علوی و همان دوازده امام می باشند، جهانی را روشن ساخته است. ایشان دارای فضایل والا، صفات ارجمند، شرف و عزت نفس و باطن بزرگوار محمّدی هستند.(3)

احمدبن حنبل شیبانی (معروف به ابن حنبل، پیشوای مذهب حنبلی):

درباره هیچ یک از صحابه رسول الله صلی الله علیه و آله به اندازه علی بن ابی طالب علیه السلام فضایل نقل نشده است.(4)

ص:71

در جای دیگر گفته است:

او (علی علیه السلام) دشمنان بسیاری داشت. هرچه جست وجو کردند تا از او عیبی بیابند، نیافتند [و از این رو] مجبور شدند برای از بین بردن او، دشمنان او را بستانید.(1)

عمربن خطاب می گوید: «عقمت النساء ان یلدن مثل علی بن ابی طالب; زنان، دیگر شخصیتی مانند علی بن ابی طالب را نیاورند».(2)

و در جای دیگر گفته است: «به خدا سوگند! اگر شمشیر علی نبود، پایه های اسلام برافراشته نمی شد و او صاحب سبقت در اسلام و صاحب شرافت است».(3)

معاویة بن ابی سفیان

معاویه، در جمع یاران خود درباره امام علی علیه السلام می گفت: «رسول خدا طعام دانش را از زبان خود در کام جان او ریخته است».

وقتی خبر شهادت حضرت علی را به معاویه دادند، گفت: «فقه و علم با مردن او از ما رخت بربست».(4)

معاویة بن یزیدبن معاویه اعتراف کرد: «این خلافت که ریسمان محکم الهی است و جد من معاویه با کسی که اهل آن و سزاوارتر به او (علی بن ابی طالب) بود منازعه کرد».(5)

علامه سبطبن جوزی (حنفی):

شمس الدین ابوالمظفر یوسف بن فرغلی بن عبدالله بغدادی حنفی نوشته است:

فضایل آن حضرت روشن تر از خورشید و ماه و بیشتر از شن های

ص:72

بیابان و ذرّات خاک است و از آن میان آن چه را به ثبوت رسیده و شهرت یافته، برگزیدم که خود بر دو نوع است: نوعی از فضایل که برگرفته از قرآن و دسته دوم فضایلی که در سنّت روشن آمده و جای هیچ تردیدی در آنها نیست.

محمد ابوالفضل ابراهیم (محقق شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید):

در شخصیت پیشوا علی بن ابی طالب علیه السلام آن اندازه کمالات و عناصر پسندیده و عظمت های روحی و نورانیت تکاملی و شرافت عالی همراه با فطرت پاک و نفس محبوب خداوندی جمع شده است که در هیچ یک از انسان های بزرگ دیده نمی شود.(1)

عبدالله (پسر احمدبن حنبل):

از پدرم در مورد فضیلت اصحاب رسول خدا پرسیدم. گفت: [با فضیلت ترین آنها] ابوبکر و عمر و عثمان [است] گفتم، علی بن ابی طالب در چه مرتبه است ؟ گفت: هو من اهل البیت لا یقاس به هولاء; یعنی علی بن ابی طالب از اهل بیت است. اینان با او قابل قیاس نیستند.(2)

شیخ سلیمان قندوزی (از دانشمندان بزرگ حنفی):

او (علی بن ابی طالب علیه السلام) امام مبین و دریای گنجینه ها و شمشیر برنده، نور درخشنده، رهبر نیکان، کشنده کفار، قسیم بهشت و جهنم، امام خوبان، صاحب مناصب و مناقب، مرتضی علی بن ابی طالب علیه السلام کسی است که پیامبر درباره او فرمود: یادِ علی عبادت است.(3)

زمخشری:

من چه بگویم درباره مردی که فضایل او را دشمنانش از راه کینه جویی و حسد انکار کردند و دوستانش از ترس پنهان داشتند.

ص:73

باز از این میان آن قدر فضیلت های وی انتشار یافت که خاور و باختر را فراگرفت.(1)

ابوحنیفه (پیشوای مذهب حنفی):

کسی با علی به قتال و جنگ برنخاست، مگر آنکه علی از وی برتر به حق بود و اگر علی به مقابله با آنها بر نمی خاست، هیچ کس نمی دانست سیره بین مسلمین و تکلیف شرعی با این گونه گروه ها چگونه است.(2)

عبدالرئوف مناوی (از علمای مذهب شافعی):

همه می دانند که فهم کتاب خدا منحصر به علم علی علیه السلام است و کسی که آنها را نداند، گمراه شده از دری که خدا در پس آن در، پرده از دل ها بردارد.(3)

ما در عصر نبی اکرم صلی الله علیه و آله چنان به علی نگاه می کردیم که گویی به ستاره نگاه می کنیم.(4)

عبدالله بن عیاش بن ابی ربیعه:

درباره علی از نظر دانش و علم هرچه می خواهی با اطمینان خاطر بگو! او در اسلام پیشینه روشنی دارد. داماد رسول خدا است. وی در فهم سنت، پیروزی در نبرد و در بخشش اموال، نمونه ندارد.(5)

محمد الجوینی حمّویی خراسانی (عالم حنفی مذهب):

در حق هیچ کس مانند علی بن ابی طالب علیه السلام آیات قرآنی نازل نگردیده و پژوهشگرانه باید گفت که آیات نازل شده در شأن والای آن حضرت نزدیک سه هزار آیه است.(6)

ص:74

خلیل بن احمد فراهیدی:

نحودان و واضع علم عروض، دلیل امامت و پیشوایی علی علیه السلام را در بی نیازی او از مردم می داند: «بی نیازی پسر ابوطالب از دیگران و نیاز همه به او، دلیل این است که او امام همگان است».(1)

بیهقی:

کلمات اول سوره های قرآن با حذف مکررها این جمله می شود:

علی صراط حق نُمسِکُهُ ؛ علی راه حقی است که آن را محکم حفظ می کنیم.(2)

فخر رازی: «هرکس در دین، علی بن ابی طالب علیه السلام را پیشوای خود قرار دهد، همانا رستگار شده است».(3)

علی اکبر رشاد:(4)

ابواسحاق نظام گفته است: علی بن ابی طالب علیه السلام

محنة علی المتکلم، ان وفاه حقه غلا و ان بخسه حقه اساء; سخن گفتن از علی علیه السلام برای گوینده محنت و ابتلای غریبی است؛ چه آنکه اگر حقش را - کما هو - ادا کند، دچار غلو خواهد شد و اگر از حق او کم بگذارد، اسائه ادب کرده است. من می گویم که سخن گفتن درباره خداوندگار حکمت و بلاغت، علی علیه السلام - دست کم برای امثال من، نه تنها محنت که محال است; زیرا سخن راندن از هر شخص وشیئی، فرع بر شناختن اوست و شناخت نیز در گرو احاطه بر معلوم است و چه کسی احاطه بر «وجه الله الاکبر» و «ولی الله الاعظم» را دارد؟ وانگهی، گیرم که گنگ خواب دیده ای زبان به وصف او بگشاید، کدامین گوش و هوشی نیوشیدن و فهم آن را تواند و برتابد؟ گیریم که معرفت و احاطت بر ساحت عِلوی

ص:75

ممکن گردد و ذهن و زبانی نیز توانای اندیشیدن و گفتن و هوش و گوشی نیز یارای ادراک و استماع درباره آن حضرت باشد، کدامین واژگان، شایا و گویای ادای وصف علی علیه السلام تواند بود؟

چکامه پرداز زبان آوری چون ابوالطیب متنبی، سکوت و تقصیر خویش را به عجز و قصور خود مستند می کند که:

و ترکت مدحی للوصی تعمداً اذ کان فضلا مستطیلا شاملا

و اذا استطال الشیئی قام بنفسه و صفات ضوء الشمس تذهب باطلا

«من از سَرِ عمد، ترک ستایش وصی رسول کردم; زیرا بسی فضلش والا و گسترده است و هرگاه چیزی سترگ و بزرگ باشد، خود بسنده خواهد شد [خود، خویش را خواهد شناساند]; چه آنکه پرتو خورشید، هر چه را بیهوده و باطل است، خواهد زدود.

پس البته و به طریق اولی، بی بضاعتی چون من، به لحن لسان الغیب باید اذعان کند که:

ز عشق ناتمام ما جمال یار مستغنی است

به آب و رنگ و خال و خط، چه حاجت روی زیبا را

هم از این رو است که آن چه ما در مدح و وصف حضرت حیدر علیه السلام به زبان می رانیم، کلامی است از باب ادای ادب ارادت و اشارتی است به اقتضای عرف و نه عبارتی به مقتضای عرفان.

ما کجا و وصف آن بزرگ کجا! او ولی خالق و مولای مخلوق، عِدل وحی و کفو قرآن، برادر رسالت و پدر امامت، امیر حکمت و شهید عدالت است و همو هم عنان حق، بلکه پرگار حق مدار، بل نقطه مرکز این پرگار است. او تنها پرورده دامن محبت و تربیت نبی بود و سومین عضو نخستین و تنها خانوار مسلمان در بدو بعثت. او محرم خلوت و جلوت رسول خدا صلی الله علیه و آله بود و همدم روزگار غربت او. رخشه رسالت را شهود کرد و نجوای نبوت را نیوشید و بوی پیامبری را بویید و عاقبت، جان محمد صلی الله علیه و آله شد.(1)

ص:76

امام علی در شعر شهریار

محمدحسین شهریار، از شیفتگان امام علی علیه السلام است که اشعار زیبایی نیز در وصف آن امام همام سروده است؛ مانند شعر الهام گونه «علی ای همای رحمت». همچنین سخنان برخی از دانشمندان مسیحی و اهل سنت را درباره فضایل و مناقب علی علیه السلام نیز به زبان شعر آورده است:

از دو شهید عشق، علی و حسین او دو قطره خون پریده به دامان روزگار

از آن ازل، به نام شفق، این دو قطره خون هر روز و شب گرفته گریبان روزگار

دارند می کشند به کشتارگاه حشر کآنجا است، ختم قصه و پایان روزگار(1)

هر زمان، یک علی علیه السلام

چه بودی اگر هر زمان چون علی یلی زادی از مادر روزگار

ترازوی عدلی چنان مستقیم ستون امانی چنان استوار

مکارم، همان گونه آرام بخش مواعظ، همان گونه آموزگار

همان گونه از ظلم، بنیاد کن همان گونه با زخم، مرهم گذار

به مغز عظیمش همان عزم جزم به کفِ کریمش همان ذوالفقار

همان گونه همچون قضا و قدر کماندار پیکان پروردگار

که بر کندی از سینه دوست، دق برآوردی از جان دشمن دمار

علامه محمدتقی جعفری:

هیچ گونه جای تردید نیست که ما نمی توانیم شخصیت علی بن ابی طالب علیه السلام را مانند شخصیت های یک بُعدی تاریخ نشان بدهیم وکتابش (نهج البلاغه) را کتابی تلقی نماییم که یک شخصیت یک بعدی از خود به یادگار گذاشته است. ما با انسانی سروکار داریم که برای زندگی هدف اعلایی دارد. زمامداری که عادل مطلق است. دارای معرفتی در حد اعلا درباره انسان و جهان، وابستگی به مبادی عالی هستی، خود را جزئی از انسان دین، وابستگی مستقیم به خدا،

ص:77

تقوا و فضیلت در حد اعلا، پاکی گفتار و کردار و اندیشه و نیت پاک و ده ها امتیاز از این قبیل، که در علی بن ابی طالب علیه السلام، با اتفاق همه تواریخ، ثبت شده است.(1)

مولانا جلال الدین محمد بلخی

مولانا اشعار بسیاری در وصف مولای متقیان سروده است؛ از جمله در معرفی قرآن ناطق چنین سروده است:

شاهی که ولی بود و وصی بود علی بود سلطان سخا و کرم و جود علی بود

هم آدم و هم شیث و هم ادریس و هم الیاس هم صالح پیغمبر و داود علی بود

هم موسی و هم عیسی و هم خضر و هم ایوب هم یوسف و هم یونس و هم هود علی بود

مسجود ملایک که شد آدم زعلی شد آدم چو یکی قبله و مسجود علی بود

آن عارف سجاد که خاک درش از قدر بر کنگره عرش بیفزود علی بود

هم اول و هم آخر و هم ظاهر و هم باطن هم عابد و هم معبد و معبود علی بود(2)

خواجه نصیرالدین طوسی

خواجه نصیرالدین طوسی، ریاضی دان و فیلسوف بزرگ اسلامی، در کتاب تجریدالاعتقاد از امیرمؤمنان علیه السلام چنین یاد می کند:

علی علیه السلام از همگان داناتر بود. او حدسی نیرومند داشت و همیشه همراه رسول صلی الله علیه و آله بود. بخشش او از همه افزون بود و پس از پیغمبر، پارساترین و فرزانه ترین مردم به شمار می آمد. ایمانش بر همه مقدم وسخنش از همه فصیح تر و اندیشه اش از همه محکم تر بود. او سرچشمه فیاضی بود که دانشمندان دانش های خود را به او استناد می دادند.(3)

دکتر علی شریعتی

علی مظهر عبادت، خلوت و تنهایی در اوجی است که سلسله های

ص:78

عرفانی و سلسله های ریاضت کش تصوف و همچنین اقطابی که همه زندگی شان را در ریاضت و عبادت خلاصه کرده اند، قهرمان، مظهر و سمبلشان علی است.(1)

تأثیر شخصیت علی و راه علی و اسلام علی در تاریخ اسلام و به خصوص در تاریخ ما ایرانی ها، همه حیاتی بود که پس از مرگ علی آغاز شد.(2)

ابوالعلاء معری (از شعرای اهل سنت)

و علی الدهر من دماء الشهید ین علی و نجله شاهدان

فهما فی اواخر اللیل فجر ان و فی اولیاته شفقان

ثبتا فی قمیصه لیجی الحشر مستعدیا الی الرحمان(3)

در سراسر روزگار از خون دو شهید، علی و فرزندش، دو گواه جاودانه مانده است. فجر که در پایان شب ها، سینه تاریک مشرق را می شکافد و شفق سرخ فام که غروب ها، خاور را در خون می کشد! این دو نقش خونین، همواره بر پیراهن زمان خواهد ماند تا در روز رستاخیز، دست در دامن عدل داور رحمان در آویزد.

ابن سینا

«علی در میان انسان ها، چون پدیده ای معقول بود در میان محسوسات».(4)

امام خمینی رحمه الله

امام خمینی درباره شخصیت امام علی می فرماید:

درباره شخصیت علی بن ابی طالب علیه السلام از حقیقت ناشناخته او صحبت کنیم، یا از شناخت محجوب و مهجور خود؟

ص:79

اصلاً علی یک بشر ملکی و دنیایی است که ملکیان از او سخن گویند، یا یک موجود ملکوتی است که ملکوتیان او را اندازه گیری کنند؟

اهل عرفان درباره او با سطح عرفانی خود و فلاسفه و الاهیون جز با علوم محدود خود با چه ابزاری می خواهند به معرفی او بنشینند. تا چه حد او را شناخته اند تا ما مهجوران را آگاه کنند؟

دانشمندان و اهل فضیلت و عارفان و اهل فلسفه با همه فضایل و با همه دانش ارجمندشان، آن چه از آن جلوه تام حق دریافت کرده اند، در حجاب وجود خود و در آینه محدود نفسانیت خویش است و مولا غیر از آن است.(1)

حفظ کرد. او بسیار بلند همت و شریف النفس بود. از هیچ کس صله و جایزه قبول نمی کرد؛ حتی صله های پدرش را به صاحبانش برمی گرداند.

سیدرضی برای جمع آوری سخنان امام علی علیه السلام بیست سال زحمت کشید و سرانجام پس از مطالعه صدها کتاب - که هرکدام پراکنده وار، بخش هایی از کلمات، خطبه ها و نامه های حضرت علی علیه السلام را بازگو کرده بودند - توانست در سال چهارصد قمری، مجموعه ای از سخنان جذاب و بلند امیرمؤمنان را در سه بخش خطبه ها، نامه ها و قصارالحکم تنظیم کند و به دنیا معرفی کند. امروزه نهج البلاغه امیرمؤمنان به برکت نفس پاک گوینده و موزون و متقن بودن کلامش و اخلاص سیدرضی، همه عالم را فرا گرفته است و هیچ دانشگاهی در دنیا یافت نمی شود که نهج البلاغه، در جایگاه یک اثر ارزنده شیعه، در آن موجود نباشد.

مورخان نوشته اند که هنگام وفات سیدرضی شخصیت های مهم از هر طبقه پیاده و پابرهنه در منزل او جمع شدند و در خانه اش مراسم باشکوهی برگزار کردند و پس از مدتی جسد او را به کربلا بردند. چنان که از تاریخ به دست می آید، قبر او از آغاز در حائر مقدس امام حسین علیه السلام بوده است. بعضی هم گفته اند، قبرش در کاظمین است؛ جایی که اکنون به قبر سیدمرتضی و سیدرضی مشهور است. مفسر قرآن و نهج البلاغه، آیة الله مکارم شیرازی نوشته است:

سزاوار است عاشقان حقیقت، پویندگان راه معرفت الله و جویندگان راه و رسم بهتر زیستن، همه روز در کنار آرامگاه عالم بزرگوار سیدرضی (گردآورنده نهج البلاغه) حاضر شوند و در برابر او سر تعظیم فرود آورند و بر روانش درود بفرستند که اثری چنین گرانبها

ص:82

و بی بدیل از کلمات مولا علی علیه السلام را جمع آوری کرده و در اختیار ما مسلمانان، بلکه در اختیار جامعه بشری قرار داده است.(1)

رهبر انقلاب اسلامی ایران حضرت آیة الله خامنه ای - مدظله العالی - در مورد سیدرضی فرموده است:

قبل از آنکه سیدرضی به آن کار دست بزند، این خطبه ها و کلمات و نوشته ها در کتاب های حدیث و تاریخ به صورت پراکنده یافت می شد؛ ولی به این صورت تدوین شده و جمع آوری شده نبودند و کسانی هم قبل از سید رضی این کار را به یک نحوی شروع کردند، منتها نه به صورتی که سیدرضی انجام داد. بنابراین ما مرهون زحمت و ابتکار این عالم بزرگوار هستیم که نهج البلاغه را برای ما باقی گذاشت.(2)

دکتر زکی مبارک (از علمای اهل تسنن) نوشته است:

شریف رضی در جهان ادب با دشوارترین بدرفتاری ها روبه رو شد و اگر دیوان شعر او به زبان فرانسوی یا انگلیسی یا آلمانی بود، اهل این زبان ها، صدها کتاب درباره آن می نوشتند و ده ها مجسمه برایش می ساختند.(3)

ثعالبی، (ادیب معاصر سیدرضی، متوفای 429. ق) درباره او چنین نوشته است:

او کنون نابغه دوران و نجیب ترین بزرگان عراق و در عین شرافت و نسب و افتخار حسب، مزین به ادبی نمایان و فضلی تابان و بهره ای وافر از همه خوبی ها و نیکویی هاست. از این گذشته، او سرآمد شاعرانی است که از دودمان ابوطالب برخاسته اند؛ چه گذشتگان و چه معاصران و اگر بگوییم که او سرآمد شاعران قریش

ص:83

است، گزاف نگفته ایم که گواه صادق آن، اشعار اوست که این ادعا را می توان با مراجعه بدان ها دریافت; اشعاری عالی و استوار، خالی از سستی و عوار که در عین روانی و سلاست، محکم است و با متانت؛ دارای معانی نغز و بلند، و چونان میوه رسیده و باطراوت.(1)

شهید مطهری درباره سیدرضی نوشته است:

سید رضی شیفته سخنان علی علیه السلام بوده است. او مردی ادیب و شاعر و سخن شناس بود. سید رضی به دلیل همین شیفتگی که به ادب عموماً و به کلمات علی علیه السلام خصوصاً داشته است، بیشتر از زاویه فصاحت و بلاغت و ادب به سخنان مولا می نگریسته است و به همین جهت در انتخاب آنها این خصوصیت را در نظر گرفته است؛ یعنی آن قسمت ها بیشتر نظرش را جلب می کرده است که از جنبه بلاغت، برجستگی خاص داشته است و ازاین رو، نام مجموعه منتخب خویش را نهج البلاغه نهاده است.(2)

ابن ابی الحدید معتزلی و تجلیل از سید رضی:

او دانشمندی ادیب و شاعری روشنگر، در شعر از نظر تعبیرات و جمله بندی زیبا و از نظر معنای عمیق و در قسمت های مختلف سخن، قوی و نیرومند بود؛ به طوری که به هر کدام از فنون شعر و سخن می پرداخت، افراد را در شگفتی قرار می داد.

در عین حال نویسنده ای بزرگ، مردی عفیف، شریف النفس، بلندهمت، سخت پای بند به دستورهای دینی و قوانین آن بود و از کسی هدیه نمی پذیرفت.

ابوالفرج بن جوزی(3) نوشته است:

شریف رضی، رئیس طالبین در بغداد بود. قرآن را در مدت کوتاهی

ص:84

پس از سی سالگی حفظ کرد. در فقه و احکام نیرومند بود. او دانشمندی فاضل و شاعری آگاه و بلندهمت، عفیف و باایمان بود.(1)

علی بن حسن باخرزی نیز در کتاب دمیة القصر آورده است:

در میان پیشوایان بزرگ، صدر مجلس جای شریف رضی بود و من هرگاه بخواهم او را بستایم به کسی می مانم که به خورشید بگوید: چه پرنوری! سید رضی در قلّه افتخار قرار داشت.(2)

ص:85

ص:86

در زمینه ها و شیوه ها و گونه های گوناگون نامه ها، خطبه ها، کلمه ها، اندرزها، آداب و... گرد آورم; زیرا می دانستند چنین کتابی از بدایع بلاغت و عجایب فصاحت و گوهرهای گران بهایی از سخنان درخشان و برجسته درباره امور دین و دنیا، چنان سرشار خواهد بود که همانند آنها در هیچ سخن و کتابی یافت نخواهد شد; چراکه حضرت علی علیه السلام آبشخور فصاحت است و سرچشمه بلاغت. او بود که راز سخنوری و آیین زبان آوری را آشکار ساخت و شیوه ها و شگردهای آنها را پیشاروی دیگران نهاد; چنان که هر خطیب سخنوری شیوه های او را سرمشق ساخت و شگردهای او را دنبال کرد و هر واعظ زبان آوری از سخنان او مایه ها برداشت و از نکته های او، وام ها اندوخت. با این همه، او از همگان پیش افتاد و گوی برد و دیگران، همه، چنان از او واپس ماندند که به گرد او نیز نرسیدند; چرا که سخنان او از دانش پروردگار رنگ و آب گرفته و از کلمات پیامبر عطر و بو پذیرفته است.

من این درخواست را پذیرفتم که بدین کار بپردازم و فراهم کردن چنین کتابی را بیآغازم که می دانستم این کار، سودی سرشار از پی دارد و نام من و کتاب را می گسترد و آن را سرمایه روزشمار من می سازد. نیز خواستم به این شیوه، شکوه و والایی امام را در زمینه سخنوری آشکار کنم - افزون بر فضایل بسیار و ارجمندی های فراوان دیگری که در سخنان آن بزرگ نهفته است - و نشان دهم که امام در این میدان، یکه تاز است و از همگان ممتاز و بی انباز; چراکه آن چه از دیگران رسیده اندکی است، پراکنده و آن چه از امام رسیده، دریایی است جوشان و بی کرانه.

این کتاب را نهج البلاغه نامیدم؛ ازاین رو که درهای بلاغت را بر بیننده باز می نماید و راه های سخنوری را برای خواننده باز می گشاید و خواستاران را بدان نزدیک می سازد. آن چه را دانش آموز می خواهد و دانشمند می جوید، در آن هست. سخنور بلیغ و زاهد پارسا نیز آن چه را آرزو می کند، در آن می یابد.

ص:88

در همان دیباچه، درباره یکی از شگفتی های سخنوری علی علیه السلام (تجلی آشکار بلاغت و هماهنگی سخن با مقتضای حال) نوشته است:

از شگفتی های ویژه ای که امام در آن ممتاز و بی انباز است، این که اگر کسی به گفته های او درباره زهد و پرهیز و پروا و پارسایی بنگرد و از یاد ببرد که این گفته ها سخنان خلیفه ای توانا است که فرمانش بر همگان رواست و سخنش چون شمشیرش بُرا، بی گمان آنها را سخن زاهدی گوشه گیر و عابدی خلوت نشین خواهد پنداشت که جز پرهیز و پارسایی چیزی نمی شناسد و جز نماز و نیایش، کاری نمی داند. از همگان و همه چیز روگردانده و در خانه ای یا شکاف کوهی به خلوت نشسته و از همه چیز و همه جا بی خبر مانده است. و هرگز نخواهد پذیرفت که اینها سخنان شیر دل جنگ آزموده ای است که بی پروا تیغ می آهیزد. با گردان در می آویزد. با دلیران می ستیزد. سرها از بدن ها فرو می ریزد. بدن ها با خاک و خون در می آمیزد و با تیغ خون چکان، از میدان باز می گردد و با این همه، پارساترین پارسایان و پروا پیشه ترین زاهدان و دنیاگریزان نیز هست. این از ویژگی های شگفت انگیز و برجسته و باریک اوست که اضداد را در خویش الفت داده و ناسازها را سازگاری بخشیده است. و من بارها در این باره با دوستان و برادران گفت وگو کرده ام و شگفتی و ستایش آنها را برانگیخته ام; چیزی که به راستی جای شگفتی و حیرت است و اندیشه و عبرت.

در پایان خطبه شانزدهم نیز - که خطبه ای کوتاه است - آورده است:

در این سخن کوتاه مایه های زیبایی و شیوایی چنان فراوان است که به شمارش در نمی آید. فصاحت آن بدان پایه است که هیچ زبانی بدان نمی رسد و اندیشه هیچ کس ژرفای آن را در نمی یابد; و این نکته را که یاد کردیم، تنها کسی در می یابد و می پذیرد که در میدان [سخن شناسی] تاخت و تازها کرده باشد و خرده بینی ها نموده باشد که... وَ ما یَعْقِلُها إِلاَّ الْعالِمُونَ ;(1) و در نیابد آن را مگر مردم دانا.

ص:89

و درباره این سخن امام که می فرماید:

فان الغایة امامکم و ان وراء کم الساعة تحدوکم، تَخفَّفوا تَلحَقوُا، فانما یُنتظر باولکم آخرکم؛(1) منزلگاه واپسین پیش روی شماست و مرگ در پس سر شما سرود رفتن سر داده است. سبک بار باشید تا برسید که از پیش رفتگان را به انتظار شما بداشته اند»، نوشته است:

این سخن را پس از سخنان خدا و رسول، با هر سخن دیگری بسنجید، از آن بیش و پیش است و هنوز از هیچ کس سخنی شنیده نشده که مانند این سخن علی (

تخففوا تلحقوا ) در لفظ چنین کوتاه و اندک و در معنا چنین بسیار و سرشار باشد; و راستی که سخنی است پر ژرفا، مایه ور از حکمت و لبریز از معرفت.

درباره این سخن برجسته و بلند امام:

«قیمةُ کُل امرء ما یحُسِنهُ» گفته است:

این سخنی است چنان پر ارج و ارزش که بر آن بهایی نتوان نهاد و هیچ سخن حکمت آمیزی را هم سنگ آن نتوان یافت و هیچ کلامی را با آن به سنجش نتوان گرفت.

در پی خطبه 28 - که درباره زهد و پارسایی و دنیاگریزی و آخرت گرایی است - نوشته است:

اگر سخنی باشد که عنان مردم را بگیرد و به زهد و پارسایی کشاند و از دنیاپرستی دور دارد و به آخرت گرایی وادارد، همین سخن است و درباره آن همین بس که دل را از آرزوها می برد و چراغ پندپذیری و گناه گریزی را در آن می افروزد و از شگفت ترین و برجسته ترین عبارت آن، این عبارت است:

«الا و ان الیوم المضار و غداً السباق و السبقة الجنة و الغایة النار; بدانید که امروز روز تمرین و تلاش است و فردا روز پیشی گرفتن و برنده شدن. خط پایان برندگان و پیش افتادگان بهشت است و خط پایان بازندگان و واپس ماندگان، دوزخ.»؛ چراکه در آن، افزون بر ساختاری بس استوار و معنایی بس ارجمند

ص:90

وتمثیلی راست و تشبیهی واقعی، رمز و رازی شگفت و معنایی باریک نیز نهفته است و آن اینکه میان «سبقة» و «غایة» که گرچه هر دو خط پایانند، کاربردی دوگانه دارند، به درستی و دقت جدایی افکنده و «سبقة» را به بهشت و «غایة» را به دوزخ پیوند داده است و نه «سبقة» را به دوزخ و «غایة» را به بهشت؛ زیرا «سبقة»، ویژه چیزهای دوست داشتنی و پسندیدنی است; و پیداست که بهشت چنین است و نه دوزخ - پناه به خدا از آن - و از همین روی «السبقة النار» نمی تواند درست باشد و درست همان است که امام فرمود: «الغایة النار»؛ چراکه «غایت» پایان و سرانجام است؛ هم برای چیزهایی که دوست داریم و هم برای چیزهایی که نمی پسندیم و از این روی، در هر دو جا کاربردی درست دارد. و در اینجا، هم معنا با «مصیر» و «مآل» است. در این آیه قرآن: قُلْ تَمَتَّعُوا فَإِنَّ مَصِیرَکُمْ إِلَی النّارِ; (1) بگو شادخواری و بهره برداری کنید، همانا که سیر و سرنوشت شما به سوی دروزخ است. پیداست که در این آیه نیز به جای «مصیر»، «سبقة» درست نمی آید. به نکته یاد شده بیندیشید که باطنی شگفت و ژرفایی شگرف دارد و بیشتر سخنان امام چنین است.

درباره این عبارت خطبه 82:

«مَن ابصر بها بَصرَّتَهُ وَ مَنَ ابَصَر الیها اعْمَتْهُ ; هرکس به دیده دل بدان (دنیا) نگریست، بصیرت و بینای اش بخشید و هرکس چشم پی آن داشت و فریفته اش شد، کور و نابینایش ساخت». نوشته است:

اگر کسی به تأمل و دقت در این عبارت بنگرد:

«من ابصر بها بصرته» در آن از معانی شگفت و اغراض بلند آن بیند که حد و مرزی برای آن نباشد و ژرفای آن به دست نیاید; به ویژه اگر آن را با عبارت

«من ابصر الیها اعمته» کنار هم گذارد و با هم بر سنجد، به خوبی و آشکاری دریابد که میان

«ابصر بها» (چیزی را به تأمل نگریستن) و

«ابصر الیها» (چشم از پی چیزی داشتن) چه مایه تفاوت معنایی و دوگانگی کاربردی هست.

ص:91

درباره حکمت صد و پنجاهم که اندرزی رسا و گیرا و پرنکته و بلندمایه است، چنین گفته است:

اگر در این کتاب جز همین گفتار نمی بود، برای اندرز به جا و حکمت رسا و بصیرت افزایی برای بیننده و عبرت انگیزی برای نگرنده و اندیشنده، بسنده بود.(1)

پیامبر عظیم الشأن است و این از بزرگ ترین افتخارات اوست.

... و اما نهج البلاغه که نازله روح اوست، برای تعلیم و تربیت ما خفتگان در بستر من بودن و در حجاب خود و خودخواهی خود، معجونی است برای شِفا و مرهمی است برای دردهای فردی و اجتماعی و مجموعه ای است دارای ابعادی به اندازه یک انسان و یک جامعه بزرگ انسانی از زمان صدور آن تا هرچه تاریخ به پیش رود و هرچه جامعه ها به وجود آید و دولت ها و ملت ها متحقق شوند.(1)

آرزویی که داشته ایم و داریم این است که جامعه ما با این کتاب عزیر الفت و انس پیدا کند.(1)

من درباره توجهی که ما باید به نهج البلاغه پیدا کنیم، می خواهم هشدار بدهم. ما این توجه را امروز کم داریم؛ مثل اینکه نمی دانیم چه گنجینه معرفت بی پایانی در این کتاب هست یا هنوز برای مردم ما، حتی برای محققین ما، اهمیت دست یابی به منبع عظیم این کتاب بی نظیر به طور کامل کشف نشده است.(2)

تأکید می کنم که این کتاب، گنجینه بی نظیری است، تمام نشدنی است و امروز هم بیشتر از همیشه ملت ما و جامعه اسلامی ما به آن نیازمند است. ما امروز به این کتاب احتیاج داریم.(3)

امروز ما باید به نهج البلاغه برگردیم، فضلا و اندیشمندان کار خود را بکنند اما جوان ها نباید منتظر اساتید، فضلا و پیشروان اندیشه و علم و ادب بمانند. نهج البلاغه را باید از ابعاد گوناگون مورد نظر قرار دهیم و برای این کار، جمع ها و جلسه ها تشکیل دهیم.(4)

نهج البلاغه یکی از قبله های امید فکری ما بود و بسیاری از اوقاتمان به مطالعه آن می گذشت و این کتاب عزیز در حوزه تدریس و تدرس و فکر و مطالعه ما جایگاه عمده ای داشت.(5)

نهج البلاغه از جهات مختلف حائز اهمیت است... نهج البلاغه مجموعه ای است از عمده ترین مباحث و معارف اسلامی و همه آن چه برای یک انسان مسلمان و یک جامعه اسلامی لازم است. [نهج البلاغه] درس زندگی اجتماعی برای مسلمان هاست. نهج البلاغه مانند گفته های حکیمی نیست که دور از غوغای زندگی و فارغ از واقعیت ها و مسائل گوناگونی که در یک جامعه ممکن

ص:94

است مطرح باشد، می نشیند و معارف اسلامی را بیان می کند؛ بلکه سخنان انسانی است که بار مسئولیت اداره یک جامعه عظیم را بر دوش خود احساس می کند و دانای دین و بصیر به همه معارف اسلامی و قرآنی است و با دلی مالامال از معرفت و روحی بزرگ و در مقامی پر مسئولیت، با مردم روبه رو می شود، با آنها حرف می زند و به سؤالات و استفهامات آنها پاسخ می دهد.(1)

وقدمت باشد. ازاین رو احیای نهج البلاغه تنها وظیفه ما شیعیان نیست؛ وظیفه همه مسلمان هاست؛ یعنی هرکس علی بن ابی طالب علیه السلام را قبول دارد و مسلمان است؛ چون در اسلام کسی نیست که این بزرگوار را قبول نداشته باشد. همه مسلمان ها باید احیاکننده این میراث بی نظیر اسلامی باشند.

همان طورکه قرآن خوانده می شود، نهج البلاغه هم باید خوانده شود. چون تالی قرآن است. دنباله قرآن است. همان طورکه مسلمان ها خودشان را موظف می دانند با قرآن انس پیدا کنند و ندانستن قرآن را برای خود نقص می شمارند، ندانستن نهج البلاغه هم باید نقص به حساب بیاید.(1)

می کردم. بیگانه وار می گذشتم. تا آنکه در تابستان سال 1320، پس از پنج سال که در قم اقامت داشتم، برای فرار از گرمای قم به اصفهان رفتم. تصادف کوچکی مرا با فردی آشنا با نهج البلاغه، آشنا کرد. او دست مرا گرفت و اندکی وارد دنیای نهج البلاغه کرد. آن وقت بود که عمیقاً احساس کردم این کتاب را نمی شناختم و بعدها مکرر آرزو کردم که ای کاش کسی پیدا شود و مرا با دنیای قرآن نیز آشنا سازد. از آن پس چهره نهج البلاغه در نظرم عوض شد. مورد علاقه ام قرار گرفت و محبوبم شد. گویی کتاب دیگری است غیر آن کتابی که از دوران کودکی آن را می شناختم. احساس کردم که دنیای جدیدی کشف کرده ام.(1)

تنها من و امثال من نبودیم که با دنیای نهج البلاغه بیگانه بودیم. جامعه اسلامی این کتاب را نمی شناخت. آن که می شناخت از حدود شرح کلمات و ترجمه الفاظ تجاوز نمی کرد. روح و محتوای نهج البلاغه از همگان مخفی بود. اخیراً جهان اسلام دارد نهج البلاغه را کشف می کند و به تعبیر دیگر، نهج البلاغه جهان اسلام را فتح می کند. چیزی که مایه حیرت است این است که قسمتی از محتوای نهج البلاغه را چه در کشور شیعه ایران و چه در کشورهای عربی، اولین بار «بی خداها» و یا «باخداهای» غیرمسلمان کشف کردند و در اختیار توده مردم مسلمان قرار دادند. البته هدف غالب یا همه آنها از این کار این بود که از علی و نهج البلاغه علی، توجیهی برای درستی پاره ای از مدعاهای اجتماعی خود بسازند و خود را تقویت کنند؛ ولی برای آنها نتیجه معکوس دارد؛ زیرا برای اولین بار توده مسلمان دانست که سخنان پرزرق و برق دیگران چیز تازه ای نیست، بهترش در نهج البلاغه علی هست. نهج البلاغه منتخبی است از خطبه ها و وصایا و دعاها و نامه ها و کلمات کوتاه علی علیه السلام که سیدرضی در حدود هزار سال پیش جمع آوری کرده است.(2)

ص:98

نه کلمات مولا منحصر است بدانچه سید رضی گرد آورده است؛ [چرا که] مسعودی که صد سال قبل از سیدرضی بوده است در جلد دوم مروج الذهب می گوید: «در حال حاضر چهارصد و هشتاد و اندی خطبه از علی در دست مردم است». در صورتی که همه خطبه های گردآوری شده سید رضی 239 (خطبه) است؛ یعنی کمتر از نصف عددی که مسعودی می گوید - و نه گردآوری کلمات امیرمؤمنان علیه السلام منحصر به سید رضی بوده است.

اکنون دو کار لازم در مورد نهج البلاغه در پیش است: یکی غور و تعمق در محتوای نهج البلاغه است تا مکتب علی در مسائل مختلف و متنوعی که در نهج البلاغه مطرح است، دقیقاً روشن شود که جامعه اسلامی سخت بدان نیازمند است؛ دیگری تحقیق در اسناد و مدارک نهج البلاغه.

خوشبختانه می شنویم که در گوشه و کنار جامعه اسلامی فضلایی مشغول انجام این دو مهم می باشند.(1)

حفظ کرده باشد، سخن علی علیه السلام را قریب به حد اعجاز قرار داده است. و درباره اش گفته اند: «فوق کلام المخلوق و دون کلام الخالق».

نهج البلاغه - که من نمی توانم بگویم کتاب علی است - چگونه کتابی است ؟ در نهج البلاغه عناصر گوناگون را می بینید. وقتی انسان نهج البلاغه را مطالعه می کند، گاهی خیال می کند بوعلی سیناست که دارد حرف می زند; یک جای دیگر را که مطالعه می کند، خیال می کند ملای رومی یا محی الدین عربی است که دارد حرف می زند; جای دیگری را که مطالعه می کند، می بیند یک مرد حماسی مثل فردوسی است که دارد حرف می زند. یک جای دیگر را که مطالعه می کند، خیال می کند یک عابد گوشه نشین و یک زاهد گوشه گیر یا یک راهب دارد حرف می زند. همه ارزش های انسانی را [در علی علیه السلام می بینیم]; چون سخن، نماینده روح گوینده است. ببینید علی چقدر بزرگ است و ما چقدر کوچک!(1)

موبه مو شرح می دهد که گویی گوینده این سخن، همه عمر را به بحث و بررسی روی همین موضوع اختصاص داده و نه غیر از آن.

می طلبد. به ویژه در زمان ما که عصر مشکلات پیچیده جوامع انسانی، عصر ظهور مکتب های مختلف فکری، عصر تهاجم بر اعتقادات و اخلاق و تقوا و فضیلت از سوی دنیاپرستان و جهان خواران است. آری! در این عصر، نهج البلاغه تلاش و کاربیشتری را می طلبد؛ ولی امواج نهج البلاغه به قدری عظیم و خروشان است که حرکت در این اقیانوس بزرگ کار آسانی نیست.(1)

نهج البلاغه دریایی است بی کران، اقیانوسی است پهناور، گنجینه ای است پرگهر، باغی است پرگل، آسمانی است پرستاره و خلاصه منبعی است برای همه نیازهای انسان در مسیر سعادت.(2)

از امتیازات فوق العاده نهج البلاغه که هر خواننده آگاهی در همان لحظه نخستین با آن آشنا می شود، مسئله جامعیّت و تنوّع عجیب آن است؛ به طوری که انسان باور نمی کند یک فرد بتواند این همه گفتار نغز و سخنان شیرین و حساب شده و دقیق در موضوعات کاملاً مختلف، بلکه متضاد گردآوری کند و مسلماً این کار از غیر امیرمؤمنان علی علیه السلام که قلبش گنجینه اسرار الهی و روحش اقیانوس عظیم علم و دانش است، ساخته نیست.(3)

شعار نیست؛ یک واقعیت است. اکنون مسائلی که علی علیه السلام 1300 سال قبل فرموده، یعنی در آن چهار دیوار مسجد کوفه خطبه هایی را که ایراد کرده و بعد جمع آوری شده، نامه هایی که به افراد گوناگون نوشته، وقتی آنها را بعد از 1300 سال بررسی می کنیم، می بینم در صحنه اجتماع کاربردی فوق العاده قوی دارد.

وی در مورد نهج البلاغه نوشته است:

نهج البلاغه، کتابی است که سید شریف ابوالحسن محمد رضی قدس سره از سخنان امام الموحدین، باب مدینة العلم، علی بن ابی طالب علیه السلام گردآورده و بهترین اثر و نشانه دین مقدس اسلام و مذهب شریف جعفری است. دریای بی پایانی است. محتوای مسائل علمی، ادبی، دینی، اجتماعی، اخلاقی و سیاسی که بهتر و بلیغ تر از آن سخنان بعد از قرآن کریم و بیانات حضرت رسول صلی الله علیه و آله در دنیا گوینده ای نگفته است. آن راهنمای گمراهان و چاره بیچارگان و پناه دهنده و دستگیر درماندگان است. پس کسی را که خواهان سعادت همیشگی و گریزان از ذلت و بدبختی است، لازم است که این کتاب را سرمشق قرارداده از سخنان آن پند گرفته، به دستورهای آن رفتار نماید؛ زیرا مفاسد و تباهکاری های دنیا اصلاح نمی شود، مگر روزی که تعلیمات امیرمؤمنان علی علیه السلام در میان جمیع طبقات مردم عملی گردد و این سخن به گزاف گفته نشده؛ چون روی دو پایه برهان (عقل و علم) استوار است؛ چنان که از مطالعه این کتاب همگان خواهند دریافت. هرچند علم و دانش در میان افراد بشر پیشرفت نماید، فضل و بزرگواری امام علی علیه السلام بیشتر هویدا می گردد. روزی بیاید که مردم دنیا در مقابل آن حضرت اظهار خضوع و فروتنی نموده، برای رهایی از بدبختی چاره ای نیابند؛ مگر آنکه به گفتار و کردار آن بزرگوار عمل نمایند.(1)

خُطب و کلمات آن حضرت، تلفیق کند. اگر بعضی از علمای سنت و جماعت شقشقیه را از خطب آن حضرت نشمردند و منسوب به سیدرضی، جامع نهج البلاغه کردند، مطلبی دقیق در این باب ملحوظ نظر داشته اند و الاّ بر اهل ادب و خبره پوشیده نیست، سخافت قول ایشان. چه علمای اخبار ذکر کرده اند که پیش از ولادت سید رضی قدس سره این خطبه را در کتب سالفه یافتند و شیخ مفید که ولادتش 21 سال قبل از سید رضی قدس سره واقع شده، این خطبه را در کتاب ارشاد نقل کرده و فرموده که جماعتی از اهل نقل به طرق مختلف از ابن عباس روایت کرده اند که امیرمؤمنان علیه السلام این خطبه را در «رحبه» انشا فرمود و من نیز در خدمت آن حضرت حاضر بودم و ابن ابی الحدید و فصحای عرب و علمای ادب متفقند که سیدرضی قدس سره، و غیر او ابداً به امثال این کلمات تفوّه نتوانند کرد.(1)

امّا بعد، چنین گوید بنده ناچیز، ابوالحسن بن محمد شعرانی - أصلح الله حاله - که چون کتاب نهج البلاغه که مجموعه منتخب از کلام و خطب و رسائل امیرمؤمنان علیه السلام است، از جهت معنا و لفظ و فصاحت، بی نظیر و در جمع نکات توحید و دقایق عرفان و حقایق حکمت و مواعظ عبرت انگیز و قواعد زهد و شرایط سیاست و جهان داری و بالجمله هرچه انسان را در معاش و معاد بدان نیاز باشد و از آن گریز نبود، بهترین کتاب است. چنان در اقطار جهان رواج یافته و بر عقول مسلط گشته که مردم، به هر ملت و مذهب، آن را می خوانند و کسی نیست که اعجاب خویش را پوشیده دارد و از تحسین لب بربندد و شیفتگی خود را پنهان دارد، الاّ آن که مؤلّف این کتاب قدس سره مدرک و مأخذ آن را نیاورده و به شهرت آن سخنان دُرربار و شواهد داخلی اکتفا فرموده است.

سخن شناسان هر قوم، گفتار بزرگان را به ذوق تشخیص می دهند. چنان که اگر دخیلی در آن راه یابد; مثلاً بیتی در قصیده امرؤالقیس و متنبّی و غزلی در دیوان سعدی از غیر آنان راه یابد باز می شناسند.

آوردن مانندش ناامیدند گردآورم و خدا می داند که من در این کار، گو اینکه در وصف آن حضرت به مرتبه کمال رسیده باشم؛ مع ذلک نیستم؛ مگر چونان کسی که دریا را با دست پیمودن و کوه را با ناخن خستن؛ خواهد و باز بیش از این به قصور خویش معترف است. چگونه چنین نباشد و حال آنکه آن حضرت علیه السلام از چشمه سار گوارای نبوی آب آشامیده و علم و دانش الهی هر دو پهلوی او را پر کرده است.(1)

در طول سال های 1353 تاکنون [1378] که در مراکز گوناگون آموزشی، در دبیرستان ها و مراکز تربیت معلم و دانشگاه ها، به تدریس نهج البلاغه و معارف اسلام اشتغال [داشته ام] با این حقیقت روشن آشنا شدم که در همه محورهای خط فکری نسل جوان، نهج البلاغه رهنمودهای تعیین کننده ای دارد. در هجوم ایسم ها و ایست ها، بهترین پناهگاه است که قدرت دفاعی لازم به نسل ما می دهد تا ارزش های اسلامی خود را پاسدار باشند و همه مکاتب وارداتی را بتوانند عالمانه نقد کنند.(1)

در قرآن کریم اندیشه ها و وقایع تاریخی را می بینیم که تعابیر و جملاتی از قبیل

«اِعتَبروا» و

«اِنَّ فی ذلک لَعِبرَةٌ»، همراه شده اند؛ برای آنکه روشن شود که تاریخ نیز مانند عقیده و ایدئولوژی، شریعت، ادبیات و مانند سایر علوم، باید درجهت تربیت و آموزش و ساختن شخصیت و منش امت به کار گرفته شود. امام علیه السلام در نهج البلاغه تاریخ همه پیامبران را مرور می کند. علی علیه السلام تاریخ را می خواند و در برابر حرکت پیامبران، تاریخ و سیر تاریخی دیگری را می یابد که نام آن را خط فرعونی یا حرکت فرعونی می گوییم. از این دیدگاه، تاریخ بشر دارای دو مسیر است: نبوی و فرعونی.

امیرمؤمنان علیه السلام در برخورد با مسائل و فتنه های روزگار و در حکمرانی و رهبری، به مشکلات و آینده جامعه از همان خط نبوی می نگرد.

حرکت انبیا از نقطه اوج (پیامبری، خاتم الأنبیا) و دوره جانشینان آن حضرت و ائمه معصومین علیهم السلام و عهد فتنه و محنت و رنج، و عهد ردّه و انقلاب، و سرانجام عهد ظهور امام منتظر عجل الله تعالی فرجه الشریف، همه مورد توجه حضرت علی علیه السلام بوده است.

از آغاز تاریخ تا پایان آن، جهانی را که می شناسیم و قرآن به ما خبر داده است، یعنی ظهور امام منتظر عجل الله تعالی فرجه الشریف در این خط تاریخی طولانی در موقعیت ها و مواضع بسیار در دیدرس حضرت علی علیه السلام (در نهج البلاغه) قرار دارد؛ به ویژه در خطبه قاصعه، که سفارش می کنم حتماً آن خطبه را بخوانید؛ چرا که یکی از بزرگ ترین متون نهج البلاغه است که به تاریخ اهتمام ورزیده است.(1)

ما. قانونی شده برای مدیریت و کشورداری ما. فرمانی شده برای جهاد سیاسی ما و سیاست جهاد ما. نهج البلاغه ات، کتاب معرفت الله است که در پرتو آن، خدا را و خود را می شناسیم و می یابیم.

در سایه کلام تو، به بودن خویش، معنا و جهت می بخشیم. در آبشار سخنانت، روح خود را می شوییم و به طهارت دل می رسیم و در چشمه آن، جان عطش ناک را سیراب می کنیم.

نهج البلاغه، از آن جاودانه مانده است که جلوه ای کوچک از خورشید وجود توست.

سید رضی کلام تو را احیا نکرد؛ بلکه کلام تو، شریفِ رضی را حیات بخشید. نهج البلاغه، مدیون سید رضی نیست؛ بلکه شریف رضی، وامدار کلام توست.

سید رضی این سخنان را به صحنه نیاورد؛ بلکه برکت کلام تو، سید را در صحنه تاریخ، مطرح کرد و به حافظه زمان سپرد و ماندگارش کرد.

پس سید رضی یادگار نهج البلاغه است؛ نه نهج البلاغه یادگار سید! آینه، هرگز چهره ای را زیبا نمی کند؛ بلکه چهره زیبا به آینه جمال می بخشد و رونق می دهد.

تابش فروغ نهج البلاغه بر دل و دیده شریف رضی، زنده ترین گواه و گویاترین شاهد است.

ای علی! ای مظهر عزت خدا!

ای دشمن کوب و دوست پرور و ضعیف نواز!

ای عصاره هستی! ای شراره ایمان، ای نمونه بودن!

نهروانیان و پیروان جمل و فتنه گران اهل بغی، در نهروان و بصره و صفین به جنگ تو برخاستند و عَنودان و کین توزان، برای خاموش ساختن مشعل فضیلت هایت، به هر کاری دست زدند: زبان ها را بریدند، خون ها ریختند، زندان ها را آکندند؛ امّا خورشید کرامت بارِ تو، هم چنان تابید و همه جا را فراگرفت. زمین و زمان و تاریخ و جهان، از آوازه عدل و فضل و کمال تو پُر شد و کلامت، بر بام هستی، پلی از جاودانگی زد و خطبه هایت، در زیر طاق و رواق عالم، طنین افکند.(1)

دریایی پیش رویمان است به گستردگی تاریخ چهارده قرن اسلام و به ژرفای زمان به نام «نهج البلاغه».

آن که می خواهد علی را بشناسد و با روح علی انس بگیرد، باید جان را در زیر آبشار خطبه های این مجموعه بگیرد تا به طهارت و طراوت برسد و آن کس که بخواهد اسلام را بشناسد، امّا در چهره علی و در سخن مولا، باید نهج البلاغه را بخواند و از این کوثر، جرعه هایی بنوشد.

اسلام را باید از قرآن گرفت. نهج البلاغه هم، ترجمان همان قرآن است. نهج البلاغه نردبان تعالی روح است.

نهج البلاغه بال معراج جان و سکوی پرواز در ملکوت است. رواق اشراق معارف حقه و الاهیّه، در ضمیر یک انسان است. نهج البلاغه دیدگاه امام علی علیه السلام درباره خدا و انسان و جهان و مبدأ و معاد است. نهج البلاغه، دانشکده الاهیات و کلاس معارف است.

نهج البلاغه سوگنامه فراق یاران است و رنجنامه عهدشکنی های دوستان ناآگاه و هم پیمانان سست اراده و غمنامه مظلومیت عدل ومحکومیت حق است. نهج البلاغه، منشوری است چند بعدی که

ص:117

هر زمان، یک چهره اش می درخشد و برای هرکس یک بعد و یک برش آن، متجلی می شود. از هر مقوله ای، مقاله ای دارد و برای هر دردی، درمانی و برای هر نیازی، پاسخی و البته که بی دردان، از نهج البلاغه درمانی هم نخواهند یافت.

چون نداری درد، درمان هم مخواه درد پیدا کن که درمانت کنند(1)

است؛ بلکه اوست عالی ترین نمونه انسان کامل، در امروز و فردای تمام نشدنی.(1)

اگر اشخاصی که تشنه شناخت خود و تشنه شناخت معنای دنیا هستند، به نهج البلاغه رجوع کنند، هرگز القائات و بیماری های مغزی در آنها اثر نخواهد گذاشت.(2)

نهج البلاغه به روابط چهارگانه انسان پرداخته است و با حالات و اشرافی که امیرمؤمنان داشته، از موضوعات چهارگانه سخن گفته است.(3)

در حقیقت طرح مثنوی که معارف بسیار زیادی از اسلام دارد، می تواند برای ما راهگشا باشد و می تواند مقدمه ای باشد جهت شناخت نهج البلاغه.(4)

در نهج البلاغه، مسئله انسانی خیلی اوج می گیرد.(5)

تفهیم نهج البلاغه برای جوانان خیلی ضرورت دارد؛ چراکه ارواح آنها را مایه دار می سازد.(6)

من وقتی بر روی آثار امیرمؤمنان کار می کنم، قلمم طوری دیگر حرکت می کند.(7)

مقاصد حقیقی امیرمؤمنان علیه السلام را خودش می داند و خدایش. حتی کلماتی که خودشان فرموده اند، شاید درست بازگو کننده این نباشد که مابین خود و خدایش چه می گذشته است و چه مفاهیمی را مطرح می کرده است.(8)

ص:119

محض است; اما انسان ناسپاس حق این همه نعمت را نمی گزارد، از راه خدا به راه شیطان روی می آورد و بخشش الهی را در راه انگیختن شر و برپاکردن فتنه صرف می کند و آن جا که تذکار داستان پیشینیان است، به حاضران تعلیم می دهد که روزگار، آینه عبرتی است که گذشته را در آن توان دید; اما عبرت گیرنده چه کسی است ؟ ببینید امت های از میان رفته و در زیر خاک خفته چه کردند و چه دیدند؟ پس کار نیک آنان را تقلید کنید و از ارتکاب کار زشتی که به نابودی آنان منتهی گشت، بپرهیزید.

در میان این اندرزها گاهی هم به اصحاب خود می نگرد و به حال و کردار آنان می اندیشد. ناگهان کوهی از اندوه و دریغ بر دل او فرود می آید و آن، هنگامی است که دیده حقیقت بین را از مردمی که پای منبرش نشسته اند، می گرداند و به افقی دورتر می گشاید: به روزگار محمد صلی الله علیه و آله و یاران پاکدل او که با اعتقاد به خدا و روز رستاخیز، نصرت دین را بر سود دنیای خود مقدم داشتند.

دیگر بار به جمع حاضران می پردازد و می بیند: از آن زمان هنوز بیش از سی سال نگذشته است; پس چه شد که در این فاصله کوتاه، مسلمان نماها بر جای مسلمانان راستین نشسته اند؟ مردمی که چون دنیا به روی آنان خندید، خدا را فراموش و امام خود را نافرمانی کردند. آن مردم که گردن ها را می کشیدند و بر خود می بالیدند که در راه خدا شهید داده ایم و خود نیز در آرزوی شهادتیم، کجا رفتند؟ چرا اینان که گرد مرا گرفته اند، تن آسایی را بر کشته شدن در راه دین ترجیح می دهند؟ و چرا هر یک می کوشد تا این وظیفه دینی را به گردن دیگری اندازد؟

به مساوات و ایثار مسلمانان در صدر اسلام می نگرد که چگونه دیگری را بر خود مقدم می داشتند و می کوشیدند خود را از آلوده شدن به مال دنیا پاک نگاه دارند; پس اکنون چرا اینان مال اندوز و دنیاپرست شده اند؟

این نمونه ها و ده ها نمونه دیگر، محتوای خطبه های امام است.(1)

ص:121

نهج البلاغه از لحاظ اشتهار و مقام والا و ارزش و جایگاه بلندی که دارد، همچون آفتاب نیم روز است. چقدر زشت است که خردمند بینا سؤال کند آفتاب تابان چیست ؟ با اینکه می بیند پرتو آن سرتاسر دنیا را فرا گرفته است. نهج البلاغه نیز چنین است؛ زیرا شهرت آن شرق و غرب عالم را پر کرده و نام آن به گوش جهانیان رسیده است.

همه افراد از تعلیمات نهج البلاغه استفاده می برند؛ چون مطالب این کتاب از معدن وحی الهی صادر شده است.

نهج البلاغه در عظمت و بلاغت به بالاترین درجه رسیده و افکار بسیاری از طبقات مردم از درک مزایای آن عاجز است؛ از این رو احتیاج به توضیحات و شرح و بیان و ترجمه به سایر زبان ها پیدا کرد؛ چه با نظم و چه با نثر، تا نفع آن عاید نوع بشر گردد.(1)

تقسیم می شود: بخشی مربوط به «برون گرایی» است که به احکام اسلامی و نظام های آن، مکاتبه با شخصیت ها و دستورها و سفارش های رزمی و سیاسی پرداخته می شود. ما همه آنها را نوعی برون گرایی می دانیم. بخشی دیگر مربوط به «درون گرایی» است که به مسائل مربوط به معرفت خدا و پیامبران و شناخت عوامل عینی و کمالاتی می پردازد که انسان می تواند در این راه به دست آورد. این بخش از کلمات امام دست نخورده مانده و درباره آن تفسیر لازم انجام نگرفته است؛ یعنی جملاتی از قبیل خطبه 220، بیشتر باید مورد توجه قرار گیرد:

فداحیی عقله و امات نفسه، حتی دق جلیله، و لطف غلیظه، برق له لامع، کثیر البرق، فابان له الطریق، و سلک به السبیل و تدافعته الابواب الی باب السلامه و تبتت رجلاه بطمأنینة، فی قرار الامن و الراحة; همانا خرد خود را زنده گرداند و نفس خویش را میراند چندان که اندام درشت او نزار شد و ستبری اش زار. نوری سخت رخشان برای او بدرخشید و راه را برای وی روشن گردانید و او را در راه راست راند و از دری به دری برد تا به در سلامت کشاند و خانه اقامت و دو پای او در قرارگاه ایمنی و آسایش استوار گردید، به آرامشی که در بدنش پدیدار گردید.(1)

نام مبارک سید الحکماء امام امیرمؤمنان علی علیه السلام را همه شنیده ایم؛ همان علی که همگان او را به بزرگی نام می برند و هر بزرگی او را بزرگ تر از خود می بیند. کتاب نهج البلاغه از جمله گفته های اوست و تا امروز در حدود دویست شرح بر آن نوشته شده؛ یعنی دویست تن از غوّاصان دریای معرفت برای تحصیل دُرَر و لآلی معارف و حقایق در وی غواصی کرده اند و هریک به نوبت خود و به قدر وسع و استطاعت خود از آن بهره برده اند.(1)

در زیباترین و رساترین درج صدف عبارت است که نوابغ دهر و افراد یک فن در فنون علوم، در فهم آنها دست تضرّع و ابتهال به سوی ملکوت عالم دراز می کنند.

کدام زمامدار اجتماع است که در نظم مملکت داری و دستورالعمل مدینه فاضله سازی و آداب راعی و رعیت، ترقیم همانند عهدنامه مالک را به عهده بگیرد؟ این عهد اردشیر و رسائل وزرا و فرمان های فرماندهان بسیار، در متون سیر و تواریخ گواهند.

کدام فرمانده سپاه و امیر لشکر در آیین جنگاوری و سلحشوری و مبارزه با دشمن - چنان که در چند فصل قسم اول و دوم نهج از اسدالله آمده است - تواند تعلیم آداب حرب دهد؟! این کتاب سیاسیة الحروب هرثمی، و کتاب الحرب عیون الاخبار ابن قتیبه، و آداب الحرب مبارک شاه و تبصره ارباب الالباب طرطوسی، و غیرها حجتند.

کدام عارف منازل و مراحل پیموده است که کلماتش در کنار مشرب عرفان، سر سلسله عارفین علی علیه السلام نمودی داشته باشد؟ این فصوص و فتوحات و مصباح الاُنس و تمهید در محضر مبارک نهج البلاغه شهود عدلند.

کدام حکیم متأله را یارای این است که در برابر خطبه های توحیدی علی علیه السلام قلم در دست گیرد؟ این رسائل فارابی و شفا و اشارات شیخ و قبسات و اسفار ملاصدرا حاضرند.

حکیم در مقابل

«ینحدر عنی السیل» به وحشت است و عارف در برابر

«ولایرقی الی الطیر» به دهشت.

در وصف متقین چنان گفت که همام شریح، شرحه شرحه شد و در وصف طبیعت، خفاش و طاووس را چنان آراست که بیانش از زبان و بنان امثال من راست نیاید؛ بلکه منوچهری های خِرّیت در طبیعت آرایی انگشت حیرت به دندان گیرند.

کوتاه سخن اینکه حق مطلب همان است که خود آن جناب در خطبه دویست و سی و یکم نهج به کلام بلیغ خود فرمود:

«وانا

ص:127

لامراء الکلام و فینا تنشبت عروقه و علینا تهدلت غصونه».(1) در همین عبارت ملاحظه بفرمایید و در آن غور و تدبر نمایید. ببینید این جمله کوتاه از حیث لفظ و معنا چقدر بلند است. این کلام شاهد صادق خود است که صادر از امیر کلامی چنان است و مثل منی باید تا چه اندازه قلم فرسایی کند که تا بتواند حق بیان آن را ادا کند یا عاقبت امر از عهده آن عاجز بماند.

در نیابد حال پخته هیچ خام پس سخن کوتاه باید والسلام

نهج کتابی است که اگر در آن به ترتیب حروف تهجی از الف تا یاء در هر یک از معارف حقه الاهیه بحث و فحص گردد اصول و امهاتی را حائز است که هر اصلی خود شجره طیبه فروع و اثمار بسیار است.

مثلا بحث در «اول، آخر، انسان، ایمان، امامت، برهان، بسط، توبه، ثواب، ثبات، جسد، جسم، جلا، جزا، حق، حساب، حجاب، حرکت، حبط، ختم، خلق، دعا، دنیا، ذکر، رب، رسول، رؤیت، ورع، رزق، رضا، زهد، زیغ، زوال، سرمد، سبات، سمع، سعادت، شقاوت، شأن، صورت، صبر، صراط، ضلالت، طلب، طاعت، طریقت، طمأنینه، طهارت، ظلّ، ظهور، ظلم، عدل، علم، عمل، عرفان، عمی، غیب، غفلت، غفران، غِنی، فکر، فعل، فؤاد، قضا، قدر، قلب، قرب، قبض، قول، کتاب، کلام، لیل، لقاء، موت، ملک، نور، نبوت، نفس، وجود، وحدت، وجه، وحی، ولایت، وزن، تقوا، همت، هدایت، هجرت، یوم، یقظه، یقین و نظایر آنها» از موضوعاتی در حکمت متعالیه است که در کلمات امیرمؤمنان علیه السلام چه در نهج و چه در غیر آن، درباره هر کدام مآخذ و اسناد و مدارک مهمی توان یافت که در پرتو ولایت، به عمق احکام و مسائل آنها پی توان برد؛ چنان که اساطین عرفان و حکمت متعالیه در امور مذکور به کلام آن امام

الکلّ فی الکلّ در کتب قیّمه شان استناد جسته و می جویند.

ما به همیت عهد اردشیر و کلمات بزرگمهر و دیگر

ص:128

اندیشمندان پیشین اعتراف داریم؛ ولی طعم گفتار علی علیه السلام دیگر است و شیوه کلام وی دیگر.(1)

برای متعمق و مرد و زن دانش پژوه، اجتماع خزانه ها داریم، انبارها و کنوز علوم و معارف داریم. این خزاین و کنوز، آیات قرآنی و جوامع روایی اند. نهج البلاغه و صحیفه سجادیه و دیگر ذخایر علمی محمد و آل محمد علیهم السلام است.(2)

جوامع روایی ما از نهج البلاغه و صحیفه سجادیه و بحار و کافی و دیگر اصول و مسندهای اسلامی، همه، از شئون و شعوب قرآنند؛ به یک معنا قرآن متنزّلند.

دیگران [اگر] بهتر از اینها دارند، بفرمایند! ما که هرچه بیشتر گشتیم، کم تر یافتیم. اوِستایشان را دیده ایم. عهد عتیق و عهد جدیدشان را خوانده ایم. حرف های بودا را هم دیده ایم. تلمودشان را نیز زیر و رو کرده ایم. از هر جا سراغ گرفته ایم به دنبالش رفته ایم و کتاب هایی تحصیل کرده ایم لکن بدون تعصب، بلکه از روی معیار عقل و میزان، فهم و درایت، فحص و بحث، به تحقیق عرض می شود:

به حسن خلق و وفا کسی به یار ما نرسد تو را در این سخن انکار کار ما نرسد

اگرچه حسن فروشان به جلوه آمده اند کسی به حسن و ملاحت به یار ما نرسد

هزار نقش برآید ز کلک صنع و یکی به دلپذیری نقش نگار ما نرسد

هزار نقد به بازار کاینات آرند یکی به سکّه صاحب عیار ما نرسد

امروزه کشورها همه با یکدیگر ارتباط دارند و از کتابخانه ها اطلاع دارند. فهرست ها در دست همه است. اهل کتاب به خوبی از کتاب ها باخبرند. این مطلب پوشیده نیست که ما امروزه بخواهیم به گزاف یا به تعصب مذهبی حرفی بزنیم. کتابی در روی زمین، غیر از قرآن، [نهج البلاغه] و

ص:129

روایات صادر از اهل بیت طهارت و عصمت و وحی، وجود ندارد و نسبت دیگر دفترها به صحیفه الاهیه، نسبت قیاس سُها با شمس است.(1)

این عهدنامه در گذشته و حال، مورد بررسی دانشمندان و حکیمان بزرگی واقع شده و شرح ها بر آن نگاشته اند؛ از آن جمله جرج جرداق (مسیحی) نویسنده کتاب الامام علی صوت العدالة الانسانیة است که مواد اعلامیه حقوق بشر را نوشته و در مقابل هر ماده ای، جمله ای از عهدنامه مالک اشتر را قرار داده و نوشته است: «این اعلامیه حقوق بشر است و این هم عهدنامه امام به مالک اشتر».

هر دو را که مقایسه کنیم، می بینیم در همه موارد، جمله های عهدنامه کامل تر و رساتر است؛ با این فرق که:

- اعلامیه حقوق بشر را در عصری که به اصطلاح، دنیا این همه پیشرفت کرده نوشته اند و پس از چند مرتبه تکمیل، به صورت فعلی درآمده است؛ اما عهدنامه را علی علیه السلام پیش از سیزده قرن قبل در موقعی مرقوم فرمود که این حقوق، مطرح و مورد توجه نبود است.

- درباره مواد اعلامیه حقوق بشر و مضمون و الفاظ و متن آن، علمای حقوق و دانشمندان کشورهای مختلف، اظهارنظر کرده و بررسی ها نموده و در روزنامه ها در معرض افکار عموم گذارده اند، اما امام علیه السلام خود و بدون مشورت با احدی، هنگام برگزیدن مالک اشتر به حکومت مصر، این عهدنامه را نوشت و درباره بلیغ و فصیح و بدیع بودن مضمون و الفاظ و متن آن بین علمای مختلف، هیچ نظر مخالفی داده نشده است.

- اینها وقتی اعلامیه حقوق بشر را نوشتند، بر ملل دنیا، به ویژه بر کشورهای عقب مانده و استعمار زده و محروم، هرچه توانستند منّت گذارده و به آن تفاخر کردند؛ درحالی که امام در اعلان این حقوق بشر، به احدی منت نگذارده و آن را انجام وظیفه می داند.

- عرضه کنندگان اعلامیه حقوق بشر، خود را بنیان گذار - البته به دروغ - آن معرفی نمودند. خودشان برای این اعلامیه احترامی قائل نیستند و هرگاه منافعشان در خطر باشد، مفاد آن را زیر پا می گذارند و به آن عمل نمی کنند؛ اما امام علیه السلام به شهادت تاریخ

ص:132

خودش پیش گام ترین افراد در عمل به این عهدنامه بود و از مواد آن هرگز تخلف نفرمود.(1)

هنگامی که علی علیه السلام در خطبه های نهج البلاغه وارد بحثی می شود، جایی برای سخن دیگری باقی نمی گذارد، تا آن جا که افراد ناآگاه از تاریخ زندگی امیرمؤمنان علی علیه السلام گمان می کنند که او همه عمرش را تنها درباره همان موضوع صرف کرده است.(1)

ماورای طبیعت را با آن بیانات قدسی و ربانی شرح و بسط بدهد؟ هزار کتاب را هم بیاورند جای نهج البلاغه را نمی گیرد.(1)

کتابی است آموزنده حکمت، پندها، خطبه ها، توحید، شجاعت، زهد و علوّ همت که کم ترین بهره آن، فصاحت، و بلاغت است.(1)

از خطبه های امیرمؤمنان در اصول کافی، ضمن اشاره به جمله

«لا من شیئً کان و لا من شیئً خلق ماکان» می گوید:

این سخن کلینی [که گفته است: اگر همه زبان های جن و انس، غیر از زبان انبیا جمع شوند، تا توحید را بیان کنند، هرگز مانند آورده های علی علیه السلام نخواهند آورد] به اطلاق مقبول نیست، ایشان باید می گفت که: اگر همه دانشمندان روی زمین جمع شوند و در بین آنها پیامبری از انبیای اولوالعزم نباشد، نمی توانند مثل علی حرف بزنند; یعنی اگر پیامبر دیگری هم باشد، نمی تواند چون علی بن ابی طالب علیه السلام سخن بگوید.(1)

معارف الهی می جوشد و حیرت و شگفتی عاشقان فلسفه الهی را می افزاید و افکار والای جویندگان حقیقت را در اقیانوس بی کران الوهیت به منتهای اوج و ترقی می رساند تاجایی که همگی خسته و کوفته از پیشرفت باز می مانند؛ امّا امام علی بن ابی طالب مَثَل بارز و اعلای الهی است که به تنهایی پیش می رود و کسی به گرد او نمی رسد.(1)

اول به در خانه علی علیه السلام می رفتند، چقدر از علم و عمل او بهره مند بودند و حالا چقدر محرومند. واقعاً جای بسی حسرت و اندوه است که عالم امت و وارث پیغمبر، دنبال زراعت و باغبانی برود و دیگران مسند علمی را اشغال کرده و راهبر مسلمان ها بشوند!(1)

بوده است; چون مهم ترین مسائل حکمت نظری، توحید، نبوّت و معاد است و برجسته ترین مسائل حکمت عملی، اخلاق و تهذیب نفس است؛ ازاین رو در این دو بخش از حکمت نظری و عملی، مطالبی از نهج البلاغه نقل می کنیم. کتابی که از نظر اهمیت، برادر قرآن نامیده شده و مجموعه ای از خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار امیر بیان، علی علیه السلام است. این کتاب مشحون از پندها، حکمت ها، معارف و رهنمودهای حکومتی و کشورداری است.

حکومت، انعکاسی از حکومت حضرت علی علیه السلام باشد، بسیار مهم است و بر ما لازم است که برنامه حکومتی حضرت علی علیه السلام را از نهج البلاغه به دست بیاوریم و مطالعه کنیم.(1)

دشمنان نیز آن را ستوده و در برابر عظمتش اظهار عجز کرده اند؟

چگونه می توان عظمت و سترگی محتوا و بلندی معنای کتابی را تشریح و بیان کرد که هزار سال است بزرگ ترین اندیشمندان هر عصر و روزگاری درباره آن می اندیشند و به جایی نمی رسند و هزاران محقّق فرزانه درباره آن هزاران جلد کتاب نوشته و میلیون ها صفحه کاغذ را با فاخرترین عبارات و تمجیدها درباره آن سیاه کرده اند؛ درحالی که هنوز موفّق نشده اند گوشه ای از عظمت و سترگی آن را چنان که شایسته است، توصیف و تشریح نمایند و عمق و ژرفای مفاهیم عالی آن را آشکار سازند؟

ما نیز چاره ای نداریم جز اینکه در این مختصر، تنها به یک معرّفی بسیار کوتاه و فشرده از نهج البلاغه بسنده کنیم; با این امید که انشاءالله انفاس قدسی خود آن حضرت یاری کند و شیفتگان علی علیه السلام در مسیر مطالعات بیشتر، آشنایی هر چه افزون تری با این کتاب جاودانه پیدا کنند و از دریای مفاهیم و معانی آن، جرعه های بیشتری بنوشند.

در این کتاب پرارج و بی مانند، بیش از صدها اثر شگرف از آثار اندیشه های والا و سترگ علی علیه السلام اعمّ از خطبه، حدیث، نامه، وصیّت نامه، موعظه، کلمات قصار، فرمان های حکومتی، تفسیر آیات قرآن و صدها دستور انسان ساز و قوانین زندگی بخش در کنار هم قرار گرفته و چون گردآورنده، بیشتر از دیدگاه بلاغت و شیوایی بی نظیر سخنان مولا به این آثار نگریسته و تنها از این زاویه به تدوین سخنان آن حضرت پرداخته، نامش را نیز نهج البلاغه (راه بلاغت) گذاشته است.

خصوصیّت بسیار مهمّی که از لابه لای کلمات آن حضرت به دست می آید و هر بیننده ژرف نگر را به خود جلب می کند، تصویر زیبا و دقیق زندگی شخصی آن حضرت و حوادث و وقایعی که در دوران حیات با آنها روبه رو بوده و طرز برخورد و مقابله با این حوادث است.

ازاین رو نهج البلاغه از این دیدگاه، الگوی عظیم و آموزنده ای از زندگی جانشین برحقّ پیامبر است که همه شیفتگان آن حضرت

ص:149

و پیروان راه و پویندگان مکتبش، می توانند سیمای ملکوتی پیشوای خود را در آن نظاره کنند و ابعاد گسترده این سیمای بی مانند را سرمشق زندگی و روش و رفتار خود قرار دهند.

رذایل و مفاسد پیراسته گردانند که همگی به صورت بندگانی مؤمن و صالح برای خدا درآیند و راه نجات و رستگاری را طی کنند.

آری! این عهدنامه، ضامن رفاه و سلامت و رستگاری و سعادت در دنیا و آخرت است؛ زیرا در آن، پیش از هر چیز، همه افراد جامعه بشری، با لحنی شورانگیز و بیدارکننده، به جهان معنویّت و شرافت و صداقت دعوت شده اند و این دعوت با شکوه، بر اساس عدالت اجتماعی، مبارزه با ظلم و تعدّی و تجاوز، حفظ و گسترش آزادی و آزادگی، برابری در برابر قانون، تقویت ایمان و... استوار شده است.(1)

گاه به مردم پند می دهد و آنان را از دنیا و زینت های آن برحذر می دارد و به آخرت و نعمت های بهشتی مشتاقشان می سازد.(1)

این سخنان از ذهنی جوشیده که به مبدأ اعلا پیوند خورده و در نزد محمد مصطفی صلی الله علیه و آله تربیت یافته است; ازاین رو در لطافت، چونان شبنم بهاری است که دل ها را صفا می بخشد و روح و روان را آرامش می دهد و در صلابت، صخره ای است که سهمگین ترین توفان ها را در هم می شکند و در فصاحت، موسیقی کلامش، چون نوای آبشارهای کوهستان، بر اعماق احساسات آدمی پنجه می افکند.(1)

نهج البلاغه، پرکننده خلأهای عمیق فکری، اجتماعی و سیاسی و پاسخگوی مسائل و مشکلات گوناگون مسلمانان و جوامع بشری در همه زمان ها و مکان هاست.

نهج البلاغه، دریای معرفت بی انتها و نور هدایت بدون خاموشی است و دستورالعملی برای سیادت این جهانی و سعادت آن جهانی است.(1)

آفریننده این اثر جاودانه، امیرمؤمنان علی علیه السلام، آن بزرگ مرد تاریخی است که هیچ گاه غبار زمان پرده کهنگی و فراموشی بر سیمای پرفروغ او نیفکنده و از جلوه و شکوه او نکاسته و تقوا و عدالت و جهاد و دیگر صفحات برجسته او را از یاد نبرده و در برابر عظمت دانش و حکمت او سرتعظیم فرود آورده و از مرز تعصب و فرقه گرایی در گذشته، تا بدان جا که دوست و دشمن، زبان به ستایش او گشوده و به تألیف کتب و سرایش اشعار پرداخته و با زبان اندیشه و سوز و دل فضیلت او را بیان کرده اند.

نهج البلاغه در طول هزار سال عمر خود، در دسترس دانشمندان، طلاب و اهل علم بوده است و به مطالعه و حفظ آن پرداخته و در خطبه ها و خطابه ها بدان استناد و تبرّک جسته و اندیشمندان و محققان بر آن شرح و تفسیر نوشته و به ترجمه آن اقدام کرده اند.

اوج کلام او چون موج دریا و نسیم صحرا تا کرانه های بیکران رفته، شهر و بیابان را فراگرفته، بادیه نشین و دانشمند را سیراب و سرشار ساخته، راویان و محققان آن را خوانده و از بر نموده و سرانجام محدثان آن را با همه وسعت و کثرتش روایت کرده و منتشر نموده اند.

خداوند انقلاب در زمان; خداوند عدل در حکومت; خداوند پدری و انسان پروری در خانه و لکن بنده خدا در همه جا و همه وقت!

با عنوان یک شیعی مسئول، وفادار به «مکتب، وحدت و عدالت»، که سه فصل زندگی اوست و «رهبری و برابری» که مذهب اوست و «فداکردن همه مصلحت ها، در پای حقیقت» که رفتار اوست. ما شایستگی شناخت تو را از دست داده ایم. شناخت تو را از مغزهای ما برده اند؛ اما عشق تو را برخلاف روزگار، در عمق وجدان خویش، در پس پرده های دل خویش، هم چنان مشتعل نگاه داشته ایم.

چگونه تو عاشقان خویش را در خواری رها می کنی ؟

تو ستمی را بر یک زن یهودی که در ذمّه حکومتت می زیست تاب نیاوردی و اکنون، مسلمانان را در ذمّه یهود ببین.

و ببین که بر آنان چه می گذرد!

ای صاحب آن بازو که «یک ضربه اش از عبادت هر دو جهان برتر است» ضربه ای دیگر!(1)

عالی ترین نمونه راز و نیایش را در سخنان علی با خدای اسلام می توان یافت و با این مقیاس است که ترس ها و از هوش رفتن های او را بهتر می توان فهمید.(2)

می بخشد. تنوّع نهج البلاغه و جوانب و جهات مختلفی که امیرمؤمنان علیه السلام در این مجموعه مورد توجه خود قرار داده اند، به خوبی شخصیت آن بزرگوار را آشکار می کند.

در روایت داریم که امام صادق علیه السلام فرمود: «خداوند در کلام خود تجلی کرده است؛ اما مردم آن را نمی بینند و در نمی یابند».(1)

کلام امیرمؤمنان علیه السلام هم همین طور است. وجوه مختلف این کلام، وجوه مختلف روح ایشان را آشکار می کند؛ از این رو برای شناختن ایشان، شناخت کلامشان، کمک بسیار بزرگی است.

سخنان امیرمؤمنان علیه السلام به خوبی معلوم می دارند که چه اقیانوسی در آن بدن خاکی کوچک پنهان شده بود. ایشان از خود این گونه تعبیر کرده اند: «وَ انّا لامراء الکلام؛(2) ما امیران کلامیم و کلام تحت سلطه ماست.» این عبارت امیرمؤمنان علیه السلام، دو معنا دارد. نخست همان معنای ظاهری کلام است؛ یعنی که ما سخنوریم و سخن در دست ما مانند موم است. این معنا الحق درست می باشد. دوم آنکه ما نه فقط سخنوریم، بلکه سخن نیز بر ما چیره نیست؛ یعنی برخلاف آنکه سخنان بسیاری برای گفتن داریم، می توانیم صبوری ورزیم و سخن نگوییم. این مقام دوم البته بسی بلندتر از آن مقام نخستین است.

سخنورانی هستند که سخن برای گفتن دارند؛ اما از یک جهت سخن بر ایشان چیره است: هنر سکوت کردن را ندارند و نیاموخته اند که سخن را در جای خود بیان کنند. امام علی علیه السلام به معنای دقیق کلمه، به هر دو معنا امیر کلام بود. هم در سخنوری فصیح و بلیغ و زبردست بود هم هنر سکوت را می دانست.

او سال های سال، برخلاف سخنان بسیاری که داشت، ساکت نشست و دم فرو بست و سخن نگفت.

ص:159

«فصَبَرْتُ وَ فی العینِ قَذًی وَ فی الحَلقِ شجاً أَری تُراثی نَهباً؛(1) سخن نمی گفتم و شکیبایی پیشه کرده بودم؛ درحالی که در چشم من خار بود و در گلویم استخوان. با این همه دم برنمی آوردم».(2)

سازوارگی کلام و در یک کلمه، «سحر سخن» و «اعجاز اندیشه»، چه کسی را با او می توان قیاس کرد؟ مگر نه این است که برجسته ترین شاهکارهای کلامی در باب توحید و شرک، ربوبیت و عبودیت، شور ایمان و شوق شهود، منزلت حق و مرتبت حقیقت، هستی شناسی و زیبایی ستایی، از آنِ آن امام همام است و ژرف ترین و فرازمندترین سخن ها در حوزه حکمت و معرفت و راسخ ترین و شامخ ترین کلمات درباره عقلانیت و خردورزی، تنها و تنها به او تعلق دارد; رساترین و روشن ترین کلام ها در کرامت آدمی وحقوق و حریت انسان از اوست; شورانگیزترین و شیدایی ترین سخنان در شأن دادورزی و ستم ستیزی، مساوات و مواسات، تکاثرشکنی و فقرفکنی، فردسازی و جامعه پردازی و جهانداری و مردم سالاری، از او شرف صدور یافته است. تازه، این همه، تنها سرریز دانش بی کران و کنار اوست.

در زهد و پارسایی، ترک و طرد دنیا، آن چنان می نگارد که نفرتِ توأم با استغنا از جبه و جیفه دنیوی، همه وجود آدمی را فرا می گیرد و در همان حال، در بها و بهجت حیات و هستی، آن سان سخن می پردازد که شنونده خویش را به جد و جهد، جوشش و کوششی وصف ناپذیر وا می دارد. در باب محبت و مهرورزی به انسان و صلح و تلائم بشری آن گونه سخن سر می دهد که جان آدمی شکوهمند و شکوفا می شود. با این همه، در ارزش و آثار جهادگری و جانبازی نیز آن چنان داد سخن می دهد که روح انسان به اهتزاز در می آید. عدل و فضل و حکمت و رحمت خداوندی را چنان می ستاید که خوف همراه با رجا یک باره سراسر وجود آدمی را در می نوردد. در بایستگی اغتنام فرصت های این جهانی به طرزی می سراید که شنونده اش یکپارچه شور و شرار می شود. مرگ و معاد را طوری وصف می کند که مو بر اندام مخاطب راست می شود.

در وصف حقایق و دقایق پیش گفته و شرح آرمان ها و ارزش های یاد شده، حکیمان و مصلحان و ادیبان بسیار سخن

ص:161

گفته اند و بسا سخنِ زیبا و نیز بسی زیبا سخن گفته باشند؛ اما دو نکته مهم، کلام علی علیه السلام را از دیگر سخن ها متمایز می کند:

یکم) آن چه او بر زبان آورده، برخاسته و برساخته از ایمان وی است;

دوم) هر آن چه را سروده و ستوده، در عینیت و عمل نیز بدان سخت پای بند بوده است.

در شخصیت علی علیه السلام، «ایمان» و «اِعلام» و «اقدام» به طرزی شگفت درهم تنیده است. «ذهن» و «زبان» و «زندگی» او به طور اعجاب انگیز واعجازآمیزی با هم سازواری و هم پوشانی دارند، بی هیچ تهافت و تفاوتی; این است هنر بزرگ آن بزرگوار.(1)

تبسم کرده، می فرمود: «از من جز این توقعی نمی رود؛ چراکه در مکه متولد گردیده ام» و بیش از این چیزی نمی فرمود. آیا شنوندگان - اعم از مهاجر و انصار - همانند خطبه و کلام حضرتش چیزی شنیده اند؟ و آیا اگر کلمات و خطبه های بلیغ او نبود، کسی می توانست به زیبایی وی برای رعیت و فرمانداران و امیران لشکر، سخن گوید یا نامه بنویسد؟

بررسی خطبه های حضرت برای خواننده به روشنی اثبات می کند که این بزرگوار، در هر پهنه ای از علوم وارد شده، با شایستگی هرچه بیشتر، حق مطلب را ادا کرده است.

پهنه هایی چون توحید، معاد، بعثت انبیا، بعثت حضرت خاتم الأنبیا، مقام امام و امامت، مسائل سیاسی، مسائل اجتماعی، تاریخ و فلسفه تاریخ، پزشکی، فیزیک، نجوم، زمامداری و حکومت، چگونگی رفتار کارگزاران با مردم، دروس انسان سازی و تزکیه نفس و... از امور گوناگونی که بیانگر احاطه علمی آن بزرگوار بر هستی و انسان می باشد.(1)

ظاهر می شود. قرآن تنزیل یافته و علی علیه السلام شاگرد اوّل قرآن است و نهج البلاغه کلام اوست و بازتاب قرآن است. شما هم که می خواهید شاگرد قرآن باشید، نهج البلاغه را بسیار بخوانید و مطالعه کنید.

قادر است که کلام را در جان ما بریزد؛ مثل قرآن که فرمودند اگر قادر به خواندن آن نیستید، وضو بگیرید و به آن نگاه کنید و اگر هم چشم ندارید، آن را مس کنید که اثر می گذارد; قرآن در قلب انسان می آید. چقدر شیرین و لذت بخش است. کلام امیرمؤمنان علیه السلام قوت کمر شیعیان است. کمر انسان را قرص و محکم می کند.

ائمه علیهم السلام کلماتشان طوری است که خودشان نیز همراه آن هستند. این طور نیست که آدرس بدهند و خودشان نیایند. آدرس که می دهند خودشان نیز عقب آن می آیند. خداوند آدرس را به همه خلق روی زمین داده است: یا أَیُّهَا النّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَی اللّهِ .(1) ولی هر کس که ایمان آورد، همراهش می روند و به او نشان می دهند.

اگر پیغمبر و ائمه علیهم السلام را قشنگ قبول کردید، اما متوجه نشدید که کجا باید بروید، به شما می گویند بیا برویم و همراهتان می آیند. ائمه علیهم السلام همراه ما هستند. فرمود: «ما همراهتان هستیم، هیچ گاه شما را تنها نمی گذاریم».(2)

این سخنان چه بود؟

«الهی ما عَبَدتُکَ خوفاً مِن نارک و لا طَمعاً فی جنتک بل اعبدک لأنک انت الحق و انت جدیر بالعباده؛(1) [الهی تو را برای ترس از دوزخ، یا به طمع بهشت نمی پرستم؛ بلکه تو را عبادت می کنم چون سزاوار پرستیدنی].

وقتی این سخنان [را] به من گفت، گریه کردم و فهمیدم معنای اسلام یعنی عرفان و عبادت خالصانه; نه ترس از آتش، نه رغبت به بهشت؛ [بلکه] عشق به خداست و این برای من خیلی مهم بود.

این لطف خدا بود. پدر و مادرم مسلم نبودند. در دانشگاه شروع کردم به خواندن بخشی از زبان عربی (20 سال پیش) گویا صدایی از درون من گفت باید قرآن را ببینی، بخوانی; پس از سه چهار سال که به سوریه رفتم، آشکارا میان یک گروه مسلمان اعلام کردم که مسلمان شدم. گفتم: لااله الاالله، محمد رسول الله صلی الله علیه و آله. به قناعت رسیدم (قانع شدم) که بزرگ ترین شخص از نظر اسلام در عرفان پس از پیامبر، امام علی علیه السلام بود. امام علی باب عرفان است.(2) در مذاکرات شفاهی که با این جانب داشتند، از ایشان نهج البلاغه سؤال کردم، در جواب گفت:

من بنا دارم در آینده مفصل روی نهج البلاغه کار کنم؛ ولی به طور کل نهج البلاغه کتاب ارزشمندی است که وصف آن کار مشکلی است. کلمات امام علی علیه السلام بسیار پرمعنا و پرفایده است.

سجع اقسامی دارد که علم بدیع به آن متعرض است. امام علی علیه السلام با آنکه سخنش مرسل است و بهترین اسلوب سخن نیز همان است، گاه کلامش را با یکی دو سجع نمکین می کند و چون زیاد به کار نمی برد و به موقع استعمال می کند و بدون اینکه تعمدی داشته باشد، از زبانش جاری می شود، نه تنها به سخنش تصنع نمی بخشد، بلکه آن را زیباتر می کند. چنان که در وصف قرآن می فرماید:

«ان القرآن ظاهره انیق، و باطنه عمیق، لا تفنی بعجائبه و لا تنقضی غرائبه، و لا تکشف الظلمات الا به؛(1) ظاهر قرآن زیبا و باطن آن ژرفا، شگفتی ها و شگرفی های آن پایان ناپذیر است و تاریک ها جز بدان روشن نگردد.

سخنان مولا علی علیه السلام از آغاز تا به امروز، منبع الهامات و سرچشمه اشاراتی برای صاحبان ذوق و معرفت و ارباب علم و دانش، در زمینه های مختلف علم و عمل بوده و هست. عرفا، حکما، زهّاد، متکلمان، فقها و حکام با ایمان و متعهد، همه و همه، خواه از پیروان تشیع و خواه از برادران و خواهران اهل تسنن، از این لایزال استمداد جسته و می جویند. گفت وگوی ما درباره مبانی فکری، انسانی و اجتماعی نهج البلاغه از دیدگاهی غیر از دیدگاه سنتی است؛ از دیدگاه سؤالات و مشکلاتی است که دنیای امروزی و جوامع بشری عصر حاضر مطرح کرده و می کند. اهمیت کلام مولا به منزله منبع و مرجع این تحقیق، از دو لحاظ است:

یکی اینکه سخنان مولا، سخنان انتزاعی ناشی از قیاسات منطقی علمی که از اندیشه و تفکر در گوشه عزلت یا پشت میز تحریر باشد - به گونه ای که شیوه فیلسوفان یا عبادت متفکران بوده و هست - نیست؛ بلکه سخنان آن بزرگوار از متن زندگی برخاسته و نتیجه یک برخورد زنده و مشخص با انسان ها، آن هم در دوره ای پر از تلاطم و بحران است.

دوم آنکه سخنان مولا شارح کلام الله است و شارح قرآن و دقایق و اسرار آن؛ از این رو، روشن نمودن مبانی فکری، انسانی و اجتماعی نهج البلاغه، در حقیقت روشن نمودن این پدیده ها از دید وحی محمدی صلی الله علیه و آله است.(1)

علوم قرآنی بگیرد. افیم رضوان اکنون، سرپرست نشریه بین المللی تحقیقات نسخه های خطی شرقی، هم چنین معاون انستیتوی شرق شناسی سن پترزبورگ است.

گفت وگویی است که با ایشان درباره نهج البلاغه صورت گرفته است:

استاد! لطفاً در مورد ترجمه نهج البلاغه خود به زبان روسی گفتاری که درپی آمده را توضیح بفرمایید:

این کار را از یک سال و نیم پیش با کمک گروهی از ایران شناسان و اسلام شناسان روسی آغاز کرده ام. ترجمه از زبان عربی صورت می گیرد؛ زیرا زبان فارسی در تخصص من نیست؛ اما از همکاران مسلط به زبان فارسی بهره می گیرم که جزو متخصّصین مشهور این زبانند. این گروه بیشتر در کار بررسی تفسیر فارسی نهج البلاغه مرا یاری می دهند. تا اکنون افزون بر بررسی کلی کتاب و گفت وگوهای لازم برای ترجمه، بیش از یک سوم متن ترجمه شده است. به جاست از رایزنی فرهنگی ایران در روسیه، به سبب کمک های گران قدرش سپاس گزاری کنم.

آیا از پیش با این کتاب آشنایی داشته اید؟

خیر! این نخستین ترجمه نهج البلاغه به زبان روسی است. نکته جالب اینکه هنگام تصمیم به ترجمه این اثر با ارزش، به کندوکاو آثار ترجمه آن به دیگر زبان ها پرداختم و با کمال تعجب دیدم آثار غربی، هیچ تناسبی با این میراث گران بها ندارند؛ حتی قابل تحمل نیستند و نمی شود آنها را ترجمه نهج البلاغه دانست. این مرا مشتاق تر کرد. روسیه پل ارتباطی میان شرق و غرب بوده است و من امیدوارم و تمایل دارم یک بار دیگر، چنین وظیفه ای را داشته باشد و غربی ها از این طریق به اهمیت و متن این کتاب با ارزش دست پیدا کنند و با آن دست کم یک آشنایی نزدیک به حقیقت بیابند.

ص:170

برداشت شخصی شما از این کتاب چیست ؟

نهج البلاغه از سطوح، لایه ها و مفاهیم مختلفی برخوردار است. هرچه بیشتر در آن غور می کنم، پی می برم که عمق بیشتری دارد. ما در این زمان محدود، تنها خواهیم توانست لایه بسیار نازکی از سطح را در دسترس خوانندگان روسی زبان قرار دهیم. البته باید گفت که این، نخستین گام محسوب می شود و البته لازم و ضروری است.

پس شما ترجمه نهج البلاغه را گام نخست می دانید؟

از جمله فوائد ترجمه این اثر، تربیت متخصّصین برای آینده در رشته شناخت نهج البلاغه است. لازم به یادآوری است که در کار ترجمه این کتاب، یک ایران شناس جوان به نام باریس نوریک مرا یاری می دهد. او متون و تفاسیر مختلف را بررسی می کند تا در ترجمه نهج البلاغه راه روشن تری پیش پای ما قرار گیرد. گمان می کنم این همکاری در سرنوشت و انتخاب راه آینده این جوان پژوهشگر، مؤثر خواهد بود. این محقق با استعداد، اگر طی ده یا پانزده سال آینده هم چنان با نهج البلاغه مأنوس و مرتبط باشد، آثار چشمگیر و با ارزشی در نهج البلاغه شناسی در روسیه عرضه خواهد کرد.

با توجه به آن که خود شما اسلام شناسید و مطالعات قرآنی دارید، قرابت قرآن و نهج البلاغه را چگونه می بینید؟

من سال های بسیاری در زمینه های علوم قرآنی و قرآن شناسی پژوهش کرده ام. این مطالعات توانست درک مرا از نهج البلاغه آسان سازد و احساس می کنم که همان معانی بلند و روحانی که در قرآن وجود دارد، در نهج البلاغه نیز می توان آنها را لمس کرد. البته همان گونه که گفتم، طی یک سال و نیمی که با نهج البلاغه سروکار داشته ام، تنها به لایه ای سطحی از این کتاب عمیق دست یافته ام. ولی تجربه پانزده ساله ای که در کار با قرآن داشتم، به من حسی مشابه درباره نهج البلاغه به وجود آورد. در ترجمه نهج البلاغه همان احساسی را دارم که در ترجمه قرآن داشتم.

ص:171

چندی پیش حاصل کار پانزده ساله با قرآن را در کتابی با نام قرآن و دنیای آن به چاپ رساندم و امیدوارم پانزده سال دیگر آقای باریس نوریک کتابی با عنوان نهج البلاغه و دنیای آن را به چاپ برساند. من در حد امکان آن چه را بتوانم انجام خواهم داد تا مشوّق او در این راه باشم.

تصور می کنید مطالب این کتاب در جامعه کنونی روسیه جذابیتی داشته باشد و آیا هم وطنان شما به دنبال چنین مطالبی اند؟

بی شک، دلیل اساسی اینکه پذیرفتم ترجمه این کتاب را به انجام برسانم، همین مطلب است. خوانندگان روس بسیار کنجکاوند و من مطمئنم نهج البلاغه موفقیت بزرگی را به دست خواهد آورد؛ چون در برابر آنها چهره شخصیت مشهوری از تاریخ اسلام قرار خواهد گرفت که نه تنها الگویی برای جهان اسلام که می تواند الگویی جهانی باشد و در سخنان او، شخصیتش به شکل بسیار روشنی هویداست. دارای زبان و بیانی روان است که ایشان ضمن آن به بیان نظرات و عقاید خویش با عنوان یک الگو برای زندگی و سازندگی پرداخته است. در نهج البلاغه مثال ها و نمونه های راست گویی، حقیقت طلبی و عدالت، دعوت به برابری و مبارزه علیه زورگویی کاملاً مشخص است. اینها مواردی اند که روس ها به آنها علاقه دارند و از آرمان آنها به شمار می رود. البته نام کتاب، روشن کننده محتوای آن، برای این مردم نیست؛ به همین دلیل من تلاش خواهم کرد در دیباچه، آن را طوری معرفی کنم که نشانگر محتوا باشد تا خواننده روس مشتاق مطالعه آن شود. چند نکته دیگر را که شرط ایجاد کشش و جذابیت است، نباید فراموش کرد که یکی از آنها ظاهر آراسته و در شأن این کتاب است و دیگری، تبلیغات وسیع. خوشبختانه صنعت چاپ معاصر، اجازه این کار را به خوبی می دهد. من مایلم ظاهر این کتاب به گونه ای جذاب باشد که خواننده را به سوی آن جذب کند و این حس را به وجود آورد که خریدار کتاب شود و بالأخره قیمت نیز شرط است؛ کتاب نباید قیمت زیادی داشته باشد.

ص:172

فکر می کنید چه گروه هایی از مردم، خواننده این کتاب خواهند بود و مطالعه آن، چه تأثیری بر آنان خواهد گذاشت ؟

در مرحله اول روشن فکران، استادان، خبرنگاران، پزشکان، دانشمندان می دانید که کشور ما در گذشته از نظر مطالعه بیشترین آمار را داشت. مردم روسیه اشتیاق بسیاری به مطالعه دارند. مردم روسیه نسبت به مشرق زمین علاقه بسیاری دارند که رو به گسترش است؛ به ویژه در مورد اسلام. مردم مایلند اطلاعات بیشتری داشته باشند و این کتاب می تواند نقش مهمی در آشنایی مردم با اسلام واقعی داشته باشد.

من به راه های دیگری هم برای ایجاد جذابیت بیشتر فکر کرده ام؛ برای مثال کتاب قرآن و دنیای آن همراه با لوح فشرده پخش شد که در آن طرز قرائت قرآن، اطلاعاتی در مورد قرآن های دست نویس موجود در انستیتوی ما، فیلم ها و تصاویری از جهان اسلام و چیزهای دیگر وجود داشت. این کار - که من آن را انتشارات سه بعدی می نامم - می تواند خوانندگان بیشتری را جذب کند. در همین جهت مایلم سفری به ایران داشته باشم و با تهیه عکس و فیلم، نمونه های عینی تأثیر نهج البلاغه را به تصویر بکشم و در لوح فشرده ای به همراه کتاب عرضه کنم تا مردم روس شاهد باشند که این کتاب چگونه آثارش را در زندگی روزمره، آداب و سنن و اجتماع ایران، نشان می دهد.(1)

ص:173

ص:174

امیرمؤمنان علیه السلام است و در میان مباحث نهج البلاغه، شیفتگی اش را ابراز می دارد. در شرح نهج البلاغه می نویسد:

از نخستین زمانی که نسخه های این کتاب را سید رضی در جامعه علم و ادب راه داد، با استقبال کم نظیری روبه رو گردید و شگفتی همگان را برانگیخت و در کرسی های تدریس مورد بحث و آموزش اندیشمندان قرار گرفت.

استقبال بی مانند از نهج البلاغه به دلیل مزایا و زیبایی های لفظی و معنوی و جامعیت و سبک محکمی است که در آن به روشنی مشاهده می شود و این کتاب را از حیث نثر زیبای عربی نیز در مقام برتر و درجه اول قرار می دهد.(1)

هزار سطر از سخنان معروف ابن نباته است؛ بلکه بر آن فزونی می گیرد و برتری می جوید.(1)

در همین زمینه یکی از خطبه های ابن نباته را در زمینه جهاد نقل می کند که در اوج فصاحت است و با جمله ای از علی علیه السلام در خطبه جهاد آمیخته شده و آن جمله این است:

«ما غُزی قَوم فی عُقرِ دارِهم إلاّ ذَلّوُا ؛ هیچ قوم و ملتی در درون خانه ها مورد هجوم دشمن واقع نشدند، مگر اینکه ذلیل شدند».

وی می افزاید:

به این جمله بنگر و ببین چگونه از میان همه خطبه ابن نباته فریاد می کشد؛ فریاد فصاحت و بلاغت و به شنونده اش اعلام می دارد که از معدنی غیر از معدن بقیه خطبه برخاسته. به خدا سوگند! همین یک جمله چنان خطبه ابن نباته را آراسته و زینت بخشیده، که یک آیه قرآن در لابه لای یک خطبه معمولی؛ درست همچون گوهری درخشنده است که پیوسته نورافشانی می کند.(2)

هر زمان در محتوای آن دقت کردم، به یاد مردگان از خانواده و بستگان و دوستانم افتادم و چنان پنداشتم که من همان کسی هستم که امام (علی علیه السلام) در لابه لای این خطبه توصیف می کند.

چقدر واعظان و خطیبان و فصیحان در این زمینه سخن گفته اند و چقدر من در برابر سخنان آنها به طور مکرر قرار گرفته ام؛ اما در هیچ کدام از آنها تأثیری را که این کلام در دل و حالم می گذارد، ندیده ام.(1)

اما از نظر فصاحت، علی بن ابی طالب، امام الفصحا و سیدالبلغا است. و کلامش دون کلام خالق و فوق کلام مخلوقین است. مردم دو فن خطابه و نویسندگی را از علی آموخته اند.(2)

وَ حَسُبکَ انَّه لم یُدّوَنُ لاحد من فُصحاء الصَّحابه العشر و لاِنصف العشر ممّا دونَ لَه ; همین کافی است که یک دهم، بلکه یک بیستم آن چه مردم از سخنان علی گردآورده و حفظ کرده اند، از سخنان هیچ کدام از صحابه رسول اکرم صلی الله علیه و آله با آنکه فصحایی در میان آنها بوده است، نقل نکرده اند.(3)

در ذیل، شرح نامه 35 نهج البلاغه نیز می نویسد:

فصاحت را ببین که چگونه افسار خود را به دست امام علی علیه السلام داده و مهار خود را به او سپرده است. نظم عجیب الفاظ را تماشا کن که یکی پس از دیگری با زیبایی خاصی می آیند و در اختیار او قرار می گیرند؛ مانند چشمه ای که خودبه خود و بدون زحمت از زمین می جوشد. سبحان الله! جوانی از عرب در شهری مانند مکه بزرگ می شود، با هیچ حکیمی برخورد نکرده است؛ اما سخنانش در حکمت نظری بالادست سخنان افلاطون و ارسطو قرار گرفته است. با اهل حکمت نظری معاشرت نکرده است؛ اما از سقراط

ص:178

بالاتر رفته است، میان شجاعان و دلاوران تربیت نشده (زیرا مردم مکه تاجرپیشه بودند) اما شجاع ترین شجاعان از کار در آمد، که بر روی زمین راه رفته است. این مرد فصیح تر از سبحان بنوائل و قسَبن ساعِدَة است و حال آنکه قریش که از قبیله او می باشند، افصح عرب نبودند.(1)

اگر کسی با تأمل و دقت در نهج البلاغه بیندیشد، همه آن را آبی زلال از یک چشمه، برخوردار از یک روح و جوهر و دارای یک روش می یابد؛ مانند جسمی ساده و بسیط که هیچ جزء آن در ماهیت با دیگر اجزاء اختلافی ندارد; همانند قرآن کریم که اول آن چون وسط آن و وسط آن مانند آخر آن است و همه سوره ها و کل آیات آن در سرچشمه و روش و راه و فن و سیاق و بافت، مانند هم و یکسان و یکپارچه اند.(2)

در خطبه اشباح (خطبه 91) که بلند و برین و شیوا و شگفت است و بخش هایی از آن درباره آسمان و آسمانیان و فرشتگان و قدسیان است، می نویسد:

چنان که چون آب آید، تیمم باطل می گردد، با آمدن این سخنان درخشان و آسمانی امام نیز، سخنوری و فصاحت عربان از فروغ افتاد. چنان که سنجش شیواترین سخنان آنان با سخنان امام، سنجش خاک است با زر ناب. اگر بپذیریم که پاره ای از عربان زبان آور شاید بتوانند ساختار سخنان خود را در شیوایی و زیبایی به سخنان امام نزدیک سازند، معانی و مفاهیمی این چنین بلند و برین و آسمانی را از کجا خواهند آورد؟ مگر مردمان روزگار جاهلیت، نیز مردمان روزگار رسول صلی الله علیه و آله، حتی یاران او، به این معانی آسمانی و مفاهیم عرشی دسترسی داشتند تا بتوانند آنها را در ساختاری زیبا و پرورده بپردازند؟

ص:179

عرب های جاهلی را که می شناسیم و می دانیم، محور و مدار فصاحت و سخنوری آنان، وصف شتر و اسب و گورخر و گاو وحشی است یا وصف دشت و کوه و صحرا و چیزهایی از این دست. سخنان آن دسته از یاران رسول نیز که مرد سخن و سخنوری بودند نیز چیزی نبود؛ جز پندگونه هایی کوتاه و دو سه سطری درباره یاد مرگ و نکوهش دنیا و برانگیختن به جنگ و جهاد؛ اما نکته هایی چنین بلند و برین درباره فرشتگان و ویژگی ها و صورت و سیرتشان و شناخت و شیفتگی شان به خدا و دیگر مسائلی از این دست که در این خطبه آمده است، آن هم بدین گستردگی و ژرفناکی، برای آنان شناخته نبود. آن چه آنان درباره اینها می دانستند، تنها همان آگاهی های اندک و پراکنده ای بود که در این زمینه ها در قرآن کریم آمده است.

برخی از آنان نیز چون عبداللّه بن سلام و امیة بن ابی صلت که دراین باره ها چیزهایی می دانستند، نمی توانستند آن چه را می دانند در ساختاری چنان هنری و سنجیده و سخته بیان کنند.

اینها همه آشکار می کند که بازنمایی این گونه معانی بلند و آسمانی، در ساختاری چنین بلیغ و برین، ویژه علی علیه السلام است و جز او در توانِ کس دیگری نبوده است. سوگند به خدا! که هر خردمند دانایی این سخن را به تأمل بخواند، پوستش فرو کشیده می شود؛ دلش می لرزد و شکوه پروردگار، ذهن و ضمیرش را فرو می گیرد; حیران او می شود و چنان به وجد و شور می آید که می خواهد مرغ جان از بند بدن و قفس، قالب برآورد و به سوی او پر کشد.

اندک است؛ ازاین رو است که بلاغیان چون در سروده های امرؤالقیس دو سه استعاره یافتند که در سروده های دیگران ندیده بودند، او را پیشوای شاعران شمردند. می بینیم که در همین بخش از خطبه اشباح، استعاره و دیگر آرایه های بدیعی و بیانی چنان فراوان است که اگر آنها را در همه دیوان شاعری یا همه خطبه های خطیبی می یافتند، او را بر همگان پیشی و بیشی می دادند.

اگر سخن از جنگ و جهاد باشد، او سالار مجاهدان و برتر دلیران است. اگر سخن از پند و اندرز باشد، شایسته ترین واعظان و اندرزگویان است. اگر سخن از فقه و تفسیر باشد، او پیشوای فقیهان و مفسران است. اگر سخن از عدل و توحید باشد، او امام عادلان و موحدان است.

جمله ها و ساختارهای فصیح و رسا نیز آنهایند که دارنده معنایی نیکو و برازنده باشند و آن معنا را به روانی و آسانی به ذهن خواننده برسانند و بر جان او بنشانند. نیز به ویژگی ها و شیوه هایی آراسته باشند که سخنی را بر سخن دیگر برتری و برجستگی می دهند; ویژگی هایی که امروزیان آن را آرایه های بدیعی می نامند; شگردهایی چونان مقابله، مطابقه، تقسیم، ردالعجز علی الصدر، ترصیع، تسهیم، توشیح، مماثله، استعاره، مجاز، موازنه و تناسب. پیداست که این گونه ویژگی ها و شگردها در خطبه ها، نامه ها و دیگر سخنان امام، به فراوانی و نیکویی آمده است و این دو ویژگی واژگانی و ساختاری در سخن هیچ کس دیگری چنین مایه و پایه ای نیافته است.(1)

وسوسه ها حمله ور شده اند. قدرت باطل را در همه جا می شکنند و شک و تردید را درهم می کوبند و فتنه های اوهام را خاموش می سازند و دیدم حاکم و فرمانده آن دولت و یکه تاز آن صولت و پرچمدار پیروز آن امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام است.

شیخ محمد عبده، ترسیم جالبی از حال خویش به هنگام نخستین برخورد با خطبه ها، نامه ها، و کلمات قصار نهج البلاغه دارد:

هر زمان که به بخش دیگر منتقل می شدم، احساس می کردم منظره ها کاملاً عوض می شود. گاه خود را در عالمی می دیدم که ارواح بلند معانی در لباس های زیبایی از بهترین عبادات در گرداگرد نفوس پاک در گردشند و به قلوب صاف نزدیک می شوند، راه راست را به آنها الهام می کنند و مسیر وصول به هدف را نشان می دهند و از لغزشگاه ها برحذر داشته، به جاده های فضل و کمال رهنمون می شوند.

زمانی دیگر چهره هایی را می دیدم، درهم کشیده شده، با چنگ و دندان های آشکار که آماده حمله به دشمنند. در پایان دل های آماده را با میل خودشان تسخیر کرده در خاطرها بدون توسل به زور نفوذ می کنند؛ ولی خیالات باطل و پندارهای فاسد را با قدرت از میان بر می دارند.

گاه به خوبی می دیدم که یک عقل نورانی که هیچ شباهتی به مخلوقات جسمانی نداشت، از موکب الهی جدا شده و با روح انسانی پیوند یافته، او را از پرده های ظلمانی طبیعت بیرون آورده و به ملکوت اعلا بالا می برد و به جایگاه نور اجلا می رساند و آن را در عالم قدس جای می دهد؛ بعد از آنکه از شائبه های تدلیس رهایش می سازد.

لحظاتی دیگر، گویی با گوش خودم سخنان خطیب حکمت آموز را می شنیدم که با دانشمندان و مدیران جامعه با صدای رسا سخن می گوید، راه راست را به آنها نشان می دهد و آنان را از موارد شک و تردید و لغزشگاه ها برحذر می دارد; آنها را با دقایق سیاست ارشاد و به راه و روش کیاست، هدایت می کند و به آنان عالی ترین درس های زمامداری و تدبیر را می آموزد.

ص:184

آری! این همان کتابی است که سیدرضی قدس سره از کلمات سید و مولای ما امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام جمع آوری کرده، نامش را نهج البلاغه گذارده و من هیچ نامی را سزاوارتر از آن، برای نشان دادن محتوای این کتاب نمی بینم و توصیفی برتر از آن چه این نام از آن پرده برمی دارد، در وسع خود ندارم.(1)

هنگام مطالعه نهج البلاغه در عالم خیال، تصور می کردم که گویا نبردهای سختی درگرفته و حملات فراوانی شروع شده است. بلاغت با نیروی بالاتر از تصور فرمانروایی دارد و فصاحت حمله کوبنده آغاز می کند و در مقابل شک و اوهام به سرکشی برخاسته و سرسختی و چموشی می کند. در یک طرف، سپاه انبوه خطابه و سربازان بیان در صفوف منظم و سازمان های مرتب به شک و شبهه هجوم می آورد و با شمشیرهای منطق و نیزه های برنده استدلال، صفوف دشمن را در هم ریخته و خون دلشان را می ریزد و وسوسه های باطل را شکست می دهد و طولی نکشید که حق را پیروز و باطل را شکست خورده دیدم و روشن است که زمامدار و رهبر این دولت منطق و بلاغت و قهرمان فصاحت و بیان، امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام است.

با مطالعه نهج البلاغه در موارد بسیاری تصور می کردم که گویا زمامداران کشورهای جهان و رهبران ملت ها را مخاطب ساخته و راه های صحیح کشورداری را به آنها نشان می دهد و آنان را به نکته های دقیق و مهم سیاست و روش کیاست، ارشاد می کند و به راه های صحیح آگاهی، هدایت می نماید. نهج البلاغه که در آن همه فنون بلاغت گرد آمده است، هیچ موضوعی از مقاصد سخن را فرو نگذارده؛ جز اینکه همه را آورده است و هیچ گذرگاه فکر و اندیشه را باقی نگذاشته؛ بلکه همه آنها را مطرح کرده است.(2)

ص:185

نهج البلاغه با مطالبی که در بر دارد، می تواند هدف های هر نویسنده و گوینده ای را تأمین کند. در این کتاب، ترغیب، تنفر، سیاست، جدل، اصول تمدن، حقوق متقابل اجتماع و رهبر، قوانین عدالت، پند و نصیحت وجود دارد و هیچ اندیشه و خواسته ای بر دل انسان نمی گذرد، جز آنکه بهتر و کامل ترش در این کتاب یافت می شود.(1)

شهید مطهری درباره آشنایی عبده با نهج البلاغه می نویسد:

شیخ محمد عبده، مفتی اسبق مصر که نهج البلاغه را با شرح مختصری در مصر چاپ و منتشر کرد و برای اولین بار به توده مصری معرفی کرد، مدعی است که اصلاً نهج البلاغه را نمی شناخته و نسبت به آن آگاهی نداشته است، تا اینکه در یک حالت دوری از وطن این کتاب را مطالعه می کند و سخت در شگفت می ماند. احساس می کند که به گنجینه ای گرانبها دست یافته است. همان وقت تصمیم می گیرد آن را چاپ کند و به توده عرب معرفی نماید.

بیگانگی یک عالم سنی با نهج البلاغه چندان عجیب نیست؛ عجیب این است که نهج البلاغه در دیار خودش، در میان شیعیان علی، در حوزه های علمیه شیعه «غریب» و «تنها» است. هم چنان که خود علی غریب و تنهاست. بدیهی است که اگر محتویات کتابی یا اندیشه ها و احساسات و عواطف شخصی با دنیای روحی مردمی سازگار نباشد، این کتاب یا آن شخص عملاً تنها و بیگانه می ماند؛ هرچند نامشان با هزاران تجلیل و تعظیم برده شود.

باید اعتراف کنیم که با نهج البلاغه بیگانه ایم: دنیای روحی ای که برای خود ساخته ایم، دنیای دیگری است غیر از دنیای نهج البلاغه.(2)

ص:186

امام علی علیه السلام شبی دست مرا گرفت و با هم به سمت بقیع رفتیم و به من فرمود: عبّاس بخوان! من هم بسم الله الرّحمن الرّحیم را خواندم و آن بزرگوار، در تفسیر و اسرار باء بسم الله شروع کرد به سخن گفتن آن قدر ادامه داد تا طلوع فجر.

و همین عالم بزرگوار اهل سنت نقل می کند که حضرت امام علی علیه السلام در آن خطبه مفصّل چنین فرمودند:

وَ اعْلَمْ انَّ جَمیعَ أَسرارِ اللهِ تَعالی فِی الْکُتُبِ السَّماوِیَةِ، وَ جَمیعُ ما فِی الکُتُبِ السَّماوِیَّةِ فِی القرآنِ، وَ جَمیعُ ما فی القرآنِ فِی الفاتِحَةِ، وَ جَمیعُ ما فِی الْفاتِحَةِ فِی البِسْمِلَةِ وَ جَمیعُ ما فِی البِسمِلَةِ فِی باءِ البِسْمِلَةِ، وَ جَمیعُ ما فِی باءِ البِسْمِلَةِ فِی النُّقْطَةِ اللَّتی هِی تَحْتُ الباءِ قالَ الأِمامُ علی علیه السلام

انَا النُّقطَةِ اللَّتی هِی تَحتُ الباءِ؛ آگاه باشید که همه اسرار الهی در کتاب های آسمانی است و آن چه در کتاب های آسمانی است، در قرآن کریم خواهد بود و هرچه در قرآن کریم هست، در فاتحة الکتاب (سوره حمد) آمده است. همه آن چه در فاتحة الکتاب آمده است، در بسم الله وجود دارد. آن چه در بسمله آمده است، در بای بسم الله وجود دارد و آن چه در بای بسم الله هست، در نقطه ای است که در پایین باء قرار دارد؛ آن گاه امام علی علیه السلام فرمود: و من همان نقطه بسم الله هستم.(1)

عالم علیهما السلام و یکی از پیش قدمان اسلامی و یکی از مشهورترین افراد شجاع و از معروف ترین زهاد و رساترین سخنوران و یکی از کسانی است که قرآن را جمع و به پیامبر عرضه کرد.(1)

داشتند؛ ولی از این میان آن قدر فضیلت های وی انتشار یافت که خاور و باختر را فرا گرفت.(1)

در همین کتاب، عقیده کسانی را نقل می کند که سکوت را ستایش و سخن بسیار را نکوهش کرده اند، سپس می نویسد:

سخن بسیار که نکوهش شده است، سخن بیهوده است؛ نه سخن سودمند؛ وگرنه علی بن ابی طالب علیه السلام و عبدالله بن عباس نیز سخن فراوان داشته اند.(1)

گویا خداوند جامه ای از جلالت و پرده ای از نورحکمت، متناسب با نیت پاک و تقوای گوینده اش، بر این جمله کوتاه پوشانیده است.

جاحظ در همان کتاب می گوید:

علی بن ابی طالب - کرّم الله وجهه - پس از رسول خدا از همگان فصیح تر و دانشمندتر و زاهدتر بود و در رابطه با حق، سختگیر و پس از پیغمبر اسلام، امام مطلق خطبای عرب به شمار می رود.(2)

با اینکه جاحظ خود یکه تاز میدان فصاحت و بلاغت بود، در مورد کلمات امیرمؤمنان گفته است:

هرگز کلامی بعد از کلام خدا و پیامبرش به گوش من نخورده، مگر این که با آن مقابله به مثل کرده ام؛ جز کلمات امیرمؤمنان - کرّم الله وجهه - که من توان مبارزه با آن را هرگز در خود نیافتم و سخنان او در دنیا بی نظیر است. سخنانی همچون:

-

«ما هَلَکَ امرَءُ عَرفَ قَدرَه; کسی که ارزش وجود خود را بشناسد، هرگز هلاک نمی شود».

-

«مَن عَرفَ نَفْسَه فقد عَرفَ رَبَّه; آن کس که خویش را بشناسد، پروردگارش را شناخته است».

-

«المرءُ عَدُوّ ما جَهِلَ; انسان، دشمن چیزی است که نمی داند».

-

«و استَغْنِ عَمّن شِئَت تَکُن نظیرَهُ و احسِن الی من شِئت تَکُن

ص:191

امیرَه و احتَج الی من شِئتَ تَکن اسیرَه; از هرکس می خواهی بی نیاز شو تا همانند او باشی و به هرکس می خواهی نیکی کن تا امیر او باشی و به هر کس می خواهی نیازمند باش تا اسیرش شوی».

جاحظ در جای دیگر می گوید:

دوست داشتم همه کتاب ها و تألیفات خود را بدهم و نسبت تألیف آن کتاب ها را از خودم قطع و انکار کنم و در عوض آن، فقط سه کلمه از کلمات علی بن ابی طالب علیه السلام را از آنِ خود سازم و آن کلمات به من منسوب گردد.(1)

بهترین مردم بعد از رسول خدا حیدر است و مردمان زمینند و وصی پیغمبر آسمان است.

عمرو عاص گفت:

و هو الذی شَهِد العدوّ بفضلِهِ والفضل ما شَهِدَتْ به الاعداء

او کسی است که دشمنش به فضلش شهادت داد و فضیلت آن است که دشمن به آن شهادت دهد.

یزید - علیه اللعنة والعذاب - گفت:

کَملیحَة شَهِدَتْ بِحُسْنِها ضَرّاؤها وَالحُسنُ ما شَهِدَتْ بِهِ الضَرّاء

مثل زن صاحب جمالی است که هَووی او شهادت دهد به حُسن او و حُسن آن است که هَوو به آن شهادت دهد.(1)

معاویه در جای دیگری گفته است: «به خدا سوگند! پایه ای که علی در فصاحت برای قریش گذاشت، کسی غیر از او نگذاشت».

بی تردید علی علیه السلام در اثر دریافت پرتوهای قرآنی، چشمه های دانش و حکمت از منبع جوشان دلش بر زبانش جاری می گردد.

علی علیه السلام در خطبه هایش، روشی تازه و راهی نو و دریایی بزرگ از مباحث توحید، خداشناسی و فلسفه عالی الهی، پیش روی دانشمندان ربّانی می نهد که برای هیچ کس جز پیامبر سابقه نداشته است.

او در زمینه جهان آفرینش، روحیات مردم و جامعه شناسی، راه های پیشروی و عقب نشینی شیطان، دنیا و گرفتاری های آن، آغاز آفرینش، مرگ، زمین و آسمان، فرشتگان و فرشته مرگ، سخنِ نغز گفته است.

آن حضرت در خطبه های خود، وارد میدان سیاست گشته و درباره بیعت، پیمان بستن، وفاداری و انتخاب فرد اصلح، حقایقی را بیان کرده و یاوران حق را مورد توجه قرار داده و مردم را به جهاد دعوت نموده و با منطقی کوبنده و همه جانبه، مخالفان را تعقیب و محکوم کرده است.

آن حضرت از طب و تشریح و توصیف ویژگی های حیوانات، مانند خفاش، طاووس و نیز از انسان و اسرار و شگفتی های نهفته او، به گونه ای سخن گفته که برای مردم آن عصر و دیگر زمان ها تازگی دارد.

هم چنین نامه هایی که آن حضرت به شُریح قاضی، معاویه و نمایندگان خود نگاشته و سفارشی که به فرزندش امام حسن علیه السلام در بازگشت از صفین نموده، بهترین نمایشگر اطلاعات عمیق او در مسائل دینی، سیاسی، علمی و اجتماعی است.

آری! آن حضرت پس از تشریح آن موضوعات با عبارت های صحیح و روشن، ارزش های عالی انسان را در برابر همه به نمایش درآورده، برنامه اصیل و صحیح اسلامی را برای رسیدن به هدف های کامل زندگی نشان داده است.

زیبایی عبارات نهج البلاغه از حیث ترکیب لفظی و شیوه ادبی، این ویژگی ها را دارد:

الف) در انواع کلمات: مفرد، جمع، مذکر، مؤنث، حقیقت و مجاز، سرمایه ای غنی برای فرهنگ الفاظ عربی است؛

ب) مجازها و کنایه ها در قالب های جالب و نوینی آمده است؛

ص:195

ج) ایجاز و اطناب در جای متناسب خود به کار رفته است. ما این مطلب را در خطبه ها و نامه های طولانی وگاه متوسط یا کوتاه آن حضرت به روشنی می بینیم؛

د) نیکویی ها و نوآوری های لفظی، از جناس تا ترصیع، قلب و عکس؛

ه) آهنگ طبیعی و جالب عبارات که اهل فن به خوبی آن را احساس می کنند و حتی شنوندگان هنگامی که از سخنوران مذهبی خطبه های نهج البلاغه را می شنوند حال و هیجانی به آنها دست می دهد.(1)

وعظمت نفس پدید می آورد؛ زیرا این کتاب فیضی از روحی بزرگ است که با اراده آهنین خود با مشکلات روزگار روبه رو گشته است.(1)

زکی مبارک پس از توصیف نثر فنی در عصر اسلامی، درباره ایجاز و اطناب می نویسد:

نامه های علی بن ابی طالب علیه السلام و خطبه ها و وصیت نامه ها و عهدنامه های او از چنین صنعتی برخوردار است. علی هنگام نوشتن پیمان نامه، گفتار را طولانی می سازد؛ زیرا پیمان نامه دستورهای سیاسی منطقه ای را در بر دارد که حاکم بدان جا اعزام می شود; اما گاهی که برای خاصگان خود نامه می نویسد، عبارت نامه ها کوتاه است، چه در این گونه موارد موجبی برای طولانی ساختن گفتار نیست.(2)

دکتر زکی مبارک هم چنین می نویسد:

اگر بگویید نهج البلاغه نزدیک به چهل بار شرح شده است، اگر بگویید فصولی در آن هست که به بعضی از زبان های شرقی و غربی ترجمه شده است، اگر بگویید این کتاب، ابواب و مذاهبی را برای نقد و بررسی گشوده است، اگر بگویید این کتاب بر اکثر سخنگویان فصیح، برتری دارد، اگر بگویید نهج البلاغه مشهورترین مجموعه یا بزرگ ترین مجموعه ای است که از عصر خلفا تاکنون محفوظ مانده است، اگر بگویید شرق و غرب را فراگرفته و کتابخانه ای عربی و غیر عربی نیست که از وجود آن خالی باشد، اگر بگویید مخالفان اصالتش، ارزش ادبی آن را انکار نمی کنند، اگر همه این خصوصیات را ذکر کنید، خواهید دانست که سیدرضی با جمع آوری مطالب این کتاب بی نظیر، چه خدمتی به ادبیات و لغت عربی و اخلاق نموده است.(3)

ص:200

این دانشمند منصف معاصر مصری به اصالت نهج البلاغه اعتراف کرده و نوشته است:

لا مفرّ مِن الإعتراف بأن نهج البلاغه لَه اصولٌ و الاَّ فَهُوَ شاهدٌ علی أنّ الشیعة کانوا مِن أَقدر الناس علی صناعة الکلامِ البلیغ ; چاره ای نیست جز اینکه باید اعتراف کنیم، نهج البلاغه اصالت دارد و از اصلی معتبر نقل شده است؛ وگرنه باید بگوییم شیعیان تواناترین مردم جهان در ساختن کلام بلیغ هستند.(1)

عظمت، گنج بی پایان زبان عربی و ذخیره جاودانه ادب جویان است و محال است که یک نفر ادیب لغت عربی، بدون اینکه شب ها را تا سحر به مطالعه و غور و بررسی این دو کتاب و اندیشه در بهترین اسلوب های آن مشغول باشد، نیازمندی خود را برطرف نماید.(1)

امام محمد غزالی، در کتاب نظرات فی القرآن جمله ای از یازجی در سفارش به فرزندش نقل می کند که برای همه جوانان سودمند است:

اذا شئتَ أن تَفوقَ اقرانک فی العلم و الاَدب و صَناعَة الانِشاء فَعَلیکَ بِحفظِ القرآن و النهج البلاغة ؛ هرگاه خواستی در دانش و ادب و انشا و نگارش بر دیگران برتری جویی، در حفظ قرآن و نهج البلاغه بکوش.(2)

زندگی اوست که جهان انسانیت را در همه جا با گفتار بلیغ، مخاطب قرار می دهد و نیرومندترین انواع محبت ها و عوامل پندیابی و اندیشه - که سراسر تاریخ بشر ممکن است در روح انسان برانگیزد - در صفحات تاریخ اوست.(1)

این مرد همان طورکه عرض کردم از نزدیکان اموی هاست؛ در عین حال اقرار می کند که استاد من در این فن علی بن ابی طالب است.(1)

وی که از سخنوران مشهور است، رمز موفقیت خود را نهج البلاغه معرفی می کند و می گوید:

من هفتاد خطبه از خطبه های امام علی علیه السلام را از بر کرده ام که مانند چشمه ساران همیشه جاری در وجودم، همواره حرکت آفرین و فیض بخش هستند.

برای ما لازم است که ادب و حکمت و کشورداری و شجاعتی را که در وجود این شخصیت بزرگ جمع شده است، مطالعه کنیم.

می اندازد که اینک دوره صدر اسلام است. اکنون امیرمؤمنان با ما سخن می گوید و چنان ما را مفتون و مجذوب می کند که 1350 سال پیش را هیج می انگاریم و خود را در حضور او می پنداریم.(1)

وی می نویسد:

این کتاب جاویدان (نهج البلاغه) یادگار فصاحت و بلاغت و معنویات امام، حاوی آیات سخن و ادبیات درخشان زبان عربی و شاهکار ادبی پرمغزی است که مشتمل بر حکمت های عملی و اندرزهای سودمند و نامه ها و بخشنامه هایی است که امام، در دوره فرمانروایی خود، به حاکمان و فرمانداران سرزمین های اسلامی صادر کرده و حاوی درس ها و دستورهای دینی و اداری و سیاسی و اجتماعی است که برای بهتر کردن اوضاع مملکتی و کشورداری، به منزله سرمشق های عالی به شمار می آید و تنها یکی از فرمان هایی که به مالک بن حارث اشتر نخعی (متوفای 38 ق) فرماندار مصر، برای چگونگی اداره کشور مصر صادر کرده، کافی است که او را از ورزیده ترین کارشناسان اداری و سیاسی بدانیم.(2)

توانسته است، حلاوت و ملاحت را یک جا گرد آورد و سحر بیان و زیبایی فصاحت را با هم درآمیزد. نه می توان از آن کلمه ای اسقاط نمود و نه با حجت و دلیلی با آن مسابقت داد. سخنگویان را به ناتوانی کشانده و گوی سبقت از همگان ربوده است. کلمات او الفاظی است که نورانیت نبوت بر آن تابیده و آن چه از وی صادر شده، عقل ها و فهم ها را متحیر وشگفت زده ساخته است.(1)

به دنبال کسی بودم که برای من چیزی بگوید و راهی فرارویم نشان دهد. با خود اندیشیدم که در این دوران، کسی نیست که پاسخ گوی سؤالات کوچک و بزرگ من باشد و مرا از وادی مجهولات برهاند؛ ازاین رو کوشیدم خود را به ساحل دریایی از شناخت و معرفت برسانم تا عطش خود را با جرعه ای از آن سیراب کنم و از حیرت و گمراهی برهم.

تصمیم گرفتم به دیدار امام علی بن ابی طالب علیه السلام در نهج البلاغه بروم تا گفت وگویی با جانشین رسول خدا صلی الله علیه و آله و سرور شهدا و امیرمؤمنان علیه السلام انجام دهم. من پیش ازاین علی بن ابی طالب را نمی شناختم.

شناخت من از ایشان سطحی و از روی مطالعات تاریخی بود؛ همانند شناخت صدها تن از دیگر مسلمانان. برای این می بایست به سید شریف رضی مراجعه می کردم تا مرا به باب شناخت علی بن ابی طالب علیه السلام در نهج البلاغه رهنمون شود.

او در نهج البلاغه باب شناخت علی بن ابی طالب علیه السلام را به خوبی گشوده است و برای من یافتن این باب، درخشش نور هدایت در دوران تیره معاصر بود.

مطالعه نهج البلاغه شریف رضی - که هفته های طولانی ادامه داشت - همراه با شرح استاد شیخ محمد عبده، آرامش عمیقی به من بخشید. با خواندن نهج البلاغه، سؤالات من پیاپی افزایش می یافت؛ اما پاسخ های سخاوتمندانه را نیز در آن می یافتم.

شاید مهم ترین ویژگی سخنان امام این باشد که همه زمان را خلاصه می کند. گویی تاریخ، سرشت های این ملت را دگرگون نساخته و به آنها درس واحدی نداده است.(1)

دوعنوانِ «نسل های پی درپی از آن استقبال کرد و هم چنان عالی ترین نمونه است» و «حکمت زیبایی در نهج البلاغه امام علی بن ابی طالب علیه السلام» ستایش کرد و نوشت:

از اینکه بسیاری دوستان با تشنگی شدید و سرسختانه، در پی تهیه گزیده ای از نهج البلاغه بودند که در روزنامه، منتشر شود، خرسندم.

وی در این مقاله با اشاره به اهدای یک جلد چاپ نفیس نهج البلاغه از سوی رایزنی فرهنگی کشور ایران گفته است:

این نسخه را که بنیاد نهج البلاغه در تهران به چاپ رسانده است، برایم اهمیت فراوانی دارد و فکر نمی کنم چاپ بهتری باشد که بتواند با آن به لحاظ عظمت زیبایی و ابتکار به رقابت بپردازد.(1)

الهام از رهنمودهای بزرگان تاریخ انسانیت به وجود آورده اند؛ به گونه ای که عافیت بر سر ایشان سایه گسترده و نعمت های فراوان در اختیارشان قرار گرفته و به رمز عزت و شرف دست یافته و دشمنانشان خوار و زبون گشته اند.

از دیدگاه نهج البلاغه، اتحاد و اتفاق و پاسداری از حریم آن و پرهیز از هرگونه عامل اختلاف و جدایی، مانند دشمنی ها، کینه ورزی ها و عدم همکاری - که کمر جامعه را می شکند - عامل بنیادی ایجاد جامعه صالح، است.

اعتقادم بر ولایت همچو شیخم شافعی با دل روشن به خط صدق مولا رفتن است

طبق دستورات دین عار است راه تفرقه اعتصامم را بحبل الله حمید و احسن است

این اجابت را برای اتحاد مسلمین در مسیر راه وحدت حلقه ام بر گردن است

از نثار سال موسوم است به مولانا علی این کلید رمز وحدت راز تکبیر گفتن است

از علائی می رسد پیغام یکرنگی به تو آن که چند رنگ است او چاره سیاه و بی تن است(1)

ص:214

نهج البلاغه ای که بیان آن، اگر برای انتقاد به کار برده شود، گویی تندباد خروشانی است و اگر تباهی و فساد را مورد تهدید قرار دهد، همچون آتش سهمناک زبانه می کشد. اگر برای تفکر و اندیشه بخواند، حس و عقل را همراه می سازد. اگر درمقام پند و اندرز باشد، مهر و عاطفه پدری را همگام با راستی ووفاداری انسانی در آن خواهید یافت. اگر برای شما ازارزش وهستی و زیبایی های آفرینش و کمالات جهان هستی سخن بگوید، آنها را با مدادی آغشته به نور ستارگان در قلب شما می نگارد.

باآن زبانش و با آن ذوالفقارش به عالم می بخشیدی.(1)

جرج جرداق، در مورد نامه امام به مالک اشتر نخعی می نویسد:

امام علی در این فرمان، هزار سال از روزگار خویش پیشی گرفته وسخنش پرتوی از فروغ عقل روشن و دل نیکوخواه اوست.(2)

سرزمین هایی را که ستم بر آنها غلبه یافته، جاهایی را که کابوس فقر بر آنها چیره گشته است، چه کسی می تواند نجات دهد؟ جز نهج البلاغه که برنامه حاکمیتی عادل است؛ حاکمیتی که بنیاد ستم را در هرجا و هرگاه از ریشه بر می آورد.(3)

جرج جرداق، ادیب توانا و نویسنده برجسته و خوش قلم امروزین عرب، گرچه مسیحی مذهب است، از دوستان و شیفتگان علی علیه السلام است و کتاب بزرگ و ارجمند او (الامام علی صوت العدالة الانسانیه) در پنج جلد، از بهترین پژوهش هایی است که درباره امام سامان گرفته است. او نه تنها شیفته منش و مرام امام است که شیفته سخنان و سخنوری او نیز هست; ازاین رو، افزون بر گفتاری که در کتاب یاد شده در این زمینه آورده است، برای بازنمایی بیشتر آن، کتابی ویژه نیز پرداخته است؛ کتاب روائع نهج البلاغه که گزیده ای از سخنان امام است و پیش از آنها، در چند بخش بر پایه دیدگاه های ادبی و نظریه های بلاغی امروزین، درباره ریزه کاری های بلاغی، اوج هنری و مایه های معنوی سخنان امام بررسی هایی نغز و نیکو کرده، گفتارهایی خواندنی و

ص:217

سودمند پرداخته است و می نویسد:

علی پیشوای ادیبان است; همان گونه که پیشوای حق، هدایت، علم و نشان پیشوایی ادبی او، نهج البلاغه است که در میان متون بنیادین ادب عربی - پس از قرآن - برترین جایگاه را دارد وشیوه ها وشگردهای بیان و بلاغت عربی در درازای چهارده سده بر پایه آن استوار بوده است و از آن مایه گرفته است و نیکویی ها و نغزهای آن در شیوه ساحرانه این کتاب، زنده و پایدار مانده است.

علی، شیوه های بیانی پیشین و پسین را به یکدیگر پیوند دادویگانه ساخت; یعنی شیوایی ها و زیبایی های زلال بیان جاهلی راکه با فطرت سالم، پیوندی تنگاتنگ و بی میانجی داشت، با بیان برین و شیرین و شفاف اسلامی که با فطرت سالم ومنطق توانا چنان یگانگی داشت که جداسازی پاره ای از عناصرآن را از پاره ای دیگر بر نمی تافت، به هم آمیخت و یگانگی داد.

آمیزش ویژگی های بلاغت جاهلی و سحر بیان نبوی در سخن او، ساختاری پدید آورد، چنان بدیع و برجسته و با شکوه که سخن شناسانی را واداشت تا سخن او را فروتر از سخنان آفریدگار و فراتر از سخنان آفریده ها بدانند. این شگفت نیست; چراکه همه زمینه های بایسته برای دست یابی به چنین پایگاه بلند و برین بلاغی، برای او فراهم بود; هم در فضا و هوا و جایی زاده و بالیده شده بود که فطرت، سالم و صافی می ماند. در کنار فرهیخته مردی بی مانند (محمدبن عبدالله صلی الله علیه و آله) پرورده شده بود و آموزه های آسمانی سرشار از نور و نیروی او را دریافت کرده بود؛ افزون بر اینها استعدادهای فطری و خدادادی شگفت و سرشاری نیز داشت و به این گونه، همه زمینه های فطری و فرهنگی این برجستگی در او فراهم بود.

ص:218

- سخن روان کاوانه

بنگرید که این سخنان او از چه چشم انداز گسترده و بی کرانه ای از تأمل و تیزبینی و خرده دانی نشان دارند:

«النَاسُ اعداءُ ما جَهِلوُا» ; مردم با آن چه نمی دانند، دشمنی دارند؛

«قیمة کل امرء ما یحسنه»; ارزش هر کس، چیزهایی است که می پسندد؛

«الفُجُور دار حِصن ذَلیل»; تبه کاری خانه ای است خوار و بی بنیاد. بنگرید که چه ایجاز اعجازگونه ای در این سخن موج می زند:

«مَن تَخفَ تلحق؛(1) سبک بار، زود می رسد. و بیندیشید که در این چهار عبارت کوتاه و به لفظ اندک، چه معانی بسیار و با شکوهی مجال نمایش یافته است; بلکه - چونان وحی آسمانی - نزول و تنزیل یافته است. نیز بیندیشید که این سخن روان کاوانه و کشف شگفت امام درباره طبیعت و صفت و حالت حسود، چه اندازه نشان دهنده زیرکی و ژرف کاوی نیرومند و اندیشه گسترده او و بررسی همه سویه موضوع از سوی اوست:

مَا رایتُ ظالماً اشبَهُ بمظلوم مِن الحاسِد: نَفَسٌ دائِمٌ و قَلبٌ هائمٌ و حُزنٌ لازمُ، مُغتاظُ علی مَن لا ذَنَبَ لَه، بَخیلُ بما لایَملِکُ ; هیچ ستمگری را ندیدم که همانند ستمدیده باشد چنان که حسود، دلهره پیوسته، دل ناآرام، اندوه هماره، خشمگین بر آن که گناهی ندارد و بخیل به چیزی که به دست نمی آورد.

سر بر می آورند. از این دیدگاه، نوشته های او با گفته او دوگانگی ندارد که چشمه همان چشمه است و شب و روز یکسان می جوشد و در جریان و جوشش خویش به شب و روز نمی اندیشد.

گرفتار سازند، عقل و اندیشه بشکوه و بُرنده پیش می آمد و فرمان می داد و فرمان او بود که پذیرفته می شد.

از دیگر نشانه های زیرکی فراوان و فراگیر علی علیه السلام در نهج البلاغه این است که او به موضوعات و مقولات گوناگون پرداخته و در هر موضوع، استوار و سنجیده سخن گفته است و تلاش فکر و تکاپوی اندیشه خویش را بر یک موضوع یا یک شیوه محدود نساخته است. هم به شیوه حکیمی آگاه و آزموده درباره احوال دنیا، منش و مرام مردم، سیرت و سرشت افراد و گروه ها و... سخن گفته است; هم به شرح و وصف رعد و برق و زمین و آسمان و... پرداخته است; هم به گستردگی درباره پاره ای جانداران سخن ساز کرده، شگفتی های ناشناخته خفاش، مورچه، ملخ، طاووس و... را باز نموده است; هم به آیین نامه های اخلاقی و سیاسی و اجتماعی پرداخته است و هم درباره آفرینش جهان وآفریده های شگفت آن، نکته گویی ها کرده است و تو هرگز این همه اندیشه های استوار و بهنجار و ژرف را در چنین شیوه و ساختارِ سخته و سنجیده و بی مانندی در همه ادب عربی نمی توانی بیابی.

- آفرینش گری در نهج البلاغه

در نهج البلاغه و سخنان علی علیه السلام، نیروی آفرینش گر خیال نیز میدانی بس فراخ دارد و همه پهنه ها را زیرِ پر و پرواز خود گرفته است. به یاری همین خیال نیرومند - چیزی که بسیاری از حکیمان و اندیشه وران روزگاران از آن بی بهره بوده اند - علی علیه السلام از زیرکی فطری و خدا داده خویش، نیز از آزمون ها و تجربه های زیستی خویش، معانی و موضوعات ویژه ای بیرون کشیده، آنها را در ساخت و پرداخت و قاب و قالبی از همه سوی و روی آراسته، به بهترین و برجسته ترین رنگ ها و جلوه های

ص:222

هنر و زیبایی، روان و خرامان ساخته است. چنان که معنا و موضوع هر اندازه که عقلانی و خشک باشد، چون از خیال علی می گذرد، از خشکی و خفتگی بیرون می آید. بال هایی رنگین و زیبا بر پیکره او می روید و حرکت و حیات و تازگی و تپندگی می یابد.

باید دانست خیال علی نمونه برجسته و بی مانندی است از خیالی که در واقعیت ریشه دارد و بر بنیاد حقیقت ایستاده است؛ ازاین روی حقیقت ها و واقعیت ها را فرا می گیرد و آنها را نمودار می سازد و از سرچشمه و سرشت خویش بدان ها کشش ها و گسترش ها می بخشد و با رنگ و آب های خویش، آنها را رنگین و آراسته می سازد و این جاست که حقیقت و واقعیت آشکارتر نمودار می گردد و فاصله ها از میان آنها و خواستاران برداشته می شود.

علی علیه السلام از یک سو نگاه و نگرشی نیرومند و بی مانند دارد و از دیگرسو، حافظه و ذاکره ای گسترده، پربار و روزافزون و از سوم سو، آزمون های زندگی و تجربه های تلخ و شیرین آن، عواطف واحساسات گوناگون در او پدید آورده است; عواطفی که پاره ای از آنهاپیامد حقد و حسد و نیرنگ و ناروی حسودان و دغل کاران بوده است و پاره ای پیامد وفاداری، مهرورزی و اخلاص و ایثار دوستان و پاک مردان. اینها همه زمینه ها ومایه های زاینده و ارزنده ای برای باروری وبالندگی خیال نوپرداز او فراهم ساخته اند و دست در دست هم، آن رابرای آفرینش تابلوها و تصویرهایی یاری داده اند؛ شگفت و شکوهمندودر بلندای زیبایی و زندگی و بنیادگرفته بر واقعیتی راستین و پیراسته، با شاخه هایی از هر سوی برافراشته و به انبوهی از برگ و بار پوشیده وآراسته.

ص:223

از این جاست که عناصر و مایه های نیرومند خیال، در سخنان علی علیه السلام، بسیار واقعی، فراخ میدان، گسترده بال و آشکارند. اگر بخواهی می توانی به تابلوها و تصویرهایی از خط و رنگ بدل کنی. بنگرید خیال خلاق امام چه تابلو و تصویر شگفتی آفریده است; آن جا که پس از جنگ جمل، با دلی دردمند و جانی سوخته با مردم بصره سخن گفته است:

لَتَغَرَقَنَّ بَلَدَتکُم حتَی کَاَنّی انظُرُ إِلی مَسجِدها کَجُؤجُؤ سَفِینَة أَو نَعاَمَة جَاثِمَة وَ فِی روایة کَجُؤجُؤ طَیر فِی لُجَّةِ بَحر؛(1) بی گمان شهر شما در آب غرق خواهد شد; گویا مسجد آن را می بینم، چون سینه پرنده ای در میان موج دریایی.

به این تشبیه جادویی بنگرید:

«فِتَنُ کِقَطِعَ اللَّیلِ المُظلِمِ»؛(2) فتنه هایی چونان پاره های شب تاریک. و به این تصویر پویا و پایا:

«اِنّما انَا قُطب الرَّحا تَدُورُ عَلی و انا بِمَکانی»؛(3) همانا من چون قطب آسیابم: بر جای خود ایستاده و آسیا سنگ، گرداگردم به گردش افتاده و به این تابلو شگفت و بشکوه که در آن، ناودان های کاخ های بصره به خرطوم فیل مانند شده است، و سایه بان های آنها در چشم او چون بال های گشوده عقاب نموده شده است و بنگرید:

وَیلُ لِسِککِکُمُ العَامِرَةِ و الدُّورِ المُزَخرَفَةِ الَّتی لَها أَجنِحَة کَأَجِنَحة النُّسُورِ و خَراَطِیمُ کَخَراطیِم الفِیَلَةِ؛(4) وای بر کوچه های آبادان، و کاخ های آراسته شما! که سایه بان هایشان چون بال های کرکسان است و ناودان های آن، چون خرطوم های پیلان.

ص:224

- توان تمثیل آوری در سخنان امام علی علیه السلام

از ویژگی های خیال نیرومند و گسترده، توانِ تمثیل آوری است و تمثیل در سخنان امام، چهره و جلوه ای دارد تابناک و زنده و زندگی بخش. اگر در این زمینه نمونه ای می خواهید به هم نشین شاهان بیندیشید که همگان به او غبطه می خورند و جایگاهش را آرزو می کنند و او خود می داند که در چه جایگاه خطرخیزی نشسته است و هر لحظه بیم دارد که مبادا به آتش خشم شاه بسوزد؛ سپس بنگرید امام این معنا را چگونه به تصویر و تمثیل کشیده است:

«صاحبُ السطانِ کراکِبِ الاََسدُ یغبَطُ بِمَوقِعِهِ و هُو اعلمُ بِمَوضِعِه؛(1) هم نشین شاه، چونان کسی است که بر شیر سوار است; دیگران حسرت جای او را می برند و او خود داناتر است که کجا نشسته است».

اگر نمونه ای دیگر می خواهید، به این سخن او بنگرید. در تمثیل و تصویر حالت کسی که می کوشد به شیوه ای که به نابودی خودش می انجامد، به دشمن زیان رساند:

«انتَ کالطَّاعِنِ نَفسَهُ لِیَقتُلَ رَدفَهُ؛(2) تو همانند آنی که نیزه را در خویش فرو می برد تا آن که را که در پس او نشسته است بکشد».

این نیز نمونه شیوایی در تمثیل احوال دروغ گو است:

«ایاکَ و مُصادقَةِ الکَذَّاب فاِنه کالسَّرابُ یَقرِّبُ علیکَ البَیعد ویُبَعِّدُ علیکَ القَریبَ»؛(3) از دوستی با دروغ گو بپرهیز که او چون سراب است؛ نزدیک را برایت دور و دور را برایت نزدیک می سازد.

ص:225

- تصویرهای برجسته و تابلوهای شگفت در نهج البلاغه

اگر دیدگاه کسانی را که می گویند زشتی های جهان در هنر چهره ای زیبا می یابند، بپذیریم، می توانیم برای آن در سخنان علی نمونه هایی بیابیم; نمونه آن که هنگام سخن از مرگ با آنکه چهره مرگ، ترسناک و تلخ و زشت است، سخن علی درباره آن بس زیبا و شگفت و گوش نشین است; سخنی است که از عاطفه ای ژرف بهره فراوان دارد و از خیالی خلاق سود بسیار برده است; چنان که گویی تصویر و تابلویی است بسیار برجسته و هنرمندانه که تنها چه بسا تابلوها، سمفونی ها و سروده های هنرمندان برجسته و سرآمد اروپا درباره مرگ، با آن نزدیک باشد.

امام پس از یادآوری مرگ به زندگان و پیوند اندیشه آنها با مرگ، با سخنی که آهنگ اندوه - اندوهی جانگداز - از آن شنیده می شود و رنگ سیاه تنهایی به غربت - غربتی غم افزای - در آن دیده می شود، هشدارشان می دهد و نزدیکی آنان را به وادی خاموشی و غربت و وحشت، پیش چشمشان می آورد; این گونه:

فَکانَّ کُلَّ امرء منکُم قَد بَلَغَ مِنَ الاَرض مَنزِلَ وَحدَتِه و مَخَطَّ حُفرَتِهِ، فَیالَهُ مِن بیتِ وَحدة و مَنزلِ وحشَة وَ مُفرَدِ غُربَة؛(1) گویا هر یک از شما در دل زمین به خانه ای که خاص اوست رسیده، در گودالی که برای او کنده اند، آرمیده. وه که چه خانه تنهایی و چه منزل وحشت زایی و چه غریب از همگان، جدایی!

سپس با عبارتی بریده بریده و پی درپی، که گویا تاپ تاپ طبل هایی است که به هنگام هشدار و خطر کوبیده می شوند، آنها را تکان می دهد، می ترساند و فکر و ذکر و ذهن و ضمیرشان را بدان چه شتابان به سویش

ص:226

می روند و نمی دانند چیست، فرو می دوزد:

ما اسرع الساعات فی الیوم و اسرع الایام فی الشهر و اسرع الشهور فی السنة و اسرع السنین فی العمر؛(1) چه شتابان است گذر ساعت ها در روزها و گذر روزها در ماه ها و گذر ماه ها در سال ها و گذر سال ها در عمر آدمی.

جای دیگر این تصویر شگفت را - تصویری که از اندیشه مایه گرفته و از عاطفه فروغ یافته و خیالی خلاق آن را نقش زده - در برابر چشمانی که اشک می بارند و نال هایی که مویه می کنند و اندام هایی که می لرزند، نهاده است:

«وانما الایام بینکم و بینهم بَواک و نَوائحُ علیکُم» ; در روزگاری که میان شما و آنهاست بر شما در گریه و عزاست.

آن گاه باز می گردد و عنان عاطفه و خیال را رها می کند تا تابلویی چنین جاودانه از شعر زایا و زنده بیافریند:

لَکِنَّهُم سُقُواکأسا بدلتهم بالنطق خرسا و بالسمیع صمما و بالحرکات سَکونا فکانهم فی ارتجال الصفة صرعی سبات جیران لا یتانسون واحباء لا یتزاورون بَلَیَت بینهم عُراالتَعارُف و انقطعت منهُم اسبابُ الاخاءِ فکلهم وحیدٌ وهم جمیعٌ و بجانب الهجرِ و هم اخِلاَّءُ لا یتعارفونَ لِلَیل صباحاً و لا لِنهار مساءً ای الجدیدین ظعنوا فیه کان علیهم سرمدا ; جامی بدانان نوشاندند که گویا بودند و گنگ گردیدند; شنوا بودند و از آن پس نشنیدند; جنبان بودند و آرمیدند. گویی چون بیهوشان به خاک افتادند و خوابیدند. همسایگانند و با هم نمی آرمند و دوستانی اند که به دیدار هم نمی روند; رشته های آشنایی شان پوسیده و پیوندهای برادری شان از هم بریده; با هم در یک جای اند و تنهایند; با هم دوستانند و از هم دورند; نه برای شب، بامدادی می شناسند و نه برای روز، شامی می دانند; در هر یک از شب و روز که رخ بر بستند، پیوسته در آنند.

ص:227

لایعرفون من اتاهم و لا یحفلون من بکاهم و لایجیبون من دعاهم ; آن را که نزدشان آید نشناسند کیست و آن را که برایشان بگرید، ننگرند که گریست و آن را که بخواندشان پاسخ ندهند که سخنت چیست.

دیدید که در عبارت

«جیران لایتانسون واحباء لا یتزاورون»، چه شگفت و رسا، هول و هیبت مرگ، غربت و وحشت گور و احوال مردگان خفته در آن به تصویر کشیده شده است. دریافتید که در عبارت

«ای الجدیدین ظعنوا فیه کان علیهم سرمداً» چه تابلو هشداردهنده و هول انگیزی درباره جاودانگی مرگ پیش چشم نهاده است; تابلوی که تنها توان و نبوغ علی می تواند بیافریند. از این دست تصویرهای برجسته و تابلوهای شگفت در سخنان علی بسیار است.

- آمیخته ای از اندیشه و خیال و عاطفه

این زیرکی شگفت و خیال خلاق علی علیه السلام - که از آنها سخن گفتیم - در سخنان او چنان که عناصر طبیعت با یک دیگر یگانه می شوند، با عاطفه سرشار او یگانه گشته، از آن سیراب شده اند؛ عاطفه ای که بدان ها زندگی و تپندگی و جان و جهش می بخشد. اندیشه ها چون از ذهن او به زبان او می آیند؛ خونی گرم و جهنده و جان بخش در رگ دارند. سخنان او به اندازه برانگیختن احساس، اندیشه را نیز به جنبش در می آورند; چراکه برخاسته از اندیشه ای آب و تاب گرفته از عاطفه و احساس است.

گاه بس دشوار است که آدمی از کاری هنری یا ادبی - که عاطفه در آفرینش آن نقش برجسته ای نداشته است - به شگفتی آید و آن را بپسندد; زیرا تنها آن دسته از کارهای هنری یا ادبی می توانند ذوق آدمی را - که آمیخته ای از اندیشه و خیال و عاطفه است - سیراب و خرسند

ص:228

سازند و برانگیزند، که خود پیامد این هر سه باشند و در آفرینش آنها این هر سه دست اندرکار بوده باشند. این گونه کار ادبی همه سویه، همان است که در نهج البلاغه و سخنان علی می بینیم و تو چون نهج البلاغه را می خوانی و از یک جای آن به جای دیگر آن می روی، خویش را افتاده در رودخانه ای تند و خروشان از عاطفه ای گرم و تپنده و توفنده می یابی.

آیا آن گاه که این سخنان علی علیه السلام را می خوانی، مهر و مردمی و عشق و شیفتگی از هر سوی دلت روانه و گسترده نمی شود؟

«لَواحبَّنی جَبَلٌ لَتَهافَت»;(1) اگر کوهی مرا دوست بدارد، در هم فرو می ریزد.

«فَقدُ الاَحِبَّةِ غُرَبةُ» ;(2) از دست دادن دوست، به غربت و تنهایی افتادن است».

اللهم انِّی أَستَعدِیک علی قُرَیش و من اعانَهم فانَهم قد قطَعوا رَحِمی و اکفَؤُوا إِنَائی و اجمَعوا عَلی مُنازعَتی حقًا کنتُ أَولی به مِنِ غیری و قالوُا: الا انَّ فی الحقِ تأخُذَهُ و فی الحقِ ان تمنَعَهُ فاصبِر مَغمُوماً او مُت مُتأَسِفاً. فنظرتُ فاِذا لَیس لی رافِدُ و لاَذابُّ و لا مُسَاعِدُ الاَّ اهل بیتی؛(3) بار خدایا! از تو بر قریش یاری می خواهم و از آنان به تو شکوه می آورم که آنان پیوند خویشاوندی ام را بریدند و پیمانه حقم را واژگون کردند و به ستیز من درباره حقی که من بدان سزاوارتر بودم، همدست شدند و گفتند: حق را گاه توان به دست آورد وگاه از دست داد؛ پس درحال اندوه زدگی شکیبایی پیش گیر یا در حسرت بمیر. و من چون نگریستم جز کسانم نه یاری دیدم، نه پشتیبانی و نه کمک کاری.

ص:229

- گلگشت نهج البلاغه

این عاطفه های گرم و آتشین که امام از آزمون های زندگی خویش به دست آورده است، در نهج البلاغه هر جا که می رود و به هر سوی که رو می کند، همواره با او همراهند; هم آن گاه که در خشم و خروش است و هم آن گاه که در مهر و مدارا و خرسندی و خشنودی است; برای نمونه آن گاه که یاران خویش را می دید که سستی می ورزند و از یاری حق دست باز می دارند و در همان حال دیگران را می دید که باطل خویش را درمیان گرفته اند و با مال و جان و جنگ، یاری و پاسداری اش می کنند، دلش به درد می آمد و آتش اندوه در جانش شعله می کشید و او را وامی داشت تا زبان شکوه گشاید و تیغ توبیخ برکشد و از درِ سرزنش و نکوهش درآید و توفنده و کوبنده، چونان تُندری که در شب های تیره می غُرد، بر سرشان بانگ برآورد. دراین باره «خطبه جهاد، خطبه 29 نهج البلاغه» نمونه ای رسا و بسنده است. این خطبه را به تأمل بخوانید و بنگرید چه عواطف دردآمیز و اندوه خیزی در جان علی می جوشیده که این خطبه را این سان جوشان و خروشان و زنده و تپنده ساخته است.

مجال آن نیست که نمونه های بیشتری بیاوریم و جوشش عاطفه ای را که به سخنان امام گرمی و تپندگی بخشیده، آشکارتر سازیم; عاطفه ای که از معیارهای بنیادین منش، روش و رفتار و گفتار امام است. باید به گلگشت نهج البلاغه رفت و نمونه ها و گونه های بسیاری از عاطفه ژرف و جاندار و جوشان امام را به تماشا نشست.

- جادوی سخن

اما شیوه و ساختار سخنان علی بن ابی طالب علیه السلام در یک کلمه، جادوی سخن است و می دانیم که این ساختار و شیوه و شگرد است که سخن را

ص:230

هنری و ادبی می سازد. در سخن هنری و ادبی، صورت با سیرت، و مبنا (ساختار) با معنا و قلب با قالب هماهنگ است و ساخت و صورت در آن دست کمی از ماده و معنا ندارد و کدامین فن و هنر است که ویژگی های صوری و ساختی آن، از ویژگی های ماده و معنای آن کم ارزش تر باشد؟

- حس زیبایی شناسی سخنان

بی گمان بهره مندی علی بن ابی طالب از ذوق هنری و حس زیبایی شناسی، چنان فزون و فراوان است که همانندی برای او بسیار کم یاب و دیریاب است. همین ذوق هنری سرشار او، میزان و معیار طبیعی طبع ادبی و توان سخنوری او نیز هست. این طبع و توان ادبی و هنری او نیز طبع و توانی خدادادی و ریشه دار است. هر که چنین طبع و توانی داشته باشد، با جور دیگر دیدن، هرچه را ببیند، حس می کند و می یابد و می آزماید و زبانش رام دلش می گردد و آن چه از دلش بر می جوشد، از دریچه زبانش فرو می ریزد و خواسته و ناخواسته، حس و حال و احساس و آزمون او را آشکار می سازد. از این جاست که یکی از ویژگی های ممتاز و برجسته سخنان علی، راستی است; همان گونه که از ویژگی های ممتاز و بی انباز زندگی و منش و روش او نیز هست. می دانیم که صدق، برجسته ترین ویژگی هنر است و مقیاس و سنجه شیوه و سیاقی که راه فریب نمی پوید.

- رعایت مقتضای حال

گفته اند که بلاغت هماهنگی سخن با مقتضای حال است. این ویژگی، آن گونه که برای علی فراهم آمده که برای هیچ یک از سخنوران و ادیبان عرب فراهم نیامده است. سخنان او پس از قرآن، نمونه برتر و برین این گونه سخنوری است; سخنانی فشرده و کوتاه، اما رسا و روشن، نیرومند و انگیزنده، یکپارچه و هماهنگ و هم خوان از دیدگاه لفظ و معنا

ص:231

و هدف، با آهنگی شیرین و موسیقیایی گوش نشین; چون شدت و سخت گیری در میان نباشد، رام و روان و هموار; و چون چنین باشد، توفنده و کوبنده و ویرانگر; به ویژه آن گاه که روی سخن با منافقان است و فریبکاران و دنیاپرستان و چپاولگران حقوق نیازمندان و ناتوانان و بیچارگان و حق به زمین ماندگان.

- راستی در سخن

شیوه سخنان علی، صراحت و روشنی است; همان گونه که ذهن و ضمیر و دل و جان و سیرت و سنت و منش و کنشش، چنین است. پس شگفت نیست که سخنان او آیین بلاغت باشد و راه روشن سخنوری.

راستی در شیوه سخن علی تا آن جا فرا رفته که حتی سجع و صنعت را از تصنع و تکلّف پیراسته و دور داشته است; به گونه ای که هراندازه سخنان او از جمله های مسجع و موزون سرشار است، این سجع و صنعت ها به هیچ روی ساختگی و تصنعی نمی نمایند و رنگ و بویی از تکلف ندارند و آشکارا چنین می نمایند که بی قصد صنعت پردازی وآرایه گرایی از طبع جوشان او تراویده اند. به نمونه های زیر بنگرید که سجع و صنعت در آنها تا چه مایه طبیعی و تر و تُرد است و دور از تکلّف و تصنع های سخن پردازان و صنعت گرایان:

یَعلم عجیج الوُحوش فی الفلوات و معاصی العباد فی الخلوات و اختلاف النینان فی البحار الغامرات و تلاطم الماء بالریاح العاصفات؛(1) می داند فریادِ دَدان را در بیابان ها و نافرمانی بندگان را در نهان ها و آمد و رفت ماهیان را به دریاهایی با آب فراوان و به هم کوفتن آب را بر اثر بادهای سخت وزان.

ص:232

وکذلک السماء والهواء و الریاح و الماء فانظر الی الشمس و القمر و النبات و الشجر و الماء و الحجر و اختلاف هذا اللیل و النهار و تفجر هذه البحار و کثرة هذه الجبال و طول هذه القلال و تفرق هذه اللغات و الالسن المختلفات؛(1) پس بنگر به آفتاب و ماه و درخت و گیاه و آب و سنگ و شب و روز دو رنگ و جوشش این دریاها و انبوهی این کوه ها و درازی این قله ها و گونه گونی این لغت ها و پراکندگی زبان ها.

به ویژه به این سجع رام و روان و هموار:

ثُمَّ زَیَّنَها بزینةِ الکَواکب و ضیِاءِ الثَّواقِب و اجرَی فیها سِرَاجاً مستطیراً و قمراً مُنیراً فی فَلک دائر و سَقف سائِر؛(2) پس آسمان ها را به ستاره های رخشان و کوکب های تابان بیاراست و بفرمود تا خورشید فروزان و ماه تابان در چرخ گردان و طارم سبک گذران و آسمان پرستاره روان به گردش برخاست.

نغمه و نوایی وساخت و صورتی همراه می سازد، هرچه شیرین تر و پرفر و فروغ تر و برگرفته از فضا و فرهنگ و حال و هوا و طبع و طبیعت سخن.

در سجع آوری های امام، نمونه های برجسته ای دیده می شود که زیبا و دل انگیز، آهنگی را به آهنگی بازمی گرداند و نغمه ای را در نغمه ای فرو می غلتاند; به گونه و شیوه ای که خوش آهنگ تر و گوش نوازتر از آن نمی توان یافت. نمونه هایی از این دست را اندکی پیش آوردیم و اینک نمونه ای دیگر; شیرین و نمکین و دل پذیر و گوش نشین:

«انَا یومُ جدیِد، و انا علیک شهید، فاَعمَل فی خیراً و قل خیراً».

گفتیم در سبک و ساختار سخنان امام، آشکاری معنا، رسایی پیام، بلاغت بیان و سلامت ذوق هنری، دست در دست هم دارند. برای دیدن این ویژگی ها، به نهج البلاغه بنگرید تا آشکار شود که سخنان حضرت ازدیدگاه ماده و معنا از چه سرچشمه های دور و دسترس ناپذیری فروجوشیده اند و از دیدگاه ساخت و صورت در چه جامه های جانانه و برازنده ای خرامیدن گرفته اند. این نمونه های شیرین و شگفت رابنگرید:

المرء مخبوء تحت لسانه؛(1) آدمی در زیر زبان پنهان است.

الحلم عشیرة؛(2) بردباری، خویشاوندی است.

من لان عوده کثفت اغصانه؛(3) هر که را نهال خلق و خوی نرم و به بار بود، شاخ و برگ او بسیار بود.

کل وعاء یضیق بما جعل فیه الا وعاء العلم فانه یتسع به؛(4) هر

ص:234

آوندی (ظرف) بدان چه در آن نهند; تنگ شود؛ جز آوند دانش که هرچه در آن نهند، فراخ تر گردد.

رُبَّ مفَتون بحسن القول فیه؛(1) چه بسیارند آنان که از خوش نامی خویش فریب خورده اند.

در این گونه سخنان امام، اصالت اندیشه و شیوه را آشکارا می بینیم; چیزی که همواره و هرجا از ویژگی های بنیادین هر ادیب و سخنور راستین است و هرگز از او جدایی نمی پذیرد؛ جز اینکه شخصیت و هویت ادبی و هنری او از دست برود.

- ستیغ شکوه

بلاغت و سخنوری علی علیه السلام در سخنرانی ها و خطابه های اوست که اوج می گیرد و بر ستیغ شکوه و شیوایی می نشیند. در همین سخنرانی هاست که عاطفه نیرومند و جوشانش شور و شراره می زند و خیال و خاطرش زبانه می کشد و آزمون های پرتب وتاب زندگی، ذهن و ضمیرش را برمی آشوبد و این جاست که بیان و بلاغت در جانش دریاوار موج بر می آورد و می توفد و از زبانش سرریز می گردد. از ویژگی های سخنان علی در این هنگام و هنگامه ها یکی شیوه تکرار است - به قصد آشکاری و تأکید و تأثیر بیشتر - و دیگر بهره گیری از واژه های هم معنا و دیگر گزینش واژه های هموار و آهنگین و زنگ دار و دیگر شیوه گردانی با رفتن از اخبار به استفهام، به تعجب، به استنکار و... و همین هاست که معنای راستین بلاغت و روح هنر را به نمایش می گذارد. نمونه ای شیوا وشگفت از این دست سخنان او، خطبه ای است که به خطبه «جهاد» زبانزد است. این خطبه را آن گاه که سفیان بن عوف اسدی به شهر «انبار» یورش آورد و فرماندارش را کشت و بیدادها کرد، امام بر مردم فرو خواند.

ص:235

توان سخنوری امام را در این سخنان کوتاه و گویا بنگرید(1) که چگونه گام به گام، احساس و انگیزه شنوندگان را بر می شوراند و آنها را بدان چه باید، می رساند. شیوه بیان او را بنگرید که تا چه اندازه از رسایی و گیرایی و توان تأثیر سرشار است. نخست آنان را از یورش سفیان بن عوف به شهر انبار آگاه می کند و همین خود نشان ننگی است که بر دامان آنان نشسته است. سپس بدانان گوشزد می کند که دشمن نه تنها کارگزار علی، که گروه بسیاری از مردم آن شهر را از دم تیغ گذرانده است. در بخش دیگر خطبه، بر رگ غیرت شنوندگان انگشت می گذارد و غیرت و حمیت عربی آنان را بر می انگیزد و از چیزی یاد می کند که غیرت هیچ عربی آن را بر نمی تابد و هر کس بشنود از کوره در می رود؛ یعنی شرف، آبرو و امنیت زنان; چراکه علی می داند بیشتر عرب ها تنها هنگام پاسداری از شرف و آبروی زنان و دختران است که از هیچ گونه کوشش و جانبازی دریغ نمی ورزند.

- تیغ توبیخ

از این رو و با بهره گیری از همین حساسیت عربی آنها، زبان سرزنش می گشاید و تیغ توبیخ برمی کشد و مردمی را که از یاری زنان دست باز داشته اند و روا شمرده اند تا نامردانی که به حریم آنان دست دراز کرده اند، آسوده و سلامت و بی آنکه زخمی بر آنان زده شود و خونی از آنان ریخته گردد، بازگردند، به مشت ملامت می کوبد. آن گاه از این داستان شگفت انگیز و حسرت خیز که دشمنان هرچند به باطل پیوسته اند، با این همه سخت به یاری آن برخاسته اند؛ به شر گرویده اند و در راه یاری شر خویش به شهر انبار یورش آورده اند؛ اما دوستان از یاری حق دست بازداشته اند و آن را به

ص:236

خواری و زاری رها کرده، حسرت می خورد و شگفتی و حیرت می نماید.

رویدادی چنین ناروا طبیعی است که امام را چنان به خشم آورد که شراره های خشم در سخنش بازتابد و کلمات او را خشم آگین و آتشین، کوبنده و توفنده و مسجع و بریده سازد:

«فَقُبحاً لکَم و تَرَحاً حین صِرتُم غَرَضاً یُرمَی یُغارُ علیکُم و لا تُغیرُون و تُغزَون و لا تَغزُون و یُعصَی الله و انتم تَرضَون».(1)

گاه نیز عواطف گوناگون در جان او به هم می آمیزند و شور می انگیزند و جا را بر یکدیگر تنگ می کنند و عباراتی چنین بریده بریده و پیاپی را پدید می آورند:

«ما ضَعفت و لا جَبُنتُ و لا خُنْتُ و لا وَهَنْتُ»؛(2) نه سستی کرده ام و نه ترسیده ام و نه خیانت نموده ام و نه ناتوان گشته ام.

این تب و تاب های عاطفی امام، برخاسته از درد و داغ طاقت سوزی است؛ از دست مردمی که او خیر و خوبی آنان را می جوید، اما آنان خود چنان به نادانی و غفلت و سستی همت دچارند که خیر و خوبی خویش را نمی شناسند و نمی خواهند؛ ازاین رو است که امام سخنان چنین آتشین و خشم آگین بر آنان فرو می بارد:

ما لی اراکم اشباحاً بلا ارواح و ارواحاً بلا اشباح و نُساکاً بلاصَلاح و تُجاراً بِلا ارباح و ایقاظاً نُوُماً و شُهُوداً غُیباً وناظِرةً عمَیاءَ و سامِعَةً صَمّاءَ و ناطِقَةً بَکمَاء؛(3) چه شده که شما را چنین می بینم: کالبدهایی بی جان و جان هایی بی کالبد؛ عابدانی راه صلاح نرفته و بازرگانانی سود نابرده؛ بیدارانی خفته، حاضرانی غایب، بینایانی نابینا، شنوایانی ناشنوا، گویندگانی ناگویا.

ص:237

- بنیاد بلاغت

اما درباره شیوه بیان و سخنوری او، جز اینکه آنها را بنیاد بلاغت عربی بشماریم، داوری ای درست و به جا نداریم. ابوهلال عسکری در کتاب الصناعین درباره بلاغت بیان می نویسد:

بلاغت تنها به این نیست که معانی سخن بلند و والا باشد، [افزون بر آن] ساختار زبانی و ظاهری آن نیز باید زیبا و زیبنده باشد، با واژگان روشن، روان، هموار، آبدار، خرم، تر و تُرد و خوش آب و رنگ و با ترکیب و ساختاری استوار، بهنجار و پیراسته از آسیب و آفت های بیانی.

از واژگان و سخنان، پاره ای چنان با شکوه و برازنده اند که گویا با دامن ارغوانی می خرامند و پاره ای آوایی دارند، چون فریاد جنگاوران در میدان نبرد و پاره ای چون شمشیر دو دم، تیز و برنده اند و پاره ای به نقابی نازک می مانند که بر چهره عواطف افکنده می شوند تا از تیزی و تندی آنها بکاهند و پاره ای خنده ای بر لب دارند، چونان خنده آسمان در شب های زمستان; پاره ای از سخنان کار تازیانه می کنند، به گاه نکوهش و سرزنش، و پاره ای به روانی و نرمی چشمه ای زلال می خرامند، به گاه شادمانی و خرسندی و پاره ای چون آذرخش فر و فروغ می بارند، به گاه بزرگداشت و ستایش؛ پاره ای نیز رنگ و نشانی ویژه ندارند و کارشان تأکید و استوار داشت سخن است و می توانند با هر حال و هوایی هماهنگ باشند.

خطبه های حضرت از همه این ویژگی ها که ابوهلال عسکری آنها را بایسته های بلاغت شمرده است، سرشار است; جز اینکه زیبایی و زیبندگی، برجستگی و برازندگی و شکوه و شرف معنا را نیز بر آنها افزوده دارد.

ص:238

- قلمی از جنس ستارگان

از دیدگاه هماهنگی با مقتضای حال نیز سخن او به گاه تندی و تیزی زبان، تندر وتوفان را نیز فرو می شکند و به گاه تهدید تباهی و تباه کاران، آتش فشان هایی توفنده و سوزنده بر می انگیزد و به گاه فراخوانی به اندیشه و تأمل، نبض احساس و اندیشه ات را به دست می گیرد و تو را هر جا که خاطرخواه اوست، می برد; با هستی پیوندت می دهد و تا تو را به کشف و دریافت وا دارد، نیروهایت را تمرکز می بخشد و به گاه مهر ومدارا، در گوشَت سرود دوستی می خواند و مهر و منطق پدری و صفا و وفای انسانی و محبتی بی پایان و جاودانی پیشکش می کند و به گاه سخن گفتن از جلوه و جمال و آب و تاب هستی و پدیده های آن، با قلمی از جنس ستارگان آسمان، نقش هایی نگارین بر صفحه دلت می نشاند.

در سخنان او، روساخت و زیرساخت، مبنا و معنا و فرم و فحوا، چنان به هم آمیخته اند که گرما و آتش و آفتاب و خورشید و هوا و فضا و تو در برابر چنین سخنانی، چنانی که در برابر سیلی خروشان و دریایی جوشان و توفانی دمان.(1)

تاریخ للغة العربیة و تاریخ تمدن اسلامی است.(1) جرجی زیدان در مورد سخنان پر ارزش نهج البلاغه و کلمات گهربار امیرمؤمنان علیه السلام می گوید:

ما که علی بن ابی طالب و معاویة بن ابی سفیان را ندیده ایم، چگونه می توانیم آنها را از هم تفکیک کنیم و به میزان ارزش آنها پی ببریم ؟ ما از روی سخنان و نامه ها و کلماتی که از علی و معاویه مانده است، پس از چهارده قرن به خوبی می توانیم درباره آنها قضاوت کنیم.(2)

مشهورترین خطیب صدر اسلام، امام علی بن ابی طالب علیه السلام است. در یونان برای دموستن (خطیب معروف) شصت و چند خطبه ذکر کرده اند که نصف آن را هم به اشتباه به او نسبت داده اند؛ اما درباره امام علی چندصد خطبه بر شمرده اند.(3)

کلمه را بگیر و متوجه باش که آنها پرتوهایی از نور بلاغت و جلوه هایی از انوار فصاحت است.(1)

وی در کتاب مأة کلمة من کلام الإمام علی می نویسد:

اذا شاءَ أحد أن یَشْفی صَبابَة نفسِهِ من کلامِ الاِمام فَیَقبِل عَلیه فی النَهجِ مِن الدّقَةِ و لیتعلّم المشی علی ضَوءِ نَهج البَلاغة ; هرگاه کسی بخواهد بیماری نفسش را بهبود بخشد، باید به گفتار امام در نهج البلاغه رو آورد و راه رفتن در پرتو آن کتاب را فرا گیرد.(2)

تأثیر این کتاب از چند جهت احساس می شود: تنظیم ارتباط منطقی در کلام; روش استنتاج صحیح و اصولی; ابداع و خلق اصطلاحاتی فنی در زبان عربی که با زیبایی و غنای فراوان در زبان ادبی و فلسفی وارد شده است.

فلسفه شیعه ترکیب و شکل خاص خود را از این سرچشمه گرفته است; زیرا متفکران شیعه با توجه به آنکه کلمات امام، یک دوره کامل فلسفه را تشکیل می دهد، از این کتاب، کلیه معارف لازم در الاهیات را استنساخ کرده اند.(1)

دردا که تحقیق فلسفی در این کتاب تا امروز، هنوز در اروپا مورد توجه قرار نگرفته است.(2)

ازاین رو باید نهج البلاغه را از مهم ترین سرچشمه هایی به شمار آورد که متفکران شیعه پیوسته از آن سیراب گشته اند.(3)

و در زمانی ظهور می کردند که زمان آنان نبود. خدا را در این کار حکمتی است که خود داناتر است.(1)

وی معتقد است که فریفتگان آثار و بلاغت امام علی علیه السلام دو دسته اند: «یا دارای خرد کاملند یا سرشت حساس و پاکی دارند; اما گمراهان این راه، نه دارای اخلاقند و نه سرشت آنان پاک است».

وی در ادامه به خود چنین می گوید: «چشمان من بگریید و اشک های خود را با آه و ناله درآمیزد و برای فرزندان پیامبر که مظلومانه کشته شدند، عزاداری کنید».(1)

بود، ولی شجاعتی ممزوج با لطف و رحمت و عواطف رقیق و رأفت، در کوفه غافلگیر و کشته شد. شدت عدلش موجب این جنایت گردید.(1)

صدها سقراط، افلاطون، ارسطو، فیلون اسکندری، آکویناس، آگوستین، دکارت، کانت و هگل و در ناحیه مشرق زمین، ابن سیناها و محمدبن زکریاها و جلال الدین مولوی ها و زمامداران گوناگون را ثبت نموده است.

با در نظر گرفتن این موضوع های چهارگانه، ابراز عقیده مزبوراز چنین شخصیتی درباره علی بن ابی طالب علیه السلام پرمعناتر از آن است که یک نظر سطحی تلقی شود. او با نظر به متن علمی جهان و شئون تحققی انسان، علی را شخصیت بی نظیر تاریخ تلقی می کند؛ نه با عینک عقیدتی خود و نه با اجبار عوامل شخصی و محیطی و نه با دید خیال بافی و آرمان گرایی بی اساس و نه بی اطلاع از عبور صدها نوابغ و حکما و زمامداران گوناگون از گذرگاه قرون و اعصار.

ای علی! شخصیت تو بالاتر از مدار ستارگان است و این ازخصایص نور است که پاک و منزه، باقی می ماند. ای استاد ادب و سخن! شیوه گفتار تو مانند اقیانوسی است که در عرصه های پهناور نهج البلاغه روح ها به هم می رسند و به یکدیگرمی پیوندند.

لا تَقل شیعه هواة علی ان فی کل منصف شیعیاً

مگو تنها دوستداران علی شیعه هستند؛ بلکه هرکجا که شخص با انصافی باشد پیرو علی است.(1)

بیاورد تا ما را مجال بحث از برادر بزرگ (قرآن) و امکان آوردن نظیر آن باشد؟(1)

زیرا او پناه گاه هر ماتم زده ای است. او بر ستمکاران همچون رعد و بر شکست خوردگان یاوری دلسوز و مهربان است.(1)

و آمریکا نشر داده است، درباره فضایل حضرت علی علیه السلام می گوید:

علی از برجسته ترین خانواده نژاد عرب، یعنی قریش بود. او دارای سه خصلت بزرگ شجاعت، فصاحت و سخاوت بود. روح دلیر و شجاع او بود که وی را شایسته عنوان شیر خدا نمود.(1)

چنان که با علی بن ابی طالب علیه السلام که پس از پیامبر صلی الله علیه و آله بزرگ ترین وشجاع ترین و پرهیزکارترین و فاضل ترین و خطیب ترین افراد عرب به شمار می رفت، درافتاد.(1)

شیعیان از آنها اطلاع نداشتند و شیعیان، نهج البلاغه و خطبه های علی را بعد از قرآن، فصیح ترین کلام زبان عربی می دانند.(1)

رضایت از قضای الهی و امید به بخشش او، تشویق به گذشت حتی از دشمنان.(1)

آنهایی که امین مسائل خاص و عام مردم هستند با داشتن نامه امام به قاضی خود شریح بن حارث، از خطا و آلودگی و لغزش مصون خواهند شد. ارتش ها و فرماندهان و نظامیان با پیروی از نامه های امام به امرای سپاه خود، به بعد انسانی شمشیر و ادوات جنگی و آداب بهره گیری از آنها آراسته خواهند شد. همه زمامداران، صرف نظر از تفاوت کشورها و نظام ها و قانون اساسی شان، اگر به مواعظ، عدالت ورزی، مساوات و دعاهای امام توجه نکنند و نامه او را به مالک اشتر و سایر کارگزاران مطالعه نکنند، در معرض لغزش و اشتباه و گناه خواهند بود. ثروتمندان، متمولان و مترفین، اگر از طبقه پایین جامعه و از بیچارگان و بینوایان و نیازمندان غافل شوند، در ورطه بی دینی خواهند افتاد و آسمان و زمین برای آنان زندان خواهد شد.(1)

ص:256

«فَتَذَکَّروا فِی الخَیرِ و الشَّرِ احوالَهم و احذَرُوا انَ تَکُونُوا امثالَهم»؛(1) پس نیک و بد احوال پیشینیان را به یاد آرید و خود را از همانندی با آنان برحذر دارید.

«جَعَلَ لَکُم اسماعاً لِتَعِی ما عَناها و ابصاراً لِتَجلُوَ عَن عَشاها» ;(1) خداوند شما را گوش داد تا بشنود آن چه را به کارش آید و دیده داد که تاریکی را بدان بزداید.

«نَفَذَ فی الصُّدورِ خَفِیّاً و نَفَثَ فی الآذانِ نجیّاً» ; شیطان پنهانی در سینه ها راه گشاید و رازگویان در گوش ها دمد.(2)

«زَیَّنَ سَیِّئاتِ الَجرائِمِ وَ هَوَّنَ مُوبِقاتِ العَظائِمِ» ; شیطان، زشتی گناهان را در دیده بیاراید و گناهان بزرگ را خرد و آسان نماید.(3)

«اَیْنَ الَّذین عُمِّروُا فَنَعِموُا وعُلِّموُا فَفَهِموُا و انظِرُوا فَلَهَوا» ; کجایند آنان که سالیانی دراز ماندند و در خوشی به سر بردند، تعلیمشان دادند و به خاطر سپردند و مهلتشان بخشیدند و در بیهوده کاری گذراندند؟.(4)

و عبرت می اندوزد و کور، چشم از پی آن می دارد و به دنبالش می دود.

گاه نیز پایه های جناس، جز معنا، دوگانگی های دیگری نیز دارند و بر پایه همین دوگانگی هاست که آن را به گونه هایی بخش کرده اند. پاره ای از آن گونه ها عبارت اند از:

نیز مانند «یلتجی» و «یرتجی» در این مثال:

«الهی! کُلُّ مَکروب الیکَ یَلتَجی و کُلُّ محروم لَکَ یَرتَجی» ; خدای من! هر بیچاره به تو پناه می آورد و هر درمانده به تو امید دارد.(1)

و مختلف الآخر، مانند «امل» و «امد» در این نمونه:

«لا یَغلِبنَّکُم فیَها الاََمَلُ، وَ لا یَطُولَنَّ عَلَیکُم فیها الاَمَدُ»; مبادا مغلوب آرزو شوید و آهنگ ماندن کنید.(2)

نیز مانند «مأمول» و «مأمون» دراین کلام:

«الخَیرُ منهُ مَأمُولٌ و الشَّرُ مِنهُ مَأمُونٌ» ; نیکی او (پارسا) مورد انتظار و همگان از گزندش در امان.(3)

نیز مانند «معاش» و «معاد» در این نمونه:

«ولیسَ للعاقِلِ ان یَکُونَشاخِصاً الاَّ فِی ثَلاث: مَرَمَّة لَمِعَاش أَو خُطوَة فی مَعاد او لَذَّة فی غَیرِمُحَرَّم ; خردمند را نسزد که جز در پی سه چیز رود: زندگی را سرو سامان دادن یا در کار معاد گام نهادن یا گرفتن کام از چیزهای غیرحرام.(4)

نیز مانند «جمود» و «جود» در این سخن:

«الحَمدُلِله الّذی لا یَفِرُهُ المَنعُ وَ الجُمُودُ و لا یُکدِیه الإِعطاءُ و الجُودُ»; سپاس خدایی را که نابخشیدن و بخل ورزیدن بر مال او نیفزاید و دهش و بخشش او را مستمند ننماید.(1)

نیز مانند «دوا» و «داء» در این عبارت:

«اِنَّ کلامَ الحُکَما اذا کانَ صواباً کان دَواءً وَ اذِا کانَ خَطَأً کانَ داءً» ; گفتار درست حکیمان، درمان است و نادرست آن، درد تن و جان.(2)

ولا فَجٌّ ذَو اعوِجاج»;(1) خدایی که بود و کار جهان را اداره می نمود; هنگامی که نه از آسمان نشانی بود و نه از ستارگان و نه از فلک توی بر توی که درشدن در آن نتوان، نه شبی تیره فام و نه دریایی آرام و نه کوهی با راه های گشاده و نه دریایی پیچ و خم در آن افتاده.

تکرار «ض»، «س» و «ص»:

«لاتَنقُض سُنَّةً صالِحَةً عَمِلَ بِها صُدُورُ هَذِهِ الاُمَّةِ وَ اجْتَمَعَتْ بها الاُلفَةُ و صَلَحَت علَیها الرَّعِیَّةُ ولاتُحْدِثَنَّ سُنَّةً تَضُرُّ بِشَیء من ماضی تِلْکَ السُّنَنِ»;(2) هیچ سنت پسندیده ای را که گزیدگان این مردم آن را به کار بسته اند و همگان بدان راه صلاح رفته اند، زیرپا مگذار و سنت تازه ای را که بدین سنت های پیشین آسیب رساند، بنیاد مگذار.

تکرار «م» نیز «ج» و «ث»:

«اِرجَع فَاِنَّ مَشی مِثلِکَ مَع مِثلی فِتنَةٌ لِلوالی و مَذَلَّةٌ لِلِمؤمِنِ» ؛(3) باز گرد که پیاده رفتن کسانی چون تو با کسانی چون من، فریفته شدن پیشوا وخوار شدن مؤمن پیرو را از پی دارد.

سَمِعتُم وَ اطَعْتُم؛(1) اگر آن چه را مردگان شما دیده اند، شما نیز می دیدید، ناشکیبایی می کردید و می ترسیدید و می شنیدید و فرمان می بردید.

الدُّنیا تَغُرُّ وَ تَضّرُّ وَ تَمُرُّ؛(2) دنیا می فریبد و زیان می زند ومی گذرد.

احَذِّرُکُم الدُّنیا فَاِنَّها... غَرَّارَةٌ ضَرَّارَةٌ حائِلَةٌ زائِلَةٌ نافِدَةٌ بائِدَةٌ اکَّالَةُ غَوَّالَةُ؛(3) شما را از دنیا پرهیز می دهم که فریبنده ای است بسیار آزار; رنگ پذیری است ناپایدار; فنا شونده ای است مرگبار; کشنده ای است تبه کار.

دارُ حَرَب وَ سَلب ونَهب وَ عَطَب. أهلُها عَلی ساق و سِیاق وَ لَحاق وَ فِراق؛(4) دنیا خانه ربودن و بردن و هلاک است. مردم آن در سختی، در مسیر مرگ برپا، به آن یک رسنده و از دیگری جدا.

انَّ الشیطان یُسَنّی لَکُم طُرُقَهُ وَ یُریدُ انْ... یُعطِیَکُم بِالجَماعَةِ الفُرقَةُ وَ بِالفُرقَةِ الفِتنَةَ ؛(1) شیطان راه های خویش را بر شما آسان می کند و می خواهد بر جای پیوستگی شما پراکندگی نشاند و با پراکندگی به فتنه تان کشاند.

الظَّفَرُ بِالحَزمِ وَ الحَزمُ بِإِجالَةِ الرَّأیِ وَ الرَّأی بِتَحصِینِ الأَسرارِ ؛(2) پیروزی در دوراندیشی است و دوراندیشی در به کار انداختن رأی و به کار انداختن رأی در رازداری.

رُبَّما کانَ الدَّواءُ داءً والدَّاءُ دَواءً ؛(1) چه بسا دارو، درد گردد و درددارو.

مَرارَةُ الدُّنیا حَلاَوةُ الآخِرةِ وَ حَلاوَةُ الدُّنیا مَرارَةُ الآخِرَةِ ؛(2) تلخی این جهان، شیرینی آن جهان است و شیرینی این جهان، تلخی آن جهان.

احِببْ حَبیبَکَ هَوناً ما عَسی ان یکونَ بِغیضکَ یَوماً ما وَ ابغِض بغَیضَکَ هَوناً ما، عَسی ان یکونَ حَبیبَکَ یَوماً ما ؛(3) در دوستی با دوستان میانه رو باش، شاید روزی دشمن تو گردند و در دشمنی با دشمنان تند مرو، شاید روزی دوست توگردند.

یَومُ المَظلوُم عَلی الظَّالِمِ اشَدُّ مِن یَومِ الظّالِمِ عَلی المَظلوُمِ؛(4) روز ستمدیده بر ستمگر سخت تر است از روز ستمگر بر ستمدیده.

محشر وی می راند و بر کرده او گواهی می دهد و آن چه کرده است، می داند.

در این نمونه نیز مردم به سه گروه بخش شده اند:

الناسُ ثَلاَثهٌ: فَعالِمُ رَبّانِی و مُتَعلِّمٌ عَلی سَبیلِ نَجاة و هَمِجُ رُعاعٌ اتباع کُلِّ ناعِق یَمیلونَ مَعَ کُلِّ ریح؛(1) مردم سه دسته اند: دانایی که شناسای خداست; آموزنده ای که در راه رستگاری کوشاست و فرومایگانی رونده به چپ و راست که در هم آمیزند و پی هر بانگی روند و با هر باد به سویی خزند.

گاه نیز هر دو شیوه با هم می آیند; چنان که در این نمونه:

الدَّهرُ یَومانِ یَومٌ لَکَ و یَومٌ عَلَیکَ، فَاِذا کان لک فَلا تَبطَر وَ اذا کانَ عَلیکَ فَاصبِر ؛(2) روزگار دو روز است: روزی از تو و روزی به زیان تو. در روزی که از تو است سرکشی بنه، در روزی که به زیان تو است تن به شکیبایی ده.

نیز چنان که در این نمونه به شیوه تشبیه مرکب، یعنی تشبیهی که هریک از دو سوی آن مرکب و فراهم آمده از پیوند دو چیز است، نسبت خویش به خلافت را به نسبت آسیاسنگ به میله میانین (قطب) مانند کرده است:

«وَ انَّهُ لَیَعلمُ انَّ مَحَلی مِنها مَحَلُّ القُطبِ مِنَ الرَّحی؛(1) و او خوب می دانست خلاف جز مرا نشاید و نسبت من بدان چونان است که نسبت آسیاسنگ به قطب میانین آن.

نیز چنان که در این نمونه به شیوه ای مرکب گونه، تفرقه گرایانی را که به دام شیطان می افتند، با گوسفندان از گله مانده ای همسان شمرده که به کام گرگ می افتند:

إِیَّاکُم وَ الفُرَقَة فَاِنَّ الشَّاذَّ مِنَ الناس لِلشیطان کَمَا ان الشاذَّ مِنَ الغَنَمِ لِلذِّئبِ؛(2) از تفرقه بپرهیزید که موجب آفت است; آن که از جمع مسلمانان به یک سو شود، بهره شیطان است; چنان که گوسفند چون از گله دور ماند، نصیب گرگ بیابان است.

نیز چنان که در این نمونه به شیوه تشبیه مؤکّد ادات تشبیه در آن نیامده) خطاکاری، به اسب سرکشی مانند شده که سوار خویش را به تباهی می افکند، و پرهیزگاری اسب رامی را می ماند که سوار خود را سلامت به منزل می رساند:

الا وَ انَّ الخَطایا خَیلٌ شُمُسُ حُمِلَ علَیها اهلُها و خُلِعَت لُجُمُها فَتَقَحَّمَت بِهِم فی النّار. الا وَ انَّ التقوی مَطایا ذُللٌ حُمِلَ عَلیها اهلُها و اعطْوُا ازِمَّتَها فَأَورَدَتهُمُ الجَنَّةَ؛(3) هان ای مردم! خطاکاری ها چون اسب های بدرفتارند و خطاکاران بر آن سوار; عنان گشاده می تازند تا سوار

ص:269

خود را به آتش دراندازند. هان ای مردم! پرهیزگاری، بارِگی هایی (اسب) را ماند رام; سواران بر آنها عنان به دست و آرام، می رانند تا سواران خود را به بهشت درآرند.

نیز به شیوه تشبیه، یک چیز را به چند چیز مانند نمودن چنان که، جهاد به لباس تقوا، زره و سپر مانند شده است:

وَ هُوَ لباسُ التَقوی وَ دِرعُ اللهِ الحَصیِنَةِ و جُنَّتُهُ الوَثیقَه؛(1) جهاد جامه تقواست که بر تن آنان پوشیده است و زره استوار الهی است که آسیب نبیند و سپر محکم اوست که تیر در آن ننشیند.

در این نمونه نیز دگرگون شدن اسلام و تهی گشتن آن از حقایق به ظرفی که وارونه می گردد و آن چه در آن است می ریزد، مانند شده است:

سَیَأتی زَمانٌ یُکَفأُ فیهِ الاسلامُ کَما یُکفَأُ الاِناءُ بِما فیهِ؛(2) به زودی بر شما روزگاری خواهد آمد که اسلام را از حقیقت آن بپردازند; همچون ظرفی که واژگونش کنند و آن را از آن چه درون دارد، تهی سازند.

سخن، امام واژه «عقبة کؤود» که به معنای گردنه ناهمواری است که گذرکردن از آن بسیار به کندی و دشواری انجام می گیرد، در معنای دشواری ها و خطرهایی که آدمی پس از مرگ در پیش رو دارد، به کاررفته است; به عبارت دیگر، «عقبه» برای بیان آن دشواری ها عاریه گرفته شده است و پیداست که هر دو در دشواری و خطرخیزی همانندی دارند:

«فَاِنَّ اماَمُکم عَقَبَةً کُؤُوداً؛(1)» پیشاروی شما گردنه ای است دشوار گذر.

در نمونه زیر نیز واژه «لُماظه» که به معنای خرده خوراکی است که در دهان و لابه لای دندان ها مانده است، برای دنیا استعاره شده و در معنای آن به کار رفته است؛ ازاین رو که هر دو در پستی و بی ارزشی به هم می مانند:

«اَلا حُرٌّ یَدَعُ هذهِ اللُّماظَةَ لاَِهلِها»؛(2) آیا آزاده ای نیست که این خرده طعام مانده در کام (دنیا) را بیفکند؟

در این نمونه نیز واژه «سیل» که به معنای آب های بسیار تند وخروشانی است که از فراز کوه ها و تپه ها سرازیر می شوند، به استعاره در معنای دانش های فراوان و ریزانی که از امام به مردم می رسد، به کاررفته: «یَنَحدِرُ عَنِّی السَّیلُ»؛(3) کوه بلند را مانم که سیلاب از ستیغ من ریزان است.

در این نمونه از واژه «تجارت مربحه» که به معنای داد و ستد پرسوداست، به استعاره شیوه زندگی پارسایان خوانده شده که چند روزدنیا را به پرهیز و پاکی می گذرانند و آسایش جاودان آخرت را به

ص:271

دست می آورند; درست چونان بازرگانی که داد و ستد می کند و سود بسیاری می اندوزد:

صَبَرُوا ایّاماً قَصیَرةً اعقَبَتهُم راحةً طَویلَةً، تَجارَةٌ مُربحَةٌ یَسرها لَهُم رَبُّهُم؛(1) روزی چند را با شکیبایی به سر بردند که آسایش درازمدت را بر ایشان به دنبال آورد. تجارتی سودمند بود که پروردگارشان برایشان فراهم کرد.

در نمونه دیگر، به استعاره، دنیا در پستی و فرومایگی، جیفه (لاشه و مردار) خوانده شده است:

«یَتَنافَسُونَ فی دُنیا دَنیَّة و یتکالَبُونَ عَلی جیفَة مُریحَة»؛(2) بر سر دنیای دون بر یکدیگر پیش دستی نمایند و چون سگان، این مردار گنده را از هم ربایند.

در این نمونه «سیف» که به معنای شمشیر است، با استعاره در معنای مرگ یا کیفرهای قیامت به کار رفته است:

«لَئِن فَرَرتُم مِن سَیفِ العاجِلَةِ لا تَسَلُموا من سَیفِ الآخِرَةِ»؛(3) اگر از شمشیر این جهان گریختید، شمشیر آن جهان را برخود آهیختید.

در این عبارت «شجره»، استعاره برای قبیله پیامبر و «ثمره»، استعاره برای حضرت علی علیه السلام و خاندان رسول است:

«احتجوا بالشّجره و اضاعوا الثمرة» ; حجت آوردند که درختند و خلافت را بردند و خاندان رسول را که میوه اند، تباه کردند.

معنا ناسازگارند و در جهان واقع با هم گرد نمی آیند، در سخن گرد کردن و با هم آوردن; مانند با هم آوردن «نعمت» و «نقمت» در این نمونه:

«وَ لَیسَ شَیئٌ ادعی الی تغییر نعمةِ اللهِ وَ تَعجیلِ نِقمَتِهِ مِن اقامَة عَلی ظُلم»؛(1) هیچ چیز چون بنیاد ستم نهادن، نعمت خدا را دگرگونی ندارد و کیفر او را نزدیک نیاورد.

نیز مانند «یمین» و «شمال» و «طریق وسط» در این نمونه:

«الیَمینُ و الشِّمالُ مَضَلَّة وَ الطَّریقُ الوُسطی هِی الجادَّةُ؛(2) چپ و راست، کمین گاه گمراهی است و راه میانه، راه است».

نیز مانند این نمونه که بیشتر واژه های آن، دوتا دوتا باهم ناسازی معنایی دارند:

دارٌ هانَت عَلی رَبِّها فَخَلَطَ حَلاَلَها بِحَرامِها و خَیرَها بِشَرِّها و حَیَاتَها بِمَوتِها و حُلوَها بِمُرِّها؛(3) دنیا خانه ای است که در چشم خداوندش ارجی ندارد و حلال را به حرام، خوبی را به بدی، زندگی را به مرگ و شیرینی را به تلخی، درآمیخته است.

این شیوه شیرین نیز در سخنان امام نمونه هایی دارد; چنان که در نهج البلاغه از پاره ای از اهل دنیا سخن به میان آمده است که اهل دنیا نیستند:

کانُوا قَوماً مِن اهِل الدُنیا وَ لَیسُوا مِن اهلِها فَکانُوا فیها کَمَن لَیسَ مِنها؛(1) پارسایان مردمی بودند از اهل دنیا که اهل دنیا نبودند و در دنیا چون کسی که از مردم دنیا نیست، به سر می بردند.

در نمونه ای دیگر، پارسایان بیمارانی نموده شده اند که بیمار نیستند (بیمار سالم):

«یَنظُرُ الَیهِمُ النَّاظِرُ فَیَحسَبَهُم مَرضی و ما بِالقَومِ مِن مَرَض؛(2) چون کسی پارسایان را نگرد، پندارد که بیمارند؛ اما آنان را بیماری نیست».

کسی که معمایی پرسیده بود، فرمود:

سَل تَفَقُّهاً و لاتَسأَل تَعَنُتَاً فَاِنَّ الجاهِلَ المُتَعَلِّمَ شَبیهٌ بِالعالِمِ وَ انَّ العالِمَ المُتَعَسِّفَ شَبیهٌ بِالجاهِلِ المُتَعَنِّتِ؛(1) برای دانستن بپرس نه برای آزردن؛ که نادان پرسنده همانند داناست و دانای ناهموار همانند نادان پر آزار.

این نمونخه آراسته به آرایه هایی است، چون تضاد: «سل» و «لاتسأل» و «عالم» و «جاهل»; سجع: «تفقهاً» و «تعنتاً»; جناس اشتقاق: «عالم» و «متعلم»; واج آرایی، به ویژه با واج «ت» و «ل»; همپاغازی با واژه عالم; دلیل آوری بر اینکه پرسش باید برای دانستن باشد و تشبیه.

نمونه ای دیگر از ابداع:

استَعمِلِ العَدلَ و احذَرِ العَسفَ و الحَیفَ، فانَّ العَسفَ یَعُودُ بِالجَلاءِ و الحَیفَ یَدعُوا الی السَیفِ؛(2) دادگری پیشه کن و از ستم و بیداد بپرهیز که ستم، مردم را آواره می کند و بیداد کار را به جنگ و کارزار می کشاند.

این نمونه به این آرایه ها آراسته است، سجع پایانی: «حیف» و «سیف»; سجع درونی یا ازدواج: «عسف» و «حیف»; جناس: «حیف» و «سیف»; واج آرایی با واج های «ل»، «ع» و... تقسیم که نخست «عسف» و «حیف» را یاد کرده، سپس پیامدهای هریک را به شیوه دلیل آوری باز نموده است; تضاد «عدل» با «عسف» و «حیف».

نمونه ای دیگر:

«هَلَک فِی رَجُلانِ: مُحِبٌّ غال و مُبغِضٌ قَال»؛(3) دو تن به سبب من تباه شدند: دوستی که اندازه نگه نداشت و دشمنی که بغض مرا در دل کاشت.

ص:275

در این سخن کوتاه نیز این آرایه ها دیده می شود: تقسیم; ایضاح بعد الابهام، تضاد «محب» و «مبغض»، جناس «غال» و «قال» و توصیع و موازنه «محب غال» با «مبغض قال».(1)

خداوند آن حضرت را از اکرام خویش بهره مند سازد و به روانش درود فرستد و به آل و اهل بیت بزرگوارش رحمت عنایت فرماید تا دندان نهایی در دهان می درخشد و گرگ می دِرَد و ماه طلوع می کند و بانگ لا اله الا اللّه به گوش می رسد. خداوند شما را حفظ نماید! بهترین اعمال را انجام دهید و به راه هایی روید که حلال است و راه های حرام را ترک گفته و از آن دست بردارید. فرمان خداوند را گوش داده و آن را به خاطر بسپارید و با اقوام و خویشاوندان پیوند و ارتباط داشته و حقوقشان را مراعات نمایید. با هواها و خواهش های نفسانی مخالفت نموده و خویشتن را از آنها حفظ کنید. با اهل درستی و تقوا وصلت و ازدواج نمایید و خود را از مردمان سرگرم دنیا و طمع، جدا سازید.

این کسی که اکنون داماد شما گشته و با شما پیوند نموده، پاکزادترین آزادگان و شریف ترین آنان بوده و از بهترین روش در میان آنان برخوردار است.

او اکنون به سوی شما آمده و به حریم شما وارد گشته؛ در حالی که عروس بزرگوار شما را گرفته و مهریه او را همان مهریه ای قرار داده که رسول خدا، آن را برای همسرش ام سلمه قرار داده است. او (رسول خدا)، بهترین دامادی بود که فرزندانی را به یادگار نهاد و آن چه را خواست، به دست آورد و در مورد همسرش غفلت نورزید و دچاراندیشه نادرست نگشت و در مصلحت او کوتاهی ننمود و بر او عیب نگرفت.

بهترین نعمت ها و رحمت ها را از خداوند برای شما درخواست می کنم و از او می خواهم، همواره شما را به سعادت، رهنمون گرداند و

ص:279

به همگان اصلاح حال و آماده کردن توشه آخرت، عنایت فرماید. حمد بی پایان خاص ذات اوست و مدح و ثنا ویژه رسول او، احمد است.(1)

یَکُنْ لَهُ وَلی فی صُنْعِهِ. جَلَّ عَن مُشیر وَ وَزیر وَ عَون و مُعین و نَظیر، عَلِمَ فَسَتَرَ و نَظَر فَخَبَر و مَلِکَ فَقَهَر و عُصِی فَغَفَر وَ حَکَمَ فَعَدَلَ، لَم یَزلْ و لَن یَزُولَ لَیسَ کَمثلهِ شیءٌ و هُوَ قَبَل کُلِّ شَیء وَ بَعدَ کُلِّ شَیء. رَبٌّ مُتَفَرِّدٌ بِعزَّتِهِ مُتَمَکِّنٌ بِقُوَّتِهِ مُتَقَدِّسٌ بِعُلوِهِ مُتَکَبِّرٌ بِسُمُوِّهِ، لیسَ یُدرِکُهُ بَصَرٌ و لَیسَ یُحیطُ بِهِ نَظَرٌ، قَوی مَنیعٌ بَصیرٌ سَمیعٌ حَلیمٌ حَکیمٌ رَئوفٌ رَحیمٌ. عَجَزَ عَن وَصْفِهِ مَن یَصِفُهُ وضَلَّ عَن نَعِتهِ مَن یَعرِفُهُ. قَرُبَ فَبَعُدَ وبَعُدَ فَقَرُبَ، یُجیبُ دَعوَةَ مَن یَدعُوهُ و یَرزُقُهُ و یَحبُوهُ. ذُو لُطف خَفی و بَطش قَوی و رَحمَة مُوسِعِة و عُقُوبَة مُوجِعِة. رَحَمتُهُ جَنَّتةٌ عَریضَةٌ مُونِقَةٌ و عُقُوبَتُهُ جَحیمٌ مِمدُودَةٌ مُوبِقَةٌ، و شَهِدتُ بِبِعثَةِ مُحَمَّد عَبِدِه وَرَسُولِهِ و صَفیِّهِ و نَبیِّهِ و خَلیلِهِ وَ حَبیبِهِ صِلی عَلیه رَبُّهُ صَلوةً تُحظِیهِ و تُزلِفُهُ و تُعلیهِ و تُقَرِّبُهُ و تُدنِیهِ، بَعَثَهُ فی خَیرِ عَصر وَ حینِ فَتْرَة و کُفر وَ رَحمَةً لِعَبیدِهِ و مِنَّةً لِمَزیدِهِ، خَتَمَ بِهِ نُبُوَّتَه وَ وَضَحَ بِهِ حُجَّتَهُ فَوَعَظَ وَ نَصَحَ وَ بَلَغَ و کَدَحَ. رَئوفٌ رَحیمٌ بِکُلِّ مُؤمِنٍ، رَضی وَلی زَکی، عَلَیه رَحَمةٌ و تَسلیمٌ و بَرَکَةٌ و تَکریمٌ مِن رَبٍّ غَفُور رَحیم قَریب مُجیب.

وُصَّیْتُکُم جَمیعَ مَن حَضَرَ بِوَصیَّةِ رَبَّکُم وَ ذَکَّرتُکُم سِنَّةَ نَبِیِّکُم. فَعلَیکُم بِرَهبَة تَسکُنُ قُلُوبَکُم و خَشْیَة تُذْری دُمُوعَکُمْ وَ تَقَّیة تُنجیکُم قَبلَ یَوم یُذهِلَکُم و یُبلیکُم یَومَ یَفوزُ فیهِ مَن ثَقُلَتْ وَزنُ حَسَنَتِهِ و خَفَّ وَزنُ سَیَّئَتِه، وَ لْتَکُن مَسئَلَتکُمُ و مَلِقَکُم مَسئَلَةَ ذُلٍّ و خُضُوع و شُکر و خُشُوع و تَوبَة و نزوع و نَدَم و رُجُوع وَ لَیغتَنِم کُلُّ مُغتَنَم مِنکُم صِحَّتَهُ قَبلَ سَقمِهِ، و شَبِیَبتِه قَبلَ هَرَمِهِ و کِبَرهِ و فُرصَتَهُ وَ سَعَتهُ و فَرَغتَهُ قَبلَ شُغُلِهِ و غُنَیَتُه قَبلَ فَقِرهِ و حَضَرهُ قَبلَ سَفَرِهِ، مِنِ قَبلَ یَهرُمُ و یَکبُرُ و یِمرِضُ و یَسقُمُ و یَمَلُّهُ طَبیبُهُ و یُعرِضُ عَنهُ حَبیبُهُ و یَنقَطِعُ عُمرُهُ و یَتَغَیَّرُ لَونُهُ و یَقِلُّ عَقلُهُ قَبلَ قَولِهِم: هُوَ مَوعُوکٌ و جِسمُهُ مَنهُوکٌ، قَبل جِدِّهِ فی نَزْع شَدید و حُضُورِ کُلِّ قَریب و بَعید قَبلَ شُخُوصِ بَصَرِهِ و طُمُوحِ نَظَرِهِ و رَشحِ جَبینِهِ و خَطفِ عِرنینهِ و سُکُونِ حَنینهِ و حَدیثِ نَفسِهِ و بَکی عِرُسُه و یَتُمَ

ص:281

مِنهُ وُلدُهُ و تَفَرَّقَتْ عَنهُ عَدُوُّهُ و صَدیقُهُ و قُسِّمَ جَمعُهُ و ذَهَبَ بَصَرُهُ و سَمعُهُ و کُفِّنَ و مُدِّدَ و وُجِّهَ و جُرِّدَ و عُرِّی و غُسِّلَ و نُشِّفَ و سُجِّی و بُسِطَ لَهُ و هُیِّی و نُشِرَ عَلَیهِ کَفَنُهُ و شُدَّ مِنهُ ذَقَنُهُ و قُمِّصَ و عُمِّمَ و وَدِّعَ و سُلِّمَ و حُمِلَ فَوقَ سَریرهِ و صُلی علیهِ و نُقِلَ مِن دُور مُزَخرَفَة و قُصُور مُشَیَّدَة و حُجُر مُنَجَّدَة فَجُعِلَ فی ضَریح مَلحُود ضیق، مَرصُود بِلبِن مَنضُود، مُسَقَّف بِجِلمُود، و هیلَ عَلیهِ عَفرَدُهُ و حُثِی عَلیه و مَدَرُهُ و تَحَقَّقَ حَذَرُهُ و نُسِی خَبَرُهُ و رَجَعَ عَنهُ وَلَیُّهُ وصَفیُّهُ و نَدیمُهُ و نَسیبُهُ، و تُبَدَّل بهِ قَریبُهُ و حَبِیبُهُ فَهُوَ حَشوُ قَبر و رَهینُ قَفر، یَسعی فی جِسمِهِ دُودُ قَبرِهِ و یَسیلُ صَدیدُهُ عَلی صَدرِهِ و نَحرِهِ، یَسحَقُ بِرُمَّتِهِ لَحمَهُ و یَنشُفُ دَمَهُ و یَرُمُّ عَظْمَهُ حتّی یَومَ حَشرِهِ و نَشرِهِ فَینُشَرُ مِن قَبرِهِ و یُنفِخُ فی صَدرِهِ و یُدعی بِحَشرِهِ و نُشُورِهِ، فَثَمَّ بُعثِرَت قُبُورٌ و حُصِّلَت سَریرَةٌ صُدُور و جیءَ بِکُلِّ نَبِی و صِدّیق و شَهید و نَطیق و قَعَدَ لِلفصلِ رَبٌّ قَدیرٌ بعَبدِهِ بَصیرٌ خَبیرٌ فَکَم مِن زَفرَة تَعنیهِ وَ حَسَرة تَقصیهِ فی مَوقِف مَهیل و مَشهَد جَلیل بَینَ یَدَی مَلَک عَظیم، بِکُلِّ صَغیرَة و کَبیرَة عَلیمٌ، حینَئِذ یُلْجِمُ عَرَقُهُ و یَحصُرُهُ قَلَقُهُ، عَبَرتُهُ غَیرُ مَرحُومَة وَ صَرخَتُهُ غَیرُ مَسمُوعَة و حُجَّتُهُ غَیرُ مَقبُولَة، تُنشَرُ صَحیفَتُهُ و تُبَیَّنُ جَریرَتُهُ، حَیثُ نَظَرَ فی سُوءِ عَمَلِهِ و شَهِدَتْ عَینُهُ بِنَظَرِهِ و یَدُهُ بِبَطشِهِ وَ رِجلُهُ بِخُطوِهِ وَ فَرجُهُ بِلَمسِهِ و جِلدُهُ بِمَسِّهِ، و تُهَدِّدُهُ مُنکَرٌ و نَکیرٌ و کُشِفَ عَن حَیثُ یَصیرُ، فَسُلسِلَ جیدُهُ و غُلغِلَ مَلَکَةُ یَدِهِ وَ سیقَ یُسحَبُ وَحدَهُ، فَوَرَدَ جَهَنَّمَ بِکَرب و شِدَّة و ظَلَّ یُعَذَّبُ فی جَحیم وَ یُسقی شَربَةً مِن حَمیم تَشوی وَجهَهُ وَ تَسلُخُ جِلدَهُ و تُضرِبُ زِبْنِیَتُهُ بِمَقدَم مِن حَدید یَعُودُ جِلدُهُ بَعدَ نَضجِهِ کَجِلدِ جَدید، یَستَغیثُ فَتُعرِضُ عَنهُ خَزَنَةُ جَهَنَّمَ و یَستَصْرِخُ فَلَم یُجِبْ نَدَمٌ حَیثُ لَم یَنفَعُه نَدَمُهُ، نَعُوذُ بِرَبٍّ قَدیر مِن شَرِّ کُلِّ مَصیر و نَسئَلُهُ عَفوَ مَن رَضِی عَنهُ و مَغفِرَةَ مَن قَبِلَ مِنهُ، فَهُوَ وَلی مَسئَلَتی و مُنجِحُ طَلِبَتی فَمَن زُحزِحَ عَن تَعذیبِ رَبِّهِ جُعِلَ فی جَنَّتِهِ بِقُربِهِ و خُلَّدَ فی قُصُور مُشَیَّدَة و مُلِّکَ حُورٌ عینٌ و حَفَدَةٌ، و طَیفَ

ص:282

عَلَیهِ بِکُؤُس و سَکَنَ حَظیرَةَ قُدس فی فِردَوس و تَقَلَّبَ فی نَعیم و یُسقی مِن تَسنیم و شَرِبَ مِن سَلسَبیل قَد مُزِّجَ بِزَنجَبیل خُتِمَ بِمِسک، مُستدَیم لِلمُلکِ، مُستَشْعِرٌ لِلسُّرور وَ یَشرَبُ مِن خُمور فی رَوض مُغدِق لَیسَ یَنزِفُ عَقلَهُ، هذِهِ مَنزِلَةٌ مِن خَشِی رَبَّهُ و حَذِرَ نَفسَهُ، و تِلکَ عُقُوبَةٌ مَن عَصی مُنشِئَهُ و سَوَّلَت لَهُ نَفسَهُ مَعصیَتَهُ فَهُوَ قَولٌ فَصلٌ و حُکمٌ عَدلٌ، قَصَصٌ قُصَّ و وَعْظٌ نُصَّ، تَنزیلٌ مِن حکیم حَمید نَزَلَ بِهِ رُوحُ قُدُس مُنیر مُبین، مِن عِندِ رَبٍّ کَریم عَلی قَلبِ نَبی مُهتِد رَشید و سَیِّد صَلَّتْ عَلَیهِ رُسُلٌ سَفَرَةٌ، مُکرَمُونَ بَرَرَةٌ، عُزتُ بِرَبِّ عَلیم حَکیم قَدیر رَحیم، مِن شَرِّ عَدُوٍّ لَعین رَجیم، یَتَضَرَّعُ مُتَضَرِّعُکُم وَ یَبتَهِلُ مُبتَهِلُکُم وَ نَستَغفِرُ رَبَّ کُلِّ مَربُوب لی وَلَکُمْ.

ثم قرأ امیرالمومنین علیه السلام الآیة الکریمة:

تِلْکَ الدّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ .

به راه راست رهنمون نماید و به او ایمان می آوریم و بر او توکل می کنیم. شهادت به خداوندی او می دهم؛ شهادتی خالصانه و از روی یقین و با علم و ایمان. او را یکتا می دانم و او را می ستایم چون بنده ای که از قلب اقرار می کند.

او در ملک خویش همتایی ندارد و او را در آفریدن مخلوقات یاوری نیست. او برتر از داشتن مشاور و وزیر و یاور و مانند است.

او می داند [ولی] پرده پوشی می کند و می بیند و از همه چیز آگاه است و مالک و غالب بر همه چیز است. او معصیت می شود؛ ولی درمی گذرد و هنگام حکم، به عدالت حکم می راند. درگذشته و آینده کسی به مانند او نبوده و قبل از همه موجودات و بعد از همه آنها باقی خواهد بود.

پروردگاری است که در عزت خویش، یکتا و با قوّت خویش، قوی و با برتری خویش، در نهایت پاکی و با بلندمرتبگی خود، در نهایت کبریایی است.

هیچ چشمی او را نمی بیند و هیچ دیده ای او را نمی یابد. او قوی و بلندمرتبه، بینا و شنونده، مهربان و بخشنده است. وصف کنندگان از وصف او عاجز و عارفانش نسبت به اوصاف او متحیرند. به همه چیز نزدیک است. دعاکننده اش را اجابت می کند و او را از رزق و عطای خویش بهره مند می سازد. او دارای لطفی پنهان بوده و سخت گیری نیرومند است. دارای رحمتی وسیع و عذابی دردناک است. رحمتش بهشت پهناوری است بسیار خوشایند و عذابش دوزخی است بی پایان و نابودکننده.

شهادت می دهم به بعثت و رسالت محمد صلی الله علیه و آله عبد و رسول و برگزیده و نبی و حبیب و دوست او که درود خدا بر او باد؛ درودی که او را بهره مند و به بالا و قرب خویش نزدیک گرداند.

ص:284

خداوند او را در بهترین عصر برانگیخت؛ هنگامی که هیچ پیامبری در میان نبوده و همه جا را کفر فرا گرفته بود و این بعثت برای رحمت بر بندگانش و عطای نعمتی بیشتر، صورت پذیرفت.

خداوند او را خاتم پیامبران قرار داده و به سبب او حجت خویش را بر همگان آشکار ساخت و پیامبر نیز دستورهای الهی را به مردم ابلاغ و در این راه کوشش بسیار کرد. نسبت به هر مؤمنی دلسوز و مهربان وبخشنده و در عین حال مورد رضای خداوند بود و نسبت به بندگان او سرپرستی پاک و پاکیزه بود. سلام و برکت و تکریم خداوند بخشنده مهربان و نزدیک و اجابت کننده بندگان، بر او باد!

ای کسانی که در حضور من هستید! شما را سفارش می کنم به آن چه خداوند شما را به آن توصیه کرده است و سنّت پیامبرتان را به شما گوشزد می کنم. بیم و ترس از خداوند را به گونه ای در دل خویش جای دهید که اشکتان را از دیدگان جاری سازد و تقوایی پیشه کنید که نجات بخش شما در روزی باشد که آن روز، شما را از همه چیز فارغ نموده و تنها به خویش مشغول ساخته و به بلاهای بسیار گرفتار می سازد. روزی که رستگار و خوشبخت می شوند کسانی که خوبی های آنان بیشتر و بدی های آنان کمتر بوده است. درخواست شما از خداوند و تمجید شما نسبت به او باید با کمال ذلت و خضوع و سپاس گزاری و خشوع و همراه با توبه و دوری از معصیت و پشیمانی و بازگشت از گناه باشد.

هر یک از شما باید سلامتی خویش را قبل از بیماری و جوانی خویش را قبل از پیری و بزرگسالی و دارایی خویش را قبل از ناداری و آسایش خویش را قبل از گرفتاری و زندگی خویش را قبل از مرگ دریافته و غنیمت شمارد. [آری! باید غنیمت شمارد] قبل از اینکه پا به

ص:285

سنین بالا و پیری گذارد و به بیماری و دردی مبتلا گردد که طبیب از او دلتنگ شده و دوست از او روگردان گشته و رشته عمر او قطع و عقل او دگرگون گردد. [باید فرصت را غنیمت شمرد] قبل از اینکه به او گفته شود که گرفتار تب شدید و جسمی ضعیف شده است. [باید فرصت را غنیمت شمارد] قبل از اینکه به حالت جان دادن بیفتد و بستگان دور و نزدیک به کنارش بیایند و دیده اش مبهوت شود و نظرش به بالا خیره گردد و عرق مرگ بر پیشانی اش بنشیند و بینی اش خمیده و صدایش قطع و با خویش به سخن بپردازد.

[در این هنگام است که] همسرش بر او گریان شده و فرزندانش یتیم گشته و دشمن و دوستش از او جدا گردیده و آن چه را جمع کرده بود، بین دیگران تقسیم شده است.

[در این هنگام است که] چشم و گوشش از کار افتاده و او را به سوی قبله خوابانده و لباس هایش را از تن بیرون آورده و او را عریان نموده و غسل داده و خشک کرده و ردایی برایش گشوده و کفنش را باز کرده [و وی را در آن قرار داده] و چانه اش را با پارچه ای بسته و پیراهنی بر او پوشانده و بر سرش پارچه ای می بندند و [دور و نزدیکانش] با او وداع کرده و بدنش را بر روی تابوتی حمل نموده و بر وی نماز خوانده می شود و از خانه پر زر و زیور و قصر محکم و استوار و خانه از سنگ ساخته شده، وی را جدا نموده و در گوشه قبر و در جایی تنگ و بی آب و علف در کنار خشت های چیده شده در زیر سنگ های سخت قرار می دهند و خاک ها و ریگ ها را بر او می ریزند.

[اکنون] از آن چه می ترسیده به سرش آمده. [دیگر] خبری از وی به یاد نخواهد ماند و از کنار مزارش دوست و همراه و اقوام و خویشانش

ص:286

بر می گردند و همسر و محبوب او راهی دگر را در پیش می گیرند. [از این پس] او هم آغوش قبر و اسیر سرزمین بی آب و علف خواهد بود. جسم او مرکز جنب و جوش کرم های قبر خواهد شد و خونابه صورتش بر گردن و سینه اش جاری خواهد گشت. خاک قبر، گوشت بدن وی را می پراکند و خون بدنش را خشک می کند و استخوانش را می پوساند و چنین است تا روز محشر.

آن گاه که او را از قبر بیرون آورده و بر پیکر او روح می دمند و برای حشر و نشر صدایش می زنند، قبرها در هم ریخته می شود [و مردگان به پا می خیزند] و باطن هر انسانی آشکار می شود و هر نبی و صدیق و شهیدی را به صحنه محشر می آورند و خداوند توانای دانای بینا خود عهده دار جدایی حق از باطل می گردد. پس چه بسیار ناله های جانسوزی که گریبانگیر او می شود و حسرتی که وی را به نابودی می کشاند. در جایگاهی هولناک و دیدگاهی عظیم در حضور پادشاهی بسیار بزرگ که بر هر کوچک و بزرگی داناست. در این هنگام است که [از شدت گرمای قیامت] عرق سر و صورتش، همچون لجامی بر دهانش گشته [که او را از سخن گفتن باز می دارد] و اضطراب و نگرانی سراسر وجود او را فراگرفته است. به گریه و فریادش گوش فرا نمی دهند و عذر و حجت او را نمی پذیرند. نامه اعمالش باز می گردد و آن گاه که به کردارهای زشت خویش می نگرد و دیده اش به نگاه های بدی که کرده، شهادت می دهد و دستش به آن چه سرسختانه گرفته و پایش به جاهایی که گام نهاده و عورتش به آن چه انجام داده و پوستش به آن چه لمس کرده، شهادت می دهند، صفحه کرداش آشکار می شود (آن گاه) منکر و نکیر وی را تهدید نموده و از عاقبت و سرانجام او پرده برمی دارند و او را به

ص:287

زنجیر و دستش را به بند و بدنش را به زمین کشیده و روانه دوزخ می کنند. پس با سختی و شدت بسیار وارد جهنم شده و برای همیشه او را در آتش سوزان به عذاب می رسانند و جرعه ای از چشمه های گداخته جهنم به او می نوشانند که چهره اش را بریان و پوستش را جدا می سازد.

[ملائکه عذاب] با گرزهای آهنین بر سرش می کوبند و پوستش که بر اثر سوختن از بین رفته بود، تازه می گردد. [در آن جا] از مأموران دوزخ فریادخواهی می کند؛ ولی از او روگردانده و به او پاسخ نمی دهند. فریاد دلخراش سر می دهد؛ ولی هیچ نگهبانی پاسخ او را نمی دهد. [دیگر] پشیمانی اش سودی به او نمی رساند.

از شرّ هر پایانی به خداوند پناه می بریم و از او بخششی را می طلبیم که نسبت به بندگان مورد رضایت و قبول خویش، عطا فرموده است و اوست عهده دار درخواست و برآورنده حاجات من.

کسی را که از عذاب خداوند دور کنند، وی را در بهشت الهی جای داده و در قصرهای محکم و استوار جاودانه و در اختیارش، حوران و خادمان قرار خواهند داد که با جام هایی پر از شراب، گرد وی به گردش درآمده و در محضر قدس الهی در بهشت فردوس سکونت خواهد گزید و غرق در نعمت های بهشتی گشته و از آب گوارای تسنیم و چشمه سلسبیل که آمیخته به زنجبیل و بر آن نشانی از مشک و عبیر است، خواهد نوشید. وی را پادشاهی و ملکی است جاودانه و شادی و سروری است که قلب و جانش را خواهد گرفت. در بوستانی خرم و سرسبز، از شراب هایی خواهد نوشید که عقل او را سلب نخواهد کرد. این مقام و منزلت مخصوص کسی است که از پروردگارش ترسیده و خویش را از معصیت او بر حذر داشته است و آن عذاب، سزای کسی است که

ص:288

سرپیچی خالق خویش را کرده و معصیت خداوند را نزد خود، نیک و زیبا شمرده است.

[و قرآن] سخنی است که حق و باطل را از هم جدا کرده و به عدل حکم نموده و گویای داستان کسانی است که داستانشان بیان گردیده و بیانگر موعظه ای است که به روشنی ذکر شده است.

آن کتابی است که روح القُدُس (جبرئیل امین) آن را از خداوند بر قلب پیامبر هدایت شده، نازل نموده است.

درود آن ملائکه ای که سُفَرای بزرگوار و نیکو رفتار الهی هستند، بر پیامبر باد!

پناه می برم به پروردگار دانای رحیم و حکیم و کریم، از شر شیطان؛ آن دشمن دور از رحمت خدا و رانده شده از درگاه او.

گریه و زاری کنندگان شما باید [در پیشگاه خداوند] به گریه و زاری بپردازند و دعاکنندگان شما باید به دعا مشغول گردند و من برای خودم و شما از خداوند مغفرت می طلبم.

آن گاه حضرت این آیه را تلاوت کردند:

آن خانه آخرت را مخصوص کسانی قرار می دهیم که خواهان برتری و فساد در زمین نباشند و سرانجام خوش از آن تقواپیشگان است.(1)

ص:289

بَهرَ العُقُولَ بِحُسْنِهِ وَ بَهائِهِ کَالدُّرِ فَصلٌ نَظْمُهُ بِزَبَرْجَدِ

الفاظُهُ عَلَویَّةٌ لکِنَّهَا عَلَویِّةُ حَلَّتْ مَحَلَّ الفَرقَدِ

نِعمَالمُعینُ عَلی الخِطابَةِ للِفَتی وَ بِهِ الی طُرُقِ الفَصاحَةِ یَهتَدی(1)

5. نَهجُالبَلاغَةَ نَهجُ کُلِّ مُسَدَّدِ نَهجُالمَرامِ لِکُلّ قَومْ أَمْجَدِ

یامَن یَبیتُ و هَمُّهُ دَرکُ العُلی فَاسْلُکْهُ تَحْظَ بِما تَرُومُ وَ تَزْدَدِ

یَنْبُوعُ مَجمُوعِ العُلُومِ رَمی بِهِ نَحْوَ الأَنَامِ لِیَقتَفیِهِ المُهتَدی(2)

6. نَهجُالبَلاغَةَ رَوضَةٌ مَمْطورَةٌ بالنُّورِ عَنْ سَبَحَاتِ وَجْهِ الْبارِی

أَو حِکْمَةٌ قُدْسِیَّةٌ جُلِیَتْ بَهَا مِرآةُ ذاتِاللّهِ لِلنُظّارِ

أَو نُورُ عِرفان تَلأ لأ ها دِیاً لِلعالَمینَ مَناهِجُالأَبْرارِ

خُطَبٌ رَوَتْ أَلفاظُها عَنْ لُؤلُؤ مِنْ مَائِهِ بَحْرُالمَعَارِفِ جَارِی

حِکَمُ کَأَمْثالِ النُجُومِ تَبَلَّجَتْ مِنْ ضَوءِ ما ضَمِنَتْ مِنَ الأَسرارِ

وَتَری مِنَ الکِلَمِ القِصَارِ جَوَامِعاً یُغنیِکَ عَنْ سَفَر مِنَ الأَسفارِ(3)

7. لِلّهِ دَرُّکَ یا نَهجُالبَلاغَةَ مَنْ نَهج نَجا مِنْ مَهاوِی الجَهلِ سَالِکَهُ

أَودَعْتَ زَهَرَ نُجُوم ضَلَّ مُنکَرُها وَ جَارَ عَنْ جَدَد عَنّی مَسالِکُهُ(4)

8. نَهجُالبَلاغَةَ فیهِ کُلُّ فَضِیلَة وَ إِلَیْهِ مَجموعُ الکَتابِ یُؤَوَّلُ

9. نَهجُالبَلاغَةَ نَهجُ العِلمِ وَ العَمَلِ فَاْسلُکُهُ یَاصَاحِ تَبلُغ غایَةَالأَمَلِ

کَمْ فِیِهِ مِن حِکَم بِالحقِّ مُحکَمَةٌ تُحیی القُلوبَ و مِن حُکم و مِن مَثَلِ

أَلفَاظُهُ دُرَرُ أَغنَتْ بِحِلیَّتِهَا أَهلَ الفَصاحَةِ مِن حُلی و مِن حِلَلِ

وَ مِن مَعَانِیهِ أَنْوَارُ الهُدی سُطِعَتْ فَانْجابَ عَنْهَا ظُلامُ الزَّیغِ وَ الزَّلِلَ

ص:291

کَلاَمُ عَلی کَلامٌ عَلی و مَا قَالَهُ المُرْتَضی مُرتَضی

أَلاَ أَنَّ هذَا السِّفْرَ نَهجُالبَلاغَةَ لِمُنتَهِجِ العِرفانِ مَسلَکُهُ جَلی(1)

شبی در باطن نهج البلاغه سفر کردیم در نهج البلاغه

عیان شد کاین همان قرآن ثانی است مثالش در صناعات و ادب نیست

چراغ رهنمای مسلمین است کلام قدوه اهل یقین است

به بازار سخن دُرِّی است نایاب چه دُرّی در ظلال نور مهتاب

اساس آسمان ها و زمین است خُم عشق امیرمؤمنان است

می و خُم خانه و پیمانه است این شَراب شاهد فرزانه است این

فهیمی گفت این یک باغ معناست حکیمی گفت دانشگاه مولاست

مریدی گفت نخل سبز طوباست ز هر برگش هزارن نکته پیداست

در این راه آتش عشقی که برپاست هزاران درد بی درمان مداواست

صفایش چون نسیم نوبهاری بود در ذهن سبز باغ جاری

هوای آن به هر فصلی بهاری است فضایش از غبار عیب عاری است

سرود ساقی کوثر همین است سرور سوره کوثر همین است

به هر سویش هزاران جویباری است ز هر جویش آب علم و حلم جاری است

ره بحر صناعات است این راه ره پیر خرابات است این راه

ره خلوت گزینان است این راه رهی در بطن قرآن است این راه(2)

اندیشه، غرق لذت نهج البلاغه عالم، رهین منت نهج البلاغه

جان و دل و ادراک آگاهان عالم افتاده مست از نکهت نهج البلاغه

خواهی اگر بی پرده دیدن روی دلدار ای دل بیا در خلوت نهج البلاغه

بهر طهارت عارفان شویند جان را در آبشار حکمت نهج البلاغه

ص:292

جوشد هزاران چشمه آب زندگانی از بند بند قامت نهج البلاغه

فجر هدایت، نور عرفان و عنایت تابد به جان از طلعت نهج البلاغه

باران سرِّ غیب و موج علم مکنون ریزد ز آیت آیت نهج البلاغه

مجذوب و واله فیلسوفان خداجوی افتاده غرق حیرت نهج البلاغه

شیوایی و شیرینی و شور و صلابت مُضمر بود در فطرت نهج البلاغه

گیرایی و جان بخشی و عشق آفرینی رمزی است از کیفیت نهج البلاغه

گر برترین علم و بیان یابد تجسم گردد عیان در صورت نهج البلاغه

هر شاهکاری از فصاحت و ز بلاغت سوزد ز برق غیرت نهج البلاغه

فقه و سیاست، اقتصاد و زهد و پرهیز گرد آمده در ساحت نهج البلاغه

اخلاص و ایمان، حکمت و اخلاق و عرفان 3 باشد دری از جنت نهج البلاغه(1)

ای شمس آثار بشر، نهج البلاغه ای هر کلامت کوه زر، نهج البلاغه

بعد از کلام ایزدی فوق اثرها دریایی از در و گهر، نهج البلاغه

ای رهنمای حاکمان وادی خلق ای مشعل علم و هنر، نهج البلاغه

از پند و اندرزت سعادتمند انسان هر عالم از تو بهره ور، نهج البلاغه

شد مالک اشتر ز فرمانت سرافراز همچون وصیت بر پسر، نهج البلاغه

بهر فقیهان راه و رسم زندگانی بهر ادیبان بال و پر، نهج البلاغه

کاخ بلند بی خلل تا روز محشر بنیان کَن هر جهل و شر، نهج البلاغه

ای از علی پور ابوطالب نشانه چون ماه تابان جلوه گر، نهج البلاغه

ای رهگشا و ضامن عزّ و سعادت ای دافع ظلم و خطر، نهج البلاغه

از خطبه هایت معنویت می درخشد از سوز تو در دل شرر، نهج البلاغه

در هر زمان مشگل گشایی و به هر عصر رمز و کلیدی بر ظفر، نهج البلاغه

همچون رضی در نشر تو کوشا بزرگان در دو سرا از تو ثمر، نهج البلاغه

ص:293

گشته «بشیر» بی بضاعت واصف تو با روح و با قلب و جگر، نهج البلاغه(1)

در مرحله اول روشن فکران استادان خببرنگاران پزشکان دانشمنان می دانید که کشور ما در گذشته از نظر مطالعه بیشترین آمار را داشت مردم روسیه اشتیاق بسیار به مطالعه دارند عللقه بسیاری دارند مردم روسیه نسبت به مشرق زمین وجود دارد که رو به گسترش است به ویژه در مورد اسلام مردم مایلند اطلاعات بیشتری داشته باشند و این کتاب می تواند نقش مهمی در آشنایی مردم با اسلام داشته باشند

من به راه های دیگری هم برای ایجاد جذابیت بیشتر فکر کرده ام؛

ص:294

برای مثال کتاب قرآن و دنیای آن همراه با لوح فشرده پخش شد که در آن طرز قرائت قرآن اطلاعاتی در مورد قرآن های دست نویس موجود د رانستیتوی ما فیلم ها و تصاویری از جهان اسلام و چیزهای دیگر وجود داشت این کار که من آن را انتشارات سه بعدی می نامم می تواند خوانندگان بیشتری را جذب کند در همین جهت مایلم سقری به ایران داشته باشم و با تهیه عکس و فیلم نمونه های عینی تأثیر نهج البلاغه را به تصویر بکشم و در لوح فشرده ای به همراه کتاب عرضه کنم تا مردم روس شاهد باشند که این کتاب چگونه آثارش را در زندگی روزمره آداب و سنن و اجتماع ایران نشان می دهد.

در مرحله اول روشن فکران استادان خبرنگاران پزشکان دانشمندان می دانید که کشور ما در گذشته از نظر مطالعه بیشترین آمار را داشت مردم روسیه نسبت به مشرق زمین علاقه بسیاری دارند که رو به گسترش است به ویژه در مورد اسلام مردم مایلند اطلاعات بیشتری داشته باشند و این کتاب می تواند نقش مهمی در آشنایی مردم با اسلام واقعی داشته باشد.

من به راه های دیگری هم برای ایجاد جذابییت بیشتر فکر کرده ام برای مثال کتاب قرآن و دنیای آن همراه با لوح فشرده پخش شد که در آن طرز قرآئت قرآن اطلاعاتی در مورد قرآن های دست نویس موجود در انستیتوی ما فیلم ها و تصاویری از جهان استلام و چیزهای دیگر وجود داشت این کار که من آن را انتشارات سه بعدی می نامم می تواند خوانندگان بیشتری را جذاب کند در همین جهت مایلم سفری به ایران داشته باشم و با تهیه عکس و فیلم نمونه های عینی تأثیر نهج البلاغه را به تصویر بکشم و در لوح فشرده های به همراه کتاب عرضه کنم تا مردم روس شاهد باشند که این کتاب چگونه آثارش را در زندگی روزمره آداب و سنن اجتماع ایران نشان دهند.

ص:295

ص:296

17. امام حسین علیه السلام و ایران، کورت فیشلر، ترجمه ذبیح الله منصوری، انتشارات بدرقه جاویدان.

18. امام علی از نگاه دانشمندان غیر شیعه، اکبر اسد علیزاده، مؤسسه امام صادق علیه السلام.

19. امام علی بن ابی طالب علیه السلام، ناصر مکارم شیرازی، انتشارات امام علی علیه السلام.

20. امام علی علیه السلام از نگاه دانشوران، مهدی مهریزی و هادی ربانی، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

21. انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه، حسن حسن زاده آملی، انتشارات قیام.

22. انسان کامل، مرتضی مطهری، انتشارات صدرا.

23. انسان و قرآن، حسن حسن زاده آملی، انتشارات قیام.

24. انواری از نهج البلاغه، محمدجعفر امامی، بوستان کتاب.

25. انیس الواعظین، ملاعبدالکریم واعظ خراسانی، انتشارات شجره طیبه.

26. آفاق مرزبانی، عبدالله نصری، انتشارات سروش.

27. آموزش نهج البلاغه، سید محمدمهدی جعفری، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

28. آن گاه هدایت شدم، محمد تیجانی، ترجمه محمدجواد مهری، انتشارات بوستان کتاب.

29. آیات قرآن در نهج البلاغه، محمدمحمدی اشتهاردی، انتشارات جامعه مدرسین.

30. بازگشت به نهج البلاغه (سخنان مقام معظم رهبری درباره نهج البلاغه)، بنیاد نهج البلاغه.

31. بحار الانوار، محمدباقر مجلسی، دار احیاء التراث العربی.

32. بوستان معرفت، هاشم حسینی تهرانی، نشر منیر.

33. البیان، مسعود بن عمر تفتازانی، انتشارات اسماعیلیان.

34. بیست وپنج سال سکوت علی، فؤاد فاروقی، انتشارات عطائی.

35. پرتوی از نهج البلاغه.

36. پنج گام دین، عباس مجذوب صفا، انتشارات جوان.

37. پیام امام امیرالمؤمنین (شرح نهج البلاغه)، ناصر مکارم شیرازی و دیگران، دارالکتب الاسلامیه.

38. پیرامون نهج البلاغه، علامه شهرستانی، بنیاد نهج البلاغه.

ص:298

39. تاریخ ادبیات زبان عربی، حنا فاخوری، ترجمه عبدالمحمد آیتی، انتشارات توس.

40. تاریخ الادب العربی، فروخ عمر، دارالعلم للملایین.

41. تاریخ ایران، ترجمه محمدتقی فخر داعی گیلانی، شرکت چاپ و انتشارات علمی.

42. تاریخ خلفا، رسول جعفریان، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

43. تاریخ زندگانی حضرت علی علیه السلام، شیخ عباس قمی، انتشارات جامعه مدرسین.

44. تاریخ فخری در آداب ملکداری و دولت های اسلامی، ابن طقطقی، انتشارات علمی فرهنگی.

45. تاریخ فلسفه اسلامی، هانری کربن، انتشارات انجمن ایران شناسی فرانسه در ایران.

46. تاریخ یعقوبی، احمد بن اسحاق یعقوبی، انتشارات علمی فرهنگی.

47. تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام، حسن صدر، دارالرائد العربی.

48. تذکرة الخواص، ابن جوزی، المجمع العالمی لاهل البیت علیهم السلام.

49. تفسیر صافی، فیض کاشانی، مکتبة الصدر.

50. جلوه های حکمت، سید اصغر ناظم زاده قمی، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.

51. چشمه های بکر حکمت در نهج البلاغه، حسین میرزاخانی، انتشارات و تبلیغات فرهنگ اسلامی.

52. چکیده اندیشه ها، سید یحیی برقعی، دار التبلیغ الاسلامی.

53. چهره درخشان قمر بنی هاشم، علی ربانی خلخالی، مکتب الحسین علیه السلام.

54. حاشیه شفا، بوعلی سینا.

55. حدائق الحقائق، قطب الدین کیذری بیهقی، دارالمعرفه.

56. حساس ترین فراز تاریخ یا داستان غدیر، جمعی از دبیران، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.

57. حقائق التأویل، عبدالله بن احمد نسفی، انتشارات دارالقلم.

58. حکمت علوی در نهج البلاغه، عبدالله جوادی آملی، انتشارات اسراء.

59. حکمت و معیشت، عبدالکریم سروش، انتشارات مؤسسه فرهنگی صراط.

60. حکمت ها و اندرزها، مرتضی مطهری، انتشارات صدرا.

61. حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، احمد بن عبدالله ابونعیم، انتشارات دارالفکر.

62. خدمات متقابل اسلام و ایران، مرتضی مطهری، انتشارات صدرا.

63. خصائص الائمه، سید رضی، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.

ص:299

64. خط مشی های سیاسی در نهج البلاغه، محمدمهدی ماندگار، بوستان کتاب.

65. داستان غدیر، محمدرضا انصاری، انتشارات اعجاز.

66. دانشنامه امام علی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

67. دایرة المعارف الاسلامیه، محمدکاظم موسوی بجنوردی، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.

68. دایرة المعارف القرن العشرین، محمد فرید وجدی، انتشارات دارالمعرفه.

69. در آغوش خوشبختی، سید مصطفی رضوی حائری، انتشارات کرانه عشق.

70. درس هایی از ائمه معصومین علیهم السلام، محمدرضا غیاثی کرمانی، نشر رسالت.

71. درس هایی از نهج البلاغه، حسین نوری همدانی، انتشارات جامعه مدرسین.

72. دیباچه ای بر رهبری، ناصرالدین صاحب الزمانی.

73. دیوان امام علی علیه السلام، ترجمه مصطفی زمانی، انتشارات پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله.

74. الذریعه الی تصانیف الشیعه، آقابزرگ تهرانی، انتشارات امیرکبیر.

75. رجال نجاشی.

76. روایت انقلاب، جواد محدثی، انتشارات امیرکبیر.

77. روائع النهج البلاغه، جورج جرداق، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه.

78. رهبری امام علی در قرآن و سنت، سید عبدالحسین شرف الدین، ترجمه محمدجعفر امامی، انتشارات امیرکبیر.

79. ره توشه دو جهان، محمدتقی ناطقی، انتشارات نسیم انتظار.

80. ره توشه راهیان نور (سال 1379)، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.

81. زندگانی علی بن ابی طالب علیه السلام، نصرالله نیک بین.

82. زندگانی علی علیه السلام، حسین عمادزاده، انتشارات کتاب فروشی اسلامیه.

83. سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، شیخ عباس قمی، بنیاد پژوهش های اسلامی.

84. سیره اهل بیت، پیام ها، تجارب و راه کارها، سید محمدحسین فضل الله، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

85. سیری در نهج البلاغه، مرتضی مطهری، انتشارات صدرا.

86. سیمای نهج البلاغه، محمدمهدی علیقلی، انتشارات غیاث.

87. شرح حال و فضائل خاندان نبوت علیهم السلام، ابن جوزی، ترجمه محمدرضا عطائی، انتشارات آستان قدر رضوی.

ص:300

88. شرح حال و فضائل خاندان نبوت، علامه سبط بن حوزی، انتشارات آستان قدس رضوی.

89. شرح دیوان ابی العلاء، چاپ سنگی (1276 ق)، کتابخانه آستان قدس.

90. شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید معتزلی، دارالمعرفه

91. -، صدرالدین علی سرخسی، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

92. -، علی محمد علی دخیل، دار النشر.

93. -، محمدتقی جعفری، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

94. شناخت نهج البلاغه، محمدتقی دشتی، انتشارات امام علی علیه السلام.

95. شهسوار اسلام، گابریل آنکری، ترجمه کاظم عمادی، انتشارات امیرکبیر.

96. شیعه در اسلام، محمد حسین طباطبایی، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.

97. صحیفه نور، مجموعه سخنان حضرت امام خمینی رحمه الله، بنیاد نشر آثار امام رحمه الله.

98. طوبای محبت، حاج اسماعیل دولابی، انتشارات طوبای محبت.

99. عبقریة الشریف الرضی، محمد زکی مبارک، مکتبة العصریه.

100. عقائد شیعه، ناصر مکارم شیرازی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

101. علی از ولادت تا شهادت، سید کاظم قزوینی، مؤسسة النور للمطبوعات.

102. علی آئینه حق نما، یوسف ابراهیمیان آملی، انتشارات مطهر.

103. علی تنهاست، علی شریعتی، نشر آمون.

104. علی خورشید بی غروب، محمد ابراهیم سراج، انتشارات معارف اهل بیت علیهم السلام.

105. علی کیست ؟، فضل الله کمپانی، دارالکتب الاسلامیه.

106. علی و مناقب، عبدالعلی گویا، انتشارات زراره.

107. علی علیه السلام راز ناشناخته، محمود اکبرزاده، کانون نشر کتاب.

108. علی علیه السلام صوت العداله الانسانیه، جورج جرداق، انتشارات دارالنشر.

109. علی علیه السلام و فرزندان، طاها حسین، ترجمه احمد آرام، انتشارات کانون نشر و پژوهش های اسلامی.

110. الغدیر، علامه عبدالحسین امینی، بنیاد بعثت.

111. غررالحکم و دررالکم، آمدی، ترجمه محمدعلی انصاری قمی، انتشارات دانشگاه تهران.

ص:301

112. فرائد السمطین، ابراهیم بن محمد حموئی جوینی، انتشارات دارالحبیب.

113. فروغ ولایت، جعفر سبحانی تبریزی، انتشارات مؤسسه امام صادق علیه السلام.

114. فرهنگ معین، محمد معین، انتشارات زرین.

115. الفصول المهمه فی الاصول الائمه، شیخ حرَ عاملی، مؤسسه معارف اسلامی امام رضا علیه السلام.

116. فهرست منتخب الدین.

117. فیض الغدیر، شیخ عباس قمی، انتشارات در راه حق.

118. فیلسوف شرق، محمدرضا جوادی، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

119. قرآن و عرفان و برهان از هم جدایی ندارند، حسن حسن زاده آملی، انتشارات قیام.

120. قضاوت های حضرت علی علیه السلام، محمدتقی تستری، انتشارات جامعه مدرسین.

121. القطرة من بحار مناقب، احمد مستنبط، نشر حاذق.

122. قطره ای از دریای فضائل اهل بیت علیهم السلام، احمد مستنبط، انتشارات حاذق.

123. کشف الغمه فی معرفة الائمه، علی بن عیسی اربلی، انتشارات کتاب فروشی اسلامیه.

124. کلمه طیبه در مواعظ دینی اخلاقی اجتماعی، نوری حسین بن محمدتقی، انتشارات پرهیزگار.

125. کلیات دیوان شهریار، محمدحسین بهجتی (شهریار)، انتشارات زرین نگاه.

126. گفتارهای معنوی، مرتضی مطهری، انتشارات صدرا.

127. گنجینه غدیر، سیده مهاجر، انتشارات طلا.

128. لسان المیزان، ابن حجر عسقلانی، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.

129. ما هو نهج البلاغه، سید هبة الله شهرستانی، انتشارات جامعه مدرسین.

130. ماه مهرپرور، مصطفی دلشاد تهرانی.

131. مباحث و مقالات کنگره بین المللی نهج البلاغه، بنیاد نهج البلاغه.

132. مثنوی معنوی، جلال الدین محمد بن محمد مولوی، انتشارات امیر کبیر

133. المجازات النبویه، سید رضی، ترجمه محمدمهدی جعفری، انتشارات میراثبان.

134. مجموعه رسائل: وحی, علی و فلسفه الهی، محمدحسین طباطبایی، بوستان کتاب.

135. مخزن اللئالی در مناقب مولی الموالی علی علیه السلام، بانو مجتهده امین.

136. مرآة الجنان، عبدالله بن اسعد یافعی، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.

137. مروج الذهب و معادن الجواهر، علی بن حسین مسعودی، انتشارات علمی فرهنگی.

ص:302

138. مستدرک علی الصحیحین، حاکم نیشابوری، دارالکتب العلمیه.

139. مصادر نهج البلاغه، عبدالزهرا خطیب، دارالاضواء.

140. مصباح الهدی، مهدی طیب، نشر سفینه.

141. مطلوب کل طالب، رشید وطواط، بنیاد نهج البلاغه.

142. معارج نهج البلاغه، ظهیرالدین بیهقی، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.

143. معارف دین، لطف الله صافی گلپایگانی، دفتر نشر آثار آیة الله صافی گلپایگانی.

144. معرفت نفس، حسن حسن زاده آملی، انتشارات وزارت فرهنگ و آموزش عالی.

145. مناقب خوارزمی، انتشارات برهان.

146. منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، قطب الدین راوندی، انتشارات کتابخانه ملک.

147. موسوعة الامام علی علیه السلام، مرکز الثقافی فی اللبنان.

148. میزان الاعتدال، محمد بن احمد ذهبی، دارالمعرفه.

149. مینای قلم, جواد محدثی، بوستان کتاب.

150. نامه ها بر نامه ها، حسن حسن زاده آملی، انتشارات قیام.

151. نگاهی به علی علیه السلام، محمدتقی جعفری، المجمع العالمی لاهل البیت علیهم السلام.

152. نهج الخطابه، علم الهدی خراسانی، کتابخانه صدر.

153. نهج السعاده، محمدباقر محمودی، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

154. نهج الصباغه فی شرح نهج البلاغه، محمدتقی تستری، انتشارات امیرکبیر.

155. نیایش، علی شریعتی، انتشارات حسینیه ارشاد.

156. الوافی، فیض کاشانی، مکتبة الامام امیرالمؤمنین.

157. وفیات الاعیان و ابناء ابناء الزمان، احمد بن ابراهیم بن ابی بکر (ابن خلکان)، دار احیاء التراث العربی.

158. یاد یار (160 خاطره از علامه جعفری)، قادر فاضلی، انتشارات فضیلت علم.

159. یادنامه علامه امینی، منتشر شده در اجلاس حوزه و تبلیغ.

160. یادنامه کنگره هزاره نهج البلاغه، بنیاد نهج البلاغه.

161. یازده رساله فارسی، حسن حسن زاده آملی، انتشارات وزارت فرهنگ و آموزش عالی.

162. یزن در آئینه جلال و جمال، عبدالله جوادی آملی، اسراء.

163. ینابیع الموده، سلیمان بن ابراهیم قندوزی، دار الاسوه.

ص:303