ص :2

نسل کشی سادات و مسلمان شیعه

محمدرضا زارع خورمیزی

ص :3

بسم الله الرحمن الرحیم

ص :4

ز) حرمت تکفیر اهل قبله...... 81

یک - دیدگاه اهل تسنن...... 82

دو - دیدگاه شیعه...... 84

سه - دیدگاه تکفیری ها و نقد آن...... 85

ح) اصل عدم ملازمه اختلاف عقیده با حلیت قتل مخالف...... 88

ط) ممنوعیت نسل کشی از منظر مکاتب فکری...... 89

یک - تصویب کنوانسیون منع نسل کشی و کشتار جمعی...... 90

دو - خلاصه متن کنوانسیون منع کشتار جمعی (ژنوسید)...... 91

فصل اول: کشتار جمعی سادات و مسلمانان شیعه در قرن اول هجری

گفتار اول: کشتار جمعی قبایل هوادار حاکمیت اهل بیت علیهم السلام در زمان خلیفه اول...... 95

1. قتل عام قبیله بنی یربوع...... 97

2. قتل عام قبیله کنده...... 102

گفتار دوم: کشتار شیعیان بصره توسط شورشیان جمل در زمان حضرت علی علیه السلام...... 106

گفتار سوم: کشتار شیعیان توسط خوارج در زمان حضرت علی علیه السلام...... 110

گفتار چهارم: کشتار جمعی خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و شیعیانشان به دست خاندان ابوسفیان...... 112

1. کشتار جمعی مسلمانان شیعه در غارات معاویه...... 112

الف) فجایع ضحاک بن قیس فهری...... 113

ب) فجایع سفیان غامدی...... 114

ج) فجایع بسر بن ارطاة...... 115

2. کشتار جمعی شیعه در دوره حکومت معاویه...... 118

الف) کشتار برنامه ریزی شده صحابه و تابعین شیعه...... 120

ب) فجایع زیاد بن ابیه در قتل عام شیعیان بصره و کوفه...... 124

ج) فجایع سمرة بن جندب در قتل و شکنجه شیعیان بصره...... 127

د) کشتار جمعی شیعیان حافظ و مفسر قرآن...... 129

ه) قتل عام معترضان لعن بر حضرت علی علیه السلام...... 130

و) قتل نوزادان همنام علی علیه السلام...... 138

ص:6

ز) فجایع عمروعاص در قتل عام شیعیان مصر...... 139

ح) به شهادت رساندن امام حسن مجتبی علیه السلام آغازی بر قتل عام نوادگان پیامبر صلی الله علیه و آله...... 140

3. کشتار جمعی شیعه در دوره حکومت یزید...... 143

الف) به شهادت رساندن امام حسین علیه السلام و نسل کُشی اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله...... 143

ب) قتل عام صحابه و تابعین مدافع امام حسین علیه السلام...... 145

ج) قتل عام گروهی از بنی هاشم در جریان واقعه حره...... 147

گفتار پنجم: کشتار جمعی شیعه توسط زبیریان...... 149

1. کشتار جمعی موالیان شیعه در حجاز...... 149

2. قتل عام اسرای شیعه کوفه...... 152

گفتار ششم: کشتار جمعی شیعه به دست مروانیان...... 156

1. فجایع حجاج بن یوسف ثقفی علیه مسلمانان شیعه...... 157

الف) شکنجه و قتل صحابه و تابعین شیعه به بهانه خودداری از لعن بر حضرت علی علیه السلام...... 161

ب) کشتار جمعی از شیعه در واقعه قتل عام اسرای دیر جماجم...... 162

2. به شهادت رساندن امام سجاد علیه السلام و تعدادی از شاگردان آن حضرت...... 163

فصل دوم: کشتار شیعیان در قرن دوم هجری

گفتار اول: ادامه کشتار جمعی سادات و شیعیان توسط امرای اموی...... 167

1. فجایع یوسف بن عمر ثقفی و به شهادت رساندن زید بن علی بن الحسین علیه السلام...... 167

2. شهادت یحیی بن زید علیه السلام و قتل عام یاران او در خراسان...... 173

3. شهادت امام باقر علیه السلام و قتل عام تعدادی از خاندان و شیعیان ایشان...... 177

گفتار دوم: کشتار جمعی موالی شیعی بربر و نخبگان شیعه در اندلس...... 179

گفتار سوم: نسل کشی و کشتار جمعی سادات و شیعیان در آغاز حکمرانی عباسیان...... 181

1. کشتار جمعی هواداران حاکمیت اهل بیت علیهم السلام در بخارا...... 182

2. قتل عام سادات و شیعیان توسط منصور دوانیقی...... 184

الف) قتل عام بنی الحسن علیه السلام...... 185

ب) قتل عام سادات و شیعیان بعد از سرکوبی قیام مدینه و بصره...... 192

ج) به شهادت رساندن امام صادق علیه السلام و تعدادی از شاگردان ایشان...... 196

ص:7

3. کشتار جمعی از سادات علوی و شیعیان در زمان مهدی و هادی عباسی...... 198

قتل عام سادات در فخ و اسرای باقیمانده در بغداد...... 200

4. هارون الرشید و کشتار سادات و شیعیان...... 203

الف) قتل عام باقیمانده سادات شرکت کننده در قیام فخ...... 203

ب) شواهدی از کشتار جمعی سادات محبوس در طوس...... 206

ج) به شهادت رساندن امام موسی کاظم علیه السلام و قتل تعداد دیگری از سادات علوی...... 207

د) استراتژی امام کاظم علیه السلام در مواجهه با نسل کشی سادات و شیعیان...... 210

فصل سوم: کشتار جمعی مسلمانان شیعه در قرن سوم هجری

گفتار اول: کشتار جمعی سادات و شیعیان در زمان مأمون...... 215

1. شهادت امام علی بن موسی الرضا علیه السلام و قتل تعدادی از برادران و نزدیکان ایشان...... 215

2. قتل عام و تخریب قم در زمان مأمون...... 219

گفتار دوم: کشتار جمعی سادات و شیعیان از معتصم تا متوکل...... 220

1. به شهادت رساندن امام جواد علیه السلام و قتل تعدادی از سادات در زمان معتصم...... 220

2. گسترش کشتار برنامه ریزی شده سادات و شیعیان در زمان متوکل...... 224

الف) کشتار جمعی و تخریب کربلا توسط متوکل...... 226

ب) کشتار جمعی و تخریب سویقه توسط متوکل عباسی...... 229

گفتار سوم: کشتار جمعی سادات علوی و شیعیان از مستعین تا مقتدر...... 231

1. شهدای سادات در دوره مستعین...... 231

2. به شهادت رساندن امام هادی علیه السلام و برخی سادات در زمان معتَز...... 233

قتل عام قم در زمان معتَز...... 234

3. شهدای سادات در دوره مهتدی...... 234

4. به شهادت رساندن امام حسن عسکری علیه السلام و ادامه قتل سادات در زمان معتمد...... 236

5. شهدای سادات در زمان معتضد...... 239

6. شهدای سادات در دوره مکتفی...... 239

7. شهدای سادات در دوره مقتدر...... 240

8. کشتار جمعی از سادات در فتنه صاحب الزنج...... 241

ص:8

فصل چهارم: کشتار جمعی مسلمانان شیعه در قرن چهارم هجری

گفتار اول: کشتار جمعی شیعه توسط هواداران بربهاری و حنابله متعصب...... 247

1. حملات خونبار به زائران، نوحه خوانان و عزاداران امام حسین علیه السلام...... 249

2. فهرست حملات خونین حنابله متعصب بغداد به شیعیان در قرن چهارم...... 252

3. شبیه سازی جنگ جمل توسط حنابله متعصب، بهانه حملات خونین علیه شیعه...... 254

گفتار دوم: فجایع غالیان و قرمطیان علیه شیعه...... 255

1. غالیان و ایجاد بهانه برای کشتار جمعی شیعه...... 255

2. دلایل اثرگذاری قرمطیان بر کشتار جمعی مسلمانان شیعه...... 256

گفتار سوم: فجایع ابویزید خارجی صاحب الحمار علیه شیعیان مغرب الادنی...... 257

قتل عام مسلمانان شیعه باجه، قیروان و اطراف مهدیه...... 258

گفتار چهارم: قتل و غارت شیعه ری توسط مدعیان جهاد با روم...... 259

فصل پنجم: کشتار جمعی مسلمانان شیعه در قرن پنجم هجری

گفتار اول: کشتار جمعی شیعه توسط فرقه کرامیه...... 265

قتل عام مسلمانان شیعه توسط محمود غزنوی به پیروی از کرامیه...... 265

الف) قتل عام و کتاب سوزی ری...... 266

ب) قتل عام مولتان...... 267

ج) قتل عام قم...... 267

گفتار دوم: حملات خونین حنابله متعصب علیه شیعه کرخ بغداد...... 268

1. بستن آب بر ساکنان کرخ...... 269

2. آتش زدن و تخریب مشهد کاظمین علیهما السلام...... 270

3. فجایع عیار طقطقی...... 271

4. فجایع رئیس الرؤسا...... 271

5. کشیده شدن حملات خونین حنابله بغداد از شیعه به اهل تسنن...... 272

گفتار سوم: قتل عام شیعه مغرب الاوسط توسط معز بن بادیس زیری...... 273

1. قتل عام قیروان و مهدیه...... 273

2. برخی نتایج اسفبار قتل عام شیعه در افریقیه...... 275

ص:9

گفتار چهارم: قتل عام شیعه مغرب الاقصی توسط مرابطان متعصب...... 277

قتل عام تارودنت...... 278

فصل ششم: کشتار جمعی مسلمانان شیعه در قرن ششم هجری

گفتار اول: قتل عام شیعیان اسماعیلی توسط برخی امرای متعصب سلجوقی...... 281

1. قتل عام قهستان و طبس توسط سنجر سلجوقی...... 284

2. قتل عام شیعیان اسماعیلی اصفهان و شهادت برخی نخبگان امامیه توسط برکیارق...... 285

3. قتل عام شاهدز ولنجان...... 287

4. قتل برخی از نخبگان امامیه در این دوره...... 290

گفتار دوم: کشتار جمعی شیعه توسط ایوبیان...... 290

1. خیانت ایوبی ها به درخواست فاطمیان برای مقابله با دشمن مشترک (صلیبی ها)...... 290

2. اقدامات خونبار صلاح الدین برای نابودی سادات فاطمی و شیعه در مصر...... 293

الف) نسل کشی سادات فاطمی...... 293

ب) قتل عام صعید، فقط و اسوان...... 294

ج) قتل عام سودانی های شیعه...... 295

3. قتل عام حلب و کشتار جهادگران ضد صلیبی شیعه توسط صلاح الدین...... 296

4. جشن عاشورا، بنای بر قبور و تشویق تصوف توسط صلاح الدین برای کاهش محبوبیت اهل بیت علیهم السلام...... 297

5. علل رفتار خونین صلاح الدین نسبت به مسلمانان شیعه و ملاطفت او با مسیحیان...... 299

گفتار سوم: کشتار جمعی مسلمانان شیعه در دوره خوارزمشاهیان...... 300

1. قتل عام ری توسط تکش...... 300

2. قتل عام حلّه...... 301

گفتار چهارم: کشتار جمعی شیعه توسط صلیبیان...... 302

1. قتل عام شیعیان منطقه فلسطین توسط صلیبی ها...... 302

2. قتل عام شیعیان طرابلس و جبل عامل توسط صلیبی ها...... 303

3. قتل عام علویان لاذقیه و جبله توسط صلیبی ها...... 304

فصل هفتم: کشتار جمعی مسلمانان شیعه در قرن هفتم هجری

گفتار اول: قتل عام مسلمانان شیعه توسط چنگیزخان مغول...... 309

ص:10

1. قتل عام طوس...... 311

2. قتل عام سبزوار...... 312

3. قتل عام قم...... 312

4. اقدام عجیب انگلیسی ها در برپایی مجسمه چنگیزخان...... 313

گفتار دوم: فجایع شرف الملک وزیر جلال الدین خوارزمشاه...... 315

گفتار سوم: قتل عام شیعه توسط هلاکوخان مغول...... 316

1. قتل عام شیعیان اسماعیلی...... 316

2. قتل عام و تخریب آوه...... 318

3. قتل عام مسلمانان شیعه در بغداد...... 318

4. سوء استفاده سلفیان از حمله مغول به بغداد برای توجیه قتل شیعه در دوره معاصر!...... 319

فصل هشتم: کشتار جمعی مسلمانان شیعه در قرن هشتم هجری

گفتار اول: قتل علما و مردم عادی شیعه در دوره ایلخانان مغول و ملوک الطوایف...... 325

1. شکنجه و قتل عالمان شیعه توسط ایلخانان با تحریک متعصبان...... 325

2. قتل و غارت شیعه نیشابور به دست غیاث الدین آل کرت...... 326

گفتار دوم: فجایع برخی امرای متعصب ممالیک در حجاز، شام و مصر...... 327

1. شهادت شهید اول و یارانش...... 331

2. شهادت محمود بن ابراهیم شیرازی و تعداد زیادی از شیعیان شام...... 332

3. قتل عام کسروان...... 332

گفتار سوم: قتل عام مسلمانان شیعه در یورش های تیمور لنگ...... 335

1. قتل عام سبزوار...... 336

2. قتل عام طبرستان...... 336

فصل نهم: کشتار جمعی مسلمانان شیعه در قرن نهم هجری

گفتار اول: ادامه قتل عام مسلمانان شیعه در دوره تیمور لنگ و بازماندگان او...... 341

1. قتل عام قم...... 341

2. قتل عام شیعه بغداد...... 342

3. قتل عام سادات وعلمای شیعه اصفهان توسط شاهرخ تیموری...... 342

ص:11

گفتار دوم: فجایع متعصبان علیه مسلمانان شیعه در دوره گورکانیان هند...... 343

قتل عام مسلمانان شیعه در کشمیر در حملات متعصبان گورکانی، افغانی و سیک...... 346

گفتار سوم: قتل عام سادات و شیعیان در جنوب هند...... 348

1. قتل عام چاکنه...... 348

2. قتل عام سادات و شیعیان توسط اسماعیل نظام شاه و اورنگ زیب...... 351

فصل دهم: کشتار جمعی مسلمانان شیعه در قرن دهم هجری

گفتار اول: کشتار جمعی شیعیان خراسان در حملات ازبکان...... 355

1. شیبک خان ازبک آغازکننده حملات ازبکان درکشتار جمعی شهرهای شرق ایران...... 355

2. سوء استفاده عثمانیان از ازبکان و تشویق آنان به قتل و غارت شیعیان خراسان...... 358

3. کشتار جمعی مسلمانان شیعه در هرات توسط عبیدخان و عبدالله خان...... 359

الف) فجایع عبیدخان ازبک...... 359

ب) فجایع عبدالله خان ازبک...... 361

4. قتل عام شهرهای خراسان توسط عبدالمؤمن خان ازبک...... 361

الف) قتل عام مشهد...... 362

ب) قتل و شکنجه سادات، علما و مردم عادی در حرم امام رضا علیه السلام...... 364

ج) کرامت حرم امام رضا علیه السلام و دست برداشتن عبدالمؤمن خان از ادامه قتل عام مشهد...... 367

د) قتل عام اسفراین...... 367

ه) قتل عام سبزوار...... 368

گفتار دوم: فجایع سلطان سلیم عثمانی علیه شیعیان...... 369

1. نسل کشی شیعیان ترک آناتولی توسط سلطان سلیم یاووز...... 369

الف) اثرات نسل کشی مسلمانان شیعه در آناتولی...... 373

ب) الگوگیری از این سیاست خشن توسط سلاطین دیگر عثمانی...... 376

2. کشتار جمعی مسلمانان شیعه غرب ایران توسط سلطان سلیم یاووز...... 376

الف) قتل عام دیار بکر، ایروان و نخجوان...... 378

ب) قتل عام و تاراج تبریز...... 379

ج) قتل سادات و علمای بزرگ شیعه ایران وعراق...... 382

ص:12

3. شهادت سیدخان میرزا و قتل عام همراهان او در سفر حج به دست سلطان سلیم دوم...... 383

گفتار سوم: فجایع سلطان مراد سوم عثمانی علیه مسلمانان شیعه...... 384

1. قتل عام تبریز توسط عثمان پاشا...... 385

2. قتل و غارت تبریز توسط جعفر پاشا...... 388

گفتار چهارم: فجایع پرتغالی ها علیه مسلمانان شیعه شرق آفریقا، بحرین و کرانه های خلیج فارس...... 391

1. قتل عام کیلوا...... 393

2. قتل عام براوه...... 394

3. اقدامات خونبار پرتغالی ها علیه مسلمانان شیعه در بحرین...... 396

فصل یازدهم: کشتار جمعی مسلمانان شیعه در قرن یازدهم هجری

گفتار اول: فجایع سلطان مراد چهارم عثمانی در عراق و شهرهای غرب ایران...... 399

1. فجایع سلطان مراد در تبریز و ایروان...... 400

2. قتل عام فجیع همدان...... 401

3. قتل عام بغداد...... 402

گفتار دوم: فجایع عثمانی ها در مناطق شیعه نشین عربی...... 404

1. قتل عام حلب...... 404

2. کشتار مسلمانان شیعه در مکه به تهمت تلویث کعبه...... 405

3. فجایع ملحم در قتل و غارت شیعه جبل عامل...... 406

فصل دوازدهم: کشتار جمعی مسلمانان شیعه در قرن دوازدهم هجری

گفتار اول: قتل عام مردم شهرهای مرکزی ایران در فتنه افاغنه به بهانه تشیع...... 409

1. قتل عام اصفهان...... 409

2. قتل عام فجیع خاندان صفویه...... 410

گفتار دوم: سوءاستفاده عثمانی ها از فتنه افاغنه و نقض صلح و آغاز دوره جدید قتل عام شیعه...... 412

1. قتل عام خوی توسط عبد الله پاشا...... 413

2. قتل عام همدان...... 417

گفتار سوم: ادامه فجایع عثمانی علیه شیعیان عرب و حجاج خانه خدا...... 418

ص:13

1. قتل عام شیعیان جبل عامل توسط احمد پاشا جزّار (قصاب)...... 418

2. کشتار جمعی شیعیان یمن توسط نشار (ارِّه)...... 421

3. فاجعه حمله به زائران شیعه در مکه...... 421

گفتار چهارم: قتل عام و تخریب شهرهای مرکزی ایران توسط الله یار خان ازبک...... 423

گفتار پنجم: فجایع خوارج عمان و بدویان نجدی علیه شیعه بحرین...... 428

1. قتل عام شیعه بحرین به دست خوارج...... 428

2. قتل عام شیعه بحرین توسط بدویان زباره (آل خلیفه) در زمان اشغال بحرین...... 429

فصل سیزدهم: کشتار جمعی مسلمانان شیعه در قرن سیزدهم هجری

گفتار اول: قتل عام سادات حلب توسط ینی چری های عثمانی...... 433

گفتار دوم: فجایع انگلیسی ها در مناطق شیعه نشین هند...... 434

قتل و غارت لکهنو...... 435

گفتار سوم: قتل عام های وهابیان در جزیرة العرب و عراق...... 435

1. قتل عام روستاهای شیعه نشین احساء...... 438

2. قتل سادات در حرمین...... 439

3. قتل عام و تاراج کربلا و شهرهای شیعه نشین عراق...... 440

گفتار چهارم: قتل عام های کربلا توسط عثمانی ها...... 442

1. قتل عام کربلا توسط داوود پاشا در سال 1241 ه. ق...... 442

2. قتل عام کربلا توسط نجیب پاشا در سال 1258 ه. ق...... 444

گفتار پنجم: فجایع محمد امین خان ازبک علیه مسلمانان شیعه در خراسان...... 446

گفتار ششم: فاجعه عاشورای 1267 ه. ق قندهار...... 448

فصل چهاردهم: کشتار جمعی مسلمانان شیعه در دوره معاصر

گفتار اول: نسل کشی و کشتار جمعی مسلمانان شیعه ایران...... 451

1. کشتار جمعی توسط روس های تزاری...... 451

الف) فاجعه عاشورای 1330 ه. ق تبریز...... 452

ب) فاجعه حمله به حرم امام رضا علیه السلام و کشتار زائران در محرم 1330 ه. ق...... 452

2. نسل کشی در ایران با ایجاد شرایط قحطی توسط انگلیسی ها در جنگ جهانی اول...... 454

ص:14

الف) اقدامات عمدی انگلیس در عمق دادن به فاجعه قحطی...... 458

ب) تلاش انگلیسی ها برای به فراموشی سپردن این نسل کشی...... 459

ج) تکرار قحطی ساختگی توسط انگلیسی ها در جنگ جهانی دوم...... 460

د) تغییر توازن جمعیتی منطقه به ضرر شیعیان در نتیجه نسل کشی انگلیسی ها...... 461

3. کشتار جمعی شهرهای جنوب ایران توسط انگلیسی ها...... 461

3-1. قتل عام سوسنگرد نمونه ای از کشتار جمعی مردم ایران در جنگ جهانی اول...... 463

4. فجایع بهائیان علیه مسلمانان شیعه...... 465

فاجعه ابرقو...... 467

5. فجایع جَلوها علیه مسلمانان شیعه غرب ایران...... 468

الف) کشتار اول مردم ارومیه...... 470

ب) قتل عام کهنه شهر و کشتار دوم مردم ارومیه...... 471

6. کشتار جمعی علما و دینداران شیعه در دوره پهلوی...... 474

الف) قتل عام معترضان به تحمیل نماد و پوشش غربی در فاجعه گوهرشاد...... 474

ب) قتل عام مردم معترض به دستگیری مرجعیت دینی شیعه در واقعه 15 خرداد...... 475

ج) کشتار جمعی مردم معترض به هتک حرمت مرجعیت دینی شیعه در 19 دی...... 476

د) کشتار جمعی جمعه سیاه 17 شهریور...... 477

7. فجایع جریانات کمونیستی والتقاطی علیه مردم مسلمان شیعه در ایران...... 478

کشتار نمازگزاران جمعه...... 480

8. فجایع جریانات قوم گرا نظیر کومله و دموکرات علیه مردم مسلمان شیعه در غرب ایران...... 480

قتل عام روستای محمد شاه و بگیم قلعه نمونه ای از فجایع کومله...... 482

9. کشتار جمعی شهرهای مرزی ایران توسط بعثی ها...... 483

الف) تلاش بعثی ها برای القای جنگ قومی - مذهبی علیه شیعه...... 483

ب) قتل عام هویزه نمونه ای از جنایات بعثی ها...... 485

ج) تراژدی شکنجه و قتل اسرای ایرانی به دست بعثی ها...... 486

د) اقدامات تروریستی نئوبعثی های عراق...... 488

ص:15

10. فجایع تکفیری ها در شرق ایران...... 489

الف) فاجعه تاسوکی...... 489

ب) فاجعه دارزین...... 490

ج) تاسوعای خونین چابهار...... 490

11. فجایع تکفیری ها در نقاط دیگر ایران...... 490

الف) خوزستان...... 490

ب) مناطق کردنشین...... 492

12. فجایع گروه های تروریستی دیگر...... 493

13. کشتار جمعی مسلمانان شیعه ایرانی توسط آمریکا و اسرائیل...... 494

الف) حمله آمریکا به هواپیمای مسافربری ایران...... 494

ب) ربودن دیپلمات ها وترور دانشمندان ایرانی توسط رژیم صهیونیستی...... 494

گفتار دوم: نسل کشی و کشتار جمعی مسلمانان شیعه در عراق...... 495

1. فجایع انگلیسی ها علیه مسلمانان شیعه عراق در جنگ جهانی اول...... 496

الف) اعتراف لورنس به قتل عام ده هزار نفر تنها در یک فصل...... 497

ب) خیانت ترکان عثمانی به مسلمانان شیعه مدافع عراق...... 499

ج) قتل عام زعمای شهر شیعه نشین حله...... 499

2. فجایع انگلیسی ها در ثورة العشرین عراق...... 500

فهرست شهرها وروستاهای قتل عام شده در ثوره العشرین...... 500

3. فجایع نظام پادشاهی علیه مسلمانان شیعه عراق...... 501

4. فجایع فرقه گرایان در زمان جمهوری...... 502

5. آغاز نسل کشی مسلمانان شیعه در عراق توسط بعثی ها...... 503

6. کشتار جمعی عزاداران اربعین حسینی در زمان حسن البکر...... 504

7. قتل عام و آوارگی شیعیان ایرانی تبار...... 505

قتل عام نگرة السلمان...... 506

8. قتل عام خاندان های علمی در عراق...... 506

شهادت سیدمحمدباقر صدر و قتل عام نزدیکان ایشان...... 506

ص:16

9. قتل عام دجیل نمونه ای از قتل عام های دهه هشتاد میلادی در عراق...... 507

10. کشتار جمعی علیه ترکمانان شیعه...... 508

11. نسل کشی کردهای شیعه عراق...... 508

12. قتل عام در جریان انتفاضه شعبانیه...... 510

الف) قتل عام فجیع کربلا و نجف...... 512

ب) قتل عام ساکنان اهوار جنوب...... 513

ج) قتل عام شیعیان بلد در جریان انتفاضه شعبانیه...... 513

د) مباشرت شخص صدام در قتل عام جوانان شیعه و کرد...... 514

ه) مباشرت منافقین (مجاهدین خلق) در قتل عام شیعه عراق...... 515

13. فجایع آمریکایی ها علیه مسلمانان شیعه عراق در زمان اشغال...... 516

14. کشتار جمعی مسلمانان شیعه عراق بعد از سقوط صدام توسط تروریست ها...... 517

الف) نسل کشی در مدائن...... 519

ب) کشتار شیعیان در کربلا، کاظمین و نجف...... 519

15. فجایع روزمره گروه های تروریستی در عراق...... 520

16. مهم ترین گروه های تروریستی تکفیری...... 523

الف) ارتش انصارالسنه...... 523

ب) ارتش اسلامی عراق...... 523

ج) حزب التحریر...... 524

د) جیش الطائفة المنصوره...... 524

ه) گروه یاران اهل سنت (مناصروا اهل السنه)...... 524

و) سپاه عمر...... 525

ز) گروه الانصار وابسته به گردان انتحاری براء بن مالک...... 525

ح) جیش محمد (الحق)...... 525

ط) گروه ابوایمن...... 525

ی) گردان زبیر بن عوام...... 526

ص:17

ک) گردان حسن بصری...... 526

17. فجایع القاعده عراق (داعش) علیه مسلمانان شیعه این کشور...... 527

الف) چگونگی تأسیس و توسعه داعش...... 527

ب) نقش آمریکا وغرب در موجودیت داعش...... 528

ج) تصرف موصل و تبدیل داعش به یک موضوع بین المللی...... 530

د) کشتار جمعی علما و مردم عادی اهل تسنن توسط داعش...... 533

18. فهرست برخی فجایع داعش علیه شیعیان عراق...... 535

الف) قتل عام مردم و زندانیان شیعه در موصل...... 535

ب) قتل عام دانشجویان شیعه نیروی هوایی (اسپایکر)...... 535

ج) قتل عام کودکان شیعه...... 537

د) فجایع داعش علیه شیعیان تلعفر و طوزخورماتو...... 538

ه) فاجعه قتل عام روستای بشیر...... 538

و) قتل عام ترکمانان شیعه منطقه آمرلی...... 540

ز) مستند شدن هزار جنایت داعش علیه شیعه عراق...... 541

ح) شیوه های شکنجه داعش...... 541

19. محوریت سعودی ها در قتل عام شیعیان عراق...... 542

گفتار سوم: نسل کشی شیعیان افغانستان...... 544

1. نسل کشی در دوره عبدالرحمان خان جلاد...... 544

الف) قتل عام فجیع اجرستان و ارزگان...... 545

ب) قتل عام اسرای دره «کاش قول» و «بامیان»...... 546

ج) قتل عام سادات، زوار و کربلاییان...... 546

د) کشتار جمعی علما و رجال معروف شیعه افغانستان...... 547

ه) تلفات شدید آوارگان هزاره...... 547

و) بهره مندی انگلیسی ها و روس ها از اقدامات عبدالرحمان خان جلاد...... 548

2. قتل عام شیعه در زمان کمونیست ها...... 548

ص:18

3. قتل عام شیعه در جریان جنگ های داخلی...... 549

قتل عام فجیع شیعیان هزاره در افشار کابل...... 550

4. قتل عام های طالبان...... 550

الف) قتل عام مزار شریف...... 551

ب) قتل عام دیپلمات های ایران در مزار شریف...... 552

ج) قتل عام فجیع میمنه...... 553

د) به شهادت رساندن عبدالعلی مزاری و همراهانش...... 553

ه) قتل عام هزاره ها در ولایت سرپل...... 553

و) ادامه فجایع توسط بازماندگان طالبان...... 554

5. قتل عام مسلمانان شیعه افغانستان به دست آمریکایی ها...... 555

6. فجایع روزمره تکفیری ها در افغانستان...... 556

7. کشتار عزاداران حسینی...... 558

گفتار چهارم: نسل کشی و کشتار جمعی مسلمانان شیعه در پاکستان...... 558

1. تأسیس و رشد گروه های تروریستی شیعه ستیز در دهه های اخیر...... 558

2. نسل کشی در پاراچنار...... 560

الف) اولین حملات خونین به شیعه پاراچنار...... 561

ب) همکاری طالبان با نواصب محلی...... 561

ج) انفعال وهمکاری مقامات دولتی با تکفیری ها...... 563

د) قتل عام روستاهای اطراف پاراچنار...... 565

3. نسل کشی شیعیان هزاره در کویته...... 566

رشد مهاجرت اجباری هزاره ها از پاکستان...... 568

4. حمله به اتوبوس های زائران امام رضا علیه السلام...... 569

5. قتل عام چلاس نمونه ای از کشتار جمعی سازمان یافته علیه شیعه پاکستان...... 571

6. قتل عام شیعیان در مناطق دیگر پاکستان...... 574

7. کشتار هدفمند نخبگان شیعه پاکستان...... 575

8. قتل عام شیعیان پاکستان در حملات هوایی آمریکا...... 576

ص:19

9. انفعال شدید دولت پاکستان در نسل کشی شیعیان...... 577

10. اقدامات خونبار علیه شیعیان کشمیر...... 579

گفتار پنجم: کشتار جمعی شیعیان در عربستان...... 581

1. فجایع سعودی ها در مناطق شیعه نشین شرقی عربستان...... 581

2. قتل عام حجاج شیعه...... 583

الف) قتل عام حجاج یمنی بعد از دادن امان به آنها...... 583

ب) قتل عام حجاج ایرانی به جرم برائت از مشرکان در مکه...... 583

ج) زائران مسلمان شیعه ایرانی بیشترین قربانی فاجعه مشکوک منا...... 584

3. صدور تروریسم ضد شیعه از عربستان...... 586

4. حملات خونبار تکفیری ها علیه شیعیان عربستان...... 587

5. قتل عام شیعیان عراقی الاصل در عربستان با بهانه های مختلف...... 588

گفتار ششم: نسل کشی و کشتار جمعی شیعیان در بحرین...... 589

1. قتل عام به منظور تغییر بافت جمعیتی...... 589

2. تجنیس سیاسی سیاست آل خلیفه برای تغییر هویت شیعی بحرین...... 590

3. فجایع و تهدیدات تکفیری ها علیه شیعه بحرین...... 592

گفتار هفتم: نسل کشی شیعیان یمن...... 593

1. قتل عام شیعیان یمن به بهانه سرکوب حوثی ها...... 594

2. تحمیل پنج جنگ خونین بر شیعیان شمال یمن...... 595

3. مروری بر فجایع تکفیری ها علیه شیعیان یمن...... 597

4. کشتار فجیع مسلمانان شیعه یمنی در حمله سعودی ها به این کشور...... 599

گفتار هشتم: نسل کشی شیعیان در سوریه...... 601

1. قتل عام شیعیان سوریه در جنگ داخلی...... 601

الف) قتل عام مکسر الحصان...... 602

ب) قتل عام الفوعه...... 602

ج) قتل عام عقربا...... 603

د) قتل عام خان العسل...... 603

ص:20

ه) قتل عام معان...... 603

و) قتل عام حطله...... 604

ز) قتل عام حولا...... 604

ح) قتل عام البیاضه...... 605

2. مباشرت تکفیری های خارجی در قتل عام های سوریه...... 606

3. مشارکت سازمان منافقین (مجاهدین خلق) در قتل عام شیعیان سوریه...... 609

4. آوارگی شیعیان سوری، عرصه دیگری از نسل کشی...... 611

5. جنایات داعش علیه شیعیان و علویان سوریه...... 612

گفتار نهم: کشتار جمعی شیعیان در لبنان...... 612

1. قتل عام های صهیونیست ها...... 612

الف) قتل عام حولا...... 612

ب) کشتار حانین...... 613

ج) کشتار یارین...... 613

د) کشتار بنت جبیل...... 613

ه) کشتار کونین...... 613

و) کشتار عباسیه...... 613

ز) کشتار سحمر...... 613

ج) کشتار بئرالعبد...... 614

ط) کشتار نبعه...... 614

ی) کشتار اول قانا...... 615

ک) کشتار دوم قانا...... 615

2. قتل عام های تکفیری ها...... 616

گفتار دهم: نسل کشی و کشتار جمعی علویان و شیعیان در ترکیه...... 617

1. قتل عام علویان توسط لائیک ها در ترکیه...... 617

الف) قتل عام درسیم (تونجلی)...... 618

ص:21

ب) قتل عام قهرمان مرعش...... 619

ج) حملات خونبار به علویان چوروم، سیواس و استانبول...... 620

2. فجایع تکفیری ها و افراطی ها علیه شیعیان و علویان ترکیه...... 620

گفتار یازدهم: کشتار جمعی شیعیان در آسیای میانه و قفقاز...... 621

1. فجایع روس ها علیه شیعیان...... 621

الف) قتل عام و تبعید علما و نخبگان شیعه توسط نظام کمونیستی...... 622

ب) کشتار جمعی شیعیان در باکو...... 622

2. فجایع عامه در دهه محرم سال 1328 ه. ق در بخارا...... 623

3. فجایع ارامنه علیه مسلمانان شیعه در جمهوری آذربایجان...... 624

الف) قتل عام خوجالی 1918 م...... 624

ب) قتل عام خوجالی 1992 م...... 625

4. جریانات تکفیری در جمهوری آذربایجان...... 627

گفتار دوازدهم: کشتار جمعی شیعیان در مصر...... 628

1. فاجعه جیزه...... 629

2. حملات تکفیری علیه شیعیان مصر...... 630

گفتار سیزدهم: کشتار جمعی شیعیان در نیجریه...... 631

1. فجایع گروه تروریستی بوکوحرام علیه مسلمانان شیعه نیجریه...... 631

2. حملات خونین به شیعیان نیجریه در راهپیمایی روز جهانی قدس...... 632

3. قتل عام فجیع زاریا...... 633

گفتار چهاردهم: کشتار جمعی شیعیان در شرق آسیا...... 636

1. نفوذ تفکر سلفی تکفیری به اندونزی، آغازی بر کشتار جمعی شیعه...... 636

الف) حملات خونبار تکفیری ها به شیعیان جزیره مادورا...... 636

ب) حملات متناوب خونین به روستاهای شیعه نشین...... 638

2. اقدامات خشونت بار علیه شیعیان مالزی...... 639

تسلط تکفیری ها بر سازمان امور اسلامی مذهبی (جایپ)...... 641

3. قتل مسلمانان دارای گرایش به اهل بیت علیهم السلام در جریان نسل کشی مسلمانان میانمار...... 642

ص:22

گفتار پانزدهم: اقدامات خونین رژیم صهیونیستی برای نابودی شیعیان فلسطین...... 643

1. ترور نخبگان شیعه فلسطینی توسط رژیم صهیونیستی...... 644

2. موفقیت رژیم صهیونیستی در سوق دادن خصومت بخشی از فلسطینیان از اسرائیل به مسلمانان شیعه...... 645

3. مشارکت برخی گروه های فلسطینی در قتل عام مسلمانان شیعه...... 646

4. رشد گروه های تروریستی تکفیری شیعه ستیز در فلسطین و استقبال آمریکا...... 649

گفتار شانزدهم: تهدیدات تروریستی علیه شیعیان جهان...... 650

1. حمله به راهپیمایی شیعیان هندوستان در روز جهانی قدس...... 650

2. کشتار و آزار مسلمانان شیعه در زنگبار...... 650

3. قتل و تهدید نخبگان مسلمان شیعه در سودان...... 651

4. فشار دولتی و تهدیدات تکفیری ها به قتل عام شیعیان مراکش...... 652

5. تخریب اماکن مقدس و قتل شیعیان توسط تکفیری ها در لیبی...... 653

6. زیر پا گذاشتن حقوق شیعیان الجزایر توسط تکفیری ها...... 655

7. اعلام موجودیت گروه های شبه نظامی تکفیری برای اقدامات خونین علیه شیعیان تونس...... 655

8. فشار بر شیعیان قطر همراه با حمایت مالی نسبت به قتل عام مسلمانان شیعه از این کشور...... 656

9. شیعیان کویت و جریان های تکفیری...... 657

10. جریان های تکفیری، کانون جنگ داخلی سومالی و خصومت علیه شیعیان این کشور...... 659

11. اعلام تأسیس گروه سرّی برای حمله به مسلمانان شیعه موریتانی...... 660

12. ترورهای برنامه ریزی شده نخبگان مسلمان شیعه در کشورهای غربی...... 660

الف) آمریکا...... 660

ب) ایتالیا...... 661

ج) فرانسه...... 662

د) آمریکای لاتین...... 663

فصل پانزدهم: رکوردهای تاریخی نسل کشی و جنایت علیه شیعیان

گفتار اول: مسلمانان شیعه بزرگ ترین قربانی تفتیش عقاید از ابتدا تاکنون...... 667

1. سابقه تفتیش عقاید در عالم مسیحیت و اسلام...... 667

2. تفتیش عقاید و قتل و شکنجه به دلیل گرایش به خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله...... 668

ص:23

الف) قتل به دلیل عقیده به افضلیت حضرت علی علیه السلام و عدم لعن ایشان (محنة اللعن)...... 668

ب) تفتیش عقاید و قتل عالمان و ادیبان دارای معتقدات شیعی...... 670

ج) تفتیش عقاید سادات در دوره های متعدد...... 670

3. تفتیش عقاید مسلمانان معاصر، توسط مراکز دولتی، در خصوص اعتقادات شیعی...... 671

4. تفتیش عقاید مسلمانان شیعه توسط گروه های تروریستی تکفیری...... 672

گفتار دوم: شیعیان، بزرگ ترین قربانی تخریب اماکن مقدس و مذهبی...... 672

گفتار سوم: شیعیان، بزرگ ترین قربانی سلاح های شیمیایی و کشتار جمعی در دوره معاصر...... 674

1. شیعه ایران، بزرگ ترین قربانی سلاح شیمیایی...... 674

2. قتل عام شیعیان کُرد و عرب عراق با سلاح شیمیایی بعثی ها...... 675

3. شیعه سوریه، بزرگ ترین قربانی سلاح شیمیایی به دست تروریست ها...... 676

4. شیعه عراق و لبنان، بزرگ ترین قربانی اورانیوم ضعیف شده توسط آمریکا و اسرائیل...... 677

5. شیعه بحرین، بزرگ ترین قربانی استفاده از تسلیحات سمّی...... 680

6. مسلمانان شیعه، بزرگ ترین قربانیان بیوتروریسم...... 681

گفتار چهارم: مسلمانان شیعه، بزرگ ترین قربانیان جریان های تکفیری...... 685

1. سابقه سازمان های مخفی با هدف قتل سادات و شیعیان...... 685

2. قتل عام شیعه، هدف اصلی سازمان های تروریستی...... 686

3. مناطق شیعه نشین در آستانه قتل عام...... 688

الف) شهرهای شیعه نشین نبل و الزهرای سوریه در آستانه کشتار جمعی...... 688

ب) شیعیان مناطقی از یمن در خطر قتل عام...... 690

ج) تهدید مرزنشین های شرق ایران به قتل عام توسط تکفیری ها...... 691

گفتار پنجم: شیعه، بزرگ ترین قربانی حملات تروریستی به شعائر و مراسم مذهبی...... 692

1. کشتار شیعیان در مراسم اربعین...... 692

الف) اربعین های خونین در عراق معاصر...... 693

ب) اربعین های خونین در پاکستان...... 699

ج) اربعین های خونین شهدا در ایران زمان شاه مخلوع...... 701

د) اربعین خونین زنگبار...... 703

ص:24

2. کشتار شیعیان در جشن ها و موالید ائمه علیهم السلام...... 705

فصل شانزدهم: ریشه ها، علل، انگیزه ها و بهانه های کشتار جمعی شیعه

درآمد...... 709

گفتار اول: ریشه های قتل عام شیعه...... 711

1. رویداد سقیفه و رویه خلفا نسبت به خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله (ریشه تاریخی)...... 711

2. اندیشه نصب و ناصبی گری (ریشه فکری - کلامی)...... 713

3. تبعیض قومیتی و نژادی...... 715

4. فعالیت جریان نفاق، یهود و خوارج...... 721

گفتار دوم: علل قتل عام شیعه...... 722

1. علل سیاسی...... 722

الف) سیاست حاکمان...... 723

ب) تجاوز، اشغال و جنگ داخلی...... 727

ج) سوءاستفاده سیاسی از رویه مداراجویانه شیعه...... 728

2. علل اقتصادی...... 730

انگیزه محوری رژیم های عربی برای شعله ور نگه داشتن منازعات فرقه ای...... 731

3. علل مذهبی - فرقه ای...... 733

الف) نقش فرقه های افراطی درون سنی...... 733

ب) تاکتیک های شیعه ستیزی فرقه های افراطی...... 735

ج) فتاوای قتل و کشتار...... 736

4. علل رسانه ای...... 740

الف) سوءاستفاده جریان های تکفیری از فضای مجازی و شبکه های ماهواره ای برای رشد خشونت علیه شیعه...... 740

ب) طرح استعماری تأسیس شبکه های ماهواره ای به اسم شیعه برای توهین به اهل تسنن...... 740

5. علل و متغیرهای بین المللی...... 745

الف) اعمال سیاست تفرقه از جانب استعمار...... 745

ب) تحمیل مدل حکومت اقلیت از جانب اشغالگران...... 746

ج) منافع آمریکا و صهیونیسم از نسل کشی و کشتار جمعی شیعیان...... 747

ص:25

د) سه معامله آمریکا و غرب با جریان های سلفی و اهداف آنان...... 748

ه) کمک تکفیری ها به غرب برای تجزیه بیشتر جهان اسلام براساس هویت های مذهبی - قومی...... 756

و) هزینه گذاری گسترده رژیم های پادشاهی عرب برای شیعه ستیزی...... 757

ز) نسل کشی شیعه خروجی پروژه شیعه هراسی غرب...... 763

گفتار سوم: انگیزه های کشتار جمعی شیعه...... 766

1. انگیزه های روانی و درونی (تشفی خاطر، انتقام و...)...... 766

2. انگیزه های مالی...... 766

3. انگیزه های جنسی...... 767

الف) ترویج اباحی گری جنسی توسط جریان های تکفیری (جهاد نکاح و...)...... 767

ب) جنگ تجاوز جنسی متقابل در بین تکفیری ها...... 770

4. وعده های اخروی...... 771

5. الگو گیری از قاتلان تاریخی سادات و شیعه...... 773

گفتار چهارم: بهانه های کشتار جمعی شیعه...... 773

1. ادعای سبّ صحابه...... 773

الف) سابقه سبّ صحابه و اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله در بین عامه...... 773

ب) اهانت و ناسزا به صحابه و اهل بیت علیهم السلام در بین متعصبان و تکفیری های معاصر...... 774

ج) دور بودن ائمه شیعه علیهم السلام از ناسزاگویی...... 775

د) تبعیض متعصبان در خصوص صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله...... 776

2. عدم اجرای اصل تقیه از جانب برخی شیعیان...... 777

فصل هفدهم: راه های برون رفت از پدیده نسل کشی شیعیان

1. انجام امور زیربنایی برای معرفی صحیح شیعه...... 783

الف) تدوین منشور جامع و مشترک اعتقادات شیعه...... 784

ب) تغییر در الگوهای سنتی متقاعدسازی مسلمانان سنی...... 784

2. برپایی جنبش ضد تکفیر و بهره گیری از شیوه های مختلف مقابله با تکفیر...... 785

الف) برجسته سازی مرز بین اهل سنت با افراطیون تکفیری...... 786

ب) تبیین شباهت های ظاهری، اعتقادی و عملی جریان های تکفیری و خوارج...... 786

ص:26

ج) ارتباط بیشتر با عالمان و مفتیان منصف اهل تسنن...... 787

د) طرح ریزی مقابله رسانه ای با تکفیر...... 789

ه) ارائه راه های جدید برای کاهش و رفع اختلافات درون شیعی...... 790

3. به کارگیری هر چه بیشتر ظرفیت های اهل تسنن دوستدار اهل بیت علیهم السلام...... 791

4. توجه به مواضع و راهکارهای ارائه شده از جانب مراجع تقلید...... 793

الف) «آیت الله العظمی مکارم شیرازی»: لزوم اعتراض قوی تر نسبت به کشتار شیعیان...... 794

ب) «آیت الله العظمی جوادی آملی»: جلوگیری از کشتار شیعیان کمتر از انرژی هسته ای نیست...... 794

ج) «آیت الله العظمی سبحانی تبریزی»: کشتار شیعیان مظلوم یک برنامه تنظیم شده است...... 795

د) «آیت الله العظمی نوری همدانی»: کشتار شیعیان مظلوم نتیجه جریان سلفی وهابیت...... 796

ه) «آیت الله العظمی سیدمحمدسعید حکیم»: کشتار شیعیان مصداق نسل کشی دسته جمعی...... 797

و) «آیت الله العظمی وحید خراسانی»: قتل عام ایتام آل محمد صلی الله علیه و آله باعث بی آبرویی سازمان ملل...... 797

5. تأسیس و حمایت از تشکل های سیاسی - اجتماعی دفاع از شیعه...... 799

6. حمایت از تشکل های حقوقی دفاع از شیعه...... 800

فهرست منابع...... 803

پیوست...... 827

پاکستان...... 827

ص:27

ص:28

تقدیم به

شهدای مظلوم سادات وشیعه

از صدر اسلام تا عصر حاضر

ص:29

ص:30

نمانده است، با این حال جای اثر علمی گسترده ای که گزارش کاملی از نسل کشی آنها از ابتدای تاریخ اسلام تا زمان معاصر را به طور مستند ارائه کرده باشد بسیار خالی بود؛ پژوهشی که علاوه بر روشن کردن این زاویه از تاریخ اسلام و تشیع، اثبات کننده مظلومیت مسلمانانی باشد که امروزه نیز تنها به دلیل ارتباط قلبی با خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و پذیرفتن ولایت این خاندان، قتل عام می شوند و با علت یابی این پدیده به دنبال راهکارهای جلوگیری از آن باشد. موضوعی که البته وظیفه هر مجموعه اسلامی و هر مسلمانی است و باز به تعبیر رهبر فرزانه انقلاب: «باید از فکر مکتب اهل بیت و از شیعیان اهل بیت علیهم السلام دفاع کنید؛ و از اینکه به کسانی از این مجموعه عظیم در اکناف عالم ظلم شود، جلوگیری کنید... ما به عنوان جمهوری اسلامی، احساسِ تکلیف می کنیم در قبال طرفداران مکتب اهل بیت علیهم السلام در اطراف عالم و کشورهای اسلامی که به خاطر عقیده و مذهبشان، مورد تعقیب و فشار قرار نگیرند».(1)

با توجه به این ضرورت، محقق ارجمند، حجت الاسلام دکتر محمدرضا زارع خورمیزی، موفق گردید در این نوشتار، بخشی از مظلومیت سادات و شیعیان را در گستره تاریخ اثبات نموده و با علت یابی، راهکارهایی برای برون رفت از آن نیز ارائه کند. پژوهشکده حج و زیارت، با قدردانی از زحمات مؤلف، این اثر علمی را به جویندگان حقیقت تقدیم و از نقد و نظر محققان تاریخ اسلام و تشیع و کلیه خوانندگان استقبال می کند.

پژوهشکده حج و زیارت

گروه تاریخ و سیره

ص:32

همیار و همراه من کرد. لذا از باب حدیث شریف امام رضا علیه السلام:

«من لم یشکر المنعم من المخلوقین لم یشکر الله عزوجل»(1) ، بر خود لازم می دانم از تمام عزیزانی که در این پژوهش مرا همیاری و مساعدت کردند، کمال قدردانی و سپاس گزاری را بنمایم.

از محققان و کلیه عزیزان همکار در پژوهشکده حج و زیارت، به ویژه ریاست محترم پژوهشکده، حجت الاسلام والمسلمین دکتر علیزاده موسوی، معاون پژوهش، حجت الاسلام والمسلمین احمد زادهوش، مدیر محترم گروه تاریخ و سیره، حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، و ارزیاب محترم، حجت الاسلام دکتر رمضان محمدی و کلیه دست اندرکاران مجموعه که از هیچ گونه تلاشی برای انجام بهتر و سریع تر پژوهش دریغ نکردند، کمال سپاس گزاری و امتنان را دارم. از استاد گرانقدر، جناب آقای علی اصغر رضوانی که راهنمایی های ارزشمندی را داشتند، قدردانی می کنم. از دوست گرامی، جناب حجت الاسلام سید ابراهیم امینی که زحمت همکاری در خصوص حروف چینی و تنظیم تحقیق را بر عهده گرفتند نیز سپاس گزارم. از زحمات کلیه اندیشمندان، نویسندگان و مترجمان بزرگواری که از آثار علمی آنان در این پژوهش بهره برده شده است، با کمال خضوع، قدردانی می کنم و بر روان پاک مؤلفان شهید و درگذشته درود می فرستم و اگر نامی از مؤلف گرانمایه ای در ارجاعات از قلم افتاده، عذر تقصیر دارم.

از خانواده و همسر دلسوز و مهربانم، بانو سیده عصمت حیدری خورمیزی که محیط آرام و مساعدی را برای این کار علمی فراهم آوردند و اگر مساعدت و کوشش ایشان نبود، این کار به سرانجام نمی رسید، کمال امتنان، تشکر و قدردانی را داشته و از فرصت هایی که به خاطر این کار از آنها دریغ کرده ام، پوزش می خواهم.

قم

محمدرضا زارع خورمیزی

پاییز 1393

ص:34

شده و برای رفع آن چاره اندیشی کرد؛ اگرچه متأسفانه، تاکنون کار علمی شایسته ای در این باره صورت نگرفته است. این در حالی است که درباره وقایع بسیار کوچک تر از آن، آثار مختلفی به رشته تحریر درآمده و بناهای یادبود متعددی ساخته شده است.

در این میان، مظلومیت مسلمانان شیعه و سادات مضاعف است؛ چراکه هم از جانب اسلام ستیزان قتل عام شده اند و هم از جانب برخی مدعیان مسلمانی، به بهانه بددینی. بنابراین نوشتار حاضر، بخشی از پژوهشنامه «تاریخ نسل کشی مسلمانان» است که به نسل کشی سادات و مسلمانان شیعه اختصاص دارد که در یک جمع بندی، ضرورت و اهداف این موضوع را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:

1. در بُعد تاریخی باید مستندات نسل کُشی و قتل عام مسلمانان شیعه جمع آوری شده و در مجامع مختلف علمی مطرح گردد تا به شیعیان به عنوان کسانی که همواره بیشترین مظلومیت را کشیده اند و طبعاً باید به مظلومیت آنها پایان داده شود، نگریسته شود. همچنین پدیده کشتار جمعی شیعه، مهم ترین بخش تاریخ اجتماعی شیعه است و باید در رشته های تاریخ اسلام، تاریخ تشیع، شیعه شناسی و... به آن پرداخته شود.

2. در بعد اعتقادی، یکی از راه های اثبات حقانیت یک مکتب، این است که چگونگی برخورد طاغوت های زمان با آن و متقابلاً چگونگی مقاومت حق مدارانه معتقدان به آن مکتب، بررسی شود؛ به عبارت دیگر، از باب «تعرف الاشیاء باضدادها» وقتی عاملان اصلی قتل عام شیعیان را بشناسیم و در مقابل، مقاومت شیعیان را تا پای جان مشاهده کنیم، اثبات می شود که کشتار جمعی عده ای به جرم عقیده، با هیچ دین الهی و مرام انسانی سازگاری ندارد. بنابراین باید عاملان آن، محکوم و جوامع انسانی به سوی پایان دادن به این مظلومیت تاریخی سوق داده شوند.

همچنین ضرورت دارد این موضوع یادآوری شود که با این گستردگی سرکوب، هر عقیده دیگری غیر از تشیع بود، یقیناً به محاق نابودی کشیده شده بود. ولی با این وجود،

ص:36

مکتب تشیع به رشد خود ادامه داده و هم اکنون در جهان به عنوان یک ایدئولوژی قوی و جایگزین ایدئولوژی های مادی مطرح شده است و این موضوع می تواند شاهدی بر اصالت و حقانیت این مکتب باشد.

3. در بعد جوابگویی به شبهات، باید گفت متأسفانه در سال های اخیر با ایجاد موج شیعه هراسی(1) ، هجمه گسترده ای علیه شیعه برای ظالم نشان دادن شیعیان، آغاز شده و کتاب های متعددی در این باره تألیف شده است.(2) حتی برخی پا را از این فراتر نهاده و شیعیان اهل بیت علیهم السلام را که همواره مدافع آن بزرگواران بوده و به این خاطر قربانی قتل عام و نسل کشی دشمنان شده اند، قاتل اهل بیت علیهم السلام معرفی می کنند.(3) بنابراین باید با این برنامه طراحی شده دشمنان، مقابله شود و چه بسا خنثا بودن، موجب تلقی قبول آن اتهامات گردد.

4. در بعد حقوقی، ضرورت این تحقیق این است که عصر حاضر اساساً موضوع نسل کشی هواداران یک مکتب، صرف نظر از حقانیت یا عدم حقانیت آن، موضوعی بسیار حساس و مورد تقبیح جوامع حقوقی است و هر ساله کنفرانس های متعددی در خصوص پدیده شوم ژنوسید (نسل کشی) در سراسر جهان برگزار می شود و رویدادهای مربوط به آن بررسی و راه های رفع و مقابله با آن پیشنهاد می شود. این در حالی است که درباره ژنوسید شیعه، کار علمی چشمگیری دیده نمی شود.

5. در بُعد سیاسی، باید گفت متأسفانه امروز جریان بسیار خشن و بی رحمی با

ص:37

عناوین دینی در عالم اسلام به راه افتاده که قتل عام هواداران مذاهب اسلامی، خصوصاً شیعه را تجویز می کند و خطری بزرگ برای جهان اسلام محسوب می شود. باید سیر خصومت کور این جریان ریشه یابی شود و راه های برون رفت از آن ارائه گردد.

سؤال اصلی ما در این پژوهش «چیستی و چگونگی پدیده کشتار جمعی مسلمانان شیعه از ابتدا تاکنون است» و چون احتمال دارد نسل کشی شیعیان از مبنا انکار شود، اولین سؤال فرعی ما این است که آیا پدیده ای به نام کشتار جمعی شیعیان، وجود داشته است یا نه ؟ سپس مهم ترین سؤال این است که در صورت وجود این واقعیت، هدف یا اهداف آن چه بوده است ؟ آن گاه مبحث چگونگی این رویداد مطرح خواهد شد که کشتار جمعی شیعیان چگونه انجام شده است ؟ عاملان آن کدام قدرت ها بوده اند؟ ریشه ها، علل، انگیزه ها و بهانه های آن چه بوده است ؟ و نهایتاً راه های جلوگیری از آن چیست ؟

با توجه به مطالعاتی که نگارنده در خصوص این موضوع داشته است، می توان فرضیه پژوهش را در سه محور زیر مطرح کرد:

1. پدیده کشتار جمعی شیعه در طول تاریخ وجود داشته و در قالب قتل عام پیشوایان، عالِمان و اشخاص عادی شیعه تجلی پیدا کرده و به تدریج از حاکمان به فتاوای مفتیان متعصب و سپس به باور هواداران آنها انتقال یافته و نهایتاً به بزرگ ترین تراژدی در تاریخ بشر تبدیل شده است.

2. عامل اصلی کشتار شیعیان، بیشتر سیاسی بوده تا مذهبی. بعدها با اثرگذاری سیاست، جزو اعتقاد برخی و باعث فتوای مفتیان شده است. ولی در دوره های میانی و معاصر، این رابطه (فتوا و سیاست) متقابل بوده است.

3. کارهای انجام شده برای رفع نسل کشی شیعه کافی نبوده و تا به حال اقدام فراگیر و گسترده ای نشده است. گفتنی است راه های برون رفت از معضل شیعه کشی، در هر منطقه و کشور، متفاوت است. البته عامل بازدارنده اصلی این جریان را باید در تغییر توازن قدرت شیعه جست وجو کرد.

ص:38

در این نوشتار از چهار واژه نسل کشی، قتل عام، کشتار جمعی و کشتار برنامه ریزی شده استفاده شده است که اجمالاً:(1)

- نسل کشی برای موردی است که در آن پیر و جوان و خرد و کلان، به قصد از بین بردن هویت آنها به قتل می رسند که نمونه آن، نسل کشی هزاره ها به دست عبدالرحمان خان جلاد در افغانستان است.

- قتل عام در جایی است که تمام افراد موجود در یک موقعیت مکانی یا زمانی به قتل می رسند؛ مانند تمام شش یا هفت هزار نفر اسرای قیام مختار در دارالاماره کوفه که مصعب بن زبیر بعد از دادن امان، آنها را قتل عام کرد.

- مقصود از جمع در واژه کشتار جمعی، جمع منطقی، یعنی عدد سه به بالاست؛ یعنی هر جا بیش از سه نفر بی گناه، به جرم شیعه بودن یا موارد مربوط به آن، به قتل رسیده اند، در محدوده واژه کشتار جمعی قرار می گیرند؛ این مورد مصادیق بسیار زیادی دارد که در این پژوهش سعی شده است به موارد شاخص و برجسته آن اشاره شود.

- کشتار برنامه ریزی شده به این معناست که مجموعه ای از افراد، طی یک برنامه ریزی قبلی، هدف قتل عام قرار می گیرند و در یک دوره زمانی، یکی پس از دیگری، به قتل می رسند. اگرچه قتل آنها به صورت دسته جمعی، در یک زمان و مکان خاص، انجام نمی شود، ولی عملاً این نوع هم از مصادیق کشتار جمعی به شمار می رود؛ نمونه بارز آن، کشتار برنامه ریزی شده نخبگان شیعه به دست معاویة بن ابی سفیان و در دوره معاصر، کشتار برنامه ریزی شده نخبگان شیعه عراق به دست بعثی هاست.

بنابراین در این پژوهش به مصادیق نسل کشی، کشتار جمعی و کشتار برنامه ریزی شده علیه مسلمانان شیعه، اشاره می شود و به افراد نظامی کشته شده شیعه در درگیری ها و جنگ ها نمی پردازد؛ مگر اینکه جنگی نابرابر برای کشتار جمعی و نسل کشی به آنان

ص:39

تحمیل شده باشد؛ به عبارت دیگر مقصود از این پژوهش، ارائه گزارش کامل شهدای شیعه نیست. بلکه مقصود، بررسی و احصای نسل کشی، قتل عام و کشتار جمعی مسلمانان شیعه غیر نظامی است که البته قتل عام و کشتار اسرا بعد از دادن امان به آنها را نیز شامل می شود.

درباره سازماندهی این پژوهش باید گفت که پدیده کشتار جمعی شیعیان، موضوعی نیست که در یک یا دو کتاب گنجایش داشته باشد، بلکه بررسی دقیق ابعاد آن، نیاز به پژوهش های متعدد و آثار علمی فراوان دارد. ولی موضوع یاد شده در این نوشتار، در سه بخش مهم زیر ارائه می شود:

1. گزارش تحلیلی از چگونگی قتل عام شیعیان، از قرن اول هجری تاکنون، در مناطق مختلف عالَم؛

2. بررسی تحلیلی و دقیق ریشه ها، علل، انگیزه ها و بهانه های کشتار جمعی و نسل کشی شیعیان در گستره تاریخ تا عصر حاضر؛

3. راه های برون رفت و منع از این پدیده در حال و آینده.

بعد از بخش کلیات که به پیشینه و تعریف مفاهیم و ادله منع نسل کشی می پردازد، کشتار جمعی، قتل عام و نسل کشی سادات و مسلمانان شیعه در هر قرن، موضوع یک فصل از این کتاب است. به این صورت که نسل کشی و کشتار جمعی علیه سادات و مسلمانان شیعه در قرن اول هجری، در فصل اول و برای قرن دوم، در فصل دوم بررسی می گردد؛ همین طور تا فصل چهاردهم که به کشتار جمعی شیعه در دوران معاصر می پردازد. افزون بر آن، فصل پانزدهم نیز به بررسی رکوردهای تاریخی در خصوص نسل کشی سادات و شیعیان اختصاص دارد.

دو فصل آخر نیز به ریشه ها، علل، انگیزه ها و بهانه های کشتار جمعی سادات و شیعیان و راه های برون رفت از آن می پردازد.

ص:40

از تاریخ اسلام به نام مقتل اختصاص یافت. در مورد دیگر ائمه علیهم السلام و دیگر ادوار تاریخی شیعه نیز این گزارش ها دیده می شود. در منابع اولیه تاریخ اسلام نظیر تاریخ یعقوبی، سیره ابن هشام، تاریخ طبری، کامل ابن اثیر و... این موارد کمابیش گزارش شده اند. با این حال به برخی از مهم ترین آثاری که اختصاصاً به موضوع مورد بحث پرداخته اند، اشاره می کنیم:

1. «الغارات» نوشته ابواسحاق ابراهیم بن محمد ثقفی. وی فقیه، محدث، مورخ و مؤلف معروف قرن سوم هجری است. بیشتر علمای رجال از او تمجید کرده و او را از جمله راویان مورد اعتماد دانسته اند. از میان تألیفات بسیار وی، که شمار آنها به بیش از پنجاه می رسیده، تنها الغارات باقی مانده است. مؤلف، بخشی از جنایات معاویه را در مناطق تحت قلمرو امام علی علیه السلام که به کشتار جمعی شیعیان بی دفاع منجر شده، گزارش کرده است. نام کتاب، برگرفته از یکی از سخنان امام علی علیه السلام است که فرمود:

«شُنَّت عَلیکُمُ الغَاراتُ».(1)

ثقفی پس از مقدمه، مطالب را با نظم، دقت نظر، واقع نگری و پرهیز از تعصب دسته بندی کرده است. وی در این کتاب، احادیث را عموماً از راویان مشهور و مقبول اهل تسنن نقل کرده و جز چند مورد، از ائمه شیعه علیهم السلام روایت نکرده است. الغارات یکی از منابع مهم مؤلفان اهل سنت و شیعه به شمار می رود.(2)

2. «مقاتل الطالبیین» نوشته علی بن حسین بن محمد بن احمد بن هیثم، معروف به ابوالفرج اصفهانی (م 356 ه. ق). این کتاب به شرح حال فرزندان ابوطالب از آغاز ظهور

ص:42

اسلام تا قرن چهارم هجری که در جنگ ها، قیام ها و فعالیت های سیاسی ضد دستگاه حاکم کشته شده اند، می پردازد. این کتاب بر حسب عصر هر خلیفه، طبقه بندی شده است. کتاب مقاتل الطالبیین، در موضوع مقتل، شهرت و جایگاه والایی میان پژوهشگران و محققان دارد و از جمله منابع اصلی است.(1)

3. «النزاع والتخاصم فیما بین بنی امیة و بنی هاشم» نوشته احمد بن علی مقریزی. این کتاب تخاصمات بنی امیه و بنی هاشم را بررسی و افرادی که در متن این رویدادها بوده اند را معرفی کرده است.(2) برخی از بخش های این کتاب عبارت اند از: مثالب بنی امیه، اصل مناظره بین بنی هاشم و بنی امیه، دشمنی بنی امیه با پیامبر صلی الله علیه و آله و اسلام، اخراج بنی امیه از خویشاوندی رسول اکرم صلی الله علیه و آله، جنایات بنی امیه نسبت به خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله، جنایات بنی عباس نسبت به خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و....(3)

4. «شهداء الفضیلة» نوشته علامه امینی. این کتاب آمار تفصیلی از عالمان شهید شیعه دوازده امامی است که به تیغ متعصبان به قتل رسیده اند. مؤلف حدود چهل شهید نام می برد که مستقیماً و فقط به جرم تشیع به دست سنی نمایان به شهادت رسیده اند. وی در پایان کتاب می نویسد که این آمار غیر از کشتارهای دسته جمعی فضلا و دانشوران شیعه است که گاه و بیگاه در بلاد مختلف به وقوع پیوسته است؛ مثل کشتار جمعی مدرسه شیخ داوود در جزیره بنی صالح بحرین، کشتار سال 997 ه. ق در خراسان و هتک حریم رضوی، کشتارهای کربلا در سال های 1216 و 1258 ه. ق، کشتار مسجد زکریای حلب در زمان سلطان سلیم عثمانی.

5. «المجازر و التعصبات الطائفیة فی عهد الشیخ المفید» نوشته فارس حسون که به

ص:43

بررسی و تحلیل درگیری های فرقه ای، خصوصاً در قرن چهارم پرداخته و نمونه های بارزی از کشتار جمعی شیعه در آن دوران را ارائه می کند.(1)

بررسی کشتار جمعی شیعیان در مناطق مختلف، نیاز به رجوع به تاریخ همان منطقه و کشور دارد که به مهم ترین منابع به تفکیک منطقه و کشور اشاره می کنیم؛ برخی منابع مهم در مورد کشتار جمعی شیعه در عراق عبارت اند از:

- «شیعه و حکومت در عراق» نوشته حسن العلوی. مؤلف در این کتاب با رجوع به مستندات تاریخی و مشاهدات افراد، حقایق مهمی را از قتل عام شیعیان عراق در دوره های عثمانی، پادشاهی، جمهوری و بعثی ها ارائه می کند.

- «موسوعة عن قتل واضطهاد مراجع الدین وعلماء وطلاب الحوزة الدینیة لشیعة فی بلد المقابر الجماعیة (العراق) 1968-2003 م» نوشته دکتر صاحب حکیم مقرر. وی در این کتاب شرح جامعی از کشتار جمعی مراجع، علما و طلاب حوزه های علمی شیعی در عراق در دوره بعثی ها ارائه کرده است.(2) درباره اخراج علما، طلاب و مردم عادی عراق نیز به جرم اصالت ایرانی، اشاره می کند.(3) دکتر صاحب حکیم، کتاب دیگری نیز درباره کشتار جمعی زنان شیعه در عراق نوشته که عنوان کتاب «تقریر عن اغتصاب وقتل وتعذیب واعتقال اکثر من 4000 امرأه فی بلد المقابر الجماعیه (العراق)» است. وی در این کتاب، اسناد دست اول گسترده ای را در خصوص موضوع فوق ارائه کرده است.

- «قتل العلماء فی العراق یجسم الظاهرة الفرعونیه» نوشته شهید سید محمدباقر حکیم. به موضوع کشتار جمعی علما، فضلا و طلاب شیعه در دوره بعثی ها اختصاص دارد.(4)

ص:44

- کتاب «مختصر شهداء المنبر الحسینی فی العراق» نیز به شهدای واعظ و خطیب که بیشتر به دست نظام بعثی به شهادت رسیدند، می پردازد.

- کتاب «شهداء العلم والفضیلة فی العراق» از جانب معاونت پژوهشی مجمع جهانی اهل بیت علیهم السلام تدوین شده است. در این کتاب نام 95 نفر از علمای شیعه عراق آمده که به دست نظام بعثی، طی یک کشتار برنامه ریزی شده، به شهادت رسیدند. قتل عام علما، از خاندان های اصیل، نظیر خاندان حکیم، بحرالعلوم، صدر و... ضربه هولناکی بر حوزه علمیه کهن هزارساله نجف اشرف بود؛ علاوه بر آن، جامعه عراق را از فرهیختگان و مصلحان اجتماعی تهی کرد.

- «الانتفاضة الشعبانیة» اثر محقق عراقی و اهل کربلای معلی، سید سلمان هادی آل طعمه که حقایق مهمی را از قتل عام شیعیان در جریان انتفاضه شعبانیه ارائه می کند.(1)

در خصوص نسل کشی و کشتار جمعی شیعه در ایران، بخشی از منابع، همان منابع تاریخ اسلام می باشند و از دوره صفویه به بعد نیز منابع مکتوب تاریخی ایران و عثمانی، کمک شایانی به پژوهشگر می کند. همچنین در خصوص وقایع خونبار بعد از سقوط صفویه از گزارش های «رستم التواریخ» استفاده شد و درباره فجایع معاصر علیه مسلمانان شیعه ایرانی به این منابع می توان اشاره کرد:

- «قتل عام مسلمانان در دو سوی ارس» نوشته صمد سرداری نیا.(2) موضوع این کتاب، بررسی حوادث خونین نیمه اول سال 1918 میلادی در دو سوی ارس است. عناوین مباحث کتاب عبارت اند از: قتل عام مسلمانان غرب آذربایجان به دست جلوها و ارامنه، تشکیلات قشون مسیحی و حامیان آن، آغاز کشتار در ارومیه، کشتاری دیگر در ارومیه، داستان دلگداز سلماس، حمله آندرانیک به خوی، حادثه شرفخانه و....

ص:45

- «قحطی بزرگ و نسل کشی در ایران 1917-1919 م (1296-1298 ه. ش)». این اثر ترجمه ای است از پژوهش آقای محمدقلی مجد، محقق ایرانی مقیم آمریکا که در آن کشور چاپ و منتشر شده است.(1) وی پژوهش خود را در زمینه قحطی بزرگ در ایران با تکیه بر اسناد، مدارک و گزارش های آرشیو وزارت خارجه آمریکا و نیز اخبار و گزارش های موجود در روزنامه های آن دوره و نیز خاطرات افسران و فرماندهان انگلیسی حاضر در ایران، در زمان جنگ جهانی اول، به پایان برده است. این کتاب را مؤسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی با ترجمه محمد کریمی منتشر کرده است.(2)

- «دائرة المعارف شهدای ترور جمهوری اسلامی ایران» اثر کانون هابیلیان (خانواده شهدای ترور کشور).(3) در این کتاب شرح جامعی نیز از شهدای ترور جمعی، نظیر هفت تیر تا فاجعه تاسوکی و دارزین آمده است که مهم ترین منبع در مورد شهدای کشتار جمعی، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، در ایران است.

در مورد قتل عام شیعیان در افغانستان، یکی از مهم ترین منابع، «سراج التواریخ» است. این کتاب مفصل ترین کتاب تاریخ افغانستان است که فیض محمد کاتب، مشهور به «کاتب هزاره» آن را نوشته است. در جلد چهارم این اثر، وقایع تکان دهنده ای از اقدامات خشونت بار عبدالرحمان جلاد، علیه شیعیان افغانستان، گزارش شده است.(4) ولی آثار

ص:46

معدودی به صورت تخصصی به موضوع قتل عام شیعه در این کشور پرداخته که از جمله آنها اثر ذیل است:

- «هزاره ها از قتل عام تا احیای هویت» نوشته بصیر احمد دولت آبادی. انتشارات ابتکار دانش این کتاب را چاپ کرده است. این کتاب به بررسی تاریخی و جغرافیایی قوم هزاره در افغانستان می پردازد. نویسنده کوشیده است گزارش نسبتاً جامع و دست اول از سرنوشت هزاره ها، از قتل عامشان در عصر عبدالرحمان تا حضور دوباره شان در صحنه های مختلف زندگی اجتماعی - سیاسی کشور، با استناد به نوشته های مرحوم کاتب و دیگران ارائه دهد.(1)

برخورد قهرآمیز و خشونت بار با شیعیان شبه قاره هند، از زمان سلطان محمود غزنوی آغاز می شود و قتل عام های گسترده او از شیعیان هندوستان تا کشتار جمعی شیعیان، در حال حاضر در مناطقی از پاکستان، توسط گروه های تروریستی، نظیر سپاه صحابه را شامل می شود که خود می تواند شامل چندین مجلد کتاب باشد.(2) ولی جای آثار علمی جدید درباره نسل کشی در شبه قاره و خصوصاً پاکستان امروز، بسیار خالی است. با این حال، مقالات متعددی درباره نسل کشی شیعه در پاکستان، خصوصاً پاراچنار و کویته، در نشریات مختلف دیده می شود؛ به طوری که وقتی واژه نسل کشی شیعه یا معادل انگلیسی آن را در فضای مجازی جست وجو کنیم، بیشترین مقالات و گزارشات، درباره نسل کشی شیعیان پاکستان دریافت می شود.

دکتر صالح الوردانی درباره فجایع انجام شده علیه شیعیان مصر، تحقیقات جامعی انجام داده که در کتاب «الشیعه فی مصر» ایشان آمده است. همچنین هاشم عثمان در کتاب

ص:47

«تاریخ شیعه در شام» به مظالمی که علیه شیعیان و علویان سوریه رفته، اشاره نموده است.

آثار علمی سرکار خانم اسرا دوغان و دکتر صائم ساواش،(1) برای بازخوانی قتل عام شیعیان در آناتولی ترکیه در زمان عثمانی، بسیار راه گشا بود.

درباره کشتار جمعی مسلمانان شیعه در جزیرة العرب توسط وهابیان، از کتاب «تاریخ آل سعود» نوشته ناصر السعید، نویسنده سرشناس عربستانی(2) و کتاب «وهابی گری»، نوشته پروفسور حامد الگار استفاده شد؛ با این حال باید گفت جای اثر علمی گسترده ای که نگرش جامع در مورد نسل کشی و کشتارجمعی شیعیان از ابتدا تاکنون داشته باشد، بسیار خالی است. این در حالی است که یکی از راه های جلوگیری از اقدامات غیرانسانی علیه شیعیان، آشکار کردن مظلومیت ها به صورت گسترده در جهان است. خصوصاً در این دوره تاریخی که حملات پرتلفات تروریستی علیه مسلمانان شیعه به اوج رسیده است.

ضرورت مهم دیگر، این است که عاملان و مباشران قتل عام و نسل کشی معمولاً بعد از مدت کوتاهی، از اساس، جنایات خود را منکر می شوند. بنابراین ضروری است برای جمع آوری اسناد درباره این موضوع، کارهای علمی انجام شود و برای جلوگیری از تکرار این واقعیات تلخ، برنامه ریزی شود.

پیامبراسلام صلی الله علیه و آله را سید می گویند. نسل پیامبر صلی الله علیه و آله با دخترش حضرت فاطمه علیها السلام ادامه یافت و علمای انساب، تنها فرزندان حضرت فاطمه علیها السلام را نوادگان پیامبر صلی الله علیه و آله می دانند. بنابراین هرکس که نسلش به حضرت فاطمه علیها السلام می رسد، سلاله پیامبر صلی الله علیه و آله محسوب می گردد. امام موسی کاظم علیه السلام در این باره می فرماید:

روزی به مجلس هارون الرشید، خلیفه عباسی، وارد شدم. هارون سؤال هایی کرد و من جواب دادم. هارون پرسید: «شما چگونه می گویید که پسر پیامبرید، درحالی که پیامبر صلی الله علیه و آله نسل نداشت. او فقط دختر داشت و نسل انسان از پسر می ماند، نه دختر». من در جواب سؤال هارون، آیه سوره انعام را خواندم که خداوند می فرماید: (وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ کُلاًّ هَدَیْنا وَ نُوحاً هَدَیْنا مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ وَ أَیُّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مُوسی وَ هارُونَ... * وَ زَکَرِیّا وَ یَحْیی وَ عِیسی وَ إِلْیاسَ کُلٌّ مِنَ الصّالِحِینَ) ؛(1) «ما به ابراهیم، اسحاق و یعقوب را بخشیدیم و همه را هدایت کردیم و نوح را از پیش هدایت کرده بودیم و از نژاد او، داوود، سلیمان، ایوب، یوسف، موسی و هارون را. ما نیکوکاران را چنین پاداش می دهیم. و نیز زکریا، یحیی، عیسی و الیاس را که همگی از صالحان هستند». به هارون گفتم: «ای هارون! پدر عیسی کیست ؟» هارون گفت: «عیسی پدر ندارد». گفتم: «پس چطور عیسی از نسل ابراهیم به شمار رفته است ؟! پس بدان که خداوند عیسی را از طریق مادرش مریم به نسل حضرت ابراهیم ملحق ساخته است. ما هم از طریق مادرمان حضرت فاطمه زهرا علیها السلام از نسل پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به حساب می آییم».(2)

کلمه سید از همان ابتدا بر ذریه پیامبر صلی الله علیه و آله اطلاق می شد و در طول ادوار گذشته، این کلمه به تنهایی یا با قیدوبند و اضافاتی به سادات اطلاق می شده است؛ چنان که از سخنان

ص:49

ابن شهر آشوب به دست می آید که در قرن ششم هجری، کلمه سید رواج کامل داشت و اولاد پیامبر صلی الله علیه و آله را سید می گفتند. تحقیقات نشان می دهد که در قرن چهارم و پنجم، کلمه «سید»، به همراه قرینه، بر اولاد پیامبر صلی الله علیه و آله اطلاق می شد و در قرن ششم، بدون قرینه استعمال می گردید. در عصر حاضر نیز در ایران به خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله سید می گویند.(1)

احترام و اکرام سادات، مطابق آیات و روایات معتبر اسلامی، بر هر مسلمانی واجب است. با بررسی آیات قرآن، تمامی پیامبران این تعبیر را دارند که ما از هیچ کس اجر و مزدی نمی طلبیم، بلکه اجر ما تنها بر خداوند بزرگ است.(2) ولی درباره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در قرآن آمده است: «بگو از شما اجری نمی طلبم مگر رعایت و محبت کردن شما نسبت به خویشان و اقربایم»(3). اینکه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به دستور خداوند اجر و مزد رسالتش را پذیرش ولایت، دوستی و محبت به خویشان و ذریه اش قرار داده است، یک موضوع مهم اجتماعی بوده و فایده اصلی اش به جامعه اسلامی برمی گردد؛ زیرا محبت و احترام، عامل مؤثری برای پیروی کردن از خاندان نبی اکرم صلی الله علیه و آله است.(4) پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در روایتی می فرماید: «فرزندان مرا گرامی بدارید. همانا احترام به آنان، احترام من به شمار می رود».(5) در روایت دیگری رسیده است: «خوبان سادات را به خاطر خدا احترام کنید؛ زیرا هر انسان خوبی باید مورد احترام قرار گیرد و سادات بد را به خاطر من (پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله) احترام کنید».(6) امام رضا علیه السلام نیز در روایتی می فرماید: «نگریستن به فرزندان و

ص:50

ذریه های ما، عبادت است».(1) بنابراین، این اظهار محبت ها یک امر الهی است.(2)

در مورد وجود سادات مختلفی مانند حسنی، حسینی، فاطمی، رضوی و نقوی باید گفت از آنجا که هرکدام از امامان علیهم السلام نیز مقام رفیع و بلندی دارند، وقتی نسل سادات به هر کدام از امامان برسد، آن امام به عنوان سرسلسله آنها معرفی می شود؛ مانند سادات علوی، حسنی، حسینی، موسوی، رضوی و.... لذا سیادت فرزندان حضرت فاطمه علیها السلام از طرف امام علی علیه السلام نیز به آنان رسیده است. توجه داشته باشیم که اصل در سیادت و سید بودن، دارای مجد، شرف و عظمت بودن است و به همین خاطر است که به نسل پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله اطلاق می شود. کلمه سید در لغت به معنای کسی است که بالاتر از او کسی نیست.(3)

برپایه باور شیعه، اصول دین، پنج گانه است و علاوه بر سه اصل توحید، نبوت و معاد، به دو اصل دیگر، یعنی عدل و امامت نیز باور دارند. اصل عدل بین شیعیان و معتزله تا حدی مشترک است و اصل امامت، ویژه این مذهب است. همچنین شیعیان همان قرآنی را که در دست تمام مسلمانان است، می خوانند و پیروی از سنت حضرت محمد صلی الله علیه و آله را واجب می دانند.

باور به ظهور یا بازگشت منجی و موعود، در بیشتر فرق اسلامی و همچنین دیگر ادیان، روشن و غیرقابل کتمان است. این باور در تشیع نیز بسیار پررنگ است. شیعه امامیه معتقدند که منجی آخرالزمان، امام دوازدهم شیعیان، حجت بن الحسن العسکری علیه السلام است. از نظر شیعه، حکومت تنها از آنِ خداست و هر حاکمی که از جانب خداوند حکم نکند و فرمانش حق نباشد (غیر معصوم)، لزوماً به باطل حکم کرده و طاغوت است؛ چراکه بعد از حق چیزی جز باطل نیست و مخالفت با آن واجب است؛ مگر از باب تقیه. در نگاه شیعیان، خداوند در تمامی زمان ها یک نفر را به عنوان امام و سرپرست الهی قرار داده است و زمین هرگز از «حجت» خالی نیست. اما این رهبران الهی، تنها زمانی دست به تشکیل حکومت می زنند که اقبال و خواست عمومی برای این امر وجود داشته باشد. نظریه ولایت فقیه که برخی فقهای شیعه آن را مطرح کرده اند، ناظر به زمان غیبت بوده و تحت عنوان نایب الامام پذیرفته می شود.

مسلمانان شیعه در کنار همکیشان سنی خود در ایجاد و توسعه تمدن اسلامی نقش داشتند؛ به طوری که بسیاری از دانشمندان و فلاسفه بزرگ اسلامی نظیر ابوعلی سینا، سهروردی و ملاصدرا از مسلمانان شیعه بوده اند.

شیعیان، در طول تاریخ، موفق به تأسیس ده ها سلسله خلافتی و حکومتی و دولت مستقل بزرگ و کوچک شده اند. مسلمانان شیعه با مسلمانان اهل تسنن، قرن ها در یک تاریخ و جغرافیای مشترک، به نام جهان اسلام، زیسته اند و هم اکنون نیز بخش قابل

ص:52

توجهی از دنیای اسلام را تشکیل می دهند. امروزه بیشتر شیعیان را «شیعیان دوازده امامی (اثنا عشری)» تشکیل می دهند. مذهب فقهی شیعیان دوازده امامی، به فقه جعفری یا امامیه مشهور است. برخی از اهل سنت، نظیر شیخ شلتوت، شیخ اسبق الازهر، معتقدند که پیروی از فقه مذهب جعفری، نظیر مذاهب چهارگانه اهل سنت معتبر است.

بنابر برخی شواهد تاریخی، شیعه در قرن چهارم به اکثریت دست یافت.(1) ولی امروزه شیعیان بین 15 تا 25 درصد از کل جمعیت مسلمانان جهان و 40 درصد جمعیت مسلمانان خاورمیانه را تشکیل می دهند(2). مسلمانان شیعه هم اکنون در برخی از کشورها نظیر ایران، عراق، بحرین و آذربایجان در اکثریت هستند و تقریباً در تمام کشورهای جهان به صورت بومی یا مهاجر حضور دارند.

اشتراک دارند.(1) در عصر حاضر، اولین تعریف قانونی این عمل، در بیانیه سازمان ملل متحد، در سال 1948 حول «جلوگیری و مجازات جرم نسل کشی» شکل گرفت. بند دوم این بیانیه تصریح می کند که هرگونه اقدام به نابودی کل یک گروه نژادی، ملی، مذهبی، مانند کشتار دسته جمعی، ایجاد لطمات روانی و جسمانی و ضربه زدن تعمدی به افراد یک گروه خاص، تحمیل معیارهایی برای جلوگیری از تولد فرزندان آنها، جابه جایی اجباری فرزندان گروه ها به یکدیگر، طرح ریزی برای آسیب رساندن به گروهای اجتماعی خاص و غیره، همه از مصداق های بارز نسل کشی می باشند.

کسانی مانند جورج استانتون معتقدند برخی امور بدیهی وجود دارد که طبق شرایط و عمل، گاهی پیش، هنگام یا بعد از نسل کشی رخ می دهد؛ مانند از دست دادن صفات انسانی در مرتکبین یا گروه هایی که مورد تعرض قرار گرفته اند یا سازماندهی بسیار قدرتمند گروه هایی که اقدام به نسل کشی می کنند. همچنین انکار نسل کشی که به انحاء مختلف، خصوصاً توسط دولت و قدرت های بزرگ، انجام می گیرد.(2)

هم اکنون در مجامع بین المللی، نسل کشی و مصادیق آن به صورت گسترده ای مورد توجه قرار گرفته و مجازات های متعددی نیز برای آن پیشنهاد شده است.(3) همچنین مجامع حقوقی به این نتیجه رسیده اند که جرم نسل کشی را باید یک پدیده خاص و جدا از جرم قتل عمد دانست؛ چراکه هدف نسل کشی صرفاً از بین بردن شخص نیست. بلکه نابودی نهادها یا مجموعه های منسجم و مستقل اجتماعی است. با این بیان ژنوسید فرهنگی(4) نیز جرم تلقی می گردد و اعطای صلاحیت جهانی برای رسیدگی به آن، در

ص:54

کنار سایر جرایم، لازم شمرده شده است.(1) ولی در این پژوهش، ما تنها به نسل کشی فیزیکی علیه شیعه می پردازیم و مبحث ژنوسید فرهنگی علیه شیعه از طریق تحریف تاریخ و دادن نسبت های دروغ به این مذهب را به پژوهش های دیگر ارجاع می دهیم.

کشتار جمعی، کشتار دسته جمعی یا قتل عام،(2) به عمل آدم کشی اطلاق می شود که در آن، گروه بزرگی از مردم در یک زمان خاص یا در دوره زمانی کوتاه، هدف قرار داده شوند؛(3) اگرچه کلیت آنها به مرحله حذف فیزیکی نینجامد؛ این تفاوتی است که کشتارجمعی با نسل کشی دارد. کشتارهای جمعی ممکن است توسط افراد، حکومت ها، سازمان ها یا مجموعه های سازمان یافته انجام شود. این کشتارها همچنین می تواند شامل قتل تعداد زیادی از افراد توسط دولت های مرکزی، محلی و مأمورین آنها باشد.(4) این موارد در زمان ما می تواند شامل تیراندازی به معترضین غیر مسلح، بمباران فرشی(5) شهرها و بمب گذاری هایی که هدف آنها شهروندان غیر نظامی است، باشد.

انجام کشتار جمعی با کشتار دوره ای، متفاوت است که در آن، مرتکب در چند نوبت

ص:55

و در مکان های متفاوت و در زمان مشخصی دست به کشتن دو نفر یا بیشتر می زند. همچنین با آدم کشی زنجیره ای(1) متفاوت است که در آن، قاتل تعداد زیادی را در محدوده زمانی طولانی به قتل می رساند. بزرگ ترین کشتارهای جمعی تاریخ، تلاش برای نابودی گروهی از مردم، براساس قومیت و مذهب، بوده است(2). همچنین در این باره می توان به واژه پاکسازی مذهبی(3) اشاره کرد که به اذیت و آزار مذهبی گفته می شود که هدف آن، یکدستی دینی در سرزمین تحت کنترل اکثریت دینی است و از طریق ابزارهایی مانند حبس، اخراج یا مرگ اعضای یک اقلیت دینی به دست می آید.

تبعیض دینی هم گاهی به کشتار جمعی افراد می انجامد.(4) تبعیض دینی(5) ، طبق تعریف سازمان ملل متحد، عبارت است از: تبعیضی که بر فرد به دلیل دین وی تحمیل می شود. این تبعیض ها می تواند از جلوگیری از تحصیل، گرفتن پست های دولتی یا منع استفاده از سیستم بهداشت و سلامت باشد. در حالت های خیلی وخیم ممکن است که به دستگیری یا کشتارجمعی افراد مورد تبعیض واقع شده بینجامد.(6) کشتار جمعی افراد به دلیل تبعیض دینی و پاکسازی مذهبی به اندازه ای اهمیت داشته که در زمان حاضر، مجامع بین المللی نظیر سازمان ملل متحد به صورت مداوم خود را موظف به جلوگیری از آن دانسته است.(7)

ص:56

گاهی کشتار جمعی به صورت قتلِ همراه با شکنجه است که در مجامع روایی و تاریخ اسلامی، از آن با عناوینی نظیر «قتل صبر» یاد شده است. در تعریف قتل صبر نوشته اند که جانداری را زنده نگه دارند و آن قدر به او ضربه بزنند تا بمیرد.(1) به شهدا و اسیرانی که به این شکل کشته می شوند نیز «مصبور» گفته می شود.(2) سادات و شیعیان بسیاری به شیوه قتل صبر کشته شده اند. مظلومیت سیدالشهدا علیه السلام و قساوت کوفیان، آن بود که حسین بن علی علیه السلام را درحالی که هنوز رمق در بدن داشت، مورد ضربه های متعدد شمشیر، نیزه و سنگ قرار دادند. امام سجاد علیه السلام در خطبه ای که در کوفه، در حال اسارت، خواند و خود را به مردمِ فریب خورده معرفی کرد، چنین افشاگری فرمود:

«انا ابن من قتل صبرا وکفی بذلک فخرا»(3) ؛ «همین افتخار، مرا بس! من پسر کسی هستم که به قتلِ صبر کشته شد».(4)

افزون بر دو مفهوم پیشین، واژه جنایت علیه بشریت(5) نیز از مهم ترین مفاهیم است که به اعمال قساوت باری اطلاق می شود که ضد انسان انجام می گیرد. این اعمال امروزه در قوانین بین الملل، بالاترین جرائم علیه بشریت محسوب می شوند. این مسائل گاه به گاه یا منفرد نیست، بلکه بخشی از سیاست های حکومت های ظالم یا گروه های تمامیت خواه برای

ص:57

سرکوب و از میدان به در کردن مخالفان است. همچنین عملیات های گسترده که برای نابودی گروه های خاص قومی و مذهبی انجام می گیرد نیز جنایت علیه بشریت است؛ به هر حال جنایت علیه بشریت، به کشتار سیاسی، نابودی گروهی، شکنجه، هتک ناموس، تبعیض نژادی یا مذهبی که به آزار و قتل بینجامد، اطلاق می شود. همچنین به انواع تضییقات سیستماتیک گفته می شود که جنایتکاران از قبل، تدارک و سازماندهی می کنند.(1)

همچنین برخی مصادیق جنایت علیه بشریت، طبق ماده هفتم اساسنامه سازمان ملل متحد، به شرح زیر است:(2) کشتار و نابودی گروهی، آزار و ارعاب علیه هر گروه شناخته شده نژادی، ملیتی، فرهنگی یا مذهبی، حذف محیطی یا فیزیکی اجباری افراد از صحنه های سیاسی، نژادپرستی و تبعیض قومیتی یا دیگر اعمال غیر انسانی که منجر به صدمات و لطمات غیر قابل جبران و جدی بر جسم، ذهن یا سلامتی افراد گردد.

از مفاهیم دیگر می توان به خشونت مذهبی(3) یا آزار و اذیت مذهبی(4) اشاره کرد. آزار مذهبی می تواند به دلیل تعصب دینی صورت گیرد. در واقع، در برخی نقاط، آزار دینی

ص:58

به خشونت شدید و چه بسا جنایت علیه بشریت منجر می شود.(1)

شناخت واژه ترور جمعی نیز مهم است. ترور در اصطلاح امروز، هرچند در عربی به معنای ارهاب به کار رفته است، ولی می توان به یقین بر این نکته تأکید و پافشاری کرد که میان مفهوم اسلامی و قرآنی «ارهاب» و واژه «ترور» تفاوت های ماهوی و اساسی وجود دارد و برابر کردن نهاد و کاربرد اصطلاح قرآنی ارهاب با اصطلاح غربی ترور، نه تنها موجب توهم یگانگی می شود، بلکه آثار مخربی در فهم و برداشت از آیات قرآنی را به دنبال خواهد داشت.(2) با همه این اوصاف، با نیم نگاهی به تاریخ تشیع، درمی یابیم که مصادیق جنایت علیه بشریت در خصوص شیعه، به صورت گسترده ای در طول تاریخ انجام شده، ولی نکته مهم اینجاست که این مصادیق چندی نیست که به تاریخ پیوسته باشد؛ چراکه اکنون نیز به صورت گسترده ای در حال انجام است؛ چنان که بعد از شفافیت آمارها اگر شیعه را بزرگ ترین قربانی جنایت علیه بشریت در طول تاریخ و بزرگ ترین قربانی تروریسم جمعی در عصر حاضر بدانیم، سخنی به گزاف نگفته ایم که البته این موضوع را با مستندات آن در طول این نوشتار اثبات خواهیم کرد.

واژه کشتار برنامه ریزی شده(3) به این معناست که مجموعه ای از افراد، طی یک

ص:59

برنامه ریزی قبلی، هدف قتل عام قرار می گیرند و در یک دوره زمانی، یکی پس از دیگری به قتل می رسند؛ اگرچه قتل آنها به صورت دسته جمعی در یک زمان و مکان خاص انجام نمی شود، ولی عملاً این نوع کشتار از مصادیق کشتار جمعی به شمار می رود که نمونه بارز آن، کشتار برنامه ریزی شده برجستگان شیعه توسط معاویة بن ابی سفیان در دهه 40 و 50 قرن اول هجری و کشتار برنامه ریزی شده نخبگان شیعه عراق توسط بعثی ها در دهه 50 و 60 قرن چهاردهم هجری شمسی است.

با بررسی اجمالی در تاریخ می توان برای هرکدام از مفاهیم فوق، مصادیق متعددی ذکر کرد. اما همان طور که اشاره شد، نکته اسفبار اینجاست که در شرایط کنونی جهان نیز همین اقدامات جنایت کارانه علیه شیعه در حال انجام است که هرکدام از آنها در جای خود دقیقاً می بایست بررسی شود. اما نکته اسفبارتر این است که بیش از نود درصد از این نوع اقدامات علیه شیعه به نام اسلام انجام می شود. حال سؤال اینجاست که آیا منتسب کردن دین مبین اسلام به تجویز این نوع اقدامات، خود ظلمی بزرگ بر این آیین الهی نیست ؟

حال اگرچه ممنوعیت نسل کشی و کشتار جمعی از منظر اسلام، مسلّم است، با این حال در اینجا برای رد دیدگاه های افراطی عالم نمایانی که کشتار جمعی را تجویز می کنند به بیان برخی ادله منع آن می پردازیم.

به حیات انسان ارج بسیار والاتری نهاده است. بنابراین خدای بزرگ، سلب حیات بی گناه را بسیار سنگین شمرده، بلکه گونه ای تخفیف و تحقیر به کلیت حیات انسانی می داند؛ به طوری که در احادیث می خوانیم، ویران ساختن همه جهان غیر زنده، در چشمان خدا، کوچک تر و ناچیزتر از کشتن فردی بی گناه است(1).

علامه طباطبایی رحمه الله در تفسیر آیه (مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسادٍ فِی الْأَرْضِ فَکَأَنَّما قَتَلَ النّاسَ جَمِیعاً)2 می نویسد:

این سخن خداوند که «هرکس نفسی را بکشد چنان است که همه مردم را کشته باشد»، برای روشن ساختن این واقعیت است که همه مردم حقیقتی واحد دارند و آن، انسانیت است که همه در آن متحدند. لذا هرکس به انسانیت یک تن حمله ور شود به انسانیت همگان حمله کرده است.

قرآن کریم قرن ها پیش از کنوانسیون های بین المللی کنونی، از قتل به ناحق حتی یک انسان به شدت منع کرده و آن را در ردیف کشتارجمعی تمام انسان های روی زمین می داند. بنابراین به مرگ محکوم کردن یک قاتل یا کسی که سرکشی می کند، از این جهت که تهدیدی برای حیات دیگر انسان هاست، الزامی است؛ بر همین اساس است که قرآن، قصاص قاتل را منبع حیات می شمارد؛ هرچند عفو را نیز هرگاه بیم تهدید امنیت عمومی نباشد، ترجیح می دهد.(2)

ص:61

همچنین خداوند در قرآن، قتل هر انسانی را که کشتن او حرام شمرده شده است، در کنار شرک به خود، اعلام فرموده است:

(وَ الَّذِینَ لا یَدْعُونَ مَعَ اللّهِ إِلهاً آخَرَ وَ لا یَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللّهُ إِلاّ بِالْحَقِّ وَ لا یَزْنُونَ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ یَلْقَ أَثاماً) (فرقان: 68)

و کسانی که معبود دیگری را با خداوند نمی خوانند؛ و انسانی را که خداوند خونش را حرام شمرده، جز به حق نمی کشند؛ و زنا نمی کنند؛ و هرکس چنین کند، مجازات سختی خواهد دید!

طبق این آیه، کسی که انسانی را به ناحق به قتل برساند، حتی اگر مؤمن هم باشد، در روز قیامت مانند کسی خواهد بود که در حال شرک به خدا مرده است. وقتی خداوند این گونه کشتنِ مطلقِ نفسِ انسانی را منع کرده، به طریق اولی، کشتن مؤمن موجب غضب و لعن خدای بزرگ و عذاب الیم خواهد بود:

(وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِیها وَ غَضِبَ اللّهُ عَلَیْهِ وَ لَعَنَهُ وَ أَعَدَّ لَهُ عَذاباً عَظِیماً) (نساء: 93)

و هرکس فرد با ایمانی را از روی عمد به قتل برساند، مجازاتِ او دوزخ است؛ درحالی که جاودانه در آن می ماند؛ و خداوند بر او غضب می کند و او را از رحمتش دور می سازد و عذاب عظیمی برای او آماده ساخته است.

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نیز می فرماید:

لاَ یحِلُّ دَمُ امْرِئٍ مُسْلِمٍ یَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلَّا اللَهُ وَأَنِّی رَسُولُ اللهِ إِلَّا بِإِحْدَی ثَلاَثٍ الثَیِّبُ الزَّانِ وَالنَّفْسُ بِالنَّفْسِ وَالتَّارِکُ لِدِینِهِ.(1)

خون مسلمانی که به یگانگی خداوند و رسالت من گواهی دهد، حلال نیست مگر در یکی از این سه مورد: «زانی محصن، قاتل و مرتد».

ص:62

همچنین مطابق روایات دیگری از رسول خدا صلی الله علیه و آله قاتل مؤمن بخشوده نمی شود:

کُلُّ ذَنْبٍ عَسَی اللَهُ أَنْ یَغْفِرَهُ إِلَّا مَنْ مَاتَ مُشْرِکًا أَوْ مُؤْمِنٌ قَتَلَ مُؤْمِنًا مُتَعَمِّداً.(1)

شاید خداوند تمام گناهان را ببخشد؛ به جز کسی که مشرک مرده یا مؤمنی که مؤمن دیگری را به عمد به قتل رسانده باشد.

اصولاً دعوت و منطق حق، براساس حکمت، موعظه و جدال احسن است.(2) ولی مرام باطل، بر زور، قتل و حذف فیزیکی بنیان نهاده شده است؛ بر همین اساس در نزاع بین فرزندان آدم، آن که بدطینت و حسود بود، برادر خود را به قتل تهدید کرد و آن که باتقوا بود، از تعدی و قتل خودداری کرد.(3)

ای ابو عبدالرحمن! آیا نمی دانی که بنی اسرائیل، میان طلوع فجر تا طلوع شمس، هفتاد پیامبر را می کشتند، سپس در بازار می نشستند، خرید و فروش می کردند؟! گویی اصلاً اتفاقی نیفتاده است. با این وجود، خداوند در عذاب آنها تعجیل نفرمود. بلکه خداوند بعد از آن، آنها را مجازات کرد. ای ابوعبدالرحمان! از خدا بترس و نصرت و یاری مرا رها نکن.

از آیات قرآن چنین برداشت می شود که علاوه بر قتل عام انبیا، کشتار جمعی منادیان عدالت نیز رواج داشته است. قرآن می فرماید:(إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللّهِ وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَ یَقْتُلُونَ الَّذِینَ یَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ) (آل عمران: 21)

همچنین قرآن از قتل نوزادان بی گناه، به صورت یک کشتار جمعی برنامه ریزی شده، برای جلوگیری از تولد حضرت موسی علیه السلام سخن می گوید:(وَ إِذْ أَنْجَیْناکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذابِ یُقَتِّلُونَ أَبْناءَکُمْ وَ یَسْتَحْیُونَ نِساءَکُمْ وَ فِی ذلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ) (بقره: 49)(1)

نمونه دیگر کشتار جمعی، کشتن اولاد در جاهلیت بود که قرآن کریم به شدت نهی می کند.(2) افزون بر آن، زنده به گور کردن دختران نیز نمونه بارز جنایت بود که اسلام به آن پایان داد. قرآن به منافقان نیز اشاره می کند که وقتی به موقعیتی می رسند، به فساد و نابودی نسل دست می زنند:

(وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یُشْهِدُ اللّهَ عَلی ما فِی قَلْبِهِ وَ هُوَ أَلَدُّ الْخِصامِ * وَ إِذا تَوَلّی سَعی فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیها وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللّهُ لا یُحِبُّ الْفَسادَ) (بقره: 204 و 205)

از ابن عباس نقل کرده اند که این آیات درباره فاجعه رجیع نازل شده است: جمعی از مبلغان اسلام که از طرف پیامبر صلی الله علیه و آله برای تبلیغ قبایل اطراف مدینه اعزام شده بودند، طی

ص:64

یک توطئه ناجوانمردانه، قتل عام شدند.(1)

یکی از برجسته ترین اشارات قرآنی به قتل عام و کشتار جمعی مؤمنانی است که در سوره بروج درباره اصحاب اخدود به تفصیل به آن پرداخته شده است. این جریان شباهت فراوانی به برخورد معاندان با پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام دارد؛ چنان که در روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام، ضمن پیشگویی درباره قتل عام هفت نفر از شیعیان در فاجعه «مرج عذراء» (قریه ای در شام)،(2) آنان به اصحاب اخدود تشبیه شدند.(3) در برخی نقل ها، حجر بن عدی و یارانش، کسانی معرفی شده اند که گناهشان تنها ایمان به خدا بوده(4) و قتلشان موجب خشم خدا و اهل آسمان شده است.(5) همچنین امام حسین علیه السلام و یارانش نیز به اصحاب اخدود تشبیه شده اند.(6) حال برای بررسی بیشتر این تشبیهات و تبیین بخشی از مبانی نظری بحث، به حادثه قتل عام اخدود از دیدگاه قرآن مجید می پردازیم:

سوره بروج، روایت قتل عام گروهی از مؤمنان را به جرم ایمان به خدا، به صورت سوزاندن در گودالی از آتش انبوه حکایت می کند(7) و با تصویر یکی از شورانگیزترین صحنه های جدال حق و باطل، و کفر و ایمان، مؤمنان را به پایداری بر سر آیین خود

ص:65

فراخوانده و با ترسیم فرجام بدِ کافران(1) و جایگاه خوش مؤمنان، انذار و تبشیر می کند. از دو آیه (إِذْ هُمْ عَلَیْها قُعُودٌ * وَ هُمْ عَلی ما یَفْعَلُونَ بِالْمُؤْمِنِینَ شُهُودٌ) ،(2) برمی آید که گروهی از کافران به کارهایی چون برافروختن و شعله ور نگه داشتن آتش، آوردن مؤمنان به کنار گودال، واداشتن آنان به ارتداد و در آتش افکندن سر باز زنندگان پرداخته و گروهی دیگر از جمله سران آنها، با نشستن پیرامون گودال، چگونگی سوختن مؤمنان را نظاره کرده(3) و فریادهای جانسوز آنان را می شنیده اند. به نظر می رسد در کنار سوزاندن مؤمنان، نوعی سرگرمی و تشفی خاطر نیز برای عاملان، مدنظر بوده است.(4)

بُعد دیگر حادثه که در گزارش قرآن برجسته شده، زمینه پیدایش این قتل عام است. خدای بزرگ در آیه (وَ ما نَقَمُوا مِنْهُمْ إِلاّ أَنْ یُؤْمِنُوا بِاللّهِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ)5 ضمن نفی هرگونه انگیزه و زمینه سیاسی، اقتصادی و قومی، منشأ نزاع دو گروه را منحصراً تقابل کفر و ایمان معرفی می کند. این موضوع در بسیاری از رویدادهای منتهی به کشتار جمعی شیعه، نظیر عاشورا و مرج عذرا، به وضوح دیده می شود؛ اینکه قاتلان فقط به سبب مسائل اعتقادی از مؤمنان انتقام گرفتند.

همچنین از آیه 8 سوره بروج بر می آید که حادثه اخدود در زمان و جامعه ای رخ داد که اختناق و استبداد کامل بر آن حاکم بود. باورها و ارزش های نادرست چنان در ذهن مردم و تاروپود جامعه رسوخ کرده بود که باورهای الهی، ناهنجار تلقی می شد؛ به گونه ای که مؤمنان را مستوجب فجیع ترین نوع مرگ دانسته اند؛ همان طور که گاه چنان

ص:66

اهل بیت علیهم السلام و شیعیان آنها را تصویر می کردند که آنها را مستوجب دردناک ترین مرگ ها می دانستند.(1)

داستان اصحاب اخدود، هرگونه تأثیرپذیری مؤمنان در حوزه مؤلفه های اصلی فرهنگ، همانند باورها، ارزش ها و ایدئولوژی را نفی می کند و حاکمیت فرهنگ غیر الهی بر جامعه و نخبگان سیاسی، پیروی اکثریت از آن، فشار اجتماعی و حتی قتل عام را هرگز دلیل موجهی برای پذیرش مسیر نادرست نمی داند؛(2) به همین دلیل در برخی احادیث، در ستایش از پایداری بر سر ایمان، از گذشتگانی یاد می شود که به رغم تکه تکه شدن با اره، دست از آیین خود برنداشتند.(3) مهم اینجاست که قضاوت خدا درباره مباشران حادثه کشتار جمعی مؤمنان، بلافاصله در همان سوره بروج آمده است که عامل بازدارنده ای در برابر همه عاملان قتل عام مؤمنان باشد:(قُتِلَ أَصْحابُ الْأُخْدُودِ * اَلنّارِ ذاتِ الْوَقُودِ * إِذْ هُمْ عَلَیْها قُعُودٌ * وَ هُمْ عَلی ما یَفْعَلُونَ بِالْمُؤْمِنِینَ شُهُودٌ) .(4)

بیشتر مفسران، مراد از قُتِل را «لُعِنَ» و به معنای طرد از رحمت الهی دانسته اند که لازمه نفرین خداست؛(5) به هر صورت، تعبیر «قُتل» نشان می دهد که چنین اقدامی خشم خداوند حلیم را آنچنان بر می انگیزد که از واژه قُتِل در اینجا استفاده می فرماید؛(6) «قُتل» حاکی از تقبیح شدید صحنه نشستن کافران معاند در اطراف گودال و مشاهده سوزاندن مؤمنان است و اینکه این صحنه، بیش از اصل سوزاندن، موجب خشم و غضب الهی

ص:67

شده است.

از آیات پنج و شش سوره بروج برمی آید که کافران، بر اثر باورهای کفرآمیز و ارزش های ضد حق، چنان فاقد عواطف انسانی بودند که در کمال قساوت و خونسردی به سوزاندن مؤمنان و تماشای آن پرداختند. از طرف دیگر مؤمنان قطعاً از ایمانی راسخ و قدرت روحی شگفت انگیزی برخوردار بودند که چنین شجاعانه جان خویش را در راه خدا تقدیم کردند.(1)

در بینش مادی، درگیری مؤمنان و کافران معاند، غلبه کافران و کشته شدن مؤمنان را در پی داشت و با فرجامی به ظاهر خسارت بار برای مؤمنان همراه بود و به پایان رسید. اما قرآن نگاه کاملاً متفاوتی به نتیجه و فرجام واقعه دارد. ازاین رو با خبر دادن از گواه بودن خدا بر همه چیز:(وَ اللّهُ عَلی کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ) ،(2) بر نظارت و ثبت کامل این حادثه، به رسیدگی به حساب آن در روز موعود اشاره می کند. از سوی دیگر با تصویر صحنه های فرازمینی، حادثه را ناتمام تلقی می کند و با ارزیابی آن بر مبنای معیارهایی متفاوت از شاخص های سنجش بشری، از جایگاه بد و عذاب دردناک کافران و عاملان فتنه و قتل عام خبر می دهد(3):(إِنَّ الَّذِینَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ ثُمَّ لَمْ یَتُوبُوا فَلَهُمْ عَذابُ جَهَنَّمَ وَ لَهُمْ عَذابُ الْحَرِیقِ)4 . چنان که شماری از مفسران نیز گفته اند، ظاهراً مراد از «الذین» همه کافران شکنجه گر، اعم از اصحاب اخدود، مشرکان مکه و دیگران هستند.(4) همچنین عاملان قتل عام سادات و مسلمانان شیعه را شامل می شود که این با سبک بیانی فراگیر قرآن سازگارتر است.

ص:68

قرآن کریم، با خبر دادن از باغ های بهشتی و نعمت هایی که در انتظار مؤمنان صالح و شهدای راه حق است، آن را «فوز کبیر» می خواند:(إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَهُمْ جَنّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ ذلِکَ الْفَوْزُ الْکَبِیرُ) .(1) آنان با دریغ کردن از جان خویش و پذیرفتن آیین کافران، این چنین رستگار نمی شدند؛(2) به عبارت دیگر، اگرچه کشتار جمعی مؤمنان موضوعی سخت و جانگداز است، ولی پیروز شدن در آن امتحانات سخت و حفظ ایمان، فوز کبیر را برای آنها به دنبال خواهد داشت.

نکته آخر اینکه دعوت مؤمنان به مقاومت و انکار باورهای نادرست، از پیام های مهم بیان این رویداد است. تاریخ ادیان الهی نشان می دهد که مؤمنان همواره با انواع فشارهای جسمی و روحی روبه رو بوده اند. قرآن چنین مقاومتی را از مصادیق صبر در طاعت و جهاد فی سبیل الله می داند و از موحدانی چون اصحاب اخدود، ساحران فرعون(3) و مسلمانان صدر اسلام(4) یاد می کند که به رغم حاکمیت فرهنگ کفر و عناد بر جامعه، در برابر شکنجه و قتل عام صبر کرده و آیین راستین خود را حفظ کردند. طبعاً این کار آنان چنان بزرگ و با شکوه است که خداوند آن را به غایت ستوده، یادشان را جاودانه و آنان را برای همیشه تاریخ، الگوی مؤمنان معرفی کرده است.(5)

(وَ قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ الَّذِینَ یُقاتِلُونَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ) (بقره: 190)

در راه خدا با کسانی که با شما می جنگند، بجنگید و از اندازه درنگذرید؛ زیرا خداوند تجاوزکاران را دوست نمی دارد.

به موجب آیه شریفه فوق، تنها با کسانی قتال و جنگ مجاز است که به جنگ مسلمانان بیایند. عکس نقیض منطقی این آیه، آن است که جنگ با کسانی که به جنگ مبادرت نکنند، ممنوع و از مصادیق اعتدا، یعنی تجاوز است و تجاوز، مبغوض خداست؛ طبعاً بدترین نوع تجاوز، قتل و کشتار جمعی انسان های عادی به بهانه اختلاف عقیدتی است. بنابراین تنها جنگ و قتل سربازان متجاوز، مجاز است. در خبر جمیل و محمد ابن حمران از امام صادق علیه السلام آمده است:

هرگاه پیامبر صلی الله علیه و آله لشکری را اعزام می نمود، فرمانده را کنار خود می خواند و اصحاب را روبه روی خود می نشاند. آن گاه می فرمود: «به نام خدا و با استعانت از خدا و در راه خدا و بر مذهب رسول خدا حرکت کنید. نیرنگ نزنید، زیاده روی نکنید، مثله نکنید و درختی را قطع نکنید؛ مگر اینکه مضطر شوید. پیران و بچه ها و زنان را نکشید».(1)

این دستورات، تعالی حقوق اسلام را در جنگ نشان می دهد. همچنین اثبات می کند که با این حساسیت پیامبر صلی الله علیه و آله به حفظ دماء، هیچ گونه جایی برای توجیه کشتار جمعی افراد عادی و زنان و کودکان به بهانه هایی نظیر تشیع و امثال آن، نمی ماند.

همین دلیل قاتل باید قصاص شود. ولی تجاوز از حد در قصاص، مصداق جرم «اسراف در قتل» و خارج شدن از حدود الهی است. خداوند می فرماید:

(وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللّهُ إِلاّ بِالْحَقِّ وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطاناً فَلا یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ إِنَّهُ کانَ مَنْصُوراً) (اسراء: 33)

نفسی را که خداوند حرام نموده، جز به حق (مانند موارد قصاص و حدود شرعی) نکشید و کسی که مظلوم کشته شود، ما حتماً برای ولی او تسلطی قرار داده ایم [که می تواند قصاص کند یا دیه بگیرد یا عفو کند]. پس نباید در کشتن زیاده روی کند (شکنجه و مثله کند یا بیش از یک نفر را بکشد)؛ زیرا او [به وسیله تشریع این حکم] یاری شده است [و شخص قصاص شده نیز در مقدار بیش از محکومیت، مورد یاری ما قرار دارد].

شیخ طوسی رحمه الله روایتی از امام باقر علیه السلام نقل می کند که حضرت، مسرفان را کسانی می داند که حرام ها را حلال شمرده و خون ها را می ریزند:

«المسرفون هم الذین یستحلون المحارم، و یسفکون الدماء».(1) یادآوری این نکته نیز ضروری است که احترام به خون انسان ها در اسلام مخصوص مسلمان ها نیست، بلکه غیر مسلمانانی که با مسلمین سر جنگ ندارند و در وضعیتی مسالمت آمیز با آنها به سر می برند، جان و مال و ناموسشان محفوظ است.(2)

شده است. در جهاد ابتدایی که برای گسترش آزادی های دینی و رفع استبداد است، هدف اصلی، مبارزه با سران فتنه است؛ چراکه مانع دعوت مردم و پذیرش آزادانه دین حق می شوند.(1) جهاد دفاعی نیز پیکار با هدف دفاع از اسلام در برابر دشمن مهاجمی است که اساس اسلام را تهدید می کند یا قصد استیلا بر سرزمین های اسلامی و ناموس و اموال مسلمانان یا کشتن گروهی از مسلمانان را دارد.(2) لذا دفاع از آحاد امت اسلامی یا مستضعفان، همراه با حد و مرز آن، مشروع است(3) و اگر اقدامات جنگی، بیش از حد دفاع از خود شود، تجاوز محسوب می گردد. خدای بزرگ می فرماید:(وَ قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ الَّذِینَ یُقاتِلُونَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا...)4 ؛ یعنی حتی با همان کسانی نیز که با شما نبرد می کنند، نباید در مقام دفاع و مقابله، به بیش از اندازه دفاع، اقدام کرد. بنابراین تجاوز و اعتداء، حتی به دشمن نیز ناصواب و نارواست؛ جز آنچه به منظور پیشگیری از تجاوز باشد که آن هم اقدامی با ماهیت دفاعی است، نه تجاوزگری؛ بر همین اساس، قتل عام و کشتار غیرنظامیان، هیچ مبنای منطقی و شرعی ندارد و مطابق آموزه های اسلام کاملاً مردود است.

ص:72

نمودار لایه های متعدد منع اسلام از قتل و کشتار جمعی

در سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، در فتح مکه، نقل شده است: «به همه لشکرش دستور داد، هرگز کسی را که با آنان نمی جنگد، نکشند».(1) بنا بر قول ابی الوداک، امیرمؤمنان علی علیه السلام، هنگام ارسال لشکر به صفین، به فرمانده لشکر، معقل بن قیسِ الریاحی، فرمود:

«لا تُقاتل إلا من قاتلک»(2) ؛ «جز با آن که با تو می جنگد، نجنگ!»

آنچه از دیدگاه فقها و ادله مورد استنادِ آنان استنباط می شود، این است که در جریان جنگ، تنها کسانی باید هدف باشند که نیروی جنگی دشمن محسوب می شوند.

گفته شده که رسول الله صلی الله علیه و آله جمله فوق را در جریان محاصره قلعه خیبر فرمودند؛ هنگامی که محاصره مدتی طول کشید، یکی از مسلمانان پیشنهاد کرد که چون راه آب آشامیدنی این قلعه تنها نهر آبی است که از بیرون وارد می شود، بنابراین بهترین راه برای پیروزی آن است که ما آب نهر را مسموم کنیم تا همه مردم بمیرند و ما به آسانی پیروزمندانه وارد شویم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «هرگز من اجازه نمی دهم؛ چون میان مردم شهر، زنان، کودکان و شهروندان پیر و بیمارند که کشتن آنان مجاز نیست». آن گاه به طور کلی به کار بردن سم برای عموم و جمع دشمن را ممنوع کرد. بنابراین، محدودیت و ممنوعیت حمله به اماکن غیر نظامی را می توان هم از ادله عام و هم از ادله خاص استنباط کرد؛ چون از مصادیق افساد و تعدی از حدود الهی است.(3) امام علی علیه السلام فرمود:

اتّقوا الله فی عباده وبلاده فإنّکُم مسئُولون حتّی عن البقاع والبهائم.(4)

از خدا بترسید و بندگان خدا را اذیت نکنید و شهرها را تباه نکنید. شما همه مسئولید؛ حتی درباره ساختمان ها و چارپایان.

لذا به نظر فقها، حتی نابود کردن درختان، آتش زدن کشتزارها و از بین بردن

ص:74

حیوانات نیز بدون ضرورت نظامی جایز نیست.(1)

برخی فقهای اهل سنت، به استناد آیه 40 سوره حج و 82 سوره مائده درباره روحانیان دشمن نیز فتوا به مصونیت از تعرض داده اند؛(2) آنان به عمل ابوبکر استناد می کنند که خلیفه، به فرمانده لشکر، دستور قتل اشخاصی را که مبلّغ سایر ادیان بودند، نداد.(3)

مشهور فقیهان امامیه نیز به پیروی از شیخ طوسی، میان آنان که توان جنگیدن دارند و آنان که چنین توانی ندارند، تفاوت قائل شده اند؛ اما ابن جنید اسکافی، برخلاف مشهور، معتقد است: «مطلقاً روحانیان مصون از تعرض اند». مستند ابن جنید، عدم ضرر و خطر از ناحیه آنان است و نیز همانندی آنان با سالخوردگانی است که مستشار جنگ نیستند.(4) به نظر می رسد چنانچه روحانیان دشمن هیچ گونه مداخله ای در جنگ نداشته باشند، برای مصونیت آنان می توان به عموم اصل منع اعتدا، استدلال کرد.(5)

با توجه به آیه 190 سوره بقره:(وَ قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ الَّذِینَ یُقاتِلُونَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ) «و در راه خدا، با کسانی که با شما می جنگند، نبرد کنید! و از حدّ تجاوز

ص:75

نکنید، که خدا تعدّی کنندگان را دوست نمی دارد!»، ابعاد جنگ، با جمله «از حد تجاوز نکنید»، مشخص شده است؛ زیرا جنگ در اسلام به خاطر خداست و در راه خدا نباید هیچ تعدی و تجاوزی صورت گیرد. لذا اسلام، برخلاف جنگ های بشر مادی، رعایت اصول اخلاقی فراوانی را در جنگ توصیه می کند؛ مثلاً افرادی که سلاح بر زمین گذاشته اند و کسانی که توانایی جنگیدن را از دست داده یا قدرت جنگیدن ندارند، مانند پیرمردان، زنان و کودکان، نباید مورد تعدی قرار بگیرند.(1) از امام صادق علیه السلام نیز روایت شده است:

چون پیامبر خدا صلی الله علیه و آله اراده می فرمود که گروهی از مسلمانان را به سریه ای بفرستد، آنها را دعوت می فرمود و جلوی خود می نشانید و به آنها می گفت: «به نام خدا و برای خدا و در راه خدا و بر ملت رسول خدا صلی الله علیه و آله حرکت کنید... پیرمردان فرتوت و کودکان و زنان را نکشید و درختان را قطع نکنید، مگر اینکه بر انجام این امور ناچار شوید. اگر یکی از مسلمانان به یکی از مشرکان مهلت دهد، آن مشرک در پناه شماست تا اینکه کلام خدا را بشنود. اگر پس از شنیدن کلام خدا با شما بیعت کرد، برادر شما در دین است و اگر خودداری کرد، او را به محل امنی برسانید».(2)

ص:76

امیرالمؤمنین علی علیه السلام نیز همواره بر رعایت حال زنان و کودکان تأکید می کردند و به لشکریانش می فرمودند:

با دشمن جنگ را آغاز نکنید تا آنها شروع کنند؛ زیرا بحمدالله حجت با شماست، و آغازگر جنگ نبودنتان تا آن که دشمن به جنگ روی آورد، حجت دیگر بر حقانیت شما خواهد بود. اگر به اذن خدا شکست خوردند و گریختند، آن کس را که پشت کرده نکشید و آن را که قدرت دفاع ندارد، آسیب نرسانید و مجروحان را به قتل نرسانید. زنان را با آزار دادن تحریک نکنید؛ هرچند آبروی شما را بریزند یا امیران شما را دشنام دهند و به شما ناسزا بگویند. در روزگاری که زنان مشرک بودند، مأمور بودیم دست از آزارشان برداریم و در جاهلیت اگر مردی با سنگ یا چوبدستی به زنی حمله می کرد، او و فرزندانش را سرزنش می کردند.(1)

ائمه معصوم علیهم السلام حتی زنان و کودکان دشمنان خود را نیز پناه می دادند؛ نمونه آن را می توان، اقدام امام سجاد علیه السلام در واقعه حره دانست. در جریان این واقعه، مردم مدینه با سپاه یزید بن معاویه وارد جنگی خونین شدند و امام زین العابدین علیه السلام پناهگاه زنان و کودکان بسیاری از خانواده های مختلف بود. ایشان حتی به رغم آن همه ظلمی که از بنی امیه دیده بودند، خانواده های آنان را پناه دادند؛ به طوری که چهارصد زن از خاندان عبد مناف، تا زمان آرام شدن اوضاع، تحت حمایت و سرپرستی آن حضرت بودند. از خانواده های بنی امیه می توان به خانواده مروان بن حکم اشاره کرد که همراه همسر او، عایشه، دختر عثمان، در حمایت آن حضرت قرار داشتند.(2)

علاوه بر این، افراد نابینا، دیوانه و علیل نیز که هر کدام به نوعی توان جنگیدن ندارند، در گروه ضعفا قرار گرفته و نه تنها کشته نمی شوند، بلکه باید حمایت شوند؛

ص:78

چنان که امام صادق علیه السلام می فرماید:

... و کذلک المقعد من اهل الذمة والاعمی و الشیخ الفانی... فی ارض الحرب فمن اجل ذلک رفعت عنهم الجزیه.(1)

همان طور که از کشتن افراد زمین گیر، نابینا، پیر و سالخورده نهی شده است، جزیه نیز از آنان برداشته شده است.

کافر حربی. از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است:

مَنْ قَتَلَ مُعَاهَدًا لَمْ یرِحْ رَائِحَةَ الْجَنَةِ وَإِنَّ رِیحَهَا تُوجَدُ مِنْ مَسِیرَةِ أَرْبَعِینَ عَامًا.(1)

کسی که فرد عهدبسته را به قتل برساند، بوی خوش بهشت به مشام وی نخواهد رسید؛ حال آن که بوی بهشت از فاصله چهل سال به مشام می رسد.

همچنین فرمود:

مَنْ آمَنَ رَجُلا عَلَی دَمِهِ فَقَتَلَهُ فَأَنَا بَرِیءٌ مِنَ الْقَاتِلِ، وَإِنْ کَانَ الْمَقْتُولُ کَافِرًا.(2)

مردی که تأمین جانی داشته باشد و کسی او را بکشد، من از قاتل بیزاری می جویم؛ اگرچه مقتول کافر باشد.

در بعضی از روایات آمده است:

«وَجَبَتْ لَهُ النَّارُ»(3) ؛ «آتش [جهنم] بر وی واجب می گردد». همچنین قاصد دشمن را نباید کشت. از ابن مسعود نقل شده است که مسیلمه کذاب، دو نفر را خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرستاد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به آنها فرمود: «شهادت دهید که من پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هستم». آنها گفتند: «ما شهادت می دهیم که مسیلمه پیامبر خداست». پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «اگر من رسول کش بودم، هر دو نفر شما را می کشتم».(4)

از این روایت استفاده می شود که فرستادگان دشمن در امان هستند. علاوه بر این، در اسلام، جنگ در ماه های حرام در اماکن خاص (مساجد، کنیسه ها و کلیساها) و با برخی شیوه ها و وسیله هایی که در شأن کرامت انسانی نباشد، منع و تحریم شده است. بنابراین هدف از تشریع جهاد اسلامی، تنها کشتن، خونریزی و ویرانی سرزمین ها نیست، بلکه

ص:80

آزادی سرزمین ها از دست زورگویانی است که آزادی ملت ها را مصادره می کنند.

شرع اسلام برای جنگ، قوانینی وضع کرده تا جهاد با تروریسم درهم نیامیزد؛ به همین دلیل باید گفت: «اصل و قاعده بنیادین اسلام، صلح و عدم خشونت مگر در استثنائات است». موارد استثنای آن هم اصولی است که اسلام آن را معین می کند؛ موارد این استثنائات در جهاد، حدود، امر به معروف و نهی از منکر و قصاص است.

با وجود روشنی این موازین، متأسفانه این تعالیم، در نسل کشی و کشتار جمعی شیعیان، زیر پا گذاشته شده است و تأسف بارتر اینکه در عصر حاضر نیز سلفیان تکفیری و حکومت های مستبد، تمامی این مسلمات انسانی و دینی را علیه مسلمانان شیعه نادیده می گیرند.

اسلام را خنثا کنند(1) ؛ بر همین اساس به بررسی دیدگاه شیعه و سنی در خصوص اصل منع تکفیر و منع کشتار جمعی مسلمانان با بهانه تکفیر می پردازیم:

فرقاً متباینین الا أن الاسلام یجمعهم ویعمهم فهذا مذهب وعلیه أکثر أصحابنا.(1)

پس از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مسلمانان درباره بعضی چیزها دچار اختلاف شدند، به گونه ای که یکدیگر را گمراه دانسته و از یکدیگر برائت می جستند. اما در عین حال، اسلام همه آنان را جمع نموده و تحت پوشش خود قرار داد و این مذهب و عقیده بیشتر اصحاب ماست.

ابواسحاق نیز گفته است:

کل مخالف یکفرنا فنحن نکفره والا فلا لنا ان الخطاء فیها لیس قادحاً فی حقیقة الاسلام ولم یبحث النبی صلی الله علیه و آله عن اعتقاد من حکم باسلامه فیها ولاالصحابة ولاالتابعون.(2)

هر کس ما را تکفیر کند ما نیز او را تکفیر می کنیم؛ وگرنه کسی که اشتباه یا لغزشی انجام دهد، در حقیقت به اسلام او ضرری وارد نمی شود. شاهد بر این ادعا شیوه پیامبر صلی الله علیه و آله است؛ زیرا آن حضرت از عقیده کسانی که محکوم به اسلام بودند، تفحص نمی فرمود؛ چنان که صحابه و تابعین نیز چنین شیوه ای داشتند.

در سال های اخیر نیز مراکز علمی اهل تسنن، نظیر دانشگاه الازهر مصر، بارها بر این نکته تأکید کرده اند که تکفیر مسلمانان دیگر، از جمله شیعیان و ایذا و قتل آنان، از بالاترین کبائر و اشد منکرات است.(3)

ص:83

و مراد حقیقی از همه آنها یک چیز است که گاهی به طور اجمال و گاهی به تفصیل بیان شده است.(1) همچنین برپایه دیدگاه فقهای شیعه، نسبت کفر دادن به مسلمان، حرام است. حتی تکفیر زبانی، موجب تعزیر تکفیرکننده می شود.(2)

شمشیرهایی که بر شانه حمایل کرده اید، می گذرانید و کسی که گناه کرده با کسی که گناه نکرده درهم می آمیزید؟» خوارج ازارقه پا را از این فراتر نهاده غیر خود، چه مسلمان و چه غیرمسلمان، حتی قاعدین خوارج را مشرک و کافر می دانستند و کشتن مشرکان، یعنی مخالفان ازارقه و زنان و اطفال آنها را مباح قلمداد می کردند.(1)

سلفیان تکفیری امروزی نیز به صراحت، مسلمانان قرن های مختلف را به خاطر اموری نظیر زیارت بزرگان و اولیاء الله تکفیر می کنند و هیچ فرقی بین زیارت و عبادت قائل نیستند. مؤلف کتاب «عقیدة الشیخ عبدالوهاب» می نویسد:

... در آغاز قرن دوازدهم هجری، بیشتر مردم به خاطر رفتار شرک آمیز، به دوران جاهلیت بازگشته و مشرک شدند؛ زیرا از عبادت خدا روی گردانده و به عبادت اولیا و صالحان پرداخته و در مشکلات به آنان رو آورده و اهل قبور را عبادت می نمودند!(2)

بن باز می گوید: «پیش از حرکت محمد بن عبدالوهاب، مردم نجد به گونه ای بودند که هیچ مؤمنی از آن خشنود نبود و شرک بزرگ فراگیر شده بود تا جایی که درخت ها، گنبدها و... را می پرستیدند».(3)

برای سلفیان، تکفیر بسیار ساده است. آنان بدون اینکه عبادت را تبیین و رابطه زیارت و عبادت را روشن کنند، همه را به راحتی تکفیر می کنند؛ بر همین اساس علمای اهل تسنن برداشت وهابیت را نقد کرده و می گویند: «وهابیان مانند خوارج، اهل بغی اند و حکم اهل بغی در مورد آنها صادق است».(4) از این سلفی ها باید پرسید: آیا مشرک

ص:86

دانستن مسلمانان، خلاف صریح قرآن و روایات نیست که هرکس شهادتین را بر زبان جاری کند، مسلمان بوده و جان و مالش محترم است ؟! گویا فراموش کرده اند که پیامبر صلی الله علیه و آله به آن صحابه ای که فردی را کشت، در عین اینکه شهادتین را گفته بود، فرمود: «مگر تو در دل او بودی که عقیده به خدا نداشت ؟!»(1) آیا سلفیان تکفیری در دل هر مسلمان هستند که می گویند با زیارت بزرگان دین، آنان را می پرستیدند؟! مگر عبادت از امور قلبی نیست ؟! آیا اعتقاد به خدا قلبی نیست ؟!

واقعیت این است که دیدگاه سلفیان تکفیری با هیچ کدام از مبانی اصیل اسلام سازگاری ندارد و درباره رد دیدگاه های افراطی آنها علمای شیعه و سنی کتاب ها و آثار متعددی نوشته اند.(2) در اسلام برای تکفیرکننده جزای شدیدی در نظر گرفته شده است. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

«من کفر مسلماً فقد کفر»؛ «شخص تکفیرکننده از جرگه اسلام خارج می شود». علاوه بر آن به خاطر عاملیت یا سببیت در قتل مسلمان باید قصاص شود و پس از آن، خلودِ در جهنم در انتظار اوست.

ص:87

جهاد نیز تا آنجا که ممکن است باید سود معنوی دوطرفه داشته باشد.(1) وقتی دشمن در حال گمراهی کشته می شود، این جهاد فقط برای مجاهدان سود می بخشد. حتی الامکان باید دشمن زنده بماند و هدایت شود. امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید:

فَواللهِ ما دَفَعتُ الحَربَ یَوماً الاّ وَاَنا اطمَعُ ان تَلحَقَ بی طائِفَةٌ فَتهتَدی بی ونَعْشُوَ الی ضَوْئی وَذلک احبُّ الیّ مِن أن اقتلَها علی ضَلالهاَ وَان کانتْ تَبوءُ بآثامِها.(2)

سوگند به خدا هیچ روزی جنگ را به تأخیر نینداختم، مگر به امید اینکه گروهی از مردم [فریب خورده] به من ملحق شوند و به وسیله من هدایت شوند و با آن بینایی ضعیفی که دارند، از روشنایی من بهره ور گردند. این [تأخیر در صورتی که چنین نتیجه ای دربرداشته باشد] برای من محبوب تر از آن است که آن فریب خوردگان را در ضلالتی که غوطه ورند، نابود بسازم؛ اگرچه در سرنوشت و مقصد نهایی با گناهان خود دمساز شوند.

بود. نگاهی به اصول کنوانسیون منع کشتار جمعی مصوب توسط نمایندگان کشورهای مختلف، این موضوع را به خوبی ثابت می کند.

ماده 3 کنوانسیون، در خصوص نسل کشی فیزیکی، جنبه حصری داشته و شامل ژنوسید فرهنگی و عقیدتی نمی شود. البته اصطلاح ژنوسید برای اولین بار در دادرسی های دادگاه نورنبرگ که در خصوص رسیدگی به جنایت های جنگی نازی ها در جنگ جهانی اول تشکیل شد، استعمال شد.(1)

2. صدمه شدید نسبت به سلامت جسمی یا روحی افراد آن گروه؛

3. قرار دادن عمدی گروه در معرض وضعیات زندگانی نامناسبی که منتهی به زوال قوای جسمی کلی یا جزئی آن بشود؛

4. اقداماتی که به منظور جلوگیری از توالد و تناسل آن گروه صورت گیرد؛

5. انتقال اجباری اطفال آن گروه به گروه دیگر؛

ماده 3: نسل کشی (ژنوسید) شامل: تبانی به منظور ارتکاب ژنوسید، تحریک مستقیم و علنی برای ارتکاب ژنوسید، شروع به ارتکاب به ژنوسید و مشارکت در جرم ژنوسید نیز می باشد.

ماده 4: اشخاصی که مرتکب ژنوسید یا اعمال مشروحه در ماده سوم شوند، اعم از اینکه اعضای حکومت یا مستخدمان دولت یا اشخاص عادی باشند، مجازات خواهند شد.

ماده 5: طرف های متعاهد، ملتزم می شوند که طبق قوانین اساسی مربوط خود، تدابیر قانونی لازم برای تأمین اجرای مقررات این قرارداد اتخاذ کنند و مخصوصاً کیفرهای مؤثر درباره مرتکبین ژنوسید یا یکی دیگر از اعمال مشروحه در ماده سوم را در نظر بگیرند.

ماده 6: اشخاص متهم به ارتکاب ژنوسید یا یکی دیگر از اعمال مشروحه در ماده 3، به دادگاه های صالح کشوری که جرم در آنجا ارتکاب شده یا به دادگاه کیفری بین المللی که طرف های متعاهد، صلاحیت آن را شناخته باشد، جلب خواهند شد.

ماده 7: عمل ژنوسید و اعمال دیگر مذکوره در ماده 3، از لحاظ استرداد مجرمین، جرم سیاسی محسوب نمی شود. در این قبیل موارد، طرف های متعاهد تعهد می کنند طبق قوانین کشور خود و قراردادهای موجود استرداد، موافقت کنند.

ماده 8: هر یک از متعاهدین می توانند از مراجع صلاحیت دار سازمان ملل بخواهند که طبق منشور ملل متحد برای جلوگیری و مجازات ژنوسید یا اعمال دیگر مذکور در ماده 3، اقدامات مقتضی به عمل آورد.(1)

ص:92

ص:94

خلیفه اول قبل از پرداختن به بحران ردّه به سرکوبی مخالفان حاکمیت خود در مدینه پرداخت.(1) قبلاً اشاره شد که برنامه ریزی برای حذف مخالفان، بدون محاکمه، از نوع «کشتار جمعی برنامه ریزی شده» است که متأسفانه در سال های اولیه بعد از رحلت نبی اکرم صلی الله علیه و آله اتفاق افتاد. حمله به خانه حضرت زهرا علیها السلام که منجر به شهادت ایشان شد،(2) ترور ناموفق حضرت علی علیه السلام و قتل برخی از صحابه، نمونه های بارزی از این اقدامات بود.(3) از طرف دیگر، جریان ردّه دو فرصت بی نظیر برای خلیفه اول ایجاد کرد که عبارت بود از:

الف) بزرگ بنی هاشم، حضرت علی علیه السلام که از بیعت با او خوداری کرده بود، برای حفظ اساس اسلام، راه سکوت در پیش گرفت و طبعاً بنی هاشم و صحابه بزرگ پیامبر صلی الله علیه و آله نظیر سلمان، مقداد و ابوذر نیز از ایشان تبعیت کردند.(4)

ب) خلیفه اول موفق شد با استفاده از جریان ردّه، به قبایل هوادار خلافت حضرت علی علیه السلام نیز برچسب ارتداد بزند. این در حالی بود که آنها مرتد نشده بودند و تنها به

ص:96

دلیل حمایت از جانشینی حضرت علی علیه السلام از دادن زکات به او خودداری کردند و بعضاً نیز با اجازه ای که پیش تر از پیامبر صلی الله علیه و آله داشتند، زکات را بین مستمندان قبیله خود تقسیم کردند.(1) ولی آن قبایل، به دلیل حمایت از جانشینی حضرت علی علیه السلام، بی گناه قتل عام شدند. برخورد همراه با قساوت سپاهیان خلیفه اول با این قبایل، اولین کشتار جمعی شیعه را در تاریخ رقم زد که به دو مورد برجسته آن اشاره می شود:

قبیله اش دارند و از قول یکی از مهاجمان چنین می نویسند:

وقتی ما به قبیله مالک بن نویره حمله کردیم، اینها در برابر ما سلاح کشیدند و ما گفتیم که مسلمانیم. آنها هم گفتند: «ما نیز مسلمانیم». گفتیم: «اگر مسلمان هستید پس این سلاح ها چیست ؟» اسلحه ها را به زمین گذاشتند. ما نماز خواندیم و قبیله مالک هم با ما نماز خواندند.(1)

ابن أعثم در الفتوح درخصوص چگونگی قتل عام قبیله مالک می نویسد:

خالد بن ولید دستور داد پسرعموهای مالک را گردن بزنند. آنها گفتند: «ما همه مسلمان هستیم؛ چرا به قتل ما دستور می دهی ؟» پیرمردی از آنها گفت: «آیا ابوبکر دستور نداده کسی را که به سوی قبله نماز خواند، حق کشتنش را ندارید؟» خالد بن ولید گفت: «شما اصلاً یک لحظه هم نماز نخوانده اید». ابوقتاده که از صحابه بود، در مقابل خالد ایستاد و گفت: «خالد تو این حق را نداری که دستور کشتن اینها را صادر کنی. من خود شاهد بودم که اینها پشت سر ما نماز خواندند». ولی خالد نپذیرفت و دستور داد که اینها را یکی پس از دیگری گردن زدند. خالد دستور داد مالک را نیز گردن بزنند. مالک گفت: «آیا دستور قتل مرا صادر می کنی و حال آنکه من مسلمانم و به قبله نماز می خوانم ؟» خالد گفت: «اگر مسلمانی، چرا زکات نمی دهی ؟» مالک گفت: «پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله دستور داده است که زکات را به نائب و خلیفه واقعی برسانیم». در نهایت خالد گفت: «هیچ راهی ندارم جز اینکه تو را بکشم». مالک به همسرش نگاه کرد و گفت: «به خاطر این زن می خواهی مرا بکشی تا او را تصاحب کنی». خالد گفت: «نه، تو را به خاطر رجوعت از اسلام می کشم».(2)

این در حالی بود که خالد دلیلی بر ارتداد او نداشت. ذهبی در تاریخ اسلام تصریح

ص:98

می کند که خالد به ضرار بن ازور گفت: «گردن او را بزن، درحالی که مالک به همسرش نگاه می کرد».(1) خالد پس از قتل مالک به همسر او تجاوز کرد و سر بریده مالک بن نویره را که از شرفای قومش بود، برای پختن طعام زیر دیگ قرار داد.(2) اجساد قربانیان قتل عام نیز مدتی بر زمین ماند تا یکی از هم قبیله های مالک، به نام منهال، آنها را به خاک سپرد.(3) زنان این قبیله از جمله همسر مالک بن نویره که به وسیله خالد بن ولید هتک حرمت شده بود، اسیر شده، به مدینه آورده شدند که بعدها توسط افراد قبیله خود، آزاد شدند.(4)

سؤالی که مطرح می شود این است که آیا هرکس که زکات نداد، باید خود و تمام افراد قبیله اش کشته، زنانش اسیر و فروج آنها بر لشکریان مسلمان مباح شود؟ آیا پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مقابل امتناع ثعلبه از دادن زکات، چنین رفتاری با او و قبیله اش کردند؟ عجیب تر آن که در توجیه این کار می گویند خالد در این قتل عام اجتهاد کرده و در اجتهاد خود خطا کرده! حال آیا نمی توان همین موضوع را در مورد مالک بن نویره گفت که او در تقسیم زکات بین فقرای قبیله خود اجتهاد کرده و در اجتهادش خطا کرده ؟! از طرف دیگر همسر مقتول، ولو مرتد و کافر، برای اینکه در حباله نکاح شخص دیگری قرار گیرد، باید عده وفات نگه دارد و طبعاً کار شنیع خالد، زنای محصنه محسوب می شد؛ عمر بن خطاب نیز به همین موضوع اشاره و برای خالد تقاضای سنگسار کرد.(5) ازاین رو توجیه برخی از متعصبین معاصر که می گویند خالد صبر کرد تا مدت عده همسر خالد

ص:99

بگذرد و بعد با او ازدواج کرد، مضحک است؛ چراکه اگر این مدت طولانی گذشته بود، جایی برای اعتراض عمر نبود؛ ثانیاً ابوبکر خالد را بعد از قتل عام قبیله بنی یربوع مأمور حمله به قبایل دیگر کرد؛ در آنجا نیز خالد همین کارها را انجام داد؛ چنان که وقتی خالد به سرزمین بنی حنیفه هجوم برد، در آن حمله نیز 1200 مسلمان کشته شدند. خالد، درحالی که هنوز این خون ها خشک نشده بود، در همان شب دختر مجاعة بن مراره، از رؤسای بنی حنیفه، را به زور با عنوان ازدواج تصاحب کرد.(1)

این بار حتی ابوبکر نیز اعتراض کرد؛(2) ثالثاً خالد علاوه بر چند زن عقدی خود، چگونه می تواند به هر قبیله ای که حمله کرده، زن و دختری را، به ادعای برخی، به عقد خود در آورد؟! برخی برای توجیه کار خالد، بدون اشاره به منبع قابل اطمینانی، گفته اند مالک بن نویره، مرتد و طرفدار و مؤذن سجاح (زن مدعی نبوت) شده بود؛ این در حالی است که منابع تاریخی تأکید می کنند که مالک نزد خالد به اسلام خود اقرار کرد. در صورت پذیرش این مطلب این سؤال مطرح می شود که وقتی خلیفه اول، مدعیان نبوت نظیر سجاح و قیس بن عبد یغوث را عفو می کند، چرا صحابی رسول خدا صلی الله علیه و آله با نوزده نفر از قبیله خود قتل عام می شود؟ حال آن که قیس بن عبد یغوث، افزون بر ادعای نبوت، قاتل دادویه، مسلمان ایرانی در یمن بود.(3) همچنین بنابر تصریح منابع، مالک و مردان قبیله اش وقتی گردن زده شدند که اسیر و دست بسته بودند. این در حالی است که حتی اگر کافر هم بودند، قتل عام آنها مبنای شرعی نداشت؛ چراکه اسلام اجازه

ص:100

قتل عام اسرا را نداده است.

به این قتل عام دو دسته از افراد اعتراض کردند: اول، افرادی از صحابه، از جمله ابوقتاده که در مقابل خالد ایستاد و گفت: «خالد تو حق نداری دستور کشتن اینها را صادر کنی. من خود شاهد بودم که اینها پشت سر ما نماز خواندند». بعد از این ماجرا ابوقتاده با خداوند عهد کرد که در هیچ سفری همراه خالد بن ولید نباشد؛(1)

دوم، افرادی از صحابه که در مدینه به این قتل عام اعتراض کردند؛ از جمله عمر بن خطاب که به خالد گفت: «مسلمانی را می کشی و بر همسر او تجاوز می کنی ؟ قسم به خدای عالم در حق تو حد جاری می کنم و تو را سنگسار خواهم نمود».(2) خالد نزد ابوبکر رفت و گفت: «من اجتهادی کردم و در این اجتهاد خود خطا نمودم». ابوبکر به عمر گفت: «خالد تأویل و اجتهادی کرده و خطا نموده است». لذا از حد زدن به خالد ابن ولید صرف نظر کرد.(3)

موضوع دیگر در این قضیه، اختلاف نظر خلیفه اول و دوم است. عمر بن خطاب، خالد را عدوالله، مستحق رجم، زناکار و قاتل نفس محترمه می دانست.(4) اما ابوبکر او را شمشیر خدا و مجتهد خطاب می کرد(5) و حتی می گفت: «من هرگز شمشیری که خداوند آن را از نیام کشیده، در نیام نخواهم کرد!»(6)

ص:101

ابوبکر داد. ابوبکر سپاهی تازه نفس به تعداد سه هزار نفر، به فرماندهی زیاد بن لبید، به طرف آنها فرستاد.(1) همچنین مهاجر بن ابی امیه را با هزار نفر، و عکرمة بن ابی جهل را با پانصد نفر به سوی آنها روانه کرد. اشعث بن قیس، یکی از رؤسای کنده، با آنها جنگید و ابتدا پیروز شد. ولی بعد از آن به قلعه ملوک کنده، در نزدیکی حضرموت، پناه برد. سپاه ابوبکر قلعه را محاصره کرد و با طولانی شدن محاصره، اشعث بن قیس، به قبیله خود خیانت کرد و برای خود و ده نفر از همراهانش امان گرفت و قلعه را تسلیم کرد».(2)

سپاه خلیفه اول، به غیر از اشعث و ده نفر از همراهان او، بقیه مردان ساکن قلعه را که هفتصد الی هشتصد نفر بودند، قتل عام و اموال آنها را غارت کردند و زنان را به اسارت بردند. خلیفه اول می خواست آنها را میان مردم تقسیم کند، ولی عمر مانع شد و گفت: «اینها همه زنان مسلمان و گوینده لا إله إلا الله هستند».(3) سرانجام ابوبکر دستور داد همه آنها را زندانی کنند. وقتی عمر به خلافت رسید، دستور آزادی آن زنان را داد و گفت: «همه برای رضای خدا آزاد هستید و برای آزادی هم نیازی به فدیه ندارید».(4)

ابوبکر پس از کشتار هشتصد مسلمان و اسارت زنان آنها، اشعث بن قیس را که به قبیله خویش خیانت کرده بود از مقربان خود قرار داد و خواهر خود را به عقد او در آورد.(5) اشعث از آن زمان به نام «عرف النار» معروف شد و همه حتی قبیله اش وی را

ص:103

لعن می کردند.(1) حضرت علی علیه السلام نیز بعدها به خیانت او اشاره کردند.(2)

کندیون موضوع اولویت اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله را برای جانشینی مطرح و با خلافت خلیفه اول مخالفت کردند. آنان، آن طوری که برخی گمان کرده اند، مرتد نبودند. گفتنی است حارث بن معاویة بن زمعه که با فرستاده خلیفه اول احتجاج کرد، صحابی بزرگ پیامبر صلی الله علیه و آله و از روات احادیث بود و عبادة بن صامت و ابی درداء از او حدیث نقل کرده اند.(3) البته برخی منابع، جرقه اختلاف را اصرار زیاد بن لبید در خصوص یک شتر می دانند و می نویسند: زیاد بن لبید که مأمور زکات آن منطقه بود، ناقه مردی را به عنوان زکات مهر نهاد، درحالی که زکاتی بر او نبود. برادر آن شخص به زیاد گفت: «به جای آن، ناقه جمل (شتر بهتری) از من بگیر و ناقه برادرم را رها کن؛ چراکه بر او زکات نیست». زیاد گمان کرد که بهانه گیری می کند. بنابراین او را [به راحتی] به کفر متهم کرد. آن مرد، هم پیمانان خود را فرا خواند. حارثة بن سراقه که از بزرگان قبیله بود، به زیاد گفت: «آن جوان را رها کن و به جای آن، بعیری از من بگیر». ولی او نپذیرفت و سرانجام این برخورد نادرست فرستاده خلیفه اول باعث بروز اختلاف شد و به مدینه برگشت و آنها را مرتد خواند.(4)

علامه کورانی این قول مقریزی را نیز می آورد و با توجه به شواهد تاریخی، اصل مخالفت آنها را با ابوبکر درباره خلافت و گرایش آنها به اهل بیت علیهم السلام می داند؛ اگرچه

ص:104

سبب و جرقه بروز جنگ را مربوط به ناقه می داند؛ با این همه آنچه به راحتی نمی تواند اثبات شود، ارتداد آنهاست.(1)

خلیفه اول اندکی بعد از قتل عام کنده، در آستانه فتوحات خارجی، درگذشت و عمر ابن خطاب جانشین وی شد و به کشتار هواداران اهل بیت علیهم السلام و مخالفان خود ادامه داد. بنابراین یکی از اولین کارهایی که انجام داد، قتل سعد بن عباده، بزرگ قبیله خزرج بود؛(2) چراکه سعد با خلیفه اول و دوم بیعت نکرد و در حوران شام (جایی که سر راه دمشق قرار دارد) ساکن شد. عمر در سال پانزدهم هجری، محمد بن مسلمه و خالد ابن ولید را برای قتل او به حوران فرستاد(3) و آن دو، شبانه، هر کدام تیری به سوی او انداختند و او را به قتل رساندند.(4)

بلال حبشی نیز که از دوستداران اهل بیت علیهم السلام بود، با یارانش به طور مشکوکی مسموم شد و به قتل رسید. عمر بارها گفته بود که خدایا مرا از شر بلال و یارانش رها کن!(5)

عثمان نیز برخی از صحابه هوادار حضرت علی علیه السلام را مورد ضرب و جرح قرار داد(6) و با

ص:105

دستور تبعید ابوذر به نقطه ای دور از آب و غذا، مرگ تدریجی و شهادت او را رقم زد.(1)

همچنین ولید بن عقبه، فرماندار خلیفه سوم، «دینار» را به جرم مشارکت در فرار جندب که از شیعیان حضرت علی علیه السلام بود به شهادت رساند.(2) عبدالله بن ابی سرح، حاکم اموی خلیفه سوم در مصر، چنان ظلم کرد که مصریان از او شکایت و دادخواهی کردند. ولی عبدالله برخی از آنان را به قتل رساند.(3) سپس هفتصد نفر از مصریان به مدینه آمدند، ولی خلیفه سوم یا مشاور او، مروان، به عبدالله نامه نوشت و دستور داد معترضان مصری را بکشد. گفتنی است میان معترضان، شیعیانی چون مالک اشتر به چشم می خوردند. برخی گفته اند آن نامه را مروان، بدون اجازه عثمان، نوشت و به مهر خلیفه ممهور کرد. اما به هر حال، افشای دستور قتل عام معترضان، باعث بازگشت آنها به مدینه و شورش عمومی علیه خلیفه سوم شد که موجبات قتل او را فراهم کرد.

مِرْبَد(1) شد و عده ای از بصریان به وی پیوستند و طلحه و زبیر نیز مردم را به شورش برانگیختند؛ به همین دلیل میان یاران عثمان بن حنیف دودستگی افتاد و گروهی به شورشیان پیوستند. جاریة بن قدامه، از یاران امام علی علیه السلام، عایشه را نصیحت کرد و گفت که کشتن عثمان سبک تر از کار توست که از خانه خویش بیرون آمده ای و ستر و حرمت خود را هتک کرده ای.

حُکَیم بن جَبَله، سردار سواران عثمان بن حنیف، به جنگ با شورشیان پرداخت. ازاین رو میان یاران عثمان و عایشه، در جایی به نام دارالرزق(2) در زابوقه (مکانی نزدیکی بصره)، جنگ سختی درگرفت و بسیاری از یاران عثمان (دست کم پانصد تن از قبیله عبدالقیس) کشته شدند؛ اما سرانجام دو گروه صلح کردند.(3) طرفین قرارداد نوشتند که از جنگ دست بکشند تا امام علی علیه السلام بیاید؛ در بازار و گذر متعرض یکدیگر نشوند؛ دارالاماره، بیت المال و مسجد در اختیار عثمان بن حنیف باشد و طلحه و زبیر و یارانشان هرجا که می خواهند اقامت کنند. سپس مردم پراکنده شدند و سلاح های خود را بر زمین نهادند.(4)

دو روز بعد، طلحه و زبیر، از بیم آنکه علی علیه السلام برسد و بر آنان چیره گردد، پیمان را شکستند و در پی آن، بر سر عثمان بن حنیف که در حال خواندن نماز عشا در مسجد بود، ریختند.(5) ابتدا عایشه دستور داد وی را بکشند. اما بعد منصرف شد و دستور داد او را حبس کنند. ازاین رو به وی چهل تازیانه زدند و به دستور طلحه یا مُجاشع بن مسعود، موی سر و صورت و ابروان و پلک هایش را کندند و او را حبس کردند. آن گاه عبدالله بن زبیر و

ص:107

گروهی به سوی دارالاماره رفتند و چهل [یا به قولی] هفتاد نگهبان عثمان بن حنیف را کشتند و وارد قصر شدند و طلحه و زبیر بیت المال را تصرف کردند.(1) بنابراین تعداد زیادی از شیعیان حضرت علی علیه السلام، بی آن که هیچ نقشی در ماجرا داشته باشند، بی گناه قتل عام شدند. حضرت علی علیه السلام سوگمندانه درباره آن شهیدان چنین می نویسد:

... فقدموا علی عمالی وخزان بیت المال المسلمین الذی فی یدی، وعلی أهل مصر، کلهم فی طاعتی وعلی بیعتی، فشتتوا کلمتهم، وأفسدوا علیَّ جماعتهم، ثم وثبوا علی شیعتی من المسلمین فقتلوا طائفة منهم غدرا، وطائفة صبرا، وطائفة عصبوا بأسیافهم فضاربوا بها حتی لقوا الله صادقین، فوالله لو لم یصیبوا منهم الا رجلا واحدا متعمدین لقتله بلا جرم جره لحل لی به قتل ذلک الجیش کله فدع ما انهم قد قتلوا من المسلمین أکثر من العدة التی دخلوا بها علیهم و قد أدال الله منهم فَبُعْداً لِلْقَوْمِ الظالِمِینَ.(2)

[اصحاب جمل] بر اهل شهری هجوم آوردند که همه ایشان در طاعت و بیعت من بودند و سخن آنها را درباره من پراکنده کردند و جماعت آنها را فاسد کردند. سپس بر شیعیان من، از مسلمانان شبیخون زدند و جمعی را با فریب و جمعی را با قتلِ صبر، کشتند و عده ای از شیعیان به شمشیر خود تکیه کردند و با آنها جنگیدند تا اینکه خدا را، درحالی که صادق بودند، ملاقات کردند. به خدا قسم اگر این ظلم آنان تنها به یک نفر رسیده بود، برای من جنگ با این جمع شورشی حلال بود. درحالی که آنان عده زیادی از مسلمانان را کشتند....

ثقفی در الغارات در این باره می نویسد:

أن عسکر الجمل قتلوا طائفة من شیعة امیرالمؤمنین علیه السلام بالبصرة بعد أن أمنوهم غدرا.(3)

ص:108

همانا لشکر جمل عده ای از شیعیان امیرالمؤمنین علیه السلام را در بصره کشتند، بعد از اینکه از روی فریب به آنها امان داده بودند.

همچنین امام علی علیه السلام بعد از جنگ جمل در جواب ابوبرده ازدی مجدداً به موضوع قتل عام شیعیان بصره اشاره فرمود و آن را دلیلی بر مهدورالدم بودن اصحاب جمل اعلام کرد.(1) مطابق فرموده حضرت علی علیه السلام، مردم بصره تماماً تحت بیعت با امیرمؤمنان علیه السلام بودند و اقدام طلحه، زبیر و عایشه، شورش آشکار علیه امام علیه السلام به شمار می رفت. بنابراین آن عده که مانع ورود شورشیان به شهر خود شدند، مظلومانه و به ناحق کشته شدند. شورشیان حتی به کسانی که پس از پیمان صلح، میدان جنگ را ترک کرده و به خانه رفتند نیز حمله کردند و افزون بر آن، چهل یا به قولی هفتاد نفر از نگهبانان بیت المال را هم قتل عام کردند. حضرت علی علیه السلام به این شبیخون شورشیان صریحاً اشاره کرده است و می فرماید:

ثم وثبوا علی شیعتی من المسلمین فقتلوا طائفة منهم غدرا، وطائفة صبرا.(2)

سپس بر شیعیان من، از مسلمانان شبیخون زدند؛ عده ای را با فریب و عده ای را با قتلِ صبر، کشتند.

این جمله امیرالمؤمنین علیه السلام اثبات می کند که کشته شدن جمعی از شیعیان بصره به شیوه قتل صبر(3) بوده که در روایات به شدت از آن منع شده است.

در دوره های بعد، از جمله قرن چهارم، حنابله متعصب، جریان عایشه و اصحاب جمل را شبیه سازی کردند و هر زمان عده ای مسلمان بی گناه، از جمله شیعیان را با یادآوری جنگ جمل، به کام مرگ می فرستادند.(4)

ص:109

ابن خباب نقل کرده اند: هنگامی که عبدالله بن خباب آن احتیاط و پرهیز آنها را دید، بدان ها گفت: «اگر شما راست می گویید، به نظر من نباید از طرف شما به من صدمه ای برسد؛ زیرا به خدا سوگند، من در اسلام بدعتی نگذارده و کار خلافی انجام نداده و شخص مؤمنی هستم و شما مرا امان دادید و گفتید: ترسی بر تو نیست!» ولی خوارج امان و عهد خود را شکستند و عبدالله را کنار نهر آوردند و مثل گوسفند سر بریدند که خونش داخل آب شد.(1)

خوارج سپس به سراغ همسر حامله اش رفتند. او از روی ترحم خواهی بدان ها گفت: «آیا از خدا نمی ترسید؟! من یک زن هستم!» ولی آنها او را نیز کشته و شکمش را دریدند! سپس سه زن دیگر را نیز به قتل رساندند که میان آنها ام سنان صیداوی، از زنانی بود که صحبت رسول خدا صلی الله علیه و آله را درک کرده و «صحابیه» بود.(2)

ابن ابی الحدید در این باره می نویسد:

از خبرهای شنیدنی آنها یکی این است که اینان در راه خود که می رفتند به دو مرد، یکی مسلمان و دیگری نصرانی برخوردند؛ مسلمان را کشتند، چون عقیده اش بر خلاف عقیده آنها بود و نصرانی را رها کردند و گفتند: «تحت ذمه مسلمانان است و باید حفظ ذمه بشود!».(3)

آنها پیش از قتل عبدالله از او خواستند از پدرت برای ما حدیثی بگو! عبدالله گفت: از پدرم شنیدم که می گفت: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود:

ستکون بعدی فتنة یموت فیها قلب الرجل کما یموت بدنه یمسی مؤمنا و یصبح کافرا

ص:111

فکن عند الله المقتول و لا تکن القاتل.(1)

به زودی فتنه ای پدید خواهد آمد که دل مرد در آن بمیرد، همان گونه که بدنش می میرد. روز را به شب درآورد، درحالی که مؤمن است و شب را به روز آورد، درحالی که کافر است. در آن روز تو نزد خدا مقتول باش، ولی قاتل نباش.(2)

خوارج همچنین قاصدان صلح حضرت علی علیه السلام را به قتل و بعد از شکست در نهروان، خود حضرت را به شهادت رساندند. بعدها نیز خوارج به دشمنی خود با شیعیان ادامه دادند؛ چنان که شیعیان زیادی در مناطق مختلف جهان اسلام، قربانی کینه تاریخی خوارج شدند.(3)

بشیر و ضحاک بن قیس بودند.(1)

اولین منبع تاریخی که به صورت تخصصی به این موضوع پرداخته، کتاب «الغارات» ثقفی است. غارتگری های سرداران معاویه در قلمرو حکومتی حضرت امیر علیه السلام، با تهاجم ضحاک بن قیس، آغاز شد و با کشتارهای بسر بن ارطاة پایان یافت.

در پناه اسلام اند، درآمده اند. گردن بند، دستبند، گوشواره و خلخال از گردن و دست و پای زنان درآورده اند. درحالی که آن ستمدیدگان در برابر متجاوزان، جز زاری و رحمت خواستن، سلاحی نداشته اند. سپس غارتگران پشتواره ها از مال مسلمانان بسته، نه کشته بر جا نهاده و نه خسته، به شهر خود بازگشته اند. اگر از این پس مرد مسلمانی از غم چنین حادثه بمیرد، چه جای ملامت است که در دیده من شایسته چنین کرامت است.(1)

حضرت علی علیه السلام سعید بن قیس هَمْدانی را در رأس سپاهی هشت هزار نفری به تعقیب او فرستاد. سفیان چون از حرکت سپاه سعید بن قیس مطلع شد، به سوی معاویه گریخت.(2) سعید تا ناحیه عانات در کرانه فرات در پی سپاه او تاخت. گروهی نیز از سوی سعید تا نزدیک قِنسرین یا صِفین پیش رفتند، اما بر سفیان دست نیافتند و بازگشتند.(3)

شهرهایی که سفیان برای غارت و قتل عام آنها مأمور شد، نظیر مدائن، از شهرهای ایران قدیم بودند و عمده جمعیت آنها را موالی هوادار حاکمیت اهل بیت علیهم السلام، تشکیل می دادند، و ازاین رو مورد کینه شدید معاویه قرار داشتند.

شهر شد، ولی خانه های قومی از انصار را آتش زد و پس از تحقیر بسیار، به اجبار از مردم مدینه از جمله صحابیان کهنسال، نظیر جابر بن عبدالله انصاری، بیعت گرفت.(1) سپس ابوهریره را جانشین خویش قرار داد و تهدید کرد که اگر سرپیچی کنند، بازگردد و همه را هلاک سازد.(2)

بُسر سپس به مکه حمله کرد و با دشنام های قبیح به بزرگان مکه گفت: «والله اگر سفارش معاویه نبود، هیچ کس از شما را زنده نمی گذاشتم». وی شیبة بن عثمان را نایب خود کرد و گفت: «ای اهل مکه! قصد من سرکوبی شما بود. در بیعت با معاویه پایدار مانید والا مردان شما کشته، اموالتان غارت و خانه هایتان خراب خواهد شد».

وی در بئر میمون، دو کودک عبیدالله بن عباس، عبدالرحمان و قثم را شناسایی و در دامن مادرشان سر برید(3). بُسر در طائف جماعتی را برای قتل عام شیعیان و سوزاندن خانه هایشان به بثاء فرستاد. در نجران نیز صحابی پیامبر صلی الله علیه و آله، عبدالله بن عبدالمدان را همراه دو فرزندش گردن زد و مردم را به قتل عام تهدید کرد.

یکی از مناطقی که سر راه بسر غارت شد، منطقه ای بود که گروهی از قبیله هَمْدان که از شیعیان علی علیه السلام بودند، در آنجا سکونت داشتند. بسر با حرکتی غافلگیرانه به آنها حمله کرد؛ بسیاری از مردان را کشت و تعدادی از زنان و فرزندان آنها را به اسارت برد. این اولین بار بود که زنان و کودکان مسلمان به اسارت برده می شدند.(4)

مسعودی درباره بسر می نویسد:

او افرادی را از خزاعه و همدان و گروهی از ایرانیان که به «الابناء» معروف بودند را

ص:116

کشت.(1) همچنین به هر کسی که به علی علیه السلام تمایلی داشت یا هوای علی علیه السلام در سر داشت، دست یافت و به قتل رسانید.

وی جمعی از بنی ارحب و در جیشان، تمام مسلمانان شیعه را کشت. همچنین با خدعه، عبدالله بن ثوبه (از شاهزادگان حضرموت) را که در قلعه اش پناه گرفته بود، بیرون کشید و او را به جرم دوستی با علی علیه السلام به قتل رساند. منابع دست اول تاریخی، نظیر الغارات ثقفی، تصریح دارند که بسر بن ارطاة، سی هزار نفر از شیعیان حجاز، یمن و حضرموت را کشت و خانه های آنها را به آتش کشید(2) و با رسیدن فرستاده امام علی علیه السلام، جاریة بن قدامه، از بی راهه گریخت و به شام بازگشت. معاویه وی را تشویق کرد و گفت: «این غارت ها چشم عراقیان (طرفداران علی علیه السلام) را می ترساند و دوستان ما را شاد می کند».(3)

حضرت علی علیه السلام بعد از آگاهی از جنایت بسر فرمود:

خدایا! بسر کافر شده و به شئونات دینی هتاکی و بی حرمتی می کند و دستور خود را از مرد فاسقی به نام معاویه می گیرد. خدایا! او را درحالی که عقل او از دست رفته، بمیران. خدایا عذاب بسر و عمرو (عاص) و معاویه را بیشتر کن و غضب خود را بر آنان حلال کن و عذاب خود را بر آنان نازل فرما و بأس و رجز را بر آنها نصیب گردان؛ آن بأس و رجزی که همیشه با مجرمین است.

مدت کوتاهی نگذشت که بسر، دیوانه شد و هذیان می گفت. با چوب به جای شمشیر برخود می کوفت، تا اینکه بیهوش می شد و شعارش این بود: «آیا مرا با شمشیر نمی کشید؟» و به همین حالت ماند تا اینکه به هلاکت رسید.(4)

ص:117

معمول تراجم نویسان اهل تسنن، بسر را صحابی ای می دانند که از طریق مورد رضای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله جدا شد. بنابراین او را در ردیف صحابه ای که قول و عمل آنها حجت است، نمی آورند. حال سؤال اینجاست: چطور بسر جنایتکار که مباشر فرمان معاویه بوده است، از ردیف صحابه نبی صلی الله علیه و آله خارج می شود، اما شخص دستوردهنده و عامل اصلی این جنایات، یعنی معاویه، جزو صحابه هدایت کننده محسوب می شود(1) ؟!

بعد از صلح امام حسن علیه السلام، عبیدالله بن عباس نزد معاویه آمد و بسر بن ارطاة را نزد او دید و به معاویه گفت: «آیا تو به این ناپاک و ملعون دستور دادی که دو کودک مرا بکشد؟» معاویه گفت: «نه من چنین دستوری نداده ام. من دوست داشتم آنها زنده بمانند». بسر خشمگین شد، شمشیر خود را بیرون آورد، کنار معاویه انداخت و گفت: «شمشیرت را بگیر؛ تو آن را به من می دهی و امر می کنی مردم را بکشم؛ پس از اجرای امر، اکنون می گویی من نکشته ام و من دستور نداده ام ؟!»(2) بر همین اساس است که مورخان، عامل اصلی این قتل عام ها را شخص معاویه می دانند.

ابن ابی الحدید در این باره می نویسد: بسر، «افسر معاویه، آن گونه در حجاز و یمن به دستور امیر و حاکم زمان، جنایت می کند. روزی دیگر یزید فرزند معاویه به افسر خود، مسلم بن عقبه، دستور ویران کردن کعبه و آن همه جنایت را در مدینه می دهد».(3)

صلح تعهد کرده بود که مال و جان شیعیان علی علیه السلام را محترم بدارد و علیه خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله توطئه نکند و بر منابر به علی علیه السلام ناسزا نگوید.(1) ولی معاویه پس از امضای معاهده صلح در کوفه به منبر رفت و چنین گفت: «ای اهل کوفه! شما پنداشتید من به خاطر نماز و زکات و حج با شما جنگیدم ؟ من خودم می دانستم که شما مراقب نماز و زکات و حج خود هستید. من با شما به این دلیل جنگیدم که بر شما حاکم شوم... تمام شرطهایی را که پذیرفتم، زیر پا خواهم گذارد».(2)

معاویه به عمال خود نوشت: «میان شما هر که از شیعیان علی علیه السلام و متهم به دوستی با اوست، از بین ببرید؛ حتی اگر دلیل و بینه ای برای این کار نداشتید؛ ولو با حدس و گمان، از زیر سنگ آنها را بیرون بکشید».(3) او همچنین نوشت: «هرکس را که دلیلی بر دوستی او نسبت به علی علیه السلام یافتید، نام او را از دیوان بیت المال حذف کرده، سهم او را قطع کنید». سپس نوشت: «هر کس را به دوستداری اهل بیت علیهم السلام متهم کردید، کار را بر او سخت بگیرید و خانه اش را خراب کنید».(4)

بر این اساس، عالم معروف اهل تسنن، جاحظ، درباره سال به حکومت رسیدن معاویه می نویسد:

معاویه آن سال را که به قدرت رسید «عام الجماعة» نامید؛ درحالی که آن سال «عام

ص:119

الفرقة والقهر والغلبة» بود: سالی که امام به سلطنت و نظام کسرایی تبدیل شد و خلافت پیامبر صلی الله علیه و آله غصب شد و قیصری گردید.(1)

اگر به کسی می گفتند تو زندیقی یا ملحد و کافری، خیلی بهتر بود که به او بگویند تو شیعه علی علیه السلام هستی.

برخی از معروف ترین صحابه و تابعین که طی این کشتار برنامه ریزی شده به قتل رسیدند، عبارت اند از:

- عمرو بن حمق خزاعی:(1) امام علی علیه السلام به او فرموده بود: «ای عمرو! بعد از من، تو به قتل خواهی رسید و سر تو را شهر به شهر خواهند گردانید و آن اول سری است که در اسلام گردانیده می شود؛ وای بر کشنده تو».(2) عمرو در لعن علنی صحابه (حضرت علی علیه السلام) معترض معاویه بود؛ به همین دلیل، تعقیب و نزدیک موصل دستگیر شد. معاویه دستور داد با نیزه نُه ضربت بر او بزنند؛ همچنان که بر عثمان زده بودند!(3) وی در ضربت اول یا دوم به شهادت رسید.(4) معاویه سر بریده او را نزد همسرش، آمنه بنت شرید که زندانی بود، فرستاد.(5) امام حسین علیه السلام، به شدت به قتل این صحابی معروف

ص:121

پیامبر صلی الله علیه و آله اعتراض کرد و طی نامه ای نوشت:

آیا تو آن نیستی که عمروبن حمق، صحابی رسول خدا علیه السلام، آن بنده شایسته را که جسم او از عبادت خدا فرسوده و رنگ او زرد گشته بود، به قتل رسانیدی ؟! با آنکه به او امان داده و چندان عهد و پیمان سپرده بودی که اگر به پرنده ای می دادند، از فراز ابرها به زیر می آمد! او را کشتی و بر خدا جرئت ورزیدی و عهد و پیمان را سبک شمردی.(1)

جایگاه این صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله، یعنی عمرو بن حمق خزاعی، به اندازه ای است که ابن کثیر و برخی دیگر از مورخان متعصب، کوشیده اند معاویه را از قتل او مبرا بدانند. ابن کثیر در البدایة والنهایه می نویسد: «عمرو را در غار مرده یافتند؛ چون ماری او را گزیده بود. سپس سرش را جدا کردند!»(2) همچنین در این باره روایتی را نیز از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله جعل کرده اند که به عمرو فرموده بود: «جن و انس در قتل تو مشارکت می کنند». گو اینکه آن مار، قاتل جنی عمرو بوده و معاویه، قاتل انسی او! غافل از اینکه این توجیه از بار گناه معاویه نمی کاهد؛ چراکه بر فرض صحت این قول، این سؤال مطرح می شود که عمرو از ترس چه کسی به غار پناه برد تا آنجا مار او را بگزد؟ آیا آن حاکم ظالم غیر از معاویه بود؟! چرا معاویه دستور بریدن سر او را داد؟! گرداندن سر عمرو، از شهری به شهر دیگر، با کدام موازین اسلام سازگار است ؟!

- رشید هجری: وی را یکی از تابعین و شاگردان علی علیه السلام و دانشمندی دانا به منایا و بلایا (پیشامدهای مرگ ها) دانسته اند.(3) شیوه قتل او به این صورت بود که او را نزد زیاد،

ص:122

والی معاویه در کوفه، حاضر ساختند. زیاد به او گفت: «دوستت (علی علیه السلام) درباره بلایی که بر سرت خواهیم آورد، چیزی به تو نگفته است ؟!» رشید پاسخ داد: «[او خبر داد] که دست و پایم را قطع می کنید و به دارم می آویزید». زیاد گفت: «به خدا پیشگویی او را دروغ خواهم ساخت؛ بگذارید برود». چون خواست خارج شود، زیاد فریاد زد: «برگردانیدش! برای تو هیچ بلایی شایسته تر از همان چیزی که رفیقت خبر داده، به نظرمان نمی رسد. هر چه زنده بمانی، جز بدی به بار نخواهی آورد. دست و پای او را ببرید». دست و پایش را بریدند و او همچنان سخن می گفت. زیاد دستور داد او را به دار بیاویزند و ریسمان را به گردن او ببندند. رشید گفت: «یک کار دیگر باقی مانده که می بینم آن را فراموش کرده اید!» زیاد گفت: «زبانش را هم ببرید»؛ چون زبانش را بیرون آوردند تا ببرند، گفت: «بگذارید یک کلمه بگویم»؛ او را رها کردند. گفت: «به خدا این نیز تصدیق سخن امیرالمؤمنین است؛ مرا از بریدن زبانم نیز باخبر ساخته بود».

قنوا، دختر رشید، هنگامی که دست و پای بریده پدر را جمع می کرد، از او پرسید: «هیچ احساس درد می کنی ؟» جواب داد: «نه دخترکم! مگر آن اندازه که از ازدحام جمعیت دست دهد!».(1)

- جویریة بن مسهر عبدی: ابن ابی الحدید می نویسد: دوستی و صفای او با علی علیه السلام بدان پایه بود که روایت کرده اند روزی وارد منزل آن حضرت شد. امیرالمؤمنین خفته بود و جمعی از یارانش در آنجا بودند. جویریه ندا داد: «ای خفته بیدار شو! بی گمان ضربتی آن چنان بر سرت خواهند زد که موی صورتت از آن رنگین شود»؛ بدین سان از چگونگی شهادت آن حضرت خبر داد. آن حضرت تبسمی کرد و فرمود: «من نیز تو را از سرانجامت باخبر سازم. سوگند به آن کس که جانم به دست اوست، تو را نزد ستمگر خشن زنازاده ای خواهند برد و او دست و پای تو را قطع خواهد کرد و زیر ساقه درخت [کافر] به دار خواهد آویخت!»

ص:123

روزگاری بر این نگذشت که زیاد بن ابیه به دستور معاویه، جویریه را دستگیر کرد و دست و پای او را برید و بر درخت ابن معکبر، بر ساقه کوتاهی، به دار آویخت.(1)

- اوفی بن حصین: وی یکی از قربانیان کشتار برنامه ریزی شده، از تابعین و دوستدار حضرت علی علیه السلام بود. اوفی بسیار کوشید که بهانه به دست زیاد، عامل معاویه، ندهد. روزی زیاد چشمش به اوفی افتاد، گفت: «این کیست ؟» گفتند: «اوفی بن حصین است». زیاد آهسته با خود گفت: «با پای خود به دام افتاد!» هرچند اوفی در سخن بسیار زبردست بود و زیاد نتوانست از گفتار او بهانه ای به دست آورد، با این حال او را کشت.(2)

زیاد بن ابیه به دستور معاویه مردم کوفه را در مسجد جمع می کرد و از آنان می خواست حضرت علی علیه السلام را لعن کنند.(1) هرکس از این کار خودداری می کرد، گردنش زده می شد(2) و خانه اش ویران می گردید.(3)

یک بار زیاد بن ابیه دست های هشتاد نفر را در مسجد قطع کرد.(4) نقل کرده اند دوست داشتن حضرت علی علیه السلام برای زیاد بن ابیه کافی بود تا آن فرد را به قتل برساند. لذا دنبال کسی به نام سعد بن سرح می گشت تا خون او را بریزد. امام حسن مجتبی علیه السلام طی نامه ای به زیاد نوشت: «... سعد بن سرح، مسلمانی است بی گناه...». زیاد بن ابیه در پاسخ به امام حسن علیه السلام نوشت: «... من بالأخره دستم به سعد خواهد رسید... و او را به دلیل اینکه پدر فاسق تو را دوست داشته، خواهم کشت».(5)

امام حسین علیه السلام نیز در نامه شدیدالحنی به معاویه درباره زیاد بن ابیه می نویسد:

تو همان نیستی که زیاد را در اسلام فرزند ابوسفیان خواندی ؟! [درحالی که] پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله حکم کرده بود که فرزند از آن بستر زناشویی (شوهر زن)، و سهم زناکار سنگ (سنگسار) است. آن گاه او را بر اهل اسلام مسلط ساختی تا آنها را بکشد و دست ها و پاهای آنها را به طور مخالف ببرد و آنها را بر شاخه های نخل به دار آویزد.(6)

در آن زمان بخش زیادی از عراق را شیعه تشکیل می داد و قبایل بزرگی نظیر ربیعه،

ص:125

همدان، بنی عبدالقیس و خزاعه گرایش های شیعی داشتند؛(1) به طوری که صعصعة بن صوحان به آنها گفت:

هنگامی که ارتداد شایع شد، شما کنار دین ماندید و چون عده ای به دنبال عایشه، طلحه و زبیر و برخی به دنبال عبدالله بن وهب راسبی رفتند، شما گفتید: «ما جز اهل بیت علیهم السلام را که خداوند در آغاز از ناحیه آنها به ما کرامت داد، چیزی نمی خواهیم».(2)

بر همین اساس معاویه فهمید که نمی تواند شیعیان عراق را همچون شامیان فریب دهد. ازاین رو راه قتل و شکنجه را برگزید و زیاد را به عنوان مهم ترین مهره برای این کار انتخاب کرد؛ چراکه وی، به نوشته ابن ابی الحدید، آنها را می شناخت و قبلاً از یاران علی علیه السلام بود. لذا زیاد، شیعیان را شناسایی می کرد و می کشت، دست و پای آنها را قطع می کرد، چشم های آنها را در می آورد و آنها را بر نخل ها به دار می آویخت؛ به حدی که شخص معروفی از آنها در عراق باقی نماند. وی به اندازه ای به قتل و آوارگی شیعیان اصرار داشت که بعدها پسرش، عبیدالله بن زیاد، هانی بن عروه را این چنین خطاب کرد: «ای هانی! آیا یادت رفته که پدرم وارد این سرزمین شد و جز حجر بن عدی و پدرت، تمام شیعیان سرشناس را کشت ؟!».(3)

طبرانی در المعجم الکبیر نقل کرده است:

زیاد، شیعیان علی علیه السلام را تعقیب می کرد و در صورت دست یافتن به آنها از دم تیغ می گذراند و چون این خبر به حسن بن علی علیهما السلام رسید، فرمود: «خدایا او را به مرگی منحصر به فرد مبتلا ساز که قتل و مرگ، کفاره اوست».(4)

ص:126

حسن بصری می گوید:

به حسن بن علی علیهما السلام خبر دادند که زیاد شیعیان علی علیه السلام را در بصره تعقیب می کند و می کشد؛ حضرت او را نفرین کرد و گفته شده: «زیاد، مردم کوفه را جمع کرد تا اعلام برائت و بیزاری از أبی الحسن [امیرالمؤمنین علی علیه السلام] را به آنان عرضه کند. ولی در همین وقت، سال 53 ه. ق، مبتلا به بیماری طاعون شد.(1)

زیاد بن ابیه، افزون بر قتل عام شیعیان، آنان را آواره می کرد؛ به طوری که نوشته اند: «زیاد، پنجاه هزار خانوار از شیعیان را از کوفه به شرق ایران تبعید کرد و به جای آنان، قبایل طرفدار امویان را از جزیره موصل و شام به کوفه آورد و اسکان داد»(2) که در نوع خود یکی از بزرگ ترین مهاجرت های اجباری تاریخ اسلام است.

البته در همان زمان، معاویه خود نیز جماعتی دیگر از شیعیان را قتل عام کرد؛(3) و بنابر نقل المحبر، معاویه خود دستور به دار زدن گروهی از مسلمانان شیعه را صادر کرد.(4)

سمره در یکی از قتل عام های خویش، هشت هزار نفر را با خونخواری تمام به قتل رسانید.(1) طبری در حوادث سال پنجاهم آورده است که «محمد بن سلیم» گفت:

من از «انس بن سیرین» سؤال کردم: «آیا سَمرة بن جندب کسی را هم کشته است «؟! گفت: «مگر می توان تعداد کشته شدگان به دست سمره را به حساب آورد؟! زیاد بن أبیه وقتی که خودش والی بصره و کوفه بود، از جانب معاویه به کوفه آمد، سمره را جانشین خود در بصره کرد و او در مدت شش ماه، هشت هزار نفر از مردم را کشت «. زیاد به وی گفت: «آیا نترسیدی از اینکه شاید در میانشان یک نفر بی گناه بوده باشد؟!» سمره گفت: «اگر هشت هزار دیگر نیز به مقدار آنها می کشتم، هرگز باکی نداشتم!»(2) حتی گماشتگان سمره، گاهی برای تفریح، مردم را می کشتند.(3)

سمره در جواب معترضان به قتل بی گناهان می گفت: «چه عیبی در این کار است. اگر از اهل بهشت بوده، به بهشت می رود و اگر دوزخی بوده، به دوزخ می رود».(4) سمره، شش ماه و برخی گفته اند تا هجده ماه، فرماندار معاویه در بصره بود و در سال 54 هجری از این منصب عزل شد.(5) بعد از اینکه معاویه او را عزل کرد، بسیار عصبانی شد و گفت: «لعنت خدا بر معاویه. اگر من خداوند را به اندازه معاویه می شناختم و اطاعت

ص:128

می کردم، هرگز دچار عذاب خداوند نمی شدم».(1) نقل شده است که روزی پیامبر صلی الله علیه و آله به ابوهریره، ابومحذوره و سمرة بن جندب فرمود: «آن کس از شما که دیرتر از دو تن دیگر از دنیا برود، در آتش است» و سمره آخرین آنها بود.(2)

مظاهر را به شهادت رساند. همچنین بعدها والیان خلفا، نظیر حجاج بن یوسف ثقفی، به قتل عام حافظان و مفسران شیعه، نظیر سعید بن جبیر پرداختند.

یک - قتل عام مرج عذراء و شهادت حجر بن عدی

حُجْر بن عَدی بن جَبَله کِندی، معروف به حجر الخیر(1) ، از فضلای صحابه(2) ، مجاهدان راه اسلام(3) و از شیعیان حضرت علی علیه السلام بود.(4) وی هنگام شهادت ابوذر که عثمان ظالمانه وی را به ربذه تبعید کرده بود، بر بالین او حاضر شد.

هنگامی که مغیرة بن شعبه (حاکم کوفه) به دستور معاویه، صحابه پیامبر، حضرت علی علیه السلام را بر منبر لعن می کرد، عده ای از صحابه، نظیر حجر و عمرو بن حمق، با این عمل مخالفت کردند.(5) در سال پنجاه هجری که زیاد بن ابیه حکومت کوفه را، علاوه بر بصره، به دست گرفت، به دستور معاویه دشنام گویی به حضرت علی علیه السلام را بیشتر و علنی تر کرد.(6) لذا حجر و عده ای دیگر به عَمْرو بن حُرَیث، جانشین زیاد در کوفه، هنگام بدگویی و ناسزا به امیرمؤمنان علی علیه السلام اعتراض کردند. عمرو به زیاد گزارش داد و زیاد به سرعت به کوفه بازگشت و گروهی از یاران حجر بن عدی را کشت و شخص حجر و سیزده تن دیگر را دستگیر کرد و نزد معاویه فرستاد. وی درباره حجر نوشت که در

ص:131

لعن ابوتراب (علی علیه السلام) با «جماعت» مخالفت ورزیده و در نتیجه از فرمان خلیفه سرپیچی کرده اند. وی شهادت نامه برخی رؤسای قبایل کوفه، مبنی بر مخالفت صریح حجر را نیز ضمیمه نامه کرد.(1) چون حجر و یارانش به قریه مرج عذراء، در دوازده میلی دمشق، رسیدند، معاویه فرمان قتل آنان را صادر کرد.(2) ولی به شفاعت برخی افراد به حجر و شش نفر دیگر از یارانش فرصت داد تا جان خود را با سَب حضرت علی علیه السلام نجات دهند.(3) لذا جلادان معاویه، حجر بن عدی و یارانش را بین قتل یا سب مخیر کردند. اما حجر و یارانش شجاعانه گفتند شمشیرها گردنمان را بزند و سرمان را از بدنمان جدا کند؛ این برای ما خیلی خوشایندتر است از اینکه به علی علیه السلام جسارت کنیم.(4)

حجر و یارانش شب قبل از شهادت را به نماز خواندن گذراندند و حجر قبل از شهادت نیز دو رکعت نماز گزارد.(5) به روایت مسعودی،(6) وی نخستین مسلمانی بود که در زمان فتوحات وارد مرج عذراء شد و آنجا را فتح کرد و نخستین مسلمانی بود که در آنجا کشته شد.(7) همچنین حجر وصیت کرد غل و زنجیر را از دست و پایم باز نکنید و خونم را نشویید و مرا در پیراهنم دفن کنید؛ چرا که می خواهم به این صورت معاویه را در قیامت برای دادخواهی در پیشگاه خدا دیدار کنم.(8)

ص:132

ابن سعد(1) و یعقوبی،(2) عده مقتولان را هفت نفر نوشته اند، اما فقط از شش تن نام برده اند که حجر نیز یکی از آنهاست؛ به روایت مسعودی،(3) شش شهید دیگر، غیر از حجر، عبارت بودند از:

- صیفی بن فسیل شیبانی: وی سرآمد یاران حجر و دارای قلبی آهنین و عقیده ای استوار و سخنی محکم بود. هنگامی که او را دستگیر کرده و نزد زیاد آوردند، زیاد به او گفت: «باید او (علی علیه السلام) را لعن کنی یا گردنت را خواهم زد». گفت: «در این صورت به خدا من خشنودم و تو بدبخت». [زیاد] فریاد زد: «او را با زنجیر آهنین ببندید و در زندان بیفکنید». در نهایت صیفی بن فسیل در مرج عذراء به شهادت رسید.

- قبیصة بن ربیعه عبسی: او تصمیم داشت با کمک قوم خود مقاومت کند، ولی به او امان دادند؛ به همین دلیل از مقاومت دست کشید.(4) قبیصه را نزد زیاد آوردند. وی نزد زیاد اعلام کرد که با امان نزد تو آمده ام. ولی زیاد او را زندانی کرد و سپس راهی قتلگاه مرج عذراء نمود.(5)

- محرز بن شهاب بن بجیر بن سفیان بن خالد بن منقر التمیمی: وی از بزرگان و سران قوم و از شیعیان زبده بود. در سال 43 هجری که «معقل بن قیس» با خوارج می جنگید، محرز فرمانده میسره سپاه وی بود. در این جنگ، سپاه «معقل» از سه هزار

ص:133

جنگجو تشکیل شده بود که همه از یکه سواران و برگزیدگان شیعه بودند و نقش عمده ای در سرکوبی فتنه خوارج داشتند.(1)

- شریک بن شداد (یا نداد) حضرمی؛ بنا بر قولی عریک بن شداد؛

- کدام بن حیان عنزی؛

- عبدالرحمن بن حسان عنزی: وی در شمار یاران حجر بود. هنگامی که به مرج عذراء رسیدند، درخواست کرد که او را نزد معاویه بفرستند؛ گویا می پنداشت که معاویه از پسر سمیه بهتر است. معاویه خطاب به او کرد و گفت: «هان! درباره علی چه می گویی ؟» عبدالرحمان گفت: «شهادت می دهم که او کسی بود که خدا را بسیار یاد می کرد و امر به حق می نمود و عدل را به پا می داشت و از مردم در می گذشت...». معاویه او را به کوفه نزد زیاد فرستاد و دستور داد به بدترین وضعی او را به قتل رسانَد! و زیاد او را در «قس الناطف»(2) زنده به گور کرد.(3)

حضرت علی علیه السلام شهادت حجر و یارانش را پیش تر خبر داده و فرموده بود: «اهل کوفه! هفت نفر از بهترین مردان شما در عذراء کشته خواهند شد و وضع آنان مانند اصحاب اخدود خواهد بود». ایشان حجر را مخاطب ساخت و فرمود:

چگونه خواهی بود هنگامی که تو را به تبرّی از من فرا خوانند و چه خواهی گفت در آن حال که از تو بخواهند پیوند دوستی ات را از من بگسلی ؟ حجر پاسخ داد: «به خدا سوگند، اگر با شمشیر بدنم را پاره پاره کنند و اگر خرمنی از آتش بیفروزند تا مرا در آن بیندازند، تمام اینها را قبول می کنم، ولی تبرّی از تو را نه».(4)

ص:134

قتل عام حجر و یارانش تأثیر بسیاری بر روحیه مردم گذاشت و موج نفرت از خاندان اموی، سراسر جامعه اسلامی را فرا گرفت؛ به طوری که حتی عایشه نیز به این قتل عام اعتراض کرد.(1) وی هنگامی که در مراسم حج با معاویه ملاقات کرد، به او گفت: «چرا حجر و یاران او را کشتی و از خود شکیبایی نشان ندادی ؟ از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود در مرج عذراء جماعتی کشته می شوند که فرشتگان آسمان از کشته شدن آنها خشمگین خواهند شد». معاویه برای اینکه عمل خود را توجیه کند، گفت: «در آن زمان هیچ مرد عاقل و کاردانی نزد من نبود تا مرا از این کار باز دارد».(2)

شنیدن خبر این قتل عام برای امام حسین علیه السلام بسیار گران آمد و طی نامه ای به معاویه چنین نوشت:

آیا تو همان نیستی که حجر و یارانش را که عابد و در برابر خدا متواضع بودند، به قتل رساندی ؟ آنان که از بدعت ها بیزار بودند، امر به معروف و نهی از منکر می کردند، ولی تو آنان را از روی ستم و عداوت، پس از پیمان های محکم، کشتی و این عمل را از روی نافرمانی در برابر خداوند و سبک شمردن پیمان او انجام دادی.(3)

به روایت ابن اثیر، قبر حجر در مرج عذراء مشهور و محل اجابت دعا بود.(4) مسجدی نیز کنار قبر وی ساخته شد.(5) سلفی های تکفیری در 12 اردیبهشت 1392، در جریان جنگ داخلی سوریه، به این مسجد و آرامگاه حمله کردند و قبر او را نبش کرده، پیکر حجر را به مکانی نامعلوم بردند.

همچنین زیاد درباره دو نفر حضرمی که از شیعیان امیرالمؤمنین علیه السلام بودند، از معاویه

ص:135

کسب تکلیف کرد. معاویه گفت: «هرکس بر دین و اعتقاد علی علیه السلام است، بکش و مُثله کن». او نیز آنان را کشت و مُثله کرد(1) و هر دو را بر در خانه هایشان به دار آویخت(2). نام این دو را مسلم بن زیمر و عبدالله بن نجی یا نجر حضرمی گفته اند. امام حسین علیه السلام در نامه معروف خود، معاویه را به خاطر به شهادت رساندن این دو نفر، به شدت توبیخ کرد و فرمود:

... آیا تو آن کس نیستی که زیاد بن ابیه برای تو نوشت مردم «حضرمیین» بر دین علی علیه السلام هستند و تو دستور دادی آنان که بر دین علی علیه السلام می روند، یک تن زنده مگذار؟! و او همگان را کشت و مثله کرد و حال آن که سوگند به خدا، علی علیه السلام به حکم اسلام باید تو و پدرت را دستخوش شمشیر می ساخت و امروز به بهانه همان دین، غصب مسند خلافت کردی! وگرنه شرف تو و پدرت آن بود که زمستان و تابستان دنبال شتران کاسبی می کردید... من هیچ فتنه ای را در این امت بزرگ تر از خلافت و حکومت تو نمی دانم و از برای خود و دین خویش و امت محمد صلی الله علیه و آله هیچ سودی برتر از آن نمی دانم که با تو جهاد کنم... قسم به جان خودم که تو به هیچ عهدی و شرطی وفا نکردی و مسلمانان را بعد از عهد و پیمان، و صلح و سوگند کشتی، بی آن که با تو مبارزه ای کنند و نبردی آغاز نمایند و جرم و گناه ایشان جز ذکر فضایل ما و تعظیم حقوق ما نبود. پس ایشان را کشتی از بیم آن که مبادا هلاک شوی و ایشان زنده بمانند یا بمیرند و حرارت تیغ تیز تو را نچشند. بدان ای معاویه که روز حساب می آید و هنگام قصاص فرا می رسد. بدان که خدای را کتابی است که اعمال کوچک و بزرگ را فروگذار نکرده و تمام اعمال در آن ثبت است و خداوند فراموش نمی کند که مردم را به بهتان گرفتی و دوستان خدا را تهمت زدی و جماعتی را کشتی و گروهی را از

ص:136

خانه ها و شهرهای خود بیرون کردی... دین علی علیه السلام همان دین رسول خدا صلی الله علیه و آله است که براساس آن با پدر تو جنگید و شمشیر زد(1).

فاجعه قتل عبدالله بن یحیی و مسلم بن زیمر به فاجعه قتل عام حجر بن عدی و یارانش بسی شبیه و همانند است: هر دو دسته، بی دفاع کشته شدند؛ هر دو با جمع دوستان و یاران خود، مورد آزار قرار گرفتند و هر دو فقط به جرمی گرفتار شدند (یعنی محبت به علی علیه السلام و عدم سب او) که بی گمان سرلوحه فضائل ایشان بود.

دو - قتل عام غور

قتل عام های معاویه فقط در مناطق مرکزی جهان اسلام نبود. بلکه مسلمانان مناطق دوردست دنیای اسلامِ آن روز نیز به اتهام ارتداد، سرکوب و قتل عام شدند؛(2) از جمله این نقاط، منطقه غور (منطقه ای کوهستانی در مرکز افغانستان) بود. مؤلف کتاب پژوهشی در تاریخ هزاره ها می نویسد:

مردم غور درست پنج سال بعد از شهادت حضرت علی علیه السلام، در سنه 45 ه. ق به خاطر آن که از دستور معاویه سر باز زده بودند، به اتهام ارتداد درهم کوبیده شدند؛ زیرا معاویه دستور داده بود که در سرتاسر سرزمین های اسلامی، خطباء در نماز جمعه به حضرت علی علیه السلام سب و ناسزا بگویند. این سنت ناروا تا زمان خلافت عمر بن عبدالعزیز ادامه داشت. تنها ملتی که از دستور معاویه سرپیچی کرد، مردم غور بودند که هرگز حاضر نشدند به حضرت علی علیه السلام و اولاد طاهرینش ناسزا بگویند؛ بر همین اساس، بعضی از شاعران، این موضوع را از افتخارات مردم غور دانسته و به شعر در آورده اند.(3)

ص:137

ابوبکر خوارزمی درباره مظالم عباسیان می خوانیم: «آنها هر که را شیعه بدانند، به قتل می رسانند. هرکس نام پسرش را علی بگذارد، خونش را می ریزند».(1)

قائم مهاجر و انصار با علی علیه السلام همراهی کرد. اما با تو فرزندان طلقاء و منافقین همراهی داشتند. والله ای معاویه. از تو خوف ندارم و همواره علی علیه السلام را به خاطر خدا و رسول صلی الله علیه و آله دوست خواهم داشت و تو را به خاطر خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله دشمن خواهم داشت.(1)

معاویه، بنابر قول ثقفی در الغارات، محمد بن ابی حذیفه را گردن زد(2) و بنابر قولی دستور داد او را به زندان برگردانند و در زندان وی را نگه داشت تا به شهادت رسید. زندانی شدن و شهادت محمد بن ابی حذیفه به دست عمروعاص یا معاویه نشان داد که برای آن دو دوستی علی علیه السلام مجوز زندانی شدن و قتل افراد به شمار می رفت؛ ولو اینکه آن اشخاص از تیره خود آنها باشند.

همچنین از دیگر تابعین معروف که به جرم موالات حضرت علی علیه السلام به قتل رسیدند، محمد بن اکثم و خالد بن مسعود بودند. همچنین عمروعاص، محمد بن ابی بکر را به همراه تعدادی از یارانش به قتل رساند و جسدش را آتش زد و سر او را به مدینه فرستاد. عایشه، خواهر محمد درباره عمروعاص گفت: «خدا فرزند زن بدکاره را بکشد».(3)

اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله نقش نداشته باشند. بخشی از این قصیده، مطابق نقل امالی شیخ مفید، چنین است:

لم یبق حی من الأحیاء نعلمه من ذی یمان ولا بکر ولامضر

إلاّ وهم شرکاء فی دائهم کما تشارک أیسار علی جزر

قتلاً وأسراً وتخویفاً و منهبة فعل الغزاة بأهل الرّوم والخزر

أری أمیة معذورین إن قتلوا ولا أری لبنی العبّاس من عذر

هیهات کلٌّ امرئ رهن بما کسبت له یداه فخذ ما شئت او فذر(1)

هیچ قبیله ای از یمن و بکر و مضر سراغ ندارم که در خون آنان (اهل بیت علیهم السلام) دستی نداشته باشد؛

آنان در کشتن و اسیر نمودن و ترساندن و غارت کردن اهل بیت علیهم السلام، همان کاری که با روم و خزر می کردند، روا داشتند.

اگر بنی امیه در کشتار خود عذری داشتند، بنی عباس برای کار خود چه عذری داشتند؟

هیهات، هرکس گروگان کسب و کار خویش است. خواهی بگیر و خواهی بگذار.(2)

امام حسن مجتبی علیه السلام می فرماید:

به خدا سوگند رسول خدا این عهد و وعده را به ما داده است که امر امامت را یازده تن از فرزندان علی (علیه السلام) و فاطمه (علیها السلام) به دست خواهند گرفت و هیچ کدام از ماها نیست مگر اینکه به وسیله سَم یا با کشتن، شربت شهادت خواهند نوشید.(3)

از امام صادق و امام رضا علیهما السلام نیز روایت شده است:

«والله مامنا الا مقتول شهید»؛ «هیچ

ص:141

یک از ما نیست مگر اینکه مقتولِ شهید است».(1)

یکی از بزرگ ترین جنایت های معاویه، قتل نواده پیامبر صلی الله علیه و آله، امام حسن بن علی علیهما السلام است. برخی منابع اهل تسنن مسمومیت ایشان را به معاویه و برخی دیگر به یزید نسبت داده اند.(2) عامل این توطئه، جَعده، دختر اشعث بن قیس، همسر امام مجتبی علیه السلام بود. معاویه برای جعده پیغام فرستاد: «من تو را به ازدواج پسرم، یزید، در می آورم به شرط آن که [امام] حسن [علیه السلام] را مسموم کنی و او را به قتل رسانی». هزار درهم نیز با زهری کشنده توسط طبیب دربارش برای او فرستاد.(3) اما خوش خدمتی جعده را با پول پاسخ داد و او را به عقد یزید در نیاورد.(4) البته برخی از منابع این مسمومیت را به دست سعید ابن عاص، والی مدینه، از طرف معاویه گزارش کرده اند.(5)

معاویه بعد از شهادت ایشان، کشتار جمعی شیعیان را وسعت بخشید. خلفای بعدی نیز همین رویه را در پیش گرفتند.(6)

در دوره معاصر نیز وهابیان بارها به محل دفن ایشان حمله کردند. در این حملات تعدادی از مردم و شیعیان بی گناه نیز به قتل رسیدند.(7)

ص:142

مورخان اهل سنت نیز تصریح دارند که شدیدترین مصیبت تاریخ، واقعه کربلاست.(1) ریشه های این رویداد متعدد است، مثلاً عمل معاویه در زیر پا گذاشتن عهدنامه صلح با امام حسن علیه السلام و تعیین یزید به عنوان ولیعهد و سپس اقدام زورمدارانه یزید مبنی بر مخیر کردن امام حسین علیه السلام بین قتل یا پذیرش بیعت، دقیقاً از عزم بنی امیه برای حذف فیزیکی خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله یا به خواری کشاندن آنها خبر می داد.(2)

در جریان واقعه عاشورا، یزید و عاملان او به قتل عام و کشتار جمعی بی رحمانه ای دست زدند و عملاً کلیه موازین انسانی را نقض کردند(3) که برخی از موارد آن عبارت است از:

1. جنایاتی که در جریان حرکت امام حسین علیه السلام در کوفه، بصره، کربلا و شام به دستور یزید و عاملان او اتفاق افتاده تا 31 جنایت احصا شده است که برخی از آنها عبارت اند از: «شکنجه و قتل قاصدان و اسرا، قتل پس از امان دادن، قطع آب، آتش زدن خیمه ها، کشتن کودکان، کشتن بانوان، تاراج اموال، لگدمال کردن بدن شهدا با سُم اسبان و ترساندن و غارت اموال زنان و اطفال بی گناه نظیر کشیدن گوشواره از گوش آنها».(4)

2. ابن زیاد، تمامی قاصدانی را که از سوی امام حسین علیه السلام به بصره و کوفه آمده بودند، قتل عام کرد. وی سلیمان بن رزین را در بصره گردن زد(5) و قیس بن مسهر

ص:144

صیداوی را در کوفه از بام قصر به پایین پرتاب کرد. پیش از قتل از او خواست با لعن اهل بیت علیهم السلام و صحابی پیامبر صلی الله علیه و آله حضرت علی علیه السلام خود را از مرگ نجات دهد. ولی او این ننگ را نپذیرفت و به شهادت رسید.(1) این در حالی بود که وظیفه آنها تنها پیام رسانی بود و کشتن قاصد در هیچ آیینی جایز نیست. دو نفر از یاران امام حسین علیه السلام نیز به نام سوار بن منعم و موقع بن ثمامه صیداوی نیز در روز عاشورا درحالی که اسیر بودند ناجوانمردانه به شهادت رسیدند.(2)

3. تعداد شهدای بنی هاشم از خاندان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله 33 نفر می شوند که سه نفر آنها کودک بودند؛ این افراد به این صورت اند: امام حسین علیه السلام به همراه اولاد ایشان، چهار نفر، اولاد علی علیه السلام نه نفر، اولاد امام حسن علیه السلام چهار نفر، اولاد عقیل دوازده نفر، اولاد جعفر چهار نفر. بنابراین سربازان یزید تقریباً همه مردان و نوجوانان ذکور همراه امام حسین علیه السلام را به جز علی بن الحسین علیه السلام و حسن مثنی، به شهادت رساندند؛ حتی از کودک ده ساله، عبدالله بن حسن و طفل شش ماهه، علی اصغر، نیز نگذشتند.

4. جنایت بزرگ دیگری که به مصائب کربلا عمق بیشتری داد، بستن آب به روی امام حسین علیه السلام، یاران و اهل بیت ایشان بود که بهانه آن را بستن آب در جریان محاصره خانه عثمان (25 سال قبل) اعلام کردند. این درحالی بود که حضرت علی علیه السلام جوانمردانه در آن ایام به خانه عثمان آب رسانید.(3)

تمام صحابه و تابعین همراه ایشان را نیز قتل عام کردند.(1) برخی از صحابه عبارت اند از: «حبیب بن مظهر (مظاهر) اسدی(2) ، مسلم بن عوسجه(3) ، أنس بن حارث کاهلی(4) و یزید بن مغفل (معقل)»(5) دو نفر از صحابه نیز در کوفه به جرم حمایت از امام حسین علیه السلام، پیش از رویداد کربلا، به شهادت رسیدند که عبارت اند از: «هانی بن عروه و عبدالله بن بقطر (یقطر)». درباره این پنج صحابی و سخنان آنها مطالب زیادی گفته شده است؛(6) از جمله انس بن حارث از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می کند که ایشان فرمودند:

«ان ابنی هذا [یعنی الحسین] یقتل بارض یقال لها کربلا فمن شهد ذلک منکم فلینصره».(7) بر این اساس، انس بن حارث به دستور پیامبر صلی الله علیه و آله عمل کرد و به یاری امام حسین علیه السلام آمد و به شهادت رسید. لشکر یزید حتی به زنان، مجروحان و اسیر شدگان بعد از جراحت نیز رحم نکردند. تعدادی نوزاد شیرخوار و کودک نابالغ نیز در کربلا توسط لشکریان یزید به شهادت رسیدند که عبارت اند از: «عبدالله رضیع، عبدالله بن حسن، محمد بن ابی سعید بن عقیل، قاسم بن حسن، عمرو بن جناده انصاری که پدرش نیز در رکاب سیدالشهداء علیه السلام شهید شد».(8)

لشکر یزید تعدادی از شهدا را قطعه قطعه کردند که معروف ترین آنها، علی اکبر

ص:146

فرزند حسین بن علی علیهما السلام، عباس بن علی علیهما السلام و عبدالرحمان بن عمیر هستند و سر برخی شهدا را روز عاشورا به جانب امام حسین علیه السلام انداختند که عبارت اند از: عبدالله ابن عمیر کلبی، عمرو بن جناده و عابس بن ابی شبیب شاکری.

لشکریان یزید به زنان نیز رحم نکردند. زنی که ناجوانمردانه در کربلا به شهادت رسید مادر وهب (همسر عبدالله بن عمیر کلبی) بود.(1) و(2)

بی گناه قتل عام شدند. منابع تاریخی در تعداد مقتولین بنی هاشم اختلاف دارند.(1) ابوالفرج اصفهانی در کتاب مقاتل الطالبیین، شهدای بنی هاشم را چنین بر می شمارد:

1. جعفر بن محمد حنفیة بن علی بن ابی طالب بن عبدالمطلب بن هاشم.

2. ابوبکر بن عبدالله بن جعفر بن ابی طالب بن عبدالمطلب بن هاشم.

3. عون بن عبدالله بن جعفر بن ابی طالب بن عبدالمطلب بن هاشم.

4. عباس بن عتبة بن ابی لهب بن عبدالمطلب بن هاشم.

5. عبدالله بن نوفل بن الحارث بن عبدالمطلب بن هاشم.

6. حمزة بن عبدالله بن نوفل بن حارث بن عبدالمطلب بن هاشم.

7. فضل بن عباس بن ربیعة بن حارث بن عبدالمطلب بن هاشم.

برخی روایات به این مطلب اشاره دارد که رسول خدا صلی الله علیه و آله این واقعه هولناک را در سفری که به مکه معظمه می رفت، در سرزمین حره پیش گویی کرد و برای آن بسیار متأثر شد(2). برخی نوشته اند آنچه مسرف بن عقبه با اهل مدینه کرد، نظیر کارهای بسربن ارطاة در حجاز و یمن بود. این در حالی بود که پیامبر صلی الله علیه و آله بارها همه را از تعرض به مدینه، منع و مردم را از قتل بنی هاشم، ولو در لشکر کفر باشند، نهی فرمود؛ چراکه شفقت و نزدیکی آنها را به خود می دانست و اعلام می کرد که آنها را به زور آورده اند.(3) ولی یزید مباشران تعرض به مدینه و قاتلان بنی هاشم را تشویق و حصین بن نمیر، جانشین مسرف بن عقبه را برای سرکوبی و قتل عام مردم مکه مأمور کرد و خانه خدا را

ص:148

به آتش کشید.(1) اثرات قتل عام مدینه و کینه های ناشی از آن تا قرن دوم نیز باقی ماند؛ به طوری که حتی در مناطقی دوردست، نظیر آندلس، اعراب عدنانی و قحطانی را به جان یکدیگر می انداخت.

بعد از مرگ یزید، معاویه دوم، پسر یزید بن معاویه، به نشانه اعتراض بر پدرش و اعتراف به حق خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله در جانشینی او از خلافت کناره گرفت.(2) ولی بنی امیه او را با سم کشتند و از آنجا که مربی او «عمر مقصوص» را در گرایش او به خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله دخیل می دانستند، وی را نیز دستگیر ساخته و به همین جرم زنده به گور کردند.(3)

خاندان تو را در آن آتش زنده زنده خاکستر کند تا اینکه ابوعبدالله جدلی، یار وفادار علی بن ابی طالب علیه السلام، از کوفه رسید و خاندان عباس را از خطر مرگ نجات داد. این مرد پسر عبدالله بن زبیر است. همان عبدالله بن زبیر که چهل جمعه در مکه از صلوات بر محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله لب فرو بسته بود. وقتی مردم به هیجان آمدند و از وی پرسیدند چرا صلوات بر محمد را از خطبه جمعه فروانداخته، در جواب گفت: «فرزندانش مردم بدی هستند. می بینم که هر وقت بر رسول الله صلی الله علیه و آله صلوات می فرستند، گردن هایشان به افتخار و شرف کشیده می شود و چهره شان به درخشش می افتد و خوشحال می شوند؛ من دوست نمی دارم با ذکر رسول اکرم صلی الله علیه و آله، چشم فرزندانش را روشن سازم».(1)

همزمان با ادعای خلافت ابن زبیر در مکه و عبدالملک مروان در شام، مختار بن ابی عبیده ثقفی، با یاری شیعیان، بر کوفه و موصل مسلط شد و به خونخواهی امام حسین علیه السلام و مجازات قاتلان آن حضرت پرداخت. وی خانه های بنی هاشم را که به دست بنی امیه تخریب شده بود، بازسازی کرد و اموال و هدایای زیادی خدمت امام سجاد علیه السلام فرستاد.(2)

ابن زبیر از این وقایع بیمناک شد که مبادا مردم با حمایت مختار، به خلافت محمد حنفیه، برادر امام حسین علیه السلام راضی شوند. لذا قصد آن کرد که از محمد حنفیه بیعت بستاند. بر همین اساس محمد حنفیه و یاران او و بنی هاشم را به قتل عام تهدید کرد و در نزدیکی زمزم به حبس افکند. سپس برایشان مهلتی معین کرد که بعد از انقضای مدت، در صورت عدم بیعت، آنها را بسوزاند.

محمد ابن حنفیه جریان را به مختار نوشت. مختار نیز شیعیان را بسیج کرد. حدود هفتصد تن از آنان را به سرداری ابوعبدالله جدلی، با چهارصد هزار دینار، به مکه فرستاد.

ص:150

آنان به پاس حرمت حرم، بدون شمشیر و درحالی که تنها چوبی در دست داشتند، با ندای یالثارات الحسین به مسجدالحرام داخل شدند. به زمزم درآمدند و محمد ابن حنفیه را از بند رهانیدند. آن گاه از او اجازه خواستند که به جنگ ابن زبیر روند. ولی او آنها را منع کرد.(1)

ابن زبیر که نتوانسته بود به محمد ابن حنفیه آسیب برساند، با قتل عام ابن ورس و هفتصد نفر از موالی شیعه، کینه خود را به هاشمیان و شیعیان نشان داد؛ به این ترتیب که مختار با اطلاع از فرستادن سپاهی از طرف امویان شام به وادی القری و تهدید مدینه، یکی از یارانش را به نام ابن ورس، با هفتصد نفر از موالی شیعه، به اطراف مدینه فرستاد و به عبدالله بن زبیر اعلام کرد این عده برای دفاع از مدینه و مکه گسیل شده اند.

این کار (دفاع از حرمین) از سوی مختار سابقه داشت؛ چراکه پیش تر نیز در دفاع از مکه، در مقابل سپاه یزید، با عبدالله بن زبیر همکاری کرده بود، اما عبدالله به خاطر کینه ای که علیه شیعیان داشت، فرستادگان مختار را قتل عام کرد؛ به این صورت یکی از سرداران خود، به نام عباس بن سهل را با تعداد زیادی نیروی جنگی به سر وقت ابن ورس و فرستادگان مختار فرستاد. ابن سهل وانمود کرد که با آنها کار ندارد. ابن ورس و همراهانش نیز که قصد درگیری با عباس بن سهل را نداشتند، هدیه او را نیز که به تعداد هر ده نفر از فرستادگان مختار، یک گوسفند بود، پذیرفتند.

آنها گوسفندان را ذبح کردند و مشغول خوردن غذا شدند. ولی ناگهان متوجه شدند حدود هزار نفر از زبیریان، به فرمان عباس بن سهل آنها را محاصره کرده اند. ابن ورس که انتظار این خیانت را نداشت، فریاد برآورد: «ای لشکریان خدا! به سوی من آیید و با منحرفان و یاران شیطان رجیم بجنگید که شما بر حقید و اهل هدایت. آنان به ما خیانت کرده اند و نیرنگ زده اند». اما افراد ابن ورس، جز حدود صد نفر که با او ماندند و به جنگ و دفاع و مقاومت پرداختند، بقیه به جانب بیابان فرار کردند. زبیریان دست از آنان

ص:151

برنداشته، بسیاری را به قتل رساندند و بقیه را در بیابان رها کردند که از گرسنگی و تشنگی بمیرند. ابن ورس نیز در این قتل عام به شهادت رسید. مردی به نام «ابن یوسف» که خود از افراد «عباس بن سهل» بود، می گوید:

ما به آنان حمله بردیم و جنگ مختصری کردیم. ابن ورس با هفتاد تن از یاران و محافظانش کشته شدند و عباس بن سهل پرچم برافراشت و فریاد زد: «هرکس زیر این پرچم بیاید و اسلحه اش را بر زمین بگذارد، در امان است». تعدادی از افراد فراری ابن ورس به زیر آن پرچم آمدند و حدود سیصد نفر از آنان همراه با سلیمان ابن حمیر همدانی و عیاش بن جعده جدلی، به طرف عراق برگشتند. ولی ابن سهل آنان را تعقیب کرد تا به آنان رسید و حدود یکصد نفر از آنان را کشت و دویست نفر از آنان را رها کرد که بسیاری از آنان از شدت گرسنگی و تشنگی کشته شدند.(1)

نبخشیدند.(1) یکی از لشکریان مصعب به نام «معاویة بن قره» از حیوانیت خود علیه شیعیان چنین تعریف می کند:

من به یکی از آنان رسیدم، سرنیزه ام را در چشمش فروکردم و آن را تکان می دادم تا جان داد. شخصی به من گفت: «چرا این کار را می کنی ؟» گفتم: «آری! نزد ما خون آنان از خون کافران، از ترک و دیلم، حلال تر است!» این شخص قسی القلب از طرف مصعب بن زبیر قاضی شهر بصره بود.

سپاه مصعب موفق شدند مختار و هفت هزار نفر از یارانش را در دارالاماره کوفه محاصره کنند. مختار بعد از مدتی با عده ای از یارانش بیرون آمد و شجاعانه جنگید و کشته شد. ولی بقیه محاصره شدگان از مصعب امان خواستند. مصعب به آنان امان داد و اطمینان داد که آسیبی به آنها نخواهد رساند. ولی وقتی تسلیم شدند، دستور داد همه را قتل عام کنند.

درباره فرمان قتل عام نوشته اند که «بحیر بن عبدالله» که از سران آن قوم بود، را دست بسته پیش مصعب بردند. وی خطاب به مصعب گفت:

حمد خدای را که ما را اسیر تو کرد و تو را در معرض عفو و بخشش قرار داد. دو مقام است که یکی مایه رضای خدا و یکی مایه خشم اوست. هرکس ببخشد خدا او را می بخشد و عزتش را زیاد می کند و هرکس عقوبت کند، از قصاص در امان نماند. ای پسر زبیر ما مسلمانیم و اهل قبیله شما و از ملت شما هستیم. نه ترکیم و نه دیلم. اگر برادران همشهری ما با من مخالفت کردند یا ما به صواب بوده ایم [یا آنها]؛ چنان که مردم شام با همدیگر نبرد کردند و اختلاف داشتند، سپس با هم برادر شدند. مردم بصره نیز باهم نبرد کردند و بعد با هم صلح و سازش نمودند. شما که اکنون امیری پیروزید و بر ما مسلط، بر ما منت نهید و تساهل کنید و عفوِ باقدرت را پیشه خود سازید.

ص:153

مصعب ابتدا می خواست ایرانیان را گردن زند و عرب ها را که در اقلیت بودند، آزاد کند. اما مشاوران او به او گفتند: «این چه دینی است که تو می خواهی عجم ها را بکشی و عرب ها را رها کنی ؟! در صورتی که همه آنان یک عقیده دارند (شیعه علی علیه السلام می باشند) و چگونه امید ظفر داری ؟!» سرانجام مصعب دستور داد همه آن شش یا هفت هزار نفر را در یک روز به قتل رسانند و حمامی از خون در اطراف دارالاماره و شهر کوفه به راه انداختند.(1)

عقبه اسدی از شعرای معروف آن زمان درباره این قتل عام وحشیانه شعری سروده است و به امان نامه محکم زبیریان اشاره می کند؛ ترجمه بخشی از آن چنین است:

با وجود پیمان محکم، شش هزار نفر دست بسته کشته شدند، تعهد حبطی (یعنی عباد حبطی) را پلی کردید که برای عابران ساخته شده بود در صبحگاهان، آنان را خواستید و فریبشان دادید، آنان نخستین خائنان نبودند گفته بودم؛ اما گوش ندادند که در کوچه ها با شمشیر کشیده نبرد کنند.(2)

عبدالله بن عمر بعدها به مصعب گفت: «تو همان کسی هستی که هفت هزار نفر از مسلمانان را در یک روز کشتی و حال هر طور می خواهی زندگی کن». مصعب گفت: «آنان یک مشت کافر و ساحر بودند». عبدالله عمر گفت: «به خدا قسم اگر به این تعداد فقط از گوسفندان از ارث پدرت را در یک روز می کشتی این کار اسراف و حرام بود تا چه رسد که مسلمانان را کشته باشی».(3)

دو تن از همسران مختار به نام های عُمره، دختر نعمان بن بشیر انصاری و ام ثابت،

ص:154

دختر سمرة بن جُندَب که بین لعن مختار یا مرگ مخیر شده بودند، گفتند:

چگونه از مردی بیزاری بجوییم که به ربوبیت خدا معترف، روزها روزه و شب ها به نماز مشغول بود. خونش را در راه خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله و برای کشتن قاتلان فرزند پیامبر صلی الله علیه و آله و اصحاب و یاران آن بزرگوار، بذل کرد و خداوند وی را بر آن نامردمان مسلط ساخت و با کشتن آنها دل ها را شفا داد.

ام ثابت گفت: «اگر به زور شمشیر از من کفر گفتن هم بخواهی، کفر خواهم گفت. [حالا که زور است] شهادت می دهم که مختار کافر بود.» اما عمره از لعن مختار خودداری کرد و گفت: «این مرگ، شهادتی است که از جانب خدا روزی من شده و هیچ گاه آن را از دست نمی دهم؛ هرگز! [زیرا] این مرگی است گذرا که در پی آن بهشت و همنشینی با پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام اوست و به خدا قسم هیچ گاه با فرزند هند جگرخوار، همراه نخواهم شد و فرزند علی بن ابی طالب علیه السلام را وا نخواهم گذارد. خدایا تو شاهد باش که من پیرو پیامبرت صلی الله علیه و آله، دخترزاده اش، اهل بیتش و شیعیانش هستم» و مصعب به سربازان دستور داد که او را بکشند.

عمرو مخزونی (عمرو بن ابی ربیعه) در این مورد به زبان شعر چنین گفته است:

ان من اعجب العجائب عندی قتل بیضا حرّة عطبول

قتلت هکذا علی غیر جرم ان الله درّها من قتیل

کتب القتل و القتال علینا و علی المحصنات جر الذیول

و از شگفت انگیزترین شگفتی ها نزد من، کشتن زنی است سفید و آزاد و جوان و زیبا.

او را کشتند بی آنکه گناه کرده باشد. خیرِ خدا بر این کشته باد.

کشتن و کشته شدن، کار ما مردهاست و زنان شوهردار زیبا باید دامن هایشان را بکشند.

سه قرن بعد، حنابله متعصب بغداد، در سالروز قتل مصعب بن زبیر به عزاداری های عجیب پرداخته و آن را بهانه ای برای قتل عام شیعه، به ویژه ساکنان کرخ بغداد، قرار دادند.(1)

ص:155

خلیفه ای است که پس از امان دادن، عهد و پیمان شکسته، مردمی را که تسلیم شده بودند هلاک کرد(1).

در ادامه بحث، به برخی از برجسته ترین موارد قتل عام سادات و مسلمانان شیعه در زمان بنی مروان اشاره می شود.

هر چیز دیگری مقدم کردند. متقابلاً حجاج نیز پشتوانه مناسبی برای تقویت قدرت آنان بود. وی به قرآن،(1) رسول خدا صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام علناً توهین می کرد.

حجاج علاوه بر تخریب خانه خدا عده زیادی از مسلمانان زائر خانه خدا را قتل عام کرد.(2) از جمله قتل عام شدگان مسلمانان پیرو مکتب اهل بیت علیهم السلام بودند که در حجاز و مکه نیز سکونت داشتند، قربانی اعمال خونبار وی، در جنگ قدرت بین عبدالملک مروان و عبدالله بن زبیر، شدند. در این باره طبری، ابن اثیر و دیگران گفته اند: «حجاج، بعد از تسلط بر مدینه، به جنایت و تحقیر علیه مردم این شهر دست زد».(3) حجاج درباره مدینه می گفت:

خدا را سپاس می گویم که مرا از این شهر بزرگ بیرون می برد. این شهر از همه شهرها پلیدتر و مردم آن نسبت به امیرالمؤمنین (عبدالملک) حقه بازتر و گستاخ ترند. اگر سفارش امیرالمؤمنین نبود، این شهر را با خاک یکسان می کردم. در این شهر جز پاره چوبی که منبر پیامبر صلی الله علیه و آله خوانند و استخوان پوسیده ای که قبر پیامبر صلی الله علیه و آله می دانند، چیزی نیست.(4)

حجاج، برای تسلط بر مکه که عبدالله بن زبیر در آنجا متحصن شده بود، با پنج دستگاه منجنیق، آنجا را سنگ باران کرد.(5)

مورخان تصریح کرده اند که حجاج، کعبه را با سنگ و آتش زیر ضربات خود گرفت

ص:158

تا اینکه آتش به پرده کعبه افتاد و شعله از هر سو، زبانه کشید. در این هنگام ابری از طرف جده، نمایان گشت که با رعد و برق پیش می آمد تا اینکه بالای کعبه و محدوده مطاف آن قرار گرفت و به سختی بارید و آب از ناودان سرازیر گشت و آتش خاموش شد. پس از آن به جانب کوه ابوقبیس رفت و برقی شدید از آن برجهید و منجنیق را همانند کوره در خود گداخت و چهار خدمه آن را به آتش کشید و کشت. در رعد و برق دیگر، منجنیق و چهل تن گداختند و سوختند.(1) ولی حجاج همچنان یارانش را برای ادامه سنگ باران تشویق می کرد. بار دیگر برقی برجهید و دوازده تن از یاران حجاج را کشت که شامیان به وحشت افتادند.... حجاج فریاد زد: «ای مردم شام! نگران نباشید من خود اهل تَهامه و اهل این دیار هستم و این صاعقه ها، صاعقه های تهامه است و فتح و پیروزی، دروازه خود را به روی شما گشوده است...». بار دیگر که آذرخشی، منجنیق آنها را بسوزانید، شامیان دست از کار کشیدند. حجاج به سخنرانی پرداخت و گفت: «وای بر شما مگر نمی دانید که آتش آسمانی پیش از ما نیز فرود می آمده و قربانی را اگر مورد قبول خداوند واقع می شده، می سوزانیده است ؟ اینک اگر این کار شما (سنگ باران مکه) مورد رضایت و قبول خداوند نبود، آتش از آسمان نمی آمد و منجنیق شما را نمی سوزانید!»(2)

در الفتوح ابن اعثم آمده است که حجاج و یارانش همچنان به سنگ باران خانه خدا ادامه دادند تا آن که سراسر دیوار که بر گرد زمزم بود، فرو ریخت و همه اطراف و جوانب کعبه درهم شکست و حجرالاسود چندین تکه شد. حجاج خود ایستاده بود و سوختن کعبه را تماشا می کرد و اشعاری سرود....(3)

حجاج پس از آتش زدن مسجدالحرام و کشتن عبدالله بن زبیر، دامنه کشتارها را به

ص:159

داخل شهر کشاند و درهای خانه قریشیان را سوزاند. سپاه او نقاب از صورت زنان قریش کشیدند و به آنها تجاوز کردند و هرچه را که آنان داشتند، به غارت گرفتند.(1)

حجاج در بصره با سپاهیان خود، وارد مسجد شد و به مردم مظلوم و بی دفاع حمله کرد. مردم به بیرون مسجد هجوم آوردند، اما هرکس پای از درِ مسجد بیرون گذاشت، سر از بدنش جدا شد. لذا فراری ها مجبور شدند به مسجد برگردند. در آنجا نیز دوباره به آنها حمله شد؛ به گونه ای که جوی خون تا درِ مسجد و بازار سرازیر گردید(2). وی در کوفه همراه چند جلاد به مسجد شهر رفت و به مردم گفت:

هان ای مردم! نه به کودکانتان رحم می کنم و نه به پیرانتان! بی گناهانتان را به جای گناهکار مؤاخذه خواهم کرد و کافی است به کسی ظنین شوم. تحویل جلادانش خواهم داد. همه اینها از اختیارات من است و هر چه من مصلحت بدانم، عین شرع است.(3)

ترمذی و ابن عساکر نوشته اند که آمار کشته شدگان به دست حجاج یا به دستور او 120 هزار نفر بود(4) و افراد زندانی او که (گویا پس از مرگش) آمارگیری شد، به هفتاد هزار نفر رسید که سی هزار نفر آنها زن(5) و شانزده هزار نفرشان برهنه بودند. زندان زنان و مردان یکی بود و حفاظی نداشت که آنها را از آفتاب تابستان و باران و سرمای زمستان محفوظ دارد(6). مأموران حجاج، از پناه آوردن زندانیان به سایه دیوار زندان جلوگیری می کردند و زندانیان ناگزیر زیر آفتاب سوزان به سر می بردند و چون زندانیان از دنیا می رفتند، مدت ها بدن آنان زیر آفتاب سوزان می ماند و عفونت بدن های آنها،

ص:160

برای زندانیان رنج مضاعفی بود. بنابراین تعداد افرادی که بر اثر خفقان زندان و کمبود آب و غذا و هوای آزاد، شکنجه و از ناراحتی روحی و روانی از بین رفتند، معلوم نیست. علاوه بر قتل عام شدگان و زندانیان، تعداد زیادی نیز آواره شدند.(1)

همچنین حجاج، نژادپرست بود. وی دانشمندان و ادیبان فارسی زبان را قتل عام کرد و در مقابل تعالیم اسلام که قومیت گرایی را منع می کند، نژادپرستی عربی را رواج داد.(2)

نبی اکرم صلی الله علیه و آله را که به کهولت سن رسیده بودند، با داغ کردن، شکنجه نمود!(1) بر همین اساس است که حجاج را یکی از شش سفاک و قاتل بزرگ تاریخ مسلمانان شیعه دانسته اند.

گفته شده که روزی مردی به او گفت: «خویشان من، مرا عاق نموده اند و نامم را علی گذارده اند. پس نام مرا تغییر بده و صله ای به من بده که فقیرم»؛ حجاج گفت: «به خاطر آنچه به آن توسل پیدا کردی، نامت را فلان قرار دادم و تو را متصدی فلان نقطه کردم».(2)

- عبدالرحمان بن ابی لیلی انصاری، وی از تابعین رسول خدا صلی الله علیه و آله و جزو فقهای آن دوران بود و از راویان احادیث صحاح سته است. حجاج برای اینکه به امیرالمؤمنین علیه السلام دشنام دهد، آن قدر او را با شلاق و چوب زد که بدنش سیاه شد، ولی او به این عمل تن نداد(1) تا آنکه به شهادت رسید(2).

- یحیی ابن ام طویل، از تابعین بود و در میدان بزرگ کوفه می ایستاد و فریاد می زد: «ای دوستان خدا! هرکس به علی علیه السلام دشنام دهد، لعنت خدا بر او باد».(3) یحیی در شرایطی فریاد به حمایت از علی علیه السلام بلند کرده بود که مروانیان دشنام به خاندان رسالت را رواج می دادند. این چنین بود که امام باقر علیه السلام درباره شخصیت وی فرمود: «یحیی ابن ام طویل شخصیتی هماره جوانمرد و بی باک بود».(4) ارتباط نزدیک او با علی بن الحسین علیهما السلام و حمایت علنی وی از علی بن ابی طالب علیه السلام، سبب شد تا به دست حجاج ابن یوسف دستگیر شود. حجاج پس از دستگیری یحیی، نخست از او خواست تا علی علیه السلام را لعن کند، ولی او که هرگز تن به چنین کاری نمی داد، مورد خشم حجاج قرار گرفت و به دستور وی دست ها و پاهایش، قطع و به شهادت رسید.(5)

- کمیل بن زیاد نخعی، تابعی معروف و راوی دعای کمیل نیز به جرم تشیع و دوستی با امیرالمؤمنین علی علیه السلام به دستور حجاج، به رغم کهولت سن، به شهادت رسید.(6)

ص:164

ص:166

یوسف بن عمر ثقفی، جانشین خالد، نیز ادامه یافت. وی نیز از نواصب معروف بود. ابن کثیر درباره او می نویسد: «کان یلعن علیاً علی المنابر».(1)

در این دوره سیاه بود که یکی از نوادگان پیامبر صلی الله علیه و آله به نام زید بن علی بن الحسین علیه السلام در سال 121 هجری قیام کرد که امویان او و یارانش را قتل عام کردند(2) و با این بهانه، کشتار جمعی بی رحمانه دیگری علیه سادات و شیعیان به راه انداختند. آغاز قیام زید به این صورت بود که پس از یزید بن عبدالملک، برادرش هشام بن عبدالملک به تخت نشست. وی به فرماندار مدینه، خالد بن عبدالملک، دستور داد که بر نوادگان پیامبر صلی الله علیه و آله و بنی هاشم سخت بگیرد. زید بن علی علیه السلام به قصد شکایت از مظالم خالد به شام آمد تا خود هشام را ببیند. اما هشام حتی به او اجازه ملاقات نداد. پس از اینکه او پافشاری کرد، به شکل توهین آمیزی، او را به حضورش پذیرفت. سپس به جای رسیدگی به ظلم عامل خود در مدینه، زید را به دلیل اینکه فرزند یک کنیز بود، تحقیر کرد. حتی با اهانت، از امام محمد باقر علیه السلام با عنوان «بقر» یاد کرد و در نهایت نیز دستور داد او را از کاخش بیرون کنند(3).

زید پس از این واقعه به کوفه آمد و اعتراض خود را نسبت به این پادشاه ستمگر مروانی اعلام کرد. هزاران نفر از مردمی که از ظلم مروانیان به ستوه آمده بودند، به اضافه کوفه، مدائن، واسط، موصل و حتی خراسان، با زید بیعت کردند.(4) یوسف بن عمر، عامل هشام در کوفه، دستور داد مردم کوفه را در مسجد محاصره کند و درهای مسجد و بازار را ببندد و از خانه هایشان برای آنان غذا ببرند تا اینکه کسی نتواند به زید بپیوندد.

ص:168

همچنین دستور داد زید را محاصره کنند و او را دستگیر کنند. مأموران، خانه به خانه، به جست وجوی زید پرداختند اما اثری از وی نیافتند؛ زیرا آن شب، زید و یارانش از شهر خارج شده بودند و در بیابان به سر می بردند.

یوسف بن عمر، پیش از قیام، دو نفر از هواداران زید را کشت؛ شاید با این کار می خواست زید را برای قیام زودرس تحریک کند و بهانه ای برای کشتار جمعی سادات و شیعیان به دست آورد. یاران زید می دانستند که به مجرد اعتراض در فهرست قتل عام قرار گرفته اند؛ بر همین اساس تسلیم نشدند. گفتنی است بعضی تعداد آنان را 150 مرد جنگی می دانند(1) و در بعضی روایات تعداد آنان، 218 نفر آمده است. اما زید انتظار داشت همه آنان که با او دست بیعت داده بودند، به کمک او بشتابند.(2) لشکر دشمن بیش از دوازده هزار نفر بودند.(3) روز چهارشنبه، اول صفر 121 ه. ق، نخستین روز نبرد بود.

در ساعات پایانی روز پنجشنبه، بسیاری از آنها شهید شدند. اما ناگهان ورق برگشت و سپاه زید با یورشی سهمگین، خود را به قلب سپاه امویان رساند و آنان را تا محله «بنی سلیم» تعقیب کرد. فرمانده لشکر دشمن از یوسف کمک خواست و او عده ای از تیراندازان ماهر را به حمایت آنان فرستاد. هنگام غروب آفتاب، ناگهان تیری به طرف چپ پیشانی زید اصابت کرد و شدت آن به حدی بود که تا انتها در پیشانی او فرو رفت.(4) او را برای معالجه به خانه یکی از اصحابش بردند.(5) در این حال، یحیی، فرزند زید، وارد شد و خود را به روی پدر افکند و با چشمانی گریان گفت: «پدر تو را

ص:169

بشارت باد که به زودی به دیدار محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام خواهی شتافت». زید به فرزندش سفارش کرد که راه وی را ادامه دهد.

سپس برای مداوای وی طبیبی آوردند. طبیب با کلبتین (انبری که با آن دندان می کشند)، تیر را از پیشانی او بیرون کشید. همان لحظه شهید شد.(1) امویان پس از پایان درگیری کوشیدند بدن زید را یافته و سرش را برای خلیفه بفرستند. اما یاران زید از تاریکی همان شب استفاده، بی صدا بدن را دفن کردند.(2) آنان بدن را به آرامی کنار جوی آبی بردند، آب را بستند و در وسط جوی قبری حفر کردند. سپس آب را از روی آن عبور دادند تا دشمن متوجه بدن نگردد.(3)

هنگام دفن، یک غلام جوان، ناظر دفن کردن بدن بود. او به طمع جایزه، صبح زود، سرگذشت دفن بدن را گزارش داد و دشمنان زید را به محل قبر راهنمایی کرد.(4) یوسف ابن عمر دستور داد قبر را نبش کردند و سر زید را از بدنش جدا ساختند و آن را با سرهای چند تن از اصحاب زید به شام فرستاد.(5) هشام دستور داد سر زید را در دروازه شام بر بلندی نصب کنند.(6) بعد از مدتی سر زید را به مدینه فرستاد(7) و دستور داد آن را به خانه خواهرش زینب ببرند و آن را به دامن او بیفکنند و سپس سر را برگردانند.(8) آن گاه

ص:170

یک شبانه روز سر مبارک زید را نزدیک قبر حضرت محمد صلی الله علیه و آله، جد زید، نصب کرد.(1)

والی مدینه که وحشت داشت شورش شود، سر را به دستور هشام به مصر فرستاد و آن را در مسجد جامع مصر نصب کردند.(2) اما مردم مصر آن را شبانه دزدیدند و در محراب مسجدی به نام «محرس الحضی» با احترام دفن کردند.(3) بدن زید را کنار بدن یاران دیگرش در کوفه به دار زدند(4) و بعدها آتش زده، خاکسترش را به فرات ریختند.(5)

یوسف بن عمر، بعد از به شهادت رساندن زید و قتل عام یارانش، بر منبر رفت و سب و لعن قبیحی علیه حضرت علی علیه السلام و فرزندانش بر زبان راند. سپس به بدگویی و تهدید مردم شهر پرداخت و به تفتیش خانه ها اقدام کرد و به قتل عام وسیعی از مجروحان و اسرا دست زد؛ به طوری که نوشته اند: «فکان لا یؤتی بأسیر ولا جریح إلا قتله وأحرقه بالنار»؛ «هیچ اسیر و مجروحی نیاوردند مگر اینکه به قتل رساند و با آتش سوزاند».(6)

یوسف بن عمر سپس دستور داد همسر زید را نزد او آورند. به آن زن گفت:»

ص:171

ای دشمن خدا! با زید ازدواج کردی ؟» گفت: «بله، قسم به خدا اگر از دختر تو نیز خواستگاری می کرد، به او می دادی». یوسف بن عمر غضبناک شد و فریاد زد: «لباس های او را پاره کنید و تازیانه به دست من بدهید». همسر زید گفت: «وای بر تو ای دشمن خدا! من زن هستم، جایز نیست لباس های مرا پاره کنی». یوسف بن عمر فریاد زد: به سخن او اهمیت ندهید. لباس هایش را پاره کنید(1) و او را از هر طرف به باد تازیانه گرفت. آن زن گفت: «وای بر تو! من یکی از خاله های تو هستم. من زنی از قبیله ازد هستم و مادر تو نیز از آن قبیله است». یوسف بن عمر پاسخ داد: «خدا لعنت کند کسی که تو خاله او باشی». آن زن گفت: «خدا لعنت کند کسی که کمترین نسبتی با تو دارد و آن مادر توست». یوسف بن عمر به جلادها دستور داد او را بکشید و آنها با شدیدترین ضربه ها به او حمله کردند. او می گفت: «وای بر تو! تو آزاد نیستی، تو عرب نیستی، [آیا درست است] زنی را با شمشیر بکشند، ای فرزند بنده آل ثمود؟!» و در همان حال بود تا به شهادت رسید. سپس یوسف بن عمر دستور داد جسد او را وسط راه عمومی بیندازند. قومی از پسرعموهایش در نیمه شب جنازه او را برداشته و دفن کردند.(2)

یوسف بن عمر سپس به دنبال قاسم بن عمرو که یکی از بزرگان قبیله ازد بود، فرستاد و به او گفت: «تو در ازدواج زید بن علی علیه السلام واسطه شدی ؟» گفت: «بله چنین بود و به کسی به اندازه زید بن علی علیه السلام رغبت نبود؛ چون او از اولاد فاطمه و علی علیهما السلام بود». یوسف بن عمر دستور داد او را برهنه کنند! بلافاصله او را برهنه کردند و زیر تازیانه گرفتند. آن پیرمرد گفت:» ای یوسف بن عمر، فردا در مقابل خدا قصاص است؛ چه دلیلی داری که شخصی را به ناحق می کشی ؟!» آن پیرمرد ازدی زیر ضربات تازیانه بود تا به شهادت رسید. سپس یوسف بن عمر شیعیان زیادی را به ناحق کشت.(3) وی با

ص:172

همه این جنایات، به هشام بن عبدالملک نامه نوشت و او را به ویران کردن کوفه و قتل عام بقیه مردم شهر تحریص کرد. ولی هشام نپذیرفت.(1)

امام صادق علیه السلام درباره زید فرمود:

خدا رحمت کند زید را؛ به راستی که او مؤمن بود و امام خویش را می شناخت و بینا و دانا و راستگو بود و چنانچه موفق می شد و بر دشمن چیره می گشت، می دانست که کار را به دست چه کسی دهد.(2)

برای زید دو زیارتگاه است که سالانه جمعیت زیادی از شیعیان و علاقه مندان به خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله به آنجا می روند: یکی در مصر که سر زید در آنجا دفن شده و دیگری در کُناسه کوفه است. همان مکانی که بدن زید را به دار زده و سپس آتش زدند.(3)

آمد که بر آلتش بوسه زد و به وی هزار دینار جایزه داد. سپس او را بر قاطری سوار کرد و گفت: «با قاطرت بر فرش های دربارم عبور کن».

ولید، حوضی پر از شراب داشت که در آن با فواحش شنا می کرد. روزی در این حوض آن چنان از خود بی خود شد که با دخترش زنا کرد. روزی ولید به قرآن تفأل زد، این آیه آمد:(وَ اسْتَفْتَحُوا وَ خابَ کُلُّ جَبّارٍ عَنِیدٍ مِنْ وَرائِهِ جَهَنَّمُ وَ یُسْقی مِنْ ماءٍ صَدِیدٍ)1 «و آنها (از خدا) تقاضای فتح و پیروزی (بر کفار) کردند؛ و (سرانجام) هر گردنکش منحرفی نومید و نابود شد! * به دنبال او جهنم خواهد بود؛ و از آب بد بوی متعفّنی نوشانده می شود!». وی به قدری عصبانی شد که به قرآن تیراندازی کرد و در ضمن آن، این شعر را خواند:

اتوعد کل جبار عنید فها انا ذاک جبار عنید

إذا ما جئت ربک یوم حشر فقل یا رب خرقنی الولید

آیا دشمنان ستمگر را وعده عذاب می دهی ؟ من همان دشمن ستمگر هستم آن گاه که روز قیامت نزد خدایت رفتی بگو! ولید مرا پاره کرد!

از نبی اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است: «در این امت مردی خواهد بود که او را ولید گویند و او از فرعون بدتر است». بنا به نظر محدثان، این شخص همین ولید بن یزید بن عبدالملک است که به ولید فاسق مشهور است. فسق و کفر او به حدی بود که حتی رسالت پیغمبر اکرم علیه السلام را هم تکذیب می کرد؛ چنان که می گفت: «این مرد هاشمی با خلافت، بازی کرد؛ نه وحی به او رسید و نه کتابی از آسمان آورد».

این اعمال ولید نشان می دهد که این پادشاه مروانی اصلاً مسلمان نبود؛ به طوری که نوشته اند: «او را معلمی بود که مذهب مانی داشت و ولید را هم تحت تأثیر عقاید خود قرار داده بود».

ص:174

یکی دیگر از اعمال ننگین او این بود که شبی در اثر کثرت شرابخواری با کنیزی همخواب شده بود و سحرگاهان که موقع نماز جماعت بود، عمامه خود را به سر کنیز نهاد و عبایش را به دوش او انداخت و دستور داد که صورت خود را بپوشاند و به جای او به محراب رفته و نماز جماعت بخواند. کنیز آلوده دامن، با همان حالت مستی و جنابت، به مسجد رفت و برای آن مردم بدبخت نماز خواند. ولی پس از قتل ولید این راز آشکار شد و مردم شام تازه فهمیدند که در یک نماز صبح به کنیز مست ولید اقتدا کرده اند.

چون کفر و فساد ولید برای همه کس روشن شده بود، حتی برادران، عموزادگان و سایر افراد بنی امیه، او را مذمت می کردند. لذا برخی مردم مسلمان دمشق، از اعمال ننگین او به ستوه آمدند و او را در قصر خلافت کشتند، ریز ریزش کردند و در همان قصر به خاک سپردند. سرش را هم به نیزه زدند و در شهر گرداندند.(1)

در زمان حکومت ولید، یحیی بن زید بن علی علیه السلام در جوزجان خراسان علیه ظلم و ستم خاندان اموی قیام کرد و میان او و فرماندار ولید در خراسان، سلم بن احوز مازنی، درگیری پیش آمد که در نتیجه آن، یحیی به شهادت رسید. برخی منابع از یورش ناگهانی مأموران اموی به یحیی و همراهانش در قریه ارغوی جوزجان و شهادت یحیی و قتل عام هفتصد نفر از شیعیان اشاره کرده اند(2) که به احتمال قوی میان آنها برخی نزدیکان یحیی از سادات هاشمی نیز بوده اند. مازنی سر یحیی را برید و برای ولید فرستاد و بدنش را در خراسان به نمایش گذاشت. بدن یحیی مثل بدن پدرش سال ها آویزان بود.(3) مردم خراسان هفت روز برای یحیی عزاداری کردند. نکته قابل توجه اینکه در آن سال هر پسری که در خراسان به دنیا آمد، مردم نامش را یحیی گذاشتند. حتی

ص:175

زنجیری که یحیی را با آن زندانی کرده بودند، مردم خراسان تکه تکه کرده و هر قسمت کوچک آن را به صورت نگین انگشتری برای تبرک درآوردند.

امام صادق علیه السلام در ترسیم این قیام ها و نتایج آن، چنین می فرماید:

خاندان ابوسفیان، امام حسین علیه السلام را به شهادت رساندند و خداوند حکومت را از ایشان گرفت. هشام، زید بن علی علیه السلام را شهید کرد و خداوند او را از حکومت ساقط کرد و ولید، یحیی بن زید را کشت و خداوند حکومت او را به پایان رساند.(1)

گفتنی است یحیی در حرکت ظلم ستیزانه کاملاً برحق بود؛ چراکه ولید به اموری آلوده بود که حتی از پادشاهان ظالم ایران و روم، نظیر خسروپرویز و هراکلیوس، نقل نشده است. به طور حتم کسرا و قیصر، پادشاهان ظالمی بودند که هیچ مسلمانی درباره وجوب مبارزه با آنها تردیدی ندارد؛ چنان که رسول اکرم صلی الله علیه و آله دو بار مسلمانانی را برای مبارزه با هراکلیوس و قیصر گسیل داشتند. ولی ولید با قدرت به دست آمده از اسلام و فتوحات اسلامی، در باقیمانده کاخ های همان قیصرها در شام به اعمال ننگینی که ده ها برابر بدتر از هراکلیوس بود، دست می زد. روشن است که حرکت یحیی علیه این پادشاه ظالم، همانند حرکت عموی او، جعفر بن ابی طالب، علیه ظلم هراکلیوس در نبرد مؤته، کاملاً به جا بود. جعفر با سه هزار نفر مقابل صد هزار لشکر هراکلیوس ایستاد و سرانجام به شهادت رسید و یحیی و پدر او زید بن علی علیه السلام نیز دقیقاً همان راه را رفتند و از کمی یاران خود نهراسیدند و سرانجام به شهادت رسیدند. اینکه در زمان ما برخی سلفی ها و وهابی ها، ولید و یزید را برحق می دانند و حرکت ظلم ستیزانه امام حسین علیه السلام، زید و یحیی را تخطئه می کنند، دقیقاً همان مطلبی را می گویند که یزید برای توجیه اعمال خود، آن را از وعاظ السلاطین خود می خواست.

ص:176

ولی عجیب اینجاست که حرکت عبدالله بن زبیر علیه یزید و ریختن مردم شام به کاخ ولید را تخطئه نمی کنند. اما اگر شخصی از خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله برای مقابله با ظلم حرکت کرده باشد، نظیر امام حسین علیه السلام و زید بن علی علیه السلام، او را شورشی و برهم زننده امت اسلامی معرفی می کنند.

امام باقر علیه السلام در روز هفتم ماه ذی حجه سال 114 هجری(1) به شهادت رسید. منابع روایی و تاریخی علت شهادت آن حضرت را مسمومیت دانسته اند.(2) از برخی روایات استفاده می شود که مسمومیت امام باقر علیه السلام به وسیله زین آغشته به سم، صورت گرفته است؛ به گونه ای که بدن آن گرامی از شدت تأثیر سم به سرعت متورم شد.(3) بعضی از منابع، شخص هشام بن عبدالملک را عامل شهادت آن حضرت دانسته اند.(4) بعضی دیگر، ابراهیم بن ولید اموی را وسیله مسمومیت معرفی کرده اند.(5)

با توجه به برخوردهای خشن و قهرآمیز هشام با امام باقر علیه السلام و عداوت انکارناپذیر بنی امیه با خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله، شک نیست که برای به شهادت رساندن امام باقر علیه السلام، اما به صورت غیر علنی، انگیزه ای قوی داشته است. جسم مطهر وی در بقیع، کنار مرقد پدر بزرگوارش امام سجاد علیه السلام و عموی پدرش حسن بن علی علیه السلام دفن شد.(6)

بعد از شهادت ایشان، تعداد زیادی از فرزندان، نزدیکان و شیعیان آن امام، یکی پس از دیگری، تنها برای استحکام قدرت مروانیان به قتل رسیدند؛ از جمله عبدالله بن

ص:178

محمد، پسر امام باقر علیه السلام(1) بود. مردی از بنی امیه به فکر افتاد که عبدالله را به قتل رساند. عبدالله از اندیشه وی آگاه شد و به او گفت:

لا تقتلنی اکن لله علیک عتبا و لک علی الله عونا.

مرا مکش تا خدا تو را به خاطر کشتن من ملامت نکند تا در پیشگاه الهی برای تو یار و یاور باشم.

آن مرد اموی ابتدا به او وعده دوستی داد ولی پس از ساعتی، شربتی مسموم به کامش ریخت و بدین ترتیب خون او را به گردن گرفت. همچنین در زمان حاکمیت سلیمان بن عبدالملک، عبدالله بن محمد بن علی بن ابی طالب، با سم به قتل رسید.(2) مروانیان همچنین شاعرانی را که در وصف اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله شعر گفته بودند، می کشتند که معروف ترین آنها کمیت اسدی است.(3)

انکار و ابطال انساب، اتهام ناروا به شراب خواری، متهم کردن به فسق، کفر، زندقه، خارجی بودن و انکار حقایق شیعه و انتساب به یهودیت و مسیحیت، از جمله تهمت های اصلی علیه سادات علوی و شیعیان اندلس بود.

بعد از سقوط سلسله اموی در شام، یکی از احفاد بنی امیه به نام عبدالرحمان داخل، به آنجا گریخت و حکومت امویان اندلس را تأسیس کرد و همان خصومت خود را نسبت به سادات علوی و شیعیان، به صورت گسترده تری، ادامه داد؛ چراکه احتمال حرکت های شیعی و سرنگون کردن حکومت امویان اندلس، بیشتر از قبل، آنها را به وحشت می انداخت؛ به همین دلیل علاوه بر حاکمان، مورخان معاصر با امویان اندلس هم تشویق می شدند اتهام های ناروا به سادات و شیعیان بزنند؛ چنان که عبدالله بن محمد، که ضد امویان آندلس قیام کرد، در برخی منابع تاریخی، متعصبانه به شقنا، یعنی قلیل و فرومایه، نامگذاری شد؛ بر همین اساس، ابن خلدون هم او را نه به صورت قطعی، بلکه مدعی انتساب به فرزندان حسین شهید علیه السلام قلمداد کرده است.(1)

قیام عبدالله بن محمد در سال 152 ه. ق است. او ضد امیر اموی، عبدالرحمان فهری، به پا خاست. نام مادر عبدالله، فاطمه بود و خود به معلمی اشتغال داشت. حرکت او در طول ده سال ضد امویان ادامه داشت که خیزش های او با رنگ و بوی شیعی و با پشتیبانی موالی بربر صورت می گرفت. وی اگرچه سرانجام به قتل رسید، ولی حرکتش زمینه ای برای فعالیت های شیعی در قرون بعدی شد.(2) دشمنی امویان اندلس با شیعه به اندازه ای

ص:180

بود که حتی افکار عقلی را نیز که زمینه رشد مکتب تشیع می دانستند، برنمی تافتند(1) و در این دشمنی ها تعدادی از دانشمندان شیعی در اندلس قربانی کشتار برنامه ریزی شده شدند؛ از جمله آنها چهره معروف شیعی اندلس، ابوالقاسم محمد بن هانی ازدی مهلبی اندلسی است.(2) این شاعر بلندآوازه شیعی که در اشبیلیه متولد شد و دیوانی بزرگ داشت، از طرف امویان، به فسق، شراب خواری، کفر و زندقه و نیز گرایش به فیلسوفان یونانی، متهم شد. ازاین رو از اندلس آواره شد و به المعز، خلیفه فاطمی، پناه برد و نزد خلیفه، نیکی ها دید. وی در خدمت آنان بود تا اینکه سرانجام در شهر برقه به قتل رسید.(3)

امویان اندلس پس از تأسیس نخستین دولت شیعی از سوی ادریسیان در سال 172 ه. ق در مغرب تا انقراض این دولت در سال 312 ه. ق، حکمرانان ادریسی را تحت فشار قرار می دادند و سرانجام، در اثر ضربه هایی که یکی از سرداران حاکم دوم خلیفه اموی (350-366 ه. ق) به دولت سادات ادریس زد، از پای در آمدند. خصومت ویژه امویان با ادریسیان در این بود که گذشته از تأثیرات فکری ادریسیان علوی بر اندلس، قبیله هایی از بربرهای ساکن در اندلس، از ابتدای تأسیس دولت شیعی ادریسی با ادریس ابن عبدالله، بیعت کرده بودند.(4)

می دادند و رهبری آن با ابومسلم خراسانی بود، منقرض شد و بنی عباس حاکمیت را به دست گرفتند. عباسیان با شعار الرضا من آل محمد صلی الله علیه و آله، مظلومیت اهل بیت علیهم السلام را شعار خود قرار داده بودند و با همین محرک، موفق به جلب حمایت مردم خصوصاً خراسانیان شده بودند. هنگامی که زمام امور را به دست گرفتند، مردم انتظار داشتند که رفتار آنان با سلاله پیامبر صلی الله علیه و آله عادلانه و دوستانه باشد؛ اما برخلاف این تصور، عباسیان آن گاه که بر مسند حکومت تکیه زدند، نه تنها همان رفتار ظالمانه امویان با اهل بیت علیهم السلام و شیعیان آنها را در پیش گرفتند، بلکه گامی فراتر نهادند و ستم را دوچندان ساختند تا جایی که برخی شاعران زمان، حکومت آنان را دردمندانه این گونه وصف کردند:

والله ما فعلت امیة فیهم معشار ما فعلت بنوالعباس

به خدا سوگند بنی امیه، به اندازه یک دهم بنی عباس، بر خاندان علی علیه السلام ستم نکردند.

شاعر دیگر گفت:

یا لیت جور بنی مروان دام لنا ولیت عدل بنی العباس فی النار

ای کاش ستم مروانیان پایدار می ماند و ای کاش دادگری عباسیان به دوزخ می رفت.

گفته را به اطلاع ابومسلم (داعی عباسیان) رسانید. لذا ابومسلم، سلیمان را کشت.(1) بعدها نیز ابومسلم، عبیدالله بن حسین را نیز با سم به شهادت رسانید.(2)

بعد از روی کار آمدن عباسیان، قیام هایی به منظور بازگرداندن حق اهل بیت علیهم السلام در خراسان بر پا شد. یکی از این قیام ها در سال 133 ه. ق در بخارا بود که «شریک بن شیخ المهری»، رهبری آن را بر عهده داشت.(3) او در سخنان خود گفت:

بنی مروان برای ما ذلت آوردند. اما خداوند به کمک ما آمده و آنها را از بین برد. ما از بنی عباس متابعت نکردیم که همچنان شاهد قتل و خونریزی باشیم! حکومت هیچ شخصی جز اهل بیت علیهم السلام، ما را کفایت نمی کند.(4)

نرشخی در مورد «شریک» می نویسد:

مردی بود از عرب به بخارا باشیده و مردی مبارز بود و مذهب شیعی داشتی. و مردمان را دعوت کردی به خلافت [اولاد] امیرالمؤمنین علی رضی الله عنه و گفتی ما از رنج مروانیان، اکنون خلاصی یافتیم. ما را رنج آل عباس نمی باید. فرزندان پیامبر صلی الله علیه و آله باید که خلیفه پیامبر صلی الله علیه و آله بود. خلقی عظیم بر وی گرد آمدند.(5)

به گفته طبری حدود سی هزار نفر از او پیروی کردند.(6) حکام عرب که در بخارا و خوارزم بودند، به او پیوستند؛ چنان که بیشتر اهل بخارا بدو گرویدند.(7) «بلاذری» نیز نوشته است: شریک به ابومسلم پیام داد: «ما با شما بر سر تحقق عدالت بیعت کردیم، نه

ص:183

بر خونریزی و عمل به ناحق!».(1)

پس از آن ابومسلم، زیاد بن صالح را به سوی آنها فرستاد و آنها را قتل عام کرد. «نرشخی» در تاریخ بخارا نوشته است: «اکثر این افراد به ضرب شمشیر کشته یا بر دروازه های بخارا به دار آویخته شدند».(2)

خود را بنا گذاشت.(1) وی برای استحکام پایه های حکومت خویش، جنایت های بسیاری کرد و خون های فراوانی ریخت؛ به نحوی که قلم از نگارش آن شرم دارد.

منصور بیش از همه بر آل علی علیه السلام و شیعیان آنها سخت گرفت؛ به طوری که نوشته اند: به اعتراف خودش، یک هزار نفر یا بیشتر، از فرزندان علی و فاطمه علیهما السلام را کشت(2) یا اینکه: عدد و آمار مقتولین از شیعه، به دست او، به اندازه ای بود که به شمار در نیاید.(3)

هاشمیه افکند.(1) این زندان چنان تاریک بود که شب و روزِ آن معلوم نبود. طبق روایت سبط ابن جوزی، بیست تن از اولاد امام حسن علیه السلام در آنجا زندانی شدند و بنا بر نقل مسعودی، منصور، سلیمان و عبدالله، فرزندان داوود بن حسن مثنی را با موسی بن عبدالله محض و حسن ابن جعفر رها کرد و مابقی را در حبس نگه داشت تا به شهادت رسیدند. قبر آنها همان زندان آنها بود؛ زیرا سقف آن را روی ایشان خراب کردند.(2)

بنا بر نقل صاحب مقاتل الطالبیین، منصور دستور داده بود حتی برای قضای حاجت هم آنها را بیرون نیاورند. لذا به ناچار در همان زندان قضای حاجت می کردند. ازاین رو به دلیل تعفن مکان پاهایشان ورم می کرد و عفونت رفته رفته به قلبشان می رسید و آن بزرگواران زجرکش می شدند.

زندانیان، چون به علت تاریکی نمی توانستند اوقات نماز را تعیین کنند، قرآن را پنج جزء کرده بودند و به نوبت در هر شبانه روز یک ختم قرآن می کردند و هر خمسی که تمام می شد، یک نماز از نمازهای پنجگانه به جا می آوردند. هرگاه یکی از ایشان از دنیا می رفت، جسدش را که در بند و زنجیر بود، بیرون نمی بردند تا اینکه گاهی بو برمی داشت و باعث رنج اطرافیان می شد.(3)

ابوالفرج از اسحاق بن عیسی روایت کرده که روزی عبدالله محض برای پدرم پیغام داد که نزد من بیا. پدرم از منصور اذن گرفت و به زندان رفت. عبدالله گفت: «تو را طلبیدم برای آن که قدری آب برای من بیاوری؛ چه آن که عطش بر من غلبه کرده». پدرم

ص:186

فرستاد از منزل سبوی آب برای عبدالله آوردند. عبدالله چون سبوی آب را بر دهان نهاد، ابوالازهر زندانبان رسید و چنان پا بر آن سبو زد که بر دندان عبدالله خورد و دندان های ثنایای او بریخت. عبدالله زنده بود تا وقتی که محمد و ابراهیم، پسران او، خروج کردند و شهید شدند. سر محمد و ابراهیم را برای پدرشان به زندان فرستادند و عبدالله در زندان بود تا شهید شد.(1)

ابن اثیر می نویسد:

منصور، محمد بن عبدالله بن عثمان، برادر مادری اولاد حسن علیه السلام را احضار کرد و دستور داد لباس های او را پاره کردند تا عورتش نمایان شد. سپس 150 تازیانه به او زد. یکی از آن تازیانه ها به صورتش خورد. محمد گفت: «وای بر تو! از صورت من صرف نظر کن». منصور به جلاد گفت: «تازیانه بر سرش بزن». لذا سی تازیانه به سرش زد و یکی از آنها به چشمش خورد و خون چشم او بر صورتش جاری شد و پس از آن او را کشت.(2)

صاحب «عیون اخبار الرضا» می نویسد: «موقعی که منصور بناهای بغداد را می ساخت، اولاد علی علیه السلام را می گرفت و میان دیوارهایی که از آجر و گچ بنا می شد، می گذاشت». ابوالفرج اصفهانی نیز در مقاتل الطالبیین، به نقل از ابراهیم بن ریاح، می نویسد:

هنگامی که هارون الرشید بر یحیی بن عبدالله بن حسن بن حسن مسلط شد، در حالتی که زنده بود، ستونی روی او بنا کرد. این عمل را هارون الرشید از جدش منصور به ارث برد.(3)

مقریزی در النزاع والتخاصم به قتل عام عده ای دیگر از خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله اشاره می کند و می نویسد:

ص:187

منصور، عروس خود، ریطه، زن پسرش مهدی را قسم داد درِ فلان محل را تا او زنده است، باز نکند و اگر در صدد رفتن به محل مذکور برآید، همراه شوهرش به آنجا رود. پس از فوت منصور، ریطه و مهدی، در بازدید از محل اشاره شده دیدند که عده زیادی از اولاد علی علیه السلام و فاطمه علیها السلام را کشته و سر آنان را به ردیف گذارده اند. بین آنان، تعدادی طفل نیز دیده می شد. بر کاغذهای آویخته شده به گوش کشته شدگان، نسبت هر کدام به رسول خدا صلی الله علیه و آله را مشخص کرده بودند. مهدی امر کرد قبر بزرگی کندند و تمام آنها را دفن کردند.(1)

شهدای معروف بنی الحسن علیه السلام که به دست منصور به شهادت رسیدند، عبارت اند از:

- عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام، کنیه اش ابومحمد و مادرش فاطمه، دختر ابوعبدالله الحسین بود. عبدالله بن حسن در سال 145 ه. ق در زندان هاشمیه به شهادت رسید. وی در این هنگام 75 سال داشت.(2)

- حسن بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام (معروف به حسن مثلث)، وی برادر عبدالله بن حسن و مادرش نیز فاطمه، دختر ابوعبدالله الحسین علیه السلام بود. وی مردی دانشمند، فاضل و پارسا بود. در سال 145 ه. ق در زندان هاشمیه در سن 68 سالگی به شهادت رسید.(3)

- ابراهیم بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام، وی سومین پسر حسن بن حسن بن علی علیه السلام از فاطمه، دختر ابوعبدالله الحسین علیه السلام بود. کنیه اش ابوالحسن بود. یحیی بن حسن می گوید: «ابراهیم در عهد خود از همه مردم به رسول اکرم صلی الله علیه و آله شبیه تر بود». ابراهیم بن حسن در ربیع الاول سال 145 ه. ق، در سن 67 سالگی، در زندان

ص:188

هاشمیه از جهان رخت بست. وی از نخستین فرزندان حسن بود که در بازداشت منصور، جان سپرد.(1)

بنابر نقل ابوالفرج اصفهانی این سه تن، عبدالله، حسن و ابراهیم، فرزندان حسن بن حسن علیه السلام بودند که در زندان، بدرود زندگی گفتند.(2)

- علی بن حسن بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام، وی برادرزاده عبدالله بن حسن بن حسن و کنیه اش ابوالحسن بود. مردم به او «علی الخیر» و «علی الاغر» و «علی العابد» می گفتند. همسرش زینب، دختر عبدالله بن حسن، یعنی دخترعمویش بود که بانویی عابد و پارسا همانند شوهرش به شمار می رفت. مردم به این زن و شوهر «زوج صالح» لقب داده بودند.

هنگامی که عبدالله بن حسن و سادات این خاندان را به فرمان ابوجعفر منصور از مدینه به کوفه می بردند، زینب دختر عبدالله که همسر علی بن حسن بود، گریه می کرد و می گفت: «وا عبرتا من الحدید و العباد و المحامل المعراه»؛ چراکه خاندان بنی حسن علیه السلام را در محمل های بی روپوش به اسارت می بردند و همه را با زنجیر می بستند. آل حسن بن علی علیه السلام اوقات نماز را با تسبیح علی بن حسن تشخیص می دادند.

عبدالله بن حسن که از رنج زندان به جان آمده بود، روی به برادرزاده اش علی گفت: «می بینی که چه می کشیم. آیا از خدا نمی خواهی که ما را از این بلا برهاند؟!» علی بن حسن مدتی خاموش ماند و سپس گفت: «ما را در بهشت مقامی است که جز با تحمل این مشقت ها نمی توانیم آن مقام را دریابیم و ابوجعفر (منصور) هم در جهنم عذابی در

ص:189

پیش دارد که فقط کیفر این مظالم است. او باید ما را شکنجه دهد تا آن را دریابد. اگر بر این آزارها بردبار بمانیم، هر چه زودتر جان می سپاریم و از این اندوه و محنت رها می شویم. انگار که رنجی نبرده ایم. اکنون اگر می خواهید، دعا کنید تا از محنت شما کاسته شود و عذاب ابوجعفر نیز تخفیف یابد». عبدالله بن حسن گفت: «نه! بلکه صبر می کنیم تا ما و ابوجعفر هر دو به آنچه در پیش داریم، برسیم». ابوالفرج می نویسد: «زندانیان هاشمیه بیش از سه روز دیگر در آن زندان زنده نماندند. علی بن حسن در روز بیست و سوم محرم سال 146 ه. ق، در سن 45 سالگی در زندان منصور جان سپرد».(1)

- عبدالله بن حسن بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام، وی برادر علی ابن حسن و مادرش هم مادر علی، یعنی ام عبدالله، دختر کلابی بود. ابوالفرج اصفهانی می نویسد:

ریاح زندانبان، آل حسن بن علی علیه السلام را با محمد دیباج، پسر عبدالله بن عمرو، از مدینه به سوی کوفه می برد. هنگامی که به قصر نفیس حدود سه میل دور از مدینه رسیدند، ریاح به آهنگران دستور داد بنی الحسن علیه السلام را به غل و زنجیر بکشند. برای همه غل و زنجیر آماده کرده بودند. دستِ بر قضا حلقه آن غل که برای عبدالله بن الحسن مثلث تهیه شده بود، تنگ بود و گلویش را سخت فشرد و فریادش را درآورد. برادرش علی بن الحسن وقتی چنین دید، قسم داد که زنجیر او را با زنجیر برادرش عوض کنند. چنین کردند و به این وضع ناگوار، فرزندان رسول اکرم صلی الله علیه و آله را به شکنجه گاه زبده رسانیدند. عبدالله بن حسن «حسن مثلث» در سن 46 سالگی، در روز عید قربان سال 145 ه. ق در ربذه به دست ریاح، والی منصور، به شهادت رسید. برخی نیز محل شهادت او را زندان هاشمیه نوشته اند.(2)

ص:190

- عباس بن حسن بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام، عباس هم پسر حسن مثلث و برادر علی و عبدالله است. اما مادرش از مادر برادرانش جد است. مادر عباس، عایشه، دختر طلحة الجواد تیمی است. عباس را از جوانمردان بنی هاشم به شمار آورده اند. ابوالفرج می نویسد:

عباس بن حسن در خانه اش ایستاده بود که سپاهیان منصور دستگیرش کردند. مادرش عایشه فریاد کشید: «بگذارید یکبار ببوسمش. بگذارید یکبار بر سینه ام بفشارمش». جواب دادند: «محال است. می پنداریم که مادرش مرده است».

عباس بن حسن در زندان هاشمیه، روز بیست و سوم ماه رمضان سال 145 ه. ق در 35 سالگی به شهادت رسید.(1)

- اسماعیل بن ابراهیم بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام؛ وی معروف به «طباطبا»، جد سادات طباطبائی است. مادرش را ربیحه بنت محمد می نامیدند.(2) مؤلف مقاتل الطالبیین می نویسد:

عبدالرحمان بن ابی المولی، در زندان هاشمیه، با سادات بنی الحسن علیه السلام زندانی بود. از او پرسیدم آل حسن بن علی علیه السلام در آن سیاهچال وحشت چگونه به سر می بردند؟ در جوابم گفت: «این قوم مردمی صبور و بردبار بوده اند. در میانشان مردی بود که خصلت طلا را داشت؛ هر چه بیشتر در آتش می ماند، جلوه و جلایش بیشتر تشعشع و درخشش می گرفت». پرسیدم این مرد کی بود؟ گفت: «این مرد اسماعیل بن ابراهیم بن حسن بود که هر چه بیشتر شکنجه می دید، بیشتر صبر می کرد».

- محمد بن ابراهیم بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام، پسر ابراهیم بن

ص:191

حسن از کنیزی که «عالیه» نامیده می شد، به دنیا آمد. او را «دیباج اصفر» می نامیدند.(1) در مورد او نوشته اند: ابوجعفر منصور او را به حضورش فراخواند و گفت: «تو دیباج اصفر هستی ؟» گفت: «آری! من هستم». منصور با خشونت گفت: «تو را به صورتی می کشم که هیچ یک از خاندان تو را آن طور نکشته ام». بعد دستور داد وی را میان جرز ساختمان بگذارند و بر سرش دوغاب گچ بریزند. ابوالفرج می نویسد: «مردم دسته دسته به تماشای محمد بن ابراهیم می آمدند؛ زیرا مرد زیبایی بود».(2)

- علی بن محمد بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام، وی نواده عبدالله بن حسن مثنی و مادرش ام سلمه، دختر حسن مثلث بود. ابوجعفر منصور فرمان داد که علی را هم با سادات بنی حسن علیه السلام به زندان بسپارند. گفته می شود که این علی تا عهد مهدی عباسی در زندان به سر برد و در زندان به شهادت رسید.(3)

را شکستی و به طغیان گردن افراشتی». ولی منصور به او دشنام داد و دستور داد گردنش را زدند.(1) طبری می نویسد:

وقتی عیسی بن موسی، محمد را کشت، همه اموال بنی حسن علیه السلام را گرفت و منصور این را تأیید کرد. در این باره ابن مصعب شعری گفت به این مضمون: حرمت فرزندان حسن علیه السلام را شکستند و ربوده هاشان را تقسیم کردند و زنانشان، در خانه هاشان، چون کبوتران نغمه گر نوحه سرایی می کنند. با کشته شدن آنها به نزد پیشوا [منصور] توسل می جویند و کشته شدنشان را غنیمت و شرف خویش می دانند. به خدا اگر پیامبر، محمد صلی الله علیه و آله، می دید که امت وی نیزه ها را سوی فرزندان او بلند کرده اند و از نوک آن خون می چکد، به حق می دانست که آنها قرابت وی را رعایت نکرده اند و حرام را حلال کرده اند.(2)

پس از قتل محمد بن عبدالله، پسرش عبدالله اشتر به هندوستان رفت تا در آنجا به سر ببرد؛ اما فرستادگان منصور در آنجا او را یافتند و به دستور او سر از تنش جدا کردند و به بغداد فرستادند.(3) در مورد محل دفن نفس زکیه اختلاف است؛ ابن خلدون می نویسد: «اجساد محمد و یارانش در نقطه ای بین ثنیة الوداع و مدینه به دار کشیده شدند و زینب، خواهر محمد، اجازه گرفت و او را در بقیع به خاک سپرد»(4) ؛ ولی صالحی شامی به دفن او در کنار کوه سلع تصریح کرده و نوشته است: «زائر هنگامی که از مشهد اسماعیل بن جعفر صادق علیه السلام برگشت، زیارت خود را به پایان می رساند و این مشهد در کوه سلع است».(5)

ص:193

علاوه بر آن، در قیام ابراهیم بن عبدالله نیز در بصره و کوفه، منصور عده زیادی از شیعیان را قتل عام کرد. ابراهیم با جماعتی بسیار که معتزله هم بین آنها بودند، بعد از شهادت محمد نفس زکیه در بصره قیام کرد. منصور، عیسی بن موسی و سعید بن سلمه را با لشکری از کوفه فرستاد و مصاف دادند؛ اگرچه پیروزی با ابراهیم بود و منصور قصد فرار از جایگاه خود را داشت، ولی با رسیدن تیری بر پیشانی ابراهیم و شهادت او، قیام شکست خورد و عده زیادی از سادات و شیعیان به شهادت رسیدند. دعبل بن علی خزاعی در مراثی [ایشان] گفته است:

افاطَمُ قَومی یا بِنةَ الخَیرِ فَاندُبی نُجُومَ سَماواتٍ بِاَرضِ فَلاتِ

قُبورٌ بِکوفانٍ وَاُخری بِطیبَةٍ وَاُخری بِفَخٍّ نالَها صَلَواتِ(1)

ای فاطمه برخیز ای دختر بهترین خلق خداوند و نوحه کن بر فرزندان خود که ستاره های فلک امامت و رفعت اند و در زمین بیابان به مذلت افتاده اند. قبری چند در کوفه است و قبرهای دیگر در طیبه است و قبرهای دیگر در فخ که برسد به اینها صلوات من.

امام صادق علیه السلام از شکنجه و قتل عام بنی حسن علیه السلام بسیار رنج کشید. سید بن طاووس در کتاب «اقبال»(2) مسنداً از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده است که چون بنی أعمام او را به سوی عراق حمل می کردند، حضرت به طوری گریه کرد که صدایش بلند شد و گفت:

پدرم برایم حدیث کرد از فاطمه بنت الحسین علیه السلام، وی گفت: شنیدم پدرم می گفت:

«یُقْتَلُ مِنْکِ أوْیُصَابُ مِنْکِ نَفَرٌ بِشَط الْفُرَاتِ مَاسَبَقَهُمُ الاوّلونَ وَلَایُدْرِکُهُمُ الآخِرُونَ. وَإنهُ

ص:194

لَمْیَبْقَ مِنْ وُلْدِهَا غَیْرُهُمْ»؛ «ای فاطمه! کشته می شود از تو یا مصیبتی وارد می شود به نفراتی از تو، در شط فرات که پیشینیان از آن پیشی نگرفته اند و پسینیان هم بدان ها نمی رسند. و حقاً اینک از فرزندان فاطمه بنت الحسین علیه السلام غیر از همین بنی حسنی که در زندان هاشمیه بغداد، کنار شط فرات می باشند، کسی باقی نمانده است!».(1)

همین حدیث، با اندکی تفاوت، در مقاتل الطالبیین نقل شده است:

یک تن از بنی حسن علیه السلام، از آنان که در زندان هاشمیه محبوس بوده اند، می گوید: عبدالله بن حسن برای ما حدیثی از فاطمه زهرا علیها السلام روایت کرده که رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «هفت تن از فرزندان من بر ساحل فرات به خاک می روند که در فضیلت میان اولین و آخرین بی نظیرند». گفتند: «ما که هشت تن هستیم». عبدالله بن حسن در جواب گفت: «چه می دانم. رسول الله صلی الله علیه و آله چنین گفته است و فاطمه زهرا علیهما السلام چنین شنیده و نقل کرده است». هنگامی که در زندان را به روی بنی حسن علیه السلام گشودند، از آن هشت تن هفت نفر بدرود زندگی گفته بودند و من هشتمینشان بودم که رمقی در تن داشتم. مرا از زندان به در آوردند و آبم دادند. تنها من زنده ماندم.

سید بن طاووس در ادامه استنباط می کند: «گریه حضرت صادق علیه السلام بر بنی حسن علیه السلام و برخی روایات، بر حقانیت آنها در خروج و قیامی که عدم استنادش به امام از روی تقیه بوده است، دلالت دارد». ولی مامقانی می گوید: «باید گریه آن حضرت را بر رقت حمیت و عواطف رحمیت حمل کرد، نه بر حقانیتشان در خروج».(2) باید در نظر داشت که موضوع ظلم و ستم و نسل کشی منصور علیه احفاد نبی اکرم صلی الله علیه و آله یک چیز است و قیام عبدالله نفس زکیه و برادرش، موضوع دیگر؛ چراکه اساساً زندانی کردن بنی حسن علیه السلام پیش از قیام عبدالله و ابراهیم بود و شکنجه و آزار آنها از اموری بود که

ص:195

انگیزه قیام را در محمد و ابراهیم بیشتر می کرد. شاید هم منصور با حبس، شکنجه، آزار و قتل بنی حسن علیه السلام عمداً به دنبال تحریک عبدالله و ابراهیم برای قیام زودرس و کشتن آنها بود.

روایاتی هم از امام صادق علیه السلام هست که در آغاز آن آمده است:

«إلی الخلف الصالح و الذریة الطیبة من ولد أخیه و ابن عمه». در این نامه، امام صادق علیه السلام عبدالله بن حسن و دیگر بنی اعمام خود را از گرفتاری ها و مصائبی که برایشان پیش آمده بود، تسلیت داده است.(1) روایات دیگری هم از قول علامه مجلسی است که دلالت دارد بر اینکه اولاد امام حسن علیه السلام در آن هنگام به حق امام صادق علیه السلام عارف بوده اند.(2)

گفتنی است اگرچه آن حضرت با محمد بن عبدالله بیعت نکرد، از کشتار جمعی اولاد امام حسن علیه السلام بسیار محزون بود و اگر از قیام ضد منصور نهی می فرمود، به جهت آن بود که می دانست در این مبارزه نابرابر، محمد و ابراهیم از آن طاغوت بی رحم شکست خواهند خورد و هرگز نمی خواست که خون آنها ریخته شود؛ به طور کلی از سیره و سخنان ائمه علیهم السلام به دست می آید که نفس ایستادگی در برابر ظلم و پادشاهان ظالم، نزد امام رواست و اساساً مقابله با ستم از آموزه های برجسته اسلام و تشیع بوده است.

فاطمه علیها السلام به قتل رسیدند، لیکن امام و بزرگشان هنوز زنده است و زنده بودنش گستره زمین را بر من تنگ کرده و به زودی باید او را به قتل برسانم».(1) گاهی امام علیه السلام را احضار می کرد و به بهانه اعتقاد مردم عراق به امامت آن گرامی و پرداختن زکات مالشان به امام علیه السلام، به وی توهین می کرد و او را می آزرد.(2) گاهی نیز امام علیه السلام را با سر و پای برهنه به کاخش احضار می کرد و می گفت: «جعفر بن محمد هرچند قیام به سیف نکند، خطرش برای من از خطر عبدالله بن حسن که قیام به سیف داشت، شدیدتر است».(3) به هر روی پس از این همه کینه توزی، سرانجام امام صادق علیه السلام به دستور منصور دوانیقی مسموم شد و به شهادت رسید.(4)

امام صادق علیه السلام بزرگ ترین تدوین کننده علوم اسلامی، خصوصاً فقه، در قرن دوم هجری بود و شاگردان بسیاری را از مناطق مختلف آن روز تربیت کرد که هر یک رهبری فکری و فرهنگی بخش هایی از جامعه را برعهده گرفتند؛(5) به طوری که ائمه چهارگانه فقهی اهل تسنن، با واسطه یا بدون واسطه، از شاگردان ایشان به شمار می روند.(6) بنابراین شاگردان امام صادق علیه السلام نیز از آزار منصور در امان نبودند. به دستور منصور برخی از شیعیان و شاگردان امام صادق علیه السلام بدون اینکه در قیامی علیه او شرکت داشته باشند، به شهادت رسیدند؛ از جمله معلی بن خنیس که شیخ طوسی در کتاب غیبت می نویسد: «و از ممدوحین، معلی بن خنیس است و او از قوام حضرت صادق علیه السلام بوده و داوود بن علی (عامل منصور) او را به این سبب کشت». همچنین روایت شده از

ص:197

ابوبصیر که گفت: چون داوود بن علی، معلی را کشت و به دار کشید، بر حضرت صادق علیه السلام دشوار آمد و به داوود فرمود: «ای داوود! برای چه کشتی مولای مرا و وکیل مرا در مال و عیالم ؟!» به خدا سوگند که او وجیه تر بود از تو نزد خدا. و در خبر است که فرمود: «آگاه باش! به خدا سوگند که او داخل بهشت گردید».(1)

از برخی اخبار فهمیده می شود که امام صادق علیه السلام در وقت قتل معلی در مکه بود. چون از مکه تشریف آورد، نزد داوود رفت، فرمود: «مردی از اهل بهشت را کشتی». گفت: «من نکشتم». فرمود: «که او را کشت ؟» گفت: «سیرافی او را بکشت». و سیرافی صاحب شرطه او بود. حضرت درخواست قصاص کرد و نهایتاً سیرافی به خاطر قتل معلی با پیگیری امام صادق علیه السلام قصاص شد. همچنین حضرت صادق علیه السلام شبی در سجده و قیام بود و در آخر شب، داوود بن علی را نفرین کرد و هنوز سر از سجده برنداشته بود که صدای صیحه بلند شد و مردم گفتند: «داوود بن علی از دنیا رفت».(2)

مسعود (نور الله قبره). سلطان گفت: بگوی تا ازین دوگانه یکی باشد تا درآید، علوی سنی، الا منافق نباشد. علوی سنی را نگذاشتند، و علوی خالص راه یافت و مقصود حاصل کرد، تا بدانی که علوی، الا شیعی، سره نباشد که تبرا کردن از پدر عاقی باشد و مذهب بفروختن از پر نفاقی باشد. نعوذ بالله منهما.(1)

همراهی شیعه با علویان به اندازه ای است که مؤلف فضائح الروافض با طعنه می نویسد: «هر وقت علوی ای خروج می کرد، رافضی در پس او بایست ایستادن و تیغ خوردن».(2)

بعد از منصور کمتر حاکمی از بنی عباس بود که دستش به خون خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و شیعیان آنها آلوده نباشد. این کشتن به اندازه ای رایج بود که وقتی مهدی، جانشین منصور، خواست یکی از سادات را بکشد، وزیرش گفت: «تو تاکنون هیچ علوی (سیدی) را نکشته ای و این، یک افتخار بسیار بزرگ برای توست(3)». مهدی در مدت خلافت خود (158-169 ه. ق) در ستم بر سادات کوتاهی نکرد؛ از جمله او علی بن عباس بن حسن را گرفت و زندانی و او را مسموم کرد؛ به گونه ای که بدنش از هم پاشید!(4)

ص:199

علی، در صورت تسلیم شدن، امان داد. ولی حسین که می دانست آنها پایبند امان خود نیستند، قبول نکرد. سپاه عباسی به سادات حمله کرد و بیش از صد تن از سادات علوی را قتل عام کرد و پیکرهای آنها سه روز روی زمین باقی ماند.(1) امرای عباسی در این حادثه ناجوانمردی یزید بن معاویه را تکرار کردند و سرهای شهدا را بریده و بر نیزه زده و در مکه مکرمه در معرض تماشای حجاج و زائران خانه خدا قرار دادند. بیش از صد سر بالای نیزه بود و سر حسین بن علی، رهبر قیام فخ و سر سلیمان بن عبدالله بن حسن در پیشاپیش سرها بود.(2) عده ای نیز اسیر شده پس از انتقال به بغداد، به قتل رسیدند؛ از جمله قاسم بن محمد بن عبدالله علوی که اعضای بدنش را، به دستور هادی عباسی، با اره تکه تکه کردند.(3)

قتل عام فخ آثار زیادی بر جامعه اسلامی نهاد و نقطه آغازین تأسیس دولت های شیعی علوی در نقاط دوردست جهان اسلام، نظیر مغرب و طبرستان بود که نهایتاً حاکمیت آنها در قرن چهارم به بغداد نیز رسید.

روایات متعددی درباره شهیدان فخ و پیشگویی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه شیعه درباره آنها رسیده است؛ برای مثال امام باقر علیه السلام نقل کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله زمانی که از فخ می گذشت، ایستاد، رکعتی نماز گزارد و وقتی رکعت دوم را خواند، گریست. اصحاب نیز گریه کردند. وقتی دلیلش را پرسیدند، حضرت فرمود: جبرئیل به من خبر داد:

یا محمد ان رجلا مِنْ وُلْدک یقْتَل فی هذا المکان و أجر الشهید مَعَهُ، اجر الشهیدین.(4)

ص:201

ای محمد! مردی از فرزندان تو در اینجا کشته می شود که اجر شهیدِ همراه او، اجر دو شهید است.

هچنین نقل شده وقتی حضرت به موضع فخ رسید، با اصحابش نماز میت خواند و سپس فرمود:

یقْتَلُ هاهُنا رَجُلٌ مِنْ أهل بَیتی فی عصابة مِنَ المؤمنین، ینزل لهم بأکفان وحنوط من الجنة، تسبق أرواحهم أجسادهم الَی الجَنة.(1)

در اینجا شخصی از اهل بیت من با جمعی از یارانش به شهادت می رسند که کفن و کافور آنان از بهشت می رسد و ارواحشان زودتر از اجسادشان به سوی بهشت می شتابد.

همچنین زمانی که سرهای شهدا را نزد هادی عباسی آوردند، موسی بن جعفر علیهما السلام و شماری از سادات علوی حاضر بودند. حضرت درباره شهید فخ فرمود:

«مَضی والله مُسْلِماً صالحاً صواماً قواماً آمِراً بالمعروف، ناهِیاً عَنِ المُنْکر».(2) از امام محمد تقی علیه السلام، نیز روایت شده است:

«لم یکن لنا بعد الطف مصرع أعظم من فخ»؛ «هیچ روزی بر علویان بعد از روز کربلا سخت تر و مصیبت بارتر از روز فخ نبوده است»(3).

شعرا درباره این رخداد مرثیه ها سرودند که نمونه هایی از آن در مقاتل الطالبیین آمده است. این اشعار را که برخی متعلق به داوود بن عباس و برخی دیگر متعلق به داوود سلمی دانسته اند، در مرثیه کشته شدگان فخ سروده شده است:

یا عین إبکی بدمع منک مُنْهتنِ فقد رأیتِ الذی لاقی بنو حسن

صرعی بفخ تَجر الریح فوقهم أذیالها وغوادی الدلج المزُن

ص:202

حتی عفت أعظم لو کان شاهدها محمد ذبَ عنها ثم لم تُهن

ای دیده، گریه کن با اشک ریزان خود که دیدی بنوحسن چه دیدند و چه بلایی بر سرشان آمد.

در سرزمین فخ روی زمین افتاده و باد، دامن کشان بر آنها می گذرد و همچنین ابرهای رونده پرآب.

تا اینکه پوسیده شده استخوان هایی که اگر محمد صلی الله علیه و آله آنها را مشاهده می کرد، از آن دفاع می کرد و مورد اهانت و خواری واقع نمی شد.

بعد از قتل عام فخ، عبدالعزیز عُمری، گماشته هادی عباسی، به مدینه بازگشت و خانه های بازماندگان شهدا را به آتش کشید؛ خانه عده ای زن و بچه بی گناه که هیچ خطری برای حاکمیت نداشتند.

در حال حاضر مقبره شهدای فخ در مکه، در محلی به نام خیابان شهدا، قرار دارد. تمامی مردم، آن منطقه را به نام حی الشهدا می شناسند. یک خیابان فرعی از خیابان شهدا به فاصله نزدیکی از تقاطع شهدا - تنعیم به سمت مقبره می رود که حاکمان فعلی مکه، به دلیل تعصب نسبت به آثار و مزار خاندان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، آن را بسته اند.(1)

اشاره شد که یحیی بن عبدالله از همراهان حسین بن علی (صاحب فخ) بود و چون او و یارانش کشته شدند، یحیی بن عبدالله مخفی شد و سرانجام به طور ناشناس خود را به دیلم رسانید. ولی هارون از رفتن او به سوی دیلم آگاه شد و به همین خاطر فضل بن یحیی برمکی را مأمور سرکوبی یحیی کرد. فضل موفق شد یحیی را با امان نامه هارون به تسلیم وادارد.(1)

درباره نحوه قتل یحیی نوشته اند: هارون از فقهای زمان خود درخواست کرد تا با نقض و بی اعتبار دانستن امان نامه به کشتن یحیی، ظاهری عوام فریبانه بدهد. ولی آنها نیز کوشیدند زیر بار این ننگ نروند. مگر یکی از آنها به نام ابوالبختری(2) که با بی اعتبار خواندن و پاره کردن آن امان نامه، بهانه دلخواه هارون را به او داد. به دستور هارون، یحیی را نزدش بردند و با عصا صد چوب بر او زدند. یحیی هارون را به خدا و رحم و خویشی با رسول خدا صلی الله علیه و آله سوگند می داد و پیوسته می گفت: «خویشی و قرابتی را که من با تو دارم، مراعات کن» و هارون در پاسخش می گفت: «من با تو قرابتی ندارم». پس از این جریان او را به زندانش بازگرداندند و به دستور هارون، کم کم از آب و غذای او در زندان کم کردند و چوب بر او می زدند تا رنجور شد و به شهادت رسید.(3)

ص:204

هارون سپس بر تعدادی از یاران یحیی دست یافت و آنها را در سیاه چال هایی مخوف زندانی کرد. مورخان نوشته اند: «هارون بن عبدالله، عبدربة بن علقمه و مخول بن ابراهیم نهدی را که هر سه از یاران یحیی بن عبدالله بودند، دستگیر کرد و در سلول های زیرزمینی زندانی کرد؛ به طوری که دوازده سال در آنجا به سر بردند». درباره مخول بن ابراهیم نوشته اند: «وقتی او را نزد هارون می بردند، به عبدربة بن علقمه فریاد زد: ای مخول! بترس از آنکه خدا و رسول او صلی الله علیه و آله را دیدار کنی و در خون فرزندان آن بزرگوار شرکت کرده باشی، یا اینها را به جایی راهنمایی کنی که سبب گرفتاری آنان گردد و اگر دهشتی از شکنجه اینها به تو دست داد، از عذاب خدا و شکنجه او در روز قیامت و مرگ یاد کن تا آن شکنجه بر تو آسان گردد». این سخنان عبدربه، دل مخول را چون پاره ای آهن محکم کرد و چون او را نزد هارون بردند، دستور داد تخته پوست و شمشیر (مخصوص محکومین به قتل) را آوردند. آن گاه گفت: «به خدا سوگند یا مرا به یاران یحیی راهنمایی کن یا تو را قطعه قطعه خواهم کرد». مخول در پاسخ گفت: «من رعیتی ناتوان هستم و اکنون چهار سال است که در زندان به سر می برم؛ من چگونه جای یاران یحیی را که هر کدام از ترس تو به شهری گریخته و پراکنده شده اند، می دانم»؟

هارون خواست او را بکشد، ولی حاضران مجلس به او گفتند: «راست می گوید او از کجا جای مردمان گریخته را می داند. هارون مجدداً دستور داد او را به سیاه چال برگردانند».(1)

- ادریس بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام

ادریس بن عبدالله در جنگ فخ شرکت کرد. سپس با غلامش، راشد، به مکه رفت و از آنجا با کاروان حاجیان افریقیه، خود را به مغرب الاقصی رسانید و قبایل بربر اوربه با او بیعت کردند. وی در افریقیه با مشرکان تامسنا جنگید و اسلام را ترویج کرد و

ص:205

تهدیدی برای هارون نبود. ولی هارون برای کشتن ادریس، شماخ را که از دوستان مهدی عباسی و مردی طبیب بود، روانه افریقیه کرد. او نزد ادریس آمد و خود را طبیب و جزو پیروان او قلمداد کرد و با زهر ادریس را کشت و به مصر گریخت. هارون نیز منصب ریاست برید مصر را به او واگذار کرد.(1)

مردی از بنی عباس، بعد از قتل ادریس، سرود:

اتظن یا ادریس انک مفلت کید الخلیفة اویقیک فرار

فلیدرکنک او تحل ببلدة لا یهتدی فیها الیها نهار

ان السیوف اذا انتضاها سخطه طالت و تقصر دونها الاعمار

ملک کان الموت یتبع امره حتی یقال تطیعه الاقدار(2)

این است که این عده را بکشی». من یکی پس از دیگری آنها را کشتم و خادم، بدن ها و سرها را در چاه می انداخت. سپس در اتاق دوم را باز کرد. در آن اتاق نیز بیست نفر دیگر از اولاد علی و فاطمه علیهما السلام بودند. با آنان نیز همان معامله شد که با قبلی ها شد. خادم در اتاق سوم را باز کرد و در آن نیز، بیست نفر سید بودند که همگی به سرنوشت چهل تن دیگر دچار شدند. از آن میان، تنها یک نفر پیرمرد باقی مانده بود که متوجه من شد و گفت: «ای مردِ شوم و نگون بخت! خدا نابودت کند! روز قیامت در پیش جد ما رسول خدا صلی الله علیه و آله چه عذری داری ؟!» دست های من لرزید و گوشت های بدنم از هم جدا شد. ولی خادم هارون به من نگاه غضب آلود کرد و من ترسیدم و او را نیز کشتم.(1)

مسموم شد و پس از سه روز به شهادت رسید.(1) برخی نوشته اند امام با شکنجه سندی و توسط یک گروه نصرانی، شهید شد.(2)

در زمان هارون تعداد دیگری از سلاله پیامبر صلی الله علیه و آله به شهادت رسیدند که معروف ترین آنها عبارت اند از:

- عبدالله بن حسن بن علی بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیهم السلام

او همان کسی است که به او «ابن الافطس» می گفتند. کنیه اش ابومحمد بود و در شجاعت او نوشته اند: در جنگ فخ دو شمشیر حمایل کرد و با هر دو می جنگید. روایت است که حسین، صاحب فخ، وصیت کرد که اگر برای او پیشامدی رخ داد، رهبری برعهده عبدالله بن حسن باشد. ابوالفرج اصفهانی روایت کرده است: هارون کسی را به مدینه فرستاد و او را دستگیر کرده، نزد وی آوردند. سپس رو به او کرد و گفت: «شنیده ام تو زیدیه را جمع می کنی و آنها را به خروج و یاری خودت دعوت می کنی ؟» عبدالله گفت: «تو را به خدا سوگند می دهم که خون مرا نریزی؛ زیرا من از این طبقه نیستم و اصلاً نامی هم از من در میان آنها نیست و به طور کلی آنان که این افکار را در سر دارند، رفتارشان مخالف با رفتار من است. من از جوانی در مدینه و بیابان های آن نشو و نما کرده و روی پای خودم راه رفته ام و کارم شکار مرغ قرقی است و جز این فکر دیگری در سر نداشته ام».

هارون او را در خانه ای زندانی کرد. سرانجام عبدالله از زندان به تنگ آمد و نامه ای ناسزاآمیز به هارون نوشت. هارون بعد از خواندن نامه گفت: «سینه این جوان تنگ شده

ص:208

که حاضر شده خود را به کشتن بدهد. ولی این کار موجب نمی شود که من او را به قتل برسانم. آن گاه از جعفر برمکی خواست در زندانش توسعه بیشتری بدهد. روز بعد که نوروز بود، جعفر برمکی عبدالله را به خانه برد و دستور داد گردنش را زدند و سر او شسته، در پارچه ای پیچید و با هدایای دیگر برای هارون هدیه آورد. هارون با ناراحتی و تندی به جعفر گفت: «وای بر تو چرا چنین کردی ؟» جعفر پاسخ داد: «چون به نوشتن آن نامه برای امیرالمؤمنین اقدام کرد و دست و زبانش را به کاری که نباید بگشاید، گشود، من چنین کردم». هارون گفت: «وای بر تو! این کاری که تو کردی و او را بدون دستور من کشتی، بزرگ تر از کار او بود!» آن گاه دستور داد او را غسل داده، کفن کردند و به خاک سپردند.

این جریان گذشت تا وقتی که هارون تصمیم گرفت برمکیان را نابود کند و مسرور خادم را مأمور کشتن جعفر کرد. به او گفت: «هنگامی که خواستی او را بکشی، بگو این کشتن تو به جای کشتن عبدالله بن حسن، عموزاده من است که او را بی اجازه من به قتل رساندی».(1)

- محمد بن یحیی بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام

محمد بن یحیی را بکار بن زبیر که حاکم مدینه بود، به زندان افکند و او در آنجا از دنیا رفت. بکار بن زبیر، هنگامی که محمد بن یحیی به سویقه رفته بود تا ماه رمضان را در آنجا روزه بگیرد، کسی را فرستاد او را دستگیر کردند و به زندان افکند و پی درپی فرستاده های خود را به زندان می فرستاد و دستور می داد کار را بر او سخت تر گیرند. یکی را می فرستاد و دستور می داد او را در کُند کنند. دیگری را می فرستاد و دستور می داد زنجیر گران تری به پایش بیندازند تا اینکه محمد به یکی از آن فرستادگان گفت: به صاحب خود بگو:

ص:209

انی من القوم الذین تزیدهم قسوا و صبرا شدة الحدثان

من از مردمانی هستم که سختی های روزگار بر شکیبایی و استقامتشان می افزاید.

محمد همچنان در زندان بود تا به شهادت رسید(1).

- حسین بن عبدالله بن اسماعیل بن عبدالله بن جعفر بن ابی طالب

روایت شده بکار بن زبیر، فرماندار هارون، در مدینه او را گرفت و به حدی به او تازیانه زد که همان سبب مرگش شد.

- عباس بن محمد بن عبدالله بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیهم السلام

وی کنیه اش ابوالفضل و مادرش ام سلمه، دختر محمد بن علی بن حسین علیه السلام، بود. عباس بن محمد را نزد هارون آوردند. هارون گفت وگوی زیادی با او کرد و در آخر به او و به مادرش ناسزا گفت و جمله زشتی علیه مادر او به کار برد. عباس در جواب گفت: «آن زن مادر تو بوده که برده فروشان با او مراوده داشتند»؛ چون مادر هارون کنیزی به نام خیزران بود. هارون دستور داد عباس را به نزدیکش بردند و خود با عصای آهنی چندان به او زد تا او را کشت.(2)

- اسحاق بن حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام.(3)

فرزند پسر از امام موسی بن جعفر علیه السلام نام برده اند و به همین دلیل بیشتر امامزادگان مناطق مختلف جهان اسلام، از فرزندان و نوادگان آن امام است. یکی از پژوهشگرانی که در این باره تحقیقات گسترده ای انجام داده، معتقد است: «امام هفتم علیه السلام پس از حوادث عاشورا و قیام کربلا و داستان ائمه بقیع علیهم السلام که در دوران ائمه چهارم تا ششم رخ داد، از مدینه خارج شده و به عراق مهاجرت کردند. البته ایشان در کاظمین تحت نظر دیکتاتور وقت قرار گرفتند؛ چون تا آن زمان، سلاله پیامبر صلی الله علیه و آله، به ویژه ائمه شیعه، عمدتاً در حجاز بودند و عراق خالی از این نسل بود. اگرچه مرکز خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام در کوفه بود؛ اما اقتضای زمان ایشان، منجر شد فرزندان و نوادگانشان به شهادت برسند که اوج این مهم در واقعه کربلا رخ داد. پس از واقعه کربلا و در دوران ائمه پنجم و ششم، شرایط به گونه ای بود که بیشتر بر علم و نهضت فکری تمرکز داشتند. در زمان امام هفتم علیه السلام، به دلیل تقیه شیعه در شرایط سخت آن روزگار و گرایش دادن مردم به بنی عباس، نیاز بود نسل نوینی به وجود آید تا عراق را پوشش دهد. ازاین رو امام کاظم علیه السلام در شرایط مساعد عراق در پی این مهم برآمدند. سیاست تکثیر نسل، دوراندیشی امام کاظم علیه السلام برای آینده اسلام بود تا فرزندانی از اهل بیت علیهم السلام در عراق متولد شده و به نواحی مختلف مهاجرت کنند(1) و اسلام و تشیع را گسترش دهند. ازاین رو موالید متعدد امام موسی بن جعفر علیه السلام را باید سیاستی راهبردی برای تولد فرزندان مطهر، از زنان پاکدامن، به شمار آورد که به رشد مکتب اهل بیت علیهم السلام در دوره های بعدی منتهی شد.(2)

ص:211

ص:212

ص:214

مسموم کردن آن حضرت، انگوری را گرفتند و در بیخ دانه های آن، سوزن های زهرآلود زدند و چند روز آن سوزن ها به همان حال بود. سپس انگورها را نزد آن جناب بردند حضرت از همان انگورها خورد و همین موجب شهادت وی شد. گفته اند: «این نوع زهر خورانیدن، ماهرانه ترین نوع آن است».(1)

چون امام رضا علیه السلام از دنیا رفت، مأمون شهادت او را مخفی کرد و یک شبانه روز جنازه را گذارد. آن گاه کسی را نزد محمد بن جعفر بن محمد، عموی آن حضرت که در خراسان بود، فرستاد و او را با گروهی از فرزندان ابوطالب حاضر کرد و خبر مرگ آن حضرت را به اطلاع آنان رساند. مأمون بعد از کشتن امام علی بن موسی الرضا علیه السلام، در گرگان، عموی آن حضرت را نیز به شهادت رساند.(2) بعد از آن برادر امام رضا علیه السلام، زید بن موسی علیه السلام را نیز مسموم کرد.(3) همچنین مأموران مأمون بعد از شهادت امام رضا علیه السلام دستور داشتند که سادات و شیعیان را در نقاط مختلف سرکوب کنند و هر کجا قافله بنی هاشم را یافتند، مانع حرکت آنها شوند یا آنها را به مدینه بازگردانند یا به قتل رسانند.

همچنین نوشته اند: محمد بن موسی و برادرش، زید، در عراق نزد امام رضا علیه السلام آمدند. حضرت هر دو برادر را نصیحت کرد و به هر دو فهماند که امر ولایت عهدی او موقتی است و او را به زهر جفا شهید می کنند و فرمود: «می بینم این محمد در عقبه ای که نزدیک جاده است و تو را ای زید، در دشتی ساده، به قتل رسانده اند. آن دو برادر در خدمت حضرت بودند تا به شهادت رسید. پس از شهادت حضرت، آن دو برادر، شیعیان را از حیله مأمون خبر دادند و به گرفتن انتقام دعوت کردند. خبر که به مأمون رسید،

ص:216

دستور داد هر دو را حبس کردند. ولی آنها شبانه بگریختند و تصمیم گرفتند به بصره بروند. دوستداران خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله از حرکتشان مطلع شده، فوراً سلاح تهیه کردند و خود را به ایشان رسانیدند. مأمون نیز از قضیه آگاه شد و عده ای را پی آنان فرستاد. عده ای نیز از نوغان و سناباد خود را به محمد و زید رسانیدند و جنگی بین آنان درگرفت و جمعی از شیعیان به شهادت رسیدند؛ از جمله ابوالصلت، عبدالاسلام بن صالح بن سلیمان هروی که از خواص حضرت رضا علیه السلام بود. شیعیان به طرف ترشیز (کاشمر فعلی) عقب نشینی کردند. در آنجا نیز جنگی در گرفت و عده ای دیگر از شیعیان شهید شدند.(1) سپس به کوه های گناباد عقب نشینی کردند. محمد بن موسی در کوه های بین کاخک و دشت بیاض بر کوهی بالا رفت و جنگ نمایانی کرد. ولی بر اثر جراحات زیاد شهید شد. زید النار، شهادت برادر را که دید، خشمگین شد و به دشمن حمله کرد و با جنگ و گریز، تنها به فضای دشت بیاض رسید و از آنجا به دشت آفریز (روستایی در بین قاین و بیرجند) رفت. معتصم که در آن وقت از طرف مأمون والی قاین بود، لشکری به کمک قوای مأمون فرستاد و زید پس از جنگ بسیار شهید شد. سپس معتصم به مرکز خلافت مأمون برگشت و شهادت آن دو را به مأمون اطلاع داد. پس از رفتن معتصم، مردم آفریز بدن زید را تطهیر و او را دفن کردند. معتصم نیز بعداً پشیمان شد و چون خلافت به خودش رسید، دستور داد قبه و بارگاهی برای قبر او ساختند!(2)

همچنین عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام، در زمان مأمون متواری شد. مأمون پس از شهادت حضرت رضا علیه السلام نامه ای به او نوشت و خواست که خود را آشکار کند و نزد وی رود تا او را به جای حضرت رضا علیه السلام ولیعهد خود سازد و

ص:217

از مردم برای او بیعت بگیرد! عبدالله در نامه ای طولانی، جنایات او را برملا نمود که بخشی از آن نامه به شرح زیر است:

... نقشه ای طرح کرده ای که مرا به چنگ آورده و خونم را بریزی. تعجب می کنم چگونه حاضر شده ای ولیعهدی خود را به من واگذار کنی. گویا تو گمان می کنی من خبر ندارم با [امام] رضا علیه السلام چه کردی!... [خیال کردی نیامدن من] به خاطر ترس از آن انگور مسمومی است که [بزرگ خاندان ما] رضا علیه السلام را با آن مسموم ساختی ؟... هیچ کافری ضررش برای اسلام بیش از تو نیست؛ زیرا کافران کفر خود را آشکار ساخته و مردم، آنها را شناخته اند و به کارشان بینا گشته و از آنان دوری جسته و ترس دارند. ولی تو زیر سرپوش اسلام، مردم را فریفته و کفر خود را پنهان داشته ای و به مجرد سوءظن [بدون تحقیق مردم را] می کشی و با یک تهمت، بندگان خدا را به شکنجه و زنجیر می کشی.... پس اگر روزگار با من مساعدت کرد و خداوند مرا به وسیله یارانی از اهل حق یاری داد که جان خود را در راه جهاد با تو بذل خواهم کرد؛ آن چنان که خدا از من خشنود گردد و اگر خدا به تو مهلت داد و کیفر تو را به روز جزا محول فرمود یا عمر من تا به آن روز نکشید، پس همین تصمیم و نیتی که من برای جهاد با تو در دل دارم و خدا بدان داناست، مرا از کوشش و جهاد، کفایت می کند.(1)

عبدالله بن موسی پیوسته از ظلم و تعقیب پادشاهان ظالم عباسی متواری بود تا اینکه در زمان متوکل از دنیا رفت.

علاوه بر این، در دوران خلافت مأمون تعداد قابل توجهی از سادات و شیعیان به دستور این خلیفه حیله گر عباسی به قتل رسیدند که اسامی برخی از آنها عبارت اند از: «محمد بن محمد بن زید بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام، حسن بن حسین بن زید بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام، حسن بن اسحاق بن حسین بن زید

ص:218

بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیهم السلام، محمد بن حسین بن حسن بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب و علی بن عبدالله بن محمد بن علی بن عبدالله بن محمد بن علی بن عبدالله بن جعفر بن ابی طالب».

از دیگر شهدای سادات در این عهد، محمد بن عبدالله بن حسن بن علی بن حسین ابن علی بن ابی طالب علیهم السلام است. او فرزند ابن افطس است. وقتی معتصم، ولیعهد مأمون بود، برای تفریح و زورآزمایی میله آهنی سنگینی را به دست گرفت و آن را هشت بار خم و راست کرد. در این وقت معتصم متوجه محمد بن عبدالله بن افطس شد. به او گفت: «شما ای اباجعفر! از این ضرب دست و قدرتی که ما داریم بی بهره هستید!» محمد گفت: «به من چنین می گویی ؟ آهن را به من بده». محمد آن را شانزده بار خم و راست کرد. معتصم بعد از آن، کینه او را به دل گرفت و با شربت مسمومی شهیدش کرد.

عبدالله بن جعفر بن ابراهیم بن جعفر بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام نیز در زمان مأمون، به قصد رفتن به فارس، بیرون رفت و در راه، گروهی از خوارج، او را به قتل رساندند.(1)

می کرد؛ به طوری که یکبار مأمون بر اثر تحریکات او با شمشیر به امام که در حال سجده بود، حمله کرد و ضربات متعددی به ایشان زد. اما زود پشیمان شد و با نگرانی برگشت و با تعجب دید امام صحیح و سالم در سجاده خود نشسته است.(1) سر انجام توطئه ترور آن گرامی، با همدستی همسرش ام فضل و برادر همسرش جعفر بن مأمون عملی گردید. معتصم عباسی (218-227 ه. ق) برادر مأمون که همواره در اندیشه قتل آن گرامی بود، به واسطه گری جعفر بن مأمون، ام فضل، همسر امام جواد علیه السلام را واداشت تا شوهرش را از پا در آورد. ام فضل که از امام علیه السلام بچه دار نشده بود و از آن حضرت به سبب مادر امام هادی علیه السلام، کینه داشت، با تأثیرپذیری از برادرش جعفر، انگور رازقی(2) را زهرآلود کرد و به همسر جوانش خورانید و وی را در سال 220 هجری به شهادت رسانید.(3)

در تفسیر عیاشی، سبب شهادت امام جواد علیه السلام، غذای سمی ای دانسته شده که به نیرنگ ابن ابی دؤاد، قاضی دوران معتصم، به امام خورانیده شد و در توضیح آن چنین آمده است:

امام جواد علیه السلام درباره چگونگی بریدن دست دزدی، فتوایی داد که ابن أبی دؤاد در این موضوع، فتوای دیگری داشت. معتصم فتوای امام جواد علیه السلام را اجرا کرد؛ ازاین رو ابن أبی دؤاد کینه امام علیه السلام را به دل گرفت و بعدها نزد معتصم از امام جواد علیه السلام بدگویی کرد و او را واداشت تا مجلسی تشکیل دهد و امام جواد علیه السلام را در آن فراخواند و غذای سمی به او بخوراند و وی را به شهادت برساند و معتصم نیز چنین کرد.(4)

ص:221

ابن شهر آشوب نیز در مناقب، شهادت وی را با شربت سرد یا حوله سمی گزارش کرده است.(1) بعد از بستری شدن امام، ام فضل با کمک برادرش، حجره ایشان را بستند و حتی از رسیدن آب نیز منع کردند. این در حالی بود که خود ام فضل پشت در گریه می کرد و امام او را نفرین کرد. در مقابل ناله های امام، به کنیزان دستور دادند شادی و هلهله کنند تا امام تشنه جان داد. سپس برای پنهان کردن جنایت خود، غلامان مزدور، جنازه امام را روی بام خانه بردند و برای سه روز رها کردند تا مردم متوجه آن شدند.(2) سپس امام جواد علیه السلام را در مقابر قریش در بغداد، پشت قبر جدش، موسی بن جعفر علیهما السلام، به خاک سپردند.(3)

برخی قیام قم و سرکوب آن را که به دستور مأمون در سال 210 ه. ق صورت گرفت و در آن یحیی بن ابی عمران، یکی از وکلای امام جواد علیه السلام به قتل رسید،(4) با فعالیت های سیاسی وکلای امام مرتبط دانسته اند؛ به نظر می رسد مأمون که امام جواد علیه السلام را با این قیام ها مرتبط می دانست(5) ، در سال 215 ه. ق او را از مدینه به بغداد فراخواند. ازدواج دختر خلیفه، نه موجب حمایت امامیه از مأمون شد و نه قیام های قم را متوقف ساخت؛ بر همین اساس جعفر بن داوود قمی، از رهبران قیام قم که به مصر تبعید شده بود، در سال 216 ه. ق از مصر گریخت و بار دیگر در قم قیام کرد و لشکر مأمون را شکست داد. در سال 217 ه. ق عباسیان قیام وی را سرکوب و او را اعدام کردند.(6) اما قیام های

ص:222

سادات علوی گسترده تر شد و معتصم، امام جواد علیه السلام و محمد بن قاسم، از نوادگان امام زین العابدین علیه السلام را به بغداد فراخواند(1) و امام جواد علیه السلام را به شهادت رساند.

از دیگر شهدای علوی در این زمان، محمد بن قاسم بن علی بن عمر بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیهم السلام است که مادر او صفیه دختر موسی بن عمر بن علی بن حسین، کنیه اش ابوجعفر است. مردم او را صوفی لقب داده بودند؛ به خاطر آنکه همیشه جامه پشمی سفیدی می پوشید و مردی دانشمند و فقیه و متدین و زاهد بود. محمد در زمان معتصم در طالقان خروج کرد و پس از جنگ هایی که میان او و عبدالله بن طاهر رخ داد، عبدالله او را دستگیر کرد و نزد معتصم فرستاد. یکی از نزدیکان معتصم می گوید: «من در عمرم هرگز کسی را کوشاتر در عبادت و خویشتن دارتر و زبانش به ذکر خدای عزوجل گویاتر از محمد بن قاسم ندیدم؛ با آن همه گرفتاری هایی که برایش پیش آمده بود، چنان خوددار و خونسرد بود که هیچ گاه بیتابی نکرد و شکستی در روحیه اش دیده نشد. به دستور معتصم او را سر برهنه وارد شهر بغداد کردند(2) و در سردابی که همانند چاه بود، زندانی کردند. بدانسان که نزدیک بود محمد در آن زندان بمیرد. بعد از آن او را کنار خانه معتصم جای دادند. وی در حال فرار از حبس، مصدوم شد و به خاطر آن مصدومیت(3) در واسط از دنیا رفت.

شهید دیگر از سادات، در این دوره، عبدالله بن حسین بن عبدالله بن اسماعیل بن عبدالله بن جعفر بن ابی طالب بود. سبب دستگیری و مرگ او آن شد که از پوشیدن لباس سیاه که شعار بنی عباس بود، خودداری کرد؛ چون او را مجبور به پوشیدن کردند، آن لباس را درید و همین باعث شد که او را در سامرا به زندان انداختند و همچنان در

ص:223

زندان بود تا از دنیا رفت. گفته می شود واثق، علی بن محمد بن عیسی بن زید بن علی ابن حسین علیه السلام را به قتل رسانید. ولی سبب آن را ذکر نکرده است و قتل او در آن واقعه ای بود که میان محمد بن میکال و محمد بن جعفر در ری اتفاق افتاد.

متوکل با محاصره اقتصادی خاندان اهل بیت علیهم السلام عملاً به دنبال از بین بردن همه آنها بود. ابوالفرج گوید:

بر همه این جنایات، باید فشارهای اقتصادی را که متوکل و دربار او بر سادات علوی و اهل بیت علیهم السلام وارد می کردند، اضافه کرد؛ برای نمونه متوکل شخصی را که ناصبی بود، فرماندار مکه و مدینه کرد و او نیز تا آنجا که می توانست به آل علی [علیه السلام] سخت می گرفت؛ به گونه ای که زنان علوی برای آن که بتوانند نماز بگزارند، چون بیش از یک پیراهن مناسب نداشتند، به ترتیب نماز می خواندند.(1)

این در حالی بود که درآمد فدک 24000 دینار طلا بود. متوکل، فدک را به «عبدالله ابن عمر بازیار» که از دوستانش بود، بخشید.(2) متوکل به حاکم خود در مصر دستور داد با سادات علوی، بر اساس قواعد زیر، برخورد کند:

اول آن که به هیچ یک از سادات علوی هیچ گونه ملکی داده نشود؛ اجازه اسب سواری و حرکت از «فسطاط» به شهرهای دیگر داده نشود؛ سادات علوی جواز داشتن بیش از یک غلام نداشته باشند و از همه مهم تر، اگر دعوایی بین یک علوی و غیر علوی صورت گرفت، قاضی، نخست به سخن غیر علوی گوش فرا دهد و پس از آن، بدون گفت وگو با علوی آن را بپذیرد.(3)

رساله ای از ابوبکر خوارزمی در دست است که در آن به ظلم و جنایات عباسیان، به ویژه متوکل نسبت سادات اشاره می کند(4). او در بخشی از این رساله می گوید:

پیشوایی از پیشوایان هدایت و سیدی از سادات خاندان نبوت از دنیا می رود، کسی جنازه

ص:225

او را تشییع نمی کند. اما چون دلقک و مسخره ای و بازیگری از آل عباس بمیرد، تمام عدول (عدول دارالقضاء) و قاضیان، دهریان و سوفسطائیان، در تشییع جنازه او شرکت می کنند و از شر ایشان (آل عباس) در امان اند. لیکن آنها هر که را شیعه بدانند، به قتل می رسانند. هرکس نام پسرش را علی بگذارد، خونش را می ریزند. شاعر شیعه، چون در مناقب وصی و معجزات نبی، شعر بگوید، زبانش را می برند و دیوانش را پاره می کنند. هارون پسر خیزران (واثق) و جعفر متوکل، در صورتی به کسی عطا و بخشش می نمودند که به آل ابی طالب، دشنام گوید. مذهب نصب کسانی چونان عبدالله بن مصعب زبیری و وهب بن وهب بختری مورد حمایت قرار گرفت. علویان از میراث مادر و فیء جدشان منع شدند. ایشان را از یک وعده خوراک منع می کنند، درحالی که خراج مصر و اهواز و صدقات حرمین شریفین و حجاز به مصرف خنیاگرانی از قبیل ابن ابی مریم مدنی و ابراهیم موصلی و ابن جامع سهمی و زلزل ضارب و برموصا زامر (سُرنازن، نی زن) می رسد.(1)

امیرالمؤمنین علی علیه السلام رغبت و علاقه نشان دهند و بدین وسیله حکومت و خلافت، از آنها به سادات علوی منتقل شود. از این جهت، هارون الرشید عباسی دستور تخریب قبر آن حضرت را صادر کرد و زمین هایش را به زیر کشت و زراعت برد!(1)

بعد از هارون، متوکل نیز سخت گیری زیادی کرد(2) و تا هفده بار قبر مطهر را ویران کرد. ولی مردم دوباره احیا کردند.(3) متوکل، مردی از نزدیکان خود را به نام دیزج که قبلاً یهودی بود، برای خرابی قبر امام حسین علیه السلام روانه کرد و به او دستور داد آنجا را با خاک یکسان کند، آثار آن را به کلی محو و خانه های اطراف آن را نیز یکسره ویران کند. دیزج حدود دویست جریب از چهار طرف را ویران کرد. سپس جمعی از یهودیان را به آنجا برد و دستور داد در آن زمین ها زراعت کنند و آب در آن حوالی روان کرد.(4) اطراف آن را پاسگاه ها و سربازان مسلحی که فاصله هر کدام یک میل بیشتر نبود، گماشت و دستور داد زائران را دستگیر کنند و نزد وی ببرند. وی دستور قتل یا شکنجه آنها را صادر می کرد.(5)

با توجه به بی رحمی متوکل، به طور قطع، تعداد قابل توجهی از مردم بی گناه به بهانه زیارت امام حسین علیه السلام کشته شده اند.(6) همچنین متوکل دست و پای تعدادی از زائرین را برید.(7)

کشتار بی حد متوکل باعث قیام هایی علیه او شد و باعث گردید حسن بن زید بن

ص:227

محمد بن اسماعیل بن زید در طبرستان و نواحی دیلم، تسلط یابد. از آن سو محمد بن جعفر بن حسن بن علی بن عمر بن علی بن حسین علیهم السلام نیز در ری خروج کرد و مردم را به بیعت با حسن بن زید فرا خواند. عبدالله بن طاهر، حاکم خراسان که هوادار عباسیان بود، از این جریان مطلع شد او را در نیشابور حبس کرد. وی همچنان در زندان او بود تا به شهادت رسید.

از دیگر شهدای خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله، در زمان متوکل، قاسم بن عبدالله بن حسین بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیهم السلام بود. وی مردی فاضل و دانشمند بود و هنگامی که بیمار شد، متوکل برای عیادت او طبیبی فرستاد. به محض آنکه طبیب دست خود را بر دست قاسم گذاشت، بدون هیچ سابقه و علتی، دست قاسم خشک شد و پیوسته درد آن زیاد شد تا سرانجام همان درد او را کشت؛ چنان که خانواده اش گفتند: «آن طبیب وی را مسموم کرد».

از دیگر سادات مکرم که در دوران متوکل آواره شد و در همان آوارگی از دنیا رفت، احمد بن عیسی بن زید بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیهم السلام بود. وی شخصیتی ممتاز داشت و احادیث را ضبط می کرد. ابتدای متواری شدن او پیش از زمان متوکل بود، ولی مرگش در زمان متوکل اتفاق افتاد.(1) شهادت عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام نیز در زمان متوکل اتفاق افتاد. چهارده روز پس از اینکه عبدالله از دنیا رفته بود، خبر مرگ او و خبر مرگ احمد بن عیسی را با هم به متوکل دادند. او از این خبر خیلی خوشحال شد؛ زیرا از قیام و انقلاب ناگهانی آن دو می ترسید و از فرمانبرداری شیعه زیدیه از آنها، کاملاً آگاه بود. خود متوکل نیز یک هفته پس از اینکه خبر عبدالله و احمد را به وی دادند، به قتل رسید.

برخی از سادات نیز در این دوره در زندان های گماشتگان متوکل در مدینه به

ص:228

شهادت رسیدند که از جمله آنها عبدالله بن محمد بن یوسف بن ابراهیم بن موسی بن عبدالله بن حسن بود که به دست ابوالساج زندانی و پس از شهادت در بقیع دفن شد.(1) قبرستان باب الصغیر دمشق نیز تعداد زیادی از نوادگان و احفاد اهل بیت علیهم السلام و شیعیان آنها را در خود جای داده است؛ نظیر محسن بن جعفر بن هادی علیه السلام که در دوران خلافت عباسی، با شکنجه به قتل رسید.(2)

متوکل، بسیاری را نیز به زجر کشت که شاید مشهورترین آنان «ابن سکیت» باشد.(3) وی از دانشمندان ادبیات عرب بود و آموزش فرزندان متوکل را برعهده داشت. روزی متوکل از ابن سکیت پرسید: «دو پسر من، معتز و مؤید، نزد تو عزیزترند یا دو فرزند علی بن ابی طالب ؟» ابن سکیت گفت: «به خدا قنبر، خادم امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام، بهتر از تو و پسران توست». متوکل از این سخن بسیار آشفته شد و دستور داد تا زبان ابن سکیت را از قفا بیرون کشند.(4)

می شد. عبدالله و ابراهیم بن عبدالله بن محض، بعد از روی کار آمدن عباسیان، به آنجا متواری شدند و بعد از قیام محمد بن عبدالله (نفس زکیه) منصور دوانیقی آن را تخریب کرد. ولی دوباره موسی الجون، از نوادگان امام حسن مجتبی علیه السلام، آنجا را آباد کرد و مزار او در همان جا قرار دارد؛(1) بر همین اساس، مؤلف معجم البلدان، درباره سویقه می نویسد: «سویقه نام جایی نزدیک مدینه بود که همیشه مرکز سکونت فرزندان حسن بن علی علیه السلام بوده و پیوسته بنی الحسن علیه السلام در آنجا بودند».(2) زمانی که محمد بن صالح بن موسی بن عبدالله بن حسن علیه السلام از آنجا ضد متوکل قیام کرد، متوکل، ابوالساج را با لشکری زیاد برای سرکوبی وی فرستاد و او را دستگیر کرد. سپس سویقه را ویران کرده، عده ای از ساکنانش را کشت، عده دیگری را دربند کرد و نخله های آنجا را برید. از آن پس دیگر سویقه آباد نشد.(3)

به دستور متوکل، محمد بن صالح بن عبدالله با جمعی از نزدیکانش به سامراء انتقال یافت و به زندان افکنده شد.(4) همچنین تعدادی از فرزندان امام مجتبی علیه السلام و به طور عمده از نسل حسن مثنی، در موقوفات امیرمؤمنان علیه السلام در حدود هفتاد کیلومتری مدینه منوره، در منطقه ینبع، سکونت داشتند. به نظر می رسد تعداد قابل توجهی از آنها به دست دشمنان در آن نقطه قتل عام شده و به شهادت رسیده اند. در حال حاضر در این محدوده شمار زیادی قبور سادات حسنی با سنگ قبر، به احتمال از قرن سوم هجری، دیده می شود که مربوط به شهدای سادات ینبع است. همچنین مقبره، مسجد و مزاری در آن نزدیکی است که مردم به رغم تبلیغات متعصبان وهابی، آنجا را به عنوان قبور اهل

ص:230

بیت علیهم السلام زیارت می کنند. منطقه مزبور در نزدیکی الفریش است و روستایی که این مزار در آن قرار دارد، اکنون فرع الرداده نام دارد.(1)

در روستای دیگری که «المزار» نامیده می شود و حدود یکصد کیلومتر از مدینه فاصله دارد، قبر سه نفر دیگر از سادات به چشم می خورد که پدر، فرزند و نواده هستند و گویا با یکدیگر شهید شده اند. در آنجا نیز سنگ سفیدی بالای سر آنها قرار دارد که از آنان به عنوان شهید یاد کرده است. کلمات عربی حک شده در سنگ ها، بی نقطه هستند و احتمال می رود که متعلق به قرن سوم باشد. در کنار آنجا نیز مسجدی است که مردم در آنجا رفت و آمد دارند.(2)

بغداد به یحیی تمایل زیادی داشتند. یحیی در میدان جنگ به دست عباسیان به قتل رسید. مردم کوفه که قتل یحیی را باور نمی کردند و مردم بغداد نیز چون هواخواه یحیی بودند، با صدای بلند فریاد می زدند: یحیی کشته نشده است. این ندا به قدری گسترده شد که کودکان در کوچه فریاد می زدند: «ماقتل و مافَّر، ولکن دخل البر»؛ «نه کشته شده و نه گریخته، بلکه سر به بیابان نهاده است».

ابوهاشم از معروفان آن زمان، بر محمد بن عبدالله بن طاهر که لشکرش یحیی را به قتل رسانده بود، وارد شد و رو به او کرد و گفت: «ای امیر من! آمده ام درباره چیزی به تو تبریک گویم که اگر رسول خدا صلی الله علیه و آله زنده بود، آن حضرت را بدان تسلیت می دادند». محمد، سردار عباسی، سخن وی را که شنید بلافاصله به خانواده اش دستور داد به سوی خراسان کوچ کنند و گفت: «در هیچ خانه ای سر کشته ای از کشتگان این خاندان (خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله) نرفت، جز آنکه نعمت از آن خانه بیرون شد و دولت از آنجا رخت بربست».

سپاه عباسی اسیران اصحاب یحیی را به وضع اسفناکی وارد بغداد کردند که تا به آن روز هیچ اسیری را چنین رقت بار به شهر بغداد نیاورده بودند؛ زیرا آنها را با پای برهنه می دوانیدند و هر کدام عقب می ماندند گردنش را می زدند. وقتی نامه مستعین که حاوی فرمان آزادی آنها بود، رسید بسیاری از آنها کشته شده بودند. در میان مردمی که به یاری یحیی بن عمر خروج کردند، بسیاری از بزرگان اهل کوفه و دانشمندان وجود داشتند. شعرا در رثای هیچ یک از مقتولین خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله، در دوران بنی عباس، به اندازه یحیی ابن عمر شعر نسرودند.(1)

از دیگر سادات شهید، محمد بن جعفر بن حسن بن جعفر بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام است که در زندان سامرا از دنیا رفت. همچنین هنگام خروج محمد بن جعفر، مردی از فرزندان محمد ابن حنفیه نیز با وی بود که چون محمد را

ص:232

دستگیر کردند، او به سوی ارمینیه فرار کرد و در غربت به قتل رسید.(1) همچنین در زمان مستعین، جعفر بن عیسی بن اسماعیل بن جعفر بن ابراهیم بن محمد بن علی بن عبدالله ابن جعفر بن ابی طالب نیز به شهادت رسید. احمد بن عبدالله بن موسی بن محمد بن سلیمان بن داوود بن حسن بن حسن بن علی علیهم السلام را نیز حاکم مکه به قتل رساند. همچنین عیسی بن اسماعیل بن جعفر بن ابراهیم بن محمد بن علی بن عبدالله بن جعفر ابن ابی طالب را ابوالساج در کوفه به زندان افکند و در زندان به شهادت رسید.

حسین علیه السلام، در شهر ری به دست گماشتگان خلیفه عباسی، به قتل رسید. همچنین ابراهیم ابن محمد بن عبدالله بن عبیدالله بن حسن بن حسن بن عبدالله بن عباس بن علی علیهم السلام، در جنگی در قزوین به دست فرماندار عباسی، طاهر بن عبدالله، کشته شد.(1)

احمد بن محمد بن یحیی بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام را نیز حارث بن اسد که از طرف ابوالساج در مدینه حکومت داشت، در دار مروان زندان کرد و در همان زندان از دنیا رفت.

عبدالله بن عزیز (حاکم شهر ری) در یکی از روستاهای ری، حسین بن محمد بن حمزة ابن قاسم بن حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام و یحیی بن علی بن عبدالرحمان بن قاسم بن حسن بن زید را به قتل رساندند.

محمد بن حسن بن محمد بن ابراهیم بن حسن بن زید بن حسن بن علی علیهم السلام را حارث بن اسد اسیر کرد و به مدینه فرستاد. اما پیش از رسیدن او به مدینه، در صحرا با کُند و زنجیر اسارت به شهادت رسید. حارث برای اینکه کُند را از پای او درآورد، دو پایش را برید و آن دو پای بریده را در بیابان انداخت!.

همچنین جعفر بن اسحاق بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی علیهم السلام را یکی از گماشتگان عباسی به نام سعید حاجب در بصره به شهادت رسانید. همین طور موسی بن عبدالله بن موسی بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام، که مردی صالح و راوی حدیث بود و عمر بن شبه، محمد بن حسن بن مسعود زرقی، یحیی بن حسن بن جعفر علوی و دیگران از او حدیث نقل کرده اند. سعید حاجب وی را به اتفاقِ فرزندش، ادریس و برادرزاده اش، محمد بن یحیی بن عبدالله بن موسی و ابوطاهر احمد بن زید بن حسین بن عیسی بن زید بن علی بن حسین، به سوی عراق حرکت داد. چون به حاجر رسید، قبیله بنی فراره سر راه را گرفتند و آنها را از دست سعید حاجب نجات دادند و همراه خود بردند. ولی موسی حاضر نشد همراه آنان برود و نزد سعید بازگشت. سعید حاجب او را همراه خود آورد و چون به زباله رسید، ناجوانمردانه زهری به او خورانید و سرش را در محرم سال 256 ه. ق برید و نزد مهتدی آورد.

همچنین علی بن موسی بن محمد بن قاسم بن حسین بن زید بن حسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام را عیسی بن محمد مخزومی در مکه زندانی کرد که در همان زندان به شهادت رسید. محمد بن حسین بن عبدالرحمان بن قاسم بن حسن بن زید بن حسن

ص:235

ابن علی بن ابی طالب علیهم السلام را عبدالله بن عزیز، فرماندار طاهر، دستگیر کرد و به سامرا فرستاد که در زندان به شهادت رسید.

علاوه بر او، علی بن موسی بن اسماعیل بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیهم السلام را نیز عبدالله بن عزیز دستگیر کرد و به سامرا فرستاد و به زندان افکند که در همان زندان به شهادت رسید. ابراهیم بن موسی بن عبدالله بن موسی بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام را محمد بن احمد بن عیسی بن منصور که از جانب مهتدی در مدینه حکومت داشت، به زندان افکند و در همان زندان به شهادت رسید که در بقیع او را به خاک سپردند.(1)

همچنین عبدالله بن محمد بن یوسف بن ابراهیم بن موسی بن عبدالله بن حسن را ابوالساج در مدینه زندانی کرد. وی همچنان در زندان بود تا وقتی که محمد بن احمدبن منصور، حاکم مدینه شد و در زمان او در همان زندان از دنیا رفت. محمد بن احمد جنازه او را به احمد بن حسین بن محمد بن عبدالله بن داوود بن حسن سپرد و احمد او را در بقیع دفن کرد.(2)

از دیگر شهدای سادات در عصر مهتدی، ابراهیم بن موسی بن عبدالله بن موسی ابن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام است که فرماندار مهتدی در مدینه وی را به زندان افکند و ابراهیم در همان زندان به شهادت رسید و او را در بقیع به خاک سپردند.(3)

زکی العسکری علیه السلام، یازدهمین پیشوای شیعه بود. ایشان در زمان خلافت معتمد و به دستور او به زندان رفت. معتمد به دنبال بهانه ای برای قتل ایشان بود. ولی جز نمازگزاردن شبانه، و روزه روزانه سخنی درباره او نشنید.(1) بدین ترتیب از دستیابی به هدفش از این راه ناامید شد. ولی سرانجام تصمیم گرفت وی را مسموم کند و امام علیه السلام این تصمیم معتمد را به کنایه به مادر خود چنین بازگفت:

«تصیبنی فی سنة ستین ومأتین حزازه أخاف أن أنکب منها»(2) ؛ «در سال 260 هجری، دل دردی می گیرم و از آن بیمناکم که به زندگی ام پایان بخشد». لغت شناسان واژه حزازه را به دل دردی معنا کرده اند که از راه خوردن و آشامیدن باشد.(3) این تعبیر همان مسمومیت غذایی امام علیه السلام است که به فرمان معتمد انجام گرفت.(4) با توجه به حالات امام در بستر بیماری و درمانی که انجام می دادند (گیاه مصطکی) می توان نتیجه گرفت سمومی که برای امام هادی و عسکری علیه السلام استفاده کردند، از سموم بسیار تخصصی با طبع سرد بوده است که در طولانی مدت (یک هفته) و به تدریج اعضای رئیسه بدن، چون کبد را از کار می انداخته و برای مردم تصور بیماری را بیشتر از مسمومیت تقویت می کرده است. می توان گفت اطبای متخصص دربار در این دو جنایت دست داشته اند. امام عسکری علیه السلام در شب شهادت، به دور از دید بیست نفر مأمور عباسی که در منزل او اتراق کرده بودند، نامه های بسیاری به نقاط مختلف ممالک اسلامی ارسال کرد.(5) فجر روز جمعه، هشتم ربیع الأول، درحالی که امام علیه السلام از سوزش درد و مسمومیت خواست آبی همراه با داروی گیاهی به نام مصطکی بنوشد، رنج این سوزش و عطش، توان را از او گرفت و به شهادت رسید.(6)

ص:237

همچنین در این دوره، احمد بن محمد بن عبدالله بن ابراهیم بن حسن بن اسماعیل بن ابراهیم بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام را احمد بن محمد بن طولون(1) در مصر در دروازه اسوان به قتل رسانید و سرش را برای معتمد فرستاد. محمد ابن احمد بن محمد بن حسن بن علی بن عمر بن علی بن حسین بن علی بن عمر بن علی علیهم السلام را نیز عبدالعزیز بن ابی دلف در آوه (میان قم و ساوه) گردن زد. از دیگر شهدای مظلوم سادات در دوره معتمد می توان به موارد زیر اشاره کرد:

- حمزة بن عیسی بن محمد بن قاسم بن حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام.

- محمد و ابراهیم، فرزندان حسن بن علی بن عبیدالله بن حسین بن علی بن حسین ابن علی بن ابی طالب علیهم السلام.

- حسن بن محمد بن زید بن عیسی بن زید بن حسن.

- محمد بن حسین بن محمد بن عبدالرحمان بن قاسم بن حسن بن زید (اکبر) بن حسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام که در زندان سامرا به شهادت رسید.

- موسی بن موسی بن محمد بن سلیمان بن داوود بن حسن بن حسن بن علی علیهم السلام که در زمان معتز در مصر دستگیر شد و به زندان سامرا برده شد و در زمان معتمد در زندان به شهادت رسید.

- محمد بن احمد بن عیسی بن زید بن علی بن حسین بن علی علیهم السلام و دو فرزندش احمد بن محمد و علی بن محمد که این سه را سعید حاجب، در زندان سامرا افکند و محمد و فرزندش احمد در زندان از دنیا رفتند.

- محمد بن عبدالله بن زید بن (عبیدالله بن زید) بن عبدالله بن حسن بن زید بن حسن ابن علی علیهم السلام را یعقوب لیث در طبرستان اسیر کرد و در زندان نیشابور از دنیا رفت.

ص:238

- علی و عبدالله، فرزندان موسی بن عبدالله بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی علیهم السلام و علی بن جعفر بن هارون بن اسحاق بن حسن بن زید بن حسن ابن علی بن ابی طالب علیهم السلام که هر سه در زمان معتمد به شهادت رسیدند.(1)

رساندند. در صورتی که آنها با قرمطی خروج نکرده بودند و تهمتی بود که در این باره به آنها زده بودند. به هر صورت، آن دو بی گناه را گرفتند و دست و پایشان را قطع کردند و سپس گردنشان را زدند.(1) همچنین در این دوره زید بن حسین بن حسین بن زید بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیهم السلام را قرمطیان در راه مکه به قتل رسانیدند. روایت شده است که حسین بن حسین (پدر زید در زمان خود) بزرگ بنی هاشم و نسبش از دیگران به رسول خدا صلی الله علیه و آله نزدیک تر بود.(2)

زن ها و بچه ها به زنجیر بست و به سوی بغداد روانه کرد که در آنجا به زندانشان بیندازند. ولی ورود آنها به بغداد، با وزارت علی بن محمد بن فرات شیعی مصادف شد و او آنان را آزاد کرد و بدان ها احسان نمود.

همچنین طاهر بن یحیی بن یحیی بن جعفر بن عبیدالله بن حسین بن علی را امام جماعت مسجد مدینه با زهر به قتل رسانید. او مردی بزرگوار و فاضل بود که از پدرش و دیگران نقل کرده و اصحاب حدیث نیز از وی نقل کرده اند. هنگامی که قرمطی (ابن حبانی) به کوفه رسید، در همان هنگام ورود بدان شهر، مردی از فرزندان طباطبا را به قتل رسانید. در ناحیه یمامه نیز گروهی از بنی حسن علیه السلام به نام بنی اخیضر به دست قرامطه به قتل رسیدند. ولی با این حال موفق شدند بر آن نواحی مستولی شوند و کارشان بالا گرفت. این جریان در زمان قدرت قرامطه بود و چون آن بلاد حصارهای محکمی داشت، قرامطه نتوانستند آن حدود را از چنگ بنی اخیضر بیرون آوردند. همچنین محمد بن جعفر ابن محمد بن ابراهیم بن اسماعیل بن ابراهیم بن حسن بن حسن بن علی علیهم السلام، به دست خوارجی افتاد که معمولاً در جنگ ها حاضر نمی شدند و آنها او را به شهادت رساندند.(1)

زید بن علی (پسر امام سجاد علیه السلام) می رسانید. ولی امام یازدهم حضرت حسن عسکری علیه السلام آشکارا اعلام کرد:

«صاحب الزنج لیس منا اهل البیت»؛ «صاحب الزنج، از اهل بیت علیهم السلام نیست».(1) در جریان فتنه صاحب الزنج، سادات از دو جهت مورد ظلم و ایذاء واقع شدند: جهت اول اینکه مقامات عباسی، این شورش را مربوط به علویان می دانستند و با این بهانه جدیت بیشتری در ایذاء و سرکوبی سادات علوی از خود نشان می دادند؛ جهت دوم اینکه بعضی از علویان ادعای صاحب الزنج را باور کرده و به او پیوستند. ولی بعد از رؤیت جنایات و ادعای دروغ او، از او گسستند. ولی به دست صاحب الزنج به شهادت رسیدند. ابوالفرج اصفهانی در این باره می نویسد:

محمد بن قاسم بن حمزة بن حسن بن عبیدالله بن عباس بن علی بن ابی طالب علیه السلام که مادرش لبابه دختر محمد بن ابراهیم بن حسن بن عبدالله است (و) طاهر بن محمد بن قاسم بن حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام، این دو با علی بن زید، هر سه در لشکر ناجم بودند و چون علی بن زید وضع ناجم (صاحب الزنج) و ادعای دروغ و حال او را دانست، درصدد برآمد تا نظر سرکردگان لشکر او را به سوی خود جلب کند، وی وضع ناجم را به اطلاع آنها رسانید و آنها را به بیعت با خویشتن دعوت کرد و چون این خبر به گوش ناجم رسید، او علی، محمد و طاهر، هر سه را گردن زد. این جریان زمان خلافت معتمد اتفاق افتاد.(2)

همچنین در جریان حملات صاحب الزنج، تعدادی از بانوان علوی به دست زنگیان به اسارت درآمدند. مسعودی در این باره می نویسد:

ص:242

دوران وی (صاحب الزنج) چهارده سال و چهار ماه بود که کوچک و بزرگ، و مرد و زن را کشت و هرجا رسید بسوخت و ویران کرد.... در بصره کار مردم از موش و گربه و سگ خواری به آدم خواری رسیده بود؛ چنان که منتظر مرگ کسی می شدند تا جسدش را تکه تکه نموده بخورند.... در سپاه وی، کار بدان جا رسیده بود که زنانی را از فرزندان حسن و حسین و عباس علیهم السلام و هاشمیان و قرشیان و سایر عربان و کسان می فروختند. هر زنی به دو درهم و سه درهم فروخته می شد و نسب او را به بانگ بلند می گفتند که این دختر فلانی و فلانی است. هر زنگی (سیاه) ده بیست و حتی سی تا از آنها را داشت که با آنها همبستر می شدند و چون کنیزان، خدمت زنان زنگی می کردند. زنی از نسل حسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام که پیش یکی از زنگیان بود، از علی بن محمد یاری خواست و تقاضا کرد او را به زنگی دیگری بدهد و از محنتی که دچار آن است، خلاص کند. علی بن محمد به او گفت: «این آقای توست و بیشتر از دیگران به تو حق دارد!».(1)

ص:243

ص:244

ص:246

ابن اثیر دو تن از عالمان معروف حنبلی را که به «بربهاری»(1) مشهور بودند، یاد کرده که عوام سنی را علیه شیعیان تحریک می کرده اند؛ آن دو عبارت اند از:

1. حسین بن قاسم بن عبیدالله بربهاری که در سال 296 ه. ق هنگامی که ابن معتز ناصبی می خواست خلافت را از مقتدر برباید، به پیروان این شخص متوسل شد.

2. حسن بن علی بن خلف بربهاری که در سال 329 ه. ق، درحالی که تحت پیگرد خلیفه عباسی بود، درگذشت. خلیفه راضی در اعلامیه خود، او را مشبه، مجسم و قشری نامید.(2)

در بخش عمده ای از قرن چهارم، حسن بن علی بن خلف بربهاری فعالیت زیادی علیه شیعه داشت. وی را فردی کج اندیش و کینه توز معرفی کرده اند که سخنان منکر و ناشناخته زیادی می گفت. در این دوره، نقش پنهان و آشکار بربهاری را می توان در همه شورش هایی که حنبلیان در بغداد به راه انداختند پی گیری کرد. در این شورش ها تعداد زیادی از شیعیان و اهل تسنن به قتل رسیدند. حمله آنها به محمد بن جریر طبری، مورخ معروف اهل تسنن، مشهور است. طبری تشبیه و جلوس خداوند بر عرش را به صورتی که آنها می گفتند، امری محال دانست. بربهاریان، حنبلی ها و اصحاب حدیث، چون این سخن طبری را شنیدند، به او حمله کردند. وی ناگزیر به خانه خود پناه برد. آنها که تعدادشان به هزاران تن می رسید، خانه اش را سنگباران کردند؛ به گونه ای که تل بزرگی از سنگ، جلوی خانه او پدید آمد تا اینکه «نازوک»، رئیس شرطه بغداد، با چندین هزار سپاهی رسید و طبری را از شر حنابله نجات داد و یک روز تمام در آنجا ماند و دستور داد سنگ ها را از خانه او دور کردند.(3)

ص:248

بربهاری همچنین در ماجرای تخریب مسجد بَراثا که مورد علاقه انبوه شیعیان بغداد بود، دست داشت.(1) این مسجد به تحریک حنابله و به دستور مقتدر عباسی با خاک یکسان شد و زمین آنجا به فتوای بربهاری به گورستان تبدیل گردید.(2) بعدها حکم دستگیری بربهاری، به دلیل مخالفت با عقاید اسلامی، نظیر صحت زیارت بزرگان دین صادر شد. «بربهاری» خود را مخفی کرد تا اینکه با جمعی از یارانش دستگیر و به بصره تبعید شد.(3) سپس وی در زمان راضی (322 ه. ق)، سال 323 ه. ق، با یاران خود به بغداد برگشت. راضی از جریان مطلع شد و به رئیس شرطه دستور داد در بغداد، از یاران بربهاری، نباید دو نفر در یک جا جمع شوند. بدر خرشنی (صاحب شرطه) گروهی از پیروان او را به زندان افکند و خود بربهاری متواری شد.(4) «ابوعلی مسکویه» می نویسد:

علت این اقدام این بود که بربهاری و پیروانش پیوسته فتنه انگیزی می کردند. درباره این گروه از طرف خلیفه الراضی توقیعی صادر شد. ابن مسکویه، متن توقیع خلیفه الراضی بالله را چنین روایت می کند:

«وقد تأمل امیرالمؤمنین امر جماعتکم... فمن ذلک... نسبکم شیعة اهل بیت رسول الله صلی الله علیه وسلم الی الکفر والضلال وارصادهم بالمکاره فی الطرقات والمحال... وانکارکم زیارة قبور الائمة صلوات الله علیهم وتشنیعکم علی زوارها بالابتداع...» خلیفه در توقیع خود، اعمال و معتقدات اتباع بربهاری را از قبیل اینکه شیعیان، اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله را به کفر و ضلالت نسبت داده و زیارت قبور امامان علیهم السلام را انکار کرده اند، ذکر نموده و به سختی بر آن تاخته است و تهدید کرده است که هرگاه دست از کارهای خویش برندارند، گردنشان را خواهد زد و خانه و محله های آنها را به آتش خواهد کشید.(5)

ص:250

اما به هر حال فعالیت های افراطی آنها، در فضای غوغاسالارانه بغداد آن روز، گسترش یافت و موارد زیادی از کشتارهای جمعی شیعه و ایذاء دیگر فرقه های تسنن، نظیر شافعیه را را رقم زد.(1) ابن جوزی در تاریخ خود، در حوادث سال 323 ه. ق تحت عنوان فتنه حنابله در بغداد نوشته است: در این سال (323 ه. ق) کار حنبلی ها در بغداد بالا گرفت و قدرتی پیدا کردند. بدر خرشنی، صاحب شرطه، در دهم جمادی الاخری دستور داد تا در دو طرف جسر بغداد ندا کردند که از اصحاب بربهاری حنبلی، دو نفر نباید با هم باشند(2) و حق ندارند در خصوص مذهب خود مناظره کنند. امام جماعتشان باید در نماز صبح، مغرب و عشاء «بسم الله» را بلند و آشکارا بگوید. ولی این اقدام صاحب شرطه مفید واقع نشد. بلکه فتنه جویی یاران بربهاری فزونی گرفت.

فتنه انگیزان بربهاریه در یکی از این فتنه ها، 48 ردیف از بازارهای بغداد را به آتش کشیدند و این زمانی بود که بدر خرشنی، یکی از اصحاب بربهاری به نام «دلاء» را دستگیر کرد.(3) طبری این چنین ادامه داده است که خلیفه الراضی، یاران بربهاری را سخت توبیخ و به شدت آنها را تهدید کرد؛(4) زیرا برای خداوند، مانند و شبیهی قائل بودند(5) و ذات احدیت را دارای کف دست و انگشتان و دو پا با کفشی از طلا و صاحب گیسوان، تصور می کردند و می گفتند: «خداوند به آسمان، بالا می رود و به دنیا، فرود می آید».(6) از توقیع خلیفه چنین معلوم می شود که پیروان بربهاری، درحالی که زوار قبور

ص:251

ائمه را بدعت گذار می دانستند، به زیارت قبر مردی از عوام که هیچ نسبتی هم با رسول خدا صلی الله علیه و آله نداشت، امر می کردند.(1)

سرانجام بربهاری در سال 329 ه. ق،(2) درحالی که در خانه زنی پنهان شده بود، فوت کرد و در همان خانه، بدون اینکه کسی بداند، او را غسل دادند و کفن کردند و به خاک سپردند.(3) صولی در جایی از مرگ بربهاری به سبب فرونشستن فتنه ها ابراز خرسندی می کند.

از دیگر مفتیان فتنه انگیز قرن چهارم، عبیدالله بن محمد بن محمد بن حمدان عکبری، مکنی به «ابوعبدالله» و معروف به «ابن بطه» حنبلی است.(4) او برای تحصیل و فراگرفتن حدیث به شهرهای مختلفی رفت، سپس به زادگاه خود بازگشت و چهل سال منزوی و خانه نشین شد و کتاب هایی نوشت. او نیز مانند بربهاری، کج اندیش بود.(5) وی معتقد بود که سفر برای زیارت قبر پیغمبر صلی الله علیه و آله معصیت است و باید در این سفر، نماز را تمام خواند.

- در سال 345 ه. ق اختلاف شدیدی میان اصفهانیان و قمیان اتفاق افتاد. عامل آن، این بود که یکی از ملازمان مسئول امنیت اصفهان که قمی بود، گفت یکی از غاصبان حقوق اهل بیت علیهم السلام را سب کرده است. متعصبان شورش کردند و جمعی انبوه، گرد آمدند و در داروغه خانه تجمع کردند. گروهی در این حادثه، به قتل رسیدند. غارت گران همچنین اموال تاجران قمی را غارت کردند.(1)

- در سال 353 ه. ق معزالدوله دستور داد بازارهای بغداد را ببندند و مراسم عزای امام حسین علیه السلام را به پا دارند. در نتیجه، برخورد سختی میان شیعیان و حنبلیان اتفاق افتاد؛ به گونه ای که گروهی مجروح شدند و اموال فراوانی غارت شد.(2)

- در سال 362 ه. ق یکی از مأموران حکومتی و متعصب حنبلی به نام أبوالقاسم بن مَسْلَمَه علی بن حسن بن احمد، وزیر قائم بأمرالله، معروف به رئیس الروساء، محله کرخ را به آتش کشید. طبق روایت ابن اثیر، هفده هزار نفر در این آتش سوختند. سیصد دکان و 33 مسجد نیز نابود شد.(3)

- در سال 380 ه. ق، پس از بازگشت بهاءالدوله از بغداد به اهواز، عیاران در دو سوی بغداد آشوب کردند و درگیری هایی بین شیعه و حنابله رخ داد. برخی از محله ها به آتش کشیده شد و اموال فراوانی به غارت رفت؛ گفتنی است این آشوب چندین ماه ادامه داشت تا بهاءالدوله به بغداد بازگشت.

- در سال 382 ه. ق دوباره میان اهل کرخ و حنابله، درگیری رخ داد. محمد بن حسن ابن حاجب، برای رفع آشوب آن قدر کشت و دار زد تا شهر آرام گرفت.

- در سال 389 ه. ق حنابله محله باب البصره بغداد، در مقابل عید غدیر و عاشورا، دو روزِ 26 ذی حجة را به عنوان روز غار و هیجده محرم را به عنوان سالگرد قتل مصعب

ص:253

ابن زبیر، به ترتیب روز جشن و عزا اعلام کردند. این بدعت های آنان آتش اختلافات را زیاد کرد.

- در سال 391 ه. ق حنابله با پشتیبانی نظامیان ترک بغداد، به شیعیان محله کرخ هجوم بردند.(1)

است. ازاین رو باید خونشان ریخته شود و اموالشان به غارت رود. تاریخ از این اتهام سیاه، بسیار برای ما سخن می گوید. فتاوایی که در گوشه و کنار علیه پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام صادر شده است، بهترین گواه، گفتار ماست.(1) به هرحال غالیان با اصرار بر اعتقادات نادرست خود، علی رغم منع شدید ائمه و علمای شیعه، بزرگ ترین بهانه را برای فشار و قتل عام به دشمنان شیعه دادند.

جهت دوم ضربه قرمطیان به شیعیان، این بود که دشمنان مکتب تشیع، کوشیدند جنایات قرمطیان را به شیعه منسوب کنند تا بهانه بیشتر برای قتل عام شیعه داشته باشند. این در حالی بود که برخی سیاستمداران دربار عباسی، قرمطیان را تحریک می کردند. منسوب کردن قرمطیان به تشیع، مثل منسوب کردن خوارج به تسنن است؛ چراکه بسیاری از اعتقادات و احکام عبادی خوارج با اهل تسنن همسوست و خلفای اهل تسنن را هم قبول دارند. از طرفی با ائمه شیعه، خصوصاً حضرت علی علیه السلام، هم دشمنی می کردند.

با این حال، مورخان و متکلمان اهل تسنن، خوارج را به رغم این اشتراکات، از مکتب اهل سنت بیرون می دانند. طبعاً قرمطیان هم اگرچه در اعتقادات اولیه خود، خویشتن را به مکتب اسماعیلی نخستین منسوب می کردند، ولی هیچ گاه نزد شیعیان، اعم از اسماعیلی، زیدی و امامی، پذیرفته نبودند؛ چنان که شواهد زیادی از بیزاری خلفای فاطمی از آنها در دست است. علاوه بر آن، قرمطیان در حملات و غارتگری های خود، میان شیعه و سنی فرق نمی گذاشتند، ولی دستگاه خلافت عباسی و امرای متعصب اهل تسنن، نظیر محمود غزنوی، عده زیادی از سادات و شیعیان بی گناه را به اتهام قرمطی بودن، قتل عام کردند.

او را گرفت و در بند کرد. یارانش به زندان حمله کردند و نگهبانان را کشتند و ابویزید را بیرون آوردند و با او بیعت کردند. شرط بیعت آن بود که با مسلمانان شیعه نبرد کنند و هر چه غنایم و اسیران به دست می آورند، خود تصرف کنند. همچنین اگر بر مهدیه و قیروان غلبه یافتند، کار به شورا باشد. این واقعه در سال 331 ه. ق اتفاق افتاد.(1)

مهدیه را محاصره کرد تا جایی که قحطی و گرسنگی بر مردم فشار آورد. اما کم کم تعداد یارانش که به سبب مال اندوزی از او رویگردان شده بودند، بیشتر شدند. لذا ابویزید مجبور شد توبه کند و بار دیگر جامه پشمین پوشید. خبر عقب نشینی او از محاصره مهدیه شایع شد و مردم روحیه یافتند و خوارج نکاری را در هر شهری که بودند، قتل عام کردند. ولی ابویزید سپاهیان خود را دوباره به شهرها گسیل داشت و آنها دوباره به آشوب و کشتار و تاراج دست زدند.

ابویزید نهایتاً بعد از چهارسال (331 تا 334 ه. ق) به دست اسماعیل المنصور، فرمانروای شیعی فاطمی، دستگیر شد و تقریباً تمام شورشیانش کشته شدند و به سزای عمل خود رسیدند. فرمانروای فاطمی، با کمال جوانمردی، دستور معالجه ابویزید را که پیش از اسارت مجروح شده بود، داد تا درباره اعتقادات نادرست او با وی محاجه کند و بعد از بهبودی و محاکمه، به سزای عمل خود برسد. ولی معالجات سودی نبخشید و بعد از مدت کوتاهی مرد.(1)

آنها با امیر خراسان ساخته و برای کشور تو توطئه چیده باشند تا دولت تو را براندازند». باز قبول نکرد.

چون غازیان وارد شهر ری شدند، در مجلس ابن عمید حاضر شدند و از او خواستند که برای جهاد انفاق کند. او به آنها وعده داد، ولی آنها سخت اصرار کردند و گفتند: «ما خراج این کشور را می خواهیم که عیناً به ما پرداخته شود؛ زیرا خراج از بیت المال است. رومیان هم نسبت به مسلمین چنین کرده و بلاد اسلام را گشوده و بر وطن و ملک شما استیلا یافته اند؛ همچنین ارمنیان. ما فقیر و غریب و مجاهد هستیم و به این مال احق و اولی می باشیم که باید همه به ما برسد». همچنین درخواست کردند که لشکری با آنها برای جهاد روانه کند.(1) ابن عمید دانست که آنها جهاد را بهانه کرده اند، ولی نیت پلیدی دارند. با این حال با آنها مدارا کرد. اما خراسانیان چون از محضر ابن عمید رفتند، به اسم امر به معروف و نهی از منکر، اموال مردم را ربودند و با گروهی از دیلمیان جنگیدند و تا شب فتنه ادامه داشت.

روز بعد به شهر هجوم بردند و کاخ ابن عمید را غارت و او را مجروح کردند. رکن الدوله با تعداد کمی از خود دفاع کرد و شکست خورد؛ اگر او را تعقیب می کردند، به کلی نابودشان می کردند و مالک شهر می شدند. ولی چون شب شد، از نبرد و تعقیب دست کشیدند. روز بعد رکن الدوله به نرمی به آنها پیغام داد شاید به جای دیگر بروند و شهر را ترک کنند. آنها قبول نکردند و در شهر به انتظار مدد ماندند؛ چراکه امیر خراسان به آنها وعده سپاه داده بود تا مملکت را بگیرد. رکن الدوله ناگزیر جنگ را آغاز کرد. اما ابتدا گروهی از سپاهیان خود را به محلی فرستاد که از آنجا تاخت کنند، سپس کسانی را نزد رکن الدوله بفرستند و بگویند مدد رسید.

آن گروه به دستور رکن الدوله عمل کردند. اتباع رکن الدوله چون گرد و غبار را از

ص:260

دور دیدند و عده ای هم رسیدند، دلیر شدند. رکن الدوله گفت: «شاید ما پیش از رسیدن باقیمانده سپاه کمکی بر آنها پیروز شویم و غنیمت به ما اختصاص یابد. ازاین رو سپاه اندک رکن الدوله دلیرانه حمله کردند و پیروز شدند و خراسانیان کشته و اسیر بسیار دادند و بقیه امان خواستند. رکن الدوله به آنها امان داد. ولی عده ای از آنها دوباره به شهر ری رفتند و هر که را با لباس دیلمیان می دیدند، می کشتند و می گفتند: «رافضی است». دیلمیان باز بر آنها حمله کردند که دوباره امان خواستند و رکن الدوله جوانمردانه به آنها امان داد و گفت به وطن خود برگردند. ولی باز دو هزار مرد جنگجو که به یاری شان آمده بود، شورش کردند که رکن الدوله برای چندمین بار با آنها جنگید و آنها را شکست داد. پس از آن اسرا را آزاد کرد و به آنها زاد و خواربار داد و به وطن خود فرستاد.(1)

ص:261

ص:262

ص:264

هندوستان را قتل عام کرد. سلطان محمود غزنوی، پس از تسلط بر شرق خراسان، به ریشه کن کردن دو گروه، یکی شیعه و دیگری تسنن معتزله همت گمارد؛ چندان که آثار علمی و کتابخانه های آنان را از بین برد تا اثری از تشیع و معتزله باقی نماند. او پیوسته اهل حدیث و کرامیه را تقویت می کرد و شیعه و معتزله را دشمن اصلی خود می دانست.

(حنابله) نیز در باقیمانده دَر و سَردَر باب مسعود مشغول به کار شدند. سپس اهل کرخ در اطراف دَرِ سَماکین، روی برج هایی که ساخته بودند، با طلا نوشتند:

«مُحَمدٌ وَعَلِی خَیْرُ الْبَشَرِ». حنابله نیز این را منکَر شمردند و چنین مدعی شدند که شیعیان نوشته اند:

«مُحَمدٌ وَعَلِی خَیْرُ الْبَشَرِ، فَمَنْ رَضِیَ فَقَدْ شَکَرَ، وَمَنْ أبَی فَقَدْ کَفَرَ». اهل کرخ گفتند: «ما زیاده از مُحَمدٌ وَ عَلِی خَیْرُ الْبَشَر چیزی ننوشته ایم». خلیفه عباسی، الْقَائم، أبوتمام نقیب عباسیین، و عَدْنان(1) بن رَضی، نقیب علویین را فرستاد تا مطلب را کشف کنند. هر دو نقیب سخن اهل کرخ را تصدیق کردند. با این گزارش، امر کردند تا مردم از جنگ دست بردارند. اگرچه عالمان متعصب حنبلی، مانند ابن مذهب قاضی و زُهَیْری، از اصحاب عبدالصمد، همچنان حنابله را تحریک می کردند.

خلیفه نتوانسته است از سفیهانی که چنین اعمالی را درباره مشهد کاظمین علیهما السلام انجام دادند، جلوگیری کند. ولی به تدریج امر به صورت خود برگشت.(1)

بگویند: «الصلوة خیرٌ من النوم «و آنچه در مساجد شیعیان و در سردرهای مساجدشان نوشته بود: مُحَمد و علی خیر البشر، همه را پاک کنند».(1)

محل اقامت و توطن شیخ طوسی، همچون استادش سید مرتضی، در کَرْخ بغداد بود. لیکن چون رئیس الرؤساء، وزیر القائم بالله که مردی خبیث و زشت فطرت بود، یکی از رؤسای شیعه را که ابوعبدالله بن جُلاب نام داشت، کشت(2) و قصد داشت شیخ را نیز بکشد. متعصبان حنابله و ترکان، کتابخانه و کرسی تدریس و خانه شیخ طوسی را در کرخ بغداد آتش زدند. ازاین رو شیخ طوسی به نجف اشرف رفت و در آنجا شروع به تدریس کرد. رئیس الرؤساء، عامل این فجایع، سرانجام به دست بساسیری، در سال 450 ه. ق، کشته شد.(3) نجف اشرف در آن اوان، شهر رسمی نبود، اما به واسطه هجرت شیخ در سال 448 تا 460 ه. ق که شیخ رحلت کرد، کم کم مرکز تعلیم و تدریس گردید و سپس فضلا و طلاب بدانجا روی آوردند و تا زمان ما که قریب هزار سال می گذرد، از آنجا بزرگانی برخاسته اند.

گروهی دیگر از اهل تسنن، بر سر تفسیر آیة (عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً) (اسراء: 79) فتنه ای خونین برپا شد. مطابق تفسیر حنابله، پیامبر صلی الله علیه و آله همنشین خداوند خواهد شد. اما مخالفان، این تفسیر را نمی پذیرفتند و می گفتند مراد، شفاعت است؛ چنان که بر سر این نزاع عده ای کشته شدند.(1)

عامل اصلی این واقعه خونبار را طمع نظامیان تسنن به غارت اموال شیعه می داند و می نویسد: ریشه آن هم، چنان بود که نظامیان و هواخواهان آنان، به غارت اموال شیعیان، طمع داشتند. والی قیروان نیز آن را می خواست؛ زیرا شنیده بود که ابن بادیس می خواهد او را برکنار کند. در نتیجه می خواست شهر را به آشوب بکشاند. در این حادثه، شیعیان بسیاری در آتش سوختند و خانه هایشان غارت شد. تنها در قیروان، سربازان و غلامان معز که از مدت ها پیش به دقت برگزیده شده بودند، سه هزار تن از شیعیان فاطمی را کشتند و قتلگاه ایشان برکة الدم (استخر خون) نام یافت.(1) در پی آن، کشتار شیعه در تمام افریقیه آغاز شد. هرکس که شیعه ای یافت، کشت. گروهی از باقیماندگان آنان در قصر منصور، در نزدیکی قیروان، تحصن کردند. اما عوام، آنان را محاصره کردند و بر آنان سخت گرفتند تا آنکه از گرسنگی به تنگ آمدند. ازاین رو یکایک که بیرون می آمدند، کشته می شدند. گروهی از آنان در مهدیه، به مسجد جامع، پناه بردند. اما در همان جا به قتل رسیدند. در این واقعه بیست هزار تن از شیعیان قتل عام شدند.(2)

جالب اینجاست که معز بن بادیس، برای نشان دادن تسنن خود، کاری کرد که در نگاه سلفیان امروز شرک شمرده می شود و شخص انجام دهنده آن باید به قتل برسد. او وقتی از اسب به زمین خورد، به جای خدا، از ابوبکر و عمر یاری خواست. ابن خلدون در این باره می نویسد:

معز بن بادیس پیرو مذاهب اهل سنت بود و گاه نشانه های آن در او آشکار می شد؛ چنان که یک روز در اول حکومتش اسبش در راه سکندری رفت و او در آن حال از شیخین، یعنی ابوبکر و عمر، یاری خواست. چون عامه، این سخن شنیدند، به شیعیان شوریدند و آنان را کشتند و مذهب خویش را آشکار کردند و از اذان «حی علی خیر العمل» را حذف کردند.(3)

ص:274

این واقعه اسفبار، در ادبیات شمال آفریقا اثر گذاشت؛ به گونه ای که عده ای از شعرا آن را مذمت کرده و در مقابل، تعدادی از شعرای اموی و خوارج به مدح آن پرداختند؛ از جمله قاسم بن مروان:

وسوف یقتلون بکل أرض کما قتلوا بارض القیروان

یکی دیگر از شعرای متعصب اهل تسنن این قتل عام را موجب رضایت ابی بکر می داند و باز آرزوی قتل عام شیعیان را در سراسر زمین و در همه دولت ها می کند و می سراید:

یا معز الدین عش فی رفعه و سرور واغتباط وجذل

انت ارضیت النبی المصطفی وعتیقا فی الملاعین السفل

وجعلت القتل فیهم سنه باقاصی الارض فی کل الدول

معز زیری، بعد از آن قتل عام وحشتناک، از ترس خلافت فاطمی، منافقانه دوباره به جانبداری از شیعه پرداخت. ابن خلدون در این باره می نویسد:

الظاهر (فاطمی) این خطا را بر او ببخشود. همچنین پسرش معد المستنصر نیز از او چشم پوشید. او (معز) نیز پوزش خواست و بار دیگر به جانبداری از دعوت شیعه پرداخت.(1)

با آنان مقابله نکرد، بلکه دختر خود را به امیر آنها داد و با او در باب فراخواندن بقیه قبایل عرب بدوی نجد برای سخت گرفتن بر پسرعموهای خود گفت وگو کرد. او نیز اعراب بدوی را فراخواند. آنها آمدند و چون انبوهِ ملخ ها رهسپار افریقیه شدند، بر چیزی نمی گذشتند مگر آنکه نابودش می کردند و در آن بلاد دست به تاراج و کشتار زدند.(1) آن گاه معز بن بادیس را در قیروان محاصره کردند. همة حوالی قیروان و دیه های اطراف، دستخوش غارت و کشتار عرب شد. مردم اطراف به قیروان پناه بردند با این حال کشتار و تاراج، سراسر افریقیه را در بر گرفت. عرب های بدوی به مهدیه داخل شدند و دست به غارت و کشتار زدند و هر جا زیبایی و رونقی یافتند، ویران کردند؛ حتی قصرهای خاندان بلکین را مورد غارت و تخریب قرار دادند به طوری که ظرف مدت کوتاهی طومار حکومت آل زیری در هم پیچیده شد و بدین ترتیب، تقریباً تمام کسانی که در قتل عام همسایگان شیعه خود دست داشتند، اعم از صاحب منصبان آل زیری و عوام متعصب، به دست بدویان نجدی قتل عام شدند و به سزای عمل خود رسیدند.(2)

تشیع نیز در شمال آفریقا به رغم اقدامات خونبار و قتل عام یاد شده، از میان نرفت و به راه خود ادامه داد. محمد حسین مظفر در کتاب تاریخ الشیعه می نویسد:

کسی که در قرن ما (چهاردهم هجری) کثرت تشیع شهرهای افریقا را ببیند، درک می کند که روح تشیع، بعد از آن همه مصائب دردناک، هنوز باقی مانده است و شاید پس از اینکه شیعیان به دست معز بن بادیس منقرض شدند، بار دیگر به آفریقا راه یافتند. جمعیت های زیادی از آنان همه ساله به زیارت عتبات مقدسه، کربلا و نجف می آیند و جمعیت فراوانی از آنان، موقع حج، در منا دیده می شوند.(3)

ص:276

همچنین جمال الدین ابوالمکارم مهلبی که در اندلس متولد شد، مدتی در شمال آفریقا به تحصیل پرداخت. وی در منزل شخصی اش، به دست برخی متعصبان، به شهادت رسید.

ص:280

جد ما پیغمبر صلی الله علیه و آله عطا فرموده، ما ارث برده ایم... ما ادعای پیغمبری و نبوت نداریم، ما فقط حافظ مقام امامت هستیم؛ حلال و حرام ما با احکام قرآن یکی است.(1)

در میان مورخان اهل تسنن، ابن خلدون با انصاف بیشتری نسبت به اسماعیلیان نگریسته است. وی نسب فاطمیان را صحیح می داند که به امام صادق علیه السلام می رسد و قیل و قال علمای دربار عباسی را در طعن فاطمیان و اسماعیلیان، رد می کند.(2) در دوره معاصر نیز پژوهشگران زیادی بر این موضوع صحه نهاده اند؛ برای مثال همدانی یعبری، دانشمند سنی معاصر که درباره فاطمیان و اسماعیلیان تحقیقات گسترده ای انجام داده است، می نویسد:

إن دعاة الفاطمیین نادوا بالتوحید، وتوحید الله عندهم ینفی جمیع ما یلیق بمبدعاته عنه، فهم ینزهون الله سبحانه وتعالی عن جمیع ما یوصف به خلقه من الصفات والنعوت.(3)

همین محقق می نویسد: «اسماعیلیان فاطمی، در آداب و فروع دین، همانند سایر مسلمانان هستند».(4) با این حال اسماعیلیان، به خاطر اقدامات برخی حاکمان، به اتهامات متعدد و چه بسا شگفت انگیزی متهم شدند که در رد آن اتهامات کتاب های زیادی نوشته شده است.(5) این نکته حائز اهمیت است که اسماعیلیان، در حفظ مرزهای سرزمین های اسلامی در مقابل کفار، شجاعت های زیادی از خود نشان دادند. آنها با محوریت دولت فاطمی مصر در برابر مهاجمان صلیبی، مقاومت کردند. علاوه بر آن، اسماعیلیان شام که در منطقه فلسطین ساکن بودند، با صلیبی ها جنگ های

ص:282

متعددی داشتند.(1) همچنین فدائیان اسماعیلی نزاری، در طول جنگ های صلیبی، موفق به قتل پادشاه صلیبی بیت المقدس و حاکم صلیبی انطاکیه شدند.(2) مورخان به جنگ های متعدد آل مسافر(3) ، سلسله ایرانی اسماعیلیه مذهب در آذربایجان، با روس های مهاجم و نبردهای اسماعیلیان مولتان با هندوان(4) و غزوات دولت محلی کلبیان سیسیل (صقلیه) با رومیان و نورماندی های مهاجم،(5) اشاره کرده اند که معمولاً در این خبرها پیروزی از آنِ شیعیان اسماعیلی بود و آنها موفق به گسترش مرزها وحفظ سرزمین های اسلامی از دست مهاجمان می شدند. مع الاسف، با اینکه معمول شیعیان اسماعیلی به ارکان اساسی دین مبین اسلام و اصول و فروع آن معتقد بودند، گرفتار تعصب بی حد امرا و مفتیان عامه می شدند و چه بسا افراد بی گناه نیز به اتهام اسماعیلی بودن به قتل می رسیدند.(6) این در حالی است که مطابق موازین اسلام، قتل

ص:283

انسان کافر نیز که در مرزهای اسلام سکونت دارد، جایز نیست. خواجه نظام الملک طوسی، به برخی سخت گیری های منجر به قتل عام مسلمانان شیعه اسماعیلی در زمان سلاجقه اشاره می کند که نقش تخریبی مفتیان متعصب و درباری در این باره مورد توجه است. وی می نویسد: «قضات سنی مذهب سلطان (آلب ارسلان)، قاضی ابوبکر و امام مشطب در همراهی با سلطان، فتوا به قتل شیعه دادند».(1) حتی برخی مفتیان متعصب عامه، به اتهام شیعه اسماعیلی بودن، سوزاندن را تجویز می کردند، خواجه رشیدالدین می نویسد:

ابوالقاسم مسعود بن محمد خجندی که در ایام برکیارق رئیس شافعیان اصفهان بود، تعصبی شدید علیه اسماعیلیان به خرج داد. جمعیت انبوهی با سلاح گرد او آمدند و به دستور او خرمن های آتش افروختند و هر کسی را که به تهمت اسماعیلی گرفتار می شد، در آتش می افکندند و به این علت، اسماعیلیان او را مالک دوزخ لقب داده بودند.(2)

قتل عام های دوره ای شیعیان اسماعیلی، پیش از آن که مذهبی باشد، سیاسی بود؛ چراکه ترکان سلجوقی، مهم ترین جایگزین حاکمیت خود را شیعیان اسماعیلی قلمداد می کردند. گزارشات تاریخی، مشحون از حملات خونین سلاجقه علیه اسماعیلیان است(3) که برخی از آنها عبارت اند از:

گروهی از اسماعیلیان را به بردگی گرفت. ولی بعدها از ترس انتقام گیری اسماعیلیه، دست از اقدامات خود برداشت. علاوه بر آن، در دوره سنجر، حملات علمی - فرهنگی فراوانی علیه شیعه جریان داشت. در مقابل، دانشوران شیعه به دفاع از تشیع برخاستند. ولی چون حکومت از متعصبان عامه حمایت می کرد، در تنگنا قرار گرفته و عده ای از آنها به خاطر دفاع از تشیع به شهادت رسیدند. از جمله این شهدا، شیخ فتال نیشابوری است(1) که در نیشابور، در جلسات با مردم، در مقابل شبهه پراکنی دشمنان مذهب ایستادگی فراوان کرد و در کتاب تفسیر خود و کتاب روضة الواعظین به دفاع از مبانی تشیع برخاست(2) و در نهایت در همین راه به شهادت رسید.(3)

فرمان برکیارق، سربازان و اهالی شهر در جست وجوی افراد اسماعیلی و مظنونان به همکاری با آنان برآمدند. یک اتهام کوچک کافی بود که شخص را به چنگ سربازان بیفکند. تعداد زیادی دستگیر و به میدان بزرگ شهر آورده شدند و در آنجا به قتل رسیدند. ابن اثیر می گوید:

بی گناهان بسیاری در آن روز فدای انتقام جویی های شخصی و خصوصی شدند. اقدامات ضد اسماعیلی از اصفهان به بغداد کشیده شد. اسماعیلیان در اردوگاه بغداد قتل عام و کتاب های اسماعیلی طعمه حریق شدند. در سال 495 قمری، برکیارق با سنجر که در خراسان فرمان روایی داشت، به توافق رسید که مشترکاً علیه اسماعیلیان وارد کارزار شوند. بر همین اساس، طی یک فرمان وحشت آور، دستور قتل عام اسماعیلیان اصفهان، بغداد و افرادی را که مظنون به همکاری با اسماعیلیان بودند را صادر کرد(1).

قاضی نورالله شوشتری، در مجالس المؤمنین، ضمن اشاره به مجدالملک ابوالفضل اسعد بن محمد بن موسی البراوستانی القمی(2) می نویسد:

لشکریان برکیارق به رغم اینکه سلطان با ایشان شرط کرد که قصد جان او نکنند، اما ایشان اطاعت نکردند و او را شهید ساختند(3).

شیخ عبدالجلیل رازی درباره مجدالملک می نویسد:

«جناب خواجه، شیعی معتقد مستبصر عالم عادل بود و از آثار مجدالملک، قبه حسن بن علی علیه السلام است در بقیع که علی زین العابدین و محمدباقر و جعفرصادق و عباس بن عبدالمطلب علیهم السلام در آنجا آسوده اند. مشهد امام موسی کاظم و امام محمدتقی علیهما السلام، در مقابر قریش در بغداد هم، او فرموده است و مشهد سید عبدالعظیم حسنی در شهر ری و غیر

ص:286

آن از مشاهد سادات علوی و اشراف فاطمی، از آثار اوست».(1)

اشاره می کند و می نویسد:

ابوالحسن علی بن عبدالرحمان سمنجانی، از شیوخ شافعیان دوره سلطان محمد، در سال 500 قمری در حضور خلقی کثیر، قتل اسماعیلیان را قایل گشت و گفت: «با وجود اقرار آنان به همه اصول و ارکان دین مبین، چون آنان به امامی قایل اند که آنچه را شرع ممنوع ساخته است، مباح و مباحِ شریعت را ممنوع می سازد، قتلشان واجب است».(1)

اسماعیلیان باز از سلطان خواستند فردی از علما را برای مباحثه نزد آنان به قلعه بفرستد. سلطان عده ای از علما، از جمله قاضی ابوالعلا صاعد بن یحیی را که شیخ حنفیان اصفهان بود، فرستاد؛ ولی آنها نیز نخواستند استدلال اسماعیلیان مبنی بر اسلام را بپذیرند(2) و نهایتاً سلجوقیان با تصرف قلعه خان لنجان و قلعه شاهدز ساکنان آن را قتل عام کردند.(3) این در حالی بود که استدلال متعصبان از جمله سمنجانی برای قتل عام اسماعیلیه اصفهان، یک نوع مغالطه برای شوراندن عوام علیه شیعیان اسماعیلی بود؛ چراکه در بین اهل تسنن نیز امامان کلامی و فقهی متعددی وجود داشته اند که چه بسا اعتقاد طرف مقابل را مخالف با شرع می دانند و حتی هواداران طرف مقابل را تکفیر کرده و در امور فقهی نیز امام یا مفتی ای از آنها موردی را مباح می داند که طرف مقابل آن را حرام می شمارد.(4) همچنین اقدام سمنجانی در تشویق متعصبان به قتل عام شیعیان اسماعیلی، با مبانی و موازین اسلام و قرآن نیز کاملاً در تعارض بود؛ چراکه آیات قرآن تصریح دارد که اگر شخصی اعلام اسلام کرد، نباید او را کافر نامید:(وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقی إِلَیْکُمُ السَّلامَ لَسْتَ مُؤْمِناً) «به کسی که اظهار صلح و اسلام می کند نگویید:

ص:288

"مسلمان نیستی"»(نساء: 94). اما متأسفانه این کاری است که معمول تکفیرکنندگان از صدر اسلام تاکنون به راحتی انجام می دهند و چه بسا خون های زیادی را با تکفیر می ریزند و نوامیس زیادی را هتک می کنند.

در مورد قتل عام اسماعیلیان چند نکته قابل توجه است:

الف) مورخان اهل سنت مباحثات اسماعیلیه با امرا و علمای متعصب را نوشته اند. آنها به راحتی شیعیان اسماعیلی را به کفر متهم می کنند و می کوشند یک بخش کوچک از تاریخ اسماعیلیه را به تمام بخش های آن سرایت دهند. این در حالی بود که عمده خصومت آنها به این موضوع برمی گشت که شیعیان اسماعیلی موفق شده بودند در مصر و شمال آفریقا، در خلافتِ رقیب خلفای عباسی بغداد باشند که این برای سیطره عباسیان، بزرگ ترین خطر بود؛ به همین دلیل، به گفته ابن خلدون، عباسیان به هر اقدام ناجوانمردانه ای برای مقابله با آنها دست زدند.

ب) فرمانروایان و مفتیان عامه پا را فراتر نهادند و در عین حال که شیعه اسماعیلیه را کافر نامیدند، حتی حقوق کفار ساکن در سرزمین های اسلامی را نیز در مورد آنها زیر پا گذاشتند؛ چراکه در آیین اسلام برای کفار نیز حقوقی در نظر گرفته شده که مهم ترین آنها حفظ دماء و نوامیس آنها در ذمه حکومت اسلامی است. ولی مع الأسف این حق را نیز برای شیعیان اسماعیلی قائل نشدند. ایوبیان نیز در قتل عام فاطمیان مصر افراط کردند و جنایاتی مرتکب شدند که با صلیبیان که کفار حربی به شمار می رفتند، نکردند(1) ؛ به همین دلیل در مصر و شامات حق حیات مسیحیت حفظ شد؛ چنان که امروزه ده درصد از جمعیت مصر و شامات را مسیحیانی تشکیل می دهند که در همه دوره های تاریخی، با مسیحیان مهاجم، اعم از صلیبیان و استعمارگران، همکار بوده اند.

ص:289

خیانت کردند و قبل از اینکه به مبارزه با صلیبی ها بپردازند، ابتدا به قتل و براندازی ولی نعمتان خود در مصر مشغول شدند و نهایتاً با کودتای صلاح الدین در قاهره که با نسل کشی و قتل عام فاطمیان و شیعیان همراه بود، جنایاتی مرتکب شدند که روی صلیبی های خونخوار را سفید کردند.(1) این رویداد تلخ تاریخی، اثبات کرد که شیعه برای مبارزه با دشمن مشترک مسلمانان، یعنی کفار حربی، به راحتی تمام مظالم تاریخی متعصبان را فراموش می کند و با آنها متحد می شود. ولی متعصبان عامه، برعکس از فرصت این اتحاد، برای نسل کشی و قتل عام بیشتر شیعه، استفاده می کنند و قبل از اینکه کفار حربی را به قتل برسانند، به کشتن برادران شیعه خود اقدام می کنند؛ به عبارت دیگر، بزرگ ترین اشتباه فاطمیان اعتماد کردن به دشمن تاریخی شان بود. قتل عالمان و دانشمندان عقل گرای جامعه اسلامی، نظیر سهروردی و قتل عام سادات و مردم عادی، از اموری بود که صلیبی ها هیچ گاه موفق به انجام آن نشدند. ولی ایوبیان، با بی رحمی، آن امور را مرتکب شدند(2). بعدها مورخان متعصب، جنایات ایوبیان و در رأس آنها صلاح الدین را در پشت سر فتوحات او در جنگ با صلیبی ها پنهان کردند و از جنایات او علیه مسلمانان سخنی نگفتند.(3)

تاریخ نشان می دهد حکومت صلیبی های اورشلیم، از مدت ها پیش از روی کار آمدن صلاح الدین، رو به اضمحلال و ضعف بود و مقاومت شیعیان اسماعیلیه، قتل برخی امرای صلیبی به دست فداییان اسماعیلی و خستگی جامعه اروپایی از ادامه جنگ های صلیبی، عملاً صلیبی ها را در مسیر شکست قرار داده بود. بنابراین سرنوشت محتوم صلیبی های

ص:291

مهاجم در منطقه فلسطین، شکست و اخراج آنها بود و بزرگ نمایی نقش صلاح الدین برای تحت الشعاع قرار دادن جنایات او علیه شیعیان صورت گرفته است تا آنجا که برخی محققان اهل تسنن معاصر، از جمله حسن الأمین، در کتاب «الوطن الاسلامیه بین السلاجقه والصلیبیین» به نقد بزرگ نمایی های انجام شده در مورد صلاح الدین پرداخته اند.(1) مورخان نوشته اند: عاضِد، فرمانروای فاطمی، صلاح الدین را وزیر خود کرد و به وی المَلِکُ الناصِر (فرمانروای نصرت کننده) لقب داد. ولی او به قبضه کردن قدرت برای خود و خاندانش می اندیشید. بر همین اساس ابتدا اظهار تشیع می کرد،(2) ولی شروع به بسترسازی برای تثبیت قدرت خود نمود؛ به عوام فریبی روی آورد و اعلام کرد از کارهای ناشایست قبلی خود، نظیر شرابخواری، توبه کرده است.(3) مرگ عاضد، خلیفه فاطمی، شرایط ویژه ای برای او به وجود آورد.(4) صلاح الدین بعد از سوگواری بر عاضد، بر هرچه در قصر بود، چنگ انداخت؛ چون بهاءالدین قراقوش، نایب او، بیش از مرگ عاضد ترتیب کارها را داده بود. لذا وقتی خلیفه از دنیا رفت، تمام دارایی قصر را تحویل صلاح الدین داد(5) و قضات و صاحب منصبان شیعه را کنار زد.(6) فاطمیان و شیعیان مصر، پس از مرگ عاضد، با داوود، پسر او بیعت نمودند و چون این خبر به گوش صلاح الدین رسید، به قتل عام آنها اقدام و داوود را از قصر اخراج کرد. چندی بعد پسر داوود، به نام

ص:292

سلیمان، در صعید مصر خروج کرد که وی نیز به زندان افکنده شد و در همان جا مرد. سپس محمد بن عبدالله بن عاضد در ناحیه فأس مغرب، دعوت خود را آشکار کرد و خود را مهدی خواند که او نیز در نهایت به دار آویخته شد؛ بدین گونه فاطمیان یکی پس از دیگری به قتل رسیدند.(1)

دکتر محمد جمال الدین سرور نیز می نویسد: «قیام ضد صلاح الدین ایوبی از سوی سپاه فاطمی بود که بیشتر افراد آن از سودانیان بوده اند».(1)

معاملات، عقود و نکاحشان را به سید شریف طاهر ابوالمکارم حمزة بن زهره حسینی که مرجع شیعیان حلب بود، بسپارد. والی، آن شروط را پذیرفت. اما صلاح الدین در سال 579 ه. ق با صلح داخل حلب شد. گرچه این ورود مسالمت آمیز، او را از کشتار شیعه باز نداشت. با این حال مظالم دولت ایوبیه موجب زوال تشیع از حلب نشد.(1) صلاح الدین ایوبی همچنین به قتل نخبگان و جهادگران شیعه درگیر با صلیبیان پرداخت؛ از جمله قاضی حلب، ابوالفضل بن خشاب که سخت ضد صلیبیان بود و مردم را به جنگ با آنان تحریک می کرد، به دستور صلاح الدین، در سال 570 ه. ق کشته شد.(2)

همچنین او به ساخت مدارس در جوار قبور نخبگان تسنن پرداخت؛ از جمله مدرسه صلاحیه که در کنار مقبره شافعی ساخته شد و بزرگ ترین مرکز فرهنگی ایوبیان و به قول سیوطی «تاج المدارس» بود.

یکی دیگر از کارهای بسیار زشت صلاح الدین ایوبی، جشن قرار دادن روز عاشورا بود؛ چراکه فاطمیین روز عاشورا را روز حزن و اندوه قرار می دادند، بازارها را تعطیل می کردند و دسته جات عزاداری به راه می انداختند. لذا ایوبیان در این روز انواع شیرینی ها تهیه می کردند و برای منزلشان ظروف جدید می خریدند تا موج تکدرخاطر شیعیان گردند.(1)

آنچه بیان شد تنها گوشه ای از اقدامات خصمانه صلاح الدین بود که در کتب تاریخی ثبت شده است؛ چراکه مورخان غالباً از اهل سنت بودند و به نقل بیشتر اعمال فجیع او نپرداخته اند.(2) درحالی که حقایق تاریخ بیانگر آن است که صلاح الدین آن قدر در شکنجه و آزار شیعیان کوشید که هرگز نمی توان آن را به موازنه مسامحه اش با صلیبیان خونخوار قرار داد. صلیبیان هنگامی که به بیت المقدس وارد می شدند، از خون مسلمانان نهرهایی روان ساختند و به بچه ها و پیرها رحم نکردند، ولی در حالی از بیت المقدس خارج شدند که با اجازه صلاح الدین، درشکه هایی انباشته از طلا و جواهرات و دیگر چیزهای باارزش با خود می بردند.(3)

ص:298

خوارزمیان گریختند. ولی دوباره اقتدار یافتند و سید عزالدین یحیی را دستگیر کردند و نزد علاءالدین تکش بردند. از او پرسید: «سید! خود را چگونه می بینی ؟» او جواب داد: «چنان می بینم که حسین بن علی علیهما السلام را». تکش خشمگین شد و دستور داد سر از تن این سید جلیل القدر جدا کنند. سر پاکش را به ری فرستادند و در مدرسه عمادوزان که دشمن آن شهید بودند، آویختند. بعدها پیکر و سر او را در جوار بارگاه مطهر حضرت فاطمه معصومه علیها السلام دفن کردند و شیعیان عراق عجم و نواحی مرکزی برای او سوگواری کردند. همچنین شاعران برایش مرثیه ها ساختند؛ چنان که امام افضل الدین علامه ماهباری در ثنایش سرود:

سلام الله ما طلع الثری علی المظلوم عزالدین یحیی

شهید کالحسین بغیر جرم قتیل مثل هابیل ویحیی(1)

نوشتن نامه به سلطان محمد خوارزمشاه قتل عام کرد و چهار هزار نفر از مردم شهر را کشت و بقیه را اخراج کرد.(1)

برخی مورخان نوشته اند ناصر برای مقابله با خوارزمشاهیان با چنگیزخان مغول مکاتبه نمود و او را تشویق به حمله به سرزمین های شرقی جهان اسلام کرد. طبعاً این عمل نابخردانه او، با سیاست های سوء خلفای بعدی، موجبات سقوط خلافت عباسی را فراهم آورد. علاوه بر آن، حمله مغولان باعث قتل عام شیعیان و دیگر مسلمانان و تخریب و نابودی شهرهای شیعه شد.

اهالی نابلس و القدس را پیرو مذهب شیعه می داند.(1) کراجکی، عالم اسلامی قرن پنجم نیز، تأکید می کند که اهالی شهر رمله در فلسطین، جملگی شیعه هستند.(2) ناصرخسرو نیز در سفرنامه خود، ضمن اشاره به وجود قبر ابوهریره در شهر طبریه، خاطرنشان می سازد مردم این منطقه رغبتی به بازدید قبر این شخص ندارند؛ چون اهالی آنجا شیعه هستند.(3) وی که در سال 437 ه. ق از فلسطین دیدار کرده، می نویسد:

ساکنان قدس عمدتاً شیعه هستند. ابن جبیر که در قرن ششم می زیست، در سفرنامه خود، مذاهب شیعی منتشره در فلسطین را شامل رافضی، امامیه، اسماعیلیه، زیدیه و نصیریه دانست. بنابراین مطابق این اسناد تاریخی، در آستانه حمله خونین صلیبی ها به منطقه فلسطین، بخش عمده ای از جمعیت ساکن در آن را مسلمانان شیعه تشکیل می دادند که همراه با مسلمانان اهل تسنن به طرز فجیعی توسط صلیبی ها قتل عام شدند. مورخان درباره قتل عام صلیبی ها در شهر قدس گزارشات وحشت آوری را از نسل کشی مسلمانان ارائه داده اند که طبعاً بخش عمده ای از این نسل کشی های خونین علیه مسلمانان شیعه بوده است.(4)

به اندلس، مرابطان، به بهانه مقابله با فرنگیان، به سرزمین های تحت حاکمیت دولت شیعی آل حمود حمله بردند و مسلمانان شیعه را قتل عام کردند.(1) همچنین دولت شیعی آل عمار در طرابلس و جبله مورد حمله فرنگیان مهاجم قرار گرفت. استقرار این دولت شیعی در سال 462 ه. ق بود که امارت آن از یک طرف به بیروت و از طرف دیگر به حومه انطاکیه می رسید و نواحی جبله در سوریه و هرمل و ضنیه و بلاد عاقوره شرقی را شامل می شد. به رغم مقاومت دولت شیعی بنی عمار در مقابل صلیبیان، تقاضای کمک او اجابت نشد و صلیبیان، شیعیان طرابلس و جبله را در سال 502 ه. ق (1109 م) قتل عام کردند.(2)

لاذقیه آغاز شد،(1) اما اوج حاکمیت آنها در قرن چهارم بود. به این صورت علویان در سال 357 ه. ق بعد از استیلای رومیان علیه آنها قیام کرده(2) و با رهبری حسین بن اسحاق ضلیعنی علوی موفق شدند بر لاذقیه مسلط شوند و امارت مستقلی را تأسیس کنند.(3) امارت محلی تنوخیان تا سال 477 ه. ق ادامه پیدا کرد و بیشترین درگیری را با والیان منصوب از طرف خلافت عباسی و با رومیان و صلیبیان داشت(4). این امارت، همانند دولت شیعی حمدانیان، درگیر دفع هجوم رومیان بودند و نهایتاً با تجاوز صلیبیان به شام و فلسطین، از میان رفتند و سکنه علوی آن مناطق، قتل عام شدند. بزرگ ترین ضربه به شیعه غرب شامات، نه به وسیله صلیبیان، بلکه در قرن هشتم با فتاوای تکفیر ابن تیمیه و تحریک مملوکان ترک انجام شد.(5)

ص:305

ص:306

ص:308

دیوید مورگان می نویسد:

شکی نیست که نابودی و ویرانی که در حین خیزش دولت مغول در ایران به وقوع پیوست و قتل عام وسیعی که در آن زمان رخ داد، در هزار سال هم ترمیم نخواهد گشت؛ حتی اگر فاجعه دیگری نیز به وقوع نپیوندد.(1)

جوینی که خود از مورخان دربار مغول به شمار می رود، می نویسد: «هر کجا که صد هزار کس بود صد کس نماند». به غیر از قتل عام ها باید در نظر داشت که بسیاری از مردم را به اسارت بردند و بسیاری نیز در اثر بیماری های واگیر یا گرسنگی که در پی هر تهاجم خارجی پیش می آمد، جان خود را از دست دادند. همچنین روش جنگی مغولان چنین بود که هزاران اسیر را به عنوان حشر (قشون غیرنظامی) در جلوی لشکریان خود به حرکت درآورده و از آنان در تسخیر شهرها و نقاط جدید بهره می جستند.(2) استیون. آر. وارد(3) نوشته است: «به طور کلی، خشونت و تاراج مغول ها بیش از سه چهارم از جمعیت فلات ایران (احتمالاً بین 10 تا 15 میلیون نفر) را به کشتن داده است».(4) حمله چنگیزخان مغول چنان دهشتناک و بی رحمانه بود که خیابان های نیشابور که مهد علم و دانش و نوآوری آن زمان بود، تبدیل به جویبارهای خون گردید و از سرهای مردان و زنان و کودکان، هرم هایی ساخته شد و حتی به سگ ها و گربه های شهر نیز رحم نکردند.(5) قریب هشتصد سال پیش، یکی از اهالی شهر بخارا که از حمله چنگیزخان جان سالم به در برده بود، وقتی وضع و حال بخارا را از وی پرسیدند، جواب داد: «آمدند و کندند و سوختند و کشتند و بردند و رفتند».

ص:310

مغولان در قتل عام ها فرقی بین شیعه و سنی نمی گذاشتند. اما با کمال تأسف، برخی متعصبان اهل تسنن از حمله مغول برای تسویه حساب های فرقه ای بهره بردند؛ به طوری که مورخان نوشته اند: برخی شهرهای شیعه نشین با اغوای سنی مذهبان به قتل عام فجیعی دچار شدند. اما نکته تأسف بارتر اینکه بعدها نیز تا به امروز برخی متعصبان، مسلمانان شیعه را همدست و عامل حمله وحشتناک مغول معرفی کرده اند.(1) حال برای رفع این شبهه، به قتل عام برخی شهرهای شیعه نشین به دست چنگیزخان مغول و تحریکات برخی متعصبان آن دوره اشاره می کنیم:

«بناکَتی» نیز در این مورد گفته است که اهل قم را به کلی بکشتند(1). «ابن اثیر» در این باره گوید:

دسته مغولان که به غرب ایران حمله کردند، به قم و کاشان نیامدند و از ناحیه آنان به این دو شهر صدمه ای وارد نشد. اما دسته دیگر که در سال 621 ه. ق به این حدود آمدند، مردم هر دو شهر را کشتند و هر دو شهر را خراب کردند.(2)

این خرابی تا دوره تیموریان باقی بود. زکریای قزوینی(3) و حمدالله مستوفی(4) چنین اشاره کرده اند:

شهر قم در فتنه مغولان به تلی از خاک و خاکستر تبدیل شد؛ به حدی که در قم، محل شهر به طرفین رودخانه و مجاورت آستانه حضرت معصومه علیها السلام انتقال یافت و شهر اسلامی «براوستان» به نام «قم درویش» خوانده شد و دیگر احدی حاضر نشد به خانه سابق خود برگردد؛ لذا مورخ و جغرافیدان نامی، قزوینی، می نویسد: «قم شهری بود در سابق بزرگ و نیکو و پرنعمت و بیشتر آن اکنون ویران است و گویند در قم کان زر و نقره هست».(5)

اندیشه های آن شخص ارج نهاده شود؛(1) به راستی، چگونه می توان از بانی نسل کشی میلیون ها نفر چینی، ایرانی و عرب تجلیل کرد؟ آن هم در انگلستان که خود را منادی حقوق بشر می خواند. آیا اگر در پاریس و لندن، تندیسی از رادوان کاراجیچ،(2) محمدطلعت پاشا(3) یا پل پوت(4) برپا داشته می شد، ارج نهادن به نمادهای بی رحمی و توهین به خرد و احساسات جمعی انسان ها محسوب نمی شد؟! در سده بیست و یکم میلادی این انتظار می رود که انسان ها نسبت به نسل کشی و جنایت علیه بشریت، در هر نقطه از کره زمین، حساس باشند؛ تفاوتی نمی کند که قربانیان این نسل کشی ها، از چه رنگ و نژاد و مذهبی و قاره و کشوری هستند: مسلمانان بوسنی هستند یا مسیحیان ارمنی؛ آشوری هستند یا هَزاره ای؛ دارفوری هستند یا رواندایی. همگی انسان هستند و عالم بشریت در قبال نسل کشی آنها مسئول است. برپا کردن تندیس «پدر نسل کشی در ابعاد میلیونی» در لندن، معنایی جز کینه توزی ندارد. از دولت انگلیس و شهرداری لندن انتظار می رود در مورد برپایی این تندیس بازنگری کرده و ضمن پوزش از مردم چین، ایران و سراسر جهان، تندیس موحش چنگیزخان را در این شهر به زیر آورد.(5)

ص:314

نگذارند». این معنا خاطر منکوخان را باعث و محرض آمد، بر قمع قلاع و بلاد ملحدستان و قهستان الموت، فرمان شد.(1)

نکته مهم سخنان قاضی شمس الدین قزوینی این بود که او آیین اسماعیلیه را برخلاف آیین مغولی و ترسایی معرفی می کند و او را بدین جهت به براندازی این آیین تشویق می کند؛ به عبارت دیگر قاضی شمس الدین با مکتب خرافی مغول و مسیحیت تحریف شده مشکل نداشت. ولی به دلیل خصومت افراطی شدید نسبت به اسماعیلیه حاضر شد خرافات مغولی را بر اسماعیلیه ترجیح دهد و خان خونخوار مغول را تشویق به قتل عام همسایگان اسماعیلی خود نماید. افزون بر نابودی اسماعیلیان، فتح بغداد و نابودی مهم ترین نماد اهل تسنن، یعنی دستگاه خلافت را رقم زدند.(2)

در حمله دوم مغول، اسماعیلیان صدمات بسیار سختی را متحمل شدند و تقریباً به جز مواردی اندک، بقیه قتل عام شدند. بنا به نقل جوینی، مغولان فقط در قهستان دوازده هزار مرد را قتل عام کردند و زنان و کودکان نزاری در بازار خراسان فروخته شدند. هولاکوخان مغول قلعه های اسماعیلیان را در قزوین و سلسله جبال البرز تصرف و آنها را تخریب کرد و کتابخانه های آنها را به آتش کشید. به رغم اینکه خورشاه، آخرین فرمانروایی اسماعیلی، از طرف هولاکو امان داده شد و او و جمعیت عمده اسماعیلیان تسلیم شدند، خورشاه با نه نفر از همراهان خود در شمال غرب مغولستان به قتل رسیدند و خانواده وی که به قزوین تبعید شده بودند، مدتی بعد کشته شدند. سپس فرمان قتل عام تمام اسماعیلیان مناطق تصرف شده صادر شد و هزاران زن و مرد و کودک به قتل رسیدند یا به بردگی برده

ص:317

شدند.(1) همچنین دستجاتی از مغولان به قلعه و دژهای اسماعیلیان شام حمله بردند و در سال 658 ه. ق بر مصیاف، الکهف، قدموس و خوابی (نام قلاع اسماعیلیه) استیلا یافتند؛ به همین دلیل دولت اسماعیلیان شام نیز رو به اضمحلال رفت؛ با وجود اینکه اسماعیلیان بعد از شکست، قلعه ها را دوباره پس گرفتند، اما هرگز بدان درخشش سابق بازنگشتند و پس از آن، فقط دوازده سال به حیات خود ادامه دادند.

شرف الدین محمد بن موسی بن جعفر بن طاووس نیز به شهادت رسیدند.(1) برای مغول خونخوار و وحشی، فتح بغداد و نابودی تمام مردم شهر، اعم از شیعه و سنی، هدفی بود که از قراقوم، مرکز مغولستان، برای آن تصمیم گیری شده بود. ولی متأسفانه بعدها برخی نظیر ابن تیمیه و مورخان همفکر او، گناه جنایات مغولان را بر عهده همسایگان شیعه خود انداختند تا بهانه دیگری برای خصومت سنی و شیعه به دست دهند. اگرچه بی پایه بودن این ادعای آنها آشکار است، ولی در این مجال به برخی از دلایل رد این ادعا اشاره می کنیم.

العلقمی به خاطر قتل عام محله شیعه نشین کرخ به دست ابوبکر، فرزند مستعصم، دانستند. برخی دیگر نیز خواجه نصیرالدین طوسی را تحریض کننده هولاکو بر شمردند و انگیزه وی را انتقام او از آزار خلفای عباسی قلمداد کردند.(1) اما همان طوری که اشاره شد، واقعیت چیز دیگری بود. حمله مغول به بغداد تصمیمی بود که خان بزرگ مغول در قراقوم، پایتخت مغولستان، گرفته بود و هولاکو مأمور به فتح قلاع اسماعیلیه و سپس فتح سرزمین های باقیمانده اسلامی از جمله بغداد بود. بعد از فتح بغداد نیز سرداران هولاکو به طرف شام و مصر شتافتند، اما در «عین جالوت» از ممالیک شکست خوردند. وگرنه فتح آن مناطق نیز در تصمیم و برنامه مغولان بود. محمد بن علی بن طباطبا، مؤلف کتاب الفخری که آن را در سال 701 ه. ق، یعنی 45 سال بعد از فتح بغداد به دست هولاکو نوشته، شدیداً این گونه نسبت ها را که عامه به ابن العلقمی داده اند، را رد می کند و درستی و امانت و دیانت آن وزیر را می ستاید.(2) چیزی که تمام مورخان به آن اشاره دارند، سستی و ضعف خلیفه، ظلم و جور پسرش ابوبکر و نفاق امرا و سران لشکری هنگام حمله مغول بوده است. متأسفانه متهم کردن ابن العلقمی و خواجه نصیر، در قرن های بعد نیز تکرار شد و ابن تیمیه و شاگردانش به آن پر و بال دادند. حتی برخی نویسندگان شیعه نیز با استناد به همان آثار مورخان اهل تسنن، این اتهامات را در کتاب های خود آوردند(3) و برخی مستشرقان نیز در مورد آن قلم فرسایی کردند.(4) در

ص:320

عصر حاضر با تلاش محققان منصف اهل تسنن و همچنین محققانی از شیعه و برخی مستشرقان، این اتهامات به طور کامل مردود شمرده شده است(1) ؛ برای مثال سعد بن حذیفة الغامدی، استاد تاریخ دانشگاه ملک سعود در ریاض، کتابی با عنوان «سقوط الدولة العباسیه ودور الشیعه بین الحقیقه والاوهام» نوشت. وی می گوید که برخی منابع اهل سنت، شیعیان را به همدستی با مغولان متهم کرده اند. منابع جدید هم براساس همان اتهامات، این مطلب را تکرار کرده اند. در اینجا این پرسش را مطرح می کند که آیا هولاکو نیازی به مساعدت مسلمانان شیعه مذهب بر ضد مسلمانان سنی داشت تا اینکه ما چنین اتهامی را قبول کنیم ؟ حقیقت آن است که منگوقاآن، برادر هولاکوخان، به او دستور داده بود تا بغداد را تصرف کند. بنابراین، هولاکو نیاز به توصیه هیچ کس، شیعه یا سنی، نداشت؛ چنان که منتظر تحریک یا پیشگویی کسی نبود. علاوه بر اینکه مغولان، پس از ورود به شهر بغداد، به همه محلات به طور یکسان حمله کردند و بدون تفاوت مذهبی مردم، شهر را قتل عام کردند.

غامدی با اشاره به روابط دشمنانه میان شیعیان و سنیان بغداد، اخبار نقل شده را متأثر از این قضیه دانسته و بر این باور است که مورخان بعدی، مرتب جمله و کلمه ای را به اتهامات افزوده و آتش بیار معرکه شده اند. وی مکاتبه میان ابن علقمی و مغولان را بی اساس خوانده و معتقد است که این خبر را برخی مورخان سنی که ده ها سال پس از این ماجرا

ص:321

می زیسته اند، جعل کرده اند. سپس اشاره می کند که برخی محققان به سخن ابن العمید مسیحی که آن زمان در مصر بوده و خبر همکاری وزیر را با مغولان نقل کرده، استناد می کنند(1). به نظر غامدی، مستشرقانی هم که روی این مطلب انگشت نهاده اند، تحت تأثیر همین نوع منابع بوده اند. در مقابل، برخی مورخان قدیمی، مانند ابن طقطقی، به دفاع از ابن علقمی برخاسته و این قبیل اتهامات را رد کرده اند. سپس آنچه را رشیدالدین و نخجوانی در «تجارب السلف» آورده، مرور می کند و در نهایت با طرح بحثی تحت عنوان «وجه الحقیقه» بر این باور است که در این قبیل مسائل، باید تمایلات مذهبی را کنار بگذاریم تا بتوانیم واقعیت امر را دریابیم. به نظر وی مورخانی که ابن علقمی را متهم کرده اند، به ویژه جوزجانی، مورخان سنی متعصبی هستند که این اتهام را به انگیزه تعصب مذهبی و مواضع خصمانه علیه این وزیر شیعی مطرح کرده اند.(2)