بسم الله الرحمن الرحیم

ص :2

قم از منظر اهل بیت علیهم السلام

محمدمهدی حسینی قمی

تحقیق و تصحیح علی اشرف عبدی

ص :3

قم کاشانه آل محمد صلی الله علیه و آله.... 31

قم، جایگاه فرزندان حضرت فاطمه علیها السلام.... 31

خوشا به حال اهل قم.... 33

پناهگاه بودن قم.... 33

قم پناهگاه شیعیان.... 34

حوادث قم، قبل از ظهور.... 35

قم خاستگاه انقلاب.... 37

اهل قم یاران امام زمان (عج).... 38

اهل قم، شیعیان برگزیده.... 39

اهل قم، مصداق آیه قرآن.... 40

قم حرم اهل بیت علیهم السلام.... 41

قم، سرزمین رانده شدن ابلیس.... 42

اهل قم نگهبان دین.... 42

قم، شهر بی بلا.... 43

دوری بلا از قم به برکت محدثین.... 44

ملک الهی، نگهبان قم.... 44

قم خاستگاه یاران حضرت مهدی (عج).... 46

قم سرزمین حشر و محاسبه.... 47

مقدس بودن خاک قم.... 51

قم دارالمؤمنین.... 52

ص:6

علت نام گذاری قم.... 62

قم، مجتمع مؤمنین و منتظرین امام زمان (عج).... 64

قم اهل بیت نجبا.... 65

قم اقامتگاه نجبا.... 66

حضرت معصومه علیها السلام شفیعه شیعیان.... 68

بهشت برای زائرین حضرت معصومه علیها السلام.... 69

قم، محلی امن.... 69

سه در از بهشت برای اهل قم.... 69

سلام و رحمت خدا بر اهل قم.... 70

ولایت پذیری نواحی قم.... 71

اهل قم، شیعیان حقیقی.... 72

آمرزش اهل قم و اهل آبه.... 73

کتاب نامه.... 77

ص:7

ص:8

است به پایه قرآن نمی رسد این همه فیلسوف و متکلم و عارف در طول تاریخ آمده اند و همه ریزه خوار سفره قرآن بوده و هستند و همه در برابر آن سر تعظیم فرود آورده اند.

در همین راستا پژوهشکده علوم و معارف قرآنی علامه طباطبائی رحمه الله با فضل و عنایت خداوند متعال و با استعانت از حضرت ولی عصر (عج الله تعالی فرجه شریف) و در پرتو کرامات حضرت فاطمه معصومه علیها السلام که با هدف جذب محققان، مولفان و مترجمان و صاحب نظران زمینه های مختلف علوم و معارف قرآنی جهت استفاده از ظرفیت های موجود انقلاب شکوهمند جمهوری اسلامی به منظور پژوهش و تحقیق در علوم قرآنی، ترویج و تبیین معارف والای قرآن کریم، تدوین کتب و پژوهش های علمی و تحقیقی و تربیت محققان و مدرسان در حوزه های مختلف علوم قرآنی توسط آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه علیها السلام در سال 1388 تأسیس گردید و پژوهش های روز آمد را وجهه همّت خود قرار داده است.

تأسیس این پژوهشکده از اهداف دیرینه حضرت آیة الله مسعودی خمینی تولیت معظم آستانه مقدسه بوده و با زحمات و تلاش پی گیر و مجدّانه ایشان به انجام رسید و اکنون دست همه ی محققان این عرصه را به گرمی می فشارد. در اینجا لازم است از محقق و مترجم اثر حاضر جناب آقای علی اشرف عبدی که در سامان بخشیدن اثر حاضر تلاش فراوان داشته اند صمیمانه تشکر کنم.

احمد عابدی

ص:10

تاریخ نگارش بسیاری از رسائل موجود نیز روشن است؛ مثلاً: رساله «فوائد الرّضویه» قاضی سعید در تاریخ چهارشنبه دهه دوم جمادی الاولی 1084 به سرانجام رسیده؛ و یا رساله «مرقات الاسر» قاضی سعید در تاریخ 14 ربیع الاوّل 1095 پایان یافته است(1). بنا به نوشته آقای مدرسی در کتاب بیاض، دو مطلب دیگر به چشم می خورد: اول این که بعد از رساله «عروس» ابن سینا مقاله ای تحت عنوان استادی و استنادی آورده است. دوم آن که در پایان کتاب حکایت بنای مسجد جمکران را یادآور است.

تنها منبعی که از این کتاب یاد کرده، کتاب شناسی آثار مربوط به قم، به قلم آقای مدرسی طباطبایی است که در (ص 64) آورده است: «مجموعه مورد بحث را پیش تر ما در تهران نزد مالک خصوصی آن دیده بودم و اکنون که برای تدوین این سطور مورد بررسی مجدد و بازبینی قرار می گیرد، نسخه آن متعلق به دوست دانشمندم آقای حاج سیدمحمود آیت الله زاده مرعشی نجفی در قم و جزء کتاب های کتابخانه شخصی ایشان است.»

البته ما در کتابخانه مرحوم آیة الله مرعشی، به نسخه ای از کتاب دسترسی پیدا نکردیم و اگرچه جستجوی لازم برای یافتن آن در سایر کتابخانه ها نیز انجام شد ولی متأسفانه در جای دیگری هم پیدا نشد. ضمناً مرحوم آقابزرگ تهرانی هم در الذریعه فقط بوارق را آورده است، ولی نامی از این کتاب نبرده است.

ص:12

2. تألیف دیگر ایشان، کتابی است به نام بوارق که نسخه خطی است و نسخه ای از آن در کتابخانه مدرسه مبارکه فیضیّه به شماره 2038 موجود است و در کتاب فهرست نسخه های خطی مدرسه فیضیه(1) به قلم حضرت آیة الله استادی درج شده است.

نسخه دیگر آن در کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری (سپهسالار قدیم) به شماره 286 موجود است و ظاهراً از روی این نسخه خطی که مجموعاً 68 صفحه است، در سال 1287-1275 جناب آقای علی اکبر فیض با خط ثلث یک نسخه نوشته و به اعتضادالسلطنه وزیر علوم وقت داده است که به شماره 4927 کتابخانه ملی ثبت شده است. البته آقای طباطبایی تاریخ کتابت را 1289 ضبط نموده است(2) و تحقیق و نوشته پیش رو نیز از روی همین نسخه به سرانجام رسیده است.

از آنجا که نسخه قدیمی؛ یعنی نسخه موجود در کتابخانه مدرسه مبارکه فیضیه «الف» نسبت به نسخه دوم (کتابخانه مجلس شورای اسلامی) «ب» تفاوت هایی دارد و تعداد روایات نسخه دوم «ب» نسبت به نسخه اولی «الف» بیشتر است - به گونه ای که تعداد احادیث نسخه اول 28 روایت و تعداد روایات نسخه دوم 43 روایت است - در نتیجه، به علت کثرت روایات و کامل بودن احادیث، نسخه دوم محور تصحیح قرار گرفت و اختلاف نسخ اوّل در پاورقی روایات بیان گردیده.

در ضمن، منبع اصلی هر دو نسخه، بحارالانوار مرحوم مجلسی می باشد و غرض از تحقیق، احیای نسخه خطی بوده است. به امید آن که خداوند منان

ص:13

توفیق خدمت را عنایت فرماید.

اما در مجموعه 2038 فهرست نسخه های خطی مدرسه فیضیه که یک بخش از آن به نام فضائل قم و اهل قم در این کتاب یاد شده، اصل این مجموعه دارای بخش های ذیل می باشد:

1. منظومه بحرالعلوم در فقه.

2. حدیث قدسی، 18 سوره.

3. تجارب الانسان و انوارالحکمة.

4. احادیثی از عدّة الداعی ابن فهد حلی.

5. بوارق در فضیلت قم، احادیثی از بحار [الانوار] مجلسی است.

6. پراکنده ها از جمله داستان مسجد جمکران قم به نقل از خط صاحب مقامع در حاشیه «نقدالرجال» و او از خط سید نعمت اله و او نیز از «مونس الحزین» صدوق نقل کرده است.

البته بخش آخر کتاب؛ یعنی نقل داستان مسجد جمکران در هر دو کتاب مؤلف آمده است.

مرحوم آقا بزرگ تهرانی می فرماید: «البوارق: فی فضیلة قم، للسید محمدمهدی القمی، قال فی أوّله - بعد ذکر الحمد و الصلاة -: هذه جملة أحادیث فضیلة بلدة قم و أهلها علی ما نقلها مولانا محمد باقر فی بحارالأنوار و غیره فی کتبهم. یقول جامع الأحادیث محمدمهدی الحسینی القمی.... نسخته الموقوفة فی مدرسة سپهسالار الجدیدة تاریخ کتابتها سنة 1289.(1)

ص:14

از کتاب «تاریخ قم»، در قسمت آخر کتاب آورده که روایت نیست و مثل پایان حدیث 31 و آخرین مطلب نوشته شده، از تاریخ قم مطالبی را گزینش نموده و در لابه لای همان جملات، روایاتی را در مدح اشعریون که در تاریخ قم موجود است آورده است.

4. برای دسترسی سریع به روایات، عناوینی انتخاب شده و در داخل قرار گرفته است. علاوه بر آن، در برخی موارد مطالبی که به توضیح و یا اشاره نیاز داشته، داخل قلاب اضافه شده استو در برخی موارد نیز شعر متناسب به ترجمه اضافه شده است. در ضمن این اشعار، بعضاً از لحاظ عروضی و وزن شعر دارای اشکالاتی است که جهت حفظ امانت در نگارش، اصل آن بدون تغییر آورده شده است.

5. از حجة الاسلام والمسلمین سیدحسن نقیبی که در نسخه خوانی و مقابله این تحقیق، نگارنده را یاری نمودند و نیز از حروفچین محترم جناب آقای محمدرضا هوایی و صفحه آرا آقای محسن زند که تقبل زحمت نمودند، صمیمانه تقدیر و تشکر می نمایم.

پیشاپیش از خوانندگان محترم به ویژه سرورانی که با اظهار نظر و نقد این مجموعه، محقق را مورد تفقد خود قرار می دهند، سپاس گزارم.

وآخر دعوانا ان الحمد لله رب العالمین

قم، جمادی الآخرة 1431 ق

علی اشرف عبدی

ص:16

این بخشی از احادیث، درباره فضیلت قم و اهل آن است که مرحوم محمدباقر مجلسی در [کتاب] بحارالانوار و غیر او در کتاب های خود آنها را نقل کرده اند. جامع احادیث [گردآورنده احادیث] محمدمهدی حسینی قمی رحمة الله علیه می گوید:

به نام خداوند بخشاینده و مهربان

سپاس خدا را که پروردگار جهانیان است و عاقبت از آن پرهیزگاران است و درود و سلام بر محمد صلی الله علیه و آله و خاندان پاک و طاهرینش.

اما بعد، این دسته ای از احادیثی است که از امام معصوم علیه السلام درباره شرافت قم و اهل آن، بنابر آنچه علمای ما که رضوان خدا بر آنها باد، وارد شده است. و سپاس خدایی که ما را از شیعیان آل محمد و اهل این شهر پاک، قرار داد و از خدای متعال می خواهم این شهر را هنگام زندگی [دنیا] محل سکونت و در هنگام مرگم، مدفنم قرار دهد، و خداوند برای من بهترین وکیل است.

ص:18

عبدالله بن سنان می گوید: از امام ششم علیه السلام سئوال شد بلاد جبل کجاست ؟ زیرا برای ما روایت شده که هرگاه امامت به شما برگردد، بعضی از آن پوشیده شود. حضرت علیه السلام فرمود: در بلاد جبل، جایی [موضعی] است که به آن دریا گفته می شود، و قم نامیده می شود؛ آنجا معدن [کان] شیعیان ماست. اما ری، وای! بر آن از دو سویش. و همانا امنیت ری، از ناحیه «قم» و اهل قم است.

سئوال شد: دو سوی آن کجاست ؟ حضرت علیه السلام فرمودند: یکی از آن دو جناح، بغداد و دیگری خراسان است. همانا در ری بین خراسانی ها و بغدادی ها جنگ درمی گیرد [با شمشیر همدیگر را ملاقات می کنند] پس خداوند در عقوبت آنها تعجیل می کند و آنان را به هلاکت می رساند. پس اهل ری به «قم» پناهنده می شوند و اهل قم به آنها پناه می دهند، سپس به جایی منتقل می شوند که به آن اردستان گفته می شود.

ص:20

انس بن مالک می گوید: روزی نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نشسته بودیم. وقتی که امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب علیه السلام وارد شد، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ای ابوالحسن، به سوی من بیا. سپس وی [علی علیه السلام] را بغل گرفت و میان دو چشمش را بوسید، آن گاه حضرت صلی الله علیه و آله فرمود: ای علی! همانا خداوند، ولایت تو را بر آسمان ها عرضه نمود، آسمان دنیا بر آن پیشی گرفت؛ خداوند آن را با ستارگان آراست، سپس آن را به زمین ها عرضه کرد و مکه بر آن پیشی گرفت؛ خداوند آن را با کعبه آراست، سپس مدینه بر آن پیشی گرفت؛ خداوند آن را با من آراسته نمود و سپس کوفه بر آن پیشی گرفت؛ خداوند آن را به وسیله تو زینت داد، بعد از آن قم پیشی گرفت؛ خداوند آن را به وسیله عرب آراست، و خداوند دری از درهای بهشت بر آن [قم] گشود.

ص:22

وذلک فی زمان غیبة قائمنا علیه السلام الی ظهوره، و لو لا ذلک لساخت الارض باهلها و انّ الملائکة لتدفع البلایا عن قم و اهله، و ما قصده جبّارٌ بسوءٍ الّا قصمه قاصم من(1) الجبّارین و شغلهم(2) عنهم بداهیة او مصیبة او عدوٌّ(3) ، ینسی الله الجبّارین فی دولتهم ذکر قم و اهله، کما نسوا ذکر الله.(4)

علی بن میمون صائغ از حضرت امام صادق علیه السلام نقل می کند که امام علیه السلام فرمود: خداوند به وسیله مردم کوفه بر سایر شهرها احتجاج می کند؛ و به وسیله مؤمنان اهل کوفه بر مؤمنین اهالی سایر شهرها، احتجاج می کند؛ و به وسیله شهر قم بر سایر شهرها، و به وسیله اهل قم بر تمام اهل مشرق و مغرب از جنّ و انس احتجاج می کند. خداوند «قم» و اهل قم را مستضعف قرار نمی دهد [ولایت پذیر هستند] بلکه آنان را موفق داشته، تأیید می کند.

علی بن میمون می گوید: سپس امام علیه السلام فرمود: همانا دین و اهل دین خوارند، اگر چنین نبود مردم به سوی قم هجوم می آوردند و در نتیجه قم خراب می شد، و اهل قم باطل می شدند، و دیگر بر سایر شهرها حجت و برهان نبودند. و زمانی که چنین می شد [اگر این اتفاق می افتاد] آسمان و زمین استقرار نداشتند. و حتی به اندازه یک چشم به هم زدن مهلت داده نمی شدند. و همانا

ص:24

بلاها و گرفتاری ها از قم و اهلش دفع شده است.

به زودی قم و اهل قم بر همه آفریدگان حجت خواهند شد. و این در زمان غیبت قائم ما علیه السلام است تا ظهور آن حضرت (عج). و اگر این نبود، زمین اهلش را فرو می برد و به راستی ملائکه، بلاها را از قم و اهلش دفع می کنند و هیچ جباری [ظالمی] نیّت بد به قم نمی کند، جزء این که در هم شکننده ای از جباران [قاصم الجبارین] او را درهم می شکند و ظالم را به وسیله بلای سخت یا مصیبت یا دشمن از بلا رساندن به قم باز می دارد. و خداوند قم و اهلش را از خاطرشان [ظالمان] می برد؛ چنان که آنان خدا را از یاد برده اند.

یبقی احد علی الارض لم یبلغ الیه العلم و الدّین(1) ، ثمّ یظهر القائم و یصیر(2) سبباً لنقمة الله و سخطه علی العباد، لانّ الله لا ینتقم من العباد الّا بعد انکارهم حجته.(3)

سپس گفت که با چند سند از امام صادق علیه السلام روایت شده که آن حضرت، کوفه را یادآوری نمود و فرمود: به زودی کوفه از مؤمنین خالی می شود، و علم و دانش نهان می گردد، همان گونه که مار در لانه خود پنهان می شود. سپس علم در شهری که به آن قم می گویند ظاهر می شود، و آنجا معدن علم و فضیلت می گردد. حتی در زمین، مستضعف در دین باقی نمی ماند، حتی زنان پرده نشین؛ و این نزدیک ظهور قائم ماست. پس خداوند قم و اهلش را قائم مقام حجت قرار می دهد. و اگر این گونه نبود، زمین اهل خودش را فرو می برد، و در زمین برهان و حجتی باقی نمی ماند، و علم از قم به سایر کشورهای مشرق و مغرب منتشر [سرازیر] می گردد، پس حجت خدا بر همه مردم تمام می شود، تا باقی نماند در زمین کسی که علم و دین به او نرسد باقی نماند. سپس حضرت قائم (عج) ظهور خواهد کرد، و آن حضرت، سبب عذاب و عقوبت خداوند بر بندگان خواهد شد، زیرا خداوند از بندگانش انتقام نمی گیرد، مگر بعد از انکار حجت او.

ص:26

محمد بن سهل بن یسع از پدرش، و او از جدّش، و او از امام صادق علیه السلام نقل می کند که حضرت فرمود: هرگاه از شهرها [یا بندگان خدا] امنیت برداشته شود و مردم بر اسب سوار شوند [آماده جنگ شوند] و از زنان و عطر کناره گیری کنند، پس فرار از جوار و همسایگی آنان است. راوی می گوید: گفتم به کجا فدایت شوم ؟ حضرت فرمود: به کوفه و اطراف آن یا به قم و اطراف آن، پس همانا بلا از آن [از آن دو] دفع شده است.

ویبعدون منّا، و ذلک مصلحة لهم لکیلا یعرفوا بولایتنا، و یحقنوا بذلک دمائهم و اموالهم. و ما اراد احد بقم و اهله سواً الّا اذلّه الله و ابعده من رحمته(1).

محمد بن جعفر امام باقر علیه السلام از پدرش امام صادق علیه السلام نقل می فرماید که حضرت فرمود: هرگاه بلا و رنجی [گرفتاری و سختی] به شما رسید به قم پناه برید، پس همانا قم جایگاه [پناهگاه] فرزندان فاطمه و آسایشگاه [محل استراحت] مؤمنان است. و زمانی برسد که دوستان ما از ما فرار کنند و از ما دور شوند و این کار به صلاح آنان است، تا به دوستی ما شناخته نشوند. و با این عمل، خون و مالشان محفوظ می ماند. و هیچ کس قصد سوء [بد] به قم و مردم قم نکند، جز آن که خدا او را ذلیل و از رحمت خود دور کرد.

هستند چهار صد و چهل و چار از شرف مدفون به امر حقّ شده دُرّ در این صدف

اولاد مرتضی علیّ آن شاه «لو کُشِف» فرق مدان میان قم و کعبه و نجف

جان می دهند اهل خود در نثار قم(2)

ص:32

[هیچ ذکری از خراسان و جای دیگری در میان نبود] پس حضرت ابتدائاً فرمودند: خراسان، خراسان، سجستان، سجستان، گویا می بینم و مشاهده می کنم که اهل این دو بر شتران نشسته و به جانب قم می روند(1).

بنی عباس و از آنچه از آن ها به مردم می رسد، یاد شد.

پس گفتیم فدایت گردیم، هنگام این فتنه، پناهگاه و محل فرار کجاست ؟ فرمود: به کوفه و حوالی آن و به قم و نواحی آن. سپس حضرت فرمود: در قم شیعیان ما [پیروان ما] و دوستان ما می باشند و عمارت [آبادی] در آن بسیار می شود، و مردم به طرف قم روی می آورند و در آن اجتماع می نمایند تا جَمر [رودخانه جمر] وسط شهر قرار می گیرد.

و در بعضی از روایات شیعه آمده است که قم در عمارت و آبادانی تا جایی می رسد که زمین به اندازه خوابگاه [بستن] یک اسب به هزار درهم فروخته می شود.

نسائهم، و یخرب دورهم، فیفزع اهل قم الی جبل یقال له وراردهار، فیقیم الحسنی ببلادهم اربعین یوماً و یقتل منهم عشرین رجلاً، و یطلب(1) منهم رجلین و یرحل عنهم(2).

امیرالمؤمنین علی علیه السلام بعد از جنگ جمل که از بصره بیرون می آمدند در خطبه ای فرمودند: حسنی صاحب طبرستان با عده ای کثیر خروج کرده، غلبه می کند و انبوهی از سواران و پیاده ها، تا نیشابور می رسند و آن را فتح می نمایند، درهای شهر را تقسیم می کنند، و سپس به طرف اصفهان و بعد به طرف قم می رود. پس [اتفاق می افتد] بین حسنی و اهل قم اتفاق [جنگ - واقعه] بزرگی واقع می شود، و در آن واقعه مردمان زیادی کشته می شوند. اهل قم شکست می خورند و حسنی اموال آنها را غارت می کند و فرزندان و زنان اهل قم را به اسارت می برد. و خانه ها [سراها] ی آنها را خراب می کند. پس اهل قم، به کوهی که به آن وراردهار می گویند، پناه می برند. پس حسنی چهل روز در شهرشان اقامت می کند و بیست مرد را می کشد و نفر مرد را از آنها طلب می کند و به دار می آویزد و از بین آن ها کوچ می کند.

ص:36

است و آن شهر قم است. به زودی در آن جا زنی [دختری] از اولاد من به نام فاطمه دفن می شود. پس هر کسی او [فاطمه] را زیارت کند، بهشت بر او واجب [سزاوار] می شود.

راوی می گوید: این کلام را امام صادق علیه السلام قبل از ولادت امام موسی کاظم علیه السلام فرموده است.

علی اهل قم، سقی(1) الله بلادهم الغیث، و ینزّل(2) علیهم البرکات، و یبدّل الله سیّئاتهم حسنات، هم اهل رکوع و سجود و قیام و قعود، هم الفقهاء العلماء الفهماء، هم اهل الدّیانة(3) و الرّوایة و حسن العبادة(4).

امام صادق علیه السلام فرمود: همانا فرشته ای با بال های گشوده خود بر فراز قم مسلط است، هیچ ظالم و ستم گری قصد بد به قم نمی کند، مگر این که خداوند او را ذوب کند مانند ذوب کردن نمک در آب.

روزی که ظلم در همه جا باب می شود رحم از میان خلق چه نایاب می شود

روی زمین چه کوره سیمان می شود ظالم به دست قم چه نمک آب می شود

گردنکشان چه بهره ندارد از دیار قم(5)

سپس اشاره فرمود به عیسی بن عبدالله و فرمود: سلام خدا بر اهل قم، خدا شهر آنها را از باران رحمت سیراب می کند، و بر آنها برکات نازل می کند، و گناه هایشان را به نیکی تبدیل می کند، آنها اهل رکوع و سجود، و قیام و قعودند و آنان فقیهان و عالمان و اهل فهم و درایت هستند، و خوب عبادت می کنند.

ص:45

سجستان خراب گردد، پس سالم ترین مکان ها [شهرها] در آن وقت، قصبه [شهر] قم است. و آن شهری است که از آن شهر یاران بهترین مردم از لحاظ [جانب] پدر و مادر و جدّ و جدّه و عمو و عمّه، خروج می کند و این ناحیه را زهرا می نامند. قدمگاه جبرئیل در این شهر است و آن [قم] شهری که است آبی از آن می جوشد، که هر کسی از آن آب بنوشد از درد در امان است، و از آن آب، طینت [سرشت] گِلی است که از آن گل، صورت مرغی را [عیسی علیه السلام] ساخت. و از این آب حضرت رضا علیه السلام غسل می کند و گوسفندان ابراهیم علیه السلام و عصای موسی و انگشتر سلیمان از اینجاست.

رجلیه و قال: یابن رسول الله هذا خاصّة لاهل قم ؟ قال: نعم و من یقول بمثل(1) مقالتهم، ثمّ قال: انّی(2) ازیدک ؟ قال: نعم قال: حدّثنی ابی عن ابیه عن جدّه قال: قال رسول الله صلی الله علیه و آله: نظرت الی بقعة بارض الجبل خضراء احسن لوناً من الزّعفران و اطیب رائحه من المسک، و اذا فیها شیخٌ بارک علی راسه برنسٌ ، فقلت: حبیبی جبرئیل ما هذه البقعة ؟ قال فیها شیعة وصیّک علی بن ابیطالب علیه السلام قلت: فمن الشّیخ النازل(3) فیها؟ قال: ذلک ابلیس اللّعین، قلت: فما یرید منهم ؟ قال: یرید ان یصدّهم عن ولایة وصیّک علیّ و یدعوهم الی الفسق و الفجور، فقلت: یا جبرئیل اهوینا(4) الیه، فاهوی بنا الیه من(5) اسرع من برق خاطفٍ ، فقلت له: قم یا ملعون؛ فتارک(6) المرجئة فی نسائهم و اموالهم، لانّ اهل قم شیعتی و شیعة وصیّی علیّ بن ابی طالب علیه السلام(7).

ابن بابویه قمی در فضیلت قم و اهل قم، روایتی را از امام صادق علیه السلام نقل

ص:48

کرده که مردی خدمت امام صادق علیه السلام شرفیاب شد و عرض کرد: یابن رسول الله من می خواهم از شما مسئله ای را بپرسم که کسی قبل از من از شما نپرسیده و بعد از من نیز نخواهد پرسید. امام علیه السلام فرمود: شاید قصد داری از حشر و نشر بپرسی ؟ عرض کرد: بله، قسم به او که محمد صلی الله علیه و آله را حقّاً بشیر و نذیر مبعوث کرد، سؤال من غیر از این چیزی نیست.

حضرت فرمود: مکان حشر همه مردم، بیت المقدّس است، مگر قطعه ای از سرزمین جبل که به آن قم می گویند. آنها [اهل قم] در قبرهایشان محاسبه می شوند، و از آنجا محشور شده، به بهشت می روند. سپس فرمود: اهل قم آمرزیده شده اند.

راوی می گوید: آن مرد از جای خود برخاست و به روی دو پا ایستاد: و گفت یابن رسول الله این مخصوص و ویژه اهل قم است ؟ حضرت فرمود: بله و هر کس که مثل آنان بگوید [عقیده داشته باشد به ولایت امیرالمؤمنین علی علیه السلام و اولاد او.]

روزی که حشر و نشر و قیامت به پا شود ایمان و کفر و نیک از هم جدا شود

بهر حساب خلق، چه میزان به پا شود بر اهل قم محاسبه ی در قبرها شود

خرّم کسی که دفن شود در مزار قم(1)

ص:49

امام علیه السلام فرمود: می خواهی بیشتر از این [از فضایل قم و اهل آن] برایت بگویم ؟ عرض کرد: بله. فرمود: حدیث کرد مرا پدرم و او از پدرش و او از جدّش پیامبر خدا صلی الله علیه و آله که فرمود: [وقتی به معراج می رفتم] نگاهم به بقعه ای از سرزمین جبل افتاد، بسیار سبز که از زعفران خوش رنگ تر و از مشک خوش بوتر بود. ناگاه در آن بقعه، پیرمردی را دیدم که بر سرش برنس [کلاهی] داشت. پس به دوستم جبرئیل گفتم: این چه بقعه ای است ؟ گفت: در آن بقعه پیروان [شیعیان] وصی تو علی بن ابی طالب علیه السلام می باشند. گفتم: پس این پیرمرد در بین آن ها کیست ؟ گفت: این ابلیس ملعون [لعن شده] است. گفتم: قصد او در بین آنها چیست ؟ گفت: می خواهد آنها را از ولایت وصی تو علی علیه السلام باز دارد، و آنها را به فسق و فجور دعوت کند. پس گفتم: ای جبرئیل مرا پیش او ببر. جبرئیل مرا سریع تر از برق، پیش او برد. پس به او گفتم: بلند شو ای ملعون؛ اینجا را ترک کن و شریک شو با ملعونین در دین و زنان آنها، همانا اهل قم شیعیان من و شیعیان وصیّ من علی بن ابی طالب علیه السلام هستند.

نور محمّدی چه به معراج در رسید ابلیس را به بقعه ی قم باسپاه دید

زد بانگ احمدی که بشو دور ای پلید این سرزمین بهشت نه جای تو و مرید

اخرج تو ای لعین پلیدِ تباه کار(1)

ص:50

قم، و انزلها فی داره، فکانت فیها سبعة(1) عشر یوما.

مضت الی رحمة الله و رضوانه، فدفنها موسی بعد التّغسیل و التّکفین(2) فی ارض له، و هی الّتی الآن مدفنها و بنی علی قبرها سقفاً من البواری الی ان مضت بنت زینب بنت الجواد علیهما السلام قبة علیها(3).

وحدّثنی حسین(4) بن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه، عن محمّد بن الحسن بن احمد بن الولید، انّه: لمّا توفّت(5) فاطمة رضی الله عنها و غسّلوها و کفّنوها ذهبوا بها الی بابلان و وضعوها الی(6) سرداب حفروه بها(7) فاختلف آل سعد بینهم فی من یدخل السّرداب و یدفنها فیه فاتّفقوا علی خادم لهم شیخٌ کبیرٌ صالحٌ یقال له قادر فلمّا بعثوا الیه رأوا راکبین سریعین ملثمن(8) یاتیان من جانب الرّملة فلمّا قربا من الجنازة نزلا و صلیا(9) علیها و دخلا السّرداب و اخذا الجنازة فدفناها ثمّ خرجا و رکبا و ذهبا و لم یعلم احدٌ من هما؟

ص:53

والمحراب الّذی کانت فاطمة تصلی علیها موجودٌ الی الآن فی دار موسی بن خزرج.

ثمّ ماتت امّ محمّد بنت موسی بن محمّد بن علیّ الرّضا علیهم السلام، فدفنوها فی بیت(1) فاطمة رضی الله عنها، ثمّ توفّیت میمونه اختها فدفنوها هناک ایضاً، و بنوا علیهما(2) قبّة، و دُفن فیها امّ اسحاق جاریة محمّد امّ حبیبه(3) جاریة محمّد بن احمد بن الرّضا و اخت محمّد بن موسی علیه السلام.

و(4) منها قبر ابی جعفر محمّد بن موسی بن محمّد بن علی الرّضا علیه السلام، قال: و هو اوّل من دخل من السّادات الرّضویة قم، و کان مبرقعا دائما فاخرجه العرب من قم، ثمّ اعتذروا منه و ادخلوه و اکرموه، و اشتروا من اموالهم له داراً و مزارع، و حسن حاله، و اشتری من ماله ایضاً قری و مزارع، فجائت الیه اخواته زینب و امّ محمّد و میمونه بنات الجواد علیهم السلام، ثمّ بریهیة بنت موسی فدفن کلّهنّ عند فاطمة رضی الله عنها، و توفّی محمّد بن موسی لیلة الاربعاء ثامن شهر ربیع الآخر من سنة ستّ و تسعین و ماتین، و دفن فی الموضع المعروف بانّه مدفنه.

ومنها قبر ابی علی محمّد بن احمد بن موسی بن محمّد بن علی الرّضا علیه السلام، توفّی فی سنة خمس عشر و ثلاثمأة، و دفن فی مقبرة محمّد

ص:54

بن موسی.

ثمّ ذکر مقابر کثیر من السّادات الرّضویّة و کثیر من اولاد محمّد بن جعفر الصّادق علیه السلام، و کثیر من احفاد علیّ بن جعفر، و قبور کثیر من السّادات الحسینیة(1) ، و کان اکثر اهل قم من الاشعریّین، و قال رسول الله صلی الله علیه و آله: اللّهم اغفر للاشعریّین صغیرهم و کبیرهم و قال: الاشعریّون منّی و انا منهم.

وروی(2) احمد بن محمّد بن عیسی، عن محمّد بن خالد، عن ابی البختری، عن محمّد بن اسحاق، عن الزّهری قال: قال رسول الله صلی الله علیه و آله: الازد و الاشعریّون و کندة منّی لا یعدلون و لا یجبنون، و بهذا الاسناد عن ابی البختری عن الزّهری عن زید بن اسلم قال: قال رسول الله صلی الله علیه و آله - للاشعریّین لمّا قدموا -: انتم المهاجرون الی الانبیاء من ولد اسماعیل. ثمّ ذکر اخبارا کثیرة فی فضائلهم ثمّ قال: من مفاخرهم انّ اوّل من اظهر التّشیّع بقم موسی بن عبدالله بن سعد الاشعری(3).

ومنها انّه قال الرّضا علیه السلام - لزکریّا بن ادم بن عبدالله سعد الاشعری -: انّ الله یدفع البلاء بک عن اهل قم، کما یدفع البلاء عن اهل بغداد بقبر موسی بن جعفر علیهما السلام.

ص:55

ومنها انّهم الفوا(1) المزارع و العقارات الکثیرة علی الائمّة علیهم السلام.

ومنها انّهم اوّل من بعث الخمس الیهم علیهم السلام.

ومنها انّهم علیهم السلام اکرموا جماعة کثیرة منهم بالهدایا و التّحف والاکفان، کابی جریر زکریّا ابن ادریس، و زکریّا بن ادم، و عیسی بن عبدالله بن سعد، و غیرهم ممّن یطول بذکرهم الکلام، و شرّفوا بعضهم بالخواتیم و الخلع، و انّهم اشتروا من دعبل الخزاعی اثواب(2) الرّضا علیه السلام بالف دینار من الذّهب.

ومنها انّ الصّادق علیه السلام قال - لعمران بن عبدالله -: اظلّک الله یوم لاظلّ الاظلّة انتهی ما أخرجته من تاریخ قم و مؤلفه من علماء الامامیّة(3) ، هذا ما ذکر فی بحارالانوار و نقل من الکتاب المختلفة من مصنّفات العلما الامامیّة رضوان الله علیهم.

ابومسلم عبدی از امام صادق علیه السلام روایت می کند که آن حضرت فرمود: خاک قم، مقدّس است و اهل قم از ما اهل بیت علیهم السلام هستند و ما از آنهاییم و هیچ جبار و ظالمی به آنها ظلم و بدی نکند مگر اینکه خداوند متعال در عقوبت و کیفر آنان تعجیل نماید (و این تعجیل عقوبت تا زمانی است) که اهل قم نسبت به برادران خود خیانت نکنند و اگر چنین کنند خداوند ظالمان را برآنها مسلط می گرداند. اما اهل قم انصار قائم ما - عجل الله تعالی فرجه شریف - و دعوت

ص:56

کنندگان حق ما هستند.

سپس حضرت علیه السلام سرش را به آسمان بلند کرد و فرمود: خدایا آنها را از هر آفتی نگهدار و از هر هلاکتی نجاتشان بده.(1)

سپس صاحب تاریخ قم مشاهد و قبور واقع شده در شهر قم را ذکر می کند و می گوید: از جمله آن مشاهد، قبر فاطمه علیها السلام دختر موسی بن جعفر علیهما السلام است و روایت می کند: «همانا [ثواب] زیارت فاطمه معصومه علیها السلام برابر بهشت است.»

بزرگان قم، روایت کرده اند: زمانی که امام علی بن موسی الرضا علیهما السلام را به دستور مأمون در سال 200 ق از مدینه به طرف مرو [خراسان] آوردند، فاطمه معصومه علیها السلام در سال 201 ق به طلب برادرش از مدینه بیرون آمد. وقتی به شهر ساوه رسید مریض شد، پس فرمود: بین من و بین شهر قم چقدر فاصله است ؟ گفتند: 10 فرسخ. به خادم خود امر کرد او را به قم ببرد، و در سرای «موسی بن خزرج بن سعد» نزول کند [وارد شود].

و روایت صحیح و درست، آن است که وقتی خبر به آل سعد رسید، همگی اتفاق کردند و از شهر به طرف حضرت فاطمه معصومه علیها السلام خارج شدند تا از او طلب کنند به شهر قم وارد شوند، از بین آنها «موسی بن خزرج» خارج شد، چون خدمت حضرت فاطمه معصومه علیها السلام رسید زمام ناقه حضرت را گرفت و به طرف شهر قم کشید و حضرت وارد منزل او شد و 17 روز [16 روز بنابر

ص:57

نقل بحار] در قید حیات بود.

زمانی که وقت وفات آن حضرت رسید [از دنیا رفت]، بعد از غسل و تکفین و نماز، موسی بن خزرج ایشان را در ملک خودش به نام بابلان [آستانه مقدسه امروز] دفن نمود. و بر سر قبر آن حضرت، سقفی از بوریا بنا کرد. [این بنا بود] تا زمانی که زینب، دختر امام جواد علیه السلام قبه ای بر سر قبر آن حضرت بنا نمود.

و روایت کرد مرا، علی بن حسین بن موسی بن بابویه، از محمد بن حسن بن احمد بن ولید، که وقتی فاطمه معصومه علیها السلام وفات کرد و او را غسل و کفن کردند و جنازه اش را به طرف بابلان بردند، و حضرت را در سردابی قرار دادند، و قبری برای حضرت حفر کردند، سپس بین آل سعد در این که چه کسی وارد سرداب بشود و حضرت را دفن کند اختلاف افتاد، همه اتفاق [قبول] کردند خادمی به نام قادر که شخصی پیر و صالح بود، وارد قبر مطهر شود تا حضرت را داخل قبر بگذارد. وقتی او را حاضر کردند، دیدند از طرف قبله، دو سواره آمدند در حالی که صورت را [نقاب به صورت] بسته بودند، بر جنازه حضرت فاطمه معصومه علیها السلام نزدیک شدند و نماز خواندند و جنازه را داخل سرداب نموده و دفن کردند، سپس خارج شدند و سوار شده و رفتند، کسی ندانست آنها [آن دو] چه کسانی بودند؟ و محرابی که حضرت فاطمه معصومه علیها السلام در آن نماز خوانده اند تا امروز در خانه موسی بن خزرج موجود است(1).

ص:58

سپس وقتی امّ محمد، دختر موسی بن محمد بن علی الرضا علیهم السلام وفات کرد، او را در کنار فاطمه معصومه علیها السلام دفن کردند. سپس، میمونه خواهرش [خواهر ام محمد] وفات کرد که او را نیز در آن مکان دفن کردند و بر سر قبر این دو خواهر [ام محمد و میمونه] قبه ای گذاشتند و در آن مکان [سرداب] ام اسحاق جاریه محمد ام حبیبه و جاریه محمد بن احمد بن الرضا و خواهر محمد بن موسی علیهم السلام دفن شده اند.

و از آن مشاهد و قبور؛ قبر ابوجعفر محمد موسی بن علی الرضا علیه السلام است. راوی [ابوعلی حسین بن محمد بن نصر بن سالم] می گوید: ابوجعفر محمد بن موسی بن جعفر علیهم السلام [موسی مبرقع] اولین نفر از خاندان سادات رضوی است که وارد شهر قم شده است، و همیشه برقع [پوشیه روی صورت] به صورت داشت و عربها [رؤسای عرب] او را از قم اخراج کردند، سپس آنها از ایشان عذرخواهی کردند، و وی را به قم برگرداندند و اکرام نمودند، و از اموالشان برای او منزل و مزارعی خریدند و حال [زندگی] او خوب شد. و از مال خود چند روستا و مزارع دیگری خریداری کرد. پس خواهران او زینب، ام محمد و میمونه دختران امام جواد علیه السلام پیش او آمدند و بعد از آنها بریهیّه دختر موسی نیز آمد. پس همه آنها را پیش فاطمه معصومه علیها السلام دفن کردند و محمد بن موسی(1) شب چهارشنبه هشتم ماه ربیع الآخر از سال 276 وفات یافت و او را در جایی که مشهور به «مشهد(2)» اوست دفن کردند.

ص:59

و از آن مشاهد و قبور، قبر ابوعلی محمد بن احمد بن موسی بن محمد بن علی الرضا علیه السلام است که در سال 315 وفات یافت و او را در مقبره محمد بن موسی دفن کردند.

سپس بسیاری از سادات رضوی، و بسیاری از اولاد محمد بن جعفر الصادق علیه السلام، و بسیاری از نوادگان علی بن جعفر، و قبور کثیری از سادات حسینیه را ذکر می کند. و اکثر اهل قم از خاندان اشعریون بودند و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «خدایا اشعریون را بیامرز، صغیر آنها و کبیر آنها را». و فرمود: «اشعریون از من هستند و من از آنها هستم».

و احمد بن محمد بن عیسی از محمد بن خالد، و او از ابوالبختری و او از محمد بن اسحاق و او از زهری روایت می کند که گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ازد و اشعریون و کنده از من هستند، عدول نمی کنند [از عقیده و اسلام برنمی گردند] و هراس ندارند [بد دل نمی شوند]». و به همین اسناد از ابوالبختری و او از زید بن اسلم نقل می کند: پیامبر صلی الله علیه و آله «هنگامی که جماعت اشعریون پیش آمدند [ایشان را ملاقات کردند] فرمود: «شما مهاجرانی هستید که نسلتان از طریق حضرت اسماعیل به پیامبران می رسد».

صاحب تاریخ قم، روایات زیادی در فضائل اشعریون ذکر کرده و بعد گفته است از مفاخر آنها این است که اولین کسی که تشیع را به قم آورد، موسی بن عبدالله بن سعد اشعری است.

و از فضائل اشعریون این است که امام رضا علیه السلام به زکریا بن آدم بن عبدالله سعد اشعری فرمود: «همانا خداوند بلا را از شهر قم به واسطه تو دفع می کند، هم چنان که بلا را از اهل بغداد به واسطه قبر موسی بن جعفر علیهما السلام دفع

ص:60

می کند.»

و از آن فضائل اینکه آنها [اشعریون] باغ ها و مزارع زیادی وقف ائمه علیهم السلام کردند. و از آن فضائل اینکه آنها اولین کسانی بودند که خمس را برای ائمه علیهم السلام می فرستادند.

و از دیگر فضائل آنها اینکه، ائمه علیهم السلام جمعی زیادی از اشعریان را گرامی داشتند و برای آنها هدایا و تحف، و برای بعضی ها کفن فرستادند. مثل ابوجریر زکریا بن ادریس، و زکریا بن آدم، و عیسی بن عبدالله بن سعد، و غیر آنها که با نام بردن اسامی آنها کلام طولانی می شود. و بعضی از آنها به انگشترها و لباس ها و این که آنها از دعبل خزاعی لباس امام رضا علیه السلام را به هزار دینار طلا خریدند. [یعنی از باب تبرّک و تیمّن و بُعد معنوی خریدند].

و از فضایل آنها این که امام صادق علیه السلام به عمران بن عبدالله فرمود: «خداوند تو را در سایه رحمت خود قرار دهد در روزی که هیچ سایه ای جز سایه رحمت او نباشد».

آن چه را که از تاریخ قم استخراج کردم، به پایان رسید و این مطالبی است که در بحارالانوار و کتب مختلف دیگر از مصنفات امامیه، ذکر شده است(1).

ص:61

فانّ شیعتی و شیعة علیّ لیس لک علیهم سلطانٌ ، فسمّیت قمّ (1).

از آن روایات، روایتی است که در علل الشرایع، محمد بن علی بن بابویه قمی از امام صادق علیه السلام آمده که می فرماید: پدرم روایت کرد از جدش و او از پدرش و او از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که فرمود: هنگامی که مرا به آسمان بردند [معراج رفتم] بر شانه جبرئیل بودم، نگاهم به سرزمینی افتاد که رنگی سرخ و زیباتر از زعفران و خوشبوتر از مشک داشت. پیری دیدم که بر سرش کلاه درازی داشت. به جبرئیل گفتم: این سرزمین زیبا که رنگ آن در سرخی از زعفران زیباتر و بوی آن از مشک خوشبوتر است کجاست ؟ جبرئیل گفت: سرزمین پیروان تو و پیروان وصی تو علی علیه السلام است. گفتم: پیر صاحب کلاه کیست ؟ گفت: این ابلیس علیه اللعنة است. گفتم: از آنها چه می خواهد؟ گفت: می خواهد آنها از ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام باز دارد و آنان را به فسق و فجور [گناه و عصیان] دعوت کند. گفتم: ای جبرئیل مرا به سوی او پایین ببر؛ پس با سرعت زیاد، تندتر از برق و در یک چشم به هم زدن، مرا به پایین برد.

گفتم: ای ملعون بلند شو، و برو با دشمنان آنها [ائمه علیهم السلام] در اموال و اولاد و زنان شریک شو، همانا تو بر پیروان من و پیروان، علی تسلط نخواهی داشت، به این علت و جهت آن جا «قم» نامیده شد.

به ابلیس گفتا شه دین که: قم از این بقعه، ملعون تو می باش گم

به «قم» گفتن سیّد المرسلین مسمّی به «قم» گشت این سرزمین(2)

ص:63

در آسمان چهارم گنبدی از لؤلؤ دیدم که چهار ستون و چهار در، مانند استبرق سبز داشت. گفتم: ای جبرئیل، این جایی که بهتر از آن در آسمان چهارم ندیده ام کجاست ؟ گفت: ای دوست من [دوست من محمد صلی الله علیه و آله] این صورت شهری است که به آن «قم» می گویند، بندگان مؤمن خدا در آن جمع شده، منتظر محمد و شفاعت او در قیامت و روز حساب می شوند. بر آنها غم و همّ و حزن و ناراحتی جاری خواهدشد. راوی می گوید: به حضرت علیه السلام عرض کردم: تا چه موقع انتظار فرج داشته باشند؟ امام علیه السلام فرمود: تا زمانی که آب برروی زمین ظاهر گردد.

بودیم که عمران بن عبدالله قمی بر حضرت علیه السلام وارد شد. حضرت با خوش رویی و مهربانی از او احوال پرسی کرد. وقتی او برخاست به حضرت عرض کردم: این شخص چه کسی است که این همه به او نیکی و مهربانی کردی ؟ حضرت علیه السلام فرمود: از اهل بیت نجباء؛ یعنی اهل «قم» است، اگر ظالمی از جباران قصد بدی به آنان داشته باشد خداوند او را شکست می دهد.

خودت چطوری، پسرت چطور است، اهل شما چطور، و پسر عمویت چطور است و اهل بیت شما چطور است ؟ [حضرت احوال همه بستگان و اهل شهر را پرسید] بعد حضرت خیلی نرم و مهربان با او صحبت کرد، و زمانی که خارج شد، از حضرت علیه السلام سئوال شد: این شخص چه کسی بود؟ حضرت فرمود: این نجیب قوم نجباء بود. و هرگز ستمکاری به آنها نخواهد رسید، مگر اینکه خداوند او را به سزای عمل برساند. حسین می گوید: این دو روایت را به احمد بن حمزه عرضه کردم و او گفت: این دو روایت را می شناسم [می دانم]، ولی حفظ نیستم که چه کسی آن دو را روایت کرده است.

ص:67

الرّضا علیه السلام، و توفّی هو فی ربیع الآخر سنة ستّ و تسعین و ماتین، و دفن فی مدینة المعروف فی قم، و توفّت بعده اخته میمونه، و دفنت بمقبرة بابلان بقبّة ملصفة لقبّة السّتّ فاطمة علیها السلام. و امّا امّ محمّد؛ فمدفونه فی القبّة الّتی فیها السّت فاطمة بجنب ضریحها، و فی تلک القبّة - ایضاً - قبر امّ اسحاق جاریة محمّد بن موسی، ففی هذه القبّة المقدّسّة ثلثة قبور: قبر السّت فاطمة علیها السلام، و قبر امّ محمّد، و قبر امّ اسحاق جاریة محمّد بن موسی رحمهم الله(1).

حرّره العبد الجانی علی اکبر سنه1275

در(2) تاریخ قم آمده است که اولین کسی که از سادات رضوی به قم وارد شد، ابوجعفر محمد بن موسی بن محمد بن علی بن موسی الرضا علیه السلام است. سال ورود او به قم از کوفه در سال 256 قمری است و پس از او خواهرانش وارد قم شدند، و آنها عبارتند از: زینب و ام محمد و میمونه، دختران موسی بن محمد بن علی بن موسی الرضا علیه السلام. و او [محمد بن موسی] در ربیع الآخر سال 296 ق وفات یافت و او را در سرایی معروف او را دفن کردند. و بعد از او خواهرش میمونه وفات کرد و او را در بابلان، الصاق [متصل] به بقعه حضرت

ص:74

فاطمه معصومه علیها السلام دفن کردند.

و اما امّ محمد، محل دفن او زیر گنبدی که فاطمه معصومه علیها السلام در آن دفن است، و ام محمد در جوار ضریح حضرت معصومه علیها السلام می باشد و در این قبه [گنبد] نیز قبه ی ام اسحاق، جاریه محمد بن موسی می باشد. پس در این گنبد مقدسه سه قبر است: قبر سید فاطمه علیها السلام و قبر ام محمد، و قبر ام اسحاق جاریه محمد بن موسی. رحمت الهی بر همه آنها باد.

این را علی اکبر [فیض] در سال 1275. ق. نوشته است.

ص:75

ص:76