ص :2

شناخت نامه نماز (عربی - فارسی)

محمدی ری شهری، با همکاری مرتضی خوش نصیب

ترجمه عبدالهادی مسعودی

تحقیق پژوهشکده علوم و معارف حدیث.

ص :3

ص :4

بسم الله الرحمن الرحیم

ص :5

ص :6

پیامبر عظیم الشأن اسلام و اهل بیت مطهّر آن حضرت که در مجموعه ای نظام یافته،زوایای گوناگون اصیل ترین عبادت الهی یعنی نماز را می نمایاند.گستردگی موضوعات،تنوع داده ها،دامنۀ جستجو که افزون بر آیات قرآنی و روایات منابع شیعی،احادیث مناسب اهل سنت را نیز در برگرفته،تعدّد مصادر هر روایت مبتنی بر معیارهای اعتبارسنجی روایات و همچنین برخورداری از چند مقاله با هدف تحلیل و جمع بندی پاره ای مباحث مندرج،از جملۀ ویژگی های کتاب یاد شده است.

با این همه،توجه به سطوح متفاوت نیاز معارف جویان و حوصله و مجالشان این اقدام را ضروری ساخت که مطالب شناخت نامۀ یاد شده، گلچین شده تا کتاب حاضر با عنوان«گزیدۀ شناخت نامۀ نماز»پدید آید.

جهت آشنایی بیشتر با این گزیده،نکات زیر شایان توجه است:

1.تمامی فصول پانزده گانۀ شناخت نامه،بدون استثنا و اکثر قریب به اتّفاق عناوین فرعی آن،در این گزیده آورده شد؛

2.تمامی چند مقاله حاوی تحلیل و جمع بندی،عینا به گزیده انتقال یافت؛

3.آنچه بیش از همه مشمول تلخیص و گزینش قرار گرفت آیات و روایات پرشماری است که با موضوع نسبتا مشابه،ذیل فصل های شناخت نامه گرد آمده است؛

4.جامع ترین و گویاترین متن ها،از منابع معتبرتر،در ذیل هر عنوان انتخاب گردید؛

5.در پانوشت به ذکر حداکثر دو منبع دارای اعتبار بیشتر،برای هر متن، اکتفا شد؛

6.با هدف تسهیل مطالعه کتاب برای فارسی زبانان و کاهش صفحات

ص:8

این گزیده،ترجمۀ فارسی آیات و روایات در متن کتاب و عبارت عربی آنها با قلم ریزتر،در پانوشت درج گردید.

ص:10

اسلامی،وابسته به آن است.

نماز،بهترین برنامه ای است که خداوند سبحان برای رشد و شکوفایی انسان وضع کرده،و از این رو،بهترین کار و محبوب ترین عمل،و برترین وسیلۀ تقرب به آفریدگار جهان،و معراج اهل ایمان است.

نماز،شیطان را از انسانْ دور می گرداند،از سرمستی و طغیانْ پیشگیری می کند،خودْ بزرگ بینی و انواع رذایل اخلاقی و عملی را می زداید،گناهان را پاک می کند،و جان را پاکیزه می سازد.

نماز،چهرۀ باطنی انسان را زیبا و دل را نورانی می کند،و موجب آسودگی بدن و آرامش جان،و نیز سبب فرود آمدن رحمت الهی می گردد.

نماز،چراغ اهل آسمان،مایۀ سنگین شدن ترازوی عمل،و وسیلۀ جلب خشنودی آفریدگار جهان است.

نماز،کلید دستیابی به همۀ خوبی هاست.با نماز،هر دو جهاد اصغر و اکبر،به پیروزی می رسند،نگرانی ها از دلْ زدوده می شوند،و بدی ها به نیکی ها تبدیل می شود.

نماز،راه روشنی است که انبیای الهی برای رسیدن به بهشت جاوید، به انسان نشان داده اند،و سرانجام نماز،نور چشم خاتم پیامبران و آخرین سفارش ایشان است.پیامبر صلی الله علیه و آله در آخرین لحظات زندگی، مکرر می فرمود:«نماز،نماز،نماز!»تا جان به جان آفرین تسلیم کرد. (1)

ص:12

نکتۀ قابل تأمّل،این که قرآن نمی گوید:عبادت،راه راست زندگی را به انسان نشان می دهد؛بلکه می فرماید:عبادت،خود،راه راست است!

این سخن بدین معناست که عبادت (بندگی) و اطاعت خداوند متعال و پیاده کردن برنامه های او در زندگی،دقیقاً راه درست تأمین همۀ نیازهای مادّی و معنوی انسان است.

ارزشمند سعادت است.

بی تردید،همۀ آثار سازندۀ ذکر (یاد خدا)،در این تعبیر که:

«خداوند،یادکنندۀ خود را یاد می کند»خلاصه شده است؛زیرا یاد کردن خداوند متعال از بندۀ خود،به معنای آگاهی داشتن از حال او نیست؛چرا که او همواره،به همه چیز و همه کس،آگاه است؛بلکه مقصود از یاد کردن،ارزانی داشتِ نعمت و احسان و رضوان به اوست.

البته مراتب چنین نعمت و رحمت متقابل الهی نسبت به یادکنندۀ خود، متناسب با مراتب ذکر اوست.هر چه ذکر از سوی بنده،عمیق تر و آثار عملی آن گسترده تر باشد،احسان مادّی و معنوی الهی،ذاکر را بیشتر فرا خواهد گرفت.آری! نظر به این پاداش مضاعف برای ذاکران است که خداوند متعال فرموده است:

وَ لَذِکْرُ اللّهِ أَکْبَرُ.

و البته یاد خدا بزرگ تر است

سخن امام باقر علیه السلام در تفسیر این آیه نیز تأکیدی است بر این که یاد کردن خدا از بنده اش،اساسی ترین دستاورد ذکر الهی است.ایشان می فرماید:

ذِکرُ اللّهِ لاَِهلِ الصَّلاةِ أکبَرُ مِن ذِکرِهِم إیّاهُ.ألاتَری أنَّهُ یَقولُ:

فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ (1) (2)

یاد کردن خدا از نمازگزاران،بزرگ تر است از یاد کردن آنها از خدا.آیا

ص:15

نمی بینی که او می فرماید:مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم (1).

و بدین سان،نماز،معراج عارفان است،و هنگام نماز،برای نمازگزاران راستین،هنگام دیدار آنها با خدای سبحان است،چنان که در روایتی از امیر مؤمنان علیه السلام در تفسیر«قد قامت الصلاة»آمده است:

أی حانَ وَقتُ الزِّیارَةِ وَالمُناجاةِ وقَضاءِ الحَوائِجِ ودَرکِ المُنی وَالوُصولِ إلَی اللّهِ عز و جل. (1)

[قد قامت الصلاة] یعنی وقت دیدار و مناجات و برآورده شدن حاجات و رسیدن به آرزو و وصول به خدای عز و جل فرا رسید.

از منظر آیة اللّه بهجت-رضوان اللّه علیه-،سالک می تواند با بهره گیری از نماز،به تداوم ذکر،دست یابد و با تداوم ذکر،به شهود تام، نایل آید.ایشان در پاسخ این پرسش که راه تداوم ذکر چیست،فرمود:

توجه به نماز! اگر نماز درست شد،همه چیز درست می شود.

«وَاعلَم أنَّ کُلَّ شَیءٍ مِن عَمَلِکَ تَبَعٌ لِصَلاتِکَ». (2)میزان الحراره، نماز است. (3)

و نیز فرمود:

راه رسیدن به شهود،مراقبت از یاد خدا و از دست ندادنِ اختیاری توجّهاتی است که احیاناً برای انسان حاصل می شود.غفلتِ غیراختیاری اهمیتی ندارد.واضحات را از دست ندادن،موجب وصول به شهود تام است. (4)

ص:19

امام خمینی-رضوان اللّه علیه-نیز نماز را راه پیروزی در جهاد اکبر می داند و خطاب به فرزندش،مرحوم سید احمد خمینی،می نویسد:

فرزندم! از خودخواهی و خودبینی به در آی که این،ارث شیطان است که به واسطۀ خودبینی و خودخواهی،از امر خدای تعالی به خضوع برای ولیّ و صفیّ او-جلّ و علا-سر باز زد.و بدان که تمام گرفتاری های بنی آدم،از این ارث شیطانی است که اصل اصول فتنه است.و شاید آیۀ شریفۀ وَ قاتِلُوهُمْ حَتّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ لِلّهِ ، (1)در بعض مراحل آن،اشاره به جهاد اکبر و مقاتله با ریشۀ فتنه-که شیطان بزرگ و جنود آن است که در تمام اعماق قلوب انسان ها شاخه و ریشه دارد-باشد.و هر کس برای رفع فتنه از درون و برون خویش باید مجاهده نماید.و این جهاد است که اگر به پیروزی رسید،همه چیز و همه کس اصلاح می شود.

پسرم! سعی کن که به این پیروزی دست یابی،یا دست کم به بعض مراحل آن.همّت کن و از هواهای نفسانیه که حدّ و حصر ندارد، بکاه و از خدای متعال-جلّ و علا-استمداد کن که بی مدد او کس به جایی نرسد.

و نماز،این معراج عارفان و سفر عاشقان،راه وصول به این مقصد است.و اگر توفیق یابی و یابیم به تحقّق یک رکعت آن و مشاهدۀ انوار مکنون در آن و اسرار مرموز آن،ولو به قدر طاقت خویش، شمّه ای از مقصد و مقصود اولیای خدا را استشمام نموده ایم،و دورنمایی از صلاة معراج سیّد انبیا و عرفا-علیه و علیهم و علی

ص:20

آله الصلاة والسلام-را مشاهده کرده ایم؛که خداوند منّان،ما و شما را به این نعمت بزرگ،منّت نهد. (1)

کسانی که توفیق خواندن نماز-با توصیفی که در کلام امام رحمه الله بدان اشاره شده-را یافته اند،می دانند لذّتی که اهل معرفت از نماز می برند، قابل مقایسه با هیچ لذّتی نیست.

بالاتر از لذایذ مادّی

آیة اللّه بهجت در بارۀ لذّت بردن اولیای الهی از نماز،نقل کرده اند که:

استاد اخلاق ما در نجف (مرحوم آقای قاضی) می فرمود:«اگر لذّت نماز را بدانند،می دانند که در دنیا،لذّتی بالاتر از نماز نیست».

فرزند آیة اللّه بهجت،پس از نقل این مطلب از پدر بزرگوار خود برای این جانب،افزود که:ایشان به دلیل بسیاریِ نماز،دچار ضعف می شدند.به همین خاطر،در صدد برآمدیم از نمازهای [مستحبّیِ] ایشان بکاهیم؛اما ایشان در مقابل می فرمود:

اگر سلاطین عالَم می دانستند که انسان،در حال نماز،چه لذّت هایی می بَرد،هیچ گاه دنبال لذایذ مادّی نمی رفتند.

شخصاً از آقا سیدعلی قاضی شنیدم که فرمود:«مدّتی است که فکر می کنم:اگر در بهشت،نگذارند ما نماز بخوانیم،چه کنیم؟!».

آیة اللّه فهری،اضافه کرد که ایشان جملۀ یاد شده را با لهجۀ ترکی شیرینی،ادا می فرمود.

همچنین آیة اللّه فهری نقل کردند که:

سیّد علی اکبر اعمی (1)می گفت:مدّت ده روز برای من،حالتی دست داد که هر مشکلی داشتم،حل می شد.شبهه ای در حال نماز برایم پیش آمد و آن،این بود که:چگونه ممکن است افرادی همچون اوَیس قَرَن و...،یک شب تا صبح،سجده کنند...؟

با این ذهنیت به رکوع رفتم و گفتم:«سُبحانَ رَبّیَ الْعظیمِ وبِحَمدِه».خیلی لذّت بردم.دو باره گفتم.لذّتم بیشتر شد.

همچنان،هر چه بیشتر این ذکر را می گفتم،بیشتر لذّت می بردم....

بدین سان،شبهۀ من برطرف شد که اهل معرفت که از انس با خدا خسته نمی شوند،به دلیل لذّتی است که از نظر معنوی،احساس می کنند.

آیة اللّه بهجت نیز نقل کرده اند که:

آقا میرزا حسینِ میرزا خلیل تهرانی، (2)در سنّ نوزده سالگی می فرموده:«غذا خوردن برای من،مانند این است که انبان و

ص:22

کیسه ای را پر کنم.من از خوردن غذا هیچ لذّت نمی برم.آنچه از آن لذّت می برم،نماز خواندن است».

شخصی می گفت:ایشان بعد از نماز صبح،در بالا سر حضرت امیر علیه السلام،در مصلّا می ایستاد و تا طلوع آفتاب،به نماز مشغول بود. (1)

از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده است که فرمود:

حُبِّبَت إلیَّ النِّساءُ و الطّیبُ وَ جُعِلَت فِی الصَّلاةِ قُرَّةُ عَینی. (2)

زنان و بوی خوش،مورد علاقۀ من اند؛ولی،نور چشم من در نماز نهاده شده است.

آیة اللّه بهجت،در شرح این حدیث نبوی فرموده است:

هر کدام از اینها (زن،بوی خوش و نماز) محبوبیت و لذّت تکوینی دارد؛ولی لذّتی که در نماز است،بیشتر از لذّت آن دو است؛امّا چه کنیم که در ذائقۀ ما،شور و تلخ است! لذا هر چه زودتر می خواهیم نماز را به آخر برسانیم و از آن،فارغ شویم! بعضی از پروانه ها و زنبورها هم بوی خوش را طالب اند.بهره گرفتن از جنس مخالف هم مشترک بین حیوانات است؛ولی این از مختصّات و امتیازات انسان کامل است که از نماز،لذّت می برد. (3)

آری! لذّت بردن از نماز،اختصاص به انسان های کامل دارد و همین،رمز پایداری آنها در عبادت های طولانی است.

ص:23

بی بدیل خودسازی و سازندگی،غافل اند.در صورتی که اگر به آیات روح بخش قرآن و سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام-که سرآمد راه نمایان بشرند-مراجعه کنند،به سادگی در می یابند که نماز،بهترین و نزدیک ترین راهِ رسیدن به مقصد اعلای انسانیت است.

با در نظر گرفتن آنچه در تبیین«حکمت نماز»بیان شد،حتی اگر شریعت نیز آن را واجب نمی دانست،عقل سلیم،پایبندی به آن را ضروری می شمرد؛زیرا هیچ عاقلی خود را از آن همه آثار و برکات این رمز رستگاری و کامیابی محروم نمی کند.از این رو،بر پایۀ حدیث «جنود عقل و جهل»،امام صادق علیه السلام،نماز را در شمار سپاهیان عقل و تضییع آن را در زمرۀ سپاهیان جهل آورده است. (1)

ص:26

هر جا که باشم،مرا بابرکت ساخته و تا زنده ام،به نماز و زکات سفارشم کرده است. 1

پس در حالی که وی (زکریّا) در محراب به نماز ایستاده بود،فرشتگان ندایش دادند که:خداوند،تو را به [ تولّد ] یحیی مژده می دهد که تصدیق کنندۀ کلمۀ خدا (عیسی) است و بزرگوار و خویشتندار [ در برابر زنان ] و پیامبری از شایستگان است. 2

حدیث

1.امام صادق علیه السلام:

هنگامی که آدم علیه السلام از بهشت فرود آمد،لکّه ای سیاه در صورتش پیدا شد و سر تا پایش را گرفت.گریه و اندوه آدم،از پدیدار شدن آن،طولانی شد.جبرئیل علیه السلام نزد آدم آمد و به او گفت:ای آدم! چرا می گریی؟

گفت:از این لکّۀ سیاهی که در من پیدا شده است.

جبرئیل گفت:ای آدم! برخیز و نماز بخوان که این،وقت نماز اوّل است.

آدم برخاست و نماز خواند و آن لکّه تا گردنش از میان رفت.جبرئیل در وقت نماز دوم آمد و گفت:ای آدم! برخیز و نماز بخوان که این،وقت نماز دوم است.

آدم برخاست و نماز خواند و لکّه تا ناف آدم از میان رفت.سپس جبرئیل در وقت سوم آمد و گفت:ای آدم! برخیز و نماز بخوان که این، وقت نماز سوم است.

ص:28

آدم برخاست و نماز خواند و لکّه تا زانوانش از میان رفت.آن گاه جبرئیل در وقت نماز چهارم آمد و گفت:ای آدم! برخیز و نماز بخوان که این،وقت نماز چهارم است.

آدم به نماز برخاست و لکّه تا [ روی ] پاهایش از میان رفت.جبرئیل در وقت پنجم نیز آمد و گفت:ای آدم! برخیز و نماز بخوان که این،وقت نماز پنجم است.

او برخاست و نماز خواند و لکّه از میان رفت و آدم نیز خدا را حمد و ثنا گفت.

جبرئیل گفت:ای آدم! فرزندانت در این نمازها مانند تو و این لکّۀ سیاه هستند.هر کس از فرزندانت که پنج نماز در هر شبانه روز بخواند،از گناهانش بیرون می آید،همان گونه که تو از این لکّه پیراسته شدی. (1)

ص:29

2.امام باقر علیه السلام:

آیین نوح علیه السلام،پرستش خالصانۀ خدای یگانۀ بدون هیچ شریک و مانند بود و آن،همان فطرتی است که مردم بر آن سرشته شده اند و خداوند از نوح و دیگر پیامبران پیمان گرفت که خدای-تبارک و تعالی-را بپرستند و چیزی را شریک او نکنند و به نماز و امر به معروف و نهی از منکر،و [ انجام ] کارهای روا و [ ترک ] کارهای ناروا،فرمان داد؛ولی احکام جزایی و یا تقسیم ارث را بر نوح علیه السلام واجب نکرد.این است آیین او. (1)

3.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله:

خداوند،ابراهیم علیه السلام را دوست خود نگرفت،جز از آن رو که [ مهمانان و بینوایان را ] اطعام می کرد و شب هنگام که مردم در خواب بودند،نماز می خواند. (2)

4.الکافی -

به نقل از علی بن عیسی که حدیث را به یکی از امامان نسبت می دهد-:خداوند-تبارک و تعالی-در مناجات موسی علیه السلام با او فرمود:«...

همواره و همه جا نماز بخوان،که نزد من منزلتی دارد و آن را پیمانی ناگسستنی با خود می دانم». (3)

ص:30

خواندن یهودیان و مسیحیان دارد.افزون بر این می توان احادیثی مانند«وَ هِیَ مِنهاجُ الأَنبِیاءِ» (1)و«لا خَیرَ فی دینٍ لا رُکوعَ فیهِ وَ لا سُجودَ» (2)را ناظر به این نکته دانست که همۀ دین های توحیدی،صاحب آیین نمازند.

این علوم برای محاسبۀ اوقات نماز و شاید قبله شناسی بهره می برده است.

افزون بر این،امام صادق علیه السلام در بیان فضیلت مسجد سهله در کوفه،آن جا را خانه و محل نماز ادریس علیه السلام دانسته است. (1)

افزون بر آیات و احادیث اسلامی،متون متعدّدی در تورات و تلمود، نشان دهندۀ وجود نماز و تشریع آن در دین یهود هستند.در تورات،به نماز سلیمان علیه السلام در حضور جمعی از بنی اسرائیل و تضرّع او و طلب بخشش برای بنی اسرائیل که از سرزمین خود رانده شده بودند،اشاره شده (1)و در جایی دیگر از آن، (2)از پایان نماز سلیمان علیه السلام و بلند شدن وی از حالت رکوع و تبریک وی به حاضران برای نجات و آسودگی آنها یاد شده است.

در بارۀ نماز جماعت یهودیان،در کتاب گنجینۀ تلمود آمده است که علاوه بر عبادت ها و نمازهای فردی و خصوصی که انسان به وسیلۀ آن، حاجات خود را از خدا می طلبد،نمازهای جماعتی نیز هستند که افراد موظّف اند در آن شرکت جویند و آن را در کنیسه بخوانند. (3)

گفتنی است که یهودیان نیز مانند مسلمانان،واژۀ خاصّی برای نماز با لفظ«تفیلا»و اوقات معیّنی برای برگزاری آن دارند. (4)

یحیی علیهم السلام هستند.آیات و احادیث متعدّدی به روشنی نشان می دهند که همۀ این بزرگان،مأمور به نماز بوده اند و بِدان امر کرده و آن را پاس می داشته اند.خداوند،فرمان اسماعیل (صادق الوعد) به خانواده اش را برای برپایی نماز،نقل نموده است. (1)دو حدیث نیز به محراب داوود علیه السلام و نماز خواندنش در آن،تصریح کرده اند. (2)حدیثی دیگر نیز گزارش می کند که خداوند متعال،برخی از موانع قبول نماز را به داوود علیه السلام وحی کرده است. (3)افزون بر این،آیه ای از سورۀ لقمان، (4)به ضمیمۀ حدیثی که معاصرت داوود علیه السلام با لقمان را نشان می دهد، (5)دلیل دیگری بر وجود آیین نماز در روزگار اوست.احادیث متعدّدی نیز وصیّت لقمان را به فرزندش در بارۀ نماز نقل کرده اند. (6)

همچنین نماز خواندن زکریّا علیه السلام در سورۀ آل عمران به صراحت آمده (7)و آیه ای دیگر از همین سوره (8)نشان می دهد که نماز و جایگاه آن در میان بنی اسرائیل شناخته شده بوده و دو رکن اصلی یعنی سجده و رکوع را داشته

ص:36

است و مریم علیها السلام آن را انجام می داده است.در بارۀ یحیی فرزند زکریّا نیز در کتاب المحاسن برقی،حدیثی است که بر نماز خواندن او دلالت دارد. (1)

همچنین حدیثی هست که یحیی علیه السلام امر خداوند به نماز را به بنی اسرائیل ابلاغ کرده است. (2)

است.نماز حتّی در آیین هایی مانند آیین زرتشت و آیین صائبی نیز گزارش شده و در یک پژوهش گسترده تر می توان وجود آن را در آیین های غیر مشهور پی گرفت.

به طور خلاصه می توان گفت که نماز در میان همۀ پیروان آیین های الهی،از جایگاه ویژه و والایی برخوردار بوده و هست،و البته در دین اسلام-که کامل ترین و آخرین دین توحیدی است-،برترین جایگاه را میان عبادات و مناسک دینی دارد.

ص:38

6.المناقب ،

ابن شهرآشوب:جبرئیل،پیام خداوند متعال را به پیامبر صلی الله علیه و آله رساند....سپس جبرئیل نزد پیامبر صلی الله علیه و آله می آمد و جز با اجازه اش به او نزدیک نمی شد.روزی در بالای مکّه نزد پیامبر آمد و پاشنۀ پایش را در گوشه ای از درّه به زمین کوبید.چشمه ای جوشید.جبرئیل وضو ساخت و پیامبر صلی الله علیه و آله وضو گرفت و نماز ظهر را خواند و آن نخستین نمازی بود که خداوند متعال واجب کرد. (1)

7.المناقب ،

ابن شهرآشوب:در مدّتی که پیامبر صلی الله علیه و آله در مکّه بود،هیچ عبادتی تشریع نشد،مگر طهارت و نماز که بر او،واجب و برای امّت،سنّت (مستحبّ مؤکّد) بود.پس از معراج و در سال نهم بعثت،نمازهای پنجگانه واجب شد.پس از هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله به مدینه و در شعبان سال دوم هجرت،روزه واجب گشت،قبله تغییر کرد و زکات روزه (فطریه) و نماز عید،واجب شد.فریضۀ نماز جمعه در سال نخست هجرت نیز جای گزین

ص:40

نماز ظهر روز جمعه شده بود.سپس زکات دارایی ها واجب شد.پس از آن،حج و عمره و حلال و حرام و امور ممنوع و مجاز و استحباب و کراهت و نیز جهاد و ولایت امیر مؤمنان علیه السلام مقرّر شدند. (1)

8.امام زین العابدین علیه السلام -

خطاب به کسی که به ایشان گفت:نمازی که مسلمانان اکنون می خوانند،کِی بر آنان واجب شد؟-:در مدینه و هنگامی که دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله بالا گرفت و اسلام نیرومند شد و خداوند عز و جل جهاد را بر مسلمانان واجب کرد،پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هفت رکعت بر نماز افزود:دو رکعت در هر یک از نمازهای ظهر و عصر،یک رکعت در مغرب و دو رکعت در نماز عشا،و نماز صبح را بر همان حالت که خداوند واجب فرموده بود، باقی گذاشت؛زیرا فرشتگان صبح و شب،در نماز صبح پیامبر خدا صلی الله علیه و آله حاضر می شدند و فرشتگان روز،شتاب می کردند که از آسمان فرود بیایند و فرشتگان شب،شتاب داشتند به آسمان بروند و این،همان سخن خدای متعال است:و قرائت فجر را [ به پا دار ] که مشهود [ همگان ] است (2)،یعنی

ص:41

مشهود مسلمانان و فرشتگان روز و شب. (1)

ص:42

فرشتۀ بزرگ الهی و موهبت راه نمایی خداوند،برخوردار (1)و از نسل ابراهیم و اسماعیل و دارای فطرت حنیف و سرشتی پاک بوده، (2)بی تردید، بندگی خویش را به گونه ای به درگاه خدای یکتا ابراز می نموده است.اگر چه هیچ سندی،عبادت و یا حضور ایشان را در کنیسه و کلیسایی گزارش نکرده است،اما امام علی علیه السلام حضور منظّم و سالانۀ ایشان را در غار حرا خبر داده (3)که به احتمال فراوان،گونه ای ارتباط نهان با خدای رحمان و تفکّر و ذکر و عبادت بوده است.این ارتباط،اندکی پیش از بعثت و در سی و هفت سالگی پیامبر صلی الله علیه و آله به اوج رسید و رؤیاهای راستین و بشارت های جبرئیل،ایشان را آمادۀ دریافت وحی و انجام فرائض الهی نمود.بنا به گزارش ابن شهرآشوب،پیامبر صلی الله علیه و آله در این دوره،وضو و رکوع و سجود را آموخت.همچنین در چهل سالگی و همزمان با بعثت،حدود نماز را

ص:44

فرا گرفته؛از آن پس،آن را به صورت دو رکعتی و بی آن که محدود به وقت خاصی باشد،به جا می آورد. (1)دو یار وفادار پیامبر صلی الله علیه و آله،امام علی علیه السلام و خدیجۀ کبرا علیها السلام-که از همان آغاز بعثت به او گرویده بودند-نیز نماز را از ایشان آموختند.برخی گزارش ها از همراهی مکرّر آن دو در برپایی نماز به همراه پیامبر صلی الله علیه و آله در مکّه و یا درّه ها و مخفیگاه های اطراف آن حکایت دارند،تا آن جا که مکّیان و دیگران آنها را دیده و به تدریج،خبر آن در شهر پیچیده است. (2)

مطابق شماری از احادیث این باب، (3)نماز به گونۀ کامل به همراه وضو در جریان عروج پیامبر خدا،به ایشان تعلیم داده شد که این معنا با سورۀ اسرا-که در مکّه نازل شده و به موضوع سفر آسمانی پیامبر پرداخته-و مشخّصاً با آیۀ 78 این سوره (مربوط به تشریع اوقات نماز)،قابل تأیید است.

البته با وجود تعدّد اقوال در بارۀ زمان وقوع معراج،آنچه مسلّم است، این است که عروج پیامبر صلی الله علیه و آله به آسمان،در مکّه و پیش از هجرت به مدینه روی داده است. (4)بنا بر این،نماز در شکل کامل آن،بر اساس فرمان الهی،

ص:45

در همان مکّه بر پیامبر واجب شده و به احتمال فراوان بر مسلمانان نیز در همان اوان،واجب گردیده است،هر چند دلیلی قطعی بر این،در اختیار نداریم.

بعداً با تعیین پیامبر صلی الله علیه و آله و تأیید الهی بر شمار رکعات برخی از آنها افزوده شده است. (1)گفتنی است چرایی و چگونگی این رکعت افزایی نیز در برخی احادیث،بیان شده که شایستۀ مراجعه است. (2)

ص:47

خدا صلی الله علیه و آله دو رکعت به برخی و یک رکعت به مغرب افزود و همتای فریضه شدند،به گونه ای که جز در سفر،ترک آنها جایز نیست و تنها یک رکعت افزوده در مغرب را در سفر و حضر به حال خود گذاشت.خدای عز و جل نیز همۀ اینها را اجازه داد و نماز واجب،هفده رکعت شد.سپس پیامبر خدا صلی الله علیه و آله سی و چهار رکعت نافله،دو برابر واجب،مقرّر کرد و خداوند عز و جل همۀ اینها را نیز اجازه داد. (1)

ولایت. (1)

13.امام صادق علیه السلام:

خداوند-تبارک و تعالی-،آیین های دینی نوح،ابراهیم، موسی و عیسی را به محمّد صلی الله علیه و آله عطا کرد...و سپس در این میان،نماز،زکات روزه و حج و...را بر او واجب کرد. (2)

آیات،نماز طواف واجب،نمازی که کسی با نذر و عهد و سوگند و یا اجاره بر خود معیّن کرده،نماز پدر و مادر بر فرزند بزرگ و نماز میّت.امّا نمازهای شبانه روزی،پنج نماز است:ظهر چهار رکعت،عصر چهار رکعت،مغرب سه رکعت،عشا چهار رکعت و صبح دو رکعت.و در سفر از نمازهای چهار رکعتی،دو رکعت کم می شود.همان گونه که نماز جمعه نیز دو رکعت است.

امام صادق علیه السلام فرمود:«نماز کامل نمی شود،مگر برای کسی که طهارتی تمام و اهتمامی کامل دارد،بی وسوسه و انحراف؛آن که شناخت و درنگ کرد و با خشوع و طمأنینه به نماز ایستاد.او میان امید و ناامیدی و شکیبایی و بی تابی ایستاده،گویی نویدش آماده و بیمش واقع گشته است.دارایی اش را بخشیده و به هدفش اندیشیده،در راه خدا خون داده،به راه او با رضا و بی ناراحتی در آمده،رشته های توجّه به غیر همو را که قصد نموده، گسسته،به سوی خدا شتافته و پاداش او را طلبیده است.پس اگر کسی چنین کرد،همان نمازی است که بِدان فرمان یافته و از آن آگاه شده و این نماز است که از کار زشت و ناپسند باز می دارد». (1)

قرائت سپیده دم مشهود [ فرشتگان شب و روز ] است. (1)

حدیث

20.الکافی -به نقل از زراره-:

از امام باقر علیه السلام،نمازهایی را که خدای عز و جل واجب کرده است،پرسیدم.

فرمود:«پنج نماز در شبانه روز».

گفتم:آیا آنها را در قرآن نام برده،بیان کرده و وقتشان را معیّن نموده است؟

فرمود:«آری.خداوند متعال به پیامبرش فرمود:نماز را از دلوک تا غَسَقِ لیل،بر پا دار و "دلوک"،همان زوال خورشید (هنگام ظهر) است و"غسق اللیل" یعنی نیمه شب.پس میان این دو وقت،چهار نماز را نام برده،بیان کرده و وقت آنها را تعیین کرده است.سپس خدای-تبارک و تعالی-فرمود:

و نماز صبح،که نماز صبح،مشهود [ فرشتگان ] است.پس این هم پنجمین نماز.

خداوند متعال فرمود:نماز را در دو طرف روز بر پا دار (2)و دو طرف روز،همان مغرب و صبح است و فرمود:نخستین ساعات شب (3)و آن،نماز عشاست و فرمود:بر نمازها و نماز میانه مواظبت کنید (4)که نماز ظهر است؛نخستین نمازی که پیامبر خدا خواند و آن،میانۀ روز و بین دو نمازی است که در روز خوانده می شود:نماز صبح و نماز عصر». (5)

ص:54

21.امام علی علیه السلام -

در نامه اش به محمّد بن ابی بکر-:شخصی وقت های نماز را از پیامبر خدا پرسید.پیامبر صلی الله علیه و آله پاسخ داد:«جبرئیل نزد من آمد و وقت نماز ظهر (زوال خورشید) را به من نشان داد.در این هنگام،آفتاب بر ابروی راستش می تابید،و وقت [ نماز ] عصر را نشان داد که سایۀ هر چیز به اندازۀ خودش بود،و نماز مغرب را هنگام غروب خورشید خواند.سپس هنگامی که شفق ناپدید شد،نماز عشا را گزارد و نماز صبح را در تاریکی پایان شب،در حالی که هنوز ستاره ها فراوان بودند،خواند.پس در این وقت ها نماز بخوان و پیوسته با سنّتِ شناخته شده،همراه و در راهِ روشن [ شریعت ] باش». (1)

ص:55

آیۀ سورۀ هود: وَ أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ... (1)نیز با عبارت «طرفی النهار (دو سوی روز)»،به نماز صبح و مغرب و با عبارت«و زُلَفًا مِنَ اللَّیلِ (پاسی از شب)»به نماز عشا اشاره دارد.

افزون بر این،مطابق روایات،آیۀ حافِظُوا عَلَی الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطی (2)ناظر به نماز ظهر و یا عصر است که میان نمازهای روز در دو سوی آن،واقع شده اند و وقت آنها نیز میانۀ روز است. (3)

از سوی دیگر،پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نیز به تعلیم الهی،آغاز و انجام وقت هر نماز را بیان و سپس با سیره و عمل خود،آن را بیشتر تبیین نمود. (4)

اهل بیت علیهم السلام نیز نشانه های گوناگونی مانند:روشن شدن و گسترده شدن نور سپیده دم و یا به حدّ اقل رسیدن سایه در نیم روز را ابراز داشته اند.

این زمان ها با بیان های گوناگونی ابراز شده اند تا رعایت آنها امکان پذیر و عملی باشد و همگی آنها متناسب با حرکت خورشید و ظهور و وقوع پدیده های طبیعی و شبانه روزی هستند و برای بیشتر مردم،قابل رؤیت و رعایت هستند.برای نمونه وقت نماز صبح،از طلوع سپیده تا طلوع خورشید است (5)و وقت نماز ظهر از نیم روز (هنگامی که خورشید به وسط آسمان و سایۀ هر چیز به حدّ اقل می رسد) آغاز می شود و تا غروب آفتاب

ص:57

امتداد می یابد (1)و بلافاصله وقت نماز مغرب آغاز می شود و تا نیمه شب ادامه می یابد. (2)

در این میان،اختلاف اساسی مهمّی میان مسلمانان به چشم نمی آید.

تنها در وقت نماز عصر و عشا،بیشتر شیعیان،وقت آن دو را با ظهر و مغرب مشترک می دانند؛اما اهل سنّت،آغاز وقت نماز عصر را پس از گذشت مدّتی معیّن شده از وقت ظهر و آغاز وقت نماز عشا را پس از پایان یافتن سرخی مغرب می دانند. (3)شیعه،این دو وقت را وقت فضیلت و نه وقت اختصاصی دو نماز ظهر و مغرب می داند. (4)

گفتنی است در این اوقات بجز نماز عصر و عشا،وقت برتر،بخشی از زمان آغازین است که به آن،«وقت فضیلت»گفته می شود (5)و مستحبّ مؤکّد است که نمازگزار،نمازش را در همین محدودۀ زمانی آغازین بخواند،هر چند مُجاز است که آن را تا آخر وقتش به تأخیر اندازد. (6)

برای هر یک از نمازهای واجب پنجگانه،نمازهایی نافله هم سفارش

ص:58

شده است که وقت نافلۀ صبح،از اندکی پیش از فجر تا پدیدار شدن سرخی طلوع آفتاب (1)و نافلۀ ظهر و عصر،نیز پیش از آن دو و به گاه اشتغالات ضروری،تقریباً همۀ روز است. (2)وقت نماز نافلۀ مغرب،پس از ادای آن تا زمان از میان رفتن حُمرۀ مَغربیّه (سرخی غروب) (3)و نافلۀ عشا نیز پس از آن،تا نیمۀ شب،امتداد دارد. (4)

ص:59

ص:60

محبوب تر از بقیۀ دنیایتان است». (1)

25.امام علی علیه السلام -

در وصیت خویش-:خدا را،خدا را،در بارۀ نماز،که بهترین کار و ستون دین شماست! (2)

26.امام صادق علیه السلام:

محبوب ترین کارها نزد خدای عز و جل،نماز است و آن،آخرین سفارش همۀ پیامبران است. (3)

27.الکافی -

به نقل از معاویة بن وهب-:از امام صادق علیه السلام پرسیدم:برترین وسیلۀ تقرّب بندگان به خدایشان و محبوب ترین آن نزد خدا چیست؟

فرمود:«پس از معرفت،برتر از این نماز،چیزی نمی شناسم.نمی بینی که بندۀ شایستۀ خدا،عیسی بن مریم علیه السلام،گفت:خدا مرا تا زنده ام،به نماز و زکات سفارش کرده است (4)». (5)

ص:62

می شد،پیامبر صلی الله علیه و آله نماز را به او می آموخت. (1)

می فرماید:

یا عَلِیُّ! إنَّ أوَّلَ ما یُسأَلُ عَنهُ العَبدُ بَعدَ مَوتِهِ شَهادَةُ أن لا إلهَ إلَّا اللّهُ،وَ أنَّ مُحَمَّداً رَسولُ اللّهِ،وَ أنَّکَ وَلِیُّ المُؤمِنینَ بِما جَعَلَهُ اللّهُ وَ جَعَلتُهُ لَکَ،فَمَن أقَرَّ بِذلِکَ وَ کانَ یَعتَقِدُهُ صارَ إلَی النَّعیمِ الَّذی لا زَوالَ لَهُ. (1)

ای علی! نخستین چیزی که پس از مرگ بنده از او پرسیده می شود،گواهی به یگانگی خداوند یکتاست و رسالت محمّد،و این که تو ولیّ مؤمنانی،به دلیل آنچه خدا و من،برایت قرار داده ایم.پس هر کس به اینها اقرار کند و معتقد باشد،به سوی نعمتی که زوال ندارد،ره سپار می شود.

2.دستۀ دوم،تنها به محبّت اهل بیت علیهم السلام اشاره کرده اند.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

أوّلُ ما یُسأَلُ عَنهُ العَبدُ حُبُّنا أهلَ البَیتِ. (2)

نخستین چیزی که از آن سؤال می شود،محبّت ما اهل بیت است.

3.دستۀ سوم،نماز و زکات و روزه را با هم،جزو نخستین سؤال ها دانسته است.امام صادق علیه السلام در این باره فرموده است:

أوَّلُ ما یُسأَلُ عَنهُ العَبدُ إذا وَقَفَ بَینَ یَدَیِ اللّهِ عز و جل:الصَّلَواتُ المَفروضاتُ،وَ عَنِ الزَّکاةِ،وَ عَنِ الصِّیامِ المَفروضِ. (3)

ص:68

[ در قیامت،] آن گاه که بنده در پیشگاه خداوند می ایستد، نخستین چیزی که از او می پرسند،نمازهای واجب،زکات و روزۀ واجب است.

4.دستۀ چهارم،افزون بر نماز و زکات و روزه و حج،ولایت اهل بیت علیهم السلام را نیز در کنار آنها آورده است.در حدیثی امام صادق علیه السلام می فرماید:

إنَّ أوَّلَ ما یُسأَلُ عنهُ العَبدُ إذا وَقَفَ بینَ یَدیِ اللّهِ-جَلَّ جَلالُهُ- الصَّلَواتُ المَفروضاتُ،وَ عَنِ الزَّکاةِ المَفروضَةِ،وَ عنِ الصِّیامِ المَفروضِ،وَ عَنِ الحَجِّ المَفروضِ،وَ عَن وَلایَتِنا أهلَ البیتِ،فإِن أقَرَّ بِوَلایَتِنا ثُمَّ ماتَ علَیها قُبِلَت مِنهُ صَلاتُهُ وَ صَومُهُ وَ زَکاتُهُ وَ حَجُّهُ. (1)

هنگامی که بنده در برابر خداوند عز و جل،می ایستد،نخستین پرسشی که از او می شود،در بارۀ نمازهای واجب،زکات واجب،روزۀ واجب،حجّ واجب و ولایت ما اهل بیت است.اگر با اعتراف به ولایت و دوستی ما از این دنیا برود،نماز و روزه و زکات و حجّش پذیرفته می شود.

5.دستۀ پنجم،تنها به نماز اشاره کرده که برخی روایات آن در همین باب آمده است و از تکرارشان خودداری می کنیم. (2)

چینش بالا،به روشنی نشان می دهد که نخستین سؤال در هر مجموعه،

ص:69

به تناسب همان مجموعه صورت می گیرد.در دایرۀ عقاید و باورها،سه اصل بنیادینِ توحید،نبوّت و ولایت،نخستین مورد بازخواست و پرسش هستند و اگر عقاید کسی در توحید و نبوّت درست باشد،عدل و معاد را نیز باور دارد و تصدیق نبوّت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و معجزه اش قرآن،به معنای تصدیق آیات دلالت کننده بر عدالت خدا و وجود انکارناپذیر معاد است.

محبّت اهل بیت نیز که افزون بر این حدیث،در دستۀ دوم و چهارم نیز گوشزد شده است،در این دسته یعنی باورها و گرایش های بنیادین جای می گیرد،هر چند ولایت،رابط میان باورها و اعمال نیز هست و بدون راه نمایی اهل بیت و بهره گیری از پرتو هدایت آنها نه می توان به مفهوم حقیقی توحید و نبوّت دست یافت و نه اعمال و عبادات و از جمله نماز را به صورت صحیح و مطلوب به جای آورد.بدین سان،روایات دستۀ دوم و چهارم،مؤیّد و همسو با روایات دستۀ اوّل می شوند.

دستۀ سوم و بخشی از روایات دستۀ چهارم،نخستین مورد سؤال را تنها در حوزۀ اعمال و کردار،معیّن نموده اند و به اصطلاح،قصر اضافی و حصر نسبی هستند.این نظر به وسیلۀ روایات دستۀ پنجم و نیز روایاتی که در پی می آیند و به این نکته تصریح دارند،به سادگی قابل تصدیق است،مانند روایت:«وَ هِیَ أوَّلُ ما یُنظَرُ فیهِ مِن عَمَلِ ابنِ آدَمَ» (1)و حدیث:«إنّ أوَّلَ ما یُحاسَبُ بِهِ العَبدُ یَومَ القِیامَةِ مِن عَمَلِهِ صَلاتُهُ» (2)و یکی دو حدیث دیگر که در همین باب آورده شده اند.

گفتنی است شیخ صدوق در توصیف دین امامیه و در وصف نماز،

ص:70

چنین گفته است:

إنَّها...أوّلُ ما یُسألُ عَنهُ العَبدُ بَعدَ المَعرِفَةِ. (1)

نخستین چیزی که پس از معرفت و باورها،از آن سؤال می شود، نماز است.

این تصریح،به گونه ای تأیید برداشت حاضر از روایات باب است.

به سخن دیگر،باورها و عقاید،تقدّم رتبی دارند و میان آنها مهم ترین و اساسی ترین باورها،یعنی توحید و نبوّت و ولایت،نخستین سؤال هستند و میان اعمال،مهم ترین آنها،نماز،زکات،روزه و حج هستند که نماز از اهمّیت بیشتری نسبت به بقیّه برخودار است و از این رو،اوّلین مورد سؤال و بازخواست الهی است.

ص:71

ص:74

پیراستن از کبر واجب کرد. (1)

51.امام باقر علیه السلام:

نماز،استوار کنندۀ اخلاص و دور کنندۀ کبر است. (2)

پذیرش دین است. (1)

57.امام صادق علیه السلام:

در پی نماز و پرستش و پارسایی باشید. (2)

58.امام صادق علیه السلام:

مردم را با غیر زبان هایتان دعوت کنید.آنان باید از شما پارسایی و تلاش و نماز و نیکی ببینند.این،معنای دعوت حقیقی است. (3)

از ذکر خدا غافل نمی کند (1)-:اینها تاجرانی بودند که چون وقت نماز فرا می رسید،تجارت را رها می کردند و به سوی نماز می رفتند.اینان از کسانی که تجارت نمی کنند،اجر بیشتری دارند. (2)

60.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله:

مواظبت بسیار شخص بر انجام نمازها،برای دیندار بودنش کفایت می کند. (3)

61.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله:

هر کس نماز را در وقتش بخواند و وضویش را کامل بگیرد و قیام و خشوع و رکوع و سجودش را کامل به جا بیاورد،نمازش درخشان و تابناک در می آید و می گوید:خدا حفظت کند،آن گونه که مرا حفظ کردی! (4)

62.صحیح ابن خزیمة -

به نقل از شرحبیل بن حسنه-:پیامبر خدا با یارانش نماز خواند و سپس میان دسته ای از آنان نشست.مردی وارد شد و به نماز ایستاد و رکوع کرد؛ولی سجودش،مانند نوک زدن پرنده بود.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:«آیا او را می بینید؟هر کس با این وضعیت بمیرد،به غیر دین محمّد مرده است.در نمازش نوک می زند،همان گونه که کلاغ به

ص:81

خون نوک می زند.کسی که رکوع می کند و سجده اش مانند نوک زدن است، مثال گرسنه ای است که تنها یکی دو خرما می خورد.چه فایده ای برای او دارد؟وضو را کامل بگیرید.وای بر پشت پاها از آتش! (1)رکوع و سجود را کامل انجام دهید». (2)

63.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله:

ما روزگاری نگهبان شتران بودیم و اکنون نگهبان خورشیدیم [ و مراقب وقتِ برپایی نمازها ]. (3)

64.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله:

بندگان برگزیدۀ خداوند،کسانی هستند که خورشید و ماه و ستاره ها و سایه ها را برای ذکر خدا [ در نماز و روزه ]،نگاهبانی می کنند. (4)

65.امام علی علیه السلام:

بر خواندن نمازهای پنجگانه در وقت هایشان مواظبت کنید که

ص:82

آن نزد خدای عز و جل جایگاهی ویژه دارد. (1)

66.امام زین العابدین علیه السلام:

هر کس به وقت های نماز اهمّیت دهد،از خوشی های دنیا،بهره کامل نمی گیرد (2). (3)

67.الکافی -

به نقل از زید بن صائغ-:به امام صادق علیه السلام گفتم:برایمان به درگاه خدا دعایی کن.

فرمود:«خدایا ! راستگویی،امانتداری و مواظبت بر نمازها را روزی شان کن». (4)

68.لقمان -خطاب به پسرش-:ای پسر عزیزم! خروس،زیرک تر و مواظبتش بر نماز از تو بیشتر نباشد! آیا نمی بینی که هنگام نماز برای آن اذان می گوید و در سحرها آواز می دهد در حالی که تو در خوابی؟! (5)

ص:83

گشوده می شود. (1)

74.امام علی علیه السلام:

اگر نمازگزار می دانست که جلال و شُکوه الهی چگونه او را فرا گرفته است،راضی نمی شد که سرش را از سجده بر دارد. (2)

75.امام زین العابدین علیه السلام:

نمازگزار تا آن گاه که در نماز است،در پیشگاه خدای عز و جل ایستاده است. (3)

76.امام باقر علیه السلام:

هنگامی که نمازگزار به قبله رو می کند،به خداوند بخشنده که جز او خدایی نیست،رو کرده است. (4)

77.امام باقر علیه السلام:

ای جابر! آیا کافی است کسی خود را شیعه بداند؛ولی تنها محبّت ما اهل بیت را ادّعا کند؟به خدا سوگند،شیعیان ما،تنها کسانی هستند که از خدا پروا و اطاعت کنند و جز با تواضع و فروتنی و امانتداری و فراوانی یاد خدا و روزه و نماز شناخته نمی شوند. (5)

ص:86

سرش نهاده شده اند.پس هر گاه سجده می کند،فرو می ریزند و او از نماز فارغ می شود،در حالی که خطاهایش ریخته است. (1)

80.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله -

در بیان پاداش نماز-:هنگامی که به نماز می ایستی و رو به قبله می کنی و [ سورۀ ] حمد را و هر سوره ای را که می توانی،می خوانی و سپس خم می شوی و رکوع و سجود را کامل به جا می آوری و تشهّد و سلام می گویی،همۀ گناهانِ میان نمازی که آورده ای تا آخرین نماز پیش از آن،آمرزیده می شود.این است آنچه از نمازت به دست می آوری. (2)

81.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله:

هیچ نمازی نیست که وقتش فرا رسد،جز آن که فرشته ای پیش روی خدا ندا می دهد:ای مردم! به سوی آتش هایی که بر پشت خود افروخته اید،برخیزید و آنها را با نمازتان خاموش کنید. (3)

82.امام علی علیه السلام:

هر کس نماز را با آگاهی از حقیقتش به جا آورد،آمرزیده می شود. (4)

ص:88

83.امام باقر علیه السلام:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:«اگر بر در خانۀ یکی از شما،جوی آبی باشد و هر روز پنج بار،خود را در آن بشوید،در تن وی چرکی باقی می ماند؟».گفتیم: (1)نه.

فرمود:«پس همانا نماز،همانند همان جوی روان است که چون خوانده شود،گناهان میان آن نماز و نماز قبلی را پاک می کند». (2)

84.تفسیر العیّاشی -

به نقل از ابو حمزۀ ثمالی-:از یکی از آن دو (امام باقر علیه السلام یا امام صادق علیه السلام ) شنیدم که می فرماید:«علی علیه السلام رو به مردم کرد و فرمود:

امیدوار کننده ترین آیه در کتاب خدا کدام است؟

برخی گفتند:آیۀ بی گمان،خداوند،شرک ورزیدن به خود را نمی بخشد و کمتر از آن را برای هر که بخواهد،می بخشد (3).

فرمود:نیکوست؛ولی آن نیست.

برخی گفتند:آیۀ ای بندگان من که بر خویشتن زیاده روی روا داشته اید! از رحمت خدا نومید مشوید (4).

فرمود:نیکوست؛ولی آن نیست.

برخی گفتند:آیۀ آنان که چون کار زشتی کنند،یا بر خود ستم روا دارند،خدا را

ص:89

به یاد می آورند و برای گناهانشان آمرزش می خواهند. (1)

فرمود:نیکوست؛ولی آن نیست.

پس مردم،از سخن باز ایستادند و ایشان فرمود:ای مردم مسلمان! پاسخی دارید؟

گفتند:نه.به خدا سوگند،چیزی نمی دانیم.

فرمود:شنیدم که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:"امیدوار کننده ترین آیه در کتاب خدا این است:در دو طرف روز و نخستین ساعات شب،نماز بر پا دار (2)" و همۀ آیه را قرائت کرد (3)و فرمود:"ای علی! سوگند به کسی که مرا به حق، نویدبخش و هشدار دهنده برانگیخت،همانا یکی از شما که به وضو بر می خیزد،گناهانش از اندامش فرو می ریزند و هنگامی که با برون و درون به خدا رو می کند،از نمازش باز نمی گردد،جز آن که از گناهانش چیزی بر او نمانده است،آن گونه که مادرش او را زاده بود.پس اگر به گناهی میان دو نماز رو آورد،برایش چنین است"،تا این که هر پنج نماز را شمرد و سپس فرمود:"ای علی! جایگاه نمازهای پنجگانه برای امّتم،چون جویی است که بر درِ خانۀ یکی از شما روان باشد.پس چه گمان می برید اگر در تن وی چرکی باشد و خود را در آن جوی،پنج بار در روز بشوید؟آیا در تن او چرکی می ماند؟به خدا سوگند،نمازهای پنجگانه برای امّتم نیز همین گونه اند"». (4)

ص:90

87.امام صادق علیه السلام:

فرشتۀ مرگ،شیطان را از مواظبت کننده بر نماز،دور می کند و در آن حالِ سخت (جان کندن)،گواهی بر یکتایی خداوند و رسالت محمّد صلی الله علیه و آله را به او تلقین می نماید. (1)

91.التفسیر الکبیر:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:نماز،معراج مؤمن است (1). (2)

«هنگامی که بندۀ مؤمن در نمازش می ایستد،خداوند به او می نگرد»یا فرمود:«خدا به او رو می کند،تا آن گاه که باز گردد و سایۀ رحمت را از بالای سرش تا کرانۀ آسمان بر او می گسترد و فرشتگان،اطرافش را تا کرانۀ آسمان می گیرند و فرشته ای بر بالای سرش گمارده می شود که به او می گوید:ای نمازگزار! اگر می دانستی چه کسی به تو می نگرد و با چه کسی مناجات می کنی،روی نمی گرداندی و هرگز از این جا نمی رفتی». (1)

94.امام علی علیه السلام:

هنگامی که انسان به نماز می ایستد،ابلیس پیش می آید و حسودانه به او می نگرد؛چون می بیند رحمت الهی او را در بر گرفته است. (2)

دنیا را در دل نگذراند،هیچ چیز از خدا نمی خواهد،جز این که به او می دهد. (1)

97.امام صادق علیه السلام:

هر کس وضوی نیکو بگیرد و دو رکعت نماز با رکوع و سجود کامل بخواند و سپس بنشیند و خدا عز و جل را ثنا بگوید و بر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله درود فرستد،سپس حاجتش را از خدا بخواهد،بی گمان،نیکی را از محلّش طلبیده است و هر کس نیکی را از محلّش بجوید،ناکام نمی ماند. (2)

اندوهی ] می شد،نماز می خواند. (1)

99.امام صادق علیه السلام:

علی علیه السلام هر گاه اندیشناک چیزی می شد،به نماز پناه می برد.

سپس این آیه:و از شکیبایی و نماز،یاری جویید را تلاوت کرد. (2)

100.امام صادق علیه السلام:

چه چیزی مانع می شود که چون اندوهی از اندوه های دنیا به یکی از شما رسید،وضو بگیرد و سپس به جایگاه نمازش برود و دو رکعت نماز بخواند و خدا را در آن بخواند؟آیا نشنیده ای که خداوند می گوید:و از شکیبایی و نماز،یاری جویید؟ (3)

103.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله:

کلید بهشت،نماز است. (1)

104.امام صادق علیه السلام:

هنگامی که مؤمن به درون قبرش می رود،نماز در سمت راست اوست. (2)

105.امام صادق علیه السلام:

انسان دو رکعت نماز می خواند و خداوند،او را به سبب آن، وارد بهشت می کند. (3)

ص:97

ص:98

110.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله:

زن جز با زیور،نماز نخواند،گوشواره یا بیشتر،مگر آن که چیزی نیابد. (1)

114.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله:

دو رکعت نماز با انگشتر عقیق،برتر از هفتاد رکعت با غیر آن است. (1)

روا نیست کسی بدون دلیل در آخر وقت نماز بخواند،مگر به سبب عذری. (1)

121.امام کاظم علیه السلام:

هنگامی که نمازهای واجب در اوّل وقت و با رعایت حدودشان،بر پا داشته می شوند،خوش بوتر از شاخۀ بریده شدۀ درخت آس (مورْد) (2)با همۀ عطر و بو و تازگی اش هستند.پس بر [ نماز ] اوّل وقت،مداومت ورزید. (3)

در نمازهای واجب حاضر نمی شوند،نمازی پذیرفته نیست. (1)

124.امام صادق علیه السلام:

نماز را در مسجد بخوانید. (2)

125.تهذیب الأحکام -

به نقل از ابراهیم بن میمون-:به امام صادق علیه السلام گفتم:[ در خانه و میان خودمان ] مردی برای ما نماز می گزارد و ما به او اقتدا می کنیم.

آن نزد شما محبوب تر است یا در مسجد خواندن؟

فرمود:«مسجد نزد من محبوب تر است». (3)

126.امام صادق علیه السلام:

نماز مرد در خانه اش به جماعت،برابر بیست و چهار نماز و نماز مرد به جماعت در مسجد،برابر چهل و هشت نماز [ با پاداش ] دو چندان شده در مسجد است....همانا نماز فُرادا در مسجد،برابر بیست و چهار نماز است....هر کس از روی بی اعتنایی به مسجد،در خانه اش نماز جماعت بخواند،او و هر کس که با او نماز خوانده،نمازی پذیرفته ندارند، مگر آن که به سبب گرفتاری ای از رفتن به مسجد باز مانده باشند. (4)

ص:105

127.امام صادق علیه السلام:

سه نفر به خدای عز و جل،شکایت می کنند:مسجد خرابی که اهلش در آن نماز نمی خوانند،دانایی میان نادان ها،و قرآن آویخته که غبار بر آن نشسته و خوانده نمی شود. (1)

جماعت حاضر شو». (1)

130.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله:

خداوند از نماز در جماعت،خوشش می آید. (2)

131.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله:

نماز دو نفر با یکدیگر،بهتر از نماز به تنهایی است و نماز با دو نفر،بهتر از نماز با یک نفر است و هر چه تعداد نمازگزاران جماعت بیشتر شود،نزد خدای متعال،محبوب تر است. (3)

که گمان نمی برد جز آن،نماز دیگری بخواند. (1)

134.امام صادق علیه السلام:

بدان که در پیشگاه کسی هستی که تو را می بیند و تو او را نمی بینی و چنان نماز بخوان که گویی با آن وداع می کنی و پس از آن،هرگز نماز نمی خوانی. (2)

136.امام باقر علیه السلام:

هنگام رو کردن به سوی خداوند در نماز،کافی است که بگویی:

«به کسی روی آوردم که آسمان ها و زمین را آفریده است.بر دین پاک ابراهیم هستم،مسلمانم و از مشرکان نیستم.همانا نماز و عبادتم و زندگی و مرگم برای پروردگار بی همتای جهانیان است و به این،فرمان یافته ام و بِدان تسلیم هستم».و یک تکبیر [ برای آغاز نماز ] کفایتت می کند. (1)

خشوع،پایین انداختنِ دیده در نماز است. (1)

139.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله -

در بیان فضیلت نمازگزار-:هر گاه نمازگزار به نماز بایستد و گرایش و دلش به سوی خدا باشد،همچون روزی که از مادر زاده شده،باز می گردد. (2)

140.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله:

ای ابو ذر! دو رکعت نماز کوتاه با تدبّر،بهتر از یک شب به عبادت ایستادن با قلبی بی توجّه است. (3)

141.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله:

خداوند،نماز بنده ای را که دلش همراه تنش نیست، نمی پذیرد. (4)

142.امام صادق علیه السلام:

هر کس دو رکعت نماز بگزارد و بداند که در آن دو رکعت چه می گوید،از نماز فارغ می شود،در حالی که هیچ گناهی میان او و خدایش نمانده است. (5)

143.امام علی علیه السلام:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله مردی را دید که در نماز با ریشش بازی می کند.

ص:110

فرمود:اگر دلش خاشع بود،اندامش نیز خاشع می شد. (1)

144.امام علی علیه السلام:

انسان باید در نمازش خشوع کند.اگر کسی دلش برای خدای عز و جل خاضع شود،اندامش نیز خاضع می شوند و با چیزی بازی نمی کند (2). (3)

145.امام باقر علیه السلام:

هنگامی که به نماز می ایستی،پیوسته با توجّه باش که از نماز، آنچه را به آن توجّه داری،به حساب می آید. (4)

146.امام صادق علیه السلام:

همانا من دوست دارم باایمان شما،هنگامی که به نماز واجب می ایستد،دلش را به سوی خدا کند و به کار دنیایی مشغول ندارد.هیچ باایمانی در نماز،دل به سوی خدا نمی کند،مگر این که خداوند به او رو می آورد و دل های مؤمنان را به او علاقه مند می سازد،پس از آن که خود نیز او را دوست دارد. (5)

147.امام صادق علیه السلام:

هنگامی که بنده به نماز می ایستد،خداوند به او رو می کند و

ص:111

همواره به او توجّه دارد تا آن که بنده سه بار به چیز دیگری توجّه کند.پس از سه بار،خداوند از او روی می گرداند. (1)

ص:112

فی البدن و هو الإقرار بالاستخدام و الخشوع فی البدن و الصوت و البصر. (1)

خشوع،چشم دوختن به زمین است....أخشَعت،یعنی:مانند متواضع،سر به زیر انداختی.خشوع با خضوع هم معناست،جز این که خضوع در بدن است-و آن اعتراف به سرسپردگی است-و خشوع در بدن و صدا و چشم است.

ابن فارس نیز در تبیین معنای خشوع می نویسد:

الخاء و الشین و العین أصل واحد یدلّ علی التطامن.یقال:

خشع إذا تطامن و طأطأ رأسه یخشع خشوعاً و هو قریب المعنی من الخضوع إلّاأن الخضوع فی البدن و الإقرار بالاستخذاء و الخشوع فی الصوت و البصر. (2)

خا و شین و عین،یک اصل معنایی است و بر آرامی و فروکش کردن دلالت می کند.گفته می شود:«خشع»،یعنی آرام شد و سر به زیر انداخت،خاشع شد.خشوع،معنایی نزدیک به خضوع دارد،جز این که خضوع،در بدن و اقرار به سرسپردگی است و خضوع در صدا و چشم است.

بر اساس این تعریف و تعاریف مشابه،خشوع،نوع خاصی از اظهار فروتنی در برابر دیگری است و این واژه دلالتی بر فروتنی باطنی ندارد مگر به صورت ملازمه.بنا بر این،خشوع در لغت،تنها یک صفت ظاهری است که جسم و افعال ظاهری انسان با آن توصیف می شود.

ص:114

تواضع داشتن در نماز و این که بنده با تمام دل و وجود به پروردگارش عز و جل روی آورَد.

و گاه به فروتنی ظاهری تفسیر گردیده،چنان که امام صادق علیه السلام در تفسیر آیۀ دوم سورۀ مؤمنون می فرماید:

الخُشوعُ غَضُّ البَصَرِ فِی الصَّلاةِ. (1)

فروتنی،پایین انداختن نگاه در نماز است.

و گاه در فروتنی قلبی و توجّه نکردن به این سو و آن سو به کار رفته، چنان که در حدیثی از امام علی علیه السلام در تفسیر همان آیه آمده:

الخُشوعُ فِی القَلبِ،وَ أن تُلینَ کِتفَکَ لِلمَرءِ المُسلِمِ،وَ أن لا تَلتَفِتَ فی صَلاتِکَ. (2)

منظور،فروتنی در دل است و این که برای مسلمانان فروتن و نرم باشی و در نماز به این سو و آن سو رو نکنی.

و در برخی از احادیث،«خشوع»در فروتنی مطلق و با همۀ وجود در برابر آفریدگار به کار رفته است،مانند آنچه در دعای رکوع از امام باقر علیه السلام نقل شده که می فرماید:

اللّهُمَّ...خَشَعَ لَکَ قَلبی وَ سَمعی وَ بَصَری وَ شَعری وَ بَشَری وَ لَحمی وَ دَمی وَ مُخّی وَ عِظامی وَ عَصَبی وَ ما أقَلَّتهُ قَدَمایَ غَیرَ مُستَنکِفٍ ولا مُستَکبِرٍ ولا مُستَحسِرٍ. (3)

پروردگار من...دل و چشم و گوش و مو و پوست و گوشت و خون و

ص:116

مغز و استخوان ها و رگ و پی ام،و آنچه پاهایم حمل می کنند در برابر تو فروتن اند،بی هیچ امتناع و سرکشی و درماندگی.

از خشوع منافقانه بپرهیزید و آن،چنین است که بدن خاشع نشان داده شود در حالی که دل خاشع نیست.

و در حدیثی دیگر از ایشان آمده:

ما زادَ خُشوعُ الجَسَدِ علی ما فی القَلبِ فهُو عندَنا نِفاقٌ. (1)

کسی که جسمش،بیش از دلش خاشع باشد،این در نزد ما،نفاق است.

بنا بر این،چکیدۀ سخن در تفسیر خشوع مطلوب در نماز،عبارت است از:احساسِ حضور در محضر خدای سبحان با همۀ وجود،و توجّه تامّ قلب به ذات کبریایی او،به گونه ای که آثار آن،در اعضا و جوارح نمازگزار ظاهر گردد.

البته این حقیقت،مراتبی دارد که بالاترین مراتب آن،به اولیای خاصّ الهی اختصاص دارد (2)که در حال نماز در قلّۀ انقطاع از غیر باری تعالی و توجّۀ تام به حضرت حق قرار می گیرند،و دیگران،به میزان مجاهدت و خودسازی،می توانند به این قلّه،نزدیک شوند.

به سخن دیگر،نماز عبادتی است دو بُعدی:یک بُعد آن،جسم نماز است که با تکبیر،آغاز و با تسلیم،پایان می یابد و بُعد دیگر آن،روح نماز است که همان یاد خدا است.اگر نمازگزار،پیکر نماز را درست پدید آورد، تکلیف خود را انجام داده،بدین معنا که نماز او به حَسَب ظاهر،صحیح است و نیازی به اعاده و یا قضا ندارد؛ولی پذیرفته شدن آن و برخورداری نمازگزار از آثار و برکات این فریضۀ پُربرکت،بستگی به ضمیمه شدن روح نماز (حضور قلب و خشوع) به پیکر آن دارد.

بر اساس احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام، (1)نماز،به همان اندازه ای که از حضور قلب،برخوردار است،مورد قبول حق تعالی واقع می شود و در نامۀ عمل نمازگزار ثبت می گردد.امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید:

اِشغَل قَلبَکَ بِصَلاتِکَ؛فَإِنَّهُ لا یُقبَلُ مِن صَلاتِکَ إلّاما أقبَلتَ عَلَیهِ مِنها بِقَلبِکَ،حَتّی أنَّهُ رُبَّما قُبِلَ مِن صَلاةِ العَبدِ رُبُعُها أو ثُلُثُها أو نِصفُها. (2)

دلت را به نمازت مشغول بدار که از نمازت،جز آنچه با دلت به آن توجّه داشته ای،پذیرفته نمی شود،حتّی گاه از نماز نمازگزار،یک چهارم و یک سوم و یک دوم آن پذیرفته می شود.

گفتنی است که حضور قلب،تنها یکی از شرایط قبولی نماز است و رعایت سایر شرایط قبولی نماز (3)برای رسیدن به این مقصود نیز ضروری است.

ص:119

1.تداوم خواندن نمازهای پنجگانه در اوّل وقت

آیة اللّه بهجت قدس سره از استاد الهی خود،آیة اللّه آقا سیّد علی قاضی،نقل کردند:

هر کس نمازهای واجب یومیه را اوّل وقت بخواند،به همۀ مقامات معنوی خواهد رسید و اگر نرسید،مرا لعنت کند.

ایشان،در تبیین فرمایش آیة اللّه قاضی،فرمودند:

نگفت«خوب بخواند».معلوم می شود نماز اوّل وقت خواندن، حضور قلب آور هم هست.

این سخن،اشاره به این است که تجربۀ آیة اللّه بهجت و استاد بزرگوارش این است که«مقیّد بودن به نماز اوّل وقت»،زمینه ساز حضور قلب و دستیابی به صفت خشوع است.

2.لحظات توجّه را عمداً از دست ندادن

از حضرت آیة اللّه بهجت رحمه الله پرسیدم:راه رسیدن نمازگزار به حضور قلب در نماز چیست؟

ایشان فرمودند:

دو کار،در کنار هم:

1.به وسوسه های شیطانی که غیر اختیاری پیش می آید،کاری نداشته باشد.

2.هر وقت در نماز،توجّه [ قلبی به خدا ] پیدا کرد،ولو یک لحظه،عمداً و اختیاراً آن توجّه را از دست ندهد و اختیاراً به غیر خدا توجّه نکند.

و در توضیح این مطلب فرمودند:

شیطان می خواهد اختیاراً انسان را متوجّه غیر خدا کند.وقتی دید

ص:121

که در حال اختیار،به غیر خدا توجّه نمی کند،او را رها می کند.

و در دیداری دیگر افزودند:

برهان این مطلب را کسی می داند که عمل کند و نتیجه بگیرد.

شیطان هم قبول ندارد که کسی بدون اختیار،عبادتش کند.

3.اجتناب از لغو (کار و سخن بیهوده)

یکی دیگر از اموری که بر اساس ره نمودهای آیة اللّه بهجت رحمه الله می تواند در دستیابی به حضور قلب و خشوع در نماز مؤثر باشد،اجتناب از بیهوده کاری است.روزی ایشان از نگارنده (ری شهری) پرسید:چرا در سورۀ مؤمنون، (1)اجتناب از لغو،در کنار خشوع در نماز آمده است؟

عرض کردم:نمی دانم.ایشان در پاسخ به سؤال خود،فرمود:

ممکن است راز آمدنِ«خشوع در نماز»در کنار«اجتناب از لغو»در آیات یاد شده،این باشد که اجتناب از سخن و کار بیهوده در دستیابی به خشوع در نماز مؤثّر است و نمازگزار تا از لغو اجتناب نکند،نمی تواند در نمازش خاشع باشد.

4.تلقین اذکار نماز به قلب

امام خمینی رحمه الله در کتاب سرّ الصلاة،ره نمود دیگری برای حضور قلب در نماز ذکر کرده اند،که متن آن،این است:

شیخ عارف کامل،شاه آبادی-روحی فداه-می فرمود:«باید

ص:122

انسان در وقت ذکر،مثل کسی باشد که کلام،دهان طفل می گذارد و به او تلقین می کند،برای این که او را به زبان بیاورد.و همین طور انسان باید ذکر را تلقین کند.و مادام که انسان با زبان،ذکر می گوید و مشغول تعلیم قلب است،ظاهر به باطن،مدد می کند.

همین که زبانِ طفلِ قلب،باز شد،از باطن به ظاهر،مدد می شود، چنان که در تلقین طفل نیز چنین است:مادام که انسان،کلام، دهان او می گذارد،او را مدد می کند.همین که او آن کلام را به زبان اجرا کرد،نشاطی در انسان تولید می شود که خستگی سابق را برطرف می کند.پس در اوّل،از معلّم به او مدد می شود و در آخر، از او به معلّم مدد می شود.

انسان اگر مدّتی در نماز و اذکار و ادعیه،به این ترتیب مواظبت کند،البتّه نفس عادی می شود،و اعمال عبادی هم مثل اعمال عادیّه می شود که در حضور قلب در آنها محتاج به رویّه نیست؛ بلکه مثل امور طبیعیّه عادیّه می شود. (1)

به بیان ساده تر،بر اساس این ره نمود،نمازگزار برای به دست آوردن حضور قلب،در وقت گفتن هر ذکری در نماز،باید معنای آن را به قلب خود،تلقین کند؛یعنی همان طور که برای یاد دادن الفاظ به کودک،به او تلقین می کند که بگو:«بابا»،نمازگزار نیز باید معنای تکبیر،تحمید،تسبیح و سایر اذکار را به قلب خود،تلقین نماید تا توجّه به معنای نماز،عادت و ملکۀ روح شود و پس از رسوخ معانی نماز در دل،ذکر قلبی،پشتوانۀ ذکر زبانی گردد.

ص:123

151.امام صادق علیه السلام:

هنگامی که نماز را تنها می خوانی،نماز را طول بده،که عبادت است. (1)

یک از اینها کافی است.فقط وقتی امام جماعت هستی،تنها یک تکبیر را بلند بگو. (1)

155.امام صادق علیه السلام:

هنگامی که امام جماعت هستی،یک تکبیر برایت بس است؛ زیرا حاجتمند و ناتوان و بزرگ سال با تو هستند. (2)

159.امام رضا علیه السلام:

اگر گفته شود:«چرا در تکبیر،دست ها بالا آورده می شود؟»، گفته می شود:چون بالا آوردن دست ها گونه ای دعا،انقطاع و خاکساری است و خدای عز و جل دوست دارد هنگام یاد او منقطع،خاکسار و خواستار باشیم.و نیز هنگام بالا آوردن دست ها،حاضر کردن نیّت است و توجّه دادن دل به آنچه می گوید. (1)

خواندن که ] با گوش هایت آن را نشنوی؛بلکه میان این دو حالت بخوان. (1)

161.الکافی -

به نقل از سماعه-:از امام علیه السلام معنای سخن خداوند عزیز و جلیل:

نمازت را به جهر و اخفات نخوان را پرسیدم.فرمود:«اخفات،نشنیدن با گوش است و جهر،آن است که صدایت را خیلی بلند کنی». (2)

پروردگار ما»سه بار،پس از قرائت سورۀ توحید،و اگر مأموم است،پس از تمام کردن سورۀ حمد از سوی امام جماعت،«الحمد للّه ربّ العالمین» گفتن،و نیز اگر نماز فرادا می خواند،پس از اتمام حمد،این ذکر را به زبان آوردن.

دهم:خواندن برخی سوره ها در برخی نمازها،مانند خواندن سوره های«عم یتساءلون»و«هل اتی»و«هل أتاک»و«لا اقسم»و امثال اینها در نماز صبح،و خواندن«سبّح اسم»و«شمس»و امثال این دو،در نمازهای ظهر و عشا،و خواندن«إذا جاء نصر اللّه»و«الهاکم التکاثر»در نمازهای مغرب و عصر،و خواندن سورۀ جمعه در رکعت اوّل و سورۀ منافقون در رکعت دوم نمازهای ظهر و عصر روز جمعه و همین طور در صبح جمعه،و یا در نماز صبح جمعه در رکعت اوّل،سورۀ جمعه و در رکعت دوم،سورۀ توحید خواندن.همین طور در رکعت اوّل نماز عشای شب جمعه،سورۀ جمعه و در رکعت دوم،سورۀ منافقون خواندن،و در رکعت اوّل نماز مغرب شب جمعه،سورۀ جمعه و در رکعت دوم،سورۀ توحید خواندن.

مستحب است در هر نمازی در رکعت اوّل،سورۀ«انا انزلناه»و در رکعت دوم،سورۀ توحید خواندن؛بلکه از غیر این دو سوره به این دو برگشتن، فضیلت داشته و علاوه بر اجر این دو،اجر خواندن سوره ای را هم که از آن صرف نظر کرده،دارد؛بلکه روایت وارد شده که نماز جز با این دو،ارتقا نمی یابد.مستحب است در نماز صبح روزهای دوشنبه و پنجشنبه در رکعت اوّل،سورۀ«هل اتی»و در رکعت دوم،سورۀ«هل اتاک»خوانده شود. (1)

ص:130

165.تفسیر الثعلبی -

به نقل از ابو هریره-:با پیامبر صلی الله علیه و آله بودم و ایشان با یارانش سخن می گفت که مردی برای نماز خواندن وارد شد،و نمازش را آغاز کرد و استعاذه نمود و سپس گفت: اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ .پیامبر صلی الله علیه و آله شنید و فرمود:«ای مرد! نمازت را قطع کردی! آیا نمی دانی که بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ جزء سورۀ حمد است و هر کس آن را ترک کند،یک آیه را نخوانده و هر کس یک آیه از آن را ترک کند،نمازش قطع شده است؟». (1)

166.سنن الدارقطنی -

به نقل از ابو هریره-:پیامبر صلی الله علیه و آله هنگامی که امام جماعت بود، قرائت نماز را با بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ آغاز می کرد. (2)

167.الکافی -

به نقل از معاویة بن عمّار-:به امام صادق علیه السلام گفتم:هنگامی که به نماز می ایستم، بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ را در فاتحة القرآن بخوانم؟

فرمود:«آری».

گفتم:هنگامی که سورۀ فاتحة القرآن را [ به عنوان قرائت قرآن ] می خوانم، بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ را با سوره بخوانم؟

فرمود:«آری». (3)

ص:132

سرش به نماز ایستادم.شنیدم که بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ را بلند قرائت می کند. (1)

172.الکافی -

به نقل از صفوان جمّال-:چند روز پشت سر امام صادق علیه السلام نماز خواندم. بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ را در نمازهایی که بلند خوانده نمی شود، بلند می گفت و این را در هر دو سوره (حمد و سورۀ پس از آن) انجام می داد. (2)

173.امام رضا علیه السلام:

آشکار کردن بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ در همۀ نمازها،سنّت است. (3)

از میان مخلوقاتم هستند».

مردم می گویند:معبود و سَرور ما! چگونه به این درجه رسیدند؟

ندای الهی می آید که:«با انگشتر به دست راست کردن،پنجاه و یک رکعت نماز خواندن،اطعام بینوایان،پیشانی به خاک نهادن و قرائت آشکار بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» . (1)

175.امام عسکری علیه السلام:

نشانه های مؤمن،پنج چیز است:پنجاه رکعت نماز، (2)زیارت اربعین،انگشتر به دست راست کردن،پیشانی بر خاک نهادن و آشکارا گفتن بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ . (3)

ص:135

را بخوانم؟

فرمود:«آری.پیامبر خدا در هر دو رکعت،سورۀ توحید را خواند و پیش و پس از آن،نمازی به این کمال نخوانده بود». (1)

180.التوحید -

به نقل از عمران بن حصین-:پیامبر صلی الله علیه و آله رزمندگان را روانه کرد و علی علیه السلام را به فرماندهی آنان گماشت.هنگامی که باز گشتند،از ایشان جویای احوال شد.گفتند:همه چیز خوب بود،جز آن که در همۀ نمازها، سورۀ توحید را برایمان خواند.

پیامبر صلی الله علیه و آله پرسید:«ای علی! چرا چنین کردی؟»

فرمود:به خاطر علاقه ام به سورۀ توحید.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:«آن را دوست نداشته ای تا آن که خدا دوستت داشته است». (2)

181.امام صادق علیه السلام:

هر کس یک روز را بگذراند و پنج نماز را در آن بخواند،امّا سورۀ توحید را در آنها نخواند،به او گفته می شود:ای بندۀ خدا! از نمازگزاران نیستی. (3)

ص:137

182.عیون أخبار الرضا علیه السلام -

به نقل از رجاء بن ابی ضحّاک،در بارۀ امام رضا علیه السلام-:

قرائت ایشان در همۀ نمازهای واجب در رکعت نخست،حمد و سورۀ قدر و در رکعت دوم،حمد و سورۀ توحید بود. (1)

183.امام صادق علیه السلام:

در نماز صبح،سورۀ توحید و سورۀ کافرون را خواندم و این را پیامبر خدا صلی الله علیه و آله انجام داد. (2)

184.تهذیب الأحکام -

به نقل از منصور بن حازم-:امام صادق علیه السلام به من فرمان داد که دو سورۀ فلق و ناس را در نماز واجب بخوانم. (3)

185.امام صادق علیه السلام:

پیامبر خدا در نماز صبح،سورۀ نبأ و غاشیه و قیامت و شبیه آنها را می خواند و در نماز ظهر،سورۀ اعلی و شمس و غاشیه و شبیه آنها را می خواند و در نماز مغرب،سورۀ توحید و نصر و زلزال را می خواند و در نماز عشا،شبیه آنچه را در ظهر،و در نماز عصر،شبیه آنچه را در نماز مغرب می خواند،قرائت می کرد. (4)

ص:138

186.امام باقر علیه السلام:

هنگامی که شب جمعه می شود،مستحب است که در نماز عشا، سورۀ جمعه و سورۀ منافقون خوانده شود و در نماز صبح نیز همین گونه و در نماز جمعه نیز همین گونه و نماز عصر نیز همین گونه. (1)

187.امام صادق علیه السلام:

در شب جمعه،سورۀ جمعه و اعلی،در نماز صبح، [ سوره های ] جمعه و توحید،و در نماز جمعه،[ سوره های ] جمعه و منافقون را بخوان. (2)

194.امام رضا علیه السلام:

اگر کسی بگوید:«چرا در دو رکعت اوّل و دوم،قرائت قرآن و در دو رکعت سوم و چهارم،تسبیح واجب شده است؟»،گفته می شود:برای تفاوت نهادن میان آنچه خداوند،خود واجب کرده است و آنچه از جانب پیامبر واجب شده است. (1)

197.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله:

هنگامی که یکی از شما رکوع می کند،دستانش را بر زانوانش بگذارد و سپس مکث کند تا هر استخوانی در مفصلش ثابت شود.سپس سه بار تسبیح بگوید،که [ در این صورت ] از پیکرش،سیصد و سی و سه استخوان و سیصد و سی و سه رگ تسبیح خدا می کنند. (1)

198.امام صادق علیه السلام:

علی علیه السلام در رکوع،معتدل و صاف بود،تا آن جا که گفته می شد:

اگر آب بر پشتش ریخته می شد،آن را نگاه می داشت [ و نمی لغزید ] و ناپسند می داشت که سر و شانه هایش را در رکوع پایین اندازد. (2)

ص:143

تَوَکَّلتُ و أنتَ رَبِّی،خَشَعَ لَکَ سَمعِی و بَصَرِی و شَعرِی و بَشَرِی و لَحمِی و دَمِی و مُخِّی و عَصَبِی و عِظامِی و ما أقَلَّت قَدَمایَ،غَیرَ مُستَنکِفٍ و لا مُستَکبِرٍ و لا مُستَحسِرٍ؛خداوندا ! رکوعم برای توست.تسلیم تو هستم و به تو ایمان آوردم.به تو توکّل کردم.تو پروردگار منی.گوشم،چشمم،مویم، پوستم،گوشتم،خونم،مغزم،رگ و پی ام،استخوان هایم و آنچه پاهایم حمل می کنند،در برابر تو فروتن اند بی هیچ امتناع و سرکشی و درماندگی» قبل از«سبحان ربّی العظیم و بحمده؛منزّه است پروردگار بزرگم و او را حمد می گویم».

چهاردهم:پس از ایستادن از رکوع گفتنِ:«سمع اللّه لمن حمده؛ خداوند،حمد حمدگو را می شنود»؛بلکه مستحب است،این ذکر را بِدان افزودن:«الحمد للّه ربّ العالمین؛أهل الجبروت و الکبریاء والعظمة.

الحمد للّه رب العالمین؛حمد،از آنِ خداوند پروردگار جهانیان است؛ خداوندِ با جبروت و بزرگی و عظمت.حمد از آنِ خداوند پروردگار جهانیان است».امام باشد یا مأموم یا نماز فُرادا بخواند،این ذکر را بگوید.

پانزدهم:بالا بردن دست ها هنگام برخاستن از رکوع.این البته غیر از تکبیری است که برای رفتن به سجده گفته می شود.

شانزدهم:پس از ذکر و یا قبل از ذکر رکوع،صلوات فرستادن بر پیامبر صلی الله علیه و آله و خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله.

مکروهات رکوع نیز چند چیز است،از جمله:سر را پایین یا بالا نگهداشتن،به گونه ای که هم سطح کمر نباشد و نیز دست ها را به پهلو چسباندن و در رکوع،قرآن خواندن. (1)

ص:145

202.صحیح مسلم -

به نقل از میمونه،همسر پیامبر صلی الله علیه و آله-:پیامبر خدا هنگامی که به سجده می رفت،با دستانش بال می ساخت،تا آن جا که روشنی بغل هایش از پشت سرش دیده می شد و هنگامی که می نشست،بر ران چپش قرار می گرفت. (1)

203.امام صادق علیه السلام:

علی-که درودهای خداوند بر او باد-هنگام سجود،سینه و شکمش را بالای زمین نگه می داشت،همان گونه که شتر لاغر،میان سینه اش را بالا نگه می دارد. (2)

204.امام صادق علیه السلام:

هنگامی که در نماز نشستی،بر سمت راستت منشین و بر سمت چپت بنشین و هنگامی که به سجده رفتی،کف دستانت را بر زمین بگستران و هنگامی که رکوع کردی،زانوانت را در کف دستانت بگیر. (3)

205.امام باقر علیه السلام:

هر گاه زن به نماز می ایستد،دو پایش را کنار هم نهد و میان آن دو فاصله ندهد و دستانش را به بالای سینه اش بچسباند،و در رکوع،بر بالای زانوانش و رانش نهد تا زیاد خم نشود و سُرینش بالا نیاید.در

ص:147

نشستن،بر سُرین بنشیند و نه آن گونه که مرد می نشیند و هنگامی که به سجده می رود،زانوانش را پیش از دستانش بر زمین بگذارد و به زمین بچسبد و سجده کند.در نشستن،ران هایش را به هم بچسباند و زانوانش را از زمین بلند کند و هنگام برخاستن،نرم و آهسته برخیزد و نخست، سرینش را بلند نکند. (1)

206.امام صادق علیه السلام:

حق آن است که نمازگزار،پیشانی اش را بدون هیچ حائلی به زمین برساند و صورتش را به خاک بساید که این بخشی از اظهار کوچکی در برابر خدا و بزرگ داشتن اوست. (2)

ص:148

دوازدهم:سجده بر زمین،بلکه بر خاک،نه بر مانند سنگ و چوب.

سیزدهم:برابر بودن سطح سجده گاه پیشانی با نقطه ای که نمازگزار ایستاده؛بلکه برابر بودن همۀ نقاطی که اعضای سجده بر آنها قرار می گیرند.چهاردهم:دعا کردن در سجده یا در آخرین سجده و خواستن حاجات دنیوی و اخروی،بویژه درخواست روزیِ حلال با گفتن:«یا خَیرَ المَسئولینَ و یا خَیرَ المُعطینَ! ارزُقنی وَ ارزُق عِیالی مِن فَضلِکَ،فَإِنَّکَ ذو الفَضلِ العَظیمِ؛ای بهترین درخواست شده و ای بهترین دهنده! به من و به خانواده ام از لطفت روزی بده؛چرا که تو صاحب لطف بزرگی».

پانزدهم:دو زانو نشستن بین دو سجده و پس از دو سجده؛یعنی بر ران چپ بنشیند و پشت پای راست را درون پای چپ بگذارد.

شانزدهم:بین دو سجده در حال نشسته بگوید:«أستَغفِرُ اللّهَ رَبِّی و أتُوبُ إلَیهِ؛از خداوند،پروردگارم،درخواست آمرزش می کنم و به درگاه او باز می گردم».

هفدهم:تکبیر گفتن پس از سر برداشتن از سجدۀ اوّل و آرام نشستن و تکبیر گفتن برای رفتن به سجدۀ دوم در حال نشسته.

هجدهم:تکبیر گفتن پس از سر برداشتن از سجدۀ دوم.نوزدهم:بالا بردن دست ها هنگام تکبیر گفتن.بیستم:دست ها را بر روی ران ها گذاشتن هنگام نشستن:دست راست بر ران راست و دست چپ بر ران چپ.

بیست و یکم:فاصله داشتن بدن از زمین هنگام سجده؛یعنی بالا نگه داشتن شکم از زمین.بیست و دوم:از هم باز بودن اعضای بدن؛یعنی جدا نگه داشتن مچ و بازوها از پهلو و با فاصله نگه داشتن بین دست ها و بدن،و دست ها را همانند دو بال قرار دادن.بیست و سوم:در سجده ها صلوات فرستادن بر پیامبر صلی الله علیه و آله و خاندان ایشان.بیست و چهارم:هنگام برخاستن از

ص:150

سجده،زانوها را زودتر از دست ها بلند کردن.بیست و پنجم:بین دو سجده این ذکر را گفتن:«اَللّهُمَّ اغفِر لی وَ ارحَمنی و ادفَع عَنِّی؛فَإِنّی لِما أنزَلتَ إلَیَّ مِن خَیرٍ فَقیرٌ.تَبارَکَ اللّهُ رَبُّ العالَمِینَ؛خداوندا ! مرا بیامرز و به من رحم نما،و از من دفاع کن؛چرا که من به هر آنچه از خوبی برایم می فرستی،نیازمندم.خجسته است خداوند پروردگار جهانیان».بیست و ششم:هنگام برخاستن این ذکر را گفتن:«بِحَولِ اللّهِ و قُوَّتِهِ أقُومُ و أقعُدُ؛به توان و نیروی خداوند بر می خیزم و می نشینم».یا گفتن:«اَللّهُمَّ بِحَولِکَ و قُوَّتِکَ أقُومُ و أقعُدُ؛خداوندا ! به توان و نیروی تو بر می خیزم و می نشینم».

بیست و هفتم:دست ها را هنگام برخاستن گره نکردن؛یعنی آنها را جفت نکند،بلکه باز نگه دارد و برای برخاستن،به زمین تکیه دهد.بیست و هشتم:زن بر عکس مرد،برای رفتن به سجده،زانوها را پیش از دست ها بر زمین بگذارد.همین طور مستحب است خود را از زمین دور نگه ندارد؛ بلکه دست هایش را روی زمین پهن کند،و شکمش را به زمین بچسباند و اعضایش را به هم بچسباند و هنگام برخاستن باسنش را بلند نکند؛بلکه برخیزد و باسنش را با دیگر اعضای بدنش با هم بلند کند.بیست و نهم:

طولانی کردن سجده و زیاد تسبیح و ذکر گفتن.سی ام:دست ها را بدون حایل و مانع،روی زمین گذاشتن.سی و یکم:پیشانی و نیز دیگر اعضای سجده را زیاد در سجده نگه داشتن. (1)

ص:151

210.الکافی -

به نقل از ابو بکر حضرمی-:امام باقر علیه السلام فرمود:«می دانی حدّ رکوع و سجود چیست؟».

گفتم:نه.

فرمود:«در رکوع،سه مرتبه "سبحان ربّی العظیم و بحمده" می گویی و در سجود،سه مرتبه "سبحان ربّی الأعلی و بحمده".پس هر کس یکی کمتر بگوید،یک سوم نمازش را نیاورده است و هر کس دو تا کمتر بگوید، دو سوم نماز را کم گذاشته است و هر کس تسبیح نکرد،نمازی ندارد». (1)

211.الکافی -

به نقل از عبد اللّه بن سلیمان-:از امام صادق علیه السلام پرسیدم:کسی در رکوع یا سجود نماز واجب،پیامبر صلی الله علیه و آله را یاد می کند.در همان حال،صلوات بفرستد؟

فرمود:«بلی؛همانا صلوات بر پیامبر خدا همچون تکبیر و تسبیح است و آن،ده حسنه است که هجده فرشته برای رساندنش به او بر یکدیگر پیشی می گیرند». (2)

ص:153

212.امام رضا علیه السلام:

اگر گفته شود:«چرا تسبیح و رکوع و سجود،واجب شده است؟»، (1)گفته می شود:به چند علّت،از جمله این که بنده با افتادگی و فروتنی و بندگی و پارسایی و خواری و سرشکستگی و تواضع و نزدیکی به پروردگارش،به تقدیس و تمجید و تنزیه و بزرگداشت و سپاس گزاری آفریننده و روزی دهنده اش می پردازد،و برای این که تسبیح و سپاس گزاری نیز بکند،همان گونه که تکبیر و تهلیل کرده است.همچنین دل و ذهنش را به یاد خدا مشغول دارد و فکر و خیال و آرزوهایش،او را به سوی غیر خدا نکشاند. (2)

در رکوع،خداوند را بزرگ بشمارید و در سجود،بسیار دعا کنید،که سزاوار برآورده شدن برای شماست. (1)

214.امام باقر علیه السلام:

هر کس در رکوع و سجود و قیامش بگوید:«خداوند بر محمّد و خاندانش درود فرستد»،خداوند [ پاداشی ] همچون رکوع و سجود و قیام برایش می نویسد. (2)

215.امام باقر علیه السلام:

هر گاه خواستی به رکوع بروی،در همان حال که ایستاده ای، تکبیر بگو.سپس رکوع کن و سه بار آرام و شمرده بگو:«خدایا ! برای تو رکوع کردم و تسلیم تو هستم و به تو ایمان آوردم و بر تو توکّل کردم و تویی پروردگار من.دل و گوش و چشم و مو و پوست و گوشت و خون و مغز و استخوان و رگ و پی ام،و آنچه پاهایم حمل می کنند،در برابر تو خاشع اند،بی هیچ امتناع و سرکشی و درماندگی.پروردگار بزرگم را تسبیح می کنم و می ستایم».

در رکوع،دو پایت را در یک ردیف و با فاصلۀ یک وجب،می نهی و دو زانویت را با کف دستانت می گیری و دست راستت را بر زانوی راست می گذاری پیش از گذاشتن دست چپت بر زانوی چپ،و با سر انگشتانت، برآمدگی زانویت را نیک در بر گیر و هنگامی که انگشتانت را بر زانو نهادی،آنها را از هم باز کن.کمر و گردنت را کشیده و صاف نگاه دار

ص:155

و نگاهت به میان دو قدمت باشد.سپس در حالی که راست ایستاده ای، بگو:«خداوند به هر که او را بستاید،گوش می دهد»،«سپاس،پروردگار جهانیان را که شایستۀ قدرت و کبریایی است.بزرگی،ویژۀ خداوند، پروردگار جهانیان است».صدایت را بِدان بلند می کنی و سپس دست هایت را به تکبیر بالا می بری و به سجده می افتی. (1)

قرآن نازل شده است؟

فرمود:«بلی،سخن خدای عز و جل:ای ایمان آورندگان ! رکوع و سجود کنید (1)».

گفتم:حدّ رکوع و سجود چیست؟

فرمود:«آنچه از رکوع کفایت می کند،سه تسبیح است.می گویی:

"سبحان اللّه،سبحان اللّه" تا سه بار و هر کس که توان طول دادن رکوع و سجودش را دارد،آن دو را تا آن جا که می تواند،با تسبیح و ستایش و بزرگداشت خداوند و دعا و زاری طول بدهد که بنده در سجده از هر وقت دیگر به پروردگارش نزدیک تر است؛امّا هنگامی که امام جماعت با مردم نماز می خواند،سزاوار نیست که نماز را برای آنان طول بدهد؛زیرا در میان مردم،اشخاص ناتوان و گرفتار هستند.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که با مردم نماز می خواند،بر آنان سبک می گرفت» (2). (3)

ص:157

217.امام باقر علیه السلام:

هر کس رکوعش را کامل بگزارد،گرفتار وحشت قبر نمی شود. (1)

218.امام صادق علیه السلام:

هر گاه بنده سجده کند و آن را طول دهد،ابلیس فریاد بر می آورد:«ای وای! او اطاعت کرد و من سرپیچی کردم.او سجده کرد و من خودداری کردم». (2)

219.امام صادق علیه السلام:

از خداوند،پروا کنید و رکوع و سجود را نیکو به جا بیاورید. (3)

222.مسند ابن حنبل -

به نقل از ابو قلابه-:ابو سلیمان مالک بن حویرث به مسجدمان آمد و گفت:به خدا سوگند،من نماز می خوانم؛اما قصد نماز خواندن ندارم؛بلکه می خواهم به شما نشان دهم که چگونه دیدم پیامبر صلی الله علیه و آله نماز می خواند.او در رکعت اوّل،هنگامی که سرش را از سجدۀ دوم برداشت،نشست و سپس برخاست. (1)

223.تهذیب الأحکام -

به نقل از اصبغ بن نباته-:امیر مؤمنان علیه السلام هر گاه سر از سجده بلند می کرد،می نشست تا آرام گیرد و سپس بر می خاست. (2)

224.امام صادق علیه السلام:

هر گاه پس از پایان رکعتی بر می خیزی،بر کف دستانت تکیه کن و بگو:«با توانایی خداوند و نیروی او بر می خیزم و می نشینم»،که علی علیه السلام این گونه می کرد. (3)

225.امام کاظم علیه السلام:

هنگامی که سر از سجدۀ دومت در نماز برداشتی،پیش از برخاستن،اندکی بنشین.سپس زانوانت را پیش از دستانت بر زمین بگذار و دستانت را باز کن و با تکیه به هر دو برخیز که این،وقار مرد مؤمن خاشع

ص:159

در برابر پروردگارش است. (1)

229.امام باقر علیه السلام:

قنوت در هر نماز،در رکعت دوم و قبل از رکوع است. (1)

230.الکافی -

به نقل از صفوان جمّال-:چند روز پشت سر امام صادق علیه السلام نماز گزاردم.در همۀ نمازها قنوت می خواند،هم آنهایی که بلند و هم نمازهایی که آهسته خوانده می شوند. (2)

231.امام صادق علیه السلام:

هر کس قنوت را از سر بی میلی ترک کند،نمازی برای او نیست. (3)

ص:161

می توان به صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله و خاندانش بسنده کرد و یا به دعایی مانند «اللّهمَّ اغفر لی؛خدایا! مرا بیامرز»و مانند آن.

و بهتر است که جامع ستایش خداوند متعال،صلوات و درود بر پیامبر صلی الله علیه و آله و خاندانش،و طلب مغفرت برای خود و مردان و زنان با ایمان باشد. (1)

ص:163

و برادران ایمانی ام،یقین،عفو،گذشت،رحمت،آمرزش و عافیت در دنیا و آخرت را خواستارم». (1)

235.امام صادق علیه السلام:

کافی است در قنوت بگویی:«خدایا ! ما را بیامرز و بر ما رحمت آور و به ما عافیت ده و از ما در دنیا و آخرت در گذر که تو بر هر کار توانایی». (2)

236.الکافی -

به نقل از حلبی-:از ایشان (امام صادق علیه السلام ) در بارۀ قنوت در نماز وتر پرسیدند که:آیا ذکر معیّن و خاصّی دارد که همان گفته شود؟

فرمود:«نه.خدا را ثنا بگو و بر پیامبر علیه السلام درود بفرست و از گناه بزرگت آمرزش بخواه».سپس فرمود:«هر گناهی،بزرگ است». (3)

237.امام صادق علیه السلام:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله قنوت خواند و به گروهی که نام آنها و نام پدران و قبیله شان را برد،نفرین کرد و علی علیه السلام نیز پس از او چنین کرد. (4)

ص:165

مکن؛چرا که آن،زکات نماز است و بر همۀ پیامبران و فرستادگان الهی، سلام بده و بر بندگان شایستۀ خدا نیز سلام بده. (1)

241.امام صادق علیه السلام:

هر کس از شما نماز بخواند و پیامبر و خاندانش را در نمازش یاد نکند،با نمازش غیر از راه بهشت را طی می کند. (2)

آفریدگان را حرام می کند و به آفریدگار توجّه می شود،حلال کردن سخن با آفریدگان و انتقال توجّه از خداوند به آنها،با سلام است که نخستین سخن با آدمیان است. (1)

هم بچسبان.

هنگامی که برای تشهّد نشستی،زانوانت را به زمین بچسبان و کمی میانشان را باز کن،و روی پای چپت بر زمین و روی پای راستت بر کف پای چپت باشد و سرینت و نیز سر انگشت شست پای راستت بر زمین باشد و هیچ گاه بر هر دو پایت منشین که به تو آزار می رساند و نیز [ با نشیمنگاه ] بر زمین منشین که بخشی از تنت بر بخشی دیگر قرار می گیرد و نمی توانی برای تشهّد و دعا تحمّل کنی. (1)

ص:170

247.الکافی -

به نقل از حمّاد بن عیسی-:روزی امام صادق علیه السلام به من فرمود:«ای حمّاد! آیا می توانی خوب نماز بخوانی؟».

به امام گفتم:ای سَرور من! کتاب حریز را که در بارۀ نماز است،در حافظه دارم.

فرمود:«عیبی ندارد،ای حمّاد! برخیز و نماز بخوان».

در برابر ایشان برخاستم و نماز را رو به قبله شروع کردم.به رکوع رفتم و سجده کردم.امام فرمود:«ای حمّاد! نیکو نماز نمی خوانی! چه قدر زشت است فردی از شما شصت یا هفتاد سال بر او بگذرد و یک نماز با آداب و حدود کامل نخواند!».

در خود،احساس خواری کردم و به ایشان گفتم:فدایت شوم! نماز را به من بیاموز.

امام علیه السلام برخاست،رو به قبله ایستاد و هر دو دستش را بر روی ران خویش نهاد،در حالی که انگشتانش بسته بود و دو پای خود را نزدیک هم قرار داد،به گونه ای که میان دو پایش به اندازۀ سه انگشت باز فاصله بود و انگشتان پا را رو به قبله نگاه داشت و آنها را از قبله منحرف نساخت و

ص:171

با فروتنی تکبیر گفت.سپس حمد و قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ را شمرده خواند.آن گاه به اندازۀ یک نفس،در همان حال ایستادن،درنگ کرد.سپس دو دست خود را تا رو به روی صورت بالا آورد و در همان حال ایستاده،تکبیر گفت.آن گاه به رکوع رفت و با دستانی که انگشتانش باز بود،زانوی خود را گرفت و زانو را به عقب داد تا این که پشت ایشان کاملاً صاف شد،به گونه ای که به سبب صافی پشت و کشیدگی گردن،اگر قطره ای آب یا روغن بر پشت ایشان ریخته می شد،از جایش تکان نمی خورد.[ امام علیه السلام ] دو چشمش را بست و سپس سه بار شمرده فرمود:«سبحان ربّی العظیم و بحمده».آن گاه راست ایستاد و چون استقرار کامل پیدا کرد،فرمود:«سمع اللّه لمن حمده».

سپس در حال ایستاده،تکبیر گفت و دست ها را تا رو به روی صورت،بالا آورد.آن گاه سجده کرد و دست ها را در حالی که انگشتانش کنار هم و بدون فاصله بودند،در جلوی زانو و برابر صورت نهاد و سه بار گفت:

«سبحان ربّی الأعلی و بحمده»و در حالت سجده،هیچ جای بدن را بر جای دیگر قرار نداد و بر هشت استخوان سجده کرد:دو کف دست،دو زانو،دو انگشت شست پا،پیشانی و بینی و فرمود:«لازم است سجده بر هفت تای اینها قرار گیرد و این،همان است که خداوند در قرآن فرموده است که:و همانا سجده گاه ها برای خداست.پس در کنار خداوند،هیچ کس را مخوان (1)و این هفت جا،پیشانی و دو کف دست و دو زانو و دو شست پا هستند و نهادن بینی بر زمین،مستحب است.سپس امام علیه السلام سر از سجده برداشت و چون درست به حالت نشسته در آمد،تکبیر گفت.آن گاه بر ران چپ نشست و روی پای راست را بر کف پای چپ قرار داد و

ص:172

فرمود:«أستغفر اللّه ربّی و أتوب إلیه».سپس در حال نشسته تکبیر گفت و سجدۀ دوم را به جای آورد و در سجدۀ دوم مانند سجدۀ اوّل رفتار کرد و در حال رکوع و سجود،هیچ جای بدن را بر جای دیگر آن نگذاشت و در حال سجده،دست ها را چون دو بال،باز می کرد و ساعد را بر زمین نمی گذاشت.این چنین،امام دو رکعت نماز گزارد و انگشتان دو دست ایشان در حال تشهّد،بسته بود و چون از تشهّد فارغ شد،سلام داد و فرمود:«ای حمّاد! این گونه نماز بخوان!». (1)

ص:173

ص:174

دلت می گذرانی که [ خدا بزرگ تر از آن است که ] صفات موجودات حادث (پدید آمده) را مانند نابودی و جا به جایی و دگرگونی از حالتی به حالتی،بر او روا بداری،و در تکبیر هفتم،در دلت می گذرانی که [ خدا بزرگ تر از آن است که ] حواس پنجگانه او را دریابند.

و حقیقتِ کشیدن گردن در رکوع،آن است که در دلت بگذرانی:به تو ایمان آوردم،حتّی اگر گردنم زده شود.و حقیقت سر برداشتن از رکوع، هنگامی که می گویی:"خدا به آن که او را بستاید،گوش می دهد.سپاس، مخصوص پروردگار جهانیان است"،این است:پروردگاری که مرا از عدم به وجود آورد.

حقیقت سجدۀ نخست،آن است که در حال سجده در دلت بگذرانی:

مرا از آن (خاک) آفریدی،و حقیقت سر برداشتن تو [ این است که ]:و مرا از آن (خاک) بیرون کشیدی،و [ حقیقتِ ] سجدۀ دوم [ این است که ]:و مرا به آن باز می گردانی،و در سر برداشتن [ دوم ] در دلت می گذرانی:و بار دیگر،مرا از آن بیرون می کشی.

حقیقت نشستن بر سمت چپت و بلند کردن پای راستت و افکندن آن بر پای چپت،این است که در دلت می گذرانی:خدایا ! همانا من حق را بر پا کردم و باطل را میراندم.

حقیقت تشهّدت،نو کردن ایمان و بازگشت به اسلام و اقرار به رستاخیز پس از مرگ است و حقیقت تحیّت ها،بزرگداشت پروردگار سبحان و بزرگ دانستن او از هر چه ستمکاران می گویند و کجروان توصیف می کنند،و حقیقت گفته ات:"سلام بر شما و نیز رحمت و برکات خداوند!"،جلب رحمت خداوند سبحان است؛یعنی:این [ نماز ] امانی برای شما از کیفر روز قیامت است».

سپس امیر مؤمنان فرمود:«اگر کسی حقیقت نماز را این گونه نداند،

ص:177

نمازش ناقص است». (1)

ص:178

250.معانی الأخبار -

به نقل از عبد اللّه بن فضل هاشمی-:از امام صادق علیه السلام معنای سلام دادن در نماز را پرسیدم.

فرمود:«نشانۀ امان و پایان یافتن نماز است».

گفتم:فدایت شوم ! این چگونه است؟

فرمود:«در میان مردمان گذشته،هر گاه شخص تازه وارد بر آنان سلام می داد،خود را از بدی اش در امان می دیدند و اگر جواب سلام او را می دادند،او نیز خود را در امان می دید.پس اگر سلام نمی داد،خود را در امان نمی دیدند و اگر جواب سلام را بر سلام دهنده،رد نمی کردند،او خود را در امان نمی دید و این،خوی عرب بود.پس سلام دادن،نشانۀ بیرون رفتن از نماز و حلال کردن گفتار است و امانی است برای نماز از آنچه به آن وارد شده و تباهش می کند.سلام،نامی از نام های خداوند عز و جل است و آن از سوی نمازگزار بر دو فرشتۀ خدا که بر او گمارده شده اند،داده می شود». (1)

ص:179

ص:180

گرداندن در نماز،هلاکت است.اگر چاره ای [ از روی گردانی ] نیست،در نماز مستحب و نه در واجب،انجام گیرد. (1)

254.امام علی علیه السلام:

روی گرداندن در نماز،ربودنی از شیطان است.پس مبادا در نماز به این سو و آن سو روی گردانید،که خداوند-تبارک و تعالی-،هنگام به نماز ایستادن بنده،به او روی می آورد و آن گاه که او روی گرداند، خداوند-تبارک و تعالی-می گوید:«ای فرزند آدم ! از چه کسی روی می گردانی؟»تا سه بار.پس بار چهارم که روی بگرداند،خداوند از او روی می گرداند. (2)

255.امام صادق علیه السلام:

هنگامی که بنده نماز را آغاز می کند،خداوند با روی کریمانه اش به او روی می آورد و فرشته ای را بر او می گمارد تا قرآن را کامل و تمام از لبش برچیند.پس اگر بنده از نمازش روی گرداند،خداوند نیز روی می گرداند و او را به همان فرشته می سپارد و اگر در همۀ نمازش،به آن متوجّه باشد،خداوند با روی کریمانه اش به او رو می کند تا آن که نمازش کامل و تمام بالا رود.و اگر در آن دچار فراموشی یا غفلت گردید یا سرگرم به چیزی جز نماز شد،از نمازش،همان اندازه بالا می رود که به خدا

ص:182

روی داشته است و به دل غافل،هیچ چیزی داده نمی شود. (1)

نماز نخواند. (1)

فاصله نشود،چنین کند. (1)

274.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله:

هر گاه یکی از شما،در نماز به سمت حریمی می ایستد،به آن نزدیک گردد،و گرنه شیطان از میان او و آن می گذرد. (2)

275.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله:

هر یک از شما در نماز،با خط کشیدن جلویش یا سنگ و یا هر چه یافت،برای خود حریمی بسازد،اگر چه چیزی نماز مؤمن را قطع نمی کند. (3)

آنچه به آن توجّه داری،برایت حساب می شود و در آن با دست و سر و ریشت بازی نکن،در دل با خود سخن مگو،خمیازه مکش و دستان و سینه ات را کشیده و باز مکن،دستانت را بر هم مگذار-که این کار مجوس است-، (1)دهان بند مبند،خود را آن گونه که شتر می گستراند،مگستران،بر کف پاهایت منشین و ساعدهایت را بر زمین مگستران،و از انگشتانت صدا در نیاور،که همۀ اینها کم گذاشتن از نماز است. (2)

278.امام رضا علیه السلام:

مبادا در نمازت تنبلی و یا در آن سستی کنی و یا حقّش را خوار بشماری و یا حد و مرزش را تباه نمایی و یا مانند نوک زدن خروس،تند و کوتاه سجده کنی و یا نمازت را سبک بگیری و یا به جای آن به کالای دنیا سرگرم شوی و یا در غیر وقتش بخوانی....

هر گاه خواستی به نماز برخیزی،سست و خواب آلود و شتابان و بازی کنان بر نمی خیزی؛بلکه آن را با آرامش و وقار و درنگ به جا می آوری.و فروتن و افتاده باش؛فروتن و افتاده برای خدای عز و جل با هاله ای از بیم و هراس،امیدوار و بیمناک،همراه با آرامش و ترس و احتیاط.پس در پیشگاه او همچون بندۀ گناهکار فراری در پیش اربابش بایست.پاهایت

ص:190

را در یک ردیف قرار ده و خود را راست نگه دار و به راست و چپ،روی مگردان،گویا که او را می بینی،که اگر تو او را نمی بینی،او تو را می بیند.با ریشت و هیچ یک از اندامت بازی مکن و انگشتانت را مشکن و بدنت را مخاران و به بینی و یا لباست مشغول مشو و در حالی که بر دهانت چیزی بسته ای،نماز مخوان و برای زنان جایز نیست که با نقاب نماز بخوانند.

هنگام ایستادن،دیده ات به سجده گاهت باشد و اظهار بی تابی و بی قراری و ترس کن و با این حالت به سوی خدای عز و جل اشتیاق نشان بده و سنگینی ات را گاه بر این پا و گاه بر دیگری مینداز و همچون کسی که آخرین نمازش را می خواند،نماز بگزار،گویی می بینی که دیگر هرگز نماز نمی خوانی.بدان که در پیشگاه [ خدای ] جبّار هستی.با هیچ چیز،بازی مکن و در خود فرو مرو و دلت را [ برای نماز ] خالی ساز و به نمازت مشغول باش و دستانت را رها کن و بر ران هایت بنه.

به هنگام آغاز نماز،تکبیر بگو و دستانت را تا رو به روی گوش هایت بالا ببر و انگشتان شست را از برابر گوش هایت مگذران و در نماز واجب، دستانت را آن اندازه بالا میاور تا از سرت بگذرد،گرچه در نماز مستحب و وَتر،اشکالی ندارد.

هنگامی که رکوع کردی،برآمدگی زانوانت را با کف دستانت در بر گیر و انگشتانت را از هم باز کن و پس از سر بر داشتن از رکوع،راست بایست تا همۀ مفصل ها به جای خود برگردند.سپس سجده کن و پیشانی ات را بر زمین بنه و کف دستانت را بر خاک بگذار و انگشتانت را به هم بچسبان و آنها را رو به قبله قرار بده.

هنگام نشستن،بر سمت راست بدنت منشین؛بلکه آن را بلند کن و بر سرینت بنشین و یک دستت را بر دست دیگرت مگذار؛بلکه آن دو را رها

ص:191

کن؛چرا که آن،کار همان تکفیر و دست بر هم نهادن اهل کتاب است.و در نمازت،خمیازه مکش،آروغ مزن و با تمام سعی و توان،مانع آن دو شو و هنگامی که عطسه کردی،بگو:«الحمد للّه؛سپاس،مخصوص خداوند است»و بر سجده گاهت پا مگذار و پس و پیش مرو،و در حالی که یکی از دو پلیدی (ادرار و مدفوع) در تو هست،نماز مخوان و اگر در نماز،فشاری احساس کردی،نماز را رها کن،مگر این که بتوانی بر آن صبر کنی،بدون این که به نمازت زیانی برساند،و با همۀ دلت به خداوند روی آور تا خداوند به تو روی آورد.

وضو را کامل بگیر و پیشانی را بر خاک بمال.هنگامی که به نمازت روی آوری،خداوند به تو روی می آورد و هنگامی که روی بگردانی،خدا نیز از تو روی می گرداند. (1)

ص:192

ص:193

ص:194

پی هر نماز واجب گفته می شود و هر کس پس از سلام نماز،دستانش را بلند کند و این تکبیر را بگوید،شکر خداوند والایاد را که به سبب تقویت اسلام و لشکر آن،بر او واجب شده،به جا آورده است». (1)

بهشت را از خداوند بخواهد و از آتش به خدا پناه ببرد و از او بخواهد که حوری های بهشتی را به همسری اش در آورد. (1)

را به تسبیح فاطمه علیها السلام فرمان می دهیم،همان گونه که آنها را به نماز فرمان می دهیم.پس بر آن مواظبت کن که بنده ای نیست که بر آن مواظبت کند و بدبخت شود. (1)

288.امام صادق علیه السلام:

هر کس تسبیح فاطمه علیها السلام را در پی نماز واجب و پیش از آن که پاهایش را بگشاید،بگوید،خداوند،بهشت را برایش واجب می کند. (2)

289.امام صادق علیه السلام:

تسبیحات فاطمه علیها السلام در هر روز و در پی هر نماز،نزد من، محبوب تر از هزار رکعت نماز در هر روز است. (3)

فاطمه نزد پیامبر صلی الله علیه و آله رفت و چون گروهی در آن جا دید که با پیامبر سخن می گویند،خجالت کشید و باز گشت.پیامبر صلی الله علیه و آله متوجّه شد که فاطمه برای نیازی آمده بود و از این رو صبح فردا نزد ما آمد....و فرمود:«ای فاطمه! دیروز برای چه نزد من آمدی؟»....

گفتم:به خدا سوگند،من به شما می گویم،ای پیامبر خدا! او چندان با مَشک آب کشیده که در سینه اش اثر گذاشته،و چندان آسیاب کرده که دستانش پینه بسته،و چندان خانه جارو کرده که لباس هایش غبارآلود شده، و چندان زیر دیگ،آتش افروخته که لباسش تیره و دود گرفته شده.به او گفتم:کاش نزد پدرت می رفتی و از او خدمتکاری می طلبیدی که در سختی این کارها،یاری ات کند.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:«آیا چیزی به شما نیاموزم که برایتان بهتر از خدمتکار است؟هنگامی که می خواهید بخوابید،سی و چهار مرتبه "اللّه أکبر"،سی و سه مرتبه "سبحان اللّه" و سی و سه مرتبه "الحمد للّه" بگویید». (1)

ص:200

از آنِ خداست»است. (1)

300.الکافی -

به نقل از جعفر بن علی-:امام کاظم علیه السلام را دیدم که پس از نماز به سجده افتاده بود و در دعایش،دست هایش را روی زمین پهن کرده بود و سینه اش را به زمین چسبانده بود. (2)

301.عیون أخبار الرضا علیه السلام -

به نقل از حسن بن علی بن فضّال-:امام رضا علیه السلام فرمود:

«سجدۀ شکر گزاردن پس از نماز واجب در برابر توفیقی است که خداوندِ والایاد به بنده داده تا واجبش را انجام دهد.کمترین چیزی از گفتار که در آن کفایت می کند،این است که سه مرتبه "شکراً للّه" گفته شود».

گفتم:معنای:«شکراً للّه»چیست؟

فرمود:«می گوید:این سجدۀ من است برای سپاس گزاری از خدایی که مرا توفیق خدمت و ادای واجبش را داد و شُکر،سبب فزونی است.پس اگر در نماز کوتاهی کرده و با نماز نافله کامل نشده است،با این سجده کامل می شود». (3)

ص:204

فرمود:«در همان تاریکی حرکت کند و برود؛اما خدای عز و جل را یاد کند که تا با وضو باشد،در تعقیب نماز است». (1)

عبادت است،تا آن گاه که حَدَثی از او سر نزند».

گفته شد:ای پیامبر خدا ! چگونه حَدَثی؟

فرمود:«غیبت کردن». (1)

313.امام علی علیه السلام:

آن که رسیدن وقت نماز [ دیگر ] را پس از نمازی انتظار می کشد، (2)از زائران خداوند عز و جل است و بر خداوند متعال رواست که زائرش را گرامی دارد و هر چه می طلبد،به او بدهد. (3)

ص:208

316.امام جواد علیه السلام:

هر گاه پیامبر صلی الله علیه و آله از نمازش فارغ می شد،می فرمود:«خدایا ! آنچه را کرده و می کنم،و آنچه را نهان و آشکار کرده ام،و زیاده روی بر خودم را و آنچه را تو خود بهتر از من می دانی،بر من بیامرز.خدایا ! تو پیش از همه و پس از همه هستی.جز تو معبودی نیست.سوگند به آگاهی ات از نهان و به توانایی ات بر همۀ خلقت،تا آن گاه که زندگی را برایم بهتر می دانی،مرا زنده نگاه دار و آن گاه که مرگ را برایم بهتر می دانی،مرا بمیران.

خدایا! همانا من ترسیدن از تو را در نهان و آشکار،گفتن حق را در حال خشم و خشنودی،و میانه روی را در تنگ دستی و توانگری،از تو می خواهم و نعمتی تمام ناشدنی و چشم روشنی ای ناگسستنی را از تو می خواهم و خشنودی به حکم تو،مرگی مبارک پس از زندگی،و زندگانی آرام پس از مرگ،و لذّت نگاه کردن به تو و شوق دیدار تو و ملاقات تو بدون رنجی گزنده و فتنه ای گم راه کننده را از تو می خواهم.

خدایا ! ما را به زینت ایمان،مزیّن کن و راه نما و ره یافته قرار ده.خدایا ! ما را میان آنان که ره نمودی،ره بنما.خدایا ! همانا من ارادۀ قوی بر یافتن راه راست و پایداری در کار و استواری در راه حق را از تو می خواهم و سپاس گزاری نعمتت،سلامت کامل و ادای حقّت را می خواهم و-ای پروردگار من-دلی پیراسته و زبانی راستگو از تو می خواهم و از آنچه در باره ام می دانی،آمرزش می طلبم و بهترین آنچه را می دانی،از تو می خواهم

ص:210

و از بدی آنچه می دانی،به تو پناه می برم،که تو می دانی و ما نمی دانیم و تو به نهان ها بسیار دانایی» (1). (2)

317.امام علی علیه السلام -

در پی هر نماز-:خدای من! این نمازم است که آن را نه از سر نیاز و یا علاقۀ تو به آن،بلکه برای بزرگداشت و فرمانبری و اجابت فرمانت به من،گزارده ام.خدای من! اگر کاستی و اختلالی در نیّت،قیام، قرائت،رکوع و یا سجود آن هست،مرا مؤاخذه مکن و به فضلت،آن را بپذیر و کاستی هایش را نادیده بگیر،ای مهربان ترینِ مهربانان ! (3)

ص:211

318.امام باقر علیه السلام:

کمترین چیزی از دعا که پس از [ نماز ] واجب کفایت می کند، این است که بگویی:«خدایا ! همانا من هر نیکی را که می دانی،از تو می خواهم و از هر بدی که به آن دانایی،به تو پناه می برم.خدایا ! من آسایش در همۀ کارهایم را از تو می خواهم و از رسوایی دنیا و عذاب آخرت به تو پناه می برم» (1). (2)

319.امام صادق علیه السلام:

هر کس در پی نماز واجب بگوید:«خود و خانواده و فرزندانم و هر کس را که نگهداری اش با من است،به خدای بزرگ و باشکوه می سپارم و خود و خانواده،دارایی،فرزندان و هر کس را که نگهداری اش با من است،به خدایی که همه چیز در برابر بزرگی اش وحشت زده و ترسان و خوار است،می سپارم»،در میان بالی از بال های جبرئیل قرار گرفته،خود و خانواده و دارایی اش حفظ می شود. (3)

ص:212

320.امام صادق علیه السلام:

جبرئیل علیه السلام نزد یوسف علیه السلام-که در زندان بود-،آمد و به او گفت:ای یوسف! در پی هر نماز بگو:«خدایا ! برایم گشایش و برون شوی قرار ده و مرا از آن جا که حساب می کنم و آن جا که حساب نمی کنم،روزی برسان». (1)

321.الکافی -

به نقل از علی بن مهزیار-:محمّد بن ابراهیم به امام رضا علیه السلام نامه نوشت که:ای سَرور من! اگر صلاح می بینی،دعایی به من بیاموز که اگر در پی نمازهایم بخوانم،خداوند برای من نیکی دنیا و آخرت را گرد آورد.

امام علیه السلام نوشت:«می گویی:"از بدی دنیا و آخرت و بدی همۀ دردها،به روی کریمانه ات و عزّت زوال ناپذیرت،و قدرت مطلقت که هیچ چیز در برابرش ثبات ندارد،پناه می برم"». (2)

ص:213

ص:214

334.امام صادق علیه السلام:

آن که پرچم دشمنی با ما اهل بیت را بر افراشته،فرقی ندارد که نماز بخواند یا زنا کند و یا دزدی نماید.او در آتش است،او در آتش است. (1).

نماز هم بر پا نکرده است. (1)

337.الکافی -

به نقل از علی بن حسّان،از برخی یارانش-:امام صادق علیه السلام فرمود:

«یک نماز واجب،بهتر از بیست حج است و یک حج،بهتر از انفاق یک خانۀ پر از طلا در راه خیر است»و سپس فرمود:«و کسی که بیست خانۀ طلا را به خاطر بیست و پنج درهم تباه کند،رستگار نمی شود».

گفتم:معنای بیست و پنج درهم (2)چیست؟

فرمود:«هر کس زکات ندهد،نمازش را نگاه می دارند تا زکاتش را بدهد» (3). (4)

ص:221

340.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله:

خداوند،نماز شرابخوار را تا چهل روز نمی پذیرد و اگر او در این چهل روز بمیرد،کافر مرده است. (1)

341.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله:

خداوند،نمازی را از شرابخوار نمی پذیرد تا آن گاه که چیزی از شراب در پیکرش باشد. (2)

342.الکافی -

به نقل از حسین بن خالد-:به امام رضا علیه السلام گفتم:از پیامبر صلی الله علیه و آله برایمان روایت شده که فرموده است:«هر کس شراب بنوشد،نمازش تا چهل روز برایش حساب نمی شود».

فرمود:«راست گفته اند».

گفتم:چرا تا چهل روز،و نه کمتر و بیشتر،نمازش به حساب نمی آید؟

فرمود:«خداوند،آفرینش انسان را تقدیر کرد و او را در چهل روز نطفه قرار داد و سپس آن را به حالتی دیگر منتقل نمود و در چهل روز،علقه (خونِ بسته شده) نمود و پس از آن در چهل روز به حالت مُضغه (گوشت کوفته شده) در آورد و هنگامی که کسی شراب می نوشد،اثر آن تا چهل روز در سر استخوان هایش می ماند،به اندازۀ دوره های دگرگونی خلقتش».

سپس فرمود:«و همین گونه همۀ آنچه می خورد و می نوشد،تا چهل روز [ اثرش ] در سر استخوان هایش می ماند». (3)

ص:223

اگر از راه و روش حلالش نباشد،پذیرفتنی نیست. (1)

ستمکار باشند،خداوند،نمازی را از او نمی پذیرد. (1)

می شد.به ایشان گفته شد:ای پیامبر خدا! آیا خداوند،گذشته و آیندۀ تو را نیامرزیده است؟فرمود:«چرا؛اما آیا بنده ای سپاس گزار نباشم؟». (1)

361.سنن أبی داوود -

به نقل از محمّد بن عمرو بن عطا-:شنیدم ابو حمید ساعدی در میان ده نفر از اصحاب پیامبر خدا صلی الله علیه و آله-که از جملۀ آنان ابو قتاده بود-، گفت:من از همۀ شما به نماز پیامبر خدا صلی الله علیه و آله داناترم.

گفتند:چه طور؟! به خدا سوگند،تو نه بیشتر از ما با پیامبر بوده ای و نه پیش تر !

گفت:آری.

گفتند:عرضه کن.

گفت:پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که به نماز می ایستاد،دستانش را تا برابر شانه هایش بالا می آورد و سپس تکبیر می گفت،تا این که هر استخوانی در بدن،جای خودش قرار می گرفت و پس از آن به قرائت می پرداخت.

سپس تکبیر می گفت و دستانش را تا برابر شانه هایش بالا می آورد.سپس رکوع می کرد و کف دستانش را بر زانوانش می نهاد.سپس خود را کشیده و صاف می کرد،بی آن که سرش را پایین اندازد و یا کج کند،و هنگامی که سر از رکوع بر می داشت،می گفت:«خداوند به کسی که او را بستاید،گوش می دهد».سپس دستانش را تا برابر شانه هایش به اعتدال بالا می آورد و تکبیر می گفت.سپس به زمین می افتاد و دستانش را از پهلوهایش فاصله می داد.سپس سر بر می داشت و پای چپش را خم کرده،بر آن می نشست.

در سجده،انگشتان پایش را باز می نمود و پس از سجده تکبیر می گفت و بر می خاست و پای چپش را خم کرده،رویش می نشست،تا این که هر استخوانی از بدن به جای خود باز گردد.سپس در سجدۀ دیگر نیز چنین می کرد.هنگام برخاستن از هر دو رکعت،تکبیر می گفت و دستانش را تا برابر شانه هایش بالا می آورد،همان گونه که در آغاز نماز می کرد.در بقیّۀ نماز هم اینها را انجام می داد تا این که در سجده ای که پس از آن سلام نماز

ص:231

بود،پای چپش را عقب می کشید و بر سرین و طرف چپ بدنش می نشست.

[ اصحاب ] گفتند:راست گفتی.این گونه نماز می خواند. (1)

362.سنن النسائی -

به نقل از علی بن یحیی بن خلّاد،از پدرش،از عمویش-:با پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در مسجد نشسته بودم.مردی داخل شد و دو رکعت نماز خواند.سپس نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و سلام کرد.پیامبر صلی الله علیه و آله که نماز او را زیر نظر داشت،پس از جواب سلام،به وی فرمود:«باز گرد و نماز بخوان،که نماز نخوانده ای».[ و این کار تکرار شد ] تا این که در نوبت سوم یا چهارم،آن

ص:232

مرد گفت:سوگند به آن که کتاب را بر تو فرو فرستاد،کوشش بسیار کرده و شوقم افزون گشته است.به من نشان ده و آگاهم کن.

فرمود:«هر گاه خواستی نماز بخوانی،وضویی نیکو بگیر.سپس رو به قبله کن و تکبیر بگو و پس از قرائت،به رکوع برو و چنان درنگ کن که در رکوع،آرام گیری.سپس چنان بلند شو تا راست بایستی.سپس به سجده برو و در سجده آرام بگیر.سپس برخیز و آرام بنشین.سپس به سجده برو و در آن آرام بگیر.سپس برخیز.پس اگر نمازت را این گونه به پایان بردی، تمام است و آنچه از اینها کم گذاشتی،از نمازت کم گذارده ای». (1)

ص:233

لَهُمَا مَاءً جَدِیداً. (1)

عمر بن اذینه،از زراره و بکیر-که از امام باقر علیه السلام در بارۀ وضوی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله پرسیدند-،نقل کرده است که ایشان کاسۀ آبی خواست.پس دست راست خود را در آن فرو برد و مشتی آب برگرفت و بر صورت خود ریخت و با آن صورتش را شست.

سپس دست چپ خود را در آن فرو برد و مشتی آب برداشت و بر دست راست خود ریخت و با آن از آرنج تا کف دستش را شست، در حالی که دست خود را به سوی آرنج نمی کشید.آن گاه دست راستش را در آن فرو برد و مشتی آب برداشت و بر دست چپ خود از آرنج ریخت و با آن چنان کرد که با دست راستش کرده بود.سپس سر و پاهایش را با رطوبت کف دستش مسح کرد و آب دیگری را برای آن به کار نگرفت.

بر پایۀ این روایت و نظایر آن، (2)پیروان اهل بیت علیهم السلام معتقدند که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در وضو،دستان مبارک خود را از بالا به پایین یعنی از آرنج تا نوک انگشتان می شست و این،بِدان معناست که آیۀ وضو به دست پیامبر صلی الله علیه و آله تفسیر شده است.ضمناً این نکته در بارۀ آیۀ وضو قابل توجّه است که اصولاً مخاطبان از ظاهر عباراتی نظیر آیۀ وضو،محدودۀ انجام عمل مورد نظر را برداشت می نمایند.آن گاه در مقام عملی کردن آن خواسته،معمولاً از بالا به پایین اقدام می کنند.مثلاً اگر پزشک بگوید:پایت را تا زانو با آب سرد بشوی،یا صاحب خانه بگوید:دیوارهای این اتاق را تا سقف رنگ آمیزی کن،به طور طبیعی،هر یک از بیمار و رنگ کار،سخن گوینده را

ص:236

بر تعیین محدودۀ مورد نظر او حمل می کند و در نتیجه آنچه را که به دلیل آسان تر بودن یا عوامل دیگر،به صورت ناخودآگاه در میان مردم معمول است،انجام می دهد،یعنی شستن پاها و رنگ آمیزی کردن دیوارها از بالا به پایین.و چه بسا هرگز این مطلب به ذهنشان خطور نکند که پزشک و صاحب خانه با گفتن«تا زانو»و«تا سقف»در صدد تعیین سمت و سوی عمل خواسته شده و نقطۀ انتهایی انجام آن بوده است.

اما به هر تقدیر،آنچه در نزد پیروان اهل بیت علیهم السلام این برداشت قرآنی را قطعیت می بخشد،احادیث معتبری هستند که بر انجام دادن وضو از آرنج به سوی سرِ انگشتان دلالت می کنند.در مقابل،تمام مذاهب اهل سنّت، شستن دست ها در وضو را به هر صورتی که باشد،کافی دانسته،هر چند به نظر آنان،شروع از سرِ انگشتان به سوی آرنج،افضل است. (1)

مستند شستن پا در وضوست و ما به زودی به نقل و نقد آن خواهیم پرداخت،با عبارت«فَجَعَلنا نَمسَحُ عَلی أرجُلِنا»اعتراف شده که روش معمول پیش از آن،مسح پاها بوده است.

بر این اساس،اهل بیت علیهم السلام و پیروان آنان به پیروی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله،مسح پاها را از واجبات وضو دانسته و شستن آنها را ناروا می شمارند.پژوهش دقیق متون و دوره های تاریخی نشان داده است که شستن پاها در وضو،تا سالیانی پس از رحلت پیامبر گرامی و لااقل تا پایان دوران دو خلیفۀ نخست و اندکی از دورۀ خلیفۀ سوم مطرح نبوده؛امّا عثمان،تلاش ویژه ای جهت جای گزین ساختن روش جدید وضو نموده که در آن،پاها باید به جای مسح شدن شسته شوند.شاهد این سخن،فقدان کمترین گزارش از بروز اختلاف میان مسلمانان در بارۀ مسح پا در وضو در دورۀ دو خلیفۀ نخست است،به گونه ای که حتّی یک روایت نیز از خلیفۀ اوّل و دوم با انگیزۀ انجام وظیفۀ حاکم اسلامی در دفاع از سنّت نبوی و تبیین چگونگی وضوی پیامبر صلی الله علیه و آله و نکوهش پایه گذاران روش جدید در وضو،صادر نشده است.

چنین روایتی،نه تنها از دو خلیفه،بلکه از راویان پُرروایتی همچون ابو هریره که در هر خُرد و کلانی روایاتی را از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کرده اند نیز حکایت نشده است،چنان که عبد اللّه بن عمر،ابو سعید خدری،جابر بن عبد اللّه،عبد اللّه بن مسعود و ده ها صحابی نام آشنا و پُرروایت دیگر نیز مطلقاً روایتی را در بارۀ«وضوی پیامبر صلی الله علیه و آله با شستن پا»نقل نکرده و کمترین هشداری نسبت به التزام به روش اصیل نبوی در وضو،از خود بروز نداده اند.این،خود به خوبی نشان می دهد که در میان معاصران پیامبر صلی الله علیه و آله،به خاطر مشاهدۀ وضوی چندین و چند سالۀ ایشان-که به گواهی روایات پیشین،مسح پاها بخشی از آن بوده-،در موضوع وضو،

ص:238

اختلافی پدید نیامده است.

در این میان،تنها عثمان بن عفّان،عبد اللّه بن عمرو بن عاص و دو سه تن دیگر-که روایت هایشان با تعارض یا موانع دیگری مواجه است- هستند که برای نخستین بار از وضوی مشتمل بر«شستن پا»سخن گفته و آن را از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله حکایت کرده اند،و البته شمار روایات عثمان که روایت زیر نیز از جملۀ آنهاست،بسیار بیشتر از دیگر افراد است:

عن ابن شهاب أنّ عطاء بن یزید أخبره أنّ حمران مولی عثمان أخبره أنّه رأی عثمان بن عفّان دعا بإناء،فأفرغ علی کفّیه ثلاث مرار،فغسله،ثمّ أدخل یمینه فی الإناء،فمضمض و استنشق، ثمّ غسل وجهه ثلاثاً و یدیه إلی المرفقین ثلاث مرار،ثمّ مسح برأسه،ثمّ غسل رجلیه ثلاث مرار إلی الکعبین،ثمّ قال:قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله:مَن تَوَضَّأَ نَحوَ وُضوئی هذا،ثُمَّ صَلّی رَکعَتَینِ لا یُحَدِّثُ فیهِما نَفسَهُ غُفِرَ لَهُ ما تَقَدَّمَ مِن ذَنبِهِ. (1)

ابن شهاب می گوید:عطاء بن یزید به او خبر داده که حمران وابستۀ عثمان به او خبر داده که وی عثمان بن عفّان را دیده که کاسۀ آبی خواست و سه بار بر کف دستان خود آب ریخت و آنها را شست.

سپس دست راست خود را درون کاسه برد و مضمضه و استنشاق کرد.آن گاه سه بار صورت خود و دستانش را تا آرنج شست.

سپس سر خود را مسح کرد و سه بار پاهایش را تا غوزک شست و گفت:پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:هر کس همانند این وضویم وضو بسازد و سپس دو رکعت نماز بخواند و در آن با خود سخن

ص:239

نگوید،گناهان پیشین او بخشیده می شوند.

ارزیابی کرد.اما این که«مسح پا»که به تصریح راوی تا آن روز،جزئی از وضو بوده،با این سخن پیامبر خدا صلی الله علیه و آله جای خود را به«شستن پا»داده باشد،ادّعایی است که بیش از پندار راوی،مؤیّد دیگری ندارد و دلالتی در روایت فوق نسبت به آن،به چشم نمی خورد.

گفتنی است در تأکید بر سنّت نبوی در مسح کردن پاها در وضو،آیۀ وضو-که در ابتدای این پژوهش آوردیم-نیز آشکارا به مسح پاها و نه شستن آنها فرمان می دهد.

این،در حالی است که اهل سنّت،افزون بر روایات عثمان و برخی افراد دیگر که ادّعا کرده اند پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در وضو،پاهای خود را می شسته، اعراب نصب واژۀ«أرجُلَکم (پاهایتان)»در آیۀ وضو را مستند قرآنی خود قرار داده و آن را نشانۀ عطف این کلمه بر واژۀ منصوب«وُجوهَکم (صورت هایتان)»دانسته اند.طبعاً در این فرض،حکم شستن صورت به معطوفٌ علیه یعنی پاها نیز سرایت می کند.

زیرا«أرجلَکم»،عطف بر محلّ نصب«رؤوسکم»است.

توضیح،این که:واژۀ«امسحوا»به خودی خود،متعدّی است و برای منصوب ساختن مفعول خود،نیازمند حرف جر نیست.بر این اساس، «با»ی افزوده شده به واژۀ«رؤوسکم»،به اصطلاح،«با»ی تبعیضیّه است که نشان می دهد مسحِ بخشی از سر،کافی است،چنان که پیروان اهل بیت علیهم السلام به تبعیّت از خاندان رسالت،مسح سر را چنین انجام می دهند.بنا بر این، کلمۀ«رؤوسکم»در محلّ نصب است و منصوب شدن«أرجلَکم»،ناشی از عطف آن بر محلّ یاد شده است.فخر رازی در تفسیر خود،ذیل آیۀ وضو، این ترکیب را پذیرفته و آن را مذهب مشهور نحویان خوانده است. (1)از سوی دیگر،حسب قواعد دانش نحو،با وجود عامل اعرابی نزدیک تر،تا قرینه ای نباشد،روا نیست اعراب کلمه ای را تحت تأثیر عامل دورتر بدانیم.

از این رو در آیۀ وضو،کلمۀ«فامسحوا»که به«رؤوسکم»نزدیک تر است، مجالی را برای تأثیرگذاری عامل دورتر یعنی«فاغسلوا»باقی نمی گذارد.از این رو،از ابن عبّاس چنین نقل شده است که:

اِنّ الناسَ أبَوا إلّاالغَسلَ و لا أجِدُ فی کتابِ اللّه إلّاالمَسحَ. (2)

مردم [ در اثر تبلیغات صورت گرفته ] جز شستن [ پاها ] را نپذیرفتند،در حالی که در کتاب خدا،جز مسح [ پاها ] را نمی یابم.

همچنان که در بارۀ وی،گفته شده است که:

ص:242

کان یقول:الوُضوءُ غَسلتانِ و مَسحَتانِ. (1)

همواره می گفت:وضو،دو شستن و دو مسح دارد.

نائماً.فقال:الصلاة خیر من النوم،فأمره عمر أن یجعلها فی نداء الصبح. (1)

مؤذّن،نزد عمر بن خطّاب آمد تا او را برای نماز صبح،خبر کند.

دید که خوابیده است.گفت:«الصلاة خیر من النوم؛نماز،از خواب،بهتر است».عمر به او دستور داد که از آن پس،این جمله را در اذان صبح بگوید.

در المصنَّف عبد الرزّاق آمده است:

ابن جریج قال:أخبرنی عمر بن حفص أنّ سعداً أوّل من قال:

الصلاة خیر من النوم فی خلافة عمر....فقال:بدعة ثم ترکه و إنّ بلالاً لم یؤذن لعمر. (2)

ابن جُرَیج گفت:عمر بن حفص به من خبر داد که سعد [ مؤذّن ]، نخستین کسی بود که گفت:«الصلاة خیر من النوم»و این،در خلافت عمر بود....[ عمر ] گفت:بدعت است؛امّا بعدها آن را آزاد گذاشت.بلال برای عمر،اذان نگفت.

در جامع المسانید نیز که در بر گیرندۀ روایات ابو حنیفه است،چنین آمده است:

عن إبراهیم،قال:سألته عن التثویب فقال:هو ممّا أحدثه الناس و هو حسن ممّا أحدثوا و ذکر أنّ تثویبهم کان حین یفرغ المؤذّن من أذانه«الصلاة خیر من النوم»مرّتین.

از ابراهیم روایت شده که گفت:از او (ابو حنیفه) در بارۀ«الصلاة

ص:245

خیر من النوم»پرسیدم.گفت:این،از چیزهایی است که مردم، [ پس از پیامبر صلی الله علیه و آله ] بدعت نهاده اند و در میان چیزهایی که پدید آورده اند،چیز خوبی است.او گفته است:چنین بوده که مؤذّن، پس از اتمام اذان،دو بار می گفت:«الصلاة خیر من النوم؛نماز از خواب،بهتر است». (1)

هرچند گزارش های متعدّدی حاکی از این است که منشأ تثویب،فرمان و یا تقریر و تأیید خلیفۀ دوم بوده،لیکن در حدیثی از ابو الحسن علیه السلام،آغاز تثویب،به بنی امیّه نسبت داده شده است.متن حدیث،چنین است:

الصَّلاةُ خَیرٌ مِنَ النَّومِ،بِدعَةُ بَنی امَیَّةَ وَ لَیسَ ذلِکَ مِن أصلِ الأذانِ وَ لا بأسَ إذا أرادَ الرَّجُلُ أن یُنَبِّهَ النّاسَ لِلصَّلاةِ أن یُنادِیَ بِذلِکَ،و لا تَجعَلهُ مِن أصلِ الأذانِ،فَإنّا لا نَراهُ أذانَاً. (2)

جملۀ«الصلاة خیر من النوم»،بدعت بنی امیّه است و جزء اذان نیست.البته اشکالی ندارد که شخص،هر گاه که می خواهد مردم را به نماز متوجّه سازد،آن را بگوید؛ولی آن را جزء اذان قرار مده؛چون ما آن را جزء اذان نمی دانیم.

می توان گفت که این احادیث،با گزارش هایی که آغاز تثویب را عصر خلیفۀ دوم می دانند،قابل جمع اند،بدین سان که پایه گذاری این کار که جملۀ«الصلاة خیر من النوم»در وسط اذان یا پس از آن گفته شود،به صورت غیر رسمی و محدود،در عصر خلافت عمر صورت گرفته،تا این که در دوران حکومت معاویه،به طور رسمی و فراگیر،جزئی از اذان صبح

ص:246

قرار داده شد.

پسندیدۀ دیگر،باید بر این اساس،مورد ارزیابی قرار گیرد.در حدیثی در این باره آمده است:

قالَ رسولُ اللّه صلی الله علیه و آله:لَیسَ عَمَلٌ أحَبَّ إلی اللّهِ تعالی وَ لا أنجی لِعَبدٍ مِن کُلِّ سیّئةٍ فِی الدنیا وَ الآخِرَةِ مِن ذِکرِ اللّهِ.قیلَ:وَ لا القتالُ فی سبیلِ اللّهِ؟قالَ:لولا ذِکرُ اللّهِ لم یُؤمَر بالقِتالِ. (1)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:نزد خدا،کاری دوست داشتنی تر از یاد خدا نیست و [ نیز ] نجاتبخش تر برای بنده از بدی های دنیا و آخرت.گفته شد:حتّی جنگیدن در راه خدا؟فرمود:اگر یاد خدا نبود،به جنگیدن،فرمان داده نمی شد.

سنّت،آن را نقل کرده اند.راوی (ابو حمید) در حضور جمعی از صحابه، چگونگی نماز پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را توصیف کرده است.وی با آن که در صدد بیان ویژگی های نماز ایشان بوده،به این که پیامبر صلی الله علیه و آله دستان خود را بر یکدیگر می نهاده،هیچ اشاره ای نکرده است و در عین حال،حاضران، همگی،کیفیت حکایت شده توسط وی را تصدیق کرده اند و هیچ یک از آنان،با آن که در ابتدا داناتر بودن او نسبت به سایر صحابه را مورد اعتراض قرار داده بودند،در بارۀ عدم اشاره به موضوع«تکتّف»معترض نشده است.

دوم،روایت حمّاد بن عیسی (1)که در آن،راوی (حمّاد) در پی انتقاد امام صادق علیه السلام از نحوۀ نماز گزاردن شخصی که در طول عمر خود،نماز کاملی با رعایت همۀ حدود به جا نمی آوَرَد،از ایشان درخواست می کند چگونگی نماز را مجدّداً به وی بیاموزد.امام علیه السلام رو به قبله می ایستد و نمازی را با حدود و سنن،به صورت عملی به او آموزش می دهد؛لیکن همچون حدیث پیشین،با آن که در مقام بیان بوده،هیچ اشاره ای به نهادن دستان بر یکدیگر نمی کند.

بِأَهلِ الکُفرِ یَعنِی المَجُوسَ. (1)

مسلمان در نمازش،در حالی که در برابر خداوند متعال ایستاده، دستان خود را بر هم نمی نهد تا شبیه کافران-یعنی مجوس-شود.

از امام باقر علیه السلام نیز نقل است که فرمود:

عَلَیکَ بِالإِقبَالِ عَلَی صَلاَتِکَ...وَ لَاتُکَفِّر،فَإِنَّمَا یَفعَلُ ذَلِکَ المَجُوسُ. (2)

بر تو باد که به نمازت روی آوری...و دستانت را بر هم منه،که تنها مجوس چنین می کنند.

به همین جهت،برخی از فقها،پیشینۀ دست روی دست نهادن در نماز را این گونه نقل کرده اند:

فإنه حُکی عن عمر لمّا جیء بأساری العجم کَفَّروا أمامه،فسأل عن ذلک،فأجابوه بأنّا نستعمله خضوعاً و تواضعاً لملوکنا، فاستحسن هو فعلُه مع اللّه تعالی فی الصلاة. (3)

از عمر،حکایت شده است که چون اسیران عجم را به نزدش آوردند،آنان در برابر او دستانشان را بر هم نهادند.وی در بارۀ این کارشان پرسید.آنان پاسخ دادند:ما از سر تواضع و فروتنی برای پادشاهانمان،چنین می کنیم و او نیز انجام دادن چنین کاری را در نماز،در برابر خداوند متعال،نیکو شمرد.

ص:250

پیامبر صلی الله علیه و آله ] نسبت داده می شد»،علی رغم ظاهر عبارت،خود،حکایت از تردید ابو حازم از انتساب آن به پیامبر خدا دارد؛زیرا اگر در این باره دچار تردید نبود،اساساً نیازی نداشت تا چنین سخنی بر زبان آورد. (1)

به بسمله را رعایت می کرده اند.در نقل های معتبر از جمعی از صحابه که پشت سر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و امیر مؤمنان علیه السلام،ابو بکر و عمر و عثمان،نماز گزارده اند،چنین آمده که همگی بسمله را به جهر می خوانده اند.عمّار، ا نَس،عبد اللّه بن مسعود،عبد اللّه بن عمر،عبد اللّه بن زبیر و عایشه از این جمله اند.فخر رازی می گوید:

آشکار کردن ذکر خدا،نشانۀ آن است که شخص به آن ذکر افتخار می کند و به انکار کسی که منکر آن است،اهمّیتی نمی دهد.بی تردید،چنین چیزی از نظر عقل،پسندیده است.طبعاً از نظر شرع نیز این گونه است...با این وصف،مخفی داشتن چنین چیزی چگونه برای خردمندی سزاوار است؟! از این رو نقل شده که روش علی علیه السلام،بلند خواندن«بسم اللّه الرحمن الرحیم»در همۀ نمازها بود.

می گویم:این استدلال نزد من،قوی و در اندیشه ام،استوار است و مسلّماً با سخن مخالفان از بین نمی رود. (1)

فخر رازی در ادامه چنین می افزاید:

بیهقی در السنن الکبری از ابو هریره حکایت کرده است که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در نماز،«بسم اللّه الرحمن الرحیم»را بلند می خواند.پس از آن،شیخ بیهقی از عمر بن خطّاب،ابن عبّاس،ابن عمر و ابن زبیر،بلند خواندن بسمله را نقل کرده است؛اما این که علی بن ابی طالب،بسمله را بلند می خوانده،به تواتر ثابت شده است.و هر کس در دینش،از علی بن ابی طالب علیه السلام پیروی کند،بی تردید،

ص:253

ره یافته است.دلیل این سخن،فرمودۀ پیامبر خدا صلی الله علیه و آله است که:

«بار الها ! همواره بر گِرد علی بگردان،هر سو که او رو کند.». (1)

بر این اساس،شماری از نقل های منسوب به پیامبر صلی الله علیه و آله و برخی صحابه که اینان نماز را با صدای آهسته(به اخفات) می خواندند، (2)تلاشی برای توجیه بدعت بنی امیّه ارزیابی می شود.

در این میان،علاوه بر تعدّد و قوّت چشمگیر روایات دستۀ نخست، اعتراض عمومی اهل مدینه به معاویه در عدم پایبندی به سنّت رایج در بسمله،شاهد گویایی بر استمرار سیرۀ نبوی در خصوص قرائت بسمله،آن هم با صدای بلند تا آن روزگار بود.

سیوطی در کتاب تفسیری اش،شافعی در کتاب الاُمّ و دارقطنی و بیهقی در کتاب های السنن خود،اقدام بدعت آمیز معاویه و اعتراض عمومی به وی را چنان که در ادامه آورده ایم،حکایت کرده اند.پیشاپیش،این نکته شایان توجّه است که دو موضوع:یکی،ترک بسمله در نماز،با این بهانۀ واهی که«بسم اللّه»جزئی از سوره ها نیست،و دیگری،موضوع به جَهر نخواندن«بسم اللّه»،موضوعاتِ به هم تنیده ای هستند که از دو زاویه،نتیجۀ واحد (یعنی از رونق انداختن این قطعۀ وحیانی در نماز) را دنبال می کنند.

سیوطی آورده است:

او (معاویه) به مدینه آمد و با آنان به نماز ایستاد و«بسم اللّه الرحمن الرحیم»را نخواند و در هنگام فرود آمدن و برخاستن، تکبیر نگفت.چون سلام داد،مهاجران و انصار ندایش دادند که:

ص:254

ای معاویه ! آیا از نمازت دزدیدی؟«بسم اللّه الرحمن الرحیم» کجاست؟و تکبیر کجاست؟او پس از آن،هر گاه نماز می گزارد، «بسم اللّه الرحمن الرحیم»را برای امّ القرآن (سورۀ حمد) و برای سورۀ بعد از آن می خواند و چون به سجده می رفت،تکبیر می گفت. (1)

واضح است که فریاد برآوردن صحابیان و تابعیان،نشانۀ آن است که جزئیّت بسمله برای سورۀ حمد و دیگر سوره ها و نیز بلند خواندن آن در نماز،نزدشان از مسلّمات به شمار می آمده؛زیرا در غیر این صورت، مسلّماً مستندی از سوی معاویه یا وابستگان فکری وی در توجیه اقدام انجام شده،ارائه می شد.

علّامه امینی،پس از نقل این گزارش،می نویسد:

این روایات،گویای آن اند که بسمله،از زمان نزول قرآن،همواره بخشی از سوره بوده است و همین بوده که امّت بِدان خو کرده و در نهان خانۀ جان ها جا گرفته و در باورها استقرار یافته است.از این رو،هنگامی که معاویه آن را ترک کرد،مهاجران و انصار گفتند:

«او [ از نماز ] دزدیده است»و معاویه نیز نتوانست جزء نبودن آن را برای آنان عذر بیاورد،چندان که ناگزیر شد نماز را با سوره ای که در بر دارندۀ بسمله باشد،تکرار کند و در نمازهای بعد،بِدان پایبند شود.اگر در آن جا،نظریه ای مبنی بر جدا بودن سوره از بسمله وجود داشت،بی تردید،معاویه آن را دلیل می آورد؛لیکن آن،سخن نوی است که آنان برای توجیه کار معاویه و همانندان اموی او؛همانها که پس از آشکار شدن راه هدایت از گم راهی،از وی پیروی کردند،آن را بنیان نهاده اند. (1)

احادیث متعدّدی از امامان اهل بیت علیهم السلام،از افزودن چنین جزئی به نماز، نهی شده است.سه روایت زیر،از آن جمله اند:

عَن جَمیلٍ عَن أَبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام قالَ:إذا کُنتَ خَلفَ إمَامٍ فَقَرَأَ الحَمدَ و فَرَغَ مِن قِراءَتِها فَقُل أنتَ«الحَمدُ لِلَّهِ رَبِّ العالَمِینَ»و لا تَقُل«آمینَ». (1)

از جمیل نقل است که امام صادق علیه السلام فرمود:«هر گاه [ در نماز جماعت ] پشت سر امامی ایستادی و او حمد را خواند و آن را به آخر رساند،تو بگو:"الحمد للّه ربّ العالمین" و "آمین" نگو».

وعَن مُحَمَّدٍ الحَلَبیِّ:سَأَلتُ أَبا عَبدِ اللّهِ علیه السلام:أقولُ إذَا فَرَغتُ مِن فاتِحَةِ الکِتَابِ:آمینَ؟قالَ:لا. (2)

محمّد حلبی می گوید:از امام صادق علیه السلام پرسیدم:هنگامی که فاتحة الکتاب را به پایان بردم،آمین بگویم؟فرمود:خیر.

وعَن مُعَاوِیَةَ بنِ وَهبٍ:قُلتُ لِأَبِی عَبدِ اللّهِ علیه السلام:أقولُ آمینَ إذا قالَ الإِمَامُ: غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لاَ الضّالِّینَ ؟قَالَ:هُمُ الیَهُودُ وَ النَّصَارَی وَ لَم یُجِب فِی هَذَا. (3)

معاویه بن وهب می گوید:به امام صادق علیه السلام گفتم:آن گاه که امام [ جماعت ]، غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لاَ الضّالِّینَ را خواند،آمین بگویم؟فرمود:«آنان یهود و نصارایند»؛لیکن به این سؤال پاسخ نداد».

ص:258

گروهی برای جهاد اعزام شده باشند و ضرورت داشته باشد برایشان دعا کرد. (1)

قَدِمَ المَدینَةَ و صَلّاها بِالمَدینَةِ ما شاءَ اللّهُ و زیدَ فی صَلاةِ الحَضَرِ رَکعَتَینِ وتُرِکَتِ الصَّلاةُ فیِ السَّفَرِ عَلی حالِها. (1)

نماز به صورتِ دو رکعت دو رکعت واجب شد.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در مکّه چنین نماز خواند تا آن که به مدینه آمد و در مدینه،آن گونه که خدا خواست،نماز گزارد،به این شکل که به نماز در وطن،دو رکعت افزود و نماز در سفر را به حال خود،رها کرد.

حدیث دیگر از امام باقر علیه السلام است که فرمود:

قد سافَرَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله إلی ذی خَشَبٍ و هِیَ مَسیرَةُ یومٍ مِنَ المَدینَةِ یَکونُ إلَیها بَریدانِ أربَعَةٌ و عِشرونَ میلاً فَقَصَّرَ و أفطَرَ فَصارَت سُنَّةً.و قَدَ سَمّی رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله قوماً صاموا حینَ أفطَرَ:

العُصاةَ،قالَ علیه السلام:فَهُمُ العُصاةُ إلی یَومِ القِیامَةِ. (2)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به ذی خشب-که یک روز تا مدینه فاصله داشت- سفر کرد.نماز خود را شکسته خواند و روزه اش را افطار کرد و این،سنّت شد.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله گروهی را که زمان افطار کردن خود،روزه گرفته بودند،«نافرمانان»نامید.امام علیه السلام فرمود:آنان تا روز رستاخیز،نافرمان اند.

بر این اساس،تمام مذاهب،در این موضوع،اتفاق نظر دارند که در شریعت اسلامی،به قصر خواندن نماز مسافر،امری مشروع است.جزیری در کتاب خود در این باره می نویسد:

ص:261

و قد أجمعت الاُمّة علی مشروعیة القصر. (1)

امّت بر مشروع بودن قصر [ نماز مسافر ]،اجماع دارند.

با این حال،ملاحظۀ کتب فقهی،گویای آن است که احکام و چگونگی نماز قصر،مورد اختلاف قرار گرفته است.امامیّه و حنفیّه،قصر خواندن نمازهای چهاررکعتی را واجب تعیینی دانسته اند؛لیکن دیگر فرقه های اهل سنّت،قصر را تنها مجاز می دانند،هر چند همینان،خود،در افضلیّت قصر یا اتمام،هم داستان نیستند. (2)

خداوند از زبان پیامبرتان،نماز را در وطن،چهار رکعت و در سفر،دو رکعت و در حال هراس [ از دشمن ]،یک رکعت واجب کرد.

همچنین از مورّق،حکایت شده است که:

سألت ابن عمر عن الصلاة فی السفر،فقال:رکعتین رکعتین،من خالف السنّة فقد کفر. (1)

از ابن عمر در بارۀ نماز در سفر پرسیدم.گفت:دو رکعت دو رکعت.هر کس با سنّت مخالفت ورزد،کافر است.

اَلصَّلاةِ إِنْ خِفْتُمْ أَنْ یَفْتِنَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا و قد أمن اللّه الناس؟ فقال لی عُمَرُ:عجبتُ ممّا عجبتَ مِنهُ فَسَألتُ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَن ذلِکَ فَقالَ:صَدَقَةٌ تَصَدَّقَ اللّهُ بِها عَلَیکُم فَاقبَلوا صَدَقَتَهُ. (1)

از عمر بن خطّاب در بارۀ [ آیۀ ] اگر بیم آن داشتید که کافران به شما زیان رسانند،بر شما گناهی نیست که نماز را کوتاه کنید پرسیدم و گفتم:بی تردید،خداوند به مردم امنیّت داده است.عمر گفت:از آنچه شگفت زده شده ای،شگفت زده شده بودم ! در بارۀ آن از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله پرسیدم.فرمود:«صدقه ای است که خداوند به شما ارزانی کرده است.صدقه اش را بپذیرید».

آنچه در این استدلال از آن غفلت شده،این است که صدقاتی که دریافت آنها واجب نیست،صدقات از دست مردم است که ممکن است با عزّت نفس دریافت کننده،منافات پیدا کند.این،در حالی است که دریافت صدقات الهی،عین عزّت است.در نتیجه مبنای این استدلال که مقایسۀ صدقۀ مردم و خداست،قیاسی مع الفارق به شمار می آید.

شاهد این سخن،تعبیر موجود در متن حدیث یعنی«فاقبلوا صدقته» است که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در پاسخ شگفت زدگی عمر که:«چرا باید در عصر امنیّت و عدم ترس از دشمن»همچنان نماز به قصر خوانده شود؟»، پذیرش صدقۀ الهی را به عنوان یک تکلیف،دلیل آن دانسته است.

اتّفاق،به قصر نماز فتوا داده اند.زراره و محمّد بن مسلم از امام باقر علیه السلام چنین نقل کرده اند:

قُلنا لِأَبی جَعفَر علیه السلام:ما تَقولُ فِی الصَّلاةِ فی السَّفَر کَیفَ هِیَ و کَم هِی؟فَقالَ:إنَّ اللّهَ عز و جل یَقولُ: وَ إِذا ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاةِ فَصارَ التَّقصیرُ فِی السَّفَرِ واجِباً کَوُجوبِ التَّمامِ فِی الحَضَرِ،قالا:قُلنا:إنَّما قالَ اللّهُ عز و جل:

فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ ولَم یَقُل:اِفعَلوا،فَکَیفَ أوجَبَ ذلِکَ کما أوجَبَ التَّمامَ فِی الحَضَرِ؟فَقالَ علیه السلام:أو لَیسَ قَد قالَ اللّهُ عز و جل فِی الصَّفا وَ المَروَةِ: فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما ؟ألا تَرونَ أنَّ الطَّوافَ بِهِما واجِبٌ مَفروضٌ لِأَنَّ اللّهَ عز و جل ذَکَرَهُ فِی کِتابِهِ و صَنَعَهُ نَبِیُّهُ صلی الله علیه و آله و کَذلِکَ التَّقصیرُ فِی السَّفَرِ شَیٌء صَنَعَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله و ذَکَرَهُ اللّهُ تَعالی ذِکرُهُ فِی کِتابِهِ؟ (1)

به امام باقر علیه السلام گفتیم:در بارۀ نماز در سفر چه می گویید؟چگونه و چند رکعت است؟فرمود:«خداوند عز و جل می فرماید:و چون در زمین سفر می کنید،بر شما گناهی نیست که نماز را کوتاه کنید.پس شکسته خواندن نماز در سفر،واجب است،همان گونه که تمام خواندن آن در وطن،واجب است».گفتیم:خداوند می فرماید:بر شما گناهی نیست و نفرمود:چنین کنید.پس چگونه شکسته خواندن نماز را در سفر همانند تمام خواندن نماز در وطن،واجب کرده است؟فرمود:«مگر خداوند عز و جل در سعی میان صفا و مروه نفرمود:پس هر کس حج و عمرۀ خانۀ خدا به

ص:266

جا آورد،بر او گناهی نیست که میان آن دو،سعی به جا آورد؟آیا نمی بینید که سعی میان صفا و مروه واجب است؛زیرا خداوند عز و جل در کتاب خود،آن را ذکر فرموده و پیامبرش آن را انجام داده است؟این گونه،شکسته خواندن نماز در سفر،کاری است که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله انجام داده و خداوند در کتاب خود آن را بیان فرموده است.

عمر و خود تو در آغاز حکومتت.پس نمی دانم مرجع [ کار تو ] چیست!؟گفت:نظری است که بِدان رسیده ام. (1)

همچنین مسلم در کتاب خود از ابن عمر گزارش کرده است:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در مِنا دو رکعت نماز گزارد و پس از ایشان،ابو بکر و پس از ابو بکر،عمر و عثمان در آغاز خلافتش،چنین کردند.

پس از آن،عثمان نماز را چهاررکعتی خواند.ابن عمر هر گاه با امام [ به جماعت ] نماز می گزارد،چهاررکعتی نماز می خواند و هر گاه به تنهایی به نماز می ایستاد،دورکعتی می خواند. (2)

و نیز در کتاب المحلّی آمده:

از طریق سفیان بن عیینه از امام صادق علیه السلام از پدرش نقل است که:

عثمان در مِنا بیمار شد.علی علیه السلام آمد و به ایشان گفته شد:برای مردم نماز بگزار.فرمود:«اگر می خواهید،همچون پیامبر خدا- یعنی دورکعتی-نماز می گزارم».گفتند:نه،فقط نماز امیر المؤمنین عثمان! او (علی علیه السلام ) نیز سر باز زد. (3)

اکنون این فقیهان اهل سنّت اند که باید از عهدۀ پاسخ این پرسش بر آیند که:چگونه رفتار غیر مستند خلیفۀ سوم،بر قول و فعل پیامبر خدا و اهل بیت و اصحاب ایشان و نیز دو خلیفۀ نخست،رجحان یافته است؟!

اقامه می کنند و پیوسته بر پیروان اهل بیت علیهم السلام به جهت جمع میان آنها خرده می گیرند.البته فقیهان اهل سنّت در موارد خاصّی همچون وقوف در مزدلفه و عرفات و مسافرت و پدید آمدن عذر،با اختلاف در چگونگی سفر و عذر،جمع میان دو نماز را جایز می دانند؛لیکن جواز جمع دو نماز در حَضَر به صورت اختیاری و بدون عذر را جز اقلیتی نپذیرفته اند.

از سوی دیگر،محدّثان آنان،روایات متعدّدی نقل کرده اند که گویای آن است که پیامبر صلی الله علیه و آله در غیر مواردی هم که اهل سنّت معترف اند،با هدف رفع مشقّت از امّت،دو نماز را به جمع خوانده است.همین امر سبب شده که آنان خود را ناگزیر از توجیه و تأویل این احادیث ببینند.

اما امامیّه معتقدند که با زوال خورشید،وقت نماز ظهر و نماز عصر فرا می رسد،هر چند که نماز ظهر باید قبل از نماز عصر،خوانده شود.در این نظریه،از هنگام ظهر تا غروب آفتاب،به استثنای اندازۀ چهار رکعت از ابتدای آن-که مخصوص نماز ظهر است-و اندازۀ چهار رکعت از آخر آن- که مخصوص نماز عصر است-،وقت مشترک نماز ظهر و عصر است.از این رو اگر کسی در هر پاره ای از این وقت (وقت مشترک) به خواندن نماز ظهر و عصر اقدام کند،نماز ظهر و عصر را در وقت خودش خوانده است.

با توجّه به این توضیحات،چگونگی وقت نماز مغرب و عشا هم روشن می شود،بدین گونه که از غروب خورشید تا نیمه شب-به استثنای سه رکعت از ابتدا و چهار رکعت از انتها که به ترتیب،زمان های اختصاصی برای نمازهای مغرب و عشایند-وقت مشترک نماز مغرب و عشاست.

ناگفته نماند اگر چه میان ظهر تا مغرب،وقت مشترک دو نماز ظهر و عصر و میان مغرب تا نیمه شب،وقت مشترک دو نماز مغرب و عشاست، لیکن هر یک از نمازها،وقت فضیلتی هم دارند.فضیلت نماز ظهر،تا

ص:269

زمانی است که سایۀ شاخص با طول شاخص برابر شود و فضیلت نماز عصر،تا هنگامی است که سایۀ شاخص دو برابر آن گردد.فضیلت مغرب، تا محو شدن شَفَق (سرخی طرف مغرب) و فضیلت عشا،تا سپری شدن ثلث شب است.

روشن است که در چارچوب این نظریه،با جمع بین دو نماز،تنها وقت فضیلت یکی از دو نماز از بین می رود،نه این که نمازی در غیر وقت آن خوانده شود.البته به منظور پیشگیری از فوت شدن فضیلتِ مورد اشاره،از امامان اهل بیت علیهم السلام روایت شده که جدا خواندن دو نماز،بهتر از با هم خواندن آنهاست.

اینک و در پی طرح موضوع،نوبت آن است تا گسترۀ جواز جمع بین دو نماز را که میان شیعیان و اهل سنّت مورد مناقشه قرار گرفته،با تأکید بر سنّت نبوی،به اختصار،بحث و بررسی نماییم.

ناگزیر به آن کار کند،میان ظهر و عصر،جمع کرد.به ابن عباس گفتند:چرا،ای ابو عباس؟گفت:می خواست تا امّتش به دشواری نیفتند.

عبد اللّه بن شقیق نیز چنین آورده است:

خَطَبَنا ابن عبّاس یَوماً بَعد العصرِ حَتّی غربت الشمس و بَدَت النجوم و جَعَلَ النّاسُ یَقولون:الصَّلاةَ الصَّلاةَ،قالَ:فجاءه رَجُلٌ مِن بَنی تَمیم لا یفترُ و لا یَنثَنیٍ:الصَّلاةَ الصَّلاةَ،فقال ابنُ عبّاسٍ:أتعلّمنی بِالسنّة لا امَّ لَکَ؟! ثُمَّ قالَ:رَأیتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله جَمَعَ بَین الظُّهرِ وَ العَصرِ و المَغربِ وَ العِشاء.

قالَ عبد اللّه بن شقیق:فَحاک فی صَدری مِن ذلک شَیءٌ فَأتَیتُ أبا هُریرَةَ فسَألتُهُ فَصَدَّقَ مَقالَتَهُ. (1)

روزی ابن عباس بعد از نماز عصر،خطبه ای برای ما ایراد کرد،تا این که خورشید غروب کرد و ستاره ها پدیدار شدند.مردم شروع کردند به گفتن«الصَّلاة،الصَّلاة!».راوی می گوید:مردی از بنی تمیم نزد ابن عباس آمد،در حالی که بی وقفه می گفت:«الصَّلاة، الصَّلاة!».ابن عباس گفت:...آیا به من سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله را یاد می دهی؟! پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را دیدم که نماز ظهر و عصر و همچنین نماز مغرب و عشا را با هم خواند.

عبد اللّه بن شقیق می گوید:این واقعه تردیدی در قلب من ایجاد کرد.نزد ابو هریره آمدم و قضیّه را از او سؤال کردم و او گفتۀ ابن عباس را تصدیق کرد.

ص:271

از ابن شقیق نیز،سخن زیر در بارۀ پی در پی خواندن دو نماز،حکایت شده است:

قالَ رَجُلٌ لابن عَبّاسٍ:الصَّلاةَ فَسَکَتَ،ثُمَّ قالَ:الصَّلاةَ فَسَکَتَ، ثُمَّ قالَ:الصَّلاةَ فَسَکَتَ،ثُمَّ قالَ:لا امَّ لَکَ ! أتُعَلِّمُنا بِالصَّلاةِ و کُنّا نَجمَعُ بینَ الصَّلاتینِ عَلی عَهدِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله؟! (1)

مردی به ابن عباس گفت:الصَّلاة! ابن عباس سخنی نگفت.او دوباره گفت:الصَّلاة! باز هم ابن عباس سکوت کرد.او بار سوم گفت:الصَّلاة! ابن عباس سکوت کرد.سپس ابن عباس گفت:آیا به ما نماز خواندن را یاد می دهی،در حالی که ما در زمان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله دو نماز را با هم می خواندیم؟!

چنان که ملاحظه شد،این روایات صراحت دارند که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، بدون این که ترس،باران و یا دلیل دیگری وجود داشته باشد،در مدینه بین دو نماز جمع می نمود،تا بیان کند با هم خواندن دو نماز،جایز و مشروع است و کسی نپندارد که چون ایشان دو نماز را جدا از هم و هر یک را در وقت فضیلت خود به جا می آورد،واجب است دو نماز از هم جدا خوانده شوند.به عبارت دیگر،پیامبر خدا صلی الله علیه و آله با این عمل،ثابت کرد که هر چند خواندن دو نماز در وقت خود بهتر است،امّا با هم خواندن آنها نیز جایز است؛اما چون این روایات با مذاهب اهل سنّت مخالف بوده،آنان تلاش کرده اند با تأویلاتی،روایات نبوی را با فتاوای خود هماهنگ سازند.برخی از این تأویلات،عبارت اند از:

1.جمع بین دو نماز در حَضَر که در احادیث آمده،به این معناست که

ص:272

پیامبر صلی الله علیه و آله نماز ظهر را تا چهار رکعت به پایان وقت آن به تأخیر انداخت،تا با خواندن نماز ظهر،وقت نماز عصر فرا رسد و پس از خواندن نماز ظهر، نماز عصر را به جا آورد.بر این اساس،هر یک از نمازها را در وقت خود انجام داده و هم آنها را به صورت جمع،ادا کرده است.

در نقد این نظریّه باید گفت:این تأویل،به وضوح با ظاهر حدیث، مخالف است،علاوه بر این که عمل ابن عباس به هنگام ایراد خطبه و استدلالش به این حدیث برای توجیه عملش و تصدیق ابو هریره،در مردود بودن این تأویل،صراحت دارد.

2.روایات جمع بین دو نماز،مربوط به روزهای بارانی اند.

نووی در مقام نقد این نظریّه،پس از آن که آن را به گروهی از بزرگان متقدّم نسبت می دهد،این تأویل را با روایات دیگری که حاکی اند که پیامبر صلی الله علیه و آله،بدون این که ترسی یا بارانی وجود داشته باشد،دو نماز را با هم خوانده،تضعیف کرده است. (1)

3.جمع بین دو نماز،به سبب بیماری انجام شده است.

این توجیه نیز قابل پذیرش نیست؛زیرا در برخی از روایات،قید«من غیر خوف و لا علّة»و در برخی دیگر،قید«من غیر مرض و لا علّة»وجود دارد که نشان می دهد عمل پیامبر صلی الله علیه و آله در جمع کردن بین دو نماز،در شرایط بیماری یا عذرهای دیگر نبوده است.علاوه بر این،با هم خواندن نماز مغرب و عشا توسط ابن عباس،بی آن که بیمار باشد،قلم بطلان بر این توجیه می کشد.همچنین اگر تأخیر نماز به خاطر بیماری بوده،جمع بین دو نماز می باید تنها برای بیمار جایز باشد نه برای کسی که بیمار نیست،در

ص:273

صورتی که پیامبر صلی الله علیه و آله-چنان که از ظاهر حدیث بر می آید-با همۀ حاضران، نماز را به صورت جمع خواند،و این احتمال که در آن هنگام،همۀ صحابه بیمار بوده اند،بسیار بعید است.ابن عباس هم در روایتش به این مطلب تصریح کرده است.بر این اساس،خطابی در معالم السنن از ابن منذر، چنین نقل کرده است:

معنا ندارد که مسئلۀ با هم خواندن دو نماز توسط پیامبر صلی الله علیه و آله را حمل بر عذری بکنیم؛زیرا ابن عباس علّت جمع را در حدیث آورده است و آن،این است که:«پیامبر خواسته تا امّتش به مشقّت نیفتد».از ابن سیرین نقل شده که وی معتقد بوده انسان می تواند در صورت نیاز یا به هر دلیلی،دو نماز را به صورت جمع بخواند،البته در صورتی که این کار به عادت تبدیل نشود. (1)

احمد محمّد شاکر،محقّق کتاب سنن الترمذی،پس از نقل کلام خطّابی،گفته است:

این سخن،صحیح است و از حدیث استنباط می شود؛اما توجیه عمل پیامبر صلی الله علیه و آله به بیماری یا غیر آن،سخنی بی دلیل است.جواز این عمل موجب می شود که مشقّت های زیادی از کسانی که تحت شرایط سختی به خواندن نماز به صورت جمع مجبور می شوند،برداشته شود.جواز این عمل،نوعی ایجاد راحتی برای مردم و کمک به آنها در جهت اطاعت و بندگی خداست.البته همچنان که ابن سیرین گفته،در صورتی که این عمل به شکل عادت در نیاید. (2)

ص:274

آنچه این محقّق گفته،اگر چه حق است،اما تضییق چیزی است که پیامبر صلی الله علیه و آله آن را توسعه داده است.محقّق یاد شده،جواز جمع بین دو نماز را در کسی منحصر دانسته که نیازی داشته باشد،در حالی که پیامبر صلی الله علیه و آله به اذن خداوند،این کار را در هر شرایطی جایز دانسته است،چه علّتی وجود داشته باشد یا نداشته باشد.بدون شک،خواندن دو نماز در وقت فضیلت، از خواندن آنها در وقت مشترک،برتر است؛امّا برای این که مشقّتی بر امّت تحمیل نشود،دامنۀ وقت نماز در شریعت،وسیع تر از وقت فضیلت است.

باید دانست که به مشقّت افتادن مردم،به شرایط عذر و نیاز منحصر نیست؛ بلکه شامل تکلیف کردن مردم به این که همیشه باید دو نمازشان را جدا بخوانند نیز می شود.

خلاصۀ سخن،این که:تشریعی که از سوی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله مبنی بر جواز خواندن دو نماز به صورت جمع،انجام گرفت،به فرمان خداوند بوده است و به شریعت،چنان انعطافی بخشید که بتواند خود را در طی زمان و در تمام زمینه های زندگی رو به رشد بشری،تطبیق دهد.نگاهی دقیق به زندگی صنعتی جهان امروز،نشان می دهد که جدا خواندن دو نماز (مخصوصاً نماز ظهر و عصر) بویژه برای کارگران و کارمندان،به قدری دشوار است که موجب تحمّل سختی زیاد و یا سبب ترک اصل نماز و روی گردانی از آن می شود.شایسته است همۀ عالمان امّت اسلامی،در اجتهاد دینی خود،حکمت گشایشی را که در سنّت نبوی آمده،دریافته،به دیدۀ احترام بنگرند و به صراحت اعلام کنند که اگر چه خواندن دو نماز ظهر و عصر در وقت خود بهتر است،امّا خواندن آن دو به صورت جمع نیز جایز و موافق شریعت است و هر کس آنها را پی در پی بخواند،وظیفۀ واجب خود را انجام داده است.

ص:275

ابن عباس گفت:آیا اکنون،هنگام نماز است؟! جنگ،ما را از نماز به خود مشغول داشته است.

فرمود:«برای چه با اینها می جنگیم؟! ما فقط برای نماز با اینها می جنگیم». (1)

ر.ک:ص 80 (پاسداری از حدود و وقت های نماز)و ص 103 (انجام نمازهای واجب در اوّل وقت)و ص 299 (به تأخیر انداختن نماز).

جبرئیل گفت:خداوند به تو سلام می رساند و می فرماید:او اندیشید کدام فربه تر و بزرگ ترند تا آن را بگیرد و قربانی کند و در راه خدا صدقه دهد.پس اندیشه اش برای خدای عز و جل است و نه دنیا.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله گریست و هر دو را به او بخشید.

خداوند در بارۀ او این آیه را نازل کرد:قطعاً در این،یادآوری ای است، یعنی پندی است برای هر صاحب دلی یعنی صاحب خِردی و گوش فرا دهنده ای، یعنی امیر مؤمنان،به کسی که از زبان او کلام خدا را تلاوت کرد،گوش فرا می دهد.در حالی که گواه است (1)،یعنی امیر مؤمنان در نمازش گواه بر دلی بود که از آنِ خداوند بود،و در نمازش به هیچ کاری از کارهای دنیا نمی اندیشید. (2)

ص:279

375.الملهوف:

وقت نماز ظهر که فرا رسید،حسین علیه السلام به زهیر بن قین و سعید بن عبد اللّه حنفی فرمان داد که با نیمی از افراد،جلو بایستند.سپس نماز خوف را با بقیه گزارد.تیری به حسین علیه السلام رسید.سعید بن عبد اللّه حنفی،پیش رفت و با پیکرش به نگهبانی از امام علیه السلام پرداخت و گام از گام بر نداشت تا این که به زمین افتاد،در حالی که می گفت:«خدایا! آنان را همچون عاد و ثمود،لعنت کن.خدایا! سلامم را به پیامبرت برسان و آنچه درد زخم کشیده ام،به او خبر ده،که من پاداش تو را در یاری دادن به فرزندان پیامبرت خواستارم».پس عهدش را به سر آورد و شهید گشت.رضوان خدا بر او باد! پس جز آنچه از ضربت شمشیرها و نیزه ها بر او بود،سیزده تیر در تنش یافت شد. (1)

ص:284

شما را چه می شود؟فرمود:«نمی دانید در پیشگاه چه کسی می ایستم و با که مناجات می کنم؟!». (1)

می خواند تا مدهوش می شد.هنگامی که به هوش می آمد،پرسیده می شد:

چه چیز،حال شما را به این حال کشاند؟

سخنانی به این مضمون فرمود:«پیوسته آیه های قرآن را تکرار می کردم، تا حالم به گونه ای شد که گویا آن را از دهان همان کس می شنوم که بی پرده و عیان فرو فرستاده است.پس توان بشری در برابر پرده بر گرفتن از شُکوه الهی،تاب نیاورْد». (1)

385.تهذیب الأحکام -

به نقل از سفیان بن خالد،در توصیف نماز امام صادق علیه السلام-:

روزی نماز می خواند که مردی از پیش روی ایشان گذشت و پسرش موسی علیه السلام هم نشسته بود.هنگامی که نماز را به پایان برد،پسرش (موسی)به ایشان گفت:ای پدر ! آیا ندیدی که آن مرد از پیش رویت گذشت؟

فرمود:«ای پسرکم ! آن کس که برایش نماز می گزارم،از آن که از پیش رویم گذشت،به من نزدیک تر است». (2)

386.الکافی -

به نقل از ابان بن تغلب-:بر امام صادق علیه السلام وارد شدم.نماز

ص:289

می خواند.پس در رکوع و سجودش شصت تسبیح شمردم. (1)

گفتم،نمی یابم.او نماز صبح را می گزارد و ساعتی نیز پس از آن،ذکر و دعا می خواند تا خورشید طلوع کند.سپس سجده می کند و تا نیم روز در سجده است و کسی را گمارده تا زوال را انتظار کشد.من نمی دانم کِی غلام می گوید:«خورشید زوال یافت»که یکباره بر می خیزد و نماز را آغاز می کند،بی آن که [ وضویش ] را نو کند.پس می فهمم که در سجده اش نخوابیده و چرت نزده است.

پیوسته [ این گونه است ] تا نماز عصر را به پایان برد و پس از آن،سجده می کند و پیوسته در سجده است تا خورشید،ناپدید شود.در این هنگام،از سجده بر می خیزد و بی آن که [ وضویش را ] نو کند،نماز مغرب را می خواند،و پیوسته در نماز و ذکر و دعای پس از آن است تا نماز عشا را بخواند.پس از آن،با خوراکی که برایش می آورند،افطار می کند و سپس از نو وضو می گیرد و سجده می کند و سپس سر بر می دارد و اندکی می خوابد.سپس بر می خیزد و از نو وضو می گیرد و در دل شب به نماز می ایستد،تا سپیده بدمد.من نمی دانم کِی غلام می گوید:«سپیده دمید»که یکباره برای نماز صبح بر می خیزد.این،روش اوست از آن هنگام که به من تحویل داده شده است. (1)

ص:291

سپس از نو وضو می گرفت و به نمازگاهش باز می گشت.هنگام زوال خورشید بر می خاست و شش رکعت نماز می گزارد که در رکعت نخست، سوره های حمد و کافرون و در رکعت دوم،سوره های حمد و توحید و در هر یک از چهار رکعت دیگر نیز سوره های حمد و توحید را می خواند و در پایان هر دو رکعت،سلام می داد و در رکعت دوم آنها،پیش از رکوع و پس از قرائت،قنوت می خواند.سپس اذان می گفت و دو رکعت نماز می گزارد و پس از آن،اقامه می گفت و نماز ظهر را می خواند.پس از سلام نماز،هر اندازه که خدا می خواست،به تسبیح و حمد و تکبیر و تهلیل گویی می پرداخت و سپس سجدۀ شکر می گزارد و در آن،صد بار«شکراً للّه» می گفت و هنگامی که سر بر می داشت،بر می خاست و شش رکعت نماز می گزارد که در هر رکعت آن،حمد و توحید می خواند و در پایان هر دو رکعت،سلام می داد و در رکعت دوم هر دو رکعت،پیش از رکوع و پس از قرائت،قنوت می خواند.سپس اذان می گفت و پس از آن،دو رکعت نماز می گزارد و در رکعت دوم آن،قنوت می خواند.هنگامی که سلام می داد،بر می خاست و نماز عصر را می خواند و پس از سلام دادن،در نمازگاهش،آن اندازه که خدا می خواست،به تسبیح و حمد و تکبیر و تهلیل گویی می پرداخت.سپس سجده می کرد و در آن،صد بار«حمداً للّه»می گفت.

هنگامی که خورشید ناپدید می شد،وضو می گرفت و سه رکعت نماز مغرب را با اذان و اقامه می گزارد و در رکعت دوم آن،پیش از رکوع و پس از قرائت،قنوت می خواند و پس از سلام دادن،در نمازگاهش می نشست و آن اندازه که خدا می خواست،به تسبیح و حمد و تکبیر و تهلیل گویی می پرداخت.سپس سجدۀ شکر می گزارد و پس از آن سر بر می داشت و با کسی سخن نمی گفت تا بر می خاست و چهار رکعت نماز با دو سلام

ص:293

می گزارد و در رکعت دوم هر یک،پیش از رکوع و پس از قرائت قنوت می خواند و در رکعت نخست این چهار رکعت،سوره های حمد و کافرون و در رکعت دوم،«حمد»و«توحید»و در دو رکعت دیگر،«حمد»و «توحید»می خواند.پس از سلام دادن،آن اندازه که خدا می خواست،به ذکر و دعا می نشست و سپس افطار می کرد.

سپس اندکی درنگ می کرد تا نزدیک به یک سوم شب،سپری شود.

پس بر می خاست و چهار رکعت نماز عشای آخر را می گزارد و در رکعت دوم آن،پیش از رکوع و پس از قرائت،قنوت می خواند.پس از سلام دادن، آن اندازه که خدا می خواست،در نمازگاهش به ذکر خداوند عز و جل و تسبیح و حمد و تکبیر و تهلیل گویی او می پرداخت و پس از ذکر و دعا،سجدۀ شکر می گزارد.

سپس به بسترش می رفت و در پارۀ سوم شب،از بسترش با تسبیح و حمد و تکبیر و«لا إله إلّااللّه»و«أستغفر اللّه»گفتن بر می خاست،مسواک می زد،وضو می گرفت و سپس به نماز شب می ایستاد و هشت رکعت نماز با سلام دادن در پایان هر دو رکعت،می گزارد که در هر رکعت از دو رکعت نخست آن،یک بار«حمد»و سی بار«توحید»می خواند.

سپس چهار رکعت نماز جعفر بن ابی طالب با سلام دادن در پایان هر دو رکعت می گزارد و در رکعت دوم هر یک از آنها،پیش از رکوع و پس از تسبیح، (1)قنوت می خواند و آن را جزو نماز شب به حساب می آورد.سپس بر می خاست و دو رکعت باقی مانده را می گزارد.در رکعت نخست،سورۀ

ص:294

حمد و سورۀ مُلک و در رکعت دوم،سوره های حمد و انسان را می خواند.

سپس بر می خاست و دو رکعت [ نماز ] شفع می گزارد و در هر رکعت آن، یک بار سورۀ حمد و سه بار«توحید»می خواند و در رکعت دوم،پیش از رکوع و پس از قرائت،قنوت می خواند.هنگامی که سلام می داد،بر می خاست و یک رکعت نماز وتر با توجّهی تمام می گزارد و در آن،یک بار «حمد»،سه بار«توحید»،یک بار سورۀ«فلق»و یک بار سورۀ«ناس» می خواند و پیش از رکوع و پس از قرائت،قنوت می خواند و در آن می گفت:«خدایا ! بر محمّد و خاندانش درود فرست.خدایا ! ما را جزو آنان که ره نمودی،ره بنما و جزو آنان که سلامت دادی،سلامت ده و جزو آنان که سرپرستی شان کردی،سرپرستی کن و در آنچه به ما داده ای،برکت ده و ما را از آسیب حُکمت،نگاه دار،که تو حکم می رانی و بر تو حکم نمی رود.بی گمان،هر که را تو دوست داری،خوار نمی شود و هر که را تو دشمن داری،سربلند نمی گردد.پروردگار ما ! مبارک و والایی».

سپس هفتاد بار می گفت:«از خدا آمرزش و بازگشت به او را می خواهم»و هنگامی که سلام می داد،آن اندازه که خدا می خواست،به ذکر و دعا می نشست و هنگامی که نزدیک سپیده دم می شد،بر می خاست و دو رکعت نماز فجر می گزارد و در رکعت نخست آن،«حمد»و«کافرون»و در رکعت دوم،«حمد»و«توحید»می خواند.هنگامی که سپیده می دمید، اذان و اقامه می گفت و دو رکعت نماز صبح می گزارد.پس از سلام دادن،تا طلوع خورشید به ذکر و دعا می نشست و سپس سجدۀ شکر می گزارد [ و در سجده می ماند ] تا روز بالا بیاید. (1)

ص:295

ص:296

389.عیون أخبار الرضا علیه السلام -

به نقل از رجاء بن ابی الضحّاک-:امام رضا علیه السلام در سفر، نمازهای واجبش را دو رکعت دو رکعت می خواند،جز نماز مغرب را که سه رکعت می خواند و نافلۀ آن را هم به جا می آورد.نماز شب و شفع و

ص:297

وَتر و دو رکعت نافلۀ فجر را در سفر و حضر ترک نمی کرد.ایشان هیچ یک نافله های روز را در سفر نمی خواند. (1)

ص:298

دنیایی،شما را در وقت نماز،به خود مشغول ندارد؛چرا که خداوند، گروه هایی را سرزنش کرد و فرمود:آنان که از نمازشان غافل اند،یعنی آنان غافل بوده اند و به وقت نمازها بی اعتنایی می کردند. (1)

392.کتاب من لا یحضره الفقیه:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله داخل مسجد شد و گروهی از اصحابش هم در آن بودند.فرمود:«می دانید پروردگارتان به شما چه گفت؟».

گفتند:خدا و پیامبرش داناترند.

فرمود:«پروردگارتان می گوید:هر کس این نمازهای پنجگانۀ واجب را در وقتش بخواند و بر آنها مواظبت ورزد،مرا در روز قیامت می بیند و عهدی پیش من دارد که به خاطرش،او را به بهشت می برم،و هر کس آنها را در وقتشان نخوانده و بر آنها مواظبت نورزیده باشد،سرانجامش با من است.اگر خواستم،عذابش می کنم و اگر خواستم،او را می آمرزم». (2)

393.امام باقر علیه السلام:

در دوران پیامبر خدا صلی الله علیه و آله،مؤمنی فقیر و به شدّت نیازمند از اهل صُفّه بود که در همۀ وقت های نماز،همراه پیامبر خدا بود و هیچ یک از

ص:300

نمازها را از دست نمی داد.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نیز برای او دل می سوزاند و به نیازمندی و به بی کسی اش می نگریست و می فرمود:«ای سعد ! اگر چیزی به دستم برسد،تو را بی نیاز می کنم».مدّتی به درازا کشید و چیزی به دست ایشان نرسید و اندوه پیامبر خدا برای سعد فزونی گرفت و خداوند سبحان، اندوه دل پیامبر صلی الله علیه و آله را برای سعد می دانست.پس جبرئیل را با دو درهم بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرو فرستاد و جبرئیل به پیامبر صلی الله علیه و آله گفت:ای محمّد! خدا اندوه تو را برای سعد می داند.آیا دوست داری که او را بی نیاز کنی؟

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:آری.

جبرئیل به او گفت:این دو درهم را بگیر و به او بده و به او امر کن که با آن دو،تجارت کند.

پیامبر صلی الله علیه و آله آن درهم ها را گرفت و برای نماز ظهر بیرون آمد.سعد بر در حجره های پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به انتظار ایشان ایستاده بود.هنگامی که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله او را دید،فرمود:«ای سعد ! آیا تجارت بلدی؟».

سعد گفت:به خدا سوگند،تا کنون چیزی نداشته ام که بتوانم با آن تجارت کنم.

پیامبر صلی الله علیه و آله آن دو درهم را به او داد و به او فرمود:«با این دو درهم، تجارت و برای کسب روزی خدا،داد و ستد کن».

سعد،آن دو را گرفت و با پیامبر رفت و نماز ظهر و عصر را با ایشان خواند.پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود:«برخیز و در پی روزی شو،که من بر حال تو اندوهگینم،ای سعد!».

سعد به تجارت پرداخت و چیزی را به یک درهم نمی خرید،جز آن که به دو درهم می فروخت و به دو درهم نمی خرید،جز آن که به چهار درهم می فروخت.دنیا به سعد روی آورد و کالا و دارایی اش فراوان شد و

ص:301

تجارتش بالا گرفت و بر درگاه مسجد جایی گرفت و در آن جا نشست و تجارتش را در آن جا گرد آورد.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که بلال اقامۀ نماز را می گفت،برای نماز بیرون می آمد،در حالی که سعد به دنیا مشغول بود و نه وضو گرفته بود و نه مانند گذشته پیش از سرگرم شدن به دنیا آمادۀ نماز شده بود.پیامبر صلی الله علیه و آله به او می فرمود:«ای سعد! دنیا تو را از نماز،به خود مشغول داشته است!».و او می گفت:چه کنم!؟دارایی ام را تباه کنم؟! این مردی است که چیزی را به او فروخته ام و می خواهم بهایش را از او بستانم و این مردی است که چیزی از او خریده ام و می خواهم بهایش را به او بدهم.

این وضعیت سعد،اندوهی سخت تر از اندوه قبلی و به خاطر فقر او،بر دل پیامبر صلی الله علیه و آله به وجود آورد.جبرئیل بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرود آمد و گفت:ای پیامبر ! خدا اندوه تو را به خاطر سعد می داند.کدام حالت را دوست تر می داری؟حالت اوّل یا دوم را؟

پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود:«حالت اوّل را.در حالت دوم،دنیایش آخرتش را می برد».

جبرئیل به ایشان گفت:محبّت دنیا و اموال،فتنه و دل مشغولی از آخرت است.به سعد بگو دو درهمی که به او داده ای،به تو باز گرداند؛حالتش به همان وضعیت اوّل باز می گردد.

پیامبر صلی الله علیه و آله بیرون آمد و بر سعد گذشت و به او فرمود:«ای سعد ! آیا نمی خواهی که دو درهمی را که به تو داده بودم،به من باز گردانی؟».

سعد گفت:چرا و به جایش دو صد درهم می دهم!

پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود:«ای سعد! من از تو جز همان دو درهم را نمی خواهم»و سعد،دو درهم به پیامبر صلی الله علیه و آله داد.

ص:302

دنیا به سعد پشت کرد و هر چه را گرد آورده بود،برد و سعد به حالت اوّلش باز گشت. (1)

ص:303

ساختند و از هوس ها پیروی کردند.پس به زودی [ سزای ] گم راهی [ خود ] را خواهند دید.دسته ای هیچ گاه نماز نمی خوانند.برای اینان،«سَقَر»است و سَقَر،نام درکه ای از درکات دوزخ است.خداوند متعال فرموده است:چه چیزی شما را به سقر در آورد؟گفتند:از نمازگزاران نبودیم (1).و دسته ای همیشه نماز می خوانند و در نمازشان نیز فروتن اند.خداوند-تبارک و تعالی-فرموده است:بی گمان،مؤمنان،رستگار شدند؛آنان که در نمازشان فروتن اند (2). (3)

395.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله:

همواره شیطان از انسانِ باایمان،هراسان است تا هنگامی که بر نمازهای پنجگانه مواظبت ورزد.پس هر گاه آنها را تباه کند،بر او جرئت می یابد و او را در گناهان بزرگ وارد می کند. (4)

396.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله:

نمازتان را تباه مکنید،که هر کس نمازش را تباه کند،با قارون

ص:305

و هامان محشور می شود و سزاوار است که خداوند،او را همراه با منافقان وارد آتش کند.پس وای بر کسی که بر نمازش و انجام سنّت پیامبرش مواظبت نورزیده است ! (1)

397.امام صادق علیه السلام:

بنده هنگامی که نماز را در وقتش می خواند و بر آن مواظبت می ورزد،نمازش سپید و پاکیزه بالا می رود و می گوید:«مرا حفظ کردی.

خدا حفظت کند!»و هنگامی که آن را در وقتش نخواند و بر آن مواظبت نورزد،سیاه و تاریک بالا می رود و می گوید:«مرا تباه کردی.خدا تباهت کند!». (2)

ص:306

کرده اند.برخی از این احادیث،تضییع نماز را نقطۀ مقابل محافظت از نماز بر شمرده اند. (1)از این رو برای بررسی مفهوم و آثار آن،می توان از مفهوم شناسی و شناخت آثار محافظت از نماز نیز مدد گرفت.

او از تضییع مال،نهی کرد،یعنی:از این که در غیر اطاعت خدای متعال هزینه شود و یا در مصرف آن،زیاده روی و ولخرجی گردد، نهی کرد.

روشن است که هر یک از این موارد اخیر،به اتلاف و بی ثمر کردن مال می انجامد.نتیجه این که:این واژه در لغت و نیز در کاربردهایش در متون دینی،به معنای ترک و تلف کردن و هلاک نمودن و در یک کلام،تباه کردن چیزی است،خواه با ترک کلّی باشد و یا با به جا آوردن نادرست و بدون لحاظ شرایط و ملزومات آن،به گونه ای که نتیجه و فایدۀ آن،حاصل نشود،که در این صورت با ترک آن،تفاوتی ندارد و می توان آن را هلاک شده و از میان رفته دانست.

هنگامی که بنده نماز را در وقتش و با حدودش بخواند،سپید و نورانی بالا می رود و می گوید:«مرا حفظ کردی.خدا تو را حفظ کند!»و هنگامی که در غیر وقتش و بدون حدودش بخواند،سیاه و تاریک بالا می رود و می گوید:«مرا تباه کردی،خدا تو را تباه کند!».

بیشتر تفسیرهای دیگر نیز به همین دو معنا اشاره کرده اند،هر چند به حلّ این اختلاف ظاهری نپرداخته اند.شاید بتوان این گونه گفت که مفسّران،هر دو قول را با هم سازگار و آنها را دو فرد از یک معنای کلّی دانسته اند،بدین معنا که نمایان ترین فرد«تضییع»،همان ترک کلّی نماز است و فرد دیگرش،عدم رعایت حدود و شرایط و اجزای اصلی آن (مانند وقت) است.

به سخن دیگر،کسی که نماز را آن اندازه به تأخیر می اندازد که وقت ادای آن به پایان می رسد و باید در خارج از وقت،قضا کند،مقصودِ حقیقی نماز را-که همان ذکر مستمر و مداوم خداوند است-،تحصیل نکرده و آن را تباه نموده است،بویژه اگر این کار به صورت عادت در آید و مکرّر صورت بگیرد.با این بیان می توان روایت امام صادق علیه السلام را ناظر به مصداق اخیر تضییع،یعنی در غیر وقت خواندن دانست،بی آن که مصداق اوّل را نفی کرده باشد؛زیرا مصداق اوّل،یعنی ترک کلّی نماز،به روشنی،مصداق تضییع شمرده می شود و بی تردید،زیان های آن مانند دچار شدن به غَی و فرجام بد را در پی دارد.به جهت این آشکاری،امام علیه السلام نیز از ذکر آن، صرف نظر کرده و به بیان مصداق های دیگر،پرداخته است.

سخن پایانی،این که:چه بسا بتوان دو تفسیر یاد شده را نه ناظر به مصادیق انحصاری،بلکه در صدد بیان دو مصداق بارزترِ تضییع (تباه

ص:310

کردن) نماز دانست.بر این اساس،تضییع می تواند مصداق های نازل تری از قبیل عدم اهتمام غیر موجّه به اموری چون اوّل وقت،جماعت خواندن و...داشته باشد،همچنان که در مقابل،از اهتمام به این امور به عنوان نشانه های محافظت از نماز،یاد شده است.

ص:311

فرمود:«هر کس نماز را سبک بشمارد،از من نیست». (1)

401.ثواب الأعمال -

به نقل از ابو بصیر-:بر امّ حمیده (همسر امام صادق علیه السلام ) وارد شدم تا او را در رحلت ابو عبد اللّه (امام صادق علیه السلام ) تسلیت دهم.پس او گریست و من نیز از گریۀ او گریستم.سپس گفت:ای ابو محمّد ! (2)اگر ابو عبد اللّه را هنگام مرگ می دیدی،به شگفت می آمدی.چشمانش را باز کرد و سپس فرمود:«هر کس را میان من و او پیوند خویشاوندی است،گرد آورید».

[ امّ حمیده ] گفت:هیچ کس را رها نکردیم،مگر این که او را گرد آوردیم.امام علیه السلام به آنها نگریست و سپس فرمود:«همانا شفاعت ما به سبک شمارندۀ نماز نمی رسد». (3)

نیاورد. (1)

403.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله:

هر کس وضو و رکوع و سجود و خشوعش را کامل به جا نیاورد،نمازش ناقص است. (2)

404.امام باقر علیه السلام:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در مسجد نشسته بود که مردی داخل شد و به نماز ایستاد؛ولی رکوع و سجودش را تمام به جا نیاورد.فرمود:«همچون نوک زدن کلاغ،[ تند و شتابان ] نوک زد.اگر این مرد بمیرد و نمازش این گونه باشد،بر غیر آیین من مرده است». (3)

405.امام صادق علیه السلام:

علی بن ابی طالب علیه السلام مردی را دید که در نمازش نوک می زند [ یعنی تند و شتابان خم می شود و بر می خیزد ].پس فرمود:«چه مدّت است که این گونه نماز می خوانی؟».

مرد گفت:از فلان زمان.

فرمود:«مثال تو نزد خداوند،مثال نوک زدن کلاغ است.اگر تو مرده بودی،بر غیر دین ابو القاسم محمّد صلی الله علیه و آله می مردی».

علی علیه السلام سپس فرمود:«دزدترینِ مردم،کسی است که از نمازش می دزدد». (4)

ص:314

بر او خشمناک است. (1)

410.امام صادق علیه السلام -

در پاسخ این پرسش:چگونه زناکار را کافر نمی نامید و ترک کنندۀ نماز را کافر می نامید؟دلیل آن چیست؟-:چون زناکار و مانند آن،به جهت غلبۀ شهوت،آن کار را انجام می دهد و ترک کنندۀ نماز،آن را فقط از روی سُبک شمردنش ترک می کند.دلیلش آن است که تو زناکاری را نمی یابی که سراغ زنی برود،جز به قصد آن که از آمیزش با او لذّت ببرد؛ ولی هر کس که نماز را عامدانه ترک کند،قصدش از ترک آن،لذّت بردن نیست،و چون لذّت بردن نفی شود،سبک شمردن واقع می شود،و چون سبک شمردن واقع شود،کفر واقع می شود. (2)

ویل برای تکذیب کنندگان است در آن روز،و چون به آنان گفته شود:رکوع کنید،به رکوع نمی روند. (1)

حدیث

411.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله:

هر کس نمازی را عمداً ترک کند،نامش را بر سر در دوزخ جزو وارد شوندگان به آن،می نویسند. (2)

412.دعائم الإسلام:

نزد ایشان (امام باقر علیه السلام ) سخن از مردی به میان آمد و گفته شد:

پرده دری کرده،مرتکب محرّمات گشته،واجبات را سبک شمرده و حتّی نماز واجب را ترک کرده است.

امام علیه السلام که تکیه داده بود،راست نشست و فرمود:«سبحان اللّه ! نماز واجب را ترک کرده است؟همانا ترک نماز واجب،نزد خداوند،بزرگ و گران است». (3)

ص:317

ص:318

414.امام صادق علیه السلام:

نماز مستحبّی به منزلۀ هدیه است.هر گاه آورده شود،قبول می شود.هر کدام را خواستی،پیش بینداز و هر کدام را که خواستی،به تأخیر بینداز. (1)

415.امام کاظم علیه السلام:

نمازهای نافله،وسیلۀ تقرّب هر مؤمن اند. (2)

417.تهذیب الأحکام -

به نقل از ابو حمزۀ ثُمالی-:علی بن الحسین (زین العابدین علیه السلام ) را دیدم که نماز می خوانْد و ردایش از شانه هایش افتاد؛ولی آن را صاف نکرد تا از نمازش فارغ شد.علّت را از ایشان جویا شدم.

فرمود:«وای بر تو! آیا می دانی جلوی چه کسی بودم؟از نماز بنده،جز آنچه را به آن توجّه داشته،نمی پذیرند».

گفتم:فدایت شوم! هلاک شدیم!

فرمود:«هرگز! خدای متعال،آن نمازها را با نافله ها کامل می کند». (1)

418.امام باقر علیه السلام:

هر بی توجّهی در نماز،چیزی از آن را به دور می اندازد؛اما خدای متعال،آن را با نافله ها تکمیل می کند. (2)

419.امام کاظم علیه السلام:

خداوند-تبارک و تعالی-نماز فریضه را با نماز نافله کامل کرده است. (3)

ص:321

پنجاه و یک رکعت می شود». (1)

423.امام صادق علیه السلام:

شیعیان ما،اهل پارسایی و تلاش فراوان،اهل وفاداری و امانتداری،اهل زهد و عبادت،اهل پنجاه و یک رکعت نماز در شبانه روز و شب زنده دارند. (2)

424.امام عسکری علیه السلام:

نشانه های مؤمن،پنج چیز است:پنجاه و یک رکعت نماز [ در هر شبانه روز ]،زیارت [ امام حسین علیه السلام ] در اربعین،انگشتر به دست راست کردن،پیشانی بر خاک نهادن،و آشکارا«بسم اللّه الرحمن الرحیم» گفتن. (3)

ص:323

430.الکافی -

به نقل از علی بن اسباط،از چند تن از اصحاب ما-:امام کاظم علیه السلام هنگامی که اندوهگین می شد،نافله را ترک می کرد. (1)

431.امام صادق علیه السلام -

به برخی از یارانش-:اگر به هنگام دیدار خدا،نمازهای پنجگانۀ واجبت را ادا کرده باشی،خدا نماز دیگری را از شما جویا نمی شود. (2)

ص:325