مراثی وصال شیرازی (در رثاء اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام)

شرح حال مرحوم وصال شیرازی

خوش نویسی و کتابت

همان طور که گذشت مرحوم وصال در کلیه خطوط استاد مسلم بود و کتابها و جنگها و مرقعاتی که نگاشته است از احصاء بیرون است تنها کافی است تذکر داده شود که چند جلد از مثنوی مولوی و دیوان حکیم خاقانی و انوری و کلیات شیخ سعدی و دیوان لسان الغیب را بخط نستعلیق و شکسته نوشت و شصت و هفت جلد قرآن به پایان رسانید و علاوه بر آن هفتصد

ص: 4

بی نیازی و سیر در مراحل عرفان

مرحوم وصال شاعری عارف و سالک راه حق بود بمال و منال دنیوی اعتنائی نداشت و جز بکسب کمال و مراتب فضیلت بأمری دلبستگی نشان نمیداد چنانکه روزی مادر فرزندانش اظهار داشت که از بهای قرآنهائی که هدیه شده سزاوار است زمینی برای کشاورزی بجهت پسران خریداری گردد وصال در حال پاسخ میدهد که پدر از مرغزار دانش و بینش همه گونه زمین و باغ برای آنها مهیا نموده که از باد خزان و گزند دوران آسیبی نخواهد یافت اینک بزرگان و دوستداران کمال بآنها نیازمند هستند چنانچه دارای یک بدست زمین شوند آنها به بزرگان نیازمند خواهند شد.

مرشد وصال میرزا ابوالقاسم سکوت از عرفای بزرگ قرن سیزدهم است شرح مراتب معنوی وی بسیار و از حوصله این مقام بیرون است تا سکوت زنده بود وصال دمی از محضر پر فیضش غفلت نمی ورزید و بار شاد و هدایت وی بمقامات عالی عرفانی رسید.

پس از فوت سکوت مریدان گرد وصال جمع آمده از وی طلب ارشاد کردند وصال عدم لیاقت خود را اظهار کرد و مردم را بسوی حاج محمد حسین قزوینی که از بزرگان

اهل سیرت است – هدایت نمود و خود حضرتش نیز دست یگانگی بطرف حاج محمد حسین دراز کرد و در کمال صفا با وی الیف شد.

صاحب طرائق الحقائق که از برجستگان اهل طریقت است درباره

ص: 5

سفر وصال

وصال دو سفر کوتاه اختیار کرد سفر اول باتفاق محمد علیخان ایلخانی قشقائی اتفاق افتاد تفصیل آنکه چون ایلخانی قشقائی را با وصال مهر و الفت دیرین بود برای رفع خستگی دماغی آن بزرگوار که همواره در گوشه عزلت نشسته و به افاضه اشتغال داشت درخواست کرد همراه ایل قشقائی که همواره در چمنهای سر سبز و خرم از ییلاق به قشلاق میروند عازم مسافرت گردد. وصال به اجازه مرشد خود عزم سفر کرد و چهل منزل بهمراهی ایلخانی طی طریق نمود و در هنگام شب اشعاری ببحر متقارب

درباره موضوعات مختلف مانند هفت بزم بزرگمهر با انوشیروان استاد طوس برشته نظم آورد که بنام بزم وصال موسوم است و پیش از این نیز درباره آن اشارت رفت.

پسران وصال:

مرحوم وصال شش پسر داشت که بترتیب عبارتند از احمد وقار، محمود حکیم، محمد داوری، ابوالقاسم فرهنگ، و اسمعیل توحید، و عبدالوهاب یزدانی، که هر کدام در دانش و شاعری و خوش نویسی بی نظیر همانند بودند متأسفانه در این مختصر مجال شرح حال و ذکر تألیفات و مصنفات ایشان نیست کافیست قارئین عظام بگلشن وصال مراجعه فرمایند تا ملاحظه کنند که چگونه در اثر تعلیم و تربیت شاعر هنرمندی همه فرزندان بزیور دانش و فرهنگ آراسته میشوند و هر کدام در عصر خود سرآمد اقران میگردند.

مراثی وصال:

مراثی وصال بالغ بر دو هزار بیت است که بیشتر بصورت ترکیب بند و مثنوی سروده شده است و بطور قطع شاید یکی از شاهکارهای ادب فارسی در این زمینه میباشد همانطور که اشاره شد وصال بیشتر مراثی خود را درباره خاندان عصمت و طهارت در آخر عمر سرود و سوز سخن وی در بیان مصائب اهل بیت پیغمبر موضوعی است که هر خواننده با مطالعه مختصر مراثی وی را بحد کمال رسانده و شعرش در اثر عنایت غیبی آن خاندان مکرم صبغه خاصی گرفته است، بی مناسبت نیست آورده شود که شبی در خواب حضرت صدیقه را زیارت کرد و در پاسخ سلام خود عنایتی ندید دوباره سلام نمود باز جوابی نیافت آشفته حال عرض کرد مگر خدمات وصال پذیرفته آن آستان نیست که بذل عنایتی نمیشود حضرت صدیقه در جواب فرمودند با این سعادتی که خداوند بتو عنایت فرموده دریغ است تنها «حسین» را فرزند من دانی وصال

سراسیمه سرو پریشان حال از خواب برخاست و مرثیه معروف حضرت حسن مجتبی را بمطلع:

از خواب جست تشنه لب آن سبط مستطاب

بر کوزه برد لب که بر آتش فشاند آب

ص: 10

بسمه تعالی شأنه العزیز

بند سوم

چون از جهان برفت جهان یکجهان گریست

از غم زمین بناله شد و آسمان گریست

آنقطب آسمان امامت شکست یافت

گردون سیاه پوش شد و فرقدان گریست

تیغ مرادی آه یدالله را بخست

وز درد او پری و ملک انس و جان گریست

چون تارک شکافته اش دید مصطفی

با آنکه جان غم نبود در جنان گریست

ص: 13

بند چهارم

از مسجدش بخانه چو بردند اشکبار

این از یمین غمین شد و آن از یسار زار

پروانه وارگرد وی اطفال بیکسش

بر سر زنان و واقعه جویان و اشکبار

آن گفت این سپهر شکوه از چه رو نژند

وین گفت کاینجهان وقار از چه رو فکار

یکسو حسن بجامه زده چاک و اشکریز

یکسو حسین نموده بسر خاک و بیقرار

کلثوم و زینبش که چو از گل گلاب ناب

بودند از بتول علی را بیادگار

آتش بشست خون رخ از چشم خونفشان

وینش بدوخت زخم سر از موی تابدار

ص: 14

بند پنجم

کای نور دیدگان که خدا باد یارتان

ایزد دهد شکیب دل بیقرارتان

بعد از نبی پس از منتان رهنما حسن

بعد از حسن بدست حسین اختیارتان

این زخم کاریست و ز مردن علاج نیست

باید که شکر پیشه بود صبر کارتان

چون نوبت حسن رسد آن پاره جگر

باید بپاره های جگر شد مدارتان

چون کار با حسین بدشت بلا کشد

ایزد بود پناه در آن گیر و دارتان

در موقعیکه یکتن و چندین هزار خصم

بخشدا خدا ثبات دل داغدارتان

راهیکه توشه لخت دل و خون دیده است

آنجا خرد رفیق و خدا باد یارتان

گفت اینحدیث و دیده بهم برنهاد و خفت

جهانها ز صبر طاق شد و با ملال جفت

ص: 15

بند ششم

پنهان چو در تراب شد آن گنج دیر یاب

شد راست آنکه کنیت او گشت بوتراب

این بود خواب راحت او و نه در جهان

جسمش کجا و راحت و چشمش کجا و خواب

ص: 16

بند هفتم

رفت از جهان امام جهان بوالحسن دریغ

در کوفه بیکسند حسین و حسن دریغ

اهل عراق یکسره غدر و همه نفاق

یارانشان بمصر و عراق و یمن دریغ

بی آفتاب جمله جهان شد سیه فسوس

بی شمع تیره ماند همه انجمن دریغ

مسجد فسرده دین تبه اسلام بی پناه

بی مه سپهر مانده و بی گل چمن دریغ

ص: 17

و له ایضاً رحمه الله فی رثاء فاطمه علیها السلام

بندم دوم

شاه رسل چو فاطمه گر دختری نداشت

بیشبهه آسمان حیا اختری نداشت

گر خلقت بتول نمیکرد روزگار

در روزگار شیر خدا همسری نداشت

از این دو گر یکی نه بهستی قدم زدی

این یک براستی زنی آن شوهری نداشت

بی دختر پیمبر ما عرصه حیا

مانند امتیست که پیغمبری نداشت

بی دختر پیمبرها نو عروس دهر

خوش دلفریب بود ولی زیوری نداشت

خاتون هفت پرده که در هشت باغ خلد

عصمت هر آنچه گشت چو او خواهری نداشت

الا که آن شفیعه محشر براستی

تاب سخا و فقر علی دیگری نداشت

جانها فدای او و دو پور گرامیش

وان شوی تاجدار وی و باب نامیش

ص: 19

بند سوم

چون کرد روز عمر نبی رو بکوتهی

پر شد ز ناله باغ چو از لاله شد تهی

شیر خدا بجمع کتاب و عزای دوست

بیگانگان بخوشدلی و مکر روبهی

بی غسل اوفتاده نبی در ثقیفه خلق

بر خاک نعش رهبر و مردم بگمرهی

شاه اوفتاده خسته جگر محرمان شاه

دونان کشیده سر ز پی افسر شهی

ناسی ز عهد موسی و مفتون سامری

گوساله را گزیده بهارون ز ابلهی

در نار غار رفته با غوای یار غار

ننهاد هیچ فرق ز آماس و فربهی

پابست سروری شده و دین فروخته

ابلیس را بپیروی و نفس را رهی

ناکس کسی که او بخدا رفت و عهد بست

عهد خدا و پهلوی زهرا بهم شکست

بند پنجم

گفتش که یا علی بکن از خود بحل را

گفت ای عزیز جان مکن از خود خجل مرا

گفتش مرا بگل کن و آبی ز دیده پاش

گفتا چکار بی تو باین آب و گل مرا

گفتش مرا ز دل مبر و یاد کن ز من

گفتا بلی اگر نرود با تو دل مرا

گفتش که متصل بقیامت شد این فراق

گفتا قیامتیست غمت متصل مرا

گفتش بدی که دیده ی از لطف در گذر

گفت ای خوشی ندیده تو خود کن بحل مرا

گفتش که مهر مگسل از این کودکان من

گفت ار گذارد این الم جان گسل مرا

گفتش که بی مخل بسر تربتم گذر

گفتا گر آب دیده نگردد مخل مرا

ص: 21

بند ششم

کرد آنچنان نگاه که برداشت زان دو ماه

پنجاه ساله توشه دیدن بیک نگاه

بوسیدی آن لب حسن و برزدی خروش

بوئیدی آن گلوی حسین و کشیدی آه

گفتیکه حیف از آن که شود خسته بی سبب

گفتیکه آه از این که شود کشته بیگناه

کلثوم را بدیدی و گفتی که عنقریب

گوش سپهر کر کند از بانک وا اخاه

دیدی بروی زینب و گفتی بدیر و زود

این نخل عاقبت شود از بار غم دو تاه

گفتی مباد فاطمه چندانکه بنگرد

حلق پسر بریده و دین در تباه

یاد پدر چو کردی و شوق لقای او

گشتی لبش چو غنچه خندان بصبحگاه

آهی کشید و دیده بهم بر نهاد و خفت

با هیچکس دگر نه سخن گفت و نه شنفت

بند هشتم

ای چرخ آبروی پیمبر نداشتی

شرمی چرا ز خالق داور نداشتی

محبوبه خدای بد و بضعه رسول

بیم از خدا و پاس پیمبر نداشتی

ظلمی ز تو نکرده نماند از تو ور بماند

تقصیری از تو نیست که دیگر نداشتی

چندانکه میتوان دل زهرا بسوختی

زین بیش اگر نسوخت میسر نداشتی

برداشت او دل از تو لذات فانیت

ورنه تو دل ز جور و ستم بر نداشتی

جز خود زهر ستمگری این ظلم با بتول

گفتند اگر به پیش تو باور نداشتی

چندانکه داغ بر دل زهرا نهاده ی

گر میشمردم این همه اختر نداشتی

ص: 23

وله ایضاً فی رثاء حسن بن علی علیه السلام

بند سوم

شرط محبت است بجز غم نداشتن

آرام جان و خاطر خرم نداشتن

از غیر دوست روی نمودن بسوی دوست

الا خدای در همه عالم نداشتن

جانی برای خدمت جانان بتن بس است

اما چو جان طلب کند آنهم نداشتن

گر سر بیک اشاره ابرو طلب کند

سر دادن و در ابروی خود خم نداشتن

معشوق اگر دو دیده پر از خون پسنددش

عاشق بجز سرشک دمادم نداشتن

گر کام تلخ و لخت جگر خواهد از کسی

در کاسه جای شهد بجز سم نداشتن

در راه او اگر همه بارد خدنگ کین

شرط رهست دیده ی برهم نداشتن

ز انسان که خورده سوده الماس مجتبی

درهم نکرد روی خود اهلا و مرحبا

بند پنجم

کای تشنه کام جرعه من قسمت تو نیست

باید ترا بدشت بلا رفت و تشنه زیست

آب ترا ز چشمه فولاد میدهند

الماس در خور گلوی نازل تو نیست

ماهردو پاره جگر حیدرم لیک

از مادر این میانه جگر پاره اش یکیست

خواهی بپای آب روان تشنه داد سر

خواهند کودکان تو گفت آب و خونگریست

ص: 26

بند ششم

گفت ای دو نور دیده خوشا روزگارتان

بادا بکربلا قدمی استوارتان

بینید چون میان عدوعم خویش را

یاری باو کنید که حق باد یارتان

در موقعی که محرم حج شهادتست

قربان او شوید که هست افتخارتان

عم زادگان غم زده غلطید چون بخون

جانان من مباد صبوری شعارتان

چون نوح در میانه غرقاب غم فتد

زنهار تا که جان بود بر کنارتان

بینید چونکه یوسف زهرا بچنگ گرگ

چون شیر گرگ دیده مبادا قرارتان

ص: 27

بند هفتم

در تاب رفت و طشت ببر خواند و ناله کرد

آن طشت را ز خون چگر باغ لاله کرد

خونی که خورد در همه عمر از گلو بریخت

خود را تهی ز خون دل چند ساله کرد

نبود عجب که خون جگر ریخت در قدح

عمریش روزگار همین در پیاله کرد

خون خوردن و عداوت خلق و جفای دهر

یعنی امامتش به برادر حواله کرد

نتوان نوشت قصه درد دلش تمام

ور نه توان ز غصه هزاران رساله کرد

زینب کشید معجر و آه از جگر کشید

کلثوم زد بسینه و از درد ناله کرد

هر خواهریکه بود روانکرد سیل خون

هر دختری که بود پریشان گلاله کرد

آه دل از مدینه بهفت آسمان گذشت

آنروز شد عیان که رسول از جهان گذشت

ص: 28

بند هشتم

از چیست یا رسول که بر خوان ابتلا

گردون ترا و آل ترا میزند صلا

بیند بلا هر آنکه بلی گفت در الست

الا تو در الست نگفته است کس بلی

اجر تو با خدا که دو ریحانه ات فسرد

سختست این مصیبت و صعب است این بلا

ای عرش گوشواره مگر کم نموده ی

زیرا که گه به یثربی و گه بکربلا

طوفان نوح پیش وی از قطره کمتر است

گو کائنات جمله بگریند بر ملا

ذکر مصیبت شهدا چند میکنی

آتش زدی بجان و دل مرد و زن دلا

بس کن دمی ز تغزیه مدح نبی سرای

چون اصل این طریقه بکا باشد و ولا

مدح نبی سرای که بی مدحت رسول

خدمت نشد ستوده و طاعت نشد قبول

و له ایضاً رحمه الله فی رثاء الحسین علیه السلام

بند دوم

شاهنشی که کشور دل تختگاه اوست

محنت سپاهدار و مصیبت سپاه اوست

آن سید حجاز که در کیش اهل راز

کفر است سجده ی که بر خاک راه اوست

آن بیکسی که با همه آهن دلی سنان

بر زخم دل ز طعن سنان عذر خواه اوست

هر زخم او دهانی و پیکان زبان آن

و آن جمله یکزبان بشهادت گواه اوست

گفتی گناه او چه که شمرش گلو برید

انصاف وجود و رحم و مروت گناه اوست

گوئیکه سقف چرخ چرا شد سیاه پوش

از دود آتشی استکه در خیمه گاه اوست

جز اینکه شد زیارت او زندگی فزا

دیگر چه چاره بهر غم عمرگاه اوست

ص: 31

بند پنجم

شاه عرب چو سوی عراق از حجاز شد

شد بسته راه مهر و در کینه باز شد

ایمان بکفر و سجه بزنار شد بدل

اسلام پایمال و حقیقت مجاز شد

هر جا که نیزه ی ز سری سر بلند گشت

هر جا که ناوکی بدلی دلنواز شد

رازی نهان نماند ز غمازی سنان

از بسکه رخنها بدل اهل راز شد

بر جسمهای پاک و بدنهای چاک چاک

نعل سمند و خاک زمین پرده ساز شد

بنشست بسکه خاک و روان گشت بسکه خون

هر پیکری ز غسل و کفن بی نیاز شد

از چار سو رسید بر او ناوک سه پر

چندانکه شاه عرصه دین شاهباز شد

گردن چنان فراخت که بگذشت از سما

رمح سنان چو از سر شه سر فراز شد

وانگه برهنه پرده نشین دختر بتول

زورنگ ناز بر شتر بی حجاز شد

آندم ببست راه فلک از هجوم آه

کافتاد راه قافله غم به قتلگاه

ص: 34

بند ششم

زینب چو دید پیکری اندر میان خون

چون آسمان و زخم تن از انجمش فزون

بیحد جراحتی نتوان گفتنش که چند

پا مال پیکری نتوان دیدنش که چون

خنجر در او نشسته چو شهیر که در هما

پیکان از او دمیده چو مژگان که از جفون

گفت این بخون طپیده نباشد حسین من

این نیست آنکه در بر من بود تاکنون

یکدم فزون نرفت که رفت از کنار من

این زخمها بپیکر او چون رسید چون

گر این حسین قامت او از چه بر زمین

ور این حسین رایت او از چه سر نگون

گر این حسین من سر او از چه بر سنان

ور این حسین من تن او از چه غرق خون

یا خواب بوده ام من و گمگشته است راه

یا خواب بوده آنکه مرا بوده رهنمون

میگفت و میگریست که جانسوز ناله ی

آمد ز حنجر شه لب تشنگان برون

کای عندلیب گلشن جان آمدی بیا

ره گم نگشته خوش بنشان آمدی بیا

ص: 35

بند هفتم

آمد بگوش دختر زهرا چو این خطاب

از ناقه خویش را بزمین زد ز اضطراب

چون خاک جسم پاک برادر ببر کشید

بر سینه اش نهاد رخ خود چو آفتاب

گفت ای گلو بریده سر انورت کجاست

وز چیست گشته پیکر پاکت بخون خضاب

ای میر کاروان گه آرام نیست خیز

ما را ببر به منزل مقصود خوش بخواب

من یکتن ضعیفم و یک کاروان اسیر

وین خلق بی حمیت و دهر پر انقلاب

از آفتاب پوشمشان یا ز چشم خلق

اندوه دل نشانمشان یا که التهاب

زین العباد را بدو آتش کباب بین

سوز تب از درون و برون تاب آفتاب

گر دل بفرقت تو نهم کو شکیب و صبر

ور بی تو رو بشام کنم کو توان و تاب

دستم ز چاره کوته و راه دراز پیش

نه عمر من تمام شود نه جهان خراب

لختی چو با برادر خود شرح راز کرد

رو در نجف نمود و در شکوه باز کرد

ص: 36

بند هشتم

کای گوهریکه چون تو نپرورده نه صدف

پرورد کانت زار و تو آسوده در نجف

داری خبر که نور دو چشم تو شد شهید

افتاد شاهباز تو از شرفه شرف

تو ساقی بهشتی و کوثر بدست تست

وین کودکان زار تو از تشنگی تلف

این اهل بیت تست بدین گونه دستگیر

ای دستگیر خلق نگاهی باینطرف

این نور چشم تست که ناوک زنان شام

دورش کمان گشاده چو مژگان کشیده صف

چندین هزار تن قدر انداز و از قضا

با آنهمه خطا همه را تیر بر هدف

هر جا روان ز سر و قدی جوئی از گلو

هر سو جدا ز تا جوری دستی از کتف

تا کی جوار نوح لب نوجه برگشای

یعقوب سان بنال که شد یوسفت ز کف

چون نوح بر گروه و چو یعقوب بر پسر

نفرین لا تذر کن و افغان وا اسف

چندی چو شکوه های دلش بر زبان گذشت

زان تن ز بیم طعنه شمر و سنان گذشت

ص: 37

بند نهم

در کوفه کاروان عزا چون گذار کرد

دوران ستیزهای نهان آشکار کرد

شد کربلا ز درد اسیری زیادشان

و اندوهشان زمانه یکی بر هزار کرد

در پرده سرّ حق چوندیدند کوفیان

بی پرده جلوه حجت پروردگار کرد

بردند خوارشان ببرزاده زیاد

ناکس چو دید خواریشان افتخار کرد

کای آل بو تراب چو بر حق نبوده اید

رسوا نمودتان حق و بی اعتبار کرد

طاقت ز دست زینب بیدل عنان ربود

گفت ای لعین عزیز خدا را که خوار کرد

شکر خدا که دولت پاینده زان ماست

ناحق کسی که تکیه بنا پایدار کرد

خواریم پیش خلق و به پیش خدا عزیز

ما را خدا ز روز ازل کامکار کرد

فردا که بهر ما و تو محشر بپا شود

بینی که کردگار کرا شرمسار کرد

در خشم رفت و خواست که زارش بخون کشد

ترسید از آنکه بار مکافات چون کشد

ص: 38

بند دهم

چون شام جای عترت شاه شهید شد

صبحی برای روز قیامت پدید شد

عهدستم بآب نبی باز تازه گشت

پیمان غصه با دل ایشان جدید شد

آن در سپاس کانده عثمان زیاد رفت

وین شادمان که دهر بکام یزید شد

اسلام را بکفر شد آمیزش آن زمان

کان سر فروغ بزم یزید پلید شد

چون کوی آفتاب که شد زیور سپهر

آئین طشت زر سر شاه شهید شد

با چوب خیزران بسرش میزدی که شکر

کاین سر برید و قفل غمم را کلید شد

اندیشه شهادت زین العباد کرد

دوزخ صفت بنعره هل من مزید شد

زینب چو این مشاهده بنمود شد ز هوش

یکباره از حیات جهان نا امید شد

زد جیب جامه چاک و بسر بر فشاند خاک

فریاد بر کشید و بپیش یزید شد

گفت ای یزید ظلم بما بیش از این مکن

حق را بخود زیاده از این خشمگین مکن

ص: 39

بند یازدهم

این غم رسیده را بمن مبتلا ببخش

بر ما نگه مکن برسول خدا ببخش

بر ما ستم کشان بجز این محو می نماند

محرومیش ببین و بحرمان ما ببخش

خونی در او نماند که ریزی بتیغ کین

ما را بریز خون و باین مبتلا ببخش

بسیار خون ناحق از این قوم ریختی

او را بخون ناحق ما خونبها ببخش

ما را کشی و دعوی اسلام میکنی

یکتن بصدق خویش در این مدعا ببخش

بیمار و نوجوان و پدر کشته و اسیر

بر حرف او نظر مکن و ماجرا ببخش

خورد است گر درشتی از او رفت در پذیر

زار است بر ستیزه این بینوا ببخش

هر چند دل ز سنگ بود سخت ترترا

ای سنگ دل بر این دل مجروح ما ببخش

دانی که ما نبیره سالار محشر بم

ما را ز بیم پرسش روز جزا ببخش

چندان نیاز کرد که بگذشت ز انتقام

اذن مدینه داد بآن بیکسان بشام

ص: 40

بند دوازدهم

چون خیمه زد ز شام بیثرب امام ناس

آسوده گشت عترت پیغمبر از هراس

یعقوب اهل بیت نبی با بشیر گفت

کاین مژده را بمژده یوسف مکن قیاس

رو در مدینه قصه یوسف بخوان بخلق

وز گرگ و پیرهن سخنی گوی در لباس

آمد بشیر و آمدن شه بخلق گفت

آشوب حشر کرد عیان از هجوم ناس

هر یک امید یار سفر کرده ی بدل

تا بیندش بکام و ببخت آورد سپاس

دیدند مردمی ز مصیبت سیاه پوش

دیدند خیمه ی ز عزا قیر گون پلاس

آن یک ز روی خویش خراشان ترش جگر

وین یک ز موی خویش پریشان ترش حواس

یک کاروان ز زن همه مردانشان قتیل

یک بوستان دروده ریاحینشان بداس

آن یادگار آل عبا شمع انجمن

اهل مدینه واقعه پرسان بالتماس

بر خواست زان میان و قیامت بپا نمود

یعنی بیان واقعه کربلا نمود

ص: 41

بند سیزدهم

بس کن وصال قصه محشر چه میکنی

کردی قیامت اینهمه دیگر چه میکنی

بس کن وصال کین نفس شعله بار تو

آتش بعالمی زده یکسر چه میکنی

قصد تو بود سوختن خلق سوختند

این حرف سوزناک مکرر چه میکنی

جان تذرو و فاخته را سوختی ز غم

شرح شکست سرو و صنوبر چه میکنی

آه درون بطارم گردون چه میبری

آئینه سپهر مکدر چه میکنی

تشویش جان زینب و زهرا چه میدهی

شرح بلای آل پیمبر چه میکنی

صد دفتر از بلای حسین گر کنی رقم

نبود یک از زهرا برابر چه میکنی

گوئی سرش بطشت یزید آفتاب و چرخ

تعریف آفتاب باختر چه میکنی

گوئی شب وداع وی و روز رستخیز

بیهوده شب بروز برابر چه میکنی

چندانکه مینشینم از این گفتگو خموش

خونین دلم ز سینه خروشد که بر خروش

و له ایضاً رحمه الله فی رثاء سید الشهداء علیه السلام

بند سوم

ای تشنه لب آن سینه صد چاک تو چونست

با آنهمه زخم آن بدن پاک تو چونست

زخمی که بهر یک تنی از پای در آید

با نهصد از آن پیکر چالاک تو چونست

از تاب و تب آن نو خط بیمار تو را چیست

وز سوز دل آنخواهر غمناک تو چونست

ص: 44

بند چهارم

هر کس بسر خوان لئیمان شده مهمان

از خون دل خویش غذا خورده بر آنخوان

زنهار از آن قوم که مهمان طلبیدند

و آنگاه نه نان آب ندادند بمهمان

آبی که دد و دام از او خورد ببستند

بر آنکه همه دام و ددش بود بفرمان

ریحان نبی تشنه و بسان علی خشک

شط جاری و خار و خس از او خرم و خندان

زین شرم چرا دجله نگردد همه تن آب

زین غبن چرا سر ننهد شط به بیابان

ص: 45

بند پنجم

ای سر ز وفا داده بسر برده وفا را

از یاد نخواهد شدن اندوه تو ما را

تو تن بقضا داده و سر را برضا لیک

منظور رضای تو در این بوده قضا را

دشمن شده خوشنود که ببریده سر از تو

زین کار تو خشنود ز خود کرده خدا را

خلقی همه از داغ تو رنجور نهادند

بیجا نه نهادند بخاک تو شفا را

منظور تو از درد دوای دل ما بود

ما کرده ز درد تو فراموش دوا را

تو خود بغم ما که نسوزیم بفردا

امروز بنقد این غم تو سوخته ما را

شاید که جز این شعر جگر سوز نخوانند

آنانکه بگیرند عزای شهدا را

آفاق پر از غلغله و شیون و شین است

ای غمزدگان باز مگر قتل حسین است

ص: 46

و له ایضاً رحمه الله (امام حسین علیه السلام)

بند دوم

گلزار تعزیت کده آلا حیدر است

وین ابر تیره فام سیه کرده چادر است

مرغان باغ نوحه گرانند فوج فوج

وان بیدبن محفه و آن سرو منبر است

گسترده بالهای ملایک بطرف باغ

نورسته سبزه ها که چو دیبای اخضر است

وان سار کیست مرثیه خوانی سیاه پوش

هر لحظه نوحه سنج بآهنگ دیگر است

چون دستهای سینه زنان پنجه چنار

کز دست گه بسینه زنان گاه بر سر است

نارنج بن چو حجله قاسم که اندر آن

دست حنا گرفته برنگ معصفر است

بر سرو کاج گلبن و نسرین تگرگ ابر

چون تیر کوفیان بجوانان حیدر است

در خار و غنچه قامت گلبن بچشم عقل

تیر و سنان به پیکر سبط پیمبر است

ص: 48

بند سوم

یارب چرا زمانه بمردم سیاه شد

جوش و خروش خلق ز ماهی بماه شد

هر دیده ای ز گریه چو انجم سپید گشت

هر قامتی ز غصه چو گردون دو تاه شد

این طرفه حالتیست که بر هر که بنگرم

اشکش بدعوی دل خونین گواه شد

طوفان گرفت خاک و هوا گشت قیر گون

از بس روان ز دیده و دل اشک و آه شد

سرهای آل فاطمه شد بر سر سنان

تا آل هند صاحب تخت و کلاه شد

از خیمه فلک ز چه آتش نشد بلند

زان شعله ها که بر فلک از خیمه گاه شد

از مرد و زن کرا طمع رستگاریست

چون کشتی نجات دو عالم تباه شد

ص: 49

بند چهارم

دانشوری سخن شنو و نکته دان کجاست

تا گویمش ز جان و روان فرق از چه خاست

جانست آنچه را همه حیوان در آن شریک

اما روان امانت حق نزد اولیاست

جان هر که هست دارد و گیرنده اش ملک

اما روان کمست و شناسنده اش خداست

جان گر کسی نداد ستانند از او بجبر

اما روان بلطف ستانند و او رضاسیت

دارای جان شهید نشد گرچه غازیست

صاحب روان شهید و گر خفته در سراست

صاحب روان چو در همه حالی بود شهید

تا چون بود چو کشته شمشیر اشقیاست

ص: 50

بند پنجم

آن جان نموده که دلها فدای او

وان بی بها گهر که جهان شد بهای او

آن پاک گوهری که در این نه صدف نبود

بی آب گوهری بفروغ و بهای او

آن شاهباز اوج وفا کز پر عقاب

آمد بآشیانه لاهوت جای او

آن گوشوار گمشده عرش حق که عرش

لرزد برای بیکسی و ابتلای او

آن کشته ی که آتش دوزخ بکشت و کرد

هر سینه ی چو آتش دوزخ عزای او

ص: 51

بند ششم

شاهی که از هزار فزون زخم پیکرش

دشمن چه گویم آه چه آورد بر سرش

جز این ندانم آه که از چرخ کینه خواه

از اکبرش قتیل بود تا بأصغرش

جز این نگویم آه که از جور کوفیان

از خواهرش اسیر بود تا بدخترش

جز این ندانم آه که در دشت کربلا

جان داد تشنه و آب روان در برابرش

ص: 52

بند هفتم

در دم ز کودکی است که باروی همچو ماه

آمد برون بیاری آن شاه بی سپاه

بیتاب چون دل از بر زینب فرار کرد

آمد چو طفل اشک روان در کنار شاه

ص: 53

بند هشتم

هایل قضیه ایست جزاک الله ای رسول

قربانی حسین تو نزد خدا قبول

ای عقل رهنما بتو یاری کند خدای

اندر مصیبتی که پریشان شود عقول

ص: 54

و له ایضاً رحمه الله فی رثاء حسین بن علی «علیه السلام»

بند دوم

شاهی که همچو او گهری کان نداشته

سروی چو او حدیثه امکان نداشته

آن مخزن جواهر ایمان که سر گرفت

از وی خسی که گوهر ایمان نداشته

آن بوستان خشک امامت که ره در آن

جز جویبار خنجر بران نداشته

زان آب خورده بود که دلکش نهال او

جز برگ تیغ و غنچه پیکان نداشته

آن خشک لب که داشته جام شهادتش

آبی که خضر از لب حیوان نداشته

آب ار بقدر آتش دل خورد بایدش

آن آب نوح با همه طوفان نداشته

داغش نه سینه ی که مشوش نساخته

قتلش نه خواطری که پریشان نداشته

هر کس در آرزوست که جانش فدا کند

الا فسرده ی که بتن جان نداشته

ص: 57

بند سوم

داد از ستیزه فلک و جور اخترش

و ان دشمنی بعترت پاک پیمبرش

آن بردن حسین و بر او آب بستنش

وان آب دادن از دم شمشیر و خنجرش

و ان دل کباب کردنش از تاب تشنگی

با یاوران و آب روان در برابرش

آن دست و پا خضاب بخون گشته قاسمش

وان تن بنعل اسب عدو خسته اکبرش

آن بردن عیال اسیرش بشهر شام

با نو جوان خسته بی یار و یاورش

گاه آن گشاده دست اسیری بعترتش

گاه این فکنده چشم کنیزی بدخترش

این دشمنی که کرد بفرزند مصطفی

زان کرد آسمان که ز خود دید برترش

گردون همیشه قدر نکویان چنین شناخت

این کینه تازه نیست باولاد حیدرش

ص: 58

بند چهارم

آه از دمی که دختر زهرا بروی خاک

افتاده دید آن تن مجروح چاک چاک

در تاب رفت و از شتر افتاد بر زمین

چون نور آفتاب که افتد بروی خاک

در برکشید آن تن و از سوز دل کشید

آهی که شعله اش ز سمک رفت تا سماک

گفت ای بخون طپیده نه هنگام خفتنست

بر خیز کاهل بیت تو افتاده در هلاک

وقت تو خوش که خفته ی ای یار همسفر

واسوده ی ز ناله طفلان دردناک

بر خیز و این زمان خطر و خوف ما نگر

کان خوف وانخطر چه تو بودی نبود باک

کشتند چون ترا ز چه ما را گذاشتند

ایکاش خاک از آل نبی گشته بود پاک

آه این منم فکار و توئی خفته بر زمین

یا لیت مت قبلک و الیوم ما اراک

ص: 59

بند پنجم

کای جد پاک زیور دامان کیست این

پامال گشته دسته ریحان کیست این

این سرو بن که ناوکش از برگ بید بیش

نخل ریاض و دوحه بستان کیست این

این طایری که از پر تیر است چون عقاب

باز سفید کنگر ایوان کیست این

این جسم پاره پاره که نتوان شناختش

فرزند ناز پرور دامان کیست این

این شاخ ارغوان که بر او بیش از ارغوان

گل کرده زخم تن گل خندان کیست این

صد گوهر یتیم بیک رشته پای بند

تسبیح وار عترت عریان کیست این

ما را ببین بحال پریشان و باز پرس

تا اهل بیت بیسر و سامان کیست این

ص: 60

بند ششم

ای از غم تو چشم فلک خون گریسته

خونین دلان از آن بتو افزون گریسته

از یاد تشنه کامی تو نیل گشته خون

وز حسرت فرات تو جیحون گریسته

تا لاله زار شد ز تو دامان کربلا

ابر بهار زار بهامون گریسته

بلبل زیاد آن تن صد چاک در فغان

قمری ز شوق آن قد موزون گریسته

زان زخمها که دیده تنت از سنان و تیر

بر حالت تو چشم زره خون گریسته

خود میگریستی مگر از بیکسی بخویش

چشم زره وگرنه بکس چون گریسته

ص: 61

بند هفتم

سال از هزار بیش و غمش یار جان هنوز

در یاد دوستان تو این داستان هنوز

گلگون کفن بخاک شد و از غمش ز خاک

گلگون کفن دمند گل و ارغوان هنوز

شاید روان تشنه او را دهند آب

نیل و فرات و دجله و جیحون روان هنوز

پیراهنی که یوسف او را فروختند

هر کس طلب کنند از این کاروان هنوز

سرو اوفتاد و ریخت گل و ارغوان فسرد

خلقی سراغ میکند این بوستان هنوز

ص: 62

بند هشتم

از کربلا بشام چو پیمود مرحله

آن کاروان بیکس و بی زاد و راحله

زان کشتگان چو مرحله ی میشدند دور

دوری ز صبر بود بهفتاد مرحله

چون عهد کوفیان همه را سست تار صبر

چون چشم شامیان همه را تنگ حوصله

طفلان پا برهنه زنان گشاده موی

از بخت در شکایت و با چرخ در گله

ص: 63

بند نهم

بعد از تو ای برادر با جان برابرم

شد تازه ماتم پدر و داغ مادرم

بودم یقین ز آل زیاد این همه عناد

وز خود گمان نبود که طاقت بیاورم

طعن سنان و طعنه اغیار و جور شمر

از کوفیان کدام جفا بر تو بشمرم

بر دیده من از چه نیامد خدنگ کین

تا پیکر تو را هدف تیر ننگرم

ص: 64

بند دهم

کای جان باب از چه نگیری ببر مرا

افکنده ی چو اشک چرا از نظر مرا

ای مهربان پدر ز چه نامهربان شدی

مهر تو بیشتر بد از این بیشتر مرا

رنجیده ی ز من که جوابم نمیدهی

دستی برو بکش غمی از دل ببر مرا

نه پرسشی نه مرحمتی نه نوازشی

طاقت نماند جان پدر اینقدر مرا

فرصت نماند و میرود از دست کاروان

بنواز دل بمرحمتی مختصر مرا

ص: 65

بند یازدهم

خاموش شد سکینه و کلثوم زد خروش

کای خفته تا بچند لب از گفتگو خموش

ای ساقی شراب طهور این چه جرعه بود

کامروز خورده ی و چنین رفته ی ز هوش

ای تشنه خواب رفته در این خواب گاه گرم

برخیز وز آب دیده ما جرعه ی بنوش

با این همه جراحت و این ریگهای گرم

نگداخت پیکر تو نیامد دلت بجوش

خاتم ز دست داده سلیمان من چرا

همسایه طیوری و همخوابه و حوش

آیا که از تن تو برون کرد جامه ات

برخیز و جا بخیمه کن و جامه ی بپوش

این ناز پروران که چو جان عزیز شان

پرورده ی تو گاه در آغوش و گه بدوش

ص: 66

بند دوازدهم

گفت ای پدر چگونه روم بی تو در وطن

خویشان بهیچ چون دهم آرام خویشتن

چون انجمن کنند و کنند از تو جستجو

جز سوختن چه چاره کند شمع انجمن

گیرم مدینه یکی باغ چون کنم

بی سرو و بی صنوبر و بی نخل و بی سمن

از بسکه یوسف از من مهجور گم شده است

نام من حزین شده یعقوب ممتحن

زان یوسفان گمشده اکنون بأرمغان

خود میبرم باهل وطن بوی پیرهن

تهمت بگرگ یوسف و گرگان یوسفم

اینک بخون او همه آلودشان دهن

از کوفه تا بشام شد از شام تا حجاز

چون صحن لاله زار ز خون عزیز من

ص: 67

بند سیزدهم

ما را خلد بپا سر خاری زبون کند

زخم هزار و نهصد و پنجاه چون کند

این زخمها بر آن بدن نازنین چه کرد

ما را چو نوک نیشتری غرق خون کند

در پای کافری خلد از خار مسلمی

گر نیست سوزن از سر مژگون برون کند

اسلام بین که خصم بفرزند مصطفی

بیند هزار ناوک و بازش فزون کند

یکقطره آب بر گلوی نازکش نریخت

بیرحم چرخ گریه بحالش کنون کند

بگذار ناله خرمن مه را دهد بباد

بگذار گریه طاق فلک را نگون کند

ص: 68

بند چهاردهم

از ما سلام بر تن صد پاره حسین

بر همرهان کشته و آواره حسین

بر خفتگان ماریه و رفتگان شام

آن اختران ثابت و سیاره حسین

بر دختران نورس بی صاحب حسن

بر خواهران بیکس و آواره حسین

بر کشتگان دامن و آغوش او یکی

طفل حسن یکی مه گهواره حسین

بر آن دو دست داده براه وفای دوست

عباس تشنه کام جگر خواره حسین

بر شاهزاده قاسم آزاده حسن

بر ماه پاره اکبر صد پاره حسین

بر یاوران سوختگانش که دیده اند

از آب چشم و لخت جگر پاره حسین

بر آن برهنه پای ملایک که میرسند

از عرش صف کشیده بنظاره حسین

صد چون سلام لعن خدا و ملایکش

بر قاتلان ناکس خونخواره حسین

بادا تمام خدمت شیرازیان قبول

درباره پیمبر و درباره حسین

این خدمت وصال برایشان قبول باد

صلوات بر رسول و بآل رسول باد

ص: 69

بند پانزدهم

گر قصه مصیبتشان سر کند کسی

باور مکن وصال که باور کند کسی

آید کجا ز عهده این تعزیت برون

روی زمین ز گریه اگر تر کند کسی

از کربلای او نتواند حدیث کرد

نامش مگر قیامت دیگر کند کسی

احوال رستخیز شنیده است هر کسی

چونش برستخیز برابر کند کسی

کم نیست این عزا ز کدامین کشد فغان

از این عزا چو اه و فغان سر کند کسی

آرد ز بیکسی برادر کسی بیاد

یا شرح دستگیری خواهر کند کسی

این ناله ها برای ستمدیدگان زار

یا از جفای خصم ستمگر کند کسی

تا شیر خواره اش هدف تیر کینه شد

باید قیاس اکبر از اصغر کند کسی

تا چیست این عزا که مکرر نمیشود

چندانکه شرح حال مکرر کند کسی

گفتم کنم حکایت دیگر ولی غمش

نگذاشت تا حکایت دیگر کند کسی

بالله که نقش او ز مقابل نمیرود

گیرم که از نظر رود از دل نمیرود

بند دوم

شاه بلند افسر ایوان کربلا

نوح شکسته زورق طوفان کربلا

ریحانه ی پیمبر و نوباوه علی

خشکیده از سموم بیابان کربلا

نبود ضریح عرش بود کان بجستجوست

گم کرده گوشوار بمیدان کربلا

در شام و کوفه حکم روا اهرمن بتخت

بر خاک جسم پاک سلیمان کربلا

آل زیاد خفته بر اورنگ زرنگار

وز خاک چار بالش سلطان کربلا

نیکو نگر بچشم تأمل که میچکد

خون از صفیر بلبل بستان کربلا

مهمان خلق کوفه جوانان هاشمی

از خون حلق خود بسر خوان کربلا

این رسم تازه نیست کز آنروز تاکنون

خون دل است قسمت مهمان کربلا

ص: 71

بند سوم

آنانکه در الست خروش بلی زدند

پروانه وار خویش خویش بشمع بلا زدند

چون دور گشت عهد الست امتحان نمود

ارباب شوق را بشهادت صلا زدند

جمعی جهاد کافر و قومی غزای نفس

هر یک بقدر خویش در ابتلا زدند

بیگانه قابلیت این ابتلا نداشت

این خیمه بر فضای دل آشنا زدند

پنداشتند زهر و چو دیدند شهد بود

دیدند نور خویش بنار بلا زدند

رفتند پیش طایفه ی گفت مصطفی

کاین قرعه را بنام همایون ما زدند

چون دعویش بمحضر پاکان ثبوت یافت

این تاج را بفرق شه لافتی زدند

این سکه آنزمان بحقیقت رواج یافت

کاین قرعه را بنام شه کربلا زدند

پر باز کرد از بی پرواز لامکان

بر پیکرش ز بسکه خدنگ جفا زدند

ص: 72

بند چهارم

آمد چو در عراق حسین از ره حجاز

نار آستان نوای دغل ساختند ساز

شه ماوراء نهر ره آب بسته خصم

وز کوچک و بزرگ بر او کرده ترکتاز

خارا شکاف تیر مخالف گشود بال

شد شاه ناز پرور زهرا چو شاهباز

منصوری سپاه عدو خواست چرخ و گشت

بر چارگاه طبل بدل پنجگه نماز

آن ناخجسته قوم بطفل صغیر او

دادند آب لیک ز پیکان جانگداز

نوروز گشت لیک همایون نشد بخصم

روزیکه گشته گشت در او سید حجاز

فریاد وا اخاه بد و بانک وا اباه

زنگوله حدی و شترهای بی جهاز

آل زنا بدیبه و خارای ششتری

آل رسول با تن عریان بسوز و ساز

از خیل سید عرب آواره شد دریغ

شهزاده عجم که نمودی بشاه ناز

اولاد هند با دف و بربط بنای و نوش

چون چنک آل فاطمه از غم سیاه پوش

ص: 73

بند ششم

چون سوی کوفه سید بطحا کشید رخت

شد عهد دهر سست و دل روزگار سخت

آب فرات بست بر اولاد مصطفی

از بهر نان ری پسر سعد شوم بخت

دست قضا شکست در خانه علی

تا زاده زنا رسد از تخته اش بتخت

دوران نگر که آل علی را برهنه ساخت

تا دوده معاویه رنگین کنند رخت

غلطان بخون ز آل پیمبر بدشت کین

تنهای چاک چاک و بدنهای لخت لخت

آن سر که گه بسینه نبی داشت گه بدوش

گه زیب نیزه گشت و گه آویزه درخت

جمعی سیاه روز ز قومی سیاه دل

برخی سیاه پوش ز فوجی سیاه بخت

ای کاشکی رهت نفتادی بکربلا

یا حادی الجمال و یالیت ما انحت

آخر بحالشان نه دل سخت سنگ سوخت

ای چرخ گیرم ایندل سنگ تو بود سخت

ای گرگ خون یوسف ما را چه می دهی

فردا جواب شیر خدا را چه می دهی

ص: 75

بند هفتم

فاش از فلک بدان تن بیسر گریستی

ز آنروز تا بدامن محشر گریستی

ز اشک ستاره دیده گردون تهی شدی

بروی بقدر زخم تنش گر گریستی

ایکاش چون فلک بدی اعضا تمام چشم

تا بهر نور چشم پیمبر گریستی

کشتند ولا فشان ز مسلمانی ای دریغ

آنرا که از غمش دل کافر گریستی

آه از دمی که با دل چاک از پی وداع

خواهر بنعش پاک برادر گریستی

چندان گریستی که فتادی ز پای و باز

یادش چو زان سر آمدی از سر گریستی

گاهی ز حلق پاره اصغر فغان زدی

گاهی بجسم بیسر اکبر گریستی

تا فرصتی ستاند و گرید بکام دل

لختی بپیش شمر بد اختر گریستی

گه گفتی از عقوبت داور بپیش خصم

گاهی ز خصم در بر داور گریستی

آندم فلک ز کرده پشیمانیش رسید

کز خیمه گاه شعله بگردون علم کشید

ص: 76

بند هشتم

ای پیکرت بکوفه سر انورت بشام

کم نیست دردهای تو گرییم بر کدام

بر آن سپاه غرقه بخون شهید تو

یا از سپاه خصم بدور تو ازدحام

بر چاک فرق اکبر ناکام نوجوان

یا خون حلق اصغر بی شیر تشنه کام

بر بیکس ایستادن تو پیش روی خصم

یا بر خروش پرده کیان تو در خیام

بر آن هزار تیر که آنرا دلت هدف

یا بر هزار تیغ که آنرا تنت نیام

بر جسم پاره پاره پاکت بکربلا

یا بر عیال بیکس زارت بشهر شام

بر نوجوان خسته بیمار بی غذا

یا بر غذای خون جگر خوردنش مدام

بر دختران نورس و اطفال ناصبور

یا بر زنان بیکس و ایتام بی طعام

این تعزیت بکعبه بگوئیم یا حطیم

زین داوری بر کن بنالیم یا مقام

زان صدمه ها که دید عیالت بشام شوم

در حیرتم که صبح چرا صبح و شام شام

ص: 77

بند نهم

کافر دلان که سبط نبی را ز کین کشتند

دعوی دین کنند و خداوند دین کشند

بگذشته از حسین که محسوب عالمیست

گرئی بخصم خصم تو را گر چنین کشند

قرآن کنند حفظ به طه کشند تیغ

یس کنند حرز و امام مبین کشند

ای چرخ گیرمت سر پاداش بدر بود

سبط نبی بجای گروهی لعین کشند

این غیرتم کشد که سلیمان دهر را

آن دیو سیرتان پی تاج و نگین کشند

خود حرمت حریم حرم داشت شد برون

دانست کز جفاش در آن سرزمین کشند

احرام حج هنوز نیفکنده ناکسان

حرمت نگر که صید حرم راز کین کشند

بینند چون ز دست خدا آستین تهی

شمعی که فروخت چرا ز آستین کشند

کی پیش چار موج عتابش بود ثبات

آن ناکسی که میشکند کشتی نجات

ص: 78

و له ایضاً رحمه الله فی رثاء سید الشهداء «علیه السلام»

بند دوم

شهی که پشت فلک از مصیبتش خم شد

بنای ماتم او با بنای عالم شد

شهی که چشمه ی از حلق او گشود ز تیغ

که باغ ماتم از آن تا بحشر خرم شد

شهی که محکم از او شد بنای دین افسوس

که از مصیبت او بیخ کفر محکم شد

شهی که بوالبشر از کربلای او چو گذشت

دمی بتعزیه اش گریه کرد و آدم شد

بیک دو قطره که در ماتمش گریست خلیل

پسر نکشته فدا دید و فارغ از غم شد

نه صبح و شام کاسمان بتعزیتش

بجیب چاک زد و در لباس ماتم شد

از آنکه قطره خونش بود بشکل عقیق

سپهر خم شد و عمری بشکل خاتم شد

چنانکه ملک شهادت بر او قرار گرفت

بارث وام پدر هم بر او مسلم شد

ص: 80

بند سوم

چرا فسرده دلان همدم همید همه

بغم نشسته و با ناله همدمید همه

چه روی داده که با گریه همرهید تمام

که در گذشته که با نوحه توأمید همه

چرا چو موی مصیبت رسیدگان شب و روز

سیاه پوش و پریشان و در همید همه

حرم ز پا نفتاد و حجر ز دست نرفت

چرا سرشک فشان همچو زمزمید همه

که در گذشته که گوئی بجمله منسوب است

وگرنه از چه در افغان و ماتمید همه

ز هر یکی بجدا گوئیا عزیزی رفت

که هر یکی بجداگانه در غمید همه

عزیز جمله بیکباره چون ز دست رود

اگرچه سر بسر از نسیل آدمید همه

ص: 81

بند چهارم

هنوز دشت بلا خاک مشکبو دارد

که در کنار جوانان مشکمو دارد

هنوز تیره نماید بکربلا خورشید

که در کنار هزار آفتاب روا دارد

هنوز سلسله دارد ز موج خویش فرات

بجرم آنکه حسین آرزوی او دارد

هنوز خون گلویش نشسته است از چه

ز چشم ماتمیان صد هزار جو دارد

عدو بمرقد او آب بست و پیش نرفت

هنوز آب مگر شرم از آن گلو دارد

مگو که پیکر شاه شهید غسل نیافت

هنوز آب مگر شرم از آن گلو دارد

مگو که پیکر شاه شهید غسل نیافت

که هم ز خون گلو غسل و هم وضو دارد

دلا بگری و بگریان بماتمش که بحشر

ز فیض گریه بود گر کس آبرو دارد

ز سوزن مژه است وز رشته های سیرشک

اگر که چاک تن خسته اش رفو دارد

قتیل گریه بود نور چشم پیغمبر

کسی مضایقه کی آب چشم از او دارد

بگوش تاب شنیدن نماند ور نه زبان

بشرح تعزیه صد گونه گفتگو دارد

نه مختصر بود اندوه اهل بیت رسول

وگر تمام بیان سازم الحدیث یطول

ص: 82

بند پنجم

عجب گلی فلک از باغ بوتراب گرفت

که تا بحشر ز چشم جهان گلاب گرفت

فسرده باغ نبی باغبان دهر چرا

ز چشم ما نه مگر دجله دجله آب گرفت

نکرد فرق ز اولاد هند و آل بتول

فغان که دیده انجم تمام خواب گرفت

زمانه تنگ گرفت آنچنان بشاه شهید

که ترک عالم پر شور و انقلاب گرفت

به پیش داشت چو معراجی از شهادت خویش

نبد براق از آن جای بر عقاب گرفت

همین بس است گواه شهادتش بیکس

که جبرئیل امینش بکف رکاب گرفت

هوای اوج سعادت نمود همچو همای

ولی دریغ که بال از پر عقاب گرفت

چو شد بخاک نهان آفتاب شد بکسوف

ز قتل سبط پیمبر دو آفتاب گرفت

دو آفتاب گرفت و جهان نگشت سیاه

از آنکه دختر زهرا ز رخ نقاب گرفت

چنانکه تشنه گذشت از فرات شاه شهید

گر آب خضر بود میتوان سراب گرفت

چو آن ستیزه فلک با پناه دوران کرد

بما چه شکوه اگر صد هزار چندان کرد

ص: 83

بند ششم

شنیده اید حسینی بکربلائی بود

شنیده اید که از خون محاسنش آلود

ندیده اید که چندین هزار زخم چه کرد

ندیده اید که چندین هزار درد چه بود

شنیده اید که طفلی ز ناوکی جان داد

ندیده اید رگ خون ز دیده که گشود

شنیده اید تنی پایمال اسبان شد

ندیده اید لگدکوب غم کرا فرسود

شنیده اید علمداری اوفتاد ز پای

ندیده اید که پشت کرا شکست حسود

شنیده اید عروسی بحجله بست سیاه

ندیده اید بچشم که شد زمانه کبود

شنیده اید بزنجیر رفت بیماری

ندیده اید ره شام را چسان پیمود

شنیده اید عیالی ز کوفه رفت بشام

ندیده اید اسیری بهر یکی چه نمود

شنیده اید که آتش بخیمه ی افتاد

ندیده اید بچرخ از دل که بر شد دود

همه اذیت پیغمبر است بلکه خدای

و من اذانی از آنروی مصطفی فرمود

گلوی آل پیمبر بر ندامت بین

حریم او با سیری برند حرمت بین

ص: 84

بند هفتم

ز فعل ناخلفی چند بوالبشر چه کند

پسر چو ننگ ببار آورد پدر چه کند

پی دو دانه گندم دویست سال گریست

بکرده بد اولاد خود پدر چه کند

گرفتم آنکه بگرید هزار سال دگر

بپیش آتش دوزخ دو چشم تر چه کند

گرفتم آنکه بر ایشان دعا کند شب و روز

دعا بباره این ناکسان اثر چه کند

خدا بچشم تر و حلق خشک آل رسول

نسوز دار بمکافات خشک و تر چه کند

اگر نه آتش قهر خدا زبانه کشد

بداد خواهی اطفال بی پدر چه کند

وگرنه لب ز شفاعت رسول بر بندد

بعذر عترت اطهار در بدر چه کند

ز عفو بی سبب آمرز حق هراسانم

که با کشنده این سید بشر چه کند

شکاف فرق علی را رسول اگر بخشد

بپاره ی جگر و پاره ی جگر چکند

و گر بداد یتیمان بی پدر نرسد

بروز عدل خداوند دادگر چه کند

اگر نه رحم خدا سابقست بر غضبش

از این گناه که رستی زد و زخ و لهبش

بند نهم

تو تشنه جان دهی و کشت آسمان سیراب

سراب باد جهان خاک تیره بر سر آب

تو کشته دود ز خرگاه تو بچرخ شده

چه قسمت است که خرگاه چرخ باد خراب

تو یار جستی و ما در فراخنای عدم

دریغ کز چه نکردیم در وجود شتاب

رکاب دار تو خواهر کجا محبانت

که جان ز شوق فشانند هر دمت برکاب

ز جنیانت حمایت ز انسیانت گزند

هزار شرم ز ابلیسیان بروز حساب

ص: 86

بند دهم

بدین امید که این گریه را ثواب دهند

عجب نباشد اگر عالمی بآب دهند

عجب غمیست که نتوان شنید و اشک نریخت

اگر برابر هر قطره صد عذاب دهند

زهی شقی که کشد شاه کشور دین را

که گوشه ی بوی از کشور خراب دهند

بمردمی که نه مریست بهر ملک ابد

رضا بکشتن اولاد بو تراب دهند

هزار قطره بیکدم فشانی اردانی

که قطره از تو ستانند و درّ ناب دهند

ص: 87

و له ایضاً رحمه الله فی رثاء الحسین علیه السلام

بند دوم

ای فلک هر چند بیدادت ندارد انتها

هیچ میدانی که با آل نبی کردی چها

بی بها درّی که بد عرش خدا را گوشوار

آنکه گشت از وی هبا دادیش ملک ری بها

اختران برج عصمت بی بها و بی فروغ

باز ایچرخ اخترانت را فروغست و بها

ص: 89

بند سوم

چیست غیر از عشق گوهر مشکلی آسان کند

بذل مال و جاه سازد ترک خان و مان کند

چیست جز عشق آنکه دلرا در خم چوگان دوست

بیخود و بی پا و سر چون گوی سر گردان کند

ص: 90

بند چهارم

ای ز تیغ و تیر چون گل چاک چاک اعضای تو

حیف باشد بهر ما خاری خلد در پای تو

تارهانیمان ز دوزخ سر نهادی پیش تیغ

لیک از آن جاوز آن تر است اندوه جانفرسای تو

ای کلام الله ناطق دفتر لیل و نهار

چون نه از هم ریخت از هم ریخت چون اجزای تو

کاش باریدی بما تیر بلا از آسمان

تیر دشمن را نمیگشتی نشان اعضای تو

سوختندی کاش احباب تو در دوزخ تمام

شاد از قتلت نمیگشتی دل اعدای تو

از تنور هر دلی فواره ی اشکی جهد

تا چه طوفانها کند اندوه طوفانزای تو

آسمان ازین خجالتها که از زهرا تو راست

با چه رو دیگر دمد این زهره زهرای تو

پرده از کفر یزید ای دختر زهرا فتاد

پرده عارض چه شد گیسوی عنبر سای تو

راست شد کان بیحیا را با شما نسبت نبود

زانکه دلدادش که بیند چشم خونپالای تو

گرچه جا در قعر دوزخ داری ای پور زیاد

دل بر آتش سوزدم کان از چه باشد جای تو

ص: 92

بند پنجم

حبذا ایخاک پاک ای سجده گاه مرد و زن

مشهد پاک حسین آرام جان بوالحسن

کعبه ثانی مطاف پنجم و خلد نهم

چرخ خورشید دوم مولای سیم را وطن

ویحک ای غابی که غایب در تو شبل شیر حق

بخ بخ ای کانی که کانی در تو سر ذوالمنن

گر ز خاکت بوی جان آید عجب نبود که هست

بهتر از ارواح پاک اجساد هفتاد و دو تن

گردو گر خاکت بنرخ هفت جنت میدهند

صد هزاران مشتری داری یکی زانجمله من

بر مشام از جامه صندوق پاکت نکهتی

آیدم کاید سوی یعقوب زار از پیرهن

بالله امروز ار پیمبر زنده بودی در حجاز

از ضریحت یافتی بوئی که میجست از یمن

در تو ای ارض مقدس زائرانت تافتند

آنچه موسی جست از سینا و پاسخ یافتن

از تو دارم شکوه ها ای نینوا و حق مراست

گرچه حق با تست و پنهان کرده ی در خویشتن

ص: 93

بند ششم

نی بر آن لب تشنه چشم آسمان تنها گریست

بالله ار چشمی بود چشم همه اشیا گریست

چون کفی آبش نداد و سر برید او را چه سود

آسمان بعد از شهادت گر بر او دریا گریست

کاش آنروزیکه میگفت العطش بگریستی

ورنه بعد از کشتنش چل روز چون بیجا گریست

او چو جان بود و جهان اجزای او نبود عجب

گر بر او گرید جهان کز درد جان اعضا گریست

آفتاب و ماه و زهره چون ننالد از ملال

چون نبی بر سر علی بر سینه زد زهرا گریست

شد ز حجر آرام و تاب از مروه و آب صفا

مکه نالان گشت و زمزم خون شد و بطحا گریست

ص: 94

بند هفتم

چون بخاک افتاد از زین سرو باغ بو تراب

گفت از رشک آسمان یالیتنی کنت تراب

مضطرب گشت آنجهان مجد و اجزای جهان

سر بسر از حکم جزئیت شد اندر اضطراب

ص: 95

و له ایضاً رحمه الله تعالی

بند سوم

بهر که مینگرم چشم بر نمی دارد

کشیده سر بگریبان و ماتمی دارد

ص: 98

بند چهارم

بیا دلا سخن از دشت کربلا گوئیم

حدیث محنت و اندوه و ابتلا گوئیم

بدرد بیوه زنان برهنه سر گرییم

ز حال بی پدران برهنه پا گوئیم

ز ناصبوری اطفال بی پدر نالیم

ز دردمندی بیمار بی دوا گوئیم

گهی حدیث شهنشاه بی سپه خوانیم

گهی وفای علمدار بی لوا گوئیم

از آن عروس جگر خون و تازه دامادی

که بست بر کفش از خون خود حنا گوئیم

از آن جوان که بناچار از او گذشت پدر

سپرد در دم شمشیر اشقیا گوئیم

ز کودکی که پدر تشنه اش بمیدان برد

وز آب دادن آن قوم بیحیا گوئیم

از آن نماز که از خون جبهه داشت وضو

وز آن امام که طند طعنش از قفا گوئیم

بر آن گروه کز ایشان یکی ز خصم هزار

هر آنچه رفت ز اشرار بیحیا گوئیم

از آن سپاه که یکتن نداشت رحم بدل

بپرس بر سرایشان چه رفت تا گوئیم

هر آن حدیث که پر سوز و پر ز سازتر است

اگر وصال سراید جگر گداز تر است

ص: 100

بند پنجم

زمانه بین که چسان تنگ شد بسبط رسول

که از مجاورت جد خویش گشت ملول

نگشت بیعت مردود حق جو مقبولش

بکیش زمره ی مردود گشت نامقبول

نبی امانت خود را سپرد با امت

ولی نمود خیانت زهی ظلوم جهول

زمانه گشت دگرگون پس از رسول چو گشت

خلافت از اسدالله چون فدک ز بتول

ز شرع و نقل گذشتم بنزد عقل صریح

صحیح نیست بفاضل تقدم مفضول

اگر ز مکه بیثرب رسول هجرت کرد

حسین رفت سوی مکه برخلاف رسول

چو در عراق ز کید عدو نبود ایمن

ز ارض مکه بخاک عراق کرد نزول

چو در عراق شنید از عرب نوای نفاق

حسینیان همه گشتند خسته و مقتول

مخالفان ره آب از حسد بر او بستند

تمام کرده ز عدوان ز راه راست عدول

یزیدیان همه بر من یزید بغی و نفاق

به بیع بیعت سبط رسول کرده عدول

نخست آب بفرزند مصطفی بستند

کمر بقتل وی آنگاه از جفا بستند

ص: 101

بند ششم

رسید موکب شاه از حجاز چون بعراق

بلاد بغی و عناد و دیار کفر و نفاق

بر او گروهی از ارباب کینه ره بستند

خدایرا همه عاصی رسول را همه عاق

بنامه بار حسین و بکرده جفا یزید

همه بمکر و دغل جفت و از مروت طاق

بدور شاه گروهی فزون دو از هفتاد

الستشان همه در گوش و بر همان میثاق

طمع بریده ز دنیا امید بسته بحق

ز خانمان همه طاق و بخاندان مشتاق

چو دید آن شه بیکس که کوفیان ظلوم

بدل نموده ببغی و نفاق و مهر و وفاق

بوعظ گفت که ای ناکسان کوفه و شام

ز چیست شهد و وفا ناگوارتان بمذاق

ز پیک و نامه مرا از وطن بر آوردید

من از کجا و شما یثرب از کجا و عراق

کنون این همه سهل است ره دهید مرا

شوم بشهری از اسلام دور از آفاق

بسی بگفت و جوابی بغیر از این نشنید

که ترک خویش بگو یاد را بحکم یزید

ص: 102

بند هفتم

فکند رایت و بوسید پای شه عباس

که چند لشکر نابوده را بدارم پاس

مرا ز کام تو خشکیده تر شده است گلو

تو را ز حال من آشفته تر شده است حواس

فدائیان همه در پای تو جان دادند

فدای جان تو شد وقت یاری عباس

چو شیر بچه یزدان گرفت اذن جهاد

نمود حمله بدان قوم ناخدای شناس

شکافت لشکر و شد در فرات و آب گرفت

شتافت تا برساند بکام خسرو ناس

دو دست داد ولی مشک همچنان بر دوش

خدای را بدو دست بریده کرد سپاس

که شکر دستم اگر رفت آب ماند بجای

که نوشد آن شه و اطفال آتشین انفاس

چگویم آه که آمد ز قوم کین تیری

بمشک آب و بهم بر درید چون کرباس

چو مشک پاره شد و آب ریخت پنداری

که ریخت بر دل سوزانش سوده الماس

ز پشت زین بزمین اوفتاد و نعره کشید

بیاری آمدش آن خسرو سپهر اساس

ص: 103

بند هشتم

چو خواست پیک شهادت علی اکبر را

قضا کشید بمیدان کین پیمر را

پدر بکشتن خود دل نهاد و بر وی نه

که جای جان ندهد کس ز جا نکوتر را

بگفت جان پدر این همه بلاکم نیست

بجان من مپسند این بلای دیگر را

اجل بجز تو کسی از برای من نگذاشت

مکن مبرز جهان نسل پاک حیدر را

بالتماس بیفزود آنچنان بگریست

که دل نهاد پدر هول روز محشر را

بهیأتی سوی میدان کین فرستادش

که جلوه کرد پیمبر تمام لشکر را

براستی که دل روزگار آندم سوخت

که بوسه زد بوداع آن جمال انور را

چگویم آه چو برگشت تشنه از میدان

نمود آن گلوی خشک و دیده ی تر را

ز خویش تشنه تری دید و دل کبابتری

زبان بکام چو بگذاشت مهر خاور را

ص: 104

بند نهم

چو کار شاه ز حجت بکارزار کشید

زبان پند فرو بست و ذوالفقار کشید

ز حمله اسد اللهیش مقال عدو

ز القتال گذشت و بألفراز کشید

نهفت تیغ زبان در نیام و بهر جهاد

زبان تیغ شرر بیز شعله بار کشید

زبان ببست ز هل من مزید دوزخ را

از آن زمانه که آن تیغ آبدار کشید

زمین ز نعره الله اکبرش لرزید

بدان صفت که ز گاور زمین فرار کشید

به تیغ کینه ز پروردکانش چندان کشت

که انتقام خود از دور روزگار کشید

به بیم قطره خونش نیرزد این دو جهان

چه سود از اینکه از آن قوم دون دمار کشید

ولی دریغ از آندم که رخش خود ز عطش

سوی فرات ز میدان کارزار کشید

ص: 105

بند دهم

لباس کهنه بپوشید زیر پیرهنش

مگر که بر نکشد خصم بدمنش ز تنش

لباس کهنه چه حاجت که زیر سم ستور

تنی نماند که پوشند جامه یا کفنش

که گفت از تن او خصم بر کشید لباس

لباس کی بود او را که پاره شد بدنش

نه جسم یوسف زهرا چنان لگد کوبست

کز او توان به پدر برد بوی پیرهنش

زمانه خاک چمن را بباد عدوان داد

تو در فغان که چه شد ارغوان و یاسمنش

نه گل تو گر سر خاری از آن چمن دیدی

بیا و آب ده از جویبار چشم منش

بلی ز خاک صبا بر تنش کفن کردی

بیافتی اثری گر ز چشم ممتحنش

ص: 106

و له ایضاً رحمه الله

بند دوم

خلق را نام حسینی بزبان می بینم

هر کجا نام حسین آه و فغان می بینم

همه گویند حسین و همه دارند خروش

از غمش و لوله در کون و مکان می بینم

همه گویند حسین و همه نالند ز درد

با حسین اینهمه را عشق نهان می بینم

همه گویند که شد کشته ی بیداد حسین

همه را نوحه کنان تعزیه خوان می بینم

این حسین از چه مکان بود و کجا رفت چه کرد

که جهانی ز غمش سوخته جان می بینم

ص: 108

بند سوم

قاصد کوفه کدامست و چه باشد خبرش

گر چه پیدا خبر بد بود از چشم ترش

قاصدی را که بسر بر زند و نوحه کند

هست پیدا که چه رو داد و چه باشد خبرش

قاصدیرا که چه تومار سرا پاپیچد

مگشا گو سر تومار که خوانم خبرش

خون بشو اولش از رخ پس از آن حال بپرس

آتش او بنشان اول و بنشین ببرش

ص: 109

بند چهارم

ای دل این کار چو بخت بدما وادونست

روسیه پوش که این واقعه دیگر گونست

تو سراسیمه بهر گوشه طلبکار حسین

خبرت نیست که بی غسل و کفن مدفون است

تو ز هر کس همه جا واقعه پرسان حسین

اینک از خون گلویش همه شط گلگون است

تو بلب نام حسین آری و خون بر رخسار

اینک از خون حسین بر لب شط جیحون است

ص: 110

بند پنجم

ای فدا گشته که جانها فدای تو بود

وی قتیلی که خدای تو بهای تو بود

گشته ی راه خدائی و بجز خویش خدا

خونبهای تو چه باشد که سزای تو بود

بر تو هر زخم دری بود که بگشود ز خلد

شاد زی شاد که درد تو درای تو بود

ص: 111

بند ششم

آه از آن رزم که یکتن بدو هفتاد هزار

نه تنی زان همه یار و نه یکی ز آنهمه یار

همه را عقل ز سر رفته و دین از خاطر

همه را رحم ز دل شسته و شرم از رخسار

ص: 112

بند هفتم

کاش آنروز که این واقعه پیدا میشد

حشر موعود برای همه پیدا میشد

ص: 113

و له ایضاً رحمه الله فی رثاء الحسین «علیه السلام»

بند دوم

چون شام گشت آل پیمبر مقامشان

از چاشتگاه کوفه بترگشت شاهشان

از درد درد و زهر غم شربت الم

کرد آنچه داشت ساقی دوران بجامشان

یک صبح شام حشر شفاعت بود چرا

یک صبح تا بشام عقوبت بشامشان

صید حرم بشام کشید آسمان چرا

اندیشه ی نداشت ز صید حرامشان

منزل خرابه فرش زمین آسمان لحاف

در شام شد ز کوفه فزون احتشامشان

خواند اهل بیت را و سر شاه را یزید

در طشت زر نهاد پی احترامشان

شد محشری بپا چو عیان گشت سربلی

طالع شد آفتاب قیامت بشامشان

آنروز خلق آل نبی را شناختند

کاورد آن لعین بصف خاص و عامشان

بد شامشان ز کوفه بتر کوفه شان بشام

ز احوال شام و کوفه شمارم کدامشان

ص: 116

بند سوم

رفتند در مدینه پر از ناله سینه ی

هر یک چو تاجران شکسته سفینه ی

هر یک دلی بسینه از آن قوم سنگدل

چون باز گشته از بر سنگ آبگینه ی

آنرا حکایتی بلب از درد و محنتی

وین را شکایتی بدل از ظلم و کینه ی

از حالت مدینه و خلقش چگویمت

با عالمی بلیه چه سازد مدینه ی

هر یک ز اهل مکه و یثرب ز اندهی

دستی نهاده بر سر و دستی بسینه ی

گم کرده بود دست و پای تو گوئی بهر تنی

پیموده بود ساقی دوران قنپنه ی

با گریه آن انیس ز هجران مونسی

با غصه این قرین ز غم بی قرینه ی

ص: 117

بند چهارم

کای جد بزرگوار با تو چگوئیم حال خویش

غرقیم جمله در عرق انفعال خویش

ای جد پاک حال حسینت سؤال کن

آشوب حشر بین بجواب و سؤال خویش

هر چند بسته بود ز خون چشمهای او

در زیر تیغ داشت نظر بر عیال خویش

ای جد نامدار کسی همچو او مباد

گریان بحال عترت و حیران بحال خویش

از حالت حسین وز بیداد امتت

از ما مپرس تا نفزائی ملال خویش

ص: 118

بند پنجم

کای مادر ار بپرسی روزم چو شب سیاه

پشتم بزیر بار محن چون کمان دو تاه

جوئی اگر شمار غمم بر شمار موی

پرسی اگر شبان درازم چنین سیاه

ای مادر آنچه بود بهمراه کشته شد

مردان پاک و دامن طفلان بی گناه

ما رانه جرأتی که بدامان کنیم اشک

ما را نه رخصتی که بگردون بریم آه

مادر نبوده ی و حسینت ندیده ی

بی دستگیر و بی کس و بی پشت و بی پناه

دورش سپاه کوفه و شام از شماره بیش

ز اهل دل و تن و زره و جوشن و کلاه

ص: 119

بند ششم

کای مادر ار بگوش تو آید فسانه ام

من نیز داغدیده ی از این میانه ام

من هم اسیر بوده ام و دیده ام ستم

اینک ز شام و کوفه هزاران نشانه ام

من نیز عندلیبی از آن باغ بی گلم

صد نوجه بیش تعبیه در هر ترانه ام

من نیز خسته ی ز لگدکوب محنتم

من هم جفا کشی ز بلای زمانه ام

بر رو بود هنوز نشان طپانچه ام

بر تن بود هنوز اثر تازیانه ام

ص: 120

بند هفتم

کای جده نور دیده آن نور دیده بین

طفل زره رسیده ی خواری کشیده بین

زین دستگیر بی پدر داغ دیده پرس

این درمند بیکس محنت رسیده بین

بر نارسیده میوه باغ حسین خویش

کاینجا ز آفتاب حوادث رسیده بین

بس جامه در عزای حسینت دریده شد

ما را نبود جامه بگوش دریده بین

ص: 121

و له ایضاً رحمه الله فی جواب المحتشم

بند دوم

مسند نشین بیکس ایوان کربلا

خورشید بکه تاز بیابان کربلا

آن کشتی نجات که کشتی تباه یافت

ز آسیب چار موجه ی طوفان کربلا

آن کعبه مراد که ناکرده هفت شوط

حجش کمال یافت ز قربان کربلا

ص: 123

بند سوم

آفاق را بتعزیه گوئی صلا زدند

کز مرد و زن بسینه و سر زین عزا زدند

از انبیا و آدم و خاتم در این عزا

بر سر زدند و ناله و اویلنا زدند

از اوصیا ز یوشع و هارون از این ستم

غمگین شدند و ناله احسرتا زدند

در خیل قدسیان که بجز ناد حق نبود

بگذاشتند ذکر و خروش و بکا زدند

کروبیان که تاج تقرب بفرقشان

برداشتند و ناله از این ماجرا زدند

ص: 124

بند چهارم

از زین چو بر زمین تن سالار دین رسید

از رتبه فخر خاک بعرش برین رسید

هر عزت و شرف که سماوات و عرش داشت

چون بر زمین رسید همه بر زمین رسید

بردند سر بجیب ملایک ز روی شرم

از گریه چون بچشم نبی آستین رسید

گفتی که منکسف شده از زهره آفتاب

زان ناوکی که از ستمش بر جبین رسید

پس چان گریست که قرآن بآب شست

چون دید زخم کین بامام مبین رسید

تیغی که بهر دشمن دین آبداده بود

آبش بحلق تشنه سالار دین رسید

از بس که تیغ چارپرش بر بدن نشست

گفتی مگر بمعر که روح الامین رسید

ص: 125

بند پنجم

آه از دمی که با دل مجروح داغدار

کردند خیمه سوختگان را شتر سوار

رفته قریشیان همه در پنجه کلاب

در بند مانده هاشمیان با دل فکار

از تحفه ی حجاز برای امیر شام

بسته بریسمان چه گهرهای شاهوار

کفار کوفه بین که سوی شام میکشند

سالار مکه را چو اسیران زنگبار

اطفال پا برهنه زنان گشاده موی

خورشید وار شهره هر شهر و هر دیار

ص: 126

بند ششم

گر وضع شام آل علی را رقم زنند

اوضاع صبح و شام جهان را بهمزنند

عدل خدا چگونه پسندد که ناکسان

آل نبی کشند و ز اسلام دم زنند

حکم ازل چگونه گذارد که کافران

مسلم کشند و لاف ز اسلام همزنند

پیش یزید رفتنشان کرد هند شرح

هل من مزید گفتن و دوزخ قلم زنند

ص: 127

بند هفتم

آن جسم پاره پاره چو در خون طپان فتاد

لشکر بخیمه گاه وی از هر کران فتاد

از سوز آه و ناله اطفال خشک لب

آتش بخیمه گاه امام زمان فتاد

ص: 128

بند هشتم

این لاله زار ساخته هامون حسین تست

اینکرده خاک مارریه گلگون حسین تست

این قرص مه که خورده بر او بسکه تیر کین

چون خار پشت خفته بهامون حسین تست

این نوح کشتی آمده نزدیک جودیش

بشکسته و نیامده بیرون حسین تست

این یونسی که لقمه حوت اجل شده

وانگه رها نگشته چون ذوالنون حسین تست

این یوسف فتاده بچنگال گرگ غم

پیراهنش دریده و پر خون حسین تست

این عیسی که داوری اندر میان خصم

با سر عروج کرده بگردون حسین تست

این سر ز تن بریده چو لختی که آسمان

از آن بر این گریسته افزون حسین تست

این موسی که جسم شریفش بروی خاک

خونش روان بمخزن قارون حسین تست

این گلبنی که بیشتر از خار بر تنش

تیر و سنان بر آمده بیرون حسین تست

و آنگاه دل پر آتش و چشمان پر آب کرد

با سینه ی کباب بمادر خطاب کرد

ص: 130

بند نهم

کای آفتاب برج حیا حال ما به بین

ما را در آفتاب اسیر جفا به بین

آنموی را که شستی و جبریل آب ریخت

از خاک راه و خون گلویش حنا به بین

آنرا که پای مهد نخفتی شب دراز

مهدش ز خاک پر شرر کربلا به بین

هر روز در دیاری و هر شب بمنزلی

بر دختران خویش چگویم چها ببین

آنرا موکلی ز غضب در عقب نگر

وین را ستمگری ز جفا بر قفا به بین

نعلینشان نمانده بپا مقنعه بسر

پوشیدگان برهنه ز سر تا بپا به بین

و آن ناتوان کز آل عبا یادگار ماند

نی بر سرش عمامه نه بر تن ردا به بین

گوش دریده دست بریده درون خاک

هر سو جدا نظر کن و هر سو جدا به بین

چون چنگ دختران بچنگ ستم اسیر

در نینوای غم چونی اندر نوا به بین

احرامیان پرده ی غم را پس از فدا

گم کرده راه و خفته بخون رهنما به بین

ص: 131

بند دهم

ای چرخ زین ستیزه که بنیاد کرده ی

ظلمی که شرح آن نتوان داد کرده ی

هرگز کسی چو آل نبی رار دیده ی

هرگز دلی چو نسل زنا شاد کرده ی

زین آب و گل که مایه ی تعمیر عالمست

جز کفر خانه ی دگر آباد کرده ی

الا برای محنت و اندوه و زجر و قتل

تا کرده ی ز آل نبی یاد کرده ی

الا بکام حیدر و اولاد پاک او

کاری دگر ز آهن و فولاد کرده ی

با خنجر آب خنجر آزاد داده ی

با تیشه قصد ریشه شمشاد کرده ی

امروز نیست در حق خوبان جفای تو

تا داد کرده اند تو بیداد کرده ی

کار تو نیست آنکه بفریاد کس رسی

کافاق پر ز شیون و فریاد کرده ی

جز بند غم که بر دل آزادگان زهی

کی خاطری ز بند غم آزاد کرده ی

ای چرخ کینه خصلت دیرینه توانست

این رسم تازه نیست که بنیاد کرده ی

زمانه شرح ظلم تو را گر در آورند

دود از نهاد نامه و دفتر در آورند

بندهای متفرقه

ای کشتی نجات چرا واژگون شدی

ای جان عالم از چه ز پیکر برون شدی

کشتی در آب غرق شود هر کجا شود

ای کشتی از چه غرقه دریای خون شدی

ای رهنمای گمشده کاروان غم

بی راهبر چگونه نهادی و چون شدی

ای خاک کربلا چو تن او ز پشت زین

افتاد و مضطرب تو چرا با سکون شدی

ای آفتاب بهر چه آنروز تافتی

تا خصم تیره را بجفا رهنمون شدی

ص: 133

بند دیگر در مرثیه امام رضا علیه السلام

امام حسین علیه السلام

بند دیگر

از ذوالجناح اهل حرم گشته شاه جو

از باد جسته زان گل بر باد رفته بو

هر یک بدور مرکب و جویای راکبش

وز روی و موی کرد برفتش ز روی و مو

آن گفتی ای گسسته عنان راکبت کجاست

این گفتی ای خجسته قدم صاحب تو کو

ای صرصر آن نهال ریاض رسول را

افکنده ی ز پا بچه دشت و کدام سو

ص: 136

بند دیگر

خونی گه شد روان ز تن پر جراحتش

امروز نافه گشته ببوئید تربتش

این خاک مشکبو ز جگرهای سوخته است

کز تشنگی گداخت ز اصحاب و عترتش

سیبی که گشته بود نصیبش ز باغ خلد

از بوی رهنمای جهان شد بتربتش

گویند در خطا ز جگر مشک میکنند

شد مشک آن جگر ز خطاهای امتش

ص: 137

بند دیگر

عباس آمد و بکف از آه خود علم

چون قرص آفتاب گه تابد بصبحدم

گفتا کنون نه جای علمداری من است

این آه کودکان تو وین ناله حرم

اذن جهاد دشمن از آن شه گرفت و داد

بر پای شاه بوسه و بر دست شه علم

با نوک نیزه خصم بهم دوخت تا شکافت

قلب سپاه و پس بسراب زد قدم

پر کرد مشک و خواست لبخشک تر کند

یاد آمدش ز تشنگی سید امم

این آب را نخورد و روان شد بخیمگاه

کابی دهد به تشنه لبان دیار غم

دورش سپاه چون گهری بود آبدار

همچون نگین احاطه نمودند لاجرم

خستند هر دو دست وی از خنجر جفا

بستند هر دو چشم وی از ناوک ستم

تیری بمشکش آمد و آبش بخاک ریخت

تنها نریخت آب که خونش بریخت هم

شد مشک او ز آب تهی قالبش ز خون

نخلش ز پا درآمد و سروش گرفت خم

آمد حسین و دید بآن حالت تباه

فریاد بر کشید که پشتم شکست آه

ص: 139

بند دیگر

چون شد روان بکوفه سپاه فغان و آه

سیردار آن سپاه سر تاجدار شاه

یک فوج بی برادر و یک قوم بی پسر

همراه ناله همدم افغان قرین آه

دستی بسر ز ماتم و دستی حجاب روی

زنهای هاشمی برخی رشک مهر و ماه

روی هوا و سطح زمین پر زماه و مهر

بود از سر و اسیر جهان همچنان سیاه

خورشید عرش و ماه پیمبر سر حسین

یک نیزه بر فلک شده چون مهر چاشتگاه

بند دوم

دلا بماتمش از چشم تر دریغ مدار

ز هر چه داری از این رهگذر دریغ مدار

دریغ هرچه از او داشتی ز اشک دریغ

کنون دریغ چه حاصل دگر دریغ مدار

مکن مضایقه از سیم و زر برای حسین

چه جای سیم و زر از جان و سر دریغ مدار

شنیدم آتش دوزخ نشاند آب دو چشم

از این دو قطره که اینش اثر دریغ مدار

خبر نبود ترا از بهای گوهر اشک

کنون که گشتی از او با خبر دریغ مدار

پدر شکافته فرق و پسر بریده گلو

تو گریه زان پسیر و آن پدر دریغ مدار

بلختهای جگر کز حسن بطشت افتاد

تو ای دو دیده ز لخت جگر دریغ مدار

بماتمش بفغان آی و ناله ی سر کن

علاج آتش دوزخ ز دیده ی تر کن

ص: 141

بند سوم

که گفت بی کفن آن جسم پاک شد پا مال

بگو بجسم که افشاند خاک باد شمال

که گفت غسل ندادند جسم بی سر او

بگو برای چه بوده است دیده ی اطفال

که گفت چاره ی زخم تنش نکرد کسی

بگو مگر نه بر او بست خصم آب زلال

که گفت هیچ نیامد کسی بسر کشیش

بگو مگر نه سنان رفت و شمرش از دنبال

که گفت رفت عیالش بشام ؟؟؟ غمخوار

بگو مگر نه سرش بود همسفر بعیال

که گفت سبط پیمبر نداشت دلسوزی

بگو مگر نه دلش سوخت طعنه ی ارذال

که گفت جانب او را کسی نگاه نداشت

بگو مگر نه خدنگ آمدش باستقبال

سنان اگر نه سرش بر سر سنان کردی

در آن سفر بعیالش که سایبان کردی

بند دیگر

بحکم آنکه پدر را پسر گذارد دین

خدای خواست پسر از خلیل داد حسین

بجای حله دامادیش کفن پوشید

نمود از پی قربانیش بزینت و زین

بصورتی چه مه بدر جا بمعرکه کرد

تو گفتی او چو علی بود و کربلا چو چنین

رسید چون بوداع حرم بناله رسید

بقدسیان ز حریم حسین شیون و شین

ص: 143

بند دیگر

وزان سپس بکف آن کودک صغیر گرفت

بحسرتی که دل از دست عقل پیر گرفت

ببرد در صف میدان گرفت بر سر دست

بحالتی که سپهر از غمش نفیر گرفت

بگریه گفت که ای قوم خیره من بشما

چه کرده ام که مکافاتش این صغیر گرفت

اگر مرا گنه اینطفل را گنه چه بود

که آه او رخ افلاک را بقیر گرفت

صغیر اگرچه گرفتید هر گناه کبیر

صغیر را نتوان در گنه کبیر گرفت

همه حمایت آن تشنه را ز کف دادند

کسی که جانب آن شه گرفت تیر گرفت

ص: 144

بند دیگر

ای چرخ گر ز دست جفایت کنم گله

جای شکایت است که شد تنگ حوصله

مهمان کسی نکشته لب آب تشنه لب

بیمار کس نکرده گرفتار سلسله

پا مال کس نکرده تن کشته از ستور

زنجیر کس ندیده بپای پر آبله

تنهای ناز پرور زهراست چاک چاک

از تیغ شمر و رمح سنان تیر حرمله

سی پاره گشت از تو کلام اللهی که داشت

پیکان بجای آیه سنان جای بسمله

با او ره مقاتله پیمود ناکسی

کزوی زیاد بود بآن شه مقابله

بعد از شهادتش بتزلزل فتاد خاک

چون حاج کاید از پس قربان بهروله

چون از عناد و دشمنی او را فرو نبرد

سودی ندارد این همه آشوب و زلزله

ص: 145

بند دیگر

چون تاج نیزه گشت سیر تاجدارها

از خون کنار ماریه شد لاله زارها

بس فرقها شکست بتاراج تاج ها

بس گوشها درید پی گوشوارها

بود از حجازیان یکی از کوفیان هزار

از این شمارها نگر انجام کارها

انجام چیست یک بیک آخر فدا شدن

ماندن یکی برابر چندین هزارها

وان پاک پیکر وی از آسیب تیغ و تیر

صد پاره همچو گل شدن از نیش خارها

هم اکتفا نکردن وان پیکر لطیف

پا مال کردن از سم اسب سوارها

وز بیکسی بر آن تن چون جان پاک او

باد صبا حنوط فشان از غبارها

اف بر چنان گروه که سبط رسول را

تنها گذاشتند در آن گیر و دارها

از خون آل فاطمه شد خاک کربلا

چون دشت صیدگاه ز خون شکارها

از بهر مال و جاه بکشتند سروری

کان جا چاهها شود آن مال مارها

بند دیگر

از چار سو چو بست عدو راه چاره اش

چون راه بازگشتن یثرب دوباره اش

ص: 147

بند دیگر

چکنم آه که باز این غم جانگاه رسید

عیش دلخواه شد و غصه ی ناگاه رسید

گریه را ضبط کنم چند که از میغ گذشت

آه را پاس کنم چند که تا ماه رسید

ص: 148

و له ایضاً رحمه الله فی رثاء الحسین «علیه السلام»

بند دوم

بزیر خاک ای دل جسم پاک آن دو گوهر بین

جهانیرا زغم آتش بپیکر خاک بر سر بین

یکی بگشاد و چشم عبرت و نیکو تأمل کن

مصیبت های گوناگون اولاد پیمبر بین

حریمی را که از حرمت حرم را قبله گاه آمد

چو آذر خانه از بیداد کفرش جای آذربین

دری را کز شرافت مهبط روح الامین آمد

از او آسیبها بر پهلوی زهرای از هر بین

ص: 150

بند سوم

شهادت چونکه خاص خاص فرزندان آدم شد

نخست این دولت جاوید مسلم را مسلّم شد

بسوی کوفه شد تا گمرهان را رهنما گردد

دریغ آن شهد کامد زهروان عشرت که ماتم شد

همه سور دمادم دهر را سوگ پیاپی شد

همه نوش پیاپی چرخ را نیش دمادم شد

خلافت بود خاص خاندان بوتراب اما

چه گویم چون بر اولاد زنا این حکم محکم شد

ص: 151

بند چهارم

بریدی کو که شاه تشنه کام از وی خبر گیرد

مگر کز قتل مسلم ترک این ناخوش سفر گیرد

مگر چون بشنود ظلمی که مسلم دید و طفلانش

حسابکار خویش و طفلکان خویش برگیرد

مگر کان زشت کیشان زه نبسته بر کمان کین

ز بیم تیر باران بلا بر سر سپر گیرد

مگر پی کشتن عباس و عون و اکبر و اصغر

ز روز بد امان یاد ز خصم بر حذر گیرد

ص: 152

بند پنجم

چو پشت نازنینش بر زمین از پشت زین آمد

شکنج طره ی کفر از شکست پشت دین آمد

ز پشت ذوالجناح چون بروی خاک مسکن شد

تو گفتی ز آسمان خورشید درخشان بر زمین آمد

هزار و نهصد و پنجاه زخم از خنجر و تیرش

همه از پیش رو بر جسم پاک نازنین امد

زمردی بر زمین ننهاد پهلو زان جراحتها

مگر آن لحظه کش تیری سه پهلو بر جبین آمد

نبودش بستر از خواری گرفتش خاک در دامان

شهی کز ناز بالش از پر روح الامین آمد

ص: 153

بند ششم

دریغ آن ساقی محشر که ز هر دهر در کامش

دریغ آن تازه ی داماد و عروس بی سر انجامش

دریغ از آن علمداری و سقای لب تشنه

که مشکش خشک بر دوش و از آن خشکیده تر کامش

دریغ آن دختران نورس افتاده در بندش

دریغ آن خواهران بیکس افتاده در شامش

دریغ آن شیر خواره اصغر بگسسته حلقومش

دریغ آن ماه پاره اکبر بشکسته اندامش

دریغا در وطن آن چشم دردا هان نومیدش

دریغا در سفر آن خون دل نوشتن ناکامش

ص: 154

بند هفتم

اگر این غم بدل پنهان کنم آتش بجان افتد

وگر آرم حدیثی بر لب آتش بر زبان افتد

که باور میکند یکتن میان صد هزاران کس

بر او یکتن نه رحم آرد نه یکدل مهربان افتد

کرا باور که نهر آب جاری و یکی تشنه

در آن گرما که از تف هوا آتش بجان افتد

سلیمانی که جبریلش رکاب از فحر بگرفتی

کرا باور که اندر دست دیوانش عنان افتد

که گفت آن آهنین دلها که تفت از هیبت حیدر

بقتل آل او با هیبت تیغ و سنان افتد

ص: 155

و له ایضاً رحمه الله فی رثاء الحسین (علیه السلام)

مثنوی در تعزیه سید الشهداء فرماید

آنچه بر پیغمبران یکسر گذشت

جمله بر فرزند پیغمبر گذشت

بلکه از پیغمبران در هر بلا

بیشتر بودش بلای کربلا

گویم و انصاف میخواهم در آن

آنچه او دید و همه پیغمبران

آدم از جنت اگر مهجور ماند

او ز جد خویش و یثرب دور ماند

آدم از فرزند خود را کشته دید

او پسرها را بخوان آغشته دید

نوح طوفان دید و در کشتی نشست

او ز طوفان بلا کشتی شکست

آتش از بهر خلیل افروختند

خیمه سبط نبی را سوختند

شد ذبیح الله قربان خدا

لیک او را چون حسینی شد فدا

ماند از یوسف اگر یعقوب دور

شد بسی یوسف از او در چاه گور

گر بگرگان تهمت از یوسف رسید

خصم یوسفها چو گرگ از وی درید

گشت ایوب ار بکرمان مبتلا

او تنش سوراخ از تیر جفا

هر جفا کان موسی از فرعون دید

این دو صد چندان آن دید از یزید

موسی ار در تیه حیرت رانده بود

این بدشت کربلا درمانده بود

بود در غوغای فرعون از تبار

یار موسی در عدد ششصد هزار

لیک بد یار امام محترم

بیش از هفتاد و از هشتاد کم

خصم موسی شد هلاک از آب نیل

خصم این بی آب کرد او را قتیل

همچو یحیی بیگناهی کشته گشت

شد سر او همچو یحیی زیب طشت

خصم اگر بنمود عیسی را بدار

شد سر او بر سنان در هر دیار

کشته شد جرجیس اگر هفتاد بار

کشته شد او نیز با هفتاد یار

چون نبی دندان او آسیب یافت

همچو حیدر نازنین فرقش شکافت

ص: 159

خطاب بجناب پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم

یا رسول الله یا خیر البشر

راست شد آنها که گفتی سر بسر

خون شد آن خاکی که ام المؤمنین

داشت اندر شیشه نزد خود دفین

آن قیامت را که فرمودی رسید

و اهل بیتت آن بچشم خویش دید

ناز پرور دان آغوشت همه

زینت و زیب بر و دوشت همه

ص: 161

خطاب بحضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام)

یا علی چونی تو در این ماجرا

از عیال خود نمیپرسی چرا

ص: 162

خطاب بجناب فاطمه علیها السلام

ای بتول ای مادر لب تشنگان

هیچ رفتی بر سر لب تشنگان

تو مکان در پای کوثر داشتی

هیچ از آن همراه خود برداشتی

بر گلوی خشکشان آبی زدی

وز درون آه جگر تابی زدی

مادرانه گریه ی سر کرده ی

وان گلوی خشکشان تر کرده ی

شور و غوغا در جنان افکنده ی

آتش اندر قدسیان افکنده ی

هیچ موی سر پریشان کرده ی

گریه ی بر حال ایشان کرده ی

بر حسینت شمر چون خنجر کشید

خنجرش از کینه بر حنجر کشید

هیچ جای خنجرش بوسیده ی

جای خنجر حنجرش بوسیده ی

مادری هرگز بروز تو مباد

با دل پر ساز و سوز تو مباد

زین عزا یزدان تو را فریاد رس

رحمت یزدان بروحت هر نفس

ص: 163

خطاب بجناب امام حسن علیه السلام

یا حسن در این عزا حال تو چیست

ای برادر کشته احوال تو چیست

تو در این غم هیچ یاری کرده ی

بر برادر آه و زاری کرده ی

چون کنی با این عزا خاکم بسر

نه دگر داری برادر نه پسر

قاسمت شد کشته عبدالله نیز

ناله ات بیهوده نبود آه نیز

دو برادر داده ی عباس و عون

هر یکیشان بی نظیر اندر دو کون

وان علی اکبر که چون جان تو بود

قوت دل نور چشمان تو بود

همه زین بگذر حسینت شد ز دست

زور بازو نور عینت شد ز دست

شد تهی از سرو و گل باغ حسین

آسمان خون گرید از داغ حسین

گر بنالی ور بگرئی حق تر است

حق دهد اجر تو را بی کم و کاست

خطاب با سایر شهداء علیهم الرضوان

ای هوا خواهان(1)جانباز

حسین

همدم و همراه و همراز حسین

ای ز جان بگذشتگان کربلا

ای بخون آغشتگان کربلا

ص: 165