ص :2

بقیع در بستر تاریخ (ترجمه بقیع الغرقد فی دراسة شاملة)

مولف محمدامین پورامینی

مترجم حسن سجادی پور.

ص :3

بسم الله الرحمن الرحیم

ص :4

فضیلت بقیع 60

اهتمام مسلمانان به زیارت بقیع 62

استحباب زیارت بقیع 62

بقیع در قرن ششم هجری 66

فاجعه تخریب بقیع 67

تألیفاتی با موضوع بقیع 73

احکام فقهی درباره بقیع 76

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) و بقیع

طلب آمرزش پیامبر (صلی الله علیه و آله) برای اهل بقیع 81

زیارت بقیع در غروب هر پنجشنبه 85

خانه مؤمنان 86

حضور شبانه پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) در بقیع 86

محل ایستادن رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در بقیع 86

حضور در بقیع، در شب نیمه شعبان 87

سجده پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) در بقیع 88

نماز پیامبر (صلی الله علیه و آله) در بقیع 89

نماز میت در بقیع 89

نماز باران در بقیع 92

دعا در بقیع 93

زنده شدن به اذن خدا 94

بقیع، محل اعزام و بدرقه رزمندگان 94

مُهر نبوت 95

معجزه در بقیع 96

حضور پیامبر (صلی الله علیه و آله) در مراسم دفن سعد بن معاذ 97

ص:6

بقیع و مسجد نبوی 98

با جبرئیل در بقیع 98

نماز بر نجاشی 99

سلام بر اصحاب کهف 101

از بقیع تا قبرستان مکه 103

اهتمام به بهداشت و تندرستی 104

علنی کردن تحریم شراب 104

سنگسار کردن ماعز بن مالک 105

درخواست حجامت در بقیع 106

همراه با گرگ در بقیع 106

نالیدن از سردرد 107

آخرین دیدار 107

سخنان پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) در بقیع 108

عترت پیامبر (صلی الله علیه و آله) و بقیع

امام امیرمؤمنان (علیه السلام) و بقیع 125

حضرت فاطمه زهرا (علیها السلام) و بقیع 132

امام حسین (علیه السلام) و بقیع 135

امام محمد باقر (علیه السلام) و بقیع 136

امام جعفر صادق (علیه السلام) و بقیع 139

امام موسی کاظم (علیه السلام) و بقیع 140

امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام) و بقیع 141

صحابه و بقیع

1. سلمان فارسی و بقیع 143

ص:7

2. ابوبکر و بقیع 144

3. عمر بن خطاب و بقیع 146

4. عبیدالله بن عمر و بقیع 152

5. عثمان و بقیع 153

6. عبدالله بن زبیر و بقیع 153

7. ابوهریره و بقیع 153

8. عبدالله بن جعفر و بقیع 154

مشاهیر مدفون در بقیع

امامان اهل بیت (علیهم السلام) 155

عباس عموی پیامبر (صلی الله علیه و آله) 155

فاطمه بنت اسد 156

دختران رسول خدا (صلی الله علیه و آله) 156

همسران پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) 159

عمه های رسول خدا (صلی الله علیه و آله) 160

عقیل بن ابوطالب 161

عبدالله بن جعفر بن ابی طالب 161

ام البنین 161

مالک بن انس 161

نافع 161

ابراهیم پسر پیامبر (صلی الله علیه و آله) 161

گروهی از شهدای احد 162

شهدای واقعه حرّه 162

حلیمه سعدیه 162

ابوسعید خدری 162

ص:8

محدوده جغرافیایی قبور بقیع 162

امامان بقیع (علیهم السلام)

1. امام حسن مجتبی (علیه السلام) 167

2. امام علی بن الحسین زین العابدین (علیه السلام) 178

3. امام محمّد باقر (علیه السلام) 182

4. امام جعفر صادق (علیه السلام) 186

امام صادق (علیه السلام) در نگاه چهره ها 187

شهادت امام صادق (علیه السلام) 206

پاسخ چند سؤال 207

1. محل دفن حضرت فاطمه زهرا (علیها السلام) 207

2. مکان دفن علی بن ابی طالب (علیه السلام) 221

3. محل دفن سر مقدس امام حسین (علیه السلام) 221

فضیلت زیارت امامان بقیع (علیهم السلام)

آداب زیارت ائمه بقیع (علیهم السلام) 227

کیفیت زیارت ایشان 228

دیگر دفن شدگان در بقیع

1. ابراهیم فرزند رسول خدا (صلی الله علیه و آله) 236

2. ابراهیم کورانی شهر زوری شافعی 239

3. ابراهیم بن موسی 239

4. ابن البارزی 239

5. ابن النجیح 240

6. ابن المراغی 240

7. ابن مسلم، قاضی القضاة 240

ص:9

8. ارقم بن ابی ارقم عبد مناف مخزومی 241

9. ابوالقاسم شیخ الاسلام 242

10. ابوامامه باهلی 242

11. ابوسعید خدری 242

12. ابوسفیان 243

13. ابوسفیان بن حارث بن عبدالمطلب 244

14. ابوالقاسم تنوخی 245

15. ابوهریره 246

16. احمد احسایی 247

17. سید احمد خسروشاهی 247

18. احمد بن محمد بنّاء دمیاطی 247

19. احمد بن محمد دجانی قشاشی 248

20. احمد مغلبای 248

21. اسعد بن زراره 248

22. اسماعیل فرزند امام صادق (علیه السلام) 250

23. اسید بن حضیر الاشهلی 252

24. ام سلمه همسر پیامبر (صلی الله علیه و آله) 253

25. مادر عثمان بن عفان 254

26. ام کلثوم، دختر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) 254

27. ام کلثوم، دختر امام علی (علیه السلام) 255

28. ایمن امین الدین 256

29. برخی از شهدای احد 256

30. حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب (علیه السلام) (حسن مثنّی) 257

31. سید میرزا حسن سبزواری 257

ص:10

32. حسن صالحی برغانی 258

33. حسین بن علی بن الحسین (صلی الله علیه و آله) 258

34 و 35. حسین بن علی حسینی مدنی (ابن شدقم) و همسرش 260

36. حسین بهبهانی 260

37. حفصه دختر عمر و همسر پیامبر (صلی الله علیه و آله) 261

38. جعفر بن حسن برزنجی 262

39. جواد اصفهانی 262

40 و 41. امیر جوبان و فرزندش 262

42. خنیس بن حذافه 263

43. داوود بن عبدالله بن موسی الجون بن عبدالله بن الحسن بن الحسن (علیه السلام) 263

44. رافع بن خدیج 264

45. رقیه، دختر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) 264

46. رقیه، دختر عمر 264

47. ریحانه، دختر زید (همسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله)) 265

48. زمرد خاتون 265

49. زید بن حسن بن علی بن ابی طالب (علیه السلام) 266

50. زید بن عمر 266

51. زینب، دختر ابوسلمه 266

52. زینب دختر جحش، همسر پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) 267

53. زینب دختر خزیمه، همسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) 268

54. زینب، دختر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) 269

55. سالم بن عبدالله بن عمر 269

56. سعد بن ابی وقاص 269

57. سعد بن زراره 270

ص:11

58. سعد بن معاذ 270

59. سعید بن أبی سعید مقبری 272

60. سعید بن زید 272

61. سعید بن عاص 272

62. سکینه، دختر امام حسین (علیه السلام) 273

63. سمهودی 274

64. شماس بن عثمان 274

65. سید شرف الموسوی 274

66. صفیه، همسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) 275

67. صفیه، دختر عبدالمطلب 276

68. صفیه دختر شیبه 277

69. صهیب بن سنان 277

70. ظهیرالدین وزیر، ابوشجاع محمد روذراوری 278

71. عایشه، همسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) 279

72. عباس بن عبدالمطلب 282

73. عبدالجلیل براده 283

74. عبدالرحمان بن جبر 283

75. عبدالرحمان بن عوف 283

76. عبدالرسول مرزبانی تبریزی 284

77. عبدالغنی دهلوی 285

78. عبدالقادر حسنی 285

79. عبدالقادر شلبی 285

80. عبدالقادر نقیب 286

81. عبدالله بن امیر ابی عبدالله محمد اخیضر صغیر 286

ص:12

82. عبدالله بن جعفر صادق (علیه السلام) 286

83. عبدالله بن جعفر طیار 287

84. عبدالله بن مسعود 288

85. عبدالوهاب بن هبة الله قاضی 292

86. عبدالهادی صقلی 292

87. عثمان بن عفان 292

88. عثمان بن مظعون 294

89. عقیل بن ابی طالب 296

90. علی بن احمد، ابوالحسن حریشی 297

91. علی بن جعفر عریضی 298

92. عمر بن علی بن ابی طالب (علیه السلام) 299

93. عَمره دختر عبدالرحمان 299

94. فاطمه بنت اسد 299

95. فتح الله بن نحّاس حلبی 300

96. کلثوم بن الهدم 301

97. ماریه قبطیه (ام ابراهیم) 301

98. مالک بن حارث اشتر نخعی 302

99. مالک بن انس 304

100. مالک بن سنان 306

101. محسن فضیلی 306

102. محمد بن احمد معروف به الفا هاشم 306

103. محمد بن بدرالدین منشی 307

104. محمد بن عبدالله بن حسن مثنی 307

105. محمد بن علی بن ابی طالب (علیه السلام) 309

ص:13

106. محمد بن علی بن ابی منصور 310

107. محمد بن سعدالله حرانی دمشقی 311

108. محمد بن سفیان قیروانی مالکی 311

109. محمد بن سلیمان کردی 311

110. محمد بن محمد بن علی (ابن شماع) 312

111. محمد بن مسلمة بن سلمه 312

112. محمد سید طنطاوی 312

113. سید محمدتقی طالقانی 313

114. محمدرضا بهبهانی حائری 313

115. محمد عابد سندی 313

116. محمد علی عمروی 313

117. معاذ بن عمرو بن جموح 314

118. مغیرة بن عبدالرحمان مخزومی 314

119. مقداد بن عمرو ثعلبی کندی 315

120. نافع 315

121. نوفل بن حارث بن عبدالمطلب 316

122. واعظ ایروانی 316

123. ولی قلی شاملو 317

124. یحیی بن معین 317

125. یوسف صدرالعلما 317

126. یونس بن یعقوب 317

اماکن موجود در بقیع

اسواف 319

حمام 319

ص:14

حمام ابوقطیفه 319

خانه امام علی بن ابی طالب (علیه السلام) 320

خانه ابن افلح 320

خانه ابوبکر 321

خانه جحشی ها 321

خانه زید بن ثابت 322

خانه عبیدالله بن عباس 322

خانه عثمان 322

خانه عقیل بن ابی طالب 322

خانه کراحی 324

خانه ضمیرة بن ابی ضمیره حمیری 324

خانه محمد بن حنفیه 324

خانه مروان 325

خانه مغیرة بن شعبه 325

خانه نافع 325

روحاء 326

حَشّ کوکب 326

الصوان 327

الصوران 327

بارگاه قبور امامان معصوم بقیع (علیهم السلام) 328

بیت الاحزان 331

بارگاه حلیمه سعدیه 331

بارگاه عباس 332

بارگاه مالک 332

ص:15

مسجد 333

مقبره بنی هاشم 333

مناصع 333

منزلگاه حسین بن عبدالله ضمری 333

وقایع بقیع

نزول آیه قرآن در بقیع 335

روز بقیع 335

دریافت خبر کشته شدن کعب و ذلت یهود 336

ترک کردن خطبه نماز جمعه پیامبر (صلی الله علیه و آله) 336

تبعید مخنّث به نقیع، نه بقیع 337

بقیع الغرقد، اقامتگاهی برای مسافران 338

بقیع، محل قتل حارث بن یزید 338

تصمیم به خاکسپاری پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) در بقیع 339

جست وجوی قبر فاطمه زهرا (علیها السلام) در بقیع 340

بقیع، مکانی برای استقرار بادیه نشینان در سال قحطی 340

معقل بن سنان اشجعی و بقیع 341

ملاقات با حارث بن یزید بن انسه در بقیع 341

درگیری در بقیع 341

ام البنین در بقیع 342

سخنان زینب دختر عقیل (زینب صغرا) در بقیع 344

بقیع و جنایات یزید 345

ندای غیبی 345

خبر تخت 346

فرار عبدالله بن ربیع به بقیع 346

ص:16

نماز هشام بن عبدالملک در بقیع 346

امام صادق (علیه السلام) و ابو حمزه ثمالی 347

صفوان بن سلیم و محمد بن منکدر در بقیع 347

گفتار انس بن مالک در بقیع 348

حدیث خوانی یزید بن هارون در بقیع 348

داستانی شگفت 348

رؤیایی صادقه 349

نبرد آینده 350

حوادث دیگر بقیع 350

بقیع در شعر عربی

الف): مرثیه هایی درباره اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله) 353

ب): اشعار سروده شده درباره خود بقیع 399

تصاویر 409

کتابنامه 443

ص:17

ص:18

ص:20

«ولی کسانی که از راز آنان آگاهی یافتند، گفتند: ما عبادتگاهی کنار [مدفن] آنها می سازیم». (کهف: 21)

خداوند سخن آن گروه را نقل کرده و در عین حال، آن کار را نکوهش نکرده و آنها را به شرک و بدعت متهم نساخته است.

وجود گنبد و بارگاه بر مزار بزرگان دین، به منظور بزرگداشت آنهایی است که اسوه های علم، پارسایی و فداکاری در راه دین اند. محافظت از این بناها و ارج نهادن به آنها، در واقع احترام به ساحت مقدس پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) و مصداق بزرگداشت شعائر الهی است؛ چنان که خداوند می فرماید:

(ذلِکَ وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ) (حج: 32)

این است [مناسک حج] و هرکس شعائر الهی را بزرگ دارد، این کار نشانه تقوای دل ها [ی آنها] است.

آنچه بیان شد، غیر از آثار وضعی و روحی (روانی) این گونه مکان هاست. بی گمان، مکان تبرک شده به گام های پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله)، با مکان های دیگر تفاوت دارد. چرا چنین نباشد؟! درحالی که قرآن کریم به نقل از سامری، پس از گمراه ساختن بنی اسرائیل، چنین می فرماید:(فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِنْ أَثَرِ الرَّسُولِ) ؛ «من قسمتی از آثار [و رد پای] فرستاده [خدا، جبرئیل] را گرفتم». (طه: 96)

همچنین خداوند در بخشی از سوره یوسف می فرماید:(اذْهَبُوا بِقَمِیصِی هذا فَأَلْقُوهُ عَلی وَجْهِ أَبِی یَأْتِ بَصِیراً) ؛ «[یوسف گفت:] این پیراهن مرا ببرید و بر صورت پدرم بیاندازید تا بینا شود». (یوسف: 93) و نیز می فرماید:(فَلَمّا أَنْ جاءَ الْبَشِیرُ أَلْقاهُ عَلی وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِیراً) ؛ «اما هنگامی که بشارت دهنده آمد، آن [پیراهن] را بر صورت او افکند؛ ناگهان بینا شد». (یوسف: 96)

ص:22

سوگمندانه باید گفت گروهی در جهان اسلام تمایل دارند تا افکار باطل خویش را که مخالف این حقیقت قرآنی است، صحیح انگارند و بر سایر مسلمانان تحمیل نمایند. این گروه، نه تنها به گفت وگوهای سازنده علمی تن نمی دهند، بلکه هیچ گونه توجهی به آرای دیگران ندارند و با جزم اندیشی تمام، دیگران را به شرک و بدعت گذاری متهم می سازند. دشمنی با بارگاه امامان معصوم (علیهم السلام) و اولیای الهی و تلاش کورکورانه برای ویرانی آنها به دلایلی سُست، بیانگر روحیه استبداد رأی است.

این عده، مسلمانان را به پرستش سنگ ها متهم می کنند و در این کار از مروان بن حکم، دشمن و تبعید شده پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) و دیگر طاغیان و منحرفان از راه راست مانند حجاج بن یوسف پیروی می نمایند که دلالت بر کینه های نهفته دارد. نقل شده است:

مروان بن حکم مردی را دید که چهره بر قبر مطهر پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) نهاده است. با اعتراض از او پرسید: «می دانی چه می کنی»؟! نزدیک تر که رفت، دید او ابوایوب انصاری است. ابو ایوب پاسخ داد: «آری. می دانم چه می کنم. من به زیارت پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) آمده ام؛ نه به دیدار سنگ و خاک». سپس ادامه داد: «پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) می فرمود: هرگاه شایستگان، حاکمان دین شدند برای دین سوگواری نکنید. ولی وقتی نااهلان زمام امور دین را به دست گرفتند، بر آن بگریید و نالان شوید».(1)

حجاج بن یوسف که در خونریزی و جنایت، شهره است، درباره گروهی از کوفیان که قصد زیارت قبر پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) را داشتند، چنین گفته است:

خدا نابودشان کند! آیا می روند تا به دور چوب ها و لاشه ای پوسیده بگردند؟!

ص:23

چرا نمی آیند به گرد کاخ امیرمؤمنان عبدالملک طواف کنند؟ مگر نمی دانند جانشین شخص، بهتر از فرستاده اوست؟!(1)

وای بر کسی که می پندارد ابو ایوب انصاری، صحابی ارجمند پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) مشرک است. ولی مروان بن حکم و حجاج، یکتاپرستند! پیداست چنین روشی، شیوه امویان و پیروان آنهاست و سلف صالح از این رفتارها به دور بوده اند. روشن است که گوینده این سخن نابخردانه که می گوید: «عصای من بهتر از محمد (صلی الله علیه و آله) است؛ زیرا با این عصا می توان مار و عقرب را کشت. اما محمد (صلی الله علیه و آله)، مرده ای بیش نیست و فایده ای به حال ما ندارد؛ او ناشنواست»(2) ، در واقع پیرو افکار مروان و حجاج و دیگر امویانی است که بذر ستم و تکفیر را بین مسلمانان پاشیدند و با بیان اتهامات سست، به دستگیری و شکنجه و کشتار آنها پرداختند. بی شک، پیروی از روش سلف صالح همچون ابو ایوب انصاری سزاوارتر از پیروی از اشخاص منحرفی، همچون مروان و حجاج است.

از جمله کارهای سلف صالح، تضرع و زاری به درگاه پروردگار در جوار قبور بندگان شایسته اوست و روشن است که چنین کاری آنها را از حلقه مؤمنان و موحدان خارج نمی سازد؛ چرا که آنان، صاحبان قبور را بندگان خدا می دانستند؛ نه شریکان خداوند؛ چنان که قرآن کریم از بندگان شایسته خداوند چنین یاد می فرماید:

(بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ * لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ) (انبیاء: 26 و 27)

بلکه بندگان شایسته اویند. هیچ گاه در سخن بر او پیشی نمی گیرند و [پیوسته] به فرمان او عمل می کنند.

ص:24

ولی با این حال، مردم را به توسل جستن به رسول مکرم (صلی الله علیه و آله) فرا می خواند:

(وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللّهَ تَوّاباً رَحِیماً) (نساء: 64)

و اگر این مخالفان، هنگامی که به خود ستم می کردند، به نزد تو می آمدند و از خدا طلب آمرزش می کردند و پیامبر [نیز] برای آنان استغفار می کرد، خدا را توبه پذیر مهربان می یافتند.

اینجا دیگر تفاوتی بین زندگی و رحلت پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) وجود ندارد؛ زیرا رحلت آن حضرت به معنای تنزل ایشان از مقامات معنوی و ملکوتی نمی باشد و این را سلف صالح به خوبی درک می کردند. «مسعودی» در تاریخ خود چنین نوشته است:

زیاد بن ابیه در سال 53 هجری درگذشت. او در نامه ای به معاویه از تسلطش بر عراق و سیطره اش بر حجاز خبر می دهد. او در این نامه می نویسد: مدینه را با لشکریانم تصرف کردم. مردم مدینه از کوچک و بزرگ، شیون کنان به مسجد پیامبر پناه بردند و سه روز کنار قبر آن حضرت ماندند.(1)

باید پرسید آیا می توان این مردم را که به قبر پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) پناهنده شده و به درگاه پروردگار تضرع و دعا کرده اند، مشرک و بدعت گذار در دین دانست؟ آیا بسیاری از صحابه و سلف صالح میان آنها نبوده اند؟

تبرک به قبور اولیای دین در فرهنگ اهل بیت (علیهم السلام) و سیره مسلمانان، به ویژه صحابه، دارای ریشه های اصیل و از جایگاه ویژه ای برخوردار است. در این باره روایاتی را به اختصار می آوریم:

ص:25

از امیرمؤمنان (علیه السلام) نقل شده است که فرمود:

وقتی پیکر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در خاک آرمید، فاطمه (علیها السلام) بر سر مزارش آمد و مشتی از خاک آن را برداشت و بر چشم نهاد و گریست و چنین سرود:

ماذا علی من شم تربة احمد أن لا یشم مدی الزمان غوالیاً

صبَّت علیَّ مصائب لو أنها صبَّت علی الایام صرن لیالیاً

چه باک است بر کسی که خاک احمد را بوییده، که دیگر در تمام عمر غالیه (بوی خوش) نبوید. بر من مصیبت هایی فرو بارید که اگر بر روزها فرو می ریخت، به شب تبدیل می گشت.(1)

پیش از این، خبری را از ابو ایوب انصاری درباره تبرک به مرقد پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) آوردیم. گفتنی است «حاکم» و «ذهبی» هر دو، این خبر را صحیح دانسته اند. سبکی نیز درباره این خبر گفته است: «در صورت صحیح بودن سند آن، دست کشیدن به دیوار قبر، کراهتی نخواهد داشت».(2) همچنین نقل شده است که «بلال» نزد قبر مطهر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمد و گریست و خود را به خاک مالید(3) و نیز «عبدالله بن عمر» دست راست خود را بر قبر آن حضرت نهاد.(4) در خبر دیگری آمده است:

ابن منکدر تابعی به سنگینی گوش مبتلا شده بود. ازاین رو نزد قبر پیامبر (صلی الله علیه و آله) رفت و گونه اش را بر آن تربت پاک نهاد و در پاسخ به اعتراض اطرافیانش

ص:26

گفت: برای بیماری ام از قبر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) طلب بهبودی و شفا کردم.(1)

ذهبی نیز از قبر پیامبر (صلی الله علیه و آله) کمک و یاری می جست. احمد بن حنبل، تبرک و دست کشیدن به یادگارهای نبوی، از قبیل منبر و قبر را به امید کسب ثواب، جایز شمرده است.(2)

مسلمانان، همواره در طول قرن ها به منبر پیامبر (صلی الله علیه و آله) در مسجد مدینه و خاک مزار آن حضرت تبرک می جستند. حتی برخی از اصحاب با نگهداری تار موی آن حضرت و باقی مانده آب وضویش، خود را متبرک می ساختند. بنابراین مسلمانان همواره به آثار نبوی توجه داشته و بین زمان زندگی و رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرقی قائل نبوده اند؛ چنان که زیارت قبور اولیای الهی و نماز و نیایش به درگاه خداوند در جوار آنها، روش نیکان امت اسلامی بوده است.

حاکم نیشابوری روایت کرده است: «فاطمه (علیها السلام) دختر پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله)، هر جمعه به زیارت قبر عمویش حمزه می رفت و آنجا نماز می خواند و می گریست». حاکم، همه راویان این حدیث را افرادی موثق می داند و می گوید: «روایات زیارت اهل قبور را برای ایجاد انگیزه در این عمل و اینکه افرادی که به گناهان خود حساس اند بدانند که این سنتی پایدار است، بررسی کردم».(3)

ابن حجر عسقلانی درباره حالات «ابوبکر بن خزیمه» هنگام زیارت قبر امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام) می نویسد:

ابوبکر محمد بن مؤمل بن حسن بن عیسی، درباره حالات ابوبکر بن خزیمه به

ص:27

هنگام زیارت قبر امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام) چنین نقل کرده است: در محضر امام اهل حدیث، ابوبکر بن خزیمه و همتای او ابوعلی ثقفی به همراه گروهی از استادهایمان که قصد زیارت قبر علی بن موسی الرضا (علیه السلام) را داشتند، به طوس رفتیم. در آنجا بود که از احترام و تجلیل و تواضع ابن خزیمه به آن بارگاه به شگفت آمدم.(1)

ابن حبان نیز درباره جلالت و جایگاه امام رضا (علیه السلام) می گوید:

قبر او در سناباد، بیرون از محله نوقان، زیارتگاه مشهوری است و قبر هارون الرشید نیز در آنجاست. بارها آنجا را زیارت کرده ام. زمانی که در طوس زندگی می کردم، هرگاه به مشکلی برمی خوردم، به زیارت قبر علی بن موسی الرضا، صلوات خدا بر او و جد او، می رفتم و برطرف شدن آن را از خدا می خواستم. سپس دعایم مستجاب می شد. این موضوع را بارها آزموده و نتیجه گرفته ام. خداوند ما را بر محبت مصطفی (صلی الله علیه و آله) و خاندانش (علیهم السلام) بمیراند.(2)

از ابوعلی خلال، شیخ حنابله، روایت شده است که گفت: «در هیچ مشکلی به قبر موسی بن جعفر (علیه السلام) متوسل نشدم، جز آنکه خداوند آن را برایم آسان نمود».(3) همچنین زمانی که امام شافعی در بغداد بود، به زیارت قبر ابوحنیفه می رفت و با توسل به او، از خداوند می خواست تا خواسته اش را برآورده سازد. خطیب بغدادی از علی بن میمون نقل می کند که شافعی گفت:

من به [قبر] ابوحنیفه تبرک می جویم و هر روز به زیارتش می روم. اگر حاجتی

ص:28

داشته باشم، دو رکعت نماز می گزارم و کنار قبر او به درگاه الهی دعا می کنم و دیری نمی پاید که برآورده می شود.(1)

در مصر نیز مسلمانان توجه ویژه ای به زیارت «مشهد الحسین (علیه السلام)» دارند. بر اساس این نقل ها و شواهد، چگونه می توان این گونه مسلمانان و فقیهان را بدعت گذار و مشرک دانست؟! همچنین حفظ و نگهداری قبور اولیای الهی و بازسازی آنها، امری شرعی و بین سلف صالح رایج بوده است. در خبری آمده است که حضرت فاطمه (علیها السلام) نزد قبر حمزه می رفت و آن را تعمیر و مرمت می نمود. ساختن گنبد نیز روی قبرهای اولیای دین، از مظاهر شرک نیست؛ وگرنه باید بسیاری از مسلمانان را مشرک بدانیم.

ذهبی در بخشی از شرح حال عباس، عموی پیامبر (صلی الله علیه و آله) آورده است: «... و امروز روی قبر او، گنبدی باشکوه قرار داد که خلفای عباسی آن را ساخته اند».(2) همچنین می نویسد: «قبر عباس در بقیع، گنبد بزرگی دارد».(3) قبور افرادی مانند مالک، نافع و حلیمه سعدیه نیز دارای گنبد بوده است.

«سمهودی»، محل دفن نفس زکیه را در شرق کوه سلع می داند و می گوید: «بر قبر او، بارگاهی بزرگ از سنگ های سیاه ساخته شده است».(4)

بنابراین آشکار است که بقیع در طول قرن ها همواره مورد علاقه، احترام و بزرگداشت همه مسلمانان بوده است. بی شک ساختن گنبد و بارگاه بر قبور امامان معصوم (علیهم السلام) و صحابه و اولیا، دلیل روشنی بر احترام و تکریم کسانی است که تاریخ

ص:29

درخشان و با عظمت اسلام را به وجود آوردند و به تعبیر امام خمینی (رحمه الله)، ویرانی آن جز از سرکژاندیشی و جهالت نبوده است.(1)

پس باید این گروه، افکار انحرافی خویش را تصحیح نمایند و دست کم از تحمیل عقاید خود به امت اسلامی بپرهیزند و به درک و اجتهاد و اندیشه های آنها احترام بگزارند. ناگفته پیداست که گفت وگوهای علمی و سازنده در فضایی آرام و بدون تنش و به دور از تکفیر و ناسزا، کاملاً امکان پذیر است. بی تردید، دوران تحمیل عقاید به پایان رسیده است و صاحبان عقل سلیم، تسلیم جمود فکری نخواهند شد.

به هر حال، بقیع از میراث مهم اسلامی ماست. مسلمانان غیرتمند و آگاه باید آن را بشناسند و به بازسازی اش همت گمارند. بقیع، منار هدایت بشر و پناهگاه تربیت انسان است.

در این کتاب که ترجمه فارسی آن تحت نظارت مدیر محترم گروه تاریخ و سیره پژوهشکده حج و زیارت، جناب آقای محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، انجام گرفته است، کوشیده ایم تا بعضی از زوایای موضوع بحث را روشن نماییم و خوانندگان محترم را بیش از پیش با تاریخ بقیع آشنا سازیم. خداوند همه ما را با امامان بزرگوار بقیع محشور گرداند و توفیق پیروی از آنان را در مسیر عزت و کرامت روزی مان فرماید.

28 صفر 1428

قم - محمدامین پورامینی

ص:30

از آوردن مطالب بالا می افزاید: «جایی را بقیع نمی نامند؛ مگر آنکه در آنجا درخت یا ریشه درخت باشد».(1)

اما در شرح واژه «غرقد» خلیل بن احمد نوشته است: «نام درختی است که در بقیع می روییده و علی رغم از بین رفتن آن، این اسم همچنان باقی مانده است».(2) فیومی نیز در مصباح چنین گفتاری دارد.(3) فیروز آبادی نوشته است: «غرقد، درخت بزرگ یا «خارْ درخت» را گویند؛ هنگامی که بزرگ شود و چون در بقیع (گورستان مدینه) چنین درختی می روییده، به بقیع الغرقد مشهور شده است».(4)

در لسان العرب و تاج العروس چنین آمده است: «غرقد، درخت خارداری است که با وجود از بین رفتن آن در بقیع، این اسم همچنان بر آن باقی مانده است».(5) اصمعی گفته است: «آن درخت ها در بقیع قطع و عثمان بن مظعون در آنجا دفن گردید؛ بدین مناسبت آن مکان بقیع الغرقد نامیده شد».(6)

در مواهب الجلیل آمده است: «بقیع الغرقد محدوده ای است که گورستان مدینه در آنجا قرار دارد. این نام گذاری به دلیل وجود درختان غرقد در آنجا می باشد».(7)

در دائرة المعارف اسلامی آمده است: «بقیع الغرقد، نام قطعه زمینی مرتفع است که پوشیده از درختان توت می باشد».(8)

ص:32

برخی گفته اند: بقیع الغرقد، «کفته» هم نامیده شده است. کُفْت در لغت به معنای به هم پیوستن و یک جا کردن است؛ زیرا در گورستان، مُرده ها در یک جا جمع شده اند.(1) حموی گفته است: «کفته، اسمی است برای بقیع الغرقد، گورستان مدینه و علت این نام گذاری آن است که گورستان، اجساد مردگان را از آسیب ها باز می دارد و از آنها نگهداری می نماید».(2)

می کند آمده است: «پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) به حفر گودالی در بقیع دستور داد. دیگران نوشته اند: پیامبر (صلی الله علیه و آله) گودالی را در بازار مدینه حفر نمود و یهودیان بنی قریظه کنار آن گودال، گردن زده شدند».(1)

از سعد بن ابی وقاص نقل شده است:

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) در بقیع الخیل در حال آماده سازی لشکریان یا بازدید از آنها بود که عباس بن عبدالمطلب آمد. پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: این عباس است، عموی پیامبرتان که بخشنده ترین مرد قریش و مهربان ترین شخص به آنهاست.(2)

از صعب بن جثامه نقل شده است: «رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، چرای چهارپایان در بقیع را منع نمود و فرمود: «فقط خدا و رسولش می توانند چهارپایان را از چریدن در یک چراگاه منع نمایند».(3) از عبدالله بن عمر نیز روایت شده است که پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) چرای چهارپایان را در بقیع برای چریدن اسب ها منع کرد.(4) پرسیدم: «برای اسب های خودش»؟ گفت: «خیر برای اسب های مسلمانان».(5) همچنین در «طبقات المحدثین» از عبدالله بن عمر نقل شده است: «پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله)، بقیع را چراگاه اسب های مسلمانان قرار داد».(6) خطیب از

ص:34

عبدالملک بن نوفل بن مساحق و او نیز از پدرش نقل کرده است: «پیامبر (صلی الله علیه و آله) چرای چهارپایان در بقیع را منع فرمود و در آن زمان، هیچ نخلی در بقیع وجود نداشت».(1)

فهیم محمود شلتوت در پاورقی کتاب «تاریخ المدینة المنوره» آورده است: «آن بقیعی که پیامبر (صلی الله علیه و آله) چرای چهارپایان در آنجا را ممنوع کرد در بیست فرسخی مدینه است، ولی بقیع الغرقد، گورستان شهر مدینه است».(2)

از عمر نقل شده است که گفت: «هرکس پول تقلبی دارد به بقیع برود و با آنها لباس کهنه بخرد».(3) (که مقصود همان بقیع الخیل یا بازار مدینه است).

بیهقی روایت کرده است:

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) به بقیع رفته بود. در آنجا برای خرید برده ای با صاحبش به گفت وگو پرداخت. اما معامله نشد و حضرت از او جدا گردید. شخص دیگری رفت و او را خرید و بی درنگ آزادش کرد. بعد از آن، به محضر پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) آمد و گفت: «آن برده را خریدم و آزاد نمودم، نظر شما چیست»؟ حضرت فرمود: «این برادر تو و آزاد شده توست».(4)

همچنین نقل شده است که پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) به بقیع رفت و در آنجا برده ای را دید که می فروشند.(5) ابن حجر از عبد بن عبید بن مراوح و او نیز از پدرش نقل کرده است:

پیامبر (صلی الله علیه و آله) وارد بقیع شد؛ درحالی که مردم از چپاول کالاهایشان به دست یکدیگر

ص:35

در هراس بودند. پس منادی پیامبر (صلی الله علیه و آله) ندا سر داد: «الله اکبر»! من گفتم: «خیلی بلند تکبیر گفتی». سپس ندا داد: «اشهد ان لا اله الا الله» در این حال بر خود لرزیدم و گفتم: «اینها خبر مهمی دارند». منادی ادامه داد: «اشهد ان محمداً رَسُولُ اللهِ». گفتم: «حتماً پیامبری مبعوث شده است». گفت: «حَی عَلیَ الصلاة» گفتم: «فریضه ای نازل شده است». پس نزد پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) رفتم و درباره اسلام از او پرسیدم و مسلمان شدم. او به من وضو گرفتن و نماز خواندن آموخت. آن گاه نماز گزارد و من نیز به او اقتدا کردم و بقیع را غرقگاه قرار داد و مرا بر آن گمارد.(1)

هیثمی نیز روایت کرده است: «در بقیع الخیل در محضر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بودیم که عباس به آنجا آمد...».(2) از ابن سعد نقل شده است که عبدالرحمان بن عوف، هزار شتر، سه هزار گوسفند و صد رأس اسب را در بقیع رها کرده بود تا بچرند.(3) شیخ طوسی به سند خود از حذیفة بن یمان روایت کرده است:

زمانی که جعفر بن ابی طالب از حبشه بازگشت، به محضر پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) که در آن زمان در خیبر حضور داشتند رسید و مقادیری مشک و عنبر و پارچه ابریشمی و زربافت را تقدیم نمود. پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «اینک این پارچه را به کسی خواهم داد که خدا و رسول را دوست دارد و خدا و رسول هم او را دوست دارند». اصحاب گردن فراز کردند تا پارچه را ببینند. پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «علی کجاست»؟ عمار بن یاسر به سرعت رفت و علی (علیه السلام) را صدا زد. وقتی امام آمد، پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «علی! این پارچه را بگیر». علی (علیه السلام) آن را گرفت و به کناری نهاد.

ص:36

وقتی به مدینه بازگشت به بقیع که بازار مدینه بود، رفت و به زرگری سفارش کرد تا آن پارچه زربافت را رشته رشته کند. آن گاه طلاهای باقی مانده از آن را که هزار مثقال بود، فروخت و بین مستمندان مهاجر و انصار تقسیم نمود.(1)

نسایی به سند خود از قیس بن عرزه روایت کرده است که گفت: «ما در بقیع کالا می فروختیم. آن گاه پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) به بقیع آمد و به ما سمسار (خریدار و فروشنده) گفته می شد».(2) از ابن عمر نقل شده است که گفت:

ما در بقیع، شتر و درهم و دینار خرید و فروش می کردیم. در این باره از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سؤال کردیم. ایشان فرمودند: «اگر پس از جدا شدن از یکدیگر، معامله تمام شده باشد اشکالی ندارد».(3)

در مسند احمد نیز چنین آمده است:

زنی به پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) عرض کرد: در دلم گذشت که شما و همراهانتان را به طعامی دعوت نمایم. پس کسی را به بقیع فرستادم تا برایم گوسفندی خریداری کند. اما گوسفندی نیافت. دیروز عامر بن ابی وقاص، گوسفندی را از بقیع خریده بود. کسی را به نزدش فرستادم تا برایم گوسفندی را از بقیع تهیه کند. اما پیدا نشد.(4)

ص:37

دار قطنی از مردی انصاری نقل کرده است:

نوجوانی بیش نبودم که به همراه پدرم و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به جایی رفتیم.... پس به نزد برادرم عامر بن ابی وقاص رفتم [و او را دیدم] درحالی که گوسفندی را از بقیع خریده بود.(1)

حاکم نیشابوری از عمر بن سعید و او هم از عمر روایت کرد که گفت: «رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به بقیع رفت و دید در کیسه ای طعام می فروشند. مقداری از آن را بیرون آورد. اما نپسندید و فرمود: هرکس با ما [در معامله] غش کند، از ما نیست».(2) این خبر را احمد در مسند خود به نقل از ابی بردة بن دینار(3) و هیثمی به نقل از ابوموسی(4) البته با اندکی تفاوت آورده اند.

دارمی نیز روایت کرده است:

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) به بقیع رفت و فرمود: «ای گروه تاجران!» مردم کنجکاوانه به او نگریستند. حضرت ادامه داد: «در روز قیامت، تاجران در زمره بدکاران محشور می شوند مگر کسانی که پرهیزکار باشند و نیکی نمایند و از حرام چشم بپوشند».(5)

طبرانی از ابی قلابه نقل کرده است:

ص:38

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بانگ برآورد: «ای اهل بقیع!» و دوباره تکرار فرمود:

«ای اهل بقیع!» همه مردم کنجکاوانه به او نگاه کردند و صدای حضرت را شناختند. سپس فرمود: «ای اهل بقیع! خریدار و فروشنده جز با رضایت از یکدیگر جدا نشوند».(1)

از ابوهریره نقل شده است: «مردی به نام ابوحمید، کاسه ای شیر را از بقیع برای پیامبر (صلی الله علیه و آله) آورد. حضرت به او فرمود: آیا نمی خواهی روی آن ظرف پوششی بگذاری، حتی اگر آن پوشش یک قطعه چوب باشد که روی آن گذاشته می شود»؟(2)

در خبری از بلال نقل شده است که گفت:

... وقتی پیامبر (صلی الله علیه و آله) نماز گزارد، به بقیع رفتم و انگشت در گوش نهادم و فریاد زدم: «هرکس از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) طلب دارد، بیاید». مدتی بدهی های رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را پرداختم تا جایی که برای آن حضرت، طلبکاری باقی نماند....(3)

عبدالرزاق نیز از ابن سیرین نقل کرده است:

عبدالرحمان بن عوف [یا زبیر] به عمر گفت: «مقداری درهم تقلبی داریم که آن را می دهیم و درهم اصل می گیریم». گفت: «چنین نکن. بلکه به بقیع برو و لباست را به درهم هایی بفروش. سپس با آن درهم ها معامله کن».(4)

در خبری است که امام کاظم (علیه السلام) به شخصی فرمود: «... به نزد آن زن برو که اکنون

ص:39

بر در دکان علوفه فروش در بقیع منتظر توست». او می گوید: «به بقیع رفتم و همان زن را بر در آن دکان دیدم...».(1)

در روایتی آمده است:

عمر شنید که شخصی، کلمه «الانصار» را در آیه (وَ السّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ الْأَنْصارِ وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ)2 با «حرکت ضمه (رفع)» قرائت می کرد. از او پرسید: «این آیه را از چه کسی آموخته ای»؟ گفت: «اُبی».(2)

عمر، ابی را فراخواند و ابی گفت: «این قرائت را از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آموختم؛ در زمانی که تو در بقیع گیاه دباغی می فروختی...».(3)

صاحب کتاب الغدیر می نویسد: «عمر روزگاری در بقیع، ریسمان و گیاه دباغی می فروخت».(4)

از ابویعلی و ابن مردویه نقل شده است:

کسی چنین قرائت کرد:(وَ لا تَقْرَبُوا الزِّنی إِنَّهُ کانَ فاحِشَةً وَ ساءَ سَبِیلاً)6 و در ادامه اش افزود: «من تاب فإن الله کان غفورا رحیما».

خبر به عمر رسید. او را احضار کرد و پرسید: «این اضافه را از کجا آورده ای؟!»

پاسخ داد: «از دهان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شنیدم و این در حالی بود که تو در آن زمان، کاری جُز خرید و فروش در بقیع نداشتی».(5)

ص:40

با توجه به مطالب بیان شده، این سؤال مطرح است که آیا مراد از بقیع در این روایات، بقیع الخیل است یا بقیع الغرقد؟ در پاسخ باید گفت که در اینجا دو احتمال می باشد: احتمال نخست آن است که مراد، بقیع الخیل است؛ به دلیل آنکه حکم و موضوع با یکدیگر تناسب دارد. شیخ فهیم محمود شلتوت نیز این نظر را ترجیح داده است.(1) بنابراین اشتباهی که در حاشیه نسائی در ذیل خبر آمده است، آشکار می شود.

احتمال دوم آن است که منظور، بقیع الغرقد باشد؛ زیرا از برخی اخبار استفاده می شود که در بقیع الغرقد، خرید و فروش هم انجام می شده است. این احتمال را نمی توان رد کرد؛ زیرا بعید نیست که بقیع الغرقد، پیش از آنکه قبرستانی عمومی باشد، یا حتی بعد از آن، محلی برای خرید و فروش بوده است. برخی از نقل های تاریخی نیز این احتمال را تقویت می نماید؛ از جمله آنکه فضل بن شاذان در ضمن خبری از عمر بن خطاب آورده است: «ابن عباس از او پرسید: نظرت درباره زبیر چیست؟ گفت: زبیر در بقیع الغرقد، غرق کاسبی و خرید و فروش است و در حین معامله، بر سر یک صاع(2) یا مد(3) کتک کاری می کند»!(4)

ابن ابی الحدید، از عمر بن خطاب درباره زبیر چنین نقل کرده است: «او (زبیر) تندخو و لجوج است و در بقیع بر سر یک صاع گندم، دعوا می کرد».(5)

در خبری نیز آمده است:

ص:41

ابی بن کعب به عمر بن خطاب گفت: «تو در آن روز در بقیع الغرقد مشغول خرید و فروش بودی». عمر گفت: راست می گویی. تو یادت مانده و من فراموش کرده ام. شما بیکار بودید و ما مشغول بودیم! و شما شاهد بودید و ما غایب».(1)

در کتاب «آحاد و مثانی» نیز این روایت آمده است:

... گفت: تو را به خدا سوگند! آیا می دانی آذوقه مردم مدینه تمام شده و گرسنگی به آنها روآورده است؟! پس به بقیع الغرقد رفتم و در آنجا پانزده شتر با بار خوراکی دیدم و همه را خریدم.(2)

«مبارکفوری» گفته است: «پیش از آنکه بقیع الغرقد گورستان مدینه شود، بازارهایی در آنجا برپا می شده است».(3) البته در زمان جاهلیت و پس از آن، بازارهایی در شهر مدینه وجود داشته است؛ از جمله بازاری در «زباله» در قسمتی که یثرب خوانده می شد، بازاری در پُلِ محله «بنی قینقاع»، بازاری در «صفاصف» و «عصبه» در غرب مسجد قباء، بازاری در کوچه های «ابن حبین» که به آن «مزاحم» گفته می شد و بازاری دیگر که «بطحا» نام داشت.(4)

گفتنی است که «هیثمی» خبری را نقل کرده که در آن، عبارت «بقیع الجبل» آمده است(5) و پیداست که اشتباه نگارشی است و درستِ آن بقیع الخیل می باشد.

ص:42

[که کشتارگاه چهارپایان هم آنجا بود]، سپس در مشرق آنجا، خانه منذر بن زبیر قرار داشت و در کوچه عروه، خانه مصعب بن زبیر واقع شده بود. همچنین در آن محوطه، خانه آل عکاشه فرزند مصعب بن زبیر و نیز خانه آل عبدالله بن زبیر قرار داشت. بقیع آن قدر بزرگ بود که همه این خانه ها را در خود جای داده بود.(1)

ابن سعد گفته است: «رسول خدا (صلی الله علیه و آله) زمینی را به عبیدة بن حارث و طفیل و دو برادرش، بین بقیع زبیر و منازل بنی مازن اختصاص داد».(2)

از عبدالله بن عمر نیز روایت شده است که گفت:

عمر به کشتارگاه زبیر بن عوام در بقیع می آمد و مدینه جز آن، کشتارگاه دام دیگری نداشت. او با خود، شلاقش را نیز می آورد و وقتی کسی را می دید که دو روز پیاپی گوشت می خرد، او را با تازیانه اش می زد و می گفت: «نمی توانی شکمت را دو روز جمع کنی»؟!(3)

به نظر می رسد مکانی که عمر بن خطاب به آنجا می رفته، بقیع زبیر باشد؛ هرچند به دلیل تناسب حکم و موضوع، احتمال دارد آنجا بقیع الخیل بوده است. خطیب بغدادی گفته است: «خانه طلحة بن عبدالرحمان در مدینه و کنار بقیع زبیر بوده است».(4) ابن عساکر از سکونت محمد بن منذر در بقیع زبیر یاد کرده است.(5) «مزی» در کتاب خود آورده است: «خانه عمر بن مصعب بن زبیر در بقیع زبیر بوده است».(6)

ص:44

صالحی روایت کرده است:

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) مسجدش را به مساحت هفتاد در شصت ذراع یا بیشتر بنا نهاد. خشت هایی را از خاک بقیع خبخبه ساخت و با آنها دیوار مسجد را بالا برد و به وسیله تخته های چوب اتاق های متعددی داخل مسجد ایجاد کرد و در وسط مسجد، فضای بزرگی ایجاد نمود.(1)

ابن عساکر از عتبة بن عبدالله بن عمر و او از پدر و جدش این چنین نقل کرده است:

در روز عیدی نزد پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) بودم. ایشان فرمود: «بگویید بزرگ انصار نزد من آید». ابی بن کعب را فرا خواندند. فرمود: «ای ابی، به بقیع مصلی برو و دستور بده آنجا را نظافت کنند». سپس فرمود: «بروید آنجا نماز بگزارید».(1)

بیهقی از براء بن عازب روایت کرده است:

روز عید قربان، پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) نزد ما در بقیع آمد. آن گاه ایستاد و دو رکعت نماز گزارد. بعد رو به ما کرد و فرمود: «امروز اولین عبادت ما به جای آوردن نماز است. سپس برمی گردیم و قربانی می کنیم».(2)

عبدالرزاق نیز از براء بن عازب نقل کرده است که روز عید قربان، پیامبر (صلی الله علیه و آله) به بقیع آمد. پس کمانی به ایشان داده شد و حضرت با [تکیه بر] آن خطبه خواند.(3) همچنین عبدالرزاق روایت کرده است که پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) بر ام کلثوم، خواهر سوده بنت زمعه که در مکه از دنیا رفته بود، در بقیع مصلی نماز گزارد.(4)

کلینی به سند خود از حلبی روایت کرده است که امام صادق (علیه السلام) فرمود:

عباس به نزد امیرمؤمنان (علیه السلام) آمد و گفت: ای علی! مردم جمع شده اند تا پیکر پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) را در بقیع مصلی دفن کنند و به یکی از ایشان می خواهند (برای نماز میت) اقتدا کنند. امیرمؤمنان (علیه السلام) به سوی آنها رفت و فرمود: ای مردم!

ص:47

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) چه زنده و چه مرده، امام و پیشواست، من او را در مکانی که رحلت کرده به خاک خواهم سپرد....(1)

آن آب جمع می شده است. خطابی نیز در معالم گفته است: نقیع، جایی است در دل زمین که تا مدتی در آن، آب جمع می شود و هرگاه آب در زمین فرو رود، علف می روید و سخن عمر هم اشاره به آن دارد؛ آنجا که می گوید: نقیع، محل چرای اسب های مسلمانان بوده است. ولی اصحاب حدیث، آن را به غلط بقیع نقل کرده اند؛ درحالی که بقیع، قبرستانی است در مدینه.... در النهایه آمده است: «نقیع خضمات، روستایی بیرون شهر مدینه می باشد».(1)

همچنین گفته اند: «نقیع، مکانی است در شرق مدینه که در آنجا گوسفند می فروختند». در تهذیب نیز آمده است: «نقیع، بالای وادی عقیق و حدود چهار فرسخی مدینه قرار دارد». خطابی گفته است: «کسی که نقیع را بقیع خوانده، اشتباه کرده است».(2) در ضمن، صاحب کتاب «اصلاح غلط المحدثین» می نویسد: «در حدیث عمر، نقیع درست است».(3)

درِ اصلی بقیع، درِ غربی آن است که همواره باز است و جنازه مردگان را از همان جا وارد می کنند. زائران قبور امامان اهل بیت (علیهم السلام) و صحابه نیز از همین در وارد می شوند.(1)

در کتاب بقیع الغرقد آمده است:

بقیع الغرقد بیرون از مدینه، در قسمت شرقی مسجد نبوی قرار دارد. از طرف شمال و شرق و جنوب، کشتزارهایی آن را احاطه کرده است. همچنین از طرف غرب، خانه ها و مدرسه هایی بین بقیع و مسجد نبوی فاصله انداخته است.

اکنون بقیع از جهت غرب، همجوار با صحن های مسجدالنبی (صلی الله علیه و آله) است و ساختمان یا تأسیساتی در این فاصله قرار ندارد.... طول و عرض بقیع، بیشتر از هشتاد در هشتاد متر نیست. بقیع العمات که در ضلع شمال غربی بقیع الغرقد قرار دارد، مساحتی حدود 3500 متر مربع دارد که در سال 1373 ه. ق به بقیع الغرقد ضمیمه گردیده است. همچنین کوچه هایی که بین بقیع العمات و بقیع الغرقد بوده است، با مساحتی حدود 824 مترمربع، به بقیع الغرقد اضافه شده است.(2)

در بخش شرقی بقیع الغرقد، «حش کوکب» قرار دارد که بوستانی است در حومه شهر مدینه و بیرون از بقیع.(3) البته مجموع مساحت بقیع بزرگ، بقیع العمات و حش کوکب و نیز راه ها و کوچه های بین آنها، بیش از پانزده هزار مترمربع (100 * 150) نیست.(4)

به عقیده نگارنده، بقیع العمات در اصل، جزء بقیع بوده و بعداً به طور طبیعی، کوچه ها

ص:52

و موانعی بین آن دو به وجود آمده است و آنچه در سال 1373 ه. ق رخ داد، برداشتن موانع بود و نه پیوستن بقیع العمات به بقیع بزرگ. البته درباره حشّ کوکب، موضوع متفاوت است؛ زیرا به تصریح ابن اثیر، این مکان، خارج از شهر مدینه قرار داشته است.(1)

«علامه سید جعفر بحرالعلوم» می نویسد:

بیشتر اصحاب پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) در بقیع دفن شده اند. قاضی عیاض در کتاب مدارک یادآوری کرده است که ده هزار نفر از اصحاب در آنجا به خاک سپرده شده اند؛ هرچند اثری از قبور آنها بر جای نمانده است.(2)

فهیم محمود شلتوت می نویسد: «بنابر گفته مطری، بیشتر صحابه که در زمان پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) یا پس از رحلت آن حضرت، از دنیا رفته اند و نیز بزرگان اهل بیت (علیهم السلام) و تابعان، در بقیع دفن شده اند». همچنین وی به نقل از «مجد» می نویسد: «بی شک قبرستان بقیع، جمعیت انبوهی از بزرگان امت را در خود جای داده است».(3) قاضی عیاض نیز این روایت را در کتاب مدارک از مالک نقل کرده است.

مکان امر شده ام». به آنجا بقیع خبخبه گفته می شد و بیشتر درختانش غرقد بود. نخستین کسی که در آنجا دفن شد، عثمان بن مظعون بود. پیامبرخدا (صلی الله علیه و آله) سنگی را [به عنوان نشانه] بالای قبر نهاد و فرمود: «این، قبر کسی است که پیش از ما به دیدار خدا رفته است». وقتی شخص دیگری از مهاجران پس از او از دنیا می رفت، اصحاب می پرسیدند: «یا رسول الله (صلی الله علیه و آله) او را کجا دفن کنیم»؟ حضرت می فرمود: «نزد عثمان بن مظعون».(1)

ابن شبه به سند خود از قدامة بن موسی نقل کرده است:

بقیع دارای درختان غرقد بود. وقتی عثمان بن مظعون از دنیا رفت، در آنجا به خاک سپرده شد و درختان غرقد نیز قطع گردید.

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) درباره مکان خاکسپاری عثمان فرمود: اینجا روحاء است؛ [یعنی روحاء، شامل قسمتی از بقیع می شود که از خانه محمد بن زید تا ضلع شرقی خانه عقیل امتداد دارد] سپس حضرت فرمود: از اینجا تا آنجا (از خانه محمدبن زید تا انتهای بقیع)، روحاء است.(2)

ابراهیم پسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است».(1) همچنین از عبدالله بن عامر نقل شده است: «نخستین مسلمانی که به امر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در بقیع دفن شد، عثمان بن مظعون بود. او کنار خانه محمد حنفیه که امروزه «کبا» خوانده می شود، به دستور رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به خاک سپرده شد».(2) ابن عامر در ادامه می گوید: «محمد بن عمر می گوید: کبا، کناسه است».

ابن قتیبه می گوید:

نخستین مسلمانی که بعد از جنگ بدر و قبل از جنگ احد در مدینه درگذشت، عثمان بن مظعون بود. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ایشان از پیشگامان شماست؛ مرده هایتان را کنار او به خاک بسپارید». از آن زمان، دفن مردگان در بقیع آغاز شد.(3)

ابن ابی شیبه از مطلب بن عبدالله بن حنطب روایت کرده است:

عثمان بن مظعون نخستین کسی بود که به دستور رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در بقیع دفن شد. آن گاه پیامبر (صلی الله علیه و آله) به مردی که آنجا بود، فرمود: «برو و تکه سنگی بیاور تا برای شناسایی او، روی قبرش قرار دهم. از آن زمان به بعد هر کدام از ما که از دنیا می رفت، او را کنار این قبر، دفن می کردیم».(4)

از این روایت، لزوم حفظ آثار مقابر و اهتمام به زیارت قبور صالحان استفاده می شود و نیز اینکه نباید با کوته اندیشی به تکه سنگی روی قبر بسنده شود؛ زیرا سنگ به منظور شناسایی صاحب قبر است و به طرق دیگری نیز می توان او را شناساند.

ص:55

سیره متشرعه همواره چنین بوده است. در تأیید این مطلب، روایتی را از ابن سعد می آوریم که در آن، ابوبکر بن محمد بن عمرو بن حازم گفته است: «قبر عثمان بن مظعون را دیدم که روی آن چیز بلندی قرار داشت. گویا پرچمی بوده است».(1)

بخاری در کتاب تاریخش گفته است: «نخستین مدفون در بقیع، عثمان بن مظعون و پس از او، ابراهیم پسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است».(2) ابن اثیر درباره عثمان بن مظعون نوشته است: «او نخستین مرد مهاجری بود که در سال دوم هجری در مدینه درگذشت». نیز گفته شده است وی 22 ماه پس از شرکت در جنگ بدر از دنیا رفته است.(3)

در کتاب «تحفة العالم» آمده است: «محل قبر ابراهیم، فرزند رسول خدا (صلی الله علیه و آله) داخل بقعه ای نزدیک بقیع است؛ همان جا که مزار عثمان بن مظعون، از بزرگان صحابه و نخستین مدفون در بقیع قرار دارد».(4)

اما از برخی اخبار استفاده می شود که نخستین مدفون در بقیع، اسعد بن زراره است. ابن حبان نقل می کند:

وقتی اسعد بن زراره بر اثر تنگی نفس از دنیا رفت، ساخت مسجدالنبی (صلی الله علیه و آله) به پایان نرسیده بود. وی نخستین مسلمانی است که در بقیع به خاک سپرده شد. در آن زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در خانه ابو ایوب انصاری ساکن بود تا آنکه کار ساخت مسجد تمام شد و مسکنی هم برای ایشان کنار مسجد ساخته شد و حضرت به آنجا منتقل گردید.(5)

ص:56

ابن سعد از عبدالجبار بن عماره نقل کرده است که گفت: «نخستین مدفون در بقیع، اسعد بن زراره است». البته محمد بن عمر این دیدگاه را نظر انصار می داند و می گوید: «مهاجران، نخستین مدفون در بقیع را عثمان بن مظعون می دانند».(1) حاکم نیشابوری به سند خود از عبدالله بن ابی بکر نقل کرده است: «نخستین کسی که در بقیع به خاک سپرده شد، اسعد بن زراره است».(2)

بغوی نیز اسعد بن زراره را نخستین صحابی می داند که پس از هجرت، از دنیا رفته است و نخستین مرده ای می باشد که پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) بر او نماز خوانده است.(3) ابن ادریس می گوید: «اسعد بن زراره انصاری عقبی که از طایفه خزرج می باشد، نخستین مدفون در بقیع است. وی از بزرگان قوم خود بود که در زمان پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) از دنیا رفته است».(4)

همچنین ابن شبه از واقدی به سندش از محمد بن عبدالرحمان بن سعد بن زراره نقل کرده است: «نخستین کسی که از انصار در مدینه درگذشت، اسعد بن زراره (ابوامامه) می باشد که در بقیع دفن گردیده است».(5)

بنابراین روشن شد در اینکه اولین کسی که در بقیع دفن شد روایات مختلف است، برخی عثمان بن مظعون را آورده اند و برخی دیگر اسعد بن زراره را، برای رفع این تعارض، می توان گفت: نخستین مهاجری که در بقیع دفن شد، عثمان بن مظعون و نخستین شخص از انصار که در آنجا به خاک سپرده شد، اسعد بن زراره بوده است. در تأیید این نظر، افزون بر روایت اخیر (روایت محمد بن عبدالرحمان)، بر اساس روایت

ص:57

دیگری، اسعد بن زراره پیش از فراغت پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) از ساخت مسجد، از دنیا رفت و در بقیع دفن گردید؛(1) درحالی که روایات، رحلت عثمان بن مظعون را در ذی الحجه سال دوم هجری دانسته است.(2)

این تعارض را به این صورت نیز می توان برطرف نمود که بگوییم اسعد بن زراره پیش از آنکه بقیع تبدیل به قبرستانی عمومی شود، در آنجا دفن گردید. اما عثمان بن مظعون زمانی در بقیع دفن گردید که آنجا به عنوان قبرستان معین شده بود؛ زیرا همان گونه که گذشت، پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) به دنبال مکانی بود که اصحابش را در آنجا دفن نماید.(3) در واقع، با دفن عثمان بن مظعون در آنجا، خاکسپاری اموات در بقیع رسمی شد؛ چنان که پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) نیز فرمود: «این (عثمان) پیشگام شماست. از این به بعد مردگان خود را کنار او دفن کنید».(4)

به هر حال، قبر آن دو، در «روحاء» که مکانی وسط بقیع است، قرار دارد. ابن شبه از ابی عنسان نقل کرده است که همواره می شنوم قبر عثمان بن مظعون و اسعد بن زراره در روحاء است و روحاء مقبره ای است وسط بقیع که اطرافش راه ها و گذرگاه های متعددی وجود دارد.(5)

اما این نظر که ابا امامه باهلی، نخستین مدفون در بقیع است(6) ، نادرست به نظر می رسد. در واقع، ابا امامه همان اسعد بن زراره است و ابو امامه باهلی، شخص دیگری

ص:58

است که از او به نام صدی بن عجلان یاد شده است.(1) یحیی گفته است: «نام ابو امامه انصاری، اسعد بن زراره می باشد».(2)

یاقوت حموی، محل دفن اسعد بن زراره را نه در بقیع، بلکه در یکی از روستاهای اطراف حمص می داند.(3) البته این سخن ضعیفی است. همچنین ادعای کسانی که کلثوم بن الهدم را نخستین مدفون در بقیع می دانند، نادرست است.(4) برخی دیگر ابوالسائب را نخستین دفن شده در آنجا می دانند.(5) البته باید گفت وی همان عثمان بن مظعون است.

گذشته از این، از برخی منابع استفاده می شود که گروهی از پیامبران الهی نیز در بقیع به خاک سپرده شده اند. علامه مجلسی (رحمه الله) به نقل از کتابی کهن از عالمی شیعی، دعایی را آورده است که در قسمتی از آن چنین می خوانیم: «سلام بر بقیع و سلام بر پیامبران و فرستادگان و صدیقان و شهدا و صالحان که در آن آرمیده اند».(6) البته با توجه به اینکه ما از آن منبع شناختی نداریم، نمی توانیم بر آن تکیه نماییم؛ هرچند ممکن است صحت داشته باشد؛ زیرا امکان آن وجود دارد که در گذشته نیز عده ای از فرستادگان الهی در آن آرمیده باشند، پیش از آنکه رسماً به عنوان قبرستان معین گردد.

پس از خاکسپاری ابراهیم پسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در بقیع، مردم نیز مردگان خود را در آنجا دفن کردند. ابوسلمة بن عبدالرحمان از پدرش نقل کرده است:

ص:59

وقتی ابراهیم پسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رحلت کرد، حضرت دستور داد که او را کنار عثمان بن مظعون به خاک بسپارند. از آن پس، مردم به دفن اموات خود در بقیع علاقه مند شدند و درختان آنجا را بریدند و هر قبیله ای، قسمتی را به مردگان خود اختصاص داد(1) و بدین سان بقیع الغرقد، قبرستان مردم مدینه شد.(2)

بر این اساس، نادرستی ادعای موقوفه بودن بقیع معلوم می شود؛ زیرا وقف، فرع بر ملکیت می باشد و ملکیت درباره بقیع منتفی است. از این رو اصل، بر مباح بودن زمین بقیع است و به دلیل شواهد محکم تاریخی و روایی، ادعای وقفی بودن آن نادرست و مردود می باشد. افزون بر اینکه اهل بیت (علیهم السلام) در خانه عقیل دفن شده اند و کاری که گروهی از سلفیان در ویرانی بارگاه آن امامان انجام دادند، در واقع تصرف عُدوانی در ملک غیر بوده است. برخی نویسندگان در توصیف بقیع، زمین آن را همواره سُست و شوره زار دانسته اند.(3)

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «... هرکه در حرم مکه یا مدینه از دنیا رود، از محاسبه اعمال معاف و مهاجر إلی الله محسوب می شود و در روز قیامت با اصحاب بدر محشور می گردد».(1)

در تفسیر ابوالفتوح رازی نیز از پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) نقل شده است که فرمود: «خداوند در روز قیامت دستور می دهد [تا فرشتگان] از اطراف قبرستان حجون(2) و بقیع بگیرند، و [دفن شدگان در] آنها را به داخل بهشت ببرند».(3) همچنین از پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) روایت شده است که فرمود: «هرگاه مردم در روز قیامت محشور شوند، من در زمره اهل بقیع برانگیخته خواهم شد».(4) همچنین از آن حضرت روایت شده است: «آن گاه که صدای صیحه [قیامت] را بشنوم، به سوی بقیع می روم و با اهل آن محشور می شوم».(5)

ام قیس می گوید:

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) مرا از یکی از راه های مدینه به بقیع الغرقد برد. سپس فرمود: «ای ام قیس»! عرض کردم: «لبیک ای پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله)»! فرمود: «این قبرستان را می بینی»؟ عرض کردم: «آری ای فرستاده خدا»! فرمود: «در روز قیامت هفتاد هزار نفر از اینجا با چهره هایی مانند ماه شب چهارده برانگیخته و بدون حساب وارد بهشت می شوند».(6)

ص:61

ابن طی فقعانی(1) ، شهید اول(2) ، سبزواری(3) ، محقق کرکی(4) ، حر عاملی(5) ، نراقی(6) ، صاحب جواهر(7) ، سید محسن حکیم(8) ، سید محمدرضا گلپایگانی(9) ، شیخ محمدرضا طبسی نجفی(10) و شیخ محمدامین زین الدین.(11)

صاحب جواهر می نویسد: «زیارت امامان معصومی که در بقیع آرمیده اند، به طور اجماعی، یا به ضرورت مذهب یا به ضرورت دین، مستحب می باشد. در این باره نصوص متواتری نیز رسیده است».(12)

آیت الله سید احمد خوانساری می گوید: «استحباب زیارت امامان بقیع، از ضروریات مذهب است و در این باره نصوص متواتری نیز وجود دارد».(13)

در میان علمای اهل سنت نیز ابومحمد عبدالکریم بن عطاءالله مالکی (متوفای 612 ه. ق) در کتاب مناسک خود آورده است:

زمانی که حج و عمره را مطابق احکام شرعی به جای آوردی، باید به مسجد

ص:63

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) در مدینه بروی و بر آن حضرت و دو قبر همجوارش سلام کنی و دعا بنمایی. آن گاه برای زیارت قبور صحابه و تابعان به بقیع بروی.(1)

محمد بن شربینی گفته است: «زیارت بقیع، سنت و مستحب است».(2) بهوتی(3) و دیگران(4) نیز چنین دیدگاهی دارند. «بکری دمیاطی» هم معتقد است زیارت بقیع در هر روز، مستحب می باشد.(5) از فاکهی نیز نقل شده است: «زائر هر روز پس از زیارت مرقد مطهر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به بقیع برود و این عمل در روز جمعه، استحباب بیشتری دارد».(6) نووی گفته است:

مستحب است زائر، هر روز و به ویژه روز جمعه به بقیع برود... و قبرهای مطهر آنجا مانند قبر ابراهیم فرزند رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، عثمان، عباس، حسن بن علی، علی بن الحسین، محمد بن علی، جعفر بن محمد و دیگران و سرانجام صفیه عمه پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) را زیارت کند.(7)

غزالی در إحیاء العلوم گفته است: «هر روز، زیارت بقیع مستحب می باشد». فاخوری نیز برای روز جمعه استحباب ویژه ای قائل است.(8) صالحی شامی می نویسد: مستحب است هر روز به ویژه روز جمعه پس از سلام بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و زیارت آن حضرت، به

ص:64

بقیع برود و آنجا را زیارت نماید.(1)

از ابن الحاج نیز نقل شده است که قصد زائر از زیارت بقیع، باید پیروی از سنت پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) باشد. از این عمل پیامبر (صلی الله علیه و آله) می توان دریافت که این زیارت، مستحب بوده و در دین به آن عمل شده است. از این رو جایگاه و اهمیت آن نزد علمای اسلامی آشکار است.(2)

صالحی شامی معتقد است که زیارت پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) چیزی جز بزرگداشت مقام و منزلت آن حضرت و تبرک جستن از ایشان نیست و ما با سلام دادن به آن حضرت و دعا در جوار قبر ایشان و در محضر فرشتگان، خود را در معرض نسیم رحمت الهی قرار می دهیم. گاهی زیارت به منظور یادآوری آخرت است که امری مستحب می باشد؛ چنان که در حدیث آمده است: «قبرها را زیارت کنید؛ زیرا این کار شما را به یاد آخرت می اندازد».(3) گاهی هم به منظور دعا برای اهل قبور می باشد؛ همان طور که در زیارت اهل بقیع وارد شده است. گاهی نیز با هدف تبرک جستن از اهل قبور بندگان صالح صورت می پذیرد.(4)

بنابراین استحباب زیارت بقیع به دلیل های زیر اثبات پذیر است:

1. عمل رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) و دیگر امامان معصوم (علیهم السلام)؛

2. مستحب بودن زیارت قبرهای ائمه معصوم (علیهم السلام) و تبرک جستن به آنها؛

3. مستحب بودن زیارت قبرهای مؤمنان.

ص:65

ابن بطوطه، جهانگرد معروف نیز 150 سال پس از ابن جبیر به بقیع رفته و همانند او به توصیف قبرها، گنبدها و ضریح های موجود در آن مکان پرداخته است.(1)

نوه پیامبر، علی بن الحسین و فرزندش محمدباقر و نیز جعفر صادق (علیهم السلام) که همگی از نسل پیامبر (صلی الله علیه و آله) می باشند، قرار دارد. اینان در همان بارگاهی که عباس دفن گردیده، در خاک آرمیده اند.(1)

دریغا که کژاندیشان و متحجران وهابی در هشتم شوال 1344 ه. ق قبور خاندان پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) و شخصیت های بزرگ اسلامی را در بقیع ویران نمودند و با این کار، عواطف و احساسات میلیون ها مسلمان را در سراسر جهان جریحه دار ساختند. آنان با زور و اجبار و به ضرب گلوله و آتش، نظر خود را عملی ساختند.

آنها در حالی به این کار دست زدند که خود در نگهداری از لوازم شخصی برجای مانده از پادشاهان سعودی مانند وسایل منزل، اتومبیل، شمشیر و اسلحه و حتی تخت خواب ایشان اهتمام ویژه دارند؛ برای مثال، مبلغ دوازده میلیون ریال سعودی برای نگهداری از قلعه ای در منطقه درعیه هزینه نمودند.(2)

اینان به بهانه دفاع از توحید و جنگ با مظاهر شرک و بدعت، بسیاری از آثار تاریخی اسلام را که بخشی از هویت مسلمانان بوده، از بین برده و نابود کرده اند؛ از آن جمله است:

خانه امام زین العابدین (علیه السلام)، خانه امام صادق (علیه السلام)(3) ، بیت الاحزان حضرت زهرا (علیها السلام)، مشربه ام ابراهیم، قبر اسماعیل پسر امام صادق (علیه السلام)، قبر نفس زکیه(4) ، قبر عبدالله پدر گرامی رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، مسجد فاطمه (علیها السلام)(5) ، خانه خدیجه (محل ولادت حضرت

ص:68

زهرا (علیها السلام))، گنبد و بارگاه ابن عباس در طائف، گنبد و بارگاه حوّا در جده، گنبد و بارگاه عبدالمطلب، ابوطالب و خدیجه، گنبد و بارگاه آمنه (مادر پیامبر (صلی الله علیه و آله))، همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله)، عثمان بن عفان(1) و مالک.

همچنین گنبد و بارگاه حمزه سید الشهدا (علیه السلام) و دیگر شهدای احد(2) ، اثر خوابگاه شتر پیامبر (صلی الله علیه و آله)، قبور شهدا در منطقه بدر، محل تاریخی «عریش» که برای پیامبرخدا (صلی الله علیه و آله) برپا شد(3) ، مسجد فاطمه بنت الحسین (علیه السلام)(4) ، خانه ارقم بن ارقم(5) ، خانه ابوایوب انصاری(6) ، مسجد فضیخ(7) ، و قبر علی بن جعفر صادق (علیه السلام) در منطقه عریض.

اکنون بیم آن می رود این کج اندیشان، پا را فراتر نهاده، تپه رماه در منطقه احد و مسجد بیعت در منا را نیز با خاک یکسان نمایند. همچنین آنان محل ولادت پیامبر را در نزدیکی مسجدالحرام، تغییر کاربری دادند و فعلاً تابلوی کتابخانه را به آن زده اند، بیم آن می رود که این محل مهم تاریخی را نیز به بهانه گسترش مسجدالحرام از بین ببرند.

«بورکهارت»، ویرانه های بقیع را پس از حمله وهابی ها دیده و از وضعیت اسف انگیز آنجا گزارش داده است.(8) سیدحسن امین می نویسد:

ص:69

وهابی ها بی حرمتی به بقیع را باب کردند. قبل از آنها، قرن ها به بقیع به دیده احترام نگریسته می شد و هر از چند گاهی هم به بازسازی آن اقدام می گردید. اما پس از ظهور نکبت بار فرقه وهابیت در آغاز قرن نوزدهم میلادی، قبور و مشاهد مشرفه ویران شد و شهیدان و صالحان و مردگان مورد توهین قرار گرفتند و سایر مسلمانان را نیز به نحو بی سابقه ای با تکفیر و جنگ وکشتار مورد تعرض قرار دادند.(1)

این جریان های تندروی فکری موجب پدید آمدن اندیشه های تکفیری و تروریسم جهانی شد؛ به طوری که نام و یاد اسلام و مسلمانان را ناپسند کرد و سبب شد تا با مسلمانان در موسم حج و عمره بدرفتاری کنند.

به دنبال تخریب بقیع، علما و مسلمانان کشورهای قفقاز، آسیای میانه، ایران، ترکیه، عراق، افغانستان، چین و هند، در نامه ها و بیانیه های بی شمار خود، این عمل را محکوم کردند.(2) عبدالله بن حسن پاشا (نویسنده مصری) در این باره چنین نوشت:

این فاجعه کوبنده و دلخراش که در بقیع رخ داد، دل های مؤمنان را از جا کند و ستون های اسلام را به لرزه درآورد و عقول مردم را متحیر ساخت. این طوفان سهمگین، در خانه هایی وزید که خداوند رخصت داده که ارجمندش دارند و نامش در آنجا برده شود.(3) گنبد و بارگاهِ امامت، ویران شد و ضریح های تقدس و کرامت، منکوب گردید و محل نزول وحی و مطاف جبرئیل و میکائیل مورد تاخت و تاز قرار گرفت.(4)

ص:70

مرحوم آیت الله سید صدرالدین صدر در این باره چنین سرود:

به جانم سوگند فاجعه بقیع، کودک شیرخواره را پیر می سازد و اگر ما از خواب غفلت بیدار نشویم، آغاز مصائب بزرگ تری خواهد بود. آیا مسلمانی هست که به خاطر خدا، حق پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله) را مراعات و ادا نماید؟!(1)

دولت وقت ایران و نیز مجلس شورای ملی در برابر این فاجعه موضع گیری نمود.(2) علما و فقهایی همچون سید ابوالحسن اصفهانی، شیخ محمد خالصی و به ویژه شهید سید حسن مدرس و دیگر علمای نجف اشرف آن را با قاطعیت محکوم کردند. مرحوم مدرس به اعتبار اینکه عالمی فقیه، شجاع و دارای بصیرت بود و از طرفی، نماینده مردم در مجلس ملی نیز بود، در گرفتن مواضع صریح سیاسی و ملی مربوط به این مسئله سهم بسزایی داشت.(3)

جد نگارنده، مرحوم آیت الله شیخ محمدرضا طبسی نجفی نقل کرده است:

مرجع بزرگ، حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی در حال تدریس بود که خبر تأسف بار ویران کردن مزار امامان بقیع (علیهم السلام) به ایشان رسید. وی گریان و نالان درس را تعطیل نمود و با تعطیل شدن بازار قم، مردم در تظاهراتی اعتراض آمیز شرکت کردند، گرچه برخی آن را گونه دیگر تفسیر کردند.

ص:71

به دنبال تصمیم کنگره جهانی اسلام که در شهر کراچی پاکستان برگزار گردید، شیخ محمدحسین آل کاشف الغطاء، سید امین الحسینی مفتی فلسطین و سید محمدتقی طالقانی نماینده آیت الله بروجردی، با سعود بن عبدالعزیز دیدار و درباره لزوم بازسازی قبور أئمه بقیع مذاکره نمودند.(1) همچنین استاد سید جواد طالقانی برایم نقل کرد که آیت الله بروجردی برای پیگیری مسئله بازسازی مراقد بقیع، نماینده خود سید محمدتقی طالقانی (آل احمد) را به مدینه منوره فرستاد.

از جمله فقها و علمایی که به موضوع لزوم بازسازی مزار امامان بقیع با اهتمامی خاص دنبال کردند، می توان از حضرات مراجع بزرگ شیعه سید حسین طباطبایی قمی(2) ، سید محسن حکیم(3) ، امام خمینی(4) ، و عالمان شیعیه: سید هبة الدین شهرستانی(5) ، شیخ حسن سعید(6) و سید حسن شیرازی(7) نام برد. امام خمینی از تبعیدگاهش در عراق، طی نامه ای به حاکمان سعودی، لزوم بازسازی بقیع را به آنها یادآور شد.(8)

همچنین فقهای معاصر به لزوم تلاش برای بازسازی مراقد بقیع فتوا دادند و برخی از عالمان ما به نگارش کتاب پرداختند؛ از جمله سید عبدالرزاق موسوی آل مقرم که کتاب «ثامن شوال» را در شرح حوادث روز هشتم شوال 1344 ه. ق نوشت و در آن

ص:72

به فتوای «ابن بلیهد» درباره تخریب بقیع، پاسخ گفت و تاریخ وهابیت را بررسی نمود.(1) چه زیبا سروده است شاعر که می گوید:

به آنکه فتوای تخریب قبور امامان بقیع (علیهم السلام) را صادر کرد، بگو در قیامت به آتش افکنده خواهد شد. آیا دانستی چه جایی را ویران نمودی؟ آنجا که زیارتگاهِ همیشگی فرشتگان است.(2)

بی تردید بر همه مسلمانان لازم است تا همواره این عمل فجیع را محکوم نمایند و به بازسازی بنای قبور مطهر امامان به بهترین شکل ممکن اقدام نمایند.

3. «الروضة المستطابة فی من دفن فی البقیع من الصحابة»، نسخه ای خطی که تألیف یکی از عالمان قرن یازدهم است.(1)

4. «ثامن شوال»، اثر سید عبدالرزاق موسوی آل مقرم(2) (متوفای 1312 ه. ق).

5. «نوحه انهدام بقیع»، اثری به زبان اردو از بشیر حسین مدرس هندی.(3)

6. «الدر النصیع فی زیارة النبی و أئمة البقیع»، نسخه خطی، اثر محمد صالح بن احمد آل طعان(4) (متوفای 1333 ه. ق).

7. «النظم البدیع فی مناقب اهل البقیع»، اثر احمد بن اسماعیل بن زین العابدین مدنی، شهاب الدین برزنجی (متوفای 1337 ه. ق).(5)

8. «رسالة فی هدم المشاهد»، اثر سید ابوتراب خوانساری (1346 ه. ق).(6)

9. «صواعق محرقه»، به زبان فارسی، درباره نقش وهابیان در تخریب عتبات مقدسه و «فجائع الدهور فی انهدام القبور»، به زبان فارسی، درباره جنایت های وهابیان در هتک حرمت حرمین شریفین در مکه و مدینه و تخریب قبور شهدای بدر و احد و صحابه پیامبر (صلی الله علیه و آله) و نیز بیت الاحزان حضرت زهرا (علیها السلام) در سال های 1218، 1221 و 1344 ه. ق؛ تألیف ابوالحسن بن محمد دولت آبادی مرندی نجفی متوفای 1349 ه. ق در شهر ری.(7)

ص:74

10. «رسالة فی رد الفتوی بهدم قبور ائمة البقیع»، اثر شیخ محمدجواد بلاغی (1352 ه. ق).(1)

11. «دعوة الحق الی ائمه الخلق»، اثر سید میرزا هادی خراسانی حائری (1368 ه. ق) درباره تخریب قبور امامان مسلمانان در بقیع در دو مجلد.(2)

12. «فضائل البقیع»، نسخه خطی، اثر شیخ حسن صالحی حائری بن شیخ علی نقی بن شیخ حسن بن محمد صالح برغانی حائری (1401 ه. ق).(3)

13. «جنة البقیع»، به زبان اردو، اثر سید بن حسن بن مهدی حسین نجفی (1347 ه. ق).(4)

14. «البقیع الغرقد»، اثر سید محمد حسینی شیرازی (1422 ه. ق).

15. «قبور أئمة البقیع قبل تهدیمها»، اثر سید عبدالحسین بن سید حبیب حیدری موسوی. در این کتاب، توصیف بقیع از زبان کسی است که سیصد سال قبل، آنجا را زیارت کرده است.

16. «تاریخ جنة البقیع»، به زبان اردو، اثر شیخ حسن رضا غدیری.

17. «فاجعة البقیع»، اثر شیخ جلال معاش.

18. «البقیع»، اثر مهندس یوسف هاجری.

19. «بقیع الغرقد»، اثر مهندس حاتم عمر طه و دکتر محمد انور بکری. این کتاب مطابق عقاید وهابیان نگاشته شده است.

ص:75

20. «عنوان النجابة فی معرفة من مات بالمدینة المنورة من الصحابة»، اثر مصطفی بن محمد بن عبدالله رافعی.(1)

21. «المقصد الرفیع من زیارة البقیع»، اثر احمد محمد فارس.

22. «تاریخ حرم أئمة بقیع»، به زبان فارسی، اثر شیخ محمد صادق نجمی.

23. «چرا به زیارت بقیع می رویم؟»، به زبان فارسی، اثر شیخ علی کاظمی.(2)

24. «مجموعه شعر بقیع»، به زبان فارسی، سرورده محمدعلی مجاهدی.(3)

25. «بقیع خاموش پرفریاد»، به زبان فارسی، اثر گروهی از نویسندگان.

شهید اول نیز همین سخن را گفته است که گردآوردن خویشان در یک مقبره، مستحب است؛ زیرا پیامبر (صلی الله علیه و آله) هنگام دفن عثمان بن مظعون فرمود: «هریک از خویشان او را که مردند، در کنار او خاک کنید». این کار، زیارت آنها را آسان تر می کند.(1)

نراقی نیز همین نظر را دارد.(2)

2. استحباب خاکسپاری اموات در قبرستان مسلمانان

علامه حلی می گوید:

خاکسپاری در قبرستان موجب می شود ضرر کمتری به وارثان مُرده برسد و قبرستان به خانه های آخرت شبیه تر است و خیر و رحمت بیشتری به مُرده می رسد. از این رو پیامبر (صلی الله علیه و آله) اصحاب را در بقیع به خاک می سپرد.(3)

شهید اول نیز همین عقیده را دارد(4) و نراقی هم با استناد به دستور امام رضا (علیه السلام) به حفر قبر برای یونس بن یعقوب در بقیع، با علامه حلی هم رأی است.(5)

3. مقدار عمق قبر، با توجه به سُست و شوره زار بودن زمین بقیع(6)

4. جواز نمازگزاردن بر جنازه بین قبرها(7)

ص:77

5. استحباب زیارت قبور در غروب روز پنج شنبه

مرحوم صاحب جواهر می نویسد:

زیارت قبور به پیروی از روش حضرت فاطمه (علیها السلام) مستحب مؤکد است. زیارت قبور در غروب روز پنج شنبه به پیروی از پیامبر (صلی الله علیه و آله) چنین است؛ زیرا پیامبر (صلی الله علیه و آله) هر غروب پنج شنبه به همراه گروهی از اصحاب به بقیع می رفت و سه بار می فرمود: «السلام علیکم یا أهل الدیار».(1)

6. استحباب زیارت قبور و دعا کردن نزد آنها در حالت ایستاده

در برخی روایات آمده است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) چنین عمل می کرد.(2)

7. حکم کشت و کار در بقیع و استفاده از خاک آن برای ساخت و ساز

در «مواهب الجلیل» آمده است: سؤال: «آیا کشت و کار در بقیع بعد از گذشت چهل سال از دفن آخرین مُرده و استفاده از خاک آن برای ساخت وساز جایز است»؟ پاسخ: «موقوفه را نمی توان به ملکیت درآورد».(3)

8. ممنوع بودن فروش درختان بقیع(4)

9. استحباب پاشیدن آب بر قبر

در خبری آمده است: «امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام) دستور فرمود به مدت چهل روز یا چهل ماه [تردید از راوی است](5) ، بر قبر یونس بن یعقوب آب بپاشند».(6) علامه

ص:78

مجلسی نیز گفته است: آب پاشیدن روی قبر به مدت چهل روز یا چهل ماه، خلاف مشهور است و کسی را ندیده اند که معتقد به آن باشد؛ هرچند عمل به آن در مدت چهل روز، بی اشکال است.(1)

10. نماز میت از راه دور(2)

به نظر نگارنده آنچه در روایت نمازگزاردن پیامبر (صلی الله علیه و آله) بر پیکر نجاشی (پادشاه حبشه) آمده، در واقع دعای حضرت در حق اوست؛ نه نمازی که بر اموات خوانده می شود. به هرحال، احتمالات دیگری نیز وجود دارد که در فصل «پیامبر (صلی الله علیه و آله) و بقیع» خواهیم آورد.

ص:79

ص:80

نموده است». عرض کردم: «پدر و مادرم فدای شما! کلید گنج های زمین و زندگی جاودان و سرانجام رفتن به بهشت را اختیار نمایید». فرمود: «هرگز ای ابومویهبه! بلکه من دیدار پروردگارم را برگزیده ام». آن گاه برای اهل بقیع آمرزش طلبید و بازگشت. روز بعد آثار بیماری در بدن مبارکش آشکار گردید و بر اثر همین بیماری رحلت کرد.(1)

در تاریخ دمشق آمده است که ابومویهبه گفت: «پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) در بقیع، دستان خویش را به دعا بلند کرد و مدتی طولانی برای اهل بقیع طلب آمرزش نمود».(2) شبیه این روایت را هیثمی نیز نقل کرده است. ابن کثیر پس از نقل خبر ابومویهبه، آورده است:

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) خطاب به اهل بقیع فرمود: «وضعیت شما بهتر از بعضی مردم است. فتنه ها همچون پاره های شب ظلمانی رو آورده اند و پایانش سخت تر از آغاز آن است. ولی شما در آسایش و آرامش هستید».(3)

ابن ابی شیبه نیز از ابومویهبه نقل کرده است: پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) مأمور شد تا به بقیع برود و بر اهل آن درود و سلام بفرستد.(4)

از عایشه روایت شده است: شبی پیامبر (صلی الله علیه و آله) برای دعا و طلب آمرزش برای اهل بقیع به آنجا رفت و مدتی روی پا ایستاد؛ سپس سه بار دستانش را برای دعا به آسمان بلند

ص:82

کرد. آن گاه بازگشت و فرمود: «جبرئیل به نزدم آمد و گفت: پروردگارت امر کرده به بقیع بروی و برای اهل آن طلب آمرزش نمایی».(1)

در مسند اسحاق ابن راهویه نیز به نقل از پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) آمده است: «من مأمور شده ام به بقیع بیایم و بر خفتگان در آن، سلام و درود فرستم(2) و دعا نمایم».(3)

احمد بن حنبل از عایشه روایت کرده است:

شبی پیامبر (صلی الله علیه و آله) از خانه خارج شد. کنیز خود، بریره را به دنبال او فرستادم تا ببینم به کجا می رود. بریره گفت: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به بقیع الغرقد رفت و ایستاد و سپس دستانش را رو به آسمان بالا آورد و مدتی بعد بازگشت. صبح که شد، از آن حضرت پرسیدم: «دیشب کجا رفتید»؟ فرمود: «به بقیع رفتم تا بر اهلش، درود و سلام بفرستم».(4)

اما سیوطی، به نقل از عایشه چنین آورده است:

حسادت شدیدی مرا فرا گرفت. گمان کردم پیامبر (صلی الله علیه و آله) برای رفتن نزد همسران دیگرش از خانه خارج شده است. در نتیجه من هم به جست وجوی او از خانه بیرون آمدم... وقتی به بقیع رسیدم، او را آنجا دیدم که داشت برای مردان و زنان مؤمن و نیز شهیدان دعا می کرد.(5)

نسایی در خبری آورده است:

عایشه از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پرسید: «چگونه به اهل بقیع سلام کنم»؟ فرمود: «چنین بگو:

ص:83

سلام بر شما مؤمنان و مسلمانانی که در این دیار ساکن هستید. خداوند گذشتگان و آیندگان ما را رحمت فرماید و ما نیز إن شاء الله به شما خواهیم پیوست».(1)

طبرانی به اسناد خویش از بشیر بن خصاصیه نقل کرده است:

نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در بقیع رفتم و شنیدم که می گفت: «السلام علی اهل الدیار من المؤمنین». سپس رفت و بر یک بلندی قرار گرفت. عرض کردم: «ای رسول خدا! تنها هستم و از خویشان و قبیله ام دور افتاده ام». فرمود: «ای بشیر! چرا خدا را سپاس نمی گویی که از میان قوم ربیعه، تنها تو را برگزید و به اسلام رهنمون ساخت؛ قومی که خیال می کنند اگر نباشند، زمین و هر آنچه در آن است زیرورو می شود».(2)

همچنین از بشیر بن خصاصیه نقل شده است که گفت:

نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رفتم. ایشان مرا به اسلام دعوت کرد... آن گاه پرسید: «نامت چیست»؟ گفتم: «نذیر». فرمود: «خیر. بلکه تو بشیر هستی». پس از آن مرا کنار اهل صفه جای داد. هر وقت هدیه ای برای آن حضرت می آمد، ما را نیز از آن بهره مند می ساخت و اگر صدقه ای به او می دادند، همه آن را به ما می بخشید. شبی آن حضرت از منزل خارج شد. من هم به دنبالش راه افتادم تا به بقیع رسید. در آنجا فرمود: «سلام بر شما ای قوم مؤمن! ما به شما خواهیم پیوست. ما از خداییم و به سوی او باز خواهیم گشت. شما به خیر بسیاری رسیده اید و از شر همیشگی عبور کرده و نجات یافته اید». آن گاه به سوی من بازگشت و فرمود: «کیستی»؟ عرض کردم: «بشیر هستم». فرمود: «آیا خشنود نیستی از اینکه

ص:84

پروردگار، گوش و قلب و چشم تو را از میان همه افراد قبیله ات (ربیعه) به اسلام هدایت کرد؛ همان قبیله ای که گمان دارد اگر نباشد، زمین ساکنان خود را زیرورو می کند»؟ عرض کردم: «آری ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)». پس فرمود: «چرا به دنبالم راه افتادی»؟ عرض کردم: «ترسیدم برایتان اتفاقی بیفتد یا حیوانی به شما حمله کند».(1)

طبرانی از ابوهریره نقل کرده است که پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) از قبرستانی که گفته می شود بقیع بوده است، عبور کرد و فرمود: «سلام بر شما ساکنان مسلمان این قبرستان! ما به دنبال شماییم و به شما خواهیم پیوست».(2)

از آنجا عبور کرد و فرمود: «می دانی کجا ایستاده ای»؟ و خود در پاسخ فرمود: «پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) شبانگاه به اینجا می آمد و از خداوند برای ساکنان بقیع طلب آمرزش می کرد».(1)

از این خبر معلوم می شود که در واقع پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) کنار مقبره کنونی ائمه اهل البیت (علیهم السلام) در بقیع، به دعا می ایستاده است؛ چون آن چهار امام معصوم (علیهم السلام) در خانه عقیل به خاک سپرده شده اند.

فرمود: «خداوند متعال در نیمه شعبان به آسمان دنیا نزول می کند و به تعداد موی گوسفندان قبیله بنی کلب مردم را می آمرزد».(1)

مقصود از نزول پروردگار، همان نزول رحمت ویژه در آن شب مبارک است و اینکه پیامبر (صلی الله علیه و آله) سر به آسمان بلند کرده بود، بر این مطلب دلالت دارد که ایشان در حال دعا و مناجات با خدای خویش بوده است.

در خبر دیگری از عایشه به نقل از پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) آمده است:

جبرئیل نزد من آمد و گفت: «امشب، شب نیمه شعبان است و خداوند امشب به تعداد موی گوسفندان بنی کلب بندگانش را از آتش دوزخ نجات می دهد. ولی خداوند در این شب به مشرک، کینه جو، ترک کننده صله رحم، عاق والدین و شراب خوار نظر رحمت نمی کند».(2)

زمخشری در کتاب الفائق می نویسد: «ام سلمه به دنبال پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) رفت و او را در بقیع یافت».(3)

یافتمش؛ درحالی که به سجده افتاده بود و می گفت: «سجد لک خیالی و سوادی»؛ «ظاهر و باطنم به تو سجده آورد».(1)

ابن عساکر روایت کرده است:

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) به بقیع رفت و در آنجا به هنگام سجده گفت: «بار الها! از عقاب تو به عفو تو و از خشمت به خشنودی ات و از خودت به خودت پناه می برم. من نمی توانم تو را ثنا گویم؛ تو همان گونه ای که خودت را ثنا گفته ای». پس در آن نیمه شب، جبرئیل بر او نازل شد و گفت: «ای محمد! سر به آسمان بلند کن». پیامبر (صلی الله علیه و آله) چنان کرد و ناگاه درهای رحمت الهی باز گردید. بر هر دری، فرشته ای بود که ندا می داد: «خوشا به حال آن کس که در این شب به عبادت بپردازد». بر در دیگری، فرشته ای صدا می کرد: «خوشا به حال آن کس که در این شب به سجده رود». بر در دیگری، فرشته ای دیگر ندا می کرد: «خوشا به حال آن کس که در این شب به رکوع رود...».(2)

به همراه پیامبر (صلی الله علیه و آله) به بقیع رفتیم. در آنجا قبر تازه ای را دیدیم. پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) پرسید: «قبر چه کسی است»؟ گفتند: «فلان زن». حضرت او را شناخت و فرمود: «چرا برای تشییع اش مرا خبر نکردید»؟ گفتند: «شما روزه دار بودید و در خواب نیم روزی. دوست نداشتیم شما اذیت شوید». حضرت فرمود: «تا هنگامی که زنده ام و بین شمایم چنین کاری نکنید. حتماً مرا از مرگ و تشییع جنازه مسلمانان آگاه سازید؛ چون نماز و دعای من، رحمت الهی را بر آنها نازل می کند». آن گاه بر سر قبر آن زن رفت و ما پشت سر او صف بستیم و حضرت با چهار بار تکبیر بر او نماز خواند.(1)

ابوامامة بن سهل بن حنیف گفته است:

زن تهیدستی بیرون از مدینه (العوالی) بیمار شد. پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) احوال او را از اصحاب می پرسید و می فرمود: «اگر آن زن از دنیا رفت، به خاکش نسپارید تا من بر او نماز بگزارم». زن تهیدست از دنیا رفت و پاسی از شب گذشته بود که او را به مدینه آوردند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در خواب بود و اصحاب راضی نشدند که ایشان را بیدار کنند. بنابراین خود بر او نماز گزاردند و در بقیع الغرقد به خاک سپردند. صبح که شد آنها نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمدند. ایشان حال آن زن را جویا شد. گفتند: «ای پیامبرخدا (صلی الله علیه و آله) نزد شما آمدیم. اما خواب بودید و چون دوست نداشتیم بیدارتان کنیم، خودمان پیکر او را به خاک سپردیم». پیامبر (صلی الله علیه و آله)

ص:90

بی درنگ فرمود: «راه بیفتید». سپس همراه اصحاب رفت تا به قبر آن زن رسید. آن گاه به نماز ایستاد و مردم نیز پشت سر او به نماز ایستادند.(1)

عبدالرزاق از قاسم بن محمد نقل کرده است:

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) از بقیع می گذشت. قبر تازه ای را دید و از اصحاب درباره آن سؤال کرد. گفتند: قبر زنی به نام سویدا از طایفه بنی غنم است. دیشب از دنیا رفت و دفن شد. آن گاه پیامبر (صلی الله علیه و آله) بر او نماز گزارد.(2)

عبدالرزاق از محمد بن زهیر نیز نقل کرده است:

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) غلام سیاهی را دید که در بقیع مرده ای را برداشته بود، فرمود: «او کیست»؟ گفتند: «(این میت) غلام فلان کس است». پرسید: «چگونه آدمی بود»؟ گفتند: «خبیث ترین و دزدترین و بدترین آدم ها». فرمود: «اربابش را صدا کنید». پس درباره غلام از او پرسید. او نیز همان حرف ها را تکرار کرد. حضرت از حاضران پرسید: «نماز می خواند»؟ گفتند: «آری». پرسید: «آیا به یکتایی خداوند و رسالت من گواهی می داد»؟ گفتند: «آری». پس فرمود: «سوگند به آن که جانم در دست اوست! نزدیک است که فرشتگان بین من و او فاصله بیندازند». پس آهنگری را طلبید تا غل و زنجیر از او برگیرد و دستور داد غسلش دهند. سپس از مال خود بر او کفن پوشاند و بر وی نماز گزارد.(3)

ص:91

خداوندا! پیران قدخمیده و کودکان شیرخوار را مشمول رحمت خود قرار ده. خدایا! بر توان و نیروی ما بیفزای و ما را محروم و ناامید برمگردان که تو بی تردید شنونده دعا هستی. به حق رحمتت ای مهربان ترین مهربانان!». دعای پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) به پایان نرسیده بود که آسمان، بارانِ رحمت خود را فرو بارید و مردم سراسیمه زیر باران به منازل خود بازگشتند.(1)

زمخشری نیز روایت کرده است که در زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) قحطی شد. آن حضرت به بقیع رفت و با اصحابش دو رکعت نماز گزارد. آن گاه ردایش را وارونه پوشید و دست به آسمان بلند کرد و گفت:

بارالها! شهرهای ما از بین رفته و زمین هایمان تیره و غبارآلود شده است و چهارپایان، سرگردان و پریشان شده اند. خدایا! به دام های تشنه، چارپایان گرسنه و کودکان لاغر و رنجور ما رحم کن.(2)

از این بیان معلوم می شود که پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) در جوار مرقد کنونی چهار امام معصوم (علیهم السلام) که در محل خانه عقیل به خاک سپرده شده اند، به دعا و مناجات می پرداخته است.

آنان فرمود: «به نام خدا عازم شوید. خداوندا! آنان را یاری فرما».(1)

شوکانی می نویسد: «از این حدیث استفاده می شود که بدرقه رزمندگان و رفع نیازهایشان کار شایسته ای است؛ چون جهاد از برترین عبادت ها و مشارکت در مقدمات جهاد از بهترین مشارکت هاست».(2)

علامه مجلسی نیز روایت کرده است: «پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) نزد اصحابش آمد و آنها را [از خطر دشمن] باخبر کرد. به دنبال آن، اصحاب مسلح شدند و پیامبر (صلی الله علیه و آله) تا بقیع آنان را بدرقه نمود و برایشان دعا فرمود».(3)

شیبانی نوشته است:

اصحاب شبانگاه نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله) آمدند و به ایشان درباره نقشه دشمن خبر دادند. سپس حضرت همراه آنان تا بقیع رفت و فرمود: «با نام و یاری خدا حرکت کنید». آن گاه دعایشان فرمود و آن شب، مهتابی بود....(4)

سلمان گفت:... آن گاه نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در بقیع رفتم که پس از پایان تشییع جنازه مردی از انصار، در آنجا نشسته بود. سلام کردم. سپس پشت سر ایشان قرار گرفتم تا مهر نبوت را بر شانه ایشان ببینم. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دریافت که من به دنبال چه هستم. پس ردا از روی شانه اش برگرفت. نگاهم که به آن مهر افتاد آن را شناختم. پس بی درنگ خود را به رویش افکندم و آن را بوسیدم.(1)

برابرشان قرار گرفت. جام، چهار گوشه داشت که بر گوشه اول نوشته شده بود: لا اله الا الله، محمد رسول الله و بر گوشه دوم: لا اله الا الله محمد رسول الله علی بن ابی طالب ولی الله و سیفه علی الناکثین و القاسطین و المارقین و بر گوشه سوم: لا اله الّا الله محمد رسول الله ایدتُه بعلی بن ابی طالب و بر گوشه چهارم نوشته شده بود: نجی المعتقدون لدین الله الموالون لاهل بیت رسول الله.

جام پر از خرما و انگور تازه بود؛ درحالی که فصل خرما و انگور نبود. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از آن میوه ها خورد و به علی (علیه السلام) نیز داد. وقتی سیر شدند. آن جام زرین نیز به آسمان برگشت.(1)

در خبری آمده است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) به علی (علیه السلام) فرمود:

ای اباالحسن! گروهی از منافقان امتم، به اعجاز سوره نجم قانع نشده اند و می گویند: ای کاش محمد (صلی الله علیه و آله) به خورشید دستور دهد تا نام علی (علیه السلام) را صدا زند. پس تو ای علی! فردا صبح هنگام طلوع آفتاب بیا تا با هم به بقیع برویم....(2)

تغییر رنگ چهره و گفتن سبحان الله چه بود»؟ فرمود: «قبر، چنان به سعد فشار آورد و او را درهم فشرد که اگر کسی از آن خلاص شود، سعد هم رها می گردد. ولی بعد از آن در کار سعد گشایشی حاصل شد و نجات پیدا کرد».(1)

روایت شده است که علت فشار قبر سعد، بداخلاقی اش با خانواده بوده است.(2) خداوند ما را از فشار قبر رهایی بخشد.

در آنجا مکاشفه ای صورت گرفت و پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) پیکر نجاشی را روی تختش در حبشه مشاهده فرمود و بر او نماز گزارد. منافقان گفتند: «او را بنگرید که بر کافری نصرانی که هرگز او را ندیده و معتقد به دین او نیست، نماز می گزارد». در اینجا بود که آیه مزبور نازل شد.(1)

به نظر می رسد منظور از نماز در این روایت، یکی از معانی زیر باشد:

1. منظور همان معنای لغوی صلاة، یعنی دعا باشد. شیخ طوسی می نویسد:

نماز بر میت غایب، جایز نیست. ابوحنیفه نیز چنین نظری دارد. اما شافعی آن را جایز شمرده است. استدلال ما آن است که اقامه نماز بر میت غایب، نیاز به دلیل شرعی دارد؛ در حالی که چنین دلیلی وجود ندارد و نماز پیامبر (صلی الله علیه و آله) بر نجاشی به معنای دعا برای اوست و دعا را عرب صلاة گوید.(2)

2. برخی گفته اند: طی الارضی صورت گرفت و پیکر نجاشی مقابل پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) حاضر گردید.(3)

3. برخی گفته اند: جبرئیل نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله) آمد و او را از وفات نجاشی باخبر ساخت. سپس پیامبر (صلی الله علیه و آله) از مدینه به بقیع رفت و خداوند پرده را کنار زد و پیکر نجاشی مقابل حضرت حاضر گردید و بر او نماز خواند و دعا کرد و طلب آمرزش نمود و به مؤمنان فرمود: «بر نجاشی نماز بگزارید». منافقان گفتند: «آیا بر کافری که در نجران

ص:100

مرده است، نماز بگزاریم»؟ در اینجا بود که آیه مذکور نازل گردید(1) که ویژگی های نجاشی در آن آمده است.(2)

نگارنده، احتمال نخست را ترجیح می دهد؛ زیرا در خبری از محمد بن مسلم یا زراره آمده است که گفت: «نمازی که پس از خاکسپاری میت خوانده می شود، در واقع دعاست». آن گاه سؤال کردم: «پس مگر پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) بر نجاشی نماز نگزارد»؟ امام پاسخ داد: «خیر. بلکه برای او دعا کرد».(3)

این حدیث نزد بسیاری از فقها، حسن(4) یا صحیح(5) است؛ جز آیت الله خویی که آن را ضعیف(6) می داند.

ابوبکر، عمر، عثمان و علی (علیه السلام) را فراخواند و فرمود: «نزد اصحاب کهف بروید و سلام مرا به آنها برسانید. ابتدا تو ای ابوبکر مقدم شو؛ زیرا مسن تر هستی. سپس تو ای عمر و آن گاه تو ای عثمان و علی (علیه السلام) نیز پس از شما. پس اگر به سلام یکی از شما پاسخ دادند که هیچ؛ وگرنه تو ای علی جلو بیفت.

آن گاه به باد فرمان داد تا آنها را با خود ببرد و جلوی درِ غار بر زمین بگذارد... ابوبکر پیش قدم شد و سلام کرد. اما پاسخی نشنید و بازگشت. پس عمر جلو رفت و سلام کرد. اما به او نیز پاسخی ندادند. عثمان نیز چنین کرد.

ولی پاسخی نشنید.

آن گاه علی (علیه السلام) پیش رفت و گفت: «سلام و رحمت و برکات خداوند بر شما ای ساکنان غار که به پروردگارتان ایمان آوردید و بر هدایتتان افزوده شد و دل هایتان استوار گشت. من فرستاده پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) به سوی شمایم». پاسخ دادند: «پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) و فرستاده اش خوش آمدند. سلام و رحمت و برکات خداوند بر تو ای وصی رسول خدا».

امام علی (علیه السلام) سؤال کرد: چگونه دانستید که من وصی پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) هستم؟ پاسخ دادند: «در گوش ما خوانده شده است که جز با پیامبران یا اوصیای آنان سخن نگوییم. اینک بگو حال رسول خدا (صلی الله علیه و آله) چگونه است»؟ و سؤال های زیادی کردند. سپس گفتند: «به همراهانت بگو که ما جز با انبیا یا اوصیای آنها سخن نمی گوییم». امام (علیه السلام) رو به آن سه نفر کرد و گفت: «شنیدید چه گفتند»؟ پاسخ دادند: «آری». فرمود: «پس بر این موضوع گواه باشید».(1)

ص:102

چنان گفت». حضرت فرمود: «آسمان بر کسی سایه نیفکند و کسی بر زمین گام ننهاد که راستگوتر از ابوذر باشد».(1)

«هر کسی حتی مقدار کمی هم شراب دارد، من را از آن باخبر کند». مردم نزد آن حضرت می آمدند و یکی از آنان می گفت: من یک مشک شراب دارم. دیگری می گفت: من یک مشک شراب دارم. دیگری می گفت: من یک زقاق یا خیک(1) شراب دارم و در نزد او شراب بسیار زیاد بود. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود:

«اجمعوه ببقیع کذا وکذا، ثم آذنونی»؛ «آنها را یکجا در بقیع به این ترتیب جمع کنید. سپس به من خبر دهید». آنان براساس دستور پیامبر (صلی الله علیه و آله) عمل کردند. سپس ایشان را مطلع(2) ساختند.(3)

خود چیزی را به آن گرگ نمی دهیم». آن حضرت فرمود:

«من کل سائمة شاة فی کل عام»؛ «هر چهارپایی که از مزروعات طبیعی و تکوینی و خدادادی استفاده کند، سالیانه به مقدار یک گوسفند زکات به آن تعلق می گیرد».

اصحاب خدمت ایشان عرض کردند: «این مقدار زیاد است». راوی می گوید: پیامبر (صلی الله علیه و آله) به آن گرگ اشاره کرد و فرمود: «در این صورت آن گرگ چهارپایان شما را می رباید». سپس آن گرگ از آنجا رفت. بیهقی این حدیث را روایت کرده است.(1)

شبانه به بقیع رفت و خطاب به اموات فرمود: «سلام بر شما ای اهل بقیع! شما آسوده خاطر از مردم این زمانه هستید؛ زیرا فتنه ها همچون پاره های شب تاریک رو کرده است». آن گاه مدتی طولانی برای اهل بقیع طلب آمرزش نمود. سپس به اصحابش فرمود: «جبرئیل هر سال یک بار، کل قرآن را بر من عرضه می کرد. ولی امسال دو بار عرضه کرده و این نشانه رسیدن اجل من است».(1)

طبرسی روایت کرده است:

در روز یکشنبه ای که چند روز از ماه صفر باقی مانده بود، پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) دست علی (علیه السلام) را گرفت و درحالی که گروهی از اصحابش در پی آنها بودند، رو به بقیع کرد و به آنجا رفت.... سپس فرمود: «ای علی! میان به دست آوردن گنج های دنیا و ماندگاری در آن و رفتن به بهشت مخیر شدم.

اما من دیدار پروردگارم و بهشت را برگزیدم. هرگاه از دنیا رفتم، غسلم بده و کفن بپوشان...». آن گاه به خانه بازگشت و پس از سه روز بیماری، رحلت فرمود....(2)

دست اوست، میان شما مردی است که با مردم بر سر تأویل قرآن خواهد جنگید؛ هم چنان که من با مشرکان بر سر تنزیل قرآن جنگیدم. آنها به زبان، گواهی به وحدانیت خداوند می دهند. ولی بیشترشان به خدا ایمان نمی آورند و برای او شریک قائل می شوند.

این جنگ و کشتار بر مردم سنگین می آید و به علی (علیه السلام) طعنه خواهند زد و هم چنان که موسی (علیه السلام) درباره سوراخ نمودن کشتی، قتل نوجوان و ساختن دیوار اعتراض کرد، مردم نیز به علی (علیه السلام) اعتراض می کنند؛ درحالی که آن کارها مورد رضای خداوند بود. ولی موسی درباره انجام دادن آنها ناخرسند بود.(1)

2. مهدی از نسل علی (علیه السلام) و از فرزندان حسین (علیه السلام)

ابان بن عثمان از امام صادق (علیه السلام) نقل می کند که فرمود:

روزی پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) در بقیع بود. علی (علیه السلام) نزد آن حضرت رفت و سلام کرد. پیامبر (صلی الله علیه و آله) به او فرمود: بنشین! و او را سمت راست خود نشاند. سپس جعفر بن ابی طالب از راه رسید و بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) سلام نمود. حضرت او را در سمت چپ خود نشاند. آن گاه عباس آمد و سلام کرد و حضرت او را مقابل خود نشاند. پیامبر (صلی الله علیه و آله) رو به علی (علیه السلام) کرد و فرمود: «ای علی! آیا به تو مژده ای بدهم؟ آیا به تو خبری بدهم»؟ عرض کرد: «آری ای رسول خدا». فرمود: «جبرئیل لحظاتی پیش نزد من آمد و خبر داد آن قائمی که در آخرالزمان قیام می کند و زمین را از عدل آکنده می سازد، همان طور که از ستم پُر شده باشد، از نسل تو و از فرزندان

ص:109

حسین (علیه السلام) است». پس علی (علیه السلام) عرض کرد: «ای رسول خدا! هیچ خیری از سوی خداوند به ما نمی رسد؛ مگر آنکه به دست شما [و از طریق شما] ست...».(1)

3. با علی (علیه السلام) و برادرش، جعفر طیار

شیخ منتجب الدین به اسناد خود از حسن بن الحسن از پدرش حسن بن علی بن ابی طالب (علیه السلام) روایت کرده است که فرمود:

پیامبر (صلی الله علیه و آله) در بقیع بود که جعفر بن ابی طالب بر آن حضرت گذشت. پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «بیا کنار برادرت علی بایست و نماز بگزار». سپس خود حضرت جلو رفت و آن دو، پشت سرش نماز گزاردند. وقتی حضرت از نماز فارغ شد، به آن دو رو کرد و فرمود: «ای جعفر! اینک جبرئیل از طرف خدای بزرگ خبر آورد که پروردگار به تو در بهشت دو بال بافته شده می دهد».

در این هنگام علی (علیه السلام) عرض کرد: «پدر و مادرم فدایت باد ای رسول خدا! این برای برادرم جعفر است؛ برای من چه»؟ فرمود: «خوشا به حال تو ای علی! خداوند کسانی را آفریده است که تا روز قیامت برای تو استغفار می کنند». علی (علیه السلام) عرض کرد: «پدر و مادرم به فدایت، آنها کیستند»؟ فرمود: «مؤمنانی که چنین دعا می کنند:(رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَ لِإِخْوانِنَا الَّذِینَ سَبَقُونا بِالْإِیمانِ) .(2) آیا کسی پیش از تو ایمان آورده است؟ ای علی! روز قیامت دوازده هزار فرشته به سویت می شتابند و تو را با خود به پیشگاه الهی می برند. خداوند عزوجل می فرماید: «از من بخواه ای علی! به ذاتم سوگند امروز هزار خواسته تو را برآورده خواهم ساخت». عرض کرد: «ای رسول خدا! آیا از فرزندان و

ص:110

اهل بیتم شروع کنم»؟ پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «آنها در آن روز به تو نیازی ندارند. ولی از دوستداران و شیعیانت آغاز کن». همچنین فرمود: «به خدا سوگند! اگر کسی روزها را روزه بگیرد و شب ها را به عبادت سر کند و عمرش را در جهاد در راه خدا، سوار بر اسب ها بگذراند، آن گاه درحالی که کینه تو و اهل بیت تو را در دل داشته باشد و به ملاقات خدا برود، خداوند او را با صورت در آتش دوزخ خواهد افکند».(1)

حاکم حسکانی از سلمة بن اکوع نقل کرده است که گفت:

روزی پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) و علی (علیه السلام) در بقیع بودند که هنگام نماز شد. جعفر بن ابی طالب از آنجا می گذشت. پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ای جعفر! بیا کنار برادرت به نماز بایست». پس آن گاه هر سه نماز گزاردند. بعد از نماز، پیامبر (صلی الله علیه و آله) رو به جعفر کرد و فرمود: «ای جعفر! اینک جبرئیل امین از جانب پروردگار جهانیان خبر آورد که خداوند برای تو [در بهشت] دو بال سبز مزین به زبرجد و یاقوت پدید می آورد که هر کجا خواستی، پرواز کنی». علی (علیه السلام) عرض کرد: «ای پیامبر خدا! این [مژده] برای جعفر بود؛ برای من چه»؟ پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ای علی! آیا نمی دانی که خداوند مردمی از امت مرا آفریده است که تا روز قیامت برای تو استغفار می کنند»؟ علی (علیه السلام) عرض کرد: «آنها چه کسانی اند»؟ فرمود: «خداوند در قرآن می فرماید:(وَ الَّذِینَ جاؤُ مِنْ بَعْدِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَ لِإِخْوانِنَا الَّذِینَ سَبَقُونا بِالْإِیمانِ...) .(2) ای علی! آیا کسی در ایمان، بر تو پیشی گرفته است»؟(3)

ص:111

4. دعا در حق رقیه

ابوبصیر از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده است:

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) بر بالای قبر رقیه ایستاد و درحالی که اشک هایش جاری بود، صورت خود را به طرف آسمان بلند کرد و فرمود: «خدایا از فشار قبر رقیه به خاطر من درگذر». خداوند نیز خواسته پیامبر (صلی الله علیه و آله) را اجابت فرمود و آن گاه حضرت رو به مردم کرد و گفت: «من به یاد درد و رنج هایی که رقیه کشیده بود، افتادم و دلم برایش سوخت. از این رو از خداوند خواستم که به خاطر من فشار قبر او را ببخشد».(1)

5. فشار قبر به خاطر بداخلاقی با خانواده

مرحوم کلینی از ابوبصیر روایت کرده است که حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمود:

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) در تشییع جنازه سعد بن معاذ شرکت کرد؛ درحالی که هفتاد هزار فرشته وی را تشییع می کردند. پیامبر (صلی الله علیه و آله) سر به آسمان بلند کرد و فرمود: «آیا کسی مثل سعد هم فشار قبر دارد»؟ راوی می گوید عرض کردم: «ما گمان می کردیم چون شاید رعایت طهارت را نمی کرد، فشار قبر دارد». فرمود: «پناه بر خدا! او به سبب بداخلاقی اش در منزل و خانواده، دچار فشار قبر شد». در این هنگام، مادر سعد از گوشه ای صدا زد: «ای سعد! بهشت، گوارایت باد»! اما پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «آرام باش ای مادر سعد! و از طرف پروردگار چنین با قاطعیت سخن مگوی».(2)

ص:112

6. درباره فتنه انگیزی

ابن عساکر نوشته است:

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) از فتنه ای قریب الوقوع یاد کرد. پس از آن، راوی می گوید که به بقیع رفتم و ابوبکر، عمر، عثمان، علی (علیه السلام)، طلحه و زبیر را نزد پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) دیدم. عرض کردم: «ای رسول خدا! شنیده ام که شما از فتنه ای خبر داده اید». فرمود: «آری. حال شما چگونه است زمانی که دو گروه به نبرد بپردازند؛ درحالی که دین آنها و نماز و حجشان یکی است»؟ ابوبکر گفت: «ای رسول خدا! من آن زمان را درک خواهم کرد»؟ فرمود: «خیر». گفت: «الله اکبر». عمر هم همان سؤال را کرد و وقتی پاسخ منفی پیامبر را شنید، گفت: «الحمدلله». عثمان پرسید: «ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! من آن زمان را درک خواهم کرد»؟ حضرت فرمود: «آری و مردم به خاطر تو [یا به بهانه تو] به این فتنه دچار می شوند»! علی (علیه السلام) عرض کرد: «ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! من آن را درک خواهم کرد»؟ فرمود: «آری. تو فرماندهی سپاه را به عهده خواهی داشت».(1)

7. ایشان بهتر از شمایند

صفوان جمال از امام صادق (علیه السلام) چنین نقل کرده است:

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) هر پنجشنبه به همراه جمع زیادی از اصحاب به بقیع می رفت و سه بار می فرمود: «السلام علیکم اهل الدیار» و سه بار نیز می فرمود: «رحمکم الله». آن گاه رو به اصحاب می کرد و می فرمود: «آنها بهتر از شما هستند». پرسیدند: «چرا ای رسول خدا؟! آنها ایمان آوردند؛ ما هم ایمان آوردیم. آنها جهاد کردند؛ ما هم جهاد کردیم». حضرت فرمود: «آنها ایمان آوردند و آن را با ظلم

ص:113

نیامیختند و بر همان عهد، جان باختند و من بر این موضوع گواهی می دهم. اما شما بعد از من باقی خواهید ماند و نمی دانم چه کار خواهید کرد».(1)

عبدالرزاق از ابن جریح نقل می کند:

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) همراه گروه زیادی از اصحاب به بقیع رفت و فرمود: «سلام بر شما ای ساکنان قبرها! کاش می دانستید خداوند شما را از چه حوادثی که بعد از شما خواهد آمد، رهایی بخشیده است». سپس رو به اصحاب کرد که عده ای از بزرگان صحابه هم در بین آنان حضور داشتند و فرمود: «شما بهترید یا آنها»؟ پاسخ دادند: «امیدواریم که بهتر از ما نباشند. ما نیز همانند آنان هجرت کردیم و...». حضرت فرمود: «آنها با ایمان درگذشتند و من بر آن گواهی می دهم. اما نمی دانم که شما پس از من چه کار خواهید کرد».(2)

8. برخاستن چهره هایی درخشان از بقیع در قیامت

حاکم نیشابوری از ام قیس نقل می کند:

با پیامبر (صلی الله علیه و آله) به بقیع رفتم. در آنجا به من فرمود: «ای ام قیس!» گفتم: «لبیک ای پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله)». فرمود: «این قبرستان را می بینی»؟ عرض کردم: «آری ای پیامبر خدا». فرمود: «در روز قیامت از این قبرستان (بقیع) هفتاد هزار نفر برخواهند خاست؛ درحالی که چهره آنها مانند ماه شب چهارده می درخشد و بدون حساب وارد بهشت می شوند».(3)

ص:114

9. پاداش صدقه

احمد بن حنبل از ابی السلیل نقل می کند:

مردی در جمع ما در قبرستان بقیع ایستاد و گفت: پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) را در بقیع دیدم که می فرمود: «هرکس صدقه ای بدهد، من به نفع او در روز قیامت شهادت خواهم داد». در آن حال قصد کردم که مقداری از عمامه ام را جدا کنم و صدقه بدهم. اما بخل به سراغم آمد و عمامه را بستم و منصرف شدم. سپس مردی را در بقیع دیدم که همانند او را در سیاهی چهره و کوتاهی قد و زشتی صورت ندیده بودم. ولی او شتری داشت که زیباتر از آن را در بقیع ندیده بودم. آن مرد نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله) رفت و شترش را به عنوان صدقه به حضرت داد. در آن حال، شخصی به طعنه گفت: «این مرد، آن شتر را صدقه داد! به خدا سوگند! شترش بهتر از خود اوست». حضرت سخن او را شنید و فرمود: «دروغ گفتی. بلکه او از تو بهتر است».(1)

10. سعادت و شقاوت در گرو عمل

ترمذی از ابو عبدالرحمان سلمی نقل می کند که علی (علیه السلام) فرمود:

برای تشییع جنازه ای به بقیع رفته بودیم. پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) آمد و نشست. ما هم نزد ایشان نشستیم. حضرت چوبی کوچک در دست داشت که با آن روی زمین خط می کشید. پس سر به سوی آسمان بلند کرد و فرمود: «هیچ کس چاره ای مگر آن

ص:115

سرنوشتی که خداوند برای او مشخص کرده است، ندارد». مردم گفتند: «ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! پس چاره ای جز تکیه بر این سرنوشت نیست؛ هرکس مقدر شده باشد که اهل سعادت باشد، برای سعادت عمل می کند و هرکس تقدیرش شقاوت باشد، جز برای آن کاری نمی کند!». حضرت فرمود: «خیر. بلکه باید اهل عمل باشید. هرکس با عملش می تواند سعادتمند شود یا از اهل شقاوت باشد». سپس این آیات را تلاوت فرمود:(فَأَمّا مَنْ أَعْطی وَ اتَّقی * وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنی * فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْری * وَ أَمّا مَنْ بَخِلَ وَ اسْتَغْنی * وَ کَذَّبَ بِالْحُسْنی * فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْعُسْری) . (لیل: 1-5)

اما آن کس که [در راه خدا] انفاق کند و پرهیزکاری پیش گیرد و جزای نیک [الهی] را تصدیق کند، ما او را در مسیر آسانی قرار می دهیم. اما کسی که بخل ورزد و [از این راه] بی نیازی طلبد و پاداش نیک را انکار کند، او را در مسیر دشواری قرار می دهیم.

ترمذی این حدیث را حسن و صحیح دانسته است.(1)

زمخشری روایت کرده است:

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به بقیع آمد و در دستش چوبدستی بود. پس نشست و با آن روی زمین خط می کشید. آن گاه سر بلند کرد و فرمود: «هیچ کس نیست جز آنکه جایگاهش در بهشت و دوزخ معلوم شده است».(2)

ص:116

همانگونه که در حدیث پیشین معلوم شد سرنوشت سعادتمندی و یا بدبختی انسان بستگی به نوع عملکرد و اختیار او دارد.

11. شنیدن عذاب قبر

حاکم از انس بن مالک نقل کرده است:

زمانی پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) و بلال در بقیع قدم می زدند. حضرت به او فرمود: «ای بلال! آنچه را من می شنوم، تو هم می شنوی»؟ عرض کرد: «نه به خدا سوگند! ای پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) نمی شنوم». فرمود: «نمی شنوی که اهل قبور در حال عذاب هستند»(1) ؟!

حاکم این حدیث را صحیح دانسته است.(2)

ابورافع نیز گفته است:

با پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) به بقیع رفتم. ایشان به من فرمود: «آیا می شنوی آنچه من می شنوم»؟ عرض کردم: «خیر ای پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله)». فرمود: «این فلان بن فلان است که در قبر به علت سرقت پارچه کوچکی در جنگ خیبر عذاب می شود...».(3)

12. عذاب قبر

طبرانی در خبری آورده است:

زمانی که پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) از بقیع می گذشت، به دو قبر که صاحبانش تازه دفن

ص:117

شده بودند، برخورد کرد. حضرت ایستاد و پرسید: «این دو نفر کیستند»؟ گفتند: «ای پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله)، فلانی و فلانی». فرمود: «اکنون در حال عذاب اند». پرسیدند: «به چه علت»؟ فرمود: «یکی سخن چین بوده و دیگری نیز از نجاست بول، خود را تطهیر نمی کرد».(1)

طبری از ابوامامه نقل کرده است:

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به بقیع آمد و بالای سر دو قبر جدید ایستاد و پرسید: «آیا این قبر فلانی و فلانی است»؟ پاسخ دادند: «آری ای پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله)». ایشان فرمود: «الآن فلانی را نشانده اند و می زنند». سپس فرمود: «سوگند به آن که جانم در دست اوست! الآن چنان ضربه ای بر او زده شد که تمام اعضای بدنش قطعه قطعه شد و قبرش پر از آتش شد و آن چنان فریادی زد که من و همه خلایق، غیر از جن و انس، آن را شنیدیم. اگر دل هایتان چراگاه شیطان نبود و زیاده سخن نمی گفتید، به طور حتم آنچه را من می شنوم، می شنیدید». آن گاه مکرر فرمود: «اکنون آن دیگری را زدند. اکنون آن دیگری را زدند». پرسیدند: «ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! گناه آن دو چه بوده است»؟ فرمود: «یکی از آنها محل بول خود را تطهیر نمی کرد و آن دیگری نیز همواره گوشت مردم را می خورد (غیبت می کرد)».(2)

بیهقی از عبدالله بن حنطب نقل کرده است:

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) سوار بر استر سفیدش از قبرستان بقیع می گذشت. ناگهان استر رمید و چند نفر از مسلمانان از جا جستند تا لگامش را بگیرند. ولی

ص:118

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «رهایش کنید. او صدای عذاب شدن سعد بن زراره را از قبرش شنید». سعد مردی منافق بود.(1)

13. نهی از نامگذاری افراد به کنیه پیامبر (صلی الله علیه و آله)

ابن ابی شیبه و دیگران روایت کرده اند:

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) در بقیع بود که کسی صدا زد: «ای ابوالقاسم! حضرت به سوی او برگشت». مرد گفت: «ای پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله)! منظورم شما نبودید». حضرت فرمود: «اسم مرا بر خود بگذارید. اما کنیه ام را مگذارید».(2)

14. تردید در نبوت پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله)

از ابورافع روایت شده است:

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) شبانگاه به بقیع رفت و به دعا و مناجات پرداخت. آن گاه که در راه بازگشت از کنار قبری عبور کرد، فرمود: «آه، آه، آه!» عرض کردم: «ای پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) پدر و مادرم به فدایت! جز من کسی با شما نیست. آیا از من اظهار رنجش و شکایت کردید»؟ فرمود: «خیر. بلکه از صاحب این قبر ناراحت و ناخشنود شدم که وقتی درباره [نبوت] من از او سؤال شد، شک و تردید داشت».(3)

ص:119

15. سفارش پوشیدن شلوار به زنان

هیثمی از علی بن ابی طالب (علیه السلام) روایت می کند که فرمود:

در محضر پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) در بقیع نشسته بودم. هوا بارانی بود. در آن هنگام، زنی سوار بر درازگوش از آنجا می گذشت. اما پای حیوان به چاله ای غلتید و زن را به زمین انداخت. پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) بلافاصله چهره خود را برگرداند تا او را نبیند. کسانی که آنجا حضور داشتند، عرض کردند: «ای پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله)، او در زیر جامه اش شلوار پوشیده است». آن گاه حضرت برای چنین زنانی از امتش، طلب آمرزش کرد و فرمود: «ای مردم! زیر جامه های خود، شلوار بپوشید؛ زیرا شلوار از بهترین لباس های شماست و زنان خود را با این کار به هنگام خروج از منزل، مصون دارید».(1)

16. سخن پیامبر (صلی الله علیه و آله) درباره ثروتمندان و نهی از شرک ورزی

بخاری از ابوذر نقل کرده است که گفت:

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) به سوی بقیع می رفت و من هم در پی او می رفتم. حضرت میانه راه، برگشت و مرا دید و گفت: «ای ابوذر!» عرض کردم: «لبیک ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله) من فدای شما شوم». فرمود: «بی تردید ثروتمندان در روز قیامت، فقیر خواهند بود؛ مگر کسانی که در راه حق، چنین و چنان گویند». عرض کردم: «خدا و پیامبرش آگاه ترند». حضرت همان جمله را سه بار تکرار فرمود. سپس کسی با ما مواجه شد. پس از آن پیامبر (صلی الله علیه و آله) مرا خواند. من نیز او را اجابت کردم. سپس به دره ای رسیدیم و حضرت از من جدا شد. گمان کردم کاری دارد. رفتم و کناری نشستم. چون مدتی طول کشید، نگران شدم. آن گاه صدایش را شنیدم که گویا با

ص:120

مردی آهسته سخن می گفت. سپس دیدم که به تنهایی باز می گردد. پرسیدم: «ای پیغمبر خدا! با چه کسی صحبت می کردی»؟ فرمود: «شنیدی»؟ عرض کردم: «آری». فرمود: «او جبرئیل بود و مرا مژده می داد هرکس از امت تو بدون شرک ورزیدن به خدای تعالی از دنیا برود، وارد بهشت خواهد شد...».(1)

17. سپاسگزاری از خداوند پس از عطسه زدن

متقی هندی از ابورافع روایت کرده است:

همراه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از خانه اش خارج شدیم و به بقیع رفتیم. در آنجا حضرت (صلی الله علیه و آله) عطسه ای زد و مدت زیادی درنگ کرد. عرض کردم: «پدر و مادرم به فدایت! چیزی گفتید که نفهمیدم». فرمود: «آری جبرئیل به من خبر داد هنگامی که عطسه کردی، بگو: «الحمدلله ککرمه و الحمدلله کعز جلاله». سپس فرمود: «خداوند می فرماید: بنده ام راست گفت. بنده ام راست گفت؛ او را آمرزیدم».(2)

18. ماجرایی از ابن مسعود

«زیلعی» ماجرایی را از ابن مسعود نقل می کند که او گفت:

در مسجد بودم. شب بود و می خواستم استراحتی کنم. کسی به سراغم آمد که پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) با تو کار دارد. نزد حضرت رفتم. ایشان درحالی که شاخه نخلی در دست داشت، از منزل خارج شد و فرمود: «بیا تا برویم». رفتیم تا به بقیع رسیدیم. حضرت با چوبی که در دست داشت، خطی روی زمین کشید و فرمود: «اینجا بنشین و جایی نرو تا من برگردم». سپس راه افتاد و رفت و من با چشم دنبالش می کردم تا آنجا که دیگر او را ندیدم. ناگاه توده ای عظیم از گرد و

ص:121

خاک هوا را تیره کرد. ترسیدم و با خودم گفتم که این نقشه قبیله هوازن بود تا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را به قتل برساند. خواستم به خانه های مردم مدینه بروم و کمک بخواهم اما یادم آمد که پیامبر (صلی الله علیه و آله) سفارش کرد جایی نروم. در آن حال شنیدم که پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) با عصایش آنها را می راند و می گوید: «بنشینید». آنها نیز نشستند تا اینکه سپیده صبح که دمید، آنها هم رفتند.(1)

19. شکیبایی هنگام مصیبت

ابویعلی و هیثمی از ابوهریره نقل کرده اند که گفت:

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) در بقیع زنی را دید که خود را روی قبری افکنده و گریه می کند. به او فرمود: «ای بنده خدا! تقوا پیشه کن و شکیبا باش». زن گفت: «ای بنده خدا! من مادری داغ دیده ام». حضرت فرمود: «ای بنده خدا! تقوا پیشه کن و شکیبا باش». زن پاسخ داد: «ای بنده خدا! اگر مصیبت دیده بودی مرا معذور می داشتی». حضرت دوباره فرمود: «ای بنده خدا! تقوا پیشه کن و شکیبا باش». زن گفت: «ای بنده خدا! سخنت را شنیدم. از من در گذر».

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) رفت. سپس یکی از اصحاب نزد آن زن رفت و گفت: «آن مرد به تو چه گفت»؟ زن پاسخ داد: «چنین و چنان گفت». پرسید: «او را شناختی»؟ گفت: «خیر». مرد گفت: «او پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) بود». زن بلافاصله از جایش برخاست و به سرعت به دنبال حضرت شتافت؛ درحالی که تکرار می کرد: «صبر می کنم. صبر می کنم. ای پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله)!». سپس حضرت دو بار به او فرمود: «هنگام مصیبت، صبر و شکیبایی شایسته تر است».(2)

ص:122

20. وای بر تو، وای بر تو!

حاکم از ابورافع نقل کرده است:

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) پس از اقامه نماز عصر، عازم محله بنی عبداشهل شد و با آنها به گفت وگو پرداخت تا نزدیک مغرب شد. آن گاه با عجله به راه افتاد تا به نماز مغرب برسد. من با ایشان بودم که از بقیع گذشتیم. در آنجا بود که فرمود: «وای بر تو، وای بر تو». این جمله، بر من سنگین آمد. گمان کردم با من است. از سرعتم کاستم. فرمود: «چه شد؟ راه بیا!». عرض کردم: «اتفاقی افتاده است»؟ فرمود: «چه اتفاقی»؟ گفتم: «گویا از من رنجیده خاطر شدید». فرمود: «خیر. [روی سخنم با صاحب آن قبر بود]. زمانی صاحب آن قبر را به فلان قبیله فرستادم ولی از آنها لباسی دزدید و الآن هم لباسی آتشین همانند آن لباس، به تن اوست».(1)

در خبر دیگری آمده است که حضرت فرمود: «صاحب این قبر را برای کاری به سوی قبیله بنی فلان فرستادم. اما پارچه گران قیمتی را دزدید و اینک به من نشان دادند که آن لباس آتشین به تن اوست».(2)

21. پاداش خورنده شکرگزار

حاکم از ابوهریره نقل کرده است که گفت: «در همین بقیع از پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) شنیدم که می فرمود: خورنده شکرگزار همچون روزه دار شکیباست».(3)

ص:123

22. نهی از گران فروشی

از ابن عباس روایت شده است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به بقیع آمد و مردی را دید که شمشیر معامله می کند. حضرت به او فرمود: «آهن را گران نفروشید که آن مایه کثرت و برکت است».

همچنین حضرت مردی را دید که گوسفند معامله می کند. حضرت به او فرمود: «شیر را گران نفروشید چرا که آن روزی مردم است».(1)

23. قبرستان عسقلان

عطا نقل می کند:

عایشه درباره عسقلان از من سؤال کرد. من به او گفتم «چرا می پرسی»؟ گفت: «شبی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نزد من بود. پاسی از شب که گذشت به قبرستان بقیع رفت. حسادت وجودم را فرا گرفت و به دنبال او رفتم». حضرت فرمود: «ای عایشه! در شرق و غرب عالم، نزد خداوند چیزی گرامی تر از آنچه دیدم نیست؛ مگر قبرستان عسقلان». گفتم: «قبرستان عسقلان چیست»؟ فرمود: «کاروانسرایی قدیمی برای مسلمانان است. خداوند روز قیامت، هفتاد هزار شهید از آن مبعوث خواهد کرد که هرکدام برای خانواده خود شفاعت می کنند».(2)

ص:124

3. سخن گفتن خورشید با علی (علیه السلام)

«شاذان بن جبرئیل قمی» از ابوذر غفاری نقل کرده است که گفت:

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) به علی (علیه السلام) فرمود: «فردا هنگام طلوع آفتاب به بقیع برو و بر یک بلندی بایست. زمانی که آفتاب طلوع کرد، بر او سلام کن؛ چراکه خداوند تعالی به او دستور داده است تا پاسخت را بدهد. فردا صبح امیرمؤمنان (علیه السلام) همراه ابوبکر، عمر و گروهی از مهاجران و انصار به بقیع رفت. آن گاه بر یک بلندی قرار گرفت و وقتی آفتاب طلوع کرد، گفت: «سلام بر تو ای آفریده جدید و فرمانبردار خداوند». در جواب، صدایی را از آسمان شنیدند که چنین پاسخش داد: «السلام علیک یا اول یا آخر یا ظاهر یا باطن یا من هو بکل شیءٍ علیم».

همراهان امام، چون سخن آفتاب را شنیدند، بی هوش شدند و پس از ساعتی که به هوش آمدند، امیرمؤمنان (علیه السلام) را آنجا نیافتند. سپس نزد پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) آمدند و گفتند: «ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! ما می گوییم علی (علیه السلام) نیز انسانی همانند ماست ولی آفتاب او را به آنچه که خداوند درباره خودش می گوید مورد خطاب قرار داد». پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «چه شنیدید»؟ گفتند: شنیدیم که آفتاب می گفت: سلام بر تو ای «اول». حضرت فرمود: «راست گفته است؛ زیرا علی (علیه السلام) نخستین کسی است که به من ایمان آورد». گفتند: شنیدیم که می گفت سلام بر تو ای «آخر». حضرت فرمود: «راست گفته است؛ زیرا او آخرین کسی است که عهد مرا به جا می آورد، غسلم می دهد، کفنم می کند و درون قبرم می گذارد». گفتند: شنیدیم که آفتاب می گفت ای «ظاهر». حضرت فرمود: «راست گفته است؛ زیرا علی (علیه السلام) کسی است که علم مرا ظاهر و آشکار خواهد ساخت». گفتند: شنیدیم که می گفت ای «باطن». حضرت فرمود: «راست گفته است؛ زیرا او کسی است که تمامی سرّ مرا نهان کرده

ص:126

است». سرانجام گفتند: شنیدیم که خورشید می گفت: «یا من هو بکل شیء علیم». حضرت نیز فرمود: «راست گفته است؛ زیرا علی (علیه السلام) داناترین کس به حلال و حرام و مستحبات و واجبات و امثال آنهاست». جماعت برخاستند که بروند؛ درحالی که به یکدیگر می گفتند: «محمد (صلی الله علیه و آله) ما را در مطلبی پیچیده و نامفهوم انداخت». آن گاه از مسجد بیرون رفتند.

در این باره، «ابومحمد العونی» چنین سروده است:

امام من با خورشید سخن گفته است. به نور آن مراجعه کن

آیا هم صحبت با خورشید میان این قوم همانندی دارد؟!(1)

4. خشم علی (علیه السلام)

امیرمؤمنان (علیه السلام) به وصیت حضرت زهرا (علیها السلام) درباره دفن شبانه و پنهانی او بدون خبر دادن به دیگران، عمل نمود. همچنین روایت شده است که آن حضرت محل قبر را از دیده ها پنهان کرد و چهل قبر مشابه را در بقیع پدید آورد.(2)

همچنین در خبر طبری آمده است:

وقتی مسلمانان از رحلت فاطمه (علیها السلام) آگاه شدند، به بقیع آمدند. ولی در آنجا چهل قبر تازه یافتند و تشخیص قبر آن بانو مشکل گردید. از این رو ضجه و فریاد زدند و یکدیگر را سرزنش کردند و گفتند: «پیامبر شما بین شما جز یک دختر به جا نگذاشت؛ حال او از دنیا رفته و در خاک آرمیده است، اما شما در تشییع و

ص:127

نماز او شرکت نکردید و محل قبرش را هم نمی دانید».

پس بزرگان آنها گفتند: «عده ای از زنان مسلمان را بیاورید نبش قبر کنند تا آن بانو را بیابیم و بر او نماز بگزاریم و قبرش را زیارت نماییم». خبر به امیرمؤمنان (علیه السلام) رسید. آن حضرت درحالی که از خشم، چشمانش سرخ شده و رگ گردنش بر آمده بود و لباس زردی را که هنگام جنگ بر تن می کرد، پوشیده بود، شمشیر به دست، وارد بقیع شد. آن گاه کسی را نزد مردم فرستاد تا هشدار دهد. او به مردم گفت: این علی بن ابی طالب (علیه السلام) است که به بقیع آمده و به خدا سوگند یاد کرده است که اگر سنگی از این قبرها جابه جا شود، روی شما شمشیر خواهد کشید.(1)

5. اهل بقیع، بهترین همسایه

روایت شده است که به علی (علیه السلام) گفته شد: «چرا مجاورت قبر پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) را رها کرده و همسایه بقیع شده ای»؟ فرمود: «آنها را همسایه هایی صادق یافتم که مانع بدی می شوند و آخرت را یادآوری می نمایند».(2)

6. مشاهده امر شگفت آور از علی (علیه السلام)

در خبری آمده است که به مردم مدینه گفته شد: «امشب به بقیع بروید تا امر شگفت آوری را از علی (علیه السلام) ببینید». حذیفة بن یمان می گوید:

مردم از عصر در بقیع تجمع کردند تا آنکه شب شد. سپس امیرمؤمنان (علیه السلام) با ذوالفقارش(3) به آنجا آمد و فرمود: «به دنبالم بیایید». مردم هم به دنبال او رفتند

ص:128

تا به دو شعله آتش که جدا از یکدیگر بودند، رسیدند. حضرت وارد آتش کوچک تر شد. حذیفه می گوید: «صدای هولناکی را همچون صدای رعد و برق شنیدم. پس حضرت آن را به آتش بزرگ تر برگرداند و داخل آن شد...».(1)

7. زمین لرزه در بقیع

ابن میثم بحرانی به نقل از حسین بن عبدالرحمن تمار روایت می کند:

از مجلس برخی از فقها بر می گشتم که از کنار سلیم شاذکونی(2) عبور کردم. سلیم گفت: از کجا آمده ای؟ گفتم از مجلس فلان عالم. پس گفت: از چه سخن می گفت؟ گفتم: درباره برخی از کرامت های علی. در ادامه گفت: به خدا قسم برای تو از موضوع مهمی سخن خواهم گفت که آن را از یک شخص قریشی، به نقل از یک قریشی دیگر شنیده ام.

در زمان خلافت عمر بن خطاب، زمین لرزه ای بقیع را فرا گرفت؛ چنان که مردم مدینه از ترس، شیون و فریاد سر دادند. زمین لرزه، روز به روز بیشتر می شد تا به دیوارهای مدینه رسید. عمر گفت: «نزد ابوالحسن علی بن ابی طالب (علیه السلام) بروید و چاره جویی نمایید». علی (علیه السلام) در پاسخ فرمود: «یکصد نفر از اصحاب پیامبرخدا (صلی الله علیه و آله) را جمع کنید». حضرت، سپس ده نفر از آنها را برگزید و راهی بقیع نمود. دیگر در مدینه کسی نماند؛ حتی دختران هم به بقیع رفتند. وقتی علی (علیه السلام) به وسط بقیع رسید، پای خود را بر زمین کوبید و سه بار گفت: «تو را

ص:129

چه شده است»؟! پس زمین از لرزش افتاد و حضرت فرمود: «حبیبم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) راست می گفت. او مرا از این ماجرا و اجتماع مردم در این روز آگاه کرده بود».(1)

در روایتی دیگر چنین آمده است:

در عهد عمر بن خطاب، بقیع را زمین لرزه ای فراگرفت. مردم مدینه به هراس افتادند و ناله و شیون کردند. عمر و اصحاب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دست به دعا برداشتند. اما بر شدت زمین لرزه افزوده شد تا جایی که به دیوارهای مدینه رسید.

مردم تصمیم گرفتند تا شهر را ترک کنند. در این هنگام، عمر، علی بن ابی طالب (علیه السلام) را خواست و به او گفت: «ای ابوالحسن! وضعیت بقیع و زمین لرزه اش را نمی بینی که چطور به دیوارهای شهر (مدینه) رسیده است و مردم قصد کوچیدن از آن را دارند»؟!

علی (علیه السلام) فرمود: «یکصد نفر از اصحاب پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) را که در بدر حاضر بوده اند، بیاورید». سپس از میان آنها ده نفر را برگزید و پشت سر خود قرار داد. نود نفر دیگر را هم پشت سر آن ده نفر قرار داد. کسی در مدینه باقی نماند؛ جز آنکه به بقیع آمد. پس علی (علیه السلام)، ابوذر، سلمان، مقداد و عمار را خواست و به آنها گفت: «جلوی من حرکت کنید». وقتی به وسط بقیع رسید، مردم دورش حلقه زده بودند. سپس با پای خود ضربه ای به زمین زد و سه بار فرمود: «تو را چه شده است»؟!

بلافاصله زمین از لرزش افتاد. آن گاه فرمود: «خدا و پیامبرش راست گفتند. پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) مرا از این حادثه و این روز و این ساعت و نیز گرد آمدن مردم

ص:130

خبر داده بود. خداوند عزوجل در کتاب خود می فرماید: (إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزالَها * وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقالَها * وَ قالَ الْإِنْسانُ ما لَها)1 ». آن گاه بازگشت و مردم نیز همراه او بازگشتند.(1)

8. زنده کردن مرده به اذن خداوند

کلینی به اسناد خود از «عیسی شلقان» روایت کرده است که امام صادق (علیه السلام) فرمود:

امیرمؤمنان (علیه السلام) دایی هایی در قبیله بنی مخزوم داشت. روزی جوانی از آنها نزد حضرت آمد و عرض کرد: «ای دایی! برادرم از دنیا رفته و مرا در اندوهی جانکاه فرو برده است». حضرت فرمود: «مشتاق دیدارش هستی»؟ عرض کرد: «آری». فرمود: «قبر او را نشانم بده». حضرت درحالی که جامه پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) را بر تن داشت، به بقیع آمد. لبانش زمزمه ای داشت. به کنار قبر که رسید، با پایش به آن زد و صاحب قبر، درحالی که به زبان فارسی سخن می گفت، بیرون آمد. حضرت فرمود: «مگر تو وقتی از دنیا رفتی، عرب نبودی»؟! گفت: «آری. ولی ما به سنت و روش فلان و فلان بودیم و وقتی مُردیم زبانمان تغییر کرد».(2)

9. خبر صخره

در بقیع، تخته سنگ بزرگی قرار داشت. امیرمؤمنان (علیه السلام) به امام حسن (علیه السلام) امر فرمود که به کنار آن سنگ برود و چوب دستی پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) را بر آن بزند تا از دل آن، یکصد شتر

ص:131

سرخ موی بیرون آید و وعده پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) را به عربی بادیه نشین عملی کند و شتران را به او بدهد. امام حسن (علیه السلام) چنان کرد و شتری از شکاف آن تخته سنگ بزرگ پیدا شد و در پی آن، باقی شترها هم بیرون آمدند. سپس شکاف تخته سنگ به هم آمد.(1)

3. بیت الاحزان

پس از وقایع تلخ و دردناکی که در حق فاطمه زهرا (علیها السلام) صورت گرفت، آن بانو به نزد سید مظلومان امام علی (علیه السلام) شکایت برد و فرمود: «چه کوتاه است دوران زندگی من میان این مردم! به خدا سوگند! نه شب و نه روز، ساکت نخواهم ماند تا وقتی به پدرم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ملحق شوم. امام علی (علیه السلام) فرمود: «ای دختر پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) هرگونه صلاح می دانی عمل کن».

سپس امام علی (علیه السلام) برای او خانه ای در بقیع، به نام «بیت الاحزان» ساخت. هر صبح حضرت زهرا (علیها السلام) به آنجا می رفت، حسنین (علیهما السلام) جلوتر راه می افتادند و او گریان وارد بقیع می شد و تا شب می گریست. آن وقت امام علی (علیه السلام) نزد آنها می رفت و با یکدیگر به منزل بازمی گشتند.(1)

ابن جبیر، گردشگر معروف قرن ششم، در سفرنامه اش می نویسد:

کنار مزار عباس در قبرستان بقیع، خانه ای منسوب به فاطمه (علیها السلام)، دختر پیامبرخدا (صلی الله علیه و آله) قرار دارد که به بیت الاحزان معروف است. گفته می شود فاطمه (علیها السلام) به آنجا پناه می برده و از غم رحلت پدر ارجمندش می گریسته است.(2)

شایسته است آن خانه را خانه اسرار فاطمه (علیها السلام) بنامیم؛ خانه ای که تا زمان به حاکمیت رسیدن وهابیان در حجاز، برپا بود و به سبب نادانی و کج فهمی آنان تخریب گشت.

علامه سید عبدالحسین شرف الدین می نویسد:

در اینجا توجه صاحب نظران را به این بحث جلب می کنیم که علت دوری گزیدن

ص:133

حضرت زهرا (علیها السلام) از شهر مدینه به هنگام عزاداری بر پدرش چه بود؟! چرا ایشان همراه حسنین (علیهما السلام) و عده ای از بانوان به بقیع می رفت و زیر سایه درخت اراکه، در غم رحلت پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) گریه و زاری می نمود؟ حتی پس از آنکه درخت را بریدند، علی (علیه السلام) برای ایشان اتاقی ساخت تا برای نوحه سرایی به آنجا رود.

گفتنی است این اتاق که «بیت الاحزان» خوانده می شد، همانند سایر مشاهد مشرفه در دوره های مختلف تاریخی زیارت می شد؛ تا آنکه در سال 1344 ه. ق وهابیان آن را خراب کردند. اینجانب (شرف الدین) در سفر حج سال 1339 ه. ق برای زیارت ائمه بقیع (علیهم السلام) به مدینه رفتم و این خانه را نیز زیارت کردم.(1)

صاحب الذریعه می نویسد: «بیت الاحزان را به دلیل مجاورت با مزار ائمه شیعه (علیهم السلام) تخریب کردند؛ زیرا گاهی همسایه به سبب جرمی که همسایه اش مرتکب شده، مجازات می شود»!(2)

در کتاب بقیع الغرقد نیز آمده است: «به فاصله کمی از بارگاه ائمه بقیع (علیهم السلام) بارگاهی است که در محل بیت الاحزان ساخته شده است؛ همان مکانی که حضرت زهرا (علیها السلام) به آنجا می رفت و در غم رحلت پدر بزرگوارش می گریست».(3)

در بعضی کتب تاریخی برای بیان نشانی برخی قبرها نوشته شده است: «قبر فلانی در زیر ناودان، پشت دیواری که ائمه بقیع (علیهم السلام) در آن دفن شده اند و روبه روی بیت الاحزان حضرت زهرا (علیها السلام) قرار دارد».(4)

ص:134

وسط قبرستان رسید، بلند فریاد زد: «ای اهل قبور! شما بر سر چیزی (خلافت) با ما جنگیدید که اکنون در چنگ ماست و اینک پیکر شما پوسیده است».

در این هنگام امام حسین (علیه السلام) به او گفت: «خداوند چهره ات را زشت گرداند»! سپس به سرعت دست او را رها کرد و بازگشت. اگر نعمان بن بشیر به فریادش نمی رسید و او را به شهر بازنمی گرداند، جان داده بود.(1)

علی بن حسین (علیهم السلام) هستم و این قبر پدر من است».

سپس چنین سرود: «کدامین مونس است که از همجواری با او مأنوس تر باشد و با از دست دادن او چه وحشتی است که سراغ انسان نیاید».(1)

این خبر را ابن عساکر نیز با تفاوتی در متن آن، از قیس بن نعمان نقل کرده است.(2)

2. دعای امام بر سر مزار

کلینی به سند خویش از عمرو بن ابی المقدام روایت کرده است که گفت:

همراه امام محمد باقر (علیه السلام) از بقیع می گذشتیم. ایشان بر سر مزاری ایستاد و چنین فرمود: «بارالها! بر غربتش رحم کن. تنهایی اش را برطرف ساز و پریشان حالی اش را چاره نما. او را به واسطه رحمتت، از رحمت غیرخودت بی نیاز کن و او را به موالیان و دوستانش ملحق ساز».(3) شیخ طوسی پس از نقل این روایت می افزاید: «آن گاه امام (علیه السلام) سوره قدر را هفت مرتبه تلاوت فرمود».(4)

3. عاقبت دشمنی با اهل بیت (علیهم السلام)

ابن حمزه طوسی از ابی عیینه روایت کرده است:

مردی نزد امام باقر (علیه السلام) آمد و گفت: من از اهل شام هستم و به خدا سوگند! همواره دوستدار و پیرو شما اهل بیت بوده ام. اما پدرم که خداوند رحمتش نکند،

ص:137

پیرو بنی امیه بود و آنها را بر شما برتری می داد، بدین علت من از او خشمگین بودم. او ثروت فراوانی داشت و غیر از من فرزند دیگری هم نداشت، خانه ای در رمله داشت که به تنهایی در آن می زیست، هنگامی که از دنیا رفت، همه جا را جست وجو کردم. اما چیزی از اموالش را نیافتم. تردید ندارم که آنها را جایی پنهان کرده است و از من پنهان ساخته است، خدا از او راضی نگردد.

امام (علیه السلام) فرمود: «آیا دوست داری او را ببینی و جای اموال را بپرسی»؟ پاسخ داد: «آری. خیلی محتاج و فقیرم». امام (علیه السلام) مطلبی را بر پوست نازک و سفیدی نوشت و مُهر خود را بر آن زد و فرمود: «امشب این نوشته را به بقیع ببر. وقتی به وسط بقیع رسیدی، صدا بزن: یا ذرجان. پس مردی عمامه به سر، به نزدت خواهد آمد. نامه را به او بده و بگو: من فرستاده محمد بن علی بن حسین (علیهم السلام) هستم و آنچه را می خواهی از او بپرس».

مرد شامی نامه را گرفت و رفت. راوی (ابوعیینه) می گوید: فردا به طور عمد به خانه امام (علیه السلام) رفتم تا از حال آن مرد باخبر شوم. وقتی رسیدم، مرد شامی را به انتظار بر در خانه امام (علیه السلام) دیدم. هر دو وارد شدیم. مرد خطاب به امام (علیه السلام) گفت: «الله اعلم حیث یجعل رسالته»؛ «خداوند آگاه تر است که رسالت خویش را در کجا قرار دهد». دیشب نامه ات را بردم تا به میانه بقیع رسیدم. پس صدا زدم: یا ذرجان! بلافاصله مردی عمامه به سر آمد و گفت: «من ذرجان هستم! خواسته ات چیست»؟ گفتم: من فرستاده محمد بن علی بن حسین (علیهم السلام) هستم و این هم نامه اوست. گفت: «خوش آمدی ای فرستاده حجت خداوند بر مردمان».

آن گاه نامه را گرفت و خواند و سپس گفت: «دوست داری پدرت را ببینی»؟ گفتم: آری. «گفت: پس همین جا بایست تا برگردم. پدرت در ضنجان است». اندکی بعد بازگشت و با خود مردی سیاه چهره را که ریسمانی سیاه بر گردن داشت،

ص:138

آورد و گفت: «این پدر توست. اما آتش، چهره اش را تغییر داده و وارد دوزخ شده و از آب ناگوار و سوزانش خورده و به عذاب دردناکی دچار شده است».

پرسیدم: «تو پدر من هستی»؟! پاسخ داد: «آری». گفتم: «چرا چهره ات عوض شده است»؟! گفت: «من دوستدار و پیرو بنی امیه بودم و آنها را برتر از اهل بیت پیامبر خدا می دانستم. بدین علت به عذاب الهی گرفتار شدم و چون تو دوستدار اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله) بودی، از تو خشمگین بودم و تو و خانواده ات را از ثروتم محروم ساختم. اما امروز از این کار پشیمانم. پس به خانه ام برو و زیر درخت زیتون را حفر کن. 150 هزار سکه در آنجا مخفی است. پنجاه هزار آن را به محمدبن علی (علیه السلام) بپرداز و باقی مال را خودت بردار». مرد شامی ادامه داد: «اکنون به شام می روم تا پول ها را بیاورم».

ابوعیینه می گوید: «یک سال بعد به امام (علیه السلام) عرض کردم که آن مرد شامی چه کرد»؟ فرمود: «پنجاه هزار سکه به من داد و من هم با آن، قرضم را ادا کردم و قطعه زمینی را خریدم و به خویشان نیازمندم کمک کردم. آن میتِ پشیمان، از این کارش سود خواهد برد؛ چون مرا خوشحال کرد و با من دوستی ورزید».(1)

که معتقد به تناسخ ارواح بود. امام (علیه السلام) مغیره را لعنت کرد و فرمود: «سوگند یاد کرده ام که هیچ گاه به او اجازه ملاقات ندهم».(1)

نمازی می نویسد: «مغیرة بن سعید، خبیث و ملعون است که بر امام باقر (علیه السلام) دروغ می بست. از این رو امام صادق (علیه السلام) وی را لعنت نمود». روایات مستفیضی که بیش از ده روایت می باشد و کشی و دیگران آن را نقل کرده اند، این موضوع را تأیید می نماید.(2)

علی بن یقطین می گوید: شبانه به بقیع رفتم و سوار شتر شدم. لحظه ای نگذشت که [آن شتر] مرا به درِ خانه ابراهیم جمّال در کوفه رسانید. کوبه در را زدم و گفتم: «علی بن یقطین هستم». ابراهیم جمّال از داخل خانه گفت: «علی بن یقطین جلوی منزل من چه می کند»؟! گفتم: «ای مرد! مشکل بزرگی دارم. تو را سوگند می دهم که راهم دهی». وقتی داخل شدم، گفتم: «ای ابراهیم! مولایم مرا نمی پذیرد؛ مگر آنکه تو مرا ببخشی». ابراهیم پاسخ داد: «خداوند تو را ببخشد».

علی بن یقطین، او را سوگند داد که پایش را بر گونه او بگذارد. اما ابراهیم نپذیرفت. دوباره که سوگندش داد، پذیرفت و علی بن یقطین درحالی که سر بر خاک گذاشته بود، چنین زمزمه کرد: «خدایا تو شاهد باش». سپس علی بن یقطین سوار بر شتر به مدینه بازگشت و مقابل در خانه امام موسی بن جعفر (علیه السلام) پیاده شد و آن حضرت او را پذیرفت.(1)

نمی دهیم در بقیع دفن شود، شما هم بگویید که او از غلام های جعفربن محمد (علیه السلام) است و در عراق زندگی می کرده است. اگر مانع دفن او شوید، ما نیز اجازه نخواهیم داد نزدیکان شما در بقیع دفن شوند».

امام رضا (علیه السلام)، شاگردش محمد بن حباب را که از رجال کوفه بود، فرستاد تا بر یونس بن یعقوب نماز بگزارد. آن گاه در بقیع دفن گردید.(1)

محمد بن ولید می گوید:

پس از خاکسپاری یونس، کنار قبرش نشسته بودم که متولی قبرستان مرا دید و پرسید: «صاحب این قبر کیست؟ چون ابوالحسن علی بن موسی (علیه السلام) به من سفارش کرده است که بر این قبر، چهل ماه (یا چهل روز) آب بپاشم».(2)

ص:142

در تاریخ یعقوبی نیز چنین آمده است:

فجائه به ابوبکر گفت: «ای خلیفه پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله)، من اسلام آورده ام». ابوبکر نیز او را مسلح کرد. ولی فجائه به راهزنی پرداخت. ابوبکر در نامه ای به طریفة بن حاجزه نوشت: «دشمن خدا، فجائه، از نزد من رفته و به راهزنی مشغول شده و راه ها را ناامن کرده است. به سوی او برو و دستگیرش نما».

طریفه چنین کرد و پس از جنگ با یاران فجائة، به او رسید. فجائه گفت: «من مسلمانم و به من دروغ بسته اند». طریفه پاسخ داد: «اگر راست می گویی، تسلیم شو تا نزد ابوبکر برویم و او تو را بیازماید»! فجائه پذیرفت. وقتی نزد ابوبکر رسیدند، بلافاصله او را به بقیع فرستاد و در آتش افکند. همچنین ابوبکر، مردی دیگر را از بنی اسد به نام شجاع بن ورقاء آتش زد....(1)

به عقیده نگارنده، اگر به فرض مجازات او کشته شدن باشد، دیگر نیازی به آتش زدن او نبود و می توانست به گونه ای دیگر او را بکشد، چه بسیار کارهای ناپسند و خشونت آمیزی که نام و چهره اسلام و مسلمانان را زشت و وارونه نشان می دهد. گفته شده است که ابوبکر در پایان عمرش و در حال بیماری گفته است:

بر هیچ کاری افسوس نمی خورم؛ جز سه چیز که ای کاش انجامشان نمی دادم:... ای کاش (به خانه فاطمه (علیها السلام) یورش نمی بردم و) درِ خانه فاطمه (علیها السلام) را نمی گشودم و آن را رها می کردم؛ اگر چه در آن خانه بر روی جنگ بسته شده بود و ای کاش فجائه اسلمی را آتش نمی زدم و او را به طور معمول می کشتم و یا او را آزاد می کردم....(2) و(3)

ص:145

فرزند ابی معیط و بنی امیه را بر دوش مردم سوار می کند و اموال بیت المال را به آنها می بخشد. به خدا سوگند! او اگر خلیفه شود، چنین خواهد کرد و وقتی چنین شد، مردم عرب بر او هجوم خواهند آورد و در خانه اش او را خواهند کشت». عمر لحظاتی سکوت کرد و سپس گفت: «ادامه بده ابن عباس. آیا فکر می کنی رفیقتان علی ((علیه السلام)) جایگاهی دارد»؟! گفتم: «آیا علی سزاوار نیست؟! با آن همه فضل و دانش و سابقه در اسلام و خویشاوندی اش با پیامبر»؟! گفت: «به خدا سوگند! همان طور است که می گویی. اگر او خلیفه شود، مردم را به راهی روشن آورد. اما چند ویژگی دارد: اهل شوخی است، خودرأی است و با مردم قاطع است؛ گذشته از اینکه سن او کم است»! گفتم: «ای امیرمؤمنان! چرا در جنگ خندق که به نبرد با عمرو بن عبدود رفت، نگفتید کم سن و سال است؟! درحالی که در آنجا پهلوانان جا زدند و پیشکسوتان از او عقب ماندند! و چرا در جنگ بدر زمانی که همسالان او مخفی می شدند، این سخن را نگفتید وکسی در اسلام آوردن بر او سبقت نگرفت؛ آن گاه که مردم عرب و قریش حق شما را ادا می کرد (سخت با شما مبارزه می کرد)»! گفت: «حق با توست. ولی آیا می خواهی مثل همان روزی که پدرت (عباس) و علی نزد ابوبکر رفتند با من نیز این گونه رفتار کنی»؟! ابن عباس می گوید: «مایل نبودم او را عصبانی کنم. پس سکوت کردم». عمر گفت: «به خدا قسم ای ابن عباس! پسرعمویت علی (علیه السلام) از همه مردم به خلافت شایسته تر است. ولی قریش تحمل او را ندارد؛ زیرا اگر به خلافت برسد، آنها را بر مدار حق اداره می کند و فرقی قائل نمی شود. پس هرگاه چنین کند، بیعت او را خواهند شکست و با او نبرد خواهند کرد».(1)

ص:147

ابن ابی الحدید از ابن عباس نقل کرده است که گفت:

با علی (علیه السلام) جلوی خانه اش نشسته بودیم. عمر از آنجا عبور کرد و بر علی (علیه السلام) سلام کرد. علی (علیه السلام) از او پرسید: «کجا می روی»؟ گفت: «بقیع». پرسید: «همراه نمی خواهی»؟ گفت: «آری». پس علی (علیه السلام) به من گفت: «با او برو». برخاستم و با او رفتم. عمر دستم را در دست گرفت و انگشتانش را میان انگشتان دستم برد. اندکی رفتیم تا به پشت بقیع رسیدیم. گفت: «ای ابن عباس! به خدا سوگند! دوستت (علی (علیه السلام)) به جانشینی بعد از پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) سزاوارتر از هرکسی بود. ولی ما به دو دلیل بر او ترسیدیم». ابن عباس می گوید: سخن عمر به جایی رسید که چاره ای جز سؤال نداشتم. بنابراین گفتم: «به کدام دلیل ای امیرمؤمنان»؟ پاسخ داد: «بر او از جوانی و علاقه اش به فرزندان عبدالمطلب ترسیدیم».(1)

به عقیده نگارنده، این سخن عمر اقرار او بر شایستگی حضرت علی (علیه السلام) در زمینه جانشینی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است. عذر تراشی او نیز پذیرفته نیست؛ چراکه پیامبرخدا (صلی الله علیه و آله) در نامه ای که به «عتاب بن اسید» نوشت، فرمود: «کسی که سن بیشتری دارد، برتر نیست. بلکه شخص برتر، بزرگ تر است».(2) همچنین خود امام علی (علیه السلام) فرمود:

ما در جنگ ها، کنار پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) با پدران، فرزندان، برادران و عموهایمان می جنگیدیم و این کار، جز بر ایمان و تسلیم ما و صبر در برابر سختی ها و ناگواری ها و جدیت در نبرد با دشمن، نمی افزود.(3)

ص:148

آرزوی عمر

ابن ابی الحدید روایت کرده است:

عمر بن خطاب همراه گروهی از اصحابش پیاده به بقیع می رفتند. به آنها گفت: «هرکس آرزوی خود را بگوید». هریک آرزویی را بیان کردند. نوبت خودش که شد، گفت: «دوست داشتم کسی را مثل عمیر بن سعد داشتم تا در کارهای مسلمانان از او کمک می گرفتم».(1)

گفتنی است عمر بن خطاب، عمیر بن سعد را والی حمص کرده بود. او در سن 64 سالگی در جنگ قادسیه کشته شد.(2) گفته اند که او از دوستداران معاویه بوده است.(3)

خبرهای عمر برای اهل بقیع

ابن ابی الدنیا از محمد بن جبیر نقل می کند که روزی عمر بن خطاب از بقیع عبور کرد و گفت: «سلام بر شما ای اهل قبور! خبرهایی که نزد ماست، این است که زنان شما ازدواج کردند. در خانه هایتان، دیگران ساکن شدند و ثروت شما تقسیم گردید...».(4)

البته در خور توجه است که «متقی هندی» به نقل از ابومحمد حسن بن محمد الخلال در کتاب «النادمین» نقل می کند:

امام علی (علیه السلام) خطاب به اهل قبور فرمود: سلام بر شما ای پشیمانان! در خانه هایتان، دیگران ساکن شدند و اموالتان هم تقسیم گردید و زنانتان نیز

ص:149

ازدواج کردند. اینها خبرهایی بود که ما داشتیم. شما هم از خبرهایتان به ما بگویید. آن گاه امام (علیه السلام) رو کرد به همراهان و فرمود: اگر اجازه سخن گفتن داشتند، بی تردید می گفتند:(وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزّادِ التَّقْوی)1 .(1)

دعای عمر در بقیع

عبدالرزاق از سعید بن عاص نقل کرده است:

شبی عمر را دنبال کردم، دیدم به بقیع رفت و نماز گزارد. آن گاه دستانش را بالا برد و به دعا پرداخت. شنیدم می گفت: «خدایا سنم بالا رفته و ضعیف شده ام. از پراکنده شدن مردم بیم دارم. پس مرا از این دنیا ببر؛ درحالی که نه ناتوان باشم و نه سرزنش شده». راوی می گوید: او تا صبح همین جملات را بر زبان داشت.(2)

همراه با مطلّب بن حنطب

از عبدالاعلی بن عبدالله روایت شده است: «با عمر در بقیع نشسته بودم. مطلب ابن حنطب آمد و من برخاستم که به او جا بدهم. ولی او در جایی دیگر نشست».(3)

سیاست خلیفه

ابن سعد در طبقات آورده است:

عمر، فرزندش را فراخواند و گفت: پسرم! کسی را نزد عایشه فرستادم تا اجازه

ص:150

دفن مرا کنار دو برادرم (پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) و ابوبکر) بگیرد. او هم اجازه داده است. ولی من نگرانم شاید او ملاحظه مقام مرا کرده باشد. بنابراین از تو می خواهم وقتی از دنیا رفتم، غسلم دهی و کفن نمایی و جنازه ام را بر در خانه عایشه ببری و بگویی: «این عمر بن خطاب است که اذن ورود می خواهد». اگر اجازه داد، مرا آنجا دفن کن؛ وگرنه در بقیع به خاک بسپار.

ابن عمر می گوید: «وقتی پدرم مرد، او را تا در منزل عایشه تشییع کردیم و او اجازه ورود داد و گفت: با سلام و سلامتی وارد شوید»!(1)

حاکم نیشابوری این موضوع را چنین روایت کرده است:

زمانی که عمر بن خطاب مجروح گردید، به فرزندش عبدالله گفت: «به نزد عایشه برو و سلام مرا برسان و بگو عمر می گوید: اگر به شما ضرری نمی زند و جای شما تنگ نمی شود، علاقه دارم کنار دوستم دفن شوم و اگر برای تو مشکلی ایجاد می کند، در همین بقیع دفن می شوم که به جان خودم سوگند! اصحاب پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) و همسران او که بهتر از من بودند، در آنجا آرمیده اند». وقتی پیغام عمر به عایشه رسید، گفت: «هیچ مانعی وجود ندارد».(2) عمر هم گفت: «پس مرا کنار پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) و ابوبکر به خاک بسپارید».(3)

به عقیده نگارنده در اینجا دو نکته وجود دارد:

1. پس از دفن عمر، عایشه به زحمت افتاد؛ چون روایت کرده اند از آن تاریخ به بعد مجبور شد در خانه هم چادر به سر کند! وقتی از او علت این کار را پرسیدند، پاسخ داد: این (پیامبر) همسر من است و این (ابوبکر) هم، پدرم. اما از وقتی عمر در اینجا

ص:151

دفن شد، ناچار چادر بر سر کرده ام!(1) گرچه خودش به این خاکسپاری رضایت داده بود.(2) البته این نقل تاریخی را نمی توان پذیرفت. دفن نامحرم در خانه موجب نمی شود که زن حجاب خود را به خاطر آن رعایت کند.

2. این خانه متعلق به پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) بوده است و پس از رحلت ایشان باید به ورثه منتقل می شده و سهم همسران از اموال پیامبر (صلی الله علیه و آله) یک هشتم بوده است. حال اگر این سهم بین نه نفر از همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله) تقسیم شود، سهم او یک هفتاد و دوم می شود.

ابن عباس در ماجرای ممانعت عایشه از به خاکسپاری امام حسن (علیه السلام) در خانه پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) به او گفت: «واویلا! روزی بر استر سوار (در ماجرای تدفین امام حسن (علیه السلام)) و روزی هم بر شتر سوار شدی (در جنگ جمل). تو می خواهی نور خدا را خاموش کنی و با اولیای خدا بجنگی...».(3)

لفظی شد(1) و علی بن ابی طالب (علیه السلام) فرمود: «اگر اندکی قدرت یابم، عبیدالله را به قصاص هرمزان می کشم».(2)

در اینکه آیا رقیه، ام کلثوم و زینب،(1) دختران پیامبر (صلی الله علیه و آله) و یا ربیبه های ایشان اند، اختلاف نظر وجود دارد. بعضی از پژوهشگران معاصر به پیروی از برخی قدما معتقدند آنها دخترخوانده های رسول خدا (صلی الله علیه و آله) هستند.(2)

ابوالقاسم کوفی (متوفای 352 ه. ق) گفته است:

رقیه و زینب که همسران عثمان بودند، دختران پیامبر (صلی الله علیه و آله) یا فرزندان خدیجه نبودند و این شبهه که فرزندان پیامبرند، برای کسانی که از علم انساب شناخت کمی دارند، پیش آمده است.(3)

او همچنین گفته است:

درباره رقیه و زینب، روایت صحیحی از امامان اهل بیت (علیهم السلام) رسیده است بدین مضمون که خدیجه دختر خویلد، از طرف مادرش، خواهری به نام «هاله» داشت. مردی از بنی مخزوم با مادر او ازدواج کرده بود و هاله از آن مرد بود. پدر هاله که از دنیا رفت، مردی از بنی تمیم که نامش ابوهند بود با مادر هاله ازدواج کرد. حاصل این ازدواج، پسری به نام هند و دو دختر شد. ابوهند از دنیا رفت. پسرش بزرگ شده بود و دو دخترش کوچک بودند. در آن زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با خدیجه ازدواج کرد. هاله، خواهر خدیجه، فقیر بود. ولی خدیجه ثروت فراوانی داشت. هند پسر بزرگ هاله، به بادیه و نزد اقوام و عشیره اش رفت. اما دو دختر کوچک نزد مادرشان هاله ماندند. از این رو خدیجه، هاله و دو دخترش را نزد خود برد و سرپرستی آنان را بر عهده گرفت.

ص:157

گفتنی است هاله که واسطه ازدواج رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و خدیجه بود، کمی بعد از این ازدواج، از دنیا رفت و زینب و رقیه زیر نظر خدیجه و پیامبر (صلی الله علیه و آله) تربیت شدند. از آنجا که در سنت عرب جاهلی، هرکسی بچه یتیمی را بزرگ می کرد، آن یتیم به او منسوب می شد، بدین ترتیب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نیز پدر دو دختر ابوهند شناخته شد.(1)

کراجکی (متوفای 449 ه. ق) گفته است:

دیدگاه ها درباره رقیه و زینب، همسران عثمان بن عفان مختلف است. برخی معتقدند آنها ربیبه های پیامبر (صلی الله علیه و آله) هستند و آن دو، دختران خدیجه از همسری غیر از پیامبر (صلی الله علیه و آله) می باشند. برخی دیگر معتقدند آن دو، دختران خواهر مادری خدیجه اند و خدیجه وقتی خواهرش از دنیا رفت، آن دو را سرپرستی کرد و پرورش داد. گفته شده است نام پدر آن دو هاله بوده است. اما برخی دیگر معتقدند آن دو، دختران پیامبرند.(2)

ابن شهر آشوب نوشته است: «در دو کتاب «الانوار» و «البدع» آمده است که رقیه و زینب، دختران هاله (خواهر خدیجه) بوده اند».(3) شیخ آل یاسین نیز نوشته است: «قول مشهور آن است که زینب، رقیه و ام کلثوم، دختران پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) هستند. ولی بررسی های تاریخی این سخن را تأیید نمی کند؛ چون آنها دختران خدیجه از همسر اولش می باشند».(4) اما علامه سید جعفر مرتضی این مطلب را نمی پذیرد و می گوید: «پژوهش ها بر این نکته تأکید دارد که آنها ربیبه های پیامبر (صلی الله علیه و آله) و خدیجه می باشند؛ نه

ص:158

دختران پیامبر یا دختران خدیجه».(1)

آنچه از تاریخ به دست می آید این است که رقیه و ام کلثوم همسران عثمان و زینب همسر ابوالعاص بوده اند.(2) از امام صادق (علیه السلام) روایت شده است که عثمان بن عفان با ام کلثوم ازدواج کرد. ولی او قبل از زفاف از دنیا رفت و وقتی مسلمانان عازم جنگ بدر شدند، پیامبر (صلی الله علیه و آله) رقیه را به عقد او در آورد.(3) خبری نزدیک به این مضمون، در «قرب الاسناد»(4) آمده و در کلام ابن سعد(5) و ابن حجر(6) و دیگران نیز به آن تصریح شده است. با این بیان معلوم می شود که آنچه نسبت به ازدواج عثمان با زینب مطرح شده است صحیح به نظر نمی رسد. همانگونه که از نقل ابوالقاسم کوفی(7) و شیخ مفید(8) بر می آید و محقق شوشتری(9) نیز بر این مطلب تأکید کرده است.

3. ریحانه دختر زید؛(1)

4. زینب دختر حجش؛(2)

5. زینب دختر خزیمه؛(3)

6. صفیه دختر حیّی؛(4)

7. عایشه دختر ابی بکر؛(5)

8. ماریه قبطیه.(6)

همسران و عمه های ایشان و قبر فرزند پیامبر (صلی الله علیه و آله) و دیگران که ما محدوده آنها را بیان می کنیم. در اینجا به ترتیب، اسامی قبرهایی را که زائر به هنگام ورود از در غربی بقیع (مقابل مسجد نبوی) به آنها می رسد، می آوریم:

1. قبور امامان اهل بیت (علیهم السلام)

پس از ورود از درِ اصلی بقیع، در امتداد جنوب به سمت راست، قبور امامان اهل بیت (علیهم السلام) قرار دارد:

الف) قبر امام حسن مجتبی (علیه السلام)؛

ب) قبر امام زین العابدین (علیه السلام)؛

ج) قبر امام محمد باقر (علیه السلام)؛

د) قبر امام جعفر صادق (علیه السلام).(1)

2. قبر دختران پیامبر (صلی الله علیه و آله)

روبه روی در اصلی بقیع، حدود سی متر جلوتر، قبر دختران پیامبر (صلی الله علیه و آله) قرار دارد.

3. قبر همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله)

در قسمت شمالی قبر دختران پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله)، یعنی درست در سمت چپ شخصی که مقابل قبر دختران پیامبر (صلی الله علیه و آله) ایستاده و در فاصله حدود هشت متری از آن، قبر همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله) قرار دارد.

4. قبر عقیل بن ابی طالب و قبر پسر برادرش، عبدالله بن جعفر

در فاصله حدود پنج متری شمال قبر همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله)، قبر این دو بزرگوار قرار دارد.

ص:163

5. قبر مالک و نافع

در جهت شرقی قبر عقیل بن ابی طالب و حدود ده متر دورتر، آنجا که راهروهای سیمانی جدیدالاحداث به یکدیگر می رسد، دو قبر وجود دارد: نخست: قبر مالک بن انس، امام مذهب مالکی؛ دوم: قبر نافع که همان شیخ القرّاء معروف است یا شخص دیگری است.

6. قبر ابراهیم پسر پیامبر (صلی الله علیه و آله)

در بیست متری شرق قبر مالک، قبر ابراهیم پسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) قرار دارد و احتمالاً قبر عثمان بن مظعون نیز آنجا باشد؛ زیرا پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) هنگام تعیین محل دفن ابراهیم، فرمود: او را به پیشینیان نیکوکارش (عثمان بن مظعون) ملحق کنید.

7. مقبره شهدای احد و واقعه حرّه

در فاصله حدود 75 متری قبر ابراهیم، قبور شهدای احد و واقعه حره قرار دارد. اکنون قبر آنها که با سنگ ساخته شده، به شکل مستطیل و در ارتفاع حداکثر یک متری قرار گرفته است.

8. قبر اسماعیل فرزند امام صادق (علیه السلام)

اسماعیل در سن بیست سالگی و در زمان حیات پدر بزرگوارش (133 ه. ق) از دنیا رفته است. این مطلب را از «عمدة الطالب» به نقل از «ابوالقاسم بن جذاع» که از نسب شناسان مصری است آوردیم.(1) سید محسن امین گفته است:

قبر او اینک خارج از بقیع می باشد و خیابانی بین قبر او و بقیع، فاصله انداخته

ص:164

است. شاید پیش از آنکه این خیابان احداث شود، قبر او داخل بقیع بوده است. وهابی ها در جریان تخریب مشاهد بقیع، گنبد و بارگاه باشکوهی را که بر قبر اسماعیل بود، ویران کردند.(1)

شیخ مدنی گفته است: «قبر او بین حرم نبوی و بقیع واقع شده بود و من آن قبر را پیش از ویرانی دیده بودم».(2) گفته می شود آن قبر در ضلع جنوب غربی بقیع و خارج از آن بود و خیابانی به عرض پانزده متر، بین قبر و بقیع جدایی انداخته و با دیواری به ارتفاع سه متر احاطه شده بود. ساختمان «الشر شوره» یعنی همان ساختمان «مصلحة الموتی» در قسمت شرقی این قبر قرار دارد و البته در زمان توسعه شهری اخیر، جسد به داخل محوطه کنونی بقیع منتقل شده است.(3) نگارنده از برخی مردم شنیده است که اسماعیل پس از انتقال جسد اسماعیل به درون بقیع آن را در شرق قبور شهدای حره دفن کردند، و در آغاز علامتی داشت، اما بعدها وهابی ها چنان که شیوه آنهاست، هرگونه علامت و اثری از آن را از بین بردند.

9. قبر حلیمه سعدیه

گفته می شود قبر وی، شمال شرقی قبر عثمان بن عفان، یعنی شمال شرقی «حش کوکب» قرار دارد. معروف است که حش کوکب در ضلع شمالی قبر عثمان است.

10. قبر عمه های پیامبر (صلی الله علیه و آله)

سمت چپ درِ اصلی بقیع، در فاصله چهل متری به طرف شمال، چسبیده به دیوار بقیع، قبرهای صفیه و عاتکه، دختران عبدالمطلب و نیز قبر ام البنین همسر امام علی (علیه السلام) قرار دارد.

ص:165

11. قبر ابوسعید خدری

قبر او در شمال شرق بقیع و در راهی که به حره شرقی می رسد، واقع شده است.

12. قبر سعد بن معاذ

قبر این صحابی، حدود پنجاه متری ضلع شمالی قبر عثمان بن عفان قرار دارد.

13. قبر عثمان بن عفان

عثمان ابتدا در حش کوکب که خارج از بقیع بود، دفن گردید. اما معاویه آنجا را ملحق به بقیع کرد و اینک قبر او در 135 متری شمال شرقی قبور شهدای حره واقع شده است.(1)

ابن کثیر گفته است:

معاویه به قبر عثمان توجه خاص داشت و از این رو دیوار بین قبر او و بقیع را از میان برداشت. به مردم نیز دستور داد تا مرده های خود را اطراف او دفن کنند تا قبر او به قبور مسلمانان متصل شود.(2)

ص:166

قرار دارد.(1) القاب ایشان عبارت اند از: وزیر، تقی، قائم، طیّب، حجت، سید، سبط و ولی.(2) ذهبی گفته است: «حسن بن علی بن ابی طالب (علیه السلام)... پیشوا، سرور، ریحانه پیامبر (صلی الله علیه و آله)، سبط او و سید جوانان اهل بهشت است. کنیه وی، ابامحمد و از القابش: قرشی، هاشمی، مدنی و شهید است». ابوجحیفه نیز گفته است: «او شبیه جدش پیامبر (صلی الله علیه و آله) بود».(3)

«ابن عنبه» گفته است: «روز هفتم ولادتش، فاطمه (علیها السلام) او را در پارچه ای از حریر بهشتی که هدیه جبرئیل برای پیامبر (صلی الله علیه و آله) بود، پیچید و نزد ایشان آورد. آن حضرت او را حسن نامید و گوسفندی برایش عقیقه کرد».(4)

فضیل بن مرزوق از عدی بن ثابت و او نیز از براء نقل کرده است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) درباره حسن (علیه السلام) فرمود: «خداوندا! من او را دوست دارم. تو نیز او را و دوستدارانش را دوست بدار». ترمذی این حدیث را صحیح دانسته است.(5)

همچنین در حدیث دیگری که ترمذی آن را صحیح دانسته، پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) فرموده است: «حسن و حسین (علیهما السلام)، سرور جوانان اهل بهشت اند».(6) پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) در حق او و برادرش امام حسین (علیه السلام) فرمود: «هرکه آن دو را دوست بدارد، مرا دوست داشته است و هرکه آن دو را خشمگین سازد؛ مرا خشمگین ساخته است».(7) همچنین پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود:

ص:168

«خداوندا من آن دو را دوست دارم، تو نیز آنها را دوست داشته باش».(1)

نووی نوشته است: «مناقب او در صحیح بخاری و مسلم و دیگر منابع، فراوان و مشهور است».(2) ابن حجر عسقلانی گفته است: «فضایل او به شمار نیاید و ما در کتاب «الروضة الندیة» خلاصه ای از آن را آورده ایم».(3)

کلینی به سند خود از محمدبن مسلم نقل کرده است که شنیدم امام باقر (علیه السلام) می فرمود:

زمانی که رحلت حسن بن علی (علیه السلام) نزدیک شد، به حسین بن علی (علیه السلام) فرمود: «برادرم! تو را وصیت می کنم که بعد از وفاتم، مرا غسل و کفن نما و به سوی [قبر مطهر] رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ببر تا عهدم را با او تازه سازم. آن گاه مرا نزد [قبر] مادرم ببر. بعد مرا برگردان و در بقیع به خاک بسپار...».(4)

شیخ مفید نیز گفته است که «عبدالله بن ابراهیم» از «زیاد مخارقی» نقل کرده است:

وقتی وفات حسن بن علی (علیه السلام) فرا رسید، حسین بن علی (علیه السلام) را فرا خواند و فرمود: «ای برادر! اینک از تو جدا می شوم و به پروردگارم می پیوندم. به من سم نوشانده اند و اینک پاره های جگرم در طشت افتاده است. کسی را که به من سم نوشانده، می شناسم. در پیشگاه الهی از او شکایت خواهم کرد. پس به حقی که بر تو دارم، سوگندت می دهم که سخنی نگویی و منتظر چیزی باش که خداوند درباره من پیش می آورد. پس وقتی از دنیا رفتم، غسلم بده و کفنم کن و بر تابوتی بگذار و به سوی قبر جدم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ببر تا با او تجدید عهد نمایم.

ص:169

پس مرا به سوی قبر جده ام فاطمه بنت اسد ببر و در آنجا دفن نما.

ای پسر مادرم! به زودی متوجه خواهی شد که مردم گمان می کنند تو می خواهی مرا نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دفن نمایی. از این رو سعی می کنند تو را از این کار باز دارند. ولی تو را به خدا سوگند می دهم که اجازه ندهی در این ماجرا خونی ریخته شود».(1)

پس معلوم می شود که امام حسن مجتبی (علیه السلام) طبق وصیتش، در بقیع دفن شد(2) ؛ چون می دانست که در غیر این صورت، چه اتفاق دردناکی خواهد افتاد(3) و چه کینه های پنهانی از افراد شرور، آشکار خواهد شد.(4) بدین سان ضعف سخن ابن کثیر(5) و دیگران(6) معلوم می شود که گفته اند حسن بن علی (علیه السلام) از حسین بن علی (علیه السلام) پیمان ستاند تا کنار رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دفن گردد.

«محمد بن همام اسکافی» در «منتخب الانوار» آورده است:

زمانی که وفات حسن بن علی (علیه السلام) فرا رسید، برادرش حسین بن علی (علیه السلام) را خواست و گفت: ای برادرم! وقتی از دنیا رفتم و کارهایم را انجام دادی و تابوتم را مهیا ساختی، مرا به سوی قبر پیامبر (صلی الله علیه و آله) ببر. اگر مانع تو نشدند،

ص:170

همان جا مرا به خاک بسپار و اگر ممانعت کردند، سوگندت می دهم به پروردگار و به حق جدم پیامبر (صلی الله علیه و آله) و مادرم که کلمه ای نگویی و مرا به بقیع برگردان و به خاک بسپار.(1)

ولی خبری را که پیش از این از کلینی و شیخ مفید نقل کردیم و بر طبق آن بردن پیکر مطهر امام مجتبی (علیه السلام) فقط برای تجدید عهد با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و مادرشان فاطمه زهرا بوده است و دفن در بقیع مورد وصیت بوده است. خبری قابل اعتماد است. همچنین شیخ مفید گفته است:

وقتی حسن بن علی (علیه السلام) از دنیا رفت، حسین بن علی (علیه السلام) غسل و کفنش نمود و بر تابوتی نهاد و به راه افتاد. مروان و یاران اموی اش تردید نداشتند که امام حسین (علیه السلام) برادرش را کنار رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دفن می کند. بنابراین آماده مقابله شدند و هنگامی که حسین بن علی (علیه السلام) برای تجدید عهد به قبر جدش رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نزدیک شد، در برابرشان ایستادند... نزدیک بود فتنه ای(2) بین

ص:171

بنی هاشم و بنی امیه برپا شود.(1) ابن عباس نزد مروان رفت و به او گفت: از همان جا که آمدی بازگرد؛ ما نمی خواهیم حسن بن علی (علیه السلام) را کنار رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به خاک بسپاریم. بلکه می خواهیم به زیارت آن حضرت برویم و با او تجدید عهد نماییم. آن گاه او را طبق وصیتش به نزد جده اش فاطمه بنت اسد می بریم و در جوار او دفن می کنیم و اگر وصیت کرده بود که کنار پیامبر (صلی الله علیه و آله) دفن شود، آن وقت می دانستی که تو کوچک تر از آن هستی که مقابل ما بایستی....

امام حسین (علیه السلام) نیز فرمود:

به خدا سوگند! اگر نبود عهد حسن (علیه السلام) با من که خونی ریخته نشود، در آن

ص:172

صورت می دانستید که چگونه شمشیرهای خداوند علیه شما به کار می افتاد. شما پیمان را نقض کرده و شرطهای ما را نادیده انگاشته اید.

سرانجام امام حسن (علیه السلام) در بقیع و در جوار فاطمه بنت اسد به خاک سپرده شد.(1) ابن فتال نیشابوری(2) و طبرسی نیز همین روایت را با اندکی تفاوت نقل کرده اند.(3) ابوهریره در روز خاکسپاری امام حسن بن علی (علیه السلام) گفت:

خدا مروان را بکشد که گفت: «به خدا سوگند! نمی گذارم پسر ابوتراب کنار رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دفن شود؛ حال آنکه عثمان در بقیع دفن شده است». به او گفتم: مروان! تقوا داشته باش و درباره علی جز به خیر حرفی مزن. قسم می خورم که پیامبر (صلی الله علیه و آله) در آن روز (جنگ خیبر) گفت: «من پرچم را به دست کسی می دهم که خدا و رسولش او را دوست دارند و اهل فرار از میدان جنگ نیست».(4) گواهی می دهم که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) درباره حسن (علیه السلام) فرمود: «خدایا من دوستش دارم و دوستانش را نیز دوست دارم».(5)

مخفی نماند که مروان بن حکم در آن وقت حاکم مدینه بود(6) و یا عزل شده بود و این کار را برای خشنودی معاویه(7) و ریاست طلبی(8) انجام داد.

ص:173

امام حسن (علیه السلام) با دسیسه معاویه و با هدف هموار کردن راه خلافت فرزندش یزید، مسموم شد و به شهادت رسید. ابو علی محمد بن همام اسکافی می نویسد:

[حسن بن علی (علیه السلام)] در سال پنجاه هجری، پس از گذشت ده سال از حکومت معاویه به شهادت رسید. این واقعه با دسیسه معاویه و به دست جعده دختر اشعث، همسر حسن بن علی (علیه السلام) صورت گرفت. معاویه برای این کار، یک زمین کشاورزی بسیار وسیع و نیز ده هزار دینار به او بخشید. در روایتی آمده است که به آن حضرت براده طلا خورانده شد که بر اثر آن، پاره های جگرش بیرون ریخت. امام حسن (علیه السلام) فرمود: «به من دو بار سم نوشانده اند و این بار سوم است». آن حضرت در قبرستان بقیع، در شهر مدینه دفن گردید.(1)

ابن حبان گفته است: «حسن بن علی بن ابی طالب (علیه السلام)... فرزند فاطمه زهرا (علیها السلام)، شبیه ترین مردم به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بود. کنیه او ابومحمد است و بر اثر سمی که به او خورانده شد، جگرش پاره پاره گشت».(2) ابن عساکر از ابوسلیمان بن زبر روایت کرده است: «حسن بن علی (علیه السلام) در سال 49 ه. ق وفات کرد. به او سم نوشاندند و پاره های جگرش بیرون ریخت...».(3)

ابن شهراشوب نوشته است: «معاویه به جعده، دختر محمد اشعث کندی که دختر ام فروه (خواهر ابوبکر) نیز بود، ده هزار دینار و ده قطعه زمین اطراف سوراء و کوفه بخشید تا آنکه حسن بن علی (علیه السلام) را مسموم کند».(4)

ص:174

در کشف الغمه آمده است:

وقتی معاویه می خواست برای یزید بیعت بگیرد، به جعده دختر اشعث بن قیس پیغام فرستاد که حسن بن علی (علیه السلام) را مسموم کند. پس یکصد هزار درهم برای او فرستاد و قول داد که او را به عقد پسرش یزید درآورد. جعده نیز سم را به او نوشانید.(1) امام (علیه السلام) چهل روز در بستر بیماری بود و در ماه صفر سال پنجاه هجری از دنیا رفت. او در آن زمان، 48 سال داشت و غسل و کفن و دفن او را امام حسین (علیه السلام) به عهده گرفت و نزد جده اش فاطمه بنت اسد در بقیع به خاک سپرده شد.(2)

در خبری آمده است: «قائم پس از علی بن ابی طالب (علیه السلام) فرزندش حسن (علیه السلام) سیدجوانان و زینت جوانمردان می باشد. آن حضرت بر اثر سم وفات نمود و در مکانی پاک معروف به بقیع در مدینه به خاک سپرده شد».(3)

حاکم نیشابوری از ثعلبة بن ابی مالک نقل کرده است: «ما در روز وفات حسن بن علی (علیه السلام) حاضر بودیم و هنگامی که در بقیع به خاک سپرده شد، جمعیت بسیاری به طور فشرده در آنجا حضور داشت».(4)

ص:175

نعیم بن حماد گفته است: «در روز دفن حسن بن علی (علیه السلام) کسی از بنی امیه جز خالد بن ولید بن عقبه حضور نداشت. او بنی هاشم را به خدا و قرابتش به پیامبر (صلی الله علیه و آله) سوگند داد تا به او راه دادند».(1)

ذهبی از «مساور سعدی» نقل کرده است: «در روز وفات حسن بن علی (علیه السلام)، ابوهریره را دیدم که در مسجدالنبی ایستاده بود و گریه می کرد و با صدای بلند می گفت: ای مردم! امروز محبوب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از دنیا رفت. پس گریه کنید».(2)

همچنین مساور روایت کرده است که مردم در تشییع حسن بن علی (علیه السلام) حاضر شدند تا جایی که از ازدحام جمعیت، جای خالی در بقیع نبود.(3) مردان و زنان تا هفت روز بر او گریه کردند. زنان بنی هاشم یک ماه بر او نوحه سرایی نمودند و تا یک سال عزادار او بودند.(4)

در روایتی چنین آمده است:

و اما حسن (علیه السلام)، فرزند و پسر من است. او از من است؛ روشنی چشمم، نور قلبم، میوه دلم و سرور جوانان اهل بهشت است. او حجت خدای تعالی بر امامان می باشد. فرمان او، فرمان من است و سخن او سخن من. هرکس پیروی اش کند، از من است و هرکس نافرمانی اش نماید، از من نیست. بعد از من چه ظلم هایی که بر او می رود تا سرانجام مظلومانه با سم کشته شود. در آن هنگام، فرشتگان الهی و حتی پرندگان آسمان و ماهیان دریا نیز بر او خواهند گریست.

ص:176

پس هرکس بر او گریه کند، نابینا نمی شود در آن روزی که چشم ها نابینا می شوند و هرکس برای او غمگین شود، در آن روزی که دل ها غمگین است، دل او غمگین نخواهد شد و هرکه او را در بقیع زیارت کند، پایش بر صراط نلغزد در آن روزی که پاها بر آن می لغزد.(1)

در کامل الزیارات آمده است:

محمد بن علی ابن حنفیه الحنفیه نزد قبر حسن بن علی (علیه السلام) می رفت و می گفت: «سلام بر تو ای باقی مانده مؤمنان و فرزند اولین مسلمان! و چرا چنین نگویم درحالی که تو زاده خانه هدایت هستی و هم پیمان تقوا و چهارمین از اهل کسا. دستان رحمت به تو غذا داده است. در دامان اسلام پرورش یافته و با شیر ایمان رشد و پرورش یافته ای. ازاین رو زندگی پاک و مرگی پاک داشتی. دل ها در فراق تو غمگین است. خداوند تو را رحمت نماید». آن گاه رو کرد به امام حسین (علیه السلام) و گفت: «ای ابا عبدالله الحسین، سلام و درود بر ابامحمد (حسن بن علی)».(2)

سخن را در اینجا با نقل فرازی از یکی از زیارت های جامعه به پایان می رسانیم:

«السلام علی الامام المعصوم و السبط المظلوم و المضطهد المسموم بدر النجوم و المودع بالبقیع ذی الشرف الرفیع السید الزکی و المهذّب التقی ابی محمد الحسن بن علی (علیه السلام)».(3)

سلام و درورد بر آن امام معصوم و نوه مظلوم پیامبر (صلی الله علیه و آله)، و آن امام ستمدیده و مسموم شده، که همانند قرص ماه شب چهارده در میان ستارگان می درخشد، و در

ص:177

خاک پاک بقیع آرمیده است و از جایگاه والایی برخوردار است. همان سید و سرور پاک و آن امام خوش اخلاق و بی عیب و نقص، ابومحمد حسن بن علی (علیهما السلام).

داشته است.(1) آن حضرت دارای هشت پسر بوده و دختری نداشته است.(2) در برخی از منابع برای ایشان سه دختر به نام های فاطمه، علیه و ام کلثوم آورده اند.(3) دوران امامت ایشان 34 سال بوده(4) و پیکر مطهرش در بقیع به خاک سپرده شده است.(5)

ذهبی، آن حضرت را چنین توصیف کرده است: «علی بن الحسین فرزند امام علی بن ابی طالب (علیه السلام)، آقا، پیشوا و زینت عبادت کنندگان است. او هاشمی، علوی و مدنی است».(6)

از ابن تیمیه با همه آن تعصب و دشمنی اش، نقل شده است: «علی بن الحسین (علیه السلام) زینت عبادت کنندگان و روشنی چشم اسلام است؛ زیرا او در عبادت، زهد، ورع و والایی اخلاق برجسته می باشد».(7)

زهری گفته است: «بیشترین همنشینی من با علی بن الحسین (علیه السلام) بود و من کسی را فقیه تر از او ندیدم».(8) همچنین گفته است: «هیچ فرد قریشی را برتر از علی بن

ص:179

الحسین (علیه السلام) ندیدم».(1) در خبر آمده است: «مردی به ابن مسیب گفت: من متقی تر از فلانی ندیده ام. ابن مسیب پرسید: آیا علی بن الحسین (علیه السلام) را دیده ای؟ گفت: خیر. ابن مسیب گفت: من از او متقی تر ندیده ام».(2)

ابن سعد از «عبدالله بن ابی سلیمان» روایت کرده است:

هنگامی که علی بن الحسین (علیه السلام) نمازش را شروع می کرد، لرزش بدن او را فرا می گرفت. وقتی از علت آن پرسیدند، گفت: «شما چه می دانید که من در پیشگاه چه کسی ایستاده ام و با چه کسی مناجات می کنم».(3)

شیخ مفید از زرارة بن اعین روایت کرده است که سائلی در دل شب می گفت: «کجایند زاهدان در دنیا و مشتاقان به آخرت»؟! پس ندا دهنده ای از سمت بقیع ندا سر داد به گونه ای که صدایش شنیده می شد، اما قیافه اش قابل رؤیت نبود و می گفت: «علی بن الحسین (علیه السلام) چنین است».(4)

ذهبی از مالک نقل کرده است: «علی بن الحسین (علیه السلام) لباس احرام به تن کرد و پس از گفتن لبیک، بی هوش گردید و از ناقه اش فرو افتاد و سر او شکست... و به سبب عبادت های بسیار، به او زین العابدین می گفتند».(5)

«سفیان بن عیینه» نقل کرده است:

زمانی که علی بن الحسین (علیه السلام) برای حج احرام بست و سوار مرکبش شد، رنگ

ص:180

رخساره اش زرد گردید و لرزشی در او افتاد و نتوانست لبیک بگوید. به او گفتند: «چرا لبیک نمی گویی»؟ گفت: «می ترسم بگویم لبیک و به من پاسخ دهند: لا لبیک...». پس وقتی که لبیک گفت، بی هوش گردید و از مرکبش به زمین افتاد و همواره تا پایان مراسم حج، حالش چنین بود.(1)

امام علی بن الحسین (علیه السلام) به دسیسه ولید بن عبدالملک بن مروان مسموم و شهید گردید.(2) ایشان در سال 95 هجری و در سن 57 سالگی در بقیع و کنار عمویش امام حسن مجتبی (علیه السلام) به خاک سپرده شد.(3) سال ها پیش از وفات آن حضرت، در روایتی به محل خاکسپاری ایشان چنین اشاره شده بود: «او در سرزمین طیبه (مدینه) و در جایی که به بقیع معروف است، به خاک سپرده خواهد شد».(4)

ابن سعد و سبط ابن الجوزی گفته اند: ایشان در سال 94 هجری رحلت کرد؛(5) سالی که به سال فقها معروف شد؛ چون فقیهان زیادی در آن سال مردند.(6) علی بن الحسین (علیه السلام) سرور فقها بود و در ابتدای این سال از دنیا رفت.(7) از حسین بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب (علیهم السلام) روایت شده است که گفت: «پدرم در سال 94 از دنیا رفت و ما در

ص:181

بقیع بر او نماز خواندیم».(1) همچنین در خبری آمده است: «امامِ پس از حسین بن علی (علیه السلام)، فرزندش علی (علیه السلام)، سرور عبادت کنندگان و مشعل هدایت مؤمنان بود که در بقیع به خاک سپرده شد».(2)

بود.(1) آن حضرت در ماه ذی الحجه سال 114 ه. ق در مدینه به شهادت رسید. البته برخی شهادت آن حضرت را ربیع الاول و برخی دیگر ربیع الثانی دانسته اند.(2) مدت عمر آن امام 57 سال بوده و مرقد پاکش در قبرستان بقیع واقع شده است.(3) در خبری آمده است: «امامِ بعد از حضرت زین العابدین (علیه السلام) که کردار او پسندیده است، نامش محمد و شکافنده علم و نشردهنده و مفسر علم است. وی پس از فوت، در قبرستان بقیع واقع در مدینه دفن می شود».(4)

ذهبی نیز گفته است:

ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین بن علی (علیه السلام)، علوی، فاطمی و مدنی است.... او بین علم و عمل، بزرگی و شرف و وثوق و وزانت، جمع کرد و شایسته خلافت بود. او یکی از امامان دوازده گانه شیعه امامیه و مورد تعظیم و احترام آنهاست. آنها وی را معصوم و آشنای کامل به دین می دانند... لقبش باقرالعلوم است که دانش ها را شکافته اصل و نهان آنها را می داند.(5)

قطب الدین راوندی نوشته است:

ص:183

محمد بن علی (علیه السلام) پس از پدرانش، در علم دین و سنت و علوم قرآن و سایر دانش ها سرآمد مردمان بوده است. صحابه، بزرگان تابعان و فقها، علوم دین را از او روایت کرده اند و او در فضل و دانش، ضرب المثل بود.(1)

زبیدی نیز گفته است:

او به سبب تبحر و توانایی اش در علم به باقر ملقب شده است. او علم را شکافته، ریشه اش را شناخته و فروعش را یافته و به دست آورده است.... پیامبر (صلی الله علیه و آله) به جابر بن عبدالله انصاری فرمود: تو پس از من زنده خواهی ماند و یکی از نوادگان مرا از نسل حسین (علیه السلام) ملاقات خواهی کرد. نام او محمد است، وی علم را می شکافد. هرگاه او را دیدی، سلام مرا به او برسان.(2)

ابن حجر می گوید: محمد بن علی (علیه السلام)، لقب باقر گرفته؛ زیرا علم را توسعه داده است.(3)

شیخ مفید از جابر نقل کرده است:

به ابوجعفر محمد بن علی (علیه السلام) عرض کردم: «شما به من حدیثی گفتید؛ سندش را نیز بگویید». حضرت فرمود: «آن را پدرم از جدم و او هم از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و او هم از جبرئیل (علیه السلام) و او نیز از خدای عزوجل برایم نقل نموده است و آنچه من به تو می گویم، با این اسناد است».(4)

راوندی نیز این روایت را با تفاوت اندکی نقل کرده است.(5) در مسند ابی حنیفه آمده است که شخصی گفت: «من هیچ مسئله ای را از جابر جعفی نپرسیدم، جز آنکه در پاسخ

ص:184

آن، حدیثی می آورد و در آغاز آن می گفت: «مرا [محمد بن علی] وصی اوصیا و وارث علم پیامبران، چنین روایت کرد».(1) ابونعیم در «حلیة الأولیاء» گفته است: «او اهل حضور، ذکر، خشوع و صبر بود».(2) گفته اند که از هیچ کدام از فرزندان حسن و حسین (علیهم السلام) همانند او درباره تفسیر، کلام، فتوا و احکام حلال و حرام، حدیث نقل نشده است.

محمد بن مسلم گفته است: «من در محضر محمد بن علی (علیه السلام) سی هزار حدیث آموختم». همچنین گروهی از صحابه و بزرگان تابعان و فقهای مسلمانان از او حدیث نقل کرده اند؛ صحابه ای مانند جابر بن عبدالله انصاری و تابعانی همچون جابر بن یزید جعفی و کیسان سختانی صوفی و فقیهانی نظیر ابن مبارک، زهری، اوزاعی، ابوحنیفه، مالک، شافعی و زیاد بن منذر نهدی.(3)

در «حلیة الاولیاء» نقل شده که عبدالله بن عطاء مکی گفته است: «ما علما را نزد کسی همچون ابوجعفر (علیه السلام) کوچک ندیدیم. من حکم بن عیینه را با آن جاه و جلال و سن و سال دیدم که نزد او همانند کودکی بود که در محضر معلم درس می آموزد».(4)

از جابر بن عبدالله انصاری روایت شده است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «به زودی مردی از نسل مرا که همنام من و اخلاقش همچو من است، خواهی دید. او علم را خواهد شکافت».(5)

ابن عنبه درباره آن حضرت گفته است: «بردباری او بسیار و قدر و منزلتش معروف تر از آن است که به زبان آید».(6) کلینی نیز از ابوبصیر نقل کرده است که حضرت صادق (علیه السلام) فرمود:

ص:185

مردی اطراف مدینه زندگی می کرده است. شبی در خواب می بیند که به او می گویند: «برو و بر ابوجعفر (علیه السلام) نماز بگزار؛ چون ملائکه او را در بقیع غسل می دهند». فردا آن مرد به مدینه می رود و می بیند ابوجعفر (علیه السلام) از دنیا رفته است.(1)

امام باقر (علیه السلام) در سال 114 ه. ق رحلت فرمود و در بقیع به خاک سپرده شد.(2) آن حضرت همانند پدرش با سم به شهادت رسید.(3) ابن بابویه گفته است: «امام باقر (علیه السلام) را ابراهیم بن ولید بن یزید مسموم ساخت».(4) در کافی آمده است: «آن حضرت کنار قبر پدرش علی بن الحسین (علیه السلام) در بقیع به خاک سپرده شد».(5)

کنار قبر پدر، و اجداد گرامی اش واقع شده است. در اخبار آمده است که این چهار امام در جوار مادربزرگ ارجمندشان، فاطمه بنت اسدبن هاشم بن عبدمناف دفن شده اند.(1)

در روایتی نیز آمده است: «پیشوای پس از او (امام باقر (علیه السلام))، امام صادق (علیه السلام) می باشد. او راستگو و در گفتار، حکیم است و آشکارکننده معجزه ها و چراغ امت است. وی در مدینه رحلت کرده و مزارش در بقیع است».(2)

امام صادق (علیه السلام)، حجت خدا در زمین بود و زبان از بیان همه ابعاد شخصیتی او ناتوان است. ابن داود حلی چه زیبا گفته است: «کتاب ها گنجایش ذکر مناقب او را ندارد و ادب اقتضا می کند که در توصیف او لب فرو بندیم و خاموش بمانیم».(3)

ابن ابی لیلی (متوفای 148 ه. ق)

وی می گوید:

نوح بن دراج از ابن ابی لیلی پرسید: «آیا سخنی گفته ای یا قضاوتی کرده ای که بعدها به سبب سخن شخص دیگری، از آن برگشته باشی»؟ پاسخ داد: «خیر؛ مگر یک نفر» پرسید: «چه کسی»؟ گفت: «جعفر بن محمد (علیه السلام)».(1)

ابوحنیفه (متوفای 150 ه. ق)

وی می گوید: «من فقیه تر از جعفر بن محمد (علیه السلام) ندیده ام».(2) ذهبی نیز از حسن بن زیاد نقل کرده است:

از ابوحنیفه پرسیدند: «چه کسی را فقیه تر یافتی»؟ پاسخ داد که من کسی را فقیه تر از جعفر بن محمد (علیه السلام) ندیدم؛ زیرا روزی که منصور، خلیفه عباسی، او را به «حیره» فرا خواند، به من گفت: «ای ابوحنیفه! مردم بسیار شیفته جعفر بن محمد شده اند. تعدادی سؤال مشکل آماده کن (تا ابهت او را بشکنیم). من چهل سؤال مشکل آماده کردم و نزد منصور رفتم. جعفر (علیه السلام)، طرف راست او نشسته بود. وقتی آن دو را دیدم، بیش از منصور، هیبت و عظمت جعفر (علیه السلام) مرا گرفت. سلام کردم و از منصور رخصت خواستم و نشستم. منصور رو به جعفر (علیه السلام) کرد و گفت: «ای اباعبدالله او را می شناسی»؟ پاسخ داد: «آری. او ابوحنیفه است و

ص:188

پیش از این نزد ما آمده است». منصور گفت: «ای ابوحنیفه سؤالات خود را با اباعبدالله مطرح کن». پس من شروع به سؤال کردم. او در پاسخ هر مسئله ای می گفت: نظر شما این گونه است و نظر علمای اهل مدینه آن گونه. ولی نظر ما این است؛ گاهی نظرش موافق ما بود، گاهی موافق علمای مدینه و گاهی نیز با هر دوی ما مخالف بود. تا آنکه تمام چهل مسئله را پرسیدم و هیچ یک را بدون پاسخ رها نکرد. آن گاه ابوحنیفه گفت: «آیا چنین روایت نشده است که عالم ترین مردم، داناترین آنها به اختلاف نظرهاست».(1)

همچنین از او نقل شده است که گفت: «اگر نبود آن دو سالی که محضر جعفر بن محمد (علیه السلام) شاگردی کردم، به یقین هلاک شده بودم».(2)

سفیان ثوری (متوفای 161 ه. ق)

او درباره امام صادق (علیه السلام) گفته است: «خدا داناتر است که رسالتش را در کجا قرار دهد».(3)

مالک بن انس (متوفای 179 ه. ق)

وی می گوید:

چشمی ندیده، گوشی نشنیده و بر قلب بشری نگذشته است کسی از نظر علم، عبادت و تقوا از جعفر بن محمد (علیه السلام) بالاتر باشد.(4) مدتی که به محضرش

ص:189

رفت وآمد می کردم، او را جز در این سه حال ندیدم: یا نمازگزار یا روزه دار یا تلاوت کننده قرآن بود و ندیدم جز در حال طهارت سخنی بگوید.(1)

جابر بن حیان(2) (متوفای 200 ه. ق)

وی می گوید:(3) «اگر علم و دانش آقایم (امام صادق (علیه السلام)) که درود خدا بر او باد، نبود، هرگز به یک حرف از این علوم دست پیدا نمی کردم».(4)

عمرو بن ابی المقدام

وی می گوید: «وقتی جعفر بن محمد (علیه السلام) را دیدم دانستم که او از نسل پیامبران است».(5)

محمد بن ادریس شافعی(6) (متوفای 204 ه. ق)

اسحاق بن راهویه می گوید: «از شافعی پرسیدم جعفر بن محمد (علیه السلام)، نزد تو چگونه است»؟ پاسخ داد: «ثقه و مورد اعتماد».(7)

ص:190

ابوحاتم رازی (متوفای 277 ه. ق)

وی از پدرش نقل کرده است: «جعفر بن محمد (علیه السلام)، مورد وثوق است و نباید درباره او جست وجو و کنجکاوی نمود».(1)

جاحظ (متوفای 250 یا 255 ه. ق)

او می گوید: «جعفر بن محمد (علیه السلام) کسی است که فقه و دانش او، دنیا را پر کرده است».(2)

ابوزرعه (متوفای 264 یا 281 ه. ق)

عبدالرحمان می گوید:

شنیدم که از ابوزرعه درباره جعفر [صادق (علیه السلام)] و پدرش و سهیل بن ابی صالح و پدرش و علاء و پدرش سؤال شد که حدیث کدام یک صحیح تر است؟ پاسخ داد: «جعفر (علیه السلام) با دیگران قابل مقایسه نیست». منظور او این بود که جعفر (علیه السلام) از همه ابعاد از آنها بالاتر است.(3)

ابن الواضح، نویسنده مشهور دوره عباسی (متوفای بعد از 292 ه. ق)

ابن الواضح معروف به یعقوبی، درباره اباعبدالله جعفر بن محمد (علیه السلام) نوشته است: «او برترین مردم و آگاه ترین آنها به دین خدا بود و راویان، روایت های خود را از او شنیده اند. آنان هنگام نقل روایت می گفتند: «عالم» به ما چنین روایت کرد».(4)

ص:191

ابوحاتم محمد بن حبان (متوفای 354 ه. ق)

وی می گوید: «جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب (علیه السلام) از لحاظ فقاهت، دانش و فضل از بزرگان اهل بیت است. کنیه اش ابوعبدالله می باشد و از پدرش روایت کرده است».(1)

ابن عدی (متوفای 365 ه. ق)

وی می گوید: «از جعفر (علیه السلام) روایت ها و نسخه هایی باقی مانده است و همچنان که یحیی بن معین گفته است، او مورد وثوق می باشد».(2)

حاکم نیشابوری (متوفای 405 ه. ق)

وی می گوید: «صحیح ترین طریق روایت، روایاتی است که از جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب (علیهم السلام) از پدر، از پدربزرگ، از علی (علیه السلام) نقل شده باشد. البته در صورتی که روایت کننده از جعفر (علیه السلام)، مورد وثوق باشد».(3)

عبدالله بن اسعد بن علی یافعی یمانی

وی که در حرمین شریفین اقامت گزیده بود، می گوید: «جعفر صادق (علیه السلام)، علمی گسترده داشت و بسیار بردبار بود و فضایل و آثار وی بی شمار است».(4)

ابوعبدالرحمان سلمی نیشابوری (متوفای 412 ه. ق)

وی می گوید:

ص:192

جعفر صادق (علیه السلام) بر تمام معاصران خود از اهل بیت، برتری داشت. او علمی جوشان داشت و به دنیا، بسیار بی رغبت بود. از خواسته های نفس به طور کامل پرهیز می نمود و مؤدب به گفتار حکیمانه بود.(1)

شیخ مفید (متوفای 413 ه. ق)

وی می گوید: «دلایل روشنی بر امامت آن حضرت وجود داشت؛ به اندازه ای که دل ها را چیره او می کرد و مخالفان از شبهه افکنی درباره آن گنگ و ناتوان بودند».(2)

ابونعیم اصفهانی (متوفای 430 ه. ق)

وی می گوید: «امام ناطق و پیشوای سابق، جعفر صادق (علیه السلام)، اهل عبادت و خشیت به درگاه پروردگار بود. او عزلت و خشوع را برگزید و از ریاست طلبی و جمع کردن مال نهی می نمود».(3)

ابونعیم فهرستی از پیشوایان و بزرگان حدیث را که از امام جعفر صادق (علیه السلام) روایت نقل کرده اند، آورده است؛ افرادی همچون مالک بن انس، شعبة بن حجاج، سفیان ثوری، ابن جریح، عبدالله بن عمرو، روح بن قاسم، سفیان بن عیینه، سلیمان بن بلال، اسماعیل بن جعفر، حاتم بن اسماعیل، عبدالعزیز بن مختار، وهب بن خالد، ابراهیم بن طهمان، مالک، شافعی، حسن بن صالح، ابو ایوب سجستانی، عمرو بن دینار و احمد بن حنبل.(4)

مقدسی معروف به ابن قیسرانی شیبانی (متوفای 507 ه. ق)

وی می گوید: «جعفر بن محمد صادق (علیه السلام)... از بزرگان اهل بیت بود».(5)

ص:193

شهرستانی (متوفای 548 ه. ق)

وی می گوید: «جعفر بن محمد (علیه السلام) علمی جوشان در مسائل دینی داشت و به دنیا بسیار بی رغبت بود و پرهیز کامل از خواسته های نفس داشت و به طور کامل مؤدب به گفتار حکیمانه بود».(1)

سمعانی (متوفای 562 ه. ق)

وی می گوید: «جعفر بن محمد (علیه السلام) را به علت صداقت در گفتارش صادق گفته اند».(2)

ابن شهراشوب (متوفای 588 ه. ق)

وی می گوید:

علومی که از او نقل شده، از هیچ شخص دیگری نقل نشده است. عالمان حدیث، نام چهار هزار نفر از راویان مورد وثوق را که با توجه به اختلاف در آراء، از وی نقل حدیث کرده اند، جمع آوری نموده اند. «ابن عقده» در کتاب «الرجال»، از آن راویان نام برده است.(3)

ابن جوزی (متوفای 597 ه. ق)

او می گوید: «اباعبدالله جعفر بن محمد (علیه السلام)... عالم، زاهد و عابد بود».(4)

کمال الدین محمد بن طلحه شافعی (متوفای 652 ه. ق)

وی می گوید:

جعفر بن محمد (علیه السلام) از بزرگان اهل بیت و از سادات آنهاست. او دارای دانش

ص:194

فراوان، عبادت بسیار، ذکر پیاپی و زهدی آشکار بود. وی قرآن زیاد تلاوت می نمود و در معانی آن بسیار تأمل می کرد و از اقیانوس قرآن، جواهرش را استخراج و عجایبش را استنتاج می نمود.

او اوقات شبانه روزش را به انواع طاعات الهی تقسیم کرده بود تا به محاسبه نفس خود بپردازد. دیدن او یاد آخرت را در دل زنده می ساخت و شنیدن سخنش باعث بی رغبتی به دنیا می گردید و پیروی از هدایت او، انسان را به بهشت رهنمون می کرد. نور چهره اش گواهی می داد که او از نسل پیامبر (صلی الله علیه و آله) است و پاکی رفتارش شهادت می داد که او از فرزندان خاندان رسالت است. بزرگانی همچون یحیی بن سعید انصاری، ابن جریح، مالک بن انس، ثوری، ابن عیینه، ابوحنیفه، شعبه، ایوب سجستانی و دیگران از او حدیث نقل کرده اند و از محضر ایشان کسب فیض نموده و گفته اند که شاگردی آنان نزد جعفر بن محمد (علیه السلام)، به آنها شرافت و فضیلت بخشیده است.

البته مناقب و اوصاف جعفر بن محمد (علیه السلام) به شمارش نیاید و فهم های بیدار و بینا در بزرگی او سرگشته اند؛ تا آنجا که بر اثر تقوا، علوم فراوانی به او داده شده است؛ به طوری که بسیاری از احکامی را که نمی توان به علل و اسباب آنها دست یافت یا دانش هایی را که نمی توان به حکم آنها احاطه یافت، به جعفر بن محمد (علیه السلام) نسبت می دهند.

گفته شده کتاب جفر که در مغرب (مراکش) است و فرزندان عبدالمؤمن آن را به ارث برده اند، چیزی جز سخنان جعفر بن محمد (علیه السلام) نمی باشد. این سخن، ستایشی بزرگ و فضیلتی والا در بیان مقام ایشان است. البته این کمترین چیزی است که می توان از ایشان نقل کرد.(1)

ص:195

ابن خلکان (متوفای 681 ه. ق)

او می گوید:

اباعبدالله جعفر صادق (علیه السلام)، فرزند محمد باقر فرزند علی بن الحسین و پسر علی بن ابی طالب که درود خدا بر آنان باد، یکی از امامان دوازده گانه مذهب امامیه است. او از بزرگان اهل بیت (علیهم السلام) می باشد و به سبب صداقت در گفتار، ملقب به صادق شده است. فضیلت های او مشهورتر از آن است که بیان شود.

ابوموسی جابر بن حیان نزد او شاگردی نمود. او کتابی هزار صفحه ای نگاشت که در آن به پانصد رساله از جعفر بن محمد (علیه السلام) اشاره کرده است.(1)

ذهبی (متوفای 748 ه. ق)

او می گوید:

اباعبدالله جعفر بن محمد (علیه السلام)، شیخ بنی هاشم، قریشی، هاشمی، علوی و نبوی است. او شیخ مدینه و عظیم الشأن بود(2) وی از پیشوایان علم بود و از منصور به خلافت شایسته تر.(3) جعفر بن محمد (علیه السلام) پیشوای نیکوکار، راستگو و عظیم الشأن بود.(4)

او در جای دیگری می گوید: «جعفر صادق از جایگاه رفیعی برخوردار بود. او از پیشگامان علم بود و از ابوجعفر منصور(5) نسبت به خلافت، شایسته تر بود».(6) همچنانکه ذهبی

ص:196

درباره آن حضرت گفته است: «جعفر صادق، از پیشوایان علم بود. ایشان همان ابوعبدالله هاشمی علوی حسینی مدنی است... فضایل جعفر فراوان هستند. او شایستگی خلافت را داشت؛ زیرا از سروری در میان مسلمانان، بزرگی، علم و شرافت برخوردار بود...».(1)

ذهبی در جای دیگری این گونه زبان به مدح آن امام همام می گشاید: «جعفر بن محمد بن علی بن حسین هاشمی، ابوعبدالله، یکی از امامان سرشناس، نیکوکار و راستگو بود و از جایگاه رفیعی برخوردار بود».(2)

ذهبی علاوه بر مطالب فوق، در یکی دیگر از منابع تاریخی، این گونه از ایشان یاد می نماید: «جعفر بن محمد بن علی، بن شهید حسین بن علی بن علی بن ابی طالب، هاشمی، امام ابوعبدالله علوی مدنی، صادق و یکی از بزرگان سرشناس است».(3)

سید تاج الدین بن محمد بن حمزة بن زهره حسینی

او از نقیبان حلب بود که تا سال 753 ه. ق زنده بود. وی می گوید: «ابوعبدالله جعفر صادق (علیه السلام) دارای معجزات آشکار و نشانه های روشن و خبردهنده از عالم غیب بود».(4)

صلاح الدین خلیل بن ایبک صفدی (متوفای 764 ه. ق)

وی می گوید:

جعفر بن محمد (علیه السلام) معروف به صادق، پیشوای بزرگ مدینه بود. مناقب او فراوان و به سبب بزرگواری، علم و شرافتش، شایسته خلافت بود... او را به سبب راستگویی اش صادق می گویند.(5)

ص:197

یافعی (متوفای 768 ه. ق)

وی می گوید:

اباعبدالله جعفر بن محمد (علیه السلام) پیشوایی باعظمت است. او فرزند پیامبر (صلی الله علیه و آله) و معدن جوانمردی و فتوت است... به سبب راستگویی اش، به صادق لقب گرفت. او سخنان ارزشمندی در علم توحید و دیگر دانش ها دارد. شاگردش جابر بن حیان، کتابی هزار صفحه ای نگاشت که دربردارنده رساله هایش است و مشتمل بر پانصد رساله می باشد.(1)

محمد خواجه پارسا بخاری (متوفای 822 ه. ق)

وی می گوید: «همگان بر جلالت و سیادت صادق (علیه السلام) اتفاق دارند».

ابن عنبه (متوفای 828 ه. ق)

او می گوید: «جعفر صادق (علیه السلام) دارای شرافتی اصیل بود و مناقبش میان عوام و خواص مردم مشهور است. منصور خلیفه عباسی بارها قصد کشتن او را داشت».(2)

ابن صباغ مالکی (متوفای 855 ه. ق)

وی می گوید:

جعفر بن محمد (علیه السلام) پیشوای ششم است... او بین برادرانش جانشین و وصی پدر گردید. او در فضل و قدر و ارزش، سرآمد دیگران است. علوم بسیاری از او نقل شده و نام و شهرتش در سایر شهرها پراکنده شده است. دانشمندان، بیش از دیگر افراد اهل بیت، از او حدیث نقل کرده اند. اوصاف نیکو و مناقب ارزشمند او قابل شمارش نیست و فهم بیداردلان نویسنده در گوناگونی آنها سرگردان است.(3)

ص:198

بسطامی (متوفای 858 ه. ق)

وی می گوید: «علما بر در خانه جعفر بن محمد (علیه السلام) اجتماع کرده و از مشکات انوار تابناکش بهره ها برده اند. او درحالی که بیش از هفت سال نداشت، از اسرار پیچیده و حقایق علوم سخن می گفت».(1)

ابن تغری (متوفای 874 ه. ق)

وی می گوید:

جعفر صادق (علیه السلام) در سال 148 ه. ق رحلت نمود. او پیشوایی هاشمی، علوی، حسینی و مدنی است. گفته شده تولدش در سال هشتاد هجری بوده است. او از طبقه پنجم تابعان مدینه و القابش، صابر، فاضل و طاهر است. مشهورترین القاب او صادق می باشد....(2)

محمد سراج الدین رفاعی مخزومی واسطی (متوفای 885 ه. ق)

وی می گوید:

مدت امامت او 34 سال بوده است و مردم با توجه به اختلاف در آیین و مذهبشان، از او علومی را فرا گرفته بودند. چهار هزار نفر از او نقل حدیث کردند. سرانجام در روز دوشنبه، نیمه ماه رجب به شهادت رسید و به رضوان الهی نایل گشت. برخی گفته اند در ماه شوال سال 148 ه. ق به شهادت رسید و در بقیع و جوار پدر و جدش به خاک سپرده شد.... گفته شده است که منصور دوانیقی او را با سم به شهادت رسانده است.(3)

ص:199

سخاوی (متوفای 902 ه. ق)

وی می گوید:

جعفر بن محمد صادق (علیه السلام) از لحاظ فقاهت، علم، فضل و بخشش از بزرگان اهل بیت (علیهم السلام) است. او به سبب فضل و علم و شرف، شایسته خلافت بود. برای بیان مناقب و فضایل او، به نگارش چندین کتاب نیاز است.(1)

جزری (متوفای 923 ه. ق)

وی می گوید:

اباعبدالله جعفر بن محمد صادق (علیه السلام) اهل مدینه و یکی از بزرگانی است که از پدر، جد و پدر مادرش (قاسم بن محمد) و عروه حدیث نقل کرده است و جماعت بی شماری نیز از او روایت نقل کرده اند.(2)

ابن حجر هیثمی (متوفای 974 ه. ق)

او می گوید: «از جعفر صادق (علیه السلام)، علوم بسیاری نقل شده و شهرتش در همه شهرها پراکنده گشته است و پیشوایان بزرگ نیز از او حدیث نقل کرده اند».(3)

علی القاری (متوفای 1014 ه. ق)

وی می گوید:

جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب (علیهم السلام)، هاشمی، مدنی و ملقب به صادق است. مادرش ام فروه دختر قاسم بن محمد بن ابی بکر است... و همگان بر امامت و بزرگی شأن او اتفاق دارند.(4)

ص:200

احمد بن یوسف قرمانی (متوفای 1019 ه. ق)

وی می گوید: «جعفر بن محمد (علیه السلام) از بین برادرانش، جانشین و وصی پدرش گردید. او در حدیث، سرآمد همگان بود و علومی از او نقل شده که از دیگران نقل نشده است».(1)

مناوی (متوفای 1031 ه. ق)

وی می گوید: «او کرامات زیادی داشته و مکاشفات وی مشهور است...».(2)

شهاب الدین خفاجی (متوفای 1069 ه. ق)

وی می گوید: «... همگان بر امامت، بزرگواری و سروری او اتفاق نظر دارند».(3)

ابن عماد حنبلی (متوفای 1089 ه. ق)

وی می گوید:

اباعبدالله جعفر صادق (علیه السلام)، امام و سلاله نبوت و سید بنی هاشم در زمان خویش بود. او 68 سال و چند ماه عمر کرد... شاگردش جابر بن حیان کتابی را در هزار صفحه تألیف کرد که مشتمل بر پانصد رساله از او بود.(4)

شبراوی (متوفای 1172 ه. ق)

وی می گوید:

امام ششم، جعفر صادق (علیه السلام)، دارای مناقب بسیار و فضایلی مشهور است. علمای بسیاری از او حدیث نقل کرده اند... شرافت و فضایل او بر پیشانی روزگاران به طور کامل نقش بسته است و ندای عزت و عظمت به واسطه مفاخر و آثار او، معنا یافته است.(5)

ص:201

سید عباس مکی (متوفای 1180 ه. ق)

وی می گوید:

امام صادق (علیه السلام) از امامان دوازده گانه و از سادات اهل بیت (علیهم السلام) است. او به سبب راستگویی اش به صادق ملقب است و برتری او در علوم، روشن تر از آفتاب می باشد و چرا این گونه نباشد؛ درحالی که او فرزند سرور بشر (پیامبر (صلی الله علیه و آله)) است.(1)

صبان (متوفای 1206 ه. ق)

وی می گوید:

جعفر صادق (علیه السلام)، پیشوایی شریف و بزرگوار و مستجاب الدعوه بود. وقتی از خدا چیزی می خواست، هنوز دعایش به پایان نرسیده بود که خواسته اش به اجابت می رسید.(2)

محمد امین سویدی (متوفای 1246 ه. ق)

او می گوید: «جعفر صادق (علیه السلام) از میان برادرانش، جانشین پدر و وصی او بود. از وی علومی نقل شده که از کسی نقل نشده است... او پیشوای علم حدیث و مناقبش بسیار بود».(3)

شیخ مصطفی رشدی بن شیخ اسماعیل دمشقی (متوفای 1309 ه. ق)

وی می گوید:

امام جعفر صادق (علیه السلام)، یکه تاز میدان علوم و غواص دو دریای ظاهر و باطن بود. بسیاری از مردم با اختلاف مذهبشان، از او حدیث نقل کرده اند. شهرت او در سایر مناطق و شهرها پراکنده شده است و چهار هزار نفر از او حدیث نقل کرده اند.(4)

ص:202

شیخ الازهر مصر، محمد ابوزهره

وی می گوید: «دانشمدان اسلامی از مذاهب مختلف در هیچ موضوعی همچون فضل و علم امام صادق (علیه السلام)، اتفاق نظر ندارند».(1)

در کتاب «الموسوعة العربیة المعاصرة» معاصر عربی که جمعی از عالمان و محققان عرب آن را جمع آوری کرده اند، آمده است:

جعفر صادق (علیه السلام) (699-765 م) ششمین امام شیعیان است. وی در مدینه متولد شد و زمانی طولانی را در عراق به سر برد. او هم عصر دولت های اموی و عباسی بود و از اختلاف و درگیری میان آنها جان سالم به در برد.(2)

او عالم، حکیم، زاهد و متبحر در علوم دینی بود.... جابر بن حیان از شاگردان او بود.(3)

سعد القاضی

وی می گوید:

امام جعفر صادق (علیه السلام) از مردان بزرگی است که همانند شمع می سوزند تا راه بشر را در صحنه زندگی، روشن و مسیر حرکت را برای جویندگان کمال تعیین نمایند. او از کسانی است که چکیده افکار و خلاصه علمش را به امت اسلامی هدیه نمود؛ همچون زنبور عسل که از شهد گل های مختلف می نوشد تا عسل شفابخش را به مردم تقدیم کند.

او به ذکر و عبادت پروردگار شوق داشت و گوشه نشینی و فروتنی را برگزیده بود. وقتی به او نگریسته می شد، به روشنی پیدا بود که از سلاله پیامبران است.

ص:203

او مستجاب الدعوه بود، هرگاه از خداوند چیزی را درخواست می کرد، هنوز دعایش به پایان نرسیده بود، اجابت می شد. او امامی است که از مردم می خواهد تا خدا را به مدد تعقل و تفکر بشناسند و از آن رهگذر، ایمان خود را بر پایه ای استوار بنا نهند.... وی در حیات فکری بشر نهضتی نو و پربرکت بنا نهاد که در آن عقل و اندیشه و دانش، جایگاه ویژه ای دارد....

پیشوای شیعیان و بزرگ اهل سنت، در حالی از دنیا رفت که ثروت بسیاری از فقه و علم و اندیشه را از خود بر جای نهاد. او تمام معارف بشری و علوم دین و دنیا را گردآوری کرده بود. او آموزگار فقیهان، امام جعفر صادق (علیه السلام) است.(1)

او در ادامه می افزاید:

در رابطه با محفل و مجلس علمی امام صادق (علیه السلام) گفته اند که عمر مردان بزرگ، با سال و ماه سنجیده نمی شود. بلکه با نفع و خدمتی که به بشر رسانده اند، سنجیده می شود. این آموزه های ابتدایی مکتب امام صادق (علیه السلام)، به مردم آموزش می دهد که برای آباد ساختن دنیا باید کار و تلاش نمایند و از سستی و تنبلی بپرهیزند.(2)

برهان البخاری دمشقی

او که استادی پژوهشگر است، می نویسد:

مهم ترین ویژگی قرن دوم هجری، ظهور مذاهب مختلف فقهی است. در این قرن، گروهی از فقها ظهور کردند که در اینجا به برخی از آنها به ترتیبِ تاریخ وفات اشاره می شود:

ص:204

1. جعفر الصادق (80-148 ه. ق)؛

2. ابوحنیفه (80-150 ه. ق)؛

3. اوزاعی (88-157 ه. ق)؛

4. لیث بن سعد (94-179 ه. ق)؛

5. مالک (93-179 ه. ق)؛

6. شافعی (150-204 ه. ق)؛

7. احمد بن حنبل (164-241 ه. ق).

هریک از این فقهای هفت گانه، مذهبی را پایه گذاری کردند و این مذاهب به جز مذهب اوزاعی و لیث بن سعد تا امروز وجود دارند. از بین این فقیهان، امام صادق (علیه السلام) به لحاظ تقدم زمانی و تأثیرگذاری بر آیندگان، موقعیت ویژه ای دارد. مهم تر از این، امام صادق (علیه السلام) از اهل بیت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و فقیه برجسته آن خاندان است.

کتاب های زیادی درباره او نگاشته شده و دشمن، بیش از دوست، به فضایل او گواهی داده است؛ برای نمونه، ابوجعفر منصور که به آل ابی طالب بسیار سخت می گرفت، با امام صادق (علیه السلام) با تکریم و احترام برخورد می کرد و حساب دیگری برای او باز می نمود.(1)

به نظر من مهم ترین ویژگی امام، ژرفا و گستره اندیشه او بود.... به مسائل دینی حساسیتی ویژه داشت و ایستادگی اش در برابر جاعلان حدیث و غالیان، معروف است. او همواره مخالف افراط و تفریط بود.... برای شناخت جایگاه جعفر بن محمد (علیه السلام) نزد سایر مذاهب، به ویژه اهل سنت، باید به منابعی مراجعه کرد که به بیان شخصیت وی پرداخته یا بخشی از احادیث ایشان را نقل کرده است. تعداد

ص:205

این کتاب ها براساس جست وجوی ما به 64 عنوان می رسد.

عالمان بسیاری نزد جعفر بن محمد (علیه السلام) شاگردی کرده اند که در رأس آنها ابوحنیفه است که درباره علم و فضل جعفر صادق (علیه السلام) مطالبی شگفت آور بیان کرده است.(1)

بی تردید می توان امام صادق (علیه السلام) را مهم ترین کانون وحدت و تقریبْ میان امت اسلامی دانست. ایشان ترسیم کننده نقطه محوری تمامی مذاهب و فرقه ها بعد از حیات خود بود.

درباره موقعیت والای فقهی او کافی است بدانیم طبق محاسبات ما احادیث نقل شده از ایشان، 64 درصد میراث علمی امامیه را تشکیل می دهد.... در دورانی که ما از گفت وگوی بین ادیان سخن می گوییم، آیا نمی توانیم اصولی را برای گفت وگوهای سازنده و تأثیرگذار در بین مذاهب اسلامی پی ریزی نماییم؟! آیا این موضوع همچنان باید در محدوده ممنوعه قرار داشته باشد؟(2)

زمین فرو آمده و منزل گزیده است.

فرداست که خاک ریزان روی مزارش خاک ریزند؛ حال آنکه بهتر است خاک را بر سر خودشان بریزند.

ای صادق و فرزند صادقان! به پدران طاهرت سوگندی راست یاد می کنم که شما شایسته آن سوگندی هستید که خداوند صاحب عرش یاد کرده و فرموده است: خداوند صاحب مشرق ها بلندمرتبه است. شما به منزله دوازده ستاره ای هستید که در علم قدیم الهی، به سوی او سبقت گرفته اید.(1)

«سمعانی» گفته است: «همه مسلمانان قبر جعفر بن محمد (علیه السلام) را در بقیع زیارت می کنند».(2)

صاحب مدارک نیز می گوید:

بنابر روایات شیعه و غیرشیعه، حضرت فاطمه زهرا (علیها السلام) به امیرمؤمنان وصیت کرد که شبانه به خاکش بسپارد تا آنان که آزارش دادند و از میراث پدر محرومش ساختند، نتوانند بر او نماز بگزارند؛ با وجود اینکه عامه در صحاح خود از پیامبر (صلی الله علیه و آله) روایت نقل می کنند که حضرت فرمود: «فاطمه (علیها السلام) پاره تن من است. آن که او را بیازارد، مرا آزرده است و آن که او را به خشم آورد، مرا خشمگین می سازد».(1) و(2)

بی شک آزردگی حضرت زهرا (علیها السلام)، تنها به مطالبه حق و ارث ایشان محدود نمی شود؛ هرچند آن هم بخشی از ظلم هایی است که در حق ایشان صورت گرفت. ولی مسئله مهم تر، دفاع از ولایت و اثبات ظالم بودن کسانی است که در حقش ظلم نمودند؛ چنان که این مطلب از سخنان اعتراض آمیز آن حضرت در برابر مخالفان روشن می شود. در نتیجه، مسئله فراتر از مطالبه یک حق شخصی است.

گفتنی است که درباره محل خاکسپاری آن بانو، سه دیدگاه وجود دارد:

الف) بقیع

ابن شبه روایاتی را در تأیید این قول بیان کرده است. وی از «محمد بن علی بن عمر» روایت کرده است که قبر فاطمه (علیها السلام) دختر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در گوشه ای از خانه عقیل در بقیع است.(3)

طبری نیز روایت کرده است:

از ابن عباس پرسیدم: «فاطمه (علیها السلام) را چه زمانی دفن کردید»؟ گفت: «شبانه و

ص:208

دور از چشم مردم». سؤال کردم: «چه کسی بر او نماز گزارد»؟ پاسخ داد: «علی بن ابی طالب (علیه السلام)».

ابن عمر گفت: به عبدالرحمان بن ابی الموالی گفتم: «مردم می گویند قبر فاطمه (علیها السلام) در همان مسجدی است که مردم در بقیع بر اموات خود نماز می گزارند». پاسخ داد: «به خدا سوگند! آنجا مسجد رقیه است (رقیه نام زنی است که آن مسجد را بازسازی کرده است) و فاطمه (علیها السلام) در گوشه ای از خانه عقیل به خاک سپرده شده است؛ همان جا که در مجاورت خانه جحشیین قرار دارد». فاصله بین مزار او تا جاده، هفت ذراع است.(1)

از عبدالله بن حسن روایت شده است:

روزی در هوایی بسیار گرم، مغیرة بن عبدالله را دیدم که در بقیع ایستاده است و منتظرم بود. از او پرسیدم: «ای ابوهاشم! چرا اینجا ایستاده ای»؟ پاسخ داد: «منتظر تو بودم. به من گفته اند که فاطمه (علیها السلام) در این خانه (خانه عقیل)، آن سوی خانه جحشیین دفن شده است. دوست دارم قطعه زمینی به اندازه یک قبر از آن زمین را برای من خریداری کنی...». عبدالله بن حسن گفت: «به خدا سوگند! چنین خواهم کرد». او می گوید: با آل عقیل بسیار گفت وگو کرد. اما بی نتیجه بود. عبدالله بن جعفر می گوید: «کسی را ندیدم که درباره دفن فاطمه (علیها السلام) در آنجا تردید داشته باشد».(2)

ابوعلی محمد بن همام کاتب اسکافی می گوید:

فاطمه (علیها السلام) هجده سال و 75 روز عمر کرد. پس از وفات، او را شبانه در بقیع دفن نمودند و قبرش را مخفی کردند؛ درحالی که در آنجا جز امیرمؤمنان، حسن، حسین (علیهم السلام)

ص:209

و عباس بن عبدالمطلب، کس دیگری نبود. گفته شده است که ایشان کنار سینه مبارک پیامبر دفن گردید. ولی خبر قبلی صحیح تر به نظر می رسد. صبح که شد، مردم به یکدیگر گفتند چگونه می شود فاطمه (علیها السلام) دختر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از دنیا برود و ما در مراسم خاکسپاری اش حاضر نشویم؟! پس به بقیع رفتند تا مدفن او را پیدا کنند. ولی خداوند در آنجا هفتاد قبر ظاهر کرد تا قبر او را تشخیص ندهند و به ناچار بازگشتند.(1)

شیخ مفید در آداب زیارت حضرت زهرا (علیها السلام) نوشته است: «برای زیارت او به بقیع می روی و کنار مزار فرزندش حسن بن علی (علیه السلام) می ایستی و می گویی: «السلام علیک یا ممتحنةُ...»(2) ابن ادریس نیز گفته است: «روایت شده آن حضرت در بقیع دفن شده است؛ همان جا که به بقیع الغرقد معروف است».(3)

مسعودی نوشته است: «امیرمؤمنان علی بن ابی طالب (علیه السلام) او را غسل داد و شبانه در بقیع به خاک سپرد و گفته شده است در مکانی غیر بقیع دفن شد و به ابوبکر خبر ندادند؛ چون وقتی فدک را از فاطمه (علیها السلام) گرفتند، او با آنها قهر کرد تا آنکه از دنیا رفت».(4)

در روایتی دیگر آمده است:

امیرمؤمنان (علیه السلام) او را به خاک سپرد و با دست خود بر قبرش خاک ریخت. آن گاه برخاست و رو کرد به طرف قبر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و گفت:

«السلام علیک یا رسول الله السلام علیک من ابنتک و حبیبتک و قرة عینک و زائرتک و البائنةُ فی الثری ببقیعک».(5) و(6)

ص:210

«شبراوی» می گوید: «امیرمؤمنان علی بن ابی طالب (علیه السلام) او را غسل داد و شبانه در بقیع دفن کرد».(1) در مناقب آمده است که آن بانو در شب یکشنبه سیزدهم ربیع الثانی سال یازدهم هجری قمری وفات کرد و قبر او در بقیع است. اما برخی گفته اند در خانه اش دفن شده است و برخی دیگر، مزار او را بین قبر و منبر پیامبر (صلی الله علیه و آله) می دانند.(2)

در کشف الغمه آمده است: «آن حضرت شامگاهان از دنیا رفت. سپس او را شبانه غسل دادند و کفن و حنوط نمودند و پس از اقامه نماز، در بقیع به خاک سپردند». اربلی نویسنده کشف الغمه می گوید: «مشهور میان مردم و مؤلفان تاریخ و سیره آن است که ایشان در بقیع دفن شده است».(3)

ابن کثیر می گوید:

فاطمه (علیها السلام) پس از پیامبر (صلی الله علیه و آله) شش ماه زنده ماند و شبانه دفن شد. گفته می شود پس از وفات رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تا وقتی زنده بود، هیچ گاه نخندید و از غم دوری آن حضرت و شوق دیدار او [همچون شمع] آب شد... و در بقیع دفن گردید.(4)

در «عیون المعجزات» آمده است:

فاطمه (علیها السلام) هجده سال و دو ماه عمر کرد و پس از پیامبر (صلی الله علیه و آله)، 75 روز زنده بود و برخی گفته اند چهل روز. امیرمؤمنان (علیه السلام) او را غسل داد و کفن کرد و شبانه، بدون اطلاع مردم، به همراه حسنین (علیهم السلام) پیکر مطهر او را به بقیع برد و نماز گزارد و دفن نمود. پس از آن، چهل قبر دیگر درست کرد تا مردم قبر او را پیدا نکنند. فردا صبح، مردم مدینه یکدیگر را ملامت کردند و گفتند: «از پیامبر

ص:211

ما تنها یک دختر باقی مانده بود. ولی ما در نماز و خاکسپاری اش حضور نداشتیم و نمی دانیم قبرش کجاست تا زیارتش نماییم».(1)

در مصباح الانوار به نقل از امام باقر (علیه السلام) آمده است: «امیرمؤمنان (علیه السلام)، فاطمه (علیها السلام) دختر محمد (صلی الله علیه و آله) را در بقیع دفن کرد و روی قبرهای اطراف آن آب ریخت تا قبرش ناپیدا بماند».(2)

مسعودی نیز نوشته است:

بر قبور امامان بقیع، سنگ مرمری است که روی آن نوشته شده است: بسم الله الرحمن الرحیم الحمدلله مبید الامم و محیی الرمم هذا قبر فاطمة بنت رسول الله سیدة نساء العالمین و قبر حسن بن علی بن ابی طالب و علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب و محمد بن علی و جعفر بن محمد رضی الله عنهم.(3)

در اثبات الوصیه آمده است: «امام حسن مجتبی (علیه السلام) در بقیع و در قبر مادرش فاطمه (علیها السلام) به خاک سپرده شده است».(4)

در بحارالانوار به نقل از برخی کتب مناقب قدیمی آمده است:

وقتی خواستند فاطمه زهرا (علیها السلام) را در بقیع دفن نمایند، از بقعه ای ندا برخاست که می گفت: «به سوی من! به سوی من! تربت او اینجاست». پس نگاه کردند و دیدند در آنجا قبری آماده شده است. تابوت را بدان سو بردند و بدن مطهر را به خاک سپردند.(5)

ابن حمزه از علی بن اسباط روایت کرده است که گفت:

ص:212

روز عرفه نزد علی بن موسی الرضا (علیه السلام) رفتم. فرمود: «مرکبم را آماده کن». من اطاعت امر نمودم. سپس از مدینه خارج شدیم و برای زیارت فاطمه (علیها السلام) به بقیع رفتیم و من نیز همراه او زیارت کردم.(1)

به نظر می رسد صاحب «الحدائق» نیز چنین دیدگاهی دارد؛ زیرا او پس از نقل روایتی دیگر(2) می نویسد: «از این دو خبر استفاده می شود که قبر او در خانه اش نیست. بلکه می توان فهمید در بقیع می باشد».(3) بکری دمیاطی(4) ، احمد بن عبدالله طبری(5) و سید محمد بن علوی مالکی(6) نیز این قول را برگزیده اند. مرندی می نویسد: «در مناقب ابن شهر آشوب آمده است که قبر فاطمه (علیها السلام) در بیت الاحزانِ بقیع است».(7)

با این همه، نمی توان به این اقوال تکیه کرد؛ زیرا سخنانی از اهل بیت (علیهم السلام) برخلاف این دیدگاه ها بیان شده است. آنچه هم از حضرت باقر (علیه السلام) نقل گردید، مرسل است و نمی توان براساس آن، چیزی را ثابت نمود. شیخ طوسی می نویسد: «دیدگاه برخی درباره دفن آن حضرت در بقیع، دور از صواب است».(8)

ب) مسجد پیامبر (صلی الله علیه و آله) (روضه مقدسه)

برخی از روایات، محل خاکسپاری آن حضرت را روضه نبوی می داند؛ از جمله روایت مرسله ابن ابی عمیر از امام صادق (علیه السلام) است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «بین قبر

ص:213

من و منبرم، باغی از باغ های بهشت است و منبر من روی نهری از نهرهای بهشتی قرار دارد». چون مرقد او باغی از باغ های بهشت است و نهری از نهرهای بهشتی به سوی آن روان است.(1)

طبری از محمد بن همام روایت کرده است: «علی بن ابی طالب (علیه السلام) پیکر او را به بقیع برد و بر آن نماز گزارد. سپس بازگرداند و در روضه نبوی به خاک سپرد و محل آن را مخفی ساخت».(2) از سخنان شیخ طوسی در «المبسوط» چنین برمی آید که او نیز همین عقیده را دارد؛ آنجا که می نویسد:

مستحب است در فاصله بین منبر و مزار پیامبر (صلی الله علیه و آله) دو رکعت نماز گزارد؛ زیرا آنجا باغی از باغ های بهشت است، و نیز روایت شده که فاطمه (علیها السلام) در آنجا مدفون است، و روایت دیگری مزار او را خانه اش می داند. شایسته است هرکه به روضه مشرف می شود فاطمه (علیها السلام) را نیز زیارت کند.(3)

شیخ طوسی در مصباح المتهجد می نویسد: «بیشتر اصحاب ما معتقدند که باید آن بانو را در روضه نبوی زیارت کرد؛ هرچند زیارت ایشان در هر سه مکان (بقیع، روضه و خانه آن حضرت) بهتر است».(4)

علامه حلی در «ارشاد الاذهان» می نویسد: «زیارت پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) و زیارت فاطمه (علیها السلام) نیز در روضه مستحب مؤکد است».(5) سبزواری نیز همین عقیده را دارد.(6)

ص:214

از سخنان یحیی بن سعید حلی نیز چنین برمی آید که حضرت زهرا (علیها السلام) در آنجا به خاک سپرده شده است.(1) اما با این همه، شهید ثانی این نظر را نمی پسندد و آن را ضعیف می داند.(2) برخی دیگر گفته اند ظاهر روایات دلالت دارد که حد فاصل بین روضه مقدسه تا بقیع، باغی از باغ های بهشت است.(3) نگارنده برای این سخن، مدرکی نیافته است؛ هرچند آن مکان، متبرک به قدم های پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) و اهل بیت (علیهم السلام) می باشد و از این جهت واقعاً باغی از باغ های بهشت است.

ج) خانه فاطمه زهرا (علیها السلام)

شیخ صدوق می نویسد:

درباره محل خاکسپاری فاطمه (علیها السلام)، بانوی زنان عالم، روایات مختلفی وجود دارد؛ در برخی آمده است که آن حضرت در بقیع دفن شده است و برخی دیگر مزار او را بین قبر و منبر پیامبر (صلی الله علیه و آله) می داند. دسته ای دیگر از روایات، محل دفن آن حضرت را خانه اش می داند. وقتی بنی امیه مسجد نبوی را توسعه دادند، آن خانه داخل مسجد قرار گرفت و من این نظر را صحیح می دانم.(4)

شیخ طوسی نیز می گوید:

اصحاب ما درباره محل خاکسپاری آن بانو اختلاف نظر دارند؛ برخی آن را در بقیع و برخی دیگر در روضه می دانند. گروهی دیگر معتقدند که ایشان در خانه اش که بعدها به هنگام توسعه مسجد نبوی به دست بنی امیه، داخل مسجد قرار

ص:215

گرفت، دفن شده است. این دو روایت اخیر به هم نزدیک است و بهتر است که زائر هر دو مکان را زیارت نماید که پاداش بسیار دارد. ولی دیدگاه دفن در بقیع دور از صواب است.(1)

ابن ادریس، روایت خاکسپاری در خانه را صریح تر و آشکارتر می داند.(2) صاحب «المدارک» نیز همین نظر را صحیح می داند.(3) سید بن طاووس می نویسد:

آن حضرت در خانه پیامبر (صلی الله علیه و آله) زیارت می شود. صاحب کتاب «المسائل و أجوبتها من الأئمة (علیهم السلام)» روایت کرده است: ابوالحسن ابراهیم بن محمد همدانی در نامه ای به امام هادی (علیه السلام) نوشت: «مزار مادر شما فاطمه (علیها السلام) در مدینه است یا چنان که مردم می گویند در بقیع»؟ امام نوشت: «او با جدم رسول الله (صلی الله علیه و آله) است».(4) پس این سخن کافی است که بگوییم آن حضرت کنار پیامبر (صلی الله علیه و آله) به خاک سپرده شده است.(5)

سید بن طاووس ادامه می دهد:

از ظواهر روایات استفاده می شود که ضریح مقدس آن بانو در خانه اوست؛ زیرا وصیت کرده بود که شبانه دفن شود و مهاجمان بر او، بر پیکرش نماز نگزارند.

بخاری و مسلم، خبر تدفین شبانه فاطمه (علیها السلام) و بی اطلاعی صحابه را نقل کرده و آن را از اخبار صحیح دانسته اند. درضمن، اگر امیرمؤمنان (علیه السلام) پیکر پاک فاطمه را از خانه خارج می کرد و در بقیع یا مسجدالنبی (صلی الله علیه و آله) دفن می نمود، نشانه های

ص:216

قبر و تدفین، مخفی نمی ماند. بنابراین پنهان ماندن مزار، دلیل بر آن است که پیکر پاک حضرت زهرا (علیها السلام) از خانه اش و یا حجره پدرش رسول خدا (صلی الله علیه و آله) خارج نشده است....

خداوند به سبب دفن شبانه و مخفیانه، مغضوبان فاطمه (علیها السلام) را رسوا ساخت؛ چراکه خشم او، موجب خشم خدا و پیامبر (صلی الله علیه و آله) است و نقل است که پدر بزرگوارش فرمود: «فاطمه (علیها السلام) پاره تن من است. هرکه او را بیازارد، مرا آزرده است». با دفن شبانه حضرت زهرا (علیها السلام) دیگر برای کسی جای عذر و بهانه نماند و توطئه دشمنان برای اثباتِ موافقت اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله) با غاصبان خلافت، نقش بر آب شد.(1)

حمیری از بزنطی روایت کرده است:

از امام رضا (علیه السلام) درباره محل دفن فاطمه (علیها السلام)، دختر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سؤال کردم. فرمود: مردی از جعفر [بن محمد صادق] همین سؤال را در مجلسی پرسید. در آن مجلس، عیسی بن موسی نیز حاضر بود. عیسی پاسخ داد: «در بقیع دفن شده است». آن مرد به جعفر [بن محمد صادق (علیه السلام)] گفت: «شما چه می گویید»؟ فرمود: «عیسی بن موسی پاسخت را داد»! بزنطی می گوید: «به حضرت رضا (علیه السلام) عرض کردم: خدا شما را خیر دهد! مرا به عیسی بن موسی چه کار؟! از پدرانتان برای من حدیث نقل فرمایید (که در کجا دفن شد)». امام (علیه السلام) فرمود: «در خانه اش دفن شده است».(2)

مضمون این حدیث را شیخ صدوق از چند طریق که همگی به بزنطی می رسد، نقل

ص:217

کرده است.(1) خود وی نیز در «معانی الاخبار» متمایل به این دیدگاه است.(2) سمهودی در وفاء الوفاء از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده است که علی (علیه السلام) فاطمه (علیها السلام) را شبانه در خانه اش که داخل مسجد بود به خاک سپرد. بنابراین قبر او جلوی درِ مسجدالنبی (صلی الله علیه و آله) است که در آن زمان مقابل خانه اسماء، دختر حسین بن عبدالله قرار داشته است؛ یعنی همان باب النساء که در ضلع شرقی مسجدالنبی است.(3)

ابن شبه چند روایت را در تأیید دفن آن حضرت در خانه اش آورده است.(4) سید محسن امین، محل دفن آن بانو را اختلافی می داند. ولی نظریه دفن در خانه را صحیح تر می شمرد.(5) شیخ ابوالحسن شعرانی نیز در تأیید این دیدگاه چنین استدلال کرده است:

خاکسپاری ایشان در خانه اش، معقول به نظر می رسد؛ زیرا دفن اموات در خانه، متعارف بوده است. اما دفن در روضه که جزء مسجد است، در آن زمان متداول نبوده است. همچنین نظریه خاکسپاری در بقیع، با قصد مخفی ماندن قبر، سازگاری ندارد.(6)

خلاصه سخن

عده ای از علما، هیچ یک از این سه دیدگاه را بر یکدیگر ترجیح نداده(7) و زیارت آن حضرت را در هر سه مکان مستحب دانسته اند؛ از جمله ابن حمزه طوسی(8) ،

ص:218

شهیداول(1) ، ابن طی فقعانی(2) ، محقق کرکی(3) ، نراقی(4) ، صاحب جواهر(5) و شیخ طبسی نجفی.(6) برخی دیگر با نفی نظریه دفن در بقیع، حکم به استحباب زیارت دو مکان دیگر (روضه نبوی و خانه) داده اند؛ مانند شیخ طوسی(7) ، علامه حلی و ابن ادریس.(8)

طبرسی معتقد است به احتمال قوی، آن بانو در روضه نبوی یا خانه اش مدفون است. ولی هرکس احتیاط کند و ایشان را در هر سه مکان زیارت نماید، به صواب نزدیک تر است.(9) عده ای از علما، همچون شیخ مفید(10) و اسکافی(11) ، محل دفن آن حضرت را بقیع دانسته اند. برخی دیگر از علما معتقدند احتمال دفن ایشان در روضه نبوی بیشتر است؛ از جمله شیخ طوسی(12) ، محقق حلی(13) ، علامه حلی(14) ، یحیی بن سعید(15) ، ابن فهد حلی(16) و

ص:219

سبزواری.(1) البته شهید ثانی این نظر را بسیار ضعیف می داند.(2) طبسی نیز با او موافق است.(3)

گروهی دیگر معتقدند حضرت زهرا (علیها السلام) در خانه اش دفن شده است؛ مانند کلینی،(4) شیخ صدوق،(5) ابن ادریس،(6) محقق اردبیلی،(7) صاحب مدارک،(8) محدث بحرانی،(9) صاحب ریاض،(10) سید امین(11) و سید محسن حکیم.(12) نظر نگارنده نیز همین است.

در هر صورت، مزار پاک زهرای اطهر (علیها السلام) بر ما پوشیده است و این نشان مظلومیت آن بانوست و عاملی برای به تکاپو انداختن فکر و اندیشه همگان. در اینجا سخن را با قصیده زیبای شیخ کاظم ازری به پایان می بریم:

و لأی الأمور تدفن سِراً بضعة المصطفی و یعفی ثراها(13)

چرا پاره تن مصطفی (صلی الله علیه و آله) مخفیانه به خاک سپرده شد و تربت او از چشم ها نهان گردید؟!

ص:220

سر مبارک او را نزد عمرو بن سعید که از بزرگان قریش و حاکم مدینه بود، فرستاد.

او نیز کفنش کرد و در بقیع کنار قبر مادرش فاطمه (علیها السلام) به خاک سپرد(1) ؛ چنان که امام ابوالعلاء حافظ، به سند خود از مشایخش آورده است:

یزید بن معاویه، سر حسین (علیه السلام) را به همراه گروهی از بنی هاشم و نیز عده ای از موالیان آل ابی سفیان به مدینه فرستاد. سپس باقیمانده خاندان حسین بن علی (علیه السلام) را به همراه توشه کاملی برای سفر، راهی مدینه ساخت. او سر مبارک حسین (علیه السلام) را نزد عمرو بن سعید بن العاص که حاکم مدینه بود، فرستاد. عمرو گفت: دوست نداشتم این سر را نزد من بفرستد. آن گاه دستور داد سر را نزد فاطمه (علیها السلام) در بقیع دفن نمایند.(2)

البته این نظر صحیح نیست و درباره محل دفن سر مطهر آن جناب، اقوال دیگری هم وجود دارد؛ همچون دفن در کربلا، شام، مصر و نجف.(3) علامه مجلسی می گوید: «مشهور بین علمای امامیه آن است که حضرت سجاد (علیه السلام) سر سیدالشهداء (علیه السلام) را همراه بدن شریفش (در کربلا) به خاک سپرد. البته احادیث فراوانی نیز درباره دفن سر مبارک ایشان کنار قبر امیرمؤمنان (علیه السلام) رسیده است».(4)

به عقیده اینجانب، نظریه مشهور و درخور اعتماد، ملحق شدن سر مبارک به جسد

ص:222

مطهر در کربلاست؛ چنان که سید مرتضی و عده ای دیگر به آن معتقدند(1) و در کتاب «الایام الشامیة» درباره این موضوع، تحقیق مفصلی انجام داده ام که خوانندگان محترم را به آن ارجاع می دهم.(2)

ص:223

ص:224

خداوند زیارت و حق آنها را واجب دانسته، کامل نمایید و کنار آن قبرها از خداوند طلب رزق و روزی نمایید.(1)

از امام حسن عسکری (علیه السلام) روایت شده است که فرمود: «هرکس جعفر بن محمد و پدرش (علیهما السلام) را [در بقیع] زیارت کند، چشم درد نمی گیرد، بیماری به او نمی رسد و در سختی نخواهد مرد».(2)

امام صادق (علیه السلام) فرمود: «هرکس امام معصومی را زیارت نماید و نزد او چهار رکعت نماز بخواند، ثواب یک حج و یک عمره برایش نوشته می شود».(3) امام باقر (علیه السلام) فرمود: «[حج را] از مکه آغاز کنید و به [زیارت] ما خاتمه دهید».(4) همچنین فرمود: «مردم وظیفه دارند که به اینجا (مسجدالحرام) بیایند و بر گِردِ این سنگ ها طواف کنند. سپس نزد ما بیایند و از ولایت خود به ما خبر دهند و یاری خود را به ما نشان دهند».(5) حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمود: «هرگاه کسی از شما حج به جا آورد، آن را با زیارت ما به پایان برساند که این نشان دهنده کامل شدن اعمال است».(6)

شیخ مفید از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده که آن حضرت از پدرانش چنین روایت کرده است:

روزی امام مجتبی (علیه السلام) در دامان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نشسته بود، پرسید: «ای پدر! هرکس بعد از وفات شما، به زیارتتان بیاید چه پاداشی خواهد داشت»؟ فرمود: «فرزندم! هرکس پس از مرگ من به زیارتم آید، بهشت از آن اوست و هرکس پس از مرگ پدرت، به زیارت او برود، بهشت از آن اوست و هرکس پس از مرگ تو به زیارتت بیاید، بهشت از آن اوست و هرکس

ص:226

پس از مرگ برادرت به زیارتش برود، بهشت از آن اوست».(1)

در روایتی پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) به امام حسن (علیه السلام) فرمود: «هرکس پس از مرگ تو یا رحلت پدر یا برادرت، به زیارتتان آید، بهشت از آن اوست».(2) همچنین آن حضرت در روایتی دیگر به امام حسن (علیه السلام) فرمود: «هرکس در ایام زندگی یا پس از مرگ من یا پدرت یا خودت یا برادرت، به زیارتمان آید، بر من واجب است که روز قیامت او را نجات بخشم».(3)

ابن عباس از پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) نقل کرده است: «هرکس حسن (علیه السلام) را در بقیع زیارت کند، در آن روزی که گام ها بر صراط می لغزد، او ثابت قدم خواهد بود».(4) امام صادق (علیه السلام) فرمود: «هرکه مرا زیارت کند، گناهانش آمرزیده می شود و فقیر از دنیا نمی رود».(5)

«بختری» از حضرت صادق (علیه السلام) و او نیز از پدرش نقل فرمود: «حسین بن علی (علیه السلام) در هر شب جمعه، قبر حسن بن علی (علیه السلام) را زیارت می کرد».(6) علامه حلی می گوید: فضیلت های زیادی برای زیارت امامان (علیهم السلام) وجود دارد.(7)

2. خواندن زیارت؛

3. هشت رکعت نماز به جا آورد (برای هر امام دو رکعت).

خَصَصْتَنی بِهِ فَلَکَ الْحَمْدُ اذْ کُنْتُ عِنْدَکَ فی مَقامی هذا مَذْکُوراً مَکْتُوباً فَلا تَحْرِمْنی ما رَجَوْتُ وَلا تُخَیبْنی فیما دَعَوْتُ بحُرمة محمد و آله الطاهرین و صلی الله علی محمد ثم ادعُ لنفسک بما أجبت.(1)

سلام بر شما ای پیشوایان هدایت! سلام بر شما که اهل تقوای کامل هستید! سلام بر شما ای حجت های خدا بر اهل دنیا! سلام بر شما ای برپادارندگان عدل و دادگری در بین مردم! سلام بر شما ای اهل صفا و اخلاص! سلام بر شما ای آل پیامبر خدا! سلام بر شما ای اهل مناجات و رازدار خدا! گواهی می دهم که شما به تبلیغ دین و نصیحت خلق پرداختید و بلا و آزار خلق را فقط در راه خدا تحمل نمودید و امت مقام شما را تکذیب کردند و بدی ها و آزار در حق شما انجام دادند. ولی شما همه را بخشیدید.

گواهی می دهم که شما پیشوایان و راهنمایان خلق هستید و البته پیروی از شما واجب و سخن شما راست و حقیقت است و شما امت را دعوت به خدا کردید و آنها اجابت نکردند و امر کردید؛ ولی آنها پیروی نکردند.

شما ستون های دین و ارکان زمین هستید و پیوسته با عنایت خداوند از صلب و ارحام پاکی به صلب و ارحام پاک دیگر منتقل شدید و همواره از پلیدی و آلودگی های جاهلیت پاک و منزه می باشید و هرگز فتنه ها و هواهای نفسانی در وجود شما اثر نکرد. شما پاک و منزه هستید و ریشه شما پاک و منزه است و خداوند به نعمت وجود شما بر ما منت گذاشت. پس شما را در خاندانی قرار داد که به اذن خدا مقام بلند یافت و نام خود را از آن بلند کرد و درود بر شما را واسطه رحمت برای ما و کفاره گناهان ما قرار دارد؛ هنگامی که نعمت وجود شما

ص:229

را به ما عطا فرمود و آفرینش ما را برای قبول ولایت شما، پاکیزه گردانید و ما نزد خداوند به فضل و برتری شما معترف و اقرار به باور و تصدیق شما داریم.

این مقام زیارت که اکنون ایستاده ام، جایگاه کسی است که دارای گناه و خطا و بیچارگی است و به جنایت خود اقرار می کند و همه امیدش در این مقام، رهایی خود است که خداوند به واسطه شفاعت شما، او را از سقوط در مهالک، نجات دهد. پس شما شفیع من باشید در درگاه خدا که من از روی شوق و محبت بر شما وارد شدم؛ در زمانی که مردم از در خانه شما دور می شوند و آیات خدا را مسخره می کنند و بر آنها تکبر و سرکشی می نمایند.

ای خدایی که همیشه قائم و حاضری و اشتباه و فراموشی نداری و پیوسته حاضری و به تمام موجودات عالم احاطه داری! تو بر من منت نهادی که توفیقم دادی و اولیای خودت را به من شناساندی و زیارتشان را روزی ام ساختی؛ وقتی که بندگان جاهلت این درگاه را بستند و به نور ولایت معرفت نیافتند و حق آن را سبک و بی قدر پنداشتند و به جانب ظالمان تمایل پیدا کردند. پس منت از آنِ توست که مرا و به همراه کسانی دیگر، به نعمت ولایت، ویژگی بخشیدی و ستایش مخصوص توست که زیارتم را نزد خودت مکتوب ساختی (و قسمتم ساختی). پس مرا از آنچه امیدوارم، محروم مگردان و دعایم را اجابت فرما.

شیخ مفید زیارت دیگری را که مختصر است نقل کرده و گفته است که پس از غسل، کنار قبرهایشان می ایستی و چنین می گویی:

السَّلامُ عَلَیکُم یا خُزّانَ عِلمِ الله وَحَفظةِ سِرِّه وَتَراجِمَةَ وَحیة أَتیتُکم یا بَنی رَسولِ الله (زائراً) عَارِفاً بِحَقِّکم مُستَبصِراً بِشَأنِکم مُعادِیاً لِأَعدائِکم مُوالیاً لِأَولیائِکم بِأبی أنتُم وَأمّی صَلَّی اللهُ عَلی أجْسادِکمَ وَارواحِکم وَرحمة اللهِ وَبَرکاتُه اللّهم إنی أَتَولی آخِرَهم

ص:230

کَما تَولّیتُ أوَّلَهم وَأبْرأُ إلَی اللهِ مِنْ کُلِّ وَلیجةٍ دُونَهم آمنَتُ بِاللهِ وَکَفرتُ بِالجِبتِ وَالطّاغوتِ وَاللّات وَالعُزّی وَکُلِّ نِدٍّ یُدعی مِن دُون اللهِ اللّهمّ صَلّ عَلی مُحمدٍ وَآلِ مُحمّدٍ وَاجعَلْ زِیارَتی لهَم مَقبولةً وَ دُعائی بِهم مُستَجاباً یا أرْحَمَ الرّاحمین.

سلام بر شما ای خزانه داران علم خدا! و ای حافظان رازهای الهی! و ای مفسران وحی! ای فرزندان رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! به زیارت شما آمده ام؛ درحالی که حق شما را می شناسم و به شأن و منزلت شما بینا هستم و با دشمنان شما دشمن، و با دوستان شما دوست هستم. پدر و مادرم به فدای شما باد! درود و رحمت خداوند بر بدن ها و روح های شما باد. بارالها! من ولایت نخستین آنها را پذیرفته ام؛ همان گونه که ولایت آخرین آنها را و از هر گروه و فرقه ای جز آنها به درگاه تو بیزاری می جویم. به خدا ایمان آوردم و به جبت و طاغوت و لات و عزی و هر شریکی برای او کفر می ورزم. خدایا! بر محمد و خاندانش درود فرست و این زیارتم را بپذیر و دعایم را به اجابت رسان. ای مهربان ترین مهربانان!

سپس خود را بر آن قبور بیفکن و ببوس و گونه ات را بر آنها بگذار. آن گاه برخیز و شش رکعت نماز بگزار و اگر این زیارت را برای هر چهار امام، انجام داده ای، هشت رکعت نماز بخوان.(1) شیخ مفید زیارت مختصر دیگری را برای امام حسن مجتبی (علیه السلام) بدین شرح آورده است:

برای زیارت آن حضرت غسل کن و پاکیزه ترین لباس هایت را بپوش و در جوار قبر مطهر بایست و بگو: «أَلسَّلامُ عَلَیکَ یَا ابنَ رَسولِ اللهِ ألسَّلامُ عَلَیکَ یا بَقیَّةُ المُؤمِنینَ وَ ابنَ أَوَّلِ المُسلمینَ أَشْهَدُ أَنَّکَ سَبیلُ الهُدی وَ حَلیفُ التَّقوی و خامِسُ اصحابِ الکِساءِ غَذَّتکَ یَدُ الرَّحمةِ وَ تَربیَّتَ فی حِجرِ الاسلامِ وَ رَضَعتَ مِن ثَدیِ الایمانِ فَطِبتَ حَیاً وَ

ص:231

مَیتاً صَلّی الله عَلَیکَ أَشهَدُ أَنَّکَ أَدَّیتَ صادِقاً وَ مَضَیتَ عَلی یَقینٍ لَم تُؤثَر عَمی عَلی هُدی وَ لَم تَمل مِن حَقّ إلی باطلٍ لَعَنَ اللهُ مَن ظَلَمَکَ وَ لَعَنَ اللهُ مَن خَذَلَکَ وَ لَعَنَ اللهُ مَن قَتَلکَ أَنَا إلَی اللهِ مِنهُم بُرآء»؛ «سلام بر تو ای فرزند رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! سلام بر تو ای باقی مانده از نسل مؤمنان و ای فرزند نخستین مسلمان! گواهی می دهم که تو راه هدایت و هم پیمان تقوا و پنجمین اهل کساء هستی. دست رحمت، غذایت داد و در دامان اسلام رشد کردی و با شیر ایمان رشد و پرورش پیدا کردی. پس در هر حال زندگی و مرگ پاک داشتی. درود خدا بر تو باد! گواهی می دهم وظیفه ات را صادقانه به انجام رساندی و بر راه یقین رفتی. کوری را بر بینایی برنگزیدی و از حق به سوی باطل متمایل نشدی. لعنت خدا بر آن که بر تو ستم کرد و تو را وانهاد و تو را به شهادت رسانید. من از آنها بیزار هستم».

پس قبر را ببوس و گونه ات را بر آن بگذار و به سمت سر مبارک برو و بگو: «أَلسَّلامُ عَلَیکَ یا وَصِیَّ أَمیر المؤمنینَ أَتَیتکَ زائراً عارِفاً بِحَقّکَ مُوالیاً لاولیائکَ مُعادیاً لاعدائکَ فَاشفَع لی عِندَ رَبّک»؛ «سلام بر تو ای وصی امیرمؤمنان، به زیارتت آمده ام؛ درحالی که حق شما را می شناسم و با دوستانت دوست و با دشمنانت دشمن هستم. پس نزد پروردگارت مرا شفاعت کن».

آن گاه دو رکعت نماز زیارت به جای آور.(1)

وقتی خواستی برگردی، در جوار آن قبور بایست و بگو: «أَلسَّلامُ عَلَیکُم أَئِمَّةَ الهُدی وَ رَحمَةُ اللهِ وَ بَرَکاتُه أَستَودِعُکُم اللهَ وَ أَقرَأُ عَلیکُم السَّلام آمنّا بِاللهِ وَ بِالرَّسُولِ وَ بِما جِئتُم بِه وَ دَلَلتُم عَلَیهِ أَللّهُمَّ فَاکتُبنا مَعَ الشّاهِدین»؛ «سلام و برکات خداوند بر شما ای پیشوایان هدایت! با شما وداع می کنم و بر شما درود می فرستم. به

ص:232

خدا و رسولش و به آنچه آوردید و به هر آنچه رهنمون شدید، ایمان آوردم. خدایا! نام مرا در زمره شاهدان بنویس».

پس بسیار دعا کن و از خدا بخواه این زیارت را آخرین زیارت تو قرار ندهد.(1)

ابن برّاج و مشهدی، فراز دیگری را بر این زیارت افزوده اند:

أَللّهُمَّ لا تَجعَلهُ آخِرَ العَهدِ مِنّی لِزِیارَتِهِم وَ ارزُقنیها أَبَداً ما أَحیَیتَنی فَاذا تَوَفَّیتنی فَاحشُرنی مَعَهُم وَ فی زُمرَتِهِم أَستَودِعُکُم اللهَ وَ أَقرأُ عَلَیکُم السَّلام.(2)

خدایا این زیارت را آخرین زیارتم قرار مده و تا زمانی که زنده ام، زیارتشان را روزی ام فرما. پس هرگاه از دنیا رفتم مرا با آنها و در گروه آنها محشور نما. با شما وداع می کنم و بر شما درود می فرستم.

شیخ مفید درباره وداع زیارت امام حسن مجتبی (علیه السلام) چنین نوشته است:

هنگامی که خواستی برگردی، نزد قبر بایست؛ همان طور که ابتدای زیارت ایستادی و بگو: «أَلسَّلامُِ عَلَیکَ یا مَولایَ وَ رَحمَةُ اللهِ وَ بَرَکاتُه، أَستَودِعُک الله وَ استَرعیک وَ أَقرأُ عَلَیکَ السَّلام آمنّا باللهِ وَ بِالرَّسُولَ وَ ِبما جِئتُ به وَ دَلَلتُ عَلَیه اللّهُمّ فَاکتُبنا مَعَ الشّاهِدین»؛ «سلام و رحمت و برکات خداوند بر تو ای مولای من! با تو وداع می کنم و بر تو درود می فرستم. به خدا و رسولش و به آنچه آوردی و به آن راهنمایی کردی، ایمان دارم. بارالها! نام مرا در زمره گواهان ثبت فرما».

پس از آن از خداوند بخواه که این زیارت، آخرین زیارت تو نباشد و آن گاه هرچه دوست داری از او درخواست کن.(3)

ص:233

ص:234

احمد بن عبدالله طبری روایت کرده است:

پیامبر (صلی الله علیه و آله) دست عبدالرحمان بن عوف را گرفت و به زیر درخت نخلی رفت. در آن حال، ابراهیم در دامان مادرش بود و داشت جان می داد. حضرت او را به دامان گرفت و اشک ریخت. پس فرمود: «ای ابراهیم! کاری از دست ما بر نمی آید». دوباره گریست و فرمود: «ای ابراهیم! اگر نبود که مردن حق است و وعده راست خداست و اینکه آخر ما به اول ما ملحق می شوند، بر تو بسیار بیش از این غمگین و غصه دار می شدیم. ای ابراهیم! ما برای تو ناراحت و افسرده ایم. چشم می گرید و دل محزون است. اما چیزی به زبان نمی آوریم که ناخشنودی خداوند را به دنبال داشته باشد».(1)

ابن سعد گفته است: ابراهیم پسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در شانزده ماهگی از دنیا رفت و پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ابراهیم را در بقیع دفن کنید. دایه ای در بهشت به او شیر خواهد داد».(2) واقدی می نویسد: ابراهیم پسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در روز سه شنبه، دهم ربیع الاول سال دهم هجری در هجده ماهگی در محله بنی مازن بن النجار در خانه ام برزه دختر منذر، از دنیا رفت و در بقیع دفن گردید».(3)

«محمد بن مؤمل مخزومی» عمر او را شانزده ماه و هشت روز گزارش کرده است.(4)

ص:237

در «طبقات» آمده است: «پیکر ابراهیم، روی تخته کوچکی از خانه ام برزه به سوی بقیع برده شد و پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) در آنجا بر او نماز گزارد». سؤال شد: «ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! او را کجا دفن کنیم»؟ فرمود: «کنار قبر پیشگام ما عثمان بن مظعون».

ابن عساکر نوشته است: «ابراهیم در روز سه شنبه، دهم ربیع الاول سال دهم هجری از دنیا رفت و در بقیع دفن گردید».(1) ابن سعد به نقل از محمد بن عمر بن علی آورده است: «نخستین مدفون در بقیع، عثمان بن مظعون و پس از او، ابراهیم پسر رسول خداست».(2) آن گاه با دستش اشاره کرد که وقتی به انتهای بقیع رسیدی و از آخرین خانه سمت چپ گذشتی، پشت آن خانه، قبر ابراهیم قرار دارد.(3)

در روایتی آمده است: «پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) در بقیع، روی قبر ابراهیم آب پاشید و فرمود: به سلف صالح ما، عثمان بن مظعون ملحق شو».(4) روز مرگ ابراهیم، خورشید گرفت. مردم گفتند که حتماً خورشید به سبب مرگ او گرفته است. ولی پیامبرخدا (صلی الله علیه و آله) پس از آن در یک سخنرانی فرمودند: «خورشید و ماه دو نشانه از نشانه های پروردگارند و برای مرگ یا زندگی کسی نمی گیرند.(5) هرگاه آن را دیدید به دعا بپردازید تا وقتی که باز شود».(6)

از «تحفة العالم» نقل شده است: «قبر ابراهیم پسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در بقعه ای نزدیک به بقیع است و قبر عثمان بن مظعون نیز که از بزرگان صحابه و اول مدفون در بقیع می باشد، همانجاست».(7)

ص:238

«ابن تغری بردی» گفته است: «او در بسیاری از علوم، کتاب نوشته است». ابن شاکر نیز گفته است: «ابن البارزی، صاحب کرسی تدریس و فتوا می باشد».(1)

در «طبقات الفقها» هم آمده است: «وی فقیه، اصولی، ادیب و شاعر بود».(2)

الصالحی الحنبلی در 660 ه. ق به دنیا آمد. وی در سال 668 ه. ق پدرش را که از صالحان بود از دست داد و با یتیمی و فقر رشد کرد و کسب علم نمود. سپس به کرسی تدریس نشست و به شهرت رسید. زمانی که قاضی تقی سلیمان در سال 615 ه. ق از دنیا رفت، ابن مسلم قاضی حنابله شد و در این کار بسیار پرتلاش بود و احکام بسیاری صادر کرد. در سال وفاتش، به قصد حج عازم مکه گردید. ولی میانه راه بیمار گشت و در روز دوشنبه 23 ذی قعده به مدینه رفت. او آرزو داشت که همچون ابن نجیح در مدینه بمیرد. وی در شب سه شنبه بدرود حیات گفت و در روضه نبوی بر او نماز خواندند و در بقیع و کنار قبر شرف الدین ابن نجیح (ضلع شرقی قبر عقیل) دفن گردید.(1)

ضم خاء و سکون دال) در بقیع دفن شد. نام او «ابجر» است و پدرش عوف بن حارث بن خزرج از طایفه انصار است.(1)

درباره او گفته اند که حافظ قرآن بوده و آن را بسیار تلاوت می کرده است. وی را عالمی فاضل و خردمند به حساب آورده اند.(2)

ابن عساکر از عبدالرحمان پسر ابوسعید خدری نقل کرده است که گفت:

پدرم به من گفت سن من بالا رفته و زمان مرگم فرا رسیده است. سپس به من تکیه داد و دستم را گرفت تا به بقیع رفتیم. به آنجا که رسیدیم گفت: «وقتی از دنیا رفتم مرا همین جا دفن کن. ولی روی قبرم خیمه ای برپا نکن و بر من گریه نکنید و مرا مخفیانه تشییع کن».

پس از وفات پدرم مردم می آمدند و می پرسیدند: «کی تشییع جنازه است»؟ من هم چون پدرم نهی کرده بود، خوش نداشتم خبرشان کنم. ولی زمانی که غسل و کفن او را انجام دادم و جسد را به بقیع بردم، دیدم آنجا جمعیت زیادی از مردم حاضر شده اند.(3)

ضحاک گفته است:

او ده سال پیش از عام الفیل به دنیا آمد و در سال 32 ه. ق در سن 88 سالگی مرد و در بقیع دفن شد. او مردی کوتاه قد و چاق و درشت استخوان بود. وی در جنگ طائف یکی از چشمانش را از دست داده بود.(1)

ابن عساکر به نقل از «ابی عبدالله منده» آورده است:

صخر بن حرب بن امیة بن عبدشمس معروف به ابوسفیان اموی و قرشی، در سال 34 ه. ق در سن 88 سالگی مرد و عثمان بن عفان بر او نماز خواند و در بقیع دفن گردید. البته برخی گفته اند 93 سال عمر کرده است.(2)

او سه روز قبل از مرگ، قبر خودش را کند و گفت: «خدایا! مرا بعد از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و برادرم زنده مگذار و مرا هم به دنبال آن دو ببر». خورشید آن روز غروب نکرده بود که وی از دنیا رفت.(1)

در «الدرجات الرفیعة» آمده است:

ابوسفیان بن حرث، شش ماه پس از خلافت عمر در مدینه از دنیا رفت. گفته شده است وی در سال 16 یا 20 ه. ق از دنیا رفته و در بقیع دفن شده است. ابوعمرو گفته است: او در خانه عقیل به خاک سپرده شد. او سه روز قبل از مرگ، قبر خودش را حفر کرد.(2)

محدث قمی می گوید:

ابوسفیان از کسانی است که همراه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در جنگ ثابت قدم ماند و فرار نکرد. او افسار مرکب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را رها نکرد تا اینکه دشمنان متواری شدند. او یکی از هفت نفری است که شبیه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بودند. در سال 20 هجری قمری در زمان خلافت عمر از دنیا رفت و عمر بر پیکرش نماز گزارد و در بقیع دفن گردید. گفته شده است که در خانه عقیل بن ابی طالب به خاک سپرده شد و او سه روز پیش از مرگ، قبر خودش را حفر کرده بود.(3)

می شد. وی در سال 419 ه. ق از راه دمشق به حج رفت. اما در بیستم ذیقعده همان سال از دنیا رفت و پس از انتقال به مدینه، در بقیع دفن گردید. از او مصنفات، وصایا و اشعاری بر جای مانده است.(1)

البته ابن عساکر نام او را «محسن»، نه حسن، ثبت و ضبط کرده است.(2)

پیکرش به مدینه، در بقیع دفن گردید».(1) حموی گفته است: «در دامنه کوه طبریه، قبری است که می گویند متعلق به ابوهریره است».(2)

رئیس قوم بنی نجار بود و نخستین کسی است که نماز جمعه را در مدینه برپا کرد.(1) ابن سعد می گوید:

زمانی که اسعد بن زراره از دنیا رفت، پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) او را غسل داد و در سه پیراهن که یکی از آنها برد یمانی بود، کفن نمود. سپس بر او نماز گزارد. بعد از آن جلوی جنازه او پیاده راه افتاد و سرانجام او را در بقیع دفن نمود.(2)

حاکم نیشابوری به سند خود از عبدالله بن ابی بکر نقل کرده است: «نخستین کسی که در بقیع دفن شد اسعد بن زراره است».(3) ابن حبان نیز گفته است: «وقتی اسعد بن زراره بر اثر بیماری سیاه سرفه از دنیا رفت، مسجدالنبی (صلی الله علیه و آله) در حال ساخته شدن بود. او نخستین مسلمانی است که در بقیع دفن شد».(4)

برخی هم گفته اند وی در شوال سال اول هجری، پیش از جنگ بدر درگذشت.(5) مرگ او را بر اثر بیماری حناق (دیفتری) دانسته اند.(6) در «کنز العمّال» آمده است:

اسعد بن زراره در آغاز ماه نهم از سال اول هجرت و پیش از جنگ بدر، از دنیا رفت. بغوی خبر می دهد که وی نخستین صحابی است که پس از هجرت وفات کرده و نخستین میّتی است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) بر او نماز خوانده و نخستین کسی می باشد که در بقیع دفن شده است.(7)

ص:249

صالحی می گوید: «اسعد بن زراره هنگام ساخت مسجد پیامبر (صلی الله علیه و آله) از دنیا رفت». ابن جوزی نیز گفته است: «اسعد، نخستین متوفای مسلمان و نخستین مدفون در بقیع است. او یکی از نقیبان و بزرگان دوازده گانه است».(1)

امام (علیه السلام) هنگام تشییع، چند بار امر فرمود که تابوت را بر زمین بگذارند. آن گاه حضرت کفن از صورت اسماعیل کنار می زد. مقصود امام آن بود که کسانی که گمان می کردند اسماعیل هفتمین امام شیعه خواهد بود، باور کنند که او واقعاً از دنیا رفته است.(1)

در «المجدی» آمده است: «اسماعیل پسر جعفر بن محمد صادق (علیه السلام) در زمان حیات پدرش از دنیا رفت. او بسیار مورد محبت پدر بود و شیعه روایت بداء را درباره او نقل کرده است. آرامگاهش در بقیع می باشد».(2) در روایت ابوالغنائم حسینی از ابوالقاسم بن خداع آمده است: «اسماعیل پسر جعفر، بزرگ ترین فرزند پدرش بود. وی ده سال پیش از وفات پدر، در سال 133 ه. ق در «عریض» از دنیا رفت و در بقیع دفن شد».(3) البته اگر سال وفات امام صادق (علیه السلام) را سال 143(4) ه. ق بدانیم این سخن صحیح خواهد بود، ولی بیشتر روایات سال شهادت امام صادق (علیه السلام) را 148(5) ه. ق دانسته اند، بنابراین اسماعیل 15 سال پیش از وفات پدرشان درگذشته است.

سید محسن امین بر این سخن توضیحی را افزوده است:

قبر اسماعیل، اینک بیرون از بقیع است و بین قبر او و قبرستان بقیع با خیابانی که به سمت حصار شهر مدینه می رود، فاصله افتاده است. احتمالاً قبر او پیش از احداث این خیابان، داخل بقیع قرار داشته است. وهابی ها، قبه و بارگاه باشکوهی را که بر مزار او بنا شده بود، ویران کردند.(6)

ص:251

سید جعفر آل بحرالعلوم نیز می گوید قبر اسماعیل در خود بقیع نیست. بلکه در ضلع غربی بارگاه عباس، خارج از بقیع، در زاویه جنوب شرقی دیوار شهر مدینه واقع شده است و درِ آن از داخل شهر است. این بارگاه پیش از ساخت دیوار شهر در آنجا قرار داشته است و سازندگان آن عده ای از فاطمیون مصر بوده اند.(1)

صالحی شامی در شرح محل دفن اسماعیل چنین می گوید: «... زائر بقیع هنگام بازگشت، قبر اسماعیل بن جعفر صادق (علیه السلام) را زیارت می کند؛ زیرا اینک این قبر، خارج بقیع و داخل حصار شهر قرار گرفته است».(2)

از برخی از افراد مطلع شنیده شده است که قبر اسماعیل خارج از مکان کنونی بقیع بوده است. ولی هنگام احداث خیابان ابوذر غفاری و انتقال برخی از قبرها، مشاهده می شود که پیکر پاک اسماعیل، صحیح و سالم باقی مانده است. پس، آن را به بقیع منتقل می کنند و نزدیکی قبور شهدای حره (شرق بقیع) به خاک می سپارند.

هجرت، پیامبر (صلی الله علیه و آله) بین او و زید بن ابی حارثه، پیمان برادری بست.(1)

اسید بن حضیر در شعبان(2) سال بیست هجری قمری در زمان خلافت عمر از دنیا رفت و عمر بر پیکرش نماز خواند و در بقیع به خاک سپرده شد.(3)

«محمد بن حبیب بغدادی» گفته است: «ام سلمه در سال 61 ه. ق از دنیا رفت و ابوهریره بر او نماز گزارد و ولید بن عتبة بن ابی سفیان، والی مدینه، او را در بقیع دفن کرد».(1)

به عقیده نگارنده، با توجه به اخبار زیادی که درباره ام سلمه و موضع گیری های آشکار و مؤثر او پس از شهادت امام حسین (علیه السلام) به ما رسیده است، می توان تاریخ رحلت او را 61 ه. ق دانست.(2) البته برخی دیگر سال 62 ه. ق را درست می دانند.(3) همچنین خبر نماز گزاردن ابوهریره بر پیکر او نادرست می باشد؛ زیرا ابوهریره در سال 59 ه. ق از دنیا رفته است.(4)

قبرش در بقیع مشخص است».(1)

در اینجا دو نکته را باید یادآوری کرد:

الف) در اینکه آیا ازدواج عثمان با رقیه، پس از وفات ام کلثوم بوده است(2) یا قبل از آن(3) ، اختلاف است. روایت شده است عثمان بن عفان، ام کلثوم را به عقد خود در آورد. ولی پیش از ازدواج، ام کلثوم از دنیا رفت. از این رو رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به جای او، رقیه را به همسری او درآورد.(4) البته تحقیق درباره این موضوع، مجال دیگری می طلبد.

ب) برخی از تاریخ پژوهان معتقدند که ام کلثوم و خواهرانش رقیه و زینب، ربیبه های پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) هستند و مادرشان هاله، خواهر خدیجه می باشد. آنها پیش از ازدواج خدیجه با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) یتیم شدند و در خانه خدیجه بودند. در نتیجه، پس از ازدواج خدیجه، به خانه پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) منتقل شدند.(5)

محل بحث و تردید جدی است؛ چنان که شیخ مفید در این باره می گوید:

خبر ازدواج دختر امیرمؤمنان (علیه السلام) با عمر ثابت نشده است؛ زیرا راوی آن، زبیر بن بکّار است که در نقل حدیث، مورد اطمینان نیست؛ زیرا وی از امیرمؤمنان کینه به دل داشته و در مطالبی که علیه بنی هاشم آورده است قابل اطمینان نیست.(1)

به عقیده نگارنده، مراد از بقیع در این نقل، بقیع الخیل است نه بقیع الغرقد؛ زیرا عموم شهدای احد در آنجا دفن شده اند. یاقوت حموی از «نصر» نقل کرده است که بقیع الخیل محلی است در مدینه، کنار خانه زید بن ثابت که عموم کشتگان احد در آنجا دفن شده اند. نصر گفته است: «به گمانم آنجا بقیع الغرقد باشد».(1)

این احتمال وجود دارد که گفته شود: مقصود از «قبور شهدا در بقیع»، قبرهای برخی از شهدای جنگ احد می باشد که در بقیع الغرقد دفن شده اند.

علامه امینی در «شهداء الفضیله» وی را چنین توصیف کرده است: «میرزا حسن سبزواری از چهره های سرشناس دین و از برجستگان امت اسلامی است. وی دانشی بسیار داشت و تقوا و زهد را از اجداد طاهرینش به ارث برده بود...».(1)

میرزا حسن سبزواری در سبزوار صدقات جاریه ای دارد که مردم از آن بهره می برند. او برای تحصیل علوم اسلامی، به نجف اشرف هجرت کرد و بیست سال در آنجا ماند. مدت کمی شاگرد شیخ مرتضی انصاری بود و سالیان زیادی را در محضر سید حسین کوه کمره ای معروف به ترک و دیگران شاگردی نمود.(2)

وی شخصی فاضل و باتقوا بود. احادیث بسیاری را از پدرش، علی بن الحسین (علیه السلام) و برادرش، امام باقر (علیه السلام) و عمه اش، فاطمه دختر امام حسین (علیه السلام) روایت کرده است.(1)

به نقل از ابونصر بخاری، مادر او سُعاده نام داشته و ام ولد بوده است. وی 57 سال عمر کرد و در سال 157 ه. ق رحلت نمود و در بقیع دفن گردید. به او حسین اصغر و به برادر بزرگترش حسین اکبر می گویند که دارای اولاد نبود.(2) در عمدة الطالب چنین آمده است: «حسین بن علی در سال 157 ه. ق و در سن 57 سالگی وفات یافت و در بقیع مدفون گردید. از نسل وی، فرزندان بسیاری در حجاز، عراق، شام، بلاد عجم و مغرب به جا ماندند».(3)

سید محسن امین می گوید:

ابوعبدالله حسین اصغر، فرزند امام زین العابدین (علیه السلام) در سال 157 ه. ق از دنیا رفت. برخی نیز سال وفات او را 158 و برخی دیگر 159 ه. ق می دانند. مدت عمر او 57 یا 76 سال بوده و در بقیع دفن گردیده است. مادرش ساعده یا سعادت نام داشته و ام ولد بوده است.(4)

آیت الله خویی نیز می گوید:

شیخ طوسی در کتاب رجالش او را از جمله اصحاب امام سجاد (علیه السلام) دانسته که پسر از پدر روایت نقل کرده است و وی را در شمار اصحاب امام باقر (علیه السلام)

ص:259

آورده که از برادرش روایت نقل کرده است. همچنین او را از اصحاب امام صادق (علیه السلام) به حساب آورده است.(1)

حج، در محلی به نام بئر الدرویش در نزدیکی مدینه منوره، گروهی از دزدان، وی را به قتل رساندند. سپس پیکر او به مدینه منتقل شد و در جوار ائمه بقیع (علیهم السلام) دفن گردید.(1)

صاحب معجم المؤلفین می نویسد:

حسین بن ابراهیم بهبهانی (1215-1300 ه. ق) فقیه و اصولی، زاده بهبهان و ساکن کربلا بود. گروهی از فضلا در حلقه درس او حاضر می شدند. او تصانیفی در فقه و اصول دارد و در پایان دوران حکمرانی ترکان عثمانی در نزدیکی مدینه کشته شد و در بقیع دفن گردید.(2)

صاحب اعیان الشیعه از کتاب «شهداء الفضیلة» نقل کرده است که او از عالمان برجسته و مورد وثوق در کربلا بوده و در درس شیخ مرتضی انصاری نیز حاضر می شده است.(3)

ابن سعد از یکی از کنیزان خاندان عمر نقل کرده است: «مروان بر پیکر حفصه نماز خواند و تا بقیع به دنبال جنازه رفت و آنجا نشست تا او را به خاک سپردند».(1)

در تابوت نهاده و به مسجد نبوی آورده و بر آنها نماز گزاردند. امیر جوبان در زمان حیات خواسته بود که پس از مرگ در مدرسه اش دفن گردد. ولی به دستور حکومت وقت در بقیع دفن شد.(1)

سید محسن امین به نقل از برخی کتب تاریخی فارسی آورده است:

وی اخلاقی نیکو و صفاتی شایسته داشته است. بناهایی را در مسیر مصر، شام و مکه معظمه ایجاد نمود و کارهای خیر فراوانی را انجام داد. آب رسانی به شهر مکه و دیگر کارهای عمرانی، از جمله فعالیت های اوست. وی در سال 738 ه. ق در هرات به قتل رسید و پس از انتقال به مدینه، در قبرستان بقیع دفن گردید.(2)

آنجا درگذشت. دخترانش فاطمه، عاتکه و ام سلمه بودند و داوود بن عبدالله پسرش بود که در زندان از دنیا رفت و در بقیع مدفون شد.(1)

نفره ای بود که عمر برای انتخاب خلیفه تعیین کرده بود. وی در سال 55 ه. ق در قصر خود، واقع در منطقه عقیق، نزدیک مدینه از دنیا رفت و بر دوش عده ای تا مدینه آورده شد و مروان که حاکم مدینه بود بر او نماز گزارد(1) و در بقیع دفن شد. عده ای سن او را 77 سال دانسته اند.(2) ولی ابن کثیر آن را بیش از هشتاد سال برآورد کرده است.(3)

نگارنده می گوید: «او پدر عمر بن سعد ملعون، قاتل حضرت سیدالشهداء (علیه السلام) است».

هجری در جنگ خندق زخمی شد و به دنبال آن در سن 37 سالگی به شهادت رسید. پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) پس از برگزاری نماز، وی را در بقیع به خاک سپرد.(1)

عبدالرحمان بن جابر به نقل از پدرش گفته است:

وقتی مردم خواستند او را دفن کنند، چهار نفر داخل قبر شدند: حارث بن اوس بن معاذ، اسید بن حضیر، ابو نائله سلکان بن سلامه و سلمة بن سلامة بن وقش. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ایستاده بود. وقتی پیکر سعد در قبر نهاده شد، رنگ چهره آن حضرت تغییر کرد و سه بار فرمود: «سبحان الله»! مسلمانان نیز آن را تکرار کردند و بقیع به لرزه در آمد. آن گاه پیامبر (صلی الله علیه و آله) سه تکبیر گفت و اصحاب نیز چنین کردند و بقیع از آن تکبیر لرزید. اصحاب پرسیدند: «ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! چرا رنگ چهره شما تغییر کرد و سه بار سبحان الله گفتید»؟ فرمود: «قبر بر دوست شما، سعد، آن چنان فشاری آورد که اگر کسی از آن رهایی یابد، سعد هم از آن رها می شد. ولی بعد از آن، خداوند برای او گشایشی پدید آورد».(2)

در روایت آمده است سبب فشار قبر، بداخلاقی او با خانواده اش بوده است.(3) خداوند ما را از عذاب قبر رهایی بخشد.

ابن سعد از ابوسعید نقل کرده است: من نیز از کسانی بودم که در آماده کردن قبر سعد بن معاذ در بقیع شرکت داشتم. هرگاه بخشی از قبر را حفر می کردیم، بوی خوشی به مشام ما می رسید.(4) از «محمد بن شرحبیل بن حسنه» روایت شده است: «شخصی مشتی خاک از

ص:271

قبر سعد را در روز دفن او برداشت و وقتی آن را گشود، بوی خوشی از آن برخاست».(1)

ابوسعید خدری می گوید:

کار آماده کردن قبر را که تمام کردیم، پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) آمد و پیکر سعد را کنار قبر نهاد. آن گاه بر او نماز گزارد.... قبر او را کنار خانه عقیل حفر کرده بودیم.(2)

در روایتی آمده است سعد را کنار ستون دیوار خانه عقیل دفن کردند.(3)

رفت و در بقیع دفن شد. او به پسرش «عمرو الاشدق» وصیت کرده بود تا در بقیع دفنش کند. سعید پیش از مرگ، به پسرش عمرو وصیت کرده بود وقتی مُردم و دفن شدم نزد معاویه برو و خبر مرگم را به او بده و نیز خانه ام را در «عرصه» که کاخ باشکوه و دارای درختان نخل و زراعت بود، به معاویه بفروش؛ چون این خانه به درد او می خورد و با پولش بدهکاری ام را بپرداز و اگر معاویه گفت من بدهی پدرت را می دهم، قبول نکن؛ زیرا می ترسم بارم نزد پروردگارم سنگین شود!(1)

از زبیر بن بکّار نقل شده است: سعید بن عاص در سال 59 ه. ق در خانه اش واقع در «عرصه» (نزدیک مدینه) از دنیا رفت و برای دفن به بقیع برده شد.(2) وی از ظالمان در حق اهل بیت (علیهم السلام) و انصار آنها بود.