سیر مطالعاتی تاریخ اسلام

فهرست مطالب

مقدمه.....7

معرفی کلی مراحل سیر مطالعاتی تاریخ اسلام 11

سیر مطالعاتی دوره مقدماتی.... 12

سیر مطالعاتی دوره متوسطه .14

سیر مطالعاتی دوره پیشرفته 16

کتابشناسی دوره مقدماتی 23

کتابشناسی دوره متوسطه 51

کتابشناسی دوره پیشرفته 93

ص: 6

مقدمه

مقدمه تاریخ، یکی از شاخه های علوم انسانی است و تاریخ اسلام نیز یکی از علوم اسلامی به شمار می رود. تاریخ اسلام همچون علوم دیگر، تعریف خاص دارد؛ سیر تحول دارد؛ دارای مبانی، روش، مکتب و شاخه هایی است و مانند هر علم دیگر پرچم داران و تأثیرگذارانی داشته است. از زمان شکل گیری تاریخ نویسی اسلامی تاکنون هزاران کتاب در زمینه تاریخ اسلام تألیف شده است؛ اما جایگاه منابع اولیه و قدیمی، همچنان محفوظ است و شناخت آن منابع و مؤلفان آن از الزامات بهره مندی از تاریخ است.

بنابر آنچه گفته شد، تاریخ، همچون هر علم دیگر، نیازمند استاد و آموزش است و کسی بدون طی دوره آموزشی و استفاده از محضر استادان این علم نمی تواند به مرحله تخصص برسد.

بدین منظور چندین سال است که تاریخ اسلام یکی از دروس رسمی حوزه های علمیه شده است و رشته تخصصی تاریخ همچون سایر رشته ها در حوزه علمیه دایر است و طلاب علاقه مند، در این دوره شرکت دارند. و

ص: 7

معرفی کلی مراحل سیر مطالعاتی تاریخ اسلام

این سیر در سه مرحله مقدماتی، متوسطه و پیشرفته تنظیم شده و برای هر مرحله درنه محور زیر، کتب متناسب و مورد تأیید به صورت آسان به مشکل معرفی شده است:

مرحله اول: دوره مقدماتی

تاریخ عصرغیبت

1-نگین آفرینش، جمعی از نویسندگان محمد امین بالادستیان، محمد مهدی حائری پور، مهدی یوسفیان)

2-تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم (عج)، جاسم حسین

مرحله دوم: دوره متوسطه

تاریخ عصرغیبت

1-تاریخ عصر غیبت (نگاهی تحلیلی به عصر غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف)، سید مسعود پورسیدآقایی، محمدرضاجباری، حسن عاشوری، سید منذر حکیم

2- اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شیعه در عصر غیبت، حسن حسین زاده شانه چی

3- تا ظهور پژوهشی جامع پیرامون آموزه و مباحث مهدویت)، نجم الدین طبسی

مرحله سوم: دوره پیشرفته

عاشورا

1-تاریخ قیام ومقتل جامع سید الشهداء، جمعی از نویسندگان زیر نظر استاد مهدی پیشوایی

2- بازتاب تفکر عثمانی در واقعه عاشورا، محمد رضا هدایت پناه

3- جریان شناسی تاریخی قرائتها و رویکردهای عاشورا از صفویه تا مشروطه، محسن رنجبر

تاریخ تشیع

1-تاریخ الامامیة واسلافهم من الشیعة، عبدالله فیاض

کتابشناسی سیر مطالعاتی تاریخ اسلام(دوره مقدماتی)

عنوان کتاب: تصویر عصر جاهلی در قرآن کریم

پدیدآورنده: انسیه خزعلی

مشخصات نشر: مؤسسه انتشارات امیرکبیر، سال 1387، تهران

***

در این کتاب مؤلف تلاش کرده مسائلی را که قرآن در مورد عصر جاهلی مطرح کرده است با استناد به شواهد تاریخی و ادبی آن عصر به تصویر بکشد. این کتاب دارای پنج فصل است. فصل اول به موقعیت جزیره العرب هنگام نزول وحی پرداخته است. فصل دوم به جاهلیت و مفهوم آن و همچنین به وضعیت فرهنگی - ادبی سرزمین وحی اختصاص دارد. در فصل سوم اوضاع اجتماعی- اقتصادی جزیره العرب در هنگام نزول وحی مورد کنکاش قرار گرفته و به جایگاه زن در جامعه جاهلی پرداخته و وضعیت خانوادگی زن در بحث ازدواج وطلاق را مورد بحث قرار داده است. در فصل چهارم مسئله ازدواج و انواع آن و سپس طلاق و چگونگی آن را بررسی کرده و اثبات کرده است طلاق از عواملی است که در جاهلیت موجبات ظلم به زن و محروم شدن او از حقوق طبیعی اش را فراهم آورده است، در فصل پنجم نویسنده سعی کرده است که عقاید و افکار شایع در عصر جاهلی اعم از مذهبی و غیر آن و آداب و رسوم وعادات این عصر را مورد مطالعه قرار دهد. لذا مسأله دین و جایگاه آن، مخصوصا ادیان آسمانی را که در عصر جاهلی رواج داشته است، مورد بررسی قرار داده است.

ص: 23

عنوان کتاب: تاریخ اسلام (از جاهلیت تا رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله )

پدیدآورنده: مهدی پیشوایی

مشخصات نشر: دفتر نشر معارف، سال 1390، قم

***

نویسنده در این کتاب سعی دارد طی پنج بخش یک دوره کامل از زندگی رسول اکرم را با نگاه به دوره قبل و بعد از تولد آن حضرت، بیان دارد، از این رو ابتدا در بخش اول به مباحثی از قبیل موقعیت جغرافیایی جزیرة العرب و وضع عرب در دوره جاهلیت و وضع اجتماعی و روحیات اقوام عرب در آن زمان و ادیان و مذاهب مطرح در آن روزگار می پردازد و در چهار بخش دیگر زندگی پیامبر را به ترتیب از تولد تا بعثت، و حوادث تاریخ اسلام را از بعثت تا هجرت، از هجرت تا دعوت جهانی و از دعوت جهانی تا رحلت آن حضرت، مورد بحث قرار می دهد. مؤلف در سراسر کتاب ، منابع متعدد مورد استناد را در پاورقی آورده است. کتاب مذکور به پنج زبان زنده دنیا ترجمه و تا به حال 23 مرتبه تجدید چاپ شده است.

ص: 24

عنوان کتاب: تاریخ اسلام از منظر قرآن

پدیدآورنده: یعقوب جعفری

مشخصات نشر: دفتر نشر معارف، سال 1384، قم

***

مؤلف هدف از نگارش این کتاب را استخراج حوادث تاریخی عصر پیامبر از آیات قرآن معرفی می کند و از آنجا که معتقد است منابع تاریخی معمولا دارای پیچیدگی، کاستی و اختلاف است، لذا برای رسیدن به حقیقت، آیات قرآن را بهترین منبع تاریخی می داند که می توان در حل معضلات تاریخی از آن بهره جست. این کتاب دارای پنج فصل و یک خاتمه است. در فصل اول به موضوع فلسفة تاریخ و سنت های حاکم بر آن پرداخته شده است. در فصل دوم موضوع جاهلیت مطرح و ابعاد و نشانه های آن بررسی شده است. در فصل سوم و چهارم حوادث مهمی که از ولادت پیامبر تا بعثت ایشان و از بعثت تا هجرت اتفاق افتاده است، مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل پنجم حوادث مهمی که طی یازده سال از هجرت پیامبر تا رحلت آن حضرت رخ داده بود، مورد بحث قرار گرفته است. در خاتمه کتاب به موضوع آینده بشریت از نظر قرآن توجه شده است.

ص: 25

عنوان کتاب: تاریخ اسلام (دوره خلفاء از سقیفه تا کربلا )

پدیدآورنده: مهدی پیشوایی

مشخصات نشر: دفتر نشر معارف ، سال 1393، قم

***

این کتاب از سه بخش تشکیل شده است بخش اول با عنوان «حوادث پس از رحلت نبی اعظم عت» در قالب سه فصل ارائه شده است. نویسنده در فصل اول تحت عنوان « ولایت و خلافت» مباحثی از این قبیل مطرح می کند: دو دیدگاه در باره جانشینی پیامبر ، دیدگاه امامت و تنصیصی بودن، دیدگاه خلافت، سقیفه و پیروزی تاریخی نظریه حاکمیت قریش، استناد ابوبکر به جمله «الائمة من قریش»، تفسیر درست حدیث با توجه به صدر و ذیل آن، موضع امیرالمؤمنین علیه السلام پس از سقیفه. در فصل دوم تحت عنوان «دوران خلفای سه گانه » مباحثی از این قبیل مطرح می گردد:

دوره خلیفه اول، کارگزاران مهم خلیفه اول، حوادث مهم دوران خلافت ابوبکر، مخالفان خلافت ابوبکر، اقدامات ابوبکر، آغاز فتوحات،

دوره خلیفه دوم، کارگزاران خلیفه دوم، فعالیت های خلیفه دوم، اجتهادهای بی دلیل، منع نشر احادیث پیامبر ، ترویج قصه گویی، فتوحات ، کشته شدن خلیفه دوم، تشکیل شورای شش نفره،

دوره خلیفه سوم، پیشینه عثمان در عصر نبوی ، برخی از کارگزاران خلیفه سوم، فعالیت های خلیفه سوم، فتوحات، جمع آوری قرآن، شورش مردم بر ضد عثمان، قتل عثمان،

فصل سوم: دوره خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام ، فعالیت های حضرت علی علیه السلام پس از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، همکاری با خلفاء، طرح اصطلاحات

ص: 26

عنوان کتاب: تتمة المنتهی

پدیدآورنده: حاج شیخ عباس قمی

مشخصات نشر: نشر بین الملل، سال 1389، تهران

***

این کتاب در زمره کتاب های تاریخ خلفا است و جلد دوم کتاب منتهی الامال» محدث قمی به شمار می رود. مؤلف در این کتاب تاریخ خلفا را از خلافت ابوبکر آغاز کرده و تا خلافت معتصم عباسی آخرین خلیفه عباسی) و سقوط این سلسله ادامه داده است. روش نویسنده در این اثر چنین است که در دوره خلافت هر خلیفه، حوادث مهم آن دوره را آورده و زندگینامه مشاهیر علماء و محدثانی را که با آن خلیفه معاصر بوده، شرح داده است. همچنین قیام ها و نهضت های زمان هرخلیفه را مورد بحث قرار داده و قیام های سادات و علویان را در هر دوره آورده است. این کتاب دارای نکته ها و فواید فراوان تاریخی است. مؤلف در اولین بخش این کتاب به ذکر وقایع ایام خلفا می پردازد، از جمله: خلافت ابی بکرابی قحافه، خلافت عمربن الخطاب، خلافت عثمان بن عفان و مقتل او، خلافت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام و جنگ آن حضرت با ناکثین و قاسطین و مارقین، خلافت امام حسن مجتبی علیه السلام سبط اکبر رسول خدا صلی الله علیه و آله ، خلافت معاویه بن یزید بن معاویه و عبدالله بن زبیر، دولت مروان بن الحکم بن ابی العاص، سلطنت عبدالملک بن مروان، مقتل مختار، مقتل مصعب وقتل عبدالله بن زبیر. همچنین موضوعاتی از

ص: 28

عنوان کتاب: جمال کعبه (شرحی بر تاریخ اسلام به روایت امام علی علیه السلام)

پدیدآورنده: محمد حسین دانش کیا

مشخصات نشر: دفتر نشر معارف، سال 1385، قم

***

در این اثر نویسنده وقایع تاریخی را که از زمان رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله تا شهادت امام علی علیه السلام اتفاق افتاده است، در قالب خطبه ها و نامه ها و کلمات حکمت آمیز امیرالمؤمنین است که در نهج البلاغه و سایر کتب روایی، کلامی و تاریخی وجود دارد، به تصویر کشیده. این کتاب از یک مقدمه و دو بخش تشکیل شده که هر بخش دارای چند فصل است.

مؤلف در بخش اول به بیان حوادثی می پردازد که از رحلت پیامبر تا بیعت با امام علی علیه السلام اتفاق افتاده است، حوادثی از قبیل سقیفه و پیامدهای آن، جانشینی خلیفه اول و دیدگاه امیرمؤمنان درباره خلیفه سوم .

در بخش دوم مباحثی از قبیل بیعت امت اسلامی با امام علی علیه السلام فتنه ناکثین (اولین گروه سرکش)، رویارویی با قاسطین، داستان خوارج، سقوط مصر توسط نیروهای معاویه و حملات ایذایی نظامیان معاویه به فکرو حکومت علی علیه السلام را بیان می دارد. در ویرایش دوم این کتاب، شرح حالی از شخصیت هایی که امام علیه السلام متعرض آنها شده است به صورت زیرنویس ارائه شده است و از سوی دیگر متن عربی سخنان حضرت امیرالمؤمنین این برای سهولت بیشتر در پایان هر فصل به پیوست ذکر گردیده است.

ص: 30

عنوان کتاب: منتهی الآمال

پدیدآورنده: حاج شیخ عباس قمی، مترجم: علی نظری منفرد

و مشخصات نشر: انتشارات جلوه کمال، سال 1390، قم

***

مؤلف در این کتاب با زبان فارسی ساده زندگانی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و خاندان بزرگوار آن حضرت را به رشته تحریر در آورده است. در این اثر از منابع معتبر روایی، تاریخی، حدیثی، رجالی، تفسیری، تراجم و انساب استفاده شده است. این کتاب شامل چهارده باب است که درهرباب به بیان زندگی یکی از چهارده معصوم علیهم السلام پرداخته شده است. روش مؤلف در این کتاب بدین گونه است که هرباب را به چندین فصل تقسیم کرده و در هر فصل یکی از موضوعاتی را که مربوط به آن معصوم است به صورت مختصر اما جامع مورد بحث قرار داده است؛ موضوعاتی از قبیل:

ولادت، فضائل و مکارم اخلاق، معجزات، مواعظ وکلمات حکمت آمیز، حوادث ایام حیات، شهادت، ذکر اولاد و نوادگان، حوادثی که برای اولاد ایشان اتفاق افتاده است. همچنین مؤلف درهرباب به بیان زندگانی بعضی از اصحاب خاص هرامام معصوم علیهم السلام و شرح حال آنان می پردازد.

ص: 31

عنوان کتاب: سیره پیشوایان

پدیدآورنده: مهدی پیشوایی

مشخصات نشر: انتشارات مؤسسه امام صادق علیه السلام ، سال 1393، قم

***

این کتاب نگرشی بر زندگانی اجتماعی سیاسی و فرهنگی دوازده امام معصوم علیهم السلام است و شرح کاملی از زندگانی و مبارزات آن بزرگواران را ارائه می دهد.

روش نویسنده در تدوین این کتاب این گونه است که ابتدا نام امام معصوم را به عنوان سرفصل قرار داده و مختصری از زندگی آن امام را ترسیم می کند و به مباحثی از قبیل ولادت آن حضرت و خلفای معاصر می پردازد و سپس مبارزات و خصوصیات برجسته ایشان، اوضاع اجتماعی و سیاسی زمان ایشان و وقایعی که در زمان آن حضرت اتفاق افتاده است را مورد بررسی قرار می دهد.

این کتاب به زبان های ترکی و عربی ترجمه و در سایر کشورها مورد استقبال واقع شده است و اینک جزء متون درسی و منابع مطالعاتی بعضی از مؤسسات و مراکز آموزشی قرار گرفته است و بیش از 30 بار تجدید چاپ شده است.

ص: 32

عنوان کتاب: اللهوف علی قتلی الطفوف

پدیدآورنده: سید ابن طاووس

مشخصات نشر: این کتاب با ترجمه های مختلف توسط ناشرین متفاوت چاپ شده است.

***

هدف مؤلف از تألیف این کتاب، بیان خلاصه ای از جریان غم انگیز کربلا و تألیف کتاب کوچکی برای زائران آن حضرت بوده تا در سفر به کربلا، هنگام زیارت با خواندن و یادآوری این حادثه غم انگیز از اجرو ثواب گریه برامام برخوردار شوند و چون بنای مؤلف براختصار بوده، سلسله اسناد روایات را حذف کرده است و به ندرت آخرین راوی یا کتاب مرجعی که روایت را از آن نقل کرده، بیان نموده است.

یکی از خصوصیات این کتاب آن است که مؤلف روایات را به گونه ای در کنار هم قرار داده که به شکل یک داستان منسجم در آمده است. این کتاب از یک مقدمه و سه مسلک تشکیل شده است. مؤلف در مقدمه به بیان مطالبی در باره عظمت واقعه عاشورا و مقام امام حسین علیه السلام و ارزش گریه و عزاداری بر آن حضرت می پردازد.

در مسلک اول ، موضوع ولادت امام تا واقعه عاشورا را به رشته تحریر درآورده است.

مسلک دوم شامل وقایع روز عاشورا تا شهادت امام حسین علیه السلام می باشد

و بالاخره در مسلک نویسنده وقایع بعد از شهادت امام را به تصویر کشیده و با سوز و گدازی خاصی موضوع فرستادن سر شهدا به کوفه واسارت اهل بیت امام و برگشت ایشان به مدینه را نقل می کند.

ص: 33

عنوان کتاب: نفس المهموم

پدیدآورنده: حاج شیخ عباس قمی، مترجم: میرزا ابوالحسن شعرانی

مشخصات نشر انتشارات هجرت، سال 1381، قم

***

این کتاب از لحاظ موضوع، در واقع از کتاب های مقتل محسوب می شود و دارای یک مقدمه و چندین باب ویک خاتمه است. در مقدمه به موضوع ولادت امام حسین علیه السلام و داستان فطرس ملک پرداخته شده است.

باب اول آن به بیان مناقب امام حسین علیه السلام ، ثواب گریه بر حضرت، لعن بر قاتلان حضرت و اخباری در مورد شهادت حضرت اختصاص داده شده است.

در باب دوم وقایع بعد از بیعت مردم با یزید تا زمان شهادت حضرت به رشته تحریر در آمده است

و در باب سوم، وقایع بعد از شهادت امام حسین علیه السلام از قبیل:

غارت حرم، بردن اهل بیت از کربلا به کوفه، دفن حضرت و سایر شهداء، ورود اهل بیت به کوفه و مجلس عبیدالله بن زیاد، خطبه حضرت زینب سلام الله علیها و خطبه امام زین العابدین علیه السلام و ... را ذکر شده است.

در باب چهارم، ناله ملائکه و گریستن آسمانها و زمین و اهل آن، مرثیه و شیون جنیان بر حضرت و شرح حال دعبل و بعضی از مراثی را بیان نموده است.

باب پنجم، اختصاص به ذکر فرزندان و همسران امام و فضیلت زیارت حضرت و ظلم وستم خلفا بر قبر شریف داده است.

مؤلف در خاتمه کتاب شرح حال توابین، خروج مختار و کشتن قاتلان امام حسین علیه السلام را بیان نموده است.

ص: 34

عنوان کتاب: بررسی تاریخ عاشورا

پدیدآورنده: محمد ابراهیم آیتی

مشخصات نشر: انتشارات امام عصر، سال 1385، قم

***

محتوای این کتاب مجموعه 17 سخنرانی است که مرحوم حجه الاسلام و المسلمین دکتر محمد ابراهیم آیتی بیرجندی رحمه الله علیه در سالهای 1342و 1343 شمسی پیرامون نهضت خونبار امام حسین علیه السلام در رادیو ایران ایراد کرده است و بعد از رحلت ایشان، با مقدمه، تصحیح، تحقیق و توضیحات آقای علی اکبر غفاری چاپ و منتشر شده است.

در این اثر ابتدا حکومت معاویه و نفوذ و تسلط او بر قلمرو حکومتش و بیعت گرفتن برای یزید مطرح شده است و به دنبال آن جریان اعتراض امام حسین علیه السلام به این مسأله و حرکت معترضانه ایشان به سمت مکه بیان شده است. دعوت مردم کوفه از امام حسین علیه السلام و رفتن مسلم بن عقیل به کوفه و در نهایت حرکت امام به سوی کوفه از جمله موضوعاتی است که در این اثر به آن پرداخته شده است.

یکی از سؤالات مهمی که در این کتاب مطرح و به آن پاسخ داده شده این است که چرا امام حسین علیه السلام بیعت نکرد و شهادت را برگزید. همچنین از موضوعاتی که در این کتاب بررسی ورد شده است، باوری است که در ذهن برخی از مردم وجود دارد و آن اینکه عده ای گمان می کنند امام حسین علیه السلام کشته شد تا گناهان امت بخشیده شده و گنهکاران بیمه شوند.

از دیگر موضوعاتی که به تفصیل آمده است خطبه معروف حضرت زینب علیها السلام در مجلس ابن زیاد و خطبه امام سجاد علیه السلام در مجلس یزید است.

ص: 35

عنوان کتاب: حماسه حسینی

پدیدآورنده: مرتضی مطهری

مشخصات نشر: انتشارات صدرا، سال 1392، تهران

***

این کتاب مجموعه ای از سخنرانی ها و یادداشت هایی از استاد شهید مرتضی مطهری است که توسط ایشان از حدود سال 1347 تا سال 1356 ایراد و جمع آوری شده است و تاکنون دهها باربه چاپ رسیده است. ایشان حادثه کربلا را دارای دو صفحه می داند که یک صفحه تاریک و ظلمانی است که همان جنایات و بی رحمی هایی است که توسط دشمن صورت گرفته است و صفحه دیگر آن سفید و نورانی است که شامل حماسه ، افتخار و تجلی حقیقت، انسانیت و حق پرستی است. ایشان معتقد است که جنبه حماسی این حادثه

صد برابر بر جنبه جنایتی آن می چربد. از نظر ایشان بهترین واژه ای که بیانگر عمق نهضت حسین است، کلمه «حماسه» است. سپس ایشان به بیان تحریف هایی که در واقعه عاشورا توسط دوست یا دشمن انجام پذیرفته است پرداخته و به شدت این گونه اعمال را محکوم می کند. در بخش دیگری از این کتاب عوامل مؤثر در نهضت حسینی را بیان می کند.

ص: 36

عنوان کتاب: سخنان حسین بن علی علیه السلام از مدینه تا کربلا

پدیدآورنده: محمدصادق نجمی

مشخصات نشر: انتشارات بوستان کتاب، سال 1390، قم

***

مؤلف در این کتاب سخنانی را که امام حسین علیه السلام در مسیر مدینه تا کربلا ایراد کرده است با شیوه ای علمی و دقیق و برگرفته از منابع مختلف بیان کرده است.

مؤلف علاوه برذکر متن عربی، به توضیح لغات ، ترجمه و شرح متن سخنان امام پرداخته است. این کتاب شامل چهار بخش:

مدینه تا مکه، مکه تا کربلا، سخنان امام در کربلا، خطبه حسین بن علی علیه السلام در منی، تدوین شده است.

بخش اول، سخن امام به استاندار مدینه، پاسخ امام حسین علیه السلام به مروان، سخن امام در کنار قبر رسول الله ، پاسخ امام به ام سلمه و محمد حنفیه و وصیت امام حسین ای را شامل می شود.

در بخش دوم به این سؤال پاسخ داده شده که آیا امام حسین علیه السلام در انتخاب شهادت مجبور بوده یا آزادانه راه شهادت را برگزیده است و در ادامه به سخنان امام در منزل های گوناگون در طی راه از مدینه تا کربلا مطرح شده است.

بخش سوم کتاب به سخنان امام در شب عاشورا، عصر عاشورا، اشعار و وصیت ایشان اختصاص داده شده است.

در بخش چهارم مؤلف به بررسی خطبه امام در منی و محتوا و چگونگی نقل این خطبه شریف در منابع حدیثی پرداخته است. کتاب سخنان حسین بن علی علیه السلام از مدینه تا کربلا تاکنون به زبان های اردو، ترکی استانبولی و روسی ترجمه شده است.

ص: 37

عنوان کتاب: نگین آفرینش

پدیدآورنده: محمد امین بالادستیان، محمدمهدی حائری پور، مهدی یوسفیان

مشخصات نشر: بنیاد فرهنگی مهدی موعود، سال 1387، تهران

***

مؤلفین در این کتاب ضمن پرداختن به سیر زندگی نورانی امام مهدی علیه السلام به سؤالات جوانان پیرامون شخصیت امام و آنچه به دوره زندگانی ایشان ارتباط دارد، پاسخ داده و آسیب ها و کجروی های کج اندیشان را نیز بیان و نقد کرده اند. در این کتاب ابتدا موضوع امامت مطرح شده و مباحثی از قبیل نیاز به امام و ویژگی های امام مورد بحث قرار داده شده است و سپس به بحث مهدی شناسی پرداخته شده و زندگی امام مهدی از ولادت تا زمان غیبت بیان گردیده است. سپس مولفین به بیان مفهوم غیبت، پیشینه غیبت و فلسفه غیبت پرداخته و انواع غیبت و فوائد امام غائب را مورد بحث قرار داده اند، مباحثی از قبیل طول عمر، حقیقت انتظار، آثار انتظار، پاداش منتظران و علائم ظهور و چگونگی قیام آن حضرت نیز از جمله مباحثی است که مؤلفین به آن پرداخته اند. همچنین در بخش دیگری از کتاب مباحث حکومت امام مهدی ایران دستاوردهای حکومت، ویژگی های حکومت، قلمرو حکومت، مدت حکومت و سیره حکومتی امام، مورد بحث قرار داده شده است. آخرین مبحثی که در این کتاب مطرح شده، بحث آسیب شناسی مهدویت است که موضوعاتی از قبیل برداشت های غلط از مفهوم انتظار، تعیین زمان ظهور، تطبیق علائم ظهور بر مصادیق خاص و مدعیان دروغین مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

ص: 38

عنوان کتاب: تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم

پدیدآورنده: جاسم حسین، مترجم: سیدمحمدتقی آیت اللهی

مشخصات نشر: انتشارات امیرکبیر، سال 1385، تهران

***

این کتاب به تاریخ سازمان وکالت و نقش آن در دوران غیبت صغری پرداخته است. نویسنده در مقدمه کتاب به معرفی و بررسی ماخذ و منابع تاریخ عصر غیبت پرداخته و آنها را تقسیم بندی می کند و سپس مطالب کتاب را در هفت فصل ارائه می کند.

در فصل اول، نقش احادیث ائمه علیهم السلام را در غیبت امام دوازهم با بررسی کرده و سپس به غیبت امام مهدی که در قرآن می پردازد. در فصل دوم نقش امامان در فعالیت های مخفی و تأثیر آن بر تکامل تدریجی غیبت از امام ششم علی به بعد را بررسی می کند.

در فصل سوم دیدگاه های امامیه را در باره امام غائب و ولادت آن حضرت و انشعاباتی را که بعد از شهادت امام یازدهم السلام در میان پیروان آن حضرت پدید آمد، مورد بررسی قرار می دهد.

در فصل چهارم بازتاب فعالیت های مخفی امام دوازدهم را در اقدامات سفیران آن حضرت مورد بحث قرار می گیرد و به بررسی اجمالی مسأله وکالت از زمان امام صادق علیه السلام پرداخته و سپس زندگی و فعالیت های اولین وکیل امام زمان جناب عثمان بن سعید را بیان میکند.

در فصل پنجم فعالیت های جناب محمد بن عثمان بن سعید دومین وکیل امام و

در فصل ششم به معرفی ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی وکیل سوم امام می پردازد. بالاخره در

فصل هفتم زندگی ابوالحسن علی بن محمد سمری و حوادث ابتدای غیبت کبری و عواملی که باعث گسترش نقش فقهاء بعد از غیبت کبری می شود را بیان می دارد.

ص: 39

عنوان کتاب: تاریخ تشیع( از آغاز تا پایان غیبت صغری)

پدیدآورنده: غلامحسن محرمی

مشخصات نشن انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی علیه السلام ، سال 1388، قم

***

مؤلف هدف از تألیف این کتاب را تدوین درسنامه ای برای تدریس در حوزه های علمیه ذکر کرده است. این کتاب از یک مقدمه و بیست و شش درس تشکیل شده است.

در درس اول به واژه شناسی لفظ «شیعه» و معنای لغوی و اصطلاحی آن همراه احادیث مربوطه پرداخته شده است.

درس دوم، سوم و چهارم با عنوان «آغاز تشیع» به مباحثی از قبیل حقیقت تشیع و ولایت علی علیه السلام ، صحابیان شیعی، قریش مخالفان اصلی جانشین حضرت علی علیه السلام، علل عدم قیام امیرمؤمنان ، احتجاج شیعیان در مقابل جریان سقیفه ورد دیدگاه های نادرست پرداخته شده است.

از درس پنجم تا درس چهاردهم به تاریخ شیعه از عصر خلفای اولیه تا عصر صفویه مورد بررسی قرار گرفته و قیامهای شیعی و علوی در عصر امویان و عباسیان بیان گردیده است.

درس پانزدهم به بررسی موضوع «تشیع در میان قبایل» اختصاص داده شده است و محتوای درس شانزدهم و هفدهم مطالبی در مورد کانون های شیعه می باشد.

در درس هیجدهم و نوزدهم در مورد سابقه تاریخی عزاداری امام حسین در میان شیعیان تحقیق شده است

و از درس بیستم تا درس بیست و ششم موضوعاتی

ص: 40

عنوان کتاب: تاریخ تشیع

پدیدآورنده: گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

مشخصات نشر: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، سال 1389، قم

***

مؤلفین با هدف ارائه اطلاعاتی در مورد تاریخ تشیع به خوانندگان، این کتاب را در هفت بخش تدوین کرده اند و تاریخ تشیع را در ادوار مختلف و در اعصار امامان معصوم له به تصویر کشیده اند، به عنوان مثال در بخش اول که از سه فصل تشکیل شده است، موضوعاتی از قبیل اوضاع عصر جاهلیت و ماهیت فکری و فرهنگی آنان، عصرنبوت، جریان سقیفه و ظهور تاریخی تشیع را مورد کنکاش قرار داده اند. در بخش دوم که از چهار فصل تشکیل شده است در فصل اول وضع تشیع در دوره خلفا و گسترش آن در زمان خلافت امیرمؤمنان را بررسی کرده اند و در فصل دوم به بیان تحولات حکومت علوی ، جنگ های جمل، صفین و نهروان و در نهایت، شهادت حضرت علی علیه السلام پرداخته اند و در فصل سوم و چهارم اوضاع تشیع در زمان امام حسن علیه السلام و صلح با معاویه و قیام امام حسین و جریان شهادت ایشان را مورد بررسی قرار داده اند. در بخش های دیگر این کتاب موضوعاتی از قبیل تشیع پس از عاشورا تا عصر امام صادق علیه السلام ، تشیع از شهادت امام صادق تا عصر غیبت کبری ، دولت های شیعی، خاندان های شیعی و آثار علمی و فرهنگی آنان مورد کنکاش قرار گرفته است.

ص: 42

عنوان کتاب: مسلمانان در بستر تاریخ

پدیدآورنده: یعقوب جعفری

مشخصات نشر: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، سال 1385، تهران

***

مؤلف در این کتاب فرهنگ و تمدن اسلام را مورد بررسی و مطالعه قرار داده است، این کتاب از هشت بخش تشکیل شده است. بخش اول با عنوان «پیام آوران عدل و آزادی» به بیان لزوم شکستن حصار و مرزهای جغرافیایی توسط مسلمین و ارائه فرهنگ اسلامی به دیگر ملتها می پردازد. در بخش دوم، بحث تشکیلات حکومتی مطرح می گردد و مسائلی از قبیل مراکز حکومت، نیروهای مسلح، اعزام حاکم به ولایات، قضاوت، صنعت و کشاورزی مورد کنکاش قرار گرفته است. در بخش سوم به مباحثی از قبیل عوامل پیدایش اختلافات فکری و روش های متفاوت در تبیین عقاید و احکام پرداخته شده است. بخش چهارم اختصاص به ورود علم فلسفه به بلاد اسلام و آشنایی مسلمانان به فلسفه داده شده است و در بخش پنجم با عنوان مسائل آموزشی اهمیت آموزش در اسلام بیان شده است. عنوان بخش ششم، علوم مادی است که به بیان پیشرفت مسلمین در علوم مادی از قبیل علم پزشکی، فیزیک، مکانیک، شیمی و علم ریاضی می پردازد و در بخش هفتم مؤلف مسأله علوم اسلامی و نشو نمای آن را پیش کشیده و به بررسی علومی از قبیل تفسیر، فقه، حدیث، کلام و عقاید می پردازد و بالاخره در بخش هشتم به بحث ادبیات و هنر پرداخته و سیر ادب و هنر در حوزه اندیشه اسلامی را به رشته تحریر در می آورد.

ص: 43

عنوان کتاب: تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی

پدیدآورنده: محمدرضا کاشفی

مشخصات نشر: مرکز جهانی علوم اسلامی، سال 1389، قم

***

این کتاب درنه گفتار به رشته تحریر در آمده است و موضوعاتی از قبیل شناخت فرهنگ و تمدن، فرهنگ و تمدن اسلامی، شکوفایی علوم اسلامی، علوم اسلامی و مراکز علمی و فرهنگی، تأثیر تمدن اسلامی بر تمدن غرب ، عوامل انحطاط تمدن اسلامی واحیای تمدن اسلامی مورد بررسی قرار گرفته است. در این اثر سیر فرهنگ و تمدن اسلامی تا اوایل قرن هفتم تبیین شده و در این راستا از منابع متعدد و گوناگونی استفاده گردیده است. نویسنده ابتدا تعریفی از فرهنگ و فرهنگ غرب و تمدن و ویژگی های آن ارائه داده و رابطه بین فرهنگ و تمدن را بیان نموده است و سپس به شکوفایی علوم اسلامی از قبیل علم تفسیر، حدیث، کلام و فقه پرتوافکنده و به معرفی بزرگان هریک از این علوم پرداخته است. در بخش دیگری از کتاب علوم غیراسلامی مانند شیمی، ریاضی و طب و نقش اسلام و مسلمین در گسترش آنها مطرح شده است. از دیگر موضوعاتی که در این کتاب مورد بررسی قرار گرفته است، عوامل تحول و انحطاط تمدن ها و راز احیای تمدن اسلامی می باشد.

ص: 44

عنوان کتاب: تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی

پدیدآورنده: زین العابدین قربانی

مشخصات نشر: نشر سایه، سال 1385، تهران

***

در این کتاب، نقش اسلام در پیشرفت فرهنگ و تمدن و تعلیم و تربیت صحیح انسانی مورد کنکاش قرار داده شده و در سه بخش تدوین شده است. در بخش اول موضوعاتی از قبیل اسلام و دانش و فرهنگ، رابطه مذهب با دانش و فرهنگ، نقش علم در پیشگیری از فساد، پیکار همه جانبه با اهریمن جهل و بیسوادی، تعلیمات اجباری از نظر اسلام و توجه اسلام به سایر علوم بحث شده است. در بخش دوم موضوعاتی از قبیل علم تاریخ، پیدایش علم کلام، علم منطق ، عرفان، فقه، اصول فقه، اخلاق مورد بررسی قرار گرفته است، همچنین در این بخش، مطالب مبسوطی درباره موضوعاتی از قبیل پیشرفت های علمی مسلمین، پیشرفت در جنبه های مختلف پزشکی، تأسیس بیمارستان های عمومی و سیار، داروسازی و گیاه شناسی، علم شیمی و صنعت، فیزیک و مکانیک، ریاضی، نجوم، جغرافیا، روانشناسی، اقتصاد و هنر، بیان گردیده است و به دانشمندان اسلامی متبخردراین علوم، معرفی شده است. همچنین مطالبی تحت عناوین نمونه هایی

از اختراعات و اکتشافات مسلمین، ترجمه کتاب های بیگانه، تأسیس کتابخانه های بزرگ اسلامی، بیان گردیده است. در بخش سوم تحت عنوان روش آموزش و پرورش اسلامی، چند نکته در باره آموزش پرورش اسلامی، حق بهره مندی از منافع مادی و معنوی آثار علمی وهنری و تعلیمات حرفه ای مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

ص: 45

عنوان کتاب: منابع تاریخ اسلام

پدید آورنده: رسول جعفریان

مشخصات نشر: انتشارات انصاریان، سال 1376، قم

***

این کتاب در باره مورخان و مؤلفان مسلمان و آثار تاریخی آنان به رشته تحریردرآمده است. نویسنده در مقدمه کتاب ، هدف از تألیف کتاب را اولا معرفی کتاب های مهم و قابل اعتماد برای محققین و ثانیا آماده کردن متنی برای درس منابع تاریخ اسلام بیان می کند. سپس مبحثی تحت عنوان مسلمانان و تاریخ نگاری را مطرح کرده و مباحثی از قبیل میراث تاریخی عرب در جاهلیت، تأثیر مباحث قرآن در تاریخ نگاری، لزوم بهره گیری از سنت رسول خدا و توجه حاکمان به تاریخ را مورد بحث قرار میدهد. در بخش دیگری از کتاب بحث روشهای مختلف تاریخ نگاری مسلمانان را مطرح کرده و نوشته های تاریخی مسلمانان را به اقسام مختلف از قبیل سیره نگاری و شرح حال نویسی، تک نگاری در مسائل و وقایع مهم، تاریخ نویسی عمومی، تقویمی، محلی، فرهنگی و اجتماعی تقسیم کرده و در مورد آنهابحث می کند، سپس تحت عنوان تاریخ نویسی و تاریخ نویسان، به معرفی تاریخ نگاران در ازمان و اعصار مختلف می پردازد. از دیگر مباحثی که مؤلف مطرح می کند، معرفی منابع تاریخ صدر اسلام و معرفی آثار شیعیان امامی در تاریخ زندگی امامان می باشد و در آخر تحت عنوان «منابع شناخت فرقه های اسلامی» به معرفی آثاری می پردازد که درباره فرق و مذاهب تألیف شده است.

ص: 46

کتابشناسی سیر مطالعاتی تاریخ اسلام (دوره متوسطه)

عنوان کتاب: اسلام و عقاید و آراء بشری یا جاهلیت و اسلام

پدیدآورنده: یحیی نوری

مشخصات نشر: انتشارات فراهانی، سال 1346، تهران

***

هدف مؤلف در این کتاب مقایسه بین دین اسلام و آیین های دوران جاهلیت است، این کتاب در چهار بخش تألیف یافته است. بخش اول در مورد مفاسد اجتماعی و اخلاقی و انحرافات اعتقادی و مذاهب و آئین های اقوام و جوامع مختلف (غیراز جزیرة العرب قبل از ظهور و همزمان با ظهور اسلام مطالبی ارائه کرده است از قبیل: اوضاع عمومی روم شرقی (امپراطوری بیزانس)، اوضاع عمومی ایران باستان، افسانه ها یا معتقدات مصریان، فلسفه ها و معتقدات یونانیان، هندیا سرزمین آئینها و فلسفه های عجیب و افسانه ها، آئین بودا، افسانه ها و آئین های چین، آئین ها و افسانه های ژاپن، دعوت جهانی و عام اسلام . در بخش دوم تحت عنوان «جزیرة العرب» مباحثی از این قبیل را مطرح کرده است: شبه جزیره عربستان، قبائل معروف جزیرة العرب، اجمالی از اوضاع عمومی عرب جاهلی، عقاید و ادیان در جزیرة العرب (بت پرستی)، مناسک بت پرستان، خدا و راه خداشناسی، کتاب خلقت و نظام آفرینش، منکرین خدا و علل انکار، صفت خداوند،

ص: 51

عنوان کتاب: تاریخ سیاسی اسلام جلد 1 (سیره رسول خدا )

پدیدآورنده: رسول جعفریان

مشخصات نشر: انتشارات دلیل ما، سال 1389، قم

***

هدف مؤلف از تألیف این کتاب، تدوین کتابی است که تاریخ اسلام را به طور اعم و تاریخ معصومان را به طور اخص در برگیرد. این کتاب دارای هفت بخش می باشد که در هر بخش موضوعات تاریخی مربوط به اسلام و پیامبره مورد تحلیل قرار گرفته است. در بخش اول تحت عنوان «تاریخ نگاری مسلمانان» به تحلیل موضوعاتی در باره تاریخ نگاری و انواع آن و سیره نویسی و سیره نگاران اسلامی می پردازد، مباحثی همچون: میراث تاریخی اعراب در جاهلیت، تأثیر مباحث تاریخی قرآن، تأثیر نوشته های تاریخی سایر اقوام بر اعراب، تک نگاری در مسائل و وقایع مهم، تاریخ نویسی عمومی و تقویمی، تاریخ نگاری بر اساس نسب شناسی. در بخش دوم تحت عنوان «دوره جاهلی» مباحثی را که به طور تفصیل مورد بحث قرار می دهد که عبارتند از:

اوضاع سیاسی و اجتماعی عرب جاهلی، دین و دینداری مردم در جاهلیت، فرهنگ و دانش در جاهلیت. در بخش سوم تحت عنوان «آغاز اسلام» به آغاز وحی و تأثیر رسول خدا و قرآن در توسعه اسلام اشاره کرده و به مباحثی همچون: نخستین گام ها در توسعه اسلام، نقش تاریخی رسول خدا ، نقش تاریخی قرآن ، مبارزه مشرکان با قرآن، دعوت اسلامی و

ص: 53

عنوان کتاب: حیات القلوب (تاریخ پیامبر اسلام )

پدیدآورنده: محمد باقر مجلسی

مشخصات نشر: انتشارات فراگفت، سال 1388، قم

***

این کتاب که در پنج جلد منتشر شده است به بیان زندگی و فضائل انبیاء و اوصیای الهی، حضرت ختمی مرتبت صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار پرداخته است.

جلد اول و دوم آن که از سی و هشت باب تشکیل شده است، اختصاص به بیان زندگی و فضائل انبیاء و اوصیای الهی دارد و از جمله مطالبی که در این ابواب مطرح شده است عبارتند از: فضائل و تاریخ زندگی حضرت آدم و حوا، ادریس، نوح، هود، صالح، ابراهیم، لوط، ذوالقرنین، یعقوب ، یوسف ، ایوب، شعیب، موسی، هارون، حزقیل، اسماعیل، صادق الوعد، الیاس، یسع، ذوالکفل، لقمان ، طالوت وجالوت، داود، اصحاب سبت، سلیمان، قوم سبأ، حیقوق، زکریا، یحیی، مریم، عیسی، دانیال، یونس، اصحاب کهف، اصحاب اخدود، جرجیس و پیامبرانی که تصریح به اسم شریفشان نشده است و قصه هاروت وماروت.

جلد سوم و چهارم اختصاص به تاریخ زندگی حضرت محمد دارد و از جمله مباحثی که در آن دو جلد مطرح شده است، عبارتند از: نسب شریف و خلقت با کرامت ایشان، بشارت انبیاء و اوصیا بر بعثت و ولادت ایشان، تاریخ ولادت، فضائل حضرت خدیجه کبری علیها السلام، اخلاق حمیده رسول اکرم ، عصمت و علم ایشان، اعجاز قرآن مجید،

ص: 55

عنوان کتاب: پس از غروب (تحلیل رخدادهای پس از رحلت پیامبر تا پایان سومین زمامدار)

پدیدآورنده: یوسف غلامی

مشخصات نشر: انتشارات نجم الهدی، سال 1385، قم

***

این کتاب دارای 9 فصل است. در فصل اول تحت عنوان «رویدادهای پیش از رحلت پیامبر » به مباحثی مانند: از غدیر تا مدینه، اعزام سپاه اسامه، نانوشته ای گویاتر از صد نوشته، مفاد وصیت و علل پیشگیری آن، در آستانه رحلت پیامبر ، انکار رحلت رسول خدا و راز این انکار، پرداخته شده است. در فصل دوم در مورد رویداد سقیفه و گفتگوهای آن و حوادثی که در بین مهاجرین و انصار رد و بدل شده است، مباحثی مطرح گردیده است. در فصل سوم تحت عنوان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و جانشینی» مباحثی مانند:

بزرگترین اختلاف میان امت، اتفاق عمومی یا رأی اکثریت، جانشینی پیامبر است، سفارش به پیروی از علی بن ابیطالب علیه السلام ، در حاشیه روایات جانشینی، مورد بحث قرار گرفته است. در فصل چهارم تحت عنوان «طرحی از پیش به مسأله مطرح کردن ابوبکر به عنوان خلیفه می پردازد و در فصل پنجم تحت عنوان «یاد زدایی از غدیر» ، دسیسه کتمان فضائل علی بن ابیطالب و همدستی برای انحراف افکار عمومی را مطرح کرده است. در فصل ششم عواملی را که باعث شد امام علی علیه السلام در مقابل بدخواهان شکیبایی کند مطرح و آنها را مورد تحلیل قرار داده است.

ص: 57

عنوان کتاب: حیات فکری و سیاسی امامان شیعه من النار

پدیدآورنده: رسول جعفریان

مشخصات نشر: انتشارات انصاریان، سال 1383، قم

***

هدف مؤلف از تألیف این اثر پرداختن به جنبه های سیاسی و فکری زندگی امامان معصوم چه بوده است. لذا به مسائل شخصی این بزرگواران کمتر توجه شده است. مؤلف ابتدا تحت عنوان «درآمد»، مسأله تاریخ نگاری توسط شیعیان را مورد تحقیق و بررسی قرار می دهد و آثار شیعیان را در این خصوص به تفصیل معرفی می کند. روش مؤلف در این کتاب آن است که نام هر کدام از معصومین را به عنوان سرفصل قرار داده و مباحثی را که مربوط به آن امام معصوم است و بیشتر جنبه سیاسی و فکری دارد مطرح می کند، مثلا در مورد امام علی له به مباحثی همچون: امامت امیرمؤمنان علیه السلام، امیرمؤمنان علیه السلام در زمان رسول خدا ، امام علی علیه السلام پس از رحلت رسول خدا ، بیعت مردم با امیرمؤمنان علیه السلام ، اصلاح، سیاست اصولی امام، امام در برابر پیمان شکنان (جنگ جمل)، جنگ با ستمگران در صفین، جنگ با خوارج، می پردازد و در مورد امام حسن علیه السلام مباحثی همچون:

امام مجتبی علیه السلام و مسأله امامت، نخستین اقدامات امام و معاویه، معاویه و درخواست صلح، دلایل پذیرش صلح، امام حسن علیه السلام و صلح، متن صلحنامه را مورد بررسی قرار می دهد، یا مثلا در بخش مربوط به امام مهدی مباحثی همچون: ولادت امام زمانیان مادر حضرت مهدی ، نکاتی در مورد تولد امام زمان ، اختلاف پس

ص: 59

عنوان کتاب: فی رحاب ائمة اهل البیت علیهم السلام

پدیدآورنده: سید محسن امین، مترجم: علی حجتی کرمانی با عنوان "سیره معصومان علیهم السلام"

مشخصات نشر: انتشارات سروش، سال 1392، تهران

***

این کتاب بخشی از کتاب ارزشمند اعیان الشیعه است که به طور جداگانه به چاپ رسیده است و در پنج جلد به فارسی ترجمه شده است. جلد اول این کتاب به بیان زندگی پیامبراکرم صلی الله علیه و آله اختصاص داده شده است و مطالبی در مورد: نسب شریف، ولادت ، اخلاقیات، اوضاع زمان ایشان قبل از بعثت، بعثت پیامبر ، قرآن کریم، دعوت عمومی قریش، نامه های پیامبر به سران و پادشاهان جهان، جنگ ها وغزوات و سریه های پیامبر ، حجة الوداع، و پاره ای از خطبه های ایشان بیان گردیده است. در جلد مربوط به فاطمه زهرا علیها السلام مباحثی در مورد فضائل، ازدواج، خانه، خطبه ها و سخنرانی های ایشان بیان شده است. در بخش مربوط به حضرت علی علیه السلام به بیان زندگی و ویژگی های امیرمؤمنان علیه السلام و حوادثی که در طول زندگی ایشان اتفاق افتاده، پرداخته شده است. مباحثی در مورد: نسب شریف و ولادت، پدر و مادر، لقب و کنیه، همسران و فرزندان، سیره اخلاقی و فضائل ایشان، ارتباط تنگاتنگ ایشان با رسول خدا ، پرچمدار بودن ایشان برای رسول خدا ، آیاتی که در شأن ایشان نازل شده، جنگ هایی که در زمان رسول خدا در آنها شرکت داشته است،

ص: 61

عنوان کتاب: سیرة الأئمة الاثنی عشر علیهم السلام

پدیدآورنده: هاشم معروف الحسنی، مترجم: محمد مقدس با عنوان "زندگانی دوازده امام علیهم السلام "

مشخصات نشر: انتشارات امیرکبیر، سال 1392، تهران

***

این کتاب در دو جلد تألیف و به چاپ رسیده است. هدف مؤلف از تألیف این کتاب بیان زندگینامه ائمه اطهارتل الستار می باشد، اما همانگونه که مؤلف در مقدمه گفته است: کتاب را از زندگی حضرت خدیجه علیها السلام و حضرت زهرا علیها السلام شروع کرده تا از زحمات بی دریغ این دو بانوی بزرگ اسلام قدردانی کرده باشد. روش نویسنده در این کتاب آن است که ابتدا نام امام معصوم را به عنوان سرفصل قرار داده و مباحث مربوط به ایشان را مورد بررسی قرار می دهد. در جلد اول ابتدا نام حضرت خدیجه بنت خویلد علیه التان را بیان و در مورد زندگی ایشان و سپس اولادی که ایشان از پیغمبر خدا داشته، صحبت می کند. سپس نام حضرت زهرا علی را بیان و در مورد زندگی و هجرت ایشان به مدینه و ازدواج با امیرمؤمنان لم سخن می راند. همچنین در مورد مبارزات و خطبه های ایشان مطالبی بیان می کند، سپس زندگینامه امام حسن است و اخلاقیات ایشان و ماجرای صلح با معاویه و همسران و اولاد و شهادت ایشان را مطرح می کند. در جلد دوم به بیان زندگی امام حسین سال از زمان خلفای اربعه تا برخورد ایشان با معاویه و قیام ایشان بر علیه یزید و حادثه کربلا و ماجرای بعد از قیام می پردازد. سپس زندگینامه امامان بعدی را یکی پس از دیگری

ص: 63

عنوان کتاب: رسالة فی تواریخ النبی صلی الله علیه و آله والآل علیهم السلام

پدیدآورنده: محمدتقی تستری (شوشتری)

مشخصات نشر: دفتر انتشارات اسلامی، سال 1380، قم

***

هدف مؤلف در این رساله تحقیقی جامع در مورد زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام می باشد. این کتاب در فصل تدوین شده است. مؤلف در هر کدام از فصول، با استفاده از نوشته های مورخین و محدثین، یکی از مباحث مربوط به چهارده معصوم به استان را مورد بحث و تحقیق قرار داده است.

در فصل اول تاریخ ولادت این بزرگواران را مطرح و تحقیقات خود در این زمینه را بیان کرده و در فصل دوم تحقیقاتی در مورد وفات ایشان ارائه داده است. فصل سوم اختصاص به تحقیق پیرامون مکان ولادت و محل دفن ایشان داده شده است. در فصل چهارم مبحثی را در مورد مادران این انوار طیبه مطرح کرده و آن را مورد تحقیق قرار می دهد.

در فصل پنجم در مورد همسران این بزرگواران و در فصل ششم در مورد اولاد ایشان بحث میکند. فصل هفتم اختصاص به بیان ممدوحین از اولاد و احفاد این بزرگواران داده شده است، به عنوان مثال در بخش ممدوحین از اولاد امیرالمؤمنین به افرادی همچون عباس بن علی علیه السلام و برادرانش را که در کربلا به شهادت رسیدند مطرح کرده است و نیز در بخش ممدوحین از اولاد امام حسن مجتبی به افرادی همچون حسین الأثرم، طلحه بن الحسن، ام عبدالله ، حسین بن علی بن الحسن

ص: 65

عنوان کتاب: رقعة الطف

پدیدآورنده: ابومخنف لوط بن یحیی ازدی،

محقق: محمد هادی یوسفی غروی،

مترجم: جواد سلیمانی با عنوان "نخستین گزارش مستند از عاشورا"

مشخصات نشر: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، سال 1392، قم

***

این کتاب به تشریح واقعه کربلا پرداخته است. مؤلف ابتدا به مسأله وصیت معاویه به یزید اشاره و سپس بحث هلاکت معاویه و فرمان یزید به ولید (حاکم مدینه) مبنی بر بیعت گرفتن از امام حسین علیه السلام را مطرح می کند. قضیه حرکت امام از مدینه به سوی مکه و دعوت مردم کوفه از امام و فرستاده شدن مسلم از سوی امام به کوفه و وقایعی که در کوفه برای مسلم اتفاق می افتد، از دیگر مسائلی است که مؤلف به بیان آنها می پردازد. حرکت امام از مکه به سوی کوفه و رسیدن ایشان به کوفه و وقایعی که در طول مسیر در منازل مختلف برای کاروان امام اتفاق می افتد از دیگر موضوعاتی است که مطرح می گردد، سپس مؤلف مطالبی را در مورد: شروع قتال در کربلا، مبارزه یاران امام حسین علیه السلام و شهادت ایشان، مبارزه بنی هاشم و شهادت ایشان، شهادت امام حسین ، حمله دشمن به خیام حسینی، اسارت اهل حرم و در نهایت برگشت اسیران به سوی مدینه، با سوز و گدازی خاص بیان می کند.

ص: 67

عنوان کتاب: ثورة الحسین ظروفها الاجتماعیه و آثارها الانسانیه

پدیدآورنده: محمد مهدی شمس الدین، مترجم: مهدی پیشوایی با عنوان "ارزیابی انقلاب امام حسین "

مشخصات نشر: نشر بهار دلها، سال 1393، قم

***

این کتاب از سه فصل تشکیل شده است که در هر فصل یکی از زوایای انقلاب خونین کربلا، مورد بررسی قرار گرفته است.

در فصل اول تحت عنوان «الظروف السیاسیة و الاجتماعیه» به بیان ریشه های سیاسی و اجتماعی تشکیل دهنده واقعه کربلا پرداخته شده است و مباحثی از قبیل: منطق سقیفه، سیاست عمر در تقسیم بیت المال، مسأله شورای شش نفره، سیاست مالی و اداری عثمان و نتایج این سیاست، اصلاحات امام علی ، سیاست های تهدیدی و تخدیری معاویه و اقدامات امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام در برابر سیاست امویان مطرح می گردد.

در فصل دوم مؤلف تحت عنوان «دوافع الثوره و اسبابها» ابتدا به این سؤال پاسخ می دهد که چرا امام حسین علیه السلام در زمان معاویه قیام نکرد و به این مناسبت، اوضاع اجتماعی زمان معاویه و شخصیت مرموز و حیله گر معاویه و پیمانی را که بین امام حسن علیه السلام و معاویه بسته شده بود مطرح می کند و سپس به عواملی می پردازد که باعث شکل گیری نهضت امام حسین علیه السلام شد. در فصل سوم به بیان آثار مختلف این قیام خونین پرداخته و به بیان آثاری که این قیام در جامعه بر جا گذاشت، می پردازد و در ادامه، به بررسی انقلاب هایی می پردازد که بعد از قیام امام حسین علیه السلام شکل گرفت، قیام هایی از قبیل: قیام توابین، قیام مدینه، قیام مختار، قیام مطرف بن مغیره، قیام ابن اشعث، قیام زید بن علی بن الحسین و قیام ابی السرایا.

ص: 68

عنوان کتاب: تاریخ سید الشهداء السلام

پدیدآورنده: شیخ عباس صفایی حائری

مشخصات نشر: انتشارات مسجد مقدس جمکران، سال 1379، قم

***

این کتاب تحقیقی موشکافانه از واقعه کربلا و پیامدهای آن است. مؤلف در این کتاب ابتدا در مورد ولادت و نسب امام حسین ، صفات و ویژگی های اخلاقی ایشان بحث می کند و سپس بحث خلافت و معنای آن را پیش کشیده و با استفاده از آیات قرآنی، نحوه گزینش خلیفه را بیان می دارد. آثار سلطنت معاویه و منافقین، نقشه معاویه برای استقرار سلطنت در اولاد خود و ولیعهدی یزید، شخصیت یزید بن معاویه، عبدالله بن زبیر کیست؟، فلسفه صلح امام حسن علیه السلام با معاویه و جنگ امام حسین علیه السلام با یزید، از دیگر مباحثی است که مطرح می گردد، سپس به مراحل سه گانه مبارزه امام پرداخته و در ادامه به این سؤال پاسخ می دهد که: آیا امام می دانست در این سفر کشته می شود و اهل بیتش اسیر می گردند؟ از دیگر مطالبی که مؤلف در ادامه بیان می کند، مباحثی است از قبیل: مرگ معاویه، دعوت والی مدینه از امام حسین علیه السلام جهت بیعت، امتناع امام، حرکت امام به سوی مکه، بی وفایی اهل کوفه ، قضایای حضرت مسلم علیه السلام، قضایای امام حسین علیه السلام، تعداد نفرات دو سپاه، تعداد کشته شدگان از طرفین، وقایع شب عاشورا، وقایع روز عاشورا، مبارزه امام با دشمن، وقایعی که پس از قتل امام اتفاق افتاد، مجلس ابن زیاد، روانه کردن اسیران باسرهای مقدس شهدا به سوی شام

ص: 69

عنوان کتاب: انقلاب کربلا از دیدگاه اهل سنت

که پدیدآورنده: عبدالمجید ناصری داودی

مشخصات نشر انتشارات مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)، سال 1385، قم

***

آنطور که در پیشگفتار گفته شده است هدف از تألیف این کتاب ، پاسخ علمی و تاریخی به پرسش هایی است که در مورد مشروعیت خلافت یزید، اجتهاد یزید و کارگزارانش، نقش او در قتل امام حسین ع و ... مطرح می گردد. فصل اول به بیان خلافت یزید بن معاویه پرداخته است. در فصل دوم تحت عنوان «انقلاب کربلا و مقوله اجتهاد» به مباحثی از قبیل: اجتهاد در لغت و اصطلاح، اجتهاد یزید بن معاویه و دستیارانش، اجتهاد کارگزاران یزید، عمرسعد واعتراف به دین فروشی، امام حسین لم از چشم پیامبر گرامی اسلام علت و فضیلت های امام حسین علم در صحاح سته پرداخته شده است. مؤلف در فصل سوم «فلسفه انقلاب کربلا از دیدگاه اهل سنت» را بررسی می کند و در فصل چهارم با عنوان یزید بن معاویه و فاجعه کربلا، دخالت یا برائت»، مقصر بودن یزید در این حادثه خونین را با استناد به منابع اهل سنت اثبات می کند. در فصل پنجم، کرامات و پیامدهای انقلاب کربلا از دیدگاه اهل سنت مورد کنکاش قرار گرفته است. در فصل ششم مسأله لعن یزید از دیدگاه عالمان اهل سنت بررسی شده و سخنان علمای اهل سنت در این باره بیان گردیده است. مؤلف در فصل هفتم به بررسی زندگی و سوابق کسانی

ص: 71

عنوان کتاب : تاریخ عصر غیبت (نگاهی تحلیلی به عصر غیبت امام دوازدهم )

پدیدآورنده: سید مسعود پورسیدآقایی، محمد رضا جباری، حسن عاشوری، سید منذر حکیم

مشخصات نشر مؤسسه آینده روشن (پژوهشکده مهدویت)، سال 1389، قم

***

این کتاب از 9 فصل تشکیل شده است که عناوین فصلها عبارتند از:

معرفی و بررسی منابع تاریخ عصر غیبت، نگاهی کوتاه به زندگانی امام دوازدهم ، وضعیت سیاسی، اجتماعی و فکری عصر عباسیان در آستانه غیبت صغری، وضعیت فکری سیاسی و اجتماعی شیعه در آستانه غیبت صغری، زمینه سازی معصومین به ویژه عسکریین علیه السلام برای ورود شیعه به عصر غیبت، پیشینه سازمان وکالت و جایگاه آن در عصر غیبت صغری، عصر غیبت صغری، مروری بر برخی از مهمترین مسائل عصر غیبت کبری، سیرت و آثار امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف

هدف مؤلفین از تألیف این کتاب، نگاهی است به موضوع از منظر تاریخی و تلاشی است در جهت بررسی تاریخ غیبت صغری و غیبت کبرای امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف در بررسی غیبت صغری، مؤلفین پس از بررسی منابع، مروری دارند بر کیفیت آغاز غیبت و دلائل آن، شرح حال نواب اربعه و وظایف و نقش آنان در این عصر. در بررسی غیبت کبری نیز اشاره ای دارند به تاریخ شیعه، نهضت ها و دولت های شیعه، حرکت های علمی شیعیان و مبارزات علماء و دوران مرجعیت فقهاء و مدارس آنان و در نهایت بررسی کوتاهی پیرامون آثار و سیرت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف

ص: 73

عنوان کتاب: اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شیعه در عصر غیبت

پدیدآورنده: حسن حسین زاده شانه چی

مشخصات نشر: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، سال 1386، قم

***

در این اثر سعی شده بر اساس اطلاعات تاریخی قابل اعتماد و معتبر، اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی این دوره معرفی گردد. این کتاب از یک مقدمه و پنج فصل تشکیل شده است. فصل اول با عنوان «کلیات»، به بحثهایی در باره مسأله غیبت و مشکلات آن و تلاشهای امامان جهت زمینه سازی در جامعه شیعه برای مواجهه با این پدیده اختصاص یافته است. در این فصل به مباحثی می پردازد از قبیل: غیبت در احادیث و روایات ، اندیشه غیبت در فرقه های شیعی و اسلامی، تألیفات در موضوع غیبت تا پیش از غیبت، گذری در زندگانی امام یازدهم ملا، مهدی باید از ولادت تا غیبت. فصل دوم با عنوان «جهان اسلام در عصر غیبت صغری»، نویسنده برای درک بهتر خواننده از جامعه شیعه در عصر غیبت در جهان اسلام فضای کلی و عمومی جهان اسلام در عصر غیبت را به تصویر کشیده است و بحث هایی را مطرح می کند از قبیل: وضعیت سیاسی، خلافت عباسی، دولت های اسلامی، وضعیت دینی و علمی، مذاهب اسلامی و حوزه انتشار آنها، فعالیت ها و دستاوردهای علمی. فصل سوم با عنوان «موقعیت سیاسی شیعیان» از فعالیت های سیاسی دولت ها، احزاب و شخصیت های شیعی گفتگو شده و به مباحثی

ص: 74

عنوان کتاب: تاظهور (پژوهشی جامع پیرامون آموزه و مباحث مهدویت)

پدیدآورنده: نجم الدین طبسی

مشخصات نشر: بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود ، سال 1388، تهران

***

این کتاب دارای بیست و دو فصل است. روش مؤلف در این اثر چنین است که یکی از موضوعاتی را که مربوط به وجود مقدس امام زمان این می شود به عنوان سرفصل مطرح کرده و فروعی را در ضمن آن مورد کنکاش قرار داده است. سرفصل هایی که در این کتاب مورد بحث و بررسی قرار گرفته است به ترتیب عبارتند از: دلایل غیبت، حکم نام بردن آن حضرت وذکر نام شریف حضرت ولی عصر، نهی از قیام در بوته نقد و تحلیل روانی، جریان غیبت امام زمان در سرداب سامرا، بررسی جریان قرقیسا یا آرمگدون، جریان حضرت نرگس ها، کاوشی در خبر سعد بن عبدالله اشعری قمی، درنگی در روایات قتل های آغازین، سفارت و نیابت خاصه، بررسی سرگذشت ابن مهزیار، پایگاه زمینه سازان ظهور و تاریخ تأسیس آن، پژوهشی پیرامون حدیث خساسه (خبرچین) و دجال، یمانی کیست؟ ، بحثی پیرامون زیارت ناحیه مقدسه، داستان جزیره خضراء بررسی احادیث عدالت مهدوی، القاب و اوصاف حضرت مهدی کا در منابع اهل سنت، کتاب الامامة و التبصرة من الحیرة، سیری در کتاب کمال الدین و تمام النعمه، نگاهی به کتاب غیبت نعمانی.

ص: 76

عنوان کتاب: تشیع در مسیر تاریخ

پدیدآورنده: سید حسین محمد جعفری،

مترجم: سید محمدتقی آیت اللهی

مشخصات نشر: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، سال 1390، قم

***

هدف مؤلف این است که سیر تکوین آرمان اسلامی را براساس شواهد و مآخذ تاریخی بازسازی کرده و ارائه دهد. این کتاب دارای یازده فصل است که مؤلف در هر فصل یکی از موضوعات مربوط را مورد کنکاش قرار داده است. در فصل اول تحت عنوان «مفاهیم اساسی» به بررسی اجداد وانتساب پیامبر، ولادت حضرت محمد و مسأله غدیر و جانشینی امیرمؤمنان با پرداخته است. در فصل دوم تحت عنوان «سقیفه آغاز دسیسه ها» به بررسی این رویداد تاریخی می پردازد. فصل سوم با عنوان «امام علی عالم و شیخین» ، مخالفت امام علی علیه السلام با سیاست های ابوبکر و عمر را مطرح کرده و سپس مسأله شورای شش نفره و انتصاب عثمان توسط عمر را بررسی می کند. فصل چهارم با عنوان «نوشکوفایی نهضت تشیع» ابتدا حوادثی را که در طول مدت خلافت عثمان اتفاق افتاد بیان کرده و سپس به مسأله درخواست مردم از امام علی علیه السلام برای قبول خلافت اشاره می کند و به دنبال آن حوادث و جنگ هایی را که در مدت خلافت امام حادث شد بیان می کند. فصل پنجم به عنوان «کوفه پایگاه فعالیت شیعیان» به مسأله تأسیس کوفه و بافت قبیله ای و عناصر تشکیل دهنده جمعیت

ص: 81

عنوان کتاب: پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران

پدیدآورنده: علی اکبر ولایتی

مشخصات نشر: مرکز انتشارات وزارت امور خارجه، سال 1389، تهران

***

این کتاب در ویراست جدید در دو جلد چاپ شده است. جلد اول آن دارای هفت بخش است. در بخش اول که دارای دو فصل است، به بیان کلیات می پردازد و مباحث «بنیادهای مفهومی در زمینه های تاریخی» و «عصردعوت و فتوحات» را مورد بررسی قرار می دهد. در بخش دوم به بیان زمینه های شکل گیری تمدن اسلامی می پردازد و در مورد جایگاه علم و دانش و کتابت در فرهنگ و تمدن اسلامی، انتقال علوم و جذب دانشمندان به جهان اسلام، نهضت ترجمه، مراکز علمی در تمدن اسلامی، بحث می کند. مؤلف در بخش سوم و چهارم، شکوفایی علوم در تمدن اسلامی را به قلم می کشد و مباحثی همچون: طبقه بندی علوم در تمدن اسلامی، ریاضیات، نجوم، فیزیک و میکانیک، طب، کیمیا، فلسفه، منطق، تاریخ، جغرافیا، تفسیر، حدیث فقه و اصول، کلام و عرفان را مطرح می کند. در بخش پنجم، سازمان های اداری و اجتماعی در تمدن اسلامی و در بخش ششم، هنر در تمدن اسلامی را مورد کنکاش قرار می دهد. در بخش هفتم نیز به بیان تأثیر تمدن اسلامی در تمدن غربی می پردازد. در جلد دوم که دنباله جلد اول است و از بخش هشتم شروع می شود، به عوامل مؤثر در رکود تمدن اسلامی از قبیل: جنگ های صلیبی، حمله

ص: 83

عنوان کتاب: دانش مسلمین

پدیدآورنده: محمدرضا حکیمی

مشخصات نشر: انتشارات دلیل ما، سال 1388، قم

***

این کتاب دارای دوازده فصل است. فصل اول تحت عنوان «تفکر نو» به اهمیت علم از دیدگاه اسلام می پردازد و مباحثی از قبیل: قرآن سرچشمه علم، همگانی شدن دانش در اسلام، کتابت، تألیف و کتابخانه ها را مطرح می کند، در فصل دوم تحت عنوان «از ترکستان تا اسپانیا» به مباحثی همچون: فرهنگ اسلام در ایران، فرهنگ در میان توده ها، دانشمندان مشهور عرب، می پردازد. در فصل سوم تحت عنوان «اصالت فرهنگ» به دنبال تثبیت این مطلب است که در همان سده نخستین، پیش از اینکه مسلمانان به نقل و گردانیدن آثار دیگران دست یازند، خود صاحب فرهنگی اصیل، وسیع، عمیق، غنی و متحرک بودند، لذا به مباحثی همچون انشعاب علوم، رده بندی علوم، تألیف دائره العلوم، گردآوری اصطلاحات علوم می پردازد. فصل چهارم که عنوانش «اخذ دانش مسلمین» است، مباحثی از قبیل: وسعت بهره وری از فرهنگ اسلام، اسلام و نهضت رنسانس را مورد بررسی قرار می دهد. در فصل پنجم به اعترافات دانشمندان غیر مسلمان به ابتکار و نواندیشی مسلمانان و صدور علم و فن از بلاد اسلامی به سوی بلاد آنان، اشاره میکند. در فصل ششم ابتکاراتی را که توسط دانشمندان اسلامی محقق شده است را

ص: 85

عنوان کتاب: علم تاریخ در گستره ی تمدن اسلامی

پدیدآورنده: صادق آئینه وند

مشخصات نشر: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال 1387، تهران

***

هدف مؤلف فراهم کردن مجموعه ای کامل از پیدایش و گسترش دانش تاریخ در تمدن اسلامی برای جویندگان علم و مخاطبان می باشد. این کتاب از دو قسم تشکیل شده که هر قسم آن دارای چند بخش است. قسم اول آن تحت عنوان «پژوهش»، از هفت بخش تشکیل شده است که در این هفت بخش از تعریف و چیستی تاریخ شروع کرده و تا شیوه تاریخ نگاری در اسلام بحث کرده است. بخش اول دارای دو فصل است که به ترتیب موضوعات: «تاریخ از نگاه عام» و «تاریخ از نگاه متفکران مسلمان» را بیان می کند. در بخش دوم به مباحثی همچون: اسلامیت علم تاریخ و اسباب پیدایش آن ، اسلامیت علم تاریخ از نگاه قرآن و سیره، عوامل پیدایش علم تاریخ در اسلام می پردازد. در بخش سوم ساخت ها و سبک های تاریخ نگاری در اسلام را مطرح و موضوعاتی از قبیل: مراحل تدوین تاریخ در اسلام، اشکال تاریخ نگاری اسلامی، نگارش تاریخ بر محور حولیات (سال شماری)، نگارش تاریخ بر محور موضوعات، شعرو تاریخ را مورد کنکاش قرار می دهد. در بخش چهارم شعبه ها و شاخه های علم تاریخ در اسلام را بیان می کند و در آخر به بیان سیره نگاران و آثار آنها در عصر اموی و عباسی می پردازد. در بخش پنجم دانش های کمک

ص: 87

کتابشناسی سیر مطالعاتی تاریخ اسلام (دوره پیشرفته)

عنوان کتاب: المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام

پدیدآورنده: جواد علی

مشخصات نشر: انتشارات شریف الرضی، سال 1380، قم

***

این کتاب در ده جلد به چاپ رسیده و تنها اثری است که به طور مفصل درباره تاریخ عرب قبل از اسلام تألیف شده است. هدف مؤلف از تألیف این کتاب بیان اوضاع سیاسی، اجتماعی، دینی، علمی، ادبی، فنی آن دوره می باشد. مطالبی که در این ده جلد مورد بررسی و کنکاش قرار داده شده است، عبارتند از: رابطه عرب با سایر اقوام، برسی حکومت ها و قبائلی که در آن زمان موجود بوده اند؛ مانند مملکت مکه، مدینه، یمن، بیان اوضاع سیاسی جزیره العرب هنگام ظهور اسلام، خانه ها و شیوه خانه سازی در آن زمان، غزوات و جنگ ها، نوع جنگیدن سربازان ، ادیان عرب ، انبیای آنها، بت ها، شعارها، حج وعمره، عبادتگاه ها، کعبه، یهودیان در بین عرب، نصرانیان در بین جاهلیون، اثر طبیعت در اقتصاد جاهلیت، کشاورزی، ثروت های حیوانی، معاملات زراعی، تجارت دریایی، تجارت مکه، قافله ها، بازار آنها، خرید و فروش، صنعت و معدن، صنعت در جاهلیت، فنون زیبا، خط عربی، کتابت و تدوین، تعلم و تدریس، فلسفه و حکمت، قصه ها، علم پزشکی، هندسه، ماه های حرام، تقویم و تاریخ، لغات عرب، لغت قرآن ، عربی فصیح، نثر، خطابه و سخنرانی، شعر، تدوین شعر جاهلی، شاعران اولیه، شعرای قبیله قریش، شعرای یثرب، شعرای قبیله ثقیف، شعرای یهود، شعرای نصرانی.

ص: 93

عنوان کتاب: موسوعة التاریخ الاسلامی جلد های 3 ، 2 ، 1

پدیدآورنده: محمد هادی یوسفی غروی

مشخصات نشر: مجمع الفکر الاسلامی، سال 1382، قم

***

هدف مؤلف در این سه جلد آن است که با استفاده از منابع اصلی که در قرون اولیه اسلامی نگاشته شده است، زندگانی حضرت ختمی مرتبت و حوادث مهمی را که در زمان حیات ایشان اتفاق افتاده است مورد تحلیل قرار دهد. جلد اول دارای ده فصل است: در فصل اول نگاهی دارد به اوضاع جهان و جزیرة العرب قبل از اسلام. در این زمینه مباحثی همچون: جاهلیت در قرآن، جاهلیت در نهج البلاغه، معنای جاهلیت، بنای کعبه، مدینه منوره ، اخلاق عرب قبل از اسلام، دین در جزیرة العرب، خرافات در میان عرب جاهلی، زن در جامعه عرب جاهلی، جنگ های ایران و روم را مطرح می کند. در فصل دوم به معرفی آباء و اجداد پیامبر صلی الله علیه و آله ، ولادت و مراحل نشو نمای آن حضرت، ولادت علی علیه السلام، ازدواج پیامبراکرم و حضرت خدیجه علیها السلام، ولادت حضرت فاطمه علیها السلام، می پردازد و از فصل سوم تا فصل دهم مباحثی همچون: بعثت پیامبر، چگونگی بعثت و نزول قرآن، علنی شدن دعوت، حادثه معراج، هجرت مسلمانان به حبشه، سفر پیامبر به طائف، هجرت مسلمانان به یثرب، هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله به یثرب را مورد بررسی قرار می دهد. در جلد دوم حوادث مهم سال اول تا سال ششم هجری را بیان

ص: 94

عنوان کتاب: الصحیح من سیرة النبی الأعظم صلی الله علیه و آله

پدیدآورنده: سیدجعفر مرتضی عاملی، مترجم: محمد سپهری

مشخصات نشر: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، سال 1391، قم

***

این کتاب تاریخی است تحلیلی و اجتهادی در سطح بالا، و استادان تاریخ به آن عنایت دارند و استناد می کنند. مؤلف کتاب غالبا گزارش های مورخان اهل سنت را نقد و بررسی می کند و گاهی از مباحث و آرای کلامی در جهت اثبات گزاره های تاریخی استفاده میکند. مؤلف در این کتاب قصد دارد زندگی پیامبر را از ابتدا از مصادر و منابع صحیح استخراج کند و به تحلیل آن بپردازد. این کتاب آخرین بار در 35 جلد منتشر شده است که به صورت کلی دارای ابواب مختلفی است و هرباب دارای فصول متعددی است. مؤلف در باب اول ابتدا اوضاع جغرافیایی و اجتماعی شبه جزیره عرب قبل از ولادت پیامبر را بیان می کند و مباحثی از قبیل: وضع جغرافیایی جزیره العرب، زن در جاهلیت، علوم عرب، بنای کعبه، دعای ابراهیم، تقدیس کعبه، بت ها، و سپس مسئله زندگی پیامبر از ولادت تا زمان بعثت را بررسی می کند و به مباحثی مانند: نسب پیامبر صلی الله علیه و آله ، ولادت او، دوران شیرخوارگی، کفالت عبدالمطلب، حلف الفضول، بنوامیه و حلف الفضول، ازدواج حضرت محمد با حضرت خدیجه علیها السلام، ولادت امیرمؤمنان علیه السلام در کعبه، بنای کعبه و نصب حجرالاسود، ولادت حضرت زهرا علیها السلام همچنین به مسائل دیگری از قبیل: دین پیامبر قبل از بعثت، عوامل گسترش اسلام، پرداخته می شود و مطالبی که در سایر ابواب و مجلدات بیان می گردد عبارتند

ص: 96

عنوان کتاب: تاریخ سیاسی اسلام جلد2

پدیدآورنده: رسول جعفریان

مشخصات نشر: انتشارات دلیل ما، سال 1392، قم

***

هدف اصلی نویسنده تدوین کتابی در موضوع تاریخ تحولات سیاسی اسلام از آغاز تا پایان عصر اموی آنهم بر پایه اسناد و مدارک معتبر و مقبول بوده است. این کتاب از دوازده بخش تشکیل شده است که در هرکدام از آنها مباحث تاریخی را که در راستای هدف نویسنده بوده، مورد بررسی قرار گرفته است که خلاصه آنها چنین است. در بخش اول تحت عنوان «خلافت ابوبکر» بعضی از مباحثی که بحث شده عبارتند از: زیر سقف سقیفه، عکس العمل مردم در باره منتخب سقیفه، خلافت پس از رسول خدا، مسأله ارتداد، کارگزاران ابوبکر، فتح دمشق وفتح عراق. در بخش دوم نیز تحت عنوان «خلافت عمر» این مباحث مورد بررسی قرار گرفته است: در باره خلیفه دوم، اخلاقیات خلیفه ، کارگزاران عمر، اندیشه های خلیفه دوم، کشته شدن عمر، ادامه فتوحات در شام ومصر، ادامه فتوحات در عراق وفتح ایران، در باره فتح ایران. در بخش سوم تحت عنوان خلافت عثمان» به این مباحث پرداخته است: شورای خلافت و انتخاب عثمان، خلافت عثمان، علل شورش برعثمان، مخالفان عثمان، برخورد عثمان با مخالفان، عثمان و معاویه، امام علی علیه السلام و عثمان، قتل عثمان، ادامه فتوحات در روزگار عثمان ، آثار فتوحات در

ص: 98

عنوان کتاب: موسوعة التاریخ الاسلامی جلد4 و 5

پدیدآورنده: محمد هادی یوسفی غروی

مشخصات نشر: مجمع الفکر الاسلامی، سال 1382، قم

***

مؤلف در جلد چهارم ابتدا بعضی از حوادث را که در هنگام رحلت رسول خدا اتفاق افتاده است به قلم می آورد و مسأله سقیفه بنی ساعده را مطرح می کند و سپس دوران خلافت ابوبکر را مفصلا بیان کرده و مباحثی مانند: بیعت گرفتن از مردم، خانه نشینی حضرت علی علیه السلام است و جمع آوری قرآن، خطبه امیرالمؤمنین علیه السلام بعد از جمع آوری قرآن، مصادره فدک توسط خلیفه، خطبه حضرت زهرا علیها السلام، بیعت گرفتن از علی علیه السلام ، حمله به خانه علی علیه السلام ، بیماری حضرت زهرا علیها السلام ، وصیت آن حضرت، وفات حضرت زهرا علیها السلام و بالاخره ازدواج علی علیه السلام با أمامه را مطرح می کند. در ادامه به بیان مهمترین حوادث سال دوازدهم و سیزدهم هجری پرداخته و مطالبی را در مورد ماجرای مسلیمه کذاب، وفات ابوبکر، خلافت عمر، فتوحات در زمان عمر، تحریفات و بدعت های عمر، وصیت سیاسی عمر، مسأله شورای شش نفره، خلافت عثمان، فتوحات در زمان عثمان، بدعتهای عثمان، ماجرای ابوذر و عثمان، تبعید ابوذر به ربذه، قیام مسلمانان بر علیه عثمان، عثمان در محاصره ، لشکر شام و پیراهن عثمان، قتل عثمان، خلافت امیرمؤمنان علیه السلام و حوادث جنگ جمل، مطرح می کند. در جلد پنجم مؤلف ابتدا ریشه ها و عوامل جنگ صفین

ص: 100

عنوان کتاب: موسوعة تاریخ الاسلامی جلدهای 6، 7 و 8

پدیدآورنده: محمدهادی یوسفی غروی

مشخصات نشر: مجمع الفکر الاسلامی، سال 1382، قم

***

مؤلف جلد ششم را با بیان دوران امامت امام حسین علیه السلام شروع کرده و برخورد امام با معاویه را بیان می دارد، سپس مسأله ولیعهدی یزید و بیعت گرفتن برای او را بررسی کرده است. موضوع هلاکت معاویه و به حکومت رسیدن یزید، نامه یزید به ولید حاکم مدینه، خروج امام از مدینه به قصد مکه، سکونت در مکه، نامه های اهل کوفه به امام حسین ، جواب امام به ایشان، فرستادن مسلم به کوفه، مسلم در کوفه، رفتن ابن زیاد به کوفه، مبارزه مسلم، شهادت مسلم علیه السلام، از دیگر مسائلی است که در این جلد مطرح گردیده است. همچنین ماجرای کربلا، مبارزه و شهادت یاران امام از قبیل: حبیب بن مظاهر، حربن ریاحی، زهیرو بریر و ...، مبارزات و شهادت هاشمیین از قبیل حضرت عباس بن علی علیه السلام و برادرانش، حضرت علی اکبر ، حضرت قاسم علی ، شهادت امام حسین ، حمله دشمن به خیمه ها، ماجرای اسارت اهل حرم، قیام مردم مدینه (واقعه حره)، حمله سپاهیان یزید، نهضت توابین، قیام مختار، دوران حکومت حجاج در عراق ، شهادت کمیل بن زیاد، هلاکت حجاج، وفات امام سجاد . مؤلف در جلد هفتم، دوران امامت امام باقر ، امام صادق علیه السلام ، امام کاظم علیه السلام و امام رضا را بیان کرده و حوادثی را که در این دوران

ص: 102

عنوان کتاب: نقش ائمه ای استان در احیای دین

هر پدیدآورنده: علامه سید مرتضی عسکری

مشخصات نشر: انتشارات دانشکده اصول دین، سال 1393، تهران

***

این کتاب مجموعه سخنرانی هائی است که مرحوم علامه عسکری در طول قریب به ده سال در مجلس درس برای عده ای از علمای تهران ایراد کرده است و در دو مجلد به چاپ رسیده که 15 جزوه را در بر دارد. هدف ایشان از بیان این مطالب آنگونه که خود ایشان فرموده است، تبیین این مطلب است که ائمه اطهارله پس از پیامبر چه نقشی در حفظ کیان اسلام داشته اند یا به عبارتی دقیق تر، در ارجاع و برگرداندن اسلام به متن جامعه و برانداختن تحریف هایی که در آن رخ داده بود، چگونه عمل نموده اند. بعضی از مباحثی که ایشان در این کتاب بیان کرده است، عبارتند از: معنی «اله» در لغت عرب، معنی «اله» در قرآن کریم، تحریف و ابعاد آن در امم گذشته، کتمان حقیقت، در آمیختن حق و باطل، تحریف حافظان و ناشران اسلام، پیامبر و نشر سنت،

اصطلاح خلیفه، علل منع نشر حدیث، داستان قلم و دوات ، کوشش برای شکستن شخصیت پیامبر ، تلاش معاویه در این راه، نمونه ای از احادیث مجعول، بررسی احادیث مجعول، چگونگی نزول وحی در مکتب خلفاء، عوامل تحریف ادیان، جعل حدیث و علت آن، حضور علمای اهل کتاب در متن جریان حدیث سازی، کعب الاخبار عالم یهودی، مفسر قرآن، نفوذ کعب در مقامات رسمی، حافظان اسلام در

ص: 104

عنوان کتاب: سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه علیهم السلام

پدیدآورنده: محمدرضا جباری

مشخصات نشر: انتشارات مؤسسه امام خمینی (ره)، سال 1382، قم

***

هدف نویسنده بررسی موضوع سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه علیهم السلام است و برای رسیدن به این منظور مسأله مذکور را با ترتیبی منطقی و طبق سیر تاریخی و بر مبنای نمونه های مستند، مورد تحلیل و کاوش قرار داده است و تمامی آنچه برای شناخت ابعاد و ویژگی های مختلف این سازمان لازم است، از لابه لای منابع حدیثی، رجالی و تاریخی استخراج و در معرض نقد و بررسی قرار داده است. این کتاب در دو جلد به چاپ رسیده است که تمامی مطالب در یک مقدمه و 9 فصل بیان شده است. مؤلف در مقدمه مباحث مقدماتی را بیان کرده است. در فصل اول زمینه ها و عوامل تشکیل و گسترش سازمان وکالت توسط امامان شیعه بررسی شده است. عواملی از قبیل: دوری مسافت بین مناطق شیعه نشین و مراکز استقرار امامان شیعه، جوخفقان و دشواری ارتباط مستقیم امامان و شیعیان، عدم دسترسی شیعیان به امامان به خاطر حبس، شهادت و غیبت، آماده سازی شیعیان برای شرائط عصر غیبت. در فصل دوم محدوده زمانی و سیر فعالیت سازمان وکالت از آغاز تا انجام، بیان شده است. در فصل سوم قلمرو فعالیت سازمان وکالت و در فصل چهارم ساختار و شیوه عملکرد سازمان وکالت مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل پنجم وظایف و

ص: 106

عنوان کتاب: الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد

پدیدآورنده: محمد بن محمد بن نعمان معروف به شیخ مفید

مشخصات نشر:این کتاب با ترجمه های مختلف توسط ناشرین متفاوت چاپ شده است.

***

آخرین بار این کتاب در دو جلد به چاپ رسیده است. هدف مؤلف بیان اسماء و تاریخ زندگی دوازده امام له و چگونگی شهادت و محل شهادت و اسامی اولاد آنها و بیان اخباری که در شناخت این انوار الهی مؤثر است، می باشد.

جلد اول اختصاص به بیان زندگی پرشور و حماسه حضرت علی علیه السلام دارد و در آن به مباحثی در باره این شخصیت عظیم پرداخته شده است، مباحثی مانند اسلام آن حضرت، اعلم اصحاب پیامبر بودن او، بیان اخبار و احادیثی در فضل و منزلت آنحضرت، نقش علی علیه السلام در جنگ خیبر، ابلاغ سوره برائت به مشرکین قریش، نقش او در جنگ بدر، جنگ احد، حجة الوداع، مسأله اعلام جانشینی او توسط پیامبر از سوی خدا، وفات پیامبر ، تجهیز پیامبر توسط علی ، واقعه سقیفه، موضع گیری های علی علیه السلام در دوران خلفای ثلاثه.

جلد دوم به بیان زندگانی مابقی امامان معصوم علیهم السلام اختصاص دارد و مؤلف بعد از اینکه نام هریک از آن بزرگواران را به عنوان سرفصل قرار داده، مباحثی را که مربوط به ایشان می باشد بیان می دارد، مباحثی همچون: صلح امام حسن علیه السلام ، سپاه امام حسن علیه السلام و فساد نیت آنها، فرزندان امام

ص: 108

عنوان کتاب: موسوعة سیرة أهل البیت علیهم السلام

پدیدآورنده: باقر شریف القرشی، محقق: مهدی باقرالقرشی

مشخصات نشر:دارالمعروف، سال 1388، قم

***

نویسنده در این کتاب تحقیق جامعی در مورد زندگانی چهارده معصوم علیه السلام و بعضی از یاران آن بزرگواران انجام داده است. آخرین باراین کتاب در چهل جلد منتشر شده است، در جلد اول در مورد جغرافیای شهر مکه و زندگی پیامبر قبل از بعثت و اجداد ایشان و شخصیت حضرت خدیجه علیها السلام و ازدواج ایشان با حضرت محمد ، مطالبی ارائه کرده است، سپس به مسئله بعثت حضرت محمد و دعوت سری و علنی پیامبر و خطبه ها و کلمات قصار ایشان پرداخته و جنگ هائی را که ایشان با کفار و منافقین داشتند مطرح می کند. از جلد سوم تا جلد هشتم به بیان زندگی امیرمؤمنان علیه السلام پرداخته و از ولادت و رشد و نِمو ایشان نزد سول خدا و فضائل و جهاد ایشان و وقایعی که بعد از رسول خدا در سقیفه پیش آمد و خلافت ابوبکر و عمر وعثمان، سخن رانده است و همچنین بحث امامت را پیش کشیده و در مورد مقام امام و اهل بیت علیهم السلام در سایه احادیث مطالبی ارائه کرده است و به بیان ادعیه و کلمات قصار علی علیه السلام ، اخبار آن حضرت از غیب، قضاوت ها و مناظرات امیرالمؤمنین علیه السلام پرداخته است و در آخر، حوادث دوران حکومت ایشان را تشریح کرده است. در جلد نهم زندگانی حضرت زهرا علیها السلام را بیان کرده و در باره ولادت، اوصاف و فضائل نفسانی و تولد فرزندان ایشان و واقعه سقیفه وغصب فدک و شهادت ایشان مطالبی ارائه کرده است. جلد دهم و یازدهم در مورد امام حسن علیه السلام است که به بیان

ص: 110

عنوان کتاب: تاریخ قیام و مقتل اهل بیت علیهم السلام

پدید آورنده: جمعی از نویسندگان زیر نظر استاد مهدی پیشوایی

مشخصات نشر: انتشارات مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی مقاله ، سال 1391، قم

***

هدف مؤلفین از تألیف این کتاب ارتقاء دادن میزان آگاهی تاریخی مبلغان و انتقال اطلاعات صحیح و دور از تحریف به محققین و سخنوران است، لذا سعی مؤلفین در تمام بخش های کتاب این است که اولا گزارشی جامع، کامل، معتبر و مستند از قیام عاشورا ارائه دهند و ثانیا مطالب نقل شده را از منابع دست اول و قابل اعتماد بیان کنند. این کتاب در دو جلد نگاشته شده است. جلد اول این کتاب دارای چهار بخش است که هر بخش آن نیز دارای فصول متعددی است. فصولی که در بخش اول تحت عنوان «فصول مقدماتی» مورد بحث قرار گرفته است به ترتیب عبارتند از: سیری در مقتل نویسی و تاریخ نگاری عاشورا از آغاز تا عصر حاضر، سیری در ادوار زندگی و شخصیت امام حسین علیه السلام، شهادت امام حسین علیه السلام در گفتار پیامبران و امامان، فضیلت گریستن و عزاداری برای امام حسین علیه السلام و تحلیلی درباره آن، ریشه های سیاسی - اجتماعی و فرهنگی قیام امام حسین علیه السلام ، فلسفه قیام امام حسین ، پیشگویی ها و هشدارهای معصومان درباره تسلط بنی امیه . فصول بخش دوم تحت عنوان «امام حسین علیه السلام و معاویه» عبارتند از: موانع قیام امام حسین علیه السلام برضد معاویه، قضیه ولیعهدی یزید. فصولی که در بخش سوم تحت عنوان

ص: 112

عنوان کتاب: بازتاب تفکر عثمانی در واقعه عاشورا

پدیدآورنده: محمدرضا هدایت پناه

مشخصات نشر: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، سال 1389، قم

***

این کتاب در صدد بیان این مطلب است که کسانی که در کوفه مقابل قیام مسلم ایستادند و در کربلا سپاه عمر بن سعد را تشکیل دادند اقلیتی از مردم کوفه بودند که دارای تفکر عثمانی بوده اند و اینکه کوفی بودن مساوی با شیعه بودن باشد، مغالطه ای بیش نیست. این کتاب از پنج بخش تشکیل شده است، بخش اول با عنوان «مفاهیم و بستر تاریخی آنها خود دارای دو فصل است: فصل اول در مورد تشیع و گونه های مختلف آن در کوفه بحث می کند. در فصل دوم در مورد تفکر عثمانی سخن می راند و در بخش دوم با عنوان برنامه های تغییر هویت سیاسی مذهبی کوفه» در مورد روش هایی که برای تغییر هویت سیاسی و مذهبی اهل کوفه به کار رفته است، سخن می گوید و طی سه فصل به ترتیب این موضوعات را بررسی می کند: تفکر عثمانی در کوفه، ملاک ها و مشخصه های عثمانی مذهبان، آشنایی با عثمانی مذهبان نقش آفرین در حادثه کربلا. بخش سوم تحت عنوان «بازتاب تفکر عثمانی در کوفه» به بیان بازتاب تفکر عثمانی در سرکوب قیام مسلم و نمود آن در نامه های ارسالی به امام حسین علیه السلام می پردازد. بخش چهارم به بررسی بازتاب تفکر عثمانی در کربلا می پردازد و مباحثی از قبیل عاشورا برگی دیگر از کارنامه عثمانیان، عدم امکان

ص: 114

عنوان کتاب: جریان شناسی تاریخی قرائت ها و رویکردهای عاشورا از صفویه تا مشروطه

پدیدآورنده: محسن رنجبر

مشخصات نشر:انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی خاله ، سال 1392، قم

***

طبق گفته مؤلف در پیشگفتار: «در این کتاب به شناسایی، مطالعه و بررسی قرائت ها و برداشت های غالب از واقعه عاشورا از عصر صفوی تا مشروطه پرداخته شده است. پس از تبیین هر قرائت و بیان پیشینه آن، به ویژگی های هریک پرداخته و در ادامه زمینه ها و عوامل پیدایش یا ترویج آنها را در دوران یاد شده، مطالعه و بررسی شده است». این کتاب دارای هشت فصل است: فصل اول با عنوان «چشم انداز اوضاع سیاسی اجتماعی و دینی ایران از صفویه تا مشروطه» چشم انداز اوضاع سیاسی اجتماعی و دینی ایران در دوره مذکور را ارائه کرده است. فصل دوم تحت عنوان «سیری درمقاتل و تاریخ نگاری عاشورا از آغاز تا عصر مشروطه» در دو بخش تدوین شده است: بخش اول با عنوان «سیری در معرفی گونه شناسی مقاتل ونگاشته های عاشورا» به معرفی، بررسی و نقادی سیر گونه مقاتل مشهور و منابع مربوط به تاریخ عاشورا از آغاز تا پیش از صفویه می پردازد. در بخش دوم سیری اجمالی در ویژگی ها، اصول و مبانی حاکم بر تاریخ نگاری عاشورا از صفویه تا مشروطه صورت گرفته است. از فصل سوم تا فصل هشتم نویسنده

ص: 116

عنوان کتاب: موسوعة الامام المهدی جلد1 - تاریخ الغیبة الصغری

پدیدآورنده: سید محمد صدر

مشخصات نشر: مؤسسه دارالحجة للثقافة، سال 1385، قم

***

هدف نویسنده در این کتاب اثبات وجود امام و طول عمر امام و مانند این مباحث نیست، بلکه بیان سیر تاریخی و ریشه های تاریخی غیبت صغری است، لذا وارد مباحث عقیدتی نشده است وسخن را از زمان امام هادی علیه السلام شروع کرده است. نویسنده مطالب کتاب را به دو قسم تقسیم کرده است: قسم اول در مورد تاریخ امامین عسکریین علیهما السلام است و در آن چهار فصل را بیان کرده است. فصل اول تحت عنوان «فی عصرهما علیهما السلام » به بیان حوادث و انقلاب هایی می پردازد که از دوران معتصم تا زمان متوکل عباسی اتفاق افتاده است. در فصل دوم در مورد اقداماتی که امام هادی علیه السلام در مقابل خلفای بنی عباس انجام داده به تفصیل سخن به میان آورده است. در فصل سوم به بیان تاریخ امام حسن عسکری علیه السلام پرداخته و اقدامات ایشان را در مقابل خلفای عصرش به تفصیل بیان می کند. مؤلف فصل چهارم را به تاریخ امام مهدی در زمان زندگی پدرشان اختصاص داده است و مباحثی از قبیل: مادر امام مهدی ، ولادت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف حوادث بعد از میلاد، وفات امام عسکری علیه السلام، جعفر بن علی وادعای او، مطرح شده است. قسم دوم این کتاب اختصاص به تاریخ غیبت صغری (از سال 260 تا سال 329 ق) دارد که از پنج فصل تشکیل شده

ص: 118

عنوان کتاب: موسوعة الامام المهدی جلد 2 - تاریخ الغیبة الکبری

پدیدآورنده: سید محمد صدر

مشخصات نشر مؤسسه دارالحجه للثقافه، سال 1385، قم

***

این کتاب در حقیقت جلد دوم کتاب تاریخ الغیبه است. در جلد اول حوادث غیبت صغری بررسی شده و در این جلد موضوع غیبت کبری مورد کنکاش قرار گرفته است. این کتاب دارای سه قسم است که هرقسم آن دارای فصولی است. قسم اول آن تحت عنوان «تاریخ شخص الامام المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف» در مورد نوع زندگی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و تکلیف شرعی ایشان و برخورد با مردم و برطرف کردن مشکلات و امثال اینها مطالبی مطرح شده است. این قسم دارای پنج فصل است: فصل اول با عنوان «السر الاساسی للغیبة المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف» در مورد روشی که امام در نوع اختفاء وغیبت، نسبت به مردم دارد، به بیان دو دیدگاه در این زمینه می پردازد. فصل دوم به بیان تکلیف اسلامی امام در غیبت کبری پرداخته و وظیفه شرعی ایشان در زمان غیبت کبری را مورد بررسی قرار داده است. فصل سوم تحت عنوان «الحیاة الخاصه للمهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف» زندگی شخصی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را مورد بررسی قرار داده و در مورد اینکه آیا ایشان ازدواج کرده و ذریه دارند یا خیر؟ مباحثی مطرح کرده است. فصل چهارم در مورد نوع ملاقات با امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف با مردم در زمان غیبت کبری است و در این باره بحث می کند که آیا این ملاقات به چه نحو و تا چه حد قابل تحقق است. در فصل

ص: 120

عنوان کتاب: منتخب الأثر فی الإمام الثانی عشر عجل الله تعالی فرجه الشریف

پدیدآورنده: لطف الله صافی گلپایگانی

مشخصات نشر: مرکز نشر آثار آیت الله العظمی صافی گلپایگانی، سال 1380، قم

***

هدف مؤلف از تألیف این کتاب، مبارزه با بهائیت و پاسخ به شبهه افکنی های آنها و روشن نمودن بطلان ادعای کسانی است که مدعی مهدویت و امامت در عصر غیبت هستند. این کتاب از ده فصل تشکیل شده است: فصل اول دارای هشت باب است و در مورد تعداد امامان شیعه بحث کرده است و دوازده نفر بودن آنها را تأیید کرده است. در فصل دوم که چهل و نه باب دارد در مورد بشارت ها و اخباری است که در مورد ظهور مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف وارد شده است. در فصل سوم در سه باب در مورد حوادث ولادت حضرت مهدی و تاریخ ولادت و بعضی حالات مادر گرامیش بحث می کند، همچنین به بعضی از معجزات ایشان در مدت غیبت صغری می پردازد. فصل پنجم که دارای دو باب است، اختصاص دارد به بیان معجزات ایشان در زمان غیبت کبری و کسانی که ایشان را در این دوره از غیبت زیارت کرده اند. در فصل ششم که دارای یازده باب است، حوادث و علائمی را که قبل از ظهور ایشان اتفاق می افتد بیان کرده است، حوادثی از قبیل: ندای آسمانی، گرانی قیمت ها، زیاد شدن امراض، خروج سفیانی، خروج دجال. در فصل هفتم که دارای دوازده باب است، حوادث بعد از ظهور را بررسی می نماید، حوادثی مانند وحدت

ص: 122

عنوان کتاب : کتاب الغیبة

پدیدآورنده: محمد بن ابراهیم بن جعفر الکاتب النعمانی

مشخصات نشر:دارالکتب الاسلامیه، سال 1387، قم

***

این اثر در قرن چهارم به رشته تحریر درآمده است، لذا قدیمی ترین کتابی است که در این موضوع نگاشته شده است. هدف نویسنده از تألیف این کتاب هدایت مردمی است که بعد از وفات نائب چهارم امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف دچار سردرگمی شده و به فرقه های مختلفی گرایش پیدا کرده بودند. این کتاب دارای بیست و شش باب است که عناوین آنها به ترتیب عبارتند از: لزوم پوشیده داشتن سر آل محمد صلی الله علیه و آله ، تفسیر آیه «واعتصموا بحبل الله جمیعا»، تعیین امام و وصی تنها باید توسط خداوند متعال باشد، امامان، دوازده نفرند، کسانی که امام نیستند، ولی ادعای امامت کنند، احادیثی از اهل سنت حاکی از دوازده نفر بودن امامان، کسی که نسبت به یکی از امامان شک کند و یا امام خود را نشناسد، خداوند زمین خود را بدون حجت وا نمی گذارد، اگر روی زمین دو نفر باقی بمانند حتما یکی از آنها حجت خواهد بود، روایاتی در مورد غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف و هشدار امامان راجع به لغزش مردم ار مورد غیبت، انتظار فرج ولزوم صبردر دوره غیبت، آزمایش هایی که در زمان غیبت دامنگیر شیعه می شود، روایاتی در مورد صفات و رفتار و کردار آن حضرت و آیاتی که درباره ایشان نازل شده است، علائم قبل از قیام، سختی ها و ناراحتی هایی که پیش از ظهور امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف واقع

ص: 124

عنوان کتاب: کتاب الغیبة

پدیدآورنده: ابوجعفر محمد بن حسن بن علی بن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی، مترجم و محقق: مجتبی عزیزی

مشخصات نشر: انتشارات مسجد مقدس جمکران، سال 1387، قم

***

این کتاب با توجه به عظمت علمی مؤلف، از اهمیت خاصی برخوردار است. نویسنده هدف خود از تألیف این اثر را سفارش یک استاد بزرگوار می داند که از او خواسته بود کتابی جامع در باره غیبت امام زمان ها به رشته تحریر درآورد. ایشان در این کتاب طی فصولی به مباحث مختلفی پرداخته است، از جمله: در فصل اول تحت عنوان الکلام فی الغیبه» بحث غیبت را از دو طریق مطرح می کند، و از هر دو طریق وجود امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف را اثبات می کند. سپس تحت عنوان «الکلام فی الواقفه» مبحثی طولانی را در رد عقاید مذهب واقفیه مطرح می کند و با بیان روایات متعددی بطلان عقاید آنان را اثبات می کند. در فصل دوم به اثبات صحت روایات حاکی از ولادت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف می پردازد. فصل سوم در باره کسانی است که امام زمان را دیده اند. در فصل چهارم در مورد ظهور معجزاتی از امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است که دلالت بر صحت امامت ایشان در زمان غیبت دارد. در فصل پنجم علت عدم ظهور امام را خوف از قتل می داند و معتقد است که خوف امام زمان از قتل نفسش باعث شده که ایشان فعلا ظهور نکند. در فصل ششم به معرفی سفیران زمان غیبت می پردازد و آنها را به دو گروه ممدوحین و مذمومین

ص: 126

عنوان کتاب: کمال الدین و تمام النعمة

پدیدآورنده: پدید آورنده: ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق، محقق: علی اکبر غفاری، مترجم: منصور پهلوان

مشخصات نشر: انتشارات مسجد مقدس جمکران ، سال 1390، قم

***

مؤلف در مقدمه کتاب می گوید: «سالی که از زیارت امام رضا علیه السلام بازمی گشتم در شهر نیشابور توقف کردم و از گفتگوهایی که با شیعیان داشتم متوجه شدم که آنها در امر غیبت متحیرو دچار اشتباهاتی هستند و در این مورد تلاش هایی کردم، تا اینکه شبی در عالم خواب حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف را دیدم که به من فرمودند: «کتابی مستقل در باره غیبت تألیف کن و غیبت های پیامبران را در آن بنویس»، لذا هدف مؤلف از تألیف این کتاب زدودن شک و شبهه از کسانی است که در آن زمان در امر غیبت متحیر بوده و در امر امام زمان این شبهاتی داشته اند. این کتاب دارای یک مقدمه طولانی و 58 باب است و در دو جلد به چاپ رسیده است. مؤلف در مقدمه کتاب، مباحثی از این قبیل را مطرح می کند: خلیفه پیش از آفرینش، وجوب اطاعت از خلیفه در هر عصر، سرفرمان الهی به ملائکه در سجود به آدم، وجوب شناخت حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ، اثبات غیبت و حکمت آن، غیبت و آرای فرقه ها، رد عقیده ناووسیه و واقفیه در امر غیبت، ادعای واقفیه در غیبت حضرت عسکری علیه السلام ، شبهات مخالفین و پاسخگویی

ص: 128

عنوان کتاب: تاریخ الامامیة واسلافهم من الشیعة

پدیدآورنده: عبدالله فیاض، مترجم: حسین زرین فام

مشخصات نشر: انتشارات باغ ابریشم، سال 1381، کرمانشاه

***

هدف از تألیف این کتاب معرفی تاریخ تشیع امامی تا قرن چهارم هجری است. این کتاب از چهار فصل تشکیل شده است. مؤلف در فصل اول با عنوان «التشیع و الشیعه قبل ظهور فرقة الامامیه» ابتدا معنای لغوی و اصطلاحی واژه «شیعه» را بررسی می کند و سپس مبحثی را تحت عنوان چه زمانی تشیع ظهور پیدا کرد مطرح کرده و نظریات مختلف را بررسی می کند و نظر صائب را این می داند که تشیع (پیروی از امیرالمومنی علی علیه السلام ) از زمان خود پیامبر ظهور پیدا کرد. سپس مبحثی را در مورد جغرافیای تشیع و مناطق شیعی نشین در قرن اول و دوم و چگونگی نفوذ مذهب تشیع در ایران مطرح می کند. فصل دوم تحت عنوان «ظهور فرقة الامامیه الاثنی عشریه و رسوخ ها بفکرة غیبة المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف» تاریخ شیعه را از زمان امام صادق علیه السلام مورد بحث قرار داده و می گوید شیعیان بعد از شهادت امام باقر به امامت امام صادق علیه السلام معتقد شدند، لذا شیعیان امام صادق علیه السلام در کوفه به جعفریه معروف شدند و همچنین به آنها شیعه علی علیه السلام و رافضه نیز گفته می شد، سپس سیر تاریخ شیعیان را به صورت موجز بیان می کند تا می رسد به زمان غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف

مؤلف اعتقاد به غیبت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف را محور اصلی تشیع در نزد امامیه

ص: 130

عنوان کتاب: کارنامه اسلام

پدیدآورنده: عبدالحسین زرین کوب

مشخصات نشر: انتشارات امیرکبیر، سال 1389، تهران

***

هدف مؤلف از تألیف این کتاب ارائه یک گزارش جامع و کارنامه ای از اقدامات و پیشرفت های مسلمانان، بعد از ظهور اسلام است. نویسنده بیست و پنج مبحث را در این کتاب به صورت موجز مطرح و در باره آنها مطالبی را بیان کرده است که به ترتیب عبارتند از:

١. سیری اجمالی از آغاز تاکنون، در این قسمت نویسنده دورنمایی از فتوحات اسلامی و خلافت خلفای اولیه و دوران بنی امیه و بنی عباس را برای خواننده ترسیم و آثار آن را تحلیل کرده است.

2. تسامح، مادر تمدن انسانی اسلام، در این قسمت، نویسنده مقایسه ای کرده بین حکومت های اروپایی و مسیحیان آن زمان که اسیرتعصبات دینی و قومی بودند و بین حکومت مردمی و همراه با عطوفت اسلام، که همین تساهل و تسامح اسلامی را باعث نفوذ در قلب های مردم و گرایش مردم کشورهای دیگر به اسلام می داند.

3. مقام رفیع دانش در اسلام

4. فرهنگ و تمدن انسانی و جهانی اسلام

5. تمدن اسلامی منشأ یک فرهنگ عظیم انسانی

6. معجزه فرهنگ اسلامی کتاب ها و کتابخانه ها، در این قسم نویسنده اشاره ای دارد به ورود صنعت کاغذ سازی از ماوراءالنهر به داخل بلاد عرب زبان و همین امر را از اسباب عمده رواج علم و معرفت می داند

8. مدارس و دانشگاه ها

9. نهضت

ص: 132

عنوان کتاب: خدمات متقابل اسلام و ایران

پدیدآورنده: مرتضی مطهری

مشخصات نشر: انتشارات صدرا، سال 1392، تهران

***

مطالب این کتاب تکمیل شده و تفصیل یافته سخنرانی هایی است که توسط استاد در حدود سه سال در تهران انجام شده است. هدف مؤلف از تألیف این کتاب پاسخ گویی به بعضی از مستشرقین و ناسیونالیست های افراطی بوده که فتح ایران را به صورت تحریف شده و همراه با خشونت و ضد تمدن معرفی کرده و برخی از وقایعی را که در ایران اسلامی رخ داده است، به عنوان یک مقاومت و عکس العمل مخالف روح ایرانی در برابر اسلام معرفی می کردند. این کتاب مشتمل برسه بخش است: در بخش اول تحت عنوان «اسلام از نظر ملیت ایرانی» مباحثی را بیان می کند از قبیل: ما و اسلام، ملت پرستی در عصر حاضر، ملیت از نظر اجتماعی، تعصبات ملی، مقیاس ملیت، داعیه جهانی اسلام، مقیاس های اسلامی، اسلام ایرانیان، خدمات ایرانیان به اسلام از کی شروع شد، ایرانیان در یمن، شکست ایرانیان از مسلمانان، ناراضی بودن مردم ایران پیش از ظهور اسلام از حکومت ساسانی، مذهب تشیع، غلبه اسلام بر تعصبات ، تشیع ایرانیان. در بخش دوم تحت عنوان «خدمات اسلام به ایران» به مباحثی می پردازد از قبیل: موهبت یا فاجعه، نظام فکری و اعتقادی، ادیان و مذاهب ، آیین زردشتی دین رسمی کشور، آیین مسیحی، آیین مزدکی،

ص: 134

عنوان کتاب: سیر تمدن اسلامی

پدیدآورنده: شکرالله خاکرند

مشخصات نشر: انتشارات بوستان کتاب ، سال 1393، قم

***

هدف نویسنده بیان و تحلیل حوادث و پیش آمدهایی است که از زمان جاهلیت تا دوره دوم عباسی در شکل گیری تمدن اسلامی دخیل بوده اند. این کتاب از شش فصل تشکیل شده است: فصل اول تحت عنوان «مبانی نظری» به تعریف و چیستی تمدن پرداخته و مشخصه های تمدن دینی و تفاوت آن با تمدن غیردینی را بیان کرده است. در فصل دوم به بیان فرهنگ جاهلیت پرداخته و دوره جاهلیت را به عنوان محدوده ای که توسعه نبوی می بایست در آن رشد کند، معرفی و الزامات و موانع آن را بیان کرده و حوادثی را که منجر به توسعه ناموزون شده است، مورد کنکاش قرار داده است. در فصل سوم تحت عنوان « بعثت» با بیان بعثت حضرت محمد صلی الله علیه و آله و حوادث و مشکلاتی که از طرف قریش برای آن حضرت پدید آمد، به تبیین تقابل دو اندیشه و شیوه جامعه سازی جاهلی و جامعه سازی دینی پرداخته است.

در فصل چهارم تحت عنوان «سقیفه» حوادثی را که بعد از رحلت پیامبر رخ داد به تصویر کشیده است و با اشاره به واقعه غدیر و جانشینی امیرمؤمنان علیه السلام ، حادثه سقیفه را به عنوان چالش درون دینی بین اندیشه ولایت و امامت و فرهنگ جاهلی که با شکلی جدید ظاهر شده بود، معرفی می کند و با این نگاه، دوران خلفا را مورد

ص: 136

عنوان کتاب: تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام

پدیدآورنده: سید حسن الصدر

مترجم: علی مشتاق عسکری

مشخصات نشر:دارالکتب الاسلامیه، سال 1382، تهران

***

مؤلف در بیان هدف از نگارش این کتاب می گوید: از آنجا که خداوند شیعه را برتری بخشیده و آنها را سرداران علوم قرار داد تا در پی ریزی هنرها و علوم اسلامی در سرآغاز دوران اسلامی پیشرو باشند، لذا این کتاب را برای شناساندن آنها به نگارش درآوردم. این کتاب در چهارده فصل تألیف شده است و در هر فصل پیشگامی شیعه را در یکی از علوم مختلف مورد بحث قرار داده و به معرفی بنیانگذاران، اولین مؤلفان و سرشناسان آن علم و زندگینامه آنها می پردازد. عناوین این چهارده فصل به ترتیب عبارتند از: پیشگامی شیعه در علم نحو، پیشگامی شیعه در علم صرف ، پیشگامی شیعه در علم لغت، پیشگامی شیعه در علم معانی و بیان و بدیع، پیشگامی شیعه در علم عروض، پیشگامی شیعه در هنر و شعر و روش های آن، پیشگامی شیعه در نگارش زندگینامه ها، پیشگامی شیعه در علم حدیث، پیشگامی شیعه در علم فقه، پیشگامی شیعه در علم اصول فقه، پیشگامی شیعه در علوم قرآنی، پیشگامی شیعه در علم کلام، پیشگامی شیعه در علم اخلاق.

ص: 138

عنوان کتاب: تاریخ نگاری در اسلام

پدیدآورنده: سید صادق سجادی و هادی عالم زاده

مشخصات نشر: انتشارات سمت، سال 1388، تهران

***

هدف مؤلفان از تألیف این کتاب تحقیق در تعاریف، انگیزه ها، فواید، اهداف و منشأ تاریخ نگاری و نیز معرفی روش ها، مکاتب، شیوه های تدوین و تنظیم تاریخ و انواع تاریخ نگاری اسلامی است. این کتاب از شش فصل تشکیل شده است: فصل اول با عنوان «کلیات» به تعریف واژه تاریخ و تعریف آن و انگیزه ها و اهداف و فواید تاریخ نگاری می پردازد. در فصل دوم منشأ تاریخ نگاری اسلامی را مورد کنکاش قرار داده و تاریخ نگاری اسلامی را هرچند برگرفته از آثار عربی و ایرانی و یهودی و مسیحی می داند، اما منشأ اصلی و حقیقی تاریخ نگاری اسلامی و نیرومند ترین عامل الهام بخش مورخان برای پژوهش و تدوین تاریخ را اسلام می داند. در فصل سوم روش های مکاتب تاریخ نگاری را مورد بررسی قرار داده است و به توضیح سه روش تاریخ نگاری که عبارتند از روش روایی، روش ترکیبی و روش تحلیلی می پردازد و سپس در مورد مکاتب تاریخ نگاری معتقد است تاریخ نگاری اسلامی از آغاز در دو جهت اساسی حرکت می کرد و هریک را مکتبی در تاریخ نگاری شمرده اند و آنها عبارتند از: مکتب مدینه (محدثان مدینه که در حلقه های نقل وسماع حدیث از مشایخ تربیت شده و اولین مکتب تاریخ نگاری را پدید آوردند) و مکتب عراق که شامل مورخان عراق یا به طور دقیقتر بصره و

ص: 139