ص :2

ارزش عمر وراه هزینه آن : مجموعه سخنرانیهای حسین انصاریان

ویرایش و تحقیق محسن فیض پور.

ص :3

ص :4

-فهرست مطالب

-سخن ناشر

-پیشگفتار

ص :5

فهرست مطالب

ص :6

فهرست مطالب

ص :7

فهرست مطالب

ص :8

فهرست مطالب

ص :9

فهرست مطالب

ص :10

فهرست مطالب

ص :11

فهرست مطالب

ص :12

فهرست مطالب

ص :13

فهرست مطالب

ص :14

فهرست مطالب

ص :15

ص :16

نشر و ترویج فرهنگ غنی شیعه بر کرسی بحث ونظر می باشد که به منظور پربارتر ساختن محتوای تبلیغ دینی در جامعه و استفاده بیشتر طلاب محترم علوم دینی به زیور طبع آراسته می شود.

در این مجموعه گرانقدر، تلاش شده است با تکیه بر ویرایشی روشمند و دقیق - که شرح آن در یادداشت ویراستار آمده است - ساختار هنرمندانه مباحث و سبک استاد در ارائه سخن از بین نرود، تا ضمن نشرفرهنگ انسان ساز آل اللّه علیهم السلام شیوه منحصر به فرد استاد در تبیین معارف دینی نیز حفظ شده و به مشتاقان ارائه گردد.

مجلّدی که اکنون تقدیم خوانندگان گرامی می شود بیست و پنجمین اثر از این مجموعۀ سترگ و دربردارندۀ 26 گفتار در باب ارزش عمر و راه هزینۀ آن می باشد که مربوط به سخنرانی های استاد در دهۀ سوم ماه محرم 1384 در مسجد جامع رجایی شهر کرج و دهۀ اوّل صفر 1384 در مسجد النبی قزوین و دهۀ دوّم محرم 1384 در مسجد ملا اسماعیل یزد است.

این مکتوب، علاوه بر در برداشتن متن سخنرانی که لاجرم سبک و سیاق متن را نیز گفتاری می سازد، از فواید زیر خالی نیست:

- عنوان بندی مناسب و تفکیک مطالب و موضوعات.

- استخراج مصادر آیات و روایات و ارائه مطالب متنوع دیگر در پی نوشت.

- ذکر نام مستقل برای هر بحث (در انتخاب نام هر مجلد و نیز هر گفتار غلبه موضوع مدنظر بوده است، نه انطباق کامل موضوع و محتوا)

- مجموعه متنوع فهرست ها و...

در پایان، با امید به این که این اثر مورد رضایت حضرت حق و اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام و مقبول نظر مبلغان دینی قرار گیرد، لازم است از استاد انصاریان، دامت برکاته، که این فرصت مغتنم را در اختیار قرار دادند سپاسگزاری نماییم.

مرکز علمی تحقیقاتی دارالعرفان

ص:18

پیش گفتار مؤلف

«اَلْحَمدُ لِلّهِ وَ الصَّلاة علی رَسُولِ اللّه وَ عَلی آلِهِ آل اللّه»

پایه گذار منبر و جلسات سخنرانی برای رشد و هدایت جامعه وجود مبارک پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بود. ارزش تبلیغ دین از طریق منبر و جلسات تا جایی بود که خود رسول اکرم صلی الله علیه و آله تا روز پایان عمرشان با کمال اخلاص به بیان معارف دین پرداختند و در این راه زحمات سنگینی را متحمل شدند. پس از پیامبر، وجود مقدس امیرمؤمنان علیه السلام ادای این تکلیف الهی به عهده گرفتند که بخشی از سخنرانی های آن حضرت در کتاب بی نظیر نهج البلاغه موجود است.

امامان معصوم، به ویژه حضرت باقر و حضرت صادق علیهما السلام نیز تا جایی که فرصت در اختیارشان قرار گرفت و مزاحمتی از جانب حکمرانان بنی امیه و بنی عباس برایشان پیش نیامد این مهم را به صورت بیان معارف الهی و رشته های مختلف علوم به صورتی که حجت تا قیامت بر همگان تمام باشد به عهده گرفتند و دیگران را که مورد اعتمادشان در علم و عمل بودند به این مسأله تشویق کردند.

عالمان مخلص و باعمل شیعه برای حفظ دین خدا و تبلیغ معارف الهیه بر اساس قرآن و فرهنگ اهل بیت قرن به قرن تا به امروز که سال 1387 هجری شمسی است این جایگاه عظیم را حفظ کردند؛ شخصیت هایی چون شیخ مفید، شیخ صدوق، شیخ

ص:19

طوسی، علامه محمدباقر مجلسی، شیخ جعفر شوشتری و در قرن معاصر بزرگانی چون آیت اللّه العظمی بروجردی، آیت اللّه سیدعلی نجف آبادی، آیت اللّه حاج میرزا علی شیرازی، آیت اللّه حاج میرزا علی هسته ای، آیت اللّه حاج میرزا علی فلسفی تنکابنی و...

با داشتن مقام مرجعیت و مقام علمی بسیار بالا در ماه رمضان و محرم و صفر به منبر می رفتند و از این طریق دِین خود را به قرآن و اهل بیت ادا می کردند.

این جانب حسین انصاریان که سالیانی از عمرم را در شهر مقدس قم، این آشیانه اهل بیت، نزد بزرگانی از مراجع و اساتید مشغول تحصیل بوده ام، بر اساس وظیفه ای که احساس می کردم رو به جانب تبلیغ و تألیف آوردم و در این راه، فقط توفیق حق رفیق راهم بود. در زمینه تبلیغ بیش از شش هزار سخنرانی در نزدیک به پانصد موضوع مختلف بر پایه قرآن و روایات اهل بیت و تاریخ صحیح و نکاتی از حیات پاکان و اولیای الهی پرداخته ام و امیدوارم تا لحظات پایان عمر هم چنان توفیق ادای این وظیفه را از جانب حق داشته باشم.

مؤسسه دارالعرفان، که در شهر قم در جهت نشر معارف قرآنی و فرهنگ اهل بیت علیهم السلام کارهای مهمی را در سطح جهانی انجام می دهد، بنا گذاشت متن این سخنرانی ها به صورت مکتوب درآید تا در اختیار طلاب حوزه ها و دانشجویان و مردم علاقمند قرار گیرد و این مجموعه که احتمالاً حدود دویست جلد خواهد شد در آینده منبعی برای مبلغان شیعه قرار گیرد. من پس از سپاس از حضرت حق لازم می دانم به خاطر تحقق این مهم از دو فرزندم و جناب آقای پیمان تشکر کنم و از خوانندگان، به خصوص مبلغان گرامی، درخواست دعا نمایم. حال، این شما و این اثر اسلامی که فقط لطف و رحمت حق سبب ظهورش شد.

فقیر: حسین انصاریان

ص:20

ص:2

الحمدلله رب العالمین و صلّی الله علی جمیع الانبیاء والمرسلین و صلّ علی محمد و آله الطاهرین.

معارف اسلامی سه نفر را برای مجالست و همنشینی به ما معرفی می کنند؛

اول: کسی است که از او به رفیق تعبیر می کنند. دوم: صدیق است و سوم: کسی که از او به برادر تعبیر می کنند.

هر سه کلمه در قرآن کریم آمده است؛ «رفیق(1)، صدیق(2)، اخ(3)». این سه نفر در دنیا به شکلی و در قیامت نیز به شکل دیگری با انسان هستند. البته اگر انسان اهل آن باشد.

هر کدام از این ها در دنیا خصوصیت و ویژگی ای دارند که این ویژگی ها و خصوصیت های سه گانه، هر کدام در کنار انسان، در ارتباط با یک نفر است. از اینرو باید هر سه را بشناسیم، چون هر کدام نسبت به انسان، نگاه مثبتی دارند.

از این سه نفر که بگذریم، بقیۀ افراد در کنار ما، یا افرادی عادی و بی خاصیت هستند، یا دشمن و مخالف ما.

«رفیقک من بصّرک عیبک»(1) کسی که عیب تو را مخفی کند و تذکر ندهد دشمن توست و رفیق تو کسی است که فهمیده، دانا و چیز فهمی است. از پیش خیر و شرّ را شناخته، خوبی ها و عیب ها را می داند، سپس عیوبی که در تو هست و به آن توجه نداری و شاید بعضی از آن عیوب را حُسن بدانی - چون این اشتباه را انسان دارد - او عیوب تو را با دلسوزی و خیرخواهی به تو می شناساند و به تعبیر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله که فرمود:

«المؤمن مرآة المؤمن»(2)

دوست مؤمن، نسبت به تو مانند آینه ای است که می توانی خود را در او کامل ببینی.(3) این رفیق، موجود مثبتی است که کار او عیب گیری مثبت از دوست خود است؛ یعنی می خواهد شما را به طرف سلامت حرکت بدهد تا در عمل، اخلاق و رفتار انسانی بی عیب شوید.

این زمینه حدی نگذاشته اند که گفته باشند: اگر کسی پول حلال در آورد، تا این حد باشد، بعد دیگر نباید به پول دست بزند.

در قرآن کریم نکات خیلی جالبی هست. این سفارش فقط به ما نشده است، بلکه پول حلال در پیشگاه مقدس پروردگار به قدری از ارزش برخوردار است که در سورۀ مبارکۀ مؤمنون می فرماید: من به تمام صد و بیست و چهار هزار پیامبر گفته ام:

«یا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّباتِ»(1)

به دنبال مال حلال باشید، چون که از آیات قرآن صریحاً استفاده می شود که مال حرام، دری به سوی جهنم است.

من به عوارض دنیایی مال حرام کاری ندارم. این آیه را ببینید! البته نمونۀ این آیه در قرآن زیاد است. این آیه راجع به چند رشته از مال حرام است:

«اَلَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً»(2)

مال حرام، دری به سوی آتش جهنم است؛ یعنی هر کسی که به سراغ حرام رفت، خود را سزاوار عذاب قیامت می کند، مگر این که خداوند متعال به او توفیق بدهد تا هر چه مال حرام که از راه غیرمشروع به دست آورده است، به صاحبان اصلی آن برگرداند. این نیز سفارش اول است.(3)

بِعَذابٍ أَلِیمٍ»(1)

کسی که پول را به دست بیاورد و نگهدارد که از دستش نرود، او را به عذاب دردناک الهی بشارت بده! البته من سعی می کنم که فقط آیه را بخوانم که این حرفها را صد در صد باور کنید.

این سفارش دوم است؛ از حلال به دست بیاور، نمی گوید چقدر، شما را آزاد گذاشته است، چون دین نه نظر تنگ است و نه نامهربان، بلکه خیلی نظر بلند و مهربان است. از حلال به دست بیاید، اما عدد معلوم نمی کند و نمی شمارد. این پولی که به دست آورده اید، نگه ندارید، حبس نکنید.

«وَ آتَی الْمالَ عَلی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبی»(1)

ردۀ اول، پدر و مادر، خواهر، برادر، عمه، خاله. اگر اضافه آوردید:

«وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ السّائِلِینَ»(2)

اگر اضافه نیامد که این سفارش متعلق به تو نیست. این سفارش سوم است.

حداقل به واجبات عمل شود.

بخش دوم: به دنبال پولِ با ویژگیهایی که بیان شد باش.

بخش سوم: عمر

«لِمُعاشَرَةِ الإخْوانِ وَ الثِّقاتِ الّذین یُعَرّفُونَکُمْ عُیُوبَکُم وَ یُخلِصُونَ لَکُم فِی الباطِنِ.»

سراغ کسانی بروید که عیب های شما را از روی دلسوزی به شما بگویند. عیب شما را پیش دیگران نمی گویند، چون شما را دوست دارند و مشتاق شما هستند.

کار آنها نیز برای خداست. بگذار تذکر بدهند. این دوستان برای انسان خیلی خوب هستند.

بخش چهارم عمر:

«لِلَذّاتکم فی غیر مُحَرَّم»

تفریحاتی که حرام نباشند، چون تو نیازمند به لذت هستی. دین نمی گوید که درِ لذّت ها را به روی خودت ببند، بلکه، می گوید باز کن، اما از حلال.

ابونصر فارابی است.

در سوریه، ابونصر فارابی را دعوت کردند. او نیز زاهد، حکیم و فیلسوف بود.

با لباس همیشگی وارد جلسه شد، نه جواب سلام او را دادند و نه کسی بلند شد.

ابونصر در جای کفش ها نشست.

مقداری که گذشت، مدیر جلسه گفت: ابو نصر نیامد؟ گفتند: نه، نیامد. جلسه تمام شد و ایشان نیز نگفت که من ابونصر هستم. به او هیچ محل نگذاشتند. بعد رفتند به آن واسطه گفتند: این رفیق شما، ابونصر نیامد. گفت: چطور نیامد؟ قول قطعی داده بود که بیاید. من می روم و به او می گویم که فردا بیاید.

ابونصر فردا که آمد، عمامه ای فیلسوف مآبانه، پیراهن سفید درخشان، جبّۀ قیمتی، با آستین بلند پوشید و وقتی آمد که همه آمده باشند. تا از در وارد شد، همه از جا بلند شدند و ایشان را تا بالای مجلس آوردند.

ابونصر چیزی نگفت. سفرۀ غذا را که پهن کردند، ابونصر آستین لباس خود را باز کرد. لقمه می گرفت و به داخل آستین می انداخت. گفتند: ابونصر، فیلسوف معروف، دیوانه شده است.

گفتند: چرا لقمه را داخل آستین لباس می کنید؟ گفت: برای این که احترام من در این جلسه بخاطر این لباس است و الا من دیروز نیز آمده بودم و جای کفش ها نشسته بودم، اما شما جواب سلام مرا نیز ندادید.

حضرت می فرماید:

گاهی اولیای خدا، در لباس کهنه گم هستند، مواظب باشید که به کسی کم محلی نکنید که مبادا به خدا کم محلی کرده باشید.

این رفیق ها برای خدا و به خاطر محبت به تو، عیب تو را فقط به خودت می گویند. بلند گو نیستند که عیب تو را ببرند و پخش کنند و در ظاهر به شما ارادت نشان دهند.

«یُخْلِصُونَ لَکُمْ فِی الباطِنِ»

ببیند.

اما سومین نفر، «اخوک» برادر تو است؛ کسی که تو را به خدا می رساند و دست تو را در دست خدا می گذارد.(1) والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته

ص:12

پی نوشت ها

ص:14

پی نوشت ها

ص:15

پی نوشت ها

ص:16

پی نوشت ها

ص:17

ص:18

ص:20

الحمدلله رب العالمین و صلّی الله علی جمیع الانبیاء والمرسلین

و صلّ علی محمد و آله الطاهرین.

در جلسۀ قبل، سه حقیقت بیان شد که اگر این سه حقیقت در زندگی رخ نشان دهد، آثار بسیار مثبت دنیایی و آخرتی برای انسان دارد. به لطف خدا ادامۀ بحث در این چهار حقیقت را برای شما عرض می کنم که در دنیا به صورت مثبت و منفی رخ نشان می دهد و در قیامت نیز هر دو مرحلۀ مثبت و منفی آن از جانب حضرت حق محاسبه می شود؛ یعنی قاضی این چهار حقیقت در قیامت، خود پروردگار است.

این جمله را در سورۀ مبارکۀ انبیاء می بینید که پروردگار می فرمایند:

«وَ کَفی بِنا حاسِبِینَ»(1)

البته در جهت مثبت این چهار برنامه، حسابگری خدا، حسابگری کریمانه ای است.

«من یحاسب الحساب یوم القیامة؟»(1)

متولی حساب در روز قیامت و قاضی کیست؟ پیغمبر عظیم الشأن اسلام صلی الله علیه و آله فرمودند: خدا. آن عرب خنده ای کرد و رفت.

پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: او را صدا کنید. کسی دوید و گفت: برگرد! پیغمبر صلی الله علیه و آله شما را می خواهد. برگشت. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: من حرف خنده داری زدم؟ تو پرسیدی که متولی حساب در روز قیامت کیست؟ من نیز گفتم: خدا.

گفت: آقا! من از این جواب شما خیلی خوشحال شدم، خنده ام از خوشحالی است. فرمودند: چرا؟ ببینید این عرب بیابانی چقدر زیرک، عاقل و فهمیده بود و چقدر خدا را در عین بی سوادی خوب شناخته بود؛ یعنی آن مغز دین را نسبت به خدا فهمیده بود.

او این جمله را گفت که: خنده و خوشحالی من برای این بود که:

«الکَرِیمُ اذا قَدَرَ عَفَا»

حساب ما دست کسی است که هم کریم است و هم با گذشت؛ و کریم هنگامی که در موضع قدرت قرار می گیرد، با عفو و گذشت رفتار می کند. پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: خوب فهمیدی.

حسابگر ما در روز قیامت، خدای کریم است. کریمی که کرم و گذشتش بی نهایت است.

خیلی از جاها، جای گذشت است، ولی مردم گذشت نمی کنند. گاهی جای گذشت است، اما حتی شخص متدین، عالم، دانشمند و با محبت گذشت نمی کند، ولی وجود مقدس پروردگار، هر جایی که جای گذشت است، به یقین گذشت می کند و حسابگری نمی کند.

چنانچه امام صادق علیه السلام در دعای افتتاح به ما یاد داده است، خدا چنین گذشتی

ص:22

دارد:

«و أنت أرحم الراحمین فی موضع العفو و الرحمة»(1)

کشیده، اما خدا می گوید: زحمت کشیده، مرا نمی شناسد، یا با من مخالف است، ولی من خدایی نیستم که زحمت او را ضایع کنم.

برخورد بدی باکسی داشتند.

با این که دکترها می گویند: انسان گرسنه و تشنه، عصبانی است، ولی به قدری احساس حقیقت یابی آنان قوی بود که اصلاً تلخ نمی شدند. هر کس در این حال به پیغمبر صلی الله علیه و آله عرض می کرد: آقا! حال شما چطور است؟ با لبخند می فرمودند:

«ألْحَمْد لِلّهِ عَلی کُلِّ حالٍ»(1)

در هر حالی که هستم، قابل شکرگزاری است.

این شعر سعدی است:

ای کریمی که از خزانۀ غیب گبر و ترسا وظیفه خور داری

دوستان را کجا کنی محروم تو که با دشمنان نظر داری(2)

آب و نان آنان را می دهی، رییس و وزیر و وکیل می شوند، اما این همه دشمن خدا در آمریکا، اروپا و جاهای دیگر وجود دارد. در میان آنها وکیل، وزیر و ثروتمند زیاد هست.

خدا در قرآن مجید می فرماید:

«وَ اغْضُضْ مِنْ صَوْتِکَ»(1)

با هم آهسته حرف بزنید. بعضی افراد به طور عادی که حرف می زنند، گویا بلندگو در حلق خود جراحی کردند.

تمام لحن پروردگار در قرآن، آرام است. شما برای نمونه یک آیه از این شش هزار و چند آیه به من نشان بدهید که در جوّ آیه عربده و فریاد باشد.

بله، در ابتدای سورۀ توبه که «بسم الله» ندارد، دلیل بر خشم خدا نسبت به مشرکین است، با این آیه شروع می شود:

«بَراءَةٌ مِنَ اللّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی الَّذِینَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ»(2)

یعنی من با شما قهر هستم، از شما بیزارم و کاری به کار شما ندارم. اما دو آیۀ بعد می گوید:

«فَإِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ»(3)

اگر بخواهند با من آشتی کنند، برای آنان خوب است. بگو که آنان را قبول می کنم. این دیگر بلندترین لحن خدا با مشرکین است.

یا وقتی به بنی اسراییل خشم گرفته بود و جلوی باران را گرفت، البته برای بیدار کردن آنان، چون خدا در قرآن می فرماید: وقتی زبان انبیا، ائمه، محبت، منبر، شما را بیدار نکرد، برای این که در قیامت گرفتار جهنم نشوید، شما را گرفتار بلاهای مستقیم می کنم که در بلاها ببینید که به بن بست رسیده اید، در پیشگاه من ناله و زاری کنید، که من با ناله و زاری شما، گذشتۀ شما را ببخشم و دوباره نعمت ها را سرازیر کنم.

بلا نیز برای بیداری شماست؛ یعنی وقتی که به صورت ما سیلی می زند، سیلیِ با عشق و محبت است، می گوید: خوابت سنگین شده، می میری، بلند شو. چون

ص:26

خواب سنگین و خواب زیاد بدن را مسموم می کند. بلا، سیلیِ با محبت است که:

بندۀ من! بیدار شو، قلبت می ایستد، چقدر می خوابی؟

نعمت باران قطع شد. مردم به حضرت موسی علیه السلام گفتند: نمازی بخوان، دعایی بکن، چون گناهان آنان سنگین بود، خطاب رسید: ای موسی علیه السلام من فقط حرف یک نفر را گوش می دهم. شخص فقیری با لباس کهنه و پاره که شخص صاف و خوبی است، او اگر دعا کند، من مستجاب می کنم. برو به او بگو.

خود حضرت موسی علیه السلام می توانست دعا کند، چون او از حضرت موسی علیه السلام که صاف تر نبود. اما خدا می خواست به مردم بگوید: این شخص فقیر را می بینید، اگر شما ذرّه ای صافی او را داشتید، ما به شما سخت نمی گرفتیم.

حضرت موسی علیه السلام رفت و او را پیدا کرد و گفت: اوضاع از این قرار است، فکری به حال ملت کنید. گفت: چه وقت؟ گفت: همین امروز. گفت: باید به بیابان بروم.

حضرت موسی علیه السلام گفت: من هم با تو بیایم؟ گفت: بیا.

به بیابان رسیدند. سرش را بلند کرد و گفت: این ها عقل ندارند و مستی کردند، تو چرا جلوی باران را گرفتی؟ به نفهمی این ها نگاه نکن، بگذار باران بیاید. ابر شد و باران آمد. خدا گفت: ای موسی علیه السلام! دیدی با ما چقدر صاف است. این دعا کردن او بود.(1)

«اِتَّقِ اللّه وَ أَحْسِنْ»

این دو برنامه؛ تقوا و احسان. بعد این آیۀ آخر سورۀ نحل را خواندند:

«إِنَّ اللّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ الَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ»(1)

و بعد سکوت کردند. فرمود: این وصف عاشقان خداست. زلف زندگی عاشقان خدا، به گناه گره نمی خورد و از هیچ کار خیری فرار نمی کنند.

خدا در این مسیر، این احساس را به آدم می دهد. با متصف شدن به آن حقیقتی که خدا فرمود، این احساس در انسان ظهور می کند.

«فلم یقنع همّام بهذا القول» گفت: آقا! کم است. بر حضرت خیلی سنگین بود که ادامه بدهند، اما او اصرار کرد. حضرت فرمودند: حالا که مصرّ هستی، پس گوش بده. آن وقت شروع به گفتن کردند.

کلمۀ «علی» به حروف ابجد، عددش صد و ده است، حضرت دقیقاً صد و ده ویژگی برای عاشقان خدا ذکر کردند. همّام نعره ای زد و از دنیا رفت. حق دارند، چون به قدری بار عاطفی و درونی این محبت سنگین است که گاهی قلب را از کار می اندازد. بار محبت از هر باری سنگین تر و گران تر است.

شمر قبل از این که سر حضرت ابی عبدالله علیه السلام را جدا کند، حضرت فرمودند:

هنوز درب توبه باز است، اگر می خواهی برگردی، برگرد. خودش نخواست.

چیزی که با اختیار خودش نخواسته است، خدا به زور در حلق او کند؟

او اعلان کرده است که من با تمام وجود، بهشت تو را نمی خواهم. تا آخر عمر هم گفته است که نمی خواهم. حالا که مرده است، هیچ جاذبه ای در وجود خود برای جذب یک سیب بهشتی نیست، اگر خدا او را درون بهشت نیز ببرد، نمی تواند از نعمت ها استفاده کند، چون دهان خوردن نعمت بهشت، چشم دیدن مناظر بهشت، گوشِ شنیدن نواهای بهشت و شهوت و لذّت قرار گرفتن در کنار حور العین را ندارد، همه خاموش است. خدا او را کجا ببرد؟

شما کور مادرزادی را پیدا کنید، زیباترین تابلوی کمال الملک را نزد او ببر، کمال الملک(1) که اهل کاشان و نقّاش دربار قاجاریه بود و رضاشاه او را به نیشابور تبعید کرد و همانجا مرد و آنجا نیز دفن است، بگو: تلفیق و به قول خارجی ها، هارمونی رنگ ها را ببین، زیبایی تابلو را ببین، تابلو دارد با آدم حرف می زند. کور همه را تاریکی می بیند. بعد حوصله اش سر می رود و می گوید: من هیچ چیز را نمی بینم.

پروردگار در سورۀ اسراء می گوید:

«وَ مَنْ کانَ فِی هذِهِ أَعْمی فَهُوَ فِی الْآخِرَةِ أَعْمی»(2)

آن کسی که در اینجا چشم دیدن پیغمبر و اهل بیت علیهم السلام را نداشته است، آنجا نیز چشم ندارد که ببیند، آن وقت تو می گویی: او را به بهشت ببر؟ او نمی بیند. او در دنیا در تاریکی بوده، در قیامت نیز باید در تاریکی باشد.

«فِی سَمُومٍ وَ حَمِیمٍ * وَ ظِلٍّ مِنْ یَحْمُومٍ»(3)

در آخرت در دود غلیظ فراگیر می باشد. اگر چشم داشت، من او را به بهشت می بردم. تو که چشم داری بیا برو بهشت. اما اگر در دنیا

ص:29

«صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ»(1)

بودی و خود را علاج نکردی، در قیامت نیز همین است.

و حضرت مریم و آسیه و خدیجه و فاطمه زهرا و مادران ائمه علیهم السلام که خیلی عدد آنها کم می شود، اصلاً برای بهشت، کسی مشتری نمی ماند.

پول و اموال خود را از کجا به دست آوردی و در کجا خرج کردی؟

«وَ عَنْ حُبّنا أَهْلَ البَیتِ»

از عشق و علاقۀ شما به اهل بیت علیهم السلام می پرسند، که آیا علاقه به اهل بیت داری یا نه؟

«فَقَالَ رَجُلٌ مِنَ الْقَوْمِ: وَ مَا عَلامَةُ حُبِّکُمْ یا رَسُولَ اللّهِ؟»

در میان جمعیت، کسی که این حرف ها را از پیغمبر صلی الله علیه و آله می شنید، به پیغمبر صلی الله علیه و آله عرض کرد: نشانۀ این محبت چیست؟ محبت همۀ چهارده نفر معصوم را داشته باشد یعنی چه؟ حضرت فرمودند:

«مَحَبّة هذا وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی رَأْسِ عَلِیّ بْنِ ابی طالِبٍ»(1)

خیلی جالب است که محبت امیرالمؤمنین را همسان با محبت جمع حساب کردند؛ یعنی اگر همۀ ما را داری، اما حضرت علی علیه السلام را نداری، ما هیچ رابطه ای با تو نداریم.

رومی نشد از سرّ علی کس آگاه آری نشد آگاه کس از سرّ اله

یک ممکن و این همه صفات واجب لا حول و لا قوّة الاّ بالله(2)

والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته

ص:32

پی نوشت ها

ص:34

پی نوشت ها

ص:35

پی نوشت ها

ص:36

ص:38

الحمدلله رب العالمین و صلّی الله علی جمیع الانبیاء والمرسلین

و صلّ علی محمد و آله الطاهرین.

وجود مبارک رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

در قیامت، کسی در پیشگاه مقدس حق اجازۀ حرکت و قدم برداشتن ندارد، مگر این که به چهار سؤال پاسخ داده و چهار برنامه در رابطه با او حسابرسی شود.

اگر این چهار برنامه، مثبت است، پاداش این چهار برنامه را به او بدهند و اگر منفی است، باید جریمه شود.

تعلّق گرفته است که این فرصتِ عبوری و گذرا را یک بار عنایت کند، البته برای دوباره گرفتن این نعمت الهی، به پروردگار خیلی اصرار می شود، ولی نمی پذیرند.

ما خبر نداریم، شاید خوبانی که از دنیا عبور کردند و وارد عالم آخرت شدند، این درخواست را داشتند، ولی حتی از آنان نیز نپذیرفتند. این درخواست از خوبان را خبر نداریم، ولی از طریق آیات قرآن، ضایع کنندگان این سرمایه را خبر داریم که شش بار در قرآن مجید آمده است که از خدا درخواست دریافت دوباره اش را می کنند.

می گوید که برای چه درخواست برگشت می کنند.

علت درخواست آنها این است که: در آنجا می بینند که تمام سرمایۀ عمر، از دست رفته و به جای آن هیچ سودی برنگشته است؛ یعنی فرصت عمر او حرام و تباه شده است. چون عمر اگر در همان خط سیر حیوانی تمام شود، سودی در آن نمی ماند. بلکه سرمایه ای بوده که بر باد رفته است.

در قرآن مجید همین مسأله را می بینید که پروردگار عالم در آیات متعدد سی جزء قرآن، نسبت به عمرهای تباه شده، تعبیرهای لطیفی دارد.

علت درخواست، روشن است. لحظاتی است که آگاهی انسان بسیار قوی می شود و تمام گذشتۀ خودش را ملاحظه می کند که بر باد رفته است. عظیم ترین سرمایه را خرج کرده، ولی سودی بر نگردانده و فقط خرج شده است.

شخص عاقل و بیدار، با تکیۀ بر پروردگار، چه این که خود را هزینۀ کار ظاهری مثبت کند، چه هزینۀ کار معنوی، امید دارد که این سرمایه عظیم برای او سودآور است. این امید درست و مثبت است، چون این سرمایه، با تمام آنچه که به این سرمایه گره خورده است؛ بدن، چشم، گوش، قلب، پول، نعمت ها، مجموعۀ این ها، زیر مجموعۀ عمر است.

می فرماید:

«جَنّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها»(1)

و به این پاداش نیز قناعت نمی کند و می فرماید:

«وَ رِضْوانٌ مِنَ اللّهِ أَکْبَرُ»(2)

و در بعضی از آیات نیز می فرماید: آن

«وَ یَزِیدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ»(3)

آن اضافه چیست؟ یعنی آن بهشت، به تناسب هر کدام از ما برای ما کافی نیست؟ خدا در قرآن می فرماید: نه، کافی نیست، بلکه کم است. همچنین در سورۀ توبه می فرماید:

«وَ رِضْوانٌ مِنَ اللّهِ أَکْبَرُ»

باز می فرماید: کافی نیست. در سورۀ نور می فرماید:

«وَ یَزِیدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ»(4)

برای این که شما این سرمایه ای که مطابق طرح من در امر ظاهر و باطن هزینه کردید، قیمتش بیش از بهشت است.

اگر انسان قرآن را بفهمد، لذت می برد، که با خدا و انبیا زندگی کند، چون سند تجارتی که در این طرف برای افراد مقرّر شده است، فقط هزینه شدن است.

برگشتی ندارد؛ یعنی به تدریج نابود کردن، فنا کردن، از بین بردن، به باد دادن، دود کردن و آتش زدن است، دیگر در آن هیچ چیزی نمی ماند.

افراد در حال احتضار که دنیای بعد را می بیند، می بیند که هفت طبقۀ جهنم رو به روی او است، هیچ چیزی دیگر نیست؛ شفاعتی رو به روی او نیست:

ص:42

«فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشّافِعِینَ»(1)

هر چه صدا می زند، جوابی از خدا نمی آید:

«لا یُکَلِّمُهُمُ اللّهُ»(2)

خدا نگاه محبت آمیزی نمی کند:

«وَ لا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ»(3)

تسویه حساب نیز به آنها نمی دهند. می گوید: پرونده ات بر روی گردنت بماند، هیچ چیزش را کم و پاک نمی کنم «وَ لا یُزَکِّیهِمْ»(4)

کسانی که خوب زندگی می کنند، یا قرآن را فهمیدند، یا از طریق این مساجد و مجالس قرآن را می فهمند و قبول می کنند و با قرآن زندگی می کنند، هم دنیای آباد و هم آخرت آبادی دارند.

این ضایع کنندگان عمر، از خدا درخواست عمر دوباره می کنند و می گویند:

«رَبِّ ارْجِعُونِ»(5) برای چه؟ فلسفه اش را می گوید؛ این ها در آن حال که همۀ سرمایه ای که خودم به آنها دادم و راه کاسبی این سرمایه را نیز با صد و بیست و چهار هزار پیامبر و صد و چهارده کتاب و دوازده امام به آنها یاد دادم، یا آمدند گوش دادند و قبول نکردند و یا از اصل نیامدند که گوش بدهند.

این دیگر به خدا ربطی ندارد. پروردگار عالم، حق خودش می دانست که بندگانش را راهنمایی کند، تا چند روزی که در دنیا هستید، عمر و متعلّقاتش را چگونه هزینه کنید. چیز دیگری بر عهدۀ او نیست.

چون و چرا نکنید که آیا تمام ملت ها پیغمبر داشته اند؟ خدا در قرآن می فرماید:

«إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلاّ خَلا فِیها نَذِیرٌ»(1)

این سند الهی است که در کرۀ زمین، جمعیتی بی پیغمبر نداشتیم. فرض کنید کسی متولد شد که اصلاً صدای هیچ پیغمبری را نشنید، حجت به او تمام نیست؟ چرا حجت تمام است. با عقل، ندای فطرت و فریاد وجدان، کسی از زیر این خیمه نمی تواند در برود که بگوید نشد و نمی شد و نشنیدم و نفهمیدم.

و خانواده ام نبودند، فوراً دست می انداختم و کلید را از آن سوراخ درمی آوردم و درب را باز می کردم. آنها نیز وقتی می آمدند که من نبودم، دست می کردند و کلید را درمی آوردند. چهل سال کار ما همین بود.

ایشان فرمودند:

شبی خانواده ام نبودند، و هوا تاریک بود، مانند سال های گذشته که می نشستم و کلید را در می آوردم، این کار را نکردم، نشستم، به دلم گذشت که کبریت بزنم و داخل سوراخ را نگاه کنم، بعد کلید را در آورم. کبریت زدم، دیدم عقرب سیاهی به اندازۀ کف دست روی کلید خوابیده است. این الهام است. همین حجت خدا برای نجات است.

تا خدا به هر شکلی راه بهشت را به روی مردم باز نکند و تا مردم را نسبت به عاقبت به شرّی هشدار ندهد، در قیامت آنها را عذاب نمی کند.

سمت تو بیایم، بعد ملک الموت را بفرست که ما را ببرد.

خدا جواب می دهد. این جواب خیلی عجیب و وحشتناک است؛

«کَلاّ إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها»(1)

این سرمایه را دوباره به تو دادن که اصلاً امکان ندارد. ما اراده کردیم که این سرمایه را یکبار به هر کسی بدهیم. این قولی که به من می دهید که یک بار دیگر به من سرمایه بده، من همه را صحیح هزینه کنم، این قول تو دروغ است. چرا؟ چون در این همه سال عمر، بافت تو بافت حیوان ها شده و با حیوانیت اتّحاد پیدا کرده ای. اگر تو را برگردانم، باز هم آدم نمی شوی.

شب. به همین خاطر خدا روز و شبِ برزخ را نام می برد.

این برزخ آنان است.

«وَ یَوْمَ تَقُومُ السّاعَةُ»(1)

بعد از این که قیامت برپا شد، آن وقت باید با راهنمایان خود که این ها را به تباه کردن عمر راهنمایی کردند، دست به دست هم بدهند و به جهنم بروند.

نمی روند؟ خدا در قرآن می فرماید:

«اُدْخُلُوا»(2)

وارد شوید! مگر باید دلشان بخواهد که به جهنم بروند؟

عمر ضایع شده، هیزم جهنم است که در قرآن نیز همین تعبیر آمده است:

«فَکانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً»(3)

این ها هیزم جهنم هستند. این عمر، ضایع شده است.

برگشت هزینه شدن عمرتان است.(1) دوم: این که در کنار مجلس علم نشستید، که پیغمبر صلی الله علیه و آله می فرماید:

اگر کسی از خانه برای شرکت در مجلس علم راه می افتد، یا کسی که به نیّت یاد گرفتن دارد می رود، مانند ما که آمدیم، اگر به جلسۀ یادگیری نرسد و در راه بمیرد، «مات شهیداً».(2) بخش دیگر از عمر شما را حساب می رسند و می بینند که هزینۀ عبادت پروردگار شده است. نماز و روزه ها و حج و ذکر و گریه های شما یک طرف، من عمل مستحبی را بگویم که بیشتر شما اهل آن هستید، خدا در قرآن اعلام کرده است:

«وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ»(3)

اگر می خواهی انجام بده، نمی خواهی انجام نده. اگر خوابیدی و بلند نشدی که انجام بدهی، ما در قیامت نمی گوییم که چرا انجام ندادی، چون خدا رفیق ماست و بهترین رفیق نیز اوست. در دعاها آمده است: «یا خیر رفیق»(4) ای بهترین رفیق.

کار این رفیق این است که جیب ما را پر از ثواب کند. هیچ چیزی برای خودش از ما نمی خواهد. سند می دهد؛ این یازده رکعت نمازی که هنوز اذان صبح نشده است، نشسته، ایستاده یا حتی در رختخواب خواندید و مهر را به دست گرفتید و روی پیشانی گذاشتید،(5) خدا در قرآن می فرماید:

«فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ»(6)

یک نفر در این عالم خبر ندارد که آن مایۀ دلشادی و سروری که برای این افراد گذاشتم، چیست؟ فقط خودم می دانم. این برای انجام اعمال مستحب است، تا چه رسد به واجبات؛ نماز و روزه و...

ص:48

زندانی، ساختن پل، مدرسه، رسیدگی به یتیم، ادا کردن قرض مستحق، تهیۀ جهیزیه، عبادت رب و خدمت به خلق، آن وقت چقدر طول می کشد که در قیامت شما را نگهدارند، تا به حساب شما را برسند و به بهشت ببرند؟ این دیگر بستگی به کیفیت هزینه دارد. نهایت طول کشیدن آن، مانند رعد و برق ابر بهاری است.

در روایت دیگری پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمودند:

زمان رسیدگی به پروندۀ شما، خیلی که نگه دارند، از اندازۀ خواندن دو رکعت نماز واجب کمتر است. این نیز برای شماست.

پنج آیۀ دیگر نیز دربارۀ درخواست عمر دوباره هست که مجال بحث نمی باشد.(1)

از این شهر و این خانه تا کوی دوست چو آهوی وحشی دویدن خوش است

والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته

ص:51

(17) - غافر (40):46؛ «و روزی که قیامت برپا شود.»

(18) - غافر (40):46؛ «در آورید.»

(19) - جن (72):15؛ «ولی منحرفان هیزم دوزخ اند.»

(20) - ص (38):30؛ «چه نیکو بنده ای بود.»

(21) - مستدرک الوسائل: 443/6-444، باب 1، حدیث 7184؛ «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: أَتَانِی جَبْرَئِیلُ مَعَ سَبْعِینَ أَلْفَ مَلَکٍ بَعْدَ صَلَاةِ الظُّهْرِ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنَّ رَبِّکَ یُقْرِؤُکَ السَّلَامَ وَ أَهْدَی إِلَیْکَ هَدِیَّتَیْنِ لَمْ یُهْدِهِمَا إِلَی نَبِیٍّ قَبْلَکَ قُلْتُ مَا الْهَدِیَّتَانِ قَالَ الْوَتْرُ ثَلَاثُ رَکَعَاتٍ وَ الصَّلَاةُ الْخَمْسُ فِی جَمَاعَةٍ قُلْتُ یَا جَبْرَئِیلُ وَ مَا لِأُمَّتِی فِی الْجَمَاعَةِ قَالَ یَا مُحَمَّدُ إِذَا کَانَا اثْنَیْنِ کَتَبَ اللَّهُ لِکُلِّ وَاحِدٍ بِکُلِّ رَکْعَةٍ مِائَةً وَ خَمْسِینَ صَلَاةً وَ إِذَا کَانُوا ثَلَاثَةً کَتَبَ اللَّهُ لِکُلٍّ مِنْهُمْ بِکُلِّ رَکْعَةٍ سِتَّمِائَةِ صَلَاةٍ وَ إِذَا کَانُوا أَرْبَعَةً کَتَبَ اللَّهُ لِکُلِّ وَاحِدٍ بِکُلِّ رَکْعَةٍ أَلْفاً وَ مِائَتَیْ صَلَاةٍ وَ إِذَا کَانُوا خَمْسَةً کَتَبَ اللَّهُ لِکُلِّ وَاحِدٍ بِکُلِّ رَکْعَةٍ أَلْفَیْنِ وَ أَرْبَعَمِائَةِ صَلَاةٍ وَ إِذَا کَانُوا سِتَّةً کَتَبَ اللَّهُ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ بِکُلِّ رَکْعَةٍ أَرْبَعَةَ آلَافٍ وَ ثَمَانَمِائَةِ صَلَاةٍ وَ إِذَا کَانُوا سَبْعَةً کَتَبَ اللَّهُ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ بِکُلِّ رَکْعَةٍ تِسْعَةَ آلَافٍ وَ سِتَّمِائَةِ صَلَاةٍ وَ إِذَا کَانُوا ثَمَانِیَةً کَتَبَ اللَّهُ تَعَالَی لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ تًِ کَتَبَ اللَّهُ تَعَالَی أَقْلَاماً وَ الثَّقَلَانِ مَعَ الْمَلَائِکَةِ کُتَّاباً لَمْ یَقْدِرُوا أَنْ یَکْتُبُوا ثَوَابَ رَکْعَةٍ وَاحِدَةٍ.»

(22) - بحار الأنوار: 186/1، باب 1، حدیث 111؛ «أَبِی ذَرٍّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ، باب مِنَ الْعِلْمِ تَتَعَلَّمُهُ أَحَبُّ إِلَیْنَا مِنْ أَلْفِ رَکْعَةٍ تَطَوُّعاً وَ قَالَ سَمِعْنَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِذَا جَاءَ الْمَوْتُ طَالِبَ الْعِلْمِ وَ هُوَ عَلَی هَذِهِ الْحَالِ مَاتَ شَهِیداً.»

مستدرک الوسائل: 300/17، باب 8، حدیث 21406؛ «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ زَارَ عَالِماً فَکَأَنَّمَا زَارَنِی وَ مَنْ صَافَحَ عَالِماً فَکَأَنَّمَا صَافَحَنِی وَ مَنْ جَالَسَ عَالِماً فَکَأَنَّمَا جَالَسَنِی وَ مَنْ جَالَسَنِی فِی الدُّنْیَا أُجْلِسُهُ مَعِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَإِذَا جَاءَ الْمَوْتُ یَطْلُبُ صَاحِبَ الْعِلْمِ وَ هُوَ یَطْلُبُ الْعِلْمَ مَاتَ شَهِیداً وَ مَنْ أَرَادَ رِضَائِی فَلْیُکْرِمْ صَدِیقِی قَالُوا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ صَدِیقُکَ قَالَ صَدِیقِی طَالِبُ الْعِلْمِ وَ هُوَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنَ الْمَلَائِکَةِ وَ مَنْ أَکْرَمَهُ فَقَدْ أَکْرَمَنِی وَ مَنْ أَکْرَمَنِی فَقَدْ أَکْرَمَ اللَّهَ وَ مَنْ أَکْرَمَ اللَّهَ فَلَهُ الْجَنَّةُ فَإِنَّهُ لَیْسَ شَیْ ءٌ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ عز و جل مِنْ هَذَا الْعِلْمِ وَ مَذَاکِرَةُ الْعِلْمِ سَاعَةً أَحَبُّ إِلَی اللَّهِ عز و جل مِنْ عِبَادَةِ عَشَرَةِ أَلْفِ سَنَةٍ وَ طُوبَی لِطَالِبِ الْعِلْمِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ.»

(23) - اسراء (17):79؛ «و پاسی از شب را برای عبادت و بندگی بیدار باش.»

(24) - بحار الأنوار: 54/72، باب 42، حدیث 17؛ «أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ رَفِیقٌ یُعْطِی

ص:53

الثَّوَابَ وَ یُحِبُّ کُلَّ رَفِیقٍ وَ یُعْطِی عَلَی الرِّفْقِ مَا لَایُعْطِی عَلَی الْعُنْفِ.»

(25) - وسائل الشیعة: 139/6-140، باب 62، حدیث 7556؛ «جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام أَنَّ رَجُلًا سَأَلَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیهم السلام عَنْ قِیَامِ اللَّیْلِ بِالْقُرْآنِ فَقَالَ لَهُ أَبْشِرْ مَنْ صَلَّی مِنَ اللَّیْلِ عُشْرَ لَیْلِهِ لِلَّهِ مُخْلِصاً (ابْتِغَاءَ ثَوَابِ اللَّهِ) قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِمَلَائِکَتِهِ اکْتُبُوا لِعَبْدِی هَذَا مِنَ الْحَسَنَاتِ عَدَدَ مَا أَنْبَتَ فِی اللَّیْلِ مِنْ حَبَّةٍ وَ وَرَقَةٍ وَ شَجَرَةٍ وَ عَدَدَ کُلِّ قَصَبَةٍ وَ خُوصٍ وَ مَرْعًی وَ مَنْ صَلَّی تُسُعَ لَیْلِهِ أَعْطَاهُ اللَّهُ عَشْرَ دَعَوَاتٍ مُسْتَجَابَاتٍ وَ أَعْطَاهُ اللَّهُ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ وَ مَنْ صَلَّی ثُمُنَ لَیْلِهِ أَعْطَاهُ اللَّهُ أَجْرَ شَهِیدٍ صَابِرٍ صَادِقِ النِّیَّةِ وَ شُفِّعَ فِی أَهْلِ بَیْتِهِ وَ مَنْ صَلَّی سُبُعَ لَیْلِهِ خَرَجَ مِنْ قَبْرِهِ یَوْمَ یُبْعَثُ وَ وَجْهُهُ کَالْقَمَرِ لَیْلَةَ الْبَدْرِ حَتَّی یَمُرَّ عَلَی الصِّرَاطِ مَعَ الآْمِنِینَ وَ مَنْ صَلَّی سُدُسَ لَیْلِهِ کُتِبَ فِی الْأَوَّابِینَ وَ غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَنْ صَلَّی خُمُسَ لَیْلِهِ زَاحَمَ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلَ الرَّحْمَنِ فِی قُبَّتِهِ وَ مَنْ صَلَّی رُبُعَ لَیْلِهِ کَانَ فِی أَوَّلِ الْفَائِزِینَ حَتَّی یَمُرَّ عَلَی الصِّرَاطِ کَالرِّیحِ الْعَاصِفِ وَ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ بِغَیْرِ حِسَابٍ وَ مَنْ صَلَّی ثُلُثَ لَیْلِهِ لَمْ یَبْقَ مَلَکٌ إِلَّا غَبَطَهُ بِمَنْزِلَتِهِ مِنَ اللَّهِ وَ قِیلَ لَهُ ادْخُلْ مِنْ أَیِّ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ الثَّمَانِیَةِ شِئْتَ وَ مَنْ صَلَّی نِصْفَ لَیْلِهِ فَلَوْ أُعْطِیَ مِلْ ءَ الْأَرْضِ ذَهَباً سَبْعِینَ أَلْفَ مَرَّةٍ لَمْ یَعْدِلْ جَزَاءَهُ وَ کَانَ لَهُ بِذَلِکَ عِنْدَ اللَّهِ أَفْضَلُ مِنْ سَبْعِینَ رَقَبَةً یُعْتِقُهَا مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِیلَ وَ مَنْ صَلَّی ثُلُثَیْ لَیْلِهِ کَانَ لَهُ مِنَ الْحَسَنَاتِ قَدْرُ رَمْلِ عَالِجٍ أَدْنَاهَا حَسَنَةٌ أَثْقَلُ مِنْ جَبَلِ أُحُدٍ عَشْرَ مَرَّاتٍ وَ مَنْ صَلَّی لَیْلَةً تَامَّةً تَالِیاً لِکِتَابِ اللَّهِ عز و جل رَاکِعاً وَ سَاجِداً وَ ذَاکِراً أُعْطِیَ مِنَ الثَّوَابِ مَا أَدْنَاهُ یَخْرُجُ مِنَ الذُّنُوبِ کَیَوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ وَ یُکْتَبُ لَهُ عَدَدُ مَا خَلَقَ اللَّهُ عز و جل مِنَ الْحَسَنَاتِ وَ مِثْلَهَا دَرَجَاتٌ وَ یُثَبَّتُ النُّورُ فِی قَبْرِهِ وَ یُنْزَعُ الْإِثْمُ وَ الْحَسَدُ مِنْ قَلْبِهِ وَ یُجَارُ مِنَ عَذَابِ الْقَبْرِ وَ یُعْطَی بَرَاءَةً مِنَ النَّارِ وَ یُبْعَثُ مَعَ الآْمِنِینَ وَ یَقُولُ الرَّبُّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِمَلَائِکَتِهِ یَا مَلَائِکَتِی انْظُرُوا إِلَی عَبْدِی أَحْیَا لَیْلَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِی أَسْکِنُوهُ الْفِرْدَوْسَ وَ لَهُ فِیهَا مِائَةُ أَلْفِ مَدِینَةٍ فِی کُلِّ مَدِینَةٍ جَمِیعُ مَا تَشْتَهِی الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ وَ لَمْ یَخْطُرْ عَلَی بَالٍ سِوَی مَا أَعْدَدْتُ لَهُ مِنَ الْکَرَامَةِ وَ الْمَزِیدِ وَ الْقُرْبَةِ.»

بحار الأنوار: 140/84، باب 6، ذیل حدیث 8؛ «أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ مَا مِنْ عَمَلٍ حَسَنٍ یَعْمَلُهُ الْعَبْدُ إِلَّا وَ لَهُ ثَوَابٌ فِی الْقُرْآنِ إِلَّا صَلَاةُ اللَّیْلِ فَإِنَّ اللَّهَ لَمْ یُبَیِّنْ ثَوَابَهَا لِعَظِیمِ خَطَرِهَا عِنْدَهُ فَقَالَ تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ.»

(26) - سجده (32):17؛ «پس هیچ کس نمی داند چه چیزهایی که مایۀ شادمانی و خوشحالی آنان است به پاداش اعمالی که همواره انجام می داده اند، برای آنان پنهان داشته اند.»

(27) - کافی: 34/1، باب ثَوَابِ الْعَالِمِ وَ الْمُتَعَلِّمِ، حدیث 1؛ «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَنْ سَلَکَ طَرِیقاً یَطْلُبُ فِیهِ

ص:54

عِلْماً سَلَکَ اللَّهُ بِهِ طَرِیقاً إِلَی الْجَنَّةِ وَ إِنَّ الْمَلَائِکَةَ لَتَضَعُ أَجْنِحَتَهَا لِطَالِبِ الْعِلْمِ رِضًا بِهِ وَ إِنَّهُ یَسْتَغْفِرُ لِطَالِبِ الْعِلْمِ مَنْ فِی السَّمَاءِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ حَتَّی الْحُوتِ فِی الْبَحْرِ وَ فَضْلُ الْعَالِمِ عَلَی الْعَابِدِ کَفَضْلِ الْقَمَرِ عَلَی سَائِرِ النُّجُومِ لَیْلَةَ الْبَدْرِ وَ إِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَةُ الْأَنْبِیَاءِ إِنَّ الْأَنْبِیَاءَ لَمْ یُوَرِّثُوا دِینَاراً وَ لَادِرْهَماً وَ لَکِنْ وَرَّثُوا الْعِلْمَ فَمَنْ أَخَذَ مِنْهُ أَخَذَ بِحَظٍّ وَافِرٍ.»

(28) - آیاتی که به درخواست بازگشت به دنیا اشاره دارد:

مؤمنون (23):106-107؛ «می گویند: پروردگارا! تیره بختی و شقاوت ما بر ما چیره شد، و ما گروهی گمراه بودیم. * پروردگارا! ما را از دوزخ بیرون آر، پس اگر [به بدی ها و گمراهی ها] بازگشتیم، بی تردید ستمکار خواهیم بود.»

فاطر (35):37؛ «و آنان در آنجا شیون و فریاد می زنند: پروردگارا! ما را بیرون بیاور تا کار شایسته انجام دهیم غیر آنچه انجام می دادیم. [می گویم:] آیا شما را چندان عمر ندادیم که هر کس می خواست در آن مقدار عمر متذکّر شود، متذکّر می شد؛ و [آیا] بیم دهنده ای به سوی شما نیامد؟ پس بچشید که برای ستمکاران هیچ یاوری نیست.»

انعام (6):27؛ «اگر هنگامی که آنان را بر آتش [دوزخ] نگه داشته اند ببینی [حالتی ذلت بار و وضعی هول انگیز می بینی] می گویند: ای کاش به دنیا بازگردانده می شدیم، و در آنجا آیات پروردگارمان را تکذیب نمی کردیم، و از مؤمنان می شدیم.»

سجده (32):12؛ «و اگر ببینی زمانی که [این] مجرمان [منکر قیامت] نزد پروردگارشان سرهایشان را به زیر افکنده اند [می بینی که می گویند:] پروردگارا! [به آنچه ما را وعده داده بودی] بینا شدیم و [به دعوت حق] شنوا گشتیم، پس ما را به دنیا برگردان تا کار شایسته انجام دهیم، بی تردید ما باور کننده [همۀ حقایق] هستیم.»

اعراف (7):53؛ «آیا [منکران قرآن برای باور کردن آن] جز تحقّق وعده هایش را انتظار می برند؟! روزی که حقایق بیان شده در آن [به صورتی ظاهر و آشکار] بیاید، کسانی که از پیش، آن را فراموش کرده بودند، می گویند: یقیناً فرستادگان پروردگارمان حق را آوردند [ولی ما آن را نپذیرفتیم،] پس آیا [در چنین روزی] شفاعت کنندگانی برای ما هست که ما را شفاعت کنند یا [به دنیا] بازگردانده می شویم تا کاری غیر آنچه انجام می دادیم، انجام دهیم؟! به راستی آنان [سرمایۀ] وجودشان را تباه کردند و آنچه را به دروغ [به عنوان شریک خدا به خدا] نسبت می دادند [از دستشان رفت و] گم شد.»

ص:55

(29) - رعد (13):29؛ «برای آنان زندگی خوش و با سعادت... است.»

ص:56

ص:58

الحمدلله رب العالمین و صلّی الله علی جمیع الانبیاء والمرسلین

و صلّ علی محمد و آله الطاهرین.

در کتاب خدا، کلمۀ کفر و مشتقات این کلمه زیاد آمده است. از سورۀ مبارکۀ بقره تا جزء آخر قرآن، این کلمه به کار گرفته شده است. یکی از معانی کفر، ضدّ شکر و به معنای ناسپاسی است.

همان طور که شکر، پاسخ مثبت به نعمت خداست، ناسپاسی، پاسخ منفی به نعمت خداست:

«لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِی لَشَدِیدٌ»(1)

شکر از نظر قرآن کریم و روایات، معنای گستردۀ استواری دارد که اگر از طریق آیات و روایات بررسی شود، به این نتیجه می رسیم که شکر به نظر قرآن کریم، یعنی هزینه کردن نعمت در جایی که صاحب نعمت خواسته است. یعنی بخل نکردن نسبت به هزینه کردن نعمت و نعمت را در گناه هزینه نکردن و به دایرۀ افراط و تفریط نکشیدن. این معنی شکر است که نشان می دهد شکر، عمل، حال، اخلاق و حرکت مثبت با نعمت است.

اما اگر ناشکری و ناسپاسی، یا به تعبیر قرآن، کفران نعمت صورت بگیرد، وعدۀ عذاب سختی داده شده است:

ص:59

«لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِی لَشَدِیدٌ»

در قرآن، تعبیر عذاب شدید کم آمده است که مواردش خاصّ است.

و هشدار دهنده آمدند و به مردم این منطقه گفتند: کفران نعمت نکنید. شما که بر سر چنین سفرۀ بی نظیری نشسته اید، این مجموعه نعمت ها را در راه همان کسی که به شما مرحمت کرده است خرج کنید. بخورید، بیاشامید، بپوشید و میهمانی بگیرید، اما به اندازه باشد.

سپس وقتی که از این نعمت ها نیرو گرفتید، خدا را عبادت کرده، به مردم نیز خدمت کنید. اما این قوم انبیا را مسخره، توهین و تحقیر کردند، بر بازیگری خود افزودند و گناهان خود را گسترده تر کردند. از ناحیه و منطقۀ شکر بیرون آمدند و در منطقۀ ناسپاسی نسبت به نعمت ها ماندند.

خداوند متعال نیز لشگر کشی کرد. لشگر کشی او خیلی جالب است؛ یعنی وقتی جامعه ای از چشم رحمت او بیافتد و دیگر برای خود ارزشی باقی نگذارد، پروردگار عالم وقتی می خواهد آنها را به عذاب استیصال دچار کند، سربازان بسیار معمولی و عادی را مأمور می کند، می گوید: کل منطقه را نابود کنید.

مردم مکّه بنای جنگ و مقاومت نداشتند، لذا تسلیم شدند که هر چه می خواهد بشود، بشود، چون واقعاً کاری نمی توانستند بکنند.

حبیب من! آیا من طرح این فیل سواران و نقشۀ آنان را به هم نریختم؟ پرندگانی کوچک تر از گنجشک که اگر مقداری هوا گرم شود، در فضای مکه رفت و آمد می کنند، به این پرندگان مأموریت دادم که هر کدام سنگریزه ای با نوک خود بردارند، و بر سر تک تک فیل سواران میزان کنند و این سنگ ریزه را بر سر ارتش دشمن بیاندازند.

«تَرْمِیهِمْ بِحِجارَةٍ مِنْ سِجِّیلٍ»(1)

«تَرْمِیهِمْ » یعنی پرتاب کردن سنگ، که در اینجا معنای بمباران می دهد.

سنگ های کوچک آهکی به نام «سجّیل» را که بر سر فیل سواران بمباران کردند.

«فَجَعَلَهُمْ کَعَصْفٍ مَأْکُولٍ»(2)

هر کدام از این پرنده ها سنگی را روی سر آنها می انداخت، او مانند گوشت کوبیده ای که در دیگ کوبیده اند، کوبیده می شد. حتی شکلی نیز از او نمی ماند.

دست، پا، بدن و جنازه اش مانند گوشت کوبیده می شد. این ارتش خداست.

هنوز نرفته است، نود درصد مردم مرغ نمی خرند. این ارتش خدا و عذاب استیصال است. یعنی عذابی که دربِ هر در رونده ای به روی او بسته است و پروردگار راه فرار نمی گذارد.

در این قضیۀ موسوم به «سونامی» خداوند متعال به کفِ دریا گفت: تکانی به خود بده و در این حرکت، امواج را چنان محکم و با سرعت بیرون بریز که از سر ساختمان های بیست طبقه نیز رد شود، آنچه که هست، از آدم و غیر آدم، مرد و زن، هتل دار و هتل برو، گناهکار و معصیت کار، همه را با زمین صاف و یکسان کن، فقط یک مسجد طاقچوبی را بگذار بماند.

ساختمان های بتون آرمه را صاف کن، ولی این مسجد را بگذار بماند که انسان ها بدانند که ماورای قدرت این ها، قدرتی در کار است که ساختمان بتون آرمه را صاف می کند، اما مسجد تخته ای و خشتی را نگه می دارد. در کمتر از دو دقیقه، یک میلیون نفر را به کام خود بکش، که کسی اصلاً راه نجات به فکرش نزند. اصلاً مهلت نداد. این عذاب استیصال است.

من از شخصی وارد پرسیدم: چرا این مسأله در آنجا اتفاق افتاد؟ گفت: برای این که کثیف ترین گناهکاران حرفه ای برای خوشگذرانی بسیار گسترده به کنار آن ساحل می آمدند، خدا دید وقتی همۀ محیط دریایش نجس شد، به آب گفت که این منطقه را بشوی و پاکش کن. (1)

می آید و درخت سدر، هیچ چیز دیگری باقی نماند، چون کسی مهلت فرار، توبه، برگشت و جبران نداشت، دربِ تمام مهلت ها را بست.

اگر می دانست که ما گناهکار و جهنمی هستیم، پس چرا ما را خلق کرد؟ باید به این افراد گفت:

خدا شما را برای جهنم و معصیت خلق نکرد، بلکه شما را پاک و پاکیزه ساخت و به عنوان انسان وارد دنیا کرد، صد و بیست و چهار هزار پیغمبر، قرآن، ائمه، مسجد، عالم و هزاران جملات حکمت آمیز و نصیحتی گذاشت، فقط می دانست که شما خودت، به جای انتخاب صراط مستقیم، راه شیطان را انتخاب می کنی، که دانستن او نیز شما را به گناه نمی کشد. بداند، چه اجباری بر شما وارد می کند؟

مثالی بزنیم؛ دیوار نم کشیده و معمار می گوید: تا نیم ساعت دیگر می ریزد، معمار می داند که دیوار می ریزد. علم معمار که دیوار را حرکت نمی دهد، آن نم دیوار را دارد خراب می کند. حال اگر شما بروی زیر آن دیوار بخوابی و دیوار بر سر تو خراب شود، احمقانه نیست که بروی یقۀ معمار را بگیری و بگویی: تو که می دانستی دیوار خراب می شود، چرا جلوی مرا نگرفتی که زیر آن دیوار نخوابم؟ چون معمار نیز می گوید: من که به تو هشدار دادم که آن نم دیوار را دارد خراب می کند.

ناسپاسی مرا به هم می ریزد، خدا بداند، علم خدا به اختیار من ربطی ندارد.

خدا می داند که شمر، شمر می شود. بداند. علم خدا که شمر را شمر نکرده است.

شمر به اختیار خودش شمر شد، این سوء اختیار را خدا می دانست.

هم به عذاب استیصال دنیایی دچار شدند که راه فرار نداشتند و هم در آتش دنیای بعد رفتند.

البته حکم مرگ الی الابد نسبت به آنها صادر نمی شود که خیال کنید آتش هفت طبقۀ جهنم این ها را بسوزاند و خاکستر و نابود شوند، نه، مرگ در دست من است و اجازه نمی دهم که مرگ گریبان این ها را بگیرد.

کسانی که به جهنم می روند، اگر بعد از چند دقیقه بمیرند که راحت می شوند.

آن هم در آتشی که امیرالمؤمنین علیه السلام در دعای کمیل می فرماید:

«هذا ما لا تَقُومُ لَهُ السَّمواتُ وَ الْاَرْضِ»(1)

تمام آسمان ها و زمین طاقت مقاومت در برابر این آتش را ندارند، ولی این چند کیلو گوشت و پوست باید آنجا بماند و نمیرد؛ اجازه نمی دهم که بمیرند.

«لا یُقْضی عَلَیْهِمْ فَیَمُوتُوا»

من مقالاتی را خواندم که مارهایی را پیدا کرده اند، مار در بیابان خشک، در بین خاک های خشک، از زمان یعقوب لیث صفاری تا به حال زنده هستند؛ یعنی هزار سال قبل. خدا نمی خواهد بمیرد. خواستن و نخواستن در دست اوست.

نمی خواهد امام زمان علیه السلام بمیرد، می گوید: هزار و دویست و خورده ای سال زنده باش. می گوید: او را نگه می دارم تا روزی جهان را پر از عدل و داد کند، من بخواهم، می میرد، هنوز که نخواسته ام.

می گویی: مگر می شود؟ بله، مار وقتی هزار سال بماند، امام زمان علیه السلام که بندۀ ویژۀ اوست، اگر دو هزار سال بماند، تعجبی دارد؟ مرگ و حیات در اختیار اوست. اجازه مردن را خدا باید بدهد، تا او اجازه ندهد، آدم نمی میرد.

فرهنگ لغتی به نام «فرهنگ معین»(2) داریم که نوشته دکتر معین است.

روزی ایشان پشت میز کارش، در حال کار بیهوش شد. به بیمارستان آوردند، آن

ص:66

دولت دستور داد آن چه دوا در دنیای آن زمان بود، طبیبان متخصص آوردند، هفت سال بیهوش بود، اما نمی مرد، تا بدنش ضعیف شد و مرد.

اما جوان با نشاط، ورزش کرده که هیچ بیماریی ندارد، می افتد و می میرد.

«وَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ نارُ جَهَنَّمَ لا یُقْضی عَلَیْهِمْ فَیَمُوتُوا»

حکم به مرگ نمی شود. تا چه وقت زنده می ماند؟ تا خدا خداست. خدا که ازلی و ابدی است.

هم نمی میرند و هم:

«لا یُخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذابِها»

به خاطر ناسپاسی نسبت به عمر، کمترین تخفیفی در عذاب به آنها داده نمی شود:

«کَذلِکَ نَجْزِی کُلَّ کَفُورٍ»(1)

ما جریمۀ ناسپاسان را این گونه می دهیم.

خدا نیز جواب می دهد:

«أَ وَ لَمْ نُعَمِّرْکُمْ»

آیا نعمت عمر را به شما ندادم. چقدر عمر به شما دادم؟

«ما یَتَذَکَّرُ فِیهِ مَنْ تَذَکَّرَ وَ جاءَکُمُ النَّذِیرُ»

به قدری به شما عمر دادم که اگر بنا بود هوشیار و بیدار شوید، می شدید.

آخر یک سال خواب، ده سال، بیست سال، چهل سال، همه را که تو حرام کردی. یعنی یک نفر در این کرۀ زمین نیامد که به شما هشدار بدهد که چه کار کنید؟

«فَذُوقُوا فَما لِلظّالِمِینَ مِنْ نَصِیرٍ»(1)

بچشید! آن کسانی که از حدود من تجاوز کردند، هیچ مددکاری را در اینجا نمی یابند. کسی نیست که دلش برای شما بسوزد و شما را از عذاب در بیاورد. این آیه برای آن کسانی است که این نعمت عمر را کفران کردند.

در قیامت شما را در برابر هزینۀ صحیح عمر به چهار نعمت گره می زنیم؛ علم بی جهل، عزّت بی ذلت، ثروت بی فقر، حیات بی مرگ. اول که وارد قیامت می شوید و هنوز بهشت را ندیدید و نمی دانید چه خبر است، همان اول فرشتگانم:

«وَ الْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ»(1)

از هر سو، جهت و سمتی به شما هجوم می کنند، به شما می گویند:

«سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ»

سلام بر شما که در دنیا، در چارچوب دین، خود را نگهداشتید.

«فَنِعْمَ عُقْبَی الدّارِ»

عجب بهشتی به شما دادم. بعد پروندۀ شما را امضا می کنند و وقتی وارد بهشت شدید، به شما سلام می کنند.

«مُتَّکِئِینَ عَلَیْها مُتَقابِلِینَ»(2)

رو به روی همدیگر، به تخت های بهشتی تکیه دادید و راحت نشستید و متوجه شدید که الی الابد در آنجا هستید، دومین کسی که به شما سلام می کند تا از محشر به بهشت بروید، - با سلام ملائکه که اولین سلام را تا بهشت به شما می کنند، اگر با سلام آنها حساب کنید، دومین سلام می شود. اگر سلام در بهشت را حساب کنید، اولین کسی که به شما سلام می کند - خودم هستم:

«سَلامٌ قَوْلاً مِنْ رَبٍّ رَحِیمٍ»(3)

سلامی پر از مهر و محبت.

والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته

ص:69

دورۀ ابتدایی را در دبستان اسلامی و دورۀ اول متوسطه را در دبیرستان نمرۀ 1 (که بعدها به نام دبیرستان شاهپور خوانده شد) طی کرد. در اوان تحصیلی در متوسطه صرف و نحو عربی و بخشی از علوم قدیمه را نزد جد خویش و مرحوم سید مهدی رشت آبادی و دیگر استادان وقت آموخت. دورۀ دوم متوسطه (ادبی) را در دارالفنون تهران به پایان رسانید و به سال 1310 در دانشکدۀ ادبیات و دانشسرای عالی در رشتۀ ادبیات و فلسفه و علوم تربیتی وارد گردید و در سال 1313 از این شعب لیسانسیه شد.

به وسیلۀ مکاتبه از آموزشگاه روانشناسی بروکسل (بلژیک) روانشناسی علمی و دیگر شعب آن از قبیل خط شناسی، قیافه شناسی و مغز شناسی را فراگرفت. در دی ماه 1334 با موافقت مرحوم دهخدا سازمان لغت نامه از منزل شخصی آن مرحوم به مجلسی شورای ملی منتقل شد و طبق وصیت نامه های ایشان دکتر معین به ریاست امور علمی این سازمان منصوب گردید.

مرحوم دکتر معین پس از مراجعت از سفر ترکیه در تاریخ نهم آذرماه 1345 در دفتر گروه زبان و ادبیات فارسی دچار بیهوشی موقت شد و در بیمارستان آرپای تهران بستری گردید و در اثر همین عارضه به حالت اغما افتاد و در 14 مرداد ماه 1346 به کانادا حرکت داده شد و در 15 آبان ماه 1346 پس از بازگشت به تهران در بیمارستان فیروزگر بستری گشت و در 13 تیرماه 1350 در همان بیمارستان به رحمت ایزدی پیوست.

لغت نامه دهخدا: 777/35.

(11) - فاطر (35):36؛ «این گونه هر کفران کننده ای را کیفر می دهیم.»

(12) - فاطر (35):37؛ «و آنان در آنجا شیون و فریاد می زنند: پروردگارا! ما را بیرون بیاور تا کار شایسته انجام دهیم غیر آنچه انجام می دادیم. [می گویم:] آیا شما را چندان عمر ندادیم که هر کس می خواست در آن مقدار عمر متذکّر شود، متذکّر می شد؛ و [آیا] بیم دهنده ای به سوی شما نیامد؟»

(13) - فاطر (35):37؛ «پس بچشید که برای ستمکاران هیچ یاوری نیست.»

(14) - بقره (2):3-5؛ «آنان که به غیب ایمان دارند و نماز را بر پا می دارند و از آنچه به آنان روزی داده ایم، انفاق می کنند. * و آنان که به آنچه به سوی تو و به آنچه پیش از تو نازل شده، مؤمن هستند و به آخرت یقین دارند. * آنانند که از سوی پروردگارشان بر [راهِ] هدایت اند و آنانند که رستگارند.»

(15) - رعد (13):23؛ «و فرشتگان از هر دری بر آنان درآیند. * [و به آنان گویند:] سلام بر شما به پاس استقامت و صبرتان [در برابر عبادت، معصیت و مصیبت] پس نیکوست فرجام این سرای.»

ص:71

(16) - واقعه (56):16؛ «در حالی که روبروی یکدیگر بر آنها تکیه دارند.»

(17) - یس (36):58؛ «با سلام [ی پرارزش و سلامت بخش] که گفتاری از پروردگاری مهربان است.»

ص:72

ص:74

الحمدلله رب العالمین و صلّی الله علی جمیع الانبیاء والمرسلین

و صلّ علی محمد و آله الطاهرین.

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

اولین سؤالی که در قیامت از مردم می شود، دربارۀ عمر آنهاست.

«عُمرِکَ فیما أفنیت»(1)

عمر خود را در چه اموری هزینه کردی؟ دیدگاه انبیا و ائمه علیهم السلام به پیروی از پروردگار در طول عمر، دیدگاه فوق العاده با ارزش و مثبتی بود.

از وجود مبارک پیامبر عظیم الشأن اسلام صلی الله علیه و آله سؤال شد: یا رسول الله! شما خوشبختی را در چه می دانید؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:

«طُولُ العُمْرِ فِی طاعَةِ اللّهِ»(2)

این که انسان عمر زیادی داشته باشد و آن را در عبادت و بندگی خدا هزینه کند.

در ازدواجی که جوان مؤمن و دختر با ایمان انجام می دهند، امر خدا را اطاعت کرده اند، چون خدا در قرآن مجید می فرماید:

«فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ مِنَ النِّساءِ مَثْنی وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ»(1)

«انکحوا» امر پروردگار است. داماد و عروس، چه به امر خدا توجه داشته باشند، چه توجه نداشته باشند، اصل کار، عبادت است.

نگاه کردن به چهرۀ پدر و مادر، گرچه هر دو کافر باشند، عبادت است. دیگر ما چون و چرایی با پروردگار نداریم. خدا گفته من کریم هستم، از زبان پیغمبر نیز گفته است که به چهرۀ پدر و مادرت با محبت نگاه کنی، مزد می دهم، من کاری ندارم که پدر و مادر تو چه کسی هستند. یا نگاه کردن به قرآن، و لو نخواند و نگاه کردن به کعبه، عبادت است.(1) در خانه بیکار نشستم، می گویم: چرا عمرم را تلف کنم؟ به همسرم می گویم: بیا به دیدن فامیل برویم. از وقتی این زن و شوهر برای صلۀ رحم قدم برمی دارند، تا وقتی به خانه برگردند، برای آنها عبادت محسوب می شود، چون این کار، اطاعت امر از خداست. (2)«یَصِلُونَ ما أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ»(3)

لازم نیست کسی را که می روم ببینم، مانند سلمان فارسی باشد، مقیّد که نکرده اند. ممکن است از نظر دینی ضعیف باشند، کاهل نماز یا بی نماز باشند، ولی من به عنوان طبیب معالج به دیدن بیمار می روم، چند بار که بروم، با او می گویم و می خندم، با محبت حرف می زنم و به او می گویم: ما مؤمنین از شما خیلی خوش تر هستیم، مسجد می رویم، با هم آشنا هستیم، مشکلی برای ما به وجود می آید، اهل مسجد می آیند تا مشکل ما را حل کنند.

این گونه او را تشویق می کنم، می گوید: باشد، ما نیز با شما به مسجد می آییم، ببینیم چه می شود؟ وقتی می آید و فضای مسجد، رفاقت، محبت و دست دادن مردم به همدیگر، خانۀ هم دیگر رفتن، دور هم جمع شدن، در مسجد نماز جماعت، منبر، چایی، هیأتی و غذایی هست، پابند مسجد می شود. هم صلۀ رحم عبادت شد و هم گمراه و ضعیف الایمانی هدایت و تقویت شد.

پیغمبر صلی الله علیه و آله می فرماید:

ص:77

«وَ ایمُ اللّه لِأن یَهدِیَ اللهُ عز و جل عَلی یَدکَ رَجُلاً خَیرٌ لَک مِمّا طَلَعَتْ عَلیهِ الشَّمسُ وَ غَرُبَتْ»(1)

به خدا سوگند ثواب این هدایت برای تو از آنچه که آفتاب بر او می تابد و غروب می کند بهتر است. صلۀ رحم رفتی، اما تجارت الهی کردی که مقدار سودش را کسی نمی داند.

این است که پیغمبر صلی الله علیه و آله می فرماید:

«طُولُ العُمْرِ فی طاعَةِ اللّهِ»(2)

یعنی این نعمت تداوم داشته باشد و عمر قطع نشود و چراغش زود خاموش نشود، خوشبختی در عمر طولانی ای است که در طاعت خدا هزینه شود و طاعت خدا عبارت است از مجموعۀ کارهای مثبت، چه دربارۀ خدا، چه دربارۀ مردم و یا برای خودم و حتی برای بی دین ها.

که بار معنوی این قطعه سنگین است، کوه، تحمل آن را ندارد.

شخصی شجاعِ شمشیرزنِ پرقدرتِ قویی به نام «عبیدالله بن حرّ جعفی» در سایۀ حکومت امیرالمؤمنین علیه السلام - ایامی که حضرت در کوفه زندگی می کردند - بود، و از همۀ مواهب حکومت امیرالمؤمنین علیه السلام بهره مند بود. جنگ صفین برپا شد. این شخص خود را غرق اسلحه کرد و به معاویه پیوست و سه ماه تمام با امیرالمؤمنین علیه السلام جنگید. بعد که جنگ تمام شد و امیرالمؤمنین علیه السلام به کوفه برگشتند، این شخص با معاویه به شام برگشت، چون می ترسید که به کوفه برود.

معاویه در آنجا سفره اش را خیلی چرب کرد که دیگر هوس کوفه نکند و همانجا بماند. او نیز جوان بود و زن جوانی داشت که با همۀ وجود عاشق همسر خود بود.

در کوفه شایعه کردند که «عبیدالله بن حرّ جعفی» در جنگ کشته شده است. این شایعه یقینی شد و همسر او بعد از چهار ماه و ده روز رفت شوهر کرد.

خبر ازدواج کردن او به شام و به شوهرش رسید. البته کار اشتباهی نکرده بود، چون یقینی بود و برای او مسلم شده بود که کشته شده است و لذا رفت و شوهر کرد.

«عبیدالله بن حرّ جعفی» به معاویه گفت: من می خواهم به کوفه بروم، معاویه گفت: برای چه؟ گفت بروم و خود را نشان دهم که من زنده ام تا همسرم را پس بگیرم. گفت: بیچاره! اگر پای تو به کوفه برسد، مأموران علی بن ابی طالب علیه السلام تو را بگیرند، تکه تکه می کنند. اینجا بمان! من زیباترین دختران را از شامیان برای تو می گیرم.

گفت: من فقط همسر خودم را می خواهم. گفت: تو چگونه می توانی همسر خود را پس بگیری؟ گفت: بهترین راه برای پس گرفتن آن، حضرت علی علیه السلام است.

یعنی هر انسان الهی در این حدّ است که دشمن به خیرِ او صد در صد امیدوار است. معاویه گفت: من نمی دانم تو چه می گویی، می خواهی بروی، برو، ولی

ص:79

تکه تکه ات می کنند.

به کوفه آمد. محلّ حکومت امیرالمؤمنین علیه السلام در مسجد است. به مسجد رفت، دید رجال سیاسی، کشوری و لشگری آمده اند، امیرالمؤمنین علیه السلام نیز به نوبت به مشکلات مردم رسیدگی می کنند. وقتی خلوت شد، آمد رو به روی امیرالمؤمنین علیه السلام نشست. خیلی مهم است که از ایشان نترسند؛ یعنی انسان به گونه ای زندگی کند که از او نترسند.

تا چشم امیرالمؤمنین علیه السلام به عبیدالله افتاد، همین یک جمله را فرمودند: آیا کار درستی بود که در حکومت من زندگی کنی و بعد غرق در اسلحه بروی و همراه معاویه علیه من بجنگی؟ گفت: علی جان! من نیامده ام که مرا محاکمه کنی، من گرفتارم، آمده ام تا مشکل مرا حل کنی. حضرت فرمودند: مشکل خود را بگو.

در یک کلمه، شیعه یعنی کانون محبت، عشق، علاقه، جذب، مگر این که طرف مقابل قابلیت جذب را نداشته باشد و مجذوب نشود، البته شما باید سر جاذبه و محبت خود باشید.

در زندگی مورچگان خیلی کتاب نوشته شده است. دانشمندانی عمر خود را خرج کردند تا زندگی مورچه را بررسی کنند که چگونه است. گروهی مورچه در لانۀ مورچگان هستند که دانشمندان اسم آنها را مورچۀ پرخور گذاشته اند که چند برابر مورچه های دیگر می خورند، البته فقط مادۀ شیرین می خورند.

این ها می خورند و می خورند تا خود را به خمرۀ شیره تبدیل کنند. این مواد خورده شده را هضم نمی کنند، فقط به اندازۀ ذخیرۀ بدن خود هضم می کنند و بقیه را نگه می دارند. بعد در لانه خود را برعکس آویزان می کنند، یعنی خلقتی دارند که می توانند به طاق بچسبند و آویزان شوند. مورچه ها در پاییز و زمستان از لانه بیرون می روند و آذوقه گیر نمی آورند، درست هم هستند، مفت خور نیستند، می روند برای خوردن پیدا نمی کنند، رو به روی این ها می آیند و دهان خود را باز می کنند

ص:80

و شاخک ها را تکان می دهند، یعنی گرسنه ایم، آنها نیز دهان خود را باز می کنند و به اندازه ای که این ها سیر شوند، از آن شیرینی و شیرۀ خود در دهان مورچۀ گرسنه می ریزند.

مورچۀ گرسنه با این که خیلی از این غذا خوشش می آید، اما فردا دوباره به سراغ این خمرۀ زنده نمی آید، بلکه دوباره بیرون می آید، اگر خود را سیر کرد، کرد، اگر نه، غروب برمی گردد، دوبار دهان را باز می کند تا او شیره را در دهانش بریزد و او را سیر کند. گویا این ها:

«تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی»(1)

را عمل می کنند.

شیعه باید خمرۀ شیرینی و عسل باشد. اگر پرخوری می کند - نه پرخوری با دهان - پرخوری با دخل و درآمد؛ یعنی روزیِ اضافه به دستش آمد، واقعاً منتظر است ببیند که کدام انسان شیعه، سنی، بی دین، با دین، ضعیف الایمان، چه مشکلی دارند، برود و مشکل او را حل کند که آن بی دین بگوید: اگر دین این گونه است، پس من را نیز با این دین آشتی بده.

علی علیه السلام جنگیدید لعنت کند، امام هشتم علیه السلام فرمودند: جلوی دهانت را بگیر، بگو:

خدا لعنت کند کسانی که با علی علیه السلام جنگیدند، الاّ آنهایی که توبه کردند. گفت: یابن رسول الله! مگر جنگ با علی علیه السلام توبه دارد؟ فرمود: بله. خدا از توبه کنندگان آن گذشت، تو چرا آنها را لعنت می کنی؟

امام صادق علیه السلام می فرماید:

«کُونُوا دُعاةً لِلنّاس بِغَیرِ السِنَتِکُم»(1)

مردم را بدون زبان و حرف زدن، با عمل، رفتار و کردار خود، به خدا دعوت کنید. این کارها زیباترین جای هزینه کردن عمر است.

حضرت علی علیه السلام فرمودند:

مشکل خود را بگو. گفت: در کوفه شایعه کرده اند که من کشته شده ام، بعد شنیدم که همسرم رفته و شوهر کرده است. اکنون من آمده ام و همسرم را می خواهم. نزد شوهرِ همسرم رفتم، خیلی قوی و قلدر است، به او گفتم که من شوهر این خانم بودم، اما او گفت: اگر کلمۀ دیگری حرف بزنی، تو را می کشم. من چه کنم؟

حضرت به قنبر فرمودند: برو به این مرد قویِ شجاع بگو که علی علیه السلام تو را کار دارد. قنبر رفت، گفت: «یا رجل اجب امیرالمؤمنین» علی علیه السلام با تو کار دارد. گفت:

چشم. به مسجد و محضر مبارک امیرالمؤمنین علیه السلام آمد. حضرت فرمودند: این ازدواجی که تو کردی درست است، چون یقین داشتی عبیدالله کشته شده است، اما هنوز زنده است. شما از این خانم چشم بپوش. گفت: علی جان! از من حامله هست. فرمود: عیبی ندارد، شما چشم بپوش. گفت: چشم، علی جان! امام علیه السلام به عبیدالله و شوهر این زن فرمود: بروید.

حضرت سؤال کردند: چه وقتی بچه به دنیا می آید؟ گفتند: چهار ماه دیگر. به

ص:82

قنبر فرمودند: برو خانۀ خوبی برای آن زن با خرج من اجاره کن و خدمتکار نیز برای او بگذار. شوهر اول و شوهر دوم کاسب و پولدار هستند، اما حضرت می گوید که دشمن من کرایۀ خانه و پول خدمتکار را ندهد، شوهر این زن نیز ضرر نکند، پول اجاره را من می دهم.

بچه که به دنیا آمد، اگر پدر بچه دوست دارد بچه را ببرد و به دایه بدهد، دوست ندارد، همین خانم او را شیر بدهد، از شیر که گرفتند، بیاید و بچه را ببرد.

به عبیدالله فرمود: بچه که به دنیا آمد، شما می توانید دست همسرت را بگیری و ببری. داستان خاتمه یافت. عبیدالله نیز بی ترس و لرز از حضرت علی علیه السلام خداحافظی کرد و رفت. این کار یعنی عبادت خدا.(1)

وقتی خبر مرگ عبدالله بن ابی یعفور(1) را به امام صادق علیه السلام دادند، ایشان بلند بلند گریه کردند و برای ایشان فرمودند: عبدالله به جهان آخرت رفت، خدا به او خانه ای داد که شمال و شرق و جنوب و غربش این چنین است؛ دیوارهای آن وصل به دیوار خانۀ پیغمبر صلی الله علیه و آله، امیرالمؤمنین علیه السلام، حضرت مجتبی علیه السلام و ابی عبدالله الحسین علیه السلام است.(2) شما اگر چنین زندگی را در قیامت ببینید، «اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ» نمی گویید؟

اما آن کسی که عمری ناسپاسی کرده است، می گوید: ای کاش آفریده نمی شدم، اما شما می گویید چقدر عالی است «اَلْحَمْدُ لِلّهِ» که ما را آفرید.

والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته

ص:85

لَهُمَا وَ هُمَا ظَالِمَانِ لَهُ لَمْ یَقْبَلِ اللَّهُ لَهُ صَلَاةً.» هرکه به پدر و مادر خود که به او ستم کرده اند کینه توزانه نگاه کند، خداوند هیچ نمازی از او نپذیرد.

کافی: 613/2-614، باب قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ فِی الْمُصْحَفِ، حدیث؛ «إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِاللَّهِ علیه السلام قَالَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی أَحْفَظُ الْقُرْآنَ عَلَی ظَهْرِ قَلْبِی فَأَقْرَؤُهُ عَلَی ظَهْرِ قَلْبِی أَفْضَلُ أَوْ أَنْظُرُ فِی الْمُصْحَفِ قَالَ فَقَالَ لِی بَلِ اقْرَأْهُ وَ انْظُرْ فِی الْمُصْحَفِ فَهُوَ أَفْضَلُ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ النَّظَرَ فِی الْمُصْحَفِ عِبَادَةٌ.»

کافی: 240/4، باب فَضْلِ النَّظَرِ إِلَی الْکَعْبَةِ، حدیث 5؛ «أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ النَّظَرُ إِلَی الْکَعْبَةِ عِبَادَةٌ وَ النَّظَرُ إِلَی الْوَالِدَیْنِ عِبَادَةٌ وَ النَّظَرُ إِلَی الْإِمَامِ عِبَادَةٌ وَ قَالَ مَنْ نَظَرَ إِلَی الْکَعْبَةِ کُتِبَتْ لَهُ حَسَنَةٌ وَ مُحِیَتْ عَنْهُ عَشْرُ سَیِّئَاتٍ.»

(10) - کافی: 150/2، باب صِلَةِ الرَّحِمِ، حدیث 1؛ «جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ جَلَّ ذِکْرُهُ: «وَ اتَّقُوا اللّهَ الَّذِی تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ إِنَّ اللّهَ کانَ عَلَیْکُمْ رَقِیباً » قَالَ فَقَالَ هِیَ أَرْحَامُ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ عز و جل أَمَرَ بِصِلَتِهَا وَ عَظَّمَهَا أَ لَاتَرَی أَنَّهُ جَعَلَهَا مِنْهُ.»

(11) - رعد (13):21؛ «و آنچه را خدا به پیوند آن فرمان داده پیوند، می دهند.»

(12) - وسائل الشیعة: 42/15، باب 10، حدیث 19951؛ التهذیب: 141/6، باب 62، حدیث 2.

(13) - مجموعة ورام: 92/1.

(14) - اعراف (7):68؛ «برای شما خیرخواهی امینم.»

(15) - مائده (5):2؛ «و یکدیگر را بر انجام کارهای خیر و پرهیزکاری یاری نمایید.»

(16) - کافی: 78/2، باب الورع، حدیث 14؛ وسائل الشیعة: 76/1، باب 16، حدیث 171.

(17) - الکامل فی التاریخ؛ ابن الأثیر: 287/4؛ «ذکر خبر عبید الله بن الحر ومقتله.»

(18) - موسوعة کلمات الإمام الحسین علیه السلام: 530-531 ش «أبو إسحاق الإسفراینی: وروی أن الحر؛ جاء الحسین علیه السلام؛ مع ولده، وحمل ولده علی القوم حتی قتل فاستبشر أبوه فرحا، ثم برز الحر حتی قتل، واجتزوا رأسه، ورموه نحو الإمام، فوضعه فی حجره، وهو یبکی ویمسح الدم عن وجهه ویقول: والله! ما أخطأت أمک إذ سمتک حرا، فأنت والله! حر فی الدنیا وسعید فی الآخرة.»

(19) - الصحیفة السجادیة: دعاء 20؛ بحار الأنوار: 42/70، باب 122.

(20) - نباء (78):40؛ «کافر گوید: ای کاش من خاک بودم [و موجودی مکلّف آفریده نمی شدم تا چنین روز سختی را ببینم!].»

ص:87

(21) - یونس (10):10؛ «و پایان بخشِ نیایششان این است که همه ستایش ها ویژۀ خدا مالک و مربی جهانیان است.»

(22) - نساء (4):69؛ «و کسانی که از خدا و پیامبر اطاعت کنند، در زمرۀ کسانی از پیامبران و صدّیقان و شهیدان و شایستگان خواهند بود که خدا به آنان نعمت [ایمان، اخلاق و عمل صالح] داده؛ و اینان نیکو رفیقانی هستند.»

(23) - عبدالله بن ابی یَعفور، ابومحمد، مولای قبیلۀ عبدالقیس، از محدثان و فقهای نامدار شیعه از خواص اصحاب امام صادق علیه السلام.

نام پدرش واقد یا وَقْدان بوده که به کنیۀ ابی یعفور شهرت داشته است. شیخ ابوالعباس نجاشی وثاقت او را با تکرار کلمۀ ثقة، تأکید نموده و جلالت قدر و موقعیت علمی و منزلت او را نزد امام صادق علیه السلام بیان کرده است. وی از قاریان و مفسران قرآن بوده که در مسجد کوفه به تدریس و تلاوت اشتغال داشته است. جمعی از محدثان معروف مانند: ابوجمیله و ابان بن عثمان و اسحاق بن عمّار و عبدالله بن سِنان و عبدالله بن مُسکان از او حدیث گرفته اند، و کتاب حدیث او را ثابت بن شُرَیح روایت نموده است.

قسمتی از روایات او در ابواب مختلف کتب اربعه، به خصوص در اصول و فروع کافی آمده است. عبدالله با وجود علم سرشار و موقعیت ممتازی که داشت پیوسته از بیماری های جسمانی رنجور بود، یکبار از دردهای خویش به محضر امام صادق علیه السلام شکوه کرد، امام به او فرمود: ای عبدالله! چنانچه مؤمن مطّلع می شد که در مصیبتها چه پاداشی برای او هست آرزو می کرد: او را با قیچی ها تکّه تکّه نمایند!

ابن ابی یعفور در زمان امامت امام صادق علیه السلام (148 ق) به بیماری طاعون وفات یافت.

دایرة المعارف تشیّع: 78/11.

(24) - رجال الکشی: 248 ش 461؛ «علی بن الحسین العبیدی، قال کتب أبو عبد الله علیه السلام إلی المفضل بن عمر الجعفی حین مضی عبد الله بن أبی یعفور، یا مفضل عهدت إلیک عهدی کان إلی عبد الله بن أبی یعفور صلوات الله علیه، فمضی صلوات الله علیه موفیا لله عز و جل و لرسوله و لإمامه بالعهد المعهود لله، و قبض صلوات علی روحه محمود الأثر مشکور السعی مغفورا له مرحوما برضا الله و رسوله و إمامه عنه، فولادتی من رسول الله صلی الله علیه و آله ما کان فی عصرنا أحد أطوع لله و لرسوله و لإمامه منه، فما زال کذلک حتی قبضه الله إلیه برحمته و صیره إلی جنته، مساکنا فیها مع رسول الله صلی الله علیه و آله و أمیر

ص:88

المؤمنین علیه السلام أنزله الله بین المسکنین مسکن محمد و أمیر المؤمنین (صلوات الله علیهما) و إن کانت المساکین واحدة و الدرجات واحدة فزاده الله رضی من عنده و مغفرة من فضله برضای عنه.

ص:89

ص:90

ص:92

الحمدلله رب العالمین و صلّی الله علی جمیع الانبیاء والمرسلین

و صلّ علی محمد و آله الطاهرین.

از پاداش های عظیمی که خداوند متعال برای انسان مقرر فرموده است، پاداش در برابر هزینۀ مثبت عمر است که به فرمودۀ خدا در قرآن مجید، با لحظات عمر، به تجارتی که سود ابدی دارد و به کشاورزیی که محصول دایمی دارد، می توان دست یافت. در کتاب خدا هم کلمۀ تجارت آمده است و هم کلمۀ کشت و زراعت که هر دو در رابطه با عمر است.

این کتاب از برکت اخلاص مرحوم مجلسی در تمام مناطق فارسی زبان و در آن زمان تا هندوستان رفت و تمام گذشتگان ما در شب های زمستان، خانوادۀ خود را جمع می کردند و صفحاتی از این کتاب را برای آنها می خواندند.

جوانی وقتی از دست رفت، چه با غنیمت شمردن، چه با نابود کردن، آن کسی که جوانی را غنیمت شمرده و تمام نیروی جوانی را به نحو مثبت هزینه کرده است، در همۀ امور زندگی خود، با پروردگار معامله کرده، آن را مثبت هزینه کرده است.

حدوداً از چهارده سالگی این جوانی و این بهار شروع می شود تا چهل سالگی چه مثبت و چه منفی، تمام می شود.

دو نفر که یکی عاشق خداست و جوانی خود را خوب هزینه کرده است، آرزو دارد که خدا این جوانی را دوباره به او برگرداند و آن کسی که جوانی خود را بد هزینه کرده، بر اثر دود فراوان، گرفتار رنج شدید و غیر قابل علاج ریه ای شده و یا بر اثر خوردن الکل، هر دو کلیه اش دارد خراب می شود، یا خیلی زنا کرده، یا چند میلیون دزدیده و برده و خورده و تمام شده، پولی نیست که به صاحبانش برگرداند، جوانی ای که پنجه های پیری، گلوی آن را فشرده و خفه کرده، آیا دیگر برمی گردد؟

می کنند و پروندۀ شما را با سرعت زیادی می بندند.

دوران بقا چو باد نوروز گذشت روز و شب ما به محنت و سوز گذشت

تا چشم نهادیم به هم صبح دمید تا چشم گشودیم ز هم روز گذشت

سکوت معنا داری به خود بدهید، اتاقی که به دنیا آمدیم، تیرچوبی و کاه گلی بود، دیوارهایش خشتی، گوش بدهید! چند صدا را می شنویم. نالۀ مادر که ما را زایید، خندۀ عمه ها و خاله ها که خوشحال هستند که ما زاییده شدیم و اقوام که می گویند: شیرینی و نبات بیاور. این ها به خاطر ما بود که به دنیا آمدیم. از آن شلوغی آن وقت تا کنون، با چه سرعتی گذشت و تمام شد؟

«انتم علی ظهر السفر و السَّیرُ بِکم سَریعٌ فقد رَأیتُم اللَّیلَ و النَّهارَ وَ الشَّمسَ وَ القَمَرَ یُبلِیانِ کُلَّ جَدیدٍ»(1)

با چشم خود این شب و روز، آفتاب و ماه با این حرکات و رفتن و آمدن ها را دیدید، هر چه خدا به شما ابزار نو داده بود، کهنه کردید؛ گوش شما سمعک و چشم شما عینک می خواهد. پای خود را دراز می کنید، نماز را باید روی صندلی بخوانید، سجده امام جماعت طول بکشد، بدن شما درد می گیرد و باید زودتر بلند شوید، از زمین می خواهید برای رکعت دوم بلند شوید، باید نفس نفس بزنید. تمام این ابزار نو که به شما داده بودند، کهنه شده است و هیچ دوایی نیز آنها را نمی تواند نو کند.

مرحوم آیت الله العظمی میلانی فرمودند: شب ها سرفه می کنم، کم خواب و کم اشتها و کم حوصله ام. دکتر در اینجا حرف ایشان را قطع کرد و گفت: آقا! بقیه اش را نفرمایید، توضیح ندهید، شما یک کلمه به من بگویید، من همه چیز را می فهمم. بگویید پیر شده اید. همین. همه درد شما همین است، دوا هم ندارد.

باید بسوزید و بسازید. این دوایی که ما می دهیم، فقط مقداری تخفیف موقت است، اما اگر توقع دارید که خوب شوید، خوب شدنی در کار نیست. ایشان فرمودند: باشد.

ایشان حدود نود سال عمر کردند، اما به زیباترین صورت عمر خود را هزینه کردند، تنها این کتاب نزدیک به ده جلدی «قادتنا کیف نعرفهم» که ایشان اول آن نوشته اند: من امیدم برای نجات روز قیامت نسبت به کل عمرم، فقط به این کتاب است. چه شاگردانی تربیت کردند، چه نمازهایی خواندند و چه گریه هایی کردند.

ایشان عمر خود را عالی مصرف کردند. روزی که از دنیا رفتند، من آنجا نبودم. از درگذشت ایشان چند روز گذشته بود که من خودم را به مشهد رساندم. برای تسلیت به فرزندان ایشان رفتم، به فرزندان ایشان گفتم: از روز آخر عمر ایشان برای من تعریف کنید، چون روز آخر، روز خیلی مهمی است. روز آخر روزی است که پروندۀ مثبت و منفی رقم می خورد که یا شخص دیندار بیرون می رود، یا بی دین و دیگر نمی شود کاری کرد. روز خیلی سخت و شدیدی است.

آقازادۀ ایشان گریه کرد و گفت: ایشان را از مشهد بیرون برده بودیم، سه شبانه روز بود که دیگر حرف نمی زدند و به کسی نگاه نمی کردند. کجا بودند و چه می کردند؟ نمی دانم.

آقازادۀ آیت الله میلانی گفتند: سه شبانه روز جواب نمی دادند، حرف نمی زدند و غذا نمی خوردند، تا روز آخر، حدود ساعت ده صبح، چشم خود را باز کردند، نگاهی به ما کردند، ما خیلی خوشحال شدیم، گفتیم خوب شدند، به من

ص:97

فرمودند: جلو بیا. من نزدیک رفتم، گفتند: من دارم می روم، در این لحظه برای من روضۀ گودال قتلگاه را بخوان، آن وقتی که زینب کبری علیها السلام کنار بدن ابی عبدالله علیه السلام آمد. من نیز شروع کردم و روضه را خواندم، مثل دو جوی آب اشک روی صورت ایشان می ریخت، تا از دنیا رفتند.

جلوی چشم من مجسم هستند که در حال رفتن از دنیا، صحبت آنها قطع شد.

ایشان می گفت: من درب را باز کردم و دیدم هیچ کس داخل اتاق نیست. پرسیدم:

آقا! با خودتان حرف می زنید، فرمود: نه، کسی اینجا بود. گفتم: چه کسی بود؟ فرمود: ملک الموت. خیلی راحت. گفتم: پس شما چطور زنده هستید؟ فرمود:

من از او پرسیدم که تشریف آورده ای که مرا ببری؟ گفت: نه، به عیادت شما آمده ام. هفتۀ دیگر می آیم تا شما را ببرم.

اما برنامۀ دوم ایشان، خانواده اش می گفتند: یک هفته به رحلت ایشان مانده، در آن حال بی هوشی، دعای عدیله را با زبان خودش، خود به خود می خواند.

برنامۀ سوم، ایشان زمان را به گونه ای تنظیم کرده بود که قبل از وصل به مردن، دقیقاً دوازده هزار بار «لا اله الا الله» بگوید و در آخرین ذکرش از دنیا رفت.

قبل از شروع این ختم «لا اله الا الله» به خانوادۀ خود گفته بود: تمام ملک من، یک قالیچه است. این را بفروشید، پول آن را برای نماز و روزۀ من اجیر بگیرید.

وصیت ایشان را که باز کردند، دیدند نوشته: من از شش سالگی تا امروز، نود سال نماز خود را خوانده ام، اما به نظرم آمد که شاید عیب داشته باشد و قبول نکنند، نود سال دیگر نیز خودم دوباره خواندم که اگر آن را قبول نکنند، این را قبول کنند، باز نود سال دیگر نیز خواندم که اگر دومی را رد کردند، سومی را به من رحم کنند، باز شما این قالیچه را که فروختید، با پول آن برای من اجیر بگیرید که به نیابت از من نماز و روزه بجا بیاورد، شاید خدا نماز و روزه ام را بپذیرد.

«إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ»(1)

هنوز نمردند، قبل از مرگ آنان ملائکه نازل می شوند. برای چه؟ می گویند:

آمدیم به شما بگوییم که از مردن نترسید، مردن برای شما لذیذترین و آخرین لذّت دنیایی است، غصه نخورید، چون هیچ چیزی از دست شما نمی رود.

بعد که پرده را کنار می زنند، به آنها می گویند: نگاه کنید؛

«وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ * نَحْنُ أَوْلِیاؤُکُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا»(2)

شما در دنیا، هنوز مریض نشده بودید و سرپا بودید، دایم از طرف خدا به شما سر می زدیم و شما را یاری می کردیم و کمک می دادیم. ما بعد از مرگ نیز دوست، همراه و یار شما هستیم. این برنامۀ خدا است.

الهی دلی ده که جای تو باشد زبانی که در آن ثنای تو باشد

الهی عطا کن بر این بنده چشمی که بیناییش از ضیای تو باشد

الهی عطا کن مرا گوش و قلبی که آن گوش پر از صدای تو باشد

الهی بده همّتی آن چنانم که دایم سرم در هوای تو باشد

الهی چنانم کن از فضل و رحمت که هر کار کردم برای تو باشد

الهی ندانم چه بخشی کسی را که هم عاشق و هم گدای تو باشد(3)

والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته

ص:101

که بعضی نوشته اند درست نیست؛ زیرا، باب ا تا زمان او زنده نبود وی به تحصیل حکمت و عرفان و کلام وادب عربی پرداخت و نظر به مطالعه بسیار در آثار محمد غزالی مع الواسطه شاگرد او نیز محسوب می شود.

نوشته های فارسی وی مشحون از تعبیرات نغز صوفیانه است. وی را به خاطر توطئه حسودان درشب هفتم جمادی الاخری 525 ه. ق بردار کشیدند.

فرهنگ فارسی، (اعلام)؛ محمد معین: 1227/5.

(4) - باباطاهر عریان.

(5) - کافی: 598/2، کتاب فضل القرآن، حدیث 2؛ بحار الأنوار: 136/74، باب 6، حدیث 46.

(6) - مصباح المتهجد: 845.

(7) - حافظ شیرازی.

(8) - ق (50):22؛ «پس ما پرده بی خبری را از دیده [بصیرت] ات کنار زدیم.»

(9) - فجر (89):27-30؛ «ای جان آرام گرفته و اطمینان یافته! * به سوی پروردگارت در حالی که از او خشنودی و او هم از تو خشنود است، باز گرد. * پس در میان بندگانم درآی * و در بهشتم وارد شو.»

(10) - فصلت (41):30؛ «بی تردید کسانی که گفتند: پروردگار ما خداست؛ سپس [در میدان عمل بر این حقیقت] استقامت ورزیدند، فرشتگان بر آنان نازل می شوند.»

(11) - فصلت (41):30-31؛ «و شما را به بهشتی که وعده می دادند، بشارت باد. * ما در زندگی دنیا و آخرت، یاران و دوستان شما هستیم.»

(12) - طوطی همدانی.

ص:103

ص:104

ص:106

الحمدلله رب العالمین و صلّی الله علی جمیع الانبیاء والمرسلین

و صلّ علی محمد و آله الطاهرین.

یکی از سفارش های که پیغمبر عظیم الشأن اسلام به ابوذر در رابطه با قطعه ای از عمر داشتند این بود که جوانی خود را قبل از این که خزان پیری به تو حمله کند، غنیمت بدان. کلمۀ غنیمت در گفتار رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده است؛ یعنی از این فرصت جوانی، نشاط و قدرت بدن بهره ببر.

امیرالمؤمنین علیه السلام جمله ای دارند که در کتاب «غرر الحکم» نقل شده است، این کتاب، جملات قصاری است که در همۀ موضوعات انسانی، اخلاقی، تربیتی از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده است و غیر از «نهج البلاغه» است. نزدیک به یازده هزار جملۀ کوتاه است که در تاریخ عالم نمونه و نظیر ندارد. هیچ حکیم، فیلسوف، عارف، موعظه گر و دلسوزی توان این که مردم را این گونه دعوت به حقایق کند، نداشته است.

این کتاب در چهارصد سال قبل به وسیله یکی از بزرگترین دانشمندان شیعه که بعضی ها او را بر شیخ بهایی مقدم می دانند، به نام آقا جمال خوانساری در شش جلد، ترجمه و توضیح مختصری داده شده است. کار ایشان در این کتاب به قدری مهم بوده که در زمان شاه، با خرج دانشگاه تهران که آن زمان دانشگاه طاغوتی بوده، چاپ شده است و زحمت چاپ این کتاب را هم عالم بزرگوار و آگاهی که به

ص:107

نام محدّث ارموی کشیده است. ایشان واقعاً باعث شد که این کتاب از لابلای قفسه های کتابخانه ها بیرون بیاید و وارد زندگی شود.

امیرالمؤمنین علیه السلام دربارۀ عمر، قطعۀ هشدار دهندۀ مهمی دارند و می فرماید:

«اِنَّ اللَّیلَ وَ النّهارَ یَعْمَلانِ فیکَ فَاعْمَلْ فیهما و یَأخُذان مِنکَ فَخُذ مِنهُما»(1)

ساعات شبانه روز از دست شما عمر و سرمایۀ شما را می گیرد. چون بیست و چهار ساعت که عبور می کند، به همین اندازه شما را از زندگی و دنیا دور کرده، به مردن نزدیک می کند. چرخ شب و چرخ روز در دست شما نیست که بخواهید کُند یا تعطیلش کنید.

امیرالمؤمنین علیه السلام در جملۀ دیگری می فرماید:

هر نفسی که می کشید، از عمر شما کم می شود و از دنیا دور شده، به آخرت نزدیک می شوید. شب و روز که با عبور و گذشتن خود دارند از شما کم می کنند و از عمر شما می گیرند، شما نیز در برابر شب و روز به مقابله برخیزید. او دارد از شما می گیرد، شما نیز از او بگیرید و نگذارید که شب و روز از شما به باطل و بیهوده رد شود. شما از ظرف شب و روز بهره، سرمایه و سود بگیرید.(2)

بود که انوار، روشنایی های ابدی و دایمی را دید. نتیجۀ سیر ایشان در شب، در همین یک جمله است؛ «لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا» بخشی از آیات مرا ببیند، نه این آیات قرآن، قرآن مجید که در روز بیست و هفتم رجب یکباره در قلب مبارک حضرت طلوع کرد و پروردگار به او فرمود: در خواندن این آیات برای مردم عجله نکنید، هر مقداری که لازم باشد، ما جبرییل را می فرستیم تا برای تو بخواند و تو برای مردم بخوان. این یک نوع از آیات خداست.

این آیاتی که پروردگار می فرماید در شب ارایه دادیم، حقایق بسیار با ارزشی در این عالم و ماورای آن است که آیۀ شریفه در اینجا توضیح نمی دهد، ولی از آیات دیگر قرآن استفاده می کنیم که آیات ارایه شده نیز آیات تکوینی کتاب آفرینش و هم آیات مربوط به رحمت پروردگار عالم بوده است؛ یعنی هم این طرف پرده را به او ارایه دادیم و هم آن طرف پرده را، تا وقتی پیغمبر صلی الله علیه و آله در عمق تاریکی این شب انوار را دید و به صبح رسید، وجود مبارک رسول خدا صلی الله علیه و آله کتابی از آنچه که تماشا کرده بودند؛ دیده ها، یافته ها و طلوع آیات بر قلب مبارک ایشان که در آیات دیگر قرآن در این زمینه مطالبی مطرح شده است برای مردم بیان کردند که فهم بعضی از آنها خیلی مشکل است.

که ترکیب این آیه نیز خیلی مهم است. «آمنوا» جملۀ ماضی است و «کانُوا یَتَّقُونَ » ماضی استمراری است. بعد خدا در قرآن ادامه می دهد:

«لَهُمُ الْبُشْری فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ لا تَبْدِیلَ لِکَلِماتِ اللّهِ»(1)

امام صادق علیه السلام می فرماید:

این بشارت یعنی ارائۀ حقایق در همین دنیا، چون خدا در قرآن می فرماید: «لَهُمُ الْبُشْری فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا» ارائۀ حقایق در همین دنیا به دو صورت و به تناسب وضع مردم، در صورتی که مثبت باشند، صورت می گیرد، چون اگر منفی باشند، همۀ درها به روی آنان بسته است.

مردم مثبت چه کسانی هستند؟ آیه می گوید:

«اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ»(2)

مؤمنانی که پیوسته در خودداری از گناه باشند، نه این که دو روز پاک باشند و بیست روز نجس. مشهد که می روند پاک باشند و دوباره به شهر خود که می آیند، یازده ماه نجس باشند. این فایده ندارد. این هیچ دری را باز نمی کند.

ما اگر بخواهیم درها را باز کنیم، کلید نزد خود ماست. چنانچه هر دری را خدا بخواهد باز کند، کلید آن نزد خود اوست. در نماز غفیله می خوانید:

«وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیْبِ لا یَعْلَمُها إِلاّ هُوَ»(3)

کلیدها نزد خود اوست. درهایی هست که کلید باز کردن آنها نزد ما است که آن کلید دو دندانه دارد:

«اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ»(4)

یعنی باور داشتن خدا، یقین به قیامت و پاکی پیوسته.

نمی گوید: تقوا داشتند، می گوید: پیوسته تقوا دارند تا از دنیا بروند. اما «آمنوا»

ص:110

یعنی مؤمن شدند. انسان که صد مرتبه مؤمن نمی شود. یک بار مطالعه می کند، گوش می دهد، درس می خواند و خدا و قیامت را باور می کند، همۀ ما این باور را داریم، یعنی ما کلاس ایمان را گذرانده ایم، اما در «وَ کانُوا یَتَّقُونَ» دچار نقص و کمبود هستیم.

درها به روی افراد منفی، حزبی و دار و دسته ای را قبول ندارد.

پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله دینی آورد و سفارش کرد که این دین براساس قرآن و اهل بیت علیهم السلام من است، چیز دیگری اضافه ندارد و اعلام کردند که اضافه کنندگان و بدعت گذاران به این دین و آن کسانی که به ما حرفهایی را نسبت می دهند و کسانی که عالم به قرآن و فرهنگ اهل بیت علیهم السلام نیستند، می آیند برای مردم قرآن را تفسیر می کنند، همۀ این ها را فرمود: بدون تردید در قیامت، نشیمنگاه آنان را از آتش جهنم پر می کنیم.

مردمی که با جان کندن آنها را مسلمان کرده بود، گوساله پرست شده اند. این که کسی هر روز بیاید ادعا کند که در خواب پرده را کنار زدند و ما چه دیدیدم و چه دیدیدیم، همگی دروغ محض است.

این آیۀ قرآن:

«لَهُمُ الْبُشْری فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا»(1)

دو پردۀ واقعی برای اینان منکشف شده است. جملۀ خیلی مهمی است که به صورت جملۀ اسمیه آمده است.

ای مرغ سحر عشق ز پروانه بیاموز کان سوخته را جان شد و آواز نیامد

این مدعیان در طلبش بی خبرانند آن را که خبر شد خبری باز نیامد(2)

واقعاً آنها این گونه هستند.

هر که را اسرار حق آموختند مهر کردند و دهانش دوختند(3)

اسرار، یعنی هر کسی تحمل آن را ندارد و نباید بگوید. آنان نیز نمی گفتند.

«لولا تکثیرٌ فی کلامکم وَ تمریجٌ فی قُلوبکم لَرَأیتُم ما أرَی و لَسَمِعْتم مَا أسمَع»(1)

«مرج» و «تمریج» یعنی مرغزار و چراگاهی که در و پیکر ندارد و همۀ حیوانات بدون حساب می آیند و می روند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

اگر دو چیز در شما نبود؛ یکی پرحرفی و دیگری هرجایی بودن دل، چون خیلی حرف می زنید که از صد درصد آن حرف ها، نود و نه درصدش پوچ است؛ غیبت، تهمت، تحقیر، بدگویی، آبروی مردم را بردن، شوخی های ناباب است.

اگر این پرحرفی در شما نبود و باطن شما چراگاه بی در و پیکری نمی شد که هر حیوانی مانند حرص، حسد، ریا، بخل، کینه و کبر وارد شود، صداهایی که من می شنیدم، شما نیز می شنیدید و چیزهایی که من دیدم، شما نیز می دیدید، چون راه به روی همه باز است که در حدّ خود، رشد کنید.

این روایت را اهل تسنّن نیز نقل کردند:

«لَولا أنَّ الشَّیاطین یَحُومُون عَلی قُلوبِ بَنِی آدَم لَنَظروا الی مَلکُوتِ السماوات»(2)

اگر شیاطین، وسوسه ها، فکر و نقشه های بد به دل مردم راه نداشت، این طرف و آن طرف پرده را می دیدند.

این عظمت شب است. در حالی که شب، ظرف دیدن انوار این طرف و آن طرف پرده است، ببینید، چقدر شب ها به وسیلۀ بعضی از زنان و مردان و جوانان و دختران، به بدترین لجن گناه کشیده می شود.

ص:115

گر خواجه شفاعت نکند روز قیامت شاید که ز مشاطه نرنجیم که زشتیم

سعدی مگر از خرمن اقبال بزرگان یک خوشه ببخشند که ما هیچ نکشتیم(1)

والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته

ص:117

(14) - سعدی.

(15) - مولوی.

(16) - تفسیر المیزان: 270/5.

(17) - بحار الأنوار: 163/56، باب 23؛ عوالی اللآلی: 113/4، حدیث 174؛ تفسیر الرازی، فخر رازی: 83/1.

(18) - غرر الحکم: 151، حدیث 2789؛ «إِنَّ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ یَعْمَلَانِ فِیکَ فَاعْمَلْ فِیهِمَا وَ یَأْخُذَانِ مِنْکَ فَخُذْ مِنْهُمَا.»

غرر الحکم: 319، حدیث 7375؛ «السَّهَرُ رَوْضَةُ الْمُشْتَاقِینَ.»

غرر الحکم: 319، حدیث 7376؛ «السَّهَرُ أَحَدُ الْحَیَاتَیْنِ.»

غرر الحکم: 319، حدیث 7377؛ «أَسْهِرُوا عُیُونَکُمْ وَ ضَمِّرُوا بُطُونَکُمْ وَ خُذُوا مِنْ أَجْسَادِکُمْ تَجُودُوا بِهَا عَلَی أَنْفُسِکُمْ.»

غرر الحکم: 319، حدیث 7379؛ «أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ سَهَرُ الْعُیُونِ بِذِکْرِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ.»

غرر الحکم: 319، حدیث 7380؛ «سَهَرُ اللَّیْلِ شِعَارُ الْمُتَّقِینَ وَ شِیمَةُ الْمُشْتَاقِینَ.»

غرر الحکم: 319، حدیث 7381؛ «سَهَرُ اللَّیْلِ فِی طَاعَةِ اللَّهِ رَبِیعُ الْأَوْلِیَاءِ وَ رَوْضَةُ السُّعَدَاءِ.»

غرر الحکم: 319، حدیث 7382؛ «سَهَرُ الْعُیُونِ بِذِکْرِ اللَّهِ خُلْصَانُ الْعَارِفِینَ وَ حُلْوَانُ الْمُقَرَّبِینَ.»

غرر الحکم: 319، حدیث 7383؛ «سَهَرُ اللَّیْلِ بِذِکْرِ اللَّهِ غَنِیمَةُ الْأَوْلِیَاءِ وَ سَجِیَّةُ الْأَتْقِیَاءِ.»

غرر الحکم: 319، حدیث 7384؛ «سَهَرُ الْعُیُونِ بِذِکْرِ اللَّهِ فُرْصَةُ السُّعَدَاءِ وَ نُزْهَةُ الْأَوْلِیَاءِ.»

الاثنی عشریة: 21؛ «علیّ علیه السلام: صلاة اللّیل بهاء فی النّهار.»

الکافی: 455/2، حدیث 12؛ «أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ إِنَّ النَّهَارَ إِذَا جَاءَ قَالَ یَا ابْنَ آدَمَ اعْمَلْ فِی یَوْمِکَ هَذَا خَیْراً أَشْهَدْ لَکَ بِهِ عِنْدَ رَبِّکَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَإِنِّی لَمْ آتِکَ فِیمَا مَضَی وَ لَاآتِیکَ فِیمَا بَقِیَ وَ إِذَا جَاءَ اللَّیْلُ قَالَ مِثْلَ ذَلِکَ.»

وسائل الشیعة: 223/15، باب 14، حدیث 20332؛ «أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَایُصْبِحُ إِلَّا خَائِفاً وَ إِنْ کَانَ مُحْسِناً وَ لَایُمْسِی إِلَّا خَائِفاً وَ إِنْ کَانَ مُحْسِناً لِأَنَّهُ بَیْنَ أَمْرَیْنِ بَیْنَ وَقْتٍ قَدْ مَضَی لَایَدْرِی مَا اللَّهُ صَانِعٌ بِهِ وَ بَیْنَ أَجَلٍ قَدِ اقْتَرَبَ لَایَدْرِی مَا یُصِیبُهُ مِنَ الْهَلَکَاتِ أَلَا وَ قُولُوا خَیْراً تُعْرَفُوا بِهِ وَ اعْمَلُوا بِهِ تَکُونُوا مِنْ أَهْلِهِ صِلُوا أَرْحَامَکُمْ وَ إِنْ قَطَعُوکُمْ وَ عُودُوا بِالْفَضْلِ عَلَی مَنْ حَرَمَکُمْ وَ أَدُّوا الْأَمَانَةَ إِلَی مَنِ ائْتَمَنَکُمْ وَ أَوْفُوا بِعَهْدِ مَنْ عَاهَدْتُمْ وَ إِذَا حَکَمْتُمْ فَاعْدِلُوا.»

ص:119

(19) - سعدی شیرازی.

ص:120

ص:122

الحمدلله رب العالمین و صلّی الله علی جمیع الانبیاء والمرسلین

و صلّ علی محمد و آله الطاهرین.

سخن دربارۀ عمر بود؛ نعمت بی نظیری که فقط یکبار به انسان عنایت می شود و در همین یکبار، انسان ها یا دچار خسارت سنگین می شوند، یا تجارت سنگین.

آیات قرآن و روایات نظریات بسیار مهمی در مورد عمر دارند. در کتاب ها نیز قطعه های نابی دربارۀ عمر به صورت نثر و نظم نقل شده است که بحثی گسترده، وسیع و دامنه دار است.

شقیق بلخی(1) مردی بود که بخشی از عمر خویش را تاجر بود و خرید و فروش داشت. رابطۀ تجارتی او با شهری بود که اکثر مردم آن شهر مسیحی بودند. بلخ نسبت به آن منطقۀ مسیحی نشین دور بود. احتمالاً آن منطقۀ مسیحی نشین در حدود ترکیۀ آن زمان بوده است که آن منطقه را روم شرقی می گفتند. او باید از بلخ حرکت کرده، بخش وسیعی از ایران را طی می کرد تا به آن شهر می رسید.

او نقل می کند: چون من زیاد در آن شهر رفت و آمد کرده بودم و چهرۀ شناخته شده ای بودم، روزی بزرگ مسیحیان به من گفت: چه مقدار رفت و آمد تو در این منطقه طول می کشد؟ من به او گفتم: سه ماه طول می کشد که من از بلخ به اینجا بیایم، سه ماه دیگر طول می کشد تا در بازارهای اینجا بگردم و خرید مناسب بلخ را داشته باشم، سه ماه نیز طول می کشد که این جنس های خریده شده را به بلخ ببرم

ص:123

و تا سه ماه دیگر آنها را بفروشم.

کشیش مسیحی به من گفت: پس چه وقتی به خدا می رسی و برای خدا کار می کنی؟ این گفتار کشیش مرا خیلی مبهوت کرد. متحیر شدم که من تمام عمرم را در خرید و فروش اجناس بودم.

امیرالمؤمنین علیه السلام روایتی دارند که در سه بخش است. در بخش نخست این روایت می فرماید:

خوش به حال آن انسانی که محل کسب و کارش در شهر خودش باشد. چون عمر کمتری را برای پول هزینه می کند.(1) گفت: من با سخن این کشیش بیدار شدم. عیبی ندارد که با سخن شخصی که خارج از مذهب ماست بیدار شویم:(2)

مرد باید که گیرد اندر گوش ور نبشتست پند بر دیوار(3)

کردند و فحش دادند و با هم قهر کردند، همدیگر را سوزاندند، دل ها را شکستند.(1) گفت: حرف این مسیحی مرا تکان داد و بیدارم کرد. این زندگی تو که از منطق و عقل خیلی دور است. این گونه زندگی، در خواب غفلت زندگی کردن است. در این زمینه روایتی را از رسول خدا صلی الله علیه و آله دیدم که واقعاً کلام حضرت، تجلّی علم خدا است. این حرف ها از آسمان علم پروردگار طلوع کرده و اصلاً با چیزی قابل مقایسه نیست.

جملۀ اول روایت این است:

«مِن عَلامَةِ إعراضِ اللّه عز و جل عَن العبدِ أن یَجعَلَ شُغلَهُ فیمَا لایَعنِیه»(1)

نشانۀ رو برگردان خدا از انسان این است که عمر انسان در اموری هزینه شود که کل آن بیهوده و از بین رفتنی است.(2) حرف خیلی عجیبی است. اگر خدا رو برگرداند، چه چیزی برای انسان می ماند؟ حیوانات چه سرمایه ای غیر از گوشت و پوست و استخوان دارند که اگر به این ها اضافه کنند، وزن آنها بالا می رود که در سلاّخ خانه قیمت بیشتری به خاطر وزن بیشتر می دهند. مگر ما در کرۀ زمین چقدر خوب داریم که لقمۀ خدا را بخورند و خدا بگوید: نوش جان؟ خیلی ها می خورند و خدا و ملائکه می گویند: نعمت خدا را حرام کردی.

در روایت داریم که آدم ها نادرست که با خدا ارتباط ندارند، روی زمین که راه می روند، زمین می گوید: خدا تو را لعنت کند که بار روی دوش من گذاشته ای.

آفتاب که می تابد، می گوید: خدا تو را لعنت کند که مرا هزینه خودت می کنی. آب که می خورند، می گوید: خدا تو را لعنت کند که مرا در ظرف نجس وجود خود ریختی. اما وقتی انسان مؤمن می خورد، ملائکه می گویند:

«هَنِیئاً مَرِیئاً»(3) .(4)

آیۀ هفت سورۀ مؤمن را ببینید، فرشتگان عرش و اطراف عرش دعاگوی زمینیان هستند، اما فقط دعاگوی دو طایفه؛ اهل ایمان و اهل توبه است. چقدر خوب است که کسی در لحظه به لحظۀ زندگی، ملائکه عرش و اطراف عرش او را دعا کنند و نفرین نکنند.

خدا اگر رو برگرداند، چه چیزی برای انسان می ماند؟ جز چند کیلو گوشت و پوست و استخوان که به درد هیچ غسّالخانه ای نمی خورد. در دنیا هر کافری که

ص:126

می خواهید به غسّالخانه ببرید و بگویید: بکشید و گوشت او را بفروشید، می گویند: بردار ببر و از اینجا دور کن که به اندازۀ گوسفند نیز نمی ارزند. آن کس که خدا از او رو برگرداند، این گونه است.

چه در این عالم انجام می گیرد، گویا به ارادۀ من است. محبوب من است که همه چیز را می چرخاند و من نیز به چرخاندن محبوبم راضی و خوشنود هستم.

عدالت و علم اندوزی دارد. برای مردم، برنامه تفریح و لذت های حلال دارد. دین ما دین جامعی است که باید جامع الاطراف باشیم. ما باید هم بخندیم و هم بگرییم، به دیدن افراد - صلۀ رحم - برویم، گردش کنیم، زیارت برویم، کنار هم بنشینیم، اما همۀ این ها را درست انجام دهیم. اسلام دین جامعی است. هم باید عبادت آشکار مانند نماز جماعت داشته باشیم و هم عبادت پنهان مانند نماز شب.

دوست دارم فردا برای صرف غذا به خانۀ ما بیایی. عقبه بت پرست و کافر بود، پیغمبر صلی الله علیه و آله برای چه درخواست این شخص جواب دهد؟ پیغمبر صلی الله علیه و آله حاکم بر شکم خود است، پس برای غذا میهمانی را قبول نکرده بود. چون پیغمبر صلی الله علیه و آله که فریب نمی خورد و وسوسه نیز نمی شود، اما وعده داده است که افراد را از چاه دربیاورد و به ماه برساند. شخص افتاده در اعماق چاه ضلالت را دربیاورد و به افق هدایت برساند، و الا هیچ علت دیگری نداشت.

آمد، سفره را پهن کردند. میهمان ها بر سر سفره آمدند، اما پیغمبر صلی الله علیه و آله تکان نخورد. عقبه آمد و گفت: آقا! چرا تشریف نمی آورید؟ غذا آماده است. فرمود:

مذهب، مکتب و دین من با تو متفاوت است، من اینجا آمدم تا چند کلمه با تو حرف بزنم. این بت هایی که می پرستی، هیچ کاره هستند، دست خود را در دست خدایی بگذار که تمام عالم و چوب این بت ها را آفریده است. من غذای تو را نمی خواهم. گفت: اگر شما نخورید، من خیلی ناراحت می شوم. فرمود: اگر می خواهی غذای تو را بخورم، راه خدا را قبول کن. گفت: قبول می کنم. شهادتین را گفت و از جهنم در آمد و به راه بهشت آمد.

پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله غذا را خوردند و رفتند. بعد از ظهر دوستان مکّه ای او آمدند و گفتند: شنیدیم که امروز مسلمان شده ای؟ گفت: بله، مسلمان شده ام. گفتند: ما نمی توانیم با وجود مسلمان بودن تو، با تو رفاقت خود را ادامه بدهیم. ما تو را تحریم روحی و اقتصادی می کنیم. نمی گذاریم از تو جنس بخرند و یا جنسی به تو بفروشند.

گفت: نخرند و نفروشند، مگر روزی ما را مردم می دهند؟ بر فرض که برای خدا، به خاطر تحریم کردن رفقا، چیزی به دست نیاوردیم، گرسنه شدیم و سر خود را گرسنه بر زمین گذاشتیم و مُردیم. در گرسنگی مردن برای خدا، یعنی رفتن به بهترین جای بهشت. این تحمل، پلی به سوی بهشت است.

ص:131

این حرف و عکس العمل رفقا را در درون خود تجزیه و تحلیل کرد که؛ اگر ما با پیغمبر صلی الله علیه و آله باشیم، مگر چقدر به ما خوش می گذرد؟ او را دارند سنگ باران می کنند و فحش می دهند، خانه ها را خراب می کنند و مسلمانان را تبعید می کنند، اگر با پیغمبر صلی الله علیه و آله به سر ببریم، زندگی خیلی سخت می شود، پس رفقا را رها نکنم.

به رفقای خود گفت: من با شما می مانم. گفتند: ما فردا صبح به مسجد الحرام می آییم و در گوشه ای کمین می نشینیم، تو برو و آب دهان خود را به صورت پیغمبر صلی الله علیه و آله بینداز. او این کار را کرد. از اسلام و پیغمبر صلی الله علیه و آله نیز دست کشید.

وای بر من، ای کاش کسی که مرا به جهنم کشید، به دوستی و رفاقت انتخاب نمی کردم.

«لَقَدْ أَضَلَّنِی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جاءَنِی وَ کانَ الشَّیْطانُ لِلْإِنْسانِ خَذُولاً»(1)

مرا از یاد خدا، قرآن و پیامبر صلی الله علیه و آله جدا کرد. بعد خدا می فرماید: این کسی که تو را از من و پیغمبرم جدا کرد، تو را نیز رها می کند و کاری برای تو نمی تواند انجام بدهد. خود او نیز باید به جهنم برود. کجا می تواند به داد تو برسد؟(2)

با خضر دانش یار شو ای موسی دل شاید کزین صحرا کنی طی منازل

از شهر تن جانا بباید رخت بستن زادی طلب تا فرصتی داری به منزل

جز طاعت و خدمت نباشد زاد این راه در دین و دانش کوه شو منشین غافل

لذات جسمانی فانی دانۀ توست زور و زر و جاه ست دام ای مرغ عاقل

جز ذکر الله است هر ذکری ز شیطان جز یاد حق هر سود و سودایی است باطل(3)

والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته

ص:133

تَنَاهَتْ بِکُمُ الْأُمُورُ وَ بُعْثِرَتِ الْقُبُورُ هُنالِکَ تَبْلُوا کُلُّ نَفْسٍ ما أَسْلَفَتْ وَ رُدُّوا إِلَی اللّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُون.»

بحار الأنوار: 452/75، باب 33، حدیث 19؛ «أَوْصَی آدَمُ ابْنَهُ شیث [شَیْثاً] علیه السلام بِخَمْسَةِ أَشْیَاءَ وَ قَالَ لَهُ اعْمَلْ بِهَا وَ أَوْصِ بِهَا بَنِیکَ مِنْ بَعْدِکَ أَوَّلُهَا لَاتَرْکَنُوا إِلَی الدُّنْیَا الْفَانِیَةِ فَإِنِّی رَکَنْتُ إِلَی الْجَنَّةِ الْبَاقِیَةِ فَمَا صَحِبَ لِی وَ أُخْرِجْتُ مِنْهَا الثَّانِیَةُ لَاتَعْمَلُوا بِرَأْیِ نِسَائِکُمْ فَإِنِّی عَمِلْتُ بِهَوَی امْرَأَتِی وَ أَصَابَتْنِی النَّدَامَةُ الثَّالِثَةُ إِذَا عَزَمْتُمْ عَلَی أَمْرٍ فَانْظُرُوا إِلَی عَوَاقِبِهِ فَإِنِّی لَوْ نَظَرْتُ فِی عَاقِبَةِ أَمْرِی لَمْ یُصِبْنِی مَا أَصَابَنِی الرَّابِعَةُ إِذَا نَفَرَتْ قُلُوبُکُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَاجْتَنِبُوهُ فَإِنِّی حِینَ دَنَوْتُ مِنَ الشَّجَرَةِ لِأَتَنَاوَلَ مِنْهَا نَفَرَ قَلْبِی فَلَوْ کُنْتُ امْتَنَعْتُ مِنَ الْأَکْلِ مَا أَصَابَنِی مَا أَصَابَنِی نُقِلَ مِنْ خَطِّ الشَّهِیدِ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ یُنْسَبُ إِلَی مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ مَنْ کَرُمَتْ عَلَیْهِ نَفْسُهُ هَانَتْ عَلَیْهِ الدُّنْیَا.»

حضرت آدم به فرزند خود شیث پنج چیز راسفارش کرد و گفت: آنها را بکار بند و به فرزندانت بگو به آنها پس از تو عمل کنند.

الف - به دنیای فانی اعتماد نکنید؛ من به بهشت پایدار اعتماد کردم بیرونم کردند.

ب - به دستور زنان عمل نکنید زیرا من مطابق خواست همسرم عمل کردم پشیمان شدم.

ج - هرگاه تصمیم کاری را گرفتید به عاقبت آن بیاندیشید اگر من متوجه آخر کار خود بودم به آن گرفتاری مبتلا نمی شدم.

د - هرگاه دل شما از چیزی نفرت داشت پرهیز کنید من وقتی نزدیک درخت رفتم تا از آن بچینم دلم نفرت داشت، اگر از خوردن خودداری کرده بودم گرفتار نمی شدم. نقل شده به خط شهید که به محمد بن حنفیه نسبت داده است: هر کس برای خود ارزشی قائل باشد دنیا در نظرش خوار می آید.

(6) - الانوار البهیة: 153؛ بحار الأنوار: 29/47، باب 4، ذیل حدیث 28.

(7) - البلد الأمین: 302؛ زیارت جامعه کبیره.

(8) - التمهید؛ «ابن عبدالبر»: 200/9.

(9) - بحار الأنوار: 262/7، باب 11، حدیث 15؛ «فِی الْخَبَرِ النَّبَوِیِّ أَنَّهُ یُفْتَحُ لِلْعَبْدِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلَی کُلِّ یَوْمٍ مِنْ أَیَّامِ عُمُرِهِ أَرْبَعٌ وَ عِشْرُونَخِزَانَةً عَدَدَ سَاعَاتِ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ فَخِزَانَةٌ یَجِدُهَا مَمْلُوءَةً نُوراً وَ سُرُوراً فَیَنَالُهُ عِنْدَ مُشَاهَدَتِهَا مِنَ الْفَرَحِ وَ السُّرُورِ مَا لَوْ وُزِّعَ عَلَی أَهْلِ النَّارِلَأَدْهَشَهُمْ عَنِ الْإِحْسَاسِ بِأَلَمِ النَّارِ وَ هِیَ السَّاعَةُ الَّتِی أَطَاعَ فِیهَا رَبَّهُ ثُمَّ یُفْتَحُ

ص:135

لَهُ خِزَانَةٌ أُخْرَی فَیَرَاهَا مُظْلِمَةً مُنْتِنَةً مُفْزِعَةً فَیَنَالُهُ عِنْدَ مُشَاهَدَتِهَامِنَ الْفَزَعِ وَ الْجَزَعِ مَا لَوْ قُسِمَ عَلَی أَهْلِ الْجَنَّةِ لَنُغِّصَ عَلَیْهِمْ نَعِیمُهَا وَ هِیَ السَّاعَةُ الَّتِی عَصَی فِیهَا رَبَّهُ ثُمَّ یُفْتَحُ لَهُ خِزَانَةٌ أُخْرَی فَیَرَاهَا فَارِغَةً لَیْسَ فِیهَا مَا یَسُرُّهُ وَ لَامَا یَسُوؤُهُ وَ هِیَ السَّاعَةُ الَّتِی نَامَ فِیهَا أَوِ اشْتَغَلَ فِیهَا بِشَیْ ءٍ مِنْ مُبَاحَاتِ الدُّنْیَا فَیَنَالُهُ مِنَ الْغَبْنِ وَ الْأَسَفِ عَلَی فَوَاتِهَا حَیْثُ کَانَ مُتَمَکِّناً مِنْ أَنْ یَمْلَأَهَا حَسَنَاتٍ مَا لَایُوصَفُ وَ مِنْ هَذَا قَوْلُهُ تَعَالَی ذلِکَ یَوْمُ التَّغابُنِ.»

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله: در روز قیامت برای هر روز از روزهای عمر بنده بیست و چهار گنجینه، به تعداد ساعات شبانه روز، گشوده می شود. گنجینه ای را پر از نور و شادمانی می بیند و با مشاهده آن چنان شادی و سروری به او دست می دهد که اگر میان دوزخیان تقسیم شود احساسِ دردِ آتش را از یادشان می برد. این گنجینه ساعتی است که در آن پروردگارش را اطاعت کرده است. سپس گنجینه دیگری برایش باز می شود وآن را تاریک و بد بو و وحشتناک می یابد و از مشاهده آن چنان ترس و وحشتی به او دست می دهد که اگر میان بهشتیان تقسیم شود، نعمتِ بهشت را به کام آنها تلخ می سازد و آن ساعتی است که در آن پروردگارش را نافرمانی کرده است. آن گاه گنجینه دیگری برایش گشوده می شود وآن را خالی می یابد و در آن چیزی که او را شادمان یا ناراحت کند یافت نمی شود و آن ساعتی است که در آن خواب بوده یا به امور مباح دنیا اشتغال داشته است. پس، از این که می توانسته این ساعت و لحظات را با کارهای خوب پر کند و نکرده چنان احساسی از غبن و اندوه به او دست می دهد که در وصف نمی گنجد. واز این، باب است این سخنِ خداوند متعال: «آن [روز] روز حسرت خوردن است.»

(10) - نساء (4):4؛ «آن را حلال و گوارا بخورید.»

(11) - بحار الأنوار: 218/6، باب 8، حدیث 13؛ «کَتَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِمُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ یَا عِبَادَ اللَّهِ... إِنَّ الْعَبْدَ الْمُؤْمِنَ إِذَا دُفِنَ قَالَتْ لَهُ الْأَرْضُ مَرْحَباً وَ أَهْلًا قَدْ کُنْتَ مِمَّنْ أُحِبُّ أَنْ تَمْشِیَ عَلَی ظَهْرِی فَإِذَا وُلِّیتُکَ فَسَتَعْلَمُ کَیْفَ صَنِیعِی بِکَ فَیُتَّسَعُ [فَتَتَّسِعُ] لَهُ مَدَّ الْبَصَرِ وَ إِنَّ الْکَافِرَ إِذَا دُفِنَ قَالَتْ لَهُ الْأَرْضُ لَامَرْحَباً بِکَ وَ لَاأَهْلًا لَقَدْ کُنْتَ مِنْ أَبْغَضِ مَنْ یَمْشِی عَلَی ظَهْرِی فَإِذَا وُلِّیتُکَ فَسَتَعْلَمُ کَیْفَ صَنِیعِی بِکَ فَتَضُمُّهُ حَتَّی تَلْتَقِیَ أَضْلَاعُه...»

(12) - مصباح المتهجد: 845، دعای کمیل.

(13) - الهی قمشه ای.

(14) - نساء (4):69؛ «و کسانی که از خدا و پیامبر اطاعت کنند، در زمرۀ کسانی از پیامبران و صدّیقان و شهیدان و شایستگان خواهند بود که خدا به آنان نعمت [ایمان، اخلاق و عمل صالح] داده؛ و اینان نیکو رفیقانی هستند.»

(15) - مصباح المتهجد: 844، دعای کمیل.

ص:136

(16) - ارشاد القلوب: 94/1.

(17) - مشکاة الانوار: 169.

(18) - بقره (2):221؛ «اینان [که مشرکند، نه تنها مردم، بلکه بی رحمانه زن و فرزند خود را] به سوی آتش می خوانند.»

(19) - فرقان (25):27؛ «و روزی که ستمکار، دو دست خود را [از شدت اندوه و حسرت به دندان] می گزد [و] می گوید: ای کاش همراه این پیامبر راهی به سوی حق برمی گرفتم.»

(20) - فرقان (25):28؛ «ای وای، کاش من فلانی را [که سبب بدبختی من شد] به دوستی نمی گرفتم.»

(21) - فرقان (25):29؛ «بی تردید مرا از قرآن پس از آنکه برایم آمد گمراه کرد. و شیطان همواره انسان را [پس از گمراه کردنش تنها و غریب در وادی هلاکت] وامی گذارد.»

(22) - رجوع کنید به تفسیرنمونه: 68/15-72، ذیل آیات 27-29 سوره فرقان.

(23) - الهی قمشه ای.

ص:137

ص:138

ص:140

الحمدلله رب العالمین و صلّی الله علی جمیع الانبیاء والمرسلین و صلّ علی محمد و آله الطاهرین.

بحث در رابطه با عمر بود. در این زمینه، در روایات، دعاها و آیات سه مسأله مطرح است؛ مسألۀ اول این است که عمر، زمان و فرصتی که وجود مبارک حضرت حق، از باب رحمت در اختیار انسان گذاشته است، از اعظم نعمت های اوست و شکر این نعمت نیز واجب شرعی، اخلاقی و عقلی است.

مسألۀ شکر در فرهنگ اسلام، طبق صریح آیات قرآن، مسألۀ عملی است، یعنی شکر، حرکات مثبت ظاهری است که این حرکات براساس طرح و نقشۀ پروردگار عالم، انبیا و ائمۀ طاهرین باید صورت بگیرد. آیات مربوط به شکر زیاد است، که یکی از آن آیات این آیۀ شریفه است:

«اِعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُکْراً»(1)

در آیه کلمۀ «عمل» مطرح شده است و به عمل فرمان می دهد. خطاب آیه خطاب عامّ است؛ یعنی به فرد فرد مخاطبانِ قرآن گفته شده است.

خدا به انسان می فرماید: «اعملوا» امر است و امر دلالت بر وجوب دارد. امر کننده در «اعملوا» وجود مبارک خود حضرت حق است. کلمۀ «شکراً» در آیه، مفعول لاجله است؛ شکر را عمل کنید.

ص:141

آزار داشته باشند، حرام است. اسلام می خواهد که مردم به تمام برنامه های مثبت وصل باشند، که یکی از آنها ورزش است.

روزها به پارک می رفتیم و می آمدیم. روزی دیدم در کنار زاینده رود پیرمردی هشتاد ساله نشسته است و دو سنگ و یک کیسه نان خشک نیز در کنار او است.

نان ها را تکه تکه در می آورد و روی سنگ می گذارد و با سنگی دیگر روی آن می کوبد که بخشی را خیلی ریز و بخشی را مقداری درشت تر می کرد. من آمدم و در کنارش نشستم. سلام کردم و او نیز جواب داد. مرا نمی شناخت.

به او گفتم: پدر! چه کار می کنی؟ گفت: دو کار؛ ده سال است که از ساعت پنج صبح با این کیسه نان به اینجا می آیم، این نان خشک ها را خرد می کنم، نان های ریزتر را برای ماهی های در آب می ریزم و درشت تر را به پرنده ها می دهم.

گفتم: چرا این کار را می کنی؟ گفت: من حقوق بازنشستگی می گیرم، دو دختر داشتم که شوهر دادم و دو پسر که ازدواج کردند و رفتند و به من نیز احتیاجی ندارند. سی و پنج سال کارمند رسمی آموزش و پرورش زمان شاه بودم. کلاس ابتدایی را درس می دادم. حدود ده هزار بچه را با نماز، روزه و قرآن آشنا کردم که یک نفر نیز برای من کافی بود، چون پیغمبر صلی الله علیه و آله می فرماید:

علی جان! اگر یک نفر به وسیله تو - با زبان، قلم، پول و یا خدمت و محبت تو - هدایت شود، برای تو از آنچه که آفتاب بر آن می تابد و از آن غروب می کند بهتر است.(1) گفت: اکنون حال حرف زدن برای من نمانده است. از این ده هزار محصل، خیلی ها مدیر کل و استاندار هستند. گاهی مرا می بینند و می گویند: احتیاجی نداری؟ می گویم: نه. من هشتاد سال است که بر سر سفرۀ خدای کریم هستم، چه احتیاجی دارم؟

گفت: بعد از این خدمت، پول که نداشتم تا خدمتی بکنم، اما می خواستم پولی

ص:143

داشته باشم تا کار خیری کنم، اما ندارم. لذا وقتی نان می گیریم و مقداری زیاد می آید، کنار می گذارم، به همه سفارش کرده ام که نان هایی که زیاد می آورید، به من بدهید. آنها را نیز جمع می کنم، ده سال است که ساعت پنج صبح به اینجا می آیم.

پرنده ها و ماهی ها همه جمع می شوند، یعنی دیگر مرا می شناسند، به آنها غذا می دهم. به پروردگار گفته ام: من که پولی ندارم تا به انسان ها کمک کنم، اما به سراغ حیوانات می روم، این کار من است.

بعد پرسید: تو چه کاره هستی؟ گفتم: روحانی. گفت: در اصفهان چه کار می کنی؟ گفتم: اینجا آمدم که ده روز منبر بروم و روضه بخوانم. بعد او را بوسیدیم و رفتم. این ها کار ارزشی است.

شما خانم ها! وقتی شوهر شما در می زند و وارد می شود، هر شب قبل از آمدن همسر، لباس خود را عوض کنید، خود را آرایش کنید تا وقتی شوهر شما وارد می شود، خوشحال شود. با این کار، خدا گناهان شما را می بخشد.

این حرف هایی است که دین ما زده است. اسراف نیست. نه این که هر شب قیافه بگیری که: دیگر از ما گذشته است و ما دیگر عروس و داماد داریم، این ها همه حالات شیطانی، خلاف خدا و دین ماست.

می خواهند در کیسۀ زباله بریزند و بسوزانند. از لحاظ مادی مگر چقدر می ارزد؟ هیچ.

تمام حرکات مثبت را به خاطر تحقق شکر من انجام بدهید، این «به خاطر» همان معنای مفعول لاجله بودن کلمۀ «شکراً» است؛ یعنی کار اتفاق افتادۀ به خاطر خدا. همین آیه به نظر من کافی است. اما آیات زیادی پیرامون شکر در قرآن کریم وجود دارد.

بالا نیز نمی توانند ببینند، بپرسید: چشم یعنی چه؟ من به شما نیروی درک دادم.

این گوش و چشم و نیروی درک در شما جوان ها در اوج است. چرا این ها را به شما دادم؟

«لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»

برای این که این نعمت ها را شکرگزاری کنید. شکر چیست؟

«اِعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُکْراً»(1)

همۀ حرکات مثبت، شکر است. این نعمت ها را در برنامه های مثبت هزینه کردن، شکر است. گوش و چشم و درک خود را برای فهم حقایق هزینه کردن، شکر است. این مقدمه بحث شکر بود.

رسول خدا صلی الله علیه و آله روی منبر به مردم رو کرد و پرسید: بالاترین نعمت خدا چیست؟ هر کسی اجازه گرفت، بلند شد و نعمتی را ذکر کرد و حضرت فرمود: این نعمت خوبی است، اما جواب سؤال من نیست. همه حرف های خود را زدند، آخرین نفر، وجود مبارک امیرالمؤمنین علیه السلام از جا بلند شد، عرض کرد: بالاترین نعمتی که خدا به ما داده است، نعمتِ «بودن» است. این عمر، نعمت خیلی بزرگی است.(1)

اگر خاک بودیم، هر چه حیوان هست، از روی ما رد می شد، اما خداوند مشتی از خاک را جمع کرد و از طریق نطفه و رحم مادر ما را از حالت خاک بودن درآورد، این بدن، روح، عقل، گوش، چشم، هوش و این موجودیت را به ما داد. بعد از این وجود، نعمت هایی داده است که ما با هزینه کردن صحیح آنها می توانیم عرش را پاانداز خود کرده، ملائکه را مستخدم خود کنیم.

ص:149

عبادت هفتاد جزء است، شصت و نه جزء آن همین به دنبال پول حلال رفتن است.(1) چون تو می روی تا خود و خانواده ات را اداره کنی. خود این خدمت؛ خدمت به بدن خود و خانواده ات، عبادت است. بعد، مگر پول های اضافه را برای چه می خواهی؟ اگر بشود، مکه بروی، به اقوام مستحق و مردم آبرومند کمک کنی. فرمود: چرا با این حال نزد من آمدی؟ تو که تماماً آخرتی هستی، چرا به اشتباه می گویی که ما دنیایی شده ایم. تو که با تمام وجود در عبادت و خدمت هستی. این فعالیت تو که دنیایی نیست.

و خدمت به معنای کامل، هزینه شود. پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمودند: اولین دادگاه قیامت در رابطه با عمر است.(1) خوش به حال شما که قدر عمر خود را می دانید:

«أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ»(2)

خدا می فرماید: مؤمن و فاسق مساوی نیستند. آن کسانی که عمر خود را به لجن گناه می کشند، منفور خدا هستند. مگر این که برگردند.

والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته

ص:151

انفال (8):58؛ «و اگر از خیانت و پیمان شکنی گروهی [که با آنان هم پیمانی] بیم داری، پس به آنان خبر ده که [پیمان] به صورتی مساوی [و طرفینی] گسسته است؛ زیرا خدا خائنان را دوست ندارد.»

قصص (28):76؛ «همانا قارون از قوم موسی بود که بر آنان تعدی و تجاوز کرد، و از گنجینه های مال و ثروت آن اندازه به او دادیم که حمل کلیدهایش بر گروهی نیرومند گران و دشوار می آمد. [یاد کن] هنگامی که قومش به او گفتند: [متکبرانه و مغرورانه] شادی مکن، قطعاً خدا شادمانان [متکبر و مغرور] را دوست ندارد.»

(6) - کافی: 36/5، باب الدعاء الی الاسلام قبل القتال، حدیث 2؛ «قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَمَّا وَجَّهَنِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی الْیَمَنِ قَالَ یَا عَلِیُّ لَاتُقَاتِلْ أَحَداً حَتَّی تَدْعُوَهُ إِلَی الْإِسْلَامِ وَ ایْمُ اللَّهِ لَأَنْ یَهْدِیَ اللَّهُ عز و جل عَلَی یَدَیْکَ رَجُلًا خَیْرٌ لَکَ مِمَّا طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ وَ غَرَبَتْ وَ لَکَ وَلَاؤُهُ.»

(7) - وسائل الشیعة: 172/20، باب 89، حدیث 25342؛ «وَرَّامُ بْنُ أَبِی فِرَاسٍ فِی کِتَابِهِ قَالَ قَالَ علیه السلام الِامْرَأَةُ الصَّالِحَةُ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ رَجُلٍ غَیْرِ صَالِحٍ وَ أَیُّمَا امْرَأَةٍ خَدَمَتْ زَوْجَهَا سَبْعَةَ أَیَّامٍ أَغْلَقَ اللَّهُ عَنْهَا سَبْعَةَ أَبْوَابِ النَّارِ وَ فَتَحَ لَهَا ثَمَانِیَةَ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ تَدْخُلُ مِنْ أَیِّهَا شَاءَتْ.»

وسائل الشیعة: 172/20، باب 89، حدیث 25343؛ «قَالَ علیه السلام مَا مِنِ امْرَأَةٍ تَسْقِی زَوْجَهَا شَرْبَةً مِنْ مَاءٍ إِلَّا کَانَ خَیْراً لَهَا مِنْ عِبَادَةِ سَنَةٍ صِیَامِ نَهَارِهَا وَ قِیَامِ لَیْلِهَا وَ یَبْنِی اللَّهُ لَهَا بِکُلِّ شَرْبَةٍ تَسْقِی زَوْجَهَا مَدِینَةً فِی الْجَنَّةِ وَ غَفَرَ لَهَا سِتِّینَ خَطِیئَةً.»

وسائل الشیعة: 176/20، باب 91، حدیث 25354؛ «النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَالَ لَایَحِلُّ لِامْرَأَةٍ أَنْ تَنَامَ حَتَّی تَعْرِضَ نَفْسَهَا عَلَی زَوْجِهَا تَخْلَعَ ثِیَابَهَا وَ تَدْخُلَ مَعَهُ فِی لِحَافِهِ فَتُلْزِقَ جِلْدَهَا بِجِلْدِهِ فَإِذَا فَعَلَتْ ذَلِکَ فَقَدْ عَرَضَتْ.»

(8) - کافی: 512/5، حدیث 6؛ «أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْصَانِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام بِالْمَرْأَةِ حَتَّی ظَنَنْتُ أَنَّهُ لَایَنْبَغِی طَلَاقُهَا إِلَّا مِنْ فَاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ.»

وسائل الشیعة: 8/22، باب 1، حدیث 27878؛ «أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ مَا مِنْ شَیْ ءٍ مِمَّا أَحَلَّهُ اللَّهُ أَبْغَضَ إِلَیْهِ مِنَ الطَّلَاقِ وَ إِنَّ اللَّهَ عز و جل یُبْغِضُ الْمِطْلَاقَ الذَّوَّاقَ.»

امام صادق علیه السلام فرمود: از چیزهایی که خداوند عز و جل حلال فرموده هیچ چیز نزد او منفورتر از طلاق نیست. خداوند مردی را که زن زیاد طلاق می دهد و پیوسته تغییر همسر می دهد دشمن دارد.

ص:153

الرَّجُلَ تَزَوَّجَ فَمَرَّ بِهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ تَزَوَّجْتَ قَالَ نَعَمْ ثُمَّ قَالَ لَهُ بَعْدَ ذَلِکَ مَا فَعَلْتَ امْرَأَتَکَ قَالَ طَلَّقْتُهَا قَالَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ قَالَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ ثُمَّ إِنَّ الرَّجُلَ تَزَوَّجَ فَمَرَّ بِهِ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقَالَ تَزَوَّجْتَ فَقَالَ نَعَمْ ثُمَّ قَالَ لَهُ بَعْدَ ذَلِکَ مَا فَعَلْتَ امْرَأَتَکَ قَالَ طَلَّقْتُهَا قَالَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ قَالَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِنَّ اللَّهَ عز و جل یُبْغِضُ أَوْ یَلْعَنُ کُلَّ ذَوَّاقٍ مِنَ الرِّجَالِ وَ کُلَّ ذَوَّاقَةٍ مِنَ النِّسَاءِ.»

(9) - بقره (2):191؛ «و فتنه [که شرک، بت پرستی، بیرون کردن مردم از خانه و کاشانه و وطنشان باشد] از قتل وکشتار بدتر است.»

(10) - فاتحه (1):6؛ «ما را به راهِ راست راهنمایی کن.»

(11) - نحل (16):78؛ «و برای شما گوش و چشم و قلب قرار داد تا سپاس گزاری کنید.»

(12) - سبا (34):13؛ «ای خاندان داود! به خاطر سپاس گزاری [به فرمان ها حق] عمل کنید.»

(13) - نحل (16):12؛ «و شب و روز و خورشید و ماه را نیز رام و مسخّر شما قرار داد، وستارگان هم به فرمانش رام و مسخّر شده اند.»

(14) - کافی: 148/8 حدیث 127؛ «ابی عبد الله علیه السلام قال قال رسول الله صلی الله علیه و آله من اصبح و امسی و عنده ثلاث فقد تمت علیه النعمة فی الدنیا من اصبح و امسی معافی فی بدنه آمنا فی سربه عنده قوت یومه فان کانت عنده الرابعة فقد تمت علیه النعمة فی الدنیا و الآخره و هو الاسلام.»

(15) - مولوی

(16) - حافظ شیرازی

(17) - بقره (2):35؛ «و گفتیم: ای آدم! تو و همسرت در این بهشت سکونت گیرید.»

(18) - فاطر (20):10؛ «و عمل شایستۀ آن را بالا می برد.»

(19) - بحار الأنوار: 100/7، باب 1، حدیث 25؛ «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الْعِبَادَةُ سَبْعُونَ جُزْءاً وَ أَفْضَلُهَا جُزْءاً طَلَبُ الْحَلَالِ.»

بحار الأنوار: 17/100، باب 1، حدیث 79؛ «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله طَلَبُ الْکَسْبِ فَرِیضَةٌ بَعْدَ الْفَرِیضَةِ.»

کافی: 88/5، باب مَنْ کَدَّ عَلَی عِیَالِه، حدیث 3؛ «أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ إِذَا کَانَ الرَّجُلُ مُعْسِراً فَیَعْمَلُ بِقَدْرِ مَا یَقُوتُ بِهِ نَفْسَهُ وَ أَهْلَهُ وَ لَایَطْلُبُ حَرَاماً فَهُوَ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ.»

(20) - خصال: 253/1، حدیث 125؛ بحار الأنوار: 258/7، باب 11، حدیث 1؛ «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَاتَزُولُ قَدَمَا عَبْدٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ حَتَّی یُسْأَلَ عَنْ أَرْبَعٍ عَنْ عُمُرِهِ فِیمَا أَفْنَاهُ وَ شَبابهِ فِیمَا أَبْلَاه وَ عَنْ مَالِهِ مِنْ أَیْنَ کَسَبَهُ وَ فِیمَا أَنْفَقَهُ وَ عَنْ حُبِّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ.»

ص:154

(21) - سجده (32):18؛ «با این حال آیا کسانی که مؤمن اند مانند کسانی هستند که فاسق اند؟ [نه هرگز این دو گروه] مساوی و یکسان نیستند.»

ص:155

ص:156

ص:158

الحمدلله رب العالمین و صلّی الله علی جمیع الانبیاء والمرسلین

و صلّ علی محمد و آله الطاهرین.

هر مؤمنی مانع مؤمنی از رسیدن به مالش شود، در حالی که به آن نیازمند است، به خدا قسم از طعام بهشت نچشد و از رحیق مختوم ننوشد.

قرآن مجید و روایات سفارش اکید دارند که بدهکار تنگدست را مهلت دهید، تا در زمان وسعت کار و وسعت مال دین خود را ادا کند.

«وَ إِنْ کانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلی مَیْسَرَةٍ وَ أَنْ تَصَدَّقُوا خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ»(1)

از مهمترین نعمت هایی که خداوند مهربان به انسان عنایت فرموده، نعمت با عظمت عمر است. روایات ما به دنبال آیات قرآن، از نعمت عمر به سرمایه، رأس المال و مایۀ تجارت تعبیر کرده اند.

این نعمت، همانند دیگر نعمت ها، شکر مخصوص به خود را دارد، چون هر نعمتی از نعمت های الهی، شکر ویژه ای دارد. شکر این نعمت به این است که در دو برنامه یا دو مسیر هزینه شود. در صورت هزینه شدن این نعمت در این دو راه، انسان به تعبیر کتاب خدا، با تجارتی ارتباط پیدا می کند که دارای چند سود بسیار مهم است که بعد از ذکر مقدمات لازم، از صریح آیات قرآن کریم، به آن چند سود

ص:159

اشاره خواهد شد.

یکی از این دو راه، عبادت است، البته نه به معنای نماز و روزۀ تنها، بلکه به معنای هر کاری که به فرمان خدا انجام گیرد و مطابق با خواستۀ پروردگار عالم باشد و راه دیگر نیز هزینه شدن در خدمت به بندگان خداست، که این خدمت نیز شؤون مختلفی دارد.

خدمت به خلق فقط به این نیست که انسان گرسنه ای را سیر کند، یا برهنه ای را بپوشاند. البته این نیز خدمت است، اما بالاترین خدمت به بندگان خدا، خدمت معنوی است؛ کسی که بتواند شخص گمراهی را نجات بدهد، بی راهی را به راه بیاورد، در چاه ضلالت افتاده ای را نجات دهد. یا خدمت همانی است که خدا در قرآن مجید می فرماید: اهل و عیال خود را از دچار شدن به آتش دوزخ حفظ کنید:

«قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً»(1)

این خدمت بسیار بالایی است که انسان به شکلی زندگی کند و طرزی با خانواده رفتار کند که آنها علاقه مند به حقیقت، حق، انبیا و اولیای الهی شوند و در حدّ خودشان - با کمک انسان - در حصار حفاظت از آتش دوزخ قرار بگیرند. این نیز نوعی خدمت است که خدمت بسیار بالایی است.(2)

گناه او چه بوده است؟ ایستادن در برابر حق. فرمانی حکیمانه پروردگار عالم فرمانی حکیمانه صادر کرد و عمل مثبتی را از او خواست، که در برابر حضرت آدم علیه السلام تواضع کند، اما خدا در قرآن مجید می فرماید:

«أَبی وَ اسْتَکْبَرَ»(1)

از تواضع خودداری و گستاخی کرد؛ و در برابر حکم پروردگار عالم، گفت:

«خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ»(2)

تو به من که مقام بالاتری دارم، می گویی که به یک موجود خاکی تواضع کنم؟ با پروردگار بحث و جدال کرد. زبان درازی کرد.

اما مرد و زنی که در برابر پروردگار نرم، فروتن و متواضع هستند، مانند شما که تواضع خود را با عمل نشان دادید؛ پروردگار از شما نماز واجب خواسته است، می خوانید. روزه خواسته، می گیرید. حج خواسته، مستطیع باشید، انجام می دهید. عبادت مالی خواسته، انجام دادید. همین حالت تواضع، عبادت است.

این که کسی به پروردگار مهربان عالم نرمی نشان دهد، سینه سپر نکند، از انجام امر الهی خودداری نداشته باشد، با خدا صاف و صادق باشد، خود همین ها عبادت است، عبادتی دایمی، چون مادامی که در این حال است، تا آخر عمر برای او عبادت محسوب می شود.

خوشا آنان که دایم در نمازند بهشت جاودانی جایشان بی(3)

نه این که دایم رو به قبله هستند و نماز می خوانند، نماز، تواضع در برابر پروردگار است. خود همین حال دایم، عبادت دایم می شود:

«اَلَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ»(4)

این معنای عبادت است؛ عبادت بدنی، مالی، اخلاقی. وقتی که عمر انسان در

ص:161

این مسیر هزینه شود، به تعبیر خدا در قرآن مجید: دارد تجارت می کند. چه نوع تجارتی؟ تجارتی که در سورۀ مبارکۀ فاطر می فرماید:

«تِجارَةً لَنْ تَبُورَ»(1)

اصلاً به کسادی، ضرر و زیان نمی خورد، چون یک طرف این تجارت که خریدار جنس و پرداخت کنندۀ قیمت است، پروردگار عالم است؛ خزانۀ بی نهایتی دارد که هر چه از این خزانه خرج می کند، کم نمی شود: «لاتنقص خزائنه».(2)

برود. تخلف در وعده نیز ندارد.

خدا در قرآن می فرماید:

راستگوتر از خدا و صادقانه تر از قول او در این عالم چه قولی است؟

«وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللّهِ قِیلاً»(1)

ما در خیلی از آیات می بینیم که پروردگار عالم، خیلی از برنامه ها را بر عهدۀ خودش گرفت و انسان ها، انبیا و ملائکه اش واگذار نکرده است:

«وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلاّ عَلَی اللّهِ رِزْقُها»(2)

هیچ جنبده ای نیست، مگر این که روزی او بر عهدۀ من است.

روزی همه را قرار داده است. اما دزد، رشوه گیر، غاصب یا دولت های ستمگر می برند، این بازی ها بر روی زمین است، به عالم معنا مربوط نیست. چون دربارۀ عالم معنا می فرماید:

«وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ وَ ما تُوعَدُونَ»(3)

مقدار روزی و هر چه که به شما وعده داده ام، در لوح محفوظ و علم من ثبت است. البته در بُعد معنوی نیز همین طور است. «عَلَی اللّهِ رِزْقُها » در بعد معنوی نیز هست.

خدا این را نشان داده است. دانشمندان ظالم و بی دین نیز می گویند: کرۀ زمین گنجایش پذیرش پنجاه برابر انسان های فعلی را دارد که همگی دارای زندگی نسبتاً مرفهی باشند. چرا عده ای گرسنه ماندند؟ چون ستمگران آنها را گرسنه نگهداشته اند. نه این که انبار روزی پروردگار کم بیاورد، چون خدا به اندازه تولید روزی می کند. روزی پنجاه برابر جمعیت فعلی قابل گرفتن از زمین و آسمان است.

این ظلم و ستم ها و این موانع، به خاطر اهل زمین است، کاری به وجود مقدس خدا ندارد.

ص:163

ما موجود تازه ای در زمین هستیم، خیلی قدیمی نیستیم، خیلی از موجودات قدیمی هستند، نوشتند مورچه ها بیش از بیست میلیون سال است که در زمین دارند زندگی می کنند و نسل آنان نیز نابود نشده است، چون نسل به نسل، روزی خود را خوردند، زندگی کردند و بعد به نسل بعدی تحویل داده اند.

پاک ترین انسان نشو و نما می کند، چون زندگی خود را به طرف خدا و پیغمبر زمان خود جهت داد.

یا سورۀ مبارکۀ کهف، ببینید از اصحاب کهف چه تعریفی می کند. در یکی از بدترین زمان ها، در میان مردم شریر و در چارچوب درباری فاسد، این ها به اولیای خدا تبدیل می شوند و چقدر پروردگار به این ها بها می دهد که سیصد و نه سال خواب آنان را طولانی می کند و نمی گذارد بدن آنان بپوسد و حیوان ها به آن غار حمله کنند و آنان را بخورند.

خداوند در قرآن می فرماید:

این ها خواب بودند، برای این که بدن آنان نپوسد، مانند مریض هایی که مدتی طولانی روی تخت هستند، آنها را جا به جا می کنند، تا آن قسمت از بدن آنها زخم نشود. پروردگار عالم می فرماید: من این ها را به راست و چپ حرکت می دادم تا بعد از سیصد و نه سال که بیدارشان کردم، بدن آنها نپوسد.

به این ها خیلی بها داده است، چرا؟ چون زندگی خود را به طرف خدا جهت دادند و با پیغمبری برخورد نکردند. در قرآن کریم از مردان و زنانی اسم می برد، یا به آنها اشاره می کند که در بدترین روزگار، و در میان بدترین مردم، بهترین انسان شدند تا کسی در فردای قیامت، عذر زمانه، مردم بد و در محاصرۀ دو هزار کانال ماهواره بودن را ارایه ندهد.

زمانی بوده است. اما در قرآن مجید می خوانیم: در کنار منطقۀ زندگی حضرت ابراهیم علیه السلام شهری بوده است. زمان زنده بودن ایشان، این قهرمان توحید، انسانی که او را در آتش انداختند تا بسوزانند. در زمان این انسان، خداوند برای شهر دیگری پیغمبری را مبعوث به رسالت می کند، فقط برای این که پروندۀ ازدواج مرد با مرد را ببندد:

«أَ إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّساءِ»(1)

این حرف حضرت لوط علیه السلام به مردم شهر خود بود: شما حق زنان را پایمال کردید، زنان را بی شوهر گذاشتید و مرد با مرد، جوان با جوان ازدواج می کنید؟ (2) این عمل قبلاً بوده است. چیز جدیدی نیست که ما تعجب کنیم که چرا در آمریکا و انگلستان قانونی است.

مشروب از روزگار قدیم بوده، تاریخ آدم کشی نیز برای زمانی است که خدا انسان را تازه آفریده بود، که قابیل، هابیل را به خاطر حسادت کشت. آدم کشی، حسودی، مال مردم خوری، زنا، ازدواج دو هم جنس، اینها بوده، چیز جدیدی نیست.

رگ رگ است این آب شیرین و شور در خلایق می رود تا نفخ صور(3)

فقط گناهان به صورت عکس، فیلم و ماهواره نبوده است که آن نیز دارد کهنه می شود. چیز جدیدی نیست که کسی خودش را ببازد، بی دین شود و خدا، پیغمبر، پول حلال، مسجد و محراب را رها کند و در قیامت بگویند: چون فشار زیاد بود، ما نتوانستیم تحمل کنیم. این فشار در قدیم نیز بوده است و زمان شما با قدیم فرقی نکرده است. اما در میان همین زمان های شرّ و مردم شریر، مردان و زنانی پیدا شدند که زندگی خود را به طرف پروردگار و دین خدا جهت دادند.

روزی در جبهه دیدم جوانی آمد و گفت: من مرخصی مختصری گرفتم و تازه از

ص:166

جبهه آمدم، دوباره می خواهم بروم. خیلی جوان نورانی و آراسته ای بود. گفتم:

کجا تشریف دارید؟ گفت: جایی نیستم، هوا که خوب است، گاهی در کوچه می خوابم و گاهی در مسجد. گفتم: مگر خانه ندارید؟ گفت: خانۀ خیلی خوبی داریم. گفتم: پس چرا به آنجا نمی روی؟ گفت: چون در خانۀ ما پدر و مادرم مشروب می خورند، فیلم های بد می بینند، نماز نمی خوانند، دین ندارند، لقمه پاک نمی خورند. بعد رفت و شهید شد.

صبح صادق دارد طلوع می کند - گفتم: مگر چه چیزی را از دست دادی؟ گفت:

دارم دق می کنم که من هشتاد سال است که نماز شبم ترک نشده، اما امشب این نماز از دست من رفت. وقتی به او گفتم: هنوز دو ساعت به اذان صبح مانده است، از خوشحالی داشت پر می زد.

این لذت ها را به آدم می چشانند که واقعاً از عبادات لذت می برد. از زحمات، کار کردن، رسیدگی به خانواده. کسل، غصه دار و رنجیده خاطر نیست. پیر که می شود، باز برای عبادت و خدمت سر حال است.

پایکوبان، دست افشان می روم تا بر سلطان خوبان می روم(1)

شعاعی از آن لذت های بی نهایت را به آدم می چشانند:

«فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَی اللّهِ وَ کانَ اللّهُ غَفُوراً رَحِیماً»(2)

غیر از این که پاداش این ها بر عهدۀ خودم است، در پروندۀ آنان نیز گناهی را نمی گذارم بماند. همه را می آمرزم و رحمتم را نصیب آنها می کنم.

این پاداش برای زمانی است که عمر در دو راه هزینه می شود؛ عبادت و خدمت، که انسان را به تجارتی با سودهای بی نهایت وصل می کند.

نخواهد بود.

اگر صد و بیست چهار هزار پیامبر علیهم السلام نیز در کنار این خسارت دیده، جمع شوند، خدا در قرآن می فرماید:

«فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشّافِعِینَ»(1)

برای آنان سود و فایده ای ندارد.

و باز خدا در قرآن می فرماید:

«وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ»(2)

در اولین و آخرین و در قیامت، حتی یک نفر نیز پیدا نمی شود که این ها را یاری کند. داد می زنند، ناله می کنند، دست دراز می کنند و کمک می خواهند، ولی خدا به آنان می فرماید:

«وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ»

چون همۀ ارتباط خود را با او قطع کرده است؛ با خدا، انبیا، اولیا و ائمه علیهم السلام.

این ها تنها با یک منبع گره خوردند که جهنم است.

آن کسانی که به طرف خدا و پیغمبر صلی الله علیه و آله جهت گیری می کنند، از همۀ این چهار منبع خطر؛ شیطان، شهوت، هوی و دوست بد، دست می کشند. چون این ها بعد از این جهت گیری و لذت بردن، به طرف آنها کشیده نمی شوند و جواب های خوبی در برابر آنها دارند.

یکی از جواب های آنان این است که سعدی به صورت شعر درآورده است:

آب حیات منست، خاک سر کوی دوست گر دو جهان خرّمیست، ما و غم روی دوست

ص:169

دوست به هندوی خود گر بپذیرد مرا گوش من و تا به حشر، حلقۀ هندوی دوست

گر متفرق شود، خاک من اندر جهان باد نیارد ربود، گرد من از کوی دوست

گر شب هجران مرا، تاختن آرد اجل روز قیامت زنم، خیمه به پهلوی دوست(1)

والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته

ص:170

(12) - سبأ (34):47؛ «پاداش من فقط بر عهدۀ خداست.»

(13) - نساء (4):122؛ «و راستگوتر از خدا در گفتار کیست؟»

(14) - هود (11):6؛ و هیچ جنبده ای در زمین نیست مگر اینکه روزیِ او بر خداست.»

(15) - ذاریات (51):22؛ «و رزق شما و آنچه به آن وعده داده می شوید، در آسمان است.»

(16) - نساء (4):100؛ «و کسی که از خانه خود به قصد مهاجرت به سوی خدا و پیامبرش بیرون رود.»

(17) - نمل (27):55؛ «آیا شما از روی میل و شهوت به جای زنان با مردان آمیزش می کنید؟»

(18) - مستدرک الوسائل: 347/14، باب 15، حدیث 16910؛ «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا عَمِلَتْ قَوْمُ لُوطٍ مَا عَمِلَتْ شَکَتِ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ إِلَی رَبِّهِمَا فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَی السَّمَاءِ أَنِ احْصُبِیهِمْ وَ أَوْحَی إِلَی الْأَرْضِ اخْسِفِی بِهِمْ.»

مستدرک الوسائل: 347/14، باب 15، حدیث 16912؛ «النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَی أُمَّتِی عَمَلُ قَوْمِ لُوطٍ فَلْتَرْتَقِبْ أُمَّتِیَ الْعَذَابَ إِذَا تَکَافَی الرِّجَالُ بِالرِّجَالِ وَ النِّسَاءُ بِالنِّسَاءِ.»

مستدرک الوسائل: 349/14، باب 16، حدیث 16920؛ «عَامِرِ بْنِ جُذَاعَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ حُرِّمَ عَلَی کُلِّ دُبُرٍ مُسْتَنْکَحٍ الْجُلُوسُ عَلَی إِسْتَبْرَقِ الْجَنَّةِ.»

بحار الأنوار: 63/76، باب 71، حدیث 1؛ «أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ مَا کَانَ فِی شِیعَتِنَا فَلَا یَکُونُ فِیهِمْ ثَلَاثَةُ أَشْیَاءَ لَایَکُونَ فِیهِمْ مَنْ یَسْأَلُ بِکَفِّهِ وَ لَایَکُونُ فِیهِمْ بَخِیلٌ وَ لَایَکُونُ فِیهِمْ مَنْ یُؤْتَی فِی دُبُرِهِ.»

وسائل الشیعة: 2/130، باب 79، حدیث 1709؛ «أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ ثَلَاثَةٌ لَایُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَایَنْظُرُ إِلَیْهِمْ وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ النَّاتِفُ شَیْبَهُ وَ النَّاکِحُ نَفْسَهُ وَ الْمَنْکُوحُ فِی دُبُرِهِ.»

(19) - مولوی.

(20) - نساء (4):100؛ «و کسی که از خانه خود به قصد مهاجرت به سوی خدا و پیامبرش بیرون رود، سپس مرگ او را دریابد، مسلماً پاداشش بر خداست.»

(21) - مولوی.

(22) - نساء (4):100؛ «مسلماً پاداشش بر خداست؛ و خدا همواره بسیار آمرزنده و مهربان است.»

(23) - مدثر (74):48؛ «پس آنان را به شفاعت شفیعان سودی نمی دهد.»

(24) - آل عمران (3):22؛ «و برای آنان هیچ یاوری نخواهد بود.»

(25) - سعدی شیرازی.

ص:172

ص:174

الحمدلله رب العالمین و صلّی الله علی جمیع الانبیاء والمرسلین

و صلّ علی محمد و آله الطاهرین.

کلام در ارتباط با عمر بود. به فرمودۀ خدا در قرآن کریم: سرمایۀ عظیم و نعمت بی نظیری که پروردگار عالم از باب رحمت به انسان عنایت کرده است.

این سرمایه در طول تاریخ، در دو مسیر هزینه شده است؛ نخست، مسیری بوده که وقتی عمر در آن هزینه شده، به تجارتی تبدیل شده است که هزینه کنندۀ عمر، چند برابر، سود ماندنی، ابدی و بی نهایت برده است.

مسیر دیگری که انسان در تاریخ بشر، عمر خویش را هزینه کرده است، مسیری بوده که شخص را دچار خسارت غیرقابل جبران کرده است. خسارت، زیان ها و خلأهای آن خسارت و در مقابل، منافع و سودهای آن تجارت، در قرآن کریم مطرح شده است.

اما در زمینۀ هزینه شدن عمر در مسیری که به تجارت و یا خسارت تبدیل شده، دو روایت و یک سورۀ کامل از قرآن را انتخاب کرده ام.

و زمان شناس زمان قاجاریه که از شاگردان شیخ انصاری در نجف بود، در کشور مصر، در جلسه ای سنگین که علما، بزرگان، سیاستمداران و دانشمندان مصر و اساتید دانشگاه الازهر شرکت داشتند، ایشان محور سخنرانی خود را همین سوره قرار می دهند که سه آیه بیشتر ندارد.

بعد از «بِسْمِ اللّهِ» آیۀ اول آن مربوط به بخش کوتاهی از عمر است و آیۀ دوّم، بیان وجود خسارت برای انسان است، آیۀ سوّم نیز بیان همان تجارت است. وقتی ایشان این سوره را در آن جلسه تفسیر می کند، در احوالات آن جلسه نوشته اند:

تعدادی در این جلسه غش کردند و بیهوش شدند. یا از شدت غصه نسبت به عمر خود، یا به خاطر این که شدیداً تحت تأثیر این آیات شریفه قرار گرفتند و یا بخاطر نفَس خود سید.

در پایان سخنرانی اعلام کردند که اگر ملت اسلام، از مجموعۀ قرآن کریم، فقط به این سوره عمل کنند، چیزی نخواهد گذشت که تمام جهان، اسلامی شده، تمام کرۀ زمین مانند خانه ای برای مسلمانان خواهد شد.

است، در طول سال، اذان ظهر تا اذان مغرب آن حدود شش ساعت است، یعنی در آنجا مقدار شب و روز خیلی تفاوتی ندارد. برعکس، کشور ما در منطقۀ معتدل شمالی است و مقدار ساعات روز و شب ما در چهار فصل فرق می کند. اما روز و شبِ مکه نسبتاً مساوی است.

فقط حساب کنید که پروردگار عالم، به قطعۀ زمانی شش ساعته قسم خورده، مگر این قطعۀ از زمان چقدر ارزش داشته است؟ با همین شش ساعت، چه قدم ها، کارها و برنامه های مثبتی می شود انجام داد.

شش ساعت مطالعه، نوشتن، هنر، کار، خدمت، عبادت به معنای جامع کلمه. آدمی که هشتاد سال عمر می کند، هشتاد را در سیصد و شصت و پنج شبانه روز ضرب کنید، بعد ضرب در شش ساعت بعد از ظهر کنید، ببینید حدود صد و هفتاد و پنج هزار ساعت می شود که چه زمان گسترده ای است و در این مدت، چقدر کار می توان انجام داد؟

این که پروردگار عالم به این قطعه از زمان قسم می خورد، فقط می خواهد نشان بدهد که زمان، گر چه کم، نزد من ارزش دارد و این مایۀ با ارزش را من به شما عنایت کرده ام. شما این مایۀ با ارزش را برای طرح من هزینه کنید تا همان تجارتی که خدا در قرآن مجید فرموده است، بشود.

ایشان ریخت، قلم را از روی کاغذ برداشت، فاتحه ای خواند، گفت: بیشتر از این من وظیفه ندارم، چون باید این کار خدایی را تمام کنم. او را ببرید دفن کنید، چون تشییع جنازه بر من واجب نیست. دلم می سوزد، چون پدر هستم، ولی این کار، کار پروردگار است. من نمی توانم وقت داده شده به من را، در غیر این کار هزینه کنم.

اکنون وظیفۀ من این است.

خدا به کمّیت کار ندارد. ممکن است شش ساعت به نظر ما کم باشد، ولی از ارزش عظیمی برخوردار است. این شش ساعت را می شود به منفعت ابدی و سود دایمی، بهشت، رضایت خدا، نشاط قلب مردم و هدایت یک گمراه تبدیل کرد.

هیچ موجودی نیست، مگر این که با صدا و گفتار خود، خدا را تسبیح می کند:

«قالُوا أَنْطَقَنَا اللّهُ الَّذِی أَنْطَقَ کُلَّ شَیْ ءٍ»(1)

در آیه، مسألۀ نطق، گفتار و قول مطرح است.

وجود مبارک حضرت سید الشهداء علیه السلام روایتی دارند که حدود پنجاه حیوان را حضرت اسم می برند و نطق آنها را ترجمه می کنند. با این توضیح حضرت ابی عبدالله الحسین علیه السلام معلوم می شود که هیچ حیوانی صدا، قدم و حرکت بی ربط ندارد.(2) همکاری بین حیوانات نیز از شگفتی های کار پروردگار مهربان است که دو حیوان یا دو گیاه غیرهمجنس، چگونه در هنگام نیاز، به کمک و یاری یکدیگر می آیند. ملاحظه کردید، قارچ ها سبزینه ندارند. رنگ تمام قارچ ها، سفید و خاکستری است، ولی به کلروفیل، یا همان مادۀ سبزینه نیازمند هستند.

بخشی از قارچ ها روی تنۀ درخت ها روییده می شوند که این کمبود خود را از سبزینۀ درخت ها تأمین کنند و درخت ها نیز این ماده را کریمانه به آنها می دهند و تعدادی از قارچ ها در کنار جلبک ها می رویند، چون جلبک ها ریشه ندارند، ولی مادۀ سبزینۀ اضافه دارند. اما قارچ ها ریشه دارند و مادۀ سبزینه ندارند. جلبک ها از ریشۀ قارچ استفاده می کنند و قارچ ها از مادۀ کلروفیلی جلبک ها. همجنس نیستند، ولی مانند دو دوست، نیازهای یکدیگر را برطرف می کنند.

می کند. هیچ درد دیگری نیست.

قسم به زمان، به این قطعه از زمان، به بعد از ظهر، به حدود شش ساعت عمر شما انسان ها. قسم می خورد که چه چیزی بگوید؟

«إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ»(1)

این «انّ» آب پاکی را روی دست همه ریخته است؛ یعنی قرآن حرف سست نزده است. «انّ» یعنی بی تردید، بی شک و قطعاً. خیلی از ترجمه های قرآن را دیدم که از این حروف در ترجمه غفلت شده است، یعنی آنها اصلاً ترجمه نشده است. در حالی که «ان»، «اَنّ»، «کان»، «یکون»، «لَعَلَّ» این ها از جانب پروردگار عالم در قرآن مجید، به طرز حکیمانه ای به کار گرفته شده است.

«الف و لام» در کلمۀ «اَلْإِنْسانَ» به معنای کل و جمیع است. کلمۀ «فی» یعنی در، ظرف است. این لام که بر سر کلمۀ «فی» آمده است، چیست؟ در عربی خیلی مواقع داریم که «فی» به کار برده شده، اما لام ندارد؛

«ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدیً لِلْمُتَّقِینَ»(2) « إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»(3)

اما لام ندارند، پس برای چه در اینجا لام بر سر «فی» درآمده است؟ این لام به چه معناست؟ این لام همان کار «ان» را می کند. این لام را که آورده است، یعنی مسلماً، قطعاً، بی تردید، چون پای خسارت سنگینی در کار است و با کلمۀ «ان» و «لام» می خواهد هشداری قوی بدهد.

«إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ»(4)

قسم به زمان، قطعاً و مسلماً همۀ انسان ها در خسارت، سرنگون هستند.

شده است. چه فرقی بین «ضرر» و «خسارت» است که پروردگار عالم در اینجا کلمۀ «ضرر» را نیاورده و «خسر» را آورده است؟

خداوند متعال در استخدام کلمات، عالمانه و حکیمانه کار کرده است. بگذارید با مثال این تفاوت را توضیح دهم:

«ضرر» یعنی من اول سال پنجاه میلیون تومان سرمایه داشتم، کاسبی کردم، زحمت کشیدم، سال بعد، همۀ حساب ها را می رسم، می بینم، سود که نکردم هیچ، یک میلیون تومان نیز از سرمایه ام کم شده است. این را عرب «ضرر» می گوید.

اما اگر دیدم تمام سرمایه ام از دست رفته، یک میلیون نیز بدهکار شده ام، این را عرب «خسارت» می گوید. یعنی همۀ سرمایه ها تباه، خاکستر و دود شد. قسم به عصر، یقیناً و قطعاً تمام انسان ها در چاه تباه شدن تمام سرمایۀ وجود و عمر خود سرنگون هستند.

آیه ای از سورۀ مبارکۀ حج که خیلی عجیب است ذکر کنم.

«وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللّهَ عَلی حَرْفٍ فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلی وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةَ ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ»(1)

باز اینجا کلمۀ خسارت دارد. یعنی با این هزینه کردن غلط عمر، هم در دنیا تمام مایه های وجود خود را به باد دادند و هم در آخرت. نه دنیا دارند و نه آخرت.

کیست که این زندگی را دارد؟ خدا در قرآن مجید می فرماید:

«أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ»(1)

انسانی که این زندگی را ندارد، مانند حیوانات، شکم چران و شهوتران هستند و این زندگی در این فضا، بازدهی ندارد و همۀ سرمایه های خود را دارد از دست می دهد.

برای این گونه موجودی، سود ندارد. وقتی ثروت، خانه، ملک و زمین، سودی مثبت برای من نداشته باشد و فقط در مسیر شکم و شهوت باشد، این زندگی، زندگی انسانی نیست که بگوییم سودی دارد. این چه زندگی است که هیچ سودی ندارد؟ در نهایت می خواهد بگوید: خیلی زحمت کشیدم و عرق ریختم، من نیز پاداش می خواهم، می گویند: معده و شهوت تو همراه توست، عمر خود را برای این دو تا هزینه کردی، دست خود را دراز کن و پاداش خود را از این دو تا بگیر.

شکمی که در قیامت گرسنۀ ابدی است و شهوتی که دیگر در آنجا اثری ندارد؛

«هَلْ أَتاکَ حَدِیثُ الْغاشِیَةِ * وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ خاشِعَةٌ * عامِلَةٌ ناصِبَةٌ * تَصْلی ناراً حامِیَةً * تُسْقی مِنْ عَیْنٍ آنِیَةٍ * لَیْسَ لَهُمْ طَعامٌ إِلاّ مِنْ ضَرِیعٍ»(2)

غذای این ها در قیامت، گیاه خشکی است که در زمین جهنم روییده می شود.

این گیاه به قدری سفت است که آتش جهنم آن را نمی سوزاند. گیاه نسوزی است.

این قابل خوردن است؟ نه، ولی به او می خورانند.

خدا در قرآن می فرماید:

«لا یُسْمِنُ وَ لا یُغْنِی مِنْ جُوعٍ»(3)

شکم این ها را از این گیاه پر می کنند که نه به وزن آنان اضافه می شود و نه گرسنگی از آنها برطرف می شود.

ص:182

پروردگار گفتند: این نماز را ما می خوانیم، روزه را ما می گیریم، مجالس مذهبی را شرکت می کنیم، اما همۀ پول ها را به قارون دادی، این چه وضعی است؟ چند وقت بعد را ببینید که قارون با ثروتش دارد فرو می رود. این آیات در سورۀ مبارکۀ قصص آیات 76 تا 79 آمده است.(1)

ص:186

شَیْ ءٍ إِلّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ.»

(7) - عصر (103):2؛ «[که] بی تردید انسان در زیان کاری بزرگی است.»

(8) - بقره (2):2؛ «در [وحی بودن و حقّانیّت] این کتابِ [با عظمت] هیچ شکی نیست؛ سراسرش برای پرهیزکارانْ هدایت است.»

(9) - آل عمران (3):190؛ «یقیناً در آفرینش آسمان ها و زمین...»

(10) - عصر (103):2؛ «[که] بی تردید انسان در زیان کاری بزرگی است.»

(11) - حج (22):11؛ «و برخی از مردم اند که خدا را یک سویه [و بر پایه دست یابی به امور مادی] می پرستند، پس اگر خیری [چون ثروت، مقام و اولاد] به آنان برسد به آن آرامش یابند، و اگر بلایی [چون بیماری، تهیدستی و محرومیت از عناوین اجتماعی] به آنان برسد [از پرستش خدا] عقب گرد می کنند [و به بی دینی و ارتداد می گرایند]، دنیا و آخرت را از دست داده اند، و این است همان زیان آشکار.»

(12) - اعراف (7):179؛ «آنان مانند چهارپایانند بلکه گمراه ترند.»

(13) - غاشیه (88):1-6؛ «آیا خبر حادثۀ هولناکی که [همۀ انسان ها را از هر سو] فرا می گیرد، به تو رسیده است؟ * در آن روز چهره هایی زبون و شرمسارند؛ * [آنان که همواره در دنیا] کوشیده اند و خسته شده اند [و سرانجام سودی نیافته اند] * در آتشی سوزان درآیند. * آنان را از چشمه ای بسیار داغ می نوشانند؛ * برای آنان طعامی جز خار خشک و زهرآگین وجود ندارد.»

(14) - غاشیه (88):7؛ «که نه فربه می کند و نه از گرسنگی بی نیاز می نماید.»

(15) - انسان (76):5-11؛ «همانا نیکان همواره از جامی می نوشند که نوشیدنی اش آمیخته به کافور [آن ماده سرد، سپید و معطر] است. * آن جام از چشمه ای است که همواره بندگان خدا از آن می نوشند و آن را به دلخواهشان هرگونه که بخواهند جاری می نمایند. * [همانان که] همواره نذرشان را وفا می کنند، و از روزی که آسیب و گزندش گسترده است، می ترسند، * و غذا را در عین دوست داشتنش، به مسکین و یتیم و اسیر انفاق می کنند. * [و می گویند:] ما شما را فقط برای خشنودی خدا اطعام می کنیم و انتظار هیچ پاداش و سپاسی را از شما نداریم. * ما از پروردگارمان در روزی که روز عبوس و بسیار هولناکی است می ترسیم. * پس خدا نگه دار آنان از آسیب و گزند آن روز است و شادابی و شادمانی به آنان عطا می کند.»

(16) - غرر الحکم: 407، حدیث 9356؛ «وَلَدُ السَّوْءِ یَهْدِمُ الشَّرَفَ وَ یَشِینُ السَّلَفَ؛ فرزند بد شرف را خراب

ص:187

میکند، و پیشینیان خود را عیب ناک می گرداند.»

غرر الحکم: 407، حدیث 9357؛ «وَلَدُ السَّوْءِ یَعَرُّ [یعز] السَّلَفَ وَ یُفْسِدُ الْخَلَف؛ فرزند بد پدران و پیشینیان خود را آلوده می کند، و بازماندگان فاسد می گرداند.»

سعدی شیرازی دراین زمینه سروده است:

زنان باردار ای مرد هوشیار اگر وقت ولادت مار زایند

از آن بهتر بنزدیک خردمند که فرزندان ناهموار زایند

(17) - قصص (28):76-79؛ «همانا قارون از قوم موسی بود که بر آنان تعدی و تجاوز کرد، و از گنجینه های مال و ثروت آن اندازه به او دادیم که حمل کلیدهایش بر گروهی نیرومند گران و دشوار می آمد. [یاد کن] هنگامی که قومش به او گفتند: [متکبرانه و مغرورانه] شادی مکن، قطعاً خدا شادمانان [متکبر و مغرور] را دوست ندارد. * در آنچه خدا به تو عطا کرده است سرای آخرت را بجوی، و سهم خود را از دنیا فراموش مکن، و نیکی کن همان گونه که خدا به تو نیکی کرده است، و در زمین خواهان فساد مباش، بی تردید خدا مفسدان را دوست ندارد. * گفت: جز این نیست که این [ثروت و مال انبوه] را بر پایۀ دانشی که نزد من است به من داده اند. آیا نمی دانست که خدا پیش از او اقوامی را هلاک کرده است که از او نیرومندتر و ثروت اندوزتر بودند؟ و مجرمان [که جرمشان معلوم و مشهود است] از گناهانشان بازپرسی نمی شود. * [قارون] در میان آرایش و زینت خود بر قومش درآمد؛ آنانکه خواهان زندگی دنیا بودند، گفتند: ای کاش مانند آنچه به قارون داده اند برای ما هم بود، واقعاً او دارای بهرۀ بزرگی است.»

(18) - بقره (2):25؛ «کسانی را که ایمان آورده اند و کارهای شایسته [چون عبادت حق و خدمت به خلق] انجام داده اند.»

(19) - عصر (103):3؛ «و یکدیگر را به حق توصیه نموده و به شکیبایی سفارش کرده اند.»

ص:188

ص:190

الحمدلله رب العالمین و صلّی الله علی جمیع الانبیاء والمرسلین

و صلّ علی محمد و آله الطاهرین.

وعده دادیم که دو روایت از وجود مبارک رسول خدا صلی الله علیه و آله در رابطه با عمر و مسئولیت انسان نسبت به آن و دادگاه قیامت در رابطه با عمر، ذکر شود، اما قبل از این دو روایت، به نظر می رسد که سه آیه از سورۀ مبارکۀ یونس، از آیۀ بیست و شش به بعد را قبل از این دو روایت بررسی و در حد لازم ترجمه کنیم. که حاوی نکات، اشارات و مسائل فوق العاده مهمی است.(1) هر سه آیه در رابطه با هزینه کردن عمر در راه مثبت و منفی است. در راه حق و باطل، نور و ظلمت. دو شکل هزینه ای که از زمان شروع زندگی انسان در کرۀ زمین تا کنون جریان پیدا کرده و از حال تا آینده نیز به این دو شکل جریان خواهد داشت. به نظر می رسد که آگاهی از این بحث بر همۀ ما واجب دینی باشد.

امیرالمؤمنین علیه السلام روایتی در زمینۀ اهمیت معرفت و آگاهی دارند که خطاب به کمیل بن زیاد نخعی است. انسان والایی که دعای کمیل این دعای عرشی، ملکوتی و پرمحتوا را از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت کرده است و سکّۀ نام دعا نیز به نام کمیل زده شده و همین باعث حرکت، جاری کردن و ابدی شدن کمیل گردید.

حضرت علی علیه السلام به کمیل می فرمایند:

ص:191

«ما مِن حَرکةٍ الّا وَ انتَ مُحتاجٌ فِیها الی مَعرِفَةٍ»(1)

این جمله خیلی پرقیمت است و فکر نمی کنم فرهنگ های دیگر، حتی فرهنگ های علمی، نمونۀ این جمله را داشته باشند. به کمیل می فرماید:

هیچ حرکتی در زندگی برای تو به وقوع نمی پیوندد، مگر این که در آن حرکت، نیازمند به معرفت می باشی تا براساس معرفت حرکت و زحمت تو هدر نرود.

این درس برای همۀ مردان و زنان است. فرقی نمی کند. بانوان نیز باید به این معنا توجه داشته باشند. چه آنهایی که در خانه، خانه دار هستند و شوهرداری و بچه داری می کنند و چه آنهایی که بیرون کار می کنند. باید این نکته را توجه داشته باشند که قدم و حرکتی را منهای معرفت برندارند که خدای نکرده فردای قیامت در جهنم با زن حضرت نوح و زن حضرت لوط همنشین نشوند. اگر همۀ انسان ها براساس معرفت قدم بردارند، مغازۀ فساد در همۀ زمینه ها تعطیل می شود.

منفعت زندگی می کند.

براساس این گونه کلمات حکیمانه و جملات ملکوتی است که من عرض می کنم: آگاهی از بحث عمر و چگونگی هزینه کردن عمر بر ما واجب است، که مبادا هفتاد سال با عبادت زندگی کنیم، اما در قیامت به ما بگویند: کل آنها اشتباه، خلاف و نادرست بوده است.

زندگی آنها است. آیا آب جایگاه محکمی است؟

آب کرم می گذارد، بدبو می شود، رنگ عوض می کند، بخار می شود، از بین می رود، چیزی نمی ماند. هزار حرف دیگر دربارۀ آب مطرح می شود: غرق، خفه و نابود می کند. این ها مطالبی است که از قرآن استفاده می شود.

آب با قوم حضرت نوح علیه السلام و فرعونیان چه کار کرد؟ آب با گذشتگان شما چه کار کرد؟ آب وقتی که سیل شود، چه کار کرد؟ جز این که زمین های زراعتی را نابود کرد و خانه ها را برد و همه چیز آنان را نابود کرد.

می خواهد شکل ظاهری زندگی این ها را بگوید؛ کاخ ها، ساختمان ها، ملک ها، کارخانه ها، منابع درآمد و این هایی که انسان را به خودش مشغول و مغرور می کند و به جایی می رساند که نسبت به پروردگار، احساس خطرناک بی نیازی می کند: من که همه چیز دارم، چه احتیاجی به خدا دارم؟ من نماز بخوانم که کدام دردم دوا شود؟ من روزه بگیرم که چه چیز بدنم سالم باشد؟ من چرا به مکه بروم؟ لباس هایم را دربیاورم و در این خاک ها بنشینم، برای چه؟

این خوراکی ها چقدر قیمت دارد. خدا می فرماید: سر این سفره، انسان ها، حیوانات، حشرات، خزنده ها، جهنده ها، همه نشسته اند. این ها خیال کردند که این زندگی امتیاز است؟ اگر امتیاز بود که سر این سفره، حیوانات را نمی نشاندم.

یعنی این مجموعه، اداره کنندۀ شکم است، پس چه امتیازی دارد؟

ابوسعید با شاگردانش داشت رد می شد. در جایی، طاق چاه مستراح را برداشته بودند و هنوز خاک نریخته بودند که حمل کنند. شاگردان بینی را گرفته بودند و دوان دوان رد شدند، اما دیدند ابوسعید نیست، نگاه کردند، دیدند کنار چالۀ مستراح ایستاده و دارد سر تکان می دهد. جلوی بینی خود را نیز نگرفته است. چند دقیقه ای گذشت و بعد همگی راه افتادند.

شاگردان گفتند: استاد! بوی این کثافت ها به شما نخورد؟ گفت: چرا. گفتند:

پس چرا جلوی بینی خود را نگرفتید؟ گفت: چون که این فضولات شکم آدمی زاد به من گفتند: ابوسعید! به این شاگردهای بی معرفت بگو: چرا فرار کردید، کجا رفتید؟ ما چند ساعت قبل، عناصر خیلی با ارزشی بودیم که ما را در بهترین مغازه ها، در ویترین ها می چیدند، خیلی تمیز، خوش رنگ و عالی بودیم. شماها ما را خریدید و خوردید و چند ساعت میهمان شما بودیم، شما ما را به این روز در آوردید. اکنون از ما فرار می کنید؟

اگر حیات و زندگی فقط شکم باشد، آخرش چیست؟ یعنی خداوند متعال میلیاردها چرخ را معطل کرد و انسانی را ساخت، تا این که کارخانه کودسازی شود؟ بله، متأسفانه عده ای همین گونه هستند.

روز یا شب طوفانی را مأمور می کنم تا به این مزارع، سبزی ها و گلها بزند. طوفان خزان یا زمستانی، سیل و بادهای سنگین می وزد:

«فَجَعَلْناها حَصِیداً»

همه را زرد، خشک و درو کرده از بین می برد.

زندگی این گروه از مردم، بر آب یا بر باد است. آبی که تولیدات زیبایی دارد، این تولیدات برای آنها ماندنی نیست؛ جوانی آنها به پیری تبدیل می شود. املاک آنها به تدریج با نزدیک شدن به مرگشان، در سرازیری از دست رفتن قرار می گیرد و باعث جدایی از خانواده می شود:

«کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ»

من مطالب و حقایق را برای مردم روشن می کنم، اما چه مردمی؟

«لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ»(1)

برای مردم عاقل و خردمند، برای مردمی که می فهمند و فریب نمی خورند.

مردمی که اندیشه می کنند.

اما کسانی که عمر خود را به شکل مثبت هزینه می کنند:

«وَ اللّهُ یَدْعُوا إِلی دارِ السَّلامِ»

خدا شما را به خانۀ امنیت و سلامت دعوت می کند که این خانه در دنیا، دین شما است:

«وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»(2)

شما را دستگیری، کمک و راهنمایی می کند که در صراط مستقیم قرار بگیرید و در آن جاده، عمر خود را تا وقتی که زنده هستید، در عبادت و خدمت هزینه کنید.

ص:197

این هزینه کردن عمر در صراط مستقیم است.

دوباره برمی گردد و آن کسانی که در آیۀ اول، زندگی آنان را به آب مثال زده است، می فرماید:

«وَ الَّذِینَ کَسَبُوا السَّیِّئاتِ»(1)

آن افرادی که همۀ عمر، فقط برای شکم، گناه، معصیت، فریب، مکر، حیله، زندگی کردند، با این ها چه می کند؟

در آیۀ قبل می فرماید: آن کسانی که عبادت و خدمت کردند، پاداش بهتر از آنها و زیادتر نیز می دهم. اما این هایی که با من، انبیا، قرآن و ائمه علیهم السلام جنگیدند، همه چیز را زیر پا گذاشتند، شانه بالا انداختند، سینه سپر کردند، هر چیزی خواستند گفتند، خوردند و بردند، زنا کردند، عرق خوردند، مال مردم را خوردند، جنایت کردند، فقط به اندازۀ گناهشان آنها را کیفر می دهم. آنها را ذرّه ای اضافه تر جریمه نمی کنم.

اگر ما باشیم، گنهکار را به صد برابر جرمش به مجازات می کشیدیم، اما خدا تمام بدکاران عالم را به اندازۀ بدی آنان کیفر می دهد. اما

«وَ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ»

تمام وجودشان را خواری فرا می گیرد،

«ما لَهُمْ مِنَ اللّهِ مِنْ عاصِمٍ»

کسی از جانب خدا در قیامت این ها را یاری نخواهد کرد.

«کَأَنَّما أُغْشِیَتْ وُجُوهُهُمْ قِطَعاً مِنَ اللَّیْلِ مُظْلِماً»

صورت این ها در قیامت مانند این است که قطعه ای از شب بسیار تاریک، تمام صورت آنان را سیاهی پوشانده است. این ها را انگشت نما می کنند و آبروی آنان را

ص:199

می ریزند.

«أُولئِکَ أَصْحابُ النّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(1)

این ها کل زندگی خود را به آتش کشیدند. به این ظاهر زیبای زندگی دنیای آنها نگاه نکنید.

والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته

ص:200

(7) - یونس (10):24؛ «[که ناگهان] فرمان ما در شبی یا روزی [به صورت سرمایی سخت یا صاعقه ای آتش زا یا توفانی بنیان کن] به زمین رسید، پس همۀ گیاهان را به صورت گیاهان خشک درو شده درآوردیم.»

(8) - یونس (10):24؛ «این گونه نشانه ها [ی قدرت خود] را برای گروهی که می اندیشند، بیان می کنیم.»

(9) - یونس (10):25؛ «و هر که را بخواهد به راهی راست هدایت می نماید.»

(10) - یونس (10):26؛ «برای کسانی که نیکی کردند [بهترین] پاداش و افزون [بر آن] است، چهرۀ آنان را سیاهی و خواری نمی پوشاند؛ آنان اهل بهشت اند [و] در آن جاودانه اند.»

(11) - یونس (10):27؛ «و کسانی که مرتکب بدی ها شدند.»

(12) - یونس (10):27؛ «و کسانی که مرتکب بدی ها شدند، کیفر هر بدی مانند همان بدی است و خواری آنان را فرامی گیرد، برای آنان از [خشم و عذاب] خدا هیچ حافظ و نگه دارنده ای نخواهد بود؛ گویی چهره هایشان با پاره هایی از شب تاریک پوشیده شده؛ آنان اهل آتش اند و در آن جاودانه اند.»

ص:202

ص:204

الحمدلله رب العالمین و صلّی الله علی جمیع الانبیاء والمرسلین

و صلّ علی محمد و آله الطاهرین.

انسان برای این که سرمایۀ عظیم عمر خود را درست هزینه کند، به آگاهی، علم، معرفت و بصیرت نیازمند است. باید بداند و آگاه باشد که سرمایۀ عمر در کجا، برای چه و در چه مسیری هزینه شود.

خدا در قرآن مجید و همین طور روایاتی که از رسول خدا صلی الله علیه و آله و ائمۀ طاهرین علیهم السلام رسیده است، بر مسألۀ آگاهی، دانایی و بصیرت اصرار دارند. حتی درک شدن و فهمیدن قرآن را در رابطۀ با اهل آگاهی و دانایی می دانند. دانایان، عالمان، آگاهان، عمق این کتاب را می فهمند:

«وَ ما یَعْقِلُها إِلاَّ الْعالِمُونَ»(1)

خدا در قرآن مجید همۀ انبیا را، انسان هایی با بصیرت، دانا و آگاه می داند.

امیرالمؤمنین علیه السلام جامعۀ بشری را به سه گروه تقسیم کرده است:

نخست: دانایان، آگاهان و دوم: کسانی که دانایان و آگاهان با آنها در ارتباط هستند تا چگونه زندگی کردن را از آن ها بیاموزند و این دو طایفه اهل نجات هستند.

اما گروه سوم: کسانی هستند که علم و معرفت، آگاهی، دانایی ندارند و با دانایان و عالمان هم ارتباطی ندارند و در جهالت زندگی می کنند که درب نجات به روی

ص:205

آن ها بسته است.

نگاه سوم:

«وَ النَّظرُ فِی المُصحف مِن غَیر قراءةٍ عِبادةٌ»(1)

نگاه کردن به قرآن کریم، کتاب الهی، این نسخۀ جامع، درمان کنندۀ دردهای فکری، روحی و اخلاقی، عبادت است.(2) نگاه چهارم:

«وَ النَّظرُ فِی وَجهِ العالِم عِبادَةٌ»

نگاه کردن به چهرۀ انسان آگاه، دانا، بینا و عالم عبادت است.(3)

کسی که به عالم ربانی، سلام کند و دست بدهد مانند این است که به خود پیغمبر صلی الله علیه و آله سلام کرده و دست داده است.

«وَ مَن جالَسَ عالِماً فَکأنما جالَسَنِی»

و هر کسی که در کنار عالم ربانی بنشیند، مانند این است که کنار پیغمبر نشسته است.

«وَ مَن جالَسَنِی فِی الدُّنیا أُجلِسُهُ مَعی یَوم القیامة»

و هر کسی که در دنیا نزد من بنشیند، برای پیدا کردن راه، استفاده کردن و تشخیص حق از باطل، خدا در قیامت او را کنار من می نشاند؛ یعنی بهرۀ نشستن در کنار عالم ربانی این است که در قیامت، خدا، همنشینان و عالمان را در کنار پیغمبر عظیم الشأن اسلام صلی الله علیه و آله می نشاند.

دشمن قسم خوردۀ ما در کمین و دام اسارت گسترانده است.

«لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَکَ الْمُسْتَقِیمَ»(1)

به عزّتت قسم! در کمین تمام انسانها می نشینم و آنها را از تو جدا می کنم و به اسارت می برم.

چگونه انسان را اسیر می کنند؟ سرگرمی های بسیاری برای انسان درست می کنند که نمی فهمد اسیر است. سرگرمی های شدیدی مانند عکس، سینما، تلویزیون، مجلات رنگی با کثیف ترین عکس ها، کانال های ماهواره، فیلم های هالیودی، ارتباط دختر و پسر، مجالس رقص مختلط، ربا، پاشیدن پول در مسیر مردم، این ها دام های اسارت است و به قدری در این اسارت، برای اسیران سرگرمی درست می کنند که آن اسیر، به اسارت خودش صد در صد راضی است و احساس اسارت نمی کند.

شگردهای دشمن، خیلی عجیب است. خیلی فهم و دانایی می خواهد که دام ها را بشناسد و بفهمد که می خواهند او را به اسارت ببرند و نرود.

این جملۀ امام حسین علیه السلام را در عمق مغز و قلب خود تحلیل کنید که دربارۀ یارانش فرمود:

«فَانّی لا أعلَم اصحاباً اوفی و لاخیراً مِن أصحَابِی»(1)

از زمان حضرت آدم علیه السلام تا برپا شدن قیامت، بهتر از این هفتاد و یک نفر را سراغ ندارم. این ها از هزاران بند اسارت، آزادانه گذشتند تا به عاشورا رسیدند. اما میلیون ها نفر در آن فضا به اسارت رفتند. حتی دین خدا به اسارت رفت.

امیرالمؤمنین علیه السلام در اواخر عهدنامۀ مالک اشتر در «نهج البلاغه» می فرماید:

«فَانَّ هذا الدّین أسیراً فِی أیدِی الاَشرار»(2)

ای مالک! این دین اسیر دست اشرار شده است. نمی گوید مردم. مردم که در مقابل دین چیزی نبودند. آنها را به صورت میلیونی اسیر کردند که هنوز نیز این اسارت ادامه دارد.

شما کتابی را به مکه ببرید، اگر در صفحات آن دقت کنند، اگر در گوشه ای پیدا کنند که مثلاً نوشته است: «یزید لعنه الله» کتاب را مصادره می کنند و بعد می برند می سوزانند.

این اسیر شدن انسان است که اعتراض شدید به شما می کنند که چرا «یزید لعنه الله»؟ یزید کاری نکرده است. او امیرالمؤمنین، اولی الامر و مجتهد بوده است.

می گویند: یزید در کشتن حسین بن علی علیهما السلام هیچ گناهی ندارد، چون مجتهد بوده و رأی و فتوای او به اینجا رسیده است که صلاح مسلمین این است که حسین بن علی علیهما السلام کشته شود. خدا به یزید نمی گوید: چرا در اجتهادت اشتباه کردی؟ زحمت کشیدی، مجتهد شدی، حالا رأی تو به اشتباه خورده، یک اجر داری و اگر صحیح می بود، دو اجر؛ یعنی در قیامت، خداوند آغوش خود را باز می کند، از یزید تشکر می کند که شما مجتهد بودی، فقط در اجتهاد اشتباه کردی، اگر دلایل

ص:210

بیشتری داشتی، نظر فتوایی تو نوع دیگری می شد.!!

مرا می گیرد:

«مَا مِنْ مُتَعَلّمٍ یَختَلِفُ الی بابِ العالم الّا کَتَبَ اللهُ لَهُ بِکُلِّ قدمٍ عِبادةَ سَنَةٍ»

هیچ دانش اندوزی و دنبال کنندۀ معرفت و بصیرتی، برای فهمیدن و پیدا کردن راه صحیح زندگی، دربِ خانۀ عالم نمی رود، مگر این که هر قدمی که برمی دارد، خدا ثواب یک سال عبادت را در نامۀ اعمالش می نویسد. آن هم عبادت قبول شده.(1) در جملۀ بعد می فرماید:

«و هی تسَتَغفِرُ لَه»

قدمی از روی زمین برنمی دارد، مگر این که برای هر قدم او، زمین از پروردگار برای او طلب آمرزش می کند.

مگر زمین زنده است؟ اگر زمین زنده نبود، ما زنده ها از کجا در آمدیم؟ اگر زمین زنده نبوده، پروردگار در قرآن نمی فرمود: آسمان ها و زمین و تمام موجودات، تسبیح گوی پروردگار هستند. مگر موجودی می تواند خود را بی حیات نشان بدهد. وجود و هستی، حاکم بر کل عالم است. خود زمین برای او طلب مغفرت می کند.

جملۀ بعد:

«یُمسِی وَ یُصبِحُ مَغفوراً لَه»

شب که می خوابد و صبح که بیدار می شود، تا شب که می خواهد بخوابد، این بیست و چهار ساعت، این شخص متعلّم، مورد آمرزش پروردگار است.

مگر فرار از اسارت جهل و نادانی کم چیزی است؟ آزادی به این معنا، عین عبادت، مغفرت و آمرزش است.

ص:212

را کنار دیوار بچینند و بفروشند. بعضی از آنها در مدینه رفیق و مغازه داشتند، به آنجا رفتند، اما یکی از این کاروانیان مصری که دیرتر رسید، رفقایش گفتند: همۀ مغازه ها را گرفتند و فقط مغازه ای در فلان جای بازار هست که خالی است.

او نیز نزد این شاگرد امام صادق علیه السلام آمد. شاگرد سالم و امین، کسی که از امام علیه السلام درس زندگی گرفته است. فهمیده بود که عمر خود را چه کند. گفت: آقا جنس خودم را در مغازۀ تو بریزم؟ گفت: بریز. گفت: از اول شرط می کنیم که سود فروش را نصف کنیم. گفت: هر چه خدا روزی کرده باشد.

کاروان ها یک ماهی ماندند و جنس ها را فروختند. رییس کاروانیان ندا داد که می خواهیم برویم. این تاجر مصری که قدری دیگر از جنس هایش مانده بود، به صاحب مغازه گفت: من با کاروان باید برگردم، چون نمی توانم تنهایی از مدینه تا مملکت مصر بروم. آیا شما قبول می کنید که این باقی ماندۀ جنس ما در مغازۀ شما باشد، بعد از این که فروختی و نصف سود را برداشتی با آدم مطمئنی برایم به مصر بفرستی؟ گفت: باشد.

جنس ها فروخته شد. نصف سود را به مصر فرستاد. مدتی گذشت و نزد حضرت صادق علیه السلام آمد و عرض کرد: آقا! این پول ها را ما چه کنیم؟ ثروت ما خیلی شده است. راهنمایی خواستن از عالم بعد از این که متمکن و پولدار شد.(1) خوش به حال کسانی که بیدار می شوند. آنهایی که شصت سال جاده را غلط رفتند و اما تمام گذشته را جبران می کنند و جادۀ مستقیم را انتخاب می کنند:

«اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ»(2)

والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته

ص:214

مَعِی یَوْمَ الْقِیَامَة.»

(9) - بحار الأنوار: 184/1، باب 1، حدیث 95؛ منیه المرید: 100، فصل 2؛ «قَالَ صلی الله علیه و آله مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَنْظُرَ إِلَی عُتَقَاءِ اللَّهِ مِنَ النَّارِ فَلْیَنْظُرْ إِلَی الْمُتَعَلِّمِینَ فَوَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ مَا مِنْ مُتَعَلِّمٍ یَخْتَلِفُ إِلَی بَابِ الْعَالِمِ إِلَّا کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکُلِّ قَدَمٍ عِبَادَةَ سَنَةٍ وَ بَنَی اللَّهُ بِکُلِّ قَدَمٍ مَدِینَةً فِی الْجَنَّةِ وَ یَمْشِی عَلَی الْأَرْضِ وَ هِیَ تَسْتَغْفِرُ لَهُ وَ یُمْسِی وَ یُصْبِحُ مَغْفُوراً لَهُ وَ شَهِدَتِ الْمَلَائِکَةُ أَنَّهُمْ عُتَقَاءُ اللَّهِ مِنَ النَّارِ.»

(10) - اعراف (7):16؛ «یقیناً بر سر راه راست تو [که رهروانش را به سعادت ابدی می رساند] در کمین آنان خواهم نشست.»

(11) - بحار الأنوار: 392/44، باب 37؛ احقاق الحق، تستری: 134/27؛ کلمات الامام الحسین علیه السلام: 395؛ اعیان الشیعة: 600/1.

(12) - نهج البلاغه: نامۀ 53.

(13) - بحار الأنوار: 179/1، باب 1، حدیث 62؛ «قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ الشَّاخِصُ فِی طَلَبِ الْعِلْمِ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ إِنَّ طَلَبَ الْعِلْمِ فَرِیضَةٌ عَلَی کُلِّ مُسْلِمٍ وَ کَمْ مِنْ مُؤْمِنٍ یَخْرُجُ مِنْ مَنْزِلِهِ فِی طَلَبِ الْعِلْمِ فَلَا یَرْجِعُ إِلَّا مَغْفُوراً.»

(14) - کافی: 309/5-310، باب نوادر، حدیث 25؛ «عبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: کَانَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِنَا بِالْمَدِینَةِ فَضَاقَ ضَیْقاً شَدِیداً وَ اشْتَدَّتْ حَالُهُ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام اذْهَبْ فَخُذْ حَانُوتاً فِی السُّوقِ وَ ابْسُطْ بِسَاطاً وَ لْیَکُنْ عِنْدَکَ جَرَّةٌ مِنْ مَاءٍ وَ الْزَمْ، باب حَانُوتِکَ قَالَ فَفَعَلَ الرَّجُلُ فَمَکَثَ مَا شَاءَ اللَّهُ قَالَ ثُمَّ قَدِمَتْ رِفْقَةٌ مِنْ مِصْرَ فَأَلْقَوْا مَتَاعَهُمْ کُلُّ رَجُلٍ مِنْهُمْ عِنْدَ مَعْرِفَتِهِ وَ عِنْدَ صَدِیقِهِ حَتَّی مَلَئُوا الْحَوَانِیتَ وَ بَقِیَ رَجُلٌ مِنْهُمْ لَمْ یُصِبْ حَانُوتاً یُلْقِی فِیهِ مَتَاعَهُ فَقَالَ لَهُ أَهْلُ السُّوقِ هَاهُنَا رَجُلٌ لَیْسَ بِهِ بَأْسٌ وَ لَیْسَ فِی حَانُوتِهِ مَتَاعٌ فَلَوْ أَلْقَیْتَ مَتَاعَکَ فِی حَانُوتِهِ فَذَهَبَ إِلَیْهِ فَقَالَ لَهُ أُلْقِی مَتَاعِی فِی حَانُوتِکَ فَقَالَ لَهُ نَعَمْ فَأَلْقَی مَتَاعَهُ فِی حَانُوتِهِ وَ جَعَلَ یَبِیعُ مَتَاعَهُ الْأَوَّلَ فَالْأَوَّلَ حَتَّی إِذَا حَضَرَ خُرُوجُ الرِّفْقَةِ بَقِیَ عِنْدَ الرَّجُلِ شَیْ ءٌ یَسِیرٌ مِنْ مَتَاعِهِ فَکَرِهَ الْمُقَامَ عَلَیْهِ فَقَالَ لِصَاحِبِنَا أُخَلِّفُ هَذَا الْمَتَاعَ عِنْدَکَ تَبِیعُهُ وَ تَبْعَثُ إِلَیَّ بِثَمَنِهِ قَالَ فَقَالَ نَعَمْ فَخَرَجَتِ الرِّفْقَةُ وَ خَرَجَ الرَّجُلُ مَعَهُمْ وَ خَلَّفَ الْمَتَاعَ عِنْدَهُ فَبَاعَهُ صَاحِبُنَا وَ بَعَثَ بِثَمَنِهِ إِلَیْهِ قَالَ فَلَمَّا أَنْ تَهَیَّأَ خُرُوجُ رِفْقَةِ مِصْرَ مِنْ مِصْرَ بَعَثَ إِلَیْهِ بِبِضَاعَةٍ فَبَاعَهَا وَ رَدَّ إِلَیْهِ ثَمَنَهَا فَلَمَّا رَأَی ذَلِکَ الرَّجُلُ أَقَامَ بِمِصْرَ وَ جَعَلَ یَبْعَثُ إِلَیْهِ بِالْمَتَاعِ وَ یُجَهِّزُ عَلَیْهِ قَالَ فَأَصَابَ وَ کَثُرَ مَالُهُ وَ أَثْرَی.»

(15) - رعد (13):29؛ «کسانی که ایمان آوردند، و کارهای شایسته انجام دادند، برای آنان زندگی خوش و با سعادت و بازگشتی نیک است.»

ص:216

ص:218

الحمدلله رب العالمین و صلّی الله علی جمیع الانبیاء والمرسلین

و صلّ علی محمد و آله الطاهرین.

کلام در این مسأله بود که از بهترین، عظیم ترین و پرمنفعت ترین نعمت هایی که وجود مقدس حضرت حق به انسان عنایت فرموده، عمر است. در طول تاریخ، یعنی از زمان شروع زندگی انسان در کرۀ زمین تا کنون، این نعمت و سرمایه به دو صورت هزینه و خرج شده است:

صورت اول: صورتی بوده که این نعمت عمر، در حالت تجارت پرسودی که سودش همیشگی و ابدی است، هزینه شده و صورت دیگر نیز صورتی است که:

این نعمت به صورت خسارتی سنگین و غیر قابل جبران خرج و هزینه شده است.

برای این که این سرمایۀ عظیم الهی و نعمت بی نظیری که فقط یک بار به انسان عنایت می شود، به صورت تجارت پرسود ابدی خرج شود، تجارتی که در آیات قرآن کریم با همین لفظ مطرح است، انسان باید خودش را در چارچوب نظامی متین، استوار و حکیمانه قرار بدهد که طرح این چارچوب را به راحتی می توانیم از آیات قرآن کریم و کلام پیامبر عظیم الشأن اسلام صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام استفاده کنیم.

در این نظام عمر، رعایت مراتب و درجاتی هست که اگر رعایت شود، به یقین این نعمت به صورت آن تجارت پر سودِ ابدی هزینه و خرج خواهد شد.

رعایت این نظام و مراتب نیز در اختیار خود انسان است. انسان در این زمینه

ص:219

آزاد و مختار است که این مراتب و نظام را رعایت کند.

اسارت ابدی و عذاب را خودشان ریختند، پس چه جای گله از خدا، انبیا، ائمه و اولیای الهی است.

بر همه، در هر عصر و زمانی حجت تمام و کامل است. این انسان است که نپذیرفته و قبول نکرده و این حقایق را مسخره کرده است.

خشکی نیست.

شما ملاحظه کنید که پروردگار عالم در کرۀ زمین، در اعماق دریاها و گاهی روی سطح دریا، با شکافتن دانه و هسته هایی مانند هستۀ هلو، بادام و گردو، در رشد، شکل، طول، عرض، حجم و بهره دادن این هسته، چه می کند؟

مگر می شود این مسأله را موشکافی کرد؟ گردوی چند گرمی را در دل خاک پنهان می کنند، پروردگار عالم آن را می شکافد، بعد از شکافتن آن را هدایت می کند که از یک طرف به عنوان ریشه به دل زمین برود، چقدر و به چه صورت رشد کند که بعد درخت گردویی با آن همه شاخ و برگ را این ریشه بتواند روی خودش نگاه دارد و نیافتد.

چگونه باید ریشۀ خود را پخش کند؟ این ریشه چه کار فیزیکی می کند که چندین سال، تنۀ به این سنگینی را با این همه شاخ و برگ، مستقیم نگاه دارد؟ بعد از طرفی دیگر نیز نوک ریشه ها را به منابع آبی و خاکی اتصال می دهد. بین نوک ریشه و منابع آبی و خاکی را چنان آشتی می دهد که به تناسب تنه، برگ، درون تنه، شاخه ها، شاخک ها، پیوندها، آوندها، برگ ها، این نوک ریشه، آب و غذا را از زمین بگیرد و چنان بالا بدهد که به آخرین برگ ها نیز برسد. این چه موتوری است؟

این موتور پانصد سال پیچ و مهره اش خراب و خشک نمی شود، روغن کاری و مکانیک نمی خواهد، باز و بسته کردن و لوازم یدکی نمی خواهد. این کار شکافتن هسته است؛ یعنی هستۀ گردو را در زیر خاکِ تاریکی قرار بده، به خدا بسپار بعد ببین که خدا آن را چگونه رشد و پرورش می دهد.

دانه ای گندم را در خاک پنهان کن، چند ماه بعد بیا ببین، از آن یک دانه، ریشه، ساقه و خوشه و در هر خوشه، صدها عدد گندم می توانید برداشت می کنید. اگر اصلاح علمی شود، دانه ای گندم بعد از چند ماه به سه هزار عدد گندم تبدیل می شود. چنان که دارند انجام می دهند.

ص:222

مگر دانۀ گوجه فرنگی چقدر حجم و وزن دارد؟ این دانه های ریز را در هر ترازویی بگذارید، ترازو را تکان نمی دهد. کشور ژاپن اصلاح بذر کرده است، که از یکی از این دانه های ریز، شانزده هزار گوجه فرنگی گرفته است.

نمی خواهیم، تو لقمه ای غذا نداشتی که بخوری. تمام این نعمت ها برای این است که تمام موجودات دیگر گفتند: می خواهیم و تربیت تو را قبول می کنیم. هیچ کدام نه نگفتند. فقط تو جنس دو پا هستی که می گویی: نمی خواهم.

امامی که قرآن در سورۀ انفال گفته است و همه مراجع تقلید نیز براساس آن فتوا داده اند، بپردازم، ولی هنوز نتوانستم به خود بقبولانم و بدهم؛ یعنی سی سال است که مال مخلوط به حرام دارم می خورم.

گفت: آقا! امسال دیگر آماده شدم تا بدهم، ولی این گونه که شما پنج شنبه برای صرف ناهار به خانۀ ما بیایید، دو سه نفر از مریدان قدرتمند و شجاع خود را نیز بیاورید، با مقداری طناب. صندوق پول من در فلان قسمت خانه است، صندوقچه را بیاورید. اگر دیدید من عکس العمل نشان دادم، دست و پایم را ببندید، سرمایۀ من این مقدار است، شما یک پنجم آن را بردارید و ببرید.

پنج شنبه آیت الله العظمی کلباسی آمدند و ناهار خوردند. گفت: صندوق را بیاورید و سهم امام را بردارید. گفت: چه سهم امامی؟ من در بازار جان کندم، شما پول را ببرید؟ گفت: پول را خدا می خواهد. دست و پای او را ببندید.

خواباندند و او را طناب پیچ کردند. فریاد می زد که من راضی نیستم، شما چه روحانی ای هستید؟ چرا دست به مال مردم می برید؟ گفت: حساب کنید، برداریم و برویم. پول ها را برداشتند و بردند.

فردای آن روز به مسجد آمد و گفت: خدا پدر شما را بیامرزد که مرا راحت کردید. اگر به زور دست و پا بستن از ما نمی گرفتید، مگر ما می دادیم؟ به جهنم رفته بودیم.

پیغمبر صلی الله علیه و آله را مسخره نیز می کنند، کاریکاتور ایشان را می کشند. میلیاردها تومان به کشور آنها ضرر می خورد، بعد از ضرر می آیند می گویند: این کاریکاتورها را امسال در کتاب درسی چاپ می کنیم. یعنی ما را نابود هم بکنید، ما باید با پیغمبران بجنگیم. جنس ما را یک میلیارد مسلمان نخریدند نخرند، نهایت این است که ما نابود می شویم، برای ما بهتر است، بگذار ما نابود شویم، اما به پیغمبر صلی الله علیه و آله فحش بدهیم. این جنس دو پا است.

خدا حرف می زند، اما گوشی می خواهد که این حرف ها را مانند حضرت موسی علیه السلام بگیرد. من دلم می خواست که تک تک مردم ایران قرآن را می فهمیدند.

اوایل سورۀ طه را نگاه کنید!(1) وقتی خدا با حضرت موسی علیه السلام حرف می زند، شما ببینید او با شنیدن کلام خدا چه حالی شده است. کسی می تواند حال حضرت موسی علیه السلام را درک کند؟

به حضرت سید الشهداء علیه السلام عرض کرد:

من غصۀ بزرگی دارم. امام علیه السلام فرمودند: آن غصه چیست؟ گفت: نماز شبم که تمام می شود و فجر صادق می دمد و مؤذن «الله اکبر» اذان صبح را می گوید، من می خواهم دق کنم. قلبم می خواهد بایستد. یابن رسول الله! چرا من این گونه هستم؟

حضرت می فرماید:

جلسۀ خصوصی هر کسی با محبوبش تمام شود، همین حال را دارد. تو را چون راه می دهند که وقتی مجلس تمام می شود، این حال به تو دست می دهد.(2) آفرین به سعدی که زیبا می سراید:

اگر لذت ترک لذت بدانی دگر شهوت نفس لذت نخوانی(3)

«یا أَیُّهَا النّاسُ قَدْ جاءَتْکُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ شِفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ وَ هُدیً

ص:226

وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ»(1)

این «کُمْ» یعنی تک تک شما، یعنی با همه دارد حرف می زند. گاهی می فرماید:

«یا أَیُّهَا الرَّسُولُ » اینجا با یک نفر دارد حرف می زند. اما در این آیه با تک تک مردم تا روز قیامت حرف می زند؛ یعنی کل مردم جهان.

من چنین نگاهی به شما دارم، که با دوا دادن به شما، برای درمان دردهای درونی، با راهنمایی کردن به جاده ای که آخرش بهشت است، با نصیب کردن رحمت ویژه ام، این نگاه را به شما دارم، آیا می خواهید؟ از ده نفر، هشت نفر می گویند نمی خواهیم، ما جزء آن دو نفر بودیم، در این دو نفر نیز یکی علیل و بیمار است و یکی خوبی را می خواهد. خوش به حال کسانی که کل خوبی را می خواهند. آنها این خواستن را به عبادت و خدمت تبدیل می کنند و خدا از نظر پاداش، با این ها چه می کند.

و نه بی نگاه رحمانیت. امام مجتبی علیه السلام نزد مادر آمد و گفت: پدر می گوید: هر چه داریم بده تا به این فقیر کمک کنیم.

زهرای مرضیه علیها السلام که نگاه تربیتی خدا را با همۀ وجود خواسته است، کل شش درهم را به حضرت مجتبی علیه السلام داد و فرمود: با محبت و مهربانی ببر و به آن مستحق بده. ما امشب آب می خوریم و گرسنه می خوابیم.

این کلاس، کلاس ایثار است که غیر از کلاس انفاق است، چون کلاس انفاق این است که اگر صد تومان دارم، پنجاه تومان آن را به مستحق بدهم. معلوم می شود که می خواهمِ من، می خواهمِ بیمار است.

امیرالمؤمنین علیه السلام نیز گرسنه بیرون آمد. شخص عربی شتری را داشت به قصد فروش می راند. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: قیمت آن چند است؟ گفت: صد و چهل درهم. امام فرمود: آیا نسیه می دهی؟ چند روز دیگر پول تو را می دهم. گفت: بله، عیبی ندارد.

معامله انجام گرفت که هشت روز دیگر حضرت پول این شتر را بدهد. فروشنده رفت. امیرالمؤمنین علیه السلام مهار شتر را گرفت و در یک مکانی شتر را نگه داشت. عربی آمد رد بشود، شتر را برانداز کرد، حضرت فرمود: می خری؟ گفت: آری علی جان! فرمود: دویست درهم. گفت: پول آن را نقد دارم. پول را داد، شتر را گرفت.

حضرت به دنبال فروشندۀ اول رفت و فرمود: این صد و چهل درهم پول شما.

شصت درهم را به خانه آورد.

حضرت زهرا علیها السلام فرمود: علی جان! پول ها را از کجا آوردی؟ فرمود: خدایی که این آیه به پدر شما نازل کرده است، این پول نشانۀ راست بودن آن آیه است:

«مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها»(1)

اگر شما تربیت یافتگان من، یک خوبی بیاورید، من ده برابر بر شما

ص:228

برمی گردانم.

فاطمه جان! ما شش درهم به مستحق دادیم، همین امروز ده برابر آن برگشت.(1) این شش درهم هزینه کردن در راه خدا است. اگر همۀ عمر حسنه شود و در راه خدا هزینه شود، چه برگشتی خواهد داشت؟ دیگر انسان از محاسبۀ آن مات و مبهوت می شود.

اگر فکر دل زاری نکردی به عمر خویشتن کاری نکردی

کسی در سایۀ لطفت نیاسود به عمرت کار دیواری نکردی

نچینی گل ز باغ زندگانی گر از پایی برون خواری نکردی

تو را از روز آزادی چه حاصل که رحمی بر گرفتاری نکردی

شدی مغرور روز روشنی چند دگر فکر شب تاری نکردی

سزاوار تو باشد حق پرستی چرا کار سزاواری نکردی(2)

والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته

ص:229

(5) - سعدی شیرازی.

(6) - یونس (10):57؛ «ای مردم! یقیناً از سوی پروردگارتان برای شما پند وموعظه ای آمده، و شفاست برای آنچه [ازبیماری های اعتقادی و اخلاقی] در سینه هاست، و سراسر هدایت و رحمتی است برای مؤمنان.»

(7) - انعام (6):160؛ «هر کس کار نیک بیاورد، پاداشش ده برابر آن است.»

(8) - مروج الذهب، نشر دار القلم، بیروت: 451/2؛ «و وقف عَلَی عَلِیٍّ، سائل، فقال للحسن: قل لأمک تدفع إلیه درهماً، فقال: إنَّما عندنا ستة دراهم للدقیق، فقال علی: لایکون المؤمن مؤمناً حتی یکون بما فی ید اللّه أوْثَقَ منه بما فی یده، ثم أمر للسائل بالستة الدراهم کلها، فما برح علیّ رضی الله عنه حتی مر به رجل یقود بعیراً؛ فاشتراه منه بمائة و أربعین درهماً و أنسأ أجَلَه ثمانیة أیام، فلم یحلَّ أجله حتی مر به رجل والبعیر معقول فقال: بکم هذا؟ فقال: بمائتی درهم، فقال: قد أخذته، فوزَنَ له الثمن، فدفع علیّ منه مائة و أربعین درهماً للذی ابتاعه منه، و دخل بالستین الباقیة علی فاطمة علیها السلام فسألته: من أین هی؟ فقال هذه تصدیقٌ لما جاء به أبوک صلی الله علیه و آله: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها ».»

(9) - صابر همدانی.

ص:231

ص:232

ص:234

الحمدلله رب العالمین و صلّی الله علی جمیع الانبیاء والمرسلین

و صلّ علی محمد و آله الطاهرین.

برای این که سرمایۀ عظیم عمر، به تجارتی تبدیل شود که سود آن ابدی، جاوید و همیشگی باشد، انسان باید نظام خاصی را رعایت کند.

این نظام از چند حقیقت به هم پیوسته تشکیل می شود که بخشی از این پیوستگی، به ارادۀ حضرت حق انجام می گیرد و بخشی نیز بر عهدۀ انسان است.

در رأس سلسلۀ این نظام، وجود مبارک پروردگار عالم قرار دارد که از طریق رحیمیت، نه رحمانیت و ربوبیت، نگاه تربیت، رشد، نموّ و به کمال رساندن انسان را به انسان دارد و این ربوبیت و رحیمیت نیز در کتاب با عظمت قرآن کریم تجلّی و از افق این کتاب طلوع کرده است. در این زمینه آیات اول سورۀ مبارکۀ ابراهیم را باید مورد بررسی قرار داد.

وجود مبارک رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

دسترسی به اعماق دریای قرآن، کار سنگینی است و شگفتی هایی که در قرآن هست، قابل شمردن نیست و هرگز این کتاب با گذشت زمان کهنه نخواهد شد.

کجای این کتاب کهنه می شود؟ آیا آنجایی که می فرماید:

«وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتِیمِ إِلاّ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» ؟(1)

ص:235

یا در آنجایی که می فرماید:

«لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ» ؟(1) یا در آیۀ شریفه ای که می فرماید:

«أَحَلَّ اللّهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا» ؟(2) یا در آنجایی که می فرماید:

«إِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا» ؟(3) یا در آنجایی که می فرماید:

«وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمِیزانَ بِالْقِسْطِ» ؟(4) یا در آنجایی که می فرماید:

«وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً» ؟(5) یا در آنجایی که می فرماید:

«وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ» ؟(6) کتابی که با فطرت مردم برخورد دارد و سراسر علم، دانش، قانون، موعظه، حکمت و بیان آثار و افعال خدا در عالم طبیعت است، کجا کهنه می شود؟ هنوز با این همه پیشرفت دانش، قرآن مطالب کشف نشده و ناشناختۀ زیادی دارد. کجا می شود همۀ حقایقِ در تک تک آیات قرآن مجید را توضیح داد.

و - به تعبیر پروردگار در سورۀ مبارکۀ ابراهیم علیه السلام دوست دارد این انسان - تبدیل به شجرۀ طیبه شود. شجرۀ طیبه ای که بر چهار اصل استوار است. (که خود این چهار اصل چگونه از متن آیه در می آید، داستان دیگری است که بحث سنگینی را می طلبد.)

انسان بر اساس تبدیل شدن به شجرۀ طیبه، و تنه و میوۀ این درخت و نیروی شگفت احساس در این درخت، با رحیمیت و ربوبیت پروردگار به جایی می رسد که حقایق را می تواند حسّ کند و در حسّ کردن خود اشتباه نکند؛ یعنی در کنعان بنشیند، در حالی که پروردگار عالم آشکارا چیزی به او خبر نداده، از همان روزی که حضرت یوسف علیه السلام را به چاه انداختند، خدا حادثه را از حضرت یعقوب علیه السلام پوشیده نگاه داشت، که اگر خبر دار شده بود، سریع طنابی برمی داشت و سوار بر اسب تیزپا، به همان صحرای اطراف کنعان می رفت و چاه را نیز می شناخت و فرزندش را از چاه در می آورد. پدر خبر دار که هیچ وقت بی تفاوت نمی شود.

پس این که حضرت یعقوب علیه السلام از خانه بیرون نیامد و به دنبال فرزندش نرفت، به این دلیل است که خدا داستان را از او پنهان نگهداشته بود و اگر خبردار می شد که محبوبش در مصر است، اگر با اسب تیز رو می خواست برود، امام سجاد علیه السلام می فرماید: حدود هجده شبانه روز طول می کشید تا این مسیر را برود. (1) پیامبری متین، با وقار و با عظمت بلند می شد و به مصر می رفت، عزیز مصر را می دید و به او می گفت: این برده ای که خریده ای، برده نیست، او آزاد است و پسر من است و من یعقوب، پسر حضرت اسحاق و نوه حضرت ابراهیم علیهما السلام هستم. فرزندم را بده تا ببرم. معلوم می شود به او خبر ندادند و نمی دانست که کجاست.

اما همین شجرۀ طیبۀ حضرت یعقوب علیه السلام است که بعد از سی سال به فرزندانش می فرماید:

«اِذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا»(2)

ص:237

نه «تَجَسَّسُوا »، چون تجسس حرام است. این که من پروندۀ مردم را بیابم و بفهمم که او چه کاره بوده، خصوصاً برای سوء استفاده کردن، تجسس در مورد مسائل منفی است که از گذشته و حالِ کسی جستجو کند. این اشتباه را گاهی جوان ها در همان اوایل زندگی دارند، که زندگی آنها را به باد می دهد و به طلاق می کشاند. این کارِ حرامی است.(1) حضرت یوسف علیه السلام سی سال دور بود و خدا به حضرت یعقوب علیه السلام هیچ خبری نداده بود، ولی به خاطر شجرۀ طیبه ای که یکی از چهار ویژگیش احساس حقایق است، سی سال به زنده بودنش امید دارد و امید او نیز درست بود. فقط حس می کند که این گوهر او را از دنیا بیرون نبرده اند و هست. درست احساس می کند.

لذا می فرماید:

«اِذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ وَ أَخِیهِ»

بروید و این گوهر مرا بیابید! ده فرزند ایشان که از اتاق بیرون آمدند، به یکدیگر گفتند: فراق یوسف و پیری او را دیوانه کرده، عقل خود را از دست داده است.

یوسف سی سال قبل در ته چاه افتاد، تا کنون پوسیده و استخوان هایش خاک شده است. پیغمبر خدا، نوۀ حضرت ابراهیم علیه السلام را دیوانه و کم عقل می دانستند.

اگر آنها نیز تربیت کامل حضرت حق را قبول کرده بودند، اصلاً یوسفی در چاه نمی افتاد. آنها نیز می توانستند حقایق را احساس کنند. تفاوت این پدر با ده فرزندش در همین پذیرش بود. بعد فهمیدند که این احساسی که پدر داشت، صد در صد درست بود و یوسف را درست حس می کرد.

و هر کسی که در باغ این عالم، نهال وجودش از تربیت الهی بیرون باشد، هیچ رشدی نمی کند، مگر رشد استخوان و گوشت و وزن. یعنی روزی نطفۀ نیم گرمی بوده، اکنون نیز همان نطفه باد کرده و هشتاد کیلو شده است. چیز دیگری نیست.

حکمای الهی بی تربیت ها را نطفۀ باد کرده می گویند و هیچ اسم دیگری روی آنها نمی گذارند. آن کسانی که اهل نگاه هستند، چشم دارند و این حسّ ملکوتی را دارند، هیچ حرف دیگری دربارۀ بی تربیت ها نمی توانند بزنند. واقعاً چه بگویند؟ جز نطفۀ باد کرده ای که شصت سال قبل نیم گرم بوده، اما اکنون با اضافه کردن خوراکی ها، این نطفه هشتاد کیلو شده؟ اما آن کسی که در این باغ که باغبانش خداست، مگر می شود برای او قیمت تعیین کرد؟ چه کسی می تواند قیمت تعیین کند؟

شخص زرتشتی اهل ایران را این باغبان - البته با پذیرش و قبول خودش - به جایی می رساند که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وقتی می خواهند از او تعریف کنند، می فرماید:

«سَلمانُ بَحرٌ لا یُنزَفُ وَ کَنزٌ لا یَنفَد»(1)

سلمان دریایی است که تمام نشده و گنجی است که نابود نمی شود. این سود قبول نگاه ربوبیت و رحیمیت پروردگار است.

برای او مایه خرج می کردند و باید زودتر از هر مجسمه ای، مجسمۀ او را در این شهر قرار می دادند. اما چه فایده که ما ارزیاب حقایق، کم داریم - شخصیت هایی که حکیمانه استدلال کرده و ثابت می کنند که چون خدا عاشق انسان بوده، او را آفریده است.

این نگاه رحیمیت و مهر است. عاشق بوده که خاک مرده را به موجودی به نام انسان تبدیل کند. اساس خلقت انسان، عشق است. این مطلب ثابت شده است.

حال عاشق، مشتی خاک را به موجود زنده تبدیل کرده است، آن هم عشق رحیمیتی، نه عشق رحمانیتی؛ با عشق رحمانیتی حیوانات را درست می کند و آنها را نیز تأمین می کند، اما با عشق رحیمیتی انسان را آفریده است، یعنی ارتباط ویژه ای بین او و انسان هست و چون این عاشق، این موجود را براساس عشق رحیمی آفریده، این نهال در این باغ را به شجره طیبه تبدیل می کند. البته هر کس نخواهد، نطفۀ باد کرده می شود که در پایان این آیات آمده است که نگاه خدا به این نطفه های باد کرده چیست؟ و حرکات چنین افرادی بر چه اساسی است؟

قرآن، طلوع «علم الله» است. این را چگونه می شود فهمید؟ در آنجا که علم محدود نیست. علم در آنجا، عین خود ذات است و خود ذات او نیز بی نهایت است، پس قرآن، طلوع علم بی نهایت پروردگار است. این علم گسترده را که قرآن است، کجا جا بدهد؟ ظرف این علم در این دنیا، کجاست؟

خداوند حکیم صریحاً در قرآن می گوید:

این کتاب که علم بی پایان و افق طلوع علم پروردگار است، این سفرۀ گسترده ای که ابتدا و انتهایش برای کسی معلوم نیست و تمام آفرینش را احاطه کرده است:

«بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ»(1)

این را در کجا جا داده است؟ در قرآن می گوید: قرآن را در قلب حضرت محمد صلی الله علیه و آله جا داده است. صریح قرآن است:

«نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ * عَلی قَلْبِکَ»(2)

نه این که قرآن را در گوش تو جا داده باشم و تو حفظ کنی و بعد با زبان بگویی، بلکه تمام این علم را در این ظرف قرار داده ام. این قلب، چه قلبی است؟

در سورۀ حشر می فرماید:

«لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلی جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَةِ اللّهِ»(3)

تمام هستی معنوی را در این قلب جا داده است، عظمت ظرف چه مقدار است؟ البته که چنین ظرفی در دنیا باید این همه حسود داشته باشد؛ صهیونیسم، کمونیسم، امپریالیسم. باید میلیارد میلیارد حسود داشته باشد. اگر حسود در این عالم نبود، همه قرآن و معلمی او را پذیرفته بودند. خدا کیست؟ قرآن چیست؟ پیغمبر دارای چه جایگاهی است؟

ص:241

به پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله قرآن آموخت و پیغمبر صلی الله علیه و آله نیز مانند علی علیه السلام را تربیت کرد.

می بینید که قرآن مقدم بر خلقت انسان است. انسان بعد از قرآن خلق شده است.

چه کسی «خُلِقَ الْإِنْسانُ »؟ آن کسی که قرآن را می دانسته است. چه کسی بوده که همۀ قرآن را فهمیده است؟ پیغمبر صلی الله علیه و آله و پیغمبر چه کسی را ساخت؟ انسان. این انسان کیست؟ علی بن ابی طالب علیه السلام.

«کِتابٌ أُنْزِلَ إِلَیْکَ»

خیلی سنگین و عجیب است. خدا کتاب قرآن را بر پیغمبر صلی الله علیه و آله نازل کرد. به خدا قسم! در قیامت عذر احدی را قبول نمی کند. بارها در قرآن اعلام کرده است که در قیامت هر کس عذر بی دینی اش را بیاورد، بر دهانش می زنم و او را به جهنم می اندازم. برای این که برای بیدار کردن شما، خودم، قرآنم و پیغمبرم به میدان آمدیم، تا آحاد شما دیندار واقعی شوید، حال می روید بی دین می شوید؟ خدا و قرآن و پیغمبر صلی الله علیه و آله را کنار می گذارید، بندۀ هوای نفس، پول، شهوت، دنیا و ماهواره می شوید؟

کندن از تاریکی در آورد. چون گیاه در تاریکی رشد نمی کند. تا آفتاب نباشد، درخت ها زرد می شوند و این دانه هایی که می کارند، درنمی آید. در تاریکی، هیچ کس به هیچ جا نمی رسد.

خدا سه مورد از این سلسله نظام را گفت؛ خدا، قرآن و پیغمبر صلی الله علیه و آله. حال به بقیۀ مراتب این نظام برسیم که اگر این نظام طولی رعایت شود، انسان رشد می کند و حتی یک لحظه از عمرش نیز به هدر نمی رود و این سرمایه به تجارتی تبدیل می شود که منفعتش ابدی و دایمی خواهد بود.

در زدم و گفت کیست گفتمش ای دوست دوست گفت در آن دوست چیست؟ گفتمش ای دوست دوست

گفت اگر دوستی، از چه در این پوستی دوست که در پوست نیست، گفتمش ای دوست دوست

گفتمش این هم دمی است، گفت عجب عالمی است ساقی بزم تو کیست؟ گفتمش ای دوست دوست

در چو به رویم گشود، جملۀ بود و نبود دیدم و دیدم هموست، گفتمش ای دوست دوست(1)

والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته

ص:244

(11) - بحار الأنوار: 348/22، باب 10، حدیث 64.

(12) - شیخ الرئیس، حجه الحق، شرف الملک، امام الحکماء، ابوعلی حسین بن عبدالله بن حسن معروف به ابن سینا متولد 370 - متوفی 428 ه. ق می باشد. پدر او از مردم بلخ و مادرش ستاره از اهل افشنه نزدیک بخارا بود. وی در بخارا کسب علم کرد و در ده سالگی قرآن را از بر نمود و نزد ابوعبدالله ناتلی منطق و هندسه و نجوم آموخت. و پایه وی از استاد درگذشت، از آن پس به تعقیب علوم طبیعی و ماوراء الطبیعه و طب پرداخت. آثار فارابی فکر ابن سینا را به خود جلب کرد و مشوق او در مطالعه آثار فلسفی گردید وی در عنوان شباب نوح بن منصور پادشاه سامانی را معالجه کرد و از کتابخانه گرانبها او بهره ها برد. ابن سینا بخارا را ترک گفت و به گرگانج شتافت و از آنجا به حکم ضرورت به خراسان و سپس به گرگان و ری و همدان و اصفهان شد. و آثار ذی قیمت خویش را در این سفرها تحریر کرد. شیخ در همدان به وزرات شمس الدوله رسید و سالهای اخیر عمر را در اصفهان در حمایت علاء الدوله کاکویه گذرانید. و در سفری که همراه امیر مزبور به همدان می شد در راه مریض گردید و در همدان درگذشت و آرامگاه او را در آنجا برپا داشته اند. تالیفات ابن سینا همواره مورد توجه بوده و شروح متعددی بر آنها نوشته اند و بسیاری از آنها نیز به زبانهای غربی ترجمه شده است.

آثار مهم ابن سینا: کتاب الشفاء، کتاب القانون فی الطب، کتاب اشارات، کتاب النجاه و دانشنامه علائی به فارسی و غیره است.

فرهنگ فارسی، (اعلام)؛ محمد معین: 85/5.

(13) - محمد فرزند ابراهیم بن یحیی شیرازی ملقب به صدر الدین و صدرالمتالهین معروف به صدرا و ملاصدرا از اکابر فلاسفه و حکمای اسلامی قرن یازدهم هجری است. وی علاوه برتبحر درکلام و فلسفه، در حدیث و تفسیر قرآن نیز بارع بود. صدرا نزد شیخ بهایی و میرداماد و میرفندرسکی تلمذ کرد و جمعی از بزرگان فلسفه و حدیث نزد وی به تحصیل اشتغال داشتند از آن جمله مرحوم ملا محسن فیض کاشانی و ملا عبد الرزاق فیاض لاهیجانی است. تالیفات و رساله های بسیاری از ایشان منتشر گردیده است؛ از آنها اسرارالآیات و انوار البینات است. ملاصدرا هفت بار پیاده به حج رفت و بار هفتم به سال 1050 هجری در بصره در گذشت و آنجا مدفون گشت.

(14) - میرزا ابوالحسن رفیعی قزوینی؛ «متولد 1268-1353 ش.» از اعاظم حکماء و فقها و دانشمندان طراز اول جهان تشیع درنیم قرن اخیر بود.

ص:246

اسلامی به شمار می آمد. فرزند مرحوم سید ابراهیم، تا سه قرن از اجدادی بزرگوار و فقیه و دانشمند برخوردار بود. وی در دوران صباوت در مدرسه صالحیه قزوین به فرا گرفتن مقدمات و ادبیات عرب از صرف و نحو و بلاغت و سطوح فقهی و اصولی و کلامی و منطق پرداخت؛ تا آنگاه که در نزد مرحوم حاج ملاعلی طارمی و ملاعلی اکبر تاکستانی معروف به سیاه دهنی به خواندن علوم معقول و منقول آغاز کرد، در سال 1333 ق عازم تهران گردید و به مجلس درس آیه الله حاج شیخ مسیح طالقانی در اصول و میرزا عبدالنبی نوری در فقه راه یافت و از محضر سیدمحمد تنکابنی و آقاشیخ محمدرضا نوری خارج سطوح را به پایان رساند و علوم فلسفی و حکمی و عرفانی و ریاضیات را از محضر بزرگان دیگر استفاده نمود. در سال 1340 با تاسیس حوزه علمیه در قم به درس خارج مرحوم آیت الله العظمی حاج شیخ عبد الکریم یزدی حاضر شد و به تدریس فقه و اصول و اسفار اربعه و شرح منظومه سبزواری پرداخت. در سال 1348 به قزوین بازگشت و با اجازات صریحه در اجتهاد و حرمت تقلید در مسجد سلطانی قزوین علاوه بر تدریس علوم منقول و معقول، به حل و عقد امور مسلمین و مرجعیت خواص و عوام پرداخت. وی شاگردان و تالیفات بسیاری در علوم مختلف به حوزه علمیه تقدیم نمود. ایشان پس ازیک دوره بیماری در نیمه شب دیماه سال 1353 ش در سن 85 سالگی رحلت نمود.

و در آستانه کریمه حضرت معصومه علیه السلام قم دفن گردید.

دایرة المعارف تشیع: 299/8-300.

(15) - ابراهیم (14):1؛ «[این] کتابی است که آن را بر تو نازل کردیم.»

(16) - بقره (2):29: «و او [به قوانین و محاسباتِ] همه چیز داناست.»

(17) - شعراء (26):193-194؛ «که روح الامین آن را نازل کرده است، * بر قلب تو»

(18) - حشر (59):21؛ «اگر این قرآن را بر کوهی نازل می کردیم، قطعاً آن را از ترس خدا فروتن و از هم پاشیده می دیدی.»

(19) - الرحمن (55):1-3؛ «[خدای] رحمان * قرآن را تعلیم داد. * انسان را آفرید.»

(20) - نعیم اصفهانی.

ص:247

ص:248

ص:250

الحمدلله رب العالمین و صلّی الله علی جمیع الانبیاء والمرسلین

و صلّ علی محمد و آله الطاهرین.

کسانی که علاقه مند هستند تا سرمایۀ عظیم عمر آنها به درستی و سلامت خرج و هزینه شود، تا به فرمودۀ قرآن مجید: اتصال به تجارتی پیدا کنند که سود این تجارت، ابدی، دایمی و همیشگی است. نظام استوار، متین و حکیمانه ای را باید رعایت کنند و در چارچوب ویژه ای که مقرر شده است، قرار بگیرند.

اصل نظام را که از چه مراتب و درجاتی مقرّر شده است را برای شما ذکر می کنم که در رأس این نظام، وجود مقدس حضرت حق است، که نگاه تربیتی او را که ناشی از رحمت او و ربوبیّت اوست، در مباحث گذشته گفتیم.

بحث بعد، قرآن کریم است و بعد از قرآن کریم، معلم قرآن است که حتماً او باید با به کار گرفتن قرآن، زمینۀ رشد، کمال و تربیت انسان را فراهم کند و در رأس همۀ معلم ها، وجود مبارک رسول بزرگوار اسلام صلی الله علیه و آله و پس از او اهل بیت علیهم السلام می باشند، قرآن مجید بدون تکیه بر ایشان داروی شفابخشی نخواهد بود.

طبیب است که باید راهنمایی کند که این نسخه را چگونه باید به کار بگیرید و دواهای این نسخه را توضیح بدهد. در مرحلۀ بعد نیز عقل انسان قرار دارد که واسطۀ بین انسان و پیغمبر، امام، وحی و پروردگار عالم است. عقل باید با معارف الهی تغذیه و پخته بشود و گرفته های خود را که علم به دین، فقه در دین و آگاهی به

ص:251

شریعت پروردگار است، در نفس منعکس کند و نفس را از آلودگی ها و رذایل پاک کند.

در قرآن کریم بسیار به این معنا به صورت:

«وَ یُزَکِّیهِمْ»(1)

یا:

«قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکّاها»(2)

اشاره کرده است، «زَکّاها » یعنی تزکیۀ نفس. چون اگر نفس با انواری که از عقل می گیرد، تزکیه نشود، آداب تربیت عملاً تحقق پیدا نمی کند.

من برای خودم کسی هستم؟ چرا انبیا اوامر خدا را راحت قبول و عمل می کردند؟ چون هیچ کدام بیماریِ «من برای خودم کسی هستم» را نداشتند، همه خود را مملوک یک مالک می دانستند، به عبارت ساده تر: همه خود را کارگر یک کارفرما، یک سرمایه دار غنیّ، عظیم و بی نهایتی چون خدا می دانستند و در این کارگری نیز می دانستند که بنای عظیم انسانیت را با مصالحی که قواعد تربیت است، می سازند. از این کارگری لذت می بردند، چون عناصر ساختن ارزش بود. کار را ارزش می دیدند. عناصر ارزشی را می گرفتند و با بدن، نفس و عقل به کار می بستند و در نهایت از بچۀ متولد شده از مادر، مانند حضرت ابراهیم، یوسف، موسای کلیم الله و مسیح علیهم السلام درست می شد. این را می دیدند و می دانستند، پس چرا نسازند؟ چرا باید وارد بیدار و بینا وارد کار نشوند؟ زحمتی نیز حس نمی کردند.

تمام زیبایی های بی نهایت، به زمینۀ رشد و کمال، به غنیّ مطلق، به وجود مقدسی که خزائن آسمان و زمین در اختیار اوست وصل بشوید تا با این اتصال، طلای تمام عیار شوید.

قرآن می گوید:

«فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ»(1)

کجا می روید؟ بیایید ما بصیران به شما بگوییم که کجا دارید می روید. پایان کار شما تعفّن، لجن زار، آلودگی، کثافت و بعد خلود در هفت طبقۀ جهنم است، چون بوی تعفن اگر بیرون بزند، کل هستی قیامت را بهم می ریزد. شما با کوری مسیر را طی می کنید. که در قرآن لفظ «أعمی» مکرّر آمده است:

«وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ»(2)

این جاده را با چشم باز نمی روید، بلکه با چشم بسته و در تاریکی می روید.

بیایید تا ما که می بینیم، شما را راهنمایی کنیم.

«بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ»(1)

نفهم هستند. نفهمی به قول فلاسفه، عدم است. آنها می گویند: شرّ، عدم خیر و جهل، عدم عقل است.

و اهل بیت علیهم السلام - را برای تشخیص حقایق مانند ترازو می دانیم.

فلاسفه می گویند:

جهل، امری عدمی است؛ یعنی نبود عقل است. عقل امر وجودی است؛ یعنی ارزش و وزن دارد. پروردگار عالم در قیامت جهل را که امری عدمی است، چگونه با ترازوی قیامتی خود وزن کند؟ چیزی نیست که وزن شود، عدم است، یعنی نبوده و نیست. نبودن که قابل کشیدن نیست.

ایمان، فضیلت، اخلاق و عمل صالح قابل کشیدن و وزن است، ولی شخصی بی دین و لاییک در روز قیامت چیزی ندارد که خدا وزن کند. کسی که وارد قیامت می شود، اما نماز ندارد، نمازِ نداشته را بکشند؟ چیزی که نیست را چگونه در ترازو بگذارند؟ هست را در ترازو می گذارند و وزن می کنند. همه چیز بی دین، عدم است، لذا:

«فَلا نُقِیمُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَزْناً»(1)

ولی انبیا علیهم السلام می گفتند: تو معبود و اله هستی، ما عابد و بنده. خوب است از قرآن بپرسید! وقتی خدا می گوید: من، یعنی اگر پای او در کار نباشد، همه چیز عدم است. این را ما بفهمیم، خیلی عالم شده ایم.

«فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ * اَلَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ»(1)

«ویل» دو معنا دارد؛ معنی ابتدایی آن «ای وای» است.

معنی دوم نیز می گویند: چاه عمیقی در جهنم است که همه گونه عذاب جهنم در آن چاه هست. اگر به معنی دوم بگیریم، آن چاه برای نمازگزاران است.(2) چرا؟ چون آن افرادی که نماز را برای خدا نخواندند، بلکه برای خودنمایی خواندند، نماز آنها منهای خدا، عدم است. پس کار خیر منهای خدا، عدم است.

البته همه چیز، منهای خدا عدم است.

خدا وجود مطلق است و هر وجودی پرتویی از ارادۀ اوست. هر جایی که او باشد، وجود هست.

ما همه شیران ولی شیر علم حمله شان از باد باشد بدم

حمله پیداست و ناپیداست باد آن که ناپیداست هرگز گم مباد(3)

عَلم؛ یعنی عکس شیر روی پارچه. در قدیم زیاد بود. شیرخورشید شعار ایران بود، اما اگر پای خدا در کار نباشد، ما نقاشی هستیم و حرکت، حیات، احساس و ادراکی نداریم:

«اَللّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ»(4)

ما به قیومیت او برپا هستیم و به حی بودن او زنده هستیم. او نباشد، برای هیچ کس، هیچ چیزی نیست. انبیا علیهم السلام همه چیز خود را به خدا گره زده بودند:

«إِنَّ صَلاتِی وَ نُسُکِی وَ مَحْیایَ وَ مَماتِی لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ»(5)

ص:257

حتی مردن خود را به او که پرورش دهندۀ جهانیان است گره زدند. یعنی ما همه چیز را به کسی گره زدیم که به وسیلۀ او رشد می کند.

این نقشه برای افراد نظامی پیروزی خیلی بزرگی است. اما رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من فقط با نظامیانی که با ما دشمنی کردند و علیه ما نقشه ریختند جنگ دارم، با زنان، بچه ها، پیرمردان و حیوانات قلعه که جنگ ندارم. من جلوی آب را به هیچ قیمتی نمی گیرم.(1) این ملاحظۀ آن کسانی است که به خدا وابسته اند، چون می دانند که محبوب شان برای جلوگیری از آب و نان کسی، اجازه نمی دهد. می دانند که محبوب گفته است: شب ها که شده بلند شوید، گونی بردارید، خرما، لباس، کفش و لوازم مایحتاج در آن بریزید، به دوش بگیرید و تا هوا تاریک است، به درب خانۀ یهودی، مسیحی، سنی و شیعۀ فقیر ببرید.

امّا دیگران که به خدا وابسته نیستند، فقط برای شما مشکل ساز و غارتگر هستند. تجربه نشان داده است که اهل تاریکی با شما چه می کنند.

با رعایت این نظامی که بیان شد اگر وقتی به هم پیوسته شوند، انسان مانند حضرت ابراهیم، موسی، ابوذر، سلمان و امثال این ها می شود، البته هر کسی به تناسب سعۀ وجودی خود.

حرف قرآن است. اعضا و جوارح حضرت ابراهیم علیه السلام با تمام آن عبادات و خدماتش، جلوۀ نفس پاک بود. نفس پاک، از عقل پاک تغذیه کرد، عقل از نبوت حضرت نوح علیه السلام و نبوت او از علم و نگاه تربیتی پروردگار تغذیه کرده بود که در نهایت، حضرت ابراهیم علیه السلام پدید آمد.

قرآن در حق حضرت ابراهیم علیه السلام چه کار کرده است:

«جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا»(1)

که یکی از آنان حضرت ابراهیم علیه السلام بوده است.

و در آیۀ دیگر می فرماید:

«وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إِیتاءَ الزَّکاةِ وَ کانُوا لَنا عابِدِینَ»(2)

انبیا علیهم السلام هیچ کدام «من» نگفتند که من برای خودم هستم، تو برای خودت، بلکه گفتند: تو معبودی و ما عبد. تو مالکی و ما مملوک، تو آقایی و ما بنده.

مَولای یا مَولای! أنت الحیّ وَ أنا المَیّت وَ هَل یَرحمُ المَیّتَ الّا الحیّ؟...

مَولای یا مَولای! أنت الکَبیر وَ أنا الصَّغیر وَ هَلْ یَرْحَمُ الصَّغیرَ الّا الکَبیر؟...

مَولای یا مَولای! أنت القَویّ وَ أنا الضَّعیف وَ هَل یَرْحَمُ الضَّعیفَ الّا القَوی؟...»(1)

یعنی تو سر جای خودت درستی، من نیز سر جای خودم. هیچ وقت من نمی گویم که مالک هستم، چون مالک نمی شوم.

این را باید درک کنیم که در همۀ نواحی محتاج و گداییم، و غنی بالذات می تواند جواب احتیاج ما را بدهد تا تحوّل عجیبی در زندگی ما پیدا می شود.

چند خط شعر از عاشق و عارف شوریده که دارای مقام اجتهاد نیز بوده ذکر کنم:

مرا پیر طریقت جز علی نیست که هستی را حقیقت جز علی نیست

مجو غیر از علی پیدا و پنهان که در غیب و شهادت جز علی نیست

مجو غیر از علی در کعبه و دل که هفتاد و دو ملت جز علی نیست

وجود جمله اش نیاز مشیت پدید آمد مشیت جز علی نیست

علی آدم، علی شیث و علی نوح که در دور نبوت جز علی نیست

علی عیسی، علی موسی و صالح که در اطوار خلقت جز علی نیست

شنیدم عاشقی مستانه می گفت که در روز قیامت جز علی نیست

تو را پیر طریقت گو دگر بار مرا پیر طریقت جز علی نیست(2)

والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته

ص:261

(10) - اصفهانی، میرزا مهدی بن اسماعیل غروی (اصفهان، 1353 مشهد، 1356 ق)، از علمای معقول و منقول و دارندۀ مکتبی خاص در معارف الهیه. در اصفهان در میان خاندان مشایخ بیدآباد متولد شد و پس از تحصیل در محضر پدر خویش و آقا سیدمحمدباقر درچه ای و آخوند کاشانی و جهانگیرخان قشقائی، به عتبات رفت و به توصیۀ حاج آقارحیم ارباب به خدمت آقا سیداسماعیل صدر رسید. پس از آنکه چندی در حوزۀ آخوند خراسانی و آقا سیدمحمدکاظم یزدی حضور یافت، حسب الامر آقای صدر به حوزۀ میرزا نائینی وارد شد و روزانه بر سر درس میرزا در فقه و اصول حضور یافت و مبانی شیخ انصاری را که به توسط میرزا شیرازی تهذیب یافته و از طریق آقا سیدمحمد فشارکی به میرزا نائینی رسیده بود فراگرفت و به اجتهاد رسید. اما در مراتب سلوک از همان بدو ورد به عتبات در تحت تربیت آقای صدر که از خواص اصحاب آخوند ملافتحعلی عراقی می بود در آمد و آنگاه با آقا سیداحمد کربلائی و آقا شیخ محمد بهاری که هر دو از بزرگان اصحاب آخوند ملاحسینقلی همدانی بودند آمیزش یافت و نیز با جمعی دیگر از اهل سلوک همچون آقا سیدعلی قاضی و آقا سیدجمال گلپایگانی که در درس میرزای نائینی شریک وی بود انس گرفت و در وادی سیر روحانی آن جمع وارد شد.

پس از مدتی اعتکاف در مسجد سهله و مکاشفه ای که به وی دست داد، جزوه هایی را که در حین اشتغال به فلسفه و عرفان نوشته بود در شط کوفه انداخت و مکتبی جدید در معارف ربوبی مبتنی بر قرآن و احادیث پدید آورد که بعداً تنی چند از شاگردانش آن را به کمال رساندند.

برخی از آثار او عبارتند از: ابواب الهدی، الجنات الرضویه، غایة المنی، الصوارم العقلیه، اعجاز قرآن، معارف قرآن، مصابیح الهدی در فقه.

برخی از شاگردان او عبارتند از: شیخ هاشم قزوینی، شیخ مجتبی قزوینی، شیخ حسینعلی راشد، شیخ محمدکاظم دامغانی، سید حسین قاضی طباطبایی.

دایرة المعارف تشیع: 225/2.

(11) - عالم ربّانی، حکیم زاهد الهی، و متألّه بزرگ قرآنی، شیخ مجتبی قزوینی خراسانی (1318-1386 ه. ق).

(12) - الهیان، علی اکبر بن محمد تقی تنکابنی قزوینی (ح 1308 ق - 1380 ق / 1339 ش) از اهل سلوک، در قزوین متولد شد و تا 1322 ق که پدرش حیات داشت در آن شهر تحصیل کرد. در 1323 ق به تهران رفت و بعد از تحصیلی چند عزم نجف کرد و مدتی کوتاه به درس آخوند خراسانی حاضر شد.

ص:263

قزوین بازگشت و به محضر آقا سیدموسی زرآبادی که از اجلۀ اهل سلوک بود به تهذیب نفس پرداخت. در 1345 ق به رامسر رفت و از آن پس عمر خویش را بیشتر به مسافرت می گذراند تا در اواخر حیات که در طالقان بود مریض شد و سرانجام در تهران درگذشت. کراماتی از او نقل کرده اند.

دایرة المعارف تشیع: 326/2.

(13) - کهف (18):105؛ «پس روز قیامت میزانی برای [محاسبه اعمال] آنان برپا نمی کنیم.»

(14) - ماعون (107):4-5؛ «پس وای بر نمازگزاران * که از نمازشان غافل و نسبت به آن سهل انگارند.»

(15) - مستدرک الوسائل: 98/3، باب 1، حدیث 3115؛ «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله الصَّلَاةُ عِمَادُ الدِّینِ فَمَنْ تَرَکَ صَلَاتَهُ مُتَعَمِّداً فَقَدْ هَدَمَ دِینَهُ وَ مَنْ تَرَکَ أَوْقَاتَهَا یَدْخُلُ الْوَیْلَ وَ الْوَیْلُ وَادٍ فِی جَهَنَّمَ کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ.»

وسائل الشیعة: 124/4، باب 3، حدیث 4691؛ «أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ قَالَ تَأْخِیرُ الصَّلَاةِ عَنْ أَوَّلِ وَقْتِهَا لِغَیْرِ عُذْرٍ.»

بحار الأنوار: 20/80، باب 6، حدیث 37؛ «فقْهُ الرِّضَا، قَالَ علیه السلام حَافِظُوا عَلَی مَوَاقِیتِ الصَّلَوَاتِ فَإِنَّ الْعَبْدَ لَایَأْمَنُ الْحَوَادِثَ وَ مَنْ دَخَلَ عَلَیْهِ وَقْتُ فَرِیضَةٍ فَقَصَّرَ عَنْهَا عَمْداً مُتَعَمِّداً فَهُوَ خَاطِئٌ مِنْ قَوْلِ اللَّهِ فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ یَقُولُ عَنْ وَقْتِهِمْ [وَقْتِهَا] یَتَغَافَلُونَ وَ اعْلَمْ أَنَّ أَفْضَلَ الْفَرَائِضِ بَعْدَ مَعْرِفَةِ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ الصَّلَوَاتُ الْخَمْسُ وَ أَوَّلَ الصَّلَوَاتِ الظُّهْرُ وَ أَوَّلَ مَا یُحَاسَبُ الْعَبْدُ عَلَیْهِ الصَّلَاةُ فَإِنْ صَحَّتْ لَهُ الصَّلَاةُ صَحَّتْ لَهُ مَا سِوَاهَا وَ إِنْ رُدَّتْ رُدَّتْ مَا سِوَاهَا وَ إِیَّاکَ أَنْ تَکْسَلَ عَنْهَا أَوْ تَتَوَانَی فِیهَا أَوْ تَتَهَاوَنَ بِحَقِّهَا أَوْ تُضَیِّعَ حَدَّهَا وَ حُدُودَهَاأَوْ تَنْقُرَهَا نَقْرَ الدِّیکِ أَوْ تَسْتَخِفَّ بِهَا أَوْ تَشْتَغِلَ عَنْهَا بِشَیْ ءٍ مِنْ عَرَضِ الدُّنْیَا أَوْ تُصَلِّیَ بِغَیْرِ وَقْتِهَا.»

(16) - مولوی.

(17) - بقره (2):255؛ «خدای یکتا که جز او هیچ معبودی نیست، زنده و قائم به ذات [و مدّبر و برپا دارنده و نگه دارندۀ همۀ مخلوقات] است.»

(18) - انعام (6):162؛ «مسلماً نماز و عبادتم و زندگی کردن و مرگم برای خدا پروردگار جهانیان است.»

(19) - الکافی: 16/1؛ وسائل الشیعة: 207/15، باب 8، حدیث 20291.

(20) - بحار الأنوار: 21 30-31، باب 22، حدیث 32؛ «رُوِیَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله لَمَّا صَارَ إِلَی خَیْبَرَ کَانُوا قَدْ جَمَعُوا حُلَفَاءَهُمْ مِنَ الْعَرَبِ مِنْ غَطَفَانَ أَرْبَعَةَ آلَافِ فَارِسٍ فَلَمَّا نَزَلَ صلی الله علیه و آله بِخَیْبَرَ سَمِعَتْ غَطَفَانُ صَائِحاً یَصِیحُ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ یَا مَعْشَرَ غَطَفَانَ الْحَقُوا حَیَّکُمْ فَقَدْ خُولِفْتُمْ إِلَیْهِمْ وَ رَکِبُوا مِنْ لَیْلَتِهِمْ وَ صَارُوا إِلَی حَیِّهِمْ مِنَ

ص:264

الْغَدِ فَوَجَدُوهُمْ سَالِمِینَ قَالُوا فَعَلِمْنَا أَنَّ ذَلِکَ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ لِیَظْفَرَ مُحَمَّدٌ بِیَهُودِ خَیْبَرَ فَنَزَلَ صلی الله علیه و آله تَحْتَ شَجَرَةٍ فَلَمَّا انْتَصَفَ النَّهَارُ نَادَی مُنَادِیهِ قَالُوا فَاجْتَمَعْنَا إِلَیْهِ فَإِذَا عِنْدَهُ رَجُلٌ جَالِسٌ فَقَالَ عَلَیْکُمْ هَذَا جَاءَنِی وَ أَنَا نَائِمٌ وَ سَلَّ سَیْفِی وَ قَالَ مَنْ یَمْنَعُکَ مِنِّی قُلْتُ اللَّهُ یَمْنَعُنِی مِنْکَ فَصَارَ کَمَا تَرَوْنَ لَاحَرَاکَ بِهِ فَقَالَ دَعُوهُ وَ لَمْ یُعَاقِبْهُ وَ لَمَّا فَتَحَ عَلِیٌّ علیه السلام حِصْنَ خَیْبَرَ الْأَعْلَی بَقِیَتْ لَهُمْ قَلْعَةٌ فِیهَا جَمِیعُ أَمْوَالِهِمْ وَ مَأْکُولِهِمْ وَ لَمْ یَکُنْ عَلَیْهَا حَرْبٌ بِوَجْهٍ مِنَ الْوُجُوهِ نَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ مُحَاصِراً لِمَنْ فِیهَا فَصَارَ إِلَیْهِ یَهُودِیٌّ مِنْهُمْ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ تُؤْمِنُنُی عَلَی نَفْسِی وَ أَهْلِی وَ مَالِی وَ وُلْدِی حَتَّی أَدُلَّکَ عَلَی فَتْحِ الْقَلْعَةِ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أَنْتَ آمِنٌ فَمَا دَلَالَتُکَ قَالَ تَأْمُرُ أَنْ یُحْفَرَ هَذَا الْمَوْضِعُ فَإِنَّهُمْ یَصِیرُونَ إِلَی مَاءِ أَهْلِ الْقَلْعَةِ فَیَخْرُجُ وَ یَبْقَوْنَ بِلَا مَاءٍ وَ یُسَلِّمُونَ إِلَیْکَ الْقَلْعَةَ طَوْعاً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله أَوْ یُحْدِثَ اللَّهُ غَیْرَ هَذَا وَ قَدْ أَمَنَّاکَ فَلَمَّاکَانَ مِنَ الْغَدِ رَکِبَ رَسُولُ اللَّهِ بَغْلَتَهُ وَ قَالَ لِلْمُسْلِمِینَ اتَّبِعُونِی وَ سَارَ نَحْوَ الْقَلْعَةِ فَأَقْبَلَتِ السِّهَامُ وَ الْحِجَارَةُ نَحْوَهُ وَ هِیَ تَمُرُّ عَنْ یَمْنَتِهِ وَ یَسْرَتِهِ فَلَا تُصِیبُهُ وَ لَاأَحَداً مِنَ الْمُسْلِمِینَ شَیْ ءٌ مِنْهَا حَتَّی وَصَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی بَابِ الْقَلْعَةِ فَأَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی حَائِطِهَا فَانْخَفَضَ الْحَائِطُ حَتَّی صَارَ مِنَ الْأَرْضِ وَ قَالَ لِلنَّاسِ ادْخُلُوا الْقَلْعَةَ مِنْ رَأْسِ الْحَائِطِ بِغَیْرِ کُلْفَةٍ.»

(21) - صافات (37):83؛ «و به راستی ابراهیم از پیروان نوح بود.»

(22) - انبیاء (21):73؛ «و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما [مردم را] هدایت می کردند.»

(23) - انبیاء (21):73؛ «و انجام دادن کارهای نیک و برپا داشتن نماز و پرداخت زکات را به آنان وحی کردیم، و آنان فقط پرستش کنندگان ما بودند.»

(24) - مفاتیح الجنان: فرازهایی از مناجات امیرالمؤمنین در مسجد کوفه.

(25) - میرزا حبیب الله خراسانی.

ص:265

ص:266

ص:268

الحمدلله رب العالمین و صلّی الله علی جمیع الانبیاء والمرسلین

و صلّ علی محمد و آله الطاهرین.

برای این که سرمایۀ عظیم عمر، صحیح، سالم و عادلانه هزینه شود و به تعبیر قرآن کریم، تجارت ما دارای سود و منفعت ابدی باشد، نظام ویژه ای را باید رعایت کرد؛ حقایق این نظام در مرحلۀ نخست، وجود مبارک حضرت حق است که تدبیر، طرح و نقشه و دیدگاه او، در همۀ جوانب حیات و زندگی انسان، حکیمانه است.

در مرحلۀ دیگر نیز قرآن کریم است، بعد معصوم، بعد عقل، بعد نفس و مرحلۀ آخر نیز حرکات مثبت اعضا و جوارح است که پروردگار از مجموع آن حرکات تعبیر به عمل صالح می کند.

اگر عمر در سایۀ چنین نظامی هزینه شود، آن تجارتی که در قرآن کریم مطرح است، تحقق پیدا می کند.

بحث ما به فعل پروردگار و اراده و مشیت او نسبت به تربیت و رشد انسان رسید که او برای این تربیت و رشد انسان چه طرح، تدبیر و نقشه ای دارد؟

رسول خدا صلی الله علیه و آله را به اندیشه، تفکر و تعقّل در کار، فعل، تدبیر و برنامه های خودش دعوت کرده است.

چرا که سازمان خرد و عقل ما را خداوند به گونه ای آفریده است که در برابر منطق، حق، علم و نور تسلیم است و زمینه ای برای ایجاد اشکال، ایراد، شک و تردید در برابر حقایق برای سازمان عقل و خرد ما وجود ندارد. چون اگر عقل این گونه نبود، هیچ حقی در این عالم برای ما اثبات نمی شد و ما حتی نسبت به ضروریات و حقایق اصیل عالم دچار اضطراب و تردید بودیم.

هیچ چیز را نمی توانست باور کند که درست است یا غلط و همیشه در ناامنی بود، اما پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله را نسبت به حقایق نازل شده می بینید که این حقایق عینی عالم را در کمال آرامش می پذیرد.

«آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ»(1)

یعنی پیغمبر صلی الله علیه و آله نسبت به خدا، قیامت، قرآن، حلال و حرام، و نسبت به تمام حقایق در کمال باور است و به دنبال پیغمبر صلی الله علیه و آله مؤمنان واقعی هستند که اوصاف و ویژگی آنان را در سورۀ انفال می فرماید؛

«أُولئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا»(2)

این افراد را به عنوان مؤمن قبول دارم، بقیه را قبول ندارم. ما که نمی توانیم چیزی را بر عهدۀ خدا ثابت کنیم که همۀ ما را به عنوان مؤمن واقعی قبول کن.

یا در پایان آیۀ صد و هفتاد و هفت سورۀ بقره می فرماید:

«أُولئِکَ الَّذِینَ صَدَقُوا»(3)

این ها اگر بگویند ما مؤمن هستیم، راست می گویند.

برگرد، برگشت.(1) در واقع، عقل موجب اطاعت از اوامر الهی است. این معرفت کامل است که تسلیم آیات قرآن شود و زمینۀ باور برای دل او آماده شود و نسبت به خدا، در آرامش کامل قرار گیرد که اقرار کند: خدا هست، این صفات را نیز دارد، مالک من است، قیامت، نبوت و امامت را باور کند که حتماً هستند، تا درون او در آرامش غرق شود و تردیدی در این ها نکند.(2) اگر ما به این نقطه برسیم، با زور ما را بگیرند و در برابر دو هزار کانال ماهواره قرار بدهند، به اندازۀ ذره ای دچار وسوسه نمی شویم.

بنی امیه دریاوار زمینۀ تردید و وسوسه ایجاد کردند، ولی میثم خرما فروش، با اطمینان کامل بر سر دار رفت و فریاد زد: مولایم علی علیه السلام حق است و همۀ شما باطل هستید. این عقل است؛ در قرآن مجید، معارف و اوصاف امیرالمؤمنین علیه السلام اندیشه کرده، دل با کمک عقل، به حق بودن علی علیه السلام مطمئن شده است. اکنون می گویند: از این حق دست بردار! می گوید: حق با من یکی شده است، چگونه می توانم دست بردارم؟ گفتند: دست و پایت را قطع می کنیم، گفت: این ها را قطع می کنید، علی علیه السلام را که نمی توانید از من قطع کنید.

من یافته هایی که به کمک عقل و معرفت یافته ام و زمینۀ باورش را، این عقل و معرفت به دل من داده است، چگونه به این راحتی به من می گویید که از علی علیه السلام جدا شو. حق با دل من یکی شده است:

«وَ الایمانُ مُخالِطٌ لَحمَکَ وَ دَمَکَ»(3)

علی جان! ایمان با گوشت و پوست تو همراه و یکی شده است. اگر ده ها ابن ملجم به علی علیه السلام حمله کنند، علی در کمال آرامش می گوید:

«فُزْتُ وَ رَبِّ الکَعبَةِ».(4)

ص:272

اگر سی هزار نفر، با انواع اسلحه به ابی عبدالله علیه السلام حمله کنند، می گوید:

«رضاً بقضائک، تسلیماً لامرک، لا معبود سواک»(1)

این همان باور حق است.

در کمال آرامش و باور است و براساس باور خود دارد زندگی می کند. ما نیز براساس کم باوری داریم زندگی می کنیم، لذا نماز که می خوانم، اگر عمق نمازم را بشکافند، برای خدا نیست، چون آن هم بر روی باور نیست بلکه می گویم: نکند قیامت و جهنمی باشد و ما را درآن بیندازند؟ ما نماز را بخوانیم که اگر قیامت بود، ما را به جهنم نبرند. پس آن نماز نیز برای خدا نیست، بلکه بدن ما از آتش نگران است و نماز می خوانیم که بدن را حفظ کنیم و الا نمازی که نمازخوان ها می خواندند کجا و نماز ما کجا؟

حاج آقا حسین می فرمودند: شب چهار شنبه به مسجد جمکران رفته بودم. آن مسجد قدیمی که چقدر با روح و با معنویت بود. چه کسانی آنجا نماز خواندند. من خودم چه نمازهایی و چه حال هایی را آنجا دیدم و چه دعاهایی را دیدم که مستجاب شد.

گفت: نماز صبحم را در آنجا خواندم و پیاده به قم برگشتم. نزدیک ظهر بود، گفتم: کنون که تا اینجا آمده ام، بروم جمالِ «جمال السالکین» حاج میرزا جواد آقای ملکی تبریزی را زیارت کنم. کار دیگری نداشتم، فقط می خواستم بروم تا ایشان را ببینم، چون انسان با دیدن این چهره ها، به یاد خدا می افتد.

گفت: میرزا جواد آقا «الله اکبر» را گفت و از دنیا رفت. این نماز است. نگاه خدا به انسان که نگاهی با محبت تر، عاشقانه تر، تربیتی تر و پرمنفعت تر از این نیست.

سعدیا! گرچه سخن دان و مصالح گویی به عمل کار برآید، به سخندانی نیست(1)

والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته

ص:278

(9) - موسوعة الامام علی بن ابی طالب علیه السلام فی الکتاب و السنة و التاریخ: 248/7.

(10) - زمر (39):30؛ «بی تردید تو می میری و قطعاً آنان هم می میرند.»

(11) - بقره (2):285؛ «پیامبر به آنچه از پروردگارش به او نازل شده، ایمان آورده.»

(12) - ملکی، حاج میرزا جواد از اکابر علمای اخلاقی و عرفانی تبریز عصر حاضر ما که به جهت انتساب به خانوادۀ ملک التجار تبریزی به ملکی معروف و در اخلاق فاضله طاق و با کمالات صوری و معنوی آراسته و از رذائل و ذمائم اخلاق پیراسته و سالها در نجف اشرف به مصاحبت جمال السالکین ملاحسینقلی همدانی به تهذیب نفس پرداخته و در حدود سال 1320 هجرت باز به تبریز مراجعت و سالها در خانۀ وی مجلس تذکیر و موعظه منعقد و با مواعظ دلنشین خود به تهذیب اخلاق مردم اشتغال داشته و اخیراً در قم مجاورت کرده و در همان ایام کتابی در اسرار الصلوة تألیف داده که در رشتۀ خود بی نظیر و در سال 1338 هجرت به طبع رسیده و در سال 1344 در همان ارض اقدس به رحمت ایزدی نایل گردید.

ریحانة الادب (کنی و القاب): 82/4.

(13) - همدانی، ملاحسینقلی دره جزی همدانی البلدة و الموطن نجفی المسکن کربلائی المدفن فقیه عابد زاهد متقی جمال السالکین.

عارف حقیقی از اجلای عرفا و اهل طریقت و اکابر ارباب سیر و سلوک اوائل قرن چهاردهم هجرت و از مشایخ طریقتی حاج میرزا جواد ملکی تبریزی (سابق الذکر) بوده و در سال 1311 هجری قمری در کربلای معلی عازم گلزار جنت گردید.

ریحانة الادب (کنی و القاب): 325/4.

(14) - انصاری، شیخ مرتضی (دزفول 1214 - نجف 1281 ق)

فرزند محمد امین، از مشاهیر علمای شیعه. نسبش به جابر بن عبدالله انصاری (م 78 ق) از صحابۀ پیامبر صلی الله علیه و آله می رسید، و بیشتر اعضای خاندانش عالمان دین بودند. مقدمات علوم را در زادگاهش نزد پدر و عمش شیخ حسین انصاری فراگرفت. در 1232 ق رهسپار عراق گردید و چهار سال در کربلا از محضر درس سیدمجاهد (م 1242 ق) و شریف العلمای مازندرانی (م 1245 ق) بهره مند گردید. در 1236 ق به دزفول بازگشت، اما یکسال بعد به کربلا رفت و باری دیگر به فراگیری علوم دینی در خدمت شریف العلماء پرداخت.

ص:280

پیوست. در 1240 ق شبیخ پس از آمدن به زادگاهش رهسپار زیارت مشهد گردید و بر سر راهش به مشهد از حوزه های علمی شهرهای بروجرد، اصفهان و کاشان دیدن کرد. وی مدت چهار سال در کاشان توقف نمود و در خدمت ملااحمد نراقی (م 1244 ق) به تکمیل معلومات خود پرداخت. پس از گرفتن اجازۀ روایت و اجتهاد از نراقی رهسپار مشهد گردید و پس از پنج ماه توقف در این شهر به تهران و از آنجا به زادگاهش دزفول آمد. شیخ در دزفول بساط تدریس گسترد و در رأس حوزۀ علمیۀ این شهر قرار گرفت. در 1352 یا 1353 ق برای همیشه به عتبات رفت و در نجف در مجلس درس شیخ علی بن شیخ جعفر کاشف الغطاء (م 1253 ق) حاضر شد، پس از یک سال شیخ مستقلاً به تدریس و تصنیف روی آورد و پس از درگذشت شیخ محمدحسن اصفهانی معروف به صاحب جواهر (1266 ق) بزرگترین مجتهد شیعه گردید و به مقام «مرجع کل» رسید و مدت پانزده سال پیشوای دینی تمامی شیعیان شد.

دائرة المعارف تشیع: 557/2.

(15) - حافظ شیرازی.

(16) - بحار الأنوار: 331/14، حدیث 71؛ عوالی اللآلی: 78/4، حدیث 72؛ «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَالَتِ الْحَوَارِیُّونَ لِعِیسَی یَا رُوحَ اللَّهِ مَنْ نُجَالِسُ قَالَ مَنْ یُذَکِّرُکُمُ اللَّهَ رُؤْیَتُهُ وَ یَزِیدُ فِی عِلْمِکُمْ مَنْطِقُهُ وَ یُرَغِّبُکُمْ فِی الآْخِرَةِ عَمَلُهُ.»

(17) - انعام (6):79؛ «من به دور از انحراف و با قلبی حق گرا همۀ وجودم را به سوی کسی که آسمان ها و زمین را آفرید، متوجه کردم.»

(18) - نظامی گنجوی.

(19) - مصباح المتهجد: 847، دعای کمیل.

(20) - ابراهیم (14):1؛ «[این] کتابی است که آن را بر تو نازل کردیم

تا مردم را به اجازۀ پروردگارشان از تاریکی ها [یِ جهل، گمراهی و طغیان] به سوی روشناییِ [معرفت، عدالت و ایمان و در حقیقت] به سوی راه [خدایِ] توانای شکست ناپذیر و ستوده بیرون آوری.»

(21) - حافظ شیرازی.

(22) - سعدی شیرازی.

ص:281

ص:282

ص:284

الحمدلله رب العالمین و صلّی الله علی جمیع الانبیاء والمرسلین

و صلّ علی محمد و آله الطاهرین.

برای این که عمر انسان صحیح و درست هزینه شود و به تعبیر قرآن مجید، وارد تجارتی بی ضرر، بی خسارت و پرسود شود، سودی تمام نشدنی، لازم است برنامه هایی رعایت شود.

برنامۀ اول، تسلیم شدن نسبت به خداست. خداوندی که نگاهش به همۀ موجودات، نگاه رحمت، مهر و محبت است. از کارگردانی خدا در عالم خلقت، این نگاه استفاده می شود. هر چیزی را که به وجود می آورد، در جای معین خودش قرار می دهد، بعد آن را رشد می دهد و به چشمۀ خیر، منفعت و برکت تبدیل می کند.

و دندان را رعایت نکند، بیماری لثه و دندان بگیرد، خود او زمینۀ بیمار شدن خود را فراهم کرده است. این بیماری دیگر مخلوق خدا نیست که بگویم: چرا در آفریده های خدا، میکروب مضرّ نیز هست؟

چون از اول به ما گفته اند که: زمینۀ پدید آمدن بیماری را فراهم نکن. وقتی آب را راکد بگذارم، پر از میکروب می شود، کرم پیدا می کند، بو و رنگش عوض می شود، پس این کار را نباید بکنم و الا آن وقتی که آب، مایۀ حیات را خلق می کند می فرماید:

«مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ ءٍ حَیٍّ»(1)

هر موجودی زنده ای، با آب زنده است، من مواظب آب نباشم، باعث وبا، اسهال خونی و مشکلات دیگری می شود. این کاری به پروردگار ندارد. ما اصل آفرینش را باید نگاه کنیم، نه آب گندیده را.

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

از ظرف ترک خورده استفاده نکنید. در شب، هیچ نوع زباله ای را در خانه نگه ندارید. از غذای مانده بپرهیزید. کم درست کنید تا باقی نماند و اگر زیاد شد و نتوانستید بخورید، اگر نمی توانید سلامت غذا را حفظ کنید، آن را نخورید. قبل از خوابیدن شب، دهان و دندان را مسواک بزنید. کلمۀ مسواک در روایات ما زیاد آمده است.(2) حال اگر من بهداشت را رعایت نکنم، من زمینۀ موجود مضرّ را فراهم می کنم که به وجود بیاید، اما اصل آفرینش، بر پاکی استوار است و تمام عالم، غرق در طهارت است.

در رحم مادران، انسانی را که می خواهد خلق کند، اگر پدر و مادر زمینۀ شرّ در خلقت را به جنین ندهند، یعنی مادر سیگاری، یا پدر معتاد نباشد، مشروب خوار

ص:286

و حرام خور نباشند، بیماری نداشته باشند، اگر این ها نباشد، از نظر جسمی طفل صد در صد سالمی ساخته می شود و اگر در امور معنوی پدر و مادر منفی عمل نکنند، باطن اولاد نیز پاک آفریده می شود.

رحم مادر جای پرورش جنین است، اگر این رحم را با دود سیگار و تریاک، مسکرات، اضطراب و خلأهای معنوی آلوده کنند، پروردگار عالم با همان نظامی که داده است، ساختمان این فرزند را می سازد، لذا بچه که به دنیا می آید، دیوانه، ناقص و یا معیوب می شود. این به خدا ارتباطی ندارد. خدا قبلاً گفته بود که مشروب، تریاک، هروئین، دود سیگار، بی دینی و این قبیل چیزها در فرزند شما اثر منفی می گذارد، حال اگر من نمی خواهم به حرف او عمل کنم و نطفه ای به رحم بدهم که با امور منفی مخلوط شده است، بعد بگویم: تو این بچه را بساز، چه کار داری که ناقص جسمی یا روحی به دنیا می آید، این به خدا ربطی ندارد.

ما اصل آفرینش را باید نگاه کنیم که مرد و زن باید بهداشت روانی و بدنی را رعایت کنند، تا جنین سالم و با فطرتی روشن، ساخته شود.

فلاماریون»، «راز آفرینش انسان»، «ساختمان مغز»، «افق دانش»، «دایرة المعارف فرید وجدی»، «علم و زندگی»، «فیزیولوژی انسان»، «نطق و شعور حیوانات»، «شگردهای طبیعت».

شما این کتاب ها را بخوانید، چگونگی نگاه خدا به عالم معلوم می شود. نگاه رحمت، مهر و محبت است و این نگاه است که وقتی موجودات را خلق می کند، به طور کامل خلق می کند و بعد از آفریدن، او را رشد می دهد:

«أَعْطی کُلَّ شَیْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی»(1)

آنها را هدایت کرده، کامل می کند و در جای معین خود قرار می دهد و به چشمۀ خیر و منفعت تبدیل می کند.

حوصله کنید و این کتاب ها را بخوانید. تا کسی مطالعه نکند، چیزی نصیب او نمی شود.

مختومه. شما هر جا که پروندۀ خدا را می خواهید، پیداست. خودش فرموده که واجب است این پرونده ها را مطالعه کنید.

فرمود: «اِعْلَمُوا»(1) بفهمید، چه کسی را باید فهمید؟ مرا. چگون باید فهمید؟ پرونده های سه گانه را باید مطالعه کرد. من با شما سرّی ندارم. هر قسمت از پرونده را می خواهی، ببین. یک گوشۀ این پرونده، در پروندۀ عالم طبیعت، زندگی مورچگان است، تا کنون که من خبر دارم، حدود بیست هزار جلد کتاب مختلف دربارۀ زندگی مورچگان نوشته شده است. خدا را می خواهی بشناسی؟ پرونده اش این هاست.

«وَ إِلَی الْجِبالِ کَیْفَ نُصِبَتْ»

به این کوه ها نگاه نمی کنید که چگونه این ها را روی زمین نصب کرده ام و از زیر هم به یکدیگر گره داده ام؟ که اگر روزی همه این کوه ها را صاف کنید، کره زمین تا روز قیامت دچار بادهای توفانی غیر ساکت می شود. آن وقت هیچ چیزی از شما نمی ماند.

این پروندۀ خداست که می فرماید: واجب است باز کنید و ببینید و بفهمید و خبردار شوید:

«اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ»(1)

واجب است بخوانید تا بفهمید من چه کسی هستم.

ولی کجاست سرمایه گذاری که در بیست و چهار ساعت، یک ساعتش را هزینۀ شناخت خدا کند، به دنبال خدا برود و خدا را بفهمد. ما می گوییم خدا، اما نمی دانیم کیست؟

برای رشد پیدا کردن ما، وجود مبارک رسول گرامی اسلام، محمد بن عبدالله صلی الله علیه و آله و ائمۀ معصومین علیهم السلام می باشند.

اما غلام سیاه، پیروز است.

قابل ستایش است.

اخلاق پیغمبر صلی الله علیه و آله قابل تعریف است:

«وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ»(1)

عمل و اخلاق پیغمبر صلی الله علیه و آله نیز قابل تعریف است:

«فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ»(2)

تمام شئون پیغمبر صلی الله علیه و آله قابل تعریف است:

«ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی»(3) « وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً»(4)

چون او به خدای حمید وصل است.

حمید و عزیز کیست؟ خود را معرفی می کند:

«لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ»(5)

عزیز و حمید کسی است که هر چه در آسمانها و زمین هست، ملک اوست. ای فقیر! بیا خود را به من وصل کن که من به زمین و آسمان بگویم تا از همه جا برای تو برکت ببارند.

کافران چه کسانی هستند؟

«اَلَّذِینَ یَسْتَحِبُّونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا عَلَی الْآخِرَةِ وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً أُولئِکَ فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ»(1)

علامت اول: کسانی که درب آخرت را به روی خود بستند و گفتند: ما نمی خواهیم، ما فقط شکم، شهوت، پول و املاک می خواهیم.

علامت دوم: دیگران را که می خواستند در راه من بیایند، وسوسه کردند و جلوی آنان را گرفتند که به مسجد و منبر نروید، به این حرفها گوش ندهید، به سراغ خدا نروید.(2) «وَ یَبْغُونَها عِوَجاً»

علامت سوم: کافران می خواستند دین و راه مرا به دیگران کج نشان بدهند که این راه به جایی نمی رسد. «أُولئِکَ فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ» این ها در گمراهی خیلی دوری هستند. دیگر نزدیک نیستند که صدای من، پیغمبر صلی الله علیه و آله، قرآن و عالم ربانی را بشنوند. دور دور هستند و هیچ صدای حقی به گوش آنان نمی خورد. (3)

اگر روزانه باشد یا شبانه ندارم جز نوای عاشقانه

زدم در راه عشقش سر به دریا چو میزد آتش عشقم زبانه

نهادم سر به صحرا همچو مجنون که تا یابم من از لیلی نشانه

به گِرد کوی او سرگَرد بودم به ناگه آمدم بر گوش این ترانه

نبندی زان میان طرفی کمروار اگر خود را بینی در میانه

اگر نوح است کشتیبان مکن باک از این دریای ناپیدا کرانه

بکوبید راه را با پای همت مگیر از بیم چون کودک بهانه(4)

والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته

ص:295

الدم الأسود مع دمائکم. و قال محمد بن أبی طالب ثم برز للقتال و هو ینشد و یقول کیف یری الکفار ضرب الأسودبالسیف ضربا عن بنی محمد أذب عنهم باللسان و الید أرجو به الجنة یوم المورد ثم قاتل حتی قتل فوقف علیه الحسین علیه السلام و قال اللَّهُمَّ بَیِّضْ وَجْهَهُ وَ طَیِّبْ رِیحَهُ وَ احْشُرْهُ مَعَ الْأَبْرَارِ وَ عَرِّفْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ رُوِیَ عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام أَنَّ النَّاسَ کَانُوا یَحْضُرُونَ الْمَعْرَکَةَ وَ یَدْفِنُونَ الْقَتْلَی فَوَجَدُوا جَوْناً بَعْدَ عَشْرَةِ أَیَّامٍ یَفُوحُ مِنْهُ رَائِحَةُ الْمِسْکِ رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَیْهِ.»

(10) - قلم (68):4؛ «و یقیناً تو بر بلندای سجایای اخلاقی عظیمی قرار داری.»

(11) - آل عمران (3):159؛ «[ای پیامبر!] پس به مهر و رحمتی از سوی خدا با آنان نرم خوی شدی، و اگر درشت خوی و سخت دل بودی از پیرامونت پراکنده می شدند.»

(12) - طه (20):2؛ «و ما قرآن را بر تو نازل نکردیم تا به مشقت و زحمت افتی.»

(13) - اسراء (17):79؛ «و پاسی از شب را برای عبادت و بندگی بیدار باش که این افزون [بر واجب،] ویژۀ توست، امید است پروردگارت تو را [به سبب این عبادت ویژه] به جایگاهی ستوده برانگیزد.»

(14) - بقره (2):255؛ «آنچه در آسمان ها و آنچه در زمین است در سیطرۀ مالکیّت و فرمانروایی اوست.»

(15) - ابراهیم (14):2؛ «وای بر کافران از عذابی سخت.»

(16) - ابراهیم (14):3؛ «همانان که زندگی دنیا را بر آخرت ترجیح می دهند و [مردم را] از راه خدا باز می دارند و می خواهند آن را [با وسوسه و اغواگری] کج نشان دهند؛ اینان در گمراهی دوری هستند.»

(17) - بحار الأنوار: 47/5، باب 1، حدیث 75؛ «النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ یَکُونُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ قَوْمٌ یَعْمَلُونَ الْمَعَاصِیَ وَ یَقُولُونَ إِنَّ اللَّهَ قَدْ قَدَّرَهَا عَلَیْهِمْ الرَّادُّ عَلَیْهِمْ کَشَاهِرِ سَیْفِهِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ.»

بحار الأنوار: 386/67، باب 59، حدیث 49؛ «قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ قَوْماً أَذْنَبُوا ذُنُوباً کَثِیرَةً فَأَشْفَقُوا مِنْهَا وَ خَافُوا خَوْفاً شَدِیداً وَ جَاءَ آخَرُونَ فَقَالُوا ذُنُوبُکُمْ عَلَیْنَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ عز و جل عَلَیْهِمُ الْعَذَابَ ثُمَّ قَالَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی خَافُونِی وَ اجْتَرَأْتُمْ.»

(18) - الکافی: 17/1، حدیث 12؛ «هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ قَالَ قَالَ لِی أَبُو الْحَسَنِ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام... یَا هِشَامُ نَصْبُ الْحَقِّ لِطَاعَةِ اللَّهِ وَ لَانَجَاةَ إِلَّا بِالطَّاعَةِ وَ الطَّاعَةُ بِالْعِلْمِ وَ الْعِلْمُ بِالتَّعَلُّمِ وَ التَّعَلُّمُ بِالْعَقْلِ یُعْتَقَدُ وَ لَاعِلْمَ إِلَّا مِنْ عَالِمٍ رَبَّانِیٍّ وَ مَعْرِفَةُ الْعِلْمِ بِالْعَقْل.»

ص:297

یَسْتَضِیئُوا بِنُورِ الْعِلْمِ وَ لَمْ یَلْجَئُوا إِلَی رُکْنٍ وَثِیقٍ یَا کُمَیْلُ الْعِلْمُ خَیْرٌ مِنَ الْمَالِ الْعِلْمُ یَحْرُسُکَ وَ أَنْتَ تَحْرُسُ الْمَالَ وَ الْمَالُ تَنْقُصُهُ النَّفَقَةُ وَ الْعِلْمُ یَزْکُو عَلَی الْإِنْفَاق.»

(19) - حافظ شیرازی.

ص:298

ص:300

الحمدلله رب العالمین و صلّی الله علی جمیع الانبیاء والمرسلین

و صلّ علی محمد و آله الطاهرین.

مجموعۀ نعمت هایی که وجود مبارک حضرت حق برای انسان مقرر فرموده است، در سورۀ مبارکۀ لقمان، دو مرحله ذکر شده است؛ نعمت های ظاهری و مادی و نعمت های باطنی و معنوی. خدا سفرۀ هر دو نعمت را کامل می داند.

هیچ کدام از این دو سفره چیزی را که انسان برای دنیا و آخرتش نیازمند باشد، کم ندارد.

متن آیۀ شریفه سورۀ مبارکۀ لقمان این است:

«أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَ باطِنَةً»(1)

خدا نعمت های ظاهری و باطنی، مادی و معنوی را بر شما کامل کرد. از میان این نعمت ها، اعظم نعمت ها و مهمترین آنها، نعمت عمر است که فقط یک بار به انسان عنایت می شود و درخواست بار دوم برای هیچ کس و هیچ مقامی، نه در دنیا و نه در آخرت، مورد پذیرش نخواهد بود.

در سورۀ مبارکۀ فاطر می فرماید:

مقدار عمری را که خدا به انسان عنایت می کند، اگر بنا باشد به نحو طبیعی در دنیا زندگی کند و بماند، به اندازه ای هست که در آن مقدار و اندازه، انسان این

ص:301

لیاقت و شایستگی را داشته باشد که خود را به رشد و کمالی که خدا از او می خواهد، و انبیا و امامان علیهم السلام که مبلّغ راه آن رشد و کمال هستند، برساند.

این آیه خطاب به اهل دوزخ است؛ زمانی که دوزخیان از پروردگار عالم تقاضا می کنند: خدایا! ما را از دوزخ بیرون بیاور و به دنیا برگردان، بار دیگر عمری که به ما عنایت فرمودی، عطا کن تا ما این ورشکستگی سنگینی که سبب شد به دوزخ کشیده شویم، با حرکت مثبت، اعمال پاک و درستی ها جبران کنیم.

ولی پروردگار به آنها جواب می دهد:

«أَ وَ لَمْ نُعَمِّرْکُمْ ما یَتَذَکَّرُ فِیهِ مَنْ تَذَکَّرَ»(1)

آیا من به شما به مقدار و اندازه ای که هر کس می خواست در آن بیدار زندگی کند و بیدار بماند عمر ندادم؟ دیگر بنا نیست بار دوم عمری به شما عنایت شود. اگر بنا به بار دوم بود، یقیناً همۀ دوزخیان با این درخواستی که آنها در قیامت دارند، نجات پیدا می کردند.

زندگی می کردند، اهل دنبال کردن معیشت، ازدواج، خانه و زندگی بودند، رشته های کسب حلال داشتند و انسان هایی نبودند که برای سالم هزینه کردن عمر از همه ببُرند، گوشه نشین شوند و تنها به عبادت خو داشته باشند و به یک رشته از عبادت قناعت کنند، بلکه انسان های جامعی بودند که خود را بر سر سفرۀ پروردگار از همۀ عنایات بهره مند می کردند و اهل محروم کردن خود از الطاف خدا نبودند و فکر غلطی برای رشد و کمال نداشتند و می دانستند که هیچ گاه حرکت به سوی پروردگار، با محروم کردن خود از طیّبات و رزق الهی و از حرکت های مثبت همراه نیست.

«کانَ أکثَرُ عِبادَةِ أبی ذرٍ التَّفَکُّرُ وَ الْاعتبارِ»(1)

بیشترین عبادت ابوذر بر دو محور تفکّر و اعتبار بود.(2) کلمۀ عبادت، بر خلاف تصوّر بعضی ها نماز و روزه، حج، زیارت و چند رکعت عبادت مستحبی است، از نگاه قرآن و اهل بیت علیهم السلام عبارت است از: مجموع حرکات مثبت باطنی و ظاهری. گرچه این حرکت - چه در درون و چه در بیرون - کوچک و کم به نظر بیاید و به فرمودۀ خدا در قرآن مجید: در نهایت، هم وزن ذرّه باشد که من نمی دانم کلمۀ ذرّه را در قرآن چگونه معنا می کنند.

گاهی گذشتگان ذرّه را به این اشیایی که در نور آفتاب شناور است، معنا می کردند، می گفتند: «این شیء بسیار ریزی که اگر آفتاب نتابد، ما نمی بینیم و در تابش آفتاب شناور است.»

قرآن مجید می فرماید: خداوند همین ذرّه اگر مثبت باشد، برای آن ارزش قایل شده است، چون در پیشگاه مقدس پروردگار، کمیّت مطرح نیست، بلکه کیفیّت مطرح است.

کسی که میلیون ها تومان خرج کار خیر می کند، ولی پروردگار طرف معامله اش نیست، کار او ارزش ندارد، چون کار وقتی ارزش پیدا می کند که به زلف قبولی حضرت حق متصل شود. خانواده ای نیز می آیند و سه روز پیاپی، در غروب، چند لقمه به یتیم و مسکین و اسیر می دهند، یک سورۀ کامل از قرآن در حق آنها نازل می شود و به این کار آنان بها می دهد، در حالی که کار از نظر کمیت، چیزی نبوده است.

چهار قرص نان به محتاج دادند، ولی شما ببینید که خدا در قرآن مجید برای همین کار که به نظر کم می آید و وزن کمّیتش چیزی نیست، چقدر ارزش و حرمت قایل شده است که پرونده ای دایمی برای این کار باز کرده و کار را به عنوان اصیل ترین، پرقیمت ترین و زیباترین کار، تحت عنوان «ایثار» ثبت کرده است.

ص:304

این همان است که حافظ می گوید:

هرگز نمیرد آن که دلش زنده شد به عشق ثبت است در جریدۀ عالم دوام ما(1)

و عقل با محتویاتش - درست هزینه شوند، این می شود.

بیشترین عبادت ابوذر، تفکّر بود؛ یعنی ابوذر عمر خود را اندیشمندانه و به بیداری، بینایی و بصیرت هزینه می کرد. ابوذر فکر می کرد، حق را می یافت، قبول می کرد و خود را برای حق هزینه می کرد.

کینه ورزی حاصل بیماری حسد است. کینۀ کینه ورزان به اهل بیت علیهم السلام از عقل آنها نبوده است، بلکه:

«أَمْ یَحْسُدُونَ النّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ»(1)

کینه از حسد بوده است.

حال، انکار و امتناع از قبول حق نیز از کبر است:

«أَبی وَ اسْتَکْبَرَ وَ کانَ مِنَ الْکافِرِینَ»(2)

این ها را باید تفکیک کنیم که گمراه نشویم. انکار دانشمندانی که منکر خدا هستند از عقل نیست، از کبر علمی آنان است، لذا هر کدام به خاطر حادثه ای، از صندلی کبر سرنگون شدند و به حق اقرار کردند.

هر حسودی وقتی از حسادت معالجه شد، در برابر پیغمبر و ائمه علیهم السلام فروتنی کرد. هر مغروری وقتی از غرور افتاد، اهل توحید شد. شما هیچ بار منفی را نمی توانید به عقل نسبت دهید.

ما باید تمام برنامه ها را از هم تفکیک کنیم. اشتباه مردم دنیا این است که: حقایق را خلط کرده، خیال می کنند که اگر دانشمندی توده ای، کمونیسم، لاییک و منکر حق بوده، برای نبوغ، فعالیت مغزی و عقل او است، نه، بلکه این انکار به خاطر فعالیت کبر در او است؛ یعنی بیماری روانی دارد و الّا عاقل ترین عقلای عالم، انبیا هستند که خدا را با همۀ وجود باور داشتند.

اگر عقل عامل انکار می بود، آنها منکرترین مردم عالم می بودند، ولی مؤمن ترین بودند، چون حسد نداشتند، با خوبی ها کینه نداشتند و چون کبر نداشتند، انکار نیز نداشتند. یا چون ریا نداشتند، ظاهر و باطن آنان در حرکات یکی بود، بلکه باطن آنان بهتر بود.

ص:307

اسمای حسنای پروردگار را در او جلوه گر می بیند، چون به ما امر کرده اند که در عظمت وجودی پیغمبر صلی الله علیه و آله نیز اندیشه کنید. خدا به ما نمی گوید که باید پیغمبر صلی الله علیه و آله را بدون شناخت قبول کنید، بلکه می گوید:

«ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا ما بِصاحِبِکُمْ مِنْ جِنَّةٍ»(1)

در مورد پیغمبر صلی الله علیه و آله عقل خود را به کار بگیرید، اندیشه و فکر کنید، به این نتیجه می رسید که او فرستادۀ ماست. سیاق آیه، نکره در سیاق نفی است؛ یعنی کمترین عیبی در او نمی بینید، اما اگر با غرور جلو نیاییم.

اگر با غرور جلو بیاییم، ابولهب می مانیم. اگر حسود باشیم، عقبة بن ابی معیط(2) می مانیم. با کبر بیاییم، چون ابوجهل می مانیم. با عقل جلو بیایید تا ابوذر، سلمان، ابن سینا، ملاصدرا، ابورافع، ابوالهیثم بن تیهان(3) بشوید. اگر با عقل بیشتری بیایید، سلمان می شوید، با عقل صد در صد کامل بیایید، علی بن ابی طالب علیه السلام می شوید.

اگر اندیشه کنید، می بینید که در این مرد حتی یک عیب نیز نمی توانید پیدا کنید. عیب که پیدا نمی کنید هیچ، او را «مطلع الفجر» و افق اسمای حسنای خدا می بینید.

«وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ»(1)

من از رگ گردن به شما نزدیک تر هستم؛ یعنی از جان شما. به نظر می آید که ما نزدیک تر از جان به خودمان چیزی نداریم، اما خدا می فرماید: نه، جان شما ذره ای از شما دورتر است و نزدیک تر از جان شما، من هستم، ولی درک این مطلب نیاز به اندیشه دارد. این کار، یکی از کارها و برنامه های ابوذر بود.

پرورانده، به شما تحویل بدهد تا برای دام ها و منافع دیگر خود استفاده کنید:

«یُنْبِتُ لَکُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّیْتُونَ وَ النَّخِیلَ وَ الْأَعْنابَ وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ»(1)

این آبی که نازل می کنم، برای شما زراعت می رویاند، زیتون می سازد، خرما به وجود می آورد و انواع انگورها را به شما تحویل می دهد:

«إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ»(2)

و هر میوه ای کافی است تا شما اندیشه کنید و بفهمید که این ها آثار قدرت، رحمت، حکمت و علم کسی به نام «الله» است. یا نه، اندیشه نمی کنید و چشم عقل خود را می بندید، می خورید، چاق می شوید، می میرید و خوراک مورچه ها و کرم ها می شوید.

پروردگار متعال می فرماید:

در مورد روییدنی ها مانند زیتون، خرما، انواع انگور فکر کنید، بفهمید که «من الله» است و نعمتی است که به شما داده و این که برای چه به شما داده شده است؟ لقمه را از فکر و عقل خود عبور بدهید که نورانی و خدایی شود، بعد بخورید.

دربارۀ خوراکی ها، ویتامین ها و آثارشان در بدن و زندگی انسان و حیوانات می بینید. برای باد، باران، ابر، دریاها و تابش خورشید، هزاران کتاب می بینید که خدا همۀ آنها را در این سه آیه خلاصه کرده است. این کار ابوذر بود که باعث شد او ابوذر شد؛ یعنی با پای عقل، ابوذر شد.

قرآن می فرماید: آن افرادی که حرکت عقلی ندارند، «کَالْأَنْعامِ»(1) هستند؛ یعنی هیچ رشدی نکرده اند. هشتاد سال دارند، اما قیمت و ارزش آنان با گاو، شتر، خر، گوسفند و بز یکی است؛ «بَلْ هُمْ أَضَلُّ» بلکه قیمتی پایین تر دارند. این ها گم شده های این عالم هستند.

برنامۀ دیگر ابوذر، درس گرفتن از همۀ حوادث و جریانات بوده است، این هم صفحۀ جداگانه ای از برنامۀ این مرد بزرگ الهی بوده است.

هر که با پاکدلان صبح و مسائی دارد دلش از پرتو اسرار صفایی دارد

گهر وقت بدین خیرگی از دست مده آخر این درّ گران مایه بهایی دارد

هیزم سوخته، شمع ره و منزل نشود باید افروخت چراغی که ضیایی دارد

صرف باطل نکند عمر گرامی پروین آن که چون پیر خرد راهنمایی دارد(2)

والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته

ص:312

الخصال: 42/1، حدیث 33.

(5) - الکافی: 297/8-298، حدیث ابی ذررضی الله عنه، حدیث 457؛ «أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ أَ لَاأُخْبِرُکُمْ کَیْفَ کَانَ إِسْلَامُ سَلْمَانَ وَ أَبِی ذَرٍّ فَقَالَ الرَّجُلُ وَ أَخْطَأَ أَمَّا إِسْلَامُ سَلْمَانَ فَقَدْ عَرَفْتُهُ فَأَخْبِرْنِی بِإِسْلَامِ أَبِی ذَرٍّ فَقَالَ إِنَّ أَبَا ذَرٍّ کَانَ فِی بَطْنِ مَرٍّ یَرْعَی غَنَماً لَهُ فَأَتَی ذِئْبٌ عَنْ یَمِینِ غَنَمِهِ فَهَشَّ بِعَصَاهُ عَلَی الذِّئْبِ فَجَاءَ الذِّئْبُ عَنْ شِمَالِهِ فَهَشَّ عَلَیْهِ أَبُو ذَرٍّ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَبُو ذَرٍّ مَا رَأَیْتُ ذِئْباً أَخْبَثَ مِنْکَ وَ لَاشَرّاً فَقَالَ لَهُ الذِّئْبُ شَرٌّ وَ اللَّهِ مِنِّی أَهْلُ مَکَّةَ بَعَثَ اللَّهُ عز و جل إِلَیْهِمْ نَبِیّاً فَکَذَّبُوهُ وَ شَتَمُوهُ فَوَقَعَ فِی أُذُنِ أَبِی ذَرٍّ فَقَالَ لِامْرَأَتِهِ هَلُمِّی مِزْوَدِی وَ إِدَاوَتِی وَ عَصَایَ ثُمَّ خَرَجَ عَلَی رِجْلَیْهِ یُرِیدُ مَکَّةَ لِیَعْلَمَ خَبَرَ الذِّئْبِ وَ مَا أَتَاهُ بِهِ حَتَّی بَلَغَ مَکَّةَ فَدَخَلَهَا فِی سَاعَةٍ حَارَّةٍ وَ قَدْ تَعِبَ وَ نَصِبَ فَأَتَی زَمْزَمَ وَ قَدْ عَطِشَ فَاغْتَرَفَ دَلْواً فَخَرَجَ لَبَنٌ فَقَالَ فِی نَفْسِهِ هَذَا وَ اللَّهِ یَدُلُّنِی عَلَی أَنَّ مَا خَبَّرَنِی الذِّئْبُ وَ مَا جِئْتُ لَهُ حَقٌّ فَشَرِبَ وَ جَاءَ إِلَی جَانِبٍ مِنْ جَوَانِبِ الْمَسْجِدِ فَإِذَا حَلْقَةٌ مِنْ قُرَیْشٍ فَجَلَسَ إِلَیْهِمْ فَرَآهُمْ یَشْتِمُونَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَمَا قَالَ الذِّئْبُ فَمَا زَالُوا فِی ذَلِکَ مِنْ ذِکْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ الشَّتْمِ لَهُ حَتَّی جَاءَ أَبُو طَالِبٍ مِنْ آخِرِ النَّهَارِ فَلَمَّا رَأَوْهُ قَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ کُفُّوا فَقَدْ جَاءَ عَمُّهُ قَالَ فَکَفُّوا فَمَا زَالَ یُحَدِّثُهُمْ وَ یُکَلِّمُهُمْ حَتَّی کَانَ آخِرُ النَّهَارِ ثُمَّ قَامَ وَ قُمْتُ عَلَی أَثَرِهِ فَالْتَفَتَ إِلَیَّ فَقَالَ اذْکُرْ حَاجَتَکَ فَقُلْتُ هَذَا النَّبِیُّ الْمَبْعُوثُ فِیکُمْ قَالَ وَ مَا تَصْنَعُ بِهِ قُلْتُ أُومِنُ بِهِ وَ أُصَدِّقُهُ وَ أَعْرِضُ عَلَیْهِ نَفْسِی وَ لَایَأْمُرُنِی بِشَیْ ءٍ إِلَّا أَطَعْتُهُ فَقَالَ وَ تَفْعَلُ فَقُلْتُ نَعَمْ قَالَ فَتَعَالَ غَداً فِی هَذَا الْوَقْتِ إِلَیَّ حَتَّی أَدْفَعَکَ إِلَیْهِ قَالَ بِتُّ تِلْکَ اللَّیْلَةَ فِی الْمَسْجِدِ حَتَّی إِذَا کَانَ الْغَدُ جَلَسْتُ مَعَهُمْ فَمَا زَالُوا فِی ذِکْرِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ شَتْمِهِ حَتَّی إِذَا طَلَعَ أَبُو طَالِبٍ فَلَمَّا رَأَوْهُ قَالَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ أَمْسِکُوا فَقَدْ جَاءَ عَمُّهُ فَأَمْسَکُوا فَمَا زَالَ یُحَدِّثُهُمْ حَتَّی قَامَ فَتَبِعْتُهُ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ فَقَالَ اذْکُرْ حَاجَتَکَ فَقُلْتُ النَّبِیُّ الْمَبْعُوثُ فِیکُمْ قَالَ وَ مَا تَصْنَعُ بِهِ فَقُلْتُ أُومِنُ بِهِ وَ أُصَدِّقُهُ وَ أَعْرِضُ عَلَیْهِ نَفْسِی وَ لَایَأْمُرُنِی بِشَیْ ءٍ إِلَّا أَطَعْتُهُ قَالَ وَ تَفْعَلُ قُلْتُ نَعَمْ فَقَالَ قُمْ مَعِی فَتَبِعْتُهُ فَدَفَعَنِی إِلَی بَیْتٍ فِیهِ حَمْزَةُ علیه السلام فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ وَ جَلَسْتُ فَقَالَ لِی مَا حَاجَتُکَ فَقُلْتُ هَذَا النَّبِیُّ الْمَبْعُوثُ فِیکُمْ فَقَالَ وَ مَا حَاجَتُکَ إِلَیْهِ قُلْتُ أُومِنُ بِهِ وَ أُصَدِّقُهُ وَ أَعْرِضُ عَلَیْهِ نَفْسِی وَ لَایَأْمُرُنِی بِشَیْ ءٍ إِلَّا أَطَعْتُهُ فَقَالَ تَشْهَدُ أَنْ لَاإِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ

ص:314

مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ قَالَ فَشَهِدْتُ قَالَ فَدَفَعَنِی حَمْزَةُ إِلَی بَیْتٍ فِیهِ جَعْفَرٌ علیه السلام فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ وَ جَلَسْتُ فَقَالَ لِی جَعْفَرٌ علیه السلام مَا حَاجَتُکَ فَقُلْتُ هَذَا النَّبِیُّ الْمَبْعُوثُ فِیکُمْ قَالَ وَ مَا حَاجَتُکَ إِلَیْهِ فَقُلْتُ أُومِنُ بِهِ وَ أُصَدِّقُهُ وَ أَعْرِضُ عَلَیْهِ نَفْسِی وَ لَایَأْمُرُنِی بِشَیْ ءٍ إِلَّا أَطَعْتُهُ فَقَالَ تَشْهَدُ أَنْ لَاإِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَاشَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ قَالَ فَشَهِدْتُ فَدَفَعَنِی إِلَی بَیْتٍ فِیهِ عَلِیٌّ علیه السلام فَسَلَّمْتُ وَ جَلَسْتُ فَقَالَ مَا حَاجَتُکَ فَقُلْتُ هَذَا النَّبِیُّ الْمَبْعُوثُ فِیکُمْ قَالَ وَ مَا حَاجَتُکَ إِلَیْهِ قُلْتُ أُومِنُ بِهِ وَ أُصَدِّقُهُ وَ أَعْرِضُ عَلَیْهِ نَفْسِی وَ لَایَأْمُرُنِی بِشَیْ ءٍ إِلَّا أَطَعْتُهُ فَقَالَ تَشْهَدُ أَنْ لَاإِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ قَالَ فَشَهِدْتُ فَدَفَعَنِی إِلَی بَیْتٍ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَسَلَّمْتُ وَ جَلَسْتُ فَقَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله مَا حَاجَتُکَ قُلْتُ النَّبِیُّ الْمَبْعُوثُ فِیکُمْ قَالَ وَ مَا حَاجَتُکَ إِلَیْهِ قُلْتُ أُومِنُ بِهِ وَ أُصَدِّقُهُ وَ لَایَأْمُرُنِی بِشَیْ ءٍ إِلَّا أَطَعْتُهُ فَقَالَ تَشْهَدُ أَنْ لَاإِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فَقُلْتُ أَشْهَدُ أَنْ لَاإِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَا أَبَا ذَرٍّ انْطَلِقْ إِلَی بِلَادِکَ فَإِنَّکَ تَجِدُ ابْنَ عَمٍّ لَکَ قَدْ مَاتَ وَ لَیْسَ لَهُ وَارِثٌ غَیْرُکَ فَخُذْ مَالَهُ وَ أَقِمْ عِنْدَ أَهْلِکَ حَتَّی یَظْهَرَ أَمْرُنَا قَالَ فَرَجَعَ أَبُو ذَرٍّ فَأَخَذَ الْمَالَ وَ أَقَامَ عِنْدَ أَهْلِهِ حَتَّی ظَهَرَ أَمْرُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام هَذَا، حدیث أَبِی ذَرٍّ وَ إِسْلَامِهِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْه.»

و همچنین مراجعه کنید به بحار الأنوار: 393/22، باب 12؛ «کیفیة إسلام أبی ذر رضی الله عنه وسائرأحواله إلی وفاته وما یختص به من الفضائل و المناقب.»

(6) - حافظ شیرازی.

(7) - زلزلة (99):7؛ «پس هر کس هم وزن ذره ای نیکی کند، آن نیکی را ببیند.»

(8) - آل عمران (3):119؛ «آنان که همواره خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو آرمیده یاد می کنند، و پیوسته در آفرینش آسمان ها و زمین می اندیشند، [و از عمق قلب همراه با زبان می گویند:] پروردگارا! این [جهان با عظمت] را بیهوده نیافریدی.»

(9) - نساء (4):54؛ «بلکه آنان به مردم [که در حقیقتْ پیامبر و اهل بیت اویند] به خاطر آنچه خدا از فضلش به آنان عطا کرده، حسد می ورزند.»

(10) - بقره (2):34؛ «که سر پیچید و تکبّر ورزید و از کافران شد.»

(11) - الهی قمشه ای.

(12) - سبأ (34):46؛ «سپس دربارۀ رفیقتان [محمّد که عمری با پاکی، امانت، صدق و درستی در میان شما زندگی کرده است] بیندیشید که هیچ گونه جنونی ندارد.»

(13) - عقبه ابن ابان بن ذکوان بن امیه بن عبد شمس مکنی به ابو الولید مشهور به ابن ابی معیط از پیشروان قریش در جاهلیت درآغاز ظهور اسلام مسلمانان راآزار بسیار رساند ودرغزوه بدر بدست مسلمین اسیر گشت و به دار آویخته شد. وی نخستین کسی است که دراسلام به دار آویخته شده است.

لغت نامه دهخدا: 354/25.

(14) - ابوالهَیْثَم: مالک بن تیّهان انصاری، صحابی، بدری و او با اسعد بن زراره اولین مدنی بودند که در مکه به حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله شرفیاب و ایمان آوردند، وی از نقباء لیلة العقبه بوده است؛ در دوران جاهلیت قائل به توحید بود و از شرک و بت پرستی اجتناب می ورزید، در همه غزوات رسول

ص:315

خدا صلی الله علیه و آله شرکت جست و در صفین در رکاب امیرالمؤمنین علیه السلام و از جان نثاران آن حضرت بود که در آن نبرد به فوز شهادت نائل آمد. امیرالمؤمنین علیه السلام در یکی از خطب خود که از نیکان گذشته یاد می کند از جمله او را نام می برد.

معارف و معاریف: 533/1.

(15) - ذاریات (51):2؛ «و [نیز] در وجود شما [نشانه هایی است] آیا نمی بینید؟»

(16) - حضرت امیر علیه السلام فرمودند: «و ما رأیت شیئاً الا رأیت الله قبله و معه و بعده».

(17) - ق (50):16؛ «ما به او از رگ گردن نزدیک تریم.»

(18) - نحل (16):10؛ «اوست که از آسمانها، آبی برای شما نازل کرد.»

(19) - نحل (16):10؛ «و از بخشی از آن درخت و گیاه می روید که [دام هایتان] را در آن می چرانید.»

(20) - نحل (16):11؛ «برای شما به وسیلۀ آن آب، زراعت و زیتون و خرما و انگور و از همۀ محصولات می رویاند.»

(21) - نحل (16):11؛ «یقیناً در این [واقعیات شگفت انگیز طبیعی] نشانه ای است [بر توحید، و ربوبیّت وقدرت خدا] برای گروهی که می اندیشند.»

(22) - نحل (15):12؛ «و شب و روز و خورشید و ماه را نیز رام و مسخّر شما قرار داد، وستارگان هم به فرمانش رام و مسخّر شده اند؛ قطعاً در این [حقایق] نشانه هایی است [بر توحید، ربوبیّت و قدرت خدا] برای گروهی که تعقّل می کنند.»

(23) - اعراف (7):179؛ «مانند چهارپایانند بلکه گمراه ترند.»

(24) - پروین اعتصامی.

ص:316

ص:318

الحمدلله رب العالمین و صلّی الله علی جمیع الانبیاء والمرسلین

و صلّ علی محمد و آله الطاهرین.

از آیات قرآن و روایات استفاده می شود که: اهل فکر، اندیشه، عقل، هوشیاری و بصیرت، هیچ سرمایه ای را از دست نمی دهند و نمی گذارند در سرمایه ای که در اختیار دارند، دچار زیان، ضرر و خسارت شوند. با هر سرمایه ای که خدا به آنها عنایت کرده است، به تجارت صحیح و کسب سالم برمی خیزند و از طریق این تجارت و کسب، سود ابدی و منفعت دایمی را برای خود تضمین می کنند.

اهل فکری که در قرآن آمده است و اهل تعقلی که روایات می گویند، اندیشه دارانی که معارف الهیه از آنها یاد می کنند، در کتاب خدا برای آنها دو نشانه و علامت - در سورۀ مبارکۀ زمر - بیان می کند و خداوند در این دو آیه، به وجود مبارک پیامبر عظیم الشأن اسلام صلی الله علیه و آله فرمان می دهد که به اینان از جانب من مژده و بشارت بده.

در آیات دیگر بیان می کند که مژده و بشارت خدا به دو حقیقت است:

نخست: حقیقت مادی که مربوط به عالم آخرت که عبارت از بهشت است و حقیقت دیگر نیز معنوی است، که در قرآن مجید، از این حقیقت - در سورۀ مبارکۀ توبه - تعبیر به «رضوان اکبر»(1) می شود.

شخصیت هایی مانند صدرالمتألهین، در نوشته های خود مانند «اسرار الآیات»

ص:319

که از بهترین کتاب های این مرد بزرگ است، ثابت می کنند که لذت رضوان اکبر برای اهل آن، از همۀ بهشت ها بیشتر است. چرا که این لذت، لذت روحی است، و وسعت روح، با بدن قابل مقایسه نیست. همان طوری که روح بر بدن شرف و امتیاز دارد، رزق قیامتی روح نیز بر رزق بدن امتیاز و شرف دارد. این مطلبی صحیح، حقیقی و واقعی است.

قرآن را بیاموزید؛ زیرا نیکوترین سخن است.

اگر این قرآن سخن خدا نباشد، از کیست؟ کدام کلام، مافوق «کلام الله» است؟ کدام کلام نیکوتر از کلام خداست؟ کلامی که «لا رَیْبَ فِیهِ»(1) است، هیچ شکی در حق بودن آن نیست. اگر در آن ناحقی بود، دشمنان قرآن این ناحق را عَلم کرده بودند و اعتبار قرآن را لطمه زده بودند، به خصوص در زمان ما که قرآن کریم از تمام زمان ها بیشتر دشمن دارد. به خاطر موجی که انقلاب در جهان انداخت. با این وسایل و ابزار الکترونیکی و به خاطر این که دریاوار دارد در جهان مشتری جذب می کند، از سیاه پوست، سفید، سرخ، شرقی و غربی، با اندک بیداری و هوشیاری نسبت به اسلام، فرهنگ ها را رها می کنند و به فرهنگ الهی که تجلی آن در قرآن کریم است، اتصال پیدا می کنند.

وقتی کلیسای فرانسه از گرایش او به قرآن و فرهنگ الهی خبردار می شود، نامه ای به او می نویسد: چند میلیون فرانک فرانسه نقدی به حساب شما می ریزیم، به شغل سابق؛ کشیش و تبلیغ مسیحیت برگرد.

ایشان در جواب نامۀ کلیسای فرانسه می نویسد: من دیگر حقیقت پیدا کرده را نمی توانم از دست بدهم. این نتیجۀ فکر، اندیشۀ صحیح، شنیدن قول أحسن و انصاف دادن در برابر قول احسن است.

بعضی از سلسله امور، دست به دست هم می دهند؛ اندیشه، هوشیاری، بیداری، مقایسه، انصاف، توفیق پروردگار، تا انسان حق را بیابد و با آن یکی شود و اگر قطعه قطعه اش کنند، از حق دست برنمی دارد.

نمی کنیم.

شخص بیدار و عاقل و هوشیار و بینای قلبی را نمی شود خواب، غافل و کور کرد. می شود بدنش را قطعه قطعه کرد، ولی عقل و نوری که در او هست را نمی شود خاموش و غیر فعال و بصیرت او را تاریک کرد. این علامات، به آن معنایی که خدا در قرآن می فرماید، علامات اهل اندیشه است.

اما گاهی کسی می آید، عمری در خاک اندیشه می کند تا بفهمد کدام گیاه در این خاک بهتر رشد می کند که شکم مرا بهتر پر کند. نتیجۀ این اندیشه را حیوانات، بدون اندیشه دارند. یا گاهی می آید فکر می کند که محصول زمین را با چه نقشه ای به ده برابر تبدیل کنم، یا هر رأس گاو را با چه نقشه ای به ده گاو تبدیل کنم، یا با چه تدبیری هر کارخانه ای را به ده کارخانه تبدیل کنم و عمری را در لا به لای این افکار و ابزار صرف کنم، که محصول آن میلیاردها تومان پول شود که چه؟ این بدن لاغر و مریض شده، کم کم دارد در خاک گور می رود که بپوسد.

خدای متعال در قرآن می فرماید:

تبدیل شدن به شجرۀ طیبه و منبعی که تا حد امکان، منفعت واقعی به دست بیاورد و به آخرت آباد انتقال دهد در سایه تدبیر و اندیشه در توحید، آفرینش، نبوت، وحی، امامت و انسانیت میسّر است.

کلام احسن می شود. اگر کلام احسن را می شنود:

«إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی»(1)

عادل، محسن و انفاق کننده می شود.

بعد از شنیدن:

«یَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ»

از گناهان آشکار و نهان و تجاوزگری پاک می ماند؛ یعنی قرآن عینی می شود.

قرآن را گاهی در صفحه می بینند و گاهی در وجود او.

امیرالمؤمنین علیه السلام عادل است، اما عدل او عدل خداست. محسن است، اما احسانش، احسان الله است. «إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی» بودنش، رزاقیت پروردگار است.

یعنی می شنود و جلوۀ عملی می شود. این افراد لیاقت دارند که خدا از زبان پیامبر صلی الله علیه و آله به آنها بشارت بهشت و «رِضْوانٌ مِنَ اللّهِ أَکْبَرُ» را بدهد.

خدا، بهشت و رضوان اکبر هستند، او منبع پایان ناپذیر است و گیرندگی این ها نیز تمام نمی شود، پس دایم در گرفتن هستند.

شما تجارتی را پرسودتر از این کجا می خواهید پیدا کنید؟

«أُولئِکَ الَّذِینَ هَداهُمُ اللّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ» (1)

این ها صاحبان خرد و فکر هستند که این دو نشانه را دارند: هم گوش را در شنیدن کلام احسن و هم وجود خود را در تحقّق دادن کلام احسن هزینه می کنند.

نیز فیض بگیرد.

پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

مسیح علیه السلام با یاران خود از کنار قبرستانی عبور می کردند. قدم ها را تند کرد، با حالت دویدن که یاران نیز به دنبالش دویدند، رد شدند. چند روز بعد آمدند از کنار این قبرستان عبور کنند، قدم ها را کند کرد. به او گفتند: چرا چند روز قبل با عجله رد شدید و امروز به کندی؟ فرمود: چون چند روز قبل کسی را در عالم برزخ دیدم که در عذاب است، اما امروز دیدم که نجاتش دادند. پرسیدم، به من گفتند: دیروز، فرزند این انسانِ از دنیا رفته را به مدرسه بردند، اولین چیزی که معلم به او یاد داد «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» بود.(1) نفرمود «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» که از قرآن است، نه، در سورۀ نمل نگاه کنید، نامه ای که سلیمان به پادشاه یمن نوشت، دارد:

«إِنَّهُ مِنْ سُلَیْمانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ»(2)

یاد، اسم و رسم خدا همیشه بوده است.

وقتی معلم به فرزند او «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» یاد داد، خداوند فرمود: فرزند او مرا به رحمانیت و رحیمیت خواند، من حیا می کنم که پدرش را عذاب کنم.

معلوم می شود که پدرش کافر و اهل خلود در عذاب نبوده است. وقتی در برزخ کسی را با «بِسْمِ اللّهِ» فرزندش نجات بدهند و این فیض نجات را به پدر برسانند، فکر کنید از ناحیۀ حضرات حسن و حسین و زینب کبری و قمر بنی هاشم علیهم السلام و امامان معصومی که از فرندان امام حسین علیه السلام به وجود آمده اند و امام زادگان پاک، به پدر و مادرشان - امیرالمؤمنین و حضرت زهرا علیهما السلام - چه فیضی می رسد؟

این کشت و زراعت است:

«مَنْ کانَ یُرِیدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ»(3)

ص:326

این ها با اندیشه ای که دارند، می بینند که جهان مانند مزرعه، خدا مالکِ مزرعه و این ها مسئول کشت هستند و صاحب مزرعه نیز مسئول خرج و هزینه کردن برای این مزرعه است. به همین خاطر بعد از این جمله می فرماید:

«نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ»

کشت و دانه های کاشته شدۀ او را خودم رشد می دهم و اضافه می کنم.

«وَ اللّهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ»(1)

و شما هر کار خیری را در این عالم بکارید، من اضافه اش می کنم که منفعتش ابدی و محصول آن دایمی می شود.

«مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها»(2)

اگر شما یک خوبی انجام دهید، من ده برابر به شما برمی گردانم. ده برابرِ تمام نشدنی. همۀ حرف قرآن این است. اگر ما به قرآن اعتماد آن را باور کنیم:

«إِنَّ الْمُصَّدِّقِینَ وَ الْمُصَّدِّقاتِ وَ أَقْرَضُوا اللّهَ قَرْضاً حَسَناً»(3)

مردان و زنان صدقه دهنده و آن کسانی که به خدا قرض می دهند. وام را به خودش نسبت می دهد که هرکسی وام می دهد، به من می دهد؛ یعنی کاری به وام گیرنده ندارد، اینجا وام دهنده دارد با خدا معامله می کند:

«یُضاعَفُ لَهُمْ وَ لَهُمْ أَجْرٌ کَرِیمٌ»(4)

وام او را چند برابر می کنم و پاداش با ارزشی به آنها عنایت می کنم.

شکم، یا شهوت، یا شیطان. اما شخص هوشیار اسیر نمی شود و در آزادی نیز هر کار مثبتی را که می تواند، انجام می دهد و عمر خویش را صحیح خرج می کند تا زارع خدایی شود.

ز دام طبیعت پریدن خوش است گل از باغ ناسوت چیدن خوش است

می عشق نوشیدن از دست یار از آن باده جان پروریدن خوش است

نسیمی وزد گه ز باغ وصال از آن، جامه بر تن دریدن خوش است

از آن شهر و این خانه تا کوی دوست چو آهوی وحشی دویدن خوش است

همه شب به امید صبح وصال چو نی ناله از دل کشیدن خوش است(1)

والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته

ص:329

عیسی، کان هذا العبد عاصیاً و مذ مات کان محبوساً فی عذابی، و کان قد ترک امرأة حبلی فولدت ولدا و ربته حتی کبر، فسلمته إلی الکتاب فلقنه المعلم بسم اللّه الرحمن الرحیم، فاستحیت من عبدی أن أعذبه بناری فی بطن الأرض و ولده یذکر اسمی علی وجه الأرض.»

مستدرک الوسائل: 386/4 باب 45، حدیث 4988؛ «النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أَنَّهُ إِذَا قَالَ الْمُعَلِّمُ لِلصَّبِیِّ قُلْ بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فَقَالَ الصَّبِیُّ بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ کَتَبَ اللَّهُ بَرَاءَةً لِلصَّبِیِّ وَ بَرَاءَةً لِأَبَوَیْهِ وَ بَرَاءَةً لِلْمُعَلِّمِ.»

(15) - نمل (27):30؛ «یقیناً این برنامه از سوی سلیمان است و سرآغازش به نام خدای رحمان و رحیم است.»

(16) - شوری (42):20؛ «کسی که زراعت آخرت را بخواهد، بر زراعتش می افزاییم.»

(17) - بقره (2):261؛ «مَثَل آنان که اموالشان را در راه خدا انفاق می کنند، مانند دانه ای است که هفت خوشه برویاند.»

(18) - بقره (2):260؛ «در هر خوشه صد دانه باشد؛ و خدا برای هر که بخواهد چند برابر می کند.»

(19) - انعام (6):160؛ «هر کس کار نیک بیاورد، پاداشش ده برابر آن است.»

(20) - حدید (57):18؛ «بی تردید مردان و زنان انفاق کننده و آنان که به خدا وام نیکو داده اند.»

(21) - حدید (57):18؛ «[وامشان در پیشگاه خدا] برای آنان دو چندان شود، و برای آنان پاداش باارزشی است.»