تحقیق و پژوهش در کلام مقام معظم رهبری دام ظله

فهرست مطالب

پیش درآمد

مقدمه

فصل اول:تعریف ، لازمه­ تحقیق و رسالت آن در حوزه

الف: تعریف تحقیق

معنای تحقیق

فرق تحقیق با تتبّع

ب: لازمه­ی تحقیق

ج)- جایگاه تحقیق در عرصه رسالت حوزویان

الگوی اهل تحقیق

اهمیت تحقیق عالمانه

برای ارایه ی دین

به نتیجه و ثمر نخواهد رسید

پایه و اساس

پرورشگاه علم و تحقیق

تحقیق و تعمیق و گسترش در مسائل دینی، لازمه حوزه­ی علمیه مطلوب

تحقیق مورد توجه و اهتمام بیشتر

تدارک فرصت و بالندگی

تولید کتاب، انسان، مبلّغ و ...

حجم عظیم

حوزه ی علمیّه، مرکز علم و تحقیق

رونق دادن به ذره ذره­ی عمر هزاران انسان

عمقی و محتوایی

کار اول طلاب

کسب آمادگی لازم

لازمه­ی حوزه­ی علمیه

وظیفه و پاداش محقق

فصل دوم: بایستگی­ها و پیراستگی های تحقیق و محقق

ابتکار و خلاقیت

ابزارهای نو

ابزرهای نوین

ص: 3

پیش درآمد

قال علی علیه السلام: «لا سنّۀ افضل من التحقیق؛ برای ترقی و پیشرفت هیچ روشی بهتر از تحقیق و پژوهش نیست.»(1)

از وظایفی که در این زمانه­ی پرآشوب و پرفتنه که دشمنان از هر سویی بر ما می­تازانند و شبهاتی را وارد جامعه ما می­نمایند؛ این است که به سلاح تقوا و پژوهش مجهز بوده تا بتوان جواب­گوی سئوالات نسل جوان بوده، بحث تبلیغ مکتوب که همان پژوهش، تحقیق و نویسندگی است می­باشد. برای این­که بیشتر با این مسئله مهم آشنا شویم و در میانه راه کم نیاوریم نیاز به یک الگویی داریم که شخصیتی باشد حکیم و فرزانه که با سخنانش ما را به این راه بیشتر آشنا نموده و دلگرمی خاصی بدهد در درجه اول قرآن و عترت می­باشد و پس از آن، شخص فرزانه و حکیم با تدبیر جامعه ما، مقام معظم رهبری است که پدر و معلمی دلسوز برای محققین و پژوهشگران می­باشند که سخنان و دلگرمی­های او پشتوانه راه تحقیق می­باشد.

بیشترین مطالب این کتاب را از دو کتاب ارزشمند «روشنای علم» که مروری بر بیانات حضرت آیت الله العظمی سید علی خامنه ای دام ظله رهبر معظم انقلاب اسلامی پیرامون دانش و تولید علم و کتاب «تحقیق، پایه و اساس است» که از انتشارات مدرسه علمیه نواب صفوی می باشد استفاده های فراوانی بردم.

نام این کتاب را «تحقیق و پژوهش در کلام مقام معظم رهبری دام ظله» نام نهادیم. باشد که توانسته باشیم قدمی هر چند کوتاه در این زمینه برداشته باشیم.

در پایان از معاونت آموزش و پژوهش حوزه علمیه اصفهان حضرت حجت الاسلام و المسلمین حاج آقا محسن جلالی که قبول بازخوانی و راهنمایی های لازم را نمودند و چاپ این کتاب را بر عهده گرفتند کمال تقدیر و تشکر را دارم. خداوند ان شاء الله هر روز بر توفیقاتشان بیفزاید.

مهدی آقابابایی

سالروز شهادت امام سجاد علیه السلام

25 محرم الحرام 1436ه.ق

ص: 8

مقدمه

باسمه تعالی

کلام حکیمانه رهبر فرزانه انقلاب حضرت آیت الله العظمی خامنه­ای دام ظله در همه عرصه­های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، علمی، آموزش و پژوهش کلامی آگاهانه، دل سوزانه، واقع بینانه، ناظر به نیاز زمان و رشد و تعالی جامعه می­باشد.

سخنان دقیق و عمیق ایشان درباره­ی پژوهش و تحقیق و رهنمودهای محققانه معظم له برای تحوّل در پژوهش و بایسته­های آن مجموعه بسیار راهگشا و هدایت گر برای اساتید، فضلا، طلاب و محققین حوزه­های علمیّه خواهد بود که بخشی از آن در دفتر حاضر توسط فاضل گرامی و کوشا جناب آقای مهدی آقابابایی گردآوردی، دسته بندی و تدوین شده و برای اولین همایش کتاب سال حوزه و همایش علامه حلی (ره) که در ایام ولادت با سعادت ام الائمه حضرت زهرا سلام الله علیها در بیستم فروردین ماه سال 1394 شمسی برگزار می شود آماده استفاده برای فعالان ارجمند عرصه پر ارج تحقیق و پژوهش گردیده است.

باشد تا با مطالعه و عمل به سخنان حکیمانه این مجموعه، شاهد تولید آثاری فاخر و محققانه در همه علوم اسلامی و حوزوی باشیم.

محسن جلالی

معاون آموزش و پژوهش

حوزه علمیّه اصفهان

ص: 9

فصل اول: تعریف ، لازمه­ تحقیق و رسالت آن در حوزه

الف: تعریف تحقیق

ج: جایگاه تحقیق در عرصه رسالت حوزویان

برای ارایه ی دین

حوزه ی علمیه ی قم، به عنوان قله ی حوزه های علمیه، و به دنبال آن حوزه های دیگر علمیه، باید کاری کنند که دین خدا در بین مردم، مورد رغبت و شوق قرار گیرد. دین را آن چنان که خدا خواسته است، باید به مردم ارایه دهند. این هم احتیاج به تحقیق، به نوآوری، به روشنفکری، به آگاهی از دنیا و به خالی بودن از هواها و هوس های دنیایی دارد. اگر نه در همه؛ لا اقل در بخش عظیمی و حداقل در کسانی که دست اندر کار و مسئول هستند؛ لذا شما می بینید درباره ی مرجع تقلید، چه سخت گیری هایی در اسلام هست: «صائناً لنفسه، حافظاً لدینه، مخالفاً لهواه، مطیعاً لامر مولاه».(2)

تحقیق و تعمیق و گسترش در مسائل دینی، لازمه حوزه­ی علمیه مطلوب

حوزه­ی علمیه­ی مطلوب حوزه­ای است که در آن، تحقیق در مسائل دینی، تعمیق و گسترش آنها امری رایج است و بخش­های مخصوصی روز به روز سرگرم مطالعه و تعمّق در زمینه معارف دینی هستند.(1)

حوزه ی علمیّه، مرکز علم و تحقیق

حوزه ی علمیّه، اصلًا مرکز علم و تحقیق بوده است. اگر علم برای علم، و علم بدون قصد مزد، مصداقی در کشور ما داشته باشد، از قدیم در حوزه های علمیّه بوده است.(2)

کسب آمادگی لازم

باید به طور جدی درس بخوانید – همان توصیه­ای که من همیشه به جوان­های طلبه می­کنم- علومی را که امروز در اختیار حوزه­های علمیّه است، فرا بگیرید و از بن دندان خودتان را به سطح تحقیق برسانید. انسان با سر هم بندی، محقق نمی­شود. با برف انبار کردن، انسان فقیه و فیلسوف نمی­شود. باید محکم خشت خشت این پایه را روی هم بچینید و بروید تا به آن اوج برسید.(2)

فصل دوم: بایستگی­ها و پیراستگی های تحقیق و محقق

ابتکار و خلاقیت

نظام پژوهشی حوزه نباید خود را محصور در تولیدات گذشتگان بکند و اگر هم تولیدی داشته باشد صرفاً تکرار و مشابه سازی نباشد، بلکه باید با حمایت از نیروهای مستعد و خلاق راه ارائه­ی افکار نو و مبتکرانه را باز کند.(1)

ابزارهای نوین

بنده رایانه دارم، رایانه استفاده می کنم؛ مهجورترین روایات را در ظرف چند دقیقه پیدا می کنم. خیلی از روایات است که طبق این نرم افزار نه چندان کاملی که در قم تهیه شده – این نرم افزارها، به نظر من نرم افزارهای ابتدایی است؛ یعنی آن چنان که باید و شاید، پخته و کامل نیست- با زدن چند تُکمه، روی کاغذ نوشته می شود و با آدرس در اختیار انسان قرار می گیرد. اگر انسان بخواهد، می تواند احتیاطاً مراجعه هم بکند. چرا باید از این استفاده نشود.(1)

اطلاع دقیق از فرهنگ جهانی

نظام تحقیقاتی و پژوهشی حوزه، نباید خود را از جهان منقطع کند و تنها به پرسش­های درونی خود پاسخ بگوید و صرفاً برای خود حدیث نفس کند، بلکه باید با افکار و فرهنگ­های جهانی، با واقع بینی برخورد کند، دیدگاه­ها وایده­های درست را گزینش و نکات نامطلوب آنان را نقد و سستی آن­ها را بر ملا سازد.

امروز، شما باید بدانید و در جریان باشید که مثلاً در مقوله­ی جامعه شناسی، در دنیا چه نظرات و چه ایده­هایی هست و چه فکرهایی می­جوشد، گاهی در این فکرها، عناصر مطلوبی هست، آن را جذب کنید. عناصر نامطلوبی هم هست، قبل از آنکه بیاید، دفاع مناسبش را آماده کنید.(2)

ایمان

یک نقطه ی دیگر در کشور ما وجود دارد که می تواند یک وسیله ی مثبت به حساب آید و آن «دینداری» است. در دهه های اخیر – به خصوص از قرن نوزدهم میلادی به این طرف- سعی کردند چنین وانمود کنند که دینداری، عایق و مانع علم و پیشرفت علمی است؛ اما درست به عکس است. پیشرفت علمی، احتیاج به نوعی ایمان دارد. آدم لااُبالی و بی بند و بار و هرزه و کسی که دنبال بازده نقد و بازده شخصی است، معمولاً دنبال تحقیقات دشوار علمی نمی ورد. اگر ایمان بتواند بر دل انسان حکومت کند، این کمک خواهد کرد که انسان دنبال کار دشوار تحقیق علمی برود؛ چون کار تحقیق علمی ضمن اینکه شیرین است، دشوار است و محرومیت و مشکلات دارد. می بینید که یک سوداگر بازاری، دلال چقدر درآمد پیدا می کند؛ اما یک عالم این طور نیست.. ممکن است عالم اوقاتش تلخ باشد که مثلاً امکانات زندگی ندارد؛ اما در دل حاضر نیست به هیچ قیمتی این وضع خودش را با آن وضع سوداگر عوض بکند. اصلاً امکان ندارد که بگویند شما علمت را بده، پول او را بگیر. حاضر نیست این کار را بکند؛ یعنی قدر علم را عالم می داند. پس، دنبال علم رفتن زحمت دارد؛ گاهی محرومیت دارد؛ گاهی مشکلات دارد. اگر ایمانی در دل انسان حاکم باشد، کمک خواهد کرد که انسان بتواند این راه دشوار را طی کند.(2)

با تمام توان

بارها گفته­ایم و صد بار دیگر هم خواهیم گفت؛ اگر دانشجو، استاد، مدیر، مسئول و وزیر از ما توصیه­ای بخواهند، توصیه­های ما همین خواهد بود که: با علم و تحقیق و کاوش، این آقیانوس عظیمی که خدای متعال در برابر انسان قرار داده است و قدرت ژرف کاوی در این آقیانوس را هم به انسان داده، هر چه می­توانید پیش بروید و عمق­یابی کنید.(1)

بچه های مؤمن

سعی کنید در همین مراکز تحقیق و امثال آن، بچه های مسلمان خوب وارد بشوند. باید کوشش بشود که برادران خوب، بچه های مؤمن، کسانی که حقیقتاً انقلاب را از بُن دندان پذیرفته اند، در آن مراکزی که فردا کار با آنها خواهد بود، بروند و طوری نشود که حالا که راه باز است و همه می توانند بیایند، خدای نکرده از این قِبَل نظام و اسلام و مسلمین صدمه ای ببینند. این جنبه های معنوی را خیلی باید رعایت بکنند.(2)

پارسایی

طالب علم، یک پارسایی طبیعی لازم دارد. هر چه که طالب علم به پارسایی نزدیکتر باشد، تجانس و تسانخ بیشتری با علم پیدا می­کند و علم را بیشتر می­پسندد، بیشتر جذب می­کند، بیشتر قدر و مغتنم می­شمارد. این آن اخلاق علمی و تحقیقی است که در کشور ما باید به وجود بیاید.(1)

باید روح تحقیق پارسایانه بی­عوض را تزریق کنیم، تا برای تحقیق دنبال پاداش نباشند، چون اصلاً تحقیق پاداش واقعی ندارد.(2)

پنج مأموریت و مسئولیت

البته امروز کارهایی انجام گرفته است، امتحان­های نوبه یی هست، امتحان­های خوب هست، مدارس تخصصی هست، کلاس­های رشته های تخصصی اخیراً به وجود آمده و مقررات و ضوابطی گذاشته شده است؛ لیکن بایستی این ها به حد یک نظام درسی کامل، یا یک نظام کاری کامل، شامل درس و تحقیق و پژوهش و همان پنج مأموریت و مسئولیتی که پارسال عرض کردم حوزه ها دارند، برسد.

رئوس مطالب آن پنج مأموریت و مسئولیت، عبارت است از: احراز مسند افتا و تربیت انسان­های صالح برای افتا، تربیت مدرّس، انجام تحقیقات برای پیشرفت­های علمی، مسأله ی قضا در جامعه و مسأله ی تبلیغ. این پنج مأموریت، کاری است که دم دست است. البته حوزه کارهای دیگر هم دارد و خیلی از کارهای مهم را می تواند و باید انجام بدهد؛ ولی این پنج مأموریت، دم دستی و حتمی است. بنابراین، نظام درسی فراگیر، چیز لازمی است و یکی از کارهایی است که بایستی در حوزه انجام بشود.(2)

تکرار و موازی کاری

نکته دومی که به ذهن می رسد، این است که در این کارها اولاً، کارهای تکراری هست. ما چند تا کار اطلاع رسانی رایانه ای در اینجا مشاهده کردیم؛ پیدا بود کسانی که اینها را اداره می کنند، افراد کاملاً مسلط و به کار خودشان هم علاقه مندند؛ اما این کارها بعضاً در بخش عمده ی خودشان، با آن کار دیگر سهیم بودند؛ یعنی یک کار موازی و مکرری انجام می گیرد. کار موازی، کفر نیست! اما از دست دادن سرمایه است. بنابراین، این یک نکته که انسان کارهای موازی مشاهده می کند. حالا بعضی کارها موازی بود و تکراری بودنش واضح است- همان طور که ما عرض کردیم و مثالش را گفتیم- بعضی کارها صورتاً با هم تفاوت دارند، اما باطن کار یکی است. آدم می بیند که این کار عین همان کاری است که در آن غرفه ی دیگر انجام می گیرد. با این همه نیازی که ما به تحقیق داریم، شاید این گونه مکرر کاری ها اسراف به حساب آید.(1)

حاکمیت هدایت دینی

البته این نکته را هم ناگفته نگذارم: من خواهش می کنم، به خصوص برادرانی که در زمینه ی مسایل فکری تحقیق می کنند، نگذارند خط هدایت دینی گُم شود. ما دیدیم کسانی را که کتاب دینی نوشتند؛ حالا اگر هدفشان هم با نوشتن کتاب دینی، گمراه کردن نبود، نتیجه گمراه کردن مردم بود! نگذارید این گونه شود. بعضی از کارهایی که به نام دین، با هدف دین و برای دین می خواهد انجام بگیرد، نتیجه اش این است که مردم را از دین دور کند! سعی کنید خدای نکرده در هیچ بخشی از بخش های پژوهش، چنین ضایعه ای ، بلکه فاجعه ای به وجود نیاید، که آن وقت دیگر وزر و وبال آن تمام شدنی نخواهد بود.(1)

دلگرمی

دلگرمی محقق، پژوهشگر و اهل علم، اساس کار است.(2)

زبان مناسب

همه­ی ما باید "لا ریب فیه" باشیم. عقاید ما باید "لا ریب فیه" باشد و آن را قرص و محکم و استوار و با زبان مناسب بیان کنیم.

یک روز مرحوم مجلسی (رضوان الله تعالی علیه) در کتاب «حق الیقین» و «حیوۀ القلوب» و امثال این­ها، اخلاق و عقاید دینی را با همان زبان خودش می­گفت و دنیایی را به تفکر اعتقاد شیعی نزدیک می­کرد. شما خیال نکنید که این کتب مجلسی، بیهوده نوشته شده است. نه خیر، پایه­های تشیّع را- در آن زمانی که تشیّع در کشور ما تازه بود- همین کتاب­ها قرص کرده است ... اینها آمدند، این عقاید را در دل­های مردم محکم کردند. آن روز، آن مطالب به درد می­خورد. امروز، من و شما نمی­توانیم "حق الیقین" و "حیوۀ القلوب" را تجویز کنیم؛ نگذارید در قفسه به عنوان تاریخ بماند. اگر هنر داریم، آن مضمون را با زبان امروز بنویسیم.(2)

عمل گرا و کارآمد

عمل گراترشدن و کارآمدتر شدن پژوهش و تحقیق در کشور، چه از سوی استادان و برگزیدگان، و چه از سوی دانشجویانی که در دانشگاه­ها پایان نامه­هایی را می­نویسند. در حین تحصیل یا در پایان تحصیل، از سوی دانشجو و استاد، ساعت­های بسیار ذی قیمتی صرف تهیه­ی یک پایان نامه یا یک پژوهش در دانشگاه می­شود. آیا گزینش این عناوین، حساب شده و در جهت نیازهای کشور است.(4)

فعّال، مبتکر، نوآور و خلّاق

من به همه­ی جوانان و همه­ی کسانی که در راه علم حرکت می­کنند، مؤکداً توصیه می­کنم که در رشته­ی علم و تحقیق و نوآوری در دانش و زنده کردن روح ابتکار، خلّاقیت، آفرینش درونی و حقیقی خود را رها نکنند. فعالیت، ابتکار، نوآوری و خلاقیّت، اساس پیشرفت انسان و زندگی انسانی است.(1)

محوریت منافع شخصی

واقعاً ما برای کار در زمینه ی فرهنگ عمومی، میدان بازی داریم. اگر ما بخواهیم توسعه ی اقتصادی را به معنای صحیح کلمه در جامعه راه بیندازیم، احتیاج به تلاش فرهنگی داریم. مادامی که حتی محقق و جستجوگر علمی ما، آن فرهنگ کار و وجدان کار و عشق به کار را، آن چنان که در یک فرهنگِ سالم مطرح است – که مظهر عالی اش هم فرهنگ اسلامی است- نداشته باشد، وجود این محقق بی فایده خواهد بود. گیریم که ما محققان بزرگی تربیت کردیم و مثلاً آزمایشگاه های مهمی هم در اختیارشان گذاشتیم؛ این به یک کار شخصی تبدیل خواهد شد.

این محققان بزرگی که ما در دنیا می بینیم، اعم از آن کسانی که در قرن ها پیش، از میان خود ما برخاستند – مثل ابن سینا ها، خوارزمی ها، خیام ها و دیگران – و چه آن کسانی که در قرون اخیر، از بین اروپایی ها برخاستند- از قبیل همین دانشمندان بزرگ شیمی و طبیعی و فلکیات و غیره- وقتی به زندگی این ها نگاه می کنیم، می بینیم که حقیقتاً خودشان را در زندگی فراموش کردند و زندگی شخصی و راحتی و پول و نفع برای خودشان را اصلاً در درجه ی دوم قرار دادند؛ اقلاً محور قرار ندادند، اگر نگوییم فراموش کردند. بعضی شان واقعاً آن موارد را فراموش کردند و به نفع تحقیق و علم و کار و پیشرفت، در فقر و مسکنت زندگی می کردند؛ بعضی دیگر هم اقلاً به تحقیق و علم و کار و پیشرفت اهمیت دادند و زندگی شخصی را محور قرار ندادند، بلکه آن ار در حاشیه گذاشتند.(2)

مطالعه و تحقیق

مسئولیت عالم در مقابل کسانی که محتاج به علم او هستند، «لتبیننه للناس و لا تکتمونه» (آل عمران/187) است. خود این بیان، اول تبیّن و فهمیدن لازم دارد. ما باید بفهمیم، تا بتوانیم آنچه را که فهمیده ایم، تبیین کنیم. پس، کسب فهمیدن هم برای ما واجب و ضروری و اجتناب ناپذیر است. ما باید روز به روز بر خودمان اضافه کنیم. آنچه که ما می دانیم، در مقابل آنچه که نمی دانیم، یک پَر کاه در مقابل صحراها و کشتزارها هم نیست. آنچه که ما می دانیم چیست؟ هر کتابی که آدم باز می کند، می بیند سیل مطالب در این کتابها هست، که آن ظرف خالی ما محتاج آن است. کو عمق؟ کو استعداد؟ کو توفیق برای این همه فهمیدن؟ به هر حال ما باید تلاش کنیم. ما در مقابل آنچه که باید

بدانیم، و نسبت به معارفی که مردم ما محتاج آن هستند، چیزی نمی دانیم. ما باید درس بخوانیم و مطالعه کنیم. حالا من نمی خواهم در اینجا تکلیف درس خواندن بکنم، باید با مطالعه و تحقیق و تأمل و تفکر، بر خودمان بیفزاییم، تا بتوانیم بیان کنیم.(2)

مهم­ترین اولویت

در حرکت علمی در کشور، مهم­ترین اولویت، تولید علم و جرأت برای گشودن افق­­های جدید و شکستن مرزهای علمی است.(1)

یک اصل

یک نکته این است که بعضی از کارها اگر چه عنوان تحقیق دارد، اما بیشتر خدمت رسانی است؛ تحقیق نیست. نه اینکه خدمت رسانی کار کم اهمیتی باشد، نخیر، آن هم مهم است؛ منتها اگر در کنار این کارهای خدمت رسانی، کارهای دقیق پژوهشی قرار نگیرد، ممکن است خدمت درستی هم رسانده نشود. یعنی می خواهم این را عرض و تأکید کنم که به عنصر تحقیق و پژوهش، در همه جا به صورت یک اصل در مجموعه کارها و نشاط های حوزه ای خوب است که توجه شود.(2)

ص: 36

فصل سوم: وظایف حوزه­های علمیّه

انتشار مجلات تخصصی وزین در حوزه

البته آن بزرگان این کار را نکردند. عده ای از جوانان، کاری در این زمینه انجام دادند که اگر چه آن کار اصلی عالیِ آرمانی نیست، اما شایسته ی تحسین و تقدیر است؛ به خاطر اینکه ، قدمی در این راه است. اما آن کارِ بزرگ، هنوز هم می تواند انجام گیرد. اگر دو و حتی سه مجله ای فقهی هم در حوزه ی قم باشد، زیاد نیست. مجله ای مخصوص فلسفه باشد. یک مجله کلامی بحمدالله هست؛ منتها با تیراژ کم و غیر معروف. شاید خیلی از شما هم اسمش را نشنیده و آن را ندیده باشید؛ اما بنده بحمدالله دیده ام و از کسانی که مسئول این کار هستند، تشکر می کنم. این طور باید باشد تا افکار نو در علوم اسلامی، روز به روز در حوزه ی علمیه مطرح شوند؛ و اهم از همه و مقدم بر همه، فقه است.(1)

ص: 38

بانک اطلاعات حوزه

باید به تناسب تهمت هایی که به ما می زنند و به تناسب فحش هایی که به ما می دهند و به تناسب کتاب­هایی که علیه ما می نویسند، نیازها را بدانیم. مرکز و بانک اطلاعات حوزه کجاست که اینها را نگاه کند و درباره ی آن موضوعات تحقیق نماید و بنویسد؟

یکی از کارهایی که حوزه باید انجام بدهد، همین است. یعنی مرکزی داشته باشد و کتابهایی را که در دنیا راجع به انقلاب نوشته اند، جمع کند؛ چه آنهایی که مستقیماً درباره ی انقلاب است و چه آنهایی که به خاطر انقلاب به شیعه و یا اسلام فحش داده اند و چه کتاب هایی که از ما تعریف کرده اند و نقاط قوت ما را – که بعضاً خودمان هم از آنها غافل بوده ایم – یادآور شده اند. در این مرکز، محققان حوزه باید مشابه این کتابها را نیز در داخل کشور جمع آوری کنند و مورد بررسی قرار دهند. وقتی که محقق می گوییم، فوراً ذهن به سمت پیرمردهای از کار افتاده نرود. محققان جوان – مثل خود شما- بنشینند اینها را تقسیم بندی کنند و تفکر و ذهنیت انقلاب و به تعبیر اروپایی آن، ایدئولوژی انقلاب را- که متأسفانه هنوز معادل فارسی آن را پیدا نکرده ایم- تدوین کنند و آن را – نه در یک جلد و نه با یک بیان - بیرون بدهند؛ که اگر از ما پرسیدند: انقلابتان چیست؟ بگوییم این است. اگر شما چنین کاری نکردید، دیگرانی که غالباً صلاحیت ندارند، خواهند کرد.(1)

تریبون های آزاد

ایجاد محیط­های باز برای پژوهش افکار است، باید این کار در حوزه انجام بشود و از چیزهایی است که حوزه را زنده خواهد کرد ... .

مثلاً برای فقه، مجمع بررسی مباحث تازه فقهی، مرکب از هفت، هشت، ده نفر طلبه فاضل ایجاد شود و این­ها مرکزی داشته باشند و جلساتی تشکیل بدهند و سخنرانی­های فقهی بگذارند، تا هر کس هر خطابه و مطلب و فکر جدید در فلان مساله­ی فقهی دارد - از طهارت تا دیات - به آنجا بیاورد و آن­ها نگاه کنند، اگر دیدند ارکانش درست است و متکی به بحث و استدلال طلبگی است، عالمانه طرح شده است، آن را در فهرست بنویسند و در نوبت بگذارند تا این که آن فرد روزی بیاید و در حضور جماعتی که اعلان می­شود خواهند آمد، سخنرانی کند و آن مساله را آزادانه تشریح نماید و یک عده هم آنجا اشکال کنند ... مجمعی شبیه همین، برای کلام باشد ...(2)

مراکز متعدد تحقیقاتی

حوزه باید مراکز متعدد تحقیقاتی داشته باشد، تا در تمام این زمینه­ها، مثل یک مجموعه­ی تولیدی مرتب و مدرن کار کند و محصول بدهد.(2)

وظیفه­ی حوزه علمیه

... این حوزه است و کارش عبارت است از تحقیق در مسائل دینی و فراگرفتن احکام الهی در همه ی شئون زندگی. آن هم نه فقط در آنچه که مربوط به کنج محراب یا کنج خانه است؛ بلکه در قلمرو وسیع زندگی بشر. این گروه، این را باید فراگیرند؛ احکام جدیدش را تحقیق کنند؛ ناخالصی­ها و ناسره ها را از آن بزدایند و آن را با زبان مناسب، در هر جامعه ای و هر زمانی و هر مخاطبی، به رساترین شکل ممکن به مخاطبین برساند. این، وظیفه ی آن نهاد حوزه ای است و اسمش «حوزه ی علمیّه» است.(2)

ص: 42