فهرست
تصویر
ص: 3
سرشناسه:صلاحی، فاطمه، 1359 -
عنوان و نام پدیدآور:پیشوای صادق [کتاب] : ویژه شهادت امام صادق(ع)/ مولف فاطمه صلاحی؛ ویراستار محتوایی زینب سادات حسینی؛ ویراستار زبانی سیده منصوره رضوی٬ زینب سادات حسینی ؛ به سفارش معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی.
مشخصات نشر:مشهد: انتشارات قدس رضوی، 1396.
مشخصات ظاهری:40 ص.؛ 14/5×21/5 س م.
شابک:978-600-299-298-7
وضعیت فهرست نویسی:فیپا
یادداشت:کتابنامه.
عنوان دیگر:ویژه شهادت امام صادق(ع).
موضوع:جعفربن محمد (ع)، امام ششم، 83 - 148ق.
موضوع:چهارده معصوم -- سرگذشتنامه
موضوع:*Fourteen Innocents of Shiite -- Biography
شناسه افزوده:آستان قدس رضوی. معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی
شناسه افزوده:موسسه انتشاراتی قدس رضوی
رده بندی کنگره:BP45/ص8پ9 1396
رده بندی دیویی:297/956
شماره کتابشناسی ملی:4672966
ص: 1
بسم الله الرحمن الرحیم
ص: 2
تصویر
ص: 3
در مدینه غوغایی به پاست. ملائک در تشییع بدن نورانی ششمین اختر ولایت، صادق آل محمد صلی الله علیه و آله و مشایعت آن به عالَم ملکوت از آسمان به زمین آمده اند. دیگر، شب ها اثری از تکه نانی بالای سر نیازمندان نیست. دل های شیعیان در فراق رئیس مذهب تشیع، امام صادق علیه السلام داغ دار و اندوهگین شده است. صحن و سرای حریم باشکوه رضوی نیز در این روزهای پر از اندوه، سیاه پوش و چشم ها بارانی است.
به راستی ما شیعیان چقدر با معارف و سیرۀ زندگی حضرت، آشنایی داریم و چقدر توانسته ایم آن را سرمشق و الگوی زندگی خود قرار دهیم؟
رهبر معظم انقلاب(مدظله العالی) هم بارها بر اصلاح سبک زندگی مسلمانان بر اساس دین اسلام و نیز سیره و منش معصومین که الگوهای انسان کامل هستند، تأکید
ص: 4
تصویر
کرده اند؛ چنان که می فرمایند: «مسئلۀ سبک زندگی از مهم ترین مسائل است. یکی از اهداف دشمنان اسلام این است که سبک زندگی مسلمان ها را عوض کنند و شبیه سبک زندگی خودشان بکنند [؛ درحالی که] اسلام برای ما یک سبک زندگی آورده است.»(1)
در نوشتار حاضر کوشیده ایم فرازهایی از زندگی این امام همام را در عرصه های اجتماعی، علمی، سیاسی و اقتصادی به زائران و مجاوران حریم رضوی تقدیم کنیم. امید است این تلاش توشه ای باشد برای آخرتمان.
ص: 5
با توجه به راه... و پرمشقت نهضت تشیع [و اقدامات زمینه ساز امامان پیشین،] امام صادق علیه السلام مظهر امید صادقی بود که شیعه سال ها انتظارش را می کشید؛ یعنی همان قائمی که انقلاب شیعی را در سطح وسیعی از جهان اسلام بر خواهد افروخت. منظور از قیام کننده کسی است که بر ضد قدرت مسلط، قدرتمندانه کمر می بندد و به پا می خیزد و لزوماً با قدرت نمایی نظامی همراه نیست؛ بلکه نمایشگر یک فعالیت فکری و سازندگی افراد و ایجاد تشکل و رهبری یک نهضت پنهان است.(1)
آری، امام صادق علیه السلام در نگاه شیعیان، مظهر ایدئال های امامت و تشیع اند. گویا سلسلۀ امامت این عزیز را همچون
ص: 6
ذخیره ای برای ثمربخشیدن به مجاهدت های طولانی گذشتگان خود در نظر گرفته است تا حکومت علوی و نظام توحیدی را بازسازی کنند. اتفاقاً موقعیت متزلزل حکومت بنی امیه هم موقعیت را آماده کرده بود؛ ازاین رو امام صادق علیه السلام از نخستین روز امامت خویش تا لحظۀ بدرود زندگیِ پرثمرشان، جهادی همه جانبه را در عرصه های مختلف اجتماعی و علمی و سیاسی آغاز کردند.
سیرۀ زندگی و رهنمودهای راهگشای امام صادق علیه السلام در زمینه های سلوک فردی و اجتماعی و نیز معاشرت با دیگران، حاوی نکات ارزشمندی در سبک زندگی اسلامی است. این نکات قطعاً برای زندگی ما سرمشقی نیکوست؛ چنان که رهبر معظم انقلاب(مدظله العالی) می فرمایند: «در سبک زندگی، انواع سلوک با افرادی که انسان با آن ها ارتباط دارد، انواع چیزهایی که در زندگی اجتماعی برای انسان وجود دارد، این ها در اسلام هست: درمورد سفرکردن، رفتار با دوست، در زمینۀ رفتار با دشمن [و] در همۀ چیزها، به طور خاص در منابع اسلامی [قرآن و سیرۀ معصومین] ما موجود است...؛ درحالی که تمدن
ص: 7
غربی می خواهد سبک زندگی خودش را بر ملت ها تحمیل کند.»(1)
در این مجال، به برخی از شاخصه های سبک زندگی اسلامی اشاره می کنیم:
امامان معصوم علیهم السلام همواره جامعه را به تلاش و آبادگری ترغیب می کنند و سستی و بی توجهی به این مهم را روا نمی دارند؛ چرا که تلاش و سازندگی، عزت و افتخار هر فرد است. سیرۀ امام صادق علیه السلام نیز گواه این مطلب است.
عبدالاعلی از یاران جعفربن محمد صلی الله علیه و آله بود. او در هوای گرم تابستان در مسیر مدینه آن حضرتعلیه السلام را درحال تلاش مشاهده کرد و به ایشان عرض کرد: «باوجود مقامتان در نزد خدا و نسبت خویشاوندی که با رسول خدا= دارید، این گونه خود را به زحمت افکنده اید!» امام صادق علیه السلام در پاسخ فرمودند: «خَرَجْتُ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ لِأَسْتَغْنِیَ عَنْ مِثْلِکَ»(2) (من در تلاش برای روزی خود بیرون شدم تا از مثل تو بی نیاز باشم.)
روزی دیگر، حضرت درحالی که بیلی در دست و روپوشی
ص: 8
خشن بر تن داشتند، در باغ مشغول کار بودند. در همان حال، به یکی از یاران خود که قصد انجام کار ایشان را داشت، فرمودند: «إِنِّی أُحِبُّ أَنْ یَتَأَذَّی الرَّجُلُ بِحَرِّ الشَّمْسِ فِی طَلَبِ الْمَعِیشَةِ» (من دوست دارم که مرد در راه تلاش برای رزق وروزی، از حرارت خورشید رنج ببرد.)(1)
آری کار و تلاش و سازندگی، سیره و روش امامان معصوم علیهم السلام است تا در عمل، به پیروان خویش بیاموزند که سرافرازی فردی و اجتماعی، در گروِ تلاش و کوشش مستمر مسلمانان در تمام زمینه هاست و ملت پرکار و پرتلاش، ملتی سرافراز خواهد بود.
یکی از یاران امام صادق علیه السلام از وضعیت سخت زندگی خود به محضر ایشان شِکوه کرد. حضرت به او فرمودند که مغازه ای در بازار بگیرد و بساط خویش را بگستراند. وی سفارش امام را انجام داد. اتفاقاً بازرگانی از مصر که جایی برای کالاهای خود نیافته بود، مغازه او را اجاره کرد و در بازگشت هم مقداری از اجناسش باقی ماند که آن ها را به آن فرد سپرد تا بفروشد. بعد از مدتی، بازرگان از امانت داری او مطمئن شد؛ ازاین رو از مصر برایش جنس می فرستاد تا بفروشد و درآمد آن را برایش بفرستد. به این صورت سرمایه ای نصیب آن مرد شد.(2)
ص: 9
داستان گفته شده این نکته را گوشزد می کند: تا زمانی که انسان اقدام به عملی نکند، نمی تواند توقع داشته باشد که وضعیت زندگی اش تغییر کند؛ بلکه باید با کار و توکل به خداوند متعال تلاش کند تا بر مشکلات فائق آید. رهبر معظم انقلاب(مدظله العالی) نیز برای گذر از رکود اقتصادی، امسال را به نام «جهاد اقتصادی؛ اقدام و عمل» نام گذاری کردند تا به مسئولان و مردم اعلام کنند، فقط وفقط با تکیه بر توان داخلی و واردشدن به عرصۀ کار و تولید و پرهیز از کارهای حاشیه ای می توان از این وضعیت به سلامت عبور کرد.
در رهنمودهای عترت آل رسول علیهم السلام ، به ویژه صادق آل محمد علیهم السلام بر این محور پافشاری شده است که انسان مؤمن باید تلاش کند از اوضاع زمان خویش و جریان های اجتماعی آن آگاه باشد. امام صادق علیه السلام که آگاه ترین فرد عصر خویش اند، با شعارها و تظاهر عباسیان به دین داری فریفته نشدند و به پیروان خویش هم، چنین هشدار می دادند: «...وَ الْعالِمُ بِزَمانِهِ لا تَهْجُمُ عَلَیْهِ الْلَوابِسُ...» (کسی که آگاه به زمان خویش باشد، گرفتار شبهات و مسائل مبهم نمی شود.)(1)
ص: 10
تصویر
این رهنمود به خوبی نشان می دهد که پیروان امام صادق علیه السلام بایستی با هوشمندی کامل بر جریان های اجتماعیِ زمان خویش مسلط باشند و در برابر حرکت های دشمن، مقاوم و استوار عمل کنند و با داشتن بصیرت و بینش، پیروِ امام خویش باشند. رهبر معظم انقلاب(مدظله العالی) نیز به این نکته تأکید فرموده اند:
«بصیرت و روشن بینی یعنی شناخت زمان، شناخت نیاز، شناخت اولویّت، شناخت دشمن، شناخت وسیله ای که در مقابل دشمن باید به کار برد. هنگامی که زمان شناسی باشد، انسان می داند [در فتنه ها] چه کار باید کند.»(1) بدیهی است در غیر این صورت و بدون داشتنِ بصیرت و زمان شناسی، انسان همانند خسی گرفتارِ امواج توفندۀ جریان های نوظهور شده و در دریای بی کران و متلاطم روزگار، سرگردان خواهد شد و به بیراهه خواهد رفت.
ص: 11
هنگامی که در جامعه کمبودی احساس می شود، برخی غافل از آنچه بر دیگران می گذرد، در اندیشۀ انبوه کردن امکانات دنیوی خویش هستند تا در فرصت مناسب از انباشته های خود بهره برداری کنند! حال آنکه، امام صادق علیه السلام در زمان بحران های اجتماعی و اقتصادی در اندیشۀ رفع مشکلات مردم بودند و حتی از امکانات خویش هم به نفع آن ها چشم می پوشیدند: در برهه ای از زمان در مدینه، احساس کمبود مواد غذایی شد و قیمت کالاها افزایش یافت. در این اوضاع امام صادق علیه السلام از خدمتگزار خویش دربارۀ مقدار گندمی که ذخیره دارند، پرسیدند. خدمتگزار اطمینان داد که برای ماه های زیادی ذخیره دارند. حضرتعلیه السلام فرمودند گندم ها را ببرد و در بازار بفروشد. خدمتگزار گفت: «در مدینه چیزی یافت نمی شود!» اما آقا باز فرمودند که آن ها را ببرد و بفروشد.
وقتی خدمتگزار گندم ها را فروخت و برگشت، امام صادق علیه السلام فرمودند: «حالا مثل مردم، روزبه روز خریداری کن... خوراک خانواده ام را نصف از جو و نصف از گندم قرار بده. خدا می داند که من می توانم تمام خوراک آن ها را از گندم تأمین کنم؛ ولی دوست دارم خداوند ببیند که برنامه ریزی در معیشت را
ص: 12
به خوبی رعایت می کنم.»(1)
رفتار این بزرگوارعلیه السلام برای رهبران و نیز مردم جامعۀ اسلامی این پیام شفاف را دارد که در اوضاع سخت، فقط به فکر آسایش خویش نباشند؛ بلکه خود را هم سطح مردم قرار دهند و از نعمت هایی که در اختیار دارند، به بهترین شکل ممکن که خشنودی ذات اقدس الهی را دربر داشته باشد، بهره گیرند.
روزی امام صادق علیه السلام پنجاه دینارپول به یکی از یاران خود دادند و فرمودند آن را به فلان سید هاشمی بدهد و به او نگوید که از طرف کیست. یار امام نزد آن شخص رسید و کیسۀ پول را تحویل داد. مرد هاشمی گفت: «خداوند به کسی که این ها را داده است، جزای خیر دهد. هرچندوقت یک بار، مقداری پول برای ما می فرستد [و نامش را نمی گوید]؛ درحالی که جعفر[بن محمد] با آنکه وضع مالی خوبی دارد، [هرگز به یاد فقرا نیست و] حتی یک درهم هم به ما
ص: 13
نمی دهد.»(1)
هر یک از ما در طول عمر ممکن است کارهای نیک بسیاری انجام داده باشیم؛ اما درنهایت، عملی پذیرفته است که فقط وفقط برای خدا انجام شود و غیرخدا در آن سهیم نباشد. این عمل است که ارزش معنوی دارد و موجب کمال و تعالی روح انسان می شود و در قیامت هم به آن، به نحو احسن جزا و پاداش داده می شود. در مقابل اگر عمل انسان برای غیرخدا و مخلصانه نباشد، نه تنها سبب کمال نمی شود، بلکه انسان را در مسیر شرک به خدا قرار می دهد. در مقایسۀ فردی که برای رضای خدا مسجد ساخته با فردی که مسجدی برای غیرخدا ساخته است، در قرآن کریم چنین آمده است:
«أَفَمَنْ أسَّسَ بُنْیانَهُ عَلَی تَقْوَی مِنَ اللهِ وَ رِضْوانٍ خَیرٌ أَمْ مَّنْ أسَّسَ بُنْیانَهُ عَلَی شَفاجُرُفٍ هارٍ فَانْهارَ بِهِ فِی نارِ جَهَنَّمَ وَ اللهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظّالِمِینَ»(2)
آیا کسی بهتر است که بنیاد [کار] خود را بر پایۀ تقوای الهی و خشنودی خدا نهاده است یا کسی که اساس آن را بر لب پرتگاه سستی بنا کرده
ص: 14
تصویر
است که ناگهان در آتش دوزخ فرو می افتد؟! و خدا گروه ستمگران را هدایت نمی کند.
بنا کردن مسجد عمل بسیار ارزشمندی است؛ اما اگر این کار با نیت خالص برای خدا همراه نباشد، همین عمل موجب سقوط و بدبختی انسان می شود. در آیات و روایات بارها به اخلاص در اعمال تأکید شده است. بشنوید معنای اخلاص را در حدیثی از امام صادق علیه السلام : «أَلعَمَلُ الْخالِصُ الَّذِی لا تُریدُ أَنْ یَحْمَدَکَ عَلَیْهِ أَحَدٌ إلَّا اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ.»(1) (عمل خالص آن است که [به خاطر انجام آن] جز از خداوند عزّ و جل انتظار ستایش نداشته باشی.) آری، در نظر این امام عزیزعلیه السلام مهم این است که انسان نزد خداوند شناخته شود، نه در نظر دیگران.
ص: 15
امام صادق علیه السلام که خود مظهر صداقت و امانت داری بودند، همواره کسانی را که از محضرشان مرخص می شدند، به راست گویی و امانت داری سفارش می فرمودند. این دو صفت از صفاتِ عالیِ انسانی است که در حیات دنیوی و اخروی آثار ویژه ای دارد؛ ازجمله دارابودن این خصلت ها در دنیا موجب محبوبیت میان مردم و اطمینان آن ها به شخص راست گو و امین است.
روزی امام صادق علیه السلام به عبدالرحمن، پسر سیابه که جوان بود و تازه پدرش را از دست داده بود، پرسیدند که آیا مایل است سفارشی به او بکنند. عبدالرحمن با اظهار میل و اشتیاق گفت: «بفرمایید، فدایتان بشوم!» امام جعفر صادق علیه السلام فرمودند: «عَلَیْکَ بِصِدْقِ الْحَدِیثِ وَ أَداءِ الْأَمانَةِ تَشْرَکُ النّاسَ فِی أَمْوالِهِمْ هَکَذا... .» (بر تو باد به راست گویی و امانت داری که درنتیجۀ آن، با مردم در دارایی هایشان شریک خواهی شد... .)
عبدالرحمن برنامۀ عمل خود را براساس فرمودۀ حضرت قرار داد و به برکت آن، سیصدهزار درهم، ثروت پاکیزه به دست آورد.(1)
ص: 16
گاهی به سختی دنبال موفقیت در کار و زندگی هستیم؛ ولی به هدف خود نمی رسیم. علت این است که روش درستی را به کار نمی گیریم؛ در حالی که برترین راهنما و برنامۀ زندگی را در اختیار داریم که با عمل به آن می توانیم به قله های موفقیت و سعادت دست یابیم؛ مثل عبدالرحمن که به سفارش امامش عمل کرد و به موفقیت رسید. متأسفانه صداقت و امانت داری که از اصول مهم اخلاقی است در جامعۀ دینی و در رفتارهای اجتماعیِ ما، در حال کم رنگ شدن است و متأسفانه در برخی مواقع مشاهده می کنیم که جای خود را به خیانت در امانت و دروغ و فریب کاری داده است. هرچند این نمونه ها اندک باشد، باز هم روابط سالم افراد جامعه را در معرض خطر قرار می دهد. این نکته ای است که هر یک از ما باید از خودمان شروع کنیم و توصیۀ امام صادق علیه السلام را به گوش جان بسپاریم و در عمل به آن پایبند باشیم.
جعفربن محمد صلی الله علیه و آله در عصر خلفایی می زیستند که همگی از دشمنان سرسخت اهل بیت علیهم السلام به شمار می رفتند؛ اما حضرت ضمن رعایت اصل تقیه، در برابر حاکمان زورگویِ اموی و عباسی مقتدرانه رفتار می کردند.
ص: 17
روزی مگسی چندین بار بر چهرۀ منصور، خلیفۀ عباسی نشست. منصور هرچه کرد، نتوانست مگس را از خود دور کند. سرانجام به ستوه آمد و با ناراحتی از امام صادق علیه السلام که تازه وارد شده بودند، پرسید: «خداوند برای چه منظوری مگس را آفریده است؟» امام بی درنگ فرمودند: «لِیُذِلَّ بِهِ الْجَبابِرَةَ» (برای آنکه جباران و گردنکشان را خوار کند.)(1)
منصور با شنیدن پاسخ کوبنده و صریح امام چیزی نگفت و سکوت کرد. انگار می دانست اگر چیزی بگوید، جوابی دندان شکن تر خواهد شنید.
در موقعیت دیگری، منصور عباسی که از فعالیت های امام صادق علیه السلام خبرهایی دریافت کرده بود، با عصبانیت ایشان را احضار کرد و در جمع حاضران خطاب به آن حضرت گفت:
ای جعفر،... مردم درباره ات به مشتی یاوه و بهتان معتقدند! اینکه تو در مقابل آن ها سکوت کرده ای و راضی به حرف آن ها هستی، خشم خدا را برمی انگیزد. این مردم بی خرد گمان دارند که تو شخص اول روزگار، آگاه از اسرار و رازها، حجت گویای خدا، میزان عدل خداوند و... هستی. آنان می پندارند
ص: 18
که خداوند عمل کسی را که آشنا به مقام تو نباشد، نمی پذیرد.
اینان دربارۀ تو غلو کرده اند و تو را آن گونه که نیستی، قبول دارند! اینک تو خود لب بگشا و این ها را راهنمایی کن که نخستین کسانی که حق را به زبان آورده اند، جد و پدران تو بوده اند و شایسته است که تو پا جای پای ایشان بگذاری و پیروِ آن ها باشی و راهشان را بپیمایی.
او با گفتن عقاید شیعیان دربارۀ امام صادق علیه السلام ، انتظار داشت که آن حضرت برای دفع خطر از خود، بگوید من این فضیلت ها را ندارم؛ اما با پاسخ دندان شکن ایشان رسوا شد:
من شاخه ای از درخت پربار رسالت و چلچراغی از چندین چلچراغ پُرنور خاندان نبوّت هستم. من تربیت یافتۀ ملائک و پرورده شده در دامان فرشتگان بزرگوارم. من مشعلی فروزان و ستاره ای درخشان از مجموعۀ ستارگان روشنایی بخش هدایت و برگزیده ای از کلمۀ باقیه در صلب برگزیدگانِ همیشۀ تاریخم.(1)
ص: 19
منصور پس از شنیدن سخنان غرّای امام صادق علیه السلام رو به حاضران گفت:
او مرا از دریایی پرموج و بی کران و ژرف عبور داد که دانشمندان در آن حیران اند. این شخص که همچون استخوانی در گلوی خلفا گیر کرده است، نه تبعیدش رواست و نه قتلش و اگر رابطۀ ریشه دار من و او نبود، کاری می کردم که سرانجامِ نیکو و پسندیده ای ندارد؛ زیرا آن طورکه به ما گزارش می رسد، از ما زیاد عیب می گیرد و ما را به بدی یاد می کند.(1)
از این برخورد امام صادق علیه السلام با منصور که ما به بخشی از آن بسنده کردیم، در نوع ارتباط با دشمن و افشاگری اهداف او درس های مفیدی فهمیده می شود که بایستی در نحوۀ تعامل با دشمنان اسلام الگوی خود قرار دهیم.
یکی از یاران امام صادق علیه السلام به محضر ایشان رسید و داستان مناظرۀ خود را با یکی از مخالفان امام دربارۀ ولایت حضرت علیعلیه السلام بازگو کرد. حضرت از نوع برخورد او ناراحت شدند و فرمودند: «با مردم با اخلاق خودشان و به طور پسندیده رفتار
ص: 20
تصویر
کنید و مخالفت خود با آن ها را در عمل نشان دهید؛ چراکه هرکس محصول کردار خود را می بیند و روز قیامت با کسی محشور می شود که دوست دارد. مردم را بر ضد خودتان و ما نشورانید... .»(1)
در این رهنمود ارزشمند، امام صادق علیه السلام یاران خود را از برخوردهای ناهنجار، وَلو برای احقاق باوری حق باز داشته اند. بر این مبنا شیعیان در جامعۀ اسلامی باید با تمام انسان ها از هر ملیت و مذهبی خوش رفتار باشند و با روی گشاده برخورد کنند؛ یعنی درعین حال که از موضع حق خویش دفاع می کنند، از تحریک و توهین به دیگران پرهیز کنند و در برخورد با آن ها و دفاع از معارف حق، با تدبیر و منطق پیش بروند، نه آنکه رفتارشان غیرمعقول و اختلاف انگیز باشد.
ص: 21
نماز باشکوه ترین عبادت، بعد از توحید و شناخت خدای سبحان، برترین وسیله برای تقرب به خالق بی همتا، زیبا ترین کُرنش در برابر معبود و محبوب ترین رفتار انسان در پیشگاه الهی است؛ ازاین رو این واجب الهی، آخرین وصیت پیامبران علیهم السلام است. آخرین وصیت امام صادق علیه السلام به اطرافیانشان نیز توجه به نماز بوده است. براساس روایتی از همسر ایشان ام حمیده، امام صادق علیه السلام هنگام رحلت چشم هایشان را گشودند و فرمودند همۀ کسانی را که نزدیکان ایشان اند و میان امام و ایشان خویشاوندی است، جمع کنند. پس از آنکه همه جمع شدند، امام علیه السلام به آنان نگریستند و فرمودند: «إِنَّ شَفاعَتَنا لا تَنالُ مُسْتَخِفّاً بِالصَّلاةِ.» (همانا شفاعت ما به کسی که نماز را سبک بشمرد، نخواهد رسید.)(1) آری آن که حقِ بندگی و طاعت الهی را به جا نیاورد، شایستگیِ وساطت و شفاعت امام را نخواهد داشت.
ص: 22
در عصر امام صادق علیه السلام که آشوب ها و درگیری های مذهبی، جامعۀ اسلامی را دچار پریشانی کرده بود، پرورش نهال تقوا، ایمان، علم و معنویت کاری غیرممکن می نمود؛ به خصوص که قضات و محدثان و مفسران که می بایست ملجأ و پناه مردم باشند، خود به گونه ای خطرناک تر، با جعل فرقه های انحرافی، مهره هایی در دستگاه خلافت و بازیچۀ دست امیران بودند! در این فضای مسموم و روزگار تاریک، امام صادق علیه السلام با عزمی راسخ، جهاد فکری و فرهنگیِ همه جانبه ای را آغاز کردند تا درسی باشد برای همگان که در اوج تاریکی و ظلمت هم می شود با تلاش و مجاهدت نهال ایمان و تقوا را پرورش داد.
ص: 23
امام صادق علیه السلام از آشفتگی سیاسی و ضعف حکومت اموی، بهترین بهره را در شکوفاییِ فقه و فرهنگ تشیع بردند و با تلاشِ وافر، مراکز علمی بسیاری را دایر کردند تا دانشگاه جعفری پایگاهی مطمئن باشد برای تحلیل باورهای دینی و ستیز با راهزنان اعتقادی که هماره در کمین فضیلت های انسانی نشسته اند. هزاران نفر از سراسر عالم اسلامی با انبوه شبهات و سؤالات دینی به محضر امام صادق علیه السلام می رسیدند و در چشمه سار زلال علم و فقاهت حضرت، به حقیقت دست می یافتند؛ سپس خود با ذهنی شفاف، مروّج تفکر ناب اسلامی می شدند. گسترش رشته های علمی مانند فقه و کلام و طب و فیزیک و شیمی، تحقیق و پژوهش در برترین سطح علمی جامعه، ابتکار و نوآوری، تربیت افراد متخصصِ متعهد و توانمند، وابستگی نداشتن به حکومتِ وقت و... که از ارکان یک دانشگاه محسوب می شود، در حد بسیار بی نظیری در دانشگاه جعفری وجود داشت؛ به طوری که ثمرۀ آن سراسر جامعۀ اسلامی را فرا گرفته و شکوفایی علمی و فرهنگی بی سابقه ای را پدید آورده بود.(1)
به راستی درحال حاضر، دانشگاه های ما چقدر به معیارهای
ص: 24
دانشگاه جعفری نزدیک است و تا چه اندازه، فضای لازم برای پاسخ گویی به انبوه سؤالات دینی و اعتقادی دانشجویان را فراهم کرده است؟
امام صادق علیه السلام به بصیرت و بینش دینی جوانان عنایت ویژه ای داشتند. روزی عده ای از جوانان را دیدند که دورِ هم جمع شده بودند. خطاب به آنان فرمودند: «لَسْتُ أُحِبُّ أَنْ أَرَی الشَّابَّ مِنْکُمْ إِلَّا غَادِیاً فِی حَالَیْنِ إِمَّا عَالِماً أَوْ مُتَعَلِّماً... .» (دوست ندارم یکی از شما جوانان را ببینم؛ مگر در یکی از این دو حال: یا دانا یا درحال یادگیری و دانش اندوزی... .»(1)
می بینیم که این بزرگوارعلیه السلام به جذب و تربیت قشر جوان اهتمام خاصی داشتند. هشام بن حکم در شمار جوانانی بود که آیین منحرفی داشت. او توسط عمویش با امام صادق علیه السلام آشنا شد و با دیدار آن حضرت تحول عظیمی در او ایجاد شد؛ به طوری که اندیشه های باطلش فرو ریخت و به مدد استعداد شگرفش از اصحاب برجستۀ امام شد. در میان شاگردان جعفربن محمد صلی الله علیه و آله، چهره های درخشانی همانند هشام دیده می شود که هر یک در پرتو فضایل و تربیت ویژۀ آن حضرت،
ص: 25
فروغی تمام یافتند و مراحل کمال را چنان پیمودند که از جانب پیشوای عالی قدر خویش به نشر حقایق و معارف شیعه و مبارزه با شبهات و کج روی ها مأمور شدند.(1)
امام صادق علیه السلام مرد علم و دانش بودند و وسعت تلاش های علمیِ آن بزرگوار در تاریخِ امامان شیعه بی نظیر است؛ لیکن حضرت از ابتدای امامت خویش مشغول یک مبارزۀ دامنه دار و پیگیر برای تشکیل حکومت علوی بودند؛ چون«در مکتب تشیع...، امام و زمامدار سیاسیِ جامعۀ اسلامی، بایستی از سوی خدا معیّن و به وسیلۀ پیامبر= به مردم معرفی شده باشد»(2) و به عبارت دیگر، «امامِ یک جامعه همان قدرت فائقه ای است که حرکت جمعی و منش فردی افراد جامعه را توجیه و رهبری می کند و در آنِ واحد، هم آموزگار دین و
ص: 26
اخلاق و هم فرمانروای زندگی و تلاش آن هاست.»(1)
در اینجا به نمونه هایی از فعالیت سیاسی امام صادق علیه السلام از منظر رهبر معظم انقلاب(مدظله العالی) و برگرفته از بیانات ایشان اشاره می کنیم:
امام صادق علیه السلام جمعی از مؤمنان وفادار و طرفداران جریان حکومت علوی را در سرتاسر عالم اسلام جذب کرده و تشکیلات عظیمی را ایجاد کرده بودند تا آن ها ضمن تبلیغ امامت، محل مراجعۀ مردم در تکالیف دینی و حقوقی شان باشند. در اواخر حکومت بنی امیه نیز امام به طور علنی در مراسم حج و روز عرفه که مسلمانان از همۀ سرزمین های اسلامی حضور داشتند، رسماً اعلام کردند که: «ای مردم، امروز حاکمِ بحق جعفربن محمد است، نه ابی جعفر منصور!» دلیلش را نیز آوردند؛ بنابراین در آن جمعیت، برای روشن کردن حقایق سلسلۀ امامت را به مردم بیان فرمودند:(2) «أیُّهَا النّاسُ إنَّ رَسُولَ اللهِ کانَ الْإِمامَ ثُمَّ [کانَ] عَلِیُّ بْنُ أَبِی طالِبٍ ثُمَّ الْحَسَنُ ثُمَّ الْحُسَیْنُ... .»(3)
ص: 27
شاهد دیگر بر ادعای تلاش های سیاسی ائمه، مفهوم شیعه در فرهنگ تشیع است؛ چراکه «نام شیعه در فرهنگ تشیع و نیز در تفاهم و درک غیرشیعیان در قرن های نخستین اسلام و در زمان ائمه علیهم السلام [تنها] بر کسی اطلاق نمی شد که فقط محبت خاندان پیامبر= را در دل داشته باشد؛ بلکه به جز این ها شیعه بودن یک شرط اساسی دارد و آن عبارت است از پیوستگیِ فکری و عملی با امام و شرکت در فعالیتی که به ابتکار و رهبری امام درجهت بازیافتن حق غصب شده و تشکیل نظام علوی در سطوح مختلف فکری و سیاسی و احیاناً نظامی انجام می شود و این همان است که در فرهنگ شیعه، ولایت نامیده می شود. در واقع شیعه نامی است برای حزب امامت.»(1)
با مرور اجمالیِ تاریخ زندگی ائمۀ اطهار علیهم السلام مشاهده می کنیم که برخی از شیعیان مخلص آن بزرگواران، قیام هایی را در راستای اهداف امام عصر خویش برنامه ریزی کرده و در این راه به فیض عظیم شهادت نائل آمده اند. قیام زیدبن علی بن حسین در عصر امام صادق علیه السلام ازجمله همین حرکت های سازنده است.
ص: 28
از دیگر اقدامات سیاسی امام صادق علیه السلام ممنوعیت مراجعۀ شیعیان به دستگاه های قضایی و حکومتیِ وقت و ارجاع مردم به فقیهان جامع الشرایط به عنوان مرجع رسیدگی در امور حقوقی و نیازهای حکومتی بود. به عنوان مثال، یکی از یاران امام به نام ابن حنظله به محضر آن حضرت شرفیاب شد و پرسید: «یا ابو عبدالله، در منازعات و درگیری های دینی و حقوقی که میان برادران دینی رخ می دهد، بایستی به حکومت مراجعه کنیم که [در این صورت] به طاغوت مراجعه کرده ایم. پس چه کنیم؟» امام صادق علیه السلام در پاسخ به او فرمودند: «...مردم باید دقت کنند و از بین فقهایی که راوی حدیث ما هستند و در احکام حلال و حرام ما صاحب نظرند و با احکام ما [اهل بیت] نیز آشنایی دارند، فقیهی را انتخاب کنند و در م-یان خود[شان] حاک-م قرار ده-ند که من او را بر شما حاک-م قرار دادم.»(1)
درحقیقت، امام صادق علیه السلام با این حکم، فقه جعفری را در برابر فقیهان رسمی و دولتی آن روزگار قرار داده و دو هدف عمده را تعقیب می کردند: نخست، اثبات بی نصیبی دستگاه حکومت از آگاهی دینی و ناتوانی آن در ادارۀ امور فکری مردم
ص: 29
و دیگری مشخص ساختن موارد تحریف در فقه رسمی که ناشی از مصلحت اندیشی فقیهان در بیان احکام فقهی و ملاحظه کاری آنان در برابر خواست قدرت های حاکم بود. به این ترتیب، «امام صادق علیه السلام با گستردن بساط علمی و بیان فقه و معارف اسلامی و... عملاً به معارضه با دستگاه خلافت و تهی ساختن آن از بُعد مذهبی اش برخاسته بود. می توان گفت «تهدیدها و فشارها و سخت گیری های نامحدود منصور عباسی در برابر فعالیت های آموزشی و فقهیِ این امام بزرگوارعلیه السلام که در بسیاری از روایات تاریخی از آن یاد شده است، ناشی از توجه به همین مطلب و احساس خطر خلفا بوده است.(1)
روایتی که به آن اشاره کردیم، نکتۀ مهم دیگری را هم می رساند: درصورت نبودِ دسترسی به امام، فقیه جامع الشرایط از جانب امام معصوم علیهم السلام به عنوان حاکم تعیین ش-ده است و شیعیان در امور مختلف باید به افرادی مراجعه کنند که با بصیرت، به حلال و حرام الهی آگاه بوده و با دیگر ملاک های تعیین شده از سوی معصومان علیهم السلام نیز مطابقت داشته باشند. امام خمینی رحمه الله علیه معمار کبیر انقلاب اسلامی نیز با عنایت به همین حدیث شریف و سایر روایاتی که از ائمۀ معصومین علیهم السلام نقل شده است، به تشکیل حکومت اسلامی بر پایۀ ولایت فقیه اقدام کردند.
ص: 30
در آموزه های دینی به زیارت ائمۀ اطهار علیهم السلام سفارش فراوانی شده است و برای این عمل پسندیده، پاداش های بی شماری هم وعده داده شده است؛ چنان که رسول خدا= فرموده اند: «مَنْ زارَنِی أَوْ زارَ أَحَداً مِنْ ذُرِّیَّتِی زُرْتُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَأَنْقَذْتُهُ مِنْ أَهْوالِها.» (هرکس من یا یکی از فرزندانم را زیارت کند، روز قیامت او را زیارت خواهم کرد و از هول و هراس های آن روز نجاتش خواهم داد.)(1)
افزون بر پاداش های اخروی دربارۀ برکات زیارت معصومان علیهم السلام در دنیا هم روایات بسیاری داریم؛ ازجمله امام صادق علیه السلام دربارۀ ثمرۀ زیارت خودشان فرموده اند: «مَنْ زارَنِی غُفِرَتْ لَهُ ذُنُوبُهُ وَ لَمْ یَمُتْ فَقِیراً.»(2) (هرکس من را زیارت کند، گناهانش بخشیده می شود و چنین کسی هیچ گاه فقیر و نیازمند نمی شود [و از زندگی بابرکتی خواهد داشت].)
ص: 31
درود می فرستیم به روان پاک امام صادق علیه السلام که در زنده نگه داشتن فرهنگ شیعه مجاهدت عظیمی کردند و در حُسن ختام این نوشتار فرازی از زیارت نامۀ ائمۀ بقیع علیهم السلام را تقدیم می کنیم:
أَلسَّلامُ عَلَیْکُمْ یا أَئِمَّةَ الْهُدَی أَلسَّلامُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ الْبِرِّ وَ التَّقْوَی أَلسَّلامُ عَلَیْکُمْ أَیُّهَا الحُجَجُ عَلَی أَهْلِ الدُّنْیا أَلسَّلامُ عَلَیْکُمْ أَیُّهَا الْقَوّامُ فِی الْبَریَّةِ بِالْقِسْطِ أَلسَّلامُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ الصَّفْوَةِ أَلسَّلامُ عَلَیْکُمْ آلَ رَسُولِ اللهِ أَلسَّلامُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ النَّجْوَی أَشْهَدُ أَنَّکُمْ قَدْ بَلَّغْتُمْ وَ نَصَحْتُمْ وَ صَبَرْتُمْ فِی ذاتِ اللهِ وَ کُذِّبْتُم و اُسِیءَ إِلَیْکُمْ فَغَفَرْتُمْ وَ أَشْهَدُ أَنَّکُمُ الْأَئِمَّةُ الرّاشِدُونَ الْمُهْتَدُونَ، و أَنَّ طاعَتَکُمْ مَفْرُوضَةٌ وَ أَنَّ قَوْلَکُمُ الصِّدْقُ وَ أَنَّکُمْ دَعَوْتُمْ فَلَمْ تُجابُوا و أَمَرْتُمْ فَلَمْ تُطاعُوا وَ أَنَّکُمْ دَعائِمُ الدِّینِ وَ أَرْکانُ الْأَرْضِ... .(1)
ص: 32
سلام بر شما ای پیشوایان هدایت، سلام بر شما که اهل نیکی و پرهیزکاری هستید، سلام بر شما ای حجت های خدا بر اهل دنیا، سلام بر شما ای برپادارندگان عدالت در میان خَلق، سلام بر شما که برای برگزیده شدن شایسته هستید، سلام بر شما ای خاندان رسول خدایید، سلام بر شما که اهل راز و سرّ هستید. شهادت می دهم که شما احکام خدا را تبلیغ کرده و [مردم را] نصیحت کردید و به خاطر خداوند صبر کردید و تکذیب شُدید و به شما بدی کردند؛ پس آن ها را بخشیدید و شهادت می دهم که شما پیشوایان هدایتکننده و هدایت شده هستید و اطاعت از شما واجب و کلامتان راست و درست است و شما [مردم را] دعوت کردید؛ ولی دعوتتان اجابت نشد و آن ها را به معروف امر کردید؛ ولی از شما اطاعت نشد و همانا[شهادت می دهم که] شما ستون های دین و رکن های روی زمین هستید... .(1)
ص: 33
1. قرآن کریم، ترجمۀ ناصر مکارم شیرازی.
2. ابن قولویه (قمی)، جعفر بن محمدبن جعفربن موسی بن قولویه، کامل الزیارات،چ1، نجف: مرتضوی، 1356ق.
3. ابن قولویه (قمی)، جعفربن محمدبن جعفربن موسی بن قولویه، کامل الزیارات، ترجمۀ سیدمحمدجواد ذهنی تهرانی،چ1، تهران: پیام حق، 1377ش.
4. احمدی، حبیب الله، امام صادق علیه السلام ؛ الگوی زندگی،چ؟، قم: نشر فاطیما، 1385ش.
5. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفة الأئمه علیهم السلام ، ترجمۀ علی زواره ای، ج2،چ3، تهران: اسلامیه، 1382ش.
6. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفة الأئمه علیهم السلام ،ج2،چ؟، تبریز: بنی هاشمی، 1381ق.
7. پیشوایی، مهدی، سیرۀ پیشوایان، چ10، قم: موسسۀ امام صادق علیه السلام ، 1379ش.
ص: 34
8. خامنه ای، سیدعلی، انسان 250ساله،چ؟، تهران: موسسۀ ایمان جهادی،1390ش.
9. خامنه ای، سیدعلی، پیشوای صادق،چ؟، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1383ش.
10. شعیری، تاج الدین، جامع الأخبار، چ1، قم: انتشارات رضی، 1405ق.
11. شیخ صدوق (قمی)، ابوجعفرمحمدبن علی بن حسین، امالی للصدوق، چ5، بیروت: اعلمی، 1400ق.
12. شیخ مفید (عکبری بغدادی)، محمدبن محمد بن نعمان، امالی للمفید، ترجمۀ حسین استادولی، چ؟، مشهد:آستان قدس رضوی، 1364ش.
13. عباس قمی، مفاتیح الجنان، ترجمۀ حمیدرضا شیخی، به تصحیح و تحقیق بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، چ5، مشهد: به نشر، 1391.
14. کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، ج1و2و4، چ2، تهران: اسلامیه، 1362ش.
15. کلینی، محمدبن یعقوب، فروع کافی، ج5، چ3، بیروت: دارصعب، 1401ق.
16. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار،ج1و47و75، چ3، بیروت: داراحیاء التراث العربی،1403ق.
ص: 35
* سؤال ها از متن موجود طرح شده است و افراد بالای دوازده سال می توانند در مسابقه شرکت کنند.
* به روش های زیر می توانید در مسابقات فرهنگی شرکت کنید:
1. ارسال پاسخ به سامانۀ پیامکی 3000802222: برای این کار، کافی است به ترتیب نام مسابقه، شمارۀ گزینه های صحیح سؤال ها به صورت یک عدد پنج رقمی از چپ به راست و نام و نام خانوادگی خود را به سامانۀ پیامکی 3000802222 ارسال کنید.
مثال: پیشوای صادق 13142 حسین عظیم زاده
2. مراجعه به بخش مسابقات پرتال جامع آستان قدس رضوی به نشانی: www.razavi.aqr.ir
3. پاسخ به سؤال ها در پاسخ نامه: پاسخ نامۀ تکمیل شده را می توانید به صندوق های مخصوص مستقر در کیوسک های راهنمای زائر بیندازید یا به صندوق پستی 351 – 91735 ارسال کنید.
* هزینۀ ارسال پاسخ نامه ازطریق «پست جواب قبول» پرداخت شده است و لازم نیست از پاکت و تمبر استفاده کنید.
* آخرین مهلت شرکت در مسابقه، دوشنبه 11مرداد95 است.
* قرعه کشی از بین پاسخ های کامل و صحیح و به صورت روزانه انجام می شود و نتیجۀ آن ازطریق سامانۀ پیامکی گفته شده به اطلاع برندگان می رسد.
این متن حاوی آیات قرآن و اسماء متبرکه است. شایسته است در حفظ حرمت آن کوشا باشیم.
تذکر: پیشنهادها و انتقادهای خود را در پیامک جداگانه ای ارسال کنید.
تلفن: 32002569 – 051
ص: 36
سؤال اول: طبق بیانات رهبر معظم انقلاب(مدظله العالی) راه نجات انسان از گرفتاری در دریای بی کران و متلاطم روزگار چیست؟
1. بصیرت و روشن بینی
2. انسجام و اتحاد جامعه
3. زهد و گوشه نشینی
4. گزینۀ 1و3
سؤال دوم: امام صادق علیه السلام معنای اخلاص را چگونه توصیف فرموده اند؟
1. زندگی کردن با نیت راضی نگه داشتن همۀ مردم
2. نداشتن انتظار ستایش جز از خداوند عزّ و جل
3. انجام عمل صالح با نیت کسب پاداش دنیوی
4. انجام عمل صالح با نیت نجات از عذاب الهی
سؤال سوم: براساس فرمایش امام صادق علیه السلام چگونه می توان با مردم در دارایی هایشان شریک شد؟
1. با انجام اعمال مستحبی
2. با جهاد در راه خدا
3. با راست گویی و امانت داری
4. با پرداخت خمس و زکات
ص: 37
سؤال چهارم: آخرین وصیت امام صادق علیه السلام به اطرافیانشان چه بوده است؟
1. اهتمام به روزه
2. توجه به نماز
3. پرداخت زکات
4. شرکت در جهاد
سؤال پنجم: براساس فرمایش پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله کسی که ایشان یا یکی از فرزندانشان را زیارت کند، چه پاداشی خواهد داشت؟
1. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روز قیامت او را زیارت کرده و از هول و هراس های آن روز نجاتش خواهند داد.
2. گناهانش بخشیده می شود و با برخورداری از زندگی بابرکت، هیچ گاه فقیر و نیازمند نمی شود
3. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در سه موقعیت سخت: لحظۀ جان دادن، گذر از پل صراط و نزد میزان، به کمکش می آیند
4. گناهان گذشته و آینده اش بخشیده می شود و در قیامت هم می تواند پنجاه نفر را شفاعت کند.
ص: 38
تصویر
ص: 39
تصویر
ص: 40