باب المختار من حکم أمیر المؤمنین علیه السلام ویدخل فی ذلک المختار من أجوبه مسائله والکلام القصیر الخارج فی سائر أغراضه

حکمت1: درباره رفتار با فتنه جویان

اشاره

صوت

قَالَ علیه السلام کُن فِی الفِتنَهِ کَابنِ اللّبُونِ لَا ظَهرٌ فَیُرکَبَ وَ لَا ضَرعٌ فَیُحلَبَ

ترجمه ها

راوندی

درود خدا بر او، فرمود: در فتنه ها، چونان شتر دو ساله باش، نه پشتی دارد که سواری دهد، و نه پستانی تا او را بدوشند .

شهیدی

هنگام فتنه چون شتر دو ساله باش نه پشتی تا سوارش شوند و نه پستانی تا شیرش دوشند- چنان زی که در تو طمع نبندند-.

اردبیلی

باش در فتنه زمان همچو بچه شتر که در آمده باشد در سه سالگی هیچ پشتی نیست او را تا سوار شوند و نه پستانی که ازو شیر دوشند

آیتی

باب گزیده سخنان حکمت آمیز و اندرزهای امیر المؤمنین علیه السلام و در این گزیده است پاسخ پرسشهایی که از آن حضرت شده و نیز سخنان کوتاه او در باره مطالبی که منظور نظرش بوده است.

علی (علیه السلام) فرمود: به هنگام بروز فتنه چون اشتر دو ساله باش که نه پشتی استوار دارد که بر آن سوار توان شد و نه پستانی شیرده، که از آن شیر توان دوشید.

انصاریان

آن حضرت فرمود:در فتنه همچون شتر بچه باش،او را نه پشتی است که سوارش شوند، و نه پستانی که شیرش دوشند .

شرح ها

راوندی

قوله علیه السلام کن فی الفتنه اعلم ان ایام الفتنه دخلت بعد رسول الله صلی الله علیه و آله، و هی کذلک ای ان یعود الامر (بمره) الی اهل بیته علیهم السلام. و ابن اللبون: ولد الناقه اذا استکمل السنتین و دخل فی الثالثه، و الانثی ابنه لبون، لان امه (ولدت ای) وضعت ولدا غیره علی الاغلب فصار لهالبن. و هو نکره یعرف بالالف و اللام. و الضرع: انما یقال لکل ذات خف او ظلف بمنزله الثدی للنساء. وصی علیه السلام کل واحد من شیعته ان لا یجعل نفسه من اعوان الظلمه، بل یکون فی ایام دولتهم ضعیفا مستضعا غیر جامع للمال الکثیر حتی تکون مکفیا من قبلهم کل شر، فلا یتقوون بقوتک و لا یطمعون فی مالک، فقال: اجعل نفسک فی هذه الایام بمنزله الحوار. الذی اتی علیه سنتان، فلا له ظهر فیطمع فی رکوبه و لا له ضرع فیرغب فی طلب لبنه. و قوله لاظهر مبتدا و خبره محذوف، ای لا له ظهر، و کذا تقدیر و لا ضرع. و قوله فیرکب منصوب لانه جواب الامر، التقدیر ان کنت کذلک ترکب، فلما دخل الفاء التی للجزاء نصب الفعل بان المضمره مع الفاء و قیل: الفاء جواب النفی، و انما نصب لذلک.

کیدری

ابن اللبون ولد الناقه اذا استکمل السنه الثانیه، و دخل فی الثالثه، لان امه وضعت غیره، فلها ابن و هو نکره و یعرف بالالف و اللام قال الشاعر: ابن اللبون اذا ما لز فی قرن لم یستطع صوله البزل القناعیس یعنی کن فی الفتنه، بحیث لا مطمع فیک لاحد من طریق القوه (و من طریق) المال، یعنی لا تهیج الفتنه بنفسک و ما لک. عبر عن القوه بالظهر و عن المال باللبن، و قیل یعنی لا تکن فی الفتنه منقادا لصاحبها، بحیث یرکبک ای یحملک وزره، و یستمد منک کما یستمد الحالب من اللبن. و المراد بالقولین لا تکن سلس القیاد فی الفتنه و الشر، و قیل انه فی الحقیقه نهی عن جمع المال و اظهار القوه من النفس فی زمن الفتنه کیلا یطمع اصحاب الفتن فی ماله و قوته و لا یتقووا به، و بالجمله فالمراد لا یکونن لک تاثیر فی الفتنه و لا علقه بها و لا ظهر مبتدا محذوف الخبر ای لا ظهر له. قوله فیرکب جواب النفی و انتصابه بان مضمره.

ابن میثم

(در هنگام فتنه و آشوب هم چون کره شتر نر دوساله که مادرش کره ی دیگری را شیر می دهد باش، که نه پشتی دارد تا بر او سوار شوند، و نه پستانی تا از او شیر بدوشند). ابن اللبون، کره شتری است که دو سالش تمام و وارد سال سوم شده است، مادر چنین کره شتری غالبا کره دیگری می زاید که شیرخواره است. امام (علیه السلام) یاران خود را امر کرده است تا در هنگام فتنه و آشوب همچون، ابن اللبون باشند و با عبارت: لا ظهر … به وجه شبه اشاره کرده، و مقصود آن است که در زمان فتنه، گمنام، ناتوان و کم ثروت باشند تا برای کمک به ستمگران به جان و به مال شایستگی نداشته باشند و از آنان در فته و آشوب استفاده نکند، همانطوری که بچه شتر دوساله نه با گرده اش فایده می رساند و نه با شیرش. کلمه ی: ظهر مبتدا است و خبر آن محذوف و تقدیر، له می باشد، و جمله ی یرکب، عطف بر جمله قبل است، و بعضی (یرکب) به نصب روایت کرده اند، و همچنین جمله ی فیحلب، که منصوب به ان مقدر در جواب نفی می باشند.

ابی الحدید

ابن اللبون ولد الناقه الذکر إذا استکمل السنه الثانیه و دخل فی الثالثه و یقال للأنثی ابنه اللبون و ذلک لأن أمهما فی الأغلب ترضع غیرهما فتکون ذات لبن و اللبون من الإبل و الشاه ذات اللبن غزیره کانت أو بکیئه (البکیئه:قلیله اللبن.) فإذا أرادوا الغزیره قالوا لبنه و یقال ابن لبون و ابن اللبون منکرا أو معرفا قال الشاعر و ابن اللبون إذا ما لز فی قرن لم یستطع صوله البزل القناعیس ( لجریر،دیوانه 323.القرن:الحبل.و القناعیس:الشداد. ) .

و ابن اللبون لا یکون قد کمل و قوی ظهره علی أن یرکب و لیس بأنثی ذات ضرع فیحلب و هو مطرح لا ینتفع به.

و أیام الفتنه هی أیام الخصومه و الحرب بین رئیسین ضالین یدعوان کلاهما إلی ضلاله کفتنه عبد الملک و ابن الزبیر و فتنه مروان و الضحاک و فتنه الحجاج و ابن الأشعث و نحو ذلک فأما إذا کان أحدهما صاحب حق فلیست أیام فتنه کالجمل و صفین و نحوهما بل یجب الجهاد مع صاحب الحق و سل السیف و النهی عن المنکر و بذل النفس فی إعزاز الدین و إظهار الحق.

قال علیه السلام أخمل نفسک أیام الفتنه و کن ضعیفا مغمورا بین الناس لا تصلح لهم بنفسک و لا بمالک و لا تنصر هؤلاء و هؤلاء.

و قوله فیرکب فیحلب منصوبان لأنهما جواب النفی و فی الکلام محذوف تقدیره له و هو یستحق الرفع لأنه خبر المبتدإ مثل قولک لا إله إلا الله تقدیره لنا أو فی الوجود

کاشانی

(کن فی الفتنه کابن اللبون) باش در زمان فتنه همچو شتر بچه ای که درآمده باشد در سه سالگی (لا ظهر فیرکب) نه پشتی است است او را که به سواری آن کوشند (و لا ضرع فیحلب) و نه پستانی که از آن شیر دوشند وجه شبه عدم انتفاع ظالمان است. یعنی به حیثیتی باش در آن زمان که کسی طمع نکند در تو، نه از طریق قوت و نه از رهگذر مال همچو ابن لبون که از رکب و ضرع آن منتفع نمی توان شد، این نهی است از جمع مال و از اظهار قوت نفس در زمان فتنه، تا اصحاب فتن طمع نکنند در مال و قوت تو.

آملی

قزوینی

باش در فتنه و آشوب زمانه همچو (شتر بچه نر) نه پشتی است او را که برنشینند و نه پستانی که بدوشند وصیت میفرماید که در زمان فتنه و هرج و مرج درزی فقراء و مجردین و گم نامان و مساکین درآید تا از شر اشرار و دست انداز فجار ایمن ماند، و کس را طمع در مال و احوال و حرمات او نباشد

لاهیجی

و قال علیه السلام: «کن فی الفتنه کابن اللبون، لاظهر فیرکب و لا ضرع فیحلب.» یعنی و گفت امیرالمومنین علیه السلام که باش در زمان فتنه یعنی در زمان خلفای جور، مانند بچه ی شتر دو ساله ی یائسه که نیست از برای او پشتی و قوتی تا اینکه سوار کرده شود و نه پستانی تا اینکه دوشیده شود. یعنی به حسب نفس و مال تقویت و اعانت ارباب جور و ستم مکن.

خویی

اللغه: منقوله من صحاح الجوهری: (الفتنه) الامتحان و الاختبار- الی ان قال- و قال الخلیل: الفتن الاحراق. (ابن اللبون) وصف سنی للبعیر- و فی الصحاح: و ابن اللبون ولد الناقه اذا استکمل السنته الثانیه و دخل فی الثالثه، و الانثی بنت لبون لان امه وضعت غیره فصار لها لبن و هو نکره و یعرف بالالف و اللام (الظهر) خلاف البطن و (الضرع) لکل ذات ظلف او خف. الاعراب: فی الفتنه ظرف مستقر حال عن الضمیر المستتر فی کلمه کن، و کابن اللبون ظرف مستقر ایضا، خبر لامر کن، و کلمه (لا) مشبهه بلیس، و ظهر اسمها و خبرها محذوف و هو (له) و قیل: موجودا، و الفاء للتفریع، و یرکب علی صیغه المبنی للمفعول مرفوع علی الاصل، و قال ابن ابی الحدید: منصوب فی جواب النفی و هو ضعیف و کذا الکلام فی: و لا ضرع فیحلب، بعینه و الجمله حالیه لابن اللبون، فیتعین ان یکون الخبر المخذوف (له) لیربطها به. المعنی: فسر الشراح کلمه الفتنه علی مفهومهاالعرفی، و هو الاضطراب الواقع بین جماعه او امه لغرض، و الاکثران یکون سیاسه او وسیله لکسب الامره و القوه و حیازه مقام الامامه، و فسروا الدستور بتکلف الانزواء و العزله و الخمول و عدم التدخل فی الامور، و خصصها ابن ابی الحدید بالخصومه بین رئیسین ضالین یدعوان کلاهما الی ضلاله کفتنه عبدالملک و ابن الزبیر، و فتنه مروان و الضحاک، و فتنه الحجاج و ابن الاشعث و نحو ذلک، قال: و اما اذا کان احدهما صاحب حق فلیست ایام فتنه، کالجمل و صفین و نحوهما، بل یجب الجهاد مع صاحب الحق. اقول: المقصود من الفتنه اعم و المراد من الدستور امر اتم، و لیس غرضه (علیه السلام) الامر بالانزواء و العزله و الاستراحه الی الخمول و التقافل و الغفله بل المقصود الحذر عن التعاون مع دعاه الفتنه و شد ازرهم فی مقاصدهم الفاسده و محق الحق، سواء کان الفتنه لغرض سیاسی کما مثل، او لغیره کما فی فتنه خلق القرآن فی ایام المامون، و سواء کانت لتخاصم بین ضالین کما ذکر، او تخاصم الحق و الباطل کفتنه السقیفه و الجمل و الصفین. فالمقصود الحذر من اعانه المفتنین، و تایید اغراض المبطلین و امر (علیه السلام) بالتمسک بالحق فی کل حین علی المسلمین، و لا عزله فی الاسلام و لا خمول للمسلم، بل یجب علیه القیام، کما قال عز من قائل (46: السباء) قل انما اعظکم بواحده ان تقوموا لله مثنی و فرادی، و لا مندوحه عن الامر بالمعروف و النهی عن المنکر، بل یجب الکفاح عن الحق بما تیسر فی کل زمان و مکان.

الترجمه: در هنگام فتنه و آشوب چون شتر دو ساله بااش که نه بار کشد، و نه شیر دهد.

در فتنه چنان باش که بارت ننهند*** وز دست و زبانت استعانت نبرند

زین آتش تند در حذر باش و بهوش***تا مدعیان رند جانت نخرند

شوشتری

مغنیه

اللبون من الابل و الشاء هی ذات اللبن قل او کثر. و ابن اللبون فصیل الناقه قبل ان یقوی ظهره للرکوب، او یصلح ضرعها للحلیب، و ظهر بالرفع اسم (لا) العامله عمل لیس علی مذهب الحجازیین، و خبرها محذوف، و التقدیر لا ظهر صالحا للرکوب، و لا ضرع صالحا للحلیب، و الفعل المضارع هنا منصوب بان مضمره بعد الفاء لوقوعها بعد بالنفی المحض مثل ما اعرف دارک فازورک ای کی ازورک. و المراد بالفتنه هنا الباطل، و المعنی اذا رایت باطلا فلا تدخل فیه، و احذر من اهله ان یخدعوک و یستغلوک فی اغراضهم و ماربهم.. و سکت الامام فی حکمته هذه عن الحق و اهله، و لیس معنی سکوته عنه و عنهم انه ینهی عن الدخول فی شان المحقین و مناصرتهم، و انه یساوی بینهم و بین المبطلین.. کلا، و الف کلا، لان مثل هذا الکلام یقتصر فیه علی دلاله المنطوق دون المفهوم.. هذا، الی ان کلمات الامام و وصایاه بنصره الحق و اهله تجاوزت حد الاحصاء، من ذلک قوله لولدیه الحسن و الحسین: (کونا للظالم خصما، و للمظلوم عونا). کما جاء فی الرساله 46، و ذمه للذین لم یحاربوا معه الناکثین بانهم لم ینصروا الحق، و لم یخذلوا الباطل. و خفی المعنی المراد من هذه الحکمه علی کثیر من الشارحین، و خبطوا فیه، و فهموا منه ان الامام امرنا بان نسکت ایام الفتنه، و نعتزل اذا راینا باطلا یتبعه قوم و یعارضه آخرون، حتی ان بعض الشارحین قال: (اراد الامام ان یکون الانسان ایام الفتنه ضعیفا غیر مستکثر من المال)!. و لا اعرف السبب الموجب لحشر المال هنا! و حاشا لله و للامام الذی اوقف نفسه للحق، و ضحی بها فی سبیله ان یامر بالفرار من جهاد الباطل و الفساد. و بعد، فکلنا نحن- ابناه الهیئه العلمیه الدینیه- نحفظ هذه الحکمه عن ظهر قلب تماما کما نحفظ سوره الاخلاص، و نرویها و نوصی بها، و لکن ما لها فی اعمالنا او اعمال معظمنا من نصیب.. فهذا یوید زعیما طاغیه و یقول: ارید ان اعیش، و ذاک یوق عریضه مسمومه ملغومه ارضاه لشهوه رئیس او متزعم، و آخر یزیف و یحرف بوحی الشرکات و مکاتب الاستخبارات، و رابع امعه یستجیب لکل ناعق و شاهق.. و هنا یکمن السر فی اننا نسیر من ضعف الی ضعف، و یکثر فینا اهل الجهل و الدجل.

عبده

فی الفتنه کابن اللبون: ابن اللبون بفتح اللام و ضم الباء ابن الناقه اذا استکمل سنتین لا له ظهر قوی فیرکبونه و لا له ضرع فیحلبونه یرید تجنب الظالمین فی الفتنه لا ینتفعوا بک

جعفری

فیض الاسلام

امام علیه السلام (درباره رفتار با فتنه جویان) فرموده است: در زمان فتنه و تباهکاری مانند ابن اللبون (بچه شتر نر که دو سالش تمام شده و مادرش بچه ای را که پس از آن زائیده شیر می دهد) باش که نه پشت (توانائی) دارد تا بر آن سوار شوند، و نه پستانی که از آن شیر دوشند (هنگام فتنه و تباهکاری طوری رفتار کن که فتنه جویان در جان و مال تو طمع نکنند ولی این وقتی است که جنگ و زد و خورد بین دو رئیس و پیشوای گمراه و گمراه کننده باشد مانند فتنه عبدالملک و ابن زبیر و فتنه حجاج ابن اشعث، و اما هنگامی که یکی از آنها بر حق و دیگری بر باطل بود فتنه نیست مانند جنگ جمل و صفین که واجب است همراهی صاحب حق و بذل جان و مال در راه او).

زمانی

ابن ابی الحدید در توضیح مطلب بالا می نویسد: (آشوب، جنگی است که میان دو ریاستمدار واقع شود، هر دو گمراه اند ومردم را بسوی گمراهی می کشانند مانند آشوب عبدالملک و ابن زبیر آشوب مروان و ضحاک، آشوب ابن اشعث و حجاج اما آنگاه که یکی از دو ریاستمدار ذیحق باشد و اختلافشان بالا گیرد، مانند جنگ جمل و صفین (که یک طرف امام علی (علیه السلام) بود و طرف دیگر معاویه) آشوب نیست، بلکه واجب است در کنار طرفدار حق ایستاد و برای پیروزی حق و سربلندی دین جانفشانی کرد.) به مطلب ابن ابی الحدید باید این موضوع را اضافه کرد که تا آنجا که انسان می تواند لازم است اختلاف دو رئیس را حل کند ولی آنگاه که نتوانست اختلاف را بر طرف گرداند باید از حق طرفداری نماید.

سید محمد شیرازی

قال علیه السلام: (کن من الفتنه ابن اللبون) هو ابن الناقه اذ استکمل سنتین، و لبون کفعول وصف لامه (لا ظهر) له قوی یتحمل (فیرکب) فیکون قابلا لرکوب الناس (و لا) له (ضرع) و لبن (فیحلب) ای یحلبونه الناس، و المراد تجنب الفتنه، حتی لا ینتفع اهل الفتنه به، لا بنفسه، و لا بماله و ما یتعلق به.

موسوی

اللغه: الفتنه: اختلاف الناس فی الاراء و ما یقع بینهم من القتال بحیث لا یعرف وجه الحق. ابن اللبون: ولد الناقه اذا استکمل اسنه الثانیه و دخل فی الثالثه. الظهر: خلاف البطن، الرکاب التی تحمل الاثقال. الضرع: کالثدی للانسان و هو لکل ذات ظلف او خف. الشرح: الفتنه هی النزاع و القتال بین فئیتن ضل الحق بینهما و لم یعرف این مستقره فالانسان فی مثل ذلک یجتنب کلا الطائفتین المتنازعتین و لا یخوض مع واحده منهما لان طریق الحق لم یعرف مع ایهما فربما ساعد بنفسه او بموقفه او بماله من لا یستحق المساعده فیقع فی معصیه تاتی علی حسناته و من هنا نبه الامام و حذر و جعل المسلم کابن اللبون و هو ولد الناقه الذی لا یستفاد من ظهره فلا یرکب و لا یصلح للحمل کما انه لیس بذات لبن کی یستفاد من حلیبه. اما اذا کان الحق واضح المعالم فلابد من الوقوف الی جانبه و القتال معه ضد الباطل فان ذلک من مقتضی الایمان و ضروریات الاسلام.

طالقانی

مکارم

امام علیه السلام در این حکمت پرمعنا می فرماید:«در فتنه ها همچون شتر کم سن و سال باش؛نه پشت او قوی شده که سوارش شوند نه پستانی دارد که بدوشند»؛ (قَالَ علیه السلام:کُنْ فِی الْفِتْنَهِ کَابْنِ اللَّبُونِ،لَا ظَهْرٌ فَیُرْکَبَ،وَ لَا ضَرْعٌ فَیُحْلَبَ) .

برای روشن شدن محتوای این کلام بسیار پرمعنا لازم است قبلاً دو واژه «فتنه»و«ابن لبون»تفسیر شود:

فتنه،از ماده«فتن»(بر وزن متن) در اصل به معنای قرار دادن طلا در کوره است تا خالص از ناخالص جدا شود سپس به معنای هرگونه آزمایش و امتحان و بلا و عذاب و حتی شرک و بت پرستی و آشوب های اجتماعی آمده است و در اینجا منظور همان آشوب های اجتماعی است.

لبون،به شتری گفته می شود که به جهت زائیدن مکرر پیوسته در پستانش شیر است (لبون به معنای شیر دار است از ماده لبن) و ابن لبون به بچه چنین شتری گفته می شود که دو سال آن تمام شده و وارد سال سوم شده است؛نه قوت و قدرت چندانی دارد که بتوان بر پشت او سوار شد و نه پستان پر شیری (زیرا هم کم سن و سال است و هم نر) و به این ترتیب هیچ گونه استفاده ای از آن در آن سن و سال نمی توان کرد.

از اینجا روشن می شود که هدف امام این است که انسان به هنگام شورش های اهل باطل و فتنه های ناشی از خصومت آنها با یکدیگر نباید آلت دست این و آن شود؛باید خود را دور نگه دارد و به هیچ یک از دو طرف که هر دو اهل باطل اند کمک نکند.

در این گونه موارد معمولاً هر کدام از طرفین به سراغ افراد بانفوذ و باشخصیت می آیند تا از نفوذ و قدرت آنها برای کوبیدن حریف استفاده کنند.

در این هنگام باید این افراد بلکه تمام افراد،خواه ضعیف باشند یا قوی نهایت مراقبت را به خرج دهند که در دام فتنه گران و غوغاسالاران نیفتند مبادا دین و یا دنیای آنها آسیب ببیند و همان گونه که در بالا آمد در بعضی از روایات جمله

«و لا وَبَر فَیُسْلَب» نیز به آن افزوده شده است یعنی شتر دو ساله پشمی هم ندارد که آن را بچینند و از آن استفاده کنند.

نمونه این فتنه ها در صدر اسلام و قرون نخستین فراوان بود که امامان اهل بیت و یارانشان همواره از آن کناره گیری می کردند حتی داستان قیام ابو مسلم بر ضد بنی امیه گرچه در ظاهر برای کوبیدن باطلی بود ولی در باطن برای تبدیل باطلی به باطل دیگر و حکومت بنی عباس به جای بنی امیه بود.به همین دلیل هنگامی که ابو مسلم به وسیله نامه ای پیشنهاد حکومت و خلافت را به امام صادق علیه السلام کرد امام آن را نپذیرفت زیرا می دانست در پشت پرده این قیام چه اشخاصی کمین کرده اند و به تعبیر دیگر امام می دانست این یک فتنه است که دو گروه باطل به جان هم افتاده اند و نباید به هیچ کدام امتیازی داد.

روایاتی که از ائمه هدی علیهم السلام درباره فضیلت عزلت و گوشه گیری به ما رسیده است غالباً ناظر به این گونه شرایط است.

از جمله امام امیرالمؤمنین علیه السلام طبق آنچه در غررالحکم آمده می فرماید:

«الْعُزْلَهُ أَفْضَلُ شِیَمِ الْأَکْیَاسِ؛ گوشه گیری برترین خصلت افراد باهوش و زیرک است». ( .غررالحکم،ص 318،ح 7350.)و در حدیث دیگری از آن حضرت می خوانیم:

«سَلَامَهُ الدِّینِ فِی إعْتِزَالِ النَاسِ؛ سلامت دین انسان درکناره گیری از مردم است». ( .همان،ص 319،ح 7365.)

در حدیث گویا و روشنی از امام صادق علیه السلام می خوانیم هنگامی از آن حضرت سؤال کردند:چرا گوشه گیری را انتخاب کرده اید؟ فرمود:

«فَسَدَ الزَّمَانُ وَتَغَیَّرَ الْإِخْوَانُ فَرَأَیْتُ الاِنْفِرَادَ أَسْکَنَ لِلْفُؤَاد؛ زمانه فاسد شده و برادران تغییر روش داده اند به همین دلیل،آرامش دل را در تنهایی یافتم». ( .میزان الحکمه،ج 8،ماده عزلت،ح 12911.)

قرآن مجید نیز اشاراتی به این معنا دارد از جمله درباره حضرت ابراهیم می خوانیم که او گروه بت پرستان را مخاطب قرار داد و گفت: «وَ أَعْتَزِلُکُمْ وَ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ وَ أَدْعُوا رَبِّی»؛ از شما و آنچه غیر از خدا می خوانید و می پرستید کناره گیری می کنم و (تنها) پروردگارم را می خوانم». ( .مریم،آیه 48.)

در داستان اصحاب کهف نیز در آیه 16 سوره«کهف»اشاره به گوشه گیری آنها از گروه فاسد و مفسد شده است.

از آنچه گفته شد به خوبی روشن می شود که هرگز منظور امام علیه السلام این نبوده است که اگر گروهی باطل بر ضد مؤمنان و طرفداران حق برخیزند نباید به حمایت مؤمنان حق جو برخاست؛این سخن بر خلاف صریح قرآن است که می فرماید: ««فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَی الْأُخْری فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتّی تَفِیءَ إِلی أَمْرِ اللّهِ»؛ اگر گروهی از مسلمانان بر گروه دیگری ظلم و ستم روا داشتند (و اصلاح در میان آن دو از طریق مسالمت آمیز امکان پذیر نشد) با جمعیت ستمگر پیکار کنید تا به سوی حق باز گردند». ( .حجرات،آیه 9.)

ممکن است تفاوت بین جمله «لا ظَهْرٌ فَیُرْکَبُ» و جمله «وَ لا ضَرْعٌ فَیُحْلَبُ» در این باشد که نه کمک های مستقیم به فتنه جویان کن (مانند سواری دادن مرکب) که خودش وارد معرکه شود و نه کمک های غیر مستقیم مانند کمک های مادی به این گروه ها کردن رواست شبیه شیر دادن برای تغذیه افراد.

همان گونه که در سند این حکمت اشاره شد این کلام امیرمؤمنان علی علیه السلام بخشی از وصیت طولانی است که امام امیر مؤمنان علی علیه السلام به فرزند گرامی اش امام حسن مجتبی علیه السلام فرموده است که قسمتی از آغاز آن را برای مزید فایده در اینجا می آوریم.فرمود:

«کَیْفَ وَ أَنِّی بِکَ یَا بُنَیَّ إِذَا صِرْتَ فِی قَوْمٍ صَبِیُّهُمْ غَاوٍ وَ شَابُّهُمْ فَاتِکٌ وَ شَیْخُهُمْ لَا یَأْمُرُ بِمَعْرُوفٍ وَ لَا یَنْهَی عَنْ مُنْکَرٍ وَ عَالِمُهُمْ خَبٌّ مَوَّاهٌ مُسْتَحْوِذٌ عَلَیْهِ هَوَاهُ مُتَمَسِّکٌ بِعَاجِلِ دُنْیَاهُ أَشَدُّهُمْ عَلَیْکَ إِقْبَالًا یَرْصُدُکَ بِالْغَوَائِلِ وَ یَطْلُبُ الْحِیلَهَ بِالتَّمَنِّی وَ یَطْلُبُ الدُّنْیَا بِالْاِجْتِهَادِ خَوْفُهُمْ آجِلٌ وَ رَجَاؤُهُمْ عَاجِلٌ لَا یَهَابُونَ إِلَّا مَنْ یَخَافُونَ لِسَانَهُ وَ لَا یُکْرِمُونَ إِلَّا مَنْ یَرْجُونَ نَوَالَهُ دِینُهُمُ الرِّبَا کُلُّ حَقٍّ عِنْدَهُمْ مَهْجُورٌ یُحِبُّونَ مَنْ غَشَّهُمْ وَ یَمَلُّونَ مَنْ دَاهَنَهُمْ قُلُوبُهُمْ خَاوِیَهٌ لَا یَسْمَعُونَ دُعَاءً وَ لَا یُجِیبُونَ سَائِلاً قَدِ اسْتَوْلَتْ عَلَیْهِمْ سَکْرَهُ الْغَفْلَهِ إِنْ تَرَکْتَهُمْ لَمْ یَتْرُکُوکَ وَ إِنْ تَابَعْتَهُمْ اغْتَالُوکَ إِخْوَانُ الظَّاهِرِ وَ أَعْدَاءُ السَّرَائِرِ یَتَصَاحَبُونَ عَلَی غَیْرِ تَقْوَی فَإِذَا افْتَرَقُوا ذَمَّ بَعْضُهُمْ بَعْضاً تَمُوتُ فِیهِمُ السُّنَنُ وَ تَحْیَا فِیهِمُ الْبِدَعُ فَأَحْمَقُ النَّاسِ مَنْ أَسِفَ عَلَی فَقْدِهِمْ أَوْ سُرَّ بِکَثْرَتِهِمْ فَکُنْ عِنْدَ ذَلِکَ یَا بُنَیَّ کَابْنِ اللَّبُونِ لَا ظَهْرٌ فَیُرْکَبَ وَ لَا وَبَرٌ فَیُسْلَبَ وَ لَا ضَرْعٌ فَیُحْلَب؛ فرزندم چگونه خواهی بود هنگامی که در میان قومی گرفتار شوی که کودک آنها گمراه و جوانشان هواپرست و پیرانشان امر به معروف و نهی از منکر نمی کنند،عالم آنها حیله گر فریبکاری است که هوای نفس بر او چیره شده و به دنیای زودگذر چسبیده و از همه بیشتر (ظاهرا) به تو روی می آورد و در انتظار حوادث دردناکی برای توست و با آرزوها چاره جویی می کند و دنیا را با تمام قدرت می طلبد.

(مردم آن زمان) ترسشان از نظر دور و امیدشان نزدیک است (به عذاب های آخرت بی اعتنا و به مواهب دنیا شدیداً علاقه مند هستند) تنها از کسی حساب می برند که از زبانش می ترسند و اکرام نمی کنند مگر کسی را که امید بخششی از او دارند.دینشان ربا و هر حقی نزد آنها به فراموشی سپرده شده،افراد فریبکار را دوست دارند و سراغ کسانی می روند که از همه بیشتر چاپلوسی کنند.

دل های آنها خالی (از یاد خدا) است،سخن حقی را نمی شنوند و به درخواست سائلی پاسخ نمی گویند،مستی غفلت بر آنها غالب شده،اگر آنها را رها کنی دست از تو بر نمی دارند و اگر از آنها پیروی کنی فریبت می دهند،در ظاهر برادرند و در باطن دشمن،رفاقت آنها با یکدیگر بر اساس بی تقوایی است و هنگامی که از هم جدا شوند یکدیگر را نکوهش می کنند،سنت های الهی در میان آنها می میرد و بدعت ها زنده می شود نادان ترین مردان کسی است که از فقدان آنها متاثر شود یا از کثرت آنها خوشحال.فرزندم در چنین شرایطی که (آتش فتنه ها شعله ور است) همچون شتر کم سن و سال باش نه پشتی دارد که سوار شوند و نه پشمی که بچینند و نه پستانی که بدوشند.... (.بحار الانوار،ج 74،ص 234،ح 3.)

انگلیسی

Imam Ali ibn Abū Tālib said the following: “During sedition (civil disturbance), be like an adolescent camel that has neither a back strong enough to ride nor udders to milk.”

“Labūn” [which exists in the original Arabic text] means a “milch camel” and "ibnul-labūn” means its two-year old young. In this age, the young is neither suitable for riding nor does it have udders which can be milked. It is called “ibnullabūn” because during this two years period, its mother bears other young ones, and it begins yielding milk again.

The idea is that during a civil disturbance or trouble, a man should behave in such a manner that he may be regarded of no consequence and is thus ignored. No need should be felt for his participation in either contending party. This is so because during mischief making, only dissociation can save one from being targeted. Of course, when the clash is between right and wrong, it is not permissible to keep aloof, nor can it be called civil disturbance. But on such occasions, it is obligatory to rise up to support what is right and suppress what is wrong. For example, during the battles of Jamal and Siffin, it was obligatory to support what is right and to fight against wrongdoing.

حکمت2: در نکوهش طمع و آز و اظهار گرفتاری و تنگدستی و بی اندیشه سخن گفتن

اشاره

صوت

وَ قَالَ علیه السلام أَزرَی بِنَفسِهِ مَنِ استَشعَرَ الطّمَعَ وَ رضَیِ َ بِالذّلّ مَن کَشَفَ عَن ضُرّهِ وَ هَانَت عَلَیهِ نَفسُهُ مَن أَمّرَ عَلَیهَا لِسَانَهُ.

ترجمه ها

دشتی

و درود خدا بر او، فرمود: آن که جان را با طمع ورزی بپوشاند خود را پست کرده ، و آن که راز سختی های خود را آشکار سازد خود را خوار کرده ، و آن که زبان را بر خود حاکم کند خود را بی ارزش کرده است .

شهیدی

آن که طمع را شعار خود گرداند خود را خرد نمایاند ، و آن که راز سختی خویش بر هر کس گشود، خویشتن را خوار نمود. و آن که زبانش را بر خود فرمانروا ساخت خود را از بها بینداخت.

اردبیلی

حقیر داشت نفس خود را کسی که شعار خود ساخت طمع را و راضی شد به خواری کسی که پرده برداشت از بدی حال خود یعنی پریشانی خود را بمردمان ظاهر ساخت و خوار شد برو نفس او کسی که امیر ساخت بر خود زبان خود را چه زبان زبان مرد است.

آیتی

و فرمود (علیه السلام): آنکه طمع را شعار خود سازد، خود را خوار ساخته و هر که پریشانحالی خویش با دیگران در میان نهد، تن به ذلت داده است و کسی که زبانش بر او فرمان راند، بی ارج شود.

انصاریان

و آن حضرت فرمود:آن که طمع را شعار خود نمود نفسش را خوار ساخت ، و کسی که سختی خود را فاش کرد راضی به پستی شد ،و آدمی که زبانش را بر خود امارت داد بی مقدار گشت .

شرح ها

راوندی

ثم قال: من بالغ فی کونه طامعا تهاون بنفسه. و استشعر الطمع: ای جعله شاملا لقلبه و صدره بمکان الشعار من الثیاب بالجسد، یقال: استشعر فلان خوفا ای اضمره، و یقال: ازریت به اذا قصرت به. و الازراء: التهاون بالشی ء. و الضر: سوء الحال و الهزال و الضر ضد النفع.

کیدری

ای من جعل الطمع شاملا له بمنزله الشعار، فقد حقر نفسه و قد قیل العبد حر ما قنع، و الحر عبد ما طمع. و رضی بالذل من کشف عن ضره. الضر سوء الحال، و الفقر، و الفقیر حقیر فی اعین ابناء الدنیا. قوله و هانت علیه نفسه من امر علیها لسانه. ذلک، لان الطبع یمیل الی التکلم بما یتاذی به الناس فمن انقاد للسانه قد تعرض لهوانه لانه یطرق علی نفسه بسفاهه سفاهه غیره، ثم ان کثره الکلام یذهب بمهابه المرء، و فی الخبر من کثر کلامه کثر سقطه، و فی الصمت حکم و قلیل فاعله و قد قال الشاعر: الصمت زین و السکوت سلامه فاذا نطقت فلا تکن مکثارا ما ان ندمت علی سکوت مره و لقد ندمت علی الکلام مرارا ثم الصمت و ان کان محمودا فانه یحسن (موضعه، و السکوت) حیث یجب الکلام، کالکلام حیث یجب السکوت فحری بالعاقل ان یکون لسانه منقادا له، و لا یکون هو منقادا للسان فیعد لکل مقام مقالا و لکل داء دواء.

ابن میثم

بیست و یک سخن از سخنان مربوط به ادب و ترغیب بر مکارم اخلاق به شرح زیر: (خود را خوار کرد آن که طمع را پیشه ساخت. تن به ذلت داد، هر که گرفتاری خود را ابراز کرد. در نزد خود بی ارزش است آن که زبانش را فرمانروای خود ساخته است. اول- خود را خوار کرد، آن که طمع را پیشه ساخت. این سخن جهت برحذر ساختن از طمع است که مخالف فضیلت قناعت می باشد، با یادآوری پیامدهای طمع، از قبیل خوار ساختن و پست کردن خود. توضیح آن که چشم طمع داشتن به مال دیگران، باعث نیازمندی بدیشان و کرنش در برابر آنهاست، و این خود انگیزه ی پستی در نظر آنان، و افتادن از چشم آنهاست. صفت استشعار را استعاره برای پیوستگی و مباشرت طمع، نسبت به قلب آدمی همانند لباس زیر که مباشر و پیوسته به جسم است. دوم- تن به ذلت داد، آن که گرفتاری خود را ابراز کرد. و این سخن نیز، به منظور برحذر داشتن انسان از شکایت بردن از تهی دستی و گرفتاری اش به نزد مردم است، به وسیله ی یادآوری تن در دادن به ذلت و خواری که در پی دارد. سوم- در نزد خود بی ارزش است، آن که زبانش را فرمانروای خود ساخته است. این سخن دورکننده ی انسان از پرحرفی بدون فکر و مراجعه به عقل است، چون این عمل دلیل بر پستی و بی ارزشی انسان در نزد خویشتن است، اما در دنیا پرحرفی گاهی باعث نابودی می شود، و به همین اشاره دارد سخن شاعر که می گوید: احفظ لسانک ایها الانسان لا یلدغنک انه ثعبان کم فی المقایر من قتیل لسانه کانت تهاب لقاءه الاقران و اما در آخرت، به دلیل حدیث نبوی: (آیا چیزی جز محصول زبان مردم، باعث به رو درافتادن آنان در آتش دوزخ است). و هیچ ذلتی برای انسان بالاتر از هلاکت وی نیست. واژه ی تامیر (فرمانروا ساختن)، را استعاره آورده است برای مسلط کردن زبان آدمی، بر آنچه باعث آزار روح است، بدون توجه به آنها، چنان که گویی مجبور به گفتن آنها شده است.

ابی الحدید

وَ قَالَ علیه السلام أَزْرَی بِنَفْسِهِ مَنِ اسْتَشْعَرَ الطَّمَعَ وَ رَضِیَ بِالذُّلِّ مَنْ کَشَفَ عَنْ ضُرِّهِ وَ هَانَتْ عَلَیْهِ نَفْسُهُ مَنْ أَمَّرَ عَلَیْهَا لِسَانَهُ .

هذه ثلاثه فصول الفصل الأول فی الطمع قوله علیه السلام أزری بنفسه أی قصر بها من استشعر الطمع أی جعله شعاره أی لازمه.

و فی الحدیث المرفوع أن الصفا الزلزال الذی لا تثبت علیه أقدام العلماء الطمع.

و فی الحدیث أنه قال للأنصار إنکم لتکثرون عند الفزع و تقلون عند الطمع. أی عند طمع الرزق.

و کان یقال أکثر مصارع الألباب تحت ظلال الطمع.

و قال بعضهم العبید ثلاثه عبد رق و عبد شهوه و عبد طمع.

و سئل رسول الله صلی الله علیه و آله عن الغنی فقال الیأس عما فی أیدی الناس و من مشی منکم إلی طمع الدنیا فلیمش رویدا .

و قال أبو الأسود البس عدوک فی رفق و فی دعه

قال عمر ما الخمر صرفا بأذهب لعقول الرجال من الطمع

و فی الحدیث المرفوع الطمع الفقر الحاضر.

قال الشاعر رأیت مخیله فطمعت فیها و فی الطمع المذله للرقاب .

الفصل الثانی فی الشکوی قال علیه السلام من کشف للناس ضره أی شکا إلیهم بؤسه و فقره فقد رضی بالذل .

کان یقال لا تشکون إلی أحد فإنه إن کان عدوا سره و إن کان صدیقا ساءه و لیست مسره العدو و لا مساءه الصدیق بمحموده.

سمع الأحنف رجلا یقول لم أنم اللیله من وجع ضرسی فجعل یکثر فقال یا هذا لم تکثر فو الله لقد ذهبت عینی منذ ثلاثین سنه فما شکوت ذلک إلی أحد و لا أعلمت بها أحدا .

الفصل الثالث فی حفظ اللسان قد تقدم لنا قول شاف فی ذلک و کان یقال حفظ اللسان راحه الإنسان و کان یقال رب کلمه سفکت دما و أورثت ندما.

و فی الأمثال العامیه قال اللسان للرأس کیف أنت قال بخیر لو ترکتنی.

و فی وصیه المهلب لولده یا بنی تباذلوا تحابوا فإن بنی الأعیان یختلفون فکیف ببنی العلات إن البر ینسأ فی الأجل و یزید فی العدد و إن القطیعه تورث القله و تعقب النار بعد الذله اتقوا زله اللسان فإن الرجل تزل رجله فینتعش و یزل لسانه فیهلک و علیکم فی الحرب بالمکیده فإنها أبلغ من النجده و إن القتال إذا وقع وقع القضاء فإن ظفر الرجل ذو الکید و الحزم سعد و إن ظفر به لم یقولوا فرط.

و قال الشاعر فی هذا المعنی یموت الفتی من عثره بلسانه و لیس یموت المرء من عثره الرجل

کاشانی

و فرموده است آن عالی حضرت بیست و یک کلمه را در بیان آداب مردم بر مکارم اخلاق. کلمه اولی این است که: (ازری بنفسه من استشعر الطمع) حقیر داشت و پست گردانید نفس خود را کسی که شعار خود ساخت طمع را یعنی آن را ملاصق و ملازم نفس خود گردانید همچو شعار که جامعه ای است که ملاصق و مماس بدن است. و جای دیگر می فرماید که: الطامع فی وثاق الذل و نعم ما قیل العبد حر ما منع و الحر عبد ما طمع شعر: مرد طامع دارد اندر خانه خواری مقام از طمع خیزد مذلت و از قناعت احترام کلمه دوم: (و رضی بالذل من کشف عن ضره) راضی شد به مذلت و خواری کسی که برداشت پرده را از بدی حال خود یعنی ظاهر ساخت به مردمان پریشانی و تنگی معیشت خود را پس باید که فقیر، ننماید خود را در نظر مردمان، حقیر کلمه سوم: (و هانت علیه نفسه من امر علیها لسانه) ذلیل و خوار شد بر او نفس او کسی که امیر ساخت بر نفس خود زبان خود را یعنی کسی که زبان خود را محافظت ننمود و قادر نشد بر ضبط آن به مرتبه ای که بی تامل و تفکر آنچه مشتهی طبع او بود بر زبان راند و قدر و منزلت او نزد مردمان باقی نماند و بسا که از جانب ایشان ایذاء به او برسد همچنانکه از جانب او ایذاء به ایشان رسید. پس معلوم شد که در اکثر زمان، زبان زیان مرد است در هر دو جهان و گاه است که موجب قتل او می شود در زمان زبان سرخ سر سبز می دهد بر باد خموش باش که سر در سر زبان نکنی و کلمه (راحه الانسان فی حفظ اللسان) اشاره بدین معنی است. و ما احسن ما قال: ناصر زیان تو همگی از زبان بود یکی نقطه بر زبان چو فزائی زیان بود.

آملی

قزوینی

خوار و حقیر ساخت نفس خود را و معیوب نمود هر که طمع را شعار خویش کرد و شعار جامه ایست که ملاصق تن آدمی است و راضی شد به مذلت و هوان هر که پرده برداشت از روی ضرر و سختی خویش (و قیل فی حکمه الشعر) گر ترا از زمانه رنج رسد مکن آن رنج پیش هر کس یاد کان شکایت ترا نگیرد دست دوست غمگین کنی و دشمن شاد و خوار و بی مقدار گشت بر او نفس او آنکس که امیر ساخت بر نفس خود زبان خود را. یعنی چون کسی زبان را بر خود امیر گرداند، و بند تحفظ از او بردارد او را در دین و دنیا هلاک گرداند پس چه خوار باشد آن نفس پیش صاحبش که او را در کار زبان فدای سخن کند. گهی که مرکب تقریر تازیانه کنی سخن بصرفه کن ای دوست تا زیان نکنی زبان سرخ سر سبز می دهد بر باد بهوش باش که شر در سر زبان نکنی (و قیل: راحه الانسان فی حفظ اللسان) گفته اند زیان زبان از همه اعضا بیشتر باشد، و همین بس است در اثبات این مدعی که به یک کلمه شخص مرتد و کافر گردد.

لاهیجی

و قال علیه السلام: «ازری بنفسه من استشعر الطمع» یعنی و گفت امیرالمومنین علیه السلام که خوار ساخت نفس خود را کسی که شعار و لازم خود ساخت طمع کردن را.

«و رضی بالذل من کشف عن ضره» یعنی و راضی شد به مذلت و خواری، کسی که آشکار کرد در نزد کسی احتیاج و فقر خود را.

«و هانت علیه نفسه من امر علیها لسانه» یعنی خفت داد بر او نفس او کسی که امیر گرداند و مسلط ساخت بر نفس خود زبان خود را.

خویی

اللغه: فی الصحاح یقال (ارزیت به) اذا قصرت به و ازریته ای حقرته و (استشعر) فلان خوفا ای اضمره (طمع) فیه طمعا و طماعیه مخفف فهو طمع (الضر) بالضم الهزال و سوء الحال و الاعراب: ازری بنفسه الباء للتعدیه یتضمین ازری معنی قصر کما فسره فی الصحاح. المعنی: (الطمع) توقع ما لا یستحق او ما لیس بحق فقد یکون مباحا کطمع الجائزه من الامراء و الهبه من الاغنیا، و قد یکون امرا محرما کالطمع فیما لا یحل له من مال او جمال، و هو مذموم و ممنوع اخلاقا و هو من الصفات العامه قلما یخلو عنه انسان الا من ارتاض نفسه و ازال اصل هذه الصفه الذمیمه عن نفسه، فانه من لهبات الشهوه الکامنه فی الطبائع الانسانیه. و قد اشتهر اشعب احد التابعین بهذه الصفه و نسب الیه مطامع عجیبه الی حد السخف و السفه. فمنها: انه اجتمع علیه الصبیان یوذونه فاراد تفریقهم و طردهم، فاشار الیهم الی بیت انه یقسم فیه الحلوی، فشرعوا یرکضون نحوه، و رکض معهم فقیل له فی ذلک فاجاب انه ربما یکون صادقا. و منها: انه اذا مشی تحت السماء یبسط طرف ردائه، فسئل عن ذلک فقال: عسی ان یبیض طائر الهواء فیقع بیضته فی طرفی. فالطمع بما فی ایدی الناس یستلزم الخضوع لهم و یجر الهوان و سقوط المنزله عندهم و عند الله، و قد ورد فی ذم الطمع اخبار و احادیث کثیره. ورد فی الشرح المعتزلی: (و فی الحدیث المرفوع ان الصفا الزلزال الذی لا تثبت علیه اقدام العلماء الطمع) و قد اشتهر انه عز قنع و ذل من طمع و فی الکافی عن ابی جعفر (علیه السلام): بئس العبد عبد له طمع یقوده، و بئس العبد عبد له رغبه تذله (کشف الضر) للناس شکوی من الله الی عباده و هو خلاف رسم العبودیه و هتک ستر الربوبیه، و قد ورد فیه ذم کثیر. سمع الاحنف رجلا یقول: لم انم اللیله من وجع ضرسی، فجعل یکثر فقال: یا هذا لم تکثر فو الله ذهبت عینی منذ ثلاث سنین فما شکوت ذلک الی احد و لا اعلمت بها احدا، و هو مع ذلک یوجب تنفیر الناس و مذله عندهم. و اما حفظ اللسان و التسلط علیه فمما حث علیه فی غیر واحد من الاخبار و کان یقال: رب کلمه سفکت دما و اورثت ندما، و فی الحدیث ان لسان ابن آدم یشرف صبیحه کل یوم علی اعضائه و یقول لهم: کیف انتم؟ فقالوا: بخیر ان ترکتنا و فی شرح ابن میثم:

احفظ لسانک ایها الانسان ***لا یلد غنک انه ثعبان

کم فی المقابر من قتیل لسانه ***کانت تهاب لقاءه الاقران.

الترجمه: هر که طمع در دل آرد خود را پست دارد- و هر که پرده از سختی و تنگدستی خویش برگیرد خود را بخواری بسپارد- و هر که بگستاخی زبان خود سر نهد خویش را بزبونی دهد-

شوشتری

(الفصل الثالث و الاربعون- فی مکارم الاخلاق) اقول: قال (علیه السلام) هذا الکلام مع زیادات، للاشتر. ففی (تحف العقول لابن ابی شعبه الحلبی) قال (علیه السلام) للاشتر: یا مالک احفظ عنی هذا الکلام وعه، یا مالک بخس مروته من ضعف یقینه، و ازری بنفسه من استشعر الطمع. و رضی الذل من کشف ضره، و هانت علیه نفسه من اطلع علی سره، و اهلکها من امر علیه لسانه. (ازری بنفسه) ای: تهاون بها. (من استشعر الطمع) ای: جعله شعارا له. (الفصل الثالث و الاربعون- فی مکارم الاخلاق) فی (الکافی) عن ابی جعفر (علیه السلام): بئس العبد عبد له طمع یقوده، و بئس العبد عبد له رغبه تذله. و عن السجاد (علیه السلام): رایت الخیر کله قد اجتمع فی قطع الطمع عما فی ایدی الناس. و فی (الاغانی): لما و لی خالد بن عتاب الریاحی اصبهان خرج الیه اعشی همدان- و کان صدیقه بالکوفه- فلم یجد عنده ما یحب، فقال یهجوه: و ما کنت ممن الجاته خصاصه الیک و لا ممن تغر المواعد و لکنها الاطماع و هی مذله دنت بی و انت النازح المتباعد فی (الحلیه): مر فتح الموصلی بصبیین مع احدهما کسره علیها عسل و مع الاخر کسره علیها کامخ، فقال للذی علی خبزه العسل: اطعمنی من خبزک. قال: ان کنت کلبا لی. قال: نعم. فاطعمه و جعل فی فمه خیطا و جعل یقوده، فقال فتح: لو رضیت بخبزک ما کنت کلبا. لهذا قال الشاعر: کلفنی حبی للدراهم و قله البقوی علی المغارم خدمه من لست له بخادم و لبعضهم: ان الجدیدین فی طول اختلافهما لا یفسدان و لکن یفسد الناس لا یطمعا طمعا یدنی الی طبع ان المطامع فقر و الغنی الیاس للناس مال و لی مالان ما لهما اذا تحارس اهل المال حراس مالی الرضا بالذی اصبحت املکه و مالی الیاس مما یملک الناس (الفصل الثالث و الاربعون- فی مکارم الاخلاق) (و رضی بالذل من کشف عن ضره) قال ابن ابی الحدید: سمع الاحنف رجلا یقول: لم انم اللیله من وجع ضرسی- و جعل یکثر- فقال: یا هذا لم تکثر؟ فو الله لقد ذهبت عینی منذ ثلاثین سنه فما شکوت ذلک الی احد و لا اعلمت بها احدا. (و هانت علیه نفسه من امر علیها لسانه) فی (الاغانی): مر مروان بن ابی حفصه برجل من تیم اللات بن ثعلبه یعرف بالجنی، فقال له مروان: زعموا انک تقول الشعر. فقال له: ان شئت عرفتک ذلک. فقال له مروان: ما انت و الشعر؟! ما اری من طریقک و لا مذهبک و لا تقوله. فقال له الجنی: اجلس و اسمع. فجلس، فقال له الجنی یهجوه: ثوی اللوم فی العجلان یوما و لیله و فی دار مروان ثوی آخر الدهر غدا اللوم یبغی مطرحا لرحاله فنقب فی بر البلاد و فی البحر فلما اتی مروان خیم عنده و قال رضینا بالمقام الی الحشر و لیس لمروان علی العرس غیره و لکن مروانا یغار علی القدر فقال له مروان: ناشدتک الله الا کففت، فانت اشعر الناس. فحلف الجنی بالطلاق ثلاثا انه لا یکف حتی یصیر الیه بنفر من روساء اهل الیمامه ثم یقول بحضرتهم: (قاق فی استی بیضه)، فجلبهم الیه مروان و فعل ذلک بحضرتهم، فانصرفوا و هم یضحکون من فعله. و قال بعضهم: اللسان اجرح جوارح الانسان.

مغنیه

الطمع ضد القناعه، و لکن کثر استعماله ضد المروئه و الورع حتی صار حقیقه فیه، اما حکمه فیقاس بآثاره و نتائجه، ان خیرا فخیر، و ان شرا فشر. و قول الامام من استعشر الطمع معناه من اتخذه دنیا له و دیدنا بحث لا یلتزم بشی ء الا علی اساس منفعته الخاصه. و من کان کذالک فقد حقر نفسه بنفسه، لان الانسان یقاس باهدافه و امانیه. و من کانت همته بطنه کانت قیمته ما یخرج منها کما قال الامام. و قد یبتلی الانسان بمرض او فقر او غیرهما من الافات. و ما من شک ان المرض بلاء، و الفقر مصیبه، و لکن الکشف و الاعلان عنهما و عن آیه آفه فضیحه. و قدیما قیل: الشکوی لغیر الله ذل.. و ایه جدوی من الشکوی الی الناس ما دامت لا تدفع ضرا، و لا تجلب نفعا، و تسوء المحب، و تسر المبغض؟ و ایضا لا جدوی من امر المبتلی وحثه علی الصبر و کتمان العله الا اذ کان ذا عقل رزین، لان الصبر علی قدر العقل. و الشکوی من مقوله الکلام و صفاته، و لذا عقبها الامام بالاشاره الی اللسان، و مر الحدیث عنه فی شرح الخطبه 94 فقره (السکوت) و غیرها. و قال مجرب حکیم: یتنازع لسانک عقلک و هواک، فان غلب الاول فهو لک، و ان غلب الثانی فهو علیک، فلا تطلق لسانک حتی تعلم ان کلامه لک لا علیک

عبده

من استشعر الطمع: ازری بها حقرها و استشعره تبطنه و تخلق به و من کشف ضره للناس دعاهم للتهاون به فقد رضی بالذل و امر لسانه جعله امیرا

جعفری

فیض الاسلام

امام علیه السلام (در نکوهش طمع و آز و اظهار گرفتاری و تنگدستی و بی اندیشه سخن گفتن) فرموده است: کوچک گردانید خود را کسی که طمع و آز (به آنچه در دست مردم است) را روش خویش قرار داد (زیرا لازمه طمع نیازمندی و فروتنی است، و لازمه نیازمندی و فروتنی پستی و کوچکی) و به ذلت و خواری تن داده کسی که گرفتاری و پریشانی خود را (نزد دیگری) آشکار نماید (زیرا لازمه اظهار گرفتاری و پریشانی حقارت و زیردستی است) و نزد خویش خوار است کسی که زبانش را حکمران خود گرداند (بی تامل و اندیشه هر چه به زبانش آید بگوید که بسا موجب هلاک و تباهی او گردد، و چنین کس مقام و منزلتی برای خود در نظر نگرفته است).

زمانی

چهار کلمه بالا به مذمت از مال دنیا و ارزش آن منتهی می گردد. این مطلب روشن است که خواستن مال برای آبرو و خدمت به جامعه خوب بلکه لازم است و اینجا فرمایش امام حسن (علیه السلام) زنده می شود که فرمود: هر کس بگوید: مال را دوست ندارم دروغ می گوید اگر یقین کنم که راست می گوید احمق است. اما هرگاه علاقه به مال دنیا فقط برای نگاهداری باشد و هدف دنیوی که هیچ نتیجه اخروی نداشته باشد اشتباه است و خدا عذاب دردناک به آنان وعده داده. ابن ابی الحدید در توضیح جمله های بالا می نویسد: آماده نبودن برای قیامت دلیل بر عجز شدید است. گفته شده: العجز المفرط ترک التاهب للمعاد: واماندگی شدید، آماده نبودن برای قیامت است. و گفته شده: (الصبر مر لا یتجرعه الاحر) صبر و استقامت در برابر ناملایمات و رسیدن به هدف، کار تلخی است که فقط آزادگان این تلخی را جرعه جرعه می نوشند. گفته شده روزگار خوش و ناپسند سرنوشت معینی دارند همانند روزگار و عمر مردم، در روزگاری که ناراحتی وجود دارد صبر کنید تا مدتش به پایان برسد. زهد و پارسائی این است که آنچه انسان را از توجه بخدا باز می دارد کنار بگذاریم. گفته شده وقتی عالم، پارسا نباشد بلای زمان خود خواهد بود زیرا که مردم می گویند اگر علم او زهد را تایید کرده بود پرهیزکاری می بود لذا مردم در ناپرهیزکاری از او پیروی می کنند و هم چنین در اشراف گیری! پرهیز از گناه مهمترین پناهگاه است زیرا پرهیز از گناه انسان را از آلودگی به گناه نجات می بخشد و عبادت خدا از گرفتار دشمن شدن. کسی که پرهیزکاری را پیشه خود سازد خدا راه فرار برای او بوجود می آورد.

سید محمد شیرازی

و قال علیه السلام: (ازری بنفسه) ای حقرها (من استشعر الطمع) ای اخفی الطمع فی باطنه و تخلن به اذ الناس یذلون الطامع (و رضی بالذل) ای بالذله و المهانه لدی الناس (من کشف عن ضره) بان بین للناس ضره وفاقته (و هانت علیه نفسه من امر علیها) ای علی نفسه (لسانه) بان جعله امیرا، یقول بلا رویه، فیقع فی المشکله مما یوجب اتعاب جسده لتنفیذ ما وعد و الخلاص مما تکلم، و هذا کنایه عن لزوم سجن اللسان حتی لا یتکلم بما یوقع الانسان فی المشکه.

موسوی

اللغه: ازری: قصر به و حقره. استشعر الشی ء: تخلق به من الشعار و هو ما یلی البدن من الثیاب. الطمع: ضد القناعه. الذل: ضد العز، الهوان و الضعه. الضر: کل ما کان من سوء حال و فقر او شده فی بدنه. هان: ذل و صغر. امر لسانه: جعله امیرا. الشرح: هذه امور یقراها الامام فی نفوس الناس و فی وجوههم و یرید منهم ان یترفعوا عنها و یعیشوا الاباء و العزه و الکرامه. (ازری بنفسه من استشعر الطمع) الذی یعیش الطمع بما فی ایدی الناس و یخضع لهم و یعطیهم من نفسه و یسایرهم فی کثیر من الامور یعیش الاهانه فی نفسه و الاحتقار عندهم. ام عندهم فلعلمهم بحاله و بما یتنازل عنه و اما عند نفسه فلانه یشعر بعمقه بالمساومه علی کثیر من مبادئه و قیمه فتهون علیه نفسه و فی الحدیث عن ابی جعفر (علیه السلام): بئس العبد عبد له طمع یقوده و بئس العبد عبد له رغبه تذله … (و رضی بالذل من کشف عن ضره) من کشف للناس ما به من بوس و سوء حال فقد تعری امامهم و هان علیهم و عاده الناس جاریه انهم یحترمون الاشخاص بصفاتهم و ما یسمعون عنهم و متی عرفوا حقیقتهم و انهم لیسوا کذلک سقطوا من اعینهم و فی المثل صیت الغنی و لا صیت الفقر لان الناس تحترم الاغنیاء و تزدری الفقراء فحف

ظ المقام بحفظ صیت الغنی … (و هانت علیه نفسه من امر علیها لسانه) من جعل لسانه امیر نفسه فقد صغرها و حقرها لان اللسان اذا تولی الامر و اخذ یتکلم کما یشاء فان سقطاته تکثر و اغلاطه تزداد و عثراته قد لا تقال فاجعل اللسان فی خدمه العقل و لا تنطق الا بعد ان تفکر فی کل کلمه تخرج من فمک و تعرف آثارها و ما تخلفه من الاحداث و المشاکل او تزرعه من الخیرات و الهدایه و هذه الحکمه دعوه الی ضبط اللسان الذی یحفظ کرامه الانسان …

طالقانی

در شرح این سخن احادیثی آمده است که برای نمونه به ترجمه برخی از آنها قناعت می شود. در حدیث مرفوع آمده است که «سنگ صاف لغزنده ای که گام دانشمندان هم بر آن پایدار نیست آز است.»، و گفته شده است: بیشترین کشته شدن خردها زیر سایه های طمع است. از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در باره توانگری پرسیدند، فرمود: «نا امیدی از آنچه در دست مردم است، و هر یک از شما آهنگ طمع دنیا می دارد، آهسته حرکت می کند.»

مکارم

امام علیه السلام فرمود:

هر کس طمع را پیشه کند خود را حقیر کرده و کسی که ناراحتی هایش را (نزد این و آن بدون هیچ فایده) فاش کند به ذلت خویش راضی شده و آن کس که زبانش را بر خود امیر کند شخصیتش حقیر خواهد شد. ( . سند گفتار حکیمانه: این جمله به اضافه چهار جمله بعد از آن که خواهد آمد همگی در وصیتی که امام علیه السلام به مالک اشتر فرموده دیده می شود و مرحوم صاحب کتاب تحف العقول که قبل از سیّد رضی می زیسته در شرح کلمات قصار علی علیه السلام تمام آن را با تفاوت هایی آورده است.(مصادر نهج البلاغه،ج 4،ص 9) و این نشان می دهد که بخشی از آنچه در بحث کلمات قصار نهج البلاغه آمده جمله های به هم پیوسته ای بوده است که مرحوم سیّد رضی به سبب معانی مستقلی که داشته اند آنها را از هم جدا کرده است. )

امام علیه السلام در این کلام نورانی اش به پیامدها و آثار سوء سه رذیله اخلاقی در عباراتی کوتاه و فشرده اشاره فرموده است.

نخست می فرماید:«هر کس طمع را پیشه کند خود را حقیر ساخته است».

(أَزْرَی بِنَفْسِهِ مَنِ اسْتَشْعَرَ الطَّمَعَ) .

واژه«طمع»به معنای بیش از حق خود طالب بودن و گرفتن مواهب زندگی از دست دیگران است و تعبیر به«استشعر»که به معنای پوشیدن لباس زیرین است اشاره به این است که طمع را به خود چسبانده و از آن جدا نمی شود؛بدیهی است که افراد طماع برای رسیدن به مقصود خود باید تن به هر ذلتی بدهند و دست سؤال به سوی هرکس دراز کنند و شخصیت خود را برای نیل به اهداف طمعکارانه خود بشکنند.

در سخنان رسول خدا صلی الله علیه و آله می خوانیم:

«بِئْسَ الْعَبْدُ عَبْدٌ لَهُ طَمَعٌ یَقُودُهُ إِلَی طَبَعٍ؛ در حدیث دیگری از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره خطر این صفت مذموم مخصوصاً برای علما وارد شده است که فرمود:

«إن الصّفاه الزّلال الذی لا تَثْبُتُ عَلَیْهِ أقْدامُ و عجیب این که هنگامی که طمع فزونی یابد کارهایی از انسان سر می زند که کاملاً احمقانه است؛شبیه آنچه درباره طماع معروف عرب به نام«اشعب»نقل شده که بسیاری از اوقات هنگامی که راه می رفت دامن خود را به دست می گرفت و آن را در برابر آسمان باز نگه می داشت و می گفت:شنیده ام بعضی از پرندگان در حال پرواز تخم می گذارند شاید تخم آن پرنده در دامن من بیفتد.و یا نقل می کنند هنگامی که گروهی از کودکان او را در کوچه و بازار آزار می دادند برای پراکنده ساختن آنها گفت:شنیده ام در فلان خانه حلوا پخش می کنند بچه ها به سوی آن خانه دویدند ناگهان دیدند خود اشعب نیز به سوی آن خانه می دود گفتند:تو چرا؟ گفت:شاید حرف من درست باشد.

این داستان ها خواه واقعیت داشته باشد یا نه اشاره به کارهای ننگ آوری است که انسان به جهت طمع انجام می دهد.

نقطه مقابل طمع قناعت است که سبب عزت آدمی می شود همان گونه که امیرمؤمنان فرمود:

«عَزَّ مَنْ قَنَعَ؛ آن کس که قناعت پیشه کند عزیز خواهد بود». ( .غررالحکم،ص 392،ح 9018.در بعضی از عبارات این جمله به این صورت نقل شده است:«عَزَّ مَنْ قَنَعَ وَ ذَلَّ مَنْ طَمَعَ»(شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید،ج 19،ص 50).)

و به گفته شاعر: آز بگذار و پادشاهی کن گردن بی طمع بلند بود!

در دومین نکته می فرماید:«کسی که سفره دل خویش را (نزد این و آن بدون هیچ فایده) باز کند (و مشکلات خود را فاش سازد) رضایت به ذلت خود داده است»؛ (وَ رَضِیَ بِالذُّلِّ مَنْ کَشَفَ عَنْ ضُرِّهِ) .

روشن است هر گاه انسان نزد طبیب درد خود را بگوید و از وی راه درمان بطلبد یا پیش قاضی ظلمی را که بر او رفته بیان سازد و از او احقاق حق بخواهد یا نزد دوستش از گرفتاری خود برای گرفتن وام سخن بگوید کار خلافی نکرده و به دنبال مشکل گشایی بوده؛اما طرح مشکلات نزد کسانی که هیچ گونه توانایی بر حل آن ندارند اثری جز ذلت و سرافکندگی انسان نخواهد داشت.در این گونه موارد باید خویشتن دار بود و لب به شکایت نگشود.

آن گاه امام علیه السلام در جمله سوم می فرماید:«کسی که زبانش را بر خود امیر سازد شخصیت او تحقیر می شود»؛ (وَ هَانَتْ عَلَیْهِ نَفْسُهُ مَنْ أَمَّرَ عَلَیْهَا لِسَانَهُ) .

منظور از امیر شدن زبان آن است که از تحت کنترل عقل و فکر خارج شود و هرچه بر زبانش آمد بگوید.بدیهی است سخنانی که از فکر و عقل و تقوا سرچشمه نمی گیرد در بسیاری از موارد خطرهایی ایجاد می کند که انسان قادر بر جبران آن نیست و گاه اسباب رنجش افراد آبرومند و سبب ایجاد اختلاف در میان مردم و کینه و دشمنی نسبت به گوینده و دیگران می شود و چه زیبا می گوید شاعر عرب:

اِحْفَظْ لِسانَکَ ایُّهَا الْإنْسانُ لا یَلْدَغَنَّکَ إنَّهُ ثُعْبانٌ

کَمْ فِی الْمَقابِرِ مِنْ قَتیلِ لِسانِهِ کانَتْ تُهابُ لِقاءُهُ الاْقْرانُ

ای انسان زبان خود را حفظ کن-مراقب باش تو را نگزد که اژدهایی است.

چه بسیارند کسانی که در گورستان ها خفته اند و کشته زبان خویشند-همان کسانی که همطرازان آنها از ملاقات با آنها وحشت داشتند.

در حدیث دیگری در سلسله همین کلمات قصار می خوانیم:

«مَنْ کَثُرَ کَلَامُهُ کَثُرَ خَطَؤُهُ؛ کسی که زیاد سخن گوید اشتباهات زیادی خواهد کرد». ( .نهج البلاغه،حکمت 349.)و این خطای بسیار باعت تحقیر و بی ارزش شدن او در نظرها می شود.

کوتاه سخن این که انسان عاقل باید زبانش را در اختیار عقلش قرار دهد نه این که عقلش را در اختیار زبان که اولی مایه سعادت است و دومی اسباب حقارت.

شایان توجه است صفات سه گانه نکوهیده ای را که امام در این بیان کوتاه ذکر کرده (طمع،فاش کردن ناراحتی ها نزد هرکس و امیر ساختن زبان بر خود) هرسه در این جهت مشترکند که سبب ذلت و خواری می شوند و این هماهنگی در اثر سبب شده است که امام علیه السلام هر سه را کنار هم قرار دهد.

انگلیسی

Imām Ali ibn Abū Tālib said the following: "Whoever adopts greed as a habit demeans himself; whoever discloses his hardship agrees to be humiliated, and whoever allows his tongue to overpower his soul delittles the soul.”

حکمت3: در نکوهش بخل و ترس و تنگدستی و بینوائی

اشاره

صوت

وَ قَالَ علیه السلام البُخلُ عَارٌ وَ الجُبنُ مَنقَصَهٌ وَ الفَقرُ یُخرِسُ الفَطِنَ عَن حُجّتِهِ وَ المُقِلّ غَرِیبٌ فِی بَلدَتِهِ

ترجمه ها

دشتی

بخل ننگ است و ترس نقصان ، و درویشی کند کننده زبان- زیرک در برهان ، و تنگدست بیگانه در دیار خود بر همگان.

شهیدی

و درود خدا بر او، فرمود: بخل ننگ و ترس نقصان است . و تهیدستی مرد زیرک را در برهان کند می سازد ، و انسان تهیدست در شهر خویش نیز بیگانه است .

اردبیلی

و فرمود بخیلی سرزنش مرد است و بد دلی محل نقصانست و کم هستی و درویشی گنگ می سازد زیرکی را از حجت او و اندک مال غریب است در شهر خود

آیتی

و فرمود (علیه السلام): بخل، ننگ است و ترس، نقص است و تنگدستی، زبان زیرک را از بیان حجتش بر بندد و بینوا در شهر خود غریب است.

انصاریان

و آن حضرت فرمود:بخل عار است ،و ترس نقصان ،تنگدستی زیرک را از برهانش لال کند ،انسان تهیدست در دیارش غریب است .

شرح ها

راوندی

و المقل: الفقیر.

کیدری

و الفقر یخرس الفطن عن حجته: لانه یخاف من ضعه قدره عند الناس ان یرد علیه و یستخف به فیوثر السکوت. المقل: الفقیر.

ابن میثم

تنگ نظری ننگ، و ترسو بودن کاستی است. تنگدستی شخص زیرک را از بیان دلیل و برهانش لال می کند. تهی دست در دیار خود غریب است. بردباری و استقامت، دلاوری و پارسایی سرمایه و دارایی است. پرهیزکاری به منزله ی سپر است. چهارم- تنگ نظری ننگ است توضیح آن که این صفت پست، دوری گزیدن از فضیلت بزرگواری و بخشندگی است، به هر اندازه که انسان برای بخشندگی و بزرگواری قابل ستایش است، به همان اندازه به خاطر خوی پست تنگ نظری سزاوار نکوهش است. پنجم- ترسو بودن، کاستی است، زیرا ترس، همان مرحله تفریط از فضیلت دلاوری است که ریشه ی کمالات نفسانی می باشد، بنابراین نوعی کاستی و فرومایگی است. ششم- تنگدستی شخص زیرک را از بیان برهانش لال می سازد. از آن رو که تنگدستی باعث احساس شدید ذلت، گرفتگی، سستی و خجلت از دیگران در نفس انسانی می شود. و ریشه ی تمام اینها، تصور ناتوانی و اندیشه ی کمبود- به دلیل نداشتن ثروت- در برابر دشمنان است در نتیجه- هر چند که تنگدست، زیرک و هوشیار باشد- حالت ترس و عجز از سخن گفتن در او به وجود می آید. با ملاحظه ی شباهت چنین کسی با گنگ و لال، صفت گنگی را استعاره برای او آورده است. هفتم- تهیدست در شهر خود غریب است. کلمه ی: غریب را از نظر بی توجهی مردم به او و کمی یاران و دوستان- به دلیل تهیدستی اش- استعاره آورده است، چه تهیدست بسان غریبی است که کسی او را نمی شناسد.

ابی الحدید

وَ قَالَ علیه السلام الْبُخْلُ عَارٌ وَ الْجُبْنُ مَنْقَصَهٌ وَ الْفَقْرُ یُخْرِسُ الْفَطِنَ عَنْ [حَاجَتِهِ] حُجَّتِهِ وَ الْمُقِلُّ غَرِیبٌ فِی بَلْدَتِهِ .

هذه ثلاثه فصول الفصل الأول فی البخل و قد تقدم لنا کلام مقنع فی ذلک.

و من کلام بعض الحکماء فی ذلک ما أقل من یحمده الطالب و تستقل به العشائر و یرضی عنه السائل و ما زالت أم الکرم نزورا و أم اللؤم ذلولا و أکثر الواجدین من لا یجود و أکثر الأجواد من لا یجد.

و ما أحسن قول القائل کفی حزنا أن الجواد مقتر علیه و لا معروف عند بخیل.

و کان یقال البخل مهانه و الجود مهابه.

و من أحسن ما نقل من جود عبد الله المأمون أن عمر بن مسعده کاتبه مات فی سنه سبع عشره و مائتین و خلف ترکه جلیله فبعث أخاه أبا إسحاق المعتصم و جماعه معه من الکتاب لیحصروا مبلغها فجاء المعتصم إلیه و هو فی مجلس الخلافه و معه الکتاب فقال ما رأیتم فقال المعتصم معظما لما رآه وجدنا عینا و صامتا و ضیاعا قیمه ذلک أجمع ثمانیه آلاف ألف دینار و مد صوته فقال المأمون إنا لله و الله ما کنت أرضاها لتابع من أتباعه لیوفر هذا علی مخلفیه فخجل المعتصم حتی ظهر خجله للحاضرین الفصل الثانی فی الجبن و قد تقدم قولنا فی فضل الشجاعه.

و قال هشام بن عبد الملک لمسلمه أخیه یا أبا سعید هل دخلک ذعر فی حرب قط شهدتها قال ما سلمت فی ذلک عن ذعر ینبه علی حیله و لا غشینی ذعر سلبنی رأیی فقال له هشام هذه و الله البساله قال أبو دلامه و کان جبانا إنی أعوذ بروح أن یقدمنی

قال المنصور لأبی دلامه فی حرب إبراهیم تقدم ویلک قال یا أمیر المؤمنین شهدت مع مروان بن محمد أربعه عساکر کلها انهزمت و کسرت و إنی أعیذک بالله أن یکون عسکرک الخامس .

الفصل الثالث فی الفقر و قد تقدم القول فیه أیضا.

و مثل قوله الفقر یخرس الفطن عن حاجته قول الشاعر سأعمل نص العیس حتی یکفنی

و مثل قوله علیه السلام و المقل غریب فی بلدته قول خلف الأحمر لا تظنی أن الغریب هو النائی و لکنما الغریب المقل.

و کان یقال مالک نورک فإن أردت أن تنکسف ففرقه و أتلفه.

قیل للإسکندر لم حفظت الفلاسفه المال مع حکمتها و معرفتها بالدنیا قال لئلا تحوجهم الدنیا إلی أن یقوموا مقاما لا یستحقونه.

و قال بعض الزهاد ابدأ برغیفیک فاحرزهما ثم تعبد.

کاشانی

کلمه چهارم: (البخل عار) بخیلی نمودن، سرزنش مردمان است در روزگار بلکه سبب درآمدن است در نار. چنانکه در جای دیگر اشاره به این فرموده که: البخیل یکسب العار و یدخل النار هیچ ممسک ننگرد روی بهشت بلکه با او کم رسد بوی بهشت باش از بخل و بخیلی برحذر تا نسوزد مر تو را نار سقر کلمه پنجم: (و الجبن منقصه) و ترسناکی و بددلی محل نقصان است و کمی زیرا که کسب غنایم در دنیا و حصول درجه علیا و مرتبه عظمی در عقبی، متفرع است بر شجاعت نه به خیانت، پس همچنانکه شجاعت، اصل کمالات است در انسان، جبانت اصل نقصان است در ایشان کلمه ششم: (الفقر یخرس الفطن عن حجته) درویشی گنگ می سازد زیرک را از حجت او یعنی منقبض می سازد نفس او را و سست می گرداند زبان او را از حجت آوردن و اقامه برهان نمودن. چه فقیر می ترسد که به واسطه بی اعتباری او نزد مردمان رو نکنند بر او به سخنان، پس سکوت اختیار می کند و اقدام نمی نماید به مقاومت خصمان کلمه هفتم این است: (المقل غریب فی بلدته) اندک مال، غریب است در شهر خود به جهت عدم التفات مردمان به او

آملی

قزوینی

و جائی دیگر فرموده: (البخل یکسب العار و یدخل النار) صاحب (غررالحکم) از کلمات حضرت این کلمه را آورده است (کافر سخی ارجی الی الجنه من مسلم شحیح) بد دلی نقصان بزرگ است آدمی را چنانچه شجاعت کمال عظیم است او را، و تنگدستی گنگ و لال می گرداند زیرک را از حجت خود، چنانچه توانگری گویا میگرداند ابکم غبی را بحجت، مرد بی مال و درویش غریب است در شهر خویش

لاهیجی

و قال علیه السلام: «البخل عار و الجبن منقصه» یعنی بخل کردن عیب است و ترسناک بودن نقص است.

«و الفقر یخرس الفطن عن حجته» یعنی احتیاج گنگ می گرداند مرد زیرک را از اظهار کردن حجت و دلیل خود در مطالب.

«و المقل غریب فی بلدته» یعنی فقیر غریب است در شهر خود، یعنی مانند غریبان کسی از اهل شهر او با او انس نمی گیرد.

خویی

(الخرس) بالتحریک مصدر الاخرس و قد خرس و اخرسه الله و (المقل) الفقیر الذی لا مال له (و البخل) حبس ما یقدر علی انفاقه من مال او معاونه بید و لسان، فقد یصل الی حد منع اداء الحقوق الواجبه کمنع النفقه علی الاهل و الاقرباء الواجبه النفقه، او منع حق الزکاه للفقراء و سائر مصارفه، او الخمس عن اربابه فیوجب العقاب و المواخذه، و قد یکون سببا لمنع ذوی الحقوق العامه فیبلغ الی حد الوبال و النکال، و فی الحدیث انه لا یومن بالله و الیوم الاخر من بات شبعانا و جاره جائع، فلذا قال (علیه السلام): انه (عار). (و الجبن منقصه) لمضادته مع الشجاعه التی هی رکن من ارکان الایمان و حیله لنفس الانسان، فالجنون لا یقوم بالدفاع عن عرضه و دینه، و یخاف فی کل موطن علی نفسه. (و اما الفقر) قد ورد فیه الاخبار و کلمات الاخیار بالمدح تاره و الذم اخری، فقد ورد فی کلمات فی باب الکفر و الایمان (ج 3 صلی الله علیه و آله 452) من المطبوع مع الشرح و الترجمه الفارسیه بطهران عن بن ابراهیم عن ابیه عن النوفلی عن السکونی عن ابی عبدالله (علیه السلام) قال: قال رسول الله (صلی الله علیه و آله): کاد الفقر ان یکون کفرا، و کاد الحسد ان یغلب القدر. و قد وصف علی (علیه السلام) الفقر فی هذه العباره بطبعه الموثر فی الفقیر بالنظر الی الاجتماع فان الناس عبید الدینار و لا ینظرون الی الفقیر الا بعین الاحتقار و لا یتوجهون الی کلامه و حجته و ان کان حقا و یوثر هذا الامر فی الفقیر فلا نشاط له فی اظهار حجته عند المخاصمه حتی کانه اخرس، و نعم ما قیل:

فصاحه سحبان و خط ابن مقله ***و حکمه لقمان و زهد ابن ادهم

لو اجتمعت فی المرء و المرء مفلس*** فلیس له قدر بمقدار درهم

و قد بین (علیه السلام) سو اثر الفقر بابلغ بیان فی الفقره التالیه و هی قوله (علیه السلام): (و المقل غریب فی بلدته) و ان یمکن التفریق بین الفقیر و المقل حیث ان الفقیر من اظهر حاجته للناس، و المقل ربما یظهر الغناء و الاستغناء و لکن الناس لا یفرقون بینهما، فانهم غالبا کالذباب یدورون حول الحلوی، فاذا کان الانسان مقلا لا یقدر علی جلبهم ببذل المال یعرضون عنه و لا یتقربون الیه و لا یسالون عن حاله و لا یتوجهون الیه، و بهذا النظر یصیر غریبا و ان کان فی بلدته و بین عشیرته، فان الغریب من لا یتوجه الیه و و لا یسال عن حاله و نعم ما قال:

لا تظن ان الغریب هو النائی*** و لکن الغریب المقل

الترجمه: بخل ننگ است- و ترس کاستی مرد است بینوائی هوشمند را از دلیل حق خود گنگ سازد- تنگ سرمایه در وطنش آواره است-

شوشتری

اقول: نقله (التحف) کالاول جزء وصیته للاشتر مع زیادات، و فیه بدل قوله (و الزهد ثروه): (و الشکر ثروه). ثم ان ابن ابی الحدید جعل هذا عنوانین، الاول الی قوله (فی بلدته) و بالعکس جعل ابن میثم سته من عناوین المتن من الثانی الی السابع عنوانا واحدا، و هو الاصح حیث ان نسخه ابن میثم بخط المصنف، و لان الجمیع وصیته (علیه السلام) للاشتر کما یفهم من (التحف). (البخل عار) قال الرضا (علیه السلام): البخیل بعید من الله بعید من الجنه قریب من النار. کان محمد بن یحیی البرمکی بخیلا بخلاف باقی بیته، و قال ابوه لاحد خواصه سوءه له: انت خاص به و ثوبک مخرق؟ قال: و الله ما اقدر علی ابره (الفصل الثالث و الاربعون- فی مکارم الاخلاق) اخیطه بها، و لو ملک محمد بیتا من بغداد الی النوبه مملوا ابراثم جاءه جبرئیل و میکائیل و معهما یعقوب النبی یضمنان له عنه ابره و یسالانه اعارته ایاها لیخیط بها قمیص یوسف الذی قد من دبره، ما فعل. قال: فصف مائدته. قال: هی فتر فی فتر، و صحافه منقوره من حب الخشخاش و بین ندیمه و بین الرغیف نقده جوزه. قال: فمن یحضره؟ قال: الکرام الکاتبون. قال: فمن یاکل معه؟ قال: الذباب. و فی (العیون): کان عمر بن یزید الاسدی علی شرطه الحجاج فاصابه قولنج فحقنه الطبیب بدهن کثیر فانحل بطنه فی الطست، فقال الغلام: ما تصنع به؟ قال: اصبه. قال: لا، و لکن میز منه الدهن، و استصبح به. و قیل: لو لم یکن فی ذمه الاقوله تعالی: (و لا یحسبن الذین یبخلون بما آتاهم الله من فضله هو خیر الهم بل هو شر لهم سیطوقون ما بخلوا به یوم القیامه … ) لکفی. و قالوا: ابخل الناس بماله اجودهم بعرضه. و قال عبدالملک لمصعب: لا یسود اخوک لثلاث: لبخله و عجبه و استبداده. و قال الشاعر: لا یسود امرو بخیل و لو مس بیافوخه عنان السماء و فی (بخلاء الجاحط) بعد ذکر حب الناس للجواد و مدحهم له و افراطهم فیه: ثم وجدنا هولاء بانعاتهم للبخیل علی ضد هذه الصفه و علی خلاف هذا (الفصل الثالث و الاربعون- فی مکارم الاخلاق) المذهب، وجدناهم یبغضونه مره، و یحقرونه مره، و یبغضون بفضل بغضه ولده، و یحتقرون بفضل احتقارهم له رهطه و یضیفون الیه من نوادر اللوم ما لم یبلغه، و من غرائب البخل مالم یفعله، و حتی ضاعفوا علیه من سوء الثناء بقدر ما ضاعفوا للجواد من حسن الثناء. و فی (تاریخ بغداد) عن اسحاق الموصلی: دخلت علی الرشید یوما فقال: انشدنی من شعرک، فانشدته: و آمره بالبخل قلت لها اقصری فذلک شی ء ما الیه سبیل اری الناس خلان الجواد و لا اری بخیلا له فی العالمین خلیل و من خیر حالات الفتی لو علمته اذا نال خیرا ان یکون ینیل عطائی عطاء المکثرین تکرما و مالی کما قد تعلمین قلیل و انی رایت البخل یزری باهله و یحقر یوما ان یقال بخیل الی ان قال: فقال الرشید: یا فضل، اعطه مائه الف درهم لله در ابیات ناتینا بها، ما احسن فصولها و اثبت اصولها! فقلت: کلامک اجود من شعری. قال: احسنت یا فضل، اعطه مائه الف اخری. هذا، و کان عباس بن محمد عم ابی الرشید مکینا عنده، و کان اراد ان یخطب الیه ابنته، فجاءه یوما و قال له: هجانی ربیعه الرقی، فغضب و امر باحضاره و قال له: اتهجو عمی؟ فقال: قد مدحته بقصیده ما قیل مثلها فی احد من الخلفاء، فان رایت ان تامره باحضارها، فامره فتلکا فعزم علیه فعلم انه اخطا، فاحضرت فنظر الرشید فیها فقال: صدق ربیعه. ثم قال للعباس: بم اثبته؟ فسکت و تغیر لونه. قال ربیعه: بدینارین. فظن الرشید انه قال ذلک موجده. قال له: بحیاتی کم اثابک؟ قال: و حیاتک بدینارین. فغضب الرشید (الفصل الثالث و الاربعون- فی مکارم الاخلاق) و قال للعباس: فضحت آباءک و فضحتنی و نفسک. فنکس راسه، فامر الرشید باعطائه ثلاثین الف درهم وخلعه و حمله علی بغله، و قال له: بحیاتی لا تذکره فی شعرک تصریحا او تلویحا. و فتر عما کان هم به من التزوج الیه و اطرحه بعد. و لا یزال ربیعه بعده یعبث به فی حضره الرشید، فجاء العباس یوما الی الرشید ببرنیه غالیه و قال: هذه غالیه صنعتها لک بیدی اختیر عنبرها من بحر عمان و مسکها من مفاوز التبت و بانها من ثغر تهامه، فالفضائل کلها مجموعه فیها، و النعت یقصر عنها. فاعترضه ربیعه فقال: ما رایت اعجب منک، ان تعظیمک هذا عند من تجبی الیه خزائن الارض و تذل له جبابره الملوک وتتحفه ببدائع ممالکها حتی کانک قد فقت به ما عنده، او ابدعت له ما لا یعرفه، لا تخلو فیه من ضعف عقل او قصر همه، انشدتک ایها الخلیفه الاجعلت حظی من کل جائزه سنتی هذه الغالیه حتی اوفیها حقها. فقال: ادفعوها الیه. فدفعت الیه فادخل یده فیها و اخرج ملئها و حل سراویله و ادخل یده فلطخ بها استه و اخذ حفنه اخری فطلی بها ذکره و انثبیه و اخرج حفنتین فطلی بها ابطیه، ثم قال للرشید: تامر غلامی یدخل الی؟ فادخل فدفع الیه البرنیه غیر مختومه و قال له: اذهب بها الی جاریتی فلانه و قل لها: طیبی بها حرک و استک حتی اجی ء الساعه و انیکک، فاخذها الغلام و مضی، فضحک الرشید حتی غشی علیه،

و کاد العباس یموت غیظا. (و الجبن منقصه) فی (الظرائف): یقال: الشجاع محبب حتی الی عدوه، و الجبان مبغض حتی الی الله، و قال الشاعر: (الفصل الثالث و الاربعون- فی مکارم الاخلاق) یفر الجبان من ابیه و امه و یحمی شجاع القوم من لا یناسبه و لما قال المتنبی: یری الجبناءان الجبن عقل و تلک خدیعه الطبع اللئیم و کل شجاعه فی المرء تغنی و لا مثل الشجاعه فی الحکیم قیل له انی یکون الشجاع حکیما و هما علی طرفی النقیض؟ قال: هذا علی ابن ابی طالب شجاع و حکیم. (و الفقر یخرس الفطن عن حجته). فی (کامل المبرد) قال اعرابی من باهله: ساعمل نص العیص حتی یکفنی غنی المال یوما او غنی الحدثان فللموت خیر من حیاه یری لها علی الحر بالاقلال و سم هوان متی یتکلم یلغ حکم کلامه و ان لم یقل قالوا عدیم بیان کان الغنی عن اهله بورک الغنا بغیر لسان ناطق بلسان و قیل: اذا قل مال المرء قل حیاوه و ضاقت علیه ارضه و سماوه و اصبح لا یدری و ان کان حازما اقدامه خیر له ام و راوه و قال صالح بن عبدالقدوس: (الفصل الثالث و الاربعون- فی مکارم الاخلاق) بلوت امور الناس سبعین حجه و جربت صرف الدهر فی العسر و الیسر فلم ار بعد الدین خیرا من الغنی و لم ار بعد الکفر شرا من الفقر و فی (کامل المبرد): لما ولی عبیدالله بن زیاد حارثه بن بدر رامهرمز، و سرق، قال له انس بن ابی انیس: احار بن بدر قد و لیت اماره فکن جرزا فیهاتخون و تسرق و لا تحقرن یا حار شیئا وجدته فحطک من ملک العراقین سرق و باه تمیما بالغنی ان للغنی لسانا به المرء الهیوبه ینطق و فی (بیان الجاحظ): قال عروه بن الورد: ذرینی للغنی اسعی فانی رایت الناس شرهم الفقیر و اهونهم و احقرهم لدیهم و ان امسی له نسب و خیر و یقصی فی الندی او یزدریه حلیلته و ینهره الصغیر و یلفی ذوالغنی و له جلال یکاد فواد صاحبه یطیر قلیل ذنبه و الذنب جم و لکن للغنی رب غفور و فی (عیون القتیبی): قال النمر بن تولب: فالمال فیه تجله و مهابه و الفقر فیه مذله و قبوح و لاخر: رزقت لبا و لم ارزق مروته و ما المروه الا کثره المال اذا اردت مساماه یقعدنی عما ینوه باسمی رقه الحال (الفصل الثالث و الاربعون- فی مکارم الاخلاق) و لاخر: یغطی عیوب المرء کثره ماله یصدق فیم اقال و هو کذوب و یزری بعقل المرء قله ماله یحمقه الاقوام و هو لبیب و قال حسان: رب حلم اضاعه عدم المال و جهل غطی علیه النعیم (و المقل غریب فی بلدته) قال ابن ابی الحدید: یقال: مالک نورک، فان اردت ان تنکسف ففرقه و اتلفه. و قال خلف الاحمر: لا تظنی ان الغریب هو النائی، و لکنما الغریب المقل. قلت: و قال الشاعر: الم تربیت الفقر یهجر اهله و بیت الغنی یهدی له و یزار و قال ایضا: اذا ما قل مالک کنت فردا و ای الناس زوار المقل و قال ایضا: و من یکن له نشب یحبب و من یفتقر یعش عیش ضر و یجنب سر النجی و لکن اخا المال محضر کل سر و قال ایضا: (الفصل الثالث و الاربعون- فی مکارم الاخلاق) و لم ار مثل الفقر اوضع للفتی و لم ار مثل المال ارفع للرذل و لابن فارس. قد قال فیما مضی حکیم ما المعرء الا باصغریه فقلت قول امری لبیب ما المرء الا بدر همیه من لم یکن معه درهماه لم تلنفت عرسه الیه و کان من ذله حقیرا تبول سنوره علیه و لاخر: فلو کنت ذا مال لقرب مجلسی و قیل اذا اخطات انت رشید رایت الغنی قد صار فی الناس سوددا و کان الفتی بالمکرمات یسود و ان قلت لم یسمع مقالی و اننی لمبدی حق بینهم و معید

مغنیه

البخل یخطط لصاحبه منهجا یسیر علیه فی تفکیره و سلوکه، و لا یحید بحال، و هذا المنهج یرفض بطبعه التعاون علی الخیر و مصلحه الفرد و الجماعه، و یهدی الی القسوه و عدم الاکثرات بالناس و مشاکلهم.. و من لا یهتم بهموم الناس فلیس منهم و لا من الانسانیه فی شی ء. و نعطف علی ذلک ما جاء فی الاثار من ان البخیل یعیش فی الدنیا عیش الفقراء، و یحاسب فی الاخره حساب الاغنیاء، و انه کالخنزیر لا نیتفع به الا بعد موته حیث تنهشه الکلاب، و ان البخل یفسد الرای، و یمنع صاحبه عن رویه الحقیقه، لانه ینظر الی الاشیاء من خلال ذاته الشحیحه الشاحبه. و اذا ان الامساک رذیله فالبذل و التضحیه فضیله فی کل زمان و مکان، و لکن اطعام الطعام قد بلغ الغایه و النهایه من التقدیس عند القدامی، و یخاصه العرب الذین اعتبروه سببا رئیسیا من اسباب السیاده و القیاده، و ملاوا الدنیا فی المدیح و الثناء نظما و نثرا علی صاحب الخوان، و کنوا عنه بجبان الکلب و کثیر الرماد و النیران.. و وضع الجاحظ کتابا فی البخلاء، و افرد الکثیر من المولفین بابا طویلا فی کتبهم لذم البخل و البخلاء، و مدح الجود و الاجود. و السر العسر و المعیشه الضنکی فی ذاک العصر حیث الجائعون من کل بلد بالالاف او بالمئات.. هذا، الی ان المسافرین کانوا یسیرون ایاما او اشهرا علی الاقدام او علی الحیوان، و لا مطاعم و فنادق، فلا بدع اذا کان لاطعام الطعام شانه و وزنه، و من هنا ساوی رسول الله (صلی الله علیه و آله) بینه و بین السلام فی قوله: (افضل الاعمال افشاء السلام، و اطعام الطعام). حتی الماء کان لباذله اجر و فضل علی قدر عطش الظمان و لهفته، لتعذر الوصول الی مجری الماء و مصدره.. اما الان، و قد غیر العلم الارض و من علیها و خطا بالبشریه خطوات یسرت لها العسیر، و قربت لها البعید، و حققت الکثیر من مطالبها، اما الان فلم یعد لاطعام الطعام و نحوه ذاک الوزن الاثر الذی کان له من قبل.. و لیس معنی هذا ان الکرم قد تحول عن طبیعته و نزل عن مرتبته، و انما یعنی ان مظاهر الکرم قد تغیرت و انتقلت من التعاون الفردی الی التعاون الاجتماعی، من اطعام الرغیف الی بناء دار للایتام، و مستشفی للمعوزین، و مدارس للمتعلمین، و من سقی الظمان الی ری الاراضی، و تحویل الصحراء الجرداء الی جنات و عیون، و معنی هذا ان معنی الکرم قد عم و اتسع بعد ان کان ضیقا و محدودا، و ان اسم الکریم قد تطور الی اسم المصلح و المنقذ. (و الجبن منقصه) لان الجبان یری المنکر فیتعامی عنه،

و یسمع دعوه الجهاد فی سبیل الله و الحق فیصد عنها، و اذا شکا الیه مظلوم ادار له ظهره، و اذا اراد ان یتکلم خاف من النقد.. و هکذا یسلبه الخوف ما یملک من طاقات، و یعیش حبیسا بین جدران الهواجس و الاوهام بلا شخصیه و اراده، و لا زهره او ثمره الا الهدیر و الثرثره.. و هل علمت او سمعت ان للجبان شانا او تاریخا؟. (و الفقر یخرس الفطن عن حجته) لان الفقر یضغط علی العقل، و یسد امامه منفل الرویه.. اللهم الا اذا کان للفقیر هدف اعلی یضحی بحیته من اجله، و ینسی معه نفسه و بوسه، کطلب العلم او الحریه لوطنه، کما حدث لکثیر من القفراء المناضلین الاحرار. و تقدم الکلام عن الفقر مرات و یاتی ایضا. (و المقل غریب فی بلدته) و مثله قول الامام: (الغنی فی الغربه وطن، و الفقر فی الوطن غربه) لان من شان الوطن ان یسهل لک العسیر، و یستجیب لحاجتک و امنیتک، و المال قاضی الحاجات، و الفقر اصل الویلات، و من هنا کان الفقر غربه فی الوطن، و الغنی وطنا فی الغربه.

عبده

المقل غریب فی بلدته: المقل بضم فکسر الفقیر و الجنه بالضم الوقایه

جعفری

فیض الاسلام

امام علیه السلام (در نکوهش بخل و ترس و تنگدستی و بینوائی و واماندگی و ستایش شکیبائی و پارسائی و دوری از گناهان) فرموده است: بخل و تنگ چشمی ننگ است (چون مردم بخیل را بر اثر دلبستگی او به کالای دنیا سرزنش می نمایند) و ترسو بودن نقص و کاستی است (زیرا رسیدن به مقام فرع بر شجاعت و دلاوری است) و تنگدستی زیرک را از (بیان) حجت و دلیلش گنگ و لال می گرداند (همانطوری که توانگری پست و نادانی را گویا می سازد) و بینوا و بی چیز در شهر خود غریب است (کسی با او آمد و شد نمی کند) و عجز و واماندگی آفت و بیچارگی است (که شخص را از پا در می آورد) و شکیبائی دلاوری است، و پارسائی دارائی است (زیرا پارسا مانند مالدار که به کسی نیازمند نیست به دنیا و کالای آن نیازمند نمی باشد) و دوری از گناهان سپر است (از عذاب الهی، همانطور که سپر شخص را از شمشیر محافظت می نماید پرهیزکاری او را از سختیهای دنیا و آخرت رهائی می دهد).

زمانی

سید محمد شیرازی

و قال علیه السلام: (البخل عار) علی الانسان یعیر به (و الجن منقصه) ای نقص فی الرجوله (و الفقر یخرس الفطن عن حجته) فلا یقدر ان یتکلم، لانه یعلم ان الناس لا یصغون الی کلامه (و المقل) ای قلیل المال (غریب فی بلدته) اذ یعامل معه معامله الغرباء، فلا یعرفه الناس و لا یعرف الناس و لا یسمع له کلام و لا یتمتع بلذائذ الحیاه، کالانسان الغریب فی غیر بلده

موسوی

اللغه: البخل: الشح. العار: ما یعاب علیه الانسان و یخجل منه. الجبن: الخوف یصیب القلب فلا یقدر علی المواجهه لای امر. المنقصه: المذمه و العیب. یخرس: یسکت و یلجم و الخرس مرض یصیب اللسان یمنعه من الکلام. الفطن: اللبیب، صاحب الحجه. الحجه: البرهان، الدلیل. المقل: الفقیر الذی لا مال له. العجز: عدم القدره. آفه: جمع آفات العاهه، ما یفسد. الثروه: کثره المال. الجنه: بالضم الوقایه. الشرح: (البخل عار) البخل ضد الکرم و بمقدار ما یمدح الکرم و الکرام یذم البخل و البخلاء و للجاحظ کتاب سماه (البخلاء) یذکر اقوالهم و افعالهم و یذمهم بابلغ بیان و احسن لسان. و البخل هو الشح و عدم العطاء و البذل و هو صفه ذمیمه و قبیحه یخجل الانسان منها و یعاب علیه ان تکون فیه و لذا هی عار تلحق البخیل فی حیاته فتخجله و تسیر فی اعقابه فتکون و صمه عار یخجلون منها و یستحون من ذکرها. (و الجبن منقصه) و الجبن هو الخوف و الفزع و الهلع و هو ضد الشجاعه الممدوحه، و الجبان لا یدفع ضیما و لا یرفع حیفا و لا ینصر مظلوما و لا یقمع ظالما و لیس للجبناء حظ فی معالی الامور و کرائمها و کفی بذلک منقصه. (و الفقر یخرس الفطن عن حجته) الفقر قله ذات الید و عدم المال عند الشخص و هو فی الغالب یشغل الفکر و یذهب بالتوجه الصحیح فان الحجه السلیمه التی ینتصر بها الانسان تتوقف علی الذکاء و علی الانتباه التام و التوجه و عدم شغل الفکر فی امر آخر و اما اذا اشتغل الفکر فی کیفیه تحصیل القوت و سد الحاجات الاولیه لا یتوجه بشکل جید الی الحوار و الانتصار و یغفل عما لدیه من حجج نافذه و براهین شافیه … (و المقل غریب فی بلدته) و المقل هو من لا مال له و لا ثروه عنده و کونه غریب فی بلدته لان الناس تتعامل مع الاغنیاء و حاجتهم عندهم، یتوجهون الیهم و یترددون علیهم و یقصدونهم و لا تخلو بیوتهم منهم اما الفقراء فلا احد ینتبه الیهم فیصبحوا غرباء و ان کانوا فی بلدهم لعدم التعامل معهم و الاختلاط بهم و التردد علیهم و زیارتهم و هذا ما نشاهده و نراه فی زماننا و ایام حیاتنا.

طالقانی

ضمن شرح این سخن چنین آمده است: از بهترین مواردی که از جود عبد الله مأمون نقل شده این است که دبیر او عمر بن مسعده به سال دویست و هفده درگذشت و میراثی گران بر جای گذاشت. مأمون، برادر خود ابو اسحاق معتصم و گروهی از دبیران را برای تقویم میراث او گسیل داشت. معتصم در حالی که مأمون در مجلس خلافت نشسته بود، همراه دبیران بازگشت. مأمون پرسید چه دیدید؟ معتصم در حالی که آنچه را دیده بود بزرگتر از واقع نشان می داد، گفت: بسیاری زرینه و چهار پا و زمین و ملک یافتیم که ارزش آنها به هشت میلیون دینار می رسد و در این هنگام صدای خود را بلندتر و کشیده تر کرد. مأمون انا لله و انا الیه راجعون بر زبان آورد و گفت: به خدا سوگند این مقدار اندوخته و میراث را برای یکی از پیروان پیروان او بسیار نمی دانم. معتصم چندان شرمسار شد که نشان شرمندگی او برای حاضران آشکار گردید.

ابن ابی الحدید سپس سخنانی در باره اهمیت مال برای حفظ آبرو نقل کرده است و می گوید: گفته شده است مال تو پرتو و نور توست، اگر می خواهی منکسف و تاریک شوی همه آن را پراکنده و تباه ساز. به اسکندر گفته شد: به چه سبب فلاسفه با همه حکمت خود و شناختی که از دنیا دارند مال خود را حفظ می کنند گفت: برای اینکه دنیا ایشان را نیازمند نکند که کاری را که سزاوار ایشان نیست، انجام دهند. یکی از پارسایان گفته است: نخست دو گرده نان خود را فراهم ساز و سپس به عبادت پرداز.

امام حسن علیه السّلام فرموده است: هر کس مدعی شود و گمان برد که مال را دوست ندارد، در نظر من دروغگوست و اگر بدانم راست می گوید، در نظرم احمق است.

مکارم

امام علیه السلام فرمود:

بخل ننگ است و ترس مایه نقصان،فقر شخص زیرک را از بیان دلیلش گنگ می سازد و آن کس که فقیر و تنگدست است حتی در شهر خود غریب است. ( .سند این حکمت در ذیل حکمت دوم گذشت. )

شرح و تفسیر

چهار نقطه ضعف

امام علیه السلام در این حکمت والا به چهار نقطه ضعف اخلاقی و اجتماعی انسان اشاره می کند و آثار سوء هر یک را بر می شمرد تا همگان از آنها فاصله بگیرند.

نخست می فرماید:«بخل ننگ است»؛ (الْبُخْلُ عَارٌ) .

بخل آن است که انسان حاضر نباشد چیزی از مواهب خداداد را در اختیار دیگران بگذارد،هرچند امکانات او بسیار بیش از نیازهای او باشد و نقطه مقابل آن سخاوت و کرم است که گاه سبب می شود انسان حتی وسائل مورد نیاز خود را به دیگران ببخشد و خود به کمترین مواهب حیات قناعت کند.

عار بودن بخل و افتخار بودن کرم و سخاوت بر کسی پوشیده نیست،زیرا اولاً بخل سبب نفرت مردم از بخیل می شود و افراد نزدیک و دور از او فاصله می گیرند و ثانیا بخل سبب سنگدلی و قساوت است،زیرا بخیل ناله مستمندان را می شنود و چهره رقت بار آنها را می بیند و در عین حال به آنها کمکی نمی کند و این مایه قساوت است.ثالثا بخل سبب می شود که بسیاری از منابع اقتصادی از گردش تجاری سالم خارج شود و به صورت کنز و اندوخته در آید در حالی که گروه هایی در جامعه ممکن است به آن نیاز داشته باشند.رابعاً افراد بخیل گاه به زن و فرزند خود نیز تنگ و سخت می گیرند به اندازه ای که مرگ او را آرزو می کنند و این عار و ننگ دیگری است.خامسا افراد بخیل به سبب دلبستگی فوق العاده غیر منطقی به مال و ثروتشان از نظر تفکر اجتماعی بسیار ضعیف و ناتوانند و این هم ننگ و عار دیگری است،لذا امام علیه السلام در عهدنامه معروف مالک اشتر به او توصیه می کند که هرگز بخیل را در مشورت خود دخالت ندهد که او را به ترک حق دعوت می کند و از ته دستی و فقر می ترساند؛

(لَا تُدْخِلَنَّ فِی مَشُورَتِکَ بَخِیلاً یَعْدِلُ بِکَ عَنِ الْفَضْلِ وَ یَعِدُکَ الْفَقْر) .

داستان هایی که از بخیلان و سخاوتمندان در تاریخ مانده دلیل روشنی بر گفتار امام علیه السلام است،هرچند گاهی این داستان ها مبالغه آمیز است؛از جمله درباره «محمد بن یحیی»که بر خلاف باقی برامکه فوق العاده بخیل بود نوشته اند که پدرش به یکی از خواص او گفت:تو چگونه از دوستان نزدیک«محمد بن یحیی»هستی در حالی که لباست پاره شده؟ گفت:سوزنی که پارگی لباس را با آن بدوزم ندارم و اگر«محمد بن یحیی»خانه ای داشته باشد به وسعت فاصله میان بغداد و نوبه (.منطقه ای است در جنوب مصر و نزدیک حبشه. ) مملو از سوزن سپس جبرئیل و میکائیل نزد او آیند و یعقوب نبی را به عنوان ضامن حاضر کنند و از او بخواهند سوزنی به عنوان عاریت دهد تا پیراهن پاره شده یوسف را بدوزند او هرگز چنین کاری نخواهد کرد. (.شرح نهج البلاغه علّامه شوشتری،ج 13،ص 307.)

امام علیه السلام در یکی دیگر از این کلمات قصار (حکمت 378) سخن بسیار جامعی درباره بخل فرمود آنجا که می فرماید:

«الْبُخْلُ جَامِعٌ لِمَسَاوِئِ الْعُیُوبِ وَهُوَ زِمَامٌ یُقَادُ بِهِ إِلَی کُلِّ سُوءٍ؛ بخل تمام عیوب را در بر دارد و انسان را به سوی هر بدی و زشتی می کشاند».

در حدیث دیگری از امام علی بن موسی الرضا علیه السلام می خوانیم:

«الْبُخْلُ یُمَزِّقُ الْعِرْض؛ بخل آبروی انسان را بر باد می دهد». ( .بحارالانوار،ج 75،ص 357. )

به همین دلیل در کلام بعضی از بزرگان آمده است:

«أبْخَلُ النّاسِ بِمالِهِ أجْوَدُهُمْ بِعِرْضِهِ؛ بخیل ترین مردم در مورد مال خود سخاوتمندترین آنها در مورد آبروی خویش است». ( .شرح نهج البلاغه علامه شوشتری،ج 13،ص 308.)

آنگاه امام به رذیله دوم اخلاقی اشاره کرده می فرماید:«ترس مایه نقصان می شود»؛ (وَ الْجُبْنُ مَنْقَصَهٌ) .

افراد ترسو هرگز نمی توانند از قابلیت ها،شایستگی ها و استعدادهای خود استفاده کنند و نتیجه آن عقب ماندگی در زندگی است.به علاوه هنگامی که دین و جان و ناموس و کشور آنها به خطر بیفتد از جهاد ابا دارند و به جای این که در صف مجاهدان باشند در صف قاعدان و بیماران و از کار افتادگان و کودکان قرار می گیرند.هرگز هیچ آدم ترسویی به مقامی نرسیده؛نه کشف مهمی کرده نه پیروزی چشمگیری به دست آورده و نه به قله های کمال رسیده است.

از این رو در حدیثی از امام باقر علیه السلام می خوانیم:

«لَا یُؤْمَنُ رَجُلٌ فِیهِ الشُّحُّ وَ الْحَسَدُ وَ الْجُبْنُ وَ لَا یَکُونُ الْمُؤْمِنُ جَبَاناً وَ لَا حَرِیصاً وَ لَا شَحِیحاً؛ هیچ یک از کسانی که دارای بخل و حسد و جبن باشند به حقیقت ایمان نمی رسند و مؤمن ترسو و بخیل و حریص نخواهد بود». ( .بحارالانوار،ج 64،ص 364،ح 68.)حتی امیر مؤمنان علی علیه السلام به مالک اشتر توصیه می کند«که هرگز افراد ترسو را به حوزه مشاوران خود راه مده»؛

(وَ لَا تُدْخِلَنَّ فِی مَشوَرَتِکَ بَخِیلاً...وَ لَا جَبَاناً) و همان گونه که امام علیه السلام در نامه مالک اشتر اشاره فرموده سرچشمه جبن و ترس سوء ظن به ذات پاک پروردگار است، زیرا می دانیم خداوند به افراد با ایمان وعده داده که من شما را تنها نمی گذارم به جنگ مشکلات بروید و از من یاری بطلبید. آن گاه امام در سومین جمله اشاره به آثار فقر در زندگی انسان ها می کند و می فرماید:«فقر شخص زیرک را از بیان دلیلش گنگ می سازد»؛ (وَ الْفَقْرُ یُخْرِسُ الْفَطِنَ عَنْ حُجَّتِهِ) .

اشاره به این که از یک سو افراد فقیر در خود احساس حقارت می کنند و هر اندازه فَطِن و باهوش باشند بر اثر این احساس حقارت از گفتن حرف حساب خود و دفاع از حقوق خویشتن باز می مانند و از سوی دیگر چون می دانند بسیاری از مردم برای سخنان آنها بهایی قائل نمی شوند چون غالباً دنیاپرستند و برای افراد ثروتمند شخصیت قائلند همین احساس سبب می شود که فقیران نتوانند حرف حق خود را بیان کنند.

درباره آثار سوء فقر و تنگدستی روایات زیادی از معصومین علیهم السلام وارد شده که حتی فقر را در سرحد کفر معرفی کرده اند و این به سبب آن است که پیروان خود را برای مبارزه با فقر تشجیع کنند.در دنیای امروز نیز در مقیاسه ای عظیم این حقیقت به چشم می خورد که دولت های ثروتمند و زورگو با شجاعت سخنان باطل خود را همه جا مطرح می کنند در حالی که دولت های فقیر از رساندن حرف حساب خود به گوش جهانیان عاجزند.

البته این اصل استثنائاتی نیز دارد؛افراد فقیری را می شناسیم که همچون ابوذر شجاعانه به مبارزه با طاغوت های زمان برخاستند و حجت خود را بر آنها تمام کردند هرچند این قیام ها گاه به قیمت جان آنها تمام شد؛ولی این افتخار را در تاریخ برای خود ثبت کردند که در صف اول از صفوف مبارزان راه حق بودند.

اگر در بعضی از روایات مدحی از فقر شده و پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله آن را فخر خویش شمرده یا اشاره به فقر الی الله است که قرآن مجید بیان کرده: «یا أَیُّهَا النّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَی اللّهِ وَ اللّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ» 1 و یا اشاره به ساده زیستی و قناعت است که در ظاهر شباهت با فقر دارد.

حضرت در چهارمین و آخرین جمله که در واقع تکمیل کننده جمله سوم است می افزاید:«آن کس که فقیر و تنگدست است حتی در شهر خود غریب است»؛ (وَ الْمُقِلُّ غَرِیبٌ فِی بَلْدَتِهِ) .

زیرا غریب کسی است که دوست و آشنایی ندارد و احساس تنهایی می کند و می دانیم دنیاپرستان از افراد فقیر و تنگدست فاصله می گیرند و آنها را در شهر خود غریب می گذارند و به عکس ثروتمندان حتی در بلاد دوردست از وطنشان غریب نیستند همان گونه که شاعر می گوید:

منعم به کوه و دشت و بیابان غریب نیست هر جا که رفت خیمه زد و بارگاه ساخت

دیگری می گوید:

آن را که بر مراد جهان نیست دسترس در زاد و بوم خویش غریب است و ناشناس

بعضی میان فقیر و مُقِلّ این فرق را گذاشتند که فقیر به کسی می گویند که در عین فقر،فقر خویش را نیز اظهار می کند و مقل کسی است که فقیر است و خویشتن دار.

ممکن است این تفاوت را از حدیثی که از معصومین علیهم السلام نقل شده است گرفته باشند،زیرا در حدیثی از امام صادق علیه السلام یا امام باقر علیه السلام می خوانیم که در پاسخ این سؤال که کدام صدقه افضل است فرمود:

«جُهْدُ الْمُقِلِّ؛ صدقه کسی که کم درآمد باشد (و در عین تنگدستی انفاق کند)»سپس به این آیه تمسک فرمود:

««وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَهٌ»؛ دیگران را بر خود مقدم می دارند هرچند در تنگدستی باشند». (.کافی،ج 4،ص 18،ح 3.)

ریشه«مُقِلّ»که از ماده«قِلّت»گرفته شده،نشان می دهد که با فقیر متفاوت است.

انگلیسی

Imam Ali ibn Abū Tālib said the following: "Miserliness is a shame; cowardice is a defect; poverty disables an intelligent man from arguing his case, and a destitute person is a stranger in his own home town.'

حکمت4: در نکوهش واماندگی و ستایش شکیبائی و پارسائی و دوری از گناهان و خشنود بودن به قضاء

اشاره

صوت

وَ قَالَ علیه السلام العَجزُ آفَهٌ وَ الصّبرُ شَجَاعَهٌ وَ الزّهدُ ثَروَهٌ وَ الوَرَعُ جُنّهٌ وَ نِعمَ القَرِینُ الرّضَی

ترجمه ها

دشتی

و درود خدا بر او، فرمود: ناتوانی، آفت و شکیبایی، شجاعت و زهد ثروت و پرهیزکاری سپر نگه دارنده است : و چه همنشین خوبی است راضی بودن و خرسندی .

شهیدی

ناتوانی آفت است ، و شکیبایی شجاعت و ناخواستن- دنیا- ثروت و پرهیزگاری سپری- نگه دار- و رضا نیکو همنشین- و یار-.

اردبیلی

و عاجز بودن از کسب آفتست و صبر کردن در طاعت و از معصیت دلیری است و زهد از دنیا توانگریست و اختیار از محرّمات سپریست از عذاب و نیکو همنشینی است خوشنودی و خورسندی

آیتی

و فرمود (علیه السلام): و ناتوانی، آفت است و شکیبایی، دلیری است و زهد، توانگری است و پارسایی، چونان سپر است. بهترین همنشین خشنودی است از خواست خداوند.

انصاریان

ناتوانی آفت ،پایداری شجاعت ،زهد در دنیا ثروت،و پاکدامنی سپر از بلاست .و رضا به قضا همنشینی نیکوست .

شرح ها

راوندی

و الثروه: الغنی. و الجنه فی الاصل: الترس لانه یستتر به.

کیدری

العجز: آفه: ای من عجز عن تهذیب اخلاقه و امساک نفسه عند اقتحام الشهوات، فقد ادرکته الافه، و ان حمل علی العموم کان وجها. و الزهد ثروه، ای غنی من قول النبی صلی الله علیه و آله: القناعه مال لا ینفد، و الزهد ان یختار المرء الباقی علی الفانی، و یحقر الدنیا فی عینه و یتنزه عن اکثر المباحات مع القدره علیها، و لا یدخر الدنیا، و الزاهد المطلق هو الذی لا یضیع عمره فی اکتساب اللذات الدنیا الدنیه و یقبل علی اکتساب اللذات الموعوده. فی العقبی و هذا بیع یستعقب ربحا عظیما، قال الله تعالی: فاستبشروا ببیعکم الذی بایعتم به و الزاهد من باع الفانی و اشتری الباقی و ذلک هو الثروه. قال بعض العارفین: ان بیع الدنیا بالاخره زهد ضعیف، لان مطلب العارف هو النسبه الشریفه التی بین العبد و المعبود، و هو الرضوان الاکبر، و العارف الحقیقی ان یاخذ الاموال و یتصرف فیها و یضعها فی مواضعها کما فعل امیرالمومنین علی علیه السلام، و کان العارف مع اموال الدنیا فی یده زاهدا و ربما کان الفقیر الذی لا یقدر علی درهم واحد غیر زاهد لان قلبه معلق بالدنیا، و العارف منقطع عن الدنیا غیر ملتفت الیها و لا یشتغل بطلب الدنیا و لا یترکها. لا تشغله الدنیا من طریق الطلب و من طریق الانقطاع، و الهرب عنها و بینه، و بین الدنیا لا وصال و لا انقطاع. مثال ذلک انک تری انسانا فی مدینه او سفر و لا صداقه بینک، و بینه، و لا عداوه لان العداوه ایضا نوع من الاشتغال، و هذا لا یتیسر لکل احد بل النادر فی کل زمان، و قیل لعبد الله بن المبارک یا زاهد، فقال: الزاهد هو عمر بن عبدالعزیز، فانه متصرف فی اموال الدنیا، و هو مع ذلک زاهد فیها. فاما انا فلا اقدر علی درهم، فکیف اکون زاهدا، و قیل من الزهد ترک الطلب ایضا، لان من لا یقدر علی الدنیا و یطلبها سرا و علانیه. فلیس بزاهد، بل هو ممن خسر الدنیا و الاخره، ذلک هو الخسران المبین. و الورع: الذی یتنزه عن المعاصی.

ابن میثم

هشتم: ناتوانی بلا است. کلمه ی العجز لفظ مهملی است که احتمال دارد منظور ناتوانی جسمی باشد یعنی ناتوانی بر دخل و تصرفات بدنی از کارهایی که باید توان انجام آنها را داشته باشد، و ممکن است مقصود ناتوانی روحی، یعنی ناتوانی در برابر هوای نفس و جلوگیری از آن باشد. نوع اول، بلای جسمانی و کمبود در آن است، و دومی، بلا و نقصی در عقل و هوش است. نهم- بردباری دلاوری است، بردباری فضیلتی از شاخه های پاکدامنی و تعریف آن چنین است ایستادگی در برابر هوای نفس تا انسان را به سمت لذتهای ناروا سوق ندهد. یعنی مبارزه با نفس اماره که لازمه اش داشتن فضیلت شجاعت است، از این رو حمل کلمه ی: الشجاعه بر کلمه ی الصبر حمل لازم بر ملزوم به شمار می آید. دهم- پارسایی سرمایه و دارایی است، پارسایی فضیلتی وابسته به پاکدامنی است. در تعریف آن گفته اند: خودداری نفس از متاع و خوشیهای دنیاست و چون مالداری در عرف مردم عبارت است از بی نیازی و فزونی ثروت، به خاطر شباهت پارسایی به بی نیازی حاصل از ثروت، کلمه ی ثروت را استعاره برای پارسایی آورده است از آن رو که هر دو باعث بی نیازی می باشند. یازدهم- پرهیزکاری سپر است، حقیقت پرهیزکاری عبارت است از پایبندی به کارهای خوب و از این رو لفظ الجنه را استعاره آورده است که پارسایی نیز همانند سپر انسان را از عذاب خدا در آخرت و از بزرگترین گرفتاریها در دنیا نگه می دارد، چنان که با سپر و دیگر سلاحها نگهداری می شود.دوازدهم- خوشنودی به قضای الهی همدمی نیکوست. قبلا روشن شد که خوشنودی به قضای الهی، و آنچه مقدر باشد، خود دری بزرگ از درهای بهشت، و از جمله نتایج صفات پسندیده است. بدیهی است که چنین چیزی در دنیا و آخرت همدمی نیکوست.خوشنودی به قضای الهی، همدمی نیکوست.

ابی الحدید

وَ قَالَ علیه السلام الْعَجْزُ آفَهٌ وَ الصَّبْرُ شَجَاعَهٌ وَ الزُّهْدُ ثَرْوَهٌ وَ الْوَرَعُ جُنَّهٌ وَ نِعْمَ الْقَرِینُ [اَلرِّضَا] اَلرِّضَی .

فهذه فصول خمسه الفصل الأول قوله علیه السلام العجز آفه و هذا حق لأن الآفه هی النقص أو ما أوجب النقص و العجز کذلک.

و کان یقال العجز المفرط ترک التأهب للمعاد.

و قالوا العجز عجزان أحدهما عجز التقصیر و قد أمکن الأمر و الثانی الجد فی طلبه و قد فات.

و قالوا العجز نائم و الحزم یقظان .

الفصل الثانی فی الصبر و الشجاعه قد تقدم قولنا فی الصبر.

و کان یقال الصبر مر لا یتجرعه إلا حر.

و کان یقال إن للأزمان المحموده و المذمومه أعمارا و آجالا کأعمار الناس و آجالهم فاصبروا لزمان السوء حتی یفنی عمره و یأتی أجله.

و کان یقال إذا تضیفتک نازله فاقرها الصبر علیها و أکرم مثواها لدیک بالتوکل و الاحتساب لترحل عنک و قد أبقت علیک أکثر مما سلبت منک و لا تنسها عند رخائک فإن تذکرک لها أوقات الرخاء یبعد السوء عن فعلک و ینفی القساوه عن قلبک و یوزعک حمد الله و تقواه .

الفصل الثالث قوله و الزهد ثروه و هذا حق لأن الثروه ما استغنی به الإنسان عن الناس و لا غناء عنهم کالزهد فی دنیاهم فالزهد علی الحقیقه هو الغنی الأکبر.

و روی أن علیا علیه السلام قال لعمر بن الخطاب أول ما ولی الخلافه إن سرک أن تلحق بصاحبیک فقصر الأمل و کل دون الشبع و ارقع القمیص و اخصف النعل و استغن عن الناس بفقرک تلحق بهما.

وقف ملک علی سقراط و هو فی المشرفه قد أسند ظهره إلی جب کان یأوی إلیه فقال له سل حاجتک فقال حاجتی أن تتنحی عنی فقد منعنی ظلک المرفق بالشمس فسأله عن الجب قال آوی إلیه قال فإن انکسر الجب لم ینکسر المکان.

و کان یقال الزهد فی الدنیا هو الزهد فی المحمده و الرئاسه لا فی المطعم و المشرب و عند العارفین الزهد ترک کل شیء یشغلک عن الله.

و کان یقال العالم إذا لم یکن زاهدا لکان عقوبه لأهل زمانه لأنهم یقولون لو لا أن علمه لم یصوب عنده الزهد لزهد فهم یقتدون بزهده فی الزهد .

الفصل الرابع قوله و الورع جنه کان یقال لا عصمه کعصمه الورع و العباده أما الورع فیعصمک من المعاصی و أما العباده فتعصمک من خصمک فإن عدوک لو رآک قائما تصلی و قد دخل لیقتلک لصد عنک و هابک.

و قال رجل من بنی هلال لبنیه یا بنی أظهروا النسک فإن الناس إن رأوا من أحد منکم بخلا قالوا مقتصد لا یحب الإسراف و إن رأوا عیا قالوا متوق یکره الکلام و إن رأوا جبنا قالوا متحرج یکره الإقدام علی الشبهات .

الفصل الخامس قوله و نعم القرین الرضا قد سبق منا قول مقنع فی الرضا.

و قال أبو عمرو بن العلاء دفعت إلی أرض مجدبه بها نفر من الأعراب فقلت لبعضهم ما أرضکم هذه قال کما تری لا زرع و لا ضرع قلت فکیف تعیشون قالوا نحترش ( فی اللسان:«حرش الضب یحرشه حرشا،و احترشه و تحرش و تحر عربه:أتی قفا جحره فقعقع بعصاه علیه و أتلج طرفها فی جحره فإذا سمع الصوت حسبه دابه ترید أن تدخل علیه فجاء یزحل علی رجلیه و عجزه مقاتلا و یضرب بذنبه فناهزه الرجل فأخذ بذنبه فضبب علیه-أی شد القبض-فلم یقدر أن یفیصه -أی یفلت منه». ) الضباب و نصید الدواب قلت فکیف صبرکم علی ذلک قالوا یا هذا سل خالق الخلق هل سویت فقال بل رضیت.

و کان یقال من سخط القضاء طاح و من رضی به استراح.

و کان یقال علیک بالرضا و لو قلبت علی جمر الغضا.

و فی الخبر المرفوع أنه صلی الله علیه و آله قال عن الله تعالی من لم یرض بقضائی فلیتخذ ربا سوائی.

کاشانی

کلمه هشتم: (العجز آفه) عاجز بودن مرد از کسب مال، آفت او است یعنی نقص مرتبت او است نزد عالمیان یا آنکه عجز از محافظت نفس و منع آن از اتباع شهوات و لذات دنیا موجب آفت است در آن جهان. کلمه نهم: (و الصبر شجاعه) و شکیبایی در طاعت و معصیت، دلیری است به اعتبار آنکه صبر، مقاومت نمودن است با نفس اماره تا منقاد نشود به قبایح لذات و آن مستلزم شجاعت است کلمه دهم: (الزهد ثروه) زهد توانگری است. زیرا که آن اعراض است از متاع دنیا و آن قناع نفس است و کلمه (القناعه کنز لا یفنی) موید این است شعر: قناعت توانگر کند مرد را خبر ده حریص جهانگرد را کلمه یازدهم: (الورع جنه) ورع- که اجتناب است از سیئات و ملازمت نفس بر حسنات- سپری است برای بازداشتن عذاب در روز حساب کلمه دوازدهم این است که: (نعم القرین الرضا) نیکو همنشینی است رضا دادن به قضا و در جمیع احوال خشنود شدن از خدای تعالی و آن وقتی متحقق شود که محبت الهی در طبیعت چنان راسخ باشد که احوال مختلفه مثل صحت و مرض و غنی و فقر و حیات و ممات، یکسان باشد نزد بنده و حضرت رسالت پناهی (صلی الله علیه و آله) فرموده (الرضا بالقضا باب الله الاعظم) شعر: قائد مرد به جنات صفا است فاتح گنج کرامات رضا است بی رضا روضه رضوان مطلب فیض سرچشمه حیوان مطلب

آملی

قزوینی

و عجز و بی طاقتی آفت است آدمی را در دین و دنیا بی التباس، و صبر و شکیبایی شجاعت است بی خلاف، و زهد یعنی اعراض از نعیم دنیا که زائل و فانی است ثروت و توانگری است، و ورع یعنی پرهیزکاری و اجتناب از مناهی سپر است پیش روی آدمی او را حمایت کند از مکاره دو جهان. و بدانکه زهد از دنیا بر دو وجه است: زهد ظاهری و آن آن باشد که شخص رغبت به دنیا هیچ از خود ظاهر نگرداند هر چند در نفس او باشد، و عقلای جهان و ارباب شرف و مروت از مردمان غالبا به این زهد خود را متصف گردانند، چون زمانه با ایشان مساعدت ننماید، و ابواب حاجات بر روی ایشان نگشاید، در پناه زهد گریزند تا در نظرها خوار و بی اعتبار نگردند و مذلت و اهانت نه بینند. و زهد باطنی و او آن بود که شخص از وفور آگاهی و بصیرت و علو نفس و همت بدل از دنیا معرض و محترز بود و او را ساخط و مبغض از آن روی که مبغوض حضرت حق تعالی است، و رغبت در آن مانع وصول بر غایب دار عقبی و رضوان حضرت مولی است، یا از جهت آنکه در معرض زوال و فنا است یا از جهت آنکه هر محبوبی در جهان متضمن انواع مکروه و اقسام اندوه است و هر راحتی مقرون به صد محنت مصیبت، و هر که از راه دین در امر دنیا تامل کرده باشد از جهت همه این جهات دنیا را دشمن دارد، و باشد که قومی بدین متدین نباشند، دنیا را به اعتبار جهت دویم و سیم دشمن دارند، و به هر تقدیر زهد دلیل علو همت و وفور بصیرت و نشان مروت و از اسباب ثروت آدمی باشد. خوب همنشینی است رضا به ما قسم الله و تسلیم بما قضی الله. و از حضرت رسالت پناه صلی الله علیه و آله و سلم مروی است (الرضاء بالقضاء باب الله الاعظم)

لاهیجی

«والعجز آفه» یعنی واماندن از تحصیل و تکسب، مانند مرض است. یعنی چنانکه مرض منجر می شود به هلاکت، عجز از تحصیل نیز منجر شود به هلاکت.

«و الصبر شجاعه» یعنی و صبر و شکیبایی کردن در مصائب و بلایا، دلیری کردن است، یعنی چنانکه دلیر غالب و قاهر است صابر و شکیبا نیز غالب است بر مصائب و اذیت نمی کشد از مصائب.

«و الزهد ثروه» یعنی بی رغبت بودن به دنیا مال داشتن است، چنانکه مالدار مستغنی است و احتیاج به کسی ندارد، زاهد نیز مستغنی است و احتیاجی به دنیا ندارد.

«و الورع جنه» یعنی پرهیزگاری سپر است، یعنی چنانکه سپر محافظت می کند شخص را از تیغ خصم، پرهیزگاری نیز محافظت می کند متورع را از عذاب جهنم.

«و نعم القرین الرضا» یعنی خوب هم نشینی است راضی بودن به قضای خدا، یعنی چنانکه از همنشین خوب عقل و دین می افزاید، از راضی بودن به قضای خدا نیز عقل و دین می افزاید.

خویی

(و العجز آفه)فان العجز فی الانسان نوع من الفقر و الاقلال لانه عوز ما یحتاج الیه فی العمل و انفاد الامور الدنیویه او الدینیه، فکما ان الفقر و عدم المال نوع المال من العجز حیث ان الفقیر لا یقدر علی انفاد الامر المحتاجه الی بذل المال، فهو عاجز عن کثیر من الاعمال ای عاجز، فکذا العاجز الجسمی مثل الاعمی و الزمنی و الاشل، و العاجز النفسانی کالسفیه و الکسلان لا یقدر علی کثیر من الاعمال، فهو کمن عراه مرض او عاهه منعته عن العمل. (الشجاعه) هی المقاومه تجاه العدو المهاجم و دفع هجومه بما تیسر، او الهجوم علی العدو اللدود لدفعه، و کلما لا یلائم عدو کالبلاء و هجران الاصدقاء و مفارقه الاقرباء و ترک التمتع بما اشتهاه الانسان (و الصبر) هو المقاومه تجاه عدو المکاره و البلایا، فحقیقه الشجاعه هو الصبر، و هو من الصفات الممدوحه التی ورد فی الحث علیها آیات الکتاب و مستفیض السنه بغیر حساب. (و الثروه) المال و المتاع و المصروفان فی انجاز الحوائج، و الزاهد هو الذی ترک الحوائج العادیه و رغب عنها و کرهها، فیتحصل بالزهد للزاهد ما یحصله غیره بصرف الثروه مضافا الی ان الزاهد فی راحه عن تحصیل الحاجه و عواقبها، فمن صرف الدینار و الدرهم فی تحصیل غذاء لذیذ تعب نفسه بتحصیله و تحمل الم ما یعقبه من البطنه و الکسل و الدفع، و ربما بعض الامراض، و لکن الزاهد فی راحه عن ذلک کله، فالزهد ثروه بلا تعب. (و الورع) هو التحرز عما یضر عاجلا او آجلا فهو (جنه) دون ای بلیه و عاهه فی الدنیا و دون ای عذاب و عقوبه فی الاخره.

(و الرضا) هو حسن الاستقبال عما یعرض للانسان فی کل حال من حیث لا یقدر علی تغییره بتدبیره، فمن تلبس بالرضا تجاه ما قدر و قضی فقد قرن بما حسن حاله فی کل حین، و جعل لنفسه من نفسه رفیقا یفیض السرور فی قلبه.

و ناتوانی خود آفتی است جانی- و شکیبائی دلیریست- و زهد توانگری- و پارسائی سپریست محکم-

شوشتری

(و فی العجز آفه) فی (عیون القتیبی) قال ابوالمعافی: و ان التوانی انکح العجز بنته و ساق الیها حین زوجها مهرا فراشا و طیئا ثم قال لها اتکی قصارا هما لا بد ان یلدا الفقرا و قال الاصمعی: دخلت علی هارون الرشید و بین یدیه بدره، فقال: ان حدثتنی بحدیث فی العجز فاضحکتنی، و هبتک هذه البدره. فقلت: نعم، بینا انا فی صحاری الاعراب فی یوم شدید البرد و الریح و اذا باعرابی قاعد علی اجمه و هو عریان قد احتملت الریح کساءه فالقته علی الاجمه، فقلت: یا اعرابی ما (الفصل الثالث و الاربعون- فی مکارم الاخلاق) اجلسک ههنا علی هذه الحاله؟ فقال: جاریه وعدتها یقال لها سلمی انا منتظر لها. فقلت: و ما یمنعک من اخذ کسائک؟ فقال: العجز یوقفنی عن اخذه. فقلت له: فهل قلت فی سلمی شیئا؟ فقال: نعم. فقلت: اسمعنی- لله ابوک- فقال: لا اسمعک حتی تاخذ کسائی و تلقیه علی. فاخذته و القیته علیه فانشا یقول: لعل الله ان یاتی بسلمی فیبطحها و یلقینی علیها و یاتی بعد ذاک سحاب مزن تطهرنا و لا نسعی الیها فضحک الرشید حتی استلقی علی ظهره و قال: اعطوه البدره. و فی (دیوان معانی العسکری): و اکسل بیت سمعناه عن یحیی بن سعید الاموی لبعضهم: سالت الله ان یاتی بسلمی و کان الله یفعل ما یشاء فیاخذها و یطرحها بجنبی و یرقدها و قد کشف الغطاء و یاخذنی و یطرحنی علیها و یرقدها و قد قضی القضاء و یرسل دیمه سحبا علینا فیغسلنا و لا یلقی عناء (و الصبر شجاعه) لانه من قوه القلب، قال الشاعر: تصبر و لا تبد التضعضع للعدی و لو قطعت فی الجسم منک البواتر سرور الاعادی ان تراک بذله و لکنها تغتم اذ انت صابر و فی (مقاتل الطالبیین): اخذ عمرو بن شداد- من اصحاب ابراهیم بن عبدالله ابن الحسن- بعد قتله، فاتی به ابن دعلح- من قبل المنصور- فامر بقطع یده، فمدها فقطعت، ثم مد الیسری فقطعت، ثم رجله الیمنی فقطعت، ثم (الفصل الثالث و الاربعون- فی مکارم الاخلاق) مد الیسری فقطعت و ما یقربه احد و لا یمسه. ثم قال له: مد عنقک. فمدها فضربه ضارب بسیف کلیل فلم یصنع شیئا، فقال: اطلبوا سیفا صارما. فعجل الضارب فنبا فلم یصنع شیئا فقال عمر: و سیف اصرع من هذا. فسل ابن دعلج سیفا کان علیه فدفعه الی رجل فضربه، و قال ابن دعلج لعمرو بن شداد: انت والله الصارم. و فی (الطبری): قال ابن اسحاق: لما انهزم المشرکون فی حنین ادرک رجل من المسلمین درید بن الصمه فاخذ بخطام جمله و هو یظن انه امراه و ذلک انه کان فی شجار له، فاناخ به و اذا هو شیخ کبیر فقال له: ماذا ترید بی؟ قال: اقتلک. قال: و من انت؟ قال: ربیعه بن رفیع السلمی. ثم ضربه بسیفه فلم یغن شیئا. فقال: بئسما سلحتک امک، خذ سیفی هذا من موخر الرحل فی الشجار ثم اضرب به و ارفع عن العظام و اخفض عن الدماغ فانی کذلک کنت اقتل الرجال، ثم اذا اتیت امک فاخبرها انک قتلت دریدا فرب یوم و الله قد منعت نساءک. فزعمت بنو سلیم ان ربیعه قال: لما ضربته فوقع تکشف الثوب عنه فاذا عجانه و بطون فخذیه مثل القرطاس عن رکوب الخیل اعراء، فلما رجع الی امه اخبرها بقتله فقالت: و الله لقد اعتق امهات لک ثلاثا. (و الزهد ثروه) قال تعالی: (لکیلا تاسوا علی ما فاتکم و لا تفرحوا بما آتاکم … ) قالوا: جمع تعالی فی هاتین الکلمتین، و قال الشاعر: اذا ما شئت ان تحیا حیاه حلوه المحیا فلا تحسد و لا تحقد و لا تاسف علی الدنیا (الفصل الثالث و الاربعون- فی مکارم الاخلاق) (و الورع جنه): (و ان منکم الا واردها کان علی ربک حتما مقضیا ثم ننجی الذین اتقوا و نذر الظالمین فیها جثیا). و فی الخبر: (الصوم جنه من النار) و وجهه ان الصوم عله للورع و التقوی قال تعالی: ( … کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلهم لعلکم تتقون. و الورع جنه و سبب السبب سبب.

مغنیه

(و العجز آفه) و کلمه العجز تعم و تشمل و باء الفقر و المرض و الجهل، و هذه الاوباء الثلاثه آفه الانسانیه بکاملها، و منها تنبع القبائح و الرذائل، و بخاصه الفقر فانه السبب القریب و البعید لاکثر الافات

و المشکلات. (و الصبر شجاعه) و جهاد. و حین یتحدث الامام عن الصبر و فوائده فانه یتحدث عن علم و تجربه، فلقد رای و شاهد صبر رسول الله (صلی الله علیه و آله) و الصحابه علی الاذی و التنکیل فی سبیل الاسلام، و ثباتهم علیه مستهینین بکل شی ء، و هذا الصبر هو الاصل و الاساس لحیاه الاسلام و انتشاره، و علی صخرته تخطم الکفر و الشرک، و لولا هذا الصبر و الثبات ما کانت الهجره و لا بدر و احد و الاحزاب، و بالتالی ما کان للاسلام عین و لا اثر. (و الزهد ثروه، و الورع جنه) المراد بالزهد التورع عن الحرام، و بالورع الکف عنه، و علیه یکون العطف للبیان و التفسیر، و المعنی ان العفیف النزیه فی غنی عن الناس، و امان من شرهم، لانه بعفته و نزاهته یرضی و یقنع بالمیسور، و یکف اذاه عن الاخرین، و القناعه کنز، و کف الاذی حصن و صیانه. و تقدم الکلام عن ذلک مرارا و تکرارا مفصلا و مجملا. انظر شرح الخطبه 189 فقره و (التقوی).

(نعم القرین الرضی) علیک ان تسعی جهدک للرزق، و لا تتکل علی القدر، و اذا سعیت و نلت من الحلال دون ما املت فارض بما تیسر و لا ترفضه و تتبرم به. و قدیما قیل لا یترک المیسور بالمعسور، کیف و الحرمان اقل منه، و بعض الشر اهون من بعض؟ خذ ما تیسر، و انتظر الفرصه الی ما هو افضل، و لا تتعجل الشی ء قبل اوانه، فان الامور مرهونه باوقاتها.. و لا اظن مخلوقا حقق کل ما ینشد من سعاده الا من روض نفسه علی التسلیم و الرضا بما لا سبیل الی سواه، و لا یقول لشی ء لم یکن: لیته کان، او لما کان: لیته لم یکن. و الرضا بمنطق الواقع هو الذی عناه الامام، و اثنی علیه بقوله: (نعم القرین الرضا) لانه یحرر صاحبه من الحیره و القلق، و التبرم و السخط بلا جدوی. و بالاختصار ان تعاسه الانسان قد تاتی من داخله لا من خارجه، و من صنع یده لا من صنع القدر، لانه یرفض الانسجام مع ظروفه الخاصه التی تمسه فی الصمیم، و توثر علیه و علی شوونه، و لا یجنی من معاندتها الا الاهات و الحسرات.. و رایت من الشباب الجامعی من یانف و یحتقر بعض الاعمال، لانها- بزعمه- عیب یمس بکرامته، و یطمح الی وظائف الاغوات و ابناء الذوات، فیبحث و یلهث وراء کل متزعم حتی اذا یئس عاد الی ما استنکف عنه من قبل، و طلبه بلهفه.. و لکن بد فوات الفرصه التی لا سبیل الی مردها.. فقعد کسیحا خاسرا، لانه اراد القفز اکثر مما تستطیع عضلاته. و هکذا قضت حکمه الخالق جلا و علا ان یعاقب بالحرمان من استنکف عن رزقه المکتوب. و ایضا ریات کثیرا من الشباب الجامعی یستسلمون لمنطق الواقع، و لا یانفون من وظیفه کاتب بسیط، و بعضهم من حمله الدکتوراه، و مع الصبر و الایام صار احدهم مدیرا عاما، و آخر استاذا جامعیا، او رئیسا لمصلحه، او قاضیا مرموقا.. و لا سر- فیما اعتقد- الا الرضا و الصبر الذی هو من مظاهر الحمد و الشکر، فانجز لهم سبحانه قوله و وعده: (لئن شکرتم لازیدنکم- 7 ابراهیم). حمدا لله و شکرا.

عبده

و الجنه بالضم الوقایه

جعفری

فیض الاسلام

و عجز و واماندگی آفت و بیچارگی است (که شخص را از پا در می آورد) و شکیبائی دلاوری است، و پارسائی دارائی است (زیرا پارسا مانند مالدار که به کسی نیازمند نیست به دنیا و کالای آن نیازمند نمی باشد) و دوری از گناهان سپر است (از عذاب الهی، همانطور که سپر شخص را از شمشیر محافظت می نماید پرهیزکاری او را از سختیهای دنیا و آخرت رهائی می دهد). رضاء و خشنودی بودن به قضاء نیکو همنشینی است (همانطور که همنشین شخص را در رفاه و آسایش دارد، خشنود به آن چه خداوند خواسته در رفاه و آسایش میباشد)

زمانی

گفته شده: العجز المفرط ترک التاهب للمعاد: واماندگی شدید، آماده نبودن برای قیامت است. و گفته شده: (الصبر مر لا یتجرعه الاحر) صبر و استقامت در برابر ناملایمات و رسیدن به هدف، کار تلخی است که فقط آزادگان این تلخی را جرعه جرعه می نوشند. گفته شده روزگار خوش و ناپسند سرنوشت معینی دارند همانند روزگار و عمر مردم، در روزگاری که ناراحتی وجود دارد صبر کنید تا مدتش به پایان برسد. زهد و پارسائی این است که آنچه انسان را از توجه بخدا باز می دارد کنار بگذاریم. گفته شده وقتی عالم، پارسا نباشد بلای زمان خود خواهد بود زیرا که مردم می گویند اگر علم او زهد را تایید کرده بود پرهیزکاری می بود لذا مردم در ناپرهیزکاری از او پیروی می کنند و هم چنین در اشراف گیری! پرهیز از گناه مهمترین پناهگاه است زیرا پرهیز از گناه انسان را از آلودگی به گناه نجات می بخشد و عبادت خدا از گرفتار دشمن شدن. کسی که پرهیزکاری را پیشه خود سازد خدا راه فرار برای او بوجود می آورد.

سید محمد شیرازی

(و العجز) ای التعاجز عن اداء الحقوق (آفه) ای بلاء علی الانسان (و الصبر شجاعه) للنفس اذ تتحمل المکاره کالشجعان الذین یتحملون شدائد الحرب و نحوها (و الزهد ثروه) اذ الزاهد کالمثری لا یحتاج الی احد، لنفرته عن الدنیا فلا یحتاج الیها (و الورع) عن محارم الله (جنه) ای وقایه للانسان عن مکاره الدنیا و الاخره.(نعم القرین) ای المقارن للانسان (الرضا) فان الانسان الراضی بقسمته فی فرح دائم

موسوی

(العجز آفه) العجز یعنی عدم القدره او عدم التمکن من القیام بما یطمح الیه الانسان او العجز عما یطلب منه، فمن لم یکن عالما لم یتمکن من نشر العلم و بثه و من لم یکن غنیا لم یستطیع البذل و العطاء فالعجز اذا عاهه و مرض یقعد الانسان عن نیل مراده … (الصبر شجاعه) الصبر یعنی ضبط النفس و عدم اضطرابها عند الاحداث العظیمه حینما تعصف بهذا الانسان فهو ذو شجاعه یواجه بها مصاعب الحیاه و مشاکلها فلا ینهزم امامها او ینسحق تحت ضرباتها و الشجاعه صمود و رباطه جاش و اطمئنان و اقدام و قوه قلب و الصابر انسان متزن یحافظ علی سلامه فکره و استمراریه حل ما یعترض سبیله من قضایا معقده و مشاکل مستعصیه … (و الزهد ثروه) الزهد هو التعفف عن الدنیا و الاستغناء عما فیها و عمن هی فی ایدیهم فهو ثروه مال یستغنی به الانسان عن الناس و عما فی ایدیهم. و الزهد حاجته مقضیه بل لا حاجه له فهو اغنی ممن یملک الثروه و المال و یقضی حاجته بها مع فارق ان الزاهد لم یحتج الی الثوره لیقضی حاجته لعدم الحاجه بینما الثانی یحتاج الیها لیقضی بها حاجته … (و الورع جنه) الورع حاله نفسیه تستدعی من الانسان ان یبتعد عن المحرمات بل عن المشتبهات و بذلک یقی نفسه من النار و یدفع عنها عذاب الملک الجبار فکما ان الترس یحمی من ضربات سیوف الاعداء کذلک الورع یحمی الانسان من النار …و نعم القرین الرضی) ان ترضی بما انت فیه و ما انت علیه و تفکر بهدوء بما تحب ان تصیر الیه فهذا من احسن الامور و افضلها اما اذا لم ترض و سخطت فانک ستبتلی بازمه حاده تفقد فیها اعصابک و تعکر مزاجک و تعیش حیاه قلقه باستمرار.

طالقانی

روایت است که علی علیه السّلام هنگامی که عمر بن خطاب به خلافت رسید، به او گفت: اگر می خواهی به مقام دو سالار خود - پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و ابو بکر- برسی و شاد شوی، بر تو باد که آرزویت را کوتاه کنی و کمتر از حد سیری بخوری و پیراهن خویش را رقعه زنی و کفش خود را پاره دوزی و با فقر - و قناعت به آن- از مردم بی نیاز شوی، در آن صورت به آن دو ملحق خواهی شد.

سقراط در آفتاب نشسته و پشت به خاکهای چاهی که در آن می آرمید، داده بود. پادشاهی کنار او ایستاد و گفت: نیاز خود را بخواه. گفت: نیاز من این است که از کنار من دور شوی که سایه ات مانع استفاده من از آفتاب شده است.

و گفته شده است زهد در دنیا عبارت از زهد در ریاست و در دوست داشتن ستایش است نه در خوراک و آشامیدنی، و در نظر عارفان زهد، ترک هر چیزی است که تو را از خداوند باز دارد.

در مورد رضا خبری مرفوع از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آورده است که فرموده است: خداوند متعال می فرماید «هر کس به قضای من راضی نیست، پروردگار دیگری جز من برای خود برگزیند.»

مکارم

امام علیه السلام فرمود:

عجز و ناتوانی آفت است و صبر،شجاعت و زهد،ثروت و تقوا و پرهیزگاری سپری است (در برابر گناهان و خطرات شیطان و هوای نفس) و رضایت و خشنودی (از تقدیرات الهی) بهترین همنشین است. ( .سند این حکمت در ذیل حکمت دوم گذشت. )

شرح و تفسیر

قویّ و صبور باش

امام در چهارمین کلمه از کلمات قصارش به پنج وصف از اوصاف انسانی اشاره می کند که یکی منفی و چهار وصف از آن مثبت است و آثار هر کدام را در جمله بسیار کوتاهی بر می شمارد.

نخست می فرماید:«عجز و ناتوانی آفت است»؛ (الْعَجْزُ آفَهٌ) .

عجز مفهوم وسیعی دارد که هرگونه ناتوانی علمی،جسمی،اقتصادی و فکری را شامل می شود و به یقین اینها بزرگ ترین آفات زندگی انسان است؛ انسان عاجز،ذلیل و خوار عقب مانده و شکست خورده و بی ارزش و بی مقدار است به همین دلیل اسلام می گوید:بکوشید و هرگونه عجز را از خود دور سازید و با قدرت و قوت به اهداف مالی و معنوی خود برسید.البته گاه می شود که عجز و ناتوانی بدون اختیار دامان انسان را می گیرد،ولی غالباً چنین نیست، بلکه نتیجه کوتاهی ها و بی برنامگی هاست.همان گونه که در حدیث جالبی که کلینی در کافی از امیر مؤمنان علی علیه السلام نقل کرد می خوانیم:

«إِنَّ الْأَشْیَاءَ لَمَّا ازْدَوَجَتْ ازْدَوَجَ الْکَسَلُ وَالْعَجْزُ فَنُتِجَا بَیْنَهُمَا الْفَقْرَ؛ هنگامی که اشیاء با یکدیگر ازدواج کردند تنبلی و ناتوانی نیز به هم پیوستند و فرزند آنها فقر بود». (.کافی،ج 5،ص 86،ح 8. )

سپس در دومین نکته اشاره به آثار مثبت صبر و شکیبایی کرده می فرماید:

«صبر شجاعت است»؛ (وَ الصَّبْرُ شَجَاعَهٌ) .

بدیهی است صبر چه در مقابل عوامل معصیت باشد،چه در مسیر اطاعت پروردگار چه در برابر مصائب روزگار انجام گیرد،نوعی شجاعت محسوب می شود و تنها شجاعانند که از عهده شکیبایی در این مراحل سه گانه بر می آیند.

نمونه کامل این سخن همان چیزی است که امیر مؤمنان علی علیه السلام در صدر اسلام از پیغمبر و یاران باوفایش تجربه کرده بود که در برابر انواع مشکلاتی که از سوی دشمنان اسلام هر روز به شکلی انجام می شد صبر و استقامت کرده بودند و با شجاعت تمام آنها را پشت سر گذاشتند و اگر این شکیبایی شجاعانه مسلمانان صدر اول در دوران محاصره شعب ابی طالب و هجرت به حبشه و سپس هجرت به سوی مدینه و بعد از آن حضور در میدان های جنگ بدر، خیبر،خندق و حنین نبود امروز آیینی به نام اسلام بر بخش عظیمی از جهان سایه نیفکنده بود.

در واقع مسلمانان هم در برابر خواسته های دل استقامت و صبر نشان دادند، هم در مسیر اطاعت پروردگار و هم در مقابل مصائب و مشکلات پی در پی.

همان گونه که در حدیثی در جلد دوم کافی از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است که می فرماید:

«الصَّبْرُ ثَلَاثَهٌ صَبْرٌ عِنْدَ الْمُصِیبَهِ وَ صَبْرٌ عَلَی الطَّاعَهِ وَ صَبْرٌ عَنِ الْمَعْصِیَه» . (.کافی،ج 2،ص 91،ح 15. )

در کلمات بزرگان نیز تعبیرات جالبی درباره صبر آمده است از جمله این که گفته اند:

«الصَّبْرُ مُرٌّ لا یَتَجَرَّعُهُ إلاّ حُرٌّ؛ صبر تلخ است ولی جز آزادگان این شربت ناگوار را نمی نوشند».

نیز گفته اند

«إنَّ لِلْأزْمانِ الْمَحْمُودَهِ وَ الْمَذْمُومَهِ أعْماراً وَ آجالاً کَأَعْمارِ النّاسِ وَ آجالِهِمْ فَاصْبِرُوا لِزَمانِ السُّوءِ حَتّی یَفْنی عُمْرُهُ وَ یَأتی أجَلُهُ؛ دوران های خوب

و بد عمر و اجلی دارند مانند عمر و اجل انسان ها؛به هنگامی که دوران سختی پیش آید صبر کنید تا عمرش پایان گیرد و اجلش فرا رسد».

نیز گفته اند:

«إذا تَضَیَّفَتْکَ نازِلَهٌ فَأقْرِهَا الصَّبْرُ عَلَیْها وَ أکْرِمْ مَثْواها لَدَیْکَ بِالتَّوَکُّلِ وَ الْإحْتِسابِ لِتُرِحِّلَ عَنْکَ وَ قَدْ أبْقَتْ عَلَیْکَ أکْثَرَ مِمّا سَلَبَتْ مِنْکَ؛ هنگامی که حادثه سختی به میهمانی تو آمد با صبر و شکیبایی از آن پذیرایی کن و جایگاه آن را با توکل بر خدا و حساب عند الله گرامی بدار تا زمانی که این میهمان از نزد تو برود در حالی که بیش از آنچه از تو گرفته است برای تو باقی خواهد گذارد». (.شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید،ج 18،ص 90.)

آن گاه در سومین جمله می فرماید:«زهد ثروت است»؛ (وَ الزُّهْدُ ثَرْوَهٌ) .

اشاره به اینکه انسان از ثروت آیا چیزی جز بی نیازی می خواهد و آدم زاهدِ قانع،از همه خلق بی نیاز است و چه بسا ثروتمندانی که جزء نیازمندان هستند.

زهد همان بی اعتنایی به زرق و برق دنیا و مال و منال و شهرت و آوازه است.

زاهد کسی نیست که فاقد این امور باشد بلکه زاهد کسی است که دلبسته و وابسته به این امور نباشد؛خواه آن را داشته باشد یا نه! بلکه می توان گفت:

زاهدان از ثروتمندان غنی ترند،چرا که ثروتمندان از یک سو باید پیوسته ثروت خود را حساب و کتاب کنند و از سوی دیگر مراقب باشند سارق و دشمنی آن را از دست آنها نگیرد در حالی که زاهدان از همه اینها بی نیازند.در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله می خوانیم که خطاب به علی علیه السلام فرمود:

«یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ قَدْ زَیَّنَکَ بِزِینَهٍ لَمْ یُزَیِّنِ الْعِبَادَ بِزِینَهٍ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ مِنْهَا؛زَیَّنَکَ بِالزُّهْدِ فِی الدُّنْیَا؛ ای علی خداوند تو را به زینتی آراسته که هیچ بنده ای به زینتی بهتر از آن نزد خداوند آراسته نشده است تو را به زهد در دنیا آراسته است». ( .بحارالانوار،ج 39،ص 297،ح 103. )و در حقیقت چنین است چون آراستگی به زهد انسان را به بسیاری از صفات دیگر از فضایل اخلاقی می آراید.

به همین دلیل در حدیث دیگری از امام صادق صلی الله علیه و آله می خوانیم:

«جُعِلَ الْخَیْرُ کُلُّهُ فِی بَیْتٍ وَ جُعِلَ مِفْتَاحُهُ الزُّهْدَ فِی الدُّنْیَا...حَرَامٌ عَلَی قُلُوبِکُمْ أَنْ تَعْرِفَ حَلَاوَهَ الْإِیمَانِ حَتَّی تَزْهَدَ فِی الدُّنْیَا؛ تمام نیکی ها در خانه ای قرار داده شده و کلید آن زهد در دنیاست...سپس فرمود:حلاوت ایمان بر دل و جان شما حرام است تا زمانی که دل هایتان زهد در دنیا پیشه کند». ( .کافی،ج 2،ص 128،ح 2. )

آن گاه در چهارمین جمله می فرماید:«تقوا و پرهیزگاری سپری است (در برابر گناهان و خطرات شیطان و هوای نفس)»؛ (وَ الْوَرَعُ جُنَّهٌ) .

ورع به معنای تقوا یا حد اعلای تقواست به گونه ای که انسان حتی از شبهات پرهیز کند.این فضیلت انسانی از حالت خداترسی باطنی سرچشمه می گیرد که چون در برابر او گناهی ظاهر شود سدی در میان او و گناه ایجاد کند.

تعبیر به«جنه»تعبیر جالبی است،زیرا سپر وسیله ای دفاعی در مقابل آماج تیرهای دشمن یا شمشیرها و نیزه هاست گویا هوای نفس و شیطان پیوسته قلب انسان را هدف تیرهای خود قرار می دهد و انسان با ورع به وسیله این سپر می تواند از آزار آنها در امان بماند.

در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله می خوانیم:

«لِکُلِّ شَیْءٍ أُسٌّ وَ أُسُّ الْإیمانِ الْوَرَعُ؛ هر چیز اساس و شالوده ای دارد و شالوده ایمان ورع است». (.کنزالعمال،ح 7284. )

در حدیثی که از امیر مؤمنان علی علیه السلام در غرر الحکم نقل شده می خوانیم:

«عَلَیْکَ بِالْوَرَعِ فَإنَّهُ عَوْنُ الدّینِ وَ شَیْمَهُ الْمُخْلِصینَ؛ بر تو باد به پیشه کردن ورع، زیرا (بهترین) یاور دین و روش مخلصان است». ( .غررالحکم،ح 5915.)

سپس در پنجمین و آخرین جمله می فرماید:«رضایت و خشنودی (از تقدیرات الهی) بهترین همنشین است»؛ (وَ نِعْمَ الْقَرِینُ الرِّضَی) .

همنشین خوب کسی است که به انسان آرامش بخشد و او را از بی تابی در برابر مشکلات باز دارد و در او روح امید بدمد و تمام این آثار در راضی بودن به قضای الهی است.

آنکس که مقدرات را از سوی خداوند حکیم و مهربان می داند هرگز از مصائبی که به هر حال در دنیا روی می دهد و مشکلاتی که گریبان انسان را ناخواسته می گیرد ناراحت نمی شود و بی تابی نمی کند و اعصاب خود را در هم نمی کوبد.

البته این بدان معنا نیست که انسان در برابر هر حادثه ای تسلیم شود،بلکه به این معناست که تمام کوشش خود را برای پیروزی بر مشکلات به کار گیرد؛ولی اگر حوادثی خارج از حیطه قدرت او رخ دهد در برابر آن راضی باشد و زبان به ناشکری نگشاید و جزع و بی تابی نکند.

در روایتی آمده است که موسی بن عمران علیه السلام به پیشگاه خداوند عرضه داشت:مرا به عملی راهنمایی کن که اگر آن را انجام دهم رضای تو را به دست آورده باشم.خداوند به او وحی فرستاد که رضای من (گاه) در ناخوشنودی توست و طاقت آن را نداری...موسی بر زمین به سجده افتاد عرض کرد خداوندا افتخار سخن گفتنت با من را به من بخشیده ای و پیش از من به کس دیگری نداده ای و هنوز مرا به عملی راهنمایی نکرده ای که با آن رضا و خوشنودی ات را به دست آورم

«فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنَّ رِضَایَ فِی رِضَاکَ بِقَضَائِی؛ خداوند به او وحی فرستاد که رضای من در این است که تو راضی به قضای من باشی». ( .بحارالانوار،ج 79،ص 134.)

انگلیسی

Imām Ali ibn Abū Tālib said the following: “Incapability is a catastrophe; endurance is bravery; abstinence is wealth; self-restraint is a shield (against sinning), and the best company is submission (to Allāh's will).”

حکمت5: در ستودن دانائی و خوهای پسندیده و اندیشه

اشاره

صوت

وَ قَالَ علیه السلام العِلمُ وِرَاثَهٌ کَرِیمَهٌ وَ الآدَابُ حُلَلٌ مُجَدّدَهٌ وَ الفِکرُ مِرآهٌ صَافِیَهٌ

ترجمه ها

دشتی

و درود خدا بر او، فرمود: دانش، میراثی گرانبها ، و آداب، زیورهای همیشه تازه ، و اندیشه، آیینه ای شفّاف است .

شهیدی

دانش میراثی است گزین و آداب، زیورهای نوین- جان و تن- و اندیشه آینه روشن.

اردبیلی

و علم میراث یافتنی است بس سودمند و ادبها حلّه هائیست تازه و فکر آیینه صافیست و سینه عاقل صندوق سرّ اوست و گشاده روئی دام دوستیست و برداشتن سختیها گور عیبها و پوشاننده عارهاست و روایت کرده اند که آن حضرت فرمود در بیان کردن از همین معنی نیز که مصالحه کردن نهان کردن عیبهاست و هر که خوشنود باشند از نفس خود بجهه اعتقاد کمال و رفعت قدر خود بسیار باشد ناخشنود شده بر او و صدقه دادن و دوائیست حاجت برآرنده و عملهای مردمان در دنیای خودشان در پیش چشمهای آنهاست در آخرت خود

آیتی

و فرمود (علیه السلام): و دانش، میراثی است گرانمایه و آداب، زیورهایی نو به نو و اندیشه، آینه ای صافی است.

انصاریان

و آن حضرت فرمود:دانش میراثی گرانبها ،آداب پسندیده زیورهای تازه ،و اندیشه آیینه ای صاف است .

شرح ها

راوندی

کیدری

و الاداب حلل مجدده: ای لا یبلی بل یزداد بکثره التجارب و الممارسه کل وقت جده و عنی بالاداب هنا آداب الشرع التی هی مکارم الاخلاق. (الفکر مراه صافیه). بالفکر ینتقش صور المعلومات فی العقل و ما لا یعلم بدیهه لابد من طلبه و لا یمکن طلبه الا بمعروفین یولف بینهما فتعرف من تالفهما المطلوب المجهول، و هما کاصلین له بمنزله راس المال و العلم بالتجاره للربح، فمن و جد راس المال، و لم یعرف التجاره ضیع راس ماله، و من عرف التجاره، فلا مال فلا فائده و من جاز کلی الامرین، فقد فاز بالربح العظیم. مثاله من اراد ان یعرف ان العقبی خیر من الدنیا لا یمکنه ذلک الا بمعرفه اصلین. احدهما: ان الباقی خیر من الفانی و الاخره ان العقبی باقیه، و الدنیا فانیه و هذان العلمان کالزند و المقدحه و التفکر، کحرکه ید القابس، و العلم المطلوب کالنار التی یخلقها الله بسبب الزند و المقدحه و الفکر و الحرکه درجتان اولاهما ان یتفکر فی نفسه، و اعماله المکروهه و رذایله الخبیثه لیخلص نفسه منها و الرذایل الظاهره کالمعاصی، و الباطنه کالحرص و الحسد و البخل و نحوها. و ثانیهما: التفکر فی افعال الله تعالی، و لذلک قال النبی صلی الله علیه و آله تفکروا فی المخلوق و لا تفکروا فی الخالق.

ابن میثم

دانش میراثی ارزشمند است. آداب پسندیده، زیورهایی تازه و کهنگی ناپذیرند. اندیشه ی آدمی، آیینه ای صاف است. دوازدهم- خوشنودی به قضای الهی همدمی نیکوست. قبلا روشن شد که خوشنودی به قضای الهی، و آنچه مقدر باشد، خود دری بزرگ از درهای بهشت، و از جمله نتایج صفات پسندیده است. بدیهی است که چنین چیزی در دنیا و آخرت همدمی نیکوست. سیزدهم- دانش میراثی ارزشمند است، علم و آگاهی فضیلت نفس عاقله و بالاترین کمالی است که مورد توجه است، و به همین جهت میراث ارزشمند دانشمندان بلکه ارزشمندترین میراث و دستاورد است. مقصود امام (علیه السلام) وراثت معنوی است چنان که در قرآن آمده است: فهب لی من لدنک ولیا یرثنی و یرث من آل یعقوب، یعنی دانش و حکمت. چهاردهم- آداب پسندیده، زیورهای تازه و کهنگی ناپذیرند. مقصود امام (علیه السلام) آداب شرعی و اخلاقی پسندیده است، کلمه ی الحلل و المجدده را استعاره آورده است به اعتبار زینت دائمی انسان به وسیله ی آداب، و تازگی شوکت و زیبایی رضای روحش در طول زمان، با رعایت آنها و بروز آثار نیک، آداب نیک، مانند زیورهایی که پیوسته صاحب زیور را تازه و باطراوات نشان می دهد. پانزدهم-

اندیشه ی آدمی آینه ای صاف است، گاهی مقصود از فکر، همان نیروی اندیشه و گاهی- بطور مطلق- حرکت نیروی فکری، به هر صورتی که باشد، و گاهی هم معنای دیگری مورد نظر است. اما در این جا منظور همان نیروی فکری است. کلمه ی: المرآه یعنی آینه، را استعاره آورده است از آن جهت که نیروی اندیشه وقتی که در پی مطالب تصوری و یا تصدیقی برمی آید و آنها را درمی یابد و عکس برداری می کند، چنان است که در آینه صورت اشیایی که برابر آنها قرار می گیرد، می افتد.

ابی الحدید

وَ قَالَ علیه السلام الْعِلْمُ وِرَاثَهٌ کَرِیمَهٌ وَ الآْدَابُ حُلَلٌ مُجَدَّدَهٌ وَ الْفِکْرُ مِرْآهٌ صَافِیَهٌ .

إنما قال العلم وراثه لأن کل عالم من البشر إنما یکتسب علمه من أستاذ یهذبه و موقف یعلمه فکأنه ورث العلم عنه کما یرث الابن المال عن أبیه و قد سبق منا کلام شاف فی العلم و الأدب.

و کان یقال عطیه العالم شبیهه بمواهب الله عز و جل لأنها لا تنفد عند الجود بها و تبقی بکمالها عند مفیدها.

و کان یقال الفضائل العلمیه تشبه النخل بطیء الثمره بعید الفساد.

و کان یقال ینبغی للعالم ألا یترفع علی الجاهل و أن یتطامن له بمقدار ما رفعه الله علیه و ینقله من الشک إلی الیقین و من الحیره إلی التبیین لأن مکافحته قسوه و الصبر علیه و إرشاده سیاسه.

و مثاله قول بعض الحکماء الخیر من العلماء من یری الجاهل بمنزله الطفل الذی هو بالرحمه أحق منه بالغلظه و یعذره بنقصه فیما فرط منه و لا یعذر نفسه فی التأخر عن هدایته.

و کان یقال العلم فی الأرض بمنزله الشمس فی الفلک لو لا الشمس لأظلم الجو و لو لا العلم لأظلم أهل الأرض .

و کان یقال لا حله أجمل من حله الأدب لأن حلل الثیاب تبلی و حلل الأدب تبقی و حلل الثیاب قد یغتصبها الغاصب و یسرقها السارق و حلل الآداب باقیه مع جوهر النفس .

و کان یقال الفکره الصحیحه أصطرلاب روحانی.

و قال أوس بن حجر یرثی إن الذی جمع السماحه و النجده

و من کلام الحکماء النار لا ینقصها ما أخذ منها و لکن یخمدها ألا تجد حطبا و کذلک العلم لا یفنیه الاقتباس و لکن فقد الحاملین له سبب عدمه.

قیل لبعضهم أی العلوم أفضل قال ما العامه فیه أزهد.

و قال أفلاطون من جهل الشیء و لم یسأل عنه جمع علی نفسه فضیحتین.

و کان یقال ثلاثه لا تجربه معهن أدب یزین و مجانبه الریبه و کف الأذی.

و کان یقال علیکم بالأدب فإنه صاحب فی السفر و مؤنس فی الوحده و جمال فی المحفل و سبب إلی طلب الحاجه.

و کان عبد الملک أدیبا فاضلا و لا یجالس إلا أدیبا.

و روی الهیثم بن عدی عن مسعر بن کدام قال حدثنی سعید بن خالد الجدلی

قال لما قدم عبد الملک الکوفه بعد قتل مصعب دعا الناس یعرضهم علی فرائضهم فحضرنا بین یدیه فقال من القوم قلنا جدیله فقال جدیله عدوان قلنا نعم فأنشده عذیر الحی من عدوان

ثم أقبل علی رجل منا وسیم جسیم قدمناه أمامنا فقال أیکم یقول هذا الشعر قال لا أدری فقلت أنا من خلفه یقوله ذو الإصبع فترکنی و أقبل علی ذلک الرجل الجسیم فقال ما کان اسم ذی الإصبع قال لا أدری فقلت أنا من خلفه اسمه حرثان فترکنی و أقبل علیه فقال له و لم سمی ذا الإصبع قال لا أدری فقلت أنا من خلفه نهشته حیه فی إصبعه فأقبل علیه و ترکنی فقال من أیکم کان فقال لا أدری فقلت أنا من خلفه من بنی تاج الذین یقول الشاعر فیهم فأما بنو تاج فلا تذکرنهم و لا تتبعن عیناک من کان هالکا.

فأقبل علی الجسیم فقال کم عطاؤک قال سبعمائه درهم فأقبل علی و قال و کم عطاؤک أنت قلت أربعمائه فقال یا أبا الزعیزعه حط من عطاء هذا ثلاثمائه و زدها فی عطاء هذا فرحت و عطائی سبعمائه و عطاؤه أربعمائه ( یقال للرجل الصعب المنیع:حیه الأرض. ) .

و أنشد منشد بحضره الواثق هارون بن المعتصم

أ ظلوم إن مصابکم رجلا

أهدی السلام تحیه ظلم ( نسبه ابن خلّکان و الحریری فی دره الغواص 43 إلی العرجی،و نسبه البغدادیّ فی الخزانه 1:317 إلی الحارث بن خالد المخزومی. ) .

فقال شخص رجل هو خبر إن و وافقه علی ذلک قوم و خالفه آخرون فقال الواثق من بقی من علماء النحویین قالوا أبو عثمان المازنی بالبصره فأمر بإشخاصه إلی سر من رأی بعد إزاحه علته قال أبو عثمان فأشخصت فلما أدخلت علیه قال ممن الرجل قلت من مازن قال من مازن تمیم أم من مازن ربیعه أم مازن قیس أم مازن الیمین قلت من مازن ربیعه قال باسمک بالباء یرید ما اسمک لأن لغه مازن ربیعه هکذا یبدلون المیم باء و الباء میما فقلت مکر أی بکر فضحک و قال اجلس و اطمئن فجلست فسألنی عن البیت فأنشدته منصوبا فقال فأین خبر إن فقلت ظلم قال کیف هذا قلت یا أمیر المؤمنین ألا تری أن البیت إن لم یجعل ظلم خبر إن یکون مقطوع المعنی معدوم الفائده فلما کررت القول علیه فهم و قال قبح الله من لا أدب له ثم قال أ لک ولد قلت بنیه قال فما قالت لک حین ودعتها قلت ما قالت بنت الأعشی تقول ابنتی حین جد الرحیل

قال فما قلت لها قال قلت أنشدتها بیت جریر ثقی بالله لیس له شریک و من عند الخلیفه بالنجاح ( دیوانه 33. ).

فقال ثق بالنجاح إن شاء الله تعالی ثم أمر لی بألف دینار و کسوه و ردنی إلی البصره (دیوانه 36. )

کاشانی

کلمه سیزدهم این است که: (العلم وراثه کریمه) دانا شدن به احکام شریعت نبوی میراث یافتنی است سودمند و گرامی یعنی که میراث او از جانب پدر علم باشد و میراثی که به پسر رساند نیز علم باشد پس آن میراثی است بس گرامی و بسیار نفع، به خلاف میراث یافتن به مال و میراث گذاشتن به متاع سریع الزوال شعر: علم دادند به ادریس و به قارون زر و مال شد یکی فوق سما و دیگری تحت سمک و قال عز اسمه: (و الذین اوتوا العلم درجات) (و من یوت الحکمه فقد اوتی خیرا کثیرا) و قال صلی الله علیه و آله (العلماء ورثه الانبیاء). شعر: هر که را علم نیست گمراه است دست او زان سرای کوتاه است مرد را علم رهدهد به نعیم مرد را جهل درکشد به جحیم کلمه چهاردهم: (و الاداب حلل مجدده) و آداب شریعت مصطفویه و مکارم اخلاق حمیده حلهایی است تازه و نو که هرگز کهنه نشود و مندرس نمی گردد استعاره فرموده لفظ (حلل مجدده) را از برای آداب به اعتبار دوام دینی که متلبس است به آن. چه به واسطه ممارست و مداومت بر آن آداب زیاده می شود و متجدد می گردد. کلمه پانزدهم: (و الفکر مرات صافیه) فکر که- آلت ارتسام صور معلومات است در عقل آینه است صافی برای رسیدن به یقین لفظ (مرات) از برای قوه مفکره به اعتبار انتقاش آن است به صور اشیاء همچنانکه مرات که در او صور، محسوس می شود

آملی

قزوینی

و علم وراثتی کریم است آری علم میراث انبیاء و اولیای خدا است (قال النبی صلی الله علیه و آله و سلم العلما ورثه الانبیاء) هر که این میراث یافت کلید سعادت و خزاین کرامت در چنگ او درآمد (و قال تعالی،.. و من یوت الحکمه فقد اوتی خیرا کثیرا.. و قال تعالی: و الذین اوتوا العلم درجات.) و آداب پسندیده و اخلاق حمیده حلها است همیشه نو و تازه هرگز کهنه و مندرس نگردد و پیوسته آدمی را به آن زینت و شرف باشد و فکر و تامل صواب آینه صافیه است حقایق اشیاء، و اسباب سعادات دین و دنیا آنجا پیدا باشد.

لاهیجی

«و العلم وراثه کریمه» یعنی علم علما، مال موروث نفیسی است، یعنی چنانکه صاحبان اموال نفیسه بعضی از بعضی مال نفیس ارث می برند، علما نیز بعضی از بعضی علم نفیس می برند.

«و الاداب حلل مجدده» یعنی ادبها زیورهای نو پیدا شده است. یعنی آداب دادن همیشه آراسته است به زیورهای عزت تازه.

«و الفکر مرآه صافیه» یعنی فکر کردن در کارها آئینه ی صاف است. یعنی چنانکه آئینه ی صاف صورت را خوب می نماید، به فکر کردن کارها بر وفق دلخواه صورت می بندد.

خویی

(و العلم) فطری و هو موهبه الهیه الهم علی قلب العالم بعنایه الله، او اکتسابی اوحی الیه بعد تحصیل مقدماته المفضیه الیه، و التعبیر عنه بانه (وراثه) تشیر الی ان العلم و هو النور الساطع من باطن العالم ینکشف به الاشیاء المجهوله لدیه، موهبه من الله و ان تکلف تحصیل مقدماته فی العلوم الاکتسابیه، فهو کالرزق للابدان بذله الله لکل من یستحقه مومنا کان او غیره، الا ما کان من العلوم الالهیه و المعارف القدسیه التی تختص بالمومن و من یرد الله ان یهدیه. و الارث ما یتحصل للوارث بلا عوض، و بهذا الاعتبار عبر عنه بالوراثه و لیس المقصود ان العلم میراث من العلماء و الاساتذه، کما فی الشرحین لابن میثم و ابن ابی الحدید، فان العلم اعم، و المقصود اتم. (و الاداب حلل مجدده) الادب لفظه یشعر بالنظم و التربیت، و منه مادبه لسفره الغذاء، لانه یراعی فیه النظم و الادب رعاعیه القوانین المقرره فی الشرع و تنظیم الوظائف الدینیه و رعایه القوانین المقرره فی المعاشره و المعامله مع الناس فرعایه الادب التحلی باعمال و اقوال تجاه الخالق او الخلق. و حیث ان الانسان دائما مسئول من فعله و قوله امام الخالق و المخلوق و لابد له من رعایه وظائفه حینا بعد حین فکانه برعایه الاداب یجدد حلیه جماله المعنوی، و یلبس حللا و یبدلها باخری، و هذا من احسن التعبیرات و الاستعمارات. و قد ذکر صاحب الشرح فی ذیل هذه الجمله قصه لنا علیها نکته و تعلیق نذکرها بنصها بهذه النکته و نعلق علیها و هذا نصها (فی صلی الله علیه و آله 96 ج 18 ط مصر عیسی البابی الحلبی) و انشد منشد بحضره الواثق هارون بن المعتصم: اظللوم ان مصابکم رجلا اهدی السلام تحیه ظلم فقال شخص: رجل هو خبر (ان) و وافقه علی ذلک قوم و خالفه آخرون فقال الواثق: من بقی من علماء النحویین؟ قالوا: ابوعثمان المازنی بالبصره فامر باشخاصه الی سر من رای بعد ازاحه علته، قال ابوعثمان فاشخصت، فلما ادخلت علیه قال: ممن الرجل؟ قلت: من مازن، قال: من مازن تمیم، ام من مازن ربیعه، ام من مازن قیس، ام مازن الیمن؟ قلت: من مازن ربیعه، قال: باسمک؟- بالباء- یرید (ما اسمک؟) لان لغه مازن ربیعه هکذا یبدلون المیم باء و الباء میما، فقلت: مکر ای (بکر) فضحک و قال: اجلس واطمئن، فجلست فسالنی عن البیت فانشدته منصوبا، فقال: فاین خبر (ان)؟ فقلت (ظلم) قال: کیف هذا؟ قلت: یا امیرالمومنین الا تری ان البیت ان لم یجعل (ظلم) خبر (ان) یکون مقطوع المعنی معدوم الفائده، فلما کررت القول علیه فهم، و قال: قبح الله من لا ادب له ثم قال: الک ولد؟ قلت: بنیه، قال: فما قالت لک حین ودعتها؟ قلت: ما قالت بنت الاعشی: تقول ابنتی حین الرحیل ارانا سواء و من قدیتم ابانا فلا رمت من عندنا فانا بخیر اذا لم ترم ابانا اذا اضمرتک البلاد نخفی و تقطع منا الرحم قال: فما قلت لها؟ قال: قلت: انشدتها بیت جریر: ثقی بالله لیس له شریک و من عند الخلیفه بالنجاح فقال: ثق بالنجاح ان شاء الله تعالی ثم امر لی بالف دینار و کسوه، و ردنی الی البصره انتهی. اقول: فیها نکتتان:

1- صاحب الشرح حمل لفظه الاداب الوارده فی کلام مولانا (علیه السلام) علی المعنی الاصطلاحی المحدث، و هو علم العربیه و ما یلحق بها و ما یسمونه بعلوم الادب، و الادبیات، و مفهوم العلوم الادبیه لیس بواضح من وجهین: الاول: ما هی العلوم الادبیه؟ الثانی: لماذا سمیت تلک العلوم بالادبیه و ادبیات؟ اما جواب سوال الاول فلیس بمحرر من حبث ان علم اللغه و الصرف و النحو و البلاغه و الشعر ادبیات و لکن هل تشتمل اللفظه علم التاریخ و المنطق؟ و نوضح اولا جواب سوال الثانی فتقول: ان لفظه ادب کما ذکر یشعر بالنظم و الترتیب، و علوم اللغه و الصرف و النحو ینظم الکلام فیقال لها: علوم الادب او الادب العربی قال فی (المنجد) آدب ایدابا السلطان البلاد ملاها قسطا و عدلا- و العدل هو استقرار النظم الاجتماعی الصحیح- الی ان قال: الاداب تطلق علی العلوم و المعارف عموما، او علی المستظرف منها فقط و یطلقونها علی ما یلیق بالشی او الشخص فیقال: آداب الدرس و آداب القاضی- الخ، و علم الادب هو علم یحترز به عن الخلل فی کلام العرب لفظا و کتابه انتهی. و علی کل حال حمل لفظه الاداب فی کلام مولانا (علیه السلام) علی هذا الاصطلاح، کما یشعر به کلام الشارح المعتزلی بعید جدا، فان هذا الاصطلاح غیر موجود فی هذا العصر و لیس بمقصود فی المقام، کما اوضحناه.

2- یظهر من هذه القصه انحطاط بلاط الخلاقه فی العلم و الادب الی حیث لا یفهم المعتصم هذا البیت العربی الصریح حتی فهمه المازنی و اوضح له المراد مع انه قریب العصر بالمامون العباسی الشهیر بالفضل و التوجه الی اهله. و اما تعلیقنا علی هذه القصه فقد نفلت نظر القراء الکرام الی وضع هذه الشخصیه الفذه و هو ابوعثمان المازنی احد اعیان العلوم الادبیه و واضح علم الصرف و قد کان من اعیان الشعیه الامامیه فی عصره الرهیب. قال فی تنقیح المقال ج 1 صلی الله علیه و آله 180: بکر بن محمد بن حبیب بن بقیه ابوعثمان المازنی- الی ان قال: قال النجاشی: بکر بن محمد بن حبیب بن بقیه ابوعثمان المازن مازن بنی شیبان کان سید اهل العلم بالنحو و الغریب و اللغه بالبصره و مقدمته مشهوره بذلک- الی ان قال: و لا اشکال فی کون الرجل امامیا، و قد سمع من النجاشی انه من علماء الامامیه الخ. اقول: و یشعر بعض مضامین القصه المنقوله انه من الامامیه حیث ان دعوته الی سر من رای بامر الخلیفه کانت رهیبه و معرض خطر، و بهذه المناسبه ساله المعتصم عن اولاده و عما قالت له ابنته حین سفره و اعطاه الامان بقوله: اجلس، و اطمئن، فیظهر منها انه کان معروفا بالتشیع و مبتلی بالضغط و ضیق المعاش، فطمع فیه ذمی و اعطاه مائتی دینار لیعلمه کتاب سیبویه، و کما نقل عن المبرد امتنع عن ذلک بان فی الکتاب ثلاثمائه و کذا کذا آیه من کتاب الله عز و جل، و لست اری ان امکن ذمیا منها، غیره و حمیه للاسلام، و یکشف ذلک عن غایه ورعه و تقواه. و ذکر العلامه الاوحد الاقا رضا الاصبهانی قدس سره احد اساتیدی و شیخ اجازتی ان حفظ حرمه کتاب الله صار سببا لحدوث المناقشه بحضره المعتصم و ادی الی احضاره و اکرامه و بذل المال و الکسوه و تعریفه بحضره الخلیفه استاذا منحصرا للادب و اللغه فی عصره، فنال تاییدا منه بمنه تعالی و صار سببا لشهرته و رفع الضیق عنه ببرکه حرمه القرآن الشریف، و من هنا یتوجه هذا السئوال: هل یجوز تعلیم القرآن بغیر المسلم ام لا؟ ربما یستفاد من ظاهر الایه الشریفه (لا یمسه الا المطهرون 79- سوره الواقعه) عدم الجواز، لان اظهر افراد مس القرآن درک صورته العلمیه و حفظه فی القلب، و یسنفاد من هذه الایه النهی عن مس غیر المطهر، و الکافر غیر مطهر. کما ان خباب بن ارت امتنع عن تسلیم جز من القرآن کان یعلمه فاطمه اخت عمر المسلمه حین طلبه عمر لیقرئه و قال او قالت (لا یسمه الا المطهرون). و یشعر امتناع المازنی احد شیوخ الامامیه عن تعلیم کتاب سیبویه المتضمن لایات القرآن الذمی الغیر المسلم بذلک، و لعله یتفرع علی ذلک حرمه بیع المصحف بغیر المسلم کما ذکره الفقهاء فی مسائل المکاسب المحرمه. و لکن یضعف ذلک کله ان القرآن الشریف اوحی الی النبی (صلی الله علیه و آله) لیقراها علی المشرکین فیفهمونه و یصیر سببا لاسلامهم، و کان تعلیم القرآن لغیر المسلم سیره ثابته للنبی (صلی الله علیه و آله). (و الفکر مراه صافیه) الفکر اشعاع عقلی ینور القلب و ینکشف به الحقائق و هی حرکه روحیه من المبادی الی المقاصد و من المقاصد الی المبادی و عرفه الشیخ البهائی قدس سره فی المبادی المنطقیه لزبده الاصول بانه تامل معقول لکسب مجهول. و وصفها (علیه السلام) بانها مرآه صافیه ینعکس فیها الحقائق فیجب علی کل استعمالها فی شتی اموره و یخلصها من شوب الوهم و التخیل لیری الاشیاء فیها کما هی. و رضا به پیشامد چه خوب رفیقی است خوشامد- و دانش بهره ایست ارجمند- رعایت آداب جامه ایست زیبا و تازه- و اندیشه آئینه ایست زلال-

شوشتری

و العلم وراثه کریمه فی (الکافی) عن الصادق (علیه السلام): فضل العالم علی العابد کفضل القمر علی سائر النجوم لیله البدر، و ان العلماء ورثه الانبیاء، ان الانبیاء لم یورثوا دینارا و لا درهما، و لکن ورثوا العلم، فمن اخذ منه اخذ بحظ وافر. و فی (المعجم) فی حدیث سعید بن العاص قال النبی (صلی الله علیه و آله): ما نحل والد ولده افضل من ادب حسن. و یکفی العلم وراثه کریمه قوله تعالی: (شهد الله انه لا اله الا هو و الملائکه و اولو العلم قائما بالقسط) فقرن صاحب العلم بذاته تعالی و بملائکته. (الفصل الثامن عشر- فی العلوم مذمومها و ممدوحها) و فی (طرائف المقدسی) قال علی (علیه السلام): کفی بالعلم شرفا انه یدعیه من لا یحسنه، و یفرح اذا نسب الیه. و یقال: العلماء فی الارض کالنجوم فی السماء، و لو لا العلم لکان الناس کالبهائم. و قال بعض الحکماء: العلم حیاه القلوب و مصباح الابصار. و فی (تاریخ بغداد): جلس ابن معروف یوما للحکم فی جامع الرصافه، فاستدعی اصحاب القصص الیه، فتتبعها و وقع علی اکثرها، ثم نظر فی بعضها، فاذا فیها ذکر له بالقبیح و وضاعته و سقوط اصله، فقلب الرقعه و کتب علی ظهرها: العالم العاقل ابن نفسه اغناه جنس علمه عن جنسه کن ابن من شئت و کن کیسا فانما المرء بفضل کیسه کم بین من تکرمه لغیره و بین من تکرمه لنفسه من انما حیاته لغیره فیومه اولی به من امسه و عن ابی الاسود: العلم زین و تشریف لصاحبه فاطلب هدیت فنون العلم و الادبا کم سید بطل آباوه نجب کانوا فاضحی بعدهم ذنبا و مقرف خامل الاباء ذی ادب نال المعالی بالاداب و الرتبا و لاخر: یعد رفیع القوم من کان عالما و ان لم یکن فی قومه بحسیب و ان حل ارضاعا عاش فیها بعلمه و ما عالم فی بلده بغریب و لابن جنی: فان اصبح بلا نسب فعلمی فی الوری نسبی (الفصل الثامن عشر- فی العلوم مذمومها و ممدوحها) و فی (المروج): سئل انوشیروان ما اعظم الکنوز قدرا، و انفعها عند الاحتیاج الیها؟ فقال: معروف اودعته الاحرار، و علم تورثه الاعقاب. و قبل له: من اطول الناس عمرا؟ ققال: من کثر علمه فتادب به من بعده. و الاداب حلل مجدده قال (علیه السلام) اولا: العلم وراثه کریمه، و ثانیا و الاداب حلل مجدده، و بین العلم و الادب عموم و خصوص. و فی (المعجم) قالوا: الفرق بین الادیب و العالم ان الادیب من یاخذ من کل شی ء احسنه فیولفه، و العالم من یقصد بفن من العلم فیتعلمه، و لذا قال علی (علیه السلام): العلم اکثر من ان یحصی، فخذوا من کل شی ء احسنه، و قال عبدالله بن المبارک: تعلموا العلم شهرا و الادب شهرین. و فی تاریخ بغداد فی ابی تمام عنه: او یفترق نسب یولف بیننا ادب اقمناه مقام الوالد و روی الزبیر بن بکار عن النضر بن شمیل قال: دخلت علی المامون بمرو و علی اطمار، فقال: یا نضر تدخل علی فی مثل هذه الثیاب، قلت: ان حر مرو شدید لا یدفع الا بمثل هذه الاخلاق. قال: بل انت رجل متقشف. ثم تجارینا الحدیث، فاجری ذکر النساء، فقال: حدثنی هشبم عن مجالد عن الشعبی عن ابن عباس ان النبی (صلی الله علیه و آله) قال اذا تزوج الرجل المراه لدینها و جمالها کان فیه سداد- و فتح السین- من عوز فقلت: صدقوک، و حدثنی عوف الاعرابی عن الحسن عن علی (علیه السلام) عن النبی اذا تزوج المراه لدینها و جمالها کان فیه سداد-و کسرت السین- من عوز، و کان المامون متکئا، فاستوی جالسا و قال: سداد لحن عندک؟ قلت: نعم هاهنا. قال: او تلحننی؟ (الفصل الثامن عشر- فی العلوم مذمومها و ممدوحها) قلت: انما لحن هشیم، و تبعت لفظه. فقال: ما الفرق بینهما؟ قلت: السداد- ای: بالفتح- القصد فی الدین و الطریقه و الامر، و السداد- ای: بالکسر- البلغه، و کل ما سددت به شیئا فهو سداد، قال العرجی: اضاعونی و ای فتی اضاعوا لیوم کریهه و سداد ثغر فاطرق ملیا، ثم قال: قبح الله من لا ادب له، ثم اخذ قرطاسا، و انا لا ادری ما یکتب، و کتب فیه شیئا، ثم قال: کیف تقول اذا امرت من یترب الکتاب. قلت: اتربه. قال: فهو ماذا؟ قلت: فهو مترب. قال: فمن الطین؟ قلت: طنه. قال: فهو ماذا؟ قلت: فهو مطین. قال: هذه احسن من الاولی. ثم قال: یا غلام اتربه وطنه و ابلغ معه الی الفضل بن سهل، فلما قرا الفضل الکتاب قال: امر لک بخمسین الف درهم، فما کان السبب، فاخبرته فقال: لحنته؟ قلت: کلا، انما لحن هشیم- و کان لحانا- فتبع لفظه، فامر لی الفضل بثلاثین الف درهم، فاخذت ثمانین الف درهم بحرف استفید منی. و فی (المعجم) عن الشعبی قال: حلی الرجال العربیه و حلی النساء الشحم. و قال الاصمعی: کنت عند الرشید اذ دخل رجل و معه جاریه للبیع، فتاملها، ثم قال له: خذ جاریتک، فلو لا کلف فی وجهها، و خنس فی انفها لا شتریتها. فانطلق بها، فلما بلغت الستر قالت لهارون: ارددنی الیک انشدک بیتین حضرانی، فردها، فانشات تقول: ما سلم الظبی علی حسنه کلا و لا البدر الذی یوصف (الفصل الثامن عشر- فی العلوم مذمومها و ممدوحها) الظبی فیه خنس بین و البدر فیه کلف یعرف فاعجبته بلاغتها، فاشتراها و قرب منزلتها، و کانت احظی جواریه. و فیه: قیل لما عرضت الخیزران علی المهدی قال: و الله یا جاریه، انک لعلی غایه المنی، غیر انک حمشه الساقین. فقالت: انک احوج ما تکون الیهما لا تراهما. فقال: اشتروها، فحظیت عنده، فاولدها موسی و هارون. و فی (المعجم): قال ابراهیم الصابی: کنت فی مجلس الوزیر المهلبی فی بعض ایام الحداثه جالسا فی مجلس انسه، و بین یدیه ابوالفضل بن الحسین، و ابواحمد بن عبدالرحمن، وابوعلی الانباری، وابوالفرج بن ابی هشام، و غیرهم من کتابه، و قد اخذ الشراب منهم، و زاد بهم علی حد النشوه، اذ حضر رسول معزالدوله یذکر ان معه امرا مهما، فقال الوزیر فلیدخل، فدخل و قال: الامیر یقول تکتب عنی الساعه الی محمد بن الیاس صاحب کرمان تخطب فیه ابنته لبختیار. فقال الوزیر: هذا کتاب یحتاج فیه الی تثبت، و ما فی الکتاب مع السکر من فیه فضل، ثعا التفت الی ابی علی الانباری و قال له: تتمکن من کتابته؟ قال: اما اللیله فلا، ورآنی الوزیر مصغیا فقال: تکتبه یا ابراهیم؟ قلت:

نعم. قال: افعل فقمت الی صفه یشاهدنی فیها، و استدعیت دواتی، و کتبت کتابا اقتضبته بغیر رویه، و لا نسخه، و الوزیر و الحاضرون یلاحظوننی، و یعجبون من اقدامی، ثم اقتضابی و اطالتی، فلما فرغت منه و حملته الیه، وقف علیه و وجهه متهلل، ثم قال للجماعه: هذا کتاب حسن دال علی الکفایه المبرزه، و لو کتبه صاحیا مرویا لکان عجبا، فکیف اذ یکتبه منتشیا مقتضیا، قم یا ابااسحاق و اجلس حیث اجلستک الکفایه- او ما الی جانب ابنه ابی الغنائم. و فی (الاغانی) عن ابی هفان: کان العتابی ذات یوم جالسا ینظر فی (الفصل الثامن عشر- فی العلوم مذمومها و ممدوحها) کتاب، فمر به بعض جیرانه فقال: ایش ینفع العلم و الادب من لا مال له. فقال العتابی: یا قاتل الله اقواما اذا نقموا ذا اللب ینظر فی الادب و الحکم قالوا و لیس بهم الا نفاسته انافع ذا من الاقتار و العدم و لیس یدرون ان الحظ ما حرموا لحاهم الله من علم و من فهم و قال ابن ابی الحدید: روی الهیثم عن سعید الجدلی قال: لما قدم عبدالملک الکوفه بعد قتل مصعب، دعا الناس یحرضهم علی فرائضهم، فحضرنا بین یدیه فقال: من القوم؟ قلنا: جدیله. فقال: جدیله عدوان؟ قلنا: نعم، فانشد: عذیر الحی من عدوا ن کانوا حیه الارض بغی بعضهم بعضا فلم یرعوا علی بعض و منهم کانت السادا ت و الموفون بالقرض و منهم حکم یقضی فلا ینقض ما یقضی و منهم من یجیز النا س بالسنه و الفرض ثم اقبل علی رجل منا و سیم جسیم قد مناه امامنا، فقال: ایکم یقول هذا الشعر؟ قال: لا ادری. فقلت انا من خلفه: یقول ذو الاصبع- فترکنی و اقبل علی ذلک الرجل الجسیم، فقال: ما کان اسم ذی الاصبع. قال: لا ادری. فقلت من خلفه اسمه حرثان- فترکنی و اقبل علیه، فقال له: و لم سمی ذا الاصبع؟ قال: لاادری، فقلت انا من خلفه نهشته حیه فی اصبعه- فاقبل علیه و ترکنی، فقال: من ایکم کان ذو الاصبع؟ قال: لاادری، فقلت انا من خلفه من بنی ناج الذین قیل فیهم: فاما بنوناج فلا تذکرنهم و لا تتبعن عیناک من کان هالکا فاقبل علی الجسیم فقال: کم عطاوک؟ قال: سبعمائه درهم. ثم اقبل علی (الفصل الثامن عشر- فی العلوم مذمومها و ممدوحها) و قال: کم عطاوک؟ قلت: اربعمائه. فقال، یا اباالزعیزعه، حط من عطاء هذا ثلاثمائه، و زدها فی عطاء هذا، فرحت و عطائی سبعمائه و عطاوه اربعمائه. و انشد منشد بحضره الواثق: اظلوم ان مصابکم رجلا اهدی السلام تحیه ظلم فقال رجل هو خبر ان و وافقه علی ذلک قوم و

خالفه قوم، فقال الواثق من بقی من علماء النحویین؟ قالوا: المازنی، فامر باشخاصه، فلما دخل علیه قال: ممن الرجل؟ قال: من مازن. قال: مازن ربیعه او قیس او الیمن؟ قال: بل ربیعه. قال: با اسمک- یرید ما اسمک، لان مازن ربیعه یبدلون المیم باء و الباء میما، فقال مکر- ای: بکر- فضحک الواثق و قال: اجلس، فساله عن البیت فانشده منصوبا، فقال: این خبر ان؟ فقال ظلم. قال: کیف؟ قال: الا تری ان لم یجعل ظلم الخبر یکون الکلام معدوم الفائده. فقال: قبح الله من لا ادب له. ثم قال: الک ولد؟ قال: بنیه. قال: فما قلت حین ودعتها؟ قال: ما قالت بنت الاعشی حیث یقول:

تقول ابنتی حین جد الرحیل*** ارانا سواء و من قدیتم

ابانا فلا رمت من عندنا*** فانا بخیر اذا لم ترم

ابانا اذا اضمرتک البلا د ***نجفی و تقطع منا الرحم

قال: فما قلت لها؟ قال: انشدتها بیت جریر:

ثقی بالله لیس له شریک ***و من عند الخلیفه بالنجاح

فقال: ثق بالنجاح، ثم امر له بالف دینار و کسوه، ورده الی البصره. و الفکر مرآه صافیه فی (الکافی) عن الصادق (علیه السلام): کان امیرالمومنین (علیه السلام) یقول: نبه بالتفکر قلبک، و جاف عن اللیل جنبک، و اتق الله ربک. (الفصل الثامن عشر- فی العلوم مذمومها و ممدوحها) و عنه (علیه السلام): سئل عما یروی الناس ان تفکر ساعه خیر من قیام لیله کیف یتفکر؟ فقال: یمر بالخربه او بالدار ققال: این ساکنوک، این بانوک، مالک لا تتکلمین. و عن الرضا (علیه السلام): لیس العباده کثره الصلاه و الصوم، انما العباده التفکر فی امر الله تعالی. و قال ابن ابی الحدید: کان یقال، الفکره الصحیحه اسطرلاب روحانی. و قال اوس بن حجر: ان الذی جمع السماحه و الن جد و الحزم و النهی جمعا الا لمعی الذی یظن بک ال ظن کان قد رای و قد سمعا

مغنیه

(و العلم وراثه کریمه) قال ابن ابی الحدید فی شرحه: (کل عالم یاخذ العلم من استاذه فکانه ورث العلم عنه) و تبعه میثم فی هذا التفسیر و قال: (العلم وراثه عن العلماء) و قال شارح ثالث: (اخطا الاثنان، و الحق فی التفسیر ان العلم یوخذ بلا عرض تماما کالارث).. و لو تنبه هولاء الشارحون لقول الامام فی الحکمه رقم 147 لاراحوا و استراحوا من هذا التکلیف و التعسف. قال الامام فی هذه الحکمه من جمله ما قال: (العلم یکسب الانسان جمیل الاحدوثه بعد وفاته) و هذا بالذات هو مراد الامام بقوله: (و العلم وراثه کریمه) فان کلام الامام یفسر بعضه بعضا، لان مصدره واحد.. و کلنا یعلم ان الناس یذکرون الانسان بعد وفاته بافعاله و صفاته، و ان العلم من الصفات الجلی. (و الاداب حلل مجدده). الحلل المجدده کنایه عن البهجه و الزینه الدائمه، و المراد بالاداب هنا الصفات الحمید عند العقل و العقلاء، کالبلاغه و الذکاء و حسن السلوک، و ما الی ذلک من الفضائل الشخصیه و الاجتماعیه.. نقول هذا مع العلم ان تحدیدت المفاهیم و معانی الالفاظ من ادق الاشیاء و اصعبها.. و لکن هذا ما فهمناه من سیاق الکلام، او منطق الواقع، فان کان هذا ما اراده الامام من کلامه هنا فذاک، و الا فان الامام لا یرفض المعنی الذی فهمناه لانه حق فی نفسه و من حیث هو. (و الفکر مرآه صافیه) المراد بالفکر هنا القوه المدرکه العاقله التی اذا اعملها الانسان بعیدا عن الهوی و المحاکاه دلت علی الحق و الصواب، و کنی الامام عن هذه الدلاله الصادقه بالمرآه الصافیه التی تعکس الشی ء کما هو فی واقعه. و اخذنا هذا التفسیر من قول الامام فی الرساله 30: (من تفکر ابصر) و قوله فی الحکمه 113 (لا لم کالتفکیر) ای ان العلم بلا تفکیر اکثر خطوره من التفکیر الذی لا یدعمه علم، کما قال کونفوشیوس.

عبده

جعفری

فیض الاسلام

و دانائی میراثی است شریف و گرامی (که به هر که چنین ارثی برسد کلید سعادت و نیکبختی را دریافته) و خوهای پسندیده زیورهائی است تازه و نو (که کهنه نمی شود) و اندیشه (در هر کاری مانند) آیینه صاف و پاک است (که اندیشه کننده به سود و زیان کار بر می خورد).

زمانی

ابن ابی الحدید می نویسد: از این نظر که انسانی که علم می آموزد تحت نظر دانشمندی پرهیزکار قرار می گیرد، همانند فرزند که ثروت را به ارث می برد، او هم اخلاق و علم را به ارث می برد این وظیفه مردم است که علم بیاموزند. یکی از حکماء گفته است: آتشی که روشن شد با استفاده از آن کم نمی گردد و خاموش نمی شود بلکه وقتی خاموش می شود که هیزم نباشد. علم هم با استفاده از عالم نابود نمی شود بلکه وقتی شاگرد نباشد از بین می رود. به همین جهت خدا مقام دانشمند را تا آنجا بالا برده که در ردیف فرشتگانش قرار داده و زکریا از خدا فرزندی می خواهد که علوم وی را درک کند.

سید محمد شیرازی

(و العلم وراثه کریمه) فکما ان الارث یوجب غنی الورثه، کذلک العلم یوجب غنی الانسان، او المراد ان من ورث علما فقد ورث شیئا کریما، لانه یوجب حسن ثناء الناس له (و الاداب حلل مجدده) حلل جمع حله، و هی: الثوب الجدید فکما ان من لبس الحلل یعظم عند الناس، کذلک ذو الادب، و کلما تادب الانسان، کان کلابس حله جدیده (و الفکر) فی الامور (مراه صافیه) غیر کدره، فکما تری المرات وجه الانسان و المواضع التی لا تصل الیها عینه، من سائر جسده کذلک الفکر، یری الانسان ما خفی علیه ابتداء.

موسوی

(العلم وراثه کریمه) العلم نور یکشف الامور و به تتضح القضایا و هو نعم ما یخلفه الانسان لنفسه فانه یذکر به بین العلماء و ارباب الفکر و الادب و نجد مصداق ذلک بما خلفه العلماء ورائهم من آراء و نظریات یذکرون بها و یمدحون علیها و یذکرهم اهل المعرفه بکل خیر. (الاداب حلل مجدده) الاداب الشرعیه و السلوکیه و الاجتماعیه من معاشره الناس بالحسنی و الاختلاط معهم بالادب و الاحترام و ما هو مفترض فی الدین کل ذلک حلل یتزین بها الانسان و تتجدد فی کل وقت فلا تبقی کما هی و لا تبلی کما تبلی الحلل و الثیاب و تتجدد من وقت آخر و آداب العلماء لها اسلوب و طریق یختلف مع الاول و الاداب بین الاباء و الابناء لها نمط ثالث و آداب الناس لها نمط رابع و هکذا … (الفکر مراه صافیه) الفکر الصافی الخالی من الهوی و المیول و الموثرات الوراثیه و المصالح و المنافع یصل من الامور الی حقیقتها و یدرک واقعها و کما هی فهو یعکس الاشیاء کما هی کما تعکس المراه الصافیه الصوره کما هی و تنقلها صحیحه سلیمه. و هذه منه دعوه الی التجرد العقلی و تحریر العقل من الضغوط علیه عندما یتوجه للحکم علی الامور او یرید ان یحلل القضایا و یتبنی النظریات.

طالقانی

ابن ابی الحدید ضمن شرح این سخن داستان زیر را آورده است: عبد الملک مروان، ادیبی فاضل بود و جز با ادیبان همنشینی نمی کرد. هیثم بن عدی، از مسعر بن کدام، از سعید بن خالد جدلی نقل می کند که می گفته است: عبد الملک پس از کشته شدن مصعب به کوفه آمد و مردم را به حضور فرا خواند و مقرری آنان را مقرر می داشت. ما هم به حضورش رفتیم، پرسید: از کدام قبیله اید گفتیم: از جدیله. گفت: یعنی جدیله عدوان؟ گفتیم: آری، این ابیات را خواند: «چه کسی از سوی قبیله عدوان که سخت دلیر و همچون مار زمین اند، پوزش خواه من است، همان گروهی که بر یکدیگر ستم روا داشتند و رعایت حال یکدیگر را نکردند...» آن گاه به مردی از ما که تنومند و زیبارو بود و او را بر خود مقدم داشته بودیم، رو کرد و گفت: این شعر را که خواندم کدام یک از شما سروده است گفت: نمی دانم. من گفتم: می دانم، این شعر را ذو الاصبع سروده است. عبد الملک مرا رها کرد و دوباره روی به همان مرد کرد و پرسید: می دانی نام ذو الاصبع چه بوده است گفت: نمی دانم، من گفتم: می دانم نام او حرثان بوده است. عبد الملک همچنان مرا رها کرد و از همان مرد پرسید: چرا معروف به ذو الاصبع شده است گفت: نمی دانم. من گفتم: می دانم، انگشت او را مار گزید و از آن سبب به ذو الاصبع معروف شد. عبد الملک همچنان مرا رها کرد و از او پرسید: ذو الاصبع از کدام خاندان شما بوده است گفت: نمی دانم. گفتم: می دانم، از خاندان بنی تاج است که شاعر در باره ایشان چنین سروده است: «بنی تاج را فرایاد میاور و چشم از پی کسی که نابود است، مدار.» عبد الملک به آن مرد تنومند روی کرد و پرسید مقرری تو چه قدر است گفت: هفتصد درهم. روی به من کرد و پرسید: مقرری تو چند است گفتم: چهار صد درهم. عبد الملک گفت: ای ابا الزعیزعه - دبیر و گنجور او بوده است- سیصد درهم از مقرری این مرد تنومند بکاه و بر مقرری این مرد بیفزای. سخت شاد شدم که مقرری من هفتصد درهم شد و مقرری او به چهار صد درهم کاسته شد. سپس داستانی دیگر که بیشتر جنبه تسلط بر صرف و نحو عربی را دارد آورده است که در بارگاه واثق عباسی صورت گرفته است و بیرون از بحث تاریخی است.

مکارم

و قال علیه السلام الْعِلْمُ وِرَاثَهٌ کَرِیمَهٌ،وَ الْآدَابُ حُلَلٌ مُجَدَّدَهٌ،وَ الْفِکْرُ مِرْآهٌ صَافِیَهٌ .

امام علیه السلام فرمود:

علم و دانش میراث گرانبهایی است،آداب (انسانی) لباس زیبا و کهنگی ناپذیر است و فکر آئینه صافی است. ( .سند این حکمت در ذیل حکمت دوم گذشت. )

شرح و تفسیر

علم و ادب و تفکر

امام در این بخش از کلمات قصار اشاره به سه نکته مهم می کند نخست می فرماید:«علم و دانش میراث گرانبهایی است»؛ (الْعِلْمُ وِرَاثَهٌ کَرِیمَهٌ) .

اشاره به این که گرانبهاترین میراثی که انسان از خود به یادگار می گذارد علم و دانش است و به ارث گذاشتن مواهب مادی افتخاری است.این سخن شبیه روایتی است که از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که می فرماید:

«إِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَهُ الْأَنْبِیَاءِ إِنَّ الْأَنْبِیَاءَ لَمْ یُوَرِّثُوا دِینَاراً وَلَا دِرْهَماً وَ لَکِنْ وَرَّثُوا الْعِلْمَ فَمَنْ أَخَذَ مِنْهُ أَخَذَ بِحَظٍّ وَافِرٍ؛ دانشمندان وارثان انبیا هستند چرا که انبیا دینار و درهمی از خود به یادگار نگذاشتند،بلکه علم و دانش به ارث گذاشتند پس هر کس از آن بهره ای بگیرد بهره فراوانی برده است». ( .کافی،ج 1،ص 34،ح 1. )

نیز شبیه آن چیزی است که در حکمت 147 خواهد آمد.

بعضی از شارحان ارث را در اینجا طور دیگری تفسیر کرده اند و گفته اند:

ارث درآمدی است که بی زحمت حاصل می آید دانشی را نیز که انسان از استاد فرا می گیرد شبیه ارث است؛ولی تفسیر اول مناسب تر به نظر می رسد.

در دومین جمله می فرماید:«آداب (انسانی)،لباس زیبا و کهنگی ناپذیر است»؛ (وَ الْآدَابُ حُلَلٌ مُجَدَّدَهٌ) .

منظور از«آداب»فضایل اخلاقی مخصوصاً چیزهایی است که مربوط به روابط اجتماعی است مانند:تواضع،امانت،صداقت،محبت،خوشرفتاری، فصاحت و بلاغت در بیان.

«حُلَل» جمع«حُلَّه» به معنای لباس زینتی است.

«مُجَدَّدَه» به معنای چیزی است که پیوسته تجدید و نو می شود و هرگز کهنه نخواهد شد.

بر این پایه،مفهوم کلام امام علیه السلام چنین است که این صفات برجسته انسانی همچون لباس های زیبایی است که آدمی در تن می کند و هرگز فرسوده نمی شود بر خلاف لباس های ظاهری که هم کهنه می شود و هم ممکن است دست سارقان به آن دراز شود و هم جنبه ظاهری دارد و در اعماق وجود انسان تأثیر گذار است.

در روایات اسلامی برای«أدب»تفسیرهای گوناگونی ذکر شده که در واقع هر کدام اشاره به مصداقی از آن است:

در حدیثی از امام امیر مؤمنان علیه السلام می خوانیم:

«کَفاکَ أدَباً لِنَفْسِکَ اجْتِنابُ ما تَکْرَهُهُ مِنْ غَیْرِک؛ برای این که ادب داشته باشی همین بس که از آنچه برای دیگران نمی پسندی دوری کنی». (.نهج البلاغه،حکمت 412.)

در حدیث دیگری از امام صادق علیه السلام می خوانیم که فرمود:

«أدّبْنی أبی علیه السلام بِثَلاثٍ...؛ پدرم من را به سه چیز ادب کرد»فرمود:

«مَنْ یَصْحَب صاحِبَ السُوء لا یَسْلَم ومَن لا یُقَیَّد الفاظَه یَنْدَم،ومَن یَدْخُل مَداخل السُّوء یُتَّهَم؛ فرزندم کسی که با رفیق بد همنشین شود از آفات در امان نخواهد بود و کسی که سخنان خود را مهار نکند پشیمان می شود و کسی که در محل های آلوده وارد گردد متهم و بدنام خواهد شد». (.بحارالانوار،ج 75،ص 261. )

امام صادق علیه السلام به یکی از دوستان خود سفارش کرد که پیام او را به همه شیعیان و علاقه مندانش برساند و فرمود:من شما را به تقوای الهی و ورع و تلاش برای خدا و راستگویی و ادای امانت...و خوشرفتاری با سایر مسلمانان دعوت می کنم و هرگاه کسی از شما در دینش ورع داشته باشد،راست بگوید، ادای امانت کند و با مردم خوش اخلاق باشد می گویند:

«هذا جَعْفَریٌّ فَیَسُرُّنی...» و نیز می گویند:

«هذا أَدَبُ جَعْفَرٍ؛ این جعفری است و این سبب سرور و خوشحالی من می شود کار اینها ادب جعفر بن محمد است». ( .کافی،ج 2،ص 636 (با تلخیص)،ح 5. )

در حدیث کوتاه دیگری از امیر مؤمنان علی علیه السلام می خوانیم:

«الْأدَبُ یُغْنی عَنِ الْحَسَبِ؛ ادب انسان را از شرافت خانوادگی و فامیلی بی نیاز می کند». ( .بحارالانوار،ج 72،ص 68،ح 8.)

همان گونه که در بالا گفتیم،ادب و آداب مفهوم وسیعی دارد که همه فضایل اخلاقی مخصوصا آنچه را مربوط به اخلاق اجتماعی است در بر می گیرد که بزرگترین افتخار آدمی و مایه آبرومندی او در اجتماع است.

سپس امام در سومین جمله می فرماید:«فکر آئینه صافی است»؛ (وَ الْفِکْرُ مِرْآهٌ صَافِیَهٌ) .

منظور از فکر همان اندیشیدن پیرامون مسائل مختلفی است که بر انسان وارد می شود و به تعبیر فلاسفه حرکتی ذهنی است به سوی مقدمات و از مقدمات به سوی نتیجه ها.هرگاه این اندیشه از هوا و هوس و حجاب های معرفت دور بماند،آئینه شفافی خواهد بود که چهره حقایق را به انسان نشان می دهد و راه صحیح را در پرتو آن می یابد،دوست را از دشمن و صواب را از خطا و حق را از باطل خواهد شناخت.

به همین دلیل برترین عبادت در روایات اسلامی تفکر شمرده شده است:

در حدیثی که در امالی شیخ طوسی آمده است می خوانیم:

«لَا عِبَادَهَ کَالتَّفَکُّرِ فِی صَنْعَهِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل؛ هیچ عبادتی برتر از اندیشیدن در مخلوقات خداوند متعال نیست». ( .امالی صدوق،ص 146. )

در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده است:

«تَفَکُّرُ سَاعَهٍ خَیْرٌ مِنْ عِبَادَهِ سَنَه؛ یک ساعت اندیشیدن بهتر است از عبادت یک سال». ( .بحارالانوار،ج 68،ص 327،ح 22.)

در حدیثی از امام صادق علیه السلام می خوانیم:

«کَانَ أَکْثَرُ عِبَادَهِ أَبِی ذَرٍّ رَحْمَهُ اللَّهِ عَلَیْهِ التَّفَکُّرَ وَ الْاِعْتِبَارَ؛ بیشترین عبادت ابوذر اندیشیدن و عبرت گرفتن بود». ( .همان،ص 323،ح 6.)

در واقع همه اینها برگرفته از قرآن مجید است که می فرماید: ««قُلْ إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَهٍ أَنْ تَقُومُوا لِلّهِ مَثْنی وَ فُرادی ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا»؛ من فقط شما را به یک چیز اندرز می دهم و دعوت می کنم و آن این که دسته جمعی یا به صورت فردی برای خدا برخیزید و فکر خود را به کار گیرید». ( .سبأ،آیه 46.)

دلیل آن هم روشن است،زیرا ریشه تمام نیکی ها و پیشرفت ها و موفقیت ها در تفکر و اندیشه صحیح است.

انگلیسی

Imām Ali ibn Abū Tālib said the following: “Knowledge is a venerable inheritance; good manners are ever-new outfits, and an intellect is a clear mirror.”

حکمت6: در ستایش رازداری و گشاده روئی و بردباری از سختیها و در نکوهش خودبینی

اشاره

صوت

وَ قَالَ علیه السلام صَدرُ العَاقِلِ صُندُوقُ سِرّهِ وَ البَشَاشَهُ حِبَالَهُ المَوَدّهِ وَ الِاحتِمَالُ قَبرُ العُیُوبِ

ص: 469

وَ روُیِ َ أَنّهُ قَالَ فِی العِبَارَهِ عَن هَذَا المَعنَی أَیضاً المَسأَلَهُ خِبَاءُ العُیُوبِ وَ مَن رضَیِ َ عَن نَفسِهِ کَثُرَ السّاخِطُ عَلَیهِ

ترجمه ها

دشتی

و درود خدا بر او، فرمود: سینه خردمند صندوق راز اوست ، و خوشرویی وسیله دوست یابی ، و شکیبایی، گورستان پوشاننده عیب هاست. و یا فرمود : پرسش کردن وسیله پوشاندن عیب هاست ، و انسان از خود راضی، دشمنان او فراوانند .

شهیدی

سینه خردمند صندوق راز اوست و گشاده رویی دام دوستی و بردباری گور زشتیهاست. [یا که فرمود:] آشتی کردن، نهان جای زشتیهاست و آن که از خود خشنود بود ناخشنودان او بسیار شود.

اردبیلی

سینه عاقل صندوق سرّ اوست و گشاده روئی دام دوستیست و برداشتن سختیها گور عیبها و پوشاننده عارهاست و روایت کرده اند که آن حضرت فرمود در بیان کردن از همین معنی نیز که مصالحه کردن نهان کردن عیبهاست و هر که خوشنود باشند از نفس خود بجهه اعتقاد کمال و رفعت قدر خود بسیار باشد ناخشنود شده بر او

آیتی

و فرمود (علیه السلام): سینه عاقل صندوقچه راز اوست و خوشرویی دام دوستی است و برد باری، گورگاه زشتیها. و نیز روایت شده که آن حضرت در بیان این معنی فرموده است که آشتی جویی، سرپوش عیبهاست. هر که از خود خشنود بود، خشم گیرندگانش بسیارند.

انصاریان

و آن حضرت فرمود:سینه عاقل مخزن راز اوست ،گشاده رویی دام محبت ،و تحمل آزار دیگران پوشاننده عیوب انسان است.

و روایت شده از آن حضرت که در زمینه فقره اخیر چنین فرموده :

صلح و مسالمت پوشش عیبهاست .و خشمگین بر آدم از خود راضی بسیار است .

شرح ها

راوندی

و البشاشه: طلاقه الوجه. و الحباله: الاله التی یصاد بها. و الاحتمال: هو ان یتکلف الشی ء علی مشقه. و خبثت الشی ء خباء ای سترته. و المسالمه: المصالحه، ای الصلح بین الناس ستر علی عیب کل واحد منهم.

کیدری

ای لا یفشی سره و کتمان السر خلق محمود من الفضائل، و هو من باب الامانه و روی له علیه السلام بیتان فی هذا المعنی اوردتهما فی انوار العقول و هما. لا تودع السر الا عند ذی کرم و السر عند کرام الناس مکتوم و السر عندی فی بیت له غلق قد ضاع مفتاحه و الباب مختوم (و البشاشه حباله الموده). ای صاحب طلاقه الوجه یصطاد القلوب بها فتحبه، و یحصل بالبشر و حسن المعاشره من الاصدقاء و المعارف ما لا یحصل بالمال و الجاه. (الاحتمال قبر العیوب). ای من لم یغضب و اختار الاناه عند سفاهه السفهاء استترت عیوبه ای لا یذکر، و المخاصمه تثیر نقع العیوب، فان الخصم مضطر الی اظهار معائب خصمه لیحقره فی اعین الناس و یفوز بالانتقام منه. و المسالمه، المصالحه و الخب الستر. و من رضی عن نفسه کثر الساخط علیه: لانه انما یرضی عن نفسه اذا اعتقد الکمال له، و اذا اعتقد الکمال له اعتقد النقصان لغیره، فنظر الی غیره بعین الازدراء و التحقیر، فکثر الساخط علیه و ایضا فانه اذا رضی عن نفسه رفعها فوق قدرها، و من رفع نفسه فوق قدرها قد ردها الناس الی قدرها فکثر الساخط علیه و ایضا فمن رضی عن نفسه لم یجتهد فی طلب کماله، و بقی فی مهاوی النقصان و تصور نقصانه کمال و العقلاء یتصورون نقصانه نقصانا فکثر الساخط علیه.

ابن میثم

سینه ی عاقل گنجینه ی راز اوست. گشاده رویی دام دوستی است. تحمل ناملایمات پوشنده ی عیبهاست (صلح و سازش، باعث نهان ساختن عیبهاست) شانزدهم- سینه ی عاقل گنجینه ی راز اوست. عبارت صندوق السر، را استعاره از سینه آورده است، از آن رو که سینه هم چون صندوق، محتوای خود را نگهداری می کند. و این عبارت در حقیقت، دستوری برای انسان است، تا راز خود را پنهان دارد، و با آوردن کلمه ی عاقل او را وادار و تشویق کرده است. گویا فرموده است: خردمند کسی است که سینه ی خود را گنجینه ی راز و نگهبان آن قرار دهد. هفدهم- گشاده رویی دام دوستی است. کلمه الحباله یعنی دام را استعاره از گشاده رویی آورده است از آن رو که انسان بدان وسیله مردم را جلب کرده و دلشان را برای دوستی و محبت خود به دست می آورد، مانند، دام شکارچی که پرنده را با آن صید می کند. هیجدهم- تحمل ناملایمات، پوشنده ی عیبهاست، مقصود امام (علیه السلام) تحمل سختی و اذیت از طرف دوستان و سایر مردم است که خود فضیلت بزرگی از شاخه های شجاعت می باشد. عبارت: قبر العیوب را به اعتبار این که عیبهای شخصی را در نزد مردم می پوشاند، استعاره آورده است، همانطوری که قبر لاشه ی مرده را که در داخل آن قرار گیرد، می پوشاند. سید- رحمت خدا بر او باد- فرموده است: بعضی گفته اند، امام (علیه السلام) در تعبیر از این مطلب این چنین نیز فرموده است: المسالمه خباء العیوب، یعنی صلح و آشتی پنهان ساختن عیبهاست. جوهری می گوید: خباء مفرد است و جمع آن اخبیه خانه ای است از کرک و یا پشم نه از مو که بر دو، یا سه عمود و یا بیشتر استوار می باشد. صلح و مسالمت فضیلتی از شاخه های پاکدامنی است، خباء را استعاره از مسالمت آورده است از آن رو که این فضیلت باعث جلب محبت و همچون خانه پوششی برای عیبهاست، و مستلزم آن است که زبان مردم از عیبجویی بسته و خاموش باشد. این مطلب که صلح و مسالمت لازمه اش عیب پوشی است، در صورتی ثابت می شود که می بینیم، نقیض آن یعنی، ستیزه جویی و سازش نکردن- با طغیان طبیعت افراد بر عیبجویی، و اظهار معایب، به منظور توهین و سرزنش همراه است.

ابی الحدید

وَ قَالَ علیه السلام [وَ] صَدْرُ الْعَاقِلِ صُنْدُوقُ سِرِّهِ وَ الْبَشَاشَهُ حِبَالَهُ الْمَوَدَّهِ وَ الاِحْتِمَالُ قَبْرُ الْعُیُوبِ وَ رُوِیَ أَنَّهُ قَالَ فِی الْعِبَارَهِ عَنْ هَذَا الْمَعْنَی أَیْضاً [اَلْمُسَالَمَهُ خَبْءُ الْعُیُوبِ]

اَلْمَسْأَلَهُ خِبَاءُ الْعُیُوبِ وَ مَنْ رَضِیَ عَنْ نَفْسِهِ کَثُرَ السَّاخِطُ عَلَیْهِ .

هذه فصول ثلاثه الفصل الأول قوله صدر العاقل صندوق سره قد ذکرنا فیما تقدم طرفا صالحا فی کتمان السر.

و کان یقال لا تنکح خاطب سرک.

قال معاویه للنجار العذری ابغ لی محدثا قال معی یا أمیر المؤمنین قال نعم أستریح منک إلیه و منه إلیک و أجعله کتوما فإن الرجل إذا اتخذ جلیسا ألقی إلیه عجره و بجره.

و قال بعض الأعراب لا تضع سرک عند من لا سر له عندک.

و قالوا إذا کان سر الملک عند اثنین دخلت علی الملک الشبهه و اتسعت علی الرجلین المعاذیر فإن عاقبهما عند شیاعه عاقب اثنین بذنب واحد و إن اتهمهما اتهم بریئا

بجنایه مجرم و إن عفا عنهما کان العفو عن أحدهما و لا ذنب له و عن الآخر و لا حجه علیه .

الفصل الثانی قوله البشاشه حباله الموده قد قلنا فی البشر و البشاشه فیما سبق قولا مقنعا.

و کان یقال البشر دال علی السخاء من ممدوحک و علی الود من صدیقک دلاله النور علی الثمر ( فی د:«دلاله النور علی القمر»: ).

و کان یقال ثلاث تبین لک الود فی صدر أخیک تلقاه ببشرک و تبدؤه بالسلام و توسع له فی المجلس.

و قال الشاعر لا تدخلنک ضجره من سائل

و قال البحتری لو أن کفک لم تجد لمؤمل

الفصل الثالث قوله الاحتمال قبر العیوب أی إذا احتملت صاحبک و حلمت

عنه ستر هذا الخلق الحسن منک عیوبک کما یستر القبر المیت و هذا مثل قولهم فی الجود کل عیب فالکرم یغطیه .

فأما الخبء فمصدر خبأته أخبؤه و المعنی فی الروایتین واحد و قد ذکرنا فی فضل الاحتمال و المسالمه فیما تقدم أشیاء صالحه.

و من کلامه علیه السلام وجدت الاحتمال أنصر لی من الرجال.

و من کلامه من سالم الناس سلم منهم و من حارب الناس حاربوه فإن العثره للکاثر.

و کان یقال العاقل خادم الأحمق أبدا إن کان فوقه لم یجد من مداراته و التقرب إلیه بدا و إن کان دونه لم یجد من احتماله و استکفاف شره بدا.

و أسمع رجل یزید بن عمر بن هبیره فأعرض عنه فقال الرجل إیاک أعنی قال و عنک أعرض.

و قال الشاعر إذا نطق السفیه فلا تجبه

کاشانی

کلمه شانزدهم: (و صدر العاقل صندوق سره) سینه خردمند، صندوق سر او و مخزن سخن پوشیده او است که نگه می دارد از اغیار کلمه هفدهم این است: (البشاشه حباله الموده) گشاده رویی در روی مردمان و خوشخویی با ایشان، دام دوستی است یعنی همچنان که حبال سبب اخذ صید است بشاشت نیز علت ادخال مردمان است در دام مودت شعر: به شیرین زبانی و لطف خوشی توانی که پیلی به مویی کشی کلمه هجدهم این است که: (الاحتمال قبر العیوب) برداشتن شداید و مکاره، گور عیبها و پوشاننده عارها است یعنی همچنانکه قبر، ستر جیفه می کند همچنین محتمل شداید شدن و ثبات ورزیدن در مکاره، عیوب را مستور می سازد. زیرا که مردمان به واسطه آن صفت پسندیده، عیب او را مذکور نمی سازند بلکه دایم به مدح او لب می گشاید و نیز هرگاه مردمان، کظم غیظ را شعار خود ساخته متحمل شداید و مکاره شوند که از ممر غیر به ایشان رسیده باشد صلح و صفا در میان هم پیدا شود و هیچکدام به عیب یکدیگر مشغول نشوند. کما قال السید: (و روی عنه انه علیه السلام قال) و روایت کرده اند که امیرالمومنین صلوات الله علیه فرموده (فی العباره عن هذا المعنی ایضا) در بیان کردن از همین معنی. یعنی این کلمه را که (المسالمه خبث العیوب) مصالحه کردن، نهان کردن عیبها است. یعنی هرگاه که واقع شود مصالحه میان مردمان، عیب های ایشان مستور می ماند و هیچ کس به عیب ایشان نمی پردازد.کلمه نوزدهم: (من رضی عن نفسه کثر الساقط علیه) کسی که خشنود باشد از نفس خود به جهت اعتقاد کمال و رفعت مقدار، بسیار باشد خشم کننده و ناخشنود شده بر او یعنی هر که بردارد نفس خود را زیاده بر قدر آن و اعتقاد نماید کمال خود را و حال آنکه نزد مردمان، کمتر از آن باشد بسیار شود انکار ایشان در حق او و ناخشنود و دشمن شوند بر او به واسطه این صفت رذیله

آملی

قزوینی

سینه خردمند صندوق سر او و مخزن راز او است، متاع سخن خویش به مخزن سینه می سپارد و مهر زبان بر سر آن میگذارد و گشاده روئی و خوش خوئی دام دوستی است، عقلا به آن دام دلهای مردمان صید و مودات ایشان قید می کنند، و تحمل جفا و بردباری از مردم قبر عیبها است از آدمی، آری چون شخص بردبار و حمول باشد، مردم از او خشنود باشند، پس چشم از عیوب او بپوشند، و در اخفای نقایض او بکوشند، بلکه او را همه وقت ستایند، و به مدح و ثنای او لب گشایند، یا گوئیم چون شخص بردباری نماید، و از سفاهت تیزی اعراض نماید عیوب او ظاهر نگردد، و نقایص عقل او فاش نشود. و روایت کردنده اند که آن حضرت در تعبیر از این مطلب فرمود: مصالحه و اتفاق نهان کردن عیبها است یا خیمه ایست بر سر عیبها، چون میان دو کس نزاع و مخالفت باشد درصدد افشای عیوب هم درآیند، و چون صلح و اتفاق نمایند، لب به عیب هم نگشایند. بلکه در وقت صلح عیبهای نفوس به خود پنهان بماند، و چون خصومت و عداوت در میان آید عیبها بعیان آید. و در بعضی نسخ خباء ممدود همچو کساء یعنی خیمه، و هر که از خود خشنود گردد بسیار گردد خشم گرفته بر او،

لاهیجی

و قال علیه السلام: «صدر العاقل صندوق سره» یعنی دل عاقل صندوق راز اوست، چنانکه جوهری جواهر را پنهان می کند در صندوق، مرد دانا نیز جواهر رازهای خود را پنهان می سازد در دل خود.

«و البشاشه حباله الموده» یعنی بشاش و خوش رو بودن دام دوستی است، یعنی چنانکه با دام شکار مرغان شود، با بشاشت و خوشرویی شکار دل دوستان شود.

«و الاحتمال قبر العیوب» یعنی متحمل شدن مشقت های مردم، قبر عیبها است، یعنی چنانکه قبر پنهان کننده ی بوی بد مرده است، متحمل شدن مشقتهای مردم پنهان کننده ی بوی بد عیبها است و مردم بروز نخواهند داد عیب آن شخص را.

«و روی انه علیه السلام قال فی العباره عن هذا المعنی ایضا: المسالمه خباء العیوب» یعنی روایت شده است که آن حضرت علیه السلام گفت در بیان کردن از این معنی نیز که: مصالحه کردن با مردم خیمه ی عیبهاست. یعنی چنانکه خیمه مانع است از آشکار شدن شخص، صلح و سازش با مردم نیز مانع است از آشکار گردیدن عیبهای آن کس.

و قال علیه السلام: «و من رضی عن نفسه کثر الساخط علیه» یعنی کسی که راضی شد از نفس خود بسیار است خشم دارندگان او، زیرا که کسی که از خود راضی شد قبایح خود را ترجیح دهد بر فضایل دیگران و این باعث غضب و خشم بسیاری مردم شود نسبت به او.

خویی

اللغه: (الحباله) التی یصادبها.

المعنی:

(و صدر العاقل صندوق سره) کتمان الاسرار داب العقلا الاخیار، و قد امر فی غیر واحد من الاخبار بکتمان السر، و صدر الوصایه به عن غیر واحد من الحکما و ذوی البصیره سواء کان سر نفسه او السر المودع عنده من غیره. و قد کان سر الشیعه فی دوله الخلفاء الجائره ما افاده الیهم ائمه الحق من الاحکام و الاداب الخاصه و امروهم بحفظه و صیانته عن الاعداء، و وردت اخبار کثیره فی ذم یذیع هذه الاسرار عند الاغیار. (و البشاشه حباله الموده) البشر و حسن الخلق مما یجلب به و یحفظ موده الناس، و کما یصاد بالحباله الطیور النافره یصاد بالبشاشه و حسن الخلق القلوب الوحشیه، و قد وصی (علیه السلام) ابنه الحسن فی حدیث المعاشره بقوله: و بشرک للعامه یعنی ان حسن الخلق ادب مع کل الناس. (و الاحتمال قبر العیوب) الاحتمال نوع من الحلم تجاه ما یکره من قول او فعل یصدر عن المعاشر من صدیق او عدو، فاذا تحمله الانسان و لم یظهر الضجر یصیر سببا لدفن العیوب من وجهین:

1- ان کثیرا من العیوب یتولد من عدم الاحتمال نفسه، فکم من شخص غاظ من قول مکروه او فعل غیر ملائم فارتکب الجرائم و المعاصی و الذمائم و الماثم.

2- انه اذا لم یتحمل تلک المکاره و قام فی وجه المرتکب بالانتقام و السفه یبدون معائبه المکنونه و یفضحونه بما یعلمون من سرائر حاله، فتحمل المکاره موجب لستر العیوب. و قال فی شرح ابن المیثم: و روی انه (علیه السلام) قال فی العباره عن هذا المعنی ایضا: (المسالمه خباء العیوب) قال الجوهری: الخباء: واحد الاخبیه بیت من وبر او صوف و لا یکون من شعر و یکون علی عمودین او ثلاثه، و ما فوق ذلک فهو بیت و المسالمه فضیله تحت العفه انتهی. و الانسب ان یجعل المسالمه من فروع الشجاعه الادبیه فان مرجعها الی المقاومه فی قبال هجوم الغضب و الطمانینه فی موفع الاستفزاز. و فی الشرح:

اذا نطق السفیه فلا تجبه*** فخیر من اجابته السکوت

سکت عن السفیه فظن انی***عیبت عن الجواب و ما عیبت

سینه ی خردمند صندوق هر رازیست- خوشخوئی دام مهر و دوستی است و حلم ورزی گورستان عیبها است- (سازش سر پوش عیبها است)-(من رضی عن نفسه کثر الساخط علیه) الرضا عن النفس من شعب العجب الذی عد فی غیر واحد من الاخبار من المهلکات، ففی الحدیث: ثلاث من المهلکات: شح مطاع، و هوی متبع، و اعجاب المرء بنفسه. واثر هذه الخصله توقع الاحترام عن الناس و تحمیل الوظائف المربوطه به علیهم، فعند اللقاء یتوقع منهم الابتداء بالسلام و التحیه، و فی الورود علی المحافل و المجالس یتوقع منهم التعظیم و القیام، و عند البحث و ابداء الرای یتوقع منهم قبول قوله و هکذا، و هذه التوقعات ثقیله علی الناس فیحصل الناقم علیه و الساخط و المنتقد.

شوشتری

صدر العاقل صندوق سره فی (ادب کاتب الصولی): کان رجل من الکتاب یهوی مغنیه و یکاتبها، فکانت تخرق کتبه و تامر بتخریق کتبها، فکتب الیها: انی احتفظ بکتبک و تتهاونین بکتبی فتخرقینها، فکتبت الیه: یا ذا الذی لام فی تخریق قرطاس کم مر محلک فی الدنیا علی راسی الحزم تخریقه ان کنت ذا نظر و انما الحزم سوء الظن بالناس اذا اتاک و قد ادی امانته فاجعل کرامته دفنا بارماس وشق قرطاس من تهوی و کن حذرا یا رب ذی ضیعه من حفظ قرطاس فکتب الیها: الصواب رایک، و خرق رقاعها. و فی (کامل المبرد): احسن ما سمع فی صیانه السر ما یعزی الی علی بن ابی طالب علیه السلام فقائل یقول هو له و قائل یقول قاله متمثلا و لم یختلف فی انه کان یکثر انشاده: فلا تفش سرک الا الیک فان لکل نصیح نصیحا و انی رایت غواه الرجا ل لایترکون ادیما صحیحا و قال امرو القیس: اذا المرء لم یخزن علیه لسانه فلیس علی شی ء سواه بخازن و قال آخر: (الفصل الستون- فی موضوعات مختلفه) ساکتمه سری و احفظ سره و ما غرنی انی علیه کریم حلیم فینسی او جهول یضیعه و ما الناس الا جاهل و حلیم ایضا: اذا ضاق صدر المرء عن سر نفسه فصدر الذی یستودع السر اضیق و البشاشه حباله الموده عنه علیه السلام انکم لن تسعوا الناس باموالکم فسعوهم بطلاقه الوجه و حسن اللقاء. و عن علی بن محمد التنوخی: الق العدو بوجه لا قطوب به یکاد یقطر من ماء البشاشات فاحزم الناس من یلقی اعادیه فی جسم حقد وثوب من مودات و عن اکثم بن صیفی: الانقباض من الناس مکسبه للعداوه، و افراط الانس مکسبه لقرناء السوء. و الاحتمال قبر العیوب قال ابن ابی الحدید و من کلامه علیه السلام وجدت الاحتمال انصر لی من الرجال. و من کلامه علیه السلام: من سالم الناس سلم منهم، و من حاربهم حاربوه، فان العثره للکاثر. و کان یقال: العاقل خادم الاحمق ابدا، ان کان فوقه لایجد بدا من مداراته و ان کان دونه لم یجد من احتماله و استکفاف شره بدا. (الفصل الستون- فی موضوعات مختلفه) او- و المسالمه خباء العیوب هکذا فی (الطبعه المصریه)، ولکن فی (ابن ابی الحدید و ابن میثم): و (روی انه علیه السلام قال فی العباره عن هذا المعنی ایضا: المسالمه خباء العیوب. و صرح الثانی بانه کلام الرضی) و هو الصحیح، و خباء العیوب خفاوها و استتارها. و فی معنی قوله هذا الاحتمال- او المسالمه- قبر العیوب او خباء العیوب و قوله علیه السلام البشاشه حباله الموده و قوله علیه السلام لیجتمع فی قلبک الافتقار الی الناس و الاستغناء عنهم، یکون افتقارک الیهم فی لین کلامک و حسن سیرک، و یکون استغناوک عنهم فی نزاهه عرضک و بقاء عزک. و من رضی عن نفسه کثر الساخط علیه لانه یعجب بنفسه، و من اعجب بنفسه یتنفر الناس عنه و یکثرون السخط علیه. و قال ابن ابی الحدید مثله قول الشاعر: اذا کنت تقضی ان عقلک کامل و ان بنی حواء غیرک جاهل و ان مفیض العلم صدرک کله فمن ذا الذی یدری بانک عاقل … لکنه کما تری معنی آخر.

مغنیه

(صدر العاقل صندوق سره) بعض الحاجات لا یستقیم قضاوها الا بالکتمام، و من الجهل و الحمق افشاوها و اذاعتها.. و کان النبی (صلی الله علیه و آله) اذا اراد عزوا وری. و من ضاق بسره فلا یلومن من افشاه. و الحق خاص بصاحبه، و علی کل انسان ان یحترم هذا الحق و یقدسه، و یحرم التجسس علیه.. و لکن الغرب قد انتهک هذا الحق، و اخترع للتجسس علی الشعوب و البیوت و الافراد آلات مذهله شدیده الدقه، و قد هددت حریه الانسان و اصبحت حیاته و اسراره مشاعا للذین یملکون هذه الالات، و یبیعونها کالسلعه لمن یدفع الثمن، و فتحوا بنوکا و حوانیت لبیعها علانیه و علی علم من السلطه التی تصون الامن الحریات. و هکذا حولوا العلم من العمل لصالح الانسان و خدمته الی الاضرار به و الاعتداء علیه و القضاء علی حریته، و فرضوا علیه لونا جدیدا من الضغط لا نظیر له حتی فی عصور الجهل و التخلف. (و البشاشه حباله الموده) اذا خرجت الابتسامه من القلب دخلت فی القلب تماما ککلمه الصدق و الاخلاص، اما ابتسامه المکر فهی و کلمه النفاق سواء، تخرج من الحناجر و لا تتجاوز الاذان. (و الاحتمال قبر العیوب) المراد بالاحتمال، هنا الصبر علی کلمه تافهه او حرکه نابیه من زوجه او ولد او جار او ای سفیه، و المراد بقبر العیوب ان هذا الصبر فضیله تشفع فی بعض العیوب، او تسترها- علی الاقل- و ایه جدوی من اظهار الغیظ و الغضب الا البغضاء و الشحناء.

(و من رضی عن نفسه کثر الساخط علیه). کثره الادعاء تدل علی کثره العیوب، و من استطال علی الناس بما فیه او بزور یدعیه فقد فتح علیه ابواب الذم و الطعن و السخریه و الاستهزاء و المقت و الکراهیه.. و العالم حقا یتواضع و یتوقع الخطا من نفسه، و الدعی اللصیق باهل العلم یری نفسه مصدر الحق و الصواب.. و لا حظت من تتبعی لاقوال العلماء و آرائهم ان العالم بحق یعرض رایه بحذر، اما الضعیف فی معرفته فیوکد اقواله جازما بانها الحق الذی لا ریب فیه، و ان غیرها هراء و هباء. و السر ان القوی بعلمه یعتمد علی العقل، و الضعیف یثق بعاطفته، و یقول یوحی منها، و یظن انه یقول باملاء العقل و الوجدان، و هذا هو الجهل المرکب.

عبده

… العاقل صندوق سره: لا یفتح الصندوق فیطلع الغیر علی ما فیه و الحباله بالضم شبکه الصید و البشوش یصید مودات القلوب و الاحتمال تحمل الاذی و من تحمل الاذی خفیت عیوبه کانما دفنت فی قبر

جعفری

فیض الاسلام

امام علیه السلام (در ستایش رازداری و گشاده روئی و بردباری از سختیها) فرموده است: سینه خردمند مخزن راز او است (خردمند بیگانه را از راز خود آگاه نمی سازد) و گشاده روئی و خوش خوئی دام دوستی است (با خوشخوئی و گشاده روئی می توان دلهای مردم را به دست آورد) و تحمل و بردباری از سختیها پوشنده بدیها است (چون شخص در برابر سختیها بردبار بود بود مردم از او خشنود بوده از عیوب و بدیهایش چشم می پوشند، یا آنکه به واسطه خودداری عیوب او آشکار نگشته نادانیهایش فاش نشود. سیدرضی علیه الرحمه می فرماید:) و روایت شده است که آن حضرت علیه السلام در تعبیر این مطلب نیز فرموده است: صلح و آشتی پنهان کردن عیبها است (اگر به جای زد و خورد بین دو کس صلح و آشتی برقرار گردد مردم به بدیهای آنان آگاه نشوند. و در بعضی از نسخ نهج البلاغه چنین ضبط شده: المسالمه خباء العیوب یعنی صلح و آشتی خرگاه و روپوش عیبها است، زیرا دو کس در زد و خورد عیوب یکدیگر را آشکار می سازند و اگر صلح و آشتی نمودند لب به عیب هم نگشایند).هر که خودبین باشد خشم کننده بر او بسیار شود (زیرا خودبین مردم را خوار پندارد و به این جهت همه بر او خشمگین گردند)

زمانی

ابن ابی الحدید می نویسد: یکی از اعراب گفته است: اسرار خود را پیش کسی که هر چه دارد برای تو می گوید نگذار! درباره تحمل می نویسد (علیه السلام) فرمود: وجدت الاحتمال انصر بی من الرجال من تحمل حرفهای دیگران و حمل بر صحیح کردن را بهترین یاور از میان مردان یافتم. در صورتی که راه احتمال باز است مومن از کارهای دیگران جستجو نمی کند و کنجکاوی نمی نماید.

سید محمد شیرازی

و قال علیه السلام: (صدر العاقل صندوق سره) فلا یفتح الصندوق لیطلع الناس علی ما فیه، کما لا یفتح الغنی صندوق ماله، حذرا من اطلاع الناس (و البشاشه) ای ملاقات الناس بوجه طلق (حباله الموده) ای مما توجب حب الناس للبشوش، کما تاتی الحباله- و هی الشبکه- بالصید (و الاحتمال) للمکاره (قبر العیوب) فان الانسان اذا لم یظهر المکروه الذی وصل الیه، خفی عیبه عند الناس، کالقبر الذی یستر البدن، اما اذا ظهر المکروه عرف الناس عیبه مثلا لو لم یتحمل الفقر و اضهره، ظهر للناس انه فقره و الفقر عیب، و هکذا … (و المسالمه) مع الناس بعدم اغضابهم بقول او عمل (خباء العیوب) فان الشخص لا یظهر عیب من سالمه، و انما یظهر عیب من عاداه، فالعیب موجود لکن علیه خباء و غطاء من المسالمه (و من رضی عن نفسه) فاظهر للناس فضله، و لذا (کثر الساخط علیه) لانهم لا یرونه اهلا کما یظن هو، و لذا یسخطونه حین یرون کبره و ریائه و ترفیع نفسه.

موسوی

اللغه: الصندوق: و عاء تحفظ فیه الثیاب و الاشیاء الثمینه. السر: ما یکتمه الانسان فی نفسه. البشاشه: طلاقه الوجه و انشراحه. الحباله: شبکه الصیاد. الموده: المحبه. الاحتمال: تحمل الاذی. الشرح: (صدر العاقل صندوق سره) اذا اردت ان یبقی سرک محفوظا فلا تتحدث به امام احد و کما تحفظ اموالک فی صندوقک (خزنتک) و لا تکشف ما فیه و کم فیه و لا یعرف ذلک احد غیرک اجعل کذلک سرک فی صدرک و لا تکشفه الی احد. (البشاشه حباله الموده) شبه طلاقه الوجه و انشراحه فی جلب المحبه و الموده بشبکه الصیاد التی بها یصطاد الطیور فهذه للطیور و تلک للقلوب فان بشاشه الوجه تغرس المحبه فی القلوب و تجعلها تمیل الیها و تنطلق معها و تحبها و تحب اللقاء معها و لذا کان حسن اللقاء احسن القری. (الاحتمال قبر العیوب) و روی انه قال فی العباره عن هذا المعنی ایضا: المسالمه خباء العیوب و من رضی عن نفسه کثر الساخط علیه. الصبر علی اذی الغیر و کظم الغیظ عما یصدر منهم یستر عیوب الانسان من جهه ان المواجهه بالمثل عیب بنفسه فاذا تحمل الاذی و لم یظهره فقد ستره و من جهه اخری ان الصبر علی الاذی یستدعی من الناس ان لا یکشفوا ما یعرفون عنه من عیوب و بذلک تموت. و ا

ما اذا کانت العباره خباء فالمعنی نفسه لا یخلتف عنه. (و من رضی عن نفسه کثر الساخط علیه) لانه برضاه عن نفسه لا یقف علی عیوبه فیصبح کل ما یمارسه مع الناس من اخطاء و اسائات لا یلتفت الیها و کل اسائه تربی له عدوا و تخلق ساخطا علیه و غاضبا علی تصرفاته.

طالقانی

«سینه خردمند گنجینه راز اوست و گشاده رویی دام دوستی است و بردباری گور عیبهاست.» و روایت شده است که در همین باره این چنین هم فرموده است: با یکدیگر آشتی کردن مایه پوشیده ماندن زشتیهاست.

مکارم

و قال علیه السلام

صَدْرُ الْعَاقِلِ صُنْدُوقُ سِرِّهِ،وَ الْبَشَاشَهُ حِبَالَهُ الْمَوَدَّهِ،

وَ الْاِحْتِمَالُ قَبْرُ الْعُیُوبِ .

امام علیه السلام فرمود:

سینه عاقل گنجینه اسرار اوست،خوشرویی و بشاشت،دام محبت است و تحمل ناراحتی ها گور عیب هاست. (.سند این حکمت در ذیل حکمت دوم گذشت.)

مرحوم سیّد رضی به دنبال این سه جمله حکمت آمیز اضافه می کند که در روایت دیگری از امام تعبیر دیگری در این باره دیده می شود که فرمود:

«مسالمت جویی وسیله پوشاندن عیب هاست و آن کس که از خود راضی باشد افراد خشمگین بر او بسیار خواهند بود»؛ (وَ رُوِیَ أَنَّهُ قَالَ فِی الْعِبَارَهِ عَنْ هَذَا الْمَعْنَی أَیْضاً:الْمَسْأَلَهُ خِبَاءُ الْعُیُوبِ،وَ مَنْ رَضِیَ عَنْ نَفْسِهِ کَثُرَ السَّاخِطُ عَلَیْهِ) .

حفظ اسرار و حُسن رفتار

امام علیه السلام در این عبارات نورانی و آنچه در ذیل آن آمده بر چهار مطلب تأکید می کند:نخست می فرماید:«سینه عاقل گنجینه اسرار اوست»؛ (صَدْرُ الْعَاقِلِ صُنْدُوقُ سِرِّهِ) .

یعنی همان گونه که صاحبان ثروت اشیاء قیمتی را در صندوق های محکم نگاه داری می کنند،انسان عاقل نیز باید اسرارش را در دل خود پنهان دارد،چرا که اسرار او اگر به دست دوست بیفتد گاه سبب ناراحتی اوست و اگر به دست دشمن بیفتد ممکن است سبب آبروریزی او شود.به علاوه بعضی از اسرار ممکن است با سرنوشت ملتی ارتباط داشته باشد که اگر بی موقع فاش شود سبب خسارت عظیمی برای جامعه گردد.به همین دلیل در حالات پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است:هنگامی که تصمیم بر غزوه و پیکاری با دشمن می گرفت کاملاً آن را پنهان می داشت.به عنوان نمونه مسئله فتح مکه بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله حد اکثر پنهان کاری را در آن به خرج داد که اگر این کار را نمی کرد و خبر به اهل مکه می رسید آنها بسیج می شدند و خون های زیادی در حرم امن خدا ریخته می شد؛ولی پرده پوشی پیغمبر صلی الله علیه و آله بر این سرّ سبب شد که مکه بدون هیچ گونه مقاومت و خون ریزی تسخیر شود و فصل تازه ای در پیشرفت اسلام و بازگشت مخالفان به سوی حق گشوده گردد.

مرحوم مغنیه در شرح نهج البلاغه خود به اینجا که می رسد نکوهش شدیدی از وضع دنیای امروز می کند که انواع اسباب و وسایل برای تجسس و کشف اسرار افراد اختراع شده و به طرز وحشتناکی اسرار همگان فاش می گردد.

زمانی مرحوم مغنیه چنین سخنی را گفت که هنوز مسائل امروزی اختراع نشده بود.شرایط امروز چنان است که از طریق شنودها،ماهواره ها،دوربین ها و وسایلی که مخفیانه در همه جا ممکن است به کار گذاشته شود تقریبا همه اسرار مردم را می توان فاش کرد و این ناامنی عجیبی است برای دنیای امروز و برخلاف آنچه شعار داده می شود آزادی انسان ها را سخت تهدید می کند.

در حدیثی که در غرر الحکم از امام علیه السلام نقل شده می خوانیم:

«سِرُّکَ أسیرُکَ وَ إنْ أفْشَیْتَهُ صِرْتَ أسیرَهُ؛ سرّ تو اسیر توست و هنگامی که آن را افشا کنی تو اسیر آن خواهی شد». (.غررالحکم،ص 320،ح 7415.)

در حدیث دیگری از امام صادق علیه السلام می خوانیم:

«إِظْهَارُ الشَّیْءِ قَبْلَ أَنْ یُسْتَحْکَمَ مَفْسَدَهٌ لَهُ؛ آشکار کردن چیزی پیش از استوار شدن آن سبب تباهی آن می گردد». ( .بحارالانوار،ج 88،ص 254.)

بعضی افراد هستند که می گویند ما سرّ خود را فقط به دوستان صمیمی می گوییم غافل از این که آن دوستان صمیمی نیز دوستان صمیمی دیگری دارند و به گفته سعدی:رازی که نهان خواهی با کس در میان منه؛گرچه دوست مخلص باشد که مر آن دوست را نیز دوستان مخلص باشند همچنین مسلسل: خامشی به که ضمیر دل خویش

سپس امام در دومین جمله می فرماید:«خوشرویی و بشاشت،دام محبت است»؛ (وَ الْبَشَاشَهُ حِبَالَهُ الْمَوَدَّهِ) .

بدون شک افراد خوشرو و خوش برخورد که با چهره گشاده و لب های پرتبسم با دیگران برخورد می کنند،دوستان زیادی خواهند داشت و به عکس، افرادی که با قیافه در هم کشیده و عبوس و خشم آلود با دیگران روبه رو می شوند مردم از آنها متنفر می گردند.

از آنجا که جلب محبت باعث اتحاد صفوف و وحدت کلمه می شود،در روایات اسلامی ثواب های زیادی برای خوشرویی و بشاشت نقل شده است؛از جمله در حدیثی از امیر مؤمنان علی علیه السلام در بحارالانوار می خوانیم که فرمود:

«إِذَا لَقِیتُمْ إِخْوَانَکُمْ فَتَصَافَحُوا وَ أَظْهِرُوا لَهُمُ الْبَشَاشَهَ وَ الْبِشْرَ تَفَرَّقُوا وَ مَا عَلَیْکُمْ مِنَ الْأَوْزَارِ قَدْ ذَهَبَ؛ هنگامی که برادران دینی خود را ملاقات می کنید با هم مصافحه کنید و بشاشت و مسرت را در برابر آنها اظهار کنید و در نتیجه هنگامی که از هم جدا می شوید گناهان شما بخشوده خواهد شد». ( .بحارالانوار،ج 73،ص 20،ح 3.)

در روایت معروفی از پیامبر صلی الله علیه و آله آمده است که فرمود:

«یَا بَنِی عَبْدِالْمُطَّلِبِ إِنَّکُمْ لَنْ تَسَعُوا النَّاسَ بِأَمْوَالِکُمْ فَالْقَوْهُمْ بِطَلَاقَهِ الْوَجْهِ وَ حُسْنِ الْبِشْرِ؛ شما نمی توانید همه مردم را با اموال خود راضی کنید (چرا که نیازها بسیار زیاد و اموال کم است) بنابراین آنها را با چهره گشاده و خوشرویی ملاقات کنید (که سرمایه ای فنا ناپذیر و مایه خوشنودی مردم است)». ( .کافی،ج 2،ص 103،ح 1. )

تعبیر به«حباله»(دام) اشاره به این است که حتی افرادی که از انسان گریزانند با اظهار محبت و خوشرویی به سوی وی می آیند و کینه ها از سینه ها شسته می شود.

در بعضی از کلمات حکما آمده است که سه چیز است که محبت را در دل برادران دینی آشکار می سازد:با چهره گشاده با آنها روبه رو شدن و پیش دستی در سلام و جای مناسب را در مجالس برای آنها مهیا ساختن. ( .شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید،ج 18 صلی الله علیه و آله 98. )

در سومین جمله می فرماید:«تحمل ناراحتی ها گور عیب هاست»؛ (وَ الْاِحْتِمَالُ قَبْرُ الْعُیُوبِ) .

اشاره به این که بسیار می شود انسان از رفتار بعضی از دوستان و آشنایان و یا حتی افراد عادی ناراحت می گردد و یا مشکلات و مسائلی در زندگی پیش می آید که انسان را نگران می سازد.کسانی که این گونه ناملایمات را تحمل کنند به فضیلت بزرگی دست یافته اند که عیوب انسان را می پوشاند و به عکس،افراد ناصبور و بی حوصله داد و فریاد بر می آورند و به سخنان یا کارهایی آلوده می شوند که سر تا پا عیب است.

این احتمال در تفسیر این جمله نیز هست که بسیاری از بی تابی های انسان بر اثر شکست هایی است که در زندگی برای او پیش آمده که اگر بی تابی نکند دیگران از این شکست ها که بر اثر ندانم کاری ها به وجود آمده باخبر نمی شوند و به این ترتیب عیوب او پوشانیده خواهد شد.در غیر این صورت همه از نقطه های ضعف او باخبر می گردند.

مرحوم سیّد رضی به دنبال این سه جمله حکمت آمیز اضافه می کند که در روایتی از امام علیه السلام تعبیر دیگری در این باره دیده می شود که فرمود:

«مسالمت جویی وسیله پوشاندن عیب هاست»؛ (وَ رُوِیَ أَنَّهُ قَالَ فِی الْعِبَارَهِ عَنْ هَذَا الْمَعْنَی أَیْضاً:«الْمُسالِمَهُ خِبَاءُ الْعُیُوبِ»( .در اکثر نسخه های نهج البلاغه«المسالمه»آمده است هرچند در نسخه صبحی صالح«المسئله»ذکر شده که به نظر می رسد خطای چاپی باشد،زیرا معنای مناسبی ندارد.)

«خباء»به معنای خیمه است و محلی که چیزی را در آن می توان پیدا کرد.

گر چه تعبیر به«مسالمت»با«احتمال»تفاوت زیادی ندارد ولی«احتمال» اشاره به خویشتن داری و«مسالمت»اشاره به خوش رفتاری با مردم است.در واقع«احتمال»مفهومی در رابطه با خویشتن دارد و«مسالمت»در رابطه با دیگران.

سپس امام علیه السلام در چهارمین و آخرین نکته می فرماید:«آن کس که از خود راضی باشد افراد خشمگین بر او بسیار خواهند بود»؛ (وَ مَنْ رَضِیَ عَنْ نَفْسِهِ کَثُرَ السَّاخِطُ عَلَیْهِ) .

دلیل آن روشن است،زیرا فرد از خود راضی انتظار دارد دیگران برای او احترام فراوان قائل شوند،همه به او سلام کنند،در مجالس،صدر مجلس را به او اختصاص دهند،روی حرف او سخنی نگویند و پیوسته زبان به مدح و ثنایش بگشایند.هنگامی که این گونه احترامات را نمی بیند و مردم او را در جایگاه اصلی اش می شناسند نه آنچه خودش ادعا دارد نسبت به مردم بدبین می شود و زبان به بدگویی می گشاید و بی اعتنایی پیشه می کند و همین امر مردم را به او خشمگین می سازد.به دیگر سخن،این صفت زشت هم او را نسبت به مردم خشمگین می سازد که به گمانش حق او را ادا نمی کنند و قدر او را نمی شناسند و هم مردم را نسبت به او.

به عکس،کسانی که خود را در جایگاه نقد و انتقاد قرار می دهند متواضعانه با مردم برخورد می کنند،هرگز خود را طلبکار نمی دانند و پیوسته برای دیگران احترام قائلند و این امر دوستان فراوانی برای آنها جلب می کند.

در نامه مالک اشتر خواندیم که فرمود:

«إِیَّاکَ وَالْإِعْجَابَ بِنَفْسِکَ وَالثِّقَهَ بِمَا یُعْجِبُکَ مِنْهَا وَحُبَّ الْإِطْرَاءِ فَإِنَّ ذَلِکَ مِنْ أَوْثَقِ فُرَصِ الشَّیْطَانِ فِی نَفْسِهِ لِیَمْحَقَ ( .«یمحق»به معنای نقصان و کم شدن تدریجی و سرانجام نابود شدن است.)مَا یَکُونُ مِنْ إِحْسَانِ الْمُحْسِنِینَ؛ از خودپسندی و تکیه بر نقاط قوت خویش و علاقه به مبالغه در ستایش (ستایش گویان) شدیداً بپرهیز،زیرا این صفات از مطمئن ترین فرصت های شیطان است تا کارهای نیک نیکوکاران را محو و نابود کند».

در غرر الحکم نیز از امیر مؤمنان علیه السلام نقل شده که فرمود:

«ثَمَرَهُ الْعُجْبِ الْبَغْضاءُ؛ میوه درخت خودپسندی عداوت و دشمنی است». ( .غررالحکم،ح 7106. )

ابن ابی الحدید از بعضی از دانشمندان نقل می کند که کسی نزد او آمد و از کتابی که نوشته بود بسیار راضی بود.آن عالم به او گفت:مردم چنین ارزشی برای کتاب تو قائل نیستند.گفت:مردم هم جاهلند.او در پاسخ گفت:آیا تو بر ضد آنها هستی؟ گفت:آری.گفت:بنابراین تو به اجماع مردم جاهلی و مردم تنها به قول تو جاهلند (کدام یک اقرب به صواب است). ( .شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید،ج 18،ص 100. )

زیان های خودپسندی بسیار است که شرح آن در این مختصر نمی گنجد و این سخن را با حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله پایان می دهیم فرمود:هنگامی که موسی علیه السلام نشسته بود شیطان نزد او آمد در حالی که جبّه زیبای رنگارنگی بر تن کرده بود.از او پرسید:این لباس را برای چه پوشیده ای؟ گفت:برای این که قلوب بنی آدم را بربایم.موسی گفت:

«فَأَخْبِرْنِی بِالذَّنْبِ الَّذِی إِذَا أَذْنَبَهُ ابْنُ آدَمَ اسْتَحْوَذْتَ عَلَیْهِ؛ به من بگو گدام گناه است که اگر انسان مرتکب آن بشود به یقین بر او مسلط خواهی شد؟ شیطان گفت:

«إِذَا أَعْجَبَتْهُ نَفْسُهُ وَ اسْتَکْثَرَ عَمَلَهُ وَ صَغُرَ فِی عَیْنِهِ ذَنْبُهُ؛ هنگامی که از خود راضی باشد و عمل نیک خویش را بسیار بشمرد و گناهش در نظرش کوچک شود». ( .کافی،ج 2،ص 314،ح 8.)

انگلیسی

Imam Ali ibn Abu Talib said the following : “ The wise man ' s bosom is his secrets' safe; cheerfulness is the bond of friendship, and forbearance is the graveyard of shortcomings.”

It is narrated that Imām Ali ibn Abū Tālib said the following in order to explain the same thought: “A plea is the hiding place of shortcomings; whoever admires his own self increases the numer of those who condemn him.”{In the last phrase, Imām Ali ibn Abū Tālidescribes the consequences and effects that result from self-admiration, conceit, arrogance, etc.: It brings about others' hatred and contempt. Thus, the man who demonstrates his "greatness” through every pretext, in order to make himself conspicuous, is never regarded with esteem. People despise him because of his seeking self-elevation. They are not prepared to accord him the esteem which he claims to have. They regard him much less than what he regards himself.}

حکمت7: در سود صدقه و بخشش به بینوایان و در اینکه هر کس به پاداش و کیفر کردار خود می رسد

اشاره

صوت

وَ الصّدَقَهُ دَوَاءٌ مُنجِحٌ وَ أَعمَالُ العِبَادِ فِی عَاجِلِهِم نُصبُ أَعیُنِهِم فِی آجَالِهِم

ترجمه ها

دشتی

و درود خدا بر او، فرمود: صدقه دادن دارویی ثمر بخش است ، و کردار بندگان در دنیا، فردا در پیش روی آنان جلوه گر است .

شهیدی

صدقه دارویی است درمانبخش و کردار بندگان در دنیای آنان پیش دیده هاشان بود در آخرت ایشان- هرچه را در این جهان کنند، در آن جهان بینند-.

اردبیلی

و صدقه دادن و دوائیست حاجت برآرنده و عملهای مردمان در دنیای خودشان در پیش چشمهای آنهاست در آخرت خود

آیتی

و فرمود (علیه السلام): و صدقه دارویی است شفا بخش و اعمال بندگان در این جهان، مقابل چشم آنهاست در آن جهان.

انصاریان

و آن حضرت فرمود:صدقه دارویی است سودمند ،و کردار بندگان در این جهان پیش روی چشم آنان در آن جهان است .

شرح ها

راوندی

و انجح: ای صار ذا نجح، ای ظفر فهو منجح. و النصب مصدر نصبت الشی ء اذا اقمته، و لذلک قیل للوثن: نصب لانهم رفعوه للعباده.

کیدری

(الصدقه دواء منجح). ای یوصل الی النجح و هو الظفر بالمرام قال النبی صلی الله علیه و آله: داووا مرضاکم بالصدقه و قال بقراط: من الامراض امراض علاجه القرابین و الصدقات، و اذا کان الشافی فی الحقیقه هو الله فطلب الشفاء منه بالصدقات اولی، و الدواء و الطب الالهی لا شک انه ینفع و دواء الطبیب ربما ینفع و ربما لا ینفع بل ربما یضر. (اعمال العباد فی عاجلهم، نصب اعینهم فی آجالهم). ای ما عملوه فی الدنیا عاینوه فی الاخره، و النصب فی قولهم نصبت الشی ء نصبا ای اقمته و انتصابه هنا علی المصدر، و الفعل مقدر ای تنصب نصبا لاعینهم، و الفعل المقدر خبر المبتدا الذی هو اعمال فلما حذف الفعل سد مصدره المنصوب مسد الخبر.

ابن میثم

هر که از خود راضی باشد، خشم گیرنده ی بر او بسیار است. صدقه دارویی مفید و شفابخش است. کردار بندگان خدا، در آخرت مقابل چشمانشان قرار می گیرد). نوزدهم- هر که از خود راضی باشد، خشم گیرنده بر او بسیار است و این مطلب به دو جهت است: یکی آن که شخص از خودراضی، معتقد است که از دیگران کاملتر است و به دیگران با چشم کاستی می نگرد، و حقوق دیگران را ادا نمی کند، در نتیجه افراد زیادی نسبت به او خشم می گیرند. دوم این که: با اعتقاد بر برتری خود نسبت به دیگران خود را بیش از اندازه تصور می کند در صورتی که دیگران او را در حد و مقدار خودش می بینند، به این ترتیب خرده گیران و خشمگینان بر او، روزافزون می گردند. بیستم: صدقه دارویی مفید و شفابخش است. عنوان داروی مفید و شفابخش را استعاره برای صدقه آورده است، از آن رو که صدقه همانند دارو است، اما در دنیا به دلیل حدیث نبوی (صلی الله علیه و آله): (بیمارانتان را با صدقه به درمان برسانید) و راز مطلب آن است که صدقه باعث جلب همتها و همسویی دلها بر محبت صدقه دهنده و گرایش به خداوند پاک در برطرف ساختن ناراحتیها از وی به منظور بقای اوست، بنابراین صدقه در این جهت همچون دارویی شفابخش است. و اما در آخرت از آن رو که صدقه وسیله ای، برای رفع گرفتاریهای اخروی است، همانطوری که قبلا توضیح داده شد. بیست و یکم- اعمال بندگان خدا در آخرت جلو چشمانشان قرار می گیرد یعنی آشکارا در برابر چشمانشان قرار می گیرد، و راز مطلب همان است که قبلا روشن شد، نفوس مردم تا وقتی که در دنیاست، هم نقض خوبی و هم بدی دارد، لکن در پوششهایی از اشکال جسمانی و موانعی که از درک واقعیتها وجود دارد، اما وقتی که این پوششها با جدایی از دنیا به یک طرف روند، تمام امور روشن می شود، و در نتیجه، هر کار خوبی را که انجام داده و زمیه ی هر کار بدی را که داشته است، درمی یابد، همانطوری که خداوند متعال فرموده است: فکشفنا عنک عطاءک فبصرک الیوم حدید و همینطور آیه ی یوم تجد کل نفس ما عملت من خیر محضرا

ابی الحدید

مَنْ رَضِیَ عَنْ نَفْسِهِ کَثُرَ السَّاخِطُ عَلَیْهِ وَ الصَّدَقَهُ دَوَاءٌ مُنْجِحٌ وَ أَعْمَالُ الْعِبَادِ فِی عَاجِلِهِمْ نُصْبُ أَعْیُنِهِمْ فِی [آجِلِهِمْ]

آجَالِهِمْ .

هذه فصول ثلاثه الفصل الأول قوله من رضی عن نفسه کثر الساخط علیه قال بعض الفضلاء لرجل کان یرضی عن نفسه و یدعی التمیز علی الناس بالعلم علیک بقوم تروقهم بزبرجک و تروعهم بزخرفک فإنک لا تعدم عزا و لا تفقد غمرا لا یبلغ مسبارهما غورک و لا تستغرق أقدارهما طورک.

و قال الشاعر أری کل إنسان یری عیب غیره

و قال بعضهم دخلت علی ابن مناره و بین یدیه کتاب قد صنفه فقلت ما هذا قال کتاب عملته مدخلا إلی التوریه فقلت إن الناس ینکرون هذا فلو قطعت الوقت بغیره ( فی د:«بغیر هذا») قال الناس جهال قلت و أنت ضدهم قال نعم قلت فینبغی أن یکون ضدهم جاهلا عندهم قال کذاک هو قلت فقد بقیت أنت جاهلا بإجماع الناس و الناس جهال بقولک وحدک و مثل هذا المعنی قول الشاعر إذا کنت تقضی أن عقلک کامل

الفصل الثانی الصدقه دواء منجح قد جاء فی الصدقه فضل کثیر و ذکرنا بعض ذلک فیما تقدم

و فی الحدیث المرفوع تاجروا الله بالصدقه تربحوا.

و قیل الصدقه صداق الجنه .

و قیل للشبلی ما یجب فی مائتی درهم فقال أما من جهه الشرع فخمسه دراهم و أما من جهه الإخلاص فالکل.

14- و روی أبو هریره عن النبی صلی الله علیه و آله أنه سئل فقیل أی الصدقه أفضل فقال أن تعطی و أنت صحیح شحیح تأمل البقاء و تخشی الفقر و لا تمهل حتی إِذا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ قلت لفلان کذا و لفلان کذا .

و مثل قوله علیه السلام الصدقه دواء منجح

قول النبی صلی الله علیه و آله داووا مرضاکم بالصدقه .

الفصل الثالث قوله أعمال العباد فی عاجلهم نصب أعینهم فی آجلهم هذا من قوله تعالی یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ

لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعِیداً ( سوره آل عمران 30. ) و قال تعالی فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهٍ خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهٍ شَرًّا یَرَهُ ( سوره الزلزله 7،8. ) .

و من کلام بعضهم إنما تقدم علی ما قدمت و لست تقدم علی ما ترکت فآثر ما تلقاه غدا علی ما لا تراه أبدا.

و من حکمه أفلاطون اکتم حسن صنیعک عن أعین البشر فإن له ممن بیده ملکوت السماء أعینا ترمقه فتجازی علیه

کاشانی

کلمه بیستم: (الصدقه دواء منجح) صدقه دادن دوایی است حاجت برآورنده یعنی بردارنده امراض نفسانی و الم های جسمانی استعاره لفظ (دواء) از برای صدقه به اعتبار آن است که صدقه، حسنه ای است که می برد سیئه را که داء نفسانی است. و دیگر آنکه صدقه، مستجلب همم و ادعیه صالحه است به سوی دفع امراض بدنیه همچنانکه حضرت رسالت پناه (صلی الله علیه و آله) فرموده که (داوو امراضکم بالصدقه) کلمه بیست و یکم: (اعمال العباد فی عاجلهم نصب اعینهم فی اجلهم) و عملهای مردمان که واقع می شود رد عاجل ایشان، که این جهان است در می ایستد ایستادنی در پیش چشم های ایشان در آجل ایشان که در آن جهان است. و بر تقدیر رفع (نصب) مصدر است به معنی مفعول و معنی چنین است که ایشان آنچه که در این جهان می کنند بر پای کرده شده است در پیش چشم های ایشان در آن جهان، چه مقرر است که در (یوم تبلی السرائر) آشکارا گردد هر آشکارا و نهانی و این به واسطه آن است که نفوس، منتقش می شوند در دنیا به ملکات خیر و شر لکن چونکه در اغطیه ابدانند از ادراک آن محجوبند پس در وقتی که زایل شود آن حجب به واسطه موت، مشاهده کنند و به نصب العین ببینند آنچه کردند. کما قال الله سبحانه (فکشفنا عنک غطائک فبصرک الیوم حدید) پس معلوم شد که در آن روز، ظاهر شود جمیع اعمال عباد تا طیب آن از خبیث ممیز گرد و بسی رسوایی که بر افعال قبیحه مترتب شود شعر: گر پرده ز روی کار ما بر دارند آن کیست که رسوای دو عالم نشود

آملی

قزوینی

از این روی که چون از خود خشنود باشد خودبین و معجب بود، پس مردم را خوار انگارد و حرمت ایشان پاس ندارد، پس مردم او را ساخط گردند. و ایضا اصلاح عیوب خود نکند و اخلاق فاسد به صلاح باز نیارد، پس از نظرها بیفتد، یا جزای خود بین آن است که حق تعالی او را در نظرها خوار سازد و در دلها بی اعتبار. صدقه دوائی است حاجت برآرنده یا یافته، هر ضرر و مکروه که آدمی را رسد چون صدقه دهد آن بلا بگردد، و آن ضرر برخیزد. از حضرت رسالت پناه مروی است (داوو امرضاکم بالصدقه) و اعمال بندگان در این جهان نصب کرده شود پیش چشم ایشان در آن جهان. یعنی جزای آنچه می کنند از نیک و بد و بی تفاوت در آن جهان می بینند و پیش چشم ایشان می ایستد.

لاهیجی

«و الصدقه دواء منجح» یعنی صدقه دادن دوایی است نافع، زیرا که دفع می کند بلیات و امراض دنیا را و عقوبات آخرت را.

«و اعمال العباد فی عاجلهم نصب اعینهم فی آجالهم» یعنی عملهای بندگان در امروز دنیای ایشان حاضر و ظاهر است در پیش چشمهای ایشان در فردای آخرت ایشان، زیرا که آخرت سرای شهود است نه غفلت.

خویی

(و الصدقه دواء منجح) الصدقه تملیک مال للمستحق مجانا قربه الی الله تعالی و هی واجبه کالزکاه المقرر المقرر فی الشرع، و مندوبه و هی مقدره المتصدق و سخائه و کل منهما دواء منجح للالام الاجتماعیه و الفردیه. فان من مصارف الزکاه الواجبه اداء الدیون و تحریر الرقاب و الاعانه للفقراء و المساکین و الصرف فی الامور العامه من تسبیل السبل و تامین الصحه و ایجاد البیمارستانات و المساجد و الاعانه علی الجهاد و کل هذه الامور معالجه باته نافعه لالام محسوسه و موجعه للجمع و الفرد، و یوثر ذلک فی رفع آلام المتصدق و ینتفع به کغیره. کما ان الصدقه المندوبه دواء منجح فی معالجه الم الجوع و الحاجه للمستحق فتوجه بقلبه علی المتصدق و المنفق فیدفع آلامه و یقضی حوائجه باذن الله و قال (علیه السلام): داووا مرضاکم بالصدقه. و فی زکاه الجواهر: و یکفیک فیما ورد فی فضل الصدقه الشامله لها من ان الله یربیها لصاحبها کما یربی الرجل فصیله فیاتی بها یوم القیامه مثل احد، و انها تدفع میته السوء و تفک من سبعمائه شیطان، و لا شی ء اثقل علی الشیطان منها و صدقه اللیل تطفی ء غضب الرب و تمحق الذنب العظیم و تهون الحساب، و صدقه المال تنمی المال و تزید فی العمر. (و اعمال العباد فی عاجلهم نصب اعینهم فی آجلهم) هذه الجمله تدل علی تجسم الاعمال و یستفاد منها ان کل عمل یتجسم بصوره یناسبها من خیر او شر، و حسن او قبح، و یراها العامل بعینه فی آجله و هو حین حلول الموت الذی یرفع الحجاب و یکشف الغطاء الی القبر و البرزخ و القیامه. و یویدها ظاهر قوله تعالی (فمن یعمل مثقال ذره خیرا یره و من یعمل مثقال ذره شرا یره) فان ظاهر الرویه بمفعول واحد هی الرویه بالبصر. الترجمه: هر که از خودراضی است دشمنش فراوانست- صدقه درمانی است موثر- و کارهای بندگان خدا در دیگر سرا برابر چشمان آنهااست.

هر آنکس که چشم طمع باز کرد*** بخود خواری و پستی آغاز کرد

زبونی پسندد بخود هر کسی*** شکایت ز سختی کند با کسی

زبان هر که فرمانده خویش کرد ***ز خواری دل خویش را ریش کرد

بود بخل ننگ و، بود ترس نقص*** چه درویشی از حجت خود مرقص

نداران غریبند اندر وطن*** بدان عجز را آفت خویشتن

شکیبا دلیر است و، زاهد غنی*** بود پارسائی دژ پر فنی

رضا خوش قرین است از کف مده*** چه دانش بری ارث ارجش بنه

ادب جامه ی فاخری نو به نو ***ز اندیشه پاک آینه کن درو

خردمند را سینه صندوق راز ***ز خوشخوئیت دام مهری بساز

تحمل کن و عیب را خاک کن*** بسازش ز خود عیب را پاک کن

ز خودراضیان راست دشمن بسی*** ز صدقه بدرمان دردت رسی

بود بندگانرا بدیگر سرای ***همه کار در پیش چشم دوتای

شوشتری

اقول: و جعله ابن میثم و الخطیه جزء العنوان الثانی و لا یاباه ابن ابی الحدید. (الصدقه دواء منجح) قال ابن ابی الحدید هو مثل قول النبی (صلی الله علیه و آله) داووا مرضاکم بالصدقه. (الفصل الثانی و الاربعون- فی ما بینه (علیه السلام) من العبادات و … ) (و اعمال العباد فی عاجلهم نصب اعینهم فی آجلهم) قال: هو من قوله تعالی (یوم تجد کل نفس ماعملت من خیر محضرا و ماعملت من سوء … ) (فمن یعمل مثقال ذره خیرا یره و من یعمل مثقال ذره شرا یره)- و من بعضهم انما تقدم علی ما قدمت، و لست تقدم علی ما. ترکت فاثر ما تلقاه غدا علی ما لا تراه ابدا.

مغنیه

المراد بالصدقه هنا کل معونه تسد حاجه من حاجات الحیاه خاصه کانت کاغاثه الملهوف، ام عامه کبناء میثم یاوی المشردین، ام مصنعا ینتج الغذاء و الکساء و الدواء للمحتاجین. و ای دواء اکثر نفعا من خدمه الانسان و سد حاجاته؟ و لیست هذه الصدقه او المعونه تجیب دعوه المضطر و کفی، بل هی ایضا دواء و خلاص من عذاب الحریق لمن ضحی و اعان یوم الحساب و الجزاء. و یاتی قریبا قول الامام: (من کفاره الذنوب العظام اغاثه الملهوف، و التنفیس عن المکروب). هذا اذا کان الملهوف و المکروب واحدا، فکیف باغاثه الاجیال و الالوف؟ (و اعماله العباد فی عاجلهم الخ).. من عمل فی دنیاه لمنفعه الاخرین- یجد ثواب عمله مجسما نصب عینیه فی آخرته.

عبده

جعفری

فیض الاسلام

صدقه داروئی است سودمند و شفاءدهنده (زیرا صدقه دل را متوجه دهنده آن می نماید و آن سبب شود که خدایتعالی درد را از او رفع فرماید، و از این رو پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است: داوو امرضاکم بالصدقه یعنی بیمارانتان را به صدقه دادن معالجه و درمان نمائید) و کردار بندگان در دنیاشان در آخرت جلو چشمهاشان است (زیرا آخرت سرای شهود است که هر نهانی آشکار و دیده شود، چنانکه خداوند متعال در قرآن کریم س 3 ی 30 می فرماید: یوم تجد کل نفس ما عملت من خیر محضرا و ما عملت من سوء تود لو ان بینها و بینه امدا بعیدا یعنی روزی که هر کسی کار نیکوئی کرده پیش روی خویش آشکار بیند، و بدی که کرده آرزو نماید که ایکاش بین او و کار بدش مسافتی جدائی بود )ای کاش آن کار را به جا نیاورده بود(.

زمانی

در راه خدا صدقه دادن سبب می شود که صدقه گیرنده دعا کند و خدا مرض را شفا دهد و از سوی دیگر باید به پزشک هم مراجعه کرد تا خدا شفا را در داوئی که می دهد قرار دهد. زیرا تشخیص مرض از لطف خدا صحیح خواهد بود. روز قیامت گواهان اعمال خودنمائی می کنند و هر فردی هر عملی در دنیا انجام داده در مقابل چشم خود می بیند و می گوید: ای کاش میان من و اعمال من فرسنگها فاصله بود.

سید محمد شیرازی

و قال علیه السلام: (الصدقه دواء منجح) ای یوجب نجاح الانسان فی مهامه (و اعمال العباد فی عاجلهم) ای فی الدنیا التی هی عاجله (نصب اعینهم) ای امام عینهم (فی اجلهم) ای فی الاخره، فمن عمل خیرا رآه، و من عمل شرا رآه.

موسوی

اللغه: الدواء: العلاج. العاجل: ضد الاجل، و العاجله هی الدنیا. نصب اعینهم: امامها. آجالهم: جمع اجل و هو الوقت المضروب، یوم القیامه. الشرح: (الصدقه دواء منجح) الصدقه عباره عن العطاء المجانی یقصد به وجه الله و قد جعلها علاجا ناجحا یشفی من الامراض و ذلک لان الفقیر یاخذها و یدعو للمعطی و هذا الدعاء و هو الدواء الناجح لانه توجه الی الله و الذی یمرض و هو الذی یشفی و قد ورد عن النبی قوله: داووا مرضاکم بالصدقه. (و اعمال العباد فی عاجلهم نصب اعینهم فی آجالهم) کل ما یعمله الانسان فی دنیاه یجده فی آخرته قال تعالی: (من یعمل مثقال ذره خیرا یره و من یعمل مثقال ذره شرا یره) و قال تعالی: (یوم تجد کل نفس ما عملت من خیر محضرا و ما عملت من سوء تود لو ان بینها و بینه امدا بعیدا) و من هذه الایات و ما اشبهها و ما کان مثل هذه الکلمه استفاد بعضهم بتجسیم الاعمال فی الاخره …

طالقانی

«هر کس از خود خشنود بود ناخشنودان بر او بسیار شود، صدقه دارویی درمان بخش است، کردارهای بندگان در دنیای ایشان، در رستاخیزشان برابر دیدگان آنان است.»

مکارم

و قال علیه السلام

الصَّدَقَهُ دَوَاءٌ مُنْجِحٌ،وَ أَعْمَالُ الْعِبَادِ فِی عَاجِلِهِمْ،

نُصْبُ أَعْیُنِهِمْ فِی آجَالِهِمْ .

امام علیه السلام فرمود:

صدقه (کمک به نیازمندان) داروی شفابخشی است و اعمال بندگان در این جهانِ زودگذر در برابر چشمان آنها در آن جهان (پایدار) است. ( .سند این حکمت در ذیل حکمت دوم گذشت. )

امام علیه السلام در این حکمت (حکمت هفتم) به دو موضوع که در زندگی مادی و معنوی او تأثیر فراوان دارد اشاره کرده نخست می فرماید:«صدقه (کمک به نیازمندان) داروی شفابخشی است»؛ (الصَّدَقَهُ دَوَاءٌ مُنْجِحٌ) .

در قرآن مجید و در روایات اسلامی اهمّیّت و تأثیر انفاق در راه خدا و صدقه بر نیازمندان به طور گسترده وارد شده است و یکی از مهم ترین و مؤثرترین حسنات شمرده شده است.

تعبیر به«دواء»(دارو) و«منجح»(مؤثر و شفابخش) به طور مطلق نشان می دهد که این کار هم درمان کننده بیماری های فردی و هم بیماری های اجتماعی است.

صدقه به هرگونه بخشش گفته نمی شود،بلکه بخشش هایی است که قصد قربت در آن باشد؛خواه واجب باشند مانند زکات یا مستحب مانند انفاق فی سبیل الله و خواه جنبه شخصی داشته باشد مانند کمک به یتیم یا محروم یا بیماری یا جنبه عام داشته باشد مانند بنای بیمارستان و دارالایتام که از آن تعبیر به صدقات جاریه نیز می شود.

اما چگونه این صدقات داروی شفابخشی است،بخشی از آن جنبه حسی دارد که با چشم خود می بینیم؛بیماران محروم از این طریق درمان می شوند،ایتام

سرپرستی می گردند و بر آلام مستمندان مرهم نهاده می شود و بخشی از آن جنبه معنوی دارد همان گونه که در حدیث معروف نبوی صلی الله علیه و آله آمده است:

«دَاوُوا مَرْضَاکُمْ بِالصَّدَقَهِ وَ رُدُّوا أَبْوَابَ الْبَلَاءِ بِالدُّعَاءِ؛ بیماران خود را با صدقه درمان کنید و درهای بلا را با دعا ببندید». ( .مستدرک الوسائل،ج 7،ص 7،ح 1.)

تجربه نیز نشان داده است که پرداختن صدقه برای درمان بیماران بسیار مؤثر است.

این سخن را با حدیثی از امام کاظم علیه السلام پایان می دهیم:شخصی خدمت آن حضرت آمد و عرض کرد:فرزندان و همسر من ده نفرند که همه بیمارند.فرمود:

«داوِهِمْ بِالصَّدَقَهِ فَلَیْسَ شَیْءٌ أَسْرَعَ إِجَابَهً مِنَ الصَّدَقَهِ وَ لَا أَجْدَی مَنْفَعَهً عَلَی الْمَرِیضِ مِنَ الصَّدَقَه؛ آنها را با صدقه درمان کن،زیرا چیزی سریع الاجابه تر و چیزی مفیدتر برای درمان بیماران از صدقه نیست». ( .وسائل الشیعه،ج 2 صلی الله علیه و آله 648،ح 4.)

سپس در دومین نکته می فرماید:«اعمال بندگان در این جهانِ زودگذر در برابر چشمان آنها در آن جهان (پایدار) است»؛ (وَ أَعْمَالُ الْعِبَادِ فِی عَاجِلِهِمْ،نُصْبُ أَعْیُنِهِمْ فِی آجَالِهِمْ) .

همان گونه که بعضی از شارحان نهج البلاغه تصریح کرده اند،این کلام امام اشاره روشنی به تجسم اعمال در قیامت دارد.

منظور از تجسم اعمال این است که اعمال نیک و بد هر یک در روز قیامت به صورت مناسب حسی درمی آید.مثلا نماز در قیافه یک انسان زیبا و صالح و ظلم و ستم به صورت دودی سیاه و خفقان آور مجسم می شود و انسان ها در کنار اعمال مجسم خود خواهند بود و بخشی از پاداش و کیفر آنها از این طریق صورت می گیرد.

در قرآن مجید نیز آیات فراوانی وجود دارد که ظاهر آن تجسم اعمال است مانند آنچه در آخر سوره«زلزال»آمده است: ««فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهٍ خَیْراً یَرَهُ * وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهٍ شَرًّا یَرَهُ»؛ هر کس به اندازه سنگینی ذره ای کار نیک کند آن را می بیند و هرکس به قدر ذره ای کار بد کند نیز آن را خواهد دید». ( .زلزال،آیه 7 و 8.)

برای احاطه بیشتر در مورد آیات فراوانی که در قرآن در مورد تجسم اعمال و تفسیر آنها وارد شده به کتاب«پیام قرآن»جلد ششم،بحث تجسم اعمال مراجعه فرمایید.

نکته قابل توجه این که تعبیر به (آجالهم) که در نسخه صبحی صالح آمده ظاهرا تعبیر نادرستی است و صحیح آن (آجلهم) است و تقریبا تمام نسخ نهج البلاغه به همین صورت (آجلهم) نوشته شده و قرینه مقابله با (عاجلهم) دلیل روشنی بر این معناست،زیرا (عاجل) به معنای شیء موجود (دنیا) است و (آجل) به معنای شیء مدت دار (در اینجا مراد آخرت) است و (آجال) که جمع اجل به معنای سررسید عمر است در اینجا مفهومی ندارد.

انگلیسی

Imām Ali ibn Abū Tālib said the following: “Charity is an effective cure; people's actions in their present life will stand before their eyes in the next.”

This saying incorporates two phrases:

The first sentence relates to charity. Imām Ali ibn Abū Tālib describes it as an effective cure, medicine, balsam. This is so because when a man helps the poor and the destitute with his wealth by way of charity, they pray for his health from the depths of their hearts; therefore, their prayer is granted by the Almighty, so it brings him a cure from whatever ails him. In this regard, there is this saying of the Holy Prophet : "Cure your sick with charity."

The second sentence relates to the disclosure of actions on the Day of Judgment: Good and bad actions which a person performs in this world cannot be perceived by human senses because of the veil of material elements. But on the Day of Judgment, when the curtains will be lifted, they will appear before one's eyes, in forms, in shapes, in sizes, etc., so much so that there will be no possibility of any denial. Allāh has said the following:

«یَوْمَئِذٍ یَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا لِیُرَوْا أَعْمَالَهُمْ

«فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّهٍ خَیْرًا یَرَهُ

«وَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّهٍ شَرًّا یَرَهُ

On that Day, people shall come out (of their graves) in (scattered) groups in order to be shown their own actions: Whoever has done an atom's weight of goodness shall see it, and whoever has done an atom's weight of evil shall see it (too) (Qur'ān, 99:6-8).

حکمت8: در شگفتی آفرینش انسان

اشاره

صوت

وَ قَالَ علیه السلام اعجَبُوا لِهَذَا الإِنسَانِ یَنظُرُ بِشَحمٍ وَ یَتَکَلّمُ بِلَحمٍ وَ یَسمَعُ بِعَظمٍ وَ یَتَنَفّسُ مِن خَرمٍ

ترجمه ها

دشتی

و درود خدا بر او، فرمود: از ویژگی های انسان در شگفتی مانید، که: با پاره ای «پی» می نگرد، و با «گوشت» سخن می گوید، و با «استخوان» می شنود، و از «شکافی» نفس می کشد !!

شهیدی

از این آدمی شگفتی گیرید: با پیه می نگرد و با گوشت سخن می گوید: و با استخوان می شنود، و از شکافی دم بر می آورد.

اردبیلی

تعجب کنید مر این آدمیرا که نظر میکند بر پیه چشم و سخن میکند بگوشت پاره زبان و باستخوان گوش می شنود و نفس می زند از شکاف بینی

آیتی

و فرمود (علیه السلام): از این انسان در شگفت شوید، به قطعه ای پیه می بیند و به پاره گوشتی سخن می گوید و به تکه استخوانی می شنود و از شکافی نفس می کشد.

انصاریان

و آن حضرت فرمود:از این انسان شگفت زده شوید که با پیهی می بیند،با گوشتی می گوید،با استخوانی می شنود،و از حفره ای تنفس می کند .

شرح ها

راوندی

و الخرم: ثقب الانف، و اصل الخرم: القطع: و المخرم: منقطع انف الجبل. و قرا الصادق علیه السلام قوله تعالی و خلق الانسان ضعیفا فقال: و کیف لا یکون ضعیفا من ینظر بشحم و یسمع بعظم و ینطق بلحم؟.

کیدری

و یتنفس من خرم: و الخرم ثقب الانف و اصل الخرم: القطع و المخرم منقطع انف الجبل.

ابن میثم

(در مورد این انسان در شگفت باشید که به وسیله ی پیهی (چشم) می بیند و با گوشتی (زبان) سخن می گوید، و به وسیله ی استخوانی (گوش) می شنود، و از شکافی نفس می کشد). امام (علیه السلام) به ظرافت آفرینش انسان، نسبت به برخی از رازهای حکمت خدا درباره ی آن توجه داده است، و هدف نهایی آن حضرت استدلال در حکمت آفریدگار و هستی بخش انسان بوده است و چهار مورد از موارد توجه و بیداری را یادآوری کرده است که عبارتند از ابزار دیدن، سخن گفتن، شنیدن، و نفس کشیدن، و این موارد را به خصوص یادآوری کرده است، از آن رو که اینها با همه ی ناچیزیشان در هستی انسان با تمام بزرگی و مقام بلندی که در میان مخلوقات دارد، ضرورت دارند، و هستی انسان وابسته به آنهاست، تا این که جای تعجب و هوشیاری نسبت به آفریدگار دانا باشد، و مقصود امام (علیه السلام) همان چیزی است که به وسیله آن دیدن انجام می گیرد، همان ماده ی نرمی که در اصطلاح پزشکان تخم، نامیده می شود، و یا همان زجاجیه چشم است، زیرا چشم از هفت پرده و سه نوع ماده ی نرم تشکیل شده و هر کدام نام مخصوصی دارند. و مقصود امام (علیه السلام) از گوشت، زبان است زیرا زبان گوشت سفید نرمی آمیخته به مویرگهای کوچک فراوانی است که خون در

آنها جریان دارد و از این رو به رنگ سرخ می نماید و زیر زبان مویرگها و عصبهای زیادی موجود است و در زیر دو دهانه وجود دارد که آب دهان از آنها جاری می شود که این دو دهانه به گوشت غده ای نرمی می رسد که در بن آن قرار گرفته به نام مولد لعاب و به وسیله ی همین دو دهانه است که زبان و پیرامون آن بطور طبیعی تر و تازه است. و مقصود امام (علیه السلام) از استخوانی که به وسیله ی آن صداها را می شنود، همان استخوانی است که به آن، حجری می گویند، استخوانی سخت که در مجرای گوش با پیچ و خمهای زیادی قرار گرفته و همانطور ادامه می یابد تا می رسد به عصبی که از دماغ خارج می شود و جایی که مرکز جریان روحی حامل قوه ی شنوایی است، و مقصود امام (علیه السلام) از خرم (شکاف) سوراخ بینی است. در تمام این موارد و نظایر اینها چه در بدن انسان و چه در سایر حیوانات، عبرتی است برای کسی که درصدد عبرت گرفتن است، و کمال گواهی به وجود آفریدگار حکیم آنهاست. و هر کسی که در اجزای بدن انسان دقت کند، دلایلی از حکمت خداوندی را مشاهده می کند که اندیشه ی انسان مات و مبهوت، و عقل حیران و سرگردان می شود. امام صادق (علیه السلام) آیه ی مبارکه: و خلق الانسان ضعیفا را قرائت فرمود، آنگاه گفت: چگونه ناتوان و ضعیف نباشد که به وسیله ی یک پیه می بیند، و با استخوانی می شنود و توسط گوشتی سخن می گوید؟ در چهار مورد امام (علیه السلام) رعایت سجع متوازی را نیز کرده است.

ابی الحدید

وَ قَالَ علیه السلام اعْجَبُوا لِهَذَا الْإِنْسَانِ یَنْظُرُ بِشَحْمٍ وَ یَتَکَلَّمُ بِلَحْمٍ وَ یَسْمَعُ بِعَظْمٍ وَ یَتَنَفَّسُ مِنْ خَرْمٍ .

هذا کلام محمول بعضه علی ظاهره لما تدعو إلیه الضروره من مخاطبه العامه بما یفهمونه و العدول عما لا تقبله عقولهم و لا تعیه قلوبهم.

أما الإبصار فقد اختلف فیه فقیل إنه بخروج شعاع من العین یتصل بالمرئی و قیل إن القوه المبصره التی فی العین تلاقی بذاتها المرئیات فتبصرها و قال قوم بل بتکیف الهواء بالشعاع البصری من غیر خروج فیصیر الهواء باعتبار تکیفه بالشعاع به آله العین فی الإدراک.

و قال المحققون من الحکماء إن الإدراک البصری هو بانطباع أشباح المرئیات فی الرطوبه الجلدیه من العین عند توسط الهواء الشفاف المضیء کما تنطبع الصوره فی المرآه قالوا و لو کانت المرآه ذات قوه مبصره لأدرکت الصور المنطبعه فیها و علی جمیع الأقوال فلا بد من إثبات القوه المبصره فی الرطوبه الجلدیه و إلی الرطوبه الجلدیه وقعت إشارته علیه السلام بقوله ینظر بشحم .

و أما الکلام فمحله اللسان عند قوم و قال قوم لیس اللسان آله ضروریه فی الکلام لأن من یقطع لسانه من أصله یتکلم و أما إذا قطع رأسه لم یتکلم قالوا و إنما الکلام باللهوات و علی کلا القولین فلا بد أن تکون آله الکلام لحما و إلیه وقعت إشاره أمیر المؤمنین علیه السلام و لیس هذه البنیه المخصوصه شرطا فی الکلام علی الإطلاق لجواز وجوده فی الشجر و الجماد عند أصحابنا و إنما هی شرط فی کلام الإنسان و لذا قال أمیر المؤمنین اعجبوا لهذا الإنسان .

فأما السمع للصوت فلیس بعظم عند التحقیق و إنما هو بالقوه المودعه فی العصب المفروش فی الصماخ کالغشاء فإذا حمل الهواء الصوت و دخل فی ثقب الأذن المنتهی إلی الصماخ بعد تعویجات فیه جعلت لتجری مجری الیراعه المصوته و أفضی ذلک الصوت إلی ذلک العصب الحامل للقوه السامعه حصل الإدراک و بالجمله فلا بد من عظم لأن الحامل اللحم و العصب إنما هو العظم.

و أما التنفس فلا ریب أنه من خرم لأنه من الأنف و إن کان قد یمکن لو سد الأنف أن یتنفس الإنسان من الفم و هو خرم أیضا و الحاجه إلی التنفس إخراج الهواء الحار عن القلب و إدخال النسیم البارد إلیه فجعلت الرئه کالمروحه تنبسط و تنقبض فیدخل الهواء بها و یخرج من قصبتها النافذه إلی المنخرین

کاشانی

(و قال علیه السلام) و فرموده است آن قدوه ابرار (اعجبوا لهذا الانسان) تعجب کنید مر این انسان را و تفکر نمایید در آن تا به واسطه آن راه برید به صانع عالمیان (ینظر بشحم) که می بیند به پیه چشم (و یتکلم بلحم) و می گوید به گوشت پاره زبان (و تسمع بعظم) و می شنود به استخوان گوش (و یتنفس من خرم) و نفس می زند از شکاف بینی روایت است از امام جعفر صادق علیه السلام که روزی قرائت نمود این آیه را که (خلق الانسان ضعیفا) فرمود که: چگونه انسان ضعیف نباشد و حال آنکه نظر می کند به شحم و می شنود به عظم و گویا می شود به لحم. آورده اند که مردی در زیر درختی خفته بود و در درخت می نگریست. ناگاه برگی از درخت افتاد آن را برداشته بر زبانش جاری شد که (من ذا الذی انبت الورق علی الشجر) یعنی کیست آنکه رویانید برگ را بر درخت. در این حالت برگی از او بیفتاد بر وی نوشته (الذی انبت الورق علی الشجر هوالذی شق علی الوجه البصر و اسمع عظما فی راسک و انطق لحما فی فمک) یعنی آن کس برگ درخت رویانید که چشم را بر صفحه رو شکافته و استخوان در سر تو شنوا ساخته و گوشت پاره را در دهان تو گویا کرده.

آملی

قزوینی

تعجب کنید آدمی را نگاه می کند به قطعه ای از پیه که چشم او است و سخن می گوید به پاره گوشتی که زبان او است و می شنود به استخوانی یعنی غضروف گوش او، و نفس می کشد از شکافی یعنی بینی.

لاهیجی

و قال علیه السلام: «اعجبوا لهذا الانسان! ینظر بشحم و یتکلم بلحم و یسمع بعظم و یتنفس من خرم.» یعنی و گفت امیرالمومنین علیه السلام که تعجب کنید از برای این انسان که نگاه می کند به پیه چشم و سخن می گوید به گوشت زبان و می شنود به استخوان گوش و نفس می کشد از سوراخ بینی!

خویی

اللغه: (عجب) عجبا من الامر اخذه العجب منه الی ان قال: العجب جمع اعجاب انفعال نفسانی یعتری الانسان عند استعظامه او استظراه او انکاره ما یرد علیه- المنجد. (الحشم) القطعه منه شحمه جمع شحوم ما ابیض و خف من لحم الحیوان کالذی یغشی الکرش و الامعاء و نحوهما- المنجد. (الخرم) جمع خروم انف الجبل- المنجد و الصحاح. المعنی: من العلوم الهامه للبشر و خصوصا فی هذه القرون المعاصره علم فوائد الاعضاء، و البحث عن حقائق الحواس و مالها من خواص، و لم یکن تلک العلوم معروفه فی عصره (علیه السلام) و سیما للعرب العوام، و قد استلفت (علیه السلام) نظر ابناء الاسلام الی هذین العلمین باستفزاز العجب الذی منشاه، کما ذکر المنجد: انفعال النفس عن استعظام الامر او استظرافه. و هذه الحواس و الخصائص الانسانیه عظیمه و ظریفه جدا الی غیر النهایه و لکن لا یتوجه الی دقائقها افکار اولئک الاعراب فی هذا العصر، و لا یستعدون لدرک ما اودع فی هذه الحواس من دقائق الصنع و لطائف الخلقه التی ما زالت العلماء و البحاثه یتدارسونها و یبحثون عنها طیله القرون الماضیه و الحاضره و یعترفون بعدم الوصول الی غورها. فمسئله الابصار من مسائل الحکمه الطبیعه من عهد فلاسفه یونان، و توجه العلماء الیها الی الان، و اکتشفوا الطبقات السبعه للعین و ما فیها من المواد و النسوج و الاورده و الجلود، و لکن یتحیرون فی کیفیه ادراک النفس للصوره المنطبقه فی عدسه العین. کما ان تاثر عظلات اللسان من اراده المتکلم بسهوله و مران لا یتوجه الیه المتکلم سر لم ینکشف للعلماء الباحثین. و هکذا نقل اثر الارتجاجات القارعه علی الصماخ فی النفس الانسانیه امر مجهول للعلماء الباحثین. و هذا الثقب الخیشومی الذی وسیله لدخول الهوا دائما الی الریه من عجائب صنع الله. وقد استلفت علی (علیه السلام) نظر مستمعیه الی ظاهره هذه الحواس و الخواص و اختلاف مناحیها و آلاتها المودعه فیها، فالنظر بظاهره ینبعث من الشحم المودع فی العین، و التکلم یخرج من اللسان و الشفتین، و السمع یقع من عظمی الصماخین کما ان التنفش یتحقق من ثقب … الذی هو داخل الخرم. و من ناحیه اخری ینبه الانسان علی ضعفه فی اصول حیاته لینزله من مرکب غروره و هناته، و یشیر الی ان اعظم ارکان وجوده قائم علی امور خفیفه و مبان ضعیفه. فمبدا نظره الذی هو نور وجوده و ضیاء دیجوره الذی لو سلب عنه اظلمت علیه الدنیا و ما فیها، قطعه صغیره من الحشم الذی لو عرض علی احد لا یشتریه بفلس و کلامه الذی هو قوام انسانیته و مبدا فخره علی سائر ابناء جلدته الحیوانیه قائم علی قطعه صغیره من اللحم الذی لو بقی یوما لتعفن و فسد، و یتنفر عنه کل احد. و سمعه الذی یربطه بکل العالم و ینشد له بما شاء و یترنم قائم علی قطعه من العظم الفاقد للقیمه و البائد عند شروق الشمس و نفوذ البرد یوما بعد امس. و تتفسه الذی به یحیی کل ان یخرج من خرم بلا بنیان. الترجمه: در شگفت باشید از این بشر که بقطعه ی پیهی بینا است، و بپاره گوشتی سخنور و بتیکه استخوانی شنوا، و از سوراخ بینی دم برآرد.

شگفت آرید بر انسان که از پیهی بود بینا ***سخن گوید بلحمی، بشنود با استخوانی نغمه ی دنیا

برآرد دم ز یک سوراخ مبهم بر سر بینی ***که گر بندد برآید جان شیرینش ز سر تا پا

شوشتری

اقول: و کذا یجب ان یتعجب من محالها، و من طعوم فیها: اما الاول، ففی (توحید المفضل): انظر الان یا مفضل الی هذه الحواس التی خص بها الانسان فی خلقه، و شرف بها علی غیره، کیف جعلت العینان فی الراس کالمصابیح فوق المناره، لیتمکن من مطالعه الاشیاء، و لم تجعل فی الاعضاء التی تحتهن کالیدین و الرجلین فتعترضها الافات و یصیبها من مباشره العمل و الحرکه ما یعللها و یوثر فیها و ینقص منها، و لا فی الاعضاء التی وسط البدن کالبطن و الظهر فیعسر تقلبها و اطلاعها نحو الاشیاء، فلما لم یکن لها فی شی ء من هذه الاعضاء موضع کان الراس اسنی المواضع للحواس، و هو بمنزله الصومعه لها، فجعل الحواس خمسا تلقی خمسا، لکیلا یفوتها شی ء من المحسوسات، فخلق البصر لیدرک الالوان، فلو کانت الالون و لم یکن بصر یدرکها لم تکن فیها منفعه، و خلق السمع لیدرک الاصوات، فلو کانت الاصوات و لم یکن سمع یدرکها لم یکن فیها ارب، و کذلک سائر الحواس. و اما الثانی فروی ابونعیم فی (حلیته) عن عمرو بن جمیع قال: دخلت (الفصل الاول- فی التوحید) علی جعفر بن محمد انا و ابن ابی لیلی و ابوحنیفه. فقال لابن ابی لیلی: من هذا معک؟ قال: هذا رجل له بصر و نفاذ فی امر الدین.

قال: لعله یقیس الدین برایه. قال: نعم. فقال جعفر لابی حنیفه: ما اسمک؟ قال: نعمان. قال: یا نعمان! هل قست راسک بعد؟ قال: کیف اقیس راسی؟ قال: ما اراک تحسن شیئا، هل علمت ما الملوحه فی العینین، و المراره فی الاذنین، و الحراره فی المنخرین، و العذوبه فی الشفتین؟ قال: لا. قال: ما اراک تحسن شیئا، قال: فهل علمت کلمه اولها کفر و آخرها ایمان؟ فقال ابن ابی لیلی: یابن رسول الله! اخبرنا بهذه الاشیاء التی سالته عنها. فقال: اخبرنی ابی عن جدی ان النبی (صلی الله علیه و آله) قال: ان الله تعالی بمنه و فضله جعل لابن آدم الملوحه فی العینین لانهما شحمتان، و لولا ذلک لذابتا، و ان الله تعالی بمنه و فضله و رحمته علی ابن آدم جعل المراره فی الاذنین حجابا من الدواب، فان دخلت الراس دابه و التمست الی الدماغ فاذا ذاقت المراره التمست الخروج، و ان الله تعالی بمنه و فضله و رحمته علی ابن آدم جعل الحراره فی المنخرین یستنشق بهما الریح، و لولا ذلک لانتن الدماغ، و ان الله تعالی بمنه و کرمه و رحمته لابن آدم جعل العذوبه فی الشفتین یجد بها استطعام کل شی ء. (اعجبوا لهذا الانسان) قال ابن میثم: نبه (علیه السلام) علی لطف خلق الانسان ببعض اسرار حکمه الله تعالی فیه و غایته من ذلک الاستدلال علی حکمه صانعه و مبدعه، و ذکر اربعه من محال النظر و الاعتبار، و هی: آله البصر (الفصل الاول- فی التوحید) و الکلام و السمع و التنفس، و خصها بالذکر لکونها مع ضعفها ضروریه فی وجود الانسان علی شرفه و علو رتبته فی المخلوقات، و لا یقوم الا بها لیکون ذلک محل التعجب و اعتبار لطف الصانع الحکیم. (ینظر بشحم) قال ابن میثم: اراد بالشحم الذی ینظر به الرطوبه المسماه فی عرف الاطباء بالبیضه او الرطوبه الجلیدیه، فان العین مرکبه من سبع طبقات و ثلاث رطوبات، کل منها یختص فی عرفهم باسم. و قال ابن ابی الحدید: قیل: اما الابصار فقد اختلف فیه، فقیل: انه بخروج شعاع من العین یتصل بالمرئی، و قیل: ان القوه المبصره التی فی العین تلاقی بذاتها المرئیات فتبصرها، و قال قوم: بل یتکیف الهواء بالشعاع البصری من غیر خروج، فیصیر الهواء باعتبار تکیفه بالشعاع به آله للعین فی الادراک، و قال المحققون من الحکماء: ان الادراک البصری هو بانطباع اشباح المرئیات فی الرطوبه الجلیدیه من العین عند توسط الهواء الشفاف المضی ء کما تنطبع الصوره فی المرآه. قلت: و یصدق الاخیر اخبارهم (علیه السلام)، فورد ان الدیصانی قال لهشام بن الحکم: ایقدر ربک- اذا کان قادرا- ان یدخل الدنیا کلها فی البیضه، لا یکبر البیضه و لا یصغر الدنیا؟ فراجع هشام فی ذلک الصادق (علیه السلام)، فقال (علیه السلام) له: کم حواسک؟ قال: خمس. قال: ایها اصغر؟ قال: الناظر. قال: و کم قدر الناظر؟ قال: مثل العدسه او اقل. فقال له: انظر امامک و فوقک و اخبرنی بما تری. فقال: اری سماء و ارضا و دورا و قصورا و جبالا و انهارا. فقال (علیه السلام): ان الذی قدر ان (الفصل الاول- فی التوحید) یدخل الذی تراه العدس او اقل قادر علی ان یدخل الدنیا کلها فی البیضه، لا یصغر الدنیا و لا یکبر البیضه. (و یتکلم بلحم) قال ابن میثم: و عنی (علیه السلام) باللحم اللسان، فانه لحم ابیض رخو تلتف به عروق صغار کثیره فیها دم، و لذلک یتبین احمر و تحته عروق و شریانات و اعصاب کثیره، و تحته فوهتان یسیل منهما اللعاب ینتهیان الی لحم غددی رخو موضوع فی اصله یسمی مولد اللعاب، و بهاتین الفوهتین یبقی للسان و ما حوله النداوه الطبیعیه. قلت: و فی (توحید المفضل): اطل الفکر یا مفضل فی الصوت و الکلام و تهیئه آلاته فی الانسان، فالحنجره کالانبوبه لخروج الصوت، و اللسان و الشفتان و الاسنان لصیاغه الحروف و النغم، الا تری ان من سقطت اسنانه لم یقم السین، و من سقطت شفته لم یصحح الفاء، و من ثقل لسانه لم یفصح الراء، و

اشبه شی ء بذلک المزمار الاعظم، فالحنجره تشبه قصبه المزمار، و الرئه تشبه الزق الذی ینفخ فیه لتدخل الریح، و العضلات التی تقبض علی الرئه لیخرج الصوت کالاصابع التی تقبض علی الزق حتی تجری الریح فی المزامیر، و الشفتان و الاسنان التی تصوغ الصوت حروفا و نغما کالاصابع التی تختلف فی فم المزمار، فتصوغ صفیره الحانا، غیر انه و ان کان مخرج الصوت یشبه المزمار بالاله و التعریف، فان الزمار فی الحقیقه هو المشبه بمخرج الصوت- الی ان قال- تامل یا مفضل ما انعم الله به علی الانسان من هذا المنطق الذی یعبر به عما فی ضمیره و ما یخطر بقلبه و ینتجه فکره، و به (الفصل الاول- فی التوحید) یفهم عن غیره ما فی نفسه، و لولا ذلک کان بمنزله البهائم المهمله التی لا تخبر عن نفسها بشی ء، و لا تفهم عن مخبر شیئا. قلت: و لکون نعمه اللسان بتلک المثابه فی تمییز الانسان من الحیوان، قال الرحمن- جل و علا- فی مقام الامتنان: (خلق الانسان علمه البیان). (و یسمع بعظم) قال ابن میثم: و اراد بالعظم الذی یسمع به العظم المسمی الحجری، و هو عظم صلب فیه مجری الاذن، کثیر التعاریج و العطفات، یمر کذلک الی ان یلقی العصبه النابته من الدماغ، التی هی مجری الروح الحامل للقوه

السامعه … قلت: و فی (توحید المفضل): و کذلک من عدم السمع یختل فی امور کثیره، فانه یفقد روح المخاطبه و المحاوره، و یعدم لذه الاصوات و اللحون المشجیه المطربه، و تعظم الموونه علی الناس فی محاورته حتی یتبرموا به، و لا یسمع شیئا من اخبار الناس و احادیثهم حتی یکون کالغائب و هو شاهد، و کالمیت و هو حی. و فی اذکار السجدتین (سجد وجهی للذی خلقه و شق سمعه و بصره) (و یتنفس فی خرم) بالضم، و هو ثقب الانف، قال ابن میثم: و فی هذه و امثالها من بدن الانسان و سائر الحیوان عبره لمن اعتبر، و کمال شهاده (الفصل الاول- فی التوحید) بوجود الصانع الحکیم لها، و من نظر فی تشریح بدن الانسان حضرته شواهد من الحکم الالهیه یحار فیها لبه و یدهش فیها عقله. و قرا الصادق (علیه السلام) قوله تعالی: ( … و خلق الانسان ضعیفا) ثم قال: کیف لا یکون ضعیفا و هو ینظر بشحم، و یسمع بعظم، و ینطق بلحم.

مغنیه

المراد بالشحم هنا غیر اللحم کالجلد الشفاف الذی یغطی شبکه العین و نحوه، اما العظم فالمراد به الغضروب، و هو عظم طری. اشار الامام الی اربعه اعضاء: البصر و اللسان و السمع و الانف. و للعین مهمتان الاولی انها نافذه الی القلب تتسرب الیه منها ما تراه فی الخارج. المهمه الثانیه انها مرآه تعکس فی کثیر من الاحیان ما هو مودع فی القلب من حب و بغض، و فطنه و بلاده، و خیر و شر، و معنی هذا ان العین تعطی القلب و تاخذ منه، توثر فیه، و یوثر فیها. و ایضا معنی هذا ان کل ما فی العین لابد ان یکون رقیقا شفافا یحکی عما ورائه، و نقیا صافیا ینعکس فیه ما تقع علیه العین، و من البداهه ان فی اللحم غلظه و کثافه، و ان کان اللحم اقل کثافه من العظم، و الشحم اخف و ارق من اللحم، و هو اشبه ب (النیلون). ام اللسان فهو اکثر الاعضاء حرکه و قبضا و بسطا.. تجری حرکته بسرعه بلا تعب و کلال عند الکلام و الشراب و الطعام، و عند ابتلاع الریق او قذفه، بل یتحرک عند السکوت و ترک الطعام و الشراب.. فاستدعی ذلک ان یکون لحما رطبا بلا عظم و عصب، و ان یکون فی الفم بمنزله الصدر للقلب صونا له من العوارض الخارجیه. و اما الاذن فهی الاداه اللاقطه للصوت، و الصوت یحمله الهواء، و لا یدخل الی الاذن الا بعد انکسار حدته، فجعلها سبحانه عضوا لینا لا لحما مسترخیا، و لا عظما صلبا بل عظما طریا متماسکا. اما التنفس فی الانسان فیقول اهل الاختصاص ان له عضلات کثیره، و اهمها الانف، و به یستغنی عن الفم لاستنشاق الهواء، و قد جعل سبحانه تجویفه بقدر الحاجه، و لو کان اوسع مما علیه لدخل الی الجوف من الهواء اکثر من المطلوب، او اضیق لدخل دون القدر اللازم، و ایضا جعل التجویف مستطیلا لینحصر فیه الهواء و تنکسر حدته قبل ان یصل الی الدماغ، و الا صدمه بقوته و اوقفه عن الحرکه. فسبحان الذی خلق فسوی، و قدر فهدی.

عبده

… بشحم و یتکلم بلحم: الشحم شحم الحدقه و اللحم اللسان و العظم عظام فی الاذن یضربها الهواء فتقرع عصب الصماخ فیکون السماع

جعفری

فیض الاسلام

امام علیه السلام (در شگفتی آفرینش انسان) فرموده است: برای (آفرینش) این انسان به شگفت آئید (اندیشه نمائید تا به قدرت و توانائی آفریدگارش پی برید که او را طوری آفریده) که با پیهی (چشم) می بیند، و با گوشتی (زبان) سخن می گوید، و با استخوانی (گوش) می شنود، و از شکافی (بینی) نفس می کشد!!

زمانی

در مورد دیدن اختلاف است که چگونه واقع می شود؟ بعضی می گویند: 1- شعاعی از چشم خارج می شود و به جسم می رسد و زمینه دیدن فراهم می گردد و بعضی می گویند: 2- نیروی بینائی مستقیما با جسم ارتباط پیدا می کند و انسان می بیند و بعضی دیگر معتقدند: 3- هوای مجاور چشم تحت تاثیر قرار می گیرد و چشم را تحت تاثیر قرار می دهد و آن را آماده دیدن می کند. بعضی دیگر می گویند: 4- عکس اجسام در چشم چاپ می شود که چشم می تواند آن را ببیند. امام علی (علیه السلام) در برابر اینگونه نظرها صریحا می فرماید خود پیه می بیند! در مورد شنوائی، لاله گوش که به جاری را دار است صدا را می گیرد و داخل گوش می فرستد، صدا به پرده گوش می رسد، پشت پرده کوبنده روی استخوانی می کوبد و صدا را منعکس می سازد و به مغز خبر می دهد! در هر حال خدا بشر را ضعیف خلق کرده است و در عین حال آنقدر ریزه کاری در نهاد بشر وجود دارد که درک آن برای دانشمندان طب هنوز مشکل است.

سید محمد شیرازی

و قال علیه السلام: (اعجبوا) ای تعجبوا (لهذ الانسان) المراد نوع البشر (ینظر بشحم) فان العین خلقت من الشحم (و یتلکم بلحم) ای بواسطه لحم اللسان (و یسمع بعظم) ای عظم الاذن یضربه موج الهواء فیقرع عصب الصماخ، و یکون السماع من ذلک (و یتنفس من خرم) ای من شق الانف و الفم.

موسوی

اللغه: الشحم: ما ابیض و خف من لحم الحیوان و شحمه العین مقلتها. الخرم: الثقب و خرم الابره ثقبها التی یدخل منه الخیط. الشرح: الانسان عجیب التکوین و کل عضو فیه معجزه الهیه تحکی دقه الصنع و حکمه الخالق و عظمه المبدع القدیر و الامام یذکر عظمه الباری فی هذه الاعضاء الاربعه فینبه الانسان لیعتبر و یتعظ و یلتفت الی الله فیعبده و یتوجه الیه فهذه العین تترای ء و کانها شحمه و بها یری الانسان مع ان فی البدن یوجد امثالها و کذلک یتکلم بلحم و هو اللسان و فی البدن اضعاف مضاعفه مثله فلماذا لا یکون الکلام الا به و لا یودی و ظیفته شی ء آخر فی بدن الانسان و کذلک السمع یتم بواسطه الاذن و هی عظیمات مجتمعه و مولفه بشکل تتم بواسطتها نقل الاصوات و الاستماع مع ان فی البدن عظام اکبر منها و اصلب و کذلک من ثقب الانف یتم التنفس او من ثقب الفم مع ان فی البدن غیره فلماذا یکون التنفس منه سبحان من خلق فابدع و علی الانسان ان ینظر و یعتبر و یفکر و یتعظ و یرجع الی الله العلیم الخبیر …

طالقانی

«از این آدمی شگفتی گیرید، با پیه می نگرد و با پاره گوشتی سخن می گوید و با استخوانی می شنود و از شکافی نفس می کشد.»

مکارم

و قال علیه السلام

اعْجَبُوا لِهَذَا الْإِنْسَانِ یَنْظُرُ بِشَحْمٍ،وَ یَتَکَلَّمُ بِلَحْمٍ، وَ یَسْمَعُ بِعَظْمٍ،وَ یَتَنَفَّسُ مِنْ خَرْمٍ.

امام علیه السلام فرمود:

از این انسان تعجب کنید که با یک قطعه پیه می بیند،با قطعه گوشتی سخن می گوید با استخوانی می شنود و از شکافی تنفس می کند! ( . سند گفتار حکیمانه: نویسنده مصادر نهج البلاغه از ابن سمعون که واعظ معروفی بود (وفات او سنه 387 بود) و 13 سال قبل از تألیف نهج البلاغه چشم از دنیا پوشید،نقل می کند در یکی از سخنان خود می گوید:«سُبْحانَ مَنْ أنْطَقَ بِاللَّحِْم وَبَصَّرَ بِالشَّحْمِ وَأبْصَرَ بِالْخَرْمِ؛منزه است آن خدایی که با یک قطعه گوشت انسان را به نطق درآورد و با یک قطعه پیه بینایی و با قطعه ای استخوان شنوایی را»به او بخشید.نویسنده مصادر چنین نتیجه گیری می کند که«ابن سمعون»این سخن را از کلام مولی اقتباس کرده و بنابراین از منبع دیگری غیر از نهج البلاغه گرفته است سپس می افزاید:تنها«ابن سمعون بغدادی»نبود که از خطبه های امیرمؤمنان علیه السلام اقتباس می کرد پیش از او«حسن بصری»،«عبد الحمید بن کاتب»و«عبداللّه مقفع»و غیر آنها،بلکه هر خطیب توانایی از سرچشمه کلام آن حضرت سیراب شدند.(مصادر نهج البلاغه،ج 4،ص 11).)

شگفتی های انسان

امام علیه السلام در این بخش از سخنان حکمت آمیز خود اشارات لطیفی به عظمت آفرینش انسان و تدبیر عظیم خالق بشر می کند و مخصوصاً بر این معنا تکیه دارد که یکی از ویژگی های خلقت خداوند قادر توانا این بوده که با وسایل کوچکی مسائل مهمی را ایجاد کرده و می کند.

در اینجا به چهار قسمت از این شگفتی های آفرینش اشاره می کند،نخست می فرماید:«از این انسان تعجب کنید که با یک قطعه پیه می بیند»؛ (اعْجَبُوا لِهَذَا الْإِنْسَانِ یَنْظُرُ بِشَحْمٍ) .

می دانیم بافت های بدن انسان عمدتا از گوشت تشکیل شده؛گوشتی که استخوان ها آن را برپا می دارد؛ولی چشم در واقع یک قطعه پیه شفاف است که ساختمان بسیار عجیب و دقیقی دارد؛از هفت طبقه که روی هم قرار گرفته اند و سه ماده سیال و شفّاف که در میان آنها قرار دارند تشکیل شده و یک دنیا نظم و حساب بر آن حاکم است.دقیق ترین وسایل فیلم برداری هرگز قدرت چشم را ندارد،زیرا بدون این که نیاز به این داشته باشد که فیلمی در آن بنهند گاه هفتاد یا هشتاد سال کار فیلم برداری خود را انجام می دهد و تمام فیلم های او سه بعدی است و در آن واحد می تواند خود را بر دور و نزدیک منطبق کند و در جهات چهارگانه با سرعت حرکت می کند بی آنکه نیاز به تنظیم کردن داشته باشد.

از عجایب چشم این که به طور خودکار خود را برای عکس برداری از صحنه های مختلف آماده می کند؛در جایی که نور زیاد باشد مردمک چشم به سرعت تنگ می شود تا نور کمتری وارد شود نه چشم آسیب ببیند و نه عکس برداری خراب شود و در جایی که کم باشد مردمک چشم بسیار فراخ می شود تا نور بیشتری را وارد چشم کند.

به هنگام عکس برداری از صحنه های دور و نزدیک عدسی چشم به وسیله عضلات بسیار ظریفی که در اطراف آن قرار دارد گاه کشیده می شود تا صحنه های دور را کاملاً تصویربرداری کند و گاه رها می شود تا عدسی قطور گشته برای صحنه های نزدیک آماده باشد.

بسیار شده است که ناگهان در شب تاریک چراغ ها خاموش می شود،وقتی به اطراف نگاه می کنیم هیچ چیز را نمی بینیم؛ولی پس از چند لحظه چشم خود را بر آن تطبیق می کند و کم کم اشیای اطراف خود را می بینیم و راه رفت و آمد خود را پیدا می کنیم.

از شگفتی های دیگر این که همه ذرات چشم موجود زنده ای هستند و باید تغذیه شوند و تغذیه از طریق خون صورت می گیرد و اگر خون به همان شکلی که وارد اعضا می شود وارد چشم بشود همه جا در نظر ما تاریک می گردد ولی آفریدگار جهان پیش از آنکه خون وارد یاخته های چشم شود آن را چنان تصفیه و زلال می سازد که کمترین رنگی از خود نشان نمی دهد.

از دیگر عجایب چشم این است که دائماً به وسیله چشمه های بسیار کوچک اشک و حرکت پلک ها نرم و مرطوب نگهداری می شود که اگر نباشد چشم می خشکد و کارآیی خود را از دست می دهد چشمه های اشک این آب زلال را تدریجاً روی چشم می فرستد و از مجرای دیگری که به منزله فاضلاب است عبور می کند و به داخل حلق می ریزد و به هنگام گریه فعالیت این چشمه ها به صورت خودکار فزونی می یابد.اشک چشم از بیش از بیست ماده ترکیب شده که برای تغذیه چشم و شست و شو و ضد عفونی کردن آن کاملاً مؤثر است و اگر بشر بتواند ماده ای مانند اشک چشم بسازد به گفته بعضی یک غذای کامل مقوی خواهد بود و اشک های مصنوعی که امروز ساخته اند هیچ کدام به پای اشک چشم نمی رسند.

شگفتی های ساختمان چشم بیش از آن است که در یک کتاب بگنجد و از اینجا به عظمت کلام مولی می توان پی برد که می فرماید:«انسان با یک قطعه چربی کوچک می تواند این همه صحنه ها را ببیند».

قرآن مجید نیز به آفرینش چشم ها در مسئله خداشناسی اشاره کرده و می فرماید: ««أَ لَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَیْنَیْنِ»؛ آیا برای انسان دو چشم نیافریدیم؟». ( .بلد،آیه 8.)

این نکته نیز شایان توجه است که در مورد چگونگی بینایی فلاسفه قدیم معتقد بودند که شعاعی از درون چشم انسان بیرون می آید و با جسم برخورد می کند و انسان آن را می بیند در حالی که امروز عکس آن مسلم است درست همان گونه که نور از بیرون به دستگاه های عکس برداری می تابد تا عکس اشیاء را منتقل کند چشم انسان نیز از نور بیرونی برای عکس برداری بهره می گیرد.

مرحوم مغنیه در شرح نهج البلاغه خود به نکته قابل ملاحظه ای در اینجا اشاره کرده که با ذکر آن سخن را درباره چشم پایان می دهیم او می گوید:چشم دو کار مهم می کند نخست این که صحنه های خارج را به درون دل منتقل می سازد و انسان را از آنچه در اطرافش می گذرد آگاه می کند و دیگر این که آنچه در درون قلب است از محبت و عداوت و هوشیاری و بلاهت و خیر و شر به چشم منتقل می سازد و چشم می تواند آیینه اسرار درون انسان باشد.

آن گاه امام دومین شگفتی وجود انسان را بیان می فرماید که:«و (تعجب کنیدکه انسان) با قطعه گوشتی سخن می گوید»؛ (وَ یَتَکَلَّمُ بِلَحْمٍ) .

با این که سخن گفتن برای ما کار بسیار ساده ای به نظر می رسد که حتی از کودکی با آن آشنا بوده ایم ولی اگر درست بیندیشیم کار بسیار پیچیده ای است.به هنگام ادای یک جمله زبان باید با سرعت روی مخارج متعدد حروف بچرخد و مخرج لازم را مثلا برای حرف«ز»انتخاب کند و بلافاصله به سراغ حرف«ب» برود و آنگاه آرام بگیرد و اجازه دهد حرف«الف»از فضای دهان پخش شود بلافاصله روی مخرج«نون»قرار گیرد تا واژه زبان تلفظ شود.حال فکر کنید ورای خواندن یک مقاله یا بیان سخنرانی این زبان چه جوالانی باید در درون دهان داشته باشد که مسلسل وار جای خود را تغییر دهد که اگر دیر بجنبد کلمه غلطی بر زبان جاری می شود و جالب این است که چنان این جابجایی عادت انسان می شود که گویی به صورت خودکار در آمده است و انسان می تواند همه حوادث عالم هستی را با همین قطعه گوشت بسیار ساده ادا کند و این نکته نیز قابل توجه است که صدها یا هزاران زبان برای تکلم در دنیا وجود دارد و همگی با حرکات زبانشان می توانند مقاصد خود را بیان کنند.

از آنجا که اگر این زبان دائماً تر و تازه نباشد نمی تواند چنین حرکات سریعی از خود نشان بدهد خداوند چشمه هایی جوشان در زیر زبان و دهان انسان قرار داده است که مرتباً بزاق از آن تراوش می کند و زبان را نرم و فعال نگه می دارد و دیده ایم به هنگام تشنگی شدید و کم شدن آب دهان انسان بسیار به زحمت سخن می گوید.

نکته مهم در مسئله سخن گفتن این است که مطالبی را که انسان می خواهد برای دیگران بیان کند نخست به صورت کلی در روح و مغزش حاضر می شود و بعد کلمات را برای ادای آن انتخاب می کند سپس به زبان فرمان می دهد که با استفاده از مخارج حروف،کلمات را تنظیم کند و سپس جمله ها را آماده سازد تا دیگران از مقاصد دورنی او آگاه شوند.حال فکر کنید یک کودک پنج ساله شیرین زبان هنگامی که می خواهد سخن بگوید تمام این مراحل پیچیده و بسیار حساس را طی می کند تا مقصود خود را به دیگران برساند.بزرگ است خدایی که چنین قدرتی به انسان و مخصوصاً به یک قطعه گوشت ساده در دهان او داده است.

آن گاه امام در سومین جمله از حس شنوایی انسان سخن می گوید و می فرماید:

«(این مایه تعجب است که) انسان با استخوانی می شنود»؛ (وَ یَسْمَعُ بِعَظْمٍ) .

در تفسیر«عظم»(استخوان) بسیاری از شارحان نهج البلاغه به واسطه عدم آشنایی با تشریح بدن انسان و یا عدم پیشرفت این علم در زمان آنها گرفتار مشکلات زیادی شده اند در حالی که امروز که این علم پیشرفته است ما به خوبی می فهمیم که منظور امام علیه السلام چیست.امواج صوتی از مجاری گوش وارد می شود و در آن پیچ و خم تعدیل می یابد سپس به پرده گوش می رسد.در پشت این پرده دو استخوان ظریف به نام استخوان های چکشی و سندانی وجود دارد که بی شباهت به چکش و سندان نیست.دسته استخوان چکشی به پرده صماخ متکی است و از ارتعاش آن به حرکت در می آید.(دانشمندان می گویند:علاوه بر دو استخوان چکشی و سندانی،استخوان دیگری به نام استخوان رکابی نیز هست که آن نیز نقش مؤثری در شنوایی دارد.) این دو استخوان به حرکت درمی آیند و عصبی که در پشت آنهاست از این حرکت متأثر شده پیام را به مغز منتقل می کند و انسان کلمات و حروفی را که دریافته با آنچه قبلاً آموخته است تطبیق می دهد و مفاهیم سخنان را درمی یابد و گاه زیر و بم ارتعاش صوتی و شدت و ضعف آن پیام های خاصی با خود همراه دارد که آن را نیز درک می کند مثلاً پیامی که یک ناله ممتد و یا یک فریاد بلند یا نفس های سریع و پی در پی با خود دارد همه از طریق این مجرا و این استخوان به درون روح و جان انسان منتقل می شود.

این نکته نیز حائز اهمّیّت است که بخش مهمی از تعادل بدن به هنگام ایستادن و راه رفتن به وسیله گوش تأمین می شود،لذا بعضی از بیماری های گوش سبب می شود که انسان حالت سرگیجه به خود بگیرد و قدرت بر حفظ تعادل خویش نداشته باشد.

سپس امام علیه السلام در پایان این گفتار حکمت آمیز که ناظر به عظمت آفرینش انسان است و قدرت آفریدگار را نشان می دهد که با ابزار ساده ای آثار مهمی را آفریده،می فرماید:«و (عجیب این که) انسان از شکافی تنفس می کند»؛ (وَ یَتَنَفَّسُ مِنْ خَرْمٍ) .

منظور از شکاف همان شکاف دوگانه بینی است که نفس کشیدن انسان غالباً در بیداری و خواب به وسیله آن انجام می شود،هرچند گاه به وسیله دهان نیز تنفس می کند؛ولی دهان مسلماً مجرای اصلی نیست و تنفس از طریق آن گاه آثار نامطلوبی دارد؛مخصوصاً در هوای سرد ممکن است به ریه ها آسیب برساند در حالی که از طریق بینی هوای سرد تدریجاً گرم می شود و به داخل ریه ها می رسد.

شایان توجه این که این شکاف دارای موهایی است که گرد و غبار را می گیرد و در مایه لزجی که از بالا ترشح می شود،به صورت آب بینی در آورده تا انسان بتواند آن را به خارج منتقل کند.

خداوند در این شکاف ساده یکی از مهم ترین حواس انسان یعنی حس بویایی را آفریده که به وسیله آن می تواند خود را از خطراتی حفظ کند یا مطلوب خود را به دست آورد همان گونه که در زبان حس ذائقه و چشیدن را قرار داده که بازرس و مراقب بسیار خوبی جهت تشخیص غذاهای سالم از ناسالم است.

خدای متعال وسعت این شکاف را دقیقاً به اندازه نیاز برای تنفس قرار داده است؛اگر تنگ تر بود انسان به تنگی نفس دچار می شد و اگر گشادتر بود ممکن بود فزونی هوا به ریه آسیب برساند «فَتَبارَکَ اللّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ».

انگلیسی

Imām Ali ibn Abū Tālib said the following: “I wonder about this human being: He speaks with a piece of) fat, talks with a piece of flesh, hears with a bone and breathes through a hole!”

حکمت9: در نکوهش دنیا

اشاره

صوت

وَ قَالَ علیه السلام إِذَا أَقبَلَتِ الدّنیَا عَلَی أَحَدٍ أَعَارَتهُ مَحَاسِنَ غَیرِهِ وَ إِذَا أَدبَرَت عَنهُ سَلَبَتهُ مَحَاسِنَ نَفسِهِ

ترجمه ها

دشتی

و درود خدا بر او، فرمود: چون دنیا به کسی روی آورد، نیکی های دیگران را به او عاریت دهد، و چون از او روی برگرداند خوبی های او را نیز برباید .

شهیدی

چون دنیا به کسی روی آرد، نیکوییهای دیگران را بدو به عاریت سپارد، و چون بدو پشت نماید، خوبیهای او را برباید.

اردبیلی

هر گاه رو آورد دنیا بر گروهی بعاریت بدهد ایشان را نیکوئیهای غیر ایشان را و هر گاه پشت کند از ایشان برباید نیکوئیهای نفسهای ایشان را

آیتی

و فرمود (علیه السلام): وقتی که دنیا به قومی روی آورد، خوبیهای دیگران را به آنها عاریت دهد و چون پشت کند، خوبیهایشان را از ایشان بستاند.

انصاریان

و آن حضرت فرمود:چون دنیا به ملّتی روی کند خوبیهای دیگران را به آنان عاریت دهد،و چون پشت کند خوبیهایشان را از آنان سلب نماید .

شرح ها

راوندی

و قوله اذا اقبلت الدنیا علی قوم ای اذا کان قوم فی غنی و کل فعل حسن یحصل من غیرهم یمدحون به، و کذلک علی عکس ذلک اذا کانوا فقراء و تکون لهم مکارم و افعال حسنه فغیرهم من الاغنیاء فی جوارهم یمدحون به.

کیدری

یعنی من وافقته الدوله اعتقد الناس فیه الکمال، و المحاسن، و الفضائل فینسبون محاسن غیره الیه، و اذا ادبرت الدوله عنه اعتقدوا فیه المثالب فربما اتی بمحمده ینسب الی غیره و لایظن به الا الادبار فی انوار العقول. لامیرالمومنین علیه السلام: کثیر المال لیس له عوار و لا فی کل ما یاتیه عار لان المال یستر کل عیب و فی الفقر المذله و الصغار کذالک الفقر بالاحرار یزری کما ازرت بشاربه العقار و مما ینسب الیه فیه: مساکن اهل الفقر حتی قبورهم علیه تراب الذل بین المقابر و قیل فی قوله اعارته محاسن غیره، یعنی ان العقلاء، و العلماء یتقربون الیه بتنبیهه علی عقائل الکلام، و محاسن الاعمال فکان الدوله اعارته محاسن غیره.

ابن میثم

(هرگاه دنیا به کسی رو آورد نیکیهای دیگران را به او عاریه می دهد و هرگاه از وی روی برگرداند نیکیهای خودش را نیز از او می ستاند). مقصود امام (علیه السلام) آن است که هرگاه دنیا برای فراهم آوردن وسایل خوشبختی دنیوی، با جاه و مال بر گروهی روآور شود، مردم به آنها توجه پیدا می کنند و به خاطر علاقه و دلبستگی به دنیا، با هر وسیله ی ممکن به ایشان نزدیک می شوند، و اینان در نظر مردم خوب جلوه می کنند، در نتیجه اوصاف خوبی را که در دیگران است- هر چند که در حقیقت آنطور نیستند- برای آنها به عاریه می گیرند، بطوری که نادان را به داشتن علم، و اسرافکار را به داشتن سخاوت، و بی باک را به دلاوری، می ستایند، و همچنین، آدم پررو و بی حیا را به داشتن ظرفیت و خوشخویی معرفی می کنند. و چه بسا که روآوردن دنیا به ایشان نیز باعث آمادگی آنها برای کسب کمالات نفسانی و ملکات برجسته ای می گردد که- هر چند که آنان قبلا شایستگی برای هیچ یک از اینها را نداشتند- این کمالات صفات خوبی برای افراد پیش از آنها بوده است. و احتمال دارد که مقصود از این نیکوییها، خوبیهای دنیوی از قبیل مرکب سواری، لباس، شکوه و حسن سیاست و تدبیر باشد، و این مطلب روشنی است. عاریه بودن اینها نیز به اعتبار ناپداری اینهاست. و همچنین وقتی که دنیا- برحسب فراهم آمدن وسایل بدبختی- بر گروهی پشت کند، در برابر چشم مردم بد جلوه کنند، بطوری که اگر فردی از آنها دارای فضیلتی هم باشد، مردم آن فضیلت را انکار و او را برخلاف آن معرفی کنند، اگر در دنیا پارسا باشد، او را به ریا و سمعه نسبت دهند، و اگر خوشخوی باشد به سبکی و بی حیایی معرفی کنند، و اگر شجاع و دلیر باشد او را به بی باکی و دیوانگی نسبت دهند. و این برگشت دنیاست که در حقیقت خوبیهای خود را از آنان سلب کرده است، چه بسا که بدین وسیله شخص دارای فضیلتی آماده ی رها کردن و یک سو نهادن فضیلت شود و متخلق به خوبی مخالف آن گردد، به حدی که بطور کلی فضیلت از او رخت بربندد.

ابی الحدید

وَ قَالَ علیه السلام إِذَا أَقْبَلَتِ الدُّنْیَا عَلَی [قَوْمٍ أَعَارَتْهُمْ مَحَاسِنَ غَیْرِهِمْ وَ إِذَا أَدْبَرَتْ عَنْهُمْ سَلَبَتْهُمْ مَحَاسِنَ أَنْفُسِهِمْ]

أَحَدٍ أَعَارَتْهُ مَحَاسِنَ غَیْرِهِ وَ إِذَا أَدْبَرَتْ عَنْهُ سَلَبَتْهُ مَحَاسِنَ نَفْسِهِ .

کان الرشید أیام کان حسن الرأی فی جعفر بن یحیی یحلف بالله أن جعفرا أفصح من قس بن ساعده و أشجع من عامر بن الطفیل و أکتب من عبد الحمید بن یحیی و أسوس من عمر بن الخطاب و أحسن من مصعب بن الزبیر و کان جعفر لیس بحسن الصوره و کان طویل الوجه جدا و أنصح له من الحجاج لعبد الملک و أسمح من عبد الله بن جعفر و أعف من یوسف بن یعقوب فلما تغیر رأیه فیه أنکر محاسنه الحقیقیه التی لا یختلف اثنان أنها فیه نحو کیاسته و سماحته و لم یکن أحد یجسر أن یرد علی جعفر قولا و لا رأیا فیقال إن أول ما ظهر من تغیر الرشید له أنه کلم الفضل بن الربیع بشیء فرده علیه الفضل و لم تجر عادته من قبل أن یفتح فاه فی وجهه فأنکر سلیمان بن أبی جعفر ذلک علی الفضل فغضب الرشید لإنکار سلیمان و قال ما دخولک بین أخی و مولای کالراضی بما کان من الفضل ثم تکلم جعفر بشیء قاله للفضل فقال الفضل اشهد علیه یا أمیر المؤمنین فقال جعفر فض الله فاک یا جاهل إذا کان أمیر المؤمنین الشاهد فمن الحاکم المشهود عنده فضحک الرشید و قال یا فضل لا تمار جعفرا فإنک لا تقع منه موقعا.

و اعلم أنا قد وجدنا تصدیق ما قاله علیه السلام فی العلوم و الفضائل و الخصائص النفسانیه دع حدیث الدنیا و السلطان و الرئاسه فإن المحظوظ من علم أو من فضیله تضاف إلیه شوارد تلک الفضیله و شوارد ذلک الفن مثاله حظ علی علیه السلام من الشجاعه و من الأمثال الحکمیه قل أن تری مثلا شاردا أو کلمه حکمیه إلا و تضیفها الناس إلیه و کذلک ما یدعی العامه له من الشجاعه و قتل الأبطال حتی یقال إنه حمل علی سبعین ألفا فهزمهم و قتل الجن فی البئر و فتل الطوق الحدید فی عنق خالد بن الولید و کذلک حظ عنتره بن شداد فی الشجاعه یذکر له من الأخبار ما لم یکن و کذلک ما اشتهر به أبو نواس فی وصف الخمر یضاف إلیه من الشعر فی هذا الفن ما لم یکن قاله و کذلک جود حاتم و عبد الله بن جعفر و نحو ذلک و بالعکس من لا حظ له ینفی عنه ما هو حقیقه له فقد رأینا کثیرا من الشعر الجید ینفی عن قائله استحقارا له لأنه خامل الذکر و ینسب إلی غیره بل رأینا کتبا مصنفه فی فنون من العلوم خمل ذکر مصنفیها و نسبت إلی غیرهم من ذوی النباهه و الصیت و کل ذلک منسوب إلی الجد و الإقبال

کاشانی

(و قال علیه السلام: اذا اقبلت الدنیا علی قوم) چون رو نهاد دنیا بر گروهی و متاع خود را به ایشان اعطا نمود. (اعارتهم محاسن غیرهم) عاریت داد به ایشان نیکویی های دیگر آن را استعاره لفظ عاریه از برای این کمالات به اعتبار عدم دوام است (و اذا ادبرت عنهم) و چون پشت گردانید از ایشان (سلبتهم محاسن انفسهم) ربود از ایشان نیکوییهای نفسهای ایشان را یعنی کسی که موافقت کرد او را دولت، موافق او شد جمیع اسباب خیر و اعتقاد مردمان در شان او چنان می شود که او مجمع فضایل است. و بسا هست که نسبت می دهند به وی محاسن غیر او را. و چون پشت کرد دولت و رسید زمان نکبت، اعتقاد می کنند در شان او نقصان و بسیار هست که می ربایند از او، محاسن را و نسبت می دهند آن را به دیگران. و چه زیبا گفته اند: شعر: دوستند آنکه را زمانه نواخت دشمنند آنکه را زمانه فکند

آملی

قزوینی

هرگاه روی آورد دنیا بر قومی عاریت میدهد ایشان را نیکوئیهای دیگر آن را، و چون پشت گردانید از ایشان بر می کند از ایشان نیکوئیهای خودشان را. غرض آنکه در نظر ابناء دنیا بلکه ارباب علم و نهی مال و نعمت را قدری عظیم باشد، و توانگر عزیز و کریم نماید، نه خوار و لئیم چون کسی نعمتی یافت وصفهای حسنه که دیگران را است بر او بندند، و چون فقیر و تنگدست گردد آن کمالات که او را باشد هم از او سلب کنند و هر که دنیا به او روی آورد ابنای دنیا به او روی آورند و او را دوستدار گردند، و کمالات و محاسن درباره او افتراء کنند و بر هر که پشت کرد بر او پشت بگردانند و او را دشمن دارند، و کمالاتش پنهان سازند، و انکار کنند (و قد قیل) دوستند آنکه را زمانه نواخت دشمنند آنکه را زمانه فکند و دوست عیب موجود نبیند، و دشمن عیب معدوم ببیند.

لاهیجی

و گفت امیرالمومنین علیه السلام که در هر وقتی که روآورد دنیا بر کسی به عاریت دهد دنیا به او نیکوئیهای غیر او را، یعنی در نظر مردم نیکوئی هایی که در او نیست و در غیر او هست در او می نماید، مثلا اگر جاهل باشد او را در نظرها عالم مانند علماء می نماید و چنانچه بخیل باشد سخی مانند اسخیاء می نماید و هکذا و در هر وقتی که روگردانید دنیا از کسی، سلب می کند دنیا از آن کس نیکوئی های نفس او را، یعنی اگر عالم باشد در نظرها جاهل می نماید و چنانچه سخی باشد بخیل جلوه می دهد و هم چنین.

خویی

نظم نعمت خان عالی احد ابطال الحکمه و الشعر من اهالی ایران فی الهند فی مثنویه قصه فی معارضه الحظ و العقل ایهما انفع للانسان، فقال الحظ للعقل: نجرب ذلک نختار اسوء الناس حالا فاقارنه و اویده و تفارقه مره، و تقارنه و تویده و افارقه مره اخری لیتبین الحق. فوجدا یتیما عاریا بلامال و لا ماوی یعمل لاحد الزارعین مشغول بحرس الارض مع الثیران فقال الحظ: انا له الان فلا تقربه، فاقبل علیه و صادف محراسه ثقبه کنز مملوء من الجواهرات الکریمه فاستخرجها و لا یعقل ما یعمل معها، فالقی مقدارا منها فی معلف الثیران، و صنع منها قلائد و علقها علی عنقها و اذنابها و قرونها، فشرعت تتلالا فی الصحراء کانها کوکب دری، و خرج ملک البلاد للصید و مر علی هذه الناحیه فاستجلبه بهاء هذه الجواهر و تلالوها، فعکف عنانه نحوها فرای الیتیم وراء الثیران و اعجب به حسنا و کیاسه و قال لاصحابه: ما رایت غلاما احسن و لا اکیس منه قط، فاحملوه مع هذه الجواهر الی القصر الملوکی، فحملوه و صار الملک لا یفکر الا فیه فوقع فی روعه انه لا ولد له یرث ملکه و یحفظه و انما له بنت واحده فقال: ازوجه بنتی و اجعله وارث ملکی فلا اجد الیق منه، فزوجه بنته و اقام الحفلات و المادب و صار یفتحر به عند الا باعدو الاقارب حتی زف مع بنت الملک و نام معها فی فراشها. فقال الحظ للعقل: هذا عملی رفعت یتیما عاریا من وراء الثور الی فراش بنت الملک و الان افارقه و اسلمه الیک بما لک من التدبیر و الازدهار. فلما فارق حظه و رجع الیه عقله ذهب النوم من راسه و جعل یفکر فی عاقبه امره فقال لنفسه: انت ما تعلم فلو سالک الملک بالبارحه عن ابیک و اسرتک ما تقول له، و لو علم بلوم نسبک و حسبک لقتلک فی الساعه، فمن حکم العقل الهرب من هذا الضرر المهلک و دبر العلاج فی الهرب عاریا فی ظلمه هذه اللیله، فخلع لباسه الملوکی و القی بنفسه من جدار القصر و راح یهرول فی البادیه هاربا، فتوجه الحظ الی العقل و قال: هذا من عملک. و قد سمع فی حدیث انه (علیه السلام) یدعو بهذا الدعاء: اللهم ارزقنی حظا یخدمنی به ذوو العقول، و لا ترزقنی عقلا اخدم به ذوی الحظوظ. الترجمه: چون دنیا بکسی رو آرد خوبیهای دیگران را بوی بخشد، و چون بکسی پشت دهد زیبائیهای او را بغارت برد.

چون دنیا رو کند با کس دهد خوبیش ازهر کس*** چه برگردد برد زیبائی و سازد و را چون خس

شوشتری

(الفصل الثانی و الخمسون - فی الاقبال و الادبار) قال علیه السلام: اقول: الاصل فیه کما فی (مروج المسعودی): نقل ضرار بن ضمره ذلک الکلام عنه علیه السلام فی جمله کلمات اخری عنه علیه السلام لمعاویه. و روی سبط ابن الجوزی فی (تذکرته) نقلا من (کتاب) سر العالمین للغزالی) ابیاتا له علیه السلام قریبه من العنوان، و هی: المرء فی زمن الاقبال کالشجره و حولها الناس ما دامت لها الثمره حتی اذ ما عرت من حملها انصرفوا عنها عقوقا و قد کانوا لها برره و حاولوا قطعها من بعد ما شفقوا دهرا علیها من الاریاح و الغبره (الفصل الثانی و الخمسون - فی الاقبال و الادبار) قلت مروات اهل الارض کلهم الا الاقل فلیس العشر من عشره لاتحمدن امرا حتی تجربه فربما لایوافی خبره خبره و من شواهد کلامه علیه السلام ما فی (وزراء الجهشیاری) عن جبرئیل الطبیب- و کان صنیع البرامکه- قال: دخلت علی الرشید یوما و هو جالس علی بساط علی مشرعه باب خراسان فی ما بین الخلد و الفرات و ام جعفر من وراء ستر، فقال الرشید: قد وجدت شیئا فاشر علیها بما تعمل به. قال: فبینا انا انظر فی ذلک ارتفعت صیحه عظیمه، فسال عنها فقیل له: یحیی بن خالد ینظر فی امور المتظلمین. فقال: بارک الله علیه و احسن جزاءه فقد خفف عنی و حمل الثقل- و ذکره بجمیل. ففعلت ام جعفر مثل ذلک و لم تدع شیئا یذکره احد من جمیل الا ذکرته به. قال: فامتلات بذلک سرورا و قلت فی ذلک بما امکننی و خرجت مبادرا الی یحیی فخبرته بذلک فسر به. و مضت مده ثم جاءنی یوما رسول الرشید، فصرت الیه فوجدته جالسا فی ذلک المجلس بعینه و ام جعفر من وراء الستر ایضا و الفضل بن الربیع بین یدیه، و قد وجدت ام جعفر شیئا فامرنی بتامل علتها، و انی لفی ذلک اذ ارتفعت ضبحه شدیده، فقال الرشید: ما هذا؟ فقیل: یحیی ینظر فی امور المتظلمین. فقال: فعل الله به و فعل- و اقبل یذمه و یسبه- و قال: استبد بالامور دونی و امضاها علی غیر رایی و عمل بما احبه دون محبتی، و تکلمت ام جعفر بنحو من کلامه و ثلبته اکثر مما یثلب به احد، فورد علی من ذلک ما اقام و اقعد، ثم اقبل علی الرشید فقال لی: یا جبرئیل انه لم یسمع کلامی غیرک و غیر الفضل، و لیس الفضل ممن یحکی شیئا عنی و علی لئن تجاوزک لاتلفن نفسک. قال: فتبرات عنده من ذکره و اکبرت الاقدام علی حکایه شی ء منه و انصرفت، (الفصل الثانی و الخمسون - فی الاقبال و الادبار) فلم اصبر و قلت: و الله ان تلفت نفسی

فی الوفاء لم ابال. و صرت الی یحیی فعرفته ما جری، فقال لی: اتذکر و قد جئتنی فی یوم کذا من شهر کذا و انا فی هذا الموضع فحکیت عن الرشید الا حماد و الثناء و عن ام جعفر مثل ذلک؟ فقلت: نعم- و عجبت من حفظه الوقت- فقال: انه لم یکن منی فی هذه الحال التی ذمنی فیها شی ء لم یکن منی فی ذلک الوقت الذی احمدنی فیه، ولکن المده اذا آذنت بالانقضاء جعلت المحاسن مساوی و من اراد ان یتجنی قدر. و فی السیر: قیل لیحیی البر مکی: اخبرنا باحسن ما رایت فی ایام سعادتک. فقال: رکبت یوما فی سفینه ارید التنزه، فلما اردت الخروج اتکات علی لوح من الواحها و کان باصبعی خاتم، فطار فصه من یدی و کان یاقوتا احمر قیمته الف مثقال من الذهب، فتطیرت من ذلک ثم عدت الی منزلی و اذا بالطباخ قد اتی بذلک الفص بعینه و قال: ایها الوزیر لقیت هذا الفص فی بطن حوت من حیتان اشتریتها للمطبخ. فقلت: هذا لایصلح الا للوزیر. فقلت: الحمد لله هذا بلوغ الغایه. و قیل له: اخبرنا ببعض ما لقیت من المحن. قال: اشتهیت لحما فی قدر و انا فی السجن، فغرمت الف دینار فی شهوتی حتی اتیت بقدر و لحم مقطع و اتیت بنار فاوقدت تحت القدر و نفخت- و لحیتی فی الارض حتی کادت روحی تخرج- فلما نضجت ترکتها تفور و تغلی و فتتت الخبز و عمدت لانزلها، فانفلتت من یدی و انکسر القدر علی الارض فبقیت التقط اللحم و امسح منه التراب و آکله و ذهب المرق الذی کنت اشتهیه. و فی (وزراء الجهشیاری): ذکر الکرمانی ان الفضل بن یحیی نقل من محبس کان فیه الی محبس آخر، فوقف له بعض العامه فدعا علیه، فاضطرب (الفصل الثانی و الخمسون - فی الاقبال و الادبار) الفضل من ذلک اضطرابا لم یر منه مثل قبله فی شی ء من حوادث النکبه، فقال لبعض من کان معه: احب ان تلقی هذا الرجل و تساله عما دعاه الی ما کان هل لحقه من بعض اسبابنا علی غیر علم منا ظلم فنتلا فیه، فصار الرسول الیه فساله هل لحقه منه ما یوجب ذلک؟ قال: لا و الله ولکن قیل لی ان هولاء کلهم زنادقه. فلما عاد الرسول الیه بذلک قال: و الله سریت عنی و فرجت عنی. ثم انشد: غیر ما طالبین ذحلا ولکن مال دهر علی اناس فمالوا و قال ابن ابی الحدید: کان الرشید ایام کان حسن الرای فی جعفر البر مکی یحلف بالله ان جعفرا افصح من قس بن ساعده و اشجع من عامر بن الطفیل و اکتب من عبدالحمید بن یحیی و اسوس من ابن الخطاب و احسن من مصعب بن الزبیر- و لم یکن جعفر حسن الصوره کان طویل الوجه جدا- و انصح له من الحجاج لعبد الملک و اسمح من عبدالله بن جعفر و اعف من یوسف بن یعقوب. فلما تغیر رایه فیه انکر محاسنه الحقیقیه التی لایختلف اثنان انها فیه نحو کیاسته و سماحته، و کان جعفر لم یجسر احد ان یرد علیه قولا و لا رایا، فیقال: ان اول ما ظهر من تغیر الرشید له انه کلم الفضل بن الربیع بشی ء فرده علیه الفضل و لم تجر عادته من قبل ان یفتح فاه فی وجهه. فانکر سلیمان بن ابی جعفر ذلک علی الفضل، فغضب الرشید لانکار سلیمان و قال له: ما دخولک بین اخی و مولای- کالراضی بما کان من الفضل- ثم تکلم جعفربشی ء قاله للفضل فقال الفضل للرشید: اشهد علیه. فقال له جعفر: فض الله فاک یا جاهل اذا کان الخلیفه الشاهد فمن الحاکم المشهود عنده. فضحک (الفصل الثانی و الخمسون - فی الاقبال و الادبار) الرشید و قال: یا فضل لا تمار جعفرا فانک لاتقع عنه موقعا. و فی صله (تاریخ الطبری): غضب المقتدر فی سنه (299) علی وزیره علی ابن محمد بن فرات و کانت له ایاد جلیله و فضائل کثیره، فلم یمسک الناس عن انتقاصه و هجوه مع حسن آثاره. و فی (کامل المبرد): دخل یزید بن ابی مسلم کاتب الحجاج علی سلیمان بن عبدالملک و کان یزید دمیما، فلما رآه قال: قبح الله رجلا اجرک سنه و اشرکک فی امانته. فقال له یزید:

رایتنی و الامر لک و هو عنی مدبر، و لو رایتنی و الامر علی مقبل لاستکبرت منی ما استصغرت و استعظمت منی ما استحقرت. فقال له سلیمان: اتری الحجاج استقر فی قعر جهنم بعد. فقال: لا تقل ذلک، فان الحجاج و طالکم المنابر و اذل لکم الجبابر و هو یجی ء یوم القیامه عن یمین ابیک و یسار اخیک فحیث کانا کان. و فی (کامل ابن الاثیر): توفی المعز لدین الله العلوی بمصر سنه (365) و کان سبب موته ان ملک الروم بالقسطنطنیه ارسل الیه رسولا کان یتردد الیه بافریقیه، فخلا به بعض الایام فقال له المعز: اتذکر اذ اتیتنی رسولا و انا بالمهدیه فقلت لک لتدخلن علی و انا بمصر مالکا لها؟ قال: نعم. قال: و انا اقول لک لتدخلن علی بغداد و انا خلیفه. فقال له الرسول: ان آمنتنی علی نفسی و لم تغضب قلت لک ما عندی. فقال له المعز: قل و انت آمن. قال الرسول: بعثنی الیک الملک ذلک العام فرایت من عظمتک فی عینی و کثره اصحابک ما کدت اموت منه، و وصلت الی قصرک فرایت علیه نورا عظیما غطی بصری، ثم (الفصل الثانی و الخمسون - فی الاقبال و الادبار) دخلت علیک فرایتک علی سریرک فظننتک خالقا، فلو قلت لی انک لتعرج الی السماء لتحققت ذلک، ثم جئت الیک الان فما رایت من ذلک شیئا اشرفت علی مدینتک فکانت فی عینی سوداء مظلمه، ثم دخلت علیک فما وجدت لک من المهابه ما وجدته ذلک العام، فقلت: ان ذلک کان امرا مقبلا و انه الان بضد ما کان علیه. فاطرق المعز و خرج الرسول من عنده و اخذت المعز الحمی لشده ما وجد حتی مات.

مغنیه

المراد باقبال الدنیا علی الانسان ان ینال منها ما یغبط علیه او یحسد، و المراد باعارته محاسن غیره ان یرفع فوق منزلته، کمن ساد، و ما هو باهل للسیاده. و لیس من الضروری ان تنسب الیه فضائل الاخرین، کما توهم الشارحون، بل قد یکون ذلک، و قد لا یکون، و المعیار ان یقدر باکثر من ثمنه. و المراد بسلبته محاسن نفسه ان تبخس اشیاوه، و یبهظ حقه و مقامه. و الامثله علی ذلک لا تحصی کثره، منها ان یولف شهیر کتابا، فیقبل علیه الناس و یشتروه باغلی الاثمان، و یکیلوا له المدیح بلا حساب، و یستشهدوا بکلماته کدلیل علی الحق!. و لو نسب هذا الکتاب بالذات الی مغمور مجهول لاعرضوا عنه.. و ربما سخروا منه. و فی الخطبه 107 اوضح الامام السبب الموجب و بینه بقوله: (فهو عبد لها- ای الدنیا- و لمن فی یده شی ء منها حیثما زالت زال الیها، و حیثما اقبلت اقبل علیها). انه یقبل و یدبر بوحی من دنیاه و مصلحته، و هو یظن انه ما فعل و ما ترک الا باملاء الحق و العدل.

عبده

جعفری

فیض الاسلام

امام علیه السلام (در نکوهش دنیا) فرموده است: هر گاه دنیا به گروهی رو آورد نیکوئیهای دیگران را به ایشان به عاریه (نسبت) دهد، و هر گاه از آنها پشت گرداند نیکوئیهاشان را از آنان می گیرد (چون کسی توانگر شود و به جائی برسد دنیاپرستان نیکوئیها به او بندند، و اگر ناتوان و بینوا گردد کمالاتش را هم از یاد می برند).

زمانی

ابن ابی الحدید می نویسد: رشید موقعی که به جعفر ابن یحیی (برمکی) علاقه داشت سوگند خورد که جعفر از قس بن ساعده فصیح تر است، از عامر بن طفیل شجاع تر است، از عبدالحمید ابن یحیی بهتر خط می نویسد، سیاستش از عمر بن خطاب زیادتر است از مصعب بن زبیر خوش قیافه تر است (با اینکه جعفر بد قیافه بود). برای من اندرز گوتر از حجاج نسبت به عبدالملک است. از عبدالله بن جعفر سخی تر است، از یوسف عفیف تر است اما آنگاه که نظرش درباره جعفر برگشت حتی زیرکی و سخاوتش را هم منکر شد!! و این به خاطر کفران نعمت خدا بود که آفریدگار جهان برای آن وعده عذاب داده است.

سید محمد شیرازی

و قال علیه السلام: (اذا اقبلت الدنیا علی احد) بان ارتفع حظه، و قدر له العلو و المنزله (اعارته) ای اعطته بالعاریه (محاسن غیره) فالدیار التی بناها الغیر، و الاموال التی ادخرها الغیر. و الجاه الذی کافح لاجله الغیر، تعطی له (و اذا ادبرت) الدنیا (عنه) و قدر له الا نحطاط (سلبته محاسن نفسه) حتی انه یسلب ماله الذی جمعه، و یوخذ منه المنصب الذی کد و تعب لاجله، و هکذا.

موسوی

اللغه: اقبلت الدنیا: اتت بخیراتها و ما فیها. العاریه: العطیه للشی ء للانتفاع به علی ان یرده او مثله. المحاسن: جمع حسن و هو الجمال و المحاسن هنا افضل الاشیاء. ادبر عنه: تولی عنه و اعطاه دبر ذاهبا. سلب الشی ء: انتزعه. الشرح: هذا هو حال الدنیا و هذه طریقتها مع بعض الناس، انها اذا اقبلت علیهم و توجهت نحوهم اخذت محاسن غیرهم فاعطتهم ایاها … اذا اصبح انسان غنیا و اعطی درهما حولت الدنیا هذا العطاء القلیل الی عطاء کثیر تتحدث به الناس و تنقله الرکبان و نحن قد قرانا لبعض من عاصرنا کتبا ضعیفه و مع ذلک تری و سائل الاعلام تحکی فیها و تتحدث عنها و تری الصحافه و رجالاتها تثنی علی مولفها و ذلک لانه شخصیه اجتماعیه مرموقه و لها و زنها علی الساحه السیاسیه و اما اذا ادبرت الدنیا و حاربت بعض الناس فانک تجد ما فیه من محاسن و کمالات تنقل عنه و تسلب منه …

طالقانی

ابن ابی الحدید ضمن شرح این سخن چنین آورده است: به روزگاری که رشید نسبت به جعفر بن یحیی برمکی خوش نظر بود، سوگند به خدا می خورد که جعفر از قس بن ساعده سخنورتر و از عامر بن طفیل دلیرتر و از عبد الحمید بن یحیی خوش قلم تر و از عمر بن خطاب سیاستمدارتر و از مصعب بن زبیر زیباتر است- و حال آنکه جعفر به هیچ روی زیبا نبود و صورتی به راستی کشیده و بد ترکیب داشت. رشید همچنان می گفت: جعفر برای او خیر خواه تر از حجاج برای عبد الملک است و از عبد الله بن جعفر بخشنده تر و از یوسف علیه السّلام پاکدامن تر است. چون نظرش در باره جعفر دگرگون شد، صفات پسندیده واقعی او را هم که هیچ کس در آن شک نداشت نظیر زیرکی و بخشندگی منکر شد، و حال آنکه پیش از آن هیچ کس را یارای آن نبود که سخن جعفر را رد کند و خلاف اندیشه او چیزی بگوید. گفته می شود: نخستین موردی که موجب دگرگونی نظر رشید به جعفر شد، این بود که جعفر به فضل بن ربیع چیزی گفت و فضل آن را پاسخ داد و رد کرد و پیش از آن هرگز در حضور جعفر دهان نمی گشود و چیزی نمی گفت. سلیمان بن ابی جعفر این کار را بر فضل خرده گرفت. رشید از خرده گرفتن سلیمان خشمگین شد و گفت: تو را چه کار به دخالت میان برادرم و دوستم و با این کار رضایت خود را از اعتراض فضل اظهار داشت. سپس جعفر سخنی به فضل گفت. فضل گفت: ای امیر المؤمنین گواه باش. جعفر گفت: ای نادان خدا دهانت را بشکند اگر امیر المؤمنین گواه باشد، چه کسی باید حاکم باشد و حکم کند. رشید خندید و به فضل گفت: با جعفر ستیز مکن که نمی توانی با او در افتی.

مکارم

و قال علیه السلام

إِذَا أَقْبَلَتِ الدُّنْیَا عَلَی أَحَدٍ أَعَارَتْهُ مَحَاسِنَ غَیْرِهِ،

وَ إِذَا أَدْبَرَتْ عَنْهُ سَلَبَتْهُ مَحَاسِنَ نَفْسِهِ.

امام علیه السلام فرمود:

هنگامی که دنیا به کسی روی آورد نیکی های دیگران را به او عاریت می دهد و هنگامی که دنیا به کسی پشت کند نیکی های خودش را نیز از او می گیرد. (. سند گفتار حکیمانه: صاحب کتاب مصادر نهج البلاغه از«مسعودی»نقل می کند که«ضرار بن ضمره»که از یاران نزدیک علی علیه السلام بود روزی بر معاویه وارد شد.معاویه از او خواست تا اوصاف علی علیه السلام را برایش شرح دهد او نیز اوصافی از آن حضرت را بر شمرد (همان چیزی که در حکمت 77 خواهد آمد) آن گاه معاویه گفت:بیشتر بگو.او نیز جمله های دیگری درباره آن حضرت نقل کرد از جمله گفت:«وَسَمِعْتُهُ یَقُولُ ذاتَ یَوْمٍ إنَّ هذِهِ الدُّنْیا إذا أقْبَلَتْ...»(مسعودی قبل از سیّد رضی می زیسته است) بعد از سیّد رضی نیز قاضی قضاعی در کتاب دستور معالم الحکم و آمُدی در غررالحکم و نویسنده الآداب در کتاب خود این جمله را با تفاوت هایی نقل کرده اند (که نشان می دهد از منبع دیگری گرفته اند).(مصادر نهج البلاغه،ج 4،ص 11 و 12).این جمله نورانی در تحف العقول که قبل از نهج البلاغه تألیف شده است نیز با تفاوتی در ضمن کلمات قصار علی علیه السلام آمده است (تحف العقول،ص 382).)

اقبال و ادبار دنیا

امام در این کلام عبرت آموز به دگرگونی حال مردم در برابر کسانی که دنیا به آنها روی می کند یا پشت می نماید اشاره کرده می فرماید:«هنگامی که دنیا به کسی روی آورد نیکی های دیگران را به او عاریت می دهد و هنگامی که دنیا به کسی پشت کند نیکی های خودش را نیز از او سلب می نماید»؛ (إِذَا أَقْبَلَتِ الدُّنْیَا عَلَی أَحَدٍ أَعَارَتْهُ مَحَاسِنَ غَیْرِهِ،وَ إِذَا أَدْبَرَتْ عَنْهُ سَلَبَتْهُ مَحَاسِنَ نَفْسِهِ) .

این یک واقعیت است که شواهد فراوان تاریخی دارد؛هنگامی که انسان هایی چه در امر حکومت و سیاست و چه در امور اجتماعی و اقتصادی و چه در علوم و دانش ها مشهور و معروف می شدند بسیاری از کارهای خوبی را که دیگران انجام داده بودند به آنها نسبت می دادند.

ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه خود می گوید:بسیاری از اشعار خوب را دیده ایم که چون گوینده اش ناشناخته بود از او نفی می کردند و به افراد مشهور در شعر نسبت می دادند،بلکه کتاب هایی در فنون و علوم از اشخاص غیر مشهور وجود داشته که آن را به صاحبان نبوغ و شهرت نسبت داده اند.

نیز اشاره به داستان«جعفر برمکی»می کند که در آن زمان که مورد قبول «هارون الرشید»بود و اسم و شهرتش در همه جا پیچید،هارون او را در کیاست، سخاوت،فصاحت و مانند آن از برترین های روزگار می شمرد؛در فصاحت برتر از«قُسّ بن ساعده»،در سیاست بالاتر از«عمر بن خطاب»و در زیبایی زیباتر از «مصعب بن زبیر»و در عفت پاکدامن تر از یوسف و...(در حالی که واقعاً چنین نبود.) ولی هنگامی که نظر هارون درباره او تغییر کرد صفاتی را هم که داشت مورد انکار قرار داد. ( .شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید،ج 18،ص 18. )

چرا چنین است؟ دلیل آن چند چیز است:

نخست این که متملقان و مداحان برای نزدیک شدن به این افراد دروغ های زیادی به هم می بافند و به آنها نسبت می دهند و زبان به زبان نقل می شود،کم کم اشخاص باور می کنند که واقعیتی در کار است و به عکس،کسانی که نسبت به افرادی حسادت دارند و به هنگام قدرت آنها نمی توانند چیزی درباره آنها بگویند وقتی قدرتشان از دست رفت هر نسبت ناروایی را به آنان می دهند و تمام فضایل شان را نیز زیر سؤال می برند.

علت دیگر این است که یکی از صفاتی که در بسیاری از افراد به طور طبیعی دیده می شود قهرمان سازی است؛سعی دارند کسانی را به عنوان قهرمان در فنون و علوم و مسائل مختلف به جهان عرضه کنند و همین امر سبب می شود که محاسن دیگران را به حساب آنان بگذارند و در مقابل،عده ای به اصطلاح حس ضعیف کشی دارند که اگر کسی در جامعه ضعیف و ناتوان شد،هر بلایی بتوانند به سرش می آورند.

به یقین یک جمعیت مؤمن و سالم و با انصاف از این امر برکنارند.اقبال و ادبار دنیا نسبت به افراد در نظر آنها تأثیرگذار نیست همیشه حق را می گویند و از حق طرفداری می کنند.

انگلیسی

Imām Ali ibn Abū Tālib said the following: “When this world advances towards anyone (with its riches), it attributes to him the good of others, and when it turns away from him, it deprives him of his own good.”{'The meaning is that when a man's fortune helps him and the world is favorable to him, people will describe his performances with exaggeration and give credit to him for others' actions. But if a man loses the favor of the world and the clouds of ill-luck and misfortune engulf him, people ignore his virtues and do not at all tolerate even to recall his name. }

They are friends of him whom the world favors, and they are foes of him whom the world hits.

حکمت10: در سود خوشرفتاری با مردم

اشاره

صوت

وَ قَالَ علیه السلام خَالِطُوا النّاسَ مُخَالَطَهً إِن مِتّم مَعَهَا بَکَوا عَلَیکُم وَ إِن عِشتُم حَنّوا إِلَیکُم

ترجمه ها

دشتی

و درود خدا بر او، فرمود: با مردم آنگونه معاشرت کنید، که اگر مردید بر شما اشک ریزند، و اگر زنده ماندید، با اشتیاق سوی شما آیند .

شهیدی

با مردم چنان بیامیزید که اگر مردید بر شما بگریند، و اگر زنده ماندید به شما مهربانی ورزند.

اردبیلی

اختلاط کنید با مردمان اختلاطی که اگر بمیرید با آن مخالطه گریه کنند بر شما و اگر زنده باشید میل کننده بسوی شما

آیتی

و فرمود (علیه السلام): با مردم به گونه ای بیامیزید، که اگر بمیرید، بر شما بگریند و اگر بمانید با شما دوستی کنند.

انصاریان

و آن حضرت فرمود:با مردم آنچنان معاشرت کنید که چون از دنیا رفتید بر شما بگریند،و اگر زنده ماندید به شما میل نمایند .

شرح ها

راوندی

کیدری

ابن میثم

(با مردم چنان رفتار کنید که اگر در آن حال مردید، بر شما بگریند، و اگر زنده ماندید، علاقمند به معاشرت با شما باشند). امام (علیه السلام) بدین وسیله بر خوشرفتاری و معاشرت با اخلاق پسندیده با مردم سفارش کرده است، و عبارت: ان متم … کنایه از همان است، زیرا از لوازم خوشرفتاری آدم اهل معاشرت دلسوزی دیگران به او در زندگی و به هنگام نیازمندی او و گریه آنان پس از مرگ اوست. جمله ی شرطیه در محل نصب صفت مخالطه است.

ابی الحدید

وَ قَالَ علیه السلام خَالِطُوا النَّاسَ مُخَالَطَهً إِنْ مِتُّمْ مَعَهَا بَکَوْا عَلَیْکُمْ وَ إِنْ عِشْتُمْ حَنُّوا إِلَیْکُمْ .

و قد روی خنوا بالخاء المعجمه من الخنین و هو صوت یخرج من الأنف عند البکاء و إلی تتعلق بمحذوف أی حنوا شوقا إلیکم.

و قد ورد فی الأمر بإحسان العشره مع الناس الکثیر الواسع و قد ذکرنا طرفا من ذلک فیما تقدم.

وفی الخبر المرفوع إذا وسعتم الناس ببسط الوجوه و حسن الخلق و حسن الجوار فکأنما وسعتموهم بالمال.

و قال أبو الدرداء إنا لنهش فی وجوه أقوام و إن قلوبنا لتقلیهم.

و قال محمد بن الفضل الهاشمی لأبیه لم تجلس إلی فلان و قد عرفت عداوته قال أخبئ نارا و أقدح عن ود.

و قال المهاجر بن عبد الله و إنی لأقصی المرء من غیر بغضه

و قال عقال بن شبه التمیمی کنت ردف أبی فلقیه جریر بن الخطفی علی بغله

فحیاه أبی و ألطفه فلما مضی قلت له أ بعد أن قال لنا ما قال قال یا بنی أ فأوسع جرحی.

و قال محمد بن الحنفیه علیه السلام قد یدفع باحتمال المکروه ما هو أعظم منه

و قال الحسن علیه السلام حسن السؤال نصف العلم و مداراه الناس نصف العقل و القصد فی المعیشه نصف المئونه.

و مدح ابن شهاب شاعرا فأعطاه و قال إن من ابتغاء الخیر اتقاء الشر.

و قال الشاعر و أنزلنی طول النوی دار غربه

و فی الحدیث المرفوع للمسلم علی المسلم ست یسلم علیه إذا لقیه و یجیبه إذا دعاه و یشمته إذا عطس و یعوده إذا مرض و یحب له ما یحب لنفسه و یشیع جنازته إذا مات.

و وقف صلی الله علیه و آله علی عجوز فجعل یسألها و یتحفاها و قال إن حسن العهد من الإیمان إنها کانت تأتینا أیام خدیجه .

کاشانی

(و قال علیه السلام: خالطوا الناس مخالطه) اختلاط کنید با مردمان اختلاط کردنی بر وجه احسن، به حیثیتی که (ان متم معها) که اگر بمیرید به آن مخالطه (بکوا علیکم) بگریند بر شما به جهت مکارم اخلاق و حسن ارتباط با شما (و ان عشتم) و اگر زنده باشید (حنوا الیکم) آرزومند شوند و میل کنند به سوی شما به فرح و انبساط

آملی

قزوینی

اختلاط نمائید با مردمان مخالطتی چنان که اگر بمیرید با آن حالت بگریند بر شما از غایت حسرت و اگر زنده باشید ناله کنند بسوی شما از غایب محبت.

لاهیجی

یعنی و گفت امیرالمومنین علیه السلام معاشرت کنید با مردمان معاشرت کردنی که اگر مردید با آن حال معاشرت، گریه کنند مردمان بر مفارقت شما و اگر تعیش و زندگی کردید، شوق کنند به سوی معاشرت شما.

خویی

اللغه: (خالطه) مخالطه و خلاطا: عاشره (حن) حنینا الیه: اشتاق- المنجد. المعنی: هذا بیان جامع لادب المعاشره و الخلطه مع الناس، و المقصود ان تکون المخالطه ودیه و علی قصد الاعانه للناس و جلب قلوبهم و التفانی فی مصالحهم بحیث یحسوا من فقده فقد محب و معین فیبکوا من فقده و فراقه، و اذا کان حیا یشتاقون الی لقائه. الترجمه: با مردم چنان دوستانه معاشرت کنید که اگر مردید بر شما بگریند، و اگر زنده باشید بملاقاتتان مشتاق باشند.

بمردم درآمیز با مهر و یاری ***که بر مرده ات گریه آرند و زاری

و گر زنده مانی چه پروانه گردت*** برآیند و سوزند از شرمساری

شوشتری

(الفصل الخامس و الاربعون- فی آداب المعاشره) اقول: فی (تذکره سبط بن الجوزی): قال ابوحمزه الثمالی: حدثنا ابراهیم بن سعید عن الشعبی عن ضرار بن ضمره قال: اوصی امیرالمومنین (علیه السلام) بنیه فقال: یا بنی عاشروا الناس بالمعروف معاشره ان عشتم حنوا الیکم و ان متم بکوا علیکم ثم قال: یرید بذاکم ان یهشوا لطاعتی و ان یکثروا بعدی الدعاء علی قبری و ان یمنحونی فی المجالس ودهم و ان کنت عنهم غائبا احسنوا ذکری (الفصل الخامس و الاربعون- فی آداب المعاشره) ومثله عن (مناقب ابن الجوزی). و فی (امالی الشیخ) عن ابی المفضل مسندا عن الباقر (علیه السلام): لما احتضر امیرالمومنین (علیه السلام) جمع بنیه حسنا و حسینا و ابن الحنفیه و الاصاغر من ولده، فوصاهم و کان فی آخر وصیته (عاشروا الناس عشره ان غبتم حنوا الیکم و ان فقدتم بکوا علیکم، یا بنی ان القلوب جنود مجنده تتلاحظ بالموده و تتناجی بها و کذلک هی فی البغض، فاذا احببتم الرجل من غیر خیر سبق منه الیکم فارجوه، و اذا ابغضتم الرجل من غیر سوء سبق منه الیکم فاحذروه). (خالطوا الناس مخالطه) قد عرفت ان فی روایه اخری: (عاشروا الناس بالمعروف معاشره). فی (قرب الاسناد): عن الصادق (علیه السلام) ان علیا (علیه السلام) صاحب ذمیا فقال له الذمی: این ترید؟ قال (علیه السلام): الکوفه. فلما عدل الطریق بالذمی عدل معه علی (علیه السلام)، فقال له الذمی: الست زعمت انک ترید الکوفه فقد ترکت الطریق. فقال له: قد علمت. فقال: و لم عدلت معی؟ قال (علیه السلام) من تمام الصحبه ان یشیع الرجل صاحبه اذا فارقه، کذلک امرنا نبینا. فقال: لا جرم انما تبعه من تبعه لافعاله الکریمه، اشهدک انی علی دینک. فرجع الذمی معه (علیه السلام)، فلما عرفه اسلم. و قال بعضهم: انما الناس احادیث، فان استطعت ان تکون احسنهم حدیثا فافعل. (ان متم معها بکوا علیکم) فی (تاریخ بغداد): کان ابن ابی دواد مولفا لاهل (الفصل الخامس و الاربعون- فی آداب المعاشره) الادب من ای بلد کانوا، و قد کان ضم الیه جماعه یعولهم و یمونهم، فلما مات اجتمع ببابه جماعه منهم فقالوا: ایدفن من کان علی ساقه الکرم و تاریخ الادب و لا یتکلم فیه ان هذا لوهن و تقصیر. فلما طلع سریره قام ثلاثه منهم فقال احدهم: الیوم مات نطام الفهم و اللسن و مات من کان یستدعی علی الزمن و اظلمت سبل الاداب اذ حجبت شمس المعارف فی غیم من الکفن و تقدم الثانی فقال: ترک المنابر و السریر تواضعا و له منابر لو یشا و سریر و لغیره یجبی الخراج و انما یجبی الیه محامد و اجور و قام الثالث فقال: و لیس نسیم المسک ریح حنوطه و لکنه ذاک الثناء المخلف و لیس صریر النعش ما یسمعونه و لکنها اصلاب قوم تقصف و فی (الاغانی): عن مسرور خادم الرشید: لما امرنی بقتل جعفر دخلت علیه و عنده ابو زکار الاعمی و هو یغنیه بصوت لم اسمع بمثله: فلا تبعد فکل فتی سیاتی علیه الموت یطرق او یغادی و کل ذخیره لابد یوما و ان بقیت تصیرالی نفاد و لو یفدی من الحدثان شی ء فدیتک بالطریف و بالتلاد فقلت له: فی هذا و الله اتیتک، فاخذت بیده فاقمته و امرت بضرب عنقه. فقال لی ابو زکار: نشدتک الله الا الحقتنی به. فقلت له: و ما رغبتک فی ذلک؟ قال: انه اغنانی عمن سواه باحسانه فما احب ان ابقی بعده … (الفصل الخامس و الاربعون- فی آداب المعاشره) و فیه: کان الفضل الرقاشی منقطعا الی آل برمک مستغنیا بهم عمن سواهم و کانوا یصولون به علی الشعراء و یروون اولادهم شعره و یدونونها القلیل منها و الکثیر تعصبا له و حفظا لخدمته و تنویها باسمه و تحریکا لنشاطه، فحفظ ذلک لهم، فلما نکبوا صار الیهم فی حبسهم فاقام معهم مده ایامهم ینشدهم حتی ماتوا، ثم رثاهم فاکثر من رثائهم، و کان فنی فی حبهم حتی خیف علیه، فمن قوله فی جعفر: کم هاتف بک من باک و باکیه یاطیب للضیف اذ تدعی و للجار ان یعدم القطر کنت المزن بارقه لمع الدنانیر لا ما خیل الساری و منه قوله: فلا یبعدنک الله عنی جعفرا بروحی و لو دارت علی الدوائر فالیت لا انفک ابکیک ما دعت علی فنن و رقاء او طار طائر و قال المدائنی: لما دارت الدوائر علی آل برمک و امر بقتل جعفر بن یحیی و صلب اجتاز به الرقاشی، فوقف یبکی احر بکاء ثم انشا یقول: اما و الله لو لا خوف و اش و عین للخلیفه لا تنام لطفناحول جذعک و استلمنا کماللناس بالحجر استلام فما ابصرت قبلک یابن یحیی حساما حتفه السیف الحسام علی اللذات و الدنیا جمیعا و دوله آل برمک السلام فکتب اصحاب الاخبار بذلک الی الرشید فاحضره، فقال له: ما حملک علی ما قلت؟ فقال: کان الی محسنا فلما رایته علی الحال التی هو علیها (الفصل الخامس و الاربعون- فی آداب المعاشره) حرکنی احسانه فما ملکت نفسی حتی قلت الذی قلته. قال: و کم کان یجری علیک؟ قال: الف دینار فی کل سنه. قال: قد اضعفناها لک. و فی کتاب (اخبار بنی العباس) عن خادم المامون قال: طلبنی الخلیفه لیلا- و قد مضی من اللیل ثلثه- فقال: بلغنی ان شیخا یحضر لیلا الی آثار دور البرامکه و ینشد

شعرا و یذکرهم و یندبهم و یبکی علیهم، فاذهب مسرعا الی ذاک الموضع و استتر خلف بعض الجدر، فاذا رایت الشیخ قد جاء و بکی و ندبه و انشد ابیاتا فائتنی به. فاتیته فاذا بغلام قد اتی و معه بساط و کرسی حدید و اذا شیخ قد جاء و له جمال و علیه مهابه، فجلس علی الکرسی و جعل یبکی و ینتحب و یقول: و لما رایت السیف جندل جعفرا و نادی مناد للخلیفه فی یحیی بکیت علی الدنیا و زاد تاسفی علیهم و قلت الان لا تنفع الدنیا مع ابیات. فلما فرغ قبضنا علیه و قلنا اجب الخلیفه، ففزع و قال: دعنی اوصی. فاخذ من بعض الدکاکین ورقه و کتب وصیته و سلمها الی غلامه فادخلته علی الخلیفه فقال له: بما استوجب البرامکه معک ما تفعله فی خرائب دورهم. قال: کنت من اولاد الملوک و کنت فی دمشق فزالت الدوله عنی و رکبنی الدین حتی احتجت الی بیع بیتی، فاشاروا علی بالخروج الی البرامکه، فخرجت مع نیف و ثلاثین امراه و صبیا و صبیه حتی دخلنا بغداد و نزلنا فی بعض المساجد فدعوت ببعض ثیاب کنت اعددتها فلبستها و خرجت و ترکتهم جیاعا، فاذا انا بمسجد مزخرف و فی جانبه شیخ باحسن زی و علی الباب خادمان و فی الجامع جماعه جلوس، فطمعت فی القوم و دخلت و انا اقدم رجلا و اوخر اخری و العرق یسیل منی، و اذا بخادم قد اقبل (الفصل الخامس و الاربعون- فی آداب المعاشره) و دعاهم فقاموا فدخلوا دار یحیی بن خالد فدخلت معهم و اذا یحیی جالس علی دکه له وسط بستان، فسلمنا و هو یعدنا مائه و واحدا و بین یدیه عشره من ولده، و اذا بامرد نبت العذار فی خدیه قد اقبل من بعض المقاصیر و بین یدیه مائه خادم متمنطقون فی وسط کل منهم منطقه من ذهب یقرب و زنها من الف مثقال، و مع کل منهم مجمره من ذهب فی کل مجمره قطعه من العود و العنبر السلطانی، فوضعوه بین یدی الغلام و جلس الی جنب یحیی، فقال یحیی للقاضی: تکلم و زوج ابنتی فلانه من ابن اخی هذا. فخطب خطبه النکاح و زوجه و شهد اولئک الجماعه و اقبلوا علینا بالنثار ببنادق المسک و العنبر فالتقطت مل ء کمی و نظرت فاذا نحن بین یحیی و ولده و الغلام مائه و اثنا عشر نفرا و اذا بمائه و اثنا عشر خادما قد اقبلوا و مع کل خادم صینیه من فضه علی کل صینیه الف دینار، فوضعوا بین یدی کل رجل منا صینیه، فرایت القاضی و المشائخ یضعون الدنانیر فی اکمامهم و یجعلون الصوانی تحت آباطهم و قاموا و بقیت لا اجسر علی اخذ الصینیه، فغمزنی الخادم فاخذتها و جعلت اتلفت الی و رائی مخافه ان امنع من الذهاب و یحیی یلاحظنی فقال: ما لی اراک تتلقت یمینا و شمالا؟ فقصصت علیه قصتی فقال للخادم: ایتنی بولدی موسی. و قال له: یا بنی هذا رجل غریب فخذه الیک و احفظه بنعمتک. فاخذ یدی و ادخلنی داره و اقمت عنده یومی و لیلتی فی الذ عیش، فلما اصبح دعا باخیه العباس و قال له: امرنی الوزیر بالعطف علی هذا الفتی و قد علمت اشتغالی فی بیت الخلیفه فاقبضه الیک و اکرمه. ففعل ثم تسلمنی فی الغد اخوه احمد، ثم تداولوا بی فی عشره ایام و لا اعرف خبر عیالی و صبیانی. فلما کان الیوم الحادی عشر جاءنی خادم و قال: اخرج الی عیالک (الفصل الخامس و الاربعون- فی آداب المعاشره) بسلام. فقلت: انا لله و انا الیه راجعون سلبت الصینیه و الدنانیر، فرفع الخادم سترا ثم آخر ثم آخر الی خمسه، فلما رفع الاخیر رایت حجره کالشمس حسنا و نورا و استقبلنی منها رائحه العود و نفحات المسک، و اذا بعیالی و صبیانی یتقلبون فی الحریر و الدیباج، و حمل الی مائه الف درهم و عشره آلاف دینار و منشور لضیعتین و تلک الصینیه التی کنت اخذتها بما فیها من الدنانیر و البنادق، و اقمت مع البرامکه فی دورهم ثلاث عشره سنه لا یعلم الناس انا من البرامکه ام غریب، فلما جاءتهم البلیه اجحفنی عمرو بن مسعده و الزمنی فی هاتین

الضیعتین من الخراج ما لا یفی دخلهما به، فلما تحامل علی الدهر کنت اقصد فی آخر اللیل خرابات دورهم فاندبهم و اذکر حسن صنیعهم و ابکی علیهم. فقال الخلیفه: علی بعمرو بن مسعده، فاتی به فقال له: تعرف هذا؟ قال: بعض صنائع البرامکه. قال: کم الزمته فی ضیعته؟ قال: کذا و کذا. فقال له: رد الیه کل ما اخذته منه و افرغهما له لیکونا له و لعقبه من بعده. فعلا نحیب الرجل، فلما رای الخلیفه کثره بکائه قال له: یا هذا قد احسنا الیک فما یبکیک؟ قال: و هذا ایضا من صنیع البرامکه لو لم آت خراباتهم فابکیهم و اندبهم حتی اتصل خبری بالخلیفه من این کنت اصل الی الخلیفه، فدمعت عینا الخلیفه و قال: لعمری هذا ایضا من البرامکه فابکهم و اشکرهم. و فی (العیون): کان سعید بن عمرو مواخیا لیزید بن المهلب، فلما حبس عمر ابن عبدالعزیز، یزید و منع من الدخول علیه، اتاه سعید فقال له: لی علی یزید خمسون الف درهم و قد حلت بینی و بینه فان رایت ان تاذن لی فاقتضیه. فاذن لی فدخل علیه فسر به یزید و قال له: کیف و صلت الی. فقال: بهذا التدبیر. (الفصل الخامس و الاربعون- فی آداب المعاشره) فقال یزید: و الله لا تخرج الا و هی معک. فامتنع سعید فحلف یزید لیقبضها. فقال ابن الرقاع: لم ار محبوسا من الناس واحدا حبا زائرا فی السجن غیر یزید سعید بن عمرو اذ اتاه اجازه بخمسین الف عجلت لسعید (و ان عشتم حنوا الیکم) من (حنا) ای: عطف و مال. فی (مستجاد التنوخی): مرض قیس بن سعد بن عباده فاستبطا اخوانه فقیل: انهم یستحیون مما لک علیهم من الدین. فقال: اخزی الله مالا یمنع الاخوان من الزیاره. ثم امر منادیا فنادی: من کان لقیس علیه حق فهو منه فی حل. فکسرت درجته بالعشی لکثره من عاده. و فی (الجهشیاری): ذکر مخلد بن ابان قال: کنت اکتب لمنصور بن زیاد، فشخص منصور مع الرشید الی خراسان- و کان ابنه محمد بن منصور سخیا سریا و کان الرشید یسمیه فنی العسکر- فامرنی بحفظ الاموال و المقام معه علی السواد بحضره محمد الامین ببغداد، فکنت مع محمد بن منصور و عمل علی تزویج ابنه زیاد بن محمد بن منصور، فسال محمد الامین ان یزوره فی اصحابه و قواده و کتابه من غیر ان یقدم فی هذا قولا الی، فاجابه الامین ثم دعانی فخبرنی الخبر فقلت له: هذا امر علینا فیه غلظه و نحتاج الی مال جلیل. فقال: قد وقع هذا و لا حیله فی ابطاله- و کان موضع بابه یضیق عن عشر دواب- فقلت له: فان لم تنظر فی المال و النفقه فمن این لنا رحبه تقوم فیها دواب الناس. فقال: لا و الله ما ادری و التدبیر و الامر الیک. ففکرت فی احسانهم الی جیرانهم، فخرجت الی مسجد علی بابه فجمعتهم (الفصل الخامس و الاربعون- فی آداب المعاشره) و اعلمتهم ما عزم علیه محمد ابن منصور من امر ابنه و استزارته الامین و انه لا رحبه له، و سالتهم تفریغ منازلهم و اعارتنا ایاها جمعه او عشره ایام حتی نهدمها ثم نبنیها اذا استغنینا عنها احسن بناء. قلت لهم هذا القول و انا خائف الا یجیبونی. فقالوا جمیعا بلسان واحد: نعم کرامه و مسره، غدا نفرغها. فشکرت ذلک لهم و قاموا من حضرتی و اخذوا فی تفریغها- و کان اکثرها باللبن و الاخصاص- فهدمناها و جعلنا مکانها رحبه و اتانا الامین و انفقنا اموالا جلیله، و کانت الغوالی فی تغارات فضه و اکثر الشمع من عنبر فی طساس ذهب، ثم انقضی العرس فبنیت للجیران منازلهم بالجص و الاجر. و فی (کامل المبرد): کان القعقاع بن شور اذا جالسه احد و رفه بالقصد الیه جعل له نصیبا فی ماله و اعانه علی عدوه له فی حاجته و غدا الیه بعد المجالسه شاکرا له حتی شهر بذلک، و فیه یقول القائل: و کنت جلیس قعقاع بن شور و لا یشقی بقعقاع جلیس ضحوک السن ان امروا بخیر و عند السوء مطراق عبوس و جالس رجل قوما من مخزوم، فاساووا عشرته و سعوا به الی معاویه، فقال: شقیت بکم و کنت لکم جلیسا فلست جلیس قعقاع بن ثور و من جهل ابوجهل اخوکم غزا بدرا بمجمره و تور و فی (تاریخ بغداد) عن عون بن محمد الکندی قال: لعهدی بالکرخ ببغداد و ان رجلا لو قال ابن ابی دواد مسلم لقتل فی مکانه، ثم وقع الحریق فی الکرخ- و هو الذی ما کان مثله قط، کان الرجل یقوم فی صینیه شارع الکرخ (الفصل الخامس و الاربعون- فی آداب المعاشره) فیری السفن فی دجله- فکلم ابن ابی دواد المعتصم فی الناس و قال له: رعیتک فی بلد آبائک و دار ملکهم نزل بهم هذا الامر فاعطف علیهم بشی ء یفرق فیهم یمسک ارماقهم و یبنون به ما انهدم علیهم و یصلحون به احوالهم. فلم یزل ینازله حتی اطلق لهم خمسه آلاف الف درهم. فقال له: ان فرقها علیهم غیری خفت الا یقسم بینهم بالسویه فائذن لی فی تولی امرها لیکون الاجر اوفر و الثناء اکثر. قال: ذلک الیک. فقسمها علی مقادیر الناس و ما ذهب منهم بنهایه ما یقدر علیه من الاحتیاط و احتاج الی زیاده، فازدادها من المعتصم و غرم من ماله فی ذلک غرما کثیرا. فکانت هذه من فضائله التی لم یکن لاحد مثلها. فلعهدی بالکرخ لو ان انسانا قال (زر ابن ابی دواد و سخ) لقتل. فیه ایضا: اعتل ابن ابی دواد فعاده المعتصم و قال له: انی نذرت ان عافاک الله ان اتصدق بعشره آلاف دینار. فقال له: اجعلها لاهل الحرمین فقد لقوا من غلاء الاسعار عنفا. فقال: نویت ان اتصدق بها ههنا و انا اطلق لاهل الحرمین مثلها. فقیل للمعتصم فی ذلک- لانه عاده و لیس یعود اخوته و اجلاء اهله- فقال: و کیف لا اعود رجلا ما وقعت عینی علیه قط الا ساق الی اجرا او احب لی شکرا او افادنی فائده تنفعنی فی دنیای و دینی، و ما سالنی حاجه لنفسه قط. و بالعکس من اساء معاشره الناس یجتنبه الناس فی حیاته و یشمتون بموته بعد وفاته، قالوا: لما مات ابوعبیده معمر بن المثنی- مع کثره تالیفه فی الفنون المختلفه حتی قیل فیه ان علم الجاهلیه و الاسلام کان عنده- لم یحضر جنازته احد لانه لا یسلم منه شریف و لا غیره. و فی (تاریخ بغداد): و لی معاذ بن معاذ- و کان له منزله من الرشید- (الفصل الخامس و الاربعون- فی آداب المعاشره) قضاء البصره، فلم یحمدوا امره و کثر الکارهون له و الرقائع علیه، فلما صرف عن القضاء اظهر اهل البصره السرور به و نحروا الجزور و تصدقوا بلحمها و استتر فی بیته خوف الوثوب علیه ثم شخص مختفیا. و قالوا: لما نکب المعتصم الفضل بن مروان شمت به الناس لرداءه افعاله و اخلاقه، فقیل فیه: لتبک علی الفضل بن مروان نفسه فلیس له باک من الناس یعرف لقد صحب الدنیا منوعا بخیرها و فارقها و هو الظلوم المعنف الی النار فلیذهب و من کان مثله علی ای شی ء فاتنامنه ناسف و فی (الیعقوبی): سخط المتوکل بعد اربعین یوما من خلافته علی محمد بن عبدالملک الزیات و استصفی امواله و عذبه حتی مات، کان شدید القسوه قلیل الرحمه کثیر الاستخفاف بهم لا یعرف له احسان الی احد و لا معروف عنده و کان یقول: الحیاء و الرحمه ضعف، و السخاء حمق. فلما نکب لم یر الا شامت به و فرح بنکبته. و فی (الطبری): قیل فی الامین بعد قتله: لم نبکیک لماذا للطرب یا اباموسی و ترویح اللعب و لترک الخمس فی اوقاتها حرصا منک علی ماء العنب و شنیف انا لا ابکی له و علی کوثر لا اخشی العطب لم تکن تعرف ما حد الرضا لا و لا ما حد الغضب و فی (انساب البلاذری): کان عمرو بن الزبیر عظیم الکبر شدید العجب، (الفصل الخامس و الاربعون- فی آداب المعاشره) و له یقال: (عمرو لا یکلم، من یکلمه یندم).

مغنیه

فرق بعید بین النفاق و حسن المعاشره، فالنفاق ان تضمر البغض و تظهر الحب، اما حسن المعاشره فهی ان تحسن و لا تسی ء، و تحب و لا تکره، و تعین و لا تخذل.. و بهذا تکون محبوبا عند الناس یبکون علیک ان مت، و یحنون علیک ان غبت. قال سبحانه: (و قولوا للناس حسنا- 83 البقره). و قدیما قیل: احبب لغیرک ما تحب لنفسک.. و لا خیر فیمن لا یالف و لا یولف، و من اقوال الامام: اسوا الناس حالا من لم یثق باحد لسوء ظنه، و لم یثق به احد لسوء فعله. و قال: القریب من قربته الاخلاق، و الغریب من لم یکن له حبیب. و تقدم ذلک فی الرساله 30.

عبده

جعفری

فیض الاسلام

امام علیه السلام (در سود خوشرفتاری با مردم) فرموده است: با مردم چنان آمیزش و رفتار نمائید که اگر در آن حال مردید (در مفارقت و جدائی) بر شما بگریند، و اگر زنده ماندید خواهان معاشرت با شما باشند.

زمانی

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بهترین نمونه این فرمایش است. دوست و دشمن برای آن حضرت احترام قائل بودند، زیرا آن حضرت با همه مردم خوشرفتاری داشت تا آنجا که ابن ابی الحدید می نویسد: (دیدند رسول خدا (صلی الله علیه و آله) کنار پیر زنی در راه ایستاد، از او احوال پرسی کرد، با صدای بلند با هم سخن گفتند: سپس حضرت فرمود: رعایت سابقه دوستی از علامت ایمان است این پیر زن در زمان خدیجه به دیدن ما می آمد. این یکی از امتیازات آن حضرت بود که رحم دل و به آن مامور بود.)

سید محمد شیرازی

و قال علیه السلام: (خالطوا الناس) ای عاشروهم (مخالطه) ای بنحو من المعاشره (ان متم معها) ای مع تلک المخالطه (بکوا علیکم) لحبهم لکم (و ان عشیتم) و بقیتم فی الحیاه (حنوا) ای مالوا و عطفوا (الیکم) لانکم عاشرتموهم معاشره حسنه.

موسوی

اللغه: المخالطه: المعاشره. حنوا الیکم: اشتاقوا الیکم. الشرح: دعا الاسلام الی حسن العشره و ان یسیر الانسان مع الناس طیبه بان یلقاهم بالبشر و یتکلم معهم بالرقه و العطف و یشعرهم انه معهم فی سرائهم و ضرائهم و ما یصیبهم من شده و عناء و هذا بطبیعه الحال له نتائج و آثار و من آثاره و نتائجه انه اذا غاب عنهم افتقدوه و بحثوا عنه و حنوا الیه و اشتاقوا الی رویته و اما اذا مات فانهم یبکون علیه و یحزنون لانهم یشعرون بخسارتهم لفقده و هکذا ینبغی ان یکون المسلم ان غاب اشتاقوا الیه و ان مات بکوا علیه.

طالقانی

ابن ابی الحدید ضمن شرح این کلام حدیثی نقل کرده است که مضمون آن چنین است: مسلمان را بر مسلمان شش حق است، چون او را ببیند بر او سلام دهد و چون او را فرا خواند پاسخش دهد و چون عطسه کند سلامت باد گویدش و هر گاه بیمار شود به دیدارش رود و آنچه را برای خود دوست می دارد برای او دوست دارد و اگر بمیرد به تشییع پیکرش برود.

مکارم

و قال علیه السلام

خَالِطُوا النَّاسَ مُخَالَطَهً إِنْ مِتُّمْ مَعَهَا بَکَوْا عَلَیْکُمْ،وَ إِنْ عِشْتُمْ حَنُّوا إِلَیْکُمْ .

امام علیه السلام فرمود:

آن گونه با مردم معاشرت کنید که اگر بمیرید بر مرگ شما اشک بریزند و اگر زنده بمانید به شما عشق ورزند. ( . سند گفتار حکیمانه: مرحوم صدوق پیش از سیّد رضی این حکمت را ضمن وصیتی که امام امیرالمؤمنین علی علیه السلام به فرزندش«محمد بن حنفیه»کرده است آورده و«سبط بن جوزی»که بعد از سیّد رضی می زیسته آن را در کتاب تذکره خود با سند متصلی به«ابو حمزه ثمالی»ذکر کرده که نشان می دهد آن را از جای دیگر گرفته،زیرا سیّد رضی اشاره ای به سند این حدیث ننموده است همچنین شیخ طوسی در کتاب امالی از امام باقر علیه السلام آن را نقل نموده و می نویسد هنگامی که امام امیر مؤمنان علیه السلام در حال احتضار بود فرزندانش حسن و حسین و محمد بن حنفیه و فرزندان خردسال خود را نیز دعوت کرد و وصیت هایی به آنها کرد و در آخرش جمله ای فرمود که شباهت با حکمت مورد بحث دارد و از آن نیز استفاده می شود که شیخ طوسی آن را از منبع دیگری به دست آورده است.(مصادر نهج البلاغه،ج 4،ص 12). )

روش معاشرت با مردم

می دانیم اسلام دینی اجتماعی است و آیات قرآن و روایات اسلامی به طور گسترده از معاشرت خوب با مردم سخن گفته است و روایات متواتری در این باره در منابع حدیث وارد شده.کلام امام علیه السلام در اینجا نیز ناظر به همین معناست می فرماید:«آن گونه با مردم معاشرت کنید که اگر بمیرید بر مرگ شما اشک ریزند و اگر زنده مانید به شما عشق ورزند»؛ (خَالِطُوا النَّاسَ مُخَالَطَهً إِنْ مِتُّمْ مَعَهَا بَکَوْا عَلَیْکُمْ،وَ إِنْ عِشْتُمْ حَنُّوا إِلَیْکُمْ) .

اشاره به این که پیوند محبت و دوستی را از طریق برخورد خوب و نیکی و خدمت کردن به مردم آنچنان محکم کنید که شما را به منزله نزدیک ترین عزیزان خود بدانند؛هرگاه از دست بروید جای شما در میان آنها خالی باشد؛ ولی در دل همواره از شما یاد کنند و بر عواطف و محبت هایی که نسبت به آنها داشتید اشک بریزند و در حال حیات پروانه وار گرد شما بگردند و از معاشرت با شما لذت ببرند.

در واقع امام علیه السلام در اینجا مسئله محبت و نیکی کردن به مردم را با دلالت التزامی و ذکر لوازم بیان فرموده است،زیرا اشک ریختن بعد از مرگ و عشق ورزیدن در حال حیات از لوازم قطعی محبت با مردم است.

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله حسن معاشرت با مردم،نشانه اسلام شمرده شده می فرماید:

«أَحْسِنْ مُصَاحَبَهَ مَنْ صَاحَبَکَ تَکُنْ مُسْلِماً؛ با کسی که همنشین توست خوش رفتاری کن تا مسلمان باشی». ( .بحارالانوار،ج 66،ص 368،ح 4. )

در حدیث دیگری از امام امیر مؤمنان علیه السلام می خوانیم:

«صاحِبِ الْإخْوانَ بِالْإحْسانِ وَ تَغَمَّدْ ذُنُوبَهُمْ بِالْغُفْرانِ؛ با برادران نیکی کن و گناهانشان را ببخش». ( .غررالحکم،ص 415،ح 9486.)

امام صادق علیه السلام می فرماید:

«إِنَّهُ لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ یُحْسِنْ صُحْبَهَ مَنْ صَحِبَهُ وَ مُرَافَقَهَ مَنْ رَافَقَه؛ آن کس که با دوستانش خوشرفتاری نکند و با رفیقش رفاقت نداشته باشد از ما نیست». ( .بحارالانوار،ج 71،ص 161،ح 21.)

این دستورات که نمونه های فراوان دیگری نیز در روایات دارد بر خلاف چیزی است که در دنیای مادی امروز معمول است؛نه در زندگی با دوستان خود عشق می ورزند و نه بعد از مرگشان بر آنها اشک می ریزند،زیرا در دنیای مادی عواطف را درک نمی کنند و همواره دنبال منافع مادی خویشند.

در تاریخ اسلام نمونه های زیادی برای آنچه در بالا آمد دیده می شود که بعد از مرگ افراد نیکوکار شهر آنها یکپارچه عزا شد و در حیاتشان دوستان پروانه وار گرد آنها بودند. ( .مرحوم علامه شوشتری و ابن ابی الحدید نمونه هایی را در اینجا آورده اند که برای پرهیز از طولانی شدن بحث از ذکر آنها خودداری شد.)

انگلیسی

Imām Ali ibn Abū Tālib said the following: “Deal with people in such a manner that if you die, they weep over you, and if you live they long for (miss) you."{To the person who behaves with others with benignity and good manners, people extend their hand of cooperation. They honor and respect him and shed tears when he dies. Therefore, a person should lead such an agreeable life that no one should have any complaint against him, nor should he cause anyone harm so that during his life-time, he will attract others, and after his death, too, he will be well remembered.}

حکمت11: در عفو و گذشت از دشمن

اشاره

صوت

وَ قَالَ علیه السلام إِذَا قَدَرتَ عَلَی عَدُوّکَ فَاجعَلِ العَفوَ عَنهُ شُکراً لِلقُدرَهِ عَلَیهِ

ترجمه ها

دشتی

و درود خدا بر او، فرمود: اگر بر دشمنت دست یافتی، بخشیدن او را شکرانه پیروزی قرار ده .

شهیدی

اگر بر دشمنت دست یافتی بخشیدن او را سپاس دست یافتن بر وی ساز.

اردبیلی

گامی که قادر شدی بر ضرر رسانیدن بدشمن خود پس بگردان عفو خود را از او و درگذشتن شکرانه مر قدرت یافتن تو بر او

آیتی

و فرمود (علیه السلام): چون بر دشمن ظفر یافتی، عفو و گذشت را شکرانه پیروزیت قرار ده.

انصاریان

و آن حضرت فرمود:وقتی بر دشمن غلبه کردی،گذشت از او را شکرانه پیروزی بر وی قرار ده .

شرح ها

راوندی

کیدری

ابن میثم

(هرگاه بر دشمنت مسلط شدی، عفو و گذشت از او را، شکر و سپاس نعمت قدرتی بدان که نسبت به او یافته ای). این عبارت توجه دادن به فضیلت گذشت است، و امام (علیه السلام) با این بیان که گذشت، سپاسگزاری به خاطر توانمندی می باشد. یعنی لازمه ی شکر نعمت قدرت، گذشت و بخشش است، بر این فضیلت دعوت کرده است، توضیح آن که دست یافتن بر دشمن، نعمتی از طرف خداست که سپاس بر آن، و ایمان و خضوع در برابر خدا را می طلبد. و لازمه ی سپاس و ایمان نرم دلی و فرونشاندن آتش خشم است و به دنبال آن عفو و گذشت. به این ترتیب گذشت را جای سپاس قرار داده است از آنجا که این دو لازم و ملزومند. و چون شکر واجب است، عفو و گذشت نیز لازم است.

ابی الحدید

وَ قَالَ علیه السلام إِذَا قَدَرْتَ عَلَی عَدُوِّکَ فَاجْعَلِ الْعَفْوَ عَنْهُ شُکْراً لِلْقُدْرَهِ عَلَیْهِ .

قد أخذت أنا هذا المعنی فقلت فی قطعه لی إن الأمانی أکساب الجهول فلا

و قد تقدم لنا کلام طویل فی الحلم و الصفح و العفو.

و نحن نذکر هاهنا زیاده علی ذلک شجر بین أبی مسلم و بین صاحب مرو کلام أربی فیه صاحب مرو علیه و أغلظ له فی القول فاحتمله أبو مسلم و ندم صاحب مرو و قام بین یدی أبی مسلم معتذرا و کان قال له فی جمله ما قال یا لقیط فقال أبو مسلم مه لسان سبق و وهم أخطأ و الغضب شیطان و أنا جرأتک علی باحتمالک قدیما فإن کنت للذنب معتذرا فقد شارکتک فیه و إن کنت مغلوبا فالعفو یسعک فقال صاحب مرو أیها الأمیر إن عظم ذنبی یمنعنی من الهدوء فقال أبو مسلم یا عجبا أقابلک بإحسان و أنت مسیء ثم أقابلک بإساءه و أنت محسن فقال الآن وثقت بعفوک.

و أذنب بعض کتاب المأمون ذنبا و تقدم إلیه لیحتج لنفسه فقال یا هذا قف مکانک فإنما هو عذر أو یمین فقد وهبتهما لک و قد تکرر منک ذلک فلا تزال تسیء و نحسن و تذنب و نغفر حتی یکون العفو هو الذی یصلحک.

و کان یقال أحسن أفعال القادر العفو و أقبحها الانتقام.

و کان یقال ظفر الکریم عفو و عفو ( من د:«و ظفر». ) اللئیم عقوبه.

و کان یقال رب ذنب مقدار العقوبه علیه إعلام المذنب به و لا یجاوز به حد الارتفاع إلی الإیقاع.

و کان یقال ما عفا عن الذنب من قرع به.

و من الحلم الذی یتضمن کبرا مستحسنا ما روی أن مصعب بن الزبیر لما ولی العراق عرض الناس لیدفع إلیهم أرزاقهم فنادی منادیه أین عمرو بن جرموز فقیل له أیها الأمیر إنه أبعد فی الأرض قال أ و ظن الأحمق أنی أقتله بأبی عبد الله قولوا له فلیظهر آمنا و لیأخذ عطاءه مسلما.

و أکثر رجل من سب الأحنف و هو لا یجیبه فقال الرجل ویلی علیه و الله ما منعه من جوابی إلا هوانی عنده.

و قال لقیط بن زراره فقل لبنی سعد و ما لی و ما لکم و قال المأمون لإبراهیم بن المهدی لما ظفر به إنی قد شاورت فی أمرک فأشیر علی بقتلک إلا أنی وجدت قدرک فوق ذنبک فکرهت قتلک للازم حرمتک فقال إبراهیم یا أمیر المؤمنین إن المشیر أشار بما تقتضیه السیاسه و توجیه العاده إلا أنک أبیت أن تطلب النصر إلا من حیث عودته من العفو فإن قتلت فلک نظراء و إن عفوت فلا نظیر لک قال قد عفوت فاذهب آمنا.

ضل الأعشی فی طریقه فأصبح بأبیات علقمه بن علاثه فقال قائده و قد نظر إلی قباب الأدم وا سوء صباحاه یا أبا بصیر هذه و الله أبیات علقمه فخرج فتیان الحی فقبضوا علی الأعشی فأتوا به علقمه فمثل بین یدیه فقال الحمد لله الذی أظفرنی بک من غیر ذمه و لا عقد قال الأعشی أ و تدری لم ذلک جعلت فداک قال نعم لانتقم الیوم منک بتقوالک علی الباطل مع إحسانی إلیک قال لا و الله و لکن أظفرک الله بی لیبلو قدر حلمک فی فأطرق علقمه فاندفع الأعشی فقال أ علقم قد صیرتنی الأمور

فقال قد فعلت أما و الله لو قلت فی بعض ما قلته فی عامر بن عمر لأغنیتک طول حیاتک و لو قلت فی عامر بعض ما قلته فی ما أذاقک برد الحیاه.

قال معاویه لخالد بن معمر السدوسی علی ما ذا أحببت علیا قال علی ثلاث حلمه إذا غضب و صدقه إذا قال و وفاؤه إذا وعد

کاشانی

(و قال علیه اسلام: اذا قدرت علی عدوک) چون قادر شوی بر عدو به ضرر رسانیدن (فاجعل العفو عنه) پس بگردان عفو خود را از او در گذشتن از گناه او (شکرا للقدره علیه) بشکرانه قدرت یافتن بر اخذ او و اطلاق لفظ (شکر) بر عفو، بر سبیل مجاز است و از قبیل اطلاق اسم لازم است بر ملزوم. چه در گذشتن از انتقام دشمن، مستلزم اعتراف است به نعمت قدرت و اعتراف به نعمت قدرت، شکر است. پس عفو، مستلزم شکر باشد. شعر: فلا تترکن العفو عن کل زله فما العفو مذموم و ان عزم الجرم

آملی

قزوینی

هرگاه دست یابی بر دشمن خود و قادر گردی بر انتقام پس بگردان عفو از او را شکر قدرت بر آن، آری اول واجب در شکر این نعمت عفو از گناه دشمن باشد.

لاهیجی

یعنی و گفت امیرالمومنین علیه السلام که هر وقتی که توانا شدی تو بر انتقام دشمن تو، پس بگردان گذشت تو را از او شکر از برای نعمت توانائی بر انتقام او.

خویی

اللغه: (قدر) قدرا … علی الشی ء: قوی علیه (العداوه) الخصومه و المباعده و العدو جمع الاعداء. المعنی: القدره من افضل النعم و امجد الکرم الذی من الله به علی الکائنات، فالقدره هی النشاط و الحرکه التی بها یستکمل کل موجود سیره و یصعد علی درجات الکمال و بها تتصور الماده علی انواع شتی الکائنات، فالقدره حرکه فی ذاتها و دفاع عن مضاداتها و کل عائق عن الحرکه عدو لدود لابد من دفعه و المضی فی سبیل الرقی و الکمال. و افضل الدفاع عن العدو تسخیره و تحویله الی رفیق مساعد کما یشاهد فی استکمال القوی الحیویه فانها تعمل فی مضاداتها و تجعل منها آلاتها و معداتها فاذا ظهر تجاه الانسان عدو یضاده و یعانده و انعم الله علی عبده بالقدره علی عدوه فلیحذر سل سیف الانتقام، بل یعفو عنه شکرا علی هذه النعمه، و یجعله بمنه من اصدقائه و معاونیه، فالشکر من موجبات مزید النعم و وفور الکرم، و العفو عن المسی ء یوجب ذلک بتحول العدو صدیقا، و الساخط محبا رفیقا. و سیر الانبیاء و الاکابر ملی ء بالعفو عند القدره کیف؟ و العفو من صفات الله تعالی اقدر القادرین، و القاهر فوق المذنبین کل حین. و نقل فی السیرانه لما دخل کورش الاکبر معبد بابل کمن له ارتب علی شجره فی طریقه لیرمیه بسهم قاتل، و لما رمی بسهمه کبا فرس کورش و هبط الی الارض فاخطا السهم فاخذ ارتب و مثل بین یدی کورش و لا یظن احد انه ینجو من القتل و لا طمع هو فیه، و لکن کورش عفا عنه فصار من اخلص اصدقائه و اوفی خدمه و جنده، و حضر معه کافه المعارک حتی اذا اصیب کورش بجرح و مات قتل ارتب نفسه فوق جنازته، و لم یحب الحیاه دونه بعده و هذا من اغرب آثار العفو عن العدو المذنب بعد القدره علیه. الترجمه: چون دشمنت در چنبر افتد، با گذشت از او شکر این نعمت ادا کن.

چه قدرت بدشمن تو را داده شد*** به بخشش تو را شکرش آماده شد.

شوشتری

((مجلد 12، صفحه 289، الفصل التاسع و الثلاثون- فی ما قاله (علیه السلام) فی ما یجب علی العبد لربه)) فی (العیون): امر عبدالملک بقتل رجل فقال له الرجل: انک اعز ما تکون احوج ما تکون الی الله فاعف له فانک به تعان و الیه تعود، فخلی سبیله. و امر عمر بن عبدالعزیز بعقوبه رجل قد کان نذر ان امکنه الله لیفعلن به ولیفعلن فقال له رجاء بن حیاه: قد فعل الله ما تحب من الظفر فافعل ما یحب الله من العفو. و اتی الحجاج باساری فامر بضرب اعناقهم فقال له رجل منهم لما ارادوا ضرب عنقه: و الله لئن کنا اسانا فی الذنب فما احسنت فی المکافاه فقال ((مجلد 12، صفحه 290، الفصل التاسع و الثلاثون- فی ما قاله (علیه السلام) فی ما یجب علی العبد لربه)) الحجاج: اف لهذا الجیف ما کان فیهم احد یحسن مثل هذا. و کف عن القتل. و اتی الهادی برجل کان فی حبسه فجعل یقرعه بذنوبه، فقال الرجل اعتذاری مما تقر عنی به رد علیک، و اقراری بما تعتده علی یلزمنی ذنبا لم اجنه ولکنی اقول: فان کنت ترجو فی العقوبه راحه فلا تزهدن عند المعافاه فی الاجر و فی (العقد): قال مبارک بن فضاله کنت عند المنصور اذ امر برجل ان یقتل فقلت له: قال النبی (صلی الله علیه و آله): اذا کان یوم القیامه نادی مناد بین یدی الله الا من کانت له عند الله ید فلیتقدم، فلا یتقدم الا من عفی عن مذنب، فامر باطلاقه. و قال: قد ضل الاعشی فی طریقه فاصبح بابیات علقمه بن علاثه فقال: قائده و قد نظر الی قباب الادم، و اسوء صباحاه! یا ابابصیر، هذه و الله ابیات علقمه فخرج فتیان الحی فقبضوا علی الاعشی فاتوا به علقمه فمثل بین یدیه. فقال: الحمد لله الذی اظفرنی بک من غیر ذمه و لاعقد، قال الاعشی: افتدری لم ذلک؟ قال: نعم لانتقم الیوم منک بتقوالک الباطل علی مع احسانی الیک، قال: لا و الله ولکن اظفرک الله بی لیبلو قدر حلمک فی … فاطرق علقمه فاندفع الاعشی فقال: اعلقم قد صیرتنی الامور الیک و ما کان بی منکص کساکم علاثه اثوابه وورثکم مجده الا حوص فهب لی ذنوبی فدتک النفوس فلازلت تنمی و لاتنقص فقال: قد فعلت اما و الله لو قلت فی ما قلت فی عامر لاغنیتک طول حیاتک و لو قلت فی عامر بعض ما قلت فی ما اذاقک برد الحیاه. (الفصل الثالث و الاربعون- فی مکارم الاخلاق) اقول: قال ابن ابی الحدید ضل الاعشی فی طریقه فاصبح بابیات علقمه بن علاثه فقال قائده- و نظر الی قباب الادم- و اسوء صباحاه یا ابابصیر هذه و الله ابیات علقمه فخرح فتیان الحی فقبضوا علی الاعشی فاتوا به علقمه فمثل بین یدیه، فقال: الحمد لله الذی اظفرنی بک من غیر ذمه و لا عقد علیک قال الاعشی او تدری لم ذلک؟ قال نعم لانتقم منک الیوم بتقوا لک علی الباطل مع احسانی قال: (لا و الله و لکن اظفرک الله بی لیبلو قدر حلمک فی) فاطرق علقمه، فاندفع الاعشی فقال: اعلقم قد صیرتنی الامور الیک و ما کان بی منکص کساکم علاثه اثوابه و ورثکم حلمه الاحوص فهب لی نفسی فدتک النفوس فلا تزال تنمی و لا تنقص فقال قد فعلت، اما و الله لو قلت فی بعض ما قلته فی (عامر) لا غنیتک طول حیاتک و لو کنت قلت فی (عامر) بعض ما قلته فی ما اذاقک برد الحیاه، و قال المامون لابراهیم بن المهدی لما ظفر به انی قد شاورت فی امرک فاشیر علی بقتلک الا انی وجدت قدرک فوق ذنبک فکرهت قتلک للازم حرمتک فقال ابراهیم (الفصل الثالث و الاربعون- فی مکارم الاخلاق) ان المشیر اشار بما تقتضیه السیاسه و توجبه العاده الا انک ابیت ان تطلب النصر الا من حیث عودته من العفو فان قتلت فلک نظراء و ان عفوت فلا نظیر لک، قال قد عفوت فاذهب آمنا. و روی ان مصعبا لما ولی العراق عرض الناس لیدفع الیهم ارزاقهم، فنادی منادیه این عمرو بن جرموز؟ فقیل له: انه ابعد فی الارض، قال اوظن الاحمق

انی اقتله بابی قولوا له فلیظهر آمنا و لیاخذ عطاءه مسلما قلت فی مستجاد التنوخی فی 21 من عناوینه لما افضت الخلافه الی بنی العباس استخفی رجال من بنی امیه و منهم ابراهیم بن سلیمان بن عبدالملک حتی اخذ له داود بن العباس امانا- و کان ابراهیم عالما حدثا فخص بالسفاح فقال له حدثنی بما مر بک فی اختفائک قال: کنت مختفیا بالحیره فی منزل شارف علی الصحراء فبینا انا علی ظهر بیت اذ نظرت الی اعلام سود قد خرجت من الکوفه ترید الحیره فوقع فی روعی انها تریدنی فخرجت من الدار متنکرا حتی اتیت الکوفه و لا اعرف بها احدا اختفی عنده فبقیت متلددا فاذا انا بباب کبیر و رحبه واسعه فدخلت فیها و اذا رجل و سیم حسن الهیئه علی فرس قد دخل الرحبه و معه جماعه من غلمانه و اتباعه. فقال لی من انت؟ و ما حاجتک؟ قلت: رجل مستخف یخاف علی دمه استجار بمنزلک فادخلنی منزله. ثم صیرنی فی حجره تلی حرمه فکنت عنده فی کل ما احب من مطعم و مشرب و ملبس و لا یسالنی عن شی ء من حالی الا انه یرکب فی کل یوم رکبه فقلت له یوما اراک تدمن الرکوب ففیم ذلک؟ فقال: ان ابراهیم بن سلیمان قتل ابی صبراو قد بلغنی انه مستخف و انا اطلبه لادرک منه ثاری فکثر و الله تعجبی من ادبارنا اذ ساقنی القدر الی حتفی (الفصل الثالث و الاربعون- فی مکارم الاخلاق) فی منزل من یطلب دمی و کرهت الحیاه فسالت الرجل عن اسمه و اسم ابیه فاخبرنی فعرفت ان الخبر صحیح و انا کنت قتلت اباه صبرا. فقلت یا هذا قد وجب علی حقک و من حقک علی ان ادلک علی خصمک و اقرب علیک الخطوه قال و ما ذاک قلت انا ابراهیم بن سلیمان قاتل ابیک فخذ بثارک فقال انی لاحسبک رجلا قد امضک الاختفاء فاحببت الموت قلت بل الحق ما قلت لک انا قتلته یوم کذا و کذا بسبب کذا و کذا. فلما عرف صدقی اربد وجهه واحمرت عیناه و اطرق ملیا ثم قال اما انت فستلقی ابی فیاخذ بثاره منک و اما انا فغیر مخفر ذمتی فاخرج عنی فلست آمن نفسی علیک و اعطانی الف دینار فلم آخذها و خرجت من عنده فهذا اکرم رجل رایته بعد امیرالمومنین (علیه السلام). و فی (الاغانی) لما قال عبدالله بن طاهر قصیدته التی یفخر فیها بماثر ابیه و اهله و یفخر بقتله المخلوع عارضه محمد بن یزید الاموی الحصنی - و کان رجلا من ولد مسلمه بن عبدالملک- فافرط فی السب و تجاوز الحد فی قبح الرد و توسط بین القوم و بین بنی هاشم فاربی فی التوسط فکان فی ما قاله فیه (من حسین من ابوک من مصعب غالتکم غول) فلما ولی عبدالله بن طاهر الشام علم الحصنی انه لایفلت منه ان هرب، فثبت فی موضعه و احرز حرمه و ترک امواله و دوابه و کل ما کان یملکه فی موضعه و فتح باب حصنه و جلس علیه، قال محمد بن الفضل الخراسانی- و هو من وجوه قواد عبدالله- و نحن نتوقع من عبدالله ان یوقع به فلما شارفنا بلده و کنا علی ان نصبحه دعانی عبدالله بن طاهر فی اللیل. فقال لی بت عندی اللیله و لیکن فرسک معدا عندک، ففعلت فلما کان فی (الفصل الثالث و الاربعون- فی مکارم الاخلاق) السحر صبح الحصنی فرای بابه مفتوحا ورآه جالسا مسترسلا فقصده و سلم علیه و نزل عنده و قال له ما اجلسک ههنا؟ و حملک علی ان فتحت بابک و لم تتحصن من هذا الجیش المقبل و لم تتنح عن عبدالله بن طاهر مع ما فی نفسه علیک و ما بلغه عنک؟ فقال (ان ما قلت لم یذهب علی و لکنی تاملت امری و علمت انی اخطات خطیئه حملنی علیها نزق الشباب و غره الحداثه، و انی ان هربت منه لم افته فباعدت البنات و الحرم و استسلمت بنفسی و کل ما املک فانا اهل بیت قد اسرع القتل فینا ولی بمن مضی اسوه فانی اثق بان الرجل اذا قتلنی و اخذ مالی شفی غیظه و لم یتجاوز ذلک الی الحرم و لا له فیهن ارب و لا یوجب جرمی اکثر مما بذلته). فو الله ما لقاه عبدالله الا بدموعه تجری علی لحیته. ثم قال

له اتعرفنی؟ قال لا و الله، قال (انا عبدالله بن طاهر و قد امن الله روعتک و حقن دمک و صان حرمک و حرس نعمتک، و عفا عن ذنبک و ما تعجلت الیک و حدی الا لتامن من قبل هجوم الجیش، و لئلا یخالط عفوی روعه تلحقک) فبکی الحصنی و قام فقبل راسه، فضمه عبدالله بن طاهر وادناه. ثم قال اما فلا بد یا اخی من عتاب جعلنی الله فداک قلت شعرافی قومی افخر بهم و لم اطعن فیه علی حسبک و لا ادعیت فضلا علیک، و فخرت بقتل رجل هو و ان کان من قومک الا انه من القوم الذین ثارک عندهم فکان یسعک السکوت او ان لم تسکت لا تعرق و لا تسرف فقال (ایها الامیر قد عفوت فاجعله العفو الذی لا یخالطه تثریب و لا یکدر صفوه تانیب) قال قد فعلت، ثم دعا بدواه فکتب له بتسویغه خراجه ثلاث سنین و قال له ان نشطت لنا فالحق بنا و الا فاقم بمکانک، فقال فانا اتجهز و الحق بالامیر، ففعل و لحق به بمصر و لم یزل معه حتی رحل عبدالله الی العراق فودعه و قام ببلده). (الفصل الثالث و الاربعون- فی مکارم الاخلاق) و فی کامل الجزری لما ظفر عماد الدوله علی بن بابویه علی یاقوت و ملک شیراز وجد فی ما غنم برانس لبود علیها اذناب الثعالب، و وجدوا قیودا و اغلالا فسال اصحاب یاقوت عنها فقالوا ان هذه اعدت لکم لتجعل علیکم و یطاف بکم فی البلاد فاشار اصحاب ابن بویه ان یفعل بهم مثل ذلک فابی و قال انه بغی و لوم و ظفرت و لقد لقی یاقوت بغیه- ثم احسن الی الاساری و اطلقهم و قال هذه نعمه و الشکر علیها واجب یقتضی المزید و خیر الاساری بین المقام عنده و اللحوق بیاقوت فاختاروا المقام عنده فخلع علیهم. و فی السیر ضرب الحجاح اعناق اسری ثم قدم رجلا لیضرب عنقه، ققال و الله لئن کنا اسانا فی الذنب فما احسنت فی العفو فقال الحجاج اف لهذه الجیف اما کان فیها یحسن مثل هذا و امسک عن القتل و قال ابوتمام: اذاسیفه اضحی علی الهام حاکما غدا العفو منه و هو فی السیف حاکم

مغنیه

علمتنی التجربه و تکرارها اشیاء، منها ان من فر الی الله و قرع بابه مخلصا اغاثه و شمله بعنایته، و منها ان من شکر القلیل من فضله تعالی زاده اضعافا، و من رفضه و تبرم به طلبا للکثیر عاقبه بالحرمان، و ان من ابی الا القصاص بیده ممن اساء الیه ترکه سبحانه و شانه یشفی غیظه من عدوه ان استطاع، و ان من عفا عن حقه الخاص لوجه الله کان له ناصرا، و عوض علیه اضعافا مضاعفه. و یاتی قول الامام: اولی الناس بالعفو اقدرهم علی العقوبه. و قوله: اول عوض الحلیم من حلمه ان الناس انصاره علی الجاهل.

عبده

جعفری

فیض الاسلام

امام علیه السلام (در عفو و گذشت از دشمن) فرموده است: هر گاه بر دشمنت دست یافتی پس بخشش و گذشت از او را شکر و سپاس (نعمت) توانائی بر او قرار ده (از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت شده: روز قیامت نداءکننده ای فریاد می کند هر که را بر خدا اجر و پاداشی است بایستد، و نمی ایستند مگر گذشت کنندگان، آیا نشنیدید فرمایش خدایتعالی را فمن عفا و اصلح فاجره علی الله س 42 ی 40 یعنی پس کسی که از دشمن بگذرد و بین خود و او اصلاح نماید بر خدا است که اجر و پاداش او را عطا فرماید).

زمانی

صرف نظر نمودن از دشمن، وقتی سودمند است که آزادی اش به صلاح جامعه باشد همان راهی که پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) در جنگهای گوناگون نسبت به مردم تعقیب کرد خدا هم نسبت به محمد (صلی الله علیه و آله).

سید محمد شیرازی

و قال علیه السلام: (اذا قدرت علی عدوکم) الذی عاداک و اذاک (فاجعل العفو عنه شکرا للقدره علیه) فان القدره من نعم الله سبحانه، و کل نعمه تحتاج الی الشکر، و العفو عن العدو شکر، لانه مما ندب الیه سبحانه، فهو اطاعه له.

موسوی

اللغه: قدر علیه: قوی علیه. العفو: الصفح. الشرح: لکل نعمه شکرها المناسب لها، و القدره علی العدو نعمه کبری تستحق الشکر، فاذا اعطاک الله القدره البدنیه او العسکریه او العقلیه و انتصرت بذلک علی عدوک فاجعل شکر هذا النصر و القدره علی العدو ان تعفو عنه و تصفح. و فی التاریخ امثله عظیمه فی العفو و الصفح و کم حول هذا الاسلوب من التعامل الد الاعداء الی اصدقاء او فیاء هذا اذا کان المعفو عنه کریما شهما یعرف منابت العز فی رووس الرجال …

طالقانی

ابن ابی الحدید ضمن شرح این سخن می گوید: من این سخن را در قطعه ای تضمین کرده و چنین سروده ام که «اگر بر دشمن چیره شدی و خواستی انتقام بگیری، با بخشیدن دشمنانت سپاس پیروزی را به جای آور.» سپس می گوید: با آنکه سخنان بسیاری در باره بردباری و گذشت و بخشیدن آورده ایم، این جا مطالب دیگری می آوریم. میان ابو مسلم خراسانی و سالار مرو بگو و مگویی شد و سالار مرو در سخن تندی کرد. ابو مسلم او را تحمل کرد، سالار مرو پشیمان شد و برای پوزش خواهی در برابر ابو مسلم ایستاد. او ضمن سخنان خود به ابو مسلم گفته بود: ای بچه سر راهی. ابو مسلم به او گفت: آرام باش، سخنی گفته شد و گمانی به خطا رفت و خشم خود دیو است و من از قدیم با تحمل تو، تو را نسبت به خود گستاخ کرده ام. اینک اگر از گناه پوزش خواهی، من هم با تو در آن شریک ام و اگر مغلوب هستی عفو من تو را فرا می گیرد. سالار مرو گفت: ای امیر، بزرگی گناه من

آرامش را از من باز گرفته است. ابو مسلم گفت: شگفتا، در حالی که بدی کردی با نیکی مقابله کردم و پس از آن در حالی که نیکوکار بودی با بدی مقابله کردم. سالار مرو گفت: اینک به عفو تو اعتماد کردم.

یکی از دبیران مأمون گناهی کرد و پیش او رفت تا حجتی برای گناه خویش آورد. مأمون گفت: ای فلان بر جای باش که یا می خواهی پوزشی آوری یا سوگندی خوری که من هر دو را به خودت بخشیدم. و این کار از سوی تو مکرر شده است که همواره بدی می کنی و ما خوبی می کنیم و گناه می کنی و ما می بخشیم، شاید عفو چیزی باشد که تو را اصلاح کند.

و گفته شده است بهترین کار کسی که قدرت یافته است، عفو است و زشت ترین کار او، انتقام کشیدن است.

و از جمله بردباریها و گذشتی که با آنکه همراه با افتخار و کبر باشد، پسندیده است. کاری است که مصعب بن زبیر انجام داده است و چنان بود که چون والی عراق شد، مردم را به حضور پذیرفت تا مقرری ایشان را پرداخت کند. منادی او ندا داد عمرو بن جرموز -قاتل زبیر- کجاست؟ به مصعب گفته شد: او گریخته و به جایگاه بسیار دوری رفته است. گفت: آن احمق پنداشته است که من او را در قبال خون زبیر خواهم کشت، به او بگویید ظاهر شود و در کمال امان و سلامت مقرری خود را بگیرد.

مردی به احنف فراوان دشنام داد و احنف پاسخی نداد. آن مرد گفت: ای وای چیزی او را از پاسخ دادن به من باز نمی دارد، جز آنکه در نظرش خوار هستم.

مأمون چون بر ابراهیم بن مهدی پیروز شد به او گفت: در کار تو رایزنی کردم و به من به کشتن تو اشاره شد ولی من منزلت تو را فراتر از گناه تو دیدم و به سبب لزوم حرمت تو، کشتنت را خوش نمی دارم. ابراهیم گفت: ای امیر المؤمنین آن کس که با او مشورت کرده ای به مقتضای سیاست و عادت نظر داده است ولی تو می خواهی پیروزی را در پناه عفوی که به آن عادت کرده ای، به دست آوری، اگر بکشی تو را نظیر بسیار است و اگر عفو کنی نظیری نخواهی داشت. گفت: تو را بخشیدم، در کمال امان برو و به حال خود باش.

اعشی در راه خود گم شد و چون صبح فرا رسید کنار خیمه های علقمه بن علاثه بود- که دشمن سرسخت او بود. عصا کش اعشی گفت: ای ابو بصیر، وای از این بامداد نافرخنده و به خدا سوگند که این چادرهای چرمی خانه های علقمه است. در این هنگام

جلوه تاریخ درشرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 7، ص236

جوانان قبیله بیرون آمدند و اعشی را گرفتند و او را پیش علقمه بردند. همین که اعشی مقابل او قرار گرفت، علقمه گفت: خدای را سپاس که مرا بدون هیچ عهد و پیمانی بر تو پیروزی داد. اعشی گفت: فدایت گردم، می دانی این کار به چه منظور صورت گرفته است گفت: آری برای اینکه در قبال سخنان یاوه ای که در حق من گفته ای آن هم با نیکیهای من نسبت به تو، اینک از تو انتقام بگیرم. اعشی گفت: نه به خدا سوگند این چنین نیست، بلکه خداوند تو را بر من پیروزی داد تا اندازه بردباری تو را در مورد من بیازماید. علقمه خاموش شد و اعشی این ابیات را خواند: «ای علقمه کارها مرا به سوی تو آورد و بد گمان نبوده و نیستم، علاثه جامه های شرف خود را بر شما پوشانده و بردباری پوشیده خود را میراث شما قرار داد، اینک جانها فدای تو باد، جان مرا به من ببخش که همواره فزونی یابی و کاستی پیدا نکنی.» علقمه گفت: چنین کردم و حال آنکه به خدا سوگند اگر اندکی از آنچه در ستایش عامر بن عمر سروده ای در باره من می سرودی تو را برای تمام مدت زندگانی بی نیاز می کردم و اگر اندکی از نکوهشهایی که مرا سروده ای برای عامر گفته بودی، تو را زنده نمی گذاشت.

معاویه به خالد بن معمر سدوسی گفت: به چه سبب علی را این همه دوست می داشتی؟ گفت: برای سه چیز، بردباریش چون خشم می گرفت و راستی او هر گاه که سخن می گفت و وفای او به هر وعده ای که می داد.

مکارم

و قال علیه السلام

إِذَا قَدَرْتَ عَلَی عَدُوِّکَ فَاجْعَلِ الْعَفْوَ عَنْهُ شُکْراً لِلْقُدْرَهِ عَلَیْهِ .

امام علیه السلام فرمود:

هنگامی که بر دشمنت پیروز شدی عفو را شکرانه این پیروزی قرار ده. (. سند گفتار حکیمانه: از کسانی که پیش از سیّد رضی این سخن حکمت آمیز را نقل کرده اند ابوعثمان جاحظ است که یکصد جمله از کلمات امام گردآوری کرده و این سخن را یکی از آنها قرار داده است و راغب اصفهانی در کتاب محاضرات آن را با تفاوتی که نشان می دهد از منبع دیگری اخذ کرده آورده است و گروه دیگری نیز بعد از سیّد رضی آن را در کتاب های خود آورده اند،گاه با تفاوت هایی که دلیل بر تعدد منبع است.(مصادر نهج البلاغه،ج 4،ص 13 با تلخیص) و از آنچه در کتاب تمام نهج البلاغه آمده چنین استفاده می شود که این جمله حکمت آمیز بخشی از نامه ای است که امام علیه السلام برای فرزندش امام حسن مجتبی علیه السلام نوشت و در بخش نامه ها در نامه 31 در نهج البلاغه آمده است،هرچند مرحوم سیّد رضی این جمله و بعضی از جمله های دیگر را در آن نامه نیاوره است.(تمام نهج البلاغه،ص 976). )

شکر قدرت

می دانیم هر نعمتی شکری دارد که اگر انجام گیرد موجب بقای نعمت و افزایش آن است و اگر انجام نگیرد نعمت به مخاطره خواهد افتاد؛ممکن است کم یا نابود شود.

نیز روشن است که شکر تنها شکر زبانی نیست،بلکه باید با عمل مناسبی نعمت را شکر گفت؛آن کس که خدا اموال و ثروت فراوانی به او داده شکرش آن است که دیگران را نیز در آن سهیم سازد و آن کس که خدا مقامی به او بخشیده شکرش آن است که به وسیله آن مشکلات نیازمندان را حل کند.

در مورد پیروزی بر دشمن،بهترین شکر آن عفو و گذشت است همان گونه که امام در اینجا می فرماید:«هنگامی که بر دشمنت پیروز شدی عفو را شکرانه این پیروزی قرار ده»؛ (إِذَا قَدَرْتَ عَلَی عَدُوِّکَ فَاجْعَلِ الْعَفْوَ عَنْهُ شُکْراً لِلْقُدْرَهِ عَلَیْهِ) .

آری عفو و گذشت سیره کریمان است و انتقام روش لئیمان.

در تاریخ زندگی پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله و امامان اهل بیت علیهم السلام جلوه های فراوانی از این مطلب دیده می شود.در جریان فتح مکه هنگامی که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله بر دشمنانی که یک عمر خون به دل او کرده بودند و یارانش را کشته و مثله کرده بودند پیروز شد جمله تاریخی

«اذْهَبُوا فَأَنْتُمُ الطُّلَقَاءُ» ( .کافی،ج 3،ص 512،ح 2. )را فرمود و همه جنایتکاران را مورد عفو قرار داد و شعار

«الْیَوْمُ یَوْمُ الْمَرْحَمَهِ؛ امروز روز بخشش است»در مکه طنین انداز شد.

توصیه های امام امیرالمؤمنین علیه السلام درباره قاتلش«عبد الرحمان بن ملجم مرادی»نشانی از گذشت کریمانه آن حضرت است و همچنین در جریان جنگ صفین بعد از آن که یارانش بر شریعه فرات مسلط شدند اجازه نداد به عنوان انتقام آب را به روی آنها ببندند،بلکه آب را برای همه آزاد ساخت.همچنین در مورد فرزندان آن حضرت و امامان معصوم.

اضافه بر این،تبدیل انتقام به عفو اثر مهم اجتماعی دارد و آن این است که انتقام به صورت تصاعدی پیش می رود و دائما قتل و کشتار و ناامنی می آفریند و هرگز اجازه نمی دهد صلح و صفا و آرامشی در جامعه پدید آید در حالی که عفو و گذشت به خشونت ها پایان می دهد و سبب آرامش جامعه است.بنابراین افزون بر این که عفو فضیلتی اخلاقی و مهم است،تدبیر پر ارزش اجتماعی است.

لذا در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود:

«أَلَا أُخْبِرُکُمْ بِخَیْرِ خَلَائِقِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهِ؟ الْعَفْوُ عَمَّنْ ظَلَمَکَ وَ تَصِلُ مَنْ قَطَعَکَ وَ الْإِحْسَانُ إِلَی مَنْ أَسَاءَ إِلَیْکَ وَ إِعْطَاءُ مَنْ حَرَمَکَ؛ آیا شما را از بهترین اخلاق دنیا و آخرت خبر ندهم؛عفو و گذشت از کسی که به تو ستم کرده و پیوند محبت با کسی که از تو بریده و نیکی به کسی که با تو بدی کرده و بخشیدن کسی که تو را محروم کرده است (اینها باارزش ترین اخلاق است)». ( .کافی،ج 2،ص 107،ح 1. )

و در حدیثی از امام امیر مؤمنان علیه السلام در غررالحکم آمده است:

«الْعَفْوُ تاجُ الْمَکارِمِ؛ عفو تاج اخلاق والای انسانی است». ( .غررالحکم،ص 245،ح 5001.)

در حدیث دیگری از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله می خوانیم:

«تَعافُوا تَسْقُطُ الضَّغائِنُ بَیْنَکُمْ؛ یکدیگر را عفو کنید تا کینه ها برچیده شود».( .کنز العمال،ج 3،ص 373،ح 7004. )

قرآن مجید نیز خطاب به مؤمنان می فرماید: «وَ لْیَعْفُوا وَ لْیَصْفَحُوا أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ یَغْفِرَ اللّهُ لَکُمْ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ». 2

از آثار و برکات مهم عفو از دشمنان و خطاکاران آن است که در بسیاری از موارد ناگهان منقلب می شوند و عداوت آنها تبدیل به دوستی صمیمانه ای می شود که تاریخ نمونه های فراوانی از آن به یاد دارد.

البته این دستور یک استثنای مهم دارد و آن اینکه در آنجا که دشمن عفو را نشانه ضعف ببیند یا سبب جسارت و ادامه خصومت او شود،عفو کردن غلط و شبیه ترحم بر پلنگ تیزدندان است.در این گونه موارد هیچ کس عفو را فضیلت نمی شمرد،بلکه نوعی بی تدبیری و رضایت به ادامه خشونت محسوب می شود.

به همین دلیل در اجرای حدود اسلامی در جایی به قاضی اجازه عفو داده شده است که آثار توبه و صلاح در شخص جانی آشکار گردد.

انگلیسی

Imām Ali ibn Abū Talib said the following: “When you gain the upper hand over your adversary, pardon him as your way of expressing thanks (to Allāh] for being able to overpower him.”{The occasion for pardoning and forgiving is when there is the ability to avenge. But when there is no such ability, pardon is just the result of helplessness for which there is no credit. However, to practice pardon despite having power and ability to avenge is the essence of human distinction and an expression of thanks to Allāh for bestowing such power. The feeling of gratefulness necessitates it. It is then that man should bow down to Allāh in humbleness and humility by which the delicate feeling of pity and kindness will rise in his heart. The rising flames of rage and anger will cool down. Thereafter, there will be no urge to take revenge under the effect of which one will use his strength and ability to satisfy his anger instead of using it properly.}

حکمت12: در نکوهش نداشتن و از دست دادن دوست

اشاره

صوت

وَ قَالَ علیه السلام أَعجَزُ النّاسِ مَن عَجَزَ عَنِ اکتِسَابِ الإِخوَانِ وَ أَعجَزُ مِنهُ مَن ضَیّعَ مَن ظَفِرَ بِهِ مِنهُم

ترجمه ها

دشتی

و درود خدا بر او، فرمود: ناتوان ترین مردم کسی است که در دوست یابی ناتوان است، و از او ناتوان تر آن که دوستان خود را از دست بدهد .

شهیدی

ناتوانترین مردم کسی است که نیروی به دست آوردن دوستان ندارد، و ناتوانتر از او کسی بود که دوستی به دست آرد و او را ضایع گذارد.

اردبیلی

عاجزترین مردمان کسیست که عاجز باشد از دل بدست آوردن برادران و عاجزتر ازو کسیست که ضایع کرد و فرو گذاشت کسی را که فیروزی یافت باو از برادران

آیتی

و فرمود (علیه السلام): ناتوانترین مردم، کسی است که در یافتن دوست ناتوان باشد و ناتوانتر از او، کسی است که دوستی فرا چنگ آرد و ضایعش گذارد.

انصاریان

و آن حضرت فرمود:ضعیف ترین مردم کسی است که از یافتن دوستان ناتوان است، و ناتوان تر از او کسی است که دوستان به دست آورده را از دست بدهد .

شرح ها

راوندی

کیدری

ابن میثم

(ناتوانترین مردم کسی است که از یافتن دوستان، ناتوان باشد، و ناتوانتر از او کسی است که یاران به دست آورده را از دست بدهد). اخوان، جمع اخو است مانند خربان که جمع خرب است، مقصود دوستان صمیمی است. و در عبارت ترغیبی بر اخلاق پسندیدهاست، زیرا دوستان جز با اخلاق کریمه فراهم نیایند. و امام (علیه السلام) فرد ناتوان از دوستیابی را از آن رو ناتوانترین مردم، دانسته است که دوستیابی، نه به صرف نیروی بدنی نیاز دارد و نه به اعمال نیروی عقلی، بلکه تنها به اخلاق خوب و حسن رفتار و برخورد با گشاده رویی و چهره ی باز، نیازمند است. و این امور هم در بیشتر مردم، طبیعی و آسانترین کار برای آنهاست، بنابراین کسی که از اینها ناتوان باشد، ناتوانترین فرد بر انجام کارهاست. و اینکه امام (علیه السلام) آن کسی را که دوستی داشته و بعد از دست داده، ناتوانترین شخص شمرده است از آن روست که دوستیابی ناگزیر زحمتی برای شخص دارد، اما کسی که دوستی، فراهم آورده است، دیگر نیازی به این مقدار زحمت نیز ندارد، بنابراین، نگهداری دوستان آسانتر است از دوستیابی، پس کسی که دوستان را از دست می دهد، به خاطر ناتوانی در نگهداری از چیزی که آسانترین کارهاست، از کسی که در دوستیابی ناتوان است، ناتوانتر می باشد. اگر کسی اشکال کند که امام فرمود: کسی که دوستان را از دست بدهد، ناتوانتر از ناتوانترین مردم است، بنابراین مردم (به دلیل وجود ناتوان تر از خود) ناتوانترین مردم نمی شود، این خلف است در پاسخ می گوییم: لفظ الناس مطلق است، در صورتی خلف لازم می آمد که افاده ی عموم می کرد.

ابی الحدید

وَ قَالَ علیه السلام أَعْجَزُ النَّاسِ مَنْ عَجَزَ عَنِ اکْتِسَابِ الْإِخْوَانِ وَ أَعْجَزُ مِنْهُ مَنْ ضَیَّعَ مَنْ ظَفِرَ بِهِ مِنْهُمْ .

قد ذکرنا قطعه صالحه من الإخوانیات فیما تقدم

و فی الحدیث المرفوع أن النبی صلی الله علیه و آله بکی لما قتل جعفر بمؤته و قال المرء کثیر بأخیه .

و قال جعفر بن محمد علیه السلام لکل شیء حلیه و حلیه الرجل أوداؤه.

و أنشد ابن الأعرابی لعمرک ما مال الفتی بذخیره و لکن إخوان الصفاء الذخائر.

و کان أبو أیوب السختیانی ( ب:«السجستانیّ»،و الصواب ما أثبته من ا. ) یقول إذا بلغنی موت أخ کان لی فکأنما سقط عضو منی.

و کان یقال الإخوان ثلاث طبقات طبقه کالغذاء لا یستغنی عنه و طبقه کالدواء یحتاج إلیه عند المرض و طبقه کالداء لا یحتاج إلیه أبدا.

و کان یقال صاحبک کرقعه فی قمیصک فانظر بما ترقع قمیصک.

و کان یونس بن عبید یقول اثنان ما فی الأرض أقل منهما و لا یزدادان إلا قله درهم یوضع فی حق و أخ یسکن إلیه فی الله.

و قال الشاعر أخاک أخاک إن من لا أخا له

و قال آخر و لن تنفک تحسد أو تعادی

و أوصی بعضهم ابنه فقال یا بنی إذا نازعتک نفسک إلی مصاحبه الرجال فاصحب من إذا صحبته زانک و إذا خدمته صانک و إذا عرضت لک مؤنه أعانک و إن قلت صدق قولک و إن صلت شد صولک و إن مددت یدک لأمر مدها و إن بدت لک ( فی د«و بغضاء التقی»و هو وجه أیضا. ) عوره سدها و إن رأی منک حسنه عدها و إن سألته أعطاک و إن سکت ابتدأک و إن نزلت بک ملمه واساک من لا تأتیک منه البوائق و لا تحتار ( ا:«عنک». ) علیک منه الطرائق و لا یخذلک عند الحقائق.

من الشعر المنسوب إلی علی علیه السلام

إن أخاک الحق من کان معک

و من الشعر المنسوب إلیه علیه السلام أیضا

أخوک الذی إن أجرضتک ملمه

و قال بعض الحکماء ینبغی للإنسان أن یوکل بنفسه کالئین أحدهما یکلؤه من أمامه و الآخر یکلؤه من ورائه و هما عقله الصحیح و أخوه النصیح فإن عقله و إن صح فلن یبصره من عیبه إلا بمقدار ما یری الرجل من وجهه فی المرآه و یخفی علیه ما خلفه و أما أخوه النصیح فیبصره ما خلفه و ما أمامه أیضا.

و کتب ظریف إلی صدیق له أنی غیر محمود علی الانقیاد إلیک لأنی صادقتک من جوهر نفسی و النفس یتبع بعضها بعضا.

وفی الحدیث المرفوع إذا أحب أحدکم أخاه فلیعلمه.

و قال الأحنف خیر الإخوان من إذا استغنیت عنه لم یزدک ودا و إن احتجت إلیه لم ینقصک.

و قال أعشی باهله یرثی المنتشر بن وهب إما سلکت سبیلا کنت سالکها

و قال آخر یرثی صدیقا له أخ طالما سرنی ذکره

رأی بعض الحکماء مصطحبین لا یفترقان فسأل عنهما فقیل صدیقان قال فما بال أحدهما غنیا و الآخر فقیرا

کاشانی

(و قال علیه السلام: اعجزالناس من عجز عن اکتساب الاخوان) عاجزترین مردمان، کسی است که عاجز باشد از دل بدست آوردن برادران و حسن معاشرت با ایشان و مدارا نمودن و مواسات کار فرمودن با خویشان و بیگانگان، زیرا که اکتساب اخوان، مفتقر است به کرم اخلاق و حسن سیرت با ایشان و آن از امور طبیعیه است که آسان است بر ایشان، پس عاجز از آن اکتساب، اعجز مردمان باشد (و اعجز منه) و عاجزتر از این کس (من ضیع من ظفر به منهم) شخصی است که ضایع کرد و فرو گذاشت کسی را که فیروزی یافت به او و او را مصاحب خود گرفت از برادران زیرا که نگه داشتن یاران، آسان تر است از کلفت تحصیل ایشان. پس سبب حفظ ایشان که آن ظفر است به ایشان اسهل باشد، و مضیع ایشان اعجز

آملی

قزوینی

عاجزترین مردمان آن کس است که عاجز باشد از اکتساب دوستان باوفا و عاجزتر از آنکس آنکس باشد که ضایع سازد دوستی را که به دست آورده است او را (سنائی) گوید: بد کسی دان که دوست کم دارد زو بتر آنکه داشت بگذارد و از آن حضرت در (دیوان) منقول است: علیک باخوان الصفاء فانهم عماد اذا استنجدتهم و ظهور فما بکثیر الف خل و صاحب و ان عدوا واحدا لکثیر مضمون این شعر آخری را در فارسی نیکو گفته اند: دوستی با هزار شخص کم است دشمنی با یکی بود بسیار

لاهیجی

و قال علیه السلام: «اعجز الناس من عجز عن اکتساب الاخوان و اعجز منه من ضیع من ظفر به منهم.» یعنی و گفت امیرالمومنین علیه السلام که عاجزترین مردمان کسی است که عاجز باشد از تحصیل برادران یعنی دوستان در دین و عاجزتر از او کسی است که ضایع گرداند کسی را که ظفر یافت به آن کس در حالتی که از جمله ی برادران باشد. یعنی ضایع گرداند برادری کسی را که ظفر بر برادری او یافته است و عاجزتر بودن آن به سبب آسان تر بودن حفظ برادری است از تحصیل برادری.

خویی

اللغه: (الاخوان) جمع الاخ قال فی (المنجد): و الاخ و الاخ و الاخو و الاخو … من جمعک و ایاه صلب او بطن- الی ان قال: و یقال: هولا اخوه فلان، الصاحب و الصدیق و قیل: الاخوان جمع اخ من الصداقه یقال: هولاء اخوان الصفا، یستعار لکل مشارک لغیره فی القبیله او فی الدنیا او فی الصنعه او فی غیر ذلک من المناسبات. اقول: و الیق المناسبات فی لسان القرآن و الاخبار المشارکه فی الاسلام کما قال عز من قائل: (103- آل عمران- و اذکروا نعمه الله علیکم اذ کنتم اعدائا فالف بین قلوبکم فاصبحتم بنعمته اخوانا). الاعراب: اعجز مضافا متبدا، و جمله من عجز- الخ- موصوله خبره، و الرابط العموم المستفاد من الموصول. المعنی: یشیر الحدیث الی ان الانسان کما یتوجه الی المال و یصرف عمره فی تحصیله فلابد من توجهه الی امر آخر و هو صرف الوقت فی تحصیل الاخوان و الاصدقا و کما ان الوصول الی الاموال عاده لا یکون علی وجه الصدفه و الاختیار و لا یعتمد الناس فی تحصیل المال علیها، کذلک الاصدقاء و الاخوان لا یجتمعون حول الانسان علی وجهه التصادف، فلابد من صرف الهمه و بذل الثروه فی تحصیلهم فانه اهون من تحصیل الاموال، حیث ان حسن المعاشره و بذل المعاونه مما یکتسب به الاصدقاء و لا مونه فیه، و ربما یحصل الصدیق بمسابقه السلام و التحیه و بالزیاه و العیاده و سائر الروابط الحسنه الاجتماعیه المعموله بین الناس، فمن ترک کل ذلک فی سبیل تحصیل الاصدقاء و الاخوان فهو من اعجر الناس، و کما ان المال بعد تحصیله محتاج الی الحفظ و التنمیه حتی یبقی، کذلک الصداقه و الاخوه تحتاج الی التودد و حفظ الروابط حتی تبقی، فمن اکتسب صدیقا ثم ترکه وضیعه کان اعجز من الاعجز. الترجمه: ناتوانتر مردم آنکه برادرانی بدست نیارد، و ناتوانتر از وی آنکه برادران را از خود براند.

ناتوانتر ز جمله ی مردم ***آنکه تحصیل دوست نتواند

ناتوانتر از او کسی که ز دوست*** رشته ی دوستی ببراند

شوشتری

(الفصل السادس و الاربعون- فی الاصدقاء) (اعجز الناس من عجز عن اکتساب الاخوان) نظیره ما فی (العلل)، قال الاصبغ: کان امیرالمومنین (علیه السلام) اذا اراد ان یوبخ الرجل یقول له: (و الله لانت اعجز من تارک الغسل یوم الجمعه، فانه لا یزال فی هم الی الجمعه الاخری). و کذا ما عنه (علیه السلام): اسوا الناس حالا من لم یثق باحد لسوء ظنه و لم یثق به احد لسوء فعله. و فی (الظرائف و اللطائف): (الفصل السادس و الاربعون- فی الاصدقاء) تکثر من الاخوان ما استطعت انهم عماد اذا ما استنجدتهم و ظهیر و ما یکثر الف خل و صاحب و ان عدوا واحدا لکثیر الصدیق عمده الصدیق وعدته، و نصرته و عقدته، و ربیعه و زهرته، و مشتریه و زهرته، و لقاء الصدیق روح الحیاه، و فراقه اسم الممات، و الحاجه الی الاخ المعین کالحاجه الی الماء المعین. و قال ابن ابی الحدید قال الشاعر: اخاک اخاک ان من لا اخا له کساع الی الهیجا بغیر سلاح و ان ابن عم المرء- فاعلم- جناحه و هل ینهض البازی بغیر جناح لعمرک ما مال الفتی بذخیره و لکن اخوان الصفاء الذخائر و کان ایوب السختیانی اذا بلغه موت اخ له یقول: کانما سقط عضو منی. و قال جعفر بن محمد علیهماالسلام: لکل شی ء

حلیه و حلیه الرجل او داوه. و فی الخبر: لما قتل بموته جعفر بکی النبی (صلی الله علیه و آله) و قال: المرء کثیر باخیه. (و اعجز منه من ضیع من طفر به منهم) نظیره ما فی (تاریخ بغداد) ان شعیب بن حرب اراد ان یتزوج بامراه فقال لها: انی سیی ء الخلق. قالت: و اسوا خلقا منک من احوجک الی ان تکون سیی ء الخلق. فقال: انت (الفصل السادس و الاربعون- فی الاصدقاء) اذن امراتی.

مغنیه

قالوا فی تعریف الصدق و صفاته و اکثروا. و الوصف الداخل فی ماهیته او اللازم لها هو ان الصدیق حقا و واقعا یرفض الشائعات عن صدیقه حتی و لو کان علی جهل بمصدرها. و هذا الصدیق ثروه وعده فی الدین و الدنیا، قال تعالی حکایه عن اهل النار: (فما لنا من شافعین و لا صدیق حمیم- 101 الشعراء). و قیل لحکیم قدیم: ما افضل ما یقتنیه الانسان؟ فقال: (الصدیق المخلص). و اذا کان الاخوان افضل قوه و ثروه یقتنیها الانسان فمن العجز ان یعیش بلا اصدقاء، و ان ضیعت واحدا منهم بعد الظفر به فانت اخسر الفاشلین، کما قال الامام. و قال بعض الشارحین: للصدقه طرق و اسباب، وعد منها (الملاقاه بالبشر و الطلاقه). و الحق ان السبب الوحید للصداقه هو التوافق فی الطباع حتی الطیور علی اشکالها تقع. و اشتهر عن نبی الرحمه (صلی الله علیه و آله): الارواح جنود مجنده ما تعارف منها ائتلف، و ما تناکر منها اختلف. و تقدم الکلام عن الصداقه فی الرساله 30 و فیها یقول الامام: و لا تضیعن حق اخیک اتکالا علی ما بینک و بینه. و بعد، فلا متعه اعذب و اطیب من حدیث تنفض به عن قلبک غبار الامام و الاشجان امام صدیق یصغی الیک بروح زاکیه تطمئن الیها، و عاطفه دافئه تلجا الیها.. و من فقد متعه الاحساس بالصداقه فقد حرمه الله اجمل ما فی الحیاه، و ان کان بیته مترفا و مزخرفا.

عبده

جعفری

فیض الاسلام

امام علیه السلام (در نکوهش نداشتن و از دست دادن دوست) فرموده است: ناتوانترین مردم کسی است که از دوستیابی ناتوان باشد، و ناتوانتر او کسی است که از دست بدهد دوستی از یاران را که به دست آورده (زیرا دوست یافتن آسان تر است از نگاهداشتن او).

زمانی

انسان در جامعه نیازمند دوست است. گفته اند دسته ای از دوستان مانند غذا هستند که انسان به آنها محتاج است و دسته ای دیگر مانند دوا هستند که گاه و بیگاه به آن نیازمند است و دسته سوم مرض اند که باید از آنها پرهیز کرد. و باز گفته شده رفیق مانند وصله ای است که به پیراهن می زنند باید مناسبت و ارزش آن را به دست آورد. امام ششم (علیه السلام) فرمود: لکل شی ء حلیه و حلیه الرجال او داوه هر چیزی زیوری دارد و زیور مرد دوستانش می باشند. شاعر می گوید: اخاک اخاک ان من لا اخاله کساع الی الهیجا بغیر سلاح و ان ابن عم المرء فاعلم جناحه و هل ینهض البازی بغیر جناح دوستت، دوستت! کسی که دوست نداشته باشد مانند جنگجوئی است که بدون اسلحه به جنگ می رود. بدانکه پسر عموی انسان بال انسان است. آیا باز شکاری بدون پر، پرواز می کند؟ اسلام همه هم کیشان را برادر خوانده و صریحا می گوید: (مومنین برادر یکدیگرند)

سید محمد شیرازی

و قال علیه السلام (اعجز الناس من عجز عن اکتساب الاخوان) لان اکتساب الاصدقاء لا یحتاج الی ازید من معاشره حسنه، و هی لیست بمال و لا فیها تعب فاذا عجز عنها المرء فهو اعجز الناس (و اعجز منه) ای من هذا الاعجز (من ضیع من ظفر به فهم) بان نسلک سلوکا تنفر منه صدیقه.

موسوی

اللغه: اکتسب: ربح. ضیع الشی ء: فقده. ظفر به: فاز به. الشرح: دعوه الی اکتساب الاخوان و عدم تنفیر و تهجیر من هم اصدقاء بالفعل بل یحافظ علی اصدقائه و یحاول ان یکتسب غیرهم. اعجز الناس من عجز عن اکتساب الاصدقاء لان اکتسابهم لا یحتاج الا الی بعض اللیاقه و الصدق و حسن اللقاء و الکلمه الطیبه و السوال عنهم و مد ید العون الیهم قدر الطاقه و من لم یقدر علی ذلک فهو من اعجز الناس عن اکتساب ما یحتاج الی جهد و کلفه و مشقه عالیه … و لکن اعجز من هذا من ضیع من ظفر به منهم ان یکون لک اصدقاء فتاتی باعمال تبعدهم عنک و تجعلهم یتخلون عن صداقتک فهذا اشد عجزا من اصل اکتسابهم لان هروب العصفور من الید اشد حسره و اکثر الما من تحصیل عصفور بعید لم یقع تحت یدک … و من عجز عن الاحتفاظ بما فی یده کان اعجز من ان یکتسب ما لم یقع فی یده.

طالقانی

ابن ابی الحدید ضمن شرح این سخن شواهدی از روایات و اخبار و اشعار آورده است که برای نمونه به ترجمه یکی دو مورد بسنده می شود:

در حدیث مرفوع آمده است که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم پس از کشته شدن جعفر در جنگ موته گریست و فرمود: مرد با برادرش فزون است.

جعفر بن محمد علیه السّلام فرموده است: هر چیز را زیوری است و زیور مرد دوستان صمیمی اویند.

ابن الاعرابی چنین سروده است «سوگند به جان خودت که ثروت جوانمرد، اندوخته پسندیده نیست، بلکه برادران باصفا، اندوخته های پسندیده ترند.»

ابو ایوب سختیانی می گفته است: هر گاه خبر مرگ یکی از دوستانم - برادرانم- به من می رسد، چنان است که گویی اندامی از اندامهای من فرو می افتد.

گفته شده است، دوست تو همچون رقعه پیراهن توست، بنگر پیراهن خود را با چه چیزی وصله می زنی.

مکارم

و قال علیه السلام

أَعْجَزُ النَّاسِ مَنْ عَجَزَ عَنِ اکْتِسَابِ الْإِخْوَانِ،وَ أَعْجَزُ مِنْهُ مَنْ ضَیَّعَ مَنْ ظَفِرَ بِهِ مِنْهُمْ .

امام علیه السلام فرمود:

عاجزترین مردم کسی است که از به دست آوردن دوستان عاجز باشد و از او عاجزتر کسی است که دوستانی را که به دست آورده از دست بدهد. ( . سند گفتار حکیمانه: از جمله کسانی که پیش از سیّد رضی رحمه الله این کلمه حکمت آمیز را از علی علیه السلام نقل کرده اند،ابوعلی قالی در ذیل الامالی است که جمله بالا را بدون هیچ گونه تغییری از آن حضرت نقل کرده است و ابن ابی الحدید آن را با تفاوتی در الحکم المنثوره نقل می کند که نشان می دهد از منبع دیگری گرفته است.(مصادر نهج البلاغه،ج 4،ص 14). در کتاب تمام نهج البلاغه این جمله حکمت آمیز را در لابه لای نامه 31 که امام امیرالمؤمنین علیه السلام برای فرزندش امام مجتبی علیه السلام نوشته نقل کرده است.(تمام نهج البلاغه،ص 956). )

ناتوان ترین مردم

شک نیست که یکی از مهم ترین سرمایه انسان در زندگی دوستان صمیمی است؛این سرمایه نه تنها برای یاری کردن انسان در برابر مشکلات،بلکه برای انس گرفتن و از تجربه ها و نظرات آنها بهره گیری کردن ضروری است و جالب این که به دست آوردن دوستان خوب کار آسانی است؛نه همچون به دست آوردن مال است که احتیاج به تلاش و کوشش فراون و گاه نیاز به سرمایه گذاری های کلان دارد و نه همچون مقام است که به دست آوردنش نیاز به روابط اجتماعی قوی دارد،بلکه با سرمایه ای که در اختیار هر کس هست به دست می آید و آن سرمایه گشاده رویی،ادب و حسن معاشرت است.بر همین اساس امام علیه السلام می فرماید:«عاجزترین مردم کسی است که از به دست آوردن دوست عاجز باشد»؛ (أَعْجَزُ النَّاسِ مَنْ عَجَزَ عَنِ اکْتِسَابِ الْإِخْوَانِ) .

حدیث معروفی است از امیر مؤمنان علی علیه السلام که خطاب به مردم فرمود:

«إِنَّکُمْ لَنْ تَسَعُوا النَّاسَ بِأَمْوَالِکُمْ فَسَعُوهُمْ بِطَلَاقَهِ الْوَجْهِ وَ حُسْنِ اللِّقَاءِ فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ إِنَّکُمْ لَنْ تَسَعُوا النَّاسَ بِأَمْوَالِکُمْ فَسَعُوهُمْ بِأَخْلَاقِکُمْ؛ (ای مردم) شما نمی توانید مردم را با اموال خود راضی نگه دارید،از این رو ایشان را با خوشرویی و رفتار خوب راضی نگه دارید،زیرا من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود:شما نمی توانید خشنودی مردم را با اموال (محدودتان) به دست آورید بنابراین با اخلاق نیکتان خشنودی آنها را به دست آورید». ( .بحارالانوار،ج 68،ص 384،ح 22.)

آنگاه امام می افزاید:«و از او عاجزتر کسی است که دوستانی را که به دست آورده از دست بدهد»؛ (وَ أَعْجَزُ مِنْهُ مَنْ ضَیَّعَ مَنْ ظَفِرَ بِهِ مِنْهُمْ) .

زیرا ممکن است به دست آوردن چیزی مقداری زحمت داشته باشد؛ولی نگه داشتن آن آسان تر است،بنابراین کسی که دوستان خود را با بی مهری یا بی اعتنایی از دست دهد عاجزتر از کسی است که نتوانسته دوستی به دست آورد.

در اینجا سؤالی مطرح است که اگر امام در جمله اول می فرماید:«از همه مردم عاجزتر کسی است که...»چگونه بعد از آن می فرماید:«و از او عاجزتر کسی است که دوستانش را از دست دهد»اگر جمله اول عمومیّت دارد،با جمله دوم سازگار نیست.

ولی پاسخ این سؤال روشن است و آن اینکه جمله اول عمومیّت نسبی دارد و عمومیّت نسبی با وجود بعضی از استثناها منافات ندارد و شبیه این تعبیر در کلمات روزانه مردم نیز زیاد است؛مثلا مردم می گویند:بدبخت ترین مردم کسی است که آبروی خود را از دست دهد و از او بدبخت تر کسی است که ایمان خود را از دست دهد و هیچ گاه در عرف مردم تناقضی در میان این دو دیده نمی شود.

در حدیثی از امام امیر مؤمنان علیه السلام در غررالحکم می خوانیم:

«مَنْ لا صَدیقَ لَهُ لا ذُخْرَ لَهُ؛ کسی که دوست ندارد ذخیره ای ندارد». (.غررالحکم،ح 9460. )

امام صادق علیه السلام می فرماید:

«لَقَدْ عَظُمَتْ مَنْزِلَهُ الصَّدِیقِ حَتَّی إِنَّ أَهْلَ النَّارِ یَسْتَغِیثُونَ بِهِ وَ یَدْعُونَ بِهِ فِی النَّارِ قَبْلَ الْقَرِیبِ الْحَمِیمِ قَالَ اللَّهُ مُخْبِراً عَنْهُمْ (فَما لَنا مِنْ شافِعِینَ وَ لَا صَدِیقٍ حَمِیمٍ)؛ مقام دوست بسیار برجسته است تا آنجا که

دوزخیان نیز با فریاد خود از او-پیش از آنکه از نزدیکان کمک بخواهد-سخن می گویند همان گونه که خداوند در قرآن از آنها چنین خبر داده که می گویند:

امروز نه شفاعت کننده ای داریم نه دوست گرم و پر محبتی». ( .بحارالانوار،ج 71،ص 176،ح 11. )

اصولاً دوستان خوب بهترین زینت انسانند همان طور که امام صادق علیه السلام می فرماید:

«لِکُلِّ شَیْءٍ حِلْیَهٌ وَ حِلْیَهُ الرَّجُلِ أوِدّائُهُ؛ هرچیزی زینتی دارد و زینت انسان دوستان اوست». ( .شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید،ج 18،ص 112.)

در اهمّیّت دوستان همین بس که از بعضی از بزرگان سؤال شد:آیا برادر بهتر است یا دوست خوب.گفت:برادری خوب است که دوست انسان باشد.

انگلیسی

Imām Ali ibn Abū Tālib said: “The most helpless of all men is one who cannot find a few brothers during his lifetime, but still more helpless is whoever finds such a brother but loses him.”{It is not difficult to attract others with good manners and cheerfulness and to befriend them by sweet talk because no physical exertion or mental worry is required for this. Having made friends, it is still easier to maintain the friendship and good relationship. For making real friends, some effort is needed, while for maintaining friendship, no difficulty is unsurmountable. Therefore, no one can be more wretched than one who cannot even retain a thing which could be retained just by keeping away from frowning. The idea here is that a man should meet everyone with good manners and cheerfulness so that people may like to associate with him and extend a hand of friendship to him.}

حکمت13: در ترغیب به سپاسگزاری از نعمتهای خداوند

اشاره

صوت

وَ قَالَ علیه السلام إِذَا وَصَلَت إِلَیکُم أَطرَافُ النّعَمِ فَلَا تُنَفّرُوا أَقصَاهَا بِقِلّهِ الشّکرِ

ترجمه ها

دشتی

و درود خدا بر او، فرمود: چون نشانه های نعمت پروردگار آشکار شد، با ناسپاسی نعمت ها را از خود دور نسازید .

شهیدی

چون طلیعه نعمتها به شما رسید، با ناسپاسی دنباله آن را مبرید.

اردبیلی

هر گاه برسد بشما جوانب نعمتها پس مربانید پایان آنرا بکمی شکرگزاری

آیتی

و فرمود (علیه السلام): چون سرآغاز نعمت به شما رسد با کم سپاسی دنباله آن را نبرید.

انصاریان

و آن حضرت فرمود:زمانی که مقدمات نعمتها به شما رسید، نهایت آن را با کمی شکر از خود مرانید .

شرح ها

راوندی

و اطراف النعم: ابعاضها التی هی ادناها و اقصاها، ای ابعدها. و هذا ایماء الی ان من شکر نعم الله التی عنده و ان کانت صغیره فهو تعالی یعطی اجز لها.

کیدری

اذا وصلت الیکم اطراف النعم فلا تنفروا اقصاها بقله الشکر کفران النعم کالسبب لزوالها، و انقطاعها کما ان شکرها سبب لدوامها و زیادتها قال تعالی (لان شکرتم لازیدنکم و لئن کفرتم ان عذابی لشدید).

ابن میثم

(هرگاه نعمتهای تازه ای نصیب شما شد، زیادی آن نعمتها را با کم سپاسی از خود دور نسازید). امام (علیه السلام) در این گفتار توجه داده است، بر این که به منظور دوام و بقای نعمت باید شکر نعمت را به جای آورد، و از کم سپاسی- به دلیل پیامد ناگوار آن- برحذر داشته است بنابراین، زنهار به خاطر پیامد کم سپاسی است. لفظ تنفیر (حذر داشتن) را به ملاحظه ی شباهت نعمت، به یک گروه پرنده استعاره آورده است، پرندگان به هم پیوسته که اگر اول آن گروه فرود آید، آخر آن نیز فرود خواهد آمد. و در این عبارت اشارتی است بر این که دوام شکر و سپاس باعث دوام و زیادت نعمت است، همانطوری که خداوند متعال فرموده است: و لئن شکرتم لا زیدنکم

ابی الحدید

وَ قَالَ علیه السلام إِذَا وَصَلَتْ إِلَیْکُمْ أَطْرَافُ النِّعَمِ فَلاَ تُنَفِّرُوا أَقْصَاهَا بِقِلَّهِ الشُّکْرِ .

قد سبق القول فی الشکر و نحن نذکر هاهنا زیاده علی ذلک.

قال بعضهم ما شیبتنی السنون بل شکری من أحتاج أن أشکره.

و قالوا العفاف زینه الفقر و الشکر زینه الغنی.

و قالوا من سعاده المرء أن یضع معروفه عند من یشکره.

و من جید ما قیل فی الشکر قول أبی نواس قد قلت للعباس معتذرا

و قال البحتری فإن أنا لم أشکر لنعماک جاهدا فلا نلت نعمی بعدها توجب الشکرا ( دیوانه 71. ) .

و قال أیضا سأجهد فی شکری لنعماک إننی أری الکفر للنعماء ضربا من الکفر.

و قال ابن أبی طاهر شکرت علیا بره و بلاءه

و قال أبو الفتح البستی لا تظنن بی و برک حی

و قال أیضا و خر لما أولیت شکری ساجدا و مثل الذی أولیت یعبده الشکر.

البحتری

أراک بعین المکتسی ورق الغنی

آخر بدأت بمعروف و ثنیت بالرضا

کاشانی

(و قال علیه السلام فی الذین اعتزلوا القتال معه:) فرموده است آن حضرت علیه السلام در شان کسانی که گوشه گرفتند از کارزار نمودن به مصاحبت و موافقت او (خذلوا الحق) فرو گذاشتند راه حق را و تکاسل ورزیدند در آن (و لم ینصروا الباطل) و یاری ندادند کار باطل و ناحق را چون محمد بن سلمه و اسامه بن زید و سعد بن ابی وقاص و عبدالله بن عمر و ابوموسی اشعری و احنف بن قیس که رخصت حاصل کردند از آن زبده اشخاص که با آن حضرت به کارزار مشغول نشوند و مقرر است که اگر نصرت حق می کردند چون مالک اشتر و دیگران، فیروز می بودند در هر دو جهان. این کلام اشارت است به توسط ایشان در ضلالت، گوییا آن حضرت در حق ایشان فرموده که ایشان اگرچه فرو گذاشتند حق را و مدد ما ندادند در آن اما یاری ندادند امر باطل را و مدد خصمان ما ندادند در آن

آملی

قزوینی

هرگاه برسد به سوی شما اوائل نعمتها و شروع درآمدن کند نفرت مدهید و مرمانید آخر آن را به کمی شکر، چون شکر موجب مزید نعمت می گردد و ترک آن موجب انقطاع، پس چون فوجی از نعمت بر او داخل شوند، و او شکر آن نکند و پاس آن ندارد، آن فوجهای آخرین از آن صید که در راهند و از عقب وارد می شوند برمند و باز گردند.

لاهیجی

و گفت امیرالمومنین علیه السلام در وقتی که رسید به شما کناره ها و اوایل نعمتها، پس رم مدهید منتهای آن را به سبب کمی شکر کردن. یعنی به اندک نعمتی که رسیدید بسیار شکر کنید تا برسید به منتهای نعمت، زیرا که شکر، نعمت افزون کند.

خویی

اللغه: (الاطراف) جمع طریف و هو المکتسب من المال حدیثا کما فی- المنجد- او جمع طرف و هو الشی ء و منتهی کل شی ء کما فی- المنجد- و الاول انسب بالمقام. (النعمه) جمع نعم و انعم الحاله التی یستلذها الانسان، و فلان واسع النعمه ای کثیر المال- المنجد-. (نفر) ینفر نفورا الدابه: جزعت و تباعدت، و نفر ینفر الظبی: شرد و ابعد- المنجد-. المعنی: نال المسلمون فی عصره نعما لم یسبقوها و لم یکونوا یطمعوا فیها من السیاده و العزه و الاموال الکثیره التی مادتها غنائم الجهاد السریع الناجح و الفتوحات الواسعه التی ارسلت الی المدینه سیلا من طرائف الغنائم من ناحیه الفارس و الروم و قلما یصل البائس و الفقیر الی نعمه وافره الا بطر و طغی، و البطر و الطغیان کفران النعمه، و قد شاهد (علیه السلام) کیف اثر هذه الوضعیه فی روحیه المسلمین و شرعت تفسدهم و تغررهم حتی کبار الصحابه امثال طلحه و زبیر و عمرو بن العاص، فخاف علیهم عواقب هذه الغره و الطغیان الموجب للکفران و زوال النعم، فقد کان (علیه السلام) یتوقع للاسلام نفوذا عاما یشمل البشریه باجمعها و یجعلها تخضع لحکومه واحده عادله ملوها الاخلاق الفاضله و التوحید و العدل و السلام و الاسلام، و هی النعمه القصوی التی ینظر الیها بعینه النافذه، و حذر المسلمون من تنفیرها و لکن هیهات هیهات و یا اسفا اسفا من هذه الخلافات التی نفرت هذه النعم و ابعدتها الی ظهور الحجه عجل الله فرجه. الترجمه: چون نعمتهای نورستان در رسند، کم سپاسی نکنید تا دنبالهایشان برمند.

سر نعمت چه درآید ز درت ***میرسد از پس آن بیشترت

ناسپاسی مکن رم ندهش ***بر رگ خویش مزن نیشترت

شوشتری

(الفصل التاسع و الثلاثون- فی ما قاله (علیه السلام) فی ما یجب علی العبد لربه) اقول: ذکره (ابن ابی الحدید) بعد (17) ولکن فی (ابن میثم) کما هنا. و کیف کان فروی المصنف فی (مجازاته النبویه) قریبا منه عن النبی (صلی الله علیه و آله) و لاغرو فهو. منه کالصنو من الصنو و الذراع من العضد فقال: و من ذلک قوله (صلی الله علیه و آله) لبعض ازواجه احسنی جوار نعم الله فانها قلما نفرت عن قوم فکادت ترجع الیهم، ثم قال: و هذه استعاره لانه (صلی الله علیه و آله) جعل النعم المتفاضله علی الانسان بمنزله الضیف النازل و الجار المجاور الذی یجب ان یعد قراه و یکرم مثواه و تصفی مشاربه و تومن مساربه فان اخیف سربه ورنق شربه و ضیعت قواصیه و اعتمیت مقاربه کان خلیقا بان ینتقل و جدیرا بان یستبدل فکذلک النعم اذا لم یجعل الشکر قری نازلها و الحمد مهاد منزلها کانت و شیکه بالانتقال و خلیقه بالزیال. و فی روایه اخری (احسنوا جوار نعم الدنیا فانها و حشیه) و باقی الخبر علی لفظه، فعلی هذه الروایه کانه (صلی الله علیه و آله) شبه النعم باوابد الوحش التی تقیم مع الایناس و تنفر مع الایحاش و یصعب رجوع شاردها اذا شرد ودنو نافرها اذا بعد. قلت: بل الظاهر اراده المعنی الاخیر علی الروایه الاولی ایضا فکما ان (الفصل التاسع و الثلاثون-

فی ما قاله (علیه السلام) فی ما یجب علی العبد لربه) الوحشیه قرینه لتشبیه النعم بالاواید کذلک قوله (لاتنفروا). قال تعالی (کانهم حمر مستنفره فرت من قسوره). و قال الشاعر: ازجر حمارک انه مستنفر فی اثراحمره عمدن لغرب و فی المثل: کل ازب نفور. قال الجوهری: ینبت علی حاجب البعیر شعیرات فاذا ضربته الریح نفر. قال الکمیت (او یتناسی الازب النفورا). و مما یشهد لما قلنا من التشبیه ما رواه محمد بن یعقوب عن الرضا (علیه السلام) انه قال لمحمد بن عرفه ان النعم کالابل المعتقله فی عطنها علی القوم ما احسنوا جوارها فاذا اساوا معاملتها و ابالتها نفرت عنهم. و کیف کان، فقال تعالی (ان الله لایغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بانفسهم)، (لئن شکرتم لازیدنکم و لئن کفرتم ان عذابی لشدید). و عن ابی عبدالله (علیه السلام) مکتوب فی التوراه: (اشکر من انعم علیک و انعم علی من شکرک فانه لا زوال للنعماء اذا شکرت و لا بقاء لها اذا کفرت الشکر زیاده للنعم و امان من الغیر). و عنه (علیه السلام) فی قوله تعالی (لقد کان لسبا فی مساکنهم آیه جنتان عن یمین (الفصل التاسع و الثلاثون- فی ما قاله (علیه السلام) فی ما یجب علی العبد لربه) و شمال کلوا من رزق ربکم و اشکروا له بلده طیبه و رب غفور فاعرضوا فارسلنا علیهم سیل العرم و بدلناهم بجنتیهم جنتین ذواتی اکل خمط و اثل و شی ء من سدر قلیل ذلک جزیناهم بما کفروا و هل نجازی الا الکفور و جعلنا بینهم و بین القری التی بارکنا فیها قری ظاهره و قدرنا فیها السیر سیروا فیها لیالی و ایاما آمنین فقالوا ربنا باعد بین اسفارنا و ظلموا انفسهم فجعلناهم احادیث و مزقناهم کل ممزق ان فی ذلک لایالت لکل صبار شکور): هولاء قوم کانت لهم قری متصله ینظر بعضهم الی بعض و انهار جاریه و اموال ظاهره فکفروا نعم الله و غیروا ما بانفسهم من عافیه الله فغیر الله ما بهم من نعمه فارسل علیهم سیل العرم ففرق قراهم و خرب دیارهم و ذهب باموالهم و ابدلهم مکان جناتهم جنتین ذواتی اکل خمط و اثل و شی ء من سدر قلیل.

مغنیه

المراد باطراف النعم اوائلها او القلیل منها، و باقصاها نموها و زیادتها، و المعنی ان الله سبحانه اذا احدث لک نعمه فاحفظها و عظمها بالشکر و التدبیر، من ای نوع کانت و تکون، و ان حقرتها و قصرت فی حفظها و شکرها سلبها الله منک، و حرمک من غیرها، و تقدم فی الرساله 68 قول الامام: (و استصلح کل نعمه انعمها الله علیک، و لا تضیعن نعمه من نعم الله عندک). و قد من سبحانه علی المسلمین بدوله کریمه فلم یشکروها بالجهاد و الاخلاص و اضاعوها بالخلافات و اتباع الشهوات، فسیموا الخسف جزاء وفاقا.

عبده

… اقصاها بقله الشکر: اطراف النعم اوائلها فاذا بطرتم و لم تشکروها باداء الحقوق منها نفرت عنکم اقاصیها ای اواخرها فحرمتموها

جعفری

فیض الاسلام

امام علیه السلام (در ترغیب به سپاسگزاری از نعمتهای خداوند) فرموده است: هر گاه نمونه های نعمتها به شمار رسید پس بازمانده آن را با کمی شکر و سپاس دور نسازید (به اندک نعمتی که رسیدید سپاسگزاری کنید تا به بسیاری از آن برسید، خداوند در قرآن کریم س 14 ی 7 می فرماید: لئن شکرتم لازیدتکم، و لئن کفرتم ان عذابی لشدید یعنی اگر شکر نعمت به جا آورید نعمت را برای شما می افزایم، و اگر ناسپاسی کنید هر آینه عذاب من سخت است )که گرفتار آن خواهید شد(.

زمانی

به هنگام نعمت باید قدردانی و شکرگزاری کرد تا نعمت بماند و افزایش یابد. کفران نعمت، سبب می شود که نعمت از انسان روی گردان شود. شکر نعمتهای الهی اخلاقی است که خدا به همه کس نمی دهد. خدای عزیز در قرآن مجید می فرماید: (ما به لقمان حکیم حکمت دادیم. حکمت این بود که شکر خدای را انجام دهد معلوم می شود عاقلان و حکماء هستند که قدر نعمتهای خدا را دارند.

سید محمد شیرازی

و قال علیه السلام: (اذا وصلت الیکم اطراف النعم) ای اوائلها فکان النعم اشیاء ممتده طویله، یصل الی الانسان اولا اطرافها، کاول العلم و اول المال و اول الجاه و ما اشبه (فلا تنفروا) ای لا تبعدوا و تشردوا (اقصاها) ای اواخر النعم (بقله الشکر) فمن شکر النعمه (زیدفیها) و من کفر افلتت من یده، کما قال سبحانه: (لئن شکرتم لازیدنکم، و لئن کفرتم ان عذابی لشدید).

موسوی

طالقانی

«هر گاه طلیعه نعمتها به شما رسید، دنباله آن را با کمی سپاس مرانید.»

مکارم

و قال علیه السلام

إِذَا وَصَلَتْ إِلَیْکُمْ أَطْرَافُ النِّعَمِ فَلَا تُنَفِّرُوا أَقْصَاهَا بِقِلَّهِ الشُّکْرِ .

امام علیه السلام فرمود:

هنگامی که مقدمات نعمت ها به شما روی آورد ادامه آن را به واسطه کمی شکرگذاری از خود دور نسازید. ( . سند گفتار حکیمانه: پیش از مرحوم سیّد رضی ابوعثمان جاحظ عین همین عبارت را در کلمات خود آورده و بعید نیست که سیّد رضی از او روایت کرده باشد و از کسانی که بعد از مرحوم سیّد رضی بوده اند جماعتی آن را در کتاب های خود آورده اند از جمله قاضی قضاعی در دستور معالم الحکم و آمدی در غررالحکم و زمخشری در ربیع الابرار.(مصادر نهج البلاغه،ج 4،ص 15). در کتاب تمام نهج البلاغه این سخن حکمت آمیز در لا به لای دستوری که امام علیه السلام به یارانش درباره آداب دین و دنیا تعلیم داده آمده است.(تمام نهج البلاغه،ص 719). )

راه تداوم نعمت ها

امام علیه السلام در این سخن حکمت آمیز به نکته دیگری درباره آثار شکر نعمت و آثار کفران بیان می کند و می فرماید:«هنگامی که مقدمات نعمت ها به شما روی می آورد دنباله آن را به واسطه کمی شکرگزاری از خود دور نسازید»؛ (إِذَا وَصَلَتْ إِلَیْکُمْ أَطْرَافُ ( .«أطراف»جمع«طَرَف»در اینجا به معنای آغاز هر چیزی است به قرینه«اقْصاها»که در جمله بعد آمده،و به معنای انتهای چیزی است. )النِّعَمِ فَلَا تُنَفِّرُوا أَقْصَاهَا بِقِلَّهِ الشُّکْرِ) .

نعمت ها غالباً به صورت تدریجی بر انسان وارد می شود و وظیفه انسان هوشیار این است که به استقبال نعمت برود و استقبال از آن راهی جز شکرگزاری ندارد.هر گاه با آغاز روی آوردن نعمت به شکر قلبی و زبانی و عملی بپردازد ادامه خواهد یافت و تا پایان آن نصیب انسان می شود و به تعبیر دیگر به گفته بعضی از شارحان نهج البلاغه،نعمت ها مانند گروه های پرندگان است که وقتی تعدادی از آنها بر شاخه درختی نشستند بقیه تدریجا به دنبال آنها می آیند و شاخه ها را پر می کنند؛ولی اگر گروه اول صدای ناهنجار و حرکت ناموزونی بشنوند یا ببینند فرار می کنند و بقیه هم به دنبال آنها می روند و صحنه از وجودشان خالی می شود.

همچنین بسیاری از نعمت ها به صورت تدریجی زوال می پذیرند؛هر گاه انسان در آغاز زوالش هوشیار باشد و به شکر قلبی و زبانی و عملی بپردازد مانع بازگشت و زوال تدریجی آن می شود.

این سخن در اصل برگرفته از قرآن مجید است که می فرماید: ««وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِی لَشَدِیدٌ»؛ به خاطر بیاورید زمانی که پروردگارتان اعلام داشت اگر شکرگزاری کنید (نعمت خویش را) بر شما خواهم افزود و اگر ناسپاسی مجازاتم شدید است». ( .ابراهیم،آیه 7.)

قرآن مجید سرگذشت بسیار عبرت آموزی از قوم سبأ نقل می کند که خداوند نعمت بسیار وافری به آنها داد و فرمود: ««کُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّکُمْ وَ اشْکُرُوا لَهُ بَلْدَهٌ طَیِّبَهٌ وَ رَبٌّ غَفُورٌ»؛ ازروزی پروردگارتان بخورید و شکر او را به جا آورید؛ شهری پاک و پاکیزه در اختیار شماست و پروردگاری آمرزنده». ( .سبأ،آیه 15.)ولی آنها به کفران پرداختند و سد عظیمی که سبب آبادی کشور آنها شده بود بر اثر سیلاب و عوامل دیگر در هم شکست و تمام آبادی و باغ ها و مزارع ویران شد به گونه ای که نتوانستند در آنجا بمانند و ناچار در اطراف متفرق شدند.

قرآن در اینجا می افزاید: ««ذلِکَ جَزَیْناهُمْ بِما کَفَرُوا وَ هَلْ نُجازِی إِلاَّ الْکَفُورَ»؛ این کیفر را بر اثر کفرانشان به آنها دادیم و آیا جز کفران کننده را کیفر می دهیم». ( .سبأ،آیه 17.)

روایات فراوانی درباره اهمیت شکر از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام به دست ما رسیده که اهمیت این فضیلت انسانی را آشکار می سازد.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

«إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ أَنْعَمَ عَلَی قَوْمٍ بِالْمَوَاهِبِ فَلَمْ یَشْکُرُوا فَصَارَتْ عَلَیْهِمْ وَبَالاً وَ ابْتَلَی قَوْماً بِالْمَصَائِبِ فَصَبَرُوا فَصَارَتْ عَلَیْهِمْ نِعْمَهً؛ خداوند متعال به گروهی از مردم نعمت داد،اما آنها شکرش را به جا نیاوردند در نتیجه آن متاع مایه وبالشان شد و گروهی از مردم را به مصائبی گرفتار کرد لکن آنها صبر کردند و (شکرگزار بودند) در نتیجه مصیبت ها به نعمت ها تبدیل شد». ( .بحارالانوار،ج 68،ص 41،ح 31.)

در اینجا دو سؤال باقی می ماند:

نخست این که حقیقت شکر چیست؟

شکر سه مرحله دارد:مرحله قلبی که انسان از نعمت های خدا خشنود و راضی و سپاسگزار باشد و مرحله زبانی که آنچه را درون قلب اوست بر زبان جاری سازد؛ولی از همه مهم تر مرحله عملی شکر است و آن به طور شفاف این است که از نعمت های الهی درست بهره برداری کند و اهداف این مواهب را در نظر گیرد و به سوی آن اهداف حرکت کند؛اگر خدا عقلی برای درک نیک و بد به او داده از این عقل در مسیر شیطنت استفاده نکند و اگر او را مشمول موهبت آزادی کرده از این آزادی برای پیشرفت و تکامل بهره گیرد نه در مسیر بی بند و باری و گناه و فساد همچنین در مورد اعضای بدن که هر کدام موهبتی عظیم است و در مورد مال و ثروت و فرزند و همسر.بسیارند کسانی که شکر قلبی و زبانی دارند؛ولی در مرحله شکر عملی مقصرند.

اگر در مفهوم شکر به آن گونه که در بالا گفته شد دقت کنیم فلسفه آن نیز روشن می شود،زیرا این مواهب مال ما نیست از سوی دیگری است و آن را برای اهداف خاصی آفریده و اگر در غیر آن اهداف به کار گرفته شود خیانت در آن نعمت است.

از اینجا پاسخ سؤال دیگری نیز روشن می شود که خدا چه نیازی به تشکر و سپاسگزاری ما دارد.ممکن است انسان ها با سپاسگزاری تشویق شوند و آرامش روحی پیدا کنند.خدا که نیازی به اینها ندارد.

ولی از آنچه در بالا گفته شد فهمیدیم که سخن از نیاز خدا در میان نیست؛ سخن از نیاز من است که اگر نعمت ها و مواهب الهی را که برای اهداف خاصی است در غیر آن به کار گیرم طبیعی است که از آن محروم خواهم شد،زیرا خداوند حکیم است و حکیم این مواهب را به افراد لایق و وظیفه شناس می دهد.

اضافه بر این کسانی که نعمت های الهی را ضایع می کنند و در غیر اهداف آن مصرف می نمایند در واقع اهانتی به ساحت قدس پروردگار کرده اند و از این جهت درخور عقوبتی هستند.

انگلیسی

Imām Ali ibn Abū Tālib said the following: “When you get (only) small blessings, do not push their greatest away by being ungrateful.”

ص: 470

حکمت14: در اینکه خداوند بی یاران را کمک کنید

اشاره

صوت

وَ قَالَ علیه السلام مَن ضَیّعَهُ الأَقرَبُ أُتِیحَ لَهُ الأَبعَدُ

ترجمه ها

دشتی

و درود خدا بر او، فرمود: کسی را که نزدیکانش واگذارند، بیگانه او را پذیرا می گردد .

شهیدی

آن را که نزدیک واگذارد، یاری دور را به دست آرد.

اردبیلی

کسی که ضایع سازد او را نزدیکتر از اهل و اقوام تقدیر کرده می شود برای معونت او

آیتی

و فرمود (علیه السلام): کسی را که نزدیکانش واگذارند، بیگانگانش دست گیرند.

انصاریان

و آن حضرت فرمود:آن را که نزدیک واگذارد،یاری بیگانه بسیار دور را دریابد .

شرح ها

راوندی

و ابیح: ای قدر.

کیدری

(اتیح: ای قدر).

ابن میثم

(کسی که خویشاوندان نزدیک ترکش کنند، کسان بسیار دور، به او خواهند رسید. یعنی، خداوند مقرر کرده و اراده اش بر این تعلق گرفته است که برای هر چیزی علت و سببی قرار دهد تا بدان وسیله و با وجود آن سبب، آن چیز ضرورت پیدا کند. چون اکثر وقتها نزدیکترین افراد خاندان و فامیل انسان برای منافع و کارهای لازم او اقدام می کنند، در حکمت خداوندی مقرر نشده است که جز از طریق آن سودی عاید انسان شود، بناچار اگر آنها وی را ترک گویند و رها سازند، باید خداوند کسانی را از افراد بسیار دور و بیگانه مقدر و معین کند تا مصالح و کمک و یاری او را عهده دار شوند.

ابی الحدید

إن الإنسان قد ینصره من لا یرجو نصره و إن أهمله أقربوه و خذلوه فقد تقوم به الأجانب من الناس و قد وجدنا ذلک فی حق رسول الله صلی الله علیه و آله ضیعه أهله و رهطه من قریش و خذلوه و تمالئوا علیه فقام بنصره الأوس و الخزرج و هم أبعد الناس نسبا منه لأنه من عدنان و هم من قحطان و کل واحد من الفریقین لا یحب الآخر حتی تحب الأرض الدم و قامت ربیعه بنصر علی علیه السلام فی صفین و هم أعداء مضر الذین هم أهله و رهطه و قامت الیمن بنصر معاویه فی صفین و هم أعداء مضر و قامت الخراسانیه و هم عجم بنصر الدوله العباسیه و هی دوله العرب -و إذا تأملت السیر وجدت هذا کثیرا شائعا

کاشانی

(و قال علیه السلام: من ضیع الاقرب) کسی که ضایع سازد نزدیکترین خود را و منفعت و موونت نرساند به او (اتیح له الابعد) تقدیر کرده شود برای معونت و منفعت او، دورتر، به جهت عنایت ملک علام

آملی

قزوینی

هر که ضایع گذارد او را نزدیکتر به او از قریب و خویش و آشنا، مقدر گرداند خدای برای او دورتری را تا اسعاد و اعانت او نماید (صدق ولی الله) و این علم را در تجارب زمان بسیار مشاهده نموده ایم

لاهیجی

و قال علیه السلام: «من ضیعه الاقرب اتیح له الابعد.» یعنی و گفت امیرالمومنین علیه السلام که کسی که ضایع ساخت او را کسانی که نزدیک ترند مقدر می شود از برای اعانت او کسانی که دورترند

خویی

اللغه: (ضیع) الشی ء: اهمله اهلکه فقده، (تاح) توحا له الشی ء: تهیا- المنجد-. الاعراب: اتیح مبنی للمفعول من اتاح یتیح، و الابعد نائب الفاعل مرفوع. المعنی: کل موجود له اثر و یترتب علیه غرض فی نظام التکوین، فالموجودات کلها کلمات الله و لیس فی کلماته مهمله من الذره الی الدره، و کل فرد من افراد الانسان عضو فی عالم الکون و جزء موثر فی الاجتماع البشری ایا من کان من عامل و زارع و تاجر و عالم و وصی و نبی، فنظام الخلقه یقتضی ظهور ماله من الاثر بما له من الاستعداد و الثمر، و ینبغی ان یثمر کل موجود فی محیط وجوده و کل انسان فی عشیره و اقربائه، و لکن یشترط ان یکون المحیط مستقبلا لذلک و الاقرباء مستعدون للاستفاده من هذا الفرد، فان رفضوه و طردوه یهیا له مناخا یثمر فیه و یوثر اثره. و فی هذه الجمله اشاره و عتاب الی قریش فی مکه حین ضیعوا النبی (صلی الله علیه و آله) و طردوه و لم یستفیدوا من مقام نبوته و لم ینصروه فی بث دعوته، فاتیح له من قبائل اوس و الخزرج الابعداء ان ینصروه و یازروه حتی بث دعوته و استکمل رسالته. و الی قریش و اتباعهم فی المدینه حیث رفضوا ولایته و امامته بعد وفاه النبی صلی الله علیه و آله و ترکوه فاتیح له انصار من الموالی و سائر العرب حتی بث دعوته و اظهر امامته فی الجمل و صفین، و بث تعالیمه العالیه فی الکوفه بین اظهر سائر الملل. الترجمه: هرکه را نزدیکانش بدور اندازند، بیگانگانش سر رسند و بنوازند.

هر که خویشان را ز دست دهند ***بر سر دست، دیگران ببرند

شوشتری

(الفصل الاول- فی التوحید) اقول: هو ایضا احدی آیات الله تعالی، فمن ضیعه الاقرب لو لم یقدر له الابعد لهلک، و نری ان کثیرا من المومنین الذین یتبرا منهم اقاربهم، و یدعونهم یقدر الله لهم من یخدمهم من الاباعد، کما ان موسی (علیه السلام) لما القته امه فی الیم اخذه عدوه و رباه.

مغنیه

لا تیاس اذا اصابک شر من الاقارب و الارحام فابواب الخیر و النجاح عند الله لا یبلغها الاحصاء، فان اغلق دونک باب منها فتح الله علیک ما هو خیر و اجدی.. و من توکل علیه کفاه حتی و لو کاد له اهل السموات و الارض و من بینهن.

عبده

… الاقرب اتیح له الابعد: اتیح له قدر له و کم من شخص اضاعه اقاربه فقدر الله له من الاباعد من یحفظه و یساعده

جعفری

فیض الاسلام

امام علیه السلام (در اینکه خداوند بی یاران را کمک کنید) فرموده است: کسی را که خویشان بسیار نزدیک (مانند برادر و عمو و دائی) رها کنند بیگانه بسیار دور برای (یاری و کمک) او خواهد رسید (خداوند کسانی را می گمارد که او را تنها نگذارند).

زمانی

نمونه های عالی برای این فرمایش آغاز رسالت محمد (صلی الله علیه و آله) است. مردم مکه که عده ای از آنان خویشاوند آن حضرت بودند دست از یاری وی کشیدند اما مردم مدینه که هیچ ارتباطی با حضرتش نداشته او را یاری کردند. صرف نظر از لطف خدا استقامت پیامبر (صلی الله علیه و آله) هم شرط اول این پیروی بود.

سید محمد شیرازی

و قال علیه السلام: (من ضیعه الاقرب) الیه من قرابه نسب و سبب، بان ترکه و لم یابه به (اتیح) ای قدر (له الابعد) فیاتی الابعدون لیتولوا امره و یحفظوه و یساعدوه.

موسوی

اللغه: ضیع الشی ء: فقده. اتیح له: قدر له و هیی ء له. الشرح: من لم یتنبه له الاهل و الاقارب و لم یهتموا بشوونه و یقفوا الی جنبه هیا الله له من هو ابعد منهم الیه یقومون بنفس دورهم و قد یکون اتم و اکمل و قد کان فی سیره رسول الله و دعوته اعظم العبر حیث ان قریشا فی مکه تخلت عنه و عن مساندته بل حاربته و لم تهتد و لم تتعاون معه فی دعوته فکانت الهجره الی المدینه و هیا الله له من الاوس و الخزرج ما کان به الفتح و النصر و قاموا مقام عشیرته و اقرب الناس الیه.

طالقانی

گاهی آدمی را کسانی یاری می دهند که امیدی به یاری دادن آنان ندارد، و اگر خویشاوندان نزدیکش او را یاری ندهند و رها سازند، گروهی از مردم بیگانه در مورد کار او قیام می کنند. این موضوع را در مورد رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به وضوح می بینیم که نزدیکان و خویشاوندانش از قریش، او را یاری ندادند بلکه بر ضد او دست به دست دادند ولی افراد قبایل اوس و خزرج که از لحاظ نسبت از همه مردم از او دورتر بودند که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم عدنانی است و ایشان قحطانی، به یاری او قیام کردند. هیچ یک از آن دو گروه یعنی انصار و قریش یکدیگر را دوست نمی داشتند تا سر انجام خونها ریخته شد. قبیله ربیعه هم در جنگ صفین به نصرت علی علیه السّلام قیام کرد و حال آنکه دشمنان مضر بودند که خویشاوندان و عشیره علی بودند. یمانیها نیز در صفین به نصرت معاویه برخاستند و آنان هم دشمنان مضر بودند. خراسانیها که عجم بودند به یاری بنی عباس که دولتی عرب بود، قیام کردند و اگر به سیره و تاریخ تأمل کنی نظیر این موضوع را فراوان و به صورتی شایع خواهی دید.

مکارم

و قال علیه السلام

مَنْ ضَیَّعَهُ الْأَقْرَبُ أُتِیحَ لَهُ الْأَبْعَدُ .

امام علیه السلام فرمود:

کسی که نزدیکانش او را رها سازند آنها که دورند برای (حمایت از او و یاری اش) آماده می شوند. (. سند گفتار حکیمانه: صاحب کتاب نهایه الارب این جمله را در ضمن چند جمله دیگر به عنوان کلام علی علیه السلام نقل کرده است که نشان می دهد به صورت مجموعی از منبعی غیر از نهج البلاغه گرفته است.میدانی نیز در مجمع الامثال آن را در کتاب خود آورده است.درست است که نویسنده نهایه الارب بعد از سیّد رضی می زیسته ولی نقل آن با جمله های دیگر نشان می دهد منبعی غیر از نهج البلاغه داشته است همچنین میدانی هر چند بعد از مرحوم شریف رضی بوده ولی در آغاز کتاب خود منابع کتاب را ذکر کرده و نهج البلاغه جزء منابع آن نیست.(مصادر نهج البلاغه،ج 4،ص 15). در کتاب تمام نهج البلاغه نیز این جمله ضمن بیان مشروحی که امام علیه السلام برای مالک اشتر بیان کرده است آمده و این بیان مشروح در نهج البلاغه نیامده و در آن کتاب منابع دیگری برای آن ذکر شده است.(تمام نهج البلاغه،ص 740). )

نتیجه بی مِهری بستگان

امام علیه السلام در این جمله به کسانی که بستگان نزدیکش نسبت به او بی مهری می کنند و رهایش می سازند دلداری و امیدواری می دهد که نباید از این جریان مایوس گردند؛خداوند راه دیگری به روی او می گشاید و می فرماید:«کسی که نزدیکانش او را رها سازند آنها که دورند برای (حمایت از او و یاری اش) آماده می شوند»؛ (مَنْ ضَیَّعَهُ الْأَقْرَبُ أُتِیحَ لَهُ الْأَبْعَدُ) .

در واقع این حکمت و رحمت الهی است که انسان ها به وسیله بستگان و دوستان نزدیک حمایت شوند؛ولی اگر آنها به وظیفه خود عمل نکردند و به صله رحم و مسئولیت های دوستی پشت پا زدند این مسئولیت را بر عهده دیگران می گذارد تا بنده اش در میان توفان حوادث تنها نماند.

مثلا پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله طائفه قریش که نزدیک ترین نزدیکان او بودند نه تنها حمایتش نکردند بلکه به دشمنی او برخاستند؛اما خداوند دورافتاده ترین قبائل را از قبیله قریش یعنی اوس و خزرج را به حمایت او برانگیخت که از جان و دل او را حمایت کردند و آئین او را پیش بردند و جالب این که اوس و خزرج با هم عداوت و دشمنی دیرینه ای داشتند ولی در حمایت از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله متحد و متفق بودند و امثال این موضوع در طول تاریخ بسیار دیده شده است.

در حدیث پرمعنایی از امام صادق علیه السلام می خوانیم که برای دلداری و تسلی خاطر می فرماید:

«کُنْ لِمَا لَا تَرْجُو أَرْجَی مِنْکَ لِمَا تَرْجُو؛ نسبت به آنچه امیدی به آن نداری از آنچه امید به آن داری امیدوارتر باش»و جالب این که در ذیل این حدیث اشاره به داستان موسی علیه السلام شده و می فرماید:«موسی برای به دست آوردن شعله آتشی به دنبال نوری که از درخت برمی خواست روان شد ولی در آنجا پیام نبوت را دریافت داشت». ( .کافی،ج 5،ص 83،ح 2.)

احتمال دیگری که در تفسیر این کلمه حکمت آمیز وجود دارد این است که امام می خواهد بفرماید:در صورتی که نزدیکان و بستگان از نیروهای یکدیگر استفاده نکنند و نسبت به هم بی اعتنا باشند ای بسا دورافتادگان آنها را می ربایند و از وجود آنان بهره می گیرند.

نمونه این مطلب مسئله ای است که در این ایام کشور ما و بسیاری از کشورها با آن روبرو هستند که به نام فرار مغزها معروف است؛هنگامی که ما از مغزهای لایق و آماده و افکار بلند و استعدادهای سرشار جوانانمان استفاده نکنیم آنها از میان ما فرار کرده و دورافتادگان از نیروهای آنها استفاده می کنند که این ضایعه ای است بزرگ و غیر قابل جبران.

در واقع تفسیر اول دلداری و تسلی خاطری است به تضییع شدگان و تفسیر دوم سرزنشی است نسبت به تضییع کنندگان.

البته تفسیر اول مناسب تر به نظر می رسد،هرچند جمع میان دو تفسیر نیز امکان پذیر است.

«أُتیحَ»از ماده«تَیح»(بر وزن شَیء) در اصل برای مهیا شدن برای انجام کاری است و هنگامی که به باب افعال می رود به معنای مهیا کردن است و گاه به معنای مقدر ساختن نیز آمده که آن هم نوعی مهیا کردن است.

انگلیسی

Imām Ali ibn Abū Tālib said the following: “Whoever is abandoned by near ones is dear to distant ones.”

حکمت15: درباره گرفتاران

اشاره

صوت

وَ قَالَ علیه السلام مَا کُلّ مَفتُونٍ یُعَاتَبُ

ترجمه ها

دشتی

و درود خدا بر او، فرمود: هر فریب خورده ای را نمی شود سرزنش کرد .

شهیدی

هر فریب خورده را سرزنش نتوان کرد .

اردبیلی

نیست هر فتنه افکنده شده بمعصیت که فائده

آیتی

و فرمود (علیه السلام): هر فریب خورده ای درخور عتاب نیست.

انصاریان

و آن حضرت فرمود:نه هر گرفتاری باید در معرض سرزنش قرار گیرد .

شرح ها

راوندی

کیدری

ما کل مفتون یعاتب: من وقع فی شده من شدائد الدنیا نظر فیه فان کان بسوء اختیاره او بسبب راجع الیه من شهوه او معصیه، فانه یلام علیه و یعاتب، و ان کان من فعل لله او من فعل غیره فانه یلام علیه و هو فی کلا الحالین، مفتون.

ابن میثم

(هر گرفتار بلا را نباید سرزنش کرد). گرفتاری گاهی دینی و گاهی دنیوی و گاهی در هر دو مورد است، و به هر تقدیر، گاهی سبب گرفتاری از جانب خود انسان است مانند جهل بسیط و یا جهل مرکب و گاهی به سبب دیگری است که مقدر شده و معلوم و یا نامعلوم می باشد. افرادی به خاطر گرفتاریشان قابل سرزنشند که وسایل گرفتاری یا مقداری از آن، از جانب خودشان باشد، مانند گرفتاری به علت دوستی با بدکاران و نظایر آن. این در صورتی است که ما لفظ را به همان معنای ظاهری اش حمل کنیم، و احتمال دارد مقصود امام (علیه السلام) این باشد: سرزنش با هر گرفتاری، سودمند نیست.

ابی الحدید

وَ قَالَ علیه السلام مَا کُلُّ مَفْتُونٍ یُعَاتَبُ .

هذه الکلمه قالها علی علیه السلام لسعد بن أبی وقاص و محمد بن مسلمه و عبد الله بن عمر لما امتنعوا من الخروج معه لحرب أصحاب الجمل و نظیرها أو قریب منها قول أبی الطیب فما کل فعال یجازی بفعله

کاشانی

نیست هر فتنه ای افکنده شده به معصیت که فایده دهد او را عتاب و سرزنش مردم روزگار بلکه بسا هست که عتاب مردمان، موجب اصرار او می شود در عصیان و سبب لجوجب او در طغیان

آملی

قزوینی

نه هر مفتونی را عتاب توان نمود بلکه بسا مفتون که عتاب کردن او محض خطا باشد که او را عذرها باشد، و جز عاقلان دوراندیش و اصحاب درد و انصاف آن درنیابند، و جاهل بیدرد و کوته اندیش آن راه بی انصافی و اعتساف هیچ عذر او نپذیرد، پس زخم جگر آن مبتلا را به خار عتاب و انکار بخراشد، و نمک ملامت و سرزنش بر ریش دل او بپاشد، و بسیار باشد که عتاب هیچ سود ندهد که شخص نه چنان گرفتار باشد که خلاصی تواند مثلا به عشق شاهدی یا معاشرت فاجری یا به منافرت بعضی از قوم خویش مبتلا شده است و فی الجمله طریقه مومن و متدین و شیوه عاقل مستبصر آن باشد که چون کسی را در معصیتی و فتنتی افتاده بیند، بر او رحمت آرد و از برای او دعا کند، و از مثل آن به خدای پناه برد، نه آنکه همچو بیدردان ناآزموده نادان تیغ زبان به ملامت و توبیخ او بلند کند، و زخم او را ریش و ریش او را ناسورتر گرداند، و از روی خودبینی او را تحقیر و تسفیه نماید که چنین شخص از وقوع در مثل آن حال ایمن نباشد

لاهیجی

نیست هر مبتلای به بلائی معاقب، یعنی نیست هر بلیه ای که باشد عقوبت گناهی، بلکه شاید باشد به تقریب مزید اجری.

خویی

اللغه: (فتن) یفتن فتنه و مفتونا فلانا: اضله، و فتنا فلانا عن رایه: صده، فتن فی دینه: مال عنه- المنجد. (عاتب) عتابا و معاتبه علی کذا: لامه- المنجد. المعنی: قال فی الشرح: هذه الکلمه قالها علی (علیه السلام) لسعد بن ابی وقاص و محمد بن مسلمه و عبدالله بن عمر لما امتنعوا من الخروج معه لحرب اصحاب الجمل- الخ. اقول: المفتون فی لسان القرآن و مصطلح هذا الزمان هو الذی مال عن عقیدته و رجع الی الضلاله و الکفر بعد ایمانه و اسلامه و یقال له: المرتد الملی و حکمه ان یعاتب و یستتاب فان تاب قبل توبته، و العتاب و الملامه یوجه الی من یحتمل ان یوثر فیه العتاب و یرجع عن غیه، و لکن امثال هولاء الاکابر الذین رجعوا عن ولایته و فتنوا عن نصرته ممن لا یوثر فیهم عتاب و لا خطاب، فهو (علیه السلام) آیس منهم، و جعلهم ممن ختم الله علی سمعه و بصره. الترجمه: هر گمراهی را، سرزنش براه نیاورد.

شوشتری

اقول: قد عرفت فی العنوان التاسع من روایه ابی مخنف التی نقلها (جمل المفید): انه (علیه السلام) قال- لسعد و ابن عمر و اسامه و محمد بن مسلمه لما اعتذروا عن تخلفهم عنه-: (ما کل مفتون یعاتب الستم علی بیعتی؟) قالوا: بلی. قال: (فانصرفوا فسیغنی الله عنکم). و قلنا ثمه ان تبدیل ابی الحسین المعتزلی ذیل الخبر: (فانصرفوا فسیغنی الله عنکم) بقوله: (فاذا بایعتم فقد قاتلتم)، من تصرفاته فی الخبر دفعا للطعن عن سعد و ابن عمر، مع انک قد عرفت ان عدم بیعتهم متواتره، و ان الخبر شاذ و لو لم نطرحه لابد من تاویله بکون المراد بکونهم علی بیعته (علیه السلام) عدم اخلالهم بخلافته (علیه السلام). ثم ان المراد بقوله (علیه السلام): (ما کل مفتون یعاتب)، ان المفتون انما یعاتب (الفصل الثلاثون- فی بیعته (علیه السلام)) اذا کانت الفتنه عن التباس الامر علیه، فیعاتب و یقال له: و یحک الامر حقیقته کذا و کذا، و اما اذا کانت عن تلبیس علی نفسه لمرض فی قلبه، فلا یعاتب لان العتاب لا یفیده و مثلهم المغیره فیاتی انه (علیه السلام) قال: (المغیره عمدا لبس علی نفسه لیجعل الشبهات عاذرا لسقطاته). و مر انه (علیه السلام) قال لعمار- لما ذهب الی ابن عمر و ابن مسلمه و سعد و حاجهم و افحمهم و انصرف الیه (علیه السلام)-: دع هولاء الرهط، ام

ا ابن عمر فضعیف، و اما سعد فحسود، و ذنبی الی محمد بن مسلمه انی قتلت اخاه یوم حیبر. و مر فی الحادی عشر: ان سعدا لما ذکر لمعاویه ان النبی (صلی الله علیه و آله) قال فیه (علیه السلام) یوم خیبر: (لاعطین الرایه غدا رجلا یحب الله و رسوله و یحبه الله و رسوله). و یوم تبوک: (انت منی بمنزله هارون من موسی الا انه لا نبی بعدی) قال له معاویه: ما کنت قط عندی الام منک الان لعدم بیعتک معه مع ذلک. و فی (خلفاء ابن قتیبه): ان معاویه لما کتب الی سعد: (قد نصر عثمان طلحه و الزبیر و هما شریکاک فی الامر و الشوری) کتب الیه سعد: ان اهل الشوری لیس منهم احد احق بها من صاحبه، غیر ان علیا کان له من السابقه ما لم یکن فینا، و شارکنا فی محاسننا ولم نشارکه فی محاسنه، و کان احقنا کلنا بالخلافه، ولکن مقادیر الله التی صرفتها عنه حیث شاء لعلمه و قدره، و قد علمنا انه احق بها منا ولکن لم یکن بد من الکلام فی ذلک و التشاجر … هکذا یقول سعد فی حقه و لا یبایعه، فای عتاب یفیده. (الفصل الثلاثون- فی بیعته (علیه السلام)) و اما قوله: (ولکن مقادیر الله التی صرفتها عنه) فیقال له: کل شی ء یقع فی الدنیا بمقادیر الله، ولکن الذی صرفتها عنه (علیه السلام) تدابیر المنافقین لا مقادیر الله.

مغنیه

المراد بالمفتون هنا من فعل ما لا ینبغی فعله، و المعنی اذا رایت شذوذا من انسان فلا تبادر الی لومه و عتابه قبل ان تعرف السبب الموجب، فابحث و انظر، فان کان السبب مشروعا کمن اکل من المیته او سرق رغیفا لسد الجوعه فهو معذور اذا انحصر سبب الحیاه بذلک، او کان جاهلا بلا تقصر، و ان کان لمجرد الهوی و اللامبالاه بالدین و القیم فهو مازور، و علیک ان ترشده بالحسنی.. اللهم الا مع الیاس من صلاحه و اصلاحه کابن عمر و ابن وقاص و ابن مسیلمه حیث احجموا عن بیعه الامام، و لم ینصروا حقا، و یخذلوا باطلا.

عبده

… کل مفتون یعاتب: ای لا یتوجه العتاب و اللوم علی کل داخل فی فتنه فقد یدخل فیها من لا محیص له عنها لامر اضطره فلا لوم علیه

جعفری

فیض الاسلام

امام علیه السلام (درباره گرفتاران) فرموده است: هر گرفتار فتنه و بلائی را نباید سرزنش نمود (زیرا بسا شخص از روی اضطرار و ناچاری گرفتار شده پس سرزنش نمودن او روا نبود چون سودی ندارد، بلکه بایستی او را کمک و یاری نمود یا درباره اش دعا کرد تا از آن رهائی یابد).

زمانی

ابن ابی الحدید می نویسد: آنگاه که امام علی (علیه السلام) قصد داشت با اصحاب جمل جنگ کند، عبدالله بن عمر سعد بن وقاص و امثالشان آن حضرت را یاری نکردند و از حرکت با وی صرف نظر کردند. حضرت جمله بالا را فرمود، کنایه از اینکه شما که به سلامتی، تن پروری و خوش گذرانی (که در حقیقت بلاست) آلوده شده اید سرزنش نخواهید شد بروید من نیازی به شما ندارم! انسان بلا دیده ای که کنترل خود را از دست داد هیچ کجا ارزش ندارد، اما مومن در بلا استوار خواهد بود.

سید محمد شیرازی

و قال علیه السلام (ما کل مفتون) ای داخل فی الفتنه (یعاتب) ای یوجه الیه اللوم، لانه قد یدخل الانسان فی الفتن اضطرارا لا باختیار.

موسوی

اللغه: المفتون: الواقع فی الفتنه. العتاب: اللوم. الشرح: نهی علیه السلام عن اللوم للانسان لمجرد ان تجده یمارس امرا غیر مشروع اذ ربما کان له عذر فی اقدامه علی ذلک العمل فمن وجدته فی مکان لا یلیق به فلا تسارع فی لومه اذ ربما کان لوجوده فی ذلک المکان ما یسوغه. و ربما اراد علیه السلام: لا تلم من لا توثر الملامه فیه او لا تنفع و یوید ذلک انهم قالوا: ان هذا الکلام منه علیه السلام کان لسعد بن ابی و قاص و محمد بن مسلمه و عبدالله بن عمر لما امتنعوا من الخروج معه لحرب اصحاب الجمل فان هولاء لا یوثر فیهم العتاب و اللوم لانهم یعرفون الحقیقه و ینحرفون عنها فلا ینفعهم اللوم …

طالقانی

این سخن را علی علیه السّلام به سعد بن ابی وقاص و محمد بن مسلمه و عبد الله بن عمر فرموده است و این به هنگامی بوده که آنان از بیرون رفتن با او به جنگ جمل خود داری کردند، ابو الطیب متنبی هم شعری نظیر و نزدیک به این معنی دارد و گفته است: «هر کسی را به کاری که کرده است، مکافات نمی کنند و به نظر من هر گوینده را نباید پاسخ داد چه سخنان بسیار که از کنار گوش من می گذرد، همچنان که مگس در نیمروز وزوز می کند.»

مکارم

و قال علیه السلام

مَا کُلُّ مَفْتُونٍ یُعَاتَبُ .

امام علیه السلام فرمود:

هر شخص گرفتاری را نمی توان سرزنش کرد (چه بسا بی تقصیر باشد). ( . سند گفتار حکیمانه: ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه خود می گوید:امام این سخن را به«سعد بن ابی وقاص»،«محمد بن مسلمه»،«اسامه بن زید»و«عبداللّه بن عمر»فرمود در آن زمان که آنها از همراهی امام برای جنگ با شورشیان جمل امتناع کردند.(و این نشان می دهد که ابن ابی الحدید آن را از جای دیگری گرفته است).اضافه بر این مرحوم شیخ مفید در کتاب خود به نام الجَمل از کتاب جمل ابی مخنف (متوفای 175) داستان مفصلی نقل می کند که چون علی علیه السلام می خواست به سوی بصره برای خاموش کردن آتش فتنه طلحه و زبیر حرکت کند باخبر شد که سه نفر فوق با این که با امام بیعت کرده بودند حاضر به همراهی امام در این مسیر نشدند.(ولی در بعضی از روایات آمده است که هیچ یک از این سه نفر با امام بیعت نکردند) امام علیه السلام فرمود:من شما را مجبور نمی کنم که با من بیایید ولی مگر با من بیعت نکرده اید؟ گفتند:بیعت کرده ایم.فرمود:پس چرا همراه من نمی آیید؟ هر کدام از آنها عذری برای خود بیان کردند (عذرهایی ناموجه) امام در اینجا فرمود:«لَیْسَ کُلُّ مَفْتُونٍ یُعاتَبُ؛هر شخص گرفتاری را نباید سرزنش کرد».سپس فرمود:برگردید خداوند مرا از شما بی نیاز خواهد ساخت.جمع دیگری نیز این جمله حکمت آمیز را در کتاب های خود از امام علیه السلام نقل کرده اند.(مصادر نهج البلاغه،ج 4،ص 16 با تلخیص).)

سرزنش گرفتاران چرا؟

امام علیه السلام در این کلام نورانی اش می فرماید:«هر شخص گرفتاری را نمی توان سرزنش کرد (چه بسا بی تقصیر باشد)»؛ (مَا کُلُّ مَفْتُونٍ یُعَاتَبُ) .

سرچشمه گرفتاری ها و مشکلات و مصائبی که دامن گیر انسان می شود کاملاً مختلف است؛گاه نتیجه مستقیم اعمال انسان است که بر اثر ندانم کاری ها، سستی ها،تنبلی ها و استفاده نکردن به موقع از فرصت ها دامان او را گرفته است.

به یقین چنین شخصی درخور سرزنش است؛ولی گاه می شود که این مشکلات کفاره گناهان انسان است و خداوند می خواهد او را به این وسیله در دنیا پاک کند.

چنین کسی گرچه به سبب گناهش درخور سرزنش است ولی چون مشمول لطف الهی شده سزاوار ملامت نیست و گاه سرچشمه آن آزمایش های الهی است که خدا می خواهد با آن مشکل و گرفتاری بنده خود را پرورش دهد که همچون فولاد آبدیده در کوره حوادث مقاوم سازد و یا همچون طلای ناخالصی را که به کوره می برند تا خالص گردد او را خالص سازد در اینجا نیز جای سرزنش نیست،بنابراین همه گرفتاران و بلا دیدگان را نمی توان سرزنش کرد و حتی در آنجایی که انسان خود سرچشمه آن گرفتاری باشد باز گاهی جاهل قاصر است و گاه مقصر؛تنها اگر مقصر باشد در خور سرزنش است.

این سخن تفسیر دیگری نیز دارد و آن این که«مفتون»از ماده«فتن»و«فتنه» در اصل به معنای آزمایش کردن است؛مثلا هنگامی که می خواهند طلا را آزمایش کنند آن را به کوره می برند تا وضع آن روشن شود و به همین جهت هر نوع فشار و گرفتاری و مشکلات و گمراهی به عنوان فتنه از آن یاد می شود و مفتون در عبارت بالا به معنای فریب خورده باشد؛همان گونه که درباره شخص گرفتار اشاره شد این حالت گاهی بر اثر تقصیر و گاه بر اثر قصور و گاه بدون اختیار دامان انسان را می گیرد به همین منظور امام می فرماید:تمام کسانی که مفتون هستند سزاوار سرزنش نیستند.

انگلیسی

Imām Ali ibn Abū Tālib said the following: “Not everyone who suffers from sedition is to be reproved.”{Imām Ali ibn Abū Tālib u uttered this sentence when Sa'd ibn Abū Waqqās, Muhammed ibn Maslamah and Abdullāh ibn 'Omar refused to support him against the people of the Jamal. He means to say that these people are so much against him that neither his words nor any evidence suffices to reproof, rebuke or correct them.}

حکمت16: در اعتماد نداشتن به تدبیر و پایان بینی

اشاره

صوت

وَ قَالَ علیه السلام تَذِلّ الأُمُورُ لِلمَقَادِیرِ حَتّی یَکُونَ الحَتفُ فِی التّدبِیرِ

ترجمه ها

دشتی

و درود خدا بر او، فرمود: کارها چنان در سیطره تقدیر است که چاره اندیشی به مرگ می انجامد .

شهیدی

کارها چنان رام تقدیر است که گاه مرگ در تدبیر است .

اردبیلی

ذلیل و رامند کارها برای مقدارها چه امور تابع قضا و قدرند تا آنکه میباشد مرگ در آنچه گمان می برد آدمی تدبیر صلاح بیمار از دوا

آیتی

و فرمود (علیه السلام): کارها دستخوش تقدیرند، آنسان، که گاه تدبیر سبب مرگ شود.

انصاریان

و آن حضرت فرمود:امور رام مقدّرات است،تا بدان جا که گاهی مرگ آدمی به تدبیر خود اوست .

شرح ها

راوندی

و الحتف: الهلاک.

کیدری

یعنی من قدر الله هلاکه، تدبیره تدمیره، قوله علیه السلام: فی حدیث الخضاب انما قال ذلک و الدین قل، فاما الان فقد اتسع نطافه. (ضرب بجرانه، فامرو و ما اختار).

ابن میثم

(کارها تابع مقدراتند، به حدی که تدبیر و مال اندیشی باعث نابودی و هلاکت می گردد). به خاطر پیروی کارها از تقدیر الهی و جریان امور بر طبق قضای الهی، کلمه ی ذل یعنی خواری، را استعاره آورده است، از آن رو که انسان از قدر ناآگاه است. امکان دارد از نتایج پیروی امور از مقدرات این باشد که آنچه را شخص ناآگاه مصلحت پنداشته و به تصور سود داشتن انجام می دهد همان باعث هلاکت و نابودی وی گردد. در این عبارت اشارتی است بر ضرورت استناد کارها به خدا و تکیه نداشتن بر تدبیر و دوراندیشی، و بریدن از ماسوا و توجه تنها به او.

ابی الحدید

وَ قَالَ علیه السلام تَذِلُّ الْأُمُورُ لِلْمَقَادِیرِ حَتَّی یَکُونَ الْحَتْفُ فِی التَّدْبِیرِ .

إذا تأملت أحوال العالم وجدت صدق هذه الکلمه ظاهرا و لو شئنا أن نذکر الکثیر من ذلک لذکرنا ما یحتاج فی تقییده بالکتابه إلی مثل حجم کتابنا هذا و لکنا نذکر لمحا و نکتا و أطرافا و دررا من القول.

فرش مروان بن محمد و قد لقی عبد الله بن علی أنطاعا و بسط علیها المال و قال من جاءنی برأس فله مائه درهم فعجزت الحفظه و الحراس عن حمایته و اشتغلت طائفه من الجند بنهبه و تهافت الجیش علیه لینتهبوه فغشیهم عبد الله بن علی بعساکره فقتل منهم ما لا یحصی و هزم الباقون.

و کسر إبراهیم بن عبد الله بن الحسن بن الحسن جیش أبی جعفر المنصور بباخمری و أمر أصحابه باتباعهم فحال بینهم و بین أصحاب أبی جعفر ماء ضحضاح فکره إبراهیم و جیشه خوض ذلک الماء و کان واسعا فأمر صاحب لوائه أن یتعرج باللواء علی مسناه ( المسناه:ضفیره تبنی للسیل لترد الماء. ) کانت علی ذلک الماء یابسه فسلکها صاحب اللواء و هی تفضی بانعراج و انعکاس إلی الأرض الیبس فلما رأی عسکر أبی جعفر أن لواء القوم قد تراجع القهقری ظنوهم منهزمین فعطفوا علیهم فقتلوا منهم مقتله عظیمه و جاء سهم غرب ( سهم غرب:لا یدری رامیه. )فأصاب إبراهیم فقتله.

و قد دبرت من قبل قریش فی حمایه العیر بأن نفرت علی الصعب و الذلول لتدفع رسول الله صلی الله علیه و آله عن اللطیمه ( اللطیمه:قافله تحمل العطور. ) -فکان هلاکها فی تدبیرها.

و کسرت الأنصار یوم أحد بأن أخرجت النبی صلی الله علیه و آله عن المدینه ظنا منها أن الظفر و النصره کانت بذلک و کان سبب عطبها و ظفر قریش بها و لو أقامت بین جدران المدینه لم تظفر قریش منها بشیء.

و دبر أبو مسلم الدوله الهاشمیه و قام بها حتی کان حتفه فی تدبیره.

و کذلک جری لأبی عبد الله المحتسب مع عبد الله المهدی بالمغرب .

و دبر أبو القاسم بن المسلمه رئیس الرؤساء فی إخراج البساسیری عن العراق حتی کان هلاکه علی یده و کذلک أیضا انعکس علیه تدبیره فی إزاله الدوله البویهیه من الدوله السلجوقیه ظنا منه أنه یدفع الشر بغیر الشر فدفع الشر بما هو شر منه.

و أمثال هذا و نظائره أکثر من أن تحصی

کاشانی

(و قال علیه السلام: تذل الامور للمقادیر) ذلیل و رام اند کارها برای مقدارها یعنی مطاوعند و فرمانبردار قدر، نه به حسب قضای آفریدگار و خالق قضا و قدر (حتی یکون الحتف فی التدبیر) تا آنکه می باشد موت و هلاک، مقتضی مقدر در آنچه گمان می برد آن را آدمی تدبیر صالح به سبب جهل او به سر قدر پس تدبیر او محض تدمیر او باشد. فنعم ما قیل: شعر: از قضا سرکنگبین صفرا فزود روغن بادام خشکی می نمود

آملی

قزوینی

لاهیجی

یعنی و گفت امیرالمومنین علیه السلام که منقاد و رام باشند کارها از برای احکام قضا و قدر تا اینکه حاصل می شود هلاکت و مرگ در تدبیر به جهت باقی ماندن.

خویی

اللغه: (ذل) ذلا و ذلا البعیر: سهل انقیاده (المقدار) جمع مقادیر (الحتف) جمع حتوف: الموت- المنجد. المعنی: الانسان مختار فی اعماله و افعاله، فصار مکلفا یثاب و یعاقب، و موظفا یستحسن و یعاتب، و لکن احاط به امور کثیره لا یقدر علی تغییرها و لا یمکن من تغیر مسیرها، و هو مع ذلک لا یحیط علما و خبرا بما یترتب علی اعماله من نتائج. لا یتیسر له تدبیر کل الحوائج، فربما یهرب من عدو و یقع فی الحباله، و ربما یتداوی بدواء فیزیده داء فهو بما له من القدره و المنعه کالعوبه فی ید المقادیر و کباحث حتفه بظلفه و ان کان حاذقا فی التدبیر. الترجمه: بشر در برابر قضا و قدر چنان منقاد است، که تدبیر خود انسان باعث مرگ او می شود.

قضا و قدر بر امورند حاکم*** که تدبیر با مرگ گردد ملازم

شوشتری

(الفصل الاول- فی التوحید) و قد مضی هذا المعنی فی ما تقدم بروایه تخالف بعض هذه الالفاظ. اقول: و حکاه الجهشیاری فی (وزرائه) بلفظ آخر فقال: دخل یحیی البرمکی علی الرشید لما ابتدات حاله فی الفساد و هو خال فرجع فعرف خبره. فقال لبعض الخدم: الحق یحیی و قل له: خنتنی فاتهمتنی، فابلغه الرسول فقال له: قل للرشید: اذا انقضت المده کان الحتف فی الحیله. و الله ما انصرفت عن خلوتک الا تخفیفا عنک. قال و هذا کلام لعلی بن ابی طالب کرم الله مثواه: (اذا انقضت المده کان الهلاک فی العده) قال: و سرق هذا المعنی ابن الرومی فقال: غلط الطبیب علی غلطه مورد عجزت محالته عن الاصدار و الناس یلحون الطبیب و انما غلط الطبیب اصابه المقدار و رواه (ارشاد المفید) مع الاصل فیه، و ان اصل المعنی لیزدجرد آخر ملوک فارس، فقال: سال امیرالمومنین (علیه السلام) شاهزنان بنت کسری حین اسرت: ما حفظت عن ابیک بعد وقعه الفیل؟ قالت: حفظت عنه انه کان یقول: (اذا غلب الله علی امر ذلت المطامع دونه، و اذا انقضت المده کان الحتف فی الحیله). فقال (علیه السلام): ما احسن ما قال ابوک! تذل الامور للمقادیر حتی یکون الحتف فی التدبیر. (الفصل الاول- فی التوحید) و مما یشهد للمعنی ما فی (عیون القتیبی): ان ابامسلم لما قدم المدائن فی الیوم الذی قتل فیه جعل یضرب بالسوط معرفه برذونه و یقول بالفارسیه کلاما معناه: ما تغنی المعرفه اذا لم تقدر علی دفع المحتوم. ثم قال: (جاره ذیلها تدعو یا ویلها بدجله او حولها، کانا بعد ساعه قد صرنا فی دجله). و ما فی (تاریخ الطبری): قال ابومسلم لنیزک: انی و الله ما رایت طویلا اعقل منک، فما تری فی اتیانی المنصور، فقد جاءت هذه الکتب، و قد قال القوم ما قالوا؟ قال: لا اری ان تاتیه، و اری ان تاتی الری فتقیم بها، فیصیر ما بین خراسان و الری لک، و هم جندک، ما یخالفک احد- الی ان نقل قول ابی مسلم- رایت ان اوجه ابااسحاق الی المنصور، فیاتینی برایه فانه ممن اثق به، فوجهه، فلما قدم تلقاه بنو هاشم بکل ما یحب، و قال له المنصور: اصرفه عن وجهه و لک ولایه خراسان، و اجازه فرجع ابواسحاق الی ابی مسلم، فقال له: ما انکرت شیئا رایتهم معظمین لحقک- الی ان قال- فقال له: نیزک: قد اجمعت علی الرجوع؟ قال: نعم، و تمثل: ما للرجال مع القضاء محاله ذهب القضاء بحیله الاقوام و یشهد له ما فی (المروج): ذکر المدائنی و العتبی و غیرهما ان مروان حین نزل علی الزاب جرد من رجاله من اختاره من سائر جیشه من اهل الشام و الجزیره و غیرهم مائه الف فارس علی مائه الف قارح، فلما کان یوم الوقعه و اشرف عبدالله بن علی فی المسوده، و فی اوائلهم البنود السود یحملها الرجال علی الجمال البخت، و قد جعلت اقتابها من خشب الصفصاف و الغرب، قال مروان لمن قرب منه: اما ترون رماحهم کانهم النخل غلظا، اما ترون الی (الفصل الاول- فی التوحید) اعلامهم فوق هذه الابل کانها قطع من الغمام سود، فبینا هو کذلک اذ طار من افرجه هنالک قطعه من الغرابیب سود فاجتمعت علی اول رایات عبدالله بن علی و اتصل سوادها بسواد تلک الرایات و البنود، و مروان ینظر فتطیر من ذلک، فقال: اما ترون السواد قد اتصل بالسواد، و کان الغرابیب کالسحب سوادا، ثم نظر الی اصحابه المحاربین، و قد استشعروا الجزع و الفزع و الفشل فقال: انها لعده و ما تنفع العده اذا انقضت المده. و ما فی (تاریخ الطبری): کان مروان لما لقیه اهل خراسان لا یدبر شیئا الا کان فیه الخلل و الفساد، کان یوم انهزم واقفا و الناس یقتتلون اذ امر بالاموال فاخرجت فقال للناس: اصبروا و قاتلوا فهذه الاموال لکم، فجعل ناس یصیبون من ذلک المال، فارسلوا الیه ان الناس قد مالوا علی هذا المال و لا نامنهم ان یذهبوا به، فارسل الی ابنه

عبدالله ان سر فی اصحابک الی موخر عسکرک، فاقتل من اخذ من ذلک المال و امنعهم، فمال عبدالله برایته و اصحابه فقال الناس الهزیمه فانهزموا. و فی (اذکیاء ابن الجوزی)- باب فی من احتال فانعکس علیه مقصوده- و نقل امورا، و منها: عن علی بن المحسن عن ابیه قال: حدثنا جماعه من اهل جند سابور- و فیهم کتاب و تجار و غیر ذلک- انه کان عندهم فی سنه نیف و اربعین و ثلاثمائه شاب من کتاب النصاری و هو ابن ابی الطیب القلانسی، فخرج الی بعض شانه فی الرستاق، فاخذته الاکراد و عذبوه و طالبوه ان یشتری نفسه منهم، و کتب الی اهله انفذوا الی اربعه دراهم افیون و اعلموا انی اشربها فتلحقنی سکته، فلا تشک الاکراد انی مت فیحملونی الیکم، فاذا (الفصل الاول- فی التوحید) حصلت عندکم فادخلونی الحمام و اضربونی لیحمی بدنی و سوکونی بالایارج، فانی افیق، و کان سمع ان من شرب افیونا اسکت، فاذا ادخل الحمام و ضرب و سوک بالایارج برا، فلم یعلم مقدارا لشربه، فشرب اربعه دراهم، فلم یشک الاکراد فی موته، فلفوه فی شی ء و انفذوه الی اهله، فلما حصل عندهم ادخلوه الحمام و ضربوه و سوکوه، فما تحرک و اقام فی الحمام ایاما، و رآه اهل الطب فقالوا: قد تلف کم شرب؟ قالوا: اربعه دراهم.

فقالوا: هذا الوشوی فی جهنم ما عاش. انما یجوز ان یفعل هذا بمن شرب اربعه دوانیق او وزن درهم او حوالیه. فاما هذا فقد مات. فلم یقبل اهله ذلک، فترکوه فی الحمام حتی اراح و تغیر فدفنوه، و انعکست الحیله علیه. و منها: روی ان بلال بن ابی برده بن ابی موسی الاشعری کان فی حبس الحجاج و کان یعذبه، و کان کل من مات فی الحبس رفع خبره الی الحجاح، فیامر باخراجه و تسلیمه الی اهله. فقال بلال للسجان: خذ منی عشره آلاف درهم و اخرج اسمی الی الحجاج فی الموتی، فاذا امرک بتسلیمی الی اهلی هربت فی الارض، فلم یعرف الحجاج خبری، و ان شئت ان تهرب معی فعلت و علی غناک ابدا. فاخذ السجان المال و رفع اسمه فی الموتی، فقال الحجاج مثل هذا لا یجوز ان یخرج الی اهله حتی اراه، هاته. فعاد الی بلال، فقال: اعهد. قال: و ما الخبر؟ قال: ان الحجاج قال کیت و کیت، فان لم احضرک الیه میتا قتلنی و علم انی اردت الحیله علیه، و لابد ان اقتلک خنقا، فبکی بلال و ساله ان لا یفعل، فلم یکن الی ذلک طریق، فاوصی، فاخذه السجان و خنقه و اخرجه الی الحجاج، فلما رآه میتا قال: سلمه الی اهله، فاخذوه، و قد اشتری القتل لنفسه بعشره آلاف درهم و جعلت الحیله علیه. (الفصل الاول- فی التوحید)

ثم معلوم بعد جمعنا بین العنوانین ان قول المصنف فی الثانی (و قد مضی هذا المعنی) اشاره الی ذکره فی الاول باختلاف فی بعض الفاظه.

مغنیه

یحذر الامام بهذا من المخبات و المفاجات التی لا تراها العیون، و لا تومی ء الیها القرائن من قریب او بعید، یحذر کل انسان من ذلک کی یحتاط و یحترس.. علی ان الوقایه من الهلاک قد تکون هی السبب الموجب له، کالطبیب یصف نوعا من الدواء لمریضه بقصد الشفاء، فیقضی علیه، او یتحصن الجیش من عدوه فی مکان ملغوم، او یفر من الجهاد طلبا للسلامه فیقع فیما هو ادهی و امر.

عبده

… الحتف فی التدبیر: الحتف بفتح فسکون الهلاک

جعفری

فیض الاسلام

امام علیه السلام (در اعتماد نداشتن به تدبیر و پایان بینی) فرموده است: کارها رام و پیرو احکام قضاء و قدر است به طوری که (گاهی) تباهی در تدبیر و پایان بینی می باشد (چون انسان به مصالح و مفاسد و اسرار و رازهای قضاء و قدر آگاه نیست نبایستی به تدبیر و اندیشه خود دلبستگی داشته باشد چه بسا تدبیر و اندیشه سبب تباهی می گردد).

زمانی

هیچ کس نمی تواند با اعتماد به فکر و سیاست خود در هیچ کاری پیروز گردد، بلکه چه بسا نقشه کشیدن، وسیله ای می شود که انسان در دام قرار گیرد. مسلمانان در جنگ احد (بر خلاف جنگ خندق) از مدینه بیرون آمدند تا طبق طرح و نقشه های جنگی جنگ کنند، اما شکست خوردند چون به اتکای نقشه خود کار کردند. باید نقشه کشید و از خدا کمک خواست و به او توکل نمود که بهترین تکیه گاه است.

سید محمد شیرازی

و قال علیه السلام: (تذل الامور للمقادیر) ای ان الامور التی یاتی بها الانسان، انما هی مطیعه للتقدیر، فمثلا یتروج الانسان بتلک المرئه لانه قدر ان یتزوج بها، و التقدیر معناه علم الله سبحانه بما یکون فی الکون، لا ان القدر یجبر الانسان، او ان علمه عله للمعلوم (حتی یکون الحتف) ای هلاک الانسان (فی التدبیر) ای فی الامر الذی یدبره بظن المنفعه جاهلا بانه سبب هلاکه، کان یشرب الدواء بظن انه مفید له، و فی الدواء هلاکه.

موسوی

اللغه: ذل البعیر: سهل انقیاده. المقادیر: جمع المقدار، القدره. الحتف: الموت. الشرح: قد تصبح الامور بین یدیک تصرفها کیف تشاء و تنجح فی تذلیل الصعاب فتری فی قبضه یدک کل شی ء جاهزا و لکن قد یکون فی طیات ذلک موتک و القضاء علیک، فربما تسعی فی تقویه دوله و تعزیزها ثم یاتی اربابها علی نفسک و ینهون حیاتک کما وقع ذلک لابی مسلم الخراسانی فالتوکل علی الله و تفویض الامر الیه هو خیر معین …

طالقانی

هر گاه در احوال عالم تأمل کنی، درستی این کلمه را آشکار می بینی و اگر بخواهیم شواهد بسیاری در این مورد ارائه دهیم، می توانیم معادل همه این کتاب شاهد بیاوریم ولی ما فقط به نکته ها و لطایف و پاره ای از سخنان گزیده و اشاراتی بسنده می کنیم. هنگامی که مروان با محمد بن عبد الله بن علی - سالار بنی عباس- رویاروی شد چنان به پیروزی خویش مطمئن بود که سفره هایی گسترد و سکه ها را بر آنها ریخت و گفت هر کس برای من یک سر دشمن بیاورد، صد درهم جایزه اش خواهد بود، ولی پاسداران و نگهبانان از حمایت او ناتوان شدند و گروهی از سپاهیان سرگرم غارت آن پولها شدند و بقیه لشکر هم برای تاراج آن سفره ها هجوم آوردند، در نتیجه عبد الله بن علی با همه لشکرهای خود آنان را فرو گرفت و بیش از حد شمار از ایشان کشت و کسانی هم که باقی ماندند، گریختند.

ابراهیم بن عبد الله بن حسن بن حسن در منطقه با خمری، لشکر ابو جعفر منصور را شکست داد و به یاران خود دستور تعقیب ایشان را صادر کرد. سیلاب گسترده ای میان آنان و لشکر منصور قرار داشت که ابراهیم و یارانش خوش نداشتند از آن عبور کنند، ابراهیم به پرچمدار خود دستور داد پرچم را به سوی باریکه ای از خشکی ببرد تا از آنجا بگذرند و او چنان کرد و پرچم را به سوی آن خشکی برد. لشکر ابو جعفر منصور که چنان دیدند، پنداشتند که ایشان روی به گریز نهاده اند، بر آنان حمله آوردند و کشتاری بزرگ انجام دادند و در همین حال تیر ناشناخته ای به ابراهیم اصابت کرد و او را کشت.

قریش هم در جنگ بدر برای حمایت از کاروان خود سوار بر مرکوبهای رام و سرکش شدند و شتاب کردند که به پندار خویش پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را از تصرف کاروان باز دارند، و حال آنکه با این تدبیر همگی نابود شدند.

در جنگ احد، انصار می پنداشتند برای پیروزی و فتح باید پیامبر را برای جنگ از مدینه بیرون ببرند و همین کار موجب پیروز شدن قریش بر ایشان شد و حال آنکه اگر در مدینه باقی می ماندند، قریش بر ایشان پیروز نمی شد.

ابو مسلم خراسانی با تدبیر بسیار دولت هاشمی - بنی عباس- را بر پا ساخت و با این تدبیر زمینه مرگ خود را فراهم ساخت. در مغرب هم در مورد ابو عبد الله محتسب و عبد الله مهدی همین کار صورت گرفت.

ابو القاسم بن مسلمه که معروف به رئیس الروساء است برای بیرون راندن بسا سیری از عراق چاره اندیشی کرد ولی نابودی خود او به دست بساسیری صورت گرفت، همچنان که چاره اندیشی او در مورد نابودی دولت بویهی از سلجوقیان با این پندار که شر را از میان بردارد، نتیجه معکوس بار آورد و گرفتار شر بزرگتری شد، و نظایر این امور برون از حد شمار است.

مکارم

و قال علیه السلام

تَذِلُّ الْأُمُورُ لِلْمَقَادِیرِ،حَتَّی یَکُونَ الْحَتْفُ فِی التَّدْبِیرِ .

امام علیه السلام فرمود:

حوادث و امور،تسلیم تقدیرهاست تا آنجا که گاه مرگ انسان در تدبیر (و هوشیاری او) است. ( . سند گفتار حکیمانه: از کسانی که این سخن حکمت آمیز را پیش از مرحوم سیّد رضی در کتاب های خود نقل کرده اند مرحوم شیخ مفید در ارشاد و ابن شعبه (متوفای 332) در کتاب تحف العقول و جاحظ (متوفای 255) در کتاب المائه است که با تفاوتی آن را نقل کرده اند.و در حکمت 459 عبارتی نزدیک به آن خواهد آمد و بعد از سیّد رضی هم بسیارند که آن را به همین عبارت یا شبیه آن نقل کرده اند.(مصادر نهج البلاغه،ج 4،ص 17). )

پیشی گرفتن تقدیر و تدبیر

امام علیه السلام در اینجا به نکته مهمی اشاره می فرماید و آن این که چنان نیست که همیشه انسان های مدیر و مدبر پیروز گردند؛گاه تقدیرات همه تدبیرات آنها را برهم می زند.می فرماید:«حوادث و امور،تسلیم تقدیرهاست تا آنجا که گاه مرگ انسان در تدبیر (و هوشیاری او) است»؛ (تَذِلُّ الْأُمُورُ لِلْمَقَادِیرِ،حَتَّی یَکُونَ الْحَتْفُ فِی التَّدْبِیرِ) .

هدف از بیان این نکته آن است که گرچه انسان باید در همه امور هوشیارانه و مدبرانه عمل کند؛اما چنین نیست که از لطف خدا بی نیاز باشد.خداوند برای بیدار ساختن انسان و شکستن غرور و غفلت او گهگاه اموری مقدر می کند که بر خلاف تمام تدبیرها و پیش بینی ها و مقدمه چینی های انسان است تا به او بفهماند در پشت این دستگاه،دست نیرومندی است که هیچ کس بی نیاز از لطف و محبت او نیست.

در طول تاریخ گذشته و در زندگی خود بسیاری از این صحنه ها را دیده ایم که گاه افراد بسیار هوشیار و قوی و صاحب تدبیر ضربه هایی از تدبیر و هوشیاری خود خورده اند و دست تقدیر مسیری جز آنچه آنها می خواستند برایشان فراهم ساخته است.

تنها مطلبی که در اینجا تذکر آن لازم است این است که هرگز مفهوم این سخن آن نیست که انسان دست از تدبیر و دقت و بررسی لازم در کارها بردارد و همه چیز را به گمان خود به دست تقدیر بسپارد،بلکه شعار ««وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاّ ما سَعی»؛ بهره انسان تنها با سعی و تلاش او ارتباط دارد» ( .نجم،آیه 39.)را نباید هرگز فراموش کند و به تعبیر دیگر انسان نباید از اراده و تقدیرات الهی و این که همه چیز به دست اوست غافل شود و نیز نباید دست از تلاش و کوشش بردارد.

انگلیسی

Imām Ali ibn Abū Tālib said the following: “All matters are subject to destiny, so much so that sometimes death results from effort."

حکمت17: در زمان خلافتش سبب خضاب نکردن را به این طریق

اشاره

صوت

وَ سُئِلَ علیه السلام عَن قَولِ الرّسُولِ صلی الله علیه و آله غَیّرُوا الشّیبَ وَ لَا تَشَبّهُوا بِالیَهُودِ فَقَالَ علیه السلام إِنّمَا قَالَ صلی الله علیه و آله ذَلِکَ وَ الدّینُ قُلّ فَأَمّا الآنَ وَ قَدِ اتّسَعَ نِطَاقُهُ وَ ضَرَبَ بِجِرَانِهِ فَامرُؤٌ وَ مَا اختَارَ

ترجمه ها

دشتی

و درود خدا بر او، فرمود: (از امام پرسیدند که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: موها را رنگ کنید، و خود را شبیه یهود نسازید یعنی چه؟

فرمود) پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم این سخن را در روزگاری فرمود که پیروان اسلام اندک بودند، امّا امروز که اسلام گسترش یافته، و نظام اسلامی استوار شده، هر کس آنچه را دوست دارد انجام دهد .

شهیدی

[و آن حضرت را از فرموده رسول (صلی الله علیه و آله) پرسیدند «پیری را با خضاب بپوشانید و خود را همانند یهود مگردانید» گفت:] او که درود خدا بر وی باد چنین فرمود:- و شمار مرد- دین اندک بود. اما اکنون که میدان اسلام فراخ گردیده و دعوت آن به همه جا رسیده، هر کس آن کند که خواهد.

اردبیلی

و پرسیدند از آن حضرت از گفتار پیغمبر خدا تغییر دهید پیری را بخضاب و مانند مشوید بجهودان در ترک خضاب پس فرمود پیغمبر این را در وقتی که اصحاب دین اندک بودند پس اما اکنون که وسیعست لباس دین و زده است سینه خود را بر زمین پس مرد مقرون است با چیزی که اختیار نماید اگر خواهد بکند بکند و اگر خواهد نکند

آیتی

از آن حضرت در باره این سخن پیامبر (صلی الله علیه و آله) پرسیدند که فرموده بود: رنگ سفید موی را تغییر دهید و خود را همانند یهودان مسازید و او فرمود:

این سخن را رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) زمانی فرمود که مسلمانان اندک بودند، اما اکنون که دایره اسلام فراخ گردیده و دین استقرار یافته، هرکس به اختیار خود است.

انصاریان

و سؤال کردند از آن حضرت از مفهوم گفته رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم:

«موی سپید را تغییر دهید و خود را شبیه یهود ننمایید»پرسیدند،آن حضرت فرمود :

پیامبر این سخن را وقتی فرمود که شمار اهل دین اندک بود، اما امروز که سفره اسلام گسترده شده،و استوار و پابرجا گشته،مرد است و اختیارش .

شرح ها

راوندی

و معنی غیروا الشیب ای اخضبوا شعور رووسکم و محاسنکم، و تحقیقه غیروا الشیب بالخضاب. و انما کان الخضاب فی اول الاسلام مستحبا و ندبا لان المسلمین کانوا مشتغلین بالغزو و القتال اولا، و اذا کان الکفار یرون المقاتله من المومنین مسوده الشعور یرونهم شبانا فیخافونهم، فاما الان فلا یکون بیننا و بین المشرکین حرب و قد کثر المسلمون فلا استحباب فی الخضاب. و القل: و القلیل. و النطاق: شقه طویله عریضه ینجر علی الارض. و هذا استعاره من بروک البعیر اذا انیخ و ضرب بصدره علی الارض. و قوله فامرو و ما اختار کقولهم کل رجل و ضیعته. و روی الاویده بید الله.

کیدری

کان المجاهدون فی بدو الاسلام ندبوا الی الخضاب لئلا ینظر الیهم الاقران بعین الازدراء بسبب الشیخوخه، فکان الشیوخ یخضبون بالسواد تشبها بالشبان، و قیل: کانوا یخضبون بالحناء. و النطاق: شقه طویله عریضه ینجر علی الارض اذا البست و جران البعیر ما یلی الصدر من العنق، و هما کنایتان عن انتظام امور الدین، و کماله و استقامته و استقراره، و ذکر بعض الرواه ان الخضاب نوع من الریاء، و اذا کان الشیب نور الله، فستر نور الله امر خارج عن الاعتدال. و قوله فامرء: مبتدا، و ما اختار: عطف علیه و الخبر محذوف ای فامری و ما اختاره مقرونان کقوله کل رجل و وضیعته.

ابن میثم

نطاق: لباسی که هنگام پوشیدن به دلیل درازی و پهنا روی زمین کشیده می شود. جران البعیر: سینه شتر. (این سخن را پیامبر (صلی الله علیه و آله) هنگامی فرمود که مسلمانان اندک بودند، اما اکنون که اسلام گسترش یافته و پابرجا شده، هر مردی اختیار خودش را دارد). پیامبر (صلی الله علیه و آله) در آغاز اسلام، به پیرمردان مسلمان دستور می داد و آنان را وادار می کرد که پیری خود را تغییر دهند، و از ترک آن برحذر می داشت، به دلیل این که پیری شباهت به یهود دارد، زیرا یهودیها این کار را نمی کردند، این بود که به رنگ سیاه خضاب می کردند، و بعضی گفته اند: با حنا خضاب می کردند. هدف این بود که کفار آنها را با چشم توانمندی و جوانی بنگرند، و از آنها بترسند و طمع بر آنها نکنند. از امام (علیه السلام) در زمان خلافتش راجع به آن (خضاب کردن) پرسیدند، امام (علیه السلام) آن را مباح قرار داد نه مستحب، و بر این مطلب اشاره فرمود که آن سنت هنگامی مقرر شد که مسلمانان اندک بودند، اما اکنون که زیادند و کافران ناتوان شده اند، خضاب کردن مباح است، و عبارت: هر مردی اختیار دارد کنایه از همین است. و لفظ: النطاق را برای عظمت و گستردگی اسلام، استعاره آورده است و کلمه ی (ضرب بالجران) استعاره برای پابرجایی و پایداری دین به لحاظ شباهت آن به شتری است که روی زانویش نشسته است. کلمه ی امرو مبتدا و ما اختار عطف بر اوست ما مصدریه، و خبر مبتدا محذوف، و در تقدیر مقرونان است مانند این سخن عربها (کل امرء و ضیعته) توفیق از خداست.

ابی الحدید

وَ سُئِلَ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اَلرَّسُولِ صلی الله علیه و آله غَیِّرُوا الشَّیْبَ وَ لاَ تَشَبَّهُوا بِالْیَهُودِ فَقَالَ علیه السلام إِنَّمَا قَالَ صلی الله علیه و آله ذَلِکَ وَ الدِّینُ قُلٌّ فَأَمَّا الآْنَ وَ قَدِ اتَّسَعَ نِطَاقُهُ وَ ضَرَبَ بِجِرَانِهِ فَامْرُؤٌ وَ مَا اخْتَارَ .

الیهود لا تخضب و کان النبی صلی الله علیه و آله أمر أصحابه بالخضاب لیکونوا فی مرأی العین شبابا فیجبن المشرکون عنهم حال الحرب فإن الشیخ مظنه الضعف.

قال علی علیه السلام کان ذلک و الإسلام قل أی قلیل و أما الآن و قد اتسع نطاقه و ضرب بجرانه فقد سقط ذلک الأمر و صار الخضاب مباحا غیر مندوب.

و النطاق ثوب تلبسه المرأه لبسه مخصوصه لیس بصدره و لا سراویل

و سمیت أسماء بنت أبی بکر ذات النطاقین لأنها قطعت من ثوبها ذلک قطعه شدت بها سفره لها حملها أبو بکر معه حین خرج من مکه مع النبی صلی الله علیه و آله یوم الهجره فقال النبی صلی الله علیه و آله لقد أبدلها الله بها نطاقین فی الجنه .

و کان نفر الشام ینادون عبد الله ابنها حین حصره الحجاج بمکه یشتمونه کما زعموا یا ابن ذات النطاقین فیضحک عبد الله منهم و قال لابن أبی عتیق أ لا تسمع یظنونه ذما ثم یقول

و تلک شکاه ظاهر عنک عارها ( لأبی ذؤیب الهذلی،و صدره: *و عیّرها الواشون أنّی أحبّها*. ).

و استعار أمیر المؤمنین علیه السلام هذه اللفظه لسعه رقعه الإسلام و کذلک استعار قوله و ضرب بجرانه أی أقام و ثبت و ذلک لأن البعیر إذا ضرب بجرانه الأرض و جرانه مقدم عنقه فقد استناخ و برک.

و امرؤ مبتدأ و إن کان نکره کقولهم شر أهر ذا ناب ( دیوان الهذلیین 1:21. ) لحصول الفائده و الواو بمعنی مع و هی و ما بعدها الخبر و ما مصدریه أی امرؤ مع اختیاره

فأما القول فی الخضاب فقد

روی قوم أن رسول الله صلی الله علیه و آله بدا شیب یسیر فی لحیته فغیره بالخضاب خضب بالحناء و الکتم .

و قال قوم لم یشب أصلا.

و روی أن عائشه قالت ما کان الله لیشینه بالشیب فقیل أ و شین هو یا أم المؤمنین قالت کلکم یکرهه.

و أما أبو بکر فصح الخبر عنه بذلک و کذلک أمیر المؤمنین و قیل إنه لم یخضب و قتل الحسین علیه السلام یوم الطف و هو مخضوب

و فی الحدیث المرفوع رواه عقبه بن عامر علیکم بالحناء فإنه خضاب الإسلام إنه یصفی البصر و یذهب بالصداع و یزید فی الباه و إیاکم و السواد فإنه من سود سود الله وجهه یوم القیامه .

و عنه صلی الله علیه و آله علیکم بالخضاب فإنه أهیب لعدوکم و أعجب إلی نسائکم.

و یقال فی أبواب الکنایه للمختضب هو یسود وجه النذیر لأن النذیر الشیب قیل فی قوله تعالی وَ جاءَکُمُ النَّذِیرُ (سوره فاطر 35. ) إنه الشیب.

و کان عبد الرحمن بن الأسود أبیض الرأس و اللحیه فأصبح ذات یوم و قد حمرهما و قال إن عائشه أرسلت إلی البارحه جاریتها فأقسمت علی لأغیرن و قالت إن أبا بکر کان یصبغ.

و روی قیس بن أبی حازم قال کان أبو بکر یخرج إلینا و کان لحیته ضرام عرفج.

و عن أبی عامر الأنصاری رأیت أبا بکر یغیر بالحناء و الکتم و رأیت عمر لا یغیر شیئا من شیبه و قال إنی سمعت رسول الله صلی الله علیه و آله یقول من شاب شیبه فی الإسلام کانت له نورا یوم القیامه و لا أحب أن أغیر نوری.

و کان أنس بن مالک یخضب و ینشد نسود أعلاها و تأبی أصولها و لیس إلی رد الشباب سبیل.

و روی أن عبد المطلب وفد علی سیف بن ذی یزن فقال له لو خضبت فلما عاد إلی مکه خضب فقالت له امرأته نثیله أم العباس و ضرار ما أحسن هذا الخضاب لو دام فقال فلو دام لی هذا الخضاب حمدته

قال یعنی إنه صار شیخا فصار حکما بین الناس من قوله لا تغبط المرء أن یقال له أضحی فلان لسنه حکما.

و قال أسماء بن خارجه لجاریته اخضبینی فقالت حتی متی أرقعک فقال عیرتنی خلقا أبلیت جدته و هل رأیت جدیدا لم یعد خلقا.

و أما من یروی أن علیا علیه السلام ما خضب.

فیحتج بقوله و قد قیل له لو غیرت شیبک یا أمیر المؤمنین فقال الخضاب زینه و نحن فی مصیبه . یعنی برسول الله صلی الله علیه و آله .

و سئل الحسن علیه السلام عن الخضاب فقال هو جزع قبیح .

و قال محمود الوراق یا خاضب الشیب الذی و قد روی قوم عن النبی صلی الله علیه و آله کراهیه الخضاب و أنه قال لو استقبلتم الشیب بالتواضع لکان خیرا لکم.

قال الشاعر و صبغت ما صبغ الزمان فلم یدم صبغی و دامت صبغه الأیام.

و قال آخر یا أیها الرجل المغیر شیبه

و یقولون فی دیوان عرض الجیش ببغداد لمن یخضب إذا ذکروا حلیته مستعار و هی کنایه لطیفه و أنا أستحسن قول البحتری خضبت بالمقراض کنایه عن قص الشعر الأبیض فجعل ذلک خضابه عوضا عن الصبغ و الأبیات هذه لابس من شبیبه أم ناض و ملیح من شیبه أم راض ( دیوانه 2:72،من قصید یمدح فیها ابن الفیاض. )

و إذا ما امتعضت من ولع الشیب

کاشانی

(و سئل علیه اسلام عن قول النبی صلی الله علیه واله) و پرسیده شد آن حضرت از قول پیغمبر صلی الله علیه و آله که (غیروا الشیب و لا تشبهوا بالیهود) تغییر دهید پیری را به خضاب و مانند مشوید به جهودان در ترک خضاب تا کافران در میدان محاربه ببینند شما را در سن قوت و شباب (فقال انما قال صلی الله علیه و آله ذلک) پس آن حضرت فرمود در جواب به تحقیق که پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود این کلمه طیبه را (والدین قل) که اصحاب دین اندک بودند از روی عدد و اصلا قوت نبود در اسلام (فاما الان و قد اتسع نطاقه) پس اما در این زمان که وسیع است و منبسط لباس دین (و ضرب بجرانه) و زده است سینه خود را به زمین در ثبات و تمکین (فامرء و ما اختار) پس مرد مقرون است با چیزی که اختیار نماید آن را بعد از مبالغه در ندبیت آن، یعنی اگر خواهد خضاب کند و اگر خواهد به ترک آن گراید. و اگرچه مندوب است در این زمان نیز اما تاکید آن به مرتبه اول نیست. استعاره فرموده لفظ (نطاق) را که آن شقه طویل است که کشیده شود بر زمین در حین لبس از برای اسلام به اعتبار عموم و انبساط آن و (جران) را که آن صدر بعیر است از برای دین، به اعتبار تمکن و ثبات و استقرار و استقامت آن

آملی

قزوینی

لاهیجی

و سئل علیه السلام عن قول النبی صلی الله علیه و آله: «غیروا الشیب و لا تشبهوا بالیهود» فقال علیه السلام: «انما قال، صلی الله علیه و آله، ذلک و الدین قل، فاما الان و قد اتسع نطاقه و ضرب بجرانه، فامرو و ما اختار.»

و سوال شد از حضرت علیه السلام از معنی قول پیغمبر صلی الله علیه و آله، که «تغییر دهید علامت پیری را که سفیدی ریش باشد، یعنی به خضاب کردن و مشوید مانند یهود»، پس گفت حضرت علیه السلام که نگفت پیغمبر، صلی الله علیه و آله، آن قول را مگر در حالتی که اهل دین اسلام اندک بودند و اما در این وقت و حال آنکه وسیع شده است کمربند دین اسلام و زده است سینه ی خود را به زمین و قائم و ثابت شده است، پس باشد هر مردی با اختیار و اراده ی خود. یعنی چون در ابتدای دین اسلام اهل اسلام اندک بودند و پیران را رغبتی نبود در جهاد کردن با جوانان کفار، امر شد به خضاب کردن پیران از برای نفع بخشیدن جهاد با کفار و اما در این زمان که اسلام قوت گرفته است و جوانان مسلمانان بسیار شده اند، واجب نیست تغییر سفیدی ریش به خضاب کردن، بلکه مختارند به خضاب کردن و خضاب نکردن.

خویی

اللغه: (الشیب) بیاض الشعر، (القل) و القله مثل الذل و الذله- صحاح. (النطاق) شقه تلبسها المراه و تشد وسطها ثم ترسل الاعلی علی الاسفل الی الرکبه و الاسفل ینجر الی الارض و (جران) البعیر مقدم عنقه من مذبحه الی منحره- صحاح. الاعراب: الشیب مفعول، و لا تشبهوا امر من التشبه من باب التفعل، و الدین قل جمله مبتداء و خبر فی محل الحال، و الان متعلق باختار، و جمله و قد اتسع نطاقه، فی محل الحال من الدین، امرو، مبتداء نکره لعمومه ای کل امرء و لفظه ما، موصوله اختار جمله الصله و العائد محذوف و هی عطف علی امرء. و الخبر محذوف و هو مقرونان او ما یرادفه کقولهم: کل امر وضیعته. المعنی: امره صلی الله علیه و آله و سلم: بتغییر الشیب بالسواد او الحناء، ظاهره الوجوب لحکمه ذکره (علیه السلام) فقوله: فامرو و ما اختار، اعلام لنسخه فانه قد ینسخ السنه کما ینسخ القرآن، و الظاهر انه علی وجه الاستجاب فقوله: فامرء و ما اختار، ترخیص لترکه فان الاستجاب مرکب من الامر و ترخیص الترک و لا ینافی بقاء الحکم الاستحبابی زوال الحکمه التشریعیه کما فی وجوب او استحباب غسل الجمعه المشرعه لازاله عفونه الابط من الاعراب، و یشمل البریئون منها، فقول ابن میثم فی الشرح: انه (علیه السلام) جعله من المباح، مورد تامل فان الاخبار الوارده فی فضل الخظاب و استحبابه مطلقا غیر قابله للرد و الانکار. الترجمه: از آن حضرت مقصود از قول رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را پرسیدند که فرموده (سپیدی موی پیری را بگردانید و خود را مانند یهود نسازید) فرمود: پیغمبر این دستور را فرمود در حالی که مسلمانان اندک و انگشت شمار بودند ولی اکنون که دائره ی اسلام وسعت یافته و دین پابرجا شده است هر کسی اجتیار خود را دارد.

شوشتری

(الفصل السادس- فی النبوه الخاصه) قول المصنف (و سئل عن قول الرسول (صلی الله علیه و آله)) هکذا فی (المصریه)، و الصواب: (و سئل عن قول النبی (صلی الله علیه و آله)) کما فی (ابن ابی الحدید و ابن میثم و الخطیه). (غیروا الشیب و لا تشبهوا بالیهود) فی (معارف ابن قتیبه): جاووا بابی قحافه (ابی ابی بکر) یوم فتح مکه الی النبی (صلی الله علیه و آله) و هو شیخ کبیر، راسه کالثغامه البیضاء، فاسلم، فقال النبی (صلی الله علیه و آله): غیروا شیبته. و فی (الاساس): کان راسه ثغامه، و هی شجره بیضاء الزهر و الثمر کان جماعتها هامه شیخ. (فقال (علیه السلام): انما قال ذلک و الدین قل) قل بالضم و الکسر القله، یقال: الحمد لله علی القل و الکثر. و القل و الکثر، و قال الشاعر: و قد یقصر القل الفتی دون همه و قد کان لو لا القل طلاع انجد و نظیره ما فی الخبر عن الباقر و الصادق (علیه السلام): سئلا عن رمل النبی (صلی الله علیه و آله) فی الطواف، فقالا: انه فعل ذلک فی غزوه الحدیبیه لیری قریش تجلده، و تجلد اصحابه. قال الباقر (علیه السلام): و من اجل ذلک یرمل الناس- ای العامه- غفله عن ان فعله (صلی الله علیه و آله) کان موقتا. قال (علیه السلام): و انی لامشی مشیا، و کان ابی یمشی مشیا. و کذا فی (الروضه) ما عن النبی (صلی الله علیه و آله) الفرق بین المسلمین و المشرکین (الفصل السادس- فی النبوه الخاصه) التلحی بالعمائم، انما قال ذلک فی اول الاسلام. و روی ان الباقر (علیه السلام) سئل عن اکل لحم الحمر الاهلیه، فقال: انما نهی النبی (صلی الله علیه و آله) عنها و عن اکلها یوم خیبر، و انما نهی عن اکلها فی ذلک الوقت لانها کانت حموله الناس، و انما الحرام ما حرم الله فی القرآن. (فاما الان و قد اتسع نطاقه) النطاق: ما یشد علی الوسط. (و ضرب بجرانه) قال الجوهری: جران البعیر: مقدم عنقه من مذبحه الی منحره. و اتساع نطاق الدین و الاسلام کنایه عن فسحته. و ضرب الجران: کنایه عن استقراره و عدم تزلزله. (فامرو و ما اختار) من تغییر الشیب و عدمه، قال ابن ابی الحدید: فصار الخضاب مباحا غیر مندوب. قلت: غایه ما یدل علیه کلامه (علیه السلام): رفع الایجاب، و اما عدم الاستحباب فلا. و عن الصادق (علیه السلام): نفقه درهم فی الخضاب افضل من نفقه درهم فی سبیل الله. ان فیه اربع عشره خصله: یطرد الریح من الاذنین، و یجلو الغشاء من البصر، و یلین الخیاشیم، و یطیب النکهه، و یشد اللثه، و یذهب بالغشیان، و یقل وسوسه الشیطان، و تفرح به الملائکه، و یستبشر به المومن، و یغیظ به (الفصل السادس- فی النبوه الخاصه) الکافر، و هو زینه، و هو طیب، و براءه فی قبره، و یستحیی منه منکر و نکیر. و یمکن الاستدلال لبقاء استحبابه بما روی ان قوما دخلوا علی الحسین (علیه السلام) قراوه مختضبا بالسواد، فسالوه عن ذلک، فمد یده الی لحیته ثم قال: امر النبی (صلی الله علیه و آله) فی غزاه غزاها ان یختضبوا بالسواد، لیقووا به علی المشرکین. هذا، و قالوا: اول من اختضب بالسواد من اهل مکه عبدالمطلب بن هاشم، کان رجل من حمیر خصه بذلک من الیمن و زوده بالوسمه.

مغنیه

الدین قل ای لم ینتشر بین الناس و یکثر اتباعه. و النطاق: الحزام. و الجران مقدم البعیر یضرب به الارض اذا استراح، و کان النبی (صلی الله علیه و آله) قد امر الشیوخ من اصحابه ان یستروا الشیب عن العدو بالخصاب لیظهروا امامه فی هیئه الاقویاء. فقال الامام: ذاک حیث کان الاسلام ضعیفا بقله اتباعه، اما الیوم و قد ظهر علی الدین کله فلم یبق لهذا الحکم من موضوع، فمن شاء فلیترک الخضاب، و من شاء فلیخضب، و بهذا القصد الغی عمر سهم المولفه قلوبهم. و تسال: الا یتنافی هذا مع الحدیث المشهور عن رسول الله (صلی الله علیه و آله): حلال محمد حلال الی یوم القیامه، و حرامه حرام الی یوم القیامه؟. الجواب: ان الاحکام الشرعیه الاسلامیه علی نوعین: الاول منهما یرتبط بطبیعه الانسان و فطرته من حیث هو انسان، و هذا النوع من الاحکام لا یتغیر و لا یتبدل تماما کنظام الکون و الافلاک فی حرکاتها الدائبه، و لو اختل شی ء منه لانهار الکون بما فیه. و هذا النوع هو المقصود بالحدیث المشهور. و النوع الثانی یرتبط بالحیاه الاجتماعیه، و هذا تتغیر احکامه تبعا لتغیر المجتمع من حال الی حال حیث یتغیر موضوع الحکم و سببه الموجب، و خضاب الشیب او عدم خضابه من هذا النوع و تقدم الکلام عن ذلک فی شرح الخطبه 174 فقره (التحلل و التحریم بین الاسلام و المسیحیه).

عبده

… غیروا الشیب: غیروا الشیب بالخضاب لیراکم الاعداء کهولا اقویاء ذلک و الدین قل بضم القاف ای قلیل اهله و النطاق ککتاب الحزام العریض و اتساعه کنایه عن العظم و الانتشار و الجران علی وزن النطاق مقدم عنق البعیر یضرب به علی الارض اذا استراح و تمکن ای بعد قوه الاسلام الانسان مع اختیاره ان شاء خضب و ان شاء ترک

جعفری

فیض الاسلام

از امام علیه السلام (در زمان خلافتش سبب خضاب نکردن را به این طریق) پرسیدند که معنی فرمایش رسول خدا صلی الله علیه و آله- که فرموده تغییر دهید پیری را (ریش را رنگین نمائید) و خود را بیهود مانند نسازید، چیست؟ آن بزرگوار فرمود: این سخن را پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود هنگامی که (اهل) دین اندک بود پس (مسلمانان را امر نمود خضاب نمایند و به یهود نمانند چون آنها خضاب نمی کردند، ولی) در این زمان که کمربند دین گشاده شده (اسلام در همه جا منتشر گردیده) و سینه خود را بر زمین نهاده (مستقر و پا برجا گشته) هر مردی به اختیار و اراده خود می باشد (می خواهد خضاب نماید و می خواهد ننماید، خلاصه امری است مباح یعنی جائز و روا، نه واجب و مستحب، بله خضاب یک نوع زینت و آرایشی است، چنانکه در فرمایش چهارصد و شصت و پنج بیاید که به این نکته اشاره فرموده است).

زمانی

با توجه به نکته فوق روشن می شود روایاتی که درباره استفاده از حنا و خضاب نمودن وجود دارد برای صدر اسلام بیشتر مورد توجه بوده و صادر شده است و در عصر ما آزادی است و هر کس در اعمال خود دنبال علاقه ذاتی می رود. خدا می فرماید: (سرزمین پاک به اذن پروردگارش گیاهش می روید ولی سرزمین ناپاک فقط خار و خاشاک می دهد.)

سید محمد شیرازی

و سئل علیه السلام: عن قول الرسول (صلی الله علیه و آله): (غیروا الشیب) ای الشعر الابیض فی اللحیه، و تغیره بالحناء و نحوه (و لا تشبهوا بالیهود) الذین یترکون لحاهم بیضا، ما معنی هذا الکلام؟، فقال علیه السلام فی الجواب: (انما قال (صلی الله علیه و آله) ذلک والدین قل) ای قلیل بقله انصاره (فاما الان و قد اتسع نطاقه) النطاق الحزام العریض، و اتساعه کنایه عن انتشاره و کثره المسلمین، کما ان الانسان یتسع نطاقه اذا سمن (و ضرب بجرانه) جران البعیر مقدم عنقه، یضرب به علی الارض اذا نام و استراح، و هذا کنایه عن قوه الاسلام الباعثه لاطمینانه و عدم خوف اهله من الاعداء (ف) کل (امرء و ما اختاره) الخضاب او الترک، و هذا لا ینافی کون الافضل الخضاب، کما فی الاحادیث.

موسوی

اللغه: غیروا: بدلوا. الشیب: بیاض الشعر. تشبه به: قلده و حاکاه. قل: بضم القاف الی قلیل اهله. النطاق: الحزام. الجران: مقدم عنق البعیر. الشرح: دعا رسول الله اصحابه من اهل الشیب ان یغیروا شیبهم بالخضاب بالحناء و السواد او غیرها من الاصباغ و لا یتشبهوا بالیهود الذین لا یصبغون شیبهم و امره علیه السلام انما کان لاجل ان یظهروا فی فتوه و شباب فیها بهم الاعداء و انما قال ذلک یوم کان المسلمون قله و اما بعد ان اکثر المسلمون و انتشر الاسلام و توطدت ارکانه و ثبتت دعائمه فکل مسلم و ما اختار فمن احب ان یخضب فهو مباح له و من اراد ترکه فله الحریه الکامله …

طالقانی

و سئل علیه السّلام عن قول الرسول صلّی اللّه علیه و آله: غیّروا الشیب، و لا تشبّهوا بالیهود، فقال علیه السّلام: انّما قال صلّی اللّه علیه و آله ذلک و الدین قل، فامّا الآن و قد اتّسع نطاقه، و ضرب بجرانه، فامرؤ و ما اختار. «از علی علیه السّلام در باره این سخن پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم که فرموده است: موهای سپید را خضاب کنید و خود را همانند یهود مگردانید پرسیدند، گفت: این سخن را پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم هنگامی فرموده است که شمار متدینان اندک بوده است ولی اینک که دامنه اش گسترده و همه جا کشیده شده است هر کس هر گونه که می خواهد رفتار کند.»

ابن ابی الحدید در شرح این سخن چنین گفته است: یهودیان خضاب نمی بستند و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به یاران خود فرمان داده بود خضاب ببندند تا در نظر مردم جوان دیده شوند و مشرکان در حال جنگ از ایشان بترسند زیرا داشتن موهای سپید موجب گمان ناتوانی است. شارح سپس در باره لغات و کنایات آن توضیح داده است و پس از آن سخنانی را در مورد موی سپید و خضاب کردن آورده است که به ترجمه یکی دو مورد بسنده می شود.

گروهی روایت کرده اند که چند تار موی سپید در ریش پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ظاهر شد و آن حضرت آن را با خضاب تغییر داد و با حنا و کتم - دانه های رنگی- رنگ کرد.

گروهی هم گفته اند که هرگز خضاب نبسته است، و روایت شده است که عایشه می گفته است: خداوند پیامبر خود را با موی سپید معیوب نفرمود. گفتند: ای ام المؤمنین مگر موی سپید عیب است گفت: آری که همه تان آن را خوش نمی دارید. اما در مورد ابو بکر اخبار صحیح رسیده است که خضاب می کرده است. همچنین در مورد امیر المؤمنین علیه السّلام، هر چند که در باره ایشان گفته شده است که خضاب نبسته است.

امام حسین علیه السّلام روز عاشورا در حالی که موهایش را خضاب فرموده بود، کشته شد. و در حدیث مرفوعی که آن را عقبه بن عامر روایت کرده چنین آمده است: «بر شما باد به حنا که خضاب اسلام است، چشم را پر نور می کند، درد سر را از میان می برد، بر نیروی جنسی می افزاید و از رنگ سیاه بر حذر باشید که هر کس موهای خود را سیاه کند خداوند چهره اش را روز رستاخیز سیاه می کند.»

گروهی هم در مورد کراهت خضاب بستن از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم روایت می کنند که فرموده است: اگر با فروتنی پذیرای موهای سپید باشید، برای شما بهتر است.

و از امام حسن علیه السّلام در مورد خضاب پرسیدند، فرمود: بی تابی زشتی است.

کسانی که معتقدند علی علیه السّلام خضاب نبسته است، چنین استناد می کنند که به آن حضرت گفته شد چه می شود که موهای سپید خود را خضاب ببندی، فرمود: خضاب زینت است و ما سوگواریم یعنی سوگوار رحلت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.

مکارم

وَ سُئِلَ علیه السلام عَنْ قَوْلِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله:«غَیِّرُوا الشَّیْبَ وَ لَا تَشَبَّهُوا بِالْیَهُودِ»

فقال علیه السلام

إِنَّمَا قَالَ صلی الله علیه و آله ذَلِکَ وَ الدِّینُ قُلٌّ،فَأَمَّا الْآنَ وَ قَدِ اتَّسَعَ نِطَاقُهُ،

وَ ضَرَبَ بِجِرَانِهِ،فَامْرُؤٌ وَمَا اخْتَارَ .

از امام علیه السلام درباره این گفتار پیامبر صلی الله علیه و آله سؤال شد که فرموده است:«موهای سفید خود را تغییر دهید (و آن را رنگ و خضاب کنید) و خود را شبیه یهود نسازید».

امام علیه السلام در پاسخ فرمود:

این سخن را پیامبر صلی الله علیه و آله زمانی فرمود که پیروان اسلام کم بودند اما امروز که اسلام گسترش یافته و آرامش و امنیت برقرار گشته (و دین استقرار یافته است) هر کسی مختار است (که رنگ و خضاب بکند یا نه). ( . سند گفتار حکیمانه: در مصادر نهج البلاغه آمده است که این جمله حکمت آمیز را ابوبکر باقلانی (متوفای 372) که قبل از مرحوم سیّد رضی می زیسته است در کتاب اعجاز القرآن آورده است و همچنین عبداللّه بن معتزّ نیز در کتاب بدیع آن را ذکر کرده و بعد از سیّد رضی،زمخشری در ربیع الابرار و بسیاری از نویسندگان کتاب مسانید صدر آن را در احادیث پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آورده اند.(مصادر نهج البلاغه،ج 4،ص 19). )

تغییر حکم یا تغییر شرایط

این سخن حکمت آمیز در واقع پاسخی است به سؤالی که بعضی از یاران امام درباره تفسیر یکی از سخنان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله کرده اند به این ترتیب که:«از امام درباره این گفتار پیامبر صلی الله علیه و آله سؤال شد که فرموده است:موهای سفید خود را تغییر دهید (رنگ و خضاب کنید) و خود را شبیه یهود نسازید»؛ (وَ سُئِلَ علیه السلام عَنْ قَوْلِ الرَّسُولِ صلی الله علیه و آله:غَیِّرُوا الشَّیْبَ،وَ لَا تَشَبَّهُوا بِالْیَهُودِ) .

امام علیه السلام فرمود:«این سخن را پیامبر صلی الله علیه و آله زمانی فرمود که پیروان اسلام کم بودند اما امروز که اسلام گسترش یافته و آرامش و امنیت برقرار گشته (و اسلام استقرار یافته است) هر کسی مختار است (که رنگ و خضاب بکند یا نه)»؛ (فَقَالَ علیه السلام:إِنَّمَا قَالَ صلی الله علیه و آله ذَلِکَ وَ الدِّینُ قُلٌّ،فَأَمَّا الْآنَ وَ قَدِ اتَّسَعَ نِطَاقُهُ،وَ ضَرَبَ بِجِرَانِهِ،فَامْرُؤٌ وَ مَا اخْتَارَ) .

«نطاق»در اصل به معنای کمربند و یا کمربندهای خاصی است که زنان به کمر می بستند؛ولی در اینجا به معنای محدوده و قلمرو است،بنابراین جمله «اتَّسَعَ نِطاقُهُ» یعنی قلمرو اسلام گسترش یافته است.

«جِران»به معنای قسمت پایین گردن شتر است که به هنگام استراحت آن را به زمین می نهد و تعبیر به«ضَرَبَ بِجِرانِهِ»کنایه از حاکمیت امنیت بر محیط اسلام است.

در آغاز اسلام که عدد مسلمانان کم بود و در میان آنها گروهی از پیران نیز وجود داشتند پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اصرار داشت که پیران چهره جوان به خود بگیرند تا مایه ترس و وحشت دشمن شوند و نشانی از ضعف در آنها دیده نشود به همین دلیل دستور خضاب و رنگ کردن صادر شد.منتها برای این که دشمنان اعم از یهود و مشرکان،از نکته این کار باخبر نشوند و دوستان نیز احساس ضعف نکنند پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله این دستور را مستند به عدم شباهت با یهود کرد که این کار را به خود اجازه نمی دادند.

امام علیه السلام به این نکته دقیق اشاره می کند که هر حکمی تابع موضوع خود است؛ اگر موضوع تغییر یابد آن حکم نیز عوض می شود،همان گونه که اگر شراب سرکه شود و یا کافر مسلمان گردد حکم آن تغییر پیدا می کند.

امام علیه السلام می فرماید:موضوع این حکم رعب افکندن در دل دشمنان از طریق جوان نمایی پیران بوده و این مربوط به زمانی است که عدد مسلمانان کم بود اما در عصر امام که اسلام سراسر منطقه را فرا گرفته بود و حکومت اسلامی تثبیت یافته بود نه ترسی از مشرکان وجود داشت و نه خوفی از یهود،دیگر موضوعی برای رعب افکندن در دل دشمن از طریق رنگ کرد موهای سفید باقی نمانده بود.

در اینجا دو سؤال پیش می آید:

سؤال اول این که ما معتقدیم:

«حَلَالُ مُحَمَّدٍ حَلَالٌ أَبَداً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهِ وَ حَرَامُهُ حَرَامٌ أَبَداً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَه؛ حلال و حرام اسلام تا دامنه قیامت تغییر ناپذیر است». ( .کافی،ج 1،ص 58،ح 19. )و این اصل با آنچه در این حدیث آمده چگونه سازگار است؟

مرحوم مغنیه در شرح نهج البلاغه خود پاسخ خوبی به این سؤال داده است که با توضیحی آن را می آوریم:احکام شرع دو گونه است:احکامی که بر اساس موضوعات ثابت و فطری تشریع شده مانند نماز و روزه و حج و...که تغییرپذیر نیست،همچون قوانین ثابتی که در جهان آفرینش حکمفرماست و احکامی که بر اساس موضوعات متغیر وارد شده است که با تغییر موضوع،حکم عوض می شود؛مثلا ما می دانیم خرید و فروش خون و اعضای بدن انسان در سابق جزء محرمات بود،زیرا هیچ فایده مباحی نداشت ولی امروز که برای نجات جان مصدومان یا پیوند اعضا آثار حیات بخش دارد کاملاً قابل خرید و فروش به قیمت های بالاست.امثال این احکام در میان احکام اسلامی کم نیست.

مسئله رنگ آمیزی موهای سفید که در این کلام نورانی به آن اشاره شده است نیز از همین قبیل بوده،زیرا پغمبر اکرم در زمانی که یارانش کم و در میان این عده کم جمعی از ریش سفیدان بودند این دستور را صادر کرد تا چهره پیرمردان جوان شود و سبب ترس دشمن گردد.(علاوه بر این که در روحیه خود آنها نیز اثر می گذارد و روح جوانی در آنها جوانه می زند.) ولی هنگامی که شرایط عوض شد و جمعیت مسلمانان آن اندازه فزونی یافت که وجود پیرمردان محاسن سفید در میان آنها تأثیری در قوت و قدرت مسلمانان نداشت،طبعاً حکم هم عوض می شود. ( .منظور از تغییر موضوع این نیست که خون یا اعضا عوض می شود و یا این که خضاب تبدیل به چیز دیگری می شود،بلکه مقصود آن است که شرایط و ملاک و فلسفه حکم تغییر می یابد؛فلسفه ای که به منزله قید موضوع است.مثلاً خون بی فایده و مفید دو موضوع است و خضاب زمان ضعف مسلمانان و خضاب زمان قوت دو موضوع محسوب می شود. )

واضح است که حدیث«حَلالُ مُحَمَّد»اشاره به بخش اول است.شبیه این موضوع چیزی است که در بعضی از روایات آمده است که از امام باقر علیه السلام سؤال شد که ما شنیده ایم پیغمبر (و یارانش) در طواف با سرعت و شبیه دویدن حرکت می کردند آیا ما هم این گونه عمل کنیم و یا به طور معمولی راه برویم؟ آن بزرگوار پاسخ دقیقی به این سؤال دادند،فرمودند:پیغمبر اکرم این دستور را در ماجرای حدیبیه داد تا قریش چابکی آن حضرت و یارانش را ببینند (و بترسند) ولی جمعی از عامه به سبب غفلت از این موضوع که این یک حکم موقت و در شرایط خاصی بوده است هنوز این کار را ادامه می دهند ولی من و پدرم در طواف راه می رویم». ( .وسائل الشیعه،ج 9 باب 29 از ابواب طواف ح 2.(با کمی تلخیص و اقتباس)؛فی ظلال نهج البلاغه،ج 4،ص 226. )

سؤال دوم این که می دانیم خضاب یکی از مستحبات است چگونه امام می فرماید:امروز هر کس مخیر است بین خضاب و ترک آن؟

پاسخ این سؤال این است که در آن زمان پیغمبر اکرم به یاران مسن خود الزام کرده بود که خضاب کنند و امام علیه السلام می فرماید:آن الزام اکنون بر طرف شده و هرکس آزاد است و این امر منافاتی با استحباب خضاب ندارد،زیرا آثار دیگری در روحیه خود انسان و همسر و فرزندان و اطرافیان او ممکن است داشته باشد. ( .بهج الصباغه،ج 2 صلی الله علیه و آله 483.)

انگلیسی

Imām Ali ibn Abū Tālib was asked once to explain this saying of the Messenger of Allāh: "Change your gray hair (with dye) and do not acquire resemblance to the Jews.” Imām Ali ibn Abū Tālib replied: “The Prophetarung said this at a time when the religion was confined to only a few, but now since its expanse has widened and it is firmly settled, everyone is free to choose.”{The idea here is that since in the dawn of Islam the number of Muslims was limited, it was necessary to keep them distinct from the Jews in order to maintain their collective entity. The Prophet therefore, ordered the use of hair-dye which was not in use among the Jews. Besides, it was also the aim that when facing the enemy, people should not look old and weak.}

حکمت18: درباره کسانی که از جنگ با حضرت کناره گیری کردند

اشاره

صوت

وَ قَالَ علیه السلام فِی الّذِینَ اعتَزَلُوا القِتَالَ مَعَهُ خَذَلُوا الحَقّ وَ لَم یَنصُرُوا البَاطِلَ

ترجمه ها

دشتی

و درود خدا بر او، فرمود: (در باره آنان که از جنگ کناره گرفتند) حق را خوار کرده، باطل را نیز یاری نکردند .

شهیدی

[و در باره کسانی که از جنگ در کنار او کناره جستند، فرمود:] حق را خوار کردند و باطل را یار نشدند.

اردبیلی

و فرمود در حق کسانی که گوشه گرفتید این کارزار کردنست آن حضرت فرو گذاشتند حق را و یاری ندادند باطل را

آیتی

در باره کسانی که از پیکار در کنار او، کناره گرفته بودند، چنین فرمود: حق را واگذاشتند و باطل را یاری نکردند.

انصاریان

و آن حضرت در باره کسانی که از جهاد در کنار او دوری جستند فرمود:حق را فرو گذاشتند، و به یاری باطل بر نخاستند .

شرح ها

راوندی

کیدری

ابن میثم

(حق را خوار کردند و به باطل هم کمکی نکردند) عبدالله بن عمر و گروهی از قاریان، و دیگران مانند ابوموسی اشعری، و احنف بن قیس در جنگ صفین از آن جمله بودند. و ممکن است که این گفتار امام (علیه السلام) اشاره به بینابین بودن درجه ی گمراهی آنان و به منزله ی بهانه ای برای آنها باشد. گویا فرموده باشد: براستی آنها هر چند که حق را در همراهی ما خوار گذاشتند، باطل را نیز با همراهی دشمنان یاری نکردند.

ابی الحدید

وَ قَالَ علیه السلام فِی الَّذِینَ اعْتَزَلُوا الْقِتَالَ مَعَهُ خَذَلُوا الْحَقَّ وَ لَمْ یَنْصُرُوا الْبَاطِلَ .

قد سبق ذکر هؤلاء فیما تقدم و هم عبد الله بن عمر بن الخطاب و سعد بن أبی وقاص و سعید بن زید بن عمرو بن نفیل و أسامه بن زید و محمد بن مسلمه و أنس بن مالک و جماعه غیرهم.

و قد ذکر شیخنا أبو الحسین فی الغرر أن أمیر المؤمنین علیه السلام لما دعاهم إلی القتال معه و اعتذروا بما اعتذروا به قال لهم أ تنکرون هذه البیعه قالوا لا لکنا لا نقاتل فقال إذا بایعتم فقد قاتلتم قال فسلموا بذلک من الذم لأن إمامهم رضی عنهم .

و معنی قوله خذلوا الحق و لم ینصروا الباطل أی خذلونی و لم یحاربوا معی معاویه و بعض أصحابنا البغدادیین یتوقف فی هؤلاء و إلی هذا القول یمیل شیخنا أبو جعفر الإسکافی

کاشانی

آملی

قزوینی

و درباره جمعی که کناری گرفته بودند از قتال با او یعنی در جنگها نه با آن حضرت شدند و نه با مخالفان گفت: فرو گذاشتند حق را و نصرت نکردند باطل را، این کلام را در تقبیح حال ایشان میفرماید، گویا قومی دیگر از اشرار که نصرت باطل نمودند به عذر نزدیکترند از این معتزلین، چه نصرت باطل کانه مانعی است نصرت حق را، نوع عذری است برای خذلان حق، و معتزلین را این شایبه ای از عذر نباشد و هم اشارت است بلغو بودن وجود ایشان و عدم صدور اثری از حق و باطل از ایشان و شارح (کاشی) گوید: غرض تعیین امر ایشان است در وسط، نه در حد کمال شقاوت همچو ناصران باطل از امثال (عمرو بن العاص) و غیرهم، و نه کمال سعادت همچو ناصران آن حضرت

لاهیجی

یعنی و گفت امیرالمومنین علیه السلام درباره ی کسانی که دوری کردند از جهاد کردن به اتفاق او را که: واگذاشتند حق را و یاری نکردند باطل را، یعنی در نزد حق و باطل بر باطل باشند.

خویی

اللغه: (خذله) خذلانا اذا ترک عونه و نصرته قال الاصمعی: اذا تخلف الظبی عن القطیع قیل: خذل- صحاح الاعراب: جمله و لم ینصروا الباطل، فی محل الحال من فاعل خذلوا. المعنی: فی الشرح المعتزلی قد سبق ذکر هولاء فیما تقدم، و هم: عبدالله بن عمر ابن الخطاب و سعد بن ابی وقاص و سعید بن زید بن عمرو بن نفیل و اسامه بن زید، و محمد بن مسلمه، و انس بن مالک، و جماعه غیرهم، و نقل عن شیخه ان امیرالمومنین (علیه السلام) لما دعاهم الی القتال معه و اعتذروا بما اعتذروا قال لهم: اتنکرون هذه البیعه؟ قالوا: لا لکنا لا نقاتل، فقال: اذا بایعتم قاتلتم قال: فسلموا بذلک من الذم لان امامهم رضی عنهم انتهی. و غر بذلک ابن میثم فقال: و یشبه ان یکون هذا اشاره الی توسط درجتهم فی الضلال، و یجری مجری العذر لهم- الخ اقول: هذه الجمله ابلغ تعبیر فی تعییرهم و تقبیحهم و حط درجتهم و مرجعها الی ان هولاء ممن لا مبدا لهم فی الحیاه و لم یوفقوا لاتخاذ عقیده یجاهدون لها، فان الحیاه المعنویه للانسان- عقبیده و جهاد- فمن لا عقیده له بحق او باطل کان مهملا و ملحقا بالکائنات غیر ذات الشعور، فمن اعتقد و جاهد دونه و ان کان خطا افضل من لا عقیده له اصلا. فظهور الفتن و نشوب الحروب بین المسلمین ناش عن اعتزال هولاء الخاذلین، حیث انهم لو نصروا علیا (علیه السلام) یغلب علی الباطل فیدمغه و لا یتجرء امثال معاویه علی القیام فی وجهه و الایذان بحربه، و لو نصروا الباطل ربما صار عذرا لعلی (علیه السلام) فتخلی عن تصدی الزعامه التی اکرهوه علیها کما فی ایام ابی بکر و عمر، فانه لم یتصد للزعامه الا بعد ضغط شدید من العامه. فاعتزال هولاء منقصه روحیه و فقدان عقیده و ایمان معنویه لا عیب فوقه و سبب لبروز الحرب و نشوب القتال بین فئتی الحق و الباطل، فاعتقد ان تحت هذه الجمله لهیبا حراقا فی قلبه اللطیف الربانی وجهه علی هولاء بهذه الجمله الموجزه. الترجمه: درباره ی آنان که از جهاد باوی کناره گرفتند فرمود: حق را وا گزاردند و بباطل هم یاری ندادند.

نه دنبال حق و، نه جویای باطل*** تو انسان نه ای، پیکری هستی از گل

شوشتری

قول المصنف: (و قال (علیه السلام) فی الذین اعتزلوا القنال معه) قال ابن ابی الحدید: هم ابن عمر و سعد بن ابی و قاص و سعید بن زید و اسامه بن زید و محمد بن مسلمه و انس بن مالک و جمع آخر، و قال ابوالحسین من شیوخ المعتزله فی کتاب (غرره): انه (علیه السلام) لما دعاهم الی القتال معه، و اعتذروا بما اعتذروا به قال لهم: اتنکرون هذه البیعه؟ قالوا: لا، لکنا لا نقاتل فقال: (اذا بایعتم فقد قاتلتم) قال: فسلموامن الذم. قلت: مع ان اصل بیعتهم غیر معلومه و الروایات فیها مختلفه، روایته (الفصل الثلاثون- فی بیعته (علیه السلام)) روایه باطله فکیف یعقل ان یقول (علیه السلام) لهم: (اذا بایعتم فقد قاتلتم)؟ بدون عذر صحیح و هم الذین ذکر الله تعالی عذرهم فی الجهاد فی قوله: (لیس علی الضعفاء و لا علی المرضی و لا علی الذین لا یجدون ما ینفقون حرج اذا نصحوا لله و رسوله ما علی المحسنین من سبیل و الله غفور رحیم و لا علی الذین اذا ما اتوک لتحملهم قلت لا اجد ما احملکم علیه تولوا و اعینهم تفیض من الدمع حزنا الا یجدوا ما ینفقون)، و اولئک کان لهم معاذیر کاذبه فهم مصادیق قوله تعالی: (و جاء المعذرون من الاعراب لیوذن لهم و قعد الذین کذبوا الله و رسوله سیصیب الذین کفروا منهم عذاب الیم). و کیف یصح ما روی؟ و من بایعه (علیه السلام) کان الواجب علیه اطاعته، حتی عند العامه فی جمیع اموره و اوامره، و کیف سلموا من الذم و قد خذلوا الحق؟ و یکفیهم ذلک خزیا. و قلنا: ان الروایات فی اصل بیعتهم مختلفه، و الاصح روایات العدم لکثرتها و شهرتها، بل لیس بالبیعه الا خبر واحد قابل للتاویل. فروی الطبری: انهم جاووا بسعد فقال علی (علیه السلام): بایع، قال: لا ابایع حتی یبایع الناس و الله ما علیک منی باس، قال: خلوا سبیله، و جاووا بابن عمر فقال: بایع، قال: لا ابایع حتی یبایع الناس، قال: اننی بحمیل. قال: لا اری حمیلا، قال الاشتر: خل عنی اضرب عنقه. قال علی (علیه السلام): دعوه انا حمیله انه ما علمت لسیی الخلق صغیرا و کبیرا. و روی ابومخنف فی (جمله) فی خبر: ان المسلمین بایعوا علیا (علیه السلام) الا محمد بن مسلمه و عبدالله بن عمر و اسامه بن زید و سعد و کعب بن مالک (الفصل الثلاثون- فی بیعته (علیه السلام)) و حسان بن ثابت و عبدالله بن سلام، فامر باحضار ابن عمر فقال له: بایع، فقال: لا ابایع حتی یبایع جمیع الناس- الی ان قال-: فلما انصرف قال (علیه السلام): لقد کان صغیرا و هو سیی الخلق و هو فی کبره اسوا خلقا، ثم اتی بسعد فقال له: بایع، فقال له: خلنی فاذا لم یبق غیری بایعتک، فو الله لا یاتیک من قبلی امر تکرهه ابدا، فقال: صدق خلوا سبیله. ثم بعث الی محمد بن مسلمه فلما اتاه قال له: بایع، قال: ان النبی امرنی اذا اختلف الناس و صاروا هکذا- و شبک بین اصابعه- ان اضرب بسیفی فاضرب به عرض (احد) فاذا انقطع اتیت منزلی لا ابرحه. فقال (علیه السلام) له: فانطلق اذن فکن کما امرت. ثم بعث الی اسامه فلما جاء قال له: بایع، فقال: انی مولاک و لا خلاف منی علیک و ستاتیک بیعتی اذا سکن الناس. فامره (علیه السلام) بالانصراف و لم یبعث الی احد غیرهم، فقیل له الا تبعث الی حسان بن ثابت و کعب بن مالک و عبدالله بن سلام فقال (علیه السلام): لا حاجه لنا فی من لا حاجه له فینا. و روی ایضا انه (علیه السلام) لما تکلم ابن عمر فی البیعه فامتنع علیه، اتاه فی الیوم الثانی فقال له: انی لک ناصح ان بیعتک لم یرض بها کلهم فلو نظرت لدینک و رددت الامر شوری بین المسلمین. فقال (علیه السلام): و یحک و هل کان ما کان عن طلب منی، الم یبلغک صنیعهم بی، قم عنی یا احمق ما انت و هذا الکلام … و روی (الارشاد) عن الشعبی قال: لما اعتزل سعد و من معه و توقفوا عن بیعته (علیه السلام) قال (علیه السلام) فی جمله کلام له: (و هذه بیعه عامه من رغب عنها رغب عن دین الاسلام، و اتبع غیر سبیل اهله- الی ان قال-: و قد بلغنی عن سعد و ابن مسلمه و اسامه و عبدالله و حسان امور (الفصل الثلاثون- فی بیعته (علیه السلام)) کرهتها و الحق بینی و بینهم). و روی المسعودی فی (مروجه): ان سعدا و اسامه و ابن عمر و محمد بن مسلمه ممن قعد عن علی (علیه السلام)، و ابوا ان یبایعوه هم و غیرهم ممن ذکرنا من القعاد عن بیعته و ذلک انهم قالوا: انها فتنه، و منهم من قال لعلی (علیه السلام): اعطنا سیوفا نقاتل بها معک فاذا ضربنا بها المومنین لم تعمل فیهم و نبت عن اجسامهم، فاذا ضربنا بها الکافرین سرت فی ابدانهم. فاعرض عنهم علی (علیه السلام) و قال: (و لو علم الله فیهم خیرا لاسمعهم و لو اسمعهم لتولوا و هم معرضو ن). و فی (خلفاء ابن قتییه): ذکروا ان عمار اقام الی علی (علیه السلام) فقال: ایذن لنا آت ابن عمر لعله یخف معنا فی هذا الامر. فقال (علیه السلام): نعم. فاتاه و قال له: قد بایع علیا المهاجرون و الانصار و من ان فضلناه علیک لم یسخطک، و ان فضلناک علیه لم یرضک، و قد انکرت السیف فی اهل الصلاه، و قد علمت ان علی القاتل القتل و علی المحصن الرجم. فقال له ابن عمر: ان ابی جمع اهل الشوری فکان احقهم بها علی، غیر انه جاء امر فیه السیف و لا اعرفه، لکن ما احب ان لی الدنیا و ما علیها و انی اضمرت عداوه علی. فانصرف عنه و اخبر علیا (علیه السلام) بقوله، فقال له: لو اتیت محمد بن مسلمه. فاتاه فقال له محمد بن مسلمه: لو لا ما فی یدی من النبی لبایعت علیا، ولکن کان منه امر ذهب فیه الرای فقال له عمار: کیف؟ قال: قال النبی اذا رایت المسلمین یقتتلون- او اذا رایت اهل الصلاه- فقال عمار: فان کان قال لک (اذا رایت المسلمین) فو الله لا تری مسلمین یقتتلان بسیفهما ابدا، و ان کان قال (اهل الصلاه)، فمن سمع هذا معک انما انت احد الشاهدین، (الفصل الثلاثون- فی بیعته (علیه السلام)) افترید من النبی (صلی الله علیه و آله) قولا بعد یوم حجه الوداع: (دماوکم و اموالکم علیکم حرام الا بحدث)؟ فنقول انت یا محمد بن مسلمه لا تقاتل المحدثین. فقال له: حسبک. ثم اتی سعدا فکلمه فاظهر الکلام القبیح. فانصرف الیه (علیه السلام) فقال له علی (علیه السلام): دع هولاء الرهط، اما ابن عمر فضعیف، و اما سعد فحسود، و اما محمد بن مسلمه فذنبی الیه انی قتلت اخاه یوم خیبر. و فی (اخبار الطوال) للدینوری- بعد ذکر بیعه الناس له-: ثم ان علیا (علیه السلام) نادی فی الناس بالتاهب للمسیر الی العراق، فدخل علیه سعد و ابن عمر و محمد بن مسلمه فقال لهم: قد بلغنی عنکم هنات کرهتها لکم. فقال سعد: قد کان ما بلغک فاعطنی سیفا یعرف المسلم من الکافر- الی ان قال-: فقال الاشتر له (علیه السلام): انا و ان لم نکن من المهاجرین و الانصار فانا من التابعین باحسان، و ان القوم و ان کانوا اولی بما سبقونا الیه فلیسوا باولی مما شرکناهم فیه و هذه بیعه عامه، الخارج منها طاعن مستعتب، فعط هولاء الذین یریدون التخلف عنک باللسان فان ابوا فادبهم بالحبس. فقال علی (علیه السلام): بل ادعهم و رایهم الذی هم علیه. و فی (الاستیعاب): قیل لنافع: ما بال ابن عمر بایع معاویه ولم یبایع علیا؟ فقال: کان ابن عمر لا یعطی یدا فی فرقه و لا یمنعها من جماعه، ولم یبایع معاویه حتی اجتمعوا علیه. قلت: قبح الله دینا یستلزم کون عدو النبی (صلی الله علیه و آله) اولی بالولایه من (الفصل الثلاثون- فی بیعته (علیه السلام)) ولی النبی (صلی الله علیه و آله) بل نفسه. و فی (نقض عثمانیه) الاسکافی: لم یمیز ابن عمر بین امام الرشد و امام الغی، فانه امتنع من بیعه علی (علیه السلام)، و طرق علی الحجاج بابه لیلا لیبایع لعبد الملک کیلا یبیت تلک اللیله بلا امام، زعم لانه روی عن النبی (صلی الله علیه و آله) انه قال: (من مات و لا امام له مات میته جاهلیه) و حتی بلغ من احتقار الحجاج له و استرذاله حاله ان اخرج رجله من الفراش و قال: اصفق بیدک علیها. فهذه روایات تسع داله صریحه علی عدم بیعتهم. و روی ابومخنف کما فی (جمل المفید)- انه (علیه السلام) لما هم بالمسیرالی البصره، بلغه عن سعد و ابن مسلمه و اسامه و ابن عمر تثاقلهم عنه، فبعث الیهم فلما حضروا قال لهم: قد بلغنی عنکم هنات کرهتها لکم، و انا لا اکرمکم علی المسیر معی. الستم علی بیعتی؟ قالوا: بلی، قال: فما الذی یقعدکم عن صحبتی؟ فقال له سعد: انی اکره الخروج فی هذه الحرب فاصیب مومنا، فان اعطیتنی سیفا یعرف المومن من الکافر قاتلت معک. و قال له اسامه: انت اعز الخلق علی و لکنی عاهدت الله الا اقاتل اهل (لا اله الا الله) و ذکر فی قتله رجلا شهد بالوحدانیه وظن انه قالها تعوذا فی عهد النبی (صلی الله علیه و آله) و انکار النبی (صلی الله علیه و آله) علیه ذلک- و قال عبدالله بن عمر: لست اعرف فی هذه الحرب بشی ء اسالک الاتحملنی علی ما لا اعرف. فقال (علیه السلام) لهم: لیس کل مفتون یعاتب. الستم علی بیعتی؟ قالوا: بلی، قال: فانصرفوا فسیغنی الله. ولم نقف فی بیعتهم علی غیر هذا الخبر، مع ان ابامخنف الذی رواه روی ضده، مع. انه یمکن حمل قوله: (الستم علی بیعتی)، علی ان المراد عدم (الفصل الثلاثون- فی بیعته (علیه السلام)) الاخلال فی بیعتی، فانهم و ان قعدوا عن مشاهده، الا انهم لم یخلوا فی خلافته کطلحه و الزبیر و مروان و سعید بن العاص و الولید بن عقبه. و اما روایه ابی الحسن المعتزلی فی (غرره) المرفوعه، فهی عین هذا الخبر بدلیل ان ابن ابی الحدید نقلها عنه فی شرح قوله (علیه السلام): (فتداکوا علی)، هکذا قال علی (علیه السلام) لهم: ما کل مفتون یعاتب، اعندکم شک فی بیعتی؟ قالوا: لا، قال فاذ بایعتم فقد قاتلتم. الا انه لما اراد تنزیه سعد احد عشرتهم المبشره، واحد سته شوراهم و ابن فاروقهم، نقل کلامه (علیه السلام) عند نفسه بالمعنی فبدل قوله (علیه السلام): (انصرفوا فسیغنی الله عنکم) بقوله: (فاذا بایعتم فقد قاتلتم)، لکنه کما تری و هل یصلح العظار ما افسد الدهر؟! قوله (علیه السلام) (خذلوا الحق ولم ینصروا الباطل) فی (الطبری): قال عبد خیر الخیوانی لابی موسی: هل کان هذا الرجلان- یعنی طلحه و الزبیر- ممن بایع علیا؟ قال: نعم، قال: هل احدث حدثا یحل به نقض بیعته؟ قال: لا ادری، قال: لا دریت فانا تارکوک حتی تدری، هل تعلم یا اباموسی احدا خارجا من هذه التی تزعم انها فتنه؟ انما بقی اربع قرون علی (علیه السلام) بطهر الکوفه، و طلحه و الزبیر بالبصره، و معاویه بالشام و فرقه اخری بالحجاز، لا یجبی بها فی ء و لا یقاتل بها عدو. فقال له ابوموسی: اولئک خیر الناس و هی فتنه، فقال له عبد خیر: یا اباموسی غلب علیک غشک.

مغنیه

عبده

جعفری

فیض الاسلام

امام علیه السلام درباره کسانی (عبدالله ابن عمر ابن خطاب و سعد ابن ابی وقاص و سعید ابن عمرو ابن نفیل و اسامه ابن زید و محمد ابن مسلمه و انس ابن مالک و ابوموسی اشعری و احنف ابن قیس و مانند ان ایشان) که از جنگیدن به همراهی آن حضرت (با دشمنان) کناره گیری کردند فرموده است: با حق (امام علیه السلام) همراهی ننمودند و باطل (معاویه) را کمک نکردند (اشاره به اینکه آنان که باطل را یاری نمودند بهانه ای دارند و آنان که بی طرفی اختیار نمودند عذری ندارند، و یا اشاره است به بیهوده بودن وجود کسانی که اثری از حق و نشانه ای از باطل در آنها نیست، و یا اشاره به آنست که ایشان در شقاوت و گمراهی به عمرو ابن عاص و دیگران که باطل را یاری نمودند نرسیده بودند).

زمانی

سید محمد شیرازی

و قال علیه السلام- فی الذین اعتزلوا القتال معه-: (خذلوا الحق) فلم ینصروه (و لم ینصروا الباطل) اذ لم یلتفوا حوله، بل ابتعدوا عن الطرفین.

موسوی

اللغه: اعتزل الشی ء: تنحی عنه و ترکه. خذل الحق: ترک نصرته و معونه اربابه. الشرح: بعض الناس فی عهد الامام اعتزلوا القتال فلم یقاتلوا معه و لا ضده منهم عبدالله بن عمر و سعد ابی و قاص و ابی موسی الاشعری و غیرهم فقال لهم الامام: انهم خذلوا الحق بالقعود عن القتال دونه و لم ینصروا الباطل بالقتال معه، فهم لم ینصروا الباطل لکنهم خذلوا الحق و هذه الکلمه منه لهم کلمه ذم بلیغه اصابتهم اصابه موجعه لان المومن لا یکون الا ناصرا للحق مدافعا عنه خاذلا للباطل مقاتلا له.

طالقانی

ابن ابی الحدید ضمن شرح این سخن می گوید: نامهای این گروه را در مباحث پیشین آوردیم که عبد الله بن عمر بن خطاب و سعد بن ابی وقاص و سعید بن زید بن عمرو بن نفیل و اسامه بن زید و محمد بن مسلمه و انس بن مالک و جماعتی دیگر بودند.

شیخ ما ابو الحسین در کتاب الغرر آورده است که امیر المؤمنین علیه السّلام هنگامی که آنان را برای شرکت در جنگ فراخواند و آنان بهانه آوردند، به آنان فرمود: آیا منکر این بیعت هستید؟ گفتند: نه، ولی جنگ هم نمی کنیم. فرمود: اینک که بیعت کرده اید، چنان است که در جنگ هم شرکت کرده اید و بدین گونه آنان از نکوهش به سلامت ماندند که امام ایشان از آنان خشنود بوده است. معنی سخن علی علیه السّلام هم این است که مرا یاری ندادند و همراه من با معاویه جنگ نکردند. گروهی از یاران بغدادی ما در باره این قوم متوقف هستند و اظهار نظر نمی کنند، از جمله شیخ ما ابو جعفر اسکافی هم به همین عقیده مایل است.

مکارم

و قال علیه السلام

فِی الَّذِینَ اعْتَزَلُوا الْقِتَالَ مَعَهُ: خَذَلُوا الْحَقَّ،وَ لَمْ یَنْصُرُوا الْبَاطِلَ .

امام علیه السلام در مورد کسانی که از جنگ در رکاب حضرت کناره گیری کردند فرمود:حق را تنها گذاشتند و باطل را یاری نکردند! ( . سند گفتار حکیمانه: مرحوم شیخ طوسی (متوفای 460) در کتاب امالی خود این جمله حکمت آمیز را با تفاوتی و در ضمن حدیث مشروح تری آورده است که ابوبکر هذلی می گوید:حارث بن حوط لیثی به امیرمؤمنان علی علیه السلام عرض کرد:ای امیرمؤمنان من فکر می کنم طلحه و زبیر و عایشه بر حق بودند (به ملاحظه سوابق آنها) امام علیه السلام فرمود:ای حارث! تو پایین پای خود را نگاه کردی و بالای سرت را ندیدی (اشاره به اینکه تنها به بعضی از حوادث گذشته قناعت کردی و حوادثی که بعد از آن و امروز رخ داده است را نمی بینی) سپس امام افزود:حق و باطل را به وسیله اشخاص نمی توان شناخت،باید نخست حق را بشناسی و سپس پیروان آن را و باطل را بشناسی،آن گاه کسانی را که از آن پرهیز کردند.حارث گفت:چه مانعی دارد که من مانند«عبداللّه بن عمر»و«سعد بن مالک»باشم (که نه با تو در جنگ جمل همراه شدند و نه مخالفت کردند)؟ امیر مؤمنان فرمود:«إنَّ عَبْدَاللّهِ بْنِ عُمَرَ وَ سَعْداً خَذلا الْحَقَّ وَ لَمْ یَنْصُرا الْباطِلَ مَتی کانا إمامَیْنِ فَیُتَّبعانِ؛عبداللّه بن عمر و سعد بن مالک (سعد بن ابی وقاص) دست از یاری حق برداشتند و باطل را نیز یاری کردند.آنها کی پیشوا بوده اند که از آنها پیروی شود».نویسنده مصادر نهج البلاغه بعد از ذکر این داستان می گوید:جماعتی از دانشمندان مانند جاحظ،یعقوبی و ابن جوزی بخش هایی از این ماجرا را در کتاب های خود آوردند.(مصادر نهج البلاغه،ج 4،ص 19).در کتاب تمام نهج البلاغه نیز داستانی قریب به همین مضمون با ذکر کلام مشروحی از امام آمده است.(تمام نهج البلاغه،ص 426). )

بی طرف های منفی

همان گونه که در سند این حکمت آمد،این سخن حکیمانه امام مربوط به بعضی افراد سرشناس از مسلمانان مانند«سعد بن ابی وقاص»و«عبداللّه بن عمر» است که در جنگ جمل وصفین با امام همراهی نکردند وبه دشمنان او نیز نپیوستند، بلکه بی طرف ماندند وبه عذرهای واهی متوسل شدند.امام درباره آنها می فرماید:

«حق را تنها گذشتند و باطل را یاری نکردند»؛ (خَذَلُوا الْحَقَّ،وَ لَمْ یَنْصُرُوا الْبَاطِلَ) .

اشاره به این که گرچه آنها به یاری باطل نشتافتند و در صف مقابل ما قرار نگرفتند؛ولی چون به یاری حق برنخاستند و به پیام قرآن که می گوید: ««فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتّی تَفِیءَ إِلی أَمْرِ اللّهِ»؛ به آن گروه ظالمی که بر ضد پیروان حق (و امام مسلمین) برخاسته بجنگید تا به فرمان گردن نهند» ( .حجرات،آیه 9.)عمل نکردند درخور هر گونه سرزنش و ملامتند.

در این که آیا این گروه با علی علیه السلام بیعت کرده بودند ولی در مسئله مبارزه با اصحاب جمل و جنایتکاران شام کوتاه آمده بودند یا از ابتدا زیر بار بیعت نرفته بودند،در میان مورخان اختلاف نظر است.در بعضی از نقل ها آمده که اینها بیعت را پذیرفتند ولی به فرمان امام در مبارزه با اهل باطل عمل نکردند و مطابق برخی دیگر از نقل ها از ابتدا زیر بار بیعت با آن حضرت نرفتند و جزء اقلیت ناچیزی بودند که بر خلاف جمهور مسلمین از بیعت با امام سر باز زدند.

مرحوم علامه شوشتری معتقد است که اکثر روایات حاکی از آن است که این گروه بیعت نکردند. ( .شرح نهج البلاغه مرحوم تستری،ج 9،ص 577. )

در اینجا این سؤال پیش می آید که اگر آنها بیعت نکردند چگونه امام انتظار داشت که به لشکر او بپوندند و با باطل مبارزه کنند.

پاسخ این سؤال روشن است،زیرا اوّلاً جمهور مسلمانان و اکثریت قاطع مهاجران و انصار بیعت کرده بودند و این حجت برای همه مردم بود و ترک بیعت گناه بزرگی بود که از آنها سر زد.ثانیاً به فرض که آنها بیعت نکرده باشند ولی وظایف یک مسلمان را باید انجام دهند و به آیات قرآن باید عمل کنند یعنی همان گونه که نماز و روزه و حج را باید انجام دهند،به آیه شریفه «فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتّی تَفِیءَ إِلی أَمْرِ اللّهِ» نیز باید گردن نهند.این یک وظیفه اسلامی است که به بیعت ربطی ندارد.

به خصوص این که در حدیثی نیز از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمود:

«السّاکِتُ عَنِ الْحَقِّ شَیْطانٌ أَخْرَسٌ؛ کسی که نسبت به حق بی طرف و بی تفاوت بماند و سکوت اختیار کند شیطان گنگی است». ( .شرح نهج البلاغه مغنیه،ج 4،ص 227.)به ویژه این که کناره گیری این گونه افراد که به عنوان شخصیت های معروف جامعه اسلامی شناخته می شدند ضربات شدیدتری بر پیکر حق وارد می کرد.

قابل توجه این که ابن عبد البر در کتاب استیعاب در شرح حالات«عبد الله بن عمر»می نویسد که به هنگام وفات می گفت:هیچ چیزی ناراحت کننده ای در دلم از امر دنیا نیست جز این که که من با آن گروه ستمگر همراه علی بن ابی طالب پیکار نکردم». ( .مصادر نهج البلاغه،ج 4،ص 17.)

انگلیسی

Imām Ali ibn Abū Tālib said the following about those who avoided fighting on his side: “They abandoned righteousness but did not support wrong."{This saying is about those who claimed to be neutral, such as Abdullāh ibn 'Omar, Sa'd ibn Abū Waqqās, Abū Mūsa al-Ash'ari, al-Ahnaf ibn Qays, Muhammed ibn Maslamah, Usamah ibn Zaid and Anas ibn Mālik. Undoubtedly, these people did not openly support wrong but did not support right, either. Such a conduct is also a kind of support for wrong. Therefore, they will be counted among the opponents of what is right.}

حکمت19: در نکوهش آرزوی دراز

اشاره

صوت

وَ قَالَ علیه السلام مَن جَرَی فِی عِنَان أَمَلِهِ عَثَرَ بِأَجَلِهِ

ترجمه ها

دشتی

و درود خدا بر او، فرمود: آن کس که در پی آرزوی خویش تازد، مرگ او را از پای در آورد .

شهیدی

هر که همراه آرزوی خویش تازد، مرگش به سر در اندازد.

اردبیلی

هر که رود در عنان آرزوی خود و بدست گیرد لجام آنرا بسر در آید باجل خود

آیتی

و فرمود (علیه السلام): هر که عنان مرکب آرزو را رها کند و در پی آن بشتابد مرگش بلغزاند و بر زمین زند.

انصاریان

و آن حضرت فرمود:آن که در پی آرزویش بشتابد به اجل خویش به سر درآید .

شرح ها

راوندی

کیدری

ابن میثم

(هر کس در پی آرزوی خود شتافت، و عنان مرکب آرمانش را رها ساخت اجل او را لرزاند). امام (علیه السلام) با یادآوری از هم گسستن آرزوها به وسیله ی مرگ، از زیاده روی در آرزو داشتن برحذر داشته، و کلمه ی عنان را به ملاحظه ی شباهت آرزو به اسب سواری و لفظ جری را برای شتافتن در راستای طول آرزو، و کلمه ی عثار را برای خودداری از سرعت، استعاره آورده است، به دلیل فرا رسیدن مرگ و موانع شتاب از قبیل لغزش دونده در اثر برخورد با مانعی همچون سنگ و غیره.

ابی الحدید

وَ قَالَ علیه السلام مَنْ جَرَی فِی عِنَان أَمَلِهِ عَثَرَ بِأَجلِهِ .

قد تقدم لنا قول کثیر فی الأمل و نذکر هاهنا زیاده علی ذلک.

قال الحسن علیه السلام لو رأیت الأجل و مسیره لنسیت الأمل و غروره و یقدر المقدرون و القضاء یضحک.

و روی أبو سعید الخدری أن أسامه بن زید اشتری ولیده بمائه دینار إلی شهر فقال رسول الله صلی الله علیه و آله أ لا تعجبون من أسامه یشتری إلی شهر إن أسامه لطویل الأمل.

أبو عثمان النهدی قد بلغت نحوا من ثلاثین و مائه سنه فما من شیء إلا قد عرفت فیه النقص إلا أملی فإنه کما کان.

قال الشاعر أراک تزیدک الأیام حرصا

و قال آخر من تمنی المنی فأغرق فیها

کاشانی

یعنی هر که رود در عنان آرزوی خود و به دست گیرد لجام آن را، ناگاه به سر درآید به اجل خود پس روان شدن در پی امل نشاید و غافل گشتن از اجل نباید شعر: چند در بند امیدی بگذر از فکر جهان کین کمین گاه است اجل بر سر بتازد ناگهان استعاره فرموده لفظ (جری) را از برای سرعت خوض در امل و لفظ (عثار) را از برای فجاه اجل به اعتبار غافل بودن از آن.

آملی

قزوینی

هر که برود رفتن به شتاب در عنان امید و طول امل خویش، ناگاه به سر درآید به اجل خویش، شیفته آرزوها و حریص به دنیا توسن امید خود در میدان طول امل می تازد، و آنگاه خبردار می گردد که لشکر مرگ از کمین آفات بر او می تازد، و توسن سخت او در میدان امتحان به سر درمی آید، هان بیشتر از آنکه این توسن به سر درآید عنان او بکشید، و ملاحظه راه و چاه نمائید

لاهیجی

یعنی و گفت امیرالمومنین علیه السلام که کسی که رها کرد لجام مرکب آرزوی خود را به سر در افتد در مرگ خود.

خویی

اللغه: (الامل) الرجاء، امل یامل املا و امل تامیلا: رجاه- المنجد. المعنی: فسر اللغویون الامل بالرجاء، و لکن الاخبار مملوءه بذم الامل و مدح الرجاء، فیظهر انه بینهما فرق بین من ناحیه الاخلاق، و قد ذم (علیه السلام) فی هذه الجمله الامل مطلقا و لم یقیده بطول الامل کما فی بعض الاخبار، فالامل توقع ما لا ینبغی و لم یحسن مابه و لم یتهیا اسبابه، بخلاف الرجاء فانه توقع ما ینبغی و یتیسر، و شبه (علیه السلام) الامل بفرس شموس لابد من ضبط عنانه و صده عن الجری الی حیث یشاء، فمن القی عنانه و ارسله و جری معه فحاله کحال من رکب فرسا شموسا فارسل عنانه یرکض حیث شاء، فلم یلبث ان یعثر او یقع فی بئر و یهلک راکبه. الترجمه: هر که با آرزو همعنان رود، بمرگ و نابودی رسد.

هر که با آرزو رود سرکش ***مرگ گویدش ای فلان درکش

شوشتری

العثره: الزله یقال: (عثربه فسقط)، شبه علیه السلام من یستغرق فی لذاته بمن رکب فرسا و اغرق فی جریه بتخلیه عنانه، فیعثر به، فیسقطه و یهلکه. و المصداق الکامل لکلامه علیه السلام ظاهرا و باطنا، یزید بن معاویه. و فی (انساب البلاذری): یزید کان اول من اظهر شرب الشراب، و الاستهتار بالغناء و الصید، و اتخاذ القیان و الغلمان، و التفکه بما یضحک منه المترفون، من القرود و المعاقره بالکلاب و الدیکه ثم جری علی یده قتل الحسین علیه السلام و قتل اهل الحره و رمی البیت و احراقه. و فیه: کان ینادم علی الشراب سرجون مولی معاویه. قلت: و هو الذی اشار علیه بتولیه عبیدالله بن زیاد علی الکوفه لقتل الحسین علیه السلام، و ینادم علی الشرب مسلم بن عمرو الباهلی اباقتیبه ایضا و یغنیه مسلم ایضا. قلت: و هو الذی ارسله یزید الی عبیدالله بعهده علی الکوفه وجاء معه من البصره الی الکوفه، و قال لمسلم بن عقیل لما استسقی لا تسقی الا من الحمیم. و فیه: کان لیزید قرد یجعله بین یدیه و یکنیه، و یقول: هذا شیخ من بنی (الفصل السادس و الثلاثون- فی الموت) اسرائیل اصاب خطیئه فمسخ. قلت: استهزاء بالقرآن فی حکمه بمسخ قوم من بنی اسرائیل باعتدائهم. قال: و کان یسقیه النبیذ و یضحک مما یصنع و کان یحمله علی اتان وحشیه و یرسلها مع الخیل فیسبقها، فحمله علیه یوما و جعل یقول: تمسک اباقیس بفضل عنانها فلیس علیها ان هلکت ضمان فقد سبقت خیل الجماعه کلها و خیل امیرالمومنین اتان قال: و ذکر لی شیخ من اهل الشام ان سبب وفاه یزید انه حمل قرده علی الاتان و هو سکران ثم رکض خلفها فسقط، فاندقت عنقه او انقطع فی جوفه شی ء. و روی عن ابن عیاش قال: خرح یزید یتصید بحوارین، و هو سکران، فرکب و بین یدیه اتان وحشیه قد حمل علیها قردا و جعل یرکض الاتان و یقول: اباخلف احتل لنفسک حیله فلیس علیها ان هلکت ضمان فسقط فاندقت عنقه. و فیه: قال ابن عراده السعدی فی موت یزید: طرقت منیته و عند و ساده کوب وزق راعف مرثوم و مرنه تبکی علی نشوانه بالصنج تقعد ساعه و تقوم و فیه: کان یزید هم باتیان الیمن فقال رجل من تنوخ: یزید صدیق القرد مل جوارنا فحن الی ارض القرود یزید (الفصل السادس و الثلاثون- فی الموت) فتبا لمن امسی علینا خلیفه صحابته الادنون منه قرود

مغنیه

کل الاعمال بالامال، و لو لا الامل لبطل العمل. و المذموم هو ان تطلق العنان لاملک فی الدنیا و حطامها، و تزاحم الاخرین، و تعلن الحرب من اجلها غیر مکترث بواجب او حرام، و لا بدین و شریعه. و من کان هذا شانه نسی الموت و ما بعده، و اختطفه علی حین غره، و ذهب به الی خالقه بلا زاد و استعداد.

عبده

… امله عثر باجله: ای من کان جریه الی سعادته بعنان الامل یمنی نفسه بلوغ مطلبه بلا عمل سقط فی اجله بالموت قبل ان یبلغ شیئا مما یرید و العنان ککتاب سیر اللجام تمسک به الدابه

جعفری

فیض الاسلام

امام علیه السلام (در نکوهش آرزوی دراز) فرموده است: هر که دنبال آرزوی خود بشتابد و مهارش را رها کند مرگ او را می لغزاند (به آرزویش نرسیده می میرد، پس در پی آرزوهای دراز نروید و از مرگ غافل نباشید).

زمانی

آرزوهای دور و دراز، انسان را از مسیر حق منحرف می گرداند آرزوی دراز تا آنجا مورد نفرت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بود که وقتی شنید اسامه بن زید کنیزی خریده است یک ماهه به یکصد دینار فرمود: از اسامه تعجب نمی کنید که کنیز را به یک ماهه می خرد او آرزوئی طولانی دارد! خدای مهربان آرزوی صحیح را در کار خیر و بنیاد نیک می داند.

سید محمد شیرازی

و قال علیه السلام: (من جری فی عنان امله) بان سار فی آماله، یتمن المستقبل المشرق بدون ان یعمل له (عثر باجله) ای سقط فی اجله بالموت قبل ان یبلغ شیئا مما یرید، و عنان سیر اللجام تمسک به الدابه، و المراد ترک العنان، و لم یاخذه لئلا یسیر امله.

موسوی

اللغه: جری: سار. العنان: وزن کتاب سیر اللجام تمسک به الدابه. عثر: سقط و وقع. الاجل: الوقت المضروب، الموت. الشرح: الامال کثیره و کلما تحقق من آمالک شی ء تجددت آمال و هکذا … فاذا استرسلت وراء تحقیقها و بقیت تسعی دون رافه او رحمه و دون نظر الی حلال او حرام او جائز و ممنوع و مارست فی سبیلها کل السبل و شتی الطرق یاتیک الموت فجاه فیقطع آمالک و یقضی علیها و تنتقل الی ربک فی حاله تمرد و عصیان … فکلامه علیه السلام تنبیه لهذا الانسان ان یسترسل وراء الامل دون التفات الی الله و دون حساب للموت …

طالقانی

ابن ابی الحدید در شرح این سخن می گوید: در مباحث گذشته سخنان بسیاری در مورد آرزو گفته ایم و اینک برخی دیگر می گوییم. امام حسن علیه السّلام فرموده است: اگر در باره مرگ و مسیر آن بیندیشی، آرزو و فریب آن را فراموش می کنی، تقدیر کنندگان برای خود پندارها دارند و سرنوشت می خندد.

ابو سعید خدری روایت می کند که اسامه بن زید کنیزکی را به صد دینار خرید که پس از یک ماه آن را بپردازد. پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: آیا از اسامه شگفت نمی کنید که چیزی را یک ماهه خریداری می کند همانا که اسامه دراز آرزوست.

ابو عثمان نهدی گوید: به حدود یکصد و سی سالگی رسیده ام، هیچ چیز نیست که در آن کاستی نیافته باشم مگر آرزویم که همچنان بر حال خود است.

شاعری چنین سروده است: «می بینمت که روزگار، حرص تو را بر دنیا می افزاید، گویی که نمی میری، آیا حد و نهایتی داری که اگر روزی بر آن برسی، بگویی مرا بس است و خشنود شدم». دیگری گفته است «هر کس آرزوها را آرزو کند و در آن غرقه شود پیش از رسیدن به آرزویش می میرد...».

مکارم

و قال علیه السلام

مَنْ جَرَی فِی عِنَان أَمَلِهِ عَثَرَ بِأَجَلِهِ .

امام علیه السلام فرمود:

کسی که در مسیر آرزوهایش گام بردارد در (دام) مرگ خواهد افتاد! (. سند گفتار حکیمانه: این جمله حکمت آمیز در کتاب المائه ابو عثمان جاحظ که قبل از سیّد رضی می زیسته آمده است و در کتاب طراز به صورت فصیح تری:«مَنْ أرْخی عِنانَ أملِهِ»دیده می شود و از عبارت فتال نیشابوری در کتاب روضه الواعظین استفاده می شود که امیر مؤمنان این جمله را در لابه لای چندین جمله حکمت آمیز دیگر بیان فرموده.(مصادر نهج البلاغه،ج 4،ص 20) و در کتاب تمام نهج البلاغه این جمله را در لابه لای خطبه سی و پنجم نهج البلاغه آورده در حالی که مرحوم سیّد رضی آن را در این خطبه نیاورده است.(تمام نهج البلاغه،ص 476). )

نتیجه تسلیم در برابر آرزوها

امام علیه السلام در این گفتار کوتاه و حکمت آمیز خود به مسئله طول آرزوها و سرنوشتی که دامان انسان را می گیرد اشاره کرده می فرماید:«کسی که در مسیر آرزوها گام بردارد در (دام) مرگ خواهد افتاد»؛ (مَنْ جَرَی فِی عِنَان أَمَلِهِ عَثَرَ بِأَجَلِهِ ( .«با»در«بِأجَلِهِ»همان گونه که جمعی از محققان گفته اند به معنای«فی»است؛یعنی چنین شخصی که اختیار خود را به دست آرزوها سپرده در مرگش سقوط می کند در حالی که عمل مثبتی انجام نداده است. ) .

أمل به معنای هر نوع آرزو است؛خواه آرزوی معقول باشد یا نامعقول،از این رو این واژه در مورد معصومان و اشخاص برجسته نیز به کار رفته آنها را کعبه آمال می نامند و حتی خداوند به عنوان«منته الأمل»شمرده شده که همان آخرین نقطه آرزو است.در مناجات مفتقرین از مناجات پانزده گانه امام سجاد علیه السلام می خوانیم:

«یا مُنْتَهی أَمَلِ الْآمِلینَ» و در حدیث نیز از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود:

«الْأَمَلُ رَحْمَهٌ لِأُمَّتِی وَ لَوْ لَا الْأَمَلُ مَا رَضَعَتْ وَالِدَهٌ وَلَدَهَا وَ لَا غَرَسَ غَارِسٌ شَجَراً؛ آرزو مایه رحمت برای امت من است و اگر آرزو نبود هیچ مادری فرزندش را شیر نمی داد و هیچ باغبانی درختی نمی کاشت». ( .بحارالانوار،ج 74،ص 175.)زیرا آرزوهاست که انسان را به تلاش و کوشش برای رسیدن به اهداف برتر و بالاتر وا می دارد.

ولی همین آرزو هر گاه به صورت نامعقول درآید و تبدیل به آرزوهای دور و دراز و دست نیافتنی شود انسان را چنان به خود مشغول می دارد که از همه چیز حتی خداوند و مرگ و معاد غافل می شود و چنان سرگرم می گردد که ناگهان مرگش فرا می رسد در حالی که دستش از همه چیز ته است.

تعبیر به«مَنْ جَری...»(مطابق برخی نقل ها)«مَنْ أَرْخی عِنانَ أَمَلِهِ»(کسی که لجام آرزو را سست و رها کند.) اشاره به همین آرزوهاست و به تعبیر دیگر، آرزو تشبیه به مرکب سرکشی شده که اگر عنان و زمام او را رها کنند طغیان می کند و انسان را در پرتگاه می افکند.

درباره طول امل و درازی آرزوها و پیامدهای سوء آن بحث گسترده ای در روایات معصومان آمده است که به چند نمونه آن اشاره می شود.

از جمله در حدیثی از امیر مؤمنان علی علیه السلام می خوانیم:

«الأَمَلُ یُفْسِدُ الْعَمَلَ وَیَفْنِی الْأَجَلَ؛ آرزوهای دراز اعمال انسان را تباه می کند و مرگ را به فراموشی می افکند». ( .غررالحکم،ح 7252. )

در حدیث دیگری از همان حضرت می خوانیم:

«الأَمَلُ سُلْطانُ الشَّیاطینِ عَلَی قُلُوبِ الْغافِلینَ؛ آرزوی دور و دراز مایه سلطه شیاطین بر دل های غافلان است». ( .همان،ح 7206. )

باز در حدیثی از همان حضرت آمده است:

«الأَمَلُ کَالسَّرابِ یُغِرُّ مَنْ رَآهُ وَ یَخْلِفُ مَنْ رَجاهُ؛ آرزوهای دور و دراز همچون سراب است بیننده را می فریبد و آن کس را که بر آن دل ببندد مأیوس می سازد».( .همان،ح 7207. )

انگلیسی

Imām Ali ibn Abū Tālib said the following: "Whoever gallops with a loose rein stumbles on death."

حکمت20: درباره جوانمردان

اشاره

صوت

وَ قَالَ علیه السلام أَقِیلُوا ذوَیِ المُرُوءَاتِ عَثَرَاتِهِم فَمَا یَعثُرُ مِنهُم عَاثِرٌ إِلّا وَ یَدُ اللّهِ بِیَدِهِ یَرفَعُهُ

ترجمه ها

دشتی

و درود خدا بر او، فرمود: از لغزش جوانمردان درگذرید، زیرا جوانمردی نمی لغزد جز آن که دست خدا او را بلند مرتبه می سازد .

شهیدی

از لغزش جوانمردان در گذرید که کسی از آنان نلغزید، جز که دست خدایش برفرازید.

اردبیلی

درگذرید از خداوندان مروت ها از سر در آمدنهای ایشان پس نمی لغزد از ایشان لغزنده بجز بتوفیق و عنایت خدا بدست اوست بر می دارد او را از آن نجات می دهد

آیتی

و فرمود (علیه السلام): از لغزشهای جوانمردان درگذرید، که هیچیک از آنان نلغزد، مگر آنکه دست او در دست خدا باشد و برداردش.

انصاریان

و آن حضرت فرمود:از لغزش جوانمردان بگذرید،چه اینکه کسی از آنها نیست که بلغزد جز آنکه خدایش دست گیرد و بلندش سازد .

شرح ها

راوندی

کیدری

یهدی الله صاحب المروه فی عواقب اموره الی ما یحب و یرضی و ید الله عباره عن توفیقه و تسدیده.

ابن میثم

(از لغزشهای افراد جوانمرد، چشم پوشی کنید، که کسی از ایشان نمی لغزد مگر آن که دست خدا به دست اوست و او را بلند می کند). امام (علیه السلام) با یادآوری این مطلب که دست خدا به دست جوانمردان است و آنان را بلند می کند، در مورد، گذشت از لغزشهای جوانمردان، که به ندرت لغزش از آنها سر می زند، تشویق کرده است مانند داد و ستد آنان که ممکن است پشیمان شوند. کلمه ی: (عثرات) را برای خطایی که از روی بی توجهی از آنان سرزند، و لفظ (ید) را برای عنایت و قدرت خداوندی، استعاره آورده است. و اینکه دست خدا به دست آنهاست و آنان را بلند می کند، کنایه از وابستگیهای آنان به خدا و جبران حال ایشان است، توضیح آن که جوانمردی، فضیلت بزرگی است که باعث جلب توجه مردم و میل قلبی و کمک آنان می گردد، بدین ترتیب، خطاکار جوانمرد، برای عنایت خدا، و همچنین به پا خواستن و جبران لغزش خود، آمادگی پیدا می کند.

ابی الحدید

وَ قَالَ علیه السلام أَقِیلُوا ذَوِی الْمُرُوءَاتِ عَثَرَاتِهِمْ فَمَا یَعْثُرُ مِنْهُمْ عَاثِرٌ إِلاَّ وَ [یَدُهُ بِیَدِ اللَّهِ]

یَدُ اللَّهِ بِیَدِهِ یَرْفَعُهُ .

قد رویت هذه الکلمه مرفوعه ذکر ذلک ابن قتیبه فی عیون الأخبار و أحسن ما قیل فی المروءه قولهم اللذه ترک المروءه و المروءه ترک اللذه.

و فی الحدیث أن رجلا قام إلی رسول الله صلی الله علیه و آله فقال یا رسول الله أ لست أفضل قومی فقال إن کان لک عقل فلک فضل و إن کان لک خلق فلک مروءه و إن کان لک مال فلک حسب و إن کان لک تقی فلک دین .

و سئل الحسن عن المروءه فقال جاء فی الحدیث المرفوع أن الله تعالی یحب معالی الأمور و یکره سفسافها.

و کان یقال من مروءه الرجل جلوسه بباب داره.

و قال الحسن لا دین إلا بمروءه

و قیل لابن هبیره ما المروءه فقال إصلاح المال و الرزانه فی المجلس و الغداء و العشاء بالفناء.

و جاء أیضا فی الحدیث المرفوع حسب الرجل ماله و کرمه دینه و مروءته خلقه.

و کان یقال لیس من المروءه کثره الالتفات فی الطریق.

و یقال سرعه المشی تذهب بمروءه الرجل.

و قال معاویه لعمرو ما ألذ الأشیاء قال مر فتیان قریش أن یقوموا فلما قاموا قال إسقاط المروءه.

و کان عروه بن الزبیر یقول لبنیه یا بنی العبوا فإن المروءه لا تکون إلا بعد اللعب و قیل للأحنف ما المروءه قال العفه و الحرفه تعف عما حرم الله و تحترف فیما أحل الله.

و قال محمد بن عمران التیمی لا أشد من المروءه و هی ألا تعمل فی السر شیئا تستحیی منه فی العلانیه و سئل النظام عن المروءه فأنشد بیت زهیر الستر دون الفاحشات و لا یلقاک دون الخیر من ستر ( دیوانه 95. ) .

و قال عمر تعلموا العربیه فإنها تزید فی المروءه و تعلموا النسب فرب رحم مجهوله قد وصلت به.

و قال میمون بن مهران أول المروءه طلاقه الوجه و الثانی التودد إلی الناس و الثالث قضاء الحوائج.

و قال مسلمه بن عبد الملک مروءتان ظاهرتان الریاش و الفصاحه.

و کان یقال تعرف مروءه الرجل بکثره دیونه.

و کان یقال العقل یأمرک بالأنفع و المروءه تأمرک بالأجمل.

لام معاویه یزید ابنه علی سماع الغناء و حب القیان و قال له أسقطت مروءتک فقال یزید أتکلم بلسانی کلمه قال نعم و بلسان أبی سفیان بن حرب و هند بنت عتبه مع لسانک قال و الله لقد حدثنی عمرو بن العاص و استشهد علی ذلک ابنه عبد الله بصدقه أن أبا سفیان کان یخلع علی المغنی الفاضل و المضاعف من ثیابه و لقد حدثنی أن جاریتی عبد الله بن جدعان غنتاه یوما فأطربتاه فجعل یخلع علیهما أثوابه ثوبا ثوبا حتی تجرد تجرد العیر و لقد کان هو و عفان بن أبی العاص ربما حملا جاریه العاص بن وائل علی أعناقهما فمرا بها علی الأبطح و جله قریش ینظرون إلیهما مره علی ظهر أبیک و مره علی ظهر عفان فما الذی تنکر منی فقال معاویه اسکت لحاک الله و الله ما أحد ألحق بأبیک هذا إلا لیغرک و یفضحک و إن کان أبو سفیان ما علمت لثقیل الحلم یقظان الرأی عازب الهوی طویل الأناه بعید القعر و ما سودته قریش إلا لفضله

کاشانی

(و قال علیه السلام: اقیلوا ذوی المروات عثراتهم) عفو کنید و در گذرید از خداوندان مروتها زلت و سر آمدن های ایشان را در ارتکاب گناهها (فما یعثر منهم عاثر) پس نمی لغزد از ایشان لغزنده ای و برو در آمده ای (الا و ید الله بیده) مگر که ید توفیق و عنایت خدای تعالی به دست او است (یرفعه) بر می دارد او را و از آن ورطه نجات می دهد زیرا که صاحب مروت، تنزیه نفس خود می نماید از اشیایی که لایق به حال او نباشد. پس او سبحانه موفق می سازد او را بر آن و اگر احیانا زلت صادر می شود از او، حق تعالی او را از این مرتبه وضیع به درجه رفیع می رساند. و از این کلام مستفاد می شود که هرگاه بنده ای نوعی سلوک نماید که موجب رضای آفریدگار باشد، او سبحانه نزد زلت قدم او حافظ او باشد. و نعم ما قیل شعر: دلا معاش چنان کن که گر بلغزد پای فرشته ات به دو دست دعا نگه دارد

آملی

قزوینی

و در بعضی نسخ چنین است (الا و یده بید الله یرفعه) یعنی در گذرید از خداوندان مروتها از خطا و زلالت ایشان که نمی لغزد از ایشان لغزنده ای و به سر درنمی آید از ایشان به سر درآینده ای، مگر دست خدای به دست او است او را برمی دارد از آن لغزیدن، زهی سعادت صاحب این منزلت، آری مروت منزلی شریف است و صاحب آن شایسته است که دستش را گاه افتادن خداوند جهان بگیرد او را افتاده نگذارد و مروت از (مرء) ماخوذ است یعنی مردی و جوانمردی آن از کرامت نفس و شرف ذات برمی خیزد و صاحب این صفت حمید اگر خطائی کند چون ذات او بر نیکی و سماحت و فتوت مشتمل است، حق سبحانه تعالی او را توفیق قیام و اصلاح آن و تدارک مافات دهد، و در (باب خطب) گذشت که خدای بنده را دوست میدارد و عملش را دشمن می دارد. مثلا آدم علی نبینا و علیه السلام چون از ارباب مروات بود چون بلغزید دست او در دست خدای بود او را از خاک مذلت برداشت به خطاب اصطفاء برافراشت (ابلیس) پر تلبیس که نه از ارباب مروات بود چون بلغزید، قدمش هیچ جا تا هاویه بند نگردید آدم اگر بلغزد هدایت الهی چراغ در راهش داشت تا راستی و تواضع پیش آورد، و به خطای خویش مستبصر و معترف گشت و ابلیس بلغزید خذلان را شایسته بود فضل الهی تدارک آن لغزش ننمود، پس دعوی و استکبار در گرفت، و بر گناه خویش اصرار نمود. و نگوئی که لغزش صاحب مروت بزرگتر است از بیمروت که صاحب مروت باز براه آید و به آن خطا بینا شود، و بی مروت بینا نشود که از اصل کور و بی بصر باشد اگر ابلیس لغزید دو چشم روشن داشت پس به راه بینا شد، و از گمراهی باز به راه آمد، کور را لغزیدن عادت باشد پیوسته بلغزد و بینا را به عمرها لغزیدنی افتد بخ حکم (اذا جاء القدر عمی البصر) مولوی گوید: آدما تو نیستی کور از نظر لیک اذا جاء القضا عمی البصر عمرها باید بنا در گاه گاه تا که بینا از قضا افتد بچاه کور را خود این قضا همراه اوست که مر او را اوفتادن طبع و خواست در حدث افتد نداند بوی چیست از من است این بوی یا آلودگی است ور کسی بر وی کند مشکی نثار هم ز خود داند نه از احسان یار پس دو چشم روشن ای صاحب نظر بهتر از صد مادر است و صد پدر خاصه چشم دل که آن هفتاد تو است پیش چشم حس که خوشه چین او است

لاهیجی

و قال علیه السلام: «اقیلوا ذوی المروءات عثراتهم، فما یعثر منهم عاثر الا و ید الله بیده یرفعه.» یعنی و گفت امیرالمومنین علیه السلام که عفو کنید و درگذرید از صاحبان مروت و عفت لغزیدنها و از پیش در رفتن پاهای ایشان را، یعنی عفو کنید اگر قرض دار شما بشوند، زیرا که نمی لغزد از ایشان لغزنده ای مگر اینکه دست توانایی خدا با دست ناتوانایی ایشان است. بلند می گرداند او را یعنی از اوفتادگی فقر به رفعت غنی می رساند او را.

خویی

اللغه: (اقلته) البیع اقاله و هو فسخه- صحاح- اقال اقاله الله عثرتک: انهضک من سقوطک، و منه الاقاله فی البیع- المنجد. (المروءه) کمال الرجولیه- المنجد- (العثره) جمع عثرات: السقطه- المنجد. الاعراب: عثراتهم مفعول ثان لاقیلوا، عاثر فاعل یعثر و تنکیره لافاقده العموم و ید الله بیده جمله مبتداء و خبر یفسره قوله: یرفعه. المعنی: اصحاب المروءه محبوبون عند الله و الناس لان المروءه خلق حسن و سماح و عفه و خدمه و اعانه للناس. قیل للاحنف: ما المروءه؟ قال: العفه و الحرفه، تعف عما حرم الله و تحترف فیما احل الله، و فی حدیث عن رسول الله (صلی الله علیه و آله): ان کان لک خلق فلک مروءه. الترجمه: از لغزش مردان بزرگ در گذرید، هر کدام بلغزند خدا دست در دست آنانرا برفرازد.

چشم از لغزش مردان تو بپوشان که خدا ***دست بر دست برآرد همه را تا به سها

شوشتری

اقول: و روی المصنف فی مجازاته النبویه قریبا منه عن النبی (صلی الله علیه و آله) فقال ثمه (و من ذلک قوله (صلی الله علیه و آله) (اقیلوا ذوی الهیئات عثراتهم فان احدهم لیعثر و یده بید الله یرفعها) و قال هذا القول منه (صلی الله علیه و آله) مجاز و المراد بذکر ید الله ههنا معونه الله تعالی و نصرته فکانه (صلی الله علیه و آله) اراد ان احدهم لیعثر و ان معونه الله لمن و راءه تنهضه من سقطته و تقیله من عثرته، الا انه (صلی الله علیه و آله) لما جاء بلفظ العثار اخرج الکلام بعده علی عرف العادات لان العاده جاریه ان یکون المنهض (الفصل الثالث و الاربعون- فی مکارم الاخلاق) للعاثر و المقیم للواقع انما یستنهضه بیده، و یستعین علیه بجلده، و المراد بذی الهیئات هنا ذوو الادیان لا ذوو و الملابس الحسنه، کما یظن من لا علم له لان هیئه الدین و ظاهره احسن الهیئات و الظواهر و افخم المعارض و الملابس، بل الظاهر کون اصلهما واحدا و مثل ذاک الاختلاف الیسیر یقع فی الروایات لکلام واحد قطعی کما لایخفی الا ان المصنف لم یتفطن ثمه، و هنا لذلک حتی یشیر الیه کما اشار غیر مره الی مثله ثمه و هنا. و رواه زکاه (الکافی) مسندا عن الصادق (علیه السلام) هکذا (اقیلوا لاهل المعروف عثراتهم، و اغفروها لهم فان کف الله عز و جل علیهم هکذا- قال سیف بن عمیره و اوما (علیه السلام) بیده کانه یظل بها شیئا-) و علم الائمه علیهم السلام من امیرالمومنین (علیه السلام) و علمه من النبی (صلی الله علیه و آله) و علمه من الله تعالی لم التعبیر (بالمروءات) کما هنا احسن من التعبیر (بالهیئات) کما فی المخابرات. (اقیلوا ذوی المروءات عثراتهم) الاصل فی الاقاله اقاله البیع، و المراد الغض عما صدر من اهل المروءه کان لم یکن و فی الخصال ست من المروءات ثلاث منها فی الحضر و ثلاث منها فی السفر، فاما التی فی الحضر: فتلاوه کتاب الله تعالی، و عماره مساجد الله و اتخاذ الاخوان فی الله تعالی، و اما التی فی السفر: فبذل الزاد، و حسن الخلق، و المزاح فی غیر معاصی الله. وقال ابن ابی الحدید (لام معاویه ابنه یزید علی سماع الغناء وحب القیان و قال له اسقطت مروءتک، فقال یزید: اتکلم بلسانی کله؟ قال نعم، و بلسان ابی سفیان بن حرب و هند بنت عتبه مع لسانک، قال: و الله لقد حدثنی عمرو بن العاص و استشهد- علی ذلک ابنه عبدالله بن عمرو بن العاص فصدقه- ان اباسفیان کان یخلع علی المغنی الفاضل المضاعف من ثیابه: و لقد حدثنی ان جاریتی عبدالله بن جدعان غنتاه یوما فاطربتاه فجعل یخلع (الفصل الثالث و الاربعون- فی مکارم الاخلاق) علیهما اثوابه ثوبا ثوبا حتی تجرد تجرد العیر، و لقد کان هو و عفان بن ابی العاص ربما حملا جاریه العاص بن وائل فمرا بها علی الابطح، و جله قریش ینظرون الیهما مره علی طهر ابیک و مره علی ظهر عفان، فما تنکر منی فقال معاویه اسکت لحاک الله ما احد الحق بابیک. هذا، الا لیفزک و یفضحک و ان کان ابوسفیان ما علمت لثقیل الحکم یقطان الرای، عازب الهوی، طویل الاناءه، بعید القعر، و ما سودته قریش الا لفضله) قلت فعلی نقل عمرو بن العاص کان یزید بن عبدالملک و ابنه الولید بن یزید اقتدیا فی طربهما المعروف اولا بشیخیهما ابی سفیان والد معاویه و عفان والد عثمان و ثانیا بیزید بن معاویه جدهما لامهما و انکار معاویه فی ابیه دفعا للعار عنه غیر مسموع بعد البینه و یاتی فی (8) ماله ربط. (فما یعثر منهم عاثر) العثره الزله. (الا و ید الله بیده) هکذا فی (المصریه): (الا و یده بید الله) کما فی غیرها. (یرفعه) و قد عرفت من مجازات المصنف المراد من ذلک، و فی (الخصال) مسندا عن السجاد (علیه السلام) قال: خرح النبی (صلی الله علیه و آله) ذات یوم وصلی الفجر ثم قال: معاشر الناس ایکم ینهض الی ثلاثه نفر قد حلفوا باللات و العزی لیقتلونی. و قد کذبوا و رب الکعبه؟ فاحجم الناس و ما تکلم احد فقال النبی (صلی الله علیه و آله) ما احسب ان علی بن ابی طالب فیکم، فقام الیه عامر بن قتاده فقال انه وعک فی هذه اللیله و لم یخرج یصلی معک فتاذن لی ان اخبره، فقال النبی (صلی الله علیه و آله) شانک فمضی فاخبره فخرح امیرالمومنین (علیه السلام) و کانه نشط من عقال و علیه ازار قد عقد طرفیه علی رقبته فقال یا رسول الله ما الخبر؟ فقال هذا رسول ربی یخبرنی عن ثلاثه نفر قد نهضوا الی لیقتلونی و قد کذبوا و رب الکعبه فقال (علیه السلام): انا لهم سریه و حدی هذا البس علی ثیابی فقال النبی (صلی الله علیه و آله) بل (الفصل الثالث و الاربعون- فی مکارم الاخلاق) هذه ثیابی و هذا درعی و هذا سیفی فالبسه و درعه و عممه و قلده و ارکبه فرسه، و خرج (علیه السلام) فمکث ثلاثه ایام لایاتیه جبرئیل بخبر السماء و لا خبر من الارض، فاقبلت فاطمه علیهماالسلام بالحسن و الحسین (علیه السلام) تصحبهما و تقول اوشک ان یوتم هذان الغلامان فاسبل النبی (صلی الله علیه و آله) عینه یبکی ثم قال معاشر الناس من یاتینی بخبر علی ابشره بالجنه، و افترق الناس فی الطلب لعظیم ما راوا بالنبی (صلی الله علیه و آله) و اقبل عامر بن قتاده یبشر به (علیه السلام)، و دخل (علیه السلام) و معه اسیران و راس و ثلاثه ابعره، و ثلاثه افراس، و هبط جبرئیل (علیه السلام) فخبر النبی (صلی الله علیه و آله) بماکان. فقال له (علیه السلام) تحب ان اخبرک بما کنت فیه؟ فقال: المنافقون هو منذ الساعه قد اخذه المخاض و هو الساعه یرید

ان یحدثه، فقال النبی (صلی الله علیه و آله): بل تحدث انت یا اباالحسن لتکون شهیدا علی القوم؟ فقال نعم، لما صرت فی الوادی رایت هولاء رکبانا علی الاباعر فنادونی من انت فقلت انا علی بن ابی طالب ابن عم رسول الله، فقالوا ما نعرف لله من رسول، سواء علینا وقعنا علیک او علی محمد و شد علی هذا المقتول و دار بینی و بینه ضربات و هبت ریح حمراء و سمعت صوتک فیها و انت تقول قد قطعت لک جربان درعه فاضرب حبل عاتقه فضربته ثم هبت ریح سوداء سمعت صوتک فیها و انت تقول: (قد قلبت لک الدرع عن فخذه فاضرب فخذه) فضربته فقطعته و وکزته و قطعت راسه و رمیت به، و قال لی هذان الرجلان بلغنا ان محمدا رفیق شفیق و احملنا الیه و لا تعجل علینا و صاحبنا کان یعد بالف فارس فقال النبی (صلی الله علیه و آله) اما الصوت الاول الذی صک مسامعک فصوت جبرئیل، و اما الصوت الاخر فصوت میکائیل قدم الی حد الرجلین فقدم فقال: قل لا اله الا الله و انی رسوله فقال: لنقل جبیل ابی قبیس احب الی من ان اقول هذه الکلمه، فقال: اخره (الفصل الثالث و الاربعون- فی مکارم الاخلاق) و اضرب عنقه ثم قال: قدم الاخر فقدم فقال، قل لا اله الا الله و انی رسوله فقال الحقنی بصاحبی قال: اخره یا اباالحسن و اضرب عنقه فاخره و قام (علیه السلام) لی

ضرب عنقه فهبط جبرئیل (علیه السلام) فقال یا محمد ان ربک یقرئک السلام و یقول لک: لا تقتله فانه حسن الخلق سخی فی قومه، فقال الرجل- و هو تحت السیف- هذا رسول ربک یخبرک؟ قال: نعم، فقال و الله ما ملکت درهما مع اخ لی و لا قطبت وجهی فی حرب و انا اشهد ان لا اله الا الله و انک رسوله، فقال النبی (صلی الله علیه و آله): هذا ممن جره حسن خلقه و سخاوه الی جنات النعیم.

مغنیه

المراد بذوی المروئات کل من یانف من القبیح، و ینزه نفسه عما یشین، و یتغافل عن زلل الاخوان، و قال بعض السلف: رایت المعاصی مذله، فترکتها مروئه. اما العثرات فالمراد بها بعض الهفوات و السقطات التی لا یخلو منها الا من عصم ربک، و المعنی تجاهلوا هفوه من کریم.. و ای الرجال المهذب؟. و لا یقیم الحد من کان لله علیه حد، کما قال الامام امیرالمومنین، و قال السید المسیح: من کان منکم بریئا فلیرمها بحجر. یرتد الزانیه (و ید الله بیده یرفعه) ای انه تعالی یتدارکه برحمته، و ذلک بان یهی ء له اسباب التکفیر عن هفوته و عثرته بالتوبه او بایه فضیله عن الفضائل: (ان الحسنات یذهبن السیئات- 114 هود).

عبده

… ذوی المروئات عثراتهم: العثره السقطه و اقاله عثرته رفعه من سقطته و المروئه بضم المیم صفه للنفس تحملها علی فعل الخیر لانه خیر و قوله یرفعه جمله حالیه من لفظ الجلاله و ان کان مضافا الیه لوجود شرطه

جعفری

فیض الاسلام

امام علیه السلام (درباره جوانمردان) فرموده است: از خطاء و لغزشهای جوانمردان بگذرید که از آنان کسی نمی لغزد مگر آنکه دست (لطف) خدا به دست او است که او را (از آن لغزش) بلند می نماید (موفق می سازد تا از آن خطاء و زشتی باز گردد، خلاصه خداوند نیکوکاران را توفیق عطاء فرماید تا بر اصلاح خطای خود بکوشند).

زمانی

جوانمردی تنها به کمک به بیچارگان و از درماندگان حمایت کردن نیست، بلکه حقوق الهی را رعایت کردن و خدا را ناظر اعمال خویش دانستن دلیل اول جوانمردی است شاعر می گوید: الستردون الفاحشات و لا یلقاک دون الخیر من ستر با کارهای ناشایسته فاصله گرفتن و میان کار خیر فاصله نینداختن علامت جوانمردی است. آن جوانمردانی که این مشخصات را داشته باشند هرگاه لغزیدند نباید آنها را مواخذه کرد و خدا او را نجات می بخشد و لغزشش را جبران می کند و پشیمانی برای کسی است که غیبت کرده، تهمت زده و ناراحتی ایجاد کرده است.

سید محمد شیرازی

و قال علیه السلام: (اقیلوا ذوی المرات عثراتهم) العثره السقطه، و اقالتها اغماض العین عینها، فاذا عمل ذو مره عملا غیر لائق فاغمضوا عنه العین و لا تفضحوه (فما یعثر منهم عاثر) ای لا یسقط منهم ساقط فی امر قبیح- صدفه- (الا و ید الله فی یده) کنایه عن کونه سبحانه معه- جزائا لمروته السابقه- (یرفعه) حتی لا یبقی فی السقطه.

موسوی

اللغه: الاقاله فی البیع: فسخه و هنا یراد بها الاغضاء و العفو و الستر. المروئه: فعل الاکمل و الاجمل و ترک القبیح و ما یغض من شیمه الشخص. العثرات: جمع عثره السقطه و الهفوه. الشرح: من کان صاحب مروئه یانف من القبیح و یترفع عن السفائف و الصغار اذا وقعت منه زله او هفوه فاصفح عنه و لا تواخذه علیها او تعاتبه بها … دعوه الی الصفح عن اصحاب الشیم الکریمه و علل ذلک بان الله بقوته یرفعهم منها و یسددهم للنهوض من هذه الکبوه و ذلک لکثره افعالهم الطیبه التی تستر هذه الزله و تغطیها.

طالقانی

ابن ابی الحدید می گوید: این سخن را به صورت مرفوع هم روایت کرده اند و ابن قتیبه در کتاب عیون الاخبار آن را آورده است و بهترین سخنی که در باره مروت گفته شده این سخن است که لذت در ترک مروت است و مروت در ترک لذت.

و در حدیث آمده است که مردی برخاست و به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم گفت: ای رسول خدا آیا من فاضل ترین قوم خود نیستم فرمود: اگر تو را خردی باشد، فضلی خواهد بود، و اگر اخلاقی پسندیده باشد مروتی خواهد بود، و اگر تو را مالی باشد شرفی خواهد بود، و اگر تو را تقوایی باشد تو را دینی خواهد بود.

از حسن بصری در مورد مروت پرسیده شد، گفت: در حدیث مرفوع آمده است که خداوند متعال کارهای برتر و پسندیده را دوست می دارد و کارهای پست و فرو مایه را خوش نمی دارد. و همو گفته است دین جز با جوانمردی وجود نخواهد داشت. و گفته شده است از مروت مرد این است که بر در خانه خویش نشیند.

ابن ابی الحدید سپس داستان زیر را آورده است که بی ارتباط به تاریخ و اوضاع اجتماعی نیست: معاویه پسر خود یزید را به سبب گوش دادن به موسیقی و دوست داشتن کنیزکان سرزنش کرد و به او گفت: مروت خود را تباه کرده و بر باد داده ای. یزید گفت: آیا حق دارم یک کلمه از زبان خودم بگویم گفت: آری و می توانی از زبان ابو سفیان بن حرب و هند دختر عتبه هم بگویی. یزید گفت: به خدا سوگند، عمرو بن عاص برای من این سخن را نقل کرد و پسرش عبد الله را هم به راستی گفتار خویش گواه گرفت که ابو سفیان در قبال آواز خوش مغنی، جامه های اضافی خویش را از تن بیرون می آورده است، و نیز برای من نقل کرد که روزی دو کنیز آوازه خوان عبد الله بن جدعان برای او ترانه خواندند و او را چنان به طرب آوردند که جامه های خود را یکی یکی بیرون آورد تا آنجا که همچون گورخر برهنه شد. او و عفان بن ابی العاص گاهگاه کنیز آوازه خوان عاص بن وائل را بر دوش خود می نهادند و همان گونه او را به ناحیه ابطح می بردند و تمام بزرگان قریش بر آن دو می نگریستند و آن کنیزک گاه بر دوش پدر تو - ابو سفیان- و گاه بر دوش عفان سوار بود. اینک ای پدر چه چیز را بر من خرده می گیری؟ معاویه گفت: خاموش باش که خدایت زشت روی کناد، به خدا سوگند هیچ کس چنین سخنی را به پدر بزرگ تو نسبت نمی دهد مگر برای اینکه تو را فریب دهد و رسوا سازد، تا آنجا که من می دانم ابو سفیان خردمند و روشن بین و بر کنار از هوس و پر تحمل و ژرف اندیش بود و قریش او را فقط به سبب فضل و برتری، سیادت داده بود.

مکارم

و قال علیه السلام

أَقِیلُوا ذَوِی الْمُرُوءَاتِ عَثَرَاتِهِمْ،فَمَا یَعْثُرُ مِنْهُمْ عَاثِرٌ

إِلَّا وَ یَدُ اللَّهِ بِیَدِهِ یَرْفَعُهُ .

امام علیه السلام فرمود:

از لغزش های افراد با شخصیت (و جوانمرد) چشم پوشی کنید،چرا که هیچ کس از آنها گرفتار لغزش نمی شود مگر این که دست خدا به دست اوست

و او را بلند می کند. ( . سند گفتار حکیمانه: مرحوم کلینی در کتاب کافی این حدیث را از امام صادق علیه السلام با تفاوتی نقل کرده است (که قاعدتاً از اجدادش از امیرمؤمنان علی علیه السلام دریافت داشت) و ابن قتیبه در عیون الاخبار آن را آورده است و ابن ابی الحدید نیز در شرح نهج البلاغه خود آن را با سند خود نقل کرده است و آمدی نیز در غررالحکم آن را با تفاوتی ذکر کرده است.(مصادر نهج البلاغه،ج 4،ص 21).در کتاب تمام نهج البلاغه در ضمن یکی از وصایای مشروح امیر مؤمنان ذکر شده است (تمام نهج البلاغه،ص 714).)

چشم پوشی از لغزش جوانمردان

امام علیه السلام در این کلمه حکمت آمیز به لغزش هایی اشاره دارد که گاه از اشخاص با شخصیت سر می زند و همگان را توصیه می کند از آن چشم بپوشند.

می فرماید:«از لغزش های افراد با شخصیت (و) جوانمرد چشم پوشی کنید،چرا که هیچ کس از آنها گرفتار لغزش نمی شود مگر این که دست خدا به دست اوست و او را بلند می کند»؛ (أَقِیلُوا ذَوِی الْمُرُوءَاتِ عَثَرَاتِهِمْ،فَمَا یَعْثُرُ مِنْهُمْ عَاثِرٌ إِلَّا وَ یَدُ اللَّهِ بِیَدِهِ یَرْفَعُهُ) .

«اقیلوا»از ماده«اقاله»در اصل به معنای باز پس گرفتن معامله در جایی است که خریدار،پشیمان می شود،سپس به هر نوع چشم پوشی اطلاق شده است.

«مروءات»جمع«مروءه»به معنای شخصیت و جوانمردی است.

«عثرات»جمع«عثره»به معنای لغزش و خطاست.

روشن است که هر انسانی-به جز معصومان علیهم السلام-در زندگی خود گرفتار لغزش یا لغزش هایی می شوند.اگر آنها افراد با شخصیت و نیکوکاری باشند باید به موجب حسن اعمال و رفتارشان از این لغزش ها چشم پوشی کرد؛هر گونه نقل آن برای دیگران یا سرزنش یا بزرگ نمایی کاری است خطا و بر خلاف انصاف و جوانمردی،زیرا خدا هم مدافع این گونه افراد است.امام می فرماید:

هرگاه یکی از این افراد نیکوکار و با شخصیت به زمین بخورند خداوند فورا وی را از زمین بلند می کند و اجازه نمی دهد آبروی او برود.

از این جمله حکمت آمیز دو نتیجه می توان گرفت:نتیجه اول که در متن جمله آمده این است که لغزش های نیکوکاران و افراد پاک و با تقوا را باید نادیده گرفت و حسن ظنِ به آنها را نباید با این لغزش ها به سوء ظن مبدل کرد.این همان چیزی است که در روایت معروف که به صورت ضرب المثل در آمده می خوانیم:

«الْجَوادُ قَدْ یَکْبُو» یا «قَدْ یَکْبُو الْجَوادُ» (اسب ارزشمند و کارآمد گاه ممکن است گرفتار لغزشی شود) و در بعضی از عبارات این جمله به آن افزوده شده که

«الصّارِمُ قَدْ یَنْبُو؛ شمشیر برنده نیز گاهی کارگر نمی شود».

نتیجه دومی که می توانیم از آن بگیریم این است که اگر راه تقوا و نیکوکاری و جوانمردی را پیش گیریم خداوند به هنگام لغزش ها ما را تنها نمی گذارد و دست ما را می گیرد و از زمین بلند می کند و آبروی ما را حفظ می نماید.

انگلیسی

Imām Ali ibn Abū Tālib said the following: “Forgive the shortcomings of people of esteem because when they fall into error, Allāh lifts them.”

حکمت21: در نکوهش ترس و شرمندگی بیجا و از دست دادن فرصت

اشاره

صوت

وَ قَالَ علیه السلام قُرِنَتِ الهَیبَهُ بِالخَیبَهِ وَ الحَیَاءُ بِالحِرمَانِ وَ الفُرصَهُ تَمُرّ مَرّ السّحَابِ فَانتَهِزُوا فُرَصَ الخَیرِ

ترجمه ها

دشتی

و درود خدا بر او، فرمود: ترس با ناامیدی، و شرم با محرومیّت همراه است ، و فرصت ها چون ابرها می گذرند، پس فرصت های نیک را غنیمت شمارید .

شهیدی

ترس با نومیدی همراه است، و آزرم با بی بهرگی همعنان ، و فرصت چون ابر گذران. پس فرصتهای نیک را غنیمت بشمارید.

اردبیلی

پیوسته شده است بترسکاری نومیدی و شرمندگی بمحرومی فرصت طاعت می گذرد همچون گذشتن ابر در سرعت پس مبادرت نمائید بفرصتهای خیرات

آیتی

و فرمود (علیه السلام): ترس قرین نومیدی است و شرم، موجب محرومی است و فرصت می گذرد، چونان که ابرها می گذرند. فرصتهای نیکو را غنیمت شمرید.

انصاریان

و آن حضرت فرمود:ترس قرین یأس،و کم رویی همراه با محرومیت است .

فرصت به مانند ابر گذرا می گذرد،پس فرصت های نیک را غنیمت دانید .

شرح ها

راوندی

و معنی قرنت الهیبه بالخییه: ان الناس مما فی ایدی الناس من کان ذاک خلیقته و یکون مهیبا فی النفوس، و قیل معناه: ان هاب عدوه خاب من الظفر به). و انتهزوا: ای استلبوا.

کیدری

قوله علیه السلام: (قرنت الهیبه بالخیبه). من عظم صغار الامور فی نفسه او کبر صغیر الناس فی وهمه، و هابه ربما کان ذلک سبب حرماته، مما قدر له فی الرزق او حسن الذکر.

ابن میثم

(ترس قرین زیان، و شرم همراه نومیدی است، و فرصت هم چون ابر گذرا می گذرد، پس فرصتهای خوب را غنیمت شمرید). مقصود امام (علیه السلام) از هیبت، ترس از طرف مقابل است. بدیهی است که ترس مانع برآورده شدن حاجت و رسیدن به هدف است، چون با روی باز سخن گفته نمی شود، و معنای نزدیکی ترس با زیان هم همین است و همچنین، شرم با ناامیدی به دلیل همراهی شرم با فروگذاردن خواسته و ابراز نکردن آن، این سخن برای برحذر داشتن از ترس و شرم که هر دو نکوهیده اند، می باشد. آنگاه به غنیمت شمردن فرصتهای خوب فرمان داده، یعنی در موقع به دست آمدن فرصت، هر چه زودتر کار را باید انجام داد. و به وسیله ی قیاس مضمری ما را بدین کار واداشته است که صغرای آن عبارت (فرصت، همانند ابر گذرا می گذرد) است یعنی: براستی فرصت زودگذر است، و کبرای مقدر آن نیز چنین است: و هر کاری که آنطور باشد، باید به سوی آن شتافت و زمان امکان آن را غنیمت شمرد.

ابی الحدید

وَ قَالَ علیه السلام قُرِنَتِ الْهَیْبَهُ بِالْخَیْبَهِ وَ الْحَیَاءُ بِالْحِرْمَانِ وَ الْفُرْصَهُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ فَانْتَهِزُوا فُرَصَ الْخَیْرِ .

فی المثل من أقدم لم یندم و قال الشاعر لیس للحاجات إلا

و کان یقال الفرصه ما إذا حاولته فأخطأک نفعه لم یصل إلیک ضره.

و من کلام ابن المقفع انتهز الفرصه فی إحراز المآثر و اغتنم الإمکان باصطناع الخیر و لا تنتظر ما تعامل فتجازی عنه بمثله فإنک إن عوملت بمکروه و اشتغلت برصد المکافأه عنه قصر العمر بک عن اکتساب فائده و اقتناء منقبه و تصرمت أیامک بین تعد علیک و انتظار للظفر بإدراک الثأر من خصمک و لا عیشه فی الحیاه أکثر من ذلک.

کانت العرب إذا أوفدت وافدا قالت له إیاک و الهیبه فإنها خیبه و لا تبت عند ذنب الأمر و بت عند رأسه

کاشانی

(و قال علیه السلام: قرنت الهیبه بالخیبه) و نیز می فرماید که مقرون شده است و پیوسته گشته، ترسکاری به نومیدی (والحیاء بالحرمان) و ملازم است شرمندگی به محرومی یعنی هرکه خوف داشته باشد از شان کسی، نومید خواهد بود از مکرمت او، و هرکه حیاء داشته باشد از شخصی محروم خواهد بود از عطیه او و مصدوقه (الحیاء یمنع الرزق) موید این است. و غرض از ایراد این کلام تنفیر مردمان است از هیبت و حیا که مذموم است در نظر عقلاء (و الفرصه تمر مر السحاب) و فرصت طاعت و عبادت می گذرد چون گذشتن ابر در سرعت (فانتهزوا فرص الخیر) پس مبارت نمایید به فرصتهای خیرات و مبرات تا فوت نشود آن اوقات و کلمه (للتاخیر افات) مقوی این است شعر: کار امروز به فردا نگذاری زنهار که به فردا برسی وعده کار دگر است

آملی

قزوینی

مقرون گشته است هیبت. یعنی ترسناکی با خیبت، یعنی نومیدی و خسران. آری گوی سعادت در میدان دنیا و آخرت آنکس برد که دل قوی دارد و هول بخود راه ندهد، و سپر پیش هر عارضه نیفکند، پس در کار مردانه بکوشد، و سعی و مجاهدت نماید و خواهد آمد در ذکر شک که بر چهار شعبه است یکی از آن هول است و فرمود (و من هاله ما بین یدیه نکص علی عقبیه) هر که بترسد از کاری که پیش روی او آید برگردد بر دو پاشنه خود قهقری (قوله: و الحیاء) و مقرون گشته است حیاء بحرمان. یعنی بنومیدی چنانچه آمده است (الحیاء یمنع الرزق) و حیاء هر چند صفتی به غایت محمود است ولیکن ناکامی بار آورد، و تعجب نکنی که از ایمان و تقوی بهتر خصلتی در دنیا و آخرت نیست، و آن نیز جفا و عنا و حرمان دنیا بار آورد، و ایضا باشد که حیاء از حد درگذرد و البته موجب محرومی گردد (و الفرصه الخ) و فرصت میگذرد همچو گذشتن ابر عاقل آن باشد که از روی عزم به کار بشتابد و عنان عزیمت به دست تهاون نسپارد که وقت کار همچو ابر بهاری تا چشم به هم زدی گذشته باشد و انده و حسرت از فوت وقت در دل مانده، پس بشتابید به فرصتهای کار خیر، و وقت آن دریابید پیش از آن که بگوئید: ای دریغا نیست از کس یار

یم عمر ضایع گشت در بی کاریم تا توانستم ندانستم چه سود چون بدانستم توانستم نبود

لاهیجی

و قال علیه السلام: «و قرنت الهیبه بالخیبه و الحیاء بالحرمان و الفرصه تمر مر السحاب، فانتهزوا فرص الخیر.» یعنی و گفت امیرالمومنین علیه السلام که مقرون است خوف و ترس از سلطان با خسران و زیان رعیت، زیرا که خوف مانع است از عرض حاجت و مقرون است حیا و شرم محتاج با محروم شدن از عطا، زیرا که شرم مانع است از سوال و فرصت می گذرد مثل گذشتن ابر، پس پیشی گیرید اوقات فرصت عمل خیر را.

خویی

اللغه: (الهیبه) المخافه ضد الانس خاب خیبه: لم یظفر بما طلب (الحیاء) الحشمه، انقباض النف س ترکه خوفا من اللوم- المنجد. الاعراب: الهیبه نائب مناب الفاعل، و بالخیبه ظرف متعلق بقرنت، و الفرصه مبتداء و جمله تمر خبرها مر السحاب مفعول مطلق للنوع. المعنی: الهیبه و الحیاء صفتان عامتان ممدوحتان فی محلهما و من اهلهما و مذمومتان فی غیر موقعها، و کلامه (علیه السلام) هذا بیان للمذموم منهما، و ذلک انه فی الغالب تتولد الهیبه من العجب فکثیر من الناس یهابون دخول امور تعد من وظائفهم و توجب اکتساب المنافع لهم بسبب العجب فلم تقض حوائجهم و لا یصلون الی ماربهم و لو کانت حقا، کما ان الحیاء فی الشباب ناش عن نوع من الخمول و الانکماش یحول دونهم و دون فوائدهم و حقوقهم و ربما اداء ما یجب علیهم من امور الدین و السئوال عن واجباتهم، و کلتا الصفتین موجبتان لفوت الفرص التی ربما لا یمکن تدارکها، فنبه (علیه السلام) الی معالجتهما و حفظ الفرص التی لو فاتت لا یمکن تدارکها بسهوله و ربما یتعذر. الترجمه: هیبت قرین نومیدی و خیبت است، و حیاء توام با حرمان و بی نصیبی، فرصت بشتاب ابر از دست میرود پس فرصتهای خوب را مغتنم شمارید.

هیبت نومیدی آرد، شرم زاید بی نصیبی*** فرصت از دستت رود چون ابر، فرصت را بپا.

شوشتری

و قال علیه السلام: (الفصل الستون- فی موضوعات مختلفه) اقول: و روی الشیخ فی (امالیه) مسندا عن الرضا علیه السلام قال: قال امیر المومنین علیه السلام: الهیبه خیبه و الفرصه خلصه و الحکمه ضاله المومن فاطلبوها و لو عند المشرک تکونوا احق بها و اهلها. و فی (الاغانی): قال دعبل: ما حسدت احدا قط علی شعر کما حسدت العتابی علی قوله: هیبه الاخوان قاطعه لاخی الحاجات عن طلبه فاذا ما هبت ذا امل مات ما املت من سببه قال ابن مهرویه: هذا سرقه العتابی من قول علی بن ابی طالب: الهیبه مقرونه بالخیبه، و الحیاء مقرون بالحرمان، و الفرصه تمر مر السحاب. حدثنی محمد بن داود عن محمد بن ابی الازهر عن عیسی بن الحسن بن داود الجعفری عن اخیه عن علی بن ابی طالب بذلک. قرنت الهیبه بالخیبه قال (ابن ابی الحدید): کانت العرب اذا اوفدت وافدا قالت له: ایاک و الهیبه فانها خیبه، و لا تبت عند ذنب الامر و بت عند راسه … و قال الشاعر: من راقب الناس مات غما و فاز باللذه الجسور و الحیاء بالحرمان فی (المعجم) قال البلاذری: کانت بینی و بین عبید الله بن یحیی بن خاقان حرمه منذ ایام المتوکل، و ما کنت اکلفه حاجه (الفصل الستون- فی موضوعات مختلفه) لاستغنائی عنه، فنالتنی فی ایام المعتمد اضاقه، فدخلت علیه و هو جالس للمظالم فشکوت الیه تاخر رزقی و ثقل دینی و قلت: ان عیبا علی الوزیر حاجه مثلی فی ایامه و غض طرفه عنی. فوقع لی بعض ما اردت و قال: ان حیاءک المانع لک من الشکوی عن الاستبطاء. فقلت له: غرس البلوی یثمر الشکوی. و انصرفت و کتبت الیه: لحانی الوزیر المرتضی فی شکایتی زمانا احلت للجدوب محارمه و قال لقد جاهرتنی بملامه و من لی بدهر کنت فیه اکاتمه فقلت: حیاء المرء ذی الدین و التقی یقل اذا قلت لدیه دراهمه و قال (ابن ابی الحدید): قال الشاعر: لیس للحاجات الا من له وجه وقاح و لسان طرمذی من له وجه وقاح فعلیه السعی فیها و علی الله النجاح و الفرصه تمر مر السحاب قال (ابن ابی الحدید): قال ابن المقفع: انتهز الفرصه فی احراز الماثر، و اغتنم الامکان باصطناع الخیر، و لا تنتظر ما تعامل فتجازی عنه بمثله، فانک ان عوملت بمکروه و اشتغلت ترصد المکافاه عنه قصر العمر بک عن اکتساب فائده و اقتناء منقبه … فانتهزوا فرص الخیر ای: اغتنموها و لاتدعوها تفوت فتندموا.

مغنیه

الخوف من الله حتم، و هو مقام الربانیین، و الخوف من القول و الفعل بلا علم حسن و جمیل، و هو من صفات العلماء و المتقین، و کل خوف ما عدا هذین فهو حین و خور. فاقدم علی ما یطمئن الیه قلبک، و ان قال الناس و قالوا.. و ان احجمت خوفا من قیلهم و قالهم عشت حیاتک سلبیا فاشلا.. علی انک لا تسلم من السنه الناس و ان حذرت منها و منهم.. و احمد الله سبحانه الذی عافانی من هذا الداء، و لو شاء الفعل. و تقدم الکلام عن ذلک فی الحکمه رقم 2 عند شرح قوله: (الجبن منقصه). (و الحیاء بالحرمان). الحیاء من فعل ما لا یقره عقل و لا دین، و تاباه الکرامه و المروئه هو من الدین فی الصمیم، و سنه من سنن الانبیاء و المرسلین، و خلق من خلق الاباه و السراه، اما الحیاء من الحلال، و بخاصه ما ینفع الناس فهو عجز و خوف، و خنوع و استکانه، و خلق من خلق الضعفاء و الجبناء. هذا النوع من الخوف هو مراد الامام، و من اقواله: (تکلموا تعرفوا) و من الامثال العامه: (لا ینجب اولادا من یستحی من زوجته). و بهذه المنسبه نشیر الی ما قیل فی تفسیر هذا الحدیث: (مما ادرک الناس من کلام النبوه: اذا لم تستح فافعل ما شئت). قیل فی تفسیره: اذا لم تستح من الله و الناس فافعل

ما بدا لک من حلال و حرام، و حسن و قبیح. و هذا المعنی معروف بین الناس. و قیل: معناه اذا لم یکن فی الفعل ما تستحی منه فافعله، و لا باس علیک. و کل من المعنیین صحیح یتحمله لفظ الحدیث. اما فرض الخیر فانها تمر من السحاب، کما قال الامام، و اغتنامها سعاده و کرامه، و فواتها حسره و ندامه. و لا اری مثیلا لمن اضاع الفرصه الا منکر الجمیل. هذا اخذ و لم یشکر، و ذاک رفض ما یستوجب الشکر، و کل مقصر. و تقدم الکلام عن ذلک فی الرساله 30.

عبده

… قرنت الهیبه بالخیبه: ای من تهیب امرا خاب من ادراکه و من افرط به الخجل من طلب شی ء حرم منه و الافراط فی الحیاء مذموم کطرح الحیاء و المحمود الوسط

جعفری

فیض الاسلام

امام علیه السلام (در نکوهش ترس و شرمندگی بیجا و از دست دادن فرصت) فرموده است: ترس همراه زیان و شرمندگی پیوسته نومیدی است (رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده: الحیاء حیاء ان حیاء عقل و حیاء حمق، فحیاء العقل هو العلم و حیاء الحمق هو الجهل مجلسی )رحمه الله( در مجلد پانزدهم کتاب بحارالانوار پس از نقل این روایت از کتاب کافی می نویسد: فرمایش پیغمبر صلی الله علیه و آله دلالت می کند بر اینکه حیاء بر دو قسم است یکی ممدوح و آن حیائی است که ناشی از عقل و خردمندی است به اینکه شخص از چیزی شرمنده باشد که عقل صحیح یا شرع به زشتی آن حکم کند مانند شرمندگی از گناهان و ناشایسته ها، و دیگری مذموم و آن حیائی است که ناشی از حمق و بی خردی است به اینکه شخص شرمنده شود از کاری که عوام مردم آن را زشت پندارند و در واقع زشت نیست و عقل صحیح و شرع به آن حکم می نماید مانند شرمندگی از پرسش مسائل علمیه یا بجا آوردن عبادات شرعیه) و فرصت (وقت مناسب) مانند ابر گذرنده می گذرد، پس فرصتهای نیکو را از دست ندهید.

زمانی

بهره برداری از لحظه ها و فرصتها یک وظیفه الی و مخصوص بندگان شایسته خداست. فرصت با سرعتی سرسام آور از دست می رود و بازگشتش نزدیک به محال است و هرگاه انسان فرصت طلب نباشد، ترسو و خجالتی هم باشد روی جریان طبیعی همیشه در زندگی عقب می ماند. امام (علیه السلام) سرعت حرکت فرصت را به سرعت حرکت ابر تشبیه کرده است. ابر از نظر قرآن کریم حرکت دارد.

سید محمد شیرازی

و قال علیه السلام (قرنت الهیبه بالخیبه) فمن تهیب امرا خاب من ادارکه (و الحیاء بالحرمان) فمن افرط من الخجل فی شی ء لم ینله (و الفرصه) ای التوافق بین الاسباب التی توجب وصول الانسان الی سعاده (تمر مرالسحاب) ای کما یمر السحاب فی السرعه، فان الاسباب لا تهیی ء الا نادرا (فانتهزوا) ای ادرکوا (فرص الخیر) فاذا و انت الفرصه، اعملوا لاجل البلوغ الی السعاده.

موسوی

اللغه: الهیبه: المخافه. الخیبه: عدم الظفر بالمطلوب. الحیاء: الحشمه و الخجل. الحرمان: عدم توافر الشی ء. الفرصه: الوقت السانح و المناسب. السحاب: الغیوم. انتهزوا: استغلوا الفرصه. الشرح: (قرنت الهیبه بالخیبه) اذا خفت من امر لم تقدم علیه و لم تجرو علی الطلب به فهذا یفوت علیک المطلوب و هو اسلوب قبیح و طریقه غیر صحیحه بل اذا اردت امرا فاقتحم ابوابه و لا تاخذک هیبه الرجال و قوتهم فیضیع مطلوبک … (و الحیاء بالحرمان) و هذا الحیاء و هو الخجل الذی یمنع الانسان من الطلب بمراده فمن خجل و استحی ان یطلب حقه منع منه و لم یعطی و هذه دعوه الی رفض الحیاء اذا کان یوجب حرمان الناس من حقوقهم و منعهم منها … (و الفرصه تمر مر السحاب فانتهزوا فرص الخیر) الفرصه فسحه من الوقت تستطیع ان تحقق مطلوبک خلالها و هی قد لا تعود الیک و قد لا تراها مره اخری فلذا یجب علی الانسان ان یبادر الی الاستفاده من فرص الخیر و یترقب حلولها لیستفید منها و لا یقولن بعد فواتها (لیتنی) و خصوصا اذا کانت الفرصه لعمل الخیر کمن آتته الفرصه لخدمه محتاج فینبغی علیه ان یبادر الی قضائها و لا یتاخر اذ ربما قضاها غیره او فات محلها او عجز بعد ذلک فیقع فی خساره الاجر و الثواب …

طالقانی

«بیم با نا امیدی و آزرم با بی بهرگی همراه است، فرصت همچون گذر ابر می گذرد، فرصتهای پسندیده را دریابید.»

مکارم

و قال علیه السلام

قُرِنَتِ الْهَیْبَهُ بِالْخَیْبَهِ وَ الْحَیَاءُ،بِالْحِرْمَانِ،وَ الْفُرْصَهُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ، فَانْتَهِزُوا فُرَصَ الْخَیْرِ .

امام علیه السلام فرمود:

ترس (نابجا) با ناامیدی مقرون است و کم رویی با محرومیت همراه،فرصت ها همچون ابر در گذرند؛ازاین رو،فرصت های نیک را غنیمت بشمارید

(و پیش از آنکه از دست برود،از آن استفاده کنید). ( . سند گفتار حکیمانه: جمعی از دانشمندان اسلامی این حدیث را پیش از سیّد رضی در کتاب های خود آورده اند از جمله ابن عبد ربه (متوفای 328) در عقد الفرید و ابن قتیبه (متوفای 276) در عیون الاخبار و ابن شعبه (متوفای 332) در تحف العقول البته با تفاوتی.(مصادر نهج البلاغه،ج 4،ص 21). در کتاب تمام نهج البلاغه این جمله های حکمت آمیز را در ضمن خطبه ای معروف به خطبه الوسیله با تفاوت هایی نقل کرده است که با این جمله شروع می شود«الْحَمْدُ للّهِ الَّذی مَنَعَ الأَوْهَامَ أَنْ تَنَالَ وُجُودَه».(تمام نهج البلاغه،ص 154). )

نتیجه ترس و کم رویی

امام علیه السلام در این سخن پرمعنای خود به سه نکته مهم اشاره می کند.

نخست می فرماید:«ترس (نابجا) با ناامیدی مقرون است»؛ (قُرِنَتِ الْهَیْبَهُ بِالْخَیْبَهِ) .

بدون شک ترس از عوامل و اشیای خطرناک،حالتی است که خداوند در انسان برای حفظ او آفریده است.هنگامی که حادثه خطرناکی رخ می دهد یا موجود خطرناکی به انسان حمله می کند و خود را قادر بر دفاع نمی بیند ترس بر او غالب می شود و خود را به سرعت از صحنه دور می سازد این گونه ترس منطقی و موهبت الهی برای حفظ انسان از خطرات است.هر گاه سیلاب عظیمی حرکت کند و انسان خود را در مسیر آن ببیند و بترسد و با سرعت خود را کنار بکشد چه کسی می گوید این صفت مذموم است؟ ترس بجا سپری است در برابر این گونه حوادث.

ولی ترس نابجا که ناشی از توهم یا ضعف نفس یا عدم مقاومت در مقابل مشکلات باشد به یقین مذموم و نکوهیده است و این گونه ترس هاست که انسان را از رسیدن به مقاصد عالیه باز می دارد.به همین دلیل از قدیم گفته اند:شجاعان اند که به موفقیت های بزرگ دست می یابند.

شاعر می گوید: مَنْ راقَبَ النّاسَ ماتَ هَمّاً وَ نالَ بِاللَّذهِ الْجَسُورُ

«کسی که ملاحظه سخنان این و آن کند (و از آن بترسد) از غصه می میرد؛ولی افراد جسور و شجاع به لذات و کامیابی ها می رسند».

واژه«هیبه»گاه به معنای شکوه و جلال آمده که موجب خوف دیگران می شود و گاه به معنای ترس است و در جمله بالا معنای دوم اراده شده است آن هم ترس بیجا،و واژه«خیبه»به معنای خسران و شکست و ناکامی و محرومیت است و این دو همواره با هم قرین اند و به این ترتیب امام می خواهد پیروان خود را به شجاعت در تمام امور دعوت کند.

در جمله کوتاه و پرمعنای دوم می فرماید:«کم رویی با محرومیت همراه است»؛ (وَ الْحَیَاءُ بِالْحِرْمَانِ) .

حیاء مانند هیبت دو معنای باارزش و ضد ارزش دارد؛حیای ارزشمند آن است که انسان از هر کار زشت و گناه و آنچه مخالف عقل و شرع است بپرهیزد و حیای ضد ارزش آن است که انسان از فراگرفتن علوم و دانش ها و یا سؤال کردن از چیزهایی که نمی داند یا احقاق حق در نزد قاضی و جز او اجتناب کند، همان چیزی که در عرف،از آن به کم روییِ ناشی از ضعف نفس تعبیر می شود.

منظور امام علیه السلام در گفتار بالا همان معنای دوم است که انسان را گرفتار محرومیت ها می سازد.

در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله می خوانیم:

«الْحَیَاءُ حَیَاءَانِ حَیَاءُ عَقْلٍ وَ حَیَاءُ حُمْقٍ فَحَیَاءُ الْعَقْلِ هُوَ الْعِلْمُ وَ حَیَاءُ الْحُمْقِ هُوَ الْجَهْلُ؛ شرم و حیا دو گونه است حیای عاقلانه و حیای احمقانه؛حیای عاقلانه از علم سرچشمه می گیرد و حیای احمقانه از جهل». ( .کافی،ج 2،ص 106،ح 6. )

در حدیثی نیز از امام صادق آمده است که فرمود:

«الْحَیَاءُ عَلَی وَجْهَیْنِ فَمِنْهُ ضَعْفٌ وَ مِنْهُ قُوَّهٌ وَ إِسْلَامٌ وَ إِیمَانٌ؛ حیا بر دو گونه است قسمی از آن ضعف

و ناتوانی و قسمی دیگر،قوت و اسلام و ایمان است». ( .بحارالانوار،ج 75،ص 242. )

در حدیث دیگری در غرر الحکم از علی علیه السلام آمده است:

«مَنِ اسْتَحیی مِنْ قَوْلِ الْحَقِّ فَهُوَ أَحْمَقٌ؛ کسی از گفتن حق شرم کند احمق است». ( .غررالحکم،ح 988.)

بعضی از علما در تعریف حیا چنین گفته اند:«حیا ملکه ای نفسانی است که سبب انقباض و خودداری نفس از انجام کارهای قبیح و انزجار از اعمال خلاف آداب به سبب ترس از ملامت می شود».البته این همان حیای ممدوح و باارزش است.

در تفسیر حیای مذموم گفته اند:«همان انقباض نفس و خودداری از انجام کارهایی است که قبیح نیست،بلکه لازم است انسان بر اثر کم رویی آن را ترک می کند». ( .سفینه البحار،ماده حیاء. )

در حدیثی از امام صادق علیه السلام در این باره می خوانیم:

«مَنْ رَقَّ وَجْهُهُ رَقَّ عِلْمُهُ؛ افراد کم رو کم دانش اند». ( .کافی،ج 2،ص 106،ح 3. )

آن گاه امام در سومین جمله حکمت آمیز به اهمّیّت استفاده از فرصت ها پرداخته می فرماید:«فرصت ها همچون ابر در گذرند،ازاین رو فرصت های نیک را غنیمت بشمارید (و پیش از آن که از دست برود از آنها استفاده کنید»؛ (وَ الْفُرْصَهُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ (.«السحاب»به گفته لسان العرب جمع«سحابه»به معنای ابر است و جمع الجمع آن«سُحُب»بر وزن«کُتُب»است. )،فَانْتَهِزُوا فُرَصَ الْخَیْرِ) .

منظور از فرصت،آماده شدن کامل اسباب کار خوب است مثل این که تمام مقدمات جهت تحصیل علم برای کسی فراهم گردد؛هم تن سالم دارد،هم هوش و استعداد،هم استاد لایقی آماده تدریس او و هم فضای آموزشی خوبی در اختیار اوست که در عرف نام آن را فرصت می گذارند و از آنجایی که فرصت ها ترکیبی از عوامل متعددی است و هر کدام از این عوامل ممکن است بر اثر تغییراتی زایل شود از این رو فرصت ها زودگذرند.

لذا در حدیث دیگری از همان امام علیه السلام می خوانیم:

«الْفُرْصَهُ سَرِیعَهُ الْفَوْتِ بَطِیئَهُ الْعَوْدِ؛ فرصت با سرعت از دست می رود و به زحمت به دست می آید». ( .بحارالانوار،ج 75،ص 113.)

به همین دلیل روایات فراوانی در باب«اغتنام فرصت»آمده است و به ما دستور داده اند فرصت ها را غنیمت بشمریم،چرا که ترک آن اندوه بار است.

امیرمؤمنان علی علیه السلام در نامه 31 نهج البلاغه در ضمن وصایایی که به فرزند دلبندش امام مجتبی علیه السلام می کند می فرماید:

«بَادِرِ الْفُرْصَهَ قَبْلَ أَنْ تَکُونَ غُصَّهً؛ به سراغ استفاده از فرصت برو (پیش از آنکه از دست برود و) مایه اندوه گردد».

به هر حال تمام مواهب الهی که در دنیا نصیب انسان می شود فرصت های زودگذرند؛جوانی،تندرستی،امنیت،آمادگی روح و فکر،بلکه عمر و حیات انسان همگی فرصت های زودگذری هستند که اگر آنها را غنیمت نشمریم و بهره کافی نگیریم نتیجه ای اندوهبار خواهد داشت.

ای دل به کوی عشق گذاری نمی کنی

انگلیسی

Imām Ali ibn Abū Tālib said the following: “The consequence of fear is disappointment and of bashfulness is frustration. Opportunity passes away like a cloud; therefore, make use of good opportunities.”{However bad a thing may be regarded among people, and however it may be looked down on, if it is not really bad, then to feel bashful about it is quite foolish because it will often cause deprivation from things which are the source of success and achievements in this as well as in the next world. For example, if a man fears lest people should regard him as being ignorant, he feels bashful in asking about an important and a necessary issue, then this misplaced bashfulness will result in his being deprived of knowledge. Hence, no sane person should feel bashful about making enquiries. Thus, an old man who was learning despite his old age was asked once whether he did not feel ashamed of learning in his old age. He replied in the following words: “I do not feel any shame for being ignorant in my old age. How can I feel shame for learning in old age? Of course, to feel shame in doing things which are really bad and mischievous is the essence of humanity and nobility. For instance, there are immoral deeds which are bad according to religion, intelligence and ethics. In any case, the first kind of bashfulness is bad and the second is good.” In this regard, the Holy Prophet's saying is this: “Bashfulness is of two kinds: bashfulness of intelligence and bashfulness of foolishness. The bashfulness of intelligence is knowledge, whereas the bashfulness of foolishness is ignorance.”}

ص: 471

حکمت22: درباره غصب خلافتش

اشاره

صوت

وَ قَالَ علیه السلام لَنَا حَقّ فَإِن أُعطِینَاهُ وَ إِلّا رَکِبنَا أَعجَازَ الإِبِلِ وَ إِن طَالَ السّرَی

قال الرضی و هذا من لطیف الکلام وفصیحه ومعناه أنا إن لم نعط حقنا کنا أذلاء و ذلک أن الردیف یرکب عجز البعیر کالعبد والأسیر و من یجری مجراهما.

ترجمه ها

دشتی

و درود خدا بر او، فرمود: ما را حقّی است اگر به ما داده شود، و گر نه بر پشت شتران سوار شویم و برای گرفتن آن برانیم هر چند شب روی به طول انجامد .

(این از سخنان لطیف و فصیح است، یعنی اگر حق ما را ندادند، خوار خواهیم شد و باید بر ترک شتر سوار چون بنده بنشینیم)

شهیدی

ما را حقی است اگر دادند- بستانیم- و گرنه ترک شتران سوار شویم و برانیم هر چند شبروی به درازا کشد. [و این از سخنان لطیف و فصیح است و معنی آن این است که اگر حق ما را ندادند ما خوار خواهیم بود چنانکه ردیف شتر سوار بر سرین شتر نشیند، چون بنده و اسیر و مانند آن.]

اردبیلی

و فرمود که ما راست حقی که آن خلافتست اگر داده شدیم بآن فبها و اگر ندادند سواره می شویم بر کفلهای شتران و اگر چه دراز باشد بشب رفتن سید می فرماید که این که خوشنود باد خدا ازو و این گفتار از کلام لطیف و فصیح حضرتست و معنی اینست که اگر داده نشدیم بحق خود باشیم خوار و بی مقدار و این بجهه آنست که سواره در عقب شخصی سوار می شود بر کفل شتر مانند بنده و اسیر شده و آنچه جاری باشد در مجرای ایشان چون مردمان حقیر

آیتی

و فرمود (علیه السلام): ما را حقی است که اگر آن را به ما دادند، بگیریم و اگر ندادند، بر ترک شتر سوار می شویم، هر چند، سیر در شب باشد و به دراز کشد.

[سید رضی گوید: این سخن، سخنی لطیف و فصیح است. یعنی اگر حق ما را ندهند، ما در زمره خوارشدگان باشیم زیرا بنده و اسیر و امثال آنها را بر سرین شتر می نشانند یعنی پشت سر آنکه شتر را می راند].

انصاریان

و آن حضرت فرمود:ما را حقّی است اگر به ما داده شود(چه بهتر)،ور نه بر ترک شتران سوار شویم هر چند این شبروی طولانی شود .

این از سخنان لطیف و فصیح امام است.مفهومش این است که اگر حقّ ما داده نشود به مانند افراد از چشم افتاده خواهیم بود.و این به خاطر این است که آن که پشت سر راکب سوار می شود مانند برده و اسیر و کسی است که در مرتبه اینان است .

شرح ها

راوندی

و فسر السید قوله لنا حق فان اعطیناه و الارکبنا اعجاز الابل علی سبیل الاجمال، و قد رایت فی تهذیب اللغه تفصیلا لذلک حسنا. قال الازهری: قال القتبی: اعجاز الابل ماخیرها جمع عجز و هو مرکب شاق، قال: و معناه ان منعنا حقنا رکبنا مرکب المشقه و صبرنا علیه و ان طال و لم نضجر منه مخلین بحقنا. ثم قال الازهری: لم یرد علی علیه السلام رکوب المشقه، ولکنه ضرب اعجاز الابل مثلا لتقدم غیره علیه فی حقه و تاخیره ایاه عن الامامه و التقدم فیه، فاراد: انا ان منعنا حقنا منها و اخرنا عن ذلک صبرنا علی الاثره علیها و ان طالت الایام. و السری: سیر اللیل خاصه.

کیدری

من منع حقه مع حاجته الیه، و لم یقدر علی استیفائه، فقد ظلم، و المظلوم یلحقه مذله. و فی تهذیب الازهری: قال القتیبی: اعجاز الابل ماخیرها جمع عجز و هو مرکب شاق، قال: و معناه ان منعنا حقنا رکبنا مرکب المشقه و صبرنا علیه، و ان طال و لم نضجر منه مخلین بحقنا. ثم قال الازهری: لم یرد علی علیه السلام رکوب المشقه، و لکنه ضرب اعجاز الابل مثلا لتقدم غیره علیه فی حقه و تاخیره ایاه عن الامامه و التقدم فیه، فاراد ان منعنا حقنا منها، و اضربنا عن ذلک صبرنا علی الاثره علیها و ان طالت الایام و السری سیر اللیل.

ابن میثم

(ما حقی داریم، اگر آن را به ما دادند، خواهیم گرفت، و اگر ندادند، بر شتر مشقت، سوار می شویم، اگر چه شبروی دراز باشد). سیدرضی می گوید: این سخن از سخنان لطیف و فصیح امام (علیه السلام) است، و معنای آن چنین است، که اگر حق ما را ندهند، گرفتار سختی شده و خوار خواهیم بود، توضیح آن که کلمه ی ردیف یعنی کسی که بر پشت سر دیگری سوار شود، مانند برده، اسیر و کسانی که همانند آنهاست. ازهری، در تهذیب اللغه از قول قتیبی می گوید: اعجاز الابل: آخرهای شتر جمع عجز، یعنی مرکب ناهموار و سخت، گفته است: معنای سخن امام (علیه السلام) چنین است: اگر ما را از حق خود بازداشتند، به مرکب مشقت سوار می شویم و هر چند طول بکشد، بر آن شکیبا خواهیم بود، و از کسانی که حق ما را حلال شمرده اند، نخواهیم گذشت. آنگاه ازهری می گوید: مقصود علی (علیه السلام) سواری بر مرکب سخت نبوده، بلکه اعجاز شتر را مثل برای عقب ماندن او از حق امامتش و جلو افتادن دیگران از او، آورده است بنابراین هدف امام (علیه السلام) این است که اگر ما را از حق امامتمان بازداشتند، و از این حق عقب نگهداشته شدیم، در دنبال آن ایستادگی و پایداری می کنیم، هر چند که روزگار درازی باشد. السری: حرکت در شب. به نظر من، آن کسی که هر سه احتمال را نقل کرده نظرش صحیح تر و به حقیقت نزدیکتر است زیرا سوار شدن بر پشت سر، محتمل است. خواری، سختی و عقب افتادن مقام و منزلت باشد و احتمال می رود تمام اینها مورد نظر امام (علیه السلام) باشد. ازهری بین مثل و کنایه تفاوت نگذاشته است، زیرا سواری بر پشت سر، کنایه از امور یاد شده است، و همچنین طولانی بودن حرکت در شب کنایه از مشقت زیاد است، زیرا این جای تصور و لازمه ی سیر طولانی در شب است، و احتمال دارد که عبارت امام (علیه السلام)، کنایه باشد، به صورت یک ضرب المثل.

ابی الحدید

وَ قَالَ علیه السلام لَنَا حَقٌّ فَإِنْ أُعْطِیْنَاهُ وَ إِلاَّ رَکِبْنَا أَعْجَازَ الْإِبِلِ وَ إِنْ طَالَ السُّرَی.

[قال الرضی رحمه الله تعالی و هذا القول من لطیف الکلام و فصیحه و معناه أنا إن لم نعط حقنا کنا أذلاء و ذلک أن الردیف یرکب عجز البعیر کالعبد و الأسیر و من یجری مجراهما ]

هذا الفصل قد ذکره أبو عبید الهروی فی الجمع بین الغریبین و صورته أن لنا حقا إن نعطه نأخذه و إن نمنعه نرکب أعجاز الإبل و إن طال السری.

قال قد فسروه علی وجهین أحدهما أن راکب عجز البعیر یلحقه مشقه و ضرر فأراد أنا إذا منعنا حقنا صبرنا علی المشقه و المضره کما یصبر راکب عجز البعیر و هذا التفسیر قریب مما فسره الرضی و الوجه الثانی أن راکب عجز البعیر إنما یکون إذا کان غیره قد رکب علی ظهر البعیر و راکب ظهر البعیر متقدم علی راکب عجز البعیر فأراد أنا إذا منعنا حقنا تأخرنا و تقدم غیرنا علینا فکنا کالراکب ردیفا لغیره و أکد المعنی علی کلا التفسیرین ( فی د:«التقدیرین». ) بقوله و إن طال السری لأنه إذا طال السری کانت المشقه

علی راکب عجز البعیر أعظم و کان الصبر علی تأخر راکب عجز البعیر عن الراکب علی ظهره أشد و أصعب.

و هذا الکلام تزعم الإمامیه أنه قاله یوم السقیفه أو فی تلک الأیام و یذهب أصحابنا إلی أنه قاله یوم الشوری بعد وفاه عمر و اجتماع الجماعه لاختیار واحد من السته و أکثر أرباب السیر ینقلونه علی هذا الوجه

کاشانی

(و قال علیه السلام: لنا حق) می فرماید آن حضرت که ما را حقی است لازم و متحتم که آن امر خلافت است (فان اعطیناه) پس اگر داده شدیم به آن حق (فبها و الا رکبنا) و اگر ندادند حق ما را سوار می شویم (اعجاز الابل) بر کفل های شتران (رکوب بر اعجاز ابل) مستعار است از برای مشقت شدیده و صبر بر بلیه، یعنی اگر حق ما به ما نمی رسد متحمل مشقت شدیده می شویم و صبر می کنیم بر مذلت تا وقتی که آن حق به ما عاید شود (و ان طال السری) و اگرچه دراز باشد به شب رفتن و سید - قدس سره- می فرماید که (و هذا القول من لطیف الکلام) این کلام از کلام بلیغ آن عالی حضرت است (و فصیحه) و سخن فصیح آن عالی جناب (و معناه) و معنی این کلام شریف آن است که (انا ان لم نعط حقنا) به درستی که ما اگر داده نشویم به حق خود (کنا اذلاء) باشیم خوار و بی مقدار و پریشان و سوگوار (و ذلک ان الردیف یرکب عجز البعیر) خروج این معنی از آن کلمه بهیه از آن جهت است که سواره در عقب شخصی سوار می باشد بر کفل شتر (کالعبد الاسیر) مانند بنده و اسیر کرده (و من یجری مجریهما) و مانند کسی که جاری شده باشد در مکان و مرتبه ایشان از مردم حقیر فقیر

آملی

قزوینی

ما را حقی است لازم. یعنی خلافت و امامت اگر ما را دهند و اگر نه سوار شویم بر کفلهای شتران و می رویم، و دست یکباره برنمی داریم، و عنان شتر به غاصب نمی سپاریم، هر چند دراز باشد این سیر و شبروی، و از آنچه ما بیان کردیم حاجت به ترجمه بیان سید نماند، بلکه بیان سید در این مدعی چنان تمام نیست.

لاهیجی

و قال علیه السلام: «لنا حق، فان اعطیناه و الا رکبنا اعجاز الابل و ان طال السری.»

و هذا من لطیف الکلام و فصیحه و معناه: انا ان لم نعط حقنا، کنا اذلاء و ذلک ان الردیف یرکب عجز البعیر کالعبد و الاسیر و من یجری مجراهما.

یعنی و گفت امیرالمومنین علیه السلام از برای ما حقی است در اموال مسلمانان، پس اگر عطا کرده شود آن حق به ما پس ما عزیز باشیم و اگر منع کرده شود حق ما را از ما، پس سوار شدیم ما عقب شتر را. یعنی مشقت و زحمت را و اگر چه دراز باشد سیر کردن در شب.

سید رحمه الله، می گوید که این کلام از لطائف کلام و فصیح کلام است و معنای آن این است که اگر عطا نشود حق ما به ما، باشیم ما ذلیل و خوار. و سر آن این است که ردیف سوار می شود عقب شتر را، مثل بنده و اسیر و کسی که جاری مجرای این دو کس است.

خویی

اللغه: (العجز) جمع اعجاز موخر الشی ء او الجسم یقال: رکب اعجاز الابل ای رکب الذل و المشقه (السری) سیر اللیل- المنجد. الاعراب: لنا جار و مجرور متعلق بفعل مقدر خبر مقدم لقول حق و هو مبتدا نکره جوزه تقدیم الخبر ظرفا، و الا ترکیبیه ای ان نعطاه شرط حذف منه فعله، و جمله رکبنا- الخ- جزاوه. المعنی: قال فی الشرح: هذا الفصل قر ذکره ابی عبید الهروی فی الجمع بین الغریبین و صورته: ان لنا ان نعطاه ناخذه، و ان نمنعه نرکب اعجاز الابل و ان طال السری- الی ان قال: و هذا الکلام تزعم الامامیه انه قاله یوم السقیفه او فی تلک الایام و یذهب اصحابنا الی انه قاله یوم الشوری بعد وفاه عمر و اجتماع الجماعه لاختیار واحد من السته، و اکثر ارباب السیر ینقلونه علی هذا الوجه. اقول: شان ورود هذه الجمله کما ذکره یدل علی ان مراده (علیه السلام) من هذه الجمله هو تحمل المشقه و الصبر الطائل الی اوان ظهور الدوله الحقه و الحکومه الاسلامیه المحقه، و فیها اشاره و بشاره الی ظهور الحجه عجل الله فرجه، و فی جمله (و ان طال السری) اشاره الی ان دوران حکومه حکام الجور مظلم، و العالم فی ایام سلطتهم کاللیل لا یهتدی فیها عموم البشر و لا یتنور البصائر بنور الحق و العداله. الترجمه: برای ما- خاندان پیغمبر- حقی است (حق است) اگر بما بدهندش چه بسیار خوب است، و اگر نه، باید سختی بکشیم و صبر کنیم و بدنبال آن برویم تا آنرا بدست آریم اگر چه این شبروی به درازا کشد.

حقی است برای ما بر امت*** گر ز آنکه ادا شود برافت

ور آنکه دریغ آید از آن*** رنجی است برای ما فراوان

سختی بکشیم بردباریم*** تا حق ز عدو بدست آریم

شوشتری

(الفصل السابع- فی الامامه العامه) اقول: روی الطبری: انه (علیه السلام) تکلم بذلک یوم الشوری مع زیاده هکذا: (الحمد لله الذی بعث محمدا (صلی الله علیه و آله) منا نبیا، و بعثه الینا رسولا، فنحن بیت النبوه، و معدن الحکمه، و امان اهل الارض، و نجاه لمن طلب، لنا حق ان نعطه ناخذه، و ان نمنعه نرکب اعجاز الابل، و لو طال السری، لو عهد الی رسول الله (صلی الله علیه و آله) عهدا لانفذنا عهده، و لو قال لنا قولا لجادلنا علیه حتی نموت. لن یسرع احد قبلی الی دعوه حق و صله رحم، و لا حول و لا قوه الا بالله. اسمعوا کلامی، و عوا منطقی عسی ان تروا هذا الامر من بعد هذا المجمع، تنتضی فیه السیوف و تخان فیه العهود). و رواه (غریب) ابن قتیبه الی قوله: (و صله رحم). و بعده: (و الامر الیک یابن عوف علی صدق الیقین و جهد النصح. استغفر الله لی و لکم). قال ابن ابی الحدید: هذا الکلام تزعم الامامیه انه قاله یوم السقیفه او فی تلک الایام، و یذهب اصحابنا الی انه قاله یوم الشوری. (الفصل السابع- فی الامامه العامه) قلت: کون ذاک الکلام قاله (علیه السلام) یوم السقیفه او یوم الشوری لیس بمذهب، حتی یفصل بین اصحابه و الامامیه، و انما فی مثله یرجع الی مستنده، و فی مستنده صرح بوروده یوم الشوری کما عرفته من الطبری، و نقله هو عن ابی عبید فی الجمع بین غریبیه، و نقله ابن میثم عن القتیبی فی (غریبه)، و الازهری فی (تهذیبه)، و لعله رای ذلک فی کلام الراوندی قاله حدسا، فنسبه الی الامامیه، و هذا ابن شهر آشوب احد علماء الامامیه صرح بانه (علیه السلام) قال هذا الکلام لابن عوف یوم الشوری. ثم کونه یوم الشوری لا یثبت له امضاءه (علیه السلام) یوم السقیفه. فقد قال (علیه السلام) ذلک الیوم اقوالا اشد من هذا، کما تقف علیه فی محله. (لنا حق فان اعطیناه) روی الطبری فی (ذیله) عن المنهال بن عمرو قال: دخلت علی علی بن الحسین (علیه السلام) فقلت: کیف اصبحت اصلحک الله؟ قال: ما کنت اری ان شیخا من اهل المصر مثلک لا یدری کیف اصبحنا؟ فاما اذا لم تدرا، فساخبرک: اصبحنا فی قومنا بمنزله بنی اسرائیل فی آل فرعون اذ کانوا یذبحون ابناءهم و یستحیون نساءهم، و اصبح شیخنا و سیدنا یتقرب الی عدونا بشتمه و سبه علی المنابر- الی ان قال- فلئن کانت العرب صدقت ان لها فضلا علی العجم، و صدقت قریش ان لها الفضل علی العرب، لان محمدا منها، فلقد فاصبحوا یاخذون بحقنا و لا یعرفون لنا حقا، فهکذا اصبحنا اذا لم (الفصل السابع- فی الامامه العامه) تعلم کیف اصبحنا؟ قال: فظننت انه اراد ان یسمع من فی البیت. و فی (تاریخ بغداد): توفی محمد بن جعفر الصادق بخراسان فرکب المامون لشهوده، فلما نظر الی السریر نزل فترجل، و رفع عن تراقیه، ثم دخل بین العمودین فلم یزل بینهما حتی وضع، و تقدم فصلی علیه، ثم حمله حتی بلغ به القبر، ثم دخل قبره، فلم یزل فیه حتی بنی علیه، ثم خرج فقام علی القبر و هو یدق، فقال له عبدالله بن الحسن: انک قد تعبت فلو رکبت. فقال له المامون: ان هذه رحم قطعت من مائتی سنه. قال الحسن بن محمد بن یحیی: قال جدی: … و روی فی هذا الحدیث انه قال: هذا حق ضیع من مائتی سنه. قلت: ای من یوم وفاه النبی (صلی الله علیه و آله). (و الا رکبنا اعجاز الابل و ان طال السری) قد عرفت المراد منه من بیان الرضی رضوان الله علیه. هذا، و فی السیر: دخل ابوبجیله الشاعر علی السفاح، فقال له: افتاذن لی فی انشادک؟ فقال له: لعنک الله الست القائل فی مسلمه بن عبدالملک: امسلم انی یابن کل خلیفه و یا فارس الهیجا و یا جبل الارض شکرتک ان الشکر حبل من التقی و ما کل من اولیته نعمه یقضی و احییت لی ذکری و ما کان خاملا ولکن بعض الذکر انبه من بعض قال: فانا الذی اقول: لما راینا استمسکت یداکا کنا اناسا نرهب الملاکا و نرکب الاعجاز و الاوراکا من کل شی ء ما خلا الاشراکا و کل ما قلته فی سواکا زور و قد کفر هذا ذاکا (الفصل السابع- فی الامامه العامه) فرضی عنه و اجازه. و قال الشاعر: و ما عن رضی کان الحمار مطیتی ولکن من یمشی سیرضی بما رکب و فی الامثال: رکب فی الطلب اعجاز الابل. هذا، و عبر (علیه السلام) یوم الشوری عن حاله بعد اخذ حقه استعاره بما مر، و اوضح المراد فی اول انتقال الامر الیه (علیه السلام)، فروی المدائنی عن عبدالله بن جناده: انه (علیه السلام) خطب یومئذ. فقال: اما بعد، فانه لما قبض الله نبیه (صلی الله علیه و آله) قلنا: نحن اهله و ورثته و عترته و اولیاوه دون الناس، لا ینازعنا سلطانه احد، و لا یطمع فی حقنا طامع، اذ انبری لنا قومنا، فغصبونا سلطان نبینا. فصارت الامره لغیرنا، و صرنا سوقه یطمع فینا الضعیف و یتعزز علینا الذلیل، فبکت الاعین منا لذلک، و خشنت الصدور، و جزعت النفوس، و ایم الله لو لا مخافه الفرقه بین المسلمین، و ان یعود الکفر، و یبور الدین لکنا علی غیر ما کنا لهم …

مغنیه

الراکب اعجاز الابل هو الردیف ای الراکب خلف الراکب، و السری: سیر اللیل، و المراد به هنا طول الامد. و لا خلاف بین احد فی ان الامام کان یری انه احق بالخلافه من جمیع الصحابه دون استثناء، و انه احتج لحقه هذا بالحسنی، و اقواله فی النهج و غیر النهج صریحه فی ذلک. و قال هنا: ان اعطی هذا الحق عن رضا و طیب نفس فذاک، و ان زاحمه علیه مزاحم صبر و لا یثیر حربا حتی و لو جاء ردیفا، بل و رابعا، و طال الامد سنوات و سنوات.. لا لشی ء الا حرصا علی مصلحه الاسلام و المسلمین، و خوفا من الفتنه و انشقاق الکلمه. و هذا ما حدث بالفعل. و قیل: یجوز ان یکون مراد الامام انه اذا لم یحصل علی حقه فی الخلافه رکب الصعاب من اجله. و هذا المعنی قرب من دلاله اللفظ، و بعید عن الواقع، لان الامام ما زاد شیئا عن النقاش و الجدال بالتی هی احسن، اما تفسیر الشریف الرضی بالذل فابعد من بعید، لان الله و رسولله یابی الذله لاهل البیت.

عبده

… حقنا کنا اذلاء: و قد یکون المعنی ان لم نعط حقنا تحملنا المشقه فی طلبه و ان طالت الشقه و رکوب موخرات الابل مما یشق احتماله و الصبر علیه

جعفری

فیض الاسلام

امام علیه السلام (درباره غصب خلافتش) فرموده است: برای ما حقی (خلافت) است (که پیغمبر اکرم تعیین نموده) پس اگر آن را به ما بدهند خواهیم گرفت و اگر ندادند بر کفل شترها سوار می شویم هر چند این سیر و شبروی دراز باشد (سختی را بر خود هموار نموده شکیبائی از دست نمی دهیم هر چند بطول انجامد. سیدرضی )رحمه الله( فرماید:) این فرمایش از فرمایشهائی است که با دقت و تامل فهمیده می شود و رسا است، و معنی آن این است که اگر حق ما را ندهند در سختی بوده و خواریم، و این برای آن است که ردیف یعنی آنکه پشت سر سوار می شود مانند بنده و اسیر و کسی که در مرتبه ایشان است بر کفل شتر سوار می شود (خلاصه مراد از اینکه امام علیه السلام فرموده است اگر حق ما را ندهند بر کفل شترها سوار می شویم آن است که مانند ردیف در رنج و سختی می مانیم، و ممکن است فرایش امام علیه السلام را این طور ترجمه نمود که از بیان سید )علیه الرحمه( درست تر یا رساتر باشد: خلافت بهره ما است اگر آن را به ما دادند خواهیم گرفت و اگر ندادند بر کفل شترها سوار شده هرگز دست بر نداشته مهار شتر را یکباره به دست غصب کنندگان نمی سپاریم هر چند به طول انجامد، و دور نیست امام علیه السلام این سخن را در روز سقیفه یا در آن ایام فرموده باشد(.

زمانی

احقاق حق و زیر بار ظلم نرفتن یکی از اخلاق شایسته است تا آنجا که زیر بار ظلم رفتن یکی از گناهان بزرگ است علی (علیه السلام) می فرماید: تا آنجا که قدرت دارم از حق خود دفاع می کنم و اگر بحق خود نرسیدم استقامت می کنم تا خواسته خود را بدست آورم و این مظلوم است که هرگاه هیچ کس یاورش نباشد خدا یاور اوست.

سید محمد شیرازی

و قال علیه السلام: (لنا حق) فی الخلافه و الاماره (فان اعطیناه) فهو (والا) لفظ (رکبنا اعجاز الابل) ای تحملنا المشاق فی سبیل الوصول الیه فان رکوب موخر الابل مما یصعب علی الانسان (و ان طال السری) ای السیر مما یوجب اکثریه المشقه،؟ هذا ما یظهر من هذا الحکمه، لکن الشریف فشره هکذا (قال الرضی) (ره): و هذا من لطیف الکلام و فصیحه و معناه: انما ان لم نعط حقنا کنا اذلا، و ذلک ان الردیف یرکب عجز البعیر کالعبد و الاسیر و من یجری مجرا هما) و الله العالم بمراد اولیائه.

موسوی

قال الرضی: و هذا من لطیف الکلام و فصیحه، و معناه: انا ان لم نعط حقنا کنا اذلاء. و ذلک ان الردیف یرکب عجز البعیر، کالعبد و الاسیر و من یجری مجراهما. اللغه اعجاز الابل: ما خیرها جمع عجز و هو مرکب شاق. الابل: الاباعر، الجمال. السری: سیر اللیل. الشرح فهم الرضی ما فهمه من کلام … علیه السلام ان الخلافه من حقوقنا و هی لنا فان اعطینا حقنا فهو المطلوب و ان منعنا منه صبرنا و احتسبنا و لم نترکه مهما طالت الایام و امتدت السنون … و قال بعضهم: ان مراده انه ان لم یحصل علی حقه رکب الصعاب من اجله …

طالقانی

«ما را حقی است اگر بدهندمان- می ستانیم- و گرنه بر ترک شتران سوار می شویم، هر چند شبروی به درازا کشد.» سید رضی که خدایش رحمت کناد می گوید: این از سخنان لطیف و فصیح است و معنای آن چنین است که اگر حق ما داده نشود، زبون خواهیم بود و این بدان جهت است که کسی که پشت سر سوار بر شتر می نشیند همچون برده و اسیر و نظیر آنان خواهد بود.

ابن ابی الحدید می گوید: این سخن را ابو عبید هروی در کتاب الجمع بین الغریبین به این صورت آورده است «ما را حقی است اگر آن را به ما بدهند، می گیریم و اگر ندهند بر ترک شتران سوار می شویم، هر چند شبروی به درازا کشد. ابو عبید می گوید: این سخن را به دو گونه تفسیر کرده اند، یکی این است که سوار بر ترک شتر را سختی و دشواری بسیاری است و علی علیه السّلام خواسته است بگوید هر گاه حق ما را ندهند، بر سختی و دشواری شکیبا خواهیم بود، همان گونه که سوار بر ترک شتر آن سختی را تحمل می کند و این تفسیر نزدیک به همان تفسیری است که سید رضی از این سخن کرده است. معنی دوم این است که آن کس که سوار بر پشت شتر است به هر حال مقدم بر کسی است که بر ترک شتر سوار است و مقصود این است که هر گاه حق ما را ندهند، ما عقب می افتیم و دیگران بر ما پیشی می گیرند و به هر حال پشت سر دیگری واقع می شویم، و به هر صورت سخن خود را تأکید می فرماید که اگر شبروی به درازا کشد، باز هم شکیبا خواهیم بود و بدیهی است در آن صورت مشقت شبروی بر آن کس که بر ترک شتر سوار است بیشتر و دشوارتر است و شکیبایی او هم از آن کس که بر پشت شتر و جلوتر نشسته است، بیشتر و دشوارتر است.

امامیه چنین می پندارند که علی علیه السّلام این سخن را به روز سقیفه یا همان روزها فرموده است، ولی یاران معتزلی ما بر این عقیده اند که این سخن را پس از مرگ عمر و به روز شوری و هنگامی که آن گروه شش نفره برای انتخاب یک تن از میان خود اجتماع کرده بودند، گفته است. و بیشتر مورخان و سیره نویسان هم آن را همین گونه نقل کرده اند.

مکارم

و قال علیه السلام

لَنَا حَقٌّ،فَإِنْ أُعْطِینَاهُ،وَ إِلَّا رَکِبْنَا أَعْجَازَ الْإِبِلِ،وَ إِنْ طَالَ السُّرَی .

امام علیه السلام فرمود:

ما را حقی است که اگر به ما داده شود (آزادیم) و الّا (همچون اسیران و بردگانی خواهیم بود که) در عقب شتر سوار خواهیم شد،

هرچند زمانی طولانی این سیر در تاریکی بگذرد. ( . سند گفتار حکیمانه: طبری (متوفای 310) در تاریخ خود در حوادث سنه 23 آن را ضمن خطبه ای از امام نقل کرده است و ازهری در کتاب تهذیب اللغه نیز آن را آورده است.مورخان نوشته اند این سخن جزء خطبه 74 بوده است که امام در روز شوری بعد از مرگ عمر و اجتماع شش نفر برای انتخاب خلیفه فرموده است (مصادر نهج البلاغه،ج 18،ص 133). در کتاب تمام نهج البلاغه این جمله را ضمن خطبه 38 (طبق شمارش همان کتاب) نقل می کند.(تمام نهج البلاغه،ص 397).در بعضی از نقل ها آمده است که امیر مؤمنان علی علیه السلام این سخن را درباره ماجرای سقیفه فرمود.(شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید،ج 4،ص 252). )

سید رضی در ادامه این سخن می گوید:«این کلام از سخنان لطیف و فصیح امام است و معنای آن این است که اگر حق ما به ما داده نشود همچون افراد خوار و بی مقدار خواهیم بود و این بدان سبب است که کسی که پشت سر دیگری سوار بر مرکب می شود در قسمت عقب مرکب خواهد بود،همچون برده و اسیر و مانند آنها»؛

(قالَ الرَّضیُ وَهذا مِنْ لَطیفِ الْکَلامِ وَفَصیحِهِ وَمَعْناهُ أنّا إنْ لَمْ نُعْطَ حَقَّنا کُنّا أذِلاّءُ وَذلِکَ أنَّ الرَّدیفَ یَرْکَبُ عَجُزَ الْبَعیرِ کَالْعَبْدِ وَالْأسیرِ وَمَنْ یَجْری مَجْراهُما) .

اگر حق ما را بگیرند...

این جمله حکمت آمیز خواه مقارن ایام سقیفه گفته شده باشد یا در شورای شش نفره عمر برای انتخاب خلیفه پس از او،اشاره به مسئله خلافت دارد که حق مسلّم اهل بیت و امیر مؤمنان علی علیه السلام بود.می فرماید:«ما را حقی است که اگر به ما داده شود (آزادیم) وگرنه (همچون اسیران و بردگانی خواهیم بود که) در عقب شتر سوار خواهیم شد،هرچند زمانی طولانی این سیر در تاریکی بگذرد»؛ (وَ قَالَ علیه السلام:لَنَا حَقٌّ،فَإِنْ أُعْطِینَاهُ،وَ إِلَّا رَکِبْنَا أَعْجَازَ الْإِبِلِ،وَ إِنْ طَالَ السُّرَی) .

با توجه به این که«اعجاز»جمع«عَجُز»به معنای پشت و«سُری»به معنای سیر شبانه است مفسران در این که منظور از این تشبیه چیست،احتمالاتی داده اند:مرحوم سیّد رضی می گوید:«این کلام از سخنان لطیف و فصیح امام است و معنای آن این است که اگر حق ما به ما داده نشود همچون افراد خوار و بی مقدار خواهیم بود و این بدان سبب است که کسی که پشت سر دیگری سوار بر مرکب می شود در قسمت عقب مرکب خواهد بود،همچون برده و اسیر و مانند آنها»؛ (قالَ الرَّضیُ وَ هذا مِنْ لَطیفِ الْکَلامِ وَ فَصیحِهِ وَ مَعْناهُ أنّا إنْ لَمْ نُعْطَ حَقَّنا کُنّا أذِلّاءُ وَ ذلِکَ أنَّ الرَّدیفَ یَرْکَبُ عَجُزَ الْبَعیرِ کَالْعَبْدِ وَ الْأسیرِ وَ مَنْ یَجْری مَجْراهُما) .

تفسیر دیگر اینکه منظور این است اگر حق ما را به ما ندهند به زحمت و مشقت فراوان خواهیم افتاد همان گونه که شخص ردیف دوم به هنگام سوار شدن بر شتر چنین حالی را خواهد داشت.

تفسیر سوم این که اگر ما به حقمان نرسیم مخالفان ما برای مدتی طولانی ما را به عقب خواهند انداخت و ما هم طبق فرموده پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله صبر می کنیم و برای گرفتن حق خویش دست به شمشیر نخواهیم برد.

این احتمال نیز بعید نیست که هر سه تفسیر در مفهوم کلام امام جمع باشد به این معنا که اگر ما را از حق خود محروم سازند هم ما را به خواری می کشانند و هم به زحمت و مشقت می افکنند و هم مدت طولانی ما را از حقمان محروم می دارند و به فرمان پیغمبر اکرم ناچاریم صبر کنیم.

هر یک از این تفسیرهای سه گانه را انتخاب کنیم اشاره به این نکته است که مخالفان ما افراد بی رحمی هستند که تنها به غصب حق ما قناعت نمی کنند،بلکه اصرار دارند ما را به ذلت و زحمت بیفکنند و هرچه بیشتر رسیدن ما را به حقمان تأخیر بیندازند،همان گونه که تاریخ این واقعیت را نشان داد که دشمنان امام هفتاد سال بر فراز تمام منابر در سراسر جهان اسلام آن حضرت را لعن می کردند و فرزندانش را در کربلا به خاک و خون کشیدند و خاندان او را به اسارت کشاندند و آنچه از دستشان بر می آمد از ظلم و ستم بود روا داشتند ولی آنها صبر کردند،تا این شب تاریک و سیاه و ظلمانی برطرف شود و البته باور ما این است که پایان این شب سیاه و ظلمانی همان ظهور مهدی موعود خواهد بود که در آن زمان حق به صاحب حق می رسد و جهان دگرگون می شود و عالم دیگری جای این عالم ظلمانی را خواهد گرفت.

انگلیسی

Imām Ali ibn Abū Tālib said the following: “We have a right.

If it is granted to us, that is good; otherwise, we will ride on the hind of the camel even though the night journey may be long.”

Sayyid ar-Radi says the following: “This is a very fine and eloquent expression. It means that if we are not allowed to enjoy our right, we will be regarded as weak. This meaning comes out of this expression because on the rear part of the camel only servants, prisoners or other people of this type used to ride."{The interpretation written by Sayyid ar-Radi is that Imām Ali ibn Abū Tālib intends to say that if our right, it lies with others in our status, as with the Imām whom it is obligatory to obey, is acknowledged and we are given the chance of worldly rule, it is well and good; otherwise, we will have to bear all sorts of hardships and ignominies, and we shall be compelled to live the life of ignominy and humiliation for some come. Some commentators have adopted a different meaning than this, namely that: “If our status is belittled and put aside while others are awarded precedence over us, we shall bear it patiently and agree to remain behind, and this is what is meant by riding on the hind part of the camel because the person who rides on the hind part is on the rear while the person who sits on its back is in the fore.” Some people take it to mean:If we are allowed our right, we will accept it, but if it is not given to us, we shall not behave like the rider who gives over the rein of his animal to someone else who is free to take him wherever he likes, but we shall stick to our right even though a long time may elapse, rather than surrender to the usurpers.}

حکمت23: در ترغیب بکردار نیکو

اشاره

صوت

وَ قَالَ علیه السلام مَن أَبطَأَ بِهِ عَمَلُهُ لَم یُسرِع بِهِ نَسَبُهُ

ترجمه ها

دشتی

و درود خدا بر او، فرمود: کسی که کردارش او را به جایی نرساند، افتخارات خاندانش او را به جایی نخواهد رسانید .

شهیدی

آن که کرده وی او را بجایی نرساند نسب او وی را پیش نراند .

اردبیلی

هر که کاهل سازد او را کردار او که موجب رفع مرتبه او باشد تیزرو نگرداند او را نیکوئیهای او

آیتی

و فرمود (علیه السلام): هر که در کارها درنگ کند، شرف نسب، سبب سرعت در کارش نشود.

انصاریان

و آن حضرت فرمود:آن که کردارش او را به کندی حرکت دهد،نسبش وی را سرعت ندهد .

شرح ها

راوندی

و قوله من ابطا به عمله ای من لم یکن له افعال حسنه فلا ینفعه شرف آبائه الکرام.

کیدری

ای من کان عاریا عن صفات الکمال، لم ینفعه کمال اسلافه، بل کان ذلک اشد تاثیرا فی اظهار معایبه، و قد قلت فیمن یفتخر بفضل ابیه و لیس هو الفاضل النبیه). اغرکم یوما ان یقال ابن فاضل و انت بحمد الله اجهل جاهل فان زانک الفضل الذی فیه قد بدا فقد شانه ان لست تحظی بطائل وان لم یکن ذاالجهل عنک بزائل الیه فذاک الفضل لیس بزائل و من عجائب هذا الزمن من یتفوق بفضل ابیه علی من هو بدرجات فی الفضل فوق ابیه.

ابن میثم

(هر کس را که عملش کند سازد، تبارش او را تند نگرداند). یعنی: هر کس که عمل شایسته ی خوب نداشته باشد و بدان جهت از مراتب بلند دنیوی و اخروی عقب بماند، بزرگی و شرافت خانوادگی- هر چند که دارای شرافتی باشد- او را تند نگرداند. کندی عمل، کنایه از نرسیدن او به نیکی است، به دلیل نداشتن چیزی از اعمال پاکیزه که او را به نیکی برساند. امام (علیه السلام) اسراع (تند گرداندن) را در برابر بطو (کند ساختن) قرار داده است.

ابی الحدید

وَ قَالَ علیه السلام مَنْ أَبْطَأَ بِهِ عَمَلُهُ لَمْ یُسْرِعْ بِهِ [حَسَبُهُ]

نَسَبُهُ .

هذا الکلام حث و حض و تحریض علی العباده و قد تقدم أمثاله ( فی د«مثله». ) و سیأتی له نظائر کثیره و هو مثل قول النبی صلی الله علیه و آله یا فاطمه بنت محمد إنی لا أغنی عنک من الله شیئا یا عباس بن عبد المطلب إنی لا أغنی عنک من الله شیئا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاکُمْ ( سوره الحجرات 13.)

کاشانی

(و قال علیه السلام: من ابطاء به عمله) هرکه کامل سازد او را عمل او (لم یسرع به حسبه) تیز رو نگرداند او را نیکویی های او که معدود باشد او در مقام افتخار مراد از عدم اسراع، تاخر او است، یعنی هرکه نباشد او را عمل نیکویی که رفع مرتبه او کند و نصب درجه او، پس متاخر شود به سبب این از محاسن و ماثری که تعداد می نماید او را در موضع مفاخرت. و در روایتی (نسبه) واقع شده. یعنی تند نسازد او را بلکه در عقب اندزاد او را نسب آبا و اجداد بزرگوار او

آملی

قزوینی

هر که کند سیر دهد او را عمل او نخواهد شتافت به او حسب او. یعنی تا کس نشتابد به کار و ماثر ابرار داخل ارباب شرف و مروت و قدر و منزلت نگردد، و در روایتی به جای حسبه نسبه واقع شده و این ظاهر است، یعنی تا کار نکند و به خود تمام نگردد نسب او را به مقامی از دنیا و آخرت نرساند.

لاهیجی

و قال علیه السلام: «من ابطا به عمله، لم یسرع به حسبه.» و گفت امیرالمومنین علیه السلام که کسی که کند گرداند او را عمل صالح او، یعنی کند باشد در عمل صالح و کردار نیک، تندی نمی کند بزرگی او، یعنی حسب و بزرگی او وامی ماند از رسیدن به او و او به بزرگی نخواهد رسید.

خویی

اللغه: و (ابطا) ضد اسرع (النسب) مصدر جمع انساب: القرابه- المنجد. الاعراب: الباء فی به للتعدیه مثل ذهب به، لان ابطا بنفسه لا یتعدی. المعنی: الانسان کمسافر رحل من عالم الطبیعه الی عالم القدس و الحقیقه، و من اسفل درکات الخسیسه الحیوانیه الی اعلی درجات الکمالات النفسانیه، و مرکبه فی هذا السیر العلوی و المعراج الروحی لیس الا عمله، سواء کان نفسانیا کتحصیل المعارف الحقه المعروفه بالحکمه العلمیه، او تحصیل ملکات اخلاقیه فاضله و هی المعروفه بالحکمه العملیه، و یعبر عنهما بجناحی العلم و العمل، فان قصر الانسان فی هذین النوعین من العمل فقد ابطا فی سیره الی الکمال و وقف فی طریقه حتی یرجع قهقری الی درکات الحیوانیه و یسقط فی اسفل ظلمات الطبیعه و لا یعاونه فی هذا السیر العلوی الحسب و المال، و لا النسب و الجمال. الترجمه: هر کس که کردارش او را از رفتار باز دارد، نسبش بشتاب وا ندارد.

هر که در کار و عمل، کند بود*** نسبش تند و شتابان نبرد.

شوشتری

(الفصل الستون- فی موضوعات مختلفه) و قال علیه السلام: اقول: نسبه المصنف فی (مجازاته) الی النبی (صلی الله علیه و آله)، و من العجب انه لم یومی ثمه و لا هنا الی اختلاف روایه، کما ان ابن ابی الحدید تفرد بنقله فی (389) من الباب و زاد: و فی روایه اخری من فاته حسب نفسه لم ینفعه حسب آبائه و اما نقل (المصریه) له نسبه بدل حسبه فغلط. ثم الظاهر فی معناه ما قاله المصنف فی (مجازاته)، فانه قال فی شرحه له: و هذه استعاره، و المراد ان من تاخر بسوء عمله عن غایات الفضل و مواقف الفخر لم یتقدم الیها بشرف نسبه و کریم حسبه، فجعل (صلی الله علیه و آله) الابطاء و الاسراع مکان التاخر و التقدم، لان المبطی متاخر و المسرع متقدم، و اضافهما الی العمل و النسب و هما فی الحقیقه لصاحبهما لا لهما، ولکن العمل و النسب لما کانا سبب الابطاء و الاسراع، حسن ان یضاف ذلک الیهما علی طریق المجاز و الاتساع. لا ما قاله ابن ابی الحدید من ان کلامه علیه السلام ذاک حث علی العباده مثل قول النبی (صلی الله علیه و آله) یا فاطمه بنت محمد انی لا اغنی عنک من الله شیئا، یا عباس (الفصل الستون- فی موضوعات مختلفه) بن عبدالمطلب انی لا اغنی عنک من الله شیئا، ان اکرمکم عند الله اتقاکم …، فانه عنه بعید. کان بحر ولد الاحنف- و به کان الاحنف یکنی- مضعوفا، قیل له: ما یمنعک ان تجری فی بعض اخلاق ابیک؟ فقال: الکسل. و کان لا یری جاریه الا قال لها یا فاعله، فتقول لو کنت کما تقول، اتیت اباک بمثلک. و کما لا یوجب الحسب الشبع و الکسوه کذلک لا یوجب رفع الدرجه، فمن ادعی لنفسه درجه بحسبه کان کالوحیدی الذی یختال فی مشیته فی ازار فی یوم قر، فقیل له: من انت یا مقرور؟ قال: انا ابن الوحید امشی الخیزلی، و یدفئنی حسبی و نسبی.

مغنیه

لیست الفضیله بالمال و الانساب، بل بالعلم و العمل. و لا فرق بین اعمی بصر یعتمد علی عصا، و اعمی بصیره یعتمد علی عظام المقابر. و صدق الله العظیم: (ان اکرمکم عند الله اتقاکم- 13 الحجرات).

عبده

جعفری

فیض الاسلام

امام علیه السلام (در ترغیب بکردار نیکو) فرموده است: هر که کردارش او را کند گرداند (عبادت و بندگی نکرده کار نیکو انجام ندهد) مقام و منزلتش او را تند نمی گرداند (حسب و بزرگی ظاهری مقام دنیا و آخرتی به او نمی دهد چون مقام و منزلت عارضی است و اثر کردار نیکو ذاتی است و از بین نمی رود).

زمانی

در قیامت هر کس پاداش عمل خویش را می گیرد مقام، خویشاوندی و امثال آن بکار نیاید گرامی ترین مردم در نزد خدا پرهیزکارترین مردم است.

سید محمد شیرازی

و قال علیه السلام: (من ابطاء به عمله) بان لم یعمل عملا موصلاله الی الخیر و السعاده (لم یسرع به نسبه) فان نسبه الرفیع لا یلحقه بصفوف العاملین.

موسوی

اللغه: ابطا: تاخر. النسب: القرابه. الشرح: المقرب من الله و من الناس هو عمل المرء و سلوکه و بمقدار جهادک و تضحیاتک ترتفع منزلتک عند الله و ترتفع اسهمک عند الخلق و هذا هو المیزان الصحیح و اما النسب و القرابه من الصالحین و العظماء و اصحاب الجاه فلیس بنافع ان لم یشفع بالعمل الصالح و اذا اجتمع الحسب و العمل و التقی طیب العنصر مع طیب العمل کان الکمال و التوفیق و الفوز … و هذه دعوه الی عدم الاتکال علی الحسب و النسب فیرید ان یرکب اعناق الناس بحجه انه یتحدر من آباء اصحاب خدمات و امجاد و هذا غیر صحیح و لیس له حق …

طالقانی

«هر کس را کردارش از پیشرفت باز دارد، نسب و حسب او، او را جلو نخواهد برد.»

این سخن تشویق بر عبادت و بندگی است و نظیر آن در مباحث گذشته بسیار آمده است. و نظیر این گفتار رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم است که فرموده است: «ای فاطمه دختر محمد از من برای تو در قبال خداوند متعال کاری ساخته نیست، ای عباس بن عبد المطلب از من برای تو در قبال خداوند متعال کاری ساخته نیست.»، «همانا گرامی ترین شما در پیشگاه خداوند پرهیزگارترین شماست.»

مکارم

و قال علیه السلام

مَنْ أَبْطَأَ بِهِ عَمَلُهُ لَمْ یُسْرِعْ بِهِ نَسَبُهُ .

امام علیه السلام فرمود:

کسی که عملش او را (از پیمودن مدارج کمال) کُند سازد

نَسَبش به او سرعت نخواهد بخشید. ( . سند گفتار حکیمانه: ابن اثیر در کتاب نهایه همین کلام حکمت آمیز را با تفاوتی نقل کرده که نشان می دهد آن را از جای دیگری گرفته است و نیز ابن عبد ربه (متوفای 328) در عقد الفرید و آمدی در غررالحکم آن را از علی علیه السلام نقل کرده اند در حالی که فخر رازی در تفسیر خود آن را (ذیل آیه 81 سوره بقره) از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل نموده (و این دو منافاتی با هم ندارد،زیرا امیر مؤمنان باب مدینه علم النبی است و علوم زیادی را از پیامبر فرا گرفته است).(مصادر نهج البلاغه،ج 4،ص 24).قابل توجه این که مرحوم سیّد رضی در حکمت 389 عین این جمله را آورده و نسخه دیگری با کمی تفاوت برای آن ذکر کرده است. در کتاب تمام نهج البلاغه این جمله های حکمت آمیز را نیز در ضمن خطبه ای معروف به«خطبه الوسیله»آورده است.(تمام نهج البلاغه،ص 159).)

مرد عمل باش!

امام علیه السلام در این سخن پربار و حکمت آمیز به اهمیت عمل صالح و نیک در سرنوشت انسان اشاره دارد و تلویحاً کسانی را که بر نسب خود تکیه می کنند در خطا می شمرد و می فرماید:«کسی که عملش او را (از پیمودن مدارج کمال) کُند سازد نَسَبش به او سرعت نخواهد بخشید»؛ (مَنْ أَبْطَأَ بِهِ عَمَلُهُ لَمْ یُسْرِعْ بِهِ نَسَبُهُ) .

قرآن مجید و روایات اسلامی در جای جای خود بر فرهنگ عمل تکیه کرده است و آن را مقدم بر هر چیز می شمرد و این آیه شریفه قرآنی که به صورت شعار برای مسلمانان در آمده شاهد این گفتار است: «إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاکُمْ». 1

درست است که نسب عالی یکی از مزایای اجتماعی افراد محسوب می شود ولی در واقع جنبه تشریفاتی دارد؛آنچه به حقیقت و واقعیت مقرون است اعمال خود انسان است و بسیار دیده ایم افرادی که از خانواده های پایین بودند به سبب جد و جهد و تلاش و کوشش به مقامات عالی رسیده اند در حا�

حکمت های نهج البلاغه ( همراه با 25 ترجمه و شرح )

مشخصات کتاب

مقدمه

اشاره

حکمت1: درباره رفتار با فتنه جویان

اشاره

ترجمه ها

راوندی

شهیدی

اردبیلی

آیتی

انصاریان

شرح ها

راوندی

کیدری

ابن میثم

ابی الحدید

کاشانی

آملی

قزوینی

لاهیجی

خویی

شوشتری

مغنیه

عبده

جعفری

فیض الاسلام

زمانی

سید محمد شیرازی

موسوی

طالقانی

مکارم

انگلیسی

حکمت2: در نکوهش طمع و آز و اظهار گرفتاری و تنگدستی و بی اندیشه سخن گفتن

اشاره

ترجمه ها

دشتی

شهیدی

اردبیلی

آیتی

انصاریان

شرح ها

راوندی

کیدری

ابن میثم

ابی الحدید

کاشانی

آملی

قزوینی

لاهیجی

خویی

شوشتری

مغنیه

عبده

جعفری

فیض الاسلام

زمانی

سید محمد شیرازی

موسوی

طالقانی

مکارم

انگلیسی

حکمت3: در نکوهش بخل و ترس و تنگدستی و بینوائی

اشاره

ترجمه ها

دشتی

شهیدی

اردبیلی

آیتی

انصاریان

شرح ها

راوندی

کیدری

ابن میثم

ابی الحدید

کاشانی

آملی

قزوینی

لاهیجی

خویی