ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

ص:11

ص:12

حوزه را در محضر استادان فراگرفت وی به درس خارج بزرگان حوزه راه یافت و از محضر آنان بهره های فراوان برد. ایشان در دوره درس خارج بیشترین استفاده را از درس آیت الله حاج عبدالکریم حایری برد.

پس از رحلت آیت الله حائری(ره) مدتی به همدان رفته، در آن شهر به خدمات دینی و فرهنگی پرداخت و پس از آن باز به حوزه علمیه قم بازگشت و به تدریس و مطالعه و تحقیق پرداخت. وی با توشه ای که از علوم جدید و قدیم داشت، در حوزه علمیه قم به تدریس فلسفه و طبیعیات پرداخت. سبک تدریس فلسفه وی ابتکاراتی داشت که نظر آیت الله العظمی بروجردی را نیز به خود جلب کرد، از دروسی که ایشان علاوه بر فلسفه تدریس می کرد هیئت، فیزیک و طبیعیات، ریاضیات و زبان فرانسه بود و عده زیادی از فضلای برجسته قم در آن شرکت می کردند. حضرت آیت الله العظمی آقا موسی شبیری زنجانی درباره تدریس ایشان فرمود:

« آقای محققی یک درسی هم داشت که در آن اطلاعات جدیدی که غالب طلاب به آن احتیاج داشتند، به صورت تلفیقی با دروس حوزه مطرح می کردند. بنده هم درس ایشان می رفتم، در آن درس نیز اتفاقا آقا سید عبدالجواد جبل عاملی که استاد شرح لمعه ما بود شرکت می کردند».(1)

دوران تحصیل استاد محققی با نابسامانیهای زیادی برای حوزه های علمیه مقارن و فقر و گسیختگی گسترده ای حاکم بود. در این زمان آقا شیخ محمدتقی نیز در اثر فقر شدید برای مدتی موفق به ادامه تحصیل نشد و به تجارت پرداخت. پس از مدتی تلاش اقتصادی عالم جلیل القدر و فقیه وارسته و فرزانه آیت الله حاج شیخ محمد تقی بافقی او را از ادامه این کار

ص:13

بازداشت و او نیز در پی سخن مرحوم بافقی از کار دست کشید.

بخشی از حیات پربار استاد محققی به تبلیغ و رساندن پیام دین به مردم گذشته است. استاد محققی پس از وفات پدر همسرش، آقا سید محمد مدرس سعیدی یزدی به یزد رفت و در آن شهر به فعالیت پرداخت و در اثر تلاش مشفقانه در قلوب مردم جای گرفت.

تا اینکه در سال 1371ق در حالی که از حیات پربرکتش 43سال می گذشت، به تهران مهاجرت کرد و به تدریس در دانکشده معقول و منقول ( الهیات) پرداخت و دانشجویان دانشگاه تهران نیز از خوان اندیشه مذهبی وی بهره بردند(1) .

ص:14

خوانساری که جامع بین علم و عمل و بسیار با ورع و پرهیزگار بود، گذرانده است.

3 - آیت الله العظمی سید شهاب الدین مرعشی نجفی(1)

این فقیه فرزانه نیز از استادان دوره سطح استاد محققی است.

4 - استاد میرزا محمد(2) همدانی ( 1365 - 1315ه.ق)

استاد محققی در دوره سطح از محضر ایشان بهره برده است، میرزا محمد همدانی در همدان به دنیا آمد. و پس از استفاده علمی از محضر فرزانه عارف آیت الله حاج شیخ علی گنبدی ( از شاگردان آخوند ملا حسینعلی همدانی و مدفون در شیخان) و آیت الله حاج شیخ علی دامغانی به تهران رفت و از حوزه دروس عقلی حکیم و عارف فرزانه حکیم ملا محمد هیدجی، آیت الله علی مدرسی و آقا شیخ عبدالنبی نوری عراقی بهره برد. سپس به قم آمده، از محضر آیت الله حائری مؤسس حوزه بهره برد و خود حوزه درس تشکیل داد و بسیاری از فضلا از بیان زیبای او بهره مند شدند. ایشان در جمعه 22ماه محرم وفات و در قم به خاک سپرده شد.

5 - استاد ادیب طهرانی(3)

6 - آیت الله حاج شیخ عباس تهرانی

درباه شاگردی استاد محققی در سخنی که آیت الله حاج آقا موسی شبیری زنجانی فرمودند، چنین آمده است:

« در درسی که آقای محققی درباره علوم جدید و آشنایی طلاب

ص:15

با علوم و اصطلاحات علوم کلاسیک داشتند گفتند بنده می خواستم شرح منظومه سبزواری بخوانم و خدمت عده ای از اساتید رفتم اما آنچه باب طبعم بود، نیافتم ولی خدمت حاج شیخ عباس تهرانی رسیدم دیدم ایشان خیلی خوب از عهده بحث بر می آید و منظومه حکیم سبزواری را در خدمت ایشان خواندم» (1)

ص:16

محققی در آن زمان بازتاب گسترده ای داشت و در روزنامه ها مورد بحث و بررسی قرار گرفت. یکی از این اقدامات احداث مسجد بزرگ هامبورگ بود که کلنگ آن به وسیله استاد محققی به زمین زده شد. در دعوتنامه مراسم افتتاح کار ساختمانی مسجد که به دو زبان فارسی و آلمانی منتشر و برای مدعوین فرستاده شد، آمده است:

« با تأییدات خداوند متعال»

بر حسب دستور بزرگ پیشوای اسلامی عالم تشیع حضرت آیت الله العظمی الحاج آقا حسین طباطبائی بروجردی مدظله العالی بزرگترین مسجد اسلامی در هامبورگ بنا می شود.

هیأت ساختمان مسجد مفتخر است که بدین وسیله از جناب عالی برای انجام مراسم زدن اولین کلنگ دعوت نماید. صبح روز شنبه پانزدهم شعبان، روز فرخنده میلاد امام زمان حضرت حجة بن الحسن ( (ع)برابر 13فوریه ) 1960از ساعت ده و نیم ساختمان مجلل ما شروع می شود. در پایان انجام مراسم از عموم محترم در Ruder-Gesellschaft Hansa e.vعمارت مقابل زمین مسجد پذیرایی خواهدش شد.

از طرف هیأت ساختمان مسجد ایرانیان در هامبورگ

نماینده حضرت آیت الله العظمی بروجردی

محمد محققی استاد دانشگاه تهران(1)

ص:17

این مسجد در زمینی به مساحت 3800متر در کنار دریاچه « آلستر» در هامبورگ ساخته شده است. این مسجد که به مسجد جعفری هامبورگ مشهور است، بزرگترین و جدیدترین مسجد اروپا می باشد و دو هزار نمازگزار را در خود پذیرا است.(1)

ص:18

بنای مسجد مسلمین در هامبورگ حک نموده اند.(1)

دوران پربرکت توقف استاد محققی در آلمان دیری نپایید و ایشان در سال 1383ه.ق به ایران بازگشت. هشت سال کار و تلاش پیگیر و ثمرات فراوانی را به ارمغان گذاشت. وی در بازگشت به ایران به قم آمده و ساکن شدند و تا پایان عمر شریفشان در آن دیار پر خیر و برکت زندگی کردند.(2)

ص:19

باید بکنیم. آیت الله بروجردی فرمودند:

« نه، سخت گیری نکنید به اقل حجاب اسلامی اکتفا بکنید. اینان بعدا که بیشتر آمدند و آشنا شدند درست می شوند. ابتدا سخت نگیرید.»

آقای محققی از این وسعت نظر و دید باز آیت الله بروجردی بسیار خوششان آمده بود.(1)

آری این ظرافت هاست که موجب تقویت این دین می شود و البته با تسامح و برخورد سهل انگارانه با اندیشه های دینی بسیار متفاوت است. استاد محققی در نامه ای که برای مرحوم سید علیرضا ریحان یزدی نوشته، چنین آورده است:

« بعضی از دختران آلمانی که به کیش مقدس اسلام مشرف می شوند، تدبر و آشنایی آنان به قرآن مجید از اکثر ما مسلمانان بیشتر است».(2)

ص:20

ص:21

ص:22

ص:23

ص:24

ص:25

ص:26

اقیانوس پژوهش به غواصی پرداخت و مرواریدهای معرفت را بدست آورد و جان خود را از تعلقات دنیایی و پیوستگی های فناپذیر پیراست.

ص:27

سپری کرد و از همان اوان نوجوانی استعداد خود را در زمینه های علمی و ادبی بروز داد. او بخشی از تحصیل مقدماتی را در موطن خویش از آخوند ملا محمد فرا گرفت.(1)

ص:28

سبزواری استاد هیدجی در مدرسه عبدالله خان واقع در بازار بزّازان تهران ادبیات فقه و اصول تدریس می کرد و شهرت بیشتر او به مهارت وی در ریاضی، نجوم و هیئت است و آقامیرزا ابراهیم زنجانی از تلامیذ این دانشور است.(1) موقعی که حکیم هیدجی به تهران رحل اقامت افکند حکیم میرزا ابوالحسن جلوه زواره ای ( 1314 - 1238ه. ق) آخرین دهه تدریس حکمت و فلسفه را در مدرسه دارالشفای تهران طی می کرد و نیز انسانی سالخورده به نظر می رسید، حکیم هیدجی موقعیت این حوزه درسی پر فیض را مغتنم شمرد و چنین محفلی را درک کرد و مدتی در این مدرسه به تحصیل و تکمیل معارف تشیع و فنون فلسفی و عرفانی پرداخت، خودش به این موضوع اشاره ای روشن دارد:

« در محضر حکیم بارع و متأله شامخ آقا میرزا ابوالحسن متخلص به جلوه قدس سره اخذ معارف حقه و تحصیل فنون حکمیه کرده سایر علوم را از فقه و اصول و حدیث از هر کدام به لیاقت و مراتب استعداد خود استفاده نموده...»(2)

از مختصات روحی این حکیم حالت شهامت در بررسی افکار قدمای حکمت و فلسفه است و گویی این صفت را از استادش جلوه آموخته بود و همچون وی برخی آثار معروف چون اسفار را به دید انتقاد مورد بحث قرار می داد.(3)

برخی تراجم نویسان خاطر نشان ساخته اند که حکیم هیدجی برای تقویت آموخته های خود به عتبات عالیات رفته، از محضر اساتید عراق مستفیض شده است.(4) مهدی مجتهدی نوشته است:

ص:29

« به عتبات عالیات مشرف گشته، فقه و اصول خوانده، در فرا گرفتن معقول رنج ها کشیده است.»(1)

شیخ آقا بزرگ تهرانی نیز از نجف رفتن وی سخن گفته است.(2) و معلم حبیب آبادی اظهار داشته است: حکیم هیدجی پس از 20سال به تهران بازگشت (3) و شهید مطهری می نویسد:

« ملا محمد هیدجی زنجانی... سفری به عتبات برای تکمیل معلومات رفت و در آنجا نیز ضمن تحصیل علوم نقلی به تکمیل علوم عقلی پرداخت، پس از مراجعت به تهران خود حوزه درس داشت. طالبان حکمت از محضرش استفاده می کردند...»(4)

جواد محقق ذیل تذکره علمای شاعر و شعرای عالم از آیة الله حاج ملامحمد حکیم هیدجی سخن به میان آورده و ادعا کرده است:

« این حکیم زاهد و فقیه مجاهد و عالم عامل و عارف کامل پس از مقدمات علوم اسلامی در محل تولدش برای تکمیل تحصیلات راهی عتبات شد و در آنجا ضمن تحصیل فقه و اصول و تفسیر حدیث در فرا گرفتن فلسفه و علوم عقلی نیز رنج فراوان برد و تا چهل سالگی در همانجا اقامت گزید، وقتی به ایران بازگشت در تهران ساکن شد»(5)

که در این نوشتار حتی اشاره ای به تحصیلات حکیم هیدجی در قزوین و تهران هم نشده است، هیدجی شرح حال خویش را نگاشته ولی به مسافرت به عتبات برای تحصیلات اشاره نکرده است و چنین مستفاد می گردد تا آخر عمر در تهران ساکن بوده و حظّ آفاقی کمتر داشته است وی می گوید:

ص:30

« جز حج بیت الله الحرام و زیازت مشاهد مشرف ائمه (ع) به جایی مسافرت نکرده ام»(1)

و قطعا اگر چنین موضوعی واقعیت داشت، آن هم تحصیل چندین ساله در نجف و مانند آن امکان نداشت از آن بگذرد زیرا در همین زندگی نامه خود نوشت به پاره ای مسایل جزیی هم اشاره دارد.

ص:31

« شیخ العلماء العاملین مرحوم مغفور آخوند ملاعلی الهمدانی را شنیدم قدس سره به عصر 12خرداد 1354ه. ش که آن بزرگوار (حکیم هیدجی) صاحب روحانیتی بود عظیم، مدام روی به قبله جلوس می فرمودی و نافله شب ترک نگفتی و (کتاب) کافی (در حدیث) و امثال آن بر زیر مغنی و امثال (آن) نهادی...»(1)

حکیم هیدجی تا آخر عمر به تدریس مشغول بود و هر کس از طلاب علوم دینی هر درس می خواست، او می گفت، شرح منظومه سبزواری، اسفار ملاصدرا، شفا، اشارات ابو علی سینا و حتی دروس مقدماتی همچون صرف و نحو را بیان می کرد و از این برنامه هیچ دریغ نداشت و همه را می پذیرفت.(2)

ص:32

سروده ای زیبا این علاقه را به طرز جالبی در شیوایی وصف کرده است:

من مونسی گزیده ام از بهر خود مرا *** یک لحظه در مفارقتش صبر و تاب نیست

خوش رو و نغز گو ادب آموز و نکته دان *** هرگز نیاورد سخنی کان صواب نیست

گویند بی زبان سراینده بی صدا *** رأیش به مثل و قال و سؤال و جواب نیست(1)

حکیم هیدجی ضمن بررسی منابع تالیف شده توسط علمای سلف بر آنها حواشی و تعلیقات آموزنده و ارزنده می نگاشت و خود نیز رسالاتی در موضوعات فلسفی، عرفانی، کلامی و ادبی به رشته تحریر در آورد. از آثار وی که مرغوب اهل علم و مطلوب دانشوران عرصه حکمت واقع شده، تعلیقه ای است بر منظومه سبزواری در منطق و حکمت.(2) رساله دخانیه و کتاب کشکول که به طبع نرسیده، ولی سروده هایش چاپ شده است.

ص:33

محتوایی کمتر به آرایش های هنری و شعری و جنبه های تخیّلی مبادرت ورزیده است.

نخست در اشعار « مغنی» تخلص می نمود، چنانچه در این شعر می گوید:

مغنیادل، به توبه و پند *** ز مطرب و می می توان کند

به گوشه غم، خموش تا کی *** به کنج محنت، ملول تا چند(1)

ص:34

منفی داد، او هم درنگ ننمود در برابر دیدگانش پای خود را رو به قبله کشید و به پشت خوابید و گفت انا لله و انا الیه راجعون و گویی که مرده است، حکیم هیدجی نگران شد در حال اضطراب و تشویش دوید و طلاب را خبر نمود، آنها نیز از دیدن این وضع آشفته شدند، سرانجام بنا گردید خادم مدرسه تابوتی بیاورد و شبانه او را به فضای شبستان مدرسه ببرند تا فردایش برای استشهادات و تجهیزات آماده شوند، ناگاه آن مرد از جا برخاست و گفت بسم الله الرحمن الرحیم و رو به هیدجی نمود، لبخندی زد و اظهار داشت: حالا باور کردی، وی گفت: به خدا باور کردم ولی امشب جانم را از هراس گرفتی! پیر مرد در خاتمه گفت: آقا جان معرفت تنها از طریق درس خواندن به دست نمی آید، عبادت نیمه شب، تعبّد، راز و نیاز و مانند اینها هم لازم است، اینکه تنها بخوانید و بنویسید و بگویید کفایت نمی کند، از همان شب هیدجی روش گذشته را عوض نمود، نیمی از اوقات را برای مطالعه و تدریس و تحقیق قرار داد و نیم دیگر را برای تفکر در قدرت و آفرینش الهی، ذکر و عبادت خداوند عزوجل، او شبها توجه و اقامه نماز شب را جدی تر انجام می دهد و به جایی می رسد که دلش به نور خداوند منور و سرّش از غیر او منزه و در هر حال انس و الفت با خدای خود داشته و از سروده هایش این حالات زاهدانه و عابدانه هویداست.(1)

شهید مطهری از تهذیب نفس و صفای نفس او سخن گفته است.(2) اهل مزاح و خوشرویی هم بود و با آخوند ملا قربانعلی زنجانی فقیه حامی مشروطه مشروعه مراوده داشت.(3)

ص:35

ص:36

طلاب را جمع کرد و نصیحت و اندرز می داد و به اخلاق اسلامی فرا می خواند و بسیار شوخی و خنده می نمود و ما در شگفت بودیم مردی که شبها پیوسته در عبادت و تهجد بود، چرا این مزاح می کند و ما را به عبارات نصیحت مشغول می نماید و از حقیقت امر خبر نداشتیم، هیدجی نماز صبح خود را در اوّل فجر صادق خواند و سپس در حجره خود آرمید پس از ساعتی که در حجره را گشودند، دیدند رو به قبله خوابیده، رحلت نموده است.(1)

زمان ارتحال این عالم جامع در معقول و منقول را آخر ماه ربیع الاول سال 1349ه. ق مطابق تابستان 1314ه. ش نوشته اند.(2) ، شهید مطهری سال فوتش را 1339ه. ق ( 1314ه. ش) می داند، جنازه اش را بر حسب وصیت او به قم حمل نمودند و بعد از اقامه نماز میت توسط آیة الله حاج شیخ عبدالکریم حائری در قبرستان بابلان واقع در شمال شرقی بارگاه حضرت معصومه دفن نمودند و بر مرقدش گنبدی نیز ساخته اند و مادر او در جوار قاضی سعید قمی دفن شده است. (3)

ص:37

ص:38

ص:39

ص:40

ص:41

ص:42

رفت و سالیانی را به تحصیل پرداخت. در این دوران نیز به شدت با ناداری و فقر دست به گریبان بود تا اینکه این مسئله او را مجبور کرد تا به زادگاهش باز گردد. وی این بار مصمم تر از قبل به کار کشاورزی مشغول شد و در کنار آن تحصیل علوم حوزوی را نزد دایی اش حضرت آیة الله حاج سید محسن میر غفاری آذر شهری ادامه داد. شهید غفاری خاطرات آن سالها را این گونه می نویسد:

« در تمام آن مدت به علّت نبودن پولی در بساط و نبودن پدر... زیر طعنه برادر و فشار کار مجبور بودم که درس را اکثرا در مغازه و باغ و مدرسه و منزل و در خلال کار و ساعات استراحت و خوابم بخوانم»

ص:43

روحانی پرهیزکار و انقلابی شهر تبریز حضرت آیة الله حاج میرزا علی مقدس تبریزی ازدواج کرد که حاصل این ازدواج و سی سال زندگی ساده و با صفا در کنار همه محرومیت های مادی و مبارزه ها و مجاهده ها تربیت چند فرزند صالح و نیکوکار بود. در اینجا گفتگویی که بین این دو زوج جوان در اول ازدواج و در حضور پدر همسر رد و بدل شده خواندنی است.

شهید غفاری رو به همسر آینده اش کرد و گفت:

« همسر آینده من باید بداند که با کسی زندگی خواهد کرد که جز فقر و زجر و مبارزه هیچ در بساط ندارد. خانه ای هم ندارد. اکنون که همسرش را به قم می برد، باید حجره اش را رها کرده و اطاقی اجاره کند و پولی برای گذراندن زندگی ندارد و لباسی که بر تن دارد. باید آنقدر کار کند تا دگر قابل استفاده نباشد. تنها امید ما این است که آینده ای خوب داشته باشیم و برای اسلام کاری بتوانیم انجام دهیم.»

و همسر جوان در پاسخ شوهر گفت:

« من به آنچه تو راضی باشی، رضایت دارم و اگر حسّ کنم به خاطر ادامه کار و درست بیشتر باید تحمل کرد به کمتر از این هم قانعم و حاضر به فداکاری هستم. قطعا مسئله ما مسئله نان نخواهد بود.»

ص:44

ص:45

محرم سال 1341شمسی به جرم مبارزه علیه رژیم و طرفداری از امام خمینی( ره) برای مدتی زندانی و شکنجه گردید. در سال 1342نیز برای چندمین بار دستگیر و زندانی شد.

از سال 1345تا 1350بخاطر سخنرانی های روشنگرانه هر چند گاه به ساواک احضار و مورد اذیت و آزار جسمی و روانی قرار می گرفت که یک نمونه آن زمانی است که رژیم به وارد کردن گوشت های یخی منجمد از کشورهای غیر مسلمان برای مصرف داخلی اقدام کرد. به دنبال تحریم خرید و فروش و مصرف آن از سوی امام شهید غفاری علنا در سخنرانی ها و مجامع عمومی آن حکم را بیان می کرد. آخرین دستگیری او در تیرماه 1353بود که منجر به شهادتش گردید که خاطرات زیادی از این دوره به جا مانده است.

در این سالها که زندانهای کشور مملو بود از گروههای سیاسی و مذهبی مخالف رژیم مثل، مارکسیست ها، مجاهدین خلق و روحانیون آزاده، شهید غفاری با برخورد صحیح و منطقی خود توانست فضای زندان را تغییر داده، محبوبیت ویژه ای نزد زندانیان پیدا کند لذا در برخورد با مارکسیست ها به آنها گفت:

« ما به همان اندازه که با شاه مخالفیم، با شما نیز مخالف هستیم. از امروز که من اینجا هستم چون شما ( مارکسیست ها) نجس هستید حق ندارید موقع تقسیم غذا دست به آن بزنید و سالاد درست کنید. ظرفها را حق ندارید بشویید من به تنهایی غذا را تقسیم می کنم و سالاد را درست می کنم و ظرفها را خواهم شست. چون شما برای مارکس مبارزه می کنید و ما برای

ص:46

خدا، راه ما و شما دو مسیر جداگانه است. هم رژیم شاه و هم شما با ما دشمن هستید و روزی از پشت به ما خنجر خواهید زد و اگر دستانتان به ما برسد ما را تکه تکه می کنید.»

در مقابل کمونیست ها و مجاهدین خلق که او را بایکوت کردند و اجازه ندادند کسی با او تماس بگیرد، با روحیه قوی و افکار بلندی که داشت توانست یک یک بچه های مجاهدین خلق را که گول خورده بودند و در چنگ آنها گرفتار شده بودند، با صحبت و مذاکره خلاص کند و تنی چند از سران مارکسیست ها را متقاعد کرد تا جایی که دست از عقایدشان برداشتند همچنین فعاّلیتهای ورزشی داخل زندان را که کمونیست ها میدان دار آن بودند، رهبری کرد و خود در جلوی صف ورزش شروع به دویدن کرد آنها در موقع دویدن هی هی می گفتند اما او و بچه مسلمانها شروع به الله اکبر گفتن کردند در نهایت برنامه ورزش را هم از دست مارکسیست ها و کمونیست ها درآورده و هدایت می کرد. زمانی یکی از مارکسیست ها گفت:

« این آقای شیخ را از کجا آورده اند که همه مفاهیم و آراء ما را باطل کرد او یک نفری با کار کردنش همه تبلیغات ما را از بین برد.»

ص:47

مجاهدین هم ایستاده بودند و هیچ کس جرأت اعتراض نداشت تا اینکه مسؤولان زندان حاضر شدند. شهید غفاری به آنها گفت: این آقایان سردشان است پتوهای آقایان را بدهید. مسؤول زندان برای آنکه نفاق ایجاد کند گفت: آقای شیخ! شما دیگر چرا از این منافقین و کمونیست ها دفاع می کنید. شهید غفاری در جواب گفت: هر چه هستند کمونیست ها با مسلمانها فرق نمی کنند یا این آقایان را ببرید بکشید یا اگر قرار است زنده بمانند پتوهایشان را بدهید، هوا سرد است... اگر شما فکر آنها را قبول ندارید من هم قبول ندارم ولی انسان باید از شرایط انسانی برخوردار باشد پتوهایشان را بدهید.

مسؤول زندان باز گفت: آقای شیخ بگو پتوی من را بدهید تا پتوی تو یک نفر را بدهیم.

شهید غفاری گفت: ما اگر می خواستیم « من» باشیم اینجا نمی آمدیم اینجا که آمدیم برای آن است که « ما» بودیم من سردم نیست بدنم سالم و قوی است آقایان سردشان است اگر پتوها را ندهید همگی اعتراض می کنند و جنجال به راه خواهیم انداخت سپس ما همه شروع می کنیم به نماز خواندن آقایانی هم که خود را مارکسیست نشان می دهند نماز خواهند خواند. حالا پتوها را می دهید یا زندان را به هم بریزیم و درها را بشکنیم.

مسؤول زندان گفت: آقای شیخ اگر جنجال راه بیندازی کتک مفصل خواهی خورد.

کم کم صدای زندانیان در آمد و به تدریج صداها اوج گرفت و حیاط زندان شلوغ شد در نتیجه آنها مجبور شدند پتوها را برگردانند. پتوها که به داخل زندان آورده شد، صدای

صلوات که سمبل بچه های مسلمان بود، بلند

ص:48

شد بعد از این واقع تعدادی از مارکسیست ها به او مراجعه کردند تا نماز بخوانند و شهید غفاری نماز را به آنها آموزش داد. آن شهید مجاهد در مباحثه با یکی از سران و رهبران مجاهدین به او گفت: « تو که سواد نداری و درس نخوانده ای تا رهبری فکری آنها را داشته باشی» او قبول کرده و مطالعات ابتدایی اسلام را شروع نمود.

در اثر این مباحثه آن شخص دیگر در زندان به عنوان رهبر فکری شناخته نمی شد و بسیاری از چپی ها مسلمان شدند و تعدادی از مجاهدین از عقایدشان دست برداشتند از آن پس اذان گفتن نیز شروع شد و به دنبال آن نماز جماعت برپا گردید که شهید غفاری امام جماعت آن بود.

ص:49

به فارسی صحبت کنید او عمدا به ترکی صحبت می کرد و می گفت: هر چه رژیم می خواهد ما نباید آن را انجام دهیم و اصلا باید هر چه رژیم می گوید عکس آن را انجام داد. در اجتماع و حضور ملاقات کنندگان با صدای بلند می گفت: « آهای مردم! ما به خاطر مبارزه با رژیم به اینجا آمده ایم» .

ص:50

دادستان سؤال می کند، نظر شما در مورد اعلیحضرت همایونی چیست؟

شهید غفاری: ایشان و پدرش هر دو با کودتای انگلیس ها به سر کار آمدند. وقتی پدرشان خواسته های آنها را تأمین نکرد، او را بردند و پسرش را به جایش آوردند الان هم آمریکا حامی شاه است.

سپس وکیل شهید غفاری به عنوان دفاع از او می گوید:

موکل من پیر است هیچ غرض و مرضی نداشته است. او به سنی رسیده که نیاز به کمک دادگاه دارد.

شهید غفاری مجددا برخاست و گفت:

آقای وکیل بنشین، چرا یاوه می گویی، پیر مرد کدام است؟ من عالماً و عامداً به این راه آمده ام. من برای دفاع از مشی حسین بن علی (ع)به این راه آمده ام، پیر مرد کدام است؟ پیرمرد خودت هستی عقل از سرت گذشته است. درست است که شصت سال سن دارم ولی ده تای تو را حریف هستم. ساکت باش. مگر من چه کرده ام که باید بگویم. ببخشید. من هیچ اشتباهی مرتکب نشده ام و راهم را درست آمده ام. من مخالف نوکری بیگانگان هستم. من مخالف آزادی زنانی هستم که شاه مدعی آنها است. شاه توسط حکومت انگلیسی ها به سر کار آمده است و او می خواهد روحانیت را به زانو در بیاورد.

شهید غفاری سپس شروع به بیان مستندات حقوقی مبنی بر غیر قانونی بودن حکومت شاه کرد و به سؤالهای رئیس دادگاه گوش نداد و یکسره حرف می زد رئیس دادگاه به مأمورین اشاره می کند که او را ساکت کنند آنها به زور او را روی صندلی نشاندند.

ص:51

وکیل مدافع صحبت خود را ادامه داد.

این بار نیز شهید غفاری به آرامی راجع به غیر قانونی بودن مجلس، نبودن مجتهدان طراز اول در مجلس تا قوانین مشروعیت داشته باشد، این حکومت فاسد است، فاجر است، شما حق ندارد اینجا بنشینید. امام این حکومت را قبول ندارد و در تبعید هستند... تا پایان دادگاه مفصلا صحبت کرد...

در پایان این دادگاه به هشت ماه زندان محکوم گشت و پس از آن تا زمان شهادت محبوس بود.

ص:52

ص:53

محمد و آل محمد» می افتند و این کلمات را می گویند و یاد فساد و فحشاء و دزدی نمی افتند. درست است که به مسخره می گویند اما وقتی چهره ما را می بینند صلوات برای آنها تداعی می شود و این خودش خیلی مهم است...

به جای تعقیبات نماز اگر بنشینی و کتاب جبر و مثلثات را باز کنی و بخوانی، من به تو قول می دهم که خداوند به عنوان تعقیب نماز صبح از تو قبول خواهد کرد.

ص:54

نزدیک خود به بهشت زهرا ببرید و او را در آنجا دفن کنید و بعد از آن به خانه تان رفته و ساکت بمانید.

ص:55

ص:56

ص:57

ص:58

ص:59

ص:60

اسلام سهیم باشد و تا آنجا پیش رود که اولّین حج ابراهیمی و محمدی (ص)ایران اسلامی در سال 58با مسؤولیت وی و همرزم بزرگوارش؛ حجت الاسلام انواری برگزار شود و توفیق هدایت و نظارت مستقیم بر « سپاه پاسداران انقلاب اسلامی» نصیبش گردد.

اما تاریخ نشان داد که « فضل خدا» و استعداد و سخت کوشی انسان می تواند چنین معجزه ای را بوجود آورد.(1)

ص:61

محلات می آمدند.

در این شرایط، ناگهان عشق و علاقه ای بر من مستولی شد که بروم طلبه شوم. پدرم مخالف بود و من در کتابهای دعا جستجو می کردم که ببینم چه دعایی موجب می شود که انسان حاجتش برآورده شود. یادم هست که در همان سال عمل « امّ داود» را به جا آوردم. سه روز روزه ماه رجب با همان اعمال خاص را انجام دادم و حاجتم این بود که پدرم راضی شود تا من طلبه شوم. بالاخره روی همین عشق به طلبگی یکی دو سال در همانجا پیش اهل علم درس خواندم و در ضمن به پدر و مادرم کمک می کردم.(1)»

در یکی از تابستانها که بر حسب معمول آیت الله سید محمد تقی خوانساری به محلات آمده بودند نزد ایشان رفتم و با گریه و زاری گفتم: می خواهم طلبه شوم، پدرم راضی

نمی شود.

آیت الله خوانساری، حاج محمدحسن عموی فضل الله را خواست و به وی گفت: شما، پدر ایشان را راضی کنید من نیز در قم سرپرستی او را به عهده می گیرم.

با اصرار عمویش، پدر راضی می شود و او با دلی پر شور و علاقه ای سرشار در سال 1324ه.ش در سن 15سالگی در حالی به شهر مقدس قم رهسپار می گردد که هنوز چند ماهی از ورود آیت الله بروجردی به قم نگذشته است.

وی در یکی از حجره های مدرسه فیضیه سکونت می گزیند و با جدیّت کامل به ادامه تحصیل مشغول می شود و از محضر اساتید و علمای بزرگوار

ص:62

کسب فیض می نماید. کتاب مغنی را از آیت الله شیخ علی پناه اشتهاردی، مطول و لمعه را از آیت الله شهید حاج شیخ محمد صدوقی یزدی اقتصاد اسلامی و منظومه را از آیت الله مرتضی مطهری مکاسب را از حاج شیخ مرتضی حائری یزدی تفسیر و فلسفه را از آیت الله علامه سید محمد حسین طباطبایی و دروس خارج فقه و اصول را از آیت الله حاج حسین طباطبایی بروجردی و بیشتر از محضر آیت الله امام خمینی (ره)استفاده نمود. از اساتید دیگری چون حاج آقا باقر سلطانی، حاج شیخ عبدالجواد اصفهانی، و آیت الله حاج شیخ علی مشکینی نیز بهره مند گردید و در سال 1339به تهران عزیمت نموده، از محضر آیات عظام حاج سید احمد خوانساری، شیخ محمد تقی آملی، سید ابوالحسن رفیعی قزوینی، آشتیانی، و آیت الله شهید مطهری بهره مند شد.(1)

شهید محلاتی در طول ایاّم تحصیل و تهذیب نفس به مسائل اجتماعی و سیاسی اسلام نیز سخت علاقه داشت و خود را در قبال آن مسؤول می دید. مبارزه با مفاسد اجتماعی و طاغوت زمان را از وظایف خود شمرده، در راه احیای این فکر در میان علمای اسلام و همگام سازی آنها تلاشی طاقت فرسا و قابل تحسین داشت.

ص:63

مبارزه است.

او از آغاز ورود به حوزه علمیه قم، یکی از شیفتگان مرحوم آیت الله سید محمد تقی خوانساری بود. مردی که آوازه مبارزه اش در جنگ عراق و انگلستان در منطقه خاورمیانه پیچیده، مقام معنوی او در نماز باران تجلّی یافته بود. در نتیجه روح تقوی و مبارزه را در درجه اول از این اسوه تقوی و مبارزه فرا گرفته، سپس، با رفت و آمد به خانه اش با حجت الاسلام شهید نواب صفوی رهبر فدائیان اسلام آشنا گردید و این روحیه در او تقویت شد. حجت الاسلام عبدخدائی می گوید:

« وقتی به تهران آمدم، از شهید نواب صفوی پرسیدم که آشیخ فضل الله محلاتی از کی با شما آشناست؟ ایشان فرمود: در جریان جنازه پهلوی ایشان جزو چهل نفر روحانی بودند که همراه ما علیه آوردن جنازه رضاخان به قم ( 17اردیبهشت 1392) در تظاهرات شرکت کردند.»(1)

مبارزات سیاسی اسلامی شهید محلاتی با این راهپیمائی شروع شد، و از این پس در بیشتر صحنه های مبارزه حضور فعاّل داشت که بعضی از آنها را با نگاهی گذرا مرور می کنیم.

ص:64

اعزام گردید. در جریان 30تیر در سبزوار مورد سوء قصد قرار گرفت که جان سالم به در برد و مخفیانه به مشهد رفت و مدتی در آنجا ماند.

در دوره هفتم انتخابات مجلس شورای ملی که روابط آیت الله کاشانی با مصدق هنوز خوب بود، به عنوان نماینده آیت الله کاشانی چهار ماه در آذربایجان به تبلیغ و ارشاد مردم پرداخته، خود نیز در انتخابات شرکت کرد.(1)

ص:65

من دادند؛ اعلامیه ای هم دادند که در ماه محرم در دستجات و سینه زنیها جنایات شاه و جریان فیضیه تشریح شود.

ما آمدیم و چند جلسهی با وعاظ گرفتیم و خدا می داند که در تهران از دست روحانیون مخالف با امام چه کشیدم! و چه درگیریهایی با بعضی از این علما داشتم، همان وقت برای اعلامیه انجمنهای ایالتی و ولایتی از صبح تا شب در خنه علما تک تک امضا گرفتم صد و بیست امضا جمع شد و چاپ کردم، در آن موقع عجیب بود که کسی بتواند این همه امضا را جمع کند. من توی خانه تمام اینها رفتم با التماس... و با هر وضعی که بود امضا را از اینها گرفتم.

صبح روز هشتم محرم بود که به قم رفتم. امام به من فرمود: روز هشتم روضه است. منبریها آمدند اینجا و منبر رفتند ولی چیزی نگفتند. بعد فرمودند: شما امروز برو منبر و شروع کن من هم می آیم. من منبر را به حول و قوه الهی آنجا شروع کردم و خیلی شدید، حملات رژیم به مدرسه فیضیه و تجاوزاتشان را برشمردم»(1).

شهید محلاتی از آن روز تا پیروزی انقلاب اسلامی لحظه ای از پا ننشست و در این راه، بارها به زندان افتاد، شکنجه ها دید، تبعیدها کشید، بارها به خانه شان ریختند. تفتیش کردند و اذیت نمودند. همسر گرامی ایشان در این باره می گوید:

« از اول زندگیمان که من یاد دارم، حدود پانزده، شانزده بار ایشان زندان رفتند، از پنج روز شروع شده تا پانزده روز،

ص:66

بست روز، دو ماه، چهار ماه...

خاطرم هست ساواکیها معمولا شبها می ریختند توی خانه ما، کم می شد روز بیایند، ساعت ده یا ده و نیم می آمدند.

موقعی که می آمدند، مدام دست می گذاشتند روی زنگ تا در باز شود همین که زنگ پشت هم می زدند، من می فهمیدم ساواک است.

چند تا عکس خصوصی حاج آقا با امام داشتند که قایم می کردم. یا اگر یک وقت اعلامیه ای در خانه داشتم، فوری اینها را در لباسم می گذاشتم، مرا که نمی گشتند»(1).

ص:67

روز 19دی ماه 1356دژخیمان رژیم، مردم بی گناه و بی دفاع را به گلوله بستند و در همین رابطه جمعی از فضلای حوزه را دستگیر و تبعید نمودند. عده ای مجروح و شهید

گردیدند.

29بهمن 56اربعین شهدای قم شهر قهرمان پرور تبریز یکپارچه دود و آتش و خون شد.

در اربعین شهدای تبریز، قیام مردم یزد و جهرم و همین طور بسیاری از شهرهای دیگر پدید آمد.

این اربعین ها و هفته ها، همراه با اعتصاب و کم کاری در مراکز اقتصادی و اداری، کمر رژیم را شکست و مردم هر چه بیشتر با جنایات آنان آشنا شدند و هر روز بیشتر و

آگاهانه تر در صحنه های انقلاب حضور پیدا کردند.

در همین سال (1356) بود که روحانیت مبارز تهران شکل نوینی پیدا کرد. روحانیون مبارز که در آغاز بدون نام و عنوان صرفا جلسات مخفیانه ای داشتند و با حضور آیات عظام، آقایان مهدوی کنی، هاشمی رفسنجانی، امامی کاشانی، مروارید، شکری، غیوری و استاد شهید مطهری تشکیل می شد، در این سال با تلاش « شهید محلاتی» و یاران دیگر، تشکیلاتِ گسترده و معظم تری پیدا کرد.

جریانها یکی پس از دیگری با هدایتهای پیامبرگونه رهبر عظیم الشأن انقلاب، امام خمینی (ره)به وقوع می پیوست و انقلاب اسلامی به پیروزیش نزدیک تر می شد.

وقایع سرنوشت ساز و خونبار 17شهریور بعد از راهپیمایی عید فطر 57حوادث 13آبان و حمله وحشیانه نیروهای امنیتی و انتظامی به دانشگاهیان و مردم، راهپیمائیهای روزانه در تمام شهرها و تکبیرهای

ص:68

شبانه در پشت بامها، گسترش انقلاب اسلامی در اقصی نقاط ایران حتی در روستاهای دوردست، اعلام انزجار و فاصله گرفتن همه مردم از رژیم و بالاخره فرار شاه در 26دی ماه 57و اعلام بازگشت امام به وطن و تحصّن روحانیون در دانشگاه و باز شدن فرودگاه، تشکیل ستاد استقبال از امام و فعالّیتهای بی وقفه شهید محلاتی در اکثر این جریانها، گوشه ای از تلاشهای خالصانه این مرد بزرگ می باشد.(1)

دوازدهم بهمن 57امام وارد ایران شد، تا 22بهمن که انقلاب اسلامی به پیروزی رسید، باز هم شهید محلاتی در تمام مشکلات و سختی ها چون بازویی توانا برای امام، در خدمت انقلاب و اسلام و مردم بود.

لحظه ای که شاید برای اکثر مردم ایران فراموش نشدنی است و شیرینی آن همه تلخی ها و مصیبت ها را به فراموشی سپرد، زمانی است که ایستگاه رادیو، توسط مردم بزرگ به تصرف در آمد و صدای انقلاب از این رسانه جمعی به گوش ملت رسید.

روزنامه اطلاعات در روز دوشنبه 23بهمن اینگونه نوشت:

« با آغاز پخش صدای واقعی ملت ایران از رادیو و در پی پخش سرود ای ایران ای مرز پر گهر صدای گوینده رادیو در فضای انقلابی ایران چنین طنین انداز شد؛ اینجا تهران است، صدای راستین ملت ایران، صدای انقلاب.»(2)

شهید محلاتی که گوینده این جملات بود می گوید:

« بعد از ظهر 21بهمن، تقریبا مراکز نظامی سقوط کرده بود ولی در بالای شهر هنوز تیراندازی بود. تصمیم گرفتیم برویم رادیو را تصرف کنیم چند نفر مسلح با خود برداشتم

و در میان رگبار

ص:69

گلوله رفتیم و ایستگاه رادیو را به تصرف در آوردیم. و من اعلام کردم: این صدای انقلاب اسلامی ایران است، و ساعتی را با پیام امام و صحبتهای خود اداره کردم. تا جام جم به دست نیروهای انقلابی افتاد. بدین ترتیب این انقلاب پیروز شد»(1)

ص:70

اشکهایشان سرازیر شد. و همه ما با گریه امام گریه کردیم.(1)»

ص:71

در خاطر داشت که: « یا ایّها الّذین آمنوا لم تقولون ما لا تفعلون کبر مقتا عندالله ان تقولوا ما لا تفعلون»(1)

ای کسانی که ایمان آورده اید، چرا آنچه را عمل نمی کنید به زبان می گویید، اینکه سخنی بگویید و در عمل خلاف آن را عمل کنید، خدا را به خشم و غضب در می آورد.

بدین سبب او سعی می کرد اول عمل کند بعد سخن بگوید و با این باور بود که در همه صحنه های سخت مبارزات در زمان طاغوت و هنگام پیروزی و بعد از آن حاضر بود.با این حال، آنگونه نبود که زندگی مبارزاتیش او را از عبادات و شب زنده داری و ارتباط با معبود و راز و نیاز با او باز دارد، بلکه می توان گفت، استقامت و پایداریش در راه انقلاب و تحمل سختی ها و مشکلات نیز در سایه همان راز و نیازها و شب زنده داریها بود.

حجت الاسلام رسولی محلاتی می گوید:

« در سفرهایی که با هم می رفتیم، حالات عجیبی در ایشان دیده بودم، گاهی در نماز شب چنان گریه می کرد که نمی شد جلویش را بگیری، وقتی در قم بودیم، از برنامه های طلبه ها یکی حضور در نماز جماعت بود، شهید محلاتی از طلبه هایی بود که نماز جماعتش ترک نمی شد.»(2)

ص:72

شخص مجاهد است ؛ یا منافق است، می گفت: پس من باید احترام بیشتری به او بگذارم تا جذب اسلام شود.»

حاج احمد فرزند شهید می گوید:

« با اتوبوس می رفتیم مشهد، راننده نوار موسیقی گذاشته بود. پدرم از جایش بلند شد، رفت پیش راننده، خیلی آرام و محترمانه خواست که خاموش کند، راننده توجهی نکرد،

بی ادبی هم کرد.

هنگام ظهر، اتوبوس برای ناهار در جایی نگه داشت، همراهمان ناهار داشتیم پدرم رفت و با اصرار راننده را آورد و با هم غدا خوردیم، ادب و متانت پدرم، احترامی که به راننده گذاشته بود، چنان او را تحت تأثیر قرار داد که از بابت کارش پشت سر هم عذرخواهی می کرد. بعدها هم ارتباطش با پدرم برقرار ماند، و پدر کمکهای زیادی به او کرد.(1)»

آیت الله مهدوی کنی می گوید:

« شهید محلاتی هیچ وقت قهر نمی کرد، چون احساس وظیفه می کرد. و می دانست که باید کار کند، بعد از انقلاب حوادث زیادی اتفاق افتاد و در این حوادث، به شهید محلاتی هم بی مهری زیادی شد. اگر او آدمی معمولی بود، خیلی زود کنار می نشست و به اصطلاح قهر می کرد».(2)

ص:73

ص:74

او گاهی پیکرهای پاک و در خون تپیده رزمندگان اسلام را مشاهده می کرد که این چنین برای دفاع از دین و مبارزه با استکبار، از زندان تن رها شده، به سوی حضرت حق می شتابند، در حالی که او راهنمای بعضی از آنها بوده، چگونه در شهادت نیز الگوی آنها نباشد.

عصر روز سه شنبه یک هفته قبل از شهادت در مراسم تشییع جنازه پاک گروهی از شهیدان شهر خون و قیام « قم» در صحن مطهر حضرت معصومه (س)با شور و التهاب چنین گفت:

« من رشک می برم به این شهدا که چه آرام و پرطمطراق بسان مرغان بهشتی بال و پر گشوده اند و به سوی معبود محبوب در پروازند.»(1)

ص:75

محلاتی به حق « فضل خدا» بود *** سپاه از سوگ او در ماتم افتاد(1)

در میان این یاران انقلاب هشت تن از نمایندگان مجلس شورای اسلامی به نام های شهید ابوالقاسم رزاقی، شهید مهدی یعقوبی، شهید سیدابوالقاسم موسوی دامغانی، شهید غلامرضا سلطانی، شهید سید نورالدین رحیمی، شهید سید حسن شاهچراغی، شهید علی معرفی زاده، شهید محمد کلانه ای و چند تن از قضات دادگستری وجود داشتند. در حالی که با هواپیمای مسافربری متعلق به شرکت هوایی آسمان عازم اهواز بودند در نزدیکی شهر اهواز از سوی دو فروند از جنگنده های متجاوز عراقی هدف حمله قرار گرفتند و در منطقه ویسی در 25کیلومتری شمال اهواز با سقوط هواپیمایشان به شهادت رسیدند.

از آن جا که این گروه عازم جبهه های نبرد حق علیه باطل بودند و در جمع آنان تعداد زیادی از علما و روحانیون مبارز به درجه رفیع شهادت نایل آمدند، این روز به « روز روحانیت و دفاع مقدس» نامگذاری گردید. تا بدین وسیله همه ساله از مجاهدات خستگی ناپذیر این پاسداران راستین اسلام و انقلاب قدردانی گردد.(2)

ص:76

آری او نیز چون پیامبر گرامی اسلام که بارها و بارها مردم را به امر مهم ولایت سفارش نمود و فرمود:

« من از میان شما می روم و دو چیز گرانبها را باقی می گذارم، کتاب خدا و اهل بیتم» .

فرزندانش را به این دو امر مهم سفارش نموده است.

علاوه بر این، او آرزو داشت با لباس روحانی شهید و با همان لباس هم به خاک سپرده شود. بدین جهت در لحظات بحرانی و شرایط سخت هم لباس روحانی اش را به تن داشت و در آخر با همان لباس و قبایی نویی که پوشیده بود، شهید گردید پیکرش طوری بود که نمی شد غسلش داد و با همان لباس دفن شد و به آرزویش رسید. (1)

قبر مطهرش در ایوان شرقی مسجد طباطبایی ورودی مسجد بالاسر حضرت معصومه (س)قرار دارد و بر سنگ مرقدش که به دیوار چسبیده، چنین نوشته است:

هو الحی القیّوم

حجةالاسلام حاج شیخ فضل الله محلاتی شهید عزیز را که من و شما او را می شناختیم عمر خود را در راه انقلاب صرف کرد و باید گفت یکی از چهره های درخشان انقلاب بود و در این راه که راه خداوند است تحمل سختی ها نمود و رنج ها کشید و با قامت استوار ایستادگی کرد( امام خمینی) (ره)

من در این عالم به او ( امام خمینی (ره)عشق می ورزیدم و اوامر ایشان را امر خدا ورسولش می دانستم امید است ایشان هم

ص:77

مرا بعد از این عالم در پیشگاه خداوند شفاعت کنند( شهید محلاتی) حاج شیخ فضل الله مهدی زاده محلاتی نماینده محترم امام مدظله العالی، در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در تاریخ 1309متولد و در تاریخ اول اسفند 1364در فاجعه هوایی به دست مزدوران بعثی به شهادت رسید.

ص:78

ص:79

ص:80

ص:81

ص:82

جهت شرع بسیار ممتاز بوده است.(1)

ص:83

حوزه شریفه پیدا کرده قصد اقامت موقتی خود را (تبدیل) به مجاورت دائمی کردم. باری قریب ده سال زمان حیات مرحوم حائری را درک کرده از مجالس بحث وی استفاده نمودم.»(1)

ص:84

مدرسه سید در زنجان که بزرگترین مدرسه این شهر و خیلی معتبر بوده و موقوفات بسیار مفصلی داشت و مرحوم آیت الله زنجانی 25سال در آن به تحصیل و تدریس پرداخت، اداره این مدرسه و تعیین طلاب آن به طور عمده با ایشان بود ( البته تولیت آن مدرسه با مرحوم آیت الله میرزا محمود امام جمعه بود) آن فقید سعید در سال ( 1344کتاب خیرالامور را در آنجا نوشت) .

ص:85

آن شرکت فعال داشته و از ارکان آن به شمار می رفت و غالبا جلسات در منزل ایشان تشکیل می شد. در این جلسه بر برخی از کتب فقهی مانند مجمع المسائل آیت الله حائری وسیلة النجاة، و عروة الوثقی حاشیه زده اند.

جلسه بحث دوم نیز جلسه ای بود که آن مرحوم و حضرت امام خمینی (ره)دو رکن عمده آن محسوب می شدند. ایشان در همان سال ورود به قم توسط مرحوم آیت الله حاج میرزا عبدالله مجتهدی تبریزی (م ) 1366با حضرت امام آشنا شده و چنان با هم رفیق و صمیمی گردید که نظیر آن کمتر دیده می شود.

جلسه بحثی دیگر به مدت کوتاهی بین این دو سید بزرگوار(امام و آقا سید احمد زنجانی) مرحوم آیت الله حاج سید محمد محقق(م ) 1388برگزار می شد. و نیز جلسات مشترک مراجع در مورد تصمیم گیری در امور مهم و کلی حوزه در منزل ایشان تشکیل می شد. جلسه مهم علماء بزرگ قم در مورد حادثه 15خرداد در همین منزل برگزار شد.(1)»

ص:86

ص:87

مشکل و سخت بود، متکفّل می شد و از اینکه حاجت یک انسان گرفتار و دردمند را رفع نموده است خوشنود می شد.(1)

5 - حل مشکلات مردم: آزادی از بند تعیّنات دنیوی و تشریفات ظاهری، به وی امکان می داد که کارهای بسیار مهم را به راحتی انجام دهد. نقل است شخصی که به تقوا معروف نبود از دنیا می رود، نزد عده ای از علماء می روند که بر جنازه او نماز بخوانند ولی آنها حاضر نمی شوند، پیش ایشان( آقا سید احمد) می آیند و ایشان بر آن میت نماز می گزارد و می گوید: شرط نماز میت عدالت متوفی نیست، بلکه مسلمان بودی وی کافی است، این شخص هم، مسلمان بود و هر چند که مسلمان فاسقی بود.

6 - شجاعت: از مرحوم آیت الله حاح شیخ مرتضی حائری حکایت شد که مرحوم آیت الله زنجانی را از نظر شجاعت خیلی عجیب می دانست و می فرمود: مطالبی را که هیچ کسی جرأت گفتن و انجام دادن آن را ندارد، ایشان به آن اقدام می کند و از هیچ کس هم وحشت و باکی ندارد(2)

7 - عبادت و تهجد: ایشان با چنان شوقی نماز شب می خواند و دعاهای آن را قرائت می کرد که انسان را زیر و رو می نمود، و انسان می فهمید که معانی عمیق این ادعیه در وی اثر کرده است. خواندن نماز شب را هم از دوران جوانی خود شروع کرده بود.(3)

8 - اهمیت به زیارت اهل قبور: به زیارت اهل قبور در بعد از ظهر پنجشنبه ها مقید بود؛ آن هم در شرایط سخت و دشوار آن زمان.

9 - تلاوت قرآن: بسیار قرآن می خواند، البته نه به جای کارهای علمی و قضاء حوائج مردم، بلکه در وقتهای کوتاه که معمولا تلف می شود.(4)

ص:88

10 - تنفر از خشک مقدس: با این همه عبادت، از خشک مقدسی، بسیار متنفر بوده از اشخاص متظاهر به قدس و تقوی که همه چیز را در عبادات خلاصه می کنند و فاقد جهات نفس بوده و این را برای خود عنوانی درست کرده و نسبت به حقوق اشخاص بی قید هستند و از نظر تفکر، تفکری خیلی خرافی دارند، بسیار کراهت داشت.(1)

11 - حریت و بی آلایشی: از شواهد حریت و بی آلایشی ایشان مطالبی بود که خودشان می فرمودند: در ابتداء طلبگی ما، چتر در بین طلاب مرسوم نبود، من گفتم که این چه معنی دارد که ما به خاطر امور موهوم، باران بخوریم، من چتر برداشتم و دیگران هم تبعیت کردند و این رسم شکست، ایشان در مشهد در نماز مرحوم آیت الله میلانی شرکت می کرد، وقتی به ایشان عرض می شود که مقدسین مشهد معمولا پشت سر فلان آقا نماز می خوانند نه آقای میلانی، در پاسخ می فرماید: من از او جز تعریف مطلبی دیگر نشنیده ام، اما شنیده ام که کارهای غیر متعارف انجام می دهد، مثلا نان را در خانه خودش می پزد و این قبیل امور و این جور افراد غیر متعارف به دلم نمی چسبد، آخر ما اهل این زمانیم، باید با مردم زندگی کنیم، دستور پیغمبر اکرم (ص)و ائمه طاهرین(ع) اینگونه نیست، خلاصه من از این فرد لذت نمی برم.

ص:89

دیده اعجاب می نگریست و می فرمود: آقای زنجانی یک شبه، تمام قسمت صلاة از یک کتاب فقهی را از حفظ حاشیه زد، شش جلد جواهر مانند انگشتر در دستهای ایشان است که آن را به هر طرف بخواهد می گرداند.

2 - ذوق فقهی قوی: ذوق فقهی ایشان در اثر ممارست، خیلی قوی شده بود و بدین جهت، فقهی روشن و بی تکلف را واجد بود. روایات را بسیار صاف و عربی و بدون ابهاماتی که معمولا بر اثر ممارست ذهن با اصطلاحات علمی و دروس معمول حوزه پدید می آید، معنی می کرد، به گونه ای که دل انسان می پذیرفت، با وجود اینکه خود کاملا مراحل درسی را طی کرده بود.

3 - اعتقاد به علمی شدن فقه: ایشان بر این اعتقاد بود که فقه باید به گونه ای باشد که قابل پیاده شدن و عمل گشتن باشد. مثلا در مسأله عدالت که برخی از علماء تضیقات فراوانی در اصل این موضوع و در روش اثبات آن قایل بودند، می فرمود: قوانین اسلام که قوانین خیالی نیست، احکام بسیاری بر پایه عدالت تنظیم شده است، مانند امامت جماعت، ولایت، قضاوت، شهادت، افتاء و طلاق و امور دیگر که اساس مجتمع بر آن استوار است، لذا نباید در این مسأله آن تنگ نظریهای عده ای را پذیرفت. مسائل بسیاری را که فقیه باید به جهت ولایت، آنها را اعمال کند و فقهاء خودشان از نظر فقهی فتوی به جواز دهند ولی به جهاتی متصدی نمی شدند مانند طلاق زنی که شوهرش مفقود شده یا از دادن نفقه و کِشوُة امتناع می ورزد، ایشان که محذورات خارجی نداشت این موارد را عهده دار می شد و می فرمود: اسلام که دین ناقص نیست، دین باید جوابگوی این احتیاجات و مشکلات باشد. در ابتداء زمانی که رادیو اختراع

ص:90

شد، برخی از مقدسین از گوش دادن به آن خودداری می کردند، ولی آن عالم متقی با اینکه در صف مقدسین بود پای رادیو می نشست و می فرمود: معنی ندارد که این وسیله اخباری حرام باشد زیرا اسلام یک دین جهانی است و باید احکام آن به تمام مردم عالم ابلاغ شود، حرمت چنین وسیله خبررسانی با جهانی بودن اسلام سازگار نیست.

4 - پرهیز از تشقیق شقوق در جواب استفتاء: ایشان می فرمود: در جواب استفتاء نباید تشقیق شقوق کرد و گرنه سوال کننده در فهم مراد، گیج شده و نمی تواند جواب را بر مورد سؤال تطبیق کند، بلکه باید بر طبق صورت متعارف در عرف مردم، پاسخ نوشت و عقیده داشت که بحثهائی را که متناسب با حوزه های علمیه است و به جهت تقویت ذهن و فکر، مفید می باشد، نباید با جواب استفتائی که مورد احتیاج مردم است مخلوط کرد و خود ایشان نیز عملا این دو را از هم جدا می کرد، بدین جهت جواب مسائل فقهی را خیلی کوتاه و مختصر و قابل فهم می نوشت.

ص:91

ص:92

ص:93

ص:94

فروق الاحکام 10 - فروق اللغة 11 - فهرست جامع الشتات 12 - رساله قبله 13 - مستثنیات الاحکام 14 - شرح استدلالی کتاب مستثنیات الاحکام به نام مستنبتات الاعلام 15 - مقدمه تفسیر تبیان 16 - مناسک حج 17 - نصاب سه زبانه 18 - الهدی الی الفرق بین الرجال و النساء 19 - ملحقات کتاب تقویم الصلاه 20 - جنگل مولی 21 - فهرست اعلام 22 - تذبیل مفتاح التفاسیر 23 - شرایط الاحکام 24 - الکلامُ یَجُرّالکلام 25 - رساله خیرالامور 26 - سرگذشت یک رساله(1)

تجدید چاپ دو کتاب اخیر توسط میراث اسلامی ایران

1 - رساله خیرالامور( به کوشش نویسنده محترم رسول جعفریان)

در قسمتهایی از مقدمه این کتاب چنین می خوانیم:

« ... رساله حاضر را باید در شمار متون فکری جدیدی دانست که عالمان حوزوی درباره برخورد با تمدن جدید نگاشته اند... مرحوم آیت الله حاج سید احمد زنجانی... در رساله حاضر کوشیده است تا راه حلی برای این نزاع ( سنت گرایی و تجددخواهی) بیابد. راه حل وی به پیروی از یک مثل معروف یعنی خیرالامور اوسطها، آن بود تا راهی میانه را در بین نوگرایان و سنت گرایان پیشنهاد کرد. آنها را به پرهیز از افراط و تفریط دعوت کند..(2)»

2 - سرگذشت یک ساله « برگی از تاریخ زنجان» ( به کوشش سید محمد جواد شبیری)

همچنین در قسمتی از این کتاب نیز می خوانیم:

« اولین نگاشته ایشان سرگذشت یک ساله است. این کتاب از زندگی

ص:95

عادی طلبگی در آن دوران حکایت می کند و بسیاری از وقایع ثبت شده در آن شخصی و خصوصی بوده و برای عموم چندان سودمند نیست... باری نگارنده - که خود از نواده آن مرحوم است - مدت زمانی با این کتاب همنشین شده، از آن بهره ها برده، در دفتری به مطالب سودمند آن اشاره نمود(1)»

ص:96

دیدم که از یک مطلب به مناسبتی به مطلب دیگر منتقل گردیده و از آن نیز به دیگری. از اینجا بنده خیال کردم که اگر رشته مطالب و فضایلی گوناگون به همین و تیره کشیده شود تا به هر جا که برسد چگونه می شود؟ آیا به جایی منتهی می شود یا نه؟ روی همین خیال قلم برداشتم و لکن سررشته نقطه حرکت را پیدا نمی کردم که از کجا شروع کنم. در این اندیشه بودم یک وقت ملتفت شدم که رشته به دستم آمده، داخل در حرکت شده ام:« نطیر عبور ما از شط، در گذرگاه سامرا...»(1)

ص:97

سه استکان چایی در می آورد و می خورد. یک نفر از اهل خمین را نقل کردند که با او شرط بسته بودند که از پنج سیر چایی سه استکان در بیاورد بخورد، او نیز همان طور کرده بود ولی بر جگر او آسیبی از آن رسیده بود که بعد از چند روز او را کشت.(1)

ص:98

سهولت دختر شوهر بدهید. مهرش را سنگین نکنید. از این مراسم کمرشکن که عوام از مردم مرسوم کرده اند، دوری کنید...»

ص:99

ص:100

ص:101

ص:102

ص:103

ص:104

درس بدهد. مادرم خودش مجتهده بود. مدتی پیش او درس خواندم تا اینکه یک روز پدرم خواست از پسرانش درس تحویل بگیرد. من هم در آنجا حضور یافتم. پدرم بعد از پرسش چند سؤال، سؤالی پرسید که برادرانم نتوانستند جواب بدهند. زود با اشاره مادرم به آن سؤال جواب دادم و پدرم متعجبانه قیافه مرا زیر نگاهش گرفت و بعد پرسید: تو درس نخوانده ای از کجا فهمیدی؟ با خنده جواب دادم: خوب اگر تو به من درس ندهی مجبورم که بروم پیش مادرم درس بخوانم. پدرم نیز خندید و خوشحال شد و بدین ترتیب مرا هم فرستاد که بروم قزوین و در قزوین درس بخوانم (1).»

ص:105

ص:106

تا اینکه یک بار دیگر که نگاه کردم دیدم دیگر روشن نیست. زود خودم را به حجره مش باقر رساندم و در حجره را زدم. دیدم جواب نمی دهد. گفتم:

- مش باقر در را باز کن، من دیدم چه کسی اینجا آمده بود، خودت را به خواب نزن!

مش باقر با شنیدن این حرف بلند شد و آمد در را باز کرد و گفت:

- تو از کجا فهمیدی؟

گفتم:

- من بیدار بودم! از بیرون داشتم توی حجره را می پاییدم!

مش باقر گفت:

- پس تو را به خدا سوگند این ماجرا به کسی نقل نکن تا من از اینجا بروم.

من قول دادم که تو تا اینجا هستی به کسی نقل نخواهم کرد و او دوباره شروع به شرح ماجرا کرد:

- راستش آقا امام زمان گاهگاهی به ما سر می زند و می آید کارهایی به ما می سپارد و الان ایشان تشریف آورده بودند...

بعد از مدتها امشب مش باقر آمد پیش من و گفت:

- فلانی، من دارم می روم، آقا فرموده اند که دیگر اینجا نمانم.

و رفتند. به این خاطر بود که من ناراحت شدم و گریستم.(1)»

مرحوم آقا شیخ عبدالکریم همیشه از مش باقر و شیخ حسین به نیکی یاد می کرد و می گفت:

- مش باقر به طلبه ها واقعا به دیده سربازی امام زمان( عج) نگاه می کرد و به آن اعتقاد شدیدی داشتم. به مشکلات طلاب رسیدگی می کرد و

ص:107

همواره در احترام آن کوشا بود.

ص:108

ص:109

از جمله مشروطیت بود، از طرف مرحوم آخوند خراسانی مأموریت داشت که مسائل را زیر نظر داشته باشند و به مرحوم آخوند گزارش نماید. از این رو روزنامه باختر را هر روز می خریدند و به دقت مطالعه می کردند.(1)

ص:110

به قم مقدسه هجرت کرد. تاریخ 1326شمسی بود که آن عالم رباّنی همراه عائله اش به شهر علم و اجتهاد قدم نهادند و در کوچه آبشار معروف مسکن گزیدند. آن مرحوم بلافاصله بعد از رسیدن به قم درس خارج خود را در منزل شروع کرد و روز به روز به تعداد شاگردانش افزوده شد.

از جمله شاگردان آن مرحوم که در جلسه درس خارج ( کفایه) حاضر می شدند عبارت بودند از:

1 - آیت الله جوادی آملی

2 - آیت الله ملکوتی

3 - آیت الله سید قوام زنجانی

4 - آیت الله امینی نجف آبادی

5 - آقا موسی زنجانی (1)

ص:111

زینال فعلی می نشستیم سه چهار برادر به همراه پدرمان جهت فاتحه به قبرستان نو آمدیم به پل آهنچی رسیده بودیم که پدرمان برگشتند. آقا شیخ محمد گفتند: آقا چیزی نمانده الان می رسیم. گفت: « نه دیگر، هر چه قدر کردم نتوانستم نیتم را خالص کنم. الان می رویم آنجا باز آقا سید احمد به ما احترام می کنند و آقا بفرمایید می گویند و مسئله قاتی می شود.» برگشتند و ما هر چه کردیم گوش نداد. از همانجا همگی برگشتیم و با پای پیاده که ایشان جوراب هم نداشت راه خانه را در پیش گرفتیم.

ص:112

بیست و چند نفری می رسیدند و عده ای از همسایه ها و رهگذران به ایشان اقتدا می کردند.

ص:113

صدای خوبی که داشت روضه می خواند و به زیارت عاشورا اهمیت زیادی قایل بود. البته در روزهای ماه رمضان روضه نمی خواند و علتش آن بود که می گفت: می ترسم دروغی چیزی در روضه باشد و موجب بطلان روزه بگردد.(1)

ص:114

ص:115

ص:116

ص:117

ص:118

ص:119

ص:120

ص:121

ص:122

در این نوشتار بر آنیم که به منظور آشنایی بیشتر با این شخصیت شیعی، پیرامون زندگی وی مطالبی را ارائه دهیم.

ص:123

فقط لقب کاتبان و منشیان بوده است.(1)

پدر ابن عمید در سال 275ه. ق متوّلد شد.(2) اصالةً اهل قم بود(3) و در دوران زندگی به تحصیل علم پرداخت. وی جزء کاتبان به شمار می آمد چنانکه ثعالبی می گوید: ابن عمید فنّ کتابت را از غریبه نیاموخته؛ بلکه آنرا از پدر خود « ابو عبدالله حسین بن محمد» فرا گرفته است. ابو عبدالله در مرتبه بزرگی از فن کتابت قرار داشت و رساله های او در خراسان ( ایوان) مدوّن گشته بود. ابو اسحاق صابی در کتاب خود « تاجی» پا را فرا گذاشته و مهارت پدر ابن عمید را با ابن عمید مقایسه نموده و می گوید: رسائل ابن عبد الله در بلاغت کمتر از رسائل پسرش ابوالفضل نیست. اگر چه ثعالبی این سخن صابی را نمی پذیرد و آنرا ستمی بزرگ در حق ابن عمید می شمارد(4) امّا نفس بیان این مطلب از شخصیتی چون صابی که برخی او را از کاتبان چهارگانه جهان شمرده اند، نشانگر مقام و موقعیّت علمی پدر ابن عمید است و همین علم و فضل بود که یکبار در زمانی که لشکر « ماکان بن کاکی» شکست خورد و او در بین لشکریان بود و اسیر شد، از بند اسارت نجاتش داد و علاوه بر آن سبب منزلت یافتن او نزد سلطان فاتح شد. بعد از جریان دیوان رسائل نوح بن نصر را به عهده گرفت و ملقّب به لقب شیخ گردید.(5) برخی از کتب، چون دائرة المعارف تشیّع و تمدن اسلامی در قرن چهارم وی را صاحب منصب وزارت نیز شمرده اند و برخی دیگر وی را« قوّاد» یعنی سردار سپاه نامیده اند.(6) پدر ابن عمید در سال 336ه. ق(7) در سنّ 61سالگی بدرود حیات گفت.

ص:124

ص:125

آن زمان اساتید سرشناس ادب و قلم و دارای رسائل ارزشمند بوده اند که به صورت کتاب برای عموم گردآوری شده است. از آن جمله اند، ابن العمید و صاحب بن عباد»(1)

گسترش تشیّع در قرن چهارم، معلول عوامل متعددی بود. از آن جمله. تشکیل چهار دولت شیعی که در مصر توسّط فاطمیان، در عراق و ایران توسط آل بویه، در سوریه توسط دولت حمدانیان شیعی و در یمن توسّط زیدیها تأسیس شد و اگر قرمطی را نیز شیعه غالی بدانیم، باید این رقم را به پنج افزایش دهیم.(2)

با توجه به نقش سلسله آل بویه در ترویج تشیع و اینکه ابن عمید وزارت برخی از ایشان را به عهده داشته است سزاوار است با این سلسله آشنایی بیشتری پیدا کنیم.

ص:126

« المستکی بالله» را عزل و به جای او « المطیع لله» را نصب کند.(1)در تشیّع آل بویه تردیدی نیست و این منابع تاریخی نشان می دهد. امّا در دو مسأله تردید هست. یکی آنکه تا چه اندازه مذهب در تصمیم گیریهای سیاسی ایشان مؤثر بود. دوم آنکه تشیّع آنها از چه نوعی بوده است؟

درباره مسأله نخست باید گفت: اصولا آنها در برابر اکثریت سنّی تحت سلطه خود نمی توانستند موضع ( خصمانه) صریحی داشته باشند، بسیار محتاط عمل می کردند و نتیجه این برخورد علاوه بر حفظ حکومتشان، گسترش اندیشه های شیعی در عراق و ایران.(2) درباره مسأله دوّم باید گفت: گر چه خاستگاه تشیّع آنان طبرستان بود که به طور اصولی در اختیار علویان زیدی قرار داشت، بسیاری از مورخین، ایشان را شیعه امامی دانسته اند. همچون: عبدالجلیل رازی، مستوفی و از محققان جدید آری بدی و فرای، مونتگری و امت، اشیولر و دکتر کامل شیبی.(3)

در کتاب تاریخ الشیعه می خوانیم:

ایّام آل بویه، همه اش روزگار تلاش و ترویج مذهب اهل بیت (ع) بود و هر راهی را برای نصرت این مذهب و اعلاء مقام و مرتبت عترت پیامبر (ص)می پیمودند.(4) بویهیان روز غدیر را آشکارا تقدیس می کردند و چنان عید می گرفتند که در هیچ عید دیگری چنین نمی کردند(5) و روز عاشورارا روز حزن و ماتم قرار می دادند(6). تا جایی که در سال 352از طرف معزّالدوله شیعیان در بغداد چنان مراسم عزاداری برگزار نمودند که به علّت فراوانی جمعیّت شیعه در آن دوره و شرکت آنان در این مراسم اهل سنّت نتوانست در برابر آن بایستند.(7)

ص:127

« عضدالدوله بویهی با لشکریان در مشهد علوی ( نجف) یک سال اقامت گزید و بارگاهی با عظمت برای آن قبر مطهر بنا نهاد. ایشان برای ضرایع کریمه، ابنیه استوار و گنبدهای رفیع بر پا داشته اند. آل بویه تا زنده بودند پیوسته به زیارت مشاهد مشرفه می شتافتند و پس از مرگ، پیکرهایشان را به آنجا منتقل می کردند. ایشان شیعیان را در مشاهد مشرفّه اسکان دادند و مستمری ها و عطایایی بر ایشان قرار دادند» (1) کتیبه ای که از سال 363از وی بر تخت جمشید مانده، مشتمل برنام دوازده امام (ع)

است.(2) آورده اند: مرجع تقلید رکن الدوله ابن جنید از فقهای امامیه بوده است.(3) وجود علمای بزرگی چون شیخ صدوق ( م 381)شیخ مفید ( - 338) 13 سید مرتضی (436 - 355) شیخ طوسی (460 - 385 ) و شریف رضی ( 406 - 359 ) که از ستونهای عالم تشیّع بودند. در این قرن، خود گواه گسترش فوق العاده تشیع امامی در عهد آل بویه است. البته وجود این افتخارات به معنای عدالت کامل ایشان در حکمرانی نیست.

اکنون به شرح حال ابن عمید که او را ستون سلطنت آل بویه نامیده اند، می پردازیم.(4)

ص:128

نام ابن عمید می شناسیم. او به القاب دیگری نیز ملقب بوده است مانند: جاحظ ثانی، جاحظ اخیر و از همه مهمتر استاد و رئیس.(1) که لقب استاد آن زمان در مشرق زمین به وزراء اطلاق می شد.(2)

اوّلین سؤالی که در این مقاله جای طرح و پاسخ دارد پرسش از مذهب ابن عمید می باشد. آیا وی از اهل تسنن بود که اکثریت جامعه آن روز را تشکیل می دادند یا از شیعیان؟ قرائن بسیاری وجود دارد که ابن عمید وزیر و عالم شیعی مذهب بود. از جمله قمی بودن وی یکی از این قراین است. از آنجا که قم همیشه مهد تشیع امامی بوده است می توان گفت که او نه تنها شیعه بلکه شیعه دوازده امامی بوده است. قمی بودن وی از لا به لای مطالب تاریخی بدست می آید به عنوان مثال: ابی حیّان توحیدی که از مخالفین ابن عمید می باشد، در کتاب خود آنگاه که در صدد نکوهش ابن عمید بر می آید، از ابوطالب جرّاحی کاتب، نامه ای را نقل می کند که در آن خطاب به ابن عمید می نویسد: « گویا گمان کرده ای ما از حال خانه تو در قم پرسش نکرده ایم و به آن واقف نیستیم» ؟! (3) و در جای دیگر از جرجانی نقل می کند که او می گفت: « ابن عمید مردی را که به شهرش قم دشنام داده بود، مجازات نمود» (4) که اگر این مخالف سر سخت ابن عمید خبر مجازات را هم غیر واقعی نقل کرده باشد، باز قمی بودن ابن عمید از این داستان آشکار می شود و از اینها گذشته هم چنانکه در آغاز گفتیم ثعالبی تصریح می کند، پدر ابن عمید اصالتا قمی است و دائرة المعارف تشیع می نویسد: خاندان عمید اصلا از شیعیان قم و از مروّجان این مذهب بوده اند.(5)

از دیگر شواهد تشیّع او اینکه در مجلسی که او حضور داشت گویندگان گرد می آمدند و پیرامون « دوستی علی (ع)گفتگو می کردند.(6) گذشته از

ص:129

این موارد چند مطلب دیگر تشیّع وی را تأیید می کند. یکی آنکه صاحب اعیان الشیعه نام وی را در کتاب شریف خود ذکر نموده و اگر چه شرح حالی برای او غیر از آنچه در ضمن شرح حال صاحب بن عباد آورده است ذکر نکرده لکن ظاهر همین ذکر نام نشانگر آن است که وی را از اعیان شیعه شمرده است. و دوم آنکه نام خود او، پدر و جدّش از نامهایی است که می تواند معرّف شیعه بودن شخص باشد.

ص:130

بیّع» بود.(1) کاتب او را در این دوران « ابوالفضل علی ابن ثابت همدانی» ،(2) خادمش را شخصی به نام منصور نوشته اند که ظاهرا قمی و از همشهریان خود او بود(3) و صاحب ( مدیر تشریفات) دستگاه وزارتش مردی شجاع و زیرک بنام روین ( یا روبین) بود. (4) با توجه به قمی بودن ابن عمید، وزیر قبل از او، خادم او وزارت پدر و فرزند او می توان به نفوذ اهل قم در دستگاه حکومت پی برد.

ص:131

رسید.(1) وی از کاتبان چهار گانه جهان(2) و بزرگترین نویسنده دیوانی بود(3) و نوشتارهای او را گواه بر این ادّعا می دانند. و گفته اند بهترین رساله او « اخوانیات» و نامه ای که به ابوالعلاء نوشته، می باشد.(4)

ص:132

رفیعترین درجه و بالاترین مرتبه قرار داشت.(1)

در عین حال نویسنده اعیان الشیعه وی را در علوم دینی متمکّن و صاحب قدرت نمی داند.(2)

ص:133

است. شادمان گردید و رویش شکفته شد و گفت: زهی خجسته روان و مبارک سخن! همانا خزانه های دیگر جانشین پذیر است امّا کتاب، عوض ندارد و فرمود فردا صبح به فلان بیاورشان، بردم و صحیح و سالم تحویل دادم.(1)

ص:134

ص:135

نبود(1) برخی از آن صفات را می آوریم:

ص:136

همان رساله را برای یکی از شاگردانش تدریس می کرد، گفت: سبب آنکه این رساله را بر علیه شیعیان نوشتم، آن بود که ایشان در مجلس ابن عمید وزیر، حاضر می شدند و در محبت علی (ع)زیاده روی می کردند.(1)

ص:137

می کنی من به خاطر حفظ این اشعار خود را در سختی می اندازم؟ یکبار که این اشعار بگوشم برخورد، آنرا حفظ می شوم.

قریب به 30الی 40بیت شعر را برای خود می خواندم، هنگامی که اشعار به پایان رسید، همه را تکرار نمود اما وقتی از من خواست مقداری از آن را بخوانم حتی نتوانستم سه بیت از آن را به طور صحیح بازخوانم. بارها برای من حکایت کرد که در جوانی با رفقا و ادبای همنشین بر سر از بر کردن هزار بیت شعر در یک روز مسابقه می گذاشته است و ابن عمید رحمةالله علیه با شخصیت تر از آن بود که زیاده گویی کند. وقتی سؤال کردم چگونه این عمل را به انجام رسانیدی؟ در پاسخم گفت: شعر را بیست تا بیست تا یا سی تا سی تا حفظ می کردم و یک بار باز می خواندم و دیگر احتیاجی به تکرار نداشتم.

شخصی می گفت: پدرم نزد ابن عمید می رفت و او از پدرم می خواست تا اشعاری را که حفظ نموده، برایش بخواند اما هر دفعه پدرم مرتکب اشتباهی می شد و ابن عمید آن را گوشزد می نمود و من از این موضوع بسیار ناراحت بودم تا آنکه روزی دیوان کمیت ( شاعر معروف عرب) که بسیار زیاد بود به دستم رسید. از میان آن، سه قصیده غریبه که گمان می کردم هنوز به دست استاد نیفتاده است را انتخاب نمودم و همراه پدرم به نزد وزیر رفتیم همین که چشم استاد به ما افتاد، به پدرم گفت: مقداری از اشعارت را بخوان. او نیز شروع به خواندن نمود اما همین که قصیده ای از آن سه قصیده را خواند، گفت: بایست! چرا که تعدادی از ابیات این قصیده را نخواندی و سپس خود آنها را از بر خواند.(1)

ص:138

ص:139

( ادیب، حکیم و شاعر شهید قرن چهارم هجری) او را با قصیده ای که سروده بود، مدح و ستایش نمود، و ابن عمید سه هزار دینار به وی جایزه داد.(1)

ص:140

سال شمسی برپا می شد و بر خلاف زمان حاضر، در گذشته بین اقوام ایرانی عمومیّت داشت، شرکت می جست. البته این گمان از مدیحه ای که یکی از شاعران آن زمان برای وی در روز مهرگان سروده است (1) حاصل حاضر می شود.

ص:141

ص:142

نامش اسماعیل، کنیه اش ابوالقاسم، ملقب به « صاحب» و « کافی القاة» . در سال 324یا 326ه.ق در اصطخر فارس یا یاطاقان از توابع طالقانِ قزوین متولّد گردید. وی علوم خود را نزد ابی الحسین بن فارس و ابی الفضل بن عمید فرا گرفت و به مرتبه ای از علوم و ادبیات رسید که او را یکی از کاتبان چهارگانه جهان برشمرده اند. صاحب بن عبّاد می خواست در علوم از استاد خویش ابن عمید پیروی کند او در برخی از علوم همچون علوم دینی توانست به خواست خود جامه عمل بپوشاند. اما در علوم فلسفی موفّق نگردید و نیز همانند استاد خویش دارای تألیفات فراوانی بود.(1) او با تمام توان ابن عمید را ستایش می کرد.(2)

صاحب بن عباد ابتدا از کاتبان کم اهمیّت و خادم ابوالفضل بن عمید بود. امّا بواسطه علاقه ای که ابن عمید به صاحب یکدیگر داشتند کم کم کار صاحب بالا گرفت تا اینکه ابن عمید او در سن 21سالگی منشی و مبری مؤیدالدوله پسر امیر خود یعنی رکن الدوله قرار داد.(3) بعد از مرگ ابن عمید و وزارت تقریبا 6ساله پسر او در حوالی سالهای 366مؤیدالدوله صاحب بن عباد را به وزارت برگزید.(4) صاحب با تمام علاقه ای که به خاندان عمید داشت، بعد از وفات ابن عمید و وقایعی که بین او و پسر ابن عمید رخ داد، این علاقه و دوستی از بین رفت تا جایی که از هر سخنی که مربوط به آل عمید می شد، طفره می رفت.(5)

آورده اند که نوح بن نصر سامانی از صاحب بن عباد درخواست کرد او ارتش را بپذیرد. از عذرهایی که صاحب آورد آن بود که حمل دارائیش بسیار دشوار

ص:143

است. از جمله کتابخانه ای بیش از صد شتر بار، فهرست کتابخانه صاحب ده مجلّد بود.(1)

از عادات صاحب، مسجّع سخن گفتن بود که البته باید اعتراف نمود که در این وادی سخت چیره دست بود. ابی حیاّن توحیدی به نقل از ابن عمید چنین آورده است: « صاحب روزی از ری به اصفهان می رفت، وسط روز در قصبه ای بزرگ که بین راه بود، توقّف نکرد تا به دهی مخروبه و با آبی شور رسید؛ به نام نوبهار. آنجا توقّف کرد، فقط برای آنکه بنویسد: می نویسم نامه را از نوبهار روز شنبه موقع نصف النهار»(2) این ادیب برجسته سردار لشکریان نیز بود.(3)

شأن صاحب بن عباد به جایی رسید که شریف رضی ( متولد 359متوفی ) 406در حیاتش و در سوگش او را ستایش نمود.(4)

بالاخره صاحب در سال 385در شهر ری دیده از جهان فرو بست .(5)

پس از مرگ صاحب، تشییعی با شکوه از او به عمل آمد، فخرالدوله و همه بزرگان مملکت با لباس عزا در کنار جنازه اش حاضر شدند و با خروج تابوت مردم یک صدا خروش برکشیدند و به خاک افتادند، شاه جلو جنازه حرکت کرد و چند روز به عزا نشست.(6)

دو کتابی که از وی به جا مانده است به نامهای « ابانه عم مذهب اهل العدل» و « فرق بین ظاد و ظاء» مشهور است.

ص:144

ص:145

در آخرین سفر ابن عمید که ابوالفتح پدر را همراهی می کرد، او که جوانی که سن و سال و شاداب بود، به مقتضای سن، اسباب امر و نهی او را به بدرفتاری کشاند و چیزهایی از او سر زد که باعث خشم پدر شد، تا آنجا که ابن عمید؛ پدر ابوالفتح هنگام مرگ گفت: چیزی جز فرزندم مرا نکشت و بر خاندان عمید از چیزی که آنرا نابود کند نمی ترسم مگر از این فرزندم.(1)

در سال 366ه.ق که مؤیدالدوله فرزند رکن الدوله به حکومت رسید ابوالفتح را از وزارت عزل نمود، وی در همین سال در سن 29سالگی در زیر شکنجه یکی از فرمانروایان جان سپرد.(2) و با مرگ او خاندان عمید برافتاد.(3)

ص:146

نماید، امّا در بین راه بیماری ابن عمید( رفتارهای ناشایست فرزندش) شدت یافت. زمانی که به حمدان رسیدند( ظاهرا معرّب همدان) شمع وجودش بی فروغ گشت و چشم از جهان فرو بست.(1) با مرگ این عالِم در عالم فضل و دانش شکافی پدید آمد که چیزی آن را نپوشاند. عمر « ابن عمید» در هنگام مرگ کمی از 60سال بیشتر بود که 24سال از آن را به وزارت گذرانده بود.(2)

در مورد سال وفات وی سال 360ه.ق نیز مطرح کرده اند.(3) همچنین پاره ای از نویسندگان، ری یا بغداد را به عنوان محل وفات ابن عمید نام برده اند.(4) اما با توجه به مدارک قابل اعتمادتر به نظر می رسد که وفات وی در همدان واقع شده است.

ص:147

وحدت تنها از آن اوست.»

«بزرگواری خدا از حکمتش نمی کاهد، و از این رو هر دعایی را اجابت نمی کند.»(1)

«چگونه از دوستت که دارای طبایع چهارگانه است، توقّع یک نوع رفتار را داری.» (2)

ص:148

ص:149

ص:150

ص:151

ص:152

ص:153

ص:154

نقل کرده است. او از راویان موثق، راستگو و قابل اعتماد است، همچنین کتابی دارد که گفتار امام رضا (ع)درباره فرق آل و امة را بیان داشته است.»(1)

و خود با سه واسطه از ریان حدیث نقل کرده است، شیخ طوسی؛ متوفی به سال 460هجری می گوید: « ریان خراسانی الاصل و از اصحاب امام رضا و امام هادی(ع) بود.(2) و ابوعبدالله برقی که از راویان و مؤلفان شیعی قرن سوم و متوفای سال 274هجری است، در کتاب رجالش می نویسد:

« ریاّن بن صلت از اصحاب امام رضا (ع)بود و در زمان آن حضرت می زیسته است.(3)»

ابن داود(4)، کشی(5) ابن شهر آشوب(6)و بسیاری دیگر از بزرگان شیعه نیز از ریاّن بن صلت، به نیکی یاد کرده اند.

ص:155

ص:156

بخواه تا یکی از لباسهایش و چند درهم از سکه هایی را که نام مبارک ایشان بر آن ضرب شده است، به من اعطا فرماید.

معمر گفت: وقتی وارد منزل امام (ع)شدم، پیش از آنکه من سخنی بگویم، امام (ع)فرمود: ای معمر آیا ریان نمی خواهد تا ما او را از لباس خود پوشانده، از پولهایمان مقداری به او ببخشیم؟

گفتم: سبحان الله! این همان خواسته ریان است که بیرون از منزل شما به من گفت.

امام (ع)تبسمی کرد و فرمود: همانا مؤمن به مقصود می رسد، از او بخواه تا وارد شود.

ریاّن خود ماجرا را ادامه می دهد و می گوید:

وقتی وارد شدم، سلام گفتم، امام (ع)سلامم را پاسخ داد و یکی از لباسهایش را به من داد و به هنگام رفتن نیز سی درهم در دستم گذاشت.»(1)

ریان در روایت دیگری می گوید:

« هنگامی که قصد سفر به عراق را داشتم، برای خداحافظی نزد امام رضا (ع)رفتم. در راه با خود گفتم: از امام تقاضا می کنم تا یکی از لباسهایش را به من ببخشد تا از آن برای خود کفنی تهیه کنم. مقداری پول نیز از ایشان می گیرم تا برای دخترانم انگشتر بسازم.

اما زمانی که با امام (ع)وداع کردم از غم فراق گریستم و خواسته ام را بازگو نکردم. ولی امام (ع)با صدای رسا مرا

ص:157

مخاطب ساخت و فرمود: ای ریان! آیا دوست نداری چند درهم به تو بدهم تا برای دخترانت انگشتری بسازی. گفتم: ای مولای من، می خواستم امّا غم فراق مانع از اظهار شد. آنگاه حضرت یک لباس و چند درهم به من داد.»(1)

ص:158

مسعودی در کتاب اثبات الوصیة آورده است. بر اساس این خبر آن هنگام که امام رضا (ع)به دست مأمون در سال 202هجری به شهادت رسید، امام جواد (ع)هفت سال بیشتر نداشت، شیعیان بغداد و شهرهای دیگر در سوگ آن حضرت می گریستند. آن روز ریان بن صلت، صفوان بن یحیی، محمد بن حکیم عبدالرحمن بن حجاج و یونس بن عبدالرحمن و عده ای دیگر از بزرگان شیعه در خانه عبدالرحمن بن حجاج گرد آمده، به عزاداری پرداختند علاوه بر فقدان امام، اینکه چه کسی امامت و زعامت شیعه را به دست خواهد گرفت، شیعیان را در اندوه فرو برده بود. ناگاه یونس بن عبدالرحمان گفت: گریه را رها کنید تا بفهمیم عهده دار ولایت از این پس کیست؟ و تا زمانی که این کودک ( امام جواد ) (ع)بزرگ شود، برای حل مسائل و مشکلات به چه کسی باید رجوع کنیم.

در این هنگام ریان بن صلت که از این گفته به شدت ناراحت شده بود، از جای برخاست و با یونس گلاویز شد و گفت تو تظاهر به ایمان می کنی و در دل نسبت به دین شک داری، اگر این کودک حجت خدا در زمین باشد، حتی اگر یک روز از عمر او گذشته باشد، گویا صد سال دارد، سخن او سخن امام کامل و بالغ است و اگر این چنین نباشد؛ حتی اگر هزار سال سن داشته باشد، همانند یکی از مردمان عادی است، سپس گفت: این گونه می بایست درباره امامام معصوم (ع) اعتقاد داشت.(1)

ص:159

فقهی اوست. بر اساس این حدیث، ریان به مذمت کسانی پرداخته است که مدعی فقاهت بوده اند و آنها را تشویق به تحصیل علم و فهم مسایل و احکام دین کرده است.(1) گذشته از مضمون این حدیث، باید گفت بیشتر روایاتی که ریان از امامان معصوم (ع) نقل کرده، در ابواب مختلف فقهی است که نشان از توجه و عنایت خاص او به مسایل فقهی و فهم صحیح احکام شرعی دارد.

در این فرصت نمونه هایی از احادیث او را بیان می کنیم:

1 - از امام رضا (ع)شنیدم که فرمود: خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرد؛ مگر برای تحریم شراب و...(2)

2 - برای امام هادی (ع)نوشتم قطعه زمینی دارم که در آن به آسیابانی مشغولم. هم چنین از راه فروش ماهی و چوبهایی که از آن زمین به دست می آورم، کسب می کنم. آیا چیزی بر عهده من هست؟ امام (ع)در جواب فرمود: خمس آنها بر تو واجب است.(3)

3 - از یونس بن عبدالرحمن شنیدم که امام معصوم (ع) فرمود:

زمین از آنِ خداوند است و آن را روزیِ بندگانش قرار داده است، کسی که سه سال پی در پی و بدون دلیل زمینی را معطل گذارد و از آن استفاده نکند، باید زمین را از او گرفت و به دیگری واگذار کرد. هم چنین اگر کسی حق خود را تا ده سال مطالبه نکند، دیگر حقی در آن مال ندارد.(4)

ص:160

در راه دستیابی به این هدف بزرگ وقف کردند و فرزندان خود را به انجام این فریضه رهنمون شدند.

ریاّن قمی نیز به این وظیفه بزرگ عمل کرد، او دو فرزند خود به نام های محمد و علی را به دانشگاه علم و اندیشه علوی روانه ساخت و دیری نپایید که آنان به جرگه حافظان علوم اهل بیت (ع) و ناقلان حدیث پیوستند.

ص:161

نوشتم مردی است از پدرش خواسته تا وصیت او را قبول کند آیا پدر می تواند از قبول آن امتناع کند؟

امام (ع)در پاسخ وی نوشت: خیر، نمی تواند.(1)

2 . هم چنین از یونس نقل می کند از امام رضا (ع)سؤال کرد: یکی از افراد سرشناس بنی عباس گفته است شما غنا را جایز می دانید؟ آیا همین گونه است؟

امام (ع)فرمود: آن کافر دروغ می گوید، من چنین نگفتم.

سپس فرمود: او درباره غنا از من سؤال کرد گفتم مردی نزد امام باقر (ع)آمد و از غنا سوال کرد، امام باقر (ع)فرمود: اگر خدا بخواهد حق و باطل را از هم جدا کند غنا در کدام طرف است؟ گفت: در طرف باطل. امام فرمود پس تو خود حکم کردی که غنا از موارد باطل است. (2) از جمله آثار علی بن ریان کتاب « منثور الاحادیث» است که علی بن ابراهیم قمی آن را نقل کرده است.(3)

ص:162

اعتقادی و فقهی خود را نزد آنان فرا گرفت. بسیاری از بزرگان و راویان برجسته نیز از نقل روایات او بهره برده اند.

رجال شناسان محمد بن ریان را فردی موثق و قابل اعتماد دانسته و به روایات او عمل می کنند.(1) در میان پیشگامان وادی فقاهت و محدثان شیعی کسانی چون شیخ صدوق، روایات این فرزانه را در کتاب تهذیب الاحکام و کتاب الاستبصار بازگو کرده اند و کلینی بزرگ و اندیشمند در کافی روایات محمد بن ریان را نقل کرده است.

اگر چه بیشتر احادیثی که محمد نقل کرده، در باب مسائل فقهی و احکام عملی است؛ اما گاه در پاره ای از این روایات به بیان سیره عملی ائمه(ع) پرداخته است. بیان شیوه های برخورد امامان معصوم(ع) با دستگاه خلافت و عملکرد خصمانه و ناموفق برخی از خلفا برای خاموش کردن چراغ هدایت امامان معصوم(ع) از آن جمله است.

در این جا به بیان یک روایت در این باره می پردازیم:

محمد می گوید: مأمون عباسی برای آنکه امام جواد (ع)را هم رأی و همراه خود سازید هر از چند گاه به حیله های گوناگونی دست می یازید و هر بار ناموفق از این کردار به امید نیرنگی دیگر می نشست. دیگر بار طرحی جدید اندیشه کرد و بر اساس آن تصمیم گرفت تا دختر خود را به عقد امام جواد (ع)در آورد تا بدین وسیله از طرفی به آن حضرت نزدیک شده، ایشان را زیر نظر داشته باشد و از سوی دیگر دامادی امام جواد (ع)برای او موجب رضایت شیعیان از حکومت مأمون گردد. مأمون برای انجام این کار مجلس شادباشی ترتیب داد و کنیزکانی را واداشت تا با جامی از گوهر از آن حضرت استقبال کنند. اما امام جواد (ع)به آنان توجهی نکرد و رغبتی

ص:163

نشان نداد. در این میان مردی به نام مخارق که از نوازندگان دربار بود و ریش بلندی هم داشت، به دعوت مأمون پیش آمد. او به مأمون گفت: اگر امام جواد (ع)اهل دنیا باشد دل او را به دست می آورم. پس از آن مقابل امام (ع)نشست و اهل خانه را نیز گرد خود جمع کرد و به نواختن و خواندن پرداخت. اما هم چنان آن حضرت (ع)به او توجهی نمی کرد. پس از گذشت چند لحظه امام (ع)سر برداشت و فرمود ای ریش بلند از خدا بترس.

محمد بن ریان می گوید: با این سخن امام (ع)گویا معجزه ای رخ داد. ناگاه رعشه ای بر اندام مخارق افتاد و نی از دستش رها شد و بی درنگ هلاک گردید.(1)

ص:164

ص:165

ص:166

ص:167

ص:168

ص:169

ص:170

عمر شریفش می گذرد، باز هم سعی می کرد اوقات زندگیش را با تعلیم قرآن به جوانان و نوجوانان روشنی بخشد.(1)

از وی سه فرزند پسر به نامهای سید جعفر(سالیان طولانی است در مدرسه فیضیّه در خدمت علما و روحانیان می باشد) شهید سیدابوالقاسم (این نوشتار در یاد و خاطره او به رشته تحریر در آمده است) و سید ابوالفضل(در شورای سیاست گذاری ائمه جمعه، در تهران مشغول به خدمت است)(2) به یادگار مانده است.

ص:171

ص:172

تاریخ 1364/12/1با حمله ددمنشانه دو جنگنده رژیم بعث عراق به هواپیمای مسافربری حامل وی و شاگردش شهید موسوی و پیش از چهل تن از بهترین یاران امام و انقلاب، در نزدیکی اهواز، به فیض شهادت رسید.(1)

2 - آیت الله مرحوم حاج شیخ مرتضی حائری یزدی

3 - آیت الله حسین وحیدخراسانی

4 - آیت الله حاج شیخ اسماعیل صالحی مازندرانی

5 - آیت الله حاج شیخ علی مشکینی

6 - آیت الله ابوالقاسم خزعلی

7 - آیت الله شیخ یحیی انصاری شیرازی

8 - حجت الاسلام محی الدین فاضل هرندی

ص:173

تحصیل و درس آغاز کردم.»(1)

پس از تبعید امام (ره)مرحوم شهید موسوی همراه افرادی چون شهید محمد منتظری شبها در حرم حضرت معصومه (س)در مسجد بالاسر برای سلامتی و رهایی حضرت امام خمینی (ره)دعای توسل می خواندند.(2)

در زمان طاغوت با تهیه دستگاه تایپ و استنسیل، اعلامیه های امام را که از نجف به ایران می آمد، تکثیر می کرد و با ماشین فولکس خود مخفیانه در شهرهای مختلف پخش می نمود. او در شهرها و روستاهای زیادی با سخنرانیهای گرم و افشاگرانه مردم را بیدار و با اهداف امام خمینی (ره)آشنا می ساخت. در این راه بارها دستگیر و به زندان افتاد و مورد بازجویی و شکنجه قرار گرفت. از جمله یک بار به همراه شهید محمد منتظری و آیت الله حاج شیخ احمد جنّتی در زندان قزل قلعه در بند شد. امّا هرگز در راهی که انتخاب کرده بود، سستی به خود راه نداد.

وی در آن دوران برای تهیه تسلیحات برای مبارزه مسلّحانه نیز اقدام کرد و چند قبضه، سلاح گرم تهیه نمود و در شهر قائم در منزل پدرش مخفی ساخت. و گاهی به برادرانش اظهار می داشت که چه موقع خواهد رسید که از این اسلحه ها بر ضد حاکمان جور استفاده کنیم؟!

در سال 56و 57ه.ش و ایاّم اوجگیری انقلاب یکی از پیشتازان مبارزه و شرکت در راهپیماییهای قم بود، و اگر کسی مجروح می شد، او با ماشین آنها را از صحنه درگیری خارج و به مراکز درمانی می رساند، و لذا بارها با لباس خونین به منزل خویش می رفت.(3)

در یکی از راهپیماییها که طلاب و علما و دیگر اقشار مردم به سوی منزل آیت الله حسین نوری همدانی در حرکت بودند، مقابل مزار شیخان که

ص:174

رسیدند، مزدوران رژیم، به سوی مردم تیراندازی کردند، و عده ای شهید و مجروح شدند. در آن گیر و دار که هر کسی برای نجات جان خود می کوشید، شهید موسوی، مجروحین را جمع آوری و به بیمارستان کامکار می رسانید و در راه نجات آنها تلاش می کرد.

محمدی یکی از اعضاء ساواک قم، در مقابل بیمارستان کامکار از شهید موسوی می پرسد؛ دیشب در مسجد بالاسر حضرت معصومه (س)چه کسی اعلامیه پخش می کرد؟ اگر به این سؤال جواب بدهی به تو می گویم امروز چند نفر شهید شده اند.

سید ابوالقاسم موسوی جواب می دهد: دیشب من اعلامیه پخش می کردم. او نیز می گوید: امروز 7نفر شهید شدند.

مبارزات و راهپیماییها هر روز و هر شب ادامه داشت تا اینکه پایه های رژیم ستمشاهی پهلوی، یکی پس از دیگری فرو ریخت و نهضت امام (ره)به پیروزی نزدیک گردید. امام خمینی (ره)اعلام کرد به ایران می آید، شهید موسوی نیز یکی از اعضاء هیئت استقبال از امام بود. روز / 12بهمن / 57امام وارد ایران شد و تا 22بهمن که انقلاب شکوهمند اسلامی ایران به پیروزی رسید، در مدرسه علوی مستقر بود. شهید موسوی نیز در آنجا در خدمت امام و انقلاب به فعالّیت مشغول بود.(1)

ص:175

خویش را به اسلام و انقلاب ادا کردند.

شهید موسوی نیز در مسؤولیتهای گوناگون، به ادامه خدمت پرداخت که اهم آنها از این قرار است:

1 - کنترل پادگان لویزان( ستاد نیروی زمینی)

2 - فعالیت و راه اندازی کمیته انقلاب اسلامی دامغان در سال 1358ه.ش.

3 - تأسیس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی دامغان، همراه با دیگر یاران.

4 - تشکیل دادگاه انقلاب دامغان.

5 - حاکم شرع دادسرای انقلاب اسلامی و محاکمه بعضی از مفسدین و اشرار.

6 - خدمت در جهاد سازندگی دامغان.

7 - نماینده امام (ره)در هیأت هفت نفره احیاء و واگذاری زمین استان سمنان.

8 - نماینده امام (ره)و امام جمعه رامهرمز از سال 60تا 1363ه.ش.

9 - نماینده مردم رامهرمز در مجلس شورای اسلامی، در دوره دوم مجلس.(1)

ص:176

بود. آنچه را موجب رضای خدا، و وظیفه الهی خویش می دید، عمل می کرد و لحظه ای به فکر خود و موقعیت اجتماعی اش نبود. در همه کارها به خدا توکل می کرد و تنها به او امید داشت.(1)

ص:177

ص:178

در سنگر مجلس شورای اسلامی نیز در طرح ها و لوایح با جدیت مدافع پابرهنگان بود.(1)

ص:179

ص:180

ص:181

ص:182

« ...خدا را سپاس می گذاریم که از دیوارهای فیضیه گرفته تا سلولهای مخوف و انفرادی رژیم شاه، و از کوچه و خیابان تا مسجد و محراب، امامت جمعه و جماعات، و از دفاتر کار و محل خدمت تا خطوط مقدم جبهه ها و میادین مین، خون پاک شهدای حوزه و روحانیت افق فقاهت را گلگون کرده است.»(1)

از سوی امام خمینی (ره)در تاریخ سوم اسفند 1364به همین مناسبت پیامی دیگر صادر شد که در آن چنین آمده است:

بسم الله الرحمن الرحیم

جنایتکاران عفلقی که در جنگ جبهه ها و به ویژه جبهه « فاو» خود را عاجز می بینند و سراسیمه به هر دری می زنند و برای نجات خود به هر حشیشی متوسل می شوند، به جنایت مفتضحانه دیگری دست زدند که آبروی نداشته آنان را در مجامع جهان آزاد بر باد داد و آن فاجعه هوایی اخیر بود که جمع کثیری از هموطنان عزیز ما را به شهادت رساندند.

... امید آن است که ولی نعم، این میهمانان را که به سوی او می روند، از محضر خود کامیاب فرماید... و به این عزیزانی که در این جنایت هوایی به سوی او پرواز کرده اند، اجازه ورود به محفل خاص خود دهد...(2) »

ص:183

چند جمله دیگر بنویسد، که با حمله به هواپیما و سقوط آن، جانش به ملکوت اعلی پر می کشد.

چون که تاریخ نوشتن وصیتنامه همان اول اسفند می باشد و هنوز ناتمام می باشد. نسخه اصلی وصیت نامه شهید موسوی که به خون مطهرش رنگین شده است در منزل نگهداری می شود. او در این وصیت نامه، توصیه های زیادی نسبت به مردم، و خانواده و فرزندانش دارد که گوشه هایی از آن چنین است:

بسم الله الرّحمن الرحیم

الّذین آمنوا و هاجروا و جاهدوا فی سبیل الله باموالهم و انفسهم اعظم درجة عند الله و اولئک هم الفائزون.التوبه:20

خداوند متعال توفیق نصیب فرمود به همراه جمعی از روحانیون معظم و نمایندگان محترم روانه جبهه ها کعبه دلهای عاشقان خدا و ایثار و شهادت بشویم...

امید است که اگر خداوند لایق دید و شایسته ورود به بارگاه ربوبی یافت و به محفل عباد صالح و شهداء و صدیقین اجازه ورود فرمود این وصیت به عنوان آخرین کلماتی که از زبان دل بر می خیزد، برای فرزندانم و همسرم و والدین گرامم و اخوان ارجمند و همشیره مهربانم و وابستگان محترم و دوستان عزیز و همشهریان و همکاران و موکلین محترم و مردم شهید پرور و رشید کشور و همه خدمتگزاران فداکار به یادگار بماند.

ص:184

با اعتقاد به یگانگی خدای لایزال و قادر متعال، علیم و حکیم و مدبر امور و فعال ما یشاء، و رسالت انبیاء عظام الهی، بالاخص خاتم انبیاء پیامبر بزرگ اسلام (ص)و امامت دوازده امام معصوم(ع) و ولایت فقیه و اعتقاد به حقانیت و مرگ و سؤال در قبر و حساب و کتاب و میزان و صراط و بهشت و جهنم و امید به رحمت و غفران الهی وصیت خودم را آغاز می کنم: پدر بزرگوارم شما زحمت فراوان کشیدید و هنوز هم فراوان تحمل می کنید. من از محبت و زحمات شما نتوانستم حق شناسی کنم و حق شما را نتوانستم رعایت نمایم و همچنین حقوق مادر سخت مهربانم. اولا حلالم کنید و ثانیا اگر خدا مرا لایق شهادت دید در عزایم جدّا صبر کنید که خدا با صابران است...

فرزندان عزیزم، نور چشمانم... امید است خودتان با تمسک به قرآن کریم و تأسی به اهل بیت و تبعیت از اسلام و تعلیمات آن که دین انسان سازی و مکتب رشد و تعالی روحی و تکامل معنوی است، و قادر است انسانهایی همچون پیامبر اکرم (ص)و امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا و خدیجه کبری و ائمه هدی (ع) و امام امت، رهبر بزرگمان، و بزرگانی همچون شهدای محراب و شهید مظلوم بهشتی عزیز و آیت الله بزرگوار مطهری و دیگر بزرگان را پرورش دهد. امید است شما بتوانید قصور مرا جبران کنید و با الهام گرفتن از آیات کتاب خدا و رهنمودهای اولیاء خدا و مراقبت

ص:185

از خویش و پرهیز از هوای نفس و تهذیب اخلاق و تزکیه نفس، محبوب فدا و رهرو راه انبیاء و ائمه طاهرین بشوید. و مایه عزت اسلام و فخر امام زمان روشنی چشم ما باشید...» (1)

ص:186

ص:187

ص:188

ص:189

ص:190

فرا گرفت.(1) و مدت زیادی نیز از محضر علامه طباطبایی کسب فیض کرد.(2) آنگاه درسهای خارج فقه و اصول را به مدت دو سال در محضر آیةالله العظمی بروجردی (ره)و بیش ازهشت سال در محضر حضرت آیةالله العظمی امام خمینی (ره)فرا گرفت و موفق به تقریر درس خارج فقه مکاسب حضرت امام شد.

هم مباحثه های ایشان در این دوران عبارت بودند از: شیهد آیت الله ربانی امامی، شهید آیت الله قدوسی، شهید آیت الله ربانی شیرازی و آیت الله هاشمی رفسنجانی

ص:191

قشر را به سوی فحشا و فساد و در نتیجه بردگی استعمار می کشاندند... امثال زمانی ها دست به کار شدند و قلم به دست گرفتند و به دریا زدند و به راستی شب و روز کار کردند.» (1)

یکی از دوستان نزدیک استاد که سالها شاهد فعالیت وی بوده است، می گوید:

« مدادالعلماء افضل من دماء الشهداء. به حق عالمان برتر از شهیدان اند که قلم به دست گیرند و خون شهیدان را در رگهای اندیشه ها جاری سازند و پیام آنان را به گوش همگان برسانند و استاد زمانی از اینان بود... در بین عالمان و اندیشمندان ما همواره فرهیختگانی بوده و هستند که مشعل دار هدایت و ارشاد نسل جوان اند و چونان شمع می سوزند تا راه بنمایند و گمگشتگان وادی حیرت را به وادی ایمن رسانند و استاد زمانی از اینان بود.»(2)

ص:192

شناساندن مقام زنان در سال 1353ه.ش هیئت تحریریه انتشارات الزهراء را در قم بنیان نهاد که ثمره آن کتابهایی بود که توسط بانوان نوشته می شد و استاد بعد از بازنویسی به نام آن افراد به چاپ می رساند. این اقدام از دو بعد اهمیت داشت، نخست اینکه واقعیتها به قلم زنانی که صراط مستقیم را دریافته بودند، بیان می شد و دوم اینکه نگارنده ها تشویق می شدند و برای فعالیت و حضور پربارتر در محافل علمی و دینی آماده می گشتند.(1)

ص:193

برای ترویج اندیشه های بلند حضرت امام تلاش کرد. در سال 1352به خاطر نوشتن کتاب ( نماز گفتگو با خدا) توسط ساواک تحت تعقیب قرار گرفت و کتابش به بهانه مضر بودن جمع آوری شد و خودش نیز دستگیر و روانه زندان قزل قلعه تهران گردید و پس از تحمّل یک سال حبس از زندان آزاد شد.(1)

بعد از آزدای در راه مبارزه برای رسیدن به حکومت اسلامی با محور « ولایت فقیه» از هیچ کوششی دریغ نکرد. بارها به ساواک احضار شد و چهار بار به زندان محکوم گردید.(2) آخرین دفعه که استاد زمانی از زندان آزاد شد، فعالیتهایش را به صورت مخفی ادامه داد و در نهایت به کشورهای عراق و کویت مهاجرت کرد.(3)

در جرأت و شجاعت استاد همین بس که وی اولین کسی بود که کتاب ارزشمند کشف الاسرار حضرت امام را در قم به چاپ رساند، علاوه بر آن اعلامیه ها و رساله علمیه و پیامهای امام را نیز به طور مخفیانه در ایران پخش می کرد.(4) استاد سید جمال الدین دین پرور در مورد فعالّیتهای وی می نویسد:

« استاد زمانی نقش مهمی در انقلاب و نسل جوان داشت.کسانی که کتابهای ایشان را خوانده بودند، روح مذهبی و اعتقادات صحیح و تفکر اجتماعی سیاسی صحیح پیدا می کردند و از یاران انقلاب می شدند...

در آن روزگار که مبارزه علیه طاغوت در اشکال مختلف وجود داشت و در کنار آن بازار زندانهاو تبعیدها گرم بود... رفت و آمد به شهرهای دور دست و بد آب و هوا برای دیدار با تبعیدیها

ص:194

یکی از برنامه های اصلی مبارزه بود و در این رفت و آمدها بسیاری ار مطالب و اخبار رد و بدل می شد. به خاطر دارم با استاد زمانی و یکی دیگر از دوستان برای دیدن دوستان تبعیدی می رفتیم. با آنکه استاد زمانی... سخت درگیر مشکلات بود... در هر صورت طی مدتها تماس در مسیرهای سخت و طولانی و شهرهای مرزی و غیره استقامت، اخلاق، تدین و سخت کوشی افراد روشن می شد و استاد زمانی از یاران و دوستان صدیقی بود که واجد همه این فضایل بود و در جمع ما مکمل و همراه و همفکر بود.(1)

استاد مصطفی زمانی که در بدو ورود امام بعد از سالها تبعید و دوری از وطن نوشته است، اظهار می دارد:

بسم الله الرحمن الرحیم

خون شهیدان می توفد، اشک یتیمان می جوشد، ضجّه مادران قلبها را می شکافد و این فریاد الله اکبر مجدّد قرن، قائد بزرگ، امام خمینی بود که مرهمی شد دل داغداران را. ورود آن استاد بزرگ را به وطن، به سرزمین باروت و خون تبریک می گوییم، به این امید که نه تنها با صلابت و رهبریهای خردمندانه آن بزرگوار، جمهوری اسلامی در ایران برقرار گردد بلکه ( اتحاد جماهیر اسلامی) در سراسر گیتی پایه گذاری شود. (2)

مصفطی زمانی

از طرف جامعه نویسندگان حوزه علمیه قم

ص:195

ص:196

در درون او داشت، از عمق جان او مایه می گرفت و این جز از تقوای الهی نمی توانست باشد.(1)

ص:197

لقمان حکیم، اویس فضا نورد، شتر صالح، گلستان، آتش، قوچ بهشتی. 7 - فروع دین. 8 - پیشگوئی های علمی قرآن. 9 - روزه و ماه خوا( ترجمه) .

ص:198

40 - نماز نیروی مقاومت اسلامی. 41 - خط کور. 42 - هنر چیست و هنرمند کیست.

ص:199

1 - اهداء کتب به جوانان.

2 - انجام وظیفه و تکلیف.

3 - تلاش بی وقفه برای آگاهی نسل جوان.

4 - تقویت و تربیت نویسندگان جوان.

5 - کمک به محرومین و مستمندان.

6 - نصایح پدرانه به جوانان.

7 - دعا برای رفع مشکل جوانان.

8 - قبل از شروع در دفتر کار خود دو رکعت نماز می خواند و بعد شروع به کار می کردند.

9 - توسل به معصومین (ع).

10 - نذر کردن برای مشکل گشایی جوانان .

11 - یاری جستن از افراد ذی صلاح علمی .

12 - یاری جویی از متولیان اجرایی کارهای فرهنگی .

13 - ترغیب جوانان حوزه و دانشگاه به مشکل شناسی و چاره جوئی.

14 - استفاده از نیروهای کار آمد شهرستانها.

15 - دقت در رسیدگی نامه ها .

16 - کارهای ابتکاری .

17 - خستگی ناپذیری و جهاد مقدس فرهنگی.

18- بزرگواره پاکیزی روح و اخلاص در نویسندگی.

19 - سنگر یابی فرهنگی به موقع.

20 - بی اعتنایی به ظواهر دنیا.

21 - آرامش و اطمینان.

22 - پرکاری و پرجنب و جوش.

23 - استقامت در برابر حوادث تلخ زندان و شکنجه طاغوت.

24 - نظم در کارها .

25 - کار و تلاش پی گیر و بی وقفه .

26 - آشنایی به دردهای جامعه و قلم به دست.

27 - خلوص در پیشگاه خاندان رسالت.

28 - دقت در امور تشویق.

29 - صرفه جویی.

30 - مأمن جوانان .

31 - خضوع و تواضع.

32 - دارای طبع خالی از رقابت

ص:200

33 - یک دنیا معرفت و علم و عشق و احساس

34 - چون شمعی می سوخت

35 - و در حرکات و نگاه ها و کلام و نوشته هایش تواضع داشت.

ص:201

ص:202

ص:203

ص:204

ص:205

ص:206

چون شیخ راضی بن محمد آل خضر و شیخ مهدی بن علی بن کاشف الغطا بهره برد.

پس از هجرت میرزای شیرازی به سامراء، سید اسماعیل نیز راه سامرا پیش گرفت و تا سال 1314ه. ق در آنجا اقامت داشت. سپس به کربلا عزیمت کرد و تا پایان عمر در آن شهر به تدریس و تربیت طلاب علوم دینی همت گماشت.

او از مراجع تقلید و زاهدان کم نظیر عصر خود بود و همین امر سبب ناشناخته ماندن کمالات فراوانش، حتی برای خواص و نزدیکان، شد. آن بزرگوار چهار فرزند به نامهای سید محمد مهدی، سید جواد، سید رضی الدین و سید حیدر داشت که همگی در شمار دانشمندان جای داشتند. سرانجام آن فقیه بزرگ در دوازدهم جمادی الاولی سال 1338چشم از جهان فرو بست و در کاظمین به خاک سپرده شد.

ص:207

استادان کربلا پرداخت. سپس به سفارش پدر ارجمندش، برای تکمیل تحصیلات، رهسپار نجف شد و از بزرگانی چون آیة الله ملا محمد کاظم خراسانی دانش آموخت.

بهره مندی از استادان بزرگ عصر از توفیقات اوست. نامهای برخی از استادانش چنین است:

دروس سطح: علامه شیخ محمد حسین نایینی، شیخ حسن کربلایی و آقا ضیاء الدین عراقی.

دروس خارج:سید اسماعیل صدر، ملامحمد کاظم خراسانی، سید محمد کاظم طباطبایی یزدی و میرزا فتح الله شریعت اصفهانی .

ص:208

ص:209

ص:210

بدهکار شده ام. طلاب نگران و ناراحت شدند. آنها زیر لب می گفتند: نه در مدرسه امنیت داریم ؛ نه راهی به وطنهایمان داریم؛ اینجا هم خرجی نداشته باشیم و...

چنان سخن می گفتند که من تحت تاثیر قرار گرفتم. پس گفتم: آقایان، تشریف ببرید. ان شاء الله تا فردا برای شهریه کاری خواهم کرد.

آنان رفتند؛ ولی تا شب هر چه فکر کردم، راهی به ذهنم نرسید، خوابم نمی برد، سحر برخاستم، تجدید وضو کردم، به حرم مطهر حضرت معصومه مشرّف شدم و نماز خواندم. حرم بسیار خلوت بود. پس از به جای آوردن نماز صبح و تعقیبات، در حالی که منظره روز گذشته را به خاطر می آوردم، خود را به ضریح مطهر رساندم. با ناراحتی به حضرت گفتم: عمّه جان، رسم نیست که عده ای از طلاب غریب در همسایگی شما از گرسنگی جان دهند. اگر توان نداری، به برادر بزرگوارت حضرت علی بن موسی الرضا (ع)یا جدّت امیرالمومنین (ع)متوسل شو، خداحافظ.

این را گفتم و با عصبانیت به خانه رفتم. بسیار افسرده خاطر بودم. منظره روز پیش پیوسته در برابرم آشکار بود. برخاستم، قرآن را برداشتم بخوانم تا قدری آرامش یابم.

گویا فرمودند: به قدری ناراحت بودم که نتوانستم بخوانم.

هوا تاریک و روشن بود که ناگهان در زدند. گفتم: بفرمایید. در باز شد. کربلایی محمد، خدمتکار کهنسال، وارد شد و گفت: آقا، یک نفر، با کلاه شاپو و چمدان پشت در است و می گوید: همین حالا می خواهم خدمت آقا مشرّف شوم. وقت ندارم زمان دیگر بیایم. ترسیدم و گفتم نمی دانم آقا از حرم آمده یا نه. چه می فرمایید؟

ص:211

گفتم: بگو بیاید، اگر چه راحتم کند.

کربلایی محمد برگشت. طولی نکشید که مردی موقر با کلاه شاپو و چمدان وارد شد. سلام کرد، دستم را بوسید، عذرخواهی کرد و گفتم: ببخشید بی موقع شرفیاب شدم. چند لحظه ای پیش، که ماشین ما بالای گردنه رسید و نگاهم به گنبد حضرت معصومه (س)افتاده، ناگهان به فکرم رسید که در مسافرت هر لحظه احتمال خطر است. اگر اتفاقی بیفتد و بمیرم؛ مالم تلف شده، دین خدا و امام (ع)بر گردنم بماند، چه خواهم کرد؟

( ظاهرا همان زمانی که آیةالله صدر در حرم دعا می کرد) این فکر به خاطر مرد خطور کرده بود. وقتی به قم رسیدیم، از راننده خواستم اندکی توقف کند تا مسافران به زیارت بروند و من خدمت شما برسم.

سپس اموالش را حساب کرد و مقدار قابل توجهی بدهکار شد. در چمدان را باز کرد و به اندازه ای سهم امام داد که توانستم، علاوه بر قرضها و شهریه آن ماه، ( ظاهرا فرمود:) تا یک سال از همان وجوه شهریه دهم.

بعد از این جریان، به زیارت حضرت معصومه (س)رفتم سپاسگزاری کردم و گفتم: عمه جان! بحمدالله خوب عُرضه داری.

ص:212

مرحوم آقا بزرگ تهرانی در شرح حال او می نگارد: « کان کثیر التواضع یجالس سواد الناس» ؛ بسیار متواضع بود و با مردم عادی می نشست.

ص:213

ص:214

3 - الحقوق

همان رساله حقوق حضرت سجاد (ع)است که با مقدمه کوتاه آن مرجع پاکدل مکرر چاپ شده است.

4 - مختصر تاریخ اسلام

5 - حاشیه عروةالوثقی

6 - حاشیه وسیلةالنجاة

7 - سفینةالنجاة

8 - رساله در امر به معروف و نهی از منکر

9 - رساله در تقیه

10 - رساله در حکم غساله

11 - رساله در حج

12 - رساله ای درباره ازدواج

13 - منظومه در حج

14 - منظومه ای درباره روزه

15 - رساله در حقوق زن

16 - حاشیه کفایة الاصول

17 - رساله ای در اصول دین

18 - رساله ای در اثبات عدم تحریف قرآن

19 - رساله در رد شبهات وهاّبیان

20 - لواء محمد( 12جلد)

ص:215

22 - دیوان اشعار

ص:216

پس از ورود امام موسی صدر به لیبی، رسانه های گروهی هیچ اشاره ای به ورود و اقامت او نکردند و حتی سفیر لبنان در طرابلس تا پیش از تلفن عباس بدرالدین، در تاریخ 25رمضان 1398از ورود او به طرابلس آگاهی نداشت.

چون توقف امام صدر و همراهان از لیبی به درازا کشید، مجلس اعلای شیعه و رئیس جمهور لبنان، از کاردار سفارت لیبی در لبنان توضیح خواستند. حدود یک هفته بعد، کاردار سفارت لیبی این جواب را تسلیم رئیس جمهور لبنان کرد.

« امام صدر و همراهانش عصر روز 28رمضان 1398با هواپیمای خطوط هوایی ایتالیا، پرواز 881لیبی را به سوی ایتالیا ترک کرده اند.»

در تاریخ 16شوال 1398بیانیه ای نیز از سوی دولت لیبی منتشر شد. در قسمتی از آن آمده است:

« دولت جمهوری لیبی اهمیت بسیار برای قضیه قایل است و با تمام وسایل ممکن با نیروهای مسلمان و ترقی خواه، برای شناسایی مسیر امام موسی صدر و نجات او و همراهانش، همکاری خواهد کرد.»

اطلاعاتی که پلیس گمرک فرودگاه رم و سرنشینان هواپیمای پرواز 881در اختیار نمایندگان مجلس اعلای شیعه، و دستگاههای امنیتی و قضایی ایتالیا و هیأت تحقیق دولت لبنان گذاشتند، نشان می دهد که امام موسی صدر و همراهانش از مسافران هواپیما نبوده اند و وارد فرودگاه نشده اند. دادگاهی که در ایتالیا مأمور رسیدگی به این قضیه بود،

با صدور بیانیه ای ورود امام موسی صدر و همراهانش را به رم تکذیب کرد.

ص:217

ص:218

هیچ دانی از چه رو صدرش مکان گردید صدر *** زانکه اندر شرح صدرش کس نمیبودی قرین

صبحگاهان ناگهان قلبش ز کار افتاد و گشت *** خون قلوب مسلمین وز ماتمش زار و حزین

هیچ دانی از وفاتش عالم اسلام را *** از چه افتاد انقلاب سهمناکی این چنین

قلب عالم( حجت عصر است) و قلب نایبش *** چون ز کار افتاده قلب عالم شدی اندوهگین

قطب عالم چون که قلب اقدسش شد منقلب *** انقلابی شد عیان در آسمان و در زمین

آن که بودش با ادب علم و ادب در آستان *** وان که بودش از شرف فضل و شرف در آستین

عالمان از سفره علم و کمالش ریزه خوار *** سالکان از خرمن تقوا و قدسش خوشه چین

راه دین را رهنما از ابتدا تا انتها *** اهل دین را مقتدا از اولین تا آخرین

مذهب اسلام را شایسته بود آن پیشوا *** وآنچنان پیغمبری فرزند باید این چنین

من بنام آیت الله سرور و مخدوم خویش *** ( حضرت کاشانی) آن والا زعیم بی قرین

تسلیت گویم به جد وی نبی مصطفی *** همچنین بر باب ایشان شهریار هفتمین

ص:219

زان سپس بر مرجع تقلید خاص شیعیان *** ( آیت الله بروجردی) ملاذا المسلمین

خوش دلا بر جمله روحانیان گو تسلیت *** همچنین بر مسلمین از مرگ صدرالمسلمین

ص:220

ص:221

ص:222

ص:223

ص:224

یک دفعه همسرم مریض شد و جهت معالجه به دکتری مراجعه کردیم. وقتی از اسم ما پرسید و من گفتم: فلانی هستم، بعد از لحظاتی مکث و تفکر رو به من کرد و گفت: « مرا به جا نمی آوری؟ من از دوستان دوران ابتدایی هستم.» به صورتش که نگاه کردم همه خاطرات شیرین کودکی در ذهنم زنده شد. اما سخت توانستم قیافه این دکتر را با آن پسربچه ای که در دبستان با هم بودیم، تطبیق کنم.

یک بار هم وقتی مرا دستگیر کردند و به ساواک قم بردند، آنجا کسی به بازجویی من آمد. من فوری او را شناختم و گفتم: فلانی یادت هست با هم همکلاس بودیم؟ و او یادش نیفتاد که نیفتاد.» (1)

ص:225

می آمد، از دوری منزل و کوچه پس کوچه های آن منزل شکایت می کرد و از پدرم سوال می کرد: شما چگونه اینجا را پیدا کردید؟ پدرم جواب می داد: اینجا اقصی المدینه است. و عقب افتاده ترین محلّه قم بود... در زمستان، در آن کوچه های تنگ، در تمام کوچه پس کوچه ها که باران می آمد، غوغا بود. به یاد دارم حتی در همین گِل و باران من با یک گیوه ای که گیوه « دوره کرده» می گفتند رفت و آمد می کردم. وقتی که به مدرسه می رسیدیم تمام پاهایم پر از گِل بود و وقتی که به منزل برمی گشتیم مجبور بودم قبلا پاهایم را بشویم تا بتوانم به اطاق بروم.(1)

ص:226

طاهری خرم آبادی اینها کسانی بودند که با هم مباحثه داشتیم.» (1)

آقای هاشمی رفسنجانی در مورد دوستی و همدرسی با آقای املش می گوید:

« با آقای ربانی املشی به عنوان هم مباحثه آشنا شدیم، که تا آخر دوران تحصیل همچنان هم مباحثه بودیم. با آقای ربّانی املشی در ماههای اول ورود به قم آشنا شدیم و در دوستی و همکاری و معاشرت به حد اعلا رسیدیم و سرانجام عقد اخوّت خواندیم. در تمام این مدت آشنایی و برادری در همه سطوح تحصیلی، از مقدمات تا خارج همیشه هم مباحثه بودیم. دو بار به خاطر دوستی با ایشان، سفر تبلیغی به املش داشتم و در آنجا در منزل پدر بزرگوار آن مرحوم بودم، مرحوم حاج شیخ ابوالمکارم ربانی عالمی وارسته و دوست داشتنی بودند و نفس توقف در منزل ایشان و معاشرت با آن بزرگوار برایم سازنده و مغتنم بود.» (2)

مرحوم آیت الله ربانی املشی چگونگی تحصیلات خویش را چنین بیان می کند:

« در ایاّم تحصیل خیلی استاد عوض نمی کردم، بلکه هم مباحثه هایم نیز محدود بودند. بعضی از طلاب هستند که هم مباحثه خیلی عوض می کنند، ولی بنده این طور نبودم و یک سلیقه خاصی داشتم. تا اینکه فردی را برای مباحثه بپسندم خیلی طول می کشید، اما وقتی کسی را می پسندیدم، او

ص:227

هم مباحثه دائمی بنده می شد. درست به خاطر ندارم که تا قبل از سیوطی و مغنی، چه کسی هم مباحثه بنده بود، اما از آن به بعد با آقای هاشمی رفسنجانی آشنا شدم و با ایشان شروع به مباحثه کردم و طلبه دیگری به نام تربتی هم با ما مباحثه می کرد و ایشان تا شرح لمعه خواند و بعد وارد تحصیل جدید شده و در نهایت پزشک شد... تحصیلاتم را تا سطح، پیش اساتید معروف سطح می خواندم. به درس خارج که رسیدم، مدت محدودی برای انتخاب استاد درس خارج، در درس اساتید مختلف حوزه علمیه قم شرکت می کردم تا دریابم درس کدام یک از آنها برایم مفیدتر و مطلوبتر است، در درس مرحوم آیت الله العظمی بروجردی تا وقتی که حیات داشتند، حدود دو الی سه سال شرکت نمودم، در همان موقعی که در درس ایشان رفتم، درس اساسی ام مثل اغلب طلاب، درس حضرت امام خمینی (ره)بود که درسی مرتب و با محتوا و با پیشرفت به حساب می آمد و قریب به یک دوره اصول را خدمت ایشان تلمذ کردم و در تمام مدتی که اصول می خواندم در درس فقه ایشان هم شرکت نمودم... نهایتا درس مرحوم آیت الله محقق داماد را انتخاب کردم و بعدها مقداری در درس آیت الله حائری شرکت نموده، دو الی سه سالی که بدین نحو گذشت. از آن پس دیگر در درس شرکت نمی کردم و فقط مباحثه ای با آقای مؤمن و طاهری خرم آبادی و حسینی و تهرانی داشتم.»(1)

ص:228

ص:229

ص:230

سلام - و فرزند برومندش آیت الله العظمی امام خمینی بود... اولین برنامه در منزل مرحوم آیت الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی بود. از همان طلوع آفتاب در شهر قم و به ویژه در مدرسه دارالشفاء و فیضیه و کوچه و خیابان اطراف صحن حضرت معصومه (س)التهاب و جنب و جوش عجیب و غریبی دیده می شد. طبق برنامه به طرف منزل آیت الله نجفی رفتیم. در آنجا ابتدا آیت الله ربانی املشی - رحمةالله علیه - سخنرانی پرشور و حماسی کرد. ایشان در حالی که به شدّت برافروخته و نگران و عصبانی بودند مطالبی را ایراد کردند:

قانون کاپیتولاسیون سند بردگی یک ملت است که امروزه به وسیله دولت و نمایندگان فرمایشی مجلس شورای ملی به تصویب رسیده است و ما از مراجع عظام می خواهیم که تکلیف مسلمانان و ملت شریف ایران را مشخص بفرمایند.»

ص:231

که جزو آزادی خواهها بود. از کسانی بود که طرفدار مرحوم آیت الله کاشانی بود. من شخصا از ایشان طرفداری می کردم... موقعی که امام در سال 41به میدان مبارزه قدم گذاشت، ما هم از کسانی بودیم که به ایشان خیلی نزدیک بودیم و جزء یاران ایشان حساب می شدیم. از آن وقت به بعد همیشه به عنوان یک مبارزه در حوزه شناخته شدم و این کار ادامه داشت تا پیروزی انقلاب... مبارزات ما بیشتر افشاگری بود. گاه بی گاه در بعضی از کارهای مبارزات مسلحانه هم دخالتهایی داشتیم، دستوری بدهیم؛ تجویزی کنیم؛ وسایلی فراهم کنیم؛ حمایت پولی داشته باشیم؛ حمایت تسلیحاتی داشته باشیم؛ حمایت تبلیغاتی داشته باشیم؛...» (1)

ص:232

دادستان کل کشور

عضویت در شورای نگهبان

عضویت در مجلس خبرگان رهبری از استان خراسان و عضویت در هیأت رئیسه این مجلس.

نماینده حضرت امام در منطقه گیلان در تاریخ 58/9/6 (1)

فرمان امام به ایشان در مورد عضویت در شورای نگهبان

بسم الله الرحمن الرحیم

جناب حجةالاسلام آقای حاج شیخ محمدمهدی ربانی املشی دامت افاضاته.

با تقدیر و تشکر از زحمات بسیار شما در مقام دادستانی کل کشور و همچنین در شورای عالی قضایی و از آنجا که جناب عالی مورد وثوق و اطمینان می باشید، طبق اصل 91قانون اساسی جمهوری اسلامی که به منظور پاسداری از احکام اسلام و قانون اساسی از نظر عدم مغایرت مصوبات مجلس شورای اسلامی با آنها شورایی تشکیل می شود و انتخاب اعضای فقهای آن شورا بر طبق شرایط تعیین شده به عهده اینجانب می باشد، بدین وسیله جنابعالی را به عنوان یکی از فقهای شورای نگهبان منصوب می نمایم و از خداوند تعالی توفیق بیشتر شما را امیدوارم.

روح الله الموسوی الخمینی(2)

ص:233

فرمان امام به آن مرحوم جهت اعزام به گیلان

بسمه تعالی

جناب مستطاب حجةالاسلام آقای حاج شیخ مهدی ربانی املشی دامت افاضاته.

با توجه به مشکلاتی که در منطقه گیلان پیش آمده، مقتضی است جنابعالی که در منطقه هستید، مسافرتی به نقاط مختلف استان کرده و از نزدیک مشکلات را بررسی کرده و با مشورت علمای اعلام محل، جناب حجةالاسلام آقای احسانبخش و آقایان محترم دیگر - ایدهم الله تعالی - در رفع آنها سعی کافی را مبذول دارید، اهالی محترم منطقه را با اتحاد کلمه و پرهیز از اختلاف و تفرقه در این موقعیت حساس دعوت نمائید. بدیهی است که سازمانهای مختلف دیگر مانند سپاه پاسداران و ستاد جهاد سازندگی و گروههای دیگر نیز همکاریهای لازمه را در این مورد با جنابعالی خواهند داشت و از ارشاد و راهنمائیهای آن جناب بهره مند خواهند شد از خدای تعالی موفقیت همگان را خواستارم.

و السلام علیکم و رحمةالله و برکاته

روح الله الموسوی الخمینی(1)

ص:234

ص:235

ارتباط قرار گیرند. من دقیقا سؤال نکردم شیوه ارتباطی آنان چگونه است ولی آقای... با ضرس قاطع مدعی بود که رابطه گرفتن برای او آسان است. در مورد شیوه عمل مدعی بود پس از 15یا 20روز پس از استعمال و استشمام مواد مزبور طرف تحت تأثیر قرار خواهد گرفت. مدتی بعد که به قم آمده بود، گفت: « عمل انجام گرفته است.»

ما تا مدتی در انتظار تأثیرات آن بودیم ولی خبری نشد. تا اینکه نمی دانم چه سالی بود که اعلام شد یعنی دوستان خبر دادند که ایشان مبتلا به سرطان شده و به خارج از کشور اعزام شده است. احتمال قوی دادیم که تأثیر همان حرکت باشد...

مواد مزبور را در رابطه با نفوذ در ضد انقلاب تهیه کرده بود و در منزل خود نگهداری می کرد. من از نام و نوع مواد و از نظر علمی و فنی چیزی نمی دانم ولی خاصیتی که برای آنها می گفت این بود که مواد شیمیایی و سمی است و تا مدتی بعد اثرش ظاهر می شود...» (1)

ص:236

مرقد عالم متقی و محب خاندان رسالت و ولایت، شهید حاج شیخ محمدمهدی ربانی املشی فرزند مرحوم آیت اللله ابوالمکارم - قدس سرهما - که به دست گروه توطئه گر و منحرف، مسموم و در 17تیرماه 1364به جوار رحمت حق شتافت.

ص:237

عصاره مکتب آنهاست.

عزیزانم! پدر را هرگز فراموش نکنید و برای او باقی الصالحات باشید.

در خاتمه با تمام تواضع و شرمندگی به همه مسؤولین سفارش می کنم که خدای ناکرده از پیشرفت کارها، از فرامین الهی و تقوی و فضیلت و درستی منحرف نشوند و تصور نکنند که به این طریق می توانیم. پیروز شویم. بدانند که تنها سلاح پیشرفت ما اتکاء به خدا و اطاعت از فرمان اوست و اگر در کارها رضای او را نادیده بگیریم این بهترین سلاح خویشتن را کند ساخته ایم و به همان اندازه به ثبات نظام جمهوری اسلامی لطمه وارد نموده ایم. تنها با اسلام و تمسک به حبل الله پیروز می شویم و با تمسک به غیر آن هر چه باشد شکست می خوریم؛ چون که دیگران در تمسک به مسائل غیر خدایی از ما قویتر و ما را یارای رقابت با آنان نیست. والسلام علی من اتبع علی الهدی و علی المؤمنین و علی اولادی و اخوانی و اقربائی و جیرانی و اثقائی و جمیع ذوی حقوقی. (1)

25شوال 4/6/1360 - 1401.

ص:238

ص:239

ص:240

ص:241

ص:242

عده زیادی از دانشمندان شیعه نام مجموعه روایی خود را « نوادر» گذاشتند. در توضیح نوادر که نام چه نوع کتاب حدیثی است، علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی می نویسد: نوادر عنوان عام است برای بعضی از تألیفات علما در چهار قرن اول هجری که یک یا چند از ویژگیها را داشته باشد:

1 - احادیث گردآوری شده در آن، مشهور نباشد.

2 - روایات آن دارای مضمون و حکمی ناآشنا باشد.

3 - حکم در آن روایات استثناء و تبصره محسوب شود.

4 - روایاتی که مؤلّف در آخر تألیف خود به آنها دسترسی پیدا کرده است.

آنگاه می نویسد: کتابهای نوادری که ما به آنها اطلاع پیدا کرده ایم، نزدیک به دویست مورد است.(1)

از کسانی که کتابی به نام نوادر داشته، ابوجعفر محمد بن احمد بن یحیی اشعری قمی است. وی یکی از دانشوران شیعه است و در این مقاله به توضیح بخشی از زندگی وی می پردازیم:

محققان از زمان تولد و زندگی وی ذکری به میان نیاورده اند اما با توجه دو نکته تاریخی می توان این ابهام را برطرف ساخت.

نخست اینکه، زمان حیات برخی از اساتید او مشخص است.

بعضی از کسانی که محمد بن احمد از آنها حدیث نقل کرده است، عبارتند از:

ابن ابی عمیر ( م 217)احمد بن ابی نصر بزنطی ( م 221)احمد بن محمد بن خالد برقی ( م 280)احمد بن هلال عبرتائی( م .267)

ص:243

دوم اینکه زمان حیات شاگردانش نیز معلوم است. نام بعضی از آنها بدین ترتیب می باشد: احمد بن ادریس اشعری ( م 306)سعد بن عبدالله قمی ( م 301)محمد بن جعفر رزّاز( م312)

بنابراین، هر چند زمان تولد محمد بن احمد برای ما روشن نیست ولی محدوده زمانی که وی زنده بود را می توان قرن سوم دانست.

ص:244

ص:245

من لا یحضر، کافی) و دیگر کتابهای ارزشمند شیعه به احادیث زیادی برمی خوریم که وی ناقل آنهاست.

او با امانتداری و نقل صحیح سخنان معصومین(ع) خدمتی بزرگ به جهان تشیّع کرد و اینک ما از نتیجه تلاش او سود می بریم. درباره تعداد احادیث وی همین بس که علاّمه مجلسی در کتاب بحارالانوار 92حدیث، صاحبان کتب اربعه 1075حدیث و شیخ حرّ عاملی، در کتاب گرانسنگ وسایل الشیعه 1111حدیث از محمد نقل کرده اند.

ص:246

شیخ طوسی در مورد ابواب و بخش های حدیثی موجود در نوادر می نویسد:

« این کتاب در بر دارنده کتابهایی است که اول آنها کتاب التوحید است و بقیه کتابها عبارتند از:

« الوضوء، الصلاة، الزکاة، الصوم، الحج، النکاح، الطلاق، الانبیاء، مناقب الرجال، فضل العرب، فضل العربیة و العجمیة، الوصیا و الصدقه، النحل و الهبات، السکنی، الاوقات الفرائضی، الایمان و النذور و الکفارات، العتق و التدبیر و الولاء، و المکاتب و امهات الاولاد، الحدود و الدیات، الشهادات، القضایا و الاحکام.»

آنگاه شیخ سند خود به این کتابها را ذکر می کند(1)

نجاشی نیز مجموعه نوادرالحکمه را از حیث حجم کتابی بزرگ توصیف کرده است.(2)

3 - کتاب نوادرالحکمه خود دائرةالمعارفی از فرهنگ شیعه بود و بسیاری از مشکلات علمی با رجوع به آن حل می شد از این رو دانشمندان قم به آن « دَبَّة الشبّیب» می گفتند.(3)

4 - شهرت نوادرالحکمة

گاه، عظمت و شهرت یک مجموعه علمی بدان حد می رسد که علاوه بر اینکه خود مشهور می شود مؤلف را نیز شهره عام و خاص می سازد تا آنجا که مؤلف را به نام صاحب آن کتاب می شناسند.

کتاب نوادرالحکمه نیز از جمله این کتب مشهور شیعه است و محمد بن احمد بن یحیی را به نام « صاحب کتاب نوادرالحکمه» می شناسند.

5 - کتاب مرجع:

ص:247

دیگر از خصوصیات نوادرالحکمه آن است که منبع بسیاری از کتب دیگر شیعه است و روایات موجود در آن، به تدریج به کتابهای دیگر راه پیدا کرده، دانشمندان جهان تشیع از آن، بهره برده اند.

صاحبان کتب اربعه نیز کتابهای خود را از این مجموعه و دیگر نوشته های اصحاب ائمه (ع) فراهم کرده اند.

به عنوان نمونه، شیخ صدوق که کتاب « من لا یحضر الفقیه» را بین خود و خدا حجت می داند، در آغاز کتابش یکی از منابع خود را نوادرالحکمه محمد بن احمد بن یحیی معرفی می کند.(1)

جالبتر آنکه ابن ولید این کتاب را به رسمیّت می شناسد و فقط مواردی را که قبلا ذکر کردیم، استثنا کرده است.

شیخ صدوق در مورد اعتبار این کتاب می گوید: آنچه محمد بن احمد بن یحیی در جامع ( کتاب نوادر) خود در معنی رؤیت ( بحث دیده شدن خداوند) می گوید، صحیح است و کسی نمی تواند تکذیب کند مگر تکذیب کننده حقیقت یا جاهل به حقیقت باشد.(2)

6 - این کتاب تا زمان شیخ صدوق و طوسی و نجاشی( قرن چهارم و پنجم) وجود داشته است اما بعد از آن، دستخوش حوادثی شد و بدین علّت علاّمه مجلسی این کتاب را از منابع بحارالانوار قرار نداده است.

محمد بن احمد، علاوه بر نوادرالحکمه کتابهای دیگری نیز تألیف کرد که عبارتند از: الملاحم، الطب، مقتل الحسین (ع)الامامه، المزار و ما نزال من القرآن فی الحسین بن علی (ع)(3) که این کتابها نیز به مرور زمان و حوادث روزگار ناپدید گشته است. و شاید بتوان گفت قسمت عمده از محتوای آنها به وسیله شاگردان محمد بن احمد به کتابهای دیگر منتقل شد.

ص:248

ص:249

شیخ طوسی درباره وی می گوید: محمد بن احمد بن یحیی اشعری قمی ارزشمند است و بسیار روایت نقل کرده است.(1)

نجاشی می گوید: محمد بن احمد بن یحیی مورد اعتماد و نقل حدیث است و هیچ اشکالی در او نیست.(2)

علامه حلی او را در قسمت اول کتاب خود ( کسانی را که موثّق می داند) ذکر کرده، نظیر سخن نجاشی را در موردش باز گفته است.(3)

ص:250

ص:251

ص:252

عرض کرد: قربانت! کرباسهای آن ساخت خودم است و اینها را خود برای شما ساختم و دوست دارم به عنوان هدیه از من قبول کنید و مالی را که برای ساخت این خیمه ها فرستاده بودید، برگردانم.

امام (ع)دست او را گرفت و فرمود: « اسأل الله تعالی ان یصلی علی محمد و آل محمد و ان یظلک یوم لا ظلّ الاّ ظله» : از خدا می خواهم بر محمدو آلش درود فرستد و در روزی که سایه ای جز رحمت الهی نیست، تو را در سایبانش قرار دهد.(1)

خاندان نجیب

ابان بن عثمان( یکی از یاران امام صادق ) (ع)می گوید: عمران بن عبدالله قمی نزد امام صادق (ع)آمد. حضرت او را نزدیک خود نشانید و پرسید: حالت چگونه است؟ پسرت در چه حال است؟ خاندانت چگونه اند؟ پسر عموهایت چطور؟

سپس مدتی با او صحبت کرد. وقتی از حضور امام خارج شد، از حضرت سؤال شد این مرد، چه کسی بود؟

فرمود: نجیبی از خاندان نجیب، هیچ ستمگری به آنان ستم نمی کند مگر آنکه خداوند او را در هم می شکند» .(2)

و امّا در مورد عیسی بن عبدالله قمی ( برادر عمران) به یک مطلب بسنده می نماییم: یونس بن یعقوب می گوید: در یکی از کوچه های مدینه با امام صادق (ع)روبرو شدم. حضرت فرمود: ای یونس، مردی از خاندان ما در آستان خانه منتظرم است.

یونس می گوید، به منزل حضرت آمدم، دیدم عیسی بن عبدالله قمی جلو در

ص:253

نشسته است.

سؤال کردم: تو کیستی؟

گفت: مردی از اهل قم هستم.

مدتی نگذشت که امام (ع)در حالی که سوار بر مرکب بود، از راه رسید و سواره وارد منزل شد.

سپس رو به ما کرد و فرمود: وارد منزل شوید: آنگاه، فرمود: ای یونس، گمان می کنم تعجب کردی که عیسی بن عبدالله از ما خاندان است!

گفتم: بله قربان شما شوم! به خدا قسم، زیرا عیسی بن عبدالله از اهالی قم است.

امام فرمود: یا یونس بن یعقوب، عیسی بن عبدالله منّا حیّا و هو منّا میتا:(1)

ای یونس بن یعقوب، عیسی بن عبدالله از ماست، زنده باشد یا مرده!

ص:254

محمد بن عیسی نیز وارد شده است.

پاسخ: راویان دانشمند شیعه، خود نقل کننده بسیاری از روایات تساوی عرب و عجم بوده اند. بنابراین فرهنگ تساوی نژادها در بین آنان رسوخ کامل داشته است و کتابهایی که از این دست تألیف شده، به معنی برتری مطلق نژادی بر نژاد دیگر نیست؛ بلکه در هر گروهی امتیازاتی وجود دارد که در گروه دیگر یا اصلا نیست و یا کمتر به چشم می خورد و این مجموعه ها آن فضایل و امتیازات را مطرح کرده اند، و به همین علت است که بعضی دیگر از راویان، کتابی در فضیلت و بزرگی عجم یا بعضی از شهرها مانند قم، تألیف کرده اند. همچنین در خصوص محمد بن احمد باید گفت او کتابی به نام کتاب فضل العربیة و العجمیة نگاشته است. بنابراین، ایراد برتری نژاد عرب بر غیر عرب از اساس در مورد این عالم بزرگ برطرف شده، جای هیچ گونه ابهامی باقی نماند زیرا امتیازات هر دو گروه را برشمرده است.

ص:255

نوادرالحکمه محمد بن احمد بن یحیی را که احادیث این عدة از روایان مورد نقد آنها در آن بوده، به ظرف روغن شبیه فامی تشبیه نموده و با طنز و لغز دبّةالشبیب می نامیدند.(1)

پاسخ : تشبیح کتاب نوادر الحکمه به دبةالشبیب به علّت برکت و فایده زیاد این کتاب بوده است نه طنز. زیرا چیزهایی مانند شیر و روغن در فرهنگ عربی و حتی فارسی به سبب فواید زیادشان از مصادیق اصلی نعمت و برکت خداوند محسوب می شوند. بنابراین، اثبات اینکه این تشبیه به علت طنز بوده است، نیاز به دلیل دیگر دارد. بر فرض اینکه این تشبیه نوعی طنز بوده، ایرادی بر محمد بن احمد نیست. زیرا بعضی از علمای قم به علت دیدگاه خاصی که در بسیاری از مسائل داشتند، هر کس را که با آنان مخالفت می کرد، مورد طعن قرار می دادند و یا از شهر اخراج می نمودند. و این نمی تواند دلیل بر ضعف آن شخص یا مبنای علمی وی باشد مگر آنکه ناپسند بودن شخصی یا مبنای او از ضروریات دین و مذهب باشد.

ص:256

کاری اوست بنابراین، آنان بر مبنای علمی وی خرده گرفته اند. نه بر شخصیت محمد بن احمد و همچنین باید ملاحظه کرد که آیا ایراد نجاشی و دیگران، حتی بر روش علمی محمد بن احمد وارد است یا نه؟ برای واضح تر شدن پاسخ ناچار هستیم این مقوله را ( اعتماد بر روایات مرسل و نقل از افراد ضعیف) از یکدیگر جدا نماییم و در هر مورد، پاسخ مناسب، را یادآور شویم:

الف: اعتماد بر مراسیل

این موضوع، بحثی علمی است و سرفصلی مستقل در علم درایه را ( علمی پیرامون تعریف و اقسام و چگونگی حدیث) به خود اختصاص داده است ولی خلاصه مطلب این است که در این باره هفت نظریه ارائه شده است؛ بعضی آن را بدون هیچ قید و شرطی پذیرفته اند ولی بسیاری دیگر با وجود شرط یا شرایطی آن را قبول کرده اند.(1)

بنابراین، ممکن است محمد بن احمد در نقل احادیث مرسل با وجود شرایطی معتقد به قبول آنها بوده است و در هنگام نقل، این شرایط وجود داشته، از این رو احادیث مرسل را نقل کرده است.

نکته دوم اینکه نقل روایات مرسل، مختص به محمد بن احمد نیست بلکه بیشتر عالمان حدیث روایات مرسل نقل کرده اند و این به علت اطمینانشان به صادر شدن روایت از معصوم(ع) بوده است؛ مثلا شیخ صدوق در کتاب پرارزش من لا یحضره الفقیه که مطابق آن، فتوا داده، نزدیک به دو هزار حدیث مرسل نقل کرده است.

در پایان این بخش، مناسب است یادآور شویم که اگر روایت مرسل

ص:257

بدون هیچ قید و شرطی بی اعتبار باشد، باید روایات مرسلی که ابن ابی عُمیر نقل کرده است نیز اعتبار نداشته باشد حال آنکه بیشتر دانشوران حدیث، مراسیل وی را قبول دارند.

نقل از افراد ضعیف

نظریه هایی در این مورد وجود دارد از جمله اینکه اگر قرائن و شواهدی حاکی از صدوریت روایت از معصوم باشد، نقل حدیث از افراد ضعیف اشکال ندارد.

علاوه بر اینکه ضعیف در نظر هر فردی با ضعیف در نظر دیگری فرق دارد. ممکن است عالمی برای راوی شرایطی را معتبر بداند و عالِم دیگر آن شرایط را قبول نکند.

بنابراین، ممکن است همه یا بسیاری از کسانی که محمد بن احمد از آنها روایت نقل کرده، در دیدگاه محمد بن احمد موثق و قابل اعتماد بوده اند ولی در نظر سایر دانشمندان، ضعیف محسوب می شدند.

ص:258

ص:259

این دو تن عبارتند از عمر رضا کحاله و اسماعیل باشابغدادی که هر دو، زمان رحلت محمد بن احمد را حدود سال 280ه.ق دانسته اند. (1) و اما مزار این راوی بزرگ در قلب فقیهان و عارفانی است که بر سفره احادیث او نشسته و از حاصل تلاش وی راه زندگی را آموخته اند.

روحش شاد.

ص:260

ص:261

ص:262

ص:263

ص:264

ص:265

ص:266

ص:267

ریاست و امارت و سیاست را در طول چهارده قرن تاریخ تشیع عهده دار بوده اند. جد ایشان آیت الله علامه شرف الدین علی بن سید نجم الدین محمد مرعشی ( 1316 - 1202ق) از شاگردان صاحب جواهر، صاحب فصول، صاحب ضوابط و شیخ اعظم انصاری است. جد اعلای او علاّمه نسابه سید محمد نجم الدین متوفی ( 1264ق) از شاگردان صاحب قوانین مرحوم میرزای قمی و شیخ جعفر کاشف الغطاء بوده و از صاحب قوانین مرحوم میرزای قمی و شیخ جعفر کاشف الغطاء بوده و از صاحب مفتاح الکرامه اجازه روایتی داشته است.

خلاصه این خاندان با عظمت نسل اندر نسل صاحب فضائل اخلاقی و کرامات انسانی بوده و در طول تاریخ علم و تقوا و زهد و ورع را به یکدیگر به یادگار گذاشته و وارث علوم، اهل بیت و فضائل آنان بوده اند. مرحوم سید مرتضی مرعشی سلاله چنین خانواده ای است و نسب شریف ایشان با سی و سه واسطه به امام زین العابدین علی الحسین بن علی ابن ابیطالب(ع) می رسد.(1)

ذریة بعضها من بعض و الله سمیع علیم (2)

فرزندانی ( برگزیده) هستند برخی از نسل برخی دیگر و خداوند به همه چیز شنوا و داناست.

ص:268

زرین در صفحات تاریخ آفریدند. بعد از رحلت مادر بفاصله چند سالی پدر بزرگوارش نیز در سال 1338ق به جوار حق شتافت، او با دلی اندوهبار، به همراهی حضرت آیت الله سید حسن خوئی( دائی خویش) از کنار حرم مطهر علوی (ع)به شهر تبریز منتقل شد.

او مدت هفت سال در حوزه علمیه تبریز که در آن زمان رونقی بسزا داشته و اساتید برجسته و شایسته را در خود جای داده بود، مشغول تحصیل شد و در همانجا علوم دینی رایج و سطوح عالیه را فرا گرفت.

ص:269

علاقه مند به اهل بیت (ع) می آمدند و در مجلس آقا اباعبدالله شرکت می کردند، حضرت امام خمینی (ره)که در آن موقع طلبه جوانی بودند در مجلس روضه می آمدند و از حاضرین پذیرائی می کردند و پذیرائی از عزاداران حسینی را افتخار خود می دانستند.

همچنین در همان ایاّم هر هفته دسته جمعی و پیاده به مسجد جمکران می رفتیم و حضرت امام خمینی (ره)در این پیاده روی حضور داشتند و در طول مسیر با صدائی حزین و با صوتی معنوی دعای توسل می خواندند و ما با یک حالت خوش عرفانی به مسجد جمکران می رسیدیم و بعد از انجام مراسم با همین شیوه برمی گشتیم.(1)

ص:270

مژده وصل می دهد گردش آسمان مرا *** هیچ نبود از آسمان این حرکت گمان مرا

او بعد از سالهای دوری از زادگاه خویش، بالاخره در شهر مقدس نجف و در مدرسه وسطی آخوند سکنی گزید و از همان روزهای اولیه استقرار فعالیت های علمی و معنوی خویش را پیگیری کرد و در حوزه های درس آیات عظام مرحوم میرزای نائینی و میرزا ابوالحسن مشکینی و میرزا علی ایروانی و مرحوم سید ابوالحسن اصفهانی شرکت جسته و خوشه ها چید و دروس خارج اصول و فقه را از محضر چنین اساتید برجسته و اعلام نامدار فرا گرفت و محصول تلاش خویش را در تقریرات فقهی و اصولی خویش بر دروس میرزای نائینی و حاشیه بر سایر کتب فقهی و اصولی متجلی ساخت. عطش حقیقت جوئی و دانش اندوزی این سید بزرگوار، او را برای اساتید زبردست این دروس، همچون آیت الله آقا سید حسن بادکوبه ای و آیةالله سید علی قاضی کشاند و مدتها تحت اشراف استاد بزرگ عرفان، حضرت آقا سید علی قاضی( ره) به سیر و سلوک و تهذیب نفس و خودسازی معنوی پرداخت.

ص:271

اجتهاد گردید و مورد تحسین و علاقه مرحوم اصفهانی قرار گرفت.

معظم له در این مدت با حضرات آیات عظام حاج سید ابوالقاسم خوئی و سید محمدهادی میلانی و شیخ احمد اهری، مأنوس بوده و مباحثات علمی داشت.

ص:272

مراجعت نمایند.

ایشان پس از تشرف به آستان مقدس حضرت علی بن موسی الرضا (ع)جهت ملاقات و زیارت اقوام به تبریز رفتند.

فقید سعید پس از مدتی اقامت قصد مراجعت به نجف اشرف را کرد ولی با موانع عدیده روبرو شد از جمله علمای بزرگ تبریز همچون آیةالله حاج میرزا فتاح شهیدی( ره) (صاحب حاشیه بر مکاسب) آیت الله انگجی، آیةالله سید محمد مولانا و آیت الله سید حسن خوئی و همچنین اقوام و بستگان ایشان مصرانه تقاضای اقامت در آن دیار کردند.

او بنا بر وظیفه خویش در تبریز ماند و در همانجا ازدواج کرد ولی خودش را مانند یک مسافر می دانست اما تقدیر الهی چنان رقم زده بود که تا آخر عمر شریفش در آنجا ماندگار شده و به وظایف شرعی و اجتماعی خویش عمل کند.

ص:273

صادقیه تبریز به اقامه جماعت و ارشاد مؤمنین پرداخته و از هیچ فرصتی برای اقامه فریضه امر به معروف و نهی از منکر دریغ نمی کرد و همین طور طلاب مدرسه از اشاره های اخلاقی و علمی ایشان بهره مند می شدند. هر سال در ماه مبارک رمضان در همان مسجد، در مدرسه صادقیه منبر می رفت و به تبلیغ موعظه می پرداخت و در سوگ سالار شهیدان حضرت ابا عبدالله الحسین (ع)اقامه عزا می کرد و به این ترتیب ایشان در اندک زمانی یکی از مراجع و فقهای پرهیزگار تبریز محسوب شده و ملجأ خاص و عام گردید.(1)

ص:274

آیةالله العظمی مرعشی نجفی در مقام مرجعیت بود و خود ایشان در شهر تبریزی یکی از چهره های شناخته شده بود و به وجوهات شرعیه دسترسی کامل داشتند اما یک زندگی ساده و بی آلایش و دور از تشریفات برای خود درست کرده بود زندگی ساده او در تمام عمرش گوه صادقی بر روح بزرگ و زاهدانه اوست.

ص:275

تبریز به علت محدودیت فرصت نتوانستند خودشان با حضرت آیةالله مرعشی دیدار کند. برای همین حضرت حجةالاسلام و المسلمین آقای مجتهدی شبستری را همراه هیئتی به نمایندگی به منزل ایشان فرستادند. و همین ایشان در سفری که قبل از انقلاب به آن خطه داشتند مستقیما از ایشان دیدار کرده و اظهار ارادت کرده بودند.

ص:276

« زمانی که کتاب شمس الضحی را می نوشت قطرات اشک از چشمانش سرازیر بود و یکی از ویژگیهای این کتاب همین است که مراثی آن با حالت گریه و حزن و اندوه نوشته شده مخصوصا مطالب مربوط به شهادت حضرت فاطمه (س)را با سرشک چشم معجون ساخته و با خامه گریه و اشک برشته تحریر کشیده است. وقتی قرار شد کتابهایش را چاپ کنند اطرافیانش به او پیشنهاد کردند که تألیفات علمی را که مبین شخصیت علمی شماست اول چاپ کنید ولی ایشان مخالفت کرده و گفت: اول باید با چاپ شمس الضحی، ارادت و توسل خویش را به ائمه(ع) ابراز کنم، بعدا کتابهای دیگر را منتشر می کنیم.»

ص:277

ای شه واللیل مو، از رخ برافکن این نقاب *** پرتوی از شمس رویت کن عیان بر شیخ و شاب

تابکی اندر حجاب قدس، رخ داری نهان *** چند باشد در پناه سایه پنهان آفتاب

برقع از ماه جمالت والضحی رو، برفکن *** کن عیان و به خدا، بین عاشقان در اضطراب(1)

ص:278

عالی می رساند، نباید غفلت کرد از مناجات و ابتهال نیمه های شب»(1)

ایشان هم طبق دعا و وصیت پدر عمل کرد و پیش بینی های مرحوم سید شمس الدین به وقوع پیوست. خلوتهای عارفانه و تهجد و انجام نوافل و راز و نیازهای سحرگاهی از جمله برنامه های او بود و موفقیت او یقینا مرهون همین برنامه ها بوده است. او معمولا در حال ذکر و دعا بود اما هرگز تظاهر به آن نمی کرد.

هر گنج سعادت که خدا داد به حافظ *** از یمن دعای شب و ورد سحری بود

ص:279

5 - روضه الاحباب کشکول

6 - حاشیه بر نهایة النهایه مرحوم میرزا علی ایروانی

7 - رجال الحدیث

8 - حاشیه بر عروةالوثقی مرحوم سید محمدکاظم یزدی

9 - حاشیه بر مکاسب مرحوم شیخ انصاری

10 - حاشیه بر کفایةالاصول مرحوم محقق خراسانی

11 - حاشیه بر کفایةالاصول مرحوم محقق خراسانی(1)

ص:280

بدوش کشیدن مسؤولیت ترویج دین و بجا گذاشتن آثاری زرین، سرانجام در طلوع فجر روز دوشنبه 19ذی العقده 20( 1416فروردین ) 1375غروب کرد و به جوار رحمت حق شتافت و به اجداد طاهرینش پیوست.

ص:281

حدود سی و پنج سال است که در قم اقامت دارند و از محضر آیات عظام محقق داماد و حائری و گلپایگانی و عموی بزرگوار خود وحید خراسانی استفاده نموده و اینک در ردیف مدرسین حوزه علمیه قم می باشد و علاوه بر تدریس صاحب تألیفات نیز می باشند. نگارنده با تقدیر و تشکر از همکاری صمیمانه ایشان که در تدوین این نوشتار ما را یاری کردند، توفیق روز افزون برای ایشان آرزو می کند.

2 - حضرت حجةالاسلام و المسلمین سید مهدی مرعشی یکی از علمای ممتاز تبریز بوده و از اساتید و مدرسین بنام آن ناحیه محسوب می شود و افزون بر تدریس و اقامه نماز جماعت و تبلیغ معارف نورانی الهی، صاحب تألیفاتی در زمینه فقه، رجال و سایر موضوعات می باشد.

والسلام

(اول تیر 27 1377صفر 1419مصادف با ایاّم شهادت مظلومانه حضرت آیت الله العظمی حاج شیخ علی غروی تبریزی در کربلاء)