ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 6

بررسی دیدگاه ها و اندیشه ی نویسنده از میان نوشته های بر جای ماه ............................................74

میرزا عباس خان شیدای دهکردی .........................77

زندگی نامه ................................................77

شرحی در باب روزنامه و آثار او . .......................82

بررسی دیدگاه ها و اندیشه ی نویسنده از میانه نوشته های به جا مانده............................................84

سید عبد الوهّاب معین العلمای اصفهانی ...............88

زندگی نامه و شرح در روزنامه ی او ............ .............88

میرزا مسیح تویسرکانی .....................................93

زندگی نامه .. .. .. ...........................................93

شرحی در باب روزنامه ی او ...............................94

بررسی دیدگاه ها و اندیشه ی نویسنده از میان نوشته های بر جای مانده .........97

سید نورالدّین عراقی ..........................................100

زندگی نامه ......................................................100

شرحی در باب روز نامه ی او ...........................103

بررسی دیدگاه ها و اندیشه ی نویسنده از میان نوشته های بر جای مانده ..................................105

سید حسن مؤ من زاده ...........................108

زندگی نامه............................................108

شرحی در باب روز نامه ی او .......................110

بررسی دیدگاه ها و اندیشه ی نویسنده از میان نوشته های بر جای مانده ..............112

میرزا ابوالقاسم مؤید الشریعهی گیلانی.............116

زندگی نامه و شرح روزنامه ی او ......................116

بررسی دیدگاه ها و اندیشه ی نویسنده از میان نوشته های بر جای مانده .......................................121

منگو قا آن ذو الخیر .......................................124

زندگی نامه و دیدگاه ها و اندیشه ی او.............124

ابراهیم راه نجات ...........................................128

ص: 8

زندگی نامه .................................................128

شرحی در باب روزنامه و آثار او ..........................137

بررسی دیدگاه ها و اندیشه ی نویسنده از میان نوشته های به جای مانده ..........................141

میرزا عبدالوهّاب گلشن ایرانپور .......................150

زندگی نامه.................................................150

شرحی در باب روزنامه و آثار او ..........۔................157

بررسی دیدگاه ها و اندیشه ی نویسنده از میان نوشته های بر جای مانده.......................................161

میرزا فتح الله وزیر زاده ...............................169

زندگی نامه ................................................169

شرحی در باب روز نامه ی او ..........................172

میرزا محمّد علی مکرم حبیب آبادی ................179

زندگی نامه................................................179

شرحی در باب روزنامه و آثار او .......................184

بررسی دیدگاه ها و اندیشه نویسنده از میان نوشته های بر جای مانده ................................................188

میرزا محمّد تقی ادیب خراسانی .......................193

شرحی در باب روز نامه ی او ...........................196

بررسی دیدگاه ها و اندیشه ی نویسنده از میان نوشته های بر جای مانده...................................198

میرزا اسدالله باغ بهادرانی ............................203

زندگی نامه..............................................203

شرحی در باب روزنامه ی او ........................204

بررسی دیدگاه ها و اندیشه ی نویسنده از میان نوشته های بر جای مانده ......................................205

میرزا عبدالحسین بنان زاده ............................208

زندگی نامه..................................................208

شرحی در باب روزنامه و آثار او.........................211

ص: 9

بررسی دیدگاه ها و اندیشه ی نویسنده از میان نوشته های به جای مانده......................................215

أحمد عرفان مراغه ای ..................................218

زندگی نامه.................................................218

شرحی در باب مجله و روزنامه ی او ..................221

بررسی دیدگاه ها و اندیشه ی نویسنده از میان نوشته های بر جای مانده ..... ................................223

میرزا حسین خان کریم زاده ............................228

زندگی نامه................................................228

شرحی در باب مجله و روزنامه ی او .................230

میرزا عبدالله خان وزیر زاده .............................234

شیخ اسدالله گلپایگانی ایزد گشسب .................237

زندگی نامه ...............................................237

شرحی در باب مجله و آثار او ..........................242

بررسی دیدگاه ها و اندیشه ی نویسنده از میان نوشته های بر جای مانده ....................................245

نورالله دهاقانی شور شرق .........................255

زندگی نامه.............................................255

شرحی در باب روز نامه ی او .......................260

عبدالحسین سپنتا ...................................262

زندگی نامه ............................................262

شرحی در باب روزنامه و آثار او ......................273

بررسی دیدگاه ها و اندیشه ی نویسنده از میان نوشته های بر جای مانده.......................................278

میرزا محمّد علی دانش خوراسگانی ..................283

زندگی نامه ................................................283

شرحی در باب روزنامه ی او ............................284

جواد مجد زاده صهبا ......................................288

زندگی نامه ..................................................288

ص: 10

شرحی در باب روزنامه و آثار او ............................292

بررسی دیدگاه ها و اندیشه ی نویسنده از میان نوشته های بر جای مانده.........................................299

سید محمّد صدرهاشمی ...............................299

زندگی نامه...................................................299

شرحی در باب روزنامه و آثار او .. ........................304

بررسی دیدگاه ها و اندیشه ی نویسنده از میان نوشته های بر جای مانده ...... 310

سید حسین مرندی ..........................................314

یدالله برخوردار ..............................................318

میرزا محمّد علی پروانه .....................................322

زندگی نامه .....................................................322

شرحی در باب روز نامه ی او ... . . .......................324

بررسی دیدگاه ها و اندیشه ی نویسنده از میان نوشته های بر جای مانده......................................324

حسن قوامی زاده با غ بهادرانی لنجانی .........326

سید مهدی مکینیان ...................................330

دکتر عبد الحسین محیی ...........................332

فهرست منابع .........................................335

کتب......................................................335

مقالات ..................................................338

مجلات....................................................340

روزنامه ها...............................................341

فهرست اعلام ...........................................343

فهرست مکان ها ............. .......................349

فهرست روزنامه ها و مجلات ......................354

ص: 11

تصویر

ص: 13

ص: 14

شایان توجه است هر چه روزنامه ها بیشتر و متنوع تر می شد، سانسور مطبوعاتی نیز بر آنها بیشتر أعمال می شد. ولی روزنامه نگاران در هر شرایط مطالب خود را در قالب های ادبی، فکاهی، اخلاقی و دینی نوشته و به دست مردم می رساندند.

در اصفهان از سال 1296 ق. تاکنون مجلّات و روزنامه های بسیاری منتشر شده است ولی از آنجایی که اثر مدونی در مورد روزنامه های اصفهان و آشنایی با آنان و مدیرانشان وجود نداشت مجموعه تاریخی و فرهنگی و مذهبی تخت فولاد در قالب طرح های پژوهشی خود و به منظور آگاهی مردم اصفهان از سیر تاریخ روزنامه نگاری و روزنامه های منتشره در اصفهان و همچنین آشنایی با مدیران و ناشران آنها که اغلب در تخت فولاد مدفون می باشند، چاپ کتاب حاضر را در سرلوحه ی برنامه های خود قرار داد و از آنجایی که آقای علی اخضری دانشجوی مقطع دکتری تاریخ گرایش ایران اسلامی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان، تحقیقاتی را در این زمینه انجام داده بود، تهیه و تألیف کتاب «مشاهیر مطبوعاتی اصفهان، مدفون در تخت فولاد» را بر عهده ی ایشان نهاده شد تا با همّت بلند. خود این مهم را به انجام رساند.

این مجموعه چون همّت خود را صرف احیاء و حفظ و نگهداری قبور علما و بزرگان و هنرمندان تخت فولاد نموده است و کوشش کرده یاد و نام و آثار علمی این بزرگان را احیا و زنده نگهدارد، لذا کتاب حاضر را که در معرفی تعدادی از مشاهیر این مزارستان است، با کوشش فراوان نویسنده، آماده ی چاپ نموده است.

مجموعه تاریخی فرهنگی تخت فولاد در راستای حفظ و احیای تخت فولاد گامهای بلندی در جهت بازسازی و ساماندهی این بافت تاریخی برداشته و پروژه های عمرانی خود را با در نظر داشتن ویژگی های خاص این گورستان و حفظ آثار به جای مانده و جلوگیری از روند فرسایش بافت. ایجاد کاربری های مناسب

ص: 16

برای بناها و فضاهای موجود، تجلی آثار ارزشمند معماری تخت فولاد، ارتقاء سطح کیفی تکایا، حفاظت ابنیه و عناصر ارزشمند تاریخی موجود در آن و جلوه بخشیدن به مزار و آرامگاه مشاهیر و علما و صالحان آرمیده در این دیار را به اجرا در آورده است.

از طرف دیگر فعّالیت های فرهنگی این مجموعه با توجه به امتیازات منحصر به فرد و جاذبه های خاص تخت فولاد و با هدف معرفی مشاهیر و بزرگان مدفون و بیان جاذبه های هنری و ارزش معماری آن در سطح وسیعی آغاز شده و در طی این مدت اقدامات ارزشمندی صورت گرفته است که از آن جمله در زمینه چاپ کتاب تا کنون عناوین زیر به زیور طبع آراسته گردیده است :

1- ضیا ء القلوب( مباحثی در امامت )، تألیف علّامه محمّد بن عبد الفتاح تنکابنی (فاضل سراب).

2- تخت فولاد اصفهان، تألیف سیّد احمد عقیلی.

3- بزمگاه دلبران، تاریخچه گلستان شهدا، تألیف دکتر اصغر متنظر القائم.

4- دانشمندان و بزرگان اصفهان، تألیف سیّد مصلح الدّین مهدوی، تصحیح و اضافات و تحقیق رحیم قاسمی و محمّد رضا نیلفروشان، دو جلد.

5 - مجموعه مقالات همایش فاضل سراب و اصفهان عصر وی، به کوشش دکتر اصغر منتظر القائم با همکاری دانشگاه اصفهان و مجموعه تخت فولاد .

6- روضه ی رضوان ( مشاهیر مدفون در تکیه کازرونی)، تألیف محمّد حسین ریاحی.

7- گلشن اهل سلوک( مشاهیر مدفون در تکیه مادر شاهزاده)، تألیف رحیم قاسمی.

8- مشاهیر مزار علّامه أبو المعالی کلباسی ، تألیف علی کرباسی زاده اصفهانی.

9- بوستان فضیلت( مشاهیر مدفون در تکیه بروجردی، در کوشکی)، تألیف حمید خلیلیان.

ص: 17

10 - احوال و آثار ملّا محمّد اسماعیل خواجویی، گردآورنده مهدی رجایی.

امروزه همه کوشش و توان ما به منظور آشنایی فرهنگ دوستان و نسل جوان با تربت پاک تخت فولاد است، خاکی تابانی که به حق وادی السلام ثانی باید نامیدش.

امید است در کنار احیا و مرمت ابنیه و آثار تاریخی موجود در تکایا و قبور متبرکه، شاهد زنده شدن دلها و تحول اندیشه هامان باشیم.

والسلام دانشنامه تخت فولاد اصفهان

ص: 18

آزادی خواهانه، عامل شروع دوباره ی انتشار مطبوعات، آن هم در سطحی به نسبت گسترده، در اصفهان شد. از این زمان تا حدود سال 1330ق. که اکثر روزنامه های منتشره، حول محور آگاهی و رشد عقاید آزادی خواهانه و مشروطه طلبی و مبارزه با استبداد بود، مطبوعات از یک اسلوب خاص مبارزاتی و انتقادی برخوردار بودند. با شروع جنگ جهانی اول، مطبوعات دچار یک رکود شدند و پس از آن دیگر به آن جایگاه علمی و انتقادی و خبری واقعی خود بازنگشتند. بعد از کودتای 28 مرداد 1332، نیز روزنامه های اندکی را می توان یافت که از بار علمی و جایگاه محکمی در جامعه برخوردار باشند.

مدیران و اربابان مطبوعات نیز از این تحول برخوردار بودند. مدیران جراید در سالهای برقراری مشروطیّت، از میان فضلاء و ادباء و شعراء و نویسندگان و دانشمندان زبردست در اصفهان بودند. در حالی که هر چه این روند ادامه می یافت، روزنامه نگاران واقعی و عالم به این فن کم یاب تر می شدند. و حتی حرفه ی روزنامه نگاری در دوره ی اخیر برای بعضی یک کاسبی و یا ممری برای کسب قدرت اجتماعی و شهرت تبدیل شده بود. به هر حال تخت فولاد اصفهان امروزه جایگاه و آرامگاه بسیاری از این شخصیّتها است. روزنامه نگارانی که با دیگر عرفا و علما و شعرا و دانشمندان و بزرگان این خطه، چنان عظمت و مقامی به این جایگاه عطا نموده اند که این سرزمین شهرت عالم گیر یافته و به قول عارف بزرگ، سید هاشم موسوی حّداد «یکی از چیزهایی که فضای اصفهان را صاف نگه داشته است، وجود موحّدین و عارفین و حکمای اسلام از اعاظم علماء که در مدت قرون متمادیه در این قبرستان خوابیده اند».(1)

ص: 20

چون محور این مقال روزنامه نگاران و صاحبان جراید مدفون در این خطه است، باید یادآور شد که، قبوری که از ایشان بر جای مانده در اوج سادگی و گمنامی است و حتی به سختی می توان بعضی از آنان را یافت. تعدادی از این اشخاص هر چند که مدفون بودن آنان در این خطه مشخص است، ولی اثری از قبر آنها نیست. دیگر اینکه افرادی از آنان نیز هستند که هیچ اطلاعی از زندگی و خصوصیات آنان به دست نیامده و تنها روزنامه های موجود از آنان بر این امر اثبات می کند. مانند: «محمّد علی مهرداد» صاحب روزنامه ی «تفسیر سیاسی روز» و «لطف الله دانشور علوی» صاحب روزنامه ی «شاهکار نو» و «شاه سمندی» صاحب روزنامه ی «ندای دستباف». ما بر هر آنچه اطّلاع یافتیم اشاره نمودیم و به آنچه دست نیافتیم به موقع دیگری واگذار کردیم. این اثر برای سهولت کار مراجعین بر مبنای سال انتشار روزنامه یا مجله، مرتب، و هر قسمت آن اصولاً از سه بخش تشکیل شده است:

الف: زندگی نامه ، که شرحی نسبتاً جامع از شرح زندگی اشخاص را در بر دارد.

ب: شرحی در باب روزنامه یا مجله ی او، که تاریخچه ای از شروع تا ختم روزنامه است.

ج: بررسی دیدگاه ها و اندیشه ی و نویسنده از میان نوشته های بر جای مانده: که آراء و عقاید و دیدگاه اشخاص را بررسی می کند.

در پایان بر خود لازم می دانم مراتب تقدیر و تشکر خود را از جناب آقای دکتر منتظر القائم که در اصل اصرار و سماجت ایشان بود که منجر به خلق این اثر شد و مسئولین مجموعه ی فرهنگی، مذهبی تخت فولاد اصفهان بویژه جناب آقای مهندس «حمیدی» و آقایان غلامرضا نصر اللهی که با راهنمائیها و بازخوانی این اثر و حمید خلیلیان و احمد عقیلی به خاطر در اختیار قرار دادن مطالب مفید و راهنمائیهای روشنگرانه و عبدالمهدی رجایی در قسمت اسناد و مطبوعات

ص: 21

کتابخانه ی مرکزی دانشگاه اصفهان که با در اختیار قرار دادن روزنامه های نفیس این بخش و نیز همسرم به خاطر حوصله ای که در این مدت به خرج داده و با تمام این مشقّات بازخوانی این اثر را نیز تقبل نمود و کسانی که زحمت تایپ و چاپ این اثر را متقبل شدند، مخصوصاً خانم زهرا ترکی و خانم نرگس جنتیان و آقای مرتضی جنتیان ابراز دارد. به امید موفقیّت و سربلندیشان.

علی اخضری تیر ماه 1386

ص: 22

اطفال بازوی مضاربه بر افراشتی و پیوسته سخن از تازیانه گفتی.

روز نخست که نزد معلم رفتم زیان به نصیحتم گشود و به درشتی تھدیدم فرمود. همان روز به الفبا شروع نمودم سر مشقم داد که نوشتن را بیاموزم، چون مانند او ننوشتم، دستهایم را به فلک گذاشت چند چوب بر انگشتانم نواخت. به تربیت آن یک روز قناعت کردم و از آن ویرانه کناره گرفتم. سپس به مکتبش نرفتم تا آنکه تنی چند، از بنی عمام در نزد عمّ گرامی ام به تلاوت قرآن مشغول دیدم، بر ایشان رشک برده و به روزگار گذشته خود تاسف خوردم. روزی خود از عمّ بزرگوارم خواهش کردم مرا بپذیرد، در خواست مرا پذیرفته، تحسین گفت و با بنی أعمامم به قرائت قرآن انباز نمود. چندی نگذشت که به هم درسی آنان به تحصیل علوم اقدام کردم و صرف و نحو و لغت عرب را خوانده به انجام رسانیدم. پس آنگاه اندک اندک به معلّمین خارجه پرداختم. از هر جا عالم معروفی پیدا می شد نزد او می شتافتم. مقدمات علم حساب و هیأت و نجوم و فقه و اصطرلاب و أعداد و طلسمات را تیمّناً و تبرّکاً نزد جدّم ملا محمّد حسین انصاری، معروف به بابا، که از اکابر سلسله شاه نعمت الله ولی و صاحب نفس کامل و مقام عالی بود، آغاز کردم. در تکمیل علم طلسمات مرا به میرزا حسین خالق الالواح، رهنمایی نمودند. چند ماهی نزد او مواظبت کردم الواح و طلسمات غریبه فراهم گرفتم.

تا سن شانزده، به آموختن هیأت و نجوم و اکرات و حکمت الهی و طبیعی و علم طب و معانی و بیان و عروض و فقه و اصول و غیره مشغول بودم. در ضمن تحصیل علوم، گاه گاهی به صنایع یدی مانند مشق خطّ و نقاشی و تذهیب می پرداختم ،گاهی ریاضت و عزایم و تسخیرات مداومت می کردم. تا سن هفده، شب و روزم در مدارس ملتی بدین منوال گذشت. «از قیل و قال مدرسه باری دلم گرفت». آواز علوم غریبه ی صنایع بدیعه أروبا عالم گیر شد، چون بالطبیعه مایل به تحصیل علوم بدیعه

ص: 24

و فنون غریبه بودم، بی اختیار ترک وطن گفتم و به دارالخلافه ی تهران رفتم و به مدرسه ی نظامی دولتی شتافتم. با مداد به مباحثه فقه و اصول مبادرت می جستم و سایر اوقات شبانه روز را در مدرسه نظامی نزد معلّمین فرانسوی به کسب علوم و صنایع جدیده مواظبت داشتم.

بالجمله چون از مسایل و اصطلاحات اغلب علوم، مستحضر بودم در اندک زمانی از بیشتر علوم جدیده ای آروبا اطّلاع یافتم. زبان فرانسویان را آموختم و در هریک از علوم اروپا رساله ای تصنیف و تالیف یا ترجمه نمودم. در سایر علوم جدید اروپا رساله ها نوشتم زیاده از سی مجلد. کتاب در علوم بدیعه ی اروپا که به هیچ وجه مبادی و مبانی آن در ایران نبود برای مبتدیان نوشتم.

قریب پانزده سال به تصنیف و تألیف رساله ها و کسب علوم اروپا مواظبت نمودم تا آنکه مراتب تحصیل مرا اعتضاد السلطنه، علیقلی میرزا، وزیر علوم و سایر رؤسای مدرسه ی نظامی و امنای دولت به حضور پادشاه عرضه داشتنند. اعلیحضرت به واسطه ی طغیان مرض مطبقه در افواج به مواظبت عساکر و مریض خانه ی نظامی مأمورم فرمودند.. قریب یکسال در این خدمت مواظبت کردم. پس از آن پیوسته مرا به ترجمه ی کتاب های مخصوصه و علوم غریبه اروپا مأمور می فرمود و به مرحمت های ملوکانه و بخشش های شاهانه مرا ترغیب و تشویق می نمود تا به عنایات پادشاه در بیشتر عموم اروپا آگاهی یافتم. آنگاه مکرر در جزء سفارتهای فوق العاده به دول خارجه مأمورم فرمودند. از آن جمله به حضور الکساندر دوم، امپراطور ممالک روسیه رفتم، مرحمتها دیدم، نشانها گرفتم.

تا در سن 28 و 29 به مجلس کمیسیون طیّبه دارالخلافه تهران که از تمام دولتها طبیبی ماهر به آنجا فرستاده شد و در تحت ریاست جناب دکتر طولوزان فرانسوی حکیم باشی مخصوص اعلیحضرت دایر بود. مأمور گردیدم. در سن 32، در وزارت

ص: 25

عدلیه ی اعظم، به تشکیل مجلس قانون تشرف جستم و همواره در انجام خدمات وزیر عدلیه جناب حاجی میرزا حسین خان مشیرالدوله، مساعی کامله به عمل آوردم. چشم از جمیع مخاطر پوشیده و در دایر کردن مجلس قانون و نظم آن کو شیدم. در قوانین مجالس محاکمات و جنایات و غیره و تکالیف طبقات مردم، رساله ها نوشتم و روزنامه ها به طبع رسانیده ام. سفرنامه های مخصوص مشتمل بر مضامین غیرت انگیز و کرتیکهای نصحیت آمیز نوشته، منتشر ساختم. پس آنگاه به ملازمت فرزند ارشاد شاهنشاه، ظلّ السلطان مسعود میرزا، ماموریت شیراز را اختیار نمودم، دو سال در شیراز بسر بردم.

به هنگام اقامت در شیراز بنابر اراده ی شاهزاده، روزنامه ی مخصوصی به اسم «فارس» به طبع رسانیدم، چنانکه یک سال برقرار و در بلاد مختلفه ی هندو ستان و ایران انتشار داشت. در سال 1291 هجریه از شیراز به ملازمت ظلّ السلطان به اصفهان آمده در آنجا مجلسی از اطّبا ء به اسم انجمن پزشکان منعقد ساختم. زیاده از شصت نفر طبیب و جرّاح در آن انجمن حاضر می شدند. چند سال، هر هفته یک روز آن انجمن دایر بود و مخصوصاً از مرض طاعون و وبا و هیضه گفتگو می کردند».(1)

چند سال بعد «شاهنشاه ( ناصر الدّین شاه) به حکم تلگرافی مأمورم فرمود تا در حدود اصفهان و مضافات آن برای انکشاف معادن، گردش نمایم. امتثالاً ِلامر الاعلی، سه ماه حدود اصفهان را گردش کردم، تمام کوه ها و اراضی کرون و فریدن و چهار محال و لنجانات و سمیرم و لرستان تا حوالی شوشتر را پیمودم. بیست و هشت معادن از فلزّات مختلفه و غیر فلزّات و سه معادن زغال سنگ منکشف نمودم. نقشه ی تمام قریه ها و نهرها و کوه های این حدود را مفصلاً رسم

ص: 26

نموده، بعضی از حیوانات بحرّیه ی متحیره در این حدود، پیدا کردم. در اواخر همین سال یا ملازمت ظلّ السلطان خدمت شاهنشاه تشرف جستم. نمونه های معادن را با نقشه ی مبسوطه حدودو بلوک اصفهان از لحاظ انوار ملوکانه گذرانیدم، تحسین فرمودند و در موزه خانه ی دولت جای دادند و به پاداش این خدمت، شاهنشاه، منصب سر تیپی مرحمت فرمود و در موجیم بیفزود. بعد از سه ماه باز به اصفهان مراجعت کردم».(1)

میرزا تقی خان از این پس که در اصفهان اقامت می گزیند، به خدمات و تلاشهای خود ادامه داده و در حدود سال 1293 ق. اقدام به تشکیل «انجمن معارف»، «برای مذاکرات منافع عامه» (2) در اصفهان می کند که این انجمن بعدها به فرمان ظلّ السلطان «تبدیل به مجلس اعیان»(3) می گردد. پس از آن پیشنهاد ایجاد و نشر روزنامه ی فرهنگ را می کند که ظلّ السلطان اداره و راه اندازی آن را در سال 1296 ق. به عهده ی خودش قرار می دهد. وی نیز این خدمت فرهنگی را تا پایان حیاتش ادامه می دهد. از دیگر آقدامات او ایجاد نخستین مدرسه ی جدید در اصفهان بود که «به سال 1297 بر حسب أمر ملوکانه (ظلّ السلطان عمارت هشت بهشت اصفهان را که یادگار صفوّیه بود اصلاح و تعمیر نموده و برای تربیت اطفال عامه منظم نموده و به مدرسه ی «همایونی» موسوم شده»(4) و به این امر اختصاص یافت. این «اولین مدرسه ای بود که در آن حساب، جبرو مقابله، زبان فرانسه و مشق و حرکات نظامی تدریس می شد. این مدرسه سه سال بیشتر دوام نداشت و چون استادان این مدرسه

ص: 27

به دستور ناصر الدّین شاه به مرکز فرا خوانده شدند ، مدرسه قهراً تعطیل گردید».(1)

میرزا تقی خان در محرم 1299 ق. از طرف ظلّ السلطان مأمور سیاحت فارس و خوزستان و نواحی مرزی و نقشه برداری از این ولایات شد. لذا وی می گوید «از راه فارس حرکت کرده، نقشه ی خط عبور خود را از فارس تا بندر بوشهر و از آنجا به خلیج فارس و محمّره و بصره و تمام حدود سر حدّیه ی عربستان رسم نمودم. به هنگام مراجعت نیز نقشه ی رود کارون و اهواز و تمام سد ها و پل های آن حدود را رسم کرده، برای اصلاحات آن نواحی چندین رساله نوشتم به اسم «گنج شایگان» و

سفینة النّجات» و دیگری موسوم به «عربستان» . حدود لرستان و خرم آباد و بروجرد و عراق را نیز نقشه کشیده، مراجعت کردم. بعد از مراجعت به تهران ظلّ السلطان مراتب خدماتم را به حضور شاهنشاه عرضه نمود. ایشان بذل عنایت ها فرموده منصب سر تیپی دوم مرحمت فرمودند.»(2)

این مسافرت مدت سه ماه طول کشید و او بعد از بازگشت، شرح آن مسافرت را در روزنامه ی «فرهنگ» به چاپ رساند. حکیم باشی چون به من چهل و پنج سالگی رسید، از بیماری استسقاء رنج می برد «یک ماه هست که به مرض پرقان الاصفر مبتلا گردیده و چون سالها است که به رنج کبدی گرفتارم و از زندگانی خود مایوس مانده و افسوسی ندارم، مگر آنکه کتابها و رساله هایی که نوشته و حاصل عمر عزیز بود به طبع نرسیده و بعلم از من کسی به ترتیب و طبع آنها نخواهد پرداخت.»(3) این بیماری که دو سال با او همراه بود، سر انجام وی را در سن چهل و هفت سالگی از پا در آورد و در سیزدهم رجب 1303 درگذشت. او را در تخت فولاد اصفهان ، تکیه میر

ص: 28

ابو القاسم فندرسکی به خاک سپردند.

میرزا تقی خان از جمله عالمان و خدمتگزاران نادر الوجودی بود که تاریخ قاجار، نظیر او را کمتر به یاد دارد. «وی بی تردید از پیشروان نهضت فرهنگی در روزگار قاجار است و آثار او از تألیف و ترجمه از اسناد ارجمند دانشهای نو در این عهد است.»(1) او نه تنها به خاطر خدمات ارزنده اش معروف است، بلکه صفات نیک اخلاقی و همّت بلند انسانی اش، او را زبان زد کرده است. وی چون « سرمایه ی زندگی اش را صرف خدمات ملی نموده، از این رو حقوقی بسیار بر ذمّه ی اهل ایران ثابت نمود» .(2) تمام زندگی اش، هر چند کوتاه بود، صرف تولید علم و ترقّی مملکت شد. در دوره ی حیات حکیم باشی که هر شخصیّت ذی نفوذی به یک گروه و دولت اجنبی وابسته بود، ایشان داخل در هیچ یک از این دسته بندیها نگردید و مردی درست کار و وطن پرستی واقعی بود. «میرزا تقی خان علاوه بر سرمایه ی علمی تحصیلی که داشت، از حیث ذوق و استعداد و قابلیّت قبول افکار تازه و دلبری در اظهار خیال و فکر خود، فرد ممتازی بود که با امثال محمّد حسن خان صنیع الدوله قابل مقایسه نبود.» (3)

حکیم باشی نیز در ملازمت ایشان مأمور شیراز شد. در این شهر به امر شاهزاده در 25 جمادی الثانی 1289 اقدام به انتشار اولین شماره ی روزنامه ای به نام «فارس» یا « الفارس» نمود. این روزنامه که به صورت هفتگی منتشر می شد، در سه شماره ی اولیه ی خود که در هشت صفحه به چاپ رسید، به صورت فارسی و عربی نوشته و منتشر می شد «میرزا تقی خان گویی حوزه ی وسیع انتشار و رواجی برای این روزنامه در سواحل خلیج فارس و قبایل عرب مقیم ساحل این دریا آرزو می کرد و می خواست اعراب سواحل و نیز فارسی زبانان خطّه ی را از برکات این روزنامه برخوردار سازد.»(1) ولی از شماره ی چهارم به بعد قسمت عربی از آن حذف

گردید و تنها به زبان فارسی چاپ می شد. لذا به چهار صفحه کاهش یافت. این روزنامه به طور منظم تا ششم ذی القعده ی 1289 در نوزده شماره به چاپ رسید، ولی پس از آن با تعطیلی مواجه شد. علت تعطیلی آن را بنا بر نقل خود در سر مقاله ی اولین شماره ی روزنامه «فرهنگ» ، مواجه شدن با تحریکات برخی از بد خواهان می داند.

با خاتمه ی حاکمیّت ظلّ السلطان در شیراز، حکومت اصفهان به وی واگاهار شد و ایشان در سال 1291 ق. به اصفهان آمد. باز میرزا تقی خان در ملازمت ایشان بود. به امر این شاهزاده بار دیگر مأمور تأسیس روزنامه ی دیگری به نام «فرهنگ» در اصفهان شد. «این روزنامه که نخستین روزنامه بود که در اصفهان به طبع می رسید» ؛(2) به مدیریت «میرزا تقی خان سرتیپ حکیم باشی»، در تاریخ دوم جمادی الاولی 1296 و معمولاً در چهار صفحه به قطع بزرگ و به صورت هفتگی منتشر می شد. این روزنامه به خط نستعلیق خوشنویس و خطّاط معروف و مشهور اصفهانی، «میرزا

ص: 30

عبدالرحیم افسر» بود که به همین خاطر و به دلیل «حسن ترتیب و انشاء، معروف تمام بلاد و امصار خارجه و داخله گردید و تا مملکت چین و بر ما و به تمام صفحات هندو ستان و پاریس و لندن و اسلامبول و مصر و پترسبورگ و قفقازیّه و مسکو و غیره منتشر بود، از تمام مدرسه های علمیّه ی ممالک خارجه آن را درخواست می کردند.»(1)

در سرلوحه ی روزنامه ی آمده که «در این اخبار نامه، از سیاست مدن و اطلاعات ملکیه و علوم و صنایع نصایح و تجارت و فلاحت نوشته می شود.» همچنین در اولین شماره ی آن مرام و مسلک خود را چنین بیان می کند که: «مشی فرهنگ به هیچ وجه در نوشتن محامد و محاسن اعیان و بزرگان وزراء وامناء و غیره نیست .و به نوشتن این گونه مشروحات که خالی از هر گونه سود و زیان است مجبور نیست و خود را از تعرّض مطالب مهمّه آزاد می دانند... درست کاری و نکو کاری لازمه ی تمدن انسانیّت است. پس بیان این صفات بر فرض صدیق، از جمله وقایع و سوانح محتاج درج در روزنامه نیست بلکه ظهور آنچه مخالف این صفات است، مناسب یادداشت در صحایف است. ..»

مندرجات فرهنگی اخبار داخلی بود که خبرهایی از شهر اصفهان و محلات آن را در بر می گرفت و نیز شامل خیر های دیگر ولایات، به ویژه ولایاتی که تحت حکومت ظلّ السلطان قرار داشت می شد. سپس اخبار خارجی ذکر می گردید. یکی از بخشهای مهم این روزنامه، پاورقی هایی بود که از همان شماره ی نخست تا شماره ی آخرین در آن به چاپ می رسید. این پاورقی ها اصولاً مقالات علمی بودند که گاهی توسط میرزا تقی خان سرتیپ، نوشته می شد و حتی بعد از مرگ او نیز همچنان ادامه داشت.

ص: 31

میرزا تقی خان سرتیپ، چون به سال 1303ق فوت کرد، ظلّ السلطان «محمود اقشار» را که از قبل مطالب زیادی برای روزنامه می نوشته، لقب سرهنگی داده و به مدیریت روزنامه گماشت و تا پایان کار و مسئولیّت اداره ی روزنامه را برعهده داشت. سرانجام این روزنامه پس از دوازده سال و سه ماه انتشار، با چاپ آخرین شماره ی آن در بیست و یکم رمضان 1308، تعطیل و دفتر آن بسته شد. علت تعطیلی آن، تحولاتی، از جمله سقوط ظلّ السلطان از حاکمیت اصفهان بود که که در این زمان رخ داد.

تألیفات و ترجمه های میرزا تقی خان حکیم باشی که به چاپ رسیده عبارتند از:

1- سِرّ الحکمه : تألیف «شلیمر ، ترجمه ، تهران، 1278ق.

2 - زینة الایران: تألیف شلیمر» همراه، ترجمه، تهران، 1279 ق.

3- خمریه: اصفهان، 1296 ق. در اختلال نظام عالم به واسطه ی مسکرات.

4 - تربیة: اصفهان، 1298 ق. در قواعد تعلیم و تربیت اطفال.

5- اندرزنامه : تألیف «لرد برلی »، ترجمه، اصفهان، 1299 ق.

6. حدائق الطبیعه اصفهان 1300 ق. در اثبات حرکت زمین و مختصری از علم هیأت معاصرین.

7- گنج شایگان، اصفهان، 1370ش. گزارش سفر خوزستان، به اهتمام جمشید مظاهری.

ص: 32

ص: 33

ص: 34

برچیده شدن بساط ظلم و خودسری، او نیز برای نیل به اهداف و آرمانیها تلاش و کوششهای فراوانی انجام داد تا اینکه با به ثمر رسیدن انقلاب و اعلام تشکیل «انجمنهای ایالتی» او به عنوان یکی از اعضاء اتجمن ایالتی اصفهان ، انتخاب و با شرکت در آن در پیشرفت امور این انجمن خدمات مهمی انجام داد. پس از آن چون پیشنهاد روزنامه ای برای ارائه ی آفکار و بیانات و نظریات این انجمن از طرف او مطرح شد، ارکان این انجمن وی را مأمور انتشار روزنامه ای برای درج مذاکرات انجمن ایالتی اصفهان نمودند، چند سال بعد با تعطیلی این روزنامه، سراج الدّین گوشه نشینی و عزلت را اختیار کرده و سرانجام در سال 1314ش. (1354ق.) دیده از جهان فرو بست و پیکرش را در تخت فولاد اصفهان تکیه ی مادر شاهزاده(1) به خاک سپردند.

صدر عاملی، از سادات و روحانیون برجسته و سرشناس اصفهان به شمار می رفت و از اعتماد و احترام زیادی در بین مردم برخوردار بود. به خاطر صداقت در گفتار و کردار خدمات صادقانه اش، از او همواره به عنوان «سید المجاهدین» و «مدیر روشن ضمیر» یاد میکردند. انجمن ایالتی اصفهان نیز او را امین خود می دانست، سراج الدّین هر چند خامه اش تیز و بی پروا می نوشت، ولی حریم و احترام اشخاص را همواره حفظ و محترم می شمرد. نگارشش شیوا و روان بود.

مقابله با اصل نظام مشروطه، صورت گرفت. لذا رهبران مشروطه، به منظور انتخاب نمایندگان مجلس و همچنین حمایت و پشتیبانی از انقلاب و آشنا ساختن مردم به مقررات و قوانین جدید ،اقدام به تاسیس تشکیلاتی تحت عنوان «انجمن های ایالتی و ولایتی» در تهران و سایر شهر های کشور نمودند. در اصفهان نیز در همان بدو امر ، این مجلس تشکیل و شروع به کار نمود. أعضاء مؤسس و ارکان آن عبارت بودند از «حاج اقا نورالله نجفی، شیخ الاسلام، میرزا رضاخان نائینی، محاسب الدوله، حاج مشیر الملک و دیگران.»(1) این انجمن جلسات خود را در کاخ چهلستون به طور مرتب هفته ای یک بار برگزار می کرد. لذا برای اطّلاع مردم از مذاکرات و تصمیمات صورت گرفته روزنامه ای ضروری بود که تأسیس چنین امری را «به عهده ی یکی از اعضای انجمن به نام آقا سراج الدّین صدر عاملی واگذار گردید».(2)

بدین خاطر روزنامه ی «انجمن اصفهان» در یک شنبه بیست و یکم ذی القعده 1324ق. در اصفهان به مدیریت، «سراج الدّین صدر عاملی الموسوی» در چهار تا هشت صفحه وبه صورت هفتگی منتشر می شد. در شماره های اولیه «میرزا محمّد علی علم» به عنوان دبیر روزنامه و «میرزا محمّد سعید نائینی» به عنوان ناظم و تحویل دار آن معرفی شده اند . این روزنامه در سال 1325 ق. به نام «انجمن مقدّس ملی اصفهان» و «انجمن مقدّس ولایتی اصفهان» انتشار می یافت و بعد از استبداد، محمّد علی شاهی، که سال سوم أن شروع شد، تحت عنوان «انجمن اصفهان» منتشر می شد. این جریده زیر عنوان، هدف خود را چنین اعلام می دارد که جریده ایست آزاد از منافع عامه و سیاسیه دولت و ملت و مذاکرات انجمن مقدس

ص: 37

ملی اصفهان و وقایع آن و هر گونه مطلبی که راجع به مواد سیاسی و پلتیکی و تجارتی و اجتماعی و ملی و از هر قسمت بحث و تنفیه در توسعه ی دایره ی اسلامیّت ونوامیس شریعت و قواعد تمدن و افکار و اراء ملت بوده باشد درج می شود.»

مندرجات آن بعد از سرمقاله، شامل گزارشات و مذاکرات انجمن مقدس ملی اصفهان و اخبار و امور سیاسی مملکت و اوضاع اصفهان و مقالات و گاه اشعار و قصاید و اخبار دیگر ممالک جهان می شود جذّابترین قسمت این روزنامه را می توان در مبحثی تحت عنوان «مناظره ی شیخ و شاب » مشاهده کرد که بسیار جالب و روشنگرایانه است. از سال چهارم به بعد روزنامه دارای تغییرات کلی شده و بر اخبار و مطالب علمی آن افزوده و از مذاکرات انجمن اصفهان کاسته شده است. همچنین ترجمه هایی از جراید خارجی نیز بدان اضافه وپائین صفحات آخر هر شماره نام مدیر آن درج شده است.

روزنامه ی انجمن اصفهان از زمان تأسیس تا کودتای شوم محمّد علی شاه و به توپ بستن مجلس مرتب منتشر می شد. «پس از کودتا که همه ی جراید پایتخت و شهرستانها تعطیل شدند، روزنامه انجمن اصفهان نظر به موقعیتی که در آن شهر از مقاومت ملت در برابر دولت استبداد پدید آمده بود، دایر و در حال انتشار ماند.»(1) و اما با ورود نماینده ی استبداد، یعنی اقبال الدوله ی کاشانی ، به اصفهان، تمام امیدها قطع و انجمن ایالتی و دوزنامه ی آن بر هم خورد. چند ماه بعد که آزادی خواهان اصفهان به همراه نیروهای بختیاری کو شیدند و موفّق شدند. در ذی الحجّه 1326ق. شهر را از حاکم مستبد خارج و کنترل آن را در اختیار گیرند، انجمن ملی اصفهان باز دیگر و «روزنامه ی انجمن اصفهان » نیز سال سوم خود را آغاز کردند، از این پس روزنامه از رونق علمی بیشتری برخوردار شد تا اینکه سرانجام پس از چندین شماره

ص: 38

از سال پنجم آن که منتشر شد، به تعطیلی گرائید.

اروپائیان اگر امروز سیّارات تندرو و طیاره به آسمان می فرستند.. بدین خاطر است که از کارهای زمین فارغ، به آسمان پرداخته اند، تکلیف ما که این جور و سایل نداریم چیست؟ مطمئناً ما برای رسیدن به این امور باید «جهازات عقول را پرواز دهیم و جهاز اتحاد را محکم سازیم وپرّ و فرّ دانش و عمله و ایجاد معلم خانه ها و آوردن معلمین صحیح اروپایی»(1) را پیشه ی خود سازیم، تا از این گرداب نجات یافته و کشتی مملکت غرق نشود و دچار طوفان حوادت نگردد. « اگر کشتی آسمانی خود را محکم نگاه داریم و به دستور العمل او رفتار کنیم و حقیقت «وَ جادِلْهُمْ» را به عنوان صحیح فراهم کنیم، همانا رشته اتحاد و سکون در کشتی اسلامی که نتیجه اش عدل و مساوات و تکمیل صفات و تجرد از رزایل است»(2) بدست خواهد آمد. آگاه باشید که تفرقه و بی دانشی است که ما را دچار خذلان کرده است. اروپائیان که به اینجا رسیده اند از اتحاد و بهره گیری از علو مشان است والاّ «اینهایی که صنایع ایجاد کردند فکر می کنید از جنس آسمانی بودند؟ یا اینکه غیر از نوع بشرند؟ ؟ والله از همین نوع اند »(3)

لازمه رسیدن ما به کمالات دو چیز نهفته است ، أول «علم و معلم» و سپس «مشوق» «علم که پیدا نمودیم و مشوق، همه چیز داریم.»(4) امروز اگر ما احتیاجات خود را از اجانب قطع کنیم و «خودمان کارخانه جات آوریم. معلم بیاوریم ...، استخراج معادن نمائیم و نگذاریم ثروت ما به خارجه برود. قشول خود را مرتب سازیم که همیشه حاضر الوقت. باشند، آن وقت ملاحظه می نمائید، به فاصله ی

ص: 40

بیست سال کار ایران به کجا می رسد.»(1) اگر با دقت بنگریم، درمی یابیم که از بی علمی ما «نفوذ تجارات خارجه، مملکت را بی روح ساخته و صنایع خود را از دست دادیم ».(2)مقصر خود ما هستیم، چرا که هر چه به نام غربی و فرنگی است بدان شرف دادیم، ما از فرصت ها استفاده نمی کنیم، به راحتی خود می اندیشیم و فکر می کنیم راه صحیحی می رویم. در حالی که هیچ مشوقی نبوده و نیست که به ما تذکر بدهد. ما«تنبلی و بیکاری و عاطلی»را بر هر چیزی ترجیح می دهیم.(3) در حالیکه در اروپا حتی «زنها دارای صنایع بدیعه می باشند.»(4) جهل ما بانی فلاکت و نابودی ماست. «اما ایرانیان روزبه بروز، خود فلاکت را پول دادیم و خریدیم و خود را نابود ساختیم.»(5) ما گذشته ای فاخر و باشکوه داشتیم و هنوز هم می توانیم به آن دست یابیم، چرا آنان «منسوجات ما که از سابق پیدا می شود خریداری می کنند، حتی کاشیهای قدیم ما را چرا طالبند...»،(6) بدین خاطر که ما هرچه داشتیم خوب بود، هنوز هم می توان به آن خوبی رسید. ولی باید دانش و علم بیاموزیم و قدری به خود آئیم.

صدر عاملی معتقد است، آسان ترقّی ملت و ثروت و دولت بر سه چیز است «زراعت، صناعات ، تجارت، و چون این سه چیز در مملکتی ترقّی کند، ملت و دولت در سعادت قرین و اقبال هم نشین باشند.»(7) مملکت آباد می گردد. اگر اولیای

ص: 41

امور اینها را تشویق و ترغیب نمایند تا دایره ی این سه شغل وسعت گیرد.

مخصوصاً رعایت من تجّار که از فرایض است، چه زراعت و صناعت را این صنف محترم و ترقّی می دهند و به واسطه ی این صنف رواج گیرد و زیاد شود.»(1) اگر تجارت گسترش یابد. آن وقت حالت وسعت می یابد و دراین حالت است که دولت مقتدر می شود. اقتدار دولت پابر جا نمی ماند، مگر دولت و ملت یکی و متحد شوند. در نتیجه« تموّل و اعتبار دولت بسته به توانگری و اتحاد ملت است.»(2)

حالا این تجارت به چه طریقی مناسب است؟ چون صدر عاملی از مدافعان و طرفداران «اتحاد اسلامی» بوده، معتقد است «تجارت باید به طریق کمپانی و شوکت عمومی انجام گیرد و تمام ادارات و کارخانه جات باید به طریق شرکت عمومی اداره شوند .»(3) چرا که این روش چندین فایده دارد. اول اینکه« اگر ضرر فاحش و خسارت فوق العاده وارد شود، شرکت خراب نمی شود و به صاحبان سهام ضرر تقسیم می شود.»(4) دوم اینکه با مرگ یک نفر اداره ی شرکت و سرمایه ی آن از بین نمی رود و تجارت همچنان باقی می ماند. سوم اینکه« از همه بهتر و نیکتر نفع، شخصی نیست، نوعی است، جمیع افراد مع نفع کی می گیرد.»(5) چهارم ایجاد اتحاد در شرکت می شود، پنجم اینکه همگان زحمت می کشند. لذا به این طریق دولت متمدن، ملت خود را با مکنت می سازد.

ممالک خارجی صفات نیکی دارند که ما از آنها بی بهره ایم. «آنان غیبت نمی کنند، اذّیت نمی کنند، دزدی نمی کنند. بعضی عداوتها و حرفهای لا یعنی

ص: 42

نمی زنند». (1)ولی این فضایل در ما پیدا نمی شود علت چیست؟ «علت آن است که کار دارند، ما بی کار هستیم. از بی کاری است که صبح می شود مترصدیم کجا فاتحه است، کجا کی از کربلا یا مشهد آمده ، یا کجا سوری پیدا می شود. تمام من باب بی کاری است.»(2)ما ها چیزی که از آداب و رفتار آنها فرا گرفته ایم ، «لهجه ی کج و طریق معوج و فُکل و ایستاده بول کردن است.»(3) لذا نتیجه ی تمام اینها را باز باید در بی عملی دانست. «ما اول علم می خواهیم و پس از آن کار و مشوق، تا خود را از احتیاج رها نکنیم گوهر مقصود را نخواهیم یافت».(4)

ص: 43

ص: 44

ص: 45

می داد، لاجرم به مکتبش سپرد. سعی بلیغ او در علم آموزی باعث شد تا خیلی زود با زبانهای انگلیسی و عربی آشنا شود و دروس حقوقی را کامل فرا بگیرد. سپس در خدمت وزارت دادگستری در آمد. مدتها در وزارت دادگستری مدّعی العموم عدلیه اصفهان بود تا اینکه او را به «یزد »خواندند و در آنجا به ریاست دادگستری تعییش نمودند.(1) «مرحوم جهاد اکبر در طول مدت اشتغال به خدمات قضایی خود، چه در اصفهان و چه در سایر شهرستان های، پیوسته با یک روح از ادمنشی، مصدر کار بود».(2)

اما تحولات سیاسی زمان او، پایش را به سیاست گشود زمانی که ندای آزادی خواهی و مشروطه طلبی سراسر ایران را فراگرفته بود و ظلم و جور و استبداد شاهی در تنگنای ندای عدالت خواهی آزادی خواهان قرار گرفته بود و هر روز بر تعداد شان می افزود، جهاد اکبر نیز در صف آزادیخواهان قرار گرفت. «او خدمات گران بهایی به آزادی و رهایی مردم از قید استبداد نمود».(3) با پیروزی مردم در انقلاب، وی نیز به عنوان یکی از اعضاء «انجمن ولایتی اصفهان» انتخاب و وقت زیادی را در این راه صرف نمود. از این پس علاوه بر امور قضایی، فعّالیتهای سیاسی خود را نیز در قالب نوشته ها و پس از آن انتشار روزنامه ی جهاد اکبر ادامه داد و در آن، مقالات تند خود را علیه شاه و استبداد او منتشر می کرد. تا اینکه به سال 1304ش. برای مجلس مؤسسان انتخاب و روانه تهران شد.(4)

اما صراحت لهجه و درست عملی جهاد اکبر مانع از ماندن او در تهران و حتی «موقعی که مرحوم داور تشکیلات سابق عدلیه را بهم زد مانع از این شد که مجدداً به کار قضاوت مشغول گردد. و بدین جهت با اصرار، شغلی قبول نکرد و با کمال

ص: 47

آزاد منشی به زندگی خود ادامه داد.»(1)

در ایام شباب، مشغله های روزمره چان احاطه اش کرده بود که فرصت تشکیل خانواده نیز تا سه سال آخر عمر از او گرفته شد. «هر چند در دو سه سال آخر عمر خود با دو شیزه ای ازدواج کرد ولی از روی فرزندی باقی نماند.»(2) سر انجام میرزا علی آقا خراسانی پس از ابتلا به بیماری، در تاریخ دوشنبه بیست و پنجم فروردین 1325 (نوزدهم جمادی الاولی 1365) در اصفهان دار فانی را وداع گفت. جنازه ی او را با تجلیل و احترام لازم به تخت فولاد اصفهان حمل و در تکیه فاضلان به خاک سپردند.(3)

جهاد اکبر عمر خود را در راه خدمت به مردم و مبارزه با جهل و استبداد در کمال صداقت و یاکدامنی سیری نمود و به روزگار خود نیز «به پاک طینتی و حُسن خلق شد مشهور.»(4) از مال دنیا نه چیزی داشت و نه بر جای گذاشت. «بزرگترین دلیل بر پاکدامنی و عفّت آن مرحوم همانا تھی دستی و نداشتن مال و ثروت دنیوی است که تا آخر عمر هم، چه در اصفهان و چه در تهران، نتوانست برای خود خانه ای بنا کند.»(5) او نیک نامی بود که خاطر و پاداش هنوز بر جای است. دوستان صمیمی زیادی برای خود فراهم آورده بود و آخر عمر نیز به کمک همین دوستان و هوادارانش امرار معاش می کرد.(6)

ص: 48

پس از درج سرمقاله، که این سرمقاله ها به مباحثی چون مجلس و تحولات آن و نقد مخالفان مشروطه و ویژگیهای حکومت مشروطه و قانون و مسایل اقتصادی و ترویج خوانندگان به استفاده از تولیدات ایرانی، اختصاص می یافته، به ذکر اخبار شهری و حوادث و اتّفاقات اطراف شهر و وقایع کلی مملکت اشاره دارد. شماره های نخستین آن بیشتر علمی و اجتماعی و حاوی نصایحی در آگاهی و شناخت بیشتر مردم در امور اجتماعی است تا مطالب سیاسی. اما از شماره هشت به بعد، رفته رفته به وقایع سیاسی شهر اصفهان و دیگر شهرها، بیشتر اشاره شده است. چون میرزا علی آقا خراسانی، خود یک شخصیّت سیاسی و مشروطه خواه و حاضر در بسیاری از صحنه ها و فعالیّتهای سیاسی آن زمان بود. مقالات او در این زمینه بسیار شیوا و متقن و مشتمل بر نظام و دادخواهی از حکّام مستبد و حامیان استبداد است. به صورتی که «مقالات متنوع و اخبار گوناگون این روزنامه در آن تاریخ هم مورد توجه بود و هم روزنامه حبل المتین منتشره در هندوستان و چهره نما وحکمت در مصر کراراً مقالاتی از این روزنامه نقل نموده اند.»(1)

با شروع مخا لفتهای محمّد علی شاه با اساس مشروطیّت و آزادیخواهان و برافراشتن علم مخالفت با مشروطه طلبان، که منجر به کودتای 23 جمادی الاولی 1326ق، و بمباران مجلس شد، تمامی جراید تعطیل شدند و مدیران جراید مخالف استبداد که بر علیه محمّد علی شاه با قلم های تند و شدید اللّحنی به مبارزه بر خاسته بسته بودند، اغلب کشته و یا دستگیر و یا از مملکت فراری گشتند. اما جهاد اکبر همچنان بر جای بود و مقاومت می کرد. عاقبت چون «موجبات خاص شکایت محمّد علی شاه شده بود و تهران کوشش داشت آنرا خفه و توقیف نماید، این

ص: 50

توقیف عملی شد.»(1) ولی پس از هشت ماه تعطیلی با فتح تهران و سقوط

محمّد علی شاه از اریکه ی قدرت و فرار او از ایران دوباره فعالیّت خود را شروع و با مقالات مفصل در این زمینه شادیهای خود را ابراز نمود. از این پس به مدت بیش از یکسال، روزنامه به روند خود ادامه داد تا رجب سال 1327 ق. که دیگر منتشر نشد.

روزنامه جهاد اکبر در مقایسه با دیگر روزنامه هایی که در این دوره منتشر نشد، از جایگاه خاصی برخوردار است. اگر روزنامه «زاینده رود» که تقریباً در ماه های آخر انتشار جهاد اکبر شروع به کار نموده، و «انجمن اصفهان» (انجمن مقدس ملی اصفهان) و «انجمن بلدّیه اصفهان» ( فرج بعد شدّت )، تماماً سیاسی و مقالات آن بیشتر به این جنبه اختصاص داشته و خالی از مقالات علمی دیگراند، جهاد اکبر در کنار مقالات سیاسی به مقالات علمی و اخلاقی و اجتماعی فراوانی اشاره دارد و همین امر باعث شهرت او در دیگر نقاط کشور شده است.(2) و نیز روزنامه «الجناب» هر چند دارای مطالب علمی و تاریخی است، ولی با عباراتی پیچیده و مشکل نوشته و منتشر می شد. و در حقیفت معانی را فدای الفاظ نموده، در حالی که جهاد اکبر با قلم و بیانی بسیار شیوا و ادیبانه نوشته شده که از این حیث بر دیگران برتری دارد.

اما نکته آخر که در باب روزنامه ی جهاد اکبر باید افزود اینکه این روزنامه بیشتر جنبه های مثبت مسایل و حوادث را بیان و بررسی می کند تا جنبه های منفی، و دادگاه انتقادی این روزنامه در امور دولتی ، بسیار کم است، تنها در بعضی شماره ها مدخلی تحت عنوان «جهاد اکبر» آمده که در بیان شرح و توضیحات بیشتری در

ص: 51

موضوع مطرح شده در همان صفحه است.

آزادی و حمیّت در پیش رفت، از نصیحتهای موکّد اوست.(1) وی انقلاب مشروطیّت و آزادی ملت از بندتحجّر را فرصت بسیار مغتنمی می دانست و همواره گوشزد می نمود که امروز روز پیشرفت است. «پس باید شهر های ایران را مثل بلاد خارجه صاحب کارخانه کنیم»(2) امروز باید خود را از قید احتیاج به دیگران نجات دهیم. « امروز باید خود را در شماره ی ملل بزرگ و دول مقتدر در آوریم.»(3) ای مردم آگاه باشید که باید تلاش کرد. ای بزرگان و ای رجال دولت و ملت شما را به خداوند و شرف آدم قسم می دهم «قلوب مبارکتان برضعف و فقر و جهل ما بسوزد و امروز که اسباب قوت و ثروت و دانایی ما بیچارگان فراهم شده از دست ندهید.»(4) امروز ما هم در شهر های خود خطوط راه آهن لازم داریم. ما هم کشتی جنگی و تجاری لازم داریم،« ما هم ثروتهای طبیعی خود را از زیر زمین باید بیرون آورده، مملکت خود را مستغنی کنیم. ما هم باید اکثار صادرات کنیم و تقلیل واردات نمائیم.»(5) و امروز روز آن است. امروز نعمتی به ما رسیده که باید قدردان آن بوده و از آن استفاده نمائیم

«گردش فلکی هیچ گاهی این طور به کام شما نگردیده . اگر فرصت را از دست بدهید و کاری از پیش نبرید، دیگر هیچ گاه به دست نخواهید آورد.»(6)

بر این کشو، روزگاران سخت و مصیبت باری گذشته، حکمرانان بی سیاست به همراهی جهالت و نادانی ملت، پیکره ی آن را ویران نموده اند. «برادر من این

ص: 53

صحرای وسیع خراب، ایران و وطن ما بینوایان است.»(1) برادران ما از روی جهالت و نادانی «قدر وطن عزیز خود را ندانسته و این یوسف عزیز را به مقابل درهم بَخس فروختند.»(2) و ما برای بازگرداندن آن رنجها برده ایم. «ما جما عتی هستیم که پس از آن همه جهالت و بطالت که از دیگران ناشی شد. شب و روز در اندوه و غصه به سر بردیم و خون جگر خوردیم و راه چاره نداشتیم.»(3) ولی امروز خداوند کریم، یاریمان کرد و ما را از ذّلت نجات داد و «بوستانی به نام مجلس به ما عطا فرمود»(4) پس بیائیم و شکر گزار آن باشیم.«ما راکه خیالی جز خدمت به وطن و هوایی جز آبادی مملکت نیست»،(5) پس بهترین راه ممکن، مجلس و شورای ملی است. برادران ناخلف ما که قبلاً در جلو مقاصد شریفه سدّی آهنین بودند، مسبب تمام بدبختیهای ما هستند که مانع تشکیل این مجلس می شدند، مطمئن باشید ما که «با تلف مال و جان و رفتن عرض و نامو س امروز به آن رسیدیم ، دامن همّت به کمر زده این بنای خیر را حفظ خواهیم کرد.»(6)

آشنایی کامل جهاد اکبر با زبان انگلیسی و عربی، باعث شده یاد طولانی در تاریخ ملل دیگر، به ویژه اروپائیان داشته باشد و این در نوشته ها و مقالات تاریخی او بسیار نمودار است. آگاهی او از مسایل سیاسی او را به یک شخصیّت متنفّذ و آگاه به مسایل روز مبدّل کرده بود، به حدّی که مسئولان بزرگ شهر اصفهان با او همنشین

ص: 54

می شدند.(1)

در تقسیم حکومتها جهاد اکبر معتقد به دو حکومت است. یکی مستقله که در حقیقت نام دیگر حکومت مطلقه است که حقوق ملّت در آن مشخص نیست و حدود دولت و ملت نامشخص است. دیگر حکومت مشروطه که در آن حقوق ملّت در نظر گرفته شده است و حدود و دولت و ملّت هم کاملاً مشخص است. وی هدف نهایی حکومت را اجرای عدالت می داند و مهمترین نمودهای حکومت مشروطه مجلس و مشورت است و مجلس شورای ملی «منبع خیر و سعادت و سر چشمه صلاح و ترقّی و تمدّن و ثروت است که تمام مملکت را متفّق و متحّد و یک رأی می نماید.»(2) جهاد اکبر همچنین معتقد به سه نوع استبداد است. استبداد اول که همان حکومت مطلقه است که در آن یک نفر مرجع تمام امور کشور محسوب می شود و استبداد دوم که آن را استبداد دندان شکن می نامد.(3) و سوم استبداد جزئیه است که در رفتار مردم نسبت به یکدیگر وجود دارد مانند تعدی به حقوق همدیگر و «تا هنگامی که استبدادات جُزئیه در میان طبقات مردم باقی باشد استبداد کلی رفع نخواهد شد.»(4)

ص: 55

ص: 56

اعضایی چون «ملک المتکلّمین و سید جمال الدّین {واعظ} و میرزا محمود صدر و میرزا نورالدّین مجلسی که در علوم دینی و عرفان ید طولانی داشت و حاجی فاتح الملک و میرزا اسد الله خان وزیر و...»(1) تشکیل شده بود. بعد از آن، با شروع حرکتهای مردم برای کسب مشروطیّت، ایشان با وعظ و خطابه و با لهجه ای خوش و بیانی شیرین و اشعاری لطیف، «محاسن مشروطه و مضار استبداد را به مردم گوشزد»(2) و آنان را بیدار و آگاه می نمود.

بعد از پیروزی آزادی خواهان و برقراری مشروطیّت در ایرانّ چندی نگذشته بود که با ایجاد «انجمن بلدّیه» در اصفهان، نورالدّین به عنوان یکی از اعضای فعّال این انجمن انتخاب شد. همزمان با آن، تصمیم گرفت خدمات خود را در قالب انتشار روزنامه ای به نام «فرج بعد شدّت» تکمیل کند. او هیچگاه از ارشاد و «هدایت و راهنمایی مردم دریغ»(3) نمی کرد، لذا علاوه بر مجالس روضه و وعظ. «در مدرسه ی شمس آبادی که از بناهای جدّش. میرزا محمّد تقی الماسی بود، امامت جماعت داشت».(4) تا اینکه سرانجام پس از یک کسالت ممتد. در سن هفتاد و سه سالگی در شانزدهم اسفند 1307 (پانزدهم رمضان 1347)، دار فانی را وداع گفت و به ملکوت اعلا پیوست. پیکرش را در تخت فولاد اصفهان ، تکیه ی خوانساری به خاک سپر دند.

نورالدّین از مردان و شخصیّتهای نیک نام اصفهان و «مردی خوش محاور و خوش محضر بود.»(5) موعظه و خطابه هایش ، چنان جذّاب و تأثیرگذار بود که او را

ص: 58

همگان دوست می داشتند. مجالس و منبرش همواره شلوغ بود، چون «واعظی بود شیرین بیان و خوش لهجه و دارای دهانی گرم و مخصوصاً هنگام ذکر مصایب ائمه اطهار، حالت حزن و اندوهی بر او دست می داد که بی اندازه در حاضرین مؤثر بود.»(1) در شعر، طبعی سرشار و لطیف داشت به حالی که «در سروردن شعر در ردیف شعرای آن عصر محسوب می شد.»(2) ولی به علت پراکندگی اشعارش، دیوانی از او بر جای نیست. ایشان همچنین خطوط نسخ و رقاع و شکسته و نستعلیق را به خوبی و زیبایی هر چه تمام، می نوشت «در تذهیب و نقاشی و کاریکاتور و آوردن نقشه های بدیع بواسطه ی ناخن بروی کاغذ، کمال مهارت را داشت.»(3) و بالاخره اینکه اخلاق نیکش را بسیار ستوده اند و گویند «پیوسته معاشران و دوستان را شیفته ی اخلاق و بذله گویی های خود می ساخت.»(4)

بزرگان و اعیان و اشراف می باشند، به بنده تکلیف فرمودند که چون از این به بعد این انجمن مقدّس، باید جریده ی مخصوص داشته باشد که آنچه همه روزه در انجمن مذاکره می شود در آن جریده درج شود، لذا این جریده موسوم به انجمن بلدّیه شد.»(1) مدیر روزنامه در پایان همین سرمقاله یاد آور شده که «آنچه راجع به آبادی مملکت و ترقّی ملت است به اسم «فرج بعد شدّت» درج می شود.»(2) لذا در شماره ی چهارم، هم نام « انجمن بلدّیه» و هم «فرج بعد شدّت» را آورده است و از شماره ی شش به بعد، تنها به «انجمن بلدّیه» اکتفا کرده است.

مطالب این روزنامه غیر از مذاکرات انجمن بلدّیه اصفهان، که به صورت کامل بیان می شد، شامل مقالاتی است به قلم مدیر روزنامه درباره ی فواید مشروطیّت و معایب استبداد که معروفترین آنها « مناظره ی مشروطه و استبداد» است. این مناظره در شماره ی اول و دوم و نهم و دهم آمده است. از نکات بارز و قابل ذکر این روزنامه، قلم شیوا و ساده و روان نویسنده مدیر آن است. «به قسمی که هر کسی مایل است آن را بخواند و مطالب آن را درک کند. » (3) دیگر انتقادات سخت مدیر آن نسبت به «ظلّ السلطان» است، زیرا او از منتقدان نترس ظلّ السلطان محسوب می شد.

«انجمن بلدّیه» پس از هفت شماره به دلیل افزایش مطالب و پرداختن به مذاکرات انجمن بلدیه اصفهان، به جای ده روز یک بار، به صورت هفتگی منتشر و به عنوان روزنامه ی رسمی این انجمن شناخته شد. اما پس از ده شماره در شوال 1325 به تعطیلی گرئید. تعلیلی آن بدین علت بود که «نیّرالدوله» ، حاکم وقت

ص: 60

اصفهان، با انجمن بلدّیه ، از سر عناد وارد شد و با آنان درگیری پیدا نمود، اعضای انجمن نیز به طور دسته جمعی استعماء دادند و روزنلمه ی این انجمن نیز دیگر منتشر نشد.

نور الدّین مجلسی چندین کتاب و رساله نیز تألیف کرده که عبارتند از « رساله ای در توحید» و «تاریخ فهر ست ملل» و رساله ای در هیأت و نجوم» و «کتابی در اخلاق و «نثر هزل».(1)

بوده ام و حالیه نیز شخص سلطنت اگر چه به ظاهر همراهی با شما و ریشخند شما را می کند، ولی در باطن قلب مبارکش با ما است.

همچنین تمام وزراء، تمام بزرگان، از رؤسای کشوری و لشگری و آقایان صاحب مسند و منصب، همه میلشان به طرف من و فکرشان به شرف من است. با وجود این قوّت و قدرت من، چگونه می توانی به این تبعه ی ضعیف خود که همیشه از سر پنجه ی قهر ما خون آنها جاری بوده و دایم آنها اسیر و دستگیر ما بوده اند، مرا بیرون نمایی و خود فرمانفرمایی کنی هیهات هیهات. مگر به خواب ببینی مشروطه فرمود: آنچه گفتی همه را می دانم، جان نثاری تو را می شناسم، آنهایی که پولها در راه تو دادند، خبر دارم آنهایی که آبرو و شرف خود را در راه تو دادند خبر دارم آنهایی که پولها در راه تو دادند وپا از وطن خود برای تو بیرون نهادند می شناسم ...»(1)

نورالدّین نیز همانند بعضی روشنفکران دیگر، نسبت به مشروطه خواهی واقعی بسیاری از اصفهانی ها تردید دارد(2) زیرا معتقد است «در اصفهان مستبدین خود را در لباس مشروطیّت در آورده اند و امر را بر مردم مشتبه کرده اند.»(3) اگر بعد از مشروطیّت ، قلم در تمام ایران آزاد شد، ولی هنوز در اصفهان نمی توان به آزادی قلم اعتماد کرد. او در جواب نامه ای که بر روی خرده گرفته که چرا «در این دوره زمان ، که قلم آزاد است، هنوز در کمال ترس و بیم و ملاحظه می نویسد»، یادآور می شود «اگر قلم را به اختیار خودش باز گذارم و آنچه باید و شاید بنویسم، بعضی حکم به کفر خواهند کرد و بوق حمام طاقتش به اندازه ی صور اسرافیل نیست، می ترسم از

ص: 62

خانواده ی ما شرف را برطرف نمایند و نو الدّین را ملقب به کفر الدّین نمایند.»(1) این نکته نشان از دو چیز می تواند باشد، یکی جهل و تعصب مردم که ظرفیت شنیدن و دانستن حقایق را ندارند و دیگری عدم تحمّل و انتقاد پذیری حاکمیّت است. هر دوی اینها در یک گلیم مجتمع شده اند تا مجلسی و امثال او نتوانند، آنچه را که بایسته و شایسته است از قلمهای خود تراوش کنند.

ص: 63

ص: 64

ص: 65

بود که شرح «ملّا علی قاری» بر فقه ابو حنیفه را از عربی به فارسی ترجمه کرد.

با مرگ پدر، گرچه «کینه جویان یدرش بر شغل و وظیفه و ملک و خانه اش حمله آورده، دچار زحمتش کردند،»(1) ، ولی شاهزاده به پاس خدمات پدر، دستور داد تا میرزا حسن به خدمت دیوان در آید. از این پس او در کنار «میرزا حبیب الله خان انصاری»، ملقب به «مشیر الملک» ( 1257- 1309 ق.) در دفاتر دولتی به تحریر سیاق پرداخت. «مشیر با آن که روزگاری شاگرد حاج میرزا علی بود. از آنجا که با استاد صفایی نداشت، بر فرزند او سخت می گرفت و به هر مناسبت او را می آزرد.»(2) با این اوصاف ورود به خدمت ظلّ السلطان قریب بیست سال طول می کشد. خود از این دوران چنین یاد می کند: «بعد از پدرم بیست سال در حبس حضرت والا و کارگزارانش به مجاهده تربیت شدم. اتباع حضرت والا. ملک و خانه ام را بردند و از نعمتهای ایام جوانی بی بهره کردند. وگذشت بر من آنچه به تاریخ روزگار فراموش نمی شود .»(3)

جابری از آن رو که از «به حبس حضرت والا» در آمده بود. به جز در سال 1321ق. که به سفر حج رفت، دیگر پا از اصفهان بیرون ننهاد و به درس و بحث و تحقیق و تألیف، روزگار گذراند. از آنجا که تلمّذ اساتیدی همانند « آخوند ملا محمّد کاشانی »و «جهانگیرخان قشقایی» و «شیخ محمّد حسین نجفی» و «سید محمّد باقر در چه ای » می نمود، به تألیف و ترجمه و جمع آوری آثاری چون «تاریخ اصفهان» «و فیات الاعیان» و «جواهر الجواهر» همت گماشت. چون مشروطیّت رخ نمود،

ص: 67

میرزا حسن خان از درِ « ناچاری» و به خاطر «ستمهای وارده»(1) و چون دشمنانش به دسته بندی مشغول و برای بردن ضیاع و عقارش به دسیسه بازی پرداخته»(2) بودند، به صف آزادیخواهان و به خصوص «حاج آقا نورالله» پیوست آقایان نیز به علت آگاهی وی از امور دیوانی و کتابت، از ایشان کمال استفاده را نموده و از او «خواستند تا مراسلات به عراق عرب و هند و اسلامبول و بلاد ایران» و همچنین «اوراق انتخابات را که به علت نبود مطبعه، همه خطی بودند و نوشتجات انجمن ولایتی و تشخیص مالیاتهای دهات و غیرها»(3) را بنویسد پس از آن با تثبیت مشروطیّت، اعیان و ملاّکین به وی وکالت و اعتبارنامه دادند نا به مجلس برود، ولی نپذیرفت، زیرا معتقد بود« در این داروه ی تقنینه ی نخست»، پایه ی کار را سست و پایان آن را نادرست می دانستم (4) لذا استعفا داد.

«پس از آن با نگارشهای پرمغز و متین ، خدمات شایانی به پیشرفت مشرو طیّت و استحکام بنیان آن نمود.»(5) از جمله ، انتشار مجله ی «گنجینه ی انصار» و نامه ی «ده فصلی در محاسن مشروطیّت به مرحوم حجت الاسلام آقا میرزا ابراهیم شیرازی، که در جراید نیز درج شد و همه در باب مشروطه ی اسلامی بود.»(6)

در همین زمان که مشروطه خواهان در تثبیت قدرت و استحکام بخشیدن به مجلس بودند، حوادثی رخ داده که برای میرزا حسن خان به هیچ وجه خوشایند

ص: 68

نبوده و از این پس به جدیّت از نگارش و همراهی با آنان خود را کنار کشید.چون «خبر مخالفت مجلس با شاه رسید و انجمنها در اصفهان و بلوکات منعقد گردید. در

جراید تهران و ولایات نسبت به شاه بی احترامی ها نوشته که اینجانب به جدیّت از نگارش استعفا دادم و مجله ی شیخ و شوخ را نگاشتم... و چون میرزا نصرالله در کتابچه ی جزء و جمع اصفهان، تقلباتی کرده، صورتی که به انجمن فرستاده، کم و زیادها نوشته و آقایان از بنده تصدیق می خو استند، نه می توانستم رد کنم. ونه می توانستم تنفید کنم. لذا به جدیّت از کلیّه استعفا داده.»(1) با اینکه او خود را کنار کشیده بود، اما مجموع آثار و طرفداری اش از مشروطه خواهان و همچنین سعایت بداندیشان نزد محمّد علی شاه، باعث شد تا به موقع برهم خوردن کار مجلس محمّد علی شاه، دستور توبیخ او را نیز صادر کند. میرزا حسن خان، پیش از آنکه به سراغش آیند، مخفیانه راهی عراق و عتبات شد و از بلا جان بدر برد.

اقامتش در عتبات عالیات یک سال به طول انجامید و آنجا علاوه بر «عجز خاک ضریح مقدّس»،(2) از محضر علمای آن خطّه نیز بهره برد. چون اصفهان به دست بختیاریها فتح شد و قایله ی محمّد علی شاه نیز خاتمه یافت. وی به اصفهان بازگشت. در سال 1328 ق. ریاست محکمه ی جزای حدلیه اصفهان را پذیرفت. ولی «نظر به نفوذ اکنتها و مقلبینی که به پلیتیک خود را بستگی به روس داده و روزگار مردم را تاریک نموده»(3) و از طرف کنسو لگری روس تحریک می شدند و عاقبت هم عدلیّه را مورد تعرّض قرار داده و غارت کردند؛ از این کار کناره گرفت و به طور کامل از انجام امور سیاسی خودداری نمود و انزوا پیشه کرد. یک بار دیگر در

ص: 69

سال 1299ش. به فکر افتاد تا مجله ی «اسرار الانصار» را منتشر کند، اما توفیقی در آن نیافت.

از این پس میرزا حسن خان جابری همه ی اوقات خویش را به مطالعه و تحقیق و اداره ی املاک و مستغلّات خود پرداخت، تا آنکه سرانجام در پانزدهم جمادی الاخر 1376 (بیست و هفتم دی ماه 1335) در سن هشتاد و نه سالگی دار فانی را وداع گفت. پیکرش را در تخت فولاد اصفهان، تکیه بابا رکن الدّین به خاک سپردند .

جابری انصاری از ادبا و مورخان و شعرای بنام اصفهان محسوب می شود. وی دارای طبع و ذوق شعر، خاصه سرودن ماده ی تاریخ بود. در ابتدا « محنت» ، ولی بعد «جابری» تخلص می کرد. «در تعداد اشعار پارسی و تازی خود، آن را قریب شش هزار بیت قلم می دهد».(1) نه تنها در نوشتن ، بلکه در زندگی نیز سبک خاصّی داشت. «مشهور است که در تمام مدت غمر، لب به چای و شراب و سیگار نزده است و هیچ وقت هم گوشت نمی خورد. غذای او لبنیات و میوه و سبزی است. از آدم موثّقی شنیدم که شبانه روز یک رأس کله گوسفند را بدون نمک می خورد [؟].»(2) جابری در زندگی به خصوص در رسیدگی به مستغلّات و مستملکاتش بسیار دقیق و منظم بود.

1325ق. در اصفهان منتشر می شد. شماره ی اول آن در شانزدهم شوال 1325 در شانزده صفحه به قطع کوچک خشتی منتشر شد. این مجله قرار بود ماهی دو شماره منتشر شود، ولی در مجموع بیش از سه شماره از آن انتشار نیافت. مجله در صفحه ی اول مقصود خود را «در ترقّی دولت و ملت و ثروت عمومی» دانسته و معتقد است در آن به محاسن مشروطیّت صحیحه و اتحاد اسلام و اتفاق دولت و ملت و اخبار بسیاری از حوادث آتیه ی امروزه و تشویق بهتربیت افکار و ترتیب مجالس»(1) پرداخته خواهد شد.

مندرجات مجله ابتدا مطالبی تحت عنوان «هزل وجد» که مناظره بین «شیخ و شوخ» است و بیشترین صفحات این شماره را در بر می گیرد و به قول خود، چون «خبر مخالفت مجلس با شاه رسید و در جراید تهران و ولایات، نسبت به شاه، بی احترامی ها نوشتند،»(2) اقدام به نگارش این قسمت کرده و در باب مسایل سیاسی و مشرو طیّت است. شماره ی دوم آن علاوه بر ادامه ی مناظره ی شیخ و شوخ، مقاله ای را در باب «پرورش افکار» و همچنین «تشریح آزادی زبان و قلم» ، و نوشته ای در تجلیل نیکان خود و فرمانها و مطالبی که از پدرش بر جای مانده ذکر می کند. جابری قسمتهایی از شماره ی اول و دوم مجله ی گنجانده ی انصار را در پایان کتاب «بدایع و نوادر» خود ضمیمه کرده است.

دیگر اثر مطبوعاتی جابری، «اسرار الانصار» است. این مجله با مدیریت «میرزا حسن خان انصاری به سال 1329ق ( 1299 ش ) در بیست و هفت صفحه به قطع خشتی در اصفهان منتشر شده است. مطالب آن به صورت دروس بیان شده و شامل سه رساله بود. «یکی اخلاق به طریق رمّان و کلام الهی و ترجمه ی اخبار و تفسیر

ص: 71

سخنان حکمای هر ملل و نحل و اندکی نظم ادبای عرب و عجم. رساله ی دوم در تمدان و تدیّن و ردّ مسلک کمونیستی و محاسن آداب و ملکات متدّینین هر ملتی در خیرات و احسان به فقرا و طرق ادیان خودشان و حسن آثار دیانت و صناعت و قناعت در نظم جهان و اخبار جنگ در اروپا. رساله ی سوم در ادبیات و نظم و نثر.»(1)

شماره ی دوم مجله با عنوان «مور و بلبل» در همان زمان چاپ شد ولی «چون مطالب آن با سیاست وقت سازگار نبود و مطالبی راجع به سیاست استعماری دول اروپایی درباره ی ملل آسیایی در آن نوشته شده بود. منتشر نشد.» (2)با منتشر نشدن این شماره، مجله برای همیشه تعطیل شد. لذا از این مجله تنها یک شماره منتشر شد. از لحاظ نگارش باید افزود که عبارات این مجله، همچون بعضی نوشته های دیگر انصاری، پیچیده و معلق است.

اما در باب آثار قلمی و تألیفات میرزا حسن خان باید گفت: جمله ی آثار او در سه قسم خلاصه می شود، نخست آثار و تالیفائی که از او به چاپ رسیده اند. دیگر آثار و نوشته هایی که هنوز چاپ نشده است. و سوم مجموعه آثار میرزا حسین خان جابری انصاری که به جز نام، اثری از آن بر جای نیست. ما در اینجا تنها اشاره ای بر آثار چاپ شده ی او می نمائیم. غیر از دو مجله ی ذکر شده:

1 - نوشدارو، تھذیب الاخلاق این رساله که به معنی «درد و دوای ایران» است، در سال 1330 ق به چاپ رسیده است.

2 - تاریخ نصف جهان و همه ی جهان - این کتاب که در سال 1333ق. در اصفهان به چاپ رسیده است، ذکر تاریخ اصفهان از آغاز هجرت به ترتیب سال شمار است و طرح نخستین کتاب« تاریخ اصفهان و ری و همه جهان» اوست که بعدها در سال

ص: 72

1331ش. آن را با مطالب افزودنی بیشتر به چاپ رساند.

3- آفتاب درخشنده: در این کتاب «پاره ای از اکتشافات جدید با آیات و اخبار تطبیق گردیده است»(1) و به سال 1341 ق. در اصفهان به چاپ رسیده است.

4 - آگهی شهان از کار جهان: این کتاب مشتمل بر ششصد بیت شعر در اخلاق و تاریخ است که در آن یک دوره ی تاریخ ایران از کیومرث تا خلع احمد شاه قاجار( 1344 ق.) و همچنین تاریخ عثمانی و اروپا آورده. این کتاب در چهار جلد جیبی به سال 1349ق. به چاپ رسیده است.

5- بدایع و نوادر: این رساله در پنجاه صفحه ی بزرگ با ضمیمه ی بخشهایی از دو نمره ی مجله ی «گنجینه ی انصار» به چاپ رسیده است انصاری این رساله را در سال 1353ق. که به عتبات می رفته، در همان تألیف نموده است و آن بحر طویلی است در ذکر نام 534 تن از شاعران که در ذیل هر نام شرحی کوتاه به نثر آورده است.

6- شرح حال شیخ بزرگوار سعدی: این رساله به مناسبت هفتصدمین سال تصنیف گلستان است که در سال 1356 ق در اصفهان به چاپ رسیده است.

7- تاریخ اصفهان و ری و همه جهان این کتاب مشهورترین تّألیف میرزا حسن خان جابری انصاری است. هر صفحه ی این مجموعه به دو قسمت تقسیم شده است. قسمت بالا، تاریخ بالا ،تاریخ بناها و جغرافیای اصفهان و روستاهای آن است. قسمت پائین، در چند صفحه نخست آن تاریخ مختصر شهر «ری» است و سپس گزارش اهّم وقایع عالم به ترتیب سالها، از هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله تا سال 1362ق. این کتاب به سال 1322 ش. در اصفهان به چاپ رسیده است.

8- نورالثّقلین : این رساله در ردّ سخنان «ولز ، مورخ و نویسنده انگلیسی در باب

ص: 73

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله است. این سخنان را «رحمت مصطفوی» از «تاریخ مختصر دنیای» ولز ترجمه و در روز نامه ی ایران ( شماره 6717) منتشر کرده است نور الثّقلین در سال 1363ق. در تهران به چاپ رسیده است.

9- گوهر شب چراغ : این کتاب که در صد باب اخلاقی است. در سال 1324ش. در تهران به چاپ رسیده است. گوهر شب چراغ مجموعاً در سه جلد است.

10- تفسیر حسن : این کتاب در تفسیر سوره ی حمد و آیه ی نخست سوره ی بقره است. این تفسیر سال 1364ق. در اصفهان به چاپ رسیده است.

11- جوهر الجواهر: این کتاب که در نصایح و محاسن اخلاق و معارف و بدایع امثال و نوادر گفتار است، در سال 1335 در اصفهان به چاپ رسیده است. این اثر شامل چهارده هزار مثل عربی و فارسی به نظم و نثر است.

12- گزارش زندگانی پیر علی شیخ جابری: این رساله که شرح حال و شجره ی دودمان جابری است، در سال 1376ق. در اصفهان به چاپ رسیده است.

بد سیاست را به درستی تشخیص می داد و راهکارها و نصایح کشورداری مفیدی ارائه می کرد، ولی معتقد به اصول کشورداری قدیم و حاکمیّت شخص« شاهنشاه)بود.

بر اعتقادات دینی خود پایبند و حساس بود و هر کجا که احساس می کرد به اسلام خدشه ای وارد شده ، به قلم جوابگو بود.(1) ترقّی خواهی را در رشد فکری سنتی می دانست و معتقد بود: «ترقّی هر قومی به میزان افکار صائیه و انظار ثاقبه ی آنان است.»(2) دولت و ملت اگر دانایان فکور خود را از خود دور و نادانان کفور را نزدیک کنند، بدانند اخترشان رو به زوال است. و مقدمه ی این مرض، حسد و غرض بوده که در هر دایره، هنرمندی را نگذارند تقربی یابد.» (3)

اروپائیان در ارج نهادن به افکار جدید و تفکراتی که باعث بهره ی تجارتی و صنعتی بشود، کمال همّت را صرف می نمایند. مثلاً «در ممالک انگلیس انجمنهای فکری بسیاری است. هر مجلسی مرکب از چند صد مردمان عالی، مطلّع از خصوصیات نقاط بلاد و عباد، شغلشان تجارت افکار است. مشتری موطن و هنر و پایه و مایه ی خود را می گوید، آنان به قوه ی فکریه، شغلی یا طریقی به او می آموزند که عمری را به راحتی و شرف بگذراند. مکرر یک نفر ساعتی فکرش را ده هزار پوند به دولت فروخته و ملت و دولت از آن تدبیر میلیونها بهره ی تجاری و صنعتی اندوخته اند.»(4) در حالی که زیرکی و دانایی در فطرت ایرانی نهفته ولی کسی نیست که به آن بپردازد و فکر و اندیشه جایگاه و ارج و قربی ندارد.

ایرانی با همه شداید روزگار و حوادث ناگواری که بر او گذشته ، اگر طرز جدید

ص: 75

اروپائیان را در تربیت عقول و افکار و تعلیم صغار و کبار،آسایش و آرامش خیال داشته باشد، مدارج مافوق مراتب آنان را می پیماید. اروپائیان زحمت کشیده اند تا به این درجه رسیده اند ، مطمئناً «عزت و فضیلت، مخصوص زحمت کش بیدار است نه راحت خواب و ابیعار».(1) تا زمانی که «میکروب سیفلیس مفسدی و کلاه برداری و بیکاری و طرّاری که در عروق و اعصاب ایرانی از ذرّات هوا بیشتر است»(2) دفع نشود، گشایشی صورت نمی گیرد.

جاری سنت گرا است. سبک و بیان تحریرش سنّتی است. «شاید بتوان جابری را از فضلا و دانشمندانی به حساب آورد که می توان آنها را آخرین نسل متأخرّین نامید، یعنی دانشمندانی که علوم و فنون ادب خودمانی قدیمی را به قدر کافی دارا هستند، ولی هنوز با دانش جدید فرنگی آشنایی کافی حاصل نکرده اند و در طرز فکر و رویّه ی تحقیق و تتبّع و شیوه کار و کسب بیان و تحریر و طریقه ی انشاء و تألیف و تصنیف، تقریباً همان شیوه و طریقه متقدّمین را به کار می بندند. »(3)

ص: 76

شکوفایی فرهنگی بیشتری را برای میرزا عباس فراهم آورد.

پس از ورود به اصفهان، در مدرسه ی «صدر بازار» در علوم دینی، به کسب علم پرداخت. «فقه و اصول و منطق و کلام و حدیث و تفسیر را نزد اساتیدی چون «آخوند کاشانی و آقا شیخ مرتضی ریزی و میرزا حسین همدانی» (1) و «جهانگیر خان قشقایی» فرا گرفت. همزمان با تحصیل، به تمرین خوشنویسی و آموختن خطّ نیز پرداخت و «از شاگردان میرزا فتح الله جلالی»،(2) فرزند. استاد معروف خوشنویسی، «عبد الرحیم افسر» بود. در این فن و هنر چنان پیشرفت کرد و در آن موفّق بود که بعدها جزو اساتیداد بزرگ و استاد مسلّم خوشنو یسی محسوب شد. میرزا عباس خان حدود بیست ساله بود که در پی آشنایی و هم در سی با «آیت الله حاج آقا رحیم ارباب»(3) در مدرسه ی صدر بازار ، با دختر عموی وی ازدواج کرد. حاج آقا رحیم نیز ابتدا خواهر میرزا عباس خان را به زنی گرفت ولی پس از درگذشت او، با دختر خود میرزا عباس خان شیدا ازدواج نمود.

جوّ و موقعیّت اصفهان در سالهای قبل از انقلاب مشروطیّت به گونه ای بود که فعّالان سیاسی و آزادی خواهان با تشکیل انجمنهای سرّی و جلسات مختلف، زمینه ی شناخت و آگاهی افراد را برای انجام یک حرکت پویا فراهم می آوردند. حضور افراد پُر جذبه ای چون «میرزا نصر الله بهشتی» و «سید جمال الدّین واعظ» در

ص: 78

این راستا بسیار تأثیر گذار بود. شیدا نیز که تازه در اصفهان ساکن شده بود، تحت تأثیر تفکرات انقلابی و آزادی خواهی قرار گرفت و فعالیّتهای سیاسی خود را آغاز کرد. او به هنگام مشروطیّت، جوانی بیست و پنج ساله، پخته و پُرشور بود و با پیروزی انقلابیون، تلاش های مستمّری برای برپایی و حفظ انقلاب نمود. با صدور از فرمان مشروطیّت، اداره ی امور شهرها را به «انجمن های بلدیّه» واگذار کردند. در اصفهان، این انجمن تحت عنوان «انجمن بلدیّه ی اصفهان« توسط پیشگامان مشروطیّت اصفهان تشکیل شد که میرزا عباس خان نیز از جمله اعضای آن محسوب می شد. لذا برای ارئه ی تصمیمات اتخاذ شده ی انجمن و آگاهی مردم از این جلسات، نشریه ای لازم بود. این مهم به شیدا سپرده شد و او نیز «روزنامه ی بلدیّه ی اصفهان » را منتشر ساخت. همچنین برای آگاهی و رشد فکری مردم، و با روزنامه هایی که در این راستا تأسیس شده بود. همکاری نمود.

با به توپ بستم مجلس توسط محمّد علی شاه و دستگیری و آزار مشروطه طلبان، «میرزا از بیم جان مدتی را در منزل آیت الله محمّد تقی، پسر محمّد باقر و معروف به «آقا نجفی» ، از روحانیون با نفوذ اصفهان در آن روزگار پنهان شد.»(1) را با فراهم شدن زمینه برای فتح اصفهان بدست بختیاریها، با آنان همراه گردید و بعد از فتح اصفهان آماده ی فتح تهران شدند. در تهران از اندیشه و کردار فاتحان . دچار یأس و پشیمانی شده، به اصفهان باز می گردد. پس از آن به موطن خود، دهکرد، بازگشته و به منشی گری دستگاه اداری مالی «رضا قلی خان سردار ظفر بختیاری» می پردازند.(2) این شغل برای او چندان دوامی نداشت، زیرا از این کار نیز ناخوش شده، به اصفهان باز می گردند. از این پس فعالیّتهای خود را معطوف به

ص: 79

امور علمی و فرهنگی می کند و «در سال 1330 ق .به پیشنهاد «میرزا محی الدّین محمّد سهای اصفهان شیرازی» و توصیه ی «میرزا شکر الله منعم» از ادبای معروف آن ایام، سنگ بنای تأسیس انجمن ادبی را به نام «شیدا» در شهر اصفهان با عضویت بیست نفر از ادبای معروف آن دوره می گذارد.»(1)

این انجمن که به نام «انجمن ادبی دانشکده» نیز معروف است. کار خود را به طور رسمی از سال 1334 ق. هر هفته عصر های جمعه با هزینه و مخارج میرزا عباس خان در منزل شخصی ایشان شروع کرد. با شروع به کار این انجمن «گویندگان اصفهان که در گوشه و کنار متفرق بودند، پس از مدت کمی، پروانه وار گرد شمع وجود شیدا جمع شدند ماند و او به جهت حفظ و بقای آن ، از هیچ دقیقه ای فروگذاری نکرد.»(2) از ویژگیهای مهم انجمن ادبی شیدا ، پذیرش جوانترها و پرورش شعرای جوان و نیز حمایت های مادی و معنوی از شعرای تنگدست بوده است که پس از مدتی، بیش از یکصد نفر از ادبای شهر اصفهان و مناطق دیگر نظیر چهارمحال بختیاری و حتی از همدان کسانی چون «سید محمّد یوسف زاده( غَمام همدانی )» به طور دایمی دوره ای یا مکاتبه ای به عضویت آن در آمدند .(3)

از جمله اقدامات و فعالیّتهای فرهنگی این انجمن، انتشار نشریه ای به نام «مجله ی دانشکده ی اصفهان» در سال1303ش. است که در واقع کارنامه ی ادبی انجمن به منظور آگاهی عموم مردم از آن محسوب می شود. همچنین انتشار کتابهای «مصیبت نامه» به سال 1302 ش. در اشعار اعضای انجمن و «محرم نامه » که مجموعه ای از اشعار یازده تن از اعضای انجمن در مناقب و مصائب ائمه اطهار

ص: 80

علیهم السلام و واقعه ی کربلا، در 1309 ش. بود.

انجمن ادبی دانشکده ، پس از چهارده سال متوالی که به کار خود ادامه داد به دلیل بیماری «درد سر وضع قلب»(1) میرزا عباس خان مدت نُه سال تعطیل شد. با تعطیلی انجمن در خانه ی شیدا، این محفل به خانه ی «ادیب فرهمند» (2)منتقل شد. در خانه ی ادیب، نیز به علت فوت وی، تا سال 1313 ش.بیشتر برقرار نبود و دوباره با بهبودی نسبی شیدا، در منزل او تشکیل شد. یک سال دیگر این انجمن بدین منوال توسط میرزا عباس خان اداره شد و سرانجام به خاطر بیماری و ضعف بنیه ی مالی شیدا، در سال 1314ش. برای همیشه تعطیل شد.

پس از آن شیدا سالهای پیری و انزوای خود را با سختی و تنگدسی گذراند. و چون ما یملک مو روثی پدر را در راه اداره ای انجمن و مجله صرف نموده بود.(3) در سالهای آخر عمر تنها راه در آمدش، از نوشتن خطّ تأمین می شد که این راه نیز بر اثر مطالعه و نوشتن زیاد که موجبات ضعف بینایی او را فراهم آورد. مسدود شد. اما او باز نایسناد و همچنان به فعالیّتهای ادبی خود ادامه داد و عصر های جمعه در اتحادیّه ی پیشه وران آن زمان به عنوان رئیس و سرپرست «انجمن ادبی پیشه وران» و صبحهای جمعه در «انجمن تبریزی» به ارشاد و تربیت شاگردان می پرداخت.(4) تا اینکه سرانجام در سه شنبه، بیست و سوم اسفند 1328 دیده از جهان فرو بست و به دیار باقی شتافت. پیکرش را در تخت فولاد اصفهان، تکیه ی سیّد العراقین به خاک سپردند.

ص: 81

شیدا شاعر و دانشمندی فاضل بود که جامعه ی فرهنگی اصفهان کمتر نظیر او را به خود دیده است. در فضل و ادب و فرهنگ یگانه دُرّی بود که محضرش همواره از ادب دوستان و شعرا پر بار بود. هیچ چشمی به مال دنیا ندوخت.

هر که شد با خبر از عالم من می داند

که برم خوارتر از خاک، بسی سیم و زر است»(1)

و مال را تنها برای رسیدن به فضل و کمال انسانی مفید می دانست، لاجرم به غیر از آن در هیچ راهی به کار نبرد.

اختصاص دارد. دیگر مندرجات آن، مقالات و مطالبی از مدیر روزنامه در عناوین و مضامین سیاسی، اجتماعی، ادبی و همچنین اخبار داخلی شهر اصفهان است. این روزنامه دوام چندانی نیافت و از آن «فعلاً تا شمارشه ی پنجم سال اول مورخ دوشنبه هفتم محرم الحرام در دست است.»(1) علت تعطیلی آن را باید، وقوع حودات و اختلافاتی که در اصفهان رخ نمود و به دنبال آن بسته شدن تمامی جراید مشروطه خواهان به امر محمّد علی شاه دانست.

مهم ترین و برجسته ترین اثر مطبوعاتی و فرهنگی شیدا، انتشار «مجله ی دانشکده ی اصفهان» است. این مجله که به صاحب امتیازی «میرزا عباس خان شیدا» و به سال 1303ش. در اصفهان منتشر شد، در واقع کارنامه ی (ادبی انجمن دانشکده» به منظور آگاهی عموم مردم از فعالیّتها و جلسات و اشعار سروده شده توسط اعضای آن بود. این مجله به صورت ماهیانه و اولین شماره ی آن در بهمن ماه 1303 منتشر شد که سر دبیر آن را آقای «سید حسن مؤمن زاده » (2)معرفی کرده است. در اولین شماره غرض و مقصود مجله چنین آمده: «بیشتر غرض و مقصود ما ترغیب و تحریض به اخلاق حسنه و نسخ و بر انداختن عادات وشیم مذمومه است، چه ناشی از تمدن مآب باشدو چه شیوه ی تدیّن اکتساب و امیدوارم از سخن حق هیچ کدام از آن دو طایفه نرنجند با میزان انصاف بسنجند.

هفت شماره از مجله ی دانشکده بیشتر منتشر نشده بود که به علت بیماری میرزا عباس خان شیدا، مدیر آن، به حال تعطیل در آمد. این وقفه، نه سال به طول انجامید تا اینکه دوباره دوره ی دوم آن با انتشار اولین شماره ی مجله در این دوره در سی و یکم تیر ماه 1313 آغاز شد. سر دبیر مجله در این دوره که بیشتر از پنج

ص: 83

شماره ی آن منتشر نشد، آقای «محمّد سپاهانی (شیوا)» بود. شماره های اول و دوم و سوم مرتب به صورت ماهیانه منتشر شدند ولی چاپ شماره ی چهارم آن تا دی ماه به تعویق افتاد و شماره ی پنجم، که آخرین شماره ی آن بود، به یکباره در فروردین 1314 منتشر شد و از آن پس برای همیشه، مجله ی دانشکده ی اصفهان به تعطیلی گرائید.

نکته ی قابل ذکر درباره ی این مجله اینکه تمامی هزینه و مخارج آن به همراه هزینه ی انجمن ادبی، بر عهده شخص شیدا بود. خود در این باره می نویسد:

«خدمت چهارده ساله، نه تنها بی مزد و منّت، بلکه با صرف مال گزافم به ادبیات، که در حقیقت خدمت به معارف است»، صورت گرفت «به علاوه شوق فطری مایه ی نشریات فکری بود».(1)

شیدا از کسانی بود که از انقلاب مشروطیّت غیر از محاسن استقرار حکومت قانونی و برقراری عدل و بر چیده شدن بساط ظلم و خود سری، مفهوم دیگری درک نکرده بود. در حالی که گویی از اموری که در پرده ی سیاست پنهان بود و حوادث تلخی که بیش و کم لازمه ی هر انقلابی است، آگاهی نداشت، این بود که با ایمان راسخ به مبانی مشروطیّت گروید و در نیل به آن مقصود، فدا کاری بسیار نمود. و لیکن چون حوادث و اتفاقات بعد از استقرار مشروطیّت از جمله خود سری های مجاهدین و تندروی های احزاب و گروه های فاتح رخ نمود، وی را به کلی دلسرد و نادم و پشیمان ساخت. حتی سکّه چنان برگشته بود که شیدا خود در مذمّت کار غلط مجلسیان و وکلای آن می نوشت:

«زاهد، وکیل مجلس شورا شود اگر

باید در این زمان ز خدا بی خبر شود»(1)

شیدا اگرچه در دنیای شعر و ادب بود، ولی از دنیا و اطراف خود غافل نبود. با دشمنان مردم میهن، دشمنی می ورزید و حفظ میهن را از واجبات تلقی می کرد و زنده به عشق میهن بود:

«سزد که فخر نماید به خویشتن شیدا

که او به مهر وطن روح در بدن دارد

گر در هوای عشق وطن ترک سر کنم

خوشتر که جان به تیر ملامت سپر کنم

با خارجی بگویی که از ناله ی سحر

روز تو را ز ظلمت شب تارتر کنم»(2)

شیدا پیام آور دوستی و خدمت گزار صدیق به خلق بود و این در اشعارش نمودار است. او از محبّان واقعی به اهلبیت علیهم السلام و از پیروان صادق این خاندان محسوب می شد.

ص: 85

ص: 86

ص: 87

حق طلبانه در گلو داشتند، اکنون با فضایی آرام تر برای یک پیکار جدّی آماده شدند. معین العلماء نیز به همراه دیگر یارانش در سال 1320 ق. عازم تهران شد و با علمای برجسته تهران همکاری نمود. دو سال بعد انجمن مخفی «مجمع آزادی خواهان» را به سال 1322 ق. توسط عده ای از مردم تهران تشکیل داد.(1)

زمانی که برخورد دولتیان با مردم شدت گرفت و اعتراضهای مردم سودی نبخشید، علماء تصمیم به تحصّن در صحن حضرت عبدالعظیم حسنی نمودند که در این بین معین العلماء نقش فعّالی داشته و«در آن موقع مطالب حقه را گوش زد علماء اعلام نمودند»(2) و با بازگشت علماء از شاه عبدالعضیم، دولت به و عده هایی که داده بود، جامه ی عمل نپوشید و با علماء همراه نشد. لذا آقایان در طی مجالسی خواهان تصمیم دیگری شدند که معین العلماء نیز در تمامی این نشست ها با آنان همراهی می نمود، تا اینکه بالاخره مشروطیّت به ثمر نشست. به موقع انتخابات مجلس، مسایل و مشکلاتی در اصفهان بروز کرد که شکایتهای زیادی در این باره به مجلس رسید. «حجج اسلام و مجلس شورای ملی نیز دفع این فساد را از ایشان خواسته» (3) و او را پیگیر رفع آن نمودند. وی نیز به اصفهان آمده و مدتی پی گیر این قضیه شده و با گفتگو های مکررّی که با مسئولان امور انجام داد، رفع مشکل شد. مردم اصفهان اصرار زیادی در قبول وکالت مردم اصفهان در مجلس به او نمودند، ولی ایشان نپذیرفته به تهران بازگشت.

در همان اوایل انقلاب که جّو بسته و خفقان. شکسته شد و مطبوعات از آزادی بیشتری برخوردار شده و مقامی یافتند، معین العلماء اقدام به انتشار روزنامه ی «نیّر

ص: 89

اعظم» به سال 1325ق. در تهران نمود. این روزنامه که در چهار صفحه ی کوچک و هفته ای دوبار منتشر می شد، شامل مطالبی «علمی و سیاسی و اخلاقی و تاریخی» بود. در دومین شماره ی آن، مرام و غرض از انتشار آن چنین آمده که «این روزنامه آزاد است و مفید به حال ملت سخن می راند.» این جریده چون در همان اوان مشروطیّت منتشر می شد، مقالات زیادی به دفاع از مجلس، در مقابل دستگاه حاکمیت که در برابر آن صف آرایی کرده بودند، درج می کرد. چنانکه وقتی مجلس با اقدام دولتیان که می خواستند دست به استقراض خارجی بزنند، مخالفت می کرد و آنان «هر روزه به مجلس برای گرفتن قرض سخت گیری می کردند»(1) ، مدیر آن با نوشته های خود «ملت را تهیج به دادن أعانه و قرض به دولت می نمودند»،(2) تا رفع نیاز برای دولت شود.

در این جریده همچنین مقالات متعددی از جمله مقالات سیاسی تندی بر علیه روس و انگلیس نوشته می شد و «در آن زمان که قوه ی هیچ کس نبود بر ضد استعمار، آن طور مطالب را بی پرده گفتن و نوشتن» (3) نیّر اعظم چنین جسارتی به خرج داده و تیر حملات خود را به سوی آنان نشانه می رفت. او در خصوص قرارداد 1907م. که بین روس و انگلیس بر سر ایران بسته شد، می نویسد: «یکی از جراید خارجه را عیقده بر این است که معامله روس و انگلیس غبن فاحش با انگلیس است. اولیای این دولت با همه ی علم و شیطنت، در این معامله مغبون شدند...»(4) در این مقاله وی شاه ایران را مدافع و هوادار منافع روس و انگلیس معرفی می کند. این گفته به کام حاکمیت خوش نیامده، عاملی بر توقیف روزنامه می گردد. عاقبت

ص: 90

سه روز پس از انتشار این مقاله روزنامه نیّر اعظم توقیف و مدیر آن به یک سال زندان محکوم می شود. با تلاش دوستان، چندی بعدہ معین العلماء بخشیده ولی به عتبات عالیات تبعید می شود. البته این تبعید نیز چند ماهی بیشتر نبود.(1)

همچنین باید یادآور شد که طرح ایجاد بانک ملی را به ایشان نسبت می دهند. «که اگر تشکیل شده بود امروز دولت و ملت گرفتار آن خسارت نمی شدند.»(2)

با کودتایی شوم محمّد علی شاه و به توپ بستن مجلس، مشروطه خواهان و آزادی خواهان مورد تعقیب و آزار قرار گرفتند. لذا هر کدام به نوعی در صدد حفظ جان خود بر آمدند. معین العلماء نیز با تغییر لباس به اطراف و اکناف شهر متواری شد تا اینکه سرانجام با مشورت و مذاکره دوستان، به سفارت عثمانی، که تعداد دیگری از همرزمانش به آنجا روی آورده بودند، پناه آورد. به موقع حضورش در سفارت عثمانی بود که نامه های تحریک برانگیز در حفظ و نجات مشروطیّت به علمای اصفهان نوشت. علماء نیز «حکم بر وجوب مشروطیّت دادند»(3) و زمینه ی قیام بر علیه حکومت استبداد فراهم شده و پس از آن تهران به دست مجاهدین فتح شد. معلوم نیست که وقتی مجاهدین بعد از فتح تهران مخالفان را دستگیر می کردند، به چه علت معین العلماء را نیز دستگیر نمودند. مهدی ملک زاده معتقد است که «بدون جهت و از روی غرض، حبس شده بود»(4). به هر جهت چون «پس از

ص: 91

چندی بی گناهی او ثابت شد، از حبس رهایی یافت.»(1) ایشان پس از آزادی به عتبات مسافرت کرده و چندی در آنجا ماند و پس از بازگشت برای همیشه از سیاست کناره گرفت.

وزارت عدلیه از او دعوت به همکاری کرد و او از این پس وارد خدمت دولتی شد. «چندی ریاست عدلیه مازندران و زنجان و گیلان و سپس قضاوت محاکم عدلیه فارس و ریاست عدلیه آباده و گلپایگان و در اواخر قضاوت محاکم عدلیه مشهد با ایشان بود و در سال 1318ش. به عدلیه اصفهان منتقل و پس از دو ماه در تاریخ 27 مهر 1318 در اصفهان دار فانی را وداع گفت»(2) ، و در تخت فولاد اصفهان ، تکیه ی سادات مهدوی به خاک سپرده شد.

ص: 92

در سالهای پر التهاب مشروطه خواهی در ایران او که بیست و شش سال بیشتر نداشت، در زمره ی فعّالان سیاسی قرار گرفت و در به ثمر رساندن مشروطه از هیچ تلاشی دریغ نکرد. بعد از تأسیس مجلس و برپائی مشروطیّت، خدمات خود را در آگاهی و شناخت به مردم از طریق روزنامه ادامه داد و در سال 1326 ق. روزنامه « ناقور» را در اصفهان منتشر کرد، اما روزنامه ی او دوام چندانی نداشت. بعد از آن وارد « تشکیلات جدید اداره ی فرهنگ شد.» (1) و تا پایان نیز در همین راه ماند.

میرزا مسیح، گرچه عمر نسبتاً کوتاهی داشت ولی سرشار از خدمت و صداقت به میهن و مملکت بود. سرانجام او در سال 1351 ق. ( 1311 ش. ) (2)، در اصفهان به رحمت ایزدی پیوست و او را در جوار استادش مرحوم آخوند کاشی درتکیه ملک تخت فولاد به خاک سپردند.

در 21 ذیعقده 1326 منتشر شد. نام روزنامه بر گرفته شده از آیه ی « فاِذا نُقِرَ فی النّاقُور فذلک یومئذ یوم عسر ... » (1) است که در بالای روزنامه در هر شماره به چاپ می رسید. « عدالت، حریّت، مروّت، حمیّت» چهار واژه ای هستند که اطراف کلمه ی درشت ناقور را فرا گرفته. انتشار این روزنامه به صورت هفتگی و در چهار صفحه ی با چاپ سنگی، صورت می گرفته است.

روزنامه، « جریده ای سیاسی، اخباری، علمی، تاریخی،اخلاقی درج و خلاصه مذاکرات انجمن ولایتی» معرفی شده است و در سر مقاله اولین شماره ی آن مرام و مسلک خود را چنین نوشته : « ... این بنده هم از پی خدمت به دولت و ملّت ناقور خود را برداشته و در بالای بام همّت از پی انتباه و ایقاظ باشد، الاصوات منقور داشته و امیدواریم که این ناقور ما به انداز هی بوق حمامی کار کند و در هنگام سحری مردم را بیدار نموده بماءالحیات نزاکت و نزاهت کشاند و از چرک و لوث جهل و دوئیّت دلهاشان را پاک نماید... » (2).

چون این روزنامه بعد از به توپ بستن مجلس و شروع استبداد محمّد علی شاه شروع به کار کرد و خود تویسرکانی نیز یکی از شخصیّت های مبّرز و انقلابی و مخالف استبداد بود، تظلّم خواهی از مستبدان و ارایه آگاهیهایی درباره ی مشروطیّت به مردم را در صدر امور مطبوعاتی و خبری خود قرار داده بود و در این روزنامه مقالات مختلفی راجع به این موضوع پی درپی منتشر می کرد. یکی از مطالب ناب این روزنامه اخباری بود که در باب مشروطه و استبداد در اصفهان و دیگر شهرها نوشته می شد اغلب، خبرهای دست اول و موثّقی بود که بی طرفانه درج می شد. به ویژه در شماره ی شش سال اول که در مقاله ی اول آن ذکر اخبار دقیق و موبه موی

ص: 95

ظلم و ستم حاکم شهر اصفهان و گوش نکردن به ندای مردم و همچنین ورود ملایریها و بختیاریها به اصفهان و مستقر شدن آنان در میدان نقش جهان و تجاوزاتی که آنها نسبت به اموال و نوامیس مردم و شلیکهای پی در پی توپ و تفنگهایشان در این شهر و برخورد ناصحیح و ظالمانه با علمایی چون ملا محمّد کاشانی و آقا نجفی و دیگران، سخن به میان رفته است. همچنین نامه ی ستارخان(سردار ملّی ) حافظ ملت آذربایجان به خوانین بختیاری به طور کامل در همین شماره به چاپ رسیده است.

از دیگر مندرجات این روزنامه، سر مقاله و اخبار محلی و مقالات علمی و انتقادی و خاصّه مطالبی است تحت عنوان« زشت و زیبا » که « در حقیقت نظیر « چرند و پرند روزنامه صوراسرافیل» می باشد.»(1)

« زشت و زیبا » از چند بُعد دارای ارزش بود، یکی از لحاظ ادبی که نشان دهنده ی تبحّر و ذوق ادبی نویسنده ی آن است . ادوارد براون در این باره می نویسید: « قسمتی از مطالب روزنامه ی ناقور شرحی است انتقادی، تحت عنوان زشت و زیبا که حکایت از ذوق مطبوع ادبی نویسنده ی آن می نماید.»(2) دیگر از لحاظ انتقادی که زبردستی و اطّلاعات دقیق نویسنده را نسبت به موضوع، نشان می داد و همچون خنجری بُرنّده بر پیکر نااهلانِ موردِ انتقاد بود. و بُعد دیگر استفاده از لهجه ی اصفهانی و الفاظی کاملاً محلی بود که آن را از دیگر روزنامه ها تمیز می داد و جذابیّت خاصی در بین مردم پیدا کرده بود.

از روزنامه ناقور بیست و پنج شماره بیشتر منتشر نشده بود که به تعطیلی گرائید. از نامه ی تویسرکانی به وزارت معارف و اوقاف وقت که درخواست مجدّد برقراری

ص: 96

انتشار روزنامه را خواهان بوده، علّت تعطیلی آن نمایان می شود.« ... بر خلاف آنکه در آن دفعه مشی مقالات تند و انقلابی بود، در این سفر روش سیاسی و مسلک روزنامه معتدل خواهد بود و بیشتر نگارش مقالات اساسی ناقور راجع به تکمیل اخلاق و تصفیه صفات پسندیده ی جامعه می باشد.» (1)ولی این بار خواهان انتشار آن در تهران است.(2) اما آنچه از قراین معلوم است اینکه او موفّق به انتشار مجدّد این روزنامه نشده و برای همیشه پرونده ی ناقور بسته شد.

و به کمال رسیدن این نقصان پیشنهاد می کند: « چاره ی این درد و دوای این مرض منحصر است به تأسیس مشروطه.»(1)

بُعد دیگر، بعد قانون مداری و اصلاح جامعه توسط قانون است. او مدافع سر سخت قانون و مجلس و پیروی از قانون اساسی است. « اعاده ی استقرار آسایش ایران و دفع اختلال آن سریعاً با هیچ قوه ی ممکن، میسّر نمی شود، مگر با افتتاح پارلمان بر وفق قانون اساسی موجوده...»(2)

دیگری علاقه و عشق او به آزادی و اجرای آن در کشور می باشد. تویسرکانی بر این عقیده است که تا زمینه ی اجرای آزادی فراهم نباشد، مطرح کردن آن بیهوده و اجرای آن غیر ممکن است، لذا می بایستی ابتدا قلوب مردم را نسبت به عدالت و عشق به آزادی تسخیر و خوب متمکّن و جای گیر ساخت و بعد سوء عواقب استبداد و وخامت ظلم و جهل را به مردم حالی کرد. (3)

دیگر مطالبی که در باب تفکرات تویسرکانی می توان افزود اینکه : تسلط او بر دیدگاه های فلسفی غرب و احاطه بر موضوعات تاریخ اروپا، باعث شد که نسبت به مسائل ایران و اروپا در قالب قیاس، بسیار روشن بینانه و خرد گرایانه عمل کند و دیدگاه های خود را در مقالات مختلف روزنامه اش به چاپ برساند. او نکات بسیار آموزنده و مفیدی از قیاسهای آزادیخواهان و حریّت طلبان فرانسوی و عثمانی مطرح می کند که نمایانگر ژرف نگری و تسلط اوست.

ص: 98

ص: 99

در علوم دینی کم نظیر و بسیار درخشان بود، به حدّی که « در سن بیست دو سالگی در علوم مذهبی موفّق به اخذ گواهینامه اجتهاد گردید.»(1) از این پس آموختن علوم دیگر را از ضروریّات خود دانست. لذا ابتدا زبان فرانسه را به خوبی فرا گرفته و سپس نجوم، ریاضیّات، طبیعیّات و اقتصاد را در حد توان در کیسه ی اندوخته های خود قرار داد. شوق فراگیری و آموختن، همه ی وجودش را فرا گرفته بود و ارضایش نمی کرد. لاجرم دست به سیاحت زد. این بار به هندوستان شد و با ایرانیان مقیم این دیار همنشین گردید و رفته رفته نقاط دیگر هندوستان را سرکشی کرد و « در انجمن های مذهبی و سیاسی آن کشور داخل» (2) شد. سفر او پس از چند ماهی به اتمام رسید و او به ایران بازگشت. اکنون او بیست وهشت ساله و خواهان خدمت به میهن و فرهنگ آن است.

تعلیم علوم جدید، دیگر سختی دوره ی ناصری را نداشت و مردم به آن علاقمند شده بودند. اما امکانات تأسیس امور فرهنگی نبود. لذا سید نورالدّین با همکاری دوستان خود در تهران مبادرت به تأسیس « مدرسه ی مظفری » نمودند تا در آن به تعلیم و تدریس علوم جدید بپردازند. هر چند این اولین خدمت فرهنگی او به شمار می رفت ولی توانست طی آن خدمات بی شایبه و مشعشعی به فرهنگ ایران بنماید.

تلاشهای آزادی خواهان سرانجام در اواخر دوره ی مظفّری به ثمر نشست و خواسته های آنان در تأسیس دارالشّورا عملی شد. در این راه سختیها و جانفشانی ها و فداکاری های فراوانی صورت گرفت. هر چند در رأس مشروطه افراد خاصی سر زبانها هستند، ولی اگر افرادی چون مرحوم عراقی نبودند شاید مشروطه از لفظ به

ص: 101

فعل مبدّل نمی شد. مبارزات و تلاشهای او زبانزد بسیاری از دوستان مشروطه خواه باعث کینه ورزی معاندین مستبدّی چون محمّد علی شاه بود در این زمان او با کمک متنفّذین و سرشناسان مشروطه خواه، انجمنی به نام « انجمن آزادی خواهان» فراهم آوردند. و « در دوره ی اول او از طرف مردم خراسان بوکالت مجلس شورای ملی رسید.»(1) ردای وکالت اکنون برازنده یک شخصیّت کاملاً سیاسی در سن سی سالگی است.

با برافراشته شدن علم مخالفت از طرف محمّد علی شاه با اساس مشروطیّت و مشروطه طلبان که منحر به حادثه ی شوم 23جمادی الاولی 1326 و بمباران مجلس شد، آزادیخواهان صدمات فراوانی دیدند. درگیرودار به توپ بستن مجلس، « مرحوم سید نورالدّین با رفقای فراکسیونی خود فوراً درصدد رفع آسیب و پنهان کردن خود برآمدند و چون شلیک توپخانه راه فرار را برای آنها مسدود کرده بود، ناچاراً در یکی از گنجه های مجلس مخفی و پس از سی و دو ساعت دیگر به وسیله مرحوم سرتیپ محمّد اسماعیل خان، نجات و شبانه ایشان را در منزل خود مخفی نمودند.»(2) چندی از این حادثه سپری نشده بود که مجدداً از پناهگاه بیرون و بر ضد محمّد علی شاه همراه شد.

در غایله به توپ بستن مجلس، تعدادی کشته و تعداد دیگری از کشور خارج شدند، اما هنوز بودند کسانی که بر مقاومت خود با استبداد ادامه می دادند. این بار در اعلامیّه های رسمی جدید درباره آنان « سرمنشأ فساد» معرفی شده و به قتل و تعذیب و حبس، تهدید شدند و تعداد زیادی دستگیر نیز شدند. در این بین کسانی

ص: 102

بودند که محمّد علی شاه از سر کین به خاطر نیش زبان و قلمشان، کمر به قتلشان بسته بود، لذا در باغ شاه به وضع فجیعی خونشان ریخته شد و دیگران زندانی باغ شاه شدند. ناصر الملک قاجاری اسباب نجات و آزادی سید نورالدّین شد که در بین زندانیان بود.« شاه نیز او را مورد لطف خویش قرار داد ولقب « ادیب حضوری» به وی بخشید.»(1) لکن شعله ی مخالفت مخالفان علیه او خاموش نگردید و دولت را وادار به تبعیدش به اصفهان کردند.

در اصفهان ادیب حضور این بار از طریق انتشار روزنامه وارد کارزار خدمت شد و روزنامه ی مفتّش ایران را در سال 1327 ق. منتشر کرد. پس از آن با گذشت پنج سال از انتشار این روزنامه در اراک، ضعف مزاجی او توانایی اش را کاهش داده و مجبور به بازگشت به اصفهان نمود با شدت یافتن ضعف ایشان سرانجام در 21 اسفند 1320 (23/ محرم 1351 ) در بیمارستان به سن شصت سالگی (2) ، سر در نقاب خاک غنود و به دیار باقی شتافت. جنازه ی او را با تجلیل به تخت فولاد اصفهان حمل و در تکیه ملک (گلستان شهدا) مدفون نمودند.

سیاسی، علمی، اخباری، اخلاقی و از هر گونه مطالب سودمند به آزادی سخن می راند.» (1) همچنین صاحبان امور، مرام و مسلک خود را در این جریده « ... ادای راستی و درستی و صداقت و ملّت پرستی و خدمات جان فشانه خود به ملّت محبوب خویش» و « ... تفتیش در تمام ایالات و ولایات ایران قویّاً طرفدار مظلوم و صاعقه خرمن جان خائنین»(2) می دانند.بعد از عنوان سرمقاله، مندرجات دیگر روزنامه در باب اخبار داخلی و خارجی و شکایات و تلگراف ها از دیگر بلاد و بعضی مقالات مختلف می باشد.

روزنامه تا سال هفتم به همان سبک و سیاق منتشر می شد. اما از سال هفتم که ابراهیم راه نجات خود مشغول انتشار روزنامه شد، صاحب امتیازی و مدیر مسئولی و سر دبیری روزنامه همگی بر عهده ی خود ادیب حضور قرار گرفت.

از همان ابتدای سال هفتم روزنامه به مدّتی کوتاه تعطیل و مجدداً در شنبه 13 ذیعقده 1335 شماره ی دهم این سال توزیع می شود. از این شماره به بعد روزنامه دارای مزایایی می شود که قبلاً نداشت، از جمله ی این مزایا، کیفیّت کاغذ و چاپ و بیشتر شدن اخبار محلّی اصفهان و اوضاع داخلی ایران است.

در سال دهم، بار دیگر روزنامه برای مدتی تعطیل شد که علت آن به قول خودش« تفتیش در ایالات و ولایات و صاعقه بر خرمن جان خائنین » و نوشتن مقالات تند و آتشین است. تحوّل جدیدی که در سال یازدهم روزنامه به وجود آمد و در شماره ی اول آن نیز ذکر آن رفته این است که : « ... با مناسبترین اسلوب و روشنترین طبع و قلم سیاسی آتشین به انضمام کاریکاتورهای مفید و مؤثری در صفحه اخیر داخل عرصه ی جریده نگاری گردیده» است.

ص: 104

تا سال بیست و یکم انتشار، یعنی سال 1310 ش. که این روزنامه در اصفهان منتشر می شد، تغییر دیگری در آن صورت نگرفت و پس از آن ادیب حضور روزنامه مفتّش ایران را در اراک تا سال 1311 ش. منتشر کرد ولی « به علت شکایتی مبنی بر اینکه یک روزنامه نمی تواند با همان نام و ناشر هر روز در یک شهرستان منتشر شود، لاجرم به وسیله شهربانی اراک به مرکز احضار، پس از اجبار به تعویض نام خانوادگی خود از ایران مداری، چون نتیجه ی مطلوبی حاصل نشد به عناوین مختلفه ایشان را مجبور به تعویض امتیاز روزنامه مفتش ایران نمودند و از وسط سال 1311 ش. روزنامه مفتّش ایران تعطیل و به نام روزنامه « تمدن ایران » در اراک از افق مطبوعات ظاهر گردید. و تا سال 1316 کم و بیش به دستیاری فرزند خود فخر الدّین ایران مدار، منتشر و بعداً بواسطه ضعف مزاج روزنامه خود را تعطیل کرد.»(1) به طور کلی این روزنامه به بیست و دو سال در شهرهای مختلف از جمله اصفهان، کرمانشاه و اراک مرتباً منتشر می شد.

اجتماعی در دفاع می پرورانند، بایستی بدانند که مقدمه ی عمل فکر است . کسانی که می خواهند در عملیات آزاد باشند در افعال آزاد باشند بایستی قبلاً تهیه ی افکار آزاد نمایند و اذهان را از قید تقلید و عصبیّت رهایی بخشند» (1) تأکید او بر دو نکته ی اخیر یعنی رهایی اذهان از قید تقلید و دیگر عصبیّت، یعنی زمینه های فکر و خود باوری در انسان، راه های پیروی کورکورانه را پیش روی او مسدود می کند. اگر گذشتگان مدّت مدیدی را در تسلّط استبداد و رواج نابرابریها تحت عنوان ظلّ الله گذراندند؛ دیگر لازم نیست از این تفکر تقلید و از شئون این سایه های خدایی محافظت شود.

ایران مدار مکّی از بین تمام آزادی های مطرح شده و موجود، برای آزادی قلم اهمیّت بیشتری قایل بود و پیشرفت و ترقّی بشر را در گرو آزادی قلم می دانست:« اهمیّت آزادی قلم از تمام انواع آزادی در مسیر ترقّی بشر، بیشتر است ... این است که آزادی هم عنوان ترقّی ملّت است و صاحبان آن خدام مصالح عمومی هستند.»(2)

از دیگر مزایای ادیب حضور می توان آگاهی دقیق و عمیق او را در تاریخ بر شمرد که نوشته هایش را جذّاب و مستدل کرده است . او تنها ذکر حوادث گذشته نمی کند، بلکه سفارش به عبرت آموزی آن نیز دارد. چرا که شجاعت او در گفتار و پرهیزش از تملّق گویی، که دو خصیصه ی بارز و جدانشدنی او بوده است؛ برگرفته از همین منش بود. او دارای شهامتی وصف ناپذیر بود و مقالات تند و آتشین او که عاقبت باعث تعطیلی روزنامه اش در زمان رضا شاه نیز شده(3)، گویای این مطلب است.

ص: 106

ص: 107

نهضت. همکاری و در کنار «حاج آقا نورالله» در استقرار مشروطیّت تلاشهای بی وقفه ای نمود.

چندی بعد از به توپ بستن مجلس شورای ملی ( 23 جمادی الاولی 1326) «اقبال الدوله ی کاشانی» ، از طرف محمّد علی شاه به حکومت اصفهان منصوب شد وی به همراه نایب الحکومه اش، «معدل شیرازی» ، با قوا و سربازان مسلح جلالی و ملایری که به خدمت خود فرا خوانده بودند، در اصفهان حکومت مستبدانه ای را آغاز کردند. رفتار آنان با مردم چنان خودسرانه و لگام گسیخته بود که اهالی اصفهان را به ستوه آورده بودند. لذا سران و پیشوایان مشروطیّت اصفهان، در صدد دفع این مشکل و غایه بر آمدند. «حاج آقا نورالله» به همراه تعداد دیگری، محرمانه به رایزنی با سران و خوانین بختیاری برای جنگ و اخراج اقبال الدوله بر آمدند . در این بین «ضرغام السلطنه ی بختیاری» دعوت آنان را اجابت گفته و به همراه فرزندش

«ابو القاسم خان» و گروهی که تعدادشان به یک صد و ده تن می رسید، آماده ی فتح اصفهان شدند.

عاقبت در ذی الحجّه سال 1326 قوای بختیاری وارد اصفهان شده و جنگ سخنی بین آنان و سربازان جلالی و ملایری اتّفاق افتاد. در این میان مجاهدین و نیرو های فعّال مشروطه خواه اصفهان نیز آنان را همراهی می کردند. از این جمله «سید حسن مؤمن زاده بود که در درگیری سخت «میدان شاه» در کنار نیروهای بختیاری به مبارزه پرداخت.(1) سرانجام با کمک «صمصام السلطنه ی بختیاری» نیروهای حکومتی شکست خورده تار و مار شدند. به دنبال آن مجاهدین آماده ی فتح تهران شدند.

با بازگشت مجدد مشروطیّت، مؤمن زاده بیشترین همّ و غم خود را معطوف امور

ص: 109

فرهنگی کرد و در شوال 1328 اقدام به انتشار روزنامه ی «پروانه» در اصفهان نمود. پس از آن «مدّتی سمت نمایندگی جراید و مجلات پایتخت، منجمله نماینده ی مجله ی ارمغان»(1) را عهده دار شد. «وحید دستگردی»، ابتدا با مؤمن زاده در روزنامه پروانه همراهی نمود، و چون در تهران اقامت گزید، از مؤمن زاده دعوت به همکاری در مجله ی ارمغان نمود. مؤمن زاده، اقامتش در تهران چندان دوامی نیاورد و به اصفهان بازگشت. در اصفهان، ابتدا اداره ی روزنامه ی «کشکول» به مدیریت

«مجدل الاسلام کرمانی» و سپس اداره ی روزنامه ی «ناقور» به مدیریت «میرزا مسیح تویسرکانی» را عهده دار شد . با تأسیس «انجمن ادبی شیدا» ، با آن همراه شد و با انتشار مجله ی «دانشکده ی اصفهان» ، به مدیریت «میرزا عباس خان شیدا» ، او به عنوان سردبیر این مجله انتخاب شد و تا هفت شماره ی آن با این با دست خدمت

کرد.

با تعطیلی «انجمن ادبی شیدا» و «مجله ی دانشکده »، مؤمن زاده که سالهای پایانی عمر خود را می گذراند، به انزوا و گوشه نشینی روی آورد تا اینکه سرانجام در سال 1315ش. (1355 ق.) جهان را بدرود گفته به سرای باقی شتافت. پیکرش را در تخت فولاد اصفهان، تکیه ی شهشهانی به خاک سپر دند.

روزنامه که اولین شماره ی آن، هفتم شوال 1328 منتشر شد، در هشت صفحه به قطع متوسط و به صورت هفتگی بود و «کلیّه عناوین پروانه و تمام امورات اداره، با صاحب امتیاز، سیاہ حسن مؤمن زاده بود».(1)

غرض و هدف روزنامه در ضمن چند سطر در ذیل عنوان آن، چنین بیان شده که: «این پروانه طرفدار مظلومین، مهیا برای نشر معلومات صحیحه ی مشروعه، بی اختیار در انجام خدمات مرجوعه ، در باطنش غرض و در کالبدش مرض، نیست. گفتار و رفتارش یکی است و غیر از استقلال وطن، هر چه هست در نظرش اندکی خوف از سوختن ندارد و رعب را کفر می داند.» مندرجات آن شامل ، سر مقاله است که در مضامین سیاسی و اقتصادی، نوشته می شد و اخبار انجمن ولایتی و همچنین اخباری از شهر اصفهان و دیگر ولایات به ویژه تهران، از دیگر مطالب ارائه شده در این روزنامه است. قسمتی نیز به شکایات مردم و اشعاری در باب مشروطیّت اختصاص داده شده است، بخشی تحت عنوان «خزان و بهار»، توصیفی انتقادی از

ص: 111

بعضی مسایل کشور است. هر چه به شماره های روزنامه افزوده می شود، مضامین انتقادی آن بیشتر می شود.

«روی هم رفته روزنامه ی پروانه، از جهت اشتمال آن بر وقایع آن ایام أصفهان، روزنامه ی نفیسی است و از حیث سبک مطالب و چاپ و قطع صفحات و ستونها. هر صفحه به عینه مانند روزنامه زاینده رود است.»(1)

«صدر هاشمی»، مدیر مسئولی وحید دستگردی را تا شماره ی سی و یکم این روزنامه می نویسد ، (2)در حالی که نام او به عنوان مدیر مسئول در پایان شماره های ششم تا هفدهم آمده است و از این پس در پایان هر شماره، مادیر مسئول خود مؤمن زاده ذکر شده است.

کردند و هر چیزی برای آنان دارای اهمیّت بود، غیر از مردم. با احساس چنین وضعیتی، مؤمن زاده خطاب به آنان نوشت: «انسان وقتی مقامش رفیع و ساحتش مقدّس می شود که بدون خوف و بیم و بلا ملاحظه در تمام طرفداران نوع و در ساحت حفظ حدود هیئت جامعه بکوشد و زیردستان را بر زبردستان نفروشد . آدمی وقتی رتبه اش بالا می رود، گوهر وجودش گرانبها می شود... اگر ملت سؤال کند، ای وکلا، امنا در ظرف این مدت چه دردی را دوا، چه حاجتی را روا، چه جدّیتی به کار بردید. چه فعّالیتی منظور فرمودید. در موقعی که چشم تمام هوشمندان عالم متوجه به اعمال شماست، کدام امری را فیصل داده اید، کدام بودجه را مرتب ساختید، کدام رفع ظلمی از مظلومین به ظهور پیوست. کدام زنجیر کارکن از شکنجه ی ظلم اجحاف صاحب رسو خان فراغت حاصل گردید. کدام روزنامه ی آزادی برای اصلاح از حال ضعفا و اولیای امور امر تشکیل فرمودید. از کدام نقاط این خاک پاک، کسب اطّلاع نمودید. آخر چه کردید و برای ما چه آوردید؟»(1) چه جوابی دارید؟

مؤمن زاده به میهن و وطن خود عشق می ورزید و نه تنها در راه آن جان فشانیها نمود: «هر که باشم در راه وطن به صدق جان می باشم.»(2) ، بلکه در پیشرفت و آگاهی ملت آن نیز تلاشهای زیادی نمود. در توصیه هایش به مردم بر حفظ و حراست از آرمانهای میهنی و آگاهی از بنده هایی که بیگانگان و نااهلان داخلی برایش فراهم آوردند، تأکید می کرد. عبرت از گذشته را، عامل پیشرفت آینده می دانست و معتقد بود اگر امروز آگاهانه عمل کنیم، آینده ای روشن در انتظار ماست و الاّ عواقب سوء آن گریبان گیر مان می شود.«اگر امروز از دادن جان در راه معشوق سعادت، مضایقه

ص: 113

کردید و سر خود را گوی میان شرافت نساختید، فردا در زندان ذلّت اجانب با نهایت خواری جان خواهید داد. اگر امروز از بذل ثروت و اعانه ی مالی در طریق حریّت مضایقه کردید، فردا دستهای بعمانگر اروپایی به غارت اموال شما دراز خواهد شد و جز قوت لایموت، آن هم در مقابل حمالی شب و روز برای شما باقی نخواهد ماند. اگر امروز از فدیه ی نفوس ابا نمودید، فردا فوج فوج مثل گوسفند. در مسلخ ذلّت ذبح خواهید شد. اگر امروز خون بهای شما، مجسمه های غیرت شما را یادگاری برای اخلاف و اعقاب شما نگذاشت ، فردا بیش از امروز خون شما بر زمین ریخته و در مقابل جز لعنت آبدی شما چیزی باقی نخواهد ماند.»(1)

مؤمن زاده صادقانه خدمت نمود و در قبال این خدمت نه چیزی به او رسید و نه چیزی انتظار داشت. او «منظوری غیر از خدمت به دین و شریعت نداشت» و حتی «روزنامه نگاری را اسباب وصول به مقاصد مشروعه می دانست.» (2)

ص: 114

ص: 115

مندرجات [ معلوم است که ] بیشتر طرفداری از آلمانها»(1) می کرده است . شماره ها و قراین موجود نشانگر این است که این روزنامه سه سال بیشتر منتشر نشده است.

یک سال بیشتر از تعطیلی«پروردین» نگذشته بود که، عازم اصفهان شد و در آنجا روزنامه ی دیگری بنام « لوای اسلام» منتشر کرد. « لوای اسلام، به مدیری، مؤید الشریعه گیلانی، در اصفهان به سال 1335 ق. منتشرشد.» (2) این جریده در هشت صفحه، با چاپ سنگی و شامل بر یک سر مقاله و اخبار داخلی و خارجی و کاریکاتورهایی که امور کشوری و دولتی را سخت به سُخره گرفته بود، قسمت کاریکاتورها و مقالات تند انتقادی او از همان بدو تأسیس، خوانندگان و مشتاقان زیادی را به خود جلب نموده و مورد تأیید جراید دیگر نیز واقع شد.« جریده ی فریده ی لوای اسلام که به مدیری آقای مؤید الشریعه ی گیلانی در این چند روز از افق اصفهان طلوع نموده، با یک قسمت کاریکاتورهای علمی، عالم مطبوعات اصفهان را به خود جلب و از بشارت طلوع آن جریده، معارف خواهان را بشارت می دهد، در این دو روزه نمرات آن به آوازه رسیده»(3) اما چنین روزنامه هایی مسلماً قابل تحمل برای حکام و زمامداران نخواهد بود، لذا « لوای اسلام» خیلی زود « به شهادت رسید» (4) و پس از انتشار سومین شماره ی آن توقیف شد.

با تعطیلی« لوای اسلام» مؤید الشریعه گیلانی، بی درنگ روزنامه ی دیگری بنام « کاشف اسرار» را با همان سبک و سیاق و قطع، در هشت صفحه و هفته ای سه بار، به سال 1335 ق. در اصفهان منتشر نمود. این روزنامه که در واقع «اولین شماره ی

ص: 117

آن، چهارمین شماره ی لوای اسلام می باشد.»(1)، باز شامل یک سر مقاله و «حوادث داخله و خارجه و سیاست مدن و اصلاح ملکیّه و علوم و تاریخ و فلاحت» و قسمتی تحت عنوان « غیر جدّی» در قالب طنز، و مقالات تند، که بیشتر در انتقاد از حاکمیت و بدبختی مردم و ملت، و بخش انتقادی کاریکاتورها است که این بخش روزنامه از اهمیت زیادی برخوردار بود.(2) مدیر روزنامه در اولین شماره ی خود ابتدا در اعلام تسلیتی آورده « بازماندگان لوای اسلام با کمال تأثر، وزارتین جلیلتین معارف و عدلیه را از شهادت آن جریده مقدسه مستحضر می سازند» و سپس ابراز می کند که : « چون لوای اسلام مظلومانه توقیف شد، بعدها، کاشف اسرار به همان سبک و روش، مشترکین لوای اسلام را محظوظ خواهد نمود و متمّنی است خوانندگان به همان سِمَت بشناسند.» روزنامه کاشف اسرار هر چند از روزنامه های جنجالی و پُر سر و صدای اصفهان بود، و نوشته ها و انتقادهای آن حتی موجب اعتراض جراید دیگر را نیز شده بود، ولی در بیگانه ستیزی و اعتراض و انتقاد علیه سیاستهای بیگانه در ایران، به ویژه روسیه، سرآمد و معروف بود. « کاشف اسرار از روزنامه های تند ولایات است که در اصفهان علیه سیاست همسایه ی شمالی، منتشر می شده است.»(3)

این روزنامه مؤیدالشریعه نیز پس از چهار سال به خاطر اعتراضهای زیادی که نسبت به او شد، توقیف و از گردونه ی مطبوعات خارج شد. البته کاشف اسرار، یک بار قبل از این نیز به علت « نداشتن ورقه ی امتیاز و توهینات مفصلی نسبت به هیأت

ص: 118

دولت» (1) در 1297 ش. توقیف شده بود که چندی طول نکشیده و رفع توقیف می شود. با انتشار مجدد آن با چاپ اولین شماره ی سال پنجم به خاطر اینکه « متأسفانه این شماره به کلی از حدود نزاکت و ادب خارج و در قسمت غیر جدی و ادبی، مطالبی با عبارت و الفاظ قبیحه، بیان شده که هیچ منطق استعمال آنها را تحسین نمی کند،»(2)، مورد بازخواست واقع شده و به اداره ی معارف احضار می شود. چندی بعد تیر در جوزا 1300 پرونده ی آن برای همیشه مختوم اعلام می گردد.

قضاوتی درباره ی روزنامه ی « کاشف اسرار»نمی توان کرد، بلکه این خواننده است که به دید خود، سره و ناسره، انتقادهای به جا و نابجای آن را می تواند، تشخیص بدهد. در همان زمان بودند، روزنامه نگاران بزرگ و معروفی که یا از او تعریف و تمجید می کردند، « آقای مؤید الشریعه مدیر روزنامه ی فریده کاشف اسرار، یکی از متهوّرین و مبّرّزین، جراید نگاران و یکه تازان عرصه پیکار سخنوری است.» (3) و یا او را لکه ی ننگی بر جامعه ی مطبوعات می دانستند: « کاشف

اسرار خال سیاهی است بر چهره معارف و جراحت منکری است بر پیکر مطبوعات، آن افسوسی که چنین مقام ارجمندی که جایگاه علماء و فلاسفه و هادیان و مربیان است، به یک چنین عنصر فحّاش و شخص ناستوده ی چاپلوسی آلوده شده. جریده او عبارت است از یک قسمت عبارات شاعرانه و کلمات مدح و چاپلوسی و خوش کوشی. یک قسمت عبارات هجو و ناسزا ، فحش و ناروا و یک دسته الفاظ لوطی ها و مطرب ها. آیا این مجموعه خرافات را می توان به ملت منسوب داشت؟ ملت چگونه به کاشف اسرار علاقمند تواند بود، در صورتی که

تمام رؤسای ملت، سران

ص: 119

جماعت را طرف فحاشی و هتاکی قرار داده، همه را هجو و ناسزا گفته است.»(1)

به هر حال بعد از اینکه در 1300 ش. کاشف اسرار بسته شد، مؤید الشریعه به دنبال کسب مجوز روزنامه ای دیگر برای ابراز عقاید و اصلاح اوضاع برآمد، تا اینکه موفّق شد در اسفند 1304 شمسی، که حاکمیت پهلوی شکل گرفت امتیاز روزنامه« عصر پهلوی» را اخذ و آن را منتشر سازد. این روزنامه نیز به صورت هفتگی و در اصفهان چاپ و توزیع می شد. در این سال و سال بعد، مناقشات قلمی شدید بین مطبوعات اصفهان صورت گرفت که« عصر پهلوی» « نیز از آن بی بهره نبود و در آن نقش ایفا می کرد. ولی دوام چندانی نیاورد و پس از چند شماره به تعطیلی گرائید و مدیر آن به تهران عزیمت کرد. مؤید الشریعه قبل از عزیمت به تهران، خطاب به مردم اصفهان یادآور شد:« پس از ده سال توقف در اصفهان به خدمت گذاری این مرز و بوم، اکنون برای اقامت به طرف مرکز رهسپارم. البته مشقّات و صدمات و مصایب گوناگونی که در این مدت ده سال تحمل نموده ام اظهارش از توضیح واضحات است. اهالی اصفهان، اگر من از میان شما می روم، احساسات پاک شما را که همه موقع پشتیبان من بوده، به یادگار می برم.»(2)

از این پس مؤید الشریعه، یک سال و اندی بیشتر زنده نبود و به علت مبتلا شدن به بیماری سل « چندی در اصفهان و تهران به معالجه پرداخت»(3) ولی مؤثر واقع نشد و عاقبت در سال 1345 ق. (1306 ش. ) در اصفهان مرگ او را در ربود و پیکرش را در قبرستان تخت فولاد به خاک سپردند.

مؤید الشریعه تمام تلاش و خدمات خود را « ادای وظیفه برای آگاهی ملت

ص: 120

خویش» (1) می دانست و در این راه بی پروا و بی هیچ بیم و ترسی و با « هزاران موانع » تا توان داشت، ایستاد و از خود جسارت و شجاعت به خرج داد. مشکل ایشان و هم رزمان آزادی خواهش، بعد از انقلاب، این بود که امید و آرزویی که ایشان پس از تحمل سختیها به خرج دادند انتظارش را می کشیدند، یعنی «آزادی»، برآورده نشد و جامعه ی بعد از انقلاب نیز نمی توانست آنها را درک کند. و در واقع اهداف و آرمانهای انقلاب مشروطیّت به فراموشی سپرده شده بود. لذا این چنین افراد خیلی کم می توانند

چنین حاکمیّتهای بسته ای تحمل کنند. جسورترین و شجاعترین آنها لب به اعتراض می گشایند، چه از طریق خطابه و سخنوری و چه از طریق قلم و نگارش، ساده ترین و بی آلایش ترین آنها گوشه نشینی و کناره گیری از تمامی امور را سرلوحه ی خود قرار می دهند. مصداق هر دو گروه در جامعه ی ما بعد از انقلاب به خصوص در اصفهان فراوان یافت می شوند.

هنوز نسیم آزادی در ایالات و ولایات به مشام نمی رسد، چون که « هنوز گازهای خفه کننده ی جور و استبداد و خودسری و حرکات ناهنجار قدیمه، کله و دماغهای ملت ایران را مسموم کرده و اصول سابقه ی از بین نرفته است.»(1)

زندگی امروز بر ما ننگ شده که « مرگ هزار درجه با شرف تر است از این زندگانی ننگین.» (2) به راستی از کدام بدبختی این ملت باید نالید، از « معابر و کوچه ها و خیابانها که می بینم این ودیعه ی الهی این ملک فلک زده، سادات علوی، ناموسهای اسلام، از گرسنگی جان به جان آفرین تسلیم نموده»(3)، یا از « بی غیرتی، هنگام عبور از هر طرف که عده ای از زنها بر روی خاک افتاده سیلاب از چشم جاری نموده، به منتقم حقیقی فریاد می کنند.» (4) یا از « نا امنی طرق و شوراع ایران که تجارت ما را مقطوع و مسافرت را ممنوع داشته است». (5) از چه بگویم که جای بسی افسوس است که « بعد از دوازده سال بدبختی هنوز یک عدلیه صحیح در تمام خاک ایران نداریم و این وجودهای ناقص که هستند از فشار استبداد روح ندارند. (6) « و مسلم بدانیم که باعث و بانی تمام این بدبختی و نادانی و فلاکت » بی علمی است. پس امان از بی علمی که اسیر و ذلیل مان کرده است.»(7) اگر تمامی اینها را مشاهده کنیم چون کاری نمی توانیم بکنیم و غیر از نوشتن کاری از دستمان بر نمی آید، پس چاره ای جز این نیست که بگوئیم :« ای قلم بشکن و ای مرگ بیا».(8)

ص: 122

ص: 123

سرکرده ی اشرار، صورت گرفت و چند ماهی هم به طول انجامید. علت آن را چنین آورده اند که: چون منگو قاآن از اصفهان با لباس مبدّل فراری شده، به منزل رضاخان واقع در قلعه ی لایبید چرمهین ، از قرای اصفهان، رسیده، بعضی از اطرافیان رضاخان، او را متهم به جاسوسی کرده و شیشه دواتی که شب بر سر سفره در دست داشت و انمود کرده بودند که سم است و برای مسموم ساختن خان آورده و بدین سبب گرفتار شده و او را چوب زیاد زده، حبس کردند.»(1)

ذو الخیر، «عاقبت به وساطت مرحوم وحید دستگردی و حاج شیخ محمّد باقر الفت، نجات یافت.(2) پس از آزادی، باز هم فعالیّت روزنامه نگاری خود را ادامه داد. این بار به تهران رفته و پس از چندی اقامت در آنجا، ابتدا در سال 1301ش. همان روزنامه ی « تازیانه غیرت است » را به صورت هفتگی از سر گرفت. در آنجا نیز این روزنامه دوام چندانی نیافت و به تعطیلی گر ائید. سپس در سال 1303ش. مجوز روزنامه ای دیگر به نام « آئین خلفت » را در تهران گرفت و شروع به انتشار آن نمود. این روزنامه که مهمترین روزنامه ی او محسوب می شود. «در یک صفحه بزرگ و به صورت یومیه به چاپ می رسید. »(3)هر چند در آن اخبار داخلی و خارجی به صورت خلاصه و مختصر درج می شد، ولی فاقد هرگونه مقالات و اطلاعات دیگر بود. تنها نکته ی بارز آن، سر مقاله ی آن بود.

ایشان با سپری کردن ایامی و پس از انتشار چند شماره از آئین خلفت تهران را ترک کرده، به اصفهان باز می گردد و «در اواخر عمر در اداره ی دخانیات اصفهان» به خدمت خود ادامه می داد تا اینکه در روز جمعه بیست و هفتم جمای الاولی 1390

ص: 125

دیده از جهان فرو بست و به سرای باقی شتافت. پیکرش را در تخت فولاد اصفهان تکیه خلیلیان به خاک سیردند.

ذو الخیر از اخلاص و صفا و صداقت خاصی برخوردار بود، هر چند او را به خاطر عقایدش، «بعضی زرتشتی و بعضی دیگر بودایی می دانستند.»(1) ایشان در باب اینکه طبیعت مقدم بر شریعت است یا شریعت مقدم بر طبیعت، معتقد بود «شریعت و قوانین آن مأخوذ از طبیعت است. مثلاً توحید که به معنی آفریدگار یکتاست، در خود طبیعت یک روح در سرتاسر وجود جریان دارد و این همه ظواهر و قالبهای مختلف دگرگونیهای آن، جوهر وجودی آنها یکی است، که آن باقی و پابرجاست. حتی قوانین اخلاقی ادیان نیز متخذ از طبیعت است. مثلاً در اخلاق دینی توصیه می کنند که انسان باید امین باشد، زمین مظهر کامل امانت است و تا کنون هیچ کس از زمین خیانت ندیده است، اگر گندم به آن داده اند، گندم تحویل داده و اگر جو به آن داده اند جو برگردانده است. یا مثلاً زنبور عسل به هیچ وجه در ساختن عسل خیانت و تقلب نمی کند. همچنین در اخلاق می گویند. انسان باید خبّر باشد و کمتر بگیرد و بیشتر بدهد، شما یک هسته زرد آلو یا هلو را به زمین می دهید، و در نتیجه نهال و درختی می شود و سالها هزاران زرد آلو و هلو به شما می دهد. در دین و اخلاق می گویند باید بدیها را فراموش کرد و به خوبیها پرداخت. زمین با اینکه این همه فضولات و ضایعات در آن ریخته می شود، با قدرت خود آنها را تبدیل به میوه ها و سبزه زار و گلها و محصولات مفید دیگر می کند. یا در دین و اخلاق می گویند باید با سعه ی صدر و بزرگواری از گناهان و بدیهای دیگران صرف نظر نمود. خاصیت آبها و دریاها این است که میلیونها تُن مواد آلوده در آبها و دریاها فرو می رود و طبیعت همچنان آب گوارا تحویل می دهد. یا در دین و اخلاق

ص: 126

می گویند باید لطف و خیر آدمی به همه و عامه از قوی و ضعیف و فقیر و غنی برسد. خورشید همین خاصیت را دارد. به همه می تابد به کاخ شاه و کلبه ی فقیر به باتلاق و گلزار، بر همه حرارت و روشنی در نور می پاشد. بنابراین ادیان و شرایع و هر چه دارند از طبیعت گرفته اند. در نتیجه بشر باید تابع نظامات طبیعت باشد.»(1)

ذو الخیر همچنین عقیده داشت که با باید سطوح فرهنگ و آگاهی مردم به مفاهیم لغات، درست شود. زیرا کاربرد نادرست لغات موجب اختلاف در روابط و نظام زندگی انسانها می شود. او معتقد بود «کنفو سیون» که یکی از رهبران و فلاسفه ی بزرگ است، می گفته: اگر مردم معنی صحیح لغت را بدانند و آن را درست به کار برند نظام و صلاح جامعه تأمین می شود. در بیشتر جوامع به گرگ، چوپان و به گمراه کننده، هادی و به گدا، ثروتمند و به بیماری سالم و به فاسد. صالح می گویند. لذا در دعای صبحگاهی پیروان کنفو سیون می گویند: ای روح هستی به ما پدران توفیق ده که پدر حقیقی باشیم، به ما که خود را خادم می نامیم. توفیق بده در واقع خدمتگذار باشیم. به مادران توفیق ده که حقیقتاً مادر با شند»(2)

در مجموع ذو الخیر را بایستی مردی ظریف و حساس و فهمیده به حساب آورد .

ص: 127

موقعیّت و جایگاه ویژه ای در بین مردم برخوردارند، چرا که «از پیشوایان مشروطه و آزادی ایران»(1) به حساب می آیند. موقعیّت اقلیمی و خانوادگی، او را از همان زمان

کودکی وادار به کار و زحمت برای امرار معاش نمود. اما هر چند محل سکونتش از هیچ امکانات فرهنگی و تحصیلی برخوردار نبود، ولی به اصرار دائیش، خانواده اش زمینه ی تحصیل را برایش فراهم آوردند. بعد از سپری کردن تحصیلات مقدماتی با راهنمائیهای دایی بزرگوارش مرحوم میرزا نصر الله ملک المتکلّمین(2) به اصفهان آمد. میرزا نصراله او را به همراه محمّد علی فرزندش، که هر دو هم سن بودند، برای فراگیری علم به مدرسه برد. در اصفهان در حال تحصیل و در کنار دایی، با اصول آزادی خواهی آشنا شد و رفته رفته از «همان اوان کودکی روح انقلابی و سری پرشور» (3) در او نمایان شد.

از همان زمانی که آزادی خواهان صفوف خود را در برابر استبداد مستحکم تر می کردند، ابراهیم نیز به آنان پیوست «و از همکاران صمیمی و جدّی پسید جمال اصفهانی و صور اسرافبل به شمار رفت».(4) و او هفده ساله بود که به قول ملک زاده

ص: 129

«انقلاب با ظاهر وحشتناک و باطن آزادی بخش پس از هزارها سال چهره ی زیبای خود را در ایران به عالمیان نشان داد».(1) و مشروطه خواهان موفّق شدند فرمان مشروطیّت را از مظفرالدّین شاه در 14 جمادی الثانی 1324 بگیرند. از این پس بود که مشغله ی سیاسی و انقلابی او دو چندان شد. ابراهیم به هنگام به ثمر رسیدن انقلاب، فعالیّتهای خود را در اصفهان به انجام می رساند. این در حالی بود که ملک المتکلّمین، پنج سال قبل از انقلاب به همراه خانواده اش به تهران رفته بود. لذا او یکی از ارکان ارتباطی بین انقلابیون با مرکز واقع شده بود.

همین که مشروطیّت در تهران شروع و آزادی خواهان موفّق به برقراری رژیم مشروطه شدند ، اولین اقدام انقلابیون در اصفهان، مخالفت با حاکم مستبد خود، یعنی ظلّ السلطان ، بود که حدود سی سال حاکمیّت جابرانه و مطلق بر جان و مال مردم اصفهان داشت. مخالفین ظلّ السلطان دست به قیام زده و تعطیلی عمومی کردند. در این بین زد و خوردی روی داد که باعث شد «مردم در تلگراف خانه متحصن شوند و دست نیازمندی به طرف رهبران مشروطه و مجلس دراز کنند و رفع ظلم آن حاکم مستبد را خواستار شدند. جمعی از اصفهانی های مقیم تهران هم که از ظلم ظلّ السلطان در تهران به سر می بردند با قیام کنندگان هم صدا شده و در مجلس شورای ملی متحصن گشتند. تا عاقبت آن حاکم جابر را معزول کردند».(2) هر چند ثمره ی این اعتراض منجر به عزل ظلّ السلطان و تأسیس انجمنی برای آزادی خواهان در اصفهان شد ولی خواست مردم در انتخاب حاکم لایق عملی نشد. با گذشت چندی از پیروزی مشروطه خواهان اقبال الدوله ی مستبد از طرف محمّد علی شاه به حاکمیّت اصفهان انتخاب شد. مردم هر روز برای حفظ مجلس و

ص: 130

مشروطیّت آماده تر می شدند. «همینکه محمّد علی شاہ بنای کج رفتاری را با مجلس و مشروطه خواهان گذارد و دشمنی او با حکومت ملی مسلم شد، مردم اصفهان بیش از سایر شهرستانهای ایران تعصب نسبت به مشروطه از خود نشان داداند و حتی تندی و شدت را به جایی رسانیدند مساله که در صدد تلگراف که به مجلس و زعمای ملت مخابره کردند، عزل محمّد علی شاه خائن را علناً خواستار شدند.»(1) این عمل موجبات خشم شاه را نسبت به انقلاب اصفهان دو چندان کرد و زمانی که مجلس توسط او به توپ بسته شد و استبداد مجدداً بر آزادی چیره شد، نه تنها در تهران با آزادی خواهان به شدت برخورد کرد، بلکه در حکمی از اقبال الدوله خواستار دستگیری و مجازات عاملین شورشها و مخالفتها در اصفهان شد. اقبال الدوله نیز چون مردی شقّی و شدیدالعملی بود. به شدّت با قیام کنندگان برخورد کرد و به یک باره شهر در خاموشی فرو رفت و هر آنکس از آزادی خواهان را می یافت به سخت ترین وجه به مجازات می رساند. راه نجات نیز چون از چهره های مبرّز قیام کنندگان بود دیگر امنیّت نداشت و جانش به خطر افتاد.

در تهران تعداد زیادی از آزادی خواهان در چنگ محمّد علی شاه اسیر شدند. در این میان ملک المتکلّمین و فرزند هیجده ساله اش، محمّد علی ملک زاده، نیز به چشم می خوردند. ولی مهدی ملک زاده فرزند ارشد و موفّق به فرار شد و چون احساس می کرد در اصفهان جانش در امان است به این شهر سفر کرد و به خدمت آزادی خواهان اصفهان پیوست اما حال آنان بهتر از آزادی خواهان تهران نبود. چرا که« در همه جا مشروطه طلبان را می کشتند و اذّیت و آزار می کردند. لذا راه نجات با جمعی از همکاران آزادی خواه خود منجمله آقای دکتر ملک زاده فرزند ارشد ملک المتکلّمین و امین التّجار اصفهانی نماینده ی اصفهان با وضع سخت و

ص: 131

طاقت فرسایی به طرف شیراز راه فرار در پیش گرفتند».(1) ابراهیم راه نجات احساس می کرد در آنجا می تواند بماند تا قایله خاتمه پیدا کند، ولی چندی نگذشته بود که سرّ وجود او در شیراز فاش شد و به بودنش پی بردند. لاجرم مدتی را در آنجا پنهانی و مخفیانه سپری کرد و چون ماندن را جایر ندانست قصد بازگشت به اصفهان نمود. برای حفظ هویت خود «پای پیاده و با لباس درویشی به اصفهان بازگشت».(2) انگار اقبال الدوله هنوز دست از جستجو و مجازات او برنداشته بود و برای یابندگانش مبلغ هنگفتی نیز جایزه تعیین نموده بود. راه نجات چون« به شهر وارد شد بر در و دیوار آن اعلان حکم اعدام او را چسبانده بودند»،(3) لذا مجبور شد مدت مدیدی در خانه ی خود پنهان بماند تا آبها از آسیاب بیفتد و چنین هم شد. چون اصفهان بدست ضرغام السلطنه و خوانین بختیاری فتح شد و آزادی خواهان مجدداً فعالیّت خود را شروع کردند. راه نجات نیز از قید خفا نجات یافت و دوباره شروع به فعالیّت و نشر عقاید و افکار آزادی خواهانه خود کرد و دقیقه ای در این راه فرو گذاری نکرد.

بعد از فتح تهران و آرام شدن اوضاع کشور راه نجات خدمات خود را در امور فرهنگی آغاز کرد. ابتدا در سال 1329ق. که هنوز بیست و دو سال از عمرش نگذشته بود، دست به تألیف کتابی به نام «راه نجات» زد و سپس روزنامه ی «راه نجات» را در سال 1294ش. منتشر کرد روزنامه ی راه نجات، بیستمین روزنامه ای بود که در اصفهان چاپ و منتشر می شد. هر چند تعدادی از روزنامه های قبلی فقط به منظور اعلام اخبار و گزارشات از داخل شهر و انجمنها و اصناف خود بودند. ولی اکثر آنها کمر همّت بسته بودند که مردم را از جهل و نادانی رهایی داده و آنان را از اوضاع

ص: 132

و احوال میهن و شهرشان آگاه کرده و در تصمیم گیری های آگاهانه قراردهند. در این راه با نوشتن مقالات و شرکت دادن آنان در امور فرهنگی سعی بلیغی نمودند. ولی متأسفانه به علت اندک بودن تحصیل کردگان و آشنایان به سواد خواندن و نوشتن، موفّقیت چندانی حاصل نشد. ابراهیم را نجات نیز در این مدت بعد از انقلاب اوضاع را بهتر ندیده و چون انتظاراتی که داشت را به ثمر نرسیده می دید و «ظلمات جهل و نادانی شکل پرده سیاهی بر چهره ملت ایران کشیده شد و در آن موقعی که ظلم و ستمکاری طبقات ضعیف و بی نوای ایران را تحت مضیقه و فشار طاقت فرسای خود قرار داده بود»،(1) احساس می کرد که اشکال از بنیه ی فرهنگی و بی خبری مردم است. لذا علاج واقعه را انتشار روزنامه دانست و اولین شماره ی روزنامه ی خود را با هدف طرفداری از زحمت کشان و حفظ حقوق ضعفا و بیچارگان با عنایت و اعتماد به خدا ، در اصفهان منتشر کرد.

اما انتقادهای شدید او از متمولین بی درد و دولتمردان بی سیاست موجبات توقیف روزنامه اش را فراهم آورد. با اجازه ی مجدد انتشار روزنامه، به مخالفت سرسخت با اصول دیکتاتوری که ماهّیت و موجودیّت پادشاه وقت را زیر سؤال می برد، بر خاست. «راه نجات چون با اصول دیکتا توری مبارزه نمود مورد خشم شاه سابق قرار گرفت و در آن موقعی که هیچ کس جرأت اظهار مخالفتی نداشت . مقاله ای تحت عنوان «مکافات الهی» منتشر کرده و در ضمن آن علناً به مسببین کودتا حمله کرد و در نتیجه مدتی در زندان قرار گرفت و روزنامه آن مرحوم در محاق توقیف باقی ماند».(2) این بار زندانی طویل المدتی «قریب به سه سال» (3) نصیب او شد

ص: 133

و روزنامه اش شش سال به تعطیلی گرائید.

راه نجات بعد از حادثه ی شوم کودتای محمّد علی شاه و به توپ بستن مجلس، دیگر آسایش را به خود ندید و انگار روزگار از آن روز که او برای حفظ جان خود متواری و از شهری به شهر دیگر می رفت دیگر با او سازگاری ننمود و شاید چنین باشد که هر که رنج و زحمت بیشتر کشید جام بلا بیشترش می دهند و «جام می و خون دل هر یک به کسی دادند.» اگر آن روز محمّد علی شاه تیغ خشم خود را نسبت به او برای ابراز آزادی طلبی و حق ستانی نشانه گرفت. امروز نیز رضا شاه مرده ریگ او شده بود و این راه نجات بود که هیچ گاه راحتی و آسایش نداشت.

روزگار سختی را در زندان سپری می کرد، چه از این بابت که از دنیای مطبوعاتی دور شده بود و چه از بابت جسمی که ناخوش شده بود. مریض بدنش را تحلیل داده بود ولی وقتی «یکی دو بار در زندان شنید که خانه اش غارت و دزدیده شده دچار حمله قلبی گردید. و همین امر او را تا آخر عمر بستری و از پا در آورد.(1)

شدت گرفتن بیماری او باعث شد تا او را از زندان آزاد کنند، «ولی به مدت چند سال او را تحت نظر قرار دادند و خانه نشین کردند و احدی را قدرت ملاقات با وی نبود» .(2) در این مدت سختیها و رنجهای فراوانی تحمل کرد و با اینکه دیگر روزنامه ای نداشت. اما «هر بار از طرف جاسوس های شهربانی مورد اذیّت و آزار واقع می شد.»(3) سر انجام حاکمیّت و پادشاهی شانزده ساله ی رضاشاه با وقایع شهریور 1320 پایان یافت و اوضاع دگرگون شد. زیر بار نرفتن رضا شاه و اصرار دولتهای روس و انگلیس در اجرای مطالع خود در ایران، اوضاع را به نفع فرزندش رقم زد و چون حاکمیت

ص: 134

جدید خطاهای سلف خود را پذیرفته بود با مخالفین از در صلح وارد و به آنان آزادی مجدد داده شد. لذا این دگرگونی شامل راه نجات نیز شد و نه تنها از چنگ نظارت شهربانی خلاصی یافت، بلکه دوباره شروع به انتشار روزنامه ی خود با همان مرام و مسلک قبلی نمود.

روزنامه با همان شور و حال اولیه، دوره ی جدید خود را شروع کرد ولی انگار قدرت راه نجات به حدی تحلیل رفته و ناتوان شده بود که نمی توانست مرتباً هفته ای یک شماره آن را منتشر کند و بعضاً به پانزده و گاهی ماهی یک مرتبه می رسید، این امر هر چند برای علاقمندان آن خوشایند نبود و آنان را راضی نمی کرد ولی خودش را قانع کرده بود، چرا که همواره می گفت: خوشوقتم که تخمی که در سی و چند سال قبل پاشیدم امروز در قلوب هم میهنان عزیزم سبز شده و به ثمر رسیده است».(1) این دوره که شش سال بیشتر نبود. هر چند تقریباً از نظر

سیاسی و اجتماعی برای او آرام بخش بود و سختیهای دوران قبل را نداشت ولی از نظر جسمی بسیار طاقت فرسا و شکننده بود و او به خاطر دست و پنجه نرم کردن با بیماری هایش لحظه ای آرام و قرار نداشت. «مرحوم راه نجات چندین سال بود گرفتار بیماری دل درد گردیده و غالباً مشعول معالجه بود با این حال در انجام وظایف ملی خویش دقیقه ای راحت نمی نشست. با درد های شدید می ساخت و دایماً کار می کرد».(2) راه نجات قبل از مرگ چندی به معالجه ی خود پرداخته بود و حتی به تهران نیز برای درمان در بستری شدن رفته بود ولی «با اینکه در این مسافرت متحمل خسارت زیاد می شد، معالجات سودمند واقع نشد و عدم بنبه ی مالی او را

ص: 135

ناگزیر کرد که به اصفهان بازگشته، از تعقیب معالجه ی خود صرف نظر نماید».(1)

بالاخره نه درمانها سودمند واقع شد و نه دیگر طاقتی برای او مانده بود تا اینکه مقراض اجل طناب عمرش را پاره کرد و به عمر آن گوهر گرامی که «در اواخر عمر نیز یک دنیا احساسات در زیر یک مشت پوست و استخوان او نهفته بود و تمام صدمات و ناملایمات که او را فرسوده و نیمه جان کرده بود»،(2) ، در ظهر 29 فروردین 1326 خاتمه داد و در سن پنجاه و هشت سالگی به دیار باقی شتافت. «آن بدن نحیف از زحمت «راه نجات» نجات یافته و راه نجات واقعی از ناملایمات این مملکت در مقابل او باز و زندگانی آبدی او آغاز شد».(3) جنازه اش را با احترام در تخت فولاد اصفهان دم تکیه بابارکن الدّین به خاک سپردند.

ابراهیم راه نجات در دوران انقلاب و استبداد صغیر و حتی پس از آن نامی معروف و فراموش نشدنی بود. چه برای کسانی که او را دوست می داشتند و چه برای کسانی که با او سر عناد و ستیز داشتند. اما امروز کمتر کسی می داند که صاحب سنگ قبر ساده و متروکه ی کنار درب ورودی بابا رکن الدّین چه کسی است. به هنگام ورود به تکیه ، شخصیّت بابا رکن الدّین دماغها و گنبد او، چشمها را چنان خیره و به خود معطوف می کند که آدمیان خاکی غافل از افراد دیگری می شوند که اطراف آن با تمام بزرگ منشیها و معروفیت هایشان آرمیده اند. اگر جسم و قبر او از بین رفته و به دیدگان نمی آید، ولی نام و یاد او و دیگر همرزمانش در جامعه ی اندیشمندان و قدرشناسان روشن ضمیر همواره زنده و ماندگار است. امروز از ابراهیم راه نجات جز نام نیک و خدمات ارزشمند، چیزی بر جای نمانده. آشنایان و کسانی که درباره

ص: 136

او نامه نگاری کرده اند تمامی از او به عنوان آزادی خواه میهن دوست و خدمتگذاری صدیق و دلسوز مردم یاد می کنند. او برای کشور و هدایت افکار عمومی مردم زحمت بسیار کشید. گرچه او اکثر دوران پس از انقلاب را با درد و مریضی سپری نمود ولی هیچگاه از نوشتن و حضور در صحنه دست نکشید.

شخصیّت متین و گیرای او، دیگران را نیز مجذوب خود کرده بود و با «بیانی شیرین و عمیقی که داشت پیوسته محضرش مجمع دانشمندان و مطّلعین بود.»(1) و همواره از او استفاده های وافی می بردند . تمام این مزایا مدیون ایمان و صداقت و اعتقاد محکم او به خدا بود. و یاد این نکته را همیشه بر سرلوحه ی روزنامه ی خود حفظ کرده بود.

راه نجات هیچ چیزی را برای خود نمی خواست و هر آنچه داشت را از آن مردم می دانست. تمام مال و اموال خود را نیز در این راه صرف نبود به حدی که خود دچار فقر و تنگ دستی شده بود و حتی پس مخارج درمانهای خود نیز بر نمی آمد. لذا این بزرگواریها و از خود گذشتگی های اوست که او را در زمره ی شخصیّت هایی قرار داده« در بین افراد ایرانی کمتر نظر داشته» .(2)

می شد، عمده ترین مباحث سیاسی آن بود که اصولاً «اهمیّت روزنامه نیز به خاطر همین بر مقاهای آن است که به طرفداری از زنجبران و کارگران و علیه سرمایه داری»(1) و انتقادهای شدید از دولت مردان و حاکمیّت و بزرگان ولایات مخصوصاً شهر اصفهان، نوشته می شد.

این جریده مرام و مسلک خود را که همواره در تمامی شماره ها زیر نام روزنامه به چاپ می رساند، «منافع ایران» و ذکر «حقایق اموز» می داند. راه نجات چون مدافع آزادی خواهان بود، خبرهایی در این باب که در گوشه و کنار کشور رخ می نمود را به خوبی پوشش می داد. مثلاً اخبار انقلاب جنگل و کمیته ی انقلاب سرخ را در تعدادی از شماره ها به طور کامل منعکس می کند. از دیگر مطالب قابل ذکر در این روزنامه، می توان به مطالبی که به نقل از «اصول آدمیّت» میرزا ملکم خان در پاورقی بعضی از شماره ها آورده، و همچنین مطالبی در باب آثار تاریخی و توصیه در حفظ آنان، اشاره کرد. در مجموع در یک جمع بندی می توان گفت، این روزنامه هر چند از نظر سیا سی جنجال هایی را به همراه داشته و بدین خاطر بسپار شهره شد، اما غیر از سرمقاله مطالب سیاسی خیلی کمی می توان در آن یافت و در مقام مقالات علمی چندان مطالبی در آن یافت نمی شود.

دو ویژگی مهم این روزنامه، او را از دیگر جراید تمیز می دهد، یکی مدت زمان انتشار آن که سی و دو سال بطول انجامید و در تمام این مدت «دارای یک مسلک و مرام مستقل و مستقیم بود و کمتر تحت تاثیر حوادث قرار می گرفت»(2) و دیگری سبک مقالات مخصوصاً سر مقاله ی آن که «در بین جراید ولایات و حتی مطبوعات

ص: 138

تهران کم نظیر است».(1) روزنامه ی راه نجات در مدت سی و دو سالی که منتشر می شد، چندین بار در محاق توقیف قرار گرفت که مسبب آن مدیر روزنامه، و به خاطر نوشتن مطالب و مقالات تندی بود که در آن به چاپ می رساند. اولین بار این روزنامه در سال 1301ش. به علت «درج یک مکتوب عمومی راجع به اعمال اعتماد التّجار ( سرمایه دار اصفهانی) به ملاحظه ی اشتباہ کاری مشار الیه و برادرش امین التّجار»(2) توقیف شد. اتّحادیه تجاز، طی نامه ای که خدمت و کلای اصفهان در آن زمان یعنی «شیخ الاسلام» و «حاجی امین التّجار» نوشتند، از آنان خواستند که چون مدیر راه نجات «مدتی است آتش فتنه و فساد را در اصفهان دامن می زند» و «تا هیجانی در مردم پیدا نشده زودتر حکم دولت در توقیف آن. ولو موقتاً هم باشد صادر شود.» (3) وکلا نیز این خواسته را به دولتیان گوش زد نمودند که مورد موافقت واقع شده و طی حکمی، وزارت معارف از اداره ی متبوع خود در اصفهان خواست که به«... خاطر پاره ای مصالح، لازم است روزنامه ی راه نجات توقیف شود.»(4) و در جواب به تهران رسید که «مقام منبع وزارت معارف حکم مطاع مجری، راه نجات توقیف شد».(5)

توقیف راه نجات از طرف روزنامه ها و افراد زیادی مورد اعتراض واقع شد و «توقیف مستبدانه ی آن که بر خلاف قانون اساسی بوده»(6) را از مجلس و مسئولین

ص: 139

امر خواستار شدند. سرانجام تحت فشار زیاد افکار عمومی، توقیف روزنامه چندان نپائید و مجلس از وزارت معارف خواهان رسیدگی به شکایت آن شد. وزارت معارف نیز از حکومت اصفهان خواست که «بر حسب خواهش حضرت عالی و موافقت آقایان نمایندگان محترم رفع توقیت از روزنامه ی راه نجات بنمائید».(1) این مسئله راه نجات را مشهورتر و خود او را جسورتر کرد. به حالی که او «به دفعات دیگر باز هم دچار توقیف شد».(2) آخرین بار که روزنامه توقیت شد سال 1314 ش. بود که مدیر آن نیز به زندان افتاد.

راه نجات از مخالفین سرسخت کودتای 1299 ش.بود، چرا که آن را زائیده انگلستان و نتیجه ی آن را ظهور دیکتاتوری می دانست. او چندین بار «حتی در مواقعی که هیچ کس جرأت اظهار مخالفتی نداشت»،(3) مخالفت خود و نامشروع بودن آن را طی مقالاتی ابراز نموده بود. اما در زمان زمامداری پهلوی، چون علناً او را از مجریان کودتا دانسته که می بایستی پاسخ گوی «مکافات الهی» باشد و حمله به دیگر مسببین آن، مورد خشم حاکمیّت واقع شد و سه سال در سخت ترین شرایط به زندان افتاد و روزنامه اش نیز به مدت شش سال توقیف شد. بعد از شهریور 1320 که اوضاع دگرگون شد ، راه نجات نیز مجدداً شروع به انتشار روز نامه ی خود با همان خط و مشی و مرام چندین ساله ی خود نمود. اما این بار به علت ناتوانی و ضعف جسمی مدیر روزنامه، مرتب مثل سابق منتشر نمی شد. انتشار روزنامه بدین نحو ادامه داشت تا فروردین 1326 که راه نجات را مرگ در ربود. از این پس فرزندش «نجات الله راه نجات»، انتشار روزنامه را بر عهده گرفته و ادامه داد.

ص: 140

انتشار روزنامه، مهمترین و معروفترین کار فرهنگی ابراهیم راه نجات به شمار می آید. او همچنین در سنین شباب خود، دست به تألیف کتابی به نام «راه نجات» زد که موضوع آن، ترویج آئین اسلام و مبادی آزادی خواهی آن بود. هدف او از تألیف این کتاب، آشنایی مردم با اندیشه ها و آرمانهای نجات بخشی بود که در دین اسلام یافت می شد. لذا او بر آن بود که به مخاطبین خود تفهیم کند، آسایش و امنیت، برگرفته شده از آئین ماست و دین به ما می آموزد حق گرفتنی و ظلم رفتنی است. راه نجات این کتاب را توسط برادرش «میرزا سلیمان خان» برای کسب اجازه ی چاپ به وزارت فرهنگ وقت فرستادند، ولی «چوان وزارت فرهنگ علاقمند به ترویج افکار آزادی خواهی نبود، اجازه ی چاپ نداد».(1)

دیگری شناخت دیدگاه ها و عقاید و اندیشه ی آزادی خواهان از لابه لای نوشته هایی که از آنها درج می شد.

د یدگاه ها و آراء ابراهیم راه نجات نیز تنها از نوشته های او در روزنامه اش قابل بررسی است. حس ترقّی خواهی و سعادت ملت و میهن از جمله آمال آزادی خواهانی بود که سعی و تلاش زیادی در به ثمر رسانیدن آن نمودند. راه نجات طریقه ی رسیدن به آن برای موفقیّت در «آزادی فکری» می داند و معتقد است «قدم اول ترقّی اجتماعی که اساس استقلال حقیقی شمرده می شود. آزادی فکر»(1) است. استقال ملتها در تمامی امور وقتی حاصل می شود که آزادی و استقلال فکری فراهم شود. چرا که «استقلال فکر موجب استقلال اراده و استقلال اراده استقلال عمل را ایجاد خواهد کرد».(2) بعد از آن می توان به دیگر آزادی ها پرداخت که مهمترین آنها در مقام دوم، «آزادی قول و قلم است ».(3) آزادی قلم وقتی میسر است که فکر آزاد حقایق را درک نموده باشد آن وقت است که «قلم آزاد نتایج فکر آزاد را در صفحات مطبوعات جریان می دهد».(4) حال اگر فکر محدود و بسته باشد فقط از دایره ی شخص تجاوز نمی کند و ثمره و مضار آن شخصی است. ولی اگر قلم محدود شد مضرات آن ممکن است به یک ملتی سرایت نماید و موجبات ویرانی بنیادین آن شود. پس «آزادی قلم از مهمترین شعایر تمدن و عوامل ترقّی است».(5) لذا این است که در نوشته های خود هیچ کوتاهی در آگاهی ملت و مصلحت اندیشی زمانه و حاکمیّت را نمی کرد و معتقد بود روزنامه نگار آزاد و ملی و قلم و بیان آزاد،

ص: 142

در خدمت آگاهی و بیداری ملت است و باید به این راه درآید، تاریک اندیشان هیأت حاکمه همانند همه ی مخالفان آزادی، نمی توانند به سادگی در برابر اراده ی مردم آگاه و اندیشمندان و مبارزان ترقّی خواه، تسلیم شوند. روزنامه را «یگانه وسیله آگاهی و بیداری افراد ملت»(1) می دانست. چرا که « زبان ملت است و احقاق حقوق و اظهار مقاصد ملت منوط و مشروطه به آن است».(2)

مجاهدین واقعی انقلاب هر چند بسیار اندک بودند، ولی آنان در اراده و عقیده ی خود بسیار مصمم و ذره ای کوتاهی نمی کردند اما همین امر نیز باعث شده بود که محمّد علی شاه نتواند کاری از پیش برد. محمّد علی شاہ گر چه تمام سعی خود را در انهدام و نابودی مشروطه صرف کرد ولی با این تفکر و اندیشه ای که نسبت به مشروطه داشت، مجاهدین و آزادی خواهان را جری تر و مقاوم تر می کرد. او در برابر کسانی که از فشار دستگاه ظلم و اختناق و استبداد او شوریده بودند. می گفت: «من مادامی که زنده ام با مشروطه ضدیّت خواهم کرد، و راضیم مملکت را روسها برده ، من خادم ایشان باشم. ولی راضی نیستم استدعای ما را برآورم و با ایشان مقاومت می کنم...».(3) با این طرز تفکر او آزادی خواهان و کوشندگان انقلاب ، مخصوصاً راه نجات، را در دو نکته بسیار مصمم می کرد. یکی بیگانه ستیزی نسبت به روسها بود که با تمام لطماتی که کشور از آنان داده بود، محمّد علی شاه همچنان خواهان حمایت و نفوذ و دخالت آنان در کشور بود. و دیگری استبداد ستیزی و مبارزه با ارتجاع.

ستیزه با بیگانه، تنها نسبت به رو سیه خلاصه نمی شد انگلستان نیز چهره ای

ص: 143

بدنام و گریه نزد ترقّی خواهان کشور داشت. راه نجات در زمان انقلاب، کینه و دشمنی روسها با مردم و آزادی خواهان را به خویی حس کرده بود، چگونه می توانست بپذیرد بود که تمام تلاشها و خونهایی که برای رهایی ملت از زیر بار استعمار کشیده شد، توسط خلفی نامشروع بر باد رود. هر چند ایستادگی او و همرزمانش با به توپ بستن مجلس و استبداد صغیر که ارتجاع و استبداد با هم در قلع و قمع مبارزان و آزادی خواهان، همدست شده بودند، شکسته شد، ولی کینه و نفرتش همچنان پابرجا ماند.

برخورد انگلستان با مشروطه و مشروطه خواهان گر چه همانند روسها نبود. ولی هیچ گاه از دخالتها و تأثیرات استعماری خود نیز غافل نمی شد. اگر در آنهدام مجلس و کشتار مجاهدین حضور فیزیکی نداشت ولی چندی پس از آن به هنگام برپایی مجلس دوم و سوم و مهمتر از آن کودتای سید ضیاء الدّین، نفوذ و حضور خود را اعلام کرد. این کار خشم تلاشگران و روشنفکران انقلاب را مضاعف نمود. آزادی خواهان هر چند نتوانستند کاری از پیش ببرند. ولی با قلبی که در دست داشتند در سب و محکومیّت عاملین و مسببین آن. وظیفه خود را عمل کردند. راه نجات نیز که در این زمان چند سالی از انتشار روزنامه اش می گذشت، با مقالات تند به مخالفت با کودتای 1299ش. که زمینه ی سقوط قاجاریه و شکل گیری حاکمیّت پهلوی را فراهم می آورد، پرداخت. مخالفت او به خاطر دفاع از قاجارها نبود، بلکه معتقد بود طراحان کودتا اجانب خارجی هستند که دخالت مستقیم در کشور نموده و مهره های انتخاب شده آنان نیز بازیگران سناریویی به حساب می آیند که آنان خواهان اجرای آنند. لذا در جای جای روزنامه چندین بار به این حادثه اشاره دارد و آن را محکوم می کند. مخالفتها و دشمن ستیزی های او با انگلستان چنان شدت

ص: 144

داشت که او را «دشمن مظالم انگلستان در اصفهان»(1) می شناختند.

پس از به توپ بستن مجلس و کشتار در تار و مار کردن کوشندگان انقلاب و روشنفکران و حوادث پس از آن، مهمترین پدیده ای که در عرصه ی مبارزات سیاسی، اجتماعی و آزادی خواهانه، نمایان شد، احساس ناامیدی و یأس بود. احساسی که بر اثر آن پیروان راستین آزادی و استقلال کشور را از صحنه ی حکومت دور و باخت منزوی شدن اندیشمندان و روشنفکران و پیشروان آگاه و ترقّی خواه در عرصه ی قدرت شد. که نتیجه ی آن حاکمیّت مستبدان و مرتجعان دیروز و جاه طلبان قدرت پرست بر سرنوشت ملت و کشور بود. انگار تمامی تلاشها و زحمات بی حاصل بود و کسی از قبل متوجه آن نبود. نویسنده ی روزنامه «رهنما » کمی پیش از کودتای 1299ش، طی مقاله ای کاملاً بر این نکته دست گذاشته و چه زیبا آن را بیان می کند. او می نویسد:« من می گویم در این مملکت آزادی وجود ندارد. نه تنها امروزه بلکه دیروز و پریروز.... و بالاخره از همان روزی هم که ایران ظاهراً تغییر رژیم داد. در آن وقت نیز... در تهران و تمام ایران، توانایی و قدرت تحمل آزادی را در خود ندیدند. فکر آزاد را پرورش ننموده و اجازه ی نشو و نمای آن را ندادند و اجمالاً نتوانستند آزادی را تحمل کنند... بالجمله در ایران... آزادی نیامد. استبداد و خود رأیی تغییر صورت داد. استبداد در لباس آزادی در آمد و آزادی حقیقی به دست این همه مرتجعین آزادی نما، در مشیمه ی خود خفه شد. تغییر ظاهری پارلمان، انجمن ایالتی و ولایتی و روزنامه، ایجاد نمود. ولی فکر ها آزاد نگشت. قلمها در همان زنجیر و یک زنجیرهای تازه تری گرفتار آمده و نتوانستند متعرض حقایق بشوند. به همین جهت، موهومات از بین نرفت و بتها شکسته نشد . به علاوه، بتهای تازه و نو ظهور و رنگین تری، عرض وجود نمود و برای این ملت،

ص: 145

قوزی بالای تمامی قوزهای سنگین شد.

در این تغییر رژیم که مقصود از آن، برچیدن بساط آقایی و استبداد و فرمانروایی مطلق عده ای معدودی بود، نتیجه حاصل نگشت. خود رأیی و مالک الرقابها نمردند، بلکه عوض شده و تعبیر فرم دادند. این مرتبه ایران گرفتار یک رژیمان آقا و مالک الرقاب تازہ تری شد و همه ی مقدرات، فقط و فقط به دست آنها، تمام آن اشخاصی که مخالف آزادی عقیده بودند، افتاد».(1)

این تفکر حاکم بر زمانی است که ابراهیم راه نجات مصمم در اجرای وظیفه ی الهی و میهنی خود است. او از جهالت و نادانی مردم در سرنوشت خود بسیار رنج برد ولی از کمک کردن به آنان کوتاهی نمی کرد. با نوشته های خود آنان را آگاه و به مبارزه دعوتشان می کرد و «پیوسته آنان را بگرفتن حقوق خویش به تشجیع وادار می نمود.»(2) گرچه از توان مالی چندانی برخوردار نبود، ولی دستی با کرم و دلی با ترحم داشت. به خاطر طرفداری از رنجبران و کارگران زحمت کش محبوبیّت خاصی در میان این قشر پیدا نموده بود و در مقابل به خاطر مخالفت هایش با سرمایه داری، گروهی نیز در مقابل صف آرایی نموده بودند. مقبولیتش در میان روشنفکران برگرفته از آزاد منشی و تفکراتی بود که در روز نامه اش به چاپ می رسید..

پای بند و مقید به آراء و افکار اسلامی و اجرای اصول آن بود، هر چند که محکوم به «بی دینی و بی اخلاقی»(3) بود. از حد و حریم حق نویسی و حق گویی هیچ گاه خارج نشد و تاوان حبسن و رنج آن را نیز تحمل نمود.

در تمام مدت خدمت خود با کناره گیری از داخل شدن در حزب و گروهی،

ص: 146

ثبات و پایداری در مسلک خویش را به ظهور رساند»(1) و نهایتاً راه نجات «عمر عزیز خود را در راه آزادی کشور و مخصوصاً خدمت به جامعه ی اصفهان صرف نمود».(2) اما افسو س کسی قدر شناس این مرد بزرگ نبود و هیچ گاه از خدماتش تمجدید نشد و در اوج مظلومیّت جان سپرد.

ص: 147

ص: 148

ص: 149

فنون اولیه را تحصیل کردم».(1) چون از هوش و ذکاوت خوبی برخوردار بود، هم زمان از محضر استادان بزرگ در شعر و ادب و خط، نیز استفاده ها نموده و فیض برد. او «نزد میرزا عبدالرحیم افسر، خطّاط و شاعر، به تعلیم خط و خوشنویسی پرداخت».(2) و چنان در این کار موفق شد و زیبا می نوشت که « دواوین شعرای بسیاری»(3) را برای نوشتن بدو سپردند. در این زمان همچنین پدرش چون ذوق و قریحه ی شاعری در او دید «بفرمود که کتاب انوار السهیلی را منظوم نمایم».(4)

ابراهیم خلیل خان چون با ورودش به اصفهان به خدمت تشکیلات ظلّ السلطان در آمد، حاج محمّد حسین را نیز به امورات دیوانی شاهزاده دعوت به کار کرد. اما چندی نپائید که با مرگ ابراهیم خلیل خان، حاج محمّد حسین نیز «دیگر قبول شغل ننمود و خانه نشینی را بر سایر امورات دیوانی ترجیح داد ».(5) جای او را فرزندش، گلشن ، در امور اداری پر کرد و به سمت منشی گری حاجی عبدالله خان آغا باشی، در آمد. گلشن با طبعی که داشت ماندن و خدمت در دستگاه مستبدانه ی

ظلّ السلطان، برایش غیر قابل تحمل بود و اصولاً مجموعه ی خاندان قاجار برایش نفرت انگیز شده بودند. از سختیهایی دوره ی استبداد و ستمگری های حکام و زمامداران آن عصر چندان به ستوه آمده و رنج و محنت داده بود که وقتی زمزمه ی آزادی خواهی در گوشه و کنار کشور بلند شد، او نیز به صفوف آزادی خواهان پیوست و طرفدار جدّی آنان گردید.

ص: 151

عصر و دوره ی او مصادف با عهدی بود که تیره ترین ایام و پر حادثه ترین دوره ها در ادوار تاریخی ایران در قرون اخیر بود. او هفده سال از سلطنت ناصر الدّین شاه قاجار ( 1264 - 1313 ق.) را درک کرد و با شیوع افکار تازه و بی سابقه و ظهور رجال انقلابی بزرگ و روشنفکرانی که سکان دار آزادی خواهی در کشور بودند، آشنا شد و با شروع انقلاب مشروطیّت که دوره ی رشد و ظهور کمالات علمی و ادبی و دوره ی شباب اوست، با متجددین همراه و همدل شد. با آغاز انقلاب مشروطیّت که مسیر تاریخ ایران را تغییر داد و در تمام شؤون و اصول سیاسی و اجتماعی و فرهنگی ایران، اثر عمیق و پایداری گذاشت، ایرانپور نیز گرچه از اموری که در پرده ی سیاست پنهان بود و حوادث تلخ که بیش و کم لازمه ی هر انقلابی است، آگاهی نداشت، با ایمان راسخ به آن گروید و در نیل به آن مقصود فداکاریهای فراوان نمود.

بعد از پیروزی انقلاب تا پایان قاجاریه، روزگار مفید عمر او باز با سخت ترین و تاریک ترین ادوار تاریخی ایران سپری شد. هر چند دولت استبدادی جای خود را به دولت قانونی داده بود ولی رشته ی امور مملکت و ملت از هم گسیخته و هرج و مرج بر کشور حاکم بود. امنیّت و آسایش و آرامش از بین رفته و جای آن را به خاطر خود سریها و زورگوئیهای حکام و اربابان، نا امنی گرفته بود. اصفهان نیز که نسبت به دیگر شهرها و ولایات از تب انقلابی بیشتری برخوردار بود، از این امر مستثنی نبود و جان و مال و ناموس مردم در قبیضه ی قدرت و مشیّت افراد زورگو و بلهوس و لوطیانی قرار داشت که هیچ کس را یارای مقاومت در برابر آنان نبود. اما اصفهان امتیازی که نسبت به دیگر ولایات داشت، وجود قوه ی روحانی و پیشوایان متنفذ مذهبی قوی ای بود که توانسته بود تا حدودی بر اوضاع مسلط و ارتباط خود را با زعمای مشروطیّت در تهران حفظ کند. گلشن ایرانپور در این زمان چون «یک نفر

ص: 152

آزادی خواه از همه چیز گذشته شده بود»،(1) تمام سعی و تلاش و مال و جان خود را معطوف به این کار نمود و شرافتمندانه خدمت می کرد. به طوری که «سالها به طور افتخاری در اتّحادیه اصناف اصفهان منشی و مدیر دفتر بود».(2) و هیچ مزد و پاداشی دریافت نمی کرد.

با بروز کودتای شوم محمّد علی شاهی و به توپ بستن مجلس شورای ملی و کشتار مجاهدین، دل کو شندگان انقلابی اصفهان به درد آمد، لاجرم در صدد راه علاجی بودند. چندی بعد اقبال الدوله کاشانی (میرزا محمّد خان غفاری ). از طرف محمّد علی شاه به حکومت اصفهان منصوب شد و تمام امیدها و آمال آنان را به یأس مبدّل کرد. حکومت او دوام چندانی نیاورد و در ذی الحجّه سال 1326 طی جنگی که بین بختیاریها به رهبری در ضرغام السلطنه ( حاجی ابراهیم خان )، با اقبال الدوله صورت گرفت، اصفهان بدست نیرو های بختیاری فتح شد. در این واقعه ی تاریخی، ایرانپور به سهم خود خدمات شایانی از جمله دیپلوماسی ها و رایزنی هایی بین سران مجاهدین و بختیاریها و تحریک و آماده کردن مردم برای مقابله با عناصر استبدادی، انجام داد و چون محمّد علی شاه به خود سریها و مقابله با آزادی خواهی را همچنان ادامه می داد، به همراه دیگر مبارزان آماده حرکت به سوی تهران شدند و با فتح تهران به حاکمیّت مستبدانه ی او خاتمه دادند. لیکن حوادث و اتفاقاتی که در این بین رخ داد، ایرانپور را چنان به تفکر واداشت که نه تنها او را از کرده ی خود پشیمان ساخت، بلکه برای همیشه از قایله سیاست و همراهی با آن کنار کشید و هر روز که می گذراند بر عمر و مال بر باد رفته ی خود حسرت می خورد.

ص: 153

اما زندگی گلشن ایرانپور پس از انقلاب و فتح تهران. از این پس گلشن خسته و رنجور به دنبال شغلی بدون دغدغه ی سیاسی بود که پیشنهاد منشی گری اداره ی اوقاف اصفهان را که به او شده بود می پذیرد و هشت سال در این اداره خدمت می کند که چندی در سمت رئیس دفتری آن بود.(1) ولی او آرام و قرار نداشت. در این مدت با حضور در انجمنهای ادبی، مخصوصاً «انجمن ادبی دانشکده که مرحوم عباس خان شیدا (2) آن را اداره می کرد»،(3) محقل گرم و رونق شایانی به شعر و ادب در اصفهان داده و خالق آثار منظوم بی نظیری می شود که نشان از توانائیها و قدرت ادبی اوست. بی شک او را می توان از شعرای نامور عصر خویش خواند.

علاوه بر آن، مقالات ادبی و سیاسی ارزشمند و تاثیر گذاری در جراید معروف آن زمان اصفهان مانند «پروانه ، انجمن اصفهان، مفتش ایران، کاشف أسرار، زاینده رود، مجله ی حقیقت و حتی روزنامه عرفان و اخگر»(4) به چاپ رساند. وی عقیده داشت تاریخ و سیر تحولات ملتها زائیده شخصیّت حاکمان یا قدرت سرمداران رژیم های مطلق گرا و ضد دموکراسی نیست، بلکه این خود مردم و ملتها هستند که سرنوشت خود را رقم می زنند و اگر آگاهانه تر به حوادث و جامعه ی خود بنگرند و آگاهی بیشتری داشته باشند، عاقبت بهتر و سرنوشتی روشن تر خواهند داشت. و همچنین معتقد بود «بقاء و فناء هر ملت و دولتی منوط و مربوط به جهل و عقل و علم و عدم علم است».(5) لذا مهمترین ابزار برای پرورش استعدادها و اندیشه های نوین و روشنگرانه نهفته در بطن جامعه و بهترین وسیله خدمت کردن به

ص: 154

معارف را انتشار روزنامه می دانست. پس با عزمی راسخ کمر همّت را سخت بر میان بسته و دست به بزرگترین خدمت فرهنگی خود یعنی انتشار روزنامه «اختر مسعود» که از بهترین و تأثیر گذارترین روزنامه های منتشره در اصفهان بود، زد.

وی به خاطر علاقه به زادگاهش، مسافرتهای چندی به یزد نمود ولی بدنامان و بدسگالان چهره ای غیر حقیقی از او ترسیم نموده بودند. لاجرم «گرفتار ملانمایان بدکار گردید» ،(1) و مجبور به بازگشت شد. ولی در سال 1305ش. از طرف اداره ی طرق وشوارع، به یزد و کرمان مأموریت یافت. با سپری شدن این مدت، این بار در اداره ی ثبت اصفهان مشغول به خدمت شد و تا پایان عمر در این اداره بود و «با حقوقی ناچیز ولی با کمال مناعت طبع زندگی کرد». (2)گلشن در ماه های پایانی حیاتش« در اثر سکته ای که کرده بود، مزاجاً علیل روحاً بسیار پریشان و متأثر بود. نسبت به دنیا بدبین شده، هیچ چیز او را نمی توانست شاد گرداند و نسبت به دوستان بی وفایی که او را در آن حال فراموش کرده بودند، با نظر بی اعتنایی آمیخته به تعجبی می نگریست».(3) تا سرانجام در چهاردهم مرداد ماه 1316 روح پاکش از این تن رنجور پر کشید و در قرب الهی مأوا گرفت و در تخت فولاد اصفهان ، تکیه ی صاحب روضات به خاک سپرده شد.

ایرانپور در محیطی نشود و نما یافت که ناسپاسی ها و حق ناشناسی های زیادی در حق او شد. با تمام فضایلی که در شعر و ادب و هنر داشت و ملکات نفسانی بی نظیری که از او یاد می کنند، به واقع حق او ادا نشده است و «شاید امروز جز

ص: 155

معمرین و دوستان او، دیگران از زندگانی پر رنج و ملال این نویسنده و شاعر اطّلاع ندارند».(1) انگار تمامی آزادی خواهان و فعالان و مجریان واقعی انقلاب مشروطیّت و کسانی که آگاهانه در صدد نجات مردم، از بدبختی که سالیان درازی گریبان گریشان شده، بر می آمدند، می بایستی گمنام و نهایتاً در اوج تھی دستی و فقر جان سپرده باشند. از مردم عامی انتظاری نیست، چرا که نسیان رکن اصلی عوامیّت است ولی دو ستان آگاه و اهل فضل را چنین نشاید. نا سپاسی و بی وفایی در زمان حیات گلشن چنان بر او روا شده بود که وقتی «ادیب فرهمند»(2) و به پاس علاقه و احترام دست یاری به او می دهد، تعجب و تشکر خود را چنان با سوز دل ابراز می کنند که انگار آه چندین ساله در سینه دارد .

ایا ادیب فرهمند ای خجسته نهاد

همیشه خاطرات از بخت و عمر باشد شاد

طریق مردمی و آدمیّت این باشد

که دست دوست بگیرند چون ز پا افتاد

بلی چو پیل بگردابی اوفتاد باید

به دست یاری پیل دگر نجاتش داد

تو پیل دوم و من نیز اولین پیلم

زیمن همّت تو گشتم از بلا آزاد

محبتی که نمودی به من زیاد نرفت

که نان مرد به مرد است قرض و باید داد

ص: 156

همیشه دست بدست است روزگار آری

گرفت آنکه زهر دست بایدش پس داد(1)

این ناسپاسی به هنگام مرگش نیز نمودار بود، به سانی که «مرگ او هم بی صدا و شاید هم بعضی از همکنان او هم اطّلاع از قوت او نداشتند».(2) این است طرز رفتار و اظهار حق شناسی مردم از یک نفر شاعر و نویسنده. گر چه فرزندی نداشت ولی فرزندان بی سرپرست و اطفال کوچک گرسنه را همواره از آن خود می دانست و زبان حال این اطفال را در شعر طولانی «مجلس تعزیه فقرا»(3) بسیار زیبا، با تمام احساس درونی خود ترسیم می نماید. گلشن در حالی از این سرای رخت بر کند که مردی عالم و سلیم و نفس و «مردی پر حوصله و پر کار»(4) بود.

مطالب تاریخی و گوناگون و همچنین اشعار مخصوصاً اشعار خود سردبیر است. این جریده مرام و غرض خود از انتشار آن چنین ابراز می کند که:«... چون می دانیم بهترین وسیله، خدمت کردان به معارف است و معارف را طرق بی شمار است. این است که ما یکی از طرق معارف را که نشر جراید است انتخاب کرده... و روزنامه اختر مسعود را... برای خدمت به معارف و ملت و دولت اختیار و به نگارش آن پرداخته ایم...».(1) اختر مسعود در سال اول هفته ای دوبار ولی از سال دوم به صورت هفتگی و بعضاً سالهای بعد به طور غیر منظم پانزده روز و گاهی ماهی یک شماره منتشر می شد. تا زمانی که تمامی امور روزنامه به عهده خود ایرانپور بود، روزنامه ای جدی «و یکی از روزنامه های خوب و آبرومند اصفهان بود و بواسطه ی مقالات گوناگون از اوضاع اجتماعی و اقتصادی که در آن درج می شد و مخصوصاً چون مشتمل بر تمام اخبار شهری و محلی بود، مورد توجه و علاقه ی عموم واقع شده بود».(2) ولی از سال هفتم به بعد که مدیر داخلی آن به «میرزا محمّد علی دانش خوراسگانی» (3) واگذار شد، علاوه بر اینکه «در مندرجات روزنامه تغییراتی حاصل شد، از صورت جدی به صورت فکاهی نیز در آمده».(4)

نکته بارز و امتیاز ویژه این روزنامه که در کمتر روزنامه های دیگر می توان یافت، شیوایی قلم و سبک ادیبانه و جذاب نوشته های آن است. در سالهای بعد هر چند صاحب امتیاز آن بر عهده ی گلشن ایرانپور بود، ولی زیر نظر یک هیئت مدیره مرکب از «احمد عرفان»(5) و «میرزا محمّد علی دانش خورسگانی » و «ادیب فرهمند»

ص: 158

که در سال آخر، سردبیری و نگارش روزنامه را به عهده داشت، اشاره و منتشر می شد. «اختر مسعود که یکی از روزنامه های کهن اصفهان بود به مدت پانزده سال و اندی به نشر و توسعه فرهنگ و بالا بردن سطح معلومات عموم، خدمات زیادی نموده است».(1)

در بین آثار منظوم گلشن، که جملگی در زمان حیاتش به چاپ رسیدند، منظومه ی «انوار سهیلی»، جامع ترین و معروف ترین آنها به حساب می آید. این اثر که به فرموده پدرش و در سن بیست و پنج سالگی آغاز شد، چون «سخت و مشکل و گاهی طبع از آن فرار می کرد، بیست و پنج سال طول کشید تا تمام شد».(2) این منظومه از شاهکارهای شعری او محسوب می شود. آثار دیگری چون عقل و مجنون دلکش و پریوش، آلمان نامه، مشروطه نامه، بهرام نامه، نخجیر نامه و دیوان «اشعار » که به قول خود «مخصوصاً قریب شصت هزار بیت می شد»،(3) از دیگر یادگارهای منظوم اویند.

اما وسایل و نوشته های او شامل «جنگ بین الملل، سفر پنج روزه، مناظره ی الکل و تریاک، مناظره ی مرگ و زندگی، بزرگزاده، چمنستان و یادداشت وقایع بیست ساله ی مشروطیّت ایران»(4) می شود که در این بین کتاب «یادداشت وقایع بیست ساله ی مشروطیّت ایران» از اهمیّت بیشتری برخوردار است. این اثر که بنا به نوشته ی خود ایرانپور در صفحه ی اول نسخه ی دست نویس، «یادداشت وقایع بیست ساله ی مشروطیّت ایران و اتفاقات ممالک خارجه است... در جمادی الثانی

ص: 159

1335 ثبت و ضبط و تدوین شده». توضیح آن که: گرچه نام کتاب «وقایع بیست ساله» نوشته شده، ولی از شروع مشروطیّت تا تاریخ شروع کتاب که ده سال می شود، خلاصه وار مطالبی در ابتدای جلد اول ذکر شده و عمده ی مطالب با شروع جنگ جهانی اول آغاز می شود. این کتاب که از تاریخ چهارشنبه بیست شهر جمادی 1335 شروع و در تاریخ شهر رجب 1345 پایان می پذیرد، حوادث این ده سال را به صورت سالیانه تحت عنوانی که خود به نام جلد از آن یاد می کند، به طور مشروح در تاریخ ایران مخصوصاً حوادث اصفهان و دیگر کشورهای جهان که درگیر جنگ جهانی اول هر اسناد را بیان می کند.

گلشن از آگاهی های خوبی نسبت به اوضاع و حوادث این زمان ایران و جهان برخوردار بود. و اطلاعاتی که از روزنامه های داخلی و خارجی و تلگراف های صادر شده و شرح زندگانی شخصیّت های سیاسی جهان ارایه می دهد گواه این مدعا است. یادداشت وقایع بیست ساله ی مشروطیّت ایران، گر چه به حوادث و اتفاقات افتاده در تمامی نقاط ایران اشاره دارد ولی به خاطر پرداختن به جزئیات وقایع اصفهان، در باب تاریخ و اوضاع سیاسی اجتماعی اصفهان، در ده ساله ی پایانی قاجاریه منبع بسیار مفید و ارزشمندی محسوب می شود. وی ظاهراً قصاد داشته حوادث سال به سال را تا زمان حیات خود بنویسد، ولی با سقوط قاجاریه و تثبیت سلسله پهلوی در 1304ش. آن را متوقف می کند و دیگر از ادامه آن چشم می پوشد. از یادداشت هایی که بعضاً در سالهای پایانی عمرش به بعضی از جلدها اضافه کرده، معلوم می شود چند باری آنها را مطالعه کرده و نکاتی که لازم می دانسته به آنها اضافه کرده ولی لازم می دانسته که کتاب را تا زمان حیات خود ادامه دهد. این اثر با خطی زیبا و بسیار ساده و روان نوشته شده که از ویژگیهای گلشن ایرانیور بوده.

ص: 160

بلاهت عاید ما نخواهد شد.

جامعه های زمان او از اوج تمدن دیرینه ی خود عقب افتاده و اصلاً با دیگر ملل متمدن جهان قابل قیاس نبود. علت آن چیزی جز مرض مهلک جهالت که گریبان گیرش شده بود، نبود. لذا او برای نجات از این فلاکت معتقد بود «بایستی که نخستین قدم را به سوی صحیح برداریم و تا آخرین نقطه ی امکان در توسعه دوایر آن کوشش نمائیم و از بین راه در صدد صحت بدن ملت و روح ملت و عقل ملت بر آئیم ».(1) وی بر دو نکته تأکید فراوان دارد و با پیشینه ی تاریخی این ملت، این دو نکته را لازمه رسیدن به تمدن حقیقی می داند. یکی «عاطفه» و دیگری «وجدان» و «ملتی که فاقد این دو خصیصه باشد، خیلی دیر به وصال تمدن حقیقی می رسد و شاید مادام العمر از تمدن دور و مهجور باشد».(2) حال اگر ملتی خواست به تمدن دست یابد، «شرط عظیم تمدن، داشتن تدیّن است و اس و اساس تدیّن، پیروی تمدن بر حسب اقتضاء آن عهد است».(3) لذا علت عقب ماندگی ایرانیان و اینکه آنان تاکنون نتوانسته اند روی تکامل و ترقّی را ببینند، برای آن است که «نتوانسته اند تدیّن و تمدن را توأم. دارا شوند».(4) چرا که در تفحص و غور در اموراتشان در می یابیم که همیشه راه افراط و تفریط پیموده و هنوز نتوانسته ایم تدیّن و تمدن را به حال موازنه و تعادل نگاهداشته و در سایه توازن و تعادل این دو کلمه که تمام سعادت و خوش بختی ملت در آن است، جمیع امورات مدنیّه و معاشیّه و معادیّه خود را اصلاح نمائیم ».(5) پس ملتی که توازنی در آن دیده نمی شود و کفه های افراط و تفریط

ص: 162

ترازویشان دایماً متغیر و پایین و بالا می رود، اسباب خرابیها و بی عاطفه گی و بی وجدانی و خیانت و جنایت را خود باعث می شود. لذا از این ملت چه انتظاری هست؟ و اصولاً چرا بایستی ملت ایران چنین بوده و هیچ چیز نداشته با شد؟ «برای اینکه گاهی تمدن را پیروی می کردیم و دست از تدیّن برداشتیم و وقتی تدیّن را تعقیب نمودیم، چشم از تمدن پوشیدیم، این است که هیچ چیز نداریم و همه چیز می خواهیم».(1)

ایرانپور از عوامل بدبختی و ذلّت ایرانیان، دو چیز دیگر را نیز معتقد است «یکی عدم تشخیص و تمیز درد، و دیگری نداشتن اعتماد به نفس».(2) چون ملت ما هیچ گاه نفهمیده که چه چیز برایش خوب و مفید و چه چیز مضر است. چه چیز موجبات سعادت و ترقّی و چه چیز باعث افول و نزول است. لذا گاهی دقدقه ی دین داشته و گاهی نجات را در بی دینی جستجو می کند. گاهی خوش بختی را در دامن بیگانه می داند و دست به دامن او می شود. قدرت و عظمت خود را هیچ پنداشته و دایم به اطراف می نگرد، توانی حاکی از اینکه قدری به خود آید را ندارد. همین اعتماد به نفس نداشتن است که ما را هر روز متکی به غیر می نماید و همیشه آرزومندیم که اتکاء و اعتماد به غیر داشته باشیم. لاجرم «این دو چیز و علت جمیع فلاکت و هلاکت ملت ایران»(3) را فراهم آورده است.

ایرانپور در تاریخ ملت ما، همواره به عنوان آزادی خواه و میهن پرست واقعی شناخته شده ، چرا که هیچ گاه در مقابل بیگانه سر تعظیم فرود نیاورد و کینه ی آنان را تا پایان برای خود خریده بود. او آن چنان براجنبی پر ستها و وطن فروشان خرده

ص: 163

می گرفت که اگر گناهی برایش قایل بخشودن بود، گناه آنان هرگز بخشیده نمی شد.. او همواره می گفت: «پیش من بزرگترین ننگ ها، ننگ اجانب پرستی و از آن بالاتر وطن فروشی است».(1) بیگانه پذیرشش از هر راهی منکوب و مصیبت بار است و همو ست که بیچارگی و فقر اقتصادی و سیاسی و فرهنگی را برای ما به همراه آورده. او یکی از راه های مقابله با بیگانه و بهترین علاجی که ممکن است فقر اقتصادی را بهبود بخشید را، «توسعه ی امتعه ی داخلی و امساک در ابتیاع امتعه ی خارجی»(2) می دانست.

ایشان از مدافعان راستین معارف و فرهنگ کشور بود و در این راه سعی و تلاش زیاد نمود. چه از تأسیس روزنامه که آن را بهترین خدمت می دانست و چه نشر کتاب که در زمان حیات خویش بالغ بر پانزده جلد کتاب تألیف و منتشر کرد. و این نشان از علاقه و زحمت فراوان اوست. گلشن هر چند از نظر مالی توانایی های لازم برای ایجاد مراکز فرهنگی نداشت، ولی در هم یاری و هم فکری از هیچ کوششی دریغ نمی کرد. او در تبلیغ وجود مدارس از جدید برای تحصیل علم، مقالات متعدی نگاشت که نشان از نظر و فکر بلند اوست. وی راه سعادت ایرانیان را تحصیل در مدارس می دانند، چرا که «صفوف دانشمندان و ارباب صنایع و فنون در مقابل صفوف جهالت و خرافات را محصلین مدرسه تشکیل می دهند». (3) و این مدارس هستند که باعث افزوده شدن علم و عمل و به همان نسبت کاسته شدن از مراتب جهل و نادانی می شوند. وقتی سعادت ما مهیا می شود که «ما بتوانیم در مقابل جهل و خرافات، با مردان آزموده و عالم و دانا، صف آرایی کنیم».(4) وجود مدارس به تنها

ص: 164

نمی تواند کافی باشد و با شروع کار همه چیز تمام شده نیست. بلکه «نخست باید به تحصیل آدم کوشید. یعنی اینکه بتوانیم در اندک زمانی به دیدار مردمان عالم و عامل نایل گردیم.»(1) به واقع باید گفت که «ما مردمان کاری می خواهیم، ما اشخاص لایق می خواهیم که به مرتبه ی جواهر گرانبها باشند، نه جمعیت تهی از علم و عمل. ما مدرسه را می خواهیم که به سیرت و معانی، آدم درست کند».(2) در چنین شرایطی مدرسه لازم و واجب است.

ایرانپور در خانواده ای مؤمن و معتقد، نشو و نما یافته بود و اصول آزادی خواهی و مردم داری و یاری مظلوم و هم دلی و هم یاری با بینوایان، از برکت همین اعتقادات ، در وجود او جاری شده بود. او هیچ گاه از یاد خدا غافل نبود و این را در نوشته هایش مکرراً توصیه می کرد. اعتقاد راسخ بر این داشت که «ابله کسی است که از خالق بگسلد و به مخلوق بپیوندد».(3) وی سعی خود را می نمود ولی نتیجه را به امر الهی موکول می کرد که هر آنچه او بخواهد، آن شود. زیرا «در مقابل قضا و قدر، جد و جهد باطل و در مقابل مصیبت و بلا جزع و فزع بیهوده است، زیرا آن کار خود را می کند و این راه خود را می رود».(4)گلشن از دار دنیا هیچ نداشت و بدو نیز هیچ دل بسته بود و همه ی عمر «با کمال فقر و تهی دستی و مناعت طبع زندگی می کرد».(5) و اگر طعم خوش بختی که زبان زد حال دیگر مردم بود را نچشید، ولی نزد دوستارانش خوش بخت ترین مردم محسوب می شد و آن سان که گفته بود «بدبختی مقدمه سعادت و خوش بختی اولین مرحله ذلّت است، زیرا که هر ذلّتی را عزّتی در پی و هر

ص: 165

عزّتی را ذلّتی در پیش است».(1) امروز مصداق پیدا کرده است.

در آخر باید افزود که ایرانپور، اگر در سالهای آخر حیات خوش «نسبت به دنیا بدبین... و نسبت به دوستان بی وفا... با نظر بی اعتنایی آمیخته به تعجبی می نگریست»،(2) بدان دلیل بود که هیچ یک از تلاش هایی که با دیگران، هم یار و همراه شده بود، نتیجه ندادند و این در روحیه ی او بسیار تاثیرگذار و برایش شکننده بود. در حوادث مشروطیّت، با تمام جان فشانی هایش، جز لطمات جانی و مالی هیچ عایدش نشد و روزهای پس از آن، چنان بر او گذشت که لب به شکوه گشوده می گوید «بدبختی من و عایله من از این روز شروع شد، زیرا که مال و اموال خود را به ضمیمه های عمر تلف کردم و بالاخره دیگران به مقام عالی رسیده، آتیه ی خود را تأمین کردند و عجب تر آنکه به جای امتنان و تشکر، هر وقت به من می رسیدند، خندیده و از تمام کردن مال و علاقه، ملالتم می نمودند».(3)

مؤثر ترین حادثه ای که باعث شد او از کرده خود پشیمان و خود را برای همیشه کنار بکشد، ماجرای فتح تهران و حرکت از اصفهان به سوی تهران بود. وی با تمام علاقه ای که نسبت به مشروطیّت و آزادی خواهی داشت، چنین می پنداشت که محرکین و پیشروان و یاری کنندگان این خیزش، جملگی همچون اویند و صادقانه و با صمیمیت خواهان خدمتند.. ولی بعد متوجه شد که «بسیاری از آنها دروغ می گفتند و همه، وطن خود را که شکمشان بود، آباد می خواستند.»(4) و آرمان هایی که افراد بزرگی بدان خاطر خونشان ریخته و جانشان فدا شده بود، به کلی تغییر یافته و به قول حاج آقا نور الله نجفی «ما انگور انداختیم که سرکه شود، آن را شراب کردند». و

ص: 166

چنان شد که گلشن نتیجه ی ما حصل تمام زندگی و کار خود را در یک جمله چنین بیان می کند. «بعد از پنجاه و چهار سال زحمت داشتن ثروت و علاقه. نتیجه ای که امروز حاصل من شد این است که عمری تلف کردم و به تجربه فهمیدم که تمام گذشنه و آینده ها پیچیده به دروغ بوده و خواهد بود. دیگر به هیچ وعده و گفتار دوستان اهمیّت نمی دهم ولی به ظاهر منکر نمی شوم و به خود و دنیا با خنده ی آمیخته، به تمسخر می نگرم».(1)

ص: 167

ص: 168

فرزندان « میرزا اسدالله خان» (1) بودند. وی با سپری نمودن تحصیلات مقدمات و رشد کمالات علمی به لبنان رفت واز دانشگاه بیروت فارغ التحصیل شد. در بازگشتش به ایران، « به خدمت دولتی در وزارت فرهنگ» (2) وارد شد و مدتها در اصفهان به امور فرهنگی اشتغال داشت. با تأسیس مدرسه ی « ایمانیه» به سال 1325 ق. « او از اعضاء و هیأت مدرسه ایمانیه به همراه چند نفر دیگر بود.»(3)پس از چندی او با کسب مجوز، اقدام به مهمترین و بزرگترین کار فرهنگی خود، یعنی انتشار روزنامه ی، کرد و روزنامه ی « اخگر» از این زمان وارد صحنه ی مطبوعاتی اصفهان شد. اما« چون با عدم استقبال عمومی مواجه شد». (4)

کار روزنامه را رها کرده مجدداً به خدمت آموزش و پرورش درآمد و « به مدیریت مدرسه ی صنعتی اصفهان منصوب شد.» (5) ایشان « دو سه سالی ریاست دبستان صنعتی را عهده دار بود»(6) تا

ص: 170

اینکه به سال 1307 ش. به خدمت وزارت دادگستری درآمد و در آنجا مشغول به کار شد. ورود او به امور قضائی بدین خاطر شروع شد که « در این ایام که مصادف بود با انحلال عدلیه بدست مرحوم داور، نامبرده هر جا اشخاص دانشمند و مطّلع سراغ می کرد آن را برای عضویت در عدلیه جدید دعوت می نمود. آقای وزیر زاده را نیز به عضویت عدلیه دعوت نمود و مشارالیه از آن تاریخ به بعد در دادگستری به شغل قضاوت مشغول شدند.»(1)

ایشان زمان خدمتش در وزارت دادگستری، به عنوان یکی از قضات عالی رتبه در مشاغل مختلفی خدمت نمود. ابتدا به کرمان مأمور شد و ریاست استیناف این شهر به او محول گردید. همین سمت را در شیراز بر عهده گرفت، تا اینکه به اصفهان بازگشت و به ریاست دادگستری اصفهان منصوب شد. چند سال در این سمت بود که مأمور خراسان شد و ریاست دادگستری آنجا به او سپرده شد. وزیرزاده سالهای پایانی حیاتش را در بازنشستگی به سر برد(2)، تا اینکه سرانجام در جمادی الاولی 1384 ق. سر در نقاب خاک سپرده و به دیار باقی شتافت و پیکرش را در تخت فولاد اصفهان به خاک سپردند.

وزیرزادۀ شخصیّتی ستایش شدنی است. از پاک دامنی و صداقت او تمجید فراوان شده است. (3)

وی صاحب علم و فضل و کمال و «مردی بسیار افتاده حال، ملایم و وزین بود. آهسته حرف می زد و شمرده» (4) با تمام مصائب و گرفتاریهائی که برایش فراهم می شد، چون صادقانه قصد

ص: 171

خدمت داشت، ایستادگی می کرد و حوصله به خرج می داد. هر چند فرزندی نداشت ولی تمامی فرزندانی که در مدرسه بدانها درس می آموخت، را از این خودش می دانست و بسیار دوست می داشت. آنها نیز چون از او به غیر از نیکی چیزی ندیده بودند، او را همچون پدر خود می دانستند. مردم نیز به او علاقه ی وافری داشتند. چون او مردی « عفیف، شریف و عزیز النفس بود.»(1)

مقالات نوشته شده، بیشتر به قلم مدیر روزنامه است و چون « وزیر زاده قلمی واقعاً توانا داشت»،(1) « لذا سبک نگارش آنها در عین سادگی و روانی، جذاّب و ادبیانه است.

اخگر، این دوره را به صورت نامنظم و با وقفه های طولانی به سر برد و هر بار با مشکلاتی مواجه می شد.« وزیرزاده چون مردی عفیف، شریف و عزیز النفس بود، پس از انتشار چند شماره و از دست دادن سرمایه مختصری که برای روزنامه فراهم ساخته بود، چون نتوانست روزنامه هفتگی خود را در مواعد و روزهای معینی منتشر سازد پس از چند ماه انتشار تعطیل شد. سال بعد مجدداً چند شماره چاپ کرد و دوباره تعطیل گردید. و سال سوم نیز همین حال و صورت را داشت . چرا که وزیرزاده از یک طرف با سرمایه مختصری که از میراث پدر داشت، نمی توانست هزینه طبع روزنامه را از جیب مبارک خود بپردازد و از طرف دیگر چون بسیار عزیزالنفس بود خوش نداشت بمانند سایر روزنامه نگاران معاصر خود بوسیله موزع روزنامه با داد و قال و گاهی با فحش و هتاکی در روزنامه، مشترکین را تهدید و مرعوب نموده، وجه اشتراکی و حتی خارج از اشتراکی بدست بیاورد و بکار طبع و نشر روزنامه ببرد.» (2) وزیر زاده چون با عدم استقبال عمومی مواجه شد، روزنامه را رها کرد و به پیشه ی خود در آموزش و پرورش پرداخت. در این زمان وی را به عنوان مدیر مدرسه ی صنعتی اصفهان منصوب کردند.« وزیرزاده در همین موقعی که مدیر مدرسه ی صنعتی بود باز چند شماره ای از روزنامه ی اخگر را منتشر ساخت و کما فی السابق دوباره پس از چند هفته آن را تعطیل نمود.»(3)

ص: 173

بدین سان سه سال از انتشار اخگر می گذشت . تا اینکه زمینه ی همکاری آقای « امیر علی امینی» (1) با این روزنامه فراهم شد. او خود گوید: « ... در این دوره ی انتشار روزنامه ی مزبور بود که من تازه آمده بودم سری توی سرهای نویسندگان در آوردم ... این بود که روزنامه را مشترک و گه گاهی مقالاتی برای آن می فرستادم... روی همین اصلِ و علاقه شخصی، همین که درین دفعه روزنامه اخگر انتشار نیافت سخت ناراحت شدم... سوار درشکه شدم و به طرف مدرسه ی صنعتی که در خیابان چهارباغ بود رفتم. ... آقای وزیرزاده خبر شد و آمد و پس از مبادله سلام و تعارف های معمول بدون پروا و ملاحظه و رعایت احترامی که همواره برای دوست خود مرعی می داشتم گفتم : آقای وزیرزاده، شما چرا باعث سرشکست اصفهان شده اید؟ وزیرزاده مردی بسیار افتاده حال، ملایم و وزین بود. آهسته حرف می زد و شمرده، از شنیدن بیان تند من رنگش دگرگون شد و گفت : چه کرده ام؟ چه خطایی شده است... بدون تأمل گفتم: چه خطایی بالاتر از اینکه شما صاحب علم و فضل و کمال و مخصوصاً قدرت قلم باشید آنگاه اصفهان سرکوفت نبود یک روزنامه ی

ص: 174

خوب را بخورد؛ اگر روزنامه ی اخگر با آن قلم توانای شما مرتب منتشر می یافت کسی جرأت چنین کاری را نداشت... وزیرزداده قیافۀ گرفته اش باز شد و نفسی به راحت برآورد و گفت : فکر کردم خدایا چه خطایی کرده ام که اینگونه مورد حمله و هجوم دوستی پاکدل واقع شده ام. آقای عزیز، اصفهانی خود طالب روزنامه نیست . اصفهانی می خواهد روزنامه را مجانی بگیرد و تازه آیا بخواند یا نخواند. من چه گناهی دارم هر چند سال چند شماره چاپ و پخش می کنم و مبالغی از کیسه ی خود می دهم، ولی یک نفر نمی آید بگوید بابا این چند تومان وجه اشتراک را بگیر و خرج انتشار روزنامه ات بکن. باور کن این آرزو بدل من ماند که مشترکی به خود چنین عملی را بکند. وقتی هم توسط موزع مطالبه ی وجه اشتراک می شود تازه می گویند ما که روزنامه نخواستیم غلط کردی برای ما آوردی، در این صورت چه انتظاری از من دارید. و مگر می شود من خانه و زندگیم را بفروشم و روی چاپ و انتشار روزنامه بگذارم و مجاناً بدست مردم بدهم تا شهر آنها دارای روزنامه ی آبرومند باشد. از طرف دیگر میدانی من اهل زد و بند و فحش و ناسزا نیستم، تا چه حقه بازی یا ناسزا گونی . این و آن را بدوشم و مخارج

روزنامه را از این طریق نامشروع تأمین بکنم. تا خوی و عادت مردم اصفهان چنین است، انتظار نداشته باش که اصفهان دارای روزنامه ی آبرومند بشود.

... گفتم من حاضرم یک سال اداره ی امور داخلی روزنامه ی شما را شخصاً عهده دار بشوم و شما یک سال روزنامه ی اخگر را مرتب به طور هفتگی منتشر کنید. اگر کسر کردید، کسرش را من از جیب خودم می دهم و اگر نفع کردید نفعش مربوط به خودتان باشد و به شما اطمینان می دهم روزنامه شما اگر نفع نکند، کسر هم نخواهد کرد. آقای وزیرزاده گفت : چه دلیل دارد که شما زحمت بکشید کار بکنید، اگر ضرر کرد شما متحمل ضرر بشوید و اگر نفع کرد مربوط به من باشد؟ ممکن

ص: 175

است به شراکت روزنامه را انتشار بدهیم و سود و زیانش هم شریک باشیم...» (1)

بدین صورت، پای « امیر قلی امینی» ، همانطور که خود ذکر کرد، به این روزنامه برای استوار کردن آن باز شد. اما روزنامه اخگر تا سال 1307 ش، همچنان به طور غیر منظم منتشر می شد تا دوره ی دوم آن از این سال تا سال 1322 ش. که پایان انتشار روزنامه اخگر است، آغاز می شود.

در این دوره که اولین شماره ی آن در سوم آبان 1307 منتشر شد ، صاحب امتیاز و مؤسس روزنامه « میرزا فتح الله خان وزیر زاده » و مدیر مسئول و سر دبیر « امیر قلی امینی » معرفی شده اند و در اصل همه کاره ی روزنامه آقای امینی بود.

در این رابطه آقای امینی می افزاید: « روزی آقای وزیر زاده به اتفاق آقای نصیر الدّین خواجوی به منزل من آمدند و پس از اجرای تعارفات معموله، آقای وزیرزاده گفت: می دانید آقای داور مشغول دادن تشکیلات دادگستری است و من و آقای خواجوی را برای عضویت دادگستری نامزد کرده اند و ما هم پذیرفته ایم و من قریباً به طرف کرمان عزیمت می کنم. می خواستم فرزندی که با خون دل در عرض سالها به وجود آورده و پرورش داده ام، بدست شما به سپارم و با خیال راحت به صوب مأموریتم عزیمت بکنم.

من که می دانستم که آقای وزیرزاده فرزندی ندارد به شگفت آمدم و گفتم : مقصود شما را نفهمیدم . آقای خواجوی گفت : آقای وزیرزاده دریغ از آن دارند که روزنامه اخگر با قبول مأموریت ایشان در محاق تعطیل بیفتد و علاقه دارند که شما همان طور که قبلاً هم مذاکره کرده اید آن را شخصاً تحت نظر گرفته و مستقلاً اداره کنید... هر چند من عذر آوردم، معاذیرم را با دلایل موجه و ناموجه رد کردند و سرانجام تحت تأثیر اصرار و سماجتشان مجبور به قبول گردیدم و قراردادی به خط

ص: 176

و قلم آقای خواجوی در همان جلسه نوشته و به امضای طرفین رسید به خلاصه اینکه مدیریت مسئول روزنامه ی اخگر به این جانب واگذار گردید که مستقلاً و با سرمایه خودم آن را منتشر سازم و سود و زیانش مربوط به شخص خودم و در عین حال شخصاً مسئول مندرجات آن باشم...»(1)

از این پس چون روزنامه دوره ی جدیدی را شروع می کرد، شماره ی انتشار آن نیز از نو شروع شد و شماره ی قبلی دیگر قید نشد. لذا سوم آبان 1307 به عنوان شماره ی اول به چاپ رسیده است. در این دوره « اخگر سال به سال رو به تکامل رفته و با پشت کار وجدیّت مخصوص آقای امینی مدیر آن، مقالات و ترجمه های مفیدی در آن به چاپ رسید.» (2) سرانجام اینکه روزنامه اخگر تا سال 1322 ش. بیشتر منتشر نشد، چرا که در این سال به علت توقیف اکثر جراید کشور، این روزنامه نیز توقیف و چندی پس از آن آقای امینی روزنامه « اصفهان » را منتشر کرد.

ص: 177

ص: 178

کاسه گران» مشغول تحصیل علوم قدیم گردید .با استعداد و پشتکاری که داشت، علوم عربی و ادبیات را به خوبی فرا گرفت و از همان زمان نیز شروع به شعر گفتن نمود. هم زمان با بیداری و حرکت مردم برای آزادی خواهی، روشنفکران هر یک به طریقی مردم را یاری نموده و با آنان همراه شدند. با شروع انقلاب مشروطیّت مکرم که تازه به بن بیست سالگی رسیده بود، به صفوف آزادی خواهان پیوست و فعالیّت های سیاسی خود را با همراهی کردن مشروطه خواهان آغاز نمود.

نهضت آزادی طلبی در اصفهان از اهمیّت خاصی نسبت به دیگر شهرها برخوردار بود. زیرا مردم با دو مشکل دست و پنجه نرم می کردند. از یک طرف، سلطه ی حاکم مستبدی چون، ظلّ السلطان، که به خاطر عدم سلطه و نفوذ دولت مرکزی در امر ولایات و ایالات، به میل و اراده ی خود، هر کاری که می خواست انجام می داد. و از طرف دیگر وجود قوه ی روحانیان و زعما و پیشوایان متنفذ مذهبی که اگر با دیوانیان سازش می کردند، حساب مردم به کلی پاک بود، زیرا هیچ ملجأ و پناه دیگری نداشتند. و اگر از در مصادمت و مخاصمت بیرون می آمدند، باز

کسی که اصلاً به حساب نبود مردم عامه و رعایای مملکت بود که چون گوسفندان و مرغان خانگی در عزا و عروسی هر دو کشته و قربانی می شدند. و اهالی

ستمدیده ی این شهر همچون گندهی که در میان دو سنگ آسیا افتاده باشد، در تحت فشار و اصطکاک دو قوه ی متضاد دیوانی و روحانی، خرد می شدند و جان می کندند و یارای نفس کشیدن نداشتند». (1)

ص: 180

لذا مکرم از دو طریق وارد مبارزه شد، ابتدا با سرودن اشعار و تهییج مردم برای مبارزه و مقاومت علیه حاکمیّت مستبد که اوج شعر سرایی او در این باره بعد از فتح اصفهان بود و مجموعه اشعار «فتح المجاهدین» را سرود و منتشر کرد. و سپس مبارزه با خرافات و اوهام بود که او را وارد این میدان کرد. «با اینکه در آن عصر موهوم که هیچکس را قدرت نبوده بر علیه موهومات عرض اندام کند، مشارالیه دامن همّت را به کمر زده و بی باکانه برعلیه اوهام و خرافات اشعاری سرود و نسخ آن را در دسترس عموم مردم گذارده و برای ادای این خدمت بزرگ خود را به مشقّت انداخت». (1)

با فتح اصفهان به دست بختیاریها و بازگشت دوباره ی مشروطیّت، اتّفاقاتی در اصفهان رخ نمود که مکرم را متغیر کرد. اعمال ناشایست و ناهمگون روحانیون و تفاوت در قول و عملشان او را از جرگه ی طّلاب علوم دینی خارج کرد. «مکرم از وقتی که در سلک طّلاب علوم دینی بود از عملیات آنها که چگونه به نام نهی از منکر مرتکب شده و به مردم اذّیت و آزار می کردند. رنج می برد و عاقبت هم مشاهده ی این احوال او را وادار ساخت که نه تنها از لباس روحانی، خود را معرّی سازد، بلکه با آنان طریق معادات پیش گرفت و تا پایان عمر دست از روش خود برنداشت.(2)

همچنین تعجب و حسرت او از زعما و سرکردگان علما که در سوء استفاده از عقاید مردم و رواج تبلیغ خرافات، کوشش و سعی بلیغ می نمودند، او را وادار به سرودن اشعار و نوشتن مطالبی در این باب نمود. به خصوص در این زمان که معجزه سازی «هارون ولایت » تازه شکل گرفته بود. این واقعه در سال 1329 قمری

ص: 181

اتّفاق افتاد که مبلغ کثیری از مال و عمر اهالی اصفهان هزینه ی آن شد و روح مردمان روشن فکر و علمای حقیقی را افسرده و ملول ساخت که از آن صحنه سازیهای دروغین در باطن رنج می بردند و از بیم غوغا و رجاله ی بازار و اشرار میدان کهنه یارای مخالفت علنی ناداشتند. مدیر و مدبّر آن واقعه مرحوم آیت الله آقا نجفی بود که به فکر خود نقشه ی، سیاست مذهبی داشت و ضمناً می خواست حاکم تازه وارد اصفهان، سردار اشجع بختیاری، را مرعوب قدرت و نفوذ خود ساخته باشد. اما

کم کم چنان کار بدست غوغا و عوام بازاری و اشرار میدان کهنه افتاد که خود آقا نجفی هم از امر معجزه باران به تنگ آمده، پیغام داد که «خوب است دیگر هارون ولایت معجزه نکند» یعنی مصلحت نیست که دنباله ی معجزه سازی را بیش از این ادامه بدهند».(1) همچنین در همین زمان ماجرای «بز سقاخانه ی پا قلعه» نیز جریان پیدا کرد که از این ماجرا نیز جمعی از اوباش و اجلاف سود پرست نفع بردند و گروهی هم از معاندین به ضرر دین استفاده کردند.

همزمان با این وقایع، مکرم برای آگاهی مردم، ابتدا روزنامه ی «صدای اصفهان » و یک سال بعد مجله ی «سپاهان» را منتشر نمود و در آنها سخت به این عقاید و حرکتهای غلط می تازید، درج استفاده های طنز گونه و خُرده گیریهای وی به عقاید غلط مردم ، گروهی را از خود رنجوده خاطر کرد و به مناسبت موقعیّت اجتماعی که آنان داشتند، او را متهم به سستی اعتقادات دینی و حتی تکفیر، نمودند. تحریکات بر علیه او به حدّی شدت یافت که حتی یک بار در شب یازدهم ذی الحجه ی 1341، هدف گلوله قرارش دادند. گوله هر چند به پهلوی راستش اصابت و از پهلوی چپ خارج شد، ولی جان سالم به در برد. مکرم غیر از فعالیّت مطبوعاتی، بیست و هفت سال به شغل وکالت دادگستری و متصدی کتابخانه ی شهرداری اصفهان اشتغال

ص: 182

داشت و از این رهگذر معیشت می گذراند(1) و در اواخر عمر بازنشست شد. وی سرانجام پس از هشتاد سال زندگی پرماجرا، در فروردین 1344 برابر با 24

ذی قعاده 1384) روی در نقاب خاک کشید و به سرای باقی شتافت. پیکرش را در تخت فولاد اصفهان ، تکیه گلزار به خاک سپردند.

افراد هیچگاه مطلق، ارزیابی نمی شوند، مکرم، هرکه بود، ملکات نفسانی والایی نیز می توان در وجود او یافت. به هر حال «رجال ادب دوست این مملکت خدمات مکرم را فراموش نخواهند کرد».(2) مکرم از خانوادهای روستایی و زحمتکش بود و از میان همین مردم برخاست و برای مردم نیز سخن می گفت، لذا هم او مردم را درک می کرد و می فهمید و هم گفته ها و اشعارش برای این مردم قابل فهم بود و به همین خاطر بر دل اکثر آنان می نشست. خوش مشربی و بذله گویی اش را خالی می پسندیدند و« همه کس طالب محضر او بود و دوستان، محضرش را غنیمت می دانستند.(3)

با همه او صافی که از او می کنند، «مکرم مرد خدا پرست و با ایمانی بود و به اصول دین مبین اسلام اعتقادی راسخ داشت و باقی را حشر و زواید یا به قول خود «بیرون آبی» می دانست».(4) اشعارش در ذم بدعتها و زوایدی است که به دین نسبت می دهند، نه اصل و ارکان دین. «من در جواب کسانی که می گویند. پس این اشعار چیست؟ عرض می کنم، چرا شما مردم اشعارات ضاد اوهام مکرم را در نظر دارید و قصایدی را که در غدیر خم و نیمه شعبان، مکرم سروده است را در نظر

ص: 183

نمی آورید».(1)

«وزارت معارف» وقت و اداره ی معارف و اوقاف اصفهان نوشته شد.(1) و چندین بار خواهان توقیف آن شدند. وزیر وقت معازف، شخصاً از اداره ی معارف و اوقاف اصفهان خواهان رسیدگی به آن شد ولی ادارہ ی متبوعه، توقیف آن را قانونی نمی دانست.(2) چون این اقدامات مؤثر واقع نشد، مخالفان، خود با تکفیر و تعزیر و سوء قصد به جان مکرم، اقدام کردند. غیر از آن، صدای اصفهان چندی نیز درگیر مناقشات قلمی شدیدی با روزنامه «کاشف اسرار» بود که نه تنها جراید دیگر بدان اعتراض کرده و آن را باعث سر شکستگی مطبوعات اصفهان می دانستند، بلکه روزنامه صدای اصفهان به پنجاه تومان جریمه نیز محکوم شد.(3)

اداره ی این روزنامه «مدتی به عهده ی میرزا باقر [خوراسگانی] و زمانی به دست محمّد حسین کامیاب و چندی هم به عهده ی عباسعلی محب، بوده است.»(4) و صدای اصفهان «مدت قریب به چهل سال منتشر شد.»(5) در این مدت تنها به خاطر وقایع شهریور 1320 که تمامی جراید تعطیل شدند، چندی منتشر نشد، اما با تجدید امتیاز مطبوعات، دو مرتبه امتیاز صدای اصفهان تصویب و شروع به فعالیّت نمود. پس از مرگ مکرم، دخترش «فروغ مکرم» به همراه عباسعلی دارویی»،(6) همسر خود، این روزنامه را به صورت هفتگی منتشر می کردند.

روزنامه ی صدای اصفهان شهرتش به خاطر اشعار مندرج در آن بود که توسط مکرم، مدیر آن، نوشته می شد و شهرت مکرم نیز به خاطر اشعاری بود که به لهجه ی

ص: 185

اصفهانی (محلی) می سرود و چون این اشعار با زبانی ساده بیان و در آن از اصطلاحات و کنایه های مردم پسند استفاده می شد. در مردم نفوذ کرده استقبال زیادی از آن به عمل می آمد. لذا بعضی «نماینده ی جراید و نمونه ی نظم و نثر اصفهان را روزنامه ی صدای اصفهان» می دانستند.(1) هر چند بعضی دیگر معتقد بودند که این گفته مصداقی کلی ندارد، زیرا «نظم و نثر مکرم آنچه به صورت فکاهی نوشته و سروده شده بود بسیار پسندیده و مطلوب خاص و عام بود، ولی وقتی به صورت جدّی در می آمد لطفی و لطافتی نداشت.»(2)

دیگر اقدام مطبوعات مکرم در «تکمیل خدمات به معارف»،(3) انتشار مجله ی سپاهان» بود. مکرم اصرار زیادی داشت که در کنار روزنامه ی صدای اصفهان، امتیار روزنامه ی دیگری نیز کسب کند، ولی هر بار که در خواست کسب مجوز می کرد، جواب می رسید که «چون ایشان مدیر جریده ی صدای اصفهان هستند.. معمولا نمی تواند دارای دو امتیاز باشند».(4) و در خواستش مورد موافقت واقع نمی شد. سرانجام با نامه نگاری زیاد و با وساطت و توصیه های دکتر مصدق به وزارت معارف، اجازه ی تأسیس مجله ی سپاهان را برای مکرم صادر کردند.(5) این مجله در سال 1340ق. به صاحب امتیازی و مدیر مسئولی «میرزا محمّد علی مکرم حبیب آبادی» در اصفهان منتشر شد. شماره ی اول آن که در تاریخ بیست و نهم ذی قعده ی 1340 انتشار یافته، در چهار صفحه به قطع متوسط است و چگونگی انتشار آن هر بیست روز یک بار بود. «با اینکه سپاهان مجله بود، مع ذلک، هیچ وقت

ص: 186

تعداد صفحات آن از چهار صفحه تجاوز نکرده است.»(1)

این مجله در اولین، شماره ی خود «میرزا عبد الحسین کجانی» را به عنوان مدیر داخلی معرفی کرده است. ولی از این به بعد اسمی از او در میان نیست تا اینکه در

سال پنجم مدیر داخلی آن را «میرزا باقر خوراسگانی» معرفی می کند. در سرمقاله ی نخست، در معرفی مجله ی سپاهان آمده که:« ... مجله ی سپاهان حاوی حقایق تاریخی و ادبی است و از سیاست دوری جسته، فقط به انتشار و سایلی که باعث آبادانی مملکت و حصول مبانی عظمت و ابّهت ملّت است نگارش خود را محصور خواهد نمود و برای بیداری ذوق ادبی خوانندگان در هر شماره از منظومه هایی که معانی آن بیشتر از الفاظش برجسته باشد درج و توجه ادبا را با آن قسمت معطوف می داریم.»(2) مکرم در نامه ای که برای کسب مجوز این مجله نوشته، مسلک آن را اخلاقی، فکاهی، کاریکاتوی و اخباری ابراز می کند.

مندرجات این مجله شامل، مقالاتی در باب ابنیه ی تاریخی اصفهان است که به صورت دنباله دار، در هر شماره یکی از آثار تاریخی شهر اصفهان را معرفی کرده در کنار آن توضیح انتقادی نسبت به غفلت مسئولان و رسیدگی نکردن بدان بیان شده است. همچنین قسمتی تحت عنوان «ادبیات بر شاه خرافات» به چاپ می رسیده که اشعاری از سروده های مکرم در آن درج می شد. یک قسمت نیز راجع به «ادبیات» که در آن به ذکر اشعار نیک و ادیبانه می پرداخته است. علاوه بر آنها، ذکر اخباری از شهر اصفهان و قسمتی تحت عنوان «تقویم سپاهان» و در آن به چشم می خورد. به طور کلی باید گفت، اکثر مندرجات این مجله به صورت فکاهی و شوخی و معما است. «طبق اظهار آقای مکرم، مجله ی سپاهان به سال پنجم خاتمه

ص: 187

پیدا کرده و دیگر منتشر نشده است.»(1)

«فتح المجاهدین» از آثار دیگر مکرم است. این فتح نامه که تاریخچه ی انقلاب مشروطیّت اصفهان را از ابتدا تا فتح اصفهان به دست بختیاریها و خاتمه ی کار، «اقبال الدوله کاشانی» و حاکم منتصب استبداد، به نظم آورده است، در همان زمان به چاپ رسید که هم نشان از خبرگی و تسلط او بر شعر و ادبیات و هم همراهی و همدلی با مشروطه خواهان است. همچنین دیوان اشعارش «که بیش از ده هزار بیت شعر را شامل می شود، در سال 1333 به چاپ رسیده است.»(2) این دیوان شامل قصاید و غزلیات و قطعات و فکاهیات است که در زمان حیات وی و با نظارت خود او منتشر شد، ولی بعد از مرگش تعداد دیگری از اشعار او بدان ضمیمه شد.

سرایندگان محلی می دانند. مخالفان سیاستهای حکومت پهلوی اول، ایشان را چهره ای مثبت ارزیابی نمی کنند، زیرا سنجیده و نسنجیده از سیاستهای آنان پیروی می کرد و از انعامشان بی بهره نبود. خلاصه اینکه میرزا محمّد علی مکرم حبیب آبادی، چهره ای است که اظهار نظر در باب أو نسبی است.

ولی آنچه که در اینجا لازم به ذکر است این که: مکرم در طول زندگی خود از نظر فکری و عقیدتی، از یک تغییر و تحول برخوردار بوده است. تا پس از انقلاب مشروطیّت، دارای یک قوّت و ثبات دینی محکمی بود به حدّی که بدعتهای ایجاد شده در دین و خرافات رایج را نمی پذیرفت و مخالفت های او با آنها از سر درد دین و شریعتمداری بود. به عالمان دین مدار واقعی احترام خاص می نهاد و در انقلاب مشروطیّت با آنها همراه شد و «آقا نورالله نجفی» را به عنوان سنبل مبارزه و استقامت می شمرد و احترام زیادی برایش قایل بود.(1)

اما بعد از فتح أصفهان، چون جسارت او نسبت به روحانیون افزون شد، عناد و خشم ایشان و پیروانشان بر او شدت گرفت و چون چاره ی کار را در معدوم کردن مکرم به حکم تکفیر دانستند، راه مکرم از این پس به ضدیّت تام با این جماعت منتهی گشت. لذا بعد از ترور ناموفّق مکرم، هر چند تحریک کنندگان و عامل اصلی مشخص شده و منابع از آنان یاد می کنند، ولی مکرم علت این واقعه را زیر سر خاندان مسجد شاهیان ( آقا نجفی) دانسته و دیگر به هیچ صراطی با آنان مستقیم نشد.

با برقراری حکومت پهلوی، مکرم پشتوانه ی محکمی یافت و قدوم مخالفت های خود را استوارتر برداشت. زیرا حاکمیّت جدید روی کرد نامناسبی نسبت به روحانیون داشته و کسانی را هم که در این راستا با آنان هم عقیده و مبلّغ

ص: 189

بودند ارج می نهاد. لذا مکرم و امثال او جیره خواران و مظلمه خواران این دودمان شدند.(1) این خوان نعیم، چون امنیّت جانی و مالی را برای آنان فراهم آورد، خامه و زبان ستیزه گرشان در هجو روحانیون و تمجید از خاندان پهلوی شدت گرفت.

«محمّد علی مکرم حبیب آبادی ماهی صد تومان از رضا شاه می گرفت تا علمای مسجد شاهی را هجو کند».(2)

مکرم اصولاً با هر اقدامی که از طرف علما و روحانیون صورت می گرفت، مخالفت می کرد، بدون اینکه به نیک و بد آن بیندیشد . همین امر رفته رفتنه مخالفتها و خشم اهالی اصفهان را نیز نسبت به او برانگیخت.(3) و آنچه از گفته ها و اعمال مکرم در این دوره نمایان است، وی دیگر هدفش تنها مخالفت با خرافات و بدعتها نبود، بلکه به طور کلی دشمن سرسخت روحانیون شده بود. «من دشمن آخوند و معجزه و خرافات و بلوا و چاوشی هستم»(4) و حتی حاضرم در این راه« ... یا خودم را فدا کنم یا آخوند را با خاک یکسان کنم ». (5) لذا از مکرم نیک و بد هر دو به یادگار مانده است.

ص: 190

ص: 191

ص: 192

معارفیون، او را می شناختند، هر چند قدر او را کما ینبغی نداشتند.»(1)

خدماتش به عالم مطبوعات بنا به گفته خود به چندی قبل از مشروطیّت باز می گردد.(2) ولی « از اول مشروطیّت به این حرفه خدمات بزرگی نموده که نمرات « زاینده رود » بهترین گواه است.»(3) او از سال 1327 ق. که استبداد محمّد علی شاه پایان یافته و مطبوعات دوباره شروع به فعالیّت نمودند، نوشته ها و مقالات عالمانه و پُر بار و تندی، با کمال شجاعت و شهامت، در روزنامه ی « زاینده رود» به مدیریت « معین الاسلام خوانساری» به چاپ می رساند. چندی بعد نیز مدیر مسئول این روزنامه شد.(4) در انتخابات دوره ی سوم مجلس، شخصیّتهای برجسته ی شهر و مطلعّین از ارزش های والای علمی و سیاسی ادیب، از او خواستند کاندیدای مردم شود، و در حالی که « اکثریت داشت، دست دسیسه اغیار با عقاید مردم مخالفت کرده »(5)، مانع از ورودش به مجلس شدند.

چند سال بعد دوستانش از او خواهش پذیرش امتیاز روزنامه ای نمودند، او نیز روزنامه ی « صبح امید» را منتشر کرد.این روزنامه نیز دوام چندانی نیاورد، چرا که با عدم استقبال عمومی مواجه شد و به قول خود چون

« روزنامه هر اندازه هم در واقع مهم باشد در محیط اصفهان قدر و قیمتی نخواهد داشت » (6) لذا ادیب به کار دیگری

ص: 194

پرداخت. او هفده سال پایانی حیات خود را به « وکالت دادگستری» (1) و خو گرفتن با تنهایی های خود سپری کرد تا سرانجام در سه شنبه سیزدهم اردیبهشت 1322 اجل او را در ربود و به دیار باقی شتافت، پیکرش را در تخت فولاد اصفهان به خاک سپردند.

شخصیّت ادیب از دو جنبه ی خطابه و نوشته و دیگری اخلاق، قابل بررسی است. بُعد اول که رشادت و تهوّر و شجاعت و شهامت، شالوده ی آن است، تمامی در وجود ادیب نهفته بود. هر چند وی ساکت و آرام به نظر می رسید ولی آتشی نهفته در زیر خاکستر بود. وقتی کج روان کشور مدار قدم از گلیم خود فراتر می نهادند تیغ بُرّان قلم ادیب پرده های نامردای می درید و قد علم می نمود تا خشم کج روان و سٌرور ملت بر افروخته گردد. و هنگام حرکت های مردمی که می رسید، قلم بر زمین نهاده، نطق و خطابه، اسلحه ی او می شد.لذا او هم در نوشتن ید طولانی داشت و هم از فن خطابه و نطق مهیّجی برخوردار بود که در مجامع ملی شور و شعف خاصی به ملت می داد. خطابه ی او در باغ چهلستون به وقت صدور اولتیماتوم روسیه، که خشم مردم و علماء را به همراه داشت، چنان « روح ملّت اصفهان را منقلب» (2) نمود که بهترین شاهد مدعی است.

اما بُعد دوم، صفات اخلاقی و ملکات حسنه ی او بیشترین توصیفاتی است که از او بر جای مانده. ادیب را اگر مردم صورت می شناختند، ولی سیرت هیچ گاه به شخصیّت والای او پی نبردند. او سنبل« متانت و عزّت نفس و وقار و قناعت و بلند همّتی و تواضع و بی غرضی و بی طمعی»(3) بود. و « مردی خلیق و آزاده

ص: 195

و دانشمند » (1) .هیچ کس بدی از او ندیده و همگان از او به نیکی یاد می کنند.« یکتا مرد آبرو دوست که در مجامع و معارف در صدر همگان قرار دارد».(2) ادیب به معتقدات دینی پایبند و به کشورش علاقمند و دوستار وطن بود. ولی افسوس که در میان قومی گرفتار آمده بود که هیچ معرفتی نسبت به او نداشتند و قدرش ندانستند.و « او چونان آینه ی پاک بود که در میان توده ی خاکستری افتاده.»(3)

اجتماعی، علمی، تاریخی، ادبی، اخلاقی»و « طرز انتشار آن ابتدا هفتگی بود. ولی پس از مدتی به طور غیر مرتب انتشار یافته است.»(1)مدیر روزنامه در سر مقاله ی اولین شماره ی خود، مرام و غرض خود از انتشار روزنامه را چنین بیان کرده است : « روزنامه نویسی یکی از صناعات مهمه و در دنیای امروزی از بزرگترین مشاغل ارباب سیاست و صاحبان علم و ادب است... روزنامه کرسی خطابه، منبر موعظه، مدرسه ی علمی، مکتب اخلاقی است و صاحبان آن آموزندگان علم و ادب و مربیان اخلاق ، راست کننده ی کجیها و ناهمواریها هستند... با اینکه تقریباً بیست سال است که در این صناعت زحمت کشیده و کوششهای علمی کرده ام... با اصرار دوستان وارد عالم جریده نگاری شدم و در این کار نخست به جز تأییدات حضرت رب الارباب و توجهات حضرت ختمی مرتبت و بعد مساعت هواخواهان معارف، پشتیبان ندارم ... ».

مندرجات این جریده بعد از سرمقاله، که اصولاً علمی و اخلاقی است، اخبار داخلی و خارجی، مقالات متنوع علمی و اخلاقی و تاریخی و فکاهی را آورده و در پاورقی روزنامه داستانها وگاه ترجمه ی احوال بزرگان، را چاپ کرده است. همچنین مباحثی تحت عنوان فلاحتی که در آبادانی و اصول تعلیمی که در تعلیم و تربیت و اصولی که بایستی در مدارس اجرا شوند، ذکر کرده، که بسیار جالب است. همچنین بعضی مطالب از روزنامه های دیگر، به خصوصً روزنامه های خارجی را نیز آورده است، ادیب در روزنامه اش کمال متانت و ادب نگارش و اخلاق اجتماعی و حرمت بزرگان و اشخاص را دارد، در حالی که بهترین و کوبنده ترین ایرادهای اساسی را به نیز دولت و جوامع می گیرد.

برجسته ترین ویژگی این روزنامه که او را از جراید دیگر تمایز می دهد، قلم ساده و روان و در عین حال ادیبانه ی آن است. روزنامه ی

ص: 197

صبح امید« پس از چندی انتشار، با تعطیلی مواجه شد و مجدداً در شوال 1345 ( بهمن 1305 ) منتشر گردید و به طور غیر منظم مدتی باز انتشار یافت. ولی طلوع مجدد آن دوامی نکرده و تعطیل شده است.» (1)

هلاکت و مرگ و فنا نیز برای او احتمال بعیدی نیست.»(1) لذا سعادت و پیشرفت و ترقّی و عزّت و نجاتِ از بدبختی و فلاکت، همه و همه در آموختن علم است.

البته علم آموزی به تنهایی همه ی راه نیست، بلکه لازمه ی آن اخلاق است.» ما اگر اخلاق نیاموزیم و عقول خود را از این پستی نجات ندهیم، چگونه می توانیم در مقابل رقبای قوی پنجه، وجود خود را حفظ کنیم چه طور می توانیم درکشمکش حیاتی از حُظوظ دنیوی بهره و نصیب حقیقی خود را دریافت کنیم. آیا با فساد اخلاقی ممکن است هیأت اجتماعیه ما کسب عزّت و تنظیم معیشت نماید، نفوذ و اقتدار تحصیل کند؟...»(2)تمام بلایایی که دچار این ملت شده، از سر نادانی و بی علمی و بی اخلاقی است. رجال عالم ما همواره از اخلاق بی بهره بوده و افراد نیک سیرت ما از علم تهی، و این شد. که « هفده سال است[ از زمان نگارش مقاله ] ایران مشروطه شده، ما از جهالت به جز حیرانی و سرگردانی و بلاتکلیفی چیزی ندیده ایم...» (3) اگر علم و اخلاق توأم در افراد جمع نشود، چنین سرنوشتی شوم به ارمغان دارد. ملت نیز افراد پیشروی خود را الگو قرار می دهند. پس اگر عالمان« صاحبان اخلاق حمیده و صفات پسندیده باشند، ملت از افعال و ثمرات اخلاقی و از کردار آنان تربیت عملی فرا می گیرند...». (4)

ادیب به آموختن و کسب علم در تمام شرایط توصیه می کند و با کسانی که ایجاد مدارس نوین را خلاف دین می دانستند، سخت به مخالفت بر می خیزد و در جواب بعضی« جُهّال معمم، که دین را احتکار کرده اند و به هوای نفس، بعضی علوم [ علوم

ص: 199

جدید] را خارج از دایره ی دیانت معرفی کرده اند، » (1) می آورد: « ... کدام یک از علوم را می توان خارج از دین تصور نمود، در صورتی که مرجع تمام علوم به دیانت است و به علوم و معارف، هیکل دین کامل ایجاد می شود... پس ضدیّت با علوم و معارف صحیحه به حکم دین، محاربه و ضدیّت با دین است و کسانی که ما ایرانیان را مانع از کسب علوم شده و به قهقرا و تنزل سیر دادند، آنها علّت العلل بدبختی ما محسوب می شوند.» (2) وی همچنین معتقد است که تحصیل، حتی برای زنان و دختران نیز لازم و ضروری است، چرا که آنان تا علم نیاموزند، نمی توانند وظایف خود را در خانواده و جامعه به خوبی انجام دهند.(3)

ادیب نسبت به مسائل سیاسی روز و کشورهای دیگر و حتی تاریخ ممالک خارج به خوبی آگاه و به آنها واقف است. او از روند اجتماعی مردم دولت و حکومت بعد از مشروطه بسیار ناراضی است و انتقادهای زیادی نیز بدانها می نمود. ولی گویی همه آرمانها و اهدافی که مشروطه خواهان برای آن زحمت و تلاش زیادی تحّمل نمودند، به فراموشی سپرده شده و به انحراف کشیده شده است.« حقیقتاً عجب آزادی و مساواتی را در مملکت اجرا کرده و چه خوب قانونی در کار آمده که نتیجه ی آن فقط محو و اضمحلال طبقه ی ضعیف می باشد و بس ...».(4) وی نفوذ عناصر ضد مشروطه و قانون شکن در دولت را موجب عقب ماندگی و پس رفت کشور می دانست.

اما نکته آخر اینکه، ادیب دل رنجوری از محیط علم و ادب اصفهان و جماعت آن داشت. او گرچه به خواست خود نبود که اقدام به انتشار روزنامه کرد، بلکه « به

ص: 200

اصرار دوستان و اظهار حسن ظن ایشان»(1)، ولی چون شروع به کار نمود، یک روزنامه نگار به تمام معنی بود. اما چنان عرصه را بر او تنگ کردند و با عدم استقبال عمومی مواجه شد که قلم را غلاف کرد و کنار رفت و بر این عقیده تا پایان ماند که گرچه « اصفهان یک شهری است قدیم و تاریخی و مفاخر طبیعی و صناعتی آن قابل تقدیر و با اهمیّت است و اهالی نیز به عصبیّت و در دیانت و به تندی هوش و ذکاوت معروف هستند، ولی با تمامی این محاسن، اصفهان از محیط علم و ادب خیلی دور و از مقتضیات تمدن امروزی مهجور است.هنوز اهل اصفهان جراید و مجلات را اهمیّت نمی دهند و اطّلاع از اوضاع سیاسی و اقتصادی وطن خود را لازم نمی دانند... مقالات علمی و لوایح اخلاقی را به هیچ قیمت نمی خوانند. به این مناسبت روزنامه هر اندازه هم در واقع مهم باشد در محیط اصفهان قدر و قیمتی نخواهد داشت. یک متاعی است بسیار بی ارزش، یک حرفه است که به جز رنج و محنّت ، ضرر و خسارت نتیجه ی دیگری ندارد...»(2)

ص: 201

ص: 202

شد.

او با بسته شدن این روزنامه، به اصفهان برگشت و خدمات خویش را در این شهر شروع کرد. اما اوضاع سیاسی این زمان نیز، که رضاخان درصدد فراهم آوردن سلطنت بنام خویش بود، اجازه نداد روزنامه ی او در این شهر دوام چندانی بیاورد.

چندی بعد از تعطیلی « نهضت اسلام» ، « او در خدمت اداره ی آمار اصفهان بود»(1) تا اینکه سرانجام « به سال 1328 ش. در اصفهان فوت نمود» (2) و در تخت پولاد به خاک سپرده شد .

امر اوضاع نابسامان مطبوعاتی و بحرانهای سیاسی کشور در آن زمان بود.

باغ بادرانی با مهاجرت به اصفهان زمینه ی ادامه انتشار روزنامه را در اصفهان فراهم آورد و سرانجام موفّق شد اولین شماره ی آن را به تاریخ هشتم شعبان 1342 ق. ( بیست وچهارم حوت 1302) منتشر کند. اما این بار منحصراً صاحب امتیاز و مدیر مسئول و سردبیر روزنامه خودش بود. باز روزنامه به صورت هفتگی و بر روی یک ورق بزرگ با چاپ سنگی منتشر می شد. این روزنامه وقتی در در تهران منتشر می شد. فاقد مطالب سیاسی بود، ولی این بار قسمت بیشتر مطالب آن به اوضاع کشور و مقالات سیاسی اختصاص داشت. چرا که هرج و مرج و دو دستگی در کشور باعث شده بود بعضی طرفدار رضاخان و به قدرت رسیدن او و حذف خاندان قاجاریه و بعضی دیگر طرفدار ماندگاری قاجاریه باشند. لذا روزنامه نگاران نیز به فراخور عقیده خود هر کدام از یک جناح طرفداری می کردند. نهضت اسلام نیز از این امر مستثنی نبود. از دیگر مطالب این روزنامه، انتقاد به سیستم حاکمیّت گذشته و ظلم و ستمی است که خاندان قاجار به ویژه ظلّ السلطان بر مردم روا داشتند. گاهی در پاورقی هر شماره ترجمه ای از کتابها و رساله ها از زبانهای خارجی آمده است.

شناخت و آگاهی رسانیدن به مردم و رهایی آنها از جهل و گمراهی از اهداف اصلی او به شمار می رفت. لذا تمامی خدماتش از جمله انتشار روزنامه، همه معطوف به آن شده بود. او خود از علوم وافری بهره مند و برای علم و دانش اهمیّت خاصی قایل بود و همواره از طُرق مختلف زمینه را برای رشد و شکوفایی علم و دانش فراهم می نمود. نمونه ی بارز آن جمله ی « به اهل علم و شاگردان مدارس تخفیف داده می شود.» در صفحه ی اول روزنامه است، که نه تنها مدم را وادار به نوشتن نظرات بلکه به خواندن عقاید دیگران نیز تشویق می کرد.

کسی که دقم در جاده ی روزنامه نگاری می گذارد می بایستی از تمامی وقایع و حوادث زمان خود مطلّع باشد و این کار خواهی نخواهی افراد را به عرصه ی سیاست می کشاند. باغ بادرانی در مقطعی از زمان زندگی می کرد که هر روز آن آبستن حوادثی بود. و این دوره در تاریخ ایران بسیار حساس و قابل تأمل است. با بروز انقلاب مشروطه هر چند آزادی خواهان به اهداف اولیه خود رسیدند، ولی مشکلات مردم حل نشد و نقار و بدبختی همچنان گریبانگیر مردم بود. دوره های بعد از آن نیز این وضعیت نه تنها بهتر نشد، بلکه به سختیها افزوده گشت و این مسئولیّت روشنفکران و کسانی را که خواهان مرهم نهادن بر درد این مردم بودند بسیار سنگیتر می کرد. لذا کسانی را که این احساس را درک می کردند از کُنج زاویه ها به میدان و صحنه کشاند و آنان را واداشت که هر کس به نوعی و در فراخور توانش اقدام کند. این شد که افرادی چون باغ بادرانی وارد معرکه ی سیاست شدند.

وقتی قایله ی جمهوریّت رضاخانی مطرح شد، او در سر مقاله روزنامه تحت عنوان« وضعیّات حاضره» زمینه و جایگاه این پدیده و اینکه چرا مردم « یک صدا و یک نواخت تغییر رژیم سلطنت مشروطه ایران را به وضح حکومت جمهوری از

ص: 206

دارالشّورای ملی تقاضا دارند.» (1) بررسی کرده و نظرات خود را بوضوح بیان نموده است.

در مقاله بعدی « سلطنتهای گذشته و حال« ایران را در کفه ی نقادی قرار داده که مردم بدانند چه بر آنان گذشته است(2) ظلم و ستم ایادی قاجار به هیچ یک از مردم این خطّه پوشیده نیست و افشاگری بیشتر را باغ بادرانی در مقاله ای با عنوان « آثار گذشتگان » در مذمّت این خاندان به خصوص ظلّ السلطان در روزنامه اش به چاپ رسانید که نشان دهنده ی بینش و آگاهی او از اوضاع اجتماعی و سیاسی کشور است.(3)

ص: 207

در مدتی که در این انجمن حضور می یافت تصمیماتی برای پیشبرد و آگاهی افکار مردم و شناخت و معرفی هر چه بهتر شاعران و اندیشمندان اصفهان گرفت. ابتدا اقدام به انتشار مجله ی ادبی، تاریخی« تحفة الادباء» کرد و سپس در سال 1305 ش. انجمن ادبی دیگری خود پایه گذاری نمود که عصرهای جمعه در منزل شخصی اش تشکیل می شد.« مرحوم ادیب با آنکه در آن زمان هنوز سی سال نداشت، ولی دارای ذوقی لطیف و طبعی حساس بود و از صحبت شعرا و معاشرت با اهل ادب، لذّت می برد و چون مردی متعّین و ثروتمند به شمار می رفت در تشکیل انجمن و برقراری آن سعی وافی و جهد بلیغ به کار می برد.»(1)

این انجمن در ابتدا به علت وجود انجمن ادبی دانشکده ، رونق چندانی نداشت، اما « کسالتهای ممتدّ آقای شیدا، باعث گردید مدت زمانی آن انجمن تعطیل و شعرای اصفهان نیز عصرهای جمعه در منزل ادیب فرهمند مجتمع شده و به خواندن و انتقاد اشعار خود پرداخته و به اصطلاح، انجمن ادبی اصفهان در منزل او تشکیل شد.»(2) از این پس این انجمن یکی از محافل گرم و بزرگ ادبی اصفهان شد. این انجمن حتی پذیرای دانشمندان و شاعران دیگر ولایات نیز بود.« مرحوم فرهمند چون قبل از تأسیس انجمن جزو جریده نگاران بود، ... باالطبع با ارباب قلم و اصحاب دانش سروکار داشت و به حکم این سوابق در ایامی که انجمن را اداره می کرد، با فضلا و شعرای ولایات دیگر روابط ادبی برقرار نمود و غالباً دانشمندانی که به اصفهان مسافرت می نمودند در جلسات انجمن حضور می یافتند.»(3)

در مدتی که « گلشن ایرانپور» مدیر روزنامه ی « اختر مسعود» بود، سردبیری این

ص: 209

روزنامه را به ادیب فرهمند محول کرد، فرصت مناسبی برای ادیب بود که آثار گویندگان انجمن خود را در آن منتشر کند. لذا وی اشعار و مقالات زیادی از اعضاء انجمن را در این روزنامه درج می کرد. ادیب«تا جمعه آخرین یعنی تا آخرین نفس از این عزم راسخ [اداره انجمن] دست بر نداشته واز هیچ گونه خرجی از جیب فتوت وجیب پر از شوق و شعف مضایقه و خودداری نداشت»(1) اگر انجمن ادبی به علت کسالت و قلّت مال شیدا درخانه ی او تعطیل شد، در خانه ی ادیب فرهمند نیز دوامی نیاورد و « تقریباً مدت هفت سال در آنجا بیشتر دایر نبود» (2) و مرگ زودرس وی، این انجمن را دوبارهً به خانه ی عباس خان شیدا کشاند.

این نکته قابل ذکر است که، ادیب در سالهای پایانی حیات خود، مجوّز یک روزنامه و مجله را نیز کسب کرد ولی هر کدام به نوعی به تعطیلی گرائید. سرانجام ادیب، در « آبان 1313 ( رجب 1353 ) پس از یک کسالت ممتد در اصفهان رحلت نمود»(3)و

روی در نقاب خاک کشید و پیکرش را در تخت فولاد اصفهان، در تکیه ی ملک، به خاک سپردند.

ادیب فرهمند گرچه عمری کوتاه داشت، ولی روزگار او به تمامی در راه علم و ادب و توسعه ی معارف صرف شد.«وی در عشق به ادب و محبّت به شعرا و اربابان ذوق، ضرب المثل ودر علوّ همّت و فتوت ، مقامی ارجمند داشت» ایشان اگر فرصتی می یافت در جمع شعرا با نغمه ی شعر، به تسکین سراچه ی دل و رتق و فتق امور این صنف پرداخته، از هیچ کوشش و کمکی در اعتلای ادبیات، دریغ نمی ورزید. چون شعر بیان احساس دردمندِ اقشار جامعه است و شاعری دل سوخته

ص: 210

را باید که عمق این دردمندی را غور کند، لذا ادیب با وجود گرفتاریهای زندگی ، هیچگاه از مردم بی بضاعت و امور عام المنفعه غافل نبود، « چنانچه عموم اهالی اصفهان می دانندکه در چندی قبل مبلغ دو هزار تومان همین ادیب معظم به مریض خانه ی خورشید کمک نموده است.»(1)

در سخاوت و گشادِه دستی، شهره و « شاید نظیرشان در داد و دهش در اصفهان، کمتر دیده شود. گذشته از علاقه ی مخصوص که نسبت به ادبیات و ادبا در ایشان وجود داشت، همیشه خوان کرمشان بر اهل فضل و هنر گسترده و جمعی در پرتو ایشان روزگار می گذراندند.» (2) ثروت و مالی که در اختیار داشت، آن را ودیعه ی الهی می دانست، لذا آن را در راه رضای الهی و « کمک در راه علم و ادب و توسعه ی معارف» (3) مصرف می نمود. ایشان نه تنها در میان شعرا از احترام خاصی برخوردار بود، بلکه مورد اعتماد و وثوق حکومت اصفهان نیز قرار داشت و « مدتی به نیابت حکومت و ریاست کابینه ی حکومتی منصوب شد.»(4)

« تحفه الادباء » توفیق یافت. این مجله در چهار صفحه به قطع متوسط و چاپ سربی و به صورت ماهیانه با مضامین صرفاً علمی و ادبی و تاریخی، منتشر می شد. مجله مرام و مقصود خود، از انتشار، را در اولین شماره چنین بیان می کند : « با یک قلم بی غرض و با یک مسلک بی آلایش، مجله ی علمی و ادبی و اخلاقی، تحفة الادباء، قدم در عالم مطبوعات ایران می گذارد. ... قارئین گرام که مایلند مرام و مسلک و مقصد و مقصود ما را بدانند ... نظر به اینکه مقام قلم را در انظار متمّدنین عالم منیع تر از هر مقامی دیدیم و شرافت قلم را بیشتر از هر شرافتی پنداشتیم. اما چه قلمی؟ قلم حق نویس. چه قلمی؟ قلم پاک بی آلایش، بالاخره چه قلمی؟ قلمی که از حقایق چشم نپوشد و به ناحق نگردد. این بود که با نیّت مقدّس، قلم مقدّس را در دست گرفتیم و داخل خدمات نوعیه می شویم...» (1)

مقالات مندربج در این مجله بیشتر از دانشمندان و اهل قلم اصفهان است. در باب مقالات تاریخی می توان به مقاله ی « جابری انصاری» که مقایسه ای از زندگی قدیم و جدید در قیمت اجناس و اثاثیه صورت داده و ترجمه کتاب « تحفة الوزراء» تألیف « میر عمادالحسنی» ، خطّاط معروف عصر صفوی، اشاره کرد. در باب مباحث علمی، مقالاتی تحت عنوان« دانایی و جهالت، حُسن احتیاج و ...» که تمامی در تذکر و راهنمایی و پیش بُرد علم و صنعت، علم آموزی و صنعت گری و علت واماندگی ما از تمدن غرب و توصیه در چگونگی حرکت به سوی آن است. قسمتی از مجله به اشعار شعراء مخصوصاً شعرای انجمن ادبی اصفهانی، اختصاص یافته که مرتب در هر شماره به چاپ می رسیده است. در این باره حتی

ص: 212

شماره ی هفت سال اول که تحت عنوان « تحفة الحسینی» نام گرفته، تمام اشعار شعرای این انجمن در رثای حضرت سیدالشّهداء، علیه السلام، است. از مدیر مجله نیز در هر شماره تعدادی مقاله و چندین شعر به چشم می خورد.

بنان زاده، تا آخرین شماره ی مجله، مصمم به حفظ و رعایت اصول اولیه مرام نامه ی خود بود و هیچ گاه اجازه نداد قلم سیاسی و یا حتی طنز و یا جملات و کلمات اهانت آمیز به اشخاص و یا اربابان سیاست و مملکت و نویسندگان و ... در مجله جاری شود. هر چه بود در تعریف و تمجید از بزرگان و اندیشمندان ادبی و تاریخی و ... میهن بود. شماره ی دهم از سال اول، به مورخ اسفند 1301، آخرین شماره ی منتشره ی این مجله بود و دیگر هیچ گاه ادامه نیافت.

ادیب فرهمند در سال 1305 ش. چون اقدام به تأسیس انجمن ادبی اصفهان کرد، لازم بود اشعار این انجمن در جریده ای منتشر شود، لذا ابتدا سردبیری روزنامه « اختر مسعود» را برای این کار پذیرفت. بعد از آن خود مستقل در 1306 ش. امتیاز انتشار روزنامه ی « مداین» و سپس مجله ی ماهیانه « همایون» را کسب نمود، ولی توفیقی نیافت. زیرا با درج چند بیت شعر، خیلی زود مجوز آنان باطل و تعطیل شدند.(1)

سه سال بعد در سال 1309 ش. ادیب فرهمند، مدیر و نگارنده ی روزنامه ی «گیتی نما» که به صاحب امتیازی « مهدی اژه ای » (2)در اصفهان منتشر می شد، معرفی شد. از سبک و سیاق قلم و مفاهیم طلیعه روزنامه، که در آن مرام و مسلک خود را آورده است، بر می آید که نویسنده، ادیب فرهمند باشد. زیرا جملات و کلمات عین مرام و مقصود مجله ی « تحفة الادباء» است. این روزنامه هر چند نوید انتشار روزنامه

ص: 213

را داده بود، ولی به صورت هفته ای چهارشماره و در چهار صفحه منتشر می شد. گیتی نما بر خلاف تحفة الادباء که خالی از سیاست بود، رزونامه ای سیاسی و اخلاقی و دارای کاریکاتور و برگرفته شده از مطالب مفید در باب تاریخ و علوم دیگر است. همچنین اخبار محلی اصفهان و اخبار ایران و مقالات گوناگون و اشعار انجمن ادبی اصفهان، نیز در آن به چشم می خورد. البته مقالات علمی آن از چنان قّوت و استواری علمی محکمی برخوردار نبود.

چندی که از انتشار روزنامه ی گیتی نما گذشت، مدیر مسئولی آن نیز به ادیب فرهمند سپرده شد. و در اصل اداره ی کامل روزنامه بر عهده ی او بود. اداره ی روزنامه در آن موقعیّت بسیار مشکل بود. زیرا مشکلات و سختی های فراوانی برایش فراهم آورده بودند که دیگر قادر به ادامه ی انتشار آن نبود. گله و شکایات او در طی نامه ای که به وزارت معارف و اوقاف وقت نوشته نمودار این مسئله است. او در این نامه از مسئولان ذی ربط خواهان رفع معضلات روزنامه ی « سیاسی، ادبی، اخلاقی، کاریکاتوری، هفتگی، بنام « گیتی نما» و مجله ای ادبی، اخلاقی، فکاهی، اجتماعی، ماهیانه بنام « همایون» و روزنامه ی « مداین» ( که در محاق تعطیل غیر قانونی است) به اسم عبدالحسین ادیب فرهمند»(1) شده است. عاقبت این روزنامه نیز همانند دیگر مجلّات و روزنامه اش شد.

بنان زاده در مدت عمر کوتاه سی و شش ساله اش، به غیر از آثار و اقدامات فرهنگی ذکر شده، کتاب منظوم « جشن جغدها » را نیز به نظم کشیده است. همچنین اشعار پراکنده او در مجلات و روزنامه های مختلف به چاپ رسیده است.

ص: 214

نکته قابل توجه دیگر افکار او، حسِ میهن پرستی و دفاع از هویّت ملی اوست. اطلاعات و اندوخته های او از تاریخ، او را طرفدار سرسخت ایرانیان و تمدن قدیم آن کرده بود. چرا که معتقد بود آینده ی درخشان از شناخت و عبرت گذشته رقم می خورد. از این رو خامه ی او در کمال سادگی و ادبی، به وقت نوشتن، محال بود به علم آموزی و صنعت گری و سخت کوشی، همچون گذشتگان، توصیه نکند.(1)

او خواهان این است که ملت از خموشی و بی حرکتی گذشتگان در باز پس گیری حق خود از ستم کاران و نیز نادانی و جهالت سیاستمداران گذشته که در پس رفت مردم عامل اساسی بوده است، عبرت بگیرند و تجربه بیاندوزند. لاجرم همواره در مقالاتی چون « دانایی و جهالت و حس احتیاج و ... » که تمامی در باب تذکر و راهنمایی و عقب نماندن از غربیان است، از مردم خواسته که به خود آیند.

ص: 216

ص: 217

فرا گرفت.»(1)

اما تحولات و حوادث که این زمان در کشور در شرف انجام بود، بسیاری از زد و بندهای گذشته را واژگون و دگرگون کرد. تلاشهای انقلابیون و آزادی خواهان عرصه تحجر و کوته نظری ها را تنگ نموده و بینش و اندیشه ی باز در جامعه فراهم آورد. لذا توسعه و ادامه ی این مرام، شناخت و معرفت بیشتری می طلبید که لازمه ی آن آگاهی و کسب علوم جدید و مختلف بود. لاجرم او در کنار علوم حوزوی به تکمیل و تحصیل علوم جدیدی چون زبان انگلیسی پرداخت و آن را نیکو و بسیار مسلط آموخت. چندی « هم در علوم ریاضیه خدمت مرحوم محاسب الدوله (2) به تحصیل پرداخت و رساله ی جبر و مقابله ی وی را در نزد آن مرحوم کامل ساخت.» (3) تسلط و آگاهی او بر ادبیات فارسی باعث شد که مدارس جدید آموزش و پرورش، او را برای تدریس دعوت به همکاری کند. لذا « سالها در دبیرستانهای اصفهان ادبیات فارسی تدریس می نمود و از دبیران دانشمند و صدیق اداره ی آموزش و پرورش محسوب می شد .» (4)عرفان چون از میان توده ی مردم برخاسته و رنج و مشقّات روزگار را چشیده بود، درصدد راه نجاتی در فراخور خود برآمد و خدمت به خلق خدا را در بالا بردن سطح فرهنگ عمومی مردم دانست.

لذا نخست به انتشار مجله ی عرفان و پس از آن روزنامه ی عرفان، اقدام نمود و تا آخر

ص: 219

عمر که مجموع حدود سی سال می شد، به این کار مشغول و به هم وطنان خود خدمت نمود. همچنین در سال 1323 ش. که « انجمن ادبی کمال» با حضور فضلا و فرهیختگان و اربابان جراید تشکیل شد، وی نیز به این انجمن پیوست و همواره پر تلاش در آن حضور فعال داشت. (1)

عرفان از همان دورانی که مشغول تدریس در مدارس اصفهان شد، مورد اعتماد و وثوق مردم قرار گرفت و از محبوبیّت زیادی برخوردار شد. لذا در اکثر محافلی که در رابطه با امور شهری و مردمی بود از او دعوت به عمل می آمد. او نیز هر آن جا که احساس می کرد می تواند مثمر ثمر باشد از آن دریغ نمی نمود.بدین منظور پانزده سال در انجمن شهر اصفهان صادقانه خدمت و یاری کرد و « با عضویت در انجمن نظّار انتخابات مجلس شورای ملی خدمات فرهنگی خود را کامل نمود». (2) به هر حال احمد عرفان با تمام مشغله هایی برایش فراهم شده بود تا آنجا که می توانست و مقدورش بود از خدمت به مردم کوتاهی نمی کرد و همه را دوست و آشنای خود می شمرد و « ایشان نیز مورد توجه عموم بوده و بدرستی و متانت معروف». (3) عرفان هر چند عمر طولانی نداشت ولی از همین مقدار بهره های وافری برد و خدمات شایانی از خود بر جای گذاشت. او در پایان عمر مدت ها دچار مریضی و عارضه ی قلبی شد، به حالی که توان خارج شدن از خانه نیز از او گرفته شده بود و رفته رفته چنان بر او اثر کرد که چراغ فروزان حیاتش را به خاموشی گرایاند و در آبان ماه 1330 برابر با صفر 1371 دیگر او در این دنیا نبود و به سرای باقی شتافت

ص: 220

و در تخت فولاد اصفهان، تیکه مرحوم جهانگیر خان قشقایی مدفون شد.

خلوص و محبّت افراد هیچ گاه از یاد رفتنی نیست و امروز با گذشت چندین سال از فوت عرفان یاد و نام او همچنان به خاطر خدمات مؤثری که برای اهالی اصفهان انجام داده، زنده و ماندگار است . نام او سرلوحه ی دفتر افتخارات ارزشمند این شهر است، چرا که نه تنها در تنویر افکار و نشر آثار نویسندگان کوشش فراوان نمود، بلکه خود « فاضلی نیکو نهاد و دانشمندی خوش رفتار بود.» (1) و از متانت و وقار و صداقت او سخنهای زیادی گفته شده است.

با پایان یافتن کار مجله ی عرفان، او بلافاصله در همان سال « روزنامه ی عرفان» را با مدیریت خود در اصفهان منتشر کرد. اولین شماره روزنامه به تاریخ پنج شنبه، چهارم ربیع الاول 1346 در چهار صفحه به قطع متوسطه منتشر شد. این « روزنامه در سال اول، هفتگی ولی در سال دوم تا پنجم هفته ای دو نوبت منتشر شده و از سال ششم عنوان یومیه پیدا کرد و هفته ای سه نوبت منتشر گردید.» (1) و تا آخر عمر عرفان به استثنای بعضی ایام، مرتب منتشر می شد که آخرین شماره ی آن 3231 از سال بیست و هشتم در بیست و هفتم آبان 1330 ، سه روز قبل از وفاتش منتشر شد. مدیر آن در سر مقاله اولین شماره روزنامه مرام و غرض خود از انتشار روزنامه را چنین بیان می کند.« ... روزنامه عرفان سعی

می کند که هم وطنان عزیزش را به تمدن کنونی تجدّد واقعی راهنمایی نموده و نمونه ای از زندگی امروزی را نشان بدهد. روزنامه ی عرفان طرفدار جدّی معارف، و معارف خواهان را بهترین دوست و دشمنان معارف را بدترین دشمن می دارد. روزنامه ی عرفان تا سر حد امکان مفاسد و معایب اجتماعی را تنفیذ کرده و خواهد گفت. روزنامه ی عرفان به هیچ فرقه و مقامی مربوط و منسوب نبوده و با اتکای به خدا و اتکال به نفس و کمک دوستان حقیقی ادراه می شود ...» (2)

این جریده که از روزنامه های متین و وزین اصفهان بود، دارای مندرجاتی از قبیل اخبار محلی و داخلی شهر اصفهان و سایر شهرها و حتی ممالک خارجه و مطالب علمی و ادبی و اخلاقی و تاریخ و گاهی ترجمه بعضی از کتابهای معتبر « با قلمی عفیف و شیوا و هیچ وقت از حدود عفّت قلم و حفظ حدود و حقوق افراد و طبقات

ص: 222

و متانت و وقار روزنامه نگاری خارج نشد.» (1) غیر ازمطالب سر مقاله که بعضی تاریخی، سیاسی، ادبی، اجتماعی و امور سیاست جهان است، دیگر مطالب سیاسی در روزنامه به چشم نمی خورد.

روزنامه ی عرفان از دو مزیّت مهم برخوردار بود، یکی مدت زمان طولانی که منتشر می شد، او را جزء روزنامه های کهن سال اصفهان قرار داده بود و دیگری شیوایی قلم و نگارش و حفظ شئونات اخلاقی و عفّت قلم نسبت به اشخاص بود که هیچ گاه از آن شکایتی صورت نگرفت.« مرحوم عرفان روزنامه نگاری بود که هرگز از جاده ی عفّت قلم خارج نمی شد.»(2)

اگر در افکار و عادات گذشته جامد و راکد ماندیم و هیچ تغییری در ما صورت نگرفت و در همان وضعیّات پوسیده جا خوش کردیم و هیچ یک از تجارب بشریت و ترقیّات علوم و فنون را نپذیرفتیم، به طور قطع خود را به وادی بوار و هلاک انداخته و به اضمحلال و پریشانی ابدی دچار می شویم.« با عادات ماضیه نتوان به سعادت و خوشبختی و درخشندگی استقلال نائل آمد.» (1) امروز می باید ابرهای مظالم و جهالت و خرافات را که گرداگرد ما را گرفته و سد راه ترقّی ما شده، از میان برداشت و برای رسیدن به « تجدّد و تمدّن، جانفشانی کرد.» (2) دولتهای متمدّن دنیا در سایه تجدّد، بدین پایه عظمت و قدرت رسیده اند. اگر عواملی در ما یافت می شود که ما را در رسیدن به این تمدّن و تجدّد یاری نمی کند، عیب از خود ماست نه چیز دیگری.آنان که مشکل را در دین و دین مداری می دانند، سخت در اشتباهند، چرا که « دین منکر مدنیّت نیست، تجدّد مانع مذهب نمی شود»(3) بلکه این کهنه پرستی و موهومات و خرافات استکه چنان بر ما تأثیر گذاشته که باعث واماندگی و پس رفت ما شده. لذا تمام سعی ما بر « دفع موهومات و خرافات و بر افکندن اصول کهنه پرستی »(4) و تلاش برای رسیدن به تمدن جدید و زندگی راحت امروزی است.

البته عرفان بین تجدّد و تجددّمأبی تمایز قایل است و آنچه را مجدانّه درصدد رسیدن به آن است، تجدّد واقعی است که موجبات سعادت ملت را فراهم می نماید، نه آنچه را که به قول او « روشنفکران فُکُلی» تحت عنوان تجدّد مأبی با خود تبلیغ می کنند. تفکر اینان هیچ گاه کارگشا نبوده، بلکه جای پای اربابان

ص: 224

استعماری خود را مستحکم تر کرده اند. در ایران متجدّد واقعی خیلی کم یافت شده و اگر واقع بینانه تر بنگریم« ... در ایران هنوز یک عده متجدّد ترقّی طلب آزادی خواه حقیقی یافت نشده، چرا؟ اگر پیدا شده بود تاکنون به این وضع و اصول مندرسه خاتمه داده بود.» .(1) حال وظیفه ی ما روزنامه نگاران در این باره چیست؟ از آنجائی که « ... بعضی از دانشمندان را عقیده بر این است که برجسته ترین قوم بایستی مدیر روزنامه و همچنین روزنامه نویس باشند و نیز همچنان که در شرع، پیشوای ناقص الاعضاء برای نماز جماعت مذموم است، به همین نوع در شرع روزنامه نویسی هم نبایستی مدیر و نویسنده ناقص الاعضاء انتخاب نمایند، زیرا که وجود ناقص همچنانکه در صورت ناقص است به همین مثابه هم در عقل و افکار و معنی ناقص خواهد بود ...»(2) لذا قلم ما می تواند بسیار مثمر ثمر باشد. اگر در معنی حقیقی تجدّد چرخید، قومی رستگار می شوند و اگر در تجدّد مأبی لغزید، قومی به ورطه ی هلاکت و تاریکی سقوط خواهند نمود. پس می باید با شناخت و معرفت تمام قدم برداشت و مراقب عواقب کار نیز بود.

عرفان از جمله شخصیّتهای فرهنگ دوست و معارف پرور اصفهان است. او از طرفداران جدّی معارف بود و در این راه تلاشهای زیاد و خدمات شایانی انجام داد. وی « معارف خواهان را بهترین دوست و دشمنان معارف را بدترین دشمن» می دانست.(3) کسانی را که گامی در شناخت و کسب معارف بر می داشتند را می ستود و تا آنجا که می توانست ولو در حد تخفیف روزنامه اش، یاریشان می کرد. ایشان در ایمان به خدا راسخ و در پایبندی به دین اسلام استوار بود. احکام اسلام را خوب

ص: 225

می دانست و تطبیق احکام اسلامیّه با علوم سیاسیّه روز را خواهان بود. به وطن خویش و تاریخ قدیم ایران علاقمند و معتقد بود « اسلام به مذهب قدیم ایران نزدیک است و بلکه توافقی هم در بعضی احکام دارد.»(1) عرفان تا پایان عمر صادقانه خدمت کرد و به هیچ گروه و دسته ای هم وابستگی نداشت.

ص: 226

ص: 227

جنوب » (1) مشغول خدمت شود او از فرصتهای خود در مطالعه ی انواع دارو استفاده های مفیدی نمود و با شناختی که بدست آورد، از « پلیس جنوب» خارج شد و به « شغل دواسازی و دوا فروشی مشغول گردید.»(2) پس از چندی سرمایه ی مختصری به هم زده، به تجارت روی آورد. صحت به خاطر علاقه ای که به علم و دانش و خدمت به مردم داشت، سرمایه و مال زیادی در این راه و امور خیریّه صرف و خدمات شایانی به فرهنگ و جامعه ی فرهنگی اصفهان نمود. از آن جمله می توان به انتشار مجله و روزنامه ی«صحت» و وقف « باغ رکن الملکی جهت دبیرستان صارمیه» (3) اشاره کرد، که « آقای صحت در بدو تأسیس

این مدرسه با اینکه هنوز ثروتمند نشده بود آن را برای کتابخانه

ص: 229

مدرسه ی مذکور وقف نمود.» (1) و دیگر « مدرسه ای است که از پول خود در محله ی شمس آباد مقابل شاهزاده ابراهیم بنا نمود که محصلین در این مدرسه علوم جدیده» (2) فرا می گرفتند.

همچنین می توان به تأسیس « درمانگاه صحت در کوشک که در تعریض خیابان از بین رفت .» (3) اشاره نمود. ایشان از شهرت و اعتماد زیادی در بین مردم برخوردار بود . لذا در اغلب انجمن های شهری برای همیاری به همشهریان و رفع نواقص و معضلات شهر ، حضور می یافت و تا آنجا که می توانست کمک می نمود . سرانجام این مرد خدمت گذار و صدیق نیز پس از چندی که با مرض موت دست و پنجه نرم کرد ، عاقبت در چهاردهم دی ماه 1357 مرگ او را در ربود و به دیار باقی کشاند . پیکرش را در تخت فولاد اصفهان ، گلستان شهداء ( تکیه ی ملک ) به خاک سپردند .

صحت با تلاش و زحمت فراوان توانست جایگاه و موقعیّت اجتماعی مناسبی در جامعه کسب کند . ولی این مقام ، هیچ گاه او را در ورطه ی غرور و نخوت و کبر نکشاند . با تمام ثروت و مالی که داشت ، « مردی ساده و بدون آلایش و با همه کس نشست و برخاست می نمود. »(4) به اهل فضل و دانش احترام می گذاشت و بدانها علاقه وافری داشت و بیشتر اوقات خود را با آنان سپری می نمود. و س انجام اینکه صحت مردی خوش مشرب و نیک مرام بود .

داشت، سلامتی مردم را لازمه ی تمام امور دیگر می دانست و چون اهمال و سهل انگاری توأم با ناآگاهی مردم را مشاهده می نمود، درصدد آگاهی و اطّلاع رسانی صحیح به آنان از طریق مجله و مطبوعات برآمد و اولین مجله ی بهداشتی، پزشکی در اصفهان را منتشر کرد. مجله ی « صحت » به مدیریت « میرزا حسین خان صحت» در فروردین 1304 شمسی در اصفهان منتشر شد و شمار صفحات آن گاه بیست و چهار صفحه به قطع خشتی بود صحت هدف از نشر این مجله را « برای خدمت به عالم مطبوعات و تنویر افکار جامعه » (1) ذکر می کند. همچنین در اولین شماره سال اول، علت و غرض این مجله را چنین آورده است « مجله صحت هر چند می نویسد با عبارت ساده و نزدیک به فهم عموم است و محتویات این مجله محصور در مطالبی است که به حال طبقات سوم و افراد جوان و ابناء ایران مفید[می باشد ] و پس از مطالعه نتیجه و فایده معنوی از آن بدست می توانند آورد.

ایران محتاج تربیت است، از میان اقسام تربیت و در میان انبوه عوامل تربیت کننده، نشریات ساده ی مفید، بیشتر در اعماق جمعیّت نافذ است... ما تا اندازه ای که ممکن است محتویات مجله ی صحت را سودمند و مفید قرار داده تا حتی الامکان در خدمت گزاری به افکار عمومی اندک حقیقت و معنی بدهیم.»

این مجله به صورت ماهیانه چاپ می شد و در عنوان آن ذکر شده « مجله ی صحت » مجله ای علمی، ادبی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی» که از اقسام ادبی و سیاسی و اجتماعی، خیلی کم مطالبی در آن دیده می شود. مندرجات آن شامل مقالاتی از نویسندگان بنام اصفهان و ترجمه هایی درباره ی « معلومات مفید» که در باب خواص و عوامل مفید مواد غذایی یا دیگر موارد آن است بحثی راجع به اخلاق که در آن اشاره به توصیه های اخلاقی دارد و بحثی دیگر راجع به ویتامینهای

ص: 231

مفید برای بدن و همچنین راجع به زنان و دنیای آنان و بیماریها و عفونتها و علاج آنها. و در باب «حفظ الصحّه ی عمومی» و در پایان نیز اطلاعات و اخبار پزشکی کشور و دیگر کشورها آمده است. سال اول این مجله با دوازده شماره به پایان می رسد و سال دوم با انتشار شماره ی هشت و نه در یک شماره در آبان 1305 منتشر و از آن پس تبدیل به روزنامه شده است .

«روزنامه ی صحت» در سال 1306 ش. در اصفهان به مدیریت« حسین صحت» بر روی یک ورق بزرگ چاپ و منتشر می شد. مندرجات آن پس از سرمقاله، اخبار محلی و شهر اصفهان و همچنین کشور و دیگر کشورها است. « این روزنامه به صورت غیر مرتب طبع و توزیع می شده و ظاهراً در سال 1307 ش. به انتشار آن خاتمه داده شده است (1) .

ص: 232

ص: 233

بیست و سه سال عمر کرد.

وزیرزاده در سالهای کهولت و پایانی عمرش « در اداره ی تحقیق اوقاف اصفهان خدمت کرد و او همواره مردی خوش اخلاق و نیکو نفس و دارای اندامی کوچک بود.»(1)وی را بعضی «مانی عصر خویش» نیز می نامیدند.(2)

ص: 235

ص: 236

و شرح تجرید و قوشجی و سید المجتھدین آقا میرزا محمّد کاظم»(1) سپری نمود. در زمانی که تازه قدم به دوره ی جوانی نهاده بود. به برکت نبوغ سرشار و جدّ و جهدش در فراگیری علوم و فضل و دانش، مقبول و مشهور شده بود و از طرف «سیدالمجتهدین آقا میرزا محمّد کاظم» در درسش به «فاضل» خطاب می شد.(2)

چون دامنه ی علوم نا محدود و ظرفیت افراد محدود است، حوزه ی گلپایگان کفاف نیاز او نمی کرد، لاجرم در سال 1320ق. که هیجده سال بیشتر نداشت، قصد سفر به اصفهان برای تکمیل دروس خود نمود. اقامتش در اصفهان چندان طولانی نبود، ولی در همین مدت شش ماه که در اصفهان توقف داشت، از محضر اساتید بزرگ و معروفی چون «آیت الله العظمی حاج آقا حسین بروجردی»(3) و «سید علی نجف آبادی» و «میرزا محمّد تویسرکانی»،(4) استفاده های وافری برد. اما چون در آن زمان ، قطب عالم تشبع ، حوزه ی علمیّه ی نجف بود، دلش همواره با این آشیان پر می کشید. تا اینکه طاقت از دستش به ربود و قصد آن دیار نمود. ابتدا به زادگاهش بازگشته و پس از تدارک سفر، عازم عراق شد. نخست چند ماهی را در «کاظمین» گذراند که برایش بسیار پررونق بود. پس از آن «به نجف اشرف شتافته، مدت سه سال در آن مکان عرش نشان به تحصیل خارح و اصول و فقه پرداخته و از حوزه ی درس مرحوم آیت الله محمّد کاظم خراسانی و آیت الله سید کاظم یزدی، استفاده ها کرده و مخصوصاً از حوزه ی درس مرحوم شهید رابع علامه ی زمان، شیخ محمّد باقر اصطهباناتی شیرازی، مدتھا تحصیل حکمت و معقول و فقه و اصول نموده و از آن

ص: 238

جمله تمام کتاب شواهدالربوبیّه ی ملاصدرا را در خدمتش خواندم.»(1) چون درک و هضم علوم فلسفی در وجودش نمودار بود ، استاد بزرگوارش، مرحوم اصطهباناتی بدو لقب «شمس الحکما» عنایت فرمود.»(2)

هر چند فضای معنوی و نورانی عتبات و جامعیّت علمی حوزه ی علمیّه ی نجف امکان دل کندن از آنجا را نمی داد. ولی فراق از خانواده بر آن غالب آمد و او را وادار بازگشت به موطنش نمود. با حضورش در گلپایگان به خدمت طّلاب آنجا شتافت و چندی در حوزه ی علمیّه ی آن به تدریس مشغول شد. چون آوازه ی شهرتش پیچید، امرای مدارس دینی اصفهان دعوت به تدریس ایشان نمودند.

در اصفهان نه تنها در حکمت و فقه و اصول و علوم عربیه برای طلّاب تدریس می نمود ، (3) ، «بلکه خود از محضر درس علمایی چون «جهانگیرخان قشقایی » و «شیخ محمّد تقی نجفی» ( معروف به آقانجفی) کسب فیض می نمود.

ایزدگشسب با غور در علوم مختلف و آموختن بسیاری از آنان همچنان احساس یک ناتوانی درونی و نقصان روحی می کرد که انگار در این مکانها یافت نمی شد. این بود که بار سفر بربسته، سوی دیار خراسان شد. گم شده ی او در « بیدخت گناباد» بود که او را دو سال تمام به گرد خود خواند و وی را در وادی عرفان و سلوک الی الله مستغرق نمود. «در بیدخت گناباد، درس تفسیر و اصول کافی از حوزه ی درس مرحوم سلطان العارفین و المتألهین حاج ملّا سلطان محمّد جنابدی (گنابادی)(4) رضوان الله علیه استماع و استفاده می نمودم.»(5) سرانجام پس از دو سال کسب

ص: 239

معارف الهی به اصفهان بازگشته و «در این خاک پاک در سال 1330 ق. متأهل و مقیم گردید.»(1) و زین پس اصفهان المسکن می شود.

سینه او چنان گشاده برای جذب مضامین عرفانی و تنگ قطب عارفین شده بود که او را دوباره به بیدخت کشاند و در سال 1350ق، «حاج شیخ محمّد حسین صالح علی شاه گنابادی»،(2) قطب عارفین سلسه ی گنابادی، وی را ملقب به «درویش ناصر علی» کرده و «مدتها شیخ این سلسله در اصفهان شده و اجازه ی ارشاد و دستگیری یافت.»(3) از این پس که بدین سبب اقامتش در اصفهان ضروری می شد، همه وقت خویش را علاوه بر مقام مرشدی و ارشادی، به مطالعه و تحقیق و تدریس مشغول بود. در این مدت آثار زیادی را تألیف نموده و مجله ای تحت عنوان «عنقا » را نیز منتشر کرد. در کنار آنها «مدتی در فرهنگ اصفهان [آموزش و پرورش] به مدیری دبستان حکمت و چندی هم دبیر دبیرستانها بود.»(4)

این مرد بزرگ و وارسته سرانجام پس از یک عمر تعلیم و تعلّم و تزکیّه ی نفس . در شنبه هفتم فروردین 1326 (پنجم جمادی الاولی 1366) در سن شصت و سه سالگی دار بقا را به سرای فنا ترجیح داده و سر در نقاب خاک قنود. پیکرش در تخت فولاد اصفهان، تکیه ی ایزدگشسب به خاک سپردند.

ایزدگشسب شخصیّتی والامقام و ادیبی عارف و عالمی کامل و حکیمی ففیه بود که آنچه درباره ی او گفته اند، از صفات و سجایای نیک اوست. درباره ی سجایا و کرامات اخلاقی او، زیباترین بیان و توصیف را از قلم فرزندش باید خواند. «مرحوم شیخ با کمال فضل و تبحّری که در علوم مختلف داشت و اغلب در موقع تحقیق

ص: 240

معانی و بحث در مطالب عرفانی سحر بیان خاص داشته و به مصداق «اِنَّ مِن البیان لِسحراً)، همواره مجلسیان را مجذوب خود می نمود. معذلک اکثر اوقات سکوت و صبر و حوصله و آرامش خاطر و تواضع و ادب، ملازم حال او بود.

با عموم طبقات به وضع مطلوبی سلوک می کرد و در میان مردم طوری می نشست که اگر کسی او را نمی شناخت و دفعه ی اول به ملاقات او می رسید، وی را با دیگران نمی توانست فرق بگذارد. پیوسته از لغو، اعتراض داشت. بردباری در مصایب و تحمّل شداید مجبول و مفظور او بود. هیچ گاه از درد شکایت نداشت، چنانکه چندین سال ابتلاء به درد پاداشت و با این حال، آنی از ترویج علم و دانش فارغ که نه نشست. اغلب در مجالسی که حضور داشت، به قدری و مؤدب و ساکت می نشست که دیگران تحت تأثیر کمال و ادب او واقع شده و گاهی اتّفاق می افتاد که سکوت این مرد حق، طوری همه را احاطه می کرد که اگر کسی از بیرون اطاق می خواست وارد شود خیال نمی کرد اصلاً در این سرا کسی هست.

در مکالمه و گفتگو دل های همه را به طرف گفتار خود جلب می فرمود. در تحقیق معانی، کمتر کسی با وی برابری می نمود. به قدری در تشریح مطالب مسلّط بود که همگان از عارف و عامی استفاده و استفاضه می نمودند. تسلّی دهنده ی مصیبت زدگان و دلسوز بیچارگان بود و به احوال پُرسی رنجوران قدم رنجه می فرمود و آلام بیماران را با عیادت و محبّت خود تسکین می بخشید. صبر و شکیبایی در مقابل ناملایمات پیشه ی او بوده و از هیچ صدمه و رنجی گریزان نبود. با شداید می ساخت و هیچ گاه از تنگی زندگی شکایت نداشت و جز رضایی حق به خدمت خلق چیزی را معتبر نمی شناخت.»(1)

ص: 241

ایزدگشسب را طبعی سرشار و دستی توانان در شعر بود که به حق باید وی را از جمله شعرای طراز اول در مضامین عرفانی و از بزرگان سرایندگان شعر الهی دانست. با نظر به اشعار دلنشین و روح افزای او، جای هیچ سخنی غیر از تحسین و تمجید باقی نمی ماند. او در شعر«شمس» تخلّص می نمود و اشعارش بیشتر در قالب غزل و تضمین و مثنوی است.

دیگر آثار ایزدگشسب، بنابر قول خود، حدود بیست و هفت اثر است،(1) که تعدادی از آنان هنوز چاپ و منتشر نشده اند. برخی از این کتانی ها عبارتند از:

1- شمس التواریخ: در ذکر و «گزارش و تاریخ علما و فقها و حکما و عرفا و شعرا و ادبای اسلامیّه، خصوص اثنی عشریه، است به هر مشکلی که باشند.»(2) این کتاب شامل چهار رکن به ترتیب در ذکر احوال فقها. حکما. عرفا و شعرای عجم و یک خاتمه که در شرح حال نویسنده و ذکر مؤلفات و مصنفات او و یک تتمیم للخاتمه در ذکر بعضی حکایات تاریخی و نهایتاً در پایان مجموعه ی اشعار مؤلف است. شمس التواریخ اولین بار توسط مؤلف در سال 1331 ق. به چاپ رسید. ولی چون در بعضی مدارس جدید به عنوان تاریخ ادبیات اسلامی و ایرانی، تدریس» (3) می شد، کم یاب شد، لذا مؤلف با اصلاحات و اضافاتی، مجدداً آن را در سال 1325ش، به چاپ رساند.

2 - نامه ی سخنوران: در شرح حال و آثار «شعرا و ادباء و گروهی از سخنوران و دانایان عصر حاضری هستند که آثار شعری و تاریخ و ترجمه ی مختصری به اندازه ای که در دسترس داشته با تصویر های چندی ثبت اوراق نموده و به چاپ رسانده ام.» (4) این اثر شرح حال شعرا و ادبای ایران را از مشروطیّت تا سال 1316ش. بیان می کند.

3-جذبات الهیّه: در ذکر م منتخباتی از دیوان «شمس تبریزی» و شرح و تصحیح بعضی از اشعار به همراه مقدمه ای در «ترجمه ی حال و شرح مقال مولانا، آن چنان

ص: 243

که میسور و مقدور بوده» است.(1) جذبات الهیّه نخستین بار در سال 1319ش. به چاپ رسید.

4- رساله ی نورالابصار: در «شرح حال یگانه عارف کامل و شاعر شهیر ایرانی طبسی الاصل اصفهانی المولد و المسکن» که یکی از مشاهیر و نوادر روزگار است، با ذکری از آثار نظم و تتر منتخب او »(2)است. نور الابصار نخستین بار توسط مؤلف در سال 1322ش. به چاپ رسیده است.

5- اسرار العشق: در تفسیر منظوم سوره ی یوسف است. اسرار العشق شامل مقدمه ای به نثر و سپس تفسیر سوره ی یوسف است بدین صورت که ابتدا آیه ای ذکر و بعد تفسیر آن به صورت نظم بیان می شود. دیباچه ی مختصری در نظم از ملاقات حضرت موسی با خضر و مسافرت و همنشینی آن دو، از دیگر مطالب این کتاب است. اشعاری که در تفسیر سوره ی یوسف آمده « از روی حال درونی و کیفیّت باطنی است، به طوری که شیخ در این کتاب اشاره فرموده، تنظیم کتاب در حالی بوده که جهت تکمیل نفس، به ریاضت اشتغال داشته»(3) است. اسرار العشق . نخستین بار در سال 1343 ق. به چاپ رسید. سپس در سال 1375ش. با بعضی اضافات توسط مؤلف از جمله رساله ی منظوم «روح العرفان» و برخی مثنویات و غزلیات خود، تجدید چاپ شده است.

6-هدایة الامم: در اثبات نبوّت پیامبر اکرم (ص) و «وجوه اعجاز قرآن و حال تورات و انجیل فعلی و اشارات و بشارات آن کتب به نبوّت آن حضرت»(4) است. همچنین جوابیه ای بر منتقدین و مخالفین اسلام و اعتراف دانشمندان بزرگ غرب

ص: 244

به عظمت حضرت محمّد(ص) و دین اسلام است. این کتاب اولین بار در سال 1313ش. به چاپ رسیده است.

7- بدایع الاثار: در «سوانح عمری فقیر [مؤلف] بابعضی مطالب تاریخی و ادبی و غیره»(1) است.

8- تحفة السفر: در ذکر سفر مؤلف به عتبات از ابتدای حرکت تا سال 1329ق. مؤلف در این اثر به تفصیل شرح مسافرت و اساتید و هر آنچه واقع شده را بیان می کند. «این فقیر در کتاب تحفة السفر و بدایع الآثار، به طور تفصیل شرح حالات و تفصیلات مسافرت و اساتیدی که تلمّذ در خدمت آنها نموده و بعضی وقایع تاریخی این دوره و فواید ادبی دیگری ذکر نموده ام.» (2)

غیر از آثار ذکر شده و دیگر آثار بر جای مانده ی ایزد گشسب، مقالات متعددی از وی در روزنامه های «عرفان» و «اختر» و «مجله ی معارف» و «آینده ی ایران» به چاپ رسیده است.

تحویل می نمود».(1) شاید بتوان تمام موفقیّت و محبوبیّت وی را در اعتقادات و دیانتش دانست و خود نیز براین واقف بود و حتی نجات اُمم را در همین می دانست. «دیانت یگانه وسیله نجات اُمم و قوی ترین عامل مؤثر در اجتماع است و بر همه ی عواطف و حالات و اخلاق بشر حکومت دارد».(2) ایشان مسئله ی دیانت را از لوازم و ملزومات قوانین ، اصلاح اُمم و رستگاری بنی آدم می داند و معتقد است « اساس دیانت بر اتّحاد و تساوی حقوق و رابطه ی جعمیّت بشری است.» (3)

انسان ها وقتی در کمال صحت و سلامتی بر جوامع تأثیر گذارند. این سلامتی باید که تمام جنوانب آدمی را شامل شود. لذا صحت و اعتدال حقیقت آدمیّت به اعتدال و قوّت سه مرتبه استوار است: مرتبه ی محسو سه ی بدنیّه که فراهم آمده از اسکلت و گوشت و پوست و... است که طریق حفظ صحت و استقامت آن به کار انداختن جهازات بدن است و به ورزش طبیعی یا مصنوعی. مرتبه ی دوم ملکات معنویّه و خوهای پنهان که جز به آثار محسوب نمی شود. از قببل عفّت، شجاعت ، مناعت، عدالت، حکمت، قنوت. و .. و ملکات رذیله چون جُبن، گدا منشی، ظلم، نادانی و... که راه استقامت اخلاق و و آرستگی به صفات

حمیده و ورزش اخلاقی و مجاهدت است. مرتبه ی سوم قوای فکریّه ی غیر محسو سه از متخیّله ی متوهّمه ی عاقله، که به کثرت ورزیدن، منتج نتایج بزرگ و کشفیّات عظیمه است.»(4)

ایزدگشسب، جامعه ی زمان خود را یک جامعه ی مریض از هر حیثی می داند و امراض اجتماعی و اخلاقی که در پیکر و روح این جامعه رسوخ نموده، چنان مزمن

ص: 246

شده که «برخی از اطباء اجتماعی و پزشکان روحانی و اخلاقی از صحت و عافیت آن مأیوس»(1) مانده اند. ایشان در معرفی این امراض در ابتدا یادآور می شود که، قبل از هر اقدامی و هر توجهی برای اصلاح مفاسد، در درجه ی اول اهمیّت، اعتراف به این مطلب داشته باشیم و بدانیم که با مریضیم و از سیر تکامل محروم هستیم. زیرا عدم شناخت این مسئله «جهل مرکب» افراد آن جامعه را می رساند.

پس از آن باید گفت که قسمت عمده ی امراض جامعه ی ما ناشی از عدم تربیت و سواد است که چند صد هزار نفوس مرد و زن ایرانی از معارف دنیای امروزی به کلی مهجورند.»(2) البته بی سوادی اکثر مردمان را شاید بتوان به علت فقدان و کمی مدارس در نقاط ایران تلقی کرد. مهم ترین قسم از امراض جامعه ی ما، ناشی از این است که تعداد زیادی «خود را در میدان سعی و عمل و خدمت به جامعه داخل نمی کنند» و به نوعی عادت کرده اند «ازدست رنج دیگران بدون آن که در عوض خدمتی به جامعه کرده باشند،»(3) ارتزاق کنند.

جامعه ی ما را افکار و علوم خرافی و مضحک فراگرفته است و از «علوم صحیحه و فنون نافعه و اخلاق انسانیّت» در آن خبری نیست. هنور احساسات عامیانه درضدیّت با علوم و معارف و تربیت به سبک جدید و صحیح مرسوم است. «در این مملکت نه وسایل حفظ الصّحه موجود و نه اهالی العالم به لزوم آنند و نه مریض خانه داریم و نه احساس به لزوم آن می کنیم.»(4) جامعه ای که در آن به نوشتن و خواندن کلمات مضحک بیشتر راغب باشند تا با ادراک حقایق، حقیقتاً یک «جامعه ی رذل پسند و جهل پرور و شوخ است.» و مسلماً چنین جامعه ای «عُرضه و

ص: 247

کفایت را در غصب حقوق و امحاء ضعها دانسته و عادت می کند. به هر نویسنده لعن و به هر گوینده ای طعن زند. زیرا خوب را از بد و صحیح را سقیم و دانه را از گاه و چاه را از راه نمی شناسد.»(1) آری ما مرضیم و «تا این خون فاسد و دو رنگی و شرارت و بی عاطفه گی و سستی و خودخواهی در عروق ماست. اگر روزی صد نفر از گرسنگی و برهنگی بمیرند کک ما را نمی گزد واحدی متأثر نمی گردد.»(2)

اما امراض این جامعه را، درمانی نیز هست. هرچند گروهی به معالجه این امراض اجتماعی پرداخته اند و به خیال خود خواسته اند «مردم را به مرگ بگیرند که اقلاً به تب راضی شوند. ولی آنان نظریات شرقی را به مادیّات متوجه ساخته و یک باره تیشه به ریشه ی عموم معنویّات و الهیّات و روحیّات زده و در نتیجه جمع تعالیم ریانیّه و عواطف و جدانیّه را انکار نمودند و این مریض بدبخت را سرسام کرده که هم از تمدن معنوی و احساسات روحی سرد شده و هم از قوافل شرقی و تمدن مادی افتاده».(3)

اما ما معتقدیم، این مرض اخلاقی، اجتماعی را «معجونی مرکب از تمدن مادی غربی در تمدن معنوی شرق لازم است، یعنی راهی بین مادیّات و معنویّت صرف باید به پیمایند. به عبارت دیگر علوم و فنون مادی را با روح شهامت و شجاعت فکری و ادبی و حریّت حقیقی از یک طرف و عواطف و روح اعتقاد به مکافات و محبّت حقیقت و نوع خواهی و تقیّد به وجدانیّت و حقایق دینیّه و لطایف اخلاقیّه را از طرف دیگر، ممزوج نموده وارد میدان حیات اجتماعی و سیاسی مدن گردد و اخذ هر یک از این امور بدون دیگری برای سعادت ما ملت مشرقی کافی نیست.»

ص: 248

لذا «این معجون را از سه راه باید به این مریض خوراند:

1 - به توسط مدارس و مکاتب. 2- جراید و مطبوعات. 3- ناطقین و واعظین زبردست و به وسیله ی کنفرانس ها».(1)

ایزد گشسب تربیت صحیح و آموختن فنون و صنایع افراد جامعه را از دیگر موارد اصلاح مفاسد دانسته و در این امر جنسیّت مطرح نیست. وی معتقد است هر ملتی که بخواهد موفه الحال و خوشبخت و در آتیه به عظمت و سعادت ملی نایل گردد، باید در «تربیت دختران و زنان و آموختن توان و صنایع لایقه و خواندن و نوشتن و محاسبه ی امور».(2) بدانها بکوشد.

ایزدگشسب ، در بحث اخلاق اجتماعی معتقد است که «حقیقت حیات، تنازع در بقاست.» و زندگی اجتماعی بشر جدای از نظام قانونمند طبیعت نیست و

«منازعه و مجادله و کشمکش، جزء اصول خلقت و ناموس طبیعت کلیّه ی عالم است.» او بدون این که روحیه ی جنگ طلبانه داشته باشد. در بحث حیات اجتماعی «جنگ را سبب حیات بشر» می داند. «بدون خون ریزی، هیچ ملتی به حقوق حقّه ی خود نایل نمی گردد.»(3) به طور قطع جنگ و خون ریزی مورد بحث در قصاص و دفاع و احقاق حقوق مسلم است که به فرموده ی قرآن کریم «وَلَکُمْ فِی الْقِصَاصِ حَیَاةٌ ».(4)

او که تربیت شده ی مکتب اسلام است، کناره گیری از مبارزه ی شرافتمندانه و حق طلبانه را هم ردیف ذلّت می داند، «هر کس که برای مبارزه ی حیاتی حاضر نباشد، با یاد مرگ با ذلّت را آماده باشد» . بر خلاف عقاید متفکران مکاتب مادّی، که

ص: 249

مرگ را واقعه ای وحشت بار تلقی می کنند، ایشان مرگ را فرایندی طبیعی تعریف می کند که «لازمه ی تکوین [است] و حیات قومی بدون مرگ طایفه دیگر صورت نمی بندد.» جنگ را نیز مانند مرگ از قوانین طبیعی عالم قلمداد می کند. «حس غلبه جویی و تفوّق، خصوص در اصطکاک منافع ، کاملاً در بشر موجود است.» (1)

از دیدگاه ایزدگشسب، رویه ی انسان ها در اخلاق فردی و اجتماعی متفاوت است. برخی زندگی را در گوشه نشینی و کناره گیری از اجتماع و عدم استفاده از قدرت، خلاصه می کنند. در این بینش، آدمی در مواجه ی با ظلم جز تسلیم راهی ندارد. این «تن به ستم در دادن و صلح طبی، فلسفه ی تارک دنیا هاست. «ایشان این تفکر را در مسیر کمال انسانی، نارسا فرض کرده است: «انفراد و انعزال جغد که فلسه ی هنود و روح تعلیمات حضرت مسیح و بوده است. گرچه مقدس بوده ولی برای سعادت بشر مطلقاً کافی نیست.»(2)

برخی دیگر زندگی پیروز مندانه را موفقیّت بی قید و شرط در جنگ و تنازع بقا می دانند. آنان که دست اندازی به حقوق دیگران را عزّت و شرف و آزارهای جنگ و خون ریزی را دست مایه ی آرامش و نشاط خود کرده اند، این تفکر آسیب زا «و تعلیمات شاهین که روح شرارت و کشمکش و تباغض و فساد [است] فقط روح بی مغز مادّیت را به بشر تزریق می کند، نزد هو شمندان جز تخریب بلاد و عناد عباد و توحش و بربریّت نیست.»(3) برای سعادت یک ملت، برنامه ای اجتماعی لازم است و تعالیم اجتماعی باید مبتنی بر مصالح کلی و فراگیر و عمومی باشد وگرنه «فلسفه های اخلاق انفرادی اگر تحمیل برنوع شود، در نتیجه موجب تخریب نظام و

ص: 250

ضد سعادت معنویه و تاسان مادی انسان است.»(1)

بر این اساس سعادت انسانی که حاوی ابعاد فردی و اجتماعی است باید شامل برنامه های متعالی در جنبه های فردی و اجتماعی باشد. نه برنامه های فردی صرف و نه جنگ و چپاول اجتماعی، هیچ کدام به تنهایی، بشر را به پرواز در آسمان خوشبختی یاری نخواهد رساند و قوانین حاصل از اندیشه ی قاصر آدمی، جامع حیات فردی و جمعی و مادی و معنوی نخواهد بود. پس «نظر کن به فلسفه ی دین محمّدی (ص) و صراط مستقیم احمدی (ص) که حقوق مادی و اجتماعی را چگونه کاملاً محفوظ می دارد و در عین این تعلیمات، سرچشمه ی همه ی عواطف و عشق به سعادت معنویّه را ارایه می نماید. ««مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَمَاءُ بَیْنَهُمْ »،أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّار، اشاره به مبارزه ی حیاتی است و رُحَمَاءُ بَیْنَهُمْ، اشاره به عواطف و شفقات معنویّه و اخلاقیه است. دوران زندگی اجتماعی بشر بر محور این دو قوه است».(2)

ایزد گشسب، هیچ گاه در مسایل سیاسی شرکت و دخالت نجست و حتی در این باب خامه ای هم بر کاغذ نغلطاند. ولی گاهی نکات و مواردی را به انتقاد می نشیند و ایراد هایی نسبت به حاکمیّت مطرح می کند که در نوع خود بی خطیر و نشان از آگاهی او نسبت به محیط زمانه ی خود است. در ذیل، نمونه ای را در این باب برای حُسن ختام این مقاله ذکر می کنیم. «ملت ایران امروزی با خرابی های طاقت فرسایی که از دیرگاه است به بنیان عمارت او رسیده و فساد اخلاقی که در قرن اخیر در غالب

طبقات بروز کرده چاره ای جز توسل به ذیل معارف عمومی و تشبث به فکر های اساسی برای رفع بحران فقر اقتصادی ندارد. ایرانی هم کاملاً نیازمند به معارف

ص: 251

است و هم سر تا پا محتاج لوازم زندگی و غرق احتیاج اقتصادی است.

قبل از مشروطیّت فی الجمله نای از راه دهقانی و شبانی داشت ولی به معارف دنیا آشنا نبوده و احتیاجاتش چندین درجه کمتر از امروز بود. امروزه مختصر معارفی دارد، ولی از شدت استیصال جامعه نمی توان از او استفاده کرد، چون ملتی که نان ندارد جان ندارد. نهضت و انقلاب نتیجه ی معکوس می دهد. می بینید که روز به روز به سرعت برق بر عده ی فقرا و بی کاران افزوده می شود.

باید علاج فقر عمومی را تا یک درجه کرد و معارف را هم بسط داد. اگر به اقتصادیّات توجه نشود، از معارف عمومیّه و تعلیمات و اخلاقیّه نتیجه ی مطلوبی نخواهیم گرفت ، بلکه تحصیلات محصلین فقط آلت امرار معیشت آن ها خواهد بود. از آن طرف اگر توجه تام به بسط معارف نشود این توده ی بی سواد، این ملت نادان ہی ارداه، هیچ گاه به رشد سیاسی نخواهد رسید و در عداد ملل حیه محسوب نخواهد شد. حدس ملیّت و معاونت اجتماعی، رابطه ی روحی، عظمت ملی نخواهیم داشت. در جلو صر صر حوادث خاشاک وار پراکنده خواهیم شد. از طرف دیگر معنویّت و اخلاق با فقر و فلاکت چه طور محفوظ می ماند. طفلی که غذا و مایحتاج زندگانی برای او مهیّا نیست، چگونه رشد جسمانی و عُقلایی و اخلاقی از او متوقع باشیم. این ملت مفلوک این جامعه ی گدا، علم و اخلاق و حس وطن خواهی و حس قومیّت و ملیّت و دیانت و چیزهایی که باید او را برای حفظ حقوق و حیات اجتماعی حاضر سازد. متأسفانه باید همه را آلت مبارزه با فقر و احتیاجات شخصیّه کند. بالاخره غالب افراد با شرف جامعه از راه ناچاری به وسایل بی شرفانه امرار معاش کنند. یک شاگرد مدرسه پس از تحصیلات ناقصی که با هزاران عوایق و موانع نموده، پس از اخذ تصدیق نامه ی خود و اولیای او متحیرند که چه کاری پیش گیرند که اقلاً کفاف خوراک روزنامه ی او را بدهد...

ص: 252

ما هر چه در جراید بحث از «سوسیالیزم» و «کاپیتالیزم» کنیم. فقط صحبت های علمی است که در ایران مصداق ندارند. چون ما نه سرمایه دار داریم نه کارگر. مبارزه ی کارگر و سرمایه دار در مملکت ما از قبیل سالبه به انتفاء موضوع است. اعتصاب بیست هزار کارگر در یک کارخانه جزو مسموعات و اخبار خارجه است. ربطی به ما ندارد. آری این وضعیّت خطرناک فقر و پریشانی عمومی و بی کاری در این جامعه، رقّت آور است. راه چاره و جلوگیری از این بلیّه عظما را همه می دانند.

ترویج امتعه داخلی، کم کردن احتیاجات غیر ضروریّه و تجملیّه، تهیه کار برای بی کاران، افتتاح مدارس صنعتی، فنی ، فلاحتی، مکانیکی، ترقّی دادن و فلاحت و زراعت از راه علم، اراضی بایره ی قابل استفاده را آباد نمودن و تجارت را با اصول علمی اداره کردان و منحصر نکردن به تجارت در ارزاق عمومی و احتکار غلات یا به اخذ تنزیل خانه بر انداز تأسیس شرکت و کمپانی برای استخراج معادن.

تا در این موضوع های فوق اقدامات عملیّه نشود. این فقر و فلاکت تخفیف نخواهد یافت و با قایم به نفس نخواهیم بود.»(1)

ص: 253

ص: 254

رسانید و از بعضی علماء، اجازه ی اجتهاد گرفت. وی در زمان طلبگی خود « الفیه ی ابن مالک ( سیوطی ) را در نزد شیخ هادی قمیشه ای در مدرسه ی ناصریّه خواند و ادبیات را نزد مرحوم شیخ محمّد رضا نجفی ( مسجد شاهی ) تکمیل و از حوزه ی درس حاج آقا نورالله و آقا جلال و میرزا عبدالحسین مسجد شاهی نیز استفاده برد.» (1)

وی بیشتر وقت خود را صرف مطالعه و آموختن تفسیر قرآن می نمود، به طوری که احاطه ی کاملی بر علم تفسیر قرآن و آیات قرآنی داشت. همین « او را از اقران و امثال خود ممتاز می نمود و در این فن شریف به اندازه ای اظهار علاقه می کرد که در اغلب مجالس و محافل، آیه ای از قرآن را مطرح می نمود.» (2) غیر از تفسیر، بر علوم دیگری چون ادبیات، فقه و اصول و « علم الاجتماع نیز تسلط داشت و اغلب مقالات او که در روزنامه ها و مجلات اصفهان چاپ می شد، در این زمینه است.»(3)نورالله تعصبی در آموختن علوم دینی صِرف نداشت، و فراگیری علوم جدید را حتی از ضروریّات می دانست. لذا « به زبان فرانسه به خوبی مطلع بود» (4) و با آن آشنایی داشت. ورودش به صحنه ی سیاست، با فعالیّت ها و تلاش هایش برای ایجاد مشروطیّت بود. او که

در این مدت جوانی پخته و کامل شده بود، در زمره ی آزادی خواهان و روشنفکران قرار گرفت. با برپایی مشروطیّت در ایران، خدمات شایانی در حفظ و حراست آن در اصفهان کرد، به حالی که در محافل، بر سر زبانها بود. ولی چون« مردی سخت حساس و پاکدل بود، اختلافات صدر مشروطیّت او را سخت آزرده خاطر کرد.» (5) پس از آن، « کودتای رضاخانی را هم دید و تجربه کرد،

ص: 256

باورم نمی آید که او را پسندید، من بیاد دارم ایامی که تازه به دوره ی صباومت رسیده بودم، او را می دیدم که سخت ناآرام است. پنداشتی که در دلش یک تلاطم عظما از دریایی سرکش وجودشان، وجود دارد.»(1)

ایشان به دلیل تسلط کاملی که بر علوم عربی و ادبیات فارسی داشت، دعوت به تدریس در دبیرستان ها اصفهان شد. اولین بار که او وارد شغل معلمی شد« در سال 1302 ش. بود که در دبیرستان « اتّحاد» درس می گفت .»(2) و رفته رفته چنان جا افتاد که « وقتی آقای ضیاء جناب، دبیرستان صارمیه را اقدام به تأسیس آن نمود، درصدد برآمد بهترین دبیران را برای آن دبیرستان انتخاب کند. با اینکه دبیر عربی و ادبیات زیاد بود و همه را خوب می شناخت، به سراغ ایشان رفت و برای اولین بار آن مرحوم با لباس عمامه به دبیرستان صارمیه رفت و در کلاسهای دوره ی اول و دوم به تدریس ادبیات پرداخت.»(3) وی در مدت تدریس در مدارس اصفهان، سرآمد همه دبیران و جزو دبیران طراز اول ادبیات این شهر محسوب می شد. او که « به واسطه ی سختی امر معیشت وارد این شغل شده بود »(4)، چند سالی را حق التدریس با حقوقی ناچیز در خدمت وزارت فرهنگ بود(5) ، تا اینکه « از سال 1314 کارمند رسمی این وزارت خانه شد.»(6) وی به این پیشه ادامه داد و « تا آخر عمر در مدارس مختلف اصفهان تدریس می کرد.»(7)

ص: 257

نورالله، چون از یک طرف، در یک محیط خانوادگی روحانی و معتقد، پرورش یافته و بزرگ شده و از طرف دیگر در محیطی نامناسب قرار گرفته بود، بنابر این « همیشه از ریاکاری و دغل بازی که بدست بعضی از روحانی نماها صورت می گرفت، در عذاب و شکنجه بود.»(1)

پس علاج و اصلاح آنان را از طریق انتشار روزنامه دانست و اقدام به انتشار روزنامه ی « نور شرق » نمود.(2) این اقدام فرهنگی نور شرق، دوام چندانی نیافت و پس از سه سال به تعطیلی گرائید. پس از آن وی مقالات متعددی در روزنامه های اصفهان منتشر نمود و بدین صورت وظیفه و دین خود را ادا می نمود. او « همواره از طریق انتشار مقالات پُر مغز و متین، در مبارزه با فساد، مجاهدت می ورزید و در جنبش های ملی، در صف مقدم قرار داشت.»(3)

نور شرق با اینکه شخصیّتی جا افتاده و معروفی در جامعه ی آن زمان اصفهان بود، ولی از تنگناها و تنگدستی های زیادی در زندگیش برخوردار بود.« به یاد دارم در ایام جنگ جهانگیر[دوم ] روزگار سخت با او در افتاد، همه مصایب از هر جانب او را سخت تحت فشار قرار داده بود، »(4) ولی تا پایان عمر آبرومند زندگی کرد. سرانجام نور شرق در شب دوشنبه بیست و چهارم شهریور 1331، بر اثر سکته ی قلبی، دارفانی را وداع گفت و به معبودش شتافت. پیکرش را در تخت فولاد اصفهان، تکیه ی جهانگیر خان قشقایی، به خاک سپردند.

نورالله نور شرق، یکی از مفاخر ادبی و علمی و سیاسی اصفهان به شمار می رود. وی به گواه همه ی آشنایان، مردی اصلاح طلب، متّقی، دانشمند و مبارزی

ص: 258

خستگی ناپذیر، بود که در دوران حیات اجتماعی و فرهنگی خود، پا از دایره ی عفاف بیرون ننهاد و یک قدم بر خلاف آنچه را که وجدان پاک و منزه اش حکم می نمود بر نداشت. او « نمونه ی زنده و واقعی یک فرهنگ شریف بود و در حالیکه تن ناتوانش را بار خدمات اجتماعی، خمیر نمود، تا آخرین روزهای حیات سرزنده و شاداب بود.»(1) او شخصیّتی فاضل و نویسنده ای آزادی خواه و شجاع و دبیری روشن دل و دلسوز بود و « به فرهنگ، حقی بس عظیم دارد... در مبارزه با فساد، عنصری بی باک و با شهامت بود هیچگاه جانب حق را رها نکرده و به طرف باطل متمایل نگردید. هیچ وقت خامه ی توانای خود را در اختیار ستمگران و خیانت پیشگان نگذاشت . از مال دنیا به غیر از یک خانه و لوازم ضروری زندگی، چیزی باقی نگذارد.»(2)

فردی بسیار وارسته و به فضایل اخلاقی آراسته بود. به حدی که دانش آموزانش نیز از وی نمی گذشتند و همواره با او تماس نزدیک داشتند.» هر کجا می نشست، عده ای دانش آموز دور او جمع بودند و گفتگوهای مختلف می کردند. از این جهت دانش آموزان علاقه ی بسیار به وی داشتند.»(3) نور شرق قلمی روان و سبک نگارش بسیار شیوایی داشت. در نوشته هایش پیوسته حق و حقیقت را منظور دانسته « «با صراحت لهجه که مخصوص خود آن مرحوم بود، حقایق را می نوشت و در دسترس مردم قرار می داد.»(4) پیوسته درصدد رفع معایب و مشکلات دیگران بود. « مرحوم نور شرق با اینکه از طبقه ی منحط و فساد اجتماع گریزان بود، ولی در عین حال مردی اجتماعی و از تنهایی گریزان بود و همیشه میل داشت معایب و مشکلات را

ص: 259

برای دیگران نیز بگوید.»(1) و بسیاری ملکات نفسانی دیگر که هر چه بگوئیم، حق او ادا نمی شود.

عموم طبقات منتشر می شود که هم آنها را به دیانت جلب کند و هم اعتراضات سایرین را دفع دهد و هم بر حسب حب الوطن من الایمان، در اطراف ترقّی وطن و قطع ایادی بیگانگان کوشش نماید و به علاوه از خدّام این وطن تشویق کند... »(1)

نورالله، این روزنامه را با حمایت و کمکهای مادی « حاج آقا نورالله مسجد شاهی » (2)، دایر کرد اما « چون نمی توانست آنچه را که بعضی از اطرافیان آن مرحوم [ آقا نورالله ] مایل بودند، منعکس سازد، قهراً آنها هم در کمک مادی به نشر روزنامه خودداری کردند و روزنامه تعطیل گردید.»(3) البته علت مهمتری که برای تعطیلی آن ذکر می کنند، مرگ آقا نورالله نجفی بود که « چند ماه قبل از انتشار آخرین شماره ی این روزنامه که شماره ی دوم از سال سوم آن در تاریخ جمعه 6 ذی العقدۀ 1346 می باشد، اتفّاق افتاد.» (4)

از نور شرق تألیف مستقّلی چاپ نشده است ولی قسمت عمده ی آثار او به صورت مقالات مختلف در روزنامه های اصفهان، به خصوص روزنامه ی « نقش جهان» به چاپ رسیده است.

ص: 261

« عبدالحسین سپنتا» .

عبدالحسین سپنتا در چهارم خرداد 1286 (1) در خیابان واگون خانهی ( اکباتان کنونی) تهران متولد شد(2) پدرش «غلامرضا طالب زاده ی شیرازی» بود که بواسطه ی نام اجدادی اش « شیروانی » و اقامت طولانی در رشت به « رشتی » شهرت داشت. غلامرضا خان، از ملتزمان دربار مظفرالدّین شاه بود و چون « به زبان انگلیسی آشنایی داشته به عنوان مترجم دکتر « ادکاک » ، پزشک مخصوص شاه، در سفر مظفرالدّین شاه به اروپا جزو همراهان او بوده است.»(3) و مادرش «شوکت شیرازی»، از نوباوگان خاندان معروف امام جمعه شیراز بود. عبدالحسین از همان ابتدا، چون پدر و مادرش تفاهم زندگی نداشته و از هم جدا شدند، تحت تربیت و نگهداری مادرش قرار گرفت و تا سن هیجده سالگی که پدرش از دنیا رفت هیچ گرایش و تمایلی به پدر نداشت. مادرش « در خانه ی برادرش ، میرزا محمّد حسین شیرازی، که از فضلا و آشنا به چهار زبان انگلیسی و فرانسه و آلمانی و عربی بود، زندگی می کرد.» (4) لذا این مرد در تربیت عبدالحسین بسیار کوشید و تأثیر به سزایی در او گذاشت که بعدها سپنتا بسیار به این تأثیرات اشاره دارد و از او فراوان یاد می کند.

او تحصیلات خود را از تهران شروع کرد. ابتدا برای تحصیل به مدرسه ی

ص: 263

« سن لویی و پس به دبستان زرتشتیان تهران ( جمشید جم) ، و بعد به کالج آمریکائی تهران رفت.(1) پیشرفتهای ابتدایی او با موفقیّتهای زیادی همراه بود و ذوق و علاقه ی او به شعر و تاریخ ادبیات ایران باستان از همان اوان کودکی نمودار شد.

و این امر سبب مطالعاتش در این زمینه گردید که حاصل آن مقاله ای شد که در روزنامه ی « فروهر» در سن شانزده سالگی منتشر گردید. و ً به خاطر همین مقاله بود که روزنامه مزبور به تعطیلی کشیده شد(2) .

سپنتا از همان زمانی که در مدرسه زرتشتیان تحصیل می کرد به هنر تئاتر روی آورد و وارد این حرفه شد. به حدّی که « بعدها وقتی به کار سینما روی آوردم، آنچه را که در حاشیه کار تئاتر کسب کرده بودم، فراوان بکار می آمد.»(3) او رفته رفته به علت شناختی که نسبت به او پیدا کرده بودند، در آن مدرسه جای پایی پیدا کرده و مشغول بکار شد. هم زمان با این فعالیّتها بود که « «دینشاه ایرانی »(4) وارد تهران شد و چون از علاقه و شناخت سپنتا نسبت به فرهنگ و ادب ایران باستان مطلع گردید او را برای ادامه تحقیقات و مطالعات بیشتر به هند فرا خواند.

ص: 264

او با تمام سختیهایی که از جانب روزگار و اجتماع برایش فراهم آمده بود و به قول خود علاوه بر سختیها در زندگی « مبارزات آزادی خواهان و مشروطه طلبان با مستبدین، بمباران مجلس، قتل عام مبارزان مشروطه، سازش نفرت انگیز در تجزیه ی ایران، مقابله و استقامت آزادی خواهان علیه سیاستهای استعماری بیگانگان، کودتای 1299، اغتشاش ها، قحطی و بالاخره اختناق و آزادی کشی»(1) ، هیچ گاه از کار و مطالعه و تحقیق در تاریخ و علوم و فرهنگ و ادبیات ایران باستان باز نماند. ولی اندوه فراوانی از این همه بی نتیجه ماندن مبارزه در راه آزادی، سر تا سر وجودش را فراگرفته بود. او می گوید« به همین لحاظ وقتی یکی از دوستان دایی ام، اردشیر جی ایدلجی ، پیشنهاد کرد که جهت پیگیری تتبعاتم به بمبئی نزد« دینشاه ایرانی سیلستر » سفر کنم، لحظه ای درنگ نکردم.» (2)

لذا سپنتا که در سال 1306 ش. نام فامیلی« سپنتا » را برای خود اختیار کرده بود و تا این زمان تحت عنوان« عبدالحسین شیرازی » شهرت داشت، عازم دیار هند شد و « سالها مؤانس دینشاه ایرانی سیلستر، رئیس انجمن زرتشتیان ایران، بوده است.» (3) این سفر که اولین سفر او بود، دو ماه بیشتر طول نکشید و او بلافاصله به ایران بازگشت. اما به قول خودش چون : « پدرم غلامرضا طالب زاده شیرازی در جوانی مرد و بفاصله کمی بعد از مرگ او ، دایی ام نیز در گذشت و روزگار بار خانمان بدوشی بر دوشم بست ، به جستجوی کار و نان، روانه کوی و دیار دور و نزدیک شدم»(4) لاجرم بار دیگر در شهریور ماه 1307 روانه ی هندوستان شد.

سه ماه بیشتر از اقامتش در هند نمی گذشت که درصدد انتشار روزنامه ای برآمد

ص: 265

تا بدین وسیله بتواند اوضاع سیاسی، اجتماعی و ادبی ایران را منعکس کند. لذا روزنامه ی خود را به نام« دورنمای ایران» در آذرماه 1307 در شهر بمبئی منتشر کرد. اما این روزنامه پانزده شماره منتشر نشد(1) و به علت مقالات « تند و پرخاشگر علیه عوام فریبان و ریاکاران » (2) از انتشارش جلوگیری شد. او دست بردار نبود و در ادامه ی اقامتش در هند با فراهم شدن امکانات پژوهش و راهنماییها و نظرات دینشاه به تألیف و ترجمه و انتشار کتابهای متعدد روی آورد. از جمله آثاری که در این زمان در هند چاپ و منتشر کرد می توان از : « پیام راستی » ( در سال 1308 ) ، « اشک سپنتا » ( در سال 1311 ) ، « ترجمه ی «اخلاق ایران باستان » تألیف دینشاه ایرانی (در سال 1311 )، ترجمه ی « زرتشت که بود و چه کرد؟ » تألیف رابیندرانات تاگور ( در سال 1311) « نو آموز مزد یسنا» ( در دو جلد در سال 1311) ترجمه ی «پرتوی از فلسفه ی ایران باستان» اثر دینشاه ایرانی( در سال 1311)،« منتخبات اشعار دهقان سامانی » ( در سال 1311 ) « منتخبات اشعار میرزا عبدالوهّاب گلشن ایرانپور» ( در سال 1312 )، گرد آوری مجموعه ی « سخنوران دوران پهلوی» ( در سال 1313 ) (3) ، « مجموعه اشعار ملی عارف ( در سال 1314 ) ، ترجمه ی « ایران و اهمیّت آن در ترقّی و تمدن بشر » اثر بلسارا ( در سال 1315).

پس از اقامت سه ساله، بار دیگر قصد بازگشت به ایران می کند و این بار

ص: 266

ازدواج کرده و همسر اختیار می کند ( سال 1310). بازگشت او به هند نه تنها او را از نظر روحی دچار تحول کرده بود ، بلکه زمینه ی ورود به حرفه ای جدید را نیز برایش فراهم کرد. سپنتا در کنار تألیف و تحقیق، به هنری روی آورد که بعدها یکی از علل شهرت او در ایران و جهان شد. او به قول خود، اتّفاقی با پدیده ی فیلم و سینما آشنا شد و بدان روی آورد: « من تازه از نشر تعدادی از کتابهایی که طی سه سال تحقیق و فعالیّت با نظر دینشاه ایرانی خارج شده بودم که از روی اتّفاق با پدیده ی فیلم و سینما آشنا شدم. بدین قرار که دینشاه، دوستی به نام « اردشیر ایرانی» داشت که صاحب کمپانی فیلمبرداری « امپریال فیلم» در بمبئی بود. در جلسه ای ، دینشاه و مرا به استودیویش دعوت کرد. با مشاهده ی فیلمبرداری فیلمی متدرجاً این فکر را برایم پیش آورد که چرا فیلم نسازیم...؟» (1)

تا این زمان اکثر فیلمهایی که در ایران و دیگر ممالک همجوار به نمایش در می آمد محصول کشورهای اورپایی و در قالب فرهنگ و زندگی اجتماعی آنان بود و هیچ سنخیّتی با دیگر ممالک به ویژهً کشورهای اسلامی نداشت. لذا سپنتا وقتی به فکر ساختن فیلم می افتد به این نکته نیز توجه خاصی می نماید که فیلم آو ردپایی از فرهنگ ایرانی در او یافت شود. پس شروع به نوشتن سناریو و آماده کردن زمینه های ساختن آن می کند. این کار مدت زمان نسبتاً زیادی طول می کشد، تا اینکه « در آوریل سال 1933 ( فروردین 1312 )، فیلمبرداری نخستین فیلم ناطق ایرانی در بمبئی آغاز می شود.« و سرانجام در « سی ام آبان 1313، نمایش آن با استقبال بی سابقه ای روبرو می شود.» (2) هر چند این فیلم با استقبال کم نظیری روبرو شد و مدت زمان مدیدی بر روی صحنه سینما بود، اما ناملایمتی ها و بی انصافی های فراوانی نیز گریبان گیرش شد

ص: 267

تا شاید بتوانند او را از صحنه، به در کنند. ولی استقامتهای سپنتا منجر به ساخت دومین فیلم او شد. این فیلم به پیشنهاد وزارت معارف ایران بود و « قرار بود در مهر ماه سال 1312، جشن هزارمین سال تولد فردوسی را با ایجاد آرامگاهی تازه در طوس، گرامی دارند، »(1) این فیلم در زمان مقرر به نمایش در آمد ولی خودش از مدت زمان بسیار کم در تهیه آن و دخالتها در حذف بعضی قسمتهای آن به علت سفارشی بودنش، گله مند است. .« شیرین و فرهاد» سومین فیلم او بود که در « بیست و دوم خرداد ماه 1314 با عنوان « خسرو و شیرین » به نمایش درآمد.» (2) داستان فیلم به عشق یک کوهکن می پردازد که با نیروی عشق خود در بیستون به قصر « خسرو » ترعه ای حفر می کند. اهل حرفه این کار را غیر ممکن می دانند ولی نیروی عشق « شیرین » « به فرهاد» کمک می کند تا غیر ممکن به ممکن تبدیل شود. مقصود سپنتا از فرهاد در این فیلم، ارزش کار بزرگ اوست. « برای این نام فیلم را « خسرو شیرین» نگذاشتم، چون محور داستان من «فرهاد» است و «فرهاد» نمونه ارزش و قدرت عشق است در برابر زر و زیور و مقام...»(3)

فیلم بعدی او داستانی از « نادر شاه » و محاصره و فتح لاهور بدست اوست. این فیلم با نام « چشمهای سیاه» ،ابتدا در هند و سپس در « دوازده خرداد 1315 در ایران بر روی پرده رفت و به نمایش درآمد.»(4) این بار سپنتا با عنایت و شناخت کامل از مطالب تاریخ ایران زمین، به خلق فیلم پنجمی می پردازد که قسمت اعظم ادبیات ما را در بردارد و سخن سرایان بزرگی چون « نظامی» داستان آنرا ترسیم کرده اند. سپنتا

ص: 268

انگیزه ی خود را از ساخت این فیلم چنین می نویسد : « من در انعکاس این اثر عشقی و بدیع، میل داشتم مجنون را نه آنگونه که در اذهان عوام جای گرفته، یک دیوانه ی لاابالی معرفی کنم، بلکه می خواستم او را مظهر عشق و عاشق با حقیقت و صادقی جلوه گر سازم که سر مشق حقیقت طلبی و عاطفه و محبّت باشد. » (1) از فیلم « لیلی و مجنون » استقبالی باشکوه شد و او را در ردیف شخصیّتهای بین المللی قرار داد. لازم به ذکر است که نقش اول تمامی این فیلمها را خود بازی می کرد و اکثر شعرها در آنها سروده ی خود اوست.

اما چه شد که این فیلم، آخرین فیلم سپنتا شد؟ او قریب به دوازده سال بود که در هند با خلق و خوی و فرهنگ هندیان آشنا شده بود و هنگام ساختن فیلمهایش شرکتهای هندی و هنرپیشه ها با خوش رویی از او استقبال می کردند. سپنتا به تصور اینکه در ایران نیز همین رویه را می تواند دنبال کند و موجب گسترش سینما در ایران شود، ذهنش معطوف به ایران شد او می گوید : « بعد از اینکه فیلم» « لیلی و مجنون» در هند به نمایش درآمد و با نظر موافق و مساعد مفسران روبر شد، به فکرم رسید که کار فیلمسازی را در تهران پیگیری کنم ...» (2) لذا تدارک این کار را دیده و آماده حرکت به سوی ایران شد . اما در همان ابتدای ورودش به بوشهر چنان رفتار ناشایست و مأیوس کننده با او می شود که از مسافرت خود پشیمان می شود. به هر حال به تهران می رسد: « علیرغم ماجراهایی که پیش آمد، با امیدواری به وزارت خانه های مختلف مراجعه کردم ولی هر بار مأیوس تر بازگشتم... کارشکنی ها و اشکالها زیاد بود، به زودی متوجه شدم که جز پول و پارتی هیچ چیز دیگر مؤثر نیست و من نیز از این دو

ص: 269

نیروی عامله محروم بودم ...»(1) او سرگردان و حیران و در این فکر که چه باید بکند، می ماند. سرانجام عزم خود را بر آماده سازی دو سناریوی « جغد سیاه » و « عمر خیام » که ازقبل در هند آماده کرده و مذاکراتش صورت گرفته بود، جزم کرده، راهی هند می شود. قسمت عمده ی فیلم جغد سیاه آماده شده بود که، انگار دست روزگار نیز با دیگران همراه شده و او را برای همیشه از فیلم و سینما دور می کند، « در سال 1316 در اثر بیماری مادرم کار فیلم و سینما را که به آن بی اندازه علاقه داشتم ترک گفته و به حکم اجبار از هند به ایران بازگشتم و در اصفهان ماندم.»(2)

از این زمان به بعد است که سیر جدیدی در زندگی سپنتا شروع می شود . چنانکه مصائب از دست دادن مادر، اوضاع بد مالی و بی علاقگی نسبت به کارهای روزمره برای امرار معاش که هیچ سنخیّتی با اخلاق و تخصص او نداشت، او را سخت آزرده خاطر کرده و « از وی بدواً آدمی عصبی و کم روحیه ای پدید آورده بود.»(3)

شاید هیچ کس باور و یا حتی انتظار نداشت که عبدالحسین سپنتا که بیش از یک دهه در هند بوده و آن چنان شهرت پیدا کرده، بعد از بازگشت در یک تنگنای مالی و اقتصادی قرار گیرد. به حدی که به قول خود « در این محیط پر سوداگری برای امرار معاش ناچار شدم دل و ذوق را خفه کرده برای جزوی حقوق ، دفتر کارخانه پشم را با دلی خسته و روحی افسرده اداره کنم.»(4) اما این کار نیز دوام چندانی نیافت و بدخواهان در آنجا نیز رهایش نکردند.

سپنتا حدود شش سال زندگی هنری و فرهنگی خود را بعد از بازگشت از هند به نوشتن مقالات و انتشار آن در بعضی مجلات و روزنامه ها و از جمله انتشار کتاب

ص: 270

« اسرار جنگل » که در سال 1316 در اصفهان به چاپ رسید، گذراند، تا اینکه در سال 1322 موفّق به انتشار هفته نامه ای بنام « سپنتا» شد که حدود ده سال مداوم و بطور مرتب انتشار می یافت. این کار نه تنها بر روحیه اش افزوده بود، بلکه به خاطر نوشتن یک سری مقالات سیاسی راجع به شرکت نفت ایران و انگلیس در دفاع از کارگران، جنجالهایی را فراهم آورده بود که او را از دغدغه های فکریش رها می کرد.

علاوه بر این هفته نامه، او در این مدت چند کتاب از جمله « انارگُلی » ( در سال 1324 ) و « ترجمه یادداشتهای آبراهام گاتوغی گوس» ( در سال 1330) و « مار » ( در سال 1330) را نیز چاپ و منتشر کرد. و در کنار آنها حضوری فعّال در انجمنهای ادبی از جمله « انجمن ادبی کمال » داشت که هم باعث رونق بخشیدن به این انجمنها و هم انتقال نظرات و تجربیات خود به دیگران بود.

چون هفته نامه ی سپنتا نیز به سرنوشت « دورنمای ایران » دچار شد و به تعطیلی گرائید و دریغ از تعطیلی آن » (1) ، سپنتا بعد از این تعطیلی به کار مترجمی روی آورد. ابتدا در کنسول انگلیس در اصفهان و پس از آن در اداره ی اصل چهار اصفهان به این کار مشغول بود. ولی هیچگاه از نوشتن غافل نشد و آثاری چون « هزارمین سال تولد ابن سینا» ( در سال 1333 ) و « مجموعه ی اشعار سپنتا» ( در سال 1334 ) و « تاریخچه اوقاف اصفهان« و » حافظ چه می گوید « و » آنچه را دنیا مرهون تمدن ایران می باشد» را در آخرین سالهای حیات به انجام رسانید و منتشر کرد.

سپنتا گر چه زندگی پُر فراز و نشیبی را پشت سرگذاشت، ولی در جامعه ایران از چند بعد، چهره ای ماندگار است. در حوزه ی فیلم سینما سرآمد فیلم سازان ایران، در حوزه ی ادبیات قدیم و تاریخ ایران باستان به خاطر نوشتن کتابهای بدیع و محقّقانه اش، محققی توانا، در حوزه ی ادبیات و شعر فارسی، به خاطر مضامین بلند

ص: 271

و دل نشین اش، که به قول صدر هاشمی« در انواع شعر از قصیده و قطعه و غزل دست کمی از شعرای معاصر ندارد و اشعارش در شماره های روزنامه ی سپنتا شاهد وگواه عمده بر این مدعاست». (1) ، سخنوری قادر و توانا و در ایراد خطابه به خاطر مهارت و بیان شیوا و جذاب آن، به گونه ای که « سخنرانیهای او در انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی حکایت از کمال زبردستی او در این فن می نماید.» (2) سرانجام عبدالحسین سپنتا، با دلی مالامال درد، در هشتم فروردین 1348، در اصفهان بر اثر سکته ی قلبی درگذشت و در مقبره ی خانوادگی اش (3) واقع در تخت فولاد به خاک سپرده شد.

اما سپنتا از نظر اخلاقی و اجتماعی دارای نکاتی بارز و قابل تحسین بود که عزّت و افتخار او را این شاخصه ها رقم می زنند و پشتوانه ی محکم او برای رسیدن به اهداف دیگرش بودند. درباره ی او سخنها و تعریفها و تمجیدهای فراوانی شده است، ولی بلند همّتی و وقار و مهربانی و خوش رویی و بردباری و پایداری در دوستی و وفای به عهد، حقیقتی آشکار و روشن ازشخصیّت او بود که در قالب تمجید و تعریف نمی گنجد. بی علاقگی و دل نبستن به دنیا و مال دنیا در گفتار دوستانش زیاد تکرار شده، در حالی که در عین نداشتن، مردی بسیار سخاوتمند و مستمند نواز و دستگیر بی نوایان و هم درد دردمندان بود. در چشم ساده لوحان که سفرهای دیگر بلاد را با زراندوزی و کسب ثروت مساوی می دانند، او برای مال به هند نرفت ودر موقع بازگشت به سختی امرار و معاش می کرد. ولی عمری را آبرومند و در کمال مناعت و قناعت بسر برد. شیرین سخنیش زبان زد عام و خاص است،

ص: 272

چه در جمع دوستان، که خانه اش را محفل علم و ادب و ذکر و بیان و شعر خود و یاران نموده بود و چه در جمع همگان که با سخنرانیها و خطابه هایش، مجذوب شیوایی و سلاست بیان و شیفته ی صراحت لهجه و طلاقت لسان او می شدند. او در هر راهی قدم گذاشت بدسگالان و کج اندیشان مانع شدند و چه بسا موفّق هم بودند. ولی دو چیز او را هیچگاه نتوانستند بگیرند: یکی احساس شاعرانه اش را، چرا که به قول او « شعر وقتی است که کسی بخواهد با خود صحبت کند.» و دیگر حسن میهن دوستی و میهن پرستی او بود که با خود بگور بُرد. به واقع انسان با خدائی که دایم در حال مطالعه و نوشتن باشد را شایسته ی تمام ستایش هاست.

با تعطیلی « درونمای ایران» ، سپنتا همّ و غمّ خود را معطوف به مطالعه و تحقیق کرد ولی طاقت نیاورد و دوبارهً به روزنامه نگاری آورد. این بار با کسب مجوز روزنامه ی « جنگل » شروع به انتشار آن نمود ولی این روزنامه نیز در همان شماره های نخست در نطفه خفه شد و تنها دو شماره بیشتر منتشر گردید. علت ناکامی آن را « انتقادات سخت او درباره ی بحرین و استعمار انگلیس» می دانند.(1)

« پیام راستی » دیگر روزنامه ای است که او به انتشار آن در هند کرد ولی توفیق چندانی نیافت.

اما مهمترین و ارزشمندترین کار روزنامه نگاری سپنتا، « نامه ی سپنتا» یا روزنامه ی سپنتا است .

و به قول نویسنده ی « سرنوشت » : « روزنامه ای که دارای بس مزایا و محسنات و ... مجموعه ای از آثار ذوق و ادب و نمونه ی کاملی از بهترین یادگار شاهکارهای دانشمندان شرق و غرب می باشد.»(2) این روزنامه به صورت هفتگی، در چهار صفحه به تاریخ بیستم بهمن1322 در اصفهان چاپ و منتشر شده است. در سر مقاله ی اولین شماره آن، مرام و غرض از نشر این روزنامه چنین آمده: « ... اینک یکبار دیگر خود را برای خدمت حاضر و مهیای مبارزه ساخته ایم. ... گذشته، ما را سخت متأثر و عصبانی نموده و برای آینده امیدهای بسیار در دماغ ما پرورش یافته و همان آرزوها اینک مشوق و راهنمای ما در امر نامه نگاری قرار گرفته است. تا این حد اطمینان می دهیم که روزنامه ی ما کاملاً طرفدار آزادی و ناشر افکار آزادی خواهان است.... روزنامه ی ماجّداً طرفدار ضعفا و پشتیبان مستمندان و نگاهبان حقوق ستمدیدگان خواهد بود... در این مبارزه حربه ی مهلک ما قلم

ص: 274

ماست آن هم قلم حق نویس و تندی که از شمشیر تیزتر و تواناتر است.... توکّل ما به خدا و امید ما به جوانان و آزادی خواهان کشور و اتکاء ما فقط و فقط به ایمان و قلم خود ماست.»

این روزنامه هر چند بیشتر جنبه ی سیاسی دارد، ولی از مقالات علمی و تحقیقی و تاریخی بی بهره نیست .این روزنامه همچنین دارای اخبار و اطلاعات سیاسی و خارجی، اخبار و حوادث داخلی شهر اصفهان و مطالبی تحت عنوان« در ولایات »، اخبار دیگر شهرها را نیز آورده است. در این روزنامه علاوه بر مقالات علمی، ترجمه هایی از سیاحان راجع به ایران و اخبار بسیار مفیدی از خارجیها درباره ی اصفهان، که بیشتر جنبه سیاسی دارد، آمده است.

این روزنامه تا سال 1332 مرتب منتشر می شد. در طی این مدتِ ده سال، سپنتا « نامه ی سپنتا» را با اسلوبی مطلوب منتشر کرد و تمام مطالب آن را از نثر و نظم و کاریکاتور و خبر و نقد و طنز را خود شخصاً می نگاشت.» (1) نکته قابل ذکر درباره ی این روزنامه اینکه، قلم بسیار شیوا و روان و ادیبانه ای در آن بکار رفته است که آن را نسبت به روزنامه هایی که تا آن زمان منتشر می شدند. متمایز می سازد. از دیگر مواردی که باعث شده بود تا خوانندگان زیادی مجذوب این روزنامه شوند، طرفداری از ضعفا و مستمندان و مخالفتهای شدید آن با استبداد و عدم وابستگی آن به هیچ حزب و دسته ای نبود.

در باب تألیفات و آثار سپنتا باید گفت که : این آثار را به چهار دسته می توان تقسیم کرد. تعدادی از آنها اختصاص دارد به اشعار شعرای بزرگی که سپنتا با آنها معاصر بوده و در گمنامی بسر می بردند. لذا او برای شناساندن آنها دست به جمع آوری

ص: 275

اشعارشان یا چاپ دیوانشان کرده که از آن جمله اند :« دهقان سامانی» (1) و« میرزا عبدالوهّاب گلشن ایرانپور » (2) و « عارف قزوینی » (3) و « داراب افسر بختیاری«.(4)

دسته دیگر، آثار گرانبهایی هستند که سپنتا اقدام به ترجمه ی آنها نموده. این مجموعه به هر نوعی به تاریخ ایران مربوط می شود. که از آن جمله می توان به

ص: 276

« پیک مزدیسنا » و « پرتوی از فلسفه ایران باستان» از آثار دینشاه ایرانی که از محققّین و ایران شناسان ساکن هند بودند اشاره کرد. این دو اثر، تحقیقی جامع و پویایی هستند که در آن زمان در تاریخ و ادبیات ایران باستان صورت گرفته و سپنتا به خاطر علاقمندی به تاریخ ایران و دینشاه ایرانی، آنها را به فارسی برگردان می کند. « ایران و اهمیّت آن در ترقّی و تمدن بشر » تألیف پ بلسارا، از ترجمه های دیگر سپنتا است. این اثر که به قول نویسنده آن زحمت زیادی برای خلق آن کشیده شده، بسیاری از دستاوردهای بشری و موفقیّتهای حساس تاریخی را بر می شمارد که دیگر ملل نسبت به ایرانیان مدیون هستند. این کتاب در سال 1936م در بمبئی ترجمه و چاپ شد. نویسنده به خاطر شناختی که نسبت به سپنتا دارد، در مقدمه کتاب تعریف و تمجید شایانی از او می کند و علاقمندی و عشق او به وطن خود ایران و آثار ایشان که جنبه ی ملی دارد را می ستاند.

از دیگر ترجمه های سپنتا می توان از « یادداشتهای ابراهام گاتوغی گوس » نام برد.

سومین قسم از آثار سپنتا، کتابهایی هستند که خود تألیف نموده و بیشتر در باب تاریخ و ادبیات ایران باستان است. به غیر از آنها می توان از « تاریخچه ی اوقاف اصفهان » که در آن اسناد و وقف نامه های بسیار ارزشمندی در باب مدارس و مساجد و اماکن استفاده نموده، یاد کرد.

داستان« انارگُلی » که داستان دختر شجاع ایرانی است که در زمان سلطنت اکبر شاه هندی اتّفاق افتاده و مقبره ی او هنوز در هند پابرجاست. و « مار » که داستان دختری پارسی است که به هنگام نواختن گیتار، غفلتاً مار

کبریایی بر دامن او نشسته و آرام آرام با دخترک هم نشین و صمیمی می شود، را می توان از دیگر آثار سپنتا به حساب آورد. این دو داستان از لحاظ نگارش، بسیار ساده و روان و در عین حال جذّاب نوشته شده و نویسنده سعی کرده با نثری دلنشین و روان آن را به پایان برساند.

ص: 277

قسم دیگر آثار سپنتا، مجموعه مقالات اوست که در روزنامه ها و مجلات مختلف به چاپ رسیده است. این مقالات که بسیارپُر بار و پُر محتوا هستند، در موضوعات : انتقادی ، آثار و عتیقه های ماندگار، معرفی شخصیّتهای هنری و هنرمندان بزرگ و گمنام، معماری اسلامی، معرفی مکانها و یا اشیاء و ... نوشته شده. مجموعه مقالات سپنتا، به غیر از آنچه در روزنامه های خود نوشته، بیش از هفتاد مقاله است که این نمایانگر روح خستگی ناپذیری و علاقمندی و عشق او به مطالعه و تحقیق را می رساند و در کنار دیگر کارهایی که او انجام داده بی نظیر است.

کینه ی استبداد و ارتجاع در دل و جان ما جایگزین گردید.» (1) این کینه باعث شد نه تنها ناشر افکار آزادی خواهان و مشروطه طلبان باشد، بلکه با استبدادهای رایج در زمان خود به مقابله سخت برخیزد. استبداد ستیزی او از لابه لای نوشته هایش در روزنامه سپنتا هویداست.

او معتقد است دیکتاتوری و استبداد از دیرباز جامعه ی ایران را فرا گرفته و گرچه ریشه ی بزرگ نمایان آن، قطع شده ولی « دیکتاتورهای خطرناک و موذی کوچک، هنوز بر سر کارند.» او جوانان را هشدار می دهد که آگاه به زمانه باشید و فریب ظاهرسازان و حکومت نمایان مصلح را نخورید، چرا که « هنوز اثر ننگین استبداد و بقایای دوره ی بیداد در سراسر کشور باقیست».(2)

آزادی عمومی قدم دیگر اوست که با تمام قوا درصدد اجرا و مقابله با مخالفین آن است .« ما با تمام قوا مبارزه شدیدی را بر علیه هر کس و هر مقامی که بخواهد بر خلاف آزادی عمومی قدم بر دارد شروع می کنیم و در این مبارزۀ ملی از هیچ باک نداریم.» (3) سپنتا راه نجات و سعادت مردم را در اثرپذیری روحِ آزادی و رواج آزادی خواهی در جامعه می داند. این در حالی است که آگاهانه قدم در میدانی گذاشته که ملتی ضعیف و ستمدیده، پایمال بی عدالتی و ستم جاهلانی شده که خود از میان همین ملت به نوایی رسیده اند. لذا از فقر و محرومیّت مردم آگاه است، پس با تمام وجود طرفدار و حامی سرسخت محرومان و مستمندان و نگاهبان حقوق ستم دیدگان است، چرا که خود نیز در دامن فقر بزرگ شد و در این راه در رفع بی عدالتی بسیار کوشاست. او مسئولان را از همین مردم می داند و مصمم است که آنان باید در رستگاری این ملت بکوشند. پس لزومی در برتری و آقایی آنان

ص: 279

نسبت به مردم نیست. آنان در همه ی حقوق با مردم یکسانند و قوانینی که بخواهد تمایزی در این باره قایل شود، بی پایه است. لذا او مخالف قوانین مُضر به حال جامعه است و معتقد است قوانین باید برای مردم و به نفع مردم تصویب شود. (1)

مردم ایران برای سپنتا از اهمیّت والایی برخوردارند و همه سرمایه ی زندگی و خود را در راه آگاهی و بیداری آنان صرف کرد. لذا احساسات میهن پرستانه و مردم گرایانه ی او در نوشته ها و فیلمها و روزنامه هایش ، شاهد این مدعاست. او نسبت به مسایل زمان خود بسیار آگاه بود و « درباره ی همه مسایل اجتماعی خوب می اندیشید و اندیشه های خود را چه با قلم و چه با زبان، خوب بیان می کرد.» (2) تحلیلها و انتقادها و خرده گیری هایش از مسایل سیاسی روز، عمق ژرف نگری و دقّت و توانایی اش در این مسایل را می رساند. و در حالی که فردی سیاسی بود، هیچگاه به حزب و گروهی وابستگی پیدا نکرد و این را چندین بار خود در روزنامه اش ذکر کرده است.

سپنتا برای علم و تحصیل آن، اهمیّت زیادی قایل بود و هموراه « سرمایه ی جاودانی را تحصیل علم و گسترش آن می دانست.» (3) خود تمام وقتش را به مطالعه و نوشتن می گذرانید. او معتقد بود عظمت ایران وقتی زنده خواهد شد که معرفت و شناخت علمی در جامعه رونق یابد. افتخار جوامع امروز به آگاهیهای علمی و فناوری آنان است. جهان زیر سلطه ی عالمان قرار دارد و جهانِ عالم مدِار معتقد، انسان کامل می سازد.

سپنتا از جمله افراد نادری است که چندین هنر، یکجا در دست و اراده ی او

ص: 280

جمع شده بود.» در کار تألیف کتاب و نگارش مقالات سودمند، دستی قوی و جهدی وافر داشت.» (1) و مورخی توانا محسوب می شد. در فن شعر دارای قریحه ای متعالی بود. بطوری که اشعارش مملّو از احساسات و پند و حکمت است و به قول فرهاد آبادانی« سپنتا در ایران بیشتر بنام یک شاعر شناخته شده بود تا به نام یک نفر محقق و تاریخ دان». (2) سپنتا با تمام وجود درونی خود موقع شعر گفتن، شعر می سرود و هر چه از دل او بر می خاست، بر صفحه ی کاغذ می نوشت و « در کار شعر و سخنوری پایبند ترصیع کلام و صناعات شعری نبود».(3) او درباره ی شعر و شاعری عقیده داشت « ... معقتدم وقتی شخصی خواست آنچه را در خارج می بیند و تحت تأثیر احساسات قرار می گیرد با دل باز گوید این درد دل در قالب جملات موزونی ریخته می شود که آن را شعر می نامند. یا به زبان دیگر وقتی کسی خواست با خود صحبت کند، شعر می گوید». (4) هنرمندی وارسته بود به حدی که از او پیش کسوت در فیلم و صنعت سینما نام می برند. از علاقمندی اش به ادبیات و آثار گذشتگان بسیار گفته و نوشته اند به حالی که خانه ی او موزه ی شخصی اش از آثار عتیقه و مخزن آثار کتابهای گرانبها بود. او بسیار معتقد به امور دینی بود و آشنایی کامل با زبان انگلیسی و ادبیات فارسی قدیم داشت.

ص: 281

ص: 282

شد تا در سال 1332 ش. « به ریاست دایره ی انتشارات و تبلیغات شهرداری نیز منصوب شود.» (1) با تعطیلی روزنامه ی دانش اصفهان، او تا آخرین سالهای حیاتش به خدمت در شهرداری ادامه داد تا اینکه سرانجام در پانزدهم بهمن ماه 1359 بدرود حیات گفته و به سرای باقی شتافت. پیکرش را در تخت فولاد اصفهان، تکیه ی ریزی به خاک سپردند.

دانش خوراسگانی جزء مفاخر فرهنگی و شعرای اصفهان محسوب می شود. در نگارش طبعی شوخ منشانه داشت، چنانچه در گفتار نیز چنین بود. « دانش به قدرت حفظ و حاضر جوابی و خوش محضری در اصفهان معروف می باشد.»(2) اشعارش دلنشین است ولی آن جذابیّت شعرای معروف را ندارد، چرا که « هوش و ذوق طبیعی دانش اندوخته ای [ در حدی بود که باید ] شاعری متوسط قلمداد نمود و اگر از علم و دانش به این ذوق طبیعی منظم می شد، دانش در ردیف شعرای خوب زبان فارسی محسوب می گردید.»(3) اشعار زیادی از او در روزنامه ی دانش اصفهان و دیگر روزنامه ها به چاپ رسیده، ولی دیوانی از او چاپ نشده است.

فاصله دو یا سه ماه بیش از یک شماره از آن نشر نشده است.»(1) روند چاپ و انتشار این روزنامه به حدی غیر مرتب و پراکنده بوده که بعضی مواقع به سالی فقط هفت شماره نیز می رسیده است.(2)

این روزنامه مضامین خود را در قالب « ادبی، اخلاقی، فکاهی، کاریکاتوری»، و هدف و غرض از تأسیس آن را « طرفداری جّدی از معارف» معرفی می کند.ولی دانش بیشتر جنبه ی فکاهی داشته و از حیث مندرجات باید آن را نظیر روزنامه ی توفیق و ارژنگ دانست.»(3) مندرجات آن شامل، سر مقاله، که اصولاً راجع به یکی از مسائل محلی شهر اصفهان است،. قسمتی تحت عنوان « مقویم دانش» که قبلاً نیز در روزنامه ی اختر مسعود می نوشته، و در آن هر بار یکی از مسایل اجتماعی را در قالب اوضاع کواکب با عبارات مسجّع، شرح می دهد. مباحثی در باب شوخیهای دانش که به صورت اشعار فکاهی و مطالب طنز بیان شده و اخبار محلی و اوضاع داخلی کشور، از دیگر موارد ذکر شده در این روزنامه است. نکته بارز راجع به این روزنامه، اینکه، بهترین مطالب در باب آداب و رسوم اجتماعی و خرافات مردم اصفهان، در قالب نظم و نثر را می توان در آن یافت.

این روزنامه، زمانی شروع به کار می کند که از حاکمیّت پهلوی اول، پنج سال می گذرد و اقداماتی که در این مدت در کشور صورت می گیرد، ذهنها و دیدگان بسیاری را مجذوب و معطوف به خود می کند.از جمله شخص دانش است که بر خلاف روزنامه نگاران و جرایدی که در این زمان همواره معضلات و اوضاع بد سیاسی و اجتماعی را به نقد کشیده. و آنها را گوش زد می کنند، ایشان همه جا را آرام

ص: 285

و همه چیز را مناسب و خوب و مملکت را پابرجا می داند. هر چند بعضی « رویه و سبک عبارات و نگارشات روزنامه ی دانش را مطبوع و پسندیده»(1) می دانند، ولی از لحاظ قیاس با دیگر جراید هم عصر خویش از این نقص نیز برخوردار است.

روزنامه ی دانش اصفهان اگر چه تا سالهای پس از 1322 ش. منتشر می شد ولی روند ثابتی نداشت و چند بار نیز دچار تعطیلی شد. از جمله قبل از حوادث و وقایع شهریور 1320 که سایر روزنامه های دیگر در محاق تعطیلی بودند، این جریده نیز تعطیل شد، ولی پس از آن مجدداً شروع به انتشار نمود. همچنین « در سال 1325 ش. یک بار دیگر متوقف شده » (2) و باز از توقیف خارج شد. « در این دوره ارگان اتّحادیه جدید کارگران شمرده می شد که علیه حزب توده ی ایران به وجود آمده بود.» (3) مخالفتهای او با قوانین دولت مصدّق و دفاع از حاکمیّت پهلوی او را متهم به این کرد که « این روزنامه گرایش به عوامل استبدادی و ضد مشروطه طلبی در اوایل قرن شمسی حاضر » (4) داشته است .

ص: 286

ص: 287

آزادی خواهان معروف و مجاهدین صدر مشروطیّت بود. وی دوران کودکی و تحصیلات مقدماتی تا اول متوسطه را در زادگاهش گذراند و از آنجا که پدرش بیشتر در تهران بسر می برد و زندگی اش را در این شهر سپری می نمود، او نیز رهسپار تهران شد تا تحصیلات خود را در آنجا تکمیل کند. ایشان « تا سال 1310 شمسی در دارالفنون مشغول به تحصیل شده و در همان سال به دریافت دیپلم ادبی مفتخر گردید.»(1) پس از آن به خدمت وظیفه در دانشکده ی افسری در آمد و دوره ی وظیفه را در فروردین 1314با اخذ گواهی فارغ التحصیلی از آن دانشکده، به پایان رسانید. همزمان با آن « تحصیلات دوره ی عالی را در دانشسرای عالی خاتمه داده و در مهر 1314 به اخذ تصدیق نامه ی تحصیلات عالیه نیز موفق شد. » (2) از آن پس به خدمت وزارت فرهنگ وارد شد و « در شیراز و شاپور و کازرون، مشغول به کار شد.»(3)

علاقه و کار در این شهرها که از لحاظ تاریخی دارای آثار و قدمت زیادی بودند، او را وارد حوزه و رشته ی باستان شناسی و مرمّت آثار قدیمی نمود. چون اطّلاعات زیادی در این باب کسب و لیاقتهای شایان توجهی از خود نشان داد، در سال 1316 ش. سرپرستی آثار تاریخی اصفهان، بدو محول گردید.» از سال 1316 که بنده به سرپرستی آثار تاریخی اصفهان مأمور شدم و اندکی بعد تصدّی تعمیرات ابنیه ی تاریخی یزد و کرمان نیز به بنده واگذار گردید، با وجود نداشتن اعتبار مکفی و فراهم نبودن وسایل کاری، به قدر مقدور در حفظ و نگاهداری آنها کوشیدم. »(4)

ص: 289

ایشان در مدت زمان کوتاهی توانست، تغییر و تحولات و مرمّتهای چشمگیری در آثار تاریخی اصفهان به عمل آورد. به طوری که «آندرگُودار»، که در آن زمان مدیر کل اداره ی باستان شناسی ایران بود، در بازدیدش از این آثار ابراز می کند: « کسانی که هفت سال پیش مثلاً مسجد جامع را دیده و امروز هم آن را می بینند، به آسانی باور نمی کنند که این همان مسجد مخروبه و ویرانه ی قدیم باشد.» (1) او مجموع هشت سال در اصفهان اقامت داشت، چرا که « شاخه ی عمرش در جوانی خشک شد» ولی در این مدت « در حفظ آثار باستانی این شهر مانند یک اصفهانی دلسوز و علاقه مند خدمت نموده، به طوری که

مردم این شهر بدو دلبستگی یافته و او را یک نفر اصفهانی متولد در کرمان می دانستند.»(2)

مجد زاده به خاطر عشق و علاقه ی فراوانی که به کار خود داشت، توانست در مدتی که در اصفهان بود« به غیر از تعمیرات جزئی که در ابنیه ی مختلفه انجام داده، موفّق شده که سر در و گنبد مساجد شاه، شیخ لطف الله ، مدرسه چهارباغ، امام زاده اسماعیل، بابا قاسم، امام زاده احمد و قسمتهای مختلف مسجد جامع و ... و چندین بنای دیگر را طوری تعمیر کند که حتی استادان فن از عهده ی تشخیص قسمتهای قدیم و جدید آن بر نیایند. و در همین ضمن ابنیه ی خارج شهر مانند مسجد جامع اردستان و بقعه ی پیربکران و امثال آن را نیز به طور کامل تعمیر و ترمیم کرده است.(3)

خدمات صهبا به آثار تاریخی و فرهنگی، محدود به اصفهان نبود، « در یزد و کرمان هم به شهادت کسانی که آثار تاریخی آن را دیده اند، خدمات مهمی انجام

ص: 290

داده و ابنیه ی بی نظیری را از خطر انهدام قطعی نجات بخشیده.»(1) تمامی این تلاشهای خالصانه و زحمات بی دریغ او باعث شد که خیلی زود، مورد توجه مسئولان امور واقع شده و او را به عنوان « مدیر ابنیه ی تاریخی کشور» معرفی کنند.(2) تا آن زمان کمتر اتّفاق افتاده بود که یک نفر ایرانی به چنین جایگاه و مقامی برسد. که این نشان از لیاقت شخصی اوست. به هر حال وی را مسئول و مأمور آبادی و بازسازی تمامی آثار تاریخی بر جای مانده در کشور نمودند.ولی مسئولان کشور کسانی نبودند که بودجه ای اساسی، برای این کار اختصاص دهند. لذا او با امکانات بسیار ناچیز و کم، کار خود را آغاز نمود. « متأسفانه به علت نداشتن وسیله نقلیه، نتوانسته ام در سایر شهرها به انجام خدمتی موفّق شوم.»(3)

نبودن اعتبارات، مانع از تلاشهای او نمی شد، بلکه « برای اعتبارات منظوره، برای تعمیر تمام آثار تاریخی به اشخاص مختلفی برای دریافت وجه، رو زده ام و بعضاً نیز افرادی بذل مساعدت کردند.»(4)

با تمام این مشغله ها، صهبا از خواندن و نوشتن نیز غافل نبود و همزمان با کارهای اداری خود، به نوشتن و چاپ چند کتاب و به دنبال آن تأسیس روزنامه ی «سرنوشت» به سال 1322 ش. اقدام نمود. وی دارای طبعی لطیف و ذوقی سرشار در شعر بود به همین علت به «انجمن ادبی کمال» که در سال 1323 ش. تأسیس شده بود، دعوت شد. (5)غزلیات شور انگیزی از سرودهای او، بر جای مانده است.

صهبا در مدت خدماتش، مدالها و درجات علمی متعددی دریافت کرد، از

ص: 291

جمله « در دی ماه 1315 موفّق به اخذ مدال علمی درجه ی اول و در فروردین 1319 موفّق به دریافت نشان علمی گردید.»(1) سرانجام عمر کوتاه او پس از یک دوره خدمات صادقانه و صمیمانه ای که به این کشور نمود، به خاطر کار زیاد و زحمات طاقت فرسا که در راه انجام وظیفه، متحمل شده بود، بر اثر عارضه سکته دماغی در روز دوشنبه سی و یکم اردیبهشت 1324 به پایان رسید و سر در نقاب خاک فرو برده، دعوت حق را لبیک گفت. بنابر وصیتش پیکر او را در تخت فولاد اصفهان در کنار بقعه ی بابا رکن الدّین به خاک سپردند.

مجد زاده، زندگی اش تصدیق حسن خدمتش می کند، چرا که جز نیکی و نکو کاری از او بر جای نماند. در مهربانی و رأفت و خیرخواهی شهره و زبان زد بود.

عمومی، از دیگر موارد ارائه شده در این روزنامه بود. اشعار ادبی و فکاهی و اخبار اوضاع اصفهان و ایران و جهان نیز در آن به چشم می خورد. سر مقاله های آن در هر شماره در موضوعات مختلف سیاسی، اجتماعی، انتقادی است که گهگاه توسط افراد دیگری غیر از مدیر روزنامه نیز نوشته می شد.

با شروع سال دوم، مدیر روزنامه یک بار دیگر مرام و مقصود خود را چنین آورده:« ما همواره کوشش داشته ایم که مطالبی علمی و ادبی و تاریخی را با ساده ترین عبارتی در معرض اطّلاع خوانندگان گرامی قرار دهیم. و متذکر شویم که این روزنامه بی هیچ وجه در دسته بندیهای حزبی مداخله نکرده و خوشبختانه در مورد مصالح عمومی نیز هیچ گونه غرض شخصی و خصوصی را دخالت نداده است.»(1) سال اول سرنوشت با شماره ی 51 به پایان می رسد و سال دوم که از شماره ی 73 به بعد مدیر داخلی روزنامه « محمود خلیل پور » بوده، با انتشار شماره ی 78، در اوایل خرداد 1324، که در آن خبر فوت مجد زاده را اعلام می کند، این روزنامه برای همیشه تعطیل می شود.

در باب تألیفاتی که توسط وی صورت گرفته باید افزود که، تألیفات او بیشتر جنبه ی تاریخی و ادبی دارد. صهبا قبل از اینکه مدیر آثار تاریخی اصفهان شود، در زمینه ی تاریخ ایران و جهان، مطالعات گسترده ای داشته و در همان سالهای اول فارغ التحصیلی از دانشسرای عالیف کتاب « تاریخ ملل مشرق و یونان و ایران» را تألیف نمود که در سال 1314 ش. در تهران به چاپ می رسد. این اثر که مختصری از تاریخ ملل قدیم است بر مبنای اطلاعات جدید بدست آمده توسط باستان شناسان، تحریر شده است. بعد از آن، وی اقدام به چاپ کتاب دیگری در تاریخ ایران و جهان، تحت عنوان « تاریخ عمومی ایران » نمود که تقریباً مطالب آن را

ص: 293

می توان ادامه ی کتاب قبلی او دانست. این اثر که به سال 1316 ش. در تهران به چاپ رسید، یک دوره ی مختصر از مجمع تاریخ ایران و جهان را شامل می شود.

پس از مأموریت صهبا به اصفهان، از ایشان خواسته شد تا کتابی برای تدریس در دبیرستانها، تدیون کند. لذا وی ماحصل دو کتاب سابق الذکر خود به همراه مطالب دیگری در زمینه ی جغرافیا را در حد ساده تری، در یک دوره جمع آوری کرد « که چندین سال مورد استفاده ی دانش آموزان قرار گرفت.«(1)« سخن سنجی در باب احوال و اشعار حافظ « دیگر اثر اوست که به سال 1321 ش. در تهران به چاپ رسید. وی در این اثر شرحی در باب احوال و زندگانی و سپس نکاتی نغز در اشعار حافظ را بیان می کند. از مجدزاده دو اثر نیز راجع به آثار تاریخی به رشته تحریر درآمده، یکی به صورت کلی تحت عنوان « آثار تاریخی ایران » (2) و دیگری، که اختصاص به معرفی و شناخت آثار تاریخی شهر اصفهان دارد، بنام « راهنمای اصفهان» .(3) اما مقالات تدوینی صهبا بیشتر در باستانشناسی و معرفی و شناخت و مرمّت آثار و ابنیه ی تاریخی ایران است. بخش اعظم این مقالات در روزنامه ی« سرنوشت» و مجلات دیگری از جمله، مجله ی وزین « یادگار» به چاپ رسیده است.

تلاش فراوان به نتیجه رسیده و بر سیطره ی مطلق چندین ساله ی استبداد شاهی پایان داده بود. لذا این دو ، تأثیرات زیادی بر او گذاشته و او را شخصیّتی آزاد اندیش و ترقّی خواه بار آورده بود. وی زندگی واقعی و معنی حقیقی استقلال را وقتی می داند که ملت ما واقعاً آزاد باشد و« ایرانی و فکر ایرانی، ایران را اداره کند»(1) ملت ما بایستی به خود آید و گذشته ی خود را پیش چشم خود قرار دهد. ما اگر بخواهیم بدست خودمان سعادتمند و خوشبخت شویم،« بایستی بیش از هر چیز، اعتماد به خود و هوش خود داشته باشیم(2) ،» و خودمان را باور کنیم. بایستی خدمان سرنوشت خود و ملت خود را بدست بگیریم و « متوجه باشیم که آلت دست بیگانگان نشده و مانند سالهای گذشته به ساز آنها نرقصیم.»(3) بیگانگان خیر و صلاحی برای ما نمی خواهند. جهالت و ندانم کاری های ما موفقیّت و آرزوی آنهاست. نباید« زندگی مذبوحانه و بی اساس بیست سال اخیر [ منظور از زمان شروع سلسله ی پهلوی ] که پایه و اساسش بدست بیگانگان ریخته شده است، دوباره تکرار شود،» (4) والاّنتیجه ای برای ما در بردارد، که دیدیم.

اگر ملت برای نجات و رستگاری خود تلاش و کوشش نکند،هیچ کس نسبت که دامن همّت برای او به کمر زند. « برای هدایت و راهنمائی این ملت، یعنی ملتی که در ظلمات جهل و نادانی سرگشته و گمراه مانده، هیچ کس نیست که قیام کند و کشتی شکسته ی او را از غرقاب فنا نجات داده و به ساحل امن و امان برساند» (5) پس همه چیز در گرو همین مردم و ملت است، اگر بخواهند می توانند. علم و آگاهی

ص: 295

مهمترین ابزار و مشکل گشای این ملت خواهد بود. لذا می بایستی هر چه بیشتر بر این سلاح مسلح شد. نکته ای که نباید از آن غافل شد، روح تقوی و درستکاری است که فقدان آن«به نظر ما علت العلل همه ی بدبختیها و مصائب به شمار می رود.»(1)نبود تقوی و درستکاری ماحصلش «جهالت عمومی و فساد پیشوایان قوم و بیست سال حکومت دیکتاتوری ایران است.»(2)

صهبا وقتی می گفت :« بزرگترین آرزوی من آن است که هر صبح و شام بانگ مؤذن را از فراز گلدسته های مساجد بشنوم و اجتماع مردم را برای اقامه نماز جماعت مشاهده کنم،» (3) از عمق جان می گفت. هم به لحاظ اعتقاد دینی محکمی که بدان پایبند بود و هم به لحاظ احیای سنتی که به علت فرتوتی، چراغ آن به خاموش گرائیده بود. او برای بازگرداندن مؤذن بر مناره و سپس نماز بر محراب مسجد که به علت ویرانی و تخریب، چندین سال ترک سنت کرده بودند، به هر اقدامی دست زد.» در دوره ی حکومت رضا شاه که دولت بی جهت از اجتماعات، وحشت داشت و اجازه نمی داد که حتی پنج نفر در یک جا جمع شوند و اکیداً دستور داده بودند که از اقامه نماز جماعت در مساجد و سکونت طلّاب در مدارس، جلوگیری شود، در آن اوقات مکرر به دوستان صمیمی خود می گفتم که بزرگترین آرزوی من آن است که هر صبح و شام بانگ مؤذن را از فراز گلدسته های مساجد بشنوم و اجتماع مردم را برای اقامه نماز جماعت مشاهده کنم. خوشبختانه دوره ی آزادی آغاز شد و هنوز چند روز از سقوط حکومت دیکتاتوری نگذشته بود که شخصاً به منزل دو نفر از علمای طرف وثوق و اطمینان مردم رفته و از ایشان

ص: 296

استدعا کردم که امامت مسجد جامع و مسجد شاه را بر عهده گیرند و بار دیگر به تجدید شعایر اسلامی قیام کنند. خوشبختانه استدعایم پذیرفته شد و اکنون درب های هر دو مسجد بروی مؤمنین باز شده ...»(1)

ص: 297

ص: 298

معرفی تاریخ و ابنیه های فراموش شده ی این شهر، سپری نمود.

زمانی که کشور آبستن حوادث انقلابی بود و ندای آزادی خواهی و حق طلبی مردم، گلوی زنگار گرفته ی استبداد را فشرده بود و درست یک سال پیش از انقلاب مشروطیّت ( در 1284 ش. ) در محله ی شمس آباد اصفهان از پدری « سید مهدی » نام ( معروف به آقاجون ) که از روحانیون و سادات سرشناس اصفهان بود و مادری متدیّن، که او نیز از خانواده ی فرهیخته بید آبادی بود، فرزندی به نام« محمّد» متولد شد که بعدها نامش سرلوله ی طومار نویسندگان و دانشمندان اصفهان قرار گرفت. وی « اولین فرزند خانواده و کودکی باهوش بود.» (1) دوران کودکی را با تحصیل نزد آقایان « آقا شیخ محمّد و حاج آخوند زفره ای » که پدرش در منزل برای تدریس، از آنان دعوت به عمل آورده بود، سپری کرد. جدّ مادری اش « آقا شیخ محمّد بیدآبادی» به او صرف و نحو عربی آموخت و مشوّق او برای ورود در جرگه ی طالب علوم دینی بود. لذا در مدرسه ی صدر اصفهان به تحصیل علم و تلمّذ استادان بزرگی چون « حاج میر سید علی نجشف آبادی » در علم فقه و اصول و « آقای شیخ محمّد خراسانی » در فلسفه و حکمت همّت نمود. از برکت پر فیض عالم جلیل القدری چون « حاج آقا رحیم ارباب » نیز استفاده های وافی برد.

اما این شیفتگی ، او را قانع نمی کرد. لاجرم در کنار علوم دینی به کسب علوم جدید نیز روی آورد و در این زمینه بسیار موفّق بود. او در حالی که طلبگی می خواند، در مدرسه ی صارمیه امتحانات شش ساله ی ابتدایی را با نمرات عالی پشت سر گذاشت و رفته رفته در امتحانات دیپلم ، شرکت کرد. با اخذ دیپلم که با درجه ی عالی صورت گرفت، با تدریسش در مدارس اصفهان موافقت و « در

ص: 300

مدرسه ی اتّحاد و دبیرستان گل بهار اصفهان مشغول تدریس شد.»(1) اما این تدریس مدت زمان زیادی طول نکشید، چرا که او برای ادامه ی تحصیل به تهران رفت. در تهران به خاطر علاقه ی

زیادی که به فراگیری زبان خارجی داشت، ابتدا در دانشسرای عالی در رشته ی زبان فرانسه شروع به تحصیل نمود. ولی این نمی توانست اور از از ادبیات فارسی جدا کند، لذا تصمیم گرفت درکنار آن در دانشکده ی علوم معقول و منقول ، رشته ادبیات فارسی را همزمان ادامه دهد و در اثر استعداد و پشت کار، موفّق شد در سال تحصیلی 1316-1317 از هر دو دانشکده فارغ التحصیل شود.« و چون در هر دو دانشکده شاگرد اول بود از دست وزیر فرهنگ وقت به اخذ جایزه، مفتخر گردید و از آن تاریخ رسماً به خدمت وزارت فرهنگ درامد. (2) .

خدمت او به آموزش و پرورش ، سرشار از دلسوزی و برکت بود. به همین خاطر در میان فرهیختگان و همکاران خود از احترام ویژه ای برخوردار بود و همگان مجذوب اخلاق و علوم او می شدند. با پذیرش او در وزارت فرهنگ، یک سال نخست خدمت رسمی اش را در زنجان سپری نمود که « مدیریت دبیرستان پهلوی آنجا برعهده ی او بود. » اما سال بعد به ملایر مأمور شد و به تدریس در آنجا اشتغال یافت. مشقّات زندگی و دوری از ولایت مادری، عاملی شد تا او درخواست انتقال به اصفهان بدهد که مورد موافقت نیز واقع شد و در سال 1319 ش. به زادگاهش مراجعت نمود. از آن پس تا پایان عمر پر برکتش در اصفهان به خدمت فرهنگ و امور فرهنگی پرداخت.

ص: 301

در این دوره که دوره ی رشد وظهور کمالات علمی و ادبی اوست، ایشان بانی مقالات و نوشته های پر بار و محققانه ای شد که نه تنها حائز « جایزه ی اول علمی از طرف وزارت فرهنگ و صنایع مستظرفه» (1) گردید، بلکه در ردیف پژوهشگران و نویسندگان چیره دست و بزرگ قرار گرفت. از این پس مقالات متعدد و متنوع او در مجلات و روزنامه های مختلفی از جمله « مجله ی علمی و وزین یادگار، مجله ی یغما، مجله ی وحید، مجله ی فرهنگ، روزنامه ی سرنوشت و روزنامه ی نقش جهان » به چاپ می رسید.

در اصفهان افراد خیّر و فرهنگ دوست هر یک به نوعی در توسعه و آبادانی فرهنگی این شهر مؤثر بوده و تلاش

می کردند، که سهم بانیان مدارس از دیگران بیشتر بود . مرحوم« مجید میر احمدی» بانی و مؤسس و مدیر دبیرستان فرهنگ نیز از جمله ی این افراد بود که با تأسیس دبیرستان فرهنگ در سال 1298 ش، افراد لایق و شایسته ای را باری شکوفایی علمی اصفهان تربیت کرد. « پس از فوت مشارالیه در سال 1367 ق. مدیریت و اداره ی مدرسه فرهنگ به عهده ی محمّد صدر هاشمی که داماد ایشان بود، قرار گرفت و تا هنگام وفات مدرسه ی مزبور زیر نظر ایشان اداره می شد. (2) در زمان تصدی صدر هاشمی ، دانش آموخته گانی از این دبیرستان فارغ التحصیل شدند که امروزه از مشاهیر و دانشمندان بنام این شهر محسوب می شوند. همزمان با این سمت، مسئولیّت کتابخانه ی فرهنگ اصفهان نیز بدو سپرده شد.علاقه ی صدر هاشمی به کتاب و کتابخانه باعث شده بود که این کتابخانه توسعه ی بیشتر و بهتری یابد و زمینه ی مطالعه و تحقیق برای پژوهندگان مناسبتر شود.

ص: 302

با تأسیس « انجمن ادبی کمال» به سال 1323 ش. ، صدر هاشمی با تمام مشغله ی ذهنی و کاری که داشت، در آن حضور فعال می یافت. این انجمن که که از فضلا و فرهیختگان و اربابان جراید تشکیل شده بود، « از جنبه ادبی محض شعر تجاوز کرده و به فنون و شعب دیگر ادب از قبیل ایراد نطق و خطابه و به ذکر سرگذشت و تاریخ زندگانی رجال و بزرگان ادب و بیان مباحث مختلفه می پرداخت و در نتیجه یک انجمن ادبی به تمام معنی کلمه بود. » (1) همچنین با کسب مجوز انتشار روزنامه، اقدام به چاپ و نشر روزنامه ی چهلستون به سال 1330 ش. نمود (2) و موفّق شد با مقالات و مطالب علمی و سیاسی خود در این روزنامه، آن را در ردیف بهترین و مفید ترین روزنامه ی اصفهان قرار دهد.

تلاشها و پژوهش های علامانه ی صدرهاشمی که در این زمان او را شهره و نامور کرده بود، مسئولان دانشگاه اصفهان را بر آن داشت که از او برای تدریس در این دانشگاه دعوت به عمل آورند. لذا« در سال 1338 ش. طی ابلاغی، با حفظ سمت دبیری دبیرستانهای اصفهان، به تعلیم سخن سنجی و سبک شناسی دانشکده ی ادبیات اصفهان منصوب شد و با سعه ی صدری که در ایشان بود، با کمال علاقه و دل گرمی در دانشکده به تدریس مشغول شد.» (3) او وقت زیادی صرف مطالعه و نوشتن می کرد و همین امر باعث شد « به تدریج قدرت بینایی خود را از دست بدهد و دو چشمش آب مروارید آورد و در بیمارستان نمازی شیراز تحت عمل جراحی

ص: 303

قرار گرفت و بینایی یک چشمش را از دست داد.»(1) اما باز دست از مطالعه نکشید و هر چند از طرف اطبّاء منع تدریس و مطالعه شده بود، ولی علاقه و اصرار او به فراگیری باعث شد تا آخرین روزهای حیاتش به مطالعه و نوشتن ادامه دهد. دوستداران علم و دانشجویان، هیچ گاه او را رها نمی کردند و از محضر علمی اش، چه در دانشگاه و چه در منزل شخصی اش از او کسب فیض و معلومات می نمودند. صدر هاشمی چندی به بیماری سر کرد تا اینکه سرانجام در نیمه ی شب سی ام فروردین 1344 در منزل خود به دیار باقی شتافت و دعوت حق را لبیک گفت. او را در آرامگاه خانوادگی اش واقع در تخت وفولاداصفهان به خاک سپردند.

وجود افراد فرهیخته ای چون او، که با همه ی وجود خدمت می کرد، از موهبت های الهی و افتخارات ملی است که اصفهان بدان مفتخر گردیده است. وی به راستی « از فرهنگیان نادر الوجودی بود که فرهنگ اصفهان نظیر او را کمتر به یاد دارد.» (2) ایشان مصداق بارز وارستگی و متانت و از خود گذشتگی و مجاهدی خستگی ناپذیر بود. نسبت به زمان بسیار دقیق و وقت شناسی بود و در بیان مطالب لطافتی خاص داشت. دارای طبعی لطیف و خلقی نیکو بود. علاقه وافری به جمع آوری و حفظ کتاب داشت و در پایان نیز کتابخانه ی ارزشمند شخصی خود که شامل چندین نسخه ی خطی و کتابهای کم یاب و روزنامه های نفیس بود را به دانشگاه اصفهان اهداء نمود تا در دسترس اهل علم قرار گیرد.

کتب و مقالات، می توان تقسیم بندی نمود. پس از وقایع شهریور 1320 که تغییر و تحولاتی در کشور و به خصوص در حوزه ی مطبوعات ایجاد شد و مطبوعات مقام خود را بدست آوردند، روزنامه نگاری رونق چشم گیری گرفته و روزنامه نگاران با عقاید و اندیشه های بیشتری وارد صحنه ی مطبوعاتی کشور شدند. گرچه « مراتب فضایل و حسن نیّت اربابان جراید هیچگاه یکسان نبود و ... بسیاری ، روزنامه و مجله را صرفاً وسیله ی احراز مقام یا ادخار ثروت(1) » قرار داده بودند، ولی گاه بودند کسانی که قصد خدمت صادقانه به آب و خاک این کشور و هم وطنان خود داشتند و عمر مطبوعاتی خود را نیز در این راه صرف نمودند.« روزنامه ی چهلستون» از آن جمله ای بود که با حسن نیّت و پشتوانه ی علمی بلندی ابراز وجود نمود.

این روزنامه در اصفهان و به صاحب امتیازی و مدیر مسئولی محمّد صدر هاشمی در دوشنبه هیجدهم شهریور 1330 در چهار صفحه به قطع متوسط، منتشر شد. روزنامه ی چهلستون به صورت هفتگی و در قالب« ادبی، سیاسی، اجتماعی، تاریخی » بود. مندرجات آن بعد از سرمقاله ، یک قسمت تحت عنوان « ادبیات» که قطعه ای زیبا و آموزنده و یا شعری که بیشتر از « اسحاق بیک» « متخلّص به « عذری » است، اختصاص داده و سپس مطالبی راجع به اوضاع کشور که بیشتر به صورت انتقادی و خبرهایی از ایران و دیگر کشورها که گاهی توضیحی تحت عنوان« چهلستون »نیز در ذیل آن آورده و نهایت به ذکر اخبار داخلی شهر اصفهان می پردازد. نکته قابل توجه در این روزنامه که اصولاً شهرت آن نیز بدان بود، مقالات تاریخی مدیر روزنامه و درج مطالبی تحت عنوان « در زوایای تاریخ» و یا « حکایت » بود، که در آن به چاپ می رسید و به خاطر جذابیّت و پُر بار بودن آن، استقبال شایانی از آن می شد.

ص: 305

مدیر روزنامه ی چهلستون، در سر مقاله ی اولین شماره ی روزنامه، مرام و غرض خود از انتشار آن ، چنین نمایان می کند : « ... برای اینکه در ردیف خدمت گذاران واقعی کشور محسوب گردم و از راه روزنامه نگاری نیز بتوانم خدمتی به آب و خاک کشور و هم وطنان عزیز بنمایم، به فکر گرفتن امتیاز و انتشار روزنامه ی چهلستون افتادم... در انتخاب این اسم، یعنی « چهلستون» که نام یکی از ابنیه ی تاریخی اصفهان است نظر خاص بوده و علتی

داشته است و آن اینکه در این روزنامه در هر شماره یک یا دو مقاله درباره ی معرفی شهر تاریخی و باستانی اصفهان نوشته شود و این شهر با عظمت را به هم وطنان و خارجیان، آن قسم که شایسته است معرفی نماید. ... و نیز در هر شماره شرح حال یکی از بزرگان ادب و اهل فضل و هنرمندان واقعی و خدمت گزاران صدیق و کسانیکه به فرهنگ اصفهان خدمت نموده، چاپ می شود.

... بنابر این روزنامه ی چهلستون بیشتر یک روزنامه ی ادبی، سیاسی، تاریخی، انتقادی خواهد بود و کمتر پیرامون اغراض پست و خصوصیّات اشخاص خواهد گردید. »(1)چهلستون از جنبه ی خبری و بحث و انتقاد جریانهای روز و سلسله مقالات تحقیقی و تاریخی که در آن به چاپ می رسید، بسیار حائز اهمیّت است و چون سعی داشت وقایع مهم تاریخ گذشته به خصوص اصفهان و آثار و ابنیه ی تاریخی و همچنین بزرگان و شعرای این خطه را معرفی کند، از جایگاه ویژه ای در بین مطبوعات و مردم برخوردار بود. ولی بیشتر از یکصد و نود شماره از آن منتشر نشد. در آخرین شماره ی آن که در بیستم شهریور 1334 منتشر شد، مدیر روزنامه در سر مقاله ی خود به مشکلاتی که بر سر راه رونامه نویسی در کشور وجود دارد، اشاره هایی دارد که شاید بتوان توقف و عدم انتشار چهلستون را نیز از آن جمله

ص: 306

محسوب کرد. او می نویسد: «... روزنامه نویسی در این کشور حالت سهل و ممتنع را دارد، یعنی مردم تصور می کنند این حرفه و شغل نیز مانند سایر کارها ممکن است با داشتن سرمایه ی مادی و معنوی آن را به کار انداخت و به نشر روزنامه پرداخت، در صورتی که در عمل چنین نیست و به قول ظُرفا هزار نکته ی باریکتر ز مو این جاست. شما ملاحظه بفرمایید در این چند سال اخیر چند قسم قانون برای مطبوعات نوشته شده است و انطباق هر کسی با هر کدام از این قوانین تا چه اندازه مشکل و صعب است . یک روز مطبوعات به اندازه ای آزاد می شود که هرکس و هر بی مایه ای قلم بدست می گیرد و بدونه هیچگونه قید و شرطی حتی داشتن سواد به نشر روزنامه بپردازد. پس از چندی این قانون از بین می رود و قانون سختتر و مشکل تر جای آن را می گیرد و عده ای قهراً از صف مطبوعات خارج می شوند باز علل و مقتضیاتی ایجاب می کند که آن قانون نیز لغو و قانون دیگری جایگزین آن شود که در این قانون نیز عده ای خارج می گردند. اگر در هر نوبت کسانی که خارج می شوند لااقل آنهایی بودند که صلاحیّت نداشتند، بد نبود، اما متأسفانه در هر نوبت صُلحا و اتقیا کنار می روند و باز مشتی ناصالح باقی می ماند. به هر صورت مقصود آن است که ادامه ی انتشار یک روزنامه تا چه حد با مشکلات روبروست....» (1)

قسم دوم آثار صدر هاشمی ، شامل آثاری در زمینه ی تألیف و ترجمه و تصحیح است. از مهمترین و ارزشمندترین تألیفات او، می توان از کتاب« تاریخ جراید و مجلات ایران» در چهار جلد نام برد. این اثر که به قول خودش « گواه شاهد صادقی در آستین، برای نشان دادن عظمت مطبوعات» (2) است، مدت زمان زیادی« از عمر

ص: 307

گرانبهایش » را صرف تدوین و نوشتن آن نمود و به قول عباس اقبال « این کتاب در نوع خود از بهترین تألیفات عصر ماست».(1) تاریخ جراید و مجلات ایران، مشتمل بر فهرست کلیّه ی جراید و مجلاتی که در ایران و دیگر ممالک به زبان فارسی انتشار یافته و به طور کلی از بدو صنعت چاپ در ایران تا سال 1320 ش. است. مؤلف در تهیه و تنظیم شرح اصول مدیران و فهرست بعضی از مقالات ادبی و تحقیقی و علمی و تأثیرات اجتماعی هر روزنامه و مجله و شرحی در باب مدیران هر روزنامه، نهایت اهتمام را بکار برده و در تحقیق و تتبعی که به عمل آورده طی سالیان متوالی رنجهای فراوانی کشیده است. « اشخاصی که با کتاب و نویسندگی سرو کار دارند، می فهمند که اقدام بی یک چنین کاری مخصوصاً در این ایام و با اوضاع تلخ فعلی چه قدر زحمت و رنج دارد. اساساً یک چینین تألیفی برای اطلّاع از وضعیت افکار و سیر تدریجی مطبوعات ایران و ابقاء نام متفکرّین و خدّام آزادی، بی نهایت ضروری و برای آیندگان بی اندازه نافع و جالب توجه خواهد بود.» (2) این کتاب که به صورت حروف الفبا تدوین شده، ابتدا در روزنامه ی نقش جهان طی مقالات متوالی و سپس اولین جلد آن در سال 1327 در اصفهان به چاپ رسید.

البته انتقاد ها و خرده گیری هایی نیز بدان گرفته شده از جمهل در مجله ی یغما آمده که : « بی اغراق « تاریخ جراید و مجلات ایران» از کتابهای ارجمندی است که در این عصر انتشار یافته و تنظیم و تألیف چنین کتابی خدمتی چندان بزرگ و مهم است که جای هیچ گونه خرده گیری و مشکل پسندی نیست ... اما باید گفت که مراتب فضایل و حسن نیّت ارباب جراید هیچگاه یکسان نبوده است، بسیاری روزنامه و مجله را

ص: 308

صرفاً وسیله ی احراز مقام یا ادخار ثروت قرار می دهند و چون کمال مطلوب این بود، به ناگزیر مصلحت و تربیت ملی را به نسبت کلی رعایت نمی توانند کرد. در کتاب تاریخ

جراید و مجلات ایران، مؤلف محترم از صاحبان مطبوعات علی الاطلاق تمجید فرموده و پایه و مایه ی همه را به یکسان ستوده است. در صورتی که سزاوارتر این بود با هیچ ملاحظ ای خوب و بد، هر دو را باز می نمود یا موضوع را مسکوت می گذاشت که آیندگان داوری کنند...» (1) که به طور قطع در رفع عیوب این اثر است، نه در بی ارزش بودن آن.

از دیگر تألیفات صدر هاشمی ، « شعر و شاعری در عصر صفوی» است که تحلیلی از سبک هندی یا اصفهانی و چگونگی شعر و شاعری در عصر صفویه است . این اثر که حجیم نیست، در اصفهان چاپ و در سال 1341 تجدید چاپ شده . اما از مجموعه آثار ترجمه شده ی صدر هاشمی باید از « تاریخ کربلا و حایر حسین « نوشته » عبدالجواد کلیدار» و « تاریخ تمدن اسلام و عرب « نوشته « جرجی زیدان» و دو اثر از «کنت دو گوبینو» فرانسوی بنامهای « عشّاق قندهار» و « جادوگر مشهور » نام برد.

« قصص الخاقانی » در تاریخ صفویه و « تذکره الانساب « تألیف « حیدر علی » « در تاریخ خاندان مجلسی ، از جمله آثاری است که او به تصحیح آنها همّت گماشته.

قسم سوم آثار صدر هاشمی ، مجموعه مقالات اوست که یکی دیگر از عواملی است که اسباب شهرت او را فراهم آورده. « مرحوم صدر هاشمی به دو سبب میان ما شهرت دارد، یکی آنکه مقالاتی مفید و محقّقانه در اخبار و شرح ابنیه ی اصفهان نوشت و بدون تردید از معلمان کم نظیر در تاریخ آن شهر بود. دیگر آنکه کتاب عظیم

ص: 309

و مفید تاریخ جراید و مجلات فارسی را نوشت.»(1)مقالات وی که بیشتر در زمینه ی تاریخی و ادبی نوشته شده، اغلب در مجله های یادگار، یغما، فرهنگ و وحید، و روزنامه های سرنوشت، نقش جهان و چهسلتون » به چاپ رسیده است.

می کند سطح فرهنگ عمومی را بالا برده و می کوشد تا با بیگانگان و بیگانه پرستی مبارزه نماید.»(1)

بدبختی و فقر و تنگدستی و مسکنتی که مردم در آن بسر می برند، شالوده و بنیادش، ضعف ما در مقابل بیگانه و دخالتهای آنان است. نداشتن رجال و افرادی لایق و دلسوز، به این بدبختیها دامن می زند و اگر « فردی از افراد این کشور هم خواست به نفع اجتماع و مردم قد علم کند به هر نحوی شده همین بیگانگان او را از بین برده و مانع پیشرفت او می گردند.» (2) البته تمامی کارشکنیها و خرابکاریها را نمی توان از آن بیگانه دانست. بلکه قسمت عمده ی آنها بدست خود رجال ما صورت گرفته و « خیلی از این رجال فریب آب و دانه را خورده و حفظ مقام و منصب و تمول و ثروت مانع از برداشتن قدمهای مفید به نفع افراد مملکت شده است ...[ و حتی باعث شده ] موانعی در جلوی پیشرفت این ملت ایجاد کرده و با ایجاد موانع جلوی ترقّی و تعالی افراد را گرفته اند.» (3)

وی معتقد بود اگر مردم به رشد وآگاهی لازم برسند، که این از اهداف والای تمامی صاحبان جراید است، اکثر مشکلات چه مادی و چه معنوی بر ایشان مرتفع می شود. زیرا عمده ترین معضل، جهل و نادانی است. « همه ی مردم باید از جریان حوادث کشور خود مطلّع و آگاه باشند» (4) تا فریب افراد فرصت طلب و سیاست بازان مصلحت جو را نخورده و اداره ی امور کشور را به افراد لایق بسپارند و اگر امروز شاهد برنامه ها و اعمال و رفتار وزرا و دولتمردان ناکارآمد هستیم، دچار چنین ضعف هایی شده ایم، صدر هاشمی با استعانت از خداوند وارد میدانی شده بود تا

ص: 311

بتواند از طریق روزنامه این اهداف را عملی کند. لذا سعی داشت« هرگز بر خلاف حق و حقیقت و ندای وجدان چیزی ننوشته » (1) و یاری گر کسانی باشد که مستحق ظلم نیستند ولی بدانها ظلم شده است. و چون به خداوند اتکا کرده بود به هیچ گروه و گرایشی نگروید.

ص: 312

ص: 313

می شد. در حوزه ی موسیقی نیز وارد شد و به شاگردی نزد «سید رحیم اصفهانی»(1) رفت. چنان در آن تبحر یافت که با هنرمندان این حرفه، از جمله «تاج اصفهانی»(2) همدم شد. از طبع و ذوق شعری نیز برخوردار بود و در سروده هایش، «مرندی» تخلّص می کرد.

با گذراندن ایام تحصیل، وارد خدمات و مشاغل دولتی شد. به خاطر شایستگی و لیاقتی که از خود نشان داد، به سمتهای مهم و بزرگی چون «معاونت استانداری اصفهان» و «شهرداری یزد» و «ریاست رادیو اصفهان» نایل شد. مرندی با تمام مشغله ی کاری، از امور فرهنگی، هیچگاه غافل و دور نبود. مقالات متعددی از وی در روزنامه ها، از جمله «روزنامه ی مجاهد»(3) و نشریات. از جمله «نشریات اداره ی فرهنگ» به چاپ رسیده است. اما مهمترین و برجسته ترین کار فرهنگی مرندی، انتشار روزنامه ی «نخبه» در اصفهان بود. این روزنامه که به مدیریت و صاحب امتیازی «سید حسین مرندی» و اولین شماره ی آن در آذر ماه 1330 منتشر شد؛ در چهار صفحه به قطع متوسط و به صورت هفتگی بود. مطالب ارائه شده در آن در

ص: 315

قالب سیاسی، انتقادی، ادبی، فکاهی» ذکر شده ولی دارای مطالب متنوع، به خصوص مقالات علمی و تاریخی و همچنین ترجمه ی مطالب علمی است. این روزنامه پیش از چهار سال منتشر می شد. لازم به ذکر است که «سید محمّد مرندی» برادر سید حسین، نیز مدیر روزنامه ی « چهره کار» بود.

سر انجام میان حسین مرندی در بیست و یکم مرداد 1360. دار فانی را وداع گفت و به دیار باقی شتافت. پیکرش را در تخت فولاد اصفهان، تکیه ی بروجردی به خاک

سپردند.(1)

ص: 316

ص: 317

دوازده ساله بود که به اصفهان آمد. پس از مختصری تحصیل آن را رها کرده مشغول کسب و کار برای امرار معاش خود شد. وی حدود بیست و هشت سال عمر خود را در دوره ی ناصرالدّین شاه قاجار؛ (1264. 1313ق.) سپری کرد که در این مدت هیج زمینه ای برای شکوفایی و رشد فکری اش فراهم نشد. مشکلات اقتصادی نیز چنان دامن گیر مردم، به خصوص طبقه ی متوسط و پایین، جامعه شده بود که دغدغہ ی نان و سیر کردن شکم لازم ترین امور محسوب می شد و اگر این مسئله حل می شد آنگاه ذهن ، فعّال می گشت و الاّ مستعدترین افراد اگر گریبان گیر چنین مشکلی بودند خلاقیّت آنان شکوفا نمی شد. انگار تار چنین خواسته بود تا برخوردار عمری طولانی داشته باشد و در نیمه ی دوم عمرش استعدادهای نهفته ی او شکوفا و عیان گردد.

برخوردار گر چه از نظر فرهنگی تا سن پنجاه سالگی شهرتی نداشت، ولی از نظر صداقت و نیک مرامی در بین مردم جای خود را باز کرده بود و چنان معتقد مردم شده بود که در سال 1309 ش. که قانون بلدیّه ها به تصویب مجلس شورای ملی رسید و به شهرها ابلاغ شد، «طبق انتخابات شهر اصفهان که چهل و پنج نفر انتخاب شدند ، ید الله خان برخوردار نفر بیست و پنجم بود.»(1) اوج شهرت و ظهور کمالات علمی و ادبی اش از سال 1321ش، که حدوداً درد هفتاد و هشت ساله بود، آغاز شد. در این فاصله او استعداداد نهفته اش گشوده شد و لب به سرودن شعر باز کرد و تخلص

ص: 319

تائب» را برای خود اختیار نمود. اشعار چنان موزون و پرمعنی بود که مجمع فضلای «انجمن ادبی کمال»(1) از او برای حضور در این انجمن دعوت به عمل آوردند.(2)

با تحولاتی که پس از شهریور 1320 در کشور رخ داد و تغییراتی که صورت گرفت، مطبوعات از آزادی بیشتری برخوردار شدند. لذا تعداد زیادی وارد شغل روزنامه نگاری شده و اقدام به انتشار روزنامه نمودند. برخوردار نیز در سال 1330ش، با کسب مجوز، شروع به انتشار روزنامه ی «برخوردار» نمود. این روزنامه که مطالبی سیاسی، اجتماعی، ادبی و خبری از جمله اخبار شهر اصفهان را و نیز اشعاری که بیشتر از خود یدالله برخوردار بو، شامل می شد، دوام چندانی نیافت و خیلی زود در محاق تعطیلی فرو رفت. از این پس برخوردار همان شغل و پیشه قبلی را ادامه داد تا اینکه در بیست و سوم اسفند سال 1339 در سن نودو پنج سالگی دعوت حق را لبیک گفت و به دیار باقی شتافت و در تخت فولاد اصفهان، تکیه ی خلیلیان به خاک سپرده شد.

از برخوردار «دیوان اشعار، که متجاوز از چندین هزار بیت است بر جای مانده است. (3) او در تمام عمر طولانی اش به کسی دشمنی نورزید و کسی را از خود نرنجاند. و از آن پس که به شعر و شاعری روی آورد مجالس گرم و دوست داشتنی همراه با شور و شوق فراوان ترتیب می داد و آنچه را که تا پایان بدان افتخار می کرد

ص: 320

ارادت و محبّت علی (علیه السلام) و خاندان پاکش بود. تمام این خصایص را در غزلی که سروده می توان مشاهده نمود: «منم که هست صد او بیست سال عمر به نامم

که تاکنون شده هشتاد و هشت سال تمامم

خوشم از آنکه به هر مجلسی که پای نهادم

قبول مردم دانشور است جمله کلامم

تمام عمر مرا این بس است پاک طینت

که من به هر که رسیدم ز شوق پیش سلامم

از مذهبم کس گر خواست فخر دارم گویم

عالی و یازده اولاد اوست نیز امامم

چه خصلتی است از این به میان مردم دنیا

که تاکنون به کسی دشمنی نبوده مرامم»(1)

ص: 321

ایام عمر را به استغراق در تحصیل گذراند. چون طبع و ذوقی شاعرانه و علاقه ی وافری به ادبیات داشت وارد عرصه ی شعر و ادب شد و چون زمینه های گشایش علمی و هنری فراهم شد و شعرا و سخنوران مجامع ادبی را تحت عنوان انجمنها، فراهم آوردند، او نیز در این انجمنهای ادبی حضوری فعّال یافت و با قطعاتی از اشعارش که در روزنامه های آن زمان به چاپ می رساند، در بین مردم و عالمان ادب اشتهار یافت. اشعارش بیشتر در قالب غزل است . او متخلّص به « پروانه » بود، و « یکی از غزل سرایان اصفهان» (1) محسوب می شد . بعدها خود بانی و مؤسس « انجمن ادبی پروانه» شد که مجمع و محفل گرمی برای ادب دوستان بود.

همزمان با اداره ی انجمن ادبی، دست به انتشار روزنامه ی « شمع حقیقت» به سال 1330 ش. زد و با تمام سختیها و مشقّات، به اداره کردن هر دوی آنها پرداخت.« عشق و علاقه ی مفرط او به شعر و ادب وی را بر آن داشت که با وجود مشکلات فراوان که در راه روزنامه نگاری و انجمن داری داشت، دست از هر دو بر ندارد»(2)

پروانه برای اعتلاء ی فرهنگ اصفهان کوشش زیادی نمود و سرانجام نیز در پنجم مهرماه 1355 دارفانی را وداع گفت و به سرای باقی پر کشید. پیکرش را در تخت فولاد اصفهان در تکیه ی مقدّس به خاک سپردند.

پروانه ساده زیست و در این زندگی تا توانست دل دردمندان را به دست آورد تا اینکه دل دردمندی را بیازارد. علاقه و محبتش به خاندان اهل بیت علیهم السلام زیاد بود این را نه تنها در اشعارش، بلکه از شعر او بر سنگ قبرش نیز می توان یافت:

«ای آنکه پا نهی سر آرامگاه من

افتد بتو ز عالم علوی نگاه من

کردم سفر به عالم علوی ز جان و دل

مدح علی و آل بود توش و راه من

ص: 323

هستم امیدوار که در روز رستخیز

بخشد خدا به شافع محشر گناه من

اشعار من که هست به مدح علی و آل

دیوان شعر من بود آنجا گواه من»

وجود نداشته باشد».(1)وی نسبت به مسائل سیاسی زمان خود آگاهی کاملی داشت و آینده ی این کشور را از آن خود ملت می دانست، لذا همواره توصیه می کرد « در حفظ منافع ملی و حیاتی مردم» (2) باید کوشید. بیگانگان هیچ بهره ای از منابع ملی ما ندارند، پس نباید« در برابر آمریکا و انگلیس از منابع نفتی خود کوتاه آمد.» (3)

ص: 325

عمده ترین بخش این روزنامه را شامل می شود و تنها قسمت کمی در صفحه ی آخر، تحت عنوان «برگ هفته در ایران» مطالبی راجع به ایران آمده است. روزنامه پازهر، دوام چندانی نداشت و پس از انتشار چندین شماره، تعطیل شد.

حسین قوامی زاده بعد از تعطیلی روزنامه اش، به پیشه ی دبیری خود در دبیرستانهای اصفهان ادامه داد و چندان در صحنه های سیاسی حضور نیافت و سالهای پایانی عمرش را، هر چه عمر طولانی نکرد، در گمنامی به سر برد، تا اینکه سرانجام در بیست و پنجم صفر 1384ق. به رحمت ایزدی پیوست.(1) پیکرش را در تخت فولاد اصفهان، تکیه ی سید محمّد لطیف خواجویی به خاک سپردند.

آنچه از قوامی زاده بر جای مانده، نیک نامی و خدمات صادقانه ی اوست. آشنایان به صفات او در زمانی که در دبرستان «شاهدخت اصفهان» تدریس می کرد، وی را چنین توصیف کرده اند: «آقای قوامی زاده تنها دبیری است که در تمام دبیرستان، همه او را دوست دارند و هیچ شاگردی نیست که نسبت به طرز تدریس و اخلاق و رویه ی ظرافت آمیز ایشان چه در کلاس و چه در خارج از کالای ایران بگیرد. و تنها کسی است که توانسته حسّ اعتماد و اطمینان شاگردان را از حیث نسبت به خود جلب نموده و محبوبیّت بی نظیری در میان دانش آموزان ایراد گیر و زود رنج بدست آورد.

اگر شاگردانی که در کتب معنوی او درس می خوانند، این ثبات اراده و افکار خرمندانه را از او افرا گیرند، بدون شک در زندگی آینده ی خود موفّق خواهند بود. مردی است صریح و متین و ثابت قدم وقدری شوخ. گاهی چنان با یک متلک جانانه شاگرد را از رو می برد که شلیک خنده ی سایرین به آن بیچاره می فهماند که حق خود را درست و حسابی دریافت داشته است. با این حال هیچوقت رویه ی

ص: 327

اعتدال را از دست نمی دهد و هنوز شاگردان ایشان نتوانسته اند یک خنده ی حسابی و یا یک خشم و غضب ناحسابی از ایشان ببینند و همواره به شاگردان خود درس مبارزه با فساد و خرافات و تملق و چاپلوسی می دهد.

او مرد مطالعه و نویسنده ی با ذوقی است. همه ی شاگردان معتقد بودند که در فن خود استاد می باشد و تاکنون هیچ شاگردی نتوانسته ادعا کند که این آقای نکته سنج ، بین شاگردان تبعیض قایل می شود. او چنان در عقیده ی های خود ثابت و به وجدان خود پایبند است، که اگر دنیایی به هم بخورد امکان ندارد که حتی یک هزارم نمره هم به کسی ارفاق کند، کلاس درس ایشان به غیر از قرائت فارسی که قدری یک نواخت است دارای تنوع خاصی می باشد، کلاس انشاء چون محل بحث و استدلال و گاهی تفریح می باشد، متنوع و دوست داشتنی است و براستی ارزش آن بیش از سایر کلاسها است، چون شاگردان به خوبی راه و رسم زندگی را فرا می گیرند.

هنگامی که با ملایمت و متانت خاص خود شروع به صحبت می کند، همه مجذوب سخن گفتن او می شوند. مطالب و افکار خود را صریح و ساده بیان می کند و به قدری خوب استدلال می کند که اگر شما مخالف عقیده ی او هم باشید در دل حرف او را تصدیق می کنید، به علت کار فراوان گاهی اوقات که حواسشان پرت می شود از یک نفر که بارها با او حرف زده و به خوبی او را می شناسد، سران خود او را می گیرد. به طور کلی نمی توان نسبت به آقا، ایرادی گرفت. ایشان مردی هستند، از هر لحاظ کامل و با انصاف ، فقط نقض او این است که هر سال در موقع امتحان، شاگرد بیچاره را از شب تا صبح به نوشتن پاکنویس مجبور می کند و تازه آنها را نمی بیند.»(1)

ص: 328

ص: 329

اصفهان بود. این روزنامه که به صاحب امتیازی و مدیریت «سید مهدی مکینیان» بود؛ امتیاز آن در سوم اسفند 1330 صادر ولی اولین شماره ی آن در پنج شنه پانزدهم آبان 1391 منتشر شد. روزنامه ی مکین در قالب «ادبی، اجتماعی ، خیری» و به صورت هفتگی به چاپ می رسید. اشعار. روزنامه از مدیر آن است.

سید مهدی مکینیان، سر انجام در بیست و هشتم اردیبهشت 1346 برابر با هشتم صفر 1387،، سر در نقاب خاک نهاد و دعوت حق را لبیک گفت. پیکرش را در تخت فولاد اصفهان، تکیه ی بروجردی به خاک سپردند.(1)

ص: 331

جمع آوری مالی نیستیم و سعی کرده ایم مجانی و با پول خود و زحمت و کوشش شبانه روزی در حال ضعف و در سنین پیری و گاهی هم رنجور، تا آن قدر که بتوانیم و آنچه برای کمک به افکار عموی و نشان دادن راه و رسم بهداشتی و معالجه بیماری های ساده و سایر مطالب، خدمتی به شما نمائیم. و این که نوشته ام مجانی و با پول خود،یک واقعیّتی است ، زیرا پول آگهی به عللی نگرفته و آبونمان هم اغلب نپرداخته اند. به هر حال پشتیبان ما خدا و همشهریان عزیز و خوانندگان روزنامه ی ما بوده و هستند.»

دکتر محیی برای درمان مبتلایان به«سیفلیس»در روزنامه ی خود درج کرد که درمان و حتی داروی آن را مجانی و رایگان انجام می دهیم. روزنامه ی حیات اصفهان بیشتر از سیزده سال دوام داشت، در محیی چندی رئیس بنگاه مبارزه با بیماریهای واگیر دار اصفهان نیز بود، تا این که سرانجام در «محرم 1371، شانزده روز قبل از فوت پدرش»(1)، دار فانی را وداع گفت. پیکرش را در تخت فولاد اصفهان، تکیه ی خانوادگی خود در گلستان شهدا ، به خاک سپردند.

ص: 333

ص: 334

16 - برزین، مسعود: شناسنامه ی مطبوعات ایران در 1215 تا 1357ش، تهران، بهجت، چاپ اول، .1371

17 - برقعی، سید محمّد باقر: سخنوران نامی معاصر ایران، تهران، خرّم، چاپ اول، 1373.

18 - بلاغی، سید عبد الحجه: انساب خاندان های مردم نائین ( تاریخ نائین)، ج 5 و 4، چاپخانه ی سپهر، شعبان 1369.

19 - بیات، کاوه و کوهستانی نژاد، مسعود: اسناد مطبوعات (1286 - 1320)، تهران، سازمان اسناد

20- ترجمان ( ترجیان)، مهر گیتی: شرح حال ده تن از شعرای عالیقدر معاصر اصفهان، ( پایان نامه ی

لیسانس)، دانشگاه اصفهان، 1341.

21 - جابری انصاری، میرزا حسن خان: آگهی شهان از کار جهان، اصفهان، چاپخانه ی خرد، 1321.

22- : بدایع و نوادر، بی جا، بی تا.

23 - تاریخ اصفهان، تصحیح و تعلیق جمشید مظاهری، اصفهان، مشعل، چاپ اول، 1378.

24 - : تاریخ اصفهان و ری و همه ی جهان، به کوشش حسین عمادزاده، بی جا، 1321.

25- جواهری، ابراهیم: علوم و عقاید، اصفهان، چاپخانه ی گیتی، 1372 قمری.

26 - : یادداشت های خطی.

27 - جمال زاده، سید محمّد علی: سر و ته یک کرباس یا ( اصفهان نامه )، تهران، چاپ آتشکده، 1334.

28- حاج سیاح محلاتی: خاطرات، به کوشش حمید سیاح، به تصحیح سیف الله گلکار، تهران، امیرکبیر، چاپ دوم، 2536.

29- حسینی طهرانی، سید محمّد حسین: روح مجرّد، یادنامه ی عارف کبیر حاج سید هاشم موسوی

حدّاد، مشهد، دانشگاه مشهد، چاپ هفتم، 1423 قمری. 30 - حیدریان، نورالله: شیدا ( شرح زندگانی، فعالیّت های ادبی و اجتماعی میرزا عباس خان دهکردی)، شهرکرد، سروش، چاپ اول، 1385.

31۔ خلیلیان، حمید: بوستان فضیلت (مشاهیر مدفون در تکیه ی بروجردی )، اصفهان، کانون پژوهش، چاپ اول، 1385.

32 - دهخدا، علی اکبر: لغت نامه، ج 10، چاپ دوم، 1377.

ص: 336

33 - رابینو، ه.ل: روزنامه های ایران از آغاز تا سال 1329ق. 1289ش. ترجمه و تدوین جعفر خمامی زاده، تهران، اطلاعات، چاپ اول، 1372.

34 - رفاهی، خلیل: گردش ایام، اصفهان، انتشارات مانی، چاپ اول، 1382.

35 - سالنامه ی دبیرستان شاهدخت اصفهان، سال تحصیلی 35- 1334، چاپخانه ی راه نجات.

36- سپنتا، عبد الحسین: اشعار عبد الحسین سپنتا، گرد آوردنده گوهر تاج سپنتا، بیجا، 1334.

37 - صدرهاشمی، سید محمّد: تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، کمال، چاپ دوم، 1363.

38 ۔ عقیلی، سید احمد: تخت فولاد اصفهان، اصفهان، کانون پژوهش، چاپ دوم، 1384.

39- عین السلطنه: خاطرات، به کوشش مسعود سالور و ایرج افشار، ج 4، تهران، اساطیر، چاپ اول، 1374.

40 - قاسمی، سید فرید: راهنمای مطبوعات ایران عصر قاجار( 1215ش. تا 1304ش.)، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها، چاپ اول، 1372.

41 - : سرگذشت مطبوعات ایران، ج 1، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1380.

42 - کتابی، سید محمّد باقر: رجال اصفهان ( در علم و عرفان و ادب و هنر)، ج 1، اصفهان، گلها، چاپ اول، 1375.

43 - کهن، گوئل: تاریخ سانسور در مطبوعات ایران، تهران، آگاه، چاپ دوم، 1362.

44 - گزی، ملا عبدالکریم: رجال اصفهان یا تذکرة القبور، با حواشی سید مصلح الدّین مهدوی، اصفهان، چاپ دوم، 1328.

45- گلشن ایرانپور، میرا عبد الوهّاب خان: دیوان اشعار، به کوشش عبد الحسین سپنتا، بمبئی، بی تا.

46 - محیط طباطبایی، محمّد: تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران، تهران، بعثت، 1366.

47- مرسلوند، حسن: زندگینامه ی رجال و مشاهیر ایران، تهران، انتشارات الهام، چاپ اول، 1374.

48 - مشار، خانبا: مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی از آغاز تاکنون، ج 4 و 2، تهران، 1340.

49- معلم حبیب آبادی، میرزا محمّد علی: مکارم الآثار، ج 6، اصفهان، نشاط، چاپ اول، 1364.

50- مکرم حبیب آبادی، محمّدعلی : دیوان اشعار مکرم اصفهان، چاپ سوم، بی جا، بی تا.

51 ۔ ملک زاده، مهدی: تاریخ انقلاب مشروطیّت ایران، تهران، انتشارات علمی ، چاپ چهارم، 1373.

ص: 337

52- مهدوی، سید مصلح الدّین: بیان سبل الهدایه فی ذکر اعقاب الهدایه یا تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج 2، قم، الهدایه، چاپ اول، 1367.

53 - : تذکره شعرای معاصر اصفهان، اصفهان، کتابفروشی تأیید، 1334.

54 - : دانشمندان و بزرگان اصفهان، اصفهان، انتشارات ثقفی، 1348.

55 - : دانشمندان و بزرگان اصفهان، به تصحیح رحیم قاسمی، اصفهان، گلدسته، چاپ اول،1384.

56 - : زندگی نامه ی علامه مجلسی، ج 1، تهران، همایش بزرگداشت مجلسی، چاپ اول، 1378.

57 - : سیری در تاریخ تخت فولاد اصفهان، اصفهان، انجمن کتابخانه های عمومی اصفهان، 1370.

58 - مهریار، محمّد: فرهنگ جامع نامها و آبادی های کهن اصفهان، اصفهان، نشر فرهنگ مردم، شهرداری اصفهان، چاپ اول، 1383.

59 - نامه ی سخنوران سپاهان، انتشارات سرای سخنوران سپاهان، ج 4، آبان 2535.

60 - نصر اللهی، غلامرضا: معرفی تکیه ها و مشاهیر مدفون در تخت فولاد، نسخه ی تایپی موجود در

مجموعه ی تاریخی، فرهنگی و مذهبی تخت فولاد اصفهان، 1381.

61 - هادوی، مصطفی ( شهیر اصفهانی): تذکره ی شعرای استان اصفهان، اصفهان، نشر گل افشان،

چاپ اول، 1381.

62 - نیک زاد امیر حسینی، کریم: شناخت سرزمین چهار محال، اصفهان، 1357.

63 - همایی، جلال الدّین: تاریخ اصفهان ( مجلد هنر و هنرمندان )، به کوشش ماهدخت بانو همایی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اول، 1375.

64 - : دیوان طرب، تهران، ناشر فروغی، 1342.

2 - او حدی یکتا، مجید: «تاریخ انجمن های ادبی اصفهان»، مجله ی وحید، سال 4، شماره های 5 و 3و4و2.

3- : «مکرم اصفهانی»، مجله ی یغما، سال 18، شماره 2. 4- ایزدگشسب، عبدالباقی: «شرح احوال و آثار شیخ اسدالله ایزدگشسب»، عرفان ایران ( مجموعه مقالات 6 و 5)، سید مصطفی آزمایش، تهران، حقیقت، چاپ اول، 1379.

5 - ایوبیان، عبید الله: «[ شرح حال صدرهاشمی ] »، مجله ی و حید، سال 3، شماره ی 4.

6- باستانی راد، حسن: «پلیس جنوب ایران»، ماهنامه ی کتاب ماه، تاریخ و جغرافیا، سال 7، شماره ی 1.

7- بیریای گیلانی، م: زندگی نامه سپنتا»، نشریه ی دانشکده ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، سال 4، شماره ی 5.

8- تویسرکانی، پارسا: «یادی از مکرم »، مجله ی وحید، سال 2، شماره ی 9.

9- جمال زاده، سید محمّد علی: «دو ساعتی با مردی ادیب و دانشمند»، مجله ی یغما، سال 16، شماره ی 1. 10- جهانیان، اردشیر: عبدالحسین سپنتا عاشق فرهنگ و تمدن ایران باستان»، مجله ی هوخت (گفتار نیک)، سال 20، شماره ی 2.

11 - حاج سید جوادی، سید کمال: «امیرقلی امینی»، اثر آفرینان، ج 1، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول، 1377.

12 - «در مرگ سپنتا ، مجله ی وحید، سال 7، شماره ی 4.

13 - رجایی زفره ای، محمّد حسن: «نامه ی ناقور»، مجله ی وحید، سال 8، شماره ی 3.

14۔ «زندگی سپنتا»، مجله ی هفتگی وحید، سال 5، شماره 17.

15 - سعادت نوری، حسین: «محمّد علی مکرم شاعر فکاهی سرای اصفهانی یا قهرمان مبارزه با اوهام

و خرافات»، مجله ی ارمغان، شماره ی 36، 1346.

16- شعبانی، احمد: «فهرست روزنامه ها و مجلات اصفهان»، پژوهش های ایرانشناسی، ایرج افشار

و کریم اصفهانیان، ج 14، نامواره ی محمود افشار، چاپ اول، 1381.

17 - شهوازی بختیاری، ستار: «مطبوعات اصفهان در دوران قاجاریه »، فصل نامه ی فرهنگ اصفهان،

ص: 339

شماره ی 20 و 19، بهار و تابستان 1380.

18 - قزوینی، محمّد: «وفیات معاصرین »، مجله ی یادگار، سال 5، شماره ی 5 و 4.

19 - مجله ی ارمغان، سال 3، شماره ی 5.

20 - مظاهری، جمشید: «گنج شایگان، گزارش سفر خوزستان میرزا تقی خان کاشانی»، نشریه ی دانشکده ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دوره ی دوم، شماره 3 اسفند 1370).

21- مهریار، محمّد: مجله ی آئین فرزانگی، ج 5، اداره کل آموزش و پرورش استان اصفهان، چاپ اول، 1377.

22- نصر اللهی، غلامرضا: روزنامه نگار آزاده ی اصفهانی که به دیدار خدا شتافت ، هفته نامه ی نوید اصفهان، سال 1374، شماره ی 376.

23 - نوری اصفهانی، فروغ الزمان: مطبوعات اصفهان در انقلاب مشروطیّت»، فصلنامه ی فرهنگ اصفهان، شماره ی 23، بهار 1381.

24 - وحید دستگردی، حسن: «تریاق سم خرافات»، مجله ی ارمغان، شماره ی 7.

25 - : عبد الحسین سپنتا»، مجله ی ارمغان، دوره ی 38، شماره 2.

26- یادنامه ی مرحوم صدرهاشمی)، نشریه ی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، سال دوم، شماره ی 3 و 2.

27 - یغمایی، حبیب: «در سوک سپنتا»، مجله ی یغما، سال 22، شماره ی 2.

28 - : معرفی کتاب «تاریخ جراید و مجلات ایرن»، مجله ی یغما، سال 2، شماره ی 5.

29 - : مجله ی یغما، سال 2، شماره ی 11.

30- : مجله ی یغما، سال 6، شماره ی 9.

5 - مجله ی عرفان: احمد عرفان مراغه ای

6- مجله ی عنقا: شیخ اسد الله ایزدگشسب (گلپایگانی) 7- مجله ی گنجینه ی انصار( ضمیمه ی بدایع و نوادر): میرزا حسن خان جابری انصاری

8- مجله ی بدلیّه ( بلدیّه ی اصفهان ): سرهنگ حبیب الله خان شهردار

20 - روزنامه ی صبح امید: میرزا محمّد تقی ادیب طوسی ( خراسانی)

21 - روزنامه ی صحت: میرزا حسین خان کریم زاده

22 - روزنامه ی صدای اصفهان: محمّد علی مکرم حبیب آبادی

23- روزنامه ی عرفان: احمد عرفان مراغه ای

24- روزنامه ی فرج بعد از شدت: نورالدین مجلسی

25 - روزنامه ی فرهنگ: میرزا تقی خان کاشانی ( حکیم باشی)

26- روزنامه ی قلم ما: حسن شفایی

27 - روزنامه ی کاشف اسرار: مؤید الشریعه ی گیلانی

28- روزنامه ی کامکار: فضل الله عوض زاده

29- روزنامه ی مجاهد : علیرضا مجاهد

30- روزنامه ی مفتش ایران: نورالدّین عراقی

31- روزنامه ی ناقور: میرزا مسیح تویسرکانی

32- روزنامه ی نُخبه: سید حسین مرندی

33 - روزنامه ی نقش جهان: اعتلاء الدوله

34 - روزنامه ی نوید اصفهان: فضل الله صلواتی

35 - روزنامه ی نهضت اسلام: میرزا اسد الله باغ بهادرانی 36 - روزنامه ی نیّر اعظم: معین العلمای اصفهانی

ص: 342

32

انصاری، محمد حسین، 24

انصاری، میرزا حبیب الله خان، 67

انصاری، میرزا علی، 66

ایران مدار، فخر الدّین، 105، 106

ایرانی، اردشیر، 267

ایرانی، دینشاه 264، 265، 266، 267، 277

ایزدگشسب، اسد الله، 237، 239، 240، 241، 242، 243، 245، 246، 249، 250، 251،

بابارکن الدّین، 136

باغ بهادرانی، میرزا اسد الله، 203، 204، 205، 206، 207

براون، ادوارد، 96

بر خوردار، یدالله، 318، 319، 320

بروجردی، حاج آقا حسین، 238

بلسارا، 266، 277

بنان السلطنه، میرزا خلیل خان، 208

بنان زاده، میرزا عبد الحسین (ادیب فرهمند)، 81

156، 158، 208، 209، 210، 211، 213، 214، 215

بیدآبادی، شیخ محمّد،300

پروانه، میرزا محمّد علی، 322، 323، 324

تاگور، رابیندرانات، 266

تویسرکانی، سید ابراهیم، 93

تویسرکانی، میرزا محمّد علی، 238

تویسرکانی، میرزا مسیح، 93، 94، 95، 96، 97، 98، 110

جابری انصاری، میرزا حسن خان، 66، 67، 69، 70، 71، 72، 73، 74، 212

جابری، پیر علی شیخ، 74

جلالی، میرزا فتح الله،78

جنابادی (گنابادی)، ملا سلطان محمّد، 239

جناب ضیاء، 257

جوزدانی، رضاخان 124، 125

جی، اردشیر، 265

چهار سوقی، سمید حسن،314

حافظ، 271، 294

حسینی، سید محمّد علی، 100

حضرت علی (ع) 321، 323

حضرت محمّد(ص)، 244، 245

حضرت مسیح (ع)، 250

حضرت موسی (ع)، 244

حکیم کرمانشاهی، حیدر علی خان، 124

حیدر علی، 309

خالق الألواح، میرزا حسین، 24

خراسانی، آقا رضا، 46

خراسانی، سید جعفر، 46

خراسانی، محمّد 300

خراسانی، محمّد کاظم،238

خراسانی، میرزا علی آقا (جهاد اکبر)،46، 51، 54

خضر،244

ص: 344

خلیل پور، محمود، 293

خواجوی، نصیر الدّین، 176، 177

خوانساری، معین الاسلام، 194

خوراسگانی، میرزا باقر، 185، 187

دارویی، عباسعلی، 185

دانش خوراسگانی، میرزا محمّد علی، 158، 283، 284

داور، 47، 176

درچه ای، سید محمّدباقر، 67، 314

درویش ناصر علی، 237، 240

دهاقانی، علی محمّد، 255

دهاقانی، نور الله (نور شرق)، 255، 256، 258، 260، 261

دهش، عطاء الملک، 330

دهکردی، میرزا اسحاق، 77

ذو الخیر، منگو قا آن 124، 125، 126، 127

راه نجات، ابراهیم، 103، 104، 128، 129، 130، 132، 133، 134، 135، 136، 137، 140، 141، 143، 144، 146، 147

راه نجات، نجات الله،140، 142

رضا شاه، 106، 134، 190، 203، 256، 296

رضوی قمی، سید مهدی ، 204

ریزی، شیخ مرتضی، 78، 314

زیدان، جرجی، 309

سامانی، دهقان، 266، 276

سپاهانی، محمّد، 84

سپنتا، عبدالحسین، 262، 263، 264، 265، 267، 268، 269، 270، 272، 273، 274، 275، 276، 277، 278، 279، 280، 281

ستارخان، 96

سردار اشجع بختیاری، 182

سردار ظفر بختیاری، رضاقلی خان، 79

سعدی، 73

سهای اصفهانی، میرزا محی الدّین محمّد80

سید ضیاء الدّین، 144

شاه عباس، 318

شاه گنابادی، محمّد حسین صالح علی،240

شاه نعمت الله ولی، 24

شلیمر، 32

شمس تبریزی، 243

شیدای دهکردی، میرزا عباس خان، 77، 78، 79، 80، 81، 82، 83، 84، 85، 110،154، 209

شیرازی،آقا میرزا ابراهیم، 68

شیرازی، شوکت، 263

شیرازی، عبدالحسین،265

شیرازی، میرزا محمّد حسین،263

صارم الدوله،اکبر میرزا، 234

ص: 345

صدر جبل عاملی، سراج الدّین، 35، 36، 37، 39، 41

صدر، میرزا محمود، 58

صدرهاشمی، سید محمّد، 112، 272،299، 302، 303، 304، 305، 307، 309، 310

صمصام السلطنه، مرتضی قلی خان، 77، 109

صنیع الدوله، محمّد حسن خان، 29

صور اسرافیل،129

ضرغام السلطنه ی بختیاری، 109، 132، 153

طالب زاده ی شیرازی، غلامرضا، 263، 265

طولوزان، 25

ظلّ السلطان، 26، 27، 28، 29، 31، 32، 60، 66، 67، 130، 151، 180، 205، 207

عبدالصّمد، 218

عبدالعظیم حسنی، 89

عبدالوهّاب، 322

عراقی، سید نورالدّین، 100، 101، 103، 105

عرفان ، احمد، 158، 218، 219، 220، 221، 223، 225، 226

علم، میرزا محمّد علی، 37، 49

فاتح الملک، 58

فردوسی، 268

قاری، ملّا علی، 67

قزوینی، عارف، 266، 276

قشقایی، جهانگیر خان، 67، 78، 239

قمیشه ای، هادی، 256

قوامی زاده، حسن، 326، 327

کاشانی، محمّدهاشم، 23

کاشانی، ملا محمّد، 67، 78، 93، 94، 96

کامیاب، محمّد حسین، 185

کجانی، میرزا عبد الحسین،187

کریم زاده، میرزا حسین خان (صحت)،228، 229، 230، 231، 232

کلیدار، عبد الجواد، 309

کنفوسیوس، 127

گاتوغی گوس، آبراهام، 271، 277

گلشن ایرانپور، میرزا عبد الوهّاب، 150،151، 152، 153، 154، 155، 156، 157، 158، 159، 160، 161، 163،164، 165، 166، 167، 209، 266، 276، 283

گوبینو، کنت دو، 309

گودار، آندر، 290

لرد برلی، 32

مانی، 235

مجدالاسلام کرمانی، احمد، 110، 288، 292

مجد زاده ی صهبا، جواد، 288، 290، 291،

ص: 346

292، 293، 294، 296

مجلسی، نورالدّین، 57، 58، 59، 61، 62، 63

محاسب الدوله، 37، 219

محب، عباسعلی،185

محمّد ابراهیم،283

محمّد اسماعیل خان،102

محمّد علی شاه، 37، 38، 50، 69، 79، 83، 91، 94، 95، 102، 103، 109، 130، 131، 134، 143، 153، 194، 196، 203

محمّد کریم،228

محیی، عبد الحسین،332، 333

مرندی، سید حسین،314، 315، 316

مرندی، سید محمّد، 316

مستوفی بید آبادی، میرزا یحیی مدرس، 193

مسجد شاهی، میرزا عبد الحسین،256

مشیر الدوله، میرزا حسین خان،26

مشیر الملک،37

مصدق، 186، 286

مصطفوی، رحمت، 74

مظاهری، جمشید، 32

مظفر الدّین شاه، 88، 108، 130، 263

معدل شیرازی، 109

معین العلماء سعید عبد الوهّاب،88، 89، 91

مکرم حبیب آبادی، میرزا محمّد علی،179، 180، 181، 182، 183، 184،185، 186، 187، 188، 189، 190

مکرم، فروغ، 185

مکین الدوله، سید احمد خان، 330

مکینیان، سید مهدی، 330، 331

ملّاباشی، میرزا علی تقی، 193

ملاصدرا، 239

ملّا علی بن غفار، 237

ملّا محمّد جواد بن عباس، 237

ملا محمّد علی بن محمّد صادق، 237

ملک المتکّلمین، میرزا نصر الله، 58، 69، 78، 129، 130، 131

ملک زاده، محمّد علی، 129، 131

ملک زاده، مهدی، 91، 129، 131

منعم، میرزا شکر الله، 80

مورچه خورتی، حاج عباس، 128

مؤمن زاده، سید حسن، 83، 108، 109، 110، 111، 112، 113، 114

مؤید الشریعه ی گیلانی، میرزا ابوالقاسم، 116، 117، 118، 119، 120، 121

امیر احمدی، مجید، 302

میرزا احمد خان، 332

میرزا اسد اللہ خان، 170

میرزا اسد اللہ خان وزیر، 58

میرزا باقر بن محمّد علی آقا سعید، 237

میرزا حسنعلی، 57

میرزا سلیمان خان، 141

میرزا ملکم خان، 138

ص: 347

میر عماد الحسنی،312

مؤمن زاده، سید حسین،108

نائینی، میرزا رضا خان،37

نائینی، میرزا محمّد سعید،37

نادر شاه،128

نادر شاه،268

ناصر الدین شاه 23، 26، 28، 35، 57، 88، 108، 152، 203، 319

ناصر الملک،103

نجف آبادی، سید علی،238، 300

نحوی، سید مهدی، 88

نظامی، 268

نور علیشاه، 244

نیّر الدوله، 60

واعظ، سید جمال الدّین، 58، 78، 88، 129

وحید دستگردی، 110، 125

وزیر زاده، عبد الله خان، 169، 234، 235

وزیر زاده، فرج الله خان، 169

وزیر زاده، میرزا فتح الله خان، 169، 171، 172، 173، 174، 175، 176

ولز، 73

همدانی، میرزا حسین، 78

یزدی، سید کاظم، 238

یوسف زاده(غمام همدانی )، سید محمّد، 80

ص: 348

باباقاسم، 290

باغ بادران( باغ بهادران)، 203، 326

باغ چهلستون، 195

باغ رکن الملکی، 229

باغ شاه، 103

برخوار، 330

بروجرد، 28

بروجن، 208

بصره، 28

بقعه ی بابا رکن الدّین، 292

بقعه ی پیربکران، 290

یمبئی، 266، 267، 273، 277

بوشهر، 28، 296

بیدخت گناباد، 239، 240

بیروت، 100، 170

بیمارستان احمدیّه 332

بیمارستان نمازی، 303

پاریس، 31

پتر سبورگ، 31

تخت فولاد اصفهان، 28، 36، 48، 58، 70، 81، 82، 94، 103، 110، 120، 126، 136، 155، 171، 183، 195، 204، 210، 221، 230، 240، 258، 272، 284، 292، 304، 316، 320، 323، 327، 331، 333

تکیه بابارکن الدّین، 70، 136

تکیه فاضلان 48

تکیه گلزار، 183

تکیه میر ابوالقاسم فندرسکی، 28

تکیه ی ایزد گشسب، 240

تکیه ی بروجردی، 195، 316، 331

تکیه ی تویسرکانی، 120

تکیه ی جهانگیر خان قشقایی، 221، 258

تکیه ی خلیلیان، 126، 320

تکیه ی خوانساری، 58

تکیه ی ریزی، 284

تکیه ی سادات مهدوی، 92

تکیه ی سیّد العراقین، 81

تکیه ی سید محمّد لطیف خواجویی، 327

تکیه شهشهانی، 110

تکیه ی صاحب روضات، 155

تکیه ی مادر شاهزاده، 36

تکیه مقدّس، 323

تکیه ملک، 210، 94، 103

تویسرکان 93

تهران، 25، 28، 32، 37، 47، 48، 51، 74، 79، 89، 90، 91، 97، 100، 109، 110، 111، 116، 120، 125، 128، 130، 131، 132، 135، 139، 145، 152، 153، 157، 166، 203، 204، 205، 263، 264، 269، 289، 293، 294، 301

جی، 283

ص: 350

چرمین، 125

چهارباغ،174

چهار محال بختیاری،26، 80

چهلستون،306

چین،31

حبیب آباد بر خوار،179

خراسان، 102، 171، 193، 239

خرم آباد،28

خلیج فارس،28، 30

خوراسگان،283

خوزستان،28، 32

دار الفنون،289

دانشگاه اصفهان،203، 304

دبستان زرتشتیان تهران، 264

دبیرستان اتّحاد، 257

دبیرستان پهلوی، 301

دبیرستان شاهدخت اصفهان،327

دبیرستان صارمیه،229، 257

دبیرستان فرهنگ،302

دبیرستان گل بهار،301

درمانگاه صحت،230

دهاقان،225

دهکرد،77

رشت، 263

رود کارون، 28

روسیه، 25، 143

ری، 73

زنجان، 92، 301

سمیرم، 26

شاپور، 289

شاهزاده ابراهیم، 230

شوروی، 272

شوشتر، 26

شهرضا، 318

شهر کرد، 77

شیراز ، 26، 30، 124، 132، 171، 289، 303

طوس، 193

عراق، 28، 68، 69، 238

فارس، 28، 29، 66، 92

فریدن، 26

قفقازّیه، 31

کازرون، 289

کاشان، 23

کاظمیین، 238

کتابخانه ی شهردای اصفهان، 183

کتابخانه ی فرهنگ اصفهان 302

کربلا، 43، 81، 309

کرمان، 155، 171، 176، 288، 289، 290

کرمانشاه 105

کرون، 26

کوشک ، 230

گلپایگان، 92، 237، 238، 239

ص: 351

گلستان شهدا( تکیه ی ملک)، 230، 333

گیلان، 92

لاهور، 268

لایبید،125

لبنان،170

لرستان،26، 28

لنجان،26، 326

لندن،31

مازندران،92