بازشناسی نهضت عاشورا

به قلم جمعی از نویسندگان

به اهتمام محمود اصغری

ص: 2

1 ) قیام انفجاری··· 39

نقد دیدگاه··· 40

2 ) برخورد دو عصبیت عربی··· 40

نقد دیدگاه··· 43

نتیجه··· 44

3 ) حرکت سیاسی قدرت··· 45

نقد دیدگاه··· 46

4 ) قضای الهی··· 47

نقد دیدگاه··· 48

5 ) دموکراسی··· 49

نقد دیدگاه··· 51

ب - هدف شناسی··· 51

1 ) تشکیل حکومت (اقتدارگرا، دموکراسی و غیره)··· 52

نقد دیدگاه··· 54

2 ) اصلاح و نجات··· 54

نقد دیدگاه··· 56

3 ) فدا - کفاره··· 57

حسین علیه السلام شهید همه ی ادیان··· 59

حسین علیه السلام معلم فداکاری در تاریخ··· 60

نقد دیدگاه··· 61

4 ) احیاگری (روحیه ی شهادت خواهی - ارزش های دینی)··· 62

نقد دیدگاه··· 64

دیدگاه مختار··· 65

نتیجه··· 67

جستارهای انسان شناختی در نهضت عاشورا··· 69

عاشورا، حادثه ای فراتر از زمان··· 70

هدایت گری انسان در نهضت عاشورا··· 71 (5)

ص: 5

جانمایه ی حرکت، شکست ترس··· 72

مبانی انسان شناختی نهضت عاشورا··· 72

1 ) انتقال آگاهی انسانی به جامعه··· 73

2 ) عدم یأس امام حسین از هدایت گری جامعه··· 73

3 ) انتقال مفاهیم معرفتی··· 74

گوناگونی تحلیل ها در واقعه ی عاشورا··· 75

رسالت مبلغان شریعت··· 78

عظمت حادثه ی عاشورا··· 79

نهضت عاشورا، نهضتی موفق··· 80

مبانی عرفان حسینی (بررسی تطبیقی عرفان حقیقی و عرفان های جعلی ...)··· 83

مقدمه··· 83

نقش تبلیغ بصیرت بخش در ایجاد مصونیت در جامعه ی دینی··· 86

شناخت ویژگی های عرفان حقیقی در پرتو نهضت عاشورا··· 89

عرفان حسینی در دعای عرفه··· 89

مبانی و مؤلفه های عرفان حسینی··· 91

عرفان حسینی در صبح عاشوا··· 91

عرفان حسینی در لحظه ی شهادت··· 92

عاشورا در ادبیات عرفانی تاریخ اسلام··· 93

بستر شکل گیری عرفان های جعلی در عصر حاضر··· 95

گستره و میزان توسعه ی عرفان های جعلی در ایران··· 96

عرفان های جعلی، منشأ انحرافات عقیدتی··· 97

نمادگرایی، راه کار تبلیغ عقاید عرفان های جعلی··· 98

مقایسه ی عرفان حسینی با عرفان های جعلی··· 99

نتیجه گیری··· 103

مبانی روان شناختی حماسه ی کربلا در پدیداری نگرش های ··· 105

شعار اصلی رسول خدا صلی الله علیه و آله ··· 106

دین، متکفل همه ی اصول تربیتی··· 107 (6)

ص: 6

الگوهای تربیت شده ی تاریخ··· 108

برخورداری از بصیرت··· 108

تعهد به آموزه های دینی··· 110

نقش الگویی امام حسین علیه السلام در پدیداری نگرش های متعالی··· 110

نقش یاران امام حسین علیه السلام در پیدایی نگرش های متعالی··· 112

بخش دوم: شرایط تاریخی··· 115

شرایط تاریخی و شیوه ی مبارزاتی امام حسین علیه السلام ··· 117

مدخلی بر موضوع··· 117

شرایط تاریخی نهضت عاشورا··· 118

تحلیلی از وضعیت نهاد حاکمیت و جامعه··· 121

تأثیر نهاد حاکمیت بر جامعه··· 123

وضعیت غم بار جامعه در عصر اموی··· 124

انحراف در تفکر دینی جامعه··· 126

1 ) انحراف در مفهوم اطاعت··· 127

2 ) انحراف امت در برداشت از کلمه ی بیعت··· 127

3 ) فقدان ارتباط با رهبری دینی··· 128

مردمی فاقد قدرت تحلیل··· 129

برایند تحلیل جامعه شناختی فوق··· 131

نهضت عاشورا، خیزش در دوره سکون··· 132

نهضت عاشورا، مدرسه ی عزت··· 133

شیوه ی مبارزاتی امام حسین علیه السلام ··· 134

1 ) تلاش فرهنگی آمیخته با تقیه··· 135

2 ) خروج از عراق و رفتن به مکانی دیگر··· 135

3 ) راه اصلی و شیوه ی مبارزاتی عمده··· 136

پاسخ مساعد به مردم کوفه··· 136

دعوت به حق در متن مبازره··· 137

استقبال از شهادت··· 137 (7)

ص: 7

تحلیلی جامعه شناختی از نهضت عاشورا و ··· 139

1 ) درهم ریختن مرز میان عزت و ذلت··· 140

2 ) درهم ریختگی معیارهای حق و باطل··· 142

3 ) جابجایی الگوها··· 144

4 ) نزاهت و عدم نزاهت قدرت··· 145

نتیجه گیری··· 145

حرکتی آگاهانه··· 147

امام خمینی قدس سره و مسأله ی قدرت··· 148

قدرت مدرنیته··· 148

نمونه ی عینی اجتماعی··· 150

عقلانیت نهضت اباعبداللّه علیه السلام ··· 153

عاشوراهای مکرر··· 154

بخش اول: عقلانیت مبارزه··· 154

الف - رهبری مبارزه··· 155

ب - جامعه و تاریخ··· 155

1 ) مسأله ی رهبری جنبش··· 156

2 ) دکترین آگاهی بخش··· 159

3 ) شبکه ی پیام سریع و مطمئن··· 161

4 ) عناصر انسانی··· 162

امام حسین علیه السلام یاران و کسان خود را آزمایش و تحسین می کند··· 164

5 ) پایگاه اجتماعی قوی··· 166

6 ) عنصر زمان و مکان··· 169

بخش دوم: شناخت امام حسین علیه السلام ··· 171

بنیادهای شکل گیری عاشورای حسینی··· 177

علل نهضت عاشورا··· 178

کوشش بر تشریح اهداف امام حسین علیه السلام ··· 180

شرایطی که باید رعایت شود··· 180

ص: 8

جایگزین کردن شیوه ای به جای شیوه ی دیگر··· 181

برحذر داشتن مردم، توسط فقها، از کارهای نامناسب··· 182

ویژگی های این نهضت··· 183

نتایجی که این نهضت توانست به بار آورد··· 184

فلسفه ی تکرار مراسم عزاداری امام حسین علیه السلام ··· 185

تذکر نکته ای··· 186

شرایطی که باید متصدیان دارا باشند··· 186

عوامل تحریف وقایع عاشورا··· 188

شبیه خوانی، هنری مطلوب و پسندیده··· 190

نکاتی که باید در تعزیه ها رعایت شود··· 191

مورد لطف قراردادن شاعران از سوی امامان علیهم السلام ··· 191

عدم تأثیر انگیزه ی درست در خوبی کار··· 193

ویژگی های خاص شعائر حسینی··· 194

اذن بعضی از فقها··· 194

عنوان تشیع یک مسأله ی جهانی است··· 195

بخش سوم: اهداف، نتایج و آثار··· 197

دفاع از کرامت انسانی··· 199

پیروزی پیروان حق در قرآن··· 228

نوع نگاه به انسان··· 228

نگاه قرآن به انسان··· 229

مسؤولیت پذیری انسان··· 231

جایگاه انسان در اندیشه ی حسینی علیه السلام ··· 231

بهره گیری از سیره نبوی و علوی علیه السلام ··· 232

جایگاه حسین علیه السلام در کلام نبوی··· 232

دفاع از کرامت انسانی··· 234

فتنه ی سردسته ی حزب اموی··· 234

تلاش معاویه برای نابودی اسلام··· 236 (9)

ص: 9

چهره ی سراسر منکر یزید··· 238

حیات ابدی شخصیت رسالی حسین علیه السلام ··· 238

نابودی همیشگی راه و مرام یزید··· 239

ثمره ی قیام حسینی علیه السلام ··· 241

نتیجه ی سخن··· 243

احیاگری و جنبش احیاگرانه ی امام حسین علیه السلام ··· 245

مدخلی بر بحث··· 245

احیاگری چیست؟··· 246

احیاگری در کتاب خدا و سنت معصومان··· 248

آیا دین حق می میرد؟··· 250

اندیشه ی دینی چگونه است؟··· 251

پیشینه ی افول اندیشه ی دینی··· 253

لزوم تجدید ساز واره تفکر دینی··· 254

ویژگی ها و خصلت های لازم در احیاگران دینی··· 258

امام حسین علیه السلام در قله ی احیاگری و اسوه ی احیاگران··· 260

لزوم تناسب عمل احیاگری با عصر و زمانه··· 261

تناسب عمل احیاگری حسین بن علی علیه السلام با بایسته های زمانه··· 264

احیاگری نیاز زمانه ی ما··· 266

راهی مهم برای تحقق احیاگری··· 267

نویدی بر تحقق بسیج احیاگرانه··· 268

راه کارهایی دیگر در احیاگری··· 270

دست یابی به عزّت اجتماعی··· 273

عزت، شعار کلیدی امام حسین علیه السلام ··· 274

مبنای عزت··· 274

امام خمینی قدس سره الگوی دست یابی به عزت در دوره ی معاصر··· 275

امام حسین علیه السلام ، الگوی همواره ی تاریخ··· 276

مؤلفه های دست یابی به عزت اجتماعی··· 278 (10)

ص: 10

1 ) آرمان گرایی دینی··· 278

2 ) محور قراردادن رهبری··· 278

3 ) وحدت اجتماعی··· 279

اهم و مهم نمودن اهداف··· 279

1 ) رسالت نخبگان··· 280

2 ) انتخاب مدیرانی لایق··· 281

نهضت امام حسین علیه السلام ، تقابلی با مدیریت های ناسالم··· 281

تبلیغات سوء··· 285

آثار و برکات نهضت عاشورا و وظیفه ی تاریخی ما··· 287

علم امام به حوادث آینده··· 288

تفاوت انسان ها در سطح دریافت ها··· 292

لزوم دست یابی به شیوه ای نوین··· 295

تکلیف و وظیفه ی ما··· 296

تأثیر و نقش بزرگ امام حسین علیه السلام ··· 298

جلوه ای از نتایج و دستاوردهای نهضت عاشورا··· 305

طرح مسأله··· 305

بخش اول: نتایج و دستاوردهای نهضت عاشورا ...··· 311

نگاهی گذار بر حاکمیت جریان نفاق··· 311

افشای خط نفاق و وجوب پیروی از امام معصوم علیه السلام ··· 314

بخش دوم: دست آورد نهضت عاشورا در عرصه ی عمل··· 317

ایستادگی در برابر جریان باطل در طول حیات شیعه··· 317

انقلاب اسلامی ایران ثمره ی عملی نهضت عاشورا··· 320

عاشورا زمینه ساز حکومت صالحان··· 323

بخش چهارم: درس ها و عبرت ها··· 327

درس های برگرفته از نهضت عاشورا در نگاه امام خمینی قدس سره ··· 329

درس های عاشورا··· 331

1 ) رابطه دین و سیاست و لزوم برخورداری از بینش سیاسی··· 331

ص: 11

2 ) لزوم فداکاری در راه احیای شریعت··· 333

3 ) درس جاودانگی در پرتو شهادت··· 334

4 ) چگونگی مبارزه، انقلاب و تسلیم نشدن··· 334

5 ) تحمل مصیبت ها··· 335

6 ) درس شجاعت··· 336

7 ) ادای تکلیف در هر صورت··· 337

انقلاب اسلامی و نهضت عاشورا··· 337

1 ) الگوگیری از نهضت عاشورا··· 338

2 ) همسانی زمینه ی پیدایش انقلاب اسلامی با نهضت عاشورا··· 339

3 ) همخوانی انقلاب اسلامی و نهضت عاشورا در هدف··· 339

4 ) خوف از شکست انقلاب··· 340

امام خمینی قدس سره و احیای عاشورا··· 341

1 ) سفارش به بهره برداری در جهت اهداف عاشورا··· 342

2 ) بیان فلسفه ی عزاداری··· 342

الف - بسیج مردم برای حفظ اسلام··· 343

ب - تهییج عواطف در جهت شهادت دوستی··· 344

ج - افشاگری ظالم و مقابله با ستم در مجالس سیدالشهدا علیه السلام ··· 344

د - حفظ ملت و استقلال کشور··· 345

ه - ایجاد وحدت کلمه و هماهنگی بین مردم··· 346

و - توجه به جهت سیاسی مجالس سالار شهیدان··· 346

ز - انقلاب اسلامی ثمره ی مجالس سالار شهیدان··· 347

ح - برپایی مجالس سیدالشهدا مکتب عاشورا را همواره زنده...··· 348

3 ) ابعاد گوناگون نهضت عاشورا··· 349

4 ) حماسه سازی گریه··· 350

آسیب شناسی عاشورا··· 351

الف - یک بُعدی نگری··· 351

ب - خنثی سازی تبلیغات دشمن··· 352 (12)

ص: 12

ج - دوری از امور ناروا در مراسم عزاداری··· 353

د - بهره برداری دشمن از مراسم عاشورا··· 354

ه - شعارهای باطل در عزاداری و تفرقه افکندن··· 354

توصیه به عزاداری و حفظ شعائر و آرمان های عاشورا··· 355

از وصیت نامه سیاسی الهی امام راحل قدس سره ··· 355

عبرت های عاشورا··· 355 نهضت عاشورا، پیام ها و پیامدها··· 357

الف - پیام ها··· 358

1 ) شهامت حسینی··· 358

2 ) ایثار حسینی··· 359

3 ) صبر حسینی··· 360

4 ) اندرز حسینی··· 361

5 ) اصلاح حسینی··· 362

6 ) لطف حسینی··· 363

7 ) نماز حسینی··· 364

8 ) خلوص حسینی··· 364

9 ) ارزش های حسینی··· 365

10 ) رسالت حسینی··· 366

ب - پیامدها··· 366

1 ) امام حسین علیه السلام و احیای اسلام··· 368

2 ) امام حسین علیه السلام و انقراض سلسله ی اموی··· 368

3 ) امام حسین علیه السلام و اصلاحات··· 370

4 ) امام حسین علیه السلام و قیام های خونین··· 371

5 ) امام حسین علیه السلام و اسلام شیعی··· 373

6 ) امام حسین علیه السلام و همایش های ماندگار··· 373

نقش عاشورا در بین ملت های جهان··· 375

فرهنگ آفرینی نهضت عاشورا··· 376

ص: 13

درس های عاشورا در گستره ای جهانی··· 378

1 ) عاشورا گرایی در کارائیب··· 378

2 ) تأثیرات مثبت عاشورا در روسیه··· 381

عاشوراگرایی، مانعی بر سر راه کمونیسم افراطی··· 383

3 ) نقش عاشورا گرایی در هندوستان··· 384

بهره وری رهبران هندی از موج عاشوراگرایی در استقلال هند··· 387

4 ) تأثیرات نهضت عاشورا در استقلال پاکستان··· 388

5 ) موج آفرینی عاشورا در لبنان··· 391

6 ) تأثیرات سازنده ی عاشورا در چین··· 392

عاشورا در میان ملت های دیگر··· 394

دیدگاه شخصیت های علمی و سیاسی جهان درباره ی امام حسین علیه السلام ··· 397

عبرت های عاشورا در نگاه بلند رهبری··· 401

عبرت··· 403

عبرت های عاشورا··· 406

چرایی پیدایش حادثه ی عاشورا··· 407

تغییراتی در خواص جامعه··· 408

دگردیسی فکری در عوام··· 410

مسؤولیت خواص و عوام··· 411

عملکرد خواص در صدر اسلام··· 413

عوامل سقوط خواص و عوام··· 414

1 ) دور شدن از یاد خدا و پیروی از شهوات··· 415

2 ) دنیاطلبی··· 415

3 ) بی تفاوتی پیروان حق··· 416

4 ) ترس··· 417

نقش خواص در پیدایش حادثه ی کربلا··· 417

انقلاب اسلامی ایران و عبرت های عاشورا··· 419 (14)

ص: 14

بخش پنجم: عاشوراپژوهی··· 423

روی کرد جامعه شناسانه، نگاهی نوپدید در عاشورا پژوهی··· 425

درآمد··· 425

1 ) «شهید جاوید حسین بن علی علیه السلام » از صالحی نجف آبادی··· 428

2 ) «حسین وارث آدم»، از دکتر علی شریعتی··· 430

3 ) «حماسه ی حسینی» از استاد شهید مطهری··· 431

4 ) «پس از پنجاه سال پژوهشی تازه پیرامون قیام حسین علیه السلام »، شهیدی··· 432

5 ) «قیام جاودانه (سخنی چند پیرامون عاشورا و آفاق آن)»، رضا حکیمی··· 434

6 ) «خورشید شهادت»، پژوهشکده ی علوم انسانی دانشگاه امام حسین علیه السلام ··· 435

7 ) مجموعه مقالات کنگره ی بین المللی امام خمینی قدس سره و فرهنگ عاشورا··· 435

8 ) «جامعه شناسی قیام امام حسین علیه السلام و مردم کوفه»، عمادالدین باقی··· 436

نگاهی انتقادی به کتاب «پس از پنجاه سال»، دکتر شهیدی··· 439

درآمد و معرفی··· 439

نقد و بررسی··· 441

نگاه جامعه شناسانه··· 442

منابع پژوهش استاد··· 443

شباهت به عقاد··· 444

نظریه ی اصلی کتاب··· 447

رابطه ی سیاست و دیانت··· 451

بیچاره کوفیان!··· 452

مظلومیت حضرت مسلم علیه السلام ··· 454

خوش بینی نسبت به زیاد بن ابیه··· 458

توصیف آثار عاشورایی··· 461

کتاب شناسی توصیفی در زمینه ی قیام عاشورا··· 461

معرفی آثار به زبان عربی درباره ی قیام عاشورا (چاپ ایران)··· 481

ص: 15

ضمائم··· 421

فهرست آیات··· 423

فهرست اعلام و اشخاص··· 425

فهرست کتاب ها··· 435

فهرست مکان ها··· 441

فهرست واژگان··· 444

فهرست منابع و مآخد··· 452

ص: 16

همیشه بر جای بماند.

بر این اساس است که عاشورا توانست الگویی زنده در برابر امت اسلامی نهاده و جریان تازه ای در دنیای اسلام پدید آورد که احیای دوباره ی ارزش های اسلامی و برخاستن در برابر جباران زمان در طول تاریخ تشیع، بزرگ ترین محصول مبارک و مستمر آن بوده و خواهد بود.

در زمان حاضر نیز، احیای هویت اسلامی در مسلمانان جهان، پیدایش نظام سیاسی - اجتماعی اسلام و افراشته شدن پرچم پرافتخار آن در ایران، از دیگر ثمرات و نتایج آن شجره ی طیبه و با برکت است.

همچنین پیام های عزت طلبی، استقلال خواهی و دفاع از کرامت انسانی عاشورا هرگز محدود به مسلمین و شیعیان نگردیده، بلکه به عنوان مقوله ای مطرح در راستای احیای تفکر دینی و بازشناسی ارزش ها و آرمان های توحیدی جایگاه و نقش دین در نظام نوین و آینده ی جهان، توجه همه ی دردمندان، دلسوختگان و مصلحان عالم را به خود معطوف داشته است.

حال تأمل و تعمق در این مهم ترین پدیده ی تاریخی، تجزیه و تحلیل، ماهیت و رویکردها، شناخت شرایط تاریخی، تعقل و تفکر در اهداف و نتایج، نقد و بررسی درس ها و عبرت ها و اطلاع و دست یابی به معنا و مفهوم پنهان آن، می طلبد که گام را از مرز نقل و گزارش تاریخی فراتر نهاده و به تبیین ابعاد گوناگون آن پرداخت.

این مجموعه که بازنگری، تکمیل و تنظیم مجدد دو ویژه نامه ی «بازشناسی عاشورا» است، حاصل تلاش مدیر مسؤول و سردبیر محترم مجله اندیشه حوزه حجة الاسلام و المسملین سید مصباح عاملی و شورای طرح و برنامه مجله آقایان اصغری، پژوهنده، ظهیری و نوایی و مساعدت های عملی ریاست محترم دانشگاه علوم اسلامی رضوی حجة الاسلام و المسلمین فرزانه و معاون پژوهشی دانشگاه جناب آقای دکتر حیدری می باشد.

امید که توفیق رفیق راهمان گردیده و رهروی شایسته و ره پویی وارسته برای آن شهید همیشه جاوید باشیم.

ص: 18

ص: 20

اندازه با چالش های گوناگون پیچیده تری روبرو گردیده است.

حادثه ی بی نظیر قیام امام حسین علیه السلام در تاریخ اسلام به دلیل ویژگی های منحصر به فرد خود، به لحاظ شرایط زمانی و مکانی، عِده و عُده ی طرف مقابل، جناح های متخاصم، هویّت دینی، سیاسی و مردمی، نبرد بی همانند فراعصری و فراملی، ماهیت فراموش ناشدنی و جاودانگی و درآمیختن آن با سراسر وجود اقیانوس عظیم توده های بی شمار مردم در طول تاریخ حیات فردی و جمعی خویش، به عنوان بزرگ ترین موضوع بحث زمان در هر عصری، صدر جدول کاوش ها، تفسیرها و گفتمان های متقابل را به خود اختصاص داده است.

پرداختن به همه ی این دیدگاه های گوناگون و تفسیرهای متفاوت مجال بیشتری را طلب می کند؛ از این رو، در این گفتار تنها، به بیان اجمالی چند دیدگاه رایج و یک جمع بندی کوتاه بسنده می کنیم.

دیدگاه هایی که در این گفتار مورد ارزیابی قرار می گیرند، عبارتند از:

الف - کسانی که هدف قیام کربلا را تنها شفاعت از امت می دانند.

ب - گروهی که معتقدند واقعه ی روز عاشورا، دعوا بر سر قدرت بوده است.

ج - عده ای که برآنند قیام امام حسین علیه السلام به منظور براندازی نظام حاکم و تشکیل حکومت اسلامی صورت گرفته است.

د - دسته ای که برای قیام صبغه ای دموکراتیک باور دارند.

ه - گروهی که قائل اند حرکت امام حسین علیه السلام قیامی الهی در دفاع از کیان اسلام بوده است.

نمی دانم که ما این فکر را از دنیای مسیحیت گرفته ایم یا نه؟ یکی از اصول معتقدات مسیحیت مسأله ی به صلیب کشیدن مسیح است، برای این که فادی باشد، فادی لقب مسیح است. از نظر مسیحیت این جزء متن مسیحیت است که عیسی علیه السلام بر دار رفت تا کفاره ی گناهان امّت باشد؛ یعنی گناهان خودشان را به حساب عیسی علیه السلام می گذارند.(1)

در نقد این دیدگاه، اشکالات زیر کاملاً وارد است: 1 ) در این دیدگاه قیام عاشورا نه عقلانیت مشخص دینی دارد و نه قانون شناخته شده ی علمی آن را همراهی می کند؛ تعبد محض، توجیه این حرکت سترگ و حادثه ی بی نظیر در تاریخ است. 2 ) آموزه ای برای دیگران نداشته، الگویی حتی برای زندگی شیعیان او ارائه نمی دهد. 3 ) نقش اصلاحی نداشته و بلکه به دلیل تنها هدف شفاعتی تحریف شده ی آن، مجرم را در ارتکاب جرم جری تر نموده، به گسترش فساد کمک می کند. 4 ) بیدارگر نیست، بلکه مخدر است. 5 ) در درون خود دچار تناقض است. از یک سو با جرم می ستیزد و از سوی دیگر از مجرم، شفاعت و به تعبیر دیگر حمایت می کند.

اشکالات وارد بر این دیدگاه، عبارتند از:

1 ) در این نگاه که مبنایی سکولاریستی دارد، نه خود قیام از هویت دینی برخوردار است و نه رهبری آن از عصمت الهی.

2 ) شاخصه ی آن رقابت در قدرت است و عقلانیت آن نیز در یک نگاه «الحق لمن غلب» و در نگاه دیگر «عصیان گری» و در نگاه سوم هاله ای از ابهام، حقیقت را در خود فرو برده است.

3 ) گونه ای از این نگاه برخاسته از تعصب، گونه ی دیگر آن نشأت گرفته از تجدد و گونه ی بعدی آن زاییده ی تحجر مقدس مآبانه است.

4 ) در گونه های مختلف این نگاه هیچ تکیه گاهی از واقعیت ها و شرایط موجود، ویژگی های دو سوی منازعه (به تعبیر یاد شده) و به ویژه دین ستیزی نظام حاکم و دین محوری رهبر قیام به چشم نمی خورد و نیز هیچ مستندی از منشور حرکت نداشته و مبتنی بر پیش فهم های نشأت گرفته از تعصب، تفکر سکولار یا تحجر می باشد.

5 ) در این نگاه، هیچ آموزه و الگوی الهی وجود ندارد و تنها تحلیل های دور از معرفت وحیانی جایگاه سیاسی و اجتماعی آن را تعیین می کند.

درست بود، بلکه بیش از آن هم شایستگی داشت، ولی درباره ی شوکت اشتباه کرد.(1)

گونه ای دیگر از دیدگاه یاد شده معتقد است حتی همه چیز درست برآورد گردیده بود، اما موانعی غیرمنتظره پیش آمد که در هر حرکتی انتظار آن دور از ذهن نمی باشد.

در این باره نویسنده ی شهید جاوید می گوید: بدیهی است که چون امام حسین علیه السلام خلافت یزید را به رسمیت نشناخت مورد تجاوز دستگاه حکومت واقع شد و به دنبال آن برای تشکیل حکومت و برگرداندن خلافت اسلامی به مرکز اصلی خود اقدام کرد.(2)... عوامل پیروزی نظامی برای امام حسین علیه السلام فراهم بود و در آن شرایط می توانست در پناه قدرت ارتش خویش اسلام و مسلمانان ضربت خورده و اسیر شده را نجات دهد.(3)

در رد این دیدگاه نیز باید گفت:

1 ) در این نگاه، حق، شکست خورده و توأم با شبهاتی است که در گونه ی اول آن، گناه این شکست به عهده ی رهبر قیام و در گونه ی دوم آن، موانع پیش بینی نشده ای است که در مسیر هر حرکت، احتمال پیشامد آن دور از انتظار نیست.

2 ) هدف در این نگاه بریده از مبدأ و منتهای آن ارزیابی گردیده و روح حاکم بر همه ی مراحل قیام، یعنی «حق محوری» که در منشور آن به صورت شفاف تبیین گردیده، نادیده گرفته شده است.

3 ) این نگاه به گونه ی دوم آن از این جهت به درستی نزدیک تر است که محوریت قیام، (25)

ص: 25

یعنی حق محوری، در همه ی مراحل آن از بیعت تا شهادت به گونه ای با نفی حاکمیت موجود و مجاهدت در مسیر حاکمیت حق درآمیخته است.

4 ) آموزه ی وحیانی این نگاه توأم با شبهاتی است که از شفافیت و الگوپذیری آن می کاهد.

1 ) در این نگاه مانند نگاه پیشین به منشور قیام و مبدأ و منتهای آن توجه نگردیده و بدون نگریستن به مبادی و غایات قیام، مورد ارزیابی قرار گرفته است.

در این باره شهید مطهری قدس سره می گوید: هنوز شاید کوفه خبر نشده بود که معاویه مرده است، از امام حسین تقاضای بیعت کردند، امام حسین علیه السلام (به استناد و علی الاسلام السلام اذ قد بلیت الامة براع مثل یزید) امتناع کرد، حاضر نشد (بیعت کند). دو سه روز باز به همین منوال گذشت، مردم می آمدند، گاهی با زبان نرم و گاهی با خشونت؛ تا حضرت مدینه را رها کرد. در بیست وهفتم رجب امام حسین علیه السلام از مدینه حرکت کرد و در سوم شعبان به مکه رسید. دعوت مردم کوفه در پانزدهم رمضان به امام حسین علیه السلام رسید. یعنی بعد از آن که یک ماه و نیم از تقاضای بیعت و امتناع امام علیه السلام گذشته بود و بعد از این که بیش از چهل روز بود که امام علیه السلام اساسا در مکه اقامت کرده بود. (و به روشن گری و ایستادگی ادامه می داد). بیعت نکرد، قبل از آن که اصلاً تقاضای کوفی ها در میان باشد و فرمود: من بیعت نمی کنم، ولو در همه ی روی زمین مأوا و ملجئی برای من باقی نماند.(1)

2 ) دین و دنیای مردم دو مقوله ی جدا از یکدیگر تلقی شده، قیام امام علیه السلام تنها به دنیای مردم و مربوط به شؤون سیاسی - اجتماعی او به عنوان یک شخصیت دموکرات می شود.

3 ) این نگاه از یک زاویه بسته به قیام نگریسته، هیچ تحلیلی از مجموعه ی مراحل گوناگون قیام و نیز منشور آن ارائه نمی دهد.

4 ) آموزه ی آن وحیانی نبوده و صرفا سکولار و قابل هر نوع دخل و تصرف و تحلیل مثبت و منفی روشنفکرانه می باشد. (27)

ص: 27

به جانم سوگند، امام آن کسی است که براساس کتاب خدا حکم کند، دادگری ورزد، پیرو دین حق باشد و در راه طاعت خداوند، نفس خود را مهار سازد.

در این پاسخ، سخن از حکومت برمبنای مقررات دینی به میان آمده است.

جز مرگ است؟ پس خوشا به مرگ.

ص: 34

دست کاری نماید؟

آیا شروع مجدد درگیری پس از نقض شرایط صلح بوده است؟

آیا عملی که امام حسین علیه السلام انجام داد، یک واقعه ی عرفانی به منظور شیطان زدایی از درون و برون و صرف تقرب الی اللّه بوده است؟

آیا امام حسین علیه السلام بر حسب ارتباط با عالم غیبی که خود متعلق به آن است، مأموریتی یافته بود که می باید صد البته بدان عمل می کرد، هر چند محاسبات انسانی نامساعد بودن زمینه ی اقدام را ثابت نمایند؟

یا آنچه امام علیه السلام عملی ساخت عمل به تکلیفی است که بر دوش علمای امت نهاده اند تا در برابر ظالمان و مفسدان و طواغیت بایستند و آنان را موعظه، امر به معروف و نهی از منکر نمایند تا در نتیجه اصلاح شده و دو کس نجات یابند: خود آن عناصر نامطلوب از عذاب و عقوبت الهی؛ و توده ی مظلوم از عبودیت ها و ذلت ها و ظلم گردن کشان و طاغوت ها.

و یا کار امام حسین علیه السلام یک امر فرهنگی بوده، نه اندیشه ی قدرت و سیاست و حکومت کردن. امام علیه السلام ، زندگی رسمی خود را که همان تعلیم و تربیت جامعه و تزکیه نفوس است، ادامه می داده است و یزید با تحمیل و درخواست بدون قید و شرط بیعت، آرامش امام را به هم زد و ایشان را وادار به مقاومت نمود. زیرا قبول بیعت با یزید به معنای نادیده انگاشتن همه ی آن تعالیم و اهداف تربیتی آن تلقی می شده است؟ بنابراین، اقدامات امام حسین علیه السلام بعد از آن، مبارزه نبوده بلکه صرفا حرکت های دفاعی و بلاگردانی از خویش بوده که به شهادت منتهی شده است.

جز این ها نیز دیدگاهی است که قیام اباعبداللّه را کاملاً غیردینی می نماید یعنی برخورد قهری دو عصبیت قبیله ای که میانشان از سالیان پیش، تیره و آماده ی برخورد بوده اند، لیکن در این نقطه به انفجار رسیده است.

این ها از دید شاهدان تاریخی واقعه. و اما از دید حادثه آفرینان واقعه، بیش از دو دیدگاه مخالف یکدیگر تصور نمی شده است: (36)

ص: 36

1 ) از دید اموی ها حسین بر امام زمان خود، یزید خروج کرده و دفع او واجب است.

2 ) از دید علویان عراق، تعیین یزید به خلافت بعد از معاویه غیر قانونی بوده و مردم حق تعیین قائد و زعیمی برای خود دارند و نزدیک به اکثر آنها با امام بدین منظور بیعت می کنند و امام هم بر حسب تکلیف اخلاقی و دینی و اجتماعی می پذیرد.

عقیده ی اولی همان چیزی بود که مانند یک طوفان برخاست و سراسر استان کوفه را درنوردید و همه چیز را به هم پیچید و به انگیزه ی آن، امام با تهمت خارجی بودن کشته شد؛ لیکن خیلی عمرش کوتاه بود و حتی پس از آن دشمنان اهل بیت نیز از طرحش شرمنده شدند. اما عقیده ی دوم به عنوان یک دیدگاه، هنوز طرفدارانی دارد که کم نیستند؛ لیکن آنچه در این میانه پنهان مانده و کمتر صدای آن از میان غوغای معرکه به گوش می رسد، حقیقت آن چیزی است که در قیام ابا عبد اللّه الحسین علیه السلام نهفته است:

هر کسی از ظن خود شد یار من

وز درون من نجست اسرار من

معمولاً کسانی که واقعه ی قیام حسینی را تحلیل کرده و می کنند هدف دارانی هستند که پیش از آن، خود هدفی روشن - و معمولاً مبارزاتی - دارند و تحلیل آنان جهت دهی شده در راستای تأیید موضع فکریشان می باشد و کم تر تحلیل گر بی طرفی پیدا می شود که دور از ذهنیت پیش ساخته ی خود به پیدا کردن راز کار آن قیام مقدس مبادرت ورزیده باشد، و معمولاً پیرامون دو محور عمده دور می زند:

الف - ماهیت شناختی

ب - غایت شناختی

در این مقاله به نقد این دیدگاه ها می پردازیم:

است. نظرات گوناگونی در این رابطه ابراز گردیده است که از مشیت و قضای الهی تا قیام انفجاری را شامل می شود. چنین تکثر و اختلافی را در مورد شناخت غایت و هدف آن نیز می یابیم.

اصولاً کارهای مهم و عظیم بحث انگیزند. هر چه بر عظمت کار یا اقدامی افزوده شود پرسش ها و حمله های فراوان تری را هم باید تحمل نماید. هم چنان که دلالت و معنارسانی آن نیز فراوان است.

از همین جا پرسشی را الهام می گیریم که آیا ممکن است قیامی همچون نهضت حسینی علیه السلام دارای ماهیت های فراوان باشد، و نیز چندین غایت را به موازات یکدیگر تعقیب نماید، یعنی پس از تحلیل آن قیام مقدس بتوان ماهیت های قابل جمعی را در آن یافت، یا چندین دلالت را در بوته ی واحدی از قول و عمل امام علیه السلام مشاهده کرد.

پاسخ همان چیزی است که منشأ بروز چنین سؤالی می شود. یعنی آری، عظمت آن قیام در ذوبطون بودن آن است و تعدد ماهیت، معنا و غایت، لازمه ی چنین چیزی است. استاد شهید مرتضی مطهری قدس سره با مسلم گرفتن این نظر، که انسان می تواند چند ماهیت داشته باشد، نتیجه می گیرد پدیده های اجتماعی چند ماهیتی هستند.

«پدیده ی اجتماعی می تواند چند ماهیتی باشد، اتفاقا قیام امام حسین علیه السلام از آن پدیده های چند ماهیتی است؛ چون عوامل مختلف در آن اثر داشته است. مثلاً یک نهضت می تواند ماهیت عکس العملی داشته باشد و می تواند ماهیت آغازگری داشته باشد. [هم چنین] اگر یک نهضت ماهیت عکس العملی داشته باشد، می تواند یک عکس العمل منفی در مقابل یک جریان باشد و می تواند عکس العمل مثبت در مقابل جریان دیگر باشد. همه ی این ها در نهضت امام حسین علیه السلام وجود دارد، این است که این نهضت، یک نهضت چند ماهیتی شده است».(1)

ص: 38

پاسخ منفی دادن امام علیه السلام و خروج از مدینه به مکه عکس العمل منفی در برابر دستگاه است. پاسخ مثبت به اظهارات مردم کوفه هم عکس العمل مثبت است. وظیفه ی امر به معروف و نهی از منکر، داعی قیام به وظیفه ای است که از هیچ یک از دو مقوله ی فوق نیست، و ماهیت سومی را می سازد.

شهید بزرگوار مطهری بر خلاف برخی چون صالحی نجف آبادی، دعوت مردم کوفه را عامل ضعیفی می خواند و پاسخ امام مبنی بر این که «اگر نمی خواهید بر می گردم» را پاسخ به مردم کوفه می داند نه به دستگاه. از این روست که می بینیم این سخن امام که «هر جا بروم این ها از من دست برنمی دارند» معنا می دهد،زیرا اگر امام براساس همان داعی امر به معروف و نهی از منکر به جایی دیگر هم می رفت، ماهیت عکس العمل منفی و ماهیت امر به معروف وجود داشت و لذا دست بردار نبودند و امام هم، قیامش سرانجام خونین می شد. بنابراین از دید استاد شهید، قیام امام حسین علیه السلام اگر چه چندین ماهیتی است لیکن ماهیت تکلیفی آن (امر به معروف و نهی از منکر) ارجح است و نیز پاسخ گوی بسیاری از شبهات. اما چنان که گفتیم نظرات دیگری هم در این زمینه وجود دارد، همچون:

که در نقطه ی انتقال قدرت، فرصتی در اختیار امام قرار گرفته بود که پیش از آن نبود.(1)

عرب دارند، به روشنی می دانند که عصبیت تا چه میزانی در اعمال و رفتار آنان اثر می گذارد تا جایی که بنا به مثل معروف عربی «النار و لا العار» (جهنم، آری لیکن ننگ، هرگز) برای آن که دچار عار قومی نشوند حاضرند به جهنم بروند. آیة اللّه حاج شیخ ابوالحسن شعرانی در پاورقی روضة الشهدا می نویسد: «آنها که عادت عرب می دانند بر بسیاری از این نکات واقف می گردند. چون قبیله ای از قبیله ی دیگر کسی می کشت باید تقاص کنند و انتقام گیرند و چون به امر پیغمبر صلی الله علیه و آله بسیاری از خویشان یزید کشته شده بودند. او کینه ی رسول صلی الله علیه و آله در دل داشت و می خواست در هر فرصت و بهانه عزیزترین خویشان پیغمبر را بکشد و غیر کشتن نمی خواست».(1)

بنا به اطلاع ایشان، در سنت قومی آنان اگر بهانه ی خروج بر حاکم جامعه ی اسلامی نباشد و آن شخص ابتدا به جنگ نکند، در رسم زمانه، کشتن کسی که از بیعت امتناع کند روا نیست و لذا امام علیه السلام با مرخص کردن همراهان مسلح خود و خودداری از آغاز کردن جنگ، خواست تا راه را از هر طرف بر دشمن بگیرد و در نهایت، معلوم شود که مقصودی جز انتقام گرفتن از پیغمبر ندارند. [که در نهایت چنین نیز شد و یزید شعر معروف را خواند که می گوید:

لیت اشیاخی ببدر شهدوا

جزع الخزرج من وقع الأسل...]

ابن خلدون تونسی بر همین اساس، آن گاه که به تحلیل تاریخی وقایع صدر اسلام از زاویه ی روان شناسی اجتماعی و جامعه شناسی طبقات مردم می پردازد، روی مسأله ی عصبیت و شوکت تأکید می کند و آن را منشأ دگرگونی های جامعه می داند. وی در کتاب المقدمه فصل یازدهم تا فصل بیست و سوم (صص 147-131 ، انتشارات استقلال 1410 تهران) در این رابطه بحث می کند و عصبیت را برای احراز خلافت و حکومت یک اصل طبیعی اجتماعی می داند زیرا شوکت از آن است و بدون شوکت اتفاق کلمه

ص: 41

حاصل نمی شود. (ص 195) وی در صفحه 216 مسأله ی امام حسین علیه السلام و یزید را نیز در دنباله ی تضاد و اصطکاک دو عصبیت بنی امیه و مضر دانسته، با توجه به غلبه بنی امیه در شوکت بر مضر (که امام حسین علیه السلام از آن تیره ی بزرگ بود) اقدام امام را بر علیه یزید برای به دست گرفتن حکومت، یک اشتباه در تشخیص واقعیت زمانه دانسته است که هر چند حق با حسین علیه السلام بوده، لیکن واقعیت اجتماعی با ایشان مساعد نبوده است. او می گوید: آری برای چند گاهی در اوایل اسلام این خوی قومی به فراموشی سپرده شد و فضیلت های اسلامی روی کار آمد، اما پس از انقطاع وحی و آن رخدادهای مهیبی که واقع شد، دوباره همان خلق و خوی جاهلی عود کرد و عصبیت به همان هیأتی که قبلاً بود بر شانه ی مردم سوار شد و دیگر بار، مضرّ از سایرین نسبت به بنی امیه رام تر گردید و مردم این را می دانستند و لذا ابن عباس، ابن زبیر، ابن عمر، ابن الحنفیه و دیگرانی، امام علیه السلام

را از چنین اقدامی بر حذر می داشتند، اما حسین علیه السلام از آنچه پیش گرفته بود به دلیل مقدر الهی برنگشت.

اما قرینه هایی که گفته شد متن هایی هستند که شخصیت های مخالف امام حسین علیه السلام

در آنها به صراحت اعتراف به انتقام گیری از بنی هاشم و مخالفین بنی امیه می کنند. مثلاً رسول جعفریان می نویسد: واقعه ی حرّه مدینه به انتقام قتل عثمان بوده است. وی می نویسد وقتی خبر این واقعه به گوش یزید رسید شعر ابن زبعری (لیت اشیاخی ببدر شهدوا...) را قرائت کرد.(1)

صاحب فیض الدموع، قرائت شعر مزبور را به وسیله ی یزید در زمانی نقل کرده است که سر امام حسین علیه السلام را در تشتی زرین جلوی او نهادند.(2) هم چنین در این کتاب آمده است که ابن زیاد خبر قتل حسین را به تمام شهرها فرستاد «و چون عمرو بن سعید [والی مدینه] آن نامه و عویل از زنان هاشم بشنید این بیت از عمرو بن معدیکرب بخواند: (42)

ص: 42

عجّت نساء بنی زیاد عجّة

کعجیج نسوتنا غداة الارنب

(زنان بنی زیاد سخت به ناله افتاده اند، چنان که زنان ما در صبحگاه ارنب به ناله افتاده بودند) و گفت: هذه واعیة بواعیة عثمان (این داغ دل به داغ دل عثمان به در)»(1)

بنی امیه نبود تا به او دل گرمی بدهد. 3 ) معاویه در وصیت نامه ی خود به یزید، وی را به شدت از درگیر شدن با حسین علیه السلام

برحذر می دارد و آن را به معنای زوال فوری حکومت و از دست دادن پایگاه اجتماعی یزید می داند و این به معنای التفات معاویه و یزید و سایر امویان به موقعیت مستحکم امام حسین علیه السلام در جامعه ی اسلامی است. 4 ) امام حسین علیه السلام بعد از برادر بزرگوارش مدتی در حکومت معاویه بوده و مورد احترام کامل قرار داشته است و دعوت نامه هایی را که حاکی از اعلام بیعت با ایشان بر علیه معاویه بوده بدون پاسخ گذاشته است.(1) اما همین امام حسین علیه السلام بدون لحظه ای درنگ بعد از فوت معاویه در برابر یزید به مقاومت برمی خیزد و این نشان دهنده ی انگیزش قیام در اثر عامل دیگری جز عصبیت عربی است. همان چیزی که خود امام از آن به عنوان عمل به فریضه ی امر به معروف و نهی از منکر یاد می کند. یعنی اگر این عامل نبود عامل دیگری وجود نداشت که موجب درگیری میان امام حسین علیه السلام و یزید باشد. دلایل دیگری نیز وجود دارد که منشأ عصبیت داشتن آن قیام بزرگ الهی را نفی می کند، همچون روابطی که در عین حال میان یزید و ابن عباس وجود داشته و یزید به وسیله آن از ابن عباس می خواسته که نگذارد امام حسین علیه السلام کارش با یزید به جاهای باریک بکشد و میان آنها را اصلاح کند.

کار اصلی را در آنجا آغاز کنند.(1)

دکتر ابراهیم پاشا در تحلیل روان شناختی خود از واقعه ی کربلا، حمایت کوفیان را از امام حسین علیه السلام براساس انگیزشی اجتماعی می داند که از قبل برای به دست گیری قدرت در آن سامان به وجود آمده بود:

«در هر حال این مردم با این روحیه، وقتی معاویه مرد - البته نه به خاطر خون خواهی علی علیه السلام و نه به این خاطر که احقاق حق حسین بن علی علیه السلام را کنند، بلکه بیشتر به لحاظ کینه ای که از بنی امیه پیدا کرده بودند [چون معاویه پایتخت را از کوفه انداخته بود و سیل غنایم به شام گسیل می شد و کوفه اعتبار سیاسی خود را از دست داده بود] چون خبر خروج حسین و ابن زبیر را هم شنیده بودند، فرصتی پیدا کردند که دست به جنب و جوش های سیاسی بزنند... آنها با استفاده از این فرصت سیاسی می خواستند حیثیت از دست رفته ی کوفه را بار دیگر به وسیله ی اولاد علی علیه السلام بازگردانند».(2)

حسین علیه السلام را. آری، چنین زمینه هایی موجب احساس تکلیف شرعی نمودن امام حسین علیه السلام در قیام برای حفظ و حراست دین و امت از هجمه ی مفسدان می باشد، اما این که ماهیت قیام امام حسین علیه السلام چیست باید در متون و بیانات خود امام جستجو شود (در بخش اهداف در این خصوص سخن بسنده گفته خواهد شد).

آنچه از ظاهر کلام سید مرتضی در تنزیه الانبیاء برمی آید، این است که ایشان، اقدام امام حسین علیه السلام به قیام را با توجه به وجود شرایط، یعنی وجود ناصر و ضعف بنیه ی خصم، عمل به تکلیف تعیینی که امام علیه السلام بر خود احساس کرد، می داند. زیرا از وجود حرکت اجتماعی بر ضد دستگاه حاکم آگاه بود و آنها از او برای به عهده گرفتن رهبری این قیام مکرر دعوت کرده بودند.(1)

باقرالعلوم آمده است که: «[435] - 260 - نوشته ای از آسمان بر دست مبارک امام قرار گرفت. چون آن را گشود دید همان پیمانی است که پیش از آفرینش دنیا بر شهادتش گرفته شده است...»(1) 2 ) سیدبن طاووس در اللهوف نوشته است: [طی اسناد خود]... امام حسین علیه السلام به محمد بن الحنفیة قول داد در مطالب و نصایح او تأمل نماید. اما چون صبح شد متوجه شد که امام کوچ می کند، شتابان آمد و مهار ناقه ی امام را گرفت و گفت مگر به من قول ندادی که در گفته هایم تأمل کنی؟ امام علیه السلام گفت چرا، لیکن رسول اللّه صلی الله علیه و آله را در خواب دیدم که گفت: حسین بیرون شو، که خدا خواسته تو را کشته ببیند. ابن حنفیه گفت: إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ، اما چرا خانواده را با خود می بری؟ گفت: پیامبر ایضا گفت خدا خواسته آنها اسیر شوند، و با او خداحافظی کرد.(2)

خدا، بلکه از آن امت و به انتخاب خودشان است».(1)

آقای صالحی نجف آبادی قیام اباعبداللّه علیه السلام را حرکتی حق طلبانه برای احراز حکومت برمبنای خواست مردم می داند: «امام در برابر افکار عمومی و وجود نیروی کافی، و در برابر قرآن کریم و اسلام عزیز احساس مسؤولیت بیشتری می کند و تصمیم می گیرد به تقاضای مردم جواب مثبت بدهد و با تشکیل حکومت نیرومندی، اسلام و مسلمانان را از آن وضع پریشان نجات بخشد»(2)

مستمسک روایی اینان تعدادی روایت است که از خود امام حسین علیه السلام نقل شده است. از جمله: گفته ی امام به ولید، حاکم مدینه درخانه ی او که: ما خانواده ی نبوت و کانِ رسالت و محل آمد و شد ملائکه ایم... و یزید مرد فاسق، خمار، آدم کش و بی آبرویی است. کسی همانند من با همانند او بیعت نمی کند. هر دومان فکر کنیم و ببنیم کدام یک از ما به بیعت و خلافت سزاوارتریم(3) (دعوت به خود در امر حکومت).

یا آنچه عموم مقتل نویسان و مورخان نوشته اند که: امام علیه السلام بعد از نماز برای سپاه حر خطبه خواند و گفت: ما اهل بیت به ولایت این امر (حکومت اسلامی) از این مدعیان سزاوراتریم. آنها که شیوه ی ستم و کین جویی را با شما در پیش می گیرند. اما در عین حال اگر از ما خوشتان نمی آید و حق ما را نمی شناسید و از رأی خودتان برگشته، نظرتان غیر آن چیزی شده که نامه هاتان گواهی می دهند و قاصدانتان برآنند، من رو برمی گردانم و منصرف می شوم.(4)

ص: 50

هر کس و هر قومی دوست دارد، معبود و محبوبش در منتهاالیه آرزویی باشد که خود بدان دل بسته می باشد. یعنی در واقع به قول مولوی: هرکسی از ظن خود شد یار من...

با درک مطالب فوق بهتر می توان راز اختلاف دیدگاه ها را به ویژه، در بخش هدف شناسی فهمید. زیرا هر گروه اجتماعی یا نحله ی فکری، یا شخصی، همان را از محتوای پیام ها دریافت نموده که عمری خود در پِی اش بوده و رنج ها کشیده، زیرا تنها ایده آلش بوده است، و از این رو، نمی توان آنان را چندان متهم به انحراف عمدی نمود. به هر حال چنان که در بخش نخست، اختلاف دیدگاه ها را در زمینه ی ماهیت شناسی قیام عاشورا دیدیم، در این بخش، با رویکردهای غایت شناختی آن، آشنا خواهیم شد و سپس با دیدگاه مأثور.

چنان که در مقدمه ی بحث گفتیم، دیدگاه های گوناگونی که درمورد قیام اباعبداللّه مطرح است، پیرامون دو محور عمده دور می زند؛ یکی ماهیت قیام، و دیگری هدف نهضت حسینی. برخی از دیدگاه های مورد اول، دربردارنده ی مورد دوم نیز هست و برخی فقط ناظر به همان یک مورد می باشد. آنچه در این قسمت از آن بحث خواهیم کرد، دیدگاه های هدف شناختی می باشد، که به عمده ی آنها در ادامه اشاره می شود:

و غلبه ی پیروان و یاران امام بود. لذا واجب تعیینی شد بر امام که بدان سمت برود....(1)

صالحی نجف آبادی، شهید جاوید را در پی اثبات همین مطلب نگاشته و با دلایلی که آورده آن را اثبات نموده است. وی درجایی از این کتاب می نویسد: آیا شایسته بود در این هنگام که اوضاع مملکت غیر عادی شده و عدالت خواهان ستم کشیده، فقط زمامداری حسین بن علی علیه السلام را می پذیرفتند. از قبول مسؤولیت خودداری کند؟... این جاست که امام در برابر افکار عمومی و وجود نیروی کافی و در برابر قرآن کریم و اسلام عزیز احساس مسؤولیت بیشتر می کند و تصمیم می گیرد به تقاضای مردم جواب مثبت بدهد و با تشکیل حکومت نیرومندی، اسلام و مسلمانان را از آن وضع پریشان نجات بخشد.(2)

مهندس مهدی بازرگان نیز، چنان که در بحث ماهیت شناسی اشاره شد، هدف قیام امام حسین علیه السلام را عهده داری زمام داری جامعه ی اسلامی می داند: خروج و حرکت سیدالشهدا از مدینه و مکه به کربلا و قصد کوفه، بنابه اصرار و دعوت شفاهی و کتبی انبوه سران و مردم کوفه، برای نجات آنها از ظلم و فساد اموی، و عهده دار شدن زمامداری و اداره ی امور آنان بود...(3)

آیة اللّه محمد تقی مدرسی، از اندیشمندان معاصر، از دیدگاه خود، به عنوان دیدگاه اندیشمندان مسلمان - تشکیل حکومت اسلامی - یاد کرده و می نویسد: قیام امام حسین علیه السلام اقامه ی حکم خدا را در زمین هدف گیری کرده بود، چه آن که حکومت اسلامی، همان هدف نهایی متوقع از انقلاب ایشان می باشد.

ص: 53

امام صرفا به خاطر لرزه افکندن بر حکومت بنی امیه، یا ایجاد انفجاری در میان جامعه اقدام به ریختن خونش نکرد. همه ی نقشه ریزی امام به خاطر هدف والایی بود که همان بر پایی حکم و حکومت الهی در روی زمین است.(1)

نموده که: «و انّی لم اخرج اشرا و لا بطرا و لا مفسدا و لا ظالما و انما خرجت لطلب الاصلاح فی امة جدّی»(1)

سید محمد صادق بحرالعلوم (مقیم آمریکا) در این خصوص می نویسد: [دیدگاهی است که می گوید انبیا و اوصیا و جمیع مصلحان دینی براساس تکلیف به امر به معروف و نهی از منکر قیام می کنند، تا انسان را از بردگی ها و ستم های حکام جور برهانند. این دیدگاه به بعد از نجات، با دید دموکراسی می نگرد.] امام حسین علیه السلام از همان لحظه های نخست که با اهل بیتش خداحافظی می کرد، با توجه به این که شهید می شود، هدف از قیامش را روشن نموده است [همان حدیث [انگیزه ی زیربنایی امام، رهاسازی امت اسلامی از شرّ حاکمی است که جز خود را نمی شناسد و به چیزی جز بازی نمی اندیشد. امام، آن مصلحی است که عمده ی فکرش نجات انسان از بردگی خواهی و ستم است. تا با عزت زندگی کند، و امام با این اقدام فداکارانه ی خود، وحشی گری و ویران گری اموی ها را برملا ساخت.(2)

معنی اصلاح در این دیدگاه، یک مفهوم شامل و پرتوسعه ای است که «جمیع مظاهر زندگی و ابعاد آن را چون: اصلاح قلب، عمل و اراده، اصلاح رفتار اجتماعی، اصلاح اوضاع اجتماعی، اقتصادی و سیاسی را در بر می گیرد.» همچنین در این طیف فکری، شیوه ی اجرایی آن «به وسیله ی نشر حکمت و با موعظه ی نیکوست چنان که آیات قرآن و احادیث معصومین علیه السلام بر آن تأکید می ورزند»(3)

آیت اللّه مدرسی نیز به چنین دیدگاهی می رسد؛ یعنی گرچه حکومت اسلامی را

ص: 55

هدف می داند، لیکن نه آن که هدف امام علیه السلام این باشد که خود بر کرسی امر و نهی بنشیند. [ایشان قیام اباعبداللّه علیه السلام را با قیام حضرت موسی علیه السلام از جهاتی مقایسه می کند و نتیجه می گیرد که نه تنها هدف امام علیه السلام ، بلکه هدف همه ی جنبش های آزادی بخش رسالت مند، آزادی انسان از غل و زنجیرها و شر طاغوت هاست. وی در ادامه می نویسد:] امام علیه السلام ، انقلاب و نهضتی بر پا کرد، لیکن نه برای آن که حکم کند و یا به منصب امر و نهی از خلال آن برسد. [امام با این که مثل عبداللّه زبیر و دیگران قادر بود، در مکه، گروه مسلح تشکیل دهد و کنترل را در آنجا در دست بگیرد، این کار را نکرد. [لیکن امام با این حال، به سلطه و جبر و به نیروی سلاح نخواست بر گرده ی مردم سوار شود، و نخواست مردم را با استفاده از نیرو، به خودش جذب کند. بلکه از راه تبیین حقیقت این کار را کرد، زیرا حرکت امام، یک ماهیت و هدف اصلاحی داشت.(1)

دست بگیرد، دعوت کردند، و امام هم درپاره ای از پاسخ ها یا بیانات خود، از شأن یک امام اسلامی و انتظاراتی که از اوست سخن می گوید، یعنی هم برای امام و هم برای مردم، روشن است که آمدن امام به کوفه برای زعامت و زمامداری جامعه است.(1)

است.

فدا به معنای اول، مستفاد از برخی روایاتی است، که مشعر به آن است، همچون حدیث ام سلمه، که می گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله برمن وارد شد و حسن و حسین به دنبالش بودند. آنگاه جبرائیل نازل شد و به پیامبر گفت خدا در مورد این دو فرزند چنین حکم کرده که حسن مسموم و حسین مذبوح گردد. امّا هر پیامبری دعای مستجابی دارد. اگر می خواهی دعا کن خدا این سرنوشت را از آنان بردارد و اگر هم می خواهی بگذار تا مصیبت آن دو، ذخیره ای برای گنه کاران امتت در روز قیامت باشد. پیامبر صلی الله علیه و آله گفت من همان را می پسندم که دعایم ذخیره ی شفاعتی در گنهکاران امتم، روز قیامت باشد.(1)

در مورد این معنا از فدا، شهید مرتضی مطهری قدس سره می نویسد: تحریفی که در اصل حادثه ی عاشورا رخ داد این بود که امام حسین علیه السلام کفاره ی گناه امت را بدهد و سنگر گناه کاران باشد و بیمه کند معصیت کاران را.(2)

دکتر علی شریعتی، در مورد نفوذ اعتقادات مسیحی در این خصوص می نویسد: نظریه ی عامیانه ای که تحت تأثیر روح صوفیانه و بینش مسیحیت است، می گوید:

حسین علیه السلام برای کشته شدن قیام کرده، نه برای مبارزه با حکومت، تا «خود را فدای امت» کند و محبان اهل بیت علیهم السلام را که «مشغول کبائرند» در قیامت شفاعت نماید و حتی «سیئات» شان را در روز قیامت تبدیل به «حسنات» کند و در عالم ذر و صبح ازل با خدا عهد کرده است که لب تشنه شهید شود، همان نظریه ی مسیحیت است در فلسفه ی شهادت مسیح، که خود

ص: 58

را فدای بشریت کرد. یعنی خونش را «فدیه» داد و قربانی کرد تا خدا بچه های آدم را که پس از گناه اولیه ی آدم از بهشت طرد شده اند، ببخشد...(1)

المؤمنین لاتبرد ابدا» و از آن استفاده ی شمولیت برای همه ی مؤمنان در هر فرقه و مذهبی می نماید و می گوید اگر جز این بود پیامبر صلی الله علیه و آله اختصاص آن را تصریح می نمود. سپس در یک پاراگراف بلند اظهار می دارد: مادامی که ماهیت قیام اباعبداللّه در چنین چارچوبی تعریف شود، آیا سزاوار نیست که حسین علیه السلام را شهید اسلام، مسیحیت، یهودیت و همه ی ادیان و ایدئولوژی های انسانی بنامیم؟(1)

بر اباعبداللّه علیه السلام عرضه کنیم تا بدانیم که هر چه تقدیم می کنیم بسیار ناچیز است. امام حسین علیه السلام پیشوای آنانی است که او را مقتدا قرار دهند، نه آنان که نمی شناسندش و راه او را دنبال نمی کنند.(1)

باید مواظب بود که به دور شدن از معنویت خواهی نینجامد.

بیشتر در آن میانه مورد تأکید می بینیم: غیرت دینی، و روحیه ی شهادت خواهی.

الف - امام علیه السلام در برابر سپاه حر خطبه می خواند و حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله را به گوش آنان می رساند که: «هر که سلطان ستمکاره ای را ببیند که حریم حرمت های الهی را نگه نمی دارد و پیمان خود با خدا را زیر پا می نهد و به سنت رسول اللّه پشت پا می زند، و در میان بندگان خدا به شیوه ی گناه آلود و کینه توزانه عمل می کند، و این شخص با این حال که او را چنین می بیند به غیرت نیاید و با عمل و گفتار در برابرش برنخیزد، بر خدا حق است که این را هم در درگاه ورودی آن داخل کند» و امام علیه السلام در یکی دیگر از منازل بین راه (ذی حسم) رو به یاران خود کرد و چنین گفت: ... هلا مگر نمی بینید که حق بدان عمل نمی شود و باطل از آن جلو گرفته نمی شود، تا مؤمن بر طریقه ی حق بتواند در لقاء پروردگارش رغبت کند، در این حال، من مرگ را جز شهادت، و زندگی با ستم پیشه گان را جز هلاکت نمی بینم.(1)

ب - استاد محمد مهدی شمس الدین در مقدمه ی کتاب انصار الحسین خود، یادآور می شود که مسأله ی شهادت خواهی در صدر اسلام، آن چنان در میان صحابه رایج بود و جو فکری آنان را فراگرفته بود که نور و هوا. لیکن این روحیه در زمان امام حسین علیه السلام ، تضعیف گردیده و جای خود را به عافیت خواهی داده بود و امام حسین علیه السلام

خواست تا با قیام خود آن روحیه را، دوباره، به امت برگرداند. حتی ایشان هدف از نگاشتن کتاب خود را، نه بازگوکردن وقایع و مصائب امام حسین علیه السلام و اهل بیت علیهم السلام و یارانش ذکر می کند، که هدف، روحیه گیری و درک فضای شهادت طلبی به وسیله ی ذکر احوال و رفتار آنان است. ایشان، به همین دلیل، یاران امام حسین علیه السلام را که در کربلا به شهادت رسیده اند، از یاران شهید رسول اللّه صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السلام افضل می داند، زیرا

ص: 63

چنین روحیه ای در آن زمان رایج و گسترده بوده است، در حالی که در این زمان کمیاب و نادر.

ایشان میان رواج و انتشار روح شهادت طلبی در حرکت ها و جنبش ها و افزایش شهیدان زنده در ملت ها و قدرت بر قیام و تحقق هدف ها، رابطه ای مستقیم می بیند، یعنی به هر میزانی که این گونه افراد در میان ملتی بیشتر باشند، قدرت و تحقق اهداف قیام بیشتر خواهد بود. وی در فرازی از سخنان خود می گوید: امت اسلامی هرگز قادر نخواهد بود که زنجیرهای بندگی و عقب ماندگی را پاره کند و هرگز توان آن را نخواهد داشت که دوران تمدن و سیاست خود را در جهان باز یابد، مگر آن که در فکر و عقل و اندیشه و تمام جوانب زندگانی خود روح شهادت را که زاینده ی شهیدان زنده است بارور سازند.(1)

و چنین است که تمایز دو نوع قیام و نهضت (امام حسین علیه السلام و عبداللّه زبیر) را به روشنی می بینیم. «امام حسین علیه السلام از خون خود سپری ساخت، تا حرمت خانه ی کعبه محفوظ بماند، امّا عبداللّه زبیر خانه ی کعبه را سپر محافظت خود در مبارزه با سپاه یزید قرار داد.(2)

میان من و این قوم وعده گاهی است که نمی خواهم یک طرفه آن را خلف کنم، پس اگر خدا شر آنان را از سر ما دفع کند که همان چیزی خواهد بود که همیشه بر ما انعام فرموده، لیکن اگر همان چیزی باشد که از آن گریزی نیست. (مرگ) فوز و شهادت خواهد بود ان شاءاللّه.(1)

که یک طرف قضیه از نظر امام حسین علیه السلام ، زنده ماندن و زعامت جامعه است و طرف دیگر آن فوز شهادت در راه خدا.

ب - هدف از آن احیای ارزش های دینی - ولو بلغ مابلغ - می باشد.

به عبارت دیگر می توان چنین توضیح داد که احیای ارزش های الهی در سرلوحه ی زندگی هدف مند امام حسین علیه السلام است، که در دو شکل، نمود یافته است:

1 ) تبیین و پاسداری دین خدا در قالب امر به معروف و نهی از منکر و دعوت به سوی خدا در طول عمر شریف خود و به شکل مقتضی در هر واقعه.

2 ) خروج از ربقه ی اطاعت ظالم و شوریدن بر ظلم، که ممکن است در چند صورت نمود یابد: 2-1 ) شورش بر دستگاه حکومت، به منظور تصاحب قدرت. 2-2 ) تحت فشار نهادن حکومت، به منظور تسلیم در برابر حق و منویات اصلاحی. 2-3 ) ایستادگی در مقابل فشارهای وارده از حکومت و سرفرو نیاوردن در برابر خواسته های آن. بنابراین، آنچه از نظر امام حسین علیه السلام مهم است، ارزش هاست که برای حفظ آن باید از همه ی توان خود استفاده نمود. امّا نه به هر شکل و هر طوری که پیش بیاید. زیرا ارزش ها را نمی توان با ضد ارزش ها حفظ نمود.

شاخص مطلوبیت برای امام علیه السلام ارزش دینی بودن است و لذا می بینیم از هر فرصتی در این راه استفاده نمی شود. (مسلم، ابن زیاد را در خانه ی هانی نکشت. چون آن را نامردی می دانست). امام حسین علیه السلام هم در قادسیه، به سپاه تشنه حر آب داد و از هر نیرو یا امکاناتی نیز استقبال نمی کنند (امام، مکه را معرکه نکرد، از قبایل اطراف مکه و نیز ساکن در «اجاء» استفاده ننمود. در کربلا حبیب را به بنی اسد فرستاد، تا نیرو جذب نماید و...) و هر فنی را برای تعجیل در پیروزی به کار نمی برند (همچون شبیخون یا استفاده از موقعیت سوق الجیشی خود و آغازگری جنگ و سپرقراردادن کعبه و امثالها). از طرف دیگر می بینیم امام علیه السلام با این که مکارّی و عهدشکنی کوفیان را دانسته است، لیکن خود بر وعده ای که به کوفیان داده و پرهیز از خلف عهد خود تأکید می کند.

ص: 66

ص: 68

پیامدهای این حرکت عظیم، از جنبه های گوناگون قابل تحلیل و ارزیابی است. در این نوشتار بیش از همه ی موضوعاتی که در خصوص این نهضت قابل طرح است، به ابعاد انسان شناختی این نهضت اشاره می شود.

یکی از مسائل مهم قابل بررسی در این خصوص این است که امام حسین علیه السلام بیش از هر چیز، فطرت پاک انسان ها را مخاطب قرار داده بودند. نه فقط آن انسان هایی که در آن دوره وجود داشتند، زیرا بسیاری از آن انسان ها در دوره ی عثمان و پس از آن شخصیت تحریک شده ای پیدا کرده بودند و نفاق در وجود آنها نهادینه شده بود، که اگر بخواهیم اخلاق، خصوصیات و عملکردهای آن انسان ها را در نظر بگیریم، آنها شایستگی آن خطابات را نداشتند. کسانی که به امام حسین علیه السلام نامه نوشتند و ایشان را دعوت کردند که رهبری ایشان را به عهده بگیرد و آنها را به راه راست هدایت کند؛ مورخان نوشته اند برخی از این افراد نامه هایی هم به دمشق و دربار یزید فرستاده بودند. یعنی آدم های محافظه کاری که حساب زندگی چند روزه ی خودشان را می کردند و همه گونه احتمالات را در نظر می گرفتند که به حساب خودشان خطر نکرده باشند و نوعی محافظه کاری، سالوس، دوگانگی و نفاق در اعمالشان مشهود بوده است.

کاملاً روشن ساختند.

اکرم صلی الله علیه و آله ، به تدریج آن جنبه ی دوم در وجود آدمی ظهور و بروز یافته بود و انسان ها به دنبال زندگی خودشان بودند و از دین هم آن عناصری را می پسندند که زندگی روزمره را بتواند برای آنها توجیه کند، ما می بینیم که این اتفاقی بود که بعد از 50 سال رخ داد و این اتفاق را راحت می توانستند توجیه بکنند. اگر بخواهیم بحثی کلامی را در این جا بیان کنیم، یک نوع اندیشه ی اشعری گری پدید آمده بود که به راحتی می توانستند همه چیز را توجیه کنند. گروهی پیدا شده بودند به نام مرجئه، که این ها هر فسق و فجور و هر ظلم و ستمی را می توانستند توجیه کنند که از عذاب وجدان هم رهایی پیدا نمایند. البته این نوع از اعتقادات را حکومت هم ترویج می کرد و عقیده ی جبری گری را برای آن جامعه، امری ضروری تبلیغ می کردند و در اندیشه ی مردم به نوعی تلقی کرده بودند که هر چه رخ می دهد، در واقع خواست خداوند است. خداوند فاعل مباشر همه ی افعال است، گرچه آن روز اشعری گری به وجود نیامده بود، ولی نوعی از فرهنگ اشعری که در قالب تفکر مرجئی گری بود وجود داشت. این تفکر در سخنان یزید و در موضع گیری های او هم وجود دارد و از همین نوع مسائل در خصوص به شهادت رساندن امام علیه السلام استفاده می کند. امام علیه السلام در چنین شرایطی، رسالت خودشان را در هدایت گری جامعه دیدند و در این راه از هستی خودشان مایه گذاشتند.

معرفتی، می خواستند از جامعه ی اسلامی آفت زدایی کنند.

فدای مسلمین شد. یعنی هیچ راهی برای بخشش گناهان مسیحیان جز فدا شدن مسیح و هیچ راهی برای بخشش گناهان مسلمین، جز شهادت حسین بن علی علیه السلام و یارانش وجود نداشته است و او کفاره گناه امت شده است.

عقاید دیگری هم در این زمینه وجود دارد.

اما با توجه به نکاتی که در قسمت های پیش به آنها پرداختیم، باید حرکت امام حسین علیه السلام و یارانش را بالاتر از این گونه تحلیل ها مورد ارزیابی قرار دهیم. حرکت امام حسین علیه السلام با تکیه بر مبانی انسان شناختی عمیقی قابل درک و ارزیابی است. ما در اسلام در خصوص مسأله ی گناه ذاتی، که ارثی باشد که آثارش به دیگران هم رسیده باشد، چیزی نداریم. همه ی گناهان توسط خود انسان ها با توبه قابل از بین رفتن است. در اندیشه ی اسلامی مسأله ی توبه را داریم که بیان گر این نکته است که انسان، خودش می تواند برای خودش اقدام کند و اساسا جایی ندارد که اولیای دین برای بخشش گناه دیگران لازم باشد جان خودشان را به مخاطره و نهایتا کشتن بیندازند. لذا به انسان ها آموزش داده می شود که رحمت و بخشش خدا بزرگ تر از همه چیز است و در حدیث قدسی است که خدای متعال می فرماید: اگر کسانی که به من پشت کرده اند، بدانند که من چه اندازه دوستشان دارم، آن وقت از شدت اشتیاق قالب تهی می کنند.

این نکات بیان کننده ی آن هستند که نیازی وجود ندارد که انسان های بزرگ برای گناه دیگران کشته شوند. لذا فلسفه ی شهادت امام حسین علیه السلام را نمی توان در این اندیشه های حقیر محصور کرد. همچنین از طرف دیگر نمی توان با قضیه ی عاشورا و امام حسین علیه السلام سوداگرانه برخورد کرد، یعنی کسی قطره اشکی بریزد و همه ی گناهان او بخشیده شود. این ها اصلاً با روح دینی ما موافق نیست. همه ی این ها راه های توجیهی است که برای فرار از رسالت و وظیفه. اصلاً امام حسین علیه السلام ، نهضتی بر پا کرد علیه این گونه از توجیهات، امام علیه السلام در پی تربیت انسان متعهد و مسؤول است. در مقابل انسان های دیگر، امام علیه السلام می خواهد انسانی تربیت کند، الهی و عنصری تربیت نماید، ربانی. لذا حرکت ایشان با جهت گیری کلی اصلاح گری قابل ارزیابی و دقت است. دو

ص: 76

عنصر اصلاح گری و احیاگری روح نهضت حسینی را تشکیل می دهد.

علی علیه السلام نکته ای دارد که می فرماید: خدا از آگاهان و عالمان تعهد گرفته است که بر گرسنگی مظلوم و سیری ظالم، سکوت ننموده و آرام ننشینند. همین نکته رسالت انسان مسؤول و متعهد اسلامی را بیان می دارد. امام حسین علیه السلام هم سکوت نفرموده و بقیه را هم با خود همراه نمود. درس هایی که القا کرده است، برای نشان دادن همین نوع از مسؤولیت است. امام علیه السلام می خواهند با تربیت انسان هایی والا و شایسته، همین احساس را به دیگران هم منتقل نمایند. امام علیه السلام برای ایجاد چنین فضایی از اهرم های معرفتی حداکثر استفاده را نمودند و با همین نگرش نتیجه ی این حرکت، احدی الحسنین است، یعنی هم شهید شدن حسن است و هم فاتح شدن. لذا یک چنین معرفتی که امام علیه السلام

داشتند، به یارانشان هم منتقل شد و این از خود گذشتگی را پیدا نموده و مخاطره ای بزرگ را پذیرا شدند.

امام علیه السلام در شب عاشورا اصحاب و تبار خودش را جمع می کند و آنها را از آنچه رخ خواهد داد آگاه می سازد و بعد می فرماید که من بیعت خودم را از شما برداشته ام، شمع ها و چراغ هایی که بوده را خاموش می کند و می فرماید اکنون در تاریکی شب، که جز سیاهی شب ناظر شما نیست، می توانید بروید. ولی می بینیم که یاران مخلص با او می مانند و کاملاً هم خبر دارند که ماجرا چیست و می توانند درک کنند که حادثه ی غم باری در حال وقوع است.

امام حسین علیه السلام فراتر از زمان و مکان را نگریسته و درس هایی را القا کرده است. همچون استادی که واقعا می خواهد انسان های دیگر را تربیت نماید. مکتب عاشورا همان مکتب اسلام است که مکتب انسان سازی و تربیت الهی است. لذا امام حسین علیه السلام هم درس های نظری داده، در قالب سخنرانی ها و گفته ها و هم درس های عملی داده است، در قالب آن حرکت بزرگ ایثار گرانه. امام حسین علیه السلام ، هم چگونه زیستن را آموزش داد و هم چگونه مردن را. امام حسین علیه السلام آموزگار شهادت است. شهادت، یعنی آن نوع مردنی که در دین اسلام تعلیم داده می شود. مثلاً فرمود: اگر زندگی توأم با

ص: 77

ذلت باشد، خود مرگی ابدی است، اما مرگ توأم با عزت، شرف و افتخار، مرگی است که از درون آن گل زیبای زندگی ابدی می روید و لذا یکی از بزرگ ترین راه کارهای عملی ساختن مکتب و فلسفه ی عاشورا، آموختن درس چگونه زیستن و چگونه مردن است.

من این جا به خلاف سخن مرحوم شریعتی که گفت: خدایا چگونه زیستن را به من بیاموز، من خود چگونه مردن را خواهم آموخت، می گویم که امام حسین علیه السلام هم چگونه زیستن را آموخت و هم چگونه مردن را. چگونه زیستن، نپذیرفتن ذلت، خواری و حقارت و شاهد جنایات نبودن است و چگونه مردن هم عنصر الهی شهادت است. البته لازم نیست که همیشه صحنه ی جنگ و پیکار باشد و یا عملاً عاشورایی وجود داشته باشد، این را انسان در هر موقعیتی می تواند در خودش زنده کند، در صورتی که درس های نظری و عملی عاشورا را به خوبی ادراک نموده باشد. این یکی از دغدعه های ماست که چگونه این نحوه ی زیستن و این نحوه ی مردن را به بشریت و انسان معاصر بیاموزیم.

می گذشت تا آن حقانیت جلوه کند، اما امروز چنان مشکلاتی برای تبلیغ مطلوب دین وجود ندارد و اگر کوتاهی کنیم، واقعا بخشوده نخواهیم شد. ما باید در تبلیغاتمان استراتژی مثبتی را تدارک ببینیم و نظر اسلام و واقعیت آن را به جهان ابلاغ نماییم. امروزه در قالب های هنری، می شود حقایق اسلامی را تبلیغ نمود و به گوشه و کنار عالم معرفی کرد.

انسان های این عصر و روزگار شیفته حقایق اند و ابلاغ حقایق به آنها با شیوه ی سنتی و رایج کارامد نیست.

در خصوص انقلاب اسلامی هم می توانیم همین کار را انجام دهیم. اگر پا به بیرون از کشور بگذاریم، در می یابیم که چه قدر انسان ها هستند که به انقلاب ما دل بسته اند، چه قدر عاشق معمار و رهبری انقلاب ما بوده اند، تا جایی که در بسیاری از نقاط جهان، نام بچه های خودشان را روح اللّه گذاشته اند و یا این که اسامی خاصی که نوعی حکایت گر انقلاب ما باشد را بر روی فرزندانشان گذاشته اند. این ها عشقی است که انسان های پاکدل بر این انقلاب و بر این مذهب جاری کرده اند، و چه بسیار افرادی در دنیا هستند که در پرتو انقلاب ما حتی مسلمان شده اند. این ها همه زمینه های مثبت و آماده ای را در جهان معاصر برای درک و قبول اسلام نشان می دهد.

ما باید در راستای این امر مهم، برنامه ریزی بلند مدتی را انجام دهیم. ما کوتاهی های زیادی داشته ایم و برنامه ریزی متناسب انجام نداده ایم. البته دیر نشده، باید برنامه ریزی کنیم و ابزار و امکانات را فراهم سازیم، باید شیوه ها و راهکارهایی را برگزینیم که برنامه عملی شود و به مقصد برسیم.

این تحلیل ها در نظر بگیریم. حرکت امام حسین علیه السلام با سوگیری فطرت انسان ها دریافت می شود؛ یعنی هدف امام حسین، مخاطب قراردادن فطرت انسانها بوده است. سخنانی که از امام حسین علیه السلام نقل شده این را نشان می دهد و تأثیراتی که این نهضت در انسان های بعدی گذاشته است نشان می دهد که نهضت کامیابی بوده و امام حسین علیه السلام به دلیل عظمت کاری که کرده، به هدف خود رسیده و کامیاب شده است. بنابراین محصور کردن این حادثه در جنبه ی خاص، ظلم بر حادثه ی عاشوراست.

باید کاری زینبی بکنند و گرنه یزیدی اند». این جمله چنان موجی ایجاد کرد که بعضی گفتند: شریعتی معلم انقلاب بود. یا حماسه هایی که در جبهه های جنگ ایران علیه عراق رخ داد، همه ی این ها الهام گرفته از حادثه ی عاشورا بود.

همه ی این ها به برکت خون امام حسین علیه السلام بود. اگر امام انقلاب آفرید، اگر شریعتی با دل دادگی به امام حسین علیه السلام آن چنان انقلابی سخن گفت و اگر مطهری حماسه ی حسینی را سرآمدترین حماسه های تاریخی می داند و با تکیه بر حماسه ی حسینی به تطهیر جامعه اقدام می کند، همه از پرتو خون حسین بن علی علیه السلام بوده است.

دین، محرک و عامل پویایی جامعه است، قضیه ی عاشورا هم چون نسخه ی عملی دین است، همین خاصیت محرک بودن را دارد. لذا این نهضت هر روز زنده تر و پویاتر و فعال تر می شود و هر روز زنده و با طراوت و محرک است.

ص: 81

ص: 82

فرقه هایی که امروزه داعیه ی عرفان و معنویت دارند نگاشته شده است. تحقق این هدف، در پرتو معناگرایی و معناخواهی حقیقی سید و سالار شهیدان، حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام صورت پذیرفته است. برای فهم و درک و توصیف دقیق و همچنین طبقه بندی منظم ابعاد عرفانی قیام امام حسین علیه السلام از آغاز حرکت تا شهادت و پس از آن در رویارویی کاروان آزاده ی بازمانده از اهل بیت ایشان علیهم السلام ، بی تردید مجالی بس وسیع لازم است و موکول به صرف اندیشه ی اندیشمندانی سترگ می باشد؛ چرا که این وادی، جایی است که فهم ها و عقول حیران اند.

این مقاله تبلیغ صحیح معناگرایی و معناخواهی عاشورایی را همچون راه کاری اساسی می داند که می تواند شاخ غول عرفان های جعلی را شکسته و جامعه ی دینی را در رویارویی با تهدیدهای آن مصون سازد.

طبیعی است که ظهور اندیشه ها و مرام های جدید در کشور ما، متفکران و اندیشمندان را متوجه و حساس نموده است، تا به گونه ای در مقابل این تهاجم ها عکس العملی در خور و شایسته نشان دهند. انواع عکس العمل ها و واکنش های اندیشمندان دلسوز کشورمان در مواجهه با جریان عرفان های جعلی در جدول ذیل خلاصه می شود:

1 ) توصیف؛ 2 ) نقد؛ 3 ) آسیب شناسی؛ 4 ) ارائه ی راه کارهای محدود سازی؛ 5 ) ارائه ی راه کارهای مصون سازی.

در مورد اول، یعنی توصیف، توضیح و تبیین اندیشه ها و ایده های عرفان های جعلی بیش از بقیه ی موارد توجه شده است، تا جایی که گاه ناخواسته منجر به تبلیغ و ترویج آموزه های این فرقه ها نیز شده است.

در ابعاد نقد و ارائه ی راه کارهای محدود سازی این عرفان های جعلی تلاش هایی

ص: 84

صورت گرفته است، اما گاه میان نقد و آسیب شناسی خلط شده و بحث هایی که جنبه ی نقادانه نسبت به معنویت گرایی های جعلی داشته، با عنوان آسیب شناسی مطرح شده است؛ اما آسیب شناسی با نقد، گرچه مرتبط است، متفاوت و متمایز می باشد.

آسیب شناسی با روش های علمی به شناخت دقیق ضعف ها و کاستی های فردی و اجتماعی، تهدیدها و علل و عوامل گرایش به این فرقه ها، بسترها و زمینه های رشد و توسعه ی آنها و تبیین صدمات و لطمات فرهنگی، عقیدتی، سیاسی و اجتماعی ناشی از ورود این تفکرات، اندیشه ها و ایده ها به درون جامعه ی دینی می پردازد. نقد، اما به بیان ناسازگاری های درونی اندیشه ها و تفکرات فرقه ای و نیز تعیین ناسازگاری های بیرونی این عقاید با نظام ارزشی و اعتقادی حاکم بر جامعه ی دینی می پردازد.

در خصوص ارائه ی راه کارهای مصون سازی جامعه و افراد، در مقابل هجوم گاه خاموش و بی سر و صدای عرفان های جعلی، که شاید از مهم ترین بخش های مواجهه با این جریان ها باشد، کم تر از همه ی بخش های دیگر کار شده است.

از این روی، در این مقاله به حماسه ی عاشورا و سلوک معنوی سید و سالار شهیدان، حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام ، که منشور عرفان حقیقی و معیار سنجش معنویت گرایی حقیقی از معنویت گرایی باطل و ترازوی حق می باشد، همچون راه کاری برای مصون سازی جامعه ی دینی در برابر هجوم انواع عرفان های جعلی جدید نگریسته شده است.

از این روی، فصول اصلی این تحقیق پس از ذکر نکاتی مقدماتی درباره ی روش تبلیغ بصیرت بخش، از معرفی اجمالی و اشاره گونه ی عرفان عاشورا آغاز می شود و در پرتو آن ویژگی های عرفان حقیقی را برمی شمارد. سپس، بعد از معرفی بستر شکل گیری عرفان های جعلی و گستره و میزان توسعه ی آنها در جامعه ی دینی ایران، تأثیر آنها در انحرافات عقیدتی و اخلاقی و نیز معرفی نمادگرایی همچون راه کاری مهم در تبلیغ عقایدشان، به ذکر ویژگی های مشترک این عرفان ها پرداخته و جعلی بودن آنها را در مقابل ویژگی های عرفان های حقیقی اثبات می نماید. نمونه ی اثبات جعلی بودن این عرفان ها در مقایسه رکن مهم معناگرایی، یعنی «آرامش»، در عرفان حقیقی و عرفان

ص: 85

دروغین معرفی می شود.

بروز تهدیدها و در مواجهه با مسائل، اتفاقات و حوادث چند وجهی و ذو ابعاد، با تأمل و تعمق دقیق و تفکیک وجوه و ابعاد از یکدیگر، راه درست را از مواجهه ی نادرست تشخیص می دهد و قدرت و توان تمیز حق از باطل را دارد. از این رو، تبلیغ دینی با سه حوزه سر و کار دارد:

1 ) معرفت دینی؛ 2 ) مهارت های دینداری؛ 3 ) بصیرت دینی.

رابطه ی تعاملی سه حوزه ی مذکور، در جامعه ی دینی و برای فردفرد دینداران در مقابله با تهدیدهای گوناگون فرهنگی، مصونیت ایجاد می نماید.

ص: 87

نگاهی به تاریخ اسلام و حوادث پس از رحلت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله ، جنگ های امیرمؤمنان علی علیه السلام ، آنچه بر امام مجتبی علیه السلام ، در جامعه ی دینی آن روزگار رفت و مصیبت عظیم کربلا و حوادث مربوط به سالار شهیدان اباعبدالله الحسین علیه السلام و خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام ما را به این نتیجه رهنمون می کند که همگی در فقدان بصیرت دینی در جامعه ی دینداران اتفاق افتاد و مصونیت اجتماعی در مقابل فتنه ها و تهدیدهای آن روز وجود نداشت(1).

تبلیغ در ساختار صحیح خود، در ایام محرم، و در بستر آماده ی اجتماعی، مستلزم نگاه دوباره به قیام کربلاست. این نگاه دوباره و بازنگری باید در راستای ایجاد بصیرت دینی در مواجهه با تهدیدهای فرهنگی امروز باشد. یکی از مهم ترین تهدیدها، رشد و توسعه ی قارچ گونه ی فرقه های نو ظهوری است که در قالب معنویت گرایی های جعلی مطرح می شوند.

به جنبه های حماسی واقعه ی عاشورا بسیار توجه شده است و می شود، اما توجه به رکن معنوی آن می تواند همچون معیار و ترازویی باشد که سنجش هرگونه معنویت گرایی با توجه به آن صورت پذیرد.

ایام محرم، زمانی است که به لحاظ جامعه شناختی، یکپارچگی بی نظیری میان افراد اجتماع ایجاد می شود و دیگر اثری از گسست های اجتماعی دیده نمی شود. همچنین در این ایام دل ها به دلیل گداختگی از سوز مصائب سید و سالار شهیدان علیه السلام و اهل بیت ایشان علیهم السلام نرم، آماده و نفوذپذیر است و اشک دیده ها، غبار دل ها را زدوده است. لذا این دو عامل؛ یعنی یکپارچگی و وحدت بی نظیر جامعه و دل های آماده ی افراد، بستری بی مانند در اختیار مبلغین روشنگر و بصیر قرار می دهد. ابزار تبلیغی از جمله رسانه ها می توانند بهترین و کیفی ترین بهره ها را در جهت مقابله با هجوم فرهنگ های ناهمساز و حل معضلات جامعه و معنویت بخشی به آحاد آن داشته باشند.

ص: 88

فکیف لا تکون دعاویه، دعاوی. همچنین انسان هیچ عزتی مستقل از خداوند ندارد و اگر پیوندی با خداوند نداشته باشد، در نهایت ذلت خواهد بود و اگر چنین رابطه ای با او برقرار نماید، عزت را نیز به همراه خواهد داشت؛ الهی کیف استعز و فی الذلة ارکزتنی ام کیف لا استعز و الیک نسبتنی. فقر انسان نیز در صورت عدم اتصال به غنای خداوندی زایل نشدنی است و در صورتی که چنین نسبتی برقرار شود، هیچ افتقاری در میان نخواهد بود. بنابر این از دیدگاه امام حسین علیه السلام از آنجا که اصل وجود انسان با خواست خداوند خلقت یافته است، انسان به صورت مستقل از خداوند، هیچ چیزی نخواهد داشت و با نقصان، جهل، فقر، ذلت، پستی و گناه همراه خواهد بود که فقط در صورت اتصال و ارتباط با خداوند این صفات ناپسند جای خود را به تکامل، علم، بی نیازی، عزت، نیکی و نیکوکاری خواهد داد»(1).

عرفان حسینی، ضمن استغراق در وصل الهی و ارتباط شهودی با باطن و معنای عالم خلقت هرگز انسان شناسی منعزل از جامعه و تحولات اجتماعی عرضه نمی دارد و به بهانه ی معنویت گرای، انسانی عزلت گزیده و مصلحت طلب و خنثی و بی تفاوت نسبت به آن چه در پیرامونش می گذرد معرفی نمی نماید. براساس و مبنای این عرفان، چون حاکمیت مطلق بر انسان از آن خداوند است؛ لا رب انا غیرک، نافذ فینا حکمک، محیط بنا عملک، لذا ساختار سیاسی حاصل از آن، نظامی خواهد بود که عهد خداوندی را نقض نکند و پیامبران او را تکذیب ننماید و به دنبال هدایت ترسیم شده از سوی او باشد؛ لم تخرجنی لرأفتک بی و لطفک لی و احسانک الی فی دولة ائمة الکفر الذین نقضوا عهدک و کذبوا رسلک، لکنک اخرجتنی للذی سبق لی من الهدی. از دیدگاه امام حسین علیه السلام از آنجا که هدف اصلی زندگی انسان رسیدن به وصل الهی است، بنابر این حاکمیت سیاسی نیز باید به گونه ای ترسیم شود که انسان را در این مسیر یاری دهد. به همین دلیل ایشان از خداوند به دلیل این که او را در عصر حاکمیت کافران به دنیا نیاورده است؛ حاکمانی که

ص: 90

پیمان الهی را نقض و پیامبران الهی علیهم السلام را تکذیب نموده اند، خدا را سپاس می گوید و به این وسیله اعلام می دارد که حاکمیت مطلوب، نظامی است که هدف اصلی آن حرکت در مسیر هدایت باشد(1).

رفتارهای حضرت علیه السلام مشاهده می کنیم. مضمون کلام نورانی حضرت علیه السلام در صبح عاشورا در مقابل سپاه دشمن، و در کوران بلاها و سختی ها، اندیشه ی توحیدی خالص، عرفان در صحنه و متن حوادث، اطمینان قلب و اتکای به مبدأ هستی را به نمایش می گذارد:

«پروردگارا، در هر گرفتاری تو تکیه گاه من، و در هر شدت، تو امید من هستی و در هر چه برای من پیش آید، تو تکیه گاه و نیرو و ساز و برگ منی. خدایا، از هر چه قلب را شکسته و چاره را گسسته و دوست را به ناروایی داشته و نیش دشمن را به همراه، به تو شکایت می کنم که امید به تو بی نیازی از دل دادن به دیگری است، پس بگشای درهای بسته را و بنمای روزنه های امید را، که توراست تمام نعمت ها، از آن تو است همه ی خوبی ها و تویی تنها مقصود آرزوها».

همت و جبروتت عظیم و قدرت تو برتر و از مخلوقات بی نیاز، و ارجمندی تو بی انتها، و بر هر امری توانا و رحمت تو نزدیک و وعده ی تو راست، و نعمت تو گسترده و بلای تو نیکو و اجابت کننده ی دعاها، و آگاه به مخلوقات و از توبه کنندگان توبه پذیر، و بر هر چیز که خواهی و آنچه که اراده کنی توانا، و پذیرنده ی شکر شکرکنندگان، و پذیرنده ی ذکر ذکر کنندگان خود هستی. من در حالی که محتاجم از تو می خواهم، و در حالی که نیازمندم رو به سوی تو می کنم و در حالی که ترسانم، به تو پناه می آورم و در حالی ضعیفم از تو کمک می خواهم و بر تو توکل می کنم که تو مرا کافی هستی، ...، بر قضای تو صبر می کنم، ای پروردگار، چون هیچ خدایی جز تو نیست، ای فریاد رس کمک طلبان، خدایی جز تو ندارم و نه معبودی غیر تو، بر آن چه که حکم کنی صبر نمایم، ای فریادرس بی یاوران، ای پایان ناپذیر بی انتها، ای زنده کننده ی مردگان، ای آن که بر دست آوردهای هر کسی آگاهی، بین من و آنان قضاوت کن، و تو بهترین قضاوت کنندگانی».

نوبت به اولیا چو رسید آسمان تپید

ز آن ضربتی که بر سر شیر خدا زدند

پس آتشی ز اخگر الماس ریزه ها

افروختند و در حسن مجتبی زدند

و آنگه سرادقی که فلک محرمش نبود

کندند از مدینه و در کربلا زدند

پیوند مضمونی که محتشم کاشانی از بدو خلقت و عهد الست آورده است با مضمونی که عمان سامانی، شاعر شیفته ی قرن سیزدهم هجری، درباره ی سخن شب آخر سیدالشهدا علیه السلام با یاران خویش آورده است، آمیختگی مضامین عرفانی با واقعه ی عاشورا را به خوبی در ادبیات عرفانی ما نشان می دهد.

محرمان خود را خواند پیش

جمله را بنشاند پیرامون خویش

با لب خود گوششان انباز کرد

در ز صندوق حقیقت باز کرد

جمله را کرد از شراب عشق مست

یادشان آورد آن عهد الست

گفت شادباش این دل آزادتان

باده خوردستید بادا یادتان

یادتان باد ای فرامش کرده ها

جلوه ی ساقی ز پشت پرده ها

یادتان باد ای به دلتان شور می

آن اشارت های ساقی پی ز پی

همو عالی ترین مقام عرفانی را در گفتگوی لحظه ی شهادت امام علیه السلام با ملک مقرب الهی، چنین تصویر می کند:

آن که از پیشش سلام آورده ای

و آن که از نزدش پیام آورده ای

بی حجاب اینک هم آغوش من است

بی تو رازش جمله در گوش من است

پس از ارائه ی تصویری کلی از عرفان ناب حسینی به بررسی ابعاد گوناگون عرفان های جعلی در عصر حاضر پرداخته و سپس با مقایسه ای کوتاه بین عرفان هایی از این قبیل و

ص: 94

عرفان حسینی به بحث خود پایان می دهیم.

که با نام عرفان های نوظهور به میدان آمده اند، در طول تاریخ مکاتب عرفانی دست به گلچین، تلفیق، تحریف و احیا زده اند. اکنکار در تاریخ عرفان از عرفان های کهن، آرکائیک (Archaic) یا باستانی است. بهاکتی یوگا، جنانا یوگا، سیدا یوگا، کارما یوگا، هاتو یوگا، راجا یوگا، که مکاتب اصلی یوگا هستند، نیز چنین اند. عرفان های بودایی، هندویی، ذن بودیسم، شینتویی و تائوئیسم نیز از عرفان های بسیار قدیمی هستند. معنویت گرایی های عصر جدید، از یک یا چند عرفان تاریخی بهره می برند و حتی آنها را گاه با عرفان های مسیحی، اسلامی و یهودی ترکیب می کنند و تعالیم خود را با زبان و ذائقه ی انسان معاصر عرضه می نمایند.

دایرة المعارف های ادیان، بیش از 2500 دین جدید، که پیروانی شناخته شده دارند، اعم از آنها که فعالیت رسمی گسترده دارند و آنها که در فضای دیجیتال و اینترنت فعالیت می نمایند، را گزارش نموده اند.

هم اکنون در کشور ما، تعداد زیادی از این عرفان های جعلی فعال اند و پیروانی برای خود جذب نموده اند؛ عرفان های سرخ پوستی، اوشو، اکنکار، فالون دافا، پائلو کوئیلو، رام الله، سای بابا، عرفان کیهانی و تی. ام (یا مدیتیشن متعالی) تنها بخشی از این فرقه ها هستند که به شدت در حال تبلیغ و ترویج معنویت گرایی های خاص خود در بین جوانان کشور ما می باشند.

خود نگه می دارند؟ مسلماً خیر! آیا غیرت دینی و عقیدتی و ارزشی، کم تر از غیرت ناموسی است؟ و آیا ناموس دین غیرت لازم ندارد؟ باز عده ای با خود می گویند دین خود مدافعانی دارد که از عهده ی دفاع بر می آیند یا حداقل باید برآیند. این در حالی است که برخی مدافعان دین نیز می گویند، به عموم اطلاع رسانی شده است و آنها باید خود پرهیز نمایند. مرحله ی ششم) سست کردن غیرت دینی و به این ترتیب قابل احصای کمی و کیفی نیست که یک نماد، چه می تواند بکند و چه بر سر یک جامعه بیاورد. این در حالی است که عده ای از اندیشمندان کشور ما، روشنفکرانه، نمادهای تاریخی و قومی شیعیان در عزای حسینی را زیر سؤال می برند و چه بسا خوش می دارند که مجالس عزای حسینی صرفاً تبدیل به سمینار و کنفرانس رسمی و هم اندیشی شود.

5 ) کسب آرامش و شادی و لذت به عنوان غایت الغایات انسان؛ 6 ) تبلیغ و ترویج و اتکا به آرامش مبتنی بر روش های فیزیکالیستی، نه مبتنی بر اطمینان قلب ناشی از یاد خدا؛ 7 ) ترویج اوهام و تخیلات و رؤیاپردازی به جای تأکید بر حقایق و واقعیات.

در محور اول، یعنی نقش خدا و خداشناسی در عرفان های جعلی، به وضوح تعارض جدی با عرفان حقیقی مشاهده می شود، چون به هیچ ترتیبی عرفان در تعالیم و آموزه های توحیدی و مشخصاً عرفان اصیل حسینی علیه السلام ، همه خداانگاری و خدای غیرمتشخص و تسامح در عقاید دینی و اعتقاد به پلورالیسم دینی در حوزه ی معرفتی را برنمی تابند.

اعتقاد به معاد، آن چنان که انبیا علیهم السلام آموخته اند و کلام وحی مؤید آن است، رکنی اساسی در عرفان حقیقی است که عرفان های جعلی به طور صریح یا در پرده با وجود اعتقاد به اصل تناسخ، تعارضی جدی با این رکن و مؤلفه ی اصلی دارند.

هر نوع معنویت گرایی که در خود فرورفتگی و پرهیز از مشارکت اجتماعی و بی تفاوتی و رخوت و سستی در مقابل تحولات اجتماعی را ترویج کند، مطرود عرفان حسینی علیه السلام است، چرا که آن چنان که نشان داده شد، معنویت گرایی عاشورایی در متن حوادث و تحولات اجتماعی قرار دارد، نه در حاشیه یا به دور از آن.

در تقید به شریعت باید گفت برخی از عرفان های نوظهور جعلی کار را به جایی رسانده اند که اگر بخواهیم حقیقت معنای معنویت در این فرقه ها را روشن نماییم قلم را شرم می آید. اما همچنان که بیان و شناخت زشتی های پلید ناپاک مردمان اموی، از باب تعرف الاشیاء به اضدادها، به قدر و منزلت و ارزش و درخشندگی و پاکی و خلوص و زیبایی راد مردمان عاشورایی کمک می کند؛ یادآوری نکبت ها و بدبختی های روحی و روانی برخی از به اصطلاح معنویت گرایی های نوظهور، ارزش و قدر معنای حقیقی زندگی و زیبایی های عرفانی را در پرتو عاشورا نمایان می سازد.

از شکاکیت معرفت شناختی و نسبی گرایی و ضد واقع گرایی معرفتی و ارزشی،

ص: 100

کثرت گرایی دینی معرفتی و سکولاریسم مورد توجه فرقه های جعلی عرفانی که بگذریم، لیبرالیسم جنسی خصوصیتی است که فاصله ی از خاک تا افلاک این فرقه ها را از عرفان و معنویت حقیقی و معنا و ارزش حیات و زندگی انسانی نشان می دهد.

اوشو، که از پرچم داران معنویت گرایی های نوظهور ساختگی است، و نزدیک به 600 عنوان کتاب، 7000 ساعت نوار سخنرانی صوتی و 1700 سخنرانی ویدئویی از او به جای مانده و آثارش به 30 زبان زنده ی دنیا از جمله فارسی ترجمه شده است، روابط آزاد جنسی را امری مقدس و مهم ترین نیروی زندگی دانسته و همگان را از نکوهش آن بر حذر می دارد. او معتقد است که روابط آزاد جنسی مقدمه ی عبادت است و اگر از روی سرخوشی باشد مولد عشق. وی لیبرالیسم جنسی را تنها در ارتباط با غیرهمجنس مطرح نمی کند، بلکه صراحتاً همجنس بازی را نیز تقدیس می نماید و طبق آموزه های او بهترین فضاها برای جستجو و کسب معنویت و یافتن معنای زندگی کاباره ها هستند، نه معابد، مساجد یا کلیساها(1).

این عرفان های جعلی، این چنین بی قیدی را نسبت به اوامر و نواهی شرایع آسمانی و توحیدی، ترویج می کنند. این در حالی است که عرفان حسینی در میدان نبرد و در مقابل شمشیرها و زیر باران تیرهای دشمنان، در به جای آوردن مناسک عبادی و اوامر شرعی کم ترین تسامحی را روا نمی دارد.

یکی از ارکان اصلی عرفان های عصر جدید و معنویت گرایی های نوظهور، که در حقیقت جذاب ترین شعارهای این عرفان و علت اصلی جذب بسیاری از انسان ها به سوی این فرقه هاست، آرامش است.

مدیتیشن، یا راه کسب آرامش، در تعالیم این عرفان ها چهار رکن اساسی دارد که بدون آنها کسب آرامش میسر نمی شود. آن چهار رکن عبارتند از: 1 ) قرار گرفتن در مکانی کاملاً آرام؛

ص: 101

2 ) وضعیتی که بدن کاملاً راحت و بدون هیچ فشاری باشد؛ 3 ) تمرکز؛ 4 ) بی تفاوتی.

هر یک از ارکان فوق دچار خلل شود، از آرامش خبری نیست و آشفتگی در سالک پدید می آید. این مشخصه ی اصلی فیزیکالیستی بودن این نوع آرامش هاست. اگر در چنین وضعیت کسی آرامش پیدا نکرد باید تعجب کرد، چرا که این آرامش در اثر خستگی لوکال بخشی از مغز و کاهش فعالیت های دستگاه عصبی و سست شدن ماهیچه ها و عضلات است و این امری است که توسط دانشمندان علم روان شناسی اثبات شده است. این آرامش، آرامش اعصاب و بدن است و با آرامشی که ناشی از اطمینان قلب متکی به اتصال با مبدأ هستی است، جز اشتراک لفظ رابطه ی دیگری ندارد. بی تردید، جعلی بودن و تقلبی بودن این عرفان ها و شعارها و تعالیم شان نسبت به عرفان حقیقی، در این مبحث به خوبی آشکار می شود.

آرامش در عرفان حسینی علیه السلام ، که آرامش حقیقی است، آرامش مشروط به مکان آرام و تمرکز و بی تفاوتی و وضعیت فیزیکی راحت و ایده آل نیست؛ آرامش در میان آتش و خون است؛ این است آرامش و اطمینان قلب حقیقی. آرامش عرفان حقیقی است که شاگرد مکتب حسین علیه السلام ، امام خمینی قدس سره ، را به گونه ای ساخته است که در دوران ستم شاهی، دژخیمان پریشان بودند و این اسیر آرام. آرامش و اطمینان قلب حقیقی از آن زینب علیهاالسلام است، که اسیری مصیبت دیده و رنج کشیده است، لکن دژخیمان بنی امیه را به حیرت وامی دارد؛ آرامش جعلی کسب شده از راه مدیتیشن را با این اطمینان قلب چه کار!

آرامش عرفانی حسینی علیه السلام ، آرامش حقیقی است؛ چرا که در پیوند با اندیشه ی توحیدی شکل گرفته است أَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ. اطمینان قلب وصف ویژه ی عرفان حسینی است و بی شک مصداق اتم سخن وحی که «یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلی رَبِّک»

ص: 102

فنون آرامش های فیزیکالیستی و مدیتیشن شاید برای انسان های دچار بیماری های مختلف مربوط به روح و روان و افسردگی، فواید و کاربردهایی داشته باشد، اما مسأله این است که آن را نباید با عرفان و معنویت اشتباه گرفت.

ص: 104

در این نگرش و بررسی، تحلیلی داریم بر نقش حماسه ی کربلا در پدیداری نگرش های متعالی.

یکی از اشکالات مهمی که بر ما وارد است و از معضلات جامعه ی ما محسوب می شود، این است که بسیاری از افراد مدعی اندیشه اند و متأسفانه از اندیشه ی درستی برخوردار نیستند و به کلیه ی مسائل، تاریخ، شخصیت ها و حوادث نگرش احساسی دارند. ما باید زاویه ی نگرش خودمان را از جنبه های احساسی به جنبه های تحلیلی معطوف نماییم.

برای انسان حاصل می گردد. طبیعی است که فرد در پرتو آرامش به امنیت و اطمینان دست می یابد.

پدیداری چنین وضعیتی دست یابی به کمال وجود انسان، شجره ی طیبه ای است که در بستر تربیت دینی و رعایت حریم ها و ارزش های الهی مقدور و میسر خواهد بود.

تربیت دینی، یعنی مصونیت از موانع و آفات رشد و تحول شخصیت مطلوب و مأنوس شدن با اصلی ترین مؤلفه ها و عوامل رشد متعادل شخصیت. برای این که این هدف عالی و متعالی حاصل شود، باید مربّی بتواند متربّی را در بستری متناسب قرار دهد تا استعدادهای درونیش آشکار شود و قوه ها و استعدادهای درونی به مرحله ی فعلیت برسد و در این راه، مربّی از نقش کار ساز و بنیادینی برخوردار است.

«الدین هو العقل و العقل هو الدین»(1) دین، همان عقل است و عقل، همان دین، چرا که ارزش ها با عقلانیت هماهنگ است و اسلام، مکتب عاقل پروری است.

تربیت دینی، زمانی می تواند معنا و مفهوم خود را به نحو کامل بیابد که ما شاهد تبلور مطلوب ترین و متعالی ترین رفتارهای فردی و اجتماعی در انسان تربیت شده باشیم.

دانش مذهبی و احساس مذهبی می باشد. به عبارت دیگر باور غنی و بینش عمیق مذهبی برایندی است از آمیزه ی دانسته ها و حقایق و تجلی احساسات خوشایند مذهبی.

در این راستا برخورداری از عقلانیت، کاری بس خطیر و مهم است. یعنی دقت ورزیدن در این که همه ی آموزه های دینی عقلانی است. لذا گفته شده: العقل هوالدین، عقل همان دین است. در تحلیلی جامع و کلی، هر کس خردگراست، دین مدار است و دین گریزان، سفیه و نادان هستند. این که گفته شده جوانان دین گریزند، توهین است. آنها دین گریز نیستند، چون دین، خردگرایی دارد و مبتنی بر قاعده های خرد است. جوانان، از متظاهران به دین گریزانند. جوان از کسی که می گوید: علی علیه السلام این گونه غذا خورد و بعد خود در سفره ای رنگارنگ شرکت می کند، گریزان است. ما باید عمل کنیم، یعنی ابتدا باید بصیرتی دریافت کنیم و همان بصیرت را به جامعه منتقل نماییم و سپس وارد حوزه ی عمل بشویم. به این جهت است که همواره در اندیشه و گفتار و رفتار شخصیت های مطلوب و متعالی مذهبی، مؤلفه ی بینش مذهبی، یعنی دانش جامع، و جلوه های زیبای احساس مذهبی را به وضوح مشاهده می نماییم.

در حقیقت بهره مندی از چنین نعمتی، آموزه های پایدار و احساسات خوشایند مذهبی، مستعدترین زمینه ی تربیت شخصیت های متعهد و متعالی را فراهم نموده و بالاترین مصونیت را از کج روی ها و تندروی ها و آسیب پذیری های فردی و سیاسی و اجتماعی فراهم می نماید.

به این جهت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است: من دو امانت ارزش مند را در میان شما گذاشتم، کتاب خدا و عترتم، اگر همواره به این دو رکن توجه داشته باشید و متمسک به آنها شوید، از صراط مستقیم عدول نکرده و دچار کج روی و گمراهی نمی شوید.(1)

هر کس به دانش دینی و آموزه های آن و نسبت به معیارها و شاخص های دین گرایی (109)

ص: 109

توجه نداشته باشد، گرفتار امواج احساسات نا معقول و نادرست مذهبی می شود و از رشد مطلوب و متعالی شخصیت مذهبی بی نصیب می ماند.

اسلام، اسوه های جاودانی همچون حضرت علی علیه السلام و حضرت فاطمه علیهاالسلام ، برای همیشه ی تاریخ، با تأمل و تفکر در ادامه ی راه رسالت نبی مکرم و با وجود کج روی های برخی حاکمان و صاحبان زر و زور و تزویر و شیفتگان قدرت و شهوت، همچون معاویه و یزید در جوامع اسلامی، به نیکی در می یابیم که قیام امام حسین علیه السلام و حماسه ی کربلا نه تنها نقش عظیمی در احیای دین رسول خدا صلی الله علیه و آله داشت، بلکه حماسه آفرینان کربلا و جان برکفان عاشورا، هموارترین بستر تربیت جامع دینی، غنی ترین زمینه ی پرورش بینش مذهبی، مطلوب ترین شرایط فراگیری و باز آموزی آموزه های حقه ی دینی و زیباترین فرصت تجلی احساسات و تعهدات مذهبی را فراهم نموده اند.

حماسه ی کربلا و قیام و شهادت جاودانه ی امام حسین علیه السلام و یاران باوفایش، رسالت خطیر خواهر بزرگوارش، حضرت زینب علیهاالسلام ، در تنویر افکار، اندیشه ها و باورها و تعدیل و تلطیف احساسات مذهبی در سخت ترین شرایط و موقعیت ها، بیشترین و پر برکت ترین فرصت تربیت مطلوب مذهبی را به همراه داشته است.

حماسه ی کربلا، کامل ترین درس بینش دینی، تعهد و مسؤولیت پذیری، مروت، شجاعت، وارستگی و آزادگی و زیباترین و پرشکوه ترین جلوه های تربیتی را به ارمغان آورد.

بررسی تحلیلی و همه جانبه ی حرکت امام حسین علیه السلام و حماسه ی عاشورا، از ابعاد سیاسی، عاطفی، روانی و تربیتی دارای اهمیت فوق العاده ای است، چرا که محرم یک تاریخ زنده و همیشه پویا و عاشورا نقطه ی عطف همه ی ایثارگری ها و حماسه های جاویدان بر فراز همه ی عصرها و نسل هاست.

بدون تردید توجه به متعالی ترین ویژگی های شخصیتی قهرمانان و حماسه آفرینان کربلا و بررسی روابط انسانی میان یاران و بستگان و عزیزان سالار شهیدان، امام حسین علیه السلام ، تحسین برانگیز است. عاشورا فرصت بسیار خوبی است، از اول تا سی ام محرم و تا اربعین، یک فاصله ی طولانی است و می توان کارهای تربیتی مهمی را انجام داد. بهترین نقش امام حسین علیه السلام را در رابطه ی خانوادگی، تحکیم بنیاد خانواده، جوان(111)

ص: 111

پروری، حس تعاون، تثبیت اخلاق و مکارم دینی، گرایش های ماورایی و... می توان پیدا کرد. در این دو ماه باید با شیوه های نوین و با درایت و بصیرت، از وجود امام حسین علیه السلام در دوره ی معاصر بهره جست.

می توان بهترین بساط تربیت را به نام مبارک امام حسین علیه السلام گستراند. اگر بتوانیم از این احساس دینی در محرم استفاده کنیم، بسیار مهم و سازنده خواهد بود.

جویانه ی خواهر و برادر در ادامه ی نهضت، تواضع و اخلاص، وفاداری و ادب، متانت و تبعیت پذیری یاران پیر و جوان و سبقت ایشان از یکدیگر در ایثار و جان فشانی، جرأت، شجاعت و رشادت اصحاب عاشورا در ستیز با دشمن، دوری جستن از ذلت ها و سر دادن سرود وارستگی، آزادگی و توحید، خویشتن داری و عزت نفس، مروت و مردانگی جانبازان نهضت امام حسین علیه السلام در هنگامه ی کارزار، آن چنان عظیم و حیرت آور است که زبان را یارای توصیف و قلم را تاب تصویر آن نیست.

و بالاخره صحنه ی عاشورا، حیرت و تحیری برای بینندگان و شناسایان این حادثه ی حیرت برانگیز است. آخر چگونه است که حضرت عباس علیه السلام این یار باوفای امام، آن زمان که پس از ستیزی بی امان، با جسمی خسته و لبی تشنه به آب روان می رسد تا مشک آبی برای اطفال خردسال خیمه های سپاه حق طلبان و فرزندان حماسه آفرینان ببرد و آنگاه که نفس تشنه اش هوس جرعه ی آبی می کند و او ناخود آگاه تمایل می یابد که مشتی آب برگیرد و جرعه ای بنوشد و حرارت سینه ی تشنه اش را بر طرف نماید، بر خود نهیب می زند که «ای نفس، این چه تقاضا و تمناست تورا؟»، «چگونه من آب بنوشم و به سوی حرم حسین روان گردم، در حالی که آنان سخت تشنه اند؟». آخر مگر می شود من سیراب باشم و با جرعه ی آبی سینه ام را شست و شو دهم و در همان لحظه امام و مراد من تشنه باشد؟ ای نفس و ای فرات اگر اینک در آن لحظه ی حساس، جرعه ای آب بچشم و قطره ای نوش کنم، آن وقت گویی در درونم به وسعت و عمق یک دریا و به گستره ی اقیانوس هستی از امام و مقصدم جدا افتاده ام و دور گشته ام. ای نفس، درست است که اگر من سیراب شدم و قوت و نیرو گرفتم، شاید بتوانم با غلبه بر صف ابلیسیان مشک آب را به طفلان و خیمه ی یاران برسانم اما آخر غصه این فراق و دوگانگی احساس را برخود چگونه هموار کنم؟ نه! نه! هرگز نمی توانم حتی تصور نمایم که لحظه ای تشنه نباشم و امام و مرادم تشنه باشد. پس ای فرات همه ی آبت ارزانی خودت باد. من بر می گردم و مشک آب را با لبان تشنه و سوخته تر از پیش به سوی خیمه ها می برم، هر چند به هنگام بازگشت و در حین نبرد با یزیدیان، همه ی وجودم قطعه قطعه

ص: 113

شود. ای فرات بدان من رهرو حسینم و از او رسم ادب و وفا، مروت و ایثار و درس شکستن زنجیرهای خودپسندی و خودنگری را آموخته ام.

به دریا پا نهاد و خشک لب بیرون شد از دریا

مروت بین، جوانمردی نگر، همت تماشا کن

آری چه زیباست تماشای همت جوانمردانه وچه نیکو است درک احساس رادمردان، وفای یاران و تربیت شدگان مکتب قرآن. همه ی حماسه ی کربلا و همه ی اندیشه و رفتار و گستره ی روابط در میان کربلائیان غنی ترین آموزه های دینی و زیباترین احساس مذهبی را به همراه داشته و بزرگ ترین نگرش های متعالی را باز آفریده و عمیق ترین باورها و بینش های مذهبی را پدیدار نموده و بالطبع مطلوب ترین بستر تبلور متعالی ترین رفتارهای فردی و اجتماعی را فراهم می آورد و هنوز هم حادثه ی کربلا در آن تموج خونین، برترین نگرش های متعالی را ایجاد می کند.

ص: 114

ص: 116

در تمام چهره های آن همچنان می شورد و این جنبش در امتداد تاریخ همواره مطرح است.

درس همیشه گویا و ماندگار عاشورا که معمار آن، آزاده ترین انسان، در تاریخ بشریت است، دارای کلید و رمز است و همین موجب بقا و ابدیت این نهضت بزرگ است. یکی از کلیدها و رموز سترگ این قضیه، وجود سلسله ای از شرایط در تاریخ این نهضت بزرگ است، یعنی این که این نهضت در شرایطی تاریخی رخ داده که همین شرایط خاص، آن را همچنان بالنده و در رأس قله ای در میان همه حرکت های فضیلت خواهانه قرارداده است و همین شرایط تاریخی، به این نهضت امکان بقا و برجستگی و تداوم را داده است.

مسأله ی دیگر در همین خصوص، شیوه ای است که معمار بزرگ این نهضت برگزیده است؛ شیوه ای منحصر به فرد از میان همه ی شیوه های قابل طرح و عمل برای دیگر انسان ها، شیوه ای که باز به نهضت امکان برجستگی، تداوم و گسترش به اندیشه های انسان های فضیلت طلب را می دهد.

پس در این بررسی دو مسأله ی تأثیرگذار، یعنی شرایط تاریخی نهضت عاشورا و شیوه ی مبارزاتی آن امام بزرگ را، البته به گونه ای تطبیقی با زمانه ی حاضر، به معرض بررسی و تحلیل می نهیم. امید که راهی روشن فرارویمان قراردهد.

در آغاز سال دهم، معجزه تاریخ رخ داد، مردمی که در سراسر زندگی خود جز کشتن و غارت کردن یکدیگر، پیشه ای نداشتند، در نظام واحدی در آمدند و فرماندهی یک حکومت را پذیرفتند... پس از نبرد حنین اکثر قبیله ها یا مسلمان و یا متحد با پیغمبر شدند، بدین ترتیب جنگ و خونریزی در داخل سرزمین های عربی، جای خود را به همبستگی و صلح و آرامش داد.(1)

این نکته بیان گر این واقعیت است که قبایل تازه اسلام آورده ی عرب، با عشقی وافر به اسلام روی نهاده و شیفته ی آن بودند که اسلام را درک کرده و بدان عمل کنند، اما رحلت پیامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه و آله ، سبب شد که این خواسته ی درونی مسلمانان به خوبی برآورده نشود و اسلام به وسیله ی پیامبر و با رهبری ایشان به قبایل تازه مسلمان معرفی نشود.

2 ) پیامبر صلی الله علیه و آله ، بارها برای پس از رحلت خویش جانشین تعیین فرموده که روشن ترین آن مسأله غدیر است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در جریان غدیر، علی علیه السلام را رسما به جانشینی خویش منصوب فرمودند و با صدای بلند که همه مسلمین، به آن اعتراف دارند، اعلام فرمودند: «من کنت مولاه فعلیّ مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و احب من احبه و ابغض من ابغضه وانصر من نصره و اخذل من خذله و ادر الحق معه حیث دار»(2) هر که من مولای اویم، پس علی مولای او است، خدایا سرپرستی کن هر که او را سرپرست خود می داند و به ولایتش اعتراف می کند و دشمن بدار هر که را که با او دشمنی کند. دوست بدار هر که او را دوست می دارد و خشم نما بر هر که بر او خشم می کند، یاری کن هر که او را یاری کند و خوار و نابود ساز (119)

ص: 119

هر که او را خوار شمرد، و حق را در هر جا که او است قرار بده. 3 ) رحلت جان گداز پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، آغاز یک شکست و یک تراژدی بزرگ تاریخی را حکایت می نماید. در حالی که علی بن ابی طالب علیه السلام و بنی هاشم، سرگرم مراسم غسل پیامبر بودند، بعضی سران قوم، بی توجه به آنکه دو ماه پیش پیغمبر چه گفته است، به فکر افتادند که باید تکلیف رئیس امّت را تعیین کنند، گروهی از مردم مکه (مهاجران) و مدینه (انصار) در جایی که به نام سقیفه بنی ساعده معروف بود گرد آمدند، آنان می خواستند هر چه زودتر زمامداری برای مسلمانان انتخاب شود... سرانجام عمر و ابو عبیده جرّاح، ابوبکر را به ریاست پذیرفتند و با او بیعت کردند.(1)

بدین سان، انحرافی بزرگ در روز رحلت پیامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه و آله ، که بعدا میدان دهنده دیگر انحرافات بود صورت گرفت. 4 ) وضعیت حوزه ی اسلامی، پس از خلافت علی بن ابیطالب علیه السلام ، وضعیتی آشفته و غم بار است. معاویه و گروه اموی، برای ایجاد انحراف در تاریخ اسلام و رسیدن به منافع شخصی و حکومت دل خواه خویش، علیه آن حضرت قیام نمودند. منفعت طلبان و سودگرایان و دیگر قدرت طلبان هم به موضع گیری حادی در برابر خلافت مظلومانه ی علی علیه السلام پرداختند و بدین سان وقایعی همچون ماجرای جمل، صفین و در پایان، واقعه ی نهروان روی داد، که تداوم این جریان ها منجر به شهادت آن امام مظلوم شد.(2)

با شهادت امام علی علیه السلام و پس از آن صلح امام حسن مجتبی علیه السلام ، رسما ماجرای خلافت یزید، توسط معاویه مطرح شد. این مسأله رخ نداد، مگر به جهت آن که فضای جامعه ی آن روز آمادگی پذیرش را، چه به دلخواه و چه به جبر، داشت؛ حال آن که چهره ی یزید به عنوان یک چهره ی پلید و زشت در جامعه آن روز کاملاً شناخته شده (120)

ص: 120

بود، ولی در عین حال حجم انحرافات به حدّی گسترده بود که زمینه ی پذیرش مردم نسبت به بیعت با یزید وجود داشت.

معاویه، رسم انتخاب خلیفه را بر هم زد و سنت دیرین جاهلی را از نو زنده کرد، او چون می دانست به زودی خواهد مرد، خواست تا زمامداری را همچنان در خاندان خود نگاه دارد. اما با همه مردم شناسی نمی پنداشت کار به آسانی پیش برود، چه گذشته از آنکه از عصر پیغمبر تا مدت نیم قرن، ریاست بر مسلمانان مورثی نبود، مردانی که پس از پیغمبر عهده دار این منصب شدند، عمری را پشت سرگذاشته و به پرهیزگاری مشهور بودند، یزید در این هنگام سالیان عمرش از سی کمتر بود. این که گویند معاویه گاه گاه جوانان قریش و مخصوصا نوجوانان هاشمی را می شمرد و می گفت علی بن الحسین علیه السلام برای خلافت از همه شایسته تر است، برای این است که می خواست با این سخن که به ظاهر ستایشی از فردی مخالف او است، تصویر خلافت سالخوردگان را از خاطره ها بزداید و در ذهن مردم جای دهد که جوانان نیز می توانند خلیفه مسلمانان باشند، تاروزی که خواست مقصود خود را عملی سازد و یزید را به ولایت عهدی منصوب کند، مردم چنین کاری را امر عادی بپندارند.(1)

ص: 122

می سازد.

او در زمینه ی سرریزی خصلت ها به اصحاب درجه ی یک یزید و نیز از آنها به جامعه می نویسد: بر اصحاب یزید، افعال یزید سرریز شده بود.(1) در ایام حاکمیت یزید، غنا در مکه و مدینه شایع شد و اسباب لهو و تار و طنبور رونق یافت و مردم آشامیدن شراب را علنا انجام می دادند.(2)

آنتون بارا درباره ی یزید چنین می نگارد: یزید، نمونه ای از یک شاهزاده سر به هوا و منحرف بود. چنان که کتب زیادی از او حکایت نموده اند، نادان و مغرور و دارای تهور جاهلانه بود. لذا فکری سطحی و دور از احتیاط و رازپوشی و تمایل فراوانی به لهو و لعب و شراب خواری و زنان و سگ داشت، تا جایی که بر سگان لباس هایی از پارچه های زیبا و زربفت می پوشاند و برای هر سگی، بنده ای گمارده بود که او را نگهبانی و خدمت کند. سیاست گذاری او در دولت و حکومت، سیاستی برگرفته از هواهای نفسانی اش بود.(3)

حاکمیت، به جامعه سرایت کند و بلکه بدتر از آن و به شکل افراطی نماید. شرایطی را که زمینه ساز چنین وضعیتی است می توان به شکل زیر تصویر نمود:

1 ) بخشش های بی قاعده و حتی بی حد و حصر از ناحیه ی خلفا، خصوصا به متملقان و چاپلوسان که بر اثر همین رویکرد اجتماعی، بازار سالوس، ریا، تملق و چاپلوسی را رونق داد.

2 ) بی توجهی به وضعیت توده های اجتماعی، که بر این ناهنجاری اجتماعی، فقر و تضاد طبقاتی شدید رواج یافته و بی عدالتی، همه جا خود را نشان می داد. وابستگان به دربار اموی از زندگی مرفه برخوردار بوده و توده های اجتماعی از فقر مزمنی رنج می بردند و لذا اخلاقیاتی در آنان به وجود آمد که حاضر بودند برای چند دینار، دین خود را هم بفروشند، چنان که در ماجرای مسلم بن عقیل در کوفه، این رویکرد اخلاقی کاملاً مشهود بود.

3 ) فساد دربار اموی؛ این مسأله بیش از مسائل دیگر خود را نشان داده است، به گونه ای که یزید به عنوان حاکمی عیاش و شهوتران مورد توجه والگوی عمل حاکمان و وابستگان به دربار خلافت بوده است.

4 ) حاکمیت رعب و وحشت بر جامعه؛ نمونه آن آمدن عبید اللّه زیاد به کوفه است که به مجرد ورود، مردمی که سوگند وفاداری به مسلم را یاد کرده بودند، بر اثر رعب و وحشت از دور مسلم پراکنده شدند و میدان را برای عبید اللّه باز گذاشتند.

آنها به بخشش های مالی، از هر طرف که باشد چشم دوخته بودند. قلب هایشان مملو از چیزی بود که عمل هایشان آن را تداعی نمی نمود. قلب هایشان مملو از کینه و انزجار نسبت به دستگاه خلافت و در دل دوستدار حسین بن علی علیه السلام بودند، اما فقر و مسکنت و رعب و وحشت و فقدان تربیت صحیح دینی، باعث شده بود که کمر به قتل فرزند پیامبر صلی الله علیه و آله ببندند. چنان که در سخن فرزدق شاعر، چنین آمده است:

ص: 125

«قلوب الناس معک و سیوفهم علیک»(1)؛ دل های مردمان با تو است و شمشیرهای شان علیه تو.

امام حسین علیه السلام ، با توجه به همین صحنه ها، چندین بار در بین راه، عباراتی از این نوع را بیان فرموده است:

«ایها الناس قد خذلتنا شیعتنا فمن أراد منکم الانصراف فلینصرف»(2)؛

ای مردمان، شیعیان ما، ما را خوار نمودند، هر که می خواهد برگردد، برگردد.

بر اثر همین خصلت ها بوده است که عده ای کثیر از همراهان امام علیه السلام ، در منزلگاه های مختلف، با شنیدن این گونه مطالب، کاروان امام علیه السلام را ترک می گفتند و تنها یاران با وفای آن حضرت و بنی هاشم که عمدتا از مدینه به همراه او آمده بودند، ثابت قدم و پایدار باقی ماندند.

دریغا می شکافد تیغ سرهای کسانی را

که یار ما ولی بر ما جفا کار و ستمکارند

پاسخ این است که در نصوص دینی ما، بیعت با چنین فردی نیز از حرمت قطعیه برخوردار است. این مقوله در جامعه ی منحرف اموی به سان سنتی غلط پایه ریزی شد. بیعت کردن مردم، یعنی امضا کردن و صحّه گذاشتن نه تنها روی خلافت شخص یزید، بلکه همچنین روی سنتی که معاویه پایه گذاری کرده است که خلیفه پیشین خلیفه بعدی را تعیین کند، نه این که خلیفه پیشین برود، بعد هم جانشین او را تعیین کند یا اگر شیعه بودند به نصّی که از طرف پیغمبر اکرم رسیده است عمل کنند، نه یک امری که نه شیعه می گوید و نه سنّی، خلیفه ای خلیفه دیگر را، پسر خودش را به عنوان ولی عهد مسلمین تعیین کند، بنابراین این بیعت تنها امضا کردن خلافت آدم ننگینی مانند یزید نیست، امضا کردن سنتی است که برای اولین بار توسط معاویه می خواست پایه گزاری شود.(1)

نمی گیرد. نارضایتی در هر سطحی باشد، بدون وجود آلترناتیو و کسی که سخن گوی نارضایتی شده و به بیان عمومی انقلاب تبدیل شود وجودنداشته باشد، جنبشی تکوین نمی یابد.(1)

اشراف یا سران قبائل هستند و تغییر رفتار آنان فرساینده، یا کاهنده یا افزاینده عصیان های جمعی است.(1)

کوفیان بر اثر فقدان قدرت تحلیلی، مردمی بودند که به سرعت تحت تأثیر قرار می گرفتند و بدین جهت، عجول هم بودند و در مواجهات سیاسی و اجتماعی، به سرعت تحت تأثیر متغیرها قرار می گرفتند و می خواستند هر کاری را به سرعت انجام دهند، لذا هنگامی که تحت تأثیر عبیداللّه زیاد قرار گرفتند، خواستند هر چه زودتر واقعه کربلا خاتمه یابد. آنها عجول بودند و همواره تعجیل آنها در تصمیم گیری، به ضرر خود و حکمرانانشان تمام می شد، زود رنج بودن و در کنار آن زود قانع شدن و همچنین زود تسلیم شدن و زود سرکشی کردن همه با هم، حاکم بر روحیات این مردم بوده است.(2)

به همین جهت، علی رغم آن همه نامه ها که تحت تأثیر سخنرانی های درونی خودشان نوشته بودند، به محض این که فرد پلیدی همچون عبید اللّه زیاد با دسیسه و نیرنگ وارد کوفه شد، چنان رعب و وحشتی در دل آنان ایجاد شد که تمام کرده های پیشین و افکار گذشته ی خود مبنی بر یاری رسانیدن به امام حسین علیه السلام را فراموش کردند. خشونت ابن زیاد درصد بالایی از مردم کوفه را به هراس انداخت و کسانی که بسیار زود رنج و در تصمیم گیری عجول بودند، نه تنها از ناحیه ابن زیاد خود را در معرض تهدید می دیدند، بلکه در اثر شایعات او مبنی بر رسیدن قریب الوقوع سپاه شام، کاملاً خود را باختند.(3)

ص: 130

توجهی به سرنوشت خود در حساس ترین دوران ها شده بودند.(1)

می کردند، به عنوان خلیفة المسلمین، به عنوان خلیفه رسول اللّه آن جنایات را می کردند، مجالسشان مجالس چه بود، این جا بود که تکلیف اقتضا می کرد برای بزرگان اسلام که مبارزه کنند و معارضه کنند و این چهره قبیحی که این ها دارند از اسلام نشان می دهند و اشخاص غافل ممکن است که خیال کنند که اسلام خلافتش همین است که معاویه دارد و یزید دارد، این است که به خطر می اندازد اسلام را، و این است که مجاهده برایش باید کرد، ولو انسان به کشتن برود.(1)

تیغ بهر عزت دین است و بس

مقصد او حفظ آیین است و بس(2)

همین روح حماسی است که حسین بن علی علیه السلام را به معرکه می کشاند و همین تموّج حماسه است که باعث می شود در گرما گرم ظهر عاشورا، پس از نماز یاران باوفا و بی نظیر خود را به غیرت دینی فرا خوانَد و به آنان چنین فرمایَد:

«فحاموا عن دین اللّه و دین نبیه، و ذبوا عن حرم الرّسول»(3)

پس حمایت کنید از دین خدا و پیامبرش، و دفاع کنید از حرم رسول خدا.

آنچه سلامت آدمی را در همه ی احوال تأمین می کند، عزت مندی است و از این رو جایگاه عزت در تربیت رفیع ترین جایگاه است و نظام تربیتی باید به گونه ای سازمان یابد که انسان ها را به عزت حقیقی برساند و هرگونه عامل نفی عزت مردمان نفی شود. انسان هایی با شخصیت ایمانی و منش انسانی تربیت شوند... مدرسه حسینی، مدرسه تربیت انسان بر مبنای سربلندی و بزرگواری است....(1)

نهضت عاشورا، عالی ترین تجلی گاه کرامت انسانی است؛ انسان هایی که هیچ کدام تن به خواری و ذلت ندادند. عبداللّه علایلی گفته است:

حسین علیه السلام عالی ترین نمونه پاسداری از کرامت انسانی و دفاع از آن و جانبازی در راه آن را به مانشان داد، زیرا نعمت کرامت، در نظر آزادگان با ارزش تر از نعمت وجود است.(2)

حسین بن علی علیه السلام ، به ما آموخت که چگونه عزت دینی خودمان رانگهبانی و حراست کنیم، اگر چه به ایثار جان باشد.

چند راه است.

آیا اگر امام علیه السلام به کوفه نمی رفت و در همان مکه هدف سوء قصد قرار گرفته و کشته می شد، همین افراد نمی گفتند که چرا حسین در مقابل آن همه نامه های کوفی ها و اصرار آنان در رابطه با دعوت از او، بی اعتنایی کرده و به آنجا نرفت تا در پناه شمشیرهای مردم کوفه از خطر ترور در امان بماند و پیروزمندانه به اهداف سیاسی خودنائل شود.(1)

روز عاشورا بیان شده:

انا الحسین بن علی

آلیت ان لا انثنی

احمی عیالات ابی

امضی علی دین النبی(1)

من حسین، فرزند علی هستم، سوگند خورده ام که هرگز به دشمن پشت نکنم، از عیالات پدرم حمایت کنم و بر سیره پیامبر مشی نمایم.

همگی حس شهادت طلبی و اوج روحی امام علیه السلام را بیان می دارد. این گونه اعمال و رفتار از حسین بن علی علیه السلام معرف و بیان گر شیوه ی کلی مبارزاتی او است؛ شیوه ی پاسخ به دعوت مردم کوفه، ابلاغ رسالت های الهی و سازش ناپذیری در مبارزه. برهمین اساس است که نهضت حسینی تأثیری رسواگرانه در تاریخ داشته و باعث پیدایش تشکل های انقلابی و استمرار ارزش ها در تاریخ شده و نمادی از معرفی اسلام به طور جامع گردیده است. الگو سازی های حادثه ی عاشورا و تولید یک نمایش عظیم در این صحنه ی بزرگ تاریخی و دخالت داشتن عنصر مذهب در این مبارزه و نمود روشن از عزت در این نهضت، آن را در تاریخ اثربخش ساخته و باعث ماندگاری تاریخی اش گردیده است.

ص: 138

در شناخت موضوعات اجتماعی و تطبیق آن، برای کسانی که از آن نوع سخنان استفاده کرده اند، چندان بهره ی موجه و قابل قبولی به دست نمی آید. جنبه های احساسی و عاطفی مطرح شده، نمی تواند تکلیف افراد را در موقعیت های جامعه شناختی معلوم کند.

اگر بخواهیم یک مقایسه ی ابتدایی انجام بدهیم، می توانیم بگوییم که بزرگ ترین دقت و هنر امام خمینی قدس سره این بود که توانستند وضعیت دوران نهضت و انقلاب اسلامی را، با دقت بسیار بالا، با شرایط جامعه شناختی نهضت عاشورا، تطبیق دهند و از دستاوردهای نهضت عاشورا در رخداد انقلاب اسلامی استفاده کنند.

در این نوشتار محور اصلی سخن، زمینه های جامعه شناختی نهضت عاشوراست. پیش از هر تحلیلی، در خطبه های خود امام حسین علیه السلام ، به مقدار بسیار زیادی، حرف هایی که باید درباره ی ابعاد عاشورا بیان شود، تبیین شده است. آن حضرت چهار نکته ی عمده و اساسی را به عنوان زمینه های جامعه شناختی نهضت عاشورا مطرح می کنند و در حقیقت بیان حضرت ناظر بر این است که هرگاه این چهار عامل محقق شود، عاشورا و تحقق آن برای انسان های مؤمن و پیرو راه معصومین علیهم السلام

اجتناب ناپذیر است و در حقیقت تحقق این زمینه ها، الزاما پدید آمدن عاشورایی را به دنبال خواهد داشت.

قدرت هایی در شرایط جامعه شناختی خاصی قرار بگیرند که بخواهند معیارهای عزت و ذلت را در هم بریزند، ما باید برای یک حرکت عاشورایی آماده شویم.

در تحلیل شان دارند که بالاخره چنین اتفاقاتی افتاد و یزید حاکم شد و این اثرات را در نظام حاکمیت و جامعه اسلامی گذاشت و به این جا رسید که ما را بر سر دو راهی عزت و ذلت قرار داد. تعبیری که می فرمایند این است که در مقابل چنین جریانی، دست ذلت به سوی شان دراز نمی کنم؛ «هیهات منّا الذّلّه»(1). مراد حضرت این است که ما در حرکت خود بر دو چیز اصرار می ورزیم. اول این که نمی گذاریم مفهوم عزت و ذلت جابجا شود و عده ای بخواهند گرایش به یزید جبار و ستمگر را عامل عزت بدانند و حرکت الهی را مقابل آن. دوم این که با عمل خود می خواهیم مفهومی را که بدان معتقدیم اثبات نمائیم و به هیچ قیمتی ذلت را نمی پذیریم.

امام علیه السلام ، در تحلیل جامعه شناختی خود در این باره، نکاتی را مد نظر داشتند که براساس آن مرز میان عزت و ذلت را به هم خورده ارزیابی نمودند، از جمله صفات یزید را متذکر می شوند؛ این که یزید شارب خمر است، چنین نسبی دارد، این گونه رفتار می کند(2) و.... در کنار این تحلیل ها، بی وفایی صحابه، بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله را به طور کلی در تحولات گوناگون، مورد اشاره قرار می دهند و در منازل مختلف این خطبه ها را بیان می نموده و تمام حوادث و تحولات را با بیاناتی عالی، حداقل یک بار و برخی را چند بار مورد اشاره قرار می دهند. در واقع تلاش وسیعی را اعمال می کنند که هدف حرکت خود را خارج از دایره ی انگیزه های شخصی، نفسانی، تباری و قبیله ای مطرح نماید. چنان که می فرمایند:

«انّی لم اخرج اشرا و لابطرا و لامفسدا و لاظالما...»(3).

ص: 141

بالاخره با تکیه بر فرمایشات خود آن حضرت و تحلیل جامعه شناختی آن دوره، به خوبی می توان به این نکته دست یافت که دغدغه ی اساسی حضرت، روشن نمودن مرز میان عزت و ذلت بوده است.

برخورد شده است. این جا نقطه ای است که باید تعیین تکلیف تاریخی بشود و لذا می شود این ادعا را کرد که اگر امام حسین علیه السلام در برابر این روند تاریخی و جامعه شناختی، نهضت عاشورا را ایجاد نمی کردند، اصلاً اصول مدارای سازشکارانه و ذبح کننده ی همه ی ارزش ها، نهادینه می شد.

اگر امام حسین علیه السلام بر اصول خودشان پافشاری نمی کردند، مسیر قربانی کردن همه ی ارزش های اسلامی آغاز می شد و همه سازش می کردند و دیگر الگویی وجود نداشت که در تاریخ به او تمسک کنند و با استناد به آن الگو ارزش ها را بازسازی نمایند. در تصور امام علیه السلام ، تخلف از این وظیفه ی مهم، غیر قابل اغماض و بخشش است و باید مقابله ی حادی با این در هم ریختگی معیاری صورت بگیرد. اگر دقت کنیم، فرق مهم جامعه شناختی به لحاظ تاریخی میان ما و اهل سنت وجود دارد، اهل سنت نتوانستند پایه ای برای نهادینه کردن تحلیل های جامعه شناختی خود فراهم کنند، لذا به این جا رسیدند که حاکم اسلامی، چه به زور غالب شده باشد، چه به رأی مردم و چه به اختیار خیارالصحابه، حجت تلقی شده و اطاعت امرش واجب گردد. با این اندیشه، در تاریخ یک سیر ارتجاعی شروع شد. بنی امیه و بنی العباس از این تحلیل جامعه شناختی اهل سنت استفاده کردند و توانستند بر جوامع دینی حکومت کنند.

این مسأله پیامی را به ما منتقل می کند و آن این است که اگر مردم، به طور دائم، در معرض وزش اندیشه های مترقی قرارنگیرند، به اردوگاه اندیشه های ارتجاعی خواهند پیوست. نمونه های این قضیه در تاریخ زیاد است، مثلاً بعد از آن همه کشتاری که آلمانی ها دادند، وقتی بحث سازش با قدرت های برتر و نفی میلیتاریسم مطرح شد، بالاخره تسلیم شدند. آن همه ادعایی که ژاپنی ها داشتند با آن بمب اتمی که علیه ژاپنی ها به کار رفت، منجر به این شده که ژاپن تبدیل به برده ی آمریکا شد. بالاخره این گونه نیست که ما بخواهیم معرفی کوتاهی از حق بکنیم و مردم هم از حق و باطل شناخت دقیق پیدا کنند و براساس آن بر مدار حق حرکت نمایند، بلکه ما

ص: 143

نیازمند این هستیم که خیلی جدی و عمیق اسوه های حق و معیارهای آن را به مردم معرفی نمائیم.

این که ما در حالتی که یک حکومت قوی در اختیارمان است و مردم هم پشتوانه ی آن هستند، در مقابل معدودی که یک سری هنجارهای دینی را شکستند، با این قدرت سنگینمان، برخورد کنیم، اصلاً در این جا عاشورا رخ نمی دهد. عاشورا ماجرایی کاملاً پیچیده و حتی به عکس این موارد دارد. ما برای عاشورایی بودن اوضاع، باید مواردی را کاملاً روشن نماییم.

سؤال مهمی که پاسخ گویی به آن در این قسمت ضروری به نظر می رسد این است که «چگونه این زمینه ها شکل گرفت و مرزهای حق و باطل و عزت و ذلت جا به جا شد و ثانیا این ها چگونه قابل تکرارند؟».

جوهر این بحث به مسأله ی نزاهت و طهارت قدرت برمی گردد. اگر بخواهیم دوباره نقبی بزنیم و عمق دیگری از اعماق ژرف واقعه ی عاشورا را دنبال کنیم، نزاهت و طهارت قدرت، بسیار مسأله ی مهمی است. اگر کاسب دچار فساد شود، راه تطهیر او موعظه ی اخلاقی است و باید تربیت شود که موازین شرعی کسب و کار را یاد بگیرد، و بعد هم هشدارهای سنگینی را که قرآن فرموده: «ویل للمطفّفین...» (مطففین، 1) و... .

اما سنخ فساد قدرت، با سنخ فساد یک کاسب خیلی فرق می کند، این ها اصلاً قابل قیاس نیست. وقتی قدرتی فاسد شود، برنامه ریزی می کند و پشت سر فساد قدرت، شبکه ی توطئه است. خیلی از غربی ها مطرح کرده اند که قدرت، ذاتا به سمت فساد میل می کند. اما این که آیا قدرت ذاتا تمایل به فساد دارد یا نه؟ به اعتقاد من پاسخ منفی است.

قدرت در شرایطی قرار می گیرد که فساد کننده به سمت آن توجه می کرده و برای آن برنامه ریزی می کند. این جا فرایند جریان ها و باندهای قدرت طلبی شکل می گیرد که به محض به دست گرفتن قدرت، آن را در راه فساد به کار می برند. به این صورت باندهای قدرت فسادانگیز شکل پیدا می کنند. هرجا که فساد قدرتی می بینیم، باید به دنبال باندهای پنهان و آشکار فاسد کننده ی قدرت بگردیم.

ص: 146

به عکس این نظریه ی معروف، قدرت، ذاتا، نه تنها میلی به فساد ندارد، بلکه بیشتر میل به سوی خیر و صلاح دارد. همه ی کسانی که دور هم جمع می شوند، برای ایجاد یک اراده ی جمعی، که اولین نقاط قدرت اجتماعی است، مقاصد خیر دارند، نه مقاصد شر. مگر این که همیشه به سراغ استثنائات، مثل دزدها و جنایت کارها برویم، این ها معمولاً عددهای نازل اجتماعی هستند، عددهای عمده ی جامعه (توده مردم)، که بالغ بر 90% را تشکیل می دهند، همیشه میل به صلاح دارند و به طور فطری، قدرت و فلسفه ی قدرت را از منظری خیر جویانه و خیر خواهانه می نگرند.

اصل و درون مایه ی نهضت عاشورا به مسأله ی نزاهت و طهارت و عدم نزاهت و طهارت قدرت برمی گردد. اگر حد اعلی از طهارت قدرت میسر نیست، باید حد متوسط و یا حداقل باشد. همین رعایت حداقل سبب شده که علی علیه السلام در زمان خویش به نهضتی همچون عاشورا احساس نیاز ننماید، اما امام حسین علیه السلام می فرماید که همه ی مسأله ی اساسی ما این است که فساد در جایگاه قدرت تصمیم گیری و جهت دهنده ی جامعه قرار گرفته و هیچ حداقلی از نزاهت و طهارت را رعایت نمی نماید. همین فراگیری و عاملیت قدرت فاسد است که مرزهای حق و باطل و عزت و ذلت را در هم می آمیزد.

در مدینه، به آن حضرت خبر از وقوع مفاسد و انحرافاتی مبنی بر انجام زنا و... می رسید، اما هیچ وقت امام علیه السلام نفرمودند ما باید عاشورایی در برابر آنها به وجود بیاوریم. آنچه که حرکت امام حسین علیه السلام به آن معطوف شد، قدرت فراگیری بود که در رأس آن یزید قرار داشت.

حضرت وجود قدرت فاسد فراگیر بوده است. زیرا این جاست که قدرت، مخاطره آمیز می شود و تمام مفاهیم جا به جا می شوند و یک دگردیسی وسیع در منظومه ی فکری جامعه به وجود می آید.

تعبیری از امام صادق علیه السلام وجود دارد که ایشان فرمودند: کار بنی امیه ترویج کفر نبود بلکه آنها اسلام اموی را خودشان ساختند و حتی نگذاشتند که مقایسه ای هم میان اسلام و کفر انجام بشود، زیرا در این صورت مردم می فهمیدند که اسلام اموی بیش از نود درصد با کفر اشتراک دارند(1).

پروراندن و بالندگی هنجارها و ارزش های خود امکانات و هزینه ی لازم را نداشته اند.

علت هم این است که با در دست گرفتن قدرت، اسیر آن می شوند و دیگر از ایجاد ارزش ناتوان می شوند.

نویسنده ی کتاب چیستی پست مدرن، خیلی زیبا بحث کرده است. می گوید: از جانب کمیسیون علمی آموزش عالی فرانسه سفارش دادند که تحقیقی راجع به علم و دانش امروزی انجام دهم. توضیحی که در زمینه ی پژوهش خودش می دهد، این است که اگر در صد سال اخیر امکاناتی که برای تولید دانش هایی که امروز داریم هزینه نمی کردیم و برای تولید دانش های دیگری هزینه می کردیم قطعا در آنها هم به نتیجه می رسیدیم.

ایشان می گوید: گفتمان علمی، ما حصل پول و سرمایه داری این قرن است.

منظور این است که بستر و زمینه ای را که ایجاد می کنید و برای آن صرف هزینه می نمایید، همان رشد می کند.

امام خمینی قدس سره این نکته را دریافت. اصلاً بحث کارکرد دولت همین جاست، عمده ی کار حاکمیت دینی همین است. عمده ی کار حاکمیت دینی برنده شدن در رقابت ها نیست، بلکه مهم این است که قدرت حاکمه برای حفظ، استمرار و تولید ارزش ها و هنجارها به کار رود. در این صورت، زمینه برای خیزش قدرت فاسد از بین می رود و اگر خلاف این اتفاق بیفتد، هیچ راهی جز حرکت عاشورایی نیست. یعنی اگر قدرت مولد و حاکمی که می تواند در مسیر هنجارها مانع ایجاد کند، یزیدی باشد، هیچ کاری جز حرکت عاشورایی نمی شود کرد.

تحلیل آن این قول مقام معظم رهبری (مد ظله) است که خیلی از خواص آن دوره نتوانستند مسأله را دریابند و نفهمیدند که وظیفه چیست.

نمی فهمیدند که میان شراب خواری و زناکاری تعدادی انسان در گوشه ای، با زناکاری یزید، تفاوت وجود دارد. با خود می گفتند که یزید هم مانند دیگران است.

ص: 149

شخصیتی همچون ابن عباس، که تمام شیعه روایات مستند به او را قطعی تلقی می کنند، همراه حضرت نشد، به خاطر این که نتوانست تمایزها را به دست بیاورد. به هر تقدیر این طیف از خواص در حرکت نکردن و کوتاهی مردم خیلی نقش آفریدند.

به طور کلی وقتی قدرت زمینه ی فساد پیدا کرد، گویی سمی را آهسته آهسته به روح و جان مردم تزریق می کند و لذا وضعیتی پیش می آید که خیلی از حق و باطل ها به هم آمیخته و خیلی از عزت و ذلت ها جا به جا می شود و ذائقه ی اجتماعی نمی تواند درک و فهم درستی پیدا کند.

آن نداشته باشیم (چون در عمل چالش هایی دارد) و نظر خود را معطوف به دموکراسی دینی نماییم.

این مسأله ریشه ی اصول فقهی دارد. فقهای ما با این بحث ها خیلی خوب می توانند همراه بشوند. مثلاً در واجبات کفایی اجتماعی، باید از یک طرف من به الکفایه را تعیین کنیم و از طرف دیگر باید مراحل آن، همچون کافی فی الورود، فی الاستمرار و فی الخروج، را هم در نظر بگیریم.

مثلاً کفایت فی الورود و کفایت فی الخروج و کفایت فی الاستمرار یعنی هم فرد، باید کفایت در ورود داشته باشد و هم کفایت فی الاستمرار در فقه ملاحظه می کنید که کفایت کننده باید دائما قائم به حد کفایت باشد. اگر وجود این شخص نمی تواند کفایت را حاصل کند، باید برود و شخص دیگری که کفایت به او تحقق پیدا می کند بیاید.

اصلاً مقوله ی کفایت، کفایت به نتیجه است، زیرا اگر کفایت به نتیجه نباشد همه ی کارها لغو است.

بنابراین برای تکاپو و تکامل مدیریت، جریانی لازم داریم که هم پشتوانه ی عقلانی داشته باشد و هم پشتوانه ی فقهی که بتواند همین مقوله را ساماندهی کرده و دائما قدرت را تنزیه نماید و همواره قائم به فضلیت باشد.

ص: 151

ص: 152

این است که: «یا لیتنی کنت معکم فأفوز معکم»؛ یعنی این که، گر چه امروز ما در آن عهد و زمان نیستیم که با شمشیر به کمک امام علیه السلام برخیزیم، اما وظیفه ی دیگری داریم و آن پاسداری زینبی از ثمرات آن قیام مقدس و بزرگ است.

ابزار ویژه ی شناخت نهضت امام حسین علیه السلام ، یعنی شناختی نوتر از شخصیت امام است.

در واقع، این نوشتار معطوف به مباحث جامعه شناختی است. لذا بحث را از رهبری آغاز می کنیم.

امام علیه السلام در این دوره ی نهضت تمامی اقدامات بایسته را عملی ساخته بود؛ یعنی اولاً ارتباط خود را با مردم پیوسته و تشدید می نمود؛ ثانیا آگاهی رسانی را به حداکثر ممکن رسانده بود و رسولان خود را به کوفه، بصره و بعضی از قبایل می فرستاد و خود در امّ القری و مرکز جامعه ی اسلامی، مکه به نشر حقایق می پرداخت؛ ثالثا اقدامات تأمینی لازم را در همه ی مسائل ملحوظ می داشت. که نمونه ی آن بردن تعدادی مرد مسلح به همراه خود تا در خانه ی ولید، به هنگام دعوت ولید از ایشان برای گفت وگو می باشد. دست پروردگان هوشیاری از نظر امنیتی همچون قیس بن مسهر صیداوی، دلیل آن است که این شیوه را امام همواره مد نظر داشته و یاران خود را نسبت به آن آموزش می داده اند و اصل تقیه ی اسلامی که تنها در شیعه از رواج خوبی برخوردار است یکی از آموزش های اساسی امامان در چنین مواقعی است. مگر نه آن است که «پلیس پنجشنبه» (شرطة الخمیس) سازمان مخفی اطلاع و امنیتی است که در شیعه به فرمان امیرالمؤمنین علی علیه السلام تأسیس شده و اکنون رهبری آن در اختیار امام حسین علیه السلام است؟ این ها و جز این ها دلالت تام دارد بر این که امام علیه السلام از همه ی فنون امنیتی استفاده می نموده اند. دلیل بارزتر این مسأله آن است که، امام علیه السلام به صرف رسیدن تعدادی نامه از دوردست، فریفته نشد و با تمام این ها، به تصور این که مبادا دسیسه ای پشت قضیه باشد، یا این که مردم ناسنجیده او را دعوت کرده باشند و یا گروهی از افراطیون بدون درک درستی از عواقب کار، با فشار، رأی مردم را اخذ نموده باشند و...، پسر عموی رشید و مبارز و آگاه خود مسلم بن عقیل را برای مشاهده ی عینی و ارزیابی دقیق تری از اوضاع، بدان سمت اعزام نمود.(1)

«حضرت تا مسلم بن عقیل را برای بررسی و اطمینان و اخذ بیعت نفرستاد، علی رغم نصیحت و دلسوزی های برادرش و بعضی از آگاهان علاقه مند سر راهش، تصمیم به اجرای قطعی آن کار خطرناک نگرفت، و چون از خلف عهد کوفیان و ترس و امتناع

ص: 157

سران از استقبال و پشتیبانی او، آگاه شد رسما قصد انصراف کرد، و اگر به مدینه برنگشت و به همراه کسان و یاران ایثارگر، با شجاعت و شهامت به جنگ و قتال پرداخت، برای آن بود که ابن زیاد به حکم خلیفه، اجازه ی مراجعت نداده، تکلیف به بیعت و تسلیم می نمود».(1)

موضوع دیگری که در خور اهمیت و دقت است، و امام علیه السلام هم سخت بدان اهمیت می داد استفاده از رأی صاحب نظران و افراد صاحب نفوذ است. چنان که در تشکیل شورای صحرا در منزل زباله و اخذ رأی از یاران، به ویژه فرزندان عقیل، مبنی بر ادامه ی راه مسلم تا پیروزی یا شهادت، این مطلب روشن می شود.(2)

نکته ای که بسیار باید مورد تأمل قرار گیرد، توجه به این موضوع است که چون ظاهرا یزید خلیفه است و ممکن است توده ی عوام را نسبت به امام علیه السلام بدبین نموده، ایشان را بر هم زننده ی نظام و اخلال گر و به عبارتی «باغی» بر جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله قلمداد کند و بدین وسیله موقعیت اجتماعی را از امام بگیرد، امام با این که خود در صدد چنین قیامی بود، اما هیچ جا آغاز کننده واقع نمی شد، تا در میان توده، موضع دفاعی و مظلومیت داشته باشد، نه موضع ظالم و طغیان گر. لذا می بینیم حرکت را از مدینه، زمانی آغاز کرد که با اولتیماتوم ولید و مروان روبرو شد. پس از آن نیز هرگز رأسا آغازگر نشد و این فرصت تبلیغاتی را به دشمن نداد و او را ناچار کرد تا یورش بر امام را آغاز نماید و اعلام کند گواهی دهید اولین کسی که تیر به سوی حسین افکند من بودم (ابن سعد در کربلا). این موضوع بر موقعیت برتر سیاسی و داشتن موضع سلطه ی آگاهی امام دلالت می کند و رهبری جنبش را از نظر خردمندی و دوراندیشی و حسن تدبیر ممتاز می گرداند.

آن چه در این جا بدان اشاره می کنیم، این است که نهضت حضرت امام حسین علیه السلام از موقعیت دوسر طلا برخوردار بود. یعنی به قول قرآن کریم «احدی الحسنیین» را در پی

ص: 158

داشت، اگر در مقابله از نظر ظاهری پیروز می شد به تشکیل حکومت دلخواه اسلام می پرداخت، و اگر شهید می شد هم ارکان حکومت را چنان متزلزل و ویران می نمود که بیش از چند صباحی نمی توانست به حیات خود ادامه دهد، و متعهدان جامعه به وظیفه ی خود در آن مرحله عمل می نمودند. (چنان که شد) زیرا امام یک شخص نبود، یک جریان بود که دورترین چشم اندازها را در دیدرس خود دارد.

الله بینی و بین القوم بالحقّ و هو خیر الحاکمین»، که در این بیانیه، امام علیه السلام موضع خود را اصلاح طلبی بیان نموده و امر به معروف و نهی از منکر و سیر در شاه راه شریعت نبوی و ولایت علوی را سرلوحه ی هدف خود می خواند.

هم چنین، در خطبه ی کوتاه، اما پرمعنایی که امام در مکه ایراد نمود و از شهادت خود در آن خبر داد، در پایان از مردم خواست که: «ألا و من کان فینا باذلاً مهجته موطنا علی لقاء الله نفسه فلیرحل معنا فإنی راحل مصبحا إن شاء الله»(1) هر کس سر بر کف، آماده ی پیوستن به خداست با ما بیاید.

امام علیه السلام همه جا هدف خود را، نجات جامعه از شر حاکمی همانند یزید و استقرار عدل و امان در مردم بیان نموده است و از هنگام خروج از مدینه تا آخرین لحظه های عمر خود بارها آن را برای مردم بازگو نموده و وظیفه ی آنان را در برابر حکومت ناحق و ستم پیشه روشن کرده است. شاید در منزل ذی حسم بود که امام علیه السلام با حر برخورد نمود و بعد از نماز عصر برای آنان خطبه خواند و فرمود: «أما بعد، أیها الناس! فإنکم إن تتقوا و تعرفوا الحق لأهله یکن أرضی لله، و نحن أهل البیت أولی بولایة هذا الأمر علیکم من هؤلاء المدعین ما لیس لهم، و السائرین فیکم بالجور و العدوان...».(2)

مردم! اگر شما از خدا بترسید و حق را برای اهلش بشناسید بیشتر مورد پسند خدا خواهد بود، در حالی که ما اهل بیت نسبت به ولایت امر جامعه برای شما سزاوارتر از این مدعیانی هستیم که حقشان نیست، و در میان شما به جور و تعدی رفتار می کنند.

اما از همه ی این ها روشن تر و کامل تر، بیان امام در خطبه ای است که برای سپاه حر ایراد نمود. امام، پس از ستایش خداوند به آنان فرمود: «... أیها الناس! إنّ رسول اللّه صلی الله علیه و آله

قال: من رأی سلطانا جائرا مستحلاً لحرام اللّه ناکثا لعهداللّه مخالفا لسنّة رسول اللّه یعمل فی عباداللّه بالإثم و العدوان فلم یغّیر علیه بفعل و لا قول کان حقا علی اللّه أن یدخله مدخله.

ص: 160

ألا و أن هؤلاء قد لزموا طاعة الشیطان و ترکوا طاعة الرحمن و أظهروا الفساد و عطّلوا الحدود و استأثروا الفی ء و أحلوا حرام اللّه و حرموا حلاله و أنا أحق من غیّر... نفسی مع انفسکم و اهلی مع اهلیکم. فلکم فیّ أسوة...»(1)؛ مردم! پیامبر خدا فرمود: هرکه سلطان ستم گری را ببیند که حرام خدا را حلال می شمارد و پیمان الهی را زیر پا می نهد، با سنت رسول الله مخالفت می ورزد، در میان مردم به شیوه ی ستم و تجاوز عمل می کند و در عین حال با کردار و گفتارش علیه او به غیرت نیاید، بر خدا حق است که او را هم، در ردیف او بنشاند. آگاه باشید که این جماعت به پیروی شیطان چسبیده اند و فرمان خدا را رها کرده، فساد را آشکار ساخته اند و حدود الهی را به تعطیلی کشانده، اموال عمومی را به خود اختصاص داده اند و حرام های خدا را حلال دانسته، حلالش را حرام کرده اند؛ و من سزاوارترین کسی هستم که به غیرت بیایم. در این بیعت شما، جانم با جانتان و کسانم با کسان شماست. و شما باید که به من اقتدا کنید...

همه دوست دارند با پرس و جو از یکدیگر در جریان اخبار تازه باشند. در چنین مواقعی خود به خود یک دستگاه خودکار مردمی ایجاد و فعال می شود و رهبران جنبش ها از این موقعیت می توانند به نفع مبارزه استفاده کنند. و چنان که در سِیَر و مقاتل نوشته اند، امام علیه السلام ، به ویژه از این دستگاه حداکثر استفاده را نموده و اخبار کوفه را از رهگذران و قبایل بین راه و مسافران حج استفسار می نموده است. نمونه اش را در ملاقات با فرزدق شاعر در نخستین منزل، ذات عرق؛ ملاقات امام با ابوهرة اسدی در منزل دوم، ثعلبیه؛ ملاقات با طرماح بن حکم طائی در منزل اجاء؛ ملاقات با دو نفر عرب عراقی در ارض حاجز (که خبر شهادت مسلم علیه السلام را می دهند؛ سپس در منزل بعدی، واقصه؛ از بسته شدن مرزهای کوفه به وسیله ی رهگذران واقف می شوند؛ و زهیربن قین بجلی به خدمت امام علیه السلام مشرف می شود)؛ ملاقات امام علیه السلام با دو نفر از مردم بنی اسد در منزل زباله (که از تسلط کامل ابن زیاد بر کوفه آگاه می شوند) به خوبی می توان دید.(1)

بنابراین، کاستی از این جهت در برنامه ی امام علیه السلام وجود نداشته است.

ثانیا قبایل وفاداری چون قبیله ی اسد و مذحج و خزاعه و حمدان و طی و غیر آنها در بصره و کوفه بودند که شدت وفاداری شان در قضیه ی قیس بن سعد انصاری (رئیس خزرج) نسبت به امام علی علیه السلام و امام حسن علیه السلام در جای خود، بر همه آشکار شد، و وقتی قیس از بیعت با معاویه سر باز زد و عمروعاص پیشنهاد جنگ با او را داد، معاویه پرخاش کرد و گفت مرا به جنگ با صد هزار مرد جنگی وامی داری؟ و نامه ی سفید امضا برایش فرستاد. همه ی اینان برای یاری امام حسین علیه السلام حاضر بودند. (اما علت این که چرا در کربلا تمام آنها حضور نداشتند مسأله ی دیگری است که جداگانه باید بحث شود) و به طور کلی باید گفت، آن همه نامه ی دعوت به امام بی خودی و از سر تعارف نبوده است (چنان که بعدا مسلم هم این موضوع را تأیید کرد).

نمونه ی دیگر از وجود یاورانی برای امام علیه السلام ، پاسخی است که ایشان به طرماح بن عدی (حکم) در منزل اجاء داد، آنگاه که به امام پیشنهاد کرد به سوی قومش، طیّ برود و بین اجاء و سلمی فرود آید و رهبری 20 هزار طائی وفادار و پیش مرگ را به عهده بگیرد، تا دست هیچ کس به آن حضرت نرسد، امام در جواب فرمود:

«إنّ بینی و بین القوم موعدا (قولاً) لانقدر معه الانصراف (أکره أن أخلفهم)، فان یدفع اللّه عنّا فقدیما ما أنعم علینا و کفی، و إن یکن ما لابدّ منه ففوز و شهادة إن شاء اللّه»(1) بین ما و این قوم، یک قراری است که نمی توانم یک جانبه آن را نادیده بگیرم... که این مطلب بر وجود چنین نیرویی در این منطقه برای امام علیه السلام هم دلالت می کند. و این جاست که امام احساس می کند

ص: 163

نیروی کافی و لازم وجود دارد و حجت را بر خویش برای قیام و ایستادگی در برابر حکومت وقت، تمام شده می بیند. اکنون چنین شرایطی را امام در پیش روی خود حس می کند و خود را مکلف به ادامه ی این راه می بیند. پس از نظر امام، نیروی انسانی واجد شرایط وجود داشته است و لذا «در برابر افکار عمومی و وجود نیروی کافی و در برابر قرآن کریم و اسلام عزیز احساس مسؤولیت بیشتری می کند و تصمیم می گیرد به تقاضای مردم جواب مثبت بدهد و با تشکیل حکومت نیرومندی، اسلام و مسلمانان را از آن وضع پریشان نجات بخشد.»(1)

بید رجل من اهل بیتی ثمّ تفرّقوا فی سوادکم و مدائنکم حتی یفرّج اللّه. فانّ القوم إنّما یطلبونی و لو أصابونی لهوا عن طلب غیری.»(1) نیکوترین درود را بر خدا می فرستم و در سختی و شادمانی او را سپاس می گویم. خدایا شکرت که ما را به کرامت نبوت مفتخر کردی و قرآن را به ما آموختی و گوش و چشم و دل حق بین به ما دادی و از مشرکین مان نگردانیدی. سپس، من یارانی برتر و بهتر از یارانم، و خاندانی نیکوکارتر و پیوندگزارتر از خاندانم ندیده ام، خدا به همه تان پاداش نیک عطا فرماید، ولی من فردا را روز درگیری خود با این دشمان می بینم؛ و شما بدانید که من به همگی رخصت دادم، بروید و هیچ زنهاری از من بر شما نباشد. اینک شب همه را پوشیده است و می توانید آن را چون شتری رهوار بگیرید، آن گاه هرکدام از شما دست یکی از دودمانم را بگیرد و از هم جدا شوید تا به محله ها یا شهرهای خود برسید شاید خدا فرجی کند. چه آن که این قوم، جز من دنبال کسی نیست، وقتی بر من دست یافتند از تعقیب دیگران منصرف می شوند.

این عده ی اندک به لحاظ عدد، ولی بی شمار به لحاظ کیفیت، چنان از سر عشق و ایمان، با نهایت الحاح و زاری پاسخی به امام دادند که انسان با خواندن آن، مو بر تنش راست می شود و بی اختیار در برابر آنان متواضع می شود. مثلاً مسلم بن عوسجه گفت: «ما تو را در میان این همه دشمن رها کنیم؟ کی عذر خود را در پیشگاه خدا آورده ایم؟ نه، هرگز. به خدا که چنان با نیزه ام بر آنان بشورم که تکه تکه شود. آن گاه با شمشیرم تا آنجا با آنان بستیزم که فقط قبضه اش در دست من بماند. اگر هیچ سلاحی برای جنگیدن نداشته باشم با سنگ به جان آنان خواهم تاخت...»(2)

و از این روی، می بینیم این اهرم نیز در اختیار امام بوده است.

ص: 165

بیعت نمی کنم؟ به خدا اعتقادم این است که آن که آلوده به خون حسین بشود روز قیامت نزد خدا کفه ی حسناتش خالی است. و این گفته نشان می دهد، موقعیت دینی امام علیه السلام نزد امویان هم اعتبار داشته است تا چه رسد به دیگران.

اسناد متعددی موجود است که بر داشتن موقعیت اجتماعی بسیار بالای امام علیه السلام در عصر خود دلالت می کند:

1 ) در سند دیگری می خوانیم که مروان به ولید گفت: اگر او امشب از این جا بدون بیعت بیرون برود دیگر دستت به وی نخواهد رسید، مگر پس از جنگ و کشتار وسیعی؛ بهتر است همین جا حبسش کنی تا آن که یا بیعت کند و یا گردنش را بزنی. امام علیه السلام پس از شنیدن این سخنان از جا جست و رو به مروان کرد و گفت: پسر زن چشم آبی! تو می خواهی مرا بکشی یا او؟ به خدا که خیلی بیراهه می روی. (و در روایت خوارزمی امام علیه السلام گفت تویی که دستور قتلم را می دهی؟ اگر می خواهی امتحان کن! بلند شو اگر راست می گویی گردنم را بزن!(1)) و این حرکت مقتدرانه ی امام علیه السلام در میان گارد ولید نشان از داشتن آن چنان موقعیتی می دهد که به ولید یا مروان جرأتی در آن حد نمی دهد. این در حالی است که ابن زبیر که او هم از موقعیت عربی بالایی برخوردار بود، از ترس ولید در خانه ی خود پنهان شده بود و در مقابل تهدید و دشنام رئیس پلیس ولید به عذرخواهی افتاده، و وعده ی آمدن در آینده می دهد.(2)

2 ) ابن زبیر در مکه با امام علیه السلام ملاقات می نماید و از امام می خواهد که قیام خود را آغاز کند و به امام علیه السلام قول می دهد که من هم با تو بیعت می کنم و از تو جدا نخواهم شد. این امر در حالی معنا می دهد که بدانیم ابن زبیر خود، داعیه دار خلافت است و حقیقتا هم از آن موقعیت برخوردار بود. چنان که دیدیم بعد از شهادت امام علیه السلام برای مدت چهار سال خلافت خود را اعلام کرد و دستگاه یزید از دفع او عاجز ماند. با این قیاس منطقی

ص: 167

می توانیم به اوج عظمت و موقعیت اجتماعی امام علیه السلام پی ببریم.(1)

3 ) مهم ترین ادعا برای این مطلب چیزی است که حتی از لابه لای سخنان باطل یزید وقتی سر امام علیه السلام را به نزد او آوردند قابل استنباط است.

یزید رو به حاضران کرده می گوید: می دانید این از کجا سرچشمه گرفت؟ و سپس ادامه داد: حسین معتقد بود که پدرش علی از پدرم برتر است و مادرش فاطمه از مادرم، و جدش رسول الله از جدم، و خودش نیز از من برتر و سزاوارتر به این امر است. اما این که پدرش برتر باشد در واقعه ی حکمیت معلوم شد (مغالطه کرد)، ولی این سخن که مادرش برتر است به جان خودم سوگند که فاطمه دختر پیامبر از مادرم به مراتب برتر است، و اما جدش، باز هم به خدا سوگند کسی نیست که به خدا و روز قیامت ایمان داشته باشد و بتواند برای رسول الله در میان ما همتا و برابری بیابد. ولی حسین فقط در این جا اشتباه کرد که از در اجتهاد و فقه خود وارد شد و این آیه را نخواند که: «قُلِ اللّهُمَّ مالِک الْمُلْک تُوءْتِی الْمُلْک مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْک مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیَدِک الْخَیْرُ إِنَّک عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ». یزید پیروزی خود بر امام حسین علیه السلام را فقط مشیت الهی می داند نه عزت و اعتبار اجتماعی، و در این قسمت معتقد است که حسین بر من می چربد (با این حال چگونه برخی مانند ابن خلدون بی راهه می روند!).(2)

4 ) سند عینی دیگری که به وقوع پیوستن آن، این موضوع را اثبات می نماید، قیام های پیاپی توابین و دیگران در انتقام گیری از خون شهیدان مظلوم کربلاست که سرانجام به زوال دولت یزید منتهی شد؛ همان چیزی که معاویه، یزید را از آن پرهیز می داد. چه آن که در این قیام های وسیع و مکرر تمامی منطقه ی عراق و حجاز به حرکت درآمده بودند، و این خود دلیلی بر موقعیت اجتماعی بسیار بالای امام علیه السلام است. پس امام از این

ص: 168

اهرم علمی برای مشروعیت و معقولیت قیام برخوردار بوده اند.

امر را بر مردم مشتبه ساخت.(1) چنین فرصتی هم برای یزید تا آخر عمر معاویه پیش نیامده بود و از نظر مردم همان یزید سابق بود و کاملاً منفور خاص و عام. بنابراین برای امام فرصت زمانی عالی، برای اظهار قیام و قبول رهبری جنبش را فراهم آورده بود.

2 ) در مورد مکان مناسب برای قیام، سه نقطه را باید بررسی نمود: مدینه، مکه و عراق.

مدینه به دلیل قداست مرکزیت وحی، مرقد مطهر پیامبر صلی الله علیه و آله و صحابه ی کبار رسول الله مورد عنایت خاص امام بود و از پایمال شدن حرمت آن به وسیله ی جنگ و خون ریزی در آن به شدت پرهیز می نمود. وانگهی، دلایل مردمی داشت که امام علی علیه السلام هم آنجا را به عنوان کرسی خلافت انتخاب ننمود.

مکه را هم امام علیه السلام به همان دلیل، بلکه شدیدتر مناسب نمی دانست به ویژه آن که امام علیه السلام از جدش پیامبر صلی الله علیه و آله سخنی را شنیده بود که حرمت این خانه به وسیله ی قوچ این امت پایمال خواهد شد و در جواب عبد الله بن زبیر همین مطلب را گفت و فرمود: اگر یک وجب بیرون حرم کشته شوم بهتر از یک وجب داخل آن است.(2) و الاّ از نظر مطالعات نظامی عالی ترین نقطه برای مرکزیت قیام امام حسین علیه السلام بود و دلایل مردم شناسی آن را تأیید می کند (موقعیت تبارشناختی امام به عنوان سلاله ی شریف قریش).

بدین ترتیب، عراق و ایران تنها جایی می ماند که علاوه بر نداشتن این موانع، مقتضی هایی هم برای انتخاب دارد(3)؛ یعنی هم حیات سیاسی اجتماعی امام علیه السلام را حفظ می کرد و هم او را در موقعیت مناسبی برای قیام قرار می داد.

شبهه ای که در این جا ممکن است برای برخی پیش آید، این است که با این که در منزل زباله تغییر شرایط به اطلاع امام علیه السلام رسید، چرا به سمت نقطه ی امنی نرفت (مثلاً

ص: 170

اجاء).

پاسخ همان چیزی است که امام علیه السلام به طرماح گفت؛ یعنی اگر امام علیه السلام براساس عهدی که در پاسخ بیعت کوفیان و بصریان طی نامه ی خود با آنان بسته بود عمل نمی کرد، جای اعتراض مردم بر امام علیه السلام باقی بود، وانگهی نقض عهد از گناهان بزرگ است و امام علیه السلام به همان دلیلی که امام است، از ارتکاب اعمالی این چنین بری است. مسأله ی دیگر آن است که پس از اهمالی که ولید در مورد امام علیه السلام به خرج داد، یزید او را عزل و عمرو بن سعید العاص را با حفظ سمت، والی مدینه گردانیده بود و او هم همان روشی را که در مکه اعمال می کرد در مدینه اعمال و دامنه ی فشار را تنگ گردانیده بود، لذا مکه و مدینه هر دو ناامن شده بودند. لیکن کوفه هنوز برق امیدی داشت. دیگر آن که این اخبار یقین نمی آورد و در منزل ذی حسم یا قادسیه، وقتی آن حضرت به نقض عهد آنان یقین نمود از حر خواست تا اجازه دهد به جایی دیگر برود و حر هم مانع نشد. اما پس از چندی پیکی از کوفه برای حر پیامی آورد که نگذارد امام به هیچ نقطه ای برود، لذا حر از ادامه ی مسیر امام به هر نقطه ی دیگر جلوگیری کرد.(1)

أکون ذلک الکبش»؛ از پدرم شنیدم که قوچی در این کعبه، حرمتش را از بین خواهد برد و من نمی خواهم آن قوچ باشم.(1) و به برادرش محمد حنفیه ابتدا فرمود: یزید می خواهد با دسیسه مرا در حرم دستگیر کند و خونم را در آن بریزد، و محمد حنفیه پیشنهاد می کند حالا که این طور است پس به سمت یمن یا نواحی دشت برو. امام علیه السلام

می گوید در این پیشنهاد فکر می کنم. و دوباره وقتی می بیند امام هم چنان در رفتن به عراق مصرّ است به امام می گوید مگر به من قول ندادی در مورد پیشنهادم فکر کنی؟ امام فرمود: «أتانی رسول اللّه صلی الله علیه و آله بعد مفارقتک فقال یا حسین اخرج (إلی العراق) فإنّ اللّه شاء أن یراک قتیلاً» و وقتی اعتراض می کند که پس این اهل و عیال را چرا می بری؟ می گوید: «انّ اللّه شاء ان یراهنّ سبایا»(2). در منزل ثعلبیه به ساهره ی ازدی که علت خروج امام علیه السلام را می پرسد، می گوید: «بنی امیه حق مرا غصب کردند، صبر کردم، به خاندانم بد گفتند، شکیبایی نشان دادم، اکنون در صدد ریختن خون من برآمده اند، می دانم سرانجام مرا خواهند کشت...(3) (و در روایتی: این جماعت اگر در سوراخ جانوری بروم مرا بیرون آورده، خواهند کشت.(4) چنان که دیدیم به طرماح بن الحکم الطائی فرمود: این مردم به من نامه نوشته و برای زمامداری خود دعوتم نموده اند و من به آنها قول داده ام، باید بروم.

این ها از طرفی، و از طرف دیگر کارهایی که ظاهرا با استاندارد نظامی / سیاسی آن روز و امروز جور در نمی آید و شاید بتوان با استناد به حلیت مکر در جنگ آنها را

ص: 172

توجیه دینی هم کرد، مانند جنگ نمودن با سپاه هزار نفری حر و درهم شکستن آنها تا هم مانع ورود به کوفه برداشته شود و هم یاران امام در کوفه و جاهای دیگر روحیه بگیرند و به یاری ایشان بیایند و جریان بر عکس آنچه شد پیش برود. این ها نیز علاوه بر آن مسأله را برای انسان متفکر مؤمن به امام، مورد تأمل بیشتر قرار می دهد تا به سرّی که در این کارها بوده است بنگرد و راز آن را کشف نماید. زیرا پر واضح است که امام به همه ی آنچه ما و سایر دوستان امام در آن زمان می فهمیده اند، واقف بوده و خود یکی از سرداران رشید و پر تجربه در جنگ های نهاوند و سپس صفین بوده است.

البته تنها در مورد امام این سؤال ها مطرح نیست، در قضایای مسلم بن عقیل و نکشتن ابن زیاد در خانه ی هانی (یا شریک بن اعور) که می توانست او را به دام خود اندازد، و این که پس از آن اجتماعی که یاران امام بر گرد مسلم کردند چرا از فرصت برای تشکیل حکومتی استفاده نکرد، و...نیز چنین سؤال هایی وجود دارد که در پاسخ مسلم، راز آنها نهفته است که: پیامبر فرموده اند: «الایمان قید الفتک» (ایمان مانع پاتک زدن و شبیخون زدن است) یعنی در نوع کار امام و شاگردان زبده ی ایشان آنچه بیشتر از هر چیز دیگری اهمیت دارد، ارزش هایند نه نفس پیروزی.

پس برای این که بتوان به راز کارهای امام علیه السلام و رهروان راه ایشان پی برد، باید امام را قبل از هر چیز، بشناسیم. تا روشن شود که امام اصولاً به دنبال چه چیزی بوده اند و آیا آن هدف متحقق شده است یا نه؟

فرق مهم امام حسین علیه السلام و ابن زبیر در همین جا معلوم می شود که برای ابن زبیر فقط حکومت مطرح بود و لذا از کعبه سپری برای خودش ساخت و از دین به عنوان نردبانی برای رسیدن به مقاصد دنیوی خود استفاده کرد؛ لیکن برای امام علیه السلام ، احیای سنت های دین خدا و پاسداری از ارزش های آن مطرح است و لذا از خون خود سپری برای حفظ حرمت کعبه می سازد، و می گوید «ان کان دین محمد لم یستقم إلاّ بقتلی یا سیوف خذینی».

«گر جز به کشتنم نشود دین حق به پا

ای تیغ ها بیایید بر جان من جهید!»

ص: 173

و به قول یکی از نویسندگان، برای امام «مسأله بالاتر از مرگ است، امام مرگ را در راه آن استقبال می کرد، او را از خطر می ترساندند او می گفت به قتلگاهم می روم».(1)

امام علیه السلام از آن جهت امام است که بر قله ای از معرفت قرار دارد و به وسیله ی آن می تواند بر غیب آگاهی انسان عادی اشراف داشته باشد و از این رو در رأس کاروان بشریت قرار می گیرد تا پیشوایی آن را به عهده بگیرد و این غیب همان چیزی است که با ادراکات انسانی در شرایط عادی غالبا، مغایرت پیدا می کند و برای انسان های عادی سؤال انگیز می شود. چیزی در ردیف آنچه، پیرِ مرادِ موسی علیه السلام می دید و او، آن موقع از ادراکش ناتوان بود و لذا دائم بر او اعتراض می نمود. و او به زبان حال به موسی می گفت:

تو مو می بینی و من پیچش مو

تو ابرو من اشارت های ابرو

تو قد می بینی و من جلوه ی ناز

تو مژگان، من نگاه ناوک انداز

نکته ی قابل تأمل در این جا این است که مسأله در مورد هر امامی هر طور که هست، در مورد امام حسین علیه السلام و قیام ایشان از نظر ماهیت چیز دیگری است و به مراتب عمیق تر. مگر نه آن که قیام های فراوانی در طول تاریخ از انبیا و اولیا و مصلحان به یاد داریم که هیچ کدام از حد یک واقعه بالاتر نرفته است؛ حتی آن همه غزوات، بالاخص جنگ احد که پیامبر صلی الله علیه و آله در اوج مظلومیت قرار گرفت، و جنگ صفین که آن هم اوج مظلومیت امام علی علیه السلام را تداعی می کند؛ همه ی این ها هر چند که در تاریخ ثبت شده است، لیکن جاودانه و الگو نشده اند. اما قیام به ظاهر مغلوب امام حسین علیه السلام که در عاشورا، از صبح تا ظهر اتفاق افتاد، برای همیشه ی تاریخ اسلام بلکه انسان جاودانه شد؛ تا جایی که آنتون بارای مسیحی آن را در ردیف فدای مسیح قرار می دهد و حتی از آن برتر می رود و می گوید: «شهادت امام حسین علیه السلام به چنین شکل دردناک و دراماتیکی بود که او را در مرتبه ای فوق همه ی شهیدان قرار داد و معلم و سیدشان کرد»(2) و در

ص: 174

جایی دیگر می گوید کاری که حسین کرد برای همیشه ی تاریخ و انسانیت زنده و باطراوت است. وی در یک تحلیل از قیام اباعبدالله می گوید: «اکنون چنین قیامی با این ماهیت دارای کیان مستمر و جاودانی است. چنان که هر جا یک انقلابی در آن بایستد آن جا کربلاست و هر ضرب تیغی که صدایش برخیزد، در عاشورا و برای دفع مفاسد دستگاه حاکمه در هر زمانی است، و هر قطره ی خونی که به عنوان فدای حق ریخته شود همواره آشکارا حضور انسان سرزنده را برای شهادت طلبی در راه عبودیت حق اعلان می دارد» و می گوید «با این حال تا ماهیت قیام امام حسین علیه السلام را در چنین چارچوبی بنگریم، آیا سزاوار نیست که حسین را نه تنها شهید اسلام، بلکه شهید مسیحیت و یهودیت و هر دین و ایدئولوژی دیگری بدانیم؟».(1)

آن چه امام حسین علیه السلام را برای همه ی تاریخ اسوه کرد و قیامش را تا همیشه ی تاریخ جاویدان نمود، رمزی است که در متن قیام امام علیه السلام نهفته است و آن مسأله ی «ثار» بودن اوست. مگر شوخی است که در میان این همه پیامبران الهی شهادت هیچ کدام، جنبه ی ثاراللهی به خود نگرفت و حتی شهادت امام علی علیه السلام که با آن، پشت عدل دو تا شد چنین جنبه ای نیافت، ولی امام حسین علیه السلام با شهادتش «ثار اللّه» شد. رمز مطلب در این است که قیام امام «ثار» همه ی انبیاست، از آدم علیه السلام تا خاتم صلی الله علیه و آله و تا برادرش امام حسن علیه السلام . زیرا در قیام امام حسین علیه السلام ، پیام به خون خفته و ناکام مانده ی هابیل و نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و محمد و علی و حسن علیهم السلام و همه ی انبیای تاریخ نهفته است و با یادکرد آن، از همه ی آنها یاد می شود و هر عزمی بر انتقام از این خون، انتقامی است که بر یکایک آن مظلومان گرفته می شود. پس امام حسین علیه السلام به واقع، ثار تاریخ انسانیت است و از این رو با قیامش معلم گاندی هندو نیز می شود. بنابراین امام حسین علیه السلام یک شخصیت عادی نبود تا کارش رمز عادی به خود بگیرد و با این پاسخ های عوامانه به رفع شبهات آن بپردازیم. باید حسین علیه السلام را در موقعیت میوه ی درخت «ولایت اللّهی» انسان

ص: 175

در درازای تاریخ بنگریم که بار آن همه را بر دوش گرفته است و باید همه ی آن آرمان ها را با قیام خود برآورده کند و عمده ی آنها با ریختن خونش برآورده می شود. (زیرا در عرب مرسوم نبود که به صرف این که کسی از بیعت امتناع نمود بهانه ای به دست آید تا او را بکشند. یعنی نه مجوز عرفی برای یزید در کشتن امام بود و نه شرع چنین اجازه ای به او می داد؛ و اگر او اقدام به قتل امام می نمود کینه ی دیرینه ی او با رسول اللّه صلی الله علیه و آله و حس انتقام جویی اش را آشکار می کرد و به رسوایی او می انجامید؛ چنان که همین طور هم شد) بنابراین اگرچه می داند کشته می شود اما در عین حال وظیفه ی خود می بیند از مرگ در راه چنان هدفی با آغوش باز استقبال کند و چنان که گفتیم اگر سربازی بداند برای خنثی کردن مین های این دشت در نهایت کشته خواهد شد اما اگر نرود و از خطر بگریزد تمام سپاه در کام هلاک می افتند. آیا استقبال او از چنین مرگی جز رشادت است؟ این جاست که نمی توان گفت با این که او علم داشت کشته می شود چرا خطر کرد.

ص: 176

4 ) فلسفه ی تکرار مراسم عزاداری امام حسین علیه السلام .

11 ) القای روح آزادگی و جوانمردی به مردم، در هر موقعیت؛

12 ) تعلیم شجاعت و شهامت در برابر قدرت های استکباری و ستمگر؛

13 ) آماده سازی مسلمانان مؤمن و صالح برای تحمل سختی ها و مصیبت های مسیر نهضت، برای احیای اسلام؛

14 ) احیای آخرت گرائی و کنار گذاشتن دنیاگرائی و ماده مداری؛

15 ) تبیین فسادها، آلودگی ها و نابهنجاری های جامعه ی اسلامی آن زمان؛

16 ) احیای امر به معروف و نهی از منکر که مهم ترین تکلیف عملی و همگانی مسلمین است و دین، آن را ضامن هستی، صلاح و عدل قرار داده است. با توجه به اهمیت و نقش این فریضه ی الهی، امام حسین علیه السلام علت غایی قیام و نهضت خویش را زنده کردن آن دانسته و در وصیتنامه ی خود، که خطاب به برادرش محمد بن حنفیه بوده است، می فرماید: من براساس خودخواهی و سرکشی یا خوش گذرانی و فساد و ستمگری خروج نکرده ام، بلکه هدف من از این سفر پدیدار کردن اصلاح در میان امت جدم است، می خواهم به معروف، امر و از منکر، نهی نمایم.(1)

و فرمود: خدایا تو می دانی آنچه می خواهم انجام دهم به انگیزه ی رقابت در سلطنت و آرزوی زیادی اموال زوال پذیر دنیا نبوده، بلکه برای این است که علائم و نشانه های آشکار دین تو را به عالم بنمایم و اصلاح را در سرزمین تو ظاهر کنم تا بندگان مظلوم تو ایمن گردند و حدود تعطیل شده بر پا شوند.(2)

در هر حال اجرای امر به معروف و نهی از منکر موجب حفظ همه ی فرایض الهی است و نقش بسزایی در همه ی ابعاد جامعه دارد و آنها را از فراز و نشیب،

ص: 179

حفظ و در مسیر مطلوب قرار می دهد.

امام باقر علیه السلام در این باره فرمود: امر به معروف و نهی از منکر راه انبیا و روش صالحان است؛ فریضه ای بزرگ که دیگر فرایض را نیز استوار سازد و با اجرای آن راه ها امن، کسب ها حلال، حقوق مردم مسترد و زمین آباد گردد. با دشمن به انصاف رفتار کنید، همه ی امور راست گردد.(1)

بیان کنند و تنها به مطالبی که شور آفرین است بسنده ننمایند. تأسف در این است که علی رغم جوش و خروش ها در عاشورای حسینی، در هر سال، فلسفه ی قیام عاشورا که شعور آفرین است کم رنگ تر و یا به سخن دیگر مخفی تر و در برابر، کارهای شور آفرین پررنگ تر و به بیان دیگر آشکارتر می شود. باید دانست تا مبلغان، نویسندگان و شعرای ما هدف واقعی عاشورا را ندانند و برای مردم روشن نسازند، هیچ گاه اثر مطلوب بر مراسم آن بار نخواهد شد.

2 ) بر آنان است که از بیان مطالب نادرست و پرداخت های خلاف منطق و عقل خودداری کنند.

3 ) بر کارکنان و دست اندرکاران مجالس سوگواری است که در مراسم حسینی از انجام کارهای ناشایست نسنجیده و وهن آور، که در مبانی اصیل و معتبر اسلامی دلیلی بر آنها وجود ندارد و مغایر با عقل و شیوه ی امامان علیهم السلام و سیره ی عقلا و متشرعه است پرهیز شود، زیرا این کارها دست آویزی برای دشمنان تشیع و عوامل مزدور استعمار خواهد بود تا همه ی مراسم را زیر سؤال ببرند.

باید دانست اگر عملی را بدون دلیل شرعی به دین یا مذهب نسبت دهیم، بدعت و حرام محسوب می شود و بزرگ ترین گناه این است که انسان بدعت را به جای مستحب قرار دهد.

4 ) باید برگزارکنندگان مراسم عزاداری روش های مراسم عاشورا را در هر زمان به گونه ای که متناسب و هماهنگ با تکامل ذهنی جامعه ی آن زمان باشد برگزینند. شیوه و روش کارها با تحول زمان و شرایط، تحول پیدا می کند و باید شیوه ای را اختیار کرد که هماهنگ با ذهنیت کنونی جامعه باشد.

نیست، زیرا تحول روش ها با تحول شرایط زمان و تکامل ذهنی جامعه در راستای تاریخ برای همه ی ابعاد زندگی، اعم از مادی و معنوی، همواره بوده است و طرفداری متحجران، سطحی نگران و جمود گرایان بر استمرار آنها تأثیری نداشته است. پس اصل اقامه ی مراسم عزاداری، اگر چه همواره ثابت و تحولی در آن نیست، ولی شیوه و روش آن باید مطابق شرایط زمان متحول شود و شیوه ی مناسب هر زمانی باید جایگزین شیوه ی پیشین گردد تا بتواند برای جهانیان الهام بخش و درسی از مبارزه در راه احیای حق و ابطال باطل باشد، تا دشمنان نتوانند از آنها سوء استفاده نمایند.

پس باید در موقع عزاداری سعی و کوشش فراوان شود که باعث گرایش بیشتر جهانیان به آن حضرت و هدف وی شود. پیداست کارهای خلاف منطق و عقل، بلکه خلاف شرع، آن هم با شیوه های نادرست، هیچ گاه نمی تواند هدف مراسم را حاصل نماید، بلکه به عکس می تواند تأمین کننده ی مقاصد دشمنان باشد.

دشمن، شب و روز در تلاش است که با نسبت دادن اعمال دور از عقل به پیروان این مذهب از حرکت آفرینی وسیع توده ها علیه ظلم و استکبار، از راه مراسم عزاداری امام حسین علیه السلام ، جلوگیری نماید، لذا باید با اتخاذ روش های درست راه را بر آنان بست.

و تعدی و تجاوز معلوم شود و با هم خلط نگردند.

ما بر این باور و اعتقادیم که عاشورا یک الگوی جاودانه در تاریخ و یک جریان آموزنده ی مهم و مستمر در سراسر زندگی بشر به حساب آمده و می آید و درس مهم آن عبارت است از مبارزه ی درست و عادلانه با ظالمان و ستمگران و بیدادگران. بی تردید نهضت امام حسین علیه السلام بزرگ ترین نهضت اصلاحی برای حاکمیت حق و عدالت و محکومیت ظلم و باطل، پس از بعثت رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده است. لذا همیشه در طول تاریخ دشمنان اسلام با اقامه ی عاشورا مخالف بوده و سعی داشته اند که آن را به تعطیلی بکشانند و یا این که به گونه های مختلف آن را لکه دار جلوه داده و تحریف نمایند.

9 ) احیای مجدد امر به معروف و نهی از منکر در جامعه ی اسلامی؛ 10 ) احیای سیره ی پیامبر صلی الله علیه و آله در بین مسلمانان؛ 11 ) جلب عواطف مردم به سوی خاندان اهل بیت علیهم السلام ؛ 12 ) درک مسلمانان از ارزش شهادت در راه خدا و نترسیدن از مرگ؛ 13 ) برقرار شدن ارتباط قلبی و فکری مردم با قیام امام حسین علیه السلام ؛ 14 ) اعتقاد به این که مردن با عزت برتر از زندگی با ذلت است.

تشکیل این گونه مجالس مخالف بوده و سعی و تلاش داشته اند که آنها را به تعطیلی بکشانند و یا به گونه های مختلف آنها را لکه دار جلوه دهند.

شعور آفرین است، مخفی تر و در برابر، کارهای شور آفرین آشکارتر است.

یکی از اهداف مهم امام حسین علیه السلام همان گونه که در وصیتنامه ی خود یادآور شدند، احیای امر به معروف و نهی از منکر بوده است. لذا باید پیروان ایشان از همه چیز بیشتر به آن اهمیت دهند. باید دانست مراسم وسیله است نه هدف، ولی با کمال تأسف اکنون، عکس شده است و وسیله را جایگزین هدف قرار داده اند. مراسم برپا می دارند، ولی به احکام الهی و مسائل دینی و امر به معروف و نهی از منکر اهمیت نمی دهند و در صدد اصلاح خود و جامعه برنمی آیند.

باید دانست هدف اصلی حضرت امام حسین علیه السلام از قیام و نهضت خود اصلاح جامعه بود، یعنی همان هدفی که همه ی انبیا علیهم السلام به منظور تحقق بخشیدن به آن مبعوث شده اند. مکتب انبیا علیهم السلام را چنین عقیده است که انسان در هر مقامی که قرار دارد باید فدای جامعه ی اسلامی شود؛ در صورتی که حفظ آنها منوط به فدا شدن او باشد. امام حسین علیه السلام بر این اساس نهضت خویش را علیه ستم کاران آغاز کرد و نه تنها خود، بلکه کلیه ی یاران او در راه این هدف جان فدا کردند. حضرت علیه السلام در تشریح هدف نهضت خود می فرماید: خدایا تو می دانی، آنچه ما می خواهیم انجام دهیم به انگیزه ی رقابت در سلطنت و آرزوی زیادی اموال زوال پذیر دنیا نبوده، بلکه برای این است که علائم و نشانه های آشکار دین تو را به عالم بنمایانیم و اصلاح را در سرزمین تو ظاهر کنیم.(1)

و به مردم خطاب کرد و فرمود:

هر کس سلطان جائری را ببیند که حرام خدا را حلال نماید، پیمان الهی را در هم شکند و با سنت رسول خدا مخالفت نماید و در بین بندگان، راهِ گناه و تعدی را پیش گرفته باشد و او با چنین حاکمی، با عمل و گفتار خود، مخالفت

ص: 187

نکند بر خداست که این شخص را در جایگاه اصلی اش که جهنم است، قرار دهد.(1)

از این روایت و روایات دیگر که از امام حسین علیه السلام نقل شد به دست می آید که منظور وی از قیام این بود که احکام الهی را حفظ و دست ظالمان و اهل باطل را از سر بندگان خدا کوتاه و حدود الهی را در جامعه اجرا نماید. 3 ) بر حذر داشتن مردم از اموری که به خلاف شرع است و احیانا با مراسم مقرون می شوند و در صورتی که ادامه یابند نه تنها مراسم، مفید نخواهد بود، بلکه برای مذهب مضر خواهد بود.

4 ) بیان وقایع عاشورا آن گونه که واقع شده، نه به بیانی که برخی ناآگاهان با انگیزه های مختلف برای ما بیان کرده اند، که در غیر این صورت از پیامدهای ناپسند آن مصون نخواهیم بود.

5 ) مقرون نکردن مراسم با کارهایی که موجب وهن دین و مذهب یا نظام اسلامی می شود، که این خود یکی از گناهان کبیره محسوب می شود.

6 ) سعی در حفظ تناسب مراسم با روح شریعت و ارزش های والای مکتب اسلام و اصلاح مواردی که با دین و آئین منافات دارد.

2 ) تحریف حقایق توسط دشمنان، به انگیزه ی بد جلوه داده آنها به نفع خود؛

3 ) داستان سازی دوستان ناآگاه، که صرفا به منظور جلب توجه بیشتر انجام شده؛

4 ) برداشت نادرست برخی از نویسندگان از قضایایی که در کتاب های تاریخی بیان شده است؛

5 ) برداشت غلط و یا اشتباه در فهم بعضی از مطالبی که در احادیث درباره ی امام حسین علیه السلام وارد شده است. به عنوان مثال گفته اند: امام حسین علیه السلام برای دخول در مکه، محرم به احرام عمره شد. برخی از این جمله برداشت کرده اند که وی محرم به احرام عمره ی تمتع شد، با این که هر جا که عمره به صورت مطلق در احادیث ذکر می شود مقصود از آن عمره ی مفرده است. در هر حال در حدیث دوم از باب دوم از ابواب عمره در کتاب وسائل الشیعة آمده که امام حسین علیه السلام با احرام عمره وارد مکه شد و بعد از انجام آن، پیش از احکام حج تمتع، از مکه خارج شد. این عمره ی او که در ماه رجب بود، عمره ی مفرده بود و در ماه رجب زمینه ای برای عمره ی تمتع وجود ندارد و او پیش از آن که محرم به احرام عمره ی تمتع شود، بعد از نماز صبح روز هشتم ذی الحجة از مکه خارج شد. ولی با این وصف در کتاب های مقاتل و سخنرانی بسیاری از سخنرانان این است که وی محرم به احرام حج شد، ولی ترسید خونش را در خانه ی خدا بریزند، لذا حج را بدل به عمره ی مفرده کرد و بعد از انجام عمره ی مفرده از مکه خارج شد.

6 ) برداشت نادرست از فرامین امامان علیهم السلام در باب بزرگ داشت حوادث کربلا. غرض آن بزرگواران از بزرگ داشت مجالس و زیارت، زنده نگه داشتن ماهیت حرکت و قیام حسینی در برابر ظالمان و مستکبران بوده است. بنابراین هدف فقط برپایی مجالس عزا و مراسم سوگواری و گریه نبوده است. ولی برخی، فلسفه و حکمت صدور این دستورات را درک نکرده و پنداشته اند که نفس تشکیل مجالس عزا، بدون توجه به هدف آن، مورد خواست امامان علیهم السلام می باشد. از این رو کوشیده اند شیوه های تازه ای، اگر چه خلاف واقع باشد، در این زمینه به وجود

ص: 189

آورند و این شیوه ی خلاف گویی بیشتر در مراسم تعزیه و شبیه خوانی مشهود است.

بدین جهت باید در آن دقت بیشتری به عمل آید که خلافی به امام حسین علیه السلام و واقعه ی عاشورا نسبت داده نشود؛ به خصوص در عصر کنونی، که نظام اسلامی برپا است و همه ی مسایل آن در جهان اسلام به مثابه الگو تلقی می شود، باید آنچه را که مطابق واقع نبوده و ماهیت قیام امام حسین علیه السلام را لکه دار و مخدوش می سازد و موجب شادی دشمنان می شود و هدف او را به فراموشی می سپارد، از مراسم تعزیه و شبیه خوانی حذف شود و آنچه مطابق واقع و ماهیت قیام امام حسین علیه السلام و هماهنگ با ذهنیت های جوامع بشری است، به گونه ی کامل متبلور شود.

مجالس و محافل اعم از روضه خوانی، سینه زنی و تعزیه و شبیه خوانی، در صورتی که وقایع را منعکس نماید و هنرمندان آنها را به گونه ای که ذهنیت کنونی بشر پذیراست هماهنگ کنند، بسیار مطلوب و پسندیده بوده و متصدیان آن مأجور می باشند و هیچ عالمی هم آن را منع نکرده و نمی کند و باید هر چه با شکوه تر انجام شود. ولی باید در مراسم از هر نوع که باشد از انجام کارهای ناشایست نسنجیده و وهن آور، که در مبانی اصیل و معتبر اسلامی دلیلی برای آنها وجود ندارد، مانند شعرهای دارای مضامین باطل در تعزیه ها و قفل بر تن کردن و سینه خیز برای زیارت رفتن امامان علیهم السلام و امثال این ها پرهیز شود، زیرا این کارها دست آویزی برای دشمنان تشیع و عوامل مزدور استکبار خواهد بود تا همه ی مراسم مفید و سازنده ی حسینی را زیر سؤال ببرند. خوب است اشخاص به جای این کارها با الهام از فلسفه ی عاشورا و قیام امام حسین علیه السلام آماده ی نثار خون خود در مبارزه با ظلم ظالمان و یزیدیان زمان باشند و یا این که آن را به بیمارانی که به خون نیاز دارند اهدا کنند که این کار قطعا موجب رضایت شرع می باشد.

است که می تواند حق را به طور هنری تجسم دهد و مفاهیم و ارزش های والای اسلامی را تبیین و برای همگان واضح و روشن کند. ما بر این اعتقادیم که با شکوفایی استعدادها و ذوق های سرشار اهل هنر می توانیم از تعزیه و شبیه خوانی برای دین، مذهب و جامعه بهره ببریم، البته در صورتی که از امور خلاف واقع، منطق و عقل پرهیز شود.

زین العابدین علیه السلام ، امام صادق علیه السلام و امام رضا علیه السلام قرار گرفته اند.

شیخ صدوق در کتاب خویش از ابوهارون مکفوف نقل می کند که:

روزی بر امام صادق علیه السلام وارد شدم. به من فرمود: از حسین برایم بخوان. من اشعاری را به گونه ای عادی و معمولی خواندم. حضرت فرمود: آن گونه بخوان که برای دیگران می خوانی و من آن گونه که می خواست خواندم. بعد حضرت فرمود: بیشتر بخوان.(1)

روزی جعفر بن امان شاعر خوش صدا بر امام صادق علیه السلام وارد شد. حضرت فرمود: شنیده ام که شعرهای خوبی درباره ی امام حسین علیه السلام داری. در پاسخ عرض کردم بلی. حضرت فرمود: از آنها برایم بخوان. او نیز با همان لحن جالب و دل پذیر اشعارش را خواند. حضرت بسیار خرسند شد و فرمود: بدان ملائکه ی خدا گفته های تو را شاهدند و آنان نیز مانند ما گریه کردند و بهشت بر تو واجب شد.(2)

همچنین معروف است که روزی دعبل خزاعی بر حضرت رضا علیه السلام وارد شد و قصیده ی معروفش را خواند و همه ی حاضرین در مجلس را تحت تأثیر قرار داد.(3)

اشعار شاعران یاد شده درباره ی امام حسین علیه السلام از نظر الفاظ، جالب و از نظر محتوا، عالی و مطابق با واقع بودند و به دلیل همین ویژگی ها به اعماق دل هر شنونده ای نفوذ می کردند.

پس شبیه خوانی در صورتی که حقایق و واقعیات را منعکس نماید و هنرمندان آنها را به گونه ای که ذهنیت کنونی بشر پذیراست هماهنگ کنند، بسیار مطلوب، پسندیده و مأجور می باشند.

ص: 192

4 ) راهنما برای انجام معروف و ترک منکر. ویژگی های خاص شعائر حسینی شعائر حسینی علاوه بر اموری که در شعائر عمومی دین لازم است، ویژگی های ذیل را نیز باید دارا باشد:

1 ) آشنا کردن مردم با عوامل و اسباب نهضت امام حسین علیه السلام ؛

2 ) آشنا کردن مردم با مشخصات و ویژگی های قیام او؛

3 ) برقرار کردن ارتباط قلبی و فکری مردم با قیام او؛

4 ) نشان دهنده ی واقعیت قیام حسینی بر ضد طاغوت ها و ظالمان و ستمکاران؛

5 ) ترویج مقاصد این نهضت در اعماق جامعه ی اسلامی؛

6 ) بیان گر فواید آن در بعد فردی، اجتماعی، سیاسی، حقوقی و از این قبیل.

اعمال و شیوه های ناپسند خود در مراسم عزاداری در این زمان که شرایط تغییر کرده به گفته و یا نوشته ی بعضی از بزرگان که آن را مطابق شرایط زمان خود می دانستند تمسک جویند و باید بدانند فقهای شیعه در تاریخ، هر عملی را که باعث وهن دین باشد حرام دانسته اند و از هر عملی که دشمن بتواند از راه آن چهره ی نورانی مذهب را لکه دار کند پرهیز نموده اند.

ص: 196

ص: 198

در میان مظلومان، و همه ی مستضعفان جهان، به صورت یک نهضت فکری درآورده و آن را به عنوان عنصری اساسی و ماندگار در مبارزه با تبهکاری ها، بی عدالتی ها، زشتی و پلیدی ها و ایجاد روحیه ی تسیلم ناپذیری برای طالبان آزادی و فضیلت، عزت و استقلال طلبی به وجود آورد. همچنین، در جهان اسلام و به خصوص در جهان تشیع، در قالب جهاد، شهادت و پیام، عامل ماندگاری دین و احیای ارزش های دینی در طول تاریخ بعد از انقلاب کربلا گردید.

این نوشتار در سه بخش به تحلیل و تبیین این مؤلفه ها خواهد پرداخت.

تاریخ می بینیم که به پای اسلام، جهانگیری و لشکرکشی شد، به اسلام ربط نداشت. خلیفگان اموی و عباسی و بسیاری دیگر در طی چند قرن، مسند آزادگی را به ناروا اشغال، و امپریالیسم عربی را جانشین حکومت اسلامی کردند و خلافت را به سلطنت موروثی تبدیل نمودند(1).

در سوره ی مبارکه ی یونس، خدای سبحان خود به طرح این سؤال پرداخته است، آن جا که می فرماید: «أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی» (یونس، 35)؛ آیا آن که به حق رهنمون می گردد سزاوارتر است که پیروی شود یا آن که راه نمی یابد، مگر آن که راه برده شود؟

نیز اتفاقی می داند. بر این اساس است که می گوید: در این جهت اختلافی میان محققین نیست که ماهیت جهاد دفاع است. یعنی در این جهت کسی تردید ندارد که جهاد و هر نوع قتال و جنگی به عنوان تجاوز، یعنی به عنوان جذب کردن مال و ثروت آن طرف و یا سایر نیروهای آن طرف به خود، و به عبارت دیگر جنگ برای استخدام نیروهای اقتصادی یا انسانی یک قومی به هیچ وجه از نظر اسلام روا نیست. از نظر اسلام این گونه جنگ ها نوعی ظلم است(1).

در حالی که دفاع حق مسلم انسان هاست.

این شیوه ی تربیتی، که اسلام برای پیروان خود برگزیده است، هرگز سر سازش با روحیه ی جنگ طلبی و ستیزه جویی و خشونت خواهی ندارد.

اسلام در واقع آن جا که همه گونه عوامل ضمانت اجرای قوانین موضوعه با شکست روبرو می شود، ضمانت اجرا را از درون جان و روان انسان ها شروع می کند و برای این کار مردم را به خدای نادیده ای که از هرگونه صفات نقص و زشت دور است و دارای جمیع صفات نیک و سرچشمه ی همه ی کمالات است، مؤمن می سازد. به او می فهماند که زندگی منحصر به این چند روزه ی دنیا نیست، و کتاب عمر انسان با مرگ بسته نمی شود. بنابر این، هر کس نیکوکار باشد، به سعادت جاودانی نائل و از ثمرات شیرین و کردار و رفتار بهره مند خواهد شد؛ «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ» (زلزال، 8-7).

فساد و افسادی زشت تر و کشنده تر از جنگ و خونریزی براساس هوی و هوس نیست. از این رو، جهاد در اسلام نمی تواند دارای مفسده باشد، زیرا از یک سو، در این صورت نقض غرض و در نتیجه تناقض در راستای هدف الهی در نشر دین خواهد بود؛ از دیگر سو، تاریخ گواه خوبی بر آن است که تاکنون هرگز اتفاق نیفتاده است که از طریق جنگ و نبرد بتوان بر دل ها راه پیدا کرد، زیرا سلاح و ابزار جنگ و خشونت، قدرت گشودن قلعه ی دل و راه پیدا کردن به آن و گشودن آن را ندارد.

در زمینه های اخلاقی و ارزشی به بزرگی یاد می کند؛ «إِنَّک لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ» (قلم، 4) و همین ویژگی را برای پیشبرد رسالت و گسترش دیانت و اجرای شریعت، سرمایه و ابزار اصلی و اساسی نبوت می شمرد؛ «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِک» (آل عمران، 159).

این بینش متعالی و انسانی در سنت نبوی، به هنگام بسیج نیرو و اعزام آنها به جهاد، به این صورت از امام صادق علیه السلام بیان شده است که وقتی پیامبر عظیم الشأن اسلام صلی الله علیه و آله سپاهی را به جهاد می فرستاد، آنها را می طلبید، سپس در برابر خود می نشاند و چنین می فرمود: حرکت کنید به نام خدا و با استعانت از او و در راه خدا و آیین پیامبرش، کینه ورزی و خیانت به دشمن نکنید و او را مثله ننمایید، حیله به خرج ندهید، پیر و بچه و زن را نکشید، درختی را قطع نکنید، مگر این که چاره ای نداشته باشید، اگر یکی از افراد سطح پایین یا مقامات بالای لشکر اسلام، به یکی از سربازان دشمن امان داد، او در پناه اسلام قرار می گیرد، تا این که کلام خدا را بشنود؛ حال اگر به تبعیت دین اسلام درآمد، برادر دینی شما می شود و اگر خودداری کرد، او را به محل امن خود برسانید و فقط از خدا کمک بجویید(1).

جهاد در بینش دینی، در بستر چنین باوری تشریع شده و به بار نشسته است. قرآن کریم هم بر این مطلب تصریح نموده و می فرماید: «وَ قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ الَّذِینَ یُقاتِلُونَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ» (بقره، 190)؛ با کسانی که با شما جنگ می کنند، در راه خدا بجنگید و تعدی مکنید، زیرا خدا تعدی کنندگان را دوست ندارد.

ارزش های انسانی و الهی، از علل مهم فروپاشی تمدن ها و نابودی قدرت ها به شمار می آید.

این واقعیتی است انکارناپذیر که وحی الهی بر آن صحه می گذارد و با روشن ترین بیان، به نقش مثبت و سازنده ی تقوا، که حفظ کردن حریم ارزش های الهی و انسانی است، در پیشبرد هدف ها و پیشرفت ملت ها، و به نقش منفی و تباه کننده ی فساد و نبود معنویت در نابودی و فروپاشی دولت ها و ملت ها اشاره می کند، آن جا که می فرماید: «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ» (اعراف، 96).

در آیه ی دیگری، خداوند امنیت و آسایش را در گرو ایمان به معنویت و نیامیختن آن به شرک و ظلم دانسته و می فرماید: «الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِک لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ» (انعام، 82).

از منظر قرآن کریم آن ایمانی ایمنی بخش است که با عدالت اجتماعی همراه باشد وگرنه جامعه ی اسلامی، هر چند در ایمان و باور فردی پیش رود، ولی در عمل نسبت به دیگر جوامع گرفتار ستم و بی عدالتی و تجاوز به حقوق دیگران باشد، به ساحل امن و نجات راه نخواهد یافت.

جهاد در بینش دینی، درختی را ماند که ریشه های آن در باورهای دینی استوار گردیده و شاخ و برگ های آن معنویت و اخلاق و بار و برش انسانیت و کرامت و عبودیت حق تعالی است. در این بینش و گرایش، همه چیز بر مدار حق و حقیقت و عدالت می چرخد و با این میزان ارزیابی می شود.

در واقع درباره ی جهاد با این ویژگی هاست که علی علیه السلام قسم یاد می کند: «و الله، ما صلحت دنیا و لا دین الا به»؛ به خدا قسم اصلاح نمی شود دین و دنیا جز با جهاد(1). در

ص: 209

سخنی دیگر، حضرت از آن به عنوان ستون دین و راه روشن نیک بختان یاد می کند(1). چنین جهادی است که اگر واگذاشته شود و به فراموشی سپرده شود، به تعبیر پیامبر عظیم الشأن اسلام صلی الله علیه و آله ، سبب امحاق و نابودی دین می گردد(2).

برخی تمسک به شهادت را بهترین وسیله ی پیام مظلومیت و جاودانه کردن مکتب اسلام دانسته و معتقدند که: «.. شهادت امام حسین علیه السلام ... به عنوان وسیله ای برای جاودان نگه داشتن مکتب و محکوم ساختن دشمن، تنها راه حل منطقی عاقلانه ای بود که با توجه به مشکلات (موجود) از انجام دادن آن گریزی نبود و جز آن راه دیگری وجود نداشت. با این بیان، روشن می شود که چگونه امام حسین علیه السلام با فدا کردن جان خود و خاندان و فرزندان عزیزش، دین جد خویش، رسول الله صلی الله علیه و آله ، را پاسداری کرد و شک نیست که جز با شهادت امام حسین علیه السلام هرگز پایه های حکومت بنی امیه متزلزل و لرزان نمی شد»(1).

بهترین سوارکاران و افراد با بصیرت و با ایمان ترین قومی که عاشق شهادت هستند، می جنگید(1).

کار ما تمام شد و شکست خوردیم، لذا باید برگردیم؛ بلکه آیه ای که متضمن وفاداری نسبت به خداست را تلاوت کرد، یعنی مسلم وظیفه ی خودش را انجام داد و اکنون نوبت ماست(1).

بر این مبنا، خود شهادت وسیله ای برای احیای دین محسوب می شود که جایگزینی هم نمی توان برای آن فرض کرد. بنابر این، به تعبیر شهید مطهری قدس سره : به من (امام حسین) می گویند نرو، ولی خواهم رفت. می گویند کشته می شوم، مگر مردن برای جوانمرد ننگ است؟ مردن آن وقت ننگ است که هدف انسان پست باشد و بخواهد برای ریاست و آقایی کشته شود ... اما برای کسی که برای اعلای کلمه حق و در راه حق کشته می شود، ننگ نیست ... .

از این رو، شهادت آن حضرت علیه السلام تنها یک جریان خونین و مظلومیت تنها نیست که فراتر از غم و اندوه پیامی در بر نداشته باشد، بلکه نهضت و انقلابی عظیم است که در عین غمبار و غم انگیز بودن، مانند چشمه ای جوشان و خروشان کام جان حق جویان و حق طلبان را سیراب سازد. شهید مطهری قدس سره خود در این باره می گوید: اگر شهادت حسین بن علی علیه السلام صرفاً یک جریان حزن آور، یا یک مصیبت می بود و خون آن حضرت علیه السلام به ناحق ریخته می شد و شخصیت آن حضرت علیه السلام در واقع نفله می شد، هرگز آثار بزرگی به بار نمی آورد. بلکه شهادت او از آن جهت این آثار را به دنبال می آورد که نهضت او یک حماسه ی بزرگ اسلامی و الهی بود(2).

به اعتقاد شهید مطهری قدس سره قیام شهادت طلبانه با هدف عظیم و مهمی همچون احیای دین و تداوم بخشی به آن در تمامی قرون و اعصار، برای خودش منطق خاصی دارد که با منطق دیگر کشته شده ها فرق بسیاری دارد که هرگز قابل مقایسه نیستند. منطق شهید

ص: 213

چیزی جز تزریق خون به جامعه نیست. خود در این باره چنین می نویسد: منطق شهید، منطق کسی است که برای جامعه ی خودش پیامی دارد و این پیام را جز با خون با چیز دیگری نمی خواهد بنویسید(1).

بر مبنای پیام داری و پیام آوری شهادت است که علامه محمد تقی جعفری که به تجزیه و تحلیل قیام کربلا پرداخته می نویسد: حسین علیه السلام با آگاهی کامل از وسعت ماهیت وحشیانه ی نیروهای ارتجاعی می دانست که پس از شهادتش، امویان زنان و کودکان را اسیر خواهند کرد و آنان را در بین راه کوفه و دمشق حرکت می دهند. کاروان اسرای خاندان بلافصل پیامبر صلی الله علیه و آله ، پیام حسین علیه السلام را تبلیغ می کند و قلوب مسلمانان را به تفکر در کل امر واداشته و وجدان آنها را بیدار می سازد. این دقیقاً همان چیزی بود که اتفاق افتاد. حسین علیه السلام در هدف خود موفق شد(2).

در حقیقت به نظر جعفری، همین پیام شهادت، که از طریق رنج و جانبازی به دست می آید، پیامی است که در وجدان بشری اثر ماندگار و جاودان می گذارد(3). بنابر این، به اعتقاد جعفری رمز ماندگاری دین در بهره گیری از نهضت کربلا در پیامی است که شهادت با خود حمل می کند و آن را به آیندگان منتقل می سازد.

محور انقلاب کربلا می پردازیم.

امام حسین علیه السلام اگر چه با یزید مبارزه می کند، اما مبارزه ی گسترده ی تاریخی امام حسین علیه السلام با یزید کوته عمر بی ارزش نیست؛ بلکه با جهل و پستی و گمراهی و زبونی و ذلت انسان است؛ امام حسین علیه السلام با این ها دارد مبارزه می کند(1).

بنابر این، آن حضرت علیه السلام قیام کرد تا درس حریت و آزادی و آزادگی را تا به همیشه ی تاریخ در روح ملت ها و امت ها بدمد تا دین و دینداری در پناه آزادی شاداب سر زنده بماند.

در نوای زندگی سوز از حسین

اصل حریت بیاموز از حسین(2)

به اعتقاد نویسنده ی کتاب تشیع در مسیر تاریخ: حسین علیه السلام از همان آغاز نقشه ی ایجاد انقلاب کامل در وجدان مذهبی مسلمین را می کشید. تمام اعمال و کردار حسین علیه السلام نشان می دهد که وی کاملاً از این حقیقت آگاه بود که پیروزی از طریق قدرت و امکانات نظامی همیشه موقتی است؛ زیرا قدرت نیرومندی وجود دارد که بتواند آن را در جریان زمان نابود کند، ولی پیروزی ای که از طریق رنج و جانبازی به دست آید، ابدی است و در وجدان بشری اثری جاودان می گذارد(3).

به تعبیر ادوارد گیبون: ... در زمان و محیط دور، صحنه ی غم انگیز مرگ حسین علیه السلام احساسات خون سردترین خواننده را هم بیدار می کند(4).

ص: 216

به اعتقاد شریعتی: ... امام حسین علیه السلام شهادت را به عنوان یک هدف، یا یک وسیله انتخاب می کند، برای اثبات چیزی که در حال نفی شدن است، و دستگاه، آن را به کنار زده و به محاقش برده است(1).

بنابر این، پیام جهاد و شهادت به تمامی عصرها و نسل ها این است که: اگر می توانی بمیران و اگر نمی توانی بمیر(2).

این چنین مردنی تضمین حیات یک ملت است و شهادت او مایه ی بقای یک ایمان است(3).

در پاسخ هایی که به افراد ناصح و دلسوز می دهد به خوبی می توان این باور را نیز مشاهده کرد. به عنوان نمونه زمانی که عبدالله بن عباس از آن حضرت علیه السلام می خواهد که از رفتن به کوفه صرف نظر کند؛ حضرت علیه السلام با تأکید بر این که موضع او در این مسیر موضع و موقعیت ابراهیم خلیل است، زمانی که خواستند او را در آتش بیاندازند، به این کلام تمسک می جوید: «حسبی الله و نعم الوکیل».

و هنگامی که مسلم بن عقیل را روانه ی کوفه می کند این جمله را بدرقه ی راه او می نماید: که خداوند آن گونه که دوست دارد مأموریت و کار تو را به سرانجام خواهد رساند(1).

همچنین، در پاسخ به ابوبکر بن عبدالرحمن، که متقاضی انصراف آن حضرت علیه السلام از رفتن به کوفه است می فرماید: آن چه خداوند مقدر نموده انجام خواهد شد(2).

در آخرین لحظات حیات، عاشقانه ترین و عارفانه ترین مناجات را برای همیشه ی تاریخ به یادگار می گذارد که گنجینه ای غنی است از عرفان اسلامی، آنجایی که آخرین صفحات زیبای زندگی این جهانی خودش را با این معارف بلند بست، ولی برای همیشه ی تاریخ صفحات پرفروغ دین را گشود که تا عاشورا هست هیچ گاه این صفحات بسته نخواهد شد. زیرا که او در آن لحظات دل در گرو معبودی داشت که: ... متعالی المکان عظیم الجبروت شدید المحال غنی عن الخلائق ... بود.(3)

این نامه آشکارا هدف و غرض از قیام خود را فقط احیای دین خدا دانسته و این گونه بیان می کند: و قد بعث رسولی الیکم بهذا الکتاب و انا ادعوکم الی کتاب الله و سنة نبیه، فان السنة قد امیت و ان البدعة قد احییت(1).

همان گونه که به وضوح در این فراز از نامه دیده می شود، حضرت علیه السلام انگیزه ی خود را از قیام و نهضت اش دعوت به کتاب الهی و سنت رسول الله صلی الله علیه و آله ، که به جهت بروز و ظهور بدعت ها از بین رفته و به فراموشی سپرده شده است، می داند.

آن جا که در بین راه قبل از رسیدن به کربلا با فرزدق شاعر به گفتگو می پردازد و با بیان ماهیت حزب حاکم، که چیزی جز سرسپردگی به شیطان نیست، می فرماید: ان هؤلاء قوم لزموا طاعة الشیطان و ترکوا طاعة الرحمن و اظهروا الفساد فی الارض و ابطلوا الحدود و شربوا الخمور و استاثروا فی اموال الفقراء و المساکین و انا اولی من قام بنصرة دین الله و اعزاز شرعه و الجهاد فی سبیله لتکون کلمة الله هی العلیا(2)؛ اینان گروهی هستند که پیروی و اطاعت از شیطان را بر خود فرض نموده، در برابر، فرمانبرداری از رحمان را ترک نموده و فساد و تباهی را در زمین آشکار و حدود الهی را از بین برده اند. شراب می نوشند و در مال و اموال فقرا و مساکین براساس هوی و هوس خود تصرف می کنند و من شایسته ترین فرد برای یاری دین خدا و اعزاز شریعت او و جهاد در راه او هستم.

در تمامی این سخنان و نیز سخنان معروف و مشهور آن حضرت علیه السلام ، در وصیت نامه شان به برادرشان محمد بن حنفیه که «انی لم اخرج اشرا و لا بطرا و لا مفسدا و لا ظالما و انما خرجت لطلب الاصلاح فی امة جدی، ارید ان آمر بالمعروف و انهی عن المنکر و اسیر بسیرة جدی و ابی علی بن ابی طالب ...»(3)، به خوبی بیان گر این حقیقت اند که هدفی جز

ص: 220

احیای دین خدا و سنت رسول صلی الله علیه و آله ندارند و این جز با اخلاص با چیز دیگری قابل جمع نیست.

در واقع این یکی از مهم ترین ابعاد درخشان و خیره کننده ی نهضت آن حضرت علیه السلام

و بیان گر شخصیت الهی و ملکوتی او و یاران مخلص و صدیق و فداکارش می باشد که این قیام از نخستین لحظه ی شروع تا عصر روز عاشورا با رنگ الهی رنگ آمیزی گردیده است «صِبْغَةَ اللّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبْغَةً» (بقره، 138). و این جزء لاینفک سنت الهی است که «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا» (مریم، 96). به یقین، پشت کردن به پستی و روی آوردن به حقیقت هستی، که از مصادیق بارز ایمان و عمل صالح است و مصداق اتم و اکمل آن در انقلاب کربلا جلوه گر می شود، چیزی است که خداوند وعده ی دوام و ثبات آن را در دل و جان انسان ها داده است و گذر زمان گرد و غبار فراموشی را نمی تواند بر آن بریزد.

زیاد از سر نخوت و غرور خطاب به آن بانوی بزرگوار می گوید: دیدی خدا با خانواده ی شما چه کرد؟ زینب کبری، با توجه به باور به این حقیقت که رمز و راز ماندگاری دین در پی جهاد و شهادت برادرش حسین بن علی علیه السلام است و اگر این جهاد و شهادت اتفاق نمی افتاد، بساط دین از جامعه برچیده می شد، می فرماید: هؤلاء قوم کتب الله علیهم القتل فبرزوا الی مضاجعهم(1).

آری چه کسی جز اهل بیت عصمت و طهارت می توانستند پشت پرده ی این حوادث را آن طور که شایسته ی آن است ببینند و در نتیجه به بیان آثار و نتایجی که در حفظ و نگهداری دین بر آن قیام مترتب است و گذشت زمان نه تنها باعث بی فروغی او نخواهد شد، بلکه بر وسعت و عظمت و تأثیر روزافزون او افزوده خواهد شد بپردازد.

بی جهت نیست که پیام آوران کربلا، در هر فرصتی که به دست می آمد، به بیان جزئیات جریان عاشورا می پرداختند و در میان تمامی فضایلی که سالار شهیدان حسین بن علی علیه السلام داشتند، انگشت روی مهم ترین فضیلت، که شهادت آن حضرت علیه السلام است، می گذاشتند، زیرا بر این باور بودند که دین در سایه ی این فضیلت حسینی است که پایدار خواهد ماند. بر مبنای چنین باوری است که زینب کبری علیهاالسلام خطاب به یزید بن معاویه می گوید: فکد کیدک، و اسع سعیک و ناصب جهدک، فو الله لا تمحوا ذکرنا و لا تمیت وحینا(2)؛ هر حیله و مکری که داری به کار گیر، و تا می توانی تلاش و کوشش خود را افزون کن، به خدا قسم هرگز نخواهی توانست نام ما و سخن ما را، که وحی الهی است، از بین ببری.

خوبی از آن استفاده نمودند، همان گونه که در سخنان امام سجاد علیه السلام به وضوح و روشنی دیده می شود، جریانی است که خود دشمن در شکل گیری آن نقش اصلی را به عهده داشت و آن این که دشمن بعد از شهادت سالار شهیدان حسین بن علی علیه السلام هر چه توانست از خود هرزگی، زشتی و پلیدی نشان داد و هنوز ساعاتی از خاتمه ی جنگ نگذشته بود که لشکریان عمر سعد با آن اعمال ددمنشانه مهر تأیید به حقانیت سخنان حسین بن علی علیه السلام ، که در وصف آنها فرموده بود: هؤلاء قوم لزموا طاعة الشیطان و ترکوا طاعة الرحمن ...(1)، را زدند.

در حقیقت این فصل از اعمال و رفتار سپاهیان ابن زیاد توانست حتی وجدان شقی ترین افرادی که خود نقش فرماندهی در آن سپاه داشتند، مانند شبث بن ربعی، را به تأثر درآورده و وادار به پشیمانی و ندامت کند و حقانیت حسین بن علی علیه السلام و بطلان حزب اموی از زبان آنان جاری شود.

شبث بن ربعی پس از جریان عاشورا این گونه به تجزیه و تحلیل قیام کربلا می پردازد: انا نقاتلنا مع علی بن ابی طالب علیه السلام و مع ابنه من بعده آل ابی سفیان خمس سنین، ثم عدونا علی ابنه و هو خیر اهل الارض نقاتله مع آل معاویه و ابن سمیة الزانیة، ضلال یا لک ضلال(2)؛ ما پنج سال در رکاب علی علیه السلام و حسن بن علی علیه السلام با خاندان ابی سفیان جنگیدیم. پس از آن به فرمان پسر معاویه و ابن زیاد پسر آن زن نابکار با حسین بن علی علیه السلام ، که بهترین مردم روی زمین بود جنگیدیم و او را کشتیم، آه چه گمراهی و چه پستی و ذلتی.

جهاد و شهادتی است که ملت مسلمان ایران از عاشورا فراگرفته است.

همچنان که ملت فلسطین توانسته تمامی توطئه هایی که برای به سازش کشاندن آنها طرح ریزی و به مرحله ی اجرا در می آید با بهره گیری از پیام جهاد و شهادت خنثی و بی اثر سازد. امروز این راز و رمز پیروزی را مبارزان فلسطینی به خوبی شناخته و از آن در برابر دسیسه های دشمن استفاده می کنند. و به تعبیر هرش تحلیل گر مسائل جنگ اسراییل با لبنان: در سال های گذشته، آنها (اسرائیلی ها) بر این باور بودند که می توانند تمام مسائل خود را با خشونت حل کنند، اما اکنون با شهادت طلبی مسلمانان، همه چیز عوض شده است و آنها به پاسخ های تازه ای نیاز دارند. چگونه می توان کسانی را که عاشق شهادت هستند ترساند؟(1).

با توجه به وجود چنین ویژگی و امتیازی در نهضت کربلا و انقلاب عاشوراست که توانسته است راز و رمز مانایی و جاودانگی دین را حول محور خود به گردش درآورد و حیات و ممات دین، با حیات و ممات عاشورا رقم بخورد.

وجود چنین علقه و پیوندی است که سبب می شود پیام آوران کربلا با همه ی سختی ها و مرارت هایی که کشیده بودند، لحظه ای از رساندن پیام عاشورا غافل نشده و از فرصت های به دست آمده به خوبی استفاده کنند.

ص: 225

ص: 226

ندارد. در کربلا نیز بی گمان همین سنت تحقق یافت. چه، می بینیم که این ستیز میان اندیشه ها و اهداف بوده، نه میان تن ها و پیکره ها و به همین سبب، حسین علیه السلام پیروز و برنده گشت و یزید شکست خورده و زیان کار شد. حسین علیه السلام برنده ی نبرد شد و یزید بازنده ی آن.

خداوند می فرماید: در حقیقت، ما فرستادگان خود و کسانی را که ایمان آورده اند در زندگی دنیا قطعا یاری می کنیم (غافر، 50).

تنها هدفشان سیر کردن شکمشان است. بسان چارپای افسار شده که جز به علف نمی اندیشد و یا همچون چارپای افسار گسیخته که کار او چریدن در خاکروبه هاست. گفتند جز همین زندگانی دنیوی ما هیچ نیست، به دنیا می آییم و می میریم و دیگر بار زنده نمی شویم (مؤمنون، 37).

زندگی کوتاهی که تمامی لذت هایش با مرگ به پایان می رسد و از میان می رود.

این گونه اندیشیدن درباره ی انسان و زندگی، بسیار کوته بینانه و تنگ نظرانه است.

اندیشه ی دیگری درباره ی انسان و زندگی وجود دارد که بسیار عالی و دورنگرانه است و آدمی را تا اوج شکوه و زیبایی بالا می برد و در گستره ی آفاق گردش می دهد.

«آیا می پنداری که جسم کوچکی هستی درحالی که جهانی بس بزرگ در تو نهفته است؟».

او آموزش داده است.(1) بیان را به او یاد داده است.(2) خداوند وقتی که انسان را آفرید، به خودش آفرین گفت؛(3) در حالی که در آفرینش هیچ چیزی به خودش آفرین نگفته است، زیرا انسان اعجوبه ی خلقت است.

انسان آمده است تا نوآوری کند، بر همه ی جهان سلطه یابد، انرژی های جهان را در اختیار گیرد و آن را به گونه ای رام خویش سازد که هرگونه بخواهد در آن تصرف کند. از این رو، انسان نماد کاملی است که صفات جمال و کمال خداوند متعال در وجودش تجلی یافته و لذا نماد کامل خداوند است.

در حقیقت، هر موجودی در این جهان، نمادی است از یکی از ابعاد صفات و نام های نیکوی خداوند، اما انسان نماد کامل اوست. زنبور عسل در نظم نوین و شگفت انگیز خود، همان راهی را فراپیش می گیرد که برایش ترسیم شده است و نمی تواند از آن تخطی کند. چه، این راه محصول اندیشه و تدبیر او نیست، بلکه فطرتش چنین است.(4) اما انسان بر طبق توان و نیروی خارق العاده ای که دارد خود مسیرش را در زندگی مشخص می کند و لذا تحول و پیشرفتی را که در زندگی انسان شاهد هستیم، در دیگر انواع آفریدگان نمی بینیم.(5)

ص: 230

لذت های پست منحصر می شود و یزید درباره ی زندگی این چنین می اندیشید و هیچ گونه احساس مسؤولیت نمی کرد.

اندیشه و طرز فکر نخست، شخصیت امام حسین علیه السلام را تشکیل می داد و لذا او شخص خود را فدای شخصیت خود کرد و اندیشه ی دوم، شخصیت یزید را تشکیل می داد که با تمامی عناصرش در برابر شخصیت امام ابی عبداللّه علیه السلام در هم شکست.

نوه ی پیامبر صلی الله علیه و آله می باشد.

«حسین، از من است»، چیز تازه ای نیست. «من از حسینم» را نیز اگر به طور عادی معنا کنیم، یعنی من تمام لذت هایم از او است، چون فرزند کوچک شیرین من است. این تعابیر در صحبت های افراد نسبت به فرزندان شان مخصوصا فرزندان خردسال و شیرین بیان می شود. ولی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مقام رسالت و به عنوان پیامبر، نمی خواهد یک مطلب عادی را بیان بفرماید، بلکه امر عمیق تری است و این مسأله وقتی روشن می شود که ما ببینیم پیغمبر صلی الله علیه و آله کیست و حسین علیه السلام کیست.

حسین علیه السلام فرزند علی و فاطمه علیهماالسلام است. آیا حسین علیه السلام ، همین وجود فیزیکی است، یا حسین مبدئی و رسالی است؟ ما اگر حسین علیه السلام را به عنوان حسین مبدئی و رسالی بگیریم و پیامبر صلی الله علیه و آله را هم به عنوان پیامبر مبدئی و رسالی بگیریم، مفهوم این کلام کاملاً روشن می شود.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بوجوده الرسالی و بوجوده النبوی و شخصیته المعنوی و السیاسی و...، که حامل پیام سعادت آفرین برای بشریت است، وقتی می فرماید: «حسین از من است»، یعنی حسین، عصاره و چکیده همین رسالت من است؛ یعنی امام حسین علیه السلام

پیام من را به جهان می رساند و پیام من در شخصیت رسالی و جامع حسین، تبلور و تشخص عینی پیدا می کند. او کسی است که در هنگام ضرورت و لزوم، پیام من را احیا می کند و با احیاگری خودش موجب گسترش و تداوم آن می شود. این مسأله است که در خور شخصیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و حسین بن علی علیه السلام است که به این گونه وجود مبارک او توصیف شود.

زمینه های ظهور مفهوم این کلام بلند را هنگامی می فهمیم که ببینیم در زمان امام حسین علیه السلام چه حوادثی به وقوع پیوست و چه عواملی دست اندرکار تغییرات بنیادین در جامعه بودند که امام حسین علیه السلام را واداشت تا دست به تحول اساسی بزند؟

ص: 233

در حالی که چنین می گفت: سوگند به خدا، دودی را می بینم که جز خون آن را فروننشاند... ای خاندان عبد مناف! ابوبکر را به کار شما چه کار؟ دو ضعیفِ زبون، یعنی علی و عباس کجایند؟

ابوسفیان گفت: ای ابوالحسن! دستت را پیش آر تا با تو بیعت کنم... و سپس به اشعار متلمّس مثل زد:

وَلَنْ یُقیمَ عَلی ضَیْحٍ یُرادُ بِه

اِلاّ الاَذَلاّنِ غیرُ الْحَیِّ وَ الْوَتَدِ

هیچ چیز بر ستمی که برایش خواسته شده شکیبایی نمی کند، مگر دو زبون: الاغ و میخ.

هَذا عَلی الْخَسْف مَرْبُوط بُرمَّتِه

وَ ذَایُشَبّح فَلاَیرْثِیْ لَهُ اَحَدٌ

این یکی با ریسمانش بر زبونی بسته شده و آن دیگری، زخم بر می دارد، اما هیچ کس برایش ماتم نمی گیرد.

علی علیه السلام بر او بانگ زد و گفت: به خدا سوگند، تو از این سخنان جز ایجاد آشوب، هیچ هدفی نداری و به خدا سوگند، مدت هاست که بدی اسلام را می خواهی. ما را به اندرز تو نیازی نباشد.(1)

ابوسفیان در دوران عثمان گستاخ تر می شود تا کینه و دشمنی خود نسبت به اسلام را آشکار سازد.

ابن ابی الحدید از کتاب السقیفه نگاشته ی احمد بن عزیز جوهری نقل می کند که او گفته است: زمانی که با عثمان بیعت کردند، ابوسفیان گفت: حکومت در قبیله ی تیم - در دست ابوبکر - بود. تیم کجا و این حکومت کجا؟ سپس به قبیله ی عدی -

ص: 235

یعنی عمر - منتقل گردید و از جایگاهش دورتر شد. آنگاه به جایگاه خود بازگشت و در قرارگاه خود استقرار یافت. اکنون آن را بسان توپ بقاپید.(1)

روزی به عثمان گفت: پدرم به فدایت. بخشش کن و همچون ابی حجر مباش... ای بنی امیه! حکومت را دست به دست کنید، چونان که کودکان توپ را دست به دست می کنند که به خدا سوگند، نه بهشتی وجود دارد و نه دوزخی.. زبیر در آن جا حضور داشت... لذا عثمان به ابوسفیان گفت: دورشو! ابوسفیان گفت: پسرکم! آیا این جا کسی هست؟ زبیر گفت: بله، سوگند به خدا که من آن را بر تو پنهان می دارم.

نیز ابن ابی الحدید گوید: گذر ابوسفیان به آرامگاه حمزه افتاد و آن را بالگدش زد و گفت: ای اباعماره! حکومتی که دیروز برسر آن باشمشیر جنگیدیم، امروز در دست نوجوانان ماست و با آن بازی می کنند.(2)

شب ها که از نزد معاویه آمد، از خوردن شام خودداری کرد و من او را بسیار اندوهگین دیدم و ساعتی در انتظار نشستم و با خود فکر کردم شاید پدرم به خاطر کاری که ما انجام دادیم و یا حادثه ای که در میان ما اتفاق افتاده اندوهگین است و لذا به او گفتم: چه شده که امشب شما را اندوهگین می بینیم؟ او گفت: پسرک من! من از نزد ناپاک ترین مردم می آیم. گفتم: مگر چه شده است؟ گفت: امشب تنها با معاویه نشسته بودم، به او گفتم: ای امیرمؤمنان! اکنون که به کمال قدرت رسیده ای، چه می شود که عدالت پیشه کنی و نیکی های خود را به مسلمانان گسترش دهی؟ زیرا تو اکنون پیرشده ای و چه می شود که نگاه مهری به برادرانت بنی هاشم بیفکنی و صله ی رحم به جای آوری؟ چه، سوگند به خدا، آنان امروز قدرتی ندارند که تو از آن هراسان باشی.

معاویه در پاسخم گفت: هیهات، هیهات! برادر تمیم [= ابوبکر] به حکومت رسید و عدالت را پیشه ساخت و انجام داد آنچه انجام داد. اما سوگند به خدا، همین که از این جهان چشم فرو بست، نامش از میان رفت و تنها همین مقدار نامی از او برجای مانده که کسی بگوید: ابوبکر.

سپس برادر عدی [= عمر] زمام حکومت را در دست گرفت و کوشید و ده سال به سختی کار کرد، اما به خدا سوگند، فردای آن روز که مرگ دامنش را گرفت، یاد او هم فراموش گردید و تنها همین مقدار از او باقی ماند که بگویند: عمر. آنگاه برادر ما [= از قبیله ی بنی امیه [عثمان زمام قدرت را در اختیار گرفت، مردی که کسی از لحاظ خانوادگی و نسب مانند او نبود! پس انجام داد آنچه باید انجام می داد و نسبت به او هم آن گونه رفتار شد [= او را کشتند]. به خدا سوگند، فردای آن روز که وی به جمع خاموشان پیوست، یاد او نیز از میان رفت و مردم فراموشش کردند.

اما برادر هاشم [= حضرت محمد صلی الله علیه و آله [هر روز پنج بار به نام او فریاد می زنند: اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمّدا رَسولُ اللّه. ای مغیره! مادر برای تو نباشد. با زنده بودن نام این مرد [= حضرت محمد صلی الله علیه و آله ] کدام عمل باقی می ماند؟ به خدا سوگند، هیچ چاره ای نیست،

ص: 237

جز این که [نام پیامبر] دفن شود، دفن.(1)

برسند. با این کار، گرچه وجود فیزیکی حسین بن علی علیه السلام فدا شد، اما امام علیه السلام

توانستند آن شخصیت مبدئی و رسالی خودشان را معرفی کنند و در واقع آن شخصیت را حیات ابدی ببخشند و برای همیشه منشأ اثر و خیر و برکت و رحمت باشند و مشعل فروزانی باشند برای مظلومان و ستمدیدگان عالم.

درخت نفرین شده در قرآن می کوشید تا نور خدا را با دهان خود خاموش سازد، اما خداوند نورش را به کمال می رساند، هر چند کافران ناخوش بدارند.

... بلکه حق را بر باطل فرو می افکند. پس آن را در هم می شکند و به ناگاه، آن نابود می گردد.

بنابراین، نبرد میان حق و باطل بوده است و تردیدی نیست که حسین علیه السلام برنده ی نبرد و یزید بازنده ی آن است.

باطل چیره می شود». چه، خدای تعالی می گوید: بلکه حق را بر باطل فرو می افکنیم. پس آن را در هم می شکند و بناگاه آن نابود می گردد.(1)

در حقیقت، ما فرستادگان خود و کسانی را که گرویده اند در زندگی دنیا... قطعا یاری می کنیم (صف، 8). خدا مقرر کرده است که: حتما من و فرستادگانم چیره خواهیم شد. آری خداوند نیرومند شکست ناپذیر است (غافر، 50). و یاری کردن مؤمنان بر ما فرض است (روم، 47). قطعا فرمان ما درباره ی بندگان فرستاده ی ما از پیش [چنین] رفته است: که آنان [بر دشمنان خودشان [حتما پیروز خواهند شد. و سپاه ما هر آینه غالب آیندگانند (صافات، 171-173).

مقصود از این پیروزی که خداوند به فرستادگان و بندگان مؤمنش در همین زندگی دنیوی وعده داده چیست؟

مقصود از آن، پیروزی حق بر باطل، سلطه یافتن حق بر باطل، زبون شدن باطل در برابر حق و شکست باطل در هنگام ستیز او با حق همیشه پیروز است. حق بر فراز است و چیزی بر او فراز نمی شود. حق پیروز است و باطل شکست خورده.

آری، نبرد در راه دعوت حق، آرمان هر مؤمن در زندگی است، یعنی در زندگی مکتبی که در دل هر شخص مؤمن به حق و غیرتمند جای دارد. بنابراین، هر کس در این میدانِ نبرد گام نهد، سود برده و رسالت ایمانی خویش را نیز ادا کرده است و هر کس از آن دوری گزیند، سوز کرده و به زندگی پست و ناچیز خشنود شده است.

نبرد در راه حق، سرانجام، سودمندی و پیروزی است و انسان مؤمن در میدان

ص: 240

نبرد زندگی، ناگزیر برنده و پیروز است، خواه بکشد و خواه کشته شود، زیرا قلب اهداف بزرگ او با سرزندگی و نشاط می تپد. امام حسین علیه السلام به این بیت مثل زد:

فَاِنْ نَهْزِمْ فَهَزّامُوْنَ قِدْما

فَاِنْ نُغْلَبْ فَغَیْرُ مُغَلَّبِیْنا

اگر در هم شکنیم ما همان در هم شکنندگان قدیمی هستیم و اگر در ظاهر شکست بخوریم، در واقع شکست نخورده ایم. چه، فداکاری در راه عقیده، پیروزی حق بر باطل و فراز شدن کلمه ی خدا در زمین است و این پیروزی است که شهادت در راه اسلام آن را تضمین می کند.

این چنین، امام علیه السلام جان و مالش را در راه بالا بردن کلمه ی اسلام فدا کرد و فریاد شیطان بر ضد حق را، که از دهن های ناپاک بنی امیه بیرون می آمد، خاموش ساخت.

بنی امیه همچنان در یک فعالیت دائمی در راه خاموش ساختن اسلام و جلوگیری از انتشار کلمه ی حق در زمین کار می کرد. اما قیام امام علیه السلام تمامی ارکان کفر و گمراهی را در هم شکست و پرچم نفاق را، که بنی امیه و پیروانشان مدت ها برافراشته بودند، به زیر کشید.

ملاکرده و برای ابد در تاریخ رسوا نمود.

سید قطب می گوید: در نگاه کوتاه، ابراهیم علیه السلام در آتش افکنده می شود، نه از عقیده اش دست بر می دارد و نه از دعوت به سوی آن. آیا ابراهیم پیروز بود و یا شکست خورده؟ تردیدی نیست که در منطق عقیده، در حالی که او در آتش افکنده می شد، در اوج پیروزی بود. چنان که یک بار دیگر در هنگامی که از آتش رهایی یافت، پیروز شد. لیک این یک نوع پیروزی و آن نوعی دیگر بود.

این دو پیروزی، در ظاهر، بسیار دور به نظر می رسد در حالی که، در حقیقت، بسیار نزدیک است. حسین علیه السلام به گونه ای به شهادت می رسد که از یک سو بزرگ و افتخارآمیز است و از سویی دیگر غمناک و دردآور. آیا این شهادت پیروزی بود و یا شکست؟ در ظاهر و با معیار کوچک، شکست بود. اما در حقیقت و با معیار بزرگ، پیروزی محسوب می شد. چه، هیچ شهیدی در زمین همچون حسین علیه السلام

نیست که سینه ها در عشق او بتپد، دل ها پریشان شود و از غیرت و فداکاری به جوش آید. شیعه و سنی و حتی غیر مسلمانان همگی عاشق و دلباخته ی او هستند.

چه بسیار شهیدی که اگر هزار سال زندگی می کرد، نمی توانست عقیده و مکتب خود را به پیروزی برساند، در حالی که حسین علیه السلام با شهادت خویش آن را به پیروزی رسانید. نیز هیچ شهیدی نمی توانست، با ایراد یک سخنرانی، مفاهیم و پیام های سترگ را در دل ها جای دهد و هزاران انسان را به کارهای بزرگ وادارد، در حالی که حسین با ایراد آخرین سخنرانی اش که آن را با خون خود می نوشت چنین کرد و این سخنرانی او بسان یک عامل برانگیزاننده و تحریک کننده برای فرزندان و نوادگان باقی ماند و ممکن

ص: 242

است همه ی تاریخ و نسل ها را به حرکت و جنبش وادارد.(1)

آری، بدین ترتیب، حسین با قربانی کردن جان خود در راه عقیده و هدف نهایی اش، یعنی یاری کردن حق و بالا بردن کلمه ی خدا در زمین، پیروز گردید.

او در نامه ای که به بنی هاشم نوشت، می گوید:

«اما بعد، هر که از شما به من پیوندد، به طور حتم شهید شود و هر که پس ماند، به پیروزی و صلح نرسد».

این نامه می گوید: در پیوستن، شهادت و در پس ماندن، باختن نبرد است.

حرف ها به او تزریق شده باشد. او براساس عقل و فکر و فطرت خودش فهمیده که پیروزی این گونه حاصل می شود.

حسین علیه السلام با شخص خود به خاک و خون افتاد، نه با شخصیت خود؛ چه، شخصیت او پیروز و چیره گشت. آری، سپاه ما غالب آیندگانند. بنابراین، رحمت خدای بر تو باد ای سید قطب! که حسین علیه السلام را شناختی، پس حق را شناختی.

حسین علیه السلام را شناختی، پس پیروزی حق بر باطل را شناختی.

حسین علیه السلام را شناختی، پس جاودانگی زندگی، کرامت و بقا را شناختی.

ص: 244

مفاهیم دینی است، به این معنا که مفاهیم کلیدی و محوری و بنیانی آن، دچار کژفهمی می شوند و عناوینی همچون توحید، نبوت، ولایت و امامت و اعتقاد به قیامت و دستورات بنیادی دیگری از این نوع همچون زهد، تقوی و توکل، دچار سوء تعبیر و انحراف و آفت می گردند، یا این که این آفت زدگی مربوط به مغفول ماندن بخشی عظیم از معارف دینی است (مثلاً عناوینی همچون امر به معروف و نهی از منکر، به کلی مورد غفلت توده های مسلمین قرار می گیرد)، یا این که اصلاً تفکر مسلمین رکود یافته و با نوعی دگردیسی همه جانبه مواجه می شود (مثلاً در حوزه ی حاکمیت، حکومت به نااهلان معاند سپرده می شود و جامعه به اعمال ریاکارانه ی نهاد حاکمیت، فریب می خورد و عناصری پلید، به جای خلیفه ی اسلامی، بر مردمان حکم می رانند، جامعه هم حکم آنان را در ردیف حکم خدا و بسان حکم شریعت می پندارد).

برای جبران چنین آفت های سترگی، چه عملی می تواند راه گشا باشد؟

مسلما نقطه ی مطلوب و قابل توجه در این خصوص، مسأله ی احیاگری است. احیاگران کسانی هستند عاشق فضیلت ها و پاکی ها، که درد دین در جانشان، درد اصلی است؛ کسانی که در دل خفقان و جمود حاکم بر زمانه، اندیشه ها را تکان داده و راه را از انحراف و کژی به استقامت و راستی می گردانند.

اکنون به دلیل اهمیت این مسأله، آن را به معرض بررسی گذاشته و از میان جنبش های احیاگرانه، حماسه ی حسینی را به عنوان الگوی احیاگری در تاریخ سراسر مبارزه ی شیعه، تحلیل می نماییم.

فکری مواج و پویا، اگر پس از مدتی دچار نابسامانی، توقف و ایستایی شده و دیگر آن پویایی پیشین را نداشته باشد، در واقع دچار مرگ شده است، چرا که آن فکر به لحاظ رکن توصیفی و تبیینی دچار ناخالصی هایی گردیده و فرهنگ بیگانه ای که با روح اصلی آن در تعارض است در آن حلول نموده است. اینک اگر حاملان واقعی و دلسوزان اصلی این فکر بخواهند آن را به حالت نخستین و پویایی اولیه اش برگردانند، باید کاری کنند که روح اصلی و نخستین به جان این تفکر برگردد تا تحولی در این تفکر پیدا شده و دوباره بتواند همچنان مواج و سازنده به حیات خویش ادامه دهد. چنین عملی را احیا و عاملان به آن را احیاگر می نامند.

پس احیاگری، تجدید ساختمان است؛ چه در مجموعه ای فکری، چه در مکتبی اجتماعی و چه در تفکری دینی. این تجدید ساختمان زمانی لازم است که یک مجموعه، مکتب یا تفکر، تجزیه شده، خالی از مفاهیم عالی گردیده و یا مفاهیم عالی اش واژگون تفسیر شده و نقش آفرین نیست.

احیاگری در دین هم با توجه به همین واقعیت، مفهوم پیدا می کند. احیاگر دین همچون طبیبی است که می خواهد چهره ی دین را از زوائد، تحریفات، بدعت ها و... که بر دین تحمیل شده و حقیقت آن را مخفی کرده است، بپیراید و دین راستین را که به وسیله ی جهل دینداران و اغراض دین فروشان، کدر و زشت و بی خاصیت شده است، نمایان کند و تفسیری درست از معارف دینی به جامعه ی دینداران عرضه کند و هر آنچه که از دین، مغفول و متروک مانده است، به دین و جامعه ی دینداران بازگرداند.(1)

علامه ی شهید مطهری در باب سنت احیاگری می نویسند: تفکر مسلمین در عصر حاضر درباره ی اسلام آسیب دیده است، ما اگر

ص: 247

بخواهیم این طرز تفکر را بررسی کنیم، اولین کار یک طبیب این است که او را تحت معاینه قرار می دهد، می خواهد بیماری اش را تشخیص دهد، کوشش طبیب این است که در درجه اول، بیماری اش را تشخیص بدهد. پس از آن در مقام معالجه برآید.(1)

بنابراین، تلاش در راستای زدودن اوهام، خرافات و صدمه هایی که بر دین وارد شده، چه از ناحیه ی خود مسلمین و چه از ناحیه ی هجمه ی استعمارگران و دشمنان جهانی اسلام، و جلوگیری از تأخر تاریخی و انحطاط اجتماعی، احیاگری است که بزرگترین رسالت انسان های دردمند تاریخ و متدینان وارسته و الهی محسوب می شود. احیاگران در راستای این رسالت سترگ و عظیم تلاش می ورزند که از مسخ مفاهیم دینی جلوگیری نموده و مجددا آن حالت آفرینندگی را در مفاهیم ایجاد نمایند؛ از سطحی نگری و ظاهر گرایی پرهیز نموده و عمق جان و باطن دین را عملاً به جامعه باز گردانند.

چیزی اقتضای وجودی اش احیاگری است،اما به وسیله ی فهم های غلط بشری و دسیسه و نیرنگ های حاکم بر جوامع دینی، از آن حالت پویایی احیاگرانه بازمانده، مسلما وظیفه ی جوامع دینی این است که در خود دین احیاگری کنند تا دین بتواند احیاگر جامعه باشد.

ما باید محیی دین باشیم و دین هم محیی ماست، یعنی ما باید زنده نگهداریم مایه ی زندگی خودمان را. مثل این که آب در حیات جسمانی ما، مایه ی زندگی است، وسیله زندگی ما است، ولی ما باید همین آب را سالم، پاک، زنده و عاری از هر نوع عفونت و آلودگی نگه داریم. ما نسبت به آب یک وظیفه داریم، آب هم در طبع خودش خاصیتی دارد که خدای تبارک و تعالی برای او قرار داده است.(1)

در آیات دیگری از قرآن مجید، به سنت احیاگری اشاره شده که به مردمان دستور می دهد برای حیات و تکامل خودشان دعوت پیامبران علیهم السلام را بپذیرند و اگر چنان نکنند، خدا را ناتوان نساخته اند.

در سنت معصومان علیهم السلام ، فروان به سنت احیاگری اشاره شده است. علی علیه السلام در نهج البلاغه از فقدان یارانی اندوهگین است که در زمانه ی خطر، به احیاگری مفاهیم دینی می پرداختند، چنان که فرموده است:

«اوّه علی اخوانی الذّین تلوا القرآن فاحکموه و تدّبروا الفرض فاقاموه، احیوا السّنّة و اماتوا البدعة»(2)

آه «برفقدان» برادرانم، همان هایی که قرآن را تلاوت می نمودند و پیاده شدنش را استوار می ساختند و واجبات را مورد تدبر قرار داده و پیاده اش می کردند، سنت را احیا می نمودند و بدعت را می میراندند.

ص: 249

در روایات معصومین علیهم السلام ، واژه ی احیای امر ما فراوان آمده است که آن بزرگان با عناوین گوناگون رسالت عالمان وارسته و فرهیختگان شیعه را در دوره ی غلبه ی بدعت ها و ظهور تحریفات، احیای امر خودشان می دانسته اند و این سنت را شیوه ی معمول متدینان و دانشمندان و درد آشنایان دینی معرفی فرموده اند. در روایات معصومان علیه السلام ، عمل بزرگ حضرت مهدی علیه السلام ، عملی احیاگرانه محسوب شده است.

علی علیه السلام ، در توصیف عمل امام زمان علیه السلام می فرماید: «یحیی میت الکتاب و السّنّة»(1)؛ یعنی حضرت مهدی علیه السلام ، هنگام ظهور، آنچه را که از کتاب و سنت مرده است، احیا می فرماید.

حقیقتی اگر می خواهد باقی بماند، باید جزء خواسته های نهادی بشر باشد و از جنبه ی پاسخ دهی به نیازهای واقعی انسان، سخن اول را بگوید و قادر باشد سرگشتگی و اضطراب انسان را پاسخ بدهد و مقوله ی نجات در دو نشئه ی عالم را به خوبی برآورده سازد. دین، از آن مقام و منزلتی برخوردار است که قادر است همه ی این ها را برآورد و به آنها به خوبی پاسخ بدهد. دین... هم جزء نهاد بشر است، جزء خواسته های فطری و عاطفی بشر است و هم از لحاظ تأمین حوائج و خواسته های بشر مقامی را دارد که جانشین ندارد و اگر تحلیل کنیم، معلوم می شود اصلاً امکان ندارد چیز دیگری جایش را بگیرد.(1)

به این دلیل، حق، ابدی، ثابت و ماندگار است و به همین روی در قرآن مجید، وعده ی پیروزی نهایی حق داده شده و دولت آینده حق را جهان گیر فرض فرموده و باطل را همچون کف روی آب فرض نموده است. در روایات و مآثر دینی ما هم آمده است که «للحق دولة و للباطل جولة»(2)، دولت نهایی از آن حق است و باطل را جولانی بیش نیست که با همه ی جولان و رعد و برقی که ساطع نموده، نابود می شود و به خاموشی می گراید.

کژی، اعوجاج، انحراف و نهایتا مرگ قرار گیرد، یعنی هنگامی که دست تحریف و خرافه نسبت به دین، در قلمرو اندیشه های متدینان، اثر بگذارد و برداشت از دین، به عنوان یک حقیقت متعالی، برداشتی ناقص، واژگونه و انحرافی باشد و دیگر آن سازندگی و اثر بخشی و کارایی اصلی را ایفا نکند، آن برداشت از دین، اندیشه ای مرده، انحرافی و محکوم به فنا و زوال است. در مورد تفکر دینی، باید اذعان کنیم که حقایق عالی دین، با آن مقام عظیمی که دارند، اکنون در جوامع دینی مطرح نیستند.

دین مقدس اسلام، یک دین ناشناخته است. حقایق این دین تدریجا در نظر مردم، واژگونه شده است و علت اساسی گریز گروهی از مردم، تعلیمات غلطی است که به این نام داده می شود. این دین مقدس در حال حاضر بیش از هر چیز دیگر از ناحیه برخی از کسانی که مدعی حمایت از آن هستند ضربه و صدمه می بیند. هجوم استعمار غربی با عوامل مرئی و نامرئی اش از یک طرف و قصور یا تقصیر بسیاری از مدعیان حمایت از اسلام در این عصر، از طرف دیگر، سبب شده که اندیشه های اسلامی در زمینه های مختلف، از اصول گرفته تا فروع، مورد هجوم و حمله قرار گیرد.(1)

مسائلی همچون پیدایش خرافات به نام دین، بستن زوائدی بر دین، وجود تحریفات نسبت به مفاهیم دینی، جریانات تاریخی مربوط به دین، مورد غفلت و فراموشی واقع شدن بخشی از معارف دینی، صدور احکامی همچون تعارض میان عقل و علم با دین و... همه گواه بر این حقیقت هستند که اندیشه ی دینی می تواند افول کند.

ص: 252

وانهاده اند...، حرام خدا را حلال نموده و حلال خدا را حرام کرده اند.

تحریفاتی که در اذهان عموم جامعه آن روز پدید آمده، در واژگان اصلی و اساسی رخ نموده است. مثلاً اطاعت از ائمه علیه السلام ، که در قرآن مجید همسنگ اطاعت از خداوند است، را به اطاعت از رهبری جنایتکارانه ی خودشان فروکاسته اند و مردم هم همین را برای خود مبنا و اصل قرار داده اند. لزوم حفظ جماعت را به مفهوم پیدا نشدن هیچ گونه حرکتی در برابر خود تصویر نموده اند و بیعت را به مفهوم کنار آمدن با خودشان مطرح کرده اند.

چنین وضعیتی، یک انحراف عمیق را در انگاره های دینی به وجود آورد، به گونه ای که: افرادی همچون عبداللّه عمر - که از جمله فقهای اهل سنت و محدثین آنان به شمار می رود، فکر می کرد که اگر مردم با هوسران بی لیاقتی مثل یزید هم بیعت کردند، او نیز باید آن را بپذیرد. به این جهت بود که در مورد بیعت با یزید به معاویه گفت: «فاذا اجتمع الناس علی ابنک یزید لم اخالف»؛ وقتی مردم با فرزندت یزید بیعت کردند، من با آن مخالفت نخواهم کرد.(1)

هنگامی که در پایگاه قدرت دینی، فردی متجاهر به فسق و شراب خواره به نام امیر المؤمنین، بر مسند فرمانروایی تکیه می زند و به هوس های خویش در میان مسلمین عمل می کند و به وعاظ درباری خودش دستور می دهد دین را به گونه ای سازگار با این حاکمیت جائرانه تفسیر کنند و...، مسلما، در چنین وضعیتی، آن تفکر از روح برخوردار نیست، بلکه ضربه پذیر شده و دیگر پویایی لازم را ندارد و اسلام، به تعبیر بلند علی علیه السلام ، همچون پوستینی وارونه شده است: «لبس الاسلام لبس الفرو مقلوبا»(1)؛ اسلام، همچون پوستینی که وارونه پوشیده شود گردیده است.

و چنان که امام حسین علیه السلام در خصوص خلافت یزید می فرماید: «انّا للّه و انا الیه راجعون و علی الاسلام السّلام اذ قد بلیت الامة براعٍ مثل یزید و لقد سمعت جدّی رسول اللّه یقول الخلافة محرمة علی آل ابی سفیان: ویلک یا مروان الیک عنی فانک رجس...»(2) فرمود انا للّه و انا الیه راجعون، بنابراین باید با اسلام خداحافظی کرد که امت اسلامی به فرمانروایی چون یزید گرفتار شده. از جدم رسول اکرم صلی الله علیه و آله

شنیدم که فرمود، خلافت بر آل ابی سفیان حرام است. سپس فرمود: وای بر تو ای مروان از من دور شو که تو نجسی.

در چنین زمانه ای شدیدا نیاز به بازسازی بنیان تفکر دینی است. تجدید ساختمان، یعنی این که بازبگردیم و بجوییم در فرهنگ خودمان، در همه معانی و معارفی که موجود است و درمیان اسناد و تاریخ، شرح احوال، عوامل و عناصر شناخت این فکر و این شخصیت ها بگردیم و عناصر اساسی را بجوییم وابعاد اصیل انسان نمونه را که در شخصیت های تربیت شده به

ص: 255

صورت واقعی و عینی هستند، نه به صورت سمبل و مثل اساطیر و قهرمان های افسانه ای... و بشناسیم و این شخصیت ها را و این مکتب بزرگ را تجدید بنا کنیم، یعنی باز انسان نمونه بسازیم و این کتاب به هم ریخته را که هر فصلش و هر ورقش در دست کسی است، شیرازه بندی کنیم و از نو همچون اول تدوین کنیم... آن روح از بین رفته، در تجدید بنای کلی این اندام پدید می آید.(1)

چنین عملی همان سنت احیاگری است که مبدأ این احیاگری، معرفی دوباره تفکر دینی و پالایش اندیشه ها و افکار جامعه است. در این صورت انتظارات از دین به نحو مطلوب و کامل بر آورده می شود، چنان که در آیه ی کریمه قرآن مجید هم آمده است: إِنَّ اللّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ (رعد، 11).

خداوند در میان جامعه و در اساس حرکت قوم و ملتی تغییر ایجاد نمی کند، مگر این که خودشان آنچه را که دردرونشان است تغییر دهند؛ یعنی افکار و اندیشه های خود را تجدید بنا و سازمان نمایند. نکته ای که اقبال لاهوری از همین آیه استنباط کرده است، نکته ای بسیار عالی است. از ضمیر «حَتّی یُغَیِّرُوا» استفاده کرده است، می گوید: قرآن می فرماید «حَتّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ» نمی گوید: «حتی یُغَیَّرَ ما بانفسهم». اگر چنین می گفت، معنای آن این بود که خداوند اوضاع و احوالی را که برای مردمی وجود دارد، چه خوب و چه بد، عوض نمی کند، مگر آن وقت که اوضاع و احوالی که مربوط به خودشان است، یعنی مربوط به روح، اخلاق و خصوصیاتی که در دست و عملشان است، عوض شود، نه، می فرماید: «یُغَیِّروا» تا خودشان به ابتکار و دست خود و استقلال فکری خویش اقدام نکنند وضعشان عوض نمی شود، یعنی اگر ملت دیگری بیاید و بخواهد به

ص: 256

قهر و جبر، اوضاع و احوال مردمی را عوض کند، مادامی که خود آن مردم تصمیم نگرفته اند، مادامی که خود آن مردم ابتکار به خرج نداده اند، مادامی که خود آن مردم استقلال فکری پیدا نکرده اند، وضع آنها به سامان نمی رسد.(1)

متأسفانه چنین روحی در مسلمین غایب است و در واقع این روح مرده است. در سنت قرآن شناسی، دین شناسی و معرفت دینی و در کارامدی این سنت های تعالی بخش، دچار کاستی و چالش عجیبی هستیم. مسلمین، امروزه گرفتار سلطه ی همه جانبه ی استکبار هستند و با چنان تعالی اندیشی که در جوهره ی اسلامی است، وضعیت موجود، هرگز تناسبی ندارد.

امروزه از جهات عدیده ای در جهان اسلام، در حوزه ی تفکر دینی، نیاز به یک احیاگری کلی و همه جانبه داریم. ما باید بتوانیم ابهامات را از چهره ی بلند اسلام بزداییم و افکار بسته و راکد جهان اسلام را از بیخ و بن تغییر دهیم، دریافت های از اسلام رهایی بخش را متحول سازیم، تا جنبه رهایی بخشی و عظمت آفرین اسلام از حالت قوه به حالت فعلیت عینی درآید.

تجدید این سازواره، نیاز فعلی نسل حاضر است و نسل حاضر کاملاً آمادگی چنین تجدید گری و تغییرات درونی را دارد و در دنیا این مسأله بارها اثبات شده است. در همین سال های اخیر، رخداد عظیم انقلاب اسلامی که به برکت احیاگری معمار سترگ انقلاب اسلامی به وجود آمد، محصول و ره آورد یک چنین عمل احیاگرانه ای بوده است.

سابقه ی دیگر از این عمل احیا گرانه را در یک سطر فتوای تاریخی میرزای شیرازی بزرگ قدس سره مشاهده می کنیم که چگونه با صدور یک فتوا، استعمار بریتانیا را رسوا کرد.

ص: 257

هیچ کس نه جنگید، نه کاری کرد، فقط و فقط مصرف نکردند، فقط مقاومت منفی و دسته جمعی کردند، که اولین درخت استعماری را که به صورت صریح و روشن، در این جا غرس کردند و می خواست ریشه بدواند ریشه کن کرد، و استعماری که هزاران میلیون خرج می کند تا کم کم بازارها و منابع تولید و معادن و حتی آدم ها را بخرد و سپس محصول بردارد، دید که این جا، با این جامعه ی مسلمان که با یک فتوا برمی آشوبد و با این مذهبی که پیروانش تا از گیجی تخدیر به هوش می آیند، بی درنگ سیاسی می شوند، نمی شود سرمایه گذاری کرد.(1)

این شورش گری، موج آفرینی و تکامل آوری، مرهون تلاش احیاگرانی است که بتوانند موج آفریده و از روح سترگ و عظیمی که در میان ملت های اسلامی وجود دارد، موج بیافرینند و کلیت اسلام را در جهان ظلمت زده ی امروز حاکم گردانند.

معنا رسیده و در اسلام و دیانت ذوب شده است.

3 ) اهل خطر کردن است؛ احیاگری بدون عبور از میدان خطرها امکان ندارد، احیاگر باید بتواند ترسی را که در قلوب مسلمین کاشته اند، به عنوان «جند ابلیسی»، در هم بشکند. ترس چیست؟ نوعی واماندگی در نفس انسان که او را از مقاومت در برابر هر امر ناخوشایندی باز می دارد. ترس یک بیماری روحی و روانی است که نیروی حفظ وجود را، که خدا رکنی از ارکان حیات طبیعی قرار داده است، از بین می برد... ترس پراکنده کننده ی اجتماعات است... ترس خائنان را وامی دارد تا در جنگ های میهنی خیانت کنند... ترس عار است و ننگ برای هر انسان دارای فطرت سالم... بنابراین می سزد که فرزندان امت اسلام، به مقتضای اصول اعتقادی و دینی خویش، دورترین مردم جهان از صفت رذیله «جبن» باشند.(1)

این کار سترگ را تنها حاملان تفکر اصیل دینی می توانند انجام دهند و صفت رذیله ی جبن و ترس را از بین برده و به جای آن شجاعت و روحیه ی خطر کردن را به وجود بیاورند؛ اینان، همان مصلحان واقعی اند. 4 ) اهل تعهد و دردمندی است؛ احیاگر دینی واجد درجه ی بالای برخورداری از تعهدات بوده و درد مقدسی همواره روح بزرگ او را آزار می دهد و تلاش وی در آگاهاندن غافلان، وابستگان و بی خبران است. 5 ) از عوام گرایی و عوام زدگی به دور است؛ عوام زدگی و عوام گرایی، انسان را به نوعی تقلید سوق می دهد. در چنین وضعیتی، فرد، فقط در اندیشه ی انطباق افکار و داشته های خود با پسند عوام است که در تاریخ اسلامی، همواره سدی در برابر تکامل و ره آوردهای آفرینندگی است. احیاگر واقعی، هرگز به مصانعه تن نمی دهد.

ص: 259

علی علیه السلام در توصیف احیاگران می فرماید:

«انّما یقیم امر اللّه من لایصانع و لایضارع و لایتبع المطامع»(1)؛ همانا کسی را سزد که امر خدا را برپای دارد که اهل مصانعه و سازش با عوام و دیگران نباشد و خود را شبیه معمول توده های اجتماعی قرار ندهد و از آزها و طمع های درونی (که سنگ راه رسالت هستند) پیروی نکند. 6 ) مصلحت اندیشی شخصی را بر نمی تابد؛ احیاگر واقعی، هیچ گاه در بند مصالح شخصی نیست، بلکه مصلحت اسلامی را اصل و مبنا قرار می دهد و برای حفظ این اصول، حتی هستی خود را در طبق اخلاص می نهد.

لست اخاف الموت، انّ نفسی لاکبر من ذلک...»(1)؛ آیا مرا از مرگ بیم می دهی؟ شأن و جایگاهی که من در آن قرار دارم، جایگاه کسی نیست که ترسو و بزدل باشد، مرگ در راه عزت اسلام جز زندگی جاودانه نیست. هیهات که نشانه ی تو کارگر نیفتاد و پندار تو ناکام ماند، من آن نیستم که از مرگ بترسد و همت من بالاتر از این است.

آنتون بارا در توصیفی که از چهره ی نورانی امام حسین علیه السلام ارائه می دهد، چنین می نگارد:

حسین بن علی علیه السلام مردی است که زندگی خود را وقف شهادت نموده و پا به میدان نهاده و در راه آرمان بلند خویش جان خود و کسان خود را فدا کرده است. او شهیدی است که معنایی کامل و تفسیری گویا بر مفهوم قربانی شدن انبیا در راه آرمان های خود شمرده می شود. با آن مکانیسمی که انقلاب او دارد و با حجم تأثیری که احیاگری او گذاشته او سرور شهیدان بزرگ در راه آرمان های بلند ادیان پیشین است، او همواره در هم شکننده ی گونه های ظلم و تحریف گری در تاریخ بشری است.(2)

به نظر آید و این بستگی به دیدگاه شخصی دارد که به آن می نگرد.(1)

به این جهت عقلانی بودن ماهیت قیام در هر دوره ای، می تواند بسان پشتوانه ای بر انطباق زمانی آن قیام و عمل احیاگرانه پنداشته شده و تلقی گردد. چه آن که در هر عصری، احیاگری مقتضیاتی دارد که بدون توجه به آن مقتضیات، نمی توان هیچ کار مثبت و موفقی را به سامان رساند. به عنوان مثال، احیاگری در عصر امامت حسین بن علی علیه السلام ، اولاً ضرورت این دروه ی تاریخی بوده که رهبر نهضت احیاگرانه، کاملاً به آن وقوف دارد و می فرماید: «اما ترون ان الحق لایعمل به و ان الباطل لایتناهی عنه... لیرغب المؤمن الی لقاء اللّه محقا»(2)

و نیز به فرموده رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله استشهاد و استناد فرمود که:

از جدم رسول گرامی اسلام شنیدم که فرمود: هر کس سلطان ستمگری را ببیند که حلال خدا را حرام نموده و پیمان خدا را شکسته، مخالف سنت فرستاده ی خدا است و در میان مردم به ستمگری می پردازد، و علیه او تغییری ایجاد نکند بر خدا سزاوار است که او را در جایگاهی سخت وارد نماید.(3)

رهبری قیام معتقد است که اگر در چنین زمانه ای، چنین حرکتی و با چنین رویکرد و ماهیتی صورت نگیرد، همه ی اهداف دین به بوته ی نسیان، تحریف، جعل و ابطال سپرده می شود. حال اگر چنین قیامی، که پشت سر آن قیام های دیگر صورت گرفت، نمی بود، اسلام و امویت آنچنان به هم آمیخته می شد که تفکیک آنها ممکن

ص: 262

نبود و با زوال اموی ها اسلام نیز از بین رفته بود.(1)

آنتون بارا، در توصیف عمل احیاگرانه ی امام حسین علیه السلام ، بیانی بسیار عالی دارد. او می نویسد: انقلاب امام حسین، دفاعی همه جانبه از تمام رسالت های آسمانی و الهی بوده است، زیرا همه ی رسالت ها در مخاطره قرار گرفته بودند و حسین علیه السلام آنچه را که همه رسالت ها انجام دادند به پایان برد.

سپس چنین می نگارد: در کیفیت مبارزه و در وسائلی که در آن به کار رفته، هیچ انقلابی مانند انقلاب حسینی نیست. در واقع نوه ی پیامبر صلی الله علیه و آله ، اصلاحگر بزرگی است که از میان تمام امت ها جوشیده و دارای صفات برجسته ی بشری است... بر او سزاوار بوده که در جوشش قلبی خود مسیری بشری و انسانی را طی نماید و بر ضد حاکم ستمگر و نابخردی که سلطه ی ظالمانه دارد و بر ضد بشریت اقدام نموده، قیام نماید؛ حاکمی که در زیر پرچم خود انحرافات سترگی را فراآورده است. مسأله مهمی که برابر حسین بن علی علیه السلام قرار داشت و کار آن گرامی را به شدت سخت می نمود، این بود که اسلام تازه ولادت یافته، نزدیک بود به نابودی گراید و این فرایندی بود که از آغاز اسلام تا زمان او طی شده بود. در این دوره، امت اسلامی، دچار خلأهای فراوانی شده بودند و مسائل خلاف و انحرافی گونه گونی فراروی آنها قرار گرفته بود؛ به گونه ای که طمع ها و آزهای دنیوی، امت اسلامی را دچار انحراف ساخته بود. درحالی که سیاست اموی بر انحراف امت تأثیر گذاشته بود، آنها (امویان) سلطنتی کسرایی و اریستوکرات را حاکم ساخته بودند.(2)

ص: 263

چرا چنین حالتی روی می دهد، که حاضر می شوند با همه ی برهان و حجتی که بر آنها اقامه شده که کار سخت تباهی انجام می دهند، اما درعین حال میان اطاعت از یزید و کشتن بهترین ذریه ی پیامبر علیه السلام و بهترین نسل پاکان و ادامه ی وجودی سلسله ی رسالت های آسمانی، دومی را بر می گزینند و در عین حال گمان بهشت هم می برند؟

یکی از سپاهیان کوفه، با افتخار به این نکته که «ما اطاعت امام را کنار نگذاشته و از جماعت کناره گیری نکردیم»(1) تصریح می کند.

او هنگامی که سپاه کوفه را به بسیج علیه امام معصوم فرا می خواند، به آنان چنین می گوید:

«الزموا طاعتکم و جماعتکم ولاترتابوا فی قتل من مرق عن الدین و خالف الامام»(2) طاعت خلیفه را نگهداشته و از جمعیت مردم خارج نشوید و در کشتن کسی که از دین خارج شده و از در مخالفت با امام در آمده، تردید روا مدارید.

لذا همه ی آنها در هنگام کشتن آن حضرت، یکدیگر را به رفتن به بهشت نوید و بشارت می دادند. در تاریخ مضبوط است که در بعضی از منازل بین راه، سر مطهر سرور و سالار شهیدان علیه السلام را بر زمین نهادند و ناگاه بر دیوار آن محل نگاشته شد:

اترجوا امّة قتلت حسینا

شفاعة جده یوم الحساب؟(3)

آیا امید دارند امتی که حسین علیه السلام را کشته اند، به دست جدش در روز قیامت شفاعت شوند؟

ص: 265

بنابراین، با توجه به انحراف بزرگی که در تفکر دینی مسلمانان آن روز پدیدار شد، هیچ اقدامی نمی توانست این انحراف عظیم را بزداید، جز نقشی که حسین بن علی علیه السلام با شهادت خود به انجام رساند.

تغییر فکر و اندیشه ی جامعه در راه خدا و برای خدا قیام احیاگرانه بکند، از جانب خداوند مورد حمایت قرار می گیرد.

این راهی است که در ابتدا بر انسان مجهول است ولی اگر آغاز شود، نصرت و تأیید الهی را در پی خواهد داشت. [این مسأله] کار خیلی سختی نیست، مراحل اولیه اش آسان است، انسان می تواند با پیمودن راه خدمت به خلق، کمک به ضعیفان، به شرط اخلاص و حسن نیت، آثار لطف خدا را همراه خود ببیند.(1)

از نظر سیاسی این واقعه (عاشورا) به دو دلیل مهم است، اول این که امام حسین علیه السلام تنها امام مذهب شیعه ی اثنی عشری بود که احقاق حق خلافت [امامت [خود را با قیام مسلحانه توأم کرد. سایر ائمه مواضع سیاسی خود را یا از طریق رویه های عادی قانونی اتخاذ کردند [امام اول و هفتم] یا پس از بیان مخالفت خود با حکام وقت، صلح ظاهری کردند [امام دوم] یا از جریان های سیاسی کناره گرفتند و عمر خود را به تحقیق گذراندند و امام دوازدهم پیش از آنکه به یکی از این شقوق اقدام نماید، غایب شد. دیگر این که عنصر شهادت، که در این واقعه هست، آشکارا جاذبه ای نیرومند برای همه ی نهضت های شیعی که نظام حاکم را به مبارزه طلبیده اند داشته است. بدینسان امام حسین علیه السلام تنها امامی است که فاجعه ی پایان عمرش می تواند نصب العین حماسی و اساطیری شیعیان مبارز اثنی عشری گردد.(1)

اسلام درآورند، ولی یک همزمانی طنزآمیز بین تعبیر و تفسیر مجدد آنان از این واقعه و جلب توجه شدید عده ای از نواندیشان اهل سنت به این واقعه وجود دارد. ستایش از امام حسین علیه السلام یا فرد دیگر از اعضای اهل بیت پیامبر در آثار و متون قدیم سنّی، به ویژه شافعی و حنبلی، وجود دارد. ولی آنچه از آثار و متون جدید سنّی در این زمینه جالب توجه است رد تخطئه شدید انتقادهایی است که از او (امام حسین علیه السلام ) درمنابع قدیم به عمل آمده و تجلیل از او به عنوان یک قیام کننده و مثل اعلای همه کسانی که با اجماع دروغین در افتاده اند. این تحولِ دید، نمونه ی مهمی از وفاق نظری و بین فرقه ای است... محتمل تر این است که آثار و متون «تجدید نظر طلبانه و احیاگرانه»ی یک فرقه (شیعه) انگیزه ی نواندیشی فرقه ی دیگری (اهل سنت) شده باشد.(1)

می توان در همین راستا این نکته را نیز یاد کرد که متقدمان از اهل سنت، همچون ابن العربی، ابن خلدون و... از امام حسین علیه السلام انتقادهایی را روا دانسته اند، ولی متجددان از اهل سنت، نه تنها آن انتقادات را بی انصافانه تلقی نموده اند، بلکه تجلیل ها و ستایش های فراوانی را از عمل قهرمانانه ی امام حسین علیه السلام نموده اند و او را مثل اعلای احیاگری دانسته اند. محمد عبده، عبدالقادر مازنی مصری و نظایر آنها به تمام شبهات و شکوکی که پیشینیان درباره امام حسین علیه السلام پراکنده اند، پاسخ قاطع داده اند.(2)

در همین زمینه توجه به کتاب کاملاً آرمان خواهانه ی خالد محمد خالد به نام ابناء الرسول فی کربلا [فرزندان پیامبر صلی الله علیه و آله در کربلا] ضروری است. حمید عنایت در این زمینه می نگارد:

ص: 269

کتاب آرمان جویانه ی خالد محمد خالد به نام ابناء الرسول فی کربلا... (حادثه کربلا را) حاصل معارضه بین برداشت علی علیه السلام از خلافت، به عنوان نهادی که باید مظهر عمده ترین فضایل عهد پیامبر صلی الله علیه و آله باشد، و تصمیم بی رحمانه ی امویان در این که آن را صرفا تبدیل به ابزار سلطه بسازند، می داند... خالد نه تنها معاویه را تبرئه نمی کند، بلکه او را مسؤول واقعه ی خونین کربلا می شمارد.(1)

بالاخره این راه گشوده شده (احیاگری و بسیج در آن) و بایسته است که با تکیه بر پایه های عظیم نهضت عاشورا، حاملان این تفکر و پرچمداران واقعی اندیشه های اسلامی و رفتارهای امام شیعه، چنان که شایسته شأن و منزلت و هدف های بلند پرچمدار حادثه ی کربلاست، بر آیند و از نوسامانی را پدید آورند که با خواسته ها و رویکردهای عصر جدید و ترفندهای پیچیده و متنوع و رنگارنگ و در هم رفته ی مدعیان سلطه بر بشر و کسانی که خود را به دلیل برخورداری از مکنت و قدرت، صاحب حق می دانند، تناسب داشته باشد.

2 ) تکیه بر بایستگی هایی در جامعه

هر جامعه ای به تناسب خویش بایستگی هایی دارد که رعایت آنها، احیاگر را زودتر به نتیجه ی منطقی و مطلوب می رساند.

3 ) بومی سازی احیاگری

بومی سازی احیاگری، تناسب و درجه ی انطباق آن را با شرایط عینی جامعه، تعیین کرده و ضریب موفقیت را بالاتر می برد. بومی گرایی قادر است بخش های مختلف جامعه ی دینی و افکار آن را در رویکردی واحد متحد سازد. بومی گرایی قادر است آزادانه و به سادگی گنجینه ی ارزش های سنتی و مذهبی را به یاری خود بطلبد. لحن هماهنگ و خودمانی بومی گرایی اعجازآفرین است.

4 ) همسانی با باورهای پنهان توده های اجتماعی

توده های اجتماعی علی رغم تظاهرات رفتاری خود، باورهای پنهان و نهفته ای دارند که آنها را کم تر بروز می دهند، همچون زجر و تنفری که از وضعیت و سیستم موجود دارند. بر این نسق، برای شکستن این وضعیت، احیاگر باید با باورهای پنهان توده های اجتماعی همسان باشد. امام حسین علیه السلام ، علی رغم رفتارهای ناپسند ظاهری مردم، در راستای باورهای پنهان آنها حرکت نمود.

ص: 271

ص: 272

بپندارند و سعی کنند در حرکت اجتماعی، خود را با آن الگو تطبیق بدهند.

می خواهد به عزت دست یابد، باید بداند که منبع و منشأ عزت، خداوند عزیز است، چنان که در قرآن مجید می فرماید:

منافقان را که کافران را ولی و سرپرست خود قرار داده اند، از عذاب دردناک الهی بترسان، آیا عزت را در نزد کافران طلب می کنند. عزت تماما در نزد خداوند است (نساء، 138).

یا در آیه ی دیگری می فرماید: هر کس اراده ی دست یابی به عزت دارد، بداند که همه ی عزت نزد خداوند است (نساء، 139).

این آیات نشان می دهد که عزت اجتماعی با چنگ زدن به ریسمان الهی و با ایجاد رابطه با خداوند حاصل می شود، یعنی اگر جامعه عزت می خواهد، باید در مسیر عبودیت الهی آن را دنبال کند. در روایات ما هم وارد شده است که: اگر کسی برای خدا تواضع کند، خدا او را بلند مرتبه می سازد.

بنابراین ارتباط همه جانبه و منسجم و عملی جامعه با خداوند، اولین شرط دست یابی جامعه به عزت می باشد و واقعا هم بدون آن نمی توان به عزت همه جانبه و مطلوب دست یافت.

مطلقش، در همه ی دوره ها عزیز است. همه ی دل ها متوجه ایشان است. حشمت و عظمت او در دوران طلبگی هم افراد را تحت تاثیر قرار می دهد. وقتی که مرجع و مدرس است همین گونه، به گونه ای که مورد مشورت آیة اللّه بروجردی قرار می گیرد و در همه ی دوره ها مورد احترام و توجه خواص است.

وقتی که انقلاب اسلامی به پیروزی می رسد و به وطن باز می گردد، مورد استقبال میلیونی مردم قرار می گیرد و وقتی که رحلت می کند، آن شور عجیب در بدرقه ی پیکر شریفش ایجاد می شود. حرکت بزرگی پدید می آورد که در دنیا موج می آفریند و قدرت های جهانی را تحت تأثیر قرار می دهد و هیچ گاه نمی توانند در اراده اش خللی ایجاد کنند. این ها، همه، نمایان گر عزتی است که امام از راه عبودیت و بندگی خدا به دست آورده بود.

با در نظر گرفتن این نمونه و اسوه ی دوره ی معاصر، به خوبی می توانیم به این حقیقت ایمان بیاوریم که دست یابی جامعه به عزت از مسیر خداوند می گذرد. بنابر این باید جامعه را به گونه ای تنظیم و تربیت کنیم که این رابطه با خداوند، رویکرد کلی حرکت اجتماع قرار بگیرد و رابطه ی ظاهری و باطنی جامعه با خداوند مشهود و ملحوظ باشد.

کردند که به این سفر نرود. گفتند که کوتاه بیاید، یا به جایی برود که به او دسترسی نداشته باشند، حضرت همه ی این پیشنهادها را رد کرده و عزت را برگزیدند. حضرت، در عصر معاویه، مکاتباتی با او دارد. در این نامه ها حقانیت اهل بیت علیهم السلام و بطلان بنی امیه را مطرح می فرماید و نسبت به اقدامات بنی امیه انتقاد می کند. نسبت به شهادت حجربن عدی و عمر بن حمق خزاعی و دیگران، انتقادها سخت و کوبنده و عتاب آمیزند. در سخنرانی های مکه روشن گری می کنند و مبارزه ی زبانی می فرمایند، مبارزه ی قلمی هم دارند که در متن نامه ها و سوگند نامه ها منعکس شده است. اما در عین حال این مکاتبات و سخنرانی ها فقط مختصری از کار را انجام داده و همه ی کار نیست، لذا هنوز موج نیافریده و باید موج آفریده شود. آن حضرت دیدند هیچ راهی جز قیام خونین وجود ندارد. پس با شهادت خود و یاران و اسارت اهل بیت خودشان آن موج را آفریدند. فرمودند:

خدایا تو می دانی که غرض از این کار، دست یابی به سلطنت و متاع دنیوی نمی باشد، بلکه می خواهم معالم دین را آشکار نماییم.(1)

در جای دیگر فرمودند: من حرکتم را از سر بیهودگی و خوش گذرانی و فساد و ظلم انجام ندادم، بلکه خارج شدم برای اصلاح و ساماندهی به وضع امت جدم. می خواهم امر به معروف و نهی از منکر نموده و به روش جدم و پدرم علی بن ابی طالب علیه السلام حرکت کنم.(2)

در این خطابه ها و سخنان آن حضرت، روح عزت موج می زند. آن حضرت همه ی راه های پیشنهادی دیگران را مساوی با ذلت می دیدند و تنها مقاومت خونین و انقلابی را راه عزت می دانستند. لذا در راه آرمانی بزرگ، بزرگ ترین اقدام تاریخ بشریت را

ص: 277

انجام دادند. نتیجه این شد که در طول تاریخ، حسین بن علی علیه السلام عزیز است و همواره الگو است.

علی علیه السلام در خطبه ی شقشقیه بیان می فرماید که «و قد یعلم انّ محلّی منها محلّ القطب من الرّحی»؛ و حال آن که می دانست که جایگاه من در جامعه، جایگاه سنگ از آسیاب است.

بنابراین در جامعه ی اسلامی همه باید حول محور رهبری حرکت نمایند و اوباید خالص ترین حرکت ها و آرمان ها را در خودش متجلی نموده باشد. این نوع حرکت، جامعه را به عزت می رساند، لذا در قرائت رسمی از دیانت هم باز قرائت امام علیه السلام ، محور و مبناست و قرائت های متشتت و پراکنده نمی توانند مبنا و محور مدار تفکر قرار بگیرند.

3 ) وحدت اجتماعی

یکی دیگر از عوامل تجلی بخش عزت، مسأله ی وحدت اجتماعی است، یعنی جامعه به صورت واحدی منسجم و متشکل باشند و بدون این که بخواهند اختلافات میان خودشان را مبنای روابط قرار دهند و روی آنها تأکید کنند، یک هدف شاخص و اصولی را مبنای تجمع انسانی قرار دهند و روی آن تأکید نمایند. زیرا اختلاف و تفرقه ی اجتماعی منشأ ذلت است و در تاریخ بارها ثابت شده که تفرقه ی اجتماعی، تحقق بخش ذلت اقوام و ملل بوده است.

در صورت وحدت است که مردم بر مبارزه با دشمن مشترک شیوه ی واحدی را گزینش می نمایند و اختلاف سلیقه ها مانع حرکت بر مدار مشخص نمی شود.

قطعا جامعه ی ما از یک طرف با مشکلات مهم اقتصادی روبرو است و از طرف دیگر با مشکلات سیاسی؛ عقل جمعی اقتضا می کند که این مشکلات را اهم و مهم نمود و حرکت وحدت آمیز جامعه را به همان سمت متوجه ساخت. مبادا مسأله ی کوچکی را چنان بزرگ کنیم که بحران تلقی شود و یا مسأله ی بزرگی را چنان کوچک جلوه دهیم که مبناها خراب شود. در چنین اوضاعی است که قطعا عزت اجتماعی پایمال خواهد شد.

این که چگونه و با چه راه کارهایی می توان جامعه را به این مراحل رساند و مدیریت هایی نظام چه وظایفی دارند، بحثی است که در ادامه به آن می پردازیم.

ایجاد این وضعیت نیازمند نوعی از دانش و بصیرت است.

1 ) رسالت نخبگان

با این فرض، بحث فرهیختگان و نخبگان اجتماعی در هر عصری بحثی راه گشا و کلیدی است. در دوره ی امام حسین علیه السلام هم نخبگان حضور دارند. چرا بسیاری از این نخبگان به لحاظ فکری قادر به درک اندیشه ی بزرگ امام نیستند و از رسالت تاریخی خودشان عدول می کنند؟ رسالت فرهیختگان حوزه و دانشگاه در راستای تحقق چنین وضعیتی چیست و اصولاً نخبگان سیاسی و دینی جامعه چه رسالت هایی دارند؟

به این نکته اشاره داشتیم که جامعه باید همبستگی داشته باشد و حول محور رهبری حرکت کند. اگر همین را در سطح نخبگان و فرهیختگان نظام مبنا قرار دهیم، به نظر من باید نخبگان پیشنهادهای خودشان را ارائه دهند و در چارچوب اهداف کلی نظام و رهبری، پیشنهادها در مجمعی مورد بررسی قرار گیرد و همین ها در سطوح استراتژیک مبنای حرکت مدیران و نظام قرار گیرد. البته سیاست های ارائه شده را باید رهبری، با گرفتن مشورت از مجمع تشخیص مصلحت و فرهیختگان، نهادینه کند و مدیران، مجریان این سیاست ها باشند. این جا دیگر مجری این سیاست ها حق ندارد مطلب دیگری را در برابر آن یا به دلخواه خود مطرح کند. چون متأسفانه می بینیم سیاست هایی

ص: 280

مطلوب ارائه می شود، اما مدیر فلان مجموعه، شعار دیگری را مطرح می کند. این جاست که دچار مشکل می شویم، لذا همه باید در چارچوبی منطقی و بارهیافتی قابل عمل و عقلانی عمل نمایند. 2 ) انتخاب مدیرانی لایق در سطح مدیریت های نظام باید مدیرانی لایق برگزیده شوند که نسبت به استراتژی های تعیین شده از طرف رهبری ملتزم و پاینده باشند. یکی از بحث هایی که در انتخاب وزرا و وکلا گفته می شود، التزام به قانون اساسی و ولایت فقیه است. این ها شعار نیست، در واقع قانون اساسی می خواهد حرکت منسجم نظام را به سوی آرمان هایش آماده کند، لذا شما نمی توانید کسانی را بیاورید که مسؤولیت اجرایی بخش عمده ای از نظام را به عهده گیرند و یا نماینده ی مجلس شوند و استراتژی های کلی نظام را نپذیرند و با این وضعیت انتظار هم داشته باشید که به اهداف بلند و آرمانی و تعیین شده ی خودمان هم دست پیدا کنیم. چون این ها حرکت دیگری را انجام می دهند و در راستای اهداف سنگین، والا و ارزشمند، دست انداز و چالش ایجاد می کنند و در نتیجه حرکتی صورت می گیرد که با اهداف استراتژیک تناسب ندارد. بالاخره همه باید تابع استراتژی هایی باشند که از ناحیه ی رهبری اعلام می شود، لذا برای رسیدن به چنین منظوری، در نظر گرفتن لیاقت مدیران، باید یک مسأله ی اساسی و جدی تلقی شود.

اسلام صلی الله علیه و آله ، عرب و غیر عرب را از نظر مسلمان بودن، برابر تلقی فرمود، ولی به وسیله بنی امیه بین این ها شکاف ایجاد شد و عرب بر غیر عرب امتیاز پیدا کرد.

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله ، مؤمنین را براساس ایمان و تقوا یا علم و دانش و یا براساس مشارکت شان در امر جهاد و مبارزه بر یکدیگر امتیاز می داد، اما بنی امیه این ملاک ها را به دور انداختند و تنها براساس نسبت، خون، نژاد، قبیله، ثروت و... به بخشیدن امتیاز و اعتبار به افراد پرداختند. این جا بود که امام حسین علیه السلام احساس کردند که تمام نمادهای دینی به نسیان سپرده شده و زمینه ای فراهم شده که به دست بنی امیه، اسلام به کلی از بین برود و به همین خاطر هم فرمودند:

«و علی الاسلام السلام اذ قد بلیت الامة الاسلامیة براعٍ مثل یزید»(1).

راعی و نگهبان جامعه، باید نقش هدایت گری داشته باشد، نه نقش تخریبی که توده ی مسلمان را به سوی نا کجا آباد سوق دهد و نتیجه اش ختم اسلام باشد. حضرت با شهادت خودشان بر روی همه ی این روابط خط بطلان کشیده و زیر سؤال جدی تاریخ در میان همه ی ملت ها بردند.

بهترین تعبیر، همان است که مقام معظم رهبری در پاسخ به این سؤال فرمودند که خواص جامعه در عصر امام حسین علیه السلام چه کردند؛ یعنی همان هایی که مردم چشمشان به آنها متوجه می شد و افکارشان الهام یافته از آنها بود. متأسفانه این خواص در آن عصر، دنیاطلبی را برگزیدند. وقتی که بنی امیه بر مسند قدرت نشستند، این ها حداقل کارشان، که نقش تخریب گری داشت، سکوت بود. حداکثرش هم آن بود که با استدلال های واهی و گمراه کننده شان در جرگه ی حامیان بنی امیه قرار گرفتند و در نتیجه حضورشان در کنار بنی امیه سنگ آسیاب استبداد را چرخاندند. البته برای مردم هم مهم بود که شخصیت های معتبر اجتماعی و علمی چه می کنند. وقتی امام حسین علیه السلام ، مقابل لشکر یزید بن معاویه قرار می گیرد، ابتدا علما و فرهیختگان را مخاطب خود قرار می دهد و

ص: 282

می فرماید:

ذلک بانّ مجاری الامور و الاحکام بیدالعلماء بااللّه الامناء علی حلاله و حرامه(1).

نکات مهم گفته شده، به خاطر این است که مجاری امور و احکام در دست اندیشمندان الهی است که امین خدا بر حلال و حرام اش هستند. حضرت در این فرمایش، غرض اصلی شان اهل بیت است، ولی در خطابات دیگری با عنایت به توجه توده های مسلمان به عالمان و فرهیختگان که متأسفانه در لشکر یزید بن معاویه هم حضور دارند، می فرماید که شما باید منشأ احکام و ملجأ مردم باشید. حضرت احساس فرمودند که آنها دین را به دنیا فروخته اند و لذا فرمودند:

باعوا آخرتهم بالارذل الادنی(2)؛ این ها آخرتشان را به دنیای پستی فروختند.

در ساعات آخر که از امام می پرسند که کار شما با این قوم به کجا کشید، حضرت فرمودند:

اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِکْرَ اللّهِ (مجادله، 19)؛ شیطان بر آنها غالب شد، پس یاد خدا را از دل آنها برد.

بالاخره نخبگان این دوره، به جای این که حق بودن امام و باطل بودن یزید را بیان نمایند، خودشان را در دار و دسته ی یزید بن معاویه قرار دادند. چون تهدید شده بودند که خانه هایتان را از شما خواهیم گرفت، زن و بچه ی شما را اسیر خواهیم کرد و خود شما را هم خواهیم کشت. این مسأله موجب شد که در دار و دسته ی یزید واقع شوند. بالاخره حداقل کاری که کردند این بود که سکوت کردند.

نمونه ی مهم این قضیه، عبداللّه عمر است که از علما و عبّاد و زهّاد شهر است. خدمت

ص: 283

حضرت امام حسین علیه السلام آمد و به حضرت پیشنهاد کرد که شما از این سفر صرف نظر کنید، با یزید بیعت کنید یا در گوشه ای منزوی شوید. او عزت را در این می دید که با دستگاه یزید سازش کند و دست روزگار او را به ذلت کشاند و کار عبداللّه عمر به آن جا کشید که وقتی حجاج بن یوسف ثقفی حکم حکومت را گرفت و بر اوضاع مسلط شد، شبانه آمد به خانه ی او تا بیعت کند. وقتی گفتند که شب است و امیر می خواهد استراحت کند، گفت: شما بگویید که عبداللّه عمر می خواهد به محضرشان برسد. بالاخره به او اجازه ورود دادند. در حالی که حجاج بن یوسف روی تختی دراز کشیده بود، گفت برای چه آمده ای؟ گفت: آمده ام که با تو بیعت کنم، چرا که شنیدم که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «من مات و لم یکن فی عنقه بیعة الامام مات میتة الجاهلیة».

عجیب است که این آدم با امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام و با امام حسن مجتبی علیه السلام بیعت نکرده و آنجا «مات میتة الجاهلیه»ای نبوده، ولی با حجاج سفّاک بیعت کرد و حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله را نقل کرد. حجاج هم پای خودش را دراز کرد و گفت با پایم بیعت کن. این، اوج ذلت است برای یک عالم و محدث اهل سنت و به عنوان یک زاهد و عابد.

امام حسین علیه السلام هنگامی که در مقابل یزید جبار و هوسران و عیاش موضع گیری کرد، فرهیختگان و نخبگان آن عصر سکوت کردند، خود را کنار کشیدند و احیانا با یزید همراه شدند و خداوند، همه ی آنها را به خاک ذلت نشاند و باید برای همیشه به همه ی نسل های بشری و به ویژه نسل های مسلمان پاسخ گو باشند و هیچ عذر و بهانه ای ندارند.

بی جهت نیست که پس از طی یک دوره ی کوتاه 50 ساله، پس از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، جامعه ی اسلامی آن قدر تابع سیاست ها می شود که حتی اگر ولید می آید نماز صبح را چهار رکعت می خواند و یا این که معاویه، نماز جمعه را روز چهارشنبه می خواند، هیچ کس جرأت نمی کند حتی سؤالی مطرح نماید و نتیجه اش آن است که در دوره ی یزید، کاملاً عزت جامعه ی دینی از بین رفته و بهترین نسل بشریت، امام حسین علیه السلام ، به دست همین انسان ها به شهادت می رسد.

ص: 284

انحرافی چنین شخصی در میان مردم بسیار بالاست. لذا انحراف و دنیاطلبی خواص عامل مهمی در انحراف بزرگ آن دوره و جامعه ی دینی عصر پیامبر صلی الله علیه و آله است. دنیاطلبی این ها، نوعی دنیاگرایی را هم در میان مردم ایجاد کرد که حتی با وعده های توخالی نسبت به دنیا، هر کاری را انجام می دادند.

دو عامل تبلیغات گمراه گر و دنیاطلبی، همواره تهدید کننده ی جوامع بوده، هست و خواهد بود. متأسفانه امروز، هر دو عامل وجود دارد. هم تبلیغات گمراه گر و هم دنیاطلبی ها که نشانه ی دنیا طلبی ها، بهره وری از رانت های بزرگ است. همین دو عامل سبب جذب انسان های ناآگاه و دنیا طلب به سمت جریان های مخالف است. این خطر، امروزه خود را نشان می دهد و کشور ما را هم به طور جدی در معرض تهدیدات خودش قرار داده است.

ص: 286

کرد، قرآن مجید به عنوان دعوت احیاگر انسان، در روز عاشورا تجلی یافت.

مسأله ی رحمت و عدل و مصادیق عدالت و ظلم ستیزی هم در همین نهضت ظهور پیدا کرد و همیشه هم در تداومی تاریخی، این نهضت، عامل مقاومت و پایداری و سبب احیاگری اندیشه است. بنابراین ملاحظه می کنیم که این نهضت چیزی نبود، جز بازگشت به اسلام حقیقی و اصیل، و نفی حشو و زواید و پیرایه هایی که بر اسلام بسته بودند. امویان تلاش ورزیده بودند تا مفاهیم و آدابی بدعت آمیز را در مقابل اسلام حقیقی علم کنند و وضع را طوری پیش برده بودند که باید تسلیم وضع موجود شد.

البته این کار در دوره ی عثمان انجام شد و همین مسأله هم سبب کشته شدن او گردید و البته این عثمان کشی به خلیفه کشی و امام کشی تبدیل شد و افراط و تفریطی بر جهان اسلام غلبه پیدا کرد. بنابراین انحراف ها، بدعت ها، سنت های غلط، خلیفه کشی ها، رواج ظلم اموی و... از امور جاری این روزگاران بود. امام حسین علیه السلام

آمد و خواست حقیقت را به اذن الهی احیا کند.

2 ) اصل نظریه، به عنوان راهنمای عمل؛

3 ) مبارزه و اصل عمل.

نهضت عاشورا، محصول نظریه ی شخصیت بزرگ وجود مقدس امام حسین علیه السلام

است، که هیچ نقطه ی ابهامی در طهارت، قداست، عصمت و اعتلای همه جانبه ی وجودی ایشان، وجود ندارد.

اصل نظریه، این است که در زمان به هم خوردن مرز میان حق و باطل، آنها را واضح کند و بگوید حق این است و باطل آن. در تئوری نهضت حسینی، این تفکیک ها بین حق و باطل به طور کامل صورت گرفت. چون مردم به استضعاف کشیده شده بودند و حق را از باطل تشخیص نمی دادند، این نظریه، سنتی برای جوامع اسلامی و غیر اسلامی ایجاد کرد تا به دنبال ریشه کنی ظلم و تجاوز باشند.

از نظر شأن مبارزاتی نیز، عمل امام حسین علیه السلام ، کاملاً جنبه ی الگویی دارد و لذا برای افرادی همچون گاندی و نهرو، این مبارزه، درس عمل است و شما می بینید امروز هم مردم فلسطین و گروه های اسلامی آن و حتی گروه هایی که در جریان های ناسیونالیستی عربی قرار دارند، از شیوه ی عاشورا استفاده می کنند.

پس این نهضت، هم از جنبه ی شخصیتی که تئوری را ارائه فرموده، یعنی حضرت امام حسین علیه السلام ، و هم از نظر سازمان تئوریکی و مبانی نظری اش و هم به لحاظ ساختارهای عملی، کاملاً نهضتی الگو است و لذا در مواجهه ی سیاسی، تمام ملت های اسلامی می توانند در برابر دشمن مشترک خودشان (غرب)، از نهضت عاشورا الهام بگیرند.

ما امروزه، برای مواجهه با پدیده ی جهانی سازی، نیازمند راهنمای عمل می باشیم. در راستای این مواجهه، از چه جستارهایی از نهضت عاشورا می توانیم الهام بگیریم و نهضت عاشورا در راستای این پروژه (جهانی سازی)، چه تأثیری می تواند برجای بگذارد؟

مفهوم جهانی شدن، یعنی غربی شدن و یهودی شدن. اروپا و آمریکا می خواهند

ص: 289

جهان را مثل خودشان کنند، زائده ای از خودشان و ما را به جریان ها و سرزمین های جنوب خودشان تبدیل نمایند، لذا در راستای این امر، اقتصاد کشورهای اسلامی از هم خواهد پاشید و صنایع خود را از دست خواهند داد و مردم هم نسبت به گذشته فقیرتر خواهند شد و همه ی این ها در کلمه ی globalizationقرار دارد و به معنای اومانیستی کردن جهان و همه را با فرهنگ غربی جهت دادن است و چنان که می بینیم هم اکنون، این کار را از طریق رسانه ها انجام می دهند و در کنارش مؤسسات، وام های خاص و... که در نهایت جهان را به یک شکل درآورند، و طبیعتا مسلمانان در این وضعیت عزت و اقتدارشان در هم شکسته می شود و افتخارات گذشته شان هم پایمال می شود. در راستای جهانی سازی، با اسلحه و زور فشار می آورند و آینده ی کشورهای اسلامی را به مخاطره می اندازند.

بالاخره این فرایند اگر طی شود، عزت مسلمین خدشه دار می شود و افتخاراتشان به کلی از بین می رود و دقیقا این مسأله، چیزی است که با مرام حسینی تطبیق ندارد، زیرا امام حسین علیه السلام ، سنتی را تأسیس کردند که به این تن به ذلت دادن ها خاتمه داده شود. به این جهت، باز هم امام حسین علیه السلام ، در معرکه ی این حادثه، پیش گام و پیش تاز است و به ما درس ذلیل نشدن، عمل هوشیارانه و منطبق بر معیار را می دهد.

بنابراین وظیفه ی اصلی دولت ها و ملت های اسلامی، همان اسلامی شدن، در مقابل نفسانی شدن و غریزی شدن، و گرایش به وظیفه ها و رسالت هایی است که امام حسین علیه السلام ، در برابر ما قرارداده است، تا در نتیجه ی آن رسالت ها و انجام آن وظایف، گرفتار استدراجی کشنده نشویم و عزت و افتخارمان به کلی از بین نرود.

امام حسین علیه السلام در بیانی می فرمایند: «الناس عبید الدنیا و الدین لعق علی السنتهم یحوطونه ما دّرت معائشهم فاذا محصّوا بالبلاء قلّ الدیّانون...»(1)

یعنی مردم، بنده ی دنیا هستند و دین، چیزی است که بر سر زبان هایشان مالیده

ص: 290

شده، تا وقتی دین را دنبال می کنند که معیشت آنها را اداره کند، اما اگر به سختی ها گرفتار شوند، می بینید که متدینان اندک خواهند بود.

آری، کشورهای اسلامی در برابر غربی سازی جهان، اگر مثل عبیدالدنیا عمل کنند و دین برایشان ارج و عظمتی نداشته باشد، به سمت دنیازدگی خواهند رفت. در واقع جهانی سازی، همان راه اموی هاست، اما به شکل مدرن و جدید آن، یعنی مثلاً با شیوه ی دموکراتیک. می گویند می خواهیم ثروت ها به گونه ای توزیع شود که طبقات پایین هم بهره مند شوند، تا شورش نکنند و در نتیجه دموکراسی و نظام لیبرال مطرح شود و جنایت کاران بین المللی حکومت کنند. در نتیجه ی پذیرش جهانی سازی با این روی کرد و اهدافی که دارد، خانواده نابود می شود، چون خانواده مزاحم رفاه است. زن و مردی که در چنبره ی خانواده گرفتارند، مرد مجبور است کار کند، در صورتی که افراد همه باید کار بکنند، پس دیگر خانواده موضوعیت ندارد، ارزش ها نابود می شوند و... عاشورا با درس های خود، راهی تکامل بخش را فراروی انسان های آزاده و مسلمان مطرح ساخته است.

یک جهانی سازی هم در اندیشه ی دینی و اسلامی ما وجود دارد که تفاوتش با جهانی سازی غربی در این است که جهانی سازی غربی، مبتنی بر تجدد است ولی جهانی سازی دینی و اسلامی، مبتنی بر تدین است. اسلام می خواهد دنیا را دینی کند، ولی در جهانی سازی غربی، هدف، دنیوی سازی همه ی امور است. در دین حقایقی نهفته است که باید آن حقایق جهانی شوند. البته می بینیم، عده ای هم راه افتاده اند و در راستای تفکر غربی و به صحنه درآوردن اندیشه های غربی تلاش می کنند و با طرح پروتستانیزم اسلامی می خواهند این امر باطل را تحقق بخشند.

نهضت عاشورا با این گونه تفکرات تقابل دارد و می خواهد دین، جنبه ی عام و جهانی پیدا کند، چنان که فریاد بلند و رسای آن حضرت همیشه طنین انداز است که «هل من ناصر ینصرنی»، آیا کسی هست مرا یاری کند. این فریاد، فریاد بلندی است که امام علیه السلام در گستره ی تاریخ مطرح نمودند و باید هوشمندان جهان اسلام از حسین

ص: 291

بن علی علیه السلام استقرار گرفتن در موضع حق را بیاموزند و بر همین اساس هم تصمیم بگیرند.

امروز آمریکایی ها با ابزارهای مدرن، می خواهند ظلمی مدرن را بر جهان حاکم کنند، لذا باید در برابر ظلم مدرن آمریکایی ها، هم به آگاهی بخشی به جامعه به «شیوه ی معارفی» اهتمام ورزید و هم در صورت آماده کردن زمینه، به «شیوه ی عاشورایی» عمل نمود. فقط مهم این است که مردم مسلمان دنیا باور کنند آمریکا ظالم است.

حضرات معصومین علیهم السلام ، راه و رسم دین را به ما می آموزند. ما وقتی می خواهیم به دین عمل کنیم، در واقع رجوع به حقایقی است که آن بزرگواران علیهم السلام با حرف و عمل خودشان مطرح کرده اند و مقابله کردن با این وضعیت، مسلما با روی کرد به این سنت است و این سنت، فضای کلی را به ما نشان می دهد، ولی جزئیات را بیان نمی کند، جزئیات و تفریع فروع با ماست. کلی مبارزه با ظلم را در چهره های گوناگون آن می گوید، نفی ضد دین و ضد سنت را مطرح می کند، اما به تناسب این حال و روزگار، ما باید با استفاده از نصوص اجتهاد کنیم، نه در برابر نصوص. بالاخره شیوه ای که در این عصر بتواند حقایق را دوباره متجلی کند، شیوه ی جهادی است که امام حسین علیه السلام مطرح فرمودند. امام حسین علیه السلام شیوه ای دوگانه داشته است:

1 ) شیوه ی معارفی، که یک دوره قبل از شیوه ی جهادی ایشان است؛

2 ) شیوه ی جهادی و عاشورایی.

امروز، هم می شود شیوه ی معارفی را داشت و از امام حسین علیه السلام آموخت و هم شیوه ی جهادی و عاشورایی را، البته این شیوه ها باید با اموری که به عنوان امور مدرن در شرایط فعلی مطرح هستند، متناسب باشد.

امروز آمریکا همان یزید است و لذا تفاوت آن عده ی اندکی که با یزید جنگیدند با عده ی اکثریتی که به قصد شهادت امام حسین علیه السلام آمدند این بود که گروه اندک نخست درک کردند که یزید ظالم است و گروه اکثر دوم به این درک نرسیده بودند. امروزه می بینیم کشورهای ظالم مدرن بر کشورهای اسلامی مسلط اند، مثلاً در کشورهای اسلامی منطقه پایگاه دارند. کافی است مردم این سرزمین ها باور کنند که می توانند به راحتی این ها را بیرون ریخته و بساط ظلم را خاتمه دهند. قطعا اگر این بینش و دریافت معرفتی به وجود آید، آمریکا خارج می شود و هیچ کاری هم نمی تواند بکند، چون، آن قدر وابستگی وجود دارد که نمی تواند بگوید من به شما نیازی ندارم. بنابراین الآن هم این امکان به نحو کامل وجود دارد که راه و رسم جهاد دینی اتفاق بیفتد و شیوه ی مبارزه ی عاشورایی با بالاتر رفتن سطح دریافت ها اتفاق بیفتد، پس باید هم جهاد معارفی صورت بگیرد و هم جهاد عاشورایی.

اما این که امام حسین علیه السلام ، چگونه جهاد معارفی اش را انجام داد و چه تأثیراتی این جهاد معارفی برجای گذاشته است، مطلبی است که نیاز به توضیح دارد.

جهاد معارفی ایشان، همان بسط علوم نبوی و لدنی بوده است، تعلیماتی که ایشان به صحابه می دادند. شاگردان زیادی از مکتب ایشان، در مدینه بهره می بردند، حتی ایشان سیر و سفرهایی به مناطقی در مکه و طائف داشته اند و در این سفرها همان جهاد معرفتی را انجام می داده اند. راه و رسم تزکیه ی نفس را به مردم می آموختند و بالاخره یک هسته ای از شیعیان و حتی غیرشیعیان از امام حسین علیه السلام بهره می بردند و برخی از کتب اهل سنت پر است از روایاتی که از امام حسین علیه السلام نقل شده است و یا این که در بحارالانوار، مطالب و آموزه های برجسته ای را از آن امام در نشست های گوناگون شیعه و غیرشیعه مشاهده می کنیم. حتی در برخی از منابع اهل سنت، اخبار منقوله از امام حسین علیه السلام تقریبا برجسته و در رأس است. مثلاً می گویند ما شاگرد امام بودیم یا در محضر آن حضرت بودیم و از او پرسیدیم. اساسا باطن جهاد عاشورایی، همان جهاد معرفتی بوده، منتهی شکل عوض کرده تا تأثیرگذارتر و

ص: 293

برجسته تر باشد و لذا جهاد مبارزاتی و عاشورایی که فاقد روح معرفتی باشد، جهاد نیست و نهایتا رو به زوال خواهد گذاشت.

جهاد امام حسین علیه السلام به دلیل همین ویژگی، تأثیری هم که گذاشت بسیار بزرگ و برجسته بود، به طوری که امروزه حتی این دو جهاد و خصوصا جهاد معارفی آمیخته با جهاد عاشورایی، در میان اهل سنت هم تأثیر گذاشته و دیگر سخنان غیرمنصفانه ای که در گذشته وجود داشت را در سخنان متأخرین از اندیشمندان اهل سنت مشاهده نمی کنیم. ما امروزه نیاز به این ایمان و اراده داریم که جهاد را در هر دو صحنه ی آن مطرح کند و سامان بدهد.

البته این مسأله را به سادگی نمی توان ایجاد کرد، احتیاج به انقلابی روحی دارد و یک نوع بازگشت به دین را طلب می کند که البته با دست توانای انسانی که ظلمت ها، بدعت ها، سیاهی ها و رخوت ها را می شکند و خودآگاهی را به جامعه منتقل می کند، رخ می دهد. الان که در فلسطین ظلم افزایش یافته است، همه احساس مبارزه دارند گر چه جهاد معارفی آنها ضعیف تر از جهاد مسلحانه ی آنهاست، ولی به هر حال، این مبارزه به تدریج مراحل تکاملی خودش را طی می کند.

امام حسین علیه السلام هم دیدند که ظلم و ستمگری اموی به اوج خودش رسیده و لذا حرکت احیاگرانه ی خودشان را تنظیم کردند. بنابراین عنصر بازگشت به حقیقت ایمان و انجام تزکیه ی نفس، توسط امام و رهبری دل سوز و لطف الهی که تنها او است که قلب ها را متحول می کند و... این ها زمینه ساز پیدایش اراده ی بزرگ و ظلم شکن می شود. هم چنان که در مورد انقلاب اسلامی دیدیم چگونه خداوند دل ها را متحول ساخت و جامعه در روزهای انقلاب و پس از آن چه تحول شگرفی پیدا کرد. پس نیاز به رهبری دل سوز، با بصیرت و از خود گذشته همچون امام حسین علیه السلام دارد، که فرمود اگر در تمام کره ی زمین هیچ پناه گاهی نداشته باشم، بیعت نخواهم کرد و بعد هم فرمود هر کس حاضر است خون خود را در راه ما بدهد، حرکت کند که من صبح هنگام حرکت خواهم نمود.

ص: 294

جهاد سیفی موضوعیت ندارد و جایی که جهاد سیفی وظیفه است، باید جهاد معارفی آماده کننده ی زمینه برای ورود به جهاد سیفی باشد. در این زمینه هم نیازمند به روش شناسی هستیم. مثلاً امام حسین علیه السلام ، بر روی عنصر باطل بودن دستگاه خلافت اموی، که به اوج رسیده بود، تکیه می کنند و می فرمایند «ألاترون إن الحق لایَعمل به و أنّ الباطل لایتناهی عنه، لیرغب المؤمن إلی لقاء اللّه محقّا»(1)؛ یعنی مگر نمی بینید که به حق عمل نمی شود و از باطل جلوگیری نمی گردد، یعنی دستگاه خلافت اموی باطل است و در جامعه کسی نیست که فریادی برآورد. بعد می فرماید، مؤمن در چنین زمانه ای به دیدار خدا رغبت دارد. یا در جمله ای به فردی چنین می فرماید:

«إنّ اللّه تعالی یحب معالی الامور و یبغض سفساحها»(2)؛ خداوند همت های بلند را دوست می دارد و نسبت به همت های دون و پست خشمگین است.

این ها جهاد معارفی را نشان می دهد، با همین جملات بینش ها را تکان می دهد و جهاد سیفی خود را صورت عینی می بخشد. شیوه ی امام حسین علیه السلام شیوه ای کاملاً بدیع، اثرگذار و پندآموز در کلیت تاریخ است.

این مسأله با کوشش عالمان دینی و اسلامی قابل حل است. باید تئوری سازی کرده و تفکر تأسیسی داشته باشند، همان طور که امام بذری را در سال های 27-1325 کاشتند و در سال 1342 جوانه زد و عاقبت در 22 بهمن سال 1357 گل داد و به ثمر رسید. امام تفکر تأسیس و تئوری حکومت دینی دادند و به تدریج به بار نشست الآن هم باید این گونه حرکت و پردازشی وجود داشته باشد تا جوامع اسلامی تدریجا به هویت دینی خودشان بازگردند و بازگشت به اسلامیت و دیانت تحقق پیدا کند.

فرهنگ دینی ما از هویت خودش فاصله گرفته و این کار در طول زمان رخ داده است. مثلاً در گذشته، فرهنگ اسلامی از دو یا سه طریق پوشیده می شد. اول همان فرهنگ اساطیری و اسرائیلیات بود، مثل آن که حکمت نبوی را به حکمت سلطانی تبدیل می کرد که سلطان مانند نبی است، سلطان حتی شأنی هم طراز خدا پیدا می کرد، و نهایتش تئوری ظل اللهی بود. من از این نوع تفکر، به تفکر اساطیری تعبیر می کنم.

دوم، تئوری یونانی بود که عده ای از یونان زدگان سعی کردند فلسفه ی یونانی را در کشورهای اسلامی رواج دهند. یک بخش از فلسفه ها و افکار هندی، جنبه ی معارفی داشت، نوعی عرفان هندی، تصوف هندی که به گونه ای با آن فرهنگ اساطیری نسبت داشته اند؛ فرهنگ اساطیری عرفانی، ذوقی، باطنی و... که هنرمندان و موسیقی دانان را تحت تأثیر خود قرار داده است. عقل یونانی این گونه در فرهنگ ما رسوخ کرد، فاصله ای هم با عقل نبوی داشت و می خواست عقل نبوی را هم تحت سیطره ی خودش دربیاورد.

سوم، عربیت جاهلی بود، یعنی بازگشت به نوعی از جاهلیت عربی، آن قومیت ها، حمیت ها و عصبیت های قومی؛ چیزهایی که در واقع میراث قبل از اسلام بود.

نمونه های این ها، مسأله ی مرجئی گری یا تئوری ظل اللهی و یا زنده شدن افکار

ص: 297

جاهلی عربی است.

امروز هم پس از غلبه ی استعمار، حرکت ها و قیام هایی در کل جهان اسلام به وجود آمده است که کوشش می کنند، میراث اسلامی را از نو احیا نمایند و البته مستشرقین نیز به این نهضت پی بردند.

در واقع این فرایند به این شکل اتفاق افتاد که یک غفلت عظیمی به وجود آمد و غفلت ها، در پی خودش، ظلم تاریخی را سبب شد، همین ظلم ها و جنایت ها به نوبه ی خودشان غفلت شکن شدند. به عبارت دیگر، آن قدر سمّ مهلک تباهی در جهان اسلام ریخته شد که دیگر امکان جذب نبود. بعد، مردم دیدند که اسیر و گرفتارند، احیاگران هم قیام کردند و وجدان خفته را بیدار نمودند و به تدریج این نهضت اسلامی رشد نمود و همین ظلم استعمارگران، زمینه شد برای این که احیاگرانی بزرگ پیدا شوند و جامعه را بعد از انحطاطی که بدان رسیده بود، احیا کنند و به تدریج نهضت های احیاگرانه شکل گرفت. در هر یک از این احیاگری ها، باز هم نقش حادثه ی عاشورا پررنگ است، یعنی مردم هر چه بیش تر به مایه های اسلامی برمی گشتند، این نهضت احیاگرانه، طوفانی تر و توفنده تر می شد و بالاخره شرط ارادت ورزیدن به نهضت عاشورا، قرار گرفتن در راستای این نهضت بزرگ است و این کار یک توفیق و یک امداد غیبی را طلب می کند.

البته امداد غیبی زمانی می آید که من، انقلابی در وضع خودم ایجاد کنم،نفس من تغییری پیدا کند و طلب و تمنایی در من دیده شود، یک یقظه در من اتفاق بیفتد و این یقظه هم به خود من برمی گردد. این که اهل معرفت، یقظه را بر همه چیز مقدم داشته و شرط اول سلوک می دانند، همین است که تا یقظه ای نباشد و انفصالی از نوم حاصل نشود، کاری هم صورت نخواهد گرفت. همین یک توفیق الهی است؛ توفیق بر دریدن زنجیرهای خواب و کسالت و بریدن تارهای غفلت و ایجاد نوعی یقظه و بیداری. هنگامی که غفلت ها زدوده شود، احیاگری آغاز می گردد.

امام حسین علیه السلام در این مسیر، درس بزرگی است، اسوه است، همان که پیامبر و

ص: 299

خود امام حسین علیه السلام فرمودند «لکم فیّ اسوة»(1) برای شما در زندگی من سرمشقی است. همه ی این ها موکول به این است که ما چه اندازه توجه کرده باشیم و چه اندازه از غفلت به درآمده و به حالت یقظه رسیده باشیم. ما باید نسبت خودمان را با حقیقت روشن کنیم. اگر می خواهیم امام حسین علیه السلام را اسوه قرار دهیم باید وجودمان با وجود او رابطه برقرار کرده باشد. وجود امام حسین علیه السلام و سایر ائمه علیهم السلام گنج هایی هستند که باید از این گنج ها با حداکثر ظرفیت بهره ببریم، و در نتیجه مشاهده کنیم که جهان هم تشنه ی همین گنج ها و همین معارف است.

به عنوان مثال صحنه ی عاشورا، صحنه ی تجلی اخلاقیات است. آن صفات متکثر و فراوانی که باید جزء خلقیات انسان باشد، مانند صبر، حلم، سخاوت، توکل، ایثار، عبودیت، وفاداری و بر سر عهد و پیمان باقی ماندن، عشق به حقیقت و تمام صفاتی که ما آنها را به عنوان تجلیات ملکوتی انسان کامل می دانیم، همه ی آنها در نهضت عاشورا تجلی کرده است. مثلاً در حوزه ی صبر، میدان تجلی صبر است، در حوزه ی عبودیت، آن نمازهای عاشقانه ی شب عاشورا و آن نماز عجیب ظهر روز عاشورا، همه ی این ها تجلیات عبودیتی، اخلاقی و فرهنگی نهضت عاشوراست.

آن خصلت هایی که شیخ صدوق در کتاب خصال، درباره ی انسان های مؤمن و وارسته آورده است، مفهوم صلح، جهد، صبر، زهد، بی رغبتی به دنیا، آزادگی، مناعت طبع، دوری از هوس ها، ایثار، نوع دوستی و... همه ی آنها بروز و ظهور کامل اش، در صحنه ی عاشورا رخ داده است و ما متأسفانه آن قدر گرفتاریم که به سادگی از کنار این ماجرا می گذریم. اگر این صحنه های زیبا را می توانستیم به خوبی بفهمیم، دیگر فردی که برای حسین بن علی علیه السلام عزاداری می کند نباید آلوده به مسائل ضداخلاقی بشود و اگر مرد عمل می بودیم، هستی، طبیعت و همه ی مراتب آن نورانی می شد. مثلاً آلودگی محیط زیست، تجلی اعمال خراب ماست،

ص: 300

زیاده خواهی ها، بی توجهی به حال دیگران، پول پرستی و... همه ی این ها باعث شده است جریانی به نام آلودگی محیط زیست پیدا شود و این، همان تعبیر قرآن مجید است که فرموده است: «ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ أَیْدِی النّاسِ» (روم، 41)؛ فساد در خشکی و دریا خود را آشکار نموده است، به دلیل آن چه که مردم انجام داده اند.

بالاخره درس اخلاقی نهضت عاشورا، همان اتصال به مبدأ است، مبدأ قدسی عالم و ما در این وادی هنوز در اول راه ایستاده ایم، در آغاز کوچه قرار داریم و تا پایان کوچه را تنها با دستگیری معصوم می توان طی کرد، یعنی دستمان را به معصوم بدهیم تا ما را جلو ببرد و از پیچ و خم های این زندگی عفن خارج کند و روزگار ما به این مسأله، شدیدا نیازمند است.

متأسفانه استعدادها و ظرفیت ها مخفی مانده است و از آنها بهره نمی بریم. ما باید مرزهای عزت و ذلت را بشناسیم تا استعدادهایمان برانگیخته شده و بعثتی در جان ما ایجاد شود و تنها معصوم می تواند این بعثت را ایجاد کند. کار اساسی طی این مرحله به وسیله ی خضر راه صورت می گیرد. هم اکنون طلب و تمنایی در ما پیدا شده است که اگر با معرفت آمیخته شود، شاید بتوانیم وارد معرکه شویم. البته برای رسیدن به این بعثتی که به دست معصوم در جان انسان ها ایجاد می شود.

جوامع هم باید آمادگی پیدا کنند، ما هنوز آن آمادگی را نداریم. خودمان هنوز یک ملقمه هستیم. ما الآن یک سایه و ردپایی را مشاهده کرده ایم، ولی هنوز گرفتاریم تا از این خدرطبیعت بیرون نیاییم، چنین تحول بزرگی روی نمی دهد.

آگاهی ها را باید بالا ببریم، معرفت ما اگر متناسب با شخصیت و ذوات نورانی ائمه علیهم السلام شد، می توانیم ادعا کنیم، داریم به تدریج حرکت می کنیم. مثلاً در زمینه ی هویت که خیلی مهم است، باید این را درک کنیم که صنعت و دموکراسی لیبرال و نظام های بشری، هویت را از ما گرفته است. این آگاهی به نفی هویت باید پیدا شود؛ این که امروزه در عالم اسلام، هویت اسلامی دچار خدشه شده است. فرهنگ های

ص: 301

مدرن ویران گر، همچون اومانیسم و سکولاریسم، به ظاهر، دین را هم مطرح می کنند، اما در واقع با نوعی طرح منحرفانه ی دین، دین زدایی می کنند.

ما می توانیم این آگاهی را به نسل های امروزی منتقل کرده و با توسل به معارف اهل بیت علیهم السلام و تزکیه ی نفوس، معارف دینی را احیا کنیم و وضع نافی هویت را در جهان امروز، تذکر دهیم تا در نتیجه، به یافتن مجدد هویت آگاهی پیدا شود و عالم و آدم نسبت شان تغییر پیدا کند. ما باید جهان را آماده کنیم برای تشرف به خدمت امام زمان، عجل اللّه تعالی فرجه الشریف، زیرا هویت واقعی ما در دست با کفایت او است و برای این کار باید طلب و تمنای واقعی را در انسان ها به وجود بیاوریم. باید شیوه های غفلت زا را از بین ببریم تا غفلت زدایی کرده باشیم. اگر توانستیم چنین کاری انجام بدهیم، ظهور هم تحقق پیدا می کند.

دیگر این که باید بفهمیم ضربه هایی که می خوریم، کفاره ی عمل کردهای خودمان است، کفاره ی مسلمان بودن ناقص، کفاره ی شیعه بودن نارسا و... امروزه کدام ملت به اندازه ی ملت فلسطین آزار می شود، این ها نوعی کفاره پس دادن است، چون باید تعهد اسلامی بالا باشد، تعهد مسلمانی این است که به ظالم میدان ندهد، اما واقعا به اسرائیل واقعا میدان داده شد و امروزه عالم اسلام کفاره ی این میدان دادن را با ظهور صهیونیسم دارد می چشد.

ما دوباره باید خودمان را آماده ی عملیات کنیم، عملیات شهادت طلبانه ای که الگو و مظهر آن امام حسین علیه السلام است و این بزرگ ترین درسی است که می توان از حماسه ی حسینی گرفت. حسین علیه السلام ، در جواب حر ریاحی فرمود: «أتخوفنی بالموت؟» آیا با مرگ می خواهی مرا بترسانی؟ من هرگز از مرگ نمی ترسم تیرت به خطا رفت... فرزند زهرا و ترس! و یا این که علی اکبر علیه السلام به پدر بزرگوارش عرض کرد «لانبالی بالموت»(1) هیچ هراسی از مرگ نداریم و در شب عاشورا آن صحنه ی به یادماندنی

ص: 302

تاریخ آفریده شد و امام حسین علیه السلام فرمود من اصحابی باوفاتر از اصحاب خود سراغ ندارم.

بالاخره امروزه باید این ترس ریخته شود. چنان که امام بزرگوار ما در انقلاب اسلامی، این ترس را از بین بردند. راه نجات دنیای اسلام همین است و درس بزرگی که از نهضت عاشورا می توان گرفت هم همین درس سترگ و به یادماندنی است. ما امروزه باید هم جهاد معرفتی انجام دهیم و هم جهاد سیفی، زیرا ممکن است آمریکا بخواهد کربلای دیگری به وجود آورد، باید از آن روح بلند حسینی، شعله ای ساخت و آتشی فراهم آورد و به روح های افسرده منتقل کرد، تا بدون ترس و با انگیزه های عالی و بلند در راه آرمان دینی اش حرکت کند.

ص: 303

ص: 304

مصداق تُوءْتِی أُکُلَها کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها شد (ابراهیم، 25).

آری فریاد آن حلقوم به ظاهر بریده، ولی در واقع علی الدوام فریادگر بیداری و هشیاری و آزادمردی و یکتاپرستی که «هیهات منّا الذّله»ی او بر تارک زمان طنین افکن است و لحظه ای جهانیان را از این حقیقت که «یُثَبِّتُ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الآْخِرَةِ...» (ابراهیم، 28) بی نصیب نمی سازد، زیرا که کربلا جریان زلال حقیقت یاب تاریخ است که لحظه ای بدون اتصال به آن و خارج از آن مکتب و مرام نمی توان به حقیقت دست یافت، که «مصباح هدی و سفینة نجاة»(1) بر این اساس معنا و مفهوم پیدا می کند که «کُلّ یوم عاشورا و کُلّ ارض کربلا»(2) و تا این مرام و مسلک هست راهی برای سلطه ی شیطان و ایادی او نخواهد بود، زیرا که إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذِینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ (نحل، 100).

آری آنان که ولایت شیطان را نپذیرفتند و با کفر به طاغوت، ایمان به خدا را در دل و جان خود مستقر ساختند، بی تردید به «فَقَدِ اسْتَمْسَک بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی لاَ انْفِصامَ لَها»(بقره، 256) چنگ زدند. حسین علیه السلام با شهادتش نه تنها کفر به طاغوت و ایمان به خدایش را ثابت نمود، بلکه عروة الوثقایی را از خود به جا گذاشت که هرگز جدایی از آن برای مومنان راستین امکان ندارد، که إِنَّ اللّهَ اشْتَری مِنَ الْمُوءْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ (توبه، 111)؛ همانا خداوند از مؤمنان جان ها و مال هایشان را خرید، تا بهشت از آنان باشد، در راه خدا به جهاد می پردازند، چه بکشند و یا کشته شوند.

آنان که فرهنگ شهادت را خشونت آفرین می دانند و به این بهانه که اگر کشته شدن آسان شد، کشتن هم آسان می شود.(3) اگر از آنان پرسیده شود اگر سال شصت و

ص: 306

یک هجری در صحنه ی کربلا حضور داشتید در کدام صف قرار می گرفتید چه جوابی خواهند داشت؟

اینان نیز چه توجیه و تفسیر و تأویلی را برای آیاتی که در سوره ی توبه به شرح حال منافقین پرداخته که کار آنها دائما ترساندن مؤمنین بود، و گویا هنری جز وادار نمودن افراد به ضعف و سستی و تسلیم در برابر خواست های دشمن نداشتند، اما خدای سبحان توسط پیامبرش با نازل کردن آیه ی «قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنا إِلاّ إِحْدَی الْحُسْنَیَیْنِ» (توبه، 52)، این حربه را از دست آنان خارج می سازد و مسیر شهادت را برای همیشه ی تاریخ امت اسلامی جهت حفظ عزت، شرافت و کرامت انسانی باز می کند.

بی تردید حسین علیه السلام و یارانش چه به حکومت می رسیدند و شر بنی امیه را به سرعت از سر امت اسلامی دفع می کردند و چه آنچه که در تاریخ اتفاق افتاد و حسین علیه السلام و یارانش به شهادت رسیدند، نتیجه یکسان بود و آن احیای دین خدا و سنت رسول اللّه، و این احدی الحسنیین بود که حسین علیه السلام به آن دست یافت.

سال ها بعد از جریان عاشورا، وقتی از شخصی که در سپاه عمر سعد در کربلا حضور داشت پرسیدند: «این چه ننگی بود که بر خود خریدید؟ چرا پسر پیغمبر و یاران او را آن چنان ناجوانمردانه به خاک و خون کشیدید؟ در جواب می گوید: ساکت باش، گروهی رو در روی ما ایستادند، دست ها بر قبضه ی شمشیر، گام ها استوار، نه امان می پذیرفتند نه فریفته ی مال می گشتند، جز دو راه پیش روی آنان نبود، کشتن و به دست گرفتن حکومت و یا کشته شدن...»(1).

چه ظالمانه به قضاوت نشستند آنهایی که آثار و نتایج این درس عظیم و قیام سرنوشت ساز کربلا را، که عمل به احدی الحسنیین را در پیش روی امت اسلامی باز نمود و در همان روزهای بعد از عاشورا نیز آثار عملی آن ظاهر گشت و پی در پی

ص: 307

بنیان های حکومت اموی را به لرزه انداخت و در نهایت طومار حکومت بنی امیه را در هم پیچید و شیعیان نیز در طول تاریخ با فروغ گرفتن از این مشعل فروزان هدایت و تأسی جستن به آن حضرت توانستند به حراست از مرزهای تفکر اسلام ناب محمدی و تلاش برای دست یابی به شیوه و روش حکومت علوی بپردازند، این گونه معنی نمودند که «حاصلی جز تأثر، خون و اشک آوری نداشتند»(1).

یا بعضی دیگر با عنوان نمودن پایان دوران بهره گیری از قیام عاشورا و محدود کردن آن به مقطع زمانی خاص و با ادعای پایان یافتن دوران ثمردهی نهضت کربلا، این گونه نتیجه گرفتند که «شیعیان برای استفاده ی خود، به آن (عاشورا) تأکید فراوان ورزیدند، کوشیدند تا نور و فروغ این حادثه خاموش نشود، در روزگار حاضر هیچ یک از این عوامل عاطفی دیگر به کار نمی آید»(2).

اینان چگونه چشمان خود را بر حقایق و واقعیت های زمان می بندند و انقلاب عظیم اسلامی را که بی شک ثمره ی عملی قیام سیدالشهدا علیه السلام و از آثار دستاوردهای نهضت کربلاست را نادیده می گیرند و حتی به دست آوردن عزت و شرف و بازپس گیری سرزمین های میهن اسلامی از چنگال متجاوزان بعثی، در هشت سال دفاع مقدس که چیزی جز تأسی جستن به آزادمردان کربلا و گذشتن از جان برای دفاع از اسلام نمی توانست آن را به ارمغان بیاورد، را به فراموشی می سپرند؛ انقلابی که توانست فصل جدیدی را پیش روی انسان ها بگشاید، و راه سومی را جدای از آنچه شرق و غرب به آن فرا می خواندند، ترسیم کند. اینان حتی آنچه را که دشمنان قسم خورده ی اسلام و مسلمین؛ صهیونیست ها نمی توانند آن را کتمان کنند، کتمان می کنند.

ابا ابان نظریه پرداز صهیونیستی در رابطه با انقلاب اسلامی و تأثیر آن در جهان

ص: 308

می نویسد:

انقلاب اسلامی فصل جدیدی در تاریخ ایده هاست. که این ایده ها به ویژه در خاورمیانه شیوع یافته است و پیروزی انقلاب اسلامی ایران بیانگر پیروزی این ایده ی شایع و رایج است که برای مسلمانان تحقیرشده ی تحت ستم به صورت یک الگو در آمده است.(1)

و چه بی راهه می روند آنانی که به خیال خود برای دفاع از آرمان حسین علیه السلام در پی قرائنی دیگر در زیارت نامه ی آن حضرت هستند که به جای «اَشهد أنّک قد أقمت الصّلوة و آتیت الزّکوة و اَمَرْتَ بالمعروف و نَهیت عن المنکر» چنین عبارتی را پیشنهاد می کنند:

شهادت می دهم که تو الهام بخش همه آزادمردان سربلند تاریخی، شهادت می دهم که تو علیه جهل و استبداد دینی قیام کردی، شهادت می دهم که تو برای احیای آزادی دینی جان باختی و...(2)

به این بهانه که: دیگر کسی به ظاهر او (حسین علیه السلام ) را به کفر و بدعت متهم نمی کند، اما برای تحریف قیام و پیام خون او دست های جاهل و ناپاکی به کار افتاده اند تا سیره ی امویان را تحت نام حسین علیه السلام تبلیغ و ترویج کنند.(3)

شگفتا چگونه اینان حاضرند در نتیجه و هدفی که خود آن حضرت در حرکت و قیامش بدون کم ترین ابهامی بیان کرده است که «إنّما خرجتُ لِطلب الإصلاح فی أمة جدی اُرید أن آمر بالمعروف و أنهی عن المنکر و أسیر بسِیرة جدّی و أبی علی ابن أبی

ص: 309

طالب»(1)، تجدیدنظر کنند و این گونه وانمود کنند که شیعیان در طول تاریخ بعد از شهادت آن حضرت هدف شان از شهادت دادن بر نماز، زکات، امر به معروف و نهی از منکر و... صرفا به خاطر اثبات دین داری آن حضرت بوده و بس در نتیجه تاریخ مصرف برای آن در نظر بگیرند و به خیال خودشان به این نتیجه برسند که دیگر دوران بهره دهی این جملات و بهره گیری از آن تمام شده، و زمانه نیازی به شهادت دادن به نماز حسین و ایتای زکات و امر به معروف و نهی از منکر او ندارد. حال چه خدمتی بهتر نسبت به بنی امیه در حذف این کلمات از زیارت نامه ی آن حضرت که در نتیجه به فراموشی سپردن هدف آن حضرت از قیامش را به دنبال خواهد داشت می توان انجام داد.

آری حسین علیه السلام افتخارش این است که شهید راه امر به معروف و نهی از منکر است، زیرا که قرآن کریم خیر بودن امت اسلامی را در آمر به معروف و ناهی از منکر بودن آنها می داند، کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ (آل عمران، 110) و با احیای این دو واجب الهی است که جامعه ی اسلامی می تواند روی سعادت و حریت و آزادگی را ببیند و طومار ظلم و جنایت و بیدادگری و استعمار و استثمار از جامعه برچیده شود و نماز که ذکر اللّه اکبر است، با برپایی آن، تمامی بندهای استکبار در تمامی زمینه های سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی گشوده می شود و در سایه ی نماز، که تنها بندگی خداست، آزادی دینی محقق می شود.

این نوشتار در دو بخش به تحقیق پیرامون نتایج و دستاوردهای قیام عاشورا خواهد پرداخت و قضاوت در مورد آنچه که بیان شد به عهده ی خوانندگان این اثر خواهد بود تا خود بیاندیشند که از قضاوت عجولانه نسبت به نتایج این قیام که بدون شک وصل به چشمه سار لایزال وحی بوده، باید پرهیز کرد، زیرا همان گونه که

ص: 310

آیات قرآن روی کهنگی نخواهد دید و به صرف اقبال و ادبار افراد نه چیزی به عظمت آن افزوده و نه کاسته خواهد شد، بلکه عجز و ناتوانی بشر در شناخت همه جانبه ی این حقیقت همیشه جاوید چیزی نیست که بتوان آن را انکار نمود، حال چگونه می توان انتظار داشت به اهداف و نتایج قیام شخصی که خود عِدل قرآن است، بدون آگاهی یافتن از غیب، به آن دست یافت و به تحلیل و تفسیر آن پرداخت. مگر آنچه که تحقق یافته و یا معصومین علیهم السلام خود به شرح و بیان آن پرداخته اند.

و هیچ پاسی از دین نگه نداشته بود را توانستند به عنوان زمام دار و خلیفه ی مسلمین به خورد جامعه بدهند؛ یزیدی که حتی ابن زیاد وقتی فهمید معاویه قصد بیعت گرفتن برای او را دارد حیرت زده می شود و با نامه ای که به معاویه می نویسد با ذکر اوصاف یزید که با سگ ها و میمون ها بازی می کند و دائما مست و لایعقل است، تعجب خود را اظهار می کند: ای امیر همانا نامه ات با دستوری که در آن بود به من رسید. مردم چه خواهند گفت وقتی که آنان را به بیعت یزید دعوت کنیم؟ در حالی که او با سگ ها و میمون ها بازی می کند و جامه های رنگین می پوشد و پیوسته شراب می نوشد و شب را با ساز و آواز می گذراند.(1)

آری معاویه کار را به جایی رسانده بود که وقتی از عبداللّه بن الکواء درباره ی شام پرسید، عبداللّه گفت: آنان لشکر امیرالمؤمنین هستند، دیگر درباره ی آنان حرفی نمی زنم. اما معاویه به این مقدار قانع نشد. از او خواست بهتر مطلب را باز کند و بیشتر ماهیت مردم شام را آشکار سازد عبداللّه در جواب معاویه این گونه سخن گفت:

آنان مطیع ترین مردم در اطاعت از مخلوق و عاصی ترین مردم در برابر خالق هستند، و از خداوند نمی هراسند.(2)

این کاری بود که شجره ی خبیثه توانسته بود بر سر امت اسلامی بیاورد، و به جای اطاعت خدا، اطاعت از مخلوق را در جامعه نهادینه کند. در واقع آنچه را که کفار قریش به سرکردگی ابوسفیان در بیش از دو دهه با به کارگیری تمامی ترفندها و شیطنت ها و تحمیل جنگ و نبرد بر مسلمانان نتوانستند به آن دست یابند و امت اسلامی را از بندگی خدا باز دارند، معاویه توانست به آن دست یابد و مانند خوره ای

ص: 312

از درون، فکر و اندیشه ی اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله را تباه سازد و اطاعت از مخلوق را به جای اطاعت از خالق قرار دهد. لذا جای تعجب نیست از عبداللّه بن عمر با همه ی ادعا و داعیه ای که داشت، وقتی معاویه سخن از خلافت یزید و زمام داری او را طرح می کند عبد اللّه در جواب معاویه می گوید: هرگاه مردم با فرزندت بیعت کنند من با آن مخالفتی نخواهم داشت.(1)

معاویه کاری کرده بود که از دین چیزی جز لقلقه ی زبان باقی نمانده بود و آن هم کارایی و اثری نداشت و اگر در گوشه و کنار افرادی بودند که به غیر از آن چه معاویه می خواست می اندیشیدند، به اشد مجازات گرفتار می شدند، و این مسأله در زمان یزید به اوج خود می رسد، زیرا او حتی به حفظ همین ظواهر دین هم قائل نبود و شاید دیگر نیازی به آن نمی دید و دوران آن را تمام شده می دانست. مسعودی آنجا که به شرح و توصیف جامعه ی تحت سلطه ی یزید می پردازد می نویسد:

در زمان یزید مشکل بیش تر آنجا پیدا شد که عمال حکومتی، با الگو قرار دادن رفتار او، شیوه ی زندگی وی را به میان مردم کشیدند و در نتیجه، دامنه ی این گونه رفتار چنان گسترده شد که در ایام حکومت یزید در مکه و مدینه غنا رواج یافت و لوازم لهو و لعب چنان به کاررفت که مردم آشکارا شراب خوارگی می کردند.(2)

در زمان حاکمیت یزید دیگر به جای «أَنِ اعْبُدُوا اللّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطّاغُوتَ» آشکارا عمّال او افراد را به بندگی طاغوت و اطاعت از یزید فرا می خوانند و برای او از مردم بیعت و عهد و پیمان می گرفتند.

یعقوبی در این رابطه این چنین می نویسد: مردی را از قریش می آوردند و به او گفته می شد: بیعت کن به نشان آنکه

ص: 313

بنده ی خالص یزیدی، می گفت: نه. پس اورا گردن می زدند.

چقدر فاصله است بین این بیعت با بیعتی که مسلمانان در عقبه با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

نمودند. بدین گونه که گفته می شود «بیعت می کنم که به خدا شرک نیاورم، دزدی نکنم، زنا نکنم، فرزند خود را نکشم، به کسی بهتان و افترا نزنم، ازکارهای نیک سرنپیچم»(1).

این بیعت کجا و بیعت با یزید کجا، این حال جامعه ی طاغوت زده ی بدتر از طاعون زده ی آن روز می باشد؛ جامعه ای که به سرعت ارزش های دینی و سنن نبوی در آن محو یا مسخ می شود و دین خدا به عنوان بازیچه و ملعبه ای در دست افراد ناپاک قرار می گیرد، و هر زبانی هم که بخواهد فریادی برآورد و سخنی از سر سوز و درد بگوید، و ناله ی مظلومیت اسلام را بلند کند از حلقومش بیرون کشیده می شود، حتی اگر صحابی شرکت کننده ی در بدر و احد و خیبر باشد، و یا آن قدر به او درهم و دینار و نیز جاه و مقام پیشنهاد می شود و از چرب و شیرین دنیا در کام او ریخته می گردد که مانند سگان دم جنبانیده و پوزه بر خاک می ساید.

از طرفی نسلی که پیامبر صلی الله علیه و آله را ندیده بودند و از راه و رسم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و آئین حیات بخش او بهره ی چندانی نبرده بودند، و آنچه که بیشتر در زندگی فردی و نظام اجتماعی با آن سرو کار داشتند افکار و روش ها و منش هایی بود که به خلاف سیره ی نبوی بود در حالی که این نسل بخش عظیمی از جمعیت امت اسلامی آن روز را تشکیل می داد و کافی بود که این بی خبری از اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله از این نسل به نسل های دیگر منتقل شود و فاصله ی چهار دهه ای بین تعالیم اسلام محمدی با نظام حاکم اموی تبدیل به دهه های متوالی گردد، آن وقت معلوم نبود که چه فاجعه ای رخ خواهد داد، از این رو حسین علیه السلام اولاً باید این خلأ فکری به وجود آمده و این نسل به دورمانده از تعالیم اسلامی را هر چه زودتر دریابد، و چهره ی ننگین حکومت اموی را هر چه سریع تر برملا سازد، و سیره ی نبوی و شیوه ی حکومت علوی را آشکار سازد، و ثانیا ترس از مرگ و دل بستگی به دنیا را با لبخند زدن به مرگ و بی اعتنایی به دنیا و پشت پا زدن به زرق و برق آن از دل ها و جان ها بیرون آورد. لذا در اولین فرصت به دست آمده در جواب نامه ی اهل کوفه که از آن حضرت علیه السلام تقاضای آمدن به کوفه و قبولی امامت و رهبری آنها را کرده بودند، به بیان این اصل مهم از اصول نظام اسلامی پرداخته و تنها امامت و رهبری جامعه ی اسلامی را حق کسی می داند که عامل به کتاب الهی و بسط دهنده ی قسط و عدل اسلامی و باوردارنده ی حساب و کتاب در برابر ذات الهی، و خود حساب گر نفس خود باشد. در همین راستا، حضرت علیه السلام وقتی با لشکریان حر بن یزید ریاحی رو به رو می شود، به افشای حقایق پرداخته و تمامی بافته های چندین ساله ی بنی امیه را باز کرده و با یادآوری سخنی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که فرمودند: «من رَای سلطانا جائرا مستحلاً لحُرم اللّه، ناکثا لعهد اللّه، مخالفا لِسنّة رسول اللّه، یعمل فی عباد اللّه بالاثم و العدوان، فلم یُغیّر ما علیه بفعل و لاقول کان حقا علی اللّه ان یدخله مدخله. ألا و إنّ هولاء قد لزموا طاعة الشیطان و ترکوا طاعة الرحمن و أظهروا الفساد و عطّلوا الحدود... و أنا أحق من

ص: 315

غیّر»(1)؛ کسی که حاکم و فرمانروای ظالمی را ببیند که حلال شمارنده ی حرام خدا و شکننده ی عهد و پیمان او و تغییر دهنده ی سنت و شیوه ی رسول خداست و در بین بندگان خدا به ظلم و ستم حکم کرده و فرمان می راند، این بیننده هیچ عکس العملی نه در رفتار و نه در گفتار از خود نشان ندهد و در صدد دگرگونی راه و رسم آن حاکم برنیاید، به جاست که خداوند او را نیز در جایگاه آن حاکم در آتش قرار دهد. بعد هم حضرت از مصادیق بارز سلطان جائر در کلام رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، بنی امیه و پیروان آنها را دانسته و فرمود: آگاه باشید این گروه فرمانبر بی چون و چرای خاندان اموی به اطاعت از شیطان پرداخته و ترک اطاعت رحمان نموده و به اظهار و انتشار فساد پرداخته و باعث به زمین ماندن حدود الهی گردیده اند. و من شایسته ترین انسان ها و سزاوارترین آنان در انجام و اقدام به دگرگون ساختن این وضع و این نظام می باشم.

حسین علیه السلام می کوشد تا جهل و بی خبری و غفلت و فراموشی و تساهل و تسامحی که توسط خاندان اموی در بین امت اسلامی فراگیر گردیده و می رفت تا ریشه ی دین خدا را در جامعه بخشکاند، به هر طریق ممکن بزداید، ولو به ایثار خون خود و شهادت هفتاد و دو تن از بهترین فرزندان اسلام باشد.

شهادت حسین علیه السلام مبدأ تحولات فکری بشر و ریشه ی تکامل اخلاقی است. فکر بشر را راهنمایی کرد، اخلاق را بالا برد، عقل را کامل کرد، خامی را از میان برداشت و پخته ساخت. شهادت حسین علیه السلام ، محمد صلی الله علیه و آله را به بشر شناسانید، علی علیه السلام را شناسانید، اسلام را شناسانید، فضیلت را شناسانید و شناخت های پی در پی به بشر عرضه داشت، درهای معرفت را به روی او باز کرد و راه سعادت نمایان گردید.(2)

ص: 316

زیرا که حسین علیه السلام با شهادتش دو مفهوم اصلی و کلیدی مرگ و زندگی را معنا نمود و آنچه را که تمامی پیامبران الهی علیهم السلام برای دستیابی بشر به آن از هیچ کوششی فروگذار نکردند و همه ی مشکلات و مصائب طاقت فرسا را به جان و دل خریدند، تا انسان ها را نسبت به حقیقت زندگی و مرگ آشنا سازند آشنا ساخت و به تعبیر شهید مطهری:

پس این که می گویند حسین بن علی چه کرد و چطور شد که دین اسلام زنده شد، جوابش همین است که حسین بن علی روح تازه دمید، خون ها را به جوش آورد، غیرت ها را تحریک کرد، عشق و ایده آل به مردم داد، حس استغنا در مردم به وجود آورد، درس صبر و تحمل و بردباری و مقاومت و ایستادگی در مقابل شداید به مردم داد، ترس را ریخت؛ همان مردمی که آن مقدار می ترسیدند، تبدیل به یک عده مردم شجاع و دلاور شدند.(1)

وقتی حسین بن علی کشته شد و ابن زیاد از اردوگاه خویش در نخیله به کوفه آمد، شیعیان همدیگر را به ملامت گرفتند و پشیمانی کردند و چنان دیدند که خطایی بزرگ کرده اند... و چنان دیدند که رسوائیشان و گناهی که در کار قتل حسین داشته اند جز به کشتن قاتلان وی یا کشته شدن در این راه پاک نمی شود.(1)

از این رو در همان روزهای اول بعد از جریان کربلا، شیعیان در خانه ی سلیمان صرد خزاعی جمع شدند. مسیب بن نجبه شروع به سخن نمود و با بیان این مطلب که «خدا نیکان ما را امتحان کرد و ما را در دو مورد دروغ گو یافت. در مورد پسر دختر پیغمبرمان... که جان های خویش را از او دریغ داشتیم تا در مجاورت ما کشته شد،... نه به خدا عذری ندارید مگر آنکه قاتل وی را با کسانی که بر ضد او کمک داده اند بکشید یا در این راه کشته شوید...»(2) همگان به حمایت از سخنان مسیب بن نجبه برخواستند و آمادگی خود را جهت احقاق حق فرزند زهرا و لو به کشته شدن خودشان اعلان داشتند.

ابن اثیر نیز، در کتاب تاریخ خود به طور مفصل به شرح این قضیه پرداخته است.(3)

طبری مطلبی را از عبدالرحمن بن جندب ازدی نقل می کند که پس از کشته شدن سالار شهیدان حسین بن علی علیه السلام ، عبیداللّه بن زیاد، بزرگان کوفه را زیر نظر می گیرد ولی عبیداللّه بن حر را نمی یابد. پس از چند روزی عبیداللّه بن حر به نزد ابن زیاد می آید و ابن زیاد از او می پرسد: کجا بودی در این چند روز؟ عبیداللّه عذر می آورد بیمار بودم ولی ابن زیاد نمی پذیرد و با اصرار به این که دروغ می گویی، بلکه با دشمن

ص: 318

ما بودی، سعی در مجاب ساختن ابن حر می کند. عبیداللّه بن حر در فرصتی که به دست می آید، از غفلت ابن زیاد استفاده کرده و از نزد او خارج می شود، و هر چه نگهبانان کوشش می کنند تا او دوباره به نزد ابن زیاد برگردد حاضر نمی شود و بعد از رفتن به خانه ی احمر بن زیاد طایی از آنجا به کربلا محل قتلگاه یاران حسین علیه السلام

رفته و با آنان تجدید پیمان و از حمایت نکردن آنها طلب آمرزش می کند.(1)

آری مضجع شریف آن حضرت علیه السلام به سرعت مکان عهد و پیمان، و تربت پاکش شفابخش همه ی بیمار دلان و فریاد مظلومیتش، فراخوان همه ی مظلومانی شد که از ظلم ظالمان به ستوه آمده به دنبال راه نجاتی می گشتند و شهادتش، عامل بیداری و قیام شد برای همه ی آنانی که دل در گرو حق داشتند و به دنبال برپایی و به احتراز درآمدن پرچم دین خدا بودند.

حسین علیه السلام با شهادتش، آرامش را از مردمی که تا دیروز برق شمشیر ابن زیاد و تهدیدهای او دل هایشان را مانند دل پرندگان کوچک به تپش واداشته بود و وعده های زر و سیمش آنان را مانند کودکان به خواب و خیال خوش فروبرده بود، آن چنان گرفت که نام توابین بر پیشانی تاریخ ثبت گردید، و کار آنان به جایی رسید که گویا دیگر خوشی عذابشان می داد و در پاسخ به امان لشکریان شام جوابشان این بود که ما خود امان داشتیم، اما اینک امان را به دور انداخته از خانه و کاشانه جدا شدیم و از زن و فرزند و مال و منال دل برداشتیم تا مرگ را در آغوش گیریم.(2)

از این رو می بینیم که بیشتر قیام های علویان در طول تاریخ، بعد از شهادت امام حسین علیه السلام به وقوع می پیوندد و شعار «یالثارات الحسین» سرلوحه ی همه ی قیام ها قرار می گیرد، و در نتیجه، مبارزه ی بین حق و باطل حول محور قیام امام حسین علیه السلام تشکیل می شود، و آن چه که آرامش را از حاکمان ستم گر و سلاطین جور می گیرد،

ص: 319

پیام همیشه جاویدی است که عاشورا آن را دائما به نسل ها منتقل می کند.

برمی خیزد،(1) و اگر ریچارد نیکسون مسلمانان را به دو جریان، به نام های اصول گرایی اسلامی و تجددطلبی، تجزیه و از هم جدا ساخته و در وصف این دو جریان می گوید: بنیادگرایان را نفرت از غرب و تصمیم به اعاده ی برتری تمدن اسلامی از راه زنده کردن گذشته آن، به حرکت درمی آورد، قصد اینان حاکم کردن شریعت است، یعنی مجموعه ی قوانینی که پایه در قرآن دارد، قرآنی که دین و دولت را از هم جدا نمی داند، اینان اگر چه گذشته را راهنمای آینده می دانند، انقلابی اند، نه محافظه کار.(2)

و درباره ی جریان تجددطلب می گوید: این جریان سیاسی، در پی آن است که کشورهای جهان اسلام را چه از لحاظ اقتصادی و چه از نظر سیاسی جزء دنیای جدید کند. تساهل و مدارا دست مایه ی اصلی جریان تجددطلب است که غرب را کافر نمی شمارد و محکوم نمی کند. پیام اصلی رهبران سیاسی تجددطلب این است که کشورهایشان باید ارمغان های غرب را با فرهنگ و قواعد اجتماعی ملت خود ترکیب کنند.(3)

و خلاصه، این سیاست مدار کهنه کار آمریکایی به همکارانش در کاخ سفید توصیه می کند که «ما باید تجددطلبان را در جهان اسلام پشتیبانی کنیم و این هم به سود ماست و هم به سود آنها، این گروه باید راه دیگری به جز بنیادگرایی رادیکال

ص: 321

پیش پای ملت های خود بگذارد.»(1) و مطلب آخر این که مجله ی انگلیسی «اکونومیست» با چاپ ویژه نامه ای به نام «اسلام و غرب» برای مهار اصول گرایی اسلامی و جلوگیری از رشد آن راه حلی را به دین شرح پیشنهاد می کند: 1 ) هماهنگ سازی اقتصاد کشورهای اسلامی با سیستم های اقتصادی غرب؛ 2 ) برداشتن مرزهای اخلاقی خصوصا در روابط بین زن و مرد؛ 3 ) حاکم کردن اصول دموکراسی غربی در نظام های سیاسی کشورهای اسلامی.

و در نهایت، این مجله پس از طرح این سه راه حل، مهم ترین مانع را برای دست یابی به این طرح ها، روحانیت و نفوذ کلمه ی آنها را در جامعه می داند و با اعتراف به این مطلب که «یکی از موانع عمده، اختیار علمای دینی است و سلاح عمده ی علما، اجتهاد است» راه برداشتن و از بین بردن این مانع را در اختلاف و تفرقه افکندن در بین آنها و نیز حمایت و تشویق روشنفکران در دست یابی به سلاح اجتهاد و خارج کردن آن از دست علما و روحانیون می داند.(2)

حال اگر پرسیده شود چه چیزی روحانیت شیعه را این گونه شاخص قرار داده و او را در صف اول مجاهدان و مبارزان راه حق نشانده و این افتخار را برای همیشه بر تارک تاریخ برای او به ثبت رسانده است، جواب آن همان چیزی است که شرکت کنندگان در کنفرانس تل آویو در دسامبر 1989 ، بعد از سه روز بحث و تبادل نظر توسط 300 تن از شیعه شناسان معروف به این نتیجه می رسند که «این ها به اسم حسین قیام می کنند و به اسم امام زمان قیامشان را حفظ می کنند»(3).

ص: 322

مصمم است طومار حکومت اسلامی را به هم بپیچد و حکومتی نظیر حکومت ایران در دوران شاه و عربستان سعودی را روی کار بیاورد.

او با امید بستن به پاره ای از سخنان روشنفکران و این که آنها در صددند تا خواسته های ما را برآورده سازند، می گوید: من در ایران روشنفکرانی را دیدم که اشاره های ما را دنبال می کنند. آنها شش لولی را بالا برده اند تا هر کس و هر چه با ما ناسازگار است را هدف قرار بدهند.

و برای جهت دهی به آنان در جواب خبرنگار که می پرسد: مثلاً چه چیز را؟ می گوید:

مثلاً حتی ولایت فقیه را که من فکر می کنم در صحرای طبس تکنولوژی برتر ما را با اراده ی خود دفن کرد.(1)

آری کاخ نشینان کاخ سفید و نظریه پردازان آنها که به خیال خودشان بر این باورند که «امیدهایی وجود دارد که یک شاخه ی میانه روتر از اسلام به دلیل منطق تاریخی نهفته در سکولاریسم سیاسی پدیدار گردد»(2) و راه را برای سلطه ی دوباره امریکا بر ایران فراهم سازد، هم چنان که کاپیتورن نماینده ی آمریکایی حقوق بشر بی پروا آن را بیان می کند و می گوید: آمریکا خواهان تسلط بر ایران و دست یابی به منافع بیشتر است. این چیزی نیست که بتوان کتمان کرد. ایران نیز راهی جز پذیرش این رابطه ندارد، زیرا در این صورت جمهوری اسلامی، حداقل می تواند بماند و زندگی کند. به هر حال یک خانه دزدزده ولی پابرجا، بهتر از یک خانه ویران است.(3)

ص: 324

اینان خود به خوبی می دانند، اگر بخواهد تحولات موردنظر آنان صورت بگیرد، و نظام و حکومت سکولار در ایران به وجود آید، تا در راستای اهداف سلطه گران کاخ سفید گام بردارد، بدون شک اولین گام، فاصله انداختن و نابود نمودن تفکر عاشورایی و درس های آموخته از فرهنگ نهضت عاشوراست، زیرا تا روح این بینش و اعتقاد حسینی که فرمود: «إنّی لا أری الموت إلاّ سعادةً و الحیوة مع الظالمین إلاّ برما»،(1) در جامعه حاکم باشد و رهبر ملتی کلام و سخنش این باشد که «امروز خمینی آغوش و سینه ی خویش را برای تیرهای بلا و حوادث سخت در برابر همه ی توپ ها و موشک های دشمنان باز کرده است، و همچون همه ی عاشقان شهادت، برای درک شهادت روزشماری می کند»(2).

و توصیه و پیامش برای ملتش این باشد که «امام حسین علیه السلام با خون خود اسلام را زنده کرده، شما به تبعیت از او انقلاب و اسلام را ضمانت نمایید»(3).

و دعا و مناجاتش به درگاه ایزد منان این باشد که «خداوندا!! این دفتر و کتاب شهادت را همچنان به روی مشتاقان باز و ما را هم از وصول به آن محروم مکن. خداوندا!! کشور ما و ملت ما هنوز در آغاز راه مبارزه اند و نیازمند به مشعل شهادت، تو خود این چراغ پرفروغ را حافظ و نگهبان باش»(4).

و برای دفع فتنه ی ساحران و وسوسه ی خناسان و توطئه ی منافقان در بی ثمر دانستن راه شهیدان در گذر زمان دست به افشاگری زده و بگوید:

«در آینده، ممکن است افرادی آگاهانه یا از روی ناآگاهی در میان مردم این مسأله را مطرح نمایند که ثمره ی خون ها و شهادت ها و ایثارها چه شد؟ این ها یقینا از

ص: 325

عوالم غیب و از فلسفه ی شهادت بی خبرند و نمی دانند کسی که فقط برای رضای خدا به جهاد رفته است و سر در طبق اخلاص و بندگی نهاده است، حوادث زمان به جاودانگی و بقاء و جایگاه رفیع آن لطمه ای وارد نمی سازد، و ما برای درک کامل ارزش و راه شهیدانمان فاصله ی طولانی را باید بپیماییم و در گذر زمان و تاریخ انقلاب و آیندگان جستجو نماییم، به طور مسلم خون شهیدان، انقلاب و اسلام را بیمه کرده است. خون شهیدان، برای ابد درس مقاومت به جهانیان داده است و خدا می داند که راه و رسم شهادت کورشدنی نیست و این ملت ها و آیندگان هستند که به راه شهیدان اقتدا خواهند نمود و همین تربت پاک شهیدان است که تا قیامت مزار عاشقان و عارفان و دل سوختگان و دارالشفای آزادگان خواهد بود»(1).

و تا وقتی که عاشورا اساسی ترین پیامش و مهم ترین رسالتش پیوند انسان ها با امام معصوم در تمامی ساحت های فردی و اجتماعی باشد و حتی لحظه ای جامعه را بی نیاز از رهبری و هدایت امام معصوم نبیند، منتظرانی را تربیت خواهد کرد که شعار برخاسته از شعورشان و دعای برگرفته از سر نیازشان این خواهد بود که «وَاَسْئله اَن یُبلّغنی المقام المحمود لکم عند اللّه و أن یرزقنی طلب ثاری مع امام هدیً ظاهر ناطق بالحق منکم» و این است راز و رمز جاودانگی قیام عاشورا.(2)

ص: 326

ص: 328

مبارزه با ظلم و دفاع از مکتب را فراگیریم. شرایط جامعه ی خود و حاکمان بر سرنوشت مسلمانان را همانند شرایط جامعه ی امام حسین علیه السلام و حاکم غاصب آن می داند و در تحلیلی شفاف و قابل فهم برای همگان، قیام خود را مستند به قیام امام حسین علیه السلام می نماید(1) و منطق راحت طلبان بی درد(2)، سازش گران دنیاطلب(3) و تماشاچیان توجیه گر را با استدلال به شیوه و سیره ی زندگی امام حسین علیه السلام مردود می شمارد.

این بدان جهت است که خط سرخ شیعه، که همان اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله است، در کربلا برجسته تر می شود. در پرتو نهضت عاشورا آزادی خواهی، ذلت ستیزی و شهادت طلبی، که لازمه ی مبارزه با دستگاه جور است، پررنگ تر و بسیج ارادت مندان خاندان عصمت و ولایت هموارتر است(4). آغاز قیام پانزده خرداد 1342 مصادف با دوازدهم محرم و انجام آن نیز مقارن با تاسوعا و عاشورای سال 1357 است. سخنان امام راحل قدس سره در روزهای آغازین بر محور کربلا و محرم می چرخد(5) و در وصیت نامه ی سیاسی الهی اش نیز سفارش به زنده نگه داشتن این حادثه ی بزرگ تاریخ اسلام می نماید.(6) در فاصله ی آن آغاز و این انجام نیز در جای جای کلام خود از امام حسین علیه السلام ، کربلا، عاشورا و شهادت سخن به میان می آورد.

پژوهشگران و مورخان، قیام امام خمینی قدس سره را دارای ویژگی هایی می دانند که در

ص: 330

انقلاب های معاصر و بلکه طول تاریخ نظیر ندارد. بی شک یکی از آن ویژگی ها پیوندی است که بین انقلاب امام خمینی قدس سره و انقلاب امام حسین علیه السلام در سال شصت و یک هجری وجود دارد، که به تعبیر خود ایشان «از شعله های فروزان نهضت سید مظلومان در مقابل دستگاه بنی امیه بود».(1)

در این نوشتار برآنیم که نهضت عاشورا را از منظر امام راحل قدس سره با ارائه ی درس گفته های ایشان مطرح و مورد تحلیل قرار دهیم.

را ببندند و می خواهند هم».(1)

«ما را آن طور می خواستند منزوی کنند که لباس جندی را می گفتند با عدالت منافات دارد. حضرت امیر لباس جندی داشت، با عدالت منافات داشت؟! حضرت سیدالشهدا علیه السلام نداشت لباس جندی؟ این ها با آن تبلیغات بسیار وسیعشان ما را منزوی کرده بودند، یعنی خود ما را، به مغزهای ما آنقدر خوانده بودند که خودمان باور کرده بودیم که نباید ما در سیاست دخالت کنیم. نخیر، مسأله این نیست. مسأله دخالت در سیاست در رأس تعلیمات انبیاست».(2)

«و ما که تابع حضرت سیدالشهدا هستیم باید ببینیم که ایشان چه وضعی در زندگی داشت، قیامش، انگیزه اش، نهی از منکر بود که هر منکری باید از بین برود، من جمله... حکومت جور باید از بین برود».(3)

«اگر عاشورا و فداکاری خاندان پیامبر نبود، بعثت و زحمات جان فرسای نبی اکرم صلی الله علیه و آله را طاغوتیان آن زمان به نابودی کشانده بودند. اگر عاشورا نبود، منطق جاهلیت ابوسفیانیان که می خواستند قلم سرخ بر وحی و کتاب بکشند و یزید، یادگار عصر تاریک بت پرستی، که به گمان خود باکشتن و به شهادت کشیدن فرزندان وحی امید داشت اساس اسلام را برچیند و با صراحت و اعلام «لاخبر جاءَ ولا وحی نزل» بنیاد حکومت الهی را برکند، نمی دانستیم به سر قرآن کریم و اسلام عزیز چه می آمد. لکن اراده ی خداوند متعال بر آن بوده و هست که اسلام رهایی بخش و قرآنِ هدایت افروز را جاوید نگه دارد و با خون شهیدانی چون فرزندان وحی، احیا و پشتیبانی فرماید و از آسیب دهر نگه دارد و حسین بن علی علیه السلام آن عصاره ی نبوت و یادگار ولایت را برانگیزد، تا جان خود و عزیزانش را فدای عقیده ی خویش و

ص: 332

امت معظم پیامبر اکرم علیه السلام نماید، تا در امتداد تاریخ، خون پاک او بجوشد و دین خدا را آبیاری فرماید و از وحی و رهاوردهای آن پاسداری نماید».(1)

خسارت دید؟».(1)

هم فهماند که بعد از این که مصیبت واقع شد باید چه کرد. باید تسلیم شد؟ باید تخفیف در مجاهده قائل شد؟ یا باید همان طوری که زینب علیهاالسلام در دنباله ی آن مصیبت بزرگی که تصغّر عنده المصائب ایستاد و در مقابل کفر و در مقابل زندقه صحبت کرد و هر جا موقع شد، مطلب را بیان کرد و حضرت علی بن الحسین علیه السلام با آن حال نقاهت، آن طوری که شایسته است تبلیغ کرد».(1)

«حضرت سیدالشهدا علیه السلام به همه آموخت که در مقابل ظلم، در مقابل ستم، در مقابل حکومت جائر چه باید کرد. با این که اول می دانست که در این راه که می رود، راهی است که باید همه ی اصحاب خودش و خانواده ی خودش را فدا کند و این عزیزان اسلام را برای اسلام قربانی کند، لکن عاقبتش را هم می دانست».(2)

و در مقابل همه ی مصیبت ها بایستیم، برای این که آن ارزش انسانی را به دست بیاوریم».(1)

دین و مبارزه با ظلم و جور گردید.

می کنیم که ما هم مثل انبیاء اشتباه کردیم!».(1)

«این همه خون دادند مردم برای این که اسلام تحقق پیدا بکند. دنباله ی کار انبیاست، دنباله ی کار رسول خداست، دنباله ی کار امیرالمؤمنین است، دنباله ی کار سیدالشهدا است. سیدالشهدا خونش را داده برای همین که اسلام تحقق پیدا بکند، یزید می خواست اسلام را از بین ببرد. ما دنبال این هستیم که اسلام تحقق پیدا بکند. دنبال این نیستیم که حالا که ما اسم جمهوری اسلامی پیدا کردیم کافی است برای ما».(1)

«ما مثل حسین علیه السلام در جنگ وارد شدیم و مثل حسین باید به شهادت برسیم».(2)

انقلاب اسلامی همانند نهضت عاشورا به اهداف خود رسید و خون شهیدان کربلای ایران همانند خون شهدای کربلا اثر بخشید:

«همان سان که شهادت سید مظلومان علیه السلام و هواخواهان قرآن در عاشورا سرآغاز زندگی جاوید اسلام و حیات ابدی قرآن کریم بود، آن شهادت مظلومانه و اسارت آل اللّه تخت و تاج یزیدیان را که با اسم اسلام، اساس وحی را به خیال خام خود می خواستند محو کنند، برای همیشه به باد فنا سپرد و آن جریان سفیانیان را از صحنه ی تاریخ به کنار زد. این شهادت دلاورانه ی ملت مظلوم ایران، تخت و تاج پهلویان و جریان پهلوی صفتان را که با اسم اسلام می خواستند اسلام را از صحنه خارج نمایند و افکار غرب... را جانشین وحی کنند، از تاریخ ایران بیرون راند..»..(3)

رهبر آگاه و دردمند پوشیده نماند:

«من خوف این را دارم که شما که یک لشکر اسلامی [و] ملت اسلامی فاتح هستید و فتحی هم کردید که همه ی دنیا را به اعجاب آورد، عواملی پیدا بشود که شکست بخورید و شکست هم از ناحیه ی خودتان باشد، نه از ناحیه ی دشمن. من خوف این را دارم که ما، چه طبقه روحانیون و چه سایر طبقات، که، مهم اش این هایی است که مستقیما اسم اسلامی رویشان هست، دولت اسلامی، وزارتخانه های اسلامی، کمیته های اسلامی، پاسداران اسلامی و دادگاه های اسلامی، این هایی که الان اسم اسلام و لباس اسلامی دارند... اگر در یک همچو موقعی... یک کارهایی انجام بدهیم که... با محتوای جمهوری اسلامی موافق نباشد، آن شکست مُسلم در مقابل کافر نیست، شکست سیدالشهدا در مقابل یزید نیست، این شکست اسلام است».(1)

امام خمینی قدس سره که در این سلسله، حلقه ی درشت و زرین است و تاریخ نظیر او را کم به خود دیده، به خوبی دریافت که احیای دین در این عصر بدون احیای عاشورا ممکن نیست، زیرا تنها راه کاری که برای احیای دین وجود داشت انقلاب بود و تنها راه به حرکت در آوردن چرخ عظیم انقلاب، زنده کردن عاشورا و بهره برداری از آن بود.

طاغوت است. بیان ظلمی که به مظلوم شده تا آخر باید باشد».(1)

افشاگری ظالم هست، نمی توانند برسند به مقاصد خودشان. زمان رضاخان غدغن کردند، به طوری که تمام مجالس در ایران غدغن شد، کارهای خودشان را انجام دادند».(1)

[بودند]. برای سازمان دادن به فعالیت سیاسی این اقلیت، یک راهی درست کردند که این راه خودش سازنده است و آن، نقل از منابع وحی [است] به این که برای این مجالس این قدر عظمت است و برای این اشک ها، آن قدر در دور و بر این اشک ها و عزاداری ها، شیعیان با اقلیت آن وقت اجتماع می کردند و شاید بسیاری از آنها هم نمی دانستند مطلب چه هست، ولی مطلب، سازماندهی یک گروه اقلیت در مقابل آن اکثریت ها [بود]. و در طول تاریخ، این مجالس عزا که یک سازماندهی سرتاسری [در] کشورها است، کشورهای اسلامی و در ایران که مهد تشیع و اسلام و شیعه است، در مقابل حکومت هایی که پیش می آمدند و بنای بر این داشتند که اساس اسلام را از بین ببرند، اساس روحانیت را از بین ببرند آن چیزی که در مقابل آنها، آنها را می ترساند، این مجالس عزا و این دستجات بود».(1)

سرایی نبود پانزده خرداد پیش می آمد. هیچ قدرتی نمی توانست 15 خرداد را آن طور کند، مگر قدرت سیدالشهدا. و هیچ قدرتی نمی تواند این ملتی که از همه ی جوانب به او هجوم شده است و از همه ی قدرت های بزرگ برای او توطئه چیده اند، این توطئه را خنثی کند، الاّ همین مجالس عزا».(1)

که هست مجالسی است که دنبال همین است که این «نه» را محفوظ بدارد».(1)

کسی که گریه بکند یا بگریاند، یا به صورت گریه دار خودش را بکند، این جزایش بهشت است، این برای این است که حتی آنی که با صورت گریه دار خودش را، صورتش را می کند، یک حال حزن به خودش می دهد، این نهضت را دارد حفظ می کند، این نهضت امام حسین علیه السلام را حفظ می کند».(1)

«امام حسین علیه السلام نجات داد اسلام را. برای یک آدمی که نجات داد اسلام را و رفته کشته شده هی سکوت کنیم؟ ما هر روز باید گریه کنیم، ما هر روز باید منبر برویم برای حفظ این مکتب، برای حفظ این نهضت ها، این نهضت ها مرهون امام حسین علیه السلام هست».(2)

اسلام را پیشرفت بدهد، اسلام را زنده کند... باید این نکته هم به مردم گفته بشود، تذکر داده بشود که آقا قضیه ی روضه خوانی قضیه ی این نیست که من یک چیزی بگویم و یکی هم گریه کند، قضیه این است که با گریه حفظ شده است این، با گریه این حفظ شده، حتی تباکی هم ثواب دارد. خوب تباکی چرا ثواب دارد، برای این که تباکی کمک می کند به این مکتب. این ها اشتباه است که این ها یک طرف قضیه را می بینند، یک طرف قضیه را نمی بینند و مع الاسف ما همیشه - یعنی اسلام همیشه - مبتلا بوده به این یک طرف دیدن ها، همیشه مبتلا بوده است».(1)

«باید کوشش کنید تا حفظ بشود این مجالس و مجامع اسلامی را باید حفظ بکنید. هر دو جهت باید باشد. نه آن طوری که سابق بود و اصلش کاری به دستگاه ظلم نداشتند. آن هم با یک تبلیغاتی که شده بود. نه آن که ما بیاییم نمازمان را بخوانیم و برویم سراغ کارمان توی خانه مان بنشینم، اهل منبر هم بروند و چهار تا کلمه روضه بخوانند و فوقش هم چهار تا کلمه اخلاق بگویند و بروند تو خانه هاشان بنشینند. باید در مقابل ظلم، در مقابل ستم بایستند».(2)

کاری می آید که نمی گذارد این ها کارشان را انجام بدهند».(1)

«امروز ما انقلاب کرده ایم، روضه دیگر لازم نیست» از غلط هایی است که تو دهن ها انداخته اند. مثل این است که بگوییم امروز ما انقلاب کرده ایم دیگر لازم نیست نماز بخوانیم. انقلاب برای این است، انقلاب کردیم که شعائر اسلام را زنده کنیم، نه انقلاب کردیم که شعائر اسلام را بمیرانیم. زنده نگه داشتن عاشورا یک مسأله ی بسیار مهم سیاسی - عبادی است. عزاداری کردن برای شهیدی که همه چیز را در راه اسلام داده، یک مسأله ی سیاسی است، یک مسأله ای است که در پیش برد انقلاب اثر بسزا دارد».(2)

روحانیت کنار رفته است و سلطه ی اجانب بر این مملکت باز گشته است و آن وقت تأسف ها فایده نداشته [باشد] همان طور که در زمان امام حسین علیه السلام آن طور درست کرده بودند چهره ی پسر پیغمبر را، که مردم کوفه ای که پدر او را دیده بودند، مجاهدات او را دیده بودند، همین مردم کوفه برای کشتن پسر پیغمبر مسابقه می کردند و مردم کوفه یک وقت متوجه شدند که امام حسین علیه السلام دیگر نبود».(1)

ص: 356

در چنین جامعه ای امام حسین علیه السلام نماد ارزش های خاموش گردید و فریاد در گلو مانده ی اسلام شد و عَلم اصلاحات را برافراشت.

حقیقت این است که نهضت عاشورا هر چند در زمان و مکانی محدود انجام شد، اما شعاع تاثیر گذاری آن دنیای اسلام را فرا گرفت و به نمادی آرمانی برای آزادی خواهان حقیقت طلب تبدیل گشت و معیار عزت و سعادت مندی گردید.

پاسخ قاطع امام حسین علیه السلام به دو برادرش محمد حنفیه(1) و محمد اطرف(2) و امّ سلمه(3) که از سر دلسوزی، امام را از حرکت منصرف می کردند و اخبار رسیده از پیامبر صلی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام را در مخاطره آمیز بودن حرکت نقل می نمودند، گویای همین موضوع است.

امام در مقابل اصرار بیش از حد برادرش محمد حنفیه تصریح می کند که: یا اخی لو لم یکن فی الدنیا ملجا و لامأوی لما بایعت یزیدبن معاویة.(4)

و در آخرین نامه ای که از کربلا برای ایشان و افراد قبیله ی بنی هاشم فرستاد نوشت:

گویا دنیایی وجود نداشته، آنچنان که آخرت پایدار است.(5)

این اصل که الفبای ایجاد تحول در جامعه است، فراز برجسته ی نهضت حسینی است که آزادگان جهان را با شهامت و دلیر مردی آشنا می نماید و از تردید و تذبذب در انتخاب هدف پرهیز می دهد.

کنار آن گذشت. به استقبال مرگ رفتن و همه چیز را در خدمت احیای دین گرفتن معیار خلوص حرکت های آسمانی است و این پیامی است که امام حسین علیه السلام در حرکت تاریخی خود آن را جاودانه ساخت.

امام حسین علیه السلام در راهی که پیش گرفته بود از همه چیز خود گذشت و با مدینه و خاطرات شیرین آن وداع کرد.(1)

امام علیه السلام در جای جای سخنان خویش اصلاح گران را به ایثارگری و دست شستن از مطامع و خوشی های زندگی فرا می خواند و نسبت به گرفتار آمدن ایشان در چنگال دلخوشی های زود پای دنیا هشدار می دهد. امام علیه السلام در شامگاه اقامت خود در مکه، شیعیان و نزدیکان را به حضور می طلبد و ایشان را به ایثار و فداکاری برای احیای دین خدا دعوت می کند و رسما فرجام این اصلاحات ناگزیر را شهادت خود و یارانش اعلام می کند: من کان باذلاً فینا مهجته و موطّنا علی لقاء اللّه نفسه فلیر حل معنا فانّی راحل مصبحا ان شاء اللّه.(2)

اثرگذار نهفته است، جاودانگی است و در این آموزه تحمل تلخکامی ها وقتی با ایمان به خدا همراه باشد نه تنها سخت نیست که میسور و گواراست.

امام وقتی بی دفاع ترین عضو کاروان خود - علی اصغر علیهاالسلام - را به خون آغشته می یابد، این گونه خود را تسکین می دهد که: هون علیّ مانزل بی انّه بعین اللّه (1) و در واپسین لحظات حیات با خدای خویش نجوا می کند: صبرا علی قضائک یا ربّ(2)

امام در دهمین روز نهضت و در آستانه ی سپردن رهبری به زینب کبری به وی چنین تعلیم می دهد: یا اختاه تعزّی بعزاء اللّه و اعلمی انّ اهل الارض یموتون و اهل السماء لایبقون و انّ کل شی ء هالک الاوجه اللّه الذی خلق الارض بقدرته(3)

ناکامی مردم کوفه در همراهی با نهضت حسینی گردید و شرافت را از ایشان ستاند و نفسشان را از کرامت انسانی تهی ساخت.

این موضوع به ظاهر کوچک سرانجام سران کوفه را علی رغم درک حضور امام علی علیه السلام و دعوت رسمی از حسین بن علی علیه السلام در آزمون دنیا و آخرت مردود نمود. لقمه های شیرین بی زحمت و هدایای نامشروع حکومتی، دل سران قبایل را از جذب شدن در آفتاب معنویت محروم ساخت و ایشان را در مصاف با عقاید خویش قرار داد. امام علیه السلام علل مخالفت مردم کوفه و عناد آنان را چنین افشا می کند:

قد انخزلت عطیاتهم عن الحرام و ملئت بطونهم عن الحرام فطبع اللّه علی قلوبکم(1)

و البته که این هشدار مرز و زمان نمی شناسد و نسلی خاص را در بر نمی گیرد، بلکه در ابدیت زندگی های بشری در عاشورای سال 61 هجری و عاشوراهای انتخاب مرزهای حق و باطل، سرنوشت سازترین تعلیم و آموزه ی حسینی است.

می انگاشتند، با صراحت اعلام می کنند: اگر ایشان از تقاضای بیعت من صرف نظر کنند باز هم آرام نمی نشینم، زیرا اختلاف من با دستگاه خلافت تنها بر سر بیعت با یزید نیست که با سکوت آنان من نیز سکوت کنم، بلکه وجود یزید و خاندان وی موجب ظلم و شیوع فساد و تغییر در احکام است و این وظیفه ی من است که در راه اصلاح این مفاسد با امر به معروف و نهی از منکر بپاخیزم.(1)

و این هدف از روز نخست حرکت تا روز آخر و واپسین لحظات در روح نهضت حسینی متجلی است در فرازی از زیارت مقدسه خطاب به امام علیه السلام می گوئیم: اشهد انّک قد اقمت الصلوة و اتیت الزکوة و امرت بالمعروف و نهیت عن المنکر.

همراهی را نیافت و نادم زیست و مرد.(1)

امام خود بارها سران لشکر کوفه را به نام نصیحت کرد و حتی ابن سعد، سرکرده ی سپاه، را چندین بار اندرز و هشدار داد.(2)

اللهم انّی احبّ المعروف و انکر المنکر و انا اسالک یا ذالجلال و الاکرام بحق القبر و من فیه الااخترت بی ما هولک رضا و لرسولک رضا.(1)

و آخرین فراز آن را با این جمله به پایان برد: الهی صبرا علی قضائک یا ربّ لا اله سواک یا غیاث المستغیثین.(2)

این دو مناجات اگر چه در دو موقعیت خاص به آستان الهی انجام شده است، اما در یک مدار و مبتنی بر یک هدف مبنای حرکت امام را تشکیل می دهند. این شیوه نشان از این حقیقت است که امام رضایت الهی را مبنای حرکت خود و معیار سنجش قیام ها و خیزش های انقلابی در جهان می داند. در آموزه ی حسینی وقتی رضایت الهی شناسنامه ی حرکت های اصلاح گرایانه شد، نهضت با وجود تلخکامی های ظاهری، گوارا می شود و به جاودانگی می پیوندد.

سماجت به ایشان عرض می کند: لا و اللّه لاافارقکم حتی یختلط هذ الدم الاسود مع دمائکم.

امام علیه السلام برای ایشان چنین دعا می کند: اللهم بیّض وجهه و طیِّبْ ریحَهْ و احشره مع الابرار و عرِّف بینه وبین محمّد و ال محمد.(1)

مکانی محدود انجام گرفت و اگر چه نیم روزی در بیابانی دور از آبادی به وقوع پیوست، اما پیامدهای زیادی را پدید آورد شاید کسی گمان نمی کرد که پیامد این کاروان کوچک به این میزان بزرگ و گسترده باشد. آیا نخبگان سیاسی و اجتماعی وقت از این پایگاه اطلاعی نداشتند و یا این نهضت را در ردیف هزاران پیش آمدی که در بستر تاریخ غبار فراموشی می گیرد قلمداد می کردند.

بی شک جامعه ای که این حرکت در آن پدید آمده است را باید جامعه ای برده نامید و نخبگان آن را عناصری مسخ شده و بی هویت. آیا به چنین جامعه ای که روح زندگی از آن ستانده شده و به کالبدی تهی از چراهای انسانی تبدیل گشته است جز این می توان نام داد؟

سؤال این است که در سال شصت و یک هجری کسی درد دین نداشته و یا این مخاطرات دینی را جدی نمی گرفته است و یا امام - العیاذ باللّه - تکلیف کسی را در آن وانفسای دین ستیزی باز نگفته بوده است و یا حرکت کاروان اصلاحات به حدی گمنامانه و سریع بوده که کسی را از خواب نوشین بیدار نساخته است؟!

منبعی تاریخی که وضعیت اجتماعی و چند و چون زندگی خواص جامعه را از این منظر آشکار نماید نداریم، اما بر این باوریم که صدها چهره ی تأثیرگذار با سابقه ی التزام منبر پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و ده ها هزار مسلمان در هنگام شکل گیری این جریان در مدینه و مکه زندگی می کرده اند، اما آنچه هست این است که این مسلمانان مدعی در پستوهای ترس خزیده و روزگار را به مصلحت خلاف جریان عقیده و وجدان خود می گذرانده اند.

وقتی امام علیه السلام غریبانه به قبر پیامبر صلی الله علیه و آله پناه می برد و بر ایشان از مسلمانان شکوه می کند،(1) کسی بر خود نمی گیرد و در هنگام وداع با مدینه جز انگشت شماری از خویشان و نزدیکان با وی همدردی نمی کند. آیا این تراژدی مصلحت اندیشانه ی

ص: 367

خواص نشان از مظلومیت امام حسین علیه السلام و بی تفاوتی آنها نسبت به سرنوشت دین نیست؟!

به هر تقدیر پیامدهای این نهضت مقدس از فرازهای جاودانه ی تاریخ اسلام است که در این بخش به مواردی از آن به اجمال اشاره می کنیم.

ابوسفیان و شراب خواری ها و خوشگذرانی های دور از جماعت معاویه، همه در یزید بوده است.

یزید به خلاف معاویه کسی نبود که بتواند زن بارگی، شراب خواری و بوزینه بازی خود را پنهان کند. او همه ی این مفاسد را نه در خفا که آشکارا مرتکب می شد.

امام علیه السلام در جلسه ای در پاسخ پیشنهاد بیعت ولید بن عتبه - استاندار وقت - یزید را این گونه معرفی می کند:

یزید رجل شارب الخمر و قاتل النفس المحترمه معلن بالفسق و مثلی لایباع مثله(1).

یزید از دیدگاه فِرق و در گزارش تمامی مورخین فاسق و فاسد معرفی شده است. ابن حماد حنبلی(2) و ابن جوزی(3) و دیگران یزید را عنصری فاسد و فاسق گزارش کرده اند. خاندان بنی امیه به خصوص ابوسفیان و زنش (هند) و خواهرش (حمالة الحطب) و پسرانش (حنظله، یزید و معاویه)، پدرزنش (عتبه)، عموی زنش (شیبه)، برادر زنش (ولید)، پسرعمویش (حکم و مروان) و نوه اش (یزید) دمی از توطئه و خیانت علیه اسلام و مسلمانان غافل نبودند.(4) ابوسفیان بزرگ ترین آرزویش را بازگشت دوباره به جاهلیت می دانست و در این راه از اجرای هیچ تاکتیکی روی گردان نبود. تلاش ایشان در نفوذ به بدنه ی حکومت در دوره ی خلافت شیخین و به خصوص عثمان و تظاهر به دوستی و بیعت با علی(5) و آخرالامر طرح خون خواهی عثمان و علم کردن پیراهن خونین وی از این جمله است.

ص: 369

معاویه در ادامه ی همین سناریو خود را پادشاه می انگارد و با طرح اخذ بیعت برای یزید وی را واجب الاطاعه معرفی می نماید و در برابر مخالفت عایشه با زمامداری یزید به وی می گوید:

اِنّ امر یزید قضاء من القضاء ولیس للعباد الخیرة من امرهم(1).

به هر تقدیر این نزاع عمیق اما پنهان و منافقانه بدون کم ترین مزاحمت و اعتراضی می رفت تا به زعم کاخ نشینان شام به حذف یا استحاله ی اسلام منجر شود، اما با قیام امام حسین علیه السلام نه تنها چنین نشد، بلکه دودمان بنی امیه منقرض گردید و ارکان حکومت آنها پس از شهادت امام علیه السلام و براساس پیش بینی های حضرت از هم پاشید.(2) و (3)

حکومت با سلب اختیار از مسلمانان، لجام گسیخته به تحکم و تحقیر مسلمانان مبادرت و هر نوع اعتراض و تمردی را سرکوب می کرد.(1) امام حسین در پاسخ همین نیاز علم اصلاحات را برافراشت(2) و مسلمانان جامعه را به بیداری و بازگشت به اصالت های خود صلا داد.

این قیام هر چند در ظاهر شکست خورد و به اسارت حرم پیامبر صلی الله علیه و آله منجر شد، ولی سرانجام به بیداری مسلمانان از غفلت و بی تفاوتی انجامید و بذر نفرت عمومی و خشم آشکار از خاندان بنی امیه نیز در سایه ی همین اصلاحات ریخته شد. عبداللّه بن همام می گوید:

خشینا الغیظ حتی لوشربنا دماء بنی امیّه مارونیا

پرفسور ادوارد معتقد است، گروه شیعه یا طرفداران امام علی علیه السلام ، به اندازه ی کافی هیجان و از خود گذشتگی نداشتند، اما پس از رخداد کربلا کار دگرگون شد و چنان گشت که نسبت به رنج خطر و حتی مرگ بی اعتنا شدند.

مردم با اقتدا و تأسی به امام حسین علیه السلام ، به عنوان یک عنصر عزت آفرین و نجات بخش، در مقابل حکومت جور ایستادند. این تحول فکری، سرآغاز قیام های مسلمانان در قالب توابین و مختار گردید و رنگ خون خواهی به خود گرفت و بسیاری از سرگردگان لشکر ابن سعد را به هلاکت رسانید.(3)

روشن تاریخی قیام است. این نهضت که سرچشمه ی قیام های پس از سال شصت و یک هجری بوده است، با قیام توابین به رهبری سلیمان بن صرد خزاعی در کوفه آغاز و در مسیر خود انقلاب های زیادی را پدید آورد. نقطه ای که این انقلاب ها را به هم مرتبط می کرد، همان اهدافی بود که در قیام حسینی وجود داشت و در محاورات و سخنان امام آمده است و شاخص ترین آن بیعت با یک رهبر انقلابی است که بتواند با تمسک به کتاب و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله مسلمانان را رهبری کند.(1) بدین سان مسلمانان ضمن تأکید بر عدم مشروعیت سلطنت بنی امیه(2)، (3) شعار «الرضا من ال محمد» را در اواخر دوره ی اموی سرفصل قیام های خود نمودند.

برجسته ترین قیام هایی که در محدوده ی زمانی سال های 61 تا 169 هجری - واپسین سال های حکومت اموی - رخ داد عبارتند از: 1 ) انقلاب توابین به رهبری سلیمان بن صرد؛ 2 ) انقلاب سادات مدینه؛ 3 ) انقلاب مختار؛ 4 ) انقلاب مطرف بن مغیرة؛ 5 ) انقلاب عبدالرحمن بن محمد بن اشعث؛ 6 ) انقلاب زید بن علی بن الحسین علیه السلام ؛

ص: 372

7 ) انقلاب یحیی و عیسی بن زید؛ 8 ) شورش عباسیان با دستیاری ابومسلم خراسانی؛ 9 ) انقلاب آل حسن.

خط کشی های نژادی، زبانی، سیاسی و دینی رفته است، امروزه بستر حماسه های روشن گرانه ی زیادی در سطح جهان شده است. جنبش های جهانی، حرکت های انقلابی و هزاران حرکت اصلاح گر و تحول آفرین حاصل همین همایش الهام بخش است. چگونه می شود که برای برپایی یک همایش ده ها هزار کارت چاپ و با چه زحماتی به اشخاص رسانیده می شود و سرانجام از این تعداد هزار نفر حاضر می شوند و کار ناتمام می ماند، ولی شیعیان با نصب یک پرچم سیاه صدها هزار نفر را در یک محل جمع می کنند. این یکی از فواید قیام امام حسین علیه السلام است.(1)

این همایش که دل های زیادی را به خود معطوف ساخته، موجب شده است تا بستر مناسبی را برای خیر اندیشی فراهم آورد.

این ها به جز وقف و نذورات و سایر عوایدی است که برای توسعه ی عزاداری و ترویج معارف حسینی منظور می شود.

ص: 374

و زشتی ها و روحیه ی تسلیم ناپذیری آن، بزرگ ترین نقطه ی شکوهمندی است که در ساختار نهضت بزرگ عاشورا تنیده شده و با توجه به برخورداری این نهضت از صدق و خلوص، صمیمیت، ارتباط روحی نهضت گران و انسجام اعضای این تشکیلات مبارزاتی، توانسته مدلی راه گشا و انقلابی در تاریخ ملت های مظلوم و ستمدیده ای که در اندیشه مبارزات استقلال طلبانه اند، باشد و به سان یک الگو، معیاری اصولی برای گزینش گردد. بدین جهت است که نهضت عاشورا نقشی منحصر در کشورهای شیعی و اسلامی ندارد، بلکه عاشورا فراتر از مرزهای جغرافیایی و عقیدتی، طی مسیر نموده و همواره بر قله ای بلند ایستاده و همه ی نظاره گران آگاه و منصف و آزادی خواه جهان، آن را اسوه و سمبلی حقیقی و عینی تلقی می نمایند و انسان های مبارز و دلداده اندیشه های استقلال خواهی و آزادی طلبی، بدان جذب شده و سرمشق راستینی برای آزادی و آزادگی قرارش داده اند.

این نکته، در خور تأملی بایسته است، از این روی آن را مورد تحلیل و ارزیابی قرار می دهیم.

حادثه ی عاشورا به نمایش درآوردند. همین مسأله، منجر به فرهنگ آفرینی نهضت عاشورا در کلیه ی قلمروهای جغرافیایی جهان شد. اکثر چهره های سرشناس آن عصر می دانستند بنی امیه درصدد هدم و نابودی اسلام است و اموال مسلمین را به غارت برده، انسان ها را برده و زبون می خواهد، اما در عین حال، همین ها با یک سلسله محاسبات به ظاهر عقل گرایانه به تحلیل حوادث پرداختند. چنان که افرادی همچون عبداللّه بن عباس، عبداللّه بن عمر، مسور بن مخزمه زهری، عبدالرحمن بن حاطب، ابوبکر بن عبدالرحمن، سعید بن مسیب، عروة بن زبیر، عطار بن یسار، ربیع بن خثیم ثوری، رزین بن حبیش، حارث بن قیس، سوید بن غفله جعفی، عمرو بن شرحبیل شبامی، حارث اعور همدانی، شریح بن حارث کندی و... حضور نداشته و به اظهار نکاتی به اصطلاح عقل مدارانه و عالمانه هم می پرداختند.(1)

در این نهضت، مجموعه ای از انسان های عاشق، عارف، دل سوخته، ترک دنیا کرده، ترک نان و نام نموده و دل به میدان بلا سپرده، عاشق فضیلت و شیدای امامت، حضور داشتند و پشت به همه ی تعلقات نموده و از میان کوره راه های مبارزه، محکم ترین و اثرگذارترین راه را همراه با رهبری قیام برگزیده و در راستای حرکت الهی خویش آن راه را الهام بخش حرکت خود قرار داده اند. برخی از این چهره ها از عباد و زهاد زمانه ی خود هستند، همچون سوید بن عمرو، عابس بن ابی شبیب شاکری و بریر بن خضیر و یزید بن حصین.(2)

برخی دیگر از این شخصیت ها، بنی هاشم اند که همواره در کنار امامان بوده و در حقیقت، اسلام ذوب شده اند و فنای در ذات احدیت یافته و با عمل خویش آن را نشان داده اند. زنانی هم که در کربلا حضور یافته اند با عشق و خلوصی غیر قابل

ص: 377

وصف و انکارناپذیر برای ایفای نقش و رسالتی بزرگ به کارزار و صحنه ی عاشورا آمده اند. آنها به آینده ای روشن امیدوار بوده و حق مجسم را در چهره ی حسین بن علی علیه السلام رؤیت می نمودند. مرزهای عزت و ذلت برایشان مشخص و روشن بود و باطل در نظرشان گندابی می نمود که باید بریده شود و در همیشه ی تاریخ رسوا گردد.

این چهره های نورانی با حضورشان، با شهادت، با اسارت و با پذیرش بزرگ ترین مصیبت ها، فرهنگ تعالی و کمال، انقلابی گری، عشق به هدف های والا و راستین، ایثار و از خودگذشتگی، ظلم ستیزی، حق خواهی و عزت طلبی، آزادی خواهی، آزادگی و شرافت، فرهنگ معنویت و آزادی از تعلقات مادی و شهوانی، فرهنگ اراده ی پولادین در میدان مبارزه ی حق و باطل و فرهنگ عشق مقدس و شهادت طلبی را برای همیشه ی تاریخ و برای همه ی انسان ها آفریدند و تابلوی زیبایی را در اوج قله ی تاریخ، به صورتی شکوهمند و برجسته، برافراشتند.

می شود و در حد فاصل فلوریدای آمریکا، کوبا و جامائیکا قرار دارد و شامل بخش هایی وسیع از جزایر ترینیداد نیز می شود.

عاشورا در این مناطق، تأثیرات معنوی، روحی و حماسی خاصی برجای نهاده و هم اکنون به عنوان نمادی از معنویت، مظلومیت حقیقت و قربانی شدن فضیلت تلقی می گردد.

روز عاشورا در این مناطق مراسمی برگزار می شود که نام آن را Hoseyنهاده اند، که در واقع، کلمه ی حُسی، برگرفته از نام مبارک امام حسین علیه السلام است. این مراسم عمدتا در دو جزیره ی «جامائیکا» و «ترینیداد»، در منطقه ی کارائیب، برگزار می شود و روح حماسی عجیبی را در انسان هایی که در این مناطق زندگی می کنند به وجود می آورد، به طوری که مواردی از بروز روح حماسی گری را در برابر استعمارگران انگلیسی از خود به نمایش درآورده است. پروفسور فریدریک یونگ، استاد زبان و فرهنگ های اسلامی و مدیر برنامه های مطالعات عربی، ایرانی و ترکی دانشگاه اُترخت هلند است، وی حدود 12 سال از عمر خود را صرف پژوهشی درباره ی اشکال و شیوه های گوناگون بزرگ داشت محرم در نقاط مختلف جهان کرده است.(1)

ایشان سخنرانی خودش را در مرکز بین المللی گفتگوی تمدن ها ارائه نموده و به شرح این ماجرا پرداخته است. چنان که آقای پروفسور فردریک یونگ شرح داده، شرکت در این مراسم، بدون هیچ گونه تمایزی از ناحیه ی مسیحیان، سنیان، شیعیان و... حتی سایر اقلیت ها و طرفداران ایده ها و مکتب های دیگر، صورت می پذیرد و همه در مراسم Hosey«حُسی» شرکت می نمایند. در مراسم بزرگ داشت محرم، مهم ترین موضوع، تدارک چیزی است که هندی ها به آن تعزیه می گویند که بسیار پرخرج و گران قیمت بوده و برای

ص: 379

آنها نمادی از آرام گاه امام حسین علیه السلام است. تعزیه را که در این مناطق به آن Hoseyمی گویند، قبل از عاشورا می سازند و هم زمان با ساختن آن، مراسم خاص و مفصلی برگزار می گردد و مردم جامائیکا تحت تأثیر هندیان به سنت عزاداری و تعزیه سازی می پردازند، گزارش هایی از ساختن تعزیه توسط کشیش ها و افسران کشورهایی که آن مناطق تحت استعمار آنها بوده، موجود است که نشان می دهد در حدود سال 1860 م، تعزیه هایی در جزایر مذکور ساخته می شد. در برخی از این گزارش ها، جزئیات آن مراسم کاملاً قابل مشاهده است، یکی از جالب ترین گزارش ها، خاطرات کشیشی در جنوب ترینیداد است که در زمان اقامت خود در آنجا نوشته است. وی در این گزارش، جزئیات کامل مراسم بزرگ داشت محرم را شرح داده است. از جمله عنوان می کند که حدود سیصد تعزیه در آن منطقه ساخته می شد.(1)

چنان که در سخنرانی آقای فریدریک یونگ اشاره شده است، این مراسم در جامائیکا در ماه محرم برگزار نمی شود بلکه در دهه ی نخست ماه اوت انجام می گیرد، چون به تناسب وضعیت کاری و دخالت زمین داران و مالکان، تغییری در زمان برگزاری این مراسم به وجود آمده است.

در «جامائیکا» و «ترینیداد» اصطلاح «چاوک» معروف است. زمین چاوک را تمیز کرده و از علف هرزه ها پاک می کنند و با نواختن طبل های بزرگ این مراسم شروع می شود. آنها عروسک سازی می کنند و مدفنی نمادین برای امام حسین علیه السلام

می سازند.

اما در ترینیداد، این مراسم از روز هشتم محرم، برابر با سنت شیعیان در کشورهای اسلامی، شروع شده و روز عاشورا و غروب عاشورا ادامه می یابد. در اصل مراسم بین جامائیکا و ترینیداد تفاوتی وجود ندارد فقط تفاوتی که هست،

ص: 380

تفاوت در ایام برگزاری این مراسم است.

در گزارش دیگری نسبت به مراسم حُسی در همین مناطق، چنین آمده که این مراسم، روح اتکای به نفس عجیبی را در مردم این مناطق ایجاد می کند. آنها نسبت به فلسفه ی عاشورا و مظالمی که از طرف یزید بر آن حضرت رفته، سخن می گویند و بر مظلومیت آن حضرت، و قربانی شدن فضیلت ها به دست سپاه رذیلت گریه می نمایند.

متأسفانه چنان که گزارش شده، بر اثر پیدایش چند مسأله، همچون گسست نسل ها، مشکلات اقتصادی و هزینه های فراوان مراسم، کاهش مشارکت هندوها و بومی ها، مخالفت گروه وهابی موجود در این مناطق با این مراسم، استعمار فرهنگی و رسوخ اندیشه های وارداتی غربی، این مراسم در معرض آسیب دیدگی جدی قرار گرفته است.

مناطق دور افتاده (مناطق روستایی دور و دهکده های قفقاز) به انجام می رسند... دستگاه در عین آنکه پدیده ی اسلامی را دست کم می گیرد، می پذیرد که پدیده ی یادشده در میان برخی از بخش های مردم به زندگی ادامه می دهد.(1)

به گزارش و تصویرگری هلن کارر دانکاس، گر چه دستگاه سیاسی روسیه به مسلمانان به چشم خرد می نگرد و حرکت های آنان را کم رنگ جلوه می دهد، اما در واقع باید اذعان نمود که مسأله فراتر از یک سلسله گرایش های فردی انزواطلبانه است، بلکه یک تموج و روحیه ی انقلابی گری است که در جوامع روسیه و شوروی سابق وجود داشته و هم اکنون نیز ادامه دارد. امروزه اسلام دگرباره در شوروی سر برمی آورد، مقامات روحانی مسلمان در این نوزایش وجودی آگاهانه و مبتنی بر اراده، شرکت دارند و آن را رهبری می کنند.(2)

در دوره ی سیاه حاکمیت حزبی و کمونیستی در شوروی سابق، مسلمانان درس های سترگی را از حادثه ی عاشورا به مرحله ی عمل رسانده و به تعقیب این آموزه ها و درس ها می پرداختند. واقع امر این است که در جامعه ی مسلمانان، دستور شرکت ندادن جوانان در مراسم مذهبی، عالما و عامدا نادیده گرفته می شود و گه گاه دامنه ی این بی اعتنایی نسبت به قواعد و مقررات شوروی، خصوصا در نزد شیعیان، خیلی گسترده می شود. مراسم عاشورا، یعنی جنگ امام حسین علیه السلام و یزید و شهادت امام حسین علیه السلام ، علی رغم همه ی منع ها، با تظاهرات ونمایش های فراوانی برگزار می شود و بچه ها نیز در مراسم شرکت می نمایند. این مسائل،

ص: 382

برای ناظران رسمی نگران کننده است، اسلام بر کودکان نفوذ و سلطه دارد و این تسلط در ساختمان مدل های عقلانی آنان و حتی در بازی های ایشان دخالت دارد. در محیط های اسلامی شوروی بچه های مدرسه به جای جنگ های کلاسیک، ماجراهای تاریخ اسلام را به روی صحنه می آورند و مثلاً به نمایش جنگی حادثه ی بزرگ عاشورا می پردازند، زیرا عاشورا بچه مدرسه ای های مسلمان را از سنت ها و ارزش هایی سرشار کرده است که از سنت ها و ارزش های جامعه ی کل، کاملاً بیگانه اند.(1)

همین روحیه است که سبب شده در روسیه از ناحیه ی دولت، تلاش وسیعی در ممنوعیت برگزاری مراسم عاشورا صورت بگیرد. آقای دکتر حسن حبیبی در مقدمه ای که بر کارر دانکاس نگاشته، همین مسأله را بررسی کرده و وضعیت ایران قبل از رخداد انقلاب اسلامی با وضعیت روسیه، تطبیق و مقایسه نموده است و چنین می نگارد:

مقایسه ی بخش نامه هایی که در ایران به مدارس دخترانه شده و دستور داده بود که مسؤولان این مدارس در رفع حجاب دختران بکوشند و مانع شوند که شاگردان با حجاب اسلامی سر کلاس و در مدرسه حاضر شوند با پیشنهادهای حزب و حکومت روسیه در مورد این که رفتار مذهبی شاگردان مورد توجه دقیق قرار گیرد و با آن مبارزه شود، مقایسه ی دولتی کردن حج در ایران و همین وضع در روسیه، مقایسه ی مخالفت با یادآوری شهادت امام حسین علیه السلام در ایران و در ادوار مختلف پنجاه سال اخیر و مخالفت با برگزاری مراسم عاشورا در ظرف همین مدت و در روسیه و... همه و همه عبرت انگیزند.(1)

بالاخره توانست در قلب مملکت و شخص پادشاه مسلمان، که در دهلی برمسند حکمرانی کلی هندوستان تکیه زده بود، نفوذ کند و به وسیله ی اطرافیان و محارم و حتی زوجه اش به او نزدیک و نزدیک تر شود و عاقبت او را به آلتی بی اراده و مجسمه ای بی جان تبدیل سازد.(1)

در هندوستان، گرایش عمیقی به صورت قلبی و باطنی به سوی امام حسین علیه السلام

وجود دارد و مراسم سوگواری و عزاداری در روزهای عاشورا و تاسوعا و ایام محرم در هندوستان، زبانزد همگان است.

نشانه ی این عمق و عظمت را در جای جای کشور هندوستان می توان مشاهده نمود، مضامین و ارزش ها در سردرها و ساختمان های امام باره ها، خود را نشان می دهند (امام باره، همان حسینیه ها و تکیه هایی است که در مناطق ایران وجود دارد).

مضامین و ارزش های شیعی و عاشورایی در شعر و ادب اردو که در این منطقه نوشته شده و در ساختمان بنای امام باره ها به کار رفته به چشم می خورد، در خلال عصر فرمان روایی امجد علی (64-1258-1842) قوانین شیعی اوده، جانشین قوانین حنفی در محاکم شرع گردید.(2)

این ارزش ها در برهه هایی از تاریخ، در هندوستان باعث قیام ها و نهضت هایی ولو، در سطحی محدود، شده است، چنان که در گزارش هایی که نسبت به تیپوسلطان وجود دارد، وی از جنبه ی حماسی نهضت عاشورا در مبارزه با انگلیسی ها در ایام تاسوعا و عاشورا بهره جسته است. به دلیل این که اعتقاد به امام حسین علیه السلام در این کشور یک سنت گردیده و تعزیه خوانی ها و علم و بیرق هایی که برای آن حضرت

ص: 385

برافراشته می شود، تأثیر حماسی خود را برجای نهاده است. در هند، شیعیان، از روی اعتقاد، مراسم عزاداری ماه محرم را برپا می کنند، از آنجا که شهادت امام حسین علیه السلام ، دردهم محرم اتفاق افتاده، دهه ی اول ماه محرم به عزاداری پرشوری اختصاص دارد که مجالس، شکل بیان منثور و منظوم وقایع کربلا را به خود می گیرد، متعاقب آن ماتم است که مراسم سینه زنی اجرا می شود و شبیه کوچکی از آرام گاه حسین که تعزیه نام دارد و علم هایی که معرف بیرق برادرش عباس می باشد در اماکن متبرکی موسوم به امام باره نگهداری می شود، همه ی این ها را طی مراسمی دست جمعی در روز دهم محرم بیرون می آورند و تعزیه در شط یا چاهی که به کربلای محلی معروف و معرف میدان جنگ است، فرو می رود. شور مصیبت حسین، تأثیر روحی چشم گیری بر زنان باقی می گذارد، چندان که در مراسم عزاداری، النگوهای بلورین خود را می شکنند، سرخود را شانه نمی زنند، جواهر بر خویشتن نمی آویزند، از پوشیدنی هایی به رنگ روشن خودداری می کنند و در خلال عزاداری خنده یا هر حالت خوشی را پنهان می دارند. این سوگواری گاهی تا اربعین قتل حسینی علیه السلام که چهلم نامیده می شود ادامه می یابد، در هند، برخی از مراسم مربوط به مصیبت حسین تحت تأثیر آیین هندو قرار گرفته است.(1)

افرادی همچون شاه ولی اللّه دهلوی، معروف به شاه نعمت اللّه ولی، سخت پای بند بوده و در مراسم تعزیه ی حسینی شرکت می نموده اند و سخت شیفته و تحت تأثیر قرار داشته اند. او خود، اشعاری درباره ی حسین بن علی علیه السلام سروده است که بسیار حماسی و گیراست. شاعران فراوان دیگری هم با اهتمام به این مسأله پرداخته اند. شاعر مرثیه سرا به نام مقبل شاه و حمید شاه، عباس بابولهی شاه و وارث شاه،

ص: 386

هم نسل بودند و جنگ نامه ها و قصایدی حماسی به ترتیب درباره ی حسین بن علی علیه السلام و محمد حنفیه فرزند دیگر حضرت علی علیه السلام سرودند، و نیز حکایاتی را در باب مضامین مأنوس از داستان های قدیمی به نظم درآوردند.(1)

خواجه های هندی و بسیاری از جماعت های لکنهو درباره ی حسین بن علی علیه السلام ، بسیار حساسیت نشان می دهند و تا می توانند مراسم عاشورا را در هند، عجیب و ممتاز برگزار می نمایند.

کند و راه او را در پیش بگیرد.(1)

و در جای دیگری می گوید: من مبارزه را از شهیدان بزرگ عاشورا آموختم.(2)

حقیقتا گاندی شخصیتی بزرگ بوده و این شخصیت بزرگ، راه مبارزه و روش آن را از امام حسین علیه السلام آموخته و این درس را عملاً نشان داده است. او با این روحیه اش توانست هند را آزاد نماید. این روحیه در کشور هند، حماسه و موج انقلابی گری را پدید آورد. وقتی هند آزاد شد، مردم از خوشحالی سر از پا نمی شناختند و به سرودخوانی پرداختند... تمامی کشور غرق در سرور و شادمانی شد....(3)

بدو عشق و ارادت می ورزیدند و از افکار و اندیشه هایش پیروی می کردند. در حقیقت افکار این مرد بزرگ، نقش رهبری توده های مسلمان را ایفا می کرد و امید به پیدایش یک رنسانس اسلامی را درآنان زنده می ساخت.(1)

او در خصوص استقلال هند و پاکستان چنین می گوید: راه حل هایی که از کارگاه های سیاست بریتانیا به ملت هند پیشنهاد می شود، فقط به منظور آن است که نفوذ دولت انگلیس را در این سرزمین باقی نگاه داشته و همگی را چشم انتظار لطف و عنایت آن دولت قرار دهد. بی شک انگلیسی ها به مصلحت خود نمی بینند که مسائل مورد اختلاف را حل کنند، زیرا در این صورت تمام بهانه ها و دست آوردهای آنان برای اقامت در هندوستان، باطل و بی اثر خواهد شد. من به مسلمانان هشدار می دهم و اعلام می کنم که باید هر گونه وضعی را که هندوها یا انگلیسی ها پیشنهاد می کنند، مردود بدانند، راه مستقیم و میانه ی خود را که سرانجام به حفظ موجودیت اسلامی آنان منتهی می شود، طی کنند و با تشکیل دولتی مستقل، آزادی خود را که در سایه ی آن می توان خواسته های ملی و مذهبی را برآورده ساخت، به دست آورند.(2)

اقبال، مردم جامعه ی خود را برای رهایی از چنگال استعمار انگلستان، به آموزه های عاشورایی توجه می دهد و در اشعاری این روحیه را به ملت خود ارزانی می دارد.

در نوای زندگی سوز از حسین

اصل حریت بیاموز از حسین(3)

در نظر اقبال، امام حسین علیه السلام قیام کرده تا در همیشه ی تاریخ درس حریت را به

ص: 389

انسان ها بیاموزد. پس از آن که یزید آزادی کش و فضیلت بر باد ده آن را به نابودی کشانده بود.

چون خلافت رشته از قرآن گسیخت

حریت را زهر اندر کام ریخت

خاست آن سرجلوه ی خیرالامم

چون سحاب قبله، یاران در قدم(1)

در اندیشه ی اقبال، امام حسین علیه السلام نه تنها آزادی بخش است، بلکه حیات بخش هم می باشد، یعنی در روزگاری که آدمیان از حق زندگی و نفس کشیدن به اختیار خویش محروم اند، به آنان حق حیات و زیستن می دهد.

بر زمین کربلا بارید و رفت

لاله در ویرانه ها کارید و رفت(2)

در شعر دیگری آن سرور آزادگان را به مردمش معرفی می کند تا راه و روش و سیره ی نیکوی او را سرمشق خود قرار دهند.

تا قیامت قطع استبداد کرد

موج خون او چمن ایجاد کرد

بهر حق در خاک و خون غلطیده است

پس بنای لا اله گردیده است(3)

تیغ بهر عزت دین است و بس قصد او هم حفظ آیین است و بس(4)

از دیدگاه اقبال، امام حسین علیه السلام ، عزت و آزادی خواهی را وجهه ی همت قرار

ص: 390

داده و همین راه را هم برای همه ی انسان ها مطرح نموده است.

خون او تفسیر این اسرار کرد

ملت خوابیده را بیدار کرد

تیغ را چون از میان او برکشید

از رگ ارباب باطل خون کشید

نقش الا اللّه بر صحرا نوشت

سطر عنوان نجات ما نوشت

تار ما از زخمه اش لرزان هنوز

تازه از تکبیر او ایمان هنوز(1)

با آموزه های عاشورایی اقبال، محمد علی جناح قائد پاکستان هم درباره ی حسین بن علی علیه السلام چنین می گوید: هیچ نمونه ای از شجاعت، بهتر از امام حسین علیه السلام ، به لحاظ فداکاری و تهورش در عالم نمی توان سراغ گرفت. به عقیده ی من، تمام مسلمین باید از این شهیدی که خود را در سرزمین کربلا قربان کرد، سرمشق بگیرند و از او پیروی نمایند.(2)

بالاخره مردم پاکستان تحت لوای اسلام و عاشورا متحد شدند و به استقلال پاکستان کمک کردند، روز عاشورا در این کشور تعطیل رسمی است.

درخشیده است. علمای بزرگ جنوب، یعنی جبل عامل لبنان، همواره از حریم تشیع دفاع نموده و برای رهایی لبنان، از روحیه ی حماسی گری عاشورا بهره ی فراوان جسته اند. شخصیت های ممتازی همچون سید عبدالحسین شرف الدین و در این اواخر، سید موسی صدر از جمله شخصیت هایی هستند که با تکیه بر آموزه های عاشورایی، حرکت عظیمی را در لبنان پایه گذاری نموده اند. در ایام «تاسوعا» و «عاشورا»، مردم، منقلب و برافروخته اند و اجتماعات شیعیان در این ایام می تواند تظاهراتی بسیار عظیم، پرشور و پرهیجان برپاکند.(1)

با الهام گیری از نهضت تاریخی و مهم عاشورا، تشکل های انقلابی و سیاسی فراوانی به وجود آمد و انجمن هایی شکل گرفت، همچون انجمن نیکوکاران که به تلاش های محرومیت زدایی از چهره ی لبنان مظلوم می پرداخت، مراکزی همچون مرکز تحقیقات اسلامی و از همه مهم تر، مجلس عالی شیعیان لبنان که با تقلید از فلسفه ی عاشورا به تعقیب هدف های اسلامی و شیعی می پردازد. این حرکت های بزرگ، سبب شده و می شوند همه ساله در ایام تاسوعا و عاشورا روحیه ی ظلم ستیزی تبدیل به فرهنگی جاوید و ثابت و پایدار در ملت و جامعه ی لبنان گردد و این مسأله برای هر کس که آشنایی مختصری با حماسه آفرینی ها در لبنان داشته باشد، کاملاً مشهود و روشن است.

چین بیشتر مرهون تلاش مسلمانان هندی تبار بوده، که با چنین تأثیرگذاری، اندیشه ها، عقاید و آیین و رسوم خود را به چین منتقل ساخته اند. یکی از آیین های مهم و تحول سازی که بدان جا منتقل شده، برگزاری سوگ و ماتم برای سالار شهیدان، اباعبداللّه الحسین علیه السلام است. در چین با توجه به آموزه های شیعی و الهام گیری از نهضت عاشورا، حرکت ها و تحولاتی روی داده است. یکی از دلایلی که این مذهب (تشیع) توانسته است به عنوان عاملی وحدت بخش، چنین نقش ثمربخشی را به عهده بگیرد، این است که توانسته به نوعی سمت گیری معنوی به عنوان نماد آرمان اجتماعی و سیاسی عینیت بخشد و از آن طریق توجه گروه را از درگیر شدن در مسائل گوناگون انتفاعی منحرف کند و آن را به سوی هدفی والاتر معطوف دارد.(1)

در چین به برخی از شخصیت های مبارزی که در راه آرمان های استقلال طلبانه و معنوی کشته شده اند، همچون سید و سالار شهیدان حضرت حسین بن علی علیه السلام لقب شهید می دهند.

یکی دانستن شخصیت ماهو الونگ با یک هدایت گر و در نهایت با یک شهید عاشورایی نکته ی بسیار مهمی است که در چین رواج دارد. احترام و تکریم مردم نسبت به او (ماهوالونگ) پس از مرگش چگونه توجیه می شود؟ یک توجیه ممکن است این باشد که چون او را به اتفاق پسر و اطرافیانش اعدام کردند، به شهیدی بدل می شود. مرگ غم انگیز ماهوالونگ همچون مرگ حسین در کربلا که در نهایت موجب گردید شیعیان او را شهیدی و واسطه ی میان خداوند و بشر بدانند، در نزد پیروانش به نمادی از شهادت بدل شد و قبرش نه تنها زیارتگاه گردید، بلکه به صورت کانون

ص: 393

عبادت درآمد.(1)

شیعه را از پذیرفتن هرگونه القاب و عناوین و نشان های افتخار از انگلیسی ها منع کرد.(1)

در اندونزی نیز همین مسأله به شدت ملحوظ و محسوس است. ایام محرم و عاشورا و حتی ماه صفر مورد تعظیم و احترام اغلب مسلمانان اندونزی، اعم از شیعه و سنی است. آنان، نام محرم را «سورا» می نامند و ماه محرم و صفر به ماه حسن و حسین علیه السلام مشهور است.(2)

گزارش های فراوانی نیز از فیلیپین وجود دارد که محرم در آنجا، نمادی از عشق و حماسه است و لذا در فیلیپین، ایام محرم، ایام عشق در میان جمعیت های وسیعی از مسلمین محسوب شده و مورد احترام است. از سال ها قبل، سادات و شیعیانی که به فیلیپین، خصوصا «صولو» رفته اند، نقش مهمی در گسترش و اقتدار شیعه داشته و مراسم عاشورا را در دهه ی اول محرم برگزار می کنند.(3)

در فیلیپین، روزهای بزرگ را محترم می شمارند. هم چنین روزهای بزرگ دیگری هستند که هر یک به مناسبتی از لحاظ مذهبی برای موروها عزیزند و به بزرگ داشت آنها همت می گمارند، از جمله، روز عاشورای حسینی را با مراسمی مخصوص، در مساجد، به یاد شهدای کربلا برپا می دارند و آن روز را روزه می گیرند.(4) در تایلند، بسیاری از مردم تحت تأثیر گروهی از تجار ایرانی، به رهبری شیخ

ص: 395

احمد قمی، به اسلام و تشیع روی آورده، در ایام محرم به تعزیه و عزاداری می پردازند.(1)

در آلبانی نیز، عاشورا تأثیری سازنده داشته است.

بیشتر مسلمانان آلبانی شیعه هستند، و دیوان شعرای نامی این دیار، درباره ی وقایع عاشورا جزء شاهکارهای ادبی آلبانی است، شعرای آلبانی با الهام از عاشورا، سرزمین آلبانی را به کربلایی در اروپا تبدیل کرده و جنبش های آزادی خواهی نیرومندی را پدید آورده اند.(2)