روزه

از هیئت تحریریه موسسه در راه حق

ص:2

که جان را تزکیه سازد، و محقّقاً زیانکار است آنکه جان را در ظلمت و تاریکی های جهل و معصیت پنهان دارد»(1).

آئین مقدس اسلام و مجموعه احکام حیات بخش آن برای رهاندن انسان از دام خواسته های حقیر جسمانی و حیوانی است; چرا که تا عقاب جان آدمی از دام شهوت و هوس، و قید و بند نیازهای زمینی نرهد هرگز به فراز قرب حق و به اوجهای آسمانی پر نمی کشد.

اسلام پیروان خویش را در هر گوشه از زندگی، و در کشاکش نیازها و خواسته ها، به سوی همین وارستگی از بندهای حیوانی و آراستگی به فضایل نفسانی فرا می خواند. و احکام آن در هر زمینه مسلمان را به سوی همین هدف برتر می برد.

ما مسلمانان اگر به راستی و نه تنها در سخن که در عمل نیز، پیرو اسلام باشیم، و دستورات این آیین آسمانی را آنچنان که هست و باید بکار بندیم، بی تردید به قلّه های فرازمند معنویت

ص:4

انسان نایل می آییم، همچنانکه سلمان ها و ابوذرها، مقدادها و عمارها، و چهره های بسیاری از این دست نایل آمدند; و می دانیم که آن نامداران تاریخ انسان که مسلمانان واقعی عصر خویش می بودند، در تمام ابعاد انسانیت خویش اسوِه و نمونه بودند: در صفا و صمیمیت چون سرچشمه های روشن آب; پاک و زلال، و در میدان مبارزه با مشکلات و نبرد با ناراستیها، چون کوه نستوه و استوار، و در دانش و اندیشه، چون دریا پرموج و ژرف، و در مناعت طبع و بی نیازی از غیر خدا چون آسمان بلند و برافراشته بودند.

آری دستورات اسلام، در عین سادگی و شیرینی، چون صیقلی است که جان مسلمان را جلا می دهد، و چون اسلحه ای برنده در نبرد با هر چه جان را زمین گیر و جامعه را منحط و ناتوان می سازد، بکار می آید....

پرورش اسلام برق ثروت را در چشم مسلمان حقیر می سازد، و هیبت مرگ را از اندیشه او می رباید، و براستی شگفت آور است که شربت مرگ که در ذائقه هر جانداری تلخ ترین طعم را دارد، در ذائقه ایمان مسلمان گوارا می شود. و دیدیم که با تکیه بر اسلام و شهادت، چگونه ملتی ناتوان و غارت شده و اسیر، با فریاد تکبیر بر جهان شورید، و خواب خوش جهانخواران را چنان برآشفت که هنوز از حیرت و شگفتی آنچه واقع شده است نرهیده اند!

حس خودخواهی، دلبستگی به خویش، پیروی از هوسها لذت جویی و پای بندی به خور و خواب و شهوت، بندهایی

ص:5

است که انسانها را خوار و بی مقدار می سازد، و تا سرحد حیوان فرود می آورد، و اسلام با یک یک احکام خویش، بیش از هر چیز شکننده این بندهاست و رهاننده جانها.

***

روزه، یکی از احکام انسان ساز اسلام است، که آگاهی از همه فواید، و پی بردن به فلسفه کامل آن، همچون سایر احکام الهی برای انسان عادی ممکن نیست; دانش محدود بشر نمی تواند راهگشای همه اسرار نهفته باشد و اندیشه را به پاسخ همه مجهولات رهنمون شود، شاید روزی دانش انسان به حدی از کمال برسد که دریچه تازه ایی به روی بشر بگشاید و بسیاری از حکمتهای دستورات اسلام را باز شناسد....

بنابر این ندانستن فلسفه احکام الهی نباید ما را از انجام آن باز دارد، و موجب نافرمانی و عصیان شود، چرا که این اطاعت کورکورانه نیست، بلکه بر علم و یقین تکیه دارد; زیرا مسلمان می داند که خدای جهان بر همه چیز دانا و از همه چیز آگاه است، و نقص و نیازی نیز در ذات متعال او نیست که از اعمال ما سودی بخواهد، یا از زیانی بهراسد; خدای مهربان خیر محض است، و برای بندگان خود جز خیر و سعادت نمی خواهد، پس اگر به چیزی فرمان می دهد خیر و سعادت ما در آن است و کمال و تعالی ما بدان بستگی دارد، و هر چه را نهی می فرماید برای ما زیان بخش است و بر مصالح مادی و معنوی ما لطمه می زند.

در عین حال می دانیم که در بیشتر دستورات اسلام

ص:6

اگر همه فلسفه آن بر ما روشن نیست - اجمالی از سود و زیان آنچه امر و نهی شده کاملا آشکار است، در اسلام به خداپرستی و خیر و عدالت و عفت و نیکی به دیگران و احسان به پدر و مادر و بستگان و کار و کوشش و راستی و وفا و یکرنگی، و نیز به نماز و روزه و زکوة و انفاق و امر به معروف و نهی از منکر و حج و جهاد و... امر شده، و از بت پرستی و شرّ و ستم و فحشاء و بدخواهی مردم و بدرفتاری با پدر و مادر و معاشران، و سستی و تنبلی، و دروغ و جفاکاری و نفاق، و نیز از شراب و قمار و زنا و ثروت اندوزی نادرست و دنیاپرستی و بی تفاوتی در اجتماع و تسلیم و ذلت در برابر دشمنان و... نهی شده است; و کدام خردمند است که در سودمندی آنچه در اوامر برشمردیم و زیانمندی آنچه در مناهی ذکر کردیم تردید داشته باشد، اگر چه تمام ابعاد فلسفی هر یک از این احکام را نداند؟!

بنابر این ندانستن فلسفه حکمی، یا ندانستن تمام فلسفه حکمی به هیچ وجه بهانه سرپیچی از انجام آن نمی تواند باشد; زیرا اطاعت ما از خدای متعال تعبد محض نیست، بلکه حتی تعبد ما نیز بر اساس شناخت و آگاهی ما از علم و دانایی و مهر و خیرخواهی و کمال و بی نیازی «او» است، که نامش عزیز و جلیل باد.

اضافه بر این، مرسوم خام اندیشان است که در بررسی سود و زیان یک فرمان اسلامی، تنها به فواید جسمی و بهداشتی و حداکثر به فواید اجتماعی آن توجه می کنند، در حالی که پیروی

ص:7

از احکام اگر تنها به جهت همین فواید صوری باشد و نه به عنوان اطاعت از خدای متعال، ما هرگز به بندگی و تسلیم در برابر خدای متعال که از اهداف مترقی و برتر اسلام است نخواهیم رسید به همین جهت روزه حتماً باید با نیت و قصد قربت و برای رضای خداوند متعال انجام شود، و بدون نیت باطل است.

روزه بدون نیت و قصد قربت ممکن است فواید جسمی را دارا باشد ولی سازندگی و فواید روحی این عبادت انسان ساز را فاقد خواهد بود، مسلمان باید تسلیم خدا باشد نه پرستنده تشخیص خود، و بدیهی است اگر در مسیر تسلیم در برابر حق، فلسفه احکام را نیز پی جویی کنیم و به برخی از آنها پی ببریم، شایسته و پسندیده است.

آگاهند. ما به اختصار به گوشه ای از این فواید بهداشتی اشاره می کنیم:

معده و دستگاه گوارش از اعضاء پر کار اندام آدمی است با سه وعده غذا که معمول مردم است تقریباً در همه ساعات دستگاه گوارش به هضم و تحلیل و جذب و دفع مشغول است.

روزه باعث می شود که از یک سو این اعضاء استراحت کنند و از فرسودگی مصون بمانند و نیروی تازه ایی بگیرند، و از سوی دیگر ذخایر چربی و... که زیانهائی دارند تحلیل رفته و کاسته شوند.

در روایات اسلامی حتی به فواید جسمی روزه نیز تصریح شده تا با توجه به فواید بهداشتی روزه، این فریضه ثمربخش را به جای آورند، و از سودمندیهای گوناگون آن در حد خود بهرهور شوند.

در حدیث است که پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه وآله وسلم) در همین رابطه فرموده است:

«صُومُوا تَصِحُّوا»(1) روزه بگیرید تا سالم بمانید.

و نیز در بعض روایات است که فرموده اند: «معده آدمی خانه بیماریهاست و پرهیز، درمان آن است»(2).

بدیهی است آنگاه این فواید بهداشتی بهتر به دست

ص:9

می آید که روزه دار امساک روز را با زیاده روی در شب تلافی نکند، که پرخوری خود موجب زیانهای چشمگیری برای دستگاه گوارش است.

با پیشرفت دانش پزشکی، برخی از پزشکان و متخصصان دریافته اند که امساک از خوردن و آشامیدن، یکی از عالی ترین روش درمانی است، یکی از پزشکان می گوید: «طرح درمان به وسیله روزه چنان معجزه آساست که بکار بستن آن مسیر طرحها و برنامه های طب عملی و جراحی را تغییر خواهد داد; زیرا روزه راه تازه ایی بروی دانش پزشکی می گشاید، و سلاح مؤثری برای مبارزه با بیماریها به این دانش می بخشد، سلاحی که می توان آن را از راههای گوناگونی مورد استفاده قرار داد، و انسان را در مبارزه با علّت بیماریها برای بهبود بیماران به نتیجه مطلوب و آشکار می رساند»(1).

«با روزه و امساک می توان بیماریهایی را بهبود بخشید و معالجه کرد، البته در صورتی که با اعتدال و میانه روی مقرون باشد، و هنگام سحر و افطار در خوردن و آشامیدن افراط نشود»(2).

بررسی فواید بهداشتی و طبی روزه در این مختصر نمی گنجد، آنانکه به توضیح بیشتر علاقمندند می توانند به کتابهایی که در این زمینه تألیف شده است مراجعه نمایند.(3)

ص:10

باید توجه داشت، بر خلاف تصور کوتاه اندیشان، روزه هیچگونه ضرری برای افراد سالم مکلّف ندارد، و اگر کسی بیمار باشد و نتواند روزه بگیرد از انجام این تکلیف اسلامی معاف است، و نیز اگر روزه بگیرد و با این کار بیمارتر شود، و یا روزه اش باعث گردد که بیماریش ادامه یابد، کار حرامی مرتکب شده و روزه اش هم نزد خدا پذیرفته نیست; بیماری که روزه برای او ضرر دارد نباید روزه بگیرد و فقط پس از بهبودی کامل لازم است در روزهای دیگری قضای آن را بجا آورد و جبران کند.

افراد سالم باید بدانند که روزه نه تنها زیانی بر ایشان ندارد، که خود چنانکه گفتیم موجب تندرستی و صحت مزاج است، و به گفته برخی که خود روزه نمی گیرند و دیگران را نیز از روزه باز می دارند، و تلقین می کنند که روزه موجب زخم معده می شود، نباید اعتنا کرد.

«روزه باعث استراحت معده است، و در حال روزه داری اسید معده به جای غذا به وسیله صفرا خنثی می شود و زخم ایجاد نمی گردد»(1).

ص:11

اکثریت قریب به اتفاق مسلمانان متدین ماه مبارک رمضان را روزه می دارند، و به هیچ وجه شکایتی از این بیماری ندارند و نسبت بیماری زخم معده در میان روزه داران بیشتر از دیگران نیست.

همانطور که گفتیم فواید جسمی و بهداشتی روزه اگر چه چشمگیر و غیر قابل انکار است، ولی مهمترین فواید روزه اثرات بهداشتی آن نیست، متأسفانه برخی در بررسی فواید روزه تنها به همین اثرات بهداشتی آن بسنده کرده اند، در حالی که فواید برتر روزه به جنبه های معنوی آن مربوط می شود، فواید جسمی روزه با اثرات معنوی آن در سازندگی، تربیت و تزکیه انسان، قابل مقایسه نیست. اگر چه همان فواید طبی هم گواهی است بر اصالت اسلام عزیز، چرا که این آیین فطری و آسمانی، چهارده قرن پیش با ژرف بینی و احاطه ایی که جز از خدای متعال نمی تواند بود، در محیط جاهلیت عرب دستوراتی برای انسانها وضع کرده است که دانش پزشکی انسان متمدن عصر ما با پیشرفت خود روز به روز، به گوشه هایی از حکمت آن پی می برد.

قرآن مجید این فایده بزرگ روزه را با جمله«لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» یادآور می شود، و این عبادت را عامل تقوی می شمارد.

تقوی و پرهیزگاری در تربیت و سازندگی و شخصیت اسلامی یک مسلمان نقش بسیار مهمی دارد، و برای رسیدن به همین اثر پرارزش است که بهترین عبادت در ماه صیام و در حال روزه اجتناب از گناهان است.

از پیامبر بزرگوار(صلی الله علیه وآله وسلم) روایت است که در خطابه ای فضیلت های ماه رمضان را برای مسلمانان بیان فرمودند; علی(علیه السلام) پرسید: بهترین اعمال در این ماه چیست؟

پیامبر پاسخ دادند:

«اَلْوَرَعُ عَنْ مَحارِمِ اللّهِ». اجتناب و پرهیز از گناهان و از کارهایی است که خدا حرام کرده است.

روزه دار با بکار بستن این دستور الهی که شرط کمال روزه است، روح تقوی را در خود زنده می کند، و این مراقبت ثمربخش در ماه مبارک رمضان و در حال روزه بسیار آسان تر است چرا که گرسنگی و تشنگی و دیگر محدودیتهای روزه، شعله های سرکش غرایز حیوانی و هوسها را تا حد چشمگیری خاموش می سازد، و حتی اگر موقتاً هم باشد گریبان عقل و جان را از چنگ شهوات رها می سازد و برای روزه دار زمینه ای آماده برای تمرین تقوی و پرهیزگاری فراهم می شود، و با مراقبت و تمرین پیاپی در یک ماه، نیروی بازدارنده از گناه در او به وجود

ص:13

می آید، و خصلت خودداری در او ریشه می گیرد و رشد می کند، و او با گذراندن این برنامه یک ماهه توفیق می یابد که پس از ماه روزه نیز پرهیزگار باقی بماند، و بدین ترتیب به مقام پرارج «تقوی» که به تعبیر قرآن و فرموده پیشوایان معصوم ما، کرامت انسان بدان وابسته است نائل آید.(1)

و نیرومندترین آنان کسی است که بر آن پیروز شود.

پس روزه داران از بهترین مردمند، چرا که با خواسته های نفسانی مبارزه می کنند، و اگر با مراقبت و کوشش از روزه خویش این بهره را بگیرند که بر نفس خود مسلط شوند از نیرومندترین مردم نیز خواهند بود.

می فرماید:

«صِیامُ الْقَلْبِ عَنِ الْفِکْرِ فِی الأثامِ افْضَلُ مِنْ صِیامِ الْبَطْنِ عَنِ الطَّعامِ»(1): روزه دل از اندیشه گناهان، برتر از روزه شکم از خوردن و آشامیدن است.

و البتّه این بدان معنا نیست که ظاهر روزه و امساک از خوردن و آشامیدن را رها کنیم، بلکه لازم است به آن اکتفا ننماییم و همراه با آن بکوشیم که به نتایج معنوی روزه نیز برسیم.

جالب است که همین امساک ظاهری و روزه معمولی نیز انقلابی روحی در روزه داران بوجود می آورد، و طبق شهادت دست اندرکاران، در ماه مبارک رمضان از شرارت ها و تباهیها کاسته می شود; در دوران طاغوت چون ماه مبارک رمضان فرا می رسید میزان جنایت و فساد سیر نزولی پیدا می کرد، و عربده جویی و زد و خورد و چاقوکشی و بدمستی که در غیر ماه رمضان بازارش رواج داشت در این ماه عزیز به طور محسوسی کاهش می یافت.

خوشبختانه با انقلاب مقدس اسلامی هم در ملّت و جوانان ما تحولی چشمگیر بوجود آمد و هم مراکز فساد و تباهی از میان برداشته شد، و شایسته است که از این پس بکوشیم نتایج معنوی پرارزش از روزه کسب کنیم.

باری، صفا و پاکی حاصل از روزه، و خودداری و پرهیزکاری روزه دار همچون سپری است که روزه دار را از آتش

ص:16

عذاب الهی که مولود گناهان است مصون می دارد.

در حدیث است که پیامبر عزیز اسلام(صلی الله علیه وآله وسلم) فرمودند:

«اَلصَّوْمُ جُنَّةٌ مِنَ النَّارِ»(1): روزه سپری است که روزه دار را از آتش دوزخ حفظ می کند.

در حدیث از حضرت امام باقر(علیه السلام) است که در آخرین جمعه از ماه شعبان پیامبر گرامی(صلی الله علیه وآله وسلم) در ضمن خطبه مبارکه اش ماه رمضان را ماه صبر نامیده اند:

«شَهْرُالصَّبْرَ وَاِنَّ الصَّبْرَ ثَوابُهُ الْجَنَّةُ» (ماه رمضان، ماه صبر است و همانا که پاداش صبر بهشت است).(1)

و از حضرت امام صادق(علیه السلام) نیز همین ویژگی روزه نقل شده است: «هرگاه برای کسی حادثه ایی جانکاه پیش آمد پس باید روزه بگیرد که خدای عزّوجّل می فرماید: «وَاسْتَعینُوا بِاصَّبْر»(2) (یَعْنِی الصِیام(3) از خدای متعال به وسیله صبر (یعنی روزه) کمک بگیرید.

روزه فریضه ای است که مسلمان را از غرقه شدن در ماده گرایی و حرص و آز برای لذتهای مادی، و مسابقه برای مصرف و تن پروری می رهاند، و به او می آموزد که به فکر دیگران باشد و بر خواهشهای جسمانی خویش مسلط گردد، و به مصرف به قدر نیاز قناعت ورزد و از اسراف و تبذیر بپرهیزد.

روزه به مسلمان می آموزد که با کم هم می توان زیست، و حرص و طمع فقط غرق شدن در مادیات و انحراف از معنویات است، و برای زیستن لازم نیست که با همه وجود به تن و لذتهای آن پرداخت.

روزه به مسلمان مناعت و قناعت را می آموزد، و ارزش این صفات و تأثیر آن در ایجاد صفات برجسته دیگر همچون زهد، و «جود» و بخشش بسیار است. قانع از دیگران بی نیاز است و تن به ذلّت و خواری نمی دهد، جامعه ایی که روح قناعت را در خود بپرورد بر خود متکی خواهد بود، و با دوری از مصرف بی رویه می تواند بر پای خویش بایستد و از بیگانه بی نیاز باشد.

همه دیدیم پس از تهدید آمریکا و غرب به تحریم اقتصادی ایران، امام امت و رهبر کبیر انقلاب اسلامی (قدّس سرّه) فرمودند: «ملت ما مسلمان است و در برابر تحریم اقتصادی و کمبود و نیازمندیها روزه خواهد گرفت».

آری! روزه مسلمان را به زیستن با مصرف کم آشنا می سازد، و به راستی نیز ملت مسلمان ما می تواند با الهام از فریضه ثمربخش روزه سطح مصرف را پایین آورد، و با قناعت

ص:19

به آنچه دارد از وابستگی های اقتصادی به استعمارگران، نجات یابد. مسلمانان صدر اسلام با همین روحیه از همه چیز خویش در راه خدا می گذشتند و حتی در میدانهای جنگ به چند دانه خرما قناعت می کردند، و با تکیه بر معنویت و صفات انسانی خویش پیروزی می آفریدند، و خدای را سپاس که هم اکنون نیز بسیاری از جوانان ما، بویژه گلهای سرخ انقلاب اسلامی، جوانان رزمنده پاسدار و بسیج از یک چنین ایمان و روحیه ایی برخوردارند، و بسیار اتفاق افتاده است که جوانان بسیجی و پاسدار مسلمان در سنگر جنگ با دشمنان اسلام، روزه بوده و گاه روزه خویش را با شربت شهادت افطار کرده است، و حماسه این خداجویان حماسه آفرین برای همیشه در صفحات پرافتخار تاریخ اسلام ثبت خواهد بود. پاکترین درودهای ما و درود خدا و فرشتگان بر ایشان باد.

دارند و رنج فقر و طعم گرسنگی و تشنگی را نچشیده اند، ممکن است از حال مستمندان غافل بمانند و روزه وسیله ایی است که آنان را از غفلت می رهاند و رنج مستمندان را به یاد آنان می آورد تا به دستگیری فقیران همت گمارند و به درد دل آنان برسند.

از سویی به احسان و اطعام و انفاق به مستمندان در ماه مبارک رمضان بسیار سفارش شده است، و از سوی دیگر گرسنگی و تشنگی روزه موجب درک رنج مستمند می گردد، و بدین ترتیب ثروتمند به فقیر نزدیک می شود، و احساسها رقت می یابد، و احسان و انفاق فزونی می گیرد، و جامعه کمک به همنوع را می آموزد.

«مواسات» یعنی سهیم ساختن برادران در رزق و روزی، و ماه رمضان را شاید به همین جهت ماه «مواسات» نامیده اند تا مسلمانان به احسان نسبت به هم بپردازند، و با تمرین بر این صفت ارزنده انسانی، جامعه را از حقد و کینه برهانند، و برادروار در کنار هم از نعمتهای الهی بهره بگیرند; و شایسته است که روزه داران به همه این نکات انسانی روزه توجه کنند، و بکوشند واقعاً فریضه روزه را آنچنان که باید بجا آورند و ماه مبارک رمضان را آنچنان که سزاوار این ماه است بسر آورند، تا همگان از برنامه های سازنده اسلامی بهرهور شوند.

در حدیث است که از حضرت امام حسن عسگری(علیه السلام) پرسیدند: چرا روزه واجب شده است؟

فرمودند: «تا ثروتمند درد گرسنگی را دریابد و به

ص:21

فقیر توجه کند»(1).

در حدیث دیگر آمده است که «هشام» از امام صادق(علیه السلام) علت روزه را پرسید.

امام(علیه السلام) فرمود: «جز این نیست که خدای (عزّوجّل) روزه را واجب کرد تا غنی و فقیر با هم به واسطه آن مساوی گردند و این بدان جهت است که غنی رنج گرسنگی را لمس نکرده بوده تا به فقیر رحم کند، و هر وقت چیزی خواسته قدرت بدست آوردن آن را داشته است، پس خدای عزّوجّل خواسته است که میان بندگانش یکنواختی بوجود آورد، ثروتمند درد گرسنگی را بچشد، تا بر ضعیف رقّت کند و بر گرسنه رحم نماید»(2).

وهر کسی را که نامه ام به او برسد به تقوی و نظم در کارهایتان سفارش می کنم و...».

اصولا فرائض اسلامی شاهد توجه اسلام به نظم و انضباط است; هر یک از نمازهای پنجگانه را باید در وقت مخصوص آن بجا آورد، مراسم حج باید در وقت و مکان ویژه خود انجام شود، و روزه نیز در ماه مبارک رمضان با دیدن هلال ماه شروع و با دیدن هلال ماه شوال خاتمه می یابد، و نیز هر روز از سپیده دم آغاز و به مغرب پایان می پذیرد، و با توجه به اینکه ماه رمضان ماه قمری است طبعاً در فصول چهارگانه سال جریان دارد، و گاه در روزهای بلند تابستان و گاه در روزهای کوتاه زمستان قرار می گیرد، و در همه ی شرایط لازم است که لحظه و دقیقه را نیز در شروع سپیده دم و آغاز مغرب در نظر داشت و به هیچ وجه روزه دار نمی تواند از نظام آن سرپیچی نماید و این خود درسی است که مسلمان نیز دقیق و منظم شود، و امور خویش را در زندگی تنظیم کند.

***

آنچه برشمردیم، گوشه هایی از برخی نتایج و آثار فریضه ی الهی روزه است، و ماه روزه اضافه بر اینها سودمندیها و برکات دیگری نیز دارد که در پرورش اسلامی فرد و جامعه بسیار مؤثر است:

ماه مبارک رمضان، ماه خدا، ماه آشنائی با قرآن، ماه

ص:23

عبادت، ماه دعا، ماه آمرزش، ماه توبه و بازگشت از گناهان و اصلاح خود است.

در این ماه به قرائت قرآن بسیار سفارش شده، و مرسوم مسلمین است که در ماه رمضان بیشتر از ماههای دیگر قرآن می خوانند، و این خود وسیله یی است که جامعه اسلامی با قرآن و معارف آن آشنایی بیشتری پیدا کنند، و برای پیشرفت در صراط خدا و اسلام از کلام خدای متعال آموزش بگیرند.

ماه رمضان ماه عبادت و بندگی و راز و نیاز با معبود جهان است; در روایات اسلامی تأکید شده که در این ماه با توجه و خضوع بیشتر نمازها را بجا آورند، و از نمازهای مستحبی در شب و روز غفلت نورزند، و بدین ترتیب با یک تمرین یک ماهه مؤمنین به عبادت خالص تری موفق می شوند، و جانها به خدا نزدیک تر می گردد.

ماه رمضان ماه دعا است; از پیشوایان گرامی است که فرموده اند، مؤمنان در این ماه و بویژه در شبهای مبارک قدر در دعا و نیایش مبالغه کنند، و با توجه به اثرات سازنده دعا و نیایش، روزه داران می توانند در پیوند معنوی خویش با خدای متعال تحولی بوجود آورند، و بیش از پیش به ذات متعال هستی بخش او نزدیک شوند و کسب فیض کنند.

ماه رمضان ماه آمرزش و توبه و بازگشت به سوی خداست; آنانکه در زندگی خویش آلودگیهایی داشته اند، می توانند با روزه جان خویش را شستشو دهند، و در خلوت سحرها بارو آوردن به

ص:24

خدای متعال درون را صفا بخشند و از خدای خویش طلب آمرزش کنند، و می توانند با همین زمینه برای همیشه از کجی ها و گمراهیها دست بردارند و براه آیند.

در احادیث آمده است که پیشوایان معصوم(علیهم السلام) فرموده اند گناهان در این ماه بخشوده می شوند; و این مژده بزرگی است برای آنانکه لغزشهایی داشته اند تا نومید نباشند، و از برکات این ماه استفاده کنند، و بسوی خدا بازگردند و روی دل به سوی او دارند، و با او پیمان بندند که از گناهان دست بشویند و خود را اصلاح کنند و گذشته را جبران نمایند; و بدون تردید گناهکارِ پشیمانی که در این ماه مبارک برای خدا روزه بدارد و از گذشته ی خویش شرمسار باشد و از خدا آمرزش بخواهد مورد مهر و عفو خدا قرار خواهد گرفت و سعادتش تأمین می شود.

از برکتهای این ماه همین انقلاب روحی و تحوّل درونی روزه داران و همین توفیقات عملی است، که انسان آلوده را پاک می سازد و از عذاب الهی که محصول گناهان است نجات می بخشد و روزه دار را از ظلمتها به نور می کشاند، به نور تقوی به نور فضیلتهای اخلاقی، به نور توبه و بازگشت به سوی خدا، به نور مهر و رحمت خدای متعال....

ص:25

فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ - سَلامٌ هِیَ حَتّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ»1 همانا ما - قرآن را - در شب قدر نازل کردیم، تو چه می دانی شب قدر چیست؟ شب قدر از هزار ماه بهتر است، فرشتگان و روح در (یارحمت) است تا سپیده دم.

در احادیث بسیاری آمده که پیشوایان معصوم ما نیز بر اینکه شب قدر در ماه مبارک رمضان است و سه شب 19 و 21 و 23 ماه رمضان یا یکی یا دو تا از این سه شب، شب قدر است تأکید فرموده اند، و فقط بنابر مصالحی آن را تعیین نکرده اند. دعاها و اعمال این سه شب و توجه خاص پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) و ائمه معصومین(علیهم السلام) به این شبهای ارجمند شاهد دیگری است بر اینکه شب قدر همین سه شب یا یکی یا دو تا از این سه شب است. از پیامبر گرامی(صلی الله علیه وآله وسلم) که در یکی از خطبه های خود در مورد ماه رمضان فرموده است: «... در این ماه شبی است که از هزار ماه بهتر است»(1).

شبهای قدر اوج معنویت ماه رمضان است، شبهایی است که زندگی مؤمن در آن سراسر رنگ خدا می گیرد، پهنه یی است که روزه دار بر آن می ایستد و بر همه ی (ماسوای) حق پشت می کند و در خلوت پر راز شب با عبودیت محض در پیشگاه خدا همه چیز و حتی خود را به فراموشی می سپارد، از هر چه زمینی است می بُرَد

ص:27

و با آسمان پیوند می خورد، مجرد می شود، و به عبادت خدای یکتا می ایستد، پرده اسباب و قوانین و نوامیس جهان به یک سو می رود، و مؤمن با دل و جان تنها خدا را می بیند که کارگزار همه هستی است و با چشم جان کلام خدا را می نوشد که: (فرشتگان به فرمان خدا فرود می آیند)، و با دل در می یابد که کاینات چون گویی با چوگان امر الهی متحرکند، و این امر او و اراده او است که سیطره خویش بر همه چیز گسترده است....

لیله قدر، میعاد انسان با خداست، شب رنگ باختن جسم و حکومت روح است، شب حقارت ماده و عظمت معناست، شب تجلّی معنویت دین و آسمانی شدن زمین است، شب همگامی انسان با فرشتگان است، شب فراموشی خود و استغراق در خدا است، شب باران مهر و رحمت حق بر روزه داران خداجوست، شب تقدیر الهی است; آری شب قدر شب نزول ملائکه، به نزد امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است.

در شبهای قدر باید همچنانکه پیشوایان به ما آموخته اند با خدای جهان به راز و نیاز و دعا و نیایش بپردازیم، چه خوب است که سراسر شب بیدار ماند، و در نماز و عبادت کوشید، و نیازها را به پیشگاه خدا عرضه داشت، و مهر و رحمت و آمرزش از او خواست و پیوند فطری خویش را با ذات هستی آفرین او تجدید کرد و استوار ساخت، و براستی محروم کسی است که از فیض این شب محروم بماند چرا که اوج تجلّی همه سازندگیهای فریضه انسان ساز روزه را باید

ص:28

در شب قدر دید و در شب قدر به کمال رساند.

امید است ملّت بیدار دل ما و بویژه جوانان عزیز با برخورداری از برکات ماه رمضان، در شبهای قدر به کمال انسانی خویش توجه کنند، و با شور و ایمان در این شبهای مکرّم بر مراتب فضیلت و تعالی معنوی خویش بیافزایند، تا پس از هر ماه رمضان مسلمانی باشیم که اسلام و ژرفای تعالیم و احکام پرارج آن را بهتر شناخته و جان خویش را به هدفهای این آیین آسمانی نزدیک تر ساخته باشیم.

***

اینکه به پاره یی از سخنان منقوله از پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه وآله وسلم) و ائمه طاهرین(علیهم السلام) پیرامون ماه رمضان و روزه توجه کنیم:

سه روز به رمضان مانده بود، پیامبر به بلال فرمود اعلام کند تا مردم گردآیند، مردم جمع شدند، پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) بر منبر برآمد و پس از ستایش و حمد و ثنای خدای متعال فرمود: «ای مردم! خداوند شما را به این ماه ویژگی داد، هم اکنون این ماه فرا می رسد و آن سیّد و سرور همه ی ماههاست، در این ماه شبی است که از هزار ماه بهتر است، درهای دوزخ در این ماه بسته و درهای بهشت باز می شود...»(1)

از امام باقر(علیه السلام) نقل کرده اند که پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) روی مبارک خود را به مردم می کرد پس از آن می فرمود: «ای گروه مردمان! آنگاه که هلال ماه رمضان طلوع

ص:29

کند شیاطین سرکش به بند کشیده می شوند درهای آسمان و بهشت و رحمت باز، و درهای دوزخ بسته می گردد، دعا مستجاب است، و خدا را در ماه رمضان بهنگام افطار آزاد شدگانی هستند که خدا از آتش آزادشان می فرماید. هر شب فرشته یی بانگ می زند آیا سائلی هست؟ آیا استغفار کننده یی هست؟ خدایا هر کس انفاق می کند پاداشش بده و هر کسی بخل میورزد تلفی نصیبش کن.» «تا ماه شوال در رسد مؤمنان را ندا می دهند که فردا پاداشتان را بگیرید که روز پاداش و جایزه است.»

سپس امام باقر(علیه السلام) فرمود: «سوگند به آنکه جانم بدست اوست، آن پاداش و جایزه از جنس درهم و دینار نیست»(1).

راوی از امام صادق(علیه السلام) از پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) نقل می کند که فرمود: «روزه دار اگر چه در بستر خود باشد در حال عبادت است، مادام که از مسلمانی غیبت نکند.»(2)

و در حدیثی آمده است که امام صادق(علیه السلام) فرموده است: «خواب روزه دار عبادت و نفس او تسبیح است».

و در حدیث دیگر فرمودند، خدای (عزّوجّل) به موسی(علیه السلام) وحی فرمود: «... ای موسی! بوی دهان روزه دار نزد من از مشگ خوشبوتر است.»

و در حدیث دیگر از آن حضرت(علیه السلام) روایت شده که «روزه دار دو خوشحالی و سُرُور دارد، یکی به هنگام افطار و

ص:30

دیگری آنگاه که خدای خویش را ملاقات کند»(1).

در حدیث دیگر از امام صادق(علیه السلام) که فرمود: امام زین العابدین(علیه السلام) هر زمانی که روزه می گرفت فرمان می داد گوسفندی ذبح کنند و اعضاء آن را قطعه قطعه کنند و در دیگها بار بگذارند، به هنگام افطار به دیگها نزدیک می شد، تا بوی آب گوشت به او می رسید با اینکه روزه بود فرمان می داد کاسه ها را بیاورند وبرای افراد مختلف غذا می فرستاد، آنگاه خود با نان و خرما افطار می کرد. پس همین بود شام آن حضرت (صلّی اللّه علیه و علی آبائه).(2)

در حدیث دیگر از آن حضرت است که از پدرش امام باقر(علیه السلام) نقل فرموده اند که به «سدیر» فرمود: «ای سدیر می دانی این شبها چه شبهایی است؟»

سدیر گفت: «بلی پدرم فدای تو باد، این شبهای ماه رمضان است، برای چه؟»

فرمود: «آیا می توانی هر شب از این شبها ده بنده از فرزندان اسماعیل(علیه السلام) آزاد سازی؟»

عرض کرد: «پدر و مادرم فدایتان، مالی که چنین کاری بتوانم انجام دهم ندارم».

امام تعداد را به تدریج کم کرد تا به یک بنده رسید، سدیر در پاسخِ همه آنها عذرخواهی کرد که نمی تواند.

پس امام به او فرمود: «آیا نمی توانی هر شب مسلمانی را افطاری دهی؟»

عرض کرد: «ده نفر را هم می توانم».

ص:31

پس پدرم به سدیر فرمود: «این همان چیزی است که من اراده کرده ام ای سدیر همانا افطاری دادن تو به برادر مسلمانت معادل آزادی بنده یی از فرزندان اسماعیل(علیه السلام) است.(1)

مختصری از احکام روزه

در پایان مقال به اختصار دستورات و احکام روزه را ذکر می کنیم، و علاقمندان می توانند جزئیات احکام را در رساله های مراجع تقلید ملاحظه فرمایند:

روزه چهار قسم است:

1 - واجب 2 - مستحب 3 - مکروه 4 - حرام

روزه های واجب

* الف - روزه ماه رمضان.

* ب - روزه قضا.

* ج - روزه های کفاره و یکی از آنها کفاره روزه ماه رمضان است: اگر کسی عمداً در روز ماه رمضان روزه خود را باطل کند باید قضای آن را بجا

ص:32

آورد و کفاره آن را انجام دهد. کفاره هر یک روز آن است که یا یک بنده آزاد سازد، و یا شصت نفر مستمند را طعام دهد، و یا شصت روز روزه بگیرد که سی و یک روز آن حتماً پی در پی باشد.

* د - روزه اعتکاف: معتکف کسی است که در مسجد مخصوصی (نه هر مسجدی) سه روز برای عبادت بماند و روزه بگیرد، در این صورت روزه روز سوم بر او واجب می شود.

* ه - روزه بدل هَدْی: یعنی کسی که در مراسم حج شرکت کرده و گوسفند برای قربانی ندارد و نمی تواند تهیه کند باید سه روز در حج و هفت روز پس از مراجعت از سفر حج روزه بگیرد.

* و - روزه نذر و عهد و قسم و شرط و اجاره: یعنی ممکن است کسی نذر یا عهد کند و یا قسم بخورد که روزی را روزه بگیرد، و یا ضمن معامله با کسی شرط کند که روزی را روزه بگیرد یا اجیر شود که روزی را روزه بگیرد. در این صورتها روزه روزهایی که تعهد کرده است بر او واجب می شود.

روزه های مستحب

غیر از روزهایی که روزه آن واجب، حرام، و یا مکروه است، روزه گرفتن در بقیه ایام سال مستحب است البتّه اگر

ص:33

برای کارهای مهمتری مزاحمت نداشته باشد.

روزه در برخی روزها استحباب بیشتری دارد و بدان سفارش و تأکید شده است، مانند هیجدهم ماه ذیحجه (عید غدیر) - هفدهم ماه ربیع الاول (میلاد پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)) بیست و هفتم ماه رجب (بعثت پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)).

روزه های مکروه

روزه در برخی موارد مکروه است، مثل روزه مستحبی مهمان بدون اجازه میزبان و یا در صورتی که میزبان او را از روزه نهی کرده باشد و برخی از فقهاء آن را حرام می دانند.

ونیز روزه مستحبی فرزند بدون اجازه پدر مکروه است در صورتی که موجب آزار و آزردگی پدر و مادر نباشد، و اگر پدر و مادر آزرده می شوند روزه مستحبی بر فرزند حرام خواهد بود. و اگر پدر یا مادر، فرزند را از روزه مستحبی نهی کند اگر چه آزرده نشوند و آزار نبینند احتیاط آن است که از روزه صرف نظر کند.

روزه های حرام

روزه در روزهای عید فطر (اول ماه شوال) و عید قربان (دهم ماه ذیحجه) حرام است. و نیز برای کسی که در مراسم حج در «منی» باشد روزه در روزهای 11 و 12 و 13 ذیحجه حرام

ص:34

است.

روزه در روزی که مشکوک به سی ام شعبان است که ورود به ماه رمضان شرعاً ثابت نشده به نیت ماه رمضان حرام است. امّا به قصد غیر ماه رمضان مانعی ندارد.

روزه نذری که برای کار حرامی باشد حرام است، مثلا کسی نذر کند که اگر موفق شود فلان کار حرام را انجام دهد و یا فلان کار واجب را ترک نماید به شکرانه آن روزه بگیرد; این نذر حرام و روزه آن نیز حرام است.

روزه سکوت حرام است، یعنی اگر کسی سکوت را جزو قیود روزه خود قرار دهد و با همین نیت روزه بگیرد حرام است.

روزه وصال حرام است، یعنی کسی نیت کند روزه دو روز را به هم وصل نماید و در شب هیچ نخورد، یا یک روز و یک شب را روزه بگیرد.

روزه برای کسی که بیمار می شود و یا روزه باعث شدت بیماریش می گردد حرام است، و نیز روزه در سفر حرام است مگر در برخی موارد مانند آنکه نذر کند در فلان سفر روزه باشد.

احتیاط واجب آن است که زن بدون اذن شوهر روزه مستحبی نگیرد، به ویژه اگر با حقوق شوهر منافات داشته باشد که در این صورت حرام است.

1 بالغ باشد.(1)

2 عاقل باشد.

3 مسافر نباشد، مگر بعض سفرها که روزه در آنها صحیح است و گاهی هم واجب است.

4 اگر از بانوان است در حال حیض و نفاس نباشد.

5 روزه موجب بیماری و یا شدت بیماری نشود.

ضمناً روزه بر مردان و زنان پیر و بر کسی که بیماری عطش دارد و بر ایشان روزه طاقت فرسا و پرمشقت است، و نیز بر بانوان باردار و شیردهنده اطفال که روزه برای خودشان یا طفلشان ضرر داشته باشد واجب نیست.

5 گذشتن 30 روز از ماه قبل (زیرا ماه قمری بیش از سی روز نیست).

اگر اول ماه رمضان ثابت نشد و مشکوک بود، نباید به قصد ماه رمضان روزه بگیرد و اگر به قصد آخر شعبان روزه بگیرد و بعد معلوم شود اول رمضان بوده روزه او جزو ماه رمضان محسوب می شود و کافی است.

3 - عمل جنسی.

4 - استمناء (یعنی کاری کند که منی از او خارج شود).

5 - تا صبح به حال جنابت یا حیض یا نفاس باقی ماندن (یعنی اگر کسی شب ماه رمضان جنب شد، و یا زن از حیض و نفاس پاک شد باید پیش از طلوع فجر غسل کند و اگر نمی تواند تیمم بدل از غسل نماید و اگر عمداً غسل یا تیمم نکند روزه او باطل است، یعنی قضا و کفاره دارد، گرچه همان روز را هم نباید بخورد.

6 - عمداً بر خدای متعال و پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) و ائمه معصومین(علیهم السلام) دروغ بستن، و همچنین دروغ بستن به حضرت زهرا(علیهما السلام) و پیامبران گذشته نیز بنابر احتیاط باطل کننده روزه است.

7 - سر زیر آب کردن روزه را باطل می کند. حتماً یا بنابر احتیاط واجب.

8 - غبار غلیظ به حلق رساندن و مانند آن است سیگار کشیدن و نظایر آن روزه را باطل می کند. حتماً یا بنابر احتیاط واجب.

9 - تنقیه کردن با مایعات که در این مورد روزه اش قضا دارد، ولی بدون ضرورت کفاره اش بنابر احتیاط است.

10 - عمداً قی و استفراغ کردن ولی اگر ضرورت داشته باشد روزه اش فقط قضا دارد نه کفاره.

11 - زن در حال استحاضه یی که باید برای نماز غسل کند، اگر این غسل را انجام ندهد روزه اش باطل است. در بعض موارد حتماً یا بنابر احتیاط واجب.

ص:38

آنچه برشمردیم در صورتی روزه را باطل می سازد که عمداً و با اختیار انجام شود، ولی اگر فراموش کند و یا بی اختیار انجام گیرد، روزه اش باطل نیست. تنها با جنابت صبح کردن است که اگر به جهت فراموشی از غسل جنابت باشد، روزه را باطل می کند. در صورتی که فراموشی غسل یک روز یا چند روز تمام باشد، که آن یک روز یا چند روز را باید قضا کند، ولی کفاره ندارد و اگر در بین روز یادش بیاید و غسل کند آن روز قضا هم ندارد و روزه اش صحیح است.

و اگر کسی روزه خود را با کار حرامی مثلا با آشامیدن شراب باطل سازد، باید برای کفاره آن این هر سه کار را انجام دهد. و در این زمان که برده و بنده وجود ندارد، آزاد کردن بنده ساقط است و باید یکی از دو کفاره دیگر را انجام دهد.

اگر کسی قدرت انجام هیچ یک از این ها را نداشته باشد، به قدری که می تواند صدقه بدهد، و اگر آن را هم نتواند، باید استغفار کند و هر وقت توانایی پیدا کند، باید کفاره را انجام دهد.

در برخی موارد قضا بدون کفاره لازم است، که برای اطلاع از آنها و سایر جزئیات احکام روزه باید به رساله مرجع تقلیدتان مراجعه نمایید.

***

در پایان به همه برادران و خواهران مسلمان توصیه می کنیم، که در انجام روزه ماه مبارک رمضان کوشا باشند، و از این فریضه ثمربخش غفلت نورزند، و باید افراد سست عنصر و بی اراده و شکم پرست بدانند که کوتاهی از این وظیفه اسلامی نه تنها قضا و کفاره دارد که خود گناهی بزرگ نیز محسوب می شود; از ششمین پیشوا و امام، حضرت صادق(علیه السلام) روایت است که فرمودند: هرکس یک روز روزه ماه رمضان را باطل سازد، روح ایمان از او بیرون می رود».(1)

ص:40